Vairagyarati

Author(s): Ramnikvijay Gani
Publisher: Yashobharti Jain Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004341/1

Page #1
यशोभारती जैन प्रकाशन समिति पुष्प -3 वैराग्यरति / [कथाकाव्य-भाषा संस्कृत] कतान्यायविशारद न्यायाचार्य महोपाध्याय श्रीमद् - यशोविजयजीगणी सम्पादक - पू. पंन्यासजी श्रीमान् रमणीकविजयजीगणी प्रस्तावनादिलेखक, व्यवस्थापक - पू. मुनिप्रवर श्रीयशोविजयजी महाराज M4666444 SOशीमाता ૌન પટ્ટાન સમિ.

Page #2
वैराग्यरतिः। उपाध्याय श्रीमद् - यशोविजबमणी

Page #3
_

Page #4
यशोमारती जैन प्रकाशन समिति पुष्प-३ पूज्यमहोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयविरचिता कैतम्याति * सम्पादक पू. पं. श्रीरमणिकनियो गणी [जिनागमरहस्यवेदिजैनाचार्यश्रीमद्विजयानन्दसूरिवर [प्रसिदमाम- भात्मारामजी महाराज शिष्यरत्नश्रीलक्ष्मीविजयमुभिवरशिष्यप्रवरशान्तमूर्तिमुनिसत्तमश्रीहंसविजयान्तेवासिनो मुनिप्रवर श्रीसम्पद्विम्यामां विनेयः] . ज्य. पू. मुनिप्रवर श्री यशोविजयजी महाराज पो. सं. 2196 * वि. स. 2026 * . 1961 मूल्यम्।

Page #5
-: प्रकाशिका :'यशोमारती जैन- प्रकाशक समिति इण्डस्ट्रीयल इंजीनियरिंग के 45, अपोलो स्ट्रीट, मुंबई Industrial Industries 45- Appllo Street, म . Bombay-I.. . प्रथमावृत्ति प्रतय: 500 मूलब जयंती बहाल बसंत प्रिंटिंग प्रेस ठि.घेलाभाईनी वाडी, घीकोटा रोड, अ. महमदाबाद-1. प्रस्तावमा मादि- नवप्रभात त्रि. प्रेस, महमपाए, Jayanti Dalai Vasant Printing Press Ghee-Kanta :Ahmedabad-1 .

Page #6
YASOBHARATI JAIN PRAKASHAN PUSPA VATRAGYARATI Written By Mahamahopadhyaya Sbrimad Yashovijayji Ganivar Editted by Panyas Sbree Ramanikvijayji Gani Vira-Samvat 2496. Vikram Samvat 2026. A. D. 1969 Price. Rs. 8

Page #7
Publishers : Shri Yashobharati Jain Prakashan samiti Industrial Industries 45--Apollo street Bombay-1 - First Edition Copies 500 Printers : Gati Printing Press Ghee-Kanta Ahmedabad.

Page #8
DETESTRARVEERIORMenierest E RERNEDuration * meremedesisereedom ENDRAMANANDommmmmmmmmmmmORMIRRORDAROMORROOPRAMODARASOIRRIOR अन्धसमर्पणम् * येनाज्ञानतमोराशिव॑स्तो मे बोधभानुमा / सदाचारादिदानेन सदा पित्रेव लालितः // 1 // तदृशस्य विशुद्धयर्थ गुरुगा गुरवेऽन्वहम् / श्रीहंसविजयायेदमर्पयामि सुपुस्तकम् // 2 // -पं. रमणिकविजयो गणी adisewwwwcomwomewoooooooet mmmmccDORROADCRIPODGROCERGROGENCERGROGRORORORERRORDINE

Page #9
અને રાજકીય કારકી રાજા આભાર દર્શન પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજય ધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજના સદુપદેશથી આ ગ્રન્થના પ્રકાશનમાં ઉદારતા ભરી આર્થિક સહાય કરવા બદલ અમે સુરત ! નિવાસી શેઠશ્રી ચીમનલાલ છગનલાલ કારાણુનો વારંવાર હાદિક આભાર ! માનીએ છીએ અને તેઓશ્રીને વિનમ્ર વિનંતી કરીએ છીએ કે તેઓશ્રી આ કે સંસ્થાને સદા સહકાર આપતા રહેશે. લી. યાભારતી જેન પ્રકાશન સમિતિ

Page #10
विषया नाम प्रथमः सर्गः पृ-1-1 भवनगरवर्णनम् / तत्र द्रमककथाद्वारा गुरुप्रभाववर्णनम् द्वितीयः सर्ग: . . -12-1 प्राग्विदेहे क्षेमपुरी नाम नगरी तत्र युगन्धरो नाम नृपः / मलिमी नाम्ना तस्य महिषी / तयोरनुमुन्दरनामा कुमारः स चक्रवर्ती बभूव / तस्य चासंव्यवहारराशेरारभ्य एकेन्द्रियादि क्रमेण तिर्यग्गतौ भ्रान्तस्य स्वानुभूतायाः संसारविडम्बनायाः अगृहीतसङ्केतापराभिधानां नृपपुत्रीं सुललितामुद्दिश्य सदागमस्य समन्तभद्राख्यस्य, पुण्डरीकाख्यस्य भव्यपुरुषस्य प्रज्ञाविशालापराभिधानायामहाभद्रायाः प्रवसिंन्याश्च समक्षं निवेदनम् / तृतीयः सर्गः पृ०-१०-५५ हिंसाक्रोधाभ्यां नन्दिवर्धनस्य संसारिजीवस्य बालस्य बालस्य च स्पर्शनेन्द्रियसङ्गाद् दु:खावाप्तिर्भव भ्रमणं च / चतुर्थः सर्गः अन्त-मानाभ्यां रिपुदारणस्य संसारि जीवस्य रसभा सनाच्च जडस्यानन्तदुःखप्राप्तिर्भवपरम्परा च / / पञ्चमः सर्गः . पृ-११-१४३ वामदेवस्य संसारिजीवस्य स्तेयमायाभ्यां मन्दस्य च घाणेन्द्रियासक्तेः दुरन्तदुःखप्राप्तिर्भवभ्रमणं च / षष्ठः सर्ग: पृ-१४३-११ धनशेखरस्य संसारिजीवस्य मैथुनलोभाभ्यामधमस्य चक्षुरिन्द्रियसङ्गाच्चानन्तदुःखप्राप्तिर्दुरन्तसंसारपातश्च / सप्तमः सर्गः पृ-१६१-१९२ . धनवाहनस्यसंसारिजीवस्यमहामोहपरिग्रहाभ्यां श्रवणे न्द्रियसझाच्च बालिशस्य दु:खपरम्परा भवाब्धिपातश्च / . अष्टमः सर्गः गुणधारणस्य संसारिजीवस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचरित्राराधनेन ...... प्रेवेयकावाप्तिः, ततश्च देवमनुजजन्मान्तरिते षष्टभवे सिंहकुमारभवे दीक्षा, आचार्यपदं च / तत्र मानाद् गौरवाच्च / अनन्तसंसारभ्रमणम् / पुनः अनुसुन्दरचक्रितया जन्म, समन्त... भद्राचार्य-महाभद्रा-सुललितापुण्डरीकानां सम्मीलनम् / समन्तभद्र- . . महाभद्राकृतो तस्य बोधः दीक्षा भागामिभवे मोक्षश्च .. . पृष्ठ.. शुद्धिपत्रक ........................ ड. श्रीयशोविजयजी कृत प्रन्थोनी यादी - હવે પછી પ્રકાશિત થનારા પ્રસ્થાની યાદી સ્વહસ્તલિખિત પ્રત્યે કેટલા અને તે અંગેનો પરિચય વિવિધ રીતે સહાયક થનારા આર્થિક સહાયકોની નામાવલિ ..

Page #11
- पूज्यनाचार्यश्रीमधिजयमोहनसूरीश्वरेभ्यो नमः। - - પૂજ્યપાદ પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીમાન વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજ, તથા પૂજ્યપાદ અમર શાસન પ્રભાવક આચાર્ય શ્રીમદ વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા શાસનહિતચિંતક, પરમપૂજય મુનિપ્રવર શ્રીમાન યશવિજયજી મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી સ્થપાએલી " શ્રી યાભારતી જૈન પ્રકાશન સમિતિ ના તૃતીય-બ્રીજ પુષ્પ તરીકે સ્વર્ગસ્થ મહાપાધ્યાય જૈન શાસનના અતિમ જ્યોતિર્ધર, પ્રકાણ્ડવિદાન પૂજ્યપાદ શ્રીમદ યવિજયજી મહારાજે સંસ્કૃત ભાષામાં પલરૂપે રચેલા " વરાયતિ' નામના મન્યનું પ્રકાશન કરતાં આનંદ થાય છે. આ ગ્રન્થનું સંપાદન પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી વિજયજી મહારાજની વિનંતીથી ઉચ્ચ કોટિના સંશોધક, અનેક ગ્રન્થના સંપાદક, પુરાતત્વવિદ્દ, પરમપૂજ્ય આગ પ્રભાકર સુનિવર શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજના આદેશથી, તેઓશ્રીની ઉપસંપદામાં રહેલા, સેવાભાવી વિદ્વાન મુનિરાજ પં. શ્રી રમણિકવિ છે. મહારાજે ખંતપૂર્વક કર્યું છે અને વળી તેઓશ્રીએ પિતાનું સંપાદકીય નિવેદન પણ લખી આપ્યું છે. આ ગ્રન્થની મૂલ પ્રતિની ખેજ પૂ. આગમ પ્રભાકરશીજીએ કરી છે તે બદલ પૂજ્ય આગમ પ્રભાકરશીજી તથા સંપાદક મુનિશ્રીને અમે અત્યંત આભારી છીએ. ફક્ત અત્યન્ત દુઃખની વાત એ છે કે, આ ગ્રન્થનું પ્રકાશન થાય, તે પહેલાં જ તેઓશ્રી છાણી મુકામે સમાધિપૂર્વક કાલધર્મ પામ્યા. જેથી આ પ્રકાશન જેવા આપણી વચ્ચે હાજર નથી. - યદ્યપિ " ગ્રન્થ સમર્પણ” વિધિની પ્રથા સંસ્થાએ શરૂ નથી કરી. એમ છતાં સંપાદકશ્રીએ આ ગ્રન્થ થાન-મશાનમૂર્તિ સ્વ. પૂજ્ય મુનિવર્ય શ્રી હંસવિજયજી મહારાજને સમર્પણ કર્યો છે. અમે પણ તે માટે હર્ષની લાગણી વ્યક્ત કરીએ છીએ. આ ગ્રન્ય એક વરસ પહેલાં જ પ્રકાશિત થઈ શક્યો હેત, પરંતુ પ્રધાન વ્યવસ્થાના 1 મુનિ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજનું સ્વાથ્ય એકાએક બગડતાં, ઊભી થએલી આપની મુશ્કેલીના કારણે પ્રસ્તાવના વગેરે લખવાનું દસ મહિના સુધી બની ન શકયું. હવે આંખ સ્વસ્થ બનતાં તે સર્વ કાર્ય પૂર્ણ થયું છે. આ કન્યની વિસ્તૃત માહિતી પૂર્ણ, મનનીય પ્રસ્તાવના પૂજ્યશ્રીએ લખી આપી તે બદલ તેઓશ્રીને આભાર માનીએ છીએ, અને વાચકને પ્રથમ પ્રસ્તાવના જોઈ જવા ખાસ ભલામણ કરીએ છીએ. અમારી આ સમિતિના સંપાદકીય કે પ્રકાશકીય કાર્યવાહીના પ્રધાન સમાદક કે વ્યવસ્થાપક પ્રવિણ કલારત્ન વિદ્વવર્ય મુનિવર થી યોવિજલજી પ્રહારજ છે, પોતાનું આરોગ્ય કાર્યક્ષમ અને અગક્ષમ ન હોવા છતાં એકલા હાથે હાની-મ્હોટી અનેક જવાબદારી વહન કરી ક્ષ છે. એટલું જ નહિં ૫ણુ યશભારતી ઉપરાંત, જૈનચિત્ર કલા નિદર્શન અને જૈન સંસ્કૃતિ કલાકેન્દ્ર આ બંને સંસ્થાની, તથા અન્ય સમાજ કલ્યાણને લગતી, કલાઓને લગવી વિવિધ જવાબદારીઓ પર તેઓ સંભાળી રહ્યા છે તેથી ખને

Page #12
गजाममरिरितावापाकपिंजला199अपिशायनातनोवोनियमानाबमम्मरदारशतनकामनचकारपाससत्रमा 20 यात्राक्काकतानातिकचिजलामाप्रादमित्रकंदपावस्लिमतेजनारायवनस्तबमियोपहमिततककमालपताल जामललकारालाजामशधापमानाभवनोवाताहाबितायाकारचालतक्तनममहामशानटल्यता मतानतानकातरस्कातरम्कHOस्तवततोलयाजोनमाहावादिननसतास्वाभिपतनपामारत माकन कमजनदसतावकमेननराकीपकराजा तपास्ततस्बमम्यारोपात वादनाममोक्तंकिनिमित्रानो तमाम ममनन्दमात्रारतमातोश ५मनमोवरशमोतीनदमनतामपानतावमएटी RAKHAमातामकम्मापनसंपवाराचताशाताालरतानलादालनापागतास्ततरणिस्तान HALAKERजोरजीवEिn/तासातवाहमदनगतलतामात्रचाम्पासानवालनालना साला-गतस्पागगस्त/प्रसतारादयाधिवादिरागारमाप्तगादत्राम समिधावताकिरिरिकतापातारासमतोमलयजागा REकमतःपर जमादारकादाऽकामामुत्तमावलगावलपतकादमिकमेवमोत RAानिधारयप्पटाकेMAमेसिनमनत्रभजना२३मनातजामपसमामालेमजशाना HEATREमालाकममोकामालेकगरारषदामभिरपससाणादामुसम्मलप्रमोद मकराणहर्षहरममावतucaहिनावगोपपिरमसानफएतताहतम्मानमत्रानावहतासालमा KMATशतातिरानपिनसPिalनकशेरहममीमहरवागामापवानप्रदानानतावमममरमेनIME निहतामनलालमा-ASHAकमाशमानBिaतजीवितानापावाजयनातव तत्रममालमनगर HARIचममाकनकमंजEफEaपाउमटकनकनारपसाबण्मानितभन्दकलातत्तबहामहागतामत वहमानतावितिसद:/दामनमाजमाधाकपिजलास्फुरानोमतकवादममाकागायमुशायामापादित कात्ततःकनकमजqतितकचातावरनंतीनातिवाहिता। पारम्भरतनस्तामानवाझवशाम्पनियामारदर्शन रापाविनानामपिउननसतोबितायामिना।कंमारम्पावित्रिनेत्रायस्चनऊमास्मरनिनाप्रकरुषासाममोक्तानुगोव तपातयामहपातमवतीमातरमपकानने।अवरोतलेखहारोवनानापतरमतावारनोबल पतिवातानतो वताततालत्ररिततर्षततोहंतनगमतापिनधार तानाम्मानकुतत्रतालिमन्त्रातरलतममक्रतस्मवर निः गहनततलःपादिपम्पतीलारितीhिमाकल्चनदेवला:नालनात मानयनासनधनातामतत लघातानवामोरपतेजनाप्रपारितामशिगताxaiकापजलाशितदलावतमेठप्रसादामाएवजनाजमातासगी पदमकतनकताकास्तकारवामानापाशशिरोधरा मोकंकाथाकलकमजात्रावा સત્તરમી- અઢારમી સદી વચ્ચેના મહાન ગ્રન્થસજક સ્વ. મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજના હસ્તાક્ષરમાં લખાએલા “વૈરાગ્યરતિ” ગ્રન્થના પાનાંના ફેટાની એક પ્રતિકૃતિ.

Page #13
_

Page #14
જીવનઝાંખી ધર્મશ્રદ્ધાળુ પરસનબહેન છગનલાલ કારાણીને જન્મ સુરત મુકામે વિ. સં. 1948 ના ભાદરવા સુદિ ચૌદસે થયે હતા, બાલ્યકાળમાંથી તેઓની ધર્મ પ્રત્યે ઉડી શ્રદ્ધા હતી. દેવ ગુરુપ્રત્યે હાર્દિક અનુરાગ હતું, એના પરિણામે તેઓશ્રીએ યોગ્ય વયે ઉપધાન તપ જેવા મહાનતપની આરાધના ઉલાસપૂર્વક કરી, તે ઉપરાંત વર્ધમાન તપની એળીઓ, જ્ઞાનપંચમીને તપ, ચોમાસી તપ, શાશ્વતી આયંબિલની ઓળી વગેરે તપશ્ચર્યા કરીને જીવનને ધન્ય બનાવ્યું. ભારતના જાણીતા મોટા ભાગના તીર્થોની યાત્રા પણ ભાવ ભકિતપૂર્વક કરી હતી. યથાશકિત સાધર્મિક ભકિત તેમજ અનેક સંસ્થાઓમાં ઉદારતાથી આર્થિક ફાળો આપ્યું હતું, દેવ ગુરુની ભકિત પણ સુંદર કરી હતી. આ રીતે આરાધના કરીને માનવ જીવનને સાર્થક કરી પિતાના કુટુંબમાં ધાર્મિક સંસ્કારોને વધારી અન્યને આદર્શ રૂપ જીવન જીવી ગયા અને પિતાની સુવાસ મૂકતા ગયા. તેમના નિમિત્તે તેમના સુપુત્ર શ્રી ચીમનભાઈએ ઉદારતાથી આર્થિક સહાય આપી જ્ઞાનભકિતને ઉત્તમ લાભ લીધે છે. અમો શ્રી પરસન હેનની ધર્મભાવનાની અનુમોદના કરીએ છીએ. એમનું કુટુંબ એમની ધર્મભાવનાને અનુસરે એ જ મંગળ કામના. કારણ ક ર ર સહજ ; ધર્મશ્રદ્ધાળુ શ્રી પરસનબહેન લી. પ્રકાશક

Page #15
_

Page #16
બીજી બાજુ અન્ય સંપાદક અને સાથીદારોને સહકાર મેળવવાના છે. છતાં, સરળતા ન મળવાના કારણે ઉપાધ્યાયજીના પ્રકાશનકાર્યમાં જોઈએ તેવી ઝડપ . પ નથી બીજી બાજુ સંસ્થાની આદિ શક્તિ એવી છે કે તે સમર્થ કરિ રોકીને કાર્ય કરાવી શકે તેમ પણ નથી. પૂજ્યશ્રીના અમુક ગ્રન્થ એવા છે કે જેનું ભાષાંતર કરીને છાપવામાં આવે તે ઘણું ઉપયોગી થાય. પણ એમાં સુપર ભાષામાં ભાષાંતર કરી શકે તેવી વ્યકિત એની આપણે ત્યાં ખૂબ તંગી પ્રવર્તે છે. છે તેઓ બન્યાન્ય કાર્યરત છે અને ભાષાંતરને ખર્ચ પણ આ યુગમાં નાનેરુને થતે સ્થી, એટલે તન મનના સહકાર સામે સારો એવો ધનને સહકાર સંગતપણે સમાજ તરફથી મળશે તે જ આ કાર્યમાં વેગ લાવી શકાશે અને વ્યવસ્થિત રીતે કાર્ય ચલાવી શકાશે. આ માટે એ દિશામાં આર્થિક સહાય માટે એક નિવેદન બહાર પાડવાનું નક્કી કર્યું છે. શ્રદ્ધા છે કે સમાજ તરફથી સારો સહકાર મળી રહેશે. જૈન શ્રીસંધના ટ્રસ્ટના શાખાતાઓ તથા અન્ય ટ્રસ્ટે ઉદારતાથી આર્થિક ફાળો આપે તેવી નમ્ર વિનંતિ છે. પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ તથા પૂજ્ય મુનિવરોને નમ્રભાવે વિનંતી કે અમારું કાર્ય એ આપનું જ કાર્ય છે. 5. ઉપાધ્યાયજી ભગવાન સહુના હતા અને સહુથી વધુ ઉપકાર તે એમને શમણુસંધ ઉપર કર્યો છે તે આપશ્રી શ્રી સંઘને પ્રેરણા આપી અમારા સત્કાર્યને મદદરૂપ બનશે. જે આપશ્રી પ્રત્યે સમ્પાદક-સંશોધનમાં ફાળો આપી શકે તેમ છે તે અમને જણાવવા હાર્દિક પ્રાર્થના છે.. કાય વિશાળ છે અને એક વ્યક્તિની શક્તિ અને સમય પરિમિત છે માટે અમોએ ઉપરોક્ત વિનંતી કરી છે. આ કાર્યમાં સહાયક થનારા વસંતપ્રેસને માલીકન, પ્રફ સંશોધન, પૂ. મુનિવર શ્રી વાચસ્પતિવિજયજી મહારાજને તથા મહાવીર વિદ્યાલયના સેવાભાવી ગૃહપતિ શ્રી કાન્તિભાઈ કોરાનો આભાર માનીએ છીએ. ભાઈ શ્રી કોરા આ સંસ્થા પ્રત્યે પહેલેથી જ સારો સહકાર આપતા રહ્યા છે તે બદલ અને તથા પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે સહાયક થનારા સહુને આભાર માનીએ છીએ. લી.. ચંદુલાલ વર્ધમાન શાહ યાભારતી જૈન પ્રકાશન સમિતિના મંત્રી

Page #17
सपाहीयनिवाना GSSSSSUd * ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજ્યજી મહારાજે રચેલા પ્રસ્તુત વૈરાગ્યરતિ ગ્રંથની માત્ર એક જ અપૂર્ણ પ્રતિ મળી છે. પૂ. પા. ઉપાધ્યાયજી મહારાજના સ્વહસ્તે લખાયેલી. પ્રસ્તુત પ્રતિ અમદાવાદના ડેલાના સુવિખ્યાત ઉપાશ્રયના જ્ઞાનભંડારમાં સુરક્ષિત છે. તેનાં કુલ પત્ર 86 છે. પ્રત્યેક પત્રની પ્રત્યેક પૃષ્ટિમાં ઓછામાં ઓછી 21 અને વધુમાં વધુ 25 પંક્તિઓ છે. પ્રત્યેક પંક્તિમાં ઓછામાં ઓછા 46 અને વધુમાં વધુ 50 અક્ષરે છે. પાંચમા પૃષ્ઠની પ્રથમ કૃષિ કાગળ બગડવાથી લખેલી નથી તથા ૬૮મું પત્ર બેવડાયું છે. પ્રતિને જોતાં જ જણાઈ આવે છે કે પૂ. પા. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે સ્વહસ્તે લખેલા અન્ય ગ્રંથની જેમ આ ગ્રંથ પણ તેમની વેગીલી કલમથી લખાએલે છે. પ્રસ્તુત સંપાદનમાં જે પાઠભેદે આપ્યા છે તે અહીં જણાવેલી પ્રતિમા માજિનમાં ગ્રંથકારે જ લખેલા છે. પ્રસ્તુત પ્રતિની ફેટકેપી ઉપરથી અમોએ સંપાદન કર્યું છે. ' પ્રસ્તુત ગ્રંથના આઠમા સર્ગના પ૨૪મા લેક સુધી જ આ ગ્રંથ મળે છે. પછીનાં પત્રો નિષ્ટ થયાં છે. આથી પૂ. 5. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે રચેલી વૈરાગ્યક૯૫લતામાંથી પાછળ ભાગ (શ્લેક પરપથી 1131) અહીં છાપ્યો છે. જુઓ પૃ. ૨૧૧મું. - વૈરાગ્યકલ્પલતા અને વૈરાગ્યરતિ આ બે ગ્રંથે લગભગ સમાન છે. એક જ કર્તાએ આ રચના, કેમ બેવડાવી તે સંશોધકે માટે સમસ્યા છે. આમ છતાં બેમાંથી જે કઈ એક રચના પ્રથમ થઈ હોય તેની પ્રતિ ગુમ થવાના કારણે બીજી વાર બીજી રચનાનું સર્જન થયું હોય તેવું અનુમાન થઈ શકે. થરાયરતિ અને વૈરાગ્યકપલતાના બધા જ લેકે કવચિત નજીવા ફેરફાર સિવાય લગભગ એક સરખા છે. . . . યભારતી પ્રકાશન સમિતિના પ્રથમ પુષ્પરૂપે પ્રસિદ્ધ થયેલી શકાતુર્વિરાતિાના અતમાં તેના વિધાન સંપાદકશ્રીએ પૂ. પા. ઉપાધ્યાયજી મહારાજના ઉપલબ્ધ સંસ્કૃત -પ્રાકૃત ગ્રંથોની યાદીમાં પ્રસ્તુત થરાગ્યરતિ” ના અપર નામ તરીકે “મુક્તાશુક્તિ " જણાવ્યું છે. આ ઉલેખ જૂની માન્યતાને અનુસરીને થયે સંભવે છે પણ પ્રસ્તુત વૈરાગ્યરતિના પ્રથમ શ્લેકથી એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે કે આ ગ્રન્થનું નામ વૈરાગ્યરતિ” જ છે. - આ વૈરાગ્યરતિ ગ્રંથમાં આઠ સગ છે. તેમાં પહેલામાં 279, બીજામાં 217, ત્રીજામાં 734, ચોથામાં 1492, પાંચમામાં 757, છઠ્ઠામાં, 532, સાતમામાં 869 અને આઠમામાં 1131 મળી કુલ 6011 શ્લેક છે. આ ગ્રંથ જે કે મૌલિક નથી, તેની રચનાને આધાર સિદ્ધપ્રિણીત “ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચો " કથા છે. તેનાં વસ્તુ અને પાત્રોને અનુસાર આ ગ્રંથ રચાય છે; છતાં ઉપાધ્યાયજી જેવા પ્રતિભાશાળી બહુશ્રુત વિધાનની આ કતિમાં અનેક વિશેષતાઓ હોય એ સ્વાભાવિક છે. તેઓએ આ રચના એટલી સુંદર કરી છે કે જેથી દરેકને આ સ્વતંત્ર કૃતિ જેવી જ લાગે છે.

Page #18
1. જૈન સાહિત્યમાં અનેક વિષયના ઘણા જ ગ્રંથે છે તેમાંના વૈરાગ્યપ્રધાન ગ્રંથમાં “સમરાપ્ય કહા” અને “ઉપમિતિભવપ્રપંચ કથા” નામના ગ્રંથે મોખરે છે. ઉપમિતિભવપ્રપંચ ઉપરથી કાવ્યની શૈલી પ્રમાણે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે આ વૈરાગ્યરતિ ગ્રંથ રચેલે છે. આ ગ્રંથ ઘણે જ મનરંજક છે. આથી વાચકોને વૈરાગ્યપ્રધાન કાવ્ય તરીકે આનું વાચન અને મનન કરવા જેવું છે. : આ ગ્રંથના કર્તા શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આગમ, તર્કશાસ્ત્ર, અધ્યાત્મ જ્ઞાન, કર્મ, વેગ ઈત્યાદિ અનેક વિષયોમાં અદિતીય વિદ્વાન હતા. તેમણે તે તે વિષયો ઉપર અનેક ગ્રંથે અનેક ભાષાઓમાં રચેલા છે પરંતુ દુર્ભાગ્યે બધા ઉપલબ્ધ નથી છતાંએ સદભાગ્યની વાત એ છે કે સમયે સમયે તેમની કઈ કઈ કૃતિઓ મળતી રહે છે. ઉપલબ્ધ ગ્રંથોમાં કેટલાક આપણું આ ગ્રંથની પેઠે અપૂણું જ મળે છે. - કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીની પછીના વિદ્વાનોમાં ઉપાધ્યાયજીનું સ્થાન આઇ છે. આવા વિદ્વાનના જીવનચરિત્ર માટે કેટલીક સામગ્રી અન્યત્ર પ્રસિદ્ધ થયેલી છે. પિતે જ પિતાના સંબંધમાં કેટલીક પ્રશસ્તિઓમાં જણાવે છે કે ગુરુ પં. નવિજયજી મને અભ્યાસ માટે કાશી લઈ ગયા. ત્યાં જઈ મેં ‘ચિતામણિ' આદિને અભ્યાસ કર્યો. ન્યાયશાસ્ત્રના ગૂઢ ભાવે જાણ્યા તેથી સિદ્ધસેનાદિત પ્રથેના ભાવ જાણવાને સમર્થ થશે. (જુઓ દ્રવ્યગુણપર્યાયરાસની પ્રશસ્તિ અને સીમધર જિન સ્તવન (ગાથા ૩૫૦)ની પ્રશસ્તિ. વળી ન્યાયખંડનખાદ્ય પ્રશસ્તિમાં પિતે જ લખે છે કે કાશીમાં મને પંડિતાએ ન્યાયવિશારદ પદવી આપી. વળી, તર્કભાષાની પ્રથરિતમાં પિતે લખે છે કે મેં સે રસ્યા તેથી ન્યાયાચાર્ય પદવી આપી. ખંભાતથી જેસલમેરના શ્રાવક હરરાજ ઉપર લખેલા પત્રમાં તેમના જીવનસંબંધી લેખ આ પ્રમાણે છે કે ન્યાયાચાર્ય પદવી ભટ્ટાચાર્યું ન્યાયગ્રંથની કરેલી રચનાથી પ્રસન્ન થઈ આપી હતી. ઉપરાંત તે જ પત્રમાં તેઓ લખે છે કે બૌદ્ધાદિના ખંડન માટે બે લાખ બ્લેકપ્રમાણ ન્યાયગ્રંથની રચના કરી છે વગેરે. “સુજસવેલી ભાસ' નામના ગ્રંથમાંથી તેમનું જીવન વૃતાંત મળે છે કે પાટણ પાસે કનોડા ગામમાં નારાયણ નામે એક વણિક હતા, તેમનાં પત્ની ભાગદે હતાં. તેમને જસવંત અને પાસિંહ નામે બે પુત્રો હતા. કુણઘેર ચોમાસું વીતાવી પં. નવિજયજી મહારાજ વિ. સં. ૧૮૮માં કનડે આવ્યા. તેમને ઉપદેશથી વૈરાગ્ય પામી અને પુત્રોએ તે જે સાલમાં ગુજરાતના પાટણ મુકામે દીક્ષા * લીધી. તેમનાં નામ અનુક્રમે યશવિજય અને પદ્મવિજય રાખ્યાં તેમની વડી દીક્ષા પણ તે જ વર્ષે વિજયદેવસૂરિજીના હાથે થઈ. આવશ્યક સાધુક્રિયાને અભ્યાસ કરી વિ. સં. ૧૯૯૯માં યશેવિજયજી ગુરુ સાથે અમદાવાદ આવ્યા અને સંધ સમક્ષ આઠ અવધાન કર્યા. તે વખતે શાહ ધનજી સૂરાએ ગરને વિનંતિ કરી કે “યશવિજયજી વિદ્યાનું પાત્ર છે તે જે કાશી જઈ છ દર્શનને અભ્યાસ કરે તે બીજા હેમચંદ્રાચાર્ય થાય.” ગુરુજીએ કહ્યું કે એમાં પૈસાની જરૂર છે ત્યારે ધનજી શેઠે રૂા. 2000). ખર્ચવાની ઈચ્છા દર્શાવી એટલે ગુરુજી તેમને લઈ કાશી તરફ પ્રયાણ કરી ગયા. કાશીમાં ભટ્ટાચાર્યજી, કે જેમની પાસે 700 શિષ્યો અભ્યાસ કરતા હતા, તેમની પાસે મુનિ યવિજયજીએ દરેક શાઅને અભ્યાસ કર્યો અને સાથે જૈન દર્શનને પણ અભ્યાસ કર્યો. ત્રણ વર્ષ પછી એક સંન્યાસી સાથેના વાદમાં મેટી સભામાં એમણે વિજય મેળવ્યો. અને " ન્યાયવિશારદ” બિરુદ પ્રાપ્ત કરી વાજતે ગાજતે પિતાના સ્થાને આવ્યા. વળી ભટ્ટાચાર્યજીએ ન્યાયાચાર્ય પદ આપ્યું. કાશીથી તેઓ આમા પધાર્યા ત્યાં ચાર વરસ રહી વિશેષ અભ્યાસ કર્યો. પછી ઘણું વાદીઓને

Page #19
૧ર. પરાજય કરી અમદાવાદ નાગારી સરાહના ઉપાશ્રયે ઊતર્યા. તેમની કીતિ સાંભળી અમદાવાદના સૂબા મહાબતખાને સભામાં પધારવા વિનંતિ કરી. યશોવિજ્યજીએ સભામાં જઈ 18 અવધાન કર્યા. બે ખુશ થયો. અને તેઓને એણે વાજતે ગાજતે પિતાના સ્થાને પહોંચાડ્યા. હવે સંઘની વિનંતિથી વિજય દેવમરિજીએ તેમને “ઉપાધ્યાય પદ આપવા નક્કી કર્યું. પણ વિ. સં. ૧૭૧૮માં વિજયદેવસૂરિજી કાળધર્મ પામ્યા તેથી વિજયપ્રભસૂરિજીએ ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું. આ પછી ડભોઈમાં વિ સં. ૧૭૪૮માં જૈન શાસનના આ પ્રતિભાવાન પ્રભાવક પુરુષ કાળધર્મ પામ્યા. વિ. સં. ૧૭૪૫માં તેમના અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને તેમની પાદુકા પધરાવવામાં આવી. પૂજ્ય આગમપ્રભાકર મુનિરત્ન શ્રી પુણ્યવિજ્યજી મહારાજની હમેશા મારા ઉપર ભમતાભરી કપાદષ્ટિ રહી છે. મારી દરેક વિદ્યા પ્રવૃત્તિમાં એમને હમેશાં મહત્વને ફાળો હોય છે એટલું જ નહી, એમના સહવાસને લીધે જ્ઞાનોપાસના કરવાની મને પ્રેરણું પણ મળતી રહે છે. આ પુસ્તકમાં પણ જે તેઓની વાત્સલ્ય અને ઉદારતા ભરી સહાય ન મળી હોત તે આ ગ્રંથમાં કેટલીક અશુદ્ધિઓ રહી જવા પામત આ માટે હું તેઓશ્રીને જેટલે ઉપકાર માનું એટલે એ છે. આ સંપાદનમાં મને પંડિત શ્રી અમૃતલાલ મોહનલાલ ભેજક અને પંડિત શ્રી શાસ્ત્રી હરિશંકર ખંભારાય પંડયાની ઘણી સહાયતા મળી છે. આ માટે હું એ બન્ને મહાનુભાવોને આભાર માનું હ. આ સંપાદકીય નિવેદન લખવામાં મેં સ્વ. પંડિત શ્રી ભગવાનદાસ હરખચંદભાઈએ સંપાદિત કરે વૈરાગ્યક૫લતાના સંપાદકીય નિવેદનને ઉપગ કર્યો છે તે માટે હું એમને ઋણી છું, - આ ગ્રંથમાં ભૂલ કે અશુદ્ધિ ન રહે એની બનતી તકેદારી રાખવા છતાં એમાં કોઈ અશુદ્ધિ જણાય તે પંક્તિ જ એને સમાધાનદષ્ટિથી જોશે એવી આશા સાથે હું મારું આ નિવેદન પૂરું 1'' વડેદરા. શ્રી આત્માનંદ જૈન ઉપાશ્રય શ્રાવણ વદિ 11. વિ. સ. 2025 - લે. મુનિ રમણિકવિજય છે.

Page #20
સંપાદન કાર્ય અંગે કંઈક વિ. સં. ૨૦૧૨ની સાલમાં પ. પૂ. વિદ્વ ધર્મ સ્નેહી આગમપ્રભાકર મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજને વૈરાગતિ ગ્રંથનું સંપાદન કાર્ય કરવા નમ્ર વિનંતી કરી. તેઓશ્રીએ ઉદાર ભાવે વિનંતી સ્વીકારી અને તે કાર્ય વિદ્વાન અને સ્નેહી મુનિવર પં, શ્રી રમણિકવિજયજી મહારાજને સોંપ્યું. વરસ બાદ તે કાર્ય પુરું થવા પામ્યું અને ગત વરસમાં (2024) ગ્રંથ છપાઈને તૈયાર થવા પામ્યો. અને પ્રસ્તુત ગ્રંથના ફર્મા વગેરે મારા પર જોવા મેકલી આપ્યા, એમાં મારે કરતાવના લખવાની હતી પણ અન્યાન્ય કારણો, ઉપરાંત ચાવેલી અણધારી માંદગીના કારણે આંથી કામ કરવાનું બંધ રહ્યું હતું તેથી પ્રસ્તાવના લખી ન શકાણી, જેથી પ્રકાશન ઢીલમાં મૂકાયું. હવે એ પ્રસ્તાવને મુદ્રિત થતાં તેનું પ્રકાશન થવા પામ્યું છે. સંપાદક મુનિશ્રીએ આના સંપાદનમાં શ્રેષ્ઠ કાળજી રાખી છે. સારા પરિશ્રમ ઉઠાવ્યો છે અને એમના સાથીદારોએ સારે સહકાર આપ્યો છે. પરિણામે અનેક ગ્રંથોમાં ખાસ કરીને સંશોધકોની નળાઈને કારણે મોટા મોટા ભારેખમ શુદ્ધિપત્રો છાપવા પડે છે. તેવું આમાં ન બનતાં-નાનકડું જ શુદ્ધિપત્રક બનવા પામ્યું છે. એ અતિયોગ્ય જ થયું છે. એક વાત મને એ ખંચી કે સંપાદકે આને માટે વિશેષ સમય ફાજલ પાડીને આ ગ્રંથાતાંતના સુભાષિત ગ્લૅકેની તારવણી કરી અનુવાદ સહ પાછળ પરિશિષ્ટ તરીકે જો આપી હતી તે સામાન્ય વાચકોને છેડા સતિષનું કારણ બનત. કાગળ જરા જાડા અને ટાઈપ જરા મોટા પસંદ કર્યા હતા અને પ્રિન્ટીંગમાં વધુ કાળજી લીધી હતી તે મુદ્રણની દૃષ્ટિએ ગ્રંથાકર્ષણ સુંદર થયું હતું. અસ્તુ. - પુ. આગમપ્રભાકરજીના અને સંપાદકશ્રીના મતે તેમ જ આ સંસ્થાને આપેલ હાર્દિક સહકાર બદલ અમે સહુ આભારી છીએ. પણ એક અતિદુ:ખદ વાતની નોંધ લેતાં ખેદની લાગણી અનુભવી પડે છે કે આ ગ્રંથના સંપાદક મહાશય પિતાના પરિશ્રમના ફળરૂપ આ ગ્રંથનું પ્રકાશન જોવા આપણી વચ્ચે નથી, પ્રકાશન થતાં પહેલાં સ્વર્ગવાસી બન્યા છે. - પૂ. આગમપ્રભાકરજીને સાહજિક રીતે ઉદાર અને સહૃદયી સહકાર તે સદાય મને મળશે જ રહ્યો છે તે બદલ આનંદની લાગણી અનુભવું છું. ચેમ્બરતાથ મુંબઈ મુનિ યશવિજય

Page #21
ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજની જીવનઝાંખી વિક્રમની સત્તરમી સદીમાં જન્મેલા, જૈન ધર્મના પરમ પ્રભાવક, જૈન દર્શનના મહાન દાર્શનિક, જેન તકના મહાન તાકિક, વડદર્શનત્તા અને ગુજરાતના મહાન જ્યોતિધર, શ્રીમદ યશોવિજયજી મહારાજ જેઓ એક જૈન મુનિવર હતા. યોગ્ય સમયે અમદાવાદના જૈન શ્રીસંઘે સમર્પિત કરેલા ઉપાધ્યાય” પદના બિરુદથી " ઉપાધ્યાયજી' બન્યા હતા. સામાન્ય રીતે વ્યક્તિ “વિશેષ” નામથી જ ઓળખાય છે પણ આમના માટે થોડીક નવાઈની વાત એ હતી કે જૈન સંઘમાં તેઓશ્રી વિશેષ્યથી નહિ પણ વિશેષણ થી સવિરોષ ઓળખતા હતા. " ઉપાધ્યાયજી આમ કહે છે. આ તે ઉપાધ્યાયજીનું વચન છે” આમ " ઉપાધ્યાયજી થી શ્રીમદ્દ યશોવિજયજીનું જ ગ્રહણ થતું હતું. વિશેષ્ય પણ વિશેષણને પર્યાયવાચક બની ગયું હતું. આવી ઘટનાઓ વિરલ વ્યક્તિઓ માટે બનતી હોય છે. એઓશ્રી માટે તે આ બાબત ખરેખર ગૌરવાસ્પદ હતી. ' વળી એઓશ્રીનાં વચને માટે પણ એને મળતી બીજી એક વિશિષ્ટ અને વિરલ બાબત છે. એમનાં વાણી, વચન કે વિચારે “ટંકશાલી " એવા વિશેષણથી ઓળખાય છે. વળી ઉપાધ્યાયજીની શાખ એટલે " આગમશાખ " અર્થાત શાસ્ત્રવચન એવી પણ પ્રસિદ્ધિ છે. વર્તમાનના એક વિદ્વાન આચાર્ય એમને વર્તમાનના મહાવીર' તરીકે પણ ઓળખાવ્યા હતા. - આજે પણ શ્રી સંઘમાં કોઈ પણ બાબતમાં વિવાદ જન્મે ત્યારે ઉપાધ્યાયજીવિરચિત શાસ્ત્ર કે ટીકાની " શહાદત ને અતિમ પ્રમાણ ગણવામાં આવે છે. ઉપાધ્યાયજીને ચૂકાદ એટલે જાણે સર્વાને ચુકાદો. એટલે જ એમના સમકાલીન મુનિવરેાએ તેઓશ્રીને “શ્રુતકેવલી' વિશેષણથી નવાજ્યા છે એટલે કે " શાસ્ત્રોના સર્વજ્ઞ” અર્થાત શ્રતના બળે કેવલી. એને અર્થ એ કે સર્વજ્ઞ જેવું પદાર્થનું સ્વરૂપ વર્ણવી શકનારા. આવા ઉપાધ્યાયજી ભગવાનને બાલ્યવયમાં (આઠેક વર્ષની આસપાસ) દીક્ષિત બનીને વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ગુજરાતમાં ઉચ્ચ કોટિના વિદ્વાનોના અભાવે કે ગમે તે કારણે ગુજરાત છેડીને દૂર-સુદૂર પિતાના ગુરુદેવ સાથે કાશીના વિદ્યાધામમાં જવું પડયું હતું અને ત્યાં તેમણે દર્શનને તેમજ વિદ્યા-જ્ઞાનની વિવિધ શાખા-પ્રશાખાઓને આમૂલચૂલ અભ્યાસ કર્યો અને તેના ઉપર તેઓશ્રીએ અદ્ભુત પ્રભુત્વ મેળવ્યું હતું. અને વિદ્વાનમાં “પદર્શનના” તરીકે પંકાયા હતા. કાશીની રાજસભામાં એક મહાસમર્થ દિગગજ વિદ્વાન જે અજેન હતું તેની જોડે અનેક વિદ્વાને અને અધિકારી આદિ સમક્ષ શાસ્ત્રાર્થ કરી વિજયની વરમાળા પહેરી હતી. તેઓશ્રીના અગાધ પાણ્ડિત્યથી મુગ્ધ થઈને વિદ્વાનોએ તેઓશ્રીને “ન્યાયવિશારદ' બિરુદથી અલંકત કર્યા હતા. તે વખતે જન સંસ્કૃતિના એક જ્યોતિધરે-જૈન પ્રજાના એક સપૂતે જૈન ધર્મને અને ગુજરાતની પુણ્ય ભૂમિને જયજયકાર વર્તાવ્યું હતું અને જૈન શાસનની શાન બઢાવી હતી. વિવિધ વાલ્મયના પારંગત વિદ્વાન જોતાં આજની દૃષ્ટિએ કહીએ તે તેઓશ્રીને બે ચાર નહિ પણ સંખ્યાબંધ વિષયોના પી. એચ. ડી. કહીએ તે તે યથાર્થ જ છે. ભાષાની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તે ઉપાધ્યાયજીએ અસ્પા કે વિશેષત, બાળ કે પંડિત, સાક્ષર છે

Page #22
નિરક્ષર, સાધુ કે સંસારી વ્યક્તિના જ્ઞાનાર્જનની સુલભતા માટે, જેન ધમની મૂલભૂત પ્રાકૃત ભાષામાં, એ વખતની ૨ાષ્ટ્રીય જેવી ગણાતી સંસ્કૃત ભાષામાં તેમજ હિન્દી ગુજરાતી ભાષાભાષી પ્રાન્તની સામાન્ય પ્રજા માટે હિન્દી ગુજરાતીમાં વિપુલ સાહિત્યનું સર્જન કર્યું છે. (જુઓ પરિશિષ્ટ 2). એઓશ્રીની વાણી સર્વનયસંમત ગણાય છે. વિષયની દષ્ટિએ જોઈએ તે એમને આગમ, તક, ન્યાય, અનેકાંતવાદ, તત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય, અલંકાર, છંદ, બેગ, અધ્યાત્મ, આચાર, ચારિત્ર, ઉપદેશ આદિ અનેક વિ ઉપર માર્મિક અને મહત્વપૂર્ણ રીતે લખ્યું છે. સંખ્યાની દષ્ટિએ જોઈએ તે એમની કૃતિઓની સંખ્યા “અનેક' શબ્દથી નહિ પણ “સેંકડ” શબ્દથી જણાવી શકાય તેવી છે. આ કૃતિઓ બહુધા આગમિક અને તાર્કિક બંને પ્રકારની છે. એમાં કેટલીક પૂર્ણ અને અપૂર્ણ બંને જાતની છે અને અનેક કૃતિઓ અનુપલબ્ધ છે. તે તામ્બર પરંપરાના હોવા છતાં દિગમ્બરાચાયત ગ્રન્થ ઉપર ટીકા રચી છે. જૈન મુનિરાજ હોવા છતાં અજૈન ગ્રન્થ ઉપર ટીકા રચી શક્યા છે. આ એમના સગાહી પાહિત્યને પ્રખર પુરાવે છે. શિલીની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો એમની કૃતિઓ ખડનાત્મક, પ્રતિપાદનાત્મક અને સમન્વયાત્મક છે. ઉપાધ્યાયજીની ઉપલબ્ધ કૃતિઓનું , પૂર્ણ યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરીને પૂરા પરિશ્રમથી અધ્યયન કરવામાં આવે છે તે જૈન આગમ કે જૈન તકને લગભગ સંપૂર્ણ જ્ઞાતા બની શકે. અનેકવિધ વિષયો ઉપર મૂલ્યવાન, અતિમહત્વપૂર્ણ સે કડે કૃતિઓના સર્જકે આ દેશમાં ગણ્યાગાંડ્યા પાક્યા છે તેમાં ઉપાધ્યાયજીને નિઃશંક સમાવેશ થાય છે. આવી વિરલ શક્તિ અને પુણ્યાઈ કેઈકના જ લલાટે લખાએલી હોય છે. આ શક્તિ ખરેખર ! સદગુરુકૃપા, જન્માક્તરને તેજસ્વી જ્ઞાનસંસ્કાર અને સરસ્વતીનું સાક્ષાત્ મેળવેલું વરદાન આ ત્રિવેણી સંગમને આભારી હતી. તેઓશ્રી " અવધાન 'કાર (એટલે ધારણશક્તિના અદ્ભુત પ્રયોગકાર) પણ હતા. અમદાવાદના શ્રીસંઘ વચ્ચે અને બીજી વાર અમદાવાદના મુસલમાન સૂબાની રાજસભામાં આ વિધાનના પ્રયોગ કરી બતાવ્યા હતા. તે જોઈને સહુ આશ્ચર્યમુગ્ધ બન્યા હતા. માનવીની બુદ્ધિ-શક્તિને અદ્ભુત પર બતાવી જૈન ધર્મ અને જૈન સાધુનું અસાધારણ ગૌરવ વધાર્યું હતું. તેઓશ્રીની શિષ્યસમ્પત્તિ અલ્પસંખ્યક હતી. અનેક વિષયોના તલસ્પર્શી વિદ્વાન છતાં “નવ્ય ન્યાય” ને એવો આત્મસાત કર્યો હતો કે નવ્ય ન્યાયના " અવતાર' લેખાયા હતા. આ કારણથી તેઓ “તાર્કિકશિરોમણિ' તરીકે વિખ્યાત થયા હતા. જન સંધમાં નવ્ય ન્યાયના આ આદ્ય વિદ્વાન હતા. જેન સિદ્ધાન્ત અને તેના ત્યાગ વૈરાગ્યપ્રધાન આચારોને નવ્ય ન્યાયના માધ્યમ દ્વારા તર્કબદ્ધ કરનાર માત્ર, અદ્વિતીય ઉપાધ્યાયજી જ હતા. એમનું અતિમ અવસાન ગુજરાતના વડોદરા શહેરથી 19 માઈલ દૂર આવેલા પ્રાચીન દર્ભાવતી, વર્તમાનમાં ડભોઈ... શહેરમાં વિ. સં. ૧૭૪૩માં થયું હતું. આજે એમની દેહાન્તભૂમિ ઉપર એક ભવ્ય સ્મારક ઊભું કરવામાં આવ્યું છે, જ્યાં એમની વિ. સં. 1745 માં પ્રતિષ્ઠા કરેલી પાદુકા પધરાવવામાં આવી છે. ભાઈ એ રીતે બડભાગી બન્યું છે. અહીંઆ ઉપાધ્યાયજીના જીવનની અને તેઓશ્રીને સ્પર્શતી બાબતનું ટૂંકમાં ઊડતું અવલોકન કરાયું છે. મુનિ યશોવિજય

Page #23
] ] લે. મુનિશ્રી યશોવિજયજીમહારાજ વિક્રમની સત્તરમી સદીમાં જન્મેલા અને અઢારમી સદીમાં કાલધમ ( અવસાન ) પામેલા, જન શાસન ઉપર અવિસ્મરણીય અને મહામૂલ્ય ઉપકાર કરનારા, શાસનના વીરસુભટ, છ એ દર્શન નિષ્ણાત, અનેક વિષયોમાં પારંગત, કાશીમાં ' મંત્રબીજ પ્રધાનમંત્રની સાધના દ્વારા દેવી શ્રી સરસ્વતીનું સાક્ષાત વરદાન મેળવનાર, કાશી ની રાજસભામાં શાસ્ત્રાર્થ દ્વારા મહાવિજય પ્રાપ્ત કરી કાશીના દિગગજ પંડિતે દ્વારા પ્રથમ આપેલા “ન્યાયવિશારદ' પદથી અને ન્યાયશાસ્ત્રના સે પ્રસ્થાની (બે લાખ શ્લોકની રચના) રચનાના કારણે વિધાનએ પછીથી આપેલા “ન્યાયાચાય ' પદથી, તેમજ શાસ્ત્રાર્થ દ્વારા ઠેર ઠેર વિજય મેળવવાના કારણે મેળવેલા “કુર્ચાલી સરસ્વતી'ના બિરૂદથી વિભૂષિત, પ્રાકત, સંસ્કૃત, હિન્દી, ગુજરાતી, મિશ્ર વગેરે ભાષાઓમાં ઢગલાબંધ ગ્રન્થની મહત્વપૂર્ણ રચના કરી ' આબાલગોપાલ સહુ કોઈ જી ઉપર અનિર્વચનીય ઉપકાર કરનાર “મહોપાધ્યાય' પદથી અલ કૃત પરમપૂજય શ્રીમદ યશોવિજયજી મહારાજના ગ્રન્થોના પ્રકાશન માટે સ્થપાએલી, “શ્રી યશભા૨તા જૈન પ્રકાશનસમિતિ' નામની સંસ્થા ખુદ ઉપાધ્યાયજીએ રચેલા વાવત્તિ'૨ આ નામના મૂલ્યવાન ગ્રન્થનું પહેલ વહેલું જ પ્રકાશન કરી રહી છે, તે આપણું સહુ માટે આનંદિત થવા જેવી બાબત છે. - કથાકાર તરીકે ઉપાધ્યાયજી આપણું વંદનીય ગ્રંથકાર શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજે ગત જન્મમાં પવિત્ર એવા સમ્યગૂજ્ઞાન અને તેને લગતાં સાધનાની તથા જ્ઞાન, ત્યાગ, વૈરાગ્ય આદિ ગુણોથી અલંકૃત જ્ઞાનીઓ 'ચરણકમલની કઈ એવી અસાધારણ કટિની ઉપાસના કરી હશે કે જેના પ્રતાપે એક જ વ્યક્તિમાં અનેક શક્તિઓ આવિર્ભાવ થવા પામી હતી. બાલ્યાવસ્થામાં જ દીક્ષા લઈ ગુરુદેવશ્રી નવિજયજી સાથે કાશી વગેરેના વિદ્યાધામમાં જઈને અસાધારણ પરિશ્રમ અને પરીષહ ઉઠાવી, અનેક દર્શન શાસ્ત્રો, તેમ જ સાર્વજનીન સાહિત્યનું ગંભીર ભાવે તલસ્પર્શી અને વિશાળ અવગાહન કરવાને શક્તિમાન બન્યા હતા. એ અવગાહન પરિશીલન તેમ જ ચિંતનમનનના પરિણામે વિવિધ વિષયક જ્ઞાન વિજ્ઞાન સાહિત્યનું સર્જન કરવાને સમર્થ બન્યા હતા. પૂજ્યશ્રીએ ગમ ઉપર ટીકા ટિપૂણાદિ કરવાનું ટાળ્યું છે. તે સિવાય તેઓશ્રીએ અનેક વિષયો ઉપર ગંભીર માર્મિક યુક્તિયુક્ત મહત્વનું અને અભિનવ પ્રકાશ પાડતું ઘણું" ઘણું લખ્યું છે. 1. જૈન સાધુ સાધ્વીજીના મૃત્યુ માટે #ધર્મ શબ્દ વપરાય છે. 2. આ ગ્રન્થ મળ્યો ન હતો ત્યાં સુધી આ ગ્રન્થને કેટલાક વિદ્વાન લેખકે “મુક્તાશક્તિ” એવા નામથી ઓળખતું, કોઈ અપરનામ તરીકે “મુક્તિશુકિત ઓળખાવતું હતું, કેઈ કોઈ લેખકેએ પ્રસ્તાવનામાં અથવા તેમની પ્રગટ થયેલી યાદીમાં એ રીતે જ નેધ લીધી છે પણ હવે અસલ મૂળ પ્રતિ મળતાં આ ગ્રન્થનું ઉપરોક્ત નામ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. 3. થોડા સમય ઉપર ધર્મમિત્ર મુનિવરશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ તરફથી આનંદજનક સમાચાર મળ્યા કે ઉપાધ્યાયજી એ અનુયોજદ્વાર' ના આગમ ઉપર ટીકા રસ્યાને પુરા મળે છે,

Page #24
| ઉપાધ્યાયજી દર્શનશાસ્ત્રોની રચનથી, દાર્શનિક તપૂર્ણ પ્રત્યે લખવાથી તાર્કિક, વિવિધ ભાષામાં કવિતાઓ બનાવાથી કવિ, સ્તુતિઓ રચવાથી સ્તુતિકાર, અલંકારના પ્રત્યે રચવાથી સાહિત્યકાર, અધ્યાત્મ અને પગવિષમક મને લખવાથી આધ્યાત્મિક-યેગી, એમ વિવિધ વિશેષણને યોગ્ય બન્યા છે. તેઓશ્રીએ કથાના રૂપે રચ્યા હેવાથી “કથાકાર તરીકે પણ આપણે ઓળખાવી શકીએ. અદભુત સર્જક - એક વાત લક્ષમાં રાખવી ઘટે કે વિદ્વાને હજારે પાકે છે જ્યારે સર્જકે સેંકડયે પાકતા નથી.. ઉપાધ્યાયજી અજોડ કોટિના. આ અદભત શબ્દથી નવાજી શકાય તેવા દિગગજ વિદ્વાન તે હતા જ પણુ ‘સર્જક' પણ એવા જ અદભૂત કેટિના હતા. ભગવાન શ્રી મહાવીર દેવના 2500 વરસના શાસનમાં ઉત્તમ કોટિના પાંડિત્યપૂર્ણ છેડા ઘણા સર્જક આચાર્યો જે થઈ ગયા તેમાં ઉપાધ્યાયજીનું સ્થાન ઘણું જ જવલંત છે. પણ એથી આગળ વધીને તટસ્થ ભાવે કહું તે કઈ અપેક્ષાએ વધું ચમકતું છે. કારણ કે એમને પોતાની માતૃભાષા (જની ગુજરાતીમાં પણ શાસ્ત્રવાણી અને ઉપદેશને ઉતારી બાલાજી ઉપર જે ઉપકાર કર્યો છે તે અને તેટલે બીજા સર્જકેએ કર્યો નથી એટલે તેઓ આમ જનતીના પણ સર્જક-ઉપકારક કહેવાયા છે. ઉપાધ્યાયજી કથાકાર બન્યા એટલે કથાઓ કે ચરિના બેચાર ગ્રન્થનું સર્જન કરવાનું પણ નથી ચૂક્યો. એમાં વૈરાજપુતા, ગામીરહિત, વિજ્ઞયોઢાણ વગેરે ગ્રન્થ મુખ્ય છે. આ પ્રગટ થઈ રહેલે વૈરાગ્યરતિ' ગ્રન્થ એ પણ કથાને જ ગ્રન્થ છે. ત્યાગી, વૈરાગી, પંચમહાવ્રતધારી જૈન મુનિના હસ્તક આ કથા રચાઈ હેવાથી, આ થા વૈરાગ્યરસપ્રધાન હોય તે સ્વાભાવિક છે. અને એથી આ ગ્રન્થનું નામકરણ જે થયું છે તે તેના અર્થમાં અર્થસંગત છે. એક વાત એ ધ્યાનમાં રાખવી ઘટે કે જૈન સાધુઓની કથા વિવિધ રસ કે નવરસથી પૂર્ણ હોય, , અરે! શંગારપ્રધાન કથા હેય એમ છતાં એને અન્ત વૈરાગ્યરસ કે શાક્તરસમાં જ વિરામ પામવાને. ધાને કારણે એ છે કે માનવી એક દિવસ મૃત્યુને આધીન થવાનું જ છે. પણ એનું મૃત્યું તેને ભાવી જન્મને સુધારી શકે, એ માટે તેને વર્તમાન માનવજીવનને ઉજજવલ બનાવવું જ જોઈએ: રખે ! જડવાદના પ્રબળ આકર્ષક પ્રલેભને, વિષયની વાસનાઓ, વૈભવ અને વિલાસની માહિતી, એ બધાયમાં મોહાંધ અને મસ્ત બની વિશ્વભરના લગભગ તમામ દાર્શનિકે, વિદ્વાને, અવતારી વ્યક્તિઓ અને બુદ્ધિમાનેએ જે જન્મને એકી અવાજે વખાણ્યો છે તે મહાન માનવ જન્મને નિષ્ફળ ગુમાવી ન બેસે. ઊલટું તે માનવતાના શ્રેષ્ઠતમ ગુણોને તેની પૂણતામાં વિકસાવે એટલે કે આચારસ્થ કરી રાજસી, તામસી વૃત્તિઓનું દહન કરી સાત્વિકતાને સે કલાએ પ્રગટ કરે, વળી સદાચારી, અને સંસ્કારી બને તેમજ ત્યાગ વૈરાગ્યમય જીવન જીવે અને ધર્માત્મા બની આત્મહિત સાધે. 1. આ પ્રખ્ય મુદ્રિત થઈ ગયું છે. . 2. 3. બન્ને પ્રત્યે અમુદ્રિત અવસ્થાવાળા છે. ૪અહિંસા, સત-સત્ય અસ્તેય, અમિથુન અને અપરિગ્રહ આ પાંચ મહાવતેને પાળનારા,

Page #25
* * *: *; t . 0 મત છે આ રસ જ માનવજીવનમાં મુખ્ય તરૂ૫ રસ છે. આ રસ જ ઉપાય છે. આ થામાં એ જ રસને મધનસ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. અલબત્ત આ ગ્રન્ય અપૂર્ણ મળ્યો હોવાથી તેને અન્ન નથી, પ્રણ થી વિરાંગ્યાસપૂર્ણ છે. એટલે એને વૈરાગ્ય પ્રવાહ અનને આંબીને જ રહ્યો કાય એ સ્વાભાવિક છે. " મજામાં વાર્તાનું સ્થાન કેવું છે? . આજે સમગ્ર વિશ્વની વસતી વધીને લગભગ ચારથી પાંચ અબજે પહોંચ્યાનું સંભળાય છે. આમાં દર્શન, તત્ત્વજ્ઞાન, ધ્યાત્મ, ધમિક ચરિત્ર આચરાન વગેરે વિષય તરફ રસ ધરાવનારી સંખ્યા એવી પ્રશ્ન થાય છે તેને જવાબ એ અપાય કે કરડે નહીં, પણ કદાચ અલ્પસંખ્યક એવા બની. જ્યારે કથા-વાર્તાઓ તરફ રસ ધરાવનારની સંખ્યા કેટલી? એવો પ્રશ્ન થાય તો તેને વિવાર જવાબ એ છે કે એની સંખ્યાં કરડેની છે. બીજી રીતે કહીએ તો સેકડે 90 ટકા પ્રજા કથા પ્રેમીજ હશે, જ્યારે બાકીના દશ ટકા પ્રજા બીજા તમામ વિોમાં રસ ધરાવનારી હશે. મા એ અમર સાહિત્ય છે. આ સૂચવે છે કે ગરીબ કે અમીર, દરિદ્ર કે શ્રીમંત, બાલ કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી કે પુરુષ, સંસારીક ત્યાગી, ચાર કે શાહકાર, ભૂખ કે વિદ્વાન, શિક્ષિત કે અશિક્ષિત, એમ આબાલગોપાલ પ્રજાને મન, કથા એક રસને વિનહીં પણ આનંદને તાજગીને વિષે છે. ફુરસદના સમય પસાર કરવાનું એક પ્રબળ, સાધન છે. આ કથાપ્રેમ કંઈ આ જમાનાની પેદાશ નથી, પણ અબજો વરસ પહેલાં હતું, આજે છે અર્ને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. એના વજનમાં ફરક પડવાની કોઈ શક્યતા દેખાતી નથી. તાત્પર્ય એ કે જ એ સહુ કોઈને ખેંચનારૂં પ્રબળ લેહચુંબક છે અને એ સહુનું ધન છે. એ સદાય અમર છે એ નિર્વિવાદ-શાશ્વત સત્ય છે. કાનું એકધારું આકર્ષણ શાથી છે? * નું આટલું બધું એકધારું સ્વયંભૂ સ્થાઈ આકર્ષણ માનવ મનને કેમ રહેતું હશે એને વિચાર Eii તે એનાં બે ત્રણ કારણો સમજાય છે. એક તે કથાની ભાષા સરલ, તેને વિષે સુગમ એટલે હિંની જર નહી મગજને કસવાની જરૂર નહીં, વળી કથા માથાને બોમ્ (દવા) બન્યા વિના, સુખપૂર્વક વાંચી અને સાંભળી શકાય. બીજું કારણ એ છે કે-કથા-વાર્તાઓ પછી તે ચરિત્રો રૂપે હોય, નવલકથા કે નવલિકારૂપે શ્રણ તે બહુધા બાથ માનવજીવનને જ માત્ર નહીં, તેના અંતરને જ નહિં પણ તે ટકરાતી ટકરાતી સ્તરના ઊંડામાં ઊંડા અનસ્તલને પણ સ્પશી જતી હોય છે. કથામાં માનવજીવનમાં બનતી સુખદુઃખની સારા-નરસાની અનેક ઘટનાઓને લગતી બાબતે આવતી હોય છે. સાંભળનાર કે વાંચનાર વર્ગને એમાંની કઈને કઈ બાબત બહુધા ઓછેવત્તે અંશે સ્કૂલ કે સૂક્ષ્મરૂપે સ્પર્શતી હોય છે. એટલે જોતા કે વાચક પિતાની જાતને પ્રતિબિંબિત કરી કથા સાથે તાદાત્મ્ય સાધી એક પ્રકારનું સ્વસંવેદન અનુભવે છે અને આ સંવેદન એ જ કથાકર્ષણનું મૂલભૂત તત્વ છે. થા દ્વારા બીજી અનેક બાબતે એવી રજુ થતી હોય છે. એનાથી અવનવા જ્ઞાનને, સમાજને અનુભવને વધારે તે થાય છે પણ સાથે સાથે વાંચનાર ભાળનારના જીવનનું સુંદર-ઘડતર

Page #26
કરવામાં કે જીવનયાત્રાના પથપ્રદર્શનમાં તે મહત્વનો ભાગ ભજવે છે. ટૂંકમાં કથા એ સહુ કોઈ માને *એક મૂક સધ્યા છે. : ત્રીજું કારણ એ પણ છે કે કેટલાક વિશે શુષ્ક હેય છે-નિરસ હોય છે, જ્યારે કથા માટે ' 'એવું નથી. કથા સરસ હોય છે– મૃદુ હોય છે. એટલું જ નહીં અનેક ર યાવત નવેય રસેથી ભરપૂર * પણ હોય છે. સામાન્ય મનુષ્ય બહુધા બધાય રસેને પિપાસુ હોય છે. એટલે એને નવરામિણ થી ને પેાતાના મનને આનંદ ઉલ્લાસ-ઉત્સાહ અને આશ્ચર્યથી ભરી દેવાની સુલભતક પણ મળે . - કથાસાહિત્યના ખડકાતા ગંજ, એટલે જ આજે દેશ પરદેશમાં જ્યાં જુઓ ત્યાં કરોડોની સંખ્યામાં કથાસાહિત્ય ખડકાઈ રહ્યું છે અને આજે બહુધા એની જ બોલબાલા છે. આ ક્ષેત્રના જાણકારોના કહેવા મુજબ સેંકડે કટકા - પુસ્તકે કથાસાહિત્યના પ્રગટ થઈ રહ્યા છે, જ્યારે 10 ટકામાં બાકીનું બધું સાહિત્ય પ્રગટ થઈ રહ્યું છે. આ ઉપરથી કથા સાહિત્યને આમ જનતા ઉપર કે જબરજસ્ત પ્રભાવ છે તેને ખ્યાલ મળી રહે છે. અમદાવાદને એક પ્રસંગ . જા. છે. ઉપરોક્ત વિધાનની પુષ્ટિમાં એક પ્રસંગ ટાંકું કેટલા વર્ષો ઉપર ભારે અમાવાદની શોઠ માણેકલાલ જેઠાલાલ લાયબ્રેરીની મુલાકાતે જવાનું થયું. - લાયબ્રેરીનું અવકન કર્યા બાદ લાયબ્રેરીના મુખ્ય સંચાલક જે વાર્તાલાપ થશે, એમાં મેં એક પ્રશ્ન કરી કે અહીંઆ ધાર્મિક પુસ્તકોને સંગ્રહ કે છે? જવાબ મળ્યો કે સંગ્રહ, ઠીક છે. જનતા તેને લાભ કેવક ઉઠાવે છે એમ પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો, જવાબ મળ્યો કે ખાસ નહીં. 90 ટકા લોકે કથા, વાર્તા નેવેલો, નવલિકાઓ અને ડીટેક્ટીવ કથાઓનું સાહિત્ય વાંચે છે. બાકીના માત્ર દસ ટકામાં ઇતિહાસ, વિજ્ઞાન વગેરે તમામ વિષયના વાંચકે આવી જાય છે. જો કે આ જવાબો આપણું ધર્મભૂમિથી. એાળખાતી ધરતી માટે દુખદ હતા પણ બીજી રીતે આ જવાબે ધાર્મિક લેકે માટે ચેતવણીરૂપ પણ હતા. આ વાત ટાંકવાને ઉદ્દેશ, આપણી નવી પેઢી કઈ બાજુ ઢળી રહી છે તે, અને વાર્તા-સ્થાએ ': ' - '""' આ * તરફ જનતાને અભિગમ કેવો જલદ છે તે તરફ લક્ષ ખેંચવાને છે. 80 ટકા સાહિત્ય કથાનું પ્રગટ થાય છે. સામાન્ય જનતાની અભિરુચિ કથા પરત્વે સાહજિક રીતે જ વધુ હેય છે. એ એક સનાતન સત્ય જેવી બાબત છે. એટલે જ આજે કથા દ્વારા અપાતો બેધ કે જ્ઞાન માનસ ઉપર સીધી, ઊંડી કે મામિક અસર ઉત્પન્ન કરે છે. એથી એવા કથાકારની પણ બેલબાલા સ્વાભાવિક રીતે જ થવા પામે છે. વિશ્વભરના પ્રકાશન ખાતાના આંકડા પણ એ જ બેલે છે કે પ્રતિ વર્ષ છપાતાં પુસ્તકમાં સેંકડ ૮૦થી વધુ ટકા પુસ્તકે વિવિધ પ્રકારની કથાઓ વાર્તાઓ નાટકોનાં છે. ઉપાશ્રયના અનુભવો હવે આપણા સહુના રોજિંદા જીવનમાં થતા પ્રત્યક્ષ અનુભવની વાત કરું કે ઉપાશ્રયાદિ સ્થળે થતા ', પ્રવચનોના તાત્ત્વિક વાર્તાલાપના પ્રસંગે માં, જ્યાં સુધી તાવિક કે દર્શનિક, અથવા આચારાદિના પાલના બાબતને બધ ઉપદેશ કે શિખામણ ચાલતી હોય ત્યાં સુધી શ્રોતા વર્ગના ચહેરાઓ બહુધા અંતિ

Page #27
ઉત્સાહી નહીં લાગે, કેટલાક ઠંડા બનીને તે કેટલાક મડદાલ બનીને સાંભળતા હોય છે. એમાં પિતાના વિષયને પુષ્ટ કરવા, સભામાં જાગૃતિ લાવવા કે આવેલી ઠંડાઈને ગરમીમાં ફેરવી નાખવાનું વકલાંના મુખમાંથી– હવે પ્રસ્તુત વિષય ઉપર એક સુંદર બેધક અને પ્રેરક દષ્ટાંત. કહું છું; આ શબ્દો સરી પડતાંની સાથે જ લોથ જેવા ઢીલા, મડદાલ જેવા બનેલા, ઈધર ઉધર ડાલીયા મારતા, ઠંડાગાર ક બની ભાગેલી કેડે બેઠેલા, ઝકા ખાતા, ઉંઘતા, એવા લેકે, અને જિદાના તાપ્રેમી ગણુતા શ્રોતાઓ પણ જાણે વિદ્યુત સંચાર થયો હોય એમ તેઓ એકદમ આનંદ ઉત્સાહમાં આવી જશે, ચહેરા ઉપર આંખમાં તાજગી દેખાવા માંડશે, કેડથી ટદાર થઈ જશે, ચહેરા ઉપરની સુસ્તી સુરખીમાં કેરવાઈ જશે, કાં ઊંધ બધું ચાલી જશે. આ સૂચવે છે કે માનવહૃદયને કે માનવીની બુદ્ધિને કથા વાર્તામાં જેવો અને જેટલો રસ છે તે અને તેટલે બીજામાં ભાગ્યે જ હોય છે તેને આ પ્રત્યક્ષ * જાહેર પુરાવો છે. છે. સ્થળે સ્થળે ચાતુર્માસસ્થિત જૈન સાધુઓનાં ચાતુર્માસિક પ્રવચનનો પ્રારંભ કરવાનો હોય છે * ત્યારે સામાન્ય રીતે એક એવો રિવાજ છે કે શ્રી સંઘના મુખ્ય સુત્ત શ્રાવકે “અને વતા સાધુ બને. મળીને કર્યું સૂત્ર કે કયો ગ્રન્થ વાંચો તે નક્કી કરે છે, કારણકે ચાતુર્માસમાં તીર્થંકરદેવપ્રણીત આગમ સૂત્રનું અથવા પૂર્વાચાર્ય મહર્ષિ પ્રણીત કેઈ ઉત્તમ ઉપદેશક કે બોધક ગ્રન્થનું વાચન કરવા પૂ. સાધુ મુનિરાજે ઈચ્છતા હોય છે. શ્રી સંઘને પણ નવું નવું જાણવાની જિજ્ઞાસા અને શ્રતગ્રન્થનું બહુમાન ભક્તિ કરવાને પણ અભિલાષ હોય છે. ગ્રન્થનું નકકી કરતી વખતે દેશ કાળની દષ્ટિએ શ્રોતાઓની કક્ષા, વક્તાની વિદ્વત્તા વગેરે બાબતને ધ્યાનમાં રાખી ગ્રથની પસંદગી થાય છે. પસંદગી સાથે જ તુરત જ ચરિત્રયસ્થ ક 'વાચ એ પ્રશ્ન ઊઠે છે અને એ વખતે કોઈ સુંદર, રસિક આકર્ષક પ્રત્યની પસંદગી કરવામાં આવે છે. પછી ધામધૂમથી રિવાજ અને વિધિનું પાલન કરીને બહુમા વૈપૂર્વક પ્રવ્યવાચન પ્રારંભાય છે. હંમેશા સામાન્ય રીતે પ્રાય: રાજના દોઢ કલાકના પ્રવચન સમયમાં લગભગ બે ભાગને સમય સૂત્ર-શાસ્ત્ર કે બોધક ગ્રંથ વાચન માટે જાય છે. અને લગભગ ત્રીજો ભાગ કથા-ચરિત્ર વાંચવા માટે વપરાય છે. આ રિવાજ સેંકડે વરસોથી ચાલ્યો આવે છે અને જૈન સાધુના ચાતુર્માસિક પ્રવચનમાં તેનું બહુધા પાલન થાય છે. પ્રથમ વાંચન તાવિક, આધ્યત્મિક, ઉપદેશક કે આચારપાલન વગેરે ઉપર કહેવાય અને બીજું વાંચન માત્ર કઈ પણ ચરિત્ર કે કથાનું જ રાખવાને અટલ રિવાજ છે અને જનતા પણ કથા કે ચરિત્રગ્રન્થને આગ્રહપૂર્વક રખાવે જ છે. પહેલા વાંચનને 'મૂત્રવાચના' શબ્દથી ઓળખાવાની રૂઢ પ્રથા પ્રસિદ્ધ છે અને બીજા વાચનને * ભાવનાધિકાર” શબ્દથી ઓળખાવાનો રિવાજ છે? ભાવનાધિકારમાં બહુધા સર્વજનવલ્લભ કથાચરિત્ર જ વાંચવાનું હોય છે. ચાતુમૌસમાં સેંકડો સ્થળે ચાતુર્માસ રહેનારા સાધુઓ આ જ વાંચતા હોય છે. ખુદ જન સાધ્વીજીઓ પણ બપોરે બહેને માટે સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાન રાખતા હોય છે ત્યારે તેઓ કોઈને કોઈ વ્યક્તિને (જીવનચરિત્રને લગત) રાસ કે ચરિત્ર જ વાંચે છે. રાસ એટલે સર્વરસ પૃષ્ટ કથા-વાર્તા. કેટલાક મહાનુભાવો એવા હોય છે કે, જેઓને પહેલા વ્યાખ્યાનમાં ખાસ રસ પડતો જ નથી. તેવા સવારના દસ કે સવા દસ વાગે ચરિત્રવાંચન થવાનું હોય તે જ વખતે ખાસ સમયસર પહોંચી - 1. પહેલા વ્યાખ્યાન માટે પૂર્વાધિકાર' અને પછીના ક્યાદિના વ્યાખ્યાન માટે " ઉત્તરાધિકાર ' હબ વાપરવાની પણ પ્રયા છે,

Page #28
જાય છે. આ ભાવનાધિકાર બહુધા સામાન્ય તથા પંદરથી ત્રીસ મિનિટને હોય છે પણ એટલી મિનિટ જે કુશળ કથાકાર જે કુશળ હોય તે શ્રોતા એક તાઝગી અનુભવીને જાય છે. છેવટે પ્રજા ઘરે કથાનાં જ સંસ્મરણે લઈને જાય છે : બીજે એક આપણા સહુને અનુભવ લખું કે વ્યાખ્યાન ઊઠતાંની સાથે જ શ્રેતાઓના મુખમાંથી . બહુધા 40-50 મિનિટ સુધી ચાલેલા પ્રથમ વ્યાખ્યાતના ઉપદેશમાંની કેઈ ચર્ચા કે અનમેદના (પ્રાયઃ) એ વખતે ભાગ્યેજ હોય, પણ ભાવનાધિકારના વાર્તાના રસથી સભર થઈ ગએલા હૈયામાંથી ઝટ ઉદગાર એવા નીકળી પડશે કે-વાહ! કેવી સુંદર વાર્તા, દૃષ્ટાંત બહુજ સરસ આપ્યું, કેમ ખરું ને! કમાલ કરી ? શ્રોતાઓમાં પસ્પર આ રીતે વાર્તાને આનંદ લૂંટા હોય છે અને આલેચનાની ધરખમ લેવડદેવડ થતી હોય છે. વળી જે અનિયમિત આવનારા હોય તે લેકેને કથારસિયાઓ કાલે પાછા વખતસર જરૂર આવજો, જો જો ભૂલતા નહિ વગેરે. આવું ભાવભીનું આમંત્રણ પણ પાઠવતા હોય છે વળી ઘરે જશે ત્યારે પણ એજ વાર્તા–કથાની બાબતને વાગોળતા કે સ્મરણ કરતે જતા. હોય છે. જેટલું યાદ રહ્યું હોય તેટલું ઘરે જઈને પણ સંભળાવશે, કદાચ રાતના પણ કુટુંબ આગળ કહેશે. જરૂર પડે બીજે પણ કહેશે. આમ વાર્તાદેવીને જયજયકાર ગવાશે. તે ઉપરાંત “વાહ મહારાજ સાહેબ વાહ ! સચોટ દૃષ્ટાંત ! આરપાર ઉતરી જાય તેવું '...આમ મુનિવક્તાની પણ વાહવાહોલાશે. ઘણીવાર તારિક મુનિ વક્તાઓ કરતાં, પિતાની યોગ્યતા, મર્યાદા અને મોભો જાળવીને, વાર્તા -કથાને રસસભર બનાવી, વાણી-ભાષાને સંયમ જાળવવાપૂર્વક જાતજાતના મસાલાઓ ભભરાવીને સુંદર રીતે ઘટાવનાર મુનિરાજે (કે ગ્રહ) મેદાન મારી જાય છે. અને તેમના પ્રવચનમાં ચીકાર હાજરી હોય છે. સામાન્ય જનતાના રસને વિષય શું છે તેને આ એક પ્રગટ પુરાવે છે. બાળકને કથા પ્રેમ અનેકને જાણુતે એક અનુભવ કહું–શહેર હોય કે ગામડાં હોય, પણ બાળકેની એક રુચિમાં તે લગભગ સમાનતા જોવા મળી છે અને એ રુચિ છે કથા-વાર્તાની. જ્યાં જુઓ ત્યાં બાળકે એક જ માગણી કરશે: “મહારાજ સાહેબ વાર્તા કહેને, એક વાર્તા કહે ને!” એમ બેલે છે. એમની આ માંગ સર્વત્ર હોય છે. જોરદાર હોય છે અને તે રેજ થતી હોય છે, અને બાળકે વાર્તા કહેવડાવે જ છે કરતા હોય છે. જે સાધુસાધ્વી સુંદર વાર્તા કથાકાર હોય તેને, મધને માખીઓ વળગે તેમ છોકરાંછોકરીઓ ટોળે મળીને વળગતા હોય છે અને આ ઉપકાર કરનારા મુનિએ તેમના માતા-પિતાની વિશેષ ચાહના મેળવતા હોય છે. યદ્યપિ મેં અગાઉ જણાવ્યું તેમ કથાની રુચિ, રસ, સહાનુભૂતિ અને તે પ્રત્યેના શ્રવણ અને શ્રાવણનું વલણ માત્ર બાળકોને જ નહિં, કિન્તુ બાળથી માંડીને વૃદ્ધ સુધીના ગૃહસ્થ અને સાધુ-સંતે સહુને હોય છે એ હકીકત છે. આમ સુલભ, સુધિ અને વિવિધ રસેથી મિશ્રિત કથાઓ એ આમ જનતાના મનનું, બુદ્ધિનું કે હદયનું અતિપ્રિય ભજન છે. રકૃતિ અને આનંદથી સમય વિતાવાનું એક અજોડ સાધન છે. દેશકાળના ભેદ વિના, આ સ્વાનુભવનાં નિર્વિવાદ સત્ય છે. તમામ ધર્મોમાં કથાને થયેલે સમાન આદર આ પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં લઈને દુનિયાના લગભગ તમામ દેશના તમામ ધર્મના કેએ, લેખકેએકલમજીવીઓએ પોતપોતાની રીતે થાસાહિત્ય સજર્યું છે અને આજે સજાઈ રહ્યું છે અને આ સાહિ.

Page #29
ત્યને કથા ઉપરાંત ઉપકથા, આખ્યાન, આખ્યાયિકા, ઐતિહાસિક ચરિત્ર, અને જીવંત ઘટનાઓ વગેરે પ્રકારો દ્વારા પુષ્ટ બનાવ્યું છે. કથા સાથે ધાર્મિકતાનો સમન્વય કથાની અમાપ, અફાટ અને સર્વદિગગામી વ્યાપક તાકાતને જોઈને, ત્યાગી-વૈરાગી, આધ્યાત્મિક પંથના પ્રવાસી ધર્મનાકે, સાધુસંતે, જ્ઞાની અને લેખકેએ, એ કથાઓમાં તત્વજ્ઞાન, વિજ્ઞાન - અધ્યાત્મ, ત્યાગ, વૈરાગ્ય, નીતિ, પ્રામાણિકતા, અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, સંપત્તિ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, વિનય, વિવેક, સંયમ, દયા, કરુણા, મૈત્રીભાવ, ઉદારતા વગેરે વિષયને લગતા - બોધ તેમ જ ઈશ્વર–પરમાત્મા, પુસ્તક- જ્ઞાન, શિક્ષણ, દેવ, ગુરુને ધમની ઉપાસના કેમ કરવી અને બીજા એની સેવા કેમ કરવી તે, અને તેના લાભે શા ? અને એ ગણેથી પ્રતિપક્ષી ગણનું સેવન કરતે એર લાભે છેવગેરે અનેકાનેક બાબતને ગૂંથી લીધી છે. અને તેને તક, દલીલ દાખલા-દષ્ટાંતે સાથે રસપૂણ બનાવી રસિક બનાવી દીધી છે. તે ઉપરાંત એમાં દેવ, નરક, તિર્યચ, મનુષ્ય અને મેક્ષગતિને લગતી પણ હકીકતે હેાય છે. તે ઉપરાંત કથાના વચગાળે વચગાળે ગણિત, ખગોળ, ભૂગોળ, ઘેક, તિષ, શુકન, સામુદ્રિક, સમસ્યા, પ્રહેલિકા, સ્ત્રી-પુરૂષની 64-72 કળાઓ, પ્રાણીશાસ્ત્ર, અષ્ટ નિમિત્ત જ્ઞાન, શૃંગાર કેમ, માત્ર દેશાચાર, રીતિરિવાજ, રહેણી, કહેણી, ભાષાવિજ્ઞાન, અર્થશાસ્ત્ર, કામશાસ્ત્ર, વિવિધ કલા-શિલ્પ, ચિત્ર, નૃત્ય, વાઘની કલા, ગૃહસ્થાશ્રમ, દીક્ષાશ્રમને લગતી, આ લેકને પરલેકને લગતી, વગેરે વગેરે બાબતોની છૂટીછવાઈ છાંટ પણ હોય છે. જીવનનું ઘડતર કરનાર કથા છે આ રીતે આપણી આર્ય ભૂમિના આત્મહિતલક્ષી અને હિતે કથાકા એ કથાના સર્વ સુગમ માધ્યમ દ્વારા, માનવીનું બાહ્ય અને આભ્યનર ઘડતર કેમ થાય? સંસાર કેમ ચલાવવા? અને અન્યના સંસારમાં ઉપયોગી કેમ બનવું? પરસ્પર કેવા સુહંદુ મિત્રભાવ, સંપ અને સહિષ્ણુતાથી જીવન જીવવું, માનવતાની તને કેમ જલતી રાખવી ? ધર્મ અથ અને કામ એ ત્રણેય પુરુષાર્થની યથાયોગ્ય સમયે યથાયોગ્ય કેવી રીતે ઉપાસના કરી આત્મહિત સાધવું, આ બધી બાબતોને શાક દાળમાં નંખાતા સંભાર કે દૂધમાં સાકરની જેમ સરસ રીતે મેળવી લીધી છે. ' વાર્તા ધમકથારૂપે હોય કે ધર્મના રંગથી રંગાએલી સંસારકથા હોય, પણ એ આ માધ્યમ દ્વારા માનવીને, ઉત્તમ અને ઊંચા તરફથી પુષિત સન્માગ તરફ દેરી * શકાય છે. કથાઓ માનવીના મન અને આત્માનું સુંદર ઘડતર કરનાર શિપી છે. માનવીને સાચે માનવી બનાવનાર કુશળ શિક્ષક છે. .. , ધર્મકથાનું ફળ શું? આને જવાબ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર 29 40 માં જણાવ્યું છે કે અમદા જ भंते कि जणयई ? धम्मकहाए णं निज्जरं जय यइ, आगामिस्स भदत्ताए कम्मं निबंधइ मेटघभयाथी કર્મના નિર્જરા અને ભાવિ ક૯યાણ થાય એવું શુભ કર્મ બંધાય છે. વળી માં ૨-૦માં પણ જણાવ્યું છે કે गय रागदेासमाहा धम्म कहं जे करंति समयन्नू / भणुदिय हमवी संता सव्वपावाण मुच्चंति // 1 // - અપતિ વીતરાગીઓની ધમકથા કરવાથી તે સર્વ પંપથી મુક્ત બને છે,

Page #30
એની જવલંત તાકાતે લાખ ભાણુને ધર્માભિમુખ-મેક્ષાભિમુખ બનાવ્યા છે. હજારોને ચારિત્રાભિમુખ કે દીક્ષાભિમુખ પણ બનાવ્યા છે. * કથાની આ વજ જેવી અભેદ્ય તાકાતને કારણે ભારતીય સંસ્કૃતિની પ્રધાન ગણાતી જેને વૈદિક અને બૌદ્ધ આ ત્રણેય ધારાઓએ કથાસાહિત્યને સમાદર કર્યો છે. જૈન દર્શનમાં ચાર અનુગોનું સ્થાન અને તેની વ્યાખ્યા જૈન આગમશાસ્ત્રોમાં જે વર્ણન આવે છે તે તમામનો સમાવેશ ચાર પ્રકારના અનુગમાં કરવામાં આવે છે: 1. દ્રવ્ય 2. ગણિત 3. ચરણ-કરણ અને 4. ધમડકથા. અનુયોગની દષ્ટિએ * * *1. વર્તમાન વેતામ્બર સમ્પ્રદાયમાં અનોગને કેમ વહેવારમાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે લખવા બોલવાનો ચાલે છે. પણ શાસ્ત્રમાં-આવકમૂલ ભાષ્યમાં પહેલો ચરણકરણાનુગ અને તે પછી બીજે ધર્મકથાનુયોગ જણાવ્યો છે. બીજી વાત એક સમજવી જરૂરી છે કે આવશ્યકનિર્યુક્તિ ચૂર્ણિ (12), વસુદેવહિંહિ, પંચકલ્પ નદી, સમવાયાંગ આદિ ગ્રન્થમાં મૂલપ્રથમાનુગ, અને પ્રથમાનુયોગ આ નામના સિદ્ધાન્ત >> હતા, જેમાં તીર્થંકરનાં, એમના પરિવારનાં વર્ણને, ચક્રવતી આદિનાં વર્ણને હતાં એવું જણાવ્યું છે. આ કથાનુગના ગ્રન્થને “પ્રથમાનુગ' નામ આપ્યું હોવાથી એમ સમજાય છે કે પ્રાચીનકાળમાં ચાર અનુગોમાં “ધર્મકથાનુયોગને પ્રથમ સ્થાન અપાયું હશે અને પછી ક્રમશ: બીજા અનુગોનું સ્થાન હશે, જે આ વાત બરાબર હેય તે કથાસાહિત્યનું મહત્વ કેટલું હશે તેને ખ્યાલ આવી શકશે. અરે ! દિગમ્બર પરંપરામાં તે આજે પણ કથાનુગની જગ્યાએ પહેલા અનુયોગનું નામ પ્રથમાનુંયોગ' જ છે અર્થાત ત્યાં તેને ક્રમ 1. પ્રથમાનુયોગ 2. કરણાનુયોગ 3. ચરણાનુયોગ 4 (છે) દ્રવ્યાનુયોગ આ રીતે છે. જો કે એમને “ગણિતાનુયોગ' નામ સ્વીકાર્યું નથી. પણ જે ગણિતમાં પરા શબ્દથી ઓળખાવાની એક ગણિત પદ્ધતિ છે. અને આ પદ્ધતિ ગણિતાનુયોગનું જ અગ હોવાથી બીજા યુગમાં એની ગણત્રી કરવામાં આવી છે. અહીં કરણને અર્થ વેતામ્બર માન્ય લેવાતો નથી. વળી સાથે સાથે ગુણસ્થાનકાદિ કર્મ સંબંધી વિગતને એમાં સ્થાન અપાયું છે એટલે બીજ અનુગમાં દિગમ્બર વિદ્વાનોએ બંને વિષયોને આવરી લીધા છે. બાકી તે દરેક અનયોગમાં ઓછેવત્તે અંશે બાકીના ત્રણેય અનયોગને પ્રકણક રીતે સ્થાન મળ્યું જ હોય છે. ' શાસ્ત્રમાં જણાવ્યું છે કે પ્રાચીન કાળમાં આગમનું દરેક સૂત્ર ચારે અનુયોગોથી મિશ્રિત હતું. અર્થાત પ્રત્યેક સૂત્રમાં ચારે અનયોગે ગોઠવાએલા હતા. ગીતાર્થ સ્થવિરે-શિષ્યને મૂત્રાર્થનું જ્ઞાન, આપતા ત્યારે ચારેય અનવેગે વટાવતા હતા અને સાથે આથી નય, પ્રમાણ, સપ્તભંગી પણ ઘટાવતા હતા. પણ કાલના પ્રભાવે જેમ જેમ બુદ્ધિબળ-સ્મરણશક્તિ સાધુઓની ક્ષીણ થવા લાગી તે જોઈને વીરનિર્વાણના છઠ્ઠા સૈકામાં થએલા આરક્ષિત સૂરિજીએ દરેક સૂત્રમાં રહેલા ચારે અંગને વિભક્ત કરી નાંખ્યા. એ વિભકત થયા એટલે પછી વિદ્યમાન આગમેને પણ થફ પથફ અનુયોગોમાં વિભકત કર્યા. જેમકે આચારાંગ, દશવૈકાલિક વગેરે સત્રોની વ્યાખ્યા કરવી હોય તે માત્ર ચરણ-કરણનુયોગથી જ કરી શકે. વળી સૂત્રોને પણ કાલિક અને ઉત્કાલિક વિભાગ તરીકે વિભક્ત કરી નાંખ્યા,

Page #31
* દિવાર' ને દ્રવ્યાનગમ, અને સૂર્યગતિને ગણિતનાગમાં, સમાચારો વગેરે 11 અંગે અને છેદી ' વગર ને ચરણ-કરણાનયોગમાં અને માષિત વગેરેને ધર્મકથાનગરમાં સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. આ એક સ્થલ દ્રષ્ટિએ પડાત વિભાગ છે. 1. દ્રવ્યાનુગમતાત્વિક પદાર્થોની વ્યાખ્યા અર્થાત આત્મા, કર્મછા-અછવાદિ નવે તવેનું, ચૌદરાજકરૂપ વિશ્વ સ્વરૂપનું વર્ણન હેાય છે. 2 ગણિતાનુયોગમાં ગણિતશાસ્ત્રને લગતી પ્રક્રિયાઓ હકીકત --ખોળ ભૂગોળને લગતા વિષે. : મ ચરણ કરણાનુગમાં = ચરણ એટલે ચારિત્ર, કરણ–એટલે પાલન. ચરણ એટલે શ્રેષ્ઠ જીવન , ' જીવવાના મહાવ, અણુવત, નિયમ-જેને ચારિત્ર સદાચરણ કહેવામાં આવે છે તે. અને કરણ એટલે તે ચરણ-આચરણનું પાલન કેવી રીતે થઈ શકે? તે અંગેની જુદી જુદી કક્ષાના ? છ, સાધકને અનુલક્ષીને યોજાયેલી આચરણની વિવિધ પ્રક્રિયાઓ. આ રીતે પવિત્ર ચરિત્રસ્ય : જીવન શું છે? અને એવા જીવનનું પાલન કેમ કરવું? વગેરેને સમાવેશ આમાં થાય છે. . 4, કથાગમાં ચરણકરણાગનું કોણે, કેવી રીતે પાલન કર્યું ? કણે કણે કેવી મુશ્કેલીઓ, તે આવેલા પરીષહ-ઉપસર્ગો કષ્ટો વગેરેને સહન કરીને સાધનાને પાર પામી ગયા, એ, . .બધાયના જીવનચરિત્રો અને સાધના કરમાં કરતાં કયા કારણે કેવી રીતે પતન થયાં એનાં વર્ણને પણ હોય છે. ' આ ચારેય અનાગમાં પ્રથમના બે જ્ઞાન સાથે સંબંધ ધરાવે છે. જ્યારે વર્તન–આચરણ સાથે સંબંધ ધરાવતે વેગ ચરણ-કરણ જ છે અને મોક્ષકાંક્ષી આત્માને એની જ આરાધના કરવાની છે ? અને એ આરાધનાની સમજણ અને તેની પુષ્ટિ માટે, એને લગતું અનુયોગ-સાહિત્યનું સેવન કરવાનું છે. આ ચરણકરણની સાધના, ધમકથા એટલે સાધકાત્માઓના પ્રેરક દષ્ટા તેની જાણ વિના મુકેલી ભરી બની જવા સંભવ છે. એટલે ત્રીજા યોગને સારી રીતે આચરવો હોય. અરે ! એ તરફ પ્રજાને , ખેંચવી હોય તે તે માટે પણ ચોથા કથાનુયોગને જ નેંતરવો પડશે. એના વિના હરગીઝ નહિ ચાલે એટલે શાસ્ત્રકારોએ સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ ચારે ય વેગમાં કથાનુયોગને સહુથી પ્રાધાન્ય સ્થાન આપ્યું તે છે આજ. કારણે છે. અરે ! વધુ કહીએ તે બાકીના ત્રણેય અયોગોને ખેંચી લાવનાર આ અનુગ છે. એટલે - આ અનુયોગ એ કંઈ જેવી તેવી તાકાત ધરાવનારે અનુગ નથી. બહારથી સાદે, સામાન્ય લાગતઅનુયોગ પણ આંતરિક રીતે ઊંડે, મર્મભેદી, ભલભલા કઠેર કાળજાને પણ કંપાવનારો, ભલભલા લે ખંડી હૈયાને પણ મીનની માફક પિગળાવી નાંખનારે, પ્રજાનું અદ્ભુત વશીકરણ કરાવનારા, અનેરી તાજગી બક્ષનાર અને પ્રચંડ તાકાત ધરાવનારે છે, મારાં પ્રસ્તુત વિધાને મેં શ્રોતા-વકતા બંનેને અનુભવના આધારે ટયો છે. આ કથાકારે તરફ રખાતી હીણી દષ્ટિ એક વાતની નેધ લેવી અનિવાર્ય છે, તે એ કે કેટલાક વિદ્વાન, વધુ ભણેલાઓ પોતાની બુદ્ધિ 2. દ્રવ્યાનુગ અને ગણિતાનુંગ જેવા વિષયે માટે બૌદ્ધોમાં અમિષમ્પરિટ ધર્મકથાનુગ માટે કુટિર અને ચરણ કરણાનુયોગ માટે વિના ગ્રન્થ રચાયા છે,

Page #32
15 હશિયારીને ફાંકા રાખનારાઓ, કઈ કઈ વખતે સારા કથાકાર પ્રત્યે કે કથા-વાર્તાપ્રધાન વ્યાખ્યાન વાંચનારાઓ પ્રત્યે એક પ્રકારને હીણો ભાવ રાખતા હોય છે. આજકાલ સમાજમાં એવું માનસ કેળવાઈ ગયું છે કે કથા કહેનારા સાધુ હોય તે તેના માટે એમ બેલી નાંખે કે- એમને શું આવડે છે, બિચારા વાર્તા કથા કરી જાણે છે. ઠીક છે મારા ભાઈ' આ રીતે સામાની લઘુતા થાય અને એના વિકાસમાં રૂકાવટ થાય અને શ્રોતાઓને અલાભ થાય, એવું બોલીને નિરર્થક, હાનિકર અને અનિચ્છનીય વર્તાવ કરે છે. આપણે ત્યાં કથાકાર એટલે સામાન્ય કેટિને, આવી માન્યતા ઘણી ઘર કરી ગઈ છે. આ કારણે ઘણા સુગ્ય સાધુઓની ઉપદેશક પ્રવૃત્તિને ધક્કો પણ પહોંચે છે. અલબત્ત ઘણીવાર કથાકાર અરય હોય, કથા કહેવાનો ઢંગધડે ન હોય, એના માટે હીણ દૃષ્ટિ સેવાય તે સમજી શકાય તેવું છે. પણ અચ્છા-કુશળ અને શ્રોતાઓને સતત ખેંચી રાખનારા કથાકારો માટે પ્રસ્તુત વલણ ધરાવવું તે અનચિત, અને અન્યાયકર્તા છે. ધર્મકથાકારને તે આઠ પ્રભાવક પૈકીને એક પ્રભાવક કહ્યો છે. કથાશ્રવણને રસ હવા અને પ્રકાશની માફક દુનિયાના ખૂણે ખૂણે સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે. આમ સર્વ સામાન્ય જનતાના રસને વિષય કથાવાર્તા જ છે. હવે આ કથાએાના વિવિધ પ્રકારે આગમશાસ્ત્ર અને આગમેતર ગ્રંથમાં જે જોવા મળે છે તેને અંગે વિચારી લઈએ કથાના વિવિધ પ્રકારે ત્રીજો આગમ “ઠાણાંગ' છે. એમાં ક્રમ વ્યત્યય કરીને કથાના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે. 1. અર્થ કથા 2. ધર્મકથા અને 3. કામકથા. 1444 ગ્રન્થના કર્તા મહાન અને અજોડ ભારતીય ગ્રન્થકાર શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ‘સમરાઈકહા” ના નામના ગ્રંથમાં ચાર પ્રકાર નાંધ્યા છે. ત્રણ તે આગમક્ત ઉપર કહ્યા તે જ અને ચોથા પ્રકારમાં - ‘સંકીર્ણકથાને ઉમેરતાં ચાર.. સિદ્ધહસ્ત, અભુત કલ્પનાકાર શ્રી સિદ્ધર્ષિજીએ “ઉપમિતિભવપ્રપંચકથા ' માં શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી કથિત ચાર પ્રકારને જ સ્વીકાર્યા છે. દક્ષિયાંકચિહ્ન, રસપૂર્ણ સંકીર્ણકથાને કહેનારા ઉદ્યોતનસુરિજીએ પણ કુવલયમાલાની પીઠિકામાં હરિભદ્રોકત ચારેય પ્રકારને માન્ય રાખ્યા છે. એમ છતાં એમને બીજી રીતે પાંચ પ્રકારે પણ વર્ણવ્યા છે. 1. સંપૂર્ણ કથા 2. ખંડકથા 3 ઉ૯લાપકથા 4 પરિહાસકથા અને 5 વશકથા. આમ કહીને તેઓશ્રી નોંધે છે કે આ પાંચેય પ્રકારોને જે વાર્તામાં સ્થાન મળ્યું હોય તેવી વાર્તાને “સંકીર્ણ કથા " કહેવાય છે. બીજી રીતે એમને એમ પણ કહ્યું કે, ધમકથા માત્ર ધર્મકથારૂપે ન રહેતાં, વચમાં અર્થ અને 1. સિવિદ્દા #aa,........... જરથા , ધર્મદા, મr. . -ઠાણુગસૂત્ર ઉ. 3. સ. 189 2. જુઓ “સમજાફરો '- ભવ પહેલે. 3. જુઓ “કુવલયમાલા ને પ્રારંભને પ્રસ્તાવ. 4. શું સંપૂર્ણ કથા અને સકલકથા બંને સમાનાર્થક છે ખરી?

Page #33
કામ મગેના વિષયને લગતી વાર્તા-વિચારણું કહેવાએલી હોય ત્યારે (તે સ્વતંત્ર ધમળ્યા રહેતી ન હેવાથી પુન:) તે કથા પણ “'સંકીર્ણ કથા” બની જાય છે. વધારામાં કુવલયમાલામાં ધર્મકથાના ચાર પ્રતિપ્રકાશ બતાવ્યા છે. 1. આક્ષેપિણી 2. વિક્ષેપિણી છે. અગજનની 4. *નિવેદજનની. આના 16 પ્રપતિપ્રકારે પણ ઠાણાંગમાં નોંધ્યા છે. આખરે તે બે પ્રપ્રતિપ્રકારના વિષયો દ્વારા જ ધર્મકથાઓ વર્ણવી શકાય છે. છતાં વિશેષ બેધ માટે ઉપપ્રકારે, ઉપપ્રપ્રકારે વર્ણવાની એક પ્રથા છે. વગર જાણી આવ્યા કે મુખ્યત્વે કથાના ચાર પ્રકારે છે અને તે સહુને માન્ય રહ્યા છે. એટલે છે મારા માને વિષય છે ? એ જરા વિસ્તારથી સમજી લઈ એ. મુખ્યત્વે કથાના પ્રકાર ચાર છે. અર્થ કથા–જેમાં મુખ્યત્વે ધન પાર્જન શી રીતે થઈ શકે? તે અંગેના ધંધા-વ્યાપારે કયા ક્યા છે? ધંધો ધીકતે કઈ રીતિ નીતિથી ચાલે. ધનપ્રાપ્તિના માર્ગો કયા કયા? વ્યાપારમાં કલાકોશલ્ય કેવું કેવું જોઈએ, આવનાર ગ્રાહકેને કઈ રીતે આકર્ષવા અને જીતવા, યુદ્ધો ઝગડાઓ, ધાતુઓ, ઝવેરાતની બાબતે તથા સુવર્ણસિદ્ધિ વગેરેના પ્રયોગ, વિવિધ વિદ્યાકલા, શિલ્પ, ઉદ્યોગ અંગેનું જ્ઞાન, સામ, મેદ, દાન, દંડાદિ નીતિઓની સમજ, વગેરે વગેરે સેંકડે બાબતે જેમાં હોય તે અર્થકથા. પકૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર વગેરે ગ્રન્થ અર્થશાસ્ત્રને લગતા છે. 3. સમકથા--જેમાં મુખ્યત્વે કામશાસ્ત્રને લગતે વિષય હેય તે અને તે અંગેની મત મિશન સુખ (જાતીય સુખ)ને આનંદ કેવી રીતે માણુ તે અને તે અંગેની તમામ બાબતે જેમાં વર્ણવી હોય. રસ તરીકે જેમાં શૃંગારરસની પ્રધાનતા હેય. વળી સ્ત્રીના રૂપ રંગ, વેશભૂષા અને તેનાં અવયનાં વર્ણને, સ્ત્રીઓના અને પુરુષોના વિવિધ પ્રકારો, કામની ભરતીનાં સ્થાને. પ્રેમપત્રે કેમ લખવા, સ્ત્રીઓનું આકર્ષણ અને વશીકરણું કેમ થાય? તેનું વ્યાપક દૃષ્ટિએ વર્ણન, સ્ત્રીસંવનન કેમ કરવું અને તેને કેમ મેળવવી તે, કામેજિક ઔષધે, ઉત્તેજના કયા કયા કારણે થાય, નિકાવાસના કેમ જન્મ, તે કેમ પુષ્ટ થાય અને તેની તૃપ્તિ કેમ થાય? વાજીકરણના પ્રમાણે, તેને ગાં મંત્ર-તત્ર, અશ્લીલ ચિત્રો, વાસનાને બહેકાવનારી કથા-વાર્તા, પ્રસંગે, લલિત કળાઓ, સૌ 1. જુઓ ‘કુવલયમાલા ' પ્રારંભિક પીઠિકા. હેમચંદ્રાચાર્યજીએ પત્ત હૈમ કાવ્યાનુશાસનની " અલંકાર ચૂડામણિ વૃત્તિ” માં સંકીર્ણ નું લક્ષણ સમત શાન્તતિ વૃત્તવર્ગના ' દર્શાવીને ઉદાહરણ તરીકે “સમરાદિય’ને નામોલ્લેખ કર્યો છે. 2 ઉપરોક્ત પ્રકારે ઠાણાંગ (ઠા૪, ઉ૦ 2, સૂત્ર ૨૮૨)માં બતાવ્યા છે. તેનાં આધારે જ ઉપરોક્ત નેધ લેવાઈ હોય તેમ સંભવિત છે. 3. ઠાણગમાં સંવેદની નામ છે. 4. - નિર્વેદની નામ છે. 5. પ્રાચીન કાળનો આ સુપ્રસિદ્ધ ભારતીય સૈન્ય છે. આજે તે હજારો ગ્રન્થો વર્તમાન અથ” નિષ્ણાતેના લખેલા બહાર પડ્યા છે અને તેનું કોલેજો વગેરેમાં વિશાળ પ્રમાણમાં જ્ઞાન અપાય છે. "

Page #34
વધક ઉપ અને પ્રસાધને, સ્ત્રીના શણગારે, સ્ત્રીની 641 અને પુરુષની 72 કલાઓનું વર્ણન, આ જાતિની દેશાચાર પરત્વેની ખાસીયતે, નારીમહિમા વગેરે વગેરે હજાર રીતે જેમાં વર્ણન થતા હોય છે. આને લગતા ગ્રંથે ભારતીય વિદ્વાનોએ પ્રાચીન કાળમાં કૂડીબંધ બનાવ્યા છે અને આજે પણ નવનવા પ્રકાશિત થતા રહે છે. મુખ્યત્વે આ જાતના ગ્રંથને કામશાસ્ત્રથી ઓળખાવાય છે. - 3. ધર્મકથા-જેમાં મુખ્યત્વે ધર્મ કોને કહેવાય અને ધર્મની પ્રાપ્તિ કેમ થાય, અને તેને કેવી રીતે થઈ? તેનું દૃષ્ટાંત વગેરે હોય છે. માનવ જાતને દુર્ગતિમાં જતાં બચાવી સદ્ગતિએ મૂકે, ધારણ–પષણ કરે તે ધમધર્મના પ્રકારે, વળી જેમાં ક્ષમા, માર્દવ આદિ દશ પ્રકારના ધર્મો, અનુકંપા, સુપાત્રદાન, દાન, શીલ, તપ અને ભાવની તેમજ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અને અપરિગ્રહ વગેરે પાંચ મહોત તથા પાંચ અણુવ્રતની, અર્થાત સર્વવિરતિ અને દેશવિરતિ ધર્મની વાર્તા હય, જીવ, અજીવ, પુષ્ઠ, પાપ, આશ્રવ, બંધ, સંવર, નિર્જરા, મેક્ષ વગેરે તેની વિગતે હેય, મેક્ષ સહિત પાર્થ ગતિનું વર્ણન હેય, સમ્યકત્વ, પૌષધ, પ્રતિક્રમણ, દેવગુરુની ઉપાસનાને તથા સાત ક્ષેત્રેની લગતી વાતિ હેય. આમાં શું, કર્મ શું, બંને વચ્ચે સંબંધ શો, સંબંધ થવાથી શું થાય, તે છૂટે કયારે? રાગદેવ કેમ ઘટે, વિષયેકષાય શું છે, અને તેને ઉપશમ કેમ થાય તેવી વાસ હય, ટૂંકમાં વીતાંગે દેશ તથr સર્વજ્ઞ પદ અપાવે, આત્માને નિર્મળ કરે, સન્માર્ગે ચઢાવે અને યાવર્ત નીતિમય પ્રામાણિક જીવન કેમ છવાય, તપ, ત્યાગ, સંયમની, અનેકાંતદષ્ટિની, ગુણસ્થાનકની, આઠેય કીની, હકીકતો હેથી સાભાર આત્મામાંથી પરમાત્મા કેમ બનાય તેની પ્રક્રિયા, આ બધું જણાવ્યું હોય. આમ અનેક પ્રકારની મનમા ધાર્મિક આધ્યાત્મિક બાબતેનું વિવિધ રીતે વર્ણન હોય. આ ધર્મકથાનાં જૈન આગમની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તે સામાન્ય રીતે કથાનુગામ, ફૉસંઘ ૩૫ાસજી, અંત2શા, અનુવાતિજશા અને વિવાદ આટલાં અંગેને સૂચવી શકાય. આં ધર્મકથાનું પ્રાધાન્ય છે. ' જરા ઊંડાણથી ગંભીર ભાવે સમજવા જેવી બાબત એ છે કે, અધ્યાત્મપ્રધાન, કે તાવિકજ્ઞાન પ્રધામ જૈન ધર્મના આગમશાસ્ત્રો પૈકીના મુખ્ય અંગભૂત ગણાતા અત્યારે વિદ્યમાન 11 અગે પણ અંગભૂત પાંચ આગમે તે કથાનુગના જ છે. કથા દ્વારા અપાતા બંધની અસરે સુજ્ઞ શાસ્ત્રસજ કે સમજતા હતા કે ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક કે તાત્ત્વિક જ્ઞાન પણ કથા દ્વારા સરલતાથી પીરસી શકાય છે. કથા દ્વારા તેની અસર પણ સુંદર થાય છે. ભારેખમ જેવું જ્ઞાન પણ 1. કલાની સંખ્યામાં દતર ગ્રંથમાં ફેરફાર આવે છે. આ એક પ્રચલિત સંખ્યા છે. 2. સર્વસામાન્ય જ્ઞાનવાળે હોવા છતાંય અત્યન્ત જાણીતે એક ગ્રંથ “કેકશાસ્ત્ર” તે કારમીરના કેક પંડિતે બનાવેલ હોવાથી તેના નામથી ઓળખાય છે. આ ગ્રંથ એટલો બધે વ્યાપક થઈ ગયેલા હતા જેથી આ વિષયના બીજા પંડિતે બનાવેલા કામશાસ્ત્રોને પણ કકશાસ્ત્રથી જ ઓળખાવાની પ્રથા પડી ગએલી, : આ આગમનું ભાન આજે તે અલ્પ છે પણ પ્રાચીન કાળમાં સાગર જેવડું વિશાળ હતું. પ્રાચીન ને એમ બોલે છે કે એમાં 3 કરોડ મૂલ કથાઓ અને તેટલી જ અવાર કર્યો હતો

Page #35
28 કથાના માધ્યમ દ્વારા સરલ અને હળવું બની જાય છે. લેનારા ઉમળકાથી-હોંશથી તે મેળવી શકે છે. એથી જ આ રીતે અપાતે બેધ આજની ઉક્તિમાં નેધીએ તે ગમ્મત સાથે જ્ઞાન જેવો છે. કથા એ સુપાચ્ય ખાઘ છે તાવિક જ્ઞાન સક્ષ્મ બુદ્ધિથી ગાય છે. આધ્યાત્મિક જ્ઞાન આત્મિક વિકાસમાં આગળ વધેલાઓથી શ્રાવ્ય ગ્રાહ્ય છે. એટલે આ જ્ઞાને મિષ્ટાન્ન-દૂધપાક જેવાં છે. એથી તે ભારે છે. પરિણમન થતાં અર્થાત પચતાં વાર લાગે તેવાં છે. વળી આ ભારે જ્ઞાન સહુ ખાઈ શકે તેમ હેતું નથી. જે ખાય તે બધા જ. પચાવી શકે છે તેમ પણ હેતું નથી. જેમ ગરિષ્ઠ–ભારે ખોરાક બધા જ ખાઈ શકે છે તેવું નથી હોતું. તેમ ખાનારા બધા જ પચાવી જાણે છે એમ પણ નથી હોતું. એટલે પ્રસ્તુત રાક જોડે, પાચન થાય તેવાં દ્રવ્ય-મસાલાવાળી ખાદ્ય વાનગીઓ બનાવાય છે. અને તે ઉપરાંત ખાધા પછી નાગરવેલનાં પાન, સોપારી વિવિધ મુખવાસે, પાચન ચૂર્ણો આદિ સ્વાદિમ દ્રવ્યોને ઉપયોગ કરાય છે. ત્યારે ખાધેલ ખેરાક હજમ થઈને આરોગ્ય કે પુષ્ટિપ્રદ બને છે. એ જ રીતે જનહેયાંની વાસ્તવિક પરિસ્થિતિના જ્ઞાતા શાસ્ત્રકારોએ મિષ્ટાન્નાદિ જેવા Kવ્યાદિ ત્રણેય અનુગના જ્ઞાનાભ્યાસમાં જીવ જોડાઈ જાય અને જોડાએલા હોય તે કંટાળી ને જાય, એનાં અપચો-અજીર્ણ કે અરૂચિ ન થાય એટલા માટે પણ કથાનગને સામેલ કર્યો છે. જેથી તત્ત્વજ્ઞાને બાર ન પડે. તે જલદી પચી જાય એટલે કે સમજાઈ જાય અને એની ભૂખ સદાયને માટે રહ્યા જ કરે. ખરેખર કથાનું માધ્યમ મોટા ભાગના ખાઘોમાં ઉપયોગી સબરસ નમક (મીઠા)ની જેમ બાકીના ત્રણેય યુગમાં, અનેક ક્ષેત્રમાં, અતિશ્રેષ્ઠ અને સુંદર કામગીરી બજાવનાર છે અને સ્વતંત્રપણે સાચા અર્થમાં માનવીને માનવી બનાવનારૂં છે. ધર્મકથાનુગમાં આગમેતર અનેક જૈન ગ્રન્થ છે. જે સંકીર્ણ કથાના પ્રકારને અન્ને નેધીશું, 4. સંકીર્ણકથા--સંકીર્ણ એટલે મિશ્ર કથા. ધર્મ, અર્થ, કામ, અને મેક્ષ આ ચારેય લક્ષણવિષયોથી યુકત હોય છે. આવી કથાઓમાં અવરનવર ત્રણેયનું લગતું જ્ઞાન, ત્રણેયને પરસ્પર અવિરધીપણે કેમ સ્થાન આપવું, તેને વહેવારૂ કેમ બનાવવા ? એની સમજણ આપેલી હોય છે વળી જેમાં જેન અજૈન શાસ્ત્રના આધારે તેનાં કારણે, તર્કો દલીલે દૃષ્ટા તે દ્વારા ત્રણેયની કુશળતા પૂર્વક પુષ્ટિ કરવામાં આવી હોય છે. સંકાણ કથાના ગ્રન્થ તરીકે અનેક નામો રજુ કરી શકાય બહુધા બૃહકથાઓ સંકણું પ્રકારની હોય છે. વળી ૨પ્રથમાનુગ, વસુદેવદિડી, તરંગવઈ, ઉમરિયચપનમહાપુરિસચરિયું, સમરાદિત્ય કથા, ઉપમિતિભવપ્રપંચ, તિલકમંજરી, કુવલયમાલા, મર્યાદિત માનવાળી કથાઓ, જીવનચરિત્રો, આ - 1. કથાગ્ર બહુધા “સંકીર્ણ” પ્રકારના હોય છે. વાર્તાઓ જે કહેવાય છે તે પણ એ જ પ્રકારની બહુધા હેાય છે. 2. આ શલાકા આદિ પુરુષની કથાથી સમૃદ્ધ એક ગ્રન્થ હતો. આજે તે વિદ્યમાન નથી, સૈકાઓથી અનુપલબ્ધ છે પણ અન્ય આગમ અને આગમેતર ગ્રન્થના વિવિધ ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ જાણી શકાયું છે કે, ખા નામને તીર્થંકરાદિ પુનાં જીવનચરિત્રો-કથાઓને લગતે એક મહામન્ય છે. પ્રસ્તુત " પ્રથાનુગ”ને

Page #36
ગ્રન્થ ખાસ કરીને ધમકથાનું સ્થાન લઈ શકે કારણ કે એમાં અર્થ અને કામની વાતનું સ્થાન પ્રા. નથી હોતું, હોય તે નહીંવત, મુખ્યધ્વનિ કે મુખ્ય પ્રવાહ ધર્મકથાને લગતે જ હોય છે. જેનેતરમાં કથાના પ્ર તરીકે મુખ્યત્વે રામાયણ, મહાભારત, પુરાણ વગેરેને અને બૌદ્ધોમાં સુત્તપિટક તથા જાતક કથાઓને નિર્દેશી શકાય. . અહીં આ પ્રાચીન કાળના આ આર્ય ધરતીના વિદ્વાન અને લેખકોના ચિત્તમાં કઈ વસ્તુ કેન્દ્ર સ્થાને હતી, તેમજ એમને આદર્શ કે મહાન અને સમાન હતે એ તરફ વાચકેનું ધ્યાન ખેંચવા માગું છું. પ્રાચીન ગ્રન્થકારેનું મુખ્ય ધ્યેય શું રહેતું હતું? આસ્તિ ગણાતા ભારતીય દર્શનનાં વિવિધ વિષયોનાં પુસ્તકો-જેમકે વ્યાકરણ, ન્યાય, સાહિત્ય, અલંકાર, આયુર્વેદ શિ૯૫, જોતિષ, અર્થશાસ્ત્ર યાવત કામશાસ્ત્રો. રચનારા પ્રથકારોએ પિતાના ગ્રન્થની રચનાને ઉદ્દેશ શું છે? તેને પ્રથારમ્ભમાં જ ખ્યાલ આપતા બધા " ધમર્યાદામાય” આ, કે આના ભાવને વ્યક્ત કરતું જ કઈ વાક્ય નંધ્યું હોય છે. એમાં તેઓ ધર્મ શબ્દને જ અગ્ર સ્થાન આપે છે. આથી આ દેશમાં ધર્મ પ્રત્યે કેવું બહુમાન, આદર અને અહોભાવ અને તેનું સ્પષ્ટ દર્શન થાય છે. પ્રાચીન કાળના એટલે બહુ પ્રાચીન કાળના નહીં, નજીકના કાળના વિદ્વાન લેખકે, અધિકારીઓ રાજા-મહારાજાઓ અને સામાન્ય રીતે કહીએ તે અસંખ્ય પ્રજાજનોના હૃદયમાં કેન્દ્રસ્થાને “ધર્મ' રહેતું હતું અને અર્થ- કામ’ તેને ફરતા હતા. કેન્દ્રની રક્ષા–મહત્તા અને આદર જાળવીને જ કરતા અર્થ-કામની પ્રાપ્તિ રક્ષા કે ઉપભોગ વગેરે થતું હતું. આજે (આઝાદી પછી પ્રબળ પણે) માનવીએ બહુધા કેન્દ્ર સ્થાને અર્થ અને કામને પ્રતિષ્ઠા આપી છે. અને ધમને ફરતે મૂક્યો છે. આમ ઊલટી ગંગા વહાવી છે અને એનાં અનેક માઠાં અને કટુ પરિણામો જોઈ શકીએ છીએ. ધર્મકથાનું મહત્ત્વ આ ગ્રન્થકાર “ધમ ' શબ્દ મૂકીને, બે-ત્રણ વસ્તુ વનિત કરવા માગે છે. પ્રથમ એ કે અર્થ કામની પ્રાપ્તિનું મૂળ ધર્મ છે. ધર્મ એ જ અર્થાદિનું કારણ છે. માટે મૂલ વિના શાખા પ્રશાખા કયાંથી ? મર્દ વિના કુત્તઃ શાણા) એ વાતને સૂચિત કરે છે. બીજુ ધમને માટે જ અર્થકામ છે એ ખ્યાલ ન ચૂકજો એ કહેવા માગે છે. ત્રીજી વાત એ કે તમારી અર્થ-કામને લગતી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિને ધર્મના પુટથી પુટિત કરતા રહેજ-ધર્મના રંગથી રંગતા રહેજો–ધર્મભાવનાના મસાલાથી મિશ્રિત કરતા રહેજો, જેથી અહિંસા, સત્ય, દયા, નીતિમત્તા, પ્રામાણિકતા અને માનવતાના સલૂણે ટકી રહેશે. નાખેલ્લેખ કર્યો હોય તેવા ગ્રન્થમાં પંચકલ્પસૂણી, આવશ્યકનિકિતગૂણી" અને તેની હારિભદીયા વૃત્તિ, વસુદેવહિરડી આંદી છે. જો કે સમવાયાંગસૂત્રકાર અને નંદીસૂત્રકારે પ્રથમાનુયોગની આગળ " મૂલ” શબ્દ વધારી ' મૂલ પ્રથમાનગ' એવો ઉલ્લેખ કર્યો છે પણ બનેને વિષય એકજ હતે. " મૂલ” વાળા ગ્રન્થ સૂત્રકાલીન અને તે વિનાને ગ્રન્થ તેથી ઉત્તરકાલીન સમયને છે અને જાણવા પ્રમાણે તેના કર્તા સ્થવિર આર્યકાલક હતા. 1. આ સિવાય બૃહત્કથાસાગર વગેરે, તેમજ પરદેશના અરેબિયન નાઈટસ વગેરે સુપ્રસિદ્ધ કથાપ્રવે પણુ છે પણ તે ધર્મકથામાં ગણી શકાય નહિ.

Page #37
તમારું મન કે તમારે આત્મા, ફરતા, અનીતિ, અપ્રમાણિકતા અને દાનવતા જેવા દુગુણીને શિકારે નહીં બને, પરિણામે બીનજરૂરી પાપપ્રવૃત્તિઓથી બચી જવાશે, સુંદર જીવન છવાશે અને પરસ્પર પ્રેમ, સંપ, ભાઈચારે અને વિશ્વબંધુત્વની ભાવનામાં વધારો થતો રહેશે. ગ્રન્થકારોને ઉદ્દેશ-માનવ જાતને ત્રણેય પુરુષાર્થનું પરિજ્ઞાન કરાવાને અને ગૃહસ્થાશ્રમીઓને ત્રણેય માટે પુરુષાર્થ કરવાનું જણાવવાનો હોય છે પણ મુખ્યત્વે તમે ધમની પ્રધાનતા જાળવીને કરજો એ વાતને ખાસ ધ્વનિત કરવાને છે. કઈ કઈ ગ્રન્થમાં તે નિઃશ્રેયાખ્યા વગેરે શબ્દ ઉમેરીને જીવનનું અંતિમ ધ્યેય સાફસાફ શબ્દોમાં સૂચવી દીધું છે. ધર્મ કરી શકવાના કારણે જ મહામૂલા ઉચ્ચ ગણાતા માનવ જીવનનું ધ્યેય ટૂંકું નથી પણ ઉદાત્ત અને મહાન છે. એને આ 84, લાખના પરિભ્રમણને અંતે સંપૂર્ણ, નિર્ભેળ અને શાશ્વત સુખે-આનંદ અને શાંતિના ધામરૂપ મુક્તિ મેક્ષ આત્માને કરવો જ પડશે જે સુખ અને શાંતિ અંધતી હશે તે ! કથાઓ ધર્મના રંગથી રંગાએલી રચાતી કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આપણી કથા-વાર્તાઓ ભલે અર્થની હોય કે ભલે કામની હાય પણું તે ધર્મ ભાવનાની ઝલક કે રંગથી એ છે–વત્તે અંશે રંગાએલી આપને જોવા મળશે એ રીતે ધર્મકથા હોય તો તે ૫ણુ અપાધિકપણે પણ અર્થ-કામની છાંટવાળી હશે અને એવી કથાઓને અંત ત્યાગ વેરાગ્ય ધર્મતત્વમાં જ થતું હશે. વાર્તાને અંતે માનવ હૈયું ત્યાગ, વૈરાગ્ય, દયા, કરૂણું અને આત્મહિતના વિચારોથી સભર બની રહે, એના ભણકારા વાગ્યા કરે, એની ચિંતામાં ગરકાવ બને તે સમજવું કે એ જ સાચી હિત વાર્તા છે. આત્મ-ચૈતન્યના સર્વોચ્ચ હિતમાં એ જ સહાયક બની શકે છે. માનવકલ્યાણ માટે રચાતી કથાઓ - આ પવિત્ર ભૂમિના આસ્તિકતા ધરાવતા, પ્રાચીન આદર્શોની પરંપરાને જીવંત રાખનારા, આત્મપ્રધાનલક્ષી વિદ્વાનો-કથાકારને મન, એક વાત બરાબર જડબેસલાક બેઠેલી હતી કે, આ ધરતીના માનો જેઓ પરલેકને માને છે અનેક જન્મને માને છે સાથે આત્મિક કે આધ્યાત્મિક વિકાસની સર્વોચ્ચ પરાકાષ્ટાને પણ સ્વીકારે છે તે માનો, આ સંસારની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરતાં, મેહ-માયાની જાળમાં ફસાઈને રખે ! પિતાના જીવનનું ચરમ લય ભૂલી ન જાય, રખે! ભાવિ જીવનની ઉત્તરોત્તર થનારી ઊર્ધ્વગામી પ્રગતિના વિચારમાં સુષુપ્ત બની ન જાય, માટે ધમપ્રધાન કથાઓ સજી, અને એ દ્વારા માનવ જાતને ખ્યાલ આપ્યો કે સંસારી જ યથાયોગ્ય કાલે. યથાયોગ્ય રીતે એટલે ન્યાય, નીતિ અને પ્રામાણિક્તાને પૂર્ણ આદર કરીને ભલે અર્થ મેળવે, પૈસો કમાય અને કામને ભોગવે, પણ એનાથી, વધુ ઉમ, વધુ આદરપાત્ર વધુ, સુખશાંતિને બક્ષનાર, જીવનનું ઉત્થાન કરનાર, અર્થનો અનર્થ અને કામની કુટિલતાઓને જ્યાં વાસ થવાનું છે એવા ધર્મ કે મોક્ષ પુરુષાર્થને અવિરત પ્રયત્ન કરવામાં શિથિલતા ન દાખવે. માનવજીવન કેવળ ભૌતિક સુખ ભેગવવા માટે નથી. . કેવળ ભૌતિક સુખે, વિષયજન્ય સુખ, ઈન્દ્રિયજન્ય આનંદ, દૈહિક સુખો, આ શરીર, ધન, કુટુંબ, બીલે. સ્થાવર અને જંગમ લત, પરિવાર, વૈભવ, વિલાસ, મિ-રહીએ, યશ, કીનિ, વાહવાહ

Page #38
સા, મેટાઇસના, તેમજ અધિકાર એ બધું જ ક્ષણિક છે, ક્ષણસ્થાયી છે, વિનશ્વર છે અને દુખગતિ ક્ષણિક સુખ કે આનંદને ચખાડનારું છે. ખરી રીતે તે સુખાભાસી પદાર્થો છે. સમગ્ર સંસાર અસાર છે અને સંસારના જડ ચૈતન્ય પદાર્થો અનિત્ય-ક્ષણિક છે. અજ્ઞાન, અત્યાગ, અવિદ્યા, કર્મ, પ્રકૃતિ, સંસારનું મૂળ છે. મેક્ષમાર્ગની કે મેક્ષપ્રાપ્તિની એ વિરોધી બાબતે છે. પ્રાપ્ત સત પદાર્થોને, પિતાને આત્માના હિતમાં, જીવન સુધારણામાં સદુપયોગ કર્યો અથવા બીજા જીવોની રક્ષા, સેવા, પરોપકાર, કે ઉહારમાં અને એમાંય સામાની (માત્ર દ્રવ્યયા જ નહિં પણ) ભાવદયા એટલે વિષય કક્ષાની વાસના ઘટાડવામાં, વાસદેષની હાનિ માટે જે ઉપયોગ કર્યો તે તારું ઈહિલૌકિક, અને પારલૌકિક કયાણ (સદગતિ, શ્રેષ્ઠ સ્થાન વિગેરે) નિશ્ચિત છે નહીંતર અનંત સંસારની દીર્ધ અને દુ:ખદ રખડપટ્ટી ઊભી જ છે. એક વાત દીવા જેવી સ્પષ્ટ સમજી રાખવી જોઈએ કે માનવી માત્ર, અહિક ભૌતિક સુખને જ આનંદ માણવા કે લૂંટવા નથી આવ્યું. આ મહાન કિંમતી અતિદુલભ જન્મનું ધ્યેય, માત્ર ઉંમરમાં વધે જવું, સ્કુલ, કોલેજોમાં, વ્યાવહારિક શિક્ષણ મેળવે જવું,ઉપાધિઓ મેળવવી, વિશ્વના પ્રવાસો ખેડવા, વેપારે ખીલવવા, સંસાર માંડે, ઘર, બંગલા ઊભા કરવાભવ્ય ઈમારતો બાંધવી, કીંમતી વાહનની મેજ માણવી, બગીચા ગાડી, વાડી, લાડીના ભોગે ભેગવવા, નામનાઓ કાઢવી, ઉદ્યોગપતિ કે મેટા વહેપારી કહેવડાવવું, સ્વાભિમાનને પોષવું ફૂડ કપટ કરવા, લાંચરૂશ્વત દ્વારા ભારોભાર અસત્યને આશ્રય લઈ હોદ્દાઓ મેળવવા અને એ બધાયને અને (છેવટ) મૃત્યુને ભેટવું. આટલું જ નાનકડું ધ્યેય લઈને તે આવ્યો નથી, પણ તે મહાન બેય લઈને આવ્યો છે. એ બેયની યથાશક્તિ સફળતા મેળેવી શકે અને મહાન જન્મને સાર્થક બનાવી શકે માટે કથાકારોએ ધમકથાઓ જ છે અને એટલા માટે જ કથા ગ્રન્થના પ્રારંભમાં એ જ ઉદેશ, પ્રતિજ્ઞા વગેરે જણાવવામાં આવે છે. કોઈને શંકા થાય કે ધર્મકથા અને કામકથાની સાથે બીજી અનેક બાબતો શા માટે કહેવામાં આવે છે? - એકલી કથા તે નીરસ બની જાય, વિવિધ વિષયોના જિજ્ઞાસુ, વિવિધ–રસના પીપાસુ, આત્માઓને માટે વિવિધ વિષયે અને રસનું નિરૂપણ કરવા અને વાર્તાને રસમય તેમ જ આકર્ષક બનાવવા બધી જાતના. મસાલાની જરૂર પડે છે અને સુસ્વાદુ બનેલી વાર્તા જ વાચક કે શ્રોતાને ગળે ઝટ ઊતરે છે અને તે જ સુપાચ્ય બની સુસ્વાથ્ય આપનારી બની જાય છે. જાતની વણસી ગયેલી વિષમ પરિસ્થિતિ આજના કથાસાહિત્ય અંગે અને એના લેખકે અંગે કંઈક કહે, એ પહેલાં આપણુથી અનુભવાતી વર્તમાનની વણસી ગયેલી વિષમ પરિસ્થિતિની થેડીક નેધ લઉં તે ખોટું નથી. . ભારત રાજકીય દૃષ્ટિએ કે ભૌગોલિક દષ્ટિએ ભલે આઝાદ થયું હોય પણ નીતિમત્તા, ચારિત્રશીલા અને આત્મિક દૃષ્ટિએ નગ્ન સત્ય કહેવું હોય તે બરબાદ” થયું છે. જીવનના, વહેવારના, વ્યાપારના, સેવા-ચાકરીન, અને વિદ્યાકલાનાં ક્ષેત્રમાં અશિસ્ત, અસંયમ, અનીતિ, અપ્રમાણિકતા વગેરેની જે બદીઓ ઊભી થઈ છે તેથી આબાદીનાં પ્રકાશનાં દર્શન થવાને બદલે બરબાદીનો અંધકાર જોવા મળે છે. આ બરબાદી કેમ આવી? 18 વરસમાં માનવ મનનું ધરખમ અને ઝડપી પરાવર્તન કેમ આવ્યું? નૈતિક અને સંયમી જીવન પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વિચલિત કેમ બની ગઈ? જીવનમાં દંભ, કૃત્રિમતા અને “શે " નાં નાટકે ભજવાતાં કેમ બની ગયાં ? એની સમીક્ષા કરવાનું આ સ્થાન નથી. પણ આપણી ધારી અસર

Page #39
સામે જે ચાલી રહ્યું છે તે જોઈને કોઈ પણ સદાચાર, સુસંસ્કાર, નીતિમત્તા અને સંયમ ગુણની પક્ષ , પાતી વ્યકિતને ભારોભાર વેદના થયા વિના રહે નહિ. આજે ન જોવાનું જોવાઈ રહ્યું છે. અને ન સાંભળવાનું સંભળાઈ રહ્યું છે, ન બોલવાનું બેલાઈ રહ્યું છે, ન વિચારવાનું વિચારાઈ રહ્યું છે, ન કરવાનું કરાઈ રહ્યું છે, કેઈને પિતાની જવાબદારી કે, નૈતિક ફરજો પ્રત્યે જોવાની ખેવના નથી. શિસ્ત કે સભ્યતાના આદર્શો તરફ વિચારવાનું નથી. બહુમૂલ્ય આદર્ભો જાળવવાં નથી. સહુને પિતાના અંગત સ્વાર્થ, સત્તા, અને શોખની જ માત્ર પડી છે. શિસ્ત અને આદર્શ ખાતર પિતાના અંગત સ્વાર્થ, સત્તા ટે કે શેખને તિલાંજલિ તે આપવી નથી પણ તેને મર્યાદિત બનાવવા પણ નથી. પરિણામે રાજકીય ક્ષેત્રે, વિવિધ પ્રકારના ભારે સંધર્ષણ, અથડામણ અને અશાંતિઓ જન્મી છે હાના-મ્હોટા વચ્ચેની વડીલજને વચ્ચેની વિનય-વિવેક અને બહુમાનની મર્યાદાઓ વધુ પ્રમાણમાં જોખમાઈ ગઈ છે. એની કોઈને ચિંતા બળતરા નથી. “વર મરે કે કન્યા મરો પણું મારું તરભાણું ભરો” આ કહેવત અનુસાર સહુ (ખાસ કરીને નેતાઓ કે તે ક્ષેત્ર કે સ્થાનના આગેવાનો સવિશેષ ) માત્ર પિતતાની જ ચિંતા અને સલામતીમાં મસ્ત છે. દરેક વ્યકિત પિતાની જાતને સંપૂર્ણ સમજ, જ્ઞાની, અને હું શિયાર,સમજી બેઠી છે. પોતે જે રીતે વતે છે ચાલે છે એ જ ઠીક છે, એવી ભ્રમણા સેવી રહેલ છે. પરિણામે તે ગુરુજનની કે વડીલોની , * સલાહ, સૂયના કે ઉપદેશની જરૂરીઆત સ્વીકારતી નથી. સલાહ સૂચના સાંભળવી ગમતી નથી. અરે ! તેને સંભળાવનારા પણ ગમતા નથી. એ તે પિતાના મનમાં ઊગ્યું, મનમાં આવ્યું, એ જ બરાબર. એ જ સાચું. એમ માની સ્વછંદી જીવન જીવી રહ્યો છે. સ્વીત નીતિનિયમને છડેચોક ભંગ કરી રહ્યો છે છતાં તે મસ્ત થઈને મહાલતા હોય છે. હું કરી રહ્યાને કઈ ખેદ, લાજ કે શરમ અડતી નથી, આ રીતનું જીવન મારી ખાનદાનીને, મારી કુલીનતાને જાતને છાજતું નથી, આ રીતનું જીવન અવિનયી, અવિવેકી હોવાથી પાપરૂપ છે. એવા વિચારો પણ આ જાતના અ૫–છીછરી સમજણવાળા આત્માઓને અવે પણ ક્યાંથી ? આથી ઘરમાં કુટુંબમાં, સંઘમાં, સમુદાયમાં આંખના તેમ જ વાણીનાં પ્રેમનીર સુકાયાં છે. અરે ! માનવ પોતાની જાત પ્રત્યે અશ્રદ્ધાળ અને અવિશ્વાસુ બને છે એ ઓછા દુ:ખની વાત છે? મેં દશ વરસ પર એક સ્થળે લખ્યું હતું કે “આ ધરતીના પવિત્ર આદર્શો જોખમાયા છે. જીવનને સંયમિત અને સુવાસિત રાખતી શ્રેષ્ઠ મર્યાદાઓની લક્ષ્મણરેખાઓ ભુંસાઈ રહેલી છે. જીવનમાં પાયારૂપ ગણાતા વિનય-શિસ્ત કે સભ્યતાના ઠી છે. વિવેકને છેવ દેવાઈ રહ્યો છે. પોતાની જાત પ્રત્યે, કુટુંબ પરિવા ગામ, શહેર, પ્રાંત, દેશ, અને યાવત વિશ્વ કે વિશ્વના માનવીઓ પ્રત્યે, તેમજ વિશ્વની માનવતા પ્રત્યે, બજાવાની ઉચિત ફરજો અને મિત્રી પ્રત્યે, માનવી જેવો માનવી પરાડમુખ બન્યો છે. અરે ! કયારેક તે તે અતિહિંસક, અને ઘણા કરતે જાય છે હિંસા, ધિક્કાર, કડવાસ, અને ધૃણાનું વિષમય વાયુમંડલ વ્યાપક બનતું રહ્યું છે. ઉચ્ચ નીચની ભાવનાઓની ડાકણો હજુ ડાકલા વગાડી રહી છે, માણસાઈ--માનવતા ધ્રુસકે ધ્રુસકે રોઈ રહી છે ઈન્સાનીયતે વિદાય લીધી છે. અંતરના અમી સુકાઈ ગયાં છે. પ્રેમને પ્રકાશે દૂર સુદૂર જતો રહ્યો છે. એથી આગળ વધીને વાત્સલ્ય હેત ગઈ કાલની ગુજરી બની રહે એવાં ચિહને નજરે પડી રહ્યાં છે. વધુ કહું તે આજે માનવતાનું મડદું જાણે કફન ઓઢીને સૂઈ ગયું છે. બીજાઓ ઉપર સત્તા અને વર્ચસ્વ જમાવવા જાતજાતના પેંતરાઓ, તે છૂપાવવાની તરકીબો, એ બધું જાણે જીવનના એક ભાગરૂપ બની ગયું છે. અરે ! એ એક કર્તાવ્યરૂપ બની ગયું છે. છતાં એને નથી લાજ, નથી શરમ. તે તે વધુ ને વધુ બેશરમ, નફફટ અને નિલજ બની રહ્યો છે. છતાં હું ખોટું કરી રહ્યો છું તે ખ્યાલ પણ ક્ષીણ થવા માંડયો છે. કેઈ ખ્યાલ આપે છે તે લેવા તૈયાર નથી, વદી જીવન જીવનારા માટે આ એક કરૂણ હેનારત છે. "

Page #40
વરસો પર લખાયેલી ઉપરોક્ત બાબતે આજે તે તે નગ્નસત્યરૂપે સેળે કળાએ ખીલતી રહી છે. આજના રાજકારણ તરફ ડેકીયું કર ! સ્વાર્થ અને સત્તા પાછળ ભલભલાઓ પાગલ બન્યા છે. એમની પાગલતાએ અનેકને જ નહિં પણ જાણે દેશના વિશાળ ભાગને પાગલ બનાવે તેવું હવામાન સ છે. સેવાના નામે સહુ મેવાના ઢગલા ભેગા કરવામાં પડી ગયા છે. ખરસીઓ માટે છડેચોક સત્ય અને સિદ્ધાનોનું બલિદાન દેવાઈ રહ્યું છે લેકશ હી સારી છે કે નરશી? તે કયાં સફળ થઈ શકે તે બાબત લખવી બાજુએ રાખું પણ લેકશાહી આ દેશને હજુ માફક નથી આવી. મોટા ભાગની પ્રજા અશિક્ષિત, 150 વરસની ગુલામીમાંથી તાજી બહાર આવેલી, રવતંત્ર વિચારશક્તિ કે પરિપકવ નિર્ણય કરવાની કે લેવાની વેધક દષ્ટિને કે ચે.ગ્યતાને અભાવ, આ કારણે મળેલી લેકશાહીને તે કયાંથી પચાવી શકે? નીચલા સ્તર સાવ અભણ, જવાબદારી કે ફરજના ખ્યાલનો અભાવ, ગાડરીયા પ્રવાહની જેમ જ્યાં હાંક ત્યાં આંખ મીંચીને હાલવા માંડે, પછી કયાંથી સુખ અને શાંતિને સૂરજ ઉગે ! લેકશાહીના નામે વધુ પડતા અપાયેલા વ્યક્તિગત કે સામુદાયિક સ્વાતંત્ર્ય પણ, આ દેશની શિસ્ત અને શાંતિને જોખમાવી દીધી છે. મજૂરે, વિદ્યાર્થીઓ, કર્મચારીઓની હડતાળ, વિધે, તાળા. બંધીઓ, હુલડે, હિંસક તોફાને, આગ, લૂંટના બન જાણે સામાન્ય બની ગયા છે. સમગ્ર રાષ્ટ્ર અસ્થિર મનોદશા, બેચેની, ભય, ચિંતા, બેકારી ભૂખમરો, નિરાધાર અને અસહાય દશાની લટકતી તરવાર નીચે જીવન પસાર કરી રહ્યું છે, નેતાઓની પ્રજા ઉપરની પકડ ખખડી ગઈ છે. જ્યાં સ્વછંદતા, જાતીય કામુક્તા અને ભૌતિક વિલાસિતા સોળે કળાએ ખીલી ઉઠી છે, જ્યાં નારીઓનાં બીભત્સ અને અશ્લીલ નૃત્ય જાહેર હેટ અને કલબોમાં છૂટથી ચાલી રહ્યાં છે, સુરા (મદિરા) અને સુંદરીની મહેફીલે પૂરબહારમાં ખીલી રહી છે એવા પરદેશી રાષ્ટ્રના વધી ગએલા પ્રવાસેએ, પરદેશથી આવી રહેલા સાંસ્કૃતિક પ્રતિનિધિ મંડળ, નૃત્ય મંડલી છે, તેમજ ત્યાંથી આવી રહેલાં આ દેશની સંસ્કૃતિ, સંસ્કાર અને ભાવનાના હાનિકર અને યાવત ઘાતક પુસ્તકે, જાતીય ISax] અને અશ્લીલ પુસ્તકે, અન્ય સાહિત્ય, ચિત્રો તેમજ છાપાઓ-સામાયિક, તેમજ નગ્નતાવાદને પિષતી આપણી સભ્યતાને લાંછન અને શરમરૂપ ગણાય તેવી પરદેશી ફિલ્મો– કેવળ જાતીયતા સેક્ષ)ને પિષતાં સાધને - અરે ! હવે તે પુસ્તક વિક્રેતાઓ વગેરે પાસેથી મળેલી માહિતી મુજબ) આપણા આ શીલ, સંયમ અને સભ્યતાની સુવાસથી ખ્યાતનામ બનેલા અને એથી જ અન્ય રાષ્ટ્રની પ્રજામાં આદર અને આકર્ષણને પાત્ર બનેલા આ દેશમાં પણ જાતીયવૃત્તિ અને કામુકતાને ઉશ્કેરે, બહેકાવે, એવાં પ્રગટ થઈ રહેલાં પુસ્તક, અશ્લીલ, બીભત્સ નવલકથાઓ તથા માસિકા, આ દેશની સીમાઓ પણ લેમર ને નગ્નતાવાદની વધી રહેલી આંધીએ, બીભત્સ, અશ્લીલ અને શરમહીન નગ્ન, અર્ધનગ્ન નૃત્યોને પિષતી હટલે, નાઈટ કલબો, ખાનગી સ્થળોમાં ધમધોકાર ચાલી રહેલા અનાચારાના કારખાનાંઓ, હવે તે પિતાના શીલનું પિને જ જાહેરમાં લીલામ કરવા સામેથી એફરે કરતી આ દેશની લાજ-શરમહીન લલનાઓ, ઉભટ અને ઉ$ખલ વેશભૂષાઓ, તંગ અને પારદર્શક પોષાકે, વધુ ને વધુ અંગપ્રદર્શને પિષતી, તેમ જ નગ્નતાવાદને છતી કરતી વેશ પહેરવાની રોજબરોજ નવીનવી નીકળી રહેલી ફેશનની બદીઓ, મીનીસ્કટ અને એનાથી પણ વધુ અરૂચિકર અને અદશનીય ઢબના પહેરવેશે પહેરવાની કુદકે ને ભૂસકે વધી રહેલી શરમહીન પ્રથાએ, આ બધાયને કારણે ભારતીય બની રહેલી,

Page #41
ભારતીય આર્ય સનારીઓ, અભારતીય બની રહેલાં બાલક-બાલિકા યુવક અને યુવતીઓ, ઉપરથી નીચે અને નીચેથી ઉપર સુધીના વધી રહેલા ભ્રષ્ટાચાર, દુરાચાર અને અનાચાર કળી ગએલું રાષ્ટ્રીય ચારિત્ર્ય * વળી શહેરની વતમાનની રચનાઓ. અભારતીય પદ્ધતિના રહેવાના વસવાટ, ચાલી અને ખાલી સીસ્ટમની પદ્ધતિઓ, રહેવાની અતિ સંકીર્ણતા સંકડાશના કારણે, સ્ત્રી-પુરુષની અંદરોદરની (અનિછાએ પણ) તેડવી પડેલી પરસ્પરની લાજ-માદા અને સભ્યતાઓ, જાહેર બની રહેલું ખાનગી જીવન, બદલાઈ ગયેલી જીવન વ્યવસ્થા, વહેવારો ચલાવાની અયોગ્ય નીતિરીતિઓ, અનેક ક્ષેત્રો અને સ્થળમાં નેકરી માટે સ્ત્રીઓ-યુવતીઓની ધરખમ થઈ રહેલી ભરતી, બસે, ટેન–ટેક્ષી વગેરેના વાહન વહેવારોમાં, હોટલ-બગીચા-હોસ્પીટલે હરવા કરવાની જાહેર સ્થળોમાં સ્વાભાવિક રીતે જ વધી રહેલા સ્ત્રી-પુરુષોના સંપર્કો અને દીર્ઘકાલીન સહવાસો, વળી આ દેશની ગરીબાઈ, ભૂખમરા, આ બધાયના કારણે આ દેશનું વિનષ્ટ થઈ રહેલું યૌવનધન અને કથળી ગયેલું રાષ્ટ્રીય ચારિત્ર્ય, ખરેખર ! ઉંડી ચિંતા ઉપજાવે તેવું છે જાતીય કામુકતાને વિક્રાળ પંજો અને યેનકેન પ્રકારેણ ધન કમાવાની લોલુપતા, આ બંને તે દેશના વિશાળ ભાગ ઉપર છવાઈ ગયેલ છે. સમગ્ર દેશનું હવામાન ઝેરીલું બનતું રહ્યું છે આ દેશના અનેક ક્ષેત્રોમાં બોલવામાં–ચાલવામાં, હસવામાં, વાત કરવામાં, ઘરના કે ઓફીસના રાચરચીલામાં, પહેરવામાં, ઘર-મકાન બાંધવાની પદ્ધતિમાં, ખાવા-પીવાની રીત માં, રસેડામાં, અરે જીવનના લગભગ તમામ ક્ષેત્રોમાં યૂરોપી કે અમેરીકીકરણ થઈ રહ્યું છે, પરિણામે આ દેશની ધર્મપ્રધાન રહેણીકરણી, સંસ્કૃતિ, કલા અને ભાવના ભારે ખતરામાં મૂકાયા છે. અભક્ષ્યના વધી ગયેલાં ભક્ષણે તે માંસાહાર, મદિરાપાન, ઈડ તેમજ અવેજીટેરીઅન એવી હિંસક, તામસી અને અનુચિત ચીજોનાં વધી રહેલાં ભક્ષણ, હિંસક-અહિંસક કુટુંબે જોડે થઈ રહેલા લગ્ન સંબંધ અને મુખ્યત્વે એના કારણે અહિંસક ઘરોમાં ચાલી રહેલા વેજીટેરીઅન અને નોન વેજીટેરીઅન બંને પ્રકારના રસેડાંઓ, આ બધું ફેશનની ખાતર, વાસનાની ખાતર કે ખાવા-પીવાના ટેસ્ટ ખાતર ઝડપથી વધી રહ્યું છે. કમનસીબે આ દેશની સરકાર અને પૂરૂં પ્રોત્સાહન આપી રહી છે. અભક્ષનાં ભક્ષણ અને અપેયનાં પાન ખૂબ ફામાં ફયાં છે. એ પ્રત્યેની સાચી સમજ પણ વિસરાઈ ગઈ છે એમાં વળી પાપ શું, અધર્મ શું કે અયોગ્ય શું? આવા તર્કો વધી રહ્યા છે, “પુ –પાપ' શબ્દની મજાક ઉડાવાઈ રહી છે. વ્યાપક રીતે ફેલાઈ રહેલી હિંસા. . ભયંકર પશુ-પક્ષીઓની હિંસા પૂરપાટ વધી રહી છે. અહિંસા વધુને વધુ થતી રહે એ માટે મરઘાં, બતક, મચ્છી, ઈંડા વગેરે અનાજના પાકની જેમ મબલખ કેમ પેદા થાય તે માટે પરદેશના નિષણાતની સલાહ નીચે વિવિધ અખતરાઓ તેમજ તેનાં આયોજન થયાં છે એના માટે ખાસ ખાતાઓ ઊભા થયાં છે અને એના માટે ખાસ અધિકારીઓ નીમાયા છે અને દર મહિને લાખની સંખ્યામાં એ નિરપરાધી પ્રાણી ઓની નિર્દી કતલ થઈ રહી છે. “અહિંસક ઈ'ની એક ભ્રામક અમાળના એઠા નીચે “ઈને વપરાશ વધારી દેવામાં આવ્યો છે. અરે ! આપણી અને આ જ ધરતીના માનવીઓથી ચાલતી સરકારને તે બીજા નંબરના ખેરાક તરીકે માંસાહાર” હે જોઈએ

Page #42
એવી ઘેષણા કરી છે અને એ માટે કયારેય ન હતા એવા જંગી યાંત્રિક કતલખાનાઓ ઊભા થયાં અને થઈ રહ્યાં છે. મર્યાદા બહારની હિંસા અને તે ય જાણીબુઝીને વધારવામાં આવે, પ્રતિમાસ હજારે પશુઓને એક જ ઝાટકે શું, એક જ કરંટના જોરે મૃત્યુને આરે ઉતારી નાખવામાં આવે, ત્યારે મનમાં પ્રશ્ન થાય કે, વર્તમાન નેતાગીરિને આ દેશનું શું કરવું છે? આ દેશની આર્યતાને મીટાવી દઈને તેઓ કય લાભ હાંસલ કરવા માગે છે? હજારો અબોલ પ્રાણીઓની હાય અને ભયંકર પાપ આજની નેતાગીરીને આ દેશને સીધી કે આડકતરી રીતે ભરખી તે નહિ જાયને! સરકાર કરતાંય પ્રજાના ચૂંટાએલા પ્રતિનિધિઓ મેટા ગુનેગારે છે જેઓ સરકારને સાથ આપી રહ્યા છે. જ્યારે કેટલાક લાચાર બની પ્રેક્ષકો બની રહ્યા છે. જમાનાની આ કેવી અજબ તાસીર ! અહિંસા અને સત્યની છાશવારે બાંગ પિકારનારાઓ ઉઘાડા પડી ગયા છે. દેશમાં દયા, કરૂણા, પ્રેમ, ભાતૃભાવ, પાપભીરુતા વગેરે ગુણોને પ્રભાવ ઓસરતે જાય છે. જો આ માત્રા વધતી જશે તે માનવ કે ઘડાશે? દાનવ તે નહિં બને! આપણી શિક્ષણ પદ્ધતિ બદલાઈ ગઈ છે. ગળથુથીમાંથી અપાતા નૈતિક અને ધાર્મિક સંસ્કારને પરંપરા નબળી પડી છે. શાળા સ્કૂલમાં શિક્ષણ ભૌતિકવાદ પ્રધાન થઈ ગયું છે. આચાર વિચારનું, ઘડતર આ ધરતીને અનુકૂળ દિશામાં નથી અપાતું. પ્રથમ આચાર શીખવવામાં આવતે પછી વિચાર. પણ એ પદ્ધતિ જતાં આજના મોટેરાઓમાંથી પણ આચાર પ્રત્યેના આદર નામશેષ બને છે. સાચી રીતે કહેવું હોય તે “આ વારઃ પ્રથમ ધર્મઃ” આપણા હાનકડા છતાં મહાન અને આપણી આ પવિત્ર સંસ્કૃતિને જીવંત રાખનારા આ સૂત્રનું સ્થાન “મવારો અન્તિમો ધર્મઃ” સૂત્ર લઈ રહ્યું છે. આચારસંહિતાઓને અભરાઈએ ચઢાવી દેવામાં આવી છે. તે તરફ પીઠ ફેરવાઈ ગઈ છે. આચામાને અર્થાત સત આચરણ–ક્રિયા કે વતનને હાસ્યાસ્પદ કે હીણપત ભરી દૃષ્ટિથી જોવાય છે. તુચ્છતાને ભાવ રખાય છે. માત્ર જ્ઞાન મેળવવું, ડીગ્રીએ લેવી, લેકચર કરવા, ભાષણે ઝીંકવા, તે સાંભળીને જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનની બડી બડી વાત કરવી એમાં જ માનવી જીવનની ઈતિકતવ્યતા માની રહ્યો છે. પરિણામે જ્ઞાનથી નહિં પણ જ્ઞાનની વિગતનાં ભારથી માણસના માથાં ભારે અને મહેટા જરૂર થયાં છે પણ તેની સાથે હૃદય-દીલ હોટા ન થતાં સુસંવાદિતા તૂટી છે. મગજ અને હૃદય, વિચાર અને બુદ્ધિ બંને વચ્ચે સુમેળ રહ્યો નથી. પરિણામે જીવનમાં સુસંવાદિતા અને સુમેળો જામતા નથી. વિચારે અને વાતેની લંબાઈ પહોળાઈ જરૂર વધી છે પણ ઉડાણ કયાં? જ્ઞાનમાં સમ્યગ શ્રદ્ધાને પ્રકાશ ભળે તે ઉંડાણ આવે પણ એ નથી એટલે “જ્ઞાનW રું વિરતિઃ” “સા વિદ્યા યા વિમા તેના વર્તન મગજા. ઋષિ-મહર્ષિ કથિત આ મહાન આદર્શોની ઉપેક્ષા વધી છે. અને તેથી જ્ઞાનનું પર્યવસાન ત્યાગમાં કે વિભક્તિની દિશામાં થવાને બદલે ભેગમાર્ગ અને બંધનની દિશામાં વધુ થઈ રહ્યાનું જોવાઈ રહ્યું છે. આઝાદી પછીની દુઃખદ પરિસ્થિતિ આજે દેશની એક એક વ્યક્તિ, એક એક કુટુંબ, એક એક ગામ, એક એક શહેર, એક એક . પ્રાંત અશાંત છે. બેચેન છે. ભયભીત છે. સહુ ચિંતા અને સંતાપની આગમાં જલી રહ્યાં છે. દેશને માંડ ખખડી ગયો છે. દેશમાં આગ લાગી છે. ઘરમાં આગ લગ ગઈ અપને ઘરકે ચિરાગસે ' એવી સ્થિતિ આજની નેતાગીરિએ ઊભી કરી છે. પરદેશી રાજ હતું ત્યારે જે દુર્દશા ન હતી તે આજે થઈ છે. ગરીબ વધુ ગરીબ બને છે. બીમત વધુ શ્રીમંત બને છે. કોડે ગરીબ અને મધ્યમ વર્ગના લેકે અસહ્ય યાતનાઓ વચ્ચે જીવન વી રહ્યા છે, બા

Page #43
આ હું નથી કહેતે, કેટલાએ લેકે બેલે છે. ખુદ પાર્લામેન્ટમાં દેશના અગ્રગણ્ય સભ્ય પાલમેન્ટમાં બેલ્યા છે કે " પરદેશી શાસનને સારું કહેવરાવે એવું શાસન આજે ચાલી રહ્યું છે.” કેવી કમનસીબ બાબત ! . આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે પરદેશી રાજકર્તાઓ-આ ધરતીની પવિત્ર ધમ મર્યાદાઓ. સંસ્કાર અને ચારિત્રની જાળવણી કે જતન ઘણું સંભાળીને કાળજીપૂર્વક કરતા હતા. આવી દુર્દશા આવી અશાંતિ ક્યારેય ન હતી. ખેર. ભગવાન ! આ દેશને બચાવે ! આટલી જ અન્તમાં પ્રાર્થના કરું છું. ઉપરોક્ત જે પરિસ્થિતિ ને ધી છે તે તે ઈસાર માત્ર છે હજ ઘણું ઘણું લખી શકાય છે. પણ આ માટે આ સ્થાન નથી. આટલું પણ લખવું અહીં જરૂરી ન હતું છતાં હવે પછી જે. કહેવું છે તેના અનુસંધાનમાં આ લખવાનું શેડું ડહાપણ કર્યું છે. સંભવ છે કે કેટલાકને ન ગમે ! * * - હવે ઘર આંગણે પ્રગટ થયેલા-થઈ રહેલા કેટલાક સાહિત્ય અંગે તથા કેટલાક લેખકે અંગે મિદેશ કરી મારી આ પ્રસ્તાવના પૂરી કરીશ. આજનું કેટલુંક કથા-વાર્તા સાહિત્ય આજે પ્રજામાં દૃષ્ટાંત કથા-વાર્તા કે ઓરી વિવિધ માધ્યમ દ્વારા વાંચવા, જેવા કે સાંભળવા મળે છે. (1) પુસ્તક-છાપાંએ સામાયિક (2) મૌખિક કથાનું શ્રવણ (3) નાટક–ખેલ (4) સીનેમા (5) રેડીઓ-ટેલિવિઝન. આ મુખ્યત્વે અક્ષર–શબ્દો અને છાયાચિત્રો દ્વારા રજૂ થાય છે. બીજો પ્રકાર ચિત્રો-કાર્ટુને દ્વારા રજુ કરવાનો છે. એનું માધ્યમ મેડ તેમજ લાઈન વર્કના કાર્ટુને છે. અશ્લીલ અને બિભત્સ સાહિત્ય છડેક ઊભરાઈ રહ્યું છે ૧એમાંનું પ્રકાશિત થએલું કેટલુંક સાહિત્ય ભારે ચિંતા ઉપજાવે તેવું અને અત્યન્ત ખતરનાક છે. (1) એ સાહિત્ય અશ્લીલ, બીભત્સ, મર્યાદાહીન, શરમ ઉપજાવે તેવું ગંદુ અને હલકું છે. (2) કેટલાક સારા લેખકને હાથે લખાએલી નવલકથાઓમાં પણ દુધપાકમાં નાખેલા પોઈઝનની જેમ ગલગલિયાં કરાવે તેવું, કુતુહલવૃત્તિઓને જગાડી જાય તેવું અને વિચારોને બગાડે તેવી કેટલીક હકીકતોથી મિશ્રિત સાહિત્ય હોય છે. (3) કેટલીક નવલકથાઓ ધાર્મિક પાત્રોનાં નામ નીચે પ્રગટ થઈ રહી છે તે પણ વધુ પડતા ભંગારરસ પ્રધાન અને ચિત્તવૃત્તિમાં વિકૃતિ ઉભી કરે, યુવાન માનસને ઉત્તેજિત કરે, વાસનાને બહેકાવે તેવી હોય છે. અને આને ભેગ માત્ર યુવાને જ બને છે તેવું નથી. નાની ઉમ્મરના બાળક-બાલિકાઓથી લઈ વૃદ્ધો સુધીના માનવીઓ પણ એમાં સમાઈ જાય છે. પ્રગટ થઈ રહેલા સીનેમા અને સેકસને લગતા સ્વતંત્ર છાપાઓ અને એનાથી ઓછેવત્તે અલંકૃત છાપાઓ, સામાયિકે અને પુસ્તકેએ આ દેશમાં કામવાસનાને ભયંકર રોગચાળો ફેલાવી દીધો છે અને નારીધન માટે પૂરું જોખમ ઊભુ કર્યું છે. 1. મારા મિત્ર પુસ્તકવિક્રેતાઓ અને સીનેમા લાઈનમાં કામ કરતી વ્યક્તિઓએ આપેલી માહિતીને ખાધાર..

Page #44
પવિત્ર નારી જગતની થઈ રહેલી દર્થના આજના કલાકારો, ચિત્રકાર, વિવિધ ધંધાદારીઓ, પત્રકારે, લેખકે, પ્રકાશકે વગેરે વગેએ નારી જાણે જાહેર પ્રદર્શન માટેનું મોડેલ કે રમકડું હોય એમ પિસ્ટરો, જાહેરખબરે, સીને સામાયિકે, પત્રો, પુસ્તકના જેકેટ, ફેટ, ચિત્રો અને પિતાની વેચાણુ ચીજો ઉપર ચિત્ર-વિચિત્ર અને અદશનીય, અશ્લીલ, ઉત્તેજક અને બીભત્સ રીતે ચમકાવવામાં કયાં કયાશ રાખી છે? આજે જાણે * ગત નારીમચું ન હોય એવી પરિસ્થિતિ ખડી થઈ ગઈ છે. સહુ કોઈ એને જ પ્રતીક બનાવીને આગળ વધે છે. સમાજમાં જાતીયતા–સેકસ) કામુકતાને જવર ઈન્ફલ્યુએન્ઝાની જેમ કેવો વ્યાપક બની રહ્યો છે એની આ પારાશીશી છે-પ્રમાણપત્ર છે. કેવા તમાસા આજે જાહેરમાં ઉજવાઈ રહ્યા છે, ' અરે! એને પ્રબળ પુષ્ટિ આપે એવી બીજી વાત યાદ આવી. આજે મીસ ઈ ડ્યિા (ભારત સંદરી ) મીસ વર્ડ ( વિશ્વસુંદરી)ની પસંદગીના શરમ તીન કેવા કેવા તમાસાઓ ભજવાઈ રહ્યા છે અને તે પછી દુનિયામાં ડાહ્યા અને બુદ્ધિશાળી ગણાતા નેતાઓના પ્રમુખપદે! શું આ દેશની આ, ઓછી કરૂણ અને કલંક કથા છે? સ્ત્રી હવે જાણે બજારૂ ચીજ બની રહી છે કે બનાવવામાં આવી રહી છે. ભારતની સનારીને આત્મા જાગશે ખરો? પણ જે ભારતની આર્ય અને પવિત્ર ગણાતી નારીને આત્મા સાચી રીતે જાગી જાય તે આ દેશના ઘણા પ્રશ્ન હલ થઈ જાય. પણ આજે તે તે પુરુષોને ખુશ કરવામાં જ પિતાના દેહ-સૌન્દર્ય અને જીવનની ઇતિકતા સમજી બેઠી છે. પૈસાને મેહ, વાસના, સ્ત્રીસુલભ નબળાઈ એ અને અજ્ઞાનતા આ કારણે તે અસત અને અનાચારની ગર્તામાં ધકેલાઈ રહેલી છે. સ્ત્રી ગમે તેવી હુંશિયાર હોય તે પણ તેનામાં સરળતા, દયા, અને કરૂણનું જે તત્ત્વ છે તેથી તે ભરમાઈ-ભેળવાઈ ગમે તેવા રસ્તે કંટાઈ જાય છે. એથી જ એને “મુગ્ધા' કહેવામાં આવી છે. કેટલીક ચપલા પિતાના વ્યક્તિત્વ, સવ અને શીલ પ્રત્યે જાણી બુઝીને બેવફા બની રહી છે. કયાં 100, વરસ પહેલાંની નારીનું સર્વ, શીલ અને સંયમ! આપણું દુર્ભાગ્ય છે કે દેશમાં થઈ રહેલી ચારિત્રની કરૂણ હોનારતમાં જાણે-અજાણે તે નિમિત્ત કે ભાગીદાર બની રહી છે. અને મહાન પાપ બાંધી રહી છે. નારીએ બરાબર સમજી લેવું ઘટે કે જાહેર જીવનમાં તેની ચોક્કસ જવાબદારીઓ છે જ. આ બાબતમાં સમાજને રખેવાળ ગણાતે વર્ગ સુષુપ્ત છે. કાંત રક્ષક જ ભક્ષકેના પાઠ ભજવતા હોય છે. જેની મુખ્ય ફરજ છે એવા મહિલા મંડળે પણ નિષ્ક્રિય છે. આ એક અસાધારણ બાબત છે. એટલે હવે તે નારીના હૈયામાં ભગવાન વસે, એના અંતરને રામ જાગે, અને કોઈપણ પ્રકારના અનુચિત કાર્ય માટે પિતાને ઉપયોગ કરનારને સાફ સાફ ના સુણાવી દે, રોકડે રોકડું ફરકાવી દે કે અમે તમારી કઠપુતલીએ બનવા જમ્યા નથી. તમારૂં ગમે તેવું રમકડું બનવા હરગીજ તૈયાર નથી. શું તે આવી હિંમત કેળવશે ખરી? જે તે કેળવે તે જાતે દિવસે એકલી ચારિત્રની હોનારતથી જ નહિં પણ બીજી અનેક બદીઓથી આ દેશને-આ દેશની પ્રજાને બચાવી લેવાનું મહાન પુણ્ય હાંસલ કરશે. આથી પ્રજાને આત્મા, તેનું મન અને તેનું તન સ્વસ્થ અને તદુરસ્ત બનશે. પરદેશી ચિત્ર કથાઓ શું શીખવાડે છે ? આ દેશના ઘણાખરા છાપાઓમાં લગભગ પરદેશથી મંગાવામાં આવતી ચિત્રમય સળંગ કથા ચિત્રો દ્વારા જ થતી હોય છે, આ સળંગ ચિત્રપટ કથાની વેશભૂષા પરદેશી, બહુધા ભાષા પરદેશી,

Page #45
રીતિરીવાજો વગેરે બધુંએ ચિત્રમાં પરદેશી ઢબનું જ હોય છે. બહુ ઓછી છાપાએ દેશી ઢબે ચિત્રકથા - રજુ કરતા હશે. એ વાતનું મને આશ્ચર્ય રહે છે અને મારા મનનું સમાધાન થતું નથી કે આઝાદ રાષ્ટ્રમાં માત્ર પરદેશી કથાને જ સ્થાન શા માટે? શું દેશી કથાઓ-પ્રસંગે નથી ? કદાચ કલા અને રજુઆતની દૃષ્ટિએ થોડી ઘણી અપૂર્ણતા રહેશે પણ ઉત્તેજન મળતાં તેય દૂર થશે.. પણ આ પરદેશી કાટુન કે ચિત્રમય કથા બંધ કરી આ દેશની જ વેશભૂષા, ઢબછબ અને અહીંની પદ્ધતિએ તેને શા માટે ન આપવી ? પરદેશી ચિત્રકથામાં કયારેક તે વધુ પડતા અશ્લીલ–અયોગ્ય ચિત્રાલેખને પણ આવે છે. છાપું મેટા જ વાંચે છે એમ નથી, છાપું તે આજે ન્હાનાથી માંડીને હેટા, ત્યાગી ભોગી સહુ કોઈ વાંચે છે. એ વાંચકે ઉપર પ્રગટ-અપ્રગટપણે પરદેશી સંસ્કૃતિના આકર્ષણ અને વિકૃત સંસ્કારોનું કેવું બીજ રોપી જતા હશે ! શા માટે પત્રકારો આ દૃષ્ટિએ ન વિચાર! આ બધું શા માટે થઈ રહ્યું છે ? એના જવાબમાં અનેક કારણો છે, પણ હું તે મુખ્યત્વે બે કારણે દર્શાવું, એક તે પ્રજાની નબળાઈને લાભ ઉતાવી તેને નબળી બનાવીને ભૌતિકવાદ પ્રધાન બનાવવી અને બીજું કારણ ધરખમ પૈસા કમાવ અને પૈસા ખાતર ભાન ભૂલેલે આજનો માનવી શું પાપ નહીં કરે? કેન્સર જેવું વિકૃત સાહિત્ય આ રીતે ધાર્મિક ભાવના-શ્રદ્ધાને ચલિત કરનારા, જાહેર જીવનના દેહમાં કેન્સર રૂપ બની રહેલા, આજના વિકૃત કથા સાહિત્ય અને સેકસપ્રધાન ચલચિત્રોમાં પ્રજાને જીવનમાં આગ ચાંપી છે. ઉગતી ઉછરતી પ્રજાના પાયામાં સુરંગ ચાંપી છે. પછી-જનની જણે તે ભક્તજન કાં દાતા કાં શૂરની આશા કયાં રાખવી ? અસ્તુ ! અલબત્ત કોઈ એમ નથી કહેતું ન જ કહે, કે કથાઓમાં ભંગાર રસ જ હોવો ન જોઈએ. કથામાં વિવિધરસ હોય તે જ તમામ કક્ષાના જીવોને તે આપી શકે એ હકીકત છે. એને ઈન્કાર થઈ શકે જ નહિં કથામાં શૃંગારરસ પણ ભલે આવે પણ તેની શરત એ કે તે ઘઉંમાં કાંકરાની જેમ હોવું જોઈએ. પણ આજે કાંકરાનું સ્થાન ઘઉ એ લીધું છે અને વધુ પ્રમાણમાં એ જ રસ રેલાતે હોય છે અને એ રસ ઔચિત્ય, સુરૂચિ અને શિષ્ટ મર્યાદાઓના બંધને ફગાવીને જે રેલાતે રહે તે તે સાહિત્ય સીનેમા વગેરે પ્લેગને જ જંતુની ગરજ સારનારા બની જાય. ખરી રીતે તે કયા ગમે તે માધ્યમદ્વારા રજૂ થાય, પણ તે વાંચ્યા, સાંભળ્યા કે જોયા બાદ ચિત્તમાં ઉન્નત પ્રેરણા, હૃદય શાંતિ, આનંદ અને શીતલતાને અનુભવ થાય તે સમજવું કે એ કથા કથા છે. પણ જો તેની વિરૂદ્ધ અનુભવ થાય એટલે કે હૈયામાં ગડમથલે ઉભી થાય, મન અશાંત, બેચેન અને વિકૃત બને, ચિત્ત ચિંતા, ખેદ, સંતાપ અને ઉકળાટ અનુભવે, તે સમજવું કે એ કથા એ કથા નથી પણ પ્રજા માટે તે મે દી રથયાં છે. કથા પુસ્તક, ચિત્રપટ કે રંગભૂમિની હોય પણ જે તે તન, મન અને આત્માને ખાખ કરનારી હોય તે તે જોવાનું સાંભળવા માટે સભાન માનવીઓએ પોતાના અખિ, કાન સદાયને માટે બંધ રાખવા ઘટે! જેન કથા સાહિત્ય હવે સહેજે આકાંક્ષા થાય અને મનોમન પ્રશ્ન થાય કે, વર્તમાનના જૈન કથા સાહિત્ય પ્રત્યે કશુંક 1. ભૌતિકવાદ પ્રધાન શા માટે બનાવે છે ? તે પ્રશ્ન અંગે ડું ઉંડું રહસ્ય છે. પણ તે અહીં ચર્ચવું અસ્થાને છે. 2. કથાની વ્યથા ઉપર તે એક ખાસું પુસ્તક લખી શકાય.

Page #46
કહેવાનું છે? એ તન્દુરસ્ત છે ખરૂં? આને ટ્રકે સર્વ સામાન્ય જવાબ એ કે સાધુ પુરુષના હાથે જે લખાએલું હશે તેની સામે પ્રશ્ન ખડો રહેતું નથી એટલે એની સામે લખાણની વિકૃતિ બાબત અંગે મારી ફરિયાદ નથી. પણ અમુક ગૃહસ્થ લેખકો સામે છેડી ફરિયાદ કરવાની છે ખરી. જો કે હું વાર્તાકથાકાર નથી, તેને લેખકે પણ નથી, મને યાદ છે ત્યાં સુધી મારી ઈચ્છાથી મેં ધાર્મિક કે સામાજિક એક પણ નવલકથા પૂરી વાંચી નથી. અલબત પુસ્તક ખરીદીના પ્રસંગમાં લાયબ્રેરીઓ માટે નવલકથાની ખરીદીનું કાર્ય કયારેક આવતું ત્યારે, શિષ્ટ અને સંસ્કારી નવલકથાની પસંદગી માટે “સ્થાલી પુલાક કે ‘સિંહાવલોકન' ન્યાયે આડા અવળા ચાર છ, પાના ઉપર ઉપરથી સ્થૂલ નજરે જોઈને તેની માત્ર પસંદગી કે ના પસંદગીને નિર્ણય કરી લેત. પુનાનો એક પ્રસંગ - એવામાં સં. 2015 ની સાલમાં પુનાના એક જાણીતા લેખકને એક પુસ્તક માટે મારે અભિપ્રાય જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ. તેઓ પુસ્તક લઈને જ આવ્યા હતા. તે પુસ્તક મને આપતાં કહ્યું કે, આ પુસ્તક વાંચી આપને તટસ્થ અભિપ્રાય મારે જાણે છે, કહ્યું કે મને આવા વાંચન માટે સમય કયાં છે ? અને ખાસ રસ પણ નથી, કયારે વંચાશે તે પણ ભગવાન જાણે ! પણ તેને કહ્યું કે ભલે મહિનાઓ જાય પણ મને મારા મનનું સમાધાન મેળવવું છે કે મેં જે અભિપ્રાય નક્કી કર્યો છે તે પ્રામાણિક અને સાચું છે કે કેમ? માટે ગમે તેમ કરીને આપ આ માટે તે સમય લે ને લેજે જ. તેની આ લાગણીને હું ઈન્કાર ન કરી શક્યો. મેં મૌન રાખ્યું એટલે તેમને તે મને પુસ્તક ભળાવીને વિદાય લીધી. થોડા દિવસો બાદ તે ખેલ્યું. પ્રરતુત પુસ્તક સંયુક્ત લેખક યુગલે લખ્યું હતું. બંને લેખકે ગુજરાતના ખ્યાત નામ હતા. ધીમે ધીમે ફુરસદે જે તે, ચારેક મહિને તે પૂરું કર્યું. જીદગીમાં પૂરેપૂરી નવલકથા વાંચી હોય તે આ પહેલી જ હતી. જે લેખક મિત્રને અભિપ્રાય આપવાની જવાબદારી મેં સ્વીકારી ન હોત તે, બીજી વાર્તાઓની જેમ આ પણ ઉપેક્ષિત જ, રહત લેખક તે પ્રતીક્ષામાં જ હતા. એક દિવસે તે આવ્યા અને અભિપ્રાય માગ્યો એટલે મેં કહ્યું કે તેની નરસી બાજુ અંગે કહું તે એ કે " લેખકે બંગાર રસને વધુ પડતે બહેલા છે. અને એને વધુ માદક બનાનવા જતાં કયાંક કયાંક અશ્લીલતા પણ ઊભી કરી છે. મને લાગે છે કે પ્રતિષ્ઠિત ગણાતા લેખક બંધુઓએ આવી છૂટ ન લીધી હત તે સારું હતું !' મારે ટ્રકે અભિપ્રાય પૂરો થતાં તરત જ બોલ્યા કે મહારાજશ્રી ! આપને પ્રામાણિક અભિપ્રાય મળતાં મને ઘણે સંતોષ થાય છે. કારણકે હું એ જ અભિપ્રાય ધરાવતે હતે. બીજા લેખકનો બીજો પ્રસંગ કે અમારા જ્ઞાન ભંડારના પુસ્તકની ખરીદીની જવાબદારી મારા શિરે વધુ હોવાથી જૈન તેમજ અજૈન લેખકની કેટલીક નવલકથાઓના આગળ પાછળનાં કે વચલા પાનાં ઉપર ઉપલક રીતે નજર ફેરવી જતે ખરો, અને તે ખાસ કરીને એ માટે કે આ પુસ્તક સંઘરવા જેવું છે કે કેમ ? વળી સાથે સાથે આજના લેખકે વાચકેને કેવું કેવું પીરસી રહ્યા છે તે જોવાની પણ તેમાં નેમ ખરી. એક વખત ગુજરાતના જાણીતા લેખકની નવલકથાઓ માટે અમદાવાદની એક વિચારશીલ યુવાન વ્યક્તિ જે લેખકની પણ જાણીતી હતીતે એકાએક આવી, અને મને તે લેખકની કૃતિઓ માટે કહ્યું કે ખાઓ લેખકની નવલકથાઓ કેવી લાગે છે? મેં કહ્યું તમે મને કયા મુદ્દા ઉપર પૂછી રહ્યા છો ?

