________________
છ૭૮
उत्तराध्ययनसूत्रे कत्वमुच्यते, न तु यः समस्तस्य रूपं रागद्वेषजनकं भवति । तस्मोन्मनोज्ञामनोज्ञरूपयोश्चक्षु ने प्रवर्तयेत् , कथंचित् चक्षुषः प्रवृत्तौ वा समताऽऽश्रयणीयेति ॥ २२ ॥
ननु यद्येवं रूपमेव रागद्वेषजनकं न तु चक्षुस्तर्हि किं रूपे चक्षुन प्रवर्तयेदिति चक्षुर्निग्रहेण ? इत्याशङ्कापनोदनार्थमाहमूलम्-रूवस्स चक् गहणं वयंति, चखुस्स रूवं गहणं वयंति । रांगस्स हेउं समणुन्न माहु, दोसस्स हेउं अमणुण माहु॥२३॥ छाया-रूपस्य चक्षुग्रहणं वदन्ति, चक्षुषोरूपं ग्रहणं वदन्ति ।
रागस्य हेतुं समनोज्ञमाहुः, द्वेषस्य हेतुं अमनोज्ञमाहुः ॥ २३ ॥ टीका-'रूवस्स चक्खं ' इत्यादि
चक्षुः नेत्रं, रूपस्य-कृष्णादेः, ग्रहणं-गृह्णातीति ग्रहणं, ग्राहकं वदन्ति–तीर्थकराः कथयन्ति । तथा-रूपं चक्षुषः-नेत्रस्य, ग्रहणं-गृह्यते, इति ग्रहणं-ग्राह्यं वदन्ति । रुचे वह अमनोज्ञ है। मनोज्ञ रागका कारण एवं अमनोज्ञ द्वेष का कारण कहा गया है। इन दोनोंमें जिसके रागद्वेषकी परिणति नहीं होतो है वह वीतराग है । जिनमें रागद्वेष विद्यमान हैं उनमें ही मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ रूप, रागद्वेषके जनक होते हैं । परन्तु जो उनमें सम हैं उनके वे रागद्वेषके जनक नहीं हो सकते हैं । सम वीतराग होता है । इसलिये मनोज्ञ एवं अमनोज्ञमें चतुरिन्द्रियकी प्रवृत्ति साधुको नहीं करनी चाहिये। यदि चक्षुरिन्द्रिय वहां प्रवृत्त हो भी जावे तो वहां उसको समता धारण करनी चाहिये ॥२२॥ __ यदि ऐसी ही बात है जो रागद्वेषको जनक चक्षु न होकर रूप ही रागद्वेषका जनक होता है-अतः चक्षुरिन्द्रियके निग्रह करनेसे क्या છે. આ બન્નેમાં જેના રાગદ્વેષની પરિણતિ થતી નથી તે વીતરાગ છે. જેનામાં રાગદ્વેષ વિદ્યમાન છે એનામાંજ મને જ્ઞ અને અમને જ્ઞરૂપ રાગદ્દેશ જાગતા હોય છે. પરંતુ જે એમાં સમ છે. એનામાં એ રાગદ્વેષ જાગતા નથી. સમ વીતરાગ હોય છે. આ કારણે મને જ્ઞ અથવા અમનેશ કઈ પ્રકારની ચક્ષુરિન્દ્રિયની પ્રવૃતિ સાધુએ ન કરવી જોઈએ. જે કઈ સમયે ચક્ષુરિન્દ્રિય ત્યાં પ્રવૃત્ત થઈ પણ જાય ત્યારે ત્યાં એણે સમતા ધારણ કરવી જોઈએ. ૨૨ા.
જે એવી જ વાત છે કે, રાગદ્વેષને જગાડનાર ચક્ષુ નહી પણ રૂપ જ રાગ દ્વેષને જગાડનાર છે, તે ચક્ષુરિન્દ્રિયને નિગ્રહ કરવાથી લાભ શું? આ
उत्तराध्ययन सूत्र:४