Page #47
ત્યારે તેને કહ્યું કે એમના પુસ્તકમાં મૂંગારરસ આપને વધારે પડતું નથી લાગે? કહ્યું કે એ લેખકના - બે ચાર પુસ્તકનાં થઈને 25-50 થી વધુ પાનાં જોવાનું મારાથી બન્યું નથી. તેને કહ્યું હું થોડાં પુસ્તકો આપી જઉં, જોઈને જવાબ આપજે. મેં કહ્યું કે ખીચડીના દાણાની જેમ તપાસી શકીશ. તેમને સંમતિ આપી. બે દિવસ પછી પાછો આવ્યો ત્યારે મેં કહ્યું કે તારી વાતમાં તથ્ય છે. લેખકે સ્ત્રી પાત્રને વધુ પડતા વર્ણવી ચગાવ્યા છે એમ મારી પ્રાથમિક નજરે મને લાગ્યું છે. નક્કર અભિપ્રાય તે પુસ્તક પૂરૂં વાંચ્યા બાદ જ આપી શકાય. પણ જે કહી રહ્યો છું તે તેની મર્યાદા પૂરતું તથ્ય છે. ' આ સાંભળી પિતાના મનને મળતે અભિપ્રાય સાંભલી તેને તૃતિ અનુભવી. એ જ એક ત્રીજો પ્રસંગ બીજા એક મારા પુરાણા લેખક મિત્ર જેમનું નામ ન લખતાં એમના માટે ટ્રકે નિર્દેશ કરે કે તેમના પુસ્તકનું ભોગી અને ત્યાગી બંને વર્ગમાં એક સરખું આકર્ષણ વધી રહ્યું છે. જો કે મેં તે એમની નવલકથા થોડી ઘણી પણ વાંચી ન હતી. આ જમાનાના વાતાવરણ વચ્ચે લખાએલી નવલકથાઓ , ઉગતા, ભણતા કે યુવાન સાધુ સાધ્વીજીઓ વાંચે તે મારી દષ્ટિએ જાણેલા અનુભવોના કારણે અનેક રીતે અયોગ્ય હોઈ, હું અમુક અપેક્ષાએ વિરોધી વિચાર ધરાવતું હતું. આ કથાઓ કઈ ઉમ્મરના કયા અને કેવા સાધુઓ વાંચવાનો અધિકાર ધરાવી શકે તે માટે હું એક સ્વતંત્ર અભિપ્રાય ધરાવતે હતે. પણ આ પુરત ઘણા સાધુ-સાધ્વીજીઓ પણ વસાવતા થયા છે. તે રસ પૂર્વક વાંચે છે. મારા કેટલાક મિત્રો પ્રસ્તુત લેખકના ઘણીવાર વખાણ પણ કરતા હતા. તેથી મને રવાભાવિક લાગ્યું કે જરૂર એમાં કંઈક આકર્ષણનું તત્વ જરૂર છે? આકર્ષણ છે એટલે વિવિધ કારણે સર મને તે પુસ્તક પર નજર નખવી જરૂરી લાગી, અને એક વખત નિમિત્ત મળતાં લેખકના બે ત્રણ પુસ્તકનાં પાનાનું સિંહાવલેકન પણ કરી ગયો. ઉપરોક્ત લેખકેના કથાગ્રના અવલોકનથી મારા પર એવી છાપ પડી કે પ્રસ્તુત લેખકે મૂંગારરસના જ્યાં જ્યાં પ્રસંગે ઊભા થયાં ત્યાં ત્યાં, તે રસને બહેલાવવા શબ્દો, ઉપમા, અલંકાર અને તેને લગતી અન્ય સામગ્રીઓને સારો એ ઉપયોગ કરીને વાતાવરણને જે રીતે ઉત્તેજનાજનક બનાવ્યું છે તે જોતાં લાગ્યું કે તેઓએ મર્યાદાની લક્ષ્મણ રેખાને ઓળંગી લે છે જ. જો કે ચારેય બાજુ વાતાવરણ દુષિત બન્યું હોય, પૂર બહાર જાતીયવૃત્તિનું ઝેર ઉછળી રહ્યું હોય, વાસનાના વંટોળીઆએ ઘુમરીઓ લઈ રહ્યા હોય, ત્યારે સિદ્ધાન્તનિષ્ઠ અને ઉચ્ચ વિચારધારા ધરાવનારા લેખકોને બચવું એ કાજળ ની કેટડીમાં રહેવું અને જરાય ડાઘ ન લાગવા દે, એના જેવું વિટ અને કપરૂં છે એમ છતાં એ કાર્ય હરગીજ અશક્ય નથી. જેને રણજીવિકા સતાવતી ન હોય, આર્થિક પ્રલોભનથી જે પર હોય, સસ્તી પ્રસિદ્ધિથી ૫રાંગમુખ હેય, એવા વાચકેના હિતેચ્છુ અને સત્ત્વશીલ લેખકે, ઉપરોક્ત સુગરકેટેજ ઝેર પીરસવાના પાપથી અસ્પૃશ્ય રહી શકે. પણ એવા લેખકે કેટલા? વળી જે હોય તે પૈસા આગળ અને પ્રકાશકની ઇચ્છા આગળ પિતાનું વિચાર સ્વાતંત્ર્ય જાળવી શકે છે ખરા? આ બધાય પ્રશ્ન લેખકોને માટે મૂંઝવનારા છે. હું જાણું છું ઘણીવાર સંગેના શિકાર બનીને:લેખકને પિતાની સ્વતંત્રતા અને વિચારોને પણ

Page #48
ભોગ આપવો પડે છે. અને કલમ છવીઓને પિતાની કલમ વેચી દેવી પડે છે. પણ પ્રગતિવાળું પ્રજા માટે ખરેખર ! આ એક અફસોસજનક વાત છે એ સ્વીકાર્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી. પ્રસ્તુત લેખકની નવલકથા ઉપરથી લેખક માટે જે કથતિ ઊભું થયું તે માટે મને થયું કે મારા મિત્ર લેખક જો મને મળશે તે આત્મીયભાવે આ અંગે પ્રેમભાવે કંઈક સૂચના કરીશ, એવામાં અચાનક વડેદરાથી એક મારે પરિચિત ધર્મશ્રદ્ધાળુ યુવાન મારી પાસે આવ્યા, વડોદરામાં તેની પ્રવૃત્તિની પૃચ્છા કરતાં એક વાત પ્રસ્તુત લેખકના લખાણ અંગે નીકળી એટલે તેને કહ્યું કે, હું એક લાયબ્રેરી ચલાવું છું અને આ લેખકનાં પુસ્તકે મારા મિત્રો અને અન્ય યુવાને ખૂબ રસથી વાંચે છે, બે વાર પણ વાંચે છે. આ લેખકનું એકેય પુસ્તક કબાટમાં રહેતું નથી. ટપટપ ઉપડી જાય છે અને યુવાન વાંચકે તે કહે છે કે આવા પુસ્તકની વધુ નકલે તમારે વસાવવી જોઈએ. આવી એની માંગ સતત રહે છે. મેં કહ્યું એનું શું કારણ? એટલે તે બે કે એમાં બંગાર રસ વધુ પીરસાય છે. ગલગલીયા થાય તેવું આવે છે. ઉત્તેજના જગાવે એવા સુંવાળા અને રસાળ લખાણ શું કામ યુવાનોને ન ગમે? મારી લાયબ્રેરીના જે અજૈન યુવાન વાંચકે છે તેઓએ તે મને સંભળાવીને ટીકા-ટકેર પણ કરી કે તમારે ધર્મ ત્યાગ વૈરાગ્યને, તમારા લેખકે જૈન, છતાં ધર્મના ચરિત્ર કથાનકેને લગતાં પુસ્તકોમાં આટલી બધી ? કેમ લે છે? વડેદરાને એ યુવકે મને આ કહ્યું. હું શું જવાબ આપુ ! હું પણ વ્યર્થિત થયો. આ સાંભળીને હું લેખકને વિનમ્રભાવે બે શબ્દો કહેવા માટે વધુ દઢ બને. આપણે ત્યાં આવા સિદ્ધહસ્ત લેખક પાક્યા અને જૈન કથાઓને આધુનિક શૈલીમાં ઢાળી બજારના ચોકમાં ચલણી નાણાંની જેમ પ્રચલિત બનાવી એ આપણું માટે જરૂર આનંદ અને ગૌરવને વિષય છે. લેખક પણ ધન્યવાદાઉં છે. પણ સુંદર સુગંધી દુધમાં થોડુંક વધુ પડતું ઝેર રેડાઈ રહ્યું હોય ત્યારે તે આપણું માટે ચિંતાને વિષય બની જાય છે. એટલું જ નહિ આજના જમાનાની હવામાં તણાઈને તેઓએ થોડાક ખેંચાઈને પણ શૃંગારસને કંઈક વધુ પિષ્ય હશે. વડોદરાના યુવાને કહ્યું કે એ તદ્દન સત્ય બીના છે. એ માટે જ એની માગણી ખૂબ રહે છે. મેં મારા યુવાન બંધુને કહ્યું કે એ લેખક આજે જ રાતના અન્ને મળવા આવવાના છે. અને તું રાતના હાજર રહેશે અને તેં મને જે કહ્યું કે તું તેને કહે છે ! શરમાતે કે ડરતે નહિં! ત્યારે હું ચેમ્બર (મુંબઈ) હતું. વડોદરાના યુવાન ની વાત મારા અપાભ્યાસે પણ બંધાએલા અનુમાનને ટેકે મળતાં મારું મન્તવ્ય યથાર્થ છે એને મેં સંતેષ લીધો. લેખક મિત્રનું મીલન રાતના સાડાઆઠ વાગ્યા મારા ધમ નેહી લેખક પિતાના મિત્ર સાથે મળવા આવ્યા. કેટલીક ઔપચારિક વાત થયા બાદ મેં મિત્રભાવે કહ્યું કે, એક સૂચના હું કરું? માઠું ન લગાડે તે કહું. તેમણે વિનમ્રતાથી કહ્યું કે આપ ગુરુદેવ જે કહે એ અમારા હિતનું જ હોય એમાં માઠું લગાડવાનું હેય જ શેનું ? મેં કહ્યું કે “તમારા પુસ્તકે માત્ર ગૃહસ્થ જ નથી વાંચત, તમે જૈન લેખક અને જેન કથાનકે ઉપર તમે નવલકથાઓ લખી એટલે અમારે સાધુ સાધ્વી વગ તે ખૂબ વાંચતે થઈ ગયો છે, ભા સામાન્ય અનુભવ એમ કહે છે કે ભંગારરસ મર્યાદાથી કંઈક વધુ પીરસાય છે.” મેં એના પુરાવામાં વડોદરાના યુવકને હાજર રાખે એટલે મેં કહ્યું કે પહેલાં મારા કરતાં આ યુવાન જે કહે તે સાંભળે !

Page #49
કારણ કે એ લાયબ્રેરી ચલાવે છે એટલે એની અનુભવેલા અનુભવની વાત કરે છે. અમારે એ યુવાન લેખકને જોઈને ફરિયાદ કરતાં ગભરાયો, મેં કહ્યું હું બેઠો છું પછી તારે ગભરાવાની શું જરૂર છે? તારે સાચે સાચો અનુભવ જે હોય તે કહે. યુવાને પોતાની શરમ, ક્ષોભ, ગભરાટ દૂર કરી તેને મને કહેલી વાતનું પુનરુચ્ચારણ કર્યું. પ્રસ્તુત વિદ્વાન લેખકે તેના જવાબો આપ્યા, ઘેડી પ્રશ્નોત્તરી ચાલી. માં એમણે જ્યારે એમ કહ્યું કે પ્રાચીનકાળમાં આથી પણ વધુ શૃંગાર ખુદ જૈન ગ્રંથમાં નેધા છે. ત્યારે મેં મારું મૌન તોડયું. મેં મારા આત્મીય મિત્રને કહ્યું કે આને જવાબ હું જ આપું એ યુવાને નહીં આપી શકે ! મેં કહ્યું કે પ્રાચીન કાળમાં ધાર્મિક ચરિત્રો, કાવ્યો અને વ્યાકરણના કેટલાક ઉદાહરણોમાં શ્લેકે તરીકે તે રસ જરૂર પીરસાય છે. પણ તેને અતિરેક અપગ્રંથમાં છે અને એમાં એ અમુક ગ્રંથમાં તે શબ્દ-ભાષા પ્રયોગો અને વર્ણનમાં શિષ્ટતા પણ જળવી છે અને એ કૃતિઓ બધી સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમાં છે. એને વાંચનારા કેટલા નીકળવાના? સામાન્ય વાચક તે હાથેય ન અડાડે. આપણે ત્યાં તે વીશમી સદી સુધી કામશાસ્ત્રો લખાતા હતા. તેમાં લખતા કે “જીત પની' એટલે આને છુપાવીને રાખ એટલે ' ' કે કુપાત્રના કે ગમે તેના હાથમાં ન જાય. અરે ! હસ્તલિખિત લખાણ મળે છે એનાં મથાળે પણ આ રીતે લખેલું હોય છે. બીજી વાત એ કે એ જમાનામાં આ સનું આજના જેટલું મહત્વ ઉઘાડે છોગે મનાતું હતું ખરું? ત્યારે તે ધર્મપ્રધાન રસ કે શાંતરસનું પ્રાધાન્ય હતું, શૃંગારરસનું સ્થાન તે શાકમાં મસાલા જેવું કે ઘઉં માં કાંકરા જેવું હતું. હે જ તમને પૂછું કે પ્રાચીત કાળની લેકમર્યાદા કેવી હતી? આજથી 25-30 વરસ ઉપર સ્ત્રીપુરુષ વચ્ચે જે સભ્યતા, માન, મર્યાદા અને શરમ જણાતી હતી, લેક દૃષ્ટિમાં જે પવિત્રતા હતી તે આજે રહી છે ખરી? એ કાળે આપણા યુવાને, પ્રૌઢે કે વૃદ્ધો કિશોર કે યુવતીઓ, પ્રૌઢાઓ. વૃદ્ધાઓ કે કિશોરીઓ હોય, તેઓ ગમે તેવી સુન્દર કે અસુન્દર, શણગાર સજેલી કે ન સજેલી, ચાલી જતી હોય કે બેઠી હોય તે તેની સામે આંખ માંડીને દૂર દૂર સુધી પાછળથી જોયા કરવાની શરમ જનક અને હીણપત કુટેવ હતી ખરી? એ જમાનાની સ્ત્રીઓ પુરુષો તરફ જાહેરમાં, રસ્તે ચાલતા કે, સમારંભમાં ભાગ્યે જ નજર માંડીને કે ટીકીટીકીને જોતી, લેકશરમ એટલી હતી કે સ્વાભાવિક રીતે જ મર્યાદા પળાતી હતી અને પુરુષો પણ સ્ત્રી તરફ જરૂર પૂરતી નજર નાંખી નજર પાછી ખેંચી લેતા હતા અને જરૂર પડે તે સાક્ષી રાખતા અને એક મિનિટમાં પતે તે બે મિનિટ નહતા કરતા. નજર પાછળ તીવ્ર કેટીની વાસનાની ગરમી કે વિકૃતિની ભૂખ વરતાતી ન હતી, રખે! કઈ જોઈ જશે તે આબરૂને ધક્કો પહોંચશે! અનુચિત ગણાશે! આવી જાતને સામાજીક ભય પણ રહેતું હતું. આજે તે મોટે ભાગે શીલ રક્ષા કરનારા લાજ-શરમ અને મર્યાદાની તને સર્વથા તિલાંજલી અwાઈ ગઈ છે. અને આજે તે દશ વરસના કિશોરોથી લઈને વૃદ્ધ ઉમર સુધીના લાખો માણસે આ અનિષ્ટને ભારે ભેગ બન્યા છે.

Page #50
43 પ્રાચીન જમાનામાં તે એક વખતે અસાધારણ કોટિને સંયમ અને મર્યાદાઓ વ્યકિતગત કે જાહેર જીવનના એક અંગરૂપ બની ગઈ હતી. અને એથી એને અમલ પણ એ રીતે જ થતું. આવા કારણે એ કાળમાં કદાચ શૃંગાર રસ કઈ કઈ સ્થળે વધુ પીરસાયે હોય તે તે વ્યક્તિગત જીવન પૂરતે કે ન્હાનકડા વર્તુલ પૂરત જ મર્યાદિત રહેતું હતું. અને જાહેર જીવનમાં તે તેનું સ્થાન નહીંવત હતું. વળી તે વખતે મુદ્રણકલાને અભાવ હતું. જેથી આ વસ્તુ જગજાહેર રીતે જાણવા મળતી પણ ન હતી. જયારે આજે તે આ રસ જાહેર જીવનમાં અડ્ડો જમાવીને બેઠા છે. અને જાણે એ જીવનના એક ભાગ રૂ૫ બની ગયો છે. એટલું જ નહિં પણ તેથી વધુ કમનસીબી એ છે કે આજે તે જીવનની આવશ્યક જરૂરિયાત રૂપે મનાય છે. બીજી વાત એ કે-એક વસ્તુ એક કાળે તે સમયનાં સંજોગાનુસાર પ્રજાના માટે અનિષ્ટ કે અહિત રૂ૫ ન હોય તે જ વસ્તુ બીજા સમયે બદલાએલા સંજોગોમાં નુકશાન કર્તા પણ થઈ પડે. લેખકે અને ચિત્રકારને વિનંતિ - આ બધું વિચારીએ ત્યારે એમ લાગે કે વાસનાને વધુ ઉત્તેજન ન મળે, ઉછરેલા ઝેરમાં વધારે ન થાય માટે સંસ્કૃતિના રખેવાળ ગણાતા લેખકે એ વધુ ને વધુ સંયમ દાખવી જ જોઈએ, એમની સારસ્વત કલમને આ માટે મ્યાન કરવી જ જોઈએ. વાચકોનું ઝેર શમે એવાં જ લખાણો લખવા જોઈએ. અને ચિત્રકલાકારોએ વાચકોની નજર બુદ્ધિ અને હૈયું દૂષિત ન બને તેવાં ચિત્રો વગેરે આલેખવાં જોઈએ. આજે તે જાણે સહુએ (બિચારી?) નારીને તમામ ક્ષેત્રમાં કેન્દ્ર બનાવીને ગમે તેમ નચાવા માંડી છે. જાત જાતની રાસ લીલાએ ખેલવા માંડી છે. પ્રજા કયાંથી વીર્યવાન, પરાક્રમી, સાત્વિક, મહેં' ' નગી વાળી અને નિરોગી બને. તે માણસ તે વસ્તુ જે જ સ્વભાવથી, મનથી અને તનથી બન જાય છે. આખરે તે વ્યક્તિ સ્ત્રીત્વ ગુણપ્રધાન બની જાય એ ભય વધારામાં. આજે પરદેશમાં અને આ દેશમાં પણ સ્ત્રી પ્રત્યે કેવા કેવા વિચાર પ્રવાહ વહેતા થયા છે. નારીને કેવી રીતે ઓળખવામાં આવી રહી છે. એ અત્યારે લખતે નથી પણ જે આ દેશ નહીં સમજે તે લાંબા ગાળે અમેરિકા સાથે પૂરી હરિફાઈ કરતે થઈ જશે. જે દેશ પુણ્ય પાપને ન માનતા હોય તેને તે કહેવું આ બધું નિરર્થક છે, પણ જે એને માને છે એવા આ દેશના બુદ્ધિજીવીઓએ તે ગંભીર વિચાર કરવો જોશે જ? લેખકે મારા અભિપ્રાયને કરેલે આદર મારી ઉપરોક્ત વાત સાંભળીને મારા આત્મીય મિત્રલેખકશ્રી વિચારમાં પડી ગયા અને વિનમ્રભાવે કહ્યું કે આપનું કથન શિરોમાન્ય છે. એમાં ભારે દલીલ કરવાની હોય જ નહિં. આવું ધ્યાન ખેંચનાર ધર્મગુરુ મળે છે કયાં! આવું સત્ય કહેનારા પહેલ વહેલા આપજ મલ્યા છે વગેરે. હવેથી કલમ ઉપર અંકુશ મૂકીશ અને સંયમ સાચવવાનું નહીં ભૂલું. આપને એક બુક હમણાં છપાવેલી મોકલાવીશ તે આપ , જોઈ જજો અને અભિપ્રાય આપજો કે આ બુકમાં મેં બરાબર મર્યાદા જાળવી છે કે કેમ? તેઓએ દેશમાં જઈને મને બુક મેકલાવી હતી. તે બુક વિશે મારે ફરિયાદ કરવા જેવું કશું ન હતું.

Page #51
આજના ધર્મબંધુ લેખકોને વિનમ્ર વિનંતિ " ભારતની આઝાદી પછી પરદેશી સાહિત્ય, ફિલ્મો અને પરદેશના પ્રવાસને અને આવતી વાતથી કેટલાક લેખકે તેની અસર નીચે આવી ગયા છે. એટલે ભારતીય સંસ્કારો, ભારતીય આદર્શો, ભારતીય મર્યાદાઓ કે ભારતીય ભાવનાઓને પુષ્ટિ મળે તેવું લખાણું ભાગ્યે જ જોવા મળે. પણ આજે જેટલું છે એટલું પણ જીવંત રહે તેવું સર્જન કરે તેવી મારી ધર્મબંધુ લેખકને વિનંતિ છે. છેવટે જેટલું જીવંત આજે છે તે તિરસ્કૃત ન બને અથવા તે નબળું ન પડે, તેને ખ્યાલ રખાય તેય સારૂં. સેક્સ પ્રધાન સાહિત્યને મેનિયા બહુ વધ્યો છે. પ્રજાને શું ખાવું છે? એ કરતાં પ્રજાને આપણે શું ખવડાવવું છે કે જેથી તેનાં તન, મનનું આરોગ્ય જળવાય, તે સંસ્કારના સાચા રખેવાળોને જોવાનું છે. ગમે તેવા ગંદા અને શ્રેરી ખોરાક ખવડાવાથી પ્રજા રોગીષ્ઠ બની ગઈ છે, યુવાન પ્રજા ઉપર એની ઘણી હેટી ખરાબ અસરો આજે પડી ચૂકી છે. ભાવિ પેઢીને આપણે કેવી જોવી છે? તે સહુ વિચારે ! માત્ર પેટ-પટારા સામું જ ન જ એ પણ પ્રજા ની નૈતિક, ધાર્મિક કે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ કેમ થાય ? એને પ્રધાન ખ્યાલ રાખીને સાહિત્ય પીરસે, આપણે માત્ર આલેકવાદી નથી પરલકવાદી પણ છીએ, આત્મવાદી છીએ, , માટે જીવનમાં સારા સંસ્કાર ઊભા કર્યા સિવાય ચાલવાનું નથી જ. કેટલાક લેખકે ધાર્મિક નવલકથાઓનાં નામના ઓઠા નીચે પણ વિકૃત પ્રકરણો લખી મારે છે. વિશેષ શું કહું ! આ બધી બાબતો ઉપર સંયમ રાખી કલમ ચલાવે સામાજિક શિક્ષા રક્ષાને ધર્મ બજાવે અને ભારતીય સંસ્કારોનું ઋણ અદા કરે, તેવી મારી લેખક ધર્મબંધુઓને પુનઃ વિનમ્ર વિજ્ઞપ્તિ છે. ' ઉપરોક્ત પરિસ્થિતિ વાંચીને લેખક કે વાચકે મને જુદી જુદી દષ્ટિએ નિહાળે તે સ્વાભાવિક છે. પણ એક બાબત હું સ્પષ્ટતા કરું કે પરિસ્થિતિ ખૂબ બગડેલી હોવા છતાં નિરાશાના ક્ષેત્રમાંને અતિમવાદી હું નથી બન્યો. ઘણીવાર આશા નિરાશાના પ્રવાહો આપણા જીવનમાં સમાંતર લીટીએ જ ગતિ કરી રહ્યા હોય છે. હું ઈચ્છું છું, ઈચ્છું છું એટલું જ નહિં પણ ઈશ્વરને પ્રાથુ છું કે મારી નિરાશા એક દિવસ આશામાં ફેરવાઈ જાય એવા દિવસો જલદી આવે ! મારી અન્તિમ પ્રાર્થના બીજો ખુલાસે એ પણ કરે કે મેં ઉપર જે પરિસ્થિતિનું ધૂંધળું ચિત્ર દોર્યું છે તેવી બધી જ પરિસ્થિતિનો શિકાર આ દેશને મોટા ભાગ બની ગયું છે એવું પણ હું માનતા નથી. ગાઢ અંધકારમાં પણ પ્રકાશને ઘણું તારલાઓ દેશમાં ચમકતા છે. જ્યારે પ્રજાને પુન્ય પ્રકષ વધશે અને કોઈને કઈ નિમિત્ત મળતાં ઈષ્ટાશાનો સૂર્યોદય જાગશે ત્યારે અજ્ઞાન અને વિકૃતિનાં અંધારા ઉલેચાતાં વાર પણ નહિં લાગે. પરમાત્મા ! આ દેશ માટે એ દિવસ જલદી લાવે એ જ પુનઃ અંતિમેચ્છા. વિ. સં. ? 2025 - जैन जयति शासनम् / મુનિ વિજય તીથ ચેમ્બુર-મુંબઈ

Page #52
પ્રસ્તુત ગ્રન્થ અંગે– આ ગ્રન્થનું યથાર્થ નામ કયું ? તેને નિર્ણય જાણવા અગાઉ આ ગ્રન્થનાં નામ માટે શું પરિસ્થિતિ હતી ? તે જોઈએ. * છેલા સાઠેક વર્ષ દરમિયાન ભિન્ન ભિન્ન લેખકના હાથે પૂજ્યશ્રીના ગ્રન્થની, છાપેલાં કેટલાક પુસ્તકમાં જે ને જોવા મળી છે, તેમાં કેટલાક વૈરાવરત્તિ અપર નામ મુ/શુત્તિ, તે કેટલાકે માત્ર મુ૪િ એ રીતની નોંધ લીધી છે. નિશ્ચિત રીતે ધ લઈ શકાય તેવું સાધન ઉપલબ્ધ ન હોય ત્યારે એવું બનવું સ્વાભાવિક હતું. અરે ! કોકે તે બંને નામની કૃતિઓ તદ્દન ભિન્ન ભિન્ન છે એવું માનીને તેવો ઉલ્લેખ પણ કર્યો છે. - અહીં એ પ્રશ્ન થઈ શકે કે-વૈરાગ્યરતિ ”ના અપભ્રંશ રૂપે ભળતું ઈનામ પ્રચલિત બની જાય છે તે સંભવિત છે. પણ મૂલનામથી તદ્દન ભિન્ન જ એવું “મુક્તાશુક્તિ નામ કેમ ઊભું થઈ ગયું ? એના જવાબમાં વૈરાગ્યરતિને આદ્ય શ્લેક જ કારણ બની ગયે છે. ऐन्द्रश्रेणिनतपदान् नत्वा तीर्थङ्करान् परमभक्त्या। शमगुणमौक्तिकशुक्तिं वक्ष्ये वैराग्यरतियुक्तिम् // 1 // - આ લેકની રચના જ એવી છે કે ઉત્તરાર્ધના બંને વાકયે વિશેષ્ય અને વિશેષણ બની શકે એવાં છે. પ્રથમ નજરે “ૌત્તિ શુદિં વશે " એવો જ અન્વય કરવા મન લલચાય. યદ્યપિ વૈરાગરિ એટલોજ શબ્દ હોત તે પ્રથમ નજરની લાલચને તે જરૂર અવરોધત, પણ વૈરાગ્યરતિ” શબ્દની સાથે સુમ્િ શબ્દ જોડાય છે એટલે પ્રસ્તુત અવરોધને અવરોધક બાબત રહી નહીં, એટલે આવા કારણે કેઈની મૌત્તિશુતિ તરફ નજર ઠરી, એથી એને ગ્રન્થકારને અનભી એવું નામ અપનાવી લીધું. જો કે એક વાત એ પણ સ્પષ્ટ કરવી જરૂરી છે કે અનભીટ (મુક્તાશુક્તિ નામ પણ જે રીતે બેલાય છે તે રીતે પણ તે શુદ્ધ નથી. લખનારે મૌશિમાં થયેલા (વ્યાકરણના) તદ્ધિત પ્રયોગના જોડાણને બાત કરીને મુ શબ્દને જ અપનાવીને મુશુદ્ધિ એવું નામ અપનાવ્યું છે. ત્યારે સાચું નામ શું ? આ ગ્રન્થના પહેલા જ સર્ગના અત્તમાં પ્રકાર પોતે જ પિતાના હાથે લખેલી (પાડુલિપિ) હસ્તપ્રતિમાં પ્રથમ સર્ગનું લખાણ પુરૂં થયા બાદ તરતજ પૈાથરતો કામ " આ રીતે સ્પષ્ટ લખ્યું છે એટલે એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે કે ગ્રન્થકારને

Page #53
આ ગ્રન્થનું નામ “વૈરતિ' અભીષ્ટ છે એટલે હવે આ કૃતિને મુખ્યનામ રૂપે કે અપરનામ રૂપે “મુક્તાશુક્તિ થી ઓળખવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કૃતિને પરિચય હસ્તપ્રતિને અને મુદ્રિતને જરૂરી પરિચય સંપાદક મુનિજીએ પિતાના સંપાદકીય નિવેદનમાં ને છે, છતાં તેને વિશેષ રૂપે સમજવું જરૂરી હોવાથી તેને સમજીએ. આ કૃતિ 1 થી 8 સર્ગ પર્યન્તની મલી છે. પણ આઠમે સર્ગ અધૂરે જ મધ્યે છે. એટલે કે આઠમા સર્ગના પ૨૪, કલેક સુધી જ તે છે. શું શેષ શ્લેક બનાવવાના જ રહી ગયા હશે? અથવા તે કૃતિ પૂર્ણ કરી હશે પણ તેના હસ્તલિખિત પાનાં નષ્ટભ્રષ્ટ થઈ ગયાં હશે? જે હોય તે, પણ કૃતિર અધૂરી મળી છે એ હકીક્ત છે. ' , " સર્ગની બ્લોક સંખ્યા નીચે મુજબ છે. સર્ગ પદ્યાંક 2793 - 7 217 7 734 - 1492 દ 757 1. મારા હસ્તકની નોંધમાં મેં વૈરાતિ મુખ્યનામ રૂપે અને અમરનામ રૂપે “મુક્તાશુતિ 'કૌંસમાં છપાવેલું, તે એટલા ખાતર કે વિદ્વાને બંને નામો એક જ ગ્રન્થના વાચક છે એમ સમજે. 2. ઉપાધ્યાયજી ભગવંતની મોટા ભાગની કૃતિઓની નકલ ઉપાધ્યાયજી ભગવંતની હાજરીમાં લખાણી નથી. તેઓથીને કાલધમ–અવસાન બાદ તુરત પણ લખાણું નથી. એટલે સંશોધકને તે એકજ કતિ ઉપરથી જ નિર્ણય બાંધવાનું હોય છે. ઉપાધ્યાયજી ગ્રન્થની બીજી નકલ ન મળે એને હું શ્રી સંઘની એક દુર્ભાગ્ય ઘટના માનું છું. A - યશભારતી જૈન પ્રકાશન ”ના બીજા પુષ્પ તરીકે છે. શ્રી હીરાલાલ કાપડિઆ લિખિત “યશોદહન' - તમની કતિ પ્રગટ થઈ છે. એમાં એમને “વૈરાગ્યરતિ 'ની હસ્તલિખિત પ્રતિ મેં મોકલેલી તેના - માધારે સર્ચ દીઠ સંખ્યા લખી છે. પણ શરત ચુકથી એ સંખ્યા પેટી નોંધાણી છે.

Page #54
532 524 5384 + 607 વૈરાગ્યક૯૫લતાના કુલ 5591 આઠમે સર્ગ એ અન્તિમ સગે છે. આ ગ્રન્થમાં 1131 કલેક પ્રમાણને જે પૂરે છાપે છે, તેને ખુલાસે એ છે કે, ૫ર૪ લેક પછી કથાનક અધૂરું ન રહે, એટલા. માટે ઉપાધ્યાયજીની બીજી કૃતિ જેનું નામ વૈરાd૪ર૪તા છે. એમાંથી 6071 શ્લેકે ઉમેરવામાં આવ્યા છે. કથાપ્રવાહ પૂરેપૂરે જળવાઈ રહે એ માટે સંપાદકે આ પ્રયત્ન કર્યો છે. અને સર્ગના અન્તની સાથે કથાનકને પણ અન્ત આવે છે. ફક્ત પ૨૪ પછીના પ્રક્ષેપ લેકે માટે સંપાદકે ટાઈપ જુદા રખાવ્યા હતા, કાં પર૪ બ્લેક શેડીક જગ્યા ખાલી રાખીને શરૂ કરાવ્યા હેત, કાં ત્યાં જ અવતરણ લખીને પરપ મા શ્લેકની શરૂઆત કરાવી હેત તે, જોડાણ સ્થળને વાચકને સહસા ખ્યાલ આવી શકતે. અસ્તુ! વરાગ્ય કલ્પલતાના કે કેમ ઉમેર્યા? વાચકને પૂરી માહિતી ન હોય એટલે પ્રશ્ન સ્વાભાવિક રીતે જ ઉઠે કે, આઠમા સર્ગના કોને આમાં ભેળવી દેવાનું શું કારણ? એનું સમાધાન આપણે જોઈએ. ઉપાધ્યાયજીએ વૈરાગ્ય " શબ્દથી શરૂ થતી બે કૃતિઓ રચી છે એના પૂરાં નામે અનુક્રમે (1) વૈરાથ7-૪તા અને (2) વૈચ-તિ છે. એકના અન્તમાં “ગ્રતા અને 1. થે. કલ્પલતાના સ્તબકના ગ્લૅકની સંખ્યા વૈરાગ્યરતિના સગના ક્ષેકની સાથે નિકટતા ધરાવે છે. “થશેદેહન'માં પ્રો. શ્રી હીરાલાલ કાપડિઆએ કહેલતાની સ્તબક દીઠ ધ બરાબર લીધી છે પણું સરવાળે ખોટો મૂકાતાં પદ્ય સંખ્યા 4582 નોંધી છે. કટપલતામાં વિવિધ છંદોના શ્લેકે પણ છે. પણ 32 અક્ષરના શ્લેક માને ગણત્રી કરતાં તેની સંખ્યા 7008 ની થાય છે. ઉપાધ્યાયજીના ગુરુદેવ નયવિજયજી મહારાજે 1716 માં લખેલી પ્રતના અતે આ ગણત્રી નેંધી છે. 2. “ઉપમિતિ " કથામાં પણ આઠ જ પ્રસ્તાવ છે એ જ સંખ્યાને આદર એમણે લતા અને રતિ બન્નેમાં કર્યો છે. * જતા થી ઉપાધ્યાયજીની બે રચનાઓ છે. એક તે ઔપદેશિક કથા રૂપે વૈરાગ્ય કપલતા

Page #55
48 બીજાના અન્તમાં રતિ શબ્દ છે. એક ભિન્નતા ધ્યાનમાં રાખવી ઘટે કે લેખકે વૈ. કપલતાની કૃતિના વિભાગ માટેની સંજ્ઞા જુદી જુદી પસંદ કરી છે એટલે કે કલ્પલતા માટે રસ્તા અને રતિને વિભાગ માટે ન શબ્દ લે છે. - બંને વચ્ચે “કંઈક” સમાનતા ખરી? કંઈક નહિ પણ લગભગ પૂરી અને સમાન નતા નહીં પણ સમાનતાઓ છે, અર્થાત્ કલ્પલતાના શ્લેકેની જેવી શબ્દરચના, લગભગ તેવી જ રચના વરાગ્ય રતિમાં છે. પાત્ર, કથાવસ્તુ, ભાવે, ઉપમાઓ, રૂપકે બધું જ સરખું છે. છની પણ સમાનતા છે. ફક્ત તફાવત એટલે છે કે કલ્પલતાના પહેલા સ્તબકના પ્રારંભના 269 કે વૈરાગ્યરતિમાં નથી. એટલે સમાનતાની શરૂઆત કપઅને બીજી હરિભદ્રસુરિજી કૃત દાર્શનિક મતના ખજાના રૂપ “શાસ્ત્રવાર્તી સમુચ્ચય' ઉપર નવ્યન્યાયથી પરિષ્કૃત ઉપાધ્યાયજી એ રચેલી " યાદવાદ કપલતા” ટીકા. “લતા’ શબ્દના અન્તવાળી ઉપાધ્યાયજીની આ બે જ કૃતિઓ છે. એટલે જ તેઓશ્રીના પ્રત્યે ની યાદીમાં તથા અન્યત્ર રતા અથવા તો આ ઉલ્લેખ મળે છે. કેટલાક વિદ્વાનોએ તે બંને નામવાળી અલગ અલગ કૃતિઓ છે એવી પણ સંભાવના કરી છે. દાખલા તરીકે–પાતંજલ યોગદર્શનની ઉપાધ્યાયજીની જ સંક્ષિપ્ત ટીકામાં તેઓશ્રીએ “વધિ ૪તાવો” આ ઉલ્લેખ કર્યો છે. આના આધારે પં. શ્રી સુખલાલજીએ સ્વાનુવાદિત ગદશનયોગવિંશિકામાં સત્તા નામની સ્વતંત્ર કતિ હોવાનું કહેવું છે. પ્ર. શ્રી હીરાલાલ કાપડીઆએ પણ યશદેહન (પૃ. 206) માં આવી સંભાવના સેવી છે, પણ હવે એ નિશ્ચિત સમજાય છે કે લતાય નામની . કઈ જ સ્વતંત્ર કૃતિ નથી. “લતાય'ને જયાં ઉલેખ થયો છે તે બંને કૃતિઓને સૂચિત કરવા માટે ટકે શબ્દ પ્રયોગ છે અને ઉપાધ્યાયજીએ આ ઉલેખ લતાનત–વાળી કૃતિઓ પિતાની બે છે તેને ખ્યાલ આપવા પૂરતું જ કર્યો છે. હવે બીજી વાત-પાતંજલ યુગદશન જેવા યોગજન્ય ગ્રન્થમાં મૃતા’ નામની કૃતિ જોવાની ભલામણ કરે, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે જ એની સાથે નિકટતા ધરાવતા દાર્શનિક ગ્રન્થ તરીકે શાસ્ત્રવાર્તાની સ્યા. કલ્પલતા ટીકા જ યાદ આવે. કારણ કે બીજી લતા' તે કથાત્મક છે. એટલે એમાં તાવિક કે દાર્શનિક બાબતે હોઈ કેમ શકે? સ્વાભાવિક રીતે આવું અનુમાન થાય. પણ ઉપાધ્યાયજી એક એવા દાર્શનિક પ્રતિમા 35 હતા કે એમના બુદ્ધિના સાગરમાં દાર્શનિક-તાર્કિક બાબતે ની ભરતી બે છેળે આવ્યા જ કરતી હતી. એટલે હાની કે મેટી અથવા સાવ સામાન્ય ટૂંકી રચનાઓમાં પણ કંઈને કંઈ દાર્શનિક-તાવિક વાતનો જલ છંટકાવ કર્યા વિના એમને ચેન જ નહોતું પડતું. આ એમની સાહજીક ખાસીયત હતી. આ કહીને મારે કહેવાનું એ છે કે " લતા” થી વૈરાગ્ય કપલતાનું ગ્રહણ કરીએ તો કંઈજ ખોટું નથી. આ ગ્રન્થના અતિમ આઠમા સગને અતિમ ભાગ દાર્શનિક યૌગિક તાત્વિક એવી અનેક સુંદર બાબતેથી સભર છે. વિદ્વાને ઘણીવાર મોજમાં આવીને સામાન્ય કૃતિને પણ અસામાન્ય બનાવી નાંખે છે. તેનું આ પ્રતિતીકર ઉદાહરણ છે. 1. લગભગ કહેવાનું કારણ એ કે કયારેક શબ્દો આગળ પાછળ આવી જાય છે તે કયારેક એકજ અર્થ માટે વૈકલ્પિક અન્ય શબ્દ પ્રયે હોય છે.

Page #56
લતાના પહેલા તબકથી નહીં પણ બીજા સ્તબકના ચેથા શ્લોકથી શરૂ થાય છે. લતાના બીજા સ્તબકને થે લેક તે રતિના પ્રથમ સર્ગને ચે ક છે. અહીંથી શરૂ થયેલી સમાનતા એકધારી લતાના નવમા સ્તબકના પર૭, અને રતિના આઠમાના પર, શ્લોક સુધી જળવાઈ રહી છે ખરી રીતે પર૪, ની જગ્યાએ પર૭ ને અંક આવે જોઈને હતું, પણ બે શ્લેકને જે ઘાટો પડ્યો, તેના કારણમાં લાગે છે કે ઉપાધ્યાયજી ભગવંત હરતપ્રતિ લખવાના વેગમાં બેધ્યાન થતાં બે શ્લેક લખવાનું ચૂકી ગયા હોય! એ સિવાય . બીજું કઈ જ કારણ દેખાતું નથી. એ બંને કે કલ્પલતામાં છે જ. એ કલેકે પૈકી એક શ્લેક આઠમા સર્ગના 17 મા શ્લેક પછી અને બીજો આઠમા સર્ગના જ 192, પછી છે. આ રહ્યા તે શ્લેકે– कटाक्षान् विक्षिपन्ती सा, प्रोल्लासितकुचद्वया। निचरखानाशमगोलाभ्यां हृदि स्मरशरान्मम // 18 // सत्कान्तारत्नपुगादिलाभाद् याऽभूत् सुखासिका। ततोऽनन्तगुणजाता गुरुवाक्य श्रुतौ मम // 195 // આ રીતે શબ્દ અર્થની સંપૂર્ણ સમાનતા હોવાથી કલ્પલતાના લેકોનું જોડાણું કર્યું છે. આથી વાચકને ગ્રWવાચનને સાદ્યન્ત લાભ મળે છે. સમાન કૃતિ છતાં નામ અલગ કેમ? તથા સમાન કૃતિ રચવાનું પ્રયેાજન શું ? લગભગ સમાન અક્ષરે, સમાન શબ્દ, સમાન વાક્યોવાળા અને ટૂંકમાં કહીએ તે સંપૂર્ણ રીતે સમાન લેકે અને અર્થેવાળી બબે કૃતિઓ રચવાનું પ્રયોજન શું? આના ખુલાસામાં સંપાદકે પિતાના સંપાદકીય નિવેદનમાં જે અનુમાન કર્યું છે કે બેમાંથી એક પ્રતિ ગુમ થઈ જવાના કારણે ફરી રચના કરવી પડી હોય, પણ આ અનુમાન સંતોષ થાય તેવું નથી. કારણ કે સમગ્ર ગ્રન્થ સાદ્યપાન્ત એક જ સ્વરૂપમાં રચી શકાય એ શક્ય નથી લાગતું. ફરી વળી ભલે કૃતિ રચી ? પણ સવાલ એ થાય કે નામ એનું એ જ કેમ ન રાખ્યું ? વિભાગોની સંખ્યા એક જ કેમ ન રાખી, એટલે આ માટે તે બીજું કારણ શોધવું રહ્યું. પહેલી કૃતિ કઈ રચાણી તે અંગે મેં વિચાર પરામર્શ નથી કર્યો પણ ઉપાધ્યાયજીએ પણ બેમાંથી એકેય કૃતિના પ્રારંભમાં કે પૂર્ણાહુતિમાં આ અંગે કશે જ ખુલાસે નથી કર્યો. અસ્તુ ! 1. શરૂના ત્રણ કલાકે મંગલાચરણ અને વસ્તુનિદેશના છે. અને ચેથાથી કથાનકને પ્રારંભ થાય છે.

Page #57
20. પ્રસ્તુત સર્ગને અને " શ્રીશબ્દને ધ્રુવ પ્રયોગ અને કૃતિઓમાં સમાન રીતે જાળવ્યું છે ખરો શું આ ગ્રન્થ સ્વતંત્ર કૃતિ છે? આ ગ્રન્થ સ્વતંત્ર એટલે મૌલિક રચના રૂપ છે કે અન્યધારે રચાએલી કૃતિ છે? આ ગ્રન્થ સ્વતંત્ર રચના રૂપ નથી. ઉપાધ્યાયજી ભગવંતની કેટલીક કૃતિઓ પૂર્વકૃતિઓના મોટા ભાગને સહારે લઈ અથવા તેને આધારભૂત રાખીને રચાએલી છે. તે રીતે આ કૃતિ પણ, મહામાનસશાસ્ત્રી અદ્દભુત અને અભૂતપૂર્વ કલ્પનાના સર્જક, વૈરાગ્યપૂત કથાકાર, 'શ્રીસિદ્ધર્ષગણિએ રચેલી, કથાના પ્રકારમાં “સંકીર્ણ અથવા ધર્મ” પ્રકારની, કાવ્યના પ્રકારમાં “ચમ્પ” ગણાતી અને વિષયના પ્રકારમાં વૈરાગ્યપ્રધાન એવી “ઉપામિતિ ભવપ્રપંચો કથા ને સંપૂર્ણ આધાર લઈને જ રચાયેલી આ કૃતિ છે. એક કૃતિ હોવા છતાં એવીને એવી જ બીજી રચવાનું પ્રયોજન શું? માત્ર ભારતીય સ્થાના નહિ પણ વિશ્વના ઈતિહાસમાં ઉપમા, ઉપમિતિ, અને ઉપમેય દ્વારા રૂપકાત્મક શૈલીએ રચાએલી આ કૃતિ ખરેખર ! એક વિલક્ષણ, અપૂર્વ અને અભિનવ પથ પ્રદર્શક છે. અન્ય દર્શન–ધર્મ કે સંપ્રદાયમાં આ ઢબની કૃતિ રચાયાનું અદ્યાવધિ જાણવા મલ્યું નથી. આવી અનુપમ અને અત્યુત્તમ કૃતિ સેળેક હજાર શ્લોક પ્રમાણ વિસ્તૃત હતી. વળી તે ગદ્ય-પદ્યમય હતી. આવી લાંબી (ચપુ) કૃતિને લાભ દરેક કાળમાં સહુ કોઈ લઈ શકે એવું નથી હોતું, એટલે સંક્ષેપ રૂચિવાળ છે માટે વિશાળકાય ગ્રન્થના સંક્ષેપ કે સાર રૂપે એક અભિનવ કૃતિના સર્જનની આવશ્યક્તાને ખ્યાલ કરીને દસમી સદીમાં રચાએલ પ્રસ્તુત “ઉપમિતિ " ગ્રંથની રચના પછી, તેના અવતરણ કે અનુકરણ રૂપે વિવિધ આચાર્યોએ ૧૧મી, કે 13 મી સદીમાં પઅન્ય કૃતિઓ રચી હતી. 1. મહાકવિ શ્રી માઘ, તે સિદ્ધગિણિના સંસારી કાકાના પુત્ર હતા. (જુઓ પ્રભા. ચ. પ્ર. વિ.) 2. મ -પદ્યમથી વિપૂરિ૦મીધી રે [ કાવ્યાદર્શ. 1] સાવચમચાવ્ય પુચિમીથીયો [ સાહિ. દર્પણ. 6 ] 3. અહીંઆ જે વૈરાગ્યરતિ માટે કહેવાયું છે, તે જ વૈરાગ્ય કલ્પલતાને ઘટે છે. 4. સંવત્સરાતના વિષ્ટિ (ઉપ. પ્રશસ્તિ) ના ઉલેખથી સં. 962 રચનાકાળ છે. વિક્રમનું વર્ષ 492 અને ઈસ્વીસનનું વર્ષ 436 સમજવું. આનું પ્રથમ વાંચન શ્રવણું " ભિન્નમાળ” માં થયું હતું અને આ ગ્રન્થની આધ નકલ “ના” નામના જૈન સાધીજીએ કરી હતી. 5. 35. મ. પ્ર. નામ સમુદ- કર્તા શ્રી વર્ધમાન સૂરિજી, રચના સમય 1088. આ ગ્રન્થની વિજય કમદ સુરિજી મુદ્રિત પ્રતિમાં નામ સમુચ્ચયની જગ્યાએ સારસમુદય એવું નામ છાપ્યું છે. એટલે પણ ખુદ પ્રથકારે સ્વકૃતિના અન્તમાં નામકરરય આપેલું છે. એટલે એ જ પેચ છે.

Page #58
ત્યાર પછી સત્તરમી સદી સુધીના 400 વરસના ગાળામાં સંક્ષેપાત્મક કઈ કૃતિ રચાયાનું જાણવામાં નથી આવ્યું. ચાર વરસના ગાળા બાદ નવાં-નવલ સર્જનની સતત ધૂની ધગાવી રહેલા ઉપાધ્યાયજીની દૃષ્ટિ “ઉપમિતિ” ઉપર ગઈ અને એમને થયું કે, “લાવ ત્યારે આવી મહાન કૃતિને પદ્યમય સંક્ષેપ કરૂં” એટલે ઝટ લઈને 16 હજાર કેની બૂડ૬ કૃતિને 6 હજાર લોકોની અંદર સંક્ષેપ કરી નાંખે. જેથી સંક્ષેપ રૂચિવાળા અને ઓછા સમયમાં લાભ ઉઠાવવાવાલા છે પણ એને લાભ ઉઠાવી શકે. બીજુ ઉપમિતિ” ગદ્ય-પદ્યમય મિશ્ર હતી. જ્યારે ઉપાધ્યાયજીએ સંપૂર્ણ કથાને પદ્યમાં ઉતારી દીધી આ બીજું કારણ ત્રીજું “ઉપમિતિ ને પીઠ પ્રબન્ધ (પ્રથમ પ્રસ્તાવ ગત)માં પ્રથમ કથા અને પછી અલગ ઉપમા હતી. જ્યારે ઉપાધ્યાયજીએ પહેલાં જ સર્ગમાં સ્થાનાં પાત્રોની સાથે જ ઉપમા બતાવી દીધી. જેથી દૂરાન્વય ન થતાં સમીપાન્વયની સરલતા કરી આપી. વળી તેઓશ્રીએ કયાંક કયાંક પિતાની સ્વતંત્ર આગવી પ્રતિભાનું પણ દર્શન કરાવ્યું છે. તે ઉપરાંત પ્રાસંગિક ઉક્તિઓ, સુવચને અને સુભાષિતના કિંમતી અલંકારેથી તેને શણગારી પણ છે. આ વૈરાગ્યરતિ (કે વૈરાગ્ય કલ્પલતા) ઉપમિતિભવપપંચાના પૂર્ણાવતાર જેવી જ છે. ઉપમિતિની સંપૂર્ણ કથા, તેની સર્વગ શિલી, સંપૂર્ણ ઘટના, તમામ ભાવે અને તેનાં પાત્ર શુદ્ધાનું આહરણ કરીને મહાકાવ્યની શિલીએ અનુટુભૂ છંદમાં રચેલી પદ્યમય રચના છે. પૂર્વવતી ઉપમિતિનું અનુકરણ કરનાર અન્ય ગ્રન્થકએ " ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચા” આ મૂલ નામવાળા શબ્દને ધ્રુવરૂપે રાખે. જ્યારે ઉપાધ્યાયજીએ નવું જ નામકરણ કેમ કર્યું ? તે વિચારણું માગે તેવી બાબત છે. આ કૃતિ શેની છે? આ ગ્રંથનું વૈરાગ્રતિ એવું નામ એ જ કૃતિના વિષયને તદ્દન સ્પષ્ટ કરે છે. આ ગ્રન્થને વાત વિષય શું છે? તે અંગે સ્વતંત્ર રીતે જુદો સાર આપશું. એ પહેલાં ઉપાધ્યાયજી આ ગ્રન્થના પ્રારંભમાં શું કહે છે? તે જોઈએ. --Tv. મ. . વથાણા દ્વાર– કર્તા શ્રી ચન્દ્રગથ્વીય દેવેન્દ્ર સૂરિજી રચના સં. 1298, આ જ નામની બીજી કૃતિ હંસરનની પણ ધાએલ છે -3. મ. પ્રાંઢાર-કર્તા દેવેન્દ્રસૂરિજી 1. ભુવનભાનુ કેવલી ચરિત્રમાં અમુક પ્રકાશમાં ઉપમિતિની શિલીને આશ્રય લેવાય છે, તે ઉપરાંત આ શૈલીને અનુસરતી મેહવિક રાસ, ભવભાવના વગેરે કૃતિઓ પણ રચાઈ છે.

Page #59
ઉપાધ્યાયજી પિતાની ગ્રન્થ રચનાની શરૂઆતની અટલ પ્રતિજ્ઞાને નિર્વાહ કરવા " નામના સરસ્વતી મંત્રબીજથી સંવલિત “ઘટ્ટ' શબ્દ, જેને પોતાના રચેલા અનેક ગ્રન્થમાં લગભગ ધ્રુવ-નિશ્ચિતપણે પ્રયાગ કર્યો છે. તે શબ્દને અહીંઆ પણ આદ્યસ્થ રાખીને સામુદાયિક રીતે સર્વ તીર્થકરને પરમભક્તિ વડે નમસ્કાર કરીને અર્ધા કલેક દ્વારા આ ગ્રંથનું મંગલાચરણું પૂર્ણ કરે છે. ત્યાર પછીના સાડાત્રણ કે દ્વારા, વિષય, પ્રોજન અને ગ્રંથ સંબંધ વગેરે દર્શાવવા દ્વારા, ગ્રWારંભમાં પ્રાય જણાવાતા અનુબંધ ચતુષ્ટયને સમાદર કરે છે અને જણાવે છે કે, જેની સહુ કેઈ સતત ઝંખના કરતું હોય છે, એવા શાંત ગુણ રૂપ મોતીને જન્મ આપનાર શુક્તિ-છીપલીના જેવી, વૈરાગ્યની રતિને જગાડનારી આ વૈરાગ્યરતિને હું કહીશ. આ રચનાનું કારણ રજૂ કરતાં બીજા ક્લેકમાં વૈરાગ્ય ભાવનાના સેવનમાં મજબૂતાઈ આવે એમ જણાવ્યું છે. અને એ મજબૂતાઈ લાવવામાં જે જે કારણે હોય, તે તે કારણેને, વિવિધ રસપૂર્ણ કથાઓ દ્વારા કહેવાં એ અતિ પથ્ય હોય છે. એટલા માટે હું પણ ઉત્તમ મુનિવરે આત્યંતર ભાવને વ્યકત કરતા ચરિત્રને માટે પ્રશાન્ત અને ચમત્કારિક જે પદ્ધતિ અપનાવી છે તે જ પદ્ધતિને આશ્રય લઈને હું આ કથાને કહીશ. આ શ્લેકને સંબંધ “ઉપમિતિ ની કથાના કરેલા અનુકરણને સૂચિત કરતે હેય એમ જણાય છે. પછી તરત જ આ કથાને કથાનાયક “દ્રમક' જે એક સંસારી જીવ તરીકે રજૂ કરાયેલ છે તે ગુણનિષ્પન્ન નામવાળા દ્રમક પાત્રથી વાર્તાને આરંભ થાય છે. આ કૃતિના ઉપદેશને સાર શું છે? - આ કૃતિમાં મુખ્યત્વે સંસારી છે સંસારના કારણભૂત મહારાજાના આવિર્ભાવ સ્વરૂપ, સંસારવર્ધક કેધ, માન, માયા અને લેભ આ ચારે કષા, હિંસા, અસત્ય, ચેરી, મૈથુન અને પરિઝડ આ પાંચ પાપા, સ્પર્શ, રસ, પ્રાણ, ચલુ અને કર્ણ આ પાંચે ઈન્ડિયન વિષયે, આ બધાને આધીન બનીને કેવા કેવા મનોવિકારને જન્મ આપે છે, એને ભેગ બનીને કેવા કેવા વિવિધ અને વિચિત્ર દોષ ઊભા કરે છે, સંસારની વિશાળ રંગભૂમિ ઉપર ઠેવા કેવા વેશે ધારણ કરીને કેવાં કેવાં નાટક ભજવે છે, અને તે દ્વારા તે સંસારને કે લાંબે પહોળે અને ઊંડો કરે છે? તેનું આબેહુબ અને અદ્ભુત ચિત્રણ, તદ્દન અભિનવ પ્રકારના, અભિનવ નામે, ગુણ નિષ્પને પાત્રોવાળા અનેક પાત્ર, અનેખી જ કલ્પનાઓ, વિવિધ ઉપમાઓ અને આલંકારિક રૂપક કથાઓ, આ દ્વારા સચોટ રીતે વર્ણવવામાં આવ્યું છે. એ વર્ણવતાં સમગ્ર સંસારનું, માનવ જગતનું, માનવ સ્વભાવનું યથાર્થ સ્વરૂ૫ રેચક રીતે રજૂ કરાયું છે વચ્ચે વચ્ચે માનવીના અજ્ઞાન તિમિરને જ્ઞાનશલાકા વડે દૂર કરનારા ધર્મગુરુઓ કે ધર્માચાર્યોના પાત્ર દ્વારા અનુપમ ઉપદેશ વ્યક્ત કરાયો છે. છેવટે અપાર અને અનન્ત સાગર જેવા આ સંસારને અન્ત લાવવા માટે માનવીએ પિતાના

Page #60
મનને કેવું નિર્મલ બનાવવું જોઈએ, દેશે અને વિકારથી કેવા મુક્ત બનવું જોઈએ? તે કહીને, અન્તમાં પ્રબંધે છે કે હિંસાદિ આને તજી ઈન્દ્રિયેની આસક્તિને વઈ, કષાયની જંજીરને ભંજી, જૈનધર્મ અને તેના શાસ્ત્રોનું સેવન કરે ! અને તે દ્વારા માનસિક ગંદવાડને ઉલેચો! કર્મશત્રુઓને હઠાવે ! અને પ્રશમરતિ પ્રાપ્ત કરી, વીતરાગી બનીને આત્માનું હિત સાધ! આત્માર્થીઓ માટે કથાનું આજ અન્તિમ કથન છે. શ્રવણ વાચન કર્યાનું આજે અન્તિમ ફલ છે. આમ તે ઉપાધ્યાયજીએ વચ્ચે વચ્ચે તાત્વિક, દાર્શનિક, વૈચારિક અનેક બાબતે રજૂ કરતાં સ્થિરા, કાન્તા, વગેરે દષ્ટિએ, ઉપનિષદ્, ગીતા, સ્મૃતિ આદિની સાક્ષીઓ પણ ટાંકી છે અને જીવન જીવવાની વિવિધ રસમય વાત પણ સુંદર રીતે પીરસી છે એમાંના મહત્વના લેકેની તારવણી કરી તેને અનુવાદ સાથે પરિશિષ્ટ રૂપે આપવું એ ખૂબ જરૂરી હતું પણ અત્યારે મારાથી શકય નથી બન્યું. આઠમા સર્ગને અન્તિમ ભાગ ખૂબ જ મહત્વને અને અધ્યાત્મયેગાદિ ચિંતનથી સભર છે પણ સંસ્કૃતમાં હેવાને કારણે સામાન્ય વાચકે તેનાથી વંચિત રહેશે, તેને રંજ અનુભવું છું. ભવિષ્યમાં આનું સુંદર ભાષાંતર પ્રગટ કરવાનું શક્ય બનશે ત્યારે તેને લાભ સૌને મળશે. બાકી જેઓ સ્વયં કે બીજાઓ દ્વારા વાંચી શકે તેમ હોય તેઓને આઠમા સર્ગને અન્તિમ ભાગ વાંચી જવા મારે નમ્ર અનુરોધ છે. એમાં અનેક બાબતે રજૂ કરતાં અન્ય દાર્શનિકેની માન્યતાઓ, જૈન સાધુઓએ કેવા વિચાર, વાણું અને વર્તાવને વહેવાર રાખવું જોઈએ, કેવા ઉદાર અને વિશાળમના થવું જોઈએ એ અંગે સુંદર માર્ગદર્શન આપ્યું છે. અન્તિમ ભાગનું ભાષાંતર પણ આ પ્રકાશનમાં જ અપાયું હતું તે પણ મારા મનને થોડોક સંતોષ થાત, પણું... આ સમગ્ર રૂપક કથાને પાયારૂપ સાર શું છે? તે (ઉપમિતિની પ્રસ્તાવનાની જેમ) ઉપાધ્યાયજીએ પહેલા સર્ગમાં આપી દીધું છે. તેને અથવા તે આઠેય સર્ગને સાર ગુજરાતીમાં આપ્યો હોત તે ગુજરાતી વાચકને બહુજ લાભકર્તા બનત પણ તે મારાથી બની 1. ઉપમિતિ ગ્રંથકારે પ્રારંભમાંજ સંસારવતી એક કહિપત નગરની કલ્પના કરતાં અષ્ટમૂત્રવર્ચત નામ ઝિમદાપુર” આ પંક્તિ દ્વારા “અદષ્ટમૂલ પર્વત' આ નામ પસંદ કર્યું છે. ઉપમિતિનું અનુકરણ કરનારા પરવતી ગ્રંથકારો પણ એમને જ અનુસર્યાં છે પ ઉપાધ્યાયજીને એ વાત માન્ય ન હતી. એટલે તેઓશ્રી એ “રતી માહ્યાવં પુરમતુમદટાયત્તમ' (વૈ. રતિ ક, 5) લખીને ઉપમિતિમાં મદદ જે વિશેષ્ય હતું તેને અહીં આ વિશે પણ બનાવીને ભાવનગરને વિશેષ્ય બનાવી દીધું છે. અર્થાત ઉપાધ્યાયજીએ “ભવનગર” એવું નામ પસંદ કર્યું છે.

Page #61
શકયું નથી તે માટે દિલગીર છું, એમ છતાં સમગ્ર ગ્રંથને સંક્ષિપ્ત સાર, એમાં ખાસ કરીને સંસારી જીવનું અસંવ્યવહાર નગરમાંથી નીકળવું તે પછી હિંસા, ક્રોધ, અને સ્પર્શેન્દ્રિયના વિપાકે અસત્ય, માન અને રસનેન્દ્રિયના ચેરી, માયા, ઘાણ નાસિકા ઇન્દ્રિયની પરિગ્રહ, મેહ, કણેન્દ્રિયના વિપાકે અને પૂર્વોક્તાર્થને ઉપસંહાર છેવટે આધ્યાત્મિક સુંદર બંધ આ વિયેને સારાંશ બનશે તે થોડા વધુ વિસ્તારથી અલગ આપશું. આ પ્રસ્તાવના લખતાં શાસ-ઈતિહાસ કે ગ્રંથકારના આશયને અનનકલ વિધાન થયું હોય તે ક્ષમા માગું છું અને વાંચકને તે જણાવવા વિનંતિ કરૂં છું. ચેમ્બર તીર્થ વિ. સં. 2026 માગશર વદિ 10 છે. શ્રી પાર્શ્વનાથ જન્મ કલ્યાણક મુનિ શોવિજય

Page #62
હવે પછી પ્રકાશિત થનારા ગ્રન્થની યાદી ઉપાધ્યાયજીના કેટલાક ગ્રન્થ પુનર્મુદ્રણ માગી રહ્યા છે. કેટલાક મુદ્રિત પ્રજો અનુવાદ સાથે બહાર પાડવા જેવા છે. નવા પ્રો પણ અનુવાદ સાથે બહાર પડે તે સારૂં પણ યોગ્ય અનુવાદ કર્તાઓ મેળવવાની મુશ્કેલીઓના કારણે તે તત્કાલ શકય હોય તેમ લાગતું નથી. વળી નવ્ય ન્યાયના ગ્રન્થના અનુવાદ કરવાનું કામ તે અત્યન્ત કપરૂં છે. સમર્થ વિદ્વાન હય, પૂરતે સમય કાઢી શકે તેમ હેય અને પરિશ્રમી વ્યક્તિ હોય, તે કંઈક શક્ય બને ! પણ હાલ તે નીચેના અદ્યાવધિ અમુદ્રિત ગ્ર મૂળ સ્વરૂપે જ પ્રગટ કરવાનું રાખ્યું છે. વિષય (મહાકાવ્ય) (વ્યાકરણ) ( ન્યાય ) સંસ્કૃત કૃતિઓ 1. આથંભીય ચરિત્ર 2. તિન્યક્તિ 3 આત્મખ્યાતિ પ્રકરણ 4. પ્રમેયમાલા 5. વાદમાલા 6. વાદમાલા 7. વિષયતાવાદ '8. વીતરાગ ઑત્ર અષ્ટમ . પ્રકાશની ત્રણ ટકાઓ ૯ન્યાયસિદ્ધાન્ત મંજરી ટીકા (શબ્દખંડ) 10. કાવ્યપ્રકાશ ટીકા 11. વિજયપ્રભસૂરિ ઉપર ક્ષાણિક પત્ર 12. સિદ્ધસહસ્ત્ર નામ કોશ 13. વિજલ્લાસ કાવ્ય 14. કુપદષ્ટાન્ત વિશદીકરણ ત્રુટિત ભાગના અનુસંધાન સાથે 15. યતિદિન ચર્યા 16. ચક્ષુ અપ્રાકારિતાવાદ ( , ) ( અલંકાર ) ( પત્ર ) ( કોશ ) ( કાવ્ય ) ( ધર્મશાસ્ત્ર)

Page #63
56. ગુજરાતી તથા ગુ. ના ભાષાંતરવાળી કૃતિઓ 1. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા (પ્રાકૃત કૃતિ)ને બાલાવબોધ 2. જ્ઞાનસાર બાલાવબોધ 3. તત્ત્વાર્થાધિગમ સત્ર બાલાવબોધ 4. સંયમશ્રેણિ સજઝાય 1 લો 5. પંચનિગ્રન્થ સંગ્રહણી (પ્રાકૃત) બાલાવબોધ 6. એક આઠ બેલ સંગ્રહ 7. તેરકાઠીઆ નિબંધ 8. કાયસ્થિતિ સ્તવન વગેરે 9. કેટલાક અમુદ્રિત સ્તવને ઉપાધ્યાયના તમામ ગ્રન્થના આદિ અને અન્તના ભાગો અનુવાદ સાથે * તેઓશ્રીના ગુજરાતી ભાષાને સંપૂર્ણ ગદ્ય-પદ્ય સંગ્રહ, તેઓશ્રીની જ મૂલભાષામાં ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી, એક અધ્યયન. * ઉપાધ્યાયજીને પ્રસ્થાનગત આવતો સૂક્તિ, વચન, વગેરે સંગ્રહ * ઉપાધ્યાયજીને પદ્યાત્મક ગ્રન્થના તમામ ક્ષેની સૂચી વગેરે * * * *

Page #64
श्रीलोढणपार्श्वनाथाय नमः . વિ. સં. 2017 માં પરમ પૂજય ઉપાધ્યાયજી મહારાજની સ્વહસ્ત લિખિત તથા અન્ય પ્રતિઓના છાપેલા 50 ફેટાવાળા આલબમની છાપેલી પ્રસ્તાવના નોધ-વિ. સં. 2017 માં પૂ. ઉપાધ્યાયજી શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજના સ્વહસ્તે લખાયેલી, તેમજ તેમની સાથે એક યા બીજી રીતે મહત્વને સમ્બન્ધ ધરાવતી હસ્તલિખિત પ્રતિઓના આદિ અને અન્તનાં પૃષ્ઠોનાં, અને કઈ કઈ આખી કૃતિના ફોટાઓ લેવરાવ્યા, જેની સંખ્યા પચાસેકની થતાં તેનું સુંદર આલ્બમ તૈયાર કરાવરાવ્યું હતું. - પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજીના પવિત્ર હસ્તાક્ષરવાળા આલ્બમે જ્ઞાનભંડારે કે સંગ્રાહક વ્યક્તિઓ વસાવી શકે એ માટે અમે એ અમૂક સંખ્યામાં આતંબમે તૈયાર કરાવરાવ્યાં અને યંગ્ય વ્યક્તિઓએ તે ખરીદ પણ કર્યો. એ આલબમમાં મેં ઉપાધ્યાયજીના સ્વ. હસ્તાક્ષરવાળા, તથા અન્ય ફટાઓના પરિચય માટે એક વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના લખેલી હતી, મારા વિદ્વાન મિત્રોની સલાહ પડી કે આબમની પ્રસ્તાવિનાનો લાભ અતિ અલ્પ સંખ્યક વ્યક્તિને મલશે માટે પ્રસ્તુત પ્રસ્તાવના પ્રગટ થતા વૈરાગ્યરતિ ગ્રન્થમાં જે અપાય તે તેઓશ્રીના લેખન સર્જન કાર્ય અંગે અસંખ્ય જનને ખ્યાલ મળશે. આ સૂચન અમૂક રીતે યોગ્ય લાગતાં આલબમમાં છાપેલી પ્રસ્તાવના પુનઃ અહી ઉદ્દધૃત કરવામાં આવી છે. - સંપાદક - स्वहस्तलिखित નામસનુક્રમણિકા - क्रमांक ग्रन्थनाम मूलप्रति क्या है? 1. आत्मख्याति प्रकरण मुनिश्रीदया विमलजीनो भंडार, देवसानो पाडो, अमदाबाद. मुनिश्री पुण्यविजयजी संग्रह पगथीयाना उपाश्रयनो जैन ज्ञानभंडार, अमदावाद. 2. चक्षुप्राप्यकारितावाद 3. प्रमेयमाला છે. વારમા 5. वादमाला 6. भाषारहस्य प्रकरण 7. नयरहस्य प्रकरण 8. तिइन्वयोक्ति 9. गुरुतत्त्वविनिश्चय खोपक्ष टीका मुनिश्रीपुण्यविजयजीसंग्रह मुनिश्रीदयाविमलजी भंडार, देवसानो पाड़ो, अमदावाद,

Page #65
मुनिश्रीपुण्यविजयजी मुनिश्रीदयाविमलजीनो भंडार देवसानो पाडो, अमदावाद. . 10. अस्पृशद्गतिवाद 11. निशाभक्त प्रकरण स्याद्वारहस्य (वीतरागस्तोत्रमा अष्टमप्रकाशनी लघुवृत्ति) 13. स्याद्वादरहस्य (वीतरामस्तोत्र अष्टमप्रकाशनी बृहृवृत्ति) 16. बैराग्यरवि मुनिश्रीमहेन्द्रविमलजीनो भंडार देवसानो, पाडो अमदावाद. देलाना उपाश्रयनो भंडार, अमदावाद. मुनिश्रीपुण्यविजयजीनो संग्रह ". . मुनिश्रीपुण्यविजय जीनो संग्रह 15. आर्षभीयचरित्र महाकाव्य 16. आलोकहेतुतावादप्रकरण- मंगलाचरणमात्र (षड्दर्शनसमुच्चयलिखित प्रतिना अन्तमां) 15. सहो. श्रीयशोविजयजी लिखितपत्र 18. जम्बूस्वामी रास 19. सम्यक्त्वचोपाई 20. श्रद्धानजल्पपट्टक 21. दशार्णभद्रराजषि स्वाध्याय 22. नयचक्र टीका मुनिश्रीमहेन्द्रविमलजी ज्ञानभंडार देवसानो पाडो मुनिश्रीयशोविजयजी संग्रह मुनिश्रीपुण्यविजयजी संग्रह 23. शिरोमणिग्रन्थोपरि जयरामी टीका 24. अज्ञातनोमा कृतिमओ 25. ऐन्द्रस्तुति 26. पातंजलयोग शास्त्र 27. तर्कभाषा 28. श्रीयशोविजयजीगणिकृत मन्थनामसूची 29. शाश्वतप्रासादप्रतिमामान स्तोत्र 30. न्यायरत्त प्रकरण न्यायसिद्धान्तमञ्जरी (शब्दखण्ड) टीका

Page #66
जैयन्तु जिनवरीः॥ प्रतिओनो परिचय સંપા. મુનિશ્રી યશોવિજ્યજી સત્તરમી સદીના પૂર્વાર્ધ પછી જન્મેલા, જૈન શાસનના પરમપ્રભાવક, સમર્થ તત્ત્વચિન્તક, અસાધારણું કેટિના તાર્કિક વિદ્વાન, ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજશ્રીની સ્વલિખિત હસ્તપ્રત જેમ જેમ ઉપલબ્ધ થતી ગઈ અને જેમ જેમ એ મહાપ્રભાવક વિદ્વાન મહર્ષિનાં પવિત્ર હસ્તાક્ષરનાં દર્શન થતાં ગયાં, તેમ તેમ એક વિચાર ઉભવ્યો કે એ બહુમૂલ્ય હસ્તાક્ષરોનાં દર્શન સુલભ બનાવી શકાય તે કેવું સારૂં! આ વિચારણામાંથી આ હસ્તાક્ષરેની પ્રતિકૃતિઓને સંપુટ પ્રગટ કરવાની યોજનાને જન્મ થયે અને ઉપાધ્યાયજીના હાથે લખાએલી ડીક પ્રતિઓની પ્રતિકૃતિઓના સંપુટરૂપે એ પેજના આજે બહાર પડે છે એ ખરેખર આનંદ અને ગૌરવને પ્રસંગ છે. એમાં મેં ઉપાધ્યાયજીના પ્રત્યે સવિશેષ ગુણાનુરાગ ધરાવનાર મહાનુભાવોને તે સવિશેષ આનંદ થશે એમાં કઈ શક નથી. ખરેખર ! આવા મહર્ષિના પવિત્ર હસ્તાક્ષરનું દર્શન-વંદન થવું એ જીવનને એક અદ્ભુત અને અણમેલ ૯હાવો છે. અમારા આ એક ન્હાનકડી છતાં અને આ પ્રકારના પ્રયાસથી જૈન સાહિત્યસંપત્તિમાં એક બહુમૂલ્ય પ્રકારને ઉમેરે થશે. આ સંપુટમાં નિખેત પ્રકારની (ટો સ્ટેટ) પ્રતિકૃતિઓ-છબીઓ આપવામાં આવી છે. 1 ઉપાધ્યાયશ્રીજીએ રચેલા ગ્રંથની ખુદ પોતે જ લખેલી કૃતિઓ તથા ખુદ પોતે જ રચેલી, લેહિયાએ અપૂર્ણ મૂકેલી અને અંતે પિતે પૂરી કરેલી કૃતિઓ. ( [ આ કૃતિઓ ચિત્ર નં. 1 થી લઈને ચિત્ર નં. 17 સુધીની છે. એમાં 10, 11 નંબર ન લેવા ] 2 અન્ય જૈન ગ્રંથકારે બનાવેલી, પણ સ્વહસ્તે લખેલી કૃતિઓ. [ આ કૃતિ ચિત્ર નં. 18-19 છે.] 3 અન્ય રચેલી, અન્ય વ્યક્તિએ લખેલી, પરંતુ વહસ્તથી પરિભાજિત, પરિવતિ કે સંશોધિત કરેલી (નામી-અનામી) કૃતિઓ. [ આવી કૃતિઓ ચિત્ર નં. ૨૦-૨૧માં છે.] 4 મહોપાધ્યાયજીએ રચેલી પણ અન્ય લેખકે લખેલી, પણ એ પ્રતિના અંતમાં સ્વહસ્તાક્ષરીય લેકાદિકથી વિભૂષિત કરેલી. [ આ માટે ચિત્ર નં. 22 માં જન્મ પાનું જુઓ.] - 5 અન્ય કર્તાની, અન્ય લેખક કે લહિયાની પણ ઉપાધ્યાયજીની માલીકીનું સૂચન કરતી. જુઓ ચિત્ર નં. 22 ]. 6 ઉપાધ્યાયજીનાં જીવન-કવન સાથે કંઈક ઐતિહાસિક સંબંધ ધરાવતી, [જુઓ ચિ. નં. 12 આ, 22 6, 23] 7 મહોપાધ્યાયજીને ગુરુદેવ શ્રી નવિજ્યજી મહારાજે રવહસ્તે લખેલી કૃતિઓ, [ જુઓ ચિ. , 24 મ અને જા]

Page #67
cure 8 અજૈન ગ્રંથ ઉપર ઉપાધ્યાયજીએ રચેલી, અને બીજાએ લખેલી ટીકાવાળી કૃતિઓ, [ જુઓ ચિત્ર નં. 25] 9 અન્ય જૈન વિદ્વાને રચેલા ગ્રન્થ ઉપર ઉપાધ્યાયજીએ રચેલી અને ઉપાધ્યાયજીએ જ સ્વયં લખેલી એવી કૃતિઓ. જ ચિત્ર નં. 10, 11 ]. 10 અન્તમાં આપેલા ઐતિહાસિક મૂલ્ય ધરાવતા સમય (સંવત), સ્થળ (ગામ) ના ઉલ્લેખવાળી કૃતિઓ. | [ જુઓ ચિ નં. 10, 17, 18, 29, 22, 6, 24 ક સા ] આ કૃતિઓ પ્રગટ કરવાના ત્રણ ઉદ્દેશો છે : (1) તેઓશ્રીના હસ્તાક્ષરોનું પવિત્ર દર્શન થાય. (ર) અદ્યાવધિ સ્વહસ્તાક્ષરીય કૃતિઓ કઈ કઈ અને કેટલી પ્રાપ્ત થઈ છે તેની વિપુલતાને ખ્યાલ આવે અને (3) કૃતિઓનાં આદિ-અન્તમાં મંગલાચરણો અને પ્રશસ્તિઓમાં જે કંઈ ગાંભીર્ય, માર્મિકતા કે વિશેષતા હોય તેનું જાણપણું થાય. અહિં આ જે ગ્રંથ પૂર્ણ મ, તે તે ગ્રંથનાં કાર અને ગતિમ પૂછો પ્રતિબિંબિત કરીને આપેલાં. - છે. દાખલા તરીકે:- કારમથાતિપ્રદર, વારમાટી, માથાદુ, નરહય, ત્યવાહુચરઘુગ્રા, નવ્વામીરાસ ઈત્યાદિ. - જે ગ્રન્થને આદિ ભાગ હતું, પણ ગ્રન્થ ખંડિત કે અપૂણ મલવાથી અંતિમ ભાગ ન હો, તેનું માત્ર આરિપૃષ્ઠ જ આપેલ છે, અન્તિમ નથી આપ્યું; જેમ કે-મેચનારા આદિ. પણ એમાં વારમાઝા, તિલવયોક્સિ, છૂરતવા, નિરામuળ ઉમીયચરિત્ર, આ કૃતિઓ અપવાદરૂપ છે. એટલે કે આ કૃતિઓ અપૂર્ણ કે ખંડિત હોવા છતાં તેને અતિમ ભાગ સકારણ આપવો પડે છે. | વળી જે ગ્રન્થને આદિભાગ અન્ય લેખકને લખેલે હોય પણ કોઈ કારણસર અનિમભાગ તેઓશ્રીએ જ પૂરો કર્યો હોય તેવી કતિ પણ આમાં આપી છે. જેમ કે સ્વરચિત ગુરુતરાઈવનિશ્ચય. જે કૃતિનું માત્ર એક જ પાનું ભવ્યું હતું, તેને યદ્યપિ આદિ ભાગ તે આપવાનો હોય જ. પણ સકારણ તેના પાછલા ભાગને અપરyછથી સંબોધીને આપે છે. આપેલી પ્રતિકૃતિઓમાં, કઈ કઈ એવી પણ છે કે જેના અક્ષરે ખુદ ઉપાધ્યાયશ્રીજી હશે કે કેમ? એવો સંદેહ થઈ આવે. અરે ! એક જ કૃતિમાં પરિચિત અને અપરિચિત, એમ બન્ને પ્રકારના અક્ષરે છે, તે શું તે કૃતિને અમુક ભાગ અન્યના હાથે ૫ણું લખાયેલ હશે ખરે? અથવા કલમના કે અન્ય ઉતાવળના કારણે અક્ષરમાં ભિન્નતા આવી હશે ખરી? આને નિર્ણય તે તેનું ઊંડું ભામિક સંશાધા અને સંતુલન કરવામાં આવે ત્યારે જ સમજાય. આ બાબતમાં તવિ કંઈક પ્રયત્ન કરે તેવી વિનમ્ર વિનંતી. પ્રતિકૃતિઓનાં મથાળે કૃતિનું નામ અને કર્તાનું નામ આપ્યું છે, તેમ જ પ્રથમ પત્રદર્શક માહિgs છેલા પાનાનું સૂચક શકિતનgs, અને પહેલાં પાનાની પાછળની બાજુ માટે અTRપુષ્ઠ એવા શબ્દો પણ મથાળે કે નીચે મુકયા છે. આ સંપુટના 25 પૃષ્ઠોમાં 40 ગ્રન્થ–પત્રાદિ વગેરેની લગભગ 50 થી અધિક કતિઓ આપવામાં આવી છે. એ કતિઓનાં નામ મૂલ કૃતિ કયાં છે? ઈત્યાદિ હકીકત સંપુટની ચૂકેલી સૂચીમાં આપી છે તેમાંથી જોઈ લેવી.

Page #68
ઉપાધ્યાયજી ભગવાનના હસ્તાક્ષરોની અતિવિરલ અને અમૂલ્ય જે હસ્તપ્રત મલી છે. તેની માલીકી રાજનગર અમદાવાદના દેવસાપાડા, ડહેલા અને પગથીઆ (સંવેગી)નાં નામથી ઓળખાતા ઉપાશ્રયોના જ્ઞાનભંડારોની, તેમ જ પ્રખર સંશોધક પૂ. મુનિવર શ્રીપુણ્યવિજયજી મહારાજશ્રીની છે. આ બધી પ્રતિ મેળવી આપવાનું સૌભાગ્ય ઉપાધ્યાયજી પ્રત્યે અસાધારણ ભક્તિભાવ ધરાવનાર અને મારાં કાર્ય પ્રત્યે હંમેશા સહાનુભૂતિ રાખનાર સદાનંદી, ઉદારચેતા, પ્રખર સંશોધક, આગમપ્રભાકર વિદ્વર્ય મિત્ર મુનિવર પૂણ્યવિજયજી મહારાજના ફાળે જાય છે. આટલું પ્રાસ્તાવિક વિવેચન કર્યા બાદ સંપુટગત પ્રતિકૃતિઓ જેના ઉપરથી લેવામાં આવી છે. તે મૂલ પ્રતિઓને પરિચય આપણે જોઈએ. અહીં આ પરિચય બાહ્ય દેહને મર્યાદિત રીતે જ આપવાનું છે. प्रतिओनो विशिष्ट परिव्य 2 પ્રતિરોના મારો સ્વહસ્તાક્ષરી મૂલપ્રતિઓના કાગળ 16, 17 અને ૧૮માં સૈકાના છે અને તે અમદાવાદી " સાહેબખાની” નામથી ઓળખાતા દેશી કાગળ છે. ક કાગળ બહુધા જાડા વાપર્યા છે. કાગળની આજની પરિભાષામાં 35 થી 45 રતલી વજનના કહી શકાય. * આ કાગળને તમે બેવડા ' ળી દે તે એકાએક બટકશે નહિ કે તૂટશે નહિ. 250-300 વરસ જેટલા જુના થવા છતાં સડવા નથી પામ્યા એ જ એની વિશેષતા છે. જ્યારે આજના મુદ્રણનો કાગળ 50-60 વરસે જરૂર 4 સડી જવાને કારણ કે આજની કાગળ બનાવવાની પદ્ધતિ જ એવી છે. એ ખરે છે કે આજના કાગળની સફાઈ અને ઉજજવળતા પ્રાચીન કાગળમાં નથી હોતી. * વર્ષો પુરાણ થવાથી પલટાએલા રંગને કારણે તેની કાયાએ પીળાશપણું ધારણ કર્યું છે. 2 स्याही લખવામાં માત્ર કાળી સ્યાહીને જ ઉપયોગ થયો છે. સ્યાહી ખૂબ જ કાળી છે. ઉતાવળનાં કારણે સિદ્ધહસ્ત લહીઆની જેમ શાહીને પ્રવાહ એક સરખો ન રહેતાં આછો પાતળે થયા કરે છે. ક્યાંક પાછે ઘટ્ટ બનતું જાય છે. તેઓશ્રીને કરાવીને કે ચીપીને લખવાની ફુરસદ હતી જ કયાં? 3 कलम કલમ આપણી જુની અને જાણીતી અસલી બરૂ–કાંઠાની જ વાપરેલી છે. લખતાં કલમ જાડી રહી, પતલી રહી કે કુ બની ગઈ, એની રાહ જોઈ નથી કે પરવા કરી નથી. અને ખરેખર વિદ્વાનો માટે તે લખાણની સુઘડતા કરતાં તેને ધારાબદ્ધ અંકિત કરવાનું કાર્ય વધુ મહત્વનું હોય છે. એ આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે. ક માટે જ જન સંઘને મારી નમ્ર સૂચના છે કે છેલ્લા 50 વરસમાં પાઠાંતર, પઠભેદ, શબ્દસૂચી આદિ પરિશિષ્ટો સાથે છપાએલા તમામ ગ્રંથને પ્રતાકારે કે ફુલેકેપ સાઈઝની બુકના પેશીયલ ઉંચી જાતના દેશી કાગળ (જેમાં તેજાબ-એસીડ ન આવતા હોય તેવાં) બનાવરાવી તેના ઉપર લહી આ પાસે હસ્તલેખનથી લખાવા જોઈએ. કારણ કે ટકાઉ સ્યાહીથી લખાએલા ગ્રન્થો 200-500 વરસ સુધી ટકી શકશે, અને પ્રજા મુદ્રિત ગ્રન્થ સડી ગયા હશે ત્યારે ભાવિ પ્રજા આવી હસ્તલિખિત કતિઓ જોઈને સાથ આશીર્વાદ વરસાવશે અને પુનઃ પ્રિન્ટીંગ કરવા માટે તે અત્યન્ત ઉપયોગી બનશે.

Page #69
4 ओंकार કૃતિઓ આકારમાં લંબચોરસ પ્રકારનીજ મલી છે અને મેટે ભાગે લગભગ સરખી સાઈઝના માપવાળી છે. 5 माप પહેળાઈમાં 3 ઇંચથી લઈને 43 ઈચ સુધીની અને લંબાઈમાં 96 ઈચથી લઈને 10 ઈંચ સુધીની છે. 6 स्थिति સ્વહસ્તાક્ષરી પ્રતિઓની સ્થિતિ એકંદરે સંગીન કહી શકાય. કાગળ કે સ્યાહીના દોષને કારણે કઈ પ્રતિ જીણુપ્રાયઃ બની જાય તે સ્વાભાવિક છે. 7 पंक्तिसंख्या સામાન્ય રીતે પાનાં દીઠ 14 થી માંડીને 22 સુધીની પંક્તિઓ લખાએલી. છે. કયારેક તે 29 સુધી પહોંચી ગયાનું જોવાય છે. 8 પરિકોની ઢાછું સામાન્ય રીતે પંક્તિઓની લંબાઈ ળા થી 8 ઈંચ સુધીની છે. અને પહોળાઈ દોઢ દેરાથી લઈને ત્રણ દેરા સુધીની છે. 9 पंक्ति सौष्ठव વગર રેખાએ લખેલી હોવા છતાં બધા એકધારી સીધી લીટીઓ લખાએલી છે. કયાંક કયાંક હળવા વળાંક લે છે. અને જરાક સર્પાકાર કે ધનુષાકાર પણ બની જાય છે.. 1. लिपि લિપિ મહારાષ્ટ્રી દેવનાગરી છે. 11 भाषा પ્રાકૃત, સંરકૃત, પ્રાચીન ગુજરાતી અને હીંદી છે. . 12 त्रिय દશન, ન્યાય, તક, બાકરણ, આચાર, ગ, સ્યાદ્વાદ, ધર્મશાસ્ત્ર, તત્ત્વજ્ઞાન, ચરિત્ર, રાસ, કાવ્ય, વાદવિવાદ, ચર્ચા, સ્તુતિ આદિ છે. 23 તા-અપૂર્ણતા આ સંપુટમાં આપેલી કૃતિઓમાં તેર કૃતિઓ પૂર્ણ અને સાત સંપૂર્ણ છે. યદ્યપિ મોટા ભાગની કૃતિઓ શુદ્ધ છે. તથાપિ કિલષ્ટ ગણાતા દર્શનિક વિષયની કૃતિઓનાં કેટલાંક સ્થળમાં ઉતાવળે કલમ ચલાવ્યાના કારણે અક્ષરે અને શબ્દની સંકીર્ણતાને લીધે આલેખત એવું વિચિત્ર બની જાય છે કે અનુભવીઓ માટે પણ મૂલ શબ્દ કે અક્ષરે શું કરો ? એ નક્કી કરવાનું કાર્ય અતિ વિકટ બની જાય છે. 15 अक्षरसंग પ્રતિ પંક્તિમાં અક્ષર સંખ્યા 36 થી લઈને 56 સુધીની છે 16 अक्षरमान નાનામાં નાના લગભગ “મગ’ના દાણા જેવડા ને મોટામાં મ્હોટા “ચણાના દાણા જેવડા અક્ષરે છે. 17 अक्षरमरोड અક્ષરો ગેળ કે સીધા નથી પણ કંઈક વળાંકવાળા અને ઇટાલિઅન (ટેલિક) અક્ષરની જેમ જરા ત્રાંસમાં લખાએલા છે. 18 કારિત છે ? પ્રશસ્તિવાળી પ્રતિઓ ઓછી અને તે વિનાની વધુ છે. અધ્યાત્મ અને નિસ્પૃહી જીવન ગાળતા જૈન સાધુઓની ખાસીયત મુજબ ઉપાધ્યાયશ્રીજીએ પણ માહિતી પૂર્ણ પ્રસ્ત લખવા તરફ પૂરતું લક્ષ આપ્યું નથી. 21 gries એક પાનાંથી લઈને 77 પાનાં સુધીની છે. 20 હેલન યંત્ર સ્વહસ્તની ભાત્ર સાત કૃતિઓ સંવતવાળી આ સંપુટમાં છે. છે રણ ?

Page #70
કોના ચાર? * જન સંવત જેણન 2 રામાણાર ઉપાધ્યાયજીના 169 સુરત (ગુજ.) 2 स्याद्वादरहस्यलघुवृत्ति 1701 અતરેલી (') 3 नयचक्र 1710 પાટણ (') 4 श्रद्धानजल्पपट्टक 1738 1 તમારા ત્યવિજયજીના 1665 દ શાશ્વતપ્રતિમામાન સ્તોત્ર , 1668 7 न्यायरत्नप्रकरण 1701 વિદ્યાપુર (ગુરુ) આ પ્રમાણે અહિં પ્રતિઓની વિસ્તૃત માહિતી પૂરી થાય છે. શાસનદીપક ઉપાધ્યાયજી એક ત્યાગી જૈન સાધુ હતા. જૈન સાધુ એટલે જ્ઞાનોપાસના જેટલું જ ક્રિયાકાષ્ઠની સાધનાને મહત્વ આપનાર. એથી જેમને પ્રભાતકાળથી લઈને રાતના શયન-સમય સુધી નિશ્ચિત સમયે અનેક પ્રકારની દૈનિક-રાત્રિક ક્રિયાઓ માટે સમય ફરજિયાત આપવાનું હોય, વળી સામાજિક કે સાધિક જવાબદારીઓ અદા કરવાની હોય અને એ સાથે સાથે સંખ્યાબંધ ગ્રન્થનું વાંચન કરવાનું હોય. અને તે ય માત્ર સામાન્ય કોટિના જ નહિ, પણ ઉચ્ચ-ઉચ્ચતર–ઉચ્ચતમ કોટિના પણ હોય કે જેમાં આગમિક, તાર્કિક, અને દાર્શનિક પ્રકારોને ગણાવી શકાય; એટલે કે જે વિષયો, 0 પ્રજ્ઞા અને પ્રતિભાને થકાવી દે. સાદા કહેવાતા શબ્દોમાં કહીએ તે ભેજાનું પૂરેપૂરું દહીં કરી નાંખે તેવા. પુનઃ અતિ શુષ્ક ગણાતા તક, ન્યાય અને દર્શન-આમિકવાદોનાં વાચન બાદ તે તે શાસ્ત્રસિદ્ધાંતનું ચિંતન મનન અને પછી મંથન કરવાનું હોય, પછી જૈન દર્શનના સનાતન સિદ્ધતિ સાથે બુદ્ધિતુલાથી સંતુલન કરવાનું હોય, જ્યાં જ્યાં સંતુલનને મેળ ન લાગે ત્યાં ત્યાં પાછું તક, દલીલથી સચોટ નિરસન કરવાનું હોય, આટલું જ કરી બેસી રહીને તેઓશ્રીને માત્ર સ્વ આનંદને જ લૂંટવાને ન હતો, પણ પિતાના આનંદમાં અન્યને પણ સહભાગી બનાવવાને ઉદાત્ત ભાવ પણ બેઠા હતા. એટલે સત્યનું જે નવનીત તારવ્યું, તેને પિતાની વિશિષ્ટકટિની બૌદ્ધિક પ્રતિભા અને સાર્વજનિક પ્રક્રિયાથી સુત્રા અને સુપાચ્ય બનાવીને, પુન: ગ્રન્થ સ્વરૂપે સર્જન કરીને, સ્વયં લખીને પીરસવાનું હતું અને તે ય ભાષાની સંપૂર્ણ શુદ્ધતા જાળવીને. ત્યારે તે મનમાં એક જ તરંગ વારંવાર ઉલ્યા કરે કે આવી રિસ્થિતિ વચ્ચે તેઓશ્રીએ શી રીતે સમય કાઢયો હશે ? આપણે તે અને બીજો કોઈ જવાબ ન આપી શકીએ ! જવાબ એક જ હોઈ શકે કે મુખ્યત્વે તેઓશ્રીનો અસાધારણ કટિને કામમાં જ આમાં કારણ હતું. એમાં પણ જ્યારે પૂ. શ્રી મદ્ભવાદિજીના નયા ગ્રન્થ ઉપરથી નકલ કરવાને તેઓશ્રીને અદમ્ય ઉત્સાહ અને અવિરત પ્રયત્ન જોઈએ છીએ, ત્યારે તે તેઓશ્રીની સર્વોત્તમ કોટિની મૃતભક્તિ આગળ સહસા મસ્તક ઝૂકી પડે છે અને વૈખરી ધન્ય ધન્ય બેલી ઉઠે છે. નયચકગ્રન્થ એટલે દાર્શનિકવાદને સાગર. ભારતીય દાર્શનિક વાડમય અને જૈન સાહિત્ય-સંસ્કૃતિના મુગટમણિ જેવા 18 હજાર શ્લેકમાન જેવડા, આ મહાકાય શાસ્ત્રગ્રંથની નકલ, સાત જૈન મુનિઓએ એક સાથે બેસીને “વસેળ પૂરિતો ઘરથઃ” આ પંક્તિના સ્વત ઉલેખથી પંદર દિવસમાં જ પૂરી કરી અને એ આદર્શની સંપૂર્ણ નકલ 308 પાનામાં પૂર્ણ થવા પામી. એમાં ઉપાધ્યાયાજી ભગવંતના

Page #71
કાળે 73 પાનાં લખવામાં આવ્યાં, જેનું શ્લોકમાન 4600 થી 4000 નું થાય છે. પંદર દિવસે વચ્ચે તેની ફાળવણી જે કરીએ તે લખવાની સરેરાસ રજના ત્રસ ગ્લૅકની આવે. નિત્યક્રિયાઓને જાળવીને રોજના 300 લેકે લખી શકે ત્યારે સિદ્ધહસ્ત અને ઝડપી લહિયાની જેમ તેઓશ્રીને લખવાને પણ મહાવરે કે હશે? તેને ખ્યાલ આવી શકશે! વિશેષ વાત તે વળી એ છે કે સ્વકૃતગ્ર તે લખે, પણ અન્યકત જેન- અજૈન ગ્રન્થની પણ તેઓશ્રીના જ હસ્તાક્ષરની કૃતિઓ મળે ત્યારે કેણ સાશ્વર્યમના ન બને ! ખરેખર ! ઉપાધ્યાયજી ભગવંત પ્રખર અભ્યાસક, અદ્ભુત સર્જક અને કુશળ લેખક પણ હતા. આમ ત્રણેય શક્તિઓને ત્રિવેણી સંગમ પ્રાપ્ત કરવાનું વિલક્ષણ સૌભાગ્ય કઈ વિરલ વ્યક્તિને જ લલાટે લખાએલું હોય છે. કેઈન સહજ રીતે એ પ્રશ્ન થાય કે અહીં આપેલી પ્રતિકૃતિઓ સ્વહસ્તાક્ષરની જ છે એને પર શું ? તે પુરાવાનાં અનેક પ્રામાણિક કારણે રજુ કરી શકાય એમ છે. સંપુટગત કૃતિઓ કે તેની ભૂલ પ્રશસ્તિઓથી પણ તેને ઘણો ખરો ખ્યાલ આવી શકે તેવું છે. પણ એની ચર્ચા કરવાનું આ સ્થાન નથી, તેને જતું કરીએ. બાકી પુણ્યાત્મા મુનિવર શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે તથા મેં તેની પાકી અજમાયશ કરેલી છે. એટલે શંકાને કોઈ સ્થાન જ નથી. કેટલીક કૃતિઓ કે પંક્તિઓના હસ્તાક્ષર એવા પણ છે કે જે પૂર્વોપર પૂરા મળતા આવતા નથી. કેટલાક ભૂતાધિક પણે મળતા આવે તેવા છે, તે તેનું કારણ શું? તેનું વાસ્તવિક કારણ તે શોધનું બાકી છે. પણ એને સ્કૂલ જવાબ એ હોઈ શકે કે, ઉમરના ભેદ, ઉતાવળના કારણે કાં લેખનકલાના અભ્યાસની પ્રગતિનાં પરિણામે અક્ષરોનાં માપ, વળાંક કે મરેડમાં ભેદો સજાતા હોય છે, અને હસ્તાક્ષર નિષ્ણાતોથી તે એ વાત જાણીતી છે કે એક જ વ્યક્તિના હાથે લખાએલા અક્ષરે માં એવી વિવિધતા હોય છે કે એને પારખવાનું કાર્ય દુર્ઘટ બની જાય છે. અગાઉ જણાવ્યું તેમ, ઉપાધ્યાયજી અતિવ્યવસાયી પુરુષ છતાં સમગ્ર લખાણની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે નિઃસંકોચપણે આપણે તેમને સિદ્ધહસ્ત (લહિયા) તરીકે બિરદાવી શકીએ. કારણ કે લગભગ મોટા ભાગની પ્રતિઓનાં લખાણ પ્રવાહ ગંગાના અવિરત ધસમસતા ધીર, ગંભીર પ્રવાહની જેમ એકધારો વહેતો દેખાય છે. અને એથી આપણી નજરને પણ તે જકડી રાખતા હોય છે. અલબત્ત સૌન્દર્યની દૃષ્ટિએ મૂલ્યાંકન કરીએ તે પ્રસ્તુત લેખનને સર્વોત્તમ કેટીનું ન કહી શકીએ, પણ મધ્યમ કેરીનું તે જરૂર કહી શકીએ. તેઓશ્રીના હાથની લઢણ અને શૈલી જોતાં જરુર કહી શકાય કે તેઓશ્રીને સર્જન અપ કરવાનું હતું, તે તે ચીપી ચીપી લખીને કલમને મઠારી મારી સુંદર અને નમૂનેદાર અક્ષરે લખી શકત, પણ આવા અનોખા, મહાસર્જક સંતે સૌન્દર્યની સાથે સગપણ ક્યાં બાંધવા બેસે ! તે તેમને પાલવેજ કયાંથી ? વળી આ સર્જન પાછું કેવું? એકાદ અક્ષર કે શબ્દ ન્યૂનાધિક લખાઈ જાય, કાને માન રહી જાય કે તેને તફાવત પડી જાય, તે અર્થસંગતિમાં ભારે મથામણો ઊભી થઈ જાય એવું. વળી સંખ્યાબંધ પ્રત્યેનાં ઉદ્ધરણે ટાંકવાના, સ્વપર ગ્રન્થનું અવલોકન ચિંતન-મનન ઈત્યાદિ કાર્ય પાછું કરવાનું. એટલે આવા વ્યવસાયી પુરુષે હંમેશા કાર્યવેગીજ હોય, આવા કારણે તેઓશ્રી પાસેથી સર્વોત્તમ કોટિના લેખની આશા રાખવી એ મને લાગે છે કે વધુ પડતી છે. આમ છતાં કહેવું જોઈએ કે, હસ્ત અને મનનાં સ્વાભાવિક ધૈર્ય અને પૈયને જરા પણ ગુમાવ્યા વિના અચૂકપણે લખ્યું છે. એવું તેઓશ્રીની પ્રતેિના આભિમુખ્ય સંદશનથી ચોક્કસ સમજાયું છે. આજ કારણે સ્યાદવાદરહસ્યલઘુત્તિ આદિ વૃત્તિએ પ્રથમદર્શરૂપે કાચી જ લખેલી મળી. અને તેમાં

Page #72
કરવા સુધારા વધારાથી તે એટલી બધી ચિત્રવિચિત્ર બની ગઈ છે કે પ્રતની નકલ કરનારનું ભેજું જ ગાયબ થઈ જાય, અને સંશોધકનું તે પૂછો જ મા! ખાસું માનું હિમાલયના માહ મહિનાના જેવું દહીં જ કરી નાંખે ! અમ આપવાદિક સ્થળે બાદ કરીએ તે પ્રતિઓમાં ચેક, છેકછાક કે અક્ષરોની ગરબડી ક્યાંય માલમ નથી પડતી. કવચિત અક્ષર કે શબ્દનું ન્યૂનાધિક પણું બની ગયું છે તે વાત સાચી, પણ તે ઉતાવળથી લખવાના કારણે જ થયું છે. તેઓશ્રીની કલમ ઠીકઠીક વેગીલી હતી. બરૂકામને ફસ પણ ઠીક ઠીક કાઢી લેતા હતા. લખતા લખતા બુર કૂ થવા આવ્યું છે, છતાં અ૫ સમયમાં વધુ લખવાના લેભમાં, લખવાનું જેટલું ખેંચાય તેટલું ખેંચ્યું છે. અને બરૂની ધારને જેટલો કસ કઢાય એટલે એકી સાથે મઢી લેવા પ્રયત્ન સેવ્યું છે. જેથી અક્ષર કયાંક ખરડાએલા, તેમજ આછી પાતળી સ્યાહીવાળા થવા પામ્યા છે. ' અરે! એમની સર્જનની ધૂન અને સમયને બચાવ કરવાની તાલાવેલી કેવી હતી તેનું પ્રતિબિંબ પ્રસ્તુત પ્રતિઓમાં જ જોવા મળે છે. સામાન્ય રીતે દરેક લેખક પ્રતિનાં લખ ની બંને બાજુએ એ એક લીટી મારે. અને બબે લીટીએ મારી શકાય તે બેડી ભારે, અને દરવાનાં સાધનથી સીથી દેરીને પાનાંની શોભા અને ઉઠાવ લાવે, પરંતુ આ પુરુષને તે શેભા શણગાર માટે સમય જ કયાં હતા તેની તેમને પડી પણ શું હોય? એટલે લીટી એકવડી જ મારી છે. અને તેય પટ્ટીની મદદ વિના હાથથી જ મારી દીધી છે. અને ઉતાવળ તે કેવી ? કે લીંટીઓ બધે જ સીધી ન મળે, કે ન તે પૂરી દોરેલી મળે ! ન તે સરખા માપની હાય ! અરે ઘણા સ્થળે તે લીટી મારવાને શ્રમ કે સમય જ લીધા નથી આવી તે હતી તેઓશ્રીની સુજનની મસ્તધન અને પ્રચણ્ડ તાલાવેલી !! ઉપાધ્યાયજીના "' વગેરે અમુક અમુક વર્ણાક્ષર લેખનમાં ખાસ વિશિષ્ટતા ધરાવે છે. એ વિશિષ્ટતા કયા વર્ગોની કેવી રીતે છે? તે તે તેના ખાસ બ્લેક પ્રીન્ટદ્વારા જ બતાવી શકાય. મારી ઉમેદ હતી કે ઉપાધ્યાયજીના ખુદના હસ્તાક્ષરોની જ નથી લઈને દ સુધીના સ્વર વ્યંજની. કેટલાક સંયુક્તઅક્ષરેની લિપિ તૈયાર કરી, મુદ્રિત કરાવી આ સંપુટના આરંભમાં જ આપવી. પણ સમયસર તૈયાર થઈ શકી નથી, એટલે હવે તે વાત તે ભાવિ ઉપર રહી. 'આ સંપુટમાં આપેલા દ્રવ્રુત્તિ અને ઘાતંગયોજન આ બંને પ્રતિકૃતિઓના અન્તમાં ઉપાધ્યાયજીએ પતે એક લેક લખ્યો છે. જેમાં પ્રતિ લખવામાં મદદગાર બનનાર પિતાના ખંભાતવાસી રત્નમેઘજીના પુત્ર જયેતસી ભક્તને અમર બનાવી દીધો છે. સર્જનયજ્ઞ ઉપરાંત લેખનયાને માંડનાર ઉપાધ્યાયજી શ્રુતજ્ઞાનભક્તિનું કેવું ઘેલું લાગ્યું હતું કે, પોતાના પ્રત્યે તે લખ્યા, પરંતુ તેમાં સહાયક અન્ય જૈન કે અજૈન ગ્રન્થને પણ બીજા લેખકની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય સ્વહસ્તે જ લખ્યા. વળી અન્ય લેખકે લખેલા ગ્રન્થને પરિમાર્જન પણ કર્યો. ધન્ય હે ! એ અપ્રમત્ત પુરુષાથી, સ્વાશ્રયી, ઉદારતા સાધુપુંગવને ! એમના હસ્તાક્ષરની બીજી અનેક પ્રતિઓના ફેટા દાખલ નથી કરી શકાય. ભવિષ્યમાં તૈયાર થશે સંસ્થા ખબર આપે ત્યારે મંગાવવા માટે ધ્યાન રાખવું. આ સંપુટમાં પૂ. ઉપાધ્યાયજીના સ્વનામધન્ય ગુરુદેવ શ્રી નવિજયજી મહારાજના હસ્તાક્ષરોની પણ પ્રતિકૃતિઓ છે. જૈન શ્રમણ વર્ગમાં ગુરુ શિષ્ય વચ્ચેની સ્નેહશુંખલાના આંકડા પરસ્પર કેવા જોડાએલા હેવા જોઈએ તેનું ઉદાત્ત અને જવલંત ઉદાહરણ પૂ. ઉપાધ્યાયજી અને તેઓશ્રીના ગુરુદેવ પૂરું પાડે છે અને |

Page #73
તેની ઝાંખી આપણને આ સંપુટમાં જોવા મળે છે. ગુરુ શ્રી નવિજયજીએ ભાવિકાળની ક્ષિતિજમાં વેધક દષ્ટિથી એક નજર નાંખી તે તેમને દર્શન લાગ્યું કે મારે હૃદયવલ્લભ યશોવિજય” ભાવિકાળમાં જૈનશાસન અને જૈનધર્મને મહાપ્રભાવક, તેમજ જૈન વાલ્મયને અસાધારણ વિદ્વાન થશે. એટલે પિતાના પ્યારા શિષ્યને સર્વદર્શન સાહિત્યનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવવા, દૂર દૂર રહેલા કાશીના વિદ્યાધામમાં લઈ જાય છે. આપત્તિએ વેઠીને પણ અનેક રીતે સહાયક બને છે. અને અસાધારણ કટિના દિગગજ પંડિત બનાવે છે. શું એ ઉપકારી ગુરવરના ઉપકારનાં મૂલ્ય કદીએ અંકાશે ખરાં? એટલું જ નહીં, પણ શિષ્યના અભ્યાસમાં અને ગ્રથસજન કાર્યમાં ઉપયોગી સાહિત્યકૃતિઓની નકલ ખુદ ગુરુશ્રી જાતે જ કરી આપીને કેવા સહાયક બન્યા છે તેનું એક આદર્શ અને પ્રેરક દૃષ્ટાંત છે. ધન્ય છે ! એ મહામના, શિષ્ય વત્સલ ગુરુદેવને ! આવી ગુરુકૃપા પણ તેને જ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે શિષ્ય પરમ ગુરુભક્ત હોય, પરમ આજ્ઞાંકિત હોય અને જેઓએ ગુરુશ્રી પ્રત્યેના " સમર્પિત " ભાવની જોત જલતી રાખી હોય ! ગુરુભક્તતા કે સમર્પિત ભાવ તે ઉપાધ્યાયશ્રીજીને કે હવે તે તે તેઓશ્રીના સાહિત્યક્ષેત્રથી પરિચિત જનથી અજાણ નથી. ઉપાધ્યાયશ્રીજીની હાની કે વ્હાટી (પ્રાય:) ભાગ્યે જ કોઈ કૃતિ મળશે કે જેમાં ગરશ્રીને નામોલ્લેખ કરવાનું તેઓશ્રી ચૂક્યા હોય ! પ્રથમ ગુરુનામ પછી જ પિતાનું નામ હોય. ત્રણ જ કડીના સ્તવન જેવી હાનકડી કૃતિમાં પણ પ્રથમ માથે ગુરુનામ લખીને કે રાખીને, તેની છત્ર છાયા નીચે જ સ્વનામ મૂકવામાં જ પોતાનું ગૌરવ અને શેભા માની છે. સ્વનામ આગળ લધુતા દર્શક શિષ્ય–સેવક ઈત્યાદિ વિશેષણો દ્વારા ગુરુની ગુરુતા અને શિષ્યની લઘુતાના સદગુણોનું દર્શન કરાવ્યું છે. આજના યુગમાં ગુરુ શિષ્યો માટે ને એમાંય શિષ્યો માટે તે ખાસ ધડ લેવા જેવી આ ભારે પ્રેરક ઘટના છે. આનાથી ગુરુ શિષ્યની બેલડી વચ્ચે કેવો નિર્મળ અને દઢ સ્નેહ પ્રવતતે હશે તેને ખ્યાલ મળી રહે છે. આ બધું વિનય અને વાત્સલ્યના આદાન પ્રદાન ધર્મ જ શકય બનાવ્યું હતું એમ કહીએ તે તે ખરેખર ઉચિત જ છે. મહોપાધ્યાયજી ભગવાનની સભ્ય જ્ઞાન અને ચારિત્રની ઉત્કટ આરાધના, સદા અપ્રમત્તતા અને આધ્યાત્મિક સાધનાના જેટલા ગુણાનુવાદ કરીએ તેટલા ઓછી છે. આ ચિત્ર સંપુટમાંથી એમના આવા અમર વ્યક્તિત્વનાં ચેડાં પણ દર્શન થશે તે આ પ્રયાસ સફલ થયે લેખાશે. હવે આ ક્ષેત્રની એક અન્ય ભાવના વ્યક્ત કરું કે, છેલ્લા એક હજાર વર્ષ પૈકીની જેન શ્રીસંધની સુપ્રસિદ્ધ, ગણનાપાત્ર કે નામાંકિત વ્યક્તિઓ પૈકી જેના જેના હસ્તાક્ષર પ્રાપ્ત થયા હોય તેને એકત્રિત કરીને જે તેને આ સંપુટ બહાર પાડવામાં આવે તે મહાપુરુષનાં કિંમતી હસ્તધનનાં મહામૂલાં દર્શનને પવિત્ર લાભ સહુને મળે અને અક્ષર ઉપરથી જીવનદર્શન કરાવનારા નિષ્ણાતે માટે તે તે મહામૂલો રાક થઈ પડે. 1. એ તે એક જાણીતી વાત છે કે હસ્તાક્ષરો એ પણ શજ છે. એને પણ પિતાની એક સ્વતંત્ર ભાષા છે. અને એનું સ્વતંત્ર કિસ્મત પણ છે. તેઓ લખનારના ગુણ-દેષોને સકેતિક (Road) ભાષામાં વ્યક્ત કરતા હોવાથી તેના નિષ્ણાત તેના ઉકેલેને વરી વાણીમાં વ્યક્ત કરે છે. અને એથી જ હસ્તાક્ષર ઉપર ગુણદેષની ચર્ચા કરીને ફલાદેશને વ્યકત કરતાં ઇંગ્લીશ ગુજરાતી વગેરે ભાષામાં અનેક પુસ્તકે પણ લખાયાં છે,

Page #74
ધારવા કરતાં નિવેદન લીબુ થઈ ગયું, પણ તેની ક્ષમા યાચી લઉં છું. આશા છે કે પવિત્ર હસ્તાક્ષરનાં ચાહકે, સંગ્રહ શોખીન સદગૃહસ્થ, શ્રીમાને, વિદ્યાપ્રેમીઓ અને આપણું જ્ઞાન ભંડારના કાર્યવાહક મહાનુભાવે; આ ચિત્રસંપુટને પિતાને ત્યાં વસાવીને આ અભિનવ પ્રયાસને પ્રેસાહન આપશે અને જ્ઞાનભક્તિના સહભાગી બનશે. ઘણી મોટી સંખ્યામાં ઉપાધ્યાયશ્રીજીની કૃતિઓ આપણને મળી છે માટે એમની અનેક અસાધારણ વિશેષતાઓમાં આ પણ એક અસાધારણ વિશેષતા જ લેખાવી જોઈએ. આવા મહર્ષિઓની સંપત્તિ એ કેવળ જેનોની જ નહિ પણ વિશ્વમત્રની હોય છે. માટે આપણી એ મહામૂલી સંપત્તિનું ચીવટપૂર્વક જતન થવું ઘટે. અને અંતમાં અણખેડાએલા જ્ઞાન ભંડારમાંથી આવીને આવી વધુ સંપત્તિ મેળવવા ભાગ્યશાલી બનીએ એ જ મન કામના. જૈન ગતિ શાસનમ્ | તા, ક પ્રસ્તુત આલ્બમ બહાર પડી ગયા બાદ છેલ્લા સાતેક વર્ષમાં, પૂ. ઉપાધ્યાયજીએ સ્વહસ્તે લખેલી ન્યા. પં. શ્રી જયરામ ભટ્ટાચાર્ય કૃત અન્યથા વ્યાતિવાદ્ર અને રહસ્ય પદથી અંકિત ચાસિદ્ધાન્ત રથ અને અનુમિતિરસ્ત્ર નામના બે ગ્રન્થ, તે ઉપરાંત ઉપાધ્યાયજીએ રચેલ અને સ્વહસ્તે લખેલ વિગન્નાસાગ્ય અપૂર્ણતથા પૂ. ઉપાધ્યાયજી તથા તેઓશ્રીના ગુરુદેવશ્રીએ બંનેએ ભેગા મળીને લખેલી સિદસેનીયા વિરાતિ દ્વાદ્રિષિાદા નામની પ્રતિએ નવી પ્રાપ્ત થએલી છે. જેને પરિચય અહીં આપવામાં આવ્યો નથી. સંપા. મુનિયવિજ્ય, વાલકેશ્વર-મુંબઈ. વિ. સં. 2017. સંપુટના વિહંગાવલોકન ઉપરથી ઉપાધ્યાયજી અંગે ઉપસતું ચિત્ર પ્રાતઃ સ્મરણીય પૂજ્યપાદ ન્યાયવિશારદ ન્યાયાચાર્ય મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજ વિક્રમની સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અને અઢારમી સદીના પૂર્વાધમાં શીલ અને પ્રજ્ઞા સંપન્ન મહાન તિર્ધર થઈ ગયા. મહોપાધ્યાયજી મહારાજ જેવા જ્ઞાનના મહર્ણવ હતા તેવા ચારિત્રની ખાણ રૂપ હતા. તેમનું વિવિધ વિષયનું જ્ઞાન તલસ્પર્શી, મર્મગ્રાહી અને વ્યાપક હતું, એમનું ચારિત્ર પણ સ્ફટીક સમું નિર્મળ હતું. ગહનમાં ગહન શાસ્ત્રીય અને દાર્શનિક વિષયનું મર્મસ્પર્શી અવગાહન કરવું અને એવા તમામ વિષયોને આત્મસાત કરીને, મૌલિક સાહિત્યસર્જન દ્વારા એનું નવનીત જિજ્ઞાસુઓ અને અભ્યાસીઓ માટે સુલભ બનાવવું, એ એમને માટે સાવ સહેલી વાત હતી આ વસ્તુ જ એ બતાવે છે કે તેઓ કેટલા અપ્રમત્ત તથા જ્ઞાન અને ક્રિયાના આરાધનમાં કેટલા જાગૃત હતા. આત્માની સતત જાગૃતિ વગર આવી મેધા અને આવી જીવનશુદ્ધિ શકય જ ન બને. એમ કહી શકીએ કે મહાપાધ્યાયજી મહારાજ આત્મજાગૃતિના એક જીવંત આદર્શ હતા. આ આગમોના તે ઉંડા મર્મજ્ઞ હતા જ. સાથે સાથે નવ્યન્યાય સહિત જૈન અને જૈનેતર દશના પણ સમર્થ જ્ઞાતા હતા, અને પિતાની જ્ઞાન-પિપાસાને સંતોષવા તેઓએ છેક વિદ્યાધામ કાશી સુધી વિહાર કર્યો હતો, અને ત્યાં વર્ષો સુધી ઉડી જ્ઞાને પાસના કરીને બ્રાહ્મણ વિદ્વાનોનાં આદર અને પ્રીતિ સંપાદન કર્યા હતાં. પણ અમુક વિષેનું સર્વસ્પશી જ્ઞાન મેળવવું એ એક વાત છે, અને શાસ્ત્રીય તાવિક કે દાર્શનિક વિષયને લઈને સંસ્કૃત કે પ્રાકત જેવી ભાષાઓમાં સર્જન કરવું એ સાવ જુદી વાત છે. પાંડિત્યની સાથોસાથ સાહિત્ય સર્જનની વિરલ પ્રતિભાનું વરદાન મળ્યું હોય તો જ આ બની શકે. મહેપાધ્યાયજી મહારાજની વિવિધ વિષયને સ્પર્શતી અસંખ્ય નાની મોટી કૃતિઓનું અવલોકન

Page #75
કર્યા પછી કોઈને પણ એમ લાગ્યા વગર નહીં રહે કે તેઓ આવી વિરલ સજનપ્રતિભાના સ્વામી હતા અને એમની એ પ્રતિભાના લીધે તેઓશ્રીનું નામ અમર અને ચિરસરણય બની ગયું છે. અને એમની આવી અસાધારણુ પ્રતિભાનો લાભ કેવળ સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત ભાષાઓની કૃતિઓ દ્વારા વિદ્રાનેને મળે છે એમ નહીં, પણ લેકભાષા (ગુજરાતી-રાજસ્થાની)માં સંખ્યાબંધ ચહ્યું અને પદ્યાત્મક હૃદયંગમ કૃતિઓનું સર્જન કરીને સામાન્ય જનસમૂહ ઉપર પણ એમણે જે ઉપકાર કર્યો છે તે પણ કદિ વીસરી શકાય એવું નથી એમની આ લોકભાષાની રચનાઓ જોતાં એ વાત . સ્પષ્ટ રીતે જાણુઈ આવે છે કે, દરેકે દરેક વિષયના જ્ઞાનને એમણે કેટલી અદભુત રીતે પચાવી લીધું હતું ! જે વિદ્રાને કે વિચારકે હજી પણ એમ માનતા હોય કે અમુક વિષય તે અમુક ભાષા (સંસ્કૃત પ્રાકૃત જેવી શાસ્ત્રીય ભાષા)માં જ યથાર્થ રીતે નિરૂપી શકાય, તેઓને મહેપાધ્યાયજીની કૃતિઓ જાણે એલાન આપે છે કે જે કંઈ પણ વિષય બુદ્ધિમાં રમમાણ થઈ ગયો હોય તે એના નિરૂપણુ માટે ભાષા તે આપ મેળે ચાલી આવે છે; પછી એને આ કે તે ભાષાનું કાઈ બંધન નનું નથી. વળી એમ પણ લાગે છે કે, મહાપાધ્યાયજીન સાહિત્ય સર્જનને વેગ અદમ્ય હતે. એકવાર એક વિષયનું નિરૂપણું અંતરમાં સાકાર થયું એટલે પછી એ વેગીલી કલમ દ્વારા ભાષાનો આકાર ધરીને જ રહેતું. એ વખતે પછી તેઓ ન તે લહિયાની રાહ જોવા થોભતા કે ન તે લેખન સામગ્રીના સારા ટાપણામાં કાળક્ષેપ કરતા. પછી તે કઈ લહિયો મળે તે ઠીક, નહીં તે સ્વયં કાગળ ફલમ અને સ્યાહી લઈને લખવા બેસી જતા અને પિતાના અંતરમાં ઘૂઘવાતા જ્ઞાનના પૂરને ગ્રંથસ્થ કર્યો પછી જ સંતોષ પામતા, પર્વતમાં ઊભરાતાં મેઘનાં જળ કદિ કોઈથી ખાળ્યાં ખળાયાં છે ખરા! એ તે પૂર કે મહાપૂર રૂપે નદીમાં કે મહાનદીમાં વહી નીકળે ત્યારે જ શાંત થાય છે. એકવાર એક ગ્રંથ રચવાને વિચાર આવ્યા પછી પ્રમાદ કરે કે નિરર્થક સમય વીતાવવો એ ઉપાધ્યાયજી મહારાજના સ્વભાવમાં જ ન હતું. એથી જ એમના પિતા હાથે જ લખાયેલી એમની સંખ્યાબંધ કૃતિઓ આપણું જ્ઞાન ભંડારમાંથી સમયે સમયે ઉપલબ્ધ થતી રહી છે અને હજી પણ ઉપલબ્ધ થતી જાય છે. આવા મોટા વિદ્વાન અને જાતે પુસ્તક લખવા બેસે, જાણે આપણી કલ્પનાને આ નવી નવાઈની વાત લાગે તેવું છે. પણ એ નવાઈની વાત જ મહાપાધ્યાયની અસાધારણ વિદ્વત્તાની, મહત્તાની અને સાહિત્યસર્જનની અદભુત પ્રતિભાની જાણે સાક્ષી આપે છે. અને આટલું જ શા માટે? મહોપાધ્યાયજીએ પિતાના હાથેથી કેવળ પિતાની કૃતિઓ જ લખી છે એવું પણ નથી. બીજા વિદ્વાનોએ રચેલી કતિઓની એમણે પિતાના હાથે ન કરી હોય એવા પણ દાખલા મળી આવ્યા છે. આ બતાવે છે કે એમની જ્ઞાન સાધના કેટલી જાગ્રત હતી અને એમની જિજ્ઞાસા કેટલી ઉત્કટ હતી. એમ કહી શકાય કે જ્ઞાન સાધનાની બાબતમાં તેઓ કેઈની પણ પરાધીનતા સ્વીકારવા તૈયાર ન હતા. જરૂરી સગવડ અને સહાય મળી તે ઠીક, નહીં તે આપણો પિતાને પુરુષાથ માં આ ગયો છે? “મવાયત્ત તુ ' એ ઉક્તિ એમણે ચરિતાર્થ કરી બતાવી હતી. આ રીતે મહોપાધ્યાયજીના હાથે લખાએલી એમની પિતાની કૃતિઓ તેમજ અન્ય વિદ્વાનોની કૃતિઓ અત્યાર સુધીમાં સારી એવી સંખ્યામાં મળી આવી છે અને હજી પણ મળતી જાય છે, એ ભારે ખુશનસીબીની તેમજ અતિહાસિક મહત્ત્વની બીના છે. ભૂતકાળમાં બીજા પણ કેટલાક વિદ્વાને એવા થઈ ગયા છે કે જેમના હાથે લખાએલી પ્રતે ઉપલબ્ધ થાય છે, પણ કેઈ પણ વિદ્વાનના પિતાના હાથે લખાએલી પ્રતે આટલી મોટી સંખ્યામાં મળતી હોય તે તે મહોપાધ્યાયશ્રીનીજ. - આ પ્રમાણે ઉપસાવેલા આછા ચિત્રની આછી ઝાંખી અહીં પૂરી થાય છે,

Page #76
// ॐ हूँ। श्री क्ली अहं श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः // न्यायविशारद-न्यायाचार्य-महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता वैराग्यरतिः प्रथमः सर्गः // ऐं नमः // ऐन्द्रश्रेणिनतपदान नत्वा तीर्थङ्करान् परमभक्त्या / शमगुणमौक्तिकशुक्तिं वक्ये वैराग्यरतियुक्तिम् // 1 // वैराग्यभावभावनदृढतायाः कारणं भवति यद् यत् / तत् तत् कथानकरसप्रथानुसन्धानमतिपथ्यम् // 2 // इति यतिवृषभप्रोक्तैराभ्यन्तरभावसम्भवैश्चरितैः / प्रशमचमत्कारकरी पद्धतिमाधातुमाशासे // 3 // तत्रादौ धर्मगुरोर्भविनो धर्मप्रदानविधिवार्ताम् / पाषाणपल्लवोद्गमचमत्क्रियाकारिणीं वक्ष्ये // 4 // अस्तीह भवाह्वानं पुरमतुलमदृष्टमूलपर्यन्तम् / अन्यान्यजन्महट्टप्रविततबहुदुःख-सुखपण्यम् // 5 // चित्राऽऽकुलसुगतादिकमतदेवकुलं कषायसकलकलम् / दृढमोहप्राकारं तृष्णापरिखावृतमलच्यम् // 6 // इष्टवियोगा-ऽप्रियसम्प्रयोगनिम्नाऽन्धकूपबहुरूपम् / विस्तीर्णविषयसरसी-तनुकानन-जाड्यगृहरम्यम् // 7 // अविवेकद्विपशाला-विकल्पभरतुरगमन्दुरोद्दीप्तम् / निरवधिकाममनोरथरथप्रचारोन्मथितमार्गम् // 8 // आसीत् तत्र द्रमको भवजन्तुस्तत्त्वतो विगतबन्धुः / शब्दादिविषयकदशनदुष्पूरमहोदरः पापः // 9 // विपरीतमतिस्तत्त्वा-ऽतत्त्वग्रहणाद् धनादिलोभाच्च / दुःस्थश्चानुपलम्भात् सद्धर्मकपर्दकस्यापि // 10 // कर्मारिध्वंसिबलाभावाद् गतपौरुषः क्षुधाक्रान्तः / विषयबुभुक्षानुगमात् सर्वज्ञामजनतोऽनाथः // 11 // दुष्कृतभूमीलुठनाद् दलिताङ्गो बन्धधूलिदुर्ललितः / मोहकलाऽशुचिचीरश्चरणभृतां निन्द्यतां प्राप्तः // 12 // विषयकदन्नाशार्तेरुच्चावचजन्मनामगेहेषु / भ्रान्त्वाऽऽदत्ते भिक्षां तुच्छामायुःकपालेऽसौ // 13 // कुविकल्पास्तद्धेतुग्रन्थाश्च कुतीर्थिकाश्च तस्य तनुम् / तत्त्वाभिमुख्यरूपां जर्जरयन्तीह डिम्भगणाः // 14 // तद्वेदनाविधुरितो नानागतिदुःखशोकनिर्मग्नः / हा! मातस्तातेति प्रलपति न तु कोऽपि गतिरस्य // 15 // उन्मादो मिथ्यात्वं सकलाऽकार्यप्रवर्तकश्चास्य / भवति महातापकरो ज्वर इव रागोऽतिदुःखाय // 16 // शमघर्षणकृतहर्षः क्रोधः कण्डूविवेकदृग्घाती / अज्ञाननेत्ररोगो हृद्ग्राहि द्वेषशूलं च // 17 // भय-शोका-ऽरतिजन्यं दैन्यं चोद्वेजकं गलत्कुष्ठम् / सत्कार्योत्साहहरो जलोदराभः प्रमादभरः // 18 // भक्ताश्रद्धाऽविरतितपथ्यरुचिप्रमाथिनी गहना / मूर्छा विभवाहङ्कतिरुपहृतहृवृत्तिसर्वस्वा // 19 // . निर्दलयन्निव हृदयं संकल्पो वद्धते महाश्वासः / अर्थोऽङ्कुराश्च कामा अवाच्यगूढार्तिपरिणामाः // 20 // * अत्र संज्ञाविकलाष्टिप्पण्यो ग्रन्थकृत्स्वहस्तलिखितैकमात्रादर्श ग्रन्थकृतैवोल्लिखितपाठान्तररूपा अवबोद्धव्याः॥

Page #77
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [प्रथमः सर्गः इत्यादिभावरोगरातॊऽसौ शमवतां कृपापात्रम् / हास्यः संरागशमिनामन्येषां क्रीडनावासः // 21 // प्रतिभवनमटन् भिक्षां तल्लिप्साविह्वलः स तुच्छमतिः / खियति कूटविकल्पायन्नात्तं च रौद्रं च // 22 // तथाहियदि तां भिक्षां लप्स्ये यास्यामि तदा तथाऽहमेकान्ते / न यथा द्रक्ष्यन्त्यन्ये भुक्त्वा शिष्टां निधास्ये च // 23 // म्रियमाणेनाऽपि मया देया नैषा च याचमानेभ्यः / ये लास्यन्ति बलात् तैः प्रहरन् बहु यो मारप्स्ये // 24 // एवमलीकं ध्यायति न पुनरवाप्नोति किमपि निष्पुण्यः / कथमपि कदन्नलेशप्राप्तौ तु जगत् तृणं वेत्ति // 25 // कर्माऽजीर्णकरत्वात् कदन्नतुल्यं धनादिकं लब्ध्वा / तुच्छविभवोऽपि ननु को नात्मानं मन्यते शकम् ? // 26 // रम्भीयति निजललनां मानी निजमन्दिरं विमानीयन् / स्वर्गीयति स्वनगरं त्रिदशीयति परिजनं च स्वम् // 27 // महतो लब्ध्वा विभवं मलिनः प्रायेण माति नो हृदये / स्थगयति जगजलधरो जलराशेरात्तजलभारः // 28 // तदसौ कदन्नलेशप्राप्या तष्टः शृणोति विज्ञप्तिम / नोग्रमदसन्निपातः पश्यति न परं च मोहान्धः / / औद्धत्यकीलकहतो न ग्रीवां नामयत्युपहतानाम् / गारवमरुद्विकाराद् न भाषते स्तब्धजिह्व इव // 30.. महताऽनुगम्यमानो जनेन दृढबद्धमुष्टिरस्तमतिः / न च पश्यति न च जल्पति धनगर्वहतो मृतकतुल्यः // 31 // अयमीढग्गतपुण्यो रङ्को ज्ञानादिरत्नविकलत्वात् / शोच्यो भवति मुनीनामिन्द्रोपेन्द्रादिरपि लोकः // 32 // लब्ध्वा कदनलेशं शक्रादपि शङ्कते स भुञ्जानः / भयमेति निःस्पृहादपि पात्रात् क्षुद्रत्वमिह हेतुः // 33 // उक्तं च कृमिकुलचितं लालाक्लिन्नं विगन्धि जुगुप्सितं, निरुपमरसप्रीत्या खादन् नरास्थि निरामिषम् / सुरपतिमपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य नु शङ्कते, न हि गणयति क्षुद्रो लोकः परिग्रहफल्गुताम् // 1 // कार्यान्तरमपि कुर्वन् वपुषा तद्रक्षणोद्यतो मनसा / अवधीरयति स धर्म न वेत्ति लोकद्रयविरुद्धम् // 34 // द्रमकस्य ततस्तस्य च तेन कदन्नेन पूरितेऽप्युदरे / वृद्धिमुपैति बुभुक्षा न तु तृप्तिर्भवति भस्मकिनः // 35 // ग्रीष्मे यथा दवार्चिस्तप्तस्य तृषार्दितस्य पथिकस्य / तृप्तिः स्वप्ने नाम्बुधिपानाद् विषयैस्तथैवाऽस्य // 36 // विषयकदन्नमनादौ संसारेऽनन्तशोऽमुना भुक्तम् / न च हुकृतं कदापि क्षुत्क्षामेणेक्षितं शून्यम् // 37 // लौल्येन भुक्तमेतत् कुरुते कर्मागुसञ्चयाजीर्णम् / तदुदयजीणं तस्य च नरकादिविसूचिकां धत्ते // 38 // तञ्चार मन्यतेऽसौ तथापि खलु भोजनं विपर्यासात् / स्वादं न वेत्ति तु महाकल्याणचरित्रभोज्यस्य // 39 // पर्यटितोऽसावस्मिन्ननन्तशोऽदृष्टमूलपर्यन्ते / न च निर्विष्णः कथमपि कदन्नविषयैकलुब्धमतिः // 40 // अथ तत्र पुरे राजा सुस्थितनामा त्रिलोकविद् भगवान् / सत्वानामुपकारी कुरुते राज्यं सुखप्राज्यम् // 41 // मन्दिरमस्य प्राप्तः शासनमयमनभिदृष्टपूर्वश्रि | प्रावेशयत् कृपालुः स्वकर्मविवरश्च तं द्वाःस्थः // 42 // रागादयोऽपि सन्ति द्वाःस्थाः प्रतिबन्धकास्तु ते तत्र / शासनबाह्यो लिङ्गी प्रवेशितस्तैर्यतोऽभिहितः // 43 // यस्तु स्वकर्मविवरो द्वाःस्थस्तत्र क्षयोपशमनामा / ग्रन्थि भित्त्वा तत्र प्रवेशकस्तत्त्वतः स स्यात् // 44 // तेन प्रवेशितोऽसौ ददर्श शुचिमन्दिरं महाराजः / ज्ञानादिऋद्धिकलितं चरित्रचन्द्रोदयोल्लसितम् // 45 // 1. सरागदमिनाम // 2. यति ललनां स्त्रं शकीयन् निजगृहं विमानीयन् //

Page #78
श्लो० 21-74 ] वैराग्यरतिः। जनितानन्दं लोकैः सूनृतताम्बूलभृतमुखैः शमिनाम् / शुचिदर्शनकर्पूरं शीलाङ्गसहस्रततकुसुमम् // 46 // गुरुकरुणाऽगुरुधूपं प्रसृमरशुचिभावनामृगमदाढ्यम् / ध्यानजलयन्त्रलहरी-शमचन्दनलेपहततापम् // 47 // दृष्टाश्च तेन लोकास्तत्र स्थगिताऽन्धकूपमोहभराः / अपहस्तितमृत्युभया निर्जितमिथ्यात्ववेतालाः // 48 // दैन्यौत्सुक्य-जुगुप्सा-ऽरति-चित्तोद्वेग-तुच्छतारहिताः / गाम्भीर्यौदार्य-धृति-स्मृतिसहिताः सन्ततानन्दाः // 49 // गायन्तः स्वाध्यायैर्वैयावृत्यविधिना च नृत्यन्तः / वल्गन्तो जिनजन्माभिषेकयात्रादिसम्पत्त्या // 50 // उत्कृष्टिसिंहनादं प्रदर्शयन्तः प्रवादिना विजयात् / आनन्दमर्दलगणं प्रवादयन्तश्च धर्मदिने // 51 // तत्र नृपा बहिरन्तः शान्ता दीप्ताश्च सूरयो दृष्टाः / मन्त्रिवरा ज्ञातारो गूढार्थानामुपाध्यायाः // 52 // गीतार्थवृषभयोधा विभयाश्च पुरः परेतभर्तुरपि / भावापन्मग्नानामुद्धर्तारः कुलादीनाम् // 53 // उपकारिणः पदद्वयदक्षा गणचिन्तका नियुक्ताश्च / तलवर्गिकाश्च सामान्यभिक्षवो विहितगुर्वाज्ञाः // 54 // आर्याः स्थविरा लोकाः प्रमत्तललनानिवारणोयुक्ताः / शुचिधर्मशीललीलाललनाश्च श्राविकावर्गाः // 55 // श्राद्धगगा भटनिकरा ध्यायन्तो जिनवरं महाराजम् / गुरुजननिर्देशपरा नैमित्तिकनित्यकर्मकृतः // 56 // पुण्यानुबन्धि पुण्यं दत्ते वैराग्यकारणं भोगम् / इति ये दिव्या भोगाः स्फीततमं मन्दिरमिदं तैः // 17 // दृष्ट्वा शासनमन्दिरमिदमीढक् सुस्थितस्य सम्राजः / जातोऽसौ विस्मयवान् सोन्मादो वेद न विशेषम् // 5.8 // सञ्जातकर्मविवरो जिनमतमुपलभ्य भवति जिज्ञासुः / मिथ्यात्वांशोन्मादैर्न तु भवति विशेषसंवित्तिः // 59 // पूते हृदयाकूते स्फुरितं पुनरस्य लब्धबोधस्य / येनेदमदर्शि महाबन्धुर्मे द्वारपालोऽसौ // 6 // निष्पुण्योऽहमिहाऽऽदौ जिज्ञासामात्रमपि न यस्याऽऽसीत् / ये मन्दिरेऽत्र मुदिता धन्यास्ते धूतपापभराः // 61 // अथ सप्तरज्जुभूमिकलोकप्रासादशिखरनिष्ठेन / सुस्थितनृपेण स कृपादृष्टयैक्यत चिन्तयन्नेवम् // 62 // मार्गानुसारिताया भद्रकभावे प्रवर्तमानस्य / भगवदर्शनमेतद् भगवद्बहुमानभावेन // 63 // भगवदवलोकनेयं प्रोक्ता मार्गप्रणालिका सद्भिः / द्रव्यश्रुताद् विनैनां स्थूलज्ञानं न चान्ध्यहरम् // 64 // तां तत्र राजदृष्टिं निपतन्ती तन्महानसनियुक्तः / निरवर्णयदुपयोगादाचार्यों धर्मबोधकरः // 65 // दध्यौ चाऽयं किमिदं चित्रं ? यदर्शनेन विश्वविभोः / भवति त्रिभुवनविभुता बीभत्सोऽयं पुनमकः // 66 // दृष्टगुरुकर्मभारे प्रोल्लसिताऽकाण्डशुभसमाचारे / पौर्वापर्यविरोधात् सुगुरोश्चिन्तेयमुचितैव // 6 // स तदैव निश्चिकाय च हेतुद्वयमत्र भाविभद्रस्य / द्वाःस्थप्रवेशनमदो दृष्टौ च मनःप्रमोद इति // 68 // भवति प्रमुदितमन्तर्यस्यैतद्भवनमीक्षमाणस्य / अत्यन्तवल्लभोऽसौ महानृपस्येति निःशङ्कम् // 69 // जातो मनःप्रमोदश्चास्य यदेतद्दिदृक्षयाऽनुकलम् / रोगार्ते अपि नेत्रे प्रोन्मीलयतीव जिज्ञासुः // 70 // प्रवचनलवेऽप्यधिगते विकसितवदनो भवत्यदृश्योऽपि / धूलीधूसरिताङ्गं रोमाञ्चयति क्रियालेशात् / / 71 // कर्मविवरप्रसादाजिनशासनपक्षपातभावाच्च / तदयं द्रमकोऽपि गमी कल्याणपरम्परास्थानम् // 72 // इति निश्चित्य स मार्गावतारणे भावतोऽभिमुखभावात् / तस्य समीपं गच्छति दातुं भिक्षा तथाऽऽहयति // 73 // लोकोऽयमनाद्यन्तो जीवस्तादृग्भवोऽस्य कर्मकृतः / तत् पुण्य-पापभेदाद् द्विविधं सुख-दुःखयोर्हेतुः // 7 // 1. जः / विस्मयमाप विवेक्तुं सोन्मादतयाऽत्र न विशेषम् // 2. येऽत्र वसन्ति पवित्रा धन्या //

Page #79
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [प्रथमः सर्गः प्रयतेत तत्सुखार्थी धर्मेऽधर्मात् पुनर्निवर्तेत / इदमुपदेशरहस्यं भिक्षाह्वानोपमं ज्ञेयम् // 75 // जगदसदिदमित्याद्या वचनमिदं शृण्वतोऽस्य रोरस्य / क्षीयन्ते कुविकल्पा अनादिदुर्वासनाजनिताः // 76 // नष्टा विडम्बनपरास्तदस्य दुर्दान्तडिम्भसङ्घाताः / तद्वचनं शुश्रूषुर्मनागसावभिमुखीभूतः // 77 // परहितकरणैकरतस्तदाऽऽह जिनवरमहानसनियुक्तः / आचार्यः शिष्टा मे प्रमाणमिति मन्यमानं तम् // 78 // पाति पितेव पतन्तं बन्धुरिवाऽऽनयति मार्गमतिसरलम् / मित्रमिवाऽऽदिशति हितं धर्मों मातेव पुष्णाति // 79 // मणि-कनक-रजतकूटाः प्राप्यन्ते चाङ्गना जिताप्सरसः / स्वर्गा-ऽपवर्गलीला जिनधर्मानुग्रहादेव // 8 // गर्जद्गजराजि-लसद्वाजिविराजितमुदारवारस्त्रि / राज्यं शर्मप्राज्यं धर्मादेवाऽऽप्यते पुरुषैः / / 81 // अस्थापयदिति वाण्या तमसौ भिक्षाचरोचिते देशे / चित्ताक्षेपाबाने प्रथमाने मानसविलासैः / / 82 // विस्फारिताक्षयुगलः समुन्नमत्कन्धरस्ततो द्रमकः / त्यक्तविकथा-कषायो भावितहृदयः स्मितास्योऽभूत् / / 83 / / भिक्षां महानसपतिः परिजनमादिष्टवानथो दातुम् / दानादिधर्मभेदं समुचितशक्त्या कुरुष्वेति // 84 / / अथ च महाकल्याणं परमान्नं पूर्णधर्ममतिसरसम् / दातुं तस्मै पुष्टिकृदुपस्थिता तयादुहिता // 85 // अत्रावसरे द्रमकस्तुच्छाऽभिप्रायकृतविपर्यासः / दध्यावेष सुवेषः स्वयमाहूय क नेष्यति माम् ? // 86 // नूनं विजने नीत्वा भिक्षाया भाजनं भृतप्रायम् / उद्दालयिष्यति ममेत्यासीत् किंकार्यतामूढः / / 87|| क्षेत्रे विनियोज्य धनं सन्न्याज्य कलत्र-पुत्र-मित्रगणम् / दीक्षां ममैष दास्यति हा! मुषितोऽस्मीत्यसौ भीतः // 88 // तावत् तृष्णावृद्धया मूर्छातिशयान्मनोविशेषाच्च / संरक्षणानुबन्धान्निमीलिते लोचने तेन // 89 // समनृप-रङ्केऽपि विदन् धर्माचार्ये द्विजातिवल्लोभम् / भद्रकमावत्यागादभूदसौ काष्ठकीलकवत् // 90 // तदयमलीकविकल्पैरासीद् गुरुसङ्गवर्जनैकरतः / भिन्नग्रन्थिरपि द्रागुदयान्मिथ्यात्वपुञ्जस्य // 11 // आदत्स्वेति वदन्ती जानीते नैष गुरुदयाकन्याम् / तदसम्भाव्यं दृष्ट्वा दध्यौ च महानसनियुक्तः // 92 // नाऽस्याः खलु भिक्षाया योग्योऽयमभद्रकप्रकृतिभावात् / यद्वाऽस्य नैष दोषो दोषोऽयं रोगजालस्य // 93 // . . यद्वन्महाज्वरातः पथ्यान्नं भोक्तुमिच्छति न पापः / मिथ्यात्वमोहमू प्रणष्टबुद्धिस्तथा धर्मम् / / 94 // तत् कथमयमपरोगः स्यादिति सञ्चिन्त्य निश्चितं चित्ते / अस्ति मम भेषजत्रयमिदमलमारोग्यकरणेऽस्य // 95|| प्रथमं विमलालोकं तज्ज्ञानं सर्वनेत्ररोगहरम् / दूर-व्यवहित-सूक्ष्मा-ऽतोतार्थोद्भासनपटिष्टम् // 96 // तत्त्वप्रीतिकरं च द्वितीयमिह तीर्थवारि सम्यक्त्वम् / तत्सर्वरोगतानवकारणमुन्मादविध्वंसि // 9 // यच्च महाकल्यागं तृतीयकं तदिदमेव परमान्नम् / अजरामरत्वहेतुश्चारित्रमशेषरोगहरम् // 98 // परिमोचयामि रोगात् तदेनममुनौषधत्रयेगाऽपि / अनुकम्पया बलादपि चित्ते तेनेति विन्यस्तम् // 99 // तत आदाय शलाकां विन्यस्याग्रे तदञ्जनं दिव्यम् / आधूनयतो ग्रीवां तस्याऽनेनाऽजिते नेत्रे // 10 // तस्याऽचिन्त्यगुणत्वादनुपदमेवाऽस्य चेतनाऽऽयाता | उन्मीलितं च चक्षुर्नष्टा इव तद्गदाः सर्वे // 101 // आह्लादितश्च स मनाक् तथापि भिक्षकरक्षणाकूतम् / प्रागभ्यासान्न गतं तेन ततो नंष्टुकामोऽभूत् // 102 // नष्टविवेकस्याऽपि प्रतिबोधमतिर्मुरोरिह शलाका / तदाक्षिण्यविधिभवं सत्वं चाग्रेऽजननिधानम् // 103 / / भद्र ! न कथमेहीति प्रश्ने यद् व्यक्तवचनमेतस्य / न क्षणिकोऽहं श्रमणास्तद्ग्रीवाधूननेन समम् // 104 // इत्थमपि मदनुरोधादागमनाभिग्रहस्त्वया ग्राह्यः / इति गुरुवचनोपगमो नेत्राञ्जनपातमनुकुरुते // 10 //

Page #80
श्लो० 75-134 ] वैराग्यरतिः / अथ गच्छतः प्रतिश्रयमनुदिनमनुपाधिमुनिगुणालोकात् / या भवति विवेककला सा नष्टा चेतनाऽऽयाता // 106 // नेत्रोन्मीलनमेतद् या भूयो भवति धर्मजिज्ञासा / सा नेत्ररोगशान्तिः प्रतिकलमज्ञानविलयो यः // 107 // अत एवाऽस्याऽऽह्लादो विलयादान्ध्यस्य विस्मयोल्लासः / विषयेषु तत्त्वबुद्धिर्भिक्षारक्षाऽऽशयानुगमः // 108 // व्यवहारश्रुतलाभेऽप्यधिगमसम्यक्त्वशुद्ध्यभावेन / प्रथमदशायां सम्यग्दृशोऽपि भवतीदृशी बुद्धिः // 109 // तेनाऽतिचारविधुरो मृगयिष्यन्ते नु मामिमे मुनयः / इत्याशङ्कय न बौढं परिचयमेषामसौ कुरुते // 110 // पातुमथाऽऽह्वास्त गुरुदृष्ट्वाऽञ्जनजातचेतनं तमपः / तत्वप्रीतिकृतस्ता धृतास्ततोऽनिच्छतोऽपि मुखे // 111 / / द्रव्यश्रुतसम्प्राप्तौ सम्यक्त्वगुणोपवर्णनं सम्यक् / उदकनिमन्त्रणकल्पं धर्माचार्यस्य विज्ञेयम् // 112 // दृष्टत्यागा-ऽदृष्टाऽऽश्रयगाभ्यां किं स्ववञ्चनेन मम ? / इति या शङ्का श्रोतुस्तुच्छत्ववशादनिच्छेयम् // 113 // तत्प्रतिबोधाय गुरुः कथाप्रसङ्गेन वर्णयत्यर्थम् / कामं च तत्र हृष्यति सोऽभ्यस्तार्थानुसन्धानात् // 114 // श्रवणाभिमुख्यकरणात् सफलोऽयं यत्न इति गुरुः प्रतियन् / कामार्थहेतुभूतं धर्म भावेन वर्णयति // 115 // यस्तुल्यसाधनानां फले. विशेषोऽपहेतुको नाऽसौ / इति सुख-दुःखनिदाने धर्मा-ऽधर्मो दुरपलापौ // 116 // तत्राऽखिलभावानां हेतुरधर्मः किलाऽप्रशस्तानाम् / धर्मस्तु सुन्दरागां तेनाऽसावेव पुरुषार्थः // 117 / / अथ स प्राह न धर्मः कथं नु कामार्थवद् दृशो विषयः ? / गुरुराह भद्र ! पश्यति विवेक्यमुं नैव मोहान्धः / / 118 // त्रिविधो धर्मों हेतु-स्वभाव-कार्यप्रभेदतो गदितः / सदनुष्ठानं हेतुस्तत्रेदं दृश्यते व्यक्तम् // 119 // द्विविधः पुनः स्वभावो निर्दिष्टः साश्रवस्तदितरश्च / आद्यः सत्पुण्यात्मा विनिर्जरात्मा द्वितीयस्तु / / 120 // अस्मादृशाऽनुमेयो द्विविधोऽययमेष योगिभिर्दृश्यः / कार्य सुन्दरभावाः प्रत्यात्म स्फुटतरास्ते च // 121 // शास्त्रानुभवज्ञानात् त्रयमिदमिह पश्यता न किं दृष्टम् ? / पश्यामीत्यभिलापे तन्त्रं खलु विषयताभेदः // 122 // इतरद्वयसम्पादकमिह सदनुष्ठानमेव चाऽऽदेयम् / गृहि-यतिधर्मविभेदाद् द्विविधं सम्यक्त्वमूलं तत् // 123 / / पुनराहाऽसौ भगवन् ! किं सम्यक्त्वं ? न तन्मयाऽवधृतम् / गुरुराह भद्र ! देवः सर्वज्ञो ध्वस्तभावरिपुः // 124 // . तदभिहिताश्च पदार्था जीवा-ऽजीवादयो नवावितथाः / रत्नत्रयं च धर्मस्तदभिहितो वम मोक्षस्य // 125 // तद्वर्त्तिनश्च गुरवो वन्द्या इति बुद्धिरेव सम्यक्त्वम् / शङ्कादिदोषरहितं गम्यं प्रशमादिभिर्लिङ्गैः // 126 // इति कथयता भगवता तीर्थाम्भः पायितो बलेनाऽसौ / मोहक्षयोपशमतो नष्टप्रायस्तदोन्मादः // 127 // अथ निर्गतदाहार्त्तिर्दध्यौ हा ! कथमयं महात्माऽपि / वञ्चकबुद्ध्या दृष्टो दृक्पटुतास्वास्थ्यहेतुर्मे / / 128 // याऽयोग्येऽपि मयि कृपा योग्येष्विव भगवतोऽजनि प्रथिता / सर्वत्र वर्षतः खलु जलमेषा जलमुचः प्रकृतिः // 129 // इति भावयन् विमुञ्चति रौद्रत्वमसौ मदान्धतां त्यजति / ऋजुतां गच्छति रागं शिथिलयति तनोति न द्वेषम् / / 130 // अभिनिविशते च तत्वे तत्त्वधियं त्यजति धन-कलत्रादौ / लक्षयति गुणविशेष स्वदोषधारामनुस्मरति // 131 // अभिसंस्कारप्रभवाः कुविकल्पास्तस्य कुसमयोल्लसिताः / चण्डपवनाद् घना इव गुरुसङ्गादेव परिगलिताः // 132 // अधिगमदर्शननिहताः सहजाश्चाशङ्कनीयशङ्काद्याः / धन-विषयादिषु मूर्छा दिग्मोहसमा तु न निवृत्ता // 133 / / यदशगोऽयं जीवः शास्त्रार्थज्ञोऽपि मूर्खतां भजते / पश्यन्नपि च न पश्यति कर्तुं शक्नोति न निवृत्तिम् // 134 // 1. आहादोऽस्य ज्ञेयो विलयादान्ध्यस्य शमलवानुभवः / विष // 2. बाढं संस्तौति स नंष्टुकाम इति // 110 // 3. ययुरधिगमसम्यक्त्वात् सह //

Page #81
महोपाध्यायश्रीयशोविजगणिविरचिता [प्रथमः सर्गः अथ तं कदन्नमूर्छितमभिवीक्ष्य मुहुर्मुहुर्दशं ददतम् / तत्पात्रे तद्भावं ज्ञात्वाऽऽह स धर्मबोधकरः // 135 // कन्याप्रदीयमानं नाऽऽदत्से किं नु मूर्ख ! परमान्नम् ? / किं च कदन्ने गृद्धः स्वयं स्ववैरित्वमाचरसि / / 136 // अस्माद् भवनाद् बाह्याः सत्त्वास्तिष्ठन्ति दुःखिता बहवः / न च ते प्रभुणा दृष्टा इति नस्तेष्वादरो नास्ति / / 137 / / त्वं पुनरेतद् दृष्ट्वा मुदितस्तेनाऽसि वल्लभो नृपतेः / तत् त्वयि दयालवः स्मो भृत्या भर्तुर्मनोभिज्ञाः // 138 // प्रभुरयममूढलक्षो नाऽपात्रे दृग्विलासमाधत्ते / व्यभिचारितश्च मार्गावतारहेतुस्त्वयाऽस्माकम् // 139 // आदत्स्व ज्ञानफलं तद् व्रतभिक्षां त्यज स्वदौःशील्यम् / पश्यसि किं न विमोहानिहाऽपि शमिनः सुधातृप्तान्? // 140 // इत्यभिहितः स बाढं धृतविश्वासोऽपि रसवतीनाथे / भजते तस्य कदन्नत्याजनवचनेन विह्वलताम् // 141 // दैन्यमवलम्ब्य स पुनः प्राह वचो भगवतां प्रमाणमिदम् / क्लेशेनार्जितमेतत् त्यक्तुं तु न भोजनं शक्तः // 142 // निर्वाहकमिदमशनं मम भवतां त्वेकदिवसमुपयुक्तम् / तत् सत्यस्मिन् देयं यदि दित्सा भवति पूज्यानाम् // 143 / / अथ सूदो धर्मगुरुर्दध्यौ ही ! मोहज़म्भितं दुष्टम् / यदयं कदन्नलुब्धः परमान्नं मन्यते तृणवत् // 144 // तदपि तपस्विनमेनं मोहापोहाय शिक्षयामि पुनः / पुनरेति तमःपटलं रविरेव पुनर्विनाशयति // 145 / / जीवस्य देशना खलु योग्यत्वमनेकशः कृता कुर्यात् / मृत्कुम्भोऽपि शिलायां पदमाधत्ते न किमुपायात् 1 // 146 // ध्यावेति तेन भगितं भद्र ! न जानासि किं तव शरीरे / एतत्कदन्नमूला रोगाश्चित्ते विपर्यासाः ? // 147|| स्वयमेव हास्यसीदं स्वादं ज्ञास्यसि यदा मदन्नस्य / न हि मालतीरसज्ञो भ्रमति भ्रमरः करीरवने // 148 // आश्चर्यकारि दृष्टं किं वाऽञ्जन-सलिलयोन सामर्थ्यम् ! / मुञ्चेदं विश्रब्धस्तत् कल्याणं गृहाणेदम् / / 149 // क्लेशार्जितमिदमिति या त्यागाबुद्धिर्न साऽपि तव युक्ता / यदिदमत एव हेयं क्लेशाङ्गं क्लेशरूपं च // 150 // वैषयिकसुखाभासे चारित्रसुखं स्वभावजं त्यक्त्वा / बध्नाति रतिं न कृती सुकृती यदुवाच वाचकराट् // 151 // भोगसुखैः किमनित्यैर्भयबहुलैः काङ्क्षितैः परायत्तैः ? / नित्यमभयमात्मस्थं प्रशमसुखं तत्र यतितव्यम् // 152 // निर्वाहकत्वमुक्तं प्रकृतिगतेयत् पुनः कदनस्य / कादाचित्कतया मत्परमान्नस्याऽतथात्वं च / / 153 // तदपि न युक्तमपथ्यं निर्वाहे न पटु यत् कदन्नं ते / मम तु न कादाचित्कं वीर्योल्लासेन परमान्नम् // 154 // विगलितभवप्रपञ्चः प्रशान्तवाही परीषहैरजितः / मुनिरुपचितस्ववीर्यो निर्विघ्नं याति शिवसदनम् // 155 // तत्राऽनन्तं कालं तिष्ठति भय-खेद-रोगनिर्मुक्तः / तत्प्रापकं मदन्नं तस्मानिर्वाहकमवेहि // 156 / / इदमेव तुष्टि-पुष्टिकृइतिवीर्यविवर्धकं गदच्छेदि / तदिदं गृहाग भूया भुक्त्वेदं नृपतिरिव सुखितः // 157|| स प्राह बलीवर्दो गलिरिव पादप्रसारिकां कृत्वा / नाऽलं विषयत्यागे सति तस्मिन् दीयतां देयम् // 158 // ज्ञात्वा तन्निर्बन्धं कृपापरो रसवतीपतिर्दध्यौ / सत्यप्यस्य कदन्ने देयं देशोपरतिरन्नम् // 159 // पश्चाद् विज्ञातगुणः स्वयमेव विहाय विषयभोगमसौ / लास्यति शुद्धं चरणं न धैर्यकृद् विषयमाधुर्यम् / / 160 // अपसिद्धान्तो न ममाऽप्येवमुपाये प्रवर्त्तमानस्य / विनिरूप्य सर्वविरतिं कथनीया देशविरतियत् // 161 // प्राक् तत्कथने हि भवेत् तत्प्रतिबद्धं दृढं मनः श्रोतुः / इत्थं चानुमतिः स्यात् सूक्ष्मप्रागातिपातादौ // 162 / / प्रददौ परमान्नलवं ध्यात्वेद संज्ञिता दया तेन / सत्येव तत्कदन्ने भुक्तं तेनाऽऽत्मनः पात्रे // 163 // तद् देशविरतिरूपं परिणममानं गदक्षयं चक्रे / गलिता क्षुधाऽञ्जन-जलोद्भवमजनि सुखं त्वनन्तगुणम् // 164 //

Page #82
श्लो० 135-193] वैराग्यरतिः / अथ स प्रसृमरभक्तिनष्टभ्रान्तिर्बभाण भगवन्तः ! / अनुपकृतोपकृतो मे नाथा यूयं विनाथस्य // 165 / / सूदः प्राह गुरुरथो नाथः सर्वस्य जिनमहाराजः / अस्माभिस्तु तदाज्ञानुवर्तिभिर्भूयते सततम् // 166 // सामान्यतोऽपि येऽमुं सेवन्ते ते क्रमेण शिवभाजः / ये तु विशिष्य भजन्ते तेषामचिराद् भवति मुक्तिः / / 167 / / ये पापिष्ठाः सत्त्वा जानन्ति न तेऽस्य नाममात्रमपि / नूनमिह भाविभद्रान् स्वकर्मविवरः प्रवेशयति // 168 // योगावश्चकशक्त्या त्वमपि विभुं वस्तुतः प्रपन्नोऽसि / इच्छामो योजयितुं विशेषभक्तावथास्यैव // 169 // सा च गदतानवात् स्यात् क्षणे क्षणे तत्त्रयोपभोगेन / तत् स्थेयमत्र भवता भुञ्जानेन त्रयमिदानीम् // 170 // दास्यति च तद् दया मे तद् भुक्त्वा त्वं विशेषतो नृपतिम् / आराध्य तत्प्रभावाद् भविताऽसि नृपोत्तमप्रकृतिः॥१७१॥ प्रमुदितमनास्ततस्तद्वचनैरतिकोमलैः प्रणयगर्भः / प्रादुष्कृत्य स्वाशयमाह मेकोऽनुगुरुसूदम् // 172 // नालं पापस्त्यक्तुं कदन्नमिति तत् समादिशाऽन्यदतः / स प्राह नैतदर्थो यत्नो मे तेन मा भैषीः // 173 // अत्याजयं पुराऽहं तवैव हितकाम्यया कदन्नमिदम् / तुभ्यं न रोचते चेद् भुङ्क्वाऽनं सत्यपीह तदा // 174 // यच्च प्रागुपदिष्टं तदत्र भवताऽवधारितं किञ्चित् ? / स प्राह नावधारितमतिमूर्छित-मत्तसदृशेन // 175 / / / नालमनाद्यभ्यासाद् धनादिमूर्छा वदत्स्वपि भवत्सु / भक्षितदधि-वृन्ताको निद्रामिव हातुमहमासम् // 176 // उद्वेजिका तवाऽभूत् प्रतिबोधकगीर्मम प्रसुप्तस्य / प्राप्तस्तन्माधुर्यं विभावयंश्चान्तराह्लादम् // 177 / / आहूतः पूर्वमहं लास्यत्यन्नं ममाऽयमिति भीतः / अञ्जितनेत्रस्तु बलान्नश्यामीत्याशयाकुलितः // 178 // तीर्थोदकस्य पानाच्छैत्यं गमितो यदा पुनः पूज्यैः / परमोपकारकत्वं युष्मासु तदा मयाऽवगतम् // 179 // परिहर कदनमिदमिति गदिते पर्याकुलः पुनर्जातः / स्वयमेष न लाति परं त्याजयतीत्युत्तराशक्तः // 180 // सत्यस्मिन् मे भोज्यं देहीत्युक्ते त्वया दयाद्वारा / दापितमेतद् भुक्त्वा ज्ञाता भवतोऽतिवत्सलता / / 181 // वक्ति हि तत्त्वेनाऽसौ शक्तोऽस्मि न मोचने कदन्नस्य / इति चिन्ताकुलितस्य च भवद्वचो मे न हृदि लग्नम् // 182 // न त्या जयामि साम्प्रतमिति वचनेन त्वनाकुलो जातः / तद् ब्रूत साम्प्रतं यन्ममेदृशस्याऽपि कर्त्तव्यम् // 183 // इत्याकर्ण्य दयादयः प्राह स्वाञ्जन-जला-इन्नमाहात्म्यम् / योग्या-ऽयोग्यविभागं तदानस्योक्तमपि राज्ञा // 184 // योग्येभ्य एव दत्तं गुणाय खलु भेषजत्रयं भवति / दोषायाऽयोग्यस्य तु दत्तं तद् दुग्धमिव फणिनः // 185 // इह भवनेऽयोग्याश्च स्वकर्मविवरप्रवेशिता न स्युः / दृष्ट्या पश्यति राजा नैव कथञ्चित् प्रविष्टांश्च // 186 // . अक्लेशेन च येषां मनसीदं भेषजत्रयं रमते / तेऽत्र सुसाध्या बोध्या यत्नशतैः कृच्छ्रसाध्यास्तु // 187 // येभ्यो न रोचते तु क्रमेण विनियोज्यमानमप्येतत् / द्वेष्टारो दातृणां नराधमास्ते किलासाध्याः // 188 // नृपदृष्टो लक्षणतस्तत्र त्वं कृच्छ्रसाध्य एवासि / बलिनस्तवाङ्गरोगा गदक्षयो नातियत्नमृते // 189 // तद् वत्स ! प्रयतः सन् निराकुलोऽत्रैव नृपगृहे तिष्ठ / लात्वा कन्याहस्ताद् भुञ्जानो भेषजत्रितयम् // 190|| प्रतिपन्ने तद्वचनं तस्मिन् परिचारिका दया विहिता / भुङ्क्ते तद्दत्तमभून्न चाऽऽदरः स्वान्नमूर्छातः // 191 // उपदंशतां व्रजति तन्मोहेन कुभोजनं तु बहु भुङ्क्ते / विनियुङ्क्ते च कदाचित्तद्वचसैवाऽञ्जनं च जलम् // 192 // प्रतिदिनमेवाऽऽद्रियते धनसाधनमन्तराऽन्तरा तु गृही / भजते गुरूपरोधात् विरतिं ज्ञानं च सम्यक्त्वम् // 193 // 1. द्रमको गुरूपकृतम् // 172 // 2. ध्या यत्नक्रमबोधसाध्यास्तु // 3. परिभुङ्क्ते च //

Page #83
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [प्रथमः सर्गः भूरिमहाकल्याणं सम्भ्रमतस्तदथ गुरुदयादत्तम् / निदधाति कर्प रेऽसौ भुक्त्वाऽल्पं हेलया शेषम् // 19 // याति तदन्नं वृद्धिं तत्सान्निध्यात् प्रहृष्यति ततोऽसौ / तद्वैतुमनभिजानंत्रितये शिथिलादरो भवति // 195 // जाता रोगा याप्यास्त्रितयास्वादादनादरेणापि / बहुलापथ्याहारात् कचिद् विकारोऽपि तस्याऽऽसीत् // 196 // शूल दाहो मूर्छा ज्वरः क्वचिच्छदि रेव जाड्यं च / हृत्पार्श्ववेदनाऽऽसीत् कचिदुन्मादोऽप्यरोचकता // 19 // गृह्णाति मन्दवीर्यः कानिचिदेव व्रतानि तीवधिया / गुरुदाक्षिण्यात् कानिचिदयमिह शेषस्य निक्षेपः // 198 // ईदृशमप्यनुषङ्गाद् विषय-धनादेविवर्धकं तत् स्यात् / सेयं कदन्नवृदिया परमान्नसम्बन्धात् / / 199 // तद्रेतोरज्ञानं धर्मानादरकृतो विपर्यासः / त्रितये शिथिलादरता भूरिधने बालवच्चेष्टा // 200 // मन्दादपि संवेगाद् याप्यत्वं यच्च भावरोगाणाम् / सा प्रबलहेत्वयोगे तनुताऽनाविष्कृतावस्था // 201 // तेषामेव विकारोऽभिव्यक्तिः प्रबलहेतुसम्पर्कात् / धर्मोऽनादरविहितस्तत्र त्राणं न कस्यापि // 202 // व्यथयत्येनमपथ्यादकाण्डशूलं धनव्ययविषादः / दहति परेादाहो लुम्पति मूर्छाऽखिलस्वहृतिः // 203 // कामज्वरो ज्वरयति छर्दिमर्दयति चोत्तमर्णकृता / धननिर्यातनचिन्ता स्खलयति जाड्यं जनाभिभवः // 204 // संयोग-वियोगार्त्तिर्दलयति हृत्पार्श्ववेदना हृदयम् / मिथ्यात्वकृतोन्मादः प्रमादमूलोऽवसादयति // 205 // ग्लपयति सदनुष्ठाने पथ्ये भृशतरमरोचको गहनः / इयती भुवमारूढेऽप्यहह ! विकारैर्न किं क्रियते ? // 206 // दृष्ट्वा गुरुसूददया कदाचिदथ तं विकारलुप्ताङ्गम् / आक्रन्दन्तं कृपया प्रोवाच परोपकारपरा // 207 // रोगाः कदन्नमूलास्तव ते तातेन सौम्य ! ये प्रोक्ताः / नैतेभ्यस्ते मोक्षो भेषजमफलं ह्यपथ्यभुजः // 20 // प्रसरति ममाप्यकीर्तिस्त्वत्तः परिचारिका तवाहमिति / न च वक्तुं शक्ताऽहं हठवति न फलं वचस्तनुते // 209 // स प्राह महाभागे ! त्यक्तुं नैवोत्सहे स्वयमपथ्यम् / वारय तेन तदिच्छां कारय पथ्यादरं च दृढम् // 210 // भावी तव प्रभावात् स्तोकस्तोकं विमुञ्चतोऽपथ्यम् / सर्वत्यागे शक्तिः प्रतिश्रुतं तत् तयांऽपि तथा // 211 / / अथ साऽधिकं कदन्नं भुञ्जानं तं भृशं निवारयति / तेन स्याद् गदतनुता त्यजति यदा सा न तत्पार्श्वम् // 212 / / सा च विनियोजिताऽऽस्ते प्रागेवाऽशेषलोकबोधाय / पीड्यत एवाऽजीर्णैरिति तस्या दूरवर्त्तिन्याम् / / 213 // दृष्ट्वाऽथ तं तथाविधमनुकम्पां प्राप धर्मबोधकरः / दध्यौ नायमनुन्नः प्रवर्तते न च दयाऽव्यग्रा // 214 // प्रतिचारिकाऽस्य कार्या तस्मादन्या सदैव सन्निहिता। इति मत्वा सद्बुद्धिं प्रददौ प्रतिचारिकां तस्मै / / 215 // परिशिक्षितश्च वत्स ! त्वय्यऽस्यां नाऽऽदरो विमोक्तव्यः / नैषाऽलसे प्रसीदति दुर्भग इव पण्डिता वनिता // 216 // अस्यां प्रसादितायां वयं प्रसन्नास्तथा महाराजः / एषैव तत् प्रसाद्या दास्यति मध्ये दयाऽपि हितम् // 217 // अथ बुद्धयाऽनुगृहीतः स्मरन्नसौ धर्मबोधकरवाचम्। पथ्याऽऽहाररतोऽभूत कदापि भुङ्क्तेऽन्यदभ्यासात् // 218 // स्वप्नेन्द्रजालसदृशं संसारं मन्यते हि सद्बुद्धिः / तप्ताऽयःपददानन्यायाद् भुङ्क्तेऽपि विषयसुखम् / / 219 // जाता चरणसुखाशा तनु-वाङ्-मनसां व्यथा निराबाधा / अहितेऽस्य गृद्धयभावान्नष्टं बीभत्सरूपत्वम् / / 220 // सद्बुद्धेः सान्निध्यात् कदनभुक्तौ स लज्जते बाढम् / हतदोषकामचारस्तदसौ जातः सदाचारः // 221 // पृष्टा तेन सुबुद्धिः किमिवेदमकाण्डताण्डवं जातम् ? / साऽऽह स्तोककदन्नत्यागोपायस्य महिमाऽयम् // 222 // 1. श्च नास्यां त्वया न वत्सादरो वि //

Page #84
ग्लो० 194-252] वैराग्यरतिः। प्राहायं यद्येवं त्यजाम्यहं सर्वथा कदन्नमिदम् / सर्वाकुलतारहितं येन प्राप्नोमि सुखमतुलम् // 223 // सा प्राह सर्वसङ्गत्यागः श्रेयान् परं सति विवेके / स्नेहोच्छेदे फलवान् विपरीतफलोऽन्यथा ह्येषः // 224 // वसतो गृहेऽप्यगृद्धया यान्ति श्राद्धस्य याप्यतां रोगाः / कृतसर्वत्यागस्याऽप्यभिलाषे तत्र विकृताः स्युः // 225 // शस्त्रमिव सुप्रयुक्तं शत्रूच्छेदाय भवति चारित्रम् / अहिताय दुष्प्रयुक्तं ग्राह्यं तत् सम्यगालोच्य // 226 // इति सद्बुद्धिविमर्शादीषदोलायितं मनस्तस्य / दध्यौ पतितमपि हितं तरुपतनान्नोच्चमपि तु फलम् // 227 // अजनि कदालम्बनधीरनुवृत्तैरथ चरित्रमोहांशैः / पोष्यं कुटुम्बकं मे किमनेनाकाण्डकलहेन ? // 228 // प्रव्रज्या बाहुभ्यां जलनिधितरणं नभस्वता भरणम् / वस्त्रग्रन्थेः शिरसा विदारणं पर्वतस्येव // 229 // चर्वणमयोयवानां मानं पाथोनिधेः कुशाग्रेण / राधावेधविधानं गमनं सरितः प्रतिश्रोतः // 230 // शक्तोऽहं नैतस्यां न विनाऽप्येतां समग्रसुखलाभः / नाऽप्यरिबलक्लेशक्षतिरिति सन्देहाकुलः सोऽभूत् // 231 // भूरिमहाकल्याणं भुक्त्वाऽयमथाऽन्यदा तपोनियमैः / भक्षितवानल्पतरं प्रसङ्गतोऽर्थाऽर्जनकदन्नम् // 232 // स ततः सदन्नतृप्तेः सद्बुद्धेः सन्निधेश्च तदपथ्यम् / अन्वभवत् कथितरसं मलाविलं लज्जनीयं च // 233 // छित्त्वाऽथ रागतन्तून् स्वजनादिकृतव्यलीकमनुचिन्त्य / प्रविहाय पूर्वपक्षं पुनरभिलाषस्य दृढभावात् // 234 // लब्ध्वा राज्यं दासः कः स्यादिति संयमे रतिं कुर्वे / यद् भाव्यं तद् भवतादिति सिद्धान्तं स जग्राह // 235 // इति मत्त्वा सद्बुद्धिस्तेनोक्ता क्षालयस्व मे भद्रे ! / भाजनमिदं कदन्नं सर्व संहृत्य हितहेतोः // 236 // सा प्राह प्रष्टव्यः कार्येऽस्मिन् चारुधर्मबोधकरः / कार्यतरुन विकारं सुविचारपरिस्कृतो याति // 237 // निजनिश्चयप्रदर्शनपूर्व पृष्टोऽथ धर्मबोधकरः / योग्यत्वं गीतार्थैः सह पर्यालोच्य जानानः // 238 // अत्याजयत् कदन्नं विमोचयस्तं समस्तसङ्गेभ्यः / अक्षालयच्च भाजनमाजन्मालोचनासलिलैः // 239 // तच्च महाकल्याणकपूर्ण चक्रे महावतारोपात् / जिनचैत्य-सङ्घपूजामहोत्सवस्तदिने ववृधे // 240 // मेदस्विनी सुबुद्धिर्जाता मुदितश्च धर्मबोधकरः / उल्लसिता तस्य दया प्रीतं नृपमन्दिरं निखिलम् // 241 // जातश्च यशोवादा योऽयं राज्ञाऽवलोकितः सम्यक् / तत्सूदस्याऽभिमतस्तद्दयया पालितो विधिना // 242 // सबुद्ध्याऽनुगृहीतस्त्यक्ताऽपथ्यश्च तत्प्रभावेन / सद्भेषजसेवनया विमुक्तकल्पश्च रोगौधैः // 243 / / सोऽयं नो निष्पुण्यः किन्तु महात्मा सपुण्यको नूनम् / न हि दारिद्रयापादककर्महतश्चक्रवर्ती स्यात् // 244 // अथ तिष्ठतो नृपगृहे तस्य दया-बुद्धिदलितदोषस्य / न भवति पीडा व्यक्ता सूक्ष्मा प्राग्दोषतस्तु स्यात् // 245 // अथ सूक्ष्मभावदोषप्रतिघातपरायणः प्रशमजलधिः / परिगलितलोकसंज्ञो वैषयिकसुखे निराकाङ्कः // 246 // अक्ष्णोविमलालोकं निदधात्यञ्जनमधीतपरमार्थः / तत्त्वप्रीतिकरं जलमश्रान्तं पिबति पूतात्मा // 247 // नित्यं भुङ्क्ते च महाकल्याणं चरणकरणचारुमतिः / धीतिरोजः स्वास्थ्यं भवति ततो धाम हर्षश्च // 248 // यः प्रेतः प्रागासीत् स इदानी दिव्यमानुषो जातः / इति धर्मबोधकयशोमहिमा जगति प्रसृमरोऽभूत् // 249 // प्रथमदशावैराग्यादित्थं स्फीताशयश्चरणमानी / स्वगुणासङ्गवनेऽसौ क्रीडां कर्तुं कदापि ययौ // 250 // तत्रात्मस्तुतिवल्ल्यः परनिन्दाशल्यपल्लवाताम्राः / विस्फारगारवफलाः पूजाकुसुमस्मिता दृष्टाः // 251 // तादृशवल्लीकलितं रमणीयं प्रेक्ष्य किल तदुद्यानम् / शयितस्तच्छायायां व्ययितो यत्नोऽञ्जनादीनाम् // 252 //

Page #85
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता प्रथमः सर्गः सुप्तोत्थितश्च तस्मिन् पचेलिमं फलमपूर्वमालोक्य / आस्वाद्य गतः स्थाने प्रस्तुतकार्य पुनश्चक्रे // 253 // . . भुञ्जानस्याऽपि महाकल्याणकमथ समप्रविधियुक्तम् / प्रकुपित इव वेतालः पुनरुन्मादोऽतुदद् गात्रम् // 25 // जाता ज्वरज़र्जरता मूर्छाकूपे च मानसं मग्नम् / दृष्ट्वेदृशं तमासीचिन्ताभाग् धर्मबोधकरः // 255 // पृष्टं रोगनिदानं तेनोपेक्षागतं न तत् प्रोक्तम् | विषफलभुक्तिर्मुरुणा ज्ञाता मतिनाडिकागत्या // 256 // उक्तं च यत्स ! गारवविषफलमुक्तेरसौ विकारभरः / चारित्रसदन्नभुजामप्ययमतिदुःखकृद् भणितः // 25 // तथा चार्षम्-- . निकिंचणे भिक्खु सुलूहजीवी जे गारवं होइ सिलोयगामी। आजीवमेयं तु अबुज्झमाणे पुणो पुणो विप्परियासुवेइं // [सूत्रकृताङ्गअध्ययन 13 गाथा 12] एतत्प्रतिक्रियां तद् गुणवैतृष्ण्याख्यपरमवैराग्यम् / सेवस्व येन न कदाप्येष विकारः समुद्भवति // 258 // आद्यं खलु वैराग्यं विषयत्यागाय विषयवैतृष्ण्यम् / ज्ञानादिविकारहरं गुणवैतृष्ण्यं द्वितीयं तु // 259 / / शिक्षामेतां लब्ध्वा जातः स्तिमितोदधेरसौ तुल्यः / अविकृतनिजगुणपात्रं परमान्नरसादथ स्वस्थः // 26 // एवं यो यो दोषो यदा यदा बाधतेऽस्य सूक्ष्मोऽपि / तत्तत्प्रतिक्रियायां प्रक्रमते धर्मबोधकरः // 261 // अथ कृतसमस्तदोषप्रतिकारः परिणतोरुगुरुशिक्षः / वचनक्षमादिसिद्धरधिगतधर्मक्षमादिरतिः // 262 // वचनक्रियाप्रकर्षाश्रयादसङ्गक्रियासु लब्धरसः / कर्ममलव्ययहेतोः शुक्लः शुक्लाभिजात्यश्च // 263 // . . खेदोद्वेग-भ्रान्ति-क्षेपोत्थाना-ऽन्यमुद्रुजासङ्गैः / मुक्तश्च पृथचित्तैरष्टभिरष्टाङ्गयोगधरः // 264 / / मद-मदन-मोह-मत्सर-रोष-विषादैरधर्षितः सततम् / तुल्याऽरण्य-कुलाकुल-विविक्तजन-शत्रु-मित्रगणः // 265 // दृष्टिं स्थिरां च कान्तां प्रभां परां च प्रसारयन् धर्मे / धर्मध्यानाभिरतः शुक्लध्यानकतानमनाः // 266 // श्लिष्टं विधाय चित्तं सुलीनमपि संयमे वितन्वंस्तत् / आत्मारामः शून्यं परभावविजृम्भितं पश्यन् // 267 / / उल्लसितसहजवीर्यः परिशुद्धसमाधिदृष्टपरमार्थः / जीवन्मुक्तः शर्माऽनुबभूव भवातिगं किश्चित् // 268 // इत्थं द्रमकोऽपि महाराज इवाकारि धर्मबोधकरैः / गुरुभिस्तन्माहात्म्यं वर्णयितुं नालमिन्द्रोऽपि // 269 // अनुभवसिद्धं चेदं साक्षाद् द्रमकोपमोऽप्यहं सदयैः / गुरुभिः प्रवेशितो यज्जिनसमये शर्म किमपि लभे // 270 // विकलानुष्ठानादपि शुद्धानुष्ठानतीवभावयुजः / अनुषङ्गजबोधिफलादलाघवं भावयामि भृशम् // 271 // विमलालोकात् तीर्थोदकाच्च यद्रोगतानवं भवति / सोऽयं गुरुप्रसादः परमान्नलवस्य लाभश्च // 272 // एवं येषां गुरवो भक्तिप्रह्वा भृशं प्रसीदन्ति / भव्या भवन्ति पुरुषास्ते सर्वश्रेयसां पात्रम् // 273 // किं तच्चित्रं गुरुरिह महाशास्त्रसन्दर्भवेदी, न स्वायासं गणयति रतो नित्यमन्यार्थसिद्धौ ? / अम्भोवाहो भ्रमति जलधौ कामति व्योम विद्युत् , तापव्यापं वपुषि वहते तत्र कः स्वार्थलोभः ? // 274 // जडमपि कृतिनं गुरुर्विधत्ते, कुटिलमपि प्रगुणीकरोति सद्यः / / धवलयति धरातलं हिमांशुः, कुमुदवनस्य भिनत्ति मङ्घ मुद्राम् // 275 // सूतेऽनम्बुधरोऽपि चन्द्रकिरणैरम्भांसि चन्द्रोपलस्तद्रूपं पिचुमन्दवृन्दमपि च स्याच्चान्दनैः सौरभैः / स्पर्शात् सिद्धरसस्य किं भवति नो लोहं च लोहोत्तमम् ?, प्राप्य श्रीगुरुपादपङ्कजकृपां मूर्योऽपि सूरिभवेत् / / 276 / /

Page #86
प्रलो. 253-279 ] वैराग्यरतिः। चित्रं न तद् गुरुमनोनवनीतरूपं, वह्नावपि द्रवति यत् प्रतिकूलभावे / तेन द्रुतेन पुनरेष यदेति शान्ति, लोकोत्तरं किमपि चित्रमिदं चरित्रम् // 277 // जिज्ञासुतारवती सुरुचिप्रवाला, ज्ञानादिपुष्पकलिता समताफलाढ्या / हित्वा करीरवनतुल्यमुपायमन्यं, सेव्या सदा गुरुकृपात्रिदशद्रुवल्लिः // 278 // गुरुकृतगरिमप्रथापवित्रं, द्रमकचरित्रमिदं निशम्य सम्यग् / य इह वितनुते तदंहिसेवां, त्यजति न तं गुणरागिणी यशःश्रीः // 279 // // इति वैराग्यरतौ प्रथमः सर्गः //

Page #87
द्वितीयः सर्गः जायते जाड्यनाशाय स्वसंसारविडम्बनाम् / श्रद्धावान् कथयन् यद्वच्चक्रवर्त्यनुसुन्दरः // 1 // अस्ति स्वस्तिमती क्षेमपुरी सुरपुरीसमा / सुकच्छविजयस्थाने प्राग्विदेहे मनोहरे // 2 // तत्रारिनारीनेत्राम्बुजातोज्ज्वलयशोऽम्बुजः / अभूद् युगन्धरो राजा प्रतापजिततापनः // 3 // तस्याऽऽसीद् नलिनी नाम महिषी नलिनेक्षणा / विजिता रूपपीयूषसरस्याऽसरसो यया // 4 // चतुर्दशमहास्वप्नसूचितो जनितस्तया / पुण्योदययुतः पुत्रः सुधास्निग्धेन्दुसोदरः // 4 // * जनकेन पुरो ज्ञातेः सुतजन्मोत्सवक्रमात् / प्रतिष्ठितं च तन्नाम यथाऽयमनुसुन्दरः // 6 // अथ प्रवर्धमानोऽसौ कौमारे ग्राहितः कलाः / तातेन यौवनस्थश्च यौवराज्ये निवेशितः // 7 // गतोऽस्तं तत्पिताभास्वान् निलीना नलिनी तथा / सामन्ताः प्रोद्यताः कर्तुं तस्य राज्याभिषेचनम् / / 8 // . तावत् तत्र समुत्पन्नं चक्ररत्नं ज्वलन्महः / जातानि शेषरत्नानि सुन्दराणि त्रयोदश // 9 // . गताः प्रत्यक्षतां यक्षाधिष्ठिता निधयो नव / चक्रवर्तीति स नृपैः सुरैरिन्द्र इवार्चितः // 10 // क्षेमपुर्या स्थितेनैव सकलं भूमिमण्डलम् / जितं तेनाऽम्बरस्थेन भानुनेव प्रतापतः // 11 // द्वात्रिंशद्भिः सहस्रैश्च समा द्वादश भूभुजाम् / कृतो राज्याभिषेकोऽस्य दिव्याभरणशालिभिः // 12 // सहस्राणां चतुःषष्ट्या रममाणोऽथ सुभ्रुवाम् / अशीति पूर्वलक्षाणां चतुर्भिरधिकं सुखी // 13 // गते स पश्चिमे काले देशदर्शनकाम्यया / इष्टाप्तौ दक्षिणावर्त प्राप्तः शङ्खाह्वयं पुरम् // 14 // तत्र चित्तरमोद्यानं नृपैः कतिपयैर्युतः / ययौ स्वामीव देवानां देवैरानन्दिनन्दनम् // 15|| इतो हरिपुरस्वामी विजये तत्र विश्रुतः / अभूद् भीमरथो राजा सुभद्रा चास्य वल्लभा // 16 // समन्तभद्रस्तनयस्तयोरासीद् महोदयः / तनया च महाभद्रा महाभदाऽनुकूलधीः // 17 // पार्चे समन्तभद्रोऽथ सुखोपमगुरोर्बतम् / जग्राह पितरौ पृष्ट्वा द्वादशाङ्गधरोऽभवत् // 18 // गुरुभिर्योग्यतां ज्ञात्वा पदे स्वीये निवेशितः / महाभद्राऽपि सम्प्राप्ता यौवनं स्मरकाननम् // 19 // गन्धर्वपुरनाथेन परिणीता दिवाकृता / दैवादसौ गतोऽस्तं सा गुरुणा प्रतिबोधिता // 20 // ललौ भागवतीं दीक्षां जाता चैकादशाङ्गभृत् / प्रवर्तिनीकृता दक्षा गीतार्था गुरुभिस्ततः // 21 // अन्यदा विहरन्ती सा पूज्या रत्नपुरं ययौ / चन्द्रज्योत्स्नेव ताराभिः साध्वीभिः परिवारिता // 22 // अभूद् मगधसेनस्तदाजा देवी सुमङ्गला / पुरुषद्वेषिणी जाता सुता सुललिता तयोः // 23 // अभूतां जननी-तातौ तस्याश्चिन्तापरायगौ / श्रुत्वा मान्यां महाभद्रामागतां हृदि नन्दितौ // 24 // गतावादाय तनयां तां प्रगन्तुमुपाश्रये / धर्मलाभस्तया दत्तः प्रदत्ता धर्मदेशना // 25 // तद्वचोऽबुद्धयमानाऽपि स्नेहं सुललिता दधौ / स्थास्याम्येनां विना नेति साभिजग्राह तद्वशात् // 26 // 1. घ्या रेमेऽसौ वरसुध्रुवाम् //

Page #88
ठिक्तभत // 40 // . . प्रलो०.१-५५] वैराग्यरतिः / प्रतिश्रुतं च कष्टेन पितृभ्यामपि तद्वचः / स्वीकारितं च न ग्राह्या प्रव्रज्याऽस्मदपृच्छया // 27 // अथ साऽनु महाभद्रां विजहार तमोभिदम् / निशेव शशिनो ज्योत्स्नामेकनिर्बन्धबन्धुरा // 28 // कर्मोदयान्न बोधोऽस्या जायते च स्फुटः परम् / नन्दस्य घनशालायामन्यदा स्यात् प्रवर्तिनी // 29 // रम्ये शङ्खपुरेऽत्राऽथ श्रीगर्भ-नलिनीसुतः / सञ्जातः पुण्डरीकाख्यः प्रव्रज्यास्वप्नसूचितः // 30 // गुरुः समन्तभद्राख्यो जातनिर्मलकेवलेः / तज्जन्मावसरे तत्राऽऽयातश्चित्तरमे वने // 31 // तदा सुललिताऽज्ञाता महाभद्रा कथञ्चन / गता तं वन्दितुं प्रोक्तं तेन लास्यत्यसौ व्रतम् // 32 // इतः सुललिता प्राप्ता सूरिं तत्र स्म पश्यति / वर्णयन्तं गुणान् भाविभद्रभूपात्मजन्मनः // 33 // शुभेन कर्मणा कालपरिणत्याऽनुकूलया / अयं हि नॅगतौ जातः श्रेयःपात्रं भविष्यति // 34 // अयं हि भव्यपुरुषः सुमतिश्चेति सुन्दरम् / सर्वमत्रोचितं योगः क्षीरे खण्डस्य खल्वयम् // 35 // तदाऽऽकर्ण्य जनास्तुष्टा दथ्यौ सुललिता परम् / कोऽयं भेदो जनन्यादेः ? कथं भावि च वेत्त्यसौ ? // 36 // इति शङ्कापरा गत्वा वसलि सा प्रवर्तिनीम् / पप्रच्छ साऽतिमुग्धां तां ज्ञात्वाऽवादीत् सविस्तरम् // 37 // अस्तीह लोकविख्याता नृगतिनगरी शुभा / अन्याः सर्वा नगर्योऽस्यां मग्नाः सिन्धाविवापगाः // 38 // . अस्यां देवकुलाकारास्तुङ्गा मेर्वादयो नगाः / पर्वतः सर्वतःसालो विशालो मानुषोत्तरः // 39 // वर्षाचलपरिक्षेपाः पाटका भरतादयः / महाविदेहहट्टाध्वा विजयाऽऽपणपङ्क्तिभृत् // 40 // लवणोदधि-कालोदौ महाराजपथाविह / पाटकौघास्त्रयो जम्बू-धातकी-पुष्करार्द्धकैः // 41 // कोऽस्या वर्णयितुं शक्तो गुणसम्भारगौरवम् / महापुरुषरत्नानां भूरियं भूरितेजसाम् // 42 // एनां शास्ति नृपः कर्मपरिणामो महाबलः / नीतिमुल्लङ्घ्य यो विश्वं तृणायाऽपि न मन्यते // 43 // स च केलिप्रियो दुष्टो नर्तयत्यङ्गिनः सदा / तेऽपि तं नातिवर्तन्ते तत्प्रतापासहिष्णवः // 44 // स नारकादिरूपेण नृत्यतो वेदनातुरान् / क्रन्दतः प्राणिनो दृष्ट्वा प्राप्नोति विपुलां मुदम् // 45 // अनार्यकार्यसज्जं च लोकं दृष्ट्वा स माद्यति / नाटके दत्तधीश्चेष्टावेषादिविकृताशये // 46 // राग-द्वेषाख्यमुरज कुमावास्फालकोन्मदम् / सूत्रधारमहामोहं क्रोध-मानादिगायनम् // 47 // आनन्दिभोगविस्तारनान्दीमङ्गलपाठकम् / विहिताऽस्तोकबिब्बोककामनामविदूषकम् // 48 // वर्णकैश्चित्रलेश्याभिर्विलसत्पात्रमण्डनम् / योन्याख्यप्रविशत्पात्रनेपथ्यव्यवधायकम् // 49 // दीनताकिङ्किणीकाणैः कुसंज्ञाकंसिकास्वनैः / उत्तालैः शठतातालैः रङ्गरागैश्च मत्सरैः // 50 // दुष्टध्यानैरभिनयैर्धमिभिस्तत्त्वविप्लवैः / स्फुटैरर्धाक्षिविक्षेपैर्यथाभूतार्थनिह्नवैः // 51 // मण्डपैश्चित्तसङ्कोचैरुल्लोचैर्विविधाश्रवैः / लोकाकाशोदरे रङ्गस्थाने विहितविस्मयम् // 52 // पुद्गलस्कन्धसम्बन्धशेषोपस्करसञ्चयम् / कारयन्नाटकं लोकान् न बिभर्ति कृपामसौ // 53 // तस्यासीद् भूपतेः कालपरिणत्यभिधा प्रिया / स्वाहा स्वाहाभुजो यद्वन्नियत्याद्यतिशायनी // 54 // प्रष्टव्या विषमे कार्ये चित्तवृत्तिरिवाऽस्य सा / पार्वतीव महेशस्य वपुरर्धमधिष्ठिता // 55 // 1. °लः / इतः समागतोऽत्रैव स्थितश्चित्तरमे वने // 2. नृगतौ पुर्या जातः श्रेयांसि लप्स्यते // 3 //

Page #89
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [द्वितीयः सर्गः सस्पृह मन्त्रयत्येषा पुरतो भर्तुरुन्मदा / योनि जवनिकां त्यक्त्वा पात्रैर्निर्गम्यतामितः // 56 // गृह्यतां स्तन्यमम्बायाः संहृत्य रुदितक्रियाम् / लुठयतां च पुनधूल्यां शिक्यतां पदचक्रमः // 57 // . विण्मूत्रैर्भूयतां भूयो मलिनैर्बालचापले / पठ्यतां पटु कौमारे तारुण्ये भुज्यतां वधूः // 58 // वलीपलितबीभत्सर्वार्धके भूयतां पुनः / पुनः प्रविश्यतां योनौ पुनर्निर्गम्यतामितः // 59 // इत्येवं मन्त्रयित्वा साऽनन्तवारा विडम्बनाम् / करोति लोकपात्राणां सा हि स्वाभीष्टकारिणी // 60 // तयोः प्रयान्ति दम्पत्योर्वासराः स्नेहनिर्भराः / देवी प्रोवाच राजानमन्यदा रहसि स्थितम् // 61 // ईहे पुत्रसुखं स्वामिन् ! न न्यूनमपरं तु मे / स प्राह सिद्धमेवेदमावयोरेकचित्ततः // 62 // प्रोता भर्तुगिरा देवी स्वप्ने प्रेक्षत साऽन्यदा / मुखे प्रविष्टो जठरे निर्गतः सर्वसुन्दरः // 63 // केनाऽपि सुहृदा नीत इति हर्ष-विषादभाग् / सन्ध्येवाऽर्कतमोमिश्रा क्षामा तं प्राह भूभुजे // 6 // स प्राह ते सुतः श्रेष्ठो भावी स्थाता तु नो चिरम् / धर्माचार्यवचोबुद्धः स्वीया) साधयिष्यति // 65 // पुत्रोऽथ सुषुवे पुर्णशुभदोहदया तया / पित्राऽस्य भव्य इत्याख्या कृता स्वप्नानुसारतः // 66 // मात्रा सुमतिरित्यन्या कृताऽभिप्रेत्य दोहदम् / योगोऽयं दक्षिणावर्तशर्के दुग्धस्य पप्रये // 6 // भदे ! स पुण्डरीकोऽयं वर्ण्यते तनयोऽनयोः / देवी-देवाविमौ विश्वजनको तत्त्वतो यतः // 68 // अथाऽगृहीतसङ्केता जगौ सुललिता पुनः / अनयोस्तनयो जातः कथं निर्बीजवन्ध्ययोः ? // 69 // ततः प्रवर्तिनी प्रज्ञाविशाला प्राह तामिदं / मुग्धे ! तत्त्वानभिज्ञाऽसि परमार्थमतः शृणु // 70 // इमौ हि तत्त्वतोऽनन्ताऽपत्यावन्यनपत्यकौ / ख्यापितावविवेकादिदृग्दोषाशङ्किमन्त्रिभिः // 71 // इदानीं तत्कथं ताभ्यां पुत्रजन्म प्रकाशितम् ? / इति पृच्छापरां मुग्धां पुनराह प्रवर्तिनी // 72 // अस्यामेवाऽस्ति पुर्यां मे धर्माचार्यः सदागमः / रहस्यमनयोः सर्वं स जानाति महाशयः // 73 // स चान्यदा मया पृष्टो हृष्यन् हर्षस्य कारणम् / निबन्धप्रेरितः प्राह शगु भदे ! कुतूहलम् // 74 // विज्ञप्तो नृपतिः कालपरिणत्या रहःस्थया / क्षाल्यतामावयोर्वन्ध्याबीजत्वप्रभवं यशः // 75 // अलीकोऽप्यपवादो हि महिमानं क्षयं नयेत् / कलङ्कीति श्रुतश्चन्द्रस्तातेनाऽपि बहिष्कृतः // 76 // अपत्यान्यात्मनीनानि परेषां ख्यापितानि यैः / प्रष्टुमर्हन्ति तेऽत्रार्थे नाऽविवेकादिमन्त्रिणः // 77 // प्रतिश्रुतमिदं देव्या वचो राज्ञा यतो हितम् / समक्षं सर्वलोकानां पुत्रजन्म प्रकाशितम् // 78 // सोऽयं भव्यो ममाभीष्ट इति हृष्यामि धीमति ! / मयोक्तं युज्यते पूज्याः स्थाने हर्षोऽयमेष वः // 79 // अतः सुललिते! पात्रं पुण्डरीकोऽयमुत्तमम् / पुत्रः प्रकाशितो देवी-देवयोरनुकूलयोः / / 80 // गुणैरनन्यसामान्यदृष्टहेत्वतिवर्तिनी / सृष्टिर्निगद्यते पुण्यादृष्टस्य हि महात्मभिः // 81 // जगौ सुललिता पूज्ये ! शङ्का मे प्रथमा हता / त्वया समर्थयत्या मे गुरूक्तामर्थपद्धतिम् // 82 // एष वेत्ति कथं वार्ता भविष्यत्कालभाविनीम् ? / इत्येनमर्हसि च्छेत्तुं द्वितीयमपि संशयम् // 83 // अथ प्राह महाभद्रा भद्रे ! यो वीक्षितत्वया / सोऽयं सदागमो नाम पुरुषो धर्मदेशकः // 84 // 1. पूज्ये ! संशयः प्रथमो हतः / स्वया // .

Page #90
प्रलो० 56-114 ] वैराग्यरतिः। करामलकवद् वेत्ति पदार्थान् जगतामयम् / परेषामर्थकथने व्यसनं चास्य जृम्भते // 85 // अन्येऽप्यभिनिबोधाद्याश्चत्वारः पुरुषा इह / तादृशाः सन्ति न परं समर्थाः परबोधने // 86 // ततः सुललिता प्राह मुग्धा किं राजदारकः / असौ सदागमस्येष्टः ? प्रत्युवाच प्रवर्तिनी // 87H / भद्रे ! परोपकारैकप्रवगः प्रकृतेरयम् / इन्दुः कुवलयोल्लासे किं कारणमपेक्षते ? // 88 / पापिष्ठात्वस्य वचने न वर्तन्ते द्विषन्त्यमुम् / हसन्ति केऽपि दौःशील्यादुपेक्षन्ते च केचन // 89 // . तदुक्ताकरणाशक्तिं भाषन्ते केचिदात्मनः / प्रतारकोऽयमित्येनं शङ्कन्ते केऽपि भीरवः // 90 // आदावेव न बुध्यन्ते तद्वचः केऽपि बालिशाः / श्रद्दधत्येव नो केचित् केचित्तु शिथिलादराः // 91 // अयोग्यत्वादतस्तेषां गाढोद्विग्नः सदागमः / नोपकाराय चूकानां तिग्मांशुरिव जायते // 92 // अयं तु भव्यपुरुषः सुमतिश्चेति पात्रताम् / ज्ञात्वा स्वज्ञानसङ्क्रान्तेरत्र तुष्टः सदागमः / / 93 // पुनः सुललिता प्राहं का नु शक्तिः सदागमे ? / न बोधयति पापिष्ठान् यदि लोकान् प्रसह्य सः // 94 // जगावथ महाभद्रा सुरेन्द्रैरपि दुर्जयः / यः कर्मपरिणामोऽयं तं हुंकारेण नाशयन् // 95 // पादौ प्रदाप्य तन्मौलावनन्तान् मोचयत्ययम् / प्रवर्तते परं तस्य कुपात्रेष्ववधीरणा // 96 // उपेक्षिताश्च तेनैव कदर्थ्यन्तेऽत्र कर्मणा / ये त्वत्र भक्तिमन्तोऽपि कुर्वते विकलक्रियाम् // 97 // . कुर्वते भक्तिभात्रं वा नाम वा लान्ति केवलम् / सन्मार्गे पक्षपातं वा दधत्यस्य प्रमोदतः // 98 // एतन्नामाऽप्यजानानाः प्रकृत्या भद्रकाश्च ये / सदन्धास्तेऽप्यभिप्रेताः सदागममहात्मनः // 99 // तत्कर्मपरिणामस्तान् न बाद बाधितुं क्षमः / किन्तु दत्ते श्रियस्तास्ताः सदागमवशंवदः // 10 // भद्रे ! नैतस्य माहास्यं कोऽपि वर्णयितुं प्रभुः / कुठारो दोषवृक्षाणामसौ गुणवनाम्बुदः // 101 // अथाऽगृहीतसङ्केता मग्ना सन्देहवारिधौ / कैतावान् गुणसन्दोहः? स्तुतिः परिचयादियम् // 102 // आह प्रज्ञाविशालां सा नूनं मग्नाऽस्मि संशये / तत् त्वयाऽसौ मदुद्भूत्यै दर्शनीयः सदागमः // 103 // सा प्राह सुन्दरं ह्येतत् द्रष्टव्यः सेव्य एव सः / गते द्वे अपि तन्मूलं दृष्टश्चासौ महाशयः // 104 // शुष्कस्तदर्शनादेव तस्याः सन्देहकईमः / दिनानि यान्त्यथ तयोर्लीलया तस्य सेवया // 105 // अथाऽनेन महाभद्रा प्रोक्ता विहरताऽन्यदा / क्षीणजङ्घाऽवलाऽसि त्वं तत् तिष्ठाऽत्रैव धीमति ! // 106 // . कर्तव्यो नृपपुत्रोऽसावाबाल्यात् स्नेहनिर्भरः / त्वयि सञ्जातविश्रम्भः प्रयाति मम वश्यताम् / / 107 // प्रज्ञाविशालया हृद्यं तत् प्रपन्नं वचस्तया / आवर्ण्य जननीचित्तं लालितो राजबालकः // 108 // .. क्रमेण वर्धमानोऽसौ तस्यां स्नेहं परं दधौ / आचार्यः पुनरायातो नीतः पार्थे तयाऽथ सः // 109 // स तं सदागमं वीक्ष्य परं हर्षमुपागतः / वाचमाकर्ण्य पूतात्मा चिन्तयामास चेतसि // 110 // धन्येयं नगरी यस्यां वसत्येष सदागमः / स्याद् यद्ययमुपाध्यायः पठाम्यस्याऽन्तिके श्रुतम् // 111 // ..... अयं प्रज्ञाविशालाया भावस्तेन निवेदितः / आपृच्छ्य पितरौ साऽथ तं तच्छिष्यमचीकरत् // 112 // ततो दिने दिने याति सह प्रज्ञाविशालया / पार्श्व सदागमस्याथ जिज्ञासुः बुद्धिपेशलः // 113 // .. अन्यदा भव्यपुरुषः पुण्डरीकः सदागमम् / महाभद्रा मुदा प्रज्ञाविशाला च निषेवते // 114 // .. ...

Page #91
होपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [द्वितीयः सर्गः स्थिताऽगृहीतसङ्केता श्रोतुं सुललिता गिरम् / ददात्याचार्यवर्यश्च देशनां क्लेशनाशिनीम् // 115 // अत्रान्तरे श्रुतश्चक्रिवलकोलाहलो महान् / जाता चोत्कर्णिता पर्षद् विस्मितं जनमानसम् // 116 // ततः सुललिता प्राह महाभद्रां किमेतकत् ! / सा प्राह नास्मि जानामि जानाति भगवान् परम् // 117 // अथ प्रभुः सुललिता-पुण्डरिकावबुद्धये / इमं रूपकगूढार्थमाचचक्षे विचक्षणः // 118 // महाभद्रे ! न जानीषे ख्यातेयं नृगतिः पुरी / महाविदेहरूपोऽयं हट्टमार्गश्च विश्रुतः // 119 // चौरः संसारिजीवोऽद्य सलोप्तो दाण्डपाशिकः / राज्ञे कामादिभिः कर्मपरिणामाय दर्शितः // 120 // तेन वध्यतयाऽऽज्ञप्तः पृष्ट्वा भार्यां च बान्धवान् / सोऽयं कोलाहलेनोच्चैवेष्टितो राजपूरुषैः // 121 // बहिः पुर्या विनिःसार्य हट्टमार्गस्य मध्यतः / नीत्वा वध्यपदे पापिपञ्जरे मारयिष्यते // 122 / / श्रयते कर्णनिर्घाती सोऽयं कोलाहलो महान् / प्राप्ता सुललिताऽऽश्चर्य तत् श्रुत्वाऽऽह प्रवर्तिनीम् / / 123 // नृगतिर्नगरी नेयं ननु शङ्खपुरं ह्यदः / वनं चित्तरमं चेदं हट्टमार्गो न विस्तृतः // 124 // न कर्मपरिणामोऽत्र राजा श्रीगर्भ एव हि / अबद्धं भगवान् बुद्धे ! किमित्येवं प्रभाषते ? // 125 // .. भगवानाऽऽह जानीषे परमार्थ न मे गिराम् / भद्रेऽगृहीतसङ्केता ततस्त्वमसि निश्चिता // 126 // सा दध्यौ ही ममाऽप्यन्या कृता भगवताऽभिधा / स्थितेति विस्मिता तत्त्वं महाभद्रा त्वलक्षयत् // 127 // नूनमेष महापापो निर्दिष्टो नरकंगमी / जीवो भगवता तस्याः सञ्जाता महती कृपा // 128 // .... पप्रच्छ भगवन्तं सा मुच्येताऽसौ कथश्चन ? / स प्राह दर्शनात ते मत्समीपाSSगमनेन च // 129 // महाभद्राऽऽह भगवंस्तद्गच्छाम्यस्य सम्मुखम् / भगवानाऽऽह गच्छाऽऽशु सफलोऽयं तवोद्यमः // 130 // . . गताऽथ कृपयाऽभ्यणं साऽनुसुन्दरचक्रिणः / चौर्यमाफलमाख्यातं यथा भगवतोदितम् // 131 // तद्दर्शनाऽनुभावेन प्रबुद्धश्चक्रिपुङ्गवः / अन्तरङ्गं निजं चौयं बुद्ध्वा भीतो भृशं हृदि // 132 // ततः प्राह महाभद्रा भगवन्तं सदागमम् / शरणं प्रतिपद्यस्व यथा ते न भयं भवेत् // 133 // ततो भगवदुक्तस्य चौर्यस्य प्रतिपत्तये / वैक्रिया स्फुटं चक्री चौररूपमचीकरत् // 134 // भस्मना लिप्तगात्रोऽथ दत्तगैरिकहस्तकः / व्याप्तस्तृणमषीपुजैः कणवीरस्रजावृतः / / 135 / / शरावमालया रौद्रो जरपिटकखण्डभृत् / बद्धलोत्रो गले त्रस्तः स्थापितो रासभोपरि // 136 / / समन्ताद्राजपुरुषैर्वेष्टितो विकृताशयैः / प्रकम्प्रः कान्दिशीकोऽसौ ययौ भगवदन्तिकम् // 13 // दृष्ट्वा सदागमं किश्चिजाताश्वास इवाथ सः / अनाख्येयां दशां प्राप्तः पतितो धरणीतले // 138 // लब्ध्वा चैतन्यमुत्थाय सदागममथाऽवदत् / त्रायस्व नाथ ! मां भीतं मा भैषीरित्युवाच सः // 139 / / आश्वासितः स तेनाऽथ शरणं तस्य सोश्रतः / प्रत्यक्पदैरपसृतास्तद्भिया राजपुरुषाः // 14 // अथाऽगृहीतसङ्केता तमपृच्छदनाविलम् / केन व्यतिकरण त्वं गृहीतो राजपूरुषैः ? // 141 // सोऽवोचदलमेतेन वक्तुं व्यतिकरो ह्ययम् / न शक्योऽमुं विविच्याऽसौ वेत्ति स्वामी सदागमः // 142 // ततः सदागमेनोक्तं भद्राऽस्याः कौतुकं महत् / ततस्तदपनोदार्थं कथय त्वं क्षतिर्न ते // 143 // स प्राहाऽऽज्ञा प्रमाणं ते केवलं स्वविडम्बनाम् / समक्षं सर्वलोकानां वक्तुं शक्तोऽस्मि न प्रभो ! // 144 //

Page #92
ग्लो० 115-172] वैराग्यरतिः। सदागमेङ्गितं दृष्ट्वा पर्षद् दूरं गताऽथ सा / स्थितौ प्रज्ञाविशाला च भव्यश्च भगवद्गिरा // 145 // अथाऽगृहीतसङ्केतामुद्दिश्य स्फुटमब्रवीत् / संसारिजीवः पुरतश्चतुर्णामपि शृण्वताम् // 146 // अस्तीह लोके विख्यातमनादिसमयस्थिति / पुरमव्यवहाराख्यमनन्तजनसङ्कुलम् // 147 // तत्रानादिवनस्पतिनामानः कुलपुत्रकाः / वसन्त्याज्ञावशात् कर्मपरिणामस्य भूभुजः // 148 // महत्तमौ तीत्रमोहात्यन्ताबोधौ बलेऽस्य यौ। ताभ्यां तत्र नृपादेशात् सुप्तमत्ताः कृताः जनाः // 149 // न भाषन्ते न चेष्टन्ते छेदं भेदं न जानते / ते निगोदापवरकक्षिप्ताः सर्वे मृता इव // 150 // तत्र संसारिजीवोऽहं वास्तव्योऽभूवमादितैः / तो बलाधिकृतौ तत्रान्यदाऽऽस्थाने सुखं स्थितौ // 151 // तदा याता प्रतीहारी नाम्नाऽनादिविचित्रता / इति विज्ञपयामास प्रणम्य रचिताञ्जलिः // 152 // व्यवहारनियोगारव्यो दूतो द्वार्येष तिष्ठति / प्रेषितः सत्वरं कर्मपरिणामेन भूभुजा // 153 / / युवां प्रमाणमत्राथ प्रवेश्योऽयं मया न वा / ताभ्यामुक्तं प्रवेश्योऽसौ तयाऽप्याशु प्रवेशितः // 154 // तेनापि तौ नतौ भक्त्या ताभ्यां दापितमासनम् / उक्तं च सुखिनो देवाः किमर्थं प्रेषितो भवान् ? // 155 // स प्राह सुखिनो देवा निश्चिन्ता वोऽधिकारतः / यः पुनः प्रेषणे हेतुर्मम सोऽयं निगद्यते // 156 // जयत्यचिन्त्यमाहात्म्या लोकस्थितिरनश्वरी / भगिनी देवपादानां सात्रार्थेऽधिकृता च तैः // 157 // अस्यस्माकं सदा शत्रुर्दुरुच्छेदः सदागमः / हत्वा सोऽस्मबलं कांश्चिल्लोकान्नयति निर्वृतौ // 158 // एवं च विरलीभूते लोके सम्पत्स्यतेऽयशः / अस्माकं तत् त्वया कार्यमिदं लोकस्थितेऽनघे ! // 159 / / मद्भुक्तेर्यान्ति यावन्तः पुरादव्यवहारतः / तावन्त एव सञ्चार्यास्त्वयेत्थं न क्षतिर्भवेत् // 16 // महाप्रसाद इत्येवं सोऽधिकारोऽनया धृतः / सदागमेन दृष्टाश्च केचित् सम्प्रति मोचिताः // 161 // तावदानयनायेति प्रहितोऽयं तया जवात् / अहं च देवभृत्योऽपि बाढं तत्प्रतिबन्धभाक् // 162 // स्वीकृतं तद्वचस्ताभ्यां पूज्या भगवती हि सा / तस्यासंव्यवहारस्थलोकमानं च दर्शितम् // 163 // असंख्यगोलकगृहेष्वसंख्यास्तत्र वीक्षिताः / निगोदाख्यापवरकेष्वनन्ताश्च जनाः पृथक् // 164 // आहतुर्विस्मितं तं च दत्त्वा तौ करतालिकाम् / कां करिष्यति हानि भोः ! स्थिते ह्येव सदागमः 1 // 165 // एतावतापि कालेन ये सदागममोचिताः / एकापवरकस्यास्य भागेऽनन्ततमे हि ते // 166 // लोकनिपचिन्तेयं देवानां का तदुच्चकैः ? / दूतोऽवोचदिदं वक्ष्ये त्वरा कार्ये विधीयताम् // 167 // समजीवितमृत्यूनां प्रवाहादादिवर्जितात् / समकाऽऽहार-निर्हारोच्छ्वास-निःश्वासरागिणाम् // 168 // ततो निर्यास्यतां संख्यापूरणायासहाविमौ / चिन्ताव्याकुलितो जातौ परस्परमुखेक्षिणौ // 169 // ईतश्चास्ति भटः साक्षात् भार्या मे भवितव्यता / मन्त्रयन्तीति कर्त्तव्यं ममान्येषां च समनाम् // 170 // स्वेष्टमर्थ करोत्येषा 'कापि नाऽन्यमपेक्षते / तां परेऽप्यनुवर्तन्ते हेतवो यदुदाहृतम् // 171 // बुद्धिरुत्पद्यते तादृग् व्यवसायश्च तादृशः / सहायास्तादृशा ज्ञेया यादृशी भवितव्यता // 172 // . 1. अस्यात्यबोधसम्मोही महत्तमबलाग्रिमौ। सुप्तमत्तान् जनांस्तत्र निर्देशादस्य चक्रतुः // 150 // 2. तः। महत्तमबलाप्रण्यौ स्थितौ तौ सुखमन्यदा // 151 // 3. भ्यां मान्या भ //

Page #93
महोपाध्यायश्रीयोविजयगणिविरचिता . [द्वितीयः सर्गः अस्तीयं भवतो भद्रेत्युक्ते शक्रोऽपि हृष्यति / न भद्रेयमिति प्रोक्ते कम्पते भयविह्वलः // 173 // सा कर्मपरिणामेन पूजिता सृष्टिनाशकृत् / सा जागर्ति प्रसुप्तेषु तमस्यपि विजृम्भते // 174 / / सर्वोपायविदं मत्त्वा तामथो पृच्छतः स्म तौ / साऽऽह प्रस्थापनायोग्यो मद्भर्त्ताऽन्ये च तादृशाः // 175 // तावूचतुः प्रमाणं त्वं कार्येऽस्मिन् व्याप्रियस्व तत् / अहमन्ये च मत्तुल्यास्तया प्रस्थापितास्ततः // 176 / / सह ताभ्यां तया नीता एकाक्षनिलयेऽथ ते / वर्तन्ते नगरे तत्र महान्तः पञ्च पाटकाः // 177|| मामेकं पाटकं तत्र तीत्रमोहः प्रदर्शयन् / आह संसारिजीव ! त्वं तिष्ठाऽस्मिन्नेव पाटके // 178 // यतोऽसंव्यवहारेण तुल्यो बहुतरं ह्यसौ / गोलकैश्च निगोदैश्च जनस्तावद्भिरेव च // 179 // भेदो लोकव्यवहृतेरन्यत्र च गमागमात् / किञ्चानादिवनस्पतिवनस्पत्यभिधाकृतः // 180 // इत्युक्त्वा स्थापितस्तस्मिन्नेकापवरके ह्यहम् / अन्ये तु केऽपि मन्नीत्या स्थापिताः केऽपि चान्यथा // 181|| अथानन्तं स्थितः कालं तत्राहं मत्तमूर्छितः / ततः प्रत्येकचारित्वं भवितव्यतया कृतम् // 182 // तादृशः स्थापितोऽसंख्यं कालमत्रैव पाटके / प्रददौ गुटिकां तत्र नानाकारप्रकाशिकाम् // 183 // . सा कर्मपरिणामेन जन्मवासं प्रतीष्टकृत् / दत्तैकभवसंवेद्या दत्ता प्राक् श्रान्तिशान्तये // 184 // पूर्वस्यां परिजीयां दत्तवत्यपरापराम् / तामसंव्यवहारे सा सूक्ष्ममेवाऽकरोद् वपुः // 185 // एकाक्षनिलये त्वेषा तया गुटिकयाऽकरोत् / पर्याप्तकमपर्याप्तं कचित् सूक्ष्मं च बादरम् // 186 // साधारणं च प्रत्येकं फल-पुष्पा-ऽङ्कुरादिकम् / मूल त्वक् स्कन्ध-शाखादि मूल-बीज-लतादिकम् // 187|| छिन्नो भिन्नश्च लूनश्च लोकैः पिष्टश्च तादृशः / दृष्टोऽप्युपेक्षितो हन्त भवितव्यतया तया // 188 // अथान्त्यगुटिकां जीर्णो ज्ञात्वा पार्थिवपाटके / प्रवेशितस्तया तत्रासंख्यकालमहं स्थितः // 189 // सूक्ष्मादिभेदभाक् तत्र चूर्णितो दलितः क्षतः / एवं जला-ऽग्नि-पवनेष्वेकाक्षनिलये धृतः // 19 // स्थानाजीणे निनीषुर्मे तुष्टाथ भवितव्यता / विकलाक्षनिवासाख्ये नगरेऽहं तया धृतः // 191 // नियुक्तो भूभुजा मुख्यद्वीन्द्रियादित्रिपाटके / तत्रास्ति शल्यसम्पर्को मायापरिणतिप्रियः // 192 // प्रथमे पाटके तत्र भार्यया द्वीन्द्रियाभिधे / मनाग विस्पष्टचैतन्यः कृमिरूपोऽशुचिः कृतः // 19 // मूत्राऽत्रक्लिन्नजठरे विलुठन्तं च वर्चसि / मां दृष्ट्वा कृमिभावेन सन्तुष्टा [ ? सा प्रहृष्यति ] // 19 // जलूकाभावमापाद्य गुटिकायाः प्रभावतः / विडम्बितस्तया रोगिरक्ताकर्षणकर्मणा // 195 // छेदितो गुटिकादानाच्छवं कृत्वाथ शाजिकैः / नर्तितः पूतरीकृत्य बहुधैवं विडम्बितः // 196 // कुलानां कोटिलक्षेषु पाटके सप्तसु स्थितः / तत्राऽसंख्यैरहं रूपैरटन् बहुतरं रटन् // 197 // .. अथान्यगुटिकादानान्नीतोऽहं त्रीन्द्रियामिधे / पाटके भ्रामितो रूपैरसंख्यैस्तत्र भार्यया // 198 // . कुलानां कोटिलक्षेषु तत्राष्टसु पृथग्जनैः / पिपीलिकादिरूपेण पिष्टो दग्धश्च मर्दितः // 199 // ततश्च गुटिकादानात् तृतीये पाटके धृतः / कुलानां कोटिलक्षेषु नवस्वतिविडम्बितः // 200 // पतङ्ग-मक्षिका-दंश-वृश्चिकाकारधारकः / तत्राहं चतुरक्षः सन्नन्वभूवं महाव्यथाम् // 201 // अथान्यदा प्रहृष्टा मे दयिता भवितव्यता / प्रस्थापनाय गुटिकां प्रायुक्त नगरान्तरे // 2.02 //

Page #94
प्रलो० 173-217 ] वैराग्यरतिः। पश्चाक्षपशुसंस्थानं शल्यसम्पर्कपालितम् / अस्ति सार्वत्रिपञ्चाशत्कोटीलक्षकुलं पुरम् // 203 // . पश्चाक्षा गर्भजास्तत्र जल-स्थल-नभश्चराः / सम्मूर्छिमाश्च विद्यन्ते तत्राहं पीडितो भृशम् // 204 // . रटितोऽहं विना कार्य दर्दुराकारधारकः / मत्स्यरूपं दधद् भिन्नश्छिन्नः पक्कश्च धीवरैः // 205 // शश-शूकर-सारङ्गरूपो व्याधैः कदर्थितः / गोधा-ऽहि-नकुलाकारो मिथो भक्षणदुःखितः // 206 // काकोलकादिरूपेषु सोढं दुःखं मयाऽतुलम् / असंख्यजनसङ्कीर्णे तत्र पर्यटितश्विरम् // 207 // अथान्यदा मृगीनाथो यूथमध्ये स्थितः सुखम् / लुब्धकध्वनिनाऽऽक्षिप्तो बाणेन निहतो मृतः // 208 // जातोऽहं करियूथेशो विचरन् शल्लकीवने / श्रितः करेणुवृन्देन निर्मग्नः सुखसागरे // 209 // सन्त्रस्तं करियूथं च धूमं चाद्राक्षमुत्थितम् / अश्रौषं वेणुविस्फोटरवं च नवमन्यदा // 210 // सम्भ्रान्तोऽहं ततः पश्चाल्लग्नो भूभागमीक्षितुम् / उत्तानः पतितः कूपे सम्प्राप्तस्तीत्रवेदनाम् // 211 // यूथत्राणाऽसमर्थस्य ममेदं युक्तमागतम् / इति भावयता दुःखं सप्तरात्रं तितिक्षितम् // 212 // अनेन शुभभावेन तुष्टा मे भवितव्यता / पुरुषं सुन्दराकारमेकं प्रादर्शयत् पुरः // 213 // उवाच च महाभाग! नरः पुण्योदयो ह्ययम् / सहायोऽयं मया दत्तो भवतः परितुष्टया // 214 // जीर्णा च पूर्वदत्ता मे गुटिकाऽन्यां ददौ च सा / छन्नः पुण्योदयो भूत्यै भूयादित्याशिषं ददौ / / 215 // इति कथयति तस्मिन् धीविशालां बभाषे, वचनमविदितार्थ शङ्कमानोऽथ भव्यः / स्फुटमकथयदर्थ सापि सामान्यरूपं, प्रथमकृतविलम्बः श्रव्यशोभां निहन्ति // 216 // भवति हि भवजन्तुः सर्व एवैकनामा, भवविलसितभेदं याति. चावर्तमानः / तदखिलमुपपन्नद्रव्यपर्यायरूपं, कलयति सुमतिर्यस्तं वृणीते यशःश्रीः // 217 // // इति वैराग्यरतौ द्वितीयः सर्गः //

Page #95
तृतीयः सर्गः संसारिजीव उवाच-- इतश्च पुर्या नृगतौ विशाले सत्पाटके यद्भरताभिधाने / जयस्थलं नाम पुरं तदीशः पद्माभिधोऽभून् मघवा पृथिव्याः // 1 // जगन्मनोरोपितहर्षकन्दा नन्दाभिधा तन्महिषी बभूव / प्रवेशितोऽहं प्रियया तयाऽस्याः कुक्षौ सपुण्याभ्युदयोऽथ जातः // 2 // ननन्द नन्दा तनयो ममाऽभूदिति प्रवृद्धादभिमानदोषात् / प्रमोदकुम्भाभिधदासवाक्याद् राजाऽपि तुष्टः प्रददौ वसूनि // 3 // विनिर्मितो जन्ममहोत्सवो मे व्यधायि नन्द्युत्तरवर्धनाख्या / तिरोहिता प्रागभिधा विशेषा ममाऽप्यभूत् तत्तनयाभिमानः // 4 // . अथाऽन्तरङ्गे परिवारवृन्दे ममैव या धात्र्यविवेकिताख्या / असूत मज्जन्मदिने सुतं सा विविच्य वैश्वानरनामधेयम् // 5 // ततोल्लसद्वैरविषादपादो द्रोहाभ्यसूयाकठिनोरुजङ्घः / अक्षान्तिचित्तानुशयासमोरुर्विलम्बपैशून्यकटिप्रदेशः // 6 // बिभ्रञ्च मध्यं परमर्मभेदप्रलम्बिकोष्ठाकलितप्रमाणम् / / उरःस्थलेनातिविसङ्कन तापेन दीप्तो दृढदुर्नयांसः // 7 // क्षारत्वमात्सर्यविरूपबाहुः क्रूरत्वदीर्घोच्चशिरोधराभृत् / असभ्यभाषादिविकीर्णदन्तः चण्डत्वनिर्भर्त्सनशून्यकर्णः // 8 // हास्यो दधानश्चिपिटां च नाशां स्थानाकृति तामसभावसंज्ञाम् / रौद्रत्वनैर्घण्यसुरक्तनेत्रस्त्रिकोणदुष्टाचरणाख्यशीर्षः // 9 // असङ्गतापिङ्गलकेशभारो गृहीतशल्यत्रययज्ञसूत्रः / निबद्धदौःशील्यशिखः स हिंसावेदाश्रयः प्रेक्ष्यत दुष्टबालः // 10 // निरीक्षिते तत्र बभूव पूर्वाभ्यासेन हर्षो नृपनन्दनस्य / अपेक्षते स्वीयबलप्रकर्षान्न संस्तवो हर्षविधौ विशेषम् // 11 // वशंवदं स्वस्य स मामवेक्ष्य जहाति पाव न कदापि दुष्टः / / स्ववैरिसंसर्गमवेक्ष्य साक्षात् पुण्योदयो मित्रमतीवरुष्टः / / 12 // 1. भारो विराधनासूत्रधृतत्रितन्तुः। निबद्धदौ शील्यशिखः कुनीतिवेदाश्रयो विप्रसूनुः स दृष्टः ॥१०॥निरी॥

Page #96
श्लो० 1-27] - वैराग्यरतिः। दध्यौ च नासावुपदेशयोग्यो हिताभिमानादहितेऽपि मूढः / करालमद्यापि न कालकण्ठो व्यालावलीनां वलयं जहाति // 13 // न चाश्रितोऽसौ मम हातुमर्हो विनैव वेलां गुणवर्जितोऽपि / अक्षुब्धगम्भीरमहाशयस्य तृणादिसङ्घात इवाम्बुराशेः // 14 // इदं विचिन्त्य स्तिमितस्वभावो रुष्टोऽपि तस्थौ स ममान्तरेव / ततश्च वैश्वानरतश्च भास्वन्मणिः फणीन्द्रो विषवानभूवम् // 15 // अवारितस्तेन तथैव वैश्वानरेण दाहप्रकृतिः कृतोऽहम् / अक्षालितः शैल इवाम्बुदेन जातो यथा दाहकरः श्रितेऽपि // 16 // प्रक्रीडतो बिभ्यति हन्त मत्तो बालाः कुलीना अपि रोषपूर्णात् / / भजन्ति मामेष महाप्रभावः पुण्योदयस्यापि परस्य बुद्धः // 17 // वितीर्णतेजो-मति-धैर्य-वीर्ये वैश्वानरेऽथ प्रथमानरागः / दत्तः कलाचार्यवरस्य भाग्याद् विनोद्यमं शिक्षितवान् कलौघम् // 18 // सहेतुकं वाप्यपहेतुकं वा समस्तबालैः कलहायमानः / वैश्वानरालिङ्गितमूर्तिरुच्चैः खेदाय तेषां च गुरोश्च जातः // 19 // प्रतिब्रुवाणो गुरुरप्यलम्भि मया तिरस्कारपदं किमन्ये ? / महीभृतः पुत्र इति प्रतीते तथापि मय्येष जहौ न रागम् // 20 // वैश्वानरस्यैव गुणोऽखिलोऽयमितीह रागो विधृतो मयोच्चैः / असावपि प्राणसमाय मह्यं रसायनं क्रूरमनो ददौ द्राक् // 21 // जगौ च मच्छक्तिभवं किलैतद् बलस्य वृद्धयै विततायुषश्च / गृहाण तत् त्वं परिभुव काले फलेग्रहिः स्नेहतरुर्ममास्तु // 22 // अत्रान्तरे कश्चिदवोचदिष्टं स्थानं त्वयाऽसौ गमितो ह्यनेन / वैश्वानरेणाऽस्य विचारितोऽर्थो भाव्येष गत्वा नरके ततायुः // 23 // गृहीतमेतन्मयकाऽस्य हस्तादङ्गीकृता तस्य च चारुशिक्षा / भक्ष्या त्वयैकैकगुटी किलाऽस्मात् संज्ञाप्यमानेऽवसरे मयेति // 24 // अथो नियुक्तो विदुरो मदीयं न्यवेदयद् दुर्ललितं नृपाय / सर्व कलाचार्यकुलीनबालकदर्थनायं स ततोऽतिदूनः // 25 // पप्रच्छ चाकार्य कलागुरुं मे कलाः कुमारः कीयतीरभाणि / स प्राह सर्वैव कलाऽस्य जाता वश्या गुणानां निधिरेष राजन् ! // 26 // अपि प्रकृत्याऽमलमस्य रूपं न भाति वैश्वानरसङ्गतस्तु / इन्दोः कलङ्कादिव पङ्करूपाद् महोत्पलस्येव च कण्टकौघात् // 27 // / 27||

Page #97
[वतीयः सर्गः महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता द्रुमा इवास्याप्रशमप्रवाहैरुत्खातमूलाः क्षयिणो गुणौघाः / तन्नैष यत्नः फलवानितीदं श्रुत्वा परं तापमवाप राजा // 28 // आह्वास्त वैश्वानरपापसङ्गत्यागाय मामेष च वेदकेन / स प्राह राजन्नपि हापितोऽस्य गतिः स वैश्वानर एव नूनम् // 29 // सङ्गत्य वैश्वानरपापमित्रमयं हि वैश्वानर एव जातः / बलादतो मोचयितुं न शक्यो मृग्यः परः शान्तिविधावुपायः // 30 // शण्वन्नृपो वेदकवाचमेनां गुरोर्मतां हृद्गहने निमग्नः / जगावथोचैर्विदुरोऽस्त्युपायज्ञाताऽत्र जैनो नृपसिद्धपुत्रः // 31 // हृष्टस्तमाकार्य नृपोऽथ हेतुं पप्रच्छ पुत्रस्य कुसङ्गमुक्तेः / बुद्ध्या स विज्ञाय जगौ य एको हेतुस्तमत्रावहितो ब्रवीमि // 32 // .. विनिर्गतोपद्रवराशि चेतःसौन्दर्यमत्रास्ति पुरं प्रसिद्धम् / लोकं वसन्तं किल भाविभद्रं न तत्र मुष्णन्ति कषायचौराः // 33 // कल्याणवल्लीकुसुमैर्गुणौधैर्विस्तारिसौरभ्यमनारतं तत् / अलङ्कते शीतलशीलगेहैर्न तत्र तापो लभतेऽवकाशम् / / 34 // विवेकभानोरुदयाविरामात् कदापि तस्मिन् न तमःप्रचारः / अक्षीणसद्बोधनिधावशोके न तत्र दारिद्रयकथापि लोके // 35 // . . भूमीपतिस्तत्र शुभाशयाख्यो बिभर्ति राज्यं जितराजराजः / सतां हितायाऽहितनाशने च कृतोधमो दुष्टविनिग्रहे च // 36 // अलङ्करोत्येष कलङ्कमुक्तः क्रीडावशेनापि हि यं प्रदेशम् / / ततः प्रणश्यन्त्यरयोऽन्तरङ्गा मृगारिसंसर्गिवनादिवेभाः // 37 // धृति-स्मृति-ही-करुणा-शमायैः कोशोऽस्य पूर्णो गुणरत्नवृन्दैः / विशालशीलाङ्गरथैरजस्र प्रवर्धतेऽस्याऽअतिपन्थिलक्ष्मीः // 38 // सुरासुरस्त्रैणमहाविलासाअकम्म्यचित्तेऽपि हि साधुलोके / आसक्तिदात्री स्थिरताभिधाऽस्य सौन्दर्यलक्ष्मीनिधिरस्ति देवी // 39 // भाति प्रतीकेऽपि निरूपितेऽस्याः भस्मैव रूपं सुरसुन्दरीणाम् / प्रतिप्रतीकं तु निरूपितेयं वेद्यान्तरं शून्यमिवाऽऽतनोति // 40 // पुत्री तयोरस्ति निधिर्गुणानामुत्पत्तिभूमिर्बहुविस्मयानाम् / सुधौघवन्निर्मिततापशान्तिः क्षान्तिर्गतभ्रान्तिरुदारकान्तिः // 41 // निरीक्षणस्यापि हि मूल्यमस्याश्चिन्तामणिर्हिति भूरितेजाः।। मालिङ्गनं यस्तु विधास्यतेऽस्याः स शक्रचक्रादपि पीनपुण्यः // 42 // .

Page #98
ग्लो० 28-57] घेराग्यरतिः। .... स्नेहाञ्चिता दृग्लहरी यदस्याश्चरीकरीति प्रशमस्थितानाम् / शैत्यं सुधाचन्दनचन्द्रमुख्यैन जायते तत् किल तापभाजाम् // 43 // बिभर्ति चेयं नृपते ! स्वभावाद् वैश्वानरेण प्रतिपक्षभावम् / इमां कुमारः परिणीय कन्यामनोदितो हास्यति पापमित्रम् // 44 // उक्त्वेति संमुदितवाचि तत्र दृष्टे मुखे बुद्धिधनस्य राज्ञा / बहिर्विवाहव्यवसायशङ्कामुद्धर्तुमाह स्म निमित्तवेदी // 45 // . . अलं तवानेन नृप ! श्रमेण शक्तो विधौ न ह्ययमन्तरङ्गे / कन्यां स्वयं कर्मविपाकनुन्नः शुभाशयो दास्यति ते सुताय // 46 // कार्यों विषादो न तदत्र राजन् ! ग्राह्या किलैका भवितव्यतैव / अर्थे ह्यशक्ये खलु यः प्रयासं करोत्यसौ यास्यति हास्यभावम् // 47 // छन्नोऽपि पुण्याभ्युदयोऽस्य शश्वद् वैश्वानरानर्थमपाकरोति / मणियथा मुष्टिधृतस्तदेतदवेहि खेदस्य च भेषजं ते // 48 // वाचेति नैमित्तिकपुङ्गवस्य पूर्व विषण्णो मुदितश्च पश्चात् / .. निर्वापितो वारिमुचा पिता मे दवानलप्लुष्ट इवाऽदिरासीत् // 49 // ज्ञात्वापि भूमानथ मामशक्यप्रतिक्रियं दीप्तदुरन्तमोहात् / ..... परीक्षितव्यो भवता कुमार इति प्रीतीतौ विदुरं युयोज // 50 // दिने द्वितीयेऽथ स मामुपेतो किं नाऽऽगतो ह्यस्त्वमितीरितश्च / ..... परिक्षितुं मां स्वविलम्बहेतुं जगौ श्रुतं दुर्जनसङ्गदोषम् // 51 // उक्तं मया वर्णय तं ममापि श्रवःसुधापारणमार्य ! वर्यम् / इतीरितः स्पर्शनदुर्जयस्य दोषप्रबन्धं विदुरो बभाषे / / 52 // क्षितिप्रतिष्ठे नगरेऽत्र कर्मविलासराजोऽस्ति महाप्रतापः / ........ उभे महिष्यो पुनरस्य मुख्य एका शुभश्रीरशुभालिरन्या // 53 // पुत्रौ तयोरेव मनीषि-बालौ गतौ विलासाय वने कुमारौ / ...... दृष्टोऽन्यदा देहवनेऽथ ताभ्यां कश्चित्पुमान् पाशकबद्धदेहः // 54 // छित्त्वाथ बालेन तदीयपाशं पृष्टः स वार्तामसुखस्य तस्य / ...... कृच्छाजगौ मे भवजन्तुरासीदाद्यः सुहृत् स्पर्शनसंज्ञकस्य // 55 // अभूद् मयि स्निग्धतरः सदासौ चकोरकश्चन्द्र इवानुकूलः / प्रतारयामास सदागमस्तं भाग्ये कदाचिन्मम मान्यभाजि // 56 // ततः प्रभृत्येष न मन्यते मां सदागमस्यैव करोति सङ्गम् / ... बिभर्त्ति शुद्धोञ्छपरीषहौषजयादिना मत्प्रतिकूलवृत्तिम् / / 57 // '' ...

Page #99
[तृतीयः सर्गः महोपाध्यायश्रीयशोविनयगणिविरचिता कृतव्यलीकेऽपि न तत्र मेऽभूद् विपर्ययः स्नेहविजृम्भितस्य / / मनागसावप्यनुयाति मां च सदागमासन्निहितः कदाचित् // 58 // अथान्यदा तेन सदागमस्य वचः पुरस्कृत्य कदर्थितोऽहम् / . यास्याम्यगम्यं भवतः पदं द्राग् इतीरयित्वा स जगाम मोक्षम् / / 59 // मित्रस्य तस्याहमसौ वियोगान्मतुं प्रवृत्तोऽस्म्यसुखात्ययाय / इतीरिते स्पर्शनपूरुषेण बालोऽब्रवीत् तं प्रतिबन्धबुद्ध्यै // 60 // .. निदशेनं त्वं किल सज्जनानां स दुर्जनानां भवजन्तुरेव / प्रतारकाणां च सदागमोऽसाविति त्वयि स्नेहपरोऽस्मि बाढम् // 61 // तेनापि मैत्र्यं प्रतिपन्नमस्य विचिन्तयामास पुनर्मनीषी / सदागमस्त्याजयितुं यतेत हातुं न मित्रं सहजं सुधीश्च // 62 // तत् स्पर्शनोऽयं ननु कूटभाषी बालेन बालोचितमेव तेने / ध्यात्वैवमेतेन दधौ स मैत्रीमाभासमात्रान्न तु चित्तभावात् // 63 // न्यगादि ताभ्यामिदमाशु पित्रोर्वृत्तं पिता प्राह शुभं व्यधायि / .. सदातनः स्पर्शननिर्मितेऽर्थे तस्य स्वभावः प्रतिकूलवृत्तिः // 64 // बालस्य माता तु तुतोष यस्मात् सा स्पर्शनाधीननिजेष्टसिद्धिः / मनीषिमाता तु बभार खेदं स्मृत्वा चिरं तद्विहितव्यलीकम् // 65 // बालस्ततः स्पर्शनबद्धरागो हृदा सदाऽऽस्ते चकितो मनीषी / सुखं न विश्रम्भविनाकृतं स्यादित्यङ्गरक्षं स जगाद बोधम् // 66 // त्वयास्य कार्याऽनघमूलशुद्धिर्यथा भवेन्मेऽवितथोऽवभासः / तेनाथ मुक्तः प्रणिधिः प्रभावो भ्रान्त्वा समेतः स जगाद सर्वम् // 67 // नाप्ता प्रवृत्तिर्बहिरङ्गदेशे मया गतेनेति गतोऽन्तरङ्गे / स्मयाकरः पातकसम तत्र दृष्टं पुरं राजसचित्तनाम // 68 // अश्रेयसां राजपथः पृथूनां कल्याणमार्गाचलवज्रपातः। लुण्टाकचूडामणिरुग्रवीर्यस्तत्रेक्षितो रागमृगेन्द्रराजः // 69 // परानपेक्षोऽभिमतप्रवृत्तौ जगद्वशीकर्तुमलम्भविष्णुः। पापप्रकारो पटुधीरमात्यो दृष्टोऽस्य जिष्णुर्विषयाभिलाषः // 70 // अत्रान्तरे च ध्वनदध्वकर्षि मिथ्याभिमानादिरथप्रथाढ्यम् / गर्जन्ममत्वादिगजं प्रधावदसंयमायुद्धतवाजिराजि // 71 // मदातिरेकोत्सुकचापलादिपदातिकन्दर्पकृतप्रयाणम् / विलास-हासादिविचित्रतूर्यकोलाहलं तन्मिलितं बलं द्राक् / / 72 //

Page #100
प्रलो०-१४-८६] बैराग्यरतिः / - पृष्टोऽस्य हेतुं पुरुषो विपाको निर्बन्धबद्धोऽत्र तदाऽऽ[च चक्षे / जगज्जिगोषुः स्वनरानमात्यः प्राक् स्पर्शनादीन् प्रजिघाय पश्च / / 73 / / / / काष्टा परा साहसिकाग्रिमाणां दुर्दान्तवर्गस्य निदर्शनं च / .. अवार्यधैर्यप्रभवः परीक्षास्थानं ध्रुवं ते परवञ्चकानाम् // 74 // . जगजितप्रायममीभिरुच्चस्तान् स्पर्शनादीनभिभूय चैकः / / सन्तोषनामा कतिचित् प्रसह्य मुक्तौ नगयाँ मनुजान्निनाय / / 75 / / श्रुत्वेति सन्तोषजयाय राजा प्रगल्भतेऽसौ परिवारयुक्तः / पराभवं स्वस्य भटाः पदातेस्तेजोऽभिरामाः कतमे सहन्ते ? / / 76 // गतो महामोहमहीन्द्रनाम्नो नृपोऽथ तातस्य सपादमूलम् / दृष्टः स तेनासमलम्बमानरजस्तमोभ्रूयुगलाभिरामः // 77 // सितास्मिताश्मश्रुधरः प्रकम्प्राऽविद्याजराजीर्णशरीरयष्टिः / विशालतृष्णाभिधवेदिकायां धर्मस्थितिव्यत्ययविष्टरस्थः // 78 // पृष्टं शरीरे कुशलं नतेन प्रोक्ता च तेन प्रकृतप्रवृत्तिः / / जगौ महामोहनृपोऽथ युक्तो ममैव वृद्धस्य रणाभियोगः // 79 // यशःप्रवाहेन रणे हि वृद्धाः प्रक्षालिताऽशक्तिकलङ्कपङ्काः / / दीप्तिं परां यान्ति धनु तस्तत् प्रस्थानमस्थानमुखं ममेदम् // 80 // इदं महाभोहनृपोऽभिधाय रागादियुक्तश्चलितो जयाय / कोलाहलोऽयं तदिति प्रतीहि गच्छाम्यहं चाग्रबले नियुक्तः // 81 // लब्ध्वा ततः स्पर्शनमूलशुद्धिं समागतोऽहं भवतः समीपम् / सन्तोषमाकर्ण्य सदागमस्य स्थाने तु वर्ते हृदि संशयालः // 82 // इदं निशम्यैव जगाम बोधः सह प्रभावेण मनीषिपार्छ / वृत्तान्तमाचष्ट यथोपनीतं तुष्टिं [च] पुष्टिं च ययौ ततोऽसौ // 83 // पृष्टोऽन्यदा स्पर्शन एव तेन सदागमेनैव कदर्थितस्त्वम् / स प्राह वाचैव स मेऽपकारी व्यापार्य सन्तोषमतीवदुष्टम् // 84 // अथास्तशङ्को विषयाभिलाषभृत्यं जगद्वश्चनसावधानम् / जानन्नसौ स्पर्शनमन्वतिष्ठत् स्वार्थाय विस्रम्भमनेन बाह्यम् / / 85 // अथान्यदा देहमनुप्रविश्य बालस्य बाढं निजयोगशक्त्या / स स्पर्शनोऽवाच्यरसानुविद्धां वाञ्छां मृदुस्पर्शगतां वितेने // 86 // 1. रुचैरत्रान्तरे तानभिभूय चौरः / सन्तोष //

Page #101
[तृतीयः सर्गः महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता मनीषिणस्त्वेष तथा न चक्रे स्वभावभेदाकलनाद् विकारम् / दाहावहो भस्मकवज्जनानां लौल्यं हि दोषो न धृतिस्तु भोगे // 87 // प्रदर्शिता द्यौर्भवता ममेति बालस्य वाचा स दधौ प्रमोदम् / मनीषिणस्त्वस्वरसां निशम्य हीगस्तदानीमुपचारवाचम् // 88 // निशम्य बालस्य तुतोष माता विजृम्भितं स्पर्शनयोगशक्तेः / मनीषिणः खेदमियाय किन्तु माध्यस्थ्यमालक्ष्य सुशोच नोच्चैः // 89 // बालस्य रुष्टोऽथ परस्य तुष्टो निशम्य तत् कर्मविलासराजः / जहाति बालोऽथ कुलस्य लजां दिवानिशं स्पर्शनबद्धरागः // 90 // गम्यामगम्यां च न वेत्ति काचिन्नारीषु गृद्धो न बिभेत्यनीतेः / नापेक्षते चैष गुरूपदेशं स्वहास्यतां नाकलयत्यशङ्कः // 91 // निवारयिष्यन्नहितप्रसङ्गं कृपापरः स्पर्शनमूलशुद्धिम् / जगौ मनीषी पुरतोऽस्य तत्तु गतं लुठित्वा किल पार्श्व एव // 12 // दृष्टार्थरागी करभो ने वेत्ति रसं ह्यदृष्टार्थकथासितायाः / बालेरणायासमिति प्रहाय तूष्णीं स्थितः स्वार्थपरो मनीषी // 93 // अथान्यदा कर्मविलासराजसामान्यरूपी तनयः समेतः / तं स्पर्शनस्तौ च समालिलिङ्गुलेरितः स्पर्शनमेष भेजे // 14 // तेनापि विस्मापितमस्य चेतो जगौ मनीषी पुनरस्य दोषम् / फलानुभूतेरविशङ्क्यभावाद् द्वयोर्विलासे स बभार शङ्काम् // 95 // . अम्बां स पप्रच्छ विशिष्य तत्त्वं जिज्ञासमानोऽथ जगाद साऽपि / द्वयानुरोधादविरोधभाजा ग्राह्यस्त्वयेद्धोऽवसरे हि पक्षः // 96 // अर्थद्वये भेदिनि संशयालुः कुर्वीत यः कालविलम्बमेव / मनोरथः सिद्धयति तस्य नूनं सिद्धो यथोच्चैमिथुनद्वयस्य / / 97 // तथाहि - ऋजोर्नृपस्य प्रगुणाख्यदेव्याः पुत्रोऽस्ति मुग्धः स्मरतुल्यरूपः / तस्यास्ति भार्याऽकुटिलाभिधाना पुलोमपुत्री रतिरूपजैत्री // 98 // मुग्धोऽन्यदा नूतनचूतवल्लीविलासरम्ये विपिनं वसन्ते / गतः सभार्यः कुसुमोच्चयाय प्राक्पुष्पपूर्त्यागमनं नियम्य // 99 // इतश्च कालज्ञ-विचक्षणाख्यं समागतं व्यन्तरयुग्ममत्र / कालज्ञचेतोऽकुटिलां निरीक्ष्य क्षुब्धं रिंसोच्छूितफेनमासीत् // 100 // विचक्षणाया अपि मुग्धरूपे मग्नं मनः कूप इवाश्मखण्डम् / द्वाभ्यां द्वयोर्वञ्चनतत्पराभ्यां रूपं परावृत्य मुदोऽनुभूताः // 101 //

Page #102
प्रलो० 87-115 ] वैराग्यरतिः / गृहागतं तन्मिथुनद्वयं च स्नेहाब्धिबिम्बोदयवद् दिदीपे / अयं प्रसादो वनदेवताया इति प्रतीत्यर्जुरवाप तोषम् // 102 // सर्वोऽपि हर्ष प्रगुणादिवर्गः केलिप्रियः कालविदप्यवाप / / विचिन्त्य भार्याऽऽचरणं विरूपं तां हन्तुमैच्छत् स च दुष्टशीलाम् // 103 // पुनः स दध्यौ ननु तुल्यशीलावावां हतायां च मयाऽङ्गनायाम् / न स्यान्नृशंसेऽकुटिला प्रतीतिरित्याश्रितः कालविलम्बपक्षम् // 104 // विचक्षणाऽप्येनमुपेत्य तस्थावुभौ मनुष्याचरणे प्रवृत्तौ / अथान्यदा मोहलयाभिधाने वने समेतः प्रतिबोधसूरिः // 105 // राजा गतस्तत्पदवन्दनाथ श्रोतुं निविष्टो वचनामृतं च / कालज्ञमुख्या अपि तं प्रणम्य तुष्टा यथास्थानमथोपविष्टाः // 106 // दुरन्तदोषं विषयानुषङ्गे त्यागे च तस्यातिशयं गुरूक्तम् / निशम्य लीने घनमोहजाले सद्दर्शनं व्यन्तरयुग्ममाप // 107 // विनिर्गतै गथ तद्वपु-यां श्याभैश्च रक्तैर्घटिताणुपुत्रैः / पश्चान्मुखी स्त्री तरला स्थितैका ज्वालेव धूममलिना कृशानोः // 108 // विषय कालज्ञ-विचक्षणाभ्यां दुःशीलभावानुशयोदिताश्रु / शुद्धिः कथं नौ भवितेति पृष्टः ? प्रकृष्टयोगो भगवानुवाच // 109 // अयं हि भद्रौ ! भवतोर्न दोषः स्वरूपतो निर्मलयोः सदैव / अस्याः परं दूरमवस्थिताया नार्या अनार्याचरणे रतायाः // 110 // पृष्टोऽथ ताभ्यां भगवन् ! किमाख्या दुष्टेयमित्याह महानुभावः / / 'प्रवर्तिका दोषगणस्य धर्मनिवर्त्तिकेयं ननु भोगतृष्णा // 111 // ... करालकालानलकालमेघसंमूर्च्छितेव प्रलयस्य वृत्तिः / रजस्तमोभ्यामवगुण्ठितेयं भयाय केषां न विवेकभाजाम् ? // 112 // तावाहतुर्मुक्तिरनिष्टशक्तेरस्याः सकाशात् कथमावयोः स्यात् / / ज्ञानी जगावन्यभवे भवित्री सम्यक्त्वयोगान पुनर्भवेऽस्मिन् // 113 // आत्तं ततो दर्शनमेव ताभ्यामथ स्वदुष्टाचरणप्रवृत्त्या / ऋजुर्महीशः कुटिला च देवी यान्ति स्म मुग्धोऽकुटिला च खेदम् // 114 // अथो चतुर्णामपि विग्रहेभ्यो विनिर्गतं पाण्डुरडिम्भरूपम् / . यूयं मयोचैः परिरक्षितानि भयं न युष्माकमिति ब्रुवाणम् // 115 // तदेव चान्वग्निरियाय कृष्णमन्यत् ततः कृष्णतरं विरूपम् / 1. 'शीलावुभौ ह // 2. शः प्रगुणा च //

Page #103
तृतीयः सर्गः महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता प्रवर्धमानं च निवार्य दधे शुक्लेन तद्धस्ततलप्रहारात् // 116 // तदाह सिद्धान्तरहस्यवेदी न तत्त्वशुद्धेषु भवत्सु दोषः / / किन्तु द्वितीयं खलु डिम्भरूपं निबन्धनं दूषणसन्ततीनाम् // 117 // अज्ञानमेतद् धनकष्टरूपं प्रवर्तकं मोहपरिच्छदस्य / / न भोगतृष्णाऽपिं तनोति मूलाज्ञानं विना दुष्टतरां प्रवृत्तिम् // 118 // अपारसंसारसमुद्रमध्ये गले शिलेयं पततां जनानाम् / इदं हि साक्षान्नरकस्य कुण्डं छन्नः शिवाध्वन्ययमन्धकूपः // 119 // इतश्च यत् कृष्णतरं द्वितीयं विनिर्गतं तत् खलु पापनाम / संसारचक्रे वसतां जनानां संक्लेशजालस्य तदेव मूलम् // 120 // ... शुक्लेन डिम्भेन निवारितं तत् प्रवर्धमानं पुनरार्जवेन / इदं हि शुद्धाशयहेतुभूतं पापानुबन्धं प्रसभं निहन्ति // 121 // ब्रूते यदेतत् परिरक्षितानि मयैव यूयं तदतः प्रमाणम् / अज्ञानजं पापमपोह्य यस्मान्मार्गानुसारित्वमिदं विधत्ते // 122 // .. . अनार्जवं दुष्कृतजन्मभूमिरजन्मभूमिस्तु विपर्ययोऽस्य / अनार्जवं संयमधूमकेतुर्विशुद्धिहेतुर्भुवमार्जवं तु // 123 // किं भोगदावानललब्धदाहैः किं वा कृतज्ञानसुधावगाहैः ? / भाव्यं मनुष्यैरिह यद्धितं वो भृशं भजध्वं तदृजुस्वभावाः // 12 // आस्था सतां का परिणामतापसंस्कारदुःवर्गहनेऽत्र लोके / / समूलमुन्मूलितदुःखवल्लिः सदा सुखी साधुजनं विना कः ? // 125 // .... इदं निशम्यर्जुमुखाः प्रबुद्धा ययाचिरे चारुदिनं व्रताय / तदेव चादशि मुनीश्वरेण तत्रैव दीक्षां जगृहुस्तदा ते // 126 // तेभ्यः प्रणेष्टे खलु कृष्णडिम्मे शुक्लं पुनस्तत्तनुषु प्रविष्टम् / तद्धन्यतां चात्मविपर्ययं च दध्यौ तदा व्यन्तरयुग्ममुच्चैः // 127 // गुरून् मुनीश्च प्रणिपत्य तुष्टौ सम्यक्त्वलाभादथ दम्पती तौ / स्थानं गतौ स्वं वपुषोः प्रविष्टा तयोस्तदानीमथ भोगतृष्णा // 128 // परं न सा दोषविवृद्धयेऽभूत्तचेतसोर्दर्शनशुद्धिभाजोः / पूर्वप्रवृत्ताऽपि कृतौषधस्य रुजेव पथ्यान्नभुजः शरीरे // 129 // अथान्यदा तौ रहसि स्थितौ प्राग् दुश्चिन्तिते कालविलम्बपक्षम् / सिद्धान्तयन्तौ स्म मिथोऽभिलापाद् वित्तः स्वनाम्नोश्चरितार्थभावम् // 130 // शितिडिम्भरूपे शुक्लं // 1.

Page #104
ग्लो० 156-144] - वैराग्यरतिः। सामान्यरूपाऽऽह तदङ्गजासौ सन्दिग्धपक्षद्वितये विलम्बः / एकार्थसिद्धं प्रति पर्यवस्यस्तयोरिव स्ताद् भवतोऽपि भद्रः // 131 // वांसि बालस्य मनीषिणश्चाऽन्तरान्तराऽसावनुवर्तमानः / प्रमाणयन् मातृवचो बभार प्रवृद्धवेलस्तिमिताब्धिसाम्यम् // 132 // माताऽथ बालस्य वपुःप्रविष्टा स्वयोगशक्त्या सुखकारणाय / स्फुटत्रिदोषः स निसर्गदुष्टो बभूव दुष्टद्वयसङ्क्रमेण // 133 // असौ ततः कामयते कुविन्दमातङ्गनारीरपि मुक्तलजः / उपेक्षमाणेन जनापवादं त्यक्तं न तेनात्र किमप्यकृत्यम् // 134 // निवारयन्तं च भियाऽपवादान् मनीषिणा वेत्ति स मध्यबुद्धिम् / प्रतारितं स्नेहपरं परं स्वं सामग्र्यमुवीक्ष्य न माति चित्ते // 135 // ज्ञातं ततो मध्यमबुद्धिनापि न कामतेऽस्मिन्नुपदेशशक्तिः / कृतप्ररोहाश्चितकृष्णभूमिः शिलातले किं कुरुतेऽम्बुवृष्टिः ? // 136 // गृह्णन् बलिं किंशुकमांसपेशीविकीर्णपुष्पालिरजाः प्रजानाम् / / उन्मादको भूत इवोपतस्थेऽन्यदा वसन्तः पिकगीतमत्तः // 137 // बालस्तदा स्पर्शनमातृयुक्तः क्रीडापरो मध्यमबुद्धिनामा / लीलाधरं नाम वनं जगाम ददर्श तत्र स्मरचैत्यमुच्चैः // 138 // त्रयोदशीनाम्नि दिनेऽर्थिलोकैर्महामहे तत्र विधीयमाने / कुतूहली तत्र गतः स चैत्ये ददर्श गुप्तं स्मरवासहर्म्यम् // 139 // द्वारेऽथ संस्थाप्य वयस्यमेको मध्ये प्रविष्टः सहसैव बालः / / पस्पर्श तत्राऽजमृणालमृद्वी प्रसुप्तकन्दर्परतिं च शय्याम् // 140 // प्रसृत्वरस्पर्शनमातृदोषः सुष्वाप तत्राथ विहाय भीतिम् / इतश्च देवी हरिमर्दनस्य समागता मन्मथकन्दलीह // 141 // असौ स्थितः काष्ठमिवाथ लीनो लज्जा-भयाभ्यां प्रविलुप्तचेष्टः / पस्पर्श बालं रति-कामयुग्मं साऽप्यर्चयन्ती सुविलेपनेन // 142 // तप्तायसि क्षिप्त इवाथ मीनस्तं स्पर्शमासाद्य स तापमाप / इयं क लभ्येति मुहुः शुशोच तत्रैव निःश्वासततीर्मुमोच // 143 / / तदागतो मध्यमबुद्धिरन्तः शय्यासुखस्पर्शवशोऽपि दध्यौ / सतां न गम्या सुखदाऽपि शय्या देवाश्रिता रूपवतीव माता // 144 // 1. नस्य तत्रागता मन्मथकन्दली द्राक् // 141 // असौ //

Page #105
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ तृतीयः सर्गः जगौ च बालं ननु देवशय्यास्वापो न युक्तस्तव मित्ररूप ! / / उपेक्षितं तस्य वचोऽपि तेन तद्वयन्तरोऽथ प्रचुकोप तस्मै // 145 // बद्ध्वा कृतः कण्ठगतासुरेष प्रमोचितो मध्यमबुद्धिनाऽथ / भृशं पतित्वा पदयोर्दयोच्चस्वान्तेन सर्वैरपि गर्हितोऽसौ // 146 // शिक्षाऽसहं कर्मविलासराजस्तं दुर्विनीतं परिभाव्य रुष्टः / अवारयत् स्वं परिवारमेवं विषद्रुमेऽस्मिन्न हितं विचिन्त्यम् // 147 // पृष्टोऽन्यदा मध्यमबुद्धिनाऽसौ कचिन्निराबाधमिदं वपुस्ते ? / स प्राह बाधा न शरीरके मे चित्ते परं मन्मथकन्दली या // 148 // दध्यावथो मध्यमधीर्मनोऽस्य स्थाने यदेषाऽतिशयस्य भूमिः / द्वारि स्थितोऽस्याः सुखमन्वभूवं स्पर्शस्य यत् कापि हि तन्न लभ्यम् // 149 / / परं परस्त्रीगमनं कुलस्य कलङ्क इत्येनमवारयत् सः / स प्राह नायुर्मम तां विनेष्टं मौनं ततो मध्यमधीश्चकार / / 150 // गन्तुं प्रवृत्तोऽथ स राजमार्ग तमन्वगाद् मध्यमधीर्निशायाम् / निनाय कश्चित्पुरुषो मयूरबन्धेन बद्ध्वाऽथ तमभ्रकुक्षौ // 151 // कृष्टाऽसिरुचैरनु तं दधावे स्नेहान्वितो मध्यमधीर्निशायाम् / नासादितोऽसौ गतया निशाऽपि दिनानि सप्तास्य तथा व्यतीयुः // 152 / / जीर्णेऽधकूपेऽथ कुशस्थलेऽसौ प्रक्षेप्तुमैच्छद्विरहार्दितः स्वम् / निवार्य पृष्टश्च स नन्दनेन हेतुं जगौ मित्रवियोगमत्र // 153 // स प्राह तुष्टोऽस्मि गृहाण मित्रं यमाशु मांसास्रहुतीः प्रदातुम् / . . विद्याधरः शत्रुविनाशिविद्यासिद्धयै हरिश्चन्द्रनृपस्य जहे // 154 // ममाप्तिोऽसावधुनैव राज्ञा तवैव भाग्यादिति याहि नीत्वा / नीतो गृहे मध्यधियाऽथ बालः क्रमेण जातो विगतक्षतार्तिः // 155 // पृष्टोऽथ दुःखं तव कीटगासीदित्यब्रवीदष्टशते जपानाम् / दिनानि सप्ताहुतयः प्रदत्ताः पृथक् पृथग् मे रुधिरेण पूर्णाः // 156 // 'निरीक्ष्य राजा करुणं रटन्तं दन्तैर्दयामयि शीञ्चकार / विद्याभृताऽवार्यत नैष कल्पस्तेनार्पितं मे नरकस्य दुःखम् // 15 // समागतोऽन्वेष्टुमुदन्तमस्य लोकानुवृत्त्यापि मनीषिनामा / शुश्राव तन्मुग्ध इवाऽनुभूतमवारयत् स्पर्शनपापसङ्गम् // 158 // . 1. मां प्रक्ष्य राजा //

Page #106
ग्लो० 145-173] वैराग्यरतिः। आधूय मूर्धानमथाऽऽह बालो महार्थसिद्धौ क इवाऽन्तरायः ? / दुःख कियन्मे ? यदि तां लभेऽहं प्राणैः क्रयं साहति तद्वदिष्टा // 159 // तं कालदष्टं परिभाव्य हस्ते नीत्वा ययौ मध्यधियं मनीषी।। जगौ च लोहेऽत्र निविश्य मूढ ! कथं तितीर्व्यसनाम्बुराशिम् ! // 160 // स प्राह सम्यग् विहितं त्वयेदं ममालमेतेन तवामतेन / तातादयः किं ननु जानतेऽदो ? जगौ मनीषी जगदेव वेत्ति // 161 // तत् कीदृशं चित्तमभूदिहार्थे तातस्य मातुश्च तवेति पृष्टः / जगौ मनीषी मम निर्गुणेऽभूद् बालेऽत्र माध्यस्थ्यमबालभावात् // 162 // सङ्क्तिश्यमानस्य दया तवोचैरास्था निजात्मन्यपमित्रहानात् / हर्षो गुणाढ्ये भवजन्तुधीरे तातस्य चैकः परिदीर्घहासः // 163 / / सम्पद्यते यन्मयि कोपिते तद् बालो ह्यवापेति जहर्ष तातः / सामान्यरूपा तु पराभवौधे गतः क पुत्रेति शुशोच बाढम् // 164 // प्रीता मदम्बा तनयस्य नाभूदपाय इत्याप पुरं तु हर्षम् / बालस्य दुःखात् करुणां त्वदर्तेर्गुणाग्रहित्वं मयि शान्तदुःखे // 165 // श्रुत्वेत्यदो मध्यमबुद्धिरन्तर्विचारयामास हहाऽस्य दुःखे / क्षारः क्षते विश्वजनापवादो ममाऽप्युपेक्ष्योऽयमतोऽस्तु नित्यम् // 166 // सस्पर्शनाऽम्बा मुदिताऽथ बालं प्रोत्साहयामास न साधुखिन्नः / मनीषिवत् सुष्टु न वञ्चितोऽसि भोगान्न भीतोऽसि गिरा जनानाम् // 167 // अथ प्रदोषे गत एव बालोऽवधीरितो मध्यमबुद्धिनाऽपि / अलक्षितो राजगृहे प्रविष्टो ददर्श राज्ञी तनुमण्डनोत्काम् / / 168 // शय्यां स शून्यां सुखमध्यशेत दैवात् तदा भूपतिराजगाम / कदर्थयामास कृतापराधं क्रूरैनैरैस्तं नरकाभदुःखैः // 169 // त्रिकादिमार्गेऽथ नृपाज्ञयाऽसौ बम्भ्रभ्यमाणः खरपृष्ठनिष्ठः / उल्लम्बितस्तुङ्गतरोः शिखायां दिनात्ययेऽगानगरं च लोकः // 170 // दैवात् तदानीं त्रुटितश्च पाशः पपात भूम्यां च मुमूर्छ बालः / / लब्ध्वा च संज्ञां पवनान्निशाया यामे गते स्वीयगृहं जगाम // 171 // वृत्तान्तमाकर्ण्य मनाक् तमासीत् प्रेम्णो लवान्मध्यधियो विषादः / मनीषिवाक्यस्मरणप्रमोदाच्चित्तेऽस्य माध्यस्थ्यमथोल्ललास // 172 // अथान्यदा स्वीयविलाससंज्ञे सूरिखने ज्ञानरतिः समेतः / तृष्णालतायाः परशुर्मनीषाचक्रस्य नाभिर्नयसिन्धुचन्द्रः // 173 //

Page #107
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [तृतीयः सर्गः और्वानलो लोभमहार्णवस्य महौषधिः क्रोधभुजङ्गमस्य / वज्रं स्मयादेरनवद्यविद्यावतारतीर्थं निकृतिद्रुमाग्निः // 174 // अत्रान्तरे स्पर्शनविप्रियस्य मनीषिणः कर्मविलासराजः / इच्छन् प्रदातुं कुशलानुबन्धं व्यापारयामास भृशं तदम्बाम् // 175 // दध्यौ च यद्यप्ययमेति नित्यं भोगानभिष्वङ्गसुखं तथापि / छायैकदानादिव निर्जरद्रो स्माद् यशस्तेन बहु प्रदेयम् // 176 // अधिष्ठितोऽसौ निजयोगशक्त्या मात्राऽथ पित्रा विहितप्रसादः / " सिक्तोऽमृतेनेव गताङ्गतापो गन्तुं प्रवृत्तो रुचिरं वनं तत् // 177 // आकारयामास स मध्यबुद्धिं नृपेण तस्यापि च संज्ञिताऽम्बा / सा तुल्यवीर्येति विचित्रकार्या तनौ तदा मध्यधियः प्रविष्टाः // 178 // ऐच्छत् ततः सोऽपि च तत्र गन्तुं बालो बलामोटिकया प्रवृत्तः / त्रयोऽपि तत्रोपगता विशालं प्रमोदमौलिं ददृशुर्जिनौकः // 179 // जिनेन्द्रबिम्बं प्रणिपत्य तत्र मनीषिणा दक्षिणभागनिष्ठः / आगामिभद्रेण गुरुर्ववन्देऽनुरोधतो मध्यधियाऽपि तस्य // 180 // बालः पुनः स्पर्शनमातृयोगात् तस्थावनम्रोऽथ मुदा समीयुः / सुबुद्धिमन्त्री हरिमईनश्च राजा च देवी स्मरकन्दली च // 181 // तेषूपविष्टेषु विधेः प्रणम्य धां गिरं ज्ञानरतिर्दिदेश / तत्त्वावसायाहतप्रमाथिमहाविपर्यासनयप्रबन्धाम् // 182 // . अत्रान्तरे प्राह महीमहेन्द्रः स्वामिन् ! किमादेयमिहाऽस्ति लोके / जेगौ गुरुभूधव ! धर्म एव सतामुपादेयतया प्रसिद्धः // 183 // तत् किं न सर्वे कलयन्ति धर्ममिति ब्रुवाणं नृपमाह सूरिः / हितेऽपि दुष्टेन्द्रियमोहितत्वात् प्रवर्त्तते न स्वरसेन लोकः // 184 // उन्मत्तमासाद्य भृशं प्रहृष्यन्नुधूलयन् भूतिमुदारशक्तिः / अलङ्कृतो भोगिभिरिन्द्रियोघो नृणां स्फुटं शङ्कर एव भाति // 185 / / पथप्रवृत्तानपि शास्त्रपाठकशाप्रहारानवधीरयन्तः। हृत्वा जनानिन्द्रियशूकलाश्वा नयन्ति संसारवनं दुरन्तम् // 186 // धृत्वा किलाऽग्रेषु कराङ्गुलीनां ये दण्डवत् क्ष्मामपि नाटयन्ति / तेऽपीन्द्रियैर्नाटितमिन्द्रमुख्या नात्मानमुद्धर्तुमहो ! समर्थाः // 187 // 1. सूरिभाषेऽनघधर्म //

Page #108
प्रो०१७-२०२। - वैराग्यरतिः। तस्मान्महाराज ! सुदुर्जयानां मन्तुः समग्रोऽप्ययमिन्द्रियाणाम् / / उपेयवाञ्छाविपरीतवृत्तिनृणामुपायेष्विह या प्रवृत्तिः // 188 // उक्त्वेति सामान्यत एव सूरिर्मनीषिबोधाय जगौ विशिष्य / दूरे किलाऽन्यानि जगज्जयाय राजन्नलं स्पर्शनमेकमेव // 189|| इदं हि तीक्ष्णेषुरिवाङ्गभाजां हृदि प्रविश्यैव भिनत्ति मर्म / व्याप्यैव देहं प्रवितीर्णदाहं प्रत्याहृते?र्लभतां तनोति // 190 // राजाऽऽह किं सन्ति न सन्ति वा तज्जये समर्था जगतीह लोकाः ? / गुरुर्जगौ ते विरलास्तु सन्ति तत्रापि हेतुं शृणु सावधानः // 191 // चतुर्विधाः सन्ति जघन्यमध्योत्कृष्टास्तथोत्कृष्टतमाश्च लोकाः / अत्युत्तमास्तत्र हि ते निरस्तं येरेतदासाद्य जिनागमार्थम् // 192 // गृहेऽपि ते ब्रह्मरता विलौल्या दीक्षां पुनर्भागवतीमवाप्य / भूस्वाप-लोचादिविशिष्टकष्टैर्निर्हृय तन्मोक्षसुखं लभन्ते // 193 / / आकर्ण्य कर्णामृततुल्यमेतद् वचो विचारं विदधे मनीषी। गुरुर्जगौ स्पर्शनमीदगेव बोधप्रभावो निजगाद यादग् // 194 // नूनं तदेतत् पुरुषच्छलेन प्रतारणायोपनतं जनानाम् / चिक्षेप यश्चैनमसङ्गयन्त्रे महोत्तमोऽसौ भवजन्तुरेव / / 195 / / इत्युक्तभावार्थरसज्ञमग्नः शुश्रूषया विस्मितमीक्षमाणः / मनीषिणं मध्यमधौर्बभाषे किं तत्त्वमुत्प्रेक्य सुभावितोऽसि ! // 196 // स प्राह मित्राऽयमगूढ एव भावश्चमत्कारकरो न किं स्यात् ? / यदर्जयं यच्च दुरन्तदोषं तवैव तत् स्पर्शनमित्रमुक्तम् // 19 // विसिस्मिये मध्यमबुद्धिनापि बालो न किञ्चित् कलयाश्चकार / दत्तैकदृष्टिर्मनुजेशपल्यामाचार्यवाक्यश्रुतिविस्मितायाम् // 198 // स्मिताम्बुपूरे घनकेशपाशध्वान्ते च मग्नं स्तनपर्वतेऽस्याः / भग्नं च भिन्नं च कटाक्षबाणैर्मनोऽस्य पर्याकुलतां जगाम // 199 / / न ब्रह्मणो ब्रह्मविदः किलेयं स्मरस्य शृङ्गारविदस्तु सृष्टिः / अक्षितैर्मामियमीक्षमाणाऽभिवाञ्छतीत्येष मृषापगर्वम् // 20 // सुरिर्बभाषे कथितं स्वरूपमत्युत्तमानां तदथोत्तमानाम् / ब्रवीमि यैः स्पर्शनमेतदाप्य मानुष्यकं शत्रुतयाऽवबुद्धम् // 201 // बोधप्रभावेन च मूलशुद्धिं विधाय येऽस्मिन् चकिता भवन्ति / / उपेक्षितायोग्यजनाश्च मार्गावतारदक्षाश्च निजाश्रवानाम् // 202 //

Page #109
37 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [वतीय सर्गः स्थित्यै तनोस्तत्प्रियमाचरन्तोऽप्यपास्तलोभा भृशमुत्तमास्ते / स्वस्मिन् मनीषी श्रुतमेनमर्थमयोजयद् मध्यमधीस्तु तस्मिन् // 203 // स्वरूपमुञ्चैरथ मध्यमानां जगौ गुरुः स्पर्शननोदिता ये। मुह्यन्ति संसारसुखे विचित्रे संशेरते पण्डितनोदिताश्च // 204 // दधत्यलं भेदिनियोगि-भोगिमतद्वये कालविलम्बपक्षम् / स्पर्शानुकूला अपि लोकलज्जावशेन नात्यन्तविरूपचेष्टाः // 205 // बुद्ध्वाऽपि वाक्याद् विदुषां विशेषमदृष्टदुःखा न तदाऽऽचरन्ति / अकीर्तिभाजश्च जघन्यसङ्गात् कुर्वन्ति विद्वद्वचनानुवृत्तिम् // 206 // ते मध्यमा मध्यमबुद्धयः स्युरितीदमाकर्ण्य स मध्यबुद्धिः / स्वस्मिन् स्वसंवेदनतो युयोज सर्व मनीषी च विविच्य तस्मिन् // 207 // गुरुर्बभाषेऽथ जघन्यरूपं यैः स्पर्शनं बन्धुतयाऽवबुद्धम् / कुप्यन्ति ये च प्रियभाषकाय येऽनार्यकार्याद् भुवि न त्रपन्ते // 208 // दुःखादखिन्ना गलिगोस्वभावान्मुखं मुहुर्ये विषये क्षिपन्ति / असद्ग्रहग्रस्तधियस्तपस्विप्रत्यर्थिनस्तेऽत्र जना जघन्याः // 209 // मनीषिणा मध्यमबुद्धिना च विनिश्चितं वाक्यमिदं निशम्य / / जघन्यवृत्तं स्फुटमेव बाले व्याक्षिप्तचित्तो न विवेद बालः // 210 // अथाऽऽह सूरिणिता नरेन्द्र ! जघन्यभाजो बहुलास्त एव / स्तोकास्तदन्ये स्विति नैव सर्वे धर्म सृजन्तीति हि युक्तमुक्तम् // 211 // अत्रान्तरे प्राह सुबुद्धिमन्त्री श्राद्धः किमेतेषु पुनर्निमित्तम् ? / गुरुर्जगौ मातृविभेद एव सर्वोत्तमस्तु स्वविलासरूपः // 212 // प्रत्यब्रवीद् मन्त्रिवरः किमेते सदास्थिता वा परिवृत्तिभाजः ? / गुरुर्जगी कर्मविलासक्लप्तविवृत्तिभाजोऽपि विनाऽन्यमन्ये // 213 // मनीषिणाऽचिन्त्यत युक्तमेतद् मातुश्च तातस्य विज़म्भितं मे / / सुबुद्धिना पृष्टमथो महात्मन् ! केन स्युरुत्कृष्टतमा मनुष्याः ! // 214 // गुरुर्बभाषे न विनाऽस्ति हेतुः सर्वोत्तमत्वे निजवीर्यलाभम् / समाधिभाजः स च भागवत्या प्रव्रज्ययैव प्रथतेऽनुपाधिः // 215 // दध्यौ मनीषी मम सैव युक्ता लातुं कृतं शेषविडम्बनाभिः / .. व्रताहेच्छा च मनीषिणोऽभूदशक्यधीमध्यधियोऽधिका च // 216 // पुनः सुबुद्धिनिजगाद मन्त्री धर्मो न नस्तादृशवीर्यहेतुः / गुरुर्जगौ मध्यमवर्गयोग्यः परम्पराहेतुरसौ प्रसिद्धः // 21 // .. .

Page #110
लो० 203-232] वैराग्यरतिः। . क्लेशौघविध्वंसकरी हि दीक्षा गृहेऽपि धर्मो भवतानवाय / श्रुत्वेत्यदो मध्यमधीरियेष श्राद्धस्य धर्म स्वबलानुरूपम् // 218 // इतश्च बालो निहतः स्मरास्त्रैरभिप्रियां धावति भूभृतः स्म / तद्भलिलुप्ताक्षतया न दृष्टा सभाऽपि संकल्पतमोमयेन // 219 // क एष ? इत्याशु नृपेण दृष्टो दृष्ट्या प्रकोपारुणया स भीतः / स्मरग्वरः शान्तिमियाय लब्धं चैतन्यमुत्पन्नमतीवदैन्यम् / / 220 // नंष्टुं प्रवृत्तः शिथिलाङ्गसन्धिभूमौ भृशं भग्नगतिः पपात / सिंहाश्रिताद्रङ्करिव प्रदेशाद् द्राक् स्पर्शनोऽगाद् बहिराश्रयाच्च // 221 // शान्तोऽथ पप्रच्छ गुरुं महीशः केयं प्रवृत्तिर्भगवन्नवाच्या / स प्राह वैगुण्यममुष्य नैतद् बहिर्गतस्यैव तु पापमूर्तेः // 222 // महात्मनोऽप्येति न सन्निधानात् स्वकर्म शान्ति निरुपक्रमं च / जिनेऽपि बध्नन्ति न किं कुतीर्थ्याः सिद्धेन्द्रजालादिविकल्पमालाम् ? // 223 // राज्ञाऽथ पृष्टोऽयमतः परं किं करिष्यतीति स्फुटमाह सूरिः / . गते जने कोल्लकसन्निवेशे याता पुनः स्पर्शनयुक्तगात्रः // 224 // पिपासितो द्रक्ष्यति कर्मपूरग्रामान्तिके श्रान्तिहतस्तटाकम् / तत्र प्रविष्टः श्वपचाङ्गनां च लीनां भिया स्प्रक्ष्यति पद्मखण्डे // 225 // प्रसह्य तामेष रिरंसुरुच्चैर्हतः श्वपाकेन कथश्चिदेत्य / यास्यत्यवश्यं नरके कुयोनीस्ततश्च गन्ता भवचक्रवाले // 226 // अथाऽऽह राजा भगवन् ! विपाकोऽशुभावलेः स्पर्शनपाप्मनश्च / सुदारुणोऽयं गुरुराह बाढं ततः सुबुद्धिः सुकृती बभाषे / / 227 // एतौ किमस्यैव भदन्त ! शक्तौ किं वा परेषामपि दुःखदाने ? / स प्राह सर्वत्र गतौ किलैतौ व्यक्तानभिव्यक्ततया विचित्रौ // 228 // अथ स्फुटं मन्त्रिणमाह भूपः पापाविमौ नीवृति नः प्रविष्टौ / निष्पीडनीयौ दृढलोहयन्त्रे दयाऽनयोनों भवता विधेया // 229 // मन्त्री स दध्यौ ननु विस्मृतं तद्धिसाविधौ यन्मम नो नियोगः / राज्ञोऽथवाऽसौ प्रतिबोधहेतुर्गुरोभविष्यत्यधिगत्य वाचम् // 230 // अथाऽऽह सूरिविधुशुभ्रभूरिदन्तद्युतिद्योतितदिग्विभागः / न लोहयन्त्रं तव मानसारिनिष्पीडनाय क्षितिपाल ! शक्तम् // 231 // वतातिचारान् परिशोधयन्ति ये वर्तयन्ते निरवद्यवृत्त्या / पराक्रमन्तेऽलमभिग्रहेषु न लङ्घयन्ति स्थितिमात्मनीनाम् // 232 //

Page #111
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [तृतीय सर्गः न लोकमार्गे प्रणयन्ति सङ्गं गुरून् पुरस्कृत्य पथि व्रजन्ति / श्रुतं प्रयत्नेन विभावयन्ति द्रव्यापदादावुपयन्ति धैर्यम् // 233 // आलोचयन्त्येष्यदपायजालमजातयोगेषु दृढं यतन्ते / चित्तस्य विश्रोतसिकां त्यजन्ति योगोपचारान् परिशीलयन्ति // 234 // परं पुमांसं कलयन्ति चित्ते बध्नन्ति तत्रैव धृति पवित्राम् / बहिश्च विक्षेपरतिं त्यजन्ति कुर्वन्ति तत्प्रत्ययतानमन्तः // 235 // बाढं यतन्ते शुचियोगसिद्धौ ध्यानं च शुक्लं परिपूरयन्ति / पश्यन्ति देहादिविविक्तरूपं स्थिरं लभन्ते परमं समाधिम् // 236 // तैरुत्तमैः संयतपुण्डरीकैदृढीकृतं तत्तदुपायविद्भिः / यदप्रमादाभिधमन्तरङ्गं यन्त्रं तदन्तर्द्विषतः पिनष्टि // 237 // अनेन सूरेर्वचसाऽनिलेन वृद्धोऽथ शुद्धाध्यवसायवह्निः / मनीषिणः कर्मवनं ददाह स भावदीक्षा सुगुरोर्ययाचे // 238 // . .. भूमानथ प्राह ममाऽपि युद्धक्रुद्धारिसम्मर्दनलम्पटस्य / क्षोभाय याऽऽदित्सति तां महात्मा दीक्षां महाराज्यवदाशु कोऽयम् ? // 239 / / सूरिभाषेऽयमतिप्रसिद्धः शुभावलीकर्मविलासपुत्रः / गुणैर्गरिष्ठस्तव विस्मृतः किं नेत्रद्वयासेचनकः शशीव // 240 // अयाचत श्रावकधर्मरत्नमत्रान्तरे मध्यमधीxपोऽपि / ........ यथास्थित लक्षणलस्तमुक्त्वा ददौ तयोनिःस्पृहसार्वभौमः // 24 // प्रणम्य राज्ञाऽथ मनीषिदीक्षादानोद्यतः सूरिरिदं ययाचे। . अनेन दीक्षा कलितैव भावाद् ममाऽनुजानन्तु मनोऽनुरूपम् / / 242 // ततः सुबुद्धिनिजगाद राजन् ! द्रव्यस्तवे जोषमुपैति साधुः।। फलोपदेशादनुमन्यते तु तदत्र कार्य स्वयमेव युक्तम् // 243 // . अथाऽर्थयित्वा समयप्रतीक्षां विलम्बशाली प्रणयाद् मनीषी / अकार्यत स्नात्रमुदारचैत्यबिम्बस्य पूर्णेन महोत्सवेन // 244 / / ... यः स्नात्रकुम्भादुदपादि तेन धर्मः स पीत्वाऽस्य भवाम्बुराशिम् / यशांसि कुम्भोद्भवताभवानि ततान कुन्देन्दुसितानि लोके // 245 // आरोपितोऽसौ जयकुञ्जरेऽथ स्वयं नृप'छत्रधरोऽस्य जातः / शुभश्रियाऽध्यस्ततनुर्जगाम पुरं जनौधैरभिनूयमानः // 246 / / असङ्गभावाद् बुभुजे सुखानि राज्ञोपनीतान्यथ राजहर्थेि / मुमोच मुख्यः कृतिनां गुणौधैः क्रीतो हि राजाऽस्य न भृत्यभावम् // 247 //

Page #112
श्लो० 233-262] वैराग्यरतिः। स्थितोऽन्यदोद्दिश्य सुबुद्धिमाह नृपः पुरस्कृत्य मनीषिराजम् / मनीषिणो वृत्तमवाच्यमेव मध्योऽपि बुद्धेयष ममोपकारी // 248 // आश्वासितः संयमकातरोऽहं जिघृक्षता येन गृहस्थधर्मम् / मन्त्री बभाषे तव युक्तमेतत् समानशील-व्यसने हि सख्यम् // 249 // .. दध्यौ नृपोऽहं गणितो नु मध्यो मृषा स्मयोऽभूत् पुरुषोत्तमत्वे / मनीषिणं तादृगपेक्ष्य नास्मि करीव दंष्ट्रोग्रमपेक्ष्य सिंहम् // 25 // अथाऽऽह राजा ननु तादृशेऽपि चैत्ये कथं साऽजनि बालचेष्टा / स प्राह चित्रं पुरुषाद्यपेक्ष्य फले वनं तत् स्वविलासनाम // 251 / / विधास्यमानं विषयानुषङ्गं मनीषिणो मन्त्रिवरोऽथ मत्वा / जगाद राजानमुदारबुद्धिः स्नेहस्तवाऽयं न नरेन्द्र ! युक्तः // 252 // प्रशस्तरागोऽपि परार्थभङ्गप्रसङ्गतोऽनर्थकरः परं स्यात् / सच्छायवृक्षोऽपि कृशानुदग्धः करोति निःशेषवनस्य दाहम् // 253 / / नृपो बभाषेऽथ मयाऽपि दीक्षां जिघृक्षताऽयं विधृतः सहैव / अतः परं त्वद्वचसा विसृष्टः कर्त्तव्यमहं त्वधुनाऽभिधेयम् // 254 // ततः प्रशस्तं दिनमाकलम्य सप्तग्रहाङ्के वृषलग्नयोगे / स्थाभिरूढो महतोत्सवेन नृपेण नीतः स गुरोः समीपम् // 255 // रथादथोत्तीर्णममुं महीशः परीक्षते स्म क्षितिपौघयुक्तम् / विकारहेतावपि तस्य चेतो वेद स्म मृत्स्नापुटपाकशुद्धम् // 256 // भृशं दिदीपेऽस्य शरीरमन्तीतस्य सङ्गान्मनसस्तथोच्चैः / .... यथा पुरःस्थो ददृशे नृपौषः सूर्यप्रभाच्छादिततारकाभः // 257 // विलीनमोहोऽथ नृपस्तदीयगुणप्रकर्षे बहुमानभावात् / अभ्युत्थितः संयममाशु लातुं तथैव देवी च सुबुद्धिमन्त्री // 258 // तान् दीक्षयामास गुरुः सहर्षान् प्रसद्य सर्वानपि शास्त्रनीत्या / ददौ च तेषामनुशास्तिमुच्चैः संवेगवल्लीवनवारिधाराम् // 259 // न बालवृत्तं विदुषा विधेयं मनीषिवृत्तं परिशीलनीयम् / अनुष्ठितादेव मनीषिवाक्यात् स्युस्तादृशा मध्यमबुद्धयोऽपि // 26 // कार्यो न सङ्गः सह पापमित्रैस्तत्सङ्गतो मृत्युमवाप बालः / सदैव तत्यागपरो मनीषी धर्म च सौख्यं च यशश्च लेभे // 261 // गुणावहः सज्जनसङ्गमः स्यादनर्थहेतुः खलसङ्गमश्च / स्फुटं द्वयं तत् खलु मध्यबुद्धौ विमृश्य यच्चारु तदेव कार्यम् // 262 // .

Page #113
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ तृतीय सर्गः / एनां समाकर्ण्य मुनीन्द्रवाचं बुद्धास्तदानीं बहवो मनुष्याः / क्रमाद् ययौ मोक्षपदं मनीषी दिवं परे मध्यमबुद्धयश्च // 263 // // स्पर्शनकथानकं समाप्तम् // विदुर उवाच - इमां समाकर्णयतः कथां मे गतं दिनं तेन न वः समीपम् / समागतो ह्योऽभिदधे मयाऽपि श्रव्या कथेयं खलसङ्गहाने // 264 // वचोऽवकाशं विदुरोऽथ जानन् मामाह दुःसङ्गरतिर्न तेषु / वैश्वानरोऽभूचकितस्तदानीं प्रोक्तं मया सा न ममाऽस्ति काऽपि // 265 / / प्रविश्य कर्णेऽथ स मां बभाषे वैश्वानरोऽप्यस्ति खलस्वभावः / परीक्षणीयस्तदसौ विशिष्य मा भूदितोऽनर्थपरम्परेति // 266 // तैर्दूयमानो वचनैस्तदानीं वैश्वानरेण स्फुटमीक्षितोऽहम् / तत्संज्ञया क्रूरमनःप्रणीतां भुक्त्वा गुटौं भूतवदुत्थितो द्राक् / / 267 // . करालवक्त्रेण मया कपोलभेत्री चपेटा विदुरस्य दत्ता / प्रवृद्धतापः फलकं गृहीत्वा पुनः प्रहत्तुं च समुद्यतोऽहम् // 268 // ततश्च नंष्ट्वा स गतः प्रकम्प्रस्तातस्य पाच कथिता प्रवृत्तिः / वैश्वानरत्यागविधावयोग्यं ततः स मां चेतसि निश्चिकाय // 269 // इतश्च सम्पूर्णकलाविलासः स्थितो गृहेऽहं सुखसिन्धुमग्नः / / रम्यः कलापेन शिखीव नारीनेत्रोत्सवा) नवयौवनेन // 270 // इतश्चाऽकाण्ड एव द्रागुत्थितो राजमन्दिरे / कोलाहलस्ततो हेतोरहं जातः ससम्भ्रमः // 271 // धवलाख्यस्तदायातो मां बलाधिकृतो जगौ। देवः समादिशत्येवमागन्तव्यं त्वया जवात् // 272 / / ताताऽपमानादायातः कुशावर्तपुरेशितुः / राज्ञः कनकचूडस्य सुतः कनकशेखरः // 273 / / तं बन्धुं तेऽभिगच्छामि विलम्बस्तव मा च भूत् / इति श्रुत्वा द्रुतं गत्वा मिलितोऽहं पितुर्बले // 274 // पृष्टो मयाऽथ धवलः कथं कनकशेखरः / अस्माकं बन्धुरथ स प्राह कोमलया गिरा // 275 // भ्राता कनकचूडः स्यान्नन्दायाः सुन्दराकृतिः। तेन मातुलसूनुस्ते भ्राताऽयं भ्रातृवत्सल ! // 276 // आनीतोऽथ प्रमोदेन पित्रा कनकशेखरः / प्रासादस्तस्य दत्तश्च मदीयभवनान्तिके // 277|| सविश्रम्भोऽजनि स्नेहस्तस्य तत्र मया सह / तातापमानवृत्तान्तस्तस्य पृष्टो मयाऽन्यदा // 278 // . स प्राह मित्रवृन्देन युक्तः केलिपरोऽन्यदा / शमावहं वनं प्राप्तस्तत्राद्राक्षं मुनीश्वरम् // 279 // प्रणम्य चरणौ तस्य पृष्ठो धर्म महाशयः / स साधुधर्ममाख्याय श्राद्धधर्ममचीकथत् // 280 // तदा मया मुनेः पार्श्वे वयस्यैः सह हर्षतः / सम्यक्त्वमूलो जगृहे श्राद्धधर्मसुरद्रुमः // 281 // गतः स मुनिरन्यत्र धर्म पालयतोऽथ मे / श्राद्धसंसर्गतो जाता व्युत्पत्तिर्जिनशासने // 282 //

Page #114
लो० 263-311] वैराग्यरतिः। अन्यदा पुनरायातः स साधुर्वन्दितो मया / पृष्टश्चेदं महाभाग ! किं सारं जिनशासने ? // 28 // मुनिराह दया ध्यानं रागादीनां च निग्रहः / साधर्मिकानुरागश्च सारमेतजिनागमे // 284 // मयाऽज्ञायि दया क स्याद् महारम्भस्य मादृशः ? / स्थिरचित्ततया साध्यो ध्यानयोगोऽपि दुर्लभः // 285 // विषयामिषगृद्धस्य कत्यो रागादिनिग्रहः ? / साधर्मिकानुरागस्तु कर्तव्यो मेऽवशिष्यते // 286 // इति ध्यात्वा मुनेः पार्श्व गृहीतोऽयमभिग्रहः / गृहे गत्वा विनयिना तातानुज्ञा च याचिता // 287 // सङ्गान्मम पिताऽप्यासीद् भद्रको जिनशासने / स्वाभिप्रेतं कुरुष्वेति निःशङ्क सोऽन्वमन्यत // 288 // ततः प्रभृति सर्वोऽपि बन्धुत्वेन मयेक्षितः / कुल-जात्यादिहीनोऽपि नमस्कारधरोऽपि यः // 289 // जैननामभृतो देशे कृताश्चाकरदा मया / विहिता च विशेषेण सपर्या नवधर्मणाम् // 290 // तदा प्रोज्जृम्भितं जैनैः सूर्योदय इवाम्बुजैः / अमात्यो दुर्मुखो द्वेषं ययौ कौशिकवत् परम् // 291 // ततो रहसि तातस्य प्रोक्तं तेन दुरात्मना / लोकः सर्वः कुमारेण राजन्नुच्छृङ्खलीकृतः // 292 / / कुमारस्य प्रसादार्थी भूयान् जैनो जनोऽजनि / करहीने जने चैवमाज्ञा वाङ्मात्रमेव ते // 293 / / अलौकिकं कुमारस्य वृत्तमेतन्न सुन्दरम् / अनीतिकवचस्याङ्गे प्रविशन्ति द्विषच्छराः // 29 // पिता प्रोवाच यद्येवं त्वया सर्व निवेद्यताम् / स्वयमेव कुमाराय नाहं तं भाषितुं क्षमः // 295 // सोऽथ मां प्राह दुष्टात्मा राजा लोकोपरि स्थितः / प्रतापी भानुवल्लोकवशोऽधस्ताच्च धूलिवत् // 296 // लोकान्निरङ्कुशीकृत्य राजधर्मव्यतिक्रमात् / नालीकधर्मवात्सल्यं युक्तं ते नीतिगामिनः // 297 // मया प्रोक्तमिदं युक्तं यदि दुष्टे ममाग्रहः / नीतिव्यतिक्रमः को वा पूजया गुणशालिनाम् ? // 298 // अथाऽसौ मदभिप्रायं लब्ध्वाऽलीकमभाषत / साधु धर्मे स्थिरोऽसि त्वं परीक्षेयं मया कृता // 299 // निर्गतोऽसौ मदभ्यर्णात् चिन्तितं च मया हृदि / न ज्ञायते महादुष्टः पापोऽयं किं करिष्यति ? // 30 // प्रयुक्तश्चतुरो नाम दारकः प्रणिधिर्मया / तत्स्वरूपं परिज्ञाय मम तेन निवेदितम् // 301 // आहूयाऽसौं महाश्राद्धान् रहस्येवमभाषत / प्रच्छन्नो मे करो देयो भवद्भिः सुखमिच्छुभिः // 302 // तातेनाऽपि च तद् ज्ञातं कृता गजनिमीलिका / श्रुत्वेदं प्रणिधेर्बुद्धिधृताऽपक्रमणे मया // 303 // यदि तातानभिप्रेतमकरिष्यदयं कुधीः / तदाऽदास्यं फलं तस्य पिता तु दुरतिक्रमः // 304 // कस्याप्यकथयित्वेदं गूढमालोच्य चेतसा / सहाप्तमित्रवृन्देन तूर्णमत्र समागतः // 305 // इत्युक्त्वा विरते तत्र मयोक्तं साध्वनुष्ठितम् / युक्तो न मानिनां वासो मानम्लानिकरैः सह // 306 // तमसामुदयं दृष्ट्वा सूर्यः कालं प्रतीक्षते / गगने तावदेवास्ते यावन्न स्वोदयक्षतिः // 307 // इत्थं मवचसा तुष्टः स्थितः कनकशेखरः / दशरात्रं व्यतीयाय मिथः प्रेमरसालसम् // 308 // समीपं सममाहूतौ तातस्यावां गतावथ / मन्त्रिणस्तत्र चायाता नताः कनकशेखरम् // 309 // तातस्तं प्राह भद्र ! त्वपितृभ्यां प्रहिता इमे / प्राप्तः सद्यो महादुःखं त्वद्वियोगात् पिता तव // 310 / / ज्ञात्वाऽथ चतुरद्वारा सकारणमेपक्रमम् / जयस्थले च सम्भाव्य स्थिति तत्र मुदं दधौ // 311 // 1. विनिर्गमम //

Page #115
40 महोपाध्यायश्रीयशोविजगणिविरचिता [तृतीयः सर्गः अयमेवास्य पापात्मा जातोऽनर्थस्य-कारणम् / इति निर्वासितो देशाद् दुर्मुखो वंशसंयुतः // 312 // इतश्च तत्रैव दिने दूतः प्राह समागतः / अस्ति राजा विशालायां नन्दनः शत्रुगोत्रभित् // 313 // उभे तस्य महादेव्यो पुण्यलावण्यभाजने / एका प्रभावती नाम परा पद्मावती तथा // 314 // तयोः पुत्र्यो च विमलानना रत्नवती क्रमात् / इतश्च शास्ति कनकपुरं राजा प्रभाकरः // 315 / / स च भ्राता प्रभावत्यास्तस्य बन्धुमती प्रिया / तयोविभाकरः पुत्रः सञ्जातः पुण्यपेशलः // 316 // प्रभाकर-प्रभावत्योः सङ्केतोऽयमभूत् पुरा / देयौ किलावयोरन्यतमपुत्री-सुतौ मिथः // 317 // विभाकरस्य विमलानना दत्तैव तेन सा / अन्यदा श्रुतवत्युच्चैर्गुणान् कानकशेखरान् // 318 // आकृष्टा तद्गुणैरेषा गुणातीतं जगत्त्रयम् / ध्यायन्ती योगिनीवास्थात् त्यक्तनिःशेषकोतुका // 319 // सदा सन्निहितत्वेन रत्नवत्या तदाशयः / लब्धो न्यवेदि ताताय तेनाऽपीदं विचारितम् // 320 // दत्ता विभाकरायैव तथाप्यस्या दृढाग्रहे / अपूर्णे जीवितं न स्यादिति कुर्वे स्वयंवराम् // 321 // . . ततः सपरिवारैव प्रहिता विमलानना / रत्नवत्याऽपि विज्ञप्तं स्नेहलाऽस्यामहं पितः ! // 322 // सापत्न्यं स्नेहनाशायेत्येतदिष्टसुहृत्प्रिया / भविष्याम्यनुजानीहि तन्मां गन्तुं सहानया // 323 // ततः प्रस्थापिता पित्रा स्नेहात् साऽपि तया सह / उभे ते बहिरुद्याने स्थिते स्तः प्रहितोऽस्म्यहम् // 324 // ततवाचा कनकचूडो हर्ष-विषादभाक् / सम्प्रेष्य सूरसेनं द्राक् कन्यावासमदापयत् / / 325 / / दध्यो महोत्सवोऽप्येष कुमारविरहानले / सर्पिःक्षेपसमो जात इत्येतान् प्राहिणोदिह / / 326 // व्यजिज्ञपन्निदं ह्येते प्रेष्यः कनकशेखरः / रत्नवत्या वरो योग्यस्तथाऽयं नन्दिवर्धनः // 327 // भद्रौ ! यद्यपि वर्तेऽहं युष्मद्विरहकातरः / महाप्रयोजनं मत्वा तथापीदं निगद्यते // 328 // , यातां तूर्णं कुशावर्त राज्ञो जनयतं मुदम् / मिथोऽवियोगबुद्ध्या तदावाभ्यां स्वीकृतं वचः // 329 // दत्त्वा तातेन सैन्यौघमावां प्रस्थापितौ तदा। मया सहाऽऽगतौ वैश्वानर-पुण्योदयावपि // 330 // दत्तं प्रयाणकं मार्गो लवितश्च कियानपि। बाढं प्रगयिनं कर्तुमैच्छद् वैश्वानरोऽथ माम् // 331 // वर्त्तते पुरमितश्च कुतश्चित् पिण्डितैः कृतमवद्यसमूहैः / रौद्रचित्तमनभीष्टततीनां जन्मभूनरकवर्त्मविशालम् // 332 // सन्ति तत्र भुवनत्रयतापप्रापणैकरसिकाः खलु लोकाः। ज्वाल जालजटितज्वलनामा ये परं स्वमुपदाह्य दहन्ति // 333 // तत्र शत्रुरनवद्यमतीनां चौरसङ्ग्रहपरो हतनीतिः। चेतसाऽतिविषमः स्मय-निद्रापूर्णितो दुरभिसन्धिनरेन्द्रः // 334 // तत्प्रतापदहनस्य न तापं केऽपि सोढुमिह सन्ति समर्थाः। नोन्मिघत्यखिलदेहभृतां यद्भूमपुञ्जभृतमीक्षणयुग्मम् // 335 // पापकर्मकुशला परपीडाज्ञानशून्यहृदया पतिभक्ता / तस्य निष्करुणताऽभिधदेवी पूतनाकृतिरपूततमाऽस्ति // 336 // सा नितान्तमलिनाऽपि हि पत्युर्दुर्द्धियो बहुमतेति न चित्रम् / शर्वरी रुचिकरी न हिमांशोर्ध्वान्तभूः किमु कलङ्कधरस्य // 337 // तत्सुताऽस्ति विकटस्फुटरूपा कालकूटपुटसङ्घटितेव / तत्पुरस्य च पितुश्च जनन्या वृद्धिकृत् स्वजननादपि हिंसा // 338 // 1. दुर्मुखः कुलसंयुतः //

Page #116
श्लो० 312-366 ] वैराग्यरतिः। नाममात्रकलनादपि तस्यास्त्रासमेति जनता घनतापा / स्याच्च दिक्षु निहितातुरनेत्रस्तामुदीक्ष्य भुवि को न विविक्षुः / // 339|| तादृशी न भुजगेन्द्रफणाली नान्तरात्रिरपि नो यमजिह्वा / नापि चण्डपवनक्षुभितोचैर्भीषणा प्रलयवारिधिवेला // 340 // रक्षतोऽथ पुरतामसचित्तं द्वेषसिन्धुरपतेर्मम धात्री। गर्भिणी निजपुरात् समुपेता वल्लभेह नृपमोहसुतस्य // 341 // सा स्थिता प्रमुदिताऽत्र कियन्तं कालमत्र नृपतिप्रतिबद्धा / द्वेषसिन्धुरपतिप्रतिबद्धो यत् सदा दुरभिसन्धिरभिन्नः॥३४२॥ आजगाम नृगतौ समुपेतं मामसौ समधिगम्य ततोऽपि / स्नेहला निजसुताय च सर्व वह्नये स्वजनवर्गमवादीत् // 343 // लब्धतद्वयतिकरस्य च तस्य प्रोल्ललास मनसोऽभिनिवेशः। दापयामि यदुत द्रुतमस्मै कन्यकां दुरभिसन्धिनृपेण // 344 // मामथैष गमनार्थमवादीत् तत्र बाह्यपरिवारविमुक्तम् / तद्गिराहमपि तत्र गतस्तामागतश्च परिणीय बले स्वे // 345|| अथ गच्छन्नहं हिंसा-वैश्वानरयुतः पथि / दीप्तो दंष्ट्रामहाफालकराल इव केसरी // 346 // अथ वैश्वानरः प्राह कृतकृत्योऽस्म्यहं सखे ! / कीर्तिप्रासादमारूढो योग्यां योग्येन योजयन् // 347 / / कर्तव्योऽस्याः प्रसादाय सागसां चाप्यनागसाम् / वधस्त्वयाऽविमृश्यैव मम वाक्यानुयायिना // 378 // मत्तोऽप्यभ्यधिकं तेजः प्रसन्नेयं प्रदास्यति / यस्य ब्रह्माण्डभाण्डेऽपि द्रुतिर्भवति तापतः // 349 / / तथेति प्रतिपद्याऽथ गच्छता मयका पथि / हरिणाद्या हता हन्त वन्या जीवाः सहस्रशः // 350 // ततः सांस्कारिकं तेजो हिंसया मे प्रसन्नया। दत्तं वैश्वानरे वाक्ये प्रत्ययश्चाभवन्महान् // 351 // इत्थं कनकचूडस्य देशाभ्यणे वयं गताः / तत्र चैकोऽस्ति विषमकूटो नाम महागिरिः // 352 / / तस्मिन् कनकचूडस्य मण्डलोपद्रवे रताः / अम्बरीषाभिधाः सन्ति लुण्टाकाः कुटिलाशयाः // 353 // पूर्व कनकचूडेन बहुशस्ते कदर्थिताः / तैवर्त्म रुद्धमेष्यन्तं ज्ञात्वा कनकशेखरम् // 354 // प्रत्यासन्ने बलेऽस्माकं ते चौरा द्रागुपस्थिताः / व्याला इव महामन्त्रकुण्डलीकृतमण्डले // 355 / / लग्ने युद्धे रिपुभ्योऽस्मत्सैनिका दुद्रुवुस्ततः / व्यालेभ्यो मन्त्रविध्यर्थस्खलिता मान्त्रिका इव // 356 // प्रसपिण्याऽथ लुण्टाकसेनया म्लानतां ययौ / छाययेव शशी राहोः सद्यः कनकशेखरः // 357|| अत्रान्तरे च प्रवरसेनश्चरटनायकः / मामभ्यापतितो मेघमुन्नतं शरभो यथा // 358 // संज्ञितोऽहं तदा वैश्वानरेणायोधनोद्यतः / क्रूरचित्तगुटीमेकां भुक्त्वा जातोऽतितापवान् // 359 // संरम्भो भीषणः सोऽभूद् द्वयोवृद्धं प्रकुर्वतोः / क्षणमुत्क्षिप्तकरयोर्वन्ययोपियोरिव // 360 // आत्तदैववरस्यापि चरटेशस्य नेषवः / बाधाकृतो ममाभूवन् पुण्योदयसुवर्मणः // 361 // अथाऽसौ चरटाधीशो हतास्त्रश्छिन्नकार्मुकः / अपाम्बुरिव पाथोदो विशीर्णो विद्यदुज्झितः // 362 / / - स्यन्दनादवतीर्याऽसौ करवालं करे दधत् / रेजे समापतन्नदेरुदंष्ट्र इव केसरी // 363 // हिंसावैश्वानरोग्रेण बाणेनास्य मया शिरः / वज्रेणेव गिरेः शृङ्गं वज्रिणा छिन्नमञ्जसा // 364 // स्फुटितैव तदा शुक्तिः शक्तिः सा परिमोषिणाम् / तन्मुक्तालिरिवामत्यैः पुष्पवृष्टिः कृता मयि // 365 // तदेतत् सकलं हिंसा-वैश्वानरबलं मया / भावितं न तु यत् तथ्यं पुण्योदयविजम्भितम् // 366 // 1. पाथोदो न रेजे वि //

Page #117
महोपाध्यायश्रीयंशोविजयगणिविरचिता तृतीयः सर्गः ततो लब्धजयाः प्राप्ताः कुशावर्तपुरे वयम् / तुष्टः कनकचूडोऽथ विहितश्चोत्सवो महान् // 367 // ." उपयेमेऽथ कनकशेखरो विमलाननाम् / मया रत्नवती पाणौ गृहीता प्रेमनिर्भरम् // 368 // गते ते कौतुकाक्षिप्ते व्यतीतेऽथ दिनत्रये / चूतचूचुकमुद्यान क्रीडितुं नः किलाऽऽज्ञया // 369 // हृते ते केनचित् तत्र जातः कोलाहलो महान् / गतं तदनुमार्गेण सज्जमस्मबलं ततः // 370 // प्राप्ता परचमूः खिन्ना सोत्साहेन बलेन नः / करिणीव करीन्द्रेण श्येनेनेव कपोतिका // 371 // श्रुत्वा विभाकरं तत्र तत्तस्करमवादयम् / पुरुषो भव युद्धाय रे पापिष्ठ ! क गच्छसि ? // 372 / / प्रवाहा इव गङ्गायास्त्रयस्तद्बलनायकाः / ततो ववलिरेऽस्माकं सम्मुखं योद्धुमिच्छतः // 373 / / अहं कनकचूडश्च तथा कनकशेखरः / त्रयोऽप्यग्निवदुद्दीप्तास्त्रीनमून् हन्तुमुद्यताः // 374 // इतश्च नन्दनोवीशदूतोऽभ्यर्णे स्थितो मया / पृष्टो विकट ! जानीघे क एते नायकास्त्रयः // 375|| स प्राह वामपाधै यः सेनायाः स कलिङ्गराट् / राजा समरसेनाख्यो विभाकरपितुः पतिः // 376 // आस्ते त्वत्सम्मुखः सोऽयं यश्च मध्यमसैन्यगः / प्राप्तः कनकचूडं तन्मातुलो बङ्गराट द्रुमः // 377 // स्वामी दक्षिगसैन्ये यः सोऽयं साक्षाद् विभाकरः / अदूर एव कुपितः प्राप्तः कनकशेखरम् // 378 // वदत्येवेति विकटे लग्नं युद्धं सुदारुणम् / वृष्टिभिः शरधाराणां छन्नं मार्तण्डमण्डलम् // 379 // युद्धक्रुद्धभटच्छिनकुम्भिकुम्भस्थलोद्गतैः / असद्भावः खपुष्पाणामपास्तस्तत्र मौक्तिकैः // 380 // बाणवृष्टया भटच्छिन्नमातङ्गास्रप्रवाहतः / खड्गविद्युद्विलासैश्च प्रावृट्कालस्तदाऽजनि // 381 // . भग्नमस्मबलं सर्व लग्ने युद्धेऽथ तादृशे / तर्कपाठ इव स्वान्तमव्युत्पन्नस्य कर्कशे // 382 / / पराङ्मुखं न चलिता नायकास्तु त्रयो वयम् / अभ्यागताः परेऽप्यस्मांत्रयीविद इवाऽर्हतान् // 383 // भुक्त्वाऽथ भास्वराङ्गेन क्रूरचित्ताभिधां गुटीम् / मया साक्षेपमाहूतो योढुं समरसेनराट् // 384 // वर्षन्नस्त्राणि सोऽप्यागात् प्रलयाम्भोदसोदरः / पुण्योदयप्रभावात् तु मयि प्रभवति स्म न // 385 // हिंसा-वैश्वानरोग्रेण मया शक्त्या हतोऽथ सः / निर्नायकं बलं तस्य काकनाशं पलायितम् // 386 / / युध्यन् कनकचूडेन मयाऽथाऽभिहितो द्रुमः / छिन्नः समरसेनादिस्तव च्छेदे न मे श्रमः // 387|| इत्याक्षिप्तोऽतिवेगेन स मामभ्यापतद् द्रुमः / निशितेनार्धचन्द्रेण विद्युदण्डेन पातितः // 388 // पतितेऽथ द्रुमे तस्य सैनिकाः शकुना इव / स्वस्थानभङ्गशोकार्ताः प्रोड्डीना प्रसरद्रुताः // 389 / / विभाकरोऽथ कनकशेखरेण रणोद्यतः / छिन्नास्त्रस्तदुपर्यस्त्राण्याग्नेयादीन्यमूमुचत् // 390 // तान्यवारयदाप्याथैः प्रतिशस्त्रैरसावपि / कृपाणं स्यन्दनाद् बिभ्रदथोत्तीर्णो विभाकरः // 391 // रथस्थस्य न मे युद्धं भूमिस्थेन सहोचितम् / दरीस्थस्येव सिंहस्य दध्यौ कनकशेखरः // 392 // सोऽपि भूमाविति ध्यात्वा स्थितः खड्गलतासखः / चक्राते करणन्यासं नृत्यन्ताविव तावुभौ / / 393 // उत्क्षिप्तखड्गावन्योऽन्यं वल्गन्तौ तौ विरेजतुः / कल्पान्तपवनक्षुब्धावुद्वेलाविव वारिधी // 394 // 1. सोऽयं मध्ये सैन्यस्य यः स च / प्रा, सोऽयं मध्यसैन्याधिपस्त्वयम् / प्रा। पाठान्तरद्वयमेतद् प्रन्थकृल्लिखितमेव ज्ञेयम् //

Page #118
प्रलो० 367-423] वैराग्यरतिः / अपातयत् समाहत्य ततः कनकशेखरः / विभाकरं गतो मूर्छा स निद्रां श्रमजामिव // 395 / / आश्वासितोऽथ कनकशेखरेण विभाकरः / वायुदानादिना स्वीयकीया॑युर्वृद्धिहेतुना // 396 // उक्तश्च साधु पृथ्वीश ! न त्यक्तं पौरुषं त्वया / पूर्वपूरुषसिंहानां वंशे चारोपितो ध्वजः // 397 // न स्वीकृतं त्वया दैन्यं मनता युद्धसागरम् / उत्थाय पुनरप्युच्चैस्तद्भवान् योद्भुमर्हति // 398 // ततो विभाकरः प्राह युद्धेनाऽलमतः परम् / जितोऽस्मि चरितेनाऽपि नाऽसिना केवलं त्वया // 399 / / ततो निवेशयामास रथे कनकशेखरः / तं समाह्लादयामास बन्धुवेत् कोमलक्रमैः // 40 // समानीयाऽथ विमलाननां रत्नवतीं तथा / जित्वा कनकचूडोऽरीन् प्रविवेश पुरं निजम् / / 401 // तदा च पथि लोकानां समुल्लापः श्रुतो मया / जगत्यप्रतिमल्लोऽयं प्रतापी नन्दिवर्धनः // 402 / / द्रुमं समरसेनं च यो जिगायैकहेलया / तस्य धैर्य च वीर्य च को वा वर्णयितुं क्षमः ? // 403 // एतेन साहसाढयेन श्लाध्यं नगरमप्यदः / भानुनेव नभोभागः स्फुरत्किरणराजिना // 404 // अस्य कल्याणयोगस्य हेतू ज्ञातौ मया ततः / हिंसा-वैश्वानरौ क्रूरौ शान्तः पुण्योदयस्तु नः॥४०५॥ रथस्थो हट्टमार्गेग गच्छन् रत्नवतीयुतः / प्राप्तो राजकुलाभ्यर्णमितश्चाहं कृताद्भुतः // 406 // अथाऽस्ति दुहिता सुमनाथस्य जयवर्मगः / देवी कनकचूडस्य नाम्ना मलयमञ्जरी // 407 // क्रीडन्मन्मथताम्राक्षलावण्यद्रुममञ्जरी / अस्ति तस्याः सुता धन्या कन्या कनकमञ्जरी // 408 // सा प्रेक्षते स्म गच्छन्तं मां वातायतनस्थिता / जघान मन्मथव्याधो मृगीमिव तदैव ताम् // 409 // ममाऽपि लीलया दृष्टिस्तत्र वातायने गता / ईक्षिताऽपि मदं चक्रे ततः सा मदिरेक्षणा / / 410 // पश्यन्ती मम दृष्टिं सा प्राप गाढं स्मरज्वरम् / सिस्वेद च चकम्पे च सम्ममोह च तद्वशा // 411 // आवयोदृष्टिसंयोगाद् व्यक्तचिह्नादलक्षयत् / तेतलिः सारथिर्भावं कन्दर्पद्रुमदोहदम् // 412 // दथ्यौ चायमसौ योगो रति-मन्मथयोरिव / युक्तोऽवाच्यः परमिति स्मित्वा रथमचालयत् // 413 / / दृष्टिः कथञ्चिदाकृष्टा ततो लज्जागुणाद् मया। तस्यां मनस्तु लावण्यदीर्घिकायां ममज्ज मे // 414 // अथ प्राप्तो निजावासं किया चके दिनोचिता / निशायां तद्विकल्पौधैः शून्यचित्त इवाऽभवम् / / 415 // तदद्वैतोपनिषदः स्मरो मां यदपीपठत् / विना तदाशां तेनाशाः सर्वाः शून्या मयेक्षिताः // 416 // लावण्यामृतपूर्णायां तस्यां मग्ने ममेक्षणे / अहो ! तत्यजतुर्नैव स्मरतप्ते अपि श्रुतिम् // 417|| सा मन्मनोरथारूढा श्रान्तश्चित्रं तथाप्यहम् / गतोऽपि तन्मयीभावं निःश्वासानमुचं बहून् // 418 // तद्गौचरैविकल्पौधैर्दूरोपहृतचेतसः / कोटियामेव वितता त्रियामा सा ममाभवत् // 419 // तथाऽहं तापितः शय्यागतस्तद्विरहाग्निना / निद्रयाऽपि यथा त्यक्तस्तापसङ्क्रमभीतया // 420 // उदितेऽर्के गतेऽप्यर्द्धप्रहरे शून्यमानसः / स्थितस्तेतलिना दृष्टः प्रणामायाभ्युपेयुषा // 421 // मैक्तिप्रहेन तेनाऽथ पृष्टं मे दुःखकारणम् / सङ्गोप्यैव मया प्रोक्तो वृतान्तोऽथ तदप्रतः // 422 / / हट्टमार्गमतिक्रम्य यदाऽऽनीतस्त्वया रथः / धृतो राजकूलाभ्यर्णे ततो जातमिदं मम // 423 // 1. वत् स्निग्धया गिरा॥४००॥ // 2. दुःखस्य कारणं पृष्टं भक्तिप्रहेन तेन मे / सङ्गो //

Page #119
44 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [तृतीयः सर्गः सर्वाङ्गाणि विलीयन्ते मनस्तापः प्रवर्धते / न रोचन्ते जनोल्लापाः शून्यायन्ते दिशोऽखिलाः // 424 // श्रुत्वेदं तेतलिः प्राह चक्षुर्दोषोऽत्र कारणम् / करिष्याम्यौषधं चास्य नरशार्दूल ! मा शुचः // 425 // ज्ञात्वा तमथ भावज्ञं मयोक्तं सुष्टु दृष्टवान् / भवान्निदानमधुना भेषजं वक्तुमर्हति // 426 // स प्राह लवणोत्तारः कार्यतां बध्यतां करे / औषधी जाप्यतां मन्त्रो यथा दोषो विनश्यति // 427 // यद्येवमपि दोषस्य विनाशो न भविष्यति / बाढं निर्भर्त्सयिष्यामि चक्षुर्दोषकरी तदा // 428 // ततः स्मित्वा मया प्रोक्तं कृतं हासेन तेतले ! / मदुःखविगमोपायं निश्चितं कथयाधुना // 429 // स प्राह परिहासोऽयं विहितः खेदशान्तये। ममार्धप्रहरो लग्नस्तवैवार्थं प्रकुर्वतः // 430 // आस्ते मलयमञ्जर्या मनोविस्रम्भभाजनम् / प्रगल्भा मत्परिचिता वृद्धवेश्या कपिछला // 431 // गृहे प्रविश्य शयनात् प्रागेवोत्तिष्ठतो मम / वयस्य ! रक्ष रक्षेति प्रकामं पूच्चकार सा // 432 // ससम्भ्रमं मया प्रोक्तं कुतो भीस्ते कपिञ्जले ! / सा प्राह मित्र ! कन्दर्पाद् दर्पाद् दलयतो जगत् // 433 // अश्रद्धाय वचस्तच्च मयोपहसितं तदा / कुङ्कमापिङ्गपलितचिताज्वालालिभासुरम् // 434 // . . . . भीष्मं शब्दायमानाऽस्थिपञ्जरोरुशिवारयैः। उल्लम्बितशबाकारललितस्तनमण्डलम् // 435 // महास्मशानतुल्यं ते वपुर्वीक्ष्य पलायते / नितान्तं कातरः कामः कुतस्तव ततो भयम् ! // 436 // सा जगौ मे त्वया भावो दुर्विदग्ध ! न लक्षितः / स्वामिन्यास्तनया मेऽस्ति कन्या कनकमञ्जरी // 437 // निर्दयं सा च कामेन वराकी पीड्यतेऽधुना। या भीस्तस्यास्ततः सैव मय्यारोप्य निवेदिता // 438 // मयोक्तं किंनिमित्तोऽसौ तस्याः स मदनज्वरः?। सा प्राह तस्या जातोऽसौ नन्दिवर्धनदर्शनात् // 439 // सुधामग्नेव दृष्टाऽसौ पश्यन्ती नन्दिवर्धनम् / तस्मिन् दृष्टिपथातीते विषमग्नेव दृश्यते // 440 // ज्ञात्वा मलयमञ्जर्या तामकस्माद् व्यथातुराम् / उपचाराः कृताः शीतास्तालवृन्तानिलादिभिः / / 441 // गतोऽस्तं तरणिस्तावदुदितः शर्वरीपतिः / प्रथिता पञ्चबाणास्त्ररजोराजीव चन्द्रिका // 442 // शायिता सा तदा हर्थे चन्द्रचन्दनशीतले / कृतायां मृदुशय्यायां प्रवालनलिनीदलैः // 443 // न च तस्या गतस्तापः प्रत्युताभ्युदयाद् विधोः / खादिराङ्गारसंसर्गादिव प्रावर्धताऽधिकम् // 444 // प्रवृद्धतापां तां दृष्ट्वा जगौ मलयमञ्जरी / दीर्घ निःश्वस्य पुत्र्या मे भविता किमतः परम् ? // 445 // राजमार्गे श्रुतः शब्दस्तदाऽकस्मात् समुत्थितः / वेला विलम्बते काचित् सिद्धमेव प्रयोजनम् // 446 / / बुद्धः स्वामिनि ! शब्दार्थो मयोक्तं हृष्टया तदा / स्पन्दते वामनेत्रं मे सिद्धमेव प्रयोजनम् // 447 // अत्रान्तरे च भगिनी ज्येष्ठाऽस्या मणिमञ्जरी / निषण्णा हhमारुह्य साऽस्मत्पाद्यं प्रमोदभाक् // 448 // मयोक्ता सा च वत्से ! त्वं कठोरा दृषदोऽप्यसि / दृश्यते सविषादासु यदस्मासु प्रमोदभाग् // 449 / / सा प्राह किं करोम्येष हर्षहेतुर्ममाचलः / एतद्विषादहस्तेन नैव गोपयितुं क्षमः // 450 // क एष ? इत्यभिहिते सा जगाववुना ह्ययम् / ताताभ्यणे गता तेन निजोत्सङ्गे निवेशिता // 451 // तदा च पितुरभ्यर्णे स्थितः कनकशेखरः / सुधामधुरया वाचा पिता तं प्रत्यभाषत // 452 // द्रुमः समरसेनश्च निहतो येन लीलया / अतिदुष्प्रतिकारोऽयं महात्मा नन्दिवर्धनः // 453 / /

Page #120
प्रलो० 424-483 ) वैराग्यरतिः। तनये मम वर्तते जीवितादपि वल्लभे / ज्येष्ठभ्रात्रेऽस्य दत्तैव तत्रेयं मणिमञ्जरी // 454 // दीयतामधुना चेयमस्मै कनकमञ्जरी। चारुमन्त्रितमित्याह स्फुटं कनकशेखरः / / 455 / / सिद्धान्तितमिदं श्रुत्वा ततश्चाहमिहागता / सुललिष्यावहे साधू भगिन्याविति मे मुदः // 456 // तदा मलयमञ्जर्या प्रोक्तं पश्य कपिञ्जले ! / स्फुटं निमित्तसंवादं मयोक्तं वागियं सुरी // 457 / / धैर्यमापादिता किञ्चित् ततः कनकमञ्जरी / पतिभक्तकथालापै रजनी चातिवाहिता // 458 // अस्याः स्मरकृतस्तापो न चाद्याऽप्युपशाम्यति / कुमारदर्शनं शक्यो विना शामयितुं च न // 459 // अतो विज्ञपयामि त्वां कुमारस्याऽतिवल्लभम् / त्रायस्व तां कुमारस्य दर्शनेन प्रसेदुषः // 460 // मयोक्तं ननु यद्येवं तदा विज्ञपयाम्यहम् / स्थातव्यं भवतीभ्यां तद् रति-मन्मथकानने // 461 // वदतस्तेतलेरित्थं हारो वक्षसि रोपितः / महता परितोषेण प्रतिपत्तिः कृतोचिता // 462 // . तेतलिप्रेरितस्तूर्णं ततोऽहं तद्वनं गतः / भ्रमताऽपि न दृष्टा च नानास्थानेषु तत्र सा // 463 // अत्रान्तरे लताकु) श्रुतः सन्नू पुरध्वनिः / गहनं तेतले: पार्शदपसृत्य तदीक्षितम् // 464 // प्रतीतमेतद् युष्माकं शृण्वन्तु वनदेवता / अत्र तेतलिना तस्याऽऽनयनं प्रत्यपद्यत // 465 // प्रतार्य तेतलिर्यातो न चासो दृश्यते जनः / अन्वेषयामि तमिति गता धूर्ता कपिञ्जला // 466 // तदलं जीवितव्येन प्रसादाद् वः स एव तु / भर्ता जन्मान्तरे भूयादित्युक्त्वा तत्र दुःखिता // 467 // तमालतरुशाखायां बवा पाशे शिरोधराम् / मोक्तुं शरीरमुधुक्ता दृष्टा कनकमञ्जरी // 468 // प्राप्तस्तदाऽतिवेगोऽहं मा साहसमिति ब्रुवन् / धृता सा पाशकं छित्त्वा शीतैराश्वासिताऽनिलैः / / 469 // उक्तं च देवि ! किमिदमारब्धमसमञ्जसम् ? / विषादो युज्यते नेयान् स्वाधीने मयि किङ्करे // 470 // मद्दर्शनेन जाताऽसावनेकरसनिर्भरा / विलिखन्ती भुवं तस्थौ विलसद्दशनद्युतिः // 471 // क्रीतः सद्भावमूल्येन दासोऽहं तव वल्लभे ! / कठोरो नास्म्यहं वेधाः कठोरस्तु विलम्बकृत् // 472 / / इदं मम वचः श्रुत्वा सुधासिक्तेव साऽभवत् / इतश्च तेतलिं प्राप्ता पर्यटन्ती कपिञ्जला // 473 // साऽब्रवीत् क कुमारोऽस्ति तेनोक्तं गहने पुरः / आवयोमिथुनं ताभ्यां चलिताभ्यामवेक्षितम् // 474 // जातस्तयोर्महान् हर्षो योग्ययोगनिरीक्षणात् / यौगन्धरस्तदाऽऽयातः कन्याऽन्तःपुरकञ्चुकी // 475|| तेनोक्तमाह्वयत्येनां पिता कनकमञ्जरीम् / अपट्वङ्गी श्रुता रात्रावित्यस्याः सुखमिच्छति // 476 // प्रस्थिता साऽथ कनकमञ्जरी सकपिञ्जला / पुनः पुनः स्मरन्नेतामहं स्वभवनं गतः // 477 // अपराह्ने समायाता जगौ कदलिका दिनम् / विवाहदिनमथैव गोधूल्यां तव शुद्धयति // 478 // देवः समादिशत्येतत् श्रुत्वेदं मुदितस्तमाम् / विवाहयज्ञो महता विमर्दैन ततः कृतः // 479 // युतः कनकमञ्जर्या हर्थे सुरगृहोपमे / सुखमन्वभवं कामरससर्वस्वपारगः // 480 // कृतो वगप्ररोहे ग प्रगुणोऽथ विभाकरः / जातस्तेन सह स्नेहो मम विस्रम्भनिर्भरः // 481 / / स्वस्थाने प्रहितः सोऽथ बहुमानपुरस्सरम् / राज्ञा कनकचूडेन स्वपरिच्छदसंयुतः / / 482 // येऽप्यम्बरीषनामानो वीरसेने हते सति / दासत्वं प्रतिपन्ना मे मया तेऽपि विसर्जिताः // 483 / /

Page #121
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [कृतीयः सर्गः युतः कनकमञ्जर्या रत्नवत्या च सर्वदा / प्राप्तोऽहं सुषमां गङ्गा-गौरीभ्यामिव शङ्करः // 484 // हिंसा-वैश्वानरौ मत्वा परं सर्वार्थकारिगौ। पापxिव्यसनाजातो जन्तुसन्तानघातकः // 485 // तदा मां तादृशं प्रेक्ष्य दध्यौ कनकशेखरः / अहो ! किमिदमेतस्य चरित्रमसमञ्जसम् ? // 486 // . . महारथः कुलीनोऽपि विद्यावान् रूपवानपि / हिंसा-वैश्वानराश्लिष्टो न श्लाघ्यो नन्दिवर्धनः / / 487 / / उपेक्षितुं च युक्तोऽयं नैव मे हितकारिणः / वर्तेत यदि मद्राक्ये स्यादस्य हितमुत्तमम् / / 488 // त्यजेदेकस्य दाक्षिण्यं न तातसहितस्य मे / इति तातान्तिके स्थित्वा शिक्षयाम्येनमञ्जसा // 489 / / अथ भूपं गृहीतार्थ चक्रे कनकशेखरः / अन्यदा मां समीपस्थं प्रशशंस महीपतिः // 490 // तदा प्रोवाच कनकशेखरस्तात ! वर्ण्यते / यादृशस्ताहगेवास्ति स्वभावान्नन्दिवर्धनः // 49 // परमस्य कुसंसर्गाद् गुणोघो याति दुष्ट नाम् / परमान्नं सुधास्वादं गरलस्येव सङ्क्रमात् ||492 // हेतुः स्वान्योपतापस्य निखिलानर्थजन्मभूः / सुहृद्वैश्वानरो ह्यस्य प्राणेभ्योऽप्यस्ति वल्लभः / / 493 // श्रूयमाणाऽपि नाम्नैव जगतस्त्रासकारिणी / हिंसा नाम्नी च भार्याऽस्य विद्यतेऽवद्यमन्दिरम् // 494 // इति दुःसङ्गयुक्तस्य गुणवत्तापि निष्फला / पुष्यवत्तेव नो याति श्लध्यतामवकेशिनः // 495 // नृपतिः प्राह यद्येवं श्रेयांस्त्यागस्ततस्तयोः / स्वीयोऽपि मलवत् त्याज्यः स्वमालिन्यकरो हि यः // 496 // . अनेन वचसा बाढं हुताशेनेव सर्पिपा / मया प्रज्वलितेनाग्रे तयोर्धगधगायितम् // 497 // उक्तं च रे दुरात्मानौ ! युवा मत्तोऽपि पण्डितौ ? / येनैवं मातृमुखवद् मां शिक्षयितुमुद्यतौ / / 498 // . मया ययोः प्रभावेन युष्मद्राग्यं सुरक्षितम् / हिंसा-वैश्वानरावेतौ युवयोहर्नि निन्दतोः // 499 // तौ स्मितास्यावुभौ जातौ वाचमाकर्ण्य मामिकाम् / ज्ञात्वाऽनादरवन्तौ तावाकृष्टा क्षुरिका मया // 50 // उक्तं च भवतां गेहेनर्दिनौ द्रामुदायुधौ / दर्शयाम्येष भवतोय वैश्वानरस्य वै // 501 // , ' उत्क्षितक्षुरिकं दृष्ट्वा मां नष्टमथ राजकम् / चलितो न परं धीरौ भूभृत्कनकशेखरौ // 502 // . .. पुण्योदस्य सान्निध्यात् तयोस्तीत्रप्रतापयोः / अदत्त्वैव प्रहारं दागास्थानादहमुत्थितः // 503 // गतः स्ववेश्मावमतस्ताभ्यामपि ततः परम् / परस्परं च विच्छिन्नो व्यवहारोऽपि लौकिकः // 504 // दूतोऽथ दारुको नाम समायातो जयस्थलात् / अन्यदा प्रत्यभिज्ञातो मयेदं निजगाद सः // 505 // कुमार ! जगदाधार ! प्रहितोऽस्मि महत्तमैः / मयोक्तं कुशली तातस्तातेन प्रहितो न किम् ? // 506 / / तेनोक्तं कुशली देवो वङ्गराट यवनः परम् / स्थितोऽस्ति नगरं रुद्ध्वा तेनाभूदाकुलो नृपः // 507 / / आकार्यतामिदानी द्राक् कुमारो नन्दिवर्धनः / यथा स्यान्नगरत्राणमित्यमात्यैर्विचारितम् / / 508 // तदा मतिधनेनोक्तं देवाय ज्ञाप्यतामिदम् / जगौ बुद्धिविशालश्च न ज्ञाप्यं सुतरागिणे // 509 // चारुमन्त्रितमित्याह मन्त्री प्रज्ञाकरस्तदा / प्रच्छन्नस्तेन तैर्दूतः सम्भूय प्रहितोऽस्म्यहम् // 510 // तदाहं प्रस्थितस्तूर्णं हिंसा-वैश्वानरेरितः / सहैव मणिमञ्जर्याऽऽयाता कनकमञ्जरी // 511 // गतो जयस्थलाभ्यर्णमथाऽछिन्नप्रयाणकैः / क्रूरचित्तप्रभावेन साक्षाद् वैश्वानराकृतिः // 512 / / मद्रूप एव जातोऽसि तदा वैश्वानरो जगौ / तव सात्म्यं गतवैषा हिंसापीति न संशयः // 513 //

Page #122
ग्लो० 484:537] वैराग्यरतिः / ददृशे तावदेवोच्चैः प्रोढं परबलं मया / आगतं मबलं दृष्ट्वा सन्नह्याभिमुखं च तत् / / 514 // गर्जद्गजबलं वल्गदश्ववारकदम्बकम् / तदैवायोधनं लग्नमुद्वेलाम्बुधिसन्निभम् // 515 / / / 'प्रगष्टा मद्भटाः सर्वे यवनस्य बलात् ततः / अहं त्वभिमुखं योद्धं गतः सत्वरमेककः // 516 // . स्वयं यवनराजोऽथ सह योद्धं मयाऽऽगतः / रथौ चातीव मिलितौ रभसादुभयोस्ततः // 517 // पतितोऽहं रथे तस्य द्रुतमुत्पत्य सिंहवत् / शीर्षमस्य स्वहस्तेन त्रोटितं पुष्पवृन्तवत् // 518 // अस्मद्बलं परावृत्य तदायातं मदन्तिकम् / पपात पुष्पवृष्टिश्च सुरैर्मुक्ता ममोपरि // 519 // आयातोऽथ पुरात् तातो नतं मूर्ध्नि चुचुम्ब माम् / शमयन्ती वियोगाग्निमम्बा च प्रमदाश्रुभिः // 520 // बन्दिभिर्गीयमानोऽथ मात्रा तातेन चान्वितः / प्रविष्टोऽहं पुरं स्वीयं मुदितै गरैः स्तुतः // 521 // गतोऽहं स्वीयमावासं स्थित्वा राजकुले क्षणम् / कृत्वा दैवसिकं कृत्यं निशि सुप्तः सुखालसः // 522 // अथैवं चिन्तयामि स्म तत्त्वज्ञानपराङ्मुखः / अहो ! वैश्वानरस्याऽयं प्रभावो भुवनाद्भुतः // 523 // यत्प्रभावान्मया लोके लब्धा जयपताकिका / अहो ! प्रभावो हिंसाया या दुर्धर्ष चकार माम् // 524 // एते मे परमो बन्धू एते परमदेवते / ध्रुवं मे निन्दकः शत्रुः सुहृत् श्लाघाकृदेतयोः // 525 // . ताताऽम्बादीनपृष्ट्वैव रात्रिशेषे ततो गतः / अटव्यां मारयामि स्म सत्त्वान् पापर्धिबद्धधीः // 526 // कृत्वाऽऽखेटकमायातः सन्ध्यायां भवने निजे / नायातः किं कुमारोऽद्य पिताऽथ विदुरं जगौ ? // 527 // स जगौ जामुषा वेश्म श्रुतं परिजनान्मया / आखेटकाय निश्येव कुमारः कानने गतः // 528 // पुनः पृष्टं कुमारः किमयैव मृगयाधिया / गतोऽटव्यां किमथवा यात्येष प्रतिवासरम् ? // 529 // जगौ परिजनो हिंसापाणिग्रहदिनोत्तरम् / पापर्द्धिमन्तरा कापि दिने न लभते धृतिम् / / 530 // तातोऽथ प्राह विदुर ! कुमारस्य न युज्यते / मृगयाव्यसनं पापमस्मद्वंश्यैरनादृतम् // 531 // भार्याऽपसार्या हिंसेयं तत् कुमारस्य पापभूः / विदुरः प्राह सा वैश्वानरवन्निरुपक्रमा // 532 // अथवा श्रूयते जैनः पुरेऽत्र पुनरागतः / नैमित्तिकः स एवात्र प्रष्टव्योऽर्थे रहस्यवित् // 533 // ततो राज्ञा स आहूतः प्रतिपत्तिः कृतोचिता / पृष्टं कथं कुमारोऽयं हिंसां त्यस्यति ? मे वद // 534 // जगाद नैमित्तिकपुङ्गवोऽथ गां पुरा गुणा यस्य मयोपवर्णिताः / शुभाशयस्याऽस्य महीपतेः प्रिया पुरा यथाऽभूत् स्थिरतोपवर्णिता // 535 // तैदङ्गजा क्षान्त्यपरा पराजिता जगद्वधू रूपगुणेन वर्तते / / महातमोग्रन्थिविदारिका शुभावतारिका नाम महोदयावहा // 536 // इयं जनानां हितकारिणी परा परार्थसम्पादनबद्धशुद्धधीः / प्रसादमस्या न विना क्रिया सतां फलान्विता स्याद् ध्रुवमिक्षुपुष्यवत् // 537 // 1. शीर्णाः सेनाभटाः सर्वे मद्वलात् प्रबलात् ततः / यवनस्य महावाताद् घनाघनघटा इव // 516 // 2. तथा प्रियतस्य परा परा // 3. "विदारणोयता प्रशान्तता नाम //

Page #123
48 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [तृतीयः सर्गः इयं हि लक्ष्मीः पुरुषोत्तमोचिता श्रुताम्बुराशेर्मथनात् किलोत्थिता / न सङ्गमस्यास्तदुपैत्यभाग्यभृत् क हारहूरारतिभाक् क्रमेलकः ? // 538 // इमां विना संसृतिपारदायिनो न लोकलोकोत्तरशास्त्रविभ्रमाः / / कलां विना किं करनर्तनश्रमाः सुशिक्षितां नृत्यरहस्यपारदाः ? / 539 // . तमो-भय-द्रोह-शठत्व-मत्सरैर्विषाद-पैशून्य-विपर्ययानृतैः / प्रभेव भानो रजनीतमोभरैः कदापि नैषाऽत्र सहावतिष्ठते // 540 // दयाऽभिधाऽस्या दुहिता हितावहा कृतोत्सवा बान्धवसन्ततेः सदा / जयत्यविद्यावनवतिसन्निभाऽनवद्यविद्याम्बुनिधौ विधुप्रभा // 541 // अदः कटाक्षादपि रूपमाप्यते पुलोमजालोचनभृङ्गलोभकृत् / सहस्रजिह्वोऽपि कथं नु वर्णयेत् तदेतदङ्गाद्भुतरूपसम्पदम् ! // 542 // विशालमस्या विजितेन्दुमण्डलं विभाति सत्त्वाभयदानमाननम् / नितान्तदीर्घ च सरोजसुन्दरं विवेक-बोधाभिधमीक्षणद्वयम् // 543 // सुदानदुःखप्रणिघातसंज्ञितौ स्तनावमुष्या द्रढिमानमाश्रितो / शमाभिधानं जघनस्थलं दमस्थितिश्च नाभिस्तनुते जगन्मुदम् // 544 // अधर्मधर्मार्थपरीक्षणाभिधं मनोज्ञमस्यास्ततमूरुयामलम् / अगण्यलावण्यसुधाऽस्य वर्ण्यतां कियत्यभेदानुभवं विना बुधैः ! // 545 / / सदाऽङ्गदोषैः परिवर्जिताऽप्यसावनङ्गदुष्टा न कदापि वीक्ष्यते / ,. अचिन्त्यशक्तिर्जगदद्भुतावहा गतातिचाराऽपि शिवाध्वधाविनी // 546 // यदेष धीरः परिणेष्यति प्रियामिमां कुमारः कमनीयविग्रहः / विधाय वक्त्रं मलिनं किलाऽन्तिकात् तदाऽस्य हिंसा स्वयमेव यास्यति // 547|| इयं हि पापा धृतदाहसाहसा स्वभावतः सा हिमशीतलाऽमला / विरोधनिष्ठा तदिहानयोर्बुवा सदातनी तोय-हुताशयोरिव / / 548 // विरोधमैकाधिकरण्यमुद्रयाऽनियम्य धत्ते ननु साऽनया स्मयात् / न धैरितां सिद्धदयावतां मिथो व्रजन्ति पार्श्वेऽपि हि हिंस्रजन्तवः // 549 // तदाह तातः परिणेष्यति प्रियां कदा दयां तां वद नन्दिवर्धनः ! / निमित्तवित् प्राह यदा शुभाशयः प्रदास्यति प्राप्स्यति तामयं तदा // 550 // कदा स दातेति नृपेण भाषिते जगावयं दापयिता यदा स्वयम् / विचारयन् कालविलासिताप्रियाधियाऽथ पृष्ट्वा भगिनी जनस्थितिम् // 551 // 1. वहा महाप्रतादिस्वकबन्धुसन्ततेः / जय // 2. कालपरीणतिप्रिया //

Page #124
श्लो० 538-578] वैराग्यरतिः। स्वभावसंज्ञाय महत्तमाय च प्रकाश्य चास्यैव सदाऽनुयायिनीम् / प्रसाद्य गूढां भवितव्यतां प्रियां स्ववर्गमुच्चैरनुगम्य कर्मराट् / / 552 // ततः किमेतर्हि विगर्हिताशये विधेयमित्याहितवाचि पार्थिवे / निमित्तवित् प्राह किलाऽधुना हिता भवत्युपेक्षा भवतां च मौनिता // 553 // तातेन परिपूज्योचैः प्रहितोऽथ निमित्तवित् / गतेषु केषुचिजाता दिनेषु च पितुर्मतिः // 554 // युवराज करोम्येनमानन्दी नन्दिवर्धनम् / महत्तमानामथ तद् ज्ञापितं स्वीकृतं च तैः // 555 // कृताभिषेकसामग्री समाहूतोऽहमञ्जसा / अत्रान्तरे प्रतीहारी प्रणिपत्य व्यजिज्ञपत् // 556 // देवाऽरिदमनस्याऽस्ति स्फुटवाक्यो महत्तमः / द्वारि तत्र निदेशः कस्तातेनोक्तं प्रवेशय // 557 // ततः प्रवेशितोऽवादीत् स तातं विदितस्तमाम् / अस्ति राजाऽरिदमनः शार्दूलपुरनायकः // 558 // रतिचूला महादेवी तस्या रतिरिवाऽपरा / तस्या मदनमञ्जूषा दुहिताऽस्ति गुणोदधिः // 559 // तया लोकप्रवादेनाऽऽकर्णितो नन्दिवर्धनः / गुणानामेकभूस्तत्र रागोऽस्या ववृधे भृशम् // 560 // स्वाशयो रतिचूलायै तया तूर्णं निवेदितः / नृपायोक्तस्तया तेन दित्सुना प्रहितोऽस्मि ताम् // 561 // तातेन प्रतिपन्नं तद्वचनं मन्त्रिणो गिरा / मयाऽथोक्तमितः स्थानात् कियद्रे पुरं तव ? // 562 // स्फुटवाक् प्राह साधं तद् योजनानां शते स्थितम् / मैवं वादीमया प्रोक्तं गव्यूतोने वदाऽथ तत् / / 563 // जगौ सोऽथ कुमारेण न सम्यगवधारितम् / बाल्ये श्रुतं तद्भवता मयाऽऽप्तेभ्यो विनिश्चितम् // 564 // मामलीकं करोत्येष इति चिन्तयतो मम / वैश्वानरेगोल्लसितं हसितं हिंसया तदा // 565 // योगशक्तिं प्रयुज्यैतौ तनौ विविशतुर्मम / प्रलयाग्निरहं जातः समाकृष्टोऽसिरुच्चकैः // 566 // पुण्योदयस्तदा दध्यौ मम पूर्णोऽधुनाऽवधिः / अतः परं न मत्सङ्गयोग्योऽयं नन्दिवर्धनः // 567 // इतोऽपक्रमणं श्रेय इति ध्यात्वा स निर्गतः / मया हाहारवं कुर्वन् स दूतो द्विदलः कृतः // 568 // ततो हा पुत्र ! किमिदमकर्त्तव्यमनुष्ठितम् ? / इति ब्रुवन् पितोत्थाय चलितो मम सम्मुखम् // 569 // ध्यातं मयाऽयमप्येतद्रूप एव दुराशयः / मामकार्यकृतं ब्रूते हन्तव्योऽयमपि द्रुतम् / / 570 // इति विस्मृत्य तातत्वमज्ञात्वा स्नेहपूर्णताम् / उपकारित्वमैज्ञात्वाऽनालोच्य दुरितागमम् // 571 // कर्मचण्डालतां धृत्वा तातोऽपि दलितोऽसिना / आक्रन्दन्ती ततो माता ग्रहीतुमसिमागता // 572 // छिन्ना साऽपि च खड्गेन वैरिणीति धिया मया / अथ त्रीण्यपि लग्नानि युगपद् भुजयोर्मम // 573 // अन्याय्यं किं कृतमिति पूकुर्वन् शीलवर्धनः / निवारणोद्यता रत्नवती च मणिमञ्जरी // 574 // एकैकेन प्रहारेण हतानि त्रीण्यपि क्षणात् / दधावे चेदमाकर्ण्य द्रुतं कनकमञ्जरी // 575 // मयाऽनुध्यातमेषाऽपि पापा मद्वैरिरागिणी / विस्मृत्य स्नेहपूर्णत्वं साऽपि छिन्नाऽसिना ततः // 576 // अत्रान्तरे च संरम्भाद् गलितं मत्कटीतटात् / परिधानं निपतितमुत्तरीयं महीतले // 577 // विकीर्णकेशो नग्नश्च जातो वेतालसन्निभः / तादृशं मां समुद्रीक्ष्य जहसुम्भिपङ्क्तयः // 578 // 1. तस्यास्ति रतिजित्वरी // तस्या म // 2. मध्यात्वा //

Page #125
50 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ तृतीयः सर्गः निषेद्धं स्वजना लग्नास्तद्घातायोद्यतं च माम् / तान् सर्वानपि निम्नश्च गतोऽहं कियती भुवम् / / 579 // .. गृहीतो भूरिभिर्लोकैः पातयित्वा श्रमे ततः / प्रोदामो वन्यहस्तीवोद्दालितश्च करादसिः / / 580 // बद्ध्वा क्षिप्तोऽपवरके कपाटपुटसङ्कटे / मस्तकं स्फोटयंस्तत्र स्थितः क्षामो बुभुक्षया // 581 // / दन्दह्यमानस्तापेन निद्रामप्राप्नुवन् निशि / मासमात्रं स्थितः कालं नारकोपमवेदनः / / 582 / / निद्रा समागता काचिदर्धरात्रे ममाऽन्यदा / मूषकैबन्धनं छिन्नं जातोऽहं मुत्कलस्तदा // 583 // सुप्तं राजकुलं दृष्टं निर्गतेन बहिर्मया / वैरीदं सर्वमेवेति हिंसा-वैश्वानरेरितः / / 584 / / अग्निकुण्डाद् गृहित्वाऽग्निं ततः प्रक्षिप्य सर्वतः / कथञ्चिद् दह्यमानोऽपि भयकम्प्रः पलायितः // 585 // पतितोऽथ महारण्ये विद्धः कीलक-कण्टकैः / पतितोऽधोमुखो निम्नप्रदेशे चूर्णिताङ्गकः // 586 // चौरैस्तत्रागतैर्दष्टस्तैरुक्तं गृह्यतामयम् | महाकायादितो लाभः परकूले भविष्यति // 587 // . तदाकर्ण्य ममोद्भूतो लीनो वैश्वानरो हृदि / विरूपं मां ततो ज्ञात्वा बबन्धुस्तस्करा द्रुतम् // 588 // पल्लीमथोपकनकपुर भीमनिकेतनाम् / नीतश्च रणधीराय तत्पतेश्च प्रदर्शितः // 589 / / बभाषे सोऽथ विक्रेतुमेनं पोषयताऽधुना / ततो नीतोऽस्मि चौरेण स्वधामैकेन दुष्टधीः // 590 // गालीस्तेन ददानोऽथ हतो दण्डादिभिर्भृशम् / दापितं तुच्छमशनं व्यतीयुः केऽपि वासराः // 591 // पृष्टोऽसौ रणधीरेण स पुमान् कीदृशोऽजनि / स जगौ न श्रयत्योजस्तत्रैव निहितस्ततः / / 592 // कनकाख्यपुराद् दण्डश्चौरेषूपस्थितोऽन्यदा / नष्टाश्चौरा हता पल्ली बन्यो नीता सहस्रशः // 593 / / गतोऽहमपि तन्मध्ये बन्यो राज्ञेऽथ दर्शिताः / विभाकराय मां प्रेक्ष्य स तत्र हृदि विस्मितः // 594 // दग्धस्थाणुसमोऽप्येष दृश्यते नन्दिवर्धनः / आकृत्याऽत्र कुतो वाऽसौ ? विचित्रा वा विधेर्गतिः // 595 / / इत्थं चिरं विमृश्याऽसौ प्रत्यभिज्ञाय मां स्फुटम् / सिंहासनात् समुत्थाय हर्षेण परिषस्वजे बा५९६॥ तदा किमेतदित्युच्चैर्विस्मितं राजमण्डलम् / पप्रच्छोदन्तमखिलं निवेश्याऽर्धासने स माम् // 597 / / मयाऽपि चरिते स्वीये प्रोक्ते प्राह विभाकरः / त्वया नानुष्ठितं सुष्टु हा ! कष्टं कर्म निघृणम् / / 598 // पश्य पुष्पममुष्यैव क्लेशमत्रैव जन्मनि / अमुत्र लप्स्यते चास्य फलं नरकवेदनाम् // 599 // हिंसा-वैश्वानरालर्कविकारो मेऽजनि स्फुटः / तदाऽसौ वैरिवद् बुद्धः स्फुरितं तज्जिघांसया // 600 // हतो न देहदौर्बल्यात् कृतं तु श्याममाननम् / तेन मद्भाववह्निं च धूमेनानुमियाय सः // 601 // ततोऽहं रक्षितस्तेन छन्नो माध्यस्थ्यभस्मना / अन्तः प्रज्वलितुं लग्नो हन्म्येनमिति सर्वदा // 602 // मम नोपशमायासन् स्नान-मानादिसत्क्रियाः / तत्कृता वारिधेरापो वडवाग्नेरिवाऽखिलाः // 603 // स्थितेष्वास्थानशालायामस्मासु मतिशेखरः / एकदा प्राह स ययौ दिवं देवः प्रभाकरः // 604 // परं दुःखं ततः प्राप्तः साश्रुनेत्रो विभाकरः / अथ मां प्राह सौहार्दाद् भुव राज्यमिदं पितुः // 605 // वैश्वानरविकारेण स्थितोऽहं मौनवांस्तदा / स्नेहादेकत्र शय्यायां निशि सुप्तो मयाऽथ सः // 606 // विश्रब्धोऽप्यतिदुष्टेन मयोत्थाय निपातितः / पलायितोऽहं त्वरया परिधानद्वितीयकः // 607 // क्लेशात् प्राप्तः कुशावर्त विश्रान्तः कानने बहिः / ज्ञात्वा कनकचूडश्चाऽऽगतः कनकशेखरः // 608 //

Page #126
श्लो० 579-636] वैराग्यरतिः। पृष्टेनकाकिताहेतुर्नोक्तोऽरुचिभयान्मया / ममापि किमिदं गोप्यं जगौ कनकशेखरः // 609 // मयोक्तं गोप्यमेवाऽस्ति निर्बन्धं स ततोऽकरोत् / अवश्यं वाच्यमेवेति ततोऽहं ज्वलितो हृदि // 610 // गिरं नाद्रियते मेऽसावित्यस्यैव कटीतटात् / असिपुत्रीं समाकृष्य मारणायाहमुद्यतः // 611 // जातः कोलाहलः स्तब्धो वनदेवतया परम् / उत्क्षिप्तो व्योममार्गेण तेषामेवाऽथ पश्यताम् // 612 / / सन्धिदेशेऽम्बरीषाणां नीतोऽहं चरटैरथ / उद्गीर्णक्षुरिकस्तत्र दृष्टो नाग इवोत्फणः // 613 // चरटाः प्रत्यभिज्ञाय पादयोर्मम तेऽपतन् / पृष्टस्तैरथ वृत्तान्तो वक्तुं न शकितं मया // 614 // शकितं नोपवेष्टुं च तदानीताऽऽसने मया / देवतोत्तम्भयामास ततो दीनेषु तेषु माम् // 615 // पृष्टे पुनर्व्यतिकरे तैरहं ज्वलितो भृशम् / अलीकवत्सलैलोंकैरासितुं न लभे कचित् // 616 // तान् मुहुः पृच्छतः क्रोधादलब्धवचनानथ / हन्तुं प्रवृत्तो बद्रोऽहं गतोऽस्तं च विभाकरः // 617 // दध्युस्ते शत्रुरेवायं येन स्वामी हतो हि नः / जघानैतांश्च यो घात्यः प्रतिपन्नस्तथापि न // 618 // न च धारयितुं शक्यो वस्त्रबद्ध इवानलः / त्याग एवाऽस्य तच्छेयानिति गत्र्यां निवेशितः // 619 / / विभावर्यैव तैर्वेगान्नीतो द्वादशयोजनीम् / त्यक्तः शार्दूलनगरोद्याने मललयाभिधे // 620 // अकस्मात् तत्र सुरभिर्विजजृम्भेऽथ मारुतः / अपि नैसर्गिक वैरं त्यक्तं हिंस्रैश्च जन्तुभिः // 621 // अवतीर्णाश्च वाचालभृङ्गालीगीतवैभवाः / सममेवर्तवः सर्वे शान्तमीषन्मनोऽपि मे // 622 // आगता देवनिकराश्चलत्कुण्डलकान्तयः / मणिकुट्टिममातेने भूतले तैः परिस्कृते // 623 // कृतं तस्योपरि स्वर्णकमलं विमलाशयैः / तत्रागत्योपविष्टोऽथ विवेकाचार्यकेवली // 624 // निषण्णा परिषत् प्रहा गुरुणा देशना ददे / हिंसा-वैश्वानरौ भीती दूरदेशे स्थितौ मम // 625 // ज्ञात्वाऽरिदमनो राजा गुर्वागमनमागतः / तथा मदनमञ्जूषा सहैव रतिचूलया // 626 // नत्वा राजा स्थितः सूरेः पुरः शुश्राव देशनाम् / देशनान्ते च पप्रच्छ संशयं स्वमनोगतम् // 627 // पैद्मभूमीभृते नन्दिवर्धनाय गुणालय ! / दातुं मदनमञ्जूषां दूतोऽभूत् प्रहितो मया // 628 // कियानपि गतः कॉलो वार्तालेशोऽपि न श्रुतः। उक्तं च पुरुषैरन्यभस्मीभूतं जयस्थलम् // 629 // ध्यातं मया किमुत्पातादुत शापान्महामुनेः / दग्धं तच्चोरधाटया वा ततः शङ्कां परां गतः // 630 // अस्य शङ्कान्धकारस्य कत्तुं प्रलयमर्हति / भवानेव जगन्नेत्रपद्मोल्लासी दिवाकरः // 631 // सूरिराह महाराज ! पश्यस्येनं सभान्तिके / बद्धवक्त्रं तिरश्चीनं बाहुबन्धनियन्त्रितम् // 632 // राजाऽऽह सुष्टु पश्यामि सूरिराहायमेव हि / भस्मीकर्ता पुरस्याऽस्ति कोऽयमित्याह भूधनः // 633 // गुरुराह तवैवासौ जामाता नन्दिवर्धनः / विस्मितं तं पुनः प्राह सर्वोदन्तमुदारधीः // 634 // अथैनं मुत्कलीकर्तुं भूपतिः पूर्वपक्षयन् / हृदि सिद्धान्तयामास कृपा) नैष जात्विति // 635 // ततः पप्रच्छ भूपालः केवलज्ञानिनं गुरुम् / श्रुतो बहुगुणो ह्येष कृतवान् कथमीदृशम् ? // 636 // 1. ण जनानामथ // 2. उत्क्षिप्तक्षुरिक // 3. पद्मराक्षे मया नन्दि॥४. अषां प्रहितोऽभून्महत्तमः॥६२८॥ कि // 5. कालो तदुदन्तोऽपि //

Page #127
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [तृतीयः सर्गः बभाषे सूरिरुर्वीश ! नास्य दोषस्तपस्विनः / वर्त्तते गुणवानेव स्वरूपान्नन्दिवर्धनः // 637 // यदेतद् दृश्यते दूरे मलिनं मानुषद्वयम् / दोषोऽस्यैव समस्तोऽयं राज्ञा सुष्ठु तदीक्षितम् // 638 // दृष्टश्चैको नरस्तत्र नारी चान्या मषीप्रभा / जगदे गुरुणा भूपस्तत्स्वरूपं पिपृच्छिषुः // 639 // सूनुढेषगजेन्द्रस्य महामोहस्य पौत्रकः / एषोऽविवेकताजातः पुमान् वैश्वानराभिधः // 640 // . अस्य प्राक् क्रोध इत्याख्या जनकाभ्यां प्रतिष्ठिता / गुणैर्वैश्वानर इति प्रियनाम जनैः कृतम् // 641 // हिंसेयं निष्करुणता-दुराशयसुताङ्गना / अन्तरङ्गात् परिचयात् सम्बन्धोऽस्याऽनयोः पुनः // 642 // ज्ञान-दर्शन-चारित्र-वीर्यात्मगुणभूरपि / अनयोरेव सम्बन्धाद् विपर्यस्यत्यसौ भृशम् // 643 // एतदोषादनालीमवाप्नोत्येष निश्चितम् / नास्तां पूर्वमिमे पापमित्रभार्ये जगौ नृपः // 644 // आनन्दितं यदाऽनेन पद्मभूमीपतेः कुलम् / वर्धितौ कोश-दण्डौ भूः प्रतापेन वशीकृता // 645 // निर्जिताः शत्रवः सर्वे प्राप्ता जयपताकिकाः / सिंहायितं च सर्वत्र गाहितः सुखसागरः // 646 // गुरुराह महाराज ! तदाऽप्याऽऽस्तामिमौ स्फुटम् / पुण्योदयेन सख्या तु कृतास्तास्ताः समृद्धयः // 647 // महामोहवशात् तेन गुणस्तस्य न लक्षितः / हिंसा-वैश्वानरकृतं बुद्धमैश्वर्यजृम्भितम् // 648 / / ततोऽयमविशेषज्ञ इति मत्वा स निर्गतः / प्रस्ताव स्फुटवाचस्तद्विरूपोऽयमजायत / / 649 // भवजन्तुरयं राजन् ! पद्मराजसुतो मृषा / वास्तव्योऽव्यवहारस्य नगरस्य च निश्चितम् // 650 // प्राक्कर्मपरिणामस्याऽऽज्ञया लोकस्थितेरपि / भवितव्यतया स्वीयभार्ययाऽपहृतस्ततः // 651 // स्वेच्छावशादथाऽन्याऽन्यस्थानेषु परिधार्यते / अन्येषामपि तुल्येयं गतिः प्रायेण देहिनाम् // 652 // अरघट्टघटीयन्त्रन्यायेनैकेन्द्रियादिषु / भ्रमद्भिर्भवकान्तारं मानुष्यं हि सुदुर्लभम् // 653 // , निधिलाभसमे तत्राऽप्युत्तिष्ठन्त्यनभीष्टदाः / हिंसा-क्रोधादयः क्रूरा वैतालास्तैः कुतः सुखम् ? // 654 // मूढास्तिष्ठन्त्विमे नन्दिवर्धनाद्यास्तपस्विनः / कदर्थ्यन्त कषायाद्यैरप्यर्हन्मतवेदिनः // 655 // विषयाऽऽमिषगृद्धानां सन्मार्गाद् दूरवर्तिनाम् / नन्दिवर्धनवत् तेषामनन्ता दुःखसन्ततिः // 656 // लब्ध्वाऽपि शासनं जैनं यः क्रोधादिषु रज्यते / स हारयति काचेन मूढश्चिन्तामणिं हहा ! // 657 // हिंसा-क्रोधादिसंसक्ताद् धर्मो दूरेण नश्यति / न मोक्षमार्गलेशेन युज्यते तद्विवर्जितः // 658 // जानन्नपि ततस्तत्त्वं महामोहवशीकृतः / निमज्जति भवाम्भोधौ यथाऽयं नन्दिवर्धनः // 659 // नृपतिः प्राह भगवन् ! स्वानुभूतेन नैव किम् / इयताऽपि प्रबन्धेन बुध्यते नन्दिवर्धनः ? // 660 // गुरुराह महाराज ! न परं नावबुध्यते / प्रत्युतास्य महोद्वेगश्चित्ते भवति मद्गिरा // 661 // नृपः प्राहाऽस्त्यभव्यः किं ? भव्य एव गुरुर्जगौ / किन्त्वनन्तानुबन्धोऽस्य क्रोधोऽरुच्यै गिरां मम // 662 // अस्य वैश्वानरोऽद्यापि दुःखं दास्यत्यनन्तशः / तदस्य परमः शत्रुरयमेव न संशयः // 663 // भूमानाह किमस्यैव किं वाऽन्येषामसौ सुहृत् ? / गुरुराह महाराज ! शृणु तत्त्वमिदं स्फुटम् // 664 // त्रीणि त्रीणि कुटुम्बानि सर्वेषां सन्ति देहिनाम् / तत्राद्यं क्षान्ति-सन्तोष-ज्ञान-सत्य-शमादिकम् // 665 // 1. किमस्यासौ परेषामपि वा सुहृत् //

Page #128
प्रलो० 637-694 ] वैराग्यरतिः। द्वितीय क्रोध-शोकाऽर्ति-मान-माया-भयादिकम् / तृतीयमङ्गं तद्धेतु स्त्री-नरौ तादृशा जनाः // 666 // आद्यं स्वाभाविकं तत्र कुटुम्बमविनश्वरम् / आविर्भाव-तिरोभावधर्मकं मोक्षदायकम् // 667 // औपाधिकं द्वितीयं च स्वाभाविकधिया धृतम् / अनाद्यन्तमभव्येषु भव्येष्वस्तादि चान्तवत् // 668 // आविर्भाव-तिरोभावधर्मकं भवकारणम् / एकान्ताहितशीलं च प्रकृत्याऽधोगतिप्रदम् // 669 // तृतीयं सादि सान्तं च यादृच्छिकमुपाधिजम् / अन्तःकुटुम्बपोषेण भवनिर्वाणकारणम् / / 670 // सर्वसंसारिणां तस्माद् द्वितीयेऽत्र कुटुम्बके / सुहृद्वैश्वानरोऽवश्यं हिंसा भार्या च निश्चिता // 671 // आद्यस्वाभाविकं मुक्त्वा द्वितीये कथमादरः / जीवानामिति जिज्ञासुर्जगदे सूरिणा नृपः // 672 // अभिभूतं द्वितीयेन नित्यमायं कुटुम्बकम् / तेन तद्दर्शनाऽभावात् तद्गुणानादरो नृणाम् // 673 / / आविर्भूतं सदैवाऽस्ति द्वितीयं च कुटुम्बकम् / पुरः स्फुरति तत्रोचैर्नृणां प्रेम प्रवर्धते // 674 // विश्रब्धास्तत्र पश्यन्ति न दोषं जानते गुणम् / शत्रुबुद्ध्या च पश्यन्ति तदोषस्य प्रकाशकम् // 675 // भूपः प्राहाऽनयोः श्रेष्ठा गुण-दोषविशेषधीः / गुरुर्जगौ तदर्थं नो यत्नोऽयं देशनाविधेः // 676 // विना स्वयोग्यतां नैव शक्यं ज्ञापयितुं परम् / उदास्महे त्वयोग्येषु तद्योग्येषु यतामहे // 677 // नृपो जगावयोग्यानां भगवन् ! चिन्तया कृतम् / मया बुद्धो विशेषोऽयं सिद्धं मम समीहितम् // 678 // यतः परोपकारः कर्त्तव्यः सत्यां शक्तौ मनीषिणा / परोपकारासामर्थ्य कुर्यात् स्वार्थे महादरम् // 679 // भगवानाह पृथ्वीश ! न त्राणं ज्ञानमात्रतः / श्रद्धा-क्रियान्वयादेवं तदभीष्टार्थसाधकम् // 680 // तत्र श्रद्धानमस्त्येव तव विस्तारि सर्वतः / क्रियां तु यदि शक्नोषि कत्तुं तत् सिध्यतीहितम् // 681 // परं तन्निधुणं कर्म नृपतिः प्राह कीदृशम् ? / गुरुर्जगाद कुर्वन्ति मुनयो यदनारतम् // 682 // अनादिप्रेमसम्बन्धं द्वितीयं यत् कुटुम्बकम् / आयेन योधयन्त्युच्चै|राघोरबलेन तत् // 683 // द्वितीयस्य कुटुम्बस्य मूलोत्पत्तिनिबन्धम् / घातयन्ति विवेकेन महामोहपितामहम् // 684 // चूर्णयन्तो न खिद्यन्ति रागं वैराग्ययन्त्रतः / एतत्कुटुम्बाधिकृतं महाबलमहारथम् // 685 // नन्ति मैत्रीशरेणोच्चै रागस्यैव सहोदरम् / द्वेषं न हृदये जातु पश्चात्तापं च कुर्वते // 686 // पाटयन्तः क्रोधबन्धुं क्षमया क्रकचेन च / उल्लसन्ति तथा मानं निघ्नन्तो मार्दवासिना // 687 // मायामाजवदण्डेन निघ्नन्ति जरतीमपि / सन्तोषाग्नौ दहन्त्युच्चैर्लोभं बालमपि क्षणात् // 688 // कामं च ब्रह्महस्तेन मर्दयन्तीव मत्कुणम् / नन्ति शोकं धिया शक्त्या चित्तधैर्येषुणा भयम् // 689 // हास्यं रतिं जुगुप्सां चाऽरतिं चाऽनादिवत्सलाम् / पञ्चाक्षभ्रातृभाण्डानि दलयन्ति दमेषुणा // 690 // इत्थं कृत्वा द्वितीयस्य कुटुम्बस्य क्षयं क्षणात् / प्रथमस्य कुटुम्बस्य वर्धयन्ति बलं सदा // 691 / / बले चाद्यकुटुम्बस्य प्रवृद्धे भग्नपौरुषम् / अमीषां बाघकं न स्यात् तद् द्वितीयं कुटुम्बकम् // 692 // तृतीयं पोषकं ज्ञात्वा द्वितीयस्य त्यजन्ति ते / जेतुं द्वितीयमत्यक्ते तृतीये नैव शक्यते // 693 // अतो यद्यस्ति ते चित्तं निर्वाणसुखलालसम् / राजंस्तन्निधुणं कर्म मयोक्तमिदमाचर // 694 //

Page #129
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता तृतीयः सर्गः परं स्वशक्तिरालोच्या मध्यस्थेनान्तरात्मना / शक्यं कत्तुं कृताभ्यासोगिभिः कर्म निघृणम् // 695 // न द्रष्टुमपि शक्यं तु कर्मबन्धुदयालना / क्लीबा दृष्ट्वाऽपि कम्पन्ते करणं दूरतः स्थितम् // 696 // परमेतदनुष्ठाय याता यास्यन्ति यान्ति च / शिवस्थानमनाबाधं सिद्धानन्तचतुष्टयम् // 697 // राजाऽऽह यो न शक्तः स्याद् द्वितीयस्य निबर्हणे / तृतीयस्य परित्यागात् किमवाप्नोत्यसौ फलम् ? // 698 // गुरुराह नृशार्दूल! यो न हन्ति द्वितीयकम् / तृतीयस्य परित्यागस्तस्य नूनं विडम्बना // 699 / / चित्तेऽन्तर्ग्रन्थगहने बहिनिर्ग्रन्थता वृथा / त्यागात् कञ्चकमात्रस्य भुजगो न हि निर्विषः // 700|| राजाऽऽह ननु यद्येवं तदा युष्मदनुग्रहात् / द्वितीयं च तृतीयं च त्यजाम्यद्य कुटुम्बकम् // 701 // जगौ गुरुरिदं भूप! सुष्छूक्तं क्षत्रियोचितम् / तदा भूपेन विमलमतेर्वदनमीक्षितम् // 702 // त्याज्यं राज्यं मयेत्युक्ते स जगौ मन्त्रिपुङ्गवः / न तवैवोचितं ह्येतदुचितं पर्षदोऽध्यदः // 703 // . केचिद्भीतास्तदाकर्ण्य बलात्प्रवाजनाधिया / प्रद्विष्टा गुरुकर्माणो नीचाश्चाशु पलायिताः // 704 // मुदिता लघुकर्माणः प्रपन्नं तद्वचश्च तैः / प्रमोदवर्धने चैत्ये ययुः सर्वेऽन्तिकस्थिते / / 705 // कृता भगवतां पूजा तत्रोदारा यथाविधि / प्रवर्त्तितानि दानानि कारितं बन्धमोचनम् / / 706 // आकार्य तनयं स्वं च नगरात् श्रीधराभिधम् / राज्यं दत्त्वा नृपस्तस्मै दीक्षां भागवती ललौ // 707 // दत्ता निर्वेदजननी गुरुणा देशना तदा / गता देवादयः स्थानमानन्दमृतमानसः // 708 // तदप्यमृतधाराभं वचः परिणतं न मे / प्रत्युतान्तिकमायातौ हिंसा-वैश्वानरौ तदा // 709 // अन्तर्लीनौ ममाऽङ्गे तो मोचितश्चास्मि बन्धनात् / नियुक्त राजषुरुषैः सर्वबन्धनमुक्तये // 710 // चिन्तितं चाहमेतेन सभामध्ये विगोपितः / तदत्र किं स्थितस्याऽस्य श्रमणस्याऽन्तिके मम ? // 711 // इतो गतोऽहं विजयपुराभिमुखमध्वनि / दृष्टश्च प्रातिपथिकोऽन्तरा नाम्ना धराधरः // 712 // मत्कल्पः सोऽपि विजयपुरान्निष्काशितः सुतः / राज्ञा शिखरिणा हिंसा-वैश्वानरकलङ्कितः // 713 // पृष्टो मयाऽथ विजयपुराध्वानमसौ न तत् / व्याकुलत्वाच्छूतं तेन ध्यातानादरधीर्मया // 714 // हिंसा-वैश्वानरोग्रेग गृहीताऽथ कटीतटात् / असिपुत्री मया सद्यः खड्गस्तेनाऽपि तादृशा // 715 / / प्रहारौ समकं दत्तौ द्वाभ्यां गात्रविदारिणौ / जीर्णैकभववेद्या च समकं गुटिका द्वयोः / / 716 / / ततोऽपरे वितीर्णे ते भवितव्यतया द्वयोः / पुर्यां पापनिवासायां नीतौ सप्तमपाटके // 717 // त्रयस्त्रिंशत्सागरायुर्भुक्त्वा तत्र मिथोहती। गुटिकान्तरमाहात्म्यान्मत्स्यौ जातौ मिथोद्विषौ / / 718 // ततोऽपि पाटके षष्ठे द्वाविंशत्यर्णवायुषौ / परस्पराभिवातेन धृतावत्यन्तदुःखितौ // 719 // पञ्चाक्षवासनगरे भवितव्यतया ततः / कृतौ गर्भजसो द्वौ वैरावेधकृताहती // 720 // ततः पापनिवासायां धृतौ पञ्चमपाटके / गता मिथो दलयतोरायुः सप्तदशार्णवाः // 721 // ततः सिंहावुभौ जातो तीववैरानुबन्धिनौ / दशार्णवायुषौ पापे चतुर्थे पाटके ततः // 722 // सोढस्तत्र मिथो घातः श्येनौ जातावुभौ ततः / ततोऽप्यवः स्फुरद्वैरौ तृतीये पाटके गतौ // 723 / / त्रिविधा वेदना तत्र सोढा सप्तार्णवायुषा / ततश्च नकुलौ जातौ मिथोगात्रप्रहारिणौ // 724 // .

Page #130
श्लो० 695-734] वैराग्यरतिः। त्रिदुःखौ त्र्यर्णवायुष्कौ द्वितीये पाटके ततः / भ्रान्तोऽहमेवमन्याऽन्यान्तरस्थानेष्वनन्तशः // 725 / / संसारिजन्ताविति भाषमाणे प्रज्ञाविशाला विदधे विचारम् / अहो ! दुरन्तौ विषमौ च हिंसा-वैश्वानरौ यत् फलमेतदस्य // 726 // अहह ! कुमतिरादावेव वैश्वानरोग्रस्तदनु विहितहिंसोद्वाहसञ्जातदर्पः / नर इह नरिनर्ति व्यक्तकापेयलीलः, कपिरिव कपिकच्छूवल्लिसंश्लिष्टगात्रः // 727 / / उग्रौ मूर्छा-ज्वरौ वा सममथ मिलितौ शाकिनी-भूतदोषौ,हालाहालाहले वा ग्रहविषमदशादुर्निमित्तागमौ वा / कण्ठोष्ठाशोषितृष्णातपतपनकरव्यापतापोद्भवौ वा, हिंसा-वैश्वानरौ द्वौ जगति तनुभृतां द्विघ्नदोषावही स्तः // 728 // हिंसा-वैश्वानराभ्यां निबिडजडधियः कुर्वते सङ्गतिं ये, पीनप्रौढप्रभावौ हृदयगतदया-शान्तभावौ विहाय / हास्यास्ते कस्य न स्युर्जगति सुरगवी-कामकुम्भौ त्यजन्तस्तन्मूल्येनानयन्तः सपदि निजगृहे रासभी-भश्मपात्रे // 729 स वह्निरन्यो गलितंप्रतापः स्थले प्रविध्यायति पिच्छले यः / अयं तु वैश्वानरनामधेयः स्निग्धेऽपि रूक्षेऽपि समप्रवृत्तिः // 730 // हहा ! न वैश्वानर-हिंसयोर्गतिं विदन्त्यपि स्वानुभवाधिरोपिताम् / इमेऽपि यास्यन्ति दशां तमोमयीं जडो यथाऽयं ननु नन्दिवर्धनः // 731 // भवजन्तुरथ प्राह नीतः श्वेतपुरे ततः / कृतश्चाभीररूपोऽहं भवितव्यतया तया // 732 // तद्रूपस्य सतो गतो मम शमं वैश्वानरः किञ्चन, छन्ना निघृणता मतिः प्रववृते दाने न यादृच्छिकी / नाभ्यस्तं तु विशिष्टशीलमधिको धर्मश्च नासेवितो, जातो मध्यगुणस्तदा भवसरित्सङ्घघृष्टो दृषत् // 733 // मामालोक्य तथाविधं मयि मनाग् जातेश्वरानुग्रहे, साता भवितव्यता शुचिफलासन्नप्रसन्नाशया / ऊचे साम्प्रतमार्यपुत्र ! सुयशःश्रीसिद्धिशर्माशया, त्वं सिद्धार्थपुरे व्रज प्रकटितः पुण्योदयस्ते सखा // 734 // // इति वैराग्यरतो तृतीयः सर्गः // - 1. वाश्रितां जनाः / इमे //

Page #131
चतुर्थः सर्गः अथ सिद्धार्थनगरे भूपोऽभून्नरवाहनः / गन्धवाह इव द्वेषियशःसौरभचौर्यकृत् // 1 // यस्य दानगुणेनाऽधःकृताः सर्वे सुरद्रुमाः / ऊवं गताः परीक्षार्थ तुलाधृतिवशाद्विधेः // 2 // आसीत् तस्य महादेवी गुणसौरभमालती / सदालिसेव्या सुभगा नाम्ना विमलमालती // 3 // तस्याः पुत्रोऽहमुत्पन्नो व्यक्त छन्नस्तदैव च / पुण्योदयः सहचरो जातो मे चन्द्रनिर्मलः // 4 // नन्दिवर्धनकाले या ममासीदविवेकिता / सा धात्री पुनरायाता द्वेषसङ्गेन गर्भिणी // 5 // मज्जन्मकाले साऽसूत वदनाष्टकधारकम् / पुत्रमुत्कन्धरं दुष्टं सुदुर्धर्षे महोदरम् // 6 // समुद्वीक्ष्यास्य शीर्षाणि कूटानि सुगिरेरिव / चकार नाम सुव्यक्तं शैलराज इति स्फुटम् // 7 // तस्या धात्र्याश्च तत्सूनोः सङ्गमोऽनादिरेव मे / आविर्भूतस्तदा मेऽसौ तिरोभूतोऽन्यदा परम् / / 8 // ब्रह्मणोऽप्यधिको मेने दृष्टमात्रो मयाऽथ सः / ब्रह्मा चतुर्मुखो यस्मादयमष्टमुखः पुनः // 9 // वशोऽयमिति मां प्रेक्ष्य सोऽपि स्मेराननोऽभवत् / समालिलिङ्ग मद्देहं भावज्ञस्य शिरोमणिः // 10 // तदालिङ्गनतः शक्तिरनिर्वाच्या ममाऽभवत् / त्रैलोक्यमतिवृत्योर्ध्वमहमाशु धृतो यया // 11 // कुल-जात्यादिविषयः स्वोत्कर्षो मम पप्रथे / तत्सङ्गे मानसः शश्वत् तैलबिन्दुरिवाऽम्भसि // 12 // न मातुर्नाऽपि तातस्य प्रणामो विहितो मया / शैलराजप्रसङ्गेन शैलराजत्वमीयुषा // 13 // न नताः कुलदेव्यश्च न देवा लौकिका अपि / ममैवाऽन्वकरोद् भावं ज्ञात्वाऽननं पिताऽपि माम् // 14 // अन्येषामपि तेनोक्त कार्याऽऽजैवाऽस्य सर्वदा / अकाण्डविड्वरं कर्त्ता नो चेन्मानधनो ह्ययम् // 15 // ततो दासत्वमापन्नं राजकं सर्वमेव मे / न कोऽपि मानमग्नस्य ममाऽऽज्ञामतिवर्त्तते // 16 // पुण्योदयविधोरेव महिमाऽसौ महोज्ज्वलः / मया तु मूढचित्तेन मानराहोर्विभावितः // 17 // ध्यातं मयैष बन्धुर्मे देवानामपि दुर्लभः / शैलराजोऽखिलश्रेयःसन्ततीनां विधायकः // 18 // असौ निवेदितस्तस्य स्वाभिप्रायो मयाऽन्यदा / न्यवेदि मे परं गुह्यं स्ववशं प्रेक्ष्य तेन माम् // 19 // ममाऽस्ति स्तब्धचित्ताख्यं स्ववीर्योत्थं विलेपनम् / प्रतिक्षणं त्वया देयं हृदये तत् सुखाशया // 20 // वाचामगोचरस्तस्य वक्ष्यत्यनुभवः फलम् / इत्युक्त्वा स ददौ तन्मे हृदि दत्तं मयाऽपि तत् // 21 // तत्प्रभावादहं जातः स्तब्धः कीलितकन्धरः / सुतरां प्रणता लोका विश्वासोऽभूद् विलेपने // 22 // . गतोऽन्यदाऽहं नगरेऽन्तरङ्गे संक्लिष्टचित्तेऽखिलदुःखवासे। तृष्णाऽनिलाऽऽन्दोलितकृष्ण-नील-कापोतलेश्याविलसत्पताके // 23 // असङ्ख्यदुर्यानरथप्रचारलोकप्रवाहाभिधराजमार्गे / विकल्पसञ्चित्रितचित्तसंज्ञाकपोतपालीकृतकौतुकौघे // 24 // 1. अष्ट प्रेक्ष्यास्य //

Page #132
प्रलो० 1-50] वैराग्यरतिः। अद्राक्षमस्मिन्नतुलप्रतापमुत्पत्तिभूमि बहुदूषणानाम् / निबद्धवैः सह बोधराज्ञा पत्येव राहुग्रहमौषधीनाम् // 25 // क्लिष्टाशयं नाम नृपं प्रमादप्रपञ्चसंसूत्रणसूत्रधारम् / सद्भूतवादद्विपपश्चवक्त्रं विघ्नं च वेतालमिवेष्टसिद्धेः // 26 // ___ प्रिया मया तस्य च तुच्छताख्या दृष्टा निकृष्टाशयवर्गसेव्या / प्रवर्तिका निन्द्यतरक्रियाणां तमोमयी कालनिशेव साक्षात् // 27 // तयोर्मुषावाद इति प्रसिद्धः सद्बोधशैले दृढवज्रपातः। स्नेहद्रुमोच्छेदकुठारकल्पः सङ्कल्पवल्लीवनवारिवाहः // 28 // सुतः समस्ताङ्गिहितोपलोपी कुतश्चिदप्यक्षतबाहुवीर्यः। अनायि नेत्राऽतिथितां कुमार्गोपदेशदक्षः कृतमोहपक्षः॥२९॥ मया महामोहविमोहितेन न लक्षितं किञ्चन तत्स्वरूपम् / दृष्ट्वा मृषावादमहं स्वबन्धुधिया परं स्वीकृतवांस्तदैव // 30 // स्वस्थानमानीय मया शरीरादभिन्नरूपोऽभिमतः स बन्धुः / सर्वत्र कार्येऽधिकृतश्च गूढं स्थितं न नौ किञ्चन रागभाजोः // 31 // असच्च सद्भूतमसत् सदेव कृतं मयाऽध्यक्षमपि प्रसह्य / तस्य प्रसादान्न ममापराधगन्धोऽपि लग्नो निहितः परेषु // 32 // जातस्ततोऽहतशैलराज-महामृषावाददृढप्रसङ्गः / भयङ्करोऽम्भोधिरिव प्रनृत्यत्तिमिङ्गिलो भीमभुजङ्गराजः // 33 // शैलराज-मृषावादसङ्गाद् दोषा भवन्ति ये / पुण्योदयप्रभावेन प्रलीयन्ते च तेऽखिलाः // 34 // स्वप्नेऽपि न मया ज्ञातमेतत् तस्य विजम्भितम् / शैलराज-मृषावादौ परं ज्ञातौ गुणावही // 35 // कलाग्रहणकालेऽथ तातेन ज्ञापितं मम विद्यार्थिना प्रणम्योऽयं विनयेन गुरुस्त्वया // 36 // मयोक्तं किं विजानीते नूनमेष ममाऽग्रतः / तवाऽनुरोधाद् गृह्णामि कलाः कुर्वे नतिं तु न // 37 // ततस्तातो मयि स्नेहात् कलाचार्य रहो जगौ / नोद्वेगोऽस्य विधातव्योऽविनयं प्रेक्ष्य मानिनः // 38 // तद्वचोऽसौ प्रतिश्रुत्य दध्यौ बाल्यविजृम्भितम् / मानोऽस्य शास्त्रबोधे तु स्वयं नम्रो भविष्यति // 39 // ततोऽसौ सर्वयत्नेन प्रवृत्तो मम पाठने / पठन्ति तत्र चान्येऽपि विनीता राजदारकाः // 40 // शैलराजः प्रवृध्यः स्यादादरेणाऽपि मे गुरोः / ततो जात्यादिनाऽऽचार्य हीलयामि प्रतिक्षणम् // 41 // दध्यौ तदा कलाचार्यों नास्य शास्त्रश्रमाद् गुणः / अम्लस्य भोजनं क्षीणतनोः श्वयथुवर्धनम् // 42 // ज्ञानदानमपात्रस्य कन्यादानमिवाहितम् / त्यक्तस्तेनेत्यहंभावाद् बहिद्वेषो न दर्शितः // 43 // राजडिम्भा अपि प्रेक्ष्य मां मृषावादमानिनम् / विरक्ताः केवलं पुण्यान्न पराभवितुं क्षमाः // 44 // बहिर्गतेऽन्यदाऽऽचार्ये वेत्रासनमधिष्ठितम् / हीणा नोचितमित्यूचुदृष्ट्वा मां राजदारकाः // 45 // गुर्वासने निविष्टानां मालिन्यं स्यात् कलङ्कतः / वर्धते चाऽयशःपापे क्षरणं चायुषो भवेत् // 46 // मयोक्तं शिक्षणार्थोऽहं बालिशाः ! किं भवादृशाम् ? / यात स्वकुलशिक्षायै तेऽपि तूष्णीं स्थितास्ततः // 47 // कलाचार्याय तत् प्रोक्तं चरित्रं राजदारकैः / क्रुद्धेन तेन पृष्टोऽहं सासूयं भाषितं मया // 48 // अहोऽविमृश्यभाषित्वमहो ! ते शास्त्रकौशलम् / असत्यवादिभिर्वृषे मामेवं यत् प्रतारितः // 49 // ततो महामतिर्दध्यौ न मृषा राजदारकाः / ब्रुवतेऽयं परं पापस्तद् दृष्ट्वा शिक्षयाम्यहम् // 50 // 1. पत्येव सिंहीसुतमौ //

Page #133
महोपाध्यायश्रीयशोविजयमणिविरचिता [बतुर्थः सर्गः अन्यदा छन्नदेशस्थः स मां वेत्रासनस्थितम् / दृष्ट्वा ददावुपालम्भं कृतस्तन्निह्नवो मया // 51 // ततो रहसि विज्ञप्तं गुरवे राजदारकैः / अद्रष्टव्यो ह्ययं मध्ये युक्तः स्थापयितुं न नः // 52 // तेनाऽपि चिन्तितं सत्यं वदन्त्येते तपस्विनः / पापोऽनुचित एवाऽयं सत्सङ्गे रिपुदारणः // 53 // तथाहि"कुपितं मधुरैर्वाक्यैरर्थदानेन लोभिनम् / विनयेन जनं स्तब्धमविश्वासेन मायिनम्" // 54 // "चौरं रक्षणयत्नेन सद्बुद्ध्या पारदारिकम् / वशीकुर्वन्ति सुधियो मूर्ख चित्तानुवृत्तितः"॥५५॥ "न तु कोऽपि प्रतीकारो विद्यते भुवनत्रये / असत्यवादिनः पुंसः 'कालदष्टः' स उच्यते" // 56 // स्वभावादथवा दुष्टो नास्त्ययं रिपुदारणः / मृषावादान्मृषा ब्रूते स्तब्धोऽयं शैलराजतः // 17 // कुर्याद् यद्येतयोस्त्यागं तदा स्याद्धितमुत्तमम् / शिक्षयामि तदर्थं तदित्याचार्यो जगाद माम् // 58 // कुमार ! नोचितं स्थानं मच्छालायां किलेदृशाम् / शैलराज-मृषावादौ पापमित्रे ततस्त्यज // 59 // मयोक्तं स्थानमेतत् त्वं यच्छ पित्रे विनाऽप्यदः / विनाऽपि त्वां वयं शास्त्रं सुपनिष्यामहेऽन्यतः (:) // 6 // तर्जयित्वेत्थमाचार्यं स्तब्धचित्तविलेपनात् / उत्कन्धराननो मृद्नन्निजाङ्गानि गतस्ततः // 61 // प्राप्तस्तातान्तिके पृष्टः कियान् पाठोऽवशिष्यते ? / मयोक्तं सकलाः प्राप्ताः कला न्यूनं न किञ्चन // 62 // तातः प्राह तथाप्युच्चैः पूर्वाधीतं स्थिरीकुरु / विद्यायां ध्यानयोगे च सन्तोषो नोचितः सताम् // 63 // " पूर्ण धनैः पुनर्वेश्म कलाचार्यस्य भूभृता / मा भूत् खेद इति प्रोक्तं तेन मच्चरितं तु न // 64 // कलाचार्यगृहे स्थेयं भवताऽभ्यासशालिना / अतःप्रभृति तातेनेत्युक्तं च स्वीकृतं मया // 65 // पृष्टो मया मृषावादो निर्गतेन वयस्य ! ते / दक्षता किमुपज्ञं ? यद्वशान्मेऽभूदयं क्षणः // 66 // स जगौ राजसे चित्ते राजाऽऽस्ते रागकेसरी / सरीसृपाणां शत्रणां त्रासने विनतासुतः // 67 // तस्याऽस्ति मूढता देवी कुक्षीक्षिप्तगुणोच्चया / मायाऽभिधाऽस्ति तत्पुत्री छायाछन्नजगत्त्रया // 68 // प्रतिपन्ना मया प्रेम्णा भगिनी सा महत्तमा / साऽपि छायेव मां मुक्त्वा कदापि वाऽपि याति न // 69 // प्राप्तं तदुपदेशेन मया कौशलमीदृशम् / मयोक्तं दर्शनीया सा ममाप्यात्मस्वसा त्वया // 70 // .. . तथेति स्वीकृतं तेन ततो विलसितं मया / शालासु द्यूतकाराणां पणस्त्रीणां च वेश्मसु // 71 // इत्थं द्वादश वर्षाणि कलौघोपार्जनच्छलात् / लचितानि कुमार्गेण मया तातमपश्यता // 72 // ... मिथ्यावारिजःपुञ्जे मयि धूमभ्रमादिव / पूर्णज्ञानाग्निरुद्दीप्तिलोकस्नुमितस्ततः // 73 // अथाऽहं यौवनं प्राप्तः कामिनीमृगवागुराम् / मानद्विरदविन्ध्याद्रिं स्मर भृङ्गसरोरुहम् / / 74 // इतश्चाशेषपूःस्वामिनरकेसरिभूपतेः / देव्या वसुन्धरायाश्च सुताऽस्ति नरसुन्दरी / / 75 / / तयोद्यौवनया चित्तेऽभिनिवेशोऽयमाहितः / वरणीयो मया नूनं मत्तोऽधिकगुणो वरः // 76 // .... नरकेसरिणा ज्ञात्वा तद्भावमिति चिन्तितम् / अस्याः समर्गलः स्याचेत् स एव रिपुदारणः // 77 // ...... ततोऽसौ तां गृहीत्वैव वरविद्यां परीक्षितुम् / सिद्धार्थनगरं प्राप्तः पित्रा प्रीत्या प्रवेशितः // 78 // .. दत्तमावासकस्थानं सज्जीकृत्याऽथ मण्डपम् / पतिवरावरगुणान् सभा चक्रे परीक्षितुम् // 79 // .....

Page #134
प्रलो० 51-108 / वैराग्यरतिः / राजान्वितः स्थितस्तातस्तन्मध्ये सपरिच्छदः / कलाचार्यस्तथाऽहं च द्वावाहूतौ समागतौ // 40 // इतः पुण्योदयस्याऽभून मदुश्चेष्टितचिन्तया / तेजोमान्धमिति स्फूर्तिर्गता प्रातर्विधोरिव // 81 // प्रस्तुतार्थोऽथ तातेन कलाचार्याय भाषितः / जातो हर्षातिरेको मे जहासाऽन्तः कलागुरुः // 82 // अत्रान्तरे समायातो भूपतिर्नरकेसरी / तदुत्तरं सभामध्ये प्रविष्टा नरसुन्दरी // 83 // लावण्यामृतपूरेण प्लावयन्ती जगन्मनः / स्निग्धसिन्दूरभृत्केशजितसन्ध्यारुणाम्बरा // 84 // द्योतयन्ती दिशां चक्रं दीतेन वदनेन्दुना / कटाक्षैः पूरयन्तीव न्यस्तशस्त्रस्मरेषुधिम् / / 85 / / तरन्ती स्तनकुम्भाभ्यां शृङ्गाररसवारिधिम् / उन्मादयन्ती जघनपुलिनेन स्मरद्विपम् // 86 // चटुलैर्मन्मथोल्लापैर्हसन्ती कोकिलध्वनिम् / अलङ्कारैर्मुनीनामप्याक्षिपन्ती च मानसम् // 87 / / जजम्भे शैलराजोऽथ तां विलोक्य भृशं मम / चिन्तितं परिणेतुं मां विनैनां क इवाऽर्हति // 88 // नरकेसरिराज्ञाऽथोऽभिहिता नरसुन्दरी / प्रश्नयनं कलामार्गे यथेच्छं रिपुदारणम् / / 89 // सा प्राह मे गुरुजनाध्यक्ष प्रश्नो न युज्यते / तदुद्ग्राहयतु व्यक्तमार्यपुत्रोऽखिलाः कलाः // 10 // तत्र गुह्ये मया पृष्टे निर्वाहं च करोत्वसौ / तुष्टाः सर्वे तदाकर्ण्य पिता प्राह ततश्चमाम् // 91 // उग्राहय कलाः पुत्र ! राजपुत्र्या सुमन्त्रितम् / तदा विज्ञानशून्यस्य स्तब्धा मम तु भारती // 92 // महामतिः कलाचार्यस्ततः पित्रा निरीक्षितः / कुमारस्य दशा केयमिति कर्णे च भाषितम् // 93 / / कर्णे तेन शनैः प्रोक्तं देव ! क्षोभोऽयमान्तरः / पिता प्रोचे कुतो न्वेष ? बभाषेऽथ महामतिः // 94 // अर्थाज्ञानादयं क्षोभः कुमारस्य तवाऽजनि / वागायुधा हि वाग्युरे क्षुभ्यन्ति ज्ञानमन्तरा // 95 / / तातः प्राह कुतोऽज्ञानं कुमारस्याऽस्य युज्यते ? / अयं प्राप्तप्रकर्षो हि श्रुतः सर्वकलाविधौ // 96 // ततः प्राह कलाचार्यो दक्षोऽयं कलयोर्द्वयोः / शैलराज-मृषावादकृतयोर्न कलान्तरे // 97 // तातः प्राह कले के ते ! कलाचार्यो जगावथ / एको विनयविध्वंसो द्वितीयं कूटभाषणम् // 98 // ततः सर्वोऽपि वृत्तान्तो भाषितस्तेन मूलतः / राजाऽऽह तत् कथं जाननेनं प्रावीविशः सभाम् ? // 99 // महामतिर्जगौ देव ! न मयेह प्रवेशितः / मद्गृहानिर्गतस्याऽस्य गता द्वादशवत्सरी // 100 // अकस्माद् भवतां देवाऽऽहानादहमिहाऽऽगतः / कुतश्चिदन्यतः स्थानादयमप्यत्र चाऽऽगतः // 101 / / पिता प्राहाऽऽर्य ! यद्येवमपात्रं रिपुदारणः / इयन्तं कालमासीत् तत् कुतोऽस्य श्रेयसां ततिः ? // 102 // महामतिर्जगावस्य सुहृत् पुण्योदयोऽस्ति यः / दत्ता तेनेयती लक्ष्मीः क्षीणोऽथास्यैष दोषतः // 103 // ततो दुष्प्रतिकारं मद्विकारं चिन्तयन् पिता / राहुग्रस्तेन्दुतुल्याऽऽस्यो जातो ज्ञाता जनैः क्षतिः // 104 / / म्लानोऽभूत् परिवारो मे विषण्णा नरसुन्दरी / हसिताः सर्वतः षिगा विस्मितो नरकेसरी // 105 / / ताता-ऽऽचार्यरहोजल्पाद् विकल्पो मम चोत्थितः / जल्पयिष्यत एतौ मां प्रसह्येति करोमि किम् ? // 106 / / कण्ठनाड्यस्ततः स्तब्धा भयलेष्मविकारतः / श्वासोच्छ्वासपथो रुद्धो जाता मृत्यूचिता दशा // 107 // ततः किमेतदित्यङ्गे लग्ना च नरसुन्दरी / आकुलः परिवारोऽभूद् विस्मिता सकला सभा // 108 // 1. केयमित्यस्य च निवेदितम् // 93 //

Page #135
80 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः विसृष्टाऽथ सभा पित्रा कुमारापाटवच्छलात् / जहसुर्मम पाण्डित्यं मानवा मिलिता बहिः / / 109 // नरकेसरिणा ध्यातं प्रस्थातव्यं मया प्रगे / सुभोज्यमिव शास्त्रार्थो ह्यशेनैव परीक्ष्यते // 110 // तव्यतीतं च कष्टेन दिनं तातस्य चिन्तया / कथञ्चन विना निद्रां गता सुप्तस्य शर्वरी // 111 // इतश्च मे सुहृत् पुण्योदयो हीणो व्यचिन्तयत् / किं तस्य जन्मना ? यस्मिन् सति स्यादाश्रम(य)क्षतिः // 112 // रक्षति स्वाश्रयं यों न स लघुः पवनादपि / पवनोऽपि यतो धत्ते मजन्तं दृतिमम्भसि // 113 // यायात् सुतामदत्त्वैव यद्यसौ नरकेसरी / ततः कुमारसान्निध्यकारिणो मेऽयशो ध्रुवम् // 114 // अयोग्यायापि तेनाऽस्मै दापयामि सुलोचनाम् / इति ध्यात्वा पितुः स्वप्नं निशाशेषे ददावसौ // 115 / / दृष्टस्तत्र वदन् कश्चित् पुरुषः कुन्दसुन्दरः / दापयिष्याम्यहं कन्यां कुमारायेति मा शुचः // 116 // तेन स्वप्नेन मुदितस्तातः प्रातरबूबुधत् / पुण्योदयस्तथा चक्रे नरकेसरिणो धियम् // 117 // नरवाहनराजोऽयं गुणैः ख्यातो जगत्त्रये / ज्ञातं राज्यान्तरेष्वत्र ममाऽऽगमनकारणम् // 118 // ततः कन्यामदत्त्वैव गमनं मे न शोभनम् / यथाकथञ्चिद् देयाऽसौ नो चेत् पक्षद्वयक्षतिः // 119 // तं भावं नरसुन्दर्यै प्रोवाच नरकेसरी / तथेति प्रतिशुश्राव साऽपि पुण्योदयाऽऽज्ञया // 120 // नरकेसरिराजाऽथ तातस्यैवमभाषत / कुमारा,व कन्या मे कृतं बहुविकत्थनैः // 121 // प्रतिशुश्राव तातस्तत् प्रशस्ते वासरे ततः / परिणीता मयाऽतुच्छरुत्सर्वनरसुन्दरी // 122 // नरकेसरिराजोऽथ मुदितः स्वाश्रयं गतः / भोगेन नरसुन्दर्या गतः कालः कियान् मम // 123 // .. आवयोः प्रेमसम्बन्धं दृढं पुण्योदयोऽकरोत् / मिथो वियोगरहितं चन्द्रचन्द्रिकयोरिव / / 124 // तं दृष्ट्वा सुहृदाभासौ परमार्थेन वैरिणौ / शैलराज-मृषावादौ परं क्रोधं गतौ हृदि // 125 // खलः खेदं प्रयात्येव दृष्ट्वा सत्सङ्गमोदयम् / पद्मोल्लासे कृतेऽर्केण किं न खिद्यति कौशिकः ? // 126 // ततस्तौ नौ वियोगाय जातौ द्वौ कृतनिश्चयौ / मया तु तां समासाद्य तृणवद् गणितं जगत् // 12 // तदाऽहं चिन्तयामि स्म स्तब्धचित्तविलिप्सहृत् / मत्तुल्यः कोऽपि नास्तीह यस्य भार्येयमीदृशी // 128 // पुण्योदयस्तु मां दृष्ट्वा तादृशं क्षीयतेऽनिशम् / स्फुरद्वीचिमदोन्मादं समुद्रमिव चन्द्रमाः // 129 // ततो मां तादृशं दृष्ट्वा हसन्ति निखिला जनाः / पश्यताऽहो ! विधेरीढगस्थानविनियोजनम् // 130 // स्त्रीरत्नमीटगेतेन मूर्खेण विनियोजयन् / स्वापवादं स्वयं तेने नूनं वेदजडो विधिः // 131 // पोव कृपणे कल्पलतेवैरण्डपादपे / अस्मिनियोजिता ह्येषाऽपकीर्तिर्विश्वरेतसः // 132 // जाड्यान्धः प्रागभूदेष गर्वेणाऽन्धोऽधुनाऽजनि / कपेस्तदेतत्कापेयं दष्टस्य वृषणेऽलिना // 133 / / जिज्ञासमाना सद्भावमन्यदा नरसुन्दरी / अज्ञानजं मनःक्षोभं जानत्येव जगाद माम् // 134 // . आर्यपुत्र ! सभायां ते कीढगासीदपाटवम् ? / योगशक्त्या तदाविष्टो मृषावादो मदानने // 135 // ततो मयोक्तं हृदये कलाः सर्वाः स्फुरन्ति मे / नाभूदपटुताप्युच्चैः पितृभ्यां त्वाकुलीकृतः // 136 // व्यलीकभावं श्रुत्वैतज्जगाम नरसुन्दरी / दध्यावहो! विलज्जत्वमहो! प्रत्यक्षनिह्नवः // 137 // सा प्रत्युवाच ययेवं ततो मे कौतुकं महत् / अद्यापि श्रोतुमिच्छामि कीर्त्यमानां कलां त्वया // 138 //

Page #136
प्रलो० 109-167] वैराग्यरतिः / मया ज्ञातं हसत्येषा पाण्डित्यस्य मदेन माम् / तत् पराभवकृत् पापा न स्थाप्या दृष्टिगोचरे // 139 // स्तब्धचित्तविलिप्तात्महृदयेनाऽथ भाषितम् / गच्छ रे ! दृष्टिमार्गान्मे नेह स्थातुं तवोचितन् // 140 // पण्डिता त्वमहं मूर्खः सङ्गो नावसमञ्जसः / तद्योग्यसङ्गमेनैव स्वं पाण्डित्यं कृतार्थय // 141 // ज्ञात्वा प्रसादनायोग्यं ततः सा मां मदोद्धतम् / मन्त्राहता भुजङ्गीव करिणीवाऽङ्कशक्षता // 142 // वल्लीवोन्मूलिता चान्द्री ज्योत्स्नेव घनसंहृता / सर्वथा दीनवदना साध्वसक्षीणमानसा // 143 // दृष्ट्वैव कलुषं चित्तसरोऽन्यत्र यियासतः / विरुतैः स्नेहहंसस्य शोभिता नू पुरास्वैः / / 144 // निर्गता मामकगृहात् प्राप्ता तातस्य मन्दिरम् / स्थितोऽहं स्तन्भवत् तावदशुष्यति विलेपने // 145|| जातो मेऽनुशयस्तत्र मनाक शोकमुपागते / उद्भूताः सात्त्विका भावास्तद्रागो मामबाधत // 146 / / अत्रान्तरे समायाता माता विमलमालती / स्थिता भद्रासनेऽकारि मया चाकारगोपनम् // 147 // ततो माता जगौ वत्स ! सुन्दरं न कृतं त्वया / तिरस्कृता खरैर्वाक्यैर्यदियं नरसुन्दरी // 148 // अब्जिनीव हिमाश्लिष्टदलोदश्रुविलोचना / निर्गतेयमितो भीता पतिता मम पादयोः // 149 // मया पृष्टं किमेतत् ते ? साऽऽह मां बाधते ज्वरः / प्रवालशय्याशयने शायिता सा ततो मया // 15 // खाद्यमानेव सिंहेन प्लुष्यमाणेव वह्निना / प्रतिक्षणं मया दृष्टं तत्रोद्वर्त्तनतत्परा // 151 // ततो मया पुनः पृष्टं कुतो दाहज्वरोऽजनि ? / प्रत्यूचे दीर्धनिःश्वासैस्तया किञ्जन नो गिरा // 152 / / निश्चित्य मानसीं पीडां निर्बन्धेनाऽथ भाषिता / सर्वं त्वदपमानस्य सा वृत्तान्तमचीकथत् // 153 / / कृत्वा शीतोपचारौषं ततः साऽऽश्वासिता मया / वत्से ! धीरा भवोद्वेगं मुञ्चाऽऽटम्बस्व साहसम् // 154 // यामि पार्श्वे कुमारस्याऽनुकूलं ते करोम्यहम् / प्रतिकूलासहो मानी स्वाराध्योऽयं त्वयाऽनघे ! // 155 // इमां मद्वाचमाकर्ण्य तथेति प्रतिपद्य सा / उच्छ्वासं प्राप मेघाम्बुपृक्ता पल्वलभूरिव // 156 / / वृष्टिराकालिकी तस्माद् वक्रचित्तातिचारजा / तन्नेत्रयोस्त्वया वत्स ! प्रगुणीभूय वार्यताम् // 157|| साऽनौ दन्दह्यते बाला ज्ञात्वा त्वत्प्रतिकूलताम् / मज्जत्यामज्ज(?)ममृते श्रुत्वा भाव्यनुकूलताम् // 158 // अतो यन्मुग्धया किञ्चिदपराद्धं तया तव / प्रणतेषु दयाशाली तद्भवान् क्षन्तुमर्हति // 159 / / भवामि यावत् प्रगुणः श्रुत्वेमां जननीगिरम् / मम तावद् गिरीन्द्रेण दत्तं हृदि विलेपनम् // 160 // जननीवाग्गुणारूढस्तेनाऽऽकृष्य धनुः कृतः / प्रवृत्तो वर्षितुं बाणान् परुषान् वचनानथ // 161 // न कार्य मम सन्धानं पापयाऽम्ब ! तया सह / असाध्यसिद्धिप्रणयी यत्नोऽत्र तव निष्फलः // 162 // ततः प्रतिगता माता तस्यै व्यतिकरं जगौ / पपात मूर्छिता भूमौ ततो वज्राहतेव सा // 163 // शीतलैलब्धचैतन्या तालवृन्तानिलैरथ / भुवं प्लावयितुं लग्ना मुक्तैर्नयननिझरैः // 164 // सा ववर्षाश्रुवारीणि वियोगाग्निव्ययेच्छया / विदाञ्चकार बालाऽन्तर्न चैनं वडवानलम् // 165 // मयाऽथाभिहितं पुत्रि ! शोकोऽयं प्रविमुच्यताम् / स्वयं गत्वा प्रसाद्योऽयं कठोरहृदयस्त्वया // 166 // आर्दीकत्तं मनः शक्यं कामिनां मार्दवाम्बुना / उपायमेकमित्येनं कृत्वा स्वनियतिस्थिरा // 167 // 1. पुनः पृष्टं मया जातः कुतो // 2. वृष्टिरोत्पातिकी त॥

Page #137
દર महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः तथेति सा प्रतिश्रुत्य मां सान्त्वयितुमागता / अम्बाऽप्यनुपदं लग्ना तदायतिदिदृक्षया // 168 // प्रणतोदश्रुनेत्राऽथ मत्पादौ नरसुन्दरी / प्रसीद त्वां विना त्राणं मम नास्तीति वादिनी // 169 // .. क्षणं प्रियोक्तिसिक्ता मच्चित्तभूरार्द्रतां ययौ / क्षणं काठिन्यमद्रीन्द्रप्रतापतपशोषिता / / 170 // अथ मानं पुरस्कृत्य मया सा भर्सिता भृशम् / आः पापे ! गच्छ गच्छेतो मायया कृतमेतया // 171 // कुशलाऽपि कलासु त्वं कर्तुं शक्ताऽसि वञ्चनम् / परेषामेव न पुनर्मूर्खागामपि मादृशाम् // 172 // इत्युक्त्वा मौनमालम्ब्य शैलराजवशंवदः / स्थितोऽहं स्तब्धसर्वाङ्गो हिमाक्रान्त इवोच्चकैः // 173 // खेचरी नष्टविवेव छिन्नाशा नरसुन्दरी / ततः प्राणपरित्यागकृते गन्तुं प्रचक्रमे // 174 // गतस्तदनुमार्गेऽहं करोति किमसाविति ? / दुश्चेष्टामदिदृक्षुर्मे गतोऽस्तं तरणिस्तदा // 175 / / निशि साऽथ गतैकत्र शून्यावासे स्मरस्य च / चन्द्रो मुखमिवोदीतो दास्यतो दशमी दशाम् // 176 / / छन्नाऽऽमा द्वारदेशेऽहं स्थितस्तत्र विलोकितुम् / अपाशयाऽप्यहो! तत्र पाशः सज्जीकृतस्तया // 177|| अत्रान्तरे मया ध्यातं यदुक्तमनया मम / न तत् पराभवं कर्तुं प्रणयस्तत्र कारणम् // 178 // तन्मया न कृतं सम्यग् वारयाभ्यधुनाऽप्यमूम् / इतो भावादिति छेत्तुं पाशकं प्रयतो यदा // 179 // सा तदोवाच दिक्पाला ! मम प्रागान् प्रतीच्छत / मा भूदीदृग् व्यतिकरो मम जन्मान्तरेऽपि च // 18 // तस्यार्थं शैलराजो मे विपरीतमिमं जगौ / पश्य जन्मान्तरेऽप्येषा त्वत्सम्बन्धं न वाञ्छति // 181 // कूटार्थदुर्विदग्धेन मया तूष्णीं स्थितं तदा / तया प्राणाः परित्यक्ता बाणा इव धनुष्मता // 182 // इतश्च नियंतीं गेहाद् दृष्ट्वाऽम्बा नरसुन्दरीम् / मां च तत्पृष्ठतो लग्नमागताऽनुपदं शनैः // 18 // दृष्टा तथाविधा तत्र तया सा नरसुन्दरी / दध्यौ च मत्सुतस्याऽपि वार्तेयं ववृतेतराम् // 184 // एवं स्थितायामेतस्यां नो चेत् किं नैष जल्पति ? / शोकादित्यम्बयाऽप्यात्मा त्यक्तः पश्यत एव मे // 185 // तदा मम मनाक् शुष्कं शैलेन्द्रीयं विलेपनम् / स्नेहविह्वलभावेन पश्चात्तापः कृतः क्षणम् // 186 // अवष्टम्भाद् गिरीन्द्रस्य स्थितस्तूष्णीमहं ततः / पुरुषाः कठिनस्वान्ताः स्त्रीविनाशे रुदन्ति के ? // 187|| इतः कदलिकाऽऽयाताऽन्वेष्टुं तत्रैव मातरम् / सा मदम्बा-प्रिये दृष्ट्वा मृते चक्रे महारवम् // 188 // महान् कोलाहलो जातः सतातं मिलितं पुरम् / किमेतदिति पृष्टा च सर्व कदलिका जगौ // 189 / / तातायादर्शयल्लीनं स्कुटश्चन्द्रोदयोऽथ माम् / धिक्कृतोऽहं ततः पित्रा सम्प्रत्ययमुपेयुषा // 190 // अथाऽम्बा-नरसुन्दर्योzतकार्य विधाय सः / मत्कर्म दारुणं दृष्ट्वा चिन्तयामास चेतसि // 191 // अहो ! अनर्थपुञ्जोऽयमहो! एष कुलानलः / प्रयोजनं न पुत्रेण ममानेन दुरात्मना // 192 // इत्थं विचार्य तातेन गृहान्निष्कासितो बहिः / विचरामि स्म निःश्रीकः पुरेऽहं तत्र दुःखितः / / 193 // बालानामपि गम्योऽहं तदा जातो विगर्हितः / तथापि चिन्तयामि स्म महामोहरथस्य गौः // 19 // तातेनाऽपि परित्यक्तो निन्दितोऽप्यखिलैर्जनैः / शैलराज-मृषावादाऽऽश्रितोऽहं नास्मि दुःस्थितः // 195 // प्रभावादनयोरेव पूर्व भुक्तं मया फलम् / पुनर्भीक्ष्ये च कालस्याऽऽनुकूल्यानात्र संशयः // 196 // व्यतीयु रिवर्षाणि स्थितस्यैवं ममाऽथ सः / सुहृत् पुण्योदयः क्षीणः स्थितोऽकिश्चित्करः परम् / / 197 / /

Page #138
श्लो० 166-227 ] वैराग्यरतिः। गतो राजाऽन्यदा वाजिवाहनार्थ वने कचित् / गतः कुतूहलात् तत्र पुरलोकैरहं सह // 198 // श्रान्तस्तत्रैकदेशेऽथ विश्रम्योत्थाय भूपतिः / सामन्तैः सहितो भूपैर्लग्नो द्रष्टुं वनश्रियम् // 199 // विरक्तं तत्र सोऽपश्यद् रक्ताशोकतलस्थितम् / विचक्षणाख्यमाचार्यं कुर्वाणं धर्मदेशनाम् // 200 // रूपं निरूपयंस्तस्य त्रैलोक्यनयनामृतम् / नरवाहनपृथ्वीशः परं हर्षमुपागतः // 201 // दध्यौ चायममुष्याऽभूत् किं भवोद्वेगकारणम् ? / चूर्णितो मदनो येन यौवनारामचारिणा // 202 // गत्वा नत्वा पदाम्भोजं पृच्छाम्येनं शुभाशयम् / विचिन्त्यैवं नृपो गत्वा प्रणनाम गुरोः क्रमौ // 20 // तेनाऽथ दत्तधर्माशीनिषण्णोऽसौ महीतले / उपविष्टा यथास्थानं प्रणम्याऽन्येऽपि मानवाः // 204 // मया तु तादृशस्यापि सूरेनैव पदद्वयम् / नतं स्तब्धेन हृदये शैलेन्द्रीयविलेपनात् // 20 // निषण्णोऽनम्र एवाऽहं सूरिधर्ममभाषत / भो भव्या ! भवविस्तारः प्रदीप्तोदरसन्निभः // 206 // अस्य विध्यापने यत्नः कर्त्तव्यः सुखमिच्छता / तद्धेतुर्धर्ममेघश्च पावनागमभावनः // 207 // तदागमोऽभ्युपेयस्तद्विदः सेव्या दिवानिशम् / भावनीयमनित्यत्वं त्याज्याऽपेक्षा हृदाऽसताम् // 208 // ... भाव्यमाज्ञाप्रधानेनोपादेया प्रणिधानधीः / पोष्या च साधुसेवातो गोप्या प्रवचनक्षतिः / / 209 // ... . विधिप्रवृत्त एतच्च सम्पादयति निश्चितम् / यतितव्यं विधौ तेन पुरस्कृत्यागमं बुधैः // 210 // स्वरूपं प्रत्यभिज्ञेयमालम्ब्या लिङ्गशुद्धता / सेव्यो योगश्च निर्द्वन्द्वः प्रतीकार्या कुभावना // 211 // यात्येवं यतमानानां कर्म सोपक्रमं क्षयम् / निरुपक्रमकर्मोग्रानुबन्धश्च निवर्त्तते // 2.12 // 2 // . इमां गिरं गुरोः श्रुत्वा भावं केऽपि दधुव॑ते / केचन श्राद्धधर्मे च केऽपि भद्रकतां ययुः // 213 // दध्यावत्रान्तरे तातो हृगतं प्रश्नयाम्यहम् / पप्रच्छाऽसौ ततो भालविन्यस्तकरकुड्मलः // 214 // रूपमप्रतिरूपं ते भाग्यं सौभाग्यजन्मभूः / भदन्त ! भवतां जातं किन्तु वैराग्यकारणम् ? // 215 // सूरिराह महाराज ! शृणु प्रयतमानसः / अस्तीह भूतलं नाम नगरं सुमनोहरम् / / 216 // तत्रातुलप्रतापाऽऽज्ञो भूपोऽस्ति मलसञ्चयः / तत्प्रिया मलपङ्क्तिश्च शुभाशुभविधौ विधिः // 217 // पुत्रोऽस्ति जगदाह्लादी तयोरेकः शुभोदयः / अन्योऽशुभोदयो नाम जगत्सन्तापकारकः // 2 18 // भार्या शुभोदयस्याऽस्ति चारुता जनशर्मदा / अचारुताख्या त्वशुभोदयस्य जनभीतिकृत् // 219 / / विचक्षणोऽजनि शुभोदय-चारुतयोः सुतः / अन्ययोस्तु जडो नाम गुणग्रामपराङ्मुखः / / 220 // अक्षुद्रः प्रशमी दान्तः पूजको गुरुसन्ततेः / देवसेवापरो दाता गुणदोषविशेषवित् // 221 // ...... लक्ष्मीलाभेऽप्यनुत्सिक्तो व्यसनेऽप्यविषादवान् / परनिन्दा-निजलाधारहितः परकार्यकृत् // 222 // .. मध्यस्थः सत्यवादी च विनीतो नतवत्सलः / मार्गानुसारी मतिमान् जातस्तत्र विचक्षणः // 223 // ... जडस्त्वभूद् विपर्यस्तस्वान्तः पैशून्यभाजनम् / सत्य-संयम-सन्तोष-शौचसंस्कारवर्जितः // 224 // प्रतिज्ञास्खलितो देव गुरुनिन्दाविधायकः / क्षुद्रो लोभरतिर्दीनः सुहृदां चित्तभेदकृत् // 225 // भिन्नो वाचि क्रियायां च जातानन्दः परापदि / परसम्पदि जातातिर्गर्वाध्मातोऽफल क्रियः // 226 // ईदग्लक्षणयुक्तौ तौ स्वगृहे सुखलालितौ / विचक्षण-जडौ प्राप्तौ तारुण्योल्लसितां दशाम् // 227 //

Page #139
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः इतश्च गुणरत्नौघपूर्णपुण्यापणावलि / पुरं विमलचित्ताख्यमस्ति स्वस्तिनिकेतनम् // 228 // जयत्यनन्तगुणभूर्नृपस्तत्र मलक्षयः / कषायतनुताकोशादक्षयो नत्पयोदयः (:) // 229 // तस्य चास्ति महादेवी शुभलब्धिरनित्वरी / गुणैर्जयन्ती जगतीं चतुरम्भोधिमेखलाम् // 230 // जाता ताभ्यां शुचिः कन्या बुद्धिवंशविवर्धनी / चान्द्री कलेव जगतीं नयनानन्ददायिनी // 231 // विचिन्त्य तद्विवाहाहं गुणपूर्ण विचक्षणम् / प्रहिता प्रीतिमद्भयां सा ताभ्यां तस्य स्वयंवरा // 232 // विचक्षणेन सा कन्या परिणीता महोत्सवैः / यान्त्यस्य दिवसा भोगान् भुञ्जानस्य तया सह // 233 // वार्तामथाऽन्यदा लब्धं बुद्धेः स्नेहमहोदधिः / विमाख्यं निजं पुत्रं प्रजिधाय मलक्षयः // 234 // भगिन्याः प्रेमबद्धोऽसौ तस्या एवाऽन्तिके स्थितः / सा पूर्णदोहदा पुत्र प्रकर्ष सुषुवेऽन्यदा // 235 // श्लाघ्यो विख्यातमहिमा जातोऽसौ बुद्धिनन्दनः / विमर्शस्य प्रियः कामं विचक्षणगुणैः समः // 236 // अथाऽन्यदा वनं स्वीयं दृष्ट्वा वदनकोटरम् / विचक्षण-जडौ तत्र स्थितौ लीलापरौ सुखम् // 23 // दृष्टं महाबिलं ताभ्यां तत्र तस्माच्च निर्यती / रक्तवर्णाऽङ्गना दृष्टा लीलाकृष्टजगन्मनाः // 238 // तामुद्वीक्ष्य जडश्चित्ते ममौ नाऽऽनन्दपूरतः / दध्यौ च नेदृशी काचिदस्ति विश्वत्रयेऽङ्गना // 239 // धात्रा मदर्थमेवैषा व्यधायि यदियं मुहुः / मां लोला प्रेक्षते तेन गत्वनां स्वीकरोम्यहम् // 240 // विचक्षणस्तु तां दृष्ट्वा लोलामेकाकिनी वने / न दोलायितचित्तोऽभूत् स्थितो न्यग्दृष्टिरुत्तमः // 241 // प्रवृत्तो गन्तुमन्यत्र जडमाकृष्य सोऽग्रतः / मन्वानोऽपायभूतं तदर्शन चित्तविप्लवात् // 242 // यावत्तौ गच्छतः स्तोकं भूभागं तावदागता / तच्चेटी सा जगौ श्रव्यं भवद्भयां वचनं मम // 243 / / मत्स्वामिनी विमुच्येह चलितौ यद् युवां जवात् / तेनैषा प्रसरन्मूर्छा म्रियते वां वियोगतः // 244 // युवाभ्यां तत् समागत्य सा स्वस्थीक्रियतां ततः / एतत्स्वरूपमखिलं कथयिष्याम्यनाकुला // 245 // विचक्षणं जडोऽवादीद् भ्रातस्तत्रोपगम्यताम् / स दध्यौ सुन्दर नेदं नूनमेषा प्रतारिका // 246 // अप्रमत्तोऽथवा यामि प्रमत्तो हि छलं व्रजेत् / इत्यसौ तद्वचो मत्वा तद्युतोऽगात् तदन्तिकम् // 247|| स्वस्थीभूताऽथ सा योषिदपृच्छच्चेटिकां जडः / अस्याः किं नाम ? सा प्राह स्वामिनी रसनाभिधा // 248 // किंनामिका त्वमित्युक्ते जडेनाऽथ जगाद सा / देवाऽहं लोलताभिख्या किं प्रसिद्धाऽपि विस्मृता ? // 249 // महाभुक्तौ चिरं कर्मपरिणाममहीभुजः / नगरेऽव्यवहाराख्ये बभूव भवतोः स्थितिः // 250 // एकाक्षवासनगरे तदादेशात् ततो युवाम् / आगतौ विकलाक्षाणां निवासे तदनन्तरम् // 251 // वसन्ति तत्र प्रथमं पाटके द्वीन्द्रिया जनाः / तन्मध्ये युवयोर्दत्तं राज्ञा वदनकोटरम् // 252 // सदा स्वाभाविकं चेदं विद्यतेऽत्र महाबिलम् / युष्मदर्थं कृता चात्र वेधसा स्वामिनी मम // 25 // ततः प्रभृति चैषा मे स्वामिनी सहिता मया / युवाभ्यां सह सर्वत्र विललास रसामृता // 254 // विकलाक्षेत्र पञ्चाक्षे भवतोविरहासहा / यदियं तेन भवतोश्चिरं परिचिताऽस्म्यहम् // 255 // श्रुत्वनां लोलतावाचं चित्तबालकशाकिनीम् / जडो दध्यौ कृतार्थोऽहं सम्पन्नं मद्विकल्पितम् // 256 // १.ख्या विस्मृता संस्तुतापि किम् // 249 //

Page #140
ग्लो० 228-283 ] वैराग्यरतिः। छलितो लोलतावाक्यानडोऽथ रसनां सदा / स्वीकृत्य लालयामास मधु-मद्य-पलादिभिः // 25 // पेयापेयधिया शून्यो भक्ष्याभक्ष्याविशेषवित् / शृङ्गपुच्छपरिभ्रष्टो जातः सोऽथ पशुर्जडः // 258 // यत् क्षणं रसनां तस्य भवेल्लालयतः कचित् / तत् सर्व लोलता प्राह रसग्रसनराक्षसी // 259 // धर्मा-ऽर्थ-काम-मोक्षेभ्यो विमुखो रसनावशः / दुष्कर्मनिरतो लोकैगर्हितो बहुशो जडः // 26 // विचक्षणस्तु न क्षुब्धः श्रुत्वा तां लोलतागिरम् / विधिसृष्टिध्वनेरथं कर्मसृष्टिं विचारयन् // 261 // दध्यौ मध्यस्थधीश्चैवमस्त्येवेयं ममाऽङ्गना / यदास्य कोटरे सृष्टा पोष्या नैवापरीक्ष्य तु // 262 // स्त्रीवाचैव जडस्तत्त्वमज्ञात्वा यः प्रवर्त्तते / नदीतीरस्थतरुवत् स पतत्येव निश्चितम् // 263 // पालनीया ममैषेति लोकयात्रापरोऽथ सः / रसनाया ददौ खाद्यरसं किञ्चिदनादृतः // 264 // अनुवर्त्तयतश्चेत्थं रसना शुभवर्त्मना / लोलतां जयतस्तस्य त्रिवर्गश्रीरुपस्थिता // 265 // ज्ञापिता रसनालाभं जडेनाचारुताऽन्यदा / माता संतुष्टचित्तेन जनकश्चाशुभोदयः // 266 // तावप्यथाहतुः पीतामृतोद्गारसमं वचः / पुण्येनेयं त्वया लब्धा लाल्यते चेति शोभनम् // 267 // इष्टं पित्रुपदिष्टं चेत्यतिलुब्धोऽजनिष्ट सः / एकं हि स्वैरिणी योषाऽन्यच्च कोकिलकूजितम् // 268 // शुभोदयः पिता स्वीयो जननी चारुता तथा / इतो विचक्षणेनाऽपि ज्ञापितौ रसनागतिम् // 269 // बुद्धिस्तथा प्रकर्षश्च विमर्शश्चत्यमी त्रयः / ज्ञापिता रसनाप्राप्ति कुटुम्बं मिलितं च तत् // 270 // ततः शुभोदयः प्राह वत्स ! त्वमपि तत्त्ववित् / तथाऽप्यस्या न विश्वासः कर्त्तव्यो भवता कचित् // 27 // नारी तावत् समस्ताऽपि प्रायः पवनचञ्चला / क्षणं रक्ता विरक्ता च सन्ध्याभ्रपटलोपमा // 272 / / दुर्ग्रहा वारिविधुवन्नदीवन्नीचगामिनी / दृष्टिबन्धेन्द्रजालाभा कौटिल्याहिकरण्डिका // 273 // साक्षादकन्दरा व्याघ्री विषवल्लिरभूमिजा / अनिन्धनाऽनलज्वाला विद्युदस्तनयित्नुजा // 274 // एषा त्वेका वनचरी रसनालोलताऽन्विता / अतिगूढचरित्रा मे भाति नैव तवोचिता // 275 // न ज्ञायते कुतस्त्येयं केनेह प्रेषिताऽऽथवा / मूलशुद्धिस्त्वया कार्या तदस्याः सङ्गमिच्छता // 276 / / यतः"अप्रमादपरोऽप्युच्चैर्मूलशुद्धेरकारकः / पुमान् प्रयाति'निधनं स्त्रीणां हृदयमर्पयन्" // 277|| चारुताऽप्याह वत्सेदं पित्रा ते साधु मन्त्रितम् / ऊचुर्बुद्धयादयोऽपीत्थं तथेयेष विचक्षणः // 278 // रसनामूलशुद्धयर्थमथ कः प्रेषणोचितः ? / इति पृष्टोऽमुना तातो विमर्श तादृशं जगौ // 279 // यतः"विमर्श एव लोकेऽस्मिंस्तत्त्वाऽतत्त्वैकशेषकृत् / कुरुते को विना हंसं क्षौरनीरविवेचनम्" // 28 // "ईश्वरोऽप्यविमर्शः सन् बध्नाति गरलं गले / सविमर्श तु पुरुषोत्तमं श्रीवेणुते स्वतः" // 281 // विचक्षणोऽथ निश्चित्य विमर्श प्रेषणोचितम् / सद्यस्तं प्रेषयामास कृत्वा संवत्सरावधिम् // 282 // पितामहं च पितरं प्रकर्षोऽथ व्यजिज्ञपत् / विना विमर्श न स्थातुं शक्नोमि क्षणमप्यहम् // 283 // 1. निधनं ददानो योषितां मनः // 27 //

Page #141
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः मामेनमनुगन्तुं तदनुजानीत साम्प्रतम् / तदाकण्र्योल्लसत्प्रेमाऽपश्यत् तातं विचक्षणः // 284 // शुभोदयोऽप्यभिदधे विनयोऽस्यैष युज्यते / तव बुद्धेश्च जातोऽस्मिन् किं चित्रं गुणसम्पदाम् ? // 285 / / इयं भार्या हि ते बुद्धिरनीतितिभागपि / विशालदृष्टिरप्येषा सूक्ष्मदृष्टिः प्रकीर्तिता // 286 // लोकोत्तरचरित्रेयं गुणानामेकमास्पदे / तत् सापत्नमाशङ्कय वर्ण्यते रसनादरः // 287 // अनन्तगुण एवाऽयं प्रकर्षाऽप्येतदात्मजः / आदिश्यतां प्रतिष्ठासुस्तदेषोऽप्यनुमातुलम् // 288 // विचक्षणो ददावाज्ञामथ तातं प्रणामयन् / अथ गन्तुं प्रवृत्तौ तौ तदा चास्ति शरद्भरः // 289 // सकलहं कलहंसकलस्वनैर्विनिहतध्वनिसुन्दरता मदे / / कलयति श्रियमाप्य घनात्ययं घनकला न कलापिततिस्तदा / / 290 // मलिनमेघकृतात् खलु या ययौ कलुषतां कलहंसनिषेधतः / इयमिमानुपनीय कृता लसद्विशरदा शरदा सरसी शुचिः // 291 // कमलिनीकलमोत्सवदर्शनोत्सुकमलं कमलं रहसि स्थितम् // विततविस्मितपङ्कजलोचनं सरसि कं रसिकं न विनोदयेत् ? // 292 / / अपरसं परसम्भ्रमकार्यभून्निजरुचिच्छिदिहाभ्रकुलं यतः / सुविलसन् सह निर्मलया निशा विधुरितो धुरि तोषवतामभूत् // 293 / / कलमगोपिकया पिकयाचितोऽप्यतिमदोद्धरया नहि योऽर्पितः / शरदुदीतविलासवशोत्थितो ध्वनिरयं निरयन्त्र्यत नो तदा // 294 // एवंविधे शरत्काले पश्यन्तौ तौ वनश्रियम् / बहिर्देशेषु विद्वतौ न दृष्टं रसनाकुलम् // 295|| तयोर्विचरतोरेवं हेमन्तर्तुः समाययौ / स्फुटं पथिकलोकानां दन्तवीणैकवादकः // 296 // हिमं हिमांशूदययोग्यलीलं चण्डांशुराज्येऽपि यदेति लीलाम् / / तदुःखपूर्त्यायुरपक्रमेण हूस्वाणि जातानि दिनानि नूनम् // 297 // करप्रचारे सति शीतरश्मेः पीयूपधाराकृतपारणायाः / आशी:प्रदानान्नु चकोरपङ्कतेर्जातास्तदा दीर्घतरा रजन्यः // 298 // निवर्त्तयामास दवीयसोऽपि देशाद्धिमातिः पथिकान् प्रवृद्धा / क्लीबान् परानीकजयप्रथेव पत्नीकुचाद्रेः शरणे धृताशान् // 299 // नृणां मनांसीव सतां मुखानि श्रियं दधुः स्नेहमनोहराणि / भानोर्महांसीव वपूंषि शश्वद् घनाम्बरा भोगविलासभाजि // 300 // प्रियाकुचाश्लेषधृतोष्मभोगिलोकेष्वलब्धस्वपदप्रचारा / वियोगमृदुर्गतमानवेषु पपात हेमन्तपलादधाटी // 301 // ताभ्यां तत्रापि हेमन्ते भ्रमद्भयां भूतलेऽखिले / मूलशुद्धिर्न विज्ञाता रसनायाः कथञ्चन // 302 // 1. सरसी स्मिता // 291 // 2. तदा मनांसीव //

Page #142
प्रलो० 284-332 ] वैराग्यरतिः। अथाऽन्तरङ्गदेशेषु प्रविष्टौ तौ शुभाशयौ / तत्र राजसचित्ताख्यं ताभ्यां नगरमीक्षितम् // 303 // तच्च दीर्घमिवाऽरण्यं बहुलोकविवर्जितम् / निर्नायकं च सम्प्रेक्ष्य प्रकर्षो मातुलं जगौ // 304 // अभूत् किमिदमेतादृक् कथं चेत्थमपि श्रियम् / धत्ते ? ततो विमर्शोऽपि प्रकर्ष प्रत्यभाषत // 305 / / निरुपद्रवमेवेदं नगरं परिभाव्यते / निष्क्रान्तराजकं क्वापि कुतश्चित्तु प्रयोजनात् // 306 // पुंविशेषप्रभावाच्च सश्रीकमिदमीक्यते / ततो राजकुले गत्वा दृष्टस्ताभ्यामसौ पुमान् // 307|| अहङ्कारादिभिः कैश्चित् पुरुषैः परिवारितः / उदारविक्रमो मिथ्याभिमानाख्यो महत्तमः // 308 // पृष्टस्ताभ्यां ततो लोकविरलीभावकारणम् / स प्राहाऽस्य पुरस्याऽस्ति गायको रागकेसरी // 309 // तत्पिता च महामोहो जयत्यक्षयशासनः / अमात्यास्तस्य विषयाभिलाषाद्याः सहस्रशः // 310 // सर्वानीकयुजां तेषां सर्वेषां नगरादितः / कालोऽनन्तो ह्यतिक्रान्तो गतानां दण्डयात्रया // 311 // सरलौ तेन नगरमिदं विरलमानवम् / विमर्शः प्राह केनामा तेषां नन्वस्ति विग्रहः ? // 312 // ऊचे मिथ्याभिमानोऽथ सन्तोषेण दुरात्मना / प्रत्यत्रवीद् विमर्शोऽथ को हेतुस्तेन विग्रहे ! // 313 // परो जगाद विषयाभिलाषेण जिगीषया / प्रेषिताः पञ्च जगतां स्पर्शनाद्या निजा नराः // 314 // विश्वे वशीकृतप्राये तैः सन्तोषोऽभिभूय तान् / कियतोऽपि निनायोचैर्नगर्यां निर्वृतौ जनान् // 315 // तच्छृत्वा तज्जयायोच्चैर्निर्गतो रागकेसरी / तदयं विग्रहे हेतुधूमकेतुरिवोत्थितः // 316 // दध्यौ विमर्शो रसनामूलोत्थानं मयेयता / लब्धं लप्स्ये च विषयाभिलाषेक्षणतोऽधिकम् // 317 // प्रोक्तं च तेन यद्येवं तदा कथमवस्थितिः / अत्राऽभूद् भवतां ? मिथ्याभिमानोऽथाऽकिरद् गिरः // 318 // सम्प्रस्थितोऽहमप्यासमग्रानीकान्निवर्तितः / देवेनाऽभिहितश्चत्थं नगरं रक्ष्यतां त्वया // 319 // नगरस्य त्वमेवास्य प्रतिजागरणक्षमः / त्वयि स्थिते वयमपि स्थिताः स्मः परमार्थतः // 320 // स्थितोऽहमत्र तदेवादेशादित्यवधारय / विमर्शः प्राह सद्वार्ता काऽपि प्रत्यागता ततः ? // 321 // प्राह मिथ्याभिमानोऽथ सद्वार्ता बाढमागता / जितप्रायं जगत् सर्वं देवानीकेन वर्त्तते // 322 // ददाति प्रत्यवस्कन्दान् सन्तोषोऽप्यन्तराऽन्तरा / जनं कञ्चिन्नयत्युच्चैर्विलम्बोऽयं भवत्यतः // 323 // विमर्शो न्यगदद् देवः क्वाधुना श्रूयते स्थितः ? / ततः कल्पितमाह स्म परः प्रणिधिशङ्कया // 324 // पुरं तामसचित्तारव्यं देवो ह्युद्दिश्य निर्गतः / ततः कदाचित् तत्रैव स्थितः स्यादिति बुध्यते // 325 // विमर्शश्च प्रकर्षश्च तमापृच्छ्य गतौ ततः / निर्णेतुमेव विषयाभिलाषगुणलक्षणम् // 326 // गतौ तामसचित्ताख्यं नगरं गरनिर्मितम् / शर्मदं चौरवृन्दानां साधूनामरतिप्रदम् // 327 // सर्वतोऽपि यदन्यायधूमधाराभिरावृतम् / पलायन्ते गुणा यस्मान् मिलिता मशका इव // 328|| उद्योताभावतो नैति दिनं यत्र कदाचन / विलासं कलयत्युच्चैः केवलैव महानिशा // 329 // भवाभिनन्दिता यत्र परिखा वलयायिता / अनादिकूटसंस्कारो दुर्गोऽस्ति परदुर्ग्रहः // 330 // यत्राऽनध्यवसायोऽधीरधर्मश्चाविवेचनम् / अवतत्वमनैश्चर्यमित्येषोऽस्ति तमोगणः // 331 // दवदग्धमिवारण्यं ताभ्यां तदपि वीक्षितम् / भूरिलोकोज्झितं किन्तु न मुक्तं निजशोभया // 332 //

Page #143
68 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचितां चतुर्थः सर्गः तत् तादृग् विस्मितः प्रेक्ष्य प्रकर्षः प्राह मातुलम् / नायकोऽस्ति किमत्राऽस्ति नैवास्तीत्यब्रवीदसौ // 333 // ताभ्यामत्रान्तरे दृष्टः प्रविविक्षुः पुरं पुरः / शोकाख्यः प्रातिपथिकः शोका-ऽऽक्रन्दादिसंयुतः // 334 // ताभ्यां सम्भाषितश्चायं भद्रास्मिन् कः पुरे नृपः / / शोकः प्राहाऽस्य नन्वीशः ख्यात एव जगत्त्रये // 335 // रागकेसरिणो भ्राता महामोहनृपात्मजः / भर्ताऽविवेकितायाश्च नृपोऽसौ महसां निधिः // 336 // दृष्टिर्भूभङ्गुरा यस्यां पतत्यस्य तडिन्निभा / दूराद् देवा अपि त्रस्ताः कुर्वन्त्यस्यै दिशे नमः // 337 // ज्वलनेऽपि पतन्त्यस्य प्रतापमसहिष्णवः / विशन्त्यपि वने मूर्च्छत्पश्चाननघनध्वनौ // 338 // विक्रमाक्रान्तभुवनो मार्तण्डातुलतेजसः / प्रष्टव्यःस्यात् कथं ? द्वेषगजेन्द्रोऽसौ महाबलः // 339 // आस्तां देवः परं विश्वं या मोहयति तत्क्षणात् / ख्याताऽविवेकिताऽप्यत्र सा देवी शक्तिभाजनम् // 340 // महामोहस्य निर्देशं सा नात्येति कदाचन / सा महामूढताज्ञायां वर्तते सर्वदा वधूः // 341 // रागकेसरिनिर्देशाद् दूरे सा नैव तिष्ठति / मूढतायाश्च तत्पन्या प्रीतिं सा वर्धयत्यलम् // 342 // भर्तुर्रेषगजेन्द्रस्य साऽनुवृत्तिपरायणा / इत्थं गुणैर्गता ख्यातिं त्रैलोक्येऽप्यविवेकिता // 343 // .. ख्यातावेतौ न किं ज्ञातौ त्वया देवी नरेश्वरौ ? / विमर्शः प्राह पथिकावावां दूरादिहागतौ // 344 // दृष्टं पुरं पुरा नेदं श्रुतौ देवी-नृपौ भृशम् / किं स्याद् द्वेषगजेन्द्रोऽत्राऽन्यत्र वेति तु पृच्छ्य ते // 345 // शोकः प्राह जगत्येव वार्ता छन्नेयमस्ति न / निर्गतो यन्महामोहः सन्तोषजयकाम्यया // 346 // . पार्श्वे द्वेषगजेन्द्रोऽपि रागकेसरिसंयुतः / तस्याऽस्ति सर्वसैन्यं च भूयान् कालोऽत्र लचितः // 347 // विमर्शः प्राह यद्येवं ततस्त्वं किमिहागतः ? / किं साऽविवेकिताऽस्त्यत्र ? तत्सुखप्रश्नगोचरः // 348 // शोकः प्राह पुरेऽत्रास्ति नाधुना साऽविवेकिता / नापि देवस्य पार्श्वे च तत्राऽऽकर्णय कारणम् / / 349 // देवे प्रचलिते दुष्टसन्तोषवधकाम्यया / देव्यपि प्रस्थिता साघु भत्तचित्तानुयायिनी // 350 // ततो द्वेषगजेन्द्रेण प्रोक्ता सा त्वच्छरीरकम् / स्कन्धावारक्षमं गर्भभरेण नं विभाव्यते // 351 // तस्मादत्रैव तिष्ठ त्वं रणरङ्गे व्रजाम्यहम् / तयोक्तं न पुरेऽत्रैव त्वां विना स्थातुमुत्सहे // 352 // प्रत्युक्ता सा पुनर्देर्दृढस्नेहाऽसि यद्यपि / तथापि तव नो युक्तं स्कन्धावारे प्रवर्तनम् // 353 / / किन्तु रौद्रपुरे दुष्टाशयेन परिरक्षिता / तिष्ठ चिन्तोज्झिता गत्वा स हि मे सेवकोत्तमः // 354 // निर्बन्धं प्रबलं पत्युः पराकर्तुमथाक्षमा / रौद्रचित्तपुरे देवी देवादेशेन सा गता // 355 // वहिरङ्गपुरेष्वद्य वर्तते सा कथश्चन / प्राक् तयैकः सुतो जातः श्रूयतेऽन्योऽपि चाधुना // 356 // तदेवं नात्र सा देवी वर्तते यत्तु कारणम् / ममात्राऽऽगमने भद्र ! तदाकर्णय साम्प्रतम् // 357 // प्रतिष्ठमान एवेदं मतिमोहं प्रभुर्जगौ / न त्वयेदं पुरं त्याज्यं त्वमेतदक्षणक्षमः // 358 // स देवाज्ञां समासाद्य स्थितोऽत्रैव पुरे पुरा / आगतोऽहं चिरात् तस्य मित्रस्याहं दिदृक्षया / / 359 // मैयाऽटव्यां स्थितं मुक्तं मया देवस्य साधनम् / एतदुक्त्वा गतः शोको नगरे स्वार्थसिद्धये // 360 // 1. प्रातिहारिकः // 334 // 2. वनो भानुजैत्रप्रतापवान् / प्र // 339 // 3. पुरेऽत्राहं त्वां // 352 // 4. कुतोऽपि बहिरङ्गेषु सा पुरेम्वस्ति साम्प्रतम / प्राक //

Page #144
प्रलो० 333-380 ] वैराग्यरतिः। विमर्शेन ततः प्रोक्तं प्रकर्ष प्रति भद्र ! या / अटवी साधनाधारा दीर्घा शोकेन दर्शिता // 361 / / द्रष्टव्यस्तत्र गत्वैव रागकेसरिमन्त्रिराट् / प्रकर्षः प्राह वचनं प्रमाणं मातुलस्य मे // 362 // ततो मोदानिलोद्वेगौ गतौ स्वस्रीयमातुलौ / भागे च मध्यमे प्राप्तौ महाटव्या महोद्यमौ // 363 / / महामोहनृपं तत्र रागकेसरिणा युतम् / वृतं द्वेषगजेन्द्रेण चतुरङ्गबलोल्बणम् // 364 // आवासितं महानद्याः पुलिने परिणाहिनि / महामण्डपविभ्राजद्वेदिकायां विलासिनम् // 365 // वेष्टितं भटकोटिभिर्महासिंहासनस्थितम् / पश्यतः स्म गतौ नातिदूरं तौ विस्मितेक्षणौ // 366 // पप्रच्छाऽथ प्रकर्षः का मातुलेयं महाटवी ? / केयं महानदी दीर्घा ? किमिदं पुलिनं पृथु ? // 367 / / मण्डपश्च महान् कोऽयमेषा का वरवेदिका ? / सिंहासनं किमेतच्च ? ममेदं कीर्त्तयाऽखिलम् // 368 // महामोहो नरेन्द्रोऽयं स्थिताश्चात्र नृपा इमे / वर्णनीयाः स्वरूपेण कौतुकं महदत्र मे // 369 // विमर्शोऽथ समालोच्य महाटव्यादि निश्चलम् / प्रविश्य ध्यानमाधाय समाधिमिदमभ्यधात् // 370 // प्रकर्ष ! जानीहि महाटवीयमाश्चर्यभूमिर्ननु चित्तवृत्तिः / वरनन्तैरपि पारमस्या न गाहितुं कोऽपि जनः प्रभुः स्यात् // 371 // इयं महानर्थपरम्पराणामुत्पत्तिहेतुश्च शुभावलीनाम् / समानतां वारिनिधेर्बिभर्ति पीयूषमुत्पादयतो विषं च // 372 / विषद्रुमैरत्र परिस्फुटोच्चफलैर्विलुभ्यन्ति जडा हताशाः / छन्नै रिहैव त्रिदशद्रुमैश्च कुर्वन्ति शान्ता मुनयः स्ववृत्तिम् // 373 // द्रुमैर्विजातीयफलैरपीह स्वभावनाधूपविशेषयोगात् / फलं यदन्यत् प्रवितीयतेऽसौ लोकोत्तरः कोऽपि महानुभावः // 374 // इह स्थिता ग्राम-पुरा-ऽऽकरादिभुवोऽन्तरङ्गस्य जनवजस्य / बाह्योऽपि देशः प्रविवक्षितोऽस्या भेदं घटाकाशवदेति नास्य // 375 / / इमां विना चित्रनिजानुभावां बाह्यस्य देशस्य न लक्ष्यते श्रीः / विना हि तेजो दहनस्य रूपं भस्मावशेष प्रतिभाति पुंसाम् // 376 / / शक्त्युज्झितानां दूरतिक्रमत्वान्महाटवीति प्रथितेयमत्र / वैराग्यशुद्धोद्यमशक्तिभाजां पदं मुनीनां पुनरेकमेतत् // 377 // विकल्पमालास्खलितस्य चेयमास्कन्दनस्थानमनन्यतुल्यम् / बलद्वयस्याऽपि पृथग्निवेशा लसन्ति योग्या इह सन्निवेशाः // 378 इमां च विस्तारवती प्रतीहि प्रमत्ततां नाम नदी प्रदीर्घाम् / समुत्थितां द्वेषगजेन्द्र-रागपञ्चास्यसम्राटपुरगारवादेः // 379 / / विगाह्य चेमामटवीं प्रविष्टामनल्पसंकल्पमहाप्रवाहाम् / महारयोत्खातगुणद्रुमौघां पतन्मदावर्तविवर्तगर्ताम् // 380 //

Page #145
7 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता चितुर्थः सर्गः दोषैर्विरूपां च परापवादजलोपनीतैस्तृणकाष्ठपुजैः / कृताद्भुतं भूरिनिजप्रशंसाक्षणप्रसर्पद्गुणबुबुदोघैः // 381 / / अभङ्गनिद्रातटसन्निवेशां क्लेशादिभिः सत्त्वगणैश्च पूर्णाम् / तटान्तभूयोविकथाप्रचारस्थलीभविष्णुस्फुटवालुकौघाम् // 382 // जलस्क(स्ख)लद्वयक्तकुयुक्तिशुक्तिपुटप्रवृद्धस्फुटतोत्थशब्दाम् / अलब्धमध्यां मंदिरामदोरुग्रावप्रवेशाद्विषमप्रदेशाम् // 383 // बद्ध्वा किलाशामठमस्तबुद्धिर्दुःखावटे तिष्ठति यस्तटेऽस्याः / अस्या रयानिश्चित एव नाशस्तपाऽत्यये तस्य महाकषाये // 384 // गत्वा पतन्तीयमहो ! भवाब्धौ निपातयत्येव जनं निमग्नम् / बुधा भवाम्भोधिनिपातभीता व्रजन्ति दूरात् तदिमां विहाय // 385 / / इदं पुरस्ताद् विपुलं प्रमादविलासरूपं पुलिन प्रतीहि / अस्तोकविब्बोककटाक्षलीलोपहासभूयःसिकताभिरामम् // 386 / / . उदीतसङ्गीतकलाविलासस्फुटीभवत्सारसहंसलीलम् / . . विकासिकाशोपमरागपाशविस्तारसंछन्नविशुद्धशीलम् // 387 / / औत्सुक्यहालामदघूर्णमानाविवेकिलोकैः कृतविभ्रमौषम् / विस्तारिसंज्ञापवनोर्मिलालातरङ्गितं क्षौममिवोज्ज्वलश्रि // 388 // उज्जीवयत्येव विकारमेतन् महामुनीनामपि शान्तमेतद् / द्रुमं वनानां वनवह्निदग्धं विशिष्टवृष्टेरिव सन्निपातः // 389 // . यमीक्षसे मण्डपमेष चित्तविक्षेपनामा हृदयाभिरामः / प्रविष्टमात्रस्य किलात्र जन्तोः सन्तोषगन्धोऽपि रतिं न दत्ते // 390 // विष्णोरिवाब्धिर्गिरिकन्दरेव सिंहस्य कैलाश इवेश्वरस्य / शृङ्गं त्विषां पत्युरिवोदयाद्रेरौनत्यकृन्मोहमहीभृतोऽयम् / / 391 // अत्र प्रविष्टं यदपीन्द्रजालं पुनः पुनः कल्पयतीन्द्रजालम् / / महेन्द्रजालं तदसावनिष्टा निष्ठानभूः किं न जगज्जनानाम् ? // 392 // सरागतोद्यत्परभागनागद्युमर्त्यलोकेषु यदस्ति वस्तु / अत्र स्थितैरेव जनोऽनुभावात् सर्वत्र तत्र भ्रमतीति चित्रम् // 393 // गतोऽत्र लोको ग्रहचक्रगत्या न चक्रमेभ्यो यदुपैति खेदम् / तदेष धत्ते नभसो विलासं शून्यस्य चान्तर्बहिराततस्य // 394 // 1. मदिराविकारमा //

Page #146
प्रलो० 381-408 ] वैराग्यरतिः। प्राप्नोति लोकोऽत्र विना श्रमेण दोलाविलासस्य सुखानुभूतिम् / वसन्तमस्मिन्ननुवर्तमानः कोन्मादमुद्रामुपहातु जातु // 395 / / अयं स्ववीर्यान्मनसो जनानामेकाग्रतां मुक्तीकरी निहन्ति / इह प्रविष्टाः कलयन्ति मोहात् तापभ्रमोन्मादविरत्यपायान् // 396 / / अन्तर्नृपाणां सुखहेतुरेष बहिर्जनानां गुणविप्लवाय / निशाविलासः खलु तामसानां रुच्योऽपि पुंसां तनुतेऽक्षिमुद्राम् // 397|| पुरः स्फुरन्तीमिह वेदिकां च तृष्णाभिधानां कलयानधैनाम् / चञ्चद्रुचि व्याप्तभुवो विलासं विडम्बयन्ती रविमण्डलस्य // 398 // अस्यां महामोहतरेश्वरस्य तिष्ठन्ति तुष्टाः स्वजना न चान्ये / बहिर्यथेन्दो गणाविमानाल्लसन्त्यमी मुत्कलमण्डपे ये // 399 / / स्थानस्थिताऽपि भ्रमयत्यजस्रमियं जगन्मानससूचिपङ्क्तिम् / मन्ये तदन्यभ्रमशक्तियुक्तविमोहलोहोत्पलनिर्मितेयम् / / 400 // अधिष्ठितो विष्णुरिवाऽहिशय्यां ब्रह्मेव मायामयमण्डलस्थः / अस्यां महामोहनृपो निषण्णो भवत्यसह्यप्रबलप्रतापः / / 4 01 // गर्जत्यहो ! मोहनृपः सगर्वमस्यां स्थितः सिंह इवाचलस्थः / प्रयाति चान्यो निधनं गतोऽस्यां जाज्वल्यमानज्वलनोपमायाम् // 402 // सिंहासने चेदमुदारबुद्धे ! महाविपर्यासमवेहि भास्वत् / घनद्युतिच्छन्नदिगन्तरालकुतर्करत्नैर्घटितं पटीयः // 403 // प्राज्यं हि यन्मोहनृपस्य राज्यं विभूतयो दिग्जयदोपिका याः / महेश्वरानुग्रहजेव शक्तिस्तदेकहेतुर्भुवमेतदेव // 404 / / रणोत्सवानामपि भूधवानामसौ स्थितोऽत्रैव भवत्यगम्यः / इतो बहिस्त्वेष गतः शृगालबालो गुहाया इव सर्वगम्यः / / 405 // इदं विधाताऽकृत ढविषैः किं ? नृपस्य योग्यं रिपुदृग्विषस्य / यद्भस्मतामेति जनोऽत्र दृष्टिं निपातयन्नेव करालकान्तौ // 406 // निदर्शिता या पुलिनादिशक्तिः सा विष्टरस्यास्य बले निविष्टा / वनस्य यानाक्रमणीयताऽसौ पञ्चाननस्यैव परः प्रभावः // 407 // सिंहासनस्यास्य विकल्पपीठप्रभाभिरुद्भासितभूतलस्य / छायामुपादाय जगत्समग्रं कालश्चिरं लालयतीव बालम् // 408 // 1. जगत् समायां काल // . .

Page #147
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः अत्रोपविष्टं प्रबलप्रतापमेनं महामोहनृपं प्रतीहि / अमुष्य जीर्णा जरसाऽप्यविद्या वीर्यैकपात्रं ननु गात्रयष्टिः // 409 // जगत्यनित्याशुचिदुःखरूपे नित्यत्वपूतत्वसुखप्रतीतिः / अस्याः प्रभाम्भितमात्मभावबुद्धिः प्रपञ्चेषु च पुद्गलानाम् // 410 // स्वतेजसैतदृढगात्रयष्टिर्न मुच्यतेऽसौ जरसाऽपि जीर्णः / अनाविलस्वर्णशिलाविलासः परिज्वलन् मेरुरिवौषधीभिः // 411 // उत्पत्तिहेतुर्जगतोऽप्ययं यत् पितामहत्वं प्रथितं तदस्य / न लङ्घयन्त्येव निदेशमस्य नागेन्द्र-विद्याधर-चन्द्र-रुद्राः // 412 // असौ जगच्चक्रपरिभ्रमैकव्यापारविस्फारितवीर्यदण्डः / कुलालवत् कानि न चित्रकार्यभाण्डानि लीलाकलितस्तनोति ? // 413 // समुद्रकाश्चीमपि दण्डवद् यः प्रोल्लालयत्यात्मकरे निधाय / न सोऽपि कोपारुणयाऽस्य दृष्टया पतन्तमात्मानमलं विधर्तुम् // 414 // अधिज्यधन्वा यदि बाणमेकं प्रहर्तुमुज्झत्ययमिद्धकोपः / त्राणं तदा वज्रभृतोऽप्यसूनां न पनराद् वज्रमयादपि स्यात् // 415 / / बिभर्ति कुत्रापि महाबलस्य न कश्चिदस्य प्रतिमल्लभावम् / चिक्षेप सम्भावितमेष शत्रुमसम्मितावर्तविवर्त्तगर्ते // 416 // एवं महामोहनृपो वर्णितः पुरतस्तव / अधुना वर्णयाम्यस्य परिवारं शृणु स्फुटम् // 417 // परं वदन्तमित्थं मां निश्चलाक्षो निरीक्षसे / बोधचिहं स्फुटं फिश्चिन्न धत्से किं न बुध्यसे ? // 418 // प्रकर्षः प्राह मा वादीरित्थं मातुल ! मां प्रति / तन्नास्ति यत्प्रसादात् ते न बुद्धयेऽहं परिस्फुटम् // 419 // जगौ विमर्शो जानामि स्फुटं त्वं बुध्यसेऽखिलम् / हासस्त्वयं विनोदार्थ तव भद्र ! मया कृतः // 420 // जानताऽपि त्वया किं च मम हर्षप्रवृद्धये / विचारपूर्वकः कार्यः प्रश्नः प्रस्तुतवस्तुनि // 421 // श्रुतमात्रेण जिज्ञासा पूरणीया च न त्वया / ऐदम्पर्यन्तु बोद्धव्यं मा भूद् भौतकथाऽन्यथा // 422 // प्रकर्षः प्राह सा भौतकथा कथय कीदृशी ? / हृयभोज्ये प्रबन्धेऽस्मिन् मध्ये तं शाकमर्पय // 423 // विर्मशः प्राह तां भद्र ! समाकर्णय साम्प्रतम् / बधिरोऽस्ति कचिद् भौताचार्यों नाम्ना सदाशिवः // 424 // केनचिज्जरसा जीर्णः प्रोक्तोऽसौ हस्तसंज्ञया / धूर्तेन हासशीलेन नोपेक्यो व्याधिरेष ते // 425 // यन्नीतिः"विषं गोष्ठी दरिद्रस्य जन्तोः पापरतिर्विषम् / विष परे रता भार्या विर्ष व्याधिरुपेक्षितः" // 426 // आग्रहोऽयं महाँस्तस्याऽमिनिविष्टो मनस्यथ / ततः शान्तिशिवं प्राह निजशिष्यमसौ स्फुटम् // 427 / गच्छ त्वं वैद्यभवने मद्व्याधिय॑स्य भेषजम् / गृहीत्वा तूर्णमागच्छ मा भूद् वृद्धिविलम्बतः // 428 // गतोऽसो वैद्यभवने गुर्वा कवशंवदः / दृष्टो वैद्यः स च तदा स्वपुत्रं शिक्षयन् स्थितः // 429 //

Page #148
73 प्रलो० 409-457 ] वैराग्यरतिः। निषिद्धोऽपि चिरं क्रीडां कृत्वाऽसावागतो गृहे / वैद्यः क्रोधान्धधी रज्जु दृढां लात्वा बबन्ध तम् // 430 // निर्दयं ताडयामास रटन्तं लकुटैः कटु / तदा शान्तिशिवः प्राह किमेनं ताडयत्यहो ! ? // 431 / / वैद्यः प्राह शणोत्येष पापात्मा न कथञ्चन / ततोऽहं ताडयाम्येनमेतद्बाधिर्यशान्तये // 432 // लग्ना भार्या करेऽस्याथ वैधं वारयितुं रयात् / स प्राह नैव मोच्योऽयमद्यापि न शृणोति यः // 433 // गच्छेतस्त्वं गतिर्नो चेत् तवाऽपीयं भविष्यति / इत्थं निवार्यमाणाऽपि लग्ना सा तेन ताडिता // 434 / / ततः शान्तिशिवो दध्यौ ज्ञातं भट्टारकौषधम् / प्रश्नेन कि बहिर्वाचां निर्गमश्रमकारिणा ? // 435 // निर्गत्याऽसौ ततस्तूर्णं माहेश्वरगृहं गतः / याचिता तेन रज्जुश्च तैर्नातिपरुषाऽर्पिता / / 436 // ततः शान्तिशिवः प्राह नानया मे प्रयोजनम् / रज्ज्वा ममाऽतिपारुष्यशालिन्यैव प्रयोजनम् / / 437 // ततो माहेश्वरैस्तस्मै तादृशी रज्जुरर्पिता | पृष्टं च तैः किमनया कार्य भट्टारकाऽस्ति ते ? // 438 // स प्राह कार्यमनया सदाशिवमहात्मनाम् / सुगृहीताभिधानानामित्युक्त्वाऽसौ गतो मठे // 439 // तत्र दृष्ट्वा गुरुं चके वक्त्रं भ्रभङ्गभीषणम् / बभूवा स्तम्भे च तं रज्ज्वाऽताडयल्लकुरैदृढम् // 440 // बवाऽऽराटिं स तं रेजे निघ्नन् भ्रूभङ्गभीषणः / क्षेत्रपाल इवाकृष्टः शाकिनी विनिवारयन् / / 441 // ऐयुर्माहेश्वरास्तत्र प्रतिकारदिदृक्षवः / दृष्टः शान्तिशिवो बाढं ताडयंस्तैः सदाशिवम् // 442 // तैरुक्तं किं करोष्येतत् ! स प्राह न शृणोत्ययम् / पापात्मा तेन हन्म्येनं श्रोष्यत्यस्मात् किलौषधात् // 443 // महाक्रन्दमथ प्राणवंशस्फोटरवोपमम् / सदाशिवगिरिस्तेने दयां माहेश्वरा ययुः // 444 // तं' मोचयितुमीषुस्ते न चायं स्म निवर्त्तते / अतिष्ठतस्ताडयितुं तान् प्रति प्रत्युतोद्यतः // 445 // बबन्धुस्तेऽथ सम्भूय ग्रहाविष्टमवेत्य तम् / राक्षसाद् मोचयामासुस्तस्मात् पूज्यं सदाशिवम् // 446 // बद्धोऽपि प्रललापाऽसौ किमहं भवतां गिरा / भेषजं न करिष्यामि गुरोः स्वस्य हितेच्छया // 447 // वैद्यस्य वचसैवाऽहं परं स्थास्यामि नान्यथा / समाहूतस्ततो वैद्यो वृत्तान्तश्च निवेदितः // 448 // हसन्नन्तर्जगौ सोऽथ बधिरो नार्य ! मत्सुतः / शास्त्रार्थश्रवणालस्यान्मया रोषात् स ताडितः // 449 // जातस्तव प्रभावाच्च स्वस्थो भट्टारको ह्ययम् / त्वयेदमौषधं तस्मान्न कर्त्तव्यमतः परम् // 450 // विनिवृत्तग्रहावेशः शान्तिकाद् वैद्यभाषितात् / शान्ति शान्तिशिवो भेजे मुक्तो माहेश्वरैरथ // 451 // . // भौतकथानिका // श्रुतमात्रग्रहादित्थमसमञ्जसकारिता / भवेत् शान्तिशिवस्येव तदित्थं प्रेयसे मया // 452 // पद-वाक्य-महावाक्य-तात्पर्यैरर्थसङ्गतिः / तात्पर्यार्थोऽत्र बलवान् शेषास्तन्मुखवीक्षिणः // 453 // श्रुतमात्रग्रहस्तज्ञैः शत्रूत्थानसमः स्मृतः / क्रमिकार्थग्रहोबुद्धस्तात्पर्यार्थस्तु तज्जयः // 454 // पल्लवग्राहिभिर्मूढैः शास्त्रार्थः को न लुप्यते / अन्धेभज्ञानगत्यांशे पूर्णार्थारोपगर्वितैः // 455 // सन्तोष्टव्यमतो भद्र ! श्रुतमात्रेण न त्वया / रसस्तात्त्विक आस्वाद्यः प्रश्नचर्वणया मुहुः // 456 // प्रकर्षः प्राह यद्येवं ततो ज्ञातं मयाऽखिलम् / महानद्यादिवस्तूनां भेदस्तु परिपृच्छ्यते / / 457 // 1. तद्वारणाय लग्नास्ते न // 2. औषधं न // 3. ऽहं तस्य स्था //

Page #149
74 महोपाध्यायनीयकोविजयगणिविरचिता [चतुर्भः सर्गः ततः प्रोक्तो विमर्शन तेषां भेदार्थविस्तरः / नरवाहनराजोऽपि तं पप्रच्छ विचक्षणम् // 458 // तेनाऽपि तस्य राजेन्दोर्भावार्थः प्रतिबोधितः / अथाऽगृहीतसङ्केता पप्रच्छ भवजन्तवे // 459 // महानद्यादिवस्तूनां वाच्यो भेदस्त्वयाऽपि मे / तेषां प्रातिस्विकं रूपं न जानाम्यहमप्यहो ! // 460 // प्राह संसारिजीवोऽथ स्पष्टदृष्टान्तमन्तरा / दुर्भेदोऽयं त्वया भद्रे ! तद् दृष्टान्तं बदाम्यहम् // 461 // अत्यनादिपादित्यो नगरे भवनोदरे / प्रियाऽऽसीत् संस्थितिस्तस्य पुत्रो वेल्लहलाभिधः // 462 // स चाहारप्रियो बाढं खादन्नास्ते दिवानिशम् / ततो जातं महाजीर्णमन्तर्लीनो महाज्वरः / / 463 // नैवाहाराभिलाषोऽस्य तथापि परिहीयते / जालोद्याने जिगमिषा भक्ष्यभेदाश्च कारिताः // 464 // पश्यतस्तान् प्रववृधे लौल्यं तेन प्रणोदितः / स्तोकस्तोकं स बुभुजे ततो मित्रगणान्वितः // 465 // गतो मनोरमोद्याने निविष्टोऽथ सुखासने / स्तोकस्तोकं स बुभुजे विविधाहारजातकम् // 466 // प्रवृद्धोऽन्तवरस्तस्य समयज्ञो भिषग्वरः / कुमारं ज्वरितं ज्ञात्वा प्रयत्नेन न्यवारयत् // 467 // आहाराद् विनिवर्तस्व छन्नापवरके व्रज / लङ्घनानि कुरुष्वोच्चैरुदकं कथितं पिब // 468 // प्रतिक्रियामिमां सर्वां यदि त्वं न करिष्यसि / भविता सन्निपातस्ते तदा प्राणप्रयाणकृत् // 469 // . श्रुतं वेल्लहलेनेदं नाहारभ्रान्तचेतसा / अहितो वारयन् ज्ञातो वैद्यो हस्ते लगन्नपि // 470 // प्रवृत्तो भोक्तुमाहारं पुरस्तस्य प्रसह्य सः / अजीर्णज्वरतीव्रत्वाद् गलरन्ध्रे ययौ न सः / / 471 // प्रवेशितस्तथाऽप्यन्तस्तेनाऽऽहारं कियानपि / अभूत् ततोऽतिवमनं मिश्रितं तेन भोजनम् // 472 // ततो वेल्लहलो दध्यौ नूनमूनं वपुर्मम / क्षुधया वायुनाऽऽक्रान्तं सञ्जातं वमनं ततः // 473 // भोजनेन ततो रिक्त कोष्ठं सम्पूरयाम्यहम् / ध्यात्वेति वान्तिसंमिश्रं भोजनं भोक्तुमुद्यतः // 47 // समयज्ञोऽथ तद् दृष्ट्वा पूञ्चकारातिखेदवान् / न युक्तं तव देवेदं श्व-काकादिविचेष्टितम् / / 475 / / राज्यं वपुश्च भोगांश्च चन्द्रशुभ्रं यशोऽपि च / हारयस्याशु विष्टासाद्भाविना भोजनेन किम् ? / / 476 // न मेनेऽसौ वचस्तस्य दध्यौ चायं विमूढधीः / न वेत्ति यो मत्प्रकृतिं न रुचिं न हिताहितम् // 477 // भुञ्जानं वातपूर्ण यः क्षुत्क्षामं मां निषेधति / न कार्य तेन मूर्खेण भुझे भोज्यं यथारुचि // 478 // ततोऽसौ बुभुजे भोज्यं सन्निपातमवाप च / जातो वमनबीभत्सः काष्ठवन्नष्टचेतनः // 479 // कुर्वन् घुरघुरारावं विलठन् वान्तिकर्दमे / स शोच्यामप्रतीकारां दशां प्राप्तः सुदारुणाम् // 480 // न त्रातुं तदवस्थं तं समयज्ञो न बान्धवाः / नालं राज्यं न भोगाश्च न देवा-सुर-किन्नराः // 481 // अनन्तकालं तत्रैव स्थातव्यं तेन पापिना / वस्तूनां भेदसिद्धयर्थं दृष्टान्तोऽयं निवेदितः // 482 // ततोऽगृहीतसङ्केता भ्रान्तचित्ता स्फुटं जगौ / संसारिजीव ! किं पृष्टं दत्तं किं चोत्तरं त्वया ? // 483 // नद्यादिवस्तुभेदार्थ प्रश्नो हि विहितो मया / घटमानोपसंहारा तत्र नेयं कथा तव // 484 // तेन प्रज्ञाविशालाऽथ तद्दार्टान्तिकयोजने / व्यापारिता स्फुटं प्राह भावाभिज्ञमतल्लिका // 485 // हेतुYढस्य भावस्य बोधे भावान्तरं ततम् / प्रकाश्यन्तेऽन्यमणयः प्रभया हि महामणेः // 486 // 1. ता जगाद भव // 2. अपश्यदाहृतं भोज्यं वायुस्पर्शादिना ततः // 166 //

Page #150
श्लो० 458-515 ] वैराग्यरतिः। नद्यादिवस्तुभेदार्थ प्रोक्ता ते तदियं कथा / पृथुभावमिह ज्ञात्वा तत्र संयोजयोचितम् // 487 // यस्ते वेल्लहलः प्रोक्तः स हि जीवः सकर्मकः / अनादिसंस्थितिसुतः सञ्जातो भवनोदरे / / 488 // मनुष्यभावमापन्नः कथ्यतेऽसौ नृपाङ्गजः / चित्तवृत्तौ विवर्त्तन्ते महामोहादयो भटाः // 489 // अज्ञानमात्मनो यावद् मिथ्यासृष्टौ प्रवर्तते / महानद्यादिवस्तूनि तावत् तस्यां भवन्ति हि // 490 // आत्मज्ञाने तु नश्यन्ति मोहाद्या रज्जुसर्पवत् / महानद्यादितल्लीलास्थाननाशस्तदा ध्रुवः // 491 // तत्त्वे ह्येवं स्थिते भद्रे ! महामोहेऽटवीस्थिते / महानद्यांदिवीर्येण यज्जातं योज्यतेऽत्र यत् // 492 // यदाहारातिलाम्पटयं राजसूनोर्निवेदितम् / जीवस्य विषयेच्छा सा धर्ममार्गपराङ्मुखी // 493 // तस्य जातं यथाऽजीर्णं भूरिभक्षणतस्ततः / जीवस्याऽपि महाभोगात् पापाज्ञानात्मकर्मणाम् // 494 // अन्तर्लीनज्वरस्थाने दोषा रागादयो मताः / तथास्थस्याऽपि भोज्येच्छा भोगेच्छाऽजीर्णकर्मणः // 495 // कर्माजीणं च रागादिकोपं(?प)चित्तज्वरावहम् / जनो हिताशया जानन हितार्थे प्रवर्त्तते // 496 // मद्यं निद्रां च विकथाः कषायान् विषयानपि / ततोऽसौ सेवते सेयं नदी पूर्णा प्रमत्तता // 497 // धनान्युपार्जयाम्युच्चैः करोम्यन्तःपुरं वरम् / कारयामि महावासान् भुञ्जे वैषयिकं सुखम् // 498 // तिष्ठामि सततानन्दो नान्यद् मानुष्यके फलम् / ईदृग्विकल्पकल्लोला जायन्ते ये क्षणे क्षणे // 499 // सेयमुद्यानिकाकाला ततो यो द्रव्यसञ्चय / अन्तःपुरादिलाभश्च भवेद् दैववशेन यः // 50 // कारणं तत् सुभोज्यानां तल्लवानां च भक्षणम् / ततो विलाससङ्गीतद्यतदलितप्रियः // 501 // याति दुःशीलतोद्याने यन्मार्गनगराद् बहिः / एतदुद्यानगमनं ज्ञेयं वेल्लहलस्य वै // 502 // स तत्र विपुले मिथ्याभिनिवेशासने स्थितः / पश्यन् प्रमादभोज्यानि कर्मानीतानि सर्वतः // 503 / / लब्धास्वादो विशेषेण सुन्दरत्वेनं मन्यते / प्रेमत्ततामहानद्याः पुलिनं तन्मनोहरम् / / 504 // वायुस्पर्शादिना वृद्धस्ततो योऽजीर्णजो ज्वरः / वृद्धः प्रमादतः सोऽयं कर्माजीगारतिज्वरः // 505 // समयज्ञेन तद्वृद्धि ज्ञात्वा यद् वारणं कृतम् / धर्माचार्याः प्रकुर्वन्ति तद् भव्यहितकाम्यया // 506 // मानुष्यमतिदुष्प्रापं प्राप्य राज्यमिवोत्तमम् / कार्षीः प्रमादं माऽद्यापि कर्माजीर्णज्वरातुरः // 507 // त्यजैनं विषयाहारं व्रजाऽपवरके धृतौ / तिष्ठाविकल्पनिर्वाते कथिताम्बु तपः पिब / / 508 // लवनानि कुरु स्वान्तज्वरशान्त्यै व्रतादरान् / कुरु दर्शन-चारित्र-ज्ञानरूपां प्रतिक्रियाम् // 509 // करिष्यस्यथ नैवं चेद् दशां शोच्यां प्रयास्यसि / सन्निपाते महामोहे मग्नो भ्रष्टमतिस्तदा // 510 // पिशाचकीव तद्वाक्यं जीवो यन्नैव मन्यते / चेष्टते विपरीतं च महापापपरायणः // 511 // सोऽयं महानदीकूले चित्तविक्षेपमण्डपः / शोचते विषयान् लौल्याजराजीर्णोऽक्षमोऽपि यत् // 512 // भुङ्क्ते प्रमादभोज्यानि वार्यमाणोऽपि पण्डितैः / अगच्छतोऽपि कण्ठे तद् गमनं नृपजन्मनः // 513 // अर्थस्य बहुयत्नेन रक्षितस्यापि वार्धके / बलेन हरणं वान्ति लज्वलनतस्करैः // 514 // जीवः कलमलाक्रान्तो वमन्नारटति स्फुटम् / भातीयं वेदिका तृष्णा चित्तविक्षेपमण्डपे // 515 // 1. तत् प्रमादविलासाख्यं नद्याः पुलिनमुच्यते // 504 //

Page #151
76 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः यच्च वेल्लहलो दध्यौ नूनमूनं वपुर्मम / क्षुधया वायुनाऽऽक्रान्तं सञ्जातं वमनं ततः // 516 // भोजनेन ततो रिक्तं कोष्ठं सम्पूरयाम्यहम् / तदिदं चिन्तयत्येवं जीवोऽपि भृशविह्वलः // 517 // धन-पुत्र-कलत्रादौ प्रणष्टे रतिदायिनि / मन्यते न मया नीत्या स्फोरितं निजपौरुषम् // 518 // सदुपायैरतो भूयोऽयर्जयामि धनादिकम् / नीतिदीप्तप्रयत्नेन रक्षिष्याम्यर्जितं च तत् // 519 // अजागलस्तनाभं तज्जीवितव्यं तपस्विनः / जीवस्यैवं विपर्यासविष्टरोल्लासतो भवेत् / / 520 // भोजनं वान्तिसम्मिश्रं स च यद् भोक्तुमुद्यतः / भुक्तोत्सृष्टेषु भोगेषु तन्निर्लज्ज प्रवर्तनम् // 521 // परमाणुमया भोगाः प्रोक्ताः शब्दादयो बुधैः / सर्वे चैकैकजीवेन गृहीताः परमाणवः / / 522 // गृहीत्वा भुक्तपूर्वाश्च भवकोटिष्वनन्तशः / भुक्तवान्तास्ततो भोगा युक्ताः कमललोचने // 523 // यथा वेल्लहलस्तादृक् समयज्ञेन वारितः / वारयन्ति तथाऽऽचार्या भोगजं बाललम्पटम् / / 524 // ज्ञान-दर्शनरूपस्य युक्तं ते देव ! जातु न / वान्ताशुचिषु भोगेषु भूयो भूयः प्रवर्तनम् // 525 // अनित्याशुचि-दुःखेषु बाह्येषु निपुणः कथम् / नित्यानन्दपवित्रात्मज्ञानी भोगेषु रज्यति ? // 526 // यथा च वारयंस्तेन समयज्ञो मतोऽहितः / धर्माचार्य तथा जीवः पापात्मा मन्यतेऽहितम् // 527 // वस्त्रं माल्यमलङ्कारा मद्यं मांसं वरस्त्रियः / न स्युः सुखाय चेदन्यत् किमस्ति सुखकारणम् // 528 // न हितो वारयन्नेभ्यः श्रमणः प्रतिभाति मे / विप्रलब्धः कुसिद्धान्तैः स्वयं नष्टोऽन्यनाशकः // 529 // भोगाः स्थिरास्तथा शुद्धाः सुखरूपाश्च तत्त्वतः / एतदात्मक एवाऽहमलं मोक्षादिना मम // 530 // इत्थं निश्चिन्वतो बाढं गुरौ लग्नेऽपि वारणे / प्रमादेषु प्रवृत्तिर्या तदविद्याविजम्भितम् // 531 // भुक्त्वा भूयो वमन्नेष सन्निपातमवाप यत् / लुठन् भूमावनाख्येयां दशां शोच्यां जगाम च // 532 // योग्यं तत् सर्वमत्रापि यत् प्रमत्ततयाऽन्वितः / तद्विलासपरो जीवो भृशं विक्षिप्तमानसः // 533 // विपर्यासवशः स्वैरमविद्यान्धीकृतेक्षणः / गुरुवैद्यवचोबाह्यो मग्नः संसारकर्दमे // 534 // . पतितः सन् महामोह सन्निपाते सुदारुणे / स्फुटं भवति निश्चेष्टः पश्यत्स्वेव विवेकिषु // 535 // मूत्रान्त्राशुचिजम्बालबीभत्से नरके लुठन् / आक्रन्दति भृशं प्राप्य दुःवं वाचामगोचरम् // 536 // पूतात्मानश्च पश्यन्ति तं जीवं ज्ञानचक्षुषा / अचिकित्स्यं तु तं ज्ञात्वा वर्जयन्ति महाधियः / / 537 // संसारचक्रवालेऽत्र जन्म-मृत्यु-जराकुले / लुठत्यनन्तकालं स त्यक्तो धर्मभिषग्वरैः / / 538 // सन्निपातसमः सोऽयं महामोहः प्रगल्भते / भेदं नद्यादिवस्तूनां तदिमं विद्धि दर्शितम् // 539 // कार्यद्वारा न ते जाता भेदधीस्ते परिस्फुटा / भूयोऽपि लक्षणद्वारा तद्भेदं कथयामि ते // 540 // ज्ञेया प्रमत्तता सैव बुद्धियाँ विषयोन्मुखी / तत्तद्विलसितं स्वैरं यद् भोगेषु प्रवर्तनम् // 541 // विषयेषु प्रवृत्तस्य लौल्यदोषेण शून्यता / या चेतसः प्रदीर्घाऽसौ चित्तविक्षेप उच्यते // 542 // भुक्तेष्वपि हि भोगेषु लोल्यात्तृप्तिविघातिनः / उत्तरोत्तरवाञ्छा या तां तृष्णां सुधियो जगुः // 543 // पापाद्भोगेष्वलब्धेषु लब्धनष्टेषु वा पुनः / पाप एव हि यो यत्नो विपर्यासः स उच्यते // 544 // अनित्याशुचि-दुःखेषु स्वात्मभिन्नेषु वस्तुषु / अविद्यामन्यथाख्याति योगाचार्याः प्रचक्षते // 545 //

Page #152
प्रलो० 516-560 / वैराग्यरतिः। एतेषामेव वस्तूनां हेतुतां जन्यतां च यः / धत्ते बीजाङ्करन्यायाद् महामोहः स गीयते // 546 // महानद्यादिवस्तूनां तदेवं भिन्नरूपता / विचिन्तनीया यत्नेन वितत्य ज्ञानलोचनम् // 547 // प्राहागृहीतसङ्केता छिन्नो मे संशयोऽधुना / साधु प्रज्ञाविशालेति नामान्वर्थ कृतं त्वया // 548 // निवेदयतु संसारिजीव एवाऽग्रतोऽथ तद् / विचक्षणोऽववादीद् यन्नरवाहनभूभुजे // 549 // ततः संसारिजीवेन प्रोक्तं पङ्कजलोचने / 'निवेदयाम्यहं तत् ते यद् विमर्शेन भाषितम् // 550 // प्रकर्षः प्राह संन्देहश्छिन्नो मे मातुल ! त्वया / परिवारमथ ब्रूहि महामोहमहीभुजः // 55 // विलोक्यते या नृपविष्टरस्था स्थूलाञ्जनश्यामलवेणिदण्डा / वराङ्गनेयं परमाणुमंध्या किनामिका ? वा वद किंगुणा वा ? // 552 // प्रकर्षकथनादथ प्रथितधीविमर्शो जगौ, . न गौरतनुरन्यथाऽप्यकथनीयकान्तिस्थितिः / इयं भुवनगहराहितरहा महामोह - __ धवस्य वनिता कृतातुलमहा महामूढता // 553 // सुधांशुरिव चन्द्रिकां गिरिसुतामिवेशः सदा, बिभर्ति हृदये नृपः कृपणरत्नतुल्यामिमाम् / असौ न हि विना कचित् प्रभुरिमामपि स्पन्दितुं, विविच्य गुणगौरवं क इव वक्तुमस्याः क्षमः ? // 554 // मनस्यणुनि पर्वते तनुमतां तमोभिर्भूता, .. कृता स्मयमयेऽनया क न दरी दरीदृश्यते / अहो ! मनसि विभ्रमे विषयसौख्यतृष्णालता ___ऽनया कचन निर्मिता रतिकरी जरीजृम्भते // 555 // प्राह प्रकर्षो विदिता मयेयमथाऽस्ति यः सन्निहितोऽस्य राज्ञः / वक्रभुवा राजकमीक्षमाणो भीष्मो नृपः श्यामतनुः क एषः ? // 556 // जगौ विमर्शोऽथ महत्तमोऽयं मान्यो महामोहनरेश्वरस्य / मिथ्यात्वनामाऽऽन्तरराज्यवृत्तेः प्रवर्तकः कर्मनियन्त्रितायाः // 557 / / अनात्मनिष्ठा गुरु-धर्म-देवता जनप्रवाहे पतिता वदन्ति यत् / स्वभावशुद्धाश्च न ता विजानते तदस्य विश्वार्त्तिकृतो विजृम्भितम् // 558 // जडैश्छलेनाऽपि भृशं विमोहितान् कटाक्षविद्धानबलाजनैरपि / जिघांसया तुच्छजनेऽप्युदायुधान् न वेत्ति देवः किमनेन वञ्चितः // 559 // त्रिकोटिशुद्धागमदेशकान् सदा प्रसाद-कोपाविकृतान् महाधियः / विनिढ्नुतेऽसौ वृजिनोज्झितान् जिनान् जनाय देवान् जगदेकनायकान् // 56 // 1. विमर्शोकमनूक्तं यत् तत् ते सङ्कीर्तयाम्यहम् // 550 // 2. भूराड्वनिता //

Page #153
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः असत्यसन्धेषु गृहिष्वधर्मिषु स्फुटं महारम्भिषु तापसेष्वपि / सुपात्रताबुद्धिमसौ तनोत्यहो ! विगर्हितोद्दिष्टसचित्तभोजिषु // 561 // विशुद्धसामायिकसम्पदः सदा महाव्रतोदारमतीनघच्छिदः / समाधिपूतानयमुद्रतो गुरून् कुपात्रभूतानुपदर्शयत्यलम् // 562 // . स्वराङ्गभौमाद्भुतमन्त्रलक्षणस्फुटेन्द्रजालादिविधानतत्परान् / मनस्थिमुख्यान् गुणिमस्तपोधनान् विदन्त्यनेनैव वशीकृता जनाः / / 563 // अनेकमन्त्रादिविदोऽपि निःस्पृहानबाधितान् दुर्जयलोकयात्रया / परप्रवृत्तौ बधिरा-न्ध-मूककान् निजार्थसिद्धौ सततं कृतोद्यमान् // 56 // अखर्वसर्वंकषगर्ववर्जितान् प्रशान्तचित्ताननघांस्तपोधनान् / न वेत्ति दिव्यादिकथाश्लथादराननेन लोको निहतो गुणाकरान् // 565 // तडाग वाप्यादिविधान-भूमि-गो-हिरण्यदानादिषु यागकर्मणि। विमोहितोऽमेम 'हिं धर्ममीक्षते महोपमर्दादपि भूतसंहतेः // 566 // . क्षमा-मृदुत्वा-ऽऽर्जव-सत्य-संयमान् तपः-शम-ब्रह्म-दमा-प्रमत्तताः / कदर्थितोऽनेन मनःप्रसादकान् न वेत्ति धर्मानमृतोपमान् जनः // 567 // परिस्क्रि(ष्क्रि)यां मण्डपवेदिकासनाश्रयामसावातनुते निरन्तरम् / यदुत्थितैः कान्तिलवैर्वलत्यदो जगत्त्रयं दोषकृशानुराशिंभिः / / 568 // करोति यद्धैरवपातमुच्चकैरटाट्यते धर्ममदादितस्ततः / / ददाति धूर्ताय धनं च होमकृत् तदेतदुत्तेजितमण्डपोऽर्जितम् // 569 // प्रवेशमग्नौ पतिसङ्गमेच्छया तथाऽग्निहोत्रं सुतभूतिकाम्यया / अनेन कष्टं सनिदानकं जनान् परिस्कृ(कृ)ता कारयतीह वेदिका / / 570 // मुमुक्षुरप्याशु पलायतेऽन्यथा श्रुतीः प्रमाणेन विना प्रमाणयन् / भ्रमन्नदः संस्कृतविष्टरोर्जिताद् गृहाश्रमं स्तौति यतींश्च निन्दति // 571 / / उक्त्वा विमर्श विरते प्रकर्षो जमौ प्रकर्षोऽभिहितस्त्वयैषः / अर्धासने याऽस्य पुनःस्थितैषा. वराङ्गना कीर्त्तय तामिदानीम् // 572 // . जगौ विमर्शः सुकुमारबुद्धे ! फलाच्च धैर्याच्च समेयमस्य / भार्या कुदृष्टिः कुमतैकसृष्टिः प्रत्यूहवल्लीवनमेघवृष्टिः // 573 / / शाक्याश्च शैवाश्चरकाश्च योगास्त्रिदण्डिनः पाशुपतास्तथाऽन्ये / मीमांसका-ऽऽजीवक-दिक्पटाद्या वितन्वतेऽस्या विवशा विवादम् // 574 // एकैकमर्थं नियति-स्वभाव-कर्मेश-कालेष्ववलम्ब्य मत्ताः / भ्रमन्ति भिन्नागमवादिनोऽस्या निर्देशरश्मिप्रसभप्रणुन्नाः // 575 // 1. एतावदुक्त्वा विरते विमर्श प्राह //

Page #154
प्रलो० 561-589 ] वैराग्यरतिः / विध्यातदीपप्रतिमां च केचिदन्ये च मुक्तिं गुणनाशमाहुः / चित्तस्य चान्ये क्षणिकं विलाससेतत्कृताऽऽकूतविभेददोषात् // 576 // इयं कुदृष्टिर्जगतीजनानां कदाग्रहस्यैव करोति कण्डूम् / मुहुर्मुहुर्यदूशगा मनुष्या घृट्वेव जिह्वामवला म्रियन्ते // 577 // विष्टरे महति यश्च निविष्टो दृश्यते पृथुविसृत्वरकान्तिः / / आगमप्रणयपादपनागं रागकेसरिणमेनमवेहि // 578 // सक्रमात् पितुरशेषगुणानां कार्यभेदमवधूय च तेन / सार्थका न विहिता न पिता वै जायते सुत इति श्रुत्तिरेषा // 579 // तं विधाय युवराजमशत्रु मोहभूपतिरभूगतचिन्तः / दर्पणे मुखमिवाऽत्र च दत्तं राज्यमस्यै बहुधाम पुपोष // 580 // लम्भितोऽपि घनराज्यविभूतीनॆव तातविनयं स मुमोच / प्रापितो हि मधुना फलभारं नम्रतां त्यजति किं सहकारः 1 // 581 // काममस्य वपुषा पुपुषे श्री राज्ययौवनमदोल्लसितेन / अम्बरप्रपतदम्बुदधाराजातडम्बरकदम्बवनस्य / / 582 // धर्मतत्फलनिराकृतिपादावस्य पीनदृढदुर्मतिपार्णी / रेजतुर्दशतताध्यसमाधिस्थाननामकनखोन्मिषदाभौ // 583 // गुल्फयोर्युगमविस्फुटमासीनरपेक्ष्यमपि लोकयुगेऽस्य / शून्यताक्षणिकतामतसंज्ञे जानुनी च दधतश्च दृढत्वम् // 584 // व्यक्तिकार्यकृतभूतचिदात्मख्यातितर्कयुगमांसलजङ्घः / मात्यसौ निखिलमण्डलतन्त्राचारविस्फुरदुरःपरिणाहः / / 585|| सत्यनित्यपरमात्मविलोपभ्रान्तियुग्ममतिदीर्घममुष्य / दोर्युगं कलयति श्रीयमुच्चैर्जानुलम्बि पविदण्डविडम्बि // 586 // संवराऽऽश्वनिषेधमते तत् पञ्चशाखयुगलं प्रविभाति / तळमाणदशधर्मनिषेधैर्मुद्रिकाभिरधिकोल्लसितश्रि // 587 // बन्धनिर्वृतिनिषेधनिबन्धस्कन्धबन्धपरिभूतवृषश्रीः / भात्यसौ वधकथाऽशुभसन्धाकन्धरोन्नतिमदोद्धुरबुद्धिः // 588 // लुप्यमानसमयत्रयकृत्यैः स त्रिरेख इव चास्य विभाति / सच्चतुर्गतिकजन्मनिषेधो ग्रामरागनिलयः खलु कण्ठः // 589 // 1. स्व विदधे बहुतेजः // 580 // 2. राज तो दश // 3. भाति गुल्फयुगमरस्फुटमुश्चनरये //

Page #155
महोपाध्यायधीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः "मार्गलोपमतनाम" विशालं साध्वसाधुसमतोल्लसदोष्ठम् / योगसङ्ग्रहविपर्ययदन्तैर्दीप्तिमन्मुखममुष्य विभाति // 590 // अस्य दृग्युगमहंत्वममत्वे नासिका च नियतिस्थितिनिष्ठा / सम्मदाय जगतामपि जीवा-जीवसंशयमयश्रुतियुग्मम् // 591 // भालमस्य भजते "भवनन्दि"र्भाग्यसूचनकलापटुधाम / क्लेशकेशकलितोऽपि च मौलिर्दुर्विगाहगहनः परिणामः // 592 // दीपयत्यतुलराज्यविलासं गुर्वनादरकिरीटममुष्य / कर्णयोरपि च कुण्डलयुग्मं निर्भयत्वनिरनुग्रहनाम // 593 // समुचितरचनाविभक्तशक्तित्रयमुपधाय जयाय बद्धयत्नः / अयमतिशयमाबिभर्ति दृप्तस्त्रिभुवनमाकलयंस्तृणार्धतुल्यम् // 594 // संक्लिष्टपुण्यप्रभवेषु शक्तिं भोगेषु सक्लेशनिबन्धनेषु / संक्लिष्टरूपेषु च मानवानां ददात्यसौ हन्त कृतप्रसादः // 595 // एतस्य पार्श्वे पुरुषत्रयं च स्निग्धारुणाभं परिवीक्षसे यत् / त्रयोऽपि तेऽस्यैव मता वयस्याः स्वतुल्यवीर्याः प्रथितप्रभावाः // 596 // एतेष्वतत्त्वाभिनिवेशनामा नाम्ना द्वितीयेन च दृष्टिरागः / आद्यः पुमान् स्वस्वमतेषु पुंसां कदाग्रहं हन्त तनोत्यभेद्यम् // 597 // स्नेहापराख्यो भवपातनामा बलाद्वितीयः पुरुषो द्वितीयः / मूर्छातिरेकं वितनोति पुंसां द्रव्यात्मजन्मस्वजनत्रजेषु // 598 // . उद्दामधामा किल कामरागाभिष्वङ्गनामा पुरुषस्तृतीयः / उत्पादयन् मज्जयतीन्द्रियार्थे लौल्यं प्रियास्वद्भुतविभ्रमासु // 599 // आक्रान्तमेव त्रिभिरेभिरुग्रैर्गङ्गाप्रवाहैरिव विश्वमेतत् / / सुखं ततस्तिष्ठति रागसिंहः सन्मार्गमत्तद्विपकुम्भभेदी // 600 // अस्यैव तुङ्गमधितिष्ठति विष्टरं या सा मूढतेति विदिता दयिताऽस्य हृया / धत्ते प्रभां मणिरिवायमिमां निजाङ्गे स्वीयप्रचारपरिमुद्रितबाह्यभावाम् // 601 // अन्योऽन्यभेदविरहादनयोर्वपुभ्यां नोच्चैर्गुणा अपि मिथो दधते विभेदम् / ज्वालानलाविव जगज्जनदाहकार्ये तो द्वावपीह विधिना मिलितौ नियुक्तौ // 602 // अस्यैव यश्च परितिष्ठति वामपार्श्वे द्वेषद्विपेन्द्रमिममाहुरनन्तवीर्यम् / विश्रान्तमेव हृदयं स्वगुणैर्गृहीतमत्रापि मोहनृपतेः प्रविभज्य रज्यत् / / 603 // प्रौढो द्वेषद्विपेन्द्रो लघुरपि बलतो जन्मना रागसिंहात् , स्नेहाणामपि द्राग् निखिलतनुभृतां चित्तविश्लेषकारी / उत्साहं नो लभन्ते भ्रमति मदभृते चित्तवृत्तावटव्यामेतस्मिन् स्थातुमुच्चैः शुभनयकलभा भीतिकृद्दृष्टिपाते॥६०४॥

Page #156
ग्लो० 590-618] वैराग्यरतिः। युद्धक्रुद्धस्य नास्य ध्वनितविलसितं के समाकर्ण्य भीताः, कल्पान्तभ्रान्तवातक्षुभितघनघटागर्जितारम्भजैत्रम् / लीयन्ते कन्दरायां ननु धरणिभृतां यान्ति कान्तारदेशान् , गाहन्ते मध्यमब्धेरपि च कृतमहायानपात्रावताराः // 605 / / लग्नः प्रत्यर्थिनारीविपुलकुचतटीकुङ्कुमश्रीहृतेः किं, स्फुर्जत्यस्य प्रतापे ज्वलदनलनिभे शोभते शोणभावः / तन्नेत्रोरुप्रणालाविरलपरिगलद्वारिभिः क्षालितोऽपि, क्षीणो यत्नैष 'चित्रं तदिदमतिततं कस्य मन्नं न चित्ते ! // 606 / / या त्वस्य भार्या प्रथिताऽविवेकिता तस्याः प्रवृत्तिः परिकीर्तितैव ते / शोकेन पृष्टेन तमःपुरस्थितिं तत्साऽस्य पार्श्वे न निरीक्ष्यतेऽधुना // 607 / / यो विष्टरेऽस्यैव नृपस्य पृष्ठे तुङ्गे निविष्टो घनशोणवर्णः / तूणीरयुक् पञ्चशरः सचापस्त्रिभिर्नरैश्च प्रियया च युक्तः // 608 // जगत्प्रसिद्धो मकरध्वजोऽसौ जगत्त्रयी धैर्यभुजङ्गतार्यः / विनिर्जितोऽनेन पितामहोऽपि गौरीविवाहेऽकृत बालचेष्टाम् // 609 // समाः सहस्रं च स एव दिव्यं रतेऽधृतोऽनेन विसर्पितृष्णः / / अन्येऽपि दैत्यर्षिसुराः समना अनेन नूनं न वशीकृताः के ! // 610 // जनार्दनोऽस्य प्रबलप्रतापासहिष्णुरेवाम्बुनिधावुवास / महेश्वरी मूर्ध्नि बभार गङ्गां प्रजापतिः पद्ममशिश्रयच्च // 611 // विवेकचन्द्रं परिभ्य सर्वथा कुहूचकारायमिहाखिलांस्तिथीन् / अतोऽस्य मत्तो विपिनेषु कोकिलो मुहुः कुहूं गायति कीर्तिगायनः // 612 // . असौ नृशंसः कुसुमैः शरैरपि क्षिणोति धैर्य बत वज्रिणामपि / न शस्त्रजातिनियता धनुष्मतां ततः स्ववीर्यानुगता मता बुधैः // 613 // नृसिंहमानी कुसुमाहतो मया द्विधाऽपमानान्निहतो भविष्यति / इतीव पुष्पेषुरभूदसौ प्रभुर्विनाऽपि शस्त्रं त्रिजगज्जये स्वयम् // 614 // अस्यात्मभूतं पुरुषत्रयं यत् पुंवेदनामा प्रथमोऽयमस्मिन् / कुर्वन्त्यनेनैव विलुप्तधैर्या मन्दाः पुमांसः किल पारदार्यम् // 615 // स्त्रीवेदनामा कथितो द्वितीयो विश्वोदरच्छेदनिबद्धकक्षः / अस्यैव धाम्ना वनिता विलज्जा रागं परे पुंसि भृशं वहन्ते // 616 // प्रोक्तस्तृतीयस्त्विह षण्ढक्दो विगुप्यते येन नपुंसकौघः / नरत्रयस्यास्य बलेन कामो जगजये श्राम्यति नातिवामः // 617 // पार्श्वे च यास्याऽस्ति विशालनेत्रा रतिं जमुस्तां विरतिप्रतिष्ठाः / अस्याः प्रभावात् प्रथते जनानां दुःखात्मभोगेषु सुखाभिमानः // 618 // 1. चित्रं विततमिह मनः कस्य नाकामतीदम् // 606 // 2. ऽनेन महेश्वरोऽपि //

Page #157
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः तुष्यन्ति मोहान्मृगलोचनाभिर्नेत्रत्रिभागैरिह वीक्ष्यमाणाः / हृष्यन्ति तद्वाक्यरसैर्विचित्रैर्दन्तानहेतोः परिपीडयन्ति // 619 // कुर्वन्ति तासां बहुचाटुकर्म पादप्रहारान् बहुशः सहन्ते / श्लेष्माश्रितं तन्मुखदत्तमद्यगण्डूषमास्वाद्य सुखं लभन्ते / / 620 // प्रियावियोगादुपयान्ति तापं रटन्ति खिद्यन्ति वशाऽवधूताः / परेषु रक्तामुपलभ्य नारी मज्जन्ति दुःखाम्बुनिधावपारे // 621 // वशीकृताः स्वीयबलेन रल्या विडम्बना कामिह नाप्नुवन्ति / प्रेत्यापि संसारसमुद्रमध्ये परिभ्रमन्तः स्मरदेवदासाः // 622 // पृष्ठेऽस्य यन्मानुषपञ्चकं च हासाभिधोऽत्र प्रथमो मनुष्यः / / अयं भृशं रोदयतीह लोकं विश्वासघाती विनियोज्य हास्ये // 623 // उल्लासयत्येनमृतेऽपि हेतोः प्रसह्य भार्याऽस्य च तुच्छताख्या / अतुच्छचित्तो महतोऽपि हेतोः सोल्लासमास्यं तनुते न हास्यम् // 624 // शङ्कापदं याति जनोऽत्र हास्याद् भूतोपघाती वितनोति वैरम् / विगोपकत्वप्रथया स्वकीत्तौ दत्ते मषीहस्तकमस्तबुद्धिः // 625 // या च द्वितीया घनकृष्णवर्णा बीभत्सरूपा परिदृश्यते स्त्री। कुतोऽपि हेतोर्विहिताधिवृद्धिमिमां प्रगल्भामरतिं प्रतीहि // 626 // अयं भयाख्यः पुरुषस्तृतीयो यतो नरैः सप्तभिरात्मरूपैः / करोति सर्व जनमैहिकादिभयेन बाढं परिवेपमानम् // 627 // अयं स्वभार्यां खलु हीनसत्त्वतां कदापि रागी हृदयान्न मुञ्चति / . इमां(इमान् हि दारांस्त्यजतोऽस्य जीवितं न कर्दमस्याप इवावतिष्ठते // 628 // चतुर्थमेनं स्मरसीह शोकं निवेदकं यं प्रकृतप्रवृत्तेः / / तस्मिन् पुरे द्रक्ष्यसि सोऽयमत्र समागतस्तूर्णमनीकमध्ये // 629 // अस्याऽऽज्ञया शोचति नीयमानं स्वकर्मणाऽन्तं स्वजनं मनुष्यः / न नेष्यमाणं त्वनुशोचति स्वं हिताऽहितोपायविवेकशून्यः // 630 // . अस्याऽपि भार्याऽस्ति विवर्धमानाऽशुभाशया विह्वलताभिधाना / प्राप्नोति सौख्यं विरहय्य नैनां दोषाकरो यामवतीमिवाऽयम् // 631 // इयं मृगाक्षी ननु पञ्चमी च नीचाकृतिः कुञ्चितनाशिकाग्रा / श्यामा जुगुप्सा गदिता प्रणीतव्यलीकभावा जगतीजनानाम् // 632 // छायामपीच्छन्ति जडाः परेषां शौचप्रियाः स्प्रष्टुंमतिस्मयाद्यत् / स्पष्टेऽप्यहो वर्त्मनि चेलमात्रे क्रुद्धाः पुनर्यच्च जले पतन्ति // 633 // 1. 'च्छन्ति न यत् परेषा // 2. ट्रमतीव मूढाः / स //

Page #158
ग्लो० 619-648) वैराग्यरतिः। उन्मत्तरूपा अपि केचिदन्तःशङ्कापिशाचीनिहता भवन्ति / अस्या महामुद्गरपातनर्ममर्मप्रहारस्य विजृम्भितं तत् // 634 // आरक्तकृष्णानि च यानि डिम्भरूपाण्यहो पश्यसि षोडश त्वम् / सामान्यतस्ते गदिताः कषाया विशिष्य भेदं कथयामि तेषाम् // 635 // चत्वारि रौद्राणि यदत्र बाढं संयोजनाख्यानि वदन्ति तानि / भक्तानि मिथ्यात्वमहत्तमस्य तेनाऽऽमबुद्धया परिपालितानि // 636 // मिथ्यात्वमोहस्य चतुर्भिरेभिः पातालकुम्भैरिव वारिराशेः / क्षुब्धैः प्रवृद्धिर्भवतीह वेलामिषाज्जगद्धन्तुमुदस्तहस्ताः // 637 // चत्वारि रूपाणि लघूनि चैभ्यः सर्वात्मनैव व्रतधातकानि / नाम्नाऽव्रतान्येव वदन्ति तद्ज्ञाः(तज्ज्ञाः)प्रसर्पदातुर्यगुणस्थितीनि // 638 // लघूनि तेभ्योऽपि पुरः स्फुरन्ति धीमन् ! विरल्यावरणानि विद्धि / * वल्गत्सु तेषु क्षमते न कोऽपि किञ्चिद्वतस्थोऽपि महाव्रताय // 639 // लधूनि तेभ्योऽपि च चञ्चलानि जगुर्बुधाः संज्वलनाभिधानि / कुर्वन्ति यानि प्रसभं व्रतेषु म्लानि मुनिरप्यतिचारलेशात् // 640 // द्वेषद्विपेन्द्रस्य किलाष्ट रागसिंहस्य जातानि तथाष्ट चैषु / पौत्राणि मोहक्षितिपस्य गर्वाद् वितन्वते दुर्ललितं न कुत्र // 641 // कुटुम्बकं वर्णितमङ्गभूतमिदं महामोहनरेश्वरस्य / ये वेदिकाभ्यर्णगताः क्षितीशाः पदातयस्तेऽस्य निजाङ्गभूताः // 642 // इह रागकेसरिनृपस्य पुरो हरिदश्ववत्कमलयुक्तकरः / प्रसरत्प्रतापभवनं भुवनं परितापयन् श्रयति यः सुषमाम् // 643 // तमवेहि मोहितसमस्तनरं विषयाभिलाषसचिवप्रवरम् / वयमागता इह यदीयमुखप्रविलोकनाय पवनाभजवाः // 644 // किमु मानुषाणि ननु तानि पुरा कलितानि नास्य समतां दधते ? / इति तानि हेतुगुणतो जगतां प्रभवन्ति किं न हितघातविधौ ? // 645 / / रसनानिदानमयमेव ततः परिनिश्चितोऽस्य हि धिया निहतः / परिचेष्टते विशदधर्मपथाद् बहिरिस्वरेषु विषयेषु जडः // 646 // परचित्तभित् पटुरुपायविधौ निजनीतिमार्गविततोरुमतिः / अयमेव वर्धयति राज्यरमामिह रागकेसरिनृपस्य पराम् // 647 // पार्श्वेऽस्य भार्याऽस्ति च भोगतृष्णा कृष्णाहिवद्वक्रगतिः प्रतीता / दष्टोऽनया नैव जनः कदाचिदम्भोऽपि पातुं श्रयते विलम्बम् // 648 //

Page #159
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः पुरश्च पश्चादपि पृष्ठतश्च तिष्ठन्ति ये भूमिभुजोऽस्य दृप्ताः / दुष्टाभिसन्धिप्रमुखा भटास्ते व्यापारभाजोऽस्य धियैव कार्ये // 649 / / संख्यामतीताः खलु येऽन्तरङ्गा महीभुजो मध्यविवर्तिनस्तान् / विशिष्य वक्तुं क्षमते स एव तारापथे यः परिमाति ताराः // 650 // वेदिकाव्यवहिताश्च नृपा ये मुत्कलप्रबलमण्डपवासाः / मोहभूपतिलकस्य हि बाह्यास्ते पदातय उदारचरित्राः // 651 // आदिमोऽत्र नरपञ्चकयुक्तो ज्ञानसंवरणविश्रुतनामा / गीयते जगति बोधविलोपान् मोह इत्यपि महीपतिरेषः / / 652 // एष विक्रममदादिह जीवज्ञानमिच्छति निहन्तुमशेषम् / तिष्ठति प्रतिहताऽखिलशक्तिः सोऽप्यनन्ततमभागधृतात्मा // 653 // दर्शनावरण इत्युदिताख्यो यो महीपतिरयं स निहन्ति / पश्य कस्य जगतोऽपि निसर्गादात्मनो विमलदर्शनशक्तिम् // 654 // मानुषैर्नवभिरेव युतोऽयं तेषु पञ्च वनिता मदिरावत् / घूर्णयन्ति जनतां पुरुषास्तामन्धयति विवशामवशिष्टाः // 655 // एष मत्सरिनरद्वययुक्तो वेदनीयनृपतिः प्रकृतिस्थम् / जीवमातसुखदुःखविवर्तावर्तगर्त्तपतितं वितनोति / / 656 / / अक्षयस्थितिमपि स्फुटपातोत्पातकन्दुकसमभ्रममाजम् / आयुराख्यनृपतिः कुरुतेऽसौ हस्वदीर्घचलडिम्भचतुष्कः // 657 / / नामनामकनृपस्त्रिनवत्या मानुषैर्दढबलैश्च युतोऽयम् / देहजातिगमनादिविभेदैः कं विडम्बयति नात्र मनुष्यम् ! // 658 // उच्च-नीचपुरुषद्वययुक्तो गोत्रनामकनृपः प्रथितोऽयम् / देहिनां वितनुते भृशमभ्रभ्रामणक्षितिनिपातनलीलाम् // 659 // अन्तराय इति विश्रुतनामा ह्येष दीप्तनरपञ्चकयुक्तः / भूपतिर्वितरणादिकलब्धीर्देहिनां दलयति स्वबलेन // 660 // वर्णिता भूभुजः सप्त तदेते लेशतो मया / वर्णनं विस्तरेणैषां नायुषाऽपि समाप्यते // 661 // इत्येनामतिगम्भीरां श्रुत्वा मातुलभारतीम् / प्रकर्षः कलयन् हर्षमिदं वचनमब्रवीत् // 662 // एतेषां वर्णनं राज्ञां कुर्वता मातुल ! त्वया / शङ्काशङ्क निरस्याहं मोचितो मोहपञ्जरात् // 663 // केवलं किञ्चिदद्यापि प्रष्टव्यमवशिष्यते / कर्णप्राघूर्णकीकृत्य तन्मह्यं वक्तुमर्हसि // 664 // विमर्शः प्राह यद् भद्र ! रोचते पृच्छ तत् सुखम् / प्रकर्षः प्राह चितेऽसौ विस्मयो मम जृम्भते // 665 // 1. योऽयमस्ति नर' / / 2. ताख्यः पार्थिवस्त्वयमिह प्रणिहन्ति /

Page #160
ग्लो० 649-696 ] वैराग्यरतिः। यदाऽहं नायकान् प्रेक्षे कीर्त्यमानेषु राजसु / परिवारं न पश्यामि तदा भानीव वासरे // 666 // परिवारं यदा प्रेक्षे न तदा नायकानहम् / वितताक्षोऽपि पश्यामि यामिन्यामिव भास्करम् // 667 // परिवारयुता प्रोक्ता नायका भवता पुनः / दृष्टष्टार्थविसंवादस्तदयं बाधते मनः // 668 // विमर्शः प्राह किं चित्रं स्वभावावगताविह / नैकदोभयवेत्ता यत् स्वभावादेव कश्चन // 669 // सामान्यरूपा राजानस्तद्विशेषाः परिच्छदाः / क्रमिकज्ञानवेद्यत्वं प्रकृतिश्च मता तयोः // 670 // देश-काल-स्वभावैश्च भेदोऽप्येषां न विद्यते / धवाद्या न तरोभिन्ना धवादिभ्यस्तरुश्च न // 671 // केवलं यौगपद्येन न दृष्टौ तावितीयता / नादृष्टावेव तावेकोपयोगेन क्रमेक्षणात् // 672 // तरुरेवेक्ष्यते दूराल्लक्ष्यन्ते न धवादयः / सन्निधौ तेऽपि दृश्यन्ते दृश्यते न तरुः पृथक् // 673 // तथापि तद् द्वयं दृष्टं कालभेदेन कीर्त्यते / एकोपयोगदृष्टत्वाद् घटरूपादिवद् बुधैः // 674 // स्वभावाद्यैरभेदेऽपि न सामान्य-विशेषयोः / संख्यादिभिः कृतो भेदव्यवहारोऽपि च दुष्यति // 675 / / संख्ययैकस्तरुर्जात्या भूयांसः खदिरादयः / संज्ञाऽपि तरुरित्येका भेदिन्यश्च धवादिकाः // 676 // अनुवृत्तिस्तरोस्तेषु लक्षणं वीक्ष्यते पृथक् / धवाऽश्वत्थादिभेदानां व्यावृत्तिश्च परस्परम् / / 677|| कार्यं च तरुमात्रस्य छायाधं पृथगेव हि / विशिष्टफलपुष्पाद्यमाम्रादेरन्यदेव च // 678 // व्यवहारोऽपि सामान्ये श्रुतस्कन्धेऽन्य एव हि / अन्य एव च दृष्टस्तद्भेदेष्वध्ययनादिषु // 679 // "तस्माद् भेदं पुरस्कृत्य मया प्रोक्ताः पृथक् पृथक् / राजानः परिवाराश्च न भिन्नास्तत्त्वतस्तु ते // 680 / / अंशांशिनोः पृथग् वृत्तिर्भिन्नाऽभिन्ने च वस्तुनि / अवग्रहादेर्जिज्ञासावशाद् वा विस्मयोऽत्र कः ? // 681 // प्रकर्षः प्राह नष्टेयं शङ्का मे मातुलाऽधुना / एतज्जैत्राः परं सन्ति नेति वा संशयोऽस्ति मे // 682 // विमर्शोऽथाऽब्रवीदेतद्वीर्यनिर्मूलनोद्यताः / सन्त्येव बहिरङ्गेषु देशेषु विरलाः परम् // 683 // धृतात्मध्यानकवचा येऽप्रमादपराः सदा / गुप्ताः समाधिमन्त्रेण मोहादीनां वशा न ते // 684 // दुःखो दुःखानुबन्धोऽयं दुस्तरो भववारिधिः / राधावेधोपमे लोके मानुष्यमतिदुर्लभम् // 685 / / तरङ्गतरला लक्ष्मीरायुर्वायुवदस्थिरम् / भोगाः स्वप्नार्थवच्छून्या वपुर्भङ्गुरमभ्रवत् // 686 // मृत्युश्छायेव पृष्ठस्थो जरा शिरसि तिष्ठति / तत्कोऽयं साध्वसस्थाने देहिनां सुखसंभ्रमः // 687 / / सृष्टिवैकल्पिकी ह्येषा दृष्टनष्टेन्द्रजालवत् / स्वर्णघीरिह मृत्स्नायां मिथ्याज्ञानहतात्मनाम् // 688 // विकल्पचषकैरात्मा पीतमोहासवो ह्ययम् / भवोच्चतालमुत्तालप्रपञ्चमधितिष्ठति // 689 // साक्षीभूय स्थितस्यैव पश्यतो भवनाटकम् / स्वभावसुखसंवित्तिः कर्तृभावे तु सङ्गरः // 690 // परभावास्ततस्त्याज्या ग्राह्याः स्वाभाविका गुणाः / स्वभावसुखमग्नस्य संसारः किं करिष्यति ? // 691 // इत्याद्यनेकसद्भावभावनाभावितात्मसु / न मोहः सपरीवारः क्षोभायादिष्विवानिलः // 692 // कुचाभ्यामङ्गना येषां फलिताः स्मितपुष्पिताः / विषवल्लय इवाभान्ति तेषां कामः क बाधकः ? // 693 / / शरीरं यैर्विनिर्णीतमशुच्यशुचिसम्भवम् / न जुगुप्सा न वा शौचाग्रहस्तेषां महात्मनाम् // 694 // तदेव शौचं तैतिं यद् भूतानुपघातकम् / नान्तरं हि मलं वारि क्षालयत्युच्यते यतः // 695 // "चित्तमन्तर्गतं दुष्टं तीर्थस्नानैर्न शुद्धयति / शतशोऽपि हि तद्धौतं सुराभाण्डमिवाशुचि" // 696 //

Page #161
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः जलशौचमनिन्धं हि कचिद् देवादिपूजने / कस्यचिद् भक्तिहेतुत्वान्मोहस्तत्राग्रहः परम् // 697 // आद्रियन्ते हि ते भावशौचं भावस्तवोद्यताः / मन्यन्ते द्रव्यपूजाङ्गं द्रव्यशौचं तु गेहिनाम् // 698 // तेषां नार्तिकरौ ज्ञान-दर्शनावरणौ नृपौ / सर्वज्ञसमयाभ्यासवासनालुप्तपाप्मनाम् // 699 // सर्वथैव निरीहाणां धीराणां धर्मदायिनाम् / वक्रीकत्तुं न रोमापि तेषां विघ्ननृपः क्षमः // 700 // तेषां भूपाः शुभाय स्युश्चत्वारः सप्तमध्यगाः / समुद्रा इव मेघानामन्येषां भीतिदा अपि // 701 // दुःखोत्पत्तिः कुतस्तेषां निर्द्वन्द्वसुखशालिनाम् / अतिस्तोकाः परं तेऽत्र तेनेदं गीयते जने // 702 // "शैले शैले न माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे / साधवो न हि सर्वत्र चन्दनं न वने वने" // 703 / / प्रकर्षः प्राह तिष्ठन्ति देहिनो मातुल ! क ते ? / विमर्शः प्राह तैर्भाव्यं भवचक्राभिधे पुरे / / 704 // अवान्तरपुरैनैकैः पाटकैश्च तदन्वितम् / असंख्या जातयस्तत्र तत् तेषामपि सम्भवः // 705 // . प्रकर्षः प्राह किं बाह्यमान्तरं वा तदिष्यते ? / विमर्शः प्राह तज्जात्यन्तरमेकाविवेचनात् // 706 // बहिरङ्गा जनास्तत्र सन्ति संख्यातिगा यथा / अन्तरङ्गास्तथैतेऽपि सर्वे सन्ति महाभटाः // 707 // .. सन्तोषः श्रूयते तत्र यतोऽमीषां महारिपुः / नगरं तदतोऽमीभिरनुविद्धं जिगीषुभिः // 708 // स्थितिरत्र सतां तेषां कथं तत्रेति संशयः / योगशक्त्या समाधानादनुस्थानहतोऽस्तु ते // 709 // तस्मादुभयरूपं तन्नगरं प्रतिपद्यताम् / सन्ध्येव दिनरात्रिभ्यामशक्त्या भेत्तुमुच्चकैः / / 710 // प्रकर्षः प्राह यद्येयं द्रष्टव्यं तत्पुरं तदा / गच्छावस्तत्र नगरे कौतुकं महदत्र मे // 711 // विमर्शः प्राह विषयाभिलाषस्यैव दर्शनात् / अस्माकमीहितं सिद्धं रसनामूलनिश्चयात् // 712 // राजशासननिर्वाहात् तद् गन्तुं स्वाश्रयेऽधुना / युक्तं नोऽन्यत्र गमनं भाति नातिप्रयोजनम् // 713 // प्रकर्षः प्राह शिष्टानां दर्शनादधिकं दृशोः / जन्मनो न फलं मन्ये तत्र गन्तव्यमेव तत् / / 714 // न ते मातुल ! योग्योऽहमेतदर्शनवश्चने / चकोराणां सुधापानं न कारयति किं विधुः ? // 715 // संवत्सरावधिदत्तो नाधुनाऽयेति चावयोः / ऋतुद्वयमतिक्रान्तं शिशिरस्तत्र जृम्भते // 716 // तथाहि स्फूर्जत्प्रियङ्गुलतिकाकलितं प्रफुल्लत् कुन्दद्रुमं वनमिदं नभसो बिभर्ति / शोभां दिनात्ययविवृद्धनिशाविलासविस्तारिचारुरुचितारकमण्डलस्य // 717|| शिशिरममलपुष्पैर्मण्डनैः क्लृप्तशोभास्वदयितमभिसतुं विस्फुरत्पत्रवल्लिः / स्फुटतिलकविलासा रोधराजीविकासात् , स्मितमिव तनुतेऽसौ हर्षपूर्णा वनश्रीः // 718 // मधुपैनितान्तपरिभुक्ततया विगलत्तनुर्वहति कण्टकिनी / निपतत्तुषारकणकैतवतः सुरतश्रमाम्भ इव पङ्कजिनी // 719 // विमुदिता श्रीर्मधुपप्रसङ्गात् सरोरुहाणां द्विजनायकेन / तत्प्रत्यवायप्रलयाय तानि हिमोच्चये किं शिशिरे म्रियन्ते / / / 720 // .

Page #162
श्लो० 697-747 ] वैराग्यरतिः। आबिभर्ति विततां हिमकन्यां शीतभीत इव यच्छिशिरोऽपि / तत्प्रचाररचना कथमुच्चैरुच्यतां बत तदन्यजनेषु // 721 // उष्मणः कुचतटी पदमेकं विद्यते हिमहतस्य वधूनाम् / भोगिनस्त्वरयति स्मरविद्धास्तद्रहस्यविदतः खलु तत्र // 722 // वैतालेन हिमेन पङ्कजवनं लोलूयते सर्वतः / पान्थः शीतनिपीडितः प्रियतमाध्यानेन दोदूयते / हृद्देशार्पितजानुदुर्गतकुलं रात्रौ च रोरूयते, संश्लिष्टाङ्गनिलीनवक्त्रकुहरः कोकूयते जम्बुकः // 723 // वर्त्तते लचितप्रायः साम्प्रतं शिशिरो ह्ययम् / ततः षड्मासशेषेऽपि किमुत्ताम्यति मातुलः // 724 // ततस्तदाग्रहं ज्ञात्वा विमों गन्तुमुद्यतः / गच्छतस्तत्पुरं शीघ्रं तुष्टौ स्वस्रीय-मातुलौ // 725 // गच्छन्नाह प्रकर्षोऽथ मार्गश्रान्तिनिवृत्तये / मातुल ! श्रूयते लोके यः कर्मपरिणामराट् // 726 // चक्रवर्ती प्रतापोग्रस्तदाज्ञां मोहभूपतिः / किमेष कुरुते किं वा नेत्यस्ति मम संशयः // 727 // विमर्शः प्राह नैवाऽस्ति भद्रं ! भेदो मिथोऽनयोः / स हि ज्येष्ठः कनिष्ठोऽयं भ्राताऽटव्यां स्थितः पुनः // 728 // चरटोऽयं महामोहो भूपा येऽस्य पदातयः / ते तस्याऽपि हि विज्ञेयाः समचित्तानुयायिनः // 729 / / कार्याण्यसुन्दराण्येव महामोहः करोति हि / प्रकृत्याऽन्यश्च निर्माति सुन्दराणीतराणि च // 730 // विजिगीषुरयं भूपः स राजा नाटकप्रियः / सेवन्तेऽमुं महामोहमतो धीरा रणे नृपाः // 731 // स कर्मपरिणामाख्यो भ्राताऽस्याऽपि महत्तमः / कुर्वन्त्यतस्तदग्रेऽपि नाटकं ते प्रसत्तये // 732 // महामोहादिकैः सर्वैर्भूपालैर्भवनाटके / तैस्तत्र हेतुतां प्राप्तैः सपत्नीकः स तुष्यति // 733 // आ(अ)न्तरङ्गेषु सर्वेषु निर्वृत्तिं नगरीं विना / नगरेषु स हि स्वामी बहिरङ्गेषु भावतः // 734 // महामोहस्त्वयं स्वामी दृष्टानां भूभुजां त्वया / तदादेशेन यत्किञ्चिद्धनमर्जयति स्वयम् // 735 // निःशेषं नतमौलिस्तत् तस्याऽर्पयति भक्तिमान् / स सुन्दरेतरार्थेषु कुरुते तन्नियोजनम् // 736 // अयं हि विग्रहारूढः स तु भोगपरो नृपः / भटभुक्त्या पुरा दृष्टं दत्तमस्य पुरद्वयम् // 737 // अतः पुरद्वये तत्र सैन्यमस्त्यस्य भक्तिमत् / चित्तवृत्तिमहाटव्यामपि विग्रहतत्परम् // 738 // प्रकर्षः प्राह किं राज्यं क्रमाभ्यागतमेतयोः / किं वाऽन्यदीयमेवेतं गृहीतं बलवत्तया ? // 739 // प्रकर्षः(विर्मशः)प्राह वत्सेदं न क्रमागतमेतयोः / परकीयमिदं राज्यं प्रसह्याभ्यां वशीकृतम् // 740 // सकर्मकस्य जीवस्य संसारीत्यभिधाभृतः / स्वीकृताऽऽभ्यां स्ववीर्येण चित्तवृत्तिमहाटवी // 741 / / प्रकर्षः प्राह तद्राज्यग्रहे कालः कियानभूत् ? / विमर्शः प्राह नैवादिं जाने नान्येऽपि जानते // 742 // परमार्थस्त्वयं वत्स ! कथ्यते तव साम्प्रतम् / स कर्मपरिणामाख्यो गरिष्ठो विष्टराधिपः // 743 // अयं पुनर्महामोहस्तस्यादेशविधायकः / तन्नियुक्तभटासेव्यस्तत्कोशस्य च वृद्धिकृत् // 744 / / ईदृशानल्पसजल्पकल्पनेनाल्पितश्रमौ / तावतीत्य दिनैर्मागं भवचक्रपुरं गतौ // 745 // इतश्च शिशिरोऽतीतो वनकौमारसन्निभः / तत्तारुण्यमिवोन्मादी जजम्भे मधुरुद्धतः // 746 / / लताकरैर्नृत्यमिव प्रकुर्वन् कृतान्तकाष्ठागतवातधूतैः / मृष्टः स ताभ्यामथ काननेषु मत्तालिरावैरिव चारु गायन् // 717 //

Page #163
महोपाध्यायश्रीयशोविजयमणिविरचिता [ चतुर्थः समः हसन्निवोद्यत्कुसुमाट्टहासैः पठन् शुकानामिव जल्पितेन / रज्यन्निवाशोकलताविलासैनमन्निवालोलतरूत्तमाङ्गैः / / 748 // वपुर्भृतां शापमिव प्रयच्छन् प्रवृद्धताम्राक्षकुहूरवेण / विलोलचूतद्रुममञ्जरीभिराकारयन् 'विश्वमिवोत्करानः / / 749 // रुदन्निव प्रत्युतसिन्दुवारपुष्पालिदम्भाद्गलिताश्रुधारम् / क्रन्दन्निवच्छन्ननिकुञ्जगुञ्जत्कपोतहुङ्कारपरंपराभिः / / 750 // रजोऽभिवर्षन्निव विप्रकीर्णामोदैः प्रियालदममञ्जरीणाम् / प्रदर्शयन् वह्निमिव ज्वलन्तं समुल्लसत्किंशुककैतवेन // 751 // धावन्निवोन्मत्तमृगवजाणामुत्प्लुत्य यातैर्ललनान्वितानां / दिवाऽभिवल्गन्निव माधवीनां परागहस्तैर्विततैरुदस्तैः // 752 / / बद्धाञ्जलिः कोरकितैर्दुमौधैर्लताप्रतिक्षिप्तमिलिन्ददृष्टिः / उदीतनव्याङ्कुरकण्टकश्रीर्मूच्छी गतः पञ्चममूर्च्छनाभिः // 753 // तैस्तैर्विलासैरनवग्रहोऽपि नवग्रहावेशविकारदर्शी / अपत्रपः सद्दलरक्षकोऽपि कृतोदयोऽप्युत्कलिकालसत्तः // 754 // // अष्टभिः कुलकम् // ततो विमर्शो न्यवदत् प्रकर्ष काले तवेच्छा भवचक्रदृष्टेः / अस्याऽधुना सुन्दरता हि गुर्वी पीयूषरश्मेरिव पूर्णिमायाम् // 755 // धावन्ति लोका बकुलद्रुमेषु धृति प्रयान्ति स्मितमाधवीषु / लुभ्यन्ति पश्याऽरुणपल्लवेषु तृप्यन्ति नोच्चैः सहकारवृक्षे // 756 / / लताः सुभुक्ता मधुपैरतुच्छगुच्छश्रियः पाटलपल्लवाग्राः / . इमाः स्वतुल्याः कुलटाः श्रयन्ति लसत्कराः पीनकुचाभिरामाः // 757 // समुद्यतानां कुसुमोच्चयाय स्त्रीणां कुचस्पर्शमवाप्य मत्ताः / स्वेदं सुमौर्धर्मरुता च कम्पं किं सात्त्विकं न स्फुटयन्ति वृक्षाः // 758|| पश्यैष चित्तेषु वियोगिनीनां द्विजोऽग्निहोत्राय पिकः प्रवृत्तः / पाठः श्रुतेरस्य निशम्यतेऽसौ नादो नु साक्षीकृतकामदेवः // 759 // उच्चस्थितं लातुमपारयन्तीं प्रियां प्रियोऽत्र स्तनभारनम्राम् / दत्ते लतापुष्पमुदितमोहो मुहुर्मुहुश्चुम्बननिष्क्रयेण // 760 // लतानिकुञ्जषु लसन्ति यूनां बन्धैर्विचित्रैरिह मैथुनानि / / तैरेव पुष्पैः स्मरमल्लयुद्धावलोकनानन्दिभिरचितानि // 761 // 1. विश्वमिवालीभिः / / 747 //

Page #164
सो० 748-785 ] वैराग्यरतिः। कान्तारदेशाः कुसुमोच्चयेच्छुकान्तापदालक्तकरक्तभासः / सङ्क्रान्तमन्तःकुसुमेषु रागं बहिर्नयन्तीव बलादमीति // 762 // निरीक्ष्य दोलासु विलोलनेत्रा विस्तारिहाराः परिवृत्तिभाजः / / स्मरोऽपि भूयो लयघूर्णमानभोगीन्द्रभृच्छम्भुधिया बिभेति // 763 // सुवासितं सन्मणिभाजनस्थं जना घनाम्भोरुहसौरभेण / प्रियाधरास्वादसुधानवधं पिबन्ति हृधाम्रवनेषु मद्यम् // 764 // गायन्ति गीतानि हसन्ति मत्ताश्चुम्बन्ति कान्तावदनाम्बुजानि / वदन्ति गुह्यानि सहस्ततालमापानके के न सुरामदेन ? // 765 // चित्तादिवाकृष्य सुरामदेन नेत्रेषु रागो निहितः प्रियाणाम् / चकास्ति विस्तारितदीप्तिरुच्चैरम्भोधिमध्योद्धृतरत्नबन्धुः / / 766 // विपूर्णमानानि मुखानि मद्यान्मृगेक्षणानामधुनाऽरुणानि / नवार्ककान्तिच्छुरितोर्मिनृत्यत्सराजलक्ष्मी प्रविडम्बयन्ति // 767 / / वदत्येव विमर्शेऽदो मधुमासदिदृक्षया / नगरान्निगतो राजा पौरराजकसेवितः // 768 // स विमर्श-प्रकर्षाभ्यां दृष्टोऽब्धिरिव फेनवान् / सितातपत्रस्फीतश्रीर्वश्रीव विबुधाश्रितः 769 // उद्यानमथ सम्प्राप्तो रेजे राजकमध्यगः / शङ्खषु दक्षिणावर्त इव विस्तृतदीधितिः // 770 // मृदङ्गाः प्रहतास्तूर्णं वादिता वेणवस्तदा / ययौ तालारवो वृद्धि प्रवृत्ता जनकेलयः // 771 // केचिन्नत्यन्ति वल्गन्ति केऽपि धावन्ति किश्चन / केचित्कलकलायन्ते हसन्न्यपि च केचन // 772 // केचिद् गायन्ति गीतानि केऽप्युःकृष्टीवितन्वते / शङ्गैः सिञ्चन्ति सौवर्णैः केऽपि कश्मीरजद्रवैः // 773 // विलासमीदृशं प्रेक्ष्य विमर्शेनेति चिन्तितम् / अहो ! काऽपि महामोहशक्तिविश्वप्रमाथिनी // 774 // अहो ! सर्वंकषं वीर्य रागकेसरिभूपतेः / अहो ! प्रतापो विषयाभिलाषस्य प्रसृत्वरः / / 775 // अहो ! कामस्य वामत्वमहो ! रतिविजृम्मितम् / अहो! हासभटोल्लासो विभ्रमः कोऽप्यहो ! दृढः // 776 // अहो ! अदीर्घदर्शित्वमहो! विक्षिप्तचित्तता ! अहो। तृष्णानिमग्नत्वमहो ! श्रोतोऽनुगामिता // 777 // ततः प्रकर्षोऽभिदधे पश्यंस्तत्तेन चेष्टितम् / भद्र ! तेऽमी जना बाह्या ये मोहादिवशाः स्मृताः // 778 // प्रकर्षः प्राह चेष्टन्ते कस्यैवं धामतो जनाः / विमर्शः प्राह यो दृष्टो महाविष्टरसंस्थितः // 779 // तृष्णाख्यायां वेदिकायां भूपतिर्मकरध्वजः / तस्य प्रियवयस्योऽयं वसन्तः शिशिरात्यये // 780 // गतस्तदन्तिके कालपरिणत्येकसेवकः / आज्ञारहस्यं तस्मै च स्वामिन्यास्तेन भाषितम् // 781 // गन्तव्यं भवचक्रे मे मानवावासपत्तने / वियोगभीरुस्तदहं दर्शनाय तवागतः // 782 // मकरध्वजभूपोऽथ प्राह किं न स्मरस्यदः ! / वर्षेऽतीते मया तत्र सहैव विलसिष्यसि // 783 // गन्तुं दत्ते पुरे तत्र स्वामिन्याज्ञां यदा तव / महामोहनृपो दत्ते ममाऽप्याज्ञां तदा ध्रुवम् // 784 // वियोगभीर्न तत्कार्या गन्तव्यं भवताऽधुना / अहमप्यनुगच्छामि त्वामादेशान्महीपतेः // 785 //

Page #165
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः ततः पुरे वसन्तोऽत्र समायातो विलासवान् / अन्वागतश्च मन्त्र्यादीन् विज्ञप्य मकरध्वजः // 786 // महामोहेन तद्राज्ये स्थापितो मकरध्वजः / दत्ताश्चान्येऽपि भूपालास्तस्य निर्देशवर्तिनः // 787 / / महत्त्वं स्वयमप्यस्य विदधे रागकेसरी / प्रतिपन्नं स्थितिर्हि सा तथा नु प्रमुखैरपि // 788 // महामोहवदेवैनं सेवन्ते तन्महाभटाः / लोलाक्षो मानवावासे योऽप्ययं बाह्यभूपतिः // 789 // सोऽपि वीर्येण निर्जित्याऽनेन निःसारितो बहिः / न च तज्जितमात्मानं मायामूढः स मन्यते // 790 // भूयांसो येऽप्यमी लोकाश्चेष्टन्तेऽनेन निर्जिताः / नात्मानं तेऽपि जानन्ति तादृशं पातिताश्छले // 791 // ततो व्यतिकरादस्मान्मकरध्वजधामतः / एवं लोका विचेष्टन्ते वसन्तोन्मानसादराः // 792 // प्रकर्षः प्राह कुत्राऽसौ वर्त्तते मकरध्वजः ? / विमर्शः प्राह नन्वेष सन्निधौ नाटयत्यमून् // 793 // प्रकर्षेण ततः प्रोक्तं कुतोऽसौ नोपलभ्यते ? / विमर्शः प्राह दृश्यन्ते नान्तराश्चर्मचक्षुषा // 794 // यदि तदर्शनाकाङ्क्षा बाघते तव मानसम् / गृहाण विमलालोकं तद् मदीयं दृगञ्जनम् // 795 // दीयतां तदिति व्यक्तं वदतोऽस्य दृशोर्युगम् / अञ्जितं तेन विमलालोकेनामलतेजसा // 796 // / ' करामलकवत् तेन दृष्टस्तस्य प्रभावतः / हृदयेषु मनुष्याणां ससैन्यो मकरध्वजः // 797 // एष सिंहासनस्थोऽपि विध्यत्येतान् शिलीमुखैः / जनान् तान् क्रन्दतो दृष्ट्वा करतालं ददात्यसौ // 798 // सुहतं सुहतं देव ! त्वयेति स्फुटभाषिणः / उल्लासं वर्धयन्त्यस्य किङ्कराः पुरतः स्थिताः // 799 // दृष्ट्वा प्राह प्रकर्षोऽथ राज्यं तद् माकरध्वजम् / दृश्यन्तेऽत्र सपत्नीका महामोहादयो भटाः // 800 // दृश्यन्ते नारति-द्वेष-गजेन्द्राद्याः कथं पुनः ? / विमर्शः प्राह तेऽप्यत्र सन्त्येव हि तिरोहिताः // 801 // अपेक्षन्ते परं सेवाऽवसरं निभृताशयाः / राज्येऽस्य यावदाभाव्यं प्रगल्भन्ते महाभटाः // 802 // लोलाक्षो यज्जितोऽनेन मन्यतेऽस्यैव बन्धुताम् / महामोहाधिकारोऽयं दृष्यन्त्येते जनास्तु यत् / / 803 // वल्गन्ति च तदाभाव्यं रागकेसस्भूिपतेः / लुभ्यन्ति यच्च विषयाभिलाषस्येदमूर्जितम् // 804 // हासस्येवाधिकारोऽयं दीर्घहासैर्हसन्ति यत् / अभ्यूह्यश्चैवमन्येषां व्यापारो नियतः पृथक् / / 805|| भुञ्जते यत् पुनर्भोगान् चुम्बन्त्येते प्रियाननम् / कुचोपपीडं वनितामालिङ्गन्ति प्रमोदतः / / 806 / / तज्जातीयेषु कार्येषु भूपतिर्मकरध्वजः / स्वयं व्याप्रियतेऽन्यस्य नियोगं न ददाति च // 807 // तदेवमत्र विद्यन्तेऽरतिद्वेषादयोऽप्यहो ! / स्वनियोगानवसरान्नाविर्भावं तु बिभ्रति / / 808 // प्रकर्षः प्राह हृवृत्तौ तत् किं शून्यः स मण्डपः ? / विमर्शः प्राह नह्येवं यदमी कामरूपिणः // 809 // एतैः पूर्ण तदास्थानं तदत्राभ्यागतैरपि / आकल्पस्थायि तद्राज्यमिदमित्वरकालिकम् // 810 // चिरन्तनस्थितेरेवाऽभिषिच्य मकरध्वजम् / राज्ये भृत्यं महामोहस्तिष्ठत्यग्रेऽस्य भृत्यवत् // 811 // अत्रस्थैरपि मोहाद्यैरशून्यो मोहमण्डपः / रवेद्यों द्योतयन्त्येव स्पृशन्तोऽपि भुवं कराः // 812 // अत्रान्तरे स लोलाक्षः प्रविष्टश्चण्डिकागृहे / सम्पूज्य तां सुरां पातुमुपविष्टः पुरः स्थले // 813 // बद्धमापानकं तत्र भाजनेषु धृताः सुराः / अर्पिताः स्वर्णचषकाः पीयते मंधमुद्यतैः // 814 // 1. मद्यमुद्धतैः //

Page #166
प्रलो० 786-843 ] वैराग्यरतिः। गीयते सरसं गीतं कराब्जैरभिनीयते / विधीयते प्रियतमाऽधरबिम्बानुचुम्बनम् // 815 / / भीतयेव हियोन्मादाच्च्युतवस्त्रेषु लीयते / स्मराद् गाम्भीर्यपिण्डेन तापादिव विलीयते / / 816 // स्थीयते न विवेकेन व्यात्तवक्त्रेक्षणाद् भिया / मदेन वनितालोकसम्मदेनोपचीयते // 817|| लोलाक्षस्य लघुभ्राता' मत्तोऽथ रिपुकम्पनः / प्राणप्रियामथ रतिललितां स्वामनर्त्तयत् // 818 // तां नृत्यन्तीं प्रतापाग्ने,लामिव मनोभुवः / संक्षोभं प्राप लोलाक्षः सम्प्रेक्ष्य विततत्विषम् // 819 // गाढमध्युपपन्नोऽसौ स्थातुं शक्नोति न क्षणम् / निश्चेष्टं मदिरोन्मादादापानकमथाऽजनि // 820 // सर्वे प्रलुठिता लोकाः प्रवृत्ताश्छर्दयो मुहुः / आगताः सारमेयाश्च काकाश्चाशुचिकर्दमे // 821 // मैद्यमूर्छानिमग्नेऽथ प्रसुप्ते रिपुकम्पने / ग्रहीतुमैहत रतिललितां स्मरपीडितः // 822 // दृष्ट्वा प्रसारितौ बाहू तेनोत्फणफणिप्रभौ / भयध्वस्तसुरोन्मादा प्रवृत्ता सा पलायितुम् // 823 // लोलाक्षेण गृहीता च वन्येभेनेव हस्तिनी / विमोच्य तत्करं तेन धावन्ती सा पुनधृता // 824 // पुनर्विमोच्य साऽऽत्मानं प्रविष्टा चण्डिकागृहे / अथ पादुरभूद् द्वेषगजेन्द्रो राजशासनात् // 825 // स्वडिम्भरूपैः सहितः प्रकर्षण निरैक्षि सः / विमर्शः प्राह वत्साऽस्य साम्प्रतं पश्य चेष्टितम् // 826 // ततो द्वेषगजेन्द्रेण लोलाक्षः समधिष्ठितः / दध्यौ खड्नेन हन्म्येनां या मां त्यक्त्वा पलायिता // 827 // प्रविष्टः खड्गमुद्यम्य चण्डिकायतनेऽथ सः / चण्डिका तेन तबुद्धया मदान्धेन विदारिता / / 828 // बहिनिरीयाऽथ रतिललिता कृतपूस्कृतिः / तां वार्ता कथयामास विबोध्य रिपुकम्पनम् // 829 // सोऽपि द्वेषगजेन्द्रेणाधिष्ठितो दयितागिरा / सतिरस्कारमाह्वास्त लोलाक्षं दुष्टचेष्टितम् // 830 // जातः कोलाहलो भूयान् सन्नद्धं निखिलं बलम् / अयुध्यन्तान्धयुद्धेन सुरोन्मत्ता मिथो भटाः // 831 // द्विपैदिपा हयास्ताक्ष्यरुष्टैरुष्ट्राः खराः खरैः / चूर्णिताः शतशस्तत्र कातरैरपि कातराः // 832 // अकाण्डबहुसम्म>स्थितशोणितधारया / तदा बभूव मयेन तर्पिता चण्डिकेव भूः // 833 // लग्नौ द्वौ खड्गयुद्धेन लोलाक्ष-रिपुकम्पनौ / जघानाऽथ महाक्रोधाल्लोलाक्षं रिपुकम्पनः // 834 // विमर्शश्च प्रकर्षश्च दृष्ट्वा तं घोरविप्लवम् / प्रविष्टौ नगरे तत्र स्थितौ स्थाने भयोज्झिते // 835 / / विमर्शः प्राह वत्सेदं दृष्टं द्वेषविजृम्भितम् / ध्रुवं पर्यवसानं स्यादीदृशं मद्यपायिनाम् // 836 // मचं मूलमवद्यानां मधं पुण्यदुमानलः / मद्यं सद्गुणपुष्पाणां म्लानावातपसंज्वरः // 837 // मद्यं च पारदायं च यो न त्यजति दुर्मतिः / स लोलाक्ष इव क्षीबः क्षयं याति न संशयः // 838 // प्रकर्षः प्राह वाक्यं ते प्रमाणं नात्र संशयः / तयोः सुखं विचरतोर्गताः केऽप्यथ वासराः // 839 // दृष्टस्ताभ्यां नृपावाससमीपे पुरुषोऽन्यदा / प्रकर्षोऽथाऽवदन् मिथ्याभिमानो ह्येष मातुल ! // 840 // इहागतः कुतो हेतोः पुराद् राजसचित्ततः / विमर्शोऽवददाहूतो महामोहेन खल्वयम् // 841 // मकरध्वजराज्यस्य स प्रसादेन भूतये / साम्प्रतं यात्युपरिपु कम्पनावासमेष च // 842 // अयं राज्येऽभिषिक्तोऽस्ति लोलाक्षे निहते यतः / प्रेषितः स्वामिना मिथ्याभिमानोऽप्यस्य सद्मनि / / 843 // 1. ता सोन्मादो रिपु // 2. लोलाक्षोऽथ सुरोन्मादात् प्रसुप्ते //

Page #167
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः प्रकर्षः प्राह तद्गहं प्रदर्शय ममापि तत् / स्वीचकार विमर्शोऽपि प्रविष्टौ द्वौ नृपालये // 844 // इतश्च तस्याऽस्ति मतिकलिताख्या परा प्रिया / सा तस्मिन्नेव समये प्रसूता दारकं शुभम् // 845 // / जातमात्रे सुते तत्र प्रोन्निद्रमिव पङ्कजम् / खमिवार्कहतध्वान्तं तद् राजभवनं बभौ // 846 // रचिता मणिदीपौधा धृता मङ्गलदर्पणाः / भूतिरक्षाविधिश्चक्रे सिद्धार्थैर्भूषिता च भूः // 847 // प्रियं वक्तुं महीशस्य सुतजन्ममहोत्सवम् / क्क्षोजभारनम्राऽपि ययौ वेगात् प्रियंवदा // 848 // निवेदिते तया राज्ञः पुत्रजन्ममहोत्सवे / हर्षाङ्कुरैरिवाकीर्ण वपुरुत्पुलकं दधौ // 849 // प्रविष्टोऽत्रान्तरे मिथ्याभिमानस्तस्य समनि / दध्यावधिष्ठितस्तेन हृदीत्थं रिपुकम्पनः / / 850 // अहो! जातः कृतार्थोऽहं प्राप्तो वंशो ममोन्नतिम् / प्रसन्ना देवता मह्यं मया लब्धं जनुःफलम् // 851 // हार-कुण्डल-केयूर-कटकादि ददौ ततः / निवेदिकायै दीनारलक्षं चासौ प्रमोदभाक् // 852 / / प्रवृद्धे हर्षपाथोधौ सुतेन्दूल्लासतस्ततः / धीरो वीचिध्वनिरिवोत्थितस्तूर्यध्वनिः क्षणात् // 853 // काश्मीरजन्मकस्तूरीसम्मर्दकृतकर्दमम् / लसदंशुमणिवातविडम्बितरविप्रभम् // 854 // हसत्कञ्चुकिकं नृत्यत्कुब्जवामनशोभनम् / त्रुटद्धारलताकीर्णं दीयमानधनोन्मदम् / / 855 // विलासिनीकृतोल्लासं रम्यं वेषोद्भटैटैः / बहुरूपमिवामोदाज्जातं तद् राजमन्दिरम् // 856 // तदा भृत्यगणे नृत्यं प्रमोदेन वितन्वति / ननर्त स्वयमप्युञ्चैः प्रोत्या भूपतिरुद्भुजः // 857 // दृष्ट्वाऽपृच्छत् प्रकर्षस्तन्मातुलं जातकौतुकः / किमितीमे रटन्त्युच्चैविस्फारितमुखा जनाः // 858 // काष्ठानि चर्मनद्वानि बाढमास्फोटयन्ति किम् / किं मुद्भार वहन्येते धावन्ति किमितस्ततः ? // 859 // किं विणमूत्रपिठयश्च मन्दं मन्दं चलन्त्यमूः / किं चैध सदनस्येश: करोत्यात्मबिडम्बनम् ? / / 860 // विमर्शः प्राह भद्रेदं मिथ्यामानस्य जृम्भितम् / अनेनोत्पादितो ह्यस्य सुतो मेऽभूदिति भ्रमः / / 861 // तद्वासनाविलासाच्च प्रवृत्तेयं विडम्वना / वेत्त्येनमेष बन्धुं स्वं विडम्बकमपि स्फुटम् / / 862 // प्रकर्षः प्राह यद्येवं योऽनेन परवांस्ततः / स एष कीदृशो लोके गीयते रिपुकम्पनः // 863 // विमर्शः प्राह वत्साऽयं न भावरिपुकम्पनः / ख्यातिरस्योदिता लोके बाह्यशत्रुप्रकम्पनात् / / 864 // बाह्यप्रत्यर्थिकोटीनां समर्थो यः प्रमर्दने / सोऽपि ज्ञानं विना नैव प्रभूष्णुर्भाववैरिणाम् / / 865 // तेनाऽस्य वत्स ! को दोषः को वा निखिलदेहिनाम् ? / यतोऽत्र तत्त्वचिन्तायां ज्ञानाभावोऽपराध्यति // 866 / / क्रोधादिभ्योऽखिलेभ्योऽपि पापमज्ञानमुल्बणम् / जनो मिथ्याभिमानस्य येन बद्ध्वा प्रदीयते // 867 / / तेनाऽभिभूतचित्तश्च न जानाति हिताहितम् / विडम्बयति चात्मानं ग्रहग्रस्त इवानिशम् // 868 // "कदापि नाभिमन्यन्ते ज्ञानेन तु हताहसः / लोकाश्चर्यकरी प्राप्य श्रियं पौरन्दरीमपि" / / 869 // "गिरिमृत्स्नां धनं पश्यन् धावत्यज्ञानलुप्तधीः / अनादिनिधनं ज्ञानधनं पश्यन्ति योगिनः" / / 870 / / "बाह्यानज्ञानिनः प्राप्य पुत्रदारादिसम्पदम् / स्मयन्तेऽज्ञानमग्नास्तामन्तः पश्यन्ति निश्चलाम्" // 871 // 1. आयातोऽत्रान्तरे // 2. स्य सन्निधौ / द //

Page #168
प्रलो० 84-899 ] वैराग्यरतिः। "प्रतिष्ठां वेत्ति विष्ठावच्छमाग्नेर्भस्मसम्पदम् / जागर्ति ज्ञानवानन्तर्बहिः शेते तु सर्वदा" // 872 // शत्रुमिथ्याभिमानोऽयं यैः क्षिप्तः पार्श्वयोर्द्वयोः / ते धन्यास्ते महात्मानस्ते च मध्यस्थदेहिनः / / 873 // जितमिथ्याभिमानानामखण्डज्ञानसम्पदाम् / साधूनां नोपमा लोके सदेव-मनुजा-सुरे // 874 // यावच प्रवदत्येवं विमर्शः प्रथमानधीः / आगतौ भूपभवनद्वारे तावदुभौ नरौ // 875 // प्रकर्षः प्राह दृश्येते नरौ मातुल ! काविमौ ? / स प्राह मतिमोहश्च शोक'चेह समागतौ // 876 // पूत्कारोऽत्रान्तरे प्रौढः प्रवृद्धः सूतिकागृहे / दासचेट्यो गता राजाभिमुखं शोकनिर्भराः // 877 // कातरोऽभूत् किमित्येतद् ? भूपः पृच्छन् पुनः पुनः / ताः प्राहुः कण्ठलग्नासुर्बालोऽभूद् भग्नलोचनः // 878 // गतोऽथ सूतिकागेहे दाखवजाहतो नृपः / दृष्टश्च दारकः किञ्जिच्छेषायुष्कः सुलक्षणः // 879|| समाहूता महावैद्याः पृष्टं च किमभूदिदम् ? / ते प्राहुरयमातङ्कः सद्योघाती महाबलः // 880 // नृपः प्राह स्वशक्त्या यः प्रोजीवयति दारकम् / तस्मै राज्यं प्रयच्छामि स्यां तस्यानुचरोऽप्यहम् // 881 // तदाकर्ण्य जनाश्चक्रुर्मन्त्रयन्त्रादिकाः क्रियाः / पश्यतामेव तेषां च पञ्चत्वं प्राप दारकः / / 882 // शोकश्च मतिमोहश्च राज-राज्ञीशरीरयोः / अत्रान्तरे प्रविष्टौ तौ वेतालौ कामरूपिणौ // 883 // ताभ्यां हाहारवश्चक्रे करुणाक्रन्दभैरवः / राज्ञी निपतिता भूमौ राजा प्राणैरमुच्यत // 884 // ततो भूमिलुलत्केशं दलितोरुविभूषणम् / वियोगसर्पनिर्मोकलालाक्लिन्नास्यकोटरम् / / 885 / / उरस्ताडनसम्मिश्रं निर्भग्नवलयावलि / बृहदाक्रन्दनं जातं रिपुकम्पनयोषिताम् // 886 // सर्वतः करुणाध्वानपरं पश्यन् जनं ततः / विस्मयप्रेरितो बुद्धेस्तनयो मातुलं जगौ // 887 // किमेतत् ? क्षणमात्रेण हित्वा प्राचीननर्त्तनम् / नर्तनान्तरमारब्धं लोकैभङ्गयन्तरादिदम् // 888 // विमर्शः प्राह यौ दृष्टौ प्रविशन्तौ नरौ त्वया / ताभ्यामित्थं विनाट्यन्ते लोकाः स्वातन्त्र्यवर्जिताः // 889 // यथा मिथ्याभिमानेन तादृशं नाटिताः पुरा / तथैतादृशमेताभ्यां नाट्यन्तेऽमी तपस्विनः / / 890|| शोको वा मतिमोहो वा तेषामेवं न बाधकः / पश्यन्ति ज्ञानदृष्ट्या ये समग्रं क्षणभङ्गुरम् // 891 // मिथ्याज्ञानवतां शोकः स्यान्नष्टैरिष्टसङ्गमैः / तत्त्वज्ञानं तु वैराग्यशत्रमुत्तेजितं भवेत् / / 892 // आदावेव हि निर्णीतेऽनित्यभावे व शोचनम् ? / नित्यभावे तु निर्गीते ध्रुवः शोको यदुच्यते / / 893 // अनित्यताकृतबुद्धिानमाल्यो न शोचति / नित्यताकृतबुद्धिस्तु भग्नभाण्डोऽपि शोचति // 894 // गाढप्रेमवशादेष मतिमोहान्मृतो नृपः / प्रलापं कारयत्येवं शोकस्तु करुणं जनैः // 895|| प्रकर्षः प्राह किं भूपगेहेऽस्मिन्नेव मातुल ! / इदमीदृशमापन्नं किं वाऽन्यत्रापि जायते ! // 896 // विमर्शः प्राह नैतादृग् भवचक्रेऽतिदुर्लभम् / भावै कैर्मृतं ह्येतत् परस्परविरोधिभिः / / 897 // अम्बरभ्रमणजश्रमतप्तो ध्वान्तपङ्कहरणाशुचिगात्रः / स्नातुमिच्छुरिव तिग्ममरीचिर्वारिधेरथ जगाम समीपम् / / 898 // एकतामुपगता बभुरुचैराकुलाश्च निलयाश्रयणाय / स्वीयचारविषयाद् विनिवृत्ता भास्करस्य च जनस्य च गावः // 899 //

Page #169
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ चतुर्थः सर्गः चक्रवाकहृदयात् परिदीर्घाऽऽक्रन्दनिर्यदसुसन्ततिचेष्टा / मूर्च्छदुप्रविरहानलदग्धादाकुलोच्चतरुपक्षिभिरूहे // 900 // पद्मिनीहृदयनिर्भररागात् पिण्डितादिव पिचण्डिलमूर्तेः / रश्मयो विबभुरम्बुधिकूलं यास्यतोऽहिमरुचेरतिशोणाः // 901 // द्यामभित्वरयितुं रतयोग्यस्फारभूषणविधौ विधिवेत्त्री / आगता हिमरुचेः प्रियदूती कुङ्कुमारुणतनुर्ननु सन्ध्या // 902 // अञ्जनाचलभुवः परिजृम्भत्पाटलापटलपाटलभासः / सान्ध्यरागकलितः किल भागः पश्चिमः श्रियमगाद् गगनस्य // 903 // व्याप्तमम्बरमथोल्बणसन्ध्यावह्निधूमसदृशैस्तिमिरौधैः / तारकैस्तरलकान्तिभिरुच्चैस्तत्स्फुलिङ्गनिकरैरिव रेजे / / 904 // संहृता भुवि समा समभावा दृष्टनष्टमुदभाव्यत विश्वम् / उद्धतेन तिमिरेण किमाप्तो वौद्धबुद्धिपिटकात् पटुभावः // 905|| मुद्रितानि नलिनीविपिनानि प्रोल्ललास रजनीचरराजी। कौशिकाः पथि सुखेन विचेरुर्मूकतां परिययुर्बत काकाः // 906 // स्फीतनीलसिचयोरुरुचीनां कामुकं प्रति रसेन यतीनाम् / निह्नवाजनदृशां कुलटानां रुच्यतामुपययौ तिमिरौधः // 907 // गच्छतेव निजकालनियोगादाहिता दिनकृता पुनराप्त्यै / / दीप्तिरस्ततिमिरा प्रजजम्भे दीपकेष्वनुगृहं विधृतेषु // 908 // आबभार विधुना परिमुक्तं पूर्वसङ्गमरसोल्लसितेन / नाकिनेतुरथ दिग् धनसारक्षोदसोदरमभीशुसमूहम् // 909 // क्षालयन् मलिनमम्बरमुच्चैरुच्छलज्जलकणोपमतारम् / निर्मलांशुसलिलैरुपशैलं ध्वान्तपङ्कमनयद् व्ययमिन्दुः // 910 // सङ्गमो विधुकरैनिपतद्भिर्जाह्नवीयमुनयोर्यदभूत् खे / मुण्डनं तदकरोदिह रात्रिब्राह्मणीतिमिरकेशभरस्य // 911 // . कुन्दसुन्दरलसत्करजालं विष्टपत्रयजयाय पटिष्ठम् / चारुचक्रमिव मान्मथमेकं खे रराज विधुमण्डलमुद्यत् // 912 // आददेऽङ्गममृतैः परिषिश्चन् यो विलासिषु सुधाघटलीलाम् / सोऽप्यभूद् विधुरहो विरहिण्याश्चण्डकुण्डलितसर्पकरण्डः // 913 // 1. कुलारवपतस्त्रिभिरूहे // 900 // 2. 'मुक्तं नव्यसङ्गम //

Page #170
श्लो० 900-941 ] वैराग्यरतिः। पार्वतीप्रणतशङ्करचूलानिर्गलस्सुरनदीजलरम्याः / धौतविश्ववलयाः प्रसरन्तो रेजिरे तुहिनरश्मिमयूखाः // 914 // इत्थं चन्द्रोदये जाते जनानन्दविधायिनि / दृष्टो निजापणद्वारे ताभ्यां कश्चिन्महेश्वरः // 915|| युतो नैकैर्वणिक्पुत्रैर्निविष्टस्तुगविष्टरे / मणिभिः पद्मरागाद्यैः प्रहृष्यन्निहितैः पुरः // 916 // राजतैः काञ्चनैः स्तोमैरुद्भर्वहृदयो भृशम् / अलङ्कारैश्च वस्त्रैश्च विचित्रैश्चित्रमाप्नुवन् // 917 // प्रकर्षः प्राह लक्ष्मीवान् मातुलाऽयं किमीदृशः / तिरश्चीनापतदृष्टिः सरलं नेक्षते जनम् // 918 // नाकर्णयति किं वाक्यं दत्ते किं नोचितोत्तरम् ? / प्राञ्जलीनपि सन्नम्रान् मन्यते तृणवत् कथम् // 919 // रत्नादीनि मुहुः पश्यन् किं निजाङ्गानि खादति ? / किं स्वलीलामनुस्मृत्य निमीलयति लोचने ? // 920 // विमर्शः प्राह भद्रेह शृणु हेतुं समाहितः / अस्ति मिथ्याभिमानस्य धनगर्वाभिधः सुहृत् // 921 // तेन हृत्वाऽऽत्मसाम्राज्यं वराकोऽयमधिष्ठितः / जानाति धन्यमात्मानं कृत्रिमैः कनकादिभिः // 922 // परस्वत्वकृतोन्माथस्तत्स्वरूपं न पश्यति / श्रद्धत्ते न हितं मागं नालोचयति चाऽऽयतिम् // 923 // अपूर्णोऽप्यनुकम्प्योऽपि पूर्णतां स्वस्य वेत्ति यत् / जगदुन्माथि तदिदं धनगर्वस्य चेष्टितम् // 924 // र्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता / पूर्णानन्दसुधास्निग्धा दृष्टिरेषा मनीषिणाम् // 925 // अतात्विकी विकल्पैः स्यात् पूर्णताऽब्वेरिवोर्मिभिः / पूर्णानन्दस्तु भगवांस्तिमितोदधिसन्निभः / / 926 // अपूर्णः पूर्णतामेति पूर्यमाणस्तु हीयते / पूर्णानन्दस्वभावोऽयं जगदद्भुतदायकः // 927 // वदत्येवं विमर्शेऽथ भुजङ्गस्तत्र कश्चन / राजकीयं धनं हत्वा कान्दिशीकः समागतः // 928 // भुजङ्गं प्रत्यभिज्ञाय स वाणिजभुजङ्गमः / किश्चिद् मूल्यं प्रदायास्य तद् जग्राहाखिलं धनम् // 929 // प्रणष्टोऽथ भुजङ्गोऽसावागतं नृपतेर्बलम् / कुतश्चिद् विक्रयोदन्तं श्रुत्वा तत्रातिभीषणम् // 930 / / सलोप्नं वणिज बवा निन्युभूपभटास्ततः / लुण्टितं भवनं तस्य विलुप्ता रत्नराशयः // 931 // किङ्कराश्च वणिक्पुत्रा बान्धवाश्च पलायिताः / इंसे श्येनेन साक्रन्दं गृहीत इव पक्षिणः // 932 // ततो विगतसर्वस्वो बन्धुभिः परिवर्जितः / रासभारोपितः कण्ठबद्धलोनोऽतिविहलः // 933 // नीयमानो नृपजनैर्निन्धमानः पृथग्जनैः / विद्राणवदनो दृष्टः स ताभ्यां वाणिजस्तदा // 934 // प्रकर्षो विस्मितः प्राह मातुलेदं किमद्भुतम् ? / किं स्वप्नोऽयं ? भ्रमः किं वा ? माया वा काऽपि मोहनी ? // 935 // यदस्य दृश्यते लीला न सा तद् न च गौरवम् / न तद्धाम न गर्वोऽसौ दृग्विलासा न तेऽधुना // 936 // विमर्शः प्राह सत्योऽसौ वृत्तान्तो नात्र विभ्रमः / " अत एव महाप्राज्ञा धनगवं न कुर्वते " // 937 // सन्ध्याभ्ररागवल्लोके धनं हि क्षणनश्वरम् / विस्तारिमारुतधुतध्वजाञ्चलचलाचलम् // 938 // अस्य वाणिजकस्येव धनं गर्वोष्मदूषितम् / ज्वलदुल्मुकसङ्काशं महानाय जायते // 939 // अर्जितं क्लेशकोटीभिस्तथाऽऽयुरिव पालितम् / नश्यद्धनं क्षणेनैव नेदयते खरशृङ्गवत् // 940 // अलीकधनगāण विह्वलीभूतचेतसा / इहामुत्र च दुःखौघमानं कत्तुं न शक्यते // 941 //

Page #171
महोपाध्यायश्रीवशोषिजयगणिविरचिता (सबुधः सर्गः प्रकर्षः प्राह येन स्याद्धनं मातुल ! निश्चलम् / शुभावहविपाकं च हेतुस्तत्राऽस्ति नैब वा ? // 942 // .. विमर्शः प्राह वत्सेदृग् नासम्भवि धनं भुवि / विरलानां तु तद्वेतुसंयोगः स्याद् महात्मनाम् / / 943 // पुण्यं पुण्यानुबन्ध्येव निश्चलं कुरुते धनम् / वृद्धिं नयति च स्तोकाः परं तत्कर्तुमीशते // 944 // गुरु-देवादिशुश्रूषा वैराग्यं प्राणिनां दया / पुण्यं पुण्यानुबन्ध्येतच्छीलवृत्तिश्च निर्मला // 945 // सन्ताप-शान्तिरन्येषां विश्वानुग्रह एव च / दमनं च स्वचित्तस्य पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यदः // 946 // प्राच्ये वाऽस्मिन् भवे प्राप्तं पुण्यं पुण्यानुबन्धि यैः / गुणराशिनिबढेव तेभ्यः श्रीर्याति न कचित् / / 947 / / ते हि तत्र धने मूर्छा न कुर्वन्ति महाशयाः / क्षेत्रेषु योनयन्त्युच्चैः स्वयं च परिभुञ्जते // 948 // एवं च श्रीविकीर्णाऽपि नैर्मल्यायैव जायते / जहाति न स्वपाच च विधोरिव महाप्रभा // 949 // कीर्णा कपुरधारा श्रीः कपिकच्छू ता हृदि / दानभोगावतः कार्यो मूगिर्वा न धीमता // 950 // लक्ष्मीर्दासीकृता नित्यं स्वामीयत्येव देहिनाम् / दासीयति विपर्यस्तस्वभावा स्वामिनी कृता // 951 // वर्जनीयः प्रयत्नेन चौर्यगन्धोऽपि जानता / अस्य वाणिजकस्येव महानर्थोऽन्यथा भवेत् // 952 // .. विमर्शेऽदो वदत्येव युवा कश्चिद् वणिक्पथे / दुर्बलो मलिनः क्षामोऽवतीर्णो जीर्णवस्त्रभृत् // 953 // आपणे निहितग्रन्थिदृष्टस्ताभ्यां स लोलधीः / गृहीता मोदकास्तेन रूपकैश्चित्तमोदकाः // 954 // स्रजः पर्णानि गन्धांश्च क्रीत्वा वस्त्रयुगं तथा / गत्वोपवापि भुक्त्वा च भोजनं तृप्तिमाप सः // 955 // ततस्ताम्बूलमास्वाद्य धृत्वा पुष्पस्रजं हृदि / सौरभाड्यः स्फुरवस्त्रः प्रस्थितो नृपलीलया // 956 // पुनः पुनः स्फुरत्कान्ति प्रेक्षते मुकुरे मुखम् / मोदते गन्धमाघ्राय गर्वेण नरिनर्ति च // 957 // प्रकर्षों विस्मितः प्रोचे युवाऽसौ को नु ? मातुल ! / क प्रस्थितः किमुद्दिश्य ? किं विकारैश्च भज्यते ! // 958 // विमर्शः प्राह गणिकाव्यसनी रमणो ह्ययम् / सामुद्रदत्तिरत्रैव वास्तव्यः पत्तने युवा // 959 / / अनेनाऽल्पैर्दिनरेवं शोषितं पापबुद्धिना / धनं समुद्रदत्तस्य ग्रीष्मार्केण सरो यथा // 960 // जातोऽयमधुनेदृक्षो निर्धनः परकर्मकृत् / परकर्मकरत्वेन कतिचित् प्राप रूपकान् // 961 // नाटितो व्यसनेनाऽथ कुरुते यत् तदीयते / अस्ति ह्यत्र पुरे ख्याता वेश्या मदनमञ्जरी // 962 // तस्याश्च कुन्दकलिका पुत्री लावण्यवाहिनी / तस्यामासक्तचित्तेन धनमेतेन नाशितम् // 963 // गेहानिस्सारितश्चायं धनहीनस्तया रयात् / प्रस्थितोऽद्य गृहं तस्याः किश्चित् प्राप्य धनं ततः // 964 // अत्रान्तरे प्रकर्षेण दृष्टः सानुचरो नरः / सतूणीरः शराकृष्टिधृष्टः पृष्टश्च मातुलः // 965 // कोऽयं ? माम निहन्त्येनं स प्राह मकरध्वजः / चर्यया निर्गतो रात्रौ भयेनाऽयं समन्वितः // 966 // रमणोऽयमनेनैव प्रेरितो याति तद्गृहे / अतः परं च यद् भावि तन्निभालय कौतुकम् // 967 / / एवमस्त्विति तेनोक्ते गतौ तौ गणिकागृहे / दृष्टा च कुन्दकलिका वेश्मद्वारे विभूषिता // 968 // वालिता कन्धरा नासा विमर्शेनाथ कुश्चिता / प्रकर्षः प्राह हेतुस्ते को व्यलीकस्य मातुल ! // 969 // स प्राह पुष्पवसनालङ्कारपिहितामिमाम् / नवश्रोतश्रु(ख)तां विष्ठाकोष्ठिकां किं न पश्यसि ? // 970 // 1. सतूणीरः समाकृष्टशरः पृष्ट //

Page #172
प्रलो० 942-994 ] वैराग्यरतिः। इतो दुष्यति दुर्गन्धाच्छपे तुभ्यं शिरो मम / तदस्या दूरतः स्थित्वा पश्यावो यद् भवेदिह // 971 // प्रकर्षोऽपि जगौ युक्तमुक्तं मातुल ! मे त्वया / ममाऽप्यशुचिगन्धेन महार्त्तिरिह जायते // 972 // अपसृत्य ततो दूरे स्थितौ तौ रमणो युवा / आगतोऽत्रान्तरे पश्चात् सभयो मकरध्वजः // 973 // दृष्ट्वाऽथ कुन्दकलिकां ममज्ज रमणोऽमृते / असौ मदनमञ्जर्या संज्ञिता चकमे च तम् / / 974 // आकर्णाऽऽकृष्टबाणस्तं जधान मकरध्वजः / अभ्यन्तरे प्रविश्याऽथ तस्याः स प्रददौ धनम् // 975 // तद् गृहीत्वा समीपस्था जगौ मदनमञ्जरी / वत्स ! त्वया कृतं सम्यग् वत्सा त्वयि समुत्सुका // 976 // इहाऽऽनिगमिषुः किन्तु चण्डाऽऽख्योऽस्ति नृपात्मजः / तत् तावत् तिष्ठ लोनस्त्वं पश्चाद् भोगांश्च भोदयसे // 977 // रमणोऽभूदिति श्रुत्वा भयाधिष्ठितविग्रहः / चण्डोऽथाभ्यागतो द्वारे भूयान् कोलाहलोऽजनि // 978 // चण्डस्तूर्णं प्रविष्टोऽथ रमणं च ददर्श सः / असिपुत्र्या च तं हन्तुं क्रोधाध्मातः प्रचक्रमे // 979 / / भयक्लीबोऽथ रमणो मुखक्षिप्तदशाङ्गुलिः / न मारितो' दयालेशाच्छिन्ना तेनास्य नासिका // 980 // लुप्तौ कौँ चक्षुरेकं कष्टं विदलितो दन्ताः / दत्तः पार्णिप्रहारोऽथ हसितं गणिकाद्वयम् / / 981 // कृतस्ताभ्यां हृतस्वान्तश्चण्डः पेशलभाषितैः / राजलोकैर्हतो निर्यन् मुक्तश्च रमणोऽसुभिः // 982 // दध्यौ प्रकर्षः कामस्य भयस्य च विचेष्टितम् / कुट्टन्याश्वातिगहनं साक्षात् प्रेक्षणकोपमम् // 983 // विमर्शः प्राह येऽप्यन्ये भवन्ति गणिकारताः / तेषामीदृशमेव स्यान्नाटकं विस्मयावहम् // 984 // वेश्यामि तसर्वस्वा भवन्ति कुलदूषणाः / न च मूढा विरज्यन्ते शोच्यामपि गता दशाम् // 985 / / सपिण्य इव विश्वास्या नान्या अपि हि योषितः / दृगविषाहिसमानासु वेश्यासु प्रश्न एव कः ? // 986 / / कुष्ठिनोऽपि हि पश्यन्ति स्मराभान् धनदायिनः / निर्लाक्षालक्तकप्रायान् वेश्या मुञ्चन्ति निर्धनान् // 987|| प्रकर्षेणोदितं सत्यमेतद् नास्त्यत्र संशयः / ततो निर्वाहितस्ताभ्यां रात्रिशेषः क्वचिद् गृहे // 988 / / आलिलिङ्ग रजनीविरहा? द्यां ससम्भ्रममथाम्बुजपाणिः / तद्वशेन निपपात मणीनां हारयष्टिरिव तारकराजी // 989 / / वासवस्य निधिनाऽजनि भासां गर्भिणीव परिपाण्डुमुखी दिग् / ध्वान्तशान्तिशुचिदोहदपूर्तेरुच्छ्वसत्तनुरनूनविनोदा // 990 / / ध्वान्तधूलिरखिलाऽपि निरस्ता शोधिता भगणकर्करवीथी / अंशककमरसैः स्नपितं खं भास्करेण नववासरराज्ये // 991 // यद्भिया दिवमगात् पितुरङ्क द्राग् विहाय परिशङ्कय तमिन्दुः / ज्वालजालजटिलं वडवाग्निं भानुमुत्थितमयाच्चरमाशाम् // 992 // आगते न पिदधे किमु पत्यौ द्यौस्त्यजन्त्युपपतिं हिमभासम् / औषसारुणिमकुङ्कुमलेपे तारकामिषनखत्रणपङ्क्तिम् // 993 // किं पुनः स्पृशसि यः परकूले मामपश्रियमपोह्य गतोऽसि / साञ्जनाश्रुततिमित्यभि भानु पमिनी मधुकरैः किरति स्म // 994 // 1. 'तो परं क्रोधाच्छिन्ना // 2. ता रदाः / द॥ 3. गतोऽभूः / सा //

Page #173
महोपाध्यायश्रीयशोषिजयमणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः संहृता नृ-पशु-पक्षिगणेभ्यस्तामसी दिनकृतोदयभाजा / एकतामुपगतो खल निद्रा कौशिकालिनयनेषु निलीना // 995 / / यद्गृहेऽन्धतमसाभिधचौरः स्थास्यतीह स भविष्यति दण्ड्यः / डिण्डिमध्वनिरभूदिति भानोश्चारुकाकुकृकवाकुकुटुम्बात् // 996 // गाढगात्रपरिरम्भविजृम्भत्सम्मदोदलितरात्रिवियोगम् / चक्रवाकयुवसङ्गमुदब्जं पश्यति स्म न सरोऽपि दृशा किम् // 997 / / इत्थं सूर्योदये जाते विमर्शः प्राह वत्स ! ते / भवचक्रदिदृक्षायां महदस्ति कुतूहलम् // 998 // न शक्यतेऽतिविस्तीर्णं तदेकैकाश्रयेक्षणात् / द्रष्टुं कात्स्न्येन तेनाऽयं चारुरारुह्यतां नगः // 999 // महाप्रभावो विस्तीर्णो विवेकाख्योऽतिनिर्मलः / भवचक्रस्थितिः सर्वा समारूढैरिहेक्ष्यते // 1000 // यच्च न ज्ञायते पृष्ट्वा तदुत्कण्ठा प्रपूर्यताम् / एवमस्त्विति तेनोक्ते समारूढावुभौ नगे // 1001 // प्रकर्षः प्राह सकलं भवचक्रमिहेक्ष्यते / दीनो देवकुले नग्नः कः पुनर्मातुलास्त्ययम् // 1002 // . ... नंष्टुकामो दिगालोकी क्षुत्क्षामो वेष्टितो नरैः / विमर्शः प्राह पुत्रोऽयं कुबेरस्य श्रियां निधेः // 1003 // कपोतो गौणनाम्नाऽभूद् मुख्यनाम्ना धनेश्वरः / द्यूतव्यसनिनाऽनेन पितृवित्तं विनाशितम् // 1004 // निष्ठापिते धने स्वीये चौर्य द्यूताय सोऽकरोत् / कदर्थितश्च तत्कारी राज्ञा किन्तु न नाशितः // 1005 // अखिलं हारितं रात्रौ कर्पटादिकमद्य च / कृतो व्यसनलुप्तेन मस्तकेन पणस्ततः // 1006 // एतैश्च कितवैधूर्तेः शिरोऽप्यस्य जिघृक्षुभिः / जितोऽयं नाट्यते ह्येवं नंष्टुं शक्नोति न क्वचित् // 1007 // : प्रकर्षः प्राह किं ज्ञाता नानेन द्यूतविक्रिया ? / द्यूतं हि धनकक्षाग्निर्मृत्योर्मित्रं गुणाऽऽमयः // 1008 // विमर्शः प्राह किं कुर्याद् ? महामोहवशो ह्ययम् / द्यूते रसात् प्रवर्तन्ते तद्वशा हि नराधमाः // 1009 / / उल्लापो भवति व्यक्तो यावदेवं तयोर्द्वयोः / मस्तकं कितवैस्तावत् त्रोटितं तस्य वृन्तवत् // 1010 // तद् दृष्ट्वाऽमन्यत द्यूतं महानर्थविधायकम् / प्रकर्षोऽथ वने तस्य दृग् नीलाञ्जनिभाऽपतत् // 1011 // कृत्वा तत्सम्मुग्वं हस्तं ततः स प्राह मातुलम् / क एष तुरगारूढः प्रधावत्यनुजम्बुकम् / / 1012 // उद्गीर्णास्त्रः स्वयं दुःखी दुःखदश्चान्यदेहिनाम् / मध्याहेऽपि क्षुधा क्षामः पिपासाशोषिताननः / / 1013 // विमर्शः प्राह ललिते पुरेऽयं ललनो नृपः / मृगयानिरतोऽरण्ये तिष्ठत्येव दिवानिशम् // 1014 // मन्त्रिभिर्वार्यमाणोऽपि मित्रैश्च न निवर्त्तते / राज्यकार्येषु सीदत्सु चिन्तितं राज्यचिन्तकैः // 1015 / / हंसस्थाने यथा काको नासौ राज्ये तथोचितः / ततो बहिरकार्पस्तं पुत्रं राज्ये निधाय ते // 1016 // तिष्ठत्येष तथाऽप्येको वनेऽसौ मृगयारतः / मांसलुब्धो न दुःखं स्वं जानाति विषकीटवत् / / 1017 // परतः प्राप्तमपि यो मांसं खादति सोऽधमः / हत्वा भक्षयतस्तच्च स्वयं जीवान् किमुच्यताम् // 1018 // भुञ्जानो मांसमशुचि बीभत्सं कृमिसङ्कुलम् / राक्षसश्वशगालादेविशिष्येत कथं नरः // 1019 / / विमर्शेऽदो वदत्येव प्रधावन्ननुजम्बुकम् / अधोमुखो महागर्ते पतितो ललनो मृतः / / 1020 // - 1. ‘ता च निमीला कौ // 2. विजृम्भन्मर्दनोद //

Page #174
प्लो० 995-1050 ] वैराग्यरतिः। प्रकर्षः प्राह मृगयाफलं प्रापायमीदृशम् / विमर्शः प्राह नन्वेतत् पुष्पं नारकिताफलम् // 1021 // इतश्च राजपूरुषैः कञ्चित् तप्तत्रपुद्रवम् / पाय्यमानं नरं दृष्ट्वा प्रकर्षः प्राह मातुलम् // 1022 // अमीभिर्निर्घणैरेष नरः किमिति पीडयते ? / विमर्शः प्राह चणकपुरवासी महाधनः // 1023 // सार्थेश: सुमुखो ह्येष वाक्पारुष्यात्तु जन्मजात् / लेभे दुर्मुख इत्याख्यां लोके प्रकृतिदीपिकाम् // 1024 // स्त्री-भक्त-राज-देशानां कथास्वयमभूद् रतः / शशाक धत्तुं नासभ्यां निस्सरन्तीं मुखाद् गिरम् // 1025 // गतो राजा रिपून जेतुमितश्च चणकाधिपः / तीवाख्यस्तेन रिपवो युधि वीर्येण निर्जिताः // 1026 // इतश्चास्थायिकामध्ये चक्रे राजकथामयम् / जितो नृपोऽरिभिश्चण्डैः पलायध्वं ततो जनाः // 1027 // तदाकर्ण्य पुरं सर्वं नष्टं सञ्जातसम्भ्रमम् / समागतो नृपोऽपश्यत् पुरं ग्रीष्मसरःसमम् // 1028 // श्रुत्वा कुतश्चित् तद्वात्तों कुपितो दुर्मुखोपरि / दण्डमीदृशमस्यादात् पुनरावसिते पुरे // 1029 // प्रकर्षः प्राह हा ! कष्टमेतावद् दुर्वचःफलम् / विमर्शः प्राह विकथोन्मथितानामिदं कियत् // 1030 // कृपाणी गुणवल्लीनां वाणी नूनमयन्त्रिता / प्रमाणीकुरुते कोऽपि प्राणी न मुखरं जनम् // 1031 // भारत्युच्छृङ्खला वत्स ! ध्रुवं बन्धाय देहिनाम् / मोचनाय तु संलीनेत्ययं कोऽपि नवो गुणः // 1032 // तदस्य विकथामूलं दुर्भाषाफलमीदृशम् / आपन्नं परलोके च ध्रुवा दुर्गतियातना // 1033 // अत्रान्तरे प्रकर्षस्य राजमार्गे पपात दृग् / तत्रैको मानवः शुभ्रो दृष्टः पृष्टश्च मातुलः // 1034 // कोऽयं याति ? विमर्शोऽवग् रागकेसरिसैनिकः / हर्षोऽयं मानवावासे वासवाख्यवणिग्गृहे // 1035 // प्रवेक्ष्यति मनः कत्तु धनदत्तस्य वीचिमत् / बालकालवियुक्तस्य वयस्यस्य समागमात् // 1036 // मिलनाद्धनदत्तस्य हर्षाविष्टोऽथ वासवः / सबान्धवः समित्रश्च विततान महोत्सवम् // 1037 // अकाण्डवासवगृहक्षोभाद् विस्मितलोचनः / प्रकर्षः प्रेक्षते यावद् दृष्टस्तावन्नरोऽसितः // 1038 // जगाद च नरः कोऽयं ? मातुल ! द्वारि तिष्ठति / विमर्शः प्राह शोकस्य विषादोऽयं महासुहृत् // 1039 // वाञ्छत्यत्रैष पथिकः प्रवेष्टुं यश्च कश्चन / भवनेऽस्य विषादोऽयं प्रविष्टेऽस्मिन् प्रवेक्यति // 1040 // वासवस्य ततो गुह्यं प्रविष्टः पथिकोऽब्रवीत् / पपात मूर्छितः पृथ्यां शोकेनाधिष्ठितोऽथ सः // 1041 // वायुदानादिना लब्धचेतनः प्रललाप च / हा पुत्र ! तव सञ्जाता काऽवस्था मम कर्मणा ! // 1042 // निर्गतोऽभाग्यसम्भाराद् वत्स ! वारयतोऽपि मे / विधिना निघृणेनेदं कृतं तव करोमि किम् ! // 1043 // विषादस्तत्प्रलापेन प्रविष्टः स्वजनेष्वपि / सर्वे हाहारवपराः प्रलपन्ति स्म ते भृशम् // 1044 // अभूद् मूढं गतानन्दं वासवीयं गृहं ततः / तद् दृष्ट्वा मातुलं प्राह प्रकर्षः कोऽयमुद्भमः ? // 1045 // स प्राहैष यथा पूर्व हर्षेण प्रविनाटितः / तपस्विनं विषादोऽयं नाटयत्यधुना तथा / / 1046 // प्रकर्षः प्राह किं गुह्यं कर्णे पान्थेन भाषितम् ! / विमर्शः प्राह पुत्रोऽस्य वर्त्तते वर्धनाभिधः // 1047 // वार्यमाणोऽपि स गतो द्रविणार्जनकाम्यया / देशान्तरे धनं भूरि समागच्छन्नुपार्य सः // 1048 // कादम्बयी महाटव्यां गृहीतः परिमोषिभिः / लुप्तं धनं हतः सार्थो जना वन्दीकृतास्तथा // 1049 // तन्मध्ये वर्धनं नीत्वा पल्यां ते यातनाशतैः / सार्थवाहोऽयमित्युच्चैर्धनार्थमकदर्थयन् // 1050 //

Page #175
100 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्ग अयं लम्बनकस्तस्य गृहजो दासदारकः / नष्ट्वा कथञ्चिदायातो वृत्तान्तं च न्यवेदयत् // 1051 // यदकार्षीत् ततश्चायं भवता दृष्टमेव तत् / प्रकर्षः प्राह किं त्राणं प्रलापाद्यैवेदिह ? // 1052 // विमर्शः प्राह न त्राणमेतैः कस्याऽपि जायते / नाटके तु विषादस्य भवन्त्यभिनयोर्मयः // 1053 / / धनदत्तागमे तुष्टा विषण्णा वर्धनापदि / असमीक्ष्यकृतो ह्येते किं कुर्वन्तु तपस्विनः ? // 1054 // नैतस्यैव गृहे नाट्यं वत्स ? हर्ष-विषादयोः / भवचक्रेऽखिले किन्तु कारणैरपरापरैः // 1055 // प्रकारा दुःशका वक्तुं शङ्गग्राहिकयाऽखिलाः / भवचक्रपुरे शेषान् पथाऽनेन समुन्नय // 1056 // अवान्तरपुरैरेतद् भूरिभिः परिपूरितम् / सुविख्यातं तथाऽप्यत्र श्रेष्ठं पुरचतुष्टयम् // 1057 // एकं हि मानवावासं द्वितीयं विबुधालयम् / तृतीयं पशुसंस्थानं तुर्य पापिष्ठपञ्जरम् // 1058 // तत्रेदं मानवावासं सदा मोहादिभिर्युतम् / क्वचिदिष्टागमोल्लासि द्वेष्यसङ्गहतं कचित् // 1059 // धनप्राप्त्योन्मदं क्वापि तन्नाशव्याकुलं कचित् / दौर्भाग्यसम्भृतं क्वापि क्वापि सम्भोगनिर्भरम् // 1060 // कचित् पापिजनाकीण कचिद् धर्मनटान्वितम् / चरित्रैर्विविधैः पूर्णमन्तरङ्गमहीभुजाम् // 1061 // द्वितीयं चारुसन्तानमन्दारहरिचन्दनैः / रत्नहाटकसङ्घातघटितानेकपाटकम् // 1062 // . मणिप्रभाहतध्वान्तं नित्यालोकं मनोहरम् / चलत्कुण्डलकेयूरमौलिहारविराजितैः // 1063 // रतिसागरनिर्मग्नैरम्लानवनदामभिः / नित्यप्रमुदितैर्देवैरप्सरःपरिरम्भिभिः // 1064 // साताख्यं कृतवान् कर्मपरिणामोऽत्र नायकम् / तेनेदं सतताह्लादं शान्तविघ्नविनायकम् // 1065 // ईर्ष्या-शोक-भय-क्रोध-लोभ-मोह-मदभ्रमैः / परीतमपि मुग्धानां भाति रम्यमिदं पुरम् // 1066 // तेनेथं वर्णितं दुःखाकुलितं परमार्थतः / विवेकशिखरस्थानामिदमप्यवभासते // 1067 // तृतीयं क्षुत्पिपासाभीबन्धोद्वेगप्रपीडितैः / जनैरनन्तैः संकीर्णं महामोहवशीकृतैः // 1068 // चतुर्थे च पुरे लोका वसन्ति तमसावृताः / नायकोऽत्र कृतोऽसातवेद्याख्यो मोहभूभुजा // 1069 // तत्र लोकाः कदर्थ्यन्ते परमाधार्मिकासुरैः / पाय्यन्ते तप्तताम्राणि दार्यन्ते क्रकचोत्करैः // 1070 // खाद्यन्ते निजमांसानि दह्यन्ते प्रबलाऽग्निना / भृज्यन्ते तत्र तार्यन्ते क्रूरां वैतरणी नदीम् // 1071 // शाल्मलीरभिरोह्यन्ते विकटा वज्रकण्टकैः / कुन्त-तोमर-नाराचैश्छिद्यन्ते च सहस्रशः // 1072 // सप्ताऽत्र पाटकाः सन्ति तत्राऽये पाटकत्रये / परमाधार्मिकैरित्थं जन्यते दुःखसन्ततिः // 1073 / / परस्परं च कुर्वन्ति दुःखमेते निरन्तरम् / षट्पाटकेषु भिद्यन्ते सप्तमे वनकण्टकैः // 1074 // . न वक्तुं कोटिजिह्वोऽपि दुःखमत्र क्षमो भवेत् / एकान्तदुःखसंकीर्णं तदिदं पापिपञ्जरम् // 1075 / / तस्मादेतानि चत्वारि ज्ञातानि भवता यदि / पुराणि न तदा ज्ञेयं भवचकेऽवशिष्यते // 1076 // इति श्रुत्वा प्रकर्षोऽदाद् भवचक्रेऽभितो दृशम् / जगौ ससम्भ्रमो नार्यः का एताः सप्त ? मातुल // 1077 // बीभत्सदर्शनाः कृष्णा लुमाशेषमहोभराः / लोकानां दारुणाकारा वेताल्य इव भीतिदाः // 1078 // किंप्रयुक्ताश्च किंवीर्यास्तथैताः किंपरिच्छदाः ? / कं निहन्तुं प्रवर्त्तन्ते ? विमर्शोऽवक् शृणु स्फुटम् / / 1079 / / जरा रुजा मृतिश्चान्या खलता च कुरूपता / दरिद्रता दुर्भगता नामतोऽमूः प्रकीर्तिताः // 1080 // मूलभूपस्त्रिया कालपरिणत्या प्रयोजिता / बाह्यहेतुशतेनाऽपि जरेयं जम्भते भुवि // 1081 // *

Page #176
ग्लो० 2051-1110] वैराग्यरतिः / 101 बलं तेजश्च लावण्यमालिङ्गयेयं विलुम्पति / गाढाश्लेषान्मनो नृणामस्या वीर्यमदः स्मृतम् // 1082 // वलीपलित-वैकल्य-बाधिर्या-ऽऽध्य-कुवर्णताः / कम्प-कार्कश्य-शैथिल्य दीनता-दन्तहीनताः // 1083 // जरायाः परिवारोऽयमनेन परिवारिता / मत्तेव गन्धकरिणी जरा प्रविलसत्यसौ // 1084 // अस्ति योऽनुचरः कालपरिणत्या महाबलः / यौवनाख्यस्तदादेशात् प्रविष्टोऽङ्गेषु देहिनाम् // 1085 / / संयुतो वल्गनोल्लास-धावनोद्भम-सम्मदैः / गर्व-शौण्डीर्य-षिङ्गत्व-धैर्यायैश्च पदातिभिः // 1086 // मूर्तिस्फूर्तिस्मरावेशसन्निवेशविधायकम् / क्रुद्धा कृत्येव तमियं मृद्नाति सपरिच्छदम् // 1087 // ततो भवन्ति जरसा जना मर्दितयौवनाः / भार्ययाऽपि पराभूतास्तनयैरप्युपेक्षिताः // 1088 // यो वेदनीयनृपतेर्वयस्यो रसनाभिधः / वर्णितस्तत्प्रयुक्तेयं रुजाऽपि नृपतेर्भुजा // 1089 // रजस्तमोऽभिसम्पातः सम्प्राप्तिः कालकर्मणाम् / वात-पित्त-कफक्षोभो हेतुः सर्वो रुजामयम् // 1090 // बाह्यान्यपि निमित्तानि प्रयुङ्क्तेऽसात एव यत् / हेतुः प्राणिषु संलीनस्तत्त्वतस्तदयं रुजाम् / / 1091 // स्वास्थ्यं निहत्य वीर्येण करोत्यातुरतामियम् / ज्वरा-ऽतिसार-कुष्ठा-ऽर्शः-प्रमेह-प्लीह-धूमकाः // 1092 / / अम्लक-ग्रहणी-शूल-हिक्का-श्वास-क्षय-भ्रमाः / गुल्म-हृद्रोग-सम्मोह-कण्डून्माद-जलोदराः // 1093 // शिरो-नेत्रार्ति-वीसर्प-च्छदि-शोष-भगन्दराः / सर्वेऽप्यस्याः परीवारस्तेनेयं भुवि दुर्जया // 1094 // हन्ति नीरोगतां सातनियुक्तां पाटवावहाम् / इयमाधि वितनुने व्याधि चाखिलदेहिनाम् // 1095 // रुदन्ति दीर्घपूत्कारैर्दीनं जल्पन्ति मानवाः / लुठन्तीतस्ततो मूढा अनया विह्वलीकृताः // 1096 // मृतिरायुर्नृपस्याऽस्तसमयेन प्रयोजिता / विषा-ऽग्नि-शस्त्र-पानीय-गिरिपाताद्यपेक्षिणी // 1097|| हरत्युच्छ्वासनिःश्वासं चेष्टां भाषां च चेतनाम् / क्षणेन देहिनामेषां वीर्यमस्या वदन्त्यदः // 1098 // इयं न वीर्यवत्येका परिवारमपेक्षते / इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्यस्याः कम्पन्ते नाममात्रतः // 1099 / / भार्यामायुर्नृपस्यैषा जीविकास्थानदायिनीम् / हत्वा स्वस्थानतोऽन्यत्र जनान्नयति लीलया // 1100 // अस्ति पापोदयो नाम सेनानीर्मूलभूपतेः / तेनैषा खलता वत्स! नियुक्ता भवचक्रके // 1101 // बाह्यं निमित्तमप्यस्या विद्यते खलसङ्गमः / पापोदयोद्भवः सोऽपि विज्ञेयः परमार्थतः // 1102 // शाठ्य-पैशुन्य-दौःशील्य-मित्रद्रोह-कृतघ्नताः / मर्मोद्घट्टन-वैयात्य-नैर्लज्ज्य-मद-मत्सराः // 1103 // गुरुविप्लवरोषादीन् यदियं कुरुतेऽङ्गिनाम् / अन्तर्विग्रहमालीना वीर्यमस्यास्तदुच्यते // 1104 // इयं पुण्योदयाख्येन सेनान्या मूलभूपतेः / नियोजितं द्वितीयेन हन्ति सौजन्यपूरुषम् // 1105|| गाम्भीर्य-प्रश्रय-स्थैर्य-दाक्षिण्यादिपदातिभिः / युतं लोके च कुर्वाणं सद्विश्रम्भसुखासिकाम् // 1106 // खादन्तो वर्गमात्मीयं खलतानिहता जनाः / बध्नन्तः परनिन्दास्थि गले नीचाः शुनोऽपि हि / / 1107 // सन्तोषकृतवृत्तीनां सतां प्रत्यर्थिनः खलाः / वानेयतृणवृत्तीनां मृगाणामिव लुब्धकाः // 1108 // कचिदण्णाः कचिच्छीताः क्वचिन्मध्यमवृत्तयः / नैकरूपाः खलाः क्रूराः सन्निपाता इव ज्वराः // 1109 // नामनामा महीनाथो यो मया पूर्ववर्णितः / भवचक्रे युनक्त्येनां स क्रौर्येण कुरूपताम् // 1110 // 1. गुरुविप्लवरोषाद्याः खलतापरिचारकाः / एतद्युताऽङ्गिनां चेतो मनातीयं स्ववीर्यतः // 1104 //

Page #177
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः. निमित्तान्यपि बाह्यानि तदादेशव्यपेक्षया / परिकुष्यत्कफादीनि जनयन्ति कुरूपताम् // 1111 // वीर्यमस्यास्तदङ्गस्था यदुद्वेगं करोत्यसौ / कुण्टता-काण्य-कुब्जत्व-वामनत्व-विवर्णताः // 1112 // बाधिर्य खञ्जता-ऽऽन्ध्याद्या वर्तन्तेऽस्याः परिच्छदाः / नियुक्तां हन्ति नाम्नैव तद्युतेयं सुरूपताम् // 1113 // भवन्ति क्रीडनस्थानं कुरूपा रूपगर्विणाम् / निर्गुणाश्च भवन्त्येते गुणा ह्याकृतिसंश्रयाः // 1114 // पुरस्कृताऽन्तरायेण पापोदयचमूभृता / दरिद्रता प्रयुक्तेयं चौर्याद्यैर्बाह्यहेतुभिः // 1115 // दुराशापाशपतितं निर्धनं कुरुते जनम् / एषा वीर्येण शेषाहिफणाभोगभयङ्करी // 1116 // मौढ्यं पराभवो दैन्यं प्रायशो बह्वपत्यता / बुभुक्षाऽरतिसन्तापहृदयन्यूनताऽर्थनाः // 1117 // इत्यादिः परिवारोऽस्या हन्तीयं तेन संयुता / ऐश्वर्याख्यं नरश्रेष्ठं पुण्योदयनियुक्तकम् // 1118 // दरिद्रताहतैश्वर्या रात्रावपि न शेरते / चित्ताग्निनैव दह्यन्ते प्रत्यक्षा इव नारकाः // 1119 // इयं दुर्भगता नामनृपेणैव नियोजिता / वैरूप्यदुःखभावादिबाह्यहेतुव्यपेक्षिणी // 1120 // अनभीष्टमतिद्वेष्यं यदेषा कुरुते जनम् / तदिदं वीर्यमेतस्या जगत्त्रयभयावहम् // 1121 // परिवारः किलैतस्या दीनताऽभिभवस्त्रपा / न्यूनता चित्तलघुता वेषविज्ञानहीनता // 1122 // नियुक्तां सुप्रसन्नेन नाम्ना सुभगतामियम् / हन्ति तद्रोषघटनास्फुटलब्धोदयाङ्गिनाम् / / 1123 // अनया हृतसौभाग्या वल्लभानामवल्लभाः / शोकेन परिरभ्यन्ते निजनिन्दापरायणाः // 1124 // प्रकर्षोऽवग न सन्त्यासां किं मातुल ! निवारकाः / लोकपालाः क्षितीशाद्या दोर्दण्डोद्धृतभूभराः // 1125 // विमर्शः प्राह नैवासां कोऽपीष्टे विनिवारणे / प्रभुष्वपि स्फुरत्यासां वीर्यमुन्माथि दारुणम् // 1126 // प्रकर्षः प्राह तद् यत्नः किमासां विनिवारणे / न कार्यो देहिना ? प्राह विमर्शो निश्चयात् तथा // 1127 / / एता ह्यवश्यभाविन्यः क्षेप्तुं शक्या न केनचित् / अशक्यार्थप्रवृत्तेश्च फलं नान्यच्छ्रमाद् ऋते // 1128 // यतन्ते तद्विलोपाय तथापि व्यवहारतः / स्वाऽऽगोमलो हि सर्वत्र क्षालनीयः क्रियाम्भसा // 1129 // प्रवय॑ते हठात् कर्मपरिणामेन मानवः / कार्यो हर्ष-विषादौ नो तत्र निश्चयवेदिना // 1130 // व्यवहारनयज्ञोऽपि सद्धेतौ यतते बुधः / जरादीनां विनाशे च सद्धेतुर्धर्म एव हि // 1131 // . नास्ति यत्र जराद्युत्थः क्लेशः सा निर्वृतिः पुरी / ज्ञान-श्रद्धान-चारित्रमयो धर्मस्तदाप्तिकृत् // 1132 // रत्नत्रयोत्थवीर्याणां मुक्तिमार्गेऽपि तिष्ठताम् / क्लेशास्तनूभवन्त्येवं सुखपद्धतिरेधते // 1133 // सदैवामुक्तमेताभिर्भवचक्रपुरं पुनः / चतुर्विधमपि प्रौढदुःखसम्भारदारुणम् // 1134 // प्रकर्षः प्राह यद्येवं ततोऽत्र वसतां नृणाम् / किं जायते न निर्वेदो? विमर्शः प्रत्यभाषत // 1135 // निर्विद्यन्ते जना नास्मान्महामोहादिमोहिताः / पापेन कर्मणा तेषां रतिरत्रैव जायते // 1136 // प्रकर्षः प्राह तद्देषां चिन्तया किं दुरात्मनाम् ? / केवलं दर्शितं वीर्य महामोहादिभूभुजाम् // 1137 // कुदृष्टिजानियस्तूक्त्तो मिथ्यादर्शननामकः / तद्वीयं न त्वयाऽऽख्यातमित्यथो वक्तुमर्हसि // 1138 // विमर्शः प्राह तस्यैवाधीनं पुरचतुष्टयम् / स्थानानि दर्शयाम्युच्चैस्तद्वशानां विशिष्य च // 1139 // दृश्यन्ते मानवाबासे ह्यवान्तरपुराणि षट् / यान्यमूनि ध्रुवं तानि तेषां स्थानानि लक्षय // 1140 // .

Page #178
ग्लो० 1111-1169 ] वैराग्यरतिः। एकमत्र पुरं तावन्नैयायिकमितीरितम् / नैयायिकाश्च गीयन्ते ते जना येऽत्र संस्थिताः // 1141 / / अन्यद् वैशेषिकं नाम पुरमत्राभिधीयते / जना वैशेषिकास्तेऽमी येऽस्य मध्ये व्यवस्थिताः // 1142 // तथा परं बुधैः सख्यं पुरमत्र प्रकाशितम् / ये चैतदघितिष्ठन्ति लोकास्ते सांख्यसंज्ञकाः // 1143 // इहापरं पुनबौद्धं पुरं सङ्गीयते बुधैः / प्रसिद्धा बौद्धसंज्ञास्ते जना मध्येऽस्य ये स्थिताः // 1144 // मीमांसकाभिधं चान्यत् पुरं प्राज्ञैः प्रदर्शितम् / मीमांसकाश्च गीयन्ते लोकास्ते येऽत्र संस्थिताः / / 1145 // लोकायतमिति प्रोक्तं पुरमत्रापरं बुधैः / ये वास्तव्या इह ख्याता बार्हस्पत्याश्च ते जनाः // 1146 // तदेतेषु पुरेपूच्चैर्ये लोकाः परिदर्शिताः / ते मिथ्यादर्शनस्याज्ञां पालयन्ति विशेषतः // 1147 // विमर्शः प्राह षड् यानि श्रूयन्ते लोकवार्त्तया / दर्शनानि किमेतानि तान्युक्तानि त्वया मम // 1148 // विमर्शः प्राह तान्येव पञ्च मीमांसकं विना / पुराण्येतानि षट्स्वेतन्नेष्टं मीमांसकं पुरम् // 1149 // जैम(मि)निर्वेदरक्षार्थं दोषजातोदिधीर्षया / चकार येन मीमांसां दृष्ट्वा तौर्थिकविप्लवम् // 1150 // तस्मादेतानि पञ्चैव पुरं मीमांसकं विना / लोकैर्दर्शनसंख्यायां गण्यन्ते नात्र संशयः / / 1151 // प्रकर्षः प्राह ययेवं ततः पष्ठं क वर्त्तते / विमर्शः प्राह यदिदं विवेकाद्रौ निरीक्ष्यते // 1152 // अप्रमत्तत्वशिखरं तुझं तत्र निवेशितम् / पुरं यद् विततं षष्ठं तज्जैनमभिधीयते // 1153 // अत्र स्थितानां लोकानां न मिथ्यादर्शनाभिधः / बाधकः स्यात् प्रकृत्यैव महामोहमहत्तमः / / 1154 // प्रकर्षः प्राह बाध्यन्ते यदनेन स्थिता अधः / शिखरस्था न बाध्यन्ते को हेतुस्तत्र मातुल ! // 1155 // विमर्शः प्राह पुर्यस्ति महामोहादिभूभुजाम् / मुक्तिर्मुक्तेरतिक्रान्ता निर्द्वन्द्वानन्दशालिनी // 1156 // सर्वेऽपि गन्तुमिच्छन्ति तामधःपुरवासिनः / मुक्त्वा लोकायतं स्वैः स्वैर्मियो मार्गविरोधिभिः / / 1157|| न मुक्तेः प्रापका युक्ताः पन्थानस्ते च कल्पिताः / विवेकशिखरस्थैस्तु दृष्टः पन्थास्तदाप्तिकृत् / / 1158 // त्यक्तमार्गाः कुमार्ग च संश्रितास्तदधः स्थिताः / मिथ्यादर्शनलुप्ताशा गिरिस्थास्तु महाधियः // 1159|| प्रकर्षः प्राह येडमीभिः पन्थानः परिकल्पिताः प्रत्येकं तानहं श्रोतुमिच्छाम्युत्पन्नकौतुकः // 1160 // विमर्शः प्राह ययेवं समाधाय ततो मनः / शृणु मार्गान् मया वत्स ! वक्ष्यमाणान् परिस्फुटम् // 1161 // तत्त्वज्ञानाद् भवेद् मुक्तिरिति सर्वैर्विनिश्चितम् / तानि नैयायिकानां च प्रमाणादीनि षोडश // 1162 // प्रमायाः करणं तत्र प्रमाणं तच्चतुर्विधम् / प्रत्यक्षमनुमानं चोपमानं शब्द एव च // 1163 // ज्ञानं प्रत्यक्षमक्षार्थयोगजं व्यभिचारि न / तत्पूर्वं त्रिविधं प्राहुरनुमानं विशारदाः / / 1164 // पूर्ववच्छेषवच्चैव दृष्टं सामान्यतस्तथा / हेतोः कार्यस्य कार्याच्च हेतोस्तच्च तदन्यतः // 1165 / / मेघोन्नतेभविष्यन्ती यद् वृष्टिरनुमीयते / विशिष्टपूरात् सा जाताऽन्यदिक्प्राप्तर्गती रवौ // 1166 // उपमानं स्मृतं संज्ञासंज्ञिसम्बन्धसङ्गतिः / आप्तोपदेशः शब्दश्च मानमेतच्चतुर्विधम् // 1167 // आत्मा-झा-उक्षा-र्थ-धी-चित्त-प्रवृत्तिो(दो)ष एव च / प्रेत्यभावः फलं दुःखं प्रमेयं मुक्तिरेव च // 1168 // संशयः कीर्तितं ज्ञानं विरुद्धोभयकोटिकम् / येन प्रयुक्तः पुरुषश्चेष्टते तत् प्रयोजनम् // 1169 / / .. 1. °ऽमीभिर्मुकिमार्गाः प्रकल्पिताः / // 2. आत्मदेहेन्द्रियस्वान्तधीदोषार्थप्रवृत्तयः / प्रेत्य //

Page #179
104 महोपाध्यायश्रीयशोषिजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः दृष्टान्तो निश्चयस्थानं सिद्धान्तोऽर्थः प्रतिष्ठितः / आनुमानिकवाक्यस्य देशानवयवान् जगुः // 1170 // . तर्को व्याप्यसमारोपे व्यापकस्य प्रसञ्जनम् / अवधारणरूपं च ज्ञानं निर्णय उच्यते // 1171 // बुभुत्सया कथा वादो जल्पश्च विजिगीषया / स्वपक्षस्थापनाहीना वितण्डा परिकीर्तिता // 1172 // हेत्वाभासा असिद्धाद्याश्छलमाकूतदूषणम् / असद्भूतोत्तरं जातिः सा चोत्कर्षसमादिका // 1173 // पराजयस्य हेतुश्च निग्रहस्थानमिष्यते / नैयायिकपदार्थानां समासोऽयं प्रकीर्तितः / / 1174 / / द्वव्यं गुणस्तथा कर्म सामान्यं च विशेषयुक् / समवायश्च षड् भावा वैशेषिकनये स्मृताः // 1175 // भूरापोऽग्निर्मरुद्व्योम कालो दिगसुमान्मनः / नव द्रव्याण्यमून्याहुगुणा रूपं रसस्तथा // 1176 // गन्धः स्पर्शश्च संख्या च परिमाणं पृथक्त्वयुग् / संयोगश्च विभागश्च परत्वं चापरत्वयुग् // 1177 // संस्कार-धर्मा-धर्मेच्छा-सुख-यत्नाक-बुद्धयः / द्वेषो गुरुत्व-द्रवत्वे स्नेहः शब्दश्चतुर्प्रषट् // 1178 // .. उत्क्षेपणं तथाऽवक्षेपणमाकुञ्चनं तथा / प्रसारणं च गमनं पञ्च कर्माण्यकीर्तयन् // 1179 // सामान्य द्विविधं प्रोक्तं परमेकं तथाऽपरम् / द्रव्यत्वाद्यपरं व्याप्यं सत्तादि व्यापकं परम् // 1180 // .. विशेषोऽन्यः स्मृतो नित्यद्रव्यव्यावृत्तिकारणम् / सम्बन्धोऽयुतसिद्धानां समवायः प्रकीर्तितः / / 1181 // द्वे प्रमाणे मते ह्यस्य प्रत्यक्षं लैङ्गिकं तथा / वैशेषिकमतस्यायं समासार्थः प्रकाशितः // 1182 // सांख्याः प्राहुः शिवं गच्छेत् पञ्चविंशतितत्त्ववित् / सत्त्वं रजस्तमश्चेति गुणास्तत्र त्रयः स्मृताः // 1183 // . प्रसाद लाघवा-द्वेषा-सङ्ग-प्रसव-सम्मदाः / सत्त्वकार्याणि सन्ताप-स्तम्भोद्वेगा विशोषणम् // 1184 // अपद्वेषश्च भेदश्च कर्माणि रजसो जगुः / तमःकार्याणि रौद्रत्वं सादनं दैन्यगौरवे / / 1185 // प्रकृतिः समतावस्था प्रोक्तैतेषां ततो महान् / तां गुणाष्टकसम्पन्नां बुद्धिमप्यभ्यकीर्तयन् // 1186 // अहंकारो भवत्यस्मात् स्वप्ने व्याघ्रादिभानकृत् / एकादशेन्द्रियाण्यस्मान्मनोधीकर्मभेदतः // 1187 / / त्वग्-जिह्वा-घाण-दृक्-श्रोत्राण्याहुर्बुद्धीन्द्रियाणि वै / वाक्याणिपायूपस्थांहीन् पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च // 1188 / / स्युस्तन्मात्राणि पञ्चैव तत एव तमोघनात् / स्पर्शो रसश्च रूपं च गन्धः शब्दस्तथा तनुः // 1189 // तेभ्यश्च पश्च भूतानि प्रपञ्चः प्राकृतो ह्ययम् / चतुर्विशति तत्त्वात्मा पुमानन्यो निरञ्जनः / / 1190 // भोगार्थ प्रकृतेः पुंसां योगं पङ्ग्वन्धयोरिव / विनोपमानं त्रीण्येव प्रमाणानि च ते जगुः // 1191 // साङ्ख्यदर्शनसंक्षेपः प्रोक्तोऽयमथ वर्ण्यते / बौद्धानां दर्शनं प्रोचुादशायतनान्यमी // 1192 // पञ्चेद्रियाणि शब्दाद्याः पञ्च स्वान्तं सुखादयः / धर्माश्चेति प्रमाणे द्वे प्रत्यक्षं लैङ्गिक तथा // 1193 // वैभाषिक-सौत्रान्तिक-योगाचाराश्च माध्यमिकनामा / बौद्धाश्चतुर्विधाः स्युः प्राहुर्वैभाषिकास्तत्र / / 1194 // क्षणिकं हि वस्तु जातिर्जनयति तत्स्थापिका स्थितिर्भवति / जर्जरयति च जरा तन्नाशो नाशयति पुद्गलकम् // 1195 // सौत्रान्तिकैर्न चाऽऽमाऽभिमताः परलोकगामिनः स्कन्धाः / विज्ञानरूपसंज्ञाः संस्कारो वेदना चेति // 1196 // क्षणिकः संसारगणः स्वलक्षणं पारमार्थिक तेषाम् / शब्दार्थोऽन्यापोहो मोक्षः सन्तानविच्छेदः // 1197|| योगाचारमते खलु भुवनं विज्ञानविलसितं सर्वम् / बाह्योऽर्थः सांवृतिकः प्रकाशते वासनाजालात् // 1198 //

Page #180
ग्लो० 1970-1227 ] वैराग्यरतिः / 105 नीलादिवासनागृहमालयविज्ञानमभिमतं तैश्च / तत्संशुद्धिर्मुक्तिः प्रवृत्तिविज्ञानततिरूपा // 1199 // माध्यमिकमते सर्व स्वप्नाभं मानमेयधीमिथ्या / शून्यत्वदशा मुक्तिस्तदर्थमेवाविलोऽभ्यासः // 1200 // लोकायतैः पुनर्मुक्तिनगरी न गरीयसी / मन्यते पुण्यपापादेरभावं ते हि मेनिरे // 1201 // मानं प्रत्यक्षमेवैषां तत्वं भूतचतुष्टयम् / विषयेन्द्रियदेहाख्या समुदायेऽस्य जायते // 1202 / / चैतन्यं जायते तेभ्यो मद्यानेभ्यो मदो यथा / जलबुबुदवज्जीवाः पुमर्थो न स्मराद् ऋते // 1203 // दृष्हान्यप्रदृष्टार्थकल्पनासम्भवाद् भयात् / न भूतेभ्यः परं तत्त्वमिति लोकायतस्थितिः / / 1204 / / मीमांसकाः पुनः प्राहुर्वेदपाठादनन्तरम् / कर्त्तव्या धर्मजिज्ञासा तन्निमित्तं च चोदना // 1205 // सा च प्रवर्तकं वाक्यं धर्मस्तेनैव लक्ष्यते / अभावाद् वक्तृदोषाणां तत्प्रामाण्यं हि निश्चलम् // 1206 // प्रत्यक्षमनुमान चोपमानं शब्द एव च / अर्थापत्तिरभावश्च षट प्रमाणानि जैम(मि)नेः // 1207 // अप्रमत्तत्वशिखरे विवेकाद्रेः स्थिता अमी / जैनास्तु वत्स ! मन्यन्ते मुक्तिमार्गमिमं शुभम् // 1208 // जीवा-जीवा-ऽऽश्रवा बन्धः संवरो निर्जरा तथा / मोक्षश्च सप्त तत्त्वानि ज्ञेयानि हितमिच्छता // 12.9 // ज्ञानमेतत् ! तथा श्रद्धा सर्वथा सङ्गवर्जनम् / त्रयं मोक्षपथे ह्येष सिद्धिर्नैकतरात्यये // 1210 // नास्मिन् विधि-निषेधानां विरोधो जैनदर्शने / शुद्धं ह्येतत् कष-च्छेद-तापलक्षणकोटिभिः // 1211 // अनन्तपर्ययोपेतं प्रमेयं द्रव्यमिष्यते / सत्ता तल्लक्षणं साचोत्पाद-ध्रौव्य-व्ययात्मिका // 1212 // प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्वे प्रमाणे जिनागमे / दिगियं दुस्तरो ह्यत्र प्रमाणनयविस्तरः // 1213 / / चत्वारः प्रथमास्तत्र वादिनो मुक्त्यवेदिनः / आत्मानं ते यदिच्छन्ति नित्यं वा सर्वथाक्षयि(?) // 1214 // एकरूपः कथं नित्यो मुक्तौ सर्वत्रगो व्रजेत् / नष्टत्वाच्च कथं तस्यां नश्वरो गन्तुमर्हति // 1215 // तस्मात् तपस्विनो ह्येते मुक्तिमार्ग न जानते / मोक्षो लोकायतानां तु नीविमोक्षो हि योषिताम् // 1216 // अतिदुष्टाशयकरं क्लिष्टसत्त्वविचिन्तितम् / पापश्रुतं सदा धीरैर्वयं नास्तिकदर्शनम् // 1217 // ये सर्वज्ञं निराकृत्य वेदप्रामाण्यमास्थिताः / निर्वृत्तिस्तत्त्वतोऽभीष्टा न तैर्मीमांसकैरपि // 1218 // भूमिष्ठास्तदिमे सर्वे न मुक्तिपथदर्शिनः / अप्रमत्तत्वशिखरस्थितास्तद्दर्शिनो जनाः // 1219 / / तन्मिध्यादर्शनग्रस्ता भवचक्रस्थिता जनाः / तादृशा नाद्रिसानुस्था निःस्पृहा धूतकल्मषाः // 1220 // 'विमर्शः प्राह तदिदं भवचक्रस्य दर्शनम् / महाहास्यकरं सिद्धं नात्र यत्नः प्रयोजनम् // 1221 // सन्तोषदर्शनायावामागतौ स न वीक्षितः / न च तत्सहिता लोकास्तत् तान् दर्शय साम्प्रतम् // 1222 // विमर्शः प्राह शिखरे जैनं पुरमिह स्थितम् / तद् यावोऽत्रै यथा मुख्या दिदृक्षा तव पूर्यते // 1223 // एवमस्त्विति तेनोक्ते तो तत्र नगरे गतौ / दृष्टाश्च मुनयस्तत्र ज्ञाननिर्दूतकल्मषाः // 1224 // विमर्शः प्राह ते ह्येते लोका येऽन्तर्द्विषच्छिदः / त्रसानां स्थावराणां च बान्धवाः सर्वदेहिनाम् // 1225 // नादत्तग्राहिणः सत्यवाचोऽमी ब्रह्मचारिणः / निरीहाः स्वशरीरेऽपि निर्ममा निष्परिग्रहाः // 1226 // चित्रवृत्तिमहाटव्यामेतेषां सा प्रमत्तता / नदी शुष्का तद्विलासपुलिनं गलितं द्रुतम् // 1227 // 1. प्रकर्षः प्राह // 2. त्रपदं ह्येतत् सन्तोषस्य च तज्जुषाम् // 1223 //

Page #181
महोपाध्यायश्रीवशोषियगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः भग्नश्च चित्तविक्षेपमण्डपः पतिताऽखिला / तृष्णाख्या वेदिका नष्टं विपर्यासाख्यविष्टरम् // 1228 // महामोहनृपो लीनः शीर्णाविद्याङ्गयष्टिकः / शान्तो मिथ्यात्ववेतालः प्रणष्टो रागकेसरी // 1229 // भिन्नो द्वेषगजेन्द्रोऽपि विदीणों मकरध्वजः / उच्चाटितश्च विषयाभिलाषस्तत्प्रिया मृताः // 1230 // विहिंसितो हासभटो जुगुप्सा चारतिहते / भय-शोको विदलितो नष्टा दुष्टाशयादयः / / 1231 // नष्टानि डिम्भरूपाणि ज्ञानाद्यावरणैः सह / आनुकूल्यं ययुर्भूपाश्चत्वारः सप्त मध्यगाः // 1232 / / भास्वन्ती ध्यानयोगेन चित्तवृत्तिः प्रभासते / शान्तसर्वविकारेयमन्यैव हि महात्मनाम् // 1233 // प्रकर्षः प्राह विहितं भवता साघु मातुल ! / अमून् दर्शयता चित्ते सुधावृष्टिः कृता मम // 1234 // अद्यापि दर्शनीयोऽसौ वर्णितो यो महाबलः / स सन्तोषमहीपालः कृपालुः सर्वदेहिषु // 1235 // विमर्शः प्राह विस्तीर्णो दृश्यते योऽत्र मण्डपः / शुभचित्तसमाधानो नाम्नाऽत्र बसतां प्रियः // 1236 // स सन्तोषमहीपालो जानाम्यत्र भविष्यति / प्रवेष्टव्यं तदत्रेति प्रविष्टौ तौ शुभाशयौ // 1237 // ताभ्यां स मण्डपो दृष्टो विश्वतापव्यथाऽपहः / राजकान्तः स्थितो दृष्टो नृपस्तत्र चतुर्मुखः / / 1238 // विशालवेदिकाऽऽरूढः प्रौढसिंहासनस्थितः / सेवितो भूरिलोकेन नेत्रासेचनकः सताम् / / 1239 / / ततः प्रकर्षस्तं दृष्ट्वा महाऽऽनन्दतरङ्गितः / मातुलं मानसे किश्चिच्छंशयालुरभाषत // 1240 // अहो ! रम्यं पुरं जैनमिदं यत्रेदृशः प्रभुः / ईदृक्षो मण्डपो लोकाश्चेदृशा दृष्टिशर्मदाः // 1241 // यत्रेदृशं विवेकाद्रौ पुरं स भवचक्रके / स्थितः कथं दोषपूर्णे विमर्शोऽप्यब्रवीत् ततः // 1242 // चित्तवृत्तिमहाटव्यामस्त्यसौ परमार्थतः / उपचारेण विद्वद्भिर्मवचक्रे निगवते // 1243 / / अस्ति येनात्र विस्तीर्ण पुरं सात्त्विकमानसम् / तत्र स्थितो विवेकादिरुपचारस्ततः कृतः // 1244 // प्रकर्षः प्राह यद्येवं तदाधारोऽस्य यद् गिरेः / पुरं सात्त्विकचित्ताल्यं तद्गता ये बहिर्जनाः // 1245 // विवेकशैलो यश्चायं विस्तीर्णं शिखरं च यत् / अप्रमत्तत्वमिह यत् पुरं जैनं च सुन्दरम् // 1246 // बहिरना जना येऽत्र यः समाधानमण्डपः / या चेयं वेदिका यच्च विष्टरं यश्च भूपतिः // 1247|| यश्चायं परिवारोऽस्य वद मे तदिदं पृथग / विमर्शः प्राह यद्येवं शृणु तत् प्रणिधानभाग् // 1248 // यदिदं पर्वताधारः पुरं सात्त्विकमानसम् / स्वयमेव भुनक्तीदं स कर्मपरिणामराट् // 1249 // इदं हि भवचक्रस्थमपि सर्वगुणास्पदम् / पङ्कस्थमपि किं पद्मं मन्दिरं न श्रियो भवेत् ? // 1250 // सुधामयमिदं स्फीतं शीतगोरिव मण्डलम् / अर्कबिम्बमिव ध्वान्तर्मुक्तमेतदुपद्रवैः // 1251 // शीतं चन्दनवच्छायान्वितं नन्दनवृक्षवत् / महेश्वर इवोत्सङ्गविलसत्सर्वमङ्गलम् // 1252 // इदं पश्यन्ति नाधन्याः सरत्नामिव मेदिनीम् / अन्तर्दृष्टयाऽतिविमलमाकाशस्फटिकोपमम् // 1253 // इह स्थितानामायाति विवेको दृष्टिगोचरम् / सिद्धाद्रिस्तत्स्थितिप्राप्तसिद्धाञ्जनगुणादिव // 1254 // अत्र स्थिता जना रम्या पुरस्यैवानुभावतः / अतिरम्याः पुनस्ते स्युविवेकशिखरं गताः // 1255 / / अत्र स्थितानां लोकानां रोचते जैनसत्पुरम् / इक्षुयष्टिरिवोष्ट्राणां नान्येषां भववासिनाम् // 1256 // ऊर्ध्वस्थमपि पश्यन्तस्तन्मोदन्तेऽत्रवासिनः / चकोरा इव चन्द्रस्य पिबन्तः किरणामृतम् // 1257 //

Page #182
ग्लो० 1228-1286 ] वैराग्यरतिः। अयं गिरिः पुनर्घोरदुःखनाशकरो नृणाम् / श्रिया गरिष्ठो दृष्टोऽपि काऽऽरोहस्य तु सङ्कथा ? // 1258 // अत्र स्थिताः प्रपश्यन्तो भक्चक्रं करस्थितम् / जनास्ततो विरज्यन्ते कूटकार्षापणादिव // 1259 / / अत्र स्थितानां स्त्रीवर्गः श्मशानघटिकाकृतिः / श्मशानधूमसदृशी भाति तत्प्रेमपद्धतिः // 1260 // नान्यत्र प्रतिक्धः स्यादस्मिन् दृष्टिपथं गते / भ्रमति भ्रमरोज्यत्र किं दृष्टे मालतीवने ? // 1261 // स्पृष्ट्वाऽपि सुखिनो ह्येनं भवचक्रगता अपि / भवन्त्यौषधिलिप्ताङ्गा वह्निपुञ्जस्थिता इव // 1262 / / शिखरं च विवेकादेरिदं दोषनिबर्हणम् / महामोहादिशत्रूणामुच्चाटनकरं परम् // 1263 // कथञ्चिदागताः शैले महामोहादिशत्रवः / शिखरादप्रमत्तत्वाल्लोठ्यन्तेऽस्माद् घृणोजितैः // 1264 // सद्भावनाख्ययन्त्रेण मुक्तैर्ध्यानोरुगोलकैः / सैन्यं दन्दह्यते सर्व महामोहादिभूभुजाम् // 1265 // सतामत्र करग्राह्यं साम्यकल्पलताफलम् / अधःस्थितैर्यदास्वादः स्वप्नेऽपि हि न लभ्यते // 1266 // निवेशितमिह प्रौढं पुरं जैनं सुखावहम् / पुण्यहीनैजनैरेतद् भवचक्रेऽतिदुर्लभम् // 1267 // कालेन भूयसा यान्ति कृच्छात् सात्विकमानसे | भवचक्रे ततो यान्ति पुण्यहीनाः पुनर्जनाः // 1268 // न पश्यन्ति विवेकाद्रिं ततो भूरिगमागमैः / कदाचित् ते प्रपश्यन्ति नत्वारोहन्ति सस्पृहाः // 1269 // आरूढा अपि यान्त्वन्ये भवक्के स्वशत्रवः / तत्र स्थिता अपि परे पश्येयुः शिखरं तु न // 1270 // दृष्ट्वाऽपि नाधिरोहन्ति तद् अन्ये शिथिलाशयाः / तदारूढाः पुनर्धन्या जैनं पश्यन्ति सत्पुरम् // 1271 / / इयदुर्लभसामग्रीलभ्यसुन्दरदर्शनम् / पुरमेतत् सदानन्दं मुक्त्यर्थं प्रस्थितैर्जनैः // 1272 / / नैषां प्रयाणभङ्गाय वासोऽपि विबुधालये / रात्रिस्वापसमः शान्तमहामोहादिविद्विषाम् // 1273 // प्रकर्षः प्राह पश्यामि मातुलैतेष्वपि स्फुटम् / महामोहादिभूपालजनितां भवचक्रवत् / / 1274 // बिम्बेष्विमेऽपि मूर्च्छन्ति यज्जिनानां लयस्थिताः / स्वाध्यायेषु च रज्यन्ते स्निह्यन्ति समधर्मसु // 1275 / / तुष्यन्ति सदनुष्ठाने प्रीयन्ते गुरुदर्शने / दृष्यन्त्यर्थोपलम्भेषु व्रतभङ्गं द्विषन्ति च // 1276 // आचारलोपे क्रुध्यन्ति रुष्यन्त्यागमशत्रुषु / माद्यन्ति निर्जरोद्धर्षेऽहङ्कुर्वन्ति प्रतिश्रुते // 1277 // स्मयन्ते चोपसर्गेभ्योऽवष्टभ्नन्ति परीषहान् / निगृह्णन्त्यागमावज्ञां वञ्चयन्तीन्द्रियव्रजम् // 1278 // कामचेष्टां जुगुप्सन्ते प्रक्षुभ्यन्ति भवभ्रमात् / रमन्ते निर्वृतेर्मार्गे हसन्ति सुखशीलताम् // 1279 // उद्विजन्ते श्लथाचाराच्छोचन्ति प्राच्यदुष्कृतम् / गर्हन्ते स्खलितं शीले निन्दन्ति भवसम्भ्रमम् // 1280 // महामोहादिकार्याणि दृश्यन्ते तदमीष्वपि / भवता तत्कथं प्रोक्ता मोहाद्यैरुज्झिता अमी? // 1281 // विमर्शेनोदितं वत्स ! ज्ञेया मोहादयो ह्यमी / मुनीनां बान्धवाः शस्ता अप्रशस्ताः पुनर्द्विषः // 1282 // शस्तैरौदयिकैर्भावैः क्षायोपशमिकैरिव / मुनयो नीयन्ते उर्ध्वमप्रशस्तैरधः पुनः // 1283 // तदमी सज्जना जैना वर्तन्ते बन्धुभिर्युताः / शत्रुभिः सर्वथा त्यक्ताः सर्वकल्याणभाजिनः // 1284 // अयं चित्तसमाधानो मण्डषः पापखण्डनः / भवप्रपञ्चो भात्यस्मिन् ज्वलज्ज्वलनसनिभः // 1285 // भस्मीभवत्यविधाऽस्मिन् ज्ञानोद्योतो बिजम्भते / छिद्यते कर्मणां ग्रन्धिर्मनोमुद्रा विभिद्यते // 1286 // 1. °पि दुःखिनो नैनं भव //

Page #183
108 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता . [चतुर्थः सर्गः एषा निःस्पृहता नाम्नी वेदिकाऽस्या निरीक्षणात् / नरेन्द्राणां सुरेन्द्राणामपि भूतिर्न रोचते // 1287 // द्रष्टुं न शक्नुवन्त्येनां मोहाद्याः परिपन्थिनः / द्विपमुक्तागणाकर्णां मृगाः सिंहगुहामिव // 1288 // जीववीर्यमिदं स्पष्टं विष्टरं कान्तिभासुरम् / राजा राज्यं च तत्तेजःप्रभावादस्य राजते // 1289 // गिरिर्धत्ते गरीयस्ता महिम्नाऽस्यैव विष्टपे / 'दिवसस्य नु भावोऽयं द्योतते यद् दिवो मुखम् // 1290 // विनेदं निखिलं राज्यं मोहाद्यैः प्रविलुप्यते / विना शरीरमारोग्यं कुपितैरिव धातुभिः // 1291 / / . प्रकर्षश्चिन्तयामास तद्धि सात्त्विकमानसम् / अकामनिर्जरापेक्षं वीर्य मिथ्यादृशां हि यत् // 1292 // लोकास्ते चात्र वास्तव्या येऽनेन धुतकल्मषाः / एतद्वासप्रभावेण प्रयान्ति विबुधालयम् // 1293 // धन-पुत्र-कलत्रादेः शरीरात् कर्मणस्तथा / भिन्नोऽहं परिभिद्यन्ते मत्तो मोहादिशत्रवः // 1294 // अज्ञात्वाऽप्यागमं जैनं कर्मनिर्जरणेन या / भवत्येवंविधा बुद्धिः स विवेकोऽभिगीयते // 1295 // कषायविषयत्यागो यद् भवेद् दोषलाघवात् / अप्रमत्तत्वशिखरं विवेकानेस्तदिष्यते // 1296 // . . असद्ग्रहनिवृत्याऽत्र दृष्टिर्मार्गानुसारिणी / भवत्येकपदी मुक्तेः प्रापिकाऽन्यमतेष्वपि // 1297 // महाराजपथो मुक्तेश्चतुर्वर्णविराजितम् / द्वादशाङ्गं पुनर्जेनं वचनं पुरमुच्यते // 1298 // तदादेशकृतस्तत्र वास्तव्याः कीर्तिता जनाः / मण्डपो वेदिकाऽत्रोक्तं विष्टरं च स्फुटाक्षरः // 1299 // ततो येन मया बुद्धमिदं भावार्थसंयुतम् / नृपं तत्परिवारं च सोऽहं भोत्स्ये न संशयः // 1300 // बोधावष्टम्भतुष्टयाऽऽह स पुरो ब्रूहि मातुल ! / स प्राह वत्स! राजाऽयं चतुर्वदनभूषितः // 1301 // चारित्रधर्मो विख्यातोऽनन्तवीर्यो जगद्धितः / समृद्धः कोशदण्डाभ्यां गुणरत्नमहोदधिः // 1302 // वक्त्राणि दानं शीलं च तपः शुद्धं च भावनम् / अस्यैषां कीर्तयिष्यामि स्वरूपं ते पृथक पृथक् // 1303 // दापयत्यभयं ज्ञानं धर्मोपग्राहकं तथा / दानं दानाभिधं वक्त्रं दुष्टं दानं न जल्पति // 1304 / / अष्टादश सहस्राणि शीलाङ्गानां प्रभाषते / यद् भूपः शीलवक्त्रेण तानि बिभ्रति. साधवः // 1305 // निर्निदानं निराबाधं ज्ञानसंवेगगभितम् / अभिधत्ते तपोवक्त्रं शमशर्मकरं तपः // 1306 // भाव्या भवस्य नाशार्थमनित्यत्वादिभावनाः / इत्याह भूपतेः पूतमाननं शुद्धभावनम् // 1307 // मुखैरेष चतुर्भिस्तल्लोकानां हितमादिशन् / सर्वेषामेव सौख्याय पीयूषं कस्य दुःखदम् ? // 1308 // अर्धासने निविष्टा या दृश्यते मृगलोचना / भार्येयं विरतिर्नाम भूपतेर्भाग्यशालिनः // 1309 // धर्मकर्णान्तविश्रान्तज्ञानदर्शनचक्षुषः / निरीक्ष्य रूपमेतस्या न मजन्ति सुधासु के ! // 1310 // समानगुणवीर्येयं भूभुजाऽनेन वर्णिनी / हृदयानन्दजननी कल्पवल्लीव कामदा // 1311 // दृश्यन्ते पञ्च येऽस्यैते नृपा निकटवत्तिनः / स्वाङ्गभूता वयस्यास्ते भूपते रितेजसः // 1312 // . आद्यः सामायिकाख्योऽयं निवर्त्तयति पातकात् / छेदोपस्थापनो हन्ति द्वितीयस्तं विशेषतः // 1313 // परिहारविशुद्धीयस्तृतीयस्तु महीपतिः / मुनीनां कारयत्युग्रं तपोऽष्टादशमासिकम् // 1314 // तुर्यः सूक्ष्म रजः सूक्ष्मसम्परायः प्रलुम्पति / पञ्चमोऽयं यथाख्यातः प्राणाश्चारित्रभूपतेः // 1315 // 1. न प्राव्णा महिमा मेरोः किन्तु कल्पद्रुमोच्चयात् // 1290 // 2. धर्मोपष्टम्भकं तथा //

Page #184
ग्लो० 1287-1344 ] वैराग्यरतिः। यश्चैष मूलभूपस्य निकटे वत्स ? दृश्यते / तमस्य यतिधर्माख्यं विद्धि राज(राज्य)धरं सुतम् // 1316 // मुनयो ये बहिष्टास्तेषामेषोऽतिवल्लभः / मानुषैर्दशभिर्यैश्च वेष्टितस्तान्यथो शणु / / 1317 // योषिदाद्या क्षमा नाम वल्लभा शमिनामपि / निरोधं रोषपोषस्य तेषामेषा दिशत्यहो // 1318 // द्वितीय मार्दवं नाम डिम्भरूपमिदं विदुः / गुरवोऽपि गुणैरस्य वीर्याद् दधति नम्रताम् // 1319 // तृतीयमार्जवं नाम डिम्भरूपमिदं पुनः / मनः करोति साधूनां सरलं मलवर्जितम् // 1320 // चतुर्थी मुक्तता योषित् करोति शमिनां मनः / निस्सङ्गं बहिरन्तश्च शुद्धस्फटिकनिर्मलम् // 1321 // तपोयोग इति ख्यातो विशुद्धः पञ्चमो नरः / बाह्याभ्यन्तरदीप्तोऽसौ क्षिणोति शमिनां मलम् // 1322 // यस्त्वयं दृश्यते वत्स ! षष्ठः शमवतां प्रियः / स सप्तदशभिर्भेदैः पूतः संयमभूपतिः // 1323 // पञ्चाश्रवाद् विरमणं पञ्चेन्द्रियविनिग्रहः / कषाय-दण्डविरती भिदाः सप्तदशेत्यमूः // 1324 // सप्तमः सत्यनामायमस्यादेशेन साधवः / हितं मितं च भाषन्ते जगदाह्लादकृद्वचः // 1325 // अष्टमोऽत्र नृपः शौचाभिधानो मुनिपुङ्गवाः / द्रव्य-भावात्मिकां शुद्धिमस्यादेशाद् वितन्वते // 1326 // यडिम्भरूपं नवममाकिञ्चन्यं मनोहरम् / मुनिभिर्मोचयन्त्येतद् बाह्यान्तरपरिग्रहम् // 1327|| दिव्यौदारिककामानां त्रिविधानां त्रिधा शमम् / दशमं डिम्भरूपं च ब्रह्म कारयति स्फुटम् // 1328 // तदेष दशभिर्युक्तो मानुषैर्विलसत्ययम् / यतिधर्भः पुरेऽत्रेन्द्रो दिवीव दिगिभैयुतः // 1329 // सद्भावसारतो नाम भार्याऽस्य गुणरत्नभूः / म्रियतेऽस्यां मृतायां हि जीवन्त्यामेष जीवति // 1330 // निशा शशाङ्कयोर्यद्वद् गौरी गिरीशयोर्यथा / दाम्पत्यमनयोस्तद्वद् निर्मिध्यस्नेहनिर्भरम् // 1331 // जिनैः किमप्यनुज्ञातं निषिद्ध वा न सर्वथा / भाव्यं सद्भावसारेणेत्येषाऽऽज्ञा पारमेश्वरी // 1332 // चारित्रधर्मस्तदिमां विरहय्य न तिष्ठति / स्नेहलः क्षणमप्येकं प्राणेभ्योऽप्यधिकां प्रियाम् // 1333 // द्वितीयो दृश्यते यश्च जितमारः कुमारकः / गृहिधर्माभिधोऽस्यैव कनिष्ठोऽयं सहोदरः // 1334 // अयं च कुरुते वत्स ! युक्तो द्वादशमानुषैः / निवृत्तं स्थूलहिंसायाः स्थूलालीकाच्च मानवम् // 1335 // स्थूलचौर्यान्निवृत्तं च परदारपराङ्मुखम् / कृतेच्छापरिमाणं च परित्यक्तनिशाऽशनम् // 1336 / / दिवते दृढताभाजं युक्तभोगोपभोगकम् / अनर्थदण्डविरतं श्रेष्ठसामायिकाशयम् // 1337 // देशावकाशिकरतं धृतपौषधनिश्चयम् / प्रतस्वान्तं तथाऽत्यर्थमतिथेः संविभागतः // 1338 // कत्तु यो यावदेवालं तस्य तावद् ददत् फलम् / असौ न विमुखं कश्चित् स्थापयत्यमलाशयः // 1339 / / एषा च दृश्यतेऽस्यैव भार्या सद्गुणरक्तता / स्वगेहशुद्धिकृन्नित्यमतिथिप्रतिपत्तिकृत् // 1340 // भार्यया सहितावेतौ लोकानां भूपतेः सुतौ / प्रकृत्यैवोपकर्तारौ सूर्या-चन्द्रमसाविव // 1341 // सम्यग्दर्शननामाऽयं पित्रा च परिपालकः / महत्तमोऽनयोर्योग्यश्चक्रे वक्रेतराशयः // 1342 // एतौ नानेन रहितौ दृश्येते च कदाचन / अर्थप्रकाशपटुना नयने तेजसा यथा // 1343 // एतौ प्रवर्द्धयत्येष वत्सलो निकटस्थितः / सप्ततत्त्वशुचिश्रद्धासुधापानैर्निरन्तरम् // 1344 // 1. पुरेमुष्मिन् मेरुः कल्पद्रुमैरिव // 1329 // 2. रताऽऽख्येयं भार्या //

Page #185
110 महोपाध्यायश्रीयशोविनवगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः सम-संवेग-निवेद-कृपा-ऽऽस्तिक्यैर्युतं जनम् / मैत्री-त्रमोद-कारुण्य-माध्यस्थ्यैश्च करोत्ययम् // 1345 // प्रस्थानेऽभिनिवेशोऽस्य मुक्तौ प्रतिजनं महान् / सदोल्लसत्यविश्रान्तदेशनाडिण्डिमध्वनिः // 1346 // चन्द्रोज्ज्वलरुचियफा दृश्यते च मनोहरा / सुदृष्टिनाम्नीमस्यैव पत्नी तां विद्धि विश्रुताम् // 1347 // इयं हि विधिनाऽऽराद्धा चित्तस्थैर्यकरी नृणाम् / अविद्याजनिता भावाः क्षीयन्तेऽस्याः प्रभावतः // 1348 // यः कुदृष्टयाऽन्वितः प्रोक्तो मिथ्यादर्शननामकः / विरुद्धं चेष्टितं सर्वं ततोऽस्य प्रमदाजुषः // 1349 // महत्तमो मोहबले मिथ्यादर्शननामकः / यथा चारित्रधर्मस्य तथाऽसौ नृपतेर्बले // 1350 // क्षयेण प्रतिपक्षस्य प्रशमेनोभयेन वा ! त्रिरूपश्च भवत्येष स्वभावादेव शक्तिमान् // 1351 // यद्वा रूपत्रयं तस्य मन्त्री सद्बोधनामकः / कुरुतेऽयं हि जानीते भवद् भूतं च भावि च // 1352 // सूक्ष्मव्यवहितार्थेषु च्छन्नं नास्त्यस्य किञ्चन / अनन्तद्रव्यपर्यायं प्रेक्षतेऽसौ चराचरम् // 1353 // नीतीनां पारदृश्वाऽसौ राज्यकार्यविचिन्तकः क्त्सलो नरनाथस्य महत्तममनःप्रियः // 1354 // ज्ञानसंवरणस्याऽयं विपक्षो मन्त्रिपुङ्गवः / क्षयोपशमतस्तस्य क्षयाद वोभयरूपभाक् // 1355 // इयं चाऽवगतिर्नाम भार्याऽस्यैव समीपगा / प्रामाः स्वरूपं सर्वस्वं शरीराव्यतिरेकिणी // 1356 // . .. एते पञ्चाऽस्य श्यन्ते स्वागभूता वयस्यकाः / आयोऽत्राऽऽभिनिबोधोऽयमिन्द्रिया-निन्द्रियार्थवित् // 1357 // यस्यादेशे पुरं सर्व द्वितीयोऽयं सदागमः / सद्बोधो मन्त्रितां नीतो राज्ञाऽस्य मुखपाटवात् // 1358 // तृतीयोऽवधिनामाऽयं नानारूपं निरीक्षते / क्वचिद् दीर्ध कचिद् हस्वं कचित् स्तोकं कचिद् बहु / / 1359 // चतुर्थोऽन्यमनोग्राही मनःपर्यायनामकः / निर्वाणसार्थवाहोऽयं पञ्चमः केवलाभिधः // 1360 // प्रकर्षः प्राह सर्व मे त्वया मातुल ! दर्शितम् / नत्वद्यापि स सन्तोषो यत्रोत्कण्ठा परा मम // 1361 // विमर्शः प्राह सन्तोषः संयमस्याऽयमग्रगः / भृत्यश्चारित्रधर्मस्य सन्धि-विग्रहकृन्नयी // 1362 // नियुक्तस्तन्त्रपालत्वे निपुणो मूलभूभुजा / अनेन स्पर्शनादीनि जित्वा नीताः शिवं जनाः // 1363 // अस्योपरि समायाता महामोहादिभूभुजः / युध्यन्ते च सहानेन ज्ञात्वैनं मूलनायकम् // 1364 // चित्तवृत्तिमहाटव्यामेतेषां युद्धमस्य च / जायते क्रमिकोत्सर्पन् मिथो जयपराजयम् // 1365 // मया प्रदर्शितस्तुभ्यमेष सन्तोषतन्त्रपः / भार्याऽस्य दृश्यते रम्या नाम्नेयं निष्पिपासता // 1366 // लाभालाभे सुखे दुःखे सन्तोषं जनयत्यसौ / विषयेषु च सर्वेषु निस्तृष्णं कुरुते जनम् // 1367|| एते चारित्रधर्मस्य प्रोक्ताः स्वाङ्गिकबान्धवाः / ये त्वेते वेदिकाभ्यणे दृश्यन्ते मण्डपस्थिताः // 1368 // शुभाशयादयोऽस्यैव तेऽसङ्ख्याताः पदातयः / कार्याणि सुन्दराण्यस्याज्ञया ते कुर्वते जने // 1369 // वर्णितं सर्वमास्थानं तदिदं ते समासतः / पूर्णोत्कण्ठोऽसि यदि तद् गच्छावो द्वारि साम्प्रतम् // 1370 // एवमस्त्विति तेनोक्ते ताभ्यां निर्गत्य वीक्षितम् / चतुरङ्गं बलं शौर्य-गाम्भीर्यादिरथोद्धतम् // 1371 // यशः-प्रश्रय-सौजन्य-धैर्यादिगजगर्जितैः / नैपुण्य-वाग्मिता-मेधोल्लासादिहयहेषितैः // 1372 // मनस्विभाव-दाक्षिण्य-स्थिरत्वादिपदातिभिः / मनोहरं लसल्लेश्यारक्त-पीत-सितध्वजैः // 1373 // प्रकर्षो मुदितो दृष्ट्वा तदुवाच स्क्मातुलम् / द्रष्टव्यं दर्शितं सर्व पूर्णोत्कण्ठा त्वया मम // 1374 / /

Page #186
लो० 1345-1392 ] वैराग्वरतिः। तथापि वस्तुमिच्छामि कतिचिद् वासरानिह / जैने पुरे धियो वृद्धयै वासोऽयं मे भविष्यति // 1375|| प्रपन्ने मातुले वाक्यमिदं तौ मुदितौ स्थितौ / तत्र मासद्वयं यावद् वसन्तो लकृितस्तदा // 1376 // इतश्च मानवावासे भीष्मो ग्रीष्म उपस्थितः / तृषितो यः सरोवृन्दं निपीयापि न तृप्यति // 1377 // असितगगनलोष्टुकोष्ठमध्ये स्वरपवनेन तपतुलोहकारः / स्फुटवनकुसुमश्रमोदबिन्दुस्तिमिररिपुं धमतीव लोहगोलम् // 1378 // शिशिरकिसलयप्रणीतशय्याकरपरिवीजिततालवृन्तराजिः / कथमपि जनता तपर्तुतापं लघयति हर्म्यतले स्थितिं विधाय // 1379 // विदलितसितमल्लिकावितानविकसितपाटलपाटलासमूहैः / वनमसित(ते)तरैः शिरीषपुष्पैर्बहुरुचितां विवृणोत्यहो ! तदानीम् // 1380 / / कथयति हिततां जलाशयानां सुभगयतीन्दुरुचिं तमोऽनुविद्धाम् / प्रकटयति तृषां तपर्तुधूत्र्तो विफलितशीतलवारिपानलीलाम् // 1381 // परिकलितपटीरसङ्गरङ्गश्च्युतततकञ्चुकतुल्यपुष्पराजिः / . इह तपसमयः सलूतवातैस्तरुगहनेषु फणीव फूत्करोति / / 1382 // अतुहिनमहसः प्रतापतुष्टा किमु न विवृद्धिमगात् तदा दिनश्रीः / गलितवसनतां च पत्रशाटैः सुभगसमागमसोन्मदा वनश्रीः / / 1383 // एवंविधे ग्रीष्मकाले प्रकर्ष मातुलोऽब्रवीत् / गमनं साम्प्रतं वत्स ! गृहे साम्प्रतमावयोः // 1384 / / प्रकर्षः प्राह न ग्रीष्मे गमनावसरोऽधुना / कालोऽयं दहनोऽत्रैव तिष्ठ मासद्वयं ततः // 1385 // वचनं भागिनेयस्य स्थितः स्वीकृत्य मातुलः / घनाडम्बरिणी प्रावृडायाता तिष्ठतोस्तयोः // 1386 // गर्जन्तः शिखिसम्मदध्वनिभरैः सम्पातिशम्पाङ्कुशा, वेगापातिमिथोमिलधनघटासङ्घघण्टारवाः / मूलोन्मूलितमानिनीजनमनोमानद्रुमश्रेणयो, वाताः शीकरिणः स्फुरन्ति परितः च्योतन्मदा वारणाः // 1387 // चक्षुर्विक्षिपति क्षणं यदि तदा नृत्यकलापीक्षणाद् न प्राप्नोति वने घृति विरहिणी नेत्रे पिधत्ते ततः / तन्नादैश्चकिता श्रुती स्थगयति घ्राणं लतासौरमैमूर्छामृच्छति संवरीतुमसहा झञ्झानिलस्पर्शनम् // 1388 // आक्रन्दन् घनगर्जितेन नितमां धूमायितो दुर्दिनैर्विधुत्पित्तनिबद्धकण्ठकुहरे मूर्च्छन्नभःकर्दमे / अम्भोवाहनिशाचरः परिमिलसन्ध्याभ्ररागच्छलात् , पीतं लोहितमुद्रमत्यतिबहु प्रेयोवियोगस्पृशाम् // 1389 / / प्रोद्यत्प्रौढकदम्बधूलिपटलं चश्चबलाकाध्वजं, प्रच्छन्नेन्दुरवि प्रनर्तिततडित्कुन्तोच्चयं सर्वतः / आबद्धस्फुटगर्जितोरुपटहध्वानं निहन्तुं जगत् , प्रावृट्कालमिषात् तनोति मदनः प्रस्थानलीलोत्सवम् // 1390 // मत्तेव प्रमदा नदी रसभृता च्योतन्महानिर्झरास्तन्यन्ते च कटप्रभेदसुभगाः शैला द्विपेन्द्रा इव / भास्वत्कान्तिभिरिन्द्रगोपपटलैः क्लुप्ताङ्गरागेव भूयॊमात्रैश्च घनागमेन किमहो कस्तूरिकापकिलम् // 1391 // तादृशीं प्रावृषं वीक्ष्य प्रकर्षो मातुलं जगौ / गम्यतामधुना तातसन्निधौ मातुल ! द्रुतम् // 1392 / / . 1. स्फुटगिरिकु // 2. उन्मत्ता इव योषितो रखमृता नवः सनिझरा / /

Page #187
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [चतुर्थः सर्गः पन्थानः शीतलीभूता यतोऽमी गमनोचिताः / भीष्मग्रीष्मातपकृता गता दुर्गमता पथाम् // 1393 // . विमर्शः प्राह मा वादीरिदं यन्नाधुनोचितम् / गमनं ते हि धन्या ये न वर्षासु प्रवासिनः // 1394 // वर्षासु गच्छतो मेघस्तडिद्दण्डैर्निषेधति / स्खलित्वा पतितान् पान्थान् हसन्ति कुटजाः स्फुटम् / / 1395 // ततस्तिष्ठाधुनाऽत्रैव यथेयत्समयं स्थितः / अत्र स्थितस्य ते प्रज्ञापाटवं हि भविष्यति // 1396 // एवमस्त्विति तेनोक्ते स्थित्वा प्रावृषि तौ ततः / तुष्टौ समागतो गेहे दत्तास्थाने शुभोदये // 1397 / / समीपस्थे च तस्यैव भार्यायुक्ते विचक्षणे / नतिं विधाय तो तेषां निविष्टौ शुद्धभूतले // 1398 / / आलिलिङ्ग बलाद् बुद्धिर्विमर्श तत्पतिस्तथा / प्रकर्षोऽपि समालिङ्गय सर्वैरके निवेशितः // 1399 // आघ्राय मूर्ध्नि कुशलं पृष्टः सर्वैः समातुलः / स्पष्टं सर्वं यथा दृष्टं तेषां कथयतः स्म तौ // 1400 // इतश्च मद्य-मांसाथै रसनां लालयन् जडः / त्यक्त्वा लजां च धर्म च घोरं पापमचीकरत् // 1401 // अन्यदा लोलतावाक्यात् पीतमद्यो गलन्मतिः / धिया महाऽजं हन्मीति जघान पशुपालकम् // 1402 / / अजारक्षमजभ्रान्त्या हतं दृष्ट्वा जडो हृदि / दध्यौ लोलतया ग्रस्तस्तृप्तो मांसः परैरहम् / / 1403 // इदं तु मानुषं मांसं मया जिह्वा न भोजिता / तदिदानीं ददाम्यस्यै स्वादमस्यापि वेत्वियम् // 1404 // ततः संस्कृत्य तद् दत्तं तेन सा मुदिताऽजनि / खादन् लोलतयाऽन्यान्यजनान् जातः स राक्षसः // 1405|| ततो बन्धविहीनोऽसौ बालैरपि च निन्दितः / जातः पराभवस्थानं श्वाऽलर्क इव सर्वतः // 1406 // जिघांसुर्मानुषान् रात्रावन्यदा लोलताऽन्वितः / प्रविवेश गृहं चौर इव शूरकुटुम्बिनः // 1407 / / सुप्तं तत्सुतमादाय दृष्टः शूरेण निस्सरन् / क्रोधान्वेनाऽथ बद्भवाऽसौ निहतो यातनाशतैः // 1408 // वृत्तान्तं तमवेत्यापि प्रभाते जडबन्धुभिः / दूरीकृतायशःपूरे शूरे क्रूरं न चिन्तितम् // 1409 / / विदन्निदं जडस्याऽथ रसनालालने फलम् / विचक्षणो विरक्तोऽस्थाद् यावत् तौ समुपागतौ // 1410 // ततः प्रोक्तवति व्यक्तं मूलशुद्धिं विचक्षणे / रसनां त्यक्तुकामः सन् बभाषे पितरं प्रति // 1411 // तात ! या रसना पुत्री रागकेसरिमन्त्रिणः / जडे दृष्टविपाकां तां त्यक्तुमिच्छामि साम्प्रतम् // 1412 / / ततः शुभोदयः प्राह प्रियेयं तव विश्रुता / रसना सर्वथा तस्मान्नाकाले त्यागमर्हति // 1413 // ततो मोच्या क्रमेणेयं साध्वाचारभृता त्वया / विवेकशिखरस्थेन निर्वाह्या विधिनाऽधुना // 1414 // ततो विचक्षणः प्राह दूरे तात ! स पर्वतः / कथं स्याद् गमनं तत्र कुटुम्बसहितस्य मे // 1415 // शुभोदयोऽब्रवीदेनं विमर्शः प्रवराञ्जनात् / इहैव दर्शयत्यदि तच्चिन्तेयं न युज्यते // 1416 / / प्रकर्षोऽप्यब्रवीत् तातवचने नात्र संशयः / मयाऽनुभूतमेतस्य सिद्धाञ्जनविजृम्भितम् // 1417 // यावन्न विमलालोकं प्रयुङ्क्तेऽयं वराञ्जनम् / दूरस्थाः प्रतिभासन्ते तावदद्रिपुरादयः // 1418 // भान्ति शैलादयोऽभ्यणे दत्ते त्वस्मिन् वरानने / ततो विचक्षणेनोक्तो विमर्शो देहि मेऽञ्जनम् // 1419H ततो विचक्षणायादाद् विमर्शोऽखिलमञ्जनम् / ततो विचक्षणोऽद्राक्षीत् सर्व तदुपयोगतः // 1420 // ततो विचक्षणो युक्तो नरेन्द्रनरवाहनः / शुभोदयेन तातेन तथा चारुतयाऽम्बया // 1421 // 1. विचक्षणो मूलशुद्धि विमर्शे प्रोक्तवत्यथ रसनां //

Page #188
113 श्लो० 139.3-1451 ] वैराग्यरतिः / शालकेन विमर्शेन बुद्धया च प्रियभार्यया / प्रकर्षेण च पुत्रेण वने वदनकोटरे // 1422 // स्थितया रसनापत्न्या सर्वथा सकुटुम्बकः / यक्त्वैकां लोलताचेटों प्राप्तो गुणधरान्तिकम् // 1423 // नीत्या प्रवाजितस्तेन साध्वाचारं च शिक्षितः / स्थापितः स्वपदे तेन सूरिणा रसनाजयी // 1424 // सोऽहमेव महाराज ! ते चामी मुनयोऽनघाः / विवेकादिस्थिता एवाऽन्यत्रस्था अपि तत्वतः // 1425 // अयं वैराग्यहेतुर्मे प्रव्रज्येयं ममेदशी। भार्यादोषाल्ललौ दीक्षां यो न तां सर्वथा जहौ / / 1426 // तस्यास्तु कीदृशी दीक्षा जैनलिङ्गप्रभावतः / सकुटुम्बोऽप्यहं पूज्यो भवामि भुवि केवलम् // 1427 // इमां विचक्षणाचार्यवाचमाचम्य पार्थिवः / दध्यो स्ववृत्तकथनाद् मोहः पूज्येन मे हतः // 1428 // अहो ! भगवतो वाचोविन्यासः कोऽप्यनुत्तरः / अहो ! विवेकिभावोऽहो ! सुदृष्टपरमार्थता / / 1429 / / ज्ञाततद्वाक्यगर्भार्थः पार्थिवोऽभिदधे ततः / यादृशं तव सम्पन्नं गुणपूतं कुटुम्बकम् // 1430 // जैनलिङ्गे स्थिते यादृग् गृहीत्वं पोषयन्निदम् / तादृशः पुण्यसम्भारभाजनं नापरो भुवि // 1431 // रसना दुर्जया लोके येनाकिञ्चित्करी कृता / लोलता निगृहीता च स त्वं दुष्करकारकः // 1432 // अन्येषामपि वृत्तान्तो येषामीदगजायत / ते धन्यास्ते महात्मानो वन्द्यास्ते नाकिनामपि // 1433 // अन्येषां भगवनीदृक् सम्पन्नं शमिनां न वा / सूरिर्जगावभूदीदृग् वृत्तान्तः सर्वसाधुषु // 1434 // नृशार्दूल ! तवापीदृग् वृत्तान्तः सम्भवत्ययम् / मादृशैर्यत्कृतं तच्चेत् करोषि प्रगुणाशयः // 1435 // श्रुत्वेदं पार्थिवो दध्यौ सम्यग्भगवतोदितम् / स एव प्रभुतामेति दोामुत्सहते हि यः // 1436 / / प्रोवाच गलितानिष्टपुण्यपापाणुसञ्चयः / दीयतामधुना दीक्षा योग्यता यदि मे भवेत् // 1437 // सुरिणोक्तं महाराज! चारु चित्ते विनिश्चितम् / अलं कालविलम्बन भवे भूरिभयाकरे // 1438 // निशम्येदं वचो ध्यातं राज्ञा दीक्षां जिघृक्षुणा / सुतः को मम योग्योऽस्ति राज्ये कं स्थापयाम्यहम् ? // 1439 // अथागृहीतसङ्केते तेनाऽहं रिपुदारणः / विस्फारितदृशा दृष्टो निषण्णस्तत्र निर्धनः / / 1440 // इतः कृशशरीरोऽपि मनाक पुण्योदयोऽस्फुरत् / मन्मित्रं तेन तातस्य मयि प्रत्यागतं मनः // 1441 // दध्यौ बहिष्कृतो योऽभूत् स एष रिपुदारणः / जगाम शोच्यतां हीदं न युक्तं सुतभर्त्सनम् // 1442 // एनं राज्येऽभिषिच्याथ दीक्षां गृण्हामि निर्मलाम् / ततश्चाहूय तातेन स्वोत्सङ्गेऽहं निवेशितः // 1443 // पृष्टः सूरिश्च तातेन भदन्त ! भवतामयम् / विदितः सुकुलेऽप्यस्मिन् कुतोऽनर्थोच्चयोऽजनि // 1444 // सूरिणोक्तं महाराज ! न दोषोऽस्य तपस्विनः / शैलराज-मृषावादावस्याऽनर्थस्य कारणम् / / 1445|| तातेनोक्तं कदैताभ्यां वियोगोऽस्य भविष्यति / सूरिराह गते भूरिकाले शुद्धाशयानपात् // 1446 // मृदुता-सत्यते नाम शुभे सम्प्राप्य कन्यके / शैलराज-मृषावादौ त्यस्यत्ययमसंशयम् / / 1447 // चिन्तयिष्यति तेनाऽन्यः कश्चिदस्य प्रयोजनम् / साम्प्रतं मोहमृत्सृज्य स्वाभीष्टं भूप! साधय // 1448 // ततो गुरुगिरा ज्ञात्वा. मामशक्यप्रतिक्रियम् / स्वकार्यसाधनोद्युक्तः प्राज्ये राज्येऽभिषिच्य माम् // 1449 / / विचक्षणगुरोः पार्श्वे निष्क्रान्तो नरवाहनः / बहिर्देशेषु तेनामा व्यहार्षीदद्रिगोऽपि सः // 1450 // शैलराज-मृषावादी प्रवृद्धौ राज्यसम्पदा / ममाऽपि तद्वशान्नीतं जगत् तृणतुलां मया // 1451 // . .

Page #189
__ महोपाध्यायश्रीयशोविजयातिविरचिता [पः मार्ग खि H संस्तूयमानस्य निन्यमानस्य धीधनैः / गतानि कतिचिद वर्षाण्येवं राज्यभुजो मम // 1452 // इतश्च महसां धाम रिपुग्रामहुताशनः / चक्रवर्त्यनयच्चान्ततपनस्तपनोऽजनि // 1453 // स समग्रबलोपेतः पृथ्वीदर्शनकाम्यया ? / सिद्धार्थनाम्नि नगरे भ्रमंस्तत्र समाययौ // 1454 // अहं नयज्ञैर्विज्ञतस्ततो मन्त्रिमहत्तमैः / आयातस्तपनश्चक्री तदयं देव ! पूज्यताम् // 1455 // पूज्योऽयं सर्वभूपानां पूर्वजैस्तव पूजितः / तब पूजयितुं योग्यो गृहायातो विशिष्य च // 1456 // शैलराजहतेनाथ मया तान् प्रति भाषितम् / को नाम तपनो ? यस्य कुर्वे पूजामहं जड़ाः ! // 1455|| ते प्राहुर्देव ! मा वादीरिमां वाचमकुर्वता / पूजामस्य त्वया छिन्नः कुलक्रममहातरुः // 1458 // राजनीतिः परित्यक्ता नीताः प्रकृतयः क्षयम् / राज्यसौख्यलता दग्धा वयं सर्वेऽपकर्णिताः // 1459 // इत्युक्त्वा पतिताः सर्वे दक्षाश्चरणयोर्मम / मनाक् शुष्कं तदा शैलराजीयं मे विलेपनम् // 1460 // केवलं संज्ञितो भद्रे ! मृषावादेन पाप्मना / ततो मग्रोक्तं नेदानी ममोत्साहः प्रवर्त्तते // 1461 // प्रतिपत्तिं कुरुध्वं तद् गत्वा यूयं यथोचिताम् / पश्चादहं समेष्यामि दत्तास्थाने च राजनि // 1562 // ' ततो महत्तमाः सर्वे तपनाभिमुखं गताः / चराः सन्त्यस्य भूयांसो विचित्राः सर्वतोमुखाः // 1463 // वर्ण-स्वर-तिरोधान-वेष भाषादिवेदिनः / तेभ्यो ह्येकेन विज्ञातो वृत्तान्तोऽयमन स्फुटम् // 1464 // उक्तश्च सार्वभौमाय मन्त्रिणोऽथ महत्तमाः / समागतास्तस्य चक्रुः प्रतिपत्ति गरीयसीम् // 1165 // प्राभृतानि महा_णि ढोकयामासुरादरात् / रिपुदारणवार्ता च पृष्टाऽऽस्थानस्थचक्रिणा // 1466 // ते प्रोचुर्देवपादानां प्रसादात् कुशलीतराम् (?) / देवपादान समानन्तुमायाति रिपुदारणः // 1467|| तैरथाऽऽहायका मुक्ता ब्रूत नायामि सर्वथा / शैलराज-सृषाबादवशेनोक्तं मया तु तान् // 1468 // आहायकोक्तमाकर्ण्य तत्ते मन्त्रिमहत्तमाः / जाताः सोद्वेगवैलक्ष्याः परस्परमुखेक्षिणः // 1469 // विज्ञाय तपनश्चक्री तदाकुतमदोऽवदत् / धीरा भवत भो लोका ! नात्र दोषोऽस्ति कोऽपि वः // 1470 // मोच्यस्त्ववस्तुनिर्बन्धो नोचितोऽयं नृपश्रियः / शिक्षयामि स्वयं ह्येनं ज्ञातदुःशीलचेष्टितम् // 1471|| युष्मादृशपदातीनां नायकोऽयं न शोभते / मरालानामिव ध्वासो द्विपानामिव शूकरः // 1472 / / मयि सर्वैश्च्युतस्नेहैस्ततो मन्त्रिमहत्तमैः / प्रमाणं देवपादानामाज्ञा न इति भाषितम् // 1473 // चक्रभृन्मान्त्रिकं प्राह ततो योगेश्वराभिधम् / गत्वा विनाटनीयोऽयं बहुधा कृतकर्मभुक् // 1474 // योगेश्वरी मदभ्यर्णमायातोऽथ भटान्वितः / शैलराज-मृषावादधृष्टं मां स निरीक्षत // 1475 / / उत्प्रासनपरैः खिऑर्वेष्टितं मां मुखेऽथ सः / योगेश्वरो योगचूर्णमुष्टया निहलवान् भृशम् // 1476 / / तत्प्रभावात् क्षणेनाऽभूत् प्रकृतेमें विपर्ययः / महागह्वरगस्येव जाता हृदयशून्यता // 1477 // ताडितोऽहं ततस्तेन सञ्जातं मे भयं महत् / पसितस्तत्पदे दीनो नष्टः पुण्योदयस्तदा // 1478 // शैलराज-मृघाबादौ तिरोभूतौ ततः कृतः / सन्मनुष्यैर्यथा आतो मषीपुण्डूकचर्चितः // 1479 // कृततालारवैस्तैश्च रासमध्येऽवतारितः / प्रवृत्ता नाटयन्तो मां रासं दातुं त्रितालकम् // 1980 // 1. वेत्रलतमा सेनाहं भयविहलः /

Page #190
प्रलो० 1452-1492] वैराग्यरतिः। गाढपार्णिप्रहारैर्मी निघ्नन्तो रासकुण्डके / निन्युश्चक्रिसभां रासं ददानास्ते त्रितालकम् / / 1481 // विशिष्य नाटयामासुर्बुवकोच्चारपूर्वकम् / पादेषु पातयन्तो मां सर्वेषां तत्र ते मुहुः // 1482 // जातं प्रहसनं भूरि प्राप्तुं योग्योऽयमीदृशीम् / दशामिति प्रवृत्तश्च जनवादः पदे पदे // 1483 // ततोऽहं नाटितो बाढं प्रणमन्नन्त्यजानपि / उन्मादादवशो जातस्तपनेन च भूभुजा // 1484 // राज्ये मे स्थापितो भ्राता कनिष्ठः कुलभूषणः / गाढपार्णिप्रहारश्चापतद् रक्तं ममोदरे // 1485 // जीर्णकभववेद्याऽथ गुटिकाऽन्या ममाऽर्पिता / भवितव्यतया नीतः सप्तमं नरकं ततः // 1486 // त्रयस्त्रिंशत्सागरायुस्रोटितौ वज्रकण्टकैः / सोढदुःखस्ततो नीतः पञ्चाक्षपशुपत्तने // 1487 / / सप्तापि पाटकानेवं भ्रामितो व्यवहारतः / नरके विकलैकाक्षनृगतिष्वप्यनन्तशः // 1488 // सर्वस्थानेषु हीनाऽभूजाति, निन्दितं कुलम् / अलाभमूर्खतादौःस्थ्यसन्तापैश्च कदर्थितः / / 1489 // अन्यदा भवचक्रेऽहं भवितव्यतया कृतः / मनुष्यो मध्यमगुणस्तुष्टा चेयं ममोपरि // 1490 // आविर्भाव्य पुनः पुण्योदयमित्रमियं जगी / गच्छाऽऽर्यपुत्र युक्तस्त्वं वर्धमानपुरेऽमुना // 1491 // परिविगलितां दृष्ट्वा प्राच्या गुटी भववासिकामियमथ ददावन्यां धन्याशयास्य तपस्विनः / असुखजलधि तीर्खा यस्याः स्फुटादनुभावतः, कुशलकलितामेष प्रौढां यश:श्रियमाप्स्यति // 1492 // // इति वैराग्यरतौ चतुर्थः सर्गः / /

Page #191
// पञ्चमः सर्गः // अथास्ति स्वस्तिकलितं बहिरङ्गमनोहरम् / वर्धमानपुरं प्रौढैवर्धमानं महोत्सवैः // 1 // चारुलीलागतिर्यत्र सदानो विलसत्करः / जनवर्गो महाध्वानो धत्ते स्तम्बेरमश्रियम् / / 2 / / तत्र प्रत्यर्थिकान्ताश्रुधारासिक्तयशोद्रुमः / भूपोऽभूद् धवलो नाम भीमकान्तगुणाश्रयः // 3 // तस्याऽऽसीत् कमलाजैत्री देवी कमलसुन्दरी / तस्या गर्भे समुद्भूतः सुतोऽस्ति विमलाभिधः // 4 // बालकालेऽपि यः स्पृष्टो न धन्यो बालचेष्टितैः / महाहर्म्यस्थित इव प्रावृट्कालेऽपि कर्दमैः // 5 // तत्रैवाऽभूत् पुरे श्रेष्ठी सोमदेवो महाधनः / लावण्यनिलयस्तस्य भार्या कनकसुन्दरी // 6 // कुक्षौ प्रवेशितस्तस्या अहं पुण्योदयान्वितः / भवितव्यतया काले सा मां प्रासूत हर्षिणी // 7 // जातः पुत्रो मयेत्येषाऽभिमानं हृदये दधौ / तदा दृष्टोऽन्तरङ्गत्वाजातः पुण्योदयोऽपि हि // 8 // . . . विहितः सोमदेवेन सुतजन्ममहोत्सवः / वामदेव इत्याख्यां द्वादशेऽह्नि चकार मे // 9 // अद्राक्षं व्यक्तचैतन्यं प्राप्तोऽहं मानुषत्रयम् / द्वौ नरौ ललनामेकां वक्रां शक्रायुधाकृतिम् // 10 // तत्रैको मां समालिङ्गय स्नेहादित्थमभाषत / मित्र ! प्रत्यभिजानीषे न वा ? नेति मयोदितम् // 11 // ततः शोकातुरः सोऽभूद् मयोक्तं किं नु शोचसि ? / स प्राह चिरदृष्टोऽपि यत् त्वया विस्मृतो भृशम् // 12 // मयोक्तं कुत्र दृष्टोऽसि ? साऽब्रवीद् बहवोऽभवन् / पुरेऽसंव्यवहाराख्ये मादृशास्ते वयस्यकाः // 13 // न व्यक्तोऽहं सखाऽभूवं तदैकाक्षादिषु भ्रमन् / पञ्चाक्षपशुसंस्थाने यदाऽभूः संज्ञिगर्भजः // 14 // तदा तेऽहं सखाऽभूवं तिरोभूतो न लक्षितः / अनन्तशः परिभ्रम्य ततोऽनन्तेषु धामसु // 15 // नरवाहनराजस्य नन्दनो रिपुदारणः / त्वं सिद्धार्थपुरे जातस्तदाऽहं लक्षितस्त्वया // 16 // सम्वाऽहं ते मृषावादो ललितोऽसि मया सह / अत्यन्तकुशलोऽभूस्त्वं मम प्रेमानुभावतः // 17 // पृष्टश्चाहं त्वया तेऽभूत् कुतः कौशलमीदृशम् ? / मयोक्तं भगिनी मेऽस्ति मायाख्या तत्प्रसादतः // 18 // त्वयोक्तं दर्शनीया मे साऽऽत्मीया भगिनी त्वया / प्रतिपन्नं वचस्तच्च तावकीनं मया तदा // 19 // तदेषोऽत्र पुरस्कृत्य भगिनीमहमागतः / स्मरंस्तद्वचनं शोके हेतुर्मे त्वदुपेक्षणम् // 20 // मयोक्तं भद्र ! वृत्तान्तं व्यक्तं नैनं स्मराम्यहम् / तथापि स्मरतो नेत्रे स्वदर्शनविकस्वरे // 21 // तन्न शोकस्त्वया कार्यो ज्ञेयोऽहं प्राणसन्निभः / तेनोक्तमियता सिद्धं मम सर्व प्रयोजनम् // 22 // . दर्शिताऽऽमीयभगिनी मायेति भुवि विश्रुता / प्रियनाम्ना बहुलिका कार्याऽऽज्ञाऽस्याः सदा त्वया // 23 // अहं तिरोभविष्यामि नास्ति मेऽवसरोऽधुना / अस्यां स्थितायां ज्ञेयस्तु स्थितोहं परमार्थतः // 24 // कनिष्ठोऽयं मम भ्राता युक्तस्तव सखाऽधुना / स्तेयाख्याऽभूत् पुरा छन्नः प्रादुर्भूयाऽधुनाऽऽगतः // 25 // द्रष्टव्योऽहमिव स्नेहात् तदयं प्रियबान्धवः / मयोक्तं मे स्वसा या ते त्वद्भ्राता मम बान्धवः / / 26 / / तिरोभूतो मृषावादस्ततः प्रमुदितस्वरम् / भगिनी-भ्रातरौ प्राप्य तौ ममोल्लसितं मनः // 27 // .

Page #192
श्लो० 1-57 ] वैराग्यरतिः। 117 विप्रतार्य जगत् सर्वं मुष्णन् परधनं ततः / जातोऽहं निघृणः शङ्कारहितः क्रूरचेष्टितः // 28 // लोकेषु लघुतां प्राप्तस्ततोऽहं तृणतूलवत् / इतश्च या क्षितिभुजो भार्या कमलसुन्दरी // 29 // साऽभूत् कनकसुन्दर्याः सखी प्रियतमा ततः / सखा मे मातृसम्बन्धाद् विमलोऽभूद् नृपात्मजः // 30 // स्नेहभृत् साध्यहीनोऽपि निर्व्याजोऽभूत् सखा स मे / चन्द्रमङ्क इवाऽहं तु विमलं समलः श्रितः // 31 // शाठ्याशाठ्यभृतोरेवमावयोर्यान्ति वासराः / सह क्रीडाविनोदेन प्रथितप्रतिबन्धयोः // 32 // कौमारस्थोऽथ विमलो जग्राह सकलाः कलाः / तारुण्यं प्राप लावण्यसुधारसतरङ्गितम् // 33 // मया सहाऽन्यदा प्राप्तः स क्रीडानन्दनं वनम् / ताल हिन्ताल-मालूर-नाग-पुन्नागराजितम् // 34 // विलसत्केतकी-जाति-चन्दना-गरु केसरम् / सहकारलता-स्फारद्राक्षामण्डपमण्डितम् // 35 // कयोश्चिद् ध्वनिरायातो नूपुरारावमिश्रितः / अत्रान्तरे स्फुटं तत्र श्रवःपुटकुटुम्बिताम् // 36 // कस्याऽयं ध्वनिरित्याह- विमलः प्रति मां ततः / मयोक्तं न श्रुतः सम्यग् गत्वा निर्गीयतां पुरः // 37 // स्वीकृत्य तद्गते स्तोके भूभागे पदपद्धतिः / दृष्टाऽङ्किता रथा-ऽम्भोज-चक्रा-ऽङ्कुश-झपादिभिः // 38 // ततो मामाह विमलः श्रेष्ठं नृमिथुनं ह्यदः / सामान्यमा नेदृक्षा न स्पृशन्ति भुवं सुराः // 39 // . गत्वाऽग्रतस्ततो दृष्टं मिथुनं तल्लतागृहे / निलीनौ शङ्करभयात् प्रत्यक्षौ रति-मन्मथौ // 40 // निरूप्याऽपसृतावावामदृष्टौ तेन किञ्चन / अत्रान्तरे नरौ दृष्टावायान्तौ व्योम्नि भीषणौ // 41 // . . लतागृहोपरि प्राप्तावुद्गीर्णासी क्षणेन तौ / तत्रैकः प्राह रे लज्जाविहीन पुरुषाधम ! // 42 // न नश्यतोऽपि मोक्षस्ते स्मर तेनेष्टदेवताम् / लतागृहस्थस्तच्छ्रुत्वा संस्थाप्य ललनां नरः // 43 // निष्कृष्टाऽसिः करालभूरुत्पपाताऽस्य संमुखम् / तस्य ताभ्यां समं घोरं खड्गयुद्धमभूत् तदा // 44 // प्रविष्टुमैहत तयोर्नर एको लतागृहम् / शरणं विमलस्यागाद् भीता बालाऽथ सा भृशम् // 45 // तां ग्रहीतुं स पुरुषस्तत्रागाद् वनदेवता / व्योम्नि तं स्तम्भयामास कुमारगुणरागिणी // 46 // विस्फारिताक्षश्चित्रस्थ इवागात स विलक्षताम् / जितो मिथुनकेनाऽथ द्वितीयः पुरुषोऽद्भतम् // 47 // नष्टुं प्रवृत्तं तं दृष्ट्वा यियासुः पृष्ठतोऽपि न / शशाक स्तम्भितो गन्तुं वारिबद्ध इव द्विपः // 48 // उत्तम्भितोऽथ तं ज्ञात्वा वनदेवतयाऽऽशयम् / अनुगन्तुं प्रवृत्तोऽन्यौ लचितौ दृष्टिगोचरम् // 49 // . गतस्तदनुमार्गेण प्रययौ सोऽप्यदर्शनम् / प्रललाप ततो बाला काऽऽर्यपुत्र ! गतिस्तव ! // 50 // संस्थापिता कथञ्चित् सा मया च विमलेन च / अथाऽऽयातो जितरिपुर्वेगाद् मिथुनको नरः // 51 // तं दृष्ट्वाऽमृतसिक्तेव सा मुदं प्राप बालिका / निखिलस्वीयवृत्तान्तस्तया तस्मै निवेदितः // 52 // ततो नत्वा स विमलं पुरुषो मुदितोऽब्रवीत् / बन्धुर्धाता पिता मे त्वं दयिता येन रक्षिता // 53 // प्रेष्योऽहं तव तद् ब्रूहि किं करोमि समीहितम् ? / विमलः प्राह शक्त्या ते धृतेयं तत्र के बयम् // 54 // कोऽयं कथय वृत्तान्तो महद् मेऽत्र कुतूहलम् / स प्राह तन्निषीदेयं कुमार ! महती कथा // 55 // स्थिता लतागृहे सर्वे विमलं प्रति सोऽब्रवीत् / रम्ययाम्योत्तरश्रेणिरस्ति वैताढ्यपर्वतः // 56 // पुराणि तत्र विद्यन्ते पञ्चाशत् षष्टिरेव च / तत्रास्ति दक्षिणश्रेण्या पुरं गगनशेखरम् // 57 / /

Page #193
198 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता महोपाध्यायश्रीयशाव [पञ्चमः सर्गः तत्राऽभूदरिवक्त्राब्जचन्द्रो भूपो मणिप्रमः / तस्य देवी च केनकशिखा सद्गुणशालिनी // 58 // तस्याः पुत्रोऽभवद् भूरिभाग्यभृद् रत्नशेखरः / पुत्र्यौ पुण्यान्विते रत्नशिखा-मणिशिखे तथा // 59 / / तत्र रत्नशिखा दत्ता मेघनादस्य भूभुजः / सितप्रभस्य च मणिशिखा लावण्यदीर्घिका // 60 // जातो रत्नशिखा-मेघनादयोरहमङ्गमः / रत्नचूड इतीदं मे नाम रम्यं प्रतिष्ठितम् // 61 // जातावुभौ मणिशिखा-सितप्रभसुतौ पुनः / अचलश्चपलश्चेति रसिकान्ताह्वया तथा // 62 / / रत्नशेखरभार्याऽभूत् तत्पुत्री चूतमञ्जरी / चक्रुः सर्वाण्यपि क्रीडां बाल्येऽमूनि सहाद्भुताम् // 63 / / कुमारभावं प्राप्तानि गृहीताः सकला: कलाः / इतश्च चन्दनो नाम प्रसिद्धः सिद्धपुत्रकः // 64 // बालमित्रं दधद् रत्नशेखरस्याऽस्ति कौशलम् / जैनागमे निमित्ते च ज्योतिषे मन्त्रलक्षणे // 65 // जैनधर्मरतः सङ्गात् सस्याऽभूद् रत्नशेखरः / धर्म सोऽपि पितुर्मेऽद्राद् भगिन्योर्मह्यमेव च // 66 // इतश्च चन्दनेनाऽहं निर्दिष्टः प्रेक्ष्य लक्षणम् / यदयं दारको बिद्याचक्रवर्ती भविष्यति // 67 // ततः साधर्मिकोऽयं सल्लक्षणश्चेति मातुल: / ममेमां प्रददौ चूतमनरी रत्नशेखरः // 68 // ततो नितान्तमचल चपलौ कुपितौ मयि / न शक्नुतोऽभिभवितुं छिद्राणि मम पश्यतः // 6 // .. मया तस्य बलं ज्ञातुं प्रयुक्तो मुखरश्वरः / आगत्याऽऽहं स लब्धाऽऽभ्यां काली विद्या कुतश्चम / / 70 // गतौ तत्साधनार्थं तो कुत्रचित् विधितत्परौ / मयोक्तं तौ यदाऽऽयातो वक्तव्यं भवता सदा // 71 // तेनाऽद्य प्रातरुक्तं तौ सिद्धविधौ समागतौ / दुष्टथीमन्त्रयन्नेवमचलश्चपलं जगौ // 72 // योद्धव्यं रत्नचूडेन साई सत्ववता मया / भवता हरणीया च तरसा रत्न(धूत)मञ्जरी // 73 // श्रुत्वेदं च मया ध्यातं निराकार्याविमौ मया / सविद्यौ न पुनर्मातुःष्वसुः पुत्रौ वधोचितौ / / 74 // दुःशीलश्चपलश्चायं गृहीत्वा चूतमञ्जरीम् / विनाशयेद् यदि तदा ध्रुवं स्याल्लाघवं मम // 7 // न चान्योऽस्ति सहायो यस्त्रायते चूतमञ्जरीम् / ततोऽपक्रमणं श्रेय इति निर्गत्य मन्दिरात् / / 76 // क्रीडानन्दनमायातो गृहीत्वा चूतमञ्जरीम् / मयेदं बहुशो दृष्टं तल्लीनोऽत्र लतागृहे / / 17 / / तावदेवानुमार्गेण तावायातो दुराशयो / अचलेनाहमाहूतः स च युद्धे मया जितः / / 78 // स मयोत्तेजितो वाक्यैः खरैर्नष्टोऽनुगच्छता / वलित्वा सम्मुखं लग्नो योद्धं बद्धो मया बलात् // 79 // आस्फोटितस्ततः प्राप चूर्णिताङ्गः कदर्थनाम् / गलितं पौरुषं दैन्यं जातं विद्या ययुर्लयम् // 8 // मया ध्यातं तथा जातं यथा न पुनरेत्यसौ / हतं मुष्टया परं व्योम कण्डिताश्च तुषा मया // 81 // अस्याहं पृष्ठतो लग्नो यत् त्यक्त्वा चूतमञ्जरीम् / मरिष्यति भियैवैषा चपलो वा हनिष्यति // 82 // यद् वा हृत्वैव तां बालां गतो दुष्टः स कुत्रचित् / ततोऽधुना क यातीति विचिन्त्य वलितो द्रुतम् // 83 // दृष्टः सम्मुखमागच्छंश्चपलश्चिन्तितं मया / आगतः किमयं किं सा न दृष्ठा चूतमञ्जरी // 84 // किं वा रतममिच्छन्ती रुषाऽनेन निपातिता ? / जोवस्यां स्वबशायां वा तस्यां मास्याऽऽगतिर्भवेत् // 85 / / यावच्च चिन्तयाम्येवं चपलस्तावदागतः / लग्नं युद्धं मया सोऽपि बवैवाऽऽस्फोटितो भुवि // 86 // ततः किं सा मृता किं वा नष्टा लीनाऽथवा क्वचित् / किं वाऽन्यवशतां प्राप्त्यनेककुविकल्पभाग-॥४७॥

Page #194
प्रसी०५६-११७ ] वैराग्यरतिः। प्राप्तोऽहमिममुद्देशं दृष्टा प्रियतमा ततः / उल्ललास मनश्चिन्ता गता रोमाञ्चितं(ता) तनुः // 88 // माहात्म्यं मे सवृत्तान्तं कथितं चानया तव / रक्षितं जीवितं तन्मे रक्षता मत्प्रियां त्वया // 89 // तद्दीयतां ममादेशो विधायानुग्रहं मयि / येनायं कुरुते दासो यथाशक्ति प्रियं तव // 9 // विमलः प्राह हे धीर ! कृतज्ञजनशेखर ! / सम्भ्रमेणालमधिकं न मे त्वदर्शनात् प्रियम् // 91|| दर्शनादेव सुहृदामुद्गिरन्ति मुदं बुधाः / कुमुदा-ब्धि-चकोराणां किमन्यत् कुरुते विधुः // 92 // विमलोक्तमिति श्रुत्वा रत्नचूडो व्यचिन्तयत् / अर्थदेषु हि नार्थित्वं सत्सु कल्पद्रुमेष्विव // 93 // विना प्रत्युपकारं च नास्य मे चित्तनिर्वृतिः / धत्ते तापं रसं दातुं द्रुमेष्वात्तरसो रविः // 94 // रत्नं करतले तेन मत्वेति प्रकटीकृतम् / निर्मलं वर्णसङ्कीर्णं नीलाद्यप्रविभागतः // 95 // बद्धेन्द्रकार्मुकं दिक्षु प्रभाजालैः प्रसृत्वरैः / अखिलग्रहधामेव पिण्डितं सर्वकार्यकृत् // 96 // प्रदर्शयित्वा(?) तद् रत्नचूडोऽथ विमलं जगौ। कुमार ! सर्वरोगन्नमिदं दारिद्रयनाशनम् // 9 // दत्तं तुष्टेन देवेन मम चिन्तामणिप्रभम् / अनुग्रहं कुरु व्यक्तं तदस्य ग्रहणेन मे // 98 // विमलः प्राह पूतात्मन! न कार्योऽत्राग्रहस्त्वया / हन्यतां चेतसो दन्यं मुच्यतां मतिसम्भ्रमः // 19 // शोभतेऽदस्तवाभ्यणे केशवस्येव कौस्तुभः / अतः सङ्गोप्यतां सम्यग् भावतो दत्तमेव ते / / 100 // तदोक्तं चूतमञ्जर्या तृष्णाहीनोऽपि नार्हसि / कर्तुमस्यार्थनाभङ्गं मयूरस्येव वारिदः // 101 // यावत् किमुत्तरामीति धत्तेऽथ विमलो हृदि / तावद् वस्त्राञ्चले बद्धं रत्नचूडेन तस्य तत् // 102 // शुशुभे तच्च तादृक्षं प्राचीगर्भस्थभानुवत् / बहिः प्रसृत्वरज्योतिः प्रच्छन्नमपि भास्वरम् // 103 / / तन्मनस्तरलं नाभूद् रत्नं लब्ध्वाऽपि तादृशम् / शशाङ्करत्नमासाद्य व्योम क्षुभ्यति नाब्धिवत् // 104 // दृष्ट्वाऽथ हर्षनिर्मुक्तं विमलं विगतस्पृहम् / तद्गुणैर्भावितश्चित्ते रत्नचूडो व्यचिन्तयत् // 105 // अहो ! माहात्म्यमस्योचैरहो ! निःस्पृहताऽतुला / स्यादीदृशे मनोरल्ने रत्नैरन्यैः किमस्य वा ? // 106 // सखायमस्य पृच्छामि तत् कत्योऽयं कुमारकः ? / किमस्य नाम गोत्रं च ? किमुद्दिश्येह चाऽऽगतः ? // 107 // पृष्टोऽहं रत्नचूडेन धृत्वैकान्तेऽखिलं ततः / " मयोक्तं धवलस्यायं वर्धमानपुरेशितुः // 108 / / भूपतेर्विमलः पुत्रः क्रीडानन्दनमुच्चकैः / सुरम्यं जनवादेन श्रुत्वा द्रष्टुमिहागतः // 109 // शुश्राव युवयोः शब्दं मित्रेणाऽत्र मया युतः / भूभागमागतेनाग्रे दृष्टा च पदपद्धतिः // 110 // तया नृमिथुनं ज्ञातं युवां दृष्टौ लतागृहे / अवदानं तवाप्यस्य ततो व्यक्तमनन्तरम् // 111 // आह्वादकोऽयं बन्धूनां रुच्योऽयं सर्वदेहिनाम् / स्पृहणीयोऽपि शमिनां श्लाध्यश्च विदुषामपि // 112 // नानेन प्रतिपन्नं च किंचनाद्यापि दर्शनम् / तच्छ्रुत्वा रत्नचूडेन चिन्तितं शुद्धचेतसा // 113 // प्रदर्शयामि भगवद्विम्बमस्य मनोहरम् / कृतः प्रत्युपकारः स्यादित्थमस्य मयोचितः // 114 // अथासौ विमलं प्रोचे कुमारेह पि(मा)तामहः / मणिप्रभो ममायातस्तस्येदं रुचितं वनम् // 115 // समागमकृते विद्याभूतामिह पुनः पुनः / बिम्बं युगादिनाथस्य कृत्वा चैत्यं प्रतिष्ठितम् // 116 // प्रणामार्थमतस्तस्य बहुशोऽहमिहागतः / तद् द्रष्टुमर्हति भवान् ममाऽनुग्रह कृत् ततः // 117 //

Page #195
120 महोपाध्यायश्रीयशोधिजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः जगौ तथेति विमलो रत्नचूडो ज़हर्ष च / ततो वयं भवध्वंसिभवनाभिमुखं गताः // 118 // घटितं स्फटिकैदृष्टं राजितं स्वर्णराजिभिः / ज्वलदौषधिरूप्याद्रिशृङ्गाभं भगवद्गृहम् // 119 // सङ्क्रान्तैः काञ्चनस्तम्भैः स्वच्छस्फटिककुट्टिमे / दधत् क्षीगब्धिनिर्मग्नमन्थाद्रिव्रजविभ्रमम् // 120 // मुक्तावचूलैः स्तम्भस्थैर्विद्रुमद्युतिमिश्रितैः / हसत् पूर्वाद्रिशङ्गस्थसन्ध्या रक्तविधुश्रियम् // 121 // अवचूलस्थवैडूर्यत्विव्याप्तसितचामरैः / भवकण्ठप्रभापीनगङ्गापूरश्रियं हरत् // 122 // सितचामरसौवर्णदण्डविपिङ्गदर्पणैः / स्वधुनीभृद्भवजटास्फुटेन्दुद्युतिचित्रकृत् // 123 // मणिहारैर्महादर्शमण्डलप्रतिबिम्बितैः / जलस्थविद्रुमलतावितानश्रीप्रपञ्चकम् // 124 // प्रविश्य भवनेऽस्माभिश्चारु तत्रावलोकितम् / बिम्ब युगादिनाथस्य दिक्षु प्रेङ्गत्प्रभाभरम् // 125 / / प्रणामो विहितः सर्वैः पश्यतो विमलस्य तत् / उल्ललासान्तरं वीर्य गलिता कर्मसन्ततिः // 126 // व्यचिन्तयदथोद्भूतगुणरागः स चेतसि / अहो ! भगवतो रूपमिदं शान्तं मनोहरम् // 127 // ... अयमाकार एवाऽऽह देवस्य गुणगौरवम् / वीतरागो गतद्वेषो देवोऽस्मादनुमीयते // 128 // इति चिन्ताजलेनास्योन्मूलिते मोहपादपे / जातिस्मरणमन्तःस्थं सन्निधानमिवोदभूद् // 129 // जातमूर्टोऽथ पतितः पृथ्वीपीठे ससम्भ्रमः / शीतवायुप्रदानेन कृतः सुव्यक्तचेतनः // 130 // रत्नचूडेन पृष्टश्च किमेतदिति सादरम् / नत्वा तं प्रोद्भवद्भक्ति गौ रोमाञ्चभूषणः // 131 // प्राणास्त्वं बान्धवस्त्वं मे त्वं मे माता पिता गुरुः / येनेदं दर्शितं बिम्बं दर्शनादेव पापहृत् // 132 // दर्शितो मोक्षमार्गो मे त्वया दर्शयता ह्यदः / प्रापितं शिवसौधं मे छेदिता भववल्लरी // 133 // जातिः स्मृता मया तेन पश्यामि भवसन्ततिम् / अतीतामद्यदिनवत्पुराऽपीदं मयेक्षितम् // 134 // रञ्जितं दर्शनेनान्तः सदनुष्ठानमादृतम् / सद्भावैर्भावितश्चात्मा मैत्रीपात्रीकृता मतिः // 135 // . प्रमोदोऽङ्गाङ्गीभावं च गुणैराढ्ये जने गतः / क्लिश्यमानेषु कारुण्यं धृतोपेक्षा च दुर्नये // 136 // औदासीन्य स्थिरीभूतं शमः परिणतस्तराम्(?) / संवेगः संस्तुतः स्फीतो भवनिर्वेदचारिमा // 137 // उद्भूते करुणाऽऽस्तिक्ये व्यक्तिभक्तिर्गुरौ ययौ / समाधिर्ववृधे प्रौढिं चारित्रतपसी गते // 138 // आसम्यक्त्वभवात् सर्वमस्य बिम्बस्य दर्शनात् / जातिस्मृतेर्मया ज्ञानमूहापोहं वितन्वता // 139 // कुर्वन्ति यत् सुगुरवस्तत् कृतं मे त्वयेत्यथ / वदन् पपात विमलो रत्नचूडस्य पादयोः // 140 // . सम्भ्रमेणालमियता जाता ते प्रत्युपक्रिया / उत्थापितस्ततो रत्नचूडेनेति प्रजल्पता // 141 // ततः साधर्मिक इति स्तुतश्चेत्थं महाशय ! / स्थाने हर्षातिरेकस्ते धर्मवित्ता हि साधवः // 142 // अनित्येषु च तुच्छेषु विषयेषु सतां न धीः / धर्म एव धृतिस्तेषां शाश्वतप्रौढशर्मदे // 143 // इच्छा सत्त्वानुरूपेण भवेदर्थेषु देहिनाम् / तृणैर्हि तुष्यति मृगः केसरी करिभिर्हतैः // 144 // श्वा फेलापिण्डमासाद्य पुच्छमुच्छाल्य नृत्यति / द्विपेन्द्रोऽवज्ञया भुङ्क्ते दत्तं यत्नैः सुभोजनम् // 145 // धनराज्यादिकं प्राप्य माद्यन्ति क्षुद्रजन्तवः / त्वं तु मध्यस्थधीलब्धे दिव्ये रत्नेऽप्यभूः पुरा // 146 // 1. स्थनवोदयविधु॥

Page #196
121 ग्लो० 118-175 ] वैराग्यरतिः। अधुना तु समासाद्य सन्मार्ग परितुष्यसि / तदसि श्रेयसां पात्रं नारोप्यो गरिमा मयि // 147 / / स्वयम्बुद्धेन भवता लोकान्तिकसुरोपमः / द्रष्टव्योऽहं जिनाभेन न तु धार्या गुरुत्वधीः / / 148 // विमलः प्राह मा वादीरिमां वाचं महाशय ! / लोकान्तिका जिनज्ञाने न हि यान्ति निमित्तताम् / / 149 // व्यापृतस्त्वं तु मत्कार्ये गतो व्यक्तं निमित्तताम् / युक्तस्ते विनयः कत्तुं गुरुत्वं पारमार्थिकः // 15 // रत्नचूडोऽवदत् पूज्यो गुणैस्त्वं घुसदामपि / त्वय्येव गुरुता युक्ता रत्नश्रीरिव रोहणे // 151 // विमलः प्राह सा ज्ञेया गुणवत्ता मनीषिणाम् / न पन्ते यया कत्तुं गुरूणां प्रेष्यतामपि // 152 // तेन दुष्प्रतिकारस्त्वं पूज्योऽसि मम धर्मदः / अन्यच्चेदं त्वया सार्धं पर्यालोध्यमिदं मया // 153 // भववासादहं भीतो मया पीतं शमामृतम् / ग्राह्या भागवती दीक्षा न स्थेयं गृहपञ्जरे // 154 // ज्ञातयः सन्ति ताताद्याः केवलं बहवो मम / तेषां चेत् प्रतिबोधः स्यात् तदाऽऽनृण्यं भवेन्मम // 155 / / रन्नचूडो जगौ सुरिर्बुधनामाऽस्ति भूरिधीः / यद्यागच्छेत् कश्चित् स ज्ञातींस्ते प्रतिबोधयेत् / / 156 // स चित्तज्ञोऽतिशयवानब्धिलब्धिवजस्य च / वाचामगोचरस्तस्य महिमा धूतपाप्मनः // 157 // विमलोऽवक् क दृष्टोऽसौ बुधाचार्यस्त्वयानध ? / रत्नचूडोऽवदत् क्रीडानन्दनेऽत्रैव सुन्दरे // 158 // आयातोऽहं गताष्टम्यामहद्दिम्बार्चनं चिकीः / दृष्टं च भवनद्वारि भूभागे मुनिमण्डलम् // 159 // तस्य मध्ये स्थितः कृष्णो दृष्टो बीभत्सदर्शनः / त्रिकोणशीर्षश्चिपिटवाणो वक्रशिरोधरः // 16 // लम्बोदरः कुरूपश्च करालदशनवजः / केवलं स्निग्धगम्भीरध्वनिना हृदयं हरन् / / 161 // प्रेक्य तं तादृशं ध्यातं मया नास्य महामुनेः / रूपं गुणोचितं चैत्ये प्रविष्टोऽहं ततो मुदा // 162 // विधाय विधिवत्पूजामथ चैत्याद् विनिर्गतः / आयातो वन्दितुं साधन स दृष्टः साधुमध्यगः // 163 / / तपस्वी स्वर्णपद्मस्थः सत्कार्तस्वरभास्वरः / कूर्मोन्नतपदो गूढशिरोजाल: सुलक्षणः / / 164|| दधत्करिकराकारमुरुजई झषोदरः / विशालवक्षा लम्बोरुभुजः करजिताम्बुजः / / 165 // विधुजैत्रमुखस्तुङ्गनाशावंशस्ततेक्षणः / प्रलम्बकर्णयुगल: कान्तिमहन्तपद्धतिः // 166 / / अष्टमीन्दुलसद्भाल'छत्राकारोत्तमाङ्गभृत् / अनन्योपमसौभाग्यभाग्यलावण्यभाजनम् // 167 // ध्वनिना प्रत्यभिज्ञाते तस्मिन्मेऽजनि विस्मयः / इदानीं कथमीदृक्षः स एवायं तपोनिधिः // 168 // अथवाऽत्र किमाश्चर्य ? चन्दनेनोदितं हि मे / लब्धिपात्राणि मुनयः कामरूपा भवन्ति हि // 169 / / जायन्ते तेऽणुवत्सूक्ष्मा गुरवोऽपि च शैलवत् / पूरयन्ति स्वदेहस्य विस्तारेणाऽखिलं जगत् // 17 // तूलवल्लघवोऽपि स्युः कुर्युर्देवांश्च किङ्करान् / घटाद् घटशतं कुर्युर्मजेयुश्च शिलातले // 171 // आकर्णयन्ति सर्वाङ्गैः स्पर्शाद रोगान् हरन्ति च / वायुवद् गगने यान्ति कापि नैव स्खलन्ति ते // 172 // अतोऽयं यः कुरूपः प्राग् दृष्टः सम्प्रति चेक्ष्यते / सुन्दराङ्गस्ततः पात्रं लब्धीनां परिभाव्यते // 173 // मया प्रदृष्टचित्तेन वन्दितो भगवांस्ततः / अन्ये च मुनयस्तैश्च दत्ताऽऽशीः पुरतः स्थितः // 17 // श्रुता पीयूषतुल्यागीवितोऽहं च तद्गुणैः / पृष्टं चैकस्य साधोः कः कुत्रत्यत्रैष सूरिराट् ? // 175 // 1. गश:स्थितिः / /

Page #197
122 महोपाण्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [पत्रमः सर्गः तेनोक्तं गुरुरस्माकमयं सूरिर्बुधाभिधः / पुत्रः शुभविपाकस्य धरातलपुरेशितुः // 17 // साधुतानन्दनो राज्यं त्यक्त्वा दीक्षामुपाददे / साम्प्रतं विहरत्युप्रविहारेण तपोनिधिः // 177 // तदाकर्ण्य स्थिरीभूतो [दृष्ट्वा तल्लब्धिवैभवम् / जैनेश्वरे स्थिरीभूतो] धर्मेऽहं मेरुशैलवत् // 178|| गुरुं च शेषसाधूंश्च ततो नत्वा गतो गृहे / अन्यत्र विहरत्येष भगवानपि निःस्पृहः / / 179 // वच्मि तेन बुधाचार्यों यद्यागच्छेदिहोरुधीः / परोपकारख्यसनी त्वज्ञातीन् बोधयेत् तदा // 18 // तेन यद् वैक्रिय रूपं मम स्थैर्याय निर्मितम् / विश्वस्थैर्याय तदसौ व्यापिपर्ति न संशयः // 181 / / विमलः प्राह सोऽप्यत्राभ्यर्थनीयस्त्वयाऽऽगमे / रत्नचूडोऽवदत् कुर्वे त्वदादेशं न संशयः // 182 // साम्प्रतं तु गृहे यामि पित्रोः संधीरणाकृते / विमलः प्राह विस्मार्यो नाहं कार्य मीहितम् / / 183 // सुहृद्विच्छेददूनाऽथ बभाषे चूतमञ्जरी / भ्राताऽसि मे कुमार ! त्वं स्मर्तया निर्गुणाऽप्यहम् // 184 / / विमलः स्म वदत्यायें ! गुरुं च गुरुवल्लभाम् / स्मरामि यदि नो तन्मे धर्मधीः कीदृशी भवेत् // 185 // इत्थं मामपि सम्भाष्य गतौ तौ निजमन्दिरम् / धर्मालापमिमं व्यक्तं शृण्वतोऽपि तदा मम // 186 // .. सुप्तस्येव गतस्येव हृदये गुरुकर्मणः / न स्थितं पदमप्येकमुपेक्षामरुता दृतम् // 187 // ततो विशेषतः स्तुत्वा भगवन्तं विनिर्गतः / भगवद्भवनाद् भक्तो विमलः सहितो मया // 188|| प्राह मां रत्नचूडेन रत्नं दत्तमिदं मम ! प्रयोजने महत्येतत् कदाचिदुपयोक्यते // 189 // मम चाऽऽस्थाऽधुना नात्र ततो नश्यत्यनादराद् / निधायेदं कचिद् देशे गच्छावस्तदिहैव हि // 190 // रत्नं वस्त्राञ्चलाद् दत्तमित्युक्त्वा विमलेन मे / मयैकत्र प्रदेशे तनिखाय स्थगितं स्थलम् // 19 // ततः पुरे गतावावामहं स्वभवने गतः / विजृम्भिते बहुलिका-स्तेये मम शरीरके // 192 // ततोऽवलम्ग्य नीचत्वमपर्यालोच्य चायतिम् / विस्मृत्य विमलस्नेहं स्मृत्वा रत्नं गुणावहम् // 193 // तजिहीर्षन्नहं तत्र प्रदेशे सहसा गतः / ततः प्रदेशादुखातं निखातं चापरस्थले // 194 // निखातस्तत्प्रदेशे च पाषाणस्तन्मितो मया / विमलो वेत्त्वपुण्यैर्मे ग्रावेदं नन्वभूदितिः // 195 / / ततः समागतो गेहं लचितं तदिनं मया / आगता रजनी जाता चिन्ता सुप्तस्य मे तदा // 196 / / नानीतं यद् गृहे रत्नं विरूपं तत्कृतं मया / दृष्टं तदा तदन्येन हृतं हन्त भविष्यति // 197 / / अधुना किं करोमीति वितर्काकुलचेतसः / विनिदस्य व्यतीताय रात्रिर्मे दुःखसाक्षिणी // 198 // प्रभाते द्रुतमुत्थाय तं प्रदेशमहं गतः / समागतो मद्भवने विमलो विमलाशयः // 199 // न दृष्टोऽहं गृहे तेन पृष्टः परिजनो मम / क वामदेवः ? स गतः क्रीडानन्दनमित्यवक् // 2.0 // . ततो मदनुमार्गेण विमलोऽपि समागतः / दूराद् दृष्टो मयाऽऽगच्छन् जातोऽहं व्याकुलो भिया // 201 // रत्नप्रदेशं विस्मृत्याऽऽदाय पाषाणमञ्जसा / सङ्गोप्य तं कटीपट्या गतोऽहं गहनान्तरे // 202 // सम्प्राप्तो विमलस्तत्र दृष्टोऽहं भयविह्वलः / पृष्टं मित्र ! किमेकाकी भीतोऽसि किमिहाऽऽगतः ? // 203 // मया प्रोक्तं श्रुतः प्रातर्भवानत्र समागतः / तेनाऽऽगतोऽहमप्यत्र त्रस्तश्च त्वददर्शनात् // 20 // 1. रत्नं गुणान् बहून् // 19 //

Page #198
श्लो० 176-234 ] वैराग्यरतिः। यास्यामि स्वस्थतां दृष्टे साम्प्रतं तु द्रुतं त्वयि / विमलोऽवक सुसम्पन्नं गच्छावो जिनमन्दिरे // 205 // मयेत्थमस्विति प्रोक्ते गतौ तत्राऽविशत् ततः / विमलोऽभ्यन्तरे द्वारदेशेऽहं चकितः स्थितः / / 206 / / व्यचिन्ति रत्नहरि नूनं मां ज्ञातवानयम् / तन्नश्यामि द्रुतं नो चेदयमुद्दालयिष्यति / / 207 // विदेशं यामि न पुरे ह्यस्मान्मोक्षः स्थितस्य मे / नष्टस्ततस्यहेणागामष्टाविंशतियोजनीम् // 208 // अद्राक्षं तत्र पाषाणं रत्नग्रन्थौ विमुद्रिते / कृच्छेण चेतनां प्राप हा ! हतोऽस्मीति मूर्छितः // 209 // इष्टप्रदेशाभिमुखं वलितस्तज्जिहीर्षया / पुनः प्रवृद्धानुशयः स्तेयमायाविलुप्तधीः // 210 // इतश्च विमलेनाहं जिनगेहानिरीयुषा / न दृष्टो जातचिन्तेन वनेऽशेषे गवेषितः // 211 // तत्रानासाद्य सर्वत्राऽन्वेषितो नगरेऽप्यहम् / तत्राऽप्यदृष्ट्वा सर्वत्राऽन्वेषकाः प्रेषिता नराः // 212 // दृष्टस्तेष्वहमेकेनाऽऽगच्छन्नक्तश्च वर्तते / विमलस्त्वद्वियोगेन वामदेव ! भृशातुरः // 213 // ततो ध्यातं मया नाहं विमलेनाऽस्मि लक्षितः / विगतं मे भयं नीतः समीपे विमलस्य तैः // 214 // स्नेहेनाऽऽलिङ्गितस्तेन द्वाभ्यां मुक्ताऽश्रुधोरणी / सव्याजाव्याजचित्ताभ्यां पप्रच्छ विमलस्ततः // 215 / / वामदेव ! वदेयं तं कालं किमनुभूतवान् ? / मयोक्तं त्वयि चैत्यान्तः प्रविष्टे प्रविविक्षुणा // 216 // मयाऽम्बरचरी दृष्टां समायान्ती नभोऽध्वना / प्रभोद्भासितदिकचक्रा पुण्यलावण्यशालिनी // 217 // आकृष्टाऽसिश्च लेखेवं चान्द्री रुद्राहिभीषणा / गतस्तां प्रेक्ष्य भीप्रेमकरम्बितरसान्तरम् // 218 // तदैवोत्पाटय नीतः खे हा ! कुमारेत्यहं रटन् / तया स्तनोपपीडं च सस्नेह मवगृहितः // 219 // विषवत्प्रतिभाता सा सुतं च प्रार्थयत्यपि / चुम्बन्ती च बलाद् वक्त्रं त्वया विरहितस्य मे // 220 // अत्रान्तरे समायाता तत्राऽम्बरचरी परा / विलोकितोऽहमनया साऽपि मां चकमेतराम् // 221 // उद्दालने प्रवृत्तायां मम तस्यां तयोरभूत् / घोरं परस्परं युद्धं द्वयोः खचरयोषितोः // 222 / / ततो व्याकुलखेचर्याः पतितः फलवत् करात् / चूर्णिताङ्गोऽपि नष्टोऽहं पुनः संहृतिभौतिभाग / / 223|| अमीभिः पुरुषदृष्टः प्रापितश्च त्वदन्तिके / कुमार ! मारजैत्रेदमनुभूतं स्फुटं मया // 22 // तच्छृत्वाऽनुपधिस्नेहाद् रञ्जितो विमलो हृदि / प्रत्यायितो मुग्ध इति हृष्टा बहुलिका च मे // 225 // अत्रान्तरे मग्न इवाम्भोधौ दष्ट इवाऽहिना / कामप्यहं दशां प्राप्तः शोच्यां प्लुष्ट इवाग्निना // 226 // उत्थितं शूलमुदरे विलूने इव लोचने / तीवा शिरोतिरुदिता स्फुटितं सन्धिबन्धनैः // 227 // उल्ललास महाश्वासो विमलो व्याकुलोऽभवत् / वैद्यमण्डलमाहूय कारिता भेषजक्रिया // 228 / विशेषो न तथा जातो विमलो रत्नमस्मरत् / गतो वने प्रदेशं तं यत्नतस्तन्निरूपितम् // 229 // अदृष्ट्वा तत्र तद् रत्नं हा ! जीविष्यत्यसौ कथम् ? / इति चिन्तापरोऽभ्यणं विमलो मे समागतः // 230 // अत्रान्तरे प्रादुरभूदेका वृद्धनितम्बिनी / करालरूपा निर्मुक्तफेत्कारा विलुलत्कचा // 231 // भौतो जनः कृता पूजा पृष्टा धूपं प्रदाय सा / का त्वं भट्टारिकेऽसीति सा प्राह वनदेवता // 232 // मयैव वामदेवोऽयं विहितो मृतसन्निभः / यदनेनापदम्भोऽपि विमलो वश्चितः सुहृत् // 233 / / अस्य रत्नं हृतं न्यस्तं प्रदेशेऽन्यत्र पाप्मना / गृहीत्वा तद्धिया नष्टः पाषाणं पुनरागतः // 234 //

Page #199
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः दृष्ट्या प्रन्थिस्थपाषाणमानीतो राजपूरुषैः / आलजालमिदं चक्रे हन्तव्योऽयं मयाऽधुना // 235 // विमलः प्राह मा कार्षीरित्थमस्यानघे ! व्यथाम् / निहतोऽहं भविष्यामि हते ह्यस्मिंस्तपस्विनि // 236 // वनदेवतया मुक्तो विमलप्रार्थनात् ततः / हसितो बालसार्थेन निखिलैर्निन्दितो जनैः // 237 / / बहिष्कृतोऽहं स्वजनैलघुतिस्तृणादपि / तथाऽपि प्राक्तनस्थित्या विमलो मां विलोकते // 238 // न विप्रियं दर्शयति भाषते मूर्खभाषितैः / न शोच्यं भवता मित्र ! दुराराधो ह्ययं जनः // 239 // दुष्टेऽपि मयि शिष्टत्वं विमलो नैव यज्जहौ / छिन्दतोऽपि तरो छायां प्रकृतिर्ददतो हि सा // 24 // सज्जनाः सजना एव दुर्जना एव दुर्जनाः / विशदा न तमोव्यूहा मलिना न विधोः कराः // 241 // खळतायास्तथा दृष्टिः सज्जनेन बहिष्कृता / खलचेष्टां यथा नायं पुरःस्थामपि पश्यति // 242 // विमलेनाऽनुजगृहे ततस्त्यक्तोऽप्यई जनैः / मदन्वितोऽन्यदा प्राप्तो विमलो जिनमन्दिरम् // 243 / / स्तोतुं प्रावर्त्ततार्हन्तं स विधायाखिलां क्रियाम् / अत्रान्तरे रत्नचूडः सम्प्राप्तः सचरान्वितः // 244 // आकर्ण्य सोऽथ मधुरां विमलस्य स्तुतिध्वनिम् / सह स्त्रिया च खचरैचित्रन्यस्त इव स्थितः // 245 // अथ तुष्टाव विमलः पश्यन्निव पुरः स्थितम् / उद्भिन्नपुलकोऽर्हन्तं गम्भीरमधुरम्वनिः // 246 // नृत्यन्निव ध्यानलय शं मज्जन्निवाऽमृते / क्षालयन्निव कल्याणीभक्तिहर्षाश्रुभिर्मलम् // 247 // पुण्याधिविस्तारकरः सुवृत्तः पीयूषवर्षी तमसां विहन्ता / करोति मन्नेत्रचकोरकस्य मुदं भवानिन्दुरिवोरुदीप्तिः / / 248 // भक्तिं चरीकत्ति विभो ! त्वदीयामाज्ञां बरीभर्ति च यो विशुद्धाम् / न संसरीसति स तस्य नूनं पुरो नरीनति महोदयश्रीः // 249 // न विस्मयो मोहमलिम्लुचो यत् त्वयानभाजो बहिरेति चित्तात् / पश्चाननाधिष्ठितकाननात् किं शगालबालो न पलायते वा // 250 // प्रशान्तदृष्टिं स्थिरसन्निवेशां विकारहीनामतिसुप्रसन्नाम् / न नाथ ! मुद्रामपि तीर्थिकास्तेऽनुकुर्वते काऽन्यगुणप्रवृत्तिः // 251 // जगद्धतं येन दुराशयेन सोऽपि त्वयाऽहन्यत मोहमल्लः / भानुः समुद्यन् प्रबलप्रतापः सर्वकषं किं न तमः प्रमाष्टिं // 252 // त्वदाननेन्दुं जिनराज ! दृष्ट्वा मनो मदीयं द्रवतीन्दुकान्तम् / शमामृताऽऽपूर्णगुणालवालैः प्रवर्द्धतां त्वत्करुणालताऽतः // 253 // निहत्य मिथ्यात्वपिशाचमीश ! तव प्रसादात् पटुतां गतोऽस्मि / तथापि तृष्णा छलयत्यहो ! मां स्वामिन् पिशाची विनिवारयैनाम् // 254 / / ममैकतस्त्वदूचनानुवृत्तिस्तथाऽन्यतः संसतिपाशबन्धः / पंथीव पङ्गोर्गमनं तदेतन्न शोभते त्याजय सर्वबन्धम् // 255 // 1. बद्धस्य मार्गे गमनं त॥

Page #200
125 पलो० 235-278 ] वैराग्यरतिः। त्वं निघृणः कर्मचमूविनाशे न मोहबन्धुः परवत् कदापि / त्वद्भक्तमच्चित्तविनाशिभूरिभावारिघाते किमुपेक्षसे तत् // 256 // सिक्तोऽस्मि सद्दर्शनतस्त्वयाऽहं द्रुमो विवेकैरपि पुष्पितोऽस्मि / गुणाश्रयैः पल्लवितोऽस्मि रागैः कर्मक्षयात् तत् फलितं कुरुष्व // 257 / / नरेन्द्र-देवेन्द्रविभूतयो यास्तवाहिभक्तेरनुषङ्गलभ्याः / / न तासु लुब्धं मम चित्तमुच्चैर्मुख्ये फले धावति मोक्ष एव // 258 // कथं समर्थोऽपि कषायलुप्तं मां वीक्ष्य चित्ते करुणां न धत्से / अमी कषायाः स्फुटपौरुषस्य हुङ्कारमात्रेण तव म्रियन्ते / / 259 / / किं कृत्रिमोऽस्ति त्वयि मेऽनुरागो नाहं कृपायास्तव भाजनं यत् / निरीक्षितोऽहं कृपया त्वया तु पिबामि कुम्भोद्भववद्भवाब्धिम् // 26 // कायः प्रणामैकरतस्तवायं स्तोत्री गुणानां तव भारती मे / त्वय्येव लीनं हृदयं सदेति स्वकिङ्करे किं कुरुपे न तोषम् // 261 // माता पिता त्वं मम नायकश्चानौपाधिकस्त्वं जिन ! बान्धवो मे / 'फलं ततो भक्त्युचितं प्रदेहि किमालजालमम विप्रलापैः // 262 // इत्येवं विमलः स्तुत्वा जिनं यावद् महाशयः / पञ्चाङ्गप्रणति चक्रे ब्रह्माद्वैतानुभूतिभाक् // 263 // तावत् प्रादुरभूद् रत्नचूडः खेचरसंयुतः / स्तवनं वीतरागस्य कृतं साध्विति कीर्तयन् // 26 // धन्यस्त्वं कृतपुण्यस्त्वं भक्तिर्यस्येदृशी जिने / भवात् त्वं मुक्त एवासि निर्लेपः पद्मपत्रवत् // 265 // अभिनन्धेति विमलं वन्दित्वा भक्तितो जिनम् / निषण्णो विमलाभ्यणे विधिवच्छुद्धभूतले // 266 // विधायोचितकर्त्तव्यं निषण्णा चूतमञ्जरी / विद्याधरनरेन्द्राश्च निषण्णा नतमौलयः // 267|| अथ पृष्टसुखोदन्तौ संलापं तो प्रचक्रतुः / रत्नचूडो जगौ कालविलम्बो यदभूद् मम // 268 // बुधाचार्यश्च नानीतस्तत्राऽऽकर्णय कारणम् / इतो गतोऽहं वैताढ्ये दृष्टा माता शुचाऽदिता // 269 // पिता च मद्वियोगेन मया सन्धीरिताविमौ / गते दिने प्रमोदाऽऽढये शष्यायां निश्यहं स्थितः // 27 // ध्यायतः परमात्मानं क्षीणकर्मसमुच्चयम् / आगता द्रव्यतो निद्रा भावतो जागरस्य मे // 271 // उत्तिष्ठ कृतपुण्येति गिरं शृण्वन्नहं ततः / विबुद्धः पुरतोऽद्राक्षं देवता भास्वरत्विषः // 272 // ताः प्राहुः पूजनीयोऽसि जैने धर्मे स्थिरोऽसि यत् / रोहिण्याद्या वयं विधाः पुण्याऽऽकृष्टास्तवाऽऽगताः // 27 // सर्वाः पश्चनमस्कारमन्त्रमाहात्म्ययन्त्रिताः / प्रवेशं ते करिष्यामः शरीरे पुण्यपावने // 274 // भाव्यं चास्मत्प्रवेशेन भवता चक्रवर्त्तिना / इदं विद्याधरबलं द्वारि तिष्ठति मृत्यवत् // 275 // ततः प्रविश्य चक्रे तत्प्रणति तूर्यनिस्वनः / सह वैतालिकानां च प्रसृता मधुरा गिरः // 276 // तदाऽचिन्ति मया नूनमिदं धर्मस्य पाटवम् / अतर्कितोपनम्रा यद् विद्याः सिद्धा ममाऽखिलाः // 277 // हर्षस्थानं न चेदं मे यद् विघ्नोऽयमुपस्थितः / विमलेन समं दीक्षाग्रहणं न भविष्यति // 278 //

Page #201
126 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः उक्तो हेममयो बन्धः पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यपि / विद्याभृच्चक्रवर्तित्वमुक्तं मे चन्दनेन च // 279 // तन्मे का गतिरित्येवं भृशं भावयतस्तनौ / विद्याः प्रविष्टा राज्ये चाभिषिक्तोऽहं नृपवजैः // 28 // नवराज्योचितं कृत्यं कुर्वतो मे कियत्स्वपि / ततो दिनेष्वतीतेषु त्वदादेशो हृदि स्मृतः // 281 // चिन्तितं च मया सूरिन बुधाख्यो गवेषितः / न नीतो विमलाभ्यणं प्रमत्तत्वमहो ! मम // 282 // भ्रान्तो भूमण्डलं भूरि ततोऽहं तं गवेषयन् / दृष्टश्चकत्र नगरे त्वद्वार्ता च निवेदिता // 283 / / तेनोक्तं भद्र ! गच्छ त्वं वदेदं विमलाय च / पश्चादेष्याम्यहमयं हेतुस्तद्वन्धुबोधने / / 284 // प्रच्छन्नो रत्नचूडेन विमलायोदितस्ततः / बुधाचार्यस्य सन्देशः स तु नाऽऽकर्णितो मया // 285 / / रत्नचूडो जगावेवं विलम्बोऽभूद् ममाऽधुना / नाऽऽनीतो बुधसूरिश्च विमल: प्राह शोभनम् // 286 // ततः प्रविष्टाः सर्वेऽपि नगरे मोदपूरिताः / स्वस्थानं रत्नचूडोऽगात् स्थित्वा द्वित्रांश्च वासरान् // 287 / / विमलस्तत आरभ्य मुक्तेरासनभावतः / राज्यश्रियं नाद्रियते संस्करोति वपुश्च न // 288 // वन्धुरमामधर्मस्य न च गन्धमपीच्छति / कालं नयति सद्ध्यानाद् विरक्तो भवचारकात् // 289 // तं तथाविधमालोक्य पित्रोश्चिन्तोदपद्यत / यदयं यौवनस्थोऽपि विषयेषु न लीयते // 290 // तदेतदस्य चरितं लोकातीतं विजृम्भते / वर्तमानेऽत्र मुनिवद् राज्यं निष्फलमावयोः // 29 // विषयेषु कुमारोऽयं तत् प्रवर्तिष्यते कथम् / स्वयमभ्यर्थनीयोऽयं दाक्षिण्याद् मन्यते यथा // 292 // इति सिद्धान्तयित्वा तौ गतौ विमलसन्निधौ / ऊचतुश्च सुताऽसि त्वं राज्यधुर्धरणक्षमः // 293 // कृतार्ययसि तारुण्यं किं न तदारसङ्ग्रहैः / मुझे न विषयान् किं वा न वर्धयसि सन्ततिम् // 29 // व्यचिन्ति विमलेनेदं सूक्तमाभ्यां किलानयोः / उपायः प्रतिबोधस्य भविष्यत्ययमेव हि // 295|| ततो बभाषे विमलः प्रमाणं पितृगीमम / किन्त्वेष मदभिप्रायः पितृभ्यामवधार्यताम् // 396 // सुखं सम्पाद्य सर्वेषां हृत्वा दुःखं च दुःखिनाम् / सुन्दरं यत् स्वयं राज्यप्रभुत्वमनुभूयते // 297 / / निराकुलः सुखं भुङ्क्ते यस्तु लोकेषु दुःखिषु / प्रभुता तस्य का नाम ? स हि कुक्षिम्भरिर्मतः // 298 // दाहदीक्षागुरौ भीष्मे तद् ग्रीष्मसमयेऽधुना / कुर्वन् ताताऽम्बयोराज्ञां बन्धुवर्गेण संयुतः // 299 // समित्रः सदनारामे मनोनन्दननामके / करोम्यहं राजलीलां विलासरुचितोचितैः // 30 // नियुज्यतां च पुरुषा दुःखितानां गवेषकाः / समाय मया सार्धं तेषां शर्मानुभाव्यताम् // 301 // इमां पुत्रगिरं श्रुत्वा मुदितौ पितरौ हृदि / ऊचतुश्च त्वया वत्स ! साधूक्तं गुरुवत्सल ! // 302 // अथ शीतगृहं राजा स्फीतं सज्जमकारयत् / दलैरुपवनेऽब्जिन्याश्छन्नं धर्मदलैरिव // 303 // अभितः कदलीकृप्तशैत्यलीलोरुविभ्रमम् / वेष्टितं गृहनद्योधैीष्मपिण्डद्रवैरिव // 30 // लिसं चन्दन-कर्पूरक्षोदैमोदैरिवाऽऽद्वतैः / हृतधर्मयशोवल्लिमृणालोशीरराजितम् // 305 // कृतानि तत्र शिशिरैः शयनीयानि पल्लवैः / मृदूनि सुखदान्युचैः कल्पितान्यासनानि च // 3.6 // कुमारो विमलस्तत्र सह लोकैः प्रवेशितः / स्थितोऽसौ तत्र लिप्साङ्गः सरसैश्चन्दनद्रवैः // 307 // पाटलादामकलितो गुण्डितश्चन्द्ररेणुना / मुक्तादामाभिरामश्रीमल्लिकापुष्पराजितः // 308 / /

Page #202
प्रलो. 279-336 ] वैराग्यरतिः। 127 वीज्यमानस्तालवृन्तैः सूक्ष्मकोमलवस्त्रभृत् / हारविभ्राजितश्चारुताम्बूलारुणिताधरः // 309 / / मोदितः काकलीगीतैः स्फीतैर्नृत्यैः कृतोत्सवैः / ललनाविभ्रमोद्वेलरतिसागरमध्यगः // 31 // प्रमोदमर्पयन् पित्रोर्बन्धून् सिञ्चन्निवामृतैः / नेत्रयोर्जनयन् सर्वलोकानां कौमुदीमुदम् // 311 / / नियुक्तपुरुषा दुःखदौर्गत्योपहतान् जनान् / प्रवेशयन्ति तत्रोच्चैस्तेषां दुःखं प्रणुद्यते // 312 / / इत्थं राज्ञि समाजे च स्थिते सम्मदमेदुरे / केचिनियुक्तपुरुषाः प्रविष्टाः शीतमन्दिरे // 313 // नैरं संस्थाप्य तैरेका दत्ता जवनिकाऽन्तरा / व्यजिज्ञपन् प्रणम्यैवं देवादेशवशंवदैः // 314 // विचरद्भिर्महादुःखी दृष्टोऽस्माभिरयं नरः / अत्राऽऽनीतोऽतिबीभत्स इति च स्थापितोऽन्तरे / / 315|| श्रुत्वेति धवलोवीशः प्राइ युष्माभिरीक्षितः / काऽयं कथं महादुःखी ? तेष्वेकः प्राह चारुगीः // 316 / / देवादेशाद् वयमितो गता दुःखिदिदृक्षवः / नगरं सततानन्दं दृष्ट्वा प्राप्ता महाटवीम् / / 317 // दूरात् तेत्र नरो दृष्टो मध्याह्नार्कार्चिषाऽग्निना / भूतले तप्तलोहाभे पादत्राणोजितो व्रजन् // 318 // दूरादुञ्चैरभिहितस्तिष्ठ भदेति तिष्ठत / यूयं स्थितोऽहमित्युक्त्वा गन्तुं प्रववृते च सः // 319 // आनौतस्तरमूलेऽसौ बलाद् गत्वा मया ततः / दवदग्ध इव स्थाणुर्दृष्टः सर्वैः कृशोऽसितः // 320 // क्षुधितस्तापवान् खिन्नः पिपासाशोषिताधरः / क्षरत्स्वेदो गलत्कुष्ठलुल कृमिकुलाकुलः // 321 // शूलभृन्मुखभनेन दीर्घश्वासाज्ज्वरार्दितः / भग्ननेत्रो जराजीर्णः शीर्णनासाकरक्रमः // 322 // चीवरैर्जीर्णमलिनैरलाबुयुगलेन च / कम्बलेन सदण्डेन युतो दारिद्रयभाजनम् // 323 // प्रत्यक्षनारको ज्ञातः सोऽस्माभिभूरिदुःखभः / उक्तश्च भद्र ! मध्याहे बम्भ्रमीषि किमीदृशम् ! // 324 // आश्रित्य शीतलच्छायां न तिष्ठसि सुखेन किम् / स प्राह गुरुनिर्देशाद् भ्रमामि स्ववशोऽस्मि न // 325 / / तदा चिन्तितमस्माभिरहो ! कष्टं महतरम् / इमां दशां गतस्याऽपि पराधीनत्वमस्य यत् // 326 // पुनः प्रोक्तं ततोऽस्माभिर्गुरुः किं ते करिष्यति / स प्राह ऋगिकाः सन्ति ममाष्टौ यमसन्निभाः // 327 // ग्रन्थदानेन तेभ्यो मां गुरुमें मोचयिष्यति / विचिन्तितं तदाऽस्माभिरिदं कष्टं महत्तमम् // 328 // यदीदृशदशस्यापि दानिग्रहकदर्थना / तन्मोचनदुराशा चेत्यतो दुःखी परोऽस्तु कः ? // 329 // तं प्रत्युक्तं ततोऽस्माभिरेहि राजकुलेऽनध ! / क्षणमोक्षो यथा ते स्याद् दारिद्रयं च विलीयते / / 330 // स प्राह भवतां भद्राः ! कृतं मच्चिन्तयाऽनया / कदापि नैव मुच्येऽहं मोचितो हि भवादृशैः // 331 // इत्युक्त्वा स द्रुतं गच्छन्नीतोऽस्माभिर्बलादिह / सोन्मादोऽयमिति ज्ञात्वा राजशासनकारिभिः // 332 // ततो बभाषे धवलक्षितीशो मेऽतिकौतुकम् / पश्याम्येनं जवनिका तरीकुरुत द्रुतम् // 333 // ततो जवनिकां ते द्रागपनिन्युनिरीक्ष्य तम् / यथोक्तरूपं नृपतिः ससमाजो विसिमिये // 334 // विमलस्तु सुधीर्दध्यौ बुधाचार्यः स एष हि / अहो भगवतो लन्धिः करुणाऽहो ! ममोपरि // 335 // अहो ! स्वसुखवैमुख्यमहो ! स्वार्थानपेक्षता / अहो ! सौजन्यनिष्ठत्वमहो / निर्व्याजबन्धुता // 336 // 1. वः / अवगाढप्रियालीलोद्वेलशृङ्गारसागरः // 310 // 2. संस्थाध्य तेऽथ पुरुषमेकं जवनिकान्तरे / नजि //

Page #203
128 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः आहादाय यथा चन्द्रो जीविताय यथाऽमृतम् / तथा लोके स्वभावेन परार्थः साधुसङ्गमः // 337 // तदेष वैक्रिय रूपं विधाय भगवानयम् / इहायातो महाभागो बन्धून् बोधयितुं मम // 338 // अयं सन्दिष्टवान् रत्नचूडद्वारा हि मे पुरा / भिन्नरूपोऽहमेष्यामि व्यक्तं वन्यस्त्वया च न // 339 // दुःखितान्वेषणं कार्य केवलं स्वार्थसिद्धये / इति संस्मृत्य विमलो मनसा तं नमोऽकरोत् // 340 // दत्तस्तेनापि मनसा धर्मलाभः सुखावहः / अन्तःशीतगृहं सोऽथ राजमृत्यैः प्रवेशितः // 341 // द्राकृत्य स निषण्णोऽथ भूतले खेदनिस्सहः / गलावलम्बितश्वासः प्रवृत्तः प्रचलायितुम् // 342 // हसन्ति तादृशं प्रेक्ष्य जनाः केचन तं ततः / शोचन्ति केऽपि निन्दन्ति केऽप्येवं ब्रवते मिथः // 343 / / दुःखी दीनस्तथा श्रान्तस्तृषितश्च बुभुक्षितः / स्थितोऽयमत्र किं वेति न किञ्चित् प्रचलायते // 344 // तदाकर्ण्य वचस्तेन क्रुद्धेन बुधसूरिणा / भाषितं भास्वरौ कृत्वा दीपवन्नेत्रगोलकौ // 345 // युष्मत्तोऽपि विरूपोऽहमाः पापा ! दुःखितोऽथवा / मां दुःखितं विरूपं च यद् दृष्ट्वा हसताधमाः ! // 346 // क्षुधितास्तृषिताः कृष्णाः कुष्ठिनः खेदविह्वलाः / ज्वरशूलजराग्रस्ताः सोन्मादास्तापपीडिताः // 347 // . यूयमेव परायत्ता विकलाक्षा ऋणार्दिताः / यूयं च प्रपलायध्वं नाहं भो बालिशा जनाः ! // 348 // यूयं प्रविष्टा निःशङ्क भोः पापाः ! कालगहरे / येऽधुना हसतवं मां मुनिमुद्रीक्ष्य दुर्बलम् // 349 // दृष्ट्वा तौ भास्कराकारौ ज्वलन्तावक्षिगोलको / विद्युदामां च रसनां श्रुत्वा च क्षोभिकां गिरम् / / 350 // हनूमत्कोपनिर्दधलङ्कादुर्गस्थरक्षसाम् ! अवस्थां ययुरास्थानस्थिताः प्रक्षुभिता नराः // 351 // बभापे धवलो राजा तदेदं विमलं प्रति / कुमार ! मर्त्यमात्रोऽयं नास्ति दुर्लक्षलक्षणः / / 352 // मलाविलं गलत्कान्ति प्रागभूदस्य लोचनम् / मूषोत्तप्तसुवर्णाभमधुना तु विजृम्भते // 353 // राहुग्रस्तेन्दुजातीयं दृष्टमस्य पुराऽऽननम् / देदीप्यतेऽधुना त्वेतत् तेजसा विश्वदाहिना // 354 / / भारती पुष्करावर्तगर्जितप्रतिपन्थिनीम् / रणधीरमपि स्वान्तं श्रुत्वाऽस्य मम कम्पते // 355 // तच्छन्नो मुनिवेषेण देवोऽयं कोऽपि लक्ष्यते / क्रुद्धं प्रसादयाम्येनं यथा भस्मौकरोति नः // 356 // जगाद विमलः सत्यं चारु तातेन निश्चितम् / भक्तिग्राह्यः प्रसाधोऽयं प्रणत्या विषमो भृशम् // 357 / / तच्छ्रुत्वा लोलकोटीरो विलसत्करकुड्मलः / प्रणनाम मुनि राजा समाजश्चाखिलस्ततः // 358 // जगौ भूपः सहस्वतज्जनानां बालचापलम् / कृत्वा प्रसादं प्रहस्य देहि मे दिव्यदर्शनम् // 359 / / इति विज्ञप्य तं राजा यावद् भूयः समीक्षते / तावत् स ददृशे दीप्तः साक्षादिव दिवाकरः // 360 // निविष्टः स्वर्णकमले विनिद्रकमलेक्षणः / आस्येनोल्लसता भासा पूर्णिमेन्दं विडम्बयन् // 361 // वीक्ष्य तं तादृशं सर्वे विस्मिताः सनृपा जनाः / परस्परमभाषन्त भृशमुत्फुल्ललोचनाः // 362 // निस्तेजाः प्रागभूदेष साम्प्रतं महसां निधिः / जगच्चमत्कारकरी दैवीयं कामरूपता // 363 // पप्रच्छाथ नृपो भालविन्यस्तकरकुइमलः / ब्राहि मे भगवन् ! कैस्त्वं ! देवो वा दानवोऽथवा // 36 // . मुनिः प्राह न देवोऽहं नापि पार्थिव ! दानवः / यतिरस्मि यतित्वं हि लिङ्गेनैवावगम्यते // 365 // 1. कृष्णाः क्षुधापिपासार्ताः // 2. कस्त्वं कि देवोऽस्युत दानवः // 36 //

Page #204
129 ग्लो० 337-395 ] वैराग्यरतिः / भूमीन्द्रः प्राह यद्यवं त्वया किमिति तत्कृतम् / इदानीमीदृशं रूपं पूर्वं बीभत्सदर्शनम् ? // 366 // स्वदेहवर्तिनो दोषा भवता केन हेतुना / प्रदर्शिताः कथं चाभूः क्षणाद् दिव्याकृतिः पुनः ! // 367 // मुनिराह महाराज ! मया पूर्व प्रदर्शितम् / बीभत्सरूपं जीवानां बोधाय भववर्तिनाम् // 368 / / सर्वेऽपि तादृशा जीवाः संसारोदरवर्तिनः / स्वस्वरूपं न जानन्ति तथापि हतबुद्धयः // 369 // अतस्तत्प्रतिबोधाय तादृग् रूपं मया कृतम् / मुनिवेषधरं यच्च कृतं तत्कारणं शृणु // 370|| मुनयो धूतपापा ये ते कृष्णास्तृट्क्षुधार्दिताः / कुष्ठिनोऽपि बहिर्जेयास्तत्वतो भूप ! सुन्दराः // 371 // ये तु सद्धर्मविमुखा गृहस्था भोगगृध्नवः / सुखिनोऽपि हि ते ज्ञेया दुःखिनो रोगपीडिताः // 372 // गृहिणां कृष्णवर्णाद्या दोषाः सन्ति यथाऽखिलाः / साधूनां च न सन्त्येते तदिदं कीर्तयामि ते // 373 // उत्तप्तस्वर्णवर्णोऽपि बहिर्बुद्धिधनैर्जनः / पातकध्वान्तलिप्तोऽन्तः कृष्णवों निगद्यते // 374 // बहिरञ्जनवर्णोऽपि स्वान्ते स्फटिकनिर्मलः / न कृष्णः प्रोच्यते प्राज्ञैर्गौर एवाऽभिधीयते // 375 // साधुस्तत्कृष्णवर्णोऽपि गौराङ्गो धर्मबद्धधीः / गृहस्थः स्वर्णवर्णोऽपि कृष्णः पापपरायणः // 376 / / इममर्थमभिप्रेत्य मयोक्तं शत्रुशातन ! / मूढा ! न कृष्णवर्णोऽहं यूयमेव तथाविधाः // 377 // सा बुभुक्षा न विषयैस्तृप्तियोऽधिगतैरपि / तया बुभुक्षिताः सर्वे भवचक्रनिवासिनः // 378 // ते हि यद्यपि दृश्यन्ते तृप्तिभाजो भृतोदराः / ज्ञेयास्तथाऽपि तुच्छाऽऽशा बुभुक्षाक्षामकुक्षयः // 379 // साधवस्तु सदा तृप्ताः प्रशमोद्गारमोदिताः / रिक्तोदरा अपि ज्ञेया मुक्ता भावबुभुक्षया // 380 // धृत्वा हेतुमिमं चित्ते बुभुक्षापीडिता मया / प्रोक्ताः सर्वे जना राजस्तृप्तश्चात्मा प्रदर्शितः // 381 // पिपासाऽनागतेष्विच्छा भोगेषु नरनायक ! / स्तम्भनी ज्ञानजिह्वायाः शमकण्ठस्य शोषणी // 382 // पिबन्तोऽप्युदकं स्वादु तया सर्वे पिपासिताः / जैनधर्मबहिर्भूता जना भवविवर्तिनः // 383 // मुनयो भाविभोगेषु निष्पिपासाः सदैव हि / तेनोक्तं निष्पिपासोऽहं यूयं सर्वे तृषाऽर्दिताः // 384 // कुष्ठं मिथ्यात्वमुर्वीश ! कुतर्ककृमिजन्मभूः / गलदास्तिक्य जम्बालमबालमतयो विदुः // 385 / / मार्गानुसारिणी बुद्धिं नासिकां नाशयत्यदः / कुरुते घर्घराव्यक्तघोषं जात्यादिमानतः // 386 // शम-संवेग-निवेद-कारुण्यानि च देहिनाम् / हस्त-पादसमान्येतच्छाटयत्यनिवारितम् // 387 / / जैनो धर्मो न यैः स्पृष्टो भावतस्ते हि जन्तवः / सर्वे मिथ्यात्वकुष्ठेन नष्टाङ्गास्तेन सर्वथा // 388 // दृश्यन्ते मन्मथाकारास्ते यद्यपि बहिर्दशा / क्षताङ्गाः कृमिजालेन तथापि परमार्थतः // 389 // कुष्ठमेतन्मुनीनां तु नास्ति सर्वाङ्गसुन्दराः / तेन ते कर्मदोषेण बहिः कुष्ठान्विता अपि // 39 // प्रोक्तं मयेदमालोच्य यूयं भोः कुष्ठिनो जनाः ! / सम्यक्त्वेन गरिष्ठात्मा नाहं कुष्ठी कदाचन // 391 // दुःवधूलिभृतो दी| विषमो दोषतस्करैः / करालविषयव्यालो विच्छिन्नप्रशमोदकः // 392 // ज्ञानच्छायोज्झितो व्याप्तः कामैः कण्टकिभिर्दुमैः / क्रोधभूधरभूभग्नपान्थपुण्यपराक्रमः // 393 // खेदहेतुर्जिनदृष्टो भवोऽध्वा भावचक्षुषा / वहन्त्यत्र सदा जीवा गृहीत्वा कर्मशम्बलम् // 394 // कदापि धर्मरहिता न कुर्वन्त्युत्प्रयाणकम् / तेन संसारिणो जीवा विज्ञेयाः खेदविहलाः // 395 //

Page #205
130 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [पञ्चमः सर्गः दृश्यन्ते शीतलच्छायाश्रिता यद्यपि गेहिनः / तथापि तत्त्वतो ज्ञेया धावन्तो भववर्मनि // 396 / / मुनयस्तु विवेकाद्रौ सर्वदा जैनसत्पुरे / स्थिताश्चित्तसमाधानमण्डपे चन्द्रशीतले // 397 / / निर्वृतास्ते महात्मानो बहिः खेदं गता अपि / तत्त्वतः खेदनिर्मुक्ता ज्ञेयाः क्षितिपुरन्दर ! // 398 // निदानमिदमाशय्य मया पूर्व निवेदितम् / अहं न खेदनिहतो भवन्तः खेदविह्वलाः // 399 / / तृष्णाविवर्धको रागो नाश्यो वैराग्यलङ्घनैः / कर्माजीर्णसमुत्थश्च प्रोक्तो भावज्वरो बुधैः // 400 // तेन संसारिणः सर्वे ज्वरग्रस्ता नराधिप ! / विद्यते रागगन्धोऽपि मुनीनां तु न कर्हिचित् // 401 // असातवेद्योदयतो जातु जातज्वरा अपि / तेन ते विश्वरा ज्ञेया ज्वरमूलप्रमाथिनः // 402 // ईर्ष्या भूप ! महाशूलं मुदितामुस्वभङ्गकृत् / विवेकहृदयोन्माथि दयाश्वासनिरोधकम् // 403 / / क्षमन्ते न परोल्लासमीर्ष्याशूलहता जनाः / तत् कुर्वन्ति परद्रोहाद् वक्त्रभङ्गं मुहुर्मुहुः / / 404|| तच्छूलं भवमूढानामस्ति न वतिनां पुनः / विनिवृत्ताः परद्रोहात् ते हि सर्वहितावहाः // 405 // एकाकाराः सदा भूप ! जन्तवो भववर्तिनः / अनन्तदुःखदौर्गत्यवलीपलितपूरिताः // 406 // मुखरन्ध्रगलल्लालाहालाहलमृषोदितैः / आशायष्टिमवष्टभ्य गच्छन्तोऽपि स्खलत्क्रमाः // 407 // गलत्सत्तर्करदना निष्ठीवन्तः पदे पदे / कर्मोदयकृतक्षोभलोभश्लेष्मनिपीडिताः // 408 // जराजर्जरिता दीना अनुकम्प्या महात्मनाम् / दीक्षाभोगोचितं प्राप्तं नैतैर्विज्ञानयौवनम् / / 409 // अविद्याजन्म तैमूढैर्जरसैवातिलचितम् / न विद्याजन्म ते प्राप्ता न मृता भावमृत्युना // 410 // मुनिभिस्तु महाराज ! लब्धं विद्याभिधं जनुः / प्राप्तं विवेकतारुण्यं बाल्यं नैवान्वभूयत // 411 // अप्राप्य तरुणाः सन्तो जरां संसारदीर्घताम् / तथैव ते मरिष्यन्ति नोत्पत्स्यन्ते यथा पुनः // 412 // ज्वरशूलजराग्रस्ता यूयं प्रोक्तास्ततो मया / ज्वरशूलजराहीनः स्वस्य चात्मा प्रकाशितः // 413 // कुर्वन्ति सदनुष्ठानं न बुधैः प्रेरिता अपि / वारिता अपि कुर्वन्ति पापानुष्ठानमादृताः // 414 // मूर्ध्नि मोहरजः क्षित्वा प्रलपन्ति यथा तथा / परिधानं त्रपां मुक्त्वा कामनृत्यं वितन्वते // 415 // गले वल्गन्ति पूतानां तृष्णाविट्रलिप्तपाणयः / प्रवदन्तु तथा धर्म यथा भोगान् लभामहे // 416 // इत्थं विचेष्टमाना हि सर्वे संसारवर्तिनः / सोन्मादा नायमुन्मादः साधूनां भूप ! विद्यते / / 417 // इदं कारणमाश्रित्य मया पूर्व निवेदितम् / सोन्मादा भो जना ! यूयं नाहमुन्मादबाधितः // 418 // कषायाख्यः सदा तापो घोरः संसारवर्तिनाम् / धृतिहन्ता च्युतशमस्वेदश्लेदभयङ्करः // 419 // दन्दान्ते हि ते तेन लिप्ताङ्गाश्चन्दनैरपि / साधवस्तु सदा शान्ता निस्तापास्तापसूदनाः // 420 // बाह्यस्तापोऽपि नो तेषां शमिनामुपतापकृत् / तत्तापपीडिता यूयं प्रोक्ता नाहं तु तादृशः // 421 // इदं पुत्र-कलत्रादि निर्मितं भिन्नकर्मभिः / कुटुम्बमेकवृक्षस्थपक्षिसङ्घातसन्निभम् // 422 // 1. "प!। मुनिनां तु न गन्धोऽपि रागस्य हृदि वर्तते // 4.1 // ' अत्र पाठभेदे ‘मुनीनां तु न' स्थाने 'महात्मनां न' इत्यप्यधिकं पाठान्तरं प्रन्थकृतव लिखितम् // 2. नेतेविवेकतारुण्य दीक्षाभोगोचितंतम 10

Page #206
श्लो० 396-450 ] वैराग्यरतिः। निःस्नेहं चञ्चलं तुच्छं तथापि हृदयप्रियम् / अज्ञातपरमार्थानां बालानां प्रतिभासते // 423 // क्लिश्यन्ते च तदर्थं ते स्वयं कर्मकरा इव / दिवारात्रौ च धावन्ति मोहान्धा धनमर्जितुम् // 424 // विनिद्राः शेरते रात्रौ भुञ्जतेऽपि सुखेन न / भ्रमन्ति पशुवद् मूढाः पीडिता भूरिचिन्तया // 425 / / परायत्ताः कुटुम्बस्य तत्त्वार्थं ते न जानते / यत् कुटुम्बार्थपापस्य भोक्ष्येऽहं फलमेककः // 426 / / माता-पित्रादिसम्बन्धो मृगतृष्णोपमोऽखिलः / सन्तोषामृतसौख्यं कस्तात्त्विकं तेन हारयेत् // 427 // कुटुम्बपञ्जरं त्यक्त्वा ये त्वेवं भावनाभृतः / निष्क्रान्ता न परायत्तास्ते स्वाधीनसुखाब्धयः // 428 // गृहपाशविमुक्तानां तेषां या गुर्वधीनता / सा ग्रीवाभरणं नैव रज्जुराकर्षणी भवे // 429 // यूयमुक्ताः परायत्ताः सञ्चिन्त्येदं स्वमानसे / स्वाधीनत्वं मया स्वस्य वचोऽध्वपथिकीकृतम् / / 430 // पश्यन्ति नान्तः कामान्धाः पश्यन्तोऽपि बहिर्दशा / विकलाक्षास्ततस्ते स्युः साधवस्तु न तादृशाः // 431 // सज्जाक्षा एव तज्ज्ञेया बहिनष्टदृशोऽपि ते / विकलाक्षा मयेत्येते प्रोक्ता नाहं तु तादृशः // 432 // ये चाष्टावृणिकाः प्रोक्ताः कर्माण्यष्ट प्रतीहि तान् / दानग्रहणिकैर्लोकाः कदर्थ्यन्ते हि तैर्धशम् // 433 // 'तिर्यग्भवे क्वचिद् दीनाः स्थाप्यन्तेऽतिबुभुक्षिताः / क्षिप्त्वा नरककारायां पीड्यन्ते निष्कृपैः कचित् // 434 // पुण्याख्यो हियते गेहोपस्करः क्वापि दुर्गतौ ! आहत्य पार्णिना कापि चिन्तापङ्के विलोठ्यते // 435 // साधूनां ते न बाधायै शुद्धप्रायमृणं हि तैः / ग्रन्थेन गुरुदत्तेन शोधयन्ति च ते सदा // 436 // ऋणार्दितास्ततः प्रोक्ता यूयं नाहं तु तादृशः / ऋणिका बाधका नैव ऋणं शोधयतो हि मे // 437 // करं कर्म भवो घोरो रौद्रं रागादिमण्डलम् / जीवितं दृष्टनष्टं च चलाः सर्वा विभूतयः // 438 // प्रमादो देहिनां शत्रुर्देहोऽयं क्षणभङ्गुरः / जरा-मृत्यू करगतौ भोगाः पर्यन्तदारुणाः // 439 // इत्यादिकमनालोच्य कामभोगाशयो क्रमौ / प्रसार्य ज्ञानतत्पात्रसङ्गनेत्रे निमील्य च // 440 // अविद्याशयने सर्वे स्वपन्ति भवजन्तवः / महाघुरघुरारावं कुर्वन्तः क्रोधचेष्टितैः // 441 // शब्दैरपि न बुध्यन्ते प्रदीर्धेस्ते विवेकिनाम् / बोधिता अपि कृच्छ्रेण घूर्णन्ते मोहनिद्र्या // 442 // वल्गन्तोऽपि ततो ज्ञेया गृहिणः प्रचलायिताः / मुनयस्ता विना निद्रां सुप्ता अपि हि जाग्रति / / 443 // स्वस्यान्येषां च पश्यन्ति ते हि गत्यागती श्रुतैः / तद् यूयं प्रचलायध्वे नाहमित्यास्थितं मया // 444 // दरिद्रा भूपते ! ज्ञेया ये सद्धर्मविवर्जिताः / परप्रार्थनया बाढं दीना विषयभिक्षवः // 445 // येषां तु भावरत्नानि चित्तापवरके सदा / देदीप्यन्ते मुनिजनाः स्वाधीना धनिनो हि ते // 446 // ते स्वयं भुञ्जते शर्म पुष्णन्ति च जगजनान् / अलाबुहस्ता अपि ते विज्ञेयाः परमेश्वराः // 447 // अनादिनिधनज्ञानधनोऽहं तद् भवादृशैः / स्वं दारिद्रयमनालोच्य दरिद्रो भावितः कथम् // 448 // मलिनोऽपि स विज्ञेयो यः कर्ममलभारितः / मुद्रिताशुचिकुम्भाभः क्षालितोऽपि बहिर्मशम् / / 449 // हार-तारकनाथांशु-क्षीरनिर्मलमानसः / निर्मलस्तत्त्वतो ज्ञेयो बहिर्मलधरोऽपि हि // 450 // 1. धार्यन्ते क्षुधिताः क्वापि तिर्यग्भवचतुष्पथे // 2. चिन्तापके विलोठयन्ते क्वचिदाहत्य पाणिना / पुण्याख्यो हियते गेहोपस्करः क्वापि दुर्गतौ // 435 // साधूनां //

Page #207
महोपाध्यायश्रीयशोधिजयगणिविरचिता [पक्षमः सर्गः भावमालिन्यमध्यात्वा तदिदं स्वहृदि स्थितम् / हसितोऽहं जनैः केन हेतुना मलभागिति // 451 // सुरा-ऽसुर-नरैः पूज्यो धर्मी सौभाग्यवान् मुनिः / वदन्त्यधर्मभूयिष्ठं दुर्भगं भावतो नरम् // 452 // कृष्णपाक्षिकमूर्धन्यं यं निन्दन्ति विवेकिन: / स दौर्भाग्याकरः प्राणी तं स्तुवन्ति नराधमाः // 453 // शीलसौभाग्यपूर्णोऽपि मुनिवेषेण धार्मिकः / केनाऽहं हेतुना लोकैर्निन्दितो दुर्भगाग्रिमैः // 454 // उक्तदोषान्विता लोका राज्यभाजोऽपि दुःखिनः / अनाख्येयरसोल्लासनिमीलितदृशोऽपि हि // 455 // व्याघ्रवक्त्रे प्रविष्टस्य कराले तीक्ष्णदंष्ट्रया / मृगस्य यत् सुखं भूप ! तत् सुखं भववर्तिनाम् / / 456 // यथा शोफस्य पुष्टत्वं यथा वा वध्यमण्डनम् / सुखाभिमानजनितो विलासो देहिनां तथा // 457 // अशक्नुवन्तो निर्गन्तुं दुःखाशनिहता अपि / गृहिणो धर्मरहिता भूपते ! नारकोपमाः // 458 // सत्साधूनां तु नास्त्येव क्षुद्रोपद्रवसम्भवः / नष्टं मोहतमस्तेषां ज्ञानोद्योतो व्यजम्भत // 459 // शमामृतं परिणतं त्रुटिता भववल्लरी / धर्ममेघसमाधिश्च स्थिरीभूतो महोदयः / / 460 // सन्तोषदा धृतिः पत्नी श्रद्धा चित्तप्रसादकृत् / सुखासिकाऽऽह्लादकरी हिता विविदिषा सदा // 461 // विज्ञप्तिः पाटवाधात्री मेधा सद्बोधकारिणी / नैश्चिन्त्यकृदनुप्रेक्षा मैत्री चित्तानुवर्तनी // 462 // करुणा वत्सलाऽऽकालं मुदिताऽन्तःप्रसादकृत् / उपेक्षोद्वेगही चेत्येष तेषां प्रियागणः // 463 // इमाभिरनुरक्ताभिर्मोदमाना मुनीश्वराः / इन्द्राद्यलभ्ये तिष्ठन्ति निमग्नाः सुखसागरे // 464 // देहादपि स्वमात्मानं तिष्ठन्ति प्रविविष्य ये / तेषां सुखं विजानातु कः परोऽनुभवं विना // 465 // कुमारी न यथा वेत्ति सुखं दयितभोगजम् / न जानाति तथा लोको योगिनां समतासुखम् // 466 // तदेवं सुखपूर्णोऽपि निन्दितोऽहं मुधा जनैः / परमार्थमजानानैः स्वसुखस्मयनाटितैः / / 467 // नृपतिः प्राह यद्येवं भोगा दुःखं शमः सुखम् / नेदं प्रबुद्धयते कस्मात् तदेष निखिलो जनः // 468 // मुनिराह महामोहशैलुषेण विनाटितः / जनो न बुध्यते तत्त्वं यथाऽसौ बठरो गुरुः / / 469 // भूपः प्राह भदन्तासौ को नाम बठरो गुरुः ? / कथं न ज्ञातवांस्तत्वम् ? तन्मे ब्रूहि महामुने ! // 470 // मुनिराह महाराज ! सावधानमनाः शृणु / मुनिः प्राहातिविस्तीणों ग्रामोऽस्त्येको मनोहरः // 471 // शिवायतनमस्त्येकं तत्र रत्नौधरितम् / भृतं मनोविविधैः स्खण्ड-खाधक-पानकैः / / 472 // धन-धान्य-हिरण्याढ्यं वरचेलवजान्वितम् / सम्पूर्णोपस्करं शर्मसामग्रीधाम निर्मलम् // 473 // तस्य सारगुरुर्नाम शैवाचार्योऽस्ति नायकः / सकुटुम्बो वसंस्तत्र सोन्मत्तो वेत्ति नो हितम् / / 474 // स्वकुटुम्ब न पुष्णाति भवनर्द्धि न पश्यति / ज्ञातोऽसौ तादृशो धूतॆश्चौरैस्तद्ग्रामवासिभिः // 475 // कृतं तैस्तेन भौतेन सह सख्यं मनोऽनुगैः / ते चौराः प्रतिभासन्ते प्रियास्तस्य हितावहाः / / 476 // स्वकुटुम्बं परित्यज्य तैः साधं विलैलास सः माहेश्वरैर्निषिद्धश्च मा कृथाश्चौरसङ्गमम् // 477 / न मन्यते स तद्वाचं ततो मूर्खमवेत्य तम् / ते सारगुरुरित्याख्यां हृत्वाऽऽहुर्बठरं गुरुम् // 478 // 1. तिष्ठन्ति मनाः संसारातीतशर्ममहोदधौ // 46 // देहा // 2. विलसत्यसौ / माहे //

Page #208
ग्लो० 451-507 ] वैराग्यरतिः। 133 चौरमित्रान्वितं ज्ञात्वा स्वामिनं बठरं गुरुम् / सर्वे माहेश्वरास्तत्ते विजहुर्देवमन्दिरम् // 479 // ततः सप्रसरैश्चौरैयोगशक्त्याऽस्य वर्द्धितः / उन्मादो बाढमायत्तं तत् कृतं शिवमन्दिरम् // 480 // मध्यापवरके धृत्वाऽभिभूतं तत्कुटुम्बकम् / मुदितं द्वारमेकोऽत्र स्थापितस्तस्कराग्रणीः // 481 // कृततालारवास्तस्याग्रतस्तं नाटयन्त्यथ / गायन्ति ते च ध्रुवकैर्गीतं ते स्फीतमानसाः // 482 // स्वकटम्बव्यतिकरं बठरः स्वां विडम्बनाम् / हरणं भवनढेस्तद्वैरितां च न वेत्ति सः // 483 // दिवा रात्रौ च सन्तुष्टश्चौरमध्ये स नृत्यति / विपुलास्तत्र च ग्रामे चत्वारः सन्ति पाटकाः // 484 // हीन-हीनतरौ द्वौ द्वौ श्रेष्ठ-श्रेष्ठतरौ तथा / क्षुधितो याचते भिक्षामथासौ बठरो गुरुः // 485 // ततस्तैरपितं तस्य तस्करैर्घटकर्परम् / भिक्षामटेत्यभिहितो मषीपुण्ड्कचर्चितः / / 486 // भिक्षार्थी तद्युतोऽथागात् स हीनतरपाटकम् / नर्त्तितोऽनुगृहं तत्र कृततालारवैः स तैः / / 487 // तत्संज्ञितैः षिङ्गलोकैस्तत्रासौ ताडितो भृशम् / यष्टि-मुष्टि-महालोष्टप्रहारैरतिदारुणैः // 488 // अनुभूय महादुःखं निर्गतः पाटकात् ततः / भिक्षाविवर्जितो भग्नकर्परस्तस्करैः सह // 489 / / तैः शरावं ततो दत्तमानीतो हीनपाटके / भिक्षां न लेभे तत्रापि बवा षिड्गजनैधृतः / / 490 // ततः शरावके भग्ने नीतस्तैः श्रेष्ठपाटके / दत्वा ताम्रमयं पात्रं भिक्षा तत्राश्नुतेऽल्पिकाम् // 491 // षिङ्गैर्देवगृहस्वामी तत्रापि स कदर्थ्यते / नीतो भग्ने ताम्रपात्रे स श्रेष्ठतरपाटके // 492 // राजतं भाजनं दत्तं तत्राऽसौ लभतेऽद्भुताम् / भिक्षा सुसंस्कृतां स्वामी कृतस्तैधूर्ततस्करैः // 493 // तं भौतं नाटयन्त्येवं पाटकेषु पुनः पुनः / तेषु ते तस्करास्तालारवगानपरायणाः // 494 / / भिक्षामात्रेण तुष्टात्मा स तु तां स्वविडम्बनाम् / न वेत्ति द्वेष्टि च स्तेनदोषौघकथकं जनम् // 495 // राजन् ! प्रदर्शितस्तुभ्यं स एष बठरो गुरुः / येनायं सदृशो लोकः स्वाभाविकसुखच्युतः // 496 // भूपं भावार्थजिज्ञासुं ज्ञात्वेत्युपनिनाय च / सूरि मोऽत्र संसारः सदाऽविचलितस्थितिः // 497 // ज्ञेयं स्वाभाविक रूपं जीवस्य शिवमन्दिरम् / सम्भृतं सुखसामाग्या भावरत्नौघपूरितम् // 498 // भौताचार्यश्च तत्स्वामी जीवः स्वाभाविका गुणाः / कुटुम्बं तस्य विज्ञेयं हितकारि मनोहरम् // 499 // उन्मत्तः कर्मयोगेनै जीवो नाद्रियते च तत् / भावरत्नभृतं वेत्ति रूपं स्वाभाविकं च न // 500 // चौरा रागादयो दोषा धूर्त्ता जीवस्य वञ्चकाः / तेन मित्रीकृताः कर्मोन्मादं संवर्धयन्ति ते // 501 // तस्य रूपं वशीकृत्य क्षिप्त्वाऽन्तस्तत्कुटुम्बकम् / मुद्रयन्ति मनोद्वारं सद्यस्ते नाट्यविद्यया // 502 // तेऽथ स्वाभाविक रूपं मुषित्वा तस्य मन्दिरम् / महामोहं बृहद्भूत चक्रुस्तत्र महीपतिम् // 503 // जीवं तस्याग्रतो हृष्टाः सोन्मादं नाटयन्ति ते / श्रूयतेऽसौ कलकलो गीततालारवोद्धतः // 504 // माहेश्वरास्तु ते ज्ञेयाः प्रबुद्धा ये जिनागमे / लोकस्य वारयन्त्येते रागादिस्तेनसङ्गतिम् // 505 // हितं न मन्यते वाक्यं स तू-मादेन विह्वलः / तत् तैः सारगुरुः प्रोक्तः सोऽज्ञत्वाद् बठरो गुरुः // 506 // जैनमाहेश्वरैस्तस्य त्यक्तं च शिवमन्दिरम् / रागादिचौरवशगं लोकभौतमवेत्य तम् // 507 // 1. लोकस्य // 2. 'न लोको ना // 3. लोकस्य व // 4. लोकं //

Page #209
134 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः भिक्षा तं याचमानं च भोगाकाङ्क्षाक्षुधातुरम् / रागादयो भवग्रामे भ्रामयन्ति मदोद्धताः // 508 / / तिर्यग-नारक-मानुष्य-देवसम्बन्धिनो भवाः / चत्वारः पाटकास्तत्र प्रोक्तरूपाः प्रकीर्तिताः // 509 / / कपरं च शरावं च तानं राजतमेव च / कीर्तितं नरकाद्यायुर्लोकभौतस्य भाजनम् // 510 // तत्र पापमषीलिप्तो नरकायुष्ककपरे / दीनोऽसौ याचते भोगभिक्षां नरकपाटके // 511 // न तत्र लभते भिक्षां रागादिस्तेनसंज्ञितैः / घोरैर्नरकपालैश्च षिगतुल्यैः प्रपीड्यते / / 512 // . अनन्ततीव्रदुःखौघमनुभूय ततः कचित् / आयुष्कर्प रे भग्ने निर्गच्छेच्चौरवेष्टितः // 513 // पर्यटेदथ भिक्षार्थी तिर्यग्जन्मनि पाटके / तत्रापि नाश्नुते भोगान् बाध्यते च क्षुधादिभिः // 514 // निष्ठिते तिर्यगायुष्के मानुष्यकमवाप्नुयात् / पुण्यच्छायालवात् तत्र लभते भोगभोजनम् / / 515 // तत्राप्युपद्रवैस्तैस्तैः पीड्यते धूर्तसन्निभैः / ताम्रपात्रे नरायुष्के भग्ने गच्छेत् सुरालयम् // 516 // बिभ्राणो राजताकारममरायुष्कभाजनम् / तत्र पुण्यमहाच्छायो लभते भोगभोजनम् // 517 // एवं लोको भवग्रामे बम्भ्रमीति पुनः पुनः / उन्मत्तस्तस्कराधीनो हसन् गायन् रुदन् भृशम् / / 518 / / भिक्षालवं समासाद्य तुच्छं वैषयिकं सुखम् / भौतवत् सुखमानी स स्वां न वेत्ति विडम्बनाम् // 519 // भ्रंशितो यमहैश्वर्यात् कुटुम्बाच्च वियोजितः / हितांस्तानेव रागादीन् लोकोऽयं वेत्ति बान्धवान् // 520 // भिक्षाभूतमिदं तुच्छं लब्ध्वा वैषयिकं सुखम् / तथा नृत्यति मूढात्मा यथाऽसौ बठरो गुरुः // 521 / / धरणीनाथ ! तेनेदं लोकस्तत्त्वं न मन्यते / दुःखाब्धिमध्यपतितः सुखित्वमभिमन्यते // 522 // बभाषे धवलः क्ष्माभृत् तदुन्मत्ता भृशं वयम् / लुप्तं रागादिभिश्चौरैः स्वरूपं शिवमन्दिरम् // 523 // पर्यटामो भवग्रामे नष्टभावकुटुम्बकाः / सुदुर्लभा भोगभिक्षा तुष्टास्तल्लवलाभतः // 524 // मग्ना दुःखोदधावस्मात् कथं मोक्षो भविष्यति ? / सूरिराह यथा जातं तस्य वार्तान्तरं तथा // 525 // तथाहितैरुपद्रूयमानं तं सम्प्रेक्ष्य बठरं गुरुम् / महामाहेश्वरस्याऽभूत् तस्यैकस्य कृपोपरि // 526 // पृष्टस्तेन महावैद्यस्ततस्तदुपदेशतः / आत्तोपकरणो रात्रौ गतोऽसौ शिवमन्दिरम् // 527 // नाटयित्वाऽथ तं सुप्ता बहुवेलं मलिम्लुचाः / माहेश्वरः शिवगृहं गतो दीपः स्फुटीकृतः // 528 // भवितव्यतयाऽपश्यत् खिन्नस्तं बठरो गुरुः / ययाचे चाम्बु स ददौ ततस्तत्तत्वरोचकम् // 529 // तत्पानानष्ट उन्मादो नैर्मल्यं चेतना ययौ / धृस्तेि तस्करा दृष्टा ददौ माहेश्वरोऽशनिम् // 530 // जगौ च वैरिणस्तेऽमी तदेतेन निपातय / वज्रेण तेन ते चौराः समुत्थायाखिला हताः // 531 // उद्घाटितः स्फुरद्धामा चित्तापवरकस्ततः / कुटुम्बं स्वं स्फुटीभूतमुदभूद् रत्नसञ्चयः // 532 // दृष्टाऽखिला स्वसद्मश्रीः प्रमोदातिशयोऽजनि / परित्यज्य भवग्रामं गतः शिवमठेऽथ सः // 533 // भूपः प्राह नियोज्येयं कथमत्र जने कथा / गुरुर्जगौ महामाहेश्वरो धर्मप्रबोधकृत् // 534 // लोकभौतं भवग्रामे दृष्ट्वा रागादिपीडितम् भिक्षामात्रेण सन्तुष्टमुन्मत्तं च कृपापरः // 535 // 1. दृष्टा वज्रं माहेश्वरी ददौ // 530 // जगौ। 2. गतस्त्यक्त्वा भवप्रामं मठे सारगुरुः शिवे // 533 // भूपः / /

Page #210
श्लो० 508-565 ] वैराग्यरतिः। अस्माद् दुःखात् कथं मोक्षः स्यादस्येति विचिन्तयन् / जिनवैद्योपदेशेन तद्धिताय प्रवर्त्तते // 536 // रागादिषु प्रसुप्तेषु क्षयोपशमभावतः / तत्स्वरूपे दीपयति ज्ञानदीपं शिवाश्रये // 573 // सम्यक्त्वं पाययन्त्यम्बु दत्ते च चरणाशनिम् / रागादितस्करगणं लोकस्तेन निहन्ति च // 538 // ततस्तस्य विशालः स्यान्निर्मल: कुशलाशयः / क्षीयन्ते प्राच्यकर्माणि बध्यन्ते नूतनानि न // 539 // याति दुश्चरितावेशः प्रभवत्यप्रमत्तता / मिथ्याविकल्पाः शाम्यन्ति समाधिश्च प्रवर्धते // 540 // उद्घाटयत्येष ततश्चित्तापवरकं निजम् / स्वाभाविककुटुम्ब सज्ज्ञानालोकेन पश्यति // 541 // जिहासति भवग्रामं निःसङ्गानन्दवांस्ततः / शाट सूक्ष्माणवो यान्ति रूक्षतां तस्य गच्छतः // 542 // चिन्ता व्यावर्त्तते योगो जम्भते ध्यानसङ्गतः / अपूर्वकरणं याति महासामायिकस्ततः // 543 / / निहत्य क्षपकश्रेण्या घातिकर्म जिनो भवन् / अनुगृह्णाति जगतीं समुद्घातं ततो व्रजेत् // 544 // कर्मचक्रं समीकृत्य ततो योगाग्निरुध्य च / समारोहति शैलेशी सर्वकर्मक्षयावहाम् // 545 / / त्यक्त्वा ततो भवग्रामं स्वाभाविककुटुम्बयुग् / शिवालयाभिधमठे सदाऽऽस्ते सुखनिर्भरः // 546 // अनेन हेतुना प्रोक्तंमभूत् सारगुरोर्यथा / वार्तान्तरं तथा चेत् स्याद्दुःखं न क्षीयते तथा // 547 // इदं श्रुत्वा मुनेर्वाक्यं राजा लोकाश्च मोदिताः / प्राहुश्च त्वां प्रपन्नानां वृत्तान्तोऽयं न दुर्लभः // 548 // आज्ञप्यतामिदानी च यदस्माभिर्विधीयते / मुनिराह भवद्भिस्तत् क्रियतां यत्कृतं मया // 549 / / निर्विष्णेन भवग्रामाद् दीक्षा भवनिबर्हणी / मया गृहीता सा ग्राह्या भवद्भिः सुखमिच्छुभिः // 550 // नृपः प्राह वयं नाथ ! त्वया यत्नेन बोधिताः / भवांस्तु बोधितः केन स्वयम्बुद्धोऽथवा वद // 551 // सूरिराह महाराज ! लघुतायै स्ववर्णनम् / ब्रुवे तथापि सद्भतं त्वत्कुतूहलपूर्तये // 552 // अस्तीह कौतुकैः पूर्ण पुरं नाम्ना धरातलम् / राजा शुभविपाकोऽस्ति तत्र तेजोदिवाकरः / / 553 // साधुता सुन्दरी तस्य पुण्यसिंहस्थितौ दरी / तयोः सुतो बुधो जातो विस्फुरबुद्धिपाटवः // 554 // क्रमेण वर्धमानोऽसौ बभूव गुणरत्नभूः / शीलेनालङ्कृतश्चारुरूपेण मकरध्वजः // 555 // भ्राता शुभविपाकस्य महानर्थकरः परः / तथाऽशुभविपाकोऽस्ति देवी तस्याऽस्त्यसाधुता // 556 // ताभ्यां विषाङ्करः क्रूरो मन्दो नाम सुतोऽजनि / गुणहीनोऽपि मदवान् वर्धमानो बभूव सः // 557 // पितृव्यपुत्रभावेन मैत्र्यभूद् बुध-मन्दयोः / सर्वत्र सहितावेव स्वैरं विचरतः स्म तौ // 558 // इतश्च धिषणा नाम पुरेऽस्त्यमलमानसे / शुभाभिप्रायभूपस्य जयन्तीव सुता शुचिः // 559 / / बुधेन परिणीता सा गृहायाता स्वयंवरा / विचाराख्यः सुतस्तस्या मनोरथशतैरभूत् // 560 // अन्यदा बुध-मन्दाभ्यां ददृशे भालपर्वतः / विलसद्भयां निजक्षेत्रे सानुस्थकबरीवनः // 561 // तस्याधस्ताद् गता दूरं दृष्टा नासा महागुहा / तत्राऽपवरकद्वन्द्वं दृष्टं भूयोऽन्धकारभृत् // 562 // इत्थमाश्चर्ययुतयोः पश्यतोर्बुधमन्दयोः / गुहातो निर्गता नारी काचित् पवनचञ्चला // 563 // दर्शयन्ती पुरः प्रीतिं सा कृत्वा प्रणति तयोः / जगौ साधुकृतं नाथौ ! युवाभ्यां यदिहागतम् // 564 // मन्दस्तां कोमलोल्लापैः सस्नेहं समभाषत / का त्वं बाले ! किमर्थं वा वसस्यत्र गुहान्तरे ? // 565 // .

Page #211
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [पञ्चमः सर्गः इति श्रुत्वा वचो मूछों प्राप सा शोकपीडिता / मन्दस्यैतत् किमित्येवं जगौ भूयश्च पृच्छतः // 566 // युवयोर्विस्मृतिर्नाथ ! मम शोकस्य कारणम् / अहं भुजङ्गता नाम युवयोः परिचारिका // 567 // अहं भवद्भयामेवास्यां गुहायां स्थापिता पुरा / अस्यां हि घ्राणनामास्ति वयस्यो युवयोः प्रियः / / 568 / / तिष्ठामि भवदादेशात् तस्याऽहं परिचारिका / सङ्गतं चिरकालीनं युवयोः सह तेन हि // 569 / / पुरेऽसंव्यवहाराख्ये स्थितिः प्राग् युवयोरभूत् / एकाक्षाख्ये गतौ कर्मपरिणामाज्ञया ततः // 570 // विकलाक्षे ततः प्राप्तौ तत्राऽऽस्ते पाटकत्रयम् / द्वीतीयपाटके तत्र त्रीन्द्रियाख्ये स्थितौ युवाम् / / 571 // दत्तेयं वां गुहा कर्मपरिणामेन भूभुजा / प्रसादमीयुषा तत्र घ्राणाख्यश्च कृतः सुहृत् // 572 / / स्थानेषु तादृशेष्वेष ततः प्रभृति वां हितः / अन्वागतो युवाभ्यां च गुहास्थः परिलालितः // 573 / / आगताभ्यां विशेषेण लालितो नृगतिं पुरीम् / अहं मुजङ्गताख्या च कृताऽस्य परिचारिका / / 574 // तदेवं चिरसम्बद्धौ कुरुथो गजमीलिकाम् / युवां यदि ततोऽन्यत् किं परं मे शोककारणम् // 575 // युवाभ्यां प्राक्तनस्थित्या तद् धार्या प्रेमपद्धतिः / इति श्रुत्वा बुधो दध्यौ धूर्तेयं नैव शोभना // 576 / / ईषत्स्मितं सलजं च कुलस्त्री मृदु भाषते / इयं च बृहदाटोपा वितनोति विपर्ययम् / / 577 / / इत्युपेक्षापरस्तस्यां बुधो नोत्तरमप्यदात् / स्नेहक्रीतोऽभवत् तस्याः साक्षाद् मन्दस्तु किङ्करः / / 578 // उवाच किं करोम्येष ? ततः प्राह मुजङ्गता / सेव्यः सृहृत् त्वया गन्धलुब्धबुद्धिरयं सदा // 579 // चन्दना-गुरु-कर्पूर-कस्तूर्यादि सुगन्धि यत् / तद् रोचतेऽस्य नामापि दुर्गन्धस्य न रोचते // 580 // इष्टोपनत्याऽनिष्टस्य दूरतश्च निवारणात् / घ्राणेन लालितेनेह तद् भावि भवतोः सुखम् // 581 // मन्दः प्राह करोम्येवं तिष्ठ भद्रे ! निराकुला / साऽपि तद्वचसा तुष्टा दधौ मौनं बुधः पुनः // 582 // दध्यौ च क्षेत्रमेतद् मे शैलश्चयं महागुहा / घाणोऽप्यस्यां स्थितः पाल्यो मम नास्त्यत्र संशयः // 583 // अस्या नार्या गिरा कार्य केवलं नास्य लालनम् / आक्षेत्रमोक्षं कार्याऽस्य धारणा लोकयात्रया // 584 // इति निश्चित्य तं घ्राणं पालयन्नपि नो बुधः / दोषौधैर्युज्यते कीर्ति लभते शुद्धमार्गगः // 585 // मन्दस्तु पालयन् घ्राणं पुरस्कृत्य भुजङ्गताम् / लोल्यात् तंतम्यते बाढं सुगन्धिद्रव्यसझहैः // 586 // शङ्कापिशाच्या दुर्गन्धं जिहीर्षश्च निहन्यते / धृतिसौख्यं न लभते हस्यते च विवेकिभिः // 587 // इतश्च प्राप्ततारुण्यो विचारो नृपनन्दनः / दृष्ट्वाऽऽयातोऽखिलान् देशान् गतो देशदिदृक्षया // 588 // द्वदि प्रहृष्टौ धिषणा-बुधौ तत्र समागते / मुदितं राजभवनं कृतस्तस्यागमोत्सवः / / 589 // आकर्ण्य घ्राणसम्बन्धं सञ्जातं बुध-मन्दयोः / रहसि स्वीयपितरं विचारः स इदं जगौ // 590 // वयस्यो घ्राणनामाऽयं न युक्तो दुष्टधृष्टधीः / यदहं भवचक्रेऽगां गतो देशदिदृक्षया // 591 // राजमार्गे मम दृशोस्तत्रैका योषिदागता / मद्दर्शनाद् मुखे मग्ना मयूरीव धनागमात् // 592 // ममापि प्रमदो दृष्ट्वा तामभूदनिवारितः / कुतस्त्योऽसीति पृष्टोऽहं नतो दत्ताशिषा तया // 593 // मयोक्तं बुधराजस्य पुत्रोऽहं धिषणात्मजः / देशान् दिदृक्षुरायातो धरातलपुरादिह // 594 // हर्षाश्रुपूर्णनयना श्रुत्वेदं साऽङ्गनाऽवदत् / प्रागेव विदितो वत्स ! त्वं मे प्रेमैकभाजनम् // 595 // . .

Page #212
ग्लो० 566-625 ] वैराग्यरतिः। मया त्वं बालको मुक्तस्तन्मां वेत्सि विशिष्य न / मार्गानुसारिताऽऽख्याऽहं मातुः प्रियसखी तव // 596 // तव माता मम प्राणाः पिता ते जीविताधिकः / तयोरेवाहमादेशाद् देशान् द्रष्टुं विनिर्गता // 597 / / जातमात्रे त्वयि सुते, भागिनेयोऽसि तेन मे / सर्वस्वं परमात्मा च किं किं त्वं मे न वर्तसे ? // 598 // कृतं चारु यदायातो देशदर्शनकाम्यया / देशाटनं किल ज्ञानपूःकपाटविपाटनम् // 599 // तच्च चारुतरं वत्स ! भवचक्रे यदागतः / अत्र दृष्टेऽखिलं दृष्टमिदं सर्वाद्भुताऽऽस्पदम् // 600 // धन्याऽस्मि च यया दृष्टस्त्वं हृत्कुमुदचन्द्रमाः / मयाऽप्युक्तं कृतार्थोऽस्मि मिलितोऽहं यदम्बया // 601 // दर्शयत्वधुनाऽम्बा मे निखिलं भवचक्रकम् / साऽपि तद् बाढमित्युक्त्वा सवृत्तान्तमदर्शयत् // 602 // अथैकत्र मया दृष्टं पुरं तत्र महानगः / निविष्टं शिखरे तस्य रमणीये परं पुरम् // 603 / / ततो मयोक्तं किं नाम पुरमेतदधः स्थितम् ? / किं नामाऽयं गिरिर्मातः शिखरे किं परं पुरम् ? // 604 // मार्गानुसारिता प्राह पुरं सात्त्विकमानसम् / इदमत्रातितुङ्गोऽयं विवेकवरपर्वतः // 605 / / विख्यातं शिखरं चेदमप्रमत्तत्वनामकम् / इदं जैनपुरं तत्र स्थित्याप्युच्चं गुणैरिव // 606 // इदं वदन्न्यामेवास्यां पुरुषैर्वेष्टितो मया / नीयमानो मया (?) दृष्टो राजपुत्रो रणक्षतः // 607|| मयोक्तं कोऽयमम्बास्त्रैः कथं च निशितैः क्षतः ? / कुत्र वा नीयते ? केऽमी लग्नाश्च परिचारकाः ? // 608 // मार्गानुसारिता प्राह राजतेऽत्र महागिरौ / राजा चारित्रधर्माख्यो यतिधर्मश्च तत्सुतः // 609 // संयमो नाम तस्याऽयं पुरुषः पौरुषाधिकः / गतोऽत्रैः क्वचिदेकाकी महामोहादिभिः क्षतः // 610 // नेप्यन्तीमं स्वभवने रणभूमेः पदातयः / तिष्ठन्त्यस्य पुरे जैने बहवः खलु बान्धवाः // 611 // मयोक्तं द्रष्टुमिच्छामि भाव्यत्र यदतः परम् / नीत्वा मां शैलशिखरे सर्व मातः ! प्रदर्शय // 612 // मां निनाय पुरं जैन ततो मार्गानुसारिता / ददृशे मण्डपे चित्तसमाधाने स भूपतिः // 613 // मोहाथैनिहतं दृष्ट्वा संयमं तत्र चागतम् / केचिद् मुञ्चन्ति हुङ्कारान् केचित् खियन्ति रोषणाः // 614 // भुजमास्फोटयन्त्यन्ये परे भ्रुकुटिभीषणाः / जायन्ते केऽपि रक्ताङ्गाः परेऽसिधृतदृष्टयः // 615 // केचित् प्रवृत्ताट्टहासा केचिदूर्जितगर्जिताः / केचित् कराहतभुवः केऽपि साक्षात् कृशानवः // 616 // तादृशं क्षुभितं प्रेक्ष्य निखिलं राजमण्डलम् / चारित्रधर्मराजेन्द्रं सद्बोधो नीतिविजगौ // 617 // धीराणां युज्यते नायं सम्भ्रमः कातरोचितः / तदेते विनिवार्यन्तां देव ! क्षुब्धान्धिसन्निभाः // 618 // भावः परीक्ष्यतामेषामथेङ्गितनिवारिताः / चारित्रधर्मराजेन ते सर्वे मौनमास्थिताः // 619 // स्वं स्वं विवक्षितं ब्रूतेत्युक्ताश्च पृथिवीभुजा / नृपा जगुर्योदुकामास्त्याग-शौचा-नृतादयः // 620 // विलम्बोऽद्यापि नो युक्तः संयमाभिभवे विभोः / सिंहः किं स्ववनोन्माथिगजघाते विलम्बते // 621 // वृद्धिकृद् विषवृक्षाणामपराधक्षमा द्विषाम् / तेषां वीर्यकुठारेणच्छेदनं हितकारणम् // 622 // उल्लासोऽगलितेषु स्यादभ्रेष्विव रवित्विषाम् / कृतम्लानिषु नास्माकं महामोहादिशत्रुषु // 623 // कारणं देवपादानामनिच्छैव द्विषां स्थितौ / निद्रयैव मृगारातः करी क्रीडावने भवेत् // 624 // अलं वैरिचमं हन्तुमेकैकोऽपि भटस्तव / एकोऽपि पूरः क्षुन्धाब्धेः प्लावयत्येव काननम् // 625 // वै-१८

Page #213
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः क्रोधकण्डूं रिपुतरुस्कन्धेष्वपनिनीषताम् / त्वदुपेक्षाङ्कुशोऽस्माकं द्विपानां प्रतिबन्धकः // 626 // द्विषद्भिरभिभूतानां निष्फलं देव ! नोऽधुना / छन्नस्यान्तर्बलत्तेजः कृशानोरिव भस्मना // 627 // प्रेक्ष्य तान् रणकण्डूलानेवं भूपान् स भूपतिः / गतो गुह्यसभा मन्त्रिमहत्तमसमन्वितः // 628 // गता तत्रापि सा सार्द्ध मया मार्गानुसारिता / पृष्टौ राज्ञोचितं तत्र ततो मन्त्रिमहत्तमौ // 629 / / महत्तमोऽवदत्तत्र सम्यग्दर्शननामकः / उक्तं त्यागादिधीरैर्यत् तक्रियैवाधुनोचिता // 630 // शत्रूणामपमानेन मानी तिष्ठति कोऽलसः / विनाऽपमानकृद्धवंसं मौनिनो न धृतिर्भवेत् // नाग्निः प्रज्वालयत्युच्चैराक्रामन्तं क्रमेण किम् // 631 // तस्याऽजननिरेवास्तु योऽरिदग्धोऽपि जीवति / स निन्द्यः सर्वलोकानां स लघुः पवनादपि // 632 // एकारिरपि वीर्याढ्यः समुत्थाय जिगीषति / अत्ययुक्तं तव स्थातुं यस्याऽनन्ताः किलारयः // 633 // तदरिध्वान्तसङ्घातं विनिर्धूयोदयी भव / राजार्केऽयभिधायासौ विरराम महत्तमः // 634 // चारित्रधर्मराजोऽथ पप्रच्छ सचिवाग्रिमम् / सद्बोधं किमिह न्याय्यं कर्तुं वैरिपराभवे ? // 635 // स प्राह देव ! नो युक्तमन्यथा प्रतिभाषितुम् / अस्मिन् महत्तमेनोच्चैर्ममाद्रेरिव भाषिते // 636 // तथापि त्वत्कृपानुन्नः किञ्चिदेनं प्रतिब्रुवे / इति विज्ञप्य राजानं स जगाद महत्तमम् // 637 // दक्षोऽसि स्वामिभक्तोऽसि धुर्यस्तेजस्विनामसि / वचो येनेदृशं प्रोक्तं गुरुणाऽपि हि दुर्वचम् // 638 // द्विषामभिभवः सत्यं दुःसहो मानिकेसरिन् ! / सत्यं मोहादयो वयाः सत्यं पूर्ण बलं च नः // 639 // प्रस्तावः केवलमिहापेक्षणीयो जिगीषता / प्रस्तावं फलदं प्राहुर्नीति-पौरुषयोर्बुधाः // 640 // स्थानं यानं तथा सन्धिविग्रहश्च परैः सह / संश्रयो द्वैधभावश्च षड् गुणाः परिकीर्तिताः // 641 / / उपायः कर्मसंरम्भे विभागो देश-कालयोः / पुरुषद्रव्यसम्पच्च प्रतिकारस्तथाऽऽपदाम् // 642 // पञ्चमी कार्यसिद्धिश्च स्मृतमित्यङ्गपञ्चकम् / साम-दान-भेद-दण्डा उपायाः परिकीर्तिताः // 643 // प्रभुत्वो-त्साह-मन्त्राख्याः प्रोक्तास्तिस्रश्च शक्तयः / मित्र-काश्चन-भूमीनां लाभाः सिद्धित्रयं ततः // 644 // आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिस्तथाऽपरा / विद्याश्चतस्रो भूपानां फलवत्यः स्वगोचरे // 645 // नीतिसारमिदं ज्ञेयं राज्ञो भावार्थसंयुतम् / विना भावं तु विज्ञानमन्धस्यादर्शसन्निभम् // 646 // भावानभिज्ञोऽसाध्येऽपि प्रवर्तत हि वस्तुनि / ततो हास्यो भवेल्लोके समूलश्च विनश्यति // 647 // इदं च सर्व युद्धस्य मूलनष्टं प्रयोजनम् / फलवांस्तावकोत्साहः कथं तत्र भविष्यति ? // 648 // वयं महारयस्ते च भवचक्रपुरं तथा / स कर्मपरिणामो राट् सा च चित्तमहाटवी // 649 // यस्यायत्तमिदं सर्वं भवजन्तोः स वेत्ति न / नामाप्यस्मादृशां किन्तु मोहादीन् बहु मन्यते // 650 // यत्राधिकः पक्षपातो बलेऽस्य विजयेत तत् / तत् तेनानादृतानां नो युज्यते गजमीलिका // 651 // प्रदीपा इव विद्वांसः सङ्कचन्ति प्रवृद्धये / तैलपूरमिव प्राप्य प्रस्तावनयविस्तरम् // 652 // नश्यतोऽपि न दक्षस्य न्यूनं भवति पौरुषम् / प्रतिमेषं भृशं हन्तुं मेषोपसरति स्फुटम् // 653 // १°ध्वंसं न स्यात् तेजस्विनः सुखम् // 631 // तस्या / / 2. मेषो ह्यपसरत्येव प्रतिमेषजिघांसयां ॥६५॥मह

Page #214
प्रलो० 626-683 ] वैराग्यरतिः। 139 महत्तमो जगावार्य ! सोऽस्मान् विज्ञास्यते न वा / उपस्थिताश्च रिपवः स्वस्थैः स्थेयं कथं ततः ? // 654 // जगौ मन्त्री मा त्वरिष्ठाः कालसाध्ये प्रयोजने / बलद्रये समानोऽस्ति स कर्मपरिणामराट् // 655|| भवजन्तुस्तदायत्तः केदाचित्तेन बोधितः / स करिष्यति नः पक्षं हनिष्यामो रिपूंस्तदा // 656 // तेन कालविलम्बोऽत्र रोचते मे प्रयोजने / अप्रस्तावनिशा तेजोभानो भ्युदयावहा // 657 // महत्तमो जगौ तर्हि दूतस्तेषां प्रहीयताम् / दूतेन भर्त्तितास्ते यद् मर्यादां व्यतियन्ति न // 658 // " सचिवः प्राह न प्रेभ्यो दूतः स्थेयमसम्भ्रमैः / " "महत्तमो जगौ केयमतिभीतिर्भवादृशाम् ? // 659 // दण्डपूर्वश्च यदि ते दूतस्तेषु न रोचते / प्रेष्यतां सामपूर्वस्तत् मिथः सन्धिविधौ पटुः" // 660 // सद्बोधोऽथ जगौ " साम क्रुद्धे कलहवृद्धिकृत् / उद्गिरत्यग्निमेवोच्चैस्तप्तलोहे धृतं पयः // 661 // फलेन ज्ञायतामेतद् यद्वा दूतः प्रहीयताम् / ज्ञात्वा ततश्च तद्भावं विधेयं रुचितोचितम् " // 662 // इदं चारित्रधर्मस्य संलग्नं वचनं हृदि / प्रेषितः सत्यदूतस्तैमहामोहबले गतः // 663 // मया सह गता तत्र साऽपि मार्गानुसारिता / प्रमत्ततानदीतीरे चित्तविक्षेपमण्डपे // 56 // महामोहनृपस्याने सत्यदूतः स्थितो जगौ / “चित्तवृत्तिमहाटव्या भवजन्तुः किल प्रभुः // 665 // बहिरङ्गान्तरङ्गाणां पुराणां भूभुजामपि / स एवेशः समोऽसौ नः को विरोधस्ततो मिथः // 666 // स्वामिभक्ताः क्षयं भृत्या न स्वपक्षस्य कुर्वते / दृढं भवतु नः प्रेम युष्माभिः सह तन्नृप !" // 667 // सत्योदितमिदं श्रुत्वा महामोहसभास्थिताः / क्रोधान्धा जगदुः सर्वे समं भ्रकुटिभीषणाः // 668 // स्वामी नो भवजन्तुर्यत् तदुक्तं दुष्ट ! केन ते / पातालेऽपि गतानां वो न त्राणमनया गिरा // 669 / / आलजालप्रलापिस्तद् व्रज दूताधम ! द्रुतम् / सज्जा भवत सर्वेऽपि वयं योद्धं समागताः // 670 // दतस्य तर्जनामेवं कृत्वा ते प्रस्थिताः क्रुधा / महामोहं पुरस्कृत्य सर्वेऽपि कवचावृताः // 671 // सत्येनापि प्रभोः सर्वा तेषां चेष्टा निवेदिता / दृष्ट्वाऽऽयातां मोहचमू तेन सज्जीकृतं बलम् // 672 // आयोधनं तयोर्लग्नं दारुणं सैन्ययोद्धयोः / चित्तवृत्तिमहाटेव्यां खड्गाखट्नि परस्परम् // 673 // उदस्तास्त्रकृतोद्योतं रजोदर्शितदुर्दिनम् / घनाघनसमं भूरि तुर्योधैर्गजितोर्जितम् // 674 // पाटयन्तः परानीकं महामोहभटाः स्फुटम् / उद्वेल्लितास्तत्र यमा बहुरूपा इवागताः // 675 // हतवाजिरथनातं दलिताखिलवारणम् / चारित्रधर्मराजस्य चकम्पेऽथाखिलं बलम् // 676 // जितप्रायस्ततो नंष्ट्वा स्वस्थानं स गतो द्रुतम् / लीनः स्थितोऽरिसेना तु स्थिता रुद्ध्वा मदोद्धता // 677 // महामोहनरेन्द्रस्य राज्यं परिणतं ततः / मार्गानुसारिता प्राह " दृष्टं वत्स ! कुतूहलम् " // 678 // दृष्टं मयोक्तं किन्त्वत्र ज्ञातुमिच्छामि कारणम् / सा प्राह जगतीं जेतुं रागकेसरिमन्त्रिणा // 679 // मानुषाणि नियुक्तानि पञ्चात्मीयानि कुत्रचित्' / विजितानि पुरा तानि सन्तोषेणेह दोष्मता // 680 // चारित्रधर्मनृपतेस्तन्त्रपालेन लीलया / कलहस्तन्निमित्तोयं जातोऽमीषां परस्परम् // 681 // . 1. यदा तेन प्रबोधितः // 2. 'टव्यां राजहंसालिभीतिदम् / / 673 // ततात्रतडिदुद्योतं // 3. तु प्रजहर्ष मदों॥ 4. 'त् / जितानीह पुरा तानि सन्तोषेण धनुष्मता // 680 //

Page #215
140 महोपाध्यायश्रीयशोविजयमणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः स्पर्शनं रसना घ्राणं दृष्टिः श्रोत्रं तथा परम् / पञ्चैतानि जगदुःखकराणि जगदुर्बुधाः // 682 // ततो मयोक्तं पूर्णं मे देशदर्शनकौतुकम् / अधुनाऽहं गृहे यामि तयोक्तं वत्स ! गम्यताम् // 683 / / आगमिष्याम्यहमपि वेगेनानुपदं तव / ततोऽहमागतो गेहे तद् घ्राणोऽयं न सुन्दरः // 684 // मानुषाणां तृतीयोऽयं रागकेसरिमन्त्रिणः / जगत्प्रतारणपटुः पर्यटत्यतिनिघृणः // 685 // इत्थं बुधाय बौधेये निवेदयति सत्त्वरम् / मार्गानुसारिताऽऽयाता तया तद्गीः समर्थिता // 686 // घ्राणं बुधस्ततोऽनर्थकारणं जेतुमैहत / इतो भुजङ्गतानुन्नो गन्धो घ्राणमललायत् // 687 // असौ सुगन्धिद्रव्याणामन्वेषणरतोऽन्यदा / स देवराजभार्याया भगिन्या भवने गतः / / 688 // सपत्नीपुत्रघाता) गन्धायोगस्तया कृतः / मारणात्मा क्षणे तस्मिन् लालाविषकरम्बितः // 689 // तां गन्धपुटिका द्वारे मुक्त्वा साऽन्तर्गृहं गता / त्वां विलोक्याऽऽगतो मन्दो विदधे तत्र मुत्कलाम् // 690 // ददौ प्राणाय तान् गन्धांस्ततोऽसौ प्रलयं गतः / तां प्राणदुष्टतां दृष्ट्वा विरक्तो नितरां बुधः // 691 // तेन शिष्टात्मना पृष्टा ततो मार्गानुसारिता / कथं हेयो मया प्राणः ? साऽऽह हित्वा भुजङ्गताम् // 692 // . तिष्ठ त्वं साधुमध्यस्थो दोषायेत्थमिदं न ते / बुधेनापि कृतं सर्वं तद्वचो हितकृत् तथा // 693 // ततो गृहीतदीक्षोऽसौ परिज्ञातागमः शुचिः / आचार्यैः स्वपदे भूरिलब्धिपात्रं निवेशितः // 694 // स एषोऽहं बुधाचार्यो भवद्बोधविधित्सया / विहाय गच्छमेकाकी स्वच्छबुद्धि समागतः // 695 / / अयं वैराग्य हेतुर्मे जातो युष्मादृशामपि / इदं सम्पद्यते सर्वं पश्यतां ज्ञानचक्षुषा // 696 // जन्म-मृत्यु-जरा-व्याधिबाधितोऽयं भवोऽखिलः / इदमेवाभयस्थानं भूप ! जैनेन्द्रशासनम् // 697 // युज्यते क्षणमप्येकं धीर ! तन्न विलम्बितुम् / हीयतां भोगगरलं पीयतां प्रशमामृतम् // 698 // ततो धवलराजेन सर्वे साकूतमीक्षिताः / लोकाः प्रोक्ताश्च संलग्नं कीदृशं भवतां वचः // 699|| प्रोचुस्तेऽनेन वचसा जीविताः सुधया वयम् / क्रियतां तूर्णमादिष्टं धर्मस्य त्वरिता गतिः // 700 // तदाकर्ण्य परं हर्ष राजेन्द्रः प्राप पूतधीः / राज्याभिषेकमाधातुं प्रोवाच विमलं ततः // 701 // पुत्र ! गृह्णाम्यहं दीक्षां त्वं राज्यमनुपालय / विमलः प्राह " किं चित्ते वल्लभोऽहं तवास्मि न ? // 702 // यत् स्वयं यासि निर्वाणे मां स्थापयसि जन्मनि / गले राज्यशिलाक्षेपो मम तात ! न युज्यते" // 703 // तच्छत्वाऽतितरां तुष्टः प्रोचे न त्वां त्यजाम्यहम् / राज्ये ततश्च संस्थाप्य पुत्रकं कमलाभिधम् // 704 // दिनान्यष्टविधायोच्चैर्जिनपूजां महोदयाम् / प्रदाय च महादानं शुभे काले समाहितः // 705 // . सबान्धवः सपत्नीको विमलेन समं नृपः / सपौरलोको निष्क्रान्तः सम्यक्त्वं जगृहुः परे // 706 // वामदेवस्य मम तु प्रबोधो न तदाऽप्यभूत् / ज्ञातो धूतॊ मया सूरिरसौ बहुलिकास्पृशा // 707 // राजादीनां मया दीक्षावसरे चेति चिन्तितम् / मुनिः सिद्धेन्द्रजालोऽयं लोकान् सर्वानवञ्चयत् // 708 // ग्राहयिष्यति तेनैतानेष दीक्षां वशीकृतान् / विमलोऽपि वयस्यो मे मां नेष्यति बलात् सह // 709 // तदादौ वश्चयाम्येनमिति मत्वा पलायितः / सर्वत्रान्वेषितो दीक्षादिनेऽहं विमलेन च // 710 // 1. लीलावतां सुगन्धानामन्यदान्वेषकः सदा //

Page #216
श्लो० 682-740 ] वैराग्यरतिः। अदष्ट्वा मां बुधाचार्यः पृष्टः कागात् सुहृत् स मे ? / ज्ञानवान् स च निःशेषं तस्मै मञ्चरितं जगौ // 711 / / विमलः प्राह भव्यः किं नायं बत शठाशयः ? / सूरिः प्रोवाच नाऽभव्यः प्रकृत्या सुन्दरो ह्ययम् // 712 // दोषः सर्वोऽपि चैतस्य भगिनीभ्रातृसङ्गजः / भगिन्यस्य बहुलिका भ्राता च स्तेयनामकः / / 713 // तदशोऽयं पुरा चके रत्नस्य हरणादिकम् / विमलः प्राह भाव्यस्य कदा तत्यागसुस्थता // 714 // सूरिराह गते भूरिकाले ताभ्यां स मोक्यते / ऋजुताऽस्तेयते कन्ये परिणीय शुभाशयात् // 715|| तच्छ्रुत्वा विमलेनाहमयोग्यत्वादुपेक्षितः / प्राप्तोऽहं काञ्चनपुरे दृष्टश्च सरलो वणिम् / / 716 // गतस्तस्याऽऽपणे तत्र दीप्तिं बहुलिका ययौ / कृतं तत्पादपतनं चक्षुर्मोदाश्रुणा भृतम् // 717 / / उक्तं मया च दृष्ट्वा त्वां जनकस्य स्मराम्यहम् / पुत्र एवास्यपुत्रस्य त्वं ममेति जगाद सः // 718 // नीतोऽहं स्वगृहे तेन बन्धुमत्याः समर्पितः / स्वभार्यायास्तया स्नानभोजनादि च कारितः // 719 // पृष्टश्च नामगोत्रादि मया सर्वं निवेदितम् / सजातीयोऽयमित्युच्चैर्मुदितः सरलो हृदि // 720 // जगौ बन्धुमती भार्ये ! धात्रा नूनमपुत्रयोः / पुत्रोऽयमावयोर्दत्तो वृद्धत्वपरिपालकः // 721 // तच्छ्रुत्वा बन्धुमत्याप मुदं मय्येव मन्दिरम् / सरलेन च निःक्षिप्तं हट्टस्थं दर्शितं धनम् // 722 / / हट्ट एव स शेते च मदयुक्तो धनमूर्छया / अन्यदा तिष्ठतो हे सन्ध्यायां सुखमावयोः // 723 // प्रेषितो बन्धुलेनैत्य सरलाह्वायको जगौ / वस्तव्यं मद्गृहे षष्ठीजागरेऽद्य त्वया सुहृत् / / 724 // ततोऽहं सरलेनोक्तो याम्यहं बन्धुलालये / दुस्यजो मित्रनिर्बन्धस्तत् त्वं गत्वाऽऽपणे वस // 725 / / मयोक्तं गमनेनालं हट्टे तातोज्झितस्य मे / अम्बायाः पादमूलेऽहं वत्स्याम्यद्याविशङ्कितः // 726 // ततोऽहो ! स्नेहसारोऽयमिति सञ्चिन्तयन् हृदि / एवं भवत्विति वदन् मुदितः सरलो गतः // 727 / / स्थितो गृहेऽहं रात्रौ च स्तेयवीर्य विजृम्भितम् / अर्धरात्रे गतो हट्ट हर्तुमन्तर्धनं ततः // 728 // दृष्टश्चोद्घाटयन् हद्दमागतैर्दाण्डपाशिकैः / मुक्तस्तैः प्रत्यभिज्ञाय किं करोतीति चिन्तिभिः // 729 // तदन्तर्धनमुत्खातं मयोद्घाट्यापणं ततः / तस्यैव पश्चाद्भूभागे निखातं चापणस्य वै // 730 // रात्रौ विभातप्रायायां कृतो हाहारवो महान् / मिलितो नागरो लोकः सम्प्राप्तः सरलोऽपि च // 731 / / आविर्बभूवुः प्रच्छन्नाः स्थिता ये दाण्डपाशिकाः / सरलः प्राह किं जातं? मयोक्तं मुषितं धनम् // 732 // सोऽयक् त्वया कथं ज्ञातः मयोक्तं त्वां विनाऽधृतिः / इहागां रात्रिशेषेऽहं दृष्टमेतत् तदेदृशम् / / 733 // दध्युः श्रुत्वेत्यदो दाण्डपाशिकास्तस्करो ह्ययम् / अस्याहो ! वञ्चनाशक्तिरहो ! विश्रम्भघातिता // 734 // ततस्ते जगदुः श्रेष्ठिन् ! चित्ते भव निराकुलः / लब्धोऽस्ति चौर इत्येतैः साकूतमहमीक्षितः // 735|| जातं ततो मम भयं ग्रहीष्यामः सलोत्रकम् / इत्यालोच्य गतास्तावद् प्रचण्डा दाण्डपाशिकाः / / 736 // लवितं तदिनं भूरिविकल्पाकुलितस्य मे / गच्छन् रात्रौ धनं हृत्वा गृहीतो दाण्डपाशिकैः // 737 / / जातः कोलाहलो लोको मिलितो नागरोऽखिलः / रिपुसूदनराज्ञोऽग्रे नीतोऽहं दाण्डपाशिकैः // 738 // तेन वध्यतयाऽऽज्ञप्तः सरलोऽथ समागतः / पतित्वा पादयो राज्ञो जगौ मेऽसौ प्रियः सुतः // 739 // मुध्यतां कृपया तन्मे सर्वस्वं गृह्यतामिदम् / माममुञ्चत् ततो राजा तस्याऽयच्छच्च तद्धनम् // 740 //

Page #217
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [पञ्चमः सर्गः जगौ च सरलायेदं पुत्रोऽयं तव तिष्ठतु / मदभ्यर्णे तव गृहे न युक्तोऽयं विषाङ्कुरः // 741 // दुश्चेष्टितैः पराभूतो नष्टः पुण्योदयोऽथ मे / श्रेष्ठिना प्रतिपन्नं तद् वचनं भूपतेस्तदा // 742 // स्थितो धिक्कारनिहतो दोनोऽहं राजमन्दिरे / शान्ते बहुलिका-स्तेये राजदण्डभयाद् मम / / 743 // तथापि सर्वकार्येषु लोको मां परिशङ्कते / मय्येवान्यकृतं चौर्य दत्ते प्रत्येति नो वचः // 744 // विद्यासिद्धेन केनापि राज्ञः श्रीगृहमन्यदा / मुषितं लक्षितो नासौ दोषो मय्येव सोऽर्पितः // 745 / / ततोऽहं गाढरुष्टेन राज्ञा बाढं कदर्थितः / सरलस्यापि वचनं नादत्तं तीव्रतेजसा // 746 // उल्लम्बितोऽहं विरटन् जीर्णा प्राग् गुटिका मम / भवितव्यतया दत्ता गुटिकाऽभिनवा ततः // 747 // गतः पापनिवासायां नगर्यामन्त्यपाटके / तत्रानुभूय दुःखानि गुटिकान्तरलाभतः // 748 // पञ्चाक्षपशुसंस्थाने पुरे गत्वा गतस्ततः / मुक्त्वाऽसंव्यवहाराख्यं सर्वेषु नगरेष्वहम् / / 749 // प्राप्तो वहुलिकादोषात् तिर्यग् स्त्रीत्वमनन्तशः / ताभ्यां मे पापमित्राभ्यां स्थाने स्थाने न किं कृतम् ? // 750 // निगदति भवजन्तावित्यदो धीविशाला, मुकुलितभवभीतिश्चिन्तयामास चित्ते / ... अहह ! भुवि दुरन्तः स्तेय-मायाविकारस्त्यजति तदपि नैते बोधहीनो मनुष्यः // 751 // कथमयमनुभूतानन्तजन्मप्रतानः, प्रभवति गुटिका का स्त्री किमस्य प्रतीपा / किमिदमखिलमन्ताममित्राद्यनेनोदितमिति हृदि भव्यो विस्मितस्तिष्ठति स्म // 752 // कलयति मुखरागाद्धीविशालैनमर्थ, रहसि तदिदमस्याः प्रश्नयिष्यामि पश्चात् / इति मनसि स दध्यावागमो वेत्ति सर्व, सदसि सुललिता नु स्मेरनेत्रा शृणोति // 753 // भवजन्तुरुवाचाऽथ प्रोक्तोऽहं निजभार्यया / त्वयाऽऽर्यपुत्र! गन्तव्यमानन्दनगरेऽधुना // 754 // तुष्टास्मि त्वयि दत्तोऽयं सुहृत् पुण्योदयश्च ते / सहायः सागरश्चायं मूढतारागनन्दनः // 755 // तद्वचः प्रतिपद्याऽहं गुटिकां प्राप्य तादृशीम् / आनन्दनगरे ताभ्यां सहितो गन्तुमुद्यतः // 756 // इति सपदि निशम्य प्राणदौर्जन्यवार्तामपि च निचितगूढस्तेयमायाविपाकम् / य इह निभृतचित्तः स्यात् स्वतत्त्वप्रबुद्धः स भुवि शुचियशःश्रीः श्लाध्यभावं बिभर्ति // 757 // . // इति वैराग्यरतौ पञ्चमः सर्गः //

Page #218
// षष्ठः सर्गः॥ अथास्त्यानन्दनगरं बहिरङ्गमनोहरम् / युक्तं सुपर्वभिलोकः पुरन्दरपुरोपमम् // 1 // तत्राऽस्ति केसरी भूपः प्रत्यर्थिद्विपदर्पहृत् / गुणरत्नदरी देवी तस्यास्ति जय सुन्दरी // 2 // अस्ति तन्नगराधारो वाणिजो हरिशेखरः / भार्या बन्धुमती तस्य सुवंशा गिरिभूरिव // 3 // रूपस्येव परं रूपं श्रियो मूर्त्तिरिवापरा / तस्या कुक्षावहं भद्रे ! भवितव्यतया धृतः // 4 // जातोऽहं पूर्णकालेन मित्राभ्यामन्वितस्तया / मुदितौ पितरौ ताभ्यां सुहृदौ मे न लक्षितौ // 5 // पितृभ्यां मे कृतं नाम यथाऽयं धनशेखरः / मित्राभ्यां सहितस्ताभ्यां जातोऽहं विलसन् सुखी // 6 // प्राप्तोऽहं यौवनं भद्रं स्मरसिंहवनं तदा / त्यक्त्वा धर्मकलामेकां गृहीताः सकलाः कलाः // 7 // तदा सम्पादितास्तेन सुहृदा सागरेण मे / वितताश्चित्तकल्लोलाः प्रक्षुब्धेन क्षणे क्षणे // 8 // धनमेव जगत्सारं श्लाघायाः कारणं धनम् / राजाद्या यद् विशिष्यन्ते तल्लोके धनजृम्भितम् // 9 // तपः-श्रत-वयोवृद्धा धनवृद्धस्य किङ्कराः / एका धनकला पूज्या तच्चान्द्रीवेश्वराश्रिता // 10 // यावन दृष्टा रत्नौधास्तावन्मे निर्वृतिः कुतः / गत्वादेशान्तरं कुर्यां तद् गृहं रत्नपूरितम् // 11 // ताताभ्यर्णमहं प्राप्तो विकल्पैरिस्थमाकुलः / उक्तं मयाऽनुजानीहि तात ! कर्तुं धनार्जनम् // 12 // गच्छाम्यहं विदेशेषु स्फोरयामि च पौरुषम् / पिता प्राह धनं तेऽस्ति दानभोगक्षमं बहु // 13 // तदेव त्वं नियुञ्जानः कुलप्राप्तं यथेच्छया / गृहे तिष्ठ वियोगं तु सोढुं शक्नोमि नो तव // 14 // मयोक्तं पूर्वपुरुषश्रीर्मातेवोपभुज्यते / स्तनधयेन यूनां तु तस्या भोगत्रपाकरः // 15 // तद् मदुत्साहभङ्गोरुभूतज्वरनिनीषया / महानियमवत् तात ! सोढव्या विरहव्यथा // 16 // दृढं ज्ञात्वाऽथ निर्बन्धं जगौ मां हरिशेखरः / वत्स ! सम्पूर्यतामिच्छा दूरे देशान्तरं परम् // 17 // विद्यन्ते कुटिला लोकाः कामिन्यो वञ्चनोद्यताः / भूयांसो दुर्जनाः स्तोकाः सजना वणिजः शठाः // 18 // भाण्डजातं च दुष्पाल्यं विकारि नवयौवनम् / निरागाः कुपिताश्चौरा दुर्बोधा कार्यपद्धतिः // 19 // क्वचिद् विज्ञेन मूर्खण क्वचित् कापि दयालुना / कचित् क्रूरेण धृष्टेन कचिद् भौतिभृता क्वचिद् // 20 // कृपणेन क्वचित् कापि त्यागिना बकवृत्तिना / कचित् कापि विदग्धेन भाव्यं तत् सुधिया त्वया // 21 // मयोक्तं गीः प्रमाणं मे तातस्येयं महोदया / कृतार्थो गृहमेष्यामि सत्त्वमात्रधनोऽप्यहम् // 22 // इत्युक्त्वा पितरौ नत्वा निर्गतो रुदतोस्तयोः / सार्धमान्तरमित्राभ्यामहं देशान्तरं प्रति // 23 // क्रमाज्जयपुरे प्राप्तो दक्षिणाम्भोधिपार्श्वगे / बहिर्वने निषण्णश्च प्रवृत्त इति चिन्तितुम् // 24 // उल्लङ्याब्धि चलद्वीचिं रत्नद्वीपे व्रजामि किम् / चण्डिकां वा स्वरुधिरैस्तर्पयित्वाऽर्थये धनम् // 25 // पातालं वा खनाम्युच्चैः शेषव्यापारवर्जितः / आनयाभ्यथवा गत्वा महाद्रौ रसकूपिकाम् // 26 //

Page #219
144 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ षष्ठः सर्गः विकल्पयत इत्थं च सागरक्षोभितस्य मे / पुरः स्थिते पपातोचैर्दृष्टिः किंशुकपादपे // 27 // प्ररोहो भूमिसम्प्राप्तस्तच्छाखाया विनिर्गतः / दृष्टो मया ततश्चायं खन्यवादो हृदि स्मृतः // 28 // नास्त्येव क्षीरवृक्षस्य प्ररोहो धनवर्जितः / स्तोकं वा भूरि वा तत्र ध्रुवं बिल्वपलाशयोः // 29 // प्ररोहे भूरि तत् स्थूले तनुके स्तोकमुच्यते / रात्रौ ज्वलति तद् भूरि सोमणि स्वल्पमीरितम् // 30 // विद्धे तत्र भवेद् रक्तं यदि रत्नानि लक्षयेत् / अथ क्षीरं सितं रूप्यं पीतं च कनकं भवेत् // 31 // प्ररोहः स्यादुपर्युच्चैर्यन्मात्रोऽपि तावति / प्रदेशे निहितं नूनं विद्यते तन्निधानकम् // 32 // उपरिष्टात् तनुश्चेत् स्यादधस्तात् पृथुलो यदि / प्ररोहोऽसौ निधिं प्राप्तो विपरीतस्तु सोऽन्यथा // 33 // पलाशस्य प्ररोहोऽसौ तनुको यन्निरूपितः / स्तोकं द्रव्यमिहास्तीति तच्चित्ते चिन्तितं मया // 34 // नखविद्धात् ततः क्षीरं पीतवर्णं विनिर्गतम् / ततो मया सुवर्णेन भाव्यमत्रेति भावितम् // 35 // तत्प्रदेशो मया खातः सागरप्रेरणादथ / दृष्टं भृतं च दीनारैस्तत्रोच्चैस्ताम्रभाजनम् // 36 / / सहस्रमात्रं तत्प्राप्तं सागरः स्फीतिमाययौ / तत्रैवारोपितः सोऽयं पुण्योदयगुणो मया // 37|| भाण्डमूल्यमभूत् तन्मे प्रविष्टो नगरे ततः / बकुलश्रेष्ठिना दृष्टो हट्टमार्गे वृषोज्ज्वलः // 38 // कृतं संभाषणं तेन वितताः स्नेहतन्तवः / नीतश्च भवने स्वीये भोजितं चारु भोजनम् // 39 // पृष्टः कुलाभिधानादि मया प्रोक्तं यथास्थितम् / योग्यं ज्ञात्वा ततः स्वीया पुत्री मे परिणायिता // 40 // ततस्तेनोदितं वत्स ! स्वीयं गृहमिदं तव / अत्र तिष्ठ निरुद्विग्नो विलसन् सह वत्सया // 41 // मयोक्तं स्वार्जितं वित्तं विना भोगो विडम्बना / प्रस्थापय सुसार्थेन रत्नद्वीपं ब्रजामि तत् // 42 // श्रेष्ठी प्राह कृतं वत्स ! तवान्ध्युल्लङ्घनेच्छया / मदीयेन धनेन त्वमत्रैव धनमर्जय // 43 // मयोक्तं यदि निर्बन्धस्तवायं तत् पृथग्गृहे / स्थितः स्वीयेन वित्तेन पणेऽहं पृथगापणे // 44 // श्रेष्ठिनाऽपि तथेत्युक्ते लग्नस्तत्र धनार्जने / तेन सागरमित्रेण प्रेर्यमाणः प्रतिक्षणम् / / 4 / / गता दयालुता नष्टा धर्मधीः क्षीणमार्जवम् / कर्मादानानि सर्वाणि कृतानि बहुशो मया // 46 // तृडबुभुक्षे मया सोढे धनलुब्धेन सर्वथा / रात्रावपि न सुप्तोऽहं नापि भोगा निषेविताः // 47 // क्लेशेन तावता साद्धं सहस्रं तदभून् मम / सहस्रद्वयवाञ्छाऽभूत् तत्प्राप्तावयुतस्पृहा // 48 // प्राप्तं तदप्युपायेन ततो लक्षे गतं मनः / नानोपायप्रसक्तेन मया तदपि मीलितम् // 49 // ततोऽपि प्रयुतेच्छाऽभूत् सागरादेशवर्तिनः / कालेन भूयसा साऽपि पूरिता क्लेशकोटिभिः // 50 // कोटिप्राप्तौ ततो वाञ्छा जाता मे साऽपि पूरिता / बहूपायैर्महारम्भैर्नृपसेवादिवृत्तिभिः // 51 // पुण्योदयस्य माहात्म्याद् यावत् कोटिरपूर्यत / सागरः प्रेरयामास कोटीनां तावदर्जने // 52 // इच्छाऽनिवर्तनीयाऽभूत् ततः सागरलङ्घने / बकुलश्रेष्ठिने स्वीयोऽभिप्रायश्च निवेदितः // 53 // स प्राह पूर्यमाणो हि पुरुषो भूरिभिर्धनैः / ज्वालाभिरिन्धनरग्निरिवेच्छाभिः प्रवर्धते // 54 // न कदापि निवृत्तिः स्यात् तस्य रत्नाचलैरपि / श्रेयसी तद् धृतिः पुंसां धनलोभान्धता तु न // 55 // 1. पुण्योदयगुणो मोहात् स तत्रारोपितो मया // 2. त्वा कमलिनी //

Page #220
प्रलो० 27-83 ] वैराग्यरतिः। 145 तिष्टाऽत्रैव नियुञ्जानस्तदिदं द्रविणं बहु / मयोक्तं तात ! मा वादीरेवं धुर्य ! विवेकिनाम् // 56 // लक्ष्मीर्योषिदिव कीबाद निरारम्भात् पराङ्मुखी / कुटिलेव विटं त्यक्तुं सारम्भं तु न वाञ्छति // 57 // यो न मुञ्चति संरम्भं प्राप्तैः क्लेशशतैरपि / अङ्कस्थले पतत्यस्य लक्ष्मीत्य स्वयंवरा // 58 // स्तोकप्राप्त्यैव सन्तुष्टे श्रियो रागो न वर्धते / रतिं बध्नाति करिणी न हि स्वल्पजलाश्रये // 59 // अनुजानीहि मे तात ? रत्नद्वीपे गमं ततः / श्रेष्ठी प्राह न तत्रापि श्रीर्भाग्यं लचयिष्यति // 60 // तथापि यदि ते वत्स ! निर्बन्धो दुरतिक्रमः / अनुज्ञातो मयाऽसि त्वं गच्छ तद् यत्र रोचते // 61 // ततः प्रमुदितो मुक्त्वा प्रमदां सदने पितुः / अन्यैर्महाधनैर्युक्तः सामग्र्या परिपूर्णया // 62 // अन्तर्मित्रयुतः काले शुभे विहितमङ्गलः / यानपात्रं समारुह्य चलितो वारिधावहम् // 63 // मध्येऽधेर्यानपात्रौद्यैश्चलद्भिर्धनिनां हृता / अन्तव्योमत्रजदेवविमानश्रीः सितध्वजैः // 64|| तद्वेगविचलद्वीचिबद्धफेनोऽम्बुधिर्बभौ / सहास इव सम्प्रेक्ष्य वणिगुत्साहसाहसम् // 65 // तरङ्गहस्तैर्विततैरालिङ्गन्निव वारिधिः / पप्रच्छ यानपात्राणां स्वागतं गर्जितच्छलात् // 66 // वार्षी वेगं दधुः पोता उत्साहा वणिजामिव / दौःस्थ्यैरिव ततः क्षुब्धैः कच्छपैः प्रपलायितम् // 67 // प्राप्तानि यानपात्राणि रत्नद्वीपं सुवायुना / वणिग्भिः प्राभृतं दत्त्वा ततो भूपः प्रसादितः // 68 // जगृहुः प्रतिभाण्डानि तेऽथ भाण्डौघविक्रयात् / प्रतिचेलुः प्राप्तलाभाः स्वदेशे शेषवाणिजाः // 69 // तत्रैव स्थापितोऽहं तु सागरेण प्रसर्पता / प्रारब्धं रत्नवाणिज्यं विधाय विततापणम् // 70 // अन्यदैकाऽऽगता वृद्धा नारी सा मामवोचत / " अस्त्यानन्दपुरे राजा केसरी तत्प्रिये उभे // 71 // जयसुन्दर्याह्वयैकाऽपरा कमलसुन्दरी / जातान् जातान् सुतान् हन्ति गृध्नू राज्यसुखे नृपः // 72 // अपत्यस्नेहतो नष्टा ततः कमलसुन्दरी / गर्भिणी मां सखीं लात्वा महाटव्यां पपात च // 73 // तत्रानुभूतः क्लेशौघो रात्रिशेषे च वेदना / जाता शूलाङ्गभङ्गायैस्तस्या हृदयदारिणी / / 74 // आसन्नप्रसवां मत्वा वाचा साऽऽश्वासिता मया / कुर्वत्या मम तत्कालोचितं कर्म मुमूर्च्छ सा // 75 / / योनिद्वारेण निरगाद् दारकः स्वामिनी मृता / वज्राहतेव जाताऽहं भूताविष्टेव शून्यहृत् // 76 // प्रवृत्ता च प्रलपितुं देहि स्वामिनि ! मे गिरम् / क गता त्वं सुतं हित्वा यस्यार्थे राज्यमुज्झितम् // 77|| गतैवं विलपन्त्या मे रजनी रविरुद्गतः / तत्पथेनेयुषा दृष्टा सार्थवाहेन तादृशी // 78 // आश्वास्य तेन वृत्तान्तः पृष्टो निगदितो मया / विस्मितोऽसौ मया पृष्टः क गन्तव्यं त्वयाऽनघ ! // 79 // जगौ सोऽहं प्रयास्यामि रत्नद्वीपं मया स्मृतम् / श्रुतः कमलसुन्दर्या नृपस्तत्र सहोदरः // 80 // भागिनेयं सुसार्थेन गत्वा तस्याऽर्पयाम्यहम् / सार्थवाहेन तेनाऽहं प्राप्ता द्वीपमिमं ततः // 81 // दर्शितो नीलकण्ठाय भागिनेयो मनोहरः / वार्ता कमलसुन्दर्याः सर्वा च कथिता मया // 82 // खेदगर्भोऽस्य हर्षोऽभूद् हरिरित्यभिधा कृता / दारकस्याथ सोऽस्याऽभूद् वर्धमानोऽतिवल्लभः // 83 // 1. लक्ष्मीः क्लोबादिव नरानि // 2. पृथक् पूरितपोतौधैः सहितोऽन्यमहाधनैः / / 62 // // 3. नीलकण्ठोस्ति कमलसुन्दर्यास्तत्र सोदरः // 8 //

Page #221
146 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [षष्ठः सर्गः माहितोऽसौ कलाः सर्वाः सम्प्राप्तश्चारुयौवनम् / श्रिया सुरकुमारस्याऽऽकारं न्यक्कुरुते कृती // 8 // अस्योक्तः पूर्ववृत्तान्तो मया तेन श्रुतः पुनः / भवानानन्दनगरादागतो वणिजां वरः // 85 // ततः सदेशजं मत्वा त्वां द्रष्टुं सोऽभिवाञ्छति / तत्समीपं ततो गन्तुं भवानर्हति कोविदः // 86 // ततो हरिकुमारस्य वसुमत्या तया समम् / गतोऽभ्यर्णं तया तस्य ज्ञापितोऽहं जहर्ष सः // 87 // अस्थापयत् समाश्लिष्य गाढं मामर्धविष्टरे / जगौ चोक्तोऽम्बया तातमित्रं मे हरिशेखरः // 88 // त्वं च तस्य सुतस्तेन भ्राताऽसि मम सर्वथा / मयोक्तं यादृशस्तातो भृत्यः केसरिभूपतेः / / 89 // तादृशस्तेऽहमप्यस्मि तद् भृत्ये कोऽयमादरः / ततः सोऽकारयद् गाढं तुष्टो मित्रागमोत्सवम् / / 90 // ततो हरिकुमारेण सह लीलां वितन्वतः / दिनानि मे सुखं यान्ति सम्प्राप्तोऽथ मधूत्सवः / / 91 // ततो हरिकुमारोऽसौ मया युक्तो वनं गतः / स्थितश्रूततले कूजत्कोकिलाकृतविभ्रमे // 12 // तावत् तत्राऽऽगता काचिद् व्रतिनी रौद्ररूपभृत् / वृद्धा सा चित्रलिखितां तस्य कन्यामदर्शयत् // 93 // कुमारभावं पश्यन्ती सा ततः स्तिमिता स्थिता / सविकारं तमाक्षिप्तमालोक्य च विनिर्गता // 94 // कुमारोऽपि च तां पश्यन् दृष्टो मित्रैः स्मराहतः / दीर्घनिःश्वास-हुकारा-व्यक्तगी-मूर्द्धकम्पनैः // 95 // अभूत् क्षणं स मन्दाक्षः क्षणं विस्फारितेक्षणः / क्षणं स्मेरः क्षणं लीनः क्षणक्षणविलक्षणः // 96 // सस्मितं मन्मथः प्रोचे ततो नानारसाकुलम् / किं नरीनृत्यते चित्ते कुमार ! स्फारविभ्रमैः // 97 // विदग्धः सोऽवदत् तस्मै निढुवानो निजाशयम् / हृष्याम्यस्मादहमितश्चित्रकृत्करकौशलात् // 98 // चित्रेऽस्मिन् लिखिता बाला दत्ते नालापमेव हि / अन्यैस्तु विभ्रमैः सर्वैः साक्षाद्भूतैव दृश्यते // 99 // विभावयामि तदिदमेतच्चित्रककर्मणः / बहुक्रियाव्यग्रमतिर्विश्वकर्माऽपि नाधिकः // 10 // किं सत्यमिदमित्यूचे मन्मथः पद्मकेसरम् / सोऽप्याह प्राणिनां मित्र ! विचित्राश्चित्तवृत्तयः // 101 // चित्रेऽतिकुशला कन्या भाति चित्रकृतोऽपि मे / ललितः प्राह किं चित्रं दृष्टं क्वाप्यनया कृतम् ? // 102 // चित्ते गूढे कुमारस्य देवीनामपि दुर्गमे / दृष्टं नैतत्कृतं चित्रमित्यूचे पद्मशेखरः // 10 // विभ्रमः प्राह चित्रं किं ? नन्वाश्चर्यमिदं स्फुटम् / मूढ ! श्लेषादिदं ह्येतदित्यूचे पद्मकेसरः // 104 // कपोलोऽवक् कथं गम्यं हृतमस्य मनोऽनया / मूढ ! लिङ्गैरतिव्यक्तैरित्यूचे पद्मकेसरः // 105 // यावन्न भवति श्रान्तं मनः कामावलङ्घनात् / न निःश्वासादयो भावास्तावदाविर्भवन्ति हि // 106 // कुमारमेव पृच्छ स्याद् यदि न प्रत्ययो मयि / प्रोचे हरिकुमारोऽथ कृतं यत्तत्प्रलापतः // 107 // चारु प्रश्नोत्तरं किञ्चित् पठ तावदनाविलः / सहासं स जगौ चेतः कुमारस्य विनोदयन् // 108 // पिबैन् वाचो नु कां श्रोत्रपुटपेयां सुधां मम / कस्तृप्तिं याति ? साधुश्च कां त्यजत्यवदातधी: ? // 109 // श्रुत्वेदं शून्यहुकारं कुमारो व्याकुलो ददौ / पुनः पपाठ विस्पष्टधृतये पद्मकेसरः // 110 // चित्रकन्याहृतस्वान्तस्तथाऽप्यस्थात् स तादृशः / स्मित्वा सर्वे ततोऽपश्यन् वदनानि परस्परम् // 111 // 1. गतः / भूरिमित्राश्रितश्चारुसहकारतरोस्तले // 92 // ता॥ 2. यां ददौ करे ॥९३॥कु।। 3. हृदि प्राप्नोति कश्चित्रं, का चित्रामधिगत्य मे / वाचामाचारपूतात्मा, साधुस्त्यजति का पुनः // 1.9 // अहं मम वाचः श्रोत्रपुटपेयां सुधां कृति पिबन् नु तृप्ति यामि / अवदातधीः साधुश्च अहंकृति त्यजति //

Page #222
प्रलो० 84-128 ] वैराग्यरतिः। चेतो हरिकुमारस्य प्रत्यावृत्तं तदीक्षणात् / पुनः श्रुत्वाऽथ तत् तेनावष्टम्भाद् दत्तमुत्तरम् // 112 // अहंकृतिम् / ततोऽतिविस्मितः पद्मकेसरोऽन्यत् पुनर्जगौ / कथं बध्नाति काः प्राज्ञः ? के गीतरसलम्पटाः ? // 113 // तदपि प्रत्युदतरद् विचिन्त्य हृदये हरिः / सारङ्गाः / विलासोभिदधे व्यक्तं ततोऽहन्मतवासितः / / 114 // पूजायां किं पदं स्यात् ? कुरु दहनवपुर्बोधनं ? निःस्तनः कः ?, शून्यं कीदृक् पुरं स्याद् ! वनमपि विपुलं कीदृशं नैति शोभाम् ? / का वेश्या ? का महत्री ? समिति भवति कः सत्त्वभाजां भटानां :, धावल्लावण्यपूरे वपुषि जिनपतेः का निमजन्ति नित्यम् // 115 // हरिजंगौ बृहद् व्यस्तसमस्तमिदमित्यदः / पुनः पठ पपाठाऽसौ विचार्योदतरद्धरिः // 116 // सुराङ्गनानेत्रसरोजराजयः / जहास विमलश्चारु कुमारोऽस्याहरन् मदम् / विलासोऽवक् पठत्वन्यः सर्वस्मयहरो ह्ययम् // 117 // मन्मथोऽभिदघे क्लुप्तं मया स्पष्टान्धकद्वयम् / तदर्थ कथयत्वार्यः सुविभाव्याविलम्बतः // 118 // राजन् ! रूपेण नारीणां हरसेवालताफलम् / कामाज्ञयाऽपि वामाक्ष्यो यान्ति नैतावती भुवम् // 119 // सदाख्यातिमनोज्ञश्रीलीलाढ्यगुणगौरवम् / अभिधत्ते च तेजस्ते रणसम्मर्दधीरताम् // 120 // हरिजंगाद हरसे बालतायाः फलं त्रपाम् / इत्येष प्रथमे भङ्गः सदाख्येति द्वितीयके ||121 // - बाला अपि रूपातिशयात्सुरतप्रार्थनापराः कृत्वा तासां त्रपामपनयसि / कामस्तु वयःक्रमादिना धाष्टर्यमापादयतीति कामादप्यधिकस्त्वं रामाणामुन्मादक इति प्रथमस्य भावार्थः / द्वितीयस्य तु सुलभ एव / गूढतूर्य मया पद्यं तदैकं विनिवेदितम् / सम्पूर्णः पठितः श्लोको हरिणा परिपूर्य तत् // 122 // दाने मेघो रतो धर्मे प्रशस्तः प्रौढतेजसा / यस्तनोति सतां प्रीतिं यशस्तस्य समेधते // 123 // तच्छृत्वा विस्मिताः सर्वे वयस्या धीरहो ! परा / कुमारस्येति सोऽन्येवं व्यस्मरत् चित्रकन्यकाम् // 124 // पारापतं प्रियाचाटुकारिणं प्रेक्ष्य तामथ / स्मरन्नसावभूत् कम्प्रः पतच्छील इव हृदः / / 125 // ततो मयोक्तं किमिदं कुमार ! तव बाधते / स प्राह नागताऽऽसीद् मे निद्रा रात्रौ शिरोऽर्त्तितः // 126 // गच्छन्तु वाऽत्र तिष्ठन्तु तदेते मन्मथादयः / एहि त्वमेको निद्रामि यच्चन्दनलतागृहे // 127 // कुमारः प्राविशत् तत्र मया सह गताः परे / पल्लवैः शिशिरैः शय्यामारूढोऽसौ कृतां मया // 128 // 1. प्राज्ञः सारं श्रेष्ठं यथा स्यात् तथा गाः वाणी: बध्नाति-ग्रन्थरूपतया विरचयति / गीतरसलम्पटाः सारङ्गाः-हरिणाः / 2. प्राबल्य केन वाच्य ? कलयति रसना के ? भवेत् पक्षिणः का, सम्बुद्धि बुद्धिमन्तः क्व च विरचनया कुर्वते सर्वयत्नम् / / कः प्रार्थ्यः ? केन तुल्योऽलस इह ? गरगीः कीदृशी स्यात् पुराऽर्था, व्यापद्वल्लोकृपाणी भवति जिनपतेः कीदृशी ब्रहि . वाणी ?॥उदारसंवेगविरागवासना / पूजायां सु इति पदम् / दहनमग्निस्तस्य वपुषः-शरीरस्य बोधन-सम्बोधनं कुरु / र:-अग्निः, तस्याझं शरीरं राङ्गम् , तत्सम्बोधन हे राग! / निःस्तनः ना पुरुषः / अनेतृ अनायकं पुरं नगरं शून्यम् / घनं-निबीडमपि वनम् असरो सरोवररहित शोभां नैति / जरा वेश्या सर्वगामित्वात् महत्री वा महत्त्वप्रापकत्वात् / समिति युद्धे सत्त्वभाज भटानां जयो भवति / टीप्पण्यश्चेमा वै. क. लतातः सुमुद्धताः॥

Page #223
148 महोपाध्यायश्रीयशोधिजयगणिविरचिता [ षष्ठः सर्गः न तत्र लभते तप्तसैकते मीनवद् रतिम् / विहितेऽथोपविष्टोऽसावासने कोमले मया // 129 // तत्रापि नाश्नुते सौख्यं शूलाग्रप्रोतचौरवत् / करोतीतस्ततो लग्नः स्कन्धे चंक्रमणं मम // 130 // तथापि स्मरतापेन मुच्यते न महीयसा / लचिता शीतलेऽपीत्थं बृहद्वेला लतागृहे // 131 // प्रच्छन्नैस्तत्स्थितैः सर्वं कुमारस्य विचेष्टितम् / दृष्टं कुतूहलवशाद् वयस्यैर्मन्मथादिभिः // 132 // जयध्वनिरिव प्रौढः पुष्पेषोस्तापदायिनः / उत्थितः शङ्खनादोऽथ मध्याह्नसमये महान् // 133 // मन्मथाद्यास्ततः सर्वे सम्भूयैत्य लतागृहे / हरिमूचे " गृहे गन्तुमधुनाऽवसरोऽस्ति नः" // 134 // हरिजंगौ " यात यूयं विमुच्य धनशेखरम् / शान्तायां शूलतापातवागमिष्याम्यहं पुनः" // 135 // प्रतीत एव सर्वेषां तस्य तद्धेतुरान्तरः / तथाप्येतादृशो जल्पश्छलाद् मित्रैः प्रवत्तितः // 136 / / आयुर्वेद विदग्धोऽसि भोः कपोल ! निरूपय / विकारः किं निमित्तोऽयं ? शमोपायोऽस्य कः पुनः ? // 137 // कपोलः प्राह " दोषाणां वायुः पित्तं कफस्तथा / शारीरो मानसो हेतू रजश्व तम एव च // 138 // प्रशाम्यत्यौषधैः पूर्वो दिव्ययुक्तिव्यपाश्रयैः / मानसो ज्ञान-विज्ञान-धैर्य-स्मृति-समाधिभिः // 139 // रूक्षः शीतो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः / विपरीतगुणैव्यैर्मारुतः संप्रशाम्यति // 140 // सस्नेहमुष्णं तीक्ष्णं च द्रव्यमम्लरसं पटु / विपरीतगुणैः पित्तं द्रव्यैराशु प्रशाम्यति // 141 // गुरु-शीत-मृदु-स्निग्ध-मधुर-स्थिर-पिच्छलाः / श्लेष्माणः प्रकृति यान्ति विपरीतगुणैर्गुणाः // 142 // कर्फ स्वाद्वम्ल-लवणाः कषाय-कटु-तिक्तकाः / जनयन्त्यनिलं पित्तं कट्वम्ल-लवगा रसाः // 143 // स्वाद्वम्ल-लवणा वायुं कषाय-स्वादु-तिक्तकाः / जयन्ति पित्तं श्लेष्माणं कषाय-कटु-तिक्तकाः // 144 // अजीर्णप्रभवा रोगास्तच्चाजीर्णं चतुर्विधम् / आम विदग्धं विश्र(ष्ट)ब्धं रसशेषं तथा परम् // 145 // आमे सदृशगन्धः स्याद् विदग्धे धूमगन्धता / विश्र(ष्ट)घे गात्रभङ्गश्च रसशेषेऽनद्वेषिता // 146 // आमेषु वमनं कुर्याद् विदग्धे चाम्लकं पिबेत् / विश्र(ष्ट)धे स्वेदनं कुर्याद् रसशेषे तथा स्वपेत् // 147 // इत्थं स्थिते कुमारस्याऽजीर्णं तापेन लक्ष्यते / अतो विदग्धतावश्यात् पित्तं चुक्षोभ वायुयुक् // 148 // अन्तस्तापश्च शूलं च वर्धतेऽस्य ततोऽधिकम्'" / " अज्ञात्वा प्रकृतिं यत् तत् किं ब्रूषे” विभ्रमो जगौ // 149 / / कपोलः प्राह " विज्ञातं प्रकृत्यायखिलं मया / विकारोऽयमजीर्णस्य कुमारस्यापरस्य न" // 150 // ततोऽहो ! मूढताऽस्येति चिन्तयन् सिष्मिये हरिः / प्राहुर्वयस्याः संसिद्धं कार्य नस्त्वद्विनोदतः // 151 // सा परिवाजिकैवैका विकारस्यास्य भेषजम् / कार्य पर्येषणं तस्यास्तत् कुमाराविलम्बतः // 152 // . ततोऽहं प्रहितस्तेन तदन्वेषणकाम्यया / पश्यामि स्मान्तराले तां नगराभिमुखं वजन् // 153 // पृष्टा सा चित्रवृतान्तं जगावस्तीह सुन्दर ! / नीलकण्ठस्य नृपतेर्देवी शिखरिणी शुचिः // 154 // प्राप्ताऽहं तद्गृहे भिक्षाकृते दृष्टो विषादभाग / सर्वः परिजनः पृष्टा देवी तत्कारणं ज़गौ // 155 // मयूरमञ्जरी पुत्री जीवितादपि मेऽधिका / बन्धुले ! ते प्रतीतैव सेयमा तपनोदयात् // 156 // केनापि हेतुना शून्या जाता तीव्रज्वरारतिः / भूषणानि न गृहाति नाङ्गरागं तनोति च / / 157 // १.म् / प्रकृत्यायविदन् यत् //

Page #224
श्लो० 129-184 ] वैराग्यरतिः। 149 नास्वादयति ताम्बूलं कन्दुकेन न खेलति / मुहुर्धावत्यभिद्वारं सखीभ्यः परिरुष्यति // 158 // तन्मां भगवति ! ब्रूहि किमेषा चिन्तयत्यहो ! / कदा च लप्स्यतेऽभीष्टं निमित्तेऽसि स्फुरन्मतिः // 159 // दृष्ट्वा होरां ततः प्रोक्तं ध्वजादिन्यासतो मया / एषा जीवं चिन्तयति नरं नृपसुतं हरिम् // 160 // यत:" ध्वजो धूमस्तथा सिंहः श्वा बलीवर्द इत्यपि / खरो गजेन्द्रो ध्वाश्च अष्टाऽऽयाः परिकीर्तिताः" // 161 // काल-वासर-वेलानां मुहूर्त-ककुभोस्तथा / नक्षत्र-ग्रहयोश्चैव निसर्गबलमष्टमम् / / 162 // ध्वजः खरस्तथा ध्वाह्नः प्रस्तुते च प्रयोजने / समापन्नास्त्रयो ह्याया न्यस्ताद् गोमूत्रिकात्रयात् // 163 / / प्रथमाज्ज्ञायते चिन्ता द्वितीयात् तु शुभाशुभम् / तृतीयात् कालनिर्देशं कुर्यादायादिति श्रुतिः // 164 // तत्रशुनि ध्वजे वृषे चैव जीवचिन्ता प्रकीर्तिता / सिंह-वायसयोर्मूलं धातुधूमेभ-रासभे // 165 / / ध्वजस्य प्रथमं पातात् तज्जीवं चिन्तयत्यसौ / नरादिव्यक्तिबोधश्च स्फुटः कालबलादिभिः / / 166 // अवश्यं तस्य लाभश्च धूमोपरि खरागमात् / अथैव च तृतीयस्य पाताद् ध्वासस्य यत् स्मृतम् // 167 // स्थानं लाभं च कुरुते, रासभो ध्वज-धूमयोः / सिंहस्योपरि नाशं भोः ? शेषेषु तु स मध्यमः // 168 // ध्वज-कुञ्जरयोर्वर्ष मासो वृषभ-सिंहयोः / पक्षाः श्व-खरयोज्ञेया धूम-वायसयोर्दिनम् // 169 // ततः शिखरिणी तुष्टाऽऽसन्नजामातृलाभतः / जगौ च यत् त्वया प्रोक्तं तत्र मे नास्ति संशयः // 170 // एतत्सख्या मम प्रोक्तं प्रातदृष्टोऽनया हरिः / तत्रानुरागातिशयात् ततः प्रासा दशाभिमाम् // 171 // करोतु भगवत्येव तदस्यास्तत्समागमम् / बोर्बु भावं कुमारस्य चित्रितेयं ततो मया // 172 // तत्प्रदर्शनतो ज्ञात्वा कुमाराशयमागता / देवीं प्रोक्तवती मुष्टिमध्येऽसौ मम वर्त्तते // 173 // तया मयूरमञ्जर्याः प्रोक्तं प्रत्येति सा तु न / शिखरिण्या ततो राज्ञे प्रोक्तो व्यतिकरोऽखिलः // 174 // प्रहिताऽऽनयनायाऽहं हरेस्ताभ्यां ततो द्रुतम् / इत्युक्त्वा सा मया सार्धमागता हरिसन्निधौ” // 175 / / मया बन्धुलया चोक्तं हरये राजशासनम् / सर्वेऽपि राजसदने ततः प्रमुदिता गताः // 176 // मयूरमञ्जरी नीलकण्ठोऽथ हरये ददौ / ततः शुभेऽह्नि सजातो विवाहस्य महोत्सवः // 177 // पाणौ गृहीत्वा तां प्राप्तो हरिहर्ष रमामिव / ततो राजा च लोकश्च रागं तस्मिन् परं दधौ // 178 // इतश्च स हरिभूरिपुण्यवान् प्रेमनिर्भरः / यन्त्रितो मम पुण्येन मद्वियोगं न वाञ्छति // 179 / / प्राप्ता मया तत्प्रसादाद् विलासा देवदुर्लभाः / यशश्च चन्द्रविमलं सज्जनस्पृहणीयता // 180 // जनिताः कुविकल्पौघाः सागरेण तथापि मे / यन्ममाय हरेः सङ्गो हेतुरर्थार्जनक्षतेः // 181 // रस्नौघमिह लास्यामि निर्विनमिति चिन्तितम् / अत्रापि मित्ररूपो मे विनोऽयं समुपस्थितः // 182 // सर्वथा राजपुत्रोऽयं त्यक्तुं शकयश्च नाधुना / रुटो ह्यपहरेदेष सर्वस्वमपि मामकम् // 183 / / तद् रत्नोपार्जनं कुर्वे हरेरपि च रञ्जनम् / अत्यासङ्गस्तु मित्रेऽस्मिन् मम स्वार्थ विनाशयेत् // 184 // 1. 'त् / तृतीयस्थानपातेन पाताद् //

Page #225
150 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ षष्ठः सर्गः कृतं मया यथा ध्यातं रत्नौधो मिलितस्ततः / कचित् पश्यामि रत्नानि गतो मूर्छा पुनः पुनः // 185 // क्वचित् स्पृशामि हस्तेन मुहुरुच्छालयामि च / कचिद् वक्षःस्थले दत्त्वा हर्षमग्नो भवामि च // 186 // निखनामि कचिद् गर्ते शङ्कां धृत्वोत्खनामि च / सुखं दिने च रात्रौ च नाविश्वासाद् बभूव मे // 187 // ध्यानं सर्वजगद्रत्नसङ्ग्रहस्य मया धृतम् / स्थितोऽहं सदने नित्यं रत्नोपार्जनलोलुपः / / 188 // इतश्च द्वौ श्रुतौ कालपरिणत्यनुजीविनौ' / इमं प्रचक्रतुर्जल्पं मिथो मैथुन-यौवनौ // 189 // वैशः संसारिजीवोऽयमावयोर्धनशेखरः / प्रस्तावः श्रयणेऽस्याऽस्ति द्वयोः साम्प्रतमावयोः // 19 // कृत्वा जल्पमिमं पूर्वं यौवनो मामुपागतः / तवाप्यवसरो गन्तुमस्ति तस्यान्तिकेऽधुना / भाषितं मैथुनेनापि तत्सम्बन्धं कुरुष्व मे // 191 // यौवनेनोदितमसौ पूर्व संसेवितो मया / तद् दृढं तव सम्बन्धं करिष्यामि सहामुना // 192 // एवं तौ कृतसम्भाषौ प्राप्तौ मैथुन-यौवनौ / उक्तश्च यौवनेनाहं वत्सलोऽयं सुहृद् मम // 193 // अतोऽहमिव सर्वत्र द्रष्टव्योऽयं सदा त्वया / अकृत्रिमदृशा दृष्टस्तव दास्यत्यसौ सुखम् // 19 // ततो यौवनवाक्येन तेनाहं मुदितो हृदि / प्रतिपन्नौ च मयका तौ प्रीतेनान्तरात्मना / / 195|| . मैथुनाय मया दत्तः प्रासादः स्वान्तसंज्ञकः / यौवनाय च गात्राव्यस्तत्सम्बन्धो द्वितीयकः // 196 // कृता विलासशौर्याचा यौवनेन गुणा मम / मैथुनेन कृतोऽतृप्तो भुक्तैः स्त्रीणां शतैरपि // 197 // मैथुनेनेरितो यावद् रन्तुमीहे पणाङ्गनाम् / धनरक्षापरस्तावत् सागरो मां निषेधति // 198 // इतो मैथुननिर्देश इतः सागरलचनम् / सम्पन्नस्तदयं न्याय इतो व्याघ्र इतस्तटी // 199 // सागरस्यातिवाल्लभ्याद् मैथुनाज्ञाऽनतिक्रमात् / ततो मया कृतं कर्म दारुणं लोकगर्हितम् // 20 // याः काश्विद् बालविधवा रण्डाः प्रोषितभर्तृकाः / वतिन्योऽन्याश्च मूल्येन विना ताः सेविता मया // 201 // ततोऽहं मैथुनाधीनस्तृप्तो नैवान्त्य जास्वपि / योषित्सम्बन्धिभिोकैस्ताडितश्च विगोपितः // 202 // हरि-पुण्योदयबलात् केवलं नैव मारितः / जीवन्मृतस्तु धिक्कारप्रहारैर्नागरैः कृतः // 20 // तथापि मे न मूढस्य व्यावृत्तं मैथुनाद् मनः / जातोऽहं प्रियमित्रेऽस्मिनिर्मिध्यस्नेहनिर्भरः // 204 // अभूत् तुच्छमतेरित्थं मैथुनो मम वल्लभः / ततोऽपि वल्लभतरः सागरो रागरोचितः // 205 // मित्रयुग्मेन तेनेत्थं मयकाऽभिमतं सुखम् / दुःखितेनाप्यखण्डाभ्यां पक्षाभ्यामिव पक्षिणा // 206 // अन्तःपुरं पुरं राज्यं हरौ रक्तमथाखिलम् / बभूव नीलकण्ठस्य पराकुण्ठितविक्रमे // 207 // ततोऽभूत् तस्य विपुला समृद्धिः कोश-दण्डयोः / जनानुरागो वल्लीनां सम्पदा नववारिदः(दे) // 208 // अथाऽसौ कुञ्जरारूढो राजलोकेन वेष्टितः / छत्रेण ध्रियमाणेन चारुचामरवीजितः // 209 // युक्तो मयूरमञ्जर्या पौलोम्या मघवानिव / पुरेऽखिले विशिष्टश्रीविचचार वयस्ययुग् // 210 // इतश्च वीक्ष्य विपुलं प्रजारागं हरौ नृपः / नीलकण्ठो दधौ चित्ते कलुपत्वं दुराशया // 211 // अचिन्तयच्च स पुनर्वृद्धोऽहं तनयोज्झितः / तन्त्रं सबान्धवं सर्वमनुरक्तं हरौ मम // 212 // 1. नौ। कदाचिच्चक्रतुर्जल्यं // 2. यौवनेनोदितं मित्र / भवजन्तुर्ममाऽधुना / घनशेखररूपेण गतोऽस्ति वशवर्तिताम् // ना

Page #226
151 ग्ला० 185-241 ] वैराग्यरतिः। महाबलोऽयं द्रुमवत् तन्मामुन्मूलयिष्यति / वर्धमानः समुत्तोल्यबलादप्रतिबन्धकः / / 213 // नोपेक्षणीयस्तदयं यतो नीतिविदो विदुः / अर्धराज्यहरं भृत्यं यो न हन्यात् स हन्यते // 214 // अमन्त्रयत् ततो राजा कर्त्तव्यं हरिमारणम् / सुबुद्धिमन्त्रिणा सार्धं सोऽपि राजाऽनुवृत्तिभाक् // 215 / / वज्राहतोऽपि वाक्येन तेन प्रत्यब्रवीदिदम् / युक्तं ते रुचितं देव शिष्टानां युक्तबुद्वयः // 216 // सुबुद्धिर्नीलकण्ठश्च ततः स्वं स्वं गृहं गतौ / सुबुद्धेरथ सञ्जाताः संकल्पा मनसीदृशाः // 217 // धिग् भोगसुखलब्धत्वं धिग् महामोहजृम्भितम् / धिग् राज्यं काष्ठवदीर्ण कुविकल्पघुणवजैः / / 218 // जामाता भागिनेयश्च प्रियोऽस्याभूत पुरो हरिः / तृष्णाकृष्णाहिदष्टस्य साम्प्रतं भाति शत्रुवत् // 219 // निहन्तुं राज्यलोभेन राजा यद्यपि वाञ्छति / रक्षणीयस्तथाऽप्येष नररत्नं मया हरिः // 220 // ततो दमनकं चेटं प्रच्छन्नं प्रजिघाय सः / मन्त्री तेन हरेरुक्तं देशस्त्याज्योऽधुना त्वया // 221 // सुबुद्धयुक्तमिति श्रुत्वा निर्भयोऽपि हरिर्मनः / समुद्रलङ्घने चक्रे तं वृत्तान्तं च मां जगौ // 222 // यद् राजा कार्यकुपितो मन्त्रिणा च हितैषिणा / आदिष्टमिति गन्तव्यमुल्लयाम्भोनिधिं मया // 223 // प्रतिष्ठस्व त्वमपि तत् त्वां विना मम नो धृतिः / मयाऽपि गाढदाक्षिण्याद् वचस्तस्य प्रतिश्रुतम् // 224 // यानपात्रद्वयं सज्जीकारितं सुदृढं ततः / तत्रैकं मम रत्नौधैर्भूतमन्यत् पुनहरेः // 225 // हरिर्मयूरमञ्जर्या वसुमत्या च संयुतः / प्रदोषेऽहं च सम्प्राप्तौ तीरं वारां निधेरुभौ // 226 // आरूढो यानपात्रे स्वे विधावभ्युद्गते हरिः / आरुरुक्षुः स्वबोहित्थमप्यहं स्थापितोऽन्तिके // 227 // मरुद्वेगादथ तयोर्गच्छतोर्यानपात्रयोः / व्यतीयुः कतिचिद् वार्धी वासरा बहुलचिते // 228 / / अत्रान्तरे पापमित्ररूपौ सागर-मैथुनौ / ममैवं चक्रतुर्बुद्धिं नाशितहीकुलक्रमौ // 229 // भृतं ममैकं बोहित्थं रत्नैरन्यद्धरेदिदम् / ममैवोपस्थितं भाग्यैस्तत् त्यक्तुं नैव युज्यते // 230 // मयूरमञ्जरी चेयं यावद् भुक्ता न भामिनी / पद्माक्षी मन्थरगतिर्जघनस्तनगौरवात् // 231 // रंम्भोरुः क्षाममध्या च लावण्यामृतवाहिनी / तावत् किं मम रम्येण यौवनेनावकेशिना // 232 // तदिदं रत्नबोहित्थमेनां च हरिणेक्षणाम् / हरिं व्यापाद्य गृह्णामि नान्यथा चित्तनिर्वृतिः // 233 // ततो विस्मृत्य तस्योच्चैर्निाजस्नेहहृद्यताम् / अङ्गीकृत्य महापापं कुलदूषणकारणम् // 234 // रात्रौ शरीरचिन्तार्थ बोहित्थान्ते स्थितो हरिः / द्राकृत्य पतितोऽम्भोधौ पापेन प्रेरितो मया // 235 // . द्राट्कारादुत्थितैलोकैः कृतः कोलाहलो महान् / मयूरमञ्जरी भीता स्थितोऽहं शून्यधीरिव // 236 // चुकोप मयि तत्प्रेक्ष्य तादृशं कर्म निघृणम् / समुद्राधिपतिर्देवस्तुतोष च हरेर्गुणैः // 237 // सोऽब्धिनीरात् समुत्पाट्य बोहित्थेऽस्थापयद् हरिम् / अर्थ कविरिव प्रौढं पद्ये हृदयगहरात् // 238 // मत्तः प्रातः शशीवाभ्रान्नष्टः पुण्योदयस्तदा / मत्सम्मुखं बभाषेऽथ स देवो भीषणाकृतिः // 239 // रे नराधम पापिष्ठ ! श्री-हो-धीपरिवर्जितः / पापकर्मेदृशं कृत्वा किं त्वमद्यापि जीवसि ? // 240 // इत्युक्त्वा मां गृहीत्वाऽसौ गगने कोपनः स्थितः / हरिः प्रणम्य तं देवमेवं स्नेहाद् व्यजिज्ञपत् // 241 // 1. व स्फीतं 5 //

Page #227
152 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [षष्ठः सर्गः मुच्यतामेष मित्रं मे कृपालुमयि यद्यसि / आकृष्याब्धेरहं क्षेप्यो न मित्रविरहावटे // 242 // अभूद् घृतं तत्कोपाग्नौ स्नेहमुग्धं वचो हरेः / मयि गाढतरं रुष्टस्ततो देवोऽब्रवीदिदम् / / 243 // मुग्धोऽसि त्वं न जानासि पापस्यास्य विचेष्टितम् / तद् गच्छाभिमतं स्थानं यच्छाम्यस्य फलं पुनः // 244 // इत्युक्त्वाऽहं तथा तेन क्षिप्तोऽगाधमहोदधौ / यथा गतोऽवनितलं पाषाण इव निष्ठुरः // 245 // आगतः पुनरूवं मां मृतं मत्वा ययौ सुरः / पोतद्वयं क्रमात् प्राप्तं वेलाकूले हरेः पुनः // 246 // इतश्चानन्दनगरे श्रुतः केसरिभूपतिः / मृतो हरिकुमारेण तत्रागात् स ततो द्रुतम् / / 247 // जग्राह पैतृकं राज्यं बान्धवानां निवेदितम्(ते) / वसुमत्या समस्तेऽपि वृत्तान्ते क्लेशवर्जितम् // 248 // अनुरक्ताश्च सर्वेऽपि लोका भूरिगुणे हरौ / तेनैकं रत्नबोहित्थमर्पितं जनकस्य मे // 249 // इतश्च पातालतलादुन्मग्नो जलवीचिभिः / प्रेर्यमाणो बध्यमानः सन्ततैस्तन्तुजन्तुभिः // 250 // मत्स्यपुच्छच्छटास्फोटैटुलत्कमठकण्टकैः / उद्वृतैर्नकचकैश्च बिभ्यच्छङ्खकुलैश्चलैः // 251 // गहनैर्विद्रुमवनैर्मुह्यमानः कथञ्चन / प्राप्तोऽहं जलधेस्तीरं सप्तरात्रेण पातकी // 252 // सम्प्राप्तो मरुता श्वासं क्षुत्पिपासाऽभिबाधितः / भ्रान्तः फलजलार्थी सन् प्राप्तो मरुसमं वनम् // 253 // लब्धा तत्रापि कृच्छ्रेण प्राणवृत्तिः कथञ्चन / करणीय यतोऽद्यापि वर्तते बहु पातकम् // 254 // अथाकीर्णं ग्रामपुरैर्वसन्तं देशमागतः / रिक्तत्वाल्लज्जमानोऽहमुपतातं गतस्तु न // 255 / / नाशात् पुण्योदयस्याथ मित्रद्वयजुषो मम / वाणिज्याचरणेऽई स्यात् कर्षणे वृष्टिरेव न // 256 // सेवां कुर्वंस्ततो राज्ञो रणे योद्धमुपागतः / तत्रापि निशितास्त्रौघप्रहारैरेव पीडितः // 257 // मयाऽन्यदा बलीवर्दा गृहीता वाहनेच्छया / मृतास्तिलकरोगेण ते सर्वे मदभाग्यतः // 258 // खरसार्थेन वाणिज्ये मयकाऽथ चिकीर्षिते / स सार्थो मुषितश्चौरै जातोऽहं कर्मकृत् ततः // 259 // वृत्तिस्तथापि नो लब्धा भूत्वाऽन्यस्याथ सेवकः / गतोऽब्धौ पोतमारुह्य भग्नः सोऽपि मदंहसा // 26 // उत्तीर्य फलकेनाऽब्धि द्वीपं प्राप्याथै कञ्चन / प्रवृत्तः खनितुं बाढं धूलिः प्राप्ता परं करे // 261 / / अथाऽन्यत्र नगे गत्वा धातुवादः कृतो मया / मृद्भिर्मूलैश्च पाषाणैः स्थितः क्षारः परं करे / / 262 // कृता ततो द्यूतलीला तत्र द्यूतकरैर्जितः / ततो लातुं विभावर्यां प्रविष्टो रसकूपिकाम् // 263 // सिंहेन त्रासितस्तत्र कथञ्चिन्न मृतः पुनः / विना पुण्यमभूद् व्यर्थमित्थं कर्माखिलं मम // 264 // लब्धा भिक्षाऽपि न कापि बुभुक्षाक्षामकुक्षिणा / पादप्रसारिकां कृत्वा मौनं धृत्वा ततः स्थितः // 265 / / सागरः प्रेरयामास ततो मां मन्दमादतः / अविषादः श्रियो मूलं पुनः कुरु धनार्जनम् // 266 // इत्याहितकुधीस्तेन पातकेषु प्रवर्त्तितः / कृतानि तानि पापानि यानि यान्यादिदेश सः // 267 // धनगन्धोऽपि न प्राप्तः परं पुण्योदयं विना / न गतः श्वशुरस्यापि गृहे मिथ्याभिमानतः // 268 // तदापि प्रेरयन्नेव मैथुनो यौवनान्वितः / मां तिष्ठतीष्टालाभेन चित्ते दन्दह्यते परम् // 269 / / इतश्चानन्दनगरे हरिणा सूरिरुत्तमः / दृष्टो मनोरमोद्याने निषण्णस्तं प्रणम्य सः // 27 // 1. लम्भितो // 2. थ रोधनम् / प्र॥ 3. मां तिष्ठति तदिष्टं तु नाप्यते सुकृतं विना // 269 / / इत //

Page #228
लो० 252-299 ] वैराग्यरतिः। ततो भगवता तेन देशना क्लेशनाशिनी / दत्ता नृपो जहर्षोच्चैस्तामाकर्ण्य श्रवःसुधाम् // 271 // अचिन्तयच्च हृदये भगवान् सर्वभाववित् / तदिदं परिपृच्छामि किमहो ! तत्र कारणम् ? // 272 / / जातोऽहं प्राक् प्रियस्तस्य स च मे धनशेखरः / किं पुनः क्षणमात्रेण क्षिप्तोऽहं तेन वारिधौ ? // 27 // कुपितः किं स देवोऽस्य कुतः क्षिप्तोऽम्बुधावसौ / किं जीवति मृतो वाऽसौ ? तावत् सूरिरवोचत // 27 // व्यैलीकं त्वयि यद्भूप ! चकार धनशेखरः / तत्रापराध्यतः पापमित्रे सागर-मैथुनौ // 275 // स हि चारुः स्वरूपेण ताभ्यां तु क्रियतेऽन्यथा / त्वद्वोहित्थस्य हरणे सागरेणास्य धीः कृता // 276 // मयूरमञ्जरीभोगे मैथुनेन कृता मतिः / तद्वशात् त्वं जले क्षिप्तस्तेनातः कुपितः सुरः // 277 // तेन त्वं रक्षितः क्षिप्तः सोऽब्धौ तदपि नो मृतः / अधुना पापमित्राभ्यां नानादेशेषु पीड्यते // 278 // इत्थं चतुर्ज्ञानभृता सूरिणाऽभिहिते नृपः / दध्यावहो मुनेर्ज्ञानं क्लिष्टोऽहो ! धनशेखरः // 279 // पुनः पप्रच्छ सुरीन्द्रं हरिमयि कृपापरः / कदा त्यक्ष्यति संसर्ग स तयोः पापमित्रयोः ? // 280 // सूरिराह नरेन्द्रास्ति शुभ्रचित्तमहापुरम् / राजा सदाशयस्तत्र देवी तस्य वरेण्यता // 281 // वियेते तनये तस्या उभे विततलोचने / एका ब्रह्मरतिनाम द्वितीया मुक्तताभिधा // 282 // यदा ते कम्यके भार्ये लप्स्यते धनशेखरः / आभ्यां पापवयस्याभ्यां तदा नूनं वियोक्ष्यते // 283 // तयोविलासमासाद्य गलद्वेद्यान्तरप्रथम् / ज्ञानानन्दघने स्थाने शिवे स्थास्यति निर्भयः // 284 // ततो हरिनरेन्द्रेण पुनः पृष्टः स सूरिराट् / लप्स्यते ते कथं कन्ये भगवन् ! धनशेखरः // 285|| सूरिराह महाराज ! प्रतीतो हि भवादृशाम् / स कर्मपरिणामाख्यो राजास्ति गुरुविक्रमः // 286 // प्रसन्नस्तव मित्राय स कन्ये दापयिष्यति / नात्र कश्चिदुपायोऽन्यस्तग्मुश्चाकुलचित्तताम् // 287 // तदाकर्ण्य वचः सूरेभूत्वा मयि निराकुलः / कृताञ्जलिः पुनः प्रोचे सूरिराजं हरिनृपः // 288 // भदन्त ! यत् त्वया प्रोक्तं पापमित्रप्रसङ्गतः / तेन घोरं कृतं कर्म प्रकृत्या तु स निर्मलः // 289|| संशये तत्र किं प्राणी स्वरूपेणापि निर्मलः / परदोषेण दुष्टः स्यात् सूरिरोमित्यवोचत // 290 // लोकानामन्तरङ्गाणां दोषाः साक्रमिका ध्रुवम् / एकं कथानकं राजन् ! शृणु तत्र समाहितः // 291 // प्रतीतमेतद् यत् कर्मपरिणामस्य भूभुजः / देव्याः कालपरिणतेश्चापत्यानि बहून्यपि // 292 // खलदृग्दोषतो भीतैरविवेकादिमन्त्रिभिः / विनिमृतानि विद्यन्ते भुवने स्थितिवेदिभिः // 293 // इतश्चास्ति महासत्त्वः सिद्धान्तः पुरुषोत्तमः / कर्माचत्यन्तभेदज्ञो हितदः सर्वदेहिनाम् // 294 // विनेयस्तस्य मृदुधीरप्रबुद्धाभिधोऽजनि / स पप्रच्छेह भगवन् ! किमिष्टं किं ततोऽन्यथा ? // 295 // सिद्धान्तः प्राह सर्वेषामभीष्टं देहिनां सुखम् / ज्ञेयं दुःखमनिष्टं च प्रवृत्ति-विनिवृत्तितः // 296 / / अप्रबुद्धोऽब्रवीद्धेतुः कस्तयोरथ तं जगौ / सिद्धान्तः सुखकृद् राज्यं दुःखकारि तदेव च // 297|| नोद्भाव्यश्च विरोधोऽत्र धर्मभेदव्यवस्थितेः / दुःखं दुष्पालितं दत्ते सुखं राज्यं सुपालितम् // 298 // अप्रबुद्धोऽवदद् राज्यं स्तोकानामेव दृश्यते / सिद्धान्तः प्राह सर्वेषामन्तरङ्गस्तदस्ति हि // 299 // 1. गावद् विचिन्तयामास भगवान् // 2. विरूपं //

Page #229
154 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता षष्ठः सर्गः एकं वा तदनेकं वेत्यप्रबुद्धेन भाषिते / जगौ यथास्थितं तत्त्वं सूरिरिगुणाकरः // 30 // " एक सामान्यतस्तद्धि नैकरूपं विशेषतः / सामान्यराज्ये संसारिजीवस्तत्र महानृपः // 301 // ज्ञानध्यानादिरत्नौधैः कोशस्तत्र भृतः स्मृतः / गाम्भीर्यौदार्यशौर्यायाः स्यन्दनास्तत्र सुन्दराः // 302 // गजाः सौष्ठवसौजन्यप्रभुत्वप्रणयादयः / वाग्मित्वमुख्यास्तुरगा दाक्षिण्याद्याः पदातयः // 303 // चारित्रधर्मनामा च राजते प्रतिनायकः / महानृपस्य संसारिजीवस्यातिहितावहः // 304 // तस्य मन्त्री च सद्बोधः सम्यक्त्वाख्यो महत्तमः / यतिधर्मस्तथा श्राद्धधर्मश्च तनयावुभौ // 305 // सन्तोषस्तन्त्रपालश्च सुभावाद्या महाभटाः / संसारिजीवसौराज्ये तल्लक्ष्मीः केन वर्ण्यते ? // 306 // भूमिस्तत्र महाराज्ये चित्तवृत्तिमहाटवी / पुराणि शुभ्रचित्तादीन्यस्यां राजन्ति कोटिशः // 307 // तस्यां तद्राज्यभुक्तौ च कषायाभिधळूषकाः / घातिकर्माख्यचरटा भ्रमन्तीन्द्रियतस्कराः // 308 // नोकषायाख्यलुण्टाका उपसर्गपरीषहाः / भुजङ्गा विलसन्त्युच्चैः प्रमादाः षिड्गसन्निभाः // 309 // तेषां द्वौ भ्रातरौ सर्वप्रधानौ परिकीर्तितौ / आधः कर्मपरिणामो महामोहो द्वितीयकः // 310 // .. दपिष्ठौ तौ च मन्येते भूरियं नः परेऽत्र के / कोऽयं संसारिजीवोऽस्ति ? को वा चारित्रधर्मकः ? // 311 // स कर्मपरिणामाख्यस्ततः सिद्धो महानृपः / रजस्तमोमुखान्येष नगराणि न्यवेशयत् // 312 // अस्थापयन्महामोहं पल्लिप्रायेषु तेषु सः / तस्य सर्वे बलं दत्त्वा स्वयं पश्यति नाटकम् // 313 // परं संसारीजीवस्य शक्तिमाकलयन्निव / चारित्रधर्मराजादिबलं पश्यन्निवातुलम् // 314 // तत्साम्राज्येऽपि नात्यन्तं निरपेक्षोऽवतिष्ठते / प्रणयं दर्शयत्येषां कुरुते चानुवर्त्तनम् // 315 // ततश्चारित्रधर्माद्यैर्मध्यस्थोऽयमिति श्रितः / जातः संसारिजीवस्य प्रष्टव्यः स्वप्रयोजने // 316 // तृणवद् मन्यते सर्व महामोहस्तु दोर्मदात् / बलं चारित्रधर्मादेः सर्वकषपराक्रमः // 317 // संसारिजीवो नो वेत्ति यावत् स्वां राज्यसम्पदम् / तावत् तदाज्यभुक्तिं स स्वीकृत्य हृदि माधति // 318 // यदा संसारिजीवस्तां पश्यति स्वीयसम्पदम् / स्वशत्रुणा तदा साई महामोहेन युध्यति // 319 // जायेते चाऽनयोयुद्धे मिथो जय-पराजयौ / पराजयमितं दुःखं सुखं च जयसम्मितम् // 320 // संसारिजीवः प्राप्नोति युद्धाभ्यासाद् यदाऽतुलम् / वीर्यं तदा निजं राज्यं गृह्णाति हतशात्रवः // 321 // ततस्तस्योन्मनीभावसमाधेर्ध्वस्तपाप्मनः / नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्मज्योतिः प्रकाशते // 322 // सामान्यराज्यसामग्री कारणं सुख-दुःखयोः / पालनापालनाजाता सेयमेकाऽपि तत्त्वतः // 323 // . विशेषतस्त्वनेकत्वं राज्यस्येत्थं विभावय / यः कर्मपरिणामाख्यो भूपतिः कीर्तितः पुरा // 324 // . सूनवस्तस्य चानन्तास्तेभ्यो दत्तमनेकताम् / इदमेव महाराज्यं याति पात्रविशेषतः // 325 // केषांचिद् दुःखहेतुस्तत् केषांचित् सुखकारणम् / इत्थं हि भोक्तृभेदेन भोग्यं राज्यं विभिद्यते " // 326 // अप्रबुद्धोऽवदत् " कर्मपरिणामसुतेष्वथ / कुर्वत्सु तेषु तद्राज्यं किमभूत् कस्य ? संदिश" // 327 // सिद्धान्तः प्राह " तेऽनन्ताः कियतां वक्तुमीश्महे / वृत्तान्तं तदतो विद्धि तद्भावं व्यक्तिसङ्ग्रहात् // 328 // षट पुत्रास्तस्य विद्यन्ते निकृष्टश्चाधमस्तथा / विमध्यमो मध्यमधीरुत्तमश्चोत्तमोत्तमः // 329 // .

Page #230
प्रलो० 300-359 ] वैराग्यरतिः। 155 राज्यानि द्रष्टुमेतेषां वितर्कोऽनुचरस्त्वया / प्रेष्यः षट्स्वपि राज्येषु सर्वोऽथों बुध्यते यथा" // 330 // प्रजिघायाप्रबुद्धोऽथ प्रमाणीकृत्य तद्वचः / वितर्क स समायातो वर्षषट्के तिलचिते // 331 // प्रोवाच " सोऽन्तरङ्गायां राज्यभुक्तावहं गतः / उद्घोष्यमाणः पटहः श्रुतस्तत्र पुरादिषु // 332 // निकृष्टो वर्त्तते राजा सुखं पिबत खादत / यथेष्टं स्वस्वकृत्यानि जनाः ! कुरुत निर्भयाः // 333 // तां श्रुत्वा धोषणां क्षोभं राजाद्याः समुपागताः / मन्त्रयन्ति हि कीदृक्षो दत्तो भूपतिरेष नः" // 334 // ततो जगौ महामोहं सचिवो निर्निमित्तकः / " क्षोभोऽयमागतो भाग्यादस्माकं हीदृशः प्रभुः // 335 // यो न नः पीडने शक्तो योऽस्मन्निर्देशकारकः / अस्मत्पदातिवर्गेऽपि भृत्यवद् यो भविष्यति // 336 // स कर्मपरिणामेन कुरूपो दुर्भगः कृतः / क्रूरो लोकद्वयभ्रष्टश्चतुर्वर्गविवर्जितः // 337|| दोनो देवगुरुद्वेषी दोषाणामेकमास्पदम् / निर्गुणः शक्तिशून्यात्मा सोऽस्माकं किं करिष्यति ? // 338 // तपस्वी नैष जानीते स्वराज्यबलसम्पदः / स्वरूपमपि भावेन नाप्यस्मान् राज्यहारकान् // 339 // मन्यते बन्धुभूतान्, नस्तदस्मिन् हर्षकारणे / महावर्द्धनकं कत्तुं युज्यते जनतुष्ट ये " // 340 // अकारयद् वर्दनके महामोहोऽथ तद्गिरा / गायन्ति स्म च तद्भुत्या विपुलानन्दपूरिताः // 341 // येनेदमीदृशं राज्यं सम्प्राप्तं भूरिभूतिभृत् / अहो ! सोऽस्मदधीनोभूदिदं राज्यं हितं हि नः // 342 / / महोत्सवो ययौ स्फातिमेकं तन्नगरादिषु / मुदिता घातिचरटाः प्रभविष्याम इत्यलम् // 343 // हरिष्याम इति प्रीतिं दधुरिन्द्रियतस्कराः / कषायल्लषकाः स्फातिं लूषयिष्याम इत्यधुः // 344 // नोकषायाख्यलुण्टाका उपसर्गपरीषहाः / भुजङ्गाश्च प्रमादाख्या षिङ्गाश्च ननृतुस्तराम् // 345 / / चारित्रधर्मसैन्ये च श्रुत्वा तां राज्यघोषणाम् / जातः क्षोभो महानचे सद्बोधः सचिवस्तथा // 346 // देव ! राजा निकृष्टोऽयं राज्यनामापि वेत्ति न / द्विषां नः पक्षपात्येष संवित्ते जातु नैव नः // 347 // महामोहादिभिस्तावदेकं वित्रासिता वयम् / द्वितीयमीदृशः स्वामी देवो दुर्बलघातकः // 348 // उपप्लवाय तदसौ धूमकेतुर्न उत्थितः / इति मन्त्रिवचः श्रुत्वा वित्रस्तास्ते नरेश्वराः // 349 // श्रुत्वा निकृष्टराज्यं तत् सञ्जाता दीनविह्वलाः / लोकाः सात्त्विकचित्तादिनगरेषु च भूरिषु // 350 // महदन्तरमुद्वीक्ष्य सैन्ययोरथ तादृशम् / आनन्द-शोकसम्पत्तेर्जातं मे कौतुकं महत् // 351 // चिन्तितं च मया प्रेक्षे निकृष्टोऽसौ क तिष्ठति ? / यद् वा द्रक्ष्यामि राजानं राज्यार्थं तमिहागतम् // 352 // तावत् तस्य स्वयं राज्यं महामोहादितस्करैः / अधिष्ठितं ततस्तत्र प्रवेष्टुं न शशाक सः // 353 // सैन्यं चारित्रधर्मस्य जित्वा तत् तैर्वशीकृतम् / निकृष्टस्तु बहिस्तस्थौ तैोर्ट गलहस्तितः // 354 // अहं जनेषु बाह्येषु तं दिदृक्षुस्ततो गतः / राज्यभ्रष्टस्तत्र दृष्टो निकृष्टो नृपतिर्मया // 355 / / पापकर्मरतः क्रूरो मत्सरी लोकनिन्दितः / पुरुषार्थपरिभ्रष्टो मलक्लिन्नकलेवरः // 356 // तृणकाष्ठादि विक्रीय लेखानयनतोऽथवा / निन्द्यकर्मा करोत्येष दुष्पूरोदरपूरणम् // 357 // ये केऽपि क्रूरकर्माणः श्वपाकाद्याः सुदुःखिताः / तेषां रूपं भजत्येष तथाप्याद्रियते द्विधः // 358 // महामोहाभिभूतेन राज्यं दुष्पालितं त्वया / इति तत्र नृपः कर्मपरिणामचुकोप च // 359 //

Page #231
156 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता षष्ठः सर्गः क्षिप्तो दुःखानि सहते तेनासौ पापिपञ्जरे / इदमज्ञानजं तस्य जातं दुःखकदम्बकम् // 360 // राज्यं वर्षेऽधमस्याऽभूद् द्वितीयस्य तथाऽखिला / डिण्डिमोद्घोषणात् सैन्यद्वये वार्ता च पूर्ववत् // 361 // अवर्णयद् गुणान् तस्य महामोहाय मन्त्रिराट् / ईदृगेषोऽधमः कर्मपरिणामेन निर्मितः // 362 // मर्थकामकृतासङ्गो विद्वेषी धर्म-मोक्षयोः / परलोकानपेक्षश्च तपःशीलविदूषकः // 363 / / चारित्रधर्मसैन्यस्य द्वेष्टाऽस्माकं च वल्लभः / तदेतस्यापि यद् राज्यं तदस्माकं न संशयः // 364 // केवलं भुक्तिदेशेऽसौ न प्रवेश्यो यदत्र नः / जानीयाचेष्टितं सर्वं वीर्यमस्त्यस्य किञ्चन" // 365 // बहिर्धत्तं कथं शक्य इति प्रोक्तेऽथ भूभुजा / मन्त्री प्राह विधेयोसौ प्रतिबद्धोऽर्थ-कामयोः // 366 // इत्थं बहिधृतो ह्येष नान्तर्जातु प्रवेक्ष्यति / तदाकर्ण्य महामोहस्तस्कार्ये नियुयोज तम् // 367 // अस्ति तन्मन्त्रिणः पुत्री दृष्टिः परमयोगिनी / सा प्राह तं करोम्येषा वशगं नः (वः) प्रसादतः // 368 // धनकामविहीनोऽपि निकृष्टोऽधःकृतो मया / अधमस्य बहिष्कारे तत्सक्तस्य क मे श्रमः // 369 // ततो योग्येत्यनुज्ञाता मन्त्रिणा च महीभुजा / ययौ दृष्टिर्बहिष्कर्तुमधमं तं नरेश्वरम् // 370 // .. सैन्यं चारित्रधर्मस्य तदाकर्ण्य प्रकम्पितम् / शोका-क्रन्दादयो जाता दीर्घा राज्येऽधमस्य च // 371 // योगिन्यथ स्थिता गत्वा नेत्रयोरधमस्य सा / तदावेशादसौ जातो रूपालोकनलोलभः // 372 // लोलचक्षुः स नारीणां विभ्रमं मुहुरीक्षते / कक्षास्तनान्तरं तासां गुह्योरुवदनं तथा // 373 // स पश्यन्नधमो रूपं सुधाकुण्डे निमज्जति / श्रद्धत्ते नाधिकं स्वर्ग लीलालालितहक्सुखात् // 374 / / असौ दृष्टयेत्थमाक्षिप्य निजराज्याद् बहिष्कृतः / स्वास्थ्यादिव रुजाऽपथ्ये नियोज्य परिदीर्घया // 375 // ततोऽस्य निजराज्यादिज्ञानहीनस्य तद् हृतम् / महामोहादिभी राज्यं हतास्तदनुजीविनः // 376 // बाह्ये सुखे विपर्यस्तो बाह्यदेशस्य भूपतिः / षिड्गप्रायोऽथ जातोऽसौ नास्तिको ज्ञानिगर्हितः // 37 / 7 / हास्यं स धार्मिकं लोकमुलक इव भास्करम् / पापं च मन्यते श्लाघ्यं सङ्घातं तमसामिव // 378 // अन्यदा प्रेक्ष्य मातङ्गी युवती रूपशालिनीम् / तस्यामध्युपपन्नोऽभूदसावकलितायतिः // 379|| एनं ततो बहिश्चक्रर्बहिरङ्गजना अपि त्यज्यते ह्यङ्गजातोऽपि मलवन्मलिनो जनः // 38 // राज्याद् दुष्पालितात् कर्मपरिणामेन दुःखभाग् / ततो दशां निकृष्टस्य नीतोऽसौ पापिपञ्जरे // 381 / / जातो विमध्यमो राजा वत्सरेऽथ तृतीयके / महामोहं जगौ मन्त्री डिण्डिमोद्घोषणे श्रुते // 382 // “निम्नदेशे जलस्येव गतिः सैन्येऽस्य नः सदा / चारित्रधर्मसैन्येऽपि स्यादूर्ध्वं तु प्रयोगतः // 383 // दृढादरोऽसौ सैन्ये नः परस्य शिथिलादरः / ऐहिकार्यरतो मध्ये परलोकमपीक्षते // 384 // सदैव प्रतिबद्धोऽसौ भावतो धनकामयोः / कदाचिद् धर्मकार्येऽपि भवत्यार्यमतिः परम् / / 385 / / भद्रकः स्तुतिकृत् प्राज्ञः सर्वदेवतपस्विनाम् / दानशीलपरः पूतः सच्छास्त्रार्थाविदूषकः // 386 / / अस्माकं नातिहितकृत् तदसौ देव ! भूपतिः / प्रवेशनीयो नो राज्ये धर्तव्योऽधमवद् बहिः" // 387 // एवमस्विति तेनोक्ते सर्वैर्दृष्टिपुरःसरैः। असौ बहिष्कृतश्चौरैस्तद्राज्यं च वशीकृतम् // 388 // 1. स्य तत्प्रवृत्त्या प्रक // 2. धार्मिक लोकं दिनेशमिव कौशिकः / पापं //

Page #232
श्लो० 360-417 ] वैराग्यरतिः। 157 नात्यन्तं पीडितः कर्मपरिणामाज्ञया तु तैः / अपेक्षाऽकारि चारित्रधर्मसैन्ये च काचन // 389 // बहिर्भूतोऽप्यसौ राज्यं पालयत्यन्तराऽन्तरा / तेन चारित्रधर्माद्या मनागाप्यायिताश्च ते // 390 // प्रवर्त्तते यथाकालं त्रिवर्गेऽपि विभज्य सः / भवत्यधमवत् तेन नैकान्तासुखभाजनम् / / 391 // स्थिताः स्वस्वसदाचारे ये हि सामान्यधर्मिणः / राजानो ब्राह्मणाद्याश्च तेषां रूपं भजत्यसौ // 392 / / कर्मणाऽसौ गतस्तेनोचितेन भुवने ततः / तस्योपरि ततस्तुष्टः स कर्मपरिणामराट् // 393 // कदाचित् पशुसंस्थाने सुखहेतौ नयत्यसौ / कदाचिद् मानवावासे कदाचिद् विबुधालये // 394 / / तुर्ये वर्षे च राजाऽभूद् मध्यमो घोषणे कृते / महामोहमहीन्द्राय सचिवोऽभिदधे गिरम् // 395 // धर्मा-र्थ-काम-मोक्षेषु राजाऽयं सततोद्यतः / तथापि मन्यते मोक्षं पारमार्थिकमर्थवित् // 396 // सक्तस्तद्धेतुधर्मे च न प्रसक्तोऽर्थ-कामयोः / चिन्तयन्नपि तदोषान् तवृत्तिः कर्मणेरितः // 397 // जिहासुरपि नो भावबन्धनं विजहात्यसौ / धन-पुत्र-कलत्रादिभवपाशेन यन्त्रितः // 398 // अस्माभि पराभ्योऽसौ तेन सिंहो मृगैरिव / सेव्य एव परं स्वामिन्नित्युक्त्वा विरराम सः // 399 // शुद्धं परिचिनोति स्म सिद्धान्तमथ मध्यमः / अपीडयत् ततश्चौरान मनाक् चित्ताटवीगतान् // 400 / सेवका इव तस्यासन् महामोहादयस्ततः / देशोदेशेन राज्यं स्वं मध्यमेनाथ लक्षितम् // 401 // सैन्ये चारित्रधर्मस्य बन्धुभावमबुध्यत / सिद्धान्तस्यायमादेशान्मोहादीनां च चौरताम् // 402 // वीर्योल्लासे स्वराज्यस्य मध्यमः क्रमतस्ततः / मध्यभागे स्थितो भूमिमाक्रम्य कियतीमपि // 403 // तेन चारित्रधमाद्या मनागाह्लादिता नृपाः / महामोहादयश्चौराः कृताः कम्पितमानसाः // 404 // योगिन्यपि न तस्याभूत् दृष्टिरत्यन्तबाधिका / आत्मीयं यापयन् राज्यं लोकेऽसौ श्लाध्यतां गतः // 405 // स देशविरतो जातो रतो जैनेन्द्रशासने / श्राद्धानुष्ठानमेतेनानुष्ठितं शुद्धलेश्यया / / 406 // ततस्तुष्टिभृता कर्मपरिणामेन भूभुजा / असंख्यसुखसम्पूर्णे नीतोऽसौ विबुधालये // 407 // चतुर्णा भूभुजां प्रेक्ष्य तेषां चरितमीदृशम् / अहं सकौतुको जातः पञ्चमः किं करिष्यति ? // 408 // तावदत्रोत्तमो राजा महाराज्ये विजृम्भते / इति प्रामादिषु महान् प्रसृतो डिण्डिमध्वनिः // 409 // व्याकुला घोषणां श्रुत्वा जातास्तामान्तरा नृपाः / जगो चारित्रधर्म च सद्बोधः स्वस्थताकृते // 410 // अयमस्माकमत्यन्तहितकारी नराधिपः / न भेतव्यमितः स्वामिन्नयं वेत्ति निजां स्थितिम् / / 411 // अस्मात् लक्षयत्येष बन्धुभूतानसंशयम् / महामोहादिकान् क्रूरानपि स्वपरिपन्थिनः // 412 // वर्धकोऽस्मदलस्यायं महामोहादिनाशकः / अस्मदीयमिदं राज्यं तदस्य परमार्थतः // 413 // प्रीताश्चारित्रधर्माद्याः श्रुत्वा तां मन्त्रिणो गिरम् / कृतं वर्धनकं लोकाः प्रवृत्ता गातुमादृताः // 414 // अहो ! उत्तमराज्येऽस्मिन् परमोषिगतिक्षतिः / क्रमाद् भविष्यतीदं च सतामानन्दकारणम् / / 415|| स्थितिमुत्तमराज्यस्य तामाकर्ण्य महोदयाम् / महामोहादयस्त्रस्ता निलीनाः कौशिका इव // 416 // अथ राज्यं समासाद्य पितुरुत्तमभूपतिः / तदा पप्रच्छ सिद्धान्तं सर्वां राज्यस्थिति निजाम् // 417 // 1. °स्ता मुक्तप्राणा इव स्थिताः // 416 // अथ //

Page #233
158 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ पञ्चमः सर्गः कथं तत्र प्रवेक्ष्यामि महाराज्येऽतिदुर्गमे ? / चौरान् कथं हनिष्यामि ? का नीतिः श्रेयसी मम ? // 418 // स्फोरणीयं मया स्थाने पौरुषं कुत्र कीदृशम् ? / तत् सर्वं वद वेत्ताऽस्ति सर्वोपायविधेर्भवान् // 419 // .. पृष्टः सन्नुत्तमेनैवं सिद्धान्तः समभाषत / वत्स ! राज्यस्य योग्योऽसि नात्रार्थे कोऽपि संशयः // 420 // उद्दिश्य मोक्षं तनुषे धर्म संसारभीतिभाग् / यशः सुखं च ते तत्र बाधकं नानुषङ्गिकम् // 421 // पित्रा राज्यं प्रदत्तं यत् तद् ज्ञातं तत्त्वतस्त्वया / तत्र प्रवेशनोपायमेतं विद्धि नरोत्तम ! // 422 / / प्रष्टव्या गुरवः पूर्व राज्ये प्रविशताऽऽन्तरे / अध्येतव्यं तदादिष्टं धर्मशास्त्रं प्रयत्नतः // 423 / / विभाव्यस्तस्य भावार्थः कार्या तद्विहितक्रिया / सन्तः सेव्यास्तथाऽसन्तस्त्याज्या धार्या दया हृदि / 424 // वचः सत्यं मितं वाच्यं नादत्तं ग्राह्यमण्वपि / कामिन्यो विषवद् ज्ञेया मोच्यः सर्वः परिग्रहः // 425 // धार्या व्रतोचितो वेषो विहर्त्तव्यमसङ्गिना / आहारोपधिशय्यादिशुद्धा कार्याऽङ्गयापना // 426 // देयो नैवावकाशश्च निद्राऽऽलस्यादिविद्विषाम् / जातु नाध्युपपत्तव्यं हृद्येषु विषयेषु च // 427 // जुगुप्सनीया न पुनः कुरूपाद्यर्थसन्ततिः / क्षालनीयः सदैवात्मा निर्मलैर्भावनाजलैः // 428 // .. धार्याः समिति-सन्तोष-तपः-स्वाध्याय-गुप्तयः / तितिक्षितव्याः सद्ध्यानादुपसर्ग-परीषहाः // 429 // . यतितव्यमसम्पन्नयोगेषु धृतिधीजुषा / तत्रेत्थं कुर्वतो राज्ये प्रवेशो नृपतेर्भवेत् // 430 // तत्र राज्ये प्रवेष्टव्यं भवताऽप्यनया दिशा / ग्रहीतव्यश्चान्तरङ्गोऽभ्यासनामा सहायकः // 431 // सैन्याचारित्रधर्मस्य परो वैराग्यनामकः / समेष्यति सहायस्ते ताभ्यां सिद्धिः करे तव // 432 // ताभ्यां युक्तेन भवता रोद्रव्याऽन्तर्द्विषां गतिः / तत्सैनिका निहन्तव्याः स्थिरीकार्या सुहृच्चमूः // 433 // पूर्वद्वारे प्रवेष्टव्यं तत्र राज्ये त्वया ततः / सन्ति तद्वामदिग्भागे पू-ामादीनि विद्विषाम् // 434 // सुहृदां दक्षिणे भागे चित्तवृत्तिमहाटवी / सर्वाधारा पुनस्तेषां तदन्ते निर्वृतिः पुरी // 435 // .. अस्ति पश्चिमदिग्भागे स्थिताऽतीत्य महाटवीम् / तव राज्यफलं पूर्ण तां प्राप्तस्य भविष्यति // 436 // तस्यामेव त्वयाऽन्यत्र गन्तव्यमविलम्बिना / औदासीन्याभिधमहाराजमार्गममुञ्चता // 437 // आयान्ति विविधास्तत्राध्यवसायजलाश्रयाः / तद्भाववारि कलुषं न पेयं रोगवृद्धिकृत् / / 438 // मैत्री-प्रमोद-कारुण्य-माध्यस्थ्यैर्निर्मलीकृतम् / पेयं तद् येनै सर्वस्ते श्रमस्तापश्च हीयते // 439 // नद्यायाति विवेकार्बहुमध्येऽस्य धारणा / प्राप्तव्या शासनस्थैर्याव्याक्षेपबलतस्त्वया // 440 // तत्रोत्थास्यन्ति ये चौरा महाव्युत्थानगर्त्ततः / भवता भञ्जनीयास्ते भावनांऽशनिनाऽखिलाः // 441 // द्रक्ष्यसि प्रगुणं धर्मध्यानदण्डोलकं ततः / गन्तव्यं तेन गत्वाऽसौ महामार्गे पतिष्यति // 442 // सबीजयोगसंज्ञाने गच्छतस्तत्र भावि ते / प्रावल्यं धर्मसैन्यस्य मोहप्रलयपूर्वकम् // 443 // रजस्तमोलयाच्छुभ्रा भवित्री राज्यभूरपि / लप्स्यसेऽवहितः शुक्लध्यानदण्डोलकं ततः // 444 // विमलः केवलालोको भावी ते तेन गच्छतः / ततो निर्बीजयोगाख्ये वहन्मार्गे पतिष्यति // 445 / / समुद्घातः केवलिना विधेयस्तत्र च त्वया / विषमारीन् समीकर्तुं हन्तव्या योगराक्षसाः // 446 // 1. प्रवेष्टव्यं तत् त्वयाऽप्यनया दिशा / स्वाङ्गिकश्च ग्रहीतव्योऽभ्यासनामा ॥२.येन तापस्ते श्रमस्तृष्णा च हीयते॥

Page #234
प्रलो० 418-476 ] वैराग्यरतिः / 159 स्फुटीभविष्यति ततः शैलेशी नाम वर्तनी / निर्वृति नगरों सा त्वां प्रापयिष्यति निश्चितम् // 447 // औदासीन्यामुचस्तेऽसौ भावी व्यतिकरोऽखिलः / अन्यच्च भवता ग्राह्या समतायोगनालिका // 448 // पातनीया निजा दृष्टिस्तस्यामनुभवस्ततः / सर्वार्थविषयो भावी तेन युक्तं करिष्यसि // 449 // व्यापारः सर्वशास्त्राणां दिक्प्रदर्शन एव हि / पारं तु प्रापयत्येकोऽनुभवो भववारिधेः // 450 // पश्यतु ब्रह्मनिर्द्वन्द्वं निर्द्वन्द्वानुभव विना / कथं लिपिमयी दृष्टिाङमयी वा मनोमयी // 451 / / ततोऽनुभवसंसिद्धेरक्षरातीतमार्गगः / अक्षरातीतपदवी निर्वृति लप्स्यसे सुखम् / / 452 / / तत्रान्तरङ्गराज्यस्य फलभोक्ता भविष्यसि / सर्वकर्मोज्झितः सिद्धः सिद्धानन्तचतुष्टयः / / 453 / / राज्यप्रवेशादारभ्य वर्धमाना विभूतयः / भविष्यति न कर्त्तव्यस्तासु सङ्ग स्त्वयाऽनघ ? // 454 // पाल्याश्चारित्रधर्माद्याः स्मर्त्तव्यं वचनं मम / पदं क्रमेण दातव्यं नौत्सुक्येन विना क्रमम् // 455|| एवं ते भाविनी सिद्धिर्गच्छ राज्यं कुरुष्व तत् / परिश्रमो मे सफलः प्राप्ते राज्यफले त्वया // 456 / / यथा सिद्धान्तवचनमन्वतिष्ठदथोत्तमः / निनन् मोहचमूं सर्वा स्वराज्ये प्रविवेश च // 457 / / औदासीन्याभिधं मार्गममुश्चन्निवृतिं पुरीम् / गत्वा भुङ्क्ते स राज्यं स्वं शक्रचक्रधरस्ततः // 458 // चित्तवृत्तिमहाराज्यमेवमुत्तमभूभुजा / यत्कर्मपरिणामेन प्रदत्तं तत् सुपालितम् // 459 // ततस्तमपि जित्वाऽसौ सम्प्राप्तो निर्वृति पुरीम् / स्वार्थमात्रप्रसक्तानां स्नेहो न प्रतिबन्धकः // 460 // अथोत्तमोत्तमो राज्ये षष्ठवर्षे नियोजितः / विहितं घोषणं देशे डिण्डिमेन यथाक्रमम् // 461 // महामोहादयश्चौरास्ततो जाता मृता इव / चारित्रधर्मसैन्यं च पर्यालोचे दधौ मुदम् // 462 // महावर्धनकं जातं तद्देशेषु च भूरिषु / उत्तमस्येव सम्पन्नो वृत्तान्तोऽस्यापि चाखिलः // 463 // केवलं तेन नो पृष्टः सिद्धान्तो राज्यसाधनम् / सर्वा राज्यस्थितिस्तस्य विदिता स्वत एव हि // 464 // सौराज्यभाजा तेनोक्तः सिद्धान्तो गणधारिणाम् / उपकारीति तैरङ्गोपाङ्गरूपेण निर्मितः // 465 // अस्योपदेशः सिद्धान्तस्तेनायं नोपदेशकः / येनाध्वना स्वयं याति तमेवोपदिशत्यसौ // 466 // तं मार्गदेशकं सर्वे सेवन्ते नृसुरासुराः / अतिशेतेऽस्य बाह्याऽपि समृद्धिर्विश्वसम्पदम् // 467 // सौवर्णो राजतो रात्नश्चेत्येते तस्य निर्मलाः / भान्ति क्रीडाद्रयः साला विश्वत्रयजयश्रियाम् // 468 // अशोकपादपो भाति पुरस्तस्य स्फुरद्युतिः / सतामिव मनोदेहः सन्ततं रागमुद्गिरन् // 469 // पुष्पवृष्टिः पतत्युच्चैः पुरस्तस्य प्रसारिणी / तारालिरिव तद्वक्त्रचन्द्राराधनहेतवे / / 470 / / व्याप्नोति तद्ध्वनिर्दिव्यो भुवं योजनसम्मिताम् / विश्वरागजयोद्भूतविख्यातिस्फातिभाजनम् // 471 // राजते चामरश्रेणी तस्य विस्तारितेजसः / प्लवमाना प्रभापूरे हंसालिरिव निर्मला // 472 // सिंहासनानि राजन्ते चत्वारि चतुराकृतेः / प्रभोः कषायसिंहानां चतुर्णा दर्पहारिणः // 473 // मूर्ध्नि भामण्डलं तस्य ध्वस्तध्वान्तं विराजते / उदयाद्री प्रचण्डस्य मार्तण्डस्येव मण्डलम् // 474 // पुरस्तस्य ध्वनन् व्योम्नि दुन्दुभिर्देवताडितः / विधत्ते विश्वधर्मार्थिजनाह्वायकचेष्टितम् // 475 / / तस्य छत्रत्रयं भाति तापत्रयनिवारणात् / कीर्त्तित्रयमिवोद्भूतं विश्वत्रयहितैषिणः // 476 //

Page #235
160 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ षष्ठः सर्गः प्रातिहार्यैरहार्यश्रीरसावित्येवमादिभिः / विभ्राजते महाभागः श्रेयःसागरचन्द्रमाः // 477 / / निःस्वेदो निर्मलो देहस्तस्य हृयो निरामयः / रक्तं मांसं गोक्षीर-हार-तारकसन्निभम् / / 478 // न दृश्याऽऽहार-निर्हारचेष्टा चर्मदृशां नृणाम् / अम्भोजसुरभिः श्वासः सहजेयं गुणावली / / 479 // कोटीकोट्योऽपि मान्त्यस्य क्षेत्रे योजनमात्रके / तद्भाषा भाति सर्वेषामेकाऽपि स्वस्वभाषया // 480 // तेत्तेजसा प्रशाम्यन्ति मारि-वैर-रुगीतयः / पूर्वोत्पन्ना न भाविन्यो नृणां प्रादुर्भवन्ति च // 481 / / योजनानां शते न स्याद् दुर्भिक्षं तत्प्रभावतः / स्तेनादिभीरवृष्टिश्चातिवृष्टिश्च कदापि न // 482 // मोहक्षयोद्भवा एते गुणास्तस्येन्दुनिर्मलाः / चारुरेष ध्वजच्छत्रसच्चक्रासनचामरैः / / 483 // दधते काञ्चनाब्जानि पदन्यासेऽस्य निर्जराः / वप्रत्रयेऽशोकतले शोभतेऽसौ चतुर्मुखः // 484 // अधोमुखाः कण्टकाः स्युस्तस्मिन् विहरति क्षितौ / द्रुमा नमन्ति तस्याने दुन्दुभिर्दन्ध्वनीति च // 485 // भवत्यवस्थितं तस्य केश-रोम-नखादिकम् / ऋतवश्चेन्द्रियार्थाश्चानुकूलास्तस्य सर्वदा // 486 // भूमिर्गन्धोदकैः सिक्ता पुष्पवृष्टिश्च जायते / पक्षिणोऽपि च कुर्वन्ति तद्विहारे प्रदक्षिणाम् / / 487 // वाति वातः सदा तस्यानुकूलो याति जातुचित् / देवकोटिन तत्पादेिते देवकृता गुणाः // 488 // इत्युत्तमोत्तमस्येयं भूतिर्वाग्गोचरातिगा / इमामनुभवन्नेष नृपोऽगानिवृति पुरीम् // 489 // . त्वदादेशं विधायेत्थम् राज्यषट्कं निरीक्षणात् / आगतोऽहं त्वदभ्यर्णे यथा दृष्टं च भाषितम् // 49 // ... वितर्कवाचं श्रुत्वैनामप्रबुद्धो व्यचिन्तयत् / सिद्धान्तेन यथोक्तं मे तथैवेदमभूदहो ! // 491 // पालनापालनाद् राज्यं कारणं सुख-दुःखयोः / तेनोक्तं तद् वितर्केणापीत्थमेव समर्थितम् // 492 // निकष्टाऽधमयोर्जातं तद दःखस्यैव कारणम् / तद राज्यं सर्वेथा येन ताभ्यां दष्पालितं कृतम // 493 // विमध्यमस्य सम्पन्नं तत् स्वल्पसुखकारणम् / बहिर्भूतेन तेनेदं यत्कृतं मन्दपालितम् // 494 // मध्यमस्य पुनर्जातं तद्भूरिसुखकारणम् / प्रविश्य तेन यदिदं पालितं मध्यमादरात् // 495 // द्वयोश्वरमयोर्जातं निःशेषसुखकारणम् / तद्राज्यं पालितं येन ताभ्यां सर्वोचितादरात् // 496 // राज्यषट्रकमिदं ज्ञात्वा सर्व ज्ञातं मया किल / ईगविवर्त्तभृद्विश्वं तथा चाहुर्मनीषिणः // 497|| येन संवत्सरो दृष्टः सकृत् कामश्च सेवितः / तेन सर्वमिदं दृष्टं पुनरावर्तकं जगत् // 498 // ततो जातः प्रबुद्धोऽसौ नष्टा सर्वाऽप्रबुद्धता / इदं प्रसङ्गतः प्रोक्तं मया तुभ्यं नरेश्वर ! // 599 / / कथं दोषोऽन्यदोषेण स्यादिति प्रस्तुतं पुनः / निकृष्टाधमवत् तत्र निश्चयो दोषसङ्क्रमः // 50 // यथा मोहादिभिश्चौरैस्तौ दृष्ट्या च प्रपीडितौ / तथाऽसौ मित्रदोषेण पीड्यते धनशेखरः // 501 // हरिराह महाभाग ! नष्टोऽसौ मम संशयः / गतेषु तेषु भूपेषु षट्सु किं भावि ? तद् वद // 502 / / सूरिराह महाराज ! ये केऽपि भुवि देहिनः / ते कर्मपरिणामस्य पुत्राः सर्वेऽपि तत्त्वतः // 503 // आवर्तमानैस्तैः सर्वैः षड्भेदान्तर्भविष्णुभिः / सा स्थितिः पाल्यतेऽन्यान्यैर्निर्लेपश्च न जायते // 504 // तिष्ठन्त्वन्ये सुतास्तस्य विद्धि मामेव तत्सुतम् / स्वराज्ये यः प्रविष्टोऽहं सिद्धान्तोदितमार्गतः // 505 / / 1. भाति भामण्डलं तस्य मारिवैररुगीतयः / पूर्वोत्पन्नाः प्रशाम्यन्ति नान्याः // 2. तस्मात् // .

Page #236
ग्लो० 477-532] वैराग्यरतिः। 161 हतारिवर्गश्चारित्रसैन्यस्य परिपोषकः / भुञ्जानो राज्यमायातः ख्यातकीर्त्तिरिहोत्तमः // 506 // स्वसंवेदनसिद्धं मे यद् राज्ये परमं सुखम् / स्वप्नेऽपि नास्ति तद् राजन् ! शक्रचक्रभृतामपि // 507 // यथाऽहमुत्तमः कर्मपरिणामस्य नन्दनः / निकृष्टाद्यास्तथाऽन्येऽपि सन्यनन्ताः प्रवाहगाः // 508 // हरिजंगाद यद्येवं तदाहं तेषु कीदृशः / सूरिः प्राह नरेन्द्र ! त्वं मध्यमः प्रतिभासि मे // 509 // त्रिवर्गमाराधयसि यद् विभज्य दिवानिशम् / इदं मध्यमराज्यस्य लक्षणं च प्रकीर्तितम् // 510 // हरिर्मोहकरिध्वंसहरिमाह ततो गुरुम् / अलं मध्यमराज्येन ममानेनागरीयसा // 511 // आत्मीयमुत्तमं राज्यं भदन्त ! मम दाप्यताम् / सूरिराह महाराज ! त्वया चारु विचारितम् // 512 // महान्तो नैव तुष्यन्ति स्वल्पेन विपुलाशयाः / मृगवत् किं मृगारातिस्तृणग्रासेन तुष्यति // 513 // आपातरम्यं तुच्छं च त्यजन् वैषयिकं सुखम् / मुक्तावृत्तिष्ठते भव्यो भवं स्वप्नोपमं विदन् // 514 // यदि त्वमौत्तमं राज्यमादातुमभिकाङ्क्षसि / तदा भागवतीं दीक्षां गृहाण भवनाशनीम् // 515|| इदं सूरेर्वचः श्रुत्वा हरिराजः प्रमोदितः / पुत्रं शार्दूलनामानं राज्ये संस्थाप्य चारुधीः // 516 // दिनान्यष्ट जिनेन्द्राणां कृत्वा पूजामहोत्सवम् / दत्त्वा दानं तथाऽर्थिभ्यो गुरून् सत्कृत्य भावतः // 517|| समं मयूरमार्या परैश्च नृपपुङ्गवैः / तस्योत्तमगुरोः पार्थे निष्क्रान्तः शान्तशात्रवः // 518 / / ततः प्राप्यौत्तमं राज्यं विज्ञानानन्दमेदरः / विजहार महोदारमानसः पृथिवीतले // 519 // राग्ये परिणमत्यस्य पर्यायात् समवर्धत / शुक्लस्य शुक्लजात्यस्य स्वभाव जनितं सुखम् // 520 // इतश्च मैथुनेनाहं सागरेण च नाटितः / भ्रान्तो बहुषु देशेषु क्लेशलक्षाणि सोढवान् // 521 // 'अथाऽन्यदा महारण्ये पतितोऽत्यन्तभीषणे / श्रान्तो मेदस्वलस्वेदः स्थितो बिल्वद्रुमान्तिके // 522 // प्ररोहं भूमिगं दृष्ट्वा तच्छास्वानिर्गतं मया / ज्ञात्वा निधानं खाता सा सागरप्रेरितेन भूः / / 523 / / ततो दृष्ट्वा महाकुम्भमुद्वर्तुं रत्नपूरितम् / अधोगतं भाग्यमिव प्रवृत्तोऽहं प्रमोद्भाग् // 524 // स्फोटयन्निव दिग्भागांस्तावद्भीषणनादतः / कालः करालवदनः क्रोधञ्चलितलोचनः // 525 // अभाग्येन समाहूतः कृतान्त इव मूर्तिमान् / उद्भूतस्तत्र वेतालो दीर्घदंष्ट्रः सुदारुणः // 526 // तेनाहमारटन्नच्चैः क्षिप्त्वा वदनकोटरे / पाटितोऽत्रान्तरे जीर्णा गुटिका मे पुरातनी // 527|| ततस्तामपरां दत्त्वा भवितव्यतया तया / नीतः पापिष्ठवासायां पुर्यां सप्तमपाटके // 528 // तत्रानुभूय दुःखानि सर्वस्थानेष्वनन्तशः / भ्रान्तोऽनन्तं पुनः कालमन्यान्यगुटिकाबलात् // 529 // प्रोक्तोऽहं कृतसत्कर्मा भवितव्यतयाऽयदा / आर्यपुत्र ! त्वया स्थेयं गत्वा साह्रादपत्तने // 530 // तथेत्युक्तवतो दत्तस्तया. पुण्योदयः सखा / गुटिका च ममान्याऽथ प्रस्थितोऽहं वरानने ! // 531 // इति मैथुनलोभलोलताफलधारामवधृत्य कृत्यवित्। विरतौ स्थिरतामुपैति यो लभतेऽसौ सुयशःश्रियं फलम् / / 532 // // इति वैराग्यरतौ षष्ठः सर्गः // . 1. प्रवृत्तः सागराज्ञया // 505 // स्फो° / वै-२१

Page #237
// सप्तमः सर्गः॥ अथास्ति नाम्ना साहादं पुरं शक्रपुरोपमम् / सदानन्दं सदोद्योतं महारत्नमयैऍहैः // 1 // तत्रोल्लासितभूर्मित्रमयूरानन्दकारकः / नाम्मा च परिणामेन जीमूतो नाम पार्थिवः // 2 // अस्ति तस्य महादेवी लीला लीलेव मूर्तिभृत् / तस्याः कुक्षावहं नीतो भवितव्यतया तया // 3 // पूर्णे काले प्रसूतोऽहं माता तोषमुपागता / तया तदैव जातोऽपि दृष्टः पुण्योदयस्तु न // 4 // सुतजन्म प्रियंकर्या जीमूताय निवेदितम् / दत्तं तेन महादानं कारितं बन्दिमोचनम् // 5 // उचिते समये तस्य महानन्दपुरःसरम् / घनवाहन इत्युच्चैर्नाम पित्रा प्रतिष्ठितम् // 6 // इतश्चास्ति लघुर्भ्राता जीमूतस्य महीपतेः / नीरदाख्यो महादेवी पद्माख्या तस्य विश्रुता // 7 // मजन्मावसरे साऽपि पूतं प्रासूत दारकम् / अकलङ्क इति स्पष्टं नाम तस्य प्रतिष्ठितम् // 8 // प्रवृद्धौ सुखसन्दोहैरहं च स च लालितौ / बाल्ये धूल्यादिना सार्द्ध क्रीडिताववियोगिनौ // 9 // मैत्री तेनाऽकलङ्केन कौमारेऽजनि मे सह / कदापि न पृथग भूतं तया स्यूतं मनो द्वयोः // 10 // अधीतवन्तावेकस्मादाचार्यात् सकलाः कलाः / प्राप्तौ क्रमेण तारुण्यमावां मदनकाननम् // 11 // स चाऽकलङ्को बाल्येऽपि कौमारेऽपि च यौवने / न निन्द्यचेष्टितैः स्पृष्टः केसरीव श्वलक्षणैः // 12 // शान्तो विनीतः पुण्यात्मा सत्यगीर्देवपूजकः / स्थिरस्तनुकषायश्च प्रकृत्या स्वच्छमानसः // 13 // सोऽज्ञातपरमार्थोऽपि तत्त्वज्ञानीव भासते / जात्यस्याघटितस्यापि रत्नस्य श्रीः रैव हि // 11 जातः सुसाधुसम्पर्काद् दक्षोऽथासौ जिनागमे / प्रज्ञापनीयः श्रद्धावान् शुद्धमार्गानुसारिधीः // 15 // सोऽकलङ्कस्तथाप्युच्चैः स्नेहं मयि न मुञ्चति / कृतस्मर-मधुनीडां क्रीडां सह मयाऽकरोत् // 16 // मयोद्यानेऽन्यदा नीतो लीलार्थ बुधनन्दने / ममोपरोधात् तत्रासौ चिक्रीड प्रहरद्वयम् // 17 // मध्याह्ने प्रस्थितोऽथाऽसौ गृहं प्रति मयोदितम् / क्षणं विश्रम्य यास्यावो वयस्यात्र वनान्तरे // 18 // अकलको वचः श्रुत्वा तन्मदीयमुदारधीः / उद्यानभागमध्यस्थमविशजिनमन्दिरम् // 19 // तत्रार्हन्तमभिष्ट्रय पुराणं पुरुषोत्तमम् / महामुनीन् ददर्शाऽसौ मया साधं विनिर्गतः // 20 // ते च तत्राष्टमी मत्वा समायाता उपोषिताः / नत्वाऽर्हन्तं बहिः सूत्रं गणयन्तः पृथक् पृथक् // 21 // निर्मलच्छवयो दीप्राः स्थिरा दूरे स्थिता मिथः / राना दीपा इव बहिपेन्दव इवाथवा // 22 // अकलङ्कस्ततः प्राह कुमार घनवाहन ! / पश्येमे मुनयः सूर्या इव तेजोविराजिताः // 23 // मन्मथा इव रूपेण गाम्भीर्यात् सागरा इव / स्थैर्येण मेरव इव श्रिया कल्पगुमा इव // 24 // 1. आनन्दपूर्णचित्तेन समयेऽथ ममोचिते / घन // 2. यमुभौ म // 3. स्नेहं मयि न तत्याज सोऽकलङ्कस्तथापि हि / कृत // 4. म् / तेन दृष्टा मथा साधं निर्गतेन सुसाधवः // 21 // ते .

Page #238
ग्लो० 1-53 ] वैराग्यरतिः। अदृष्टसृष्टिवैषम्यापवादापनिनीषया / एकरूपाः कृता एते धात्रा किं सृष्टिपाटवात् ? // 25 // एषां लावण्यपुञ्जानां राज्योचितमहोभृताम्' / सुदुश्चरवतादाने को हेतुरिति कौतुकम् // 26 // तदेहि तावत् पृच्छावः प्रत्येकं मुनिपुङ्गवान् / अमून् किं कस्य वैराग्ये कारणं समभूदिति ? // 27 // मयैवमस्त्विति प्रोक्ते पार्श्वमेकमुनेर्गतौ / अकलङ्केन पृष्टोऽसौ किं ते वैराग्यकारणम् ? // 28 // मुनिः प्राह शृणु ग्रामवास्तव्योऽहं कुटुम्बिकः / लोकोदरे तत्र निशि प्रदीपनकमुत्थितम् // 29 // प्रससर्प महाधूमो ज्वालाजालमवर्धत / वंशस्फोटरवः सर्वैः श्रुतो लोकाः समुत्थिताः // 30 // रुदन्ति डिम्भरूपाणि नार्यो धावन्ति विह्वलाः / रटन्त्यन्धाः कलकले जाते क्रोशन्ति पङ्गवः // 31 // षिङ्गाः किलकिलायन्ते मुष्णन्ति परिमोषिणः / सर्वस्वानि च दह्यन्ते शोचन्ति कृपणा भृशम् // 32 // अमातापितृकं सर्वं सञ्जातमसमञ्जसम् / कश्चित् प्रदीपने तत्र विबुद्धो मन्त्रविद् महान् // 33 // उत्थाय ग्राममध्यस्थे स च गोचन्द्रके स्थितः / तेनात्मकवचं कृत्वा रेखयाऽकारि मण्डलम् // 34 // शब्देन तेन महताऽऽहूता ग्रामेयका जनाः / मण्डले मे प्रविशत यूयमागच्छतात्र भोः ! // 35 // सर्वस्वानि च नाङ्गानि दह्यन्ते भवतां यथा / तच्छ्रुत्वा प्राविशन् तत्र लोकाः स्वल्पतमाः किल // 36 // प्रहिला इव शेषास्तु प्रदीपनकतस्ततः / दह्यमानेषु गेहेषु तृणकाष्ठादि चिक्षिपुः // 37 // तस्य विध्यापनं कर्तुमीषुघृतभृतैर्घटैः / मण्डलस्था जगुर्वहिशमोपायोऽस्य नैष वः // 38 // जलेन विध्यापयत वह्नि प्रविशताऽत्र च / मण्डले यूयमस्माकमिव शान्तिर्भवेद् यथा // 39 // तत् तेषां न वचः केचित् कर्णेनाकर्णयन्त्यपि / केचिद्वसन्ति निन्दन्ति केऽपि रुष्यन्ति केचन // 40 // मण्डलस्थास्ततो लोकास्तस्थुर्मीनेन तान् प्रति / कैश्चित्तु वचनं तेषामादृतं पुण्यभाजनैः // 41 // ममापि प्रतिभातं तद् भवितव्यतया वचः / प्रविष्टो द्रुतमुत्प्लुत्य ततोऽहं तत्र मण्डले // 42 // ते ग्रामीणा मया दृष्टाः प्राप्य प्रबलमारुतम् / प्रदीपनेन दोप्तेन दह्यमाना हताशयाः // 43 // मण्डलस्थेषु लोकेषु प्रव्रजत्सु कियत्स्वपि / अहं प्रवजितो भद्र ! वैराग्ये हेतुरेष मे // 44 // इमां मुनेगिरं श्रुत्वाऽकलङ्को मुदितो हृदि / चलितोऽन्यमुनेः पार्श्वे न बुद्धोऽर्थो मया परम् // 15 // अकलङ्को मया पृष्टस्ततः किमयमाह ते ? / कं भावमाकलय्य त्वं हृष्टोऽस्यथ जगाद सः // 46 // योऽयं लोकोदरग्रामः स्ववासाहों निवेदितः / मुनिना विद्धि संसारं तं मित्र घनवाहन ! // 47 // रात्रिस्तत्र सदाऽविद्या लग्नं तस्यां प्रदीपनम् / रागद्वेषाग्निना धूमस्तामसो भाव उत्थितः // 48 // ज्वालौघो राजसो भावो वंशस्फोटरवैः समाः / कलहास्तत्र रोषाग्नेरुत्तिष्ठन्ति च जन्तवः // 49 // रुदन्ति डिम्भरूपाभाः कषाया हृदयग्रहाः / अशुद्धलेश्या संज्ञाश्च नार्यो धावन्ति विह्वलाः // 50 // भवकोलाहले मूर्खा रटन्त्यन्धा इवातुराः / ज्ञानिनोऽपि क्रियाशून्या जनाः क्रोशन्ति पङ्गवः // 51 // उच्चैः किलकिलायन्ते नास्तिकाः षिड्गसन्निभाः / मुष्णन्तीन्द्रियचौराश्च धर्मसर्वस्वमङ्गिनाम् // 52 // रागाग्निना च दह्यन्ते सर्वस्वानि शरीरिणाम् / किं कुर्म ? इति शोचन्ति तद् दृष्ट्वा कृपणाः परे // 53 // 1. म् / को दीक्षाग्रहणे हेतुरिति मे हृदि कौतुकम् // 2. तत्र भावाग्नेरुत्ति //

Page #239
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ सप्तमः सर्व भवप्रदीपनं रौद्रं वर्णितं मुनिनेदृशम् / अमातापितृकं चैतदुक्तं त्रातुरभावतः // 54 // विबुद्रो मन्त्रवित् तत्र सर्वज्ञः परमेश्वरः / तेन चोत्थाय विहितं विशालं तीर्थमण्डलम् // 55 // गोचन्द्रकाकृतौ तच्च मध्यलोके प्रकाशितम् / धृत्वा धर्मात्मकवचं सूत्रमन्त्रस्य रेखया // 56 // तेन देशनयाऽऽहानं समुत्साह्याङ्गिनां कृतम् / प्राविशन् मण्डले स्तोका भवस्थानन्तभागगाः // 57 / / अन्ये बद्धाः कलत्रादौ कुर्वन्ति धनसञ्चयं / क्षेपोऽयं तृणकाष्ठादे यो जन्मप्रदीपने // 58 // क्षेपोऽत्र घृतकुम्भानां कषायोद्दीपनं मुहुः / तिष्ठन्ति वारितास्ते च न मूढा मण्डलस्थितैः / / 59 // शमाम्बुना न कुर्वन्ति शान्ति न प्रविशन्ति च / मण्डले नैव शृण्वन्ति हितं हासादि कुर्वते // 60 // केचिदेव प्रबुध्यन्ते यथाऽसौ भाषते हितम् / प्रबुद्धोऽसौ मुनिगिरा प्रविष्टस्तीर्थमण्डले // 61 // दृष्टाश्चानेन ते लोकाः संसारग्रामवासिनः / रागद्वेषाग्निनाऽत्यन्तं दह्यमानाः प्रसर्पता // 62 // अशुद्धभावपवनप्रेरितोऽसौ महानलः / दहत्यतिभरीभूतो जीवान् ग्रामेयकानिव // 63 // दृष्ट्वाऽसौ तान् तथाभूतान् भीतो यत् प्राव्रजद् भवान् / सङ्घमण्डलमुख्यत्वं तद् ययाविति निश्चिनु // 6 // मुनिमध्यस्थितश्चैष न संसारप्रदीपने / दह्यते धर्ममेघेन विध्यापयति तत् परम् // 65 // प्रदीपनकमुद्दिष्टं तदिदं मुनिनाऽऽवयोः / प्रतिबोधाय तद्भावबोधाद् मोदमहं गतः // 66 // भावश्चायं मुनेरत्र युवयोर्दह्यमानयोः / प्रदीपने ध्रुवं युक्तः प्रवेशस्तीर्थमण्डले // 6 // भावोऽयं रोचते मह्यं तुभ्यं किं रोचते न वा / इति श्रुत्वाऽकलङ्कस्य वचोऽहं मौनमाश्रितः // 68 // द्वितीयस्य मुनेः पाश्वमकलको मया सह / गत्वा नत्वाऽथ तं भक्त्याsपुच्छद् वैराग्यकारणम् // 6.9 // स प्राह गृहवासो मे वैराग्यायानघाभवत् / तथाहि गृहमेकत्र ग्रामे जीर्णमभूद् मम // 70 // निशि चौराः समागत्य खनन्ति तदनारतम् / मुष्णन्ति यदि पश्यन्ति धनं कचन किञ्चन // 71 // क्रूराः पतन्ति मार्जारास्तत्र निर्यान्ति पन्नगाः / वृश्चिकाः सञ्चरन्त्युच्चैर्दुःखयन्ति च मूषकाः // 72 // भग्नाऽभूत् तत्र शय्या मे वासः शटितमेव च / चौरैमुषितवित्तस्य प्राणवृत्तिश्च भिक्षया // 73 // कुरूपा दन्तुरा काणा नित्यं कलहकारिणी / भार्या च बह्वपत्यानां जनयित्री ममाभवत् // 74 // मलमूत्रैरपत्यानां नासावशुचि लिम्पति / गृहं तनोति नातिथ्यमतिथेरागतस्य च // 75 // पुलं च तृणधूलीनां गृहाद् नापनयत्येसौ / गुणवन्ध्या न सन्ध्यायां दीपमुद्दीपयत्यपि // 76 // गृहपाधै ममाभूवन् चाण्डालाः प्रातिवेश्मिकाः / व्याधाश्च मैनिका म्लेच्छा मद्यपाश्च सहस्रशः // 77|| अस्थिभिस्तद्विनिःक्षितैरन्यैश्चाशुचिसञ्चयैः / नाभूद् गृहविभागो मे तद्गृहेभ्यः कदाचन // 78 // सर्वोऽपि मादृशः प्रायस्तद्ग्रामस्थोऽखिलो जनः / ततो न तत्र केनापि वारितो नापि निन्दितः // 79 // दुरवस्थां गतस्यापि तादृशीं कुरुते रतिम् / विड् गर्त्ताशूकरस्येव गृहवासः स मे सदा // 80 // गृहस्थानन्यदाऽद्राक्षमेकत्राहं गतः पुरे / महासौधस्थितान् पूतान् तैरहं प्रतिबोधितः // 81 // मद्ग्रामगृहवासस्य स्वरूपं तैनिवेदितम् / संहृता मोहमाया च स्वतुल्यस्तैरहं कृतः // 82 // 1. त्यसौ / तमोमय्यां न शर्वय्यां दीप //

Page #240
श्लो० 54-191 ) वैराग्यरतिः। ततो दधे कृपां दृष्ट्वा तद्ग्रामगृहवासिनः / तदयं गृहवासो मे जातो वैराग्यकारणम् // 83 // तदाकर्ण्य प्रवृत्तोहो जातिस्मृतिमवाप्नुवन् / अकलङ्कः स्मृताभ्यस्तश्रुतो भावमलक्षयत् // 84 // तं नत्वा चलितः सोऽथ तृतीयमुनिसम्मुखम् / किमनेनोक्तमित्युच्चैर्मया पृष्टो जगाविदम् // 85|| ग्रामो भवप्रवाहाख्यः प्रोक्तोऽनेन महात्मना / गृहं तत्र स्वचैतन्यं जीर्ण पर्यायहानितः // 86 // खनन्ति तदविद्यायां रात्रौ विषयतस्कराः / मुष्णन्ति शुभसङ्कल्पं धनं पश्यन्ति ते यदि // 87|| पतन्तीन्द्रियमार्जाराः शममूषकभक्षिणः / मदानामुदयस्तत्र व्यालनिर्गमसन्निभः // 88 // वृश्चिकानां च सञ्चारो दैन्योद्दीपनलक्षणः / सङ्कल्पा मूषका ध्यानसारग्रन्थिच्छिदाऽर्तिदाः // 89 // भङ्गश्च सुखशय्यायास्तत्र दुःस्प्रहारतः / तुच्छाशालक्षणं चास्य वासः शटितमिष्यते // 90 // भिक्षया प्राणवृत्तिश्च वासवादेरपीष्यते / भवस्थस्य पराधीनपुद्गलादानलक्षणा // 9 // भार्यास्य ममतादोषदन्तोच्चत्वेन दन्तुरा / परलोकेक्षणाभावात् काणा कार्य्यात् कुरूपिणी // 92 // कुरुतेऽसावभिमतालाभेन कलहं सदा / सूतेऽनन्तान्यपत्यानि रागादीनि पुनः पुनः // 93 // विकारैर्मृदुतात्रैश्च तन्मूत्रमलसन्निभैः' / धारणागोमयरसैह नाशुचि लिम्पति // 94 // अतिथेः कुलधर्मादिप्रसङ्गादागतस्य सा / आतिथेयीं वितनुते न नाम परमात्मनः // 95 // स्वचैतन्यगृहात् कर्मफलसंवित्तिलक्षणम् / नोत्सारयति सा हन्त तृणधूलिकदम्बकम् // 96 / / सत्सङ्गाख्यमविद्यायां रात्रौ दीपं तनोति न / भार्यारूपेण तदसौ सम्पन्ना गृहभङ्गकृत् / / 97 // घातिकर्माणि चाण्डालास्तेनोक्ताः प्रातिवेश्मिकाः / खलसङ्गाभिधा व्याधा गुणौघमृगघातिनः // 98 // मैनिका मूर्खतोन्मादा मेधामीननिबर्हणाः / मिथ्यात्वसञ्चया म्लेच्छा भाषादेशार्थताभिदः // 99 // मद्यपाः कुमनोरूपा व्यत्यासमदघूर्णिताः / अविवेकास्थिविक्षेपाशुचीनि प्रक्षिपन्ति ते // 10 // ततस्तद्गृहपार्थक्यं न सतां लक्ष्यतां गतम् / निन्द्यतां तादृशानां च सर्वतद्ग्रामवासिनाम् // 101 // अन्यदा स महात्मा च पुरे जैनाभिधे गतः / दृष्टाश्च तत्र मुनयः समताभार्यया युताः // 102 // स्थिता ज्ञानमहासौधे भावरत्नकृते नवे / तेजस्विनो महावीर्याः सर्वदोषविवर्जिताः // 103 // युताः सत्यादिमिः पुत्रैः शोभनप्रातिश्मिकाः / तात्त्विकी श्रेयसां भूमि कलयन्तो गृहस्थताम् // 104 // तैः सम्यक्त्वौषधिं दत्वा मोहमायाऽस्य संहृता / उद्विग्नः स ततो मत्वा स्वीयगार्हस्थ्यदुःस्थताम् // 105 // तां त्यक्त्वा तात्विकं तेन गार्हस्थ्यमुररीकृतम् / भवग्रामगृहस्थेषु जाताऽस्य महती कृपा // 106 // प्रदर्शयन्नयं स्वीयां गृहवासस्य दुःस्थताम् / वैराग्यकारणं स्वान्तमाक्षिपत्यावयोरपि // 107 // यादृशो गृहवासोऽस्य निन्द्यो दुःखैककारणम् / छन्नोऽप्यज्ञानसम्मोहादावयोरपि तादृशः // 108 // त्यागार्होऽयं न तन्मित्र ! किं तवाप्यवभासते ? / वाचमित्यकलङ्कस्य श्रुत्वाऽहं मौनमास्थितः // 109 // मुनेरथ तृतीयस्य सोऽकलङ्को मयाऽन्वितः / गतोऽन्तिकमपृच्छत् तं कुतोऽभूस्त्वं विरागवान् // 110 // तेन प्रोक्तं मया भद्र ! मद्यपानकमीक्षितम् / तदेव मम सम्पन्नं भववैराग्यकारणम् // 111 // 1. भैः / सन्तोषगोम //

Page #241
महोपाध्यायश्रीयशोषिजयगणिविरचिता [ सप्तमः सर्गः . चित्रासवसुरापूर्ण राजितम् शितिनीरजैः / लोकैश्च चारुचषकसरकं मदघूर्णितैः // 112 // नानाविधविलासाढयं कृततालमहारवम् / दिव्यकान्तजनाकीर्णं मत्तस्त्रीकृतविभ्रमम् // 113 // वीणामदलकांस्यादिनादवर्द्धितसम्मदम् / सेवितं सर्वसामग्रीयुक्तमापानकं मया // 114 // तत्रानन्ता न चेष्टन्ते न भाषन्ते च घूर्णिताः / मदेन व्यवहारं च नैव कुर्वन्ति लौकिकम् // 115 // अन्येऽप्यनन्तास्तद्रूपाः सन्ति तत्र जनाः परम् / कार्य लोकव्यवहृतेस्ते कुर्वन्त्यन्तरान्तरा // 116 // तादृशास्तत्र सन्त्यन्येऽप्यसङ्ख्याः पार्थिवादयः / परे पुनरसङ्ख्याता निर्भरं मद्यपायिनः // 117 / / न जिघ्रन्ति न पश्यन्ति नापि शण्वन्ति किञ्चन / लिहन्ति जिह्वया किञ्चित् किन्त्वाराटिमुचो भृशम् // 118 // न शृण्वन्ति न पश्यन्ति सङ्ख्यातीताः परे पुनः / जिघ्रन्ति केवलं किञ्चित् परे सङ्ख्यातिगाः पुनः // 119 // नाऽऽकर्णयन्ति किन्त्वक्षणा पश्यन्ति पुरतः श्रितम् / तत्राऽसङ्ख्याः परे मद्याल्लक्षिताः शून्यमानसाः // 120 // अन्ये पुनरसङ्ख्याता दृष्टा विस्पष्टचेतनाः / दुर्मद्यमत्तता तेषु किन्त्वाकालमवस्थिता // 121 // पाट्यन्ते ते च भिद्यन्ते छिद्यन्ते रिपुभिस्ततः / मदोद्धताः प्रकुर्वन्ति मिथस्तीत्रां च वेदनाम् // 122 // . . भ्राम्यन्ति मदिरोद्धान्तास्तत्राऽसङ्ख्याः परेऽपि च / अज्ञा अव्यक्त घोषाश्च गच्छन्ति जननीमपि // 123 // . अन्येऽपि तत्र विद्यन्ते सङ्ख्यातीता मनुष्यकाः / गाढमत्तास्तथाऽन्ये च ते पुनर्द्विविधाः स्मृताः // 124 // तत्र ये गाढमत्तास्ते विलुठन्तो भुवस्तले / वातं पित्तं मलं मूत्रं भक्षयन्ति मुहुर्मुहुः // 125 // इतरे भद्र ! सङ्ख्यातास्ते पुनर्मदिरामदात् / गायन्ति परिनृत्यन्ति युष्यन्ति च हसन्ति च // 126 / / भूयो लुठन्ति धावन्ति वल्गन्ति च परस्परम् / चुम्बन्ति वक्त्रनेत्राणि बालानां योषितां तथा // 127 // कुर्वन्तेऽनार्यकार्याणि सहन्ते तीनवेदनाः / न तु मद्याद् विरज्यन्ते राजभिर्दण्डिता अपि // 128 // अन्ये सन्ति मदाध्माताश्चतुर्वृन्दव्यवस्थिताः / सदा केलिप्रियाः सङ्ख्यातीता नृत्यादिनिर्भराः // 129 // आपानकस्था मध्यस्थाः सङ्ख्याताः सन्ति चापरे / अमद्यपा मद्यपैस्ते ब्राह्मणा इति कीर्तिताः // 13.0 // स्थिता अनन्ता मोदन्ते परे त्वापानकाद् बहिः / आपानकस्य वैषम्यं पश्यन्तो मदवर्जिताः // 131 // एतेषु लोकमेदेषु त्रयोदशसु हिण्डितः / अनन्तशो विमुच्याऽहं भेदमाद्यं तथाऽन्तिमौ // 132 // विण्-मूत्र-श्लेष्मजम्बाल-वान्तपित्ताऽशुचिस्थले / कचिल्लुठन् क्वचिद् रिङ्खन् दुर्मयात् क्वचिदारटन् // 133 // उत्तिष्ठनिपतन् धावन् हसन् नृत्यन् रणं सृजन् / कुट्यमानो जनैर्दुःखधोरणीरनुभूतवान् // 134 // द्राह्मणैरन्यदा दृष्टस्तैरापानकमध्यगैः / कृतः कृपालुभिर्मद्यत्यागाय मयि तैः श्रमः // 135 // वचः पूत्कुर्वतां तेषामहं तु मदघूर्णितः / ने ज्ञातवान् पर्यटितस्ततस्तत्र पुनः पुनः // 136 // . अथान्यदा क्वचित् तेषां वचने हुं कृतं मया / यतितं तैश्च यावन् मे मद्यधस्मरको गतः // 137 // तैर्मद्यदोषाः कथिता मयि संलब्धचेतने / कारितो मद्यविरतिं जातोऽहं ब्राह्मणस्ततः // 138 // तेषु प्रव्रजितश्चाहं यदद्यापि न जीर्यति / मयं तजारयिष्यामि दीक्षया भावरुक्छिदा // 139 // इदं मुनिवचः श्रुत्वा भावज्ञानात् प्रमोदभाक् / अकलको मया पृष्टो व्याजहाराशयं मुनेः // 140 // 1. न किञ्चिच्छुतवान् भ्रान्तस्ततस्तत्र //

Page #242
167 प्रलो० 112-169 ] वैराग्यरतिः। आपानकतया भेद्र ! भवमेव जगी मुनिः / जीवा अनन्ताः सन्त्यत्र मद्यपाः कर्म मद्यति // 141 // विशिष्य चासवायन्ते कषाया घातिकर्मणाम् / पटलानि सुरायन्ते भाजनन्न्यायुरालयः // 142 // चषकन्ति तदाधारतया गात्राणि जन्मिनाम् / कर्ममद्योपयोगित्वान्नीलाब्जन्तीन्द्रियाणि च // 143 / / घूर्णन्ते कर्ममद्येन मत्ताः सर्वेऽपि जन्तवः / विलासहासविब्बोककोलाहलपरायणाः // 144 // कलहा मर्दलायन्ते खलानामत्र सङ्कथाः / लसत्कंसालकायन्ते दैन्यं वीणायतेऽर्थिनाम् // 145 // वंशवाद्यायते लोकशोकाक्रन्दितसन्ततिः / मुखवाद्यायते गाढमग्नमूर्खविचेष्टितम् // 146 / / मत्तकान्त जनायन्ते सदानन्दा इहामराः / उदारविभ्रमाः प्रौढकान्तायन्तेऽप्सरोगणाः // 147|| संसारापानकमिदं लोकाकाशप्रतिष्ठितम् / लौल्याय जडबुद्धीनां वैराग्याय विवेकिनाम् // 148 // लोकानां मुनिनोद्दिष्टा भेदास्तत्र त्रयोदश / कीर्त्तितः प्रथमो राशिस्तत्रासांव्यवहारिकः / / 149 / / वनस्पतय आख्यातास्ततः सांव्यवहारिकाः / क्षित्यम्बु-वह्नि-पवनाः कथितास्तदनन्तरम् // 150 // ततो द्वयक्षास्ततस्यक्षास्ततश्च चतुरिन्द्रियाः / ततश्चासंज्ञिपञ्चाक्षाः कीर्त्तिता नारकास्ततः // 151 // ततः पश्चाक्षतिर्यच्चो नराः संमूर्छ-गर्भजाः / ततश्चतुर्विधा देवाः सङ्गीतास्तदनन्तरम् // 152 // वाचोयुक्त्या ततः प्रोक्ता ब्राह्मणा इति संयताः / मुक्तात्मानस्ततो गीता भवापानकनिर्गताः // 153 // एतेषु स्थानदशके भ्रान्ति स्वस्य पुनः पुनः / वदन्नदीपयदसौ भवापानकदुःस्थताम् // 154 // यत्तु तैाह्मणैः पश्चाद् दृष्टो यत्नेन बोधितः / अहमित्यादि तत्सर्वं युज्यते सुधिचारितम् // 155 // अनादिभव्यभावेन प्राप्ता घर्षणघूर्णनात् / उत्कृष्टावस्थितिहासे द्रव्यश्रुतिरनन्तशः // 156 / / तथापि यन्न लभते न ज्ञानं न च दर्शनम् / सच्चारित्रं च जीवोऽसौ कर्मघस्मरकः स्मृतः // 157 // विभ्रान्तचित्तस्तेनैव ब्रम्भ्रमौति भवोदधौ / सद्दर्शनमवाप्नोति कदाचित् कश्चिदेव हि // 158 // कालादियोगतो भित्त्वा कर्मग्रन्थि शुभाशयात् / ततः सुसाधुवचसां बोधो हुङ्कार उच्यते // 159 // दर्शनं मुक्तिबीजं च सम्यक्त्वं तत्ववेदनम् / दुःखान्तकृत् सुखारम्भः पर्यायास्तस्य कीर्तिताः // 160 // सति चास्मिन्नधन्यात्मा रमते भववारिधौ / पश्यत्यस्य परं रूपं स्पष्टं नष्टाक्षिरोगवत् // 161 // तद् दृष्ट्वा चिन्तयत्येवमहो ! भीमो भवोदधिः / दुःखाय जन्म मरण-व्याधि-शोकायुपद्रुतः // 162 // सुखाय तु परं मोक्षः सकलक्केशवर्जितः / तस्य हेतुरहिंसादिहिंसादिर्भवकारणम् // 163 // बुदैवं भवनैर्गुण्यं मुक्तेश्च गुणरूपताम् / मोक्षोपाये प्रयतते यथागममुदारधीः // 164 // शमारोग्यलवं प्राप्य संसारख्याधिपीडितः / निःशेषतत्क्षयोपाये दुष्करेऽपि प्रवर्त्तते // 165|| सदुपायफलप्राप्तेश्चारित्रोत्साहतः कमात् / भूत्वा स सर्ववित् क्षीणकर्मा याति शिवालयम् // 166 // सुसाधुगुरुसम्पर्कजन्येयं श्रेयसां ततिः / युक्तमुक्तमतस्तेन बोधितो ब्राह्मणैरहम् // 167 // सर्वे ह्यविरता जीवाः कर्ममधरताः किल / स्थिता अपि भवापाने साधवस्तत्पराङ्मुखाः // 168 // प्रवाजितोऽसौ तैरेव कर्ममद्यान्निवारितः / जरयित्वा बहिर्गन्ता तदजीर्णमतो व्रतैः // 169 // 1. मित्र / // 2. धौ / रूपं निरूपयत्यस्य प॥

Page #243
168 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः तद् भवापानके स्थातुमीदृशे नावयोरपि / युक्तमित्यकलङ्कस्य गी द्यापि मयाऽऽदृता // 170 // शून्यारण्ये मुनिरिव स्थितोऽहं मौनमास्थितः / अकलङ्को ययौ तुर्यमुनेः पाच मयाऽन्वितः // 171 // सोऽपि नत्वाऽकलङ्केन पृष्टो वैराग्यकारणम् / तेनोक्तमरधट्टो मे जातो वैराग्यकारणम् // 172 / / नित्यायुक्तो मया दृष्टोऽरघट्टो निर्मलाशय ! / राग-द्वेषा-ऽऽर्त-रौद्राख्याश्चत्वारस्तत्र कर्षकाः // 173 // सर्वशीरपतिस्तत्र महामोहः प्रकीर्तितः / कषायसंज्ञका दृप्ता बलीवास्तु षोडश // 174 / / कर्मकाराः स्मृतास्तत्र हास्य-शोक-भयादयः / जुगुप्सा-रत्य-रत्याद्यास्तेषां च परिचारिकाः // 175 / / मिथ्यात्वं च प्रमादश्च तत्र तुम्बद्वयं महत् / विलासविभ्रमोल्लासरूपास्तत्रारका मताः // 176 // असंयमाभिधः कूपस्तत्र दृष्टो भयङ्करः / अनन्तदुःखपानीयभृतोऽदृष्टतलः सदा // 177 // जीवलोको घटीयन्त्रं तेन पूरितरेचितम् / मरणाख्यैर्वहन्नित्यं खाटकारैरेष लक्ष्यते // 178 // आत्मा ज्ञानेन रहितो ज्ञेयस्तत्र प्रतीच्छकः / मिथ्याभिमानसंज्ञं च तस्य वार्घटिकं दृढम् // 179|| तत्र निर्वहणी क्लिष्टचित्तता-भोगलोलता / कुल्या दीर्घाऽन्यान्यजन्मगणाः केदारका मताः // 180 // बीजं च कर्मजालाख्यं वापकस्तत्र कीर्तितः / तज्जीवपरिणामाख्यो विकाराः सस्यसम्पदः // 181 // पानान्तिकोऽस्त्यसद्बोधः कर्मक्षेत्रस्य सेचने / मोहादिष्टः सदोद्युक्तोऽरघट्टपरिपालकः // 182 // भवारघट्टे तत्राहं प्रसुप्तः सततभ्रमे / बोधितोऽनेन गुरुणा ध्यानस्थेन महात्मना // 183 // उक्तं चानेन भोक्ताऽस्ति क्षेत्रस्यास्य फलं भवान् / जन्तो! भवारघट्टस्य स्वरूपं किन वेत्सि भोः ! ? ||184 अयं भवारघट्टस्ते दुःखानामेककारणम् / परित्यज तदेनं चेत् सुखेन स्थातुमिच्छसि // 185 // मया प्रोक्तं यथा त्यक्तो भवत्येष तथा वद / मुनिराह महाभाग ! भावदीक्षां गृहाण तत् // 186 // भवारघट्टस्तैस्त्यक्तो भावतो ये हि साधवः / ततस्तदाज्ञां स्वीकृत्य प्रव्रज्येयं मयाऽऽदृता // 187 // अयं वैराग्यहेतुर्मे श्रुत्वेति मुनिभाषितम् / अकलङ्कस्त्वया सुष्टु बुद्धमित्यन्वमोदत // 188 // ततस्तं साधुमानम्य सोऽकलङ्को मया सह / पञ्चमस्य मुनेः पाच ययौ तं प्रणनाम च // 189 / / सोऽपि तेन महाभागो मम बोधविधित्सया / वैराग्यकारणं पृष्टः स्पष्टमाचष्ट शुद्धधीः // 190 // नानारूपा वयं चट्टास्तिष्टामः कुत्रचिन्मठे / तत्र चायातमस्माकं भृशं भक्तं कुटुम्बकम् // 191 // अनेकमानुषोपेतं तन्त्रितं पञ्चभिर्नरैः / तदस्मामिर्हित बुद्धं शत्रुभूतमपि स्फुटम् // 192 // छात्रैक्षितमाकण्ठं तैः कृतं तत्र भोजनम् / चित्रमज्ञातसद्भावैस्तैस्तद्भोजनलोलुपैः // 193 // बभूव मन्त्रयोगेन कृतं तत्सन्निपातकृत् / उन्मादकृच्च केषाञ्चिच्छात्राणां बहुभक्षिणाम् / / 194 // ततो मिलितकण्ठास्ते स्तब्जिह्वाः सुविह्वलाः / क्वचित् तप्ताः कचिच्छीताः कचिदुद्भ्रान्तमानसाः // 195 // भृशं घुरधुरायन्तो लोलमाना भुवस्तले / क्वचिज्झगझगायन्तश्छात्राः शोच्यां दशां गताः // 196 / / ये तून्मत्ताः समापन्नास्ते देवगुरुनिन्दिनः / लपन्ति विपरीतानि पशुवन्नष्टधर्मकाः // 197 / / इतश्च योऽसौ स्वाध्यायलीनः साधुपुरन्दरः / महावैद्यकनिष्णातो दृष्टस्तेनाहमातुरः // 198 // 1. तः कृत भोजन तत्र विचित्रमथ भक्षितम् / छात्रैरज्ञातसद्भावैस्तैस्त // 2. झपझषायन्त // *

Page #244
प्रलो० 170-227] वैराग्यरतिः। 169 सन्निपातहतस्तेषां चट्टानां मध्यगो जडः / स्वौषधैः सन्निपातं मे कृपयाऽपनिनाय सः // 199 // ततो जातो मनाक् स्पष्टचेतनोऽहमथाहरत् / उन्मादं छात्रसंसर्गजनितं यत्नतः स मे // 20 // महाशयस्ततश्चायं स्वस्थचित्तं निरीक्ष्य माम् ! उन्मत्तान् सन्निपातार्तान् चट्टान् सर्वानदर्शयत् // 201 // दृष्टाश्च ते मया छात्राः क्रन्दन्तो व्याधिविह्वलाः / मुनीश्वरो बभाषे मां गाढं जातभयं ततः // 202 // भद्र ! भोजनदोपेण प्रागभूस्त्वमपीदृशः / मत्कृतोपायतो जातः साम्प्रतं स्वस्थमानसः // 203 // अत्यचापि तवाजीणं किश्चिद् देहे ततो न चेत् / करिष्यसि मदुक्तं तत् पुनरीटर भविष्यसि // 204 // भयात् प्रत्ययलाभाच्च ततस्तेनोदिता मया / प्रव्रज्या स्वीकृतेयं तद्भोजना जीर्णनाशनी // 205 // यां यामुपदिशत्येष क्रियां तां तां करोम्यहम् / अधुना विधिना मेऽभूदिदं वैराग्यकारणम् / / 206 // अकलङ्कस्तदाकर्ण्य ययावन्यमुनि प्रति / ययौ कोऽस्यार्थ इत्युच्चैर्मया पृष्टो जगाविदम् / / 207 // अनेनाऽपि भवो मित्र ! प्रोक्तश्वट्टमठोपमः / परस्परमसम्बद्धाश्चट्टाभास्तत्र जन्तवः // 208 // माता पिता च नामीषां तत्त्वतोऽस्ति न वा धनम् / न बान्धवाश्च मिलिताः सर्वे भिन्ना हि जन्तवः // 209 // तेषां च जीवचट्टानां संसारमठवर्तिनाम् / बन्धहेत्वभिधं भक्तमायात्येव कुटुम्बकम् // 210 // बैहवः सन्ति तल्लोकाः पञ्च सङ्ग्राहकाः परम् / प्रमादो योग-मिथ्यात्वे कषाया-विरती तथा // 211 // भनादिसंस्कारवशाद् बन्धहेतुकुटुम्बकम् / इदं च जीवचट्टानां हितकृत् प्रतिभासते // 212 // छात्रभोजनतुल्यं तत् कर्म सम्पादयत्यलम् / भुञ्जते जौवचट्टास्तन्मोहमन्त्रेण संस्कृतम् // 213 // अनायतिज्ञास्ते तेन प्रयन्त्युदरं निजम् / तद्विपाका यदज्ञानं प्राप्नुवन्ति सुदारुणम् // 214 / / अनभिग्रहमिथ्यात्वसन्निपातोऽयमिष्यते / अनेनैकेन्द्रियत्वे स्युः काष्ठवन्नष्टचेतनाः // 215 / / भृशं घुरघुरायन्ते द्वीन्द्रियत्वे च जन्तवः / त्रीन्द्रियत्वे च लोलन्ते भुक्तदोषादितस्ततः // 216 // चतुरक्षासंज्ञिपश्चेन्द्रियत्वे च वितन्वते / तामेव चेष्टामधिकां भृशं झपझषायितम् // 217 // गर्भजत्वे वितन्वन्ति तेऽपर्याप्ता भवन्ति च / रुद्धकण्ठाः स्तब्धजिह्वा भूरिदुःखौघविह्वलाः // 218 // बाध्यन्ते ताप-शीताधैर्गताश्च नरकेषु ते / आपन्नाः पशुभावं च चेतयन्ते न किञ्चन / / 219 // मनुष्यत्वे च मुह्यन्ति देवत्वे शेरते भृशम् / दारुणा जीवचट्टानां दशेयं सन्निपातजा / / 220 // ये तु स्वाभिनिवेशेन विपरीतं जिनागमात् / एकान्तक्षणिकाद्यर्थ मन्यन्ते कुनयाश्रिताः // 221 // आभिग्रहिकमिथ्यात्वोन्मादस्तेषामसौ स्मृतः / सन्मार्गदूषणात् ते हि प्रलपन्ति यथा तथा // 222 // हसन्तीव तपः सत्यचारित्रगुणनिह्नवात् / वल्गन्तीव विना हेतुं नास्त्यात्मेत्यादिवादिनः / / 223 // सर्वज्ञमतनिष्णातै रुदन्तीव निराकृताः / यथेष्टचेष्टाचारेण नृत्यन्तीव लसत्कराः // 224 // गायन्ति च पठन्तश्च तर्कदण्डोलकान्निजान् / एवं कर्मविषोन्मादाद् भवन्ति ग्रहिला जनाः // 225 / / यच्चोक्तं तेन मुनिना मोचितोऽहं कृपालना / महावैद्यकदक्षेण सन्निपातात् सुदारुणात् // 226 // तद् युक्तमेव यदमी भवन्त्येव कृतश्रमाः / सिद्धान्ते वैद्यकाकारे मुनयः शुद्धबुद्धयः // 227 // 1. कर्ण्य मुदितोऽन्यमुनि // 2. तद्गताः //

Page #245
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरोचता [ सप्तमः सर्गः लक्षयन्ति स्वरूपं च ते सर्वभववर्तिनाम् / दयां च कुर्वते कर्मभोजनात् सन्निपन्नके // 228 // अत एव सुसाधूनामाक्रोशादिपरा अपि / न रुषां विषयाः किन्तु कृपाया भवजन्तवः // 229 / / सन्निपातात् तथोन्मादात् कर्मणां ये प्रपीडिताः / आक्रोशादिपरायत्ताः कुर्वते तेषु किं रुषा ? // 230 // कोपो न युज्यते तेषु क्षारक्षेप इव क्षते / कथमेषामयं दोषो न स्यादिति कृपोचिता // 23 // कर्मवेष्टितजन्तूनां चेष्टितानि विवेकिनाम् / शाणत्वं यान्ति वैराग्यशस्त्रोत्तेजनहेतवे // 232 / / लब्ध्वापि नृभवं जन्तूनुन्मत्तान् सन्निपन्नकान् / दृष्ट्वा जिनमतज्ञः को रज्येत भवचारके // 233 / / ततोऽयं करुणाढयेन गुरुणा सन्निपन्नकः / स्वस्थीकृतः सुवैयेन छात्राभो वचनौषधैः / / 234 // यञ्चोक्तं छात्रसंसर्गादुन्मादोऽपि ममोदितः / नाशितोऽनेन गुरुणा तदेवमवबुध्यताम् // 235 / / गुरुणा सन्निपाताभे मिथ्यात्वेऽस्यानभिग्रहे / हते तदाभिग्रहिकमभूत्तीथिकसङ्गतः // 236 // निरस्तं गुरुणा यत्नात् तदप्युन्मादसन्निभम् / ततश्चट्टमठाकारः संसारोऽस्य प्रदर्शितः / / 237 // ततो भवमठे दृष्टा जीवाश्चट्टा इवामुना / उन्मत्ताः सन्निपातार्ता दुःखभाजः प्रलापिनः // 238 // ततः सञ्जातमीरेष प्राच्यां स्वस्येदृशी दशाम् / गुरुणोक्तां समाकर्ण्य तदुक्तां कुरुते क्रियाम् / / 239 // तत्कर्मभोजनाजीणं जस्यत्येष नोदितः / अयं वैराग्यहेतुर्मे मुनिना मित्र ! भाषितः // 240 // न केवलं मुनिरसौ तेनाजीर्णेन बाधितः / आवामपि तथाभूतौ युक्ता दीक्षाऽऽवयोरपि / / 241 // नाजीगणमहं वाक्यमकलङ्कस्य तत्तदा / मदन्वितो गतः सोऽथ साधोः षष्ठस्य सन्निधौ // 242 // पृष्टं तस्यापि वन्दित्वा तेन वैराग्यकारणम् / स प्राह मम वैराग्ये हेतुरेकं कथानकम् // 243|| गुरुणोक्तमिदं भद्र ! तत्ते सङ्कीर्तयाम्यहम् / वसन्ताख्ये पुरेऽभुवंश्चत्वारः केऽपि वाणिजाः // 244 // चारुयोग्यो हितज्ञश्च मूढश्चेत्यभिधानतः / परस्परं वयस्यास्ते रौद्रमुल्लध्य वारिधिम् // 245|| रत्नदीपं गता रत्नसमूहार्जनहेतवे / चकार रत्नवाणिज्यं तत्र चारुरनन्यधीः // 246 // रत्नद्वीपेऽपि नाप्यन्ते रत्नान्युद्यममन्तरा / पूर्णेऽपि हि तटाके कः पिबन्त्यम्बु विनाञ्जलिम् // 247 // इत्यावर्जयता लोकान् नानोपायकृताऽमुना / पूरितं मक्षु बोहित्थमर्जितै रत्नराशिभिः // 248 // रत्नानां गुणदोषज्ञः काननादौ न कौतुकी / ततोऽसौ सत्कियो ज्ञानी तत्र स्वार्थमसांधयत् / / 249|| योग्योऽपि कुरुते किञ्चिद् रत्नानां गुणदोषवित् / अर्जनं तस्य किं त्वस्ति कौतुकं काननादिषु // 250 // रत्नानामर्जनं तस्य राजवेष्टिसमं भवेत् / कौतुकेन वृथा यान्ति वासराः काननादिषु // 251 // मिलितानि बहोः कालात् तथाप्यस्य कियन्त्यपि / रत्नानि किं त्वनेनेह स्वल्पेन बहु हारितम् // 252 // हितज्ञस्तु स्वयं वेत्ति नैव रत्नपरीक्षणम् / परोपदेशतस्तानि लक्षयत्येष केवलम् // 253 // विहारा-ऽऽराम-चित्रादिविलोकनकुतूहलात् / करोति रत्नवाणिज्यं नासौ तीव्रप्रमादभाग् // 254 // रत्नबुद्धयैव गृह्णाति काचशङ्ककपर्दकान् / रत्नद्वीपेऽपि सम्प्राप्तो धूर्तलोकैः स वञ्चितः / / 255 // मूढस्तु न स्वयं वेत्ति रत्नराशीन् परीक्षितुम् / उपदेशं परस्यापि श्रद्धत्ते नैव मोहतः / / 256 // अत्यन्तकौतुकी चासौ चित्रोद्यानादिदर्शने | गृह्णाति सत्यरत्नविट काचादीन् धूर्तहस्ततः // 257 // 1. ताहगप्यकलङ्कस्य वचस्तन मयाऽऽदृतम् मद // 2, 'त्ति रत्नानि न परीक्षितुम् / परों / /

Page #246
लो० 228-287 ] वैराग्यरतिः। स्वस्थानं भृतबोहित्थो यियासुश्वारुरित्यथ / व्यचिन्तयद् मदीयानां मित्राणां का व्यवस्थितिः // 258 // इति ध्यात्वा गतो योग्यसमीपं स जगौ गृहम् / यास्याम्यहं प्रवृत्तिः का तव योग्यस्ततोऽब्रवीत् // 259 // बोहित्थं पूर्यतेऽद्यापि न ममार्जितवानहम् / रत्नानि कानिचिच्चारुर्जगौ किमियदन्तरम् / / 260 // ततो योग्यो जगौ सर्व स्वप्रमादविजृम्भितम् / चारुणोक्तं तवायुक्तमात्मवञ्चनमीदृशम् // 261 // जानीपे सुखहेतुत्वं रत्नानां त्वमशङ्कितः / तथापि तानि नादत्से काननादिकुतूहलात् // 262 // धूतिस्ते कौतुकादस्मान्न चिरादपि भाविनी / तद् वरं स्वार्थसम्पत्तिः स्वार्थभ्रंशो हि मूर्खता // 263 // जिहेषि किं न ? रत्नानां रत्नपेऽप्यनर्जनात् / अतः प्रमादं सन्त्यज्य कुरु रत्नार्जनं सदा // 264 // अन्यथाऽहं प्रयास्यामि मम सिद्धं प्रयोजनम् / एवं प्रवत्तमानस्त्वं भ्रष्टः स्वार्थाद् भविष्यसि // 265 // इदं चारुवचः श्रुत्वा हीणो योग्यो भृशं हृदि / सर्वं कुतूहलं मुक्त्वा जातो रत्नार्जनोथतः // 266 // अथ चारुर्हितज्ञस्य गत्वा पार्श्वमवोचत / अहं स्थाने गमिष्यामि तव किं मित्र ! वर्तते ? // 267 // ततश्चारोहितज्ञेन काचादि स्वार्जितं धनम् / दर्शितं स्नेहसारेण कथितं चात्मचेष्टितम् // 268 // ततश्चारुः कृपापूर्णो हितमं प्रत्यभाषत / मुग्धोऽसि विप्रलब्धस्त्वं धूर्ते रत्नापरीक्षकैः // 269 // रत्नद्वीपमुपेतस्य तव कर्तुं न युज्यते / कौतुकं काननादौ च स्वार्थसंसिद्धिमिच्छतः // 270 // निशम्य तद्वचश्चारोहितज्ञः स्वहितार्थिताम् / विदस्तस्य तदादेशात् त्यक्त्वा सर्व कुतूहलम् // 271 // तत्प्रसादेन जानानः सर्वरत्नगुणागुणान् / सङ्ग्रहंश्चारुरत्नानि काचादीनि परित्यजन् // 272 // स्वयं परीक्षको जातः स्वार्थसिद्धिपरायणः / अथ चारुर्जगादेवं गतो मूढस्य सन्निधौ // 273 / / अहं गृहे व्रजिष्यामि प्रवृत्तिस्तव मित्र ! का ? / मूढः प्राह गृहे गत्वा किं भवान् साधयिष्यति ! // 274 // वापी-कूप-महारामपुष्पराजिविराजिते / द्वीपेऽत्र सुचिरं भोक्तुं सुखं युक्तं मनोरमे // 27 // स्थित्वाऽत्र सुचिरं पश्चाद् गमिष्यामो निजालये / भृतं मयाऽपि बोहित्थं वर्त्तते रत्नराशिभिः // 276 // तेनाथ दर्शितं चारोः शङ्खकाचाक्षपूरितम् / स्वबोहित्थं तदुद्वीक्ष्य चारुश्चित्ते व्यचिन्तयत् // 277 // अहो ! मूढोऽयमुन्मत्तः कौतुकास्तमानसः / वञ्चितो धूर्तलोकेन शिक्षयामि तथाप्यमुम् // 278 // इति ध्यात्वा स तं प्राह न युक्तं तव कौतुकम् / इदं हि रत्नवाणिज्यबाधकं निजवचनम् / // 279 // अरत्नानि गृहीतानि रत्नबुया परित्यज / इमानि धूर्तदत्ताति सुरत्नानि गृहाण च // 280 // इदं च लक्षणं तेषां सम्यक् चित्तेऽवधारय / इति यावत् कथयति चारुस्तावत् क्रुधा ज्वलन् // 281 // मूढो जगौ व्रज त्वं भो ! नागमिष्याम्यहं पुनः / वचसाऽनेन भवतः स्फुटीभूता वयस्यता // 282 // ममैकं मुत्कलाचारं यन्निराकुरुते भवान् / द्वितीयं दूषयस्युच्चैर्मामकं रत्नसञ्चयम् // 283 // यद्येतानि न रत्नानि भास्वगणि भवन्ति मे / तदा श्रद्धाधिकै रत्नैः पर्याप्तं तावकैः परैः // 284 // ततश्चारुः पुनर्वस्तुकामस्तेन निराकृतः / तमशक्यप्रतीकारं मत्वा मौनमलम्बत // 285 // स्वाश्रवत्वार्जितार्थाभ्यां मूढं त्यक्त्वाऽथ शुद्धधीः / साधं योग्य-हितज्ञाभ्यां चारुः स्थानं निजं ययौ // 286 // प्रापुस्त्रयं सुखं तत्र ते रत्नविनियोगतः / भाजनं भूरिदुःखानां मूढस्तु समजायत // 287 //

Page #247
172 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः केनचित् क्रुद्धभूपेन द्वीपान्निष्काशितस्ततः / अगाधे विषमावर्ते क्षिप्तो भीमे महोदधौ // 288 // इदं वैराग्यकृज्जातं गुरूक्तं मे कथानकम् / भावार्थमेनमाकर्ण्य सोऽकलको मुदं दधौ // 289 // मदन्वितः प्रवृत्तोऽथ तं नत्वाऽन्यमुनि प्रति / मयोक्तं किमनेनोक्तं मुनिनेदमसङ्गतम् // 290 // अकलङ्कोऽवदन्नेदमबद्धं धनवाहन ! / भावार्थ कीर्तयाम्यस्य व्यक्तं शृणु तमादृतः // 291 // वसन्तपुरतुल्योऽत्र राशिरव्यावहारिकः / चतुर्विधा वाणिजकास्ततो जीवा विनिर्गताः // 292 // समुद्रोऽत्र पुनर्जन्म-जरा-मृति-पयोभृतः / पतन्मोहमहावत्तॊ दुःखैर्यादोभिराश्रितः // 293 // मूर्छन् कषायपातालकुम्भोत्थाश्रवमारुतैः / पापाविरतिगम्भीरो भवविस्तार एव हि // 294 / / रत्नद्वीपस्य तु स्थाने ज्ञेयो मानुष्यको भवः / कुतूहलं च विषयाभिलाषः काननादिषु // 295 // शङ्खा-क्ष-काचशकलस्थाने धर्माः परोदिताः / धूर्ताः कुतीर्थिका ज्ञेया बोहित्थं जीवलक्षणम् // 296 // स्वस्थानगमनं मोक्षावाप्तिः शुद्धनयस्थितः / मूढस्योपरि यः क्रुद्रो नृपोऽसौ कर्मनामकः / / 297|| क्षेपः समुद्रमध्येऽस्य दुरन्तभवमज्जनम् / चारो रत्नार्जनं यच्च सुपरीक्ष्याप्रमादतः // 298 // तद् भवत्येव चारित्रप्राप्तेः साधोर्महात्मनः / सम्यक्तत्त्वार्थबोधेनाविप्रलभ्यस्य तीथिकैः // 299 // अव्याक्षिप्तस्य विषयेष्वनित्यत्वादिभावनात् / क्षान्त्यादिभावरत्नानामविलम्बेन सङ्ग्रहात् // 300 // योग्यस्योक्तं बुधस्यापि कौतुकं यच्च बाधकम् / तच्छाद्धे युज्यते सर्वं भावरत्नविदो हि ते // 301 // सद्गुणग्रहवाणिज्यं कुर्वन्ति कियदप्यमी / गमयन्ति परं कालं व्यर्थ विषयकौतुकात् // 302 // तथापि बहुकालेन मीलयन्ति कियन्त्यपि / गुणरत्नानि न पुनः साधुयोग्यं गुणोच्चयम् // 303 // ज्ञानादिभावरत्नौधैः पूर्णश्चारुर्मुनीश्वरः / मोक्षे यियासुः स्वस्थाने वदत्येवेति तान् प्रति // 304 // भो भद्राः ! किं मनुष्यत्वे स्वाधीने सद्गुणार्जने / परिपूर्णगुणा यूयं न सम्पन्ना यथा वयम् // 305 // आत्मप्रतारणं नूनं विषयव्यसनं हि नः / जीवितं धर्मसन्तप्तपतत्त्रिगलचञ्चलम् // 306 // सन्ध्याभ्ररागसदृशं तारुण्यं स्वजनाश्रयः / स्नेहो विद्युद्विलसितं योषितो दोषभूमयः // 307 // ज्ञानं दीपः सुमार्गस्य दुर्गतिध्वंसि दर्शनम् / चित्तोत्सवानां चारित्रमर्पकं शोधकं तपः // 308 // संयमोऽनागतानां च कर्मणां विनिवारकः / त्याज्यो हेतुर्भवस्येति मोक्षस्यादेय एव च // 309 // युष्माकं विषयात्यागे मानुष्यं ननु निष्फलम् / भगवदर्शनप्राप्तिरप्यकिञ्चित्करी हहा // 310 // त्यक्त्वाऽस्मत्सन्निधौ भोगपकं गृह्णीत तद् व्रतम् / अस्मत्सन्निध्यभावे तु स्वार्थभ्रष्टा भविष्यथ // 311 // इदमाकर्ण्य वचनं मुनीनां देशसंयताः / लज्जमानाः प्रपद्यन्ते संयमं पारमेश्वरम् // 312 // पूरयन्त्यात्मबोहित्थं गुणरत्नैरनारतम् / सेयं चारुगिरा योग्यकार्यसिद्धिगतिः स्फुटा // 313 / / हितज्ञं प्रति यत् साधोः स्वाभिप्रायनिवेदनम् / भद्रकानामभिमुखीकरणं तन्महात्मनाम् // 314 // साधुभिर्भद्रका धर्मदेशनाऽऽमन्त्रणे कृते / वदन्ति वयमप्युच्चैर्धम स्नानादि कुर्महे // 315 // 1. म् / तच्छ्रुत्वा लब्धभावार्थः / सो // 2. तुकं दुषणादि यत् / तच्छ्राद्धेष्वखिलं युक्तं भाव // 3. यच दुषणम् / त / 301 श्लोकस्य द्वे अपि पाठान्तरे ग्रन्थकृतवोल्लिखिते //

Page #248
ग्लो० 288-344] वैराग्यरतिः। 173 विलसामो वरैभौगैविंचरामो निजेच्छया / उल्लासयामः स्वां कीर्ति जन्मसारमवाप्नुमः // 316 // काचादिकूटरत्नानां वनादेः कौतुकस्य च / तदिदं पुरतश्चारोहितज्ञस्य निवेदनम् // 317 // ततो वदन्ति मुनयो भव्यमिथ्यादृशः प्रति / सत्यमात्मधिया धर्म यूयं कुरुथ सादराः // 318 / / विशेषं वित्थ नो किन्तु विप्रलब्धाः कुतीथिकैः / स्नानादीनि हि हिंस्राणि यान्ति नो धर्महेतुताम् / / 319 // यत्पुनथ जनुषो वयं सारं लभामहे / हास्यं विवेकिलोकानां तद्युष्माकं विजृम्भितम् // 320 // काये सन्निहितापाये रोगोघे परिवल्गति / जरायां त्वरमाणायां वियोगे चित्तदाहिनि // 321 // प्रत्यवस्थातरि यमे शीर्यमाणे शरीरके / गत्वरे यौवनेऽयोगविप्रिये प्रियसङ्गमे // 322 // पुद्गलस्कन्धसम्बन्धतुच्छेषु विषयेषु यः / नृणां सुखविपर्यासो विभ्रमः स हि कर्मजः 323 // अनन्तभवसन्तानहेतुरेष ततोऽनघाः / प्राप्तायां धर्मसामग्यामस्मासूपदिशत्सु च // 324 // ज्ञान-श्रद्धा-क्रियायत्ते मोक्षलाभे स्ववञ्चनम् / कर्तुं न युक्तं भवतामीदृशैर्मोहचेष्टितैः // 325 / / तेदाकर्ण्य मुनेर्वाक्यं भद्रकाः शुद्धवासनाः / सद्धर्मोपार्जनोपायं पृच्छन्ति विनयान्विताः // 326 // ग्राहयन्ति ततस्तेषां साधवस्तं महाशयाः / यदेतैः स्याद् गुणैरादौ धर्मसाधनयोग्यता // 327|| सेव्या दयालुता कोपो मोक्तव्यः खलसङ्गमः / त्याज्यो गुणानुरागश्चाभ्यसनीयो निरन्तरम् // 328 // अब्रह्मासत्य-गर्वाणां त्यागः कार्यः प्रयत्नतः / मान्याश्च देवगुरवः सत्कर्त्तव्यः परिच्छदः // 329 // पूरणीयाः प्रणयिनोऽनुविधेयः सुहृद्गणः / परनिन्दा न कर्त्तव्या ग्राह्याः परगुणाः सदा // 330 // सम्भाष्याः प्रथमं शिष्टाः स्वगुणानां विकत्थने / लज्जनीयमणीयोऽपि स्मार्य परकृतं हितम् // 331 // भाव्यं सुवेषचरितैरनुमोद्याश्च धार्मिकाः / 'यतितव्यं परार्थे च योग्यतैवं भविष्यति // 332 // योगोऽकल्याणमित्राणां सन्त्याज्यो गृहिभिस्ततः / कल्याणमित्रसेवा च कार्या पाल्योचितस्थितिः // 333 // .: अपेक्षितव्यों लोकाध्वा मान्या च गुरुसंहतिः / एतत्तन्त्रैः सदा भाव्यं धार्या दानादिवासना // 334 // सारपूजाऽर्हतां कार्या निरूप्या साधुशुद्धता / श्रोतव्यं विधिना धर्मशास्त्रं निभृतभावनम् // 335 // अनुष्ठेयस्तदर्थश्चावष्टब्धव्या च धीरता / पोलोच्याऽऽयतिर्भाव्यं परलोकाविरोधिभिः // 336 // सेव्यो गुरुजनः कार्य सद्योगपददर्शनम् / तद्रूपादि हृदि स्थाप्यं धर्तव्या चारुधारणा // 33 // विक्षेपमार्गो हातव्यः सोत्साहैयोगसिद्धये / अर्हद्विम्बादि सम्पाद्यं लेखनीयो जिनागमः // 338 // कर्तव्यो मगलजपश्चतुःशरणसंयुतः / अनुमोद्यं च सुकृतं निन्द्या दुष्कृतसन्ततिः // 339 // श्रुतौ सच्चेष्टितं धार्य पूज्याः सन्मन्त्रदेवताः / उदारैरुत्तमज्ञाने वर्तितव्यमशङ्कितैः // 340 // ततो वो भविता शुद्धसाधुधर्मस्य योग्यता / ततः कृतगृहत्यागैः कार्यः शिक्षाग्रहोगमः // 341 // विधेया तत्वांजज्ञासा स्वपरागमवेदिना / गुरुणा सह सम्बन्धात् कार्यस्तद्विनयो दृढम् // 342 // भवितव्यं विधिपरैर्मण्डल्यादिप्रयत्नतः / ज्येष्ठक्रमः पालनीयो भञ्जनीया न सत्क्रिया // 343 // सन्त्याज्यो विकथाक्षेपो धार्या शुद्धोपयोगता / शिक्षणीयः श्रुतिविधिर्भाव्यं सत्प्रत्ययस्थिरैः // 344 // 1. साधुवावयं तदाकर्ण्य भद्र // 2. कार्यः परार्थः सद्धर्म 3. निरूप्यं साधुलक्षणम् / श्रो // 4. 'ता बिहाय संगं ग्रहणशिक्षा सेव्योचिता ततः // 31 // वि //

Page #249
174 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः स्मयो न कार्यो ज्ञानदे॒र्हसनीयाश्च नाबुधाः / त्याग्यो विवादोऽबुद्धानां न कार्य बुद्धिभेदनम् // 345 // कार्यः कुपात्रे न न्यासः पात्रतैवं भविष्यति / भवतां विग्रहवती शमश्री वजन्मभूः / / 346 // ततः सिद्धान्तसाराणि दारयन्ति गुरवो मुदा / स्पष्टमष्ट ततो वृद्धिमुपयास्यन्ति धीगुणाः // 347 // शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा / ऊहोऽपोहोऽर्थविज्ञानं तत्त्वज्ञानं च ते स्मृताः // 348 // सेव्या चासेवना शिक्षा भजनीया प्रमार्जना / प्रत्युपेक्षणमानेयं भिक्षाचर्या च सात्मताम् // 349 // दातव्याऽऽलोचना सम्यक् शिक्ष्या निर्दोषभोजिता / परिकर्मविधिः पात्रगतो ग्राह्यो यथाऽऽगमम् / / 350 // विचारचर्याऽनुष्ठेया प्रेक्ष्याः स्थण्डिलभूमयः / शुद्धमावश्यकं कार्य कालग्रहविधिस्तथा // 351 // स्वाध्यायनिरतैर्भाव्यं कार्या प्रतिदिनक्रिया / पञ्चाचाराः पालनीयाः स्थातव्यं चाप्रमद्वरैः / / 352 // भावी ततो वो निर्वाणप्रवणो गुणसञ्चयः / एवं गुणार्जनोपायं दर्शयन्ति महाधियः // 353 / / भवन्ति भावरत्नानां भद्रकास्ते परीक्षकाः / ततस्तदुक्त क्रियया जायन्ते स्वार्थसाधकाः // 354 // अयं ज्ञेयो हितज्ञस्य चारूक्तवरशिक्षया / रत्नौधैनिजबोहित्थभरणस्योद्यमक्रमः // 355 // मूढेन च न चारूक्तं प्रतिपन्नं विचेष्टितम् / प्रत्युत प्रतिकूलं यत् तत्रेयं भद्र ! भावना // 356 // मूढानभिमुखीकर्तुं यतन्ते मुनयो यदा / दूरभव्यानभव्यान् वा तदेत्थं ते प्रचक्षते // 357 // श्रमणा ! भवदिष्टेन कार्य मोक्षेण नास्ति नः / भवतामपि तत्रालं गमनेन सुखोज्झिते // 358 // न तत्र खाद्यं नो पेयं न गीतं हसितं च न / न तत्र कान्ता मदिरामदघूर्णितलोचनाः // 359 // अयं संसारविस्तारो रम्यो नः प्रतिभासते / यथेष्टमनुभूयन्ते यत्र लीलाविभूतयः // 360 // कृतं तन्मोक्षवादेन संसारः सुखकारणम् / भुक्त्वाऽत्र विपुलं सौख्यं पश्चान्मुक्तो गमिष्यथ // 361 // भवन्तो धर्मवादेन येन सन्ति च गर्विताः / अस्माकमपि सोऽस्त्येव देवातिथिमुदावहः // 362 // कुर्महे चण्डिकादीनां तृप्ति छागादिशोणितैः / गवा-ऽश्व-मनुज-च्छागैस्तथा यागं चतुर्विधम् // 363 / / निहत्य दुःखितान् दुःखं मोचयामः कृपालवः / पापाऽबारितं सत्रं यच्छामो विपुलं पलैः // 364 // तदाकर्ण्य प्रभाषन्ते मुनयो भवतामसौ / नैव युक्तो भवासङ्गः सुखं नास्त्यत्र तात्त्विकम् // 365 // भोगा भोगा इवा हेया दारुणाः क्लेशवर्धनाः / मायाकरण्डिका नार्यो विलासाश्च विडम्बनाः // 366 // मोक्षस्त्वात्मव्यवस्थानं व्याधिक्षयसमं सुखम् / तस्मात् तमुत्सृज्य मवव्यासङ्गो वः स्ववैरिता // 367 // धर्मानुष्ठानबुद्धया च यदिदं जन्तुघातनम् / तदप्यनन्तसंसारवर्धनं पापजन्मभूः // 368 // मा कुरुध्वमतो धर्ममीदृशं धूर्त्तवञ्चिताः / कुरुध्वं सुमुनिप्रोक्तं तदहिंसादिलक्षणम् // 369 // मूढा वितन्वते द्वेषं श्रुत्वेदं मुनिभाषितम् / वदन्ति यात यूयं भोः ! शिक्षणीया वयं तु न // 370 // नियन्त्रयथ नो भोगैर्निषिद्धैनिन्दथाऽधमाः ! / अस्माकं धर्मरत्नानि तद् यूयं नो महारयः // 371 // यदि वो रोचते नान्तः सद्धर्मोऽस्माकमीदृशः / ततोऽलं भवदीयेन धर्मेण पुरुषाधमाः ! // 372 // इदमाकर्ण्य मुनयो बृयुर्यावत् कृपापराः / भूयो धर्मगति तावत् कुपिताः प्रहरन्ति ते // 373 // 1. तत्वव्यवमितिश्च ते // 348 // से //

Page #250
ग्लो० 345-402 ] वैराग्यरतिः। 175 मुनयस्तानुपेक्षन्ते निश्चित्यासाध्यतां ततः / न दोहने भवेद् भावो गोर्वन्ध्यात्वे हि निश्चिते // 37 // श्राद्धानां भद्रकाणां च भव्यमिथ्यादृशां ततः / भवेत् कृतार्थता नूनं दिशा साधूपदिष्टया // 375|| मूढास्तु सरुषा कर्मपरिणामेन भूभुजा / रत्नद्वीपाद् नरभवाद् निर्वास्यन्ते तमोभृताः // 376|| पात्यन्ते भवपाथोधौ लभन्ते दुःखसन्ततीः / इमं कथानकस्यार्थ बुवाऽसौ विरतो मुनिः // 377 // हेतावीदग्विवेकस्य कर्मवज्रविभेदने / श्रुते कथानके ह्यत्र को वा न मुनितां व्रजेत् // 378 // - को वा भृत्वाऽऽत्मबोहित्थं भावरत्नैः शिवालयम् / न गच्छेन्नृभवं प्राप्य रत्नद्वीपसमं कृती // 379 // भद्रेऽगृहीतसङ्केते ततस्तच्छृण्वतो मम / अकलङ्कवचो हासं बह्वी कर्म स्थितिर्गता // 380 // भद्रकत्वमभूत् तन्मे वचः किञ्चित् सुखायितम् / स्थितस्तथाप्यहं तूष्णीमकलको मदन्वितः // 381 // सप्तमस्य मुनेः पार्श्व गतस्तं प्रणनाम च / प्रस्तावे सोऽपि वैराग्यहेतुं पृष्टो जगाद तम् // 382 // संसृति म नगरी विद्यतेऽनादिरक्षया / हट्टमार्गस्तदीयो मे जातो वैराग्यकारणम् // 383 / / योऽयं ध्यानस्थितः साधुस्तेन मेऽसौ प्रदर्शितः / दीर्घस्थित्यापणश्रेणिर्जन्मसन्ताननामकः // 38 // सुखदुःखाभिधैः पण्यैः परितः स्वार्थतत्परैः / आश्रितः सञ्चयोद्युक्तैर्जीववाणिजकैः सदा // 385 // मूल्यैः पण्यानि लभ्यन्ते जघन्योत्कृष्टमध्यमैः / भावैस्तदनुरूपाणि तत्रोद्घाटापणे सदा // 386 // तत्र नाम्ना महामोहो बलाधिकृत उच्यते / कामादयश्च तभृत्या रोरा निष्पुण्यका जनाः // 387 // तत्र जीवाधमर्णानां धनिकैः कर्मनामकैः / वितन्यते धरणकं दुर्मोचं खेदकारणम् // 388 // मत्ताः कलकलायन्ते कषायास्तत्र डिम्भकाः / भ्रमन्ति च प्रमादाख्या नानाश्चर्यविलोकिनः // 389 // अनेन मुनिना नेत्रे स्थितस्यात्र ममाञ्जिते / सुखाभिमानिनोऽप्यत्र ततो दृष्टा मयाऽन्यथा // 390 // ज्ञानाञ्जनस्य माहात्म्यात् दृष्टो दूरे स्थितो मया / हट्टवीथिमतिक्रम्य शिवसमाभिधो मठः // 391 // तत्र दृष्टा मयाऽनन्ताः सिद्धा व्याधिविवर्जिताः / सर्वातिशयितानन्दा उपयोगस्वलक्षणाः // 392 // ततो मे हट्टमार्गेऽभूद् निर्वेदो मठरागतः / उक्तश्चायं महाभागो मया साधुः कृपापरः 393 // जायते क्षणमप्यत्र हट्टमार्गे रतिर्न मे / त्यक्त्वैनं तत् त्वया सार्द्ध मठे यामः शिवालये // 394 // मुनिनोक्तं यियासुश्चेन्मठे दीक्षां गृहाण तत् / मयोक्तं दीयतां नाथ ! तेन दत्ता प्रसेदुषा // 395 // उपदिष्टा मठप्राप्तेरितिकर्तव्यता च मे / तिष्ठामि तामहं कुर्वन्नकलङ्कस्ततोऽभ्यधात् // 396 // कीदृशी गुरुणोक्ता ते मठस्य प्रापिका क्रिया ? / मुनिराह महाभाग ! गुरुरिस्थं ममादिशत् // 397 // परिग्रहेऽस्ति ते सौम्य ! वासापवरकस्तव / कायाभिधानः पञ्चाक्षगवाक्षकृतविभ्रमः // 398 // तत्र कार्मणतन्वाख्यमस्ति गर्भगृह बृहत् / गवाक्षाभिमुखानेकक्षयोपशमरन्ध्रभृत् // 399 / / तत्रास्ति कपिरूपं च चित्ताख्यमतिचञ्चलम् / सहैव तेन भवता दीक्षा ग्राह्या सुखेच्छुना // 40 // नाकाण्डे शक्यते त्यक्तुं तत् कर्तव्यं सुरक्षितम् / विद्यन्ते गर्भगृहके भूयांसोऽस्य ह्युपद्रवाः // 401 // तत्रेदं भक्ष्यते दीनं कषायैर्दुष्टमूषकैः / वृश्चिकै!कषायैच दशद्भिः परिपीड्यते // 402 // 1. ज्ञानाञ्जनेन तेनात्र दृष्टाः सर्वेऽपि दुःखिताः //

Page #251
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः मोहमार्जारदुःसंज्ञामार्जारभिश्च खाद्यते / राग-द्वेषाभिधश्यामोन्दुराभ्यां च विलुप्यते // 403 // ताप्यते दंश-मशकैरुपसर्ग-परीषहैः / विह्वलीक्रियते वज्रतुण्डैर्दुबोधमत्कुणैः // 404 // पीड्यतेऽलीकसंज्ञाभिर्गृहगोधाभिरन्वहम् / कृकलासैः प्रमादाख्यैर्दारुणैरभिभूयते // 405 // त्रोट्यते षट्पदीजालैरविरत्यभिधैः सदा / मिथ्यादर्शननाम्ना च तमसा परिभूयते // 406 // ततः पतति तरिवेदनाभर निःसहम् / रौद्रध्यानमहागर्ते दुष्टव्यालचतुष्टये // 407 // अप्रमत्तेन तदिदं रक्षणीयं त्वया सदा / तस्यायं रक्षणोपायः श्रूयतां शुद्धचेतसा // 408 // तंत्रापवरके सन्ति गवाक्षेषु हि पश्चसु / विस्तारभाजः पश्चैव विषया विषपादपाः // 409 // दारुणास्ते स्वरूपेण नाम्नाऽपि व्यथयन्त्यदः / घूर्णयन्त्यपि गन्धेन चलयन्त्यपि दर्शनात् // 410 // निघ्नन्ति स्मरणेनापि स्पर्शनास्वादनोद्यतम् / निपातयन्ति यदिदं तत्राश्चर्य किमुच्यते ? // 411 // ते चास्योपद्रवार्तस्य भान्ति हृद्याम्रका इति / तानभ्येति गवाक्षैस्तैस्ततो गाढाभिलाषतः // 412 // रज्यते सुन्दरत्वेन केषुचित् तत्फलेषु तत् / विद्वेष्टयसुन्दराणीति कानिचित् तत्फलानि च // 413 // तच्छाखासु भ्रमत्युच्चैोलूठीत्यर्थसञ्चये / तदधः पतिते पत्र-फल-पुष्परजोभरे // 414 // गुण्ड्यते कर्मसंज्ञेन तत्पुष्पफलरेणुना / भोगस्नेहाभिधेनार्दीक्रियते मधुना च तत् // 415 // चिन्तितं मयका चित्ते भावार्थग्राहिणा ततः / सामान्यरूपाः शब्दाद्या अभिप्रेता विषद्रुमाः // 416 // तद्विशेषाश्च कुसुमान्यस्फुटाः प्रकटाः पुनः / फलानि शाखाः स्थानानि तदाधारस्य वस्तुनः // 417 // लोकोपचाराद् गदिता तेषु चित्तकपेर्गतिः / वदन्ति हि जना व्यक्तं मनोऽगादमुकत्र मे // 418 // सोत्साहेनेति बुद्ध्वोच्चैर्मया प्रोक्तं गुरुं प्रति / अयं भावो मया बुद्धो भाषितव्यमतः परम् // 419 // गुरुराह ततश्चास्य विषवृक्षरजःस्पृशः / महाक्षतानि जायन्ते देहो दाहेन दह्यते // 420 // , ततः कचिच्छरीरऽस्य जायते कृष्णरूपता / क्वचिच्च रक्तता गर्मगृहकेऽमी उपद्रवाः // 421 // . ततोऽप्रमादसंज्ञोग्रवज्रदण्डभृता त्वया / स्ववीर्यसंज्ञहस्तेन वारणीयं निहत्य तत् // 422 // बहिर्गवाक्षैर्निर्गच्छत् फलानां भक्षणेच्छया / द्रुमेषु विषयाख्येषु लोल्योद्रेकात् पुनः पुनः // 423 // बहिः सञ्चारहीनस्य ततोऽस्याऽनभिलाषिणः / शोषं यास्यति देहस्य भोगस्नेहकृताऽऽर्द्रता // 424 // शटिष्यति ततो रौक्ष्यात् तद्रजश्च प्रतिक्षणम् / क्षतान्यपि च रोक्ष्यन्ति दाहोऽपि शममेष्यति // 425 // भविष्यति न कृष्णत्वं रक्तता च विनङक्ष्यति / आविर्भविष्यति श्वैत्यं स्थैर्य च रमणीयता // 426 // दण्डेन तेऽप्रमादेन निष्पेष्या मूषकादयः / ततो गर्भगृहस्थायि निर्बाधं तद् भविष्यति // 427 // तदयं रक्षणोपायस्तस्य ते कीर्तितो मया / मयोक्तं रक्षितेनार्यः कस्तेन भगवन् ! मम ? // 428 // गुरुराह शिवप्राप्तिः स्यादित्थं रक्षितात् ततः / अरक्षितस्य तस्य स्याच्चक्रकाद् भ्रमणं भवे // 429 // तथाहि :तत् तैरुपद्रवैगोढं मूषकाद्यैः प्रपीडितम् / मूषकाद्याः प्रगल्भन्ते भक्षणादेव तस्य ते // 430 // 1, सन्ति तत्रापवरकगवाक्षद्वारपञ्चके / विस्ता° // 2. या आस्फोटय वीर्यहस्तेन वारणीय प्रसह्य तत् //

Page #252
श्लो० 403-459 ] वैराग्यरतिः। भूयश्च पीड्यमानं तैराम्रकेष्वेव धावति / पुनर्गुण्डनमेवास्य स्नेहेन पुनरार्द्रता // 431 // पुनश्च क्षतसम्पत्तिः पुनः सर्वेऽप्युपद्रवाः / अस्य वानरजीवस्य चक्रकं दुस्तरं ह्यदः // 432 // विधेयश्चक्रकोच्छेदो रक्षता तददस्त्वया / उपायेन मदुक्तेनावक्रमार्गेण गच्छता // 433 // ततो भावार्थविदुषा मयेदं परिचिन्तितम् / रागाद्युपद्रुतं चित्तं विषयेषु प्रवर्तते // 434 // प्रवृत्तस्य च तेष्वस्य जायते कर्मगुण्डनम् / ततस्तस्यार्द्रता या स्यात् सा भोगस्नेहवासना // 435 // ततो भवन्ति संसारसंस्काराश्च क्षतोपमाः / व्यथयन्ति ततश्चित्तं सर्वे रागाद्युपद्रवाः / / 436 / / मूषकाद्याः प्रगल्भन्ते' सर्वे रागादयस्ततः / धावति प्रेर्यमाणं तैर्भूयश्च विषयेषु तत् // 437 // पुनः कर्म पुनः स्नेहः पुनः सर्वेऽप्युपद्रवाः / तदस्मिन् चक्रके मग्नं चित्तमेतन्न मुच्यते // 438 // रक्षको वज्रदण्डोऽस्य गुरुणा मेऽभ्यधायि यः / तमप्रमादमादाय वारयिष्यामि तद् दृढम् // 439 // भावयिष्यामि संसारविलासं स्वप्नसन्निभम् / निवर्त्यते ततश्चित्तबन्धो मे भवजालतः // 440 // अनाघभ्यासतस्तच्च बहिर्गच्छत् पुनः पुनः / आत्मन्येव समाधाय स्थापयिष्यामि यत्नतः // 441 // तथेदं शिक्षयिष्यामि बहिनिर्यासि चित्त ! किम् / स्वरूपे तिष्ठ निभृतं यथाऽऽनन्दे निमज्जसि // 442 / / किं बहिर्निधये स्वान्त्र ! भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा विषीदसि / निधिं स्वसन्निधावेव स्थिरता दर्शयिष्यति // 443 // ज्ञानदुग्धं विनश्येत लोभविक्षोभकूर्चकैः / अम्लद्रव्यादिवैश्वर्यादिति मत्वा स्थिरीभव // 444 // त्वयाऽन्तःस्थं महाशल्यमस्थैर्य यदि नोद्धृतम् / क्रियौषधस्य को दोषस्तदा गुणमयच्छतः // 445 // स्थैर्यरत्नप्रदीपश्चद् दीप्रः सङ्कल्पदीपजैः / तत्कुतर्केरलं धूमैरलं धूमैस्तथाऽऽश्रवैः // 446 // उदीरयिष्यसि स्वान्त ! यद्यस्थैर्यमहानिलम् / समाधेर्धर्ममेघस्य घटां विघटयिष्यसि // 447 // हित्वा बहिर्भमं चित्त ! तदात्मन्येव सञ्चर / तवात्मचारो निर्वाणं बहिश्चारो भवोदधिः // 448 // सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम् / बहिश्च परवत्ता ते सुखं स्वाधीनमात्मनि // 449 // दन्दह्यमानं भोगाग्नौ बहिर्भमसि सम्भ्रमात् / धृतं शमामृतभृते किं चित्तात्मनि ताम्यसि / / 450 / / तिष्ठात्मन्येव तच्चित्त ! गुणपूणे निराकुलम् / अत्र स्थितस्य ते भोगस्नेहशोषाद् रजःक्षतिः / / 451 // दुर्वासनाव्रणानां च रोहणं ते भविष्यति / ततस्तव्याधिहीनस्य भोगरागो विनयति // 452 / / ये मुहूर्त सुखाभासाद् भुक्ताः स्युः क्षतवर्धनाः / तेषु भोगेषु का वाञ्छा निर्वाध पदमाश्रय // 453 // शिक्षयित्वेदमित्येवं चित्तं तद्रक्षणोद्यमम् | करिष्यामि बहिर्धावद्वारयिष्यामि सर्वदा // 454|| तत्पीडकान् कषायाद्यान् हनिष्याम्यप्रमादतः / भावीदं तेन विक्षिप्तयातायातदशोर्ध्वगम् // 455|| श्लिष्टं भूत्वा ततः स्थास्नुस्वरूपे स्वास्थ्यमाप्स्यति / यास्यन्ति प्रलयं सर्वे ततो रागाद्युपद्रवाः // 456 // विद्योदयेन ध्यानेन प्रतिपक्षनिषेवया / उपद्रवेषु लीनेषु सुलीनं तद् भविष्यति // 457|| विमुक्तविषयग्राममात्माराममिदं ततः / घटिष्यते शिवायैव शान्तरागाद्युपद्रवम् / / 458 // तिष्ठामीत्याकलय्याहं तथा कुर्वन्निहाधुना / अकलकोऽवदद् बुद्धं त्वया साधु गुरोर्वचः / / 459 // 1. 'न्ते ततः सर्वे प्रतिक्षणम् / धा // वै-२३

Page #253
178 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः प्रारब्धं तदनुष्ठानं शोभनं च मयाऽप्यदः / भदन्त ! चक्रकं श्रुत्वा कल्पितं चक्रकान्तरम् // 460 // तत् किं युक्तमयुक्तं वा ? मुनिराह निवेदय / अकलकोऽवदचित्तं द्रव्यभावतया द्विधा // 461 // आद्यं पर्याप्तिमज्जीवगृहीतं पुद्गलात्मकम् / गीयते भावचित्तं च जीवस्तदुपयोगवान् / / 462 / / तद्भावचित्तं नियमाजीवो जीवश्च तन्न वा / येन केवलिनो भावचित्तहीनाः प्रकीर्तिताः // 463 // इत्थं च तद्विलसिताद् मिथ्याज्ञानविपर्ययात् / आसक्तिमनिशं धत्ते जीवो रागादिवस्तुषु // 464 // स्नेहतन्तुभिरादत्ते ततः कर्माणुसञ्चयम् / जन्मान्तरं प्रारभते ततस्तेन वर्शकृतः // 465 / / पुनस्तत्र विपार्यसः पुना रागादिसन्ततिः / पुनश्च विषयाकाङ्क्षा पुनस्ते स्नेहतन्तवः // 466 / / पुनः कर्मसमादानं पुनर्जन्मोद्भवस्ततः / पुनस्तत्र विपर्यासः पुना रागादिकः क्रमः // 467 // भवानिष्ठाकरमिदं विपर्यासादिचक्रकम् / मयाऽभ्यूहितमत्रार्थे संवादो मृग्यते तु वः // 468 // मुनिराह महाभाग ! सत्यमेतन्न संशयः / शास्त्रार्थमार्ग नात्येति मतिर्मार्गानुसारिणी // 469 // अनिष्ठितभवे हेतुर्विपर्यासादिचक्रकम् / अत एव समुच्छेद्यो विपर्यासो मुमुक्षुणा // 470 // ... काष्ठेयं तत्त्वबोधस्य विवेकोऽयमनुत्तरः / अयं निराश्रवो धर्मो यद् विपर्यासवर्जनम् // 471 // . अविपर्यस्तविज्ञातुरप्रमत्तस्य पश्यतः / स्वस्माद् भिन्नान् मनोभावान् मोहशक्तिः प्रलीयते // 472 // अयं ममेति मन्त्रोऽयं मोहस्य जगदाध्यकृत् / अयमेव हि नपर्वः प्रतिमन्त्रोऽपि मोहजित् / / 473 // यश्चिद्दर्पणविन्यस्तसमस्ताचार चारुधीः / क नाम स परद्रव्येऽनुपयोगिनि मुह्यति / / 474 // अमूढस्य च न द्वेषो दुःखे नापि सुखे स्पृहा / सञ्चिनोति न कर्माणि रागद्वेषोज्झितः पुनः // 475 / / ततोऽसौ बीजविरहाद नारभेत भवान्तरम् / ततश्च चक्रकोच्छेदो जायतेऽनद्धवात्मकः // 476 // द्वयोश्चक्रकयोर्वेत्ति प्रवर्त्तननिवर्त्तनम् / योऽनयोस्तस्य संसारे कथं स्याच्चित्तनिर्वृतिः // 477 // भावाद् भवानिवृत्तस्तु वेत्ति नो चक्रकद्वयम् / ज्ञानं सम्यक्प्रवृत्त्यैव फलवद् ब्रुवते बुधाः // 478 // सम्यगभ्यूहितं तेन त्वयेदं भद्र ! चक्रकम् / उक्तोऽस्य गुरुणा नाशश्चित्तवानररक्षणात् / / 479 / / अकलङ्कोऽवदत् केनोपायेन स्वान्तवानरम् / शिवालयमठे प्रोक्तं गुरुणा नयनक्षमम् / / 480 / / गुरुराह स तत्रैतां दिशं गुरुरदर्शयत् / सन्ति गर्भगृहे तत्र लेश्याः षट् परिपालिकाः // 481 / / क्रमात् क्रूरतमाः क्रूरतराः क्रूराः स्वरूपतः / तद्वानराहिता गर्भगृहानर्थप्रपञ्चिकाः // 482 // दुःखाकुले हट्टमार्गे तवाप्यत्रैव धारिकाः / निवारिका मठगतेस्तिस्रस्तत्रादिमाः स्मृताः // 483 // उपरिस्थाः पुनः शुद्धतमाः शुद्धतराः क्रमात् / शुद्धाश्च हितदा गर्भगृहशुद्धिविधायिकाः // 484 // निस्सारिकास्तवाप्यस्माद्धट्टमार्गाद् विगहितात् / आनुकूल्यकृतस्तिस्रः शिवालयमठे गताः // 485 // परिणामाभिधः षड्भिरप्यमूभिश्च दर्दरः / कृतो गर्भगृहे तस्मिन्नुपर्यारोहणार्थकः // 486 // तत्रोमध्यवसितिस्थानाख्याः पदिकाः कृताः / पृथक् पृथगसङ्ख्याताः स्वस्ववर्णसमत्विषः // 487 // संस्थितं तत्र पदिकास्वाद्यत्रयकृतासु तत् / चित्तवानरमुत्प्लुत्य विषवृक्षेषु धावति // 488 // ततो भवत्यनर्थानां भाजनं प्रोक्तया दिशा / क्वचिन्नष्टं क्वचित्क्रूरं क्वचित्तप्तं क्वचिजडम् // 489 // .

Page #254
175 प्रलो० 460-516 ] वैराग्यरतिः। ऊवमारोहणीयं तत् ताभ्यो निःसार्य तत्त्वया / आरोहतस्ततस्तुर्यपदिकासु प्रतिक्षणम् // 490 // यास्यन्त्युपद्रवाः काश्य तापः स्तोको भविष्यति / तस्याम्रकाभिलाषश्च मनागल्पीभविष्यति // 491 // शोषं यास्यत्यान्तेषद् रजः किञ्चिच्छटिभ्यति / ततो मनाक् सुखं लब्ध्वा तद्भविष्यति भास्वरम् // 492 // कृतास्वारोहणीयं तत् ततः पञ्चमलेश्यया / पैदिकास्वस्य सन्तापो भावी स्तोकतरस्तदा // 493 // उपद्रवास्तनुतरा भविष्यन्ति भविष्यति / तनीयस्याम्रवाञ्छा च देहः शुष्कतरस्तथा // 494 // पतिष्यति रजो भूरि मनाक् संरोदयति क्षतम् / प्राप्स्यतीदं महाह्लादं धावल्यं धारयिष्यति // 495 // वधिष्यते तदङ्गेन भविष्यति महोन्नतम् / आरोहणीयं तत् षष्ठपदिकासु ततस्त्वया // 496 // तासु चारोहतस्तस्य ल्यं यास्यन्युपद्रवाः / भविष्यति स्तोकतमं दुःखं लौल्यं त्रुटिष्यति // 497|| सर्वथा चार्द्रता शोषं प्रयास्यति तदङ्गतः / भूयिष्ठो रेणुनिचयस्ततः परिपतिष्यति // 498 // भविष्यति सदानन्दं शुद्धस्फटिकनिर्मलम् / आप्यायितं च तत् तत्र धर्मध्यानेन वायुना // 499 // सुखकारितया मन्दः शीतः सत्तापनाशनात् / गुणाम्बुजरजःसङ्गात् सुरभिश्च समेति सः // 50 // अस्ति वानरयूथं च तत्रोच्चपदिकात्र ये / संलीनं विषवृक्षेषु सर्वथा विगतस्पृहम् / / 501 / / शम-सन्तोष-सत्याद्यैर्वानरेन्द्रैरधिष्ठितम् / वानरीभिति-श्रद्धा-धारणाद्याभिराश्रितम् // 502 // समाधि-ब्रह्म-शौचादिवरवानरराजितम् / तस्य वानरजीवस्य तदत्यन्तहितावहम् // 503 // आरूढस्योच्चपदिकास्वाविर्भूय करिष्यति / शुक्लध्यानाख्यगोशीर्षचन्दनद्रवसेचनम् // 504 // ततोऽर्धमार्गेऽतिक्रान्ते गाढानन्देन निर्भरम् / समारोदयंति सिद्धार्थमत्युच्चपदिकासु न // 505 // आत्मभृतेन तेनोच्चैनीतस्त्वं तावती भुवम् / निःसहं तद्विमुच्यो गन्तव्यं भवता ततः // 506 // पर्यन्ते पदिकामार्गमपि त्यवत्वा स्वशक्तितः / पञ्चहस्वाक्षरोच्चारकालं स्थित्वा विहायसि // 507 / / निरालम्बेन रूपेणोड्डीय गन्तव्यमुच्चकैः / शिवालयमठे स्थेयं शाश्वतानन्दशालिना // 508 // मैया गुरूपदेशोऽयं प्रतिपन्नः प्रणेमुषा / दिशाऽनया वानरकं तन्मठे नयनक्षमः // 509 // अथाकलको मौनीन्द्रवचोभावविदब्रवीद् / चारु चारूपदिष्टं ते गुरुणा ज्ञानभानुना // 510 // चारु तद्वचनं कर्तुं मुनिराज ! प्रवर्त्तसे / प्रत्यासीदति मुक्तिस्त्वां कृतेदृशमनोजयम् // 511 // ततोऽगृहीतसङ्केते ! सोऽकलङ्को महाशयः / आर्दीकत्तुं मम मनो ववर्षेमां वचःसुधाम् // 512 // स्फुटाक्षरैरनेनेत्थं मुनिना यन्निवेदितम् / तद् भद्र ! भवताऽबोधि किं न वा घनवाहन ! // 513 // चित्तमेव समाख्यातमनेन क्लेशवर्जितम् / मोक्षस्य प्रापकं मुख्य सामग्र्यन्या तदर्थिका / / 514 // लेश्यानां परिणामेन तत् क्लेशत्याजनक्षमम् / शुद्धेष्वध्यवसायेषु गच्छदेवोपपद्यते // 515 // इदं हेतुर्भवस्यापि शिवस्यैव न केवलम् / यत् पूर्वपदिकारूढं हट्टमार्गे नयत्यदः // 516 // 1. पदिकास्वङ्गसन्तापो // 2 भूरि क्षतीधै रोक्ष्यते मनाक् / प्रा° // 3. सत्याधर्वानरः परिवारितम् / 4. क्ष्यति विश्रांतम // 5. दिशाऽनया वानरकं तन्मठे नयनक्षमम् / इति मे गुरुणा प्रोक्तं तदाज्ञा क्रियते मया // 509 // अथा° //

Page #255
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः असङ्ख्याध्यवसायेषु चरत् तत् चित्तवानरम् / विचित्रयोनिरूपस्य संसारस्य विधायकम् // 517 // सदोषं भव हेतुस्तत् निर्दोषं मोक्षदं मनः / अत एव परेऽपीथमामनन्ति मनीषिणः // 518 / / चित्तमेव हि संसारो रागादिक्लेशवासितम् / तदेव तैविनिर्मुक्तं भवान्त इति कथ्यते // 519 // गुह्याद् गुह्यतरं तत्त्वं तदिदं कथयामि ते / चित्तमेव हि सद्रत्नं रक्षणीयं प्रयत्नतः / / 520 // यावद् धावति चित्तं ते जवनं पवनादपि / कामेषु सुखगन्धोऽपि तावत् तव न विद्यते // 521 // यदा ध्यानसरोमध्ये निलीनं स्वगुणाम्बुजे / भविष्यत्यलिवच्चित्तं तदा ते परमं सुखम् // 522 // अभिरामासु रामासु श्यामासु च मपीषु ते / यदा समं भवेचित्तं तदा ते परमं सुखम् // 523 // प्रत्यवस्थातरि क्रुद्धे स्वान्तशुद्धे च सज्जने / 'मनस्ते निर्विभेदं चेत् तदा ते परमं सुखम् / / 524 / / स्फरत्कान्तिष रत्नेषु मृत्सायां च विभव्यते / यदा न ते मनोवृत्तिस्तदा ते परमं सखम // 52 // अनभ्रानुपरागेन्दुनिर्मलं ते यदा मनः / रजस्तमोऽनभिभवात् तदा ते परमं सुखम् // 526 // प्रतिष्ठा शौकरी विष्टा राज्यं चित्ते यदा रजः / भोगा रोगा इवाभान्ति तदा ते परमं सुखम् // 527 // व्याध्या इवान्यनिन्दायाः परद्रोहादहेरिव / यदा बिभेति चित्तं ते तदा ते परमं सुखम् // 528 // धर्मश्चित्ते परिणमेच्चन्दने गन्धवद् यदा / आकालमेकभावेन तदा ते परमं सुखम् // 529 // शीततापादिभिर्भावः स्याच्चित्तस्यानुपदता / सर्वसहा यदा वृत्तिस्तदा ते परमं सुखम् // 530 // यदा न प्रेर्यते चित्तं चिन्मात्रप्रतिबन्धतः / अनादिवासनावातैस्तदा ते परमं सुखम् / / 531 // . ज्ञाननीरैर्वतक्षारैधौतपापमलं यदा / चित्तवस्त्रं भवेच्छुद्धं तदा ते परमं सुखम् // 532 // सम्पर्य ब्रह्मणा सर्व सममुच्चावचं जगत / यदा ध्यायति चित्तं ते तदा ते परमं सखम // 533 // संहृत्य बुबुदप्रायान् भावान् सांसारिकान् यदा / चित्तोदधिः स्थिरस्ते स्यात् तदा ते परमं सुखम् // 534 // परास्यप्रेक्षितां त्यक्त्वा दासतां लप्स्यते सदा / यदाऽनुभवसाम्राज्यं तदा ते परमं सुखम् / / 535 // न सुषुप्तं यदा चित्तं न सुप्तं नापि जागरम् / तुर्यावस्थानुभवभृत् तदा ते परमं सुखम् // 536|| इति चित्तं विना नान्यः सुखहेतुर्जगत्त्रये / चित्तवृत्तिं ततो रक्ष लक्षयन् वास्तवीं स्थितिम् // 537 // ततोऽहमकलङ्कस्य प्रीतस्तैर्वचनामृतैः / अतिक्रम्य स्थिति बहीं कर्मग्रन्थ्यन्तिके स्थितः // 538 // इतश्च सैन्यं चारित्रधर्मराजस्य यत् स्थितम् / चित्तवृत्तिमहाटव्यां निरुद्धं मोहसेनया // 539 // तदा तत् तादृशं दृष्ट्वा पीडितं शत्रुभिर्बलम् / सद्बोधमन्त्री चारित्रधर्मभूपमभाषत / / 540 // कर्त्तव्यो देव ! नो खेदो दृश्यते कुसुमोद्गमः / अस्मन्मनोरथतरोर्भवजन्तुर्यदुन्मुखः // 541 // दृष्ट्वाऽधुना मनाक् शुभ्रां चित्तवृत्तिमहाटवीम् / ऊहेऽस्मैज्ञानसामीप्ये भवजन्तुप्रभोः स्थितिम् // 542 // दर्शनेऽस्य च शक्तिर्नः शत्रुघाते स्फुरिष्यति / मन्त्राधिष्ठायकस्येव मन्त्रशक्तिर्महीयसी // 543 // तमापृच्छ्य ततः कर्मपरिणाममहीभुजम् / सन्निधौ मानवः कोऽपि भवजन्तोः प्रहीयताम् // 544 // भूयसाडनेहसा बाढं ततस्तेनाऽनुकूलितः / सतृष्णो दर्शनेऽस्माकं स निर्मिध्यं भविष्यति // 545 // 1. यदा मनस्ते निभैदें // 2. स्मदर्शनाभ्यणे भव //

Page #256
प्रको० .17-574 ] बैराग्यरतिः / ततश्चारित्रधर्मेण प्रोक्तं कः प्रेषणोचितः / सद्बोधः प्राह सर्वेषामुपकारी सदागमः // 546 / / संस्तवात् सोऽस्य बहुशो दिदृक्षुर्नो भविष्यति / 'स कर्मपरिणामाख्यस्ततोऽस्मान् ज्ञापयिष्यति // 547 // ततो वयं भविष्यामः शत्रून श्रुत्वेति मन्त्रिणः / वाचं चारित्रभूपो मां प्रत्यमुञ्चत् सदागमम् // 548 // जगौ च मन्त्रिणं राजा सम्यग्दर्शननामकः / अनेन सार्धमेषोऽपि किं न प्रेष्यो महत्तमः // 549 / / सद्बोधः प्राह भात्युच्चैयुक्तोऽनेन सदागमः / प्रस्तावाभावतः किन्तु नाधुनैष प्रहीयते // 550 // भूपः प्राह कदा मन्त्रिन् ! प्रस्तावोऽस्य भविष्यति / मन्त्री प्राह यदा सोच्चैर्गन्ता रागं सदागमे // 551 // तदैव प्रेषणीयोऽयं तस्य पार्श्वे महत्तमः / भूयः सदागमासङ्गाद् योग्यता सा भविष्यति // 552 // यथा रत्ने शतक्षारपुटशोध्ये फलावहः / उत्तरेण श्रमः प्राच्यस्तथा ज्ञेयः सदागमे // 553 // प्राप्नोति जीवः संसारी भूयो भूयः सदागमात् / वीर्यं यदास्यावसरस्तदा सम्यक्त्वयोजने // 554|| प्रपन्ने मन्त्रिवचने ततस्तेन महीभुजा / सदागमः सन्निधानं क्रमान्मम समागतः // 555 // ज्ञानसंवरणो नाम महामोहनियुक्तकः / लीनः स्थितस्ततो दृष्ट्वा महामोहसमागमम् // 556 // अकलकोऽथ सम्प्राप्तो ध्यानारूढस्य सन्निधौ। मया सह निषण्णश्च तं प्रणम्य महामुनिम् // 55 // धर्मलाभाशिषं दत्त्वा पूर्णध्यानः स देशनां / अकलङ्काय दत्ते स्म मोहमत्तेभकेसरी // 558 // तस्य पार्थे मया दृष्टः स महात्मा सदागमः / ज्ञापितश्चाकलङ्केन वयस्यायं सदागमः // 559 // एते हि मुनयोऽस्याज्ञां लयन्ति न कर्हि चित् / सूरिरेषोऽस्य जानीते महिमानमुदारधीः // 560 // सर्वेषां जायते ज्ञावमस्मादेव सदागमात् / त्वमप्येनं प्रपद्यस्व कोविदाचार्यसेवया // 561 // मया तदनुरोधेन प्रतिपन्नः सदागमः / मुदितेन ततः किञ्चित् विरलीभूतकर्मणा // 562 // तद्गुणान् कोविदाचार्यो मम कांश्चिद्बोधयत् / भद्रकत्वं ततः किञ्चिजातं श्रद्धानवर्जितम् // 563 / / साधुदाननमस्कारपाठाहद्वन्दनादिकम् / अकलङ्कानुरोधेन मया किञ्चित् तदा कृतम् // 564 // अकलङ्कस्तु सम्पृच्छय मातापित्रादिकं जनम् / जग्राह कोविदाचार्यसन्निधौ संयम तदा // 565 / / विजहार च तेनैव सार्द्धमन्यत्र शुद्धधीः / नष्टाज्ञानः शिवाकाङ्की कष्टानुष्ठानकारकः // 566 // इतश्चाह महामोहं सदागमभयातुरम् / ज्ञानसंवरणं मत्वा रागकेसरिमन्त्रिराट् // 567|| उयन्तं यदबलात कालं वयं चिन्तोन्झिताः स्थिताः / ज्ञानसंवरणो भीतः स समेतात सदागमात // 56 // असौ संसारिजीवस्य तत्रोपेक्ष्यः स्थितोऽन्तिके / नखच्छेद्यं हि न प्राज्ञः कुठारच्छेद्यतां नयेत् // 569 // इदं मन्त्रिवचः श्रुत्वा महामोहसभाऽखिला / क्षुब्धा योधा महाक्रोधाः सर्वे वक्तुं समुद्यताः // 570 // हन्तव्यः स महापापो मया गत्वा सदागमः / इति प्रत्येकमुक्वा ते स्थिता नृपमुखेक्षिणः // 571 // महामोहोऽवदद् वत्सा ! यूयं कर्तुमिदं क्षमाः / हतो युष्माभिरेवासौ ततः सर्वैर्मया हतः // 572 / / अतोऽहं यामि तं हन्तुं यूयमत्रैव तिष्ठत / प्रतिजागरणं कार्य युष्माभिर्मेऽन्तरान्तरा // 573 / / परिग्रहं नयाम्येकं स्वाङ्गभूतमिमं सह / रागकेसरिपुत्रस्य सागरस्य वयस्यकम् // 574 / / 1. तस्मै कर्मपरिणामस्ततो // 2. सर्वेऽभाषन्त सत्वराः // 571 // ह //

Page #257
282 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः ज्ञात्वा निर्बन्धमखिलैः प्रतिपन्नं वचोऽस्य तत् / ममागतो ततः पार्श्व महामोह-परिग्रहौ // 575 // वीक्षितौ तौ मया स्नेहः सह ताभ्यामभूद् मेम / येन तदौत्यकासीदनाद्यभ्यासवासना // 576 // इतश्चाभूद् यशःशेषो जीमूतो भूमिवासवः / स्थापितोऽहं च साम्राज्ये मन्त्रिबन्धुमहत्तमैः // 577 // जातः सीमान्तभूपालभालचुम्बितपत्कजः / दिनस्यार्क इवोर्जस्वी राज्यस्य परिणामतः // 578 // तत्र पुण्योदयो हेतुर्मया मोहान्न लक्षितः / विषयेष्वथ मुह्यन्तं मामाचष्टे सदागमः // 579 // बहिश्चरेषु भावेषु तुच्छेषु धनवाहन / मा कार्कनि:स्वभावेषु मूर्छा दुःखैकधामसु // 580 // गर्जज्ज्ञानगजोत्तरगयानतुरङ्गमाः / चित्ताबन्धाय युक्तास्ते शमसाम्राज्यसम्पदः // 581 // भूतिसाम्राज्यभोगादि महामोहस्तु मेऽखिलम् / वक्ति वस्तु हितं पूर्णमात्मनीनं सुखात्मकम् / / 582 // दत्ते हितोपदेशं च नास्ति जीवो न निर्वृतिः / न पुण्यपापे न स्वर्गो भूतमात्रमिदं जगत् // 583 / / यतो यथेष्टं चेष्टस्व सुखं भुव दिवानिशम् / मा मूढवचनं कृत्वा वृथा भूः सुखवञ्चितः / / 584 / / परिग्रहस्तु मां ब्रूते कुरु स्वर्णादिसङ्ग्रहम् / असन्तुष्टोऽर्थलाभे हि जायते सुखभाजनम् // 585 / / . अहं त्वाकर्ण्य वचनं त्रयाणामपि तादृशम् / चित्ते दोलायितो यावद् वाताधूत इव द्रुमः // 586 // ज्ञानसंवरणो राजा तावदाक्रम्य मां स्थितः / महामोहप्रसादार्थी तत्सैन्यबलपोषकः / / 587 // ततः सदागमेनोक्तं मया वाक्यं न बुध्यते / परिग्रह-महामोहवाक्यास्वादस्तु लभ्यते // 588 // ततो धर्मक्रियां त्यक्त्वा जातोऽहं भोगमूर्च्छितः / निवार्य साधुदानादि धनसङ्ग्रहणे रतः // 589 // . करेण पीडिता लोकास्ततो मूर्छाभृता मया / नारोचत महामोहदोषाद् मम सदागमः // 590 // परिग्रहस्य वीर्येण पूर्णा तृष्णा न मे धनैः / सदागमो गतो दूरे मत्वा मां तादृशं ततः / / 591 // निष्कण्टको ततस्तुष्टौ महामोह-परिग्रहौ / अथागात् कोविदः सूरिरकलङ्कयुतोऽन्यदा // 592 // तस्याकलङ्कदाक्षिण्याद् गतोऽहं नतिहेतवे / स सूरिरकलङ्कश्च ससाधुर्वन्दितो मया // 593 // . इतश्च दश्चरित्रं मे ज्ञातं कोविदसूरिणा / ज्ञानालोकेन लोकोक्तेरकलङ्कन चाखिलम् // 594 // ततो व्यजिज्ञपत् सूरिमकलको निवेद्यताम् / सदागमस्य महिमा खलसङ्गे च दूषणम् / / 595|| घनवाहनभूपाय यथाऽसौ सुखमाप्नुते / भक्तः सदागमे दुष्टसङ्गत्यागी विशेषवित् // 596 / / सूरिराह शृणोत्वेष प्रहः श्रोतुमहं स्थितः ततोऽकलङ्कदाक्षिण्यादथ सूरीन्दुरभ्यधात् // 597 // क्षमातलपुरे राजा विद्यते मलसञ्चयः / मलपक्त्यभिधा तस्य देवी जातो तयोः सुतौ // 598 // . . कोविदो बालिशश्च द्वौ संस्तवं तत्र कोविदः / साई सदागमेनोचैः प्राग्जन्माभ्यासतोऽकरोत् // 599 // .. ततो यावत् पुनदृष्टस्तावहादि कुर्वतः / जाता जातिस्मृतिस्तस्य हितत्वेनादृतश्च सः // 600 // तेन स्वरूपं तस्योच्चैर्बालिशाय निवेदितम् / तेन न प्रतिपन्नं तु समाक्रान्तेन पाप्मना // 601 // इतश्च प्रहिता कर्मपरिणामेन भूभुजा / स्वयंवरा श्रुतिः कन्या प्रति कोविद-बालिशौ // 602 // दासः सङ्गाभिधो वष्टस्तस्याश्च प्रहितोऽग्रगः / पटुः सम्बन्धघटने तो द्वावपि समागतौ // 603 // 1. मम / अनाद्यभ्यासयोगेन दूतेन कृतनिर्भरः // 576 // इत॥ 2. स्थिरं // 3. भोगान् // 4. द्वौ तन्त्र जन्मान्तरेऽजनि / सार्द्ध सदागमेनोच्चैः कोविदस्यातिसंस्तवः // 599 // ततो //

Page #258
लो० 575-633 ] वैराग्यरतिः / 183 वृत्तौ तौ भ्रातरौ श्रुत्या तयोरस्ति परिग्रहे / पर्वतो निजदेहाख्यो मूर्दाख्यं तस्य सानु च // 604 // विद्यते सपरिक्षेपे तस्य चोभयपार्श्वयोः / श्रवणाख्यापवरिके तया ते प्रविलोकिते // 605 / / निवासो रुचितस्तस्यास्तयोभोरनुज्ञया / स्थिता तयोः सा व्यलसत् ताभ्यां सिद्धेहिता सह // 606 // अथ तां प्राप्य मुदितो दथ्यो चेतसि बालिशः / धन्योऽहं यस्य सम्पन्ना श्रुतिर्भार्या मनोहरा // 607 // ततो मत्वा श्रुतौ स्निग्धं तं सङ्गः समभाषत / दम्पत्योर्युवयोः स्नेहः सम्पन्नो घटमानकः // 608 // परं संवर्धनीयोऽयं प्रियसम्पादनात् त्वया / बालिशः प्राह किं तस्याः प्रियं ! सङ्ग ! निवेदय // 609 // सङ्गेन भाषितं नाथ ! प्रियोऽस्या मधुरध्वनिः / बालिशः प्राह यद्येवं पूरयिष्यामि तं ततः / / 610 // ततस्तं दारकं तुष्टं दधार हृदि बालिशः / श्रुति चालालयद् बाढं वीणादीनां कलस्वनैः / / 611 // श्रुतेः स लालने सक्तः सङ्गदासवशंवदः / धर्माद् दूरे स्थितः षिङ्गो जातो हास्यो विवेकिनाम् // 612 // . इतश्च कोविदेनापि पृष्टः शिष्टः सदागमः / एषा प्रिया मम हिता किं वा नेति निगद्यताम् // 613 // सदागमोऽवदन्नेयं ससङ्गा ते हिता प्रिया / इयं जगद् वशीकत प्रहिता रागमन्त्रिणा // 614 // शुभाशुभकरः कर्मपरिणामो नृपोऽस्ति यः / विश्वासभूतॄणां तस्य भ्रातृव्यो रागकेसरी // 615 // प्रसिद्धश्चरटो लोके तस्यामात्यो विशेषतः / तत्पुत्रीयं श्रुतिर्भद्र ! विश्ववञ्चनतत्परा // 616 // इयं चरटकन्येति लोको मा भूदनादृतः / महाराजसुतात्वेन सङ्गोऽमूं ख्यापयत्यतः // 617|| न हितेयं ततो भार्या भवतो भर्तृवैरिणी / विश्वासमस्यां मा कार्षीः सर्पिण्यामिव सर्वथा // 618 // अकाण्डे शक्यते नेयं त्यक्तुं त्याज्यस्तु सर्वथा / दासः सङ्गाभिधो येन नेयं स्याद् दुःखकारिणी // 619 // सङ्गेनैव श्रुतिर्दृष्टा वाटिकेव विषद्रुणा / तद्विहीना तु मध्यस्था न ते तात विबाधिका // 620 // तत् त्वया लोल्यकृत् त्याज्यो दासः सङ्गः सदाशय ! | सदागमस्य वचनं प्रपन्नं कोविदेन तत् // 621 // दासस्त्यक्तः श्रुतेः सङ्गः ततः श्लाध्योऽभवद् भुवि / श्रावयन्नप्यसौ शब्दान् श्रुतेरौत्सुक्यवाजतः // 622 // इत्थं च ललमानौ तौ श्रुत्या कोविद-बालिशौ / त्यक्तसङ्गान्यथाभूतौ जातौ लब्धसुखासुखौ // 623 // अन्यदा तो समारूढौ बहिरङ्गे महागिरौ / तुङ्गशङ्गेऽस्ति तत्रैकं रन्ध्र देवविनिर्मितम् // 624 // अदृष्टमूलं मनुजैविशालं भूतले गतम् / गान्धर्व कैन्नरं चात्र मिथुनं गातुमेति यत् // 625|| ततो द्वे विहिते रन्ध्रे दैविके तत्परीक्षकैः / अथ तत्र तदाऽऽयातं जिगीषुमिथुनद्वयम् // 626 // ताभ्यां गीतं समारब्धं मधुरं श्रुतिसौख्यकृत् / परस्परेjया ग्रामरामणीयकमूर्छितम् / / 627 // तावदिशिखरारूढौ ततः कोविद-बालिशौ / बाढं रन्ध्रस्थमिथुनगीतश्रुत्या प्रबोधितौ // 628 // ततश्च हृदयस्थेन सङ्गेन प्रेरितो न्यधात् / श्रुति तां बालिशो द्वारे गीताकर्णनतत्पराम् // 629 / / तथा कृतः स सङ्गेन तिलौल्येन शून्यहृत् / यथा द्राट्कृत्य पतितो रन्ध्रे शैलशिलोपमः // 630 // तदास्फोटेन कुपितैः सर्वैर्गन्धर्वकिन्नरैः / चूर्णितो बालिशस्तत्र दुःखमारेण मारितः // 631: / कोविदस्तु तदामूर्छा श्रुतियुक्तोऽपि नो ययौ / गीते समागमादेशात् तत्र सङ्गेन वर्जितः // 632 // ततस्तं बालिशं दृष्ट्वा हन्यमानं स कोविदः / गिरिशृङ्गादपक्रान्तस्ततः संवेगमागतः // 633||

Page #259
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्ग: धर्मघोषाभिधं प्राप्य सूरि तस्यान्तिके ललौ / दीक्षां तेन निजस्थाने क्रमाञ्चासौ निवेशितः // 634 // स एषोऽहं महीपाल ! विज्ञेयः कोविदस्त्वया / भ्राता मे बालिश: सझंकुमित्रेण विनाशितः // 635 // अहं सदामेनैव दुःरूजालाद् विमोचितः / सम्प्रत्यपि करोम्याज्ञामतोऽस्यैव हितैषिणः // 636 // दुष्टः सङ्गस्तसत्याग्यो न त्याज्यश्च सदागमः / हितैषिणामिदं तत्त्वं स्वचरित्रेण दर्शितम् // 637 // आकर्येदं गुरोर्वाक्यं ममेदं हृदये स्थितम् / त्याजयत्येष मां हन्त महामोह-परिग्रहौ // 638 // सदागमेन सार्द्धं च संस्तवं कारयत्यलम् / ततः किं करवाणीति यावञ्चिन्तापरः स्थितः // 639 // भावं ज्ञात्वाऽकलङ्केन तावदुक्तोऽहमञ्जसा / बुद्धं भागवतं वाक्यं किं न वा घनवाहन ! ! // 640 // मयोक्तं सुष्टु बुद्धं स प्राह तत् क्रियतामिदम् / अकलके मनः प्रेम्णो गाढरूढतया ततः // 641 // अचिन्त्यत्वात प्रभावस्य कोविदाचार्यसन्निधेः / कर्मग्रन्थेः पुनः प्रत्यासन्नत्वादत्तराक्षमः // 642 // अकलङ्कस्य वचनम्हं तत् प्रतिपन्नवान् / भूयः सदागमोऽभ्यर्णे तदा मम समांगतः // 643 // प्रवर्तितं पुनर्दानादिकं प्रगुणिता क्रिया / दूरीभूतौ मनाग मत्तौ महामोह-परिग्रहौ // 644 // . टजयोऽथाकलङ्कस्य श्राद्धोऽहं द्रव्यतोऽभवम् / निर्मूर्छ इव संसारे सन्तुष्ट इव वैभवे // 645 // ततो मां तादृशं ज्ञात्वा सोऽन्यत्र सह सूरिणा / विजहाराकलकोऽथ महामोह-परिग्रहौं // 646 // मत्वा तं दूरगं पार्श्वे ममे प्रोल्लसितौ पुनः / गतः समागमो दूरे क्रिया सा शिथिलीकृता // 647 // जातोऽहं भोगमूछौंन्धों धनसङ्ग्रहतत्परः / कृतानि स्त्रीसहस्राणि हेमकूपा मया मृताः / / 648 // अहिरण्याकृता पृथ्वी मयाऽज्यधनहारिणा / न कृतं यद् मया मोहात् तंत् पापं नास्ति भूतले // 649 / / ततः पुण्योदयः क्रुद्धो दृष्ट्वा दुश्चरितं मम / हंता शूलाद् महादेवी नाम्ना मदनसुन्दरी // 65 // अत्रान्तरे महामोहस्वामिमूलं समागतः / शोकाख्योऽवसरं ज्ञात्वा स मामालिङ्गति स्म च // 651 // स्मृत्वा स्मृत्वा ततो देवी प्राणेभ्योऽप्यतिवल्लभाम् / मुक्तकण्ठं रुदन् दीनो जातोऽहं दुःखपूरितः // 652 // राज्यकार्य परित्यक्तं संस्कारश्च तनोरपि / जातो ग्रहगृहीतोऽहमतिविबलमानसः // 653 // श्रुत्वाऽकलङ्कस्ता वार्ता लोकोक्त्या मामुपाययौ / शोकेन विह्वलं दृष्ट्वा कृपयेदमभाषत // 654 // घनकाहन ! किं कर्त्तमारब्धमसमञ्जसम् / शोकदावाग्निजलदो विस्मृतः किं सदागमः // 655 // शोकोऽयं तव संस्मार्य देवी मदनसुन्दरीम् / स्वान्तं यद् बाधते भद्र ! तबीजं किं न बुध्यसे // 656 // कृतान्ताहिमुखे सर्वे पतिताः सन्ति जन्तवः / जीव्यते क्षणमप्येतैर्यत् तदेव महाद्भुतम् // 657|| प्रतीक्षते दशां नैष प्रेमसम्बन्धबन्धुराम् / सर्वान्निर्दलयत्येव जनान् सर्वंकषो यमः // 658|| मृत्युन भेषजैश्चित्रैर्मापनेयः सुरैरपि / इत्यशक्यप्रतीकारे तत्र को विबलो भवेत् // 659 // अन्तं स्वकर्मणा नीतां तां देवीं मुग्धं ! मा शुचः / आत्मैव भवता शोच्यो नेष्यमाणः स्वकर्मणा // 66 // करोत्येवमविश्रान्तः स सुधीधर्मदेशनाम् / दृढशोकानुवृत्त्या तु तामहं लक्षयामि न // 661 / / प्रलपामि च हा बाले ! हा चार्वङ्गि ! वरानने ! हा सुभ्र ! हा विशालाक्षि ! हा रम्भोरु ! प्रियंवदे ! // 662 / / 1. येत्य° // 2. ययौ / दृष्ट्वा मामक्तिशोकात्तं कृ // 3 अक्षते / /

Page #260
प्रलो० 634-690 ] वैराग्यरतिः। 185 हा भर्तवत्सले बाले ! हा हा मदनसुन्दरि ! क गताऽसि रुदन्तं मां विहाय घनवाहनम् ? // 663 // दीयतां दर्शनं देवि ! पीयतां त्वद्वचो मया / लीयतां मम देहे च त्वया शोकोऽपनीयताम् // 664 // अकलङ्कस्य वचनमिति प्रलपता मया / नादृतं स पुनः प्राह मां कृपामना मुनिः // 665 // विधातुं बालचरितं नेदं युक्तं भवादृशाम् / धनवाहन ! धीरत्वं भज क्लैब्यं परित्यज // 666 // स्मरात्मानं कुरु स्वस्थं मनो मोहमपाकुरु / परिग्रहेण सहितं शोकं च शिथिलीकुरु // 667 // समाचरोपदेशं मे सदागममनुव्रज / भवप्रदीपनादीन् किं दृष्टान्तान्न स्मरस्यहो ! ? // 668 // व्यसनानि करस्थानि भवस्थानां हि देहिनाम् / वियोगाः सुलभास्तीत्रव्याधयश्चाविदूरगाः // 669 // प्रत्यासन्नानि दुःखानि ध्रुवा च यमयातना / विना विवेकं न त्राणं पुरुषस्य ततः परम् // 670 // ततोऽगृहीतसङ्केते शीधुमत्तो भयादिव / मन्त्रादिवाहिना दष्टः सुप्तो बोधध्वनेरिव / / 671 // ततोऽकलङ्कवचनाजातोऽहं लब्धचेतनः / प्रोक्तः प्रणम्य शोकेन मोहो देव ! व्रजाम्यहम् // 672 / / न मामत्रासितुं दत्तेऽकलङ्कः प्राह मोहराट् / दुष्टोऽयं भावि नो विद्मः किमस्मादावयोरपि // 673 // घनवाहनमेषोऽमुं प्रतारयति तद् व्रज / अधुना त्वं पुनः कार्य प्रतिजागरणं त्वया // 674 // तथेत्युक्त्वा गतः शोको मया तत् स्वीकृतं वचः / आकलकं धृतश्चित्ते प्रियत्वेन सदागमः / / 675 / / स्मारितं पूर्वपठितं मनाग मोह-परिग्रहौ / त्यक्तौ कियान् कृतोऽपूर्वश्रुतस्य ग्रहणादरः // 676 // कारिता जिनचैत्यैर्भूः शुभ्रा यात्राः प्रवर्तिताः / तुष्टोऽकलङ्को जातो मे श्रमोऽत्र फलवानिति // 677 / / परिग्रहस्य मित्रस्य विरहाद् विधुरेण माम् / प्रनितः सागरेणाथ सङ्गं तु रागकेसरी // 678 // आज्ञां तस्य ददौ सोऽपि ततो बहुलिकाऽवदत् / छा येव सागरस्याहमनुगच्छामि तेन तम् // 679 / / ततस्तामपि स प्राह वत्से ! यातु भवत्यपि / प्राणभूता कृपणताऽप्यनुगच्छतु सागरम् // 680 // समागतानि मत्पाश्च ततस्तानि तदाज्ञया / दृष्टौ तदर्शनाद् वाढं महामोह-परिग्रहौ // 681 // मामालिलिङ्ग सोत्साहमादौ कृपणता ततः / जाता धीः किमदृष्टार्थ ममेयद्दविणव्ययैः // 682 / / अकलङ्कश्च मामेष प्रोत्साहयति सर्वदा / यदि भावस्तवेऽशक्तस्ततो द्रव्यस्तवं कुरु / / 683 // तद्वारा व्ययितं चास्ति मया बहुतमं धनम् / ध्यायन्तमालिलिङ्गेत्थं स्नेहाद् वहुलिकाऽथ माम् // 684 / / ततः कबद्धिर्जाता मे यथेतः कर्षयाम्यमुम् / वाग्भझ्या स्निग्धया येन न भवेन्मे धनव्ययः // 685 // ततोऽकलङ्कोऽभिहितो मया यूयं समागताः / उपकाराय युष्माभिः स च सम्पादितो मम // 686 // सम्पूर्णो मासकल्पो वैः सूरयो मोन्मनीभवन् / उपालम्भश्च मे मा भूद् यूयं विहरतेत्यथ // 687 / / चिन्ता न कार्या निर्देशं करिष्ये भवतामहम् / अकलङ्को निशम्येदं विहृतो गुरुमभ्यगात् // 688 // ततो निवार्य भूयोऽपि धर्महेतोर्धनव्ययम् / रक्तः परिग्रहे जातः सागरस्याहमाज्ञया // 689 // ततः परिग्रहेणोक्तः सागरः साध्वहं त्वया / रक्षितः क्षीयमाणाङ्गो वैद्येनेव रुजाऽऽर्दितः // 690 // 1. रागकेसरिणा प्रोक्तं वत्से ! यातु भवत्यपि // 2. व्ययितं भूयो धनं किं करवाण्यथ / भ्या // 3. वः मोन्मनीभूद्भवद्गुरुः // . वै-२४

Page #261
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ सप्तमः सर्गः त्वत्तोऽप्येषा कृपणता प्राणदाऽभूद् ममाधिका / हिता बहुलिकाऽप्युच्चैर्यया निर्वासितो रिपुः // 691 // तच्चार चारु विहितं त्वयाऽऽगत्य नरोत्तम ! / भक्तिस्तवेयं सद्भावसौहृदद्रुममञ्जरी // 692 // एवं ब्रुवाणं प्रत्याह महामोहः परिग्रहम् / साधूदितं त्वया वत्स ! सागरोऽयं ममासवः // 693 // निर्मिथ्यो मम भक्तोऽयं न्यासस्थानं ममौजसः / मत्पुत्रराज्ययोग्योऽयमयं रक्षाक्षमस्तव // 694 // महामोहेन तेनैवं सागरो गीतगौरवः / परिभूय मम स्वान्तं बाधते स्म सदागमम् // 695 // / ततः स्फीतधनाकाङ्को बहिष्कृतसदागमः / जातोऽहं पूर्ववत् त्यक्तधर्मा विषयभिक्षुकः // 696 // ततस्तं मम वृत्तान्तमाकर्ण्य करुणोदधिः / सोऽकलको मदभ्यर्णमागन्तुं पुनरेहत // 697 / / विज्ञप्ताः कोविदाचार्यास्ततस्तेन प्रणेमुषा / धनवाहनबोधाय व्रजामीत्यथ तेऽवदन् // 698 // मा गास्तदन्तिकं क्लेशस्तवायं निष्फलो यतः / तत्पार्श्वे जागरूको स्तो महामोह-परिग्रहौ / / 699 // तयोः पार्थे समायान्ति सागराधाः पुनः पुनः / मूर्छाशोषादिका दोषाः प्रलापज्वरयोरिव // 700 // तेषामाश्रयभूतौ तावब्धिनद्याविवाम्भसाम् / तद्वशस्य च तस्य स्यात् क सदागममीलकः // 701 // ऊपरे बोजवपनमन्धाोलेख्यदर्शनम् / उद्वर्त्तनं शबस्येदं तस्य या धर्मदेशना // 702 / / अत्यल्पस्तस्य संस्कारः पूरयेत् त्वद्गिरा भवन् / न स्वाध्यायक्षति गुर्वी कूपं जलमिवाञ्जलेः // 703 // धनवाहनपार्श्वे तत् पर्याप्तं गमनेन ते / विपरीतफले कार्ये निष्फले च यतेत कः // 704 // अकलङ्कस्ततः प्राह कदैताभ्यां वियोक्ष्यते / घनवाहनराजोऽयं ततः सूरिरभाषत // 705 / / चारित्रधर्मस्य नरेश्वरस्य महत्तमो योऽस्ति जगत्प्रसिद्धः / विद्याभिधानाऽस्ति तदीयकन्या मनोभवा ज्ञातजगत्स्वभावा // 706 // जगत्त्रयातीतवरेण्यपुण्यलावण्यलीलागुणकल्पवल्लिः / ब्रह्मव्रतस्थैर्यभृतां पदं सा धत्ते मुनीनामपि मानसेषु // 7.7|| तारुण्यमेषा विषयावभासं व्यतीत्य बाल्यं रुचिरं बिभर्ति / आत्मावभासं शुचिभावकान्तिविस्तारविक्षोभितरागिवर्गम् // 708 // . तत्त्वावभासो विनिवृत्तिरूपस्तस्या वपुर्भूषणतां बिभर्ति / बाह्यं पुरो यस्य सुवर्णरत्नविभूषणं भाति सतां न किञ्चित् / / 709 / / सा सर्वकल्याणवनाम्बुधारा धर्मान्तरायद्रुमपशुधारा / आनन्दसन्दोहकरी बुधानां विश्रामभूमिर्मनसां सदैव // 710 // भिन्नो महाभाग्यभृतः किलास्याः प्राप्नोति नेच्छन्नपि चाटुशर्म / भृङ्गं विनाऽन्यो न वसन्तफुल्लवासन्तिकासौरभभोगयोग्यः // 711 // यदा वदान्यः परिणेष्यतीमां कन्यां नरेन्द्रो घनवाहनोऽयम् / अस्मात् तदा यास्यति मोहदोषो मलः सुवर्णादिव शुद्धिभाजः // 712 // 1. याऽऽदर्शदर्शनम् //

Page #262
187 ग्लो० 691-734 ] वैराग्यरतिः। विभर्ति मोहेन समं विरोधं छायेव सा यद् ध्रुवमातपेन / दवाग्निनेवाम्बुदवारिधारा दौर्गत्यदुःखेन सहैव लक्ष्मीः / / 713 // चारित्रधर्मस्य तथाऽस्ति कन्या निरीहता नाम निधिर्गुणानाम् / भ्रात्रोरभीष्टा विरतेश्च कुक्षिसमुद्भवा राज्यविवृद्धिकीं // 714 // प्रवर्द्धिता मन्त्रिमहत्तमाळ सन्तोषनाम्नाऽपि च तन्त्रपेन / उदारभावार्णवपूर्णिमेन्दुज्योत्स्ना जगदुःखलताकृपाणी / / 715 // स्वभावरम्या न हि वाञ्छतीयं रत्नादिसाध्यानि विभूषणानि / दूण्याणि भूष्याण्यपि तानि नास्याः कुतस्तरां भूषणताऽस्तु तेषु // 716 // स्वर्णैर्न भोगैर्न न रत्नपूगैः कदापि सा लोभयितुं च शक्या / एक विना भाग्यमिहैव साधोः स्वर्गापवर्गोंचितशर्मदायि // 717|| सहस्रशः सन्त्यधिभूमि कन्याः सा रत्नभूर्मावभूवस्तदन्याः / न कास्तटिन्यः कलुषं वहन्ति जगत् पुनीते सुरसिन्धुरेका // 718 // कलत्रमेषा यदि नाम लब्धा राज्येन कि भरिधनेन किंवा? | कलत्रमेषा यदि नैव लब्धा राज्येन किं भूरिधनेन किं वा ? // 719 // अस्या नरेन्द्रो घनवाहनोऽसौ यदा विवाहाद् भविता कृतार्थः / परिग्रहो यास्यति नाशमस्य तदैव दैवव्यतिवृत्तिभीतः // 720 // अकलकोऽवदन्नाथ! कदा ते परिणेष्यति / अयं कन्ये गुरुः प्राह कालेनाद्यापि भूयसा // 721 // प्रत्याहाथाकलङ्कस्तं ते कन्ये लम्भयाम्यहम् / गुरुराहाधिकारोऽत्र नाद्याप्यस्ति भवादृशा // 722 / / दापयिष्यति ते कर्मपरिणामो महीपतिः / तस्मै कन्ये परः कोऽपि तयोरस्ति न दायकः // 723 // दापयिष्यति ते कन्ये तस्मिन् युष्मादृशा अपि / हेतुभावं वजन्त्येव तदत्रास्यैव निर्भरः // 724 // तत् त्यक्त्वा वस्तुनिर्बन्धं तिष्ठ त्वं स्वस्थमानसः / ततोऽकलङ्कः स्वीकृत्य तत् तथेति स्थितः सुखी // 725 // अहं पुनर्महामोहपरिग्रहसमाश्रितः / तद्भूत्यैः पीडितोऽनेकैर्भूयो भूयो गतागतैः // 726 // एके गच्छन्ति तभृत्याः प्रत्यागच्छन्ति चापरे / सामुद्रा इव कल्लोला वनवत् प्लावयन्ति माम् ||727 // तदा मम महामोहे पार्श्वस्थे सर्वनायके / नास्थात् तत्सैनिकः कोऽपि येन नाहं समाश्रितः / / 728 // मूर्छितो बाह्यभावेषु महामूढतया कृतः / मिध्यादर्शनसंज्ञेन त्याजितोऽहं सदागमम् // 729 // पापानि धर्मबुद्धयाऽहं कारितस्तन्महेलया / कुदृष्ट्या विषयेष्वास्थां न्यधाद् मे रागकेसरी // 730 // तद्भार्यया मूढतया हृता मे भवदोषधीः / तथा द्वेषगजेन्द्रोऽपि तापं कुर्वन् व्यजृम्भत // 731 // तस्याऽविवेकिता भार्या विवेकं संजहार मे / प्रवर्त्तितश्च भोगेषु रागकेसरिमन्त्रिणा // 732 // विडम्बितः पुनस्तस्य भार्यया भोगतृष्णया / भोगानां मूर्छयाऽऽप्तानामनाप्तानां च काझ्या // 733 // हासेन हासितोऽनथं गाम्भीर्य नाशितं च मे / गात्रेषु रमितो रत्या मलपूर्णेषु योषिताम् // 734 //

Page #263
188 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [सप्तमः सर्गः अरत्याऽपि कृतो भद्रे / सन्तापोटेगविह्वलः / नाटितश्च भयेनाहं राज्यभ्रंशादिशङ्कया // 735 // शोकेनाऽप्यभिभूतोऽहं धननाशादिहेतुना / जुगुप्सयाऽपि दलिता तत्त्वमार्गमतिर्मम / / 736 // सुतैर्दुषगजेन्द्रस्य रागकेसरिणस्तथा / विहितं यत् कषामें तत्तु वक्तुं न पार्यते // 737 // ज्ञानसंवरणेनापि हृतो ज्ञानलवोऽपि मे / दर्शनावरणेनाहं स्वापितो गाढनिद्रया // 738 // कचिदाह्लादितः कापि वेदनीयेन तापितः / घनवाहनरूपेण धारितश्चायुषा तदा / / 739 // नामनाम्ना स्ववीयं च शरीरे मम दर्शितम् / तथा गोत्रान्तरायाभ्यां स्वस्वकार्येविनाटितः // 740 // रौद्राऽऽर्तध्यानसहितः कृतो दुष्टाभिसन्धिना / अन्यैरपि बलं मोहभटैः स्वं स्वं प्रदर्शितम् // 741 // अथायातो नितान्तं मां कदर्थयितुमन्यदा / महामोहमहीशक्रसमीपे मकरध्वजः // 742 // तुष्टो मोहः समायातं तं दृष्ट्वा सपरिच्छदम् / सोऽपि तदर्शनात् तुष्टः शिखीव घनदर्शनात् / / 743 // गन्धेभ इव सन्नद्धी महामोहस्तदन्वितः / विधाय विषयैरन्धं मामत्यन्तमबाधत // 744 / / मग्नो भोगपुरीपेऽहं ततो रात्रिंदिवं स्थितः / भूयसाऽपि न कालेन तृप्ति, समपद्यत / / 745 // भोगेनैव च भोगानां वृद्धा मे भोगतृष्णका / तस्यामौर्वानले साधूपदेशोऽम्भ इवाऽभवत् // 746 // ततः सदागमो नष्टः सिध्यन्ति च मनोरथाः / मम पुण्योदयस्तत्र हेतुर्बुद्धो मया न सः // 747 // ततोऽवधूय निखिलं राज्यकार्य दिवानिशम् / स्त्रैणमन्तःपुरगतं भुञ्जानोऽहं मुदा स्थितः // 748 // ततो' या या मया दृष्टा कुलजाऽकुलजाऽथवा / सूरूपा स्त्री समाकृष्य सा सा स्वान्तःपुरे धृता / / 749 // गणितं न मया पापं कलङ्गं ददता कुले / निवारकाणां वचनं मन्त्रिणामप्युपेक्षितम् // 750 // ततो मे बान्धवा हीणा मदुश्चरितवीक्षिणः / विरक्ताः सर्वसामंता निर्विण्णं चाखिलं पुरम् / / 751 // भृत्या अपि निनिन्दुर्मी गुणाः पूज्या न संस्तवः / मया तु लोकगर्दा सा नाहता भोगभिक्षुणा // 752 // अथाऽसीद् मे कनिष्ठो यो भ्राता नीरदवाहनः / पराक्रमी त्रपाशीलो विनीतो नीतिपारगः // 753 // सर्वैविरक्तैर्मत्तोऽसौ पौरमन्त्रिमहत्तमैः / एकवाक्यैश्च सामन्तैर्भाषितो रहसि स्थितः // 754 // अगम्यगामी मूढात्मा निर्लज्जो धर्मवर्जितः / श्वेव राज्यश्रियो नायं योग्योऽस्ति धनवाहनः // 755 // अयं स्ववंशदाहाय समुत्पन्नो दवानलः / त्वद्राज्यस्नात्रसलिलैविध्यापयितुमिष्यते // 756 // यावन्न प्रतिराज्येषु वृत्तान्तोऽयं प्रसर्पति / विचार्य कार्य राजा त्वं तावद् भवितुमर्हसि // 757|| नो चेत् तवैष न भ्राता न राज्यं न विभूतयः / न वयं न यशः शुभ्रं पुरं नेदं भविष्यति // 758 // युक्तं प्रोक्तो घनैरिस्थं स पर्यालोचमागतः / नष्टो मम दुराचीणोद्विग्नः पुण्योदयस्तथा // 759 / / पापमयर्गलीभूतं वृद्धं भावद्विषां बलम् / स्थितिमा॑घीयसी चाभूत् सर्वेषां कर्मणां पुनः // 760 // ततस्तद्वचनं लग्नं भ्रातुश्चेतसि सङ्गतम् / एवमस्त्विति तेनोक्ते मत्तो बद्धो जनैरहं // 761 // मध्ये मत्परिवारस्य निषेद्धा कोऽपि नोत्थितः / क्षिप्तोऽहं चारके क्रूरैस्ततो मन्त्रिमहत्तमैः // 762 / / राज्ये च स्थापितो हर्षपूर्ण रदवाहनः / तुष्टाः कुस्वामिनाशेन लोकाः सुस्वामिनो गुणैः // 763 // 1. तथा //

Page #264
श्लो० 735-791 ) वैराग्यरतिः। चारकेऽहं स्थितस्तत्र पङ्कविण्मूत्रपिच्छले / तृषितः क्षुधितो बद्धस्ताडितो बालकैरपि // 764 // राज्यभ्रंशसमुत्थेन 'मनस्तापनपीडितः / प्राप्तो नरकवत् तापं शारीरं मानसं तथा // 765 // तथापि मोहदोषेण निर्विणो न भवादहम् / सुचिरं चारके तत्र दुःखान्यनुभवन् स्थितः // 766 / / क्रोधान्धः सर्वलोकेषु नानासङ्घल्पकीलितः / रौद्ध्यानशिलाक्रान्तो भूरिकालमहं स्थितः / / 767 // अथ मे गुटिका जीर्णा प्राक्तनी भवितव्यता / दत्त्वाऽपरां तां पापिष्ठवासपुर्या निनाय माम् // 768 // सप्तमे पाटके तत्राप्रतिष्ठानगृहे स्थितः / सागराणि त्रयस्त्रिंशन्निभिन्नो वज्रकण्टकैः // 769 // पञ्चाक्षपशुसंस्थाने ततश्च शफरोऽभवम् / पुनर्गतोऽप्रतिष्ठानं शार्दूलोऽहं ततोऽभवम् // 770 // ततः पापिष्ठवासायां गतोऽहं तुर्यपाटके / ततो मार्जारतां प्राप्तः सोढं दुःखं मयाऽतुलम् // 771 / / मुक्त्वाऽसंव्यवहाराख्यं नगरं भवितव्यता / इत्थं स्थानेषु सर्वेषु परिभ्रमयति स्म माम् // 772 // भोजयत्या महामोह-परिग्रहफलान्यहम् / तयाऽगृहीतसङ्केते ! योनौ योनौ विडम्बितः // 773 // भ्रमतोऽनन्तकालं मे तुष्टाऽथ भवितव्यता / श्रान्ता इव तनूभूता मोहाद्या अपि विद्विषः // 774 // पुनर्ग्रन्थिसमीपस्था जाता मे कर्मणः स्थितिः / नीतोऽहं भरतक्षेत्रे भवितव्यतया ततः // 775 // साकेतनगरे नन्दवणिनो जनितः सुतः / भार्याया धनसुन्दर्या गटिकादानयोगतः // 776 // अमृतोदर इत्याख्या मम पित्रा प्रतिष्ठिता / प्राप्तोऽहं यौवनं हृद्यं स्मरसिंहगुहोपमम् // 777 // दृष्टः सुदर्शनः साधुधृतध्यानो वने मया / विहिता देशना तेन भूयो दृष्टः सदागमः // 778 // किश्चिद् भद्रकभावेन नमस्कारादिपाठकृत् / द्रव्यश्राद्धस्ततो जातस्ततोऽगां विबुधालये // 779 // *स्थितो भवनवासित्वे साईपल्योपमस्थितिः / सुखानि तत्र (खानः सदागमबहिष्कृतः // 780 // भार्यया पुनरानीतः पुरेऽहं मानवालये / बन्धुदत्तवणिग्भार्या तत्रासीत् प्रियदर्शना // 781 // तस्यास्तनयभावेन जातोऽहं बन्धुनामकः / सम्प्राप्तयौवनोऽद्राक्षं सुसाधुं सुन्दराभिधम् // 782 // मया तस्य समीपस्थो दृष्टो भूयः सदागमः / पुनरप्यस्य सम्बन्धि ज्ञानमल्पं च शिक्षितम् // 783 // ततोऽहं श्रमणो जातो द्रव्यतस्तत्प्रभावतः / महर्धिय॑न्तरो देवो जातोऽहं विबुधालये // 784 // विस्मृतत्वेन नो नीतो मया तत्र सदागमः / पुनश्च मानवावासे गतेन प्रविलोकितः // 785 // इत्थं चानन्तशः कालमनन्तं भ्रमता भवे / मया सदागमो दृष्टो विस्मृतश्च पुनः पुनः // 786 // विस्मृतेऽस्मिन् मया भ्रान्तं भवचक्र निरन्तरम् | द्रव्यश्राद्धयतित्वेन पुनः प्राप्तः कथश्चन // 787 // क्वचिद् दीर्घा कचिद् हस्वा भ्रमतो भवचक्रके / जाता कर्मस्थितिर्जाताः कचिद् मे प्रबला द्विषः // 788 // . कचित् सदागमो जातः प्रबलस्तन्निवारकः / इत्थं चानन्तकालीनो(लिको)ऽभ्यासो जातः सदागमे // 789 // ततश्च निर्मलां दृष्ट्वा चित्तवृत्तिमहाटवीम् / सद्बोधमवदत् सम्यग्दर्शनाख्यो महत्तमः // 790 // आर्य ! विज्ञप्यतां देवः प्रस्तावो गमनस्य मे / पार्थे संसारीजीवस्य त्वदुक्तो वर्ततेऽधुना // 791 // 1. महादुःखेन // 2. साधुर्मयोद्याने दिदेश सः / धर्म तदा तदभ्यर्णे भूयो // 3. स्थितो सुरकुमारत्वे सा॥ 1. भुञ्जानो विस्मृत्यैव सदागमम् // 780 // भा॥

Page #265
190 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ सप्तमः सर्गः सद्बोधेनोदितं सम्यक् त्वया संलक्षितोऽवधिः / तद्विज्ञप्तेन स ततो राज्ञा मे प्रहितोऽन्तिके // 792 // तेनोक्तं देव ! विद्येयं प्राभृतीक्रियते यदि / तदा संसारीजीवस्य सन्तोषो जायते महान् // 793 // सद्बोधोऽवोचताद्यापि प्रस्तावोऽस्या न विद्यते / येन संसारिजीवस्त्वां सामान्येनैव भोत्स्यते // 794 // विशेषतश्च त्वद्रूपं यावत् तेन न बुध्यते / न तावद् युज्यते दातुं तस्मै कन्येयमुत्तमा // 795 / / अज्ञातकुलशीलोऽस्याः कुर्याचेत् स पराभवम् / तन्निमित्तं तदा शल्यं स्यादस्माकं दुरुद्धरम् // 796 // तद् गच्छ त्वं विना विद्यां चन्द्रः पूर्णकलामिब / भूयसाऽनेहसा रूपं तावकं स च भोत्स्यते // 797 // आदायाऽहं तदा विद्यामागमिष्यामि तेऽन्तिके / स लप्स्यते शरच्चन्द्रस्फुरज्ज्योत्स्नोत्सवं तदा // 798 // सदागमस्य सान्निध्यं मोहादीनां च तानवम् / भवजन्तोः शमलवास्वादो देवदिक्षुता // 799 / / हृद्विश्रोतसिका खेदविश्रामश्चत्यमी गुणाः / विद्यां विनाऽपि भवतो गच्छतस्तत्र भाविनः / / 800 // ततो महामन्त्रिवचो राज्ञश्चाज्ञां प्रमाणयन् / एक एवागतस्तूर्णं मत्पाश्च स महत्तमः / / 801 // इतश्चानन्द-नन्दिन्योः सूनुर्नाम्ना विरोचनः / जातोऽहं मानवावासे सम्प्राप्तश्चारु यौवनम् // 802 // . .. गतोऽहं कानने चित्तनन्दने तत्र संयतः / धर्मघोषो मया दृष्टस्तदाऽभूत् कर्मतानवम् // 803 // निषण्णस्तं महाभागं वन्दित्वा शुद्धभूतले / तेन मां भद्रकं ज्ञात्वा कृता सद्धर्मदेशना // 804 // अत्रान्तरे प्रादुरभूत् पुनर्मम सदागमः / रुचितं तद्वचः पृष्टो मुनिः किमुचितं मम // 805 / / मुनिराह त्वया चिन्त्या दोषाः संसारगोचराः / आराध्यः परमात्मा च सिद्धानन्तचतुष्टयः / / 806 // वन्द्यास्तदुपदिष्टाध्वगामिनो मुनयोऽनघाः / ज्ञेयानि नव तत्त्वानि पेयं जिनवचोऽमृतम् // 807 / / नेयं तदङ्गाङ्गिभावमनुष्ठेयं हितं निजम् / उपचेयं शुभोपायैः पुण्यं पुण्यानुबन्धि च // 808 // विधेयं निर्मलं स्वान्तं हेयं सङ्कल्पमण्डलम् / लेयं गुरुवचः सारं देयं चेतस्तदादरे // 809 // अवगेयं खलवचः स्थेयमक्षुब्धचेतसा / इत्थं ब्रुवाणे सूरीन्द्रे सम्प्राप्तोऽसौ महत्तमः // 810 // वीक्षितश्च सुदुर्भेदग्रन्थिभेदादसौ मया / श्रद्धानमात्मरुच्याऽभूद् मौनीन्द्रे वचने ततः // 811 // बुद्धो बन्धुधिया सम्यग्दर्शनाख्यो महत्तमः / उक्तो मुनीन्द्रो निर्देशं करिष्ये भवतामहम् // 812 // तं मुनीन्द्रं ततो नत्वा गतोऽहं भवने निजे / ततःप्रभृति जातोऽहं सुदृष्टिनिवर्जितः // 813 / / तदेव सत्यं निःशकं यजिनेन्द्रः प्रवेदितम् / एतावन्मात्रतुष्टोऽहं जातः कुग्रहवर्जितः // 814 // ज्ञानं सदागमेनापि तदा मे बहु 'देशितम् / सूक्ष्मो भावः परं दृष्टो न मया मन्दचक्षुषा // 815 // पटुवाचोऽपि गुरवः सूक्ष्मज्ञानस्य हेतवः / विशिष्टयोग्यताऽभावान्न तदानीं ममाऽभवन् // 816 // सूक्ष्मज्ञानोज्झितं जातं ततः श्रद्धानमेव मे / पन्योपमपृथक्त्वे तु क्षीणे श्राद्धत्वमागतम् // 817 // सामान्यतस्तदादेशान्नियमाः पालिता मया / श्रद्धया तत्प्रभावेण गतोऽहं विबुधालये // 818 // सौधर्मे तत्र शयनात् स्फुरत्कुसुमसौरभात् / प्रवरोल्लोचसन्तानाच्छन्नात् कोमलवाससा // 819 // समुत्थितः क्षणार्द्धन ज्योतिर्योतितदिक्पथः / स्फुरत्कोटोरकटक-हार-केयूर-कुण्डलः // 820 // 1. दर्शितम् //

Page #266
प्रलो० 792-850 ] वैराग्यरतिः। संस्तुतो देवदेवीभिः सुस्निग्धमधुरोक्तिभिः / हरिचन्दन-मन्दार-सन्तानस्रगविराजितः // 821 // विलोक्य तादृशी भूतिं विस्मितः पर्यचिन्तयम् / कृतं मया किं सुकृतं ! ज्ञानं प्रादुरभूत् ततः // 822 // विरोचनभवावस्था मया तेनावधारिता / समायातौ च सम्यक्त्वमहतम-सदागमौ // 823 // बन्धुत्वेन प्रपन्नौ तौ कृतं कृत्यं तथोचितम् / विलोक्य पुस्तकं रात्नं भगवत्पूजनादिकम् // 824 // ततः स्वहृदयानन्दिविषयग्रामलालितः। स्थितस्तत्र मनागन्यूनसागरद्वितयावधि // 825 // ततश्च मानवावासे सुनुर्मदन-रेणयोः / आभीरोऽहं कलन्दाख्यो भवितव्यतया कृतः // 826 // न मामन्वागतौ तत्र महत्तम-समागमौ / तन्नान्तरीयको दृष्टः श्राद्धधर्मो न तो विना // 827 // जातः प्राचीनसंस्कारात् केवलं पापभीरुकः / ज्योतिष्कोऽहं ततो जातो भद्रकत्वानुभावतः // 828 // तत्र लालयता भोगैरिन्द्रियाणि सदा मया / सेवितो दृढरागेण महामोह-परिग्रहो // 829 // ततोऽहं दर्दुराकारो रुष्टया प्रियया कृतः / नानाविधेषु स्थानेषु बहुशो भ्रामितस्ततः / / 830 // ततश्च मानवावासे काम्पिल्यनगरे कृतः / धराया वसुबन्धोश्च तनयो वासवाभिधः // 831 // शान्ताख्यं सूरिमासाद्य तत्र सद्धर्मदेशकम् / पुनदृष्टौ मया भद्रे ! महत्तम-सदागमौ // 832 // द्वितीयकल्पे सम्प्राप्तस्तत्प्रभावात् सुरालये / तत्रापि स्मृतिमारूढी महत्तम सदागमौ // 833 // भुक्त्वाऽतुलं सुखं तत्र सुचिरं काञ्चने पुरे / आगतो मानवावासे मोहात् तो तत्र विस्मृतौ // 834 // इत्थं सङ्ख्यातिगा वारा दृष्टौ नष्टौ च तावुभौ / सामान्यश्राद्धधर्मोऽपि दृष्टः सति महत्तमे // 835 // असङ्ख्यवारास्तदृष्टास्त्रयोऽमी वरबान्धवाः / दृष्टश्च केवलोऽप्येषोऽनन्तवाराः सदागमः // 836 // सबातो मत्समीपस्थो यत्र यत्र महत्तमः / तत्र तत्राऽभवत् पुण्योदयः सुखनिबन्धनम् // 837 // जाता कर्मस्थितिलेवी लीना मोहादयोऽपि च / यदा ते प्रबला जातास्तदा पुण्योदयो गतः // 838 // जितौ मोहादिभिः कापि महत्तम-सदागमौ / देशकालबलं प्राप्य कचित् ताभ्यां च ते जिताः // 839 // इत्थं कालमनन्तं ते जाता भङ्गजयस्पृशः / पक्षपाताजयोऽभूदु मे भङ्गस्तस्य विपर्ययात् // 840 // कृतोऽन्यदा शालिभद्र-कनकप्रभयोरहम् / सुतो विभाषणः पन्या पुरे सोपारके तया // 841 // अथ सूरि सुधाकूपं सम्प्राप्य शुभकानने / पुनदृष्टौ मया बन्धू महत्तम-सदागमौ // 842 // ततो गुरूपरोधेन जातोऽहं श्रमणस्तदा / तत्त्वश्रद्धानसहितो भावचारित्रवर्जितः // 843 // लिङ्गमादाय मौनीन्द्रं मुनिमध्येऽपि तिष्ठतः / कर्मदोषाद् मनो मेऽभूद् वैभाष्यनिरतं ततः / / 844 // ततः प्रबलतां प्राप्ता महामोहादयो द्विषः / भावतो विगतौ दूरे महत्तम-सदागमौ // 845 // तपस्विनां सुशीलानां जातोऽहं निन्दकस्तदा / अन्येषामपि निन्दौधैर्मुखमुलितं मम // 846 // किमन्यत् तीर्थनाथानां श्रुतस्य गणघारिणाम् / सङ्घस्य चाशातनया पापकूपो मया भृतः // 847 // यतिवेषोऽपि जातोऽहं मिथ्यात्वी गुणदूषकः / ततोऽनन्तं पुनः कालं भ्रमितोऽहं स्वभार्यया / / 848 // न सा विपद् न सा पीडा न सा तीव्रविडम्बना / अपार्द्धपुद्गलावतं या न सोढा मया तदा // 849 / / स्वकीयवृत्तान्तमिति ब्रुवाणे संसारिजीवे श्रवणामृताभम् / भावार्यबोधाद् हृदयेऽगृहीतसङ्केतया किश्चिदधारि चित्रम् // 850 //

Page #267
102 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ सप्तमः सर्गः. प्रज्ञाविशालाऽपि निशम्य वाचं तां तादृशीं चिन्तयति स्म चित्ते / अहो ! महामोह-परिग्रहौ द्वौ दोषौ दुरन्तावनिवार्यवीर्यो / / 851 // क्रोधादिदोषाद् गदितैरनथैः सम्यक्त्वहीनान्न हि विस्मयः स्यात् / तत्संयुताभ्यां भवपातमाभ्यां श्रुत्वा तु चित्रीयत एव चेतः / / 852 / / ते के नु दोषा ननु ये भवन्ति सम्यक्त्वसूर्यस्य पुरस्तमांसि / इमौ तु ही दुष्टतरौ पेयोदराहुप्रभौ द्रुचिनाशदक्षौ // 853 // इमो समस्ताः समुदायरूपौ क्रोधादिदोषा अपि वाऽनुयान्ति / तदेतयोरीदृशदुःखजातसम्पादकत्वं न हि चित्रकारि // 854 // क्रोधादयोऽपि प्रभवन्ति घाते सतां गुणानामनिवार्यमाणाः / तथापि चासावनयोर्विशेषोल्लेखार्थमेवेत्थमुदाजहार // 855 / / इत्थं महामोह-परिग्रहोत्थं फलं निशम्यापि न पापलोकः / प्रबुद्धयते सद्गुरुवाक्यलक्षैः किं कुर्महे तत्र वहूपचारैः ? // 856 // एषाऽप्यशेषाऽपनयप्रसूतिः श्रुतिः श्रुता कोविदसूरिवाक्यैः / तथापि मोहान्धतया जनोऽस्याः कथं वृथा धावति लालनाय / / 857 // उन्नीतभावामिति धीविशाला सम्प्रेक्ष्य भव्यो वदति स्म मातः / ध्यातं त्वया किं निजगाद साऽपि निराकुला त्वां निखिलं प्रवक्ष्ये // 858 // दत्तावधानः शणु तावदस्य वाक्यं कृथा मा तरलत्वमन्तः / सङ्कीर्तितप्रायमनेन वृत्तं सर्वं तदस्य द्रुतमस्तु पूर्तिः // 859 // .. ततस्तत्र स्थिते तूष्णीं नृपपुत्रे स सादरम् / संसारिजीवः प्रोवाच शिष्टमात्मकथानकम् // 860 // नीतोऽहमन्यदा पत्न्या भदिलाख्यपुरे तया / कृतः स्फटिकराजस्य सुतोऽहं विशदाहयः // 861 / / विमलाकुक्षिजो रम्ये यौवने वर्तमानकः / सुप्रबुद्धमुनिं दृष्ट्वा प्रतिबोधमुपागतः // 862 / / भूयस्तत्र मया दृष्टौ महत्तम-सदागमौ / पालितो तो मया सम्यग् गृहिधर्मेण संयुतौ // 863 // श्रद्धायुक्तः स्थितस्तत्र सूक्ष्मज्ञाने तु नाश्रयम् / गृहीधर्मानुभावाच्च जातः पुण्योदयोऽनधः // 864 // ततस्तृतीयकल्पेऽहं भोगसम्मर्दसुन्दरे / तया पल्या सदानन्दे धृतः सागरसप्तकम् // 865 // ततश्च मनुजावासे ततश्च विबुधालये / गमनागमनं भूरिवारमित्थं च कारितः // 866 // द्वादशापि मया स्वर्गा बान्धवत्रयसंयुजा / प्रत्येकं प्रेक्षिता भद्रे ! क्वचित् त्यक्तश्च बान्धवैः // 867|| तयाऽथ द्वादशस्वर्गान्मनुजावाससम्मुखम् / प्रस्थापितो विशालाक्षि ! पुण्योदयसुहृद्युतः // 868 // भवति विगतस्वान्तध्वान्तः परिग्रह-मोहयोः, परिणतिमिमां श्रुत्वा दुष्टां श्रुतेरपि यः सुधीः / स इह लभते धर्मध्यानप्रथाप्रसरज्जिन-प्रवचनकथानीतस्वात्मानुभूतियशःश्रियम् // 869 // // इति वैराग्यरतौ सप्तमः सर्गः॥ 1. पयोदराहूपमौ त // 2. छादयतस्तमेव // 3. न्तः। अनेन सर्व स्वचरित्रमुक्तप्रायं तदस्य // 5. मया शुद्धश्रादधर्मेण सं०, श्राद्धधर्मरत्नेन सं.॥ इति पाठान्तराणि प्रन्थकारेणैवोल्लिखितानि //

Page #268
// अष्टमः सर्गः॥ अथाऽस्ति सप्रमोदाख्यं पुरं कैलाससन्निभम् / यत् सर्वमङ्गलोल्लासिमहेश्वरविराजितम् // 1 // निरीक्ष्यादृष्टपूर्वान् यल्ललनालोकविभ्रमान् / जाताः किं विस्मयादेव निर्निमेषाः सुराङ्गनाः ? // 2 // तत्रोन्मूलितशत्रुत्रीपत्रवल्लिविराजते / राजा राजन्यगन्धेभसन्निभो मधुवारणः // 3 // योगीवाभूत् परपुरप्रवेशैककुतूहली / यत्खगस्तद्यशःक्षीरपानमात्रधृतवतः // 4 // क्षुब्धोऽब्धिर्यन्महादानजलसात्कारवाञ्छया / पितुर्दुःखादतो दग्धा कुक्षिर्लक्ष्ममिषाद् विधोः // 5 // तस्य चास्ति महादेवी लावण्यगुणशालिनी / कृतरम्भामनःस्तम्भा धाम्ना नाम्ना सुमालिनी // 6 // निवेशितोऽहं तत्कुक्षौ पुण्योदययुतस्तया / निष्क्रान्तः कालपर्यायात् सह पुण्योदयेन च // 7 // सञ्जातं मयि जाते च सोल्लासं नृपमन्दिरम् / उद्गते महसां पत्यावम्भोरुहवनं यथा // 8 // कृतं पित्रोचिते काले नाम मे गुणधारणः / सम्प्राप्तो लालितो वृद्धिं धात्रीभिः पञ्चभिस्ततः // 9 // इतश्चास्ति सगोत्रो मत्पितुर्मित्रं नरेश्वरः / यथार्थनामा तनयस्तस्य चास्ति कुलन्धरः // 10 // वर्धमानो दृढस्नेहः सह तेन सुमेधसा / जातोऽहमर्पितस्वीयमनःसद्भावगोचरः // 11 // कृतक्रीडौ समं साई कलाभ्यासपरायणौ / स्मरद्विपमदावस्थामावां तरुणतां गतौ // 12 // इतथास्ति पुरादूरे स्वशोभाजितनन्दनम् / आह्लादमन्दिरं नाम वनं द्रुमलताधनम् // 13 // तच्च सेवितमावाभ्यां नेत्रानन्दि दिने दिने / दूरे योषिवयं दृष्टं गताभ्यां तत्र चान्यदा // 14 // उहिरन्तीव लावण्यमङ्गैः शृङ्गाररङ्गिभिः / तत्रैकाऽस्थात् स्मितास्येव द्वितीयाऽपि च तादृशी // 15 // अथ सा कुटिलैस्तीक्ष्णैराकर्णान्तावलम्बितैः / नामितभूलतामुक्तैर्दग्बाणैर्मामताडयत् // 16 // उल्लासितस्तनी चूतशाखामालम्ब्य सा स्थिता / घटना वा मनोम्भोधिं गाहितुं मे प्रचक्रमे // 17 // सम्भ्रान्तं विस्मितं स्निग्धं साकूतं लजितं तथा / तस्याश्चित्तं मयाऽलक्षि लक्षणैः स्नेहनिर्भरम् // 18 // स्वान्ते प्रविश्य सा रक्ता मम स्वान्तमरञ्जयत् / अभेदरञ्जनविधिः स्मरस्यायमलौकिकः // 19 // ततो मया हृदि ध्यातं किं रम्भेयं ? रतिः किमु ? / किन्नरी वा गुणदरी किं वा श्रीमूर्तिशालिनी ? // 20 // इति ध्यायन्नहं चित्ते जातः स्मरविकारभाक् / साकूतं सुहृदा दृष्टस्तेन विज्ञातचेतसा / / 21 / / आकारगोपनं कृत्वा मयेत्थं चिन्तितं तदा / सकामदृष्टया नो युक्तं परस्त्रीदर्शनं सताम् // 22 // तदस्माद् मद्विलसितात् किमनेन विचिन्तितम् / इति हीणो मुखं तस्य परीक्षार्थ न्यभालयम् // 23 // ततो. ज्ञाताशयः कृत्वा निगूढां काकली जगौ / कुलन्धरो मामधुना कुमारौकसि गम्यताम् // 24 // 1. नामितभ्रूधनुर्मु० // 2. मनो बिभेद (नुनोद) मे कामकन्दुकोत्क्षेपलीलया / इति द्वे अपि पाठान्तरे प्रन्थकारेणवोल्लिखिते // वै-२५

Page #269
194 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः बृहद्वेलां विलसितमपराह्नोऽथ वर्त्तते / मयोक्तं तव यच्चित्ते रोचते तद् विधीयताम् // 25 // आवां ततो गतौ गेहे कृतं कार्य दिनोचितम् / उपस्थिताऽथ मदनज्वरवेलेव शर्वरी // 26 // तस्यां विविक्तशय्यायां तिष्ठतो मम सा प्रिया / सिंहमध्या फणिस्फारवेणीदण्डा गता हृदि // 27 // सा शल्यं मनसः शोच्यामकरिष्यद् दशां मम / नाभविष्यत् सुहृत्पुण्योदयो यदि समीपगः // 28 // विलगन्त्यपि सा चित्ते तेनाऽभून्नातिबाधिका / स हि सांसारिकार्थेषु मनोबाधानिरासकृत् // 29 // स्मृत्वा तथापि तां काममाहात्म्येन ममाजनि / कस्येयं कीदृशी वेति मनाक् चिन्तातुरं मनः // 30 // इति ध्यात्वा गतो निद्रां न्यवर्तत विभावरी / समायातः समीपं मे प्रभाते च कुलन्धरः // 31 // मनाक् तद्दर्शनाकाङ्क्षावशात् सोऽभिहितो मया / पुनर्वयस्य ! गच्छावः किं तत्राऽऽह्लादमन्दिरे // 32 // ततः कुलन्धरः प्राह गिरा स्मृतपवित्रया / किं तत्र गम्यते ? किं ते निधानं तत्र विस्मृतम् ? // 33 // भावज्ञोऽयमिति ज्ञात्वा मयोक्तं मित्र ! मुच्यताम् / हासो गत्वा वने कस्य सा कीढग वेति वीक्ष्यताम् // 34 // भवित्री परभार्या चेत तदा ग्राह्या न जातु मे / कन्यका चेन्न मुञ्चामि धावतस्तां हरेरपि // 35 // कुलन्धरस्ततः प्राह मा वयस्य ! त्वरां गमः / रोचते यद् वयस्याय गच्छावस्तद् विधीयते // 36 // ततो गतौ तत्र वने स्थानं तत् सुनिरीक्षितम् / अदृष्ट्वा तत्र तां बालामुद्विग्नोऽहं मनाग हृदि // 37 // वने पर्यट्य चूतं तं प्रेक्षमाणः पुनः पुनः / यावत् तत्र निषण्णोऽहं कुलन्धरसमन्वितः / / 38 // नार्येका मध्यमावस्था तावदृष्ट्वा सुविग्रहा / ततोऽभ्युत्थितमावाभ्यामुत्तमाङ्गं च नामितम् // 39 // प्रौढनार्या तया दृष्टः सविशेषमहं तथा / प्रोक्तं वत्स ! चिरं जीव त्वं ममापि प्रियायुषा // 40 // उक्तः कुलन्धरोऽप्युच्चैदीर्घायुभवताद् भवान् / भवतोर्वाच्यमस्तीति नृपपुत्रं निवेशय // 41 // , प्रपन्नं तद्वचस्तेन निविष्टं निखिलैस्ततः / मामुद्दिश्याऽऽह सा वत्स ! शृणु चित्ते समाहितः // 42 // अस्ति विद्याधरस्थानं वैताढ्याख्यो महागिरिः / तत्र गन्धसमृद्धाख्यं पुरं सर्वसमृद्धिमत् // 43 // शास्ति विद्याभृतां चक्री तद् भूपः कनकोदरः / अहं तस्य महादेवी वर्ते कामलताभिधा // 44 // निरपत्यतया भूयान् विषादोऽभवदावयोः / ग्रहशान्यादिविहितमुपचारशतं ततः // 45 // मम प्रादुरमूद् गर्भस्ततो वयसि मध्यमे / प्रसूताऽहं सुतां देहातियोतितदिङ्मुखाम् // 46 // जातो राज्ञो महान् तोषः कारितश्चोत्सवो महान् / कृतं तन्नाम मदनमञ्जरीति शुभे दिने // 47 // . वर्द्धिता सा सुखभरैर्जाता चित्तप्रमोदकृत् / कलौघं ग्राहिता साई सख्या लवलिकाख्यया // 48 // उद्यौवना कलारूपातिशयैर्न ममोचितः / पुरुषोऽस्तीति बुद्धयाऽभूत् पुरुषद्वेषिणी ततः // 49 // ज्ञात्वा पुत्र्याः स्वरूपं तद् विषण्णाऽहं भृशं हृदि / मया निवेदितं राज्ञे सोऽपि खेदमुपागतः // 50 // सोऽकारयत् समुत्पन्नधीः स्वयंवरमण्डपम् / सर्वे तेन समाहूता विद्याधरनरेश्वराः // 51 // सर्वोपागताः सर्वे ते स्वयंवरमण्डपे / यथास्थानं स्थिताः प्राप्तो राजाऽपिसपरिच्छदः // 52 // प्रविष्टाऽहं गृहीत्वा तां वत्सां मदनमञ्जरीम् / तत्र प्रदर्शितास्तस्या रूपतो गुणतश्च ते // 53 // 1. ततः कुलन्धरेणोक्तमधैर्य मित्र! मा कृथाः // 2. आगत्य सर्वे सर्वर्या // एते उमे अपि पाठान्तरे मन्थकृतेवोल्लिखिते //

Page #270
195 प्रलो० 25-81] वैराग्यरातः / दृष्ट्वा सा तत्र निखिलान् विद्याधरनरेश्वरान् / न्यवारयद् घृणां धृत्वा तन्मिथ्यागुणवर्णनम् // 54 // जगौ च मात तेषु कोऽपि मे रोचते वरः / तदाकर्ण्य विषण्णाऽहं तद् भूपाय निवेदितम् // 55 // विषण्णः सोऽपि मां प्राह वत्सा वेश्मनि नीयताम् / माऽस्या भूद् वपुरस्वास्थ्यं चित्तदुःखोदयादिति // 56 // निर्गताऽहं ततो लात्वा तां स्वयंवरमण्डपात् / प्राप्ता गृहमियं स्वीयं निषण्णाऽविरताग्रहा // 57 // ततो लवलिका प्राह मां मातः ! को भविष्यति / अस्याः पाणिग्रहोपायो ? मया प्रोक्तं न वेम्यहम् // 58 // इयं तव प्रियसखी नूनं दुष्कररोचिका / प्रष्टव्या तद् भवत्येव पर्यालोचो हतोऽत्र नः // 59 // इत्युक्त्वा रोदितुं लग्ना विकीर्णरहमश्रुभिः / ततो लवलिका प्राह विषादं स्वामिनि ! त्यज // 6 // प्रश्नयिष्याम्यहमिमां नेयं सन्तापकारिणी / पित्रोभविष्यतीत्येवं मम स्वास्थ्यं कृतं तया // 61 // इतश्च खेचरोर्वीशास्ते स्वयंवरमण्डपात् / दृष्ट्वाऽवृतवरामेव गतां मदनमञ्जरीम् // 62 // विलक्षा हृतसर्वस्वा इव लोष्टुहता इव / कनकोदरराजेन्द्रं रुषाऽसम्भाष्य निर्गताः // 63 // ततो राजा ययौ शोकं लङ्कितं वर्षवद दिनम / सप्तो रजन्यां नायाता निद्रा दःखेन केवलम // 6 // निद्रालवेऽथ गमितप्रायायामागते निशि / स्वप्ने चत्वारि दृष्टानि द्वौ नरौ द्वे च योषितौ // 65 // तैः प्रोक्तं मुञ्च खेदं त्वं नरेन्द्र कनकोदर ! / वरो दृष्टचरोऽस्माभिस्तव पुत्र्या भविष्यति // 66 // तवान्यान्वेषणेनालमियं नान्यवरोचिता / द्वेष्या अस्माभिरेवास्याः कृता विद्याभृतोऽखिलाः // 67|| जातं प्रभातं स्वाप्नार्थं बुद्ध्वा स्वस्थोऽभवन्नृपः / अथाऽपृच्छल्लवलिका सखी मदनमञ्जरीम् // 68 // अधुना वद किं कार्य ? सा प्राह पितरौ यदि / आज्ञां दत्तस्तदा भ्रान्त्वा स्वयमेव वसुन्धराम् // 69 // वरं वृणोमि रुचितं पूरयामि मनोरथम् / प्राह तन्मे लवलिका मया राज्ञे निवेदितम् // 70 // अनेन चिन्तितं चित्ते वत्सया चारुमन्त्रितम् / लाभोपायो वरस्यायं स्वप्नोक्तस्य भविष्यति // 71 // साऽनुज्ञाता ततस्तेन धात्री लवलिकान्विता / बभ्राम निखिलां तत्र व्यतीताः केऽपि वासराः // 72 // अहं राजा च तत्स्नेहात् स्थितौ सोन्माथको भृशम् / अत्रान्तरे लवलिका सविषादा समागता ||73 / / एकाकिनी विषण्णां च तां दृष्ट्वा चित्तमावयोः / विषण्णं सा मया पृष्टा भद्रे ! कुशलिनी सुता // 74 // सा प्राह देवि ! कुशलं सुतायास्तव वर्तते / सम्पन्नो यस्तु वृत्तान्तः सर्व तं कथयामि ते // 75 // निर्गत्येतः किलावाभ्यां प्रेक्षितं भूमिमण्डलम् / भूरिग्रामपुराकीर्णं नानावृत्तान्तसङ्कुलम् // 76 / / सप्रमोदपुरं प्राप्ते क्रमात् तत्र बहिर्वनम् / आह्लादमन्दिरं दृष्टं स्थिते तस्योपरि क्षणम् // 77 // सुकुमाराकृती तत्र दृष्टौ राजसुतावुभौ / स्मरार्ताऽभूत् प्रियसखी पश्यन्त्येकं तयोः पुनः // 78 // अवतीर्य मया सार्धं भूतले सा ततः स्थिता / तयोर्दग्गोचरे चूतवने दूरस्थिते मनाक् // 79 // प्रेक्षमाणा नृपसुतं तमेव चानिमेषदृग् / न्यस्ताऽजद्रोहिणी दृष्टिस्तस्यास्तेनापि सम्मुखम् // 8 // ततः सा स्निग्धदृक् पीतचन्द्रिकेव चकोरिका / स्फुटमोदा विकसिता पमिनीव रवेः करैः // 8 // . 1. कृत्वा // 2. सा स्वीयभवनं // 3. वराथं भूदिरक्षया / गता लवविकायुक्ता // 4. मातः! // इमामि पाठान्तराणि ग्रन्थकारस्य //

Page #271
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः प्रनृत्यन्ती मयूरीव पाथोदप्रेक्षणोन्मदा / अमान्ती स्वान्तकल्लोलैस्तटिनीव रयोद्धता // 82 // सा विस्मितसुधापूरैः शुभ्रितद्रुमपल्लवा / मया रसान्तरे मग्ना दृष्टा पश्यति वल्लभे // 83 // ततस्तां तादृशी प्रेक्ष्य मया मनसि चिन्तितम् / तोषिताऽनेन यूनेयमहो ! दुष्कररोचिका // 84 // अस्या निर्भग्नचापोऽपि भूविधौ ननु वेधसा / अहो ! अस्य गुणैरेव हन्ति बालामिमां स्मरः // 85 / / आनुरूप्येण मिथुनमिदं धात्रैव योजितम् / सद्भावमीलनात् सिद्धमधुना नः समीहितम् // 86 // संयोगमनयोर्युक्तं विधाय कुरुतां विधिः / अयोग्ययोगजनितस्वकलङ्कापमार्जनम् / / 87|| अथ साई वयस्येन ततः स्थानाद् गतो युवा / ततः सा प्राप सङ्कोचं सूर्ये गत इवाब्जिनी // 88 // गतरत्नेव सञ्जाता भृशं मनसि विह्वला / ततो मयोक्तं कः खेदो यद्यसौ रुचितो वरः ? / / 89 // समीपे गम्यतां भर्तृदारिके ! जनकाऽम्बयोः / तयोः स्वां रुचिमुद्भाव्य त्वरया त्रियतामयम् // 10 // सप्रमोदपुरेशस्य मधुवारणभूभुजः / भविष्यत्येषु तनयो गुणर्योग्यस्तवेदृशैः // 11 // भूभृद्भिर्न यदाक्रान्तं निखिलैरपि ते मनः / आक्रामन् दृत्रिभागेन तदेष माभृतां गुरुः // 92 // . तयोक्तं मे लवलिके ! रुचितोऽयं भृशं जनः / अहं तु रुचिता नास्मै तूर्णं गच्छेत् कुतोऽन्यथा // 93 // उन्मूलयति धैर्य मे स्नेहस्तेनैकपाक्षिकः / निर्भग्नकतटः सिन्धुपूरः प्रान्तद्रुमं यथा // 94 // मयोक्तमेवं मा वादीन स्वामिनि ! रुचिं विना / स स्यात् तव मुखज्योत्स्नापानलम्पटलोचनः // 15 // रुचिताऽसि भृशं तस्य शङ्कामपनयानघे ! / रोचते किं न भृङ्गाय मालती हसिता मधौ / // 16 // वैदग्ध्यादेव तूर्णं च तेनापक्रमणं कृतम् / परिणामगुरुः स्नेहः सतामापाततो लघुः // 97 / / इति मद्वचसा किञ्चित् स्वस्थीभूताऽपि साऽब्रवीत् / सखि ! गन्तुं न शक्नोमि वपुरस्वस्थमस्ति मे // 98 // न मोक्तव्यं मयोद्यानमिदं ताताऽम्बयोर्वद / त्वं च वार्त्तामिमां तूर्णं गत्वा तत्त्वार्थकोविदे ! // 99 // ततो मत्वाऽऽग्रहं तस्या दुर्वारं विनिवेश्य ताम् / गुप्तद्रुमलतामध्ये तल्पे पल्लवनिर्मिते // 100 // . आगताऽहमिहोत्पत्य तमालश्यामलं नभः / देवोऽम्बा च तदत्रार्थे प्रमाणं वाच्यमुत्तरम् // 101 // ततो राज्ञोदितं देवि! त्वं तावद् याहि सत्वरम् / वत्सां सन्धीरयष्यामि सामग्रीसम्पदा वहम् // 102 // यन्मे मनोऽस्ति साशङ्ख रुषा विद्याधरा गताः / तद्वृत्तान्तोपलम्भाय प्रयुक्तश्चटुलो मया // 103 // तेन सम्पादनं युक्तं सामग्र्याः प्राभृतस्य च / वरयोग्यस्य तत्कालविलम्बो मे भविष्यति // 104 / / तत् तूर्ण देवि ! गच्छेति धृत्वाऽऽज्ञां मूर्ध्नि तां प्रभोः / वेगादिमां लवलिको पुरस्कृत्याहमागता // 10 // दृष्टा पल्लवतल्पे सा स्थिता मदनमञ्जरी / तत्रैव किश्चिद् ध्यायन्ती योगिनीव वचोऽतिगम् // 106 // ज्ञात्वा लवलिकावाचा स्निग्धया लब्धचेतना / मामागतां समुत्थाय पतिता मम पादयोः // 107 // मया प्रोक्तं चिरं जीव वत्से ! प्राप्नुहि वल्लभम् / मनोऽभिवाञ्छितं भुझ्व सुखानि सुभगा भव // 108 // ततश्चोत्थाप्य साऽऽवाता मूर्युत्सङ्गे निवेशिता / उक्ता च खेदं मा कार्षीः सिद्धं तव समीहितम् // 109 // त्वरां करोति सामग्र्याः कार्येऽत्र जनकस्तव / तच्छत्वेयत् क मे भाग्यमित्युक्त्वा न्यग्मुखी स्थिता // 110 // 1. माभृद्धि //

Page #272
ग्लो० 82-239 ] वैराग्यरतिः। 197 अत्रान्तरे गतो भानुरस्तमुल्लसितं तमः / प्रक्षालितनभःपङ्का चन्द्रज्योत्स्ना च पप्रथे // 111 // विनोद्य तां विचित्राभिः कथाभिरतिवाहिता / कृच्छ्रान्निशोदिते सूर्ये प्रोक्ता लवलिका मया // 112 // निरूपय निजस्वामिमार्ग स्थित्वा विहायसि / चिरयत्येष किमिति श्रुत्वा सोचं स्थिताम्बरे // 113 // स्थित्वा च क्षणमात्रं सा समुत्तीर्णा प्रमोदभाग् / मयोक्तं किं सहर्षाऽसि ? किं स्वामी ते समागतः? // 114 // अनया प्रोक्तमद्यापि स्वामी नाम्ब ! समागतः / किन्त्वागतौ राजसुतौ तौ द्रष्टुं भर्तृदारिकाम् // 115 // निरीक्षितं वनं ताभ्यां न दृष्टा भर्तृदारिका / ततो विषण्णस्तत्प्रेयान् द्वितीयेनेति भाषितः // 116 // स्थेयं चूतवेनेऽत्रैव कुमार गुणधारण ! / यत्र सा प्रेक्षिता सुभ्रूरन्यत्र भ्रमणेन किम् // 117 // कदाचिद् दैवयोगेन सा तत्रैवोपलभ्यते / एवमस्त्विति तेनोक्ते तं देशं तौ प्रजग्मतुः // 118 // ततोऽहं मुदिताऽस्मीति सा निशम्यापि तद्वचः / प्रत्यायिताऽपि शपथैः प्रत्ययं न दधौ हृदि // 119 // मया प्रोक्तं लवलिके ! कुमारं मे प्रदर्शय / येन स्वयं तमानीय वसामाह्लादयाम्यहम् // 120 // ततस्तयाऽहमानीता कुमार ! तव सन्निधिम् / तदुत्थाय कुमारस्तां दुःखार्ता द्रष्टुमर्हति // 121 // कुलन्धरस्य वदनं मया संप्रेक्षितं ततः / तेनोक्तं गम्यतामत्र किं कुमार ! विरुध्यते ! // 122 // ततोऽस्माभिर्गतं तत्र सा दृष्टोद्दिष्टलक्षणा / जातः सुखामृते मग्नस्तदर्शनरसादहम् // 123 // प्राप्तः प्रेयान् स एवायमिति हृष्टाऽवलोक्य माम् / उक्त्वा चिराद् दृष्ट इति कागच्छेदिति तर्कभाग् // 124 // स्वप्नोऽयं प्रत्यय इति सविषादा स्थिरत्वतः / सनिर्णया वियोगेऽपि जीवितेत्युदितत्रपा // 125 // प्रपद्यते कथमसौ मामित्युद्वेगरिता / प्रेक्षते मामयमिति सविकासा च साऽभवत् // 126 // अनेकभावसङ्कीर्णरसनिर्भरमानसा / सा वीक्षिता मया स्निग्धलोललोचनपङ्कजा // 127 // ततः सा कामलतया प्रोक्ता ते प्रत्ययोऽजनि / वत्से ! लवलिकावाक्ये स्मित्वाऽथाधोमुखी स्थिता // 128 // जातः प्रमोदः सर्वेषामागतोऽत्रान्तरे नृपः / स्फुरद्रत्नप्रभाजालै रिविद्याधरैर्युतः // 129 // आह्वादमन्दिरोद्यानमवतीर्य नभस्तलात् / रत्नैर्भूतविमानौद्यः सानन्दः कनकोदरः // 130 // कृतमस्माभिरुत्थानं प्रतिपत्तिः कृतोचिता / स्थिताः सर्वे यथास्थानं तेनाऽहं वीक्षितश्विरम् // 131 // निश्चितश्च स एवायमिति सन्तुष्टचेतसा / पृष्टा कामलता सर्वं वृत्तान्तं प्राह मामकम् // 132 // ईदृशे नररत्ने या निर्बबन्ध मनस्तया / स्वाग्रहो देवि ! नियूंढः प्राहेति कनकोदरः // 133 // ततः कामलता प्राह सत्यमेतन्न संशयः / कदापि किं कामयते शक्रादन्यं पुलोमजा ? // 134 // अत्रान्तरे समागत्य चटुलेन निवेदितम् / कनकोदरभूपस्य कर्णे किमपि धीमता // 135 // ततो विलम्बेन कृतमिति कामलतां प्रति / वदन् मदनमञ्जर्या विवाहं कनकोदरः // 136 // अकारयन् मां संक्षेपात् स्थाने तत्रैव पावने / अदर्शयद् विमानौघं नानारत्नभृतं ततः // 137 // कुलन्धराय प्रोचेऽमून् रत्नपूगानिहाऽऽनयम् / राजपुत्रस्य कोशार्थं तदेतान् स्वीकरोत्वसौ // 138 // स प्राह यूयमेवात्र प्रमाणं प्रश्न एष कः / प्रदाय तां ततस्तुष्टो राजा कनकशेखरः [कनकोदरः] // 139 // -- 1. 'वने तत्र //

Page #273
महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः हृष्टा कामलता बाढं चिन्तासन्तापशान्तितः / प्रीतो लवलिकादिश्च परिवारोऽखिलस्तदा // 140 // अहं मदनमञ्जर्या रत्नपूगाढ्यया तया / शोभा रविरिव प्राप्तो धामाढयदिवसश्रिया // 141 // अत्रान्तरे महामेघनिकुरम्बमिवाग्रतः / विद्याधरबलं दूरादागच्छद् व्योम्नि वीक्षितम् // 142 // कुन्त-तूणीर-चक्रा-सि-शक्ति-नाराच-तोमरैः / शूल प्रास-धनु-दण्ड-गदाभिश्च भयानकम् // 143 // सिंहनादमहो कृष्टिद्मनैर्मुखरिताम्बरम् / कृताद्भुतं महायोधैमूतः शौर्यरसैरिव // 144 // स्मयमानमिव प्रेकप्रभाजालैमदोद्धरम् / तत्क्षणेनाऽऽगतं पार्श्वे दृष्टमस्माभिरुन्मुखैः // 145 // ततो विद्याधरान् प्राह स्वकीयान् कनकोदरः / सज्जीभवत सर्वेऽपि चटुलोक्तमभूत् स्फुटम् // 146 / / मण्डपाद् मामसम्भाष्य पूर्व ये निर्गता रुषा / ज्ञात्वाऽऽगता सुतां दत्तां किञ्चिदालोच्य ते मिथः // 147|| इदमेषामभिप्रेतं यदयं गुणधारणः / हीनो न भूचरोऽस्मत्तः कन्यां स्वीकर्तुमर्हति // 148 // खगानिव खगानेतान् भूचरस्योपजीविनः / निरस्य मानमेतेषां तद् यूयं हन्तुमर्हथ // 149 // आकर्ण्य रणकण्डलभुजास्तत स्वामिनो वचः / नभश्चरा उत्पतितुं भूयिष्ठास्ते प्रचक्रमुः // 15 // अत्रान्तरे मयाऽचिन्ति चारु नेदमजायत / यतोऽत्र प्रलयोऽमीषां मम हेतोर्भविष्यति // 151 // स्तम्भितं तद् बलद्वन्द्वं तदानीमेव केनचित् / उत्ताननेत्रमूर्द्धधश्चित्रन्यस्तमिव स्थितम् // 152 // निर्व्यापार निराटोपं ददृशे तद् बलद्वयम् / मनःखेदात् कुमारस्य द्विधाभूतमिवाम्बरम् // 153 // तेषामथ नभःस्थानामहं दग्गोचरं गतः / सार्धं मदनमञ्जर्या निविष्टो विष्टरे सुखम् / / 154 // ततो मां प्रेक्ष्य तैातमहो! रूपमहो ! गुणाः / अहो ! नरोत्तमस्याऽस्य माहात्म्यं वाक्पथातिगम् // 155 // अहो! मदनमञ्जर्याः सुसमीक्षितकारिता / वृत्तोऽयमीदृशो भर्ता यया सौभाग्यभाग्यभूः // 156 // अनेन स्तम्भिता नूनं वयं स्वोयेन तेजसा / सह मित्रेण पन्या च स्वयं यन्मुत्कलोऽस्त्ययम् // 157|| तद् दुष्टुकृतमस्माभिरीदृशो यन्नरोत्तमः / जिघांसित इतो जाड्यात् स्तम्भोऽस्माकं न नोचितः // 158 // अतः परमयं स्वामी वयं चास्य पदातयः / ध्यायन्त इति ते चित्ते केनचिन्मुत्कलीकृताः // 159 // लग्ना नभश्चरास्तूर्णमागत्य मम पादयोः / रणार्थः पर्यवसितस्तदुत्साहो मम स्तवे // 160 // उक्तस्तैरहमस्माकं क्षन्तव्यं दुष्कृतं त्वया / वयं जाता गुणक्रीता नाथ! भृत्यास्तवाधुना // 161 // ततोऽभूत् तेषु कनकोदरो विगतमत्सरः / जातश्च मुत्कलः सर्वैरन्योन्यं क्षमितं ततः // 162 // सर्वे प्रमुदिता जाताः खेचरा बान्धवाधिकाः / तदाकागतस्तत्र पिता मे मधुवारणः // 163 // अम्बा चान्तःपुरैः सा शेषा अप्यागता जनाः / ततः पितृपदद्वन्द्वं मयाऽन्यैश्च नृपैर्नतम् // 164 // समं मदनमञ्जर्या माताऽपि प्रणता मया / अन्येऽपि लोका विधिना यथार्ह बहुमानिताः // 16 // आलिङ्गितोऽहं तातेन हर्षाश्रुप्लुतचक्षुषा / कुलन्धरेण वृत्तान्तः सर्वोऽप्यस्मै निवेदितः // 166|| सर्वेऽपि खेचराः प्रोचुस्तातस्याग्रे सुतस्तव / धन्योऽयं वरवीर्योऽयं पूताऽनेन वसुन्धरा // 167 / / अयं जीवितदोऽस्माकं देवोऽयं गुरुरेष नः / इत्यम्बरचरस्तुत्या मुदितौ पितरौ मम // 168 // 1. लमास्ते खेचरास्तूर्ण // 2. वार्ता श्रुत्वाऽऽगतस्तत्र ता राजा मधुवारणः // 3. तात //

Page #274
ग्लो० 140-197] वैराग्यरतिः। 199 अथ सर्वे प्रमोदेन सप्रमोदपुरेऽविशन् / तातेनाऽऽह्लादितोऽत्यन्तं सबन्धुः कनकोदरः // 169 // सर्वे विद्याधरास्तुष्टाः प्रहृष्टा नगरीजनाः / अनिर्वाच्यसुखोत्कर्षं तदिनं मम लचितम् // 170 // प्रियाया रत्नराशेश्च लाभात् प्रत्यर्थिभङ्गतः / ताताम्बाचित्ततोषाच्च जातश्चित्तोत्सवो महान् // 171 // समं मदनमञ्जर्या स्थितोऽहं वाससमनि / तत्राऽनुभूतवान् रात्रौ रतोत्सवसुखं महत् / / 172 // अत्यन्ताबाधितस्वान्तः केवलं लौल्यहानितः / लब्धनिद्रासुखः प्रातः प्रबुद्धः प्रियया सह // 173 // कृतं प्राभातिकं कृत्यं ताताम्बानमनादिकम् / सन्निधानमथायातो मित्रं मम कुलन्धरः // 174 // मां प्रत्यभिहितं तेन निराकुलहृदा मया / त्रयः पुमांसो द्वे नार्यावद्य स्वप्ने निरीक्षिताः // 175 // तैरुक्तं विहितोऽस्माभिः सुखौधो गुणधारणे / शुभमस्याखिलं कुर्मो वयमेव कुलन्धर ! // 176 // तिरोबभूवुरित्युक्त्वा मानुषाणि ममाग्रतः / तानि कानीति नो विद्मः कार्यं कुर्वन्ति यानि ते // 177|| मयोक्तं जनकादीनां स्वप्न एष निवेद्यताम् / व्यक्तो यथा स्याद् भावार्थस्तेनोक्तस्तातपर्षदि // 178 // उक्तस्तदर्थस्ताताद्यैरेकवाक्यतया ततः / कुमारस्यानुकूलानि देवरूपाणि कानिचित् // 179 // ईदृशी यैः कुमारस्य कृता कल्याणधोरणी / यैश्चास्य प्रियमित्रस्य स्वप्ने सर्व निवेदितम् // 180 // निशम्य तत् कामलतावचनं च स्मरन्नहम् / सन्देहदोलामारूढः स्वीयचित्ते व्यचिन्तयम् // 181 // चत्वारि मानुषाणि प्राक् किं नृपः कनकोदरः / किं वा कुलन्धरोऽद्राक्षीत् स्वप्ने पञ्चाद्य दृष्टवान् // 182 // कानि वा देवरूपाणि मम कार्याणि कुर्वते / किं च कारणमाश्रित्य सर्वथा गहनं ह्यदः // 183 / / अतीन्द्रियज्ञं साधु चेत् प्रेक्षे कुर्वेऽत्र निर्णयम् / मयेदृक्संशयेनापि तातायुक्तं न दूषितम् // 184 // अथ ते खेचराः सर्वे कनकोदरसंयुताः / मुदिताः कतिचित् स्थित्वा दिनानि मम मन्दिरे // 185 // मद्धृत्यभावमादृत्य गताः स्वस्थानमन्यदा / सुखं तदुपनीतं मे पूर्णकाममवर्धत / / 186 // सार्धं मदनमञ्जर्या कौमुद्येवामृतद्युतिः / लौल्यतापोज्झितः सौख्यं भुञ्जानोऽहं स्थितोऽतुलम् // 187 / / अन्यदा सुहृदा युक्तस्तत्रैवाऽऽहादमन्दिरे / अद्राक्षं कन्दनामानं सभार्योऽहं मुनीश्वरम् // 188 // तं प्रणम्य निषण्णोऽहं तस्याग्रे शुद्धभूतले / विहिता तेन सद्धर्मदेशनाऽऽहाददायिनी // 189 // पुनस्तदाऽऽगतौ तौ मे बान्धवौ लक्षितौ मया / सदागमोऽयमेषोऽत्र सम्यग्दर्शननामकः // 190 // गुरुवाक्यप्रबुद्धेन तौ मया हितकारिणौ / बुद्धौ सातनरेन्द्रेण तदा मयि विजम्भितम् // 191 // अभूद् यो मयि रक्तात्मा सत्पुरे विबुधालये / विललास मया साई सप्रमोदपुरे च यः // 192 // सत्कान्तारत्नपूगादिलाभाद् याऽभूत् सुखासिका / ततोऽनन्तगुणा जाता गुरुवाक्यश्रुतौ मम // 193 // तदा कुलन्धरेणापि महत्तम-सदागमौ / तथा मदनमञ्जर्या प्रपन्नौ मुनिसन्निधौ // 194 // विशिष्य देशनां चक्रे ततस्तुष्टोऽधिकं मुनिः / चित्तवृत्तौ ततो भीता मोहाद्या रोधकं जहुः // 195 // चारित्रधर्मराजेन तदा सद्बोधमन्त्रिराट् / उक्तः सम्प्रति शुभ्राभूच्चित्तवृत्तिमहाटवी // 196 // ईषदरे च रिपवः सन्ति सन्त्यक्तरोधकाः / संसारिजीवसविधे विद्यामादाय तद वज // 197 // . 1. सद्बोधः सचिवस्तदा //

Page #275
200 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [अष्टमः सर्गः उपकन्दमुनि(नि) ज्ञातः स्थितः स च चरैर्मया / तत्रावश्यं भवन्तं सस्नेहेन प्रतिपत्स्यते // 198 // सद्बोधः प्राह राजेन्द्र ! युक्तमुक्तमिदं त्वया / अत्र प्रयोजनेऽद्यापि विलम्बः किन्तु युज्यते // 199 // स हि पुण्योदयस्तस्य स च साताभिधः सुहृत् / कियन्तमपि कालं स्तो भूरिभोगफलावहौ // 20 // यावत् तदनुवृत्त्याऽयमध्यास्ते भोगभाग्गृहम् / तावन्न मे सविद्यस्य युक्तं गन्तुं तदन्तिके // 201 // . धर्मादपि भवन् भोगो रुणद्धि चरणागमम् / चन्दनैरपि सञ्छन्नो मार्गो भवति दुर्गमः // 202 // केवलं प्रेष्यतां तस्य पार्श्वेऽसौ स्वसुतः प्रभो ! / गृहिधर्मः सभार्यस्तत्प्रस्तावोत्यधुना शुभः // 203 // इमं देव ! स भावेन गतमात्रं प्रपत्स्यते / इष्टा भवित्री तस्याऽस्य कान्ता सदगुणरक्तता // 204 // सदागमस्य सान्निध्याद् द्रव्यतोऽनन्तशोऽमुना / असौ गतो यदा त्वस्य गतः पाच महत्तमः // 205 // तदा तेनाऽप्ययं नीतो वात्सल्यातिशयात् सह / पल्योपमपृथक्त्वे तं गतेऽसौ भावतोऽश्रयत् // 206 // ततो यदा यदा दृष्टौ महत्तम-सदागमौ / असंख्यवाराः स प्राप्तो भावेनाऽमुं तदा तदा // 207 // . . . अधुना तस्य पार्श्व स्तो महत्तम-सदागमौ / प्रहीयतां विशेषेण तत्पार्श्वे तदसौ द्रुतम् // 208 // कर्महासो मनःशुद्धिर्गुर्वी चैव सुखासिका / तस्याऽस्मदाभिमुख्यं च स्याद् विशिष्यास्य संस्तवात् // 209 / / प्रस्थाप्यतां ततस्तस्य गृहिधर्मोऽयमन्तिके / यास्यामि पश्चात् प्रस्तावं गत्वाऽहं विद्ययाऽन्वितः // 210 // मन्त्रिणो वचनं श्रुत्वा तदिदं नीतिनिर्मलम् / चारित्रधर्मराजेन्द्रः प्रजिघाय सुतं निजम् // 211 // आपृच्छ्य स ततः कर्मपरिणाममहीभुजम् / मदन्तिके समायातस्तत्रैवाऽऽह्लादमन्दिरे // 212 // आविर्भूतो ममाग्रेऽसौ शृण्वतः कन्ददेशनाम् / प्रकाशितश्च तेनापि श्रितो बन्धुधिया मया // 213 // गुणरक्ततया युक्तस्तथा द्वादशमानुषैः / कुलंधरेण पल्या च गृहिधर्मो ममादृतः // 214 // . मया पृष्टो मुनीन्द्रोऽथ कन्दः स्वप्नार्थसंशयम् / स प्राह निर्णयो न स्यादस्यातिशयिनं विना // 215 // सर्वज्ञा गुरवः सन्ति दूरे मे निर्मलाभिधाः / तान् वन्दिष्ये यदा तेऽमुं तदा प्रक्ष्यामि संशयम् // 216 // संशयो हृदि ते जातो योऽयं स्वप्नद्वयाध्वना / एकमार्गप्रणाल्या तं ते छेत्स्यन्ति महाधियः // 217 // मया प्रोक्तं कथञ्चित् ते भदन्त ! गुरवो यदि / अत्राऽऽयान्ति भवेत् तर्हि शोभनादपि शोभनम् // 218 // मुनिराह महाभाग ! गतोऽहं गुरुसन्निधौ / त्वगिरा तांश्च विज्ञाप्य पूरयिष्यामि कामितम् // 219 // ज्ञात्वाऽत्र ते भवद्भावमेष्यन्ति स्वयमेव वा / सम्यक्त्वसहितः पाल्यो गृहिधर्मस्त्वया परम् // 220 // इदं कन्दमुनेर्वाक्यं श्रुत्वा तच्छासनस्थितः / समित्रश्च सभार्यश्च तं नत्वाऽहं गृहे गतः // 221 // ततः सोऽपि मुनियुक्तो मुनिभिर्गुरुसन्निधौ / प्रययावुपविन्ध्याद्रि करीव कलभान्वितः // 222 // अथ लोकान्तरीभूतः पिता मे मधुवारणः / ततो राज्येऽभिषिक्तोऽहं बन्धुमन्त्रिमहत्तमैः / / 223 // उज्ज्वलैरपि रक्तं मे गुणैपालमण्डलम् / मरुद्भिरपि सद्भक्तिस्थैर्य मयि समादृतम् // 224 // न नामितं कचिच्चापं कृता भ्र व भङ्गुरा / तथापि मां नताः सर्वे शत्रवो भयभङ्गुराः // 225 // एकच्छत्रमभूद् राज्यं परच्छत्रहृतेर्मम / तथापि विपुला छाया चित्रं जगति पप्रथे // 226 // 1. च स्नेहेन //

Page #276
प्रलो० 198-255 ] वैराग्यरतिः / 201 तथाविधेऽपि साम्राज्ये चुक्षुभे नैव मे मनः / पुण्योदयस्य माहात्म्यात् किन्तु बाढं धृतिं दधौ // 227|| बिभ्रतः शुचि सम्यक्त्वमुद्युक्तस्य सदागमे / गृहिधर्मादरभृतः साताह्लादितचेतसः // 228 // पुण्योदयपवित्रस्य मग्नस्याऽऽनन्दसागरे / सुशीलपरिवारस्य कालो भूयान् गतो मम // 229 / / (युग्मम् ) कल्याणो नाम कल्याणीभक्तिौं प्रियदारकः / अन्यदा प्रणिपत्यैवमास्थानस्थं व्यजिज्ञपत् / / 230 // आह्लादमन्दिरे देव ! देव-दानव-मानवैः / पूजिता निर्मलाचार्या महाभागाः समागताः // 231 // श्रुत्वा कल्याणवचनं तन्मुदो मम नो ममुः / चित्ते बहिस्ताः प्रसृताः प्रसादव्यपदेशतः // 232 // ततोऽङ्गलग्नभूषादियुक्तं तस्मै समर्पितम् / दीनाराणां मया लक्षं तुष्टेन प्रियभाषिणे // 233 // ततः सर्वसमृद्धयाऽहं सवयस्यः सभार्यकः / नगरानिर्गतः सूरिपदवन्दनहेतवे // 234 // अथ दृष्टाः सुरकृतस्वर्णाम्भोजस्थिता मया / सूरयो देशनोद्युक्ता मुनिवृन्देन वेष्टिताः // 235 // ततस्त्यक्ताऽसि-कोटीर चामर-च्छत्र-वाहनः / अहं कृतोत्तरासङ्गः प्रविष्टस्तदवग्रहे // 236 // दत्वा भगवतः सम्यग् द्वादशावर्त्तवन्दनम् / मुनीन् यथाक्रमं नत्वा शेषान् लब्ध्वा तदाशिषः // 237 // निषण्णो भूतले शुद्धे प्रीतोऽहं सपरिच्छदः / देशना गुरुणाऽऽरम्भि ततः कर्मविषापहा // 238 // भवाम्भोधौ महोदामदुःखकल्लोलभीषणे / भो भव्याः ? शरणं धर्म विनाऽन्यत्नास्ति देहिनाम् // 239 // संयोगा विप्रयोगान्ता विपदन्ताश्च सम्पदः / जरान्तं चारु तारुण्यं किं पर्यन्तसुखं भवे ? // 24 // भवे यन्मधुलिप्तासिधारास्वादसमं सुखम् / तत्राऽऽस्था धीमतः कस्य युज्यते दुःखमिश्रिते // 241 // सर्वद्वन्द्वविमुक्तानां सिद्धानामेव तात्विकम् / संसिद्धसर्वकार्याणां निर्द्वन्द्वं वर्तते सुखम् // 242 // जन्माभावे जरा-मृत्योरभावो हेत्वभावतः / तदभावे च सिद्धानां सर्वदुःखपरिक्षयः // 243 // वृत्तिभ्यां देह-मनसोर्दुःखे शारीर मानसे / भवतस्तदभावाच्च सिद्धो सिद्धौ महासुखम् // 244 // त्यक्तबाह्याऽऽन्तरग्रन्थैरथवा लभ्यते सुखम् / तात्त्विकं मुनिभिः शान्तैनिःस्पृर्भवचारके // 245 // सुखिनो विषयातृप्ता नेन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्यहो ! / भिक्षुरेकः सुखी लोके ज्ञानतृप्तो निरञ्जनः // 246 / / सर्वे दुःखद्विषो जीवाः सर्वे च सुखकाङ्क्षिणः / न विना साधुतां हन्त ! सुख-दुःखक्षयौ पुनः // 24 // निश्चित्य तदिदं तत्त्वं संसारं प्रविहाय भोः ! / विधीयतां महासत्त्वा ! भवद्भिः साधु साधुता // 248 // इदं मे भगवद्वाक्यं रुचितं लघुकर्मणः / कुर्वे भगवदादिष्टमिति चित्ते च चिन्तितम् // 249 // सूरीन्द्रे देशनां दत्त्वा विरतेऽत्रान्तरे मुनिः / कन्दनामाऽऽह भगवन् ! विलम्बः कस्य नोचितः // 250 // भगवानाह जिज्ञासोः सशङ्कस्यान्तिके गुरोः / कन्दः प्राह यदा शङ्कां भूभुजश्छेत्तुमर्हथ / / 251 // भगवानाह साधूक्तं राजा प्राह मुनि प्रति / भदन्ताऽनुगृहीतोऽहमेवं प्रश्नयता त्वया // 252 / / ततः कन्दमुनिः प्राह योग्या यूयमनुग्रहे / भगवद्वचनं रुच्यमाकर्णयत सम्प्रति // 253 / / अहं नतोत्तमाङ्गः सन् स्थितः प्रहृतरस्ततः / भगवानाह सन्देहस्तवायं गुणधारण ! // 254 // स्वप्ने दृष्टानि चत्वारि कनकोदरभूभुजा / कुलन्धरेण पञ्चैव मानुषाणीति का भिदा ? // 255 // 1. दुष्करः //

Page #277
202 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [अष्टमः सर्गः कानि तानि किमर्थं वा मम कार्याणि कुर्वते / किं तानि देवरूपाणि किं वा स्वप्नद्वयं मृषा ? // 256 // महत्यस्ति कथा तत्र कथं सर्वा निवेद्यताम् / राजाऽऽह कथयन्त्वल्पां भगवन्तो हिताय मे // 257 // ततः संक्षेपतः प्रोक्ता मम वक्तव्यताऽखिला / आरभ्याव्यवहाराऽऽख्याद नगरात सर्ववेदिना // 258 // उक्तं च फलितं तेन महामोहादिभिस्तव / राज्यमुद्दालितं ह्यासीदियन्तं कालमान्तरम् // 259 / / . चारित्रधर्मराजाद्या हितास्तैश्च बहिष्कृताः / प्रतीपस्तद्वलं कर्मपरिणामोऽप्यपूपुषत् // 260 // अधुना चानुकूल्यं ते सार्वभौमः करोत्यसौ / तेनैव च कृता कालपरिणत्यूजुता त्वयि // 261 // प्रसादिता च तेनैव भार्या ते भवितव्यता / प्रह्वीकृतोऽङ्गभूतस्ते स्वभावः स्वमहत्तमः // 262 // प्रोत्साहितः सहचरस्तव पुण्योदयस्तथा / आश्वासिताश्चरित्राद्या मोहाद्याश्चावर्धारिताः / / 263 / / यतः प्रभृति जातो ते महत्तम-सदागमौ / बान्धवौ तत आरभ्याऽनुकूलत्वय्ययं नृपः // 264 // ततस्तेन सुखश्रेणी कृता ते विबुधालये / प्रोत्साहितोऽधुनाऽप्येष सुहृत्पुण्योदयस्तव // 265 // तेन सम्पादिता बाह्या भार्या मदनमञ्जरी / अनेन दर्शितः स्वप्नः कनकोदरभूभुजः // 266 / / . वरो मदनमञ्जर्या दृष्टोऽस्माभिस्तवात्र का। चिन्तेति तत्र यत् प्रोचे मानुषाणां चतुष्टयम् // 267 // तत् कर्मपरिणामादिरूपं तेन प्रकाशितम् / गोपितं स्वस्य माहात्म्यं गाम्भीर्यात् पुनरात्मना // 268 // विद्याधरेषु वैमुख्यं तस्या यजनितं स्वयम् / तन्मुखेनैव तदपि प्राकाशयदयं कृती // 269 / / ततोऽसौ भाषितः कर्मपरिणामेन भूभुजा / आत्मा यद्गोपितश्चारु पुण्योदय ! न तत् कृतम् // 270 // त्वां विना सुन्दरं कार्य न वयं कर्तुमीश्महे / प्रकाशनीयस्तेनाऽऽत्मा नान्यथा नः सुखं भवेत् // 271 // तदाज्ञापारतन्त्र्येण स्वात्मान्तर्भावतस्ततः / कुलन्धराय पञ्चासौ मानुषाणि न्यरूपयत् / / 272 // इदं तेषां चतुर्णां च पञ्चानां च प्रदर्शने / कारणं कोऽपि सन्देहविषयो नात्र विद्यते // 273 / / मयोक्तं भगवन् आरात् प्रियालाभान्ममाखिलः / सुखावगाहः किं पुण्योदयेनैव विनिर्मितः / // 274 // भगवानाह विहितो न केवलमयं तव / पुण्योदयेन कार्याणि भूयांसि तव चक्रिरे // 275 / / समं कनकमञ्जर्या नन्दिवर्धनजन्मनि / योगस्ते जनितोऽनेन प्रेमाम्बुधिविधूदयः // 276 // . रिपुदारणकाले च लम्भिता नरसुन्दरी / वामदेवदशायां च विमलस्ते सुहृत्कृतः // 277|| धनशेखरकाले च प्रापिता रत्नराशयः / प्रदत्तं च महाराज्यं धनवाहन जन्मनि // 278 // अकृत्रिमोऽकलङ्कस्य स्नेहश्चोत्पादितस्त्वयि / सर्वस्थाने सुखं दत्तं न ज्ञातोऽयं परं त्वया // 279 // निःशेषदोषपुञ्जेषु हिंसा-वैश्वानरादिषु / आरोपितो गुणव्यूहो भवता मूढचेतसा // 28 // मयोक्तं नाथ ! यद्येवं मम पुण्योदयः सुहृत् / प्रागप्यासीत् तदेतावदिनदुःखोद्भवः कुतः ? // 281 // भगवानाह नित्यं ते चित्तवृत्तौ बलद्वयम् / अस्ति चारित्रराजाद्यं तथा मोहनृपादिकम् // 282 / / तत्र साधारणः कर्मपरिणामो बलद्वये / बलवृद्धिकरस्तत्तदुदयापेक्षलक्षणः // 283 / / 1. कर्मपरिणाम-कालपरिणति-स्वभाव-भवितव्यतालक्षणानि चत्वारि मानुषाणि // 2. कारणं तत्र सन्देहं मा कार्षी गुणधारण?!] /

Page #278
श्लो० 256-312 ] वैराग्यरतिः / 203 तस्य सेनापती द्वौ स्तः पाप-पुण्योदयाभिधौ / प्रतिकूलः स्वभावेन तत्र पापोदयस्तव // 284 // यत् कर्मपारणामस्य सैन्यं विद्वेषि ते दृढम् / तदेवाधिकरोत्येष हितः पुण्योदयस्तु ते // 285|| यत् कर्मपरिणामस्य सैन्यं ते बान्धवाधिकम् / तदेवाधिकरोत्येष पूर्णिमाविधुनिर्मलः // 286 // पुण्योदयः क्वचिद्दत्तो भवितव्यतया तव / स च पापोदयोऽनादिरूढस्त्वामन्ववर्त्तत // 287 // अनन्तकालभ्रमणदुःखं तेन व्यधायि ते / हिंसादिषु हितत्वं च तेनैव परिकल्पितम् / / 288 // पुण्योदयश्च तदोषाद् हितकारी न लक्षितः / तेनैव चित्तवृत्तेस्त्वं महाराज्याद् बहिष्कृतः // 289 // छादितं तेन चारित्रधर्मादिबलमाणिकम् / महामोहादि सैन्यं च पोषितं दुःखकारि ते // 290 // पुण्योदयोऽपि नो तेनानुबद्धोऽनुबबन्ध ते / सुखौघमन्तःसंलोनज्वरानुद्भवसन्निभः // 291 // दोषः पुण्योदयस्यास्य तन्न कश्चन विद्यते / किन्तु पापोदयस्यैव दोषः सर्वोऽप्ययं द्विषः // 292 / / मयोक्तं भगवन् ! पापोदयोऽसावधुना कथम् ? / तूणीमास्ते गुरुः प्राह स्वतन्त्रोऽयं न कहिंचित् // 293 // यत्कर्मपरिणामादिनिर्देशेन प्रवर्त्तते / दूरीकृतोऽसावधुना तैर्दुरात्मा त्वदन्तिकात् // 294 // यतः प्रभृति पावें ते समायातः सदागमः / अमीभिस्तत आरभ्य तत्प्राबल्यं निराकृतम् // 295 // ईषदूरे स्थितस्तेऽसौ प्राप्तः पुण्योदयोऽन्तिके / ततः सदागमे प्रीतिः सञ्जाता तेऽन्तराऽन्तरा // 296 // तन्माहात्म्यात् सुखं लब्धं त्वया तैस्त्वं कचित् पुनः / कृतः पापोदयं दत्त्वा दुःखी त्यक्तसदागमः // 29 // आलोच्याऽऽलोच्य तैरेवं मीलितोऽनन्तशस्तव / पापोदयान्तरात् पुण्योदययुक्तः सदागमः // 298 // यदा वेतैस्तवाऽऽनीतः पार्थे सम्यक्त्वनामकः / महत्तमो दूरतरीकृतः पापोदयस्तदा // 299 // नीतस्त्वं विबुधावासे ततः पुण्योदयान्वितः / आनीतो मनुजावासे कृता कल्याणसन्ततिः // 30 // पुनः पापोदयो दत्तस्त्याजितास्ते सुबान्धवाः / एवं चासंख्यवारास्ते कृतौ विरह-सङ्गमौ // 301 // त्वत्तोऽधुना तु तैर्दूरतमः पापोदयः कृतः / मधुवारणपुत्रत्वे तूष्णीमास्ते ततो ह्यसौ // 302 // . आसन्नास्ते कृतास्तैश्च सातपुण्योदयोऽधुना / पापानुबन्धविरहाद् दिव्याः पुण्यानुबन्धिनः // 303 // तेन ते वर्धते नित्यं लौल्यमुक्ता सुखावलिः / हिते ते स्वप्नदृष्टानि मानुषाण्येव जाग्रति // 304 // यदा हि प्रतिकूलानि तान्यभूवंस्तवोपरि / तदा पापोदयद्वारा दुःखं तैस्तव दर्शितम् // 305 // अनुकूलैस्तु तैः पुण्योदयद्वारा सुखासिका / दत्ता ते तेन तान्येव कारणं ते शुभाशुभे // 306 // मयोक्तं तत् किमत्रार्थे वर्तेऽकिञ्चित्करोऽन्वहम् / सूरिराह महासत्त्वमैवं मंस्थाः कदाचन // 307|| अमूनि परिवारस्ते त्वमेवाखिलनायकः / त्वद्योग्यतामपेक्ष्यैव तेषां तास्ताः प्रवृत्तयः // 308 // ततस्ते कारणं मुख्यं सुन्दरेतरवस्तुषु / योग्यताऽनादिशक्त्याख्या परे तु सहकारिणः // 309 // हेतुस्त्वं परिणामित्वात् कार्याणामात्मभाविनाम् / तन्मुख्यः प्रतिपद्यन्ते गौणत्वं चान्यहेतवः // 310 // मयोक्तं नाथ ! यद्येवं कार्यसम्पादको मम / किमियानेव हेत्वोघः किं वाऽस्त्यधिकमप्यतः ? // 311 // सूरिराह महाराज ! शृणु या निर्वृतिः पुरी / अस्ति निर्द्वन्द्वसुखभूनिरातङ्का निरामया // 312 // 1. सविधे गृहिधर्मयुग् //

Page #279
204 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः अस्ति तस्यां महाराजः सुस्थितः परमेश्वरः / सुन्दरेतरकार्याणां स हेतुस्ते जगत्प्रभुः // 313 // एकरूपोऽप्यनेकोऽसावचिन्त्यगुणभाजनम् / अव्ययो निष्कल: शुद्धः परमात्मा सनातनः // 314 // स बुद्धः स महादेवः स विष्णुः स पितामहः / स वीतरागो भगवान् कथितस्तत्त्वदर्शिभिः // 315 / / निरिच्छो न करोत्येष त्वत्कार्यव्यूहमिच्छया / किन्वाज्ञा विद्यते तस्य लोकानां करणोचिता // 316 // यदुतकार्या निरन्धकारेयं चित्तवृत्तिर्महाटवी / हन्तव्यं रिपुबुद्ध्या च महामोहादिकं बलम् // 317 // चारित्रधर्मराजाचं पोष्यं बन्धुधिया बलम् / आज्ञेयमियती विश्वहितकृत् पारमेश्वरी // 318 // ध्यानेन ब्रह्मविधिना स्तवेन व्रतचर्यया / इयमाराध्यते शिष्टैर्दुष्टाचारैर्विराध्यते // 319 // तां च यो यावतीं धीमानाराधयति सर्वदा / अजानतोऽपि तद्रूपं तस्य तावद् भवेत् सुखम् // 320 // यो यावत् कुरुते मूढस्तदाज्ञाया विराधनम् / तावद् दुःखं भवेत् तस्य तद्रूपावेदिनोऽपि हि // 321 // तदाज्ञालचनाद् दुःखं तदाज्ञाकरणात् सुखम् / अतः स निर्वृतिस्थोऽपि जगतां हेतुरुच्यते // 322 // शुभाशुभानां कार्याणामतस्ते गुणधारण ! / स एव परमो हेतुरिष्यते नात्र संशयः // 323 // पूर्वं तदाज्ञालोपात् ते जाता दुःखपरम्परा / अधुना सुखलेशोऽयमीदृशस्तद्विधायिनः // 324 // यदा तु तस्य सम्पूर्णामाज्ञामाराधयिष्यसि / तदा सुखप्रकर्षो यो ज्ञास्यसे(सि) तद्रसं स्वयम् // 325 // प्रधानगुणभावेन तदेते हेतवोऽखिलाः / मिलिताः कुर्वते कार्यं नत्वेकेनापि वर्जिताः // 326 // मयोक्तं कार्यसामग्री सम्पूर्णेयं निवेदिता / सूरिराह महाराज ! प्रायशः प्रतिपादिता // 327 // अन्तर्भावोऽवशिष्टानां हेतूनामत्र कथ्यते / यद् वा यदृच्छा नियती प्रविष्टे भवितव्यताम् // 328 // ततो विगतसन्देहस्तत् स्वीकृत्य गुरोर्वचः / पृष्टवानपरं सूरिं सन्देहं प्राग् वितर्कितम् // 329 // . भूमौ व्योम्न च सस्पर्द्व नभश्वरबलद्वयम् / स्तम्भितं केन भगवंस्तदा रणरसोद्धतम् // 330 // . सूरिभाषे तत्रापि हेतुः पुण्योदयस्तव / परमस्तस्य माहात्म्यात् प्रसन्ना बनदेवता // 331 // तया बलद्वयं सर्वं स्तम्भितं रक्षिता मृतिः / त्वदिच्छया खेचराणां मुक्तास्ते शान्तविग्रहाः // 33.2 // तयाऽपि यत् कृतं कार्य ज्ञेयं पुण्योदयस्य तत् / अयमेव हि सत्कार्ये बाह्य हेतुप्रचोदकः // 333 // पुण्य-पापोदयौ तस्माद् मुख्यहेतू शुभाशुभे / निमित्तमात्रं बाह्यास्तु पदार्था गुणधारण ! // 334 // मयोक्तं भगवन् ! नष्टोऽधुना मे संशयोऽखिलः / बुद्धं च तत्त्वं यत् पूर्व सुस्थिताज्ञाविलङ्घनात् // 335 // तैः कर्मपरिणामाद्यैर्महामोहादिपोषतः / क्रुद्धैः प्रचोदितात् पापोदयाद् दुःखं बभूव मे // 336 // यदा स्वयोग्यतापेक्षसुस्थितानुग्रहाद् मम / जातं ज्ञानं कृतः पोषश्चारित्रादिबलस्य च // 337 // तैः कर्मपरिणामाद्यैरनुकूलैस्तदा मम / प्रौढपुण्योदयद्वारा दाप्यते सुखमालिका // 338 // केवलं भगवद्भिर्यत् प्रोक्तं पुण्योदयेन ते / ईदृक् सुखलवो दत्तस्तत्र मे कौतुकं महत् // 339 // यतो यस्मिन् दिने लब्धा मया कनक(मदन)मञ्जरी / दिव्यरत्नसमूहाश्च भाभि नुसनाभयः // 340 //

Page #280
प्रलो० 313-369 ] वैराग्यरतिः। 205 चिन्तामात्रेण शमितं खेचराणां च विड्वरम् / बन्धुभूता मिथस्ते च प्रपन्ना मम भृत्यताम् // 341 // ताता-म्बादिमनस्तोषः कृतस्तैः खेचरैः सह / प्राप्तो महोत्सवैगेंहं गीतं सर्वैर्यशो मम // 342 // तदिनं मे महानन्दात् प्रतिभातं सुधामयम् / वर्धमाने च मदनमञ्जरीस्नेहपादपे // 343 // जाते कन्दमुनीन्द्रस्य दर्शने मित्रतां गते / साते सदागमे श्राद्धधर्मे सम्यक्त्वभाजि च // 344 // राज्ये परिणतेऽत्यन्तं यः सुखातिशयोऽजनि / जाता तेन ममावज्ञा स्वर्गलोकसुखेष्वपि // 345 // भगवत्यधुना दृष्टे तथा भक्त्याभिवन्दिते / नष्टे च चित्तसन्देहे यत् सुखं तद् वचोऽतिगम् // 346 // तत् कथं सुखलेशो मे भगवद्भिनिवेदितः / अस्मिन् सुखलवे पूर्ण सुखं किं नु भविष्यति ? // 347 // सूरिराह महाराज ! यदा त्वं परिणेष्यसि / दश कन्यास्तदा पूर्ण ज्ञास्यसेऽ(स्य)नुभवेन तत् // 348 // तत्प्रेमपरिणामोत्थनमशर्मव्यपेक्षया / तवायमधुना शर्मलेश एवावसीयते // 349 // ततो मयोक्तं भगवन् !. कान्तां मदनमञ्जरीम् / त्यक्त्वैनामपि शिष्यस्ते भविष्यामीति मेऽस्ति धीः // 350 // परिणेष्ये भवत्प्रोक्तास्तत्कथं कन्यका दश ? / भगवानाह तव ता विना प्रबजितेन किम् ? // 351 // वयं प्रवाजयिष्यामो भवन्तं ताभिरन्वितम् / तादृश्यो हि कुटुम्बिन्यस्त्यागार्हा न कदाचन // 352 // तच्छृत्वाऽहं गुरुब्रूते किमेतदिति विस्मितः / ततः कन्दमुनिः प्राह का नु कन्या भदन्त ! ताः? // 353 // भगवानाह नगरं चेतःसौन्दर्यमस्ति यत् / राजा शुभाशयस्तत्र विद्येते द्वे च तत्प्रिये // 354 // स्थिरता-शान्तते नाम कन्ये क्षान्ति-दये तयोः / मनोनैर्मल्यसंज्ञानं तथाऽस्ति नगरं परम् // 355 // राजा हिताशयस्तत्र नम्रता-पूर्णताभिधे / देव्यौ तस्य तैयो स्तो मृदुता-सत्यते सुते // 356 / / तथाऽन्यदस्ति नगरं स्वान्तवैशद्यसंज्ञकम् / राजा रुच्याशयस्तत्र तद्भार्ये शुद्धि-शिष्टते // 357 // ऋजुता-ऽचौरते नाम द्वे कन्ये तत्तनूद्भवे / परं भावप्रसादाख्यं पुरमस्ति गुणकभूः // 358 // राजा शुद्धाशयस्तत्र तस्यात्मरतिरुच्यते / देव्यौ कन्ये तयोर्धन्ये द्वे ब्रह्मरति-मुक्तते // 359 / / अन्या च मानसी सम्यग्दर्शनेन विनिर्मिता / स्ववीर्येणाऽस्ति विद्याख्या कन्या सन्यायवासभूः // 360 // चारित्रधर्मराजस्य देव्याश्च विरतेः परा / अस्ति कुक्षिसमुद्भूता कन्या नाम्ना निरीहता // 361 // वासाभिजननामानि तदेवं कीर्तितानि ते / दशानामपि कन्यानामार्यकन्दमुने ! स्फुटम् // 362 // ततः कन्दमुनिः प्राह लप्स्यते ताः कथं नृपः ? / बभाषे भगवान् कर्मपरिणामानुकूल्यतः // 363 // अनेन योग्यता कार्या गुणाभ्यासेन केवलम् / यथा तस्य पितॄणां च तासां स्यादत्र रक्तता // 364 // प्राह कन्दमुनि था ! युष्मदाज्ञावशंवदः / अयमस्ति वदन्त्वस्य तत्तल्लाभोचितान् गुणान् // 365 // बभाषे भगवानार्य ? क्षान्ति समभिकाश्ता / मैत्री समस्तसत्त्वेषु भावनीया प्रयत्नतः // 366 // पराभवः परकृतः सोढव्यस्तत्प्रसङ्गतः / अनुमोद्या परप्रीतिश्चिन्त्यः स्वानुग्रहस्ततः // 367 / / निन्द्यो हेतुतया चात्मा परिभावकदुर्गतेः / हितबुद्ध्या प्रपत्तव्या स्वस्य न्यकारकारिणः // 368 // संसारासारदर्शित्वप्रवृद्धगुरुभावतः / विधेयं सर्वथा स्वान्तं निष्प्रकम्पमनाविलम् // 369 // 1. कन्यकास्ता भदन्त काः // 2. तयोः कन्ये मृदुता-सत्यताभिधे // 3. मनोहरम् // 4. तल्लाभौपयिकान् //

Page #281
206 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः परोपकारः स्तोकोऽपि दयां परिणिनीषिता / त्याज्यो निखिलसत्त्वानां दर्शनीया च बन्धुता // 370 // परोपकारः कर्त्तव्यः सेव्या च समता सदा / नोदासितव्यमन्येषां व्यसनेषु महात्मना // 371 / / मोक्तव्यो जातिवादश्च मृदुतां स्वीकरिष्यता / कुलाभिमानः सन्त्यायो वर्जनीयो बलस्मयः // 372 // स्वान्ताद् रहयितव्यश्च रूपोत्सेकः प्रसृत्वरः / परिहार्यस्तपोगर्यो निर्वास्यो धनितामदः // 373 // श्रुतावलेपः क्षेतव्यो लाभावष्टम्भसंयुतः / वाल्लभ्यकस्यानुशयः कार्यश्च शिथिलः सदा // 374| विनयोऽभ्यसनीयश्च सात्मीकार्या च नम्रता | नवनीतसहाध्यायि कर्त्तव्यं सर्वथा मनः // 375|| त्यजतो भयवैक्लव्यं परिहासमकुर्वतः / अनुद्घाटयतो मर्म परेषां शान्तचेतसः // 376 // वाक्पारुष्यं च पैशून्यं मौखयं चोक्तिवक्रताम् / अभूतोद्भावनं भूतनिहवं चाप्यतन्वतः // 377 // वरणत्र जमागत्य स्वयमेव निधास्यति / गुणानुरक्ता दयिता कण्ठे राज्ञोऽस्य सत्यता // 378 // सद्भावसारमाचारमनुशीलयता स्फुटम् / त्यजता चित्तकौटिल्यमृजुदण्डोपमात्मना // 379 // शल्यमुद्धरता प्रत्याहरता क्लिष्टलेश्यताम् / महाराजेन ऋजुता वशीकार्या प्रयत्नतः // 380|| ... परपीडापरद्रोहभीरुतां हृदि बिभ्रति / जानाने च परद्रव्यापहारापायहेतुताम् // 381 // संस्मृत्य दुर्गतः पातं कम्पमाने च रागिणी / एष्यत्य चौरता नूनं स्वयमेव स्वयंवरा // 382 // विवेको निर्भरः कार्यो मुक्ततां पुनरिच्छता / भाव्याऽऽत्मनः सदा बाह्याभ्यन्तरग्रन्थभिन्नता // 383 / / दीता ग्रन्थपिपासा च शमनीया शमाम्भसा / अर्थ-कामाम्बु-पङ्काभ्यामूद्ध स्थेयं च पद्मवत् // 384 // पाणी जिवृक्षता ब्रह्मरति कन्दमुनेऽमुना / स्वकीया मातर इव प्रेक्ष्याः सर्वा अपि स्त्रियः // 385 / / न वस्तव्यं तद्वसतौ न कार्या जातु तत्कथा / न सेच्या तन्निषद्या न प्रेक्यं तःसुन्दरेन्द्रियम् // 386 / / स्थेयं रतिस्थमिथुनकुड्याभ्यणे कदापि न / न स्मार्य पूर्वललितं नाऽऽहार्य स्निग्धभोजनम् // 387 / / त्याच्या तदतिमात्रा च राढा च तनुगोचरा / रताभिलाषिता सर्वोदलनीया च यत्नतः // 388 // . अनित्यतामशुचितां दुःखतामात्मभिन्नताम् / पुद्गलानां भावयते देहादिपरिणामिनाम् // 389 // त्यजते कुविकल्पौधं तत्वं विमृशते हृदि / सद्बोधोऽस्मै समादाय विद्याकन्यां प्रदास्यति // 39 // (युग्मम् ) भोगाभिलाषास्तापाय मनसो मृतये जनुः / कुटुम्बसङ्गः क्लेशाय वियोगाय प्रियागमः / / 391 // शोकाय जनवाल्लभ्यमात्मबन्धाय कल्पना / कीटस्य कोशकारस्य तन्तुना रचना यथा // 392 / / प्रवृत्तिः परमं दुःखं निवृत्तिः परमं सुखम् / इत्यस्य ध्यायतो रक्ता भविष्यति निरीहता // 393 // (विशेषकम् ) तदेते सद्गुणास्तासामुपलम्भाय भूभुजाम् / दशानामपि कन्यानां संस्तोतव्याः प्रयत्नतः // 394 // राज्ञोऽस्य कुर्वतश्चैवं स कर्मपरिणामराट् / चारित्रधर्मराजाचं स्वबलं दर्शयिष्यति // 395 // अनुरूपगुणाभ्यासाद् रञ्जनीयाश्च ते भटाः / रक्तास्तेऽस्मिन् हनिष्यन्ति मोहादिद्विषतां बलम् // 396 // भावराज्यं ततो लब्ध्वा निष्कण्टकमयं नृपः / कान्ताभिर्विलसंस्ताभिः प्रकृष्टं शर्म लप्स्यते // 397 // ततः कन्दमुनिः प्राह कालेन कियता पुनः / महाराजस्य भगवन् ! सेत्स्यतीदं प्रयोजनम् / / 398 // भगवानाह षण्मासैर्मयोक्तं त्वरयाम्यहम् / आदातुं भगवन् ! दीक्षां विलम्बस्तदियान् वृथा // 399 // .

Page #282
207 श्लो० 370-428 ] वैराग्यरतिः। सूरिराह महाराज ! त्वरयाऽत्र कृतं तव / इयमेव हि सद्दीक्षा यन्मदुक्तस्य पालनम् // 400 // द्रव्यलिङ्गं हि भवता प्राग् गृहीतमनन्तशः / विनोक्तस्थितिमाप्तं तु न विशिष्टफलं ततः // 40 // कुर्वस्तिष्ठोपदिष्टं मे मा त्वरिष्ठास्ततोऽनघ ! / प्राह कन्दमुनिः स्वामिस्तद्विवाहे क्रमोऽस्य कः ? // 402 // सूरिराहाऽऽर्यपार्श्वेऽस्य मदुक्तमनुतिष्ठतः / विद्यां कन्यां समादाय सद्बोधः समुपैष्यति // 403 // ग्राहयित्वाऽस्य तां कन्यां पाणौ स्थास्यति सोऽन्तिके / ततो ब्रूते स यत् किञ्चित् तत्कार्यममुनेति दिग् // 404 // तैतस्तद्भगवद्वाक्यं स्वीकृत्य प्रणिपत्य तम् / गतोऽहं नगरे तस्योपदेशं कर्तुमुद्यतः / / 405 // मम तं कुर्वतः सम्यग् गच्छत्सु दिवसेष्वथ / अन्यदा भावनाभाजो निद्रा निशि समागता // 406 // प्रवृद्धा सा भावनया प्रबुद्धस्य तयैव मे / रात्रिशेषे ततो जातः प्रमोदो विस्मयावहः / / 407 // तदा समीपमायातः सद्बोधः प्रविलोकितः / दृष्टा मया च तत्पार्श्व सर्वाऽवयवसुन्दरा // 408 // विमर्शमालतीदामस्फुरत्सौरभसम्पदा / धारणावेणिदण्डेन लम्बमानेन राजिता // 409 / / आस्तिक्यवदना दीर्घप्रमाणनयलोचना / पीनवैराग्यसंवेगविशालस्तनमण्डला // 410 // आध्यात्मिकमनोवृत्तिस्तोमरोमालिराजिता / गम्भीरात्मज्ञतानाभिः शमचारुनितम्बभृत् // 411 // सदसख्यातिरम्योरुः शुचिवृत्ततपःक्रमा / लसत्परापरगुणानुरागकरपल्लवा // 412 // स्पृहणीयगुणोपेता हृदयानन्दकारिणी / कन्या विद्याभिधा धन्या स्नेहस्तिमितचक्षुषा // 413 // सा सद्बोधेन पाणौ मे ग्राहिता लञ्चिता निशा / प्रभाते भगवन्मूलं गतोऽहं सपरिच्छदः // 414 // वन्दिता मुनयः सर्वे पृष्टा निर्मलसूरयः / निशोदन्तमभूत् किं मे तादृशी वरभावना ? // 415 // किं वा तादृक् समुत्पन्नः प्रमोदो विस्मयावहः ? / भगवानाह भूमीश ! समाकर्णय कारणम् // 416 // तुष्टस्ते सदनुष्ठानात् स कर्मपरिणामराट् / गत्वा सविद्यः सद्बोधस्तेन प्रोत्साहितः स्वयम् / / 417 // यथा गच्छ भजस्वोर्वीवासवं गुणधारिणम् [गुणधारणम् / ततः स्वप्रभुमापृच्छ्य प्रस्थितोऽसौ तवान्तिकम् // 418 // ज्ञात्वा प्रवृत्तिमेनां च महामोहादयो द्विषः / पापोदयं पुरस्कृत्य चिन्तयांचक्रिरे मिथः / / 419 / / तदा जगाद विषयाभिलाषो निहता वयम् / सद्बोधो यदि संसारिजीवपार्चे व्रजेदयम् // 420 // सर्वेऽपि पथि कुर्वन्तु तत्तस्य स्खलनोद्यमम् / तदा पापोदयः प्राह किमार्य ! क्रियतेऽधुना // 421 // यत् कर्मपरिणामोपि जातः सद्बोधपक्षकृत् / पुरा हि बलवान् पक्षस्तबलेन बभूव नः // 422 // उदासीनोऽपि देवश्चेद् भवेदत्र बलद्वये / तदापि युज्यते योद्धुमस्माकमरिभिः समम् // 423 // इदानीं याति सद्बोधस्त पार्वे देवशासनात् / तन्नास्य स्खलनं युक्तं देवो दूरीकरोति नः // 424 // प्रस्तावं संस्थिता यूयं तल्लन्धुमधुनार्हथ / सद्बोधो यातु तत्पार्श्वे पश्चाद् विज्ञास्यतेऽखिलम् // 425 // इदमाकर्ण्य कुपितो ज्ञानसंवरणो नृपः / जगाद यदि तत्पार्श्वे सद्बोधो याति लीलया // 426 // जीवितेन तदा किं मे मलिनेनायशोभरैः ? / यूयं तिष्ठत तद् भीता यातव्यं तु मया ध्रुवम् // 427 // इत्युक्त्वा चलिते तस्य प्रतिस्खलनकाम्यया / ज्ञानसंवरणे राज्ञि सर्वेऽपि चलिता हिया // 428 // 1. ततो भगवतो वाक्यं तत् स्वीकृत्य प्रणम्य तम् //

Page #283
208 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः / रुद्धो मार्गस्तदाऽऽगत्य सद्बोधसचिवस्य तैः / चारित्रधर्मसैन्यं चेदागत तावती भुवम् // 429 // घोरमायोधनं लग्नं ततश्च बलयोस्तयोः / परस्परसमाह्वानरोषनिर्घोषभीषणम् // 430 // एकतो विधुवच्छुभं भ्रमरच्छवि चान्यतः / बलद्वयं मिलद्गङ्गा-कालिन्दीजलवद् बभौ // 431 // भग्नयोधं हतगजं छिन्नच्छत्रं पतद्रथम् / बलयोस्तदभूद् युद्धं मिथः पौरुषशालिनोः // 432 // जयः स्यादिह कस्येति द्रष्टुं संशयसक्रमात् / जयश्रीः संशयारूढा मन्ये नैकमपि श्रिता // 433 // स कर्मपरिणामाख्यस्तदैवं पर्यचिन्तयत् / पक्षपातं स्फुटं कुर्वे कथं साधारणो ह्यहम् // 434 // मोहाद्या भिन्नचित्ताः स्युः सद्बोधस्य स्फुटे कृते / पक्षपाते तदा 'तैर्मे युक्तं नाकाण्डविड्वरम् // 435 / / न च तन्मम युक्तं यत् साम्प्रतं मेऽस्ति वल्लभम् / बलं चारित्रधर्मीयं भवजन्तुमनोरुचेः // 436 // दोषेष्वेव निबध्नी यदा मनः / तदा चिरन्तनस्थित्या गतिर्मोहादयो मम // 437 // तन्न तेषां मनो भेयं पोष्यं धर्मबलं च मे / इति तेन भवच्चित्ते वर्द्धिता वरभावना // 438 // यावत् त्वं भावनासौधमारूढो गुणधारण ! / तावत् सद्बोधसहितं बलं प्रबलतां गतम् // 439 // .. स्फीते त्वद्भावनामन्त्रे मोहाद्याः क्षीणतां गताः / ततः सद्बोधसैन्येन सर्वं मोहबलं जितम् / / 440 // दत्तः प्रहारः सर्वेषां महामोहादिविद्विषाम् / चूर्णितश्च विशेषेण ज्ञानसंवरणो नृपः // 441 // मन्दाक्षलक्ष्या निस्यन्दाः स्थिताः पापोदयादयः / पार्श्वे सविद्यः सद्बोधस्तव निर्विघ्नमागतः // 442 // हर्षोल्लासस्ततस्तेऽभूत् परिणीता च कन्यका / राजंस्त्वयाऽखिलं तत्वं ज्ञातमेव ततः परम् / / 443 // तदिदं भावनावृद्धः कारणं तव भूपते ! / हर्षोल्लासस्य चोत्पन्नं रजन्यां नात्र संशयः // 444 // मयोक्तमधुना किं ते कुर्वन्ति मम शत्रवः ? / भगवानाह भूमीश ! कुर्वते कालयापनाम् // 445 // उदीर्णास्ते परिक्षीणाः परे चोपशमं गताः / चित्तवृत्तिमहाटव्यां निलीयैवाखिलाः स्थिताः // 446 / / प्रस्तावे मत्सराध्माताः करिष्यन्ति रणं पुनः / सद्बोधवचनात् सर्वे हन्तव्यास्ते तदा त्वया // 447|| तत् प्रमाणीकृतं वाक्यं मया भगवतस्ततः / विद्वता मासकल्पे ते सम्पूर्णेऽन्यत्र सूरयः // 448 // ततस्तदुपदिष्टार्थो विशिष्यानुष्ठितो मया / प्रसादितं मनो बाढं शरीरं परिकर्मितम् // 449 // . विहितं चित्तवृत्तौ मे सद्बोधेन प्रवेशनम् / प्रदर्शितौ द्वौ पुरुषौ शुभ्रौ रम्यौ सुखावहौ // 450 // उक्तं च तेन द्वावेतौ धर्म-शुक्लाभिधौ नरौ ! तव प्रवेशको राज्ये कार्यस्तेनाऽऽदरोऽनयोः // 451 // ततश्च दर्शिताः पीत-पम-शुक्लाभिधाः स्त्रियः / विद्युत्-पद्म-स्फटिकभास्तेन तिस्रो मनोहराः // 452 // उक्तं च प्रथमस्येमास्तिस्रोऽपि परिचारिकाः / शुक्लैवैका द्वितीयस्य विज्ञेया पोषकारिणी // 453 // तदेतासु त्वया सम्यग् वर्तितव्यं महाशय ! / पुरुषौ दास्यतो राज्यमेताभिः पोषिताविमौ // 454 // ततस्तद्वचनं पथ्यं स्वीकृत्याहं पुनः पुनः / चित्तवृत्तौ विशन् सार्धं विलसामि स्म लीलया / / 455 / / सद्बोधेन सह स्मोचैर्मन्त्रयामि मुहुर्मुहुः / मानयामि स्म सम्यक्त्व-गृहिधर्म-सदागमान् // 456 // गतेषु कुर्वतश्चैवं किञ्चिदूनेषु पञ्चसु / मासेषु मे भृशं तुष्टः स कर्मपरिणामराट् // 457 / / 1. तैः स्यात् साद्धं चाका //

Page #284
209 ग्लो० 429-485 ] वैराग्यरतिः। ततस्तेन नृपाः स्वस्वकन्यादानेऽनुकूलिताः / प्रावर्तन्त विवेकाद्रौ दातुमेताः पुरोदिताः // 458 // अत्रान्तरे च विषयाभिलाषो मोहभूपतिम् / प्राह संसारिजीवोऽसाविमाः कन्या वृणोति चेत् // 459 // ततो वयं परिक्षीणास्तन्नोपेक्षाऽत्र युज्यते / कर्तव्यः सर्वथा यत्नः सत्त्वमालम्ब्य निर्भयम् // 460 // यतः" तावद्भयेभ्यो भेतव्यं यावद्भयमनागतम् / आगतं तु भयं दृष्ट्वा प्रहर्त्तव्यमशङ्कितैः // 461 // अनुमेने महामोहो न्याय्यं तन्मन्त्रिणो वचः / समर्थितं भटैः शेषैः सन्नद्धमखिलं बलम् // 462 // भूयः सम्भूय ते योद्धु कृतोत्साहाः समागताः / जाताः पर्याकुलाश्चित्ते केवलं दृष्टसाध्वसाः // 463 // ततः सविनयं पृष्टा सर्वैस्तैर्भवितव्यता / न्याय्यं किमधुनाऽस्माकं भगवत्यभिधेहि नः // 464 // सा प्राह भद्रा ! भवतां रणारम्भो न युज्यते / यत्कर्मपरिणामोऽस्मिन्नार्यपुत्रेऽधुना हितः // 465 // शुभाशयादयस्तेन विशेषात् तस्य मीलिताः / करिष्यत्यधुना सम्यक् स्वबलस्यैव पोषणम् // 466 // अधुना युध्यमानानां प्रलयस्तदनेन सः। सम्पत्स्यते ततः कालयापनां कर्तुमर्हथ // 467 // ग्दा त्ववसरो भावी वक्ष्यामि भवतां तदा / अहं दत्तावधानाऽस्मि सदा युष्मत्प्रयोजने // 468 // संहृतस्तै रणादेशस्ततस्तदनुरोधतः / संलीनैः केवलं स्वस्वाः प्रयुक्ता योगशक्तयः // 469 // समजायन्त कल्लोलास्तन्माहात्म्येन मे हृदि / सूरिणोक्तं हिताः कन्या यदा त्वं परिणेष्यसि // 470 // तदा प्रव्राजयिष्येऽहं प्रव्रज्या चातिदुष्करा / भुजाभ्यां तरणं ह्येतत् स्वयम्भूरमणोदधेः // 471 / / नैष्ठिकं यत्यनुष्ठानं वपुर्मे सुखलालितम् / रोगातङ्कास्तथा रूक्षवृत्तिं नेदं क्षमिष्यते // 472 // बाधिष्यते च मदनमञ्जरीविरहेण मे / द्राधीयसाऽतिमृद्वङ्गी तुषारेणेव पद्मिनी // 473 // जातो मनाग् मनोभङ्ग इत्यादि ध्यायतो मम / चिन्तितं च तदा किं ताः पाणौ गृण्हामि नाधुना // 474 // सुखैः प्रसृमरेस्तैस्तैयौवनं गमयाम्यहम् / वार्धके प्रव्रजिष्यामि स्वाधीनाः परिणीय ताः // 475 / / वितर्कोऽयमभूत् सर्वः सद्बोधे दूरवर्तिनि / आगतायाथ सर्वोऽयं प्रोक्तोऽस्मै स्वाशयो मया // 476 // सद्बोधः प्राह न न्याय्यमिदं देवेन मन्त्रितम् / इदं ह्यज्ञानताचिह्न स्वहितप्रतिबन्धकम् // 477 // न च स्वाभाविकमिदं किन्तु तेषां विजम्भितम् / पापानामधुना ते हि त्वद्विघ्नायोपतस्थिरे // 478 // मयोक्तमार्य ! ते पापा निराकार्याः कथं मया ? / तेन प्रोक्तं निजबलाद् मयोक्तं तत् प्रदर्शय // 479 // ततः प्रवेश्य मां चित्तसमाधानाख्यमण्डपे / नृपाश्चारित्रधर्मादीन् सद्बोधोऽदर्शयन्मम // 480 // कृता तैः प्रतिपतिर्मे सर्वे सम्मानिता मया / प्रवृत्तास्ते द्विषो हन्तुं सेनया चतुरङ्गया // 481 // दृष्ट्वैव तेषां संरम्भं भयेनोद्धान्तमानसाः / पापोदयं पुरस्कृत्य नष्टा मोहादयो द्विषः // 482 // तैस्तु भग्नास्तदावासाः शोधिता च महाटवी / द्विषन्नाशाद् यशस्तेषामखिला व्यानशे दिशः // 483 // किश्चित् क्षयं गता किञ्चित् प्रशान्तत्वमुपागताः / निलीय केवलं पापाः स्थितास्ते बकचर्यया // 484 // प्रारब्धो मे तदा कर्तुं विवाहो भावबान्धवैः / तत्राष्टौ मातरः पूर्व स्थापितास्ताश्च पूजिताः // 485 // 1. भावाचि // * वै-२७

Page #285
210 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः तासां निवेदितं वीर्यं सद्बोधेन पृथक् पृथक् / आद्या माता यतिं कुर्याद् युगमात्रप्रलोकिनम् // 486 // प्रियं पथ्यं मितं तथ्यं द्वितीया भाषयेद् वचः / तृतीया कारयेत् सर्वदोषवर्जितभोजनम् // 487 // पात्राद्यादाननिक्षेपं सुदृष्टं सुप्रमार्जितम् / माता चतुर्थी मुनिभिः कारयन्ती विजम्भते // 488 // पञ्चमी त्याजयेन्नीत्या देहाऽऽहारमलादिकम् / अनाकुलं मुनेश्चित्तं षष्ठी माता तु रक्षति / / 489 / / सप्तमी कारयेन्मौनं धर्म्य वा भाषयेद् वचः / अष्टमी लीनतां कार्ये(ये) कारयेद् यतनां तथा // 490 // सम्पूज्याचदिने जैनपुराधिष्ठायिका इमाः / शुद्धा चित्तसमाधाने वेदिनिःस्पृहता कृता // 491 // आध्यात्मिकमहःसंज्ञं विस्तीर्ण तत्र निर्मितम् / कुण्डं धर्मेण धृत्यर्चिरुद्दीप्तं जातवेदसः // 492 / / ततो वृद्धकुलस्त्रीभिर्भावनाख्याभिरादरात् / स्नानाङ्गरागभूषादिवधूकर्म विनिर्मितम् / / 493 // ताभिरेव तथा शैषैः स्नपितोऽहं नरेश्वरैः / शमतीर्थोदकैलिप्तोऽवधानैश्चन्दनद्रवैः // 494 // भूषितः कोमलैर्दिव्यैः प्रत्याहारैस्तथाऽशुकैः / ततः प्रवृत्तो विपुलः पाणिग्रहमहोत्सवः // 495 // स्वयं चकार सद्बोधस्तत्र कार्य पुरोधसः / ऋच उच्चारयन् वेदगता अभ्युदयावहाः // 496 // . हूयन्ते कर्मसमिधः क्षिप्यन्ते हुतयोऽनयाः / वितीर्यन्ते तथा लाजाञ्जलयो भववासनाः / / 497 // सांवत्सरः शुभं लग्नं ददानोऽथ सदागमः / अकारयन्मम क्षान्तिदारिकायाः करग्रहम् // 498 // शुभाशयाद्याः सर्वेऽथ प्रमोदेन विजम्भिताः / भ्रान्तानि मण्डलान्युच्चैः प्रवृत्तोऽतिमहोत्सवः / / 499 // तस्मिन्नेव क्रमेणैवं लग्ने शेषा दयादिकाः / परिणीता मया कन्या अष्टौ स्पष्टौजसान्विताः // 500 // ताभिः सहोपविष्टोऽहं जीववीर्यवरासने / चारित्रधर्मराजाद्याः सर्वेऽपि मुदिता भृशम् // 501 // यदैव विद्या कन्या सा परिणीता तदैव मे / लीनो मोहः परं पार्श्वे दग्धरज्जुसमः स्थितः // 502 // यदा तु परिणीतास्ताः क्षान्त्यादिशुचिकन्यकाः / वैश्वानरादिसंहारस्वभावसमवस्थिताः // 503 // गतोऽसौ लीनतरतां तदाऽनीकसमन्वितः / पापोदयश्च संत्रस्तो दूराद् दूरतरं गतः / / 504 // शान्ताबाधस्ततः कान्तान्वितः स्वबलसंयुतः / स्वसंवेदनसिद्धं स्म वेनि सत्यं मुनेर्वचः // 505 // अन्या अपि धृतिश्रद्धामेधाविविदिषासुखाः / मैत्रीप्रमुदितोपेक्षाविज्ञप्तिकरुणादिकाः // 506 // परिणीता मया कन्याः शुभाशयमहीभृतः / ताभिः प्रौढं सुखं मेऽभूत् स्त्रीभिर्विलसतः सह // 507|| समागता अथाह्लादमन्दिरे निर्मलाभिधाः / सूरयस्ते मया गत्वा सर्वा तत्र वन्दिताः // 508 // ततो विनयनम्रेण तेषामग्रे मयोदितम् / सम्पन्नो भवदादेशो नाथ ! दीक्षाऽथ दीयताम् // 509 // सूरिराह महाराज! जातैव तव भावतः / दीक्षा किमधुना देयं गृहस्थोऽपि यतिर्भवान् // 510 // यदेव जातमधुना वसतोऽपि गृहे तव / यतित्वेऽपि विधातव्यभिदमेव विशेषतः // 511 // तथापि व्यवहारोऽत्र लङ्घनीयो न धीमताम् / भावस्य दीयते हेतुर्द्रव्यलिङ्गं ततस्तव // 512 // महाप्रसाद इत्युक्त्वा मुदितेन ततो मया / विधायाष्ट दिनान्यहबिम्बपूजां मनोहराम् // 513 // बैन्धूनापृच्छय दत्त्वा च यथेष्ट दानमर्थिनाम् / जनतारणनामानं राज्ये संस्थाप्य नन्दनम् // 514 // 1. वृषलग्नं ज्योतिषिको ददानो // अथ सांवत्सरो रम्ये वृषलग्ने सदागमः // 2. सम्भाल्य बन्धून् //

Page #286
प्रलो० 486-541 ] वैराग्यरतिः / 211 कुलन्धरेण मक्नमञ्जर्या च समन्वितः / शेषैः श्रेष्ठजनैश्चाहं निष्क्रान्तः सूरिसन्निधौ // 515 // ततोऽभ्यस्ताः क्रिया गाढं प्रियोऽभून्मे सदागमः / अङ्गान्येकादश व्यक्तं पठितानि तदाज्ञया // 516 // इष्टोऽभून्मे भृशं सम्यग्दर्शनाख्यो महत्तमः / जातश्चारित्रधर्मे मे चित्ताबन्धो विशेषवान् // 517 // ज्ञातं विशिष्य तत्सैन्यं धृतो योगः कृतं तपः / प्रमत्ततानदीमुख्याः भग्नाः क्रीडालया द्विषाम् // 518 // संपाल्य चरणं भूरिकालं त्यक्त्वा समाधिभाग् / अन्तेऽनशनतो देहमाद्यौवेयकं गतः // 519 // तत्रोत्तमसुखं भुक्त्वा त्रयोविंशतिवारिधीन् / भार्याज्ञयैरवतकमागतो मनुजालये // 520 // जातः सिंहपुरे तत्र पुत्रो वीणा-महेन्द्रयोः / अहं गङ्गाधरो नाम क्षत्रियो वर्यविक्रमः // 521 // जाति स्मृत्वा व्रतं लात्वा सुघोषाचार्यसन्निधौ / अवेयके द्वितीयेऽहं गतः पूर्वविधानतः // 522 // कृता गमागमाः पञ्च भावमौनाद् दिशाऽनया / अवेयकेषु तत्राभूदेकैकाब्व्युत्तरा स्थितिः // 523 // ततश्च धातकीखण्डे भरते शङ्खसत्पुरे / पुत्रो भद्रामहागिर्योर्जातोऽहं सिंहनामकः // 524 // नृपवंशे महाभूतिः सुप्रतापः शुभाकृतिः / अभूवं यौवनं प्राप्तः कलानामेकमास्पदम् // 525 / / जगृहेऽथ मया दीक्षा धर्मबन्धुमहामुनेः / समीपे तेन सार्धं च विहृतोऽभ्यस्तसत्क्रियः // 526 // जातः स्वल्पेन कालेन द्वादशाङ्गाब्धिपारगः / सदागमस्थितिः काऽपि न स्थिता मदगोचरे / / 527|| ततोऽधिगतसूत्रार्थो धर्मबन्धुमुनीन्दुना / समक्षं सर्वसङ्घस्य स्थापितोऽहं पदे निजे // 528 // आचार्यपददाने मे देव-दानव-मानवैः / कृतो महोत्सवो विश्वमनोविस्मयकारणम् / / 529 / / धन्योऽसि कृतकृत्योऽसि प्रोद्धर्ता जगतामसि / ज्ञातः सदागमो येन संस्तुतो गुरुणेत्यहम् // 53 // मुनयो मानवा देवाः सर्वे मे नम्रतां गताः / गुणैरावर्जिताः सन्तः कुन्दपूर्णेन्दुनिर्मलैः // 531 // विनीताः पण्डिताः शिष्या बभूवुर्बहवो मम / पुरः स्फुरन्ति नो येषां वाचो वाचस्पतेरपि // 532 // विद्यार्थिनः श्रिताः शिष्याः मामागत्य गणान्तरात् / सौरभाकाङ्गिणः पद्मं भृङ्गा इव लतान्तरात् // 533 // मत्तादमाकर्ण्य सिंहनादमिवोद्धतम् / दुर्वादिमत्तमातङ्गैर्दूरादेव पलायितम् // 534 // स्वशास्त्रभासः प्रथितास्तेजोभानोर्ममोदये / छन्नाश्च परशास्त्रार्था ग्रहांशव इवाभवन् // 535 // मद्देशनासुधां भव्या ग्रामाऽऽ-कर-पुरादिषु / विततैः श्रोत्रचुलुकैः पायंपायं मुदं ययुः // 536 // मद्यशः पटहध्वानैः पूर्ण ब्रह्माण्डमण्डलम् / दिशः सर्वा अपि व्याप्ताः प्रसरद्भिर्गुणैर्मम // 537 // सत्यं सिंहोऽसि धाम्ना त्वं त्वया भूर्भूषिताऽखिला / इति मां नम्रमू‘नस्तीथिका अपि तुष्टुवुः // 538 // तादृशीं सूरिपदवीभूतिं प्रेक्ष्य ममाद्भुताम् / असूययेव रुष्टा मे पापिष्ठा भवितव्यता // 539 // चिन्तितं च तया पूर्व प्रस्तावो यो मयाऽऽस्थितः / साम्प्रतं सोऽस्ति तदिमं अवे मोहादिभूभुजाम् // 540 // ते हि मे मुखमीक्षन्ते याचका धनिनो यथा / तदद्य पूरयाम्याशां तेषामेषा प्रसेदुषी // 541 // 1. वराग्यरतिग्रन्थः एतच्छ्लोक 524 )पर्यन्त एवोपलभ्यते / प्रत्यन्तरं चास्य ग्रन्थस्य नान्यत्र समासाद्यते / अग्रेतनपत्राणि ग्रन्थस्यास्य विनष्टानि ज्ञेयानि / अतः प्रस्तुतानुसन्धानार्थ महोपाध्यायश्रीमद्यशोविजयगणिप्रथितवैराग्यकल्पलतातोऽग्रेतनो ग्रन्थसन्दर्भः (श्लोक 525 तः आग्रन्थपरिसमाप्ति) अत्रावतारितोऽस्माभिः //

Page #287
212 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टम सर्गः इति निश्चित्य ते सर्वे रहस्यं ज्ञापितास्तया / स कर्मपरिणामश्च मोहिता बन्धवश्च मे // 542 // प्रस्तारमादधुर्भूयो मोह-पापोदयादयः / किन्तु दृष्टभयाश्चक्रुः सर्वे रहसि मन्त्रणम् // 543 // कः स्याजयोपाय ? इति प्राह मन्त्र्यथ गच्छतु / ज्ञानसंवरणस्तावद् समिथ्यात्वस्तदन्तिके // 544 // त्रीणि शैलेन्द्रयुक्तानि गौरवाणि श्रयन्तु तम् / पुरुषो प्रेषणीयौ द्वावार्त-रौद्राशयौ ततः // 545 // लेश्या यास्यन्त्यथो कृष्ण-नील-कापोतसंज्ञकाः / स्वत एव तदभ्यण तिस्रस्तत्परिचारिकाः // 546 // वयं तु भूयः संस्थाप्य नदी दीर्घा प्रमत्तताम् / रचनां मण्डपादीनां कुर्महे प्रयताः परम् // 547 / / एवं नः कुर्वतां कार्यमनायासेन सेत्स्यति / तदिदं रुचितं मन्त्रिवचो मोहादिभूभुजाम् // 548 // समर्थितं तैस्तद्वाक्यं प्रारब्धा मन्त्रितक्रिया / अथ तेष्वन्तिकस्थेषु हृत्तरङ्गा ममोत्थिताः // 549 // यथाऽहो! मे परं तेजो ममाहो ! गौरवप्रथा / अहो ! युगप्रधानोऽहं कोऽपि नैवाऽस्ति मत्समः // 550 // अमात्योऽपि जगत् त्यक्त्वा कलाः सर्वाः समागताः / अहंपूर्विकया तीर्थे मय्येव प्रियमेलके // 551 // प्राक्पर्याये नरेन्द्रोऽहमधुना सूरिपुङ्गवः / जात्यहेम्न इवोद्दीप्तिः कदा जाता न मे गुणैः // 552 // .. महान् वंशो महद्वैर्य महती धीमहत्तपः / महान् मम प्रतापश्च महतां सकलं महत् // 553 // ईदगविकल्पशिखरैर्वर्धमानैर्यथोत्तरम् / ममानन्तानुबन्धेन शैलराजो व्यजम्भत // 554 // ज्ञानावरणमिथ्यात्वे महागहनसन्निभे / नियतस्थितिके तत्र ताभ्यां क्षिप्तस्तमस्यहम् // 555 // शास्त्रार्थ तद्विलासेन विदन्नपि न वेम्यहम् / पठामि पाठयाम्यन्यं व्याचक्षे शून्यचेतसा // 556 // / तथाभूतस्य मे भ्रष्टं सार्द्ध पूर्वचतुष्टयम् / शेषज्ञानं तु नो नष्टं विपर्यस्तं तु मोहतः // 557 // अत्रान्तरे नदी पूर्णा चित्तवृत्तौ च वाहिता / प्रमत्तताऽऽख्या रिपभिाक्षेपावर्तभीषणा // 558 // गौरवाणि व्यजम्भन्त ततो मयि विशेषतः / कुभावनास्तदुत्कर्षान्ममाभूवन् सहस्रशः // 559 / / , सन्ति मे विपुला वस्त्र-पात्र-पुस्तकसम्पदः / महाजनानां नेताऽहं प्राज्ञाः शिष्या ममेदृशाः // 56 // प्रत्यासीदन्ति मां सर्वाः सिद्धयश्चाणिमादिकाः / इति प्राप्तर्द्धिदृप्तेन मयेष्टाऽनागताऽपि सा // 561 / / भोज्यं नीरसमुत्सृष्टं भुक्तं च सरसं मया / बद्धा तत्र रतिर्लोल्यात् प्रार्थनाऽनागतेऽपि च / 562 // सुखे शारीरके तोषः कृतः शय्या-ऽऽसनादिजे / मया प्राप्ते तथा लौन्यं प्रवर्तितमनागते // 563 // गा(गौ)रवत्रयमग्नेन तदानीमेवमादृतम् / शिथिलत्वं मया व्यक्तं विहायोगविहारिताम् // 564 // आर्त्ताशयोऽप्याविरभूत ततो दुष्टविकल्पभूः / रौद्राशयस्तदा पार्श्वे तस्यास्थाद् व्यापृतस्तु न // 565 // ततः समागताः कृष्ण-नील-कापोतसंज्ञकाः / दौःशील्यकारिकास्तिस्रो लेश्यास्तत्परिचारिकाः // 566 // इतश्च चित्तविक्षेपो मण्डपो वेदिका च सा / चित्तवृत्तौ कृता सज्जा रिपुभिर्विष्टरं तथा // 567|| तिरोबभूवुश्चारित्रधर्मराजादयस्ततः / जातोऽहं मुनिवेषोऽपि मिथ्यादृष्टिशिरोमणिः // 568 // लब्धावकाशा रिपवः स्वेच्छया व्यलसंस्तदा / आयुर्नामाऽथ सन्दिष्टो भूपतिर्मम भार्यया // 569 / / निरूपयोचितं स्थानमार्यपुत्रस्य साम्प्रतम् / तेनोक्तं दृष्टमेवास्ति स्थानमस्योचितं मया // 570 // स कर्मपरिणामोऽस्य विरक्तो दुश्चरित्रतः / पापोदयं पुरस्कृत्य मोहसैन्येऽधुना गतः // 571 / /

Page #288
213 श्लो० 542-599 ] वैराग्यरतिः। पुरे तेनैकाक्षवासे प्रेषितोऽहं ततश्च तौ / तीव्रमोहोदयात्यन्ताबोधावाकारितौ द्रुतम् // 572 // वेदनीये च कुपितश्चक्रेऽकिञ्चित्करं स तम् / त्वया मया च नेयोऽसौ तत्र ताभ्यां समं ततः / / 573 // अस्य त्रिभागमात्रेह स्थितिरद्यापि तिष्ठति / तत् सिंहः कार्यतां पूर्णां सामग्री गमनोचिताम् // 574 // स्वीकृत्य तद्वचस्तस्य भवितव्यतया तथा / शेषैश्चारिभिरत्यन्तं मार्गेऽहं शिथिलीकृतः // 575 / / अलक्षितात्मा शारीरैर्दोषैरन्ते ततस्ततैः / जीर्णप्राचीनगुटिकः समासाद्य परां गुटीम् // 576 // अलक्षितात्मा यातोऽहं वनस्पत्याख्यपाटके / सौधापवरकन्यायात् तत्राहं सुचिरं स्थितः // 577 / / आनीतोऽहं ततः शेषपाटकान्यपुरेषु च / पल्या कदाचित् पञ्चाक्षपशुस्थाने ततो धृतः // 578 // ततो विशुद्धभावत्वाद् गतोऽहं विबुधालये / भूयो गमागमास्तत्र बहवो विहितास्ततः // 579 // तथाहि - पश्चाक्षपशुसंस्थानाद्. व्यन्तरादिषु भूरिशः / अकामनिर्जराजन्यभावशुद्धेरहं गतः // 580 // विशिष्टपरिणामेन गतः कल्पोपगेष्वपि / सम्यक्त्व-श्राद्धधर्माभ्यामष्टौ कल्पा मयेक्षिताः // 581 // तथाक कर्मान्तरद्वौपभूमिजेषु नृषु स्थितः / आगत्य मानवावासे स्वलॊके बहुशो गतः // 582 // अकार्ष कृत्यमज्ञानादुत्पन्नः कर्मभूमिषु / पञ्चाग्नितपनाचं यद् यच्चाम्बुपतनादिकम् // 583 / / धर्मबुद्धयाऽन्यथा चान्तर्भावशुद्यनुवेधतः / ततोऽहं किल्बिषावासे गतो व्यन्तरपाटके // 584 // कृत्वा बालतपः क्रोधी तपोगौरवभाग गतः / भवनस्येषु भूत्वा च ज्योतिश्चारिषु तापसः // 585 // प्राप्य भागवती दीक्षां क्रियाभ्यासपरायणः / ध्यान-मौन-तपो-योग-शील-संयमयत्नवान् // 586 // गतोऽश्रद्धानदुष्टात्मा सर्वप्रैवेयकेष्वपि / आगतो मनुजावासं भूयो भूयोऽन्तराऽन्तरा // 587 / / इयतो भ्रमणस्यैव विद्धि पद्माक्षि ! कारणम् / तत् सिंहाचार्यभावे यत् कृतं चारित्रखण्डनम् // 588 // शैथिल्यं नाकरिष्यं चेत् सिंहाचार्यपदस्थितः / तदैव हत्वाऽरिततीरगमिष्यं शिवालयम् // 589 // इयभ्रमणदुःखं यन्मम जातं वरानने ! / तदेतन्निजदुर्भार्याप्रेरणाजनितं फलम् / / 590 // अथागृहीतसङ्केता प्राह तात ! न केवलम् / इयत् किन्तु त्वया प्रोक्तमखिलं त्वद्विजृम्भितम् / / 591 // पूर्वमेवाभविष्यश्चेत् सुस्थिताज्ञास्थिरादरः / ततो दीर्घाऽभविष्यत् ते नैषाऽनर्थपरम्परा // 592 // प्राह संसारिजीवोऽथ सुभ्रु ! चारूदितं त्वया / नाम्नाऽगृहीतसङ्केता भावतस्त्वसि पण्डिता // 593 // अथाऽऽकर्णय तद् येन जातोऽहं तस्कराकृतिः / प्राहाऽगृहीतसङ्केता निवेदय महाशय ! // 594 // संसारिजीवो न्यगददन्त्यप्रैवेयकात् ततः / आनीतोऽहं नृगत्यन्तःस्थितां क्षेमाभिधां पुरीम् / / 595 / / मध्ये महाविदेहस्य हट्टमार्गस्य सा स्थिता / रम्ये सुकच्छविजयस्थाने विस्तारशालिनि // 596 // युगन्धरस्य नृपतेः पुत्रस्तत्रोरुविक्रमः / नलिनीनन्दनश्चक्री पितरि द्यां गतेऽभवम् // 597 // क्षेमपुर्यां स्थितेनैव मया धाम्ना जिता मही / भुक्ताश्च विपुला भोगा बिभ्रता चक्रवर्तिताम् // 598 // अशीतिं पूर्वलक्षाणि चतुर्भिरधिकाम(न्य)हम् / भुक्त्वा राज्यसुखं काले पश्चिमे चारुलोचने ! // 599 //

Page #289
214 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [अष्टमः सर्गः स्वपुर्या निर्गतः स्वीयविजयोर्वी दिदृक्षया / भ्रान्त्वा वसुन्धरां शङ्खनगरेऽस्मिन् समागतः // 600 // इदं चित्तरमोद्यानं नृपैः कतिपयैर्युतः / पश्चात् कृत्वा बलं शेषं सम्प्राप्तो नन्दनोपमम् // 601 // इतश्च यान्यभूवन् मे गुणधारणजन्मनि / आद्यधर्मप्रदः कन्दमुनिर्मित्रं कुलन्धरः // 602 // भार्या च रम्या मदनमञ्जरी हन्त तान्यपि / भ्रमितान्यद्भुतै रूपैर्भवितव्यतया भवे // 603 // कृताद् बहुलिकासङ्गात् ततः कन्दमुनिः कचित् / सुकच्छविजयेऽत्रैवानीतो हरिपुरे तया // 604 // . सुभद्राया भीमरथराश्याः कुक्षौ प्रवेशितः / जाता पुत्री कृतं तस्या महाभद्रेति नाम च // 605 // भ्राता समन्तभद्रोऽभूत् तस्या लात्वा स च व्रतम् / सुखोपमगुरोः पार्श्वे द्वादशाङ्गधरोऽभवत् // 606 / / ज्ञात्वा योग्यं पदे स्वीये स्थापयामास तं गुरुः / महाभद्राऽपि संप्राप्ता यौवनं युवमोहनम् // 607 // करेऽग्रहीत् तां गंधर्वपुरनाथो दिवाकरः / रविप्रभस्य भूपस्य पद्मावत्याश्च नन्दनः // 608 // दैवादसौ गतोऽस्तं सा प्रतिबोध्य च लम्भिता / दीक्षां समन्तभद्रेण जाता चैकादशाङ्गभृत् / / 609 // .. प्रवर्तिनी कृता दक्षा गीतार्था गुरुभिस्ततः / अन्यदा विहरन्ती सा पूज्या रत्नपुरं ययौ // 610 // राजा मगधसेनोऽभूत् तत्र देवी सुमङ्गला / इतश्च तत्सुतात्वेन जाता मदनमञ्जरी // 611 // कृतं सुललितेत्यस्या नाम सा प्राप्य यौवनम् / पुरुषद्वेषिणो जाता नेष्टः कोऽपि तया वरः // 612 // अभूतां जननी-तातौ तच्चिन्तादग्धमानसौ / श्रुत्वा मान्यां महाभद्रामागतां मुदितौ हृदि // 613 / / गतावादाय तनयां तां प्रणन्तुमुपाश्रये / धर्मलाभस्तया दत्तः प्रदत्ता धर्मदेशना // 614 // तद्वचोऽबुध्यमानाऽपि तस्यां स्नेहमुपायता / पूर्वाभ्यासात् मुललिता स्थिता तन्मुखदत्तगु // 615 // अथ सा विततस्नेहकल्लोलाऽऽक्रान्तमानसा / स्थास्याम्येतां विना नाहमित्यभिग्रहमग्रहीत् / / 616 // प्रतिश्रुतं च कष्टेन पितृभ्यामपि तद्वचः / स्वीकारितं च न ग्राह्या प्रव्रज्याऽस्मदपृच्छया // 617||, अथ साऽनु महाभद्रां विजहार तमोभिदम् / कर्मोदयान्न बोधोऽस्या जायते च स्फुटः परम् // 618 // महाभद्रा शङ्खपुरे समायाताऽन्यदा स्थिता / नन्दस्य श्रेष्ठिनो पद्यशालायां शीलशालिनी // 619 // इतः शङ्खपुरेऽभून्मे श्रीगर्भो मातुलो नृपः / देवी कमलिनी तस्य महाभद्रोपितृष्वसा // 620 // उपचारानपत्यार्थ साऽनपत्याऽकरोद् बहून् / औषधी-मूल-पानादीस्तत्कुक्षावागतस्ततः // 621 // कुलन्धरः कृतशुभाभ्यासो वहुषु जन्मसु / तया दृष्टस्तदा स्वप्नो यथा कोऽपि शुभाकृतिः // 622 // प्रविश्य मे मुखेनाङ्गे निर्गत्य च गतः क्षणात् / नरेण केनचित् सार्धं भत्रे स कथितस्तया // 623 // तेनोक्तं ते सुतो भावी केवलं प्रव्रजिष्यति / शीघ्रं कञ्चिद् गुरुं प्राप्य तच्छृत्वा सा दधौ मुदम् // 624 // जातस्तृतीये मासेऽस्याः, शुभकर्ममनोरथः / संपूरितोऽसौ श्रीगर्भराजेनातुलसम्पदा // 625 // असूत सा सुतं पूर्णे, काले रुचिरलक्षणम् / संतुष्टोऽचीकरद् राजा, तस्य जन्ममहोत्सवम् / / 626 / / गुरुः समन्तभद्राख्यो, जातनिर्मलकेवलः / इतः समागतोऽत्रैव, स्थितश्चित्तरमे वने // 627 // इतः सुललिताऽज्ञाता, वन्दितुं तं प्रवर्तिनी / गता कथञ्चित् तत्राभूद्, वार्ता पुत्रस्य भूभुजः // 628 // 1. सुघोष इति पाठ उपमितौ // 2. दा मातृष्वसा इति पाठ उपमितौ //

Page #290
श्लो० 600-657 ] वैराग्यरतिः। 215 उक्तं भगवताऽभ्यस्तसत्कर्मा बहुशो ह्ययम् / न स्थास्यति गृहे दीक्षां, लात्वा भावी श्रुतार्थवित् // 629 // तदाकर्ण्य महाभद्रा, दृष्टा स्वोपाश्रये गता / इतश्च राजपुत्रस्य, तस्य नाम प्रतिष्ठितम् // 630 // पुण्डरीक इति स्पष्टं, कृतस्तत्करणोत्सवः / इतश्च सा सुललिता, कुतूहलपरायणा // 631 // विचरन्ती वने तत्र, गता सूरिं स्म पश्यति / वर्णयन्तं गुणान् भाविभद्रस्य नृपजन्मनः // 632 / / तथाहिशुभेन कर्मणा कालपरिणत्याऽनुकूलया / अयं हि नृगतौ पुर्या, जातः श्रेयांसि लप्स्यते // 633 / / यदयं भव्यपुरुषः, सुमतिश्चेति युज्यते / श्रेयोयोगोऽत्र तच्छत्वा, दधुः सर्वे जना मुदम् / / 634 // दध्यौ सुललिता त्वन्तर्जनकाम्बादिगोचरः / कोऽयं भेदः कथं चैष, वेत्ति भाविगुणोच्चयम् ||635 // इति शङ्कापरा गत्वा, वसतिं सा प्रवर्तिनीम् / पप्रच्छ साऽतिमुग्धां तां, ज्ञात्वा युक्त्याऽर्थमाह तम् // 636 // अस्याः सदागमप्रीतिं तनोमीति विचिन्त्य च / सदागमस्यावितथं, कथयामास गौरवम् // 637 // उक्तार्थप्रत्ययार्थं च, तत्संस्तवमकारयत् / दिनानि यान्त्यथ तयोर्भगवत्पादसेवया // 638 // लचिते मासकल्पेऽथ, सूरिराह प्रवर्तिनीम् / क्षीणजङ्घाबलाऽपि त्वं, तत् तिष्ठात्रैव धीमति ! // 639 // वयं पुनः समेष्यामः, प्रतिजागरणाय ते / क्षेत्रे सार्वाश्रिते वस्तुं, कारणं हीदमेव नः / / 640 // आबाल्यात् स्नेहलो बाढं, कर्तव्यश्च नृपाङ्गजः / त्वया यद् वर्धमानोऽसौ, मम शिष्यो भविष्यति // 641 / / महाभद्रा गुरुवचस्तत्तथा प्रत्यपद्यत / विहृता गुरवः प्राप्तः, पुण्डरीकः कुमारताम् // 642 // बभूवाथ महाभद्रा स्नेहवश्यो गुणैकभूः / आचार्याः पुनरायांतास्तत्पाघे तं निनाय सा // 643 // भाविभद्रतया हृष्टः, स तन्मूर्तिनिरीक्षणात् / रञ्जितस्तद्गुणत्रातः, प्रीतस्तद्वचनामृतैः // 644 / / संपप्रच्छे महाभद्रां, किं नामायं महाशयः / साऽऽइ भद्र ! भवद्भूतभाविज्ञोऽयं सदागतः // 645 / / स प्राह चित्ते यद्यम्बातातयोः प्रतिभाति मे / तदागमार्थं गृह्णामि, गुरोरस्यैव सन्निधौ // 646 // महाभद्राऽथ तं भावं श्रीगर्भाय महीभुजे / जगाद कमलिन्यै च, जातो हर्षस्तयोर्महान् // 647 // दत्तस्ताभ्यां भगवतः, स महाभद्रया सह / सततं याति तत्पार्श्वे, कुरुतेऽभ्यासमागमे // 648 // व्याचक्षाणेऽन्यदाऽऽचार्ये, धर्म शण्वत्सु देशनाम् / महाभद्रा-सुललिता-पुण्डरीकेषु भाविषु // 649 / / लोके धर्मकथाऽऽक्षिप्ते, बलकोलाहलो मम / समुल्ललास तच्छृत्वा, पर्षदुत्कर्णिताऽखिला // 650 // ततः सुललिता प्राह, महाभद्रामिदं तु किम् / सा प्राह नास्मि जानामि, जानाति भगवान् परम् // 651 // अथ प्रभुः सुललिता-पुण्डरीकप्रबुद्धये / इमं रूपकगूढार्थमाचचक्षे विचक्षणः // 652 // महाभद्रे ! न जानीषे, ख्यातेयं नृगतिः पुरी / महाविदेहरूपोऽयं, हट्टमार्गोऽत्र विश्रुतः // 653 // चौरः संसारिजीवोऽत्र, सलोत्रो दाण्डपाशिकैः / राज्ञे क्रूराशयैः कर्मपरिणामाय दर्शितः // 654 // तेन वध्यतयाऽऽज्ञप्तः, पृष्ट्वा भार्यां च बान्धवान् / कोलाहलैः प्रसृमरैर्वेष्टितो राजपूरुषैः // 655 / / बहिः पुर्या विनिस्सार्य, हट्टमार्गस्य मध्यतः / नीत्वा वध्यस्थले पापिपञ्जरे मारयिष्यते // 656 / / श्रूयते कर्णनिर्घाती, सोऽयं कोलाहलो महान् / प्राप्ता सुललिताऽऽश्चर्य, तत् श्रुत्वाऽऽह प्रवर्तिनीम् // 657 //

Page #291
नहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः नृगतिर्नगरी नेयं, ननु शङ्खपुरं ह्यदः / वनं चित्तरमं चेदं, हट्टमार्गो न विस्तृतः // 658 // न कर्मपरिणामोऽत्र, राजा श्रीगर्भ एव तु / अबद्धं भगवान् बुद्धे ! किमित्येवं प्रभाषते // 659 // भगवानाह जानीषे, परमार्थं न मे गिराम् / भद्रेऽगृहीतसङ्केता, ततस्त्वमसि निश्चितम् // 660 // सा दध्यौ हा ममाप्यन्या, कृता भगवताऽभिधा / स्थितेति विस्मिता भावं, महाभद्रा त्वलक्षयत् // 661 // नूनमेष महापापो, निर्दिष्टो नरकं गमी / जीवो भगवता तस्याः, सञ्जाता महती कृपा // 662 // पप्रच्छ भगवन्तं सा, मुच्येताऽसौ कथञ्चन / स प्राह दर्शनात् तेऽस्य, मोक्षः स्याच्छ्यणाच्च नः // 663 // महाभद्राऽऽह भगवंस्तद् , गच्छाम्यस्य संमुखम् / भगवानाह गच्छाशु, सफलोऽयं तवोद्यमः // 664 // ततः कृपापरा याता, महाभद्रा मदन्तिकम् / उक्तश्चाहं तया त्राणं, भज भद्र ! सदागमम् // 665 // नो चेदाभ्यन्तरं चौरं, नीत्वा त्वां पापिपञ्जरे / कदर्थयिष्यन्ति कर्मपरिणामस्य पूरुषाः // 666 // इत्युक्तवत्या नीतोऽहं, तया भगवदन्तिकम् / दृष्टश्चौराकृतिश्चैवं, वध्यः सकलपर्षदा // 667 // पश्यतो भगवन्तं मेऽनाख्येयसुखमज्जनात् / मूर्छाऽऽगताऽथ शुद्धयाप्ती, मयाऽसौ शरणीकृतः // 668 // . आश्वासितो भगवता, मा भैषीरित्यहं ततः / मत्तोऽमी राजपुरुषा, दूरीभूताश्च तद्भिया // 669 // ततो विश्रम्भमाप्तोऽहं, पृष्टो व्यतिकरं त्वया / कथितश्च मया स्वीयवृत्तान्तो विस्तरादयम् // 670 / / वार्ता समन्तभद्रादेस्त्वत्प्रतीताऽपि योदिता / सा त्वत्प्रत्ययसिद्धयर्थं, तज्जातः प्रत्ययस्तव // 671 // सा प्राह बाढं जातो मे, प्रत्ययो वचने तव / परं त्वं चक्रवर्ती चेत् , किमीगिति मे वद // 672 // स प्राह भद्रे ! युवयोः, प्रतिबोधाय निर्मितम् / मयेदं तास्करं रूपं, प्रोक्तं भगवता यतः // 673 // भवतां पुरतश्चौर्य, समुद्दिश्याहमान्तरम् / चौरः संसारिजीवोऽयं, वध्यो नीयत इत्यहो // 674 // , मया गतायां च महाभद्रायां मम सम्मुखम् / तद्दर्शनात् प्रबुद्धेन, मनसीदं विचिन्तितम् // 675 // यद्यप्येषा महाभद्रा, जानात्येव गुरूदितम् / प्रज्ञाविशाला सकलं, चौर्यमाभ्यन्तरं मम // 676 // वार्ताया गन्धमप्यस्या, वेत्त्यद्यापि तथाऽपि न / अगृहीतार्थसङ्केता, मुग्धा सुललिता ततः // 677 // विप्रत्ययो भवेद् दृष्ट्वा, रूपं मे चक्रवर्तिनः / सदागमवचस्यस्या, उक्तव्यत्ययशङ्कया // 678 // किं चासौ पौण्डरीकोऽपि, प्रतिबुद्धो भविष्यति / एतन्मदीयवृत्तान्तं, श्रुतिद्वारैव भावुकः // 679 // इति ध्यात्वा कृतं रूपमन्तश्चौर्यस्य सूचकम् / वैक्रिया बहिरपि, स्फुटमेवंविधं मया // 680 // जगौ सुललिता कीटग, भावचौयं कृतं त्वया / कथं वा परवृत्तान्तं, जानासीत्यखिलं वद // 681 // अथानुसुन्दरोऽवादीदन्त्यौवेयकादहम् / सुकच्छविजये क्षेमपुर्यां जातो महोदयः // 682 // अत्रान्तरे महामोहादयः प्रत्यर्थिनो मम / भवितव्यतया लब्ध्वा छलं प्रोत्साहिता इति // 683 / / दूरस्थो यावदेषोऽस्ति, सम्यक्त्वादनुसुन्दरः / तावत् सर्वबलं कृत्वा, यतध्वं स्वार्थसिद्धये // 684 // अन्यथा स्वबलं लब्ध्वा, प्राग्वदेष भविष्यति / बाधाकृद् वस्तदधुना, किङ्करीक्रियतामयम् // 685 // ततस्तत्प्रेरितै ढं, वल्गद्भिरनियन्त्रितैः / वशीकृतस्तैराबाल्यादहं तन्मयतां गतः // 686 // ततस्तैः स्वीयवीर्येण कृतः पापपरायणः / कौमारे वर्तमानोऽहं. मद्यमांसरतोऽभवम् // 687 //

Page #292
217 श्लो० 658-717 ] वैराग्यरतिः। प्रसह्य पारदार्यादौ, प्रवृतौ यौवने प्रभुः / चक्रित्वे सेविता दोषाः, पापर्यायाः सहस्रशः // 688 // ततो लब्धप्रचारैस्तैर्नितरां मलिनीकृता / द्विषद्भिः चित्तवृत्तिर्मे, सुहृत्सैन्यं तिरस्कृतम् // 689 // तिरोहितं च क्षान्त्यादिशुच्यन्तःपुरमान्तरम् / राज्याद् बहिष्कृतश्चाहं कर्मवीर्यं प्रकाशितम् // 690 // तदा पापोदयो दीप्तो, मोहसैन्यं प्रवल्गितम् / जातानि तत्पुरादीनि, वो(चो)ढा सिन्धुः प्रमत्तता // 691 // विस्तृतं तद्विलसितं पुलिनं मण्डपो नवः / उद्भूतश्चित्तविक्षेपस्तृष्णाऽभूद् वेदिकाऽद्भुता // 692 // संस्कृतं च विपर्यासविष्टरं परिपोषिता / अविद्याऽऽख्या गात्रयष्टिर्महामोहेन भूभुजा // 693 // सर्वथैव नवीभृता, सामग्री सकला द्विषाम् / पर्यालोचस्ततोऽमीषां जातः स्वेष्टफलाश्रयः / / 694 // जगाद तत्र विषयाभिलाषः सचिवाग्रणीः / दृष्टदाहाः पुरा यूयं किन्तु वः कथ्यतेऽधुना // 695 // स्वक्षतिं प्राक्तनी प्रेक्ष्य, मन्दादरकृताद् रणात् / युष्माकं साम्प्रतं कर्तुं युक्तो मन्दोऽत्र नादरः // 696 // तीवादरेण तद् यूयं, यतध्वमधुनाऽखिलाः / यथा निष्कण्टकं राज्यं, भवेदाकालनिश्चलम् // 697 // प्रतिभातं वचस्तेषां. मन्त्रिणस्तत् ततश्च ते / तस्योपदेशमादृत्य, प्रेरयामासुराशु माम् // 698 // तैः कर्मपरिणामस्य, क्षेत्रस्थं वर्गणोद्भवम् / अशस्ताख्यं द्रव्यजातं, ग्राहितोऽहं स्वयं बहु // 699 // तैरेव ज्ञापितः कर्मपरिणामस्य भूभुजः / अहं चौरतया तेनादिष्टमेष विडम्ब्यताम् // 700 // मार्यतां दुःखमारेण नीत्वा द्राक् पापिपञ्जरे / मुदितास्ते दुरात्मानस्तदाकर्ण्य प्रभोर्वचः // 701 // ततश्च तैर्विलिप्तोऽहं, कर्माणुमलभस्मना / गात्रे गैरिकहस्तैश्च, चर्चितो राजसैस्ततैः // 702 // श्यामीकृतस्तृणमषीपुण्डुकैस्तामसैस्तथा / कर्णवीरस्रजा रागवीचिनाम्न्या विनाटितः // 703 / / मूर्ध्नि पापौग्र्यसूर्पण, हृदये घूर्णमानया / शरावमालया भ्रान्तिसन्तत्या च विडम्बितः // 704 / / स्वरूपे निहिताशस्तकर्मलोत्रो गोपमे / आरोपितोऽसदाचाराभिधे महति रासभे // 705 // क्रूराशयैर्यमसमैर्वेष्टितो राजपूरुषैः / कोलाहलैः कषायाख्यडिम्भानां प्रविसृत्वरैः // 706 // श्रूयमाणेन विरसडिण्डिमध्वनिना तथा / शब्दादिभोगसंज्ञेन, निन्दया च विवेकिनाम् // 707|| बाह्यलोकविलासेन, खलहासेन भूयसा ! निःसारितो वध्यभूमेः, सम्मुखं शून्यमानसः // 708 / / महाविदेहरूपेऽस्मिन् , हट्टमार्गे सुविस्तृते / आनीतो देशमेनं स्वदेशदर्शनकैतवात् // 709 // श्रुतो युष्माभिरुच्चैर्मबलकोलाहलस्ततः / आगता मे महाभद्रा, सम्मुखं विपुलाशया // 710 // इतश्चाहं परित्यज्य, स्वसैन्यं पृष्ठतोऽखिलम् / वृतो नृपः कतिपयैरुद्यानमिदमागतः // 711 // रक्ताशोकतले यावत्, स्थितस्योत्तीर्य वारणात् / राजपुत्रा विनीता मे, दर्शयन्ति वनश्रियम् // 712 // .. आगच्छन्ती मया तावन्महाभद्रा विलोकिता / तस्यां ममज्ज मे दृष्टिर्निवृत्त्य विषयान्तरात् // 713 // ववर्ष स्नेहषीयूषं, तस्यां मग्ना च दृग् मम / मयि स्नेहं दधौ पूर्वाभ्यासादेषाऽपि निःस्पृहा // 714 // ममाभ्यर्णमथ प्राप्ता, स्मरन्ती भगवद्वचः / अयं नरकगामीति, करुणापूर्णमानसा // 715 // ततः कदम्बमुनित्वेऽस्या(?), गुणधारणजन्मनि / चित्तार्पणान्मया भूयो, विनयाद्यनुशीलनात् // 716 // कृतश्चारुविमर्शोऽयं, केयं भगवती ननु / दृष्टमात्राऽपि याऽऽह्लाद, मानसे वितनोति मे // 717 // * वै-२८

Page #293
298 महोपाध्यायश्रीयशोविजयमणिविरचिता [ अष्टमा समः वपुर्निर्वापयत्यक्ष्णोः , पीयूषमभिवर्षति / ततोऽहं प्रणतोऽमुष्यै, धर्मलाभमयं ददौ // 718 // जगाद च महाराज ! मानुष्ये मोक्षकारणे / प्राप्तेऽन्यत्र न गन्तुं ते, युक्तमुन्मार्गसंश्रयात् / / 719 // नीयमानस्य चौरस्य, वध्यस्थाने स्वमन्तुना / किं राज्यं के विलासास्ते, किं वा स्वास्थ्यं विचिन्तय ||720 // किं च मद्दर्शनात् तस्या, जाता जातिस्मृतिस्तदा / सर्वं सोदन्तमाकन्दमुनिकालात् ततोऽस्मरत् / / 721 // उत्पन्नमवधिज्ञानं, शुमभावात् तदाश्रयात् / तेन दृष्टं ममाप्युच्चभगवत्या विचेष्टितम् // 722 // ततोऽसावाह राजेन्द्र !, किं न स्मरसि यत् तदा / लालितः प्रौढलीलाभिर्ममाग्रे गुणधारण ! // 723 // क्षान्त्याद्यन्तःपुरं प्राप्य, परमानन्दमेदुरः / भावराज्ये स्थितो यत् त्वं, तत् किं नु तव विस्मृतम् ? // 724 // किं न ते स्मृतिमायाति ? विमलाचार्यभारती / भवप्रपञ्चो निखिलः, प्रोक्तोऽनन्तोऽपि ते यया // 725 // यत्प्रसादात् त्वया प्राप्तं. सुखं अवेयकादिषु / सदागमः स ते त्राणं, तत् प्रबुद्ध्यस्व मा मुहः // 726 // तवैवाहं प्रबोधाय, करुणार्दा समागता / विहाय चित्तशून्यत्वमन्तस्तत्त्वं विलोकय // 727 // अत्रान्तरे च प्रस्तावं, ज्ञात्वा मत्सम्मुखं पुनः / सम्यग्दर्शनसबोधावागन्तुं चक्रतुर्मनः / / 728 // ... दुष्टान्तरारिवर्गेण, संरुद्धो तमसा पथि / विकुर्वितेन मे पाश्चे, नागन्तुं शक्नुतः स्म तौ // 729 // . सूर्यकान्तसमे दीप्ते, जीववीर्यवरासने / क्षीणं तमो भगवतीवाक्यसूर्यांशुभिश्च तत् / / 730 // आयोधनं ततो लग्नं, चित्तवृत्तौ बलद्वये / सम्यग्दर्शनसद्बोधौ, हत्वाऽरीन् मामुपागतौ // 731 // ध्यातं मया भगवती, किंमेषा परिजल्पति / ई(ऊ)हापोहं गतस्य, जातिस्मृतिरभून्मम // 732 // गुणधारणकालीना, स्मृताऽवस्था शुभाशयात् / ततः सद्बोधमित्रं मामवधिः समुपागतः // 733 // असंख्येया मया दृष्टास्तबलाद् द्वीपवार्धयः / भवप्रपञ्चोऽसंख्येयः, साक्षादेव विलोकितः // 734 // सिंहाचार्यभवाभ्यस्तं, सर्वैरतिशयैः सह / निर्मलं पूर्वपर्यन्तं, प्रादुर्भूतं श्रुतं मम // 735 // . स्मृतः संसारविस्तारो, निर्मलाचार्यकीर्तितः / असंख्येयः स्फुटं दृष्टस्तदारात्तु भवभ्रमः // 736 // . धृत्वाऽहं तस्कराकारं, ततः पूर्वोक्तकारणात् / इहागतस्तदारात् तु, वार्ता ज्ञातैव ते मम // 737 // ततो भद्रे सुललिते !, ज्ञात्वा मदनमञ्जरीम् / त्वां प्रबोधयितुं मुग्धां, जातस्नेहकृपाभरः // 738 // बहुमानाद् भवत्वस्याः, सर्वज्ञागमगोचरात् / तपस्विन्याः क्लिष्टकर्मक्षय इत्यवधारयन् // 739 // प्रभोः सदागमस्यास्य, प्रभावादखिलं ह्यदः / अहं वेनीति जनयन् , बहुमानं सदागमे // 740 // सझेपतोऽपि षण्मासवाच्यं माहात्म्यतः प्रभोः / सर्वं चरित्रं प्रहरत्रयेण स्म वदामि ते // 741 // . . तदिदं भावचौर्य मे, ममेदृक् च विडम्बना / एवं च भद्रे ! जानामि, वृत्तान्तं स्वपराश्रयम् // 742 // श्रुत्वा चेदं सुललिता, विस्मिता भाविता हृदि / पौण्डरीकोऽपि भावार्थ, जग्राहैतद्गतं मनाक् // 743 // अवादीचार्य ! किश्चित्तद्, वृत्तावस्ति तवाधुना / ततोऽनुसुन्दरेणोक्तं, यावत् संवेगमागतः // 744 // प्रक्रान्तोऽहं चरित्रं भो वक्तुं स्वं भवतां पुरः / तावच्चारित्रधर्मोऽसौ, चलितो मम सम्मुखम् // 745 // तेन चागच्छता चारूकृतं सात्त्विकमानसम् / नगरं शुभ्रतां नीतो, विवेकगिरिपर्वतः / / 746 // शिखरं चाप्रमत्तत्त्वं, कृतमुच्चैस्तगं शुचि / भूयोऽपि भूषितं जैनपुरमुत्तोरणावलि // 747 //

Page #294
श्लो० 718-777 ] वैराग्यरतिः। स च चित्तसमाधानमण्डपः परिमण्डितः / सा च निःस्पृहता वेदिर्भूयः सज्जा विनिर्मिता // 748 // कृतं तच्चोल्लसत्कान्ति जीववीर्यं वरासनम् / सर्वशक्त्या निजं सैन्यं, निखिलं परितोषितम् // 749 / / महामोहबलं लग्नं, तस्य चागच्छतः पथि / सर्वप्राणेन तद् युद्धं, द्वयोर्दृष्टं स्फुटं मया // 750 // ततः सम्यक्त्वसद्बोधयुक्तेन स नृपो मया / जातः प्रदत्तावष्टम्भो, जयलक्ष्मीनिकेतनम् // 751 / / चिरन्तनं हतारातिर्गृहीत्वाऽन्तःपुरं ततः / चारित्रधर्मराजेन्द्रो मदभ्यर्णमुपागतः // 752 // द्विषस्ते हृतसर्वस्वाः किञ्चिच्छेषस्वजीविताः / लीनास्तिष्ठन्त्यदश्चित्तवृत्तावस्ति ममाधुना // 753 // अन्यच्च त्रिजगद्वन्ध, प्रपद्य जिनभाषितम् / लिङ्गं सम्प्रति बन्धूनां, वर्गः पोष्यो मयाऽऽन्तरः // 754 // एवं च वदता तेनानुसुन्दरमहीभुजा / संहृतं तास्करं रूपं, चक्रिरूपं स्फुटीकृतम् // 755 / / कृतसङ्केतभावेन, गता चौरविडम्बना / आगता मन्त्रिसामन्ताः, प्रोक्तस्तेभ्यो निजाशयः / / 756 // प्राप्तकालतया तेषां, प्रतिभातः स मानसे / ततः पुरन्दरायादाद् , राज्यं चक्री स्वसूनवे // 757 / / अर्हत्पूजादिकृत्यं च, निःशेषं तेन निर्मितम् / सपोरान्तःपुरो राजा, श्रीगर्भो निर्गतः पुरात् // 758 // कृता च तेन सर्वेषां, प्रतिपत्तिर्निजोचिता / पुनः सम्मिलिता पर्षत् , प्रवृत्तः पृथुरुत्सवः // 759 / / दृष्ट्वाऽद्भुतं सुललिता, क्षणात् तादृक् चमत्कृता / सञ्जातः पौण्डरीकोऽपि, प्रीतो विस्मितलोचनः // 760 // अथातिप्रार्थिते सूरौ, दीक्षां दातुं समुद्यते / राजपुत्री समुद्दिश्य, प्राह भूयोऽनुसुन्दरः // 761 // न जातः किं तवाद्यापि, बोधः सुललितेऽनघे / यद् दोलायितचित्ता त्वं, लक्ष्यसे चकितेक्षणा // 762 // तबोधार्थमयं भद्रे, मया निर्वेदकारकः / स्वीयः प्रकीर्तितः सर्वः, प्रपञ्चो भवगोचरः // 763 // तदनेन श्रुतेनापि, किं ते चित्ते न जायते ? / संसारचारके पूर्णे, निर्वेदो दुःखराशिभिः // 764 // पुरे संव्यवहाराख्ये, मयोक्तं स्वविडम्बनम् / यन्न तत् किं त्वयाऽलक्षि, यद् दधासि भवे रतिम् // 765 // एकेन्द्रियादिभेदेषु, यश्च तिर्यक्षु कीर्तितः / मयाऽनुभूतो दुःखौघः, स त्वया किं न भावितः // 766 // यत् त्वं विलम्बसेऽद्यापि, त्यक्तुं संसारचारकम् / किं वा कथानिकामात्रमिदं ते प्रतिभासते // 767 // मोक्षसाधनयोग्येऽपि, लब्धे मनुजजन्मनि / हिंसाक्रोधवशेनाप्ता, यन्मया दुःखसन्ततिः // 768 // तथा मानमृषावादस्तेयमायापरायणः / लोभमैथुनदोषान्धो, यदहं भ्रान्तवान् भवम् // 769 // तदप्याकर्ण्य चित्तं ते, यदि न द्रुतिमागतम् / कठोरं तदहं मन्ये, वज्रसारण निर्मितम् / / 770 // यन्न बुद्धा मया प्रोक्तो, दुष्टौ मोहपरिग्रहौ / श्रुत्वाऽगृहीतसङ्केतेत्युक्ता तेनासि भूरिशः // 771 // स्पर्शनादीन्द्रियाणां यः, प्रोक्तो, बाले जडे तथा / मन्दे जडेऽतिविरसो, विपाको बालिशेऽपि च ||772 // सोऽपि चेन्न त्वया बुद्धो, वैराग्यफलशून्यया / काष्ठभूतमहं मन्ये, तन्नूनं तव मानसम् // 773 // इन्द्रियाणां जयाजातं, मनीषिणि विचक्षणे / यद् बुद्धे चोत्तमे चैव, कोविदे च यशः शुचि // 774 // तदाकलय्य यो नाम, संसारान विरज्यते / ततोऽधिको जगत्यस्ति स्वार्थभ्रष्टो न कश्चन // 775 // चित्तवृत्तिस्थितं यत् ते, मया प्रोक्तं बलद्वयम् / आभ्यन्तरं सुहृद्बन्बुसमानं मुग्धमानसे ! // 776 // तद्विलासमपि श्रुत्वा, यदि न प्रतिबुद्धयसे / त्वद्बोधकरणोपायस्ततः खकुसुमोपमः // 777 //

Page #295
220. . महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः श्रुत्वा गरिष्ठां शिष्टत्वनिष्ठां कानकशेखरीम् / आलोच्य तादृशं धर्म्यमुत्साहं नारवाहनम् // 778 // विमलं विमलस्येन्दुज्योत्स्नावच्च विजृम्भितम् / त्यागं हरिनरेन्द्रस्य, ध्यात्वा विस्मयकारणम् / / 779 // विवेकमकलङ्कस्य, निष्कलङ्क विचिन्त्य च / श्रुत्वा मुनीनां वैराग्यकारणानि च नैकधा // 780 // यदि चित्तं न ते बाले !, विरक्तं भववासतः / ततः कांकटुकप्राया, वर्तसे नात्र संशयः // 781 // इत्थं ह्यबुध्यमाना त्वं, न रोषं गन्तुमर्हसि / वाचाऽगृहीतसङ्केतेत्युच्यमाना बुधैर्जनैः / / 782 // बाले ! मदनमञ्जर्या, दशायां यन्मया सह / भोगास्त्वया विलसिताः, पुण्योदयसमर्पिताः // 783 // भवत्या विस्मृतास्ते किं, यच्च बुद्धा जिनागमे / कुलन्धरान्विता कन्दमुनीन्दोस्तन्न वेत्सि किम् ? // 784|| प्राह यं विमलाचार्यः, केवली प्रकटाक्षरैः / भवप्रपञ्चमनन्तं, न विज्ञातस्त्वया स किम् ? // 785 // तदुक्तमेव संसारविस्तारं प्रत्यपादयम् / अमुना वाग्विलासेन, बुबोधयिषया तव // 786 / / एकरूपोऽपि संसारिजीवोऽहं प्रविनाटितः / संसारे नाटकाकारे, नानाकारैः स्वकर्मणा / / 787 // तदेनमपि चेच्छृत्वा, महाव्यतिकरं मम / न निविण्णाऽसि संसारात् , तत् कुर्मः का प्रतिक्रियाम् / / 788 // नगराण्यन्तरङ्गाणि. यानि ये तेषु भूभुजः / तदेव्यो दश तत्कन्याः, प्रत्येकं तद्गुणाश्च ये // 789 // . दिव्यः क्षान्त्यादिकन्यानां, विवाहो यश्च कीर्तितः / तत्राष्टौ मातरो याश्च, व्युत्पत्त्यर्थं निवेदिताः // 790 // तदेतदखिलं श्रुत्वा, यदि बाले ! न बुद्धयसे / तदा पाषाणभूतायास्तव किं कथ्यतेऽधिकम् // 791 // किं न स्मरसि तन्मुग्धे ! निर्मलाचार्यसन्निधौ / मत्प्रेमपारतन्त्र्याद् यत्, प्रतिपन्नाऽसि संयमम् // 792 // कृत्वा ततस्तपः स्वर्गे, प्राप्ताऽसि सुखसन्ततिम् / इहागता परिभ्रम्य, भूयोऽपि भवचक्रके // 793 // अपार्द्रपुद्गलावर्त, सम्यग्दर्शनदूषणात् / जिनाद्याशातनातच, यद् भ्रान्तोऽहं भवोदधौ / / 794 / / चतुर्दशाऽपि पूर्वाणि, विज्ञाय मदगौरवात् / यच्च भूयो निगोदादौ, गत्वाऽहं दुःखितोऽभवम् / / 795 / / तदप्याकर्ण्य चित्तं ते, नाभूत् किं रसपिच्छलम् / यत् संवेगाङ्करोद्भेद, इहाद्यापि न दृश्यते // 796 // सूक्ष्मबोधेन वाक्यार्थ, मामकीनमवेहिं तत् / बालिके ! मा विलम्बस्व, श्रमं मे सफलीकुरु // 797 // तत्रानुसुन्दरनृपे, वदत्येवं स मूर्छितः / पौण्डरीकः पपातोा , जाता पर्षत् ससंभ्रमा ||798 // श्रीगर्भो व्याकुलीभूतः, शोकं कमलिनी ययौ / आश्वासितोऽनिलैः सोऽथ, प्रबुद्धः पितरं जगौ // 799 // अनुसुन्दरराजोऽयं, स्वस्य पूर्वं त्वदागमात् / वैक्रियं तास्करं रूपं, बिभ्रत् प्रोचे भवभ्रमम् // 800 // अनाख्येयस्ततोऽभून्मे, बुद्धयमानस्य सम्मदः / चैतन्यनिःसहस्याथ, जाता जातिस्मृतिः स्फुटा // 801 // प्राग्भवेऽभूवमस्याहं, मित्रं नाम्ना कुलन्धरः / तदा भवप्रपञ्चोऽस्य, श्रुतो निर्मलसूरितः // 802 / / स एवायमनेनेत्थमाख्यात इति भावनाद् / विरक्तोऽहं भवावासादनुजानीत तेन माम् // 803 / / येन गृह्णाम्यहं दीक्षामनेनैव सहाद्भुताम् / तदाकर्ण्य प्ररुदिता, कमलिन्युप्रदुःखतः / / 804 // प्राह श्रीगर्भराजोऽथ, मा रोदीर्देव्ययं यतः / शुद्धधर्मकरो जातः, स्वप्नस्यैवानुसारतः / / 805 / / तन्नास्य धारणं युक्तमनुवजनमावयोः / घटते किन्तु निर्मिथ्यस्नेहसूचनचञ्चरम् // 806 // बालश्चेत् कुरुते धर्ममेष भोगोर्मिसम्मुखः / स्थातुं न युक्तं तद्भोगोत्तीर्णयोरावयोर्भवे // 807 //

Page #296
श्लो० 778-837 ] वैराग्यरतिः। . 221 ततः कमलिनी प्राह, प्रतिभातमिदं मम / चारूदितं त्वया राजन् !, युक्तमेतत् किलावयोः // 808 // ततोऽनुज्ञाय पुत्रं तं, तो देवीक्षितिवासवौ / ग्रहीतुमुद्यतो दीक्षामभूतां दृढनिश्चयौ // 809 / / अथ भूपसूता सा तैरनुसुन्दरभाषितैः / द्राविता प्रेक्ष्य चोद्धान्ता, पुण्डरिकादिचेष्टितम् // 810 // प्रत्यब्रवीन्महाभद्रां, साऽनुतापा कृताञ्जलिः / किं कृतं प्राग् मया पापं, येन जाताऽहमीदृशी // 811 // धन्यो राजसुतोऽयं यो, बुद्धो भवकथामिमाम् / श्रुत्वा पापा न बुद्धयेहं बोद्भुकामाऽपि किं ततः // 812 // त्रयाणामपि धन्यानां, प्रत्ययो ज्ञानपूर्वकः / एषां स्फुटः प्रादुरभूदनुसुन्दरवाक्यतः // 813 // अहं पुनर्न जानेऽस्मिन् , मामुद्दिश्य वदत्यपि / शून्या ग्रामेयकाकारा, किं करोम्यन्धसन्निभा // 814 // महाभागे ! स्वयं ज्ञात्वा, पृष्ट्वा यद्वा सदागमम् / तदिदं कस्य पापस्य, चेष्टितं मेऽखिलं वद // 815 // ततस्तां तादृशीं दृष्ट्वा, बाष्पपिच्छललोचनाम् / कृपाः क्षितिभृत्पुत्रीमब्रवीदनुसुन्दरः / / 816 // मुग्धे ! जिज्ञासितं भावमहमेव ब्रवीमि ते / भगवत्या श्रमितया, सृतमत्र प्रयोजने // 817 // गुणधारणराजेन, मया मदनमञ्जरी / साई प्रवजिताऽभूत्वं, तदाऽभ्यस्तः क्रियाभरः / / 818 // तप्तं त्वया तपस्तं वं, धृतेयं किन्तु दुर्मतिः / इष्टं यदेकं तत् कार्य, किं प्रपञ्चेन भूयसा // 819 // ततः स्वाध्यायपाठस्ते, हृदये न सुखायितः / रुचिता वाचना नोचैः, प्रच्छना नानुशीलिता // 820 // .. न परावर्तनाऽभीष्टा, नानुप्रेक्षाऽप्यनुष्ठिता / न धर्मदेशना दत्ता, प्रचला, परिशीलिता // 821 // स्वाध्यायोद्वेगतो मौनव्रतमेवाढतं परम् / न तत्राभिनिवेशोऽभून कृता प्रत्यनीकता // 822 // . नान्तरायः कृतो ज्ञाने, न तद्घातोऽपि निर्मितः / तत्प्रद्वेषो न विहितो, न तस्याकारि निह्नवः / / 823 // केवलं ज्ञानशैथिल्यात् , प्रमादाद् दुधिया तया / कृता लघीयसी सेयं, श्रुतस्याऽऽशातना त्वया // 824 // यत्प्रभावादसयेयं, कालं भ्रान्ता भवोदधौ / जाता चैवंविधाऽसि त्वं, जडधीरविशेषवित् // 825 // भावाः किं चानुवर्तन्ते, प्राग्भवाभ्यासतोऽङ्गिनाम् / पुरुषद्वेषिणी जाता, यत् त्वं मदनमञ्जरी // 826 // तथेहापि तथाभावाद् , ब्रह्मचर्यैकनिष्ठिता / उच्चैराकारिताऽसि त्वं, ब्राह्मणीति सखीजनैः // 827 // तत् किं मिलति ते वृत्तं, प्रोचे सुललिता ततः / आर्य! किं न मिलत्यत्र, भवचनविस्तरे // 828 // केवलं मन्दभाग्याऽहं, तिष्ठामि तमसा वृता / वितन्यमानेऽप्यालोके, त्वद्वचोरविरश्मिभिः // 829 // इत्युक्त्वा कर्मपङ्कस्य, क्षालनायैव बद्धधीः / प्रवृत्ता वर्षितुं बाला, विस्तारि नयनोदकम् // 830 // ततोऽनुसुन्दरः प्रोचे, मुञ्च खेदं नृपाङ्गजे / क्षीणप्रायान्तरायाऽसि, कुरु भक्तिं सदागमे / / 831 // तत्त्वज्ञानमदो भक्तिमूलमेव हि देहिनाम् / धन्याऽसि त्वं समायाता, या सदागमसन्निधौ // 832 // ततः सुललिताऽमीभिर्वचोभिः पाविताशया / सदागमोऽयमित्युच्चैः, पतिताऽऽचार्यपादयोः / / 833 // जगाद च जगन्नाथ ! त्वमेव शरणं मम / अज्ञानपङ्कमनायास्त्वमेवोद्धारकारकः // 834 // सदागमस्य माहात्म्यात् , ततः संवेगगौरवात् / चेतःप्रह्वतया चाऽस्या, बहु कर्म क्षयं गतम् // 835 // जाता जातिस्मृतिर्दृष्टो, वृत्तान्तः प्राग्भवाश्रयः / पपातोत्थाय हृष्टाऽथ, साऽनुसुन्दरपादयोः / / 836 // . जगाद च प्रसादात् ते, भगवत्सन्निधेस्तथा / जातिस्मृतिर्ममोत्पन्ना, निर्विण्णाऽस्मि भवोदधेः / / 837 // .

Page #297
222 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचितां [ अष्टमः सर्गः मन्दभाग्यामपि भवान् , भगवांश्चोदधार माम् / ततोऽनुसुन्दरः प्रोचे, गुणो भगवतो ह्ययम् // 838 // स्वभक्तमुद्धरत्येष, लोकमार्थे ! न संशयः / बद्धमप्यात्मचौर्येण, य एवं माममोचयत् // 839 // आनीतो वर्त्मनाऽनेन, नरकप्रस्थितोऽप्यहम् / पापिष्ठा अपि भक्त्याऽस्य, मुच्यन्ते नात्र संशयः // 840 // कार्या त्वया न कृच्छेग, बुद्धाऽस्मीत्यवभावना / अकलङ्कादिभिः पूर्वं, यन्नाहमपि बोधितः // 841 // तथा झ्यतया स्वस्य, पापकर्मव्यये सति / त्वत्तोऽपि ह्यतिकृच्छेग, प्रबुद्धोऽहं जिनागमे // 842 // कालादिहेतुभिः पापं; यदा जन्तोर्विलीयते / तदाऽसौ बुध्यते तत्त्वं, गुरवः सहकारिणः // 843 // ततः सुललिता प्राह, विगता मेऽवभावना / किन्तु दोक्षां समादास्ये, पित्रोराज्ञां विना कथम् // 844 // दीक्षानामापि न ग्राह्यमननुज्ञातया मया / प्रतिज्ञातमिदं ह्यस्ति, पूर्व ताताम्बयोः पुरः / / 845 // ततोऽनुसुन्दरः प्राह, माऽऽर्थे ! भैषीस्तवागतो / पितरौ बहलः कोलाहलश्चात्रान्तरेऽजनि // 846 // सुमङ्गलान्वितश्चैत्ये, मनोनन्दनसंज्ञके / राजा मगधसेनोऽथ, प्रविष्टः सपरिच्छदः // 847 / / नत्वाऽर्हन्तं तथाऽऽचार्य, साधून सुललितानतः / नत्वाऽनुसुन्दरनृपं, निषण्गोऽसौ तदन्तिके // 848 // सुमङ्गलाऽपि विहितनिःशेषप्रतिपत्तिका / स्थिता सुललितामूर्ध्याघ्रायाऽऽलिङ्गय तदन्तिके // 849 // .. आनन्दगद्गदगिरा, प्राह क्त्से ! समुत्सुकौ / आवां त्वदर्शने त्यक्त्वा, राज्यं त्वत्पार्श्वमागतौ // 850 // न प्राप्नोति रतिं वत्से !, जनकत्ते त्वया विना / तब स्नेहानले चैष, जनो दंदह्यते सदा // 851 / / वार्ताऽपि नावयोर्दत्ता, भवत्या तु कठोरया / अङ्गारोग्यादिसंसूचाकरी प्रेमाब्धिचन्द्रिका // 852 // ततः सुललिता प्राह मातः ! किं बहुभाषितैः / निर्मिथ्यो युवयोः स्नेहः, शीनं व्यक्तीभविष्यति // 853 // अहं दीक्षा ग्रहीष्यामि, नावं संसारवारिधेः / ततो यदि युवां, मेऽद्य, वारणं न करिष्यथः // 854 // ग्रहीष्यथस्तथा दीक्षां, निर्विकल्पं मया सह / यौष्माकीणस्तदा स्नेहः, प्रतीतिमुपयास्यति // 855|| राजा मगधसेनस्तच्छ्रुत्वा प्राह सुमङ्गलाम् / आदावेव बबन्धेयं, देवि ! वत्साऽऽवयोर्मुखम् // 856 // निर्बबन्ध दृढं चित्तं, दीक्षायां च कुतोऽन्यथा / ईदृग्वचनविन्यासः, स्यादस्या मोहनाशकृत् / / 857 // अनया साधु च प्रोक्तं, युक्तमेवाधुनाऽऽवयोः / सहानया प्रव्रजनं, निर्मिथ्यस्नेहसूचकम् // 858 // देवाज्ञैव प्रमाणं मे, प्राहेत्यथ सुमङ्गला / ततो हृष्टा सुललिता, पतिता पादयोईयोः // 859 // तया संक्षिप्य वृत्तान्तः कथितश्चानुसुन्दरः / चारित्रपरिणामोऽभूद् , भावतोऽपि ततस्तयोः // 860 // तावन्वमोदत गुरुस्ताभ्यां दीक्षार्थमर्थितः / अथोल्लसन्महानन्दमहोत्सवमनोहरम् // 861 // स्फुरज्ज्योतिर्दिगुद्योतिदेवसम्पातमद्भुतैः / मुखरं तूर्यनिर्घोषैर्भूरिभव्यैः समाकुलम् // 862 // मुनिवृन्दैस्तदापूर्ण, स्मयमानमिवाबभौ / अनुसुन्दरराजादिप्रवज्याऽवसरे वनम् // 863 // ततो मगधसेनश्च, श्रीगर्भश्च महीपती / राज्यं पुरन्दरायैव, रक्षायै ददतुः स्वयम् // 864 // विधिना तानि सर्वाणि, सूरिणा दीक्षितान्यथ / दत्ता संवेगवृद्धयर्थं, देशना च सुधोपमा // 865 // ययुस्तदन्ते स्वस्थानं, देवा लोकाश्च भाविताः / साध्योऽपि च महाभद्राऽन्धिता गुरुनिदेशतः // 866 // अथादित्यो ययावस्तं, कृता चावश्यकक्रिया / स्वाध्यायलीनैर्मुनिभिः, प्रदोषश्चातिलचितः // 867 // .

Page #298
253 लो० 834-897 ] বাখবি। लब्ध्वाऽभ्यन्तरसाम्राज्यं, मन्वानः कृतकृत्यताम् / विशुद्धध्यानमारूढो, राजर्षिरनुसुन्दरः / / 868 // ततो विशुद्धयमानाभिर्लेश्याभिः स महाशयः / आरुह्योपशमश्रेणी, शान्तमोहः क्षणादभूत् // 869 // निर्याणकालं विज्ञाय, तस्मिन्नेव क्षणे स्थिताः / समाधिकारिणोऽभ्यर्णे, मुनयो गुरुशासनात् // 870 // अत्रान्तरे च तस्यायुः, समाप्तं स ततो वपुः / त्यक्त्वा सर्वार्थसिद्धयाख्ये, विमानेऽभूत् सुरोत्तमः // 871 // अनुसुन्दरराज्ञस्तं, ज्ञात्वा व्यतिकरं प्रगे / मिलितः सकलः संघो, विधिनाध्याजि तद्वपुः // 872 / / कृता नरामरैः पूजा, तस्य तद्गुणरञ्जितैः / अनुसुन्दरवृत्तान्ते, तूर्णं जातेऽथ तादृशे // 873 // स्वधर्मदत्वरागेण, प्राग्भवस्नेहतस्तथा / चित्ते सुललिता साध्वी, मनाक् शोकेन पीडिता / / 874 // तस्याः शोकापनोदाय, ततस्ते सूरिवासवाः / शृण्वत्सु सर्वसभ्येषु, वाचमेवं वितेनिरे // 875 / / आर्थे ! न शोचनीयोऽसौ, नृशार्दूलो महाशयः / पूर्वकोट्यायुषा साध्यमहैकेनाप्यवाप यः // 876 / / सर्वार्थसिद्धिं संप्राप्तो, नरकाभिमुखोऽपि यः ! स कथं शोच्यतामेति, धीरो ध्वस्तद्विषबलः // 877 // जीवन्नपि सतां शोच्यो, नरः संयमदुर्बलः / न पुनः संयमे धीरो, मृतोऽप्यानन्दभाजनम् // 878 // सद्धर्मधनयुक्तस्य, मरणेऽपि महोत्सवः / बिभेति मृत्योः स पुनर्यो धर्मधनवर्जितः // 879 // ज्ञान-दर्शन-चारित्र-तपोरूपाऽऽमजीवितम् / आराधनाचतुःस्कन्धा, यस्य स्यात् तस्य किं मृतम् / / 880 // प्रक्षालिताघपङ्का ये, मृताः पण्डितमृत्युना / सतां ते हर्षदातारो, न तु शोच्याः कदाचन // 881 // सिद्धस्वकार्य इत्यार्ये !, न शोच्यस्तेऽनुसुन्दरः। अनुमोद्यः परं धर्मवीरः कल्याणभाजनम् // 882 // च्युत्वा स्थितिक्षयात् तस्माद् , पुष्कराधस्य भारते / गान्धारराजपुत्रोऽसावयोध्यायां भविष्यति // 883 // नाम्ना चामृतसारोऽसौ, पद्मिनीहृदयप्रियः / लास्यत्युद्यौवनो दीक्षां, विपुलाशयसन्निधौ / / 884 // कृत्वा ती तपो हत्वा, ततः कर्मकदम्बकम् / भवप्रपञ्चं संत्यज्य, शिवसद्मनि यास्यति // 885 // तत् सर्वदा प्रमोदस्य, कारणं भव्यदेहिनाम् / आर्येऽनुसुन्दरो नैव, शोकसन्तापकारणम् // 886 // पौण्डरीकमुनिः प्राह, प्रणम्यात्रान्तरे गुरून् / भावि वृत्तमिदं नाथैस्तस्य प्रोक्तं महात्मनः // 887 // चित्तवृत्तौ पुनर्भावि, किमिति प्रतिपाद्यताम् / गुरुराह भवे तत्रामृतसारमहात्मनः / / 888 // क्षान्तिर्दया च ये कान्ते, मृदुता-सत्यते च ये / ऋजुता-चौरते ये च, ये ब्रह्मरति-मुक्तते // 889 / / विद्या-निरीहते ये च, यच्च लीनं पुरा स्थितम् / सैन्यं चारित्रधर्माचं, तत् सर्व पार्श्वमेष्यति // 890 // प्रियाश्चान्या धृतिः श्रद्धा, मेधा विविदिषा सुखाः / मैत्रीप्रमुदितोपेक्षाविज्ञप्तिकरुणादिकाः // 891 // सुखं तस्य प्रदास्यन्ति, भावराज्यं स लप्स्यते / करिष्यति गुणैः शुभैश्चित्तवृत्तिं सुनिर्मलाम् // 892 // आरूढः क्षपकश्रेणिं, ततश्चैष महाबलः / निहत्य घातिलुण्टाकान् , केवलालोकमाप्स्यति // 893 / / अनुगृह्य ततो विश्वं, समुद्घातं विधाय च / योगान्निरुध्य शैलेशी, प्राप्य यास्यति निर्वृतौ // 894 // तस्यां च भोक्ष्यते पुर्या, भावराज्यफलं महत् / अनन्तज्ञानसम्यक्त्ववीर्यानन्दविलासभाग् // 895 // इतश्च तेन दुर्भार्या, त्यक्ता सा भवितव्यता / परिक्षीणे महामोहबले शोकं करिष्यति // 896 // मोहादीनां कृतः पक्षो, जानत्याऽप्यस्थिरो यया / मया भग्नाशया प्राप्तं, तया यद्गीयतेऽर्भकैः // 897 //

Page #299
224 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता . [अष्टमः सर्गः इदं च तत् / " ध्रुवाणि यः परित्यज्य, अध्रुवाणि निषेवते / ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति, अध्रुवं नष्टमेव च " // 898 // मुह्यत्येव जनः सर्वो, यद्वा स्वीयप्रयोजने / तत् को दोषो ममेत्येषा, प्रहास्यत्यवभावनाम् // 899 // आन्तरं तदिदं प्रोक्तमानुसुन्दरचेष्टितम् / श्रुत्वेदं मुदिताः सर्वे, पुण्डरीकादिसाधवः // 900 // जहौ सुललिता शोक, संविग्ना च व्यचिन्तयत् / पूर्वाबोधमपेक्ष्याहं, यथाऽस्मि गुरुकर्मिका // 901 // . तदिदं जीवरनं मे, विना तीव्रतपोऽग्निना / न शुद्धयतीति सञ्चिन्त्य, सा गुरूणामनुज्ञया // 902 // कर्तुं तपांसि कष्टानि, प्रवृत्ता विपुलोद्यमा / तद्गात्रं रत्नकनकावलीश्रीपात्रतां ययौ // 903 // लघुभिश्च महद्भिश्च, सिंहनिष्क्रीडितैस्तया / त्रासिताः कर्मणां भेदाः, कलभा यूथपास्तथा // 904 // तस्या भद्रा-महाभद्रे, सर्वतोभद्रिका तथा / भद्रोत्तरा च प्रतिमा, भद्राद्वैतं वितेनिरे // 905 // आचाम्लवर्धमानेन, भावसायुज्यमीयुषा / प्रवर्धमानस्तद्भावः, प्लावयामास पातकम् / / 906 // चान्द्रायणं चरन्त्या च, चन्द्रिकासमया तया / घोतितं स्वकुलव्योम, ध्वस्तं च ध्वान्तमान्तरम् // 907 // संसेव्य यवमध्यानि, वज्रमध्यानि चादरात् / निःस्पृहा मोक्षमार्गस्य, मध्यमध्यासितेव सा // 908 // एवमादितपोभिः सा, क्षालयन्ती स्वकल्मषम् / वाहिनीव स्थिता शुद्धध्यानपूरप्रवाहिनी // 909 // इतश्च पौण्डरीकोऽपि, कृतश्रुतदृढोद्यमः / जातः क्रमेण गीतार्थो, भावितात्मा जितेन्द्रियः // 910 // प्रपच्छ सारं जिज्ञासुस्ततोऽसौ विनयाद् गुरुम् / भगवन् ! द्वादशाङ्गस्य, किं सारमिति कथ्यताम् // 911 // समन्तभद्रगुरवस्ततः प्राहुर्महाशयाः / ध्यानयोगो विनिर्दिष्टः, सारोऽत्र जिनशासने // 912 // साधूनां श्रावकाणां च, मूलोत्तरगुणैः क्रिया / घटिता निखिला बाह्या, ध्यानयोगार्थमीरिता // 913 // मनःप्रसादो मुक्त्यर्थं, साध्यः खलु मनीषिणा / ऐकाय्यापरपर्यायो, ध्यानयोगः स एव च // 914 // विषयान्तरसञ्चारनिरोधात् तच्च जायते / आलम्बनं तदर्थं च, मन्यते नैष्ठिकी क्रिया // 915 // . श्रुत्वा पैशाचिकाख्यानं, कुलवध्वाश्च रक्षणम् / नित्यं संयमयोगेषु, व्यापृतात्मा भवेन्मुनिः // 916 // आत्मारामतया यस्तु, व्युत्थानं न प्रपद्यते / तस्य बाह्यक्रियासाध्य, सिद्धमेव तदुच्यते // 917 // आरुरुक्षुर्मुनिर्व्यानं, श्रयेद् बाह्यक्रियामपि / ध्यानारूढः शमादेव, शुध्यत्यन्तर्गतक्रियः // 918 // ध्यानयोगः शुभः सारः, सर्वप्रवचनस्य तत् / शेषानुष्ठानमप्यूह्यं, सारं तस्याङ्गभावतः // 919 // श्रुत्वा गुरोरिमां वाचं, पौण्डरीकमहामुनिः / कृताञ्जलिः पुनः प्रोचे, स्वशङ्काऽपनिनीषया // 920 // भदन्त ! मोक्षमार्गेऽभूद् , बाल्येऽपि मम कौतुकम् / ततः पृष्टा मया सर्वे, तद्रहस्यं कुतीर्थिकाः // 921 // ततस्तैः कथितं तत्वं, परस्परविलक्षणम् / तथा ह्येके जगुः सर्व, हिंसादि क्रियतामिह // 922 // केवलं बुद्धिलेपोऽत्र, रक्षणीयो मुमुक्षुणा / कर्मण्यकर्मविज्ञाने, कुतः कर्म यदुच्यते // 923 // " कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः / स बुद्धिमान् मनुष्येषु, स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् // 924 // यस्य बुद्धिर्न लिप्येत, हत्वा सर्वमिदं जगत् / आकाशमिव पङ्केन, नासौ पापेन लिप्यते" // 925 // अन्येऽभ्यधुविधायाऽपि, पापं ये देहधारिणः / महेश्वरं स्मरन्त्यन्तस्ते मुच्यन्ते न संशयः // 926 // .

Page #300
ग्लो० 498-955 ] वैराग्यरतिः। यतःछित्त्वा भित्त्वा च भूतानि, कृत्वा पापशतानि च / स्मरन् देवं विरूपाक्षं, सर्वपापैः प्रमुच्यते // 927 // .. विष्णुध्यानमुदाजहः, परे पापविशुद्धये / पवित्रं परमानन्ददायकं यदिदं स्मृतम् // 928 // अपवित्रः पवित्रो वा, सर्वावस्थागतोऽपि वा / यः स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं, स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः // 929 // ऋचमन्ये तु गायत्री, प्राहुः पापनिबर्हणीम् / मोक्षस्य साधनं प्राहुरन्ये वायुजयं बुधाः // 930 // हृदि स्थितं यद् ध्यानेन, पुण्डरीकं विज़म्भते / विकस्वरदलं रम्यं, मनोऽलिसुखदायकम् // 931 // पदे मनोऽलिः परमे, तद्वारेण निलीयते / लक्ष्यते तस्य यो नादस्तत् तत्त्वमपरे जगुः // 932 // रेचकं पूरकं चैव, कुम्भकं च तथा परे / अस्यैव पुण्डरीकस्य, प्राहुर्वायु विघाटकम् // 933 // विशुद्धं बिन्दुमेवाहुरन्ये तु स्फटिकोपमम् / ज्ञानहेतुं प्रसर्पन्तं, तिर्यगूर्ध्वमधस्तथा // 934 // नासाग्रे भूलतामध्ये, बिन्दुमेव तथाऽपरे / तुषारहारविमलं, ध्येयमाहुश्चलस्थिरम् // 935 // आग्नेये मण्डले स स्यान्मीलितो(ते) रक्तवर्णकः / माहेन्द्रे पीतकः कृष्णो, वायव्ये वारुणे सितः // 936 / / पीतः सुन्दरचित्तेन, रक्तस्तापेषु चिन्त्यते / कृष्णोऽभिचारके कार्ये, पुष्टिदो धवलो मतः // 937 // प्राहुः परे तु संशोध्यो, नाडीमार्गो मुमुक्षुणा / इडापिङ्गलयो यं, नाड्योः सञ्चारकर्म च // 938 // नाडीचक्रप्रचारश्च, विज्ञेयो दक्षिणेतरः / तद्द्वारैव च विज्ञेयं, बहिः कालबलादिकम् // 939|| ओंकारोच्चारणादेव, घण्टानादायतात् परे / पद्मासने निविष्टस्य, शान्तिप्राप्ति समभ्यधुः // 940 // अन्ये तु प्राहुरानाभेः, प्राणतन्तुं शनैः शनैः / मूर्धान्तस्तालुरन्ध्रेण, निर्गच्छन्तं विचिन्तयेत् // 941 // स्थितं हृदयराजीवे, मण्डले वा त्रयीतनोः / पुमांसमायं निष्पापं, प्राहुयेयतया परे // 942 // पुमांसं परमं ध्येयं, नित्यं हृद्योम्नि संस्थितम् / अपरे विलसत्कान्तिलताकीर्णं विदुर्बुधाः // 943 // आकाशमात्रमपरे, विश्वमन्ये चराचरम् / आत्मस्थं चिन्त्यमित्याहुरपरे ब्रह्मशाश्वतम् // 944 // -: इत्थं च भगवद्भिर्मे, ध्यानयोगो यथोदितः / सारस्तीर्थैरपि तथा, स एव प्रतिपादितः / / 945 // भवेयुस्तीथिका मुक्तेस्तत् किं सर्वेऽपि साधकाः / साध्ये मोक्षे तथैकस्मिन् , केयं ध्येयविभिन्नता // 946 // छित्त्वेदं वाकुठारेण, सन्देहं गहनं मम / मोक्षमार्ग वितिमिरं, विधातुं यूयमर्हथ // 947 // समन्तभद्रगुरवस्ततः प्राहुर्महाधियः / आर्य ! त्वमल्पगीतार्थस्तत्तात्पर्य न बुध्यसे // 948 // तीर्थ्याः सर्वेऽपि खल्वेते, कूटवैद्यसमा मताः / सद्वैद्यजिनशास्त्रार्थपल्लवग्रहगर्विताः // 949 // प्रोच्यन्ते भ्रान्तिनाशार्थमत्र वैद्यकथा यथा / एकस्मिन् नगरे भूरिरोगग्रस्तजनाकुले // 950 // एक एव महावैद्यो, दिव्यज्ञान्यस्ति कश्चन / संहितानां समस्तानां, स्रष्टा रोगौघनाशकः // 951 // नाधन्यत्वेन तल्लोकाः प्रपद्यन्ते तथापि तम् / ये केऽपि धन्यमूर्धन्याः, प्रपद्यन्ते त एव तम् // 952 / / स च दत्ते स्वशिष्येभ्यस्तद्व्याख्यानमनारतम् / अन्यधूर्तरुपश्रुत्या(त्य), तत्प्रसङ्गागतैर्धतम् // 953 / / ततस्तल्लवमात्रेण, तुष्टैस्तैवैयकं कृतम् / स्वपूजार्थमधन्यानां, प्रतिभातं च तन्नृणाम् // 954 // ततस्तैः पण्डितंमन्यैः, रचिताः स्वस्वसंहिताः / वांसि प्रथयामासुः, केचित् तासु नवान्यपि // 955 // वै-२९

Page #301
महोपाध्यायश्रीयशोधिनषगणिविरचिता [मटमः सर्गः धृतानि तान्युपश्रुत्या, सद्वैद्यवचनानि च / कानिचित् स्थापयामासुस्तथा भङ्गयन्तरेण च // 956 // सद्वैद्यवचनेभ्योऽन्यैरतिपाण्डित्यमानिभिः / एकान्तवैपरीत्येन, संहिता रचिता ध्रुवम् // 957 // लोकाः पृथक् पृथग् भिन्नरुचयस्ते च रोगिणः / केषाञ्चित् केचिदेवेष्टाः, कूटवैयेषु तेष्वतः // 958 // प्रसिद्धा वैद्यशालास्ताः, सर्वाः शिष्यप्रतीच्छकैः / महावैद्याश्च तेऽभूवन् , सर्वे पाठितसंहिताः // 959 // ततो मौलमहावैद्योऽनाढतो बहुभिर्जनैः / कुर्वते तत्कियां ये च, ते भवन्त्येव नोरु नः // 960 // यथा जीवति सद्वैध तस्मिन् रोगाः क्षयं ययुः / तस्यां सुवैद्यशालायां, क्रियाविधिकृतां नृणाम् // 961 / / तथा मृतेऽपि तस्मिन् सा, जाता रोगविनाशिनी / शाला सकललोकानां, सविनेया ससंहिता // 962 // ये पुनः कूटवैद्यानां, रोगिणः शरणं गताः / अनाथा रोगजालेन, पीडिता एव ते मृताः // 963 // जीवत्सु तेषु तच्छाला, यथाऽनर्थकरी नृणाम् / मृतेष्वपि तथैवाभूत् , सशिष्या च ससंहिता // 964 // यश्च तास्वपि केषाञ्चिद् , वैद्यशालासु दृश्यते / रोगाणां तानवाद् दैवात् सर्वमोक्षेण वा गुणः // 965 // सोऽपि सद्वैद्यशास्त्राब्धिगृहीतवचसा गुणः / एकान्तविपरीतानां, संहितासु च सोऽपि न // 966 // किमन्यत् सा महावैद्यशालैका रोगनाशिनी / तत्संहितानुसारात् तु शेषा अपि तथाविधाः // 967 // महावैद्यो हि जानीते, दोषं तच्छमनं तथा / कूटवैद्या न जानन्ति, स्वयं तत्त्वविरोधतः // 968 // गुणो घुणाक्षरन्यायाद् , यश्च तेभ्योऽपि जायते / सद्वैद्य एव तत्रापि, तत्त्वनीत्या चिकित्सकः // 969 // तदियं ते समासेन, मया वैद्यकथोदिता / पुण्डरीकोपनीयैनां, व्यक्तं भावं वदामि ते // 970 // संसारो नगरं ज्ञेयो, भावरोगिजनाकुलः / तत्रैकश्च महावैद्यः, सर्वज्ञो जगदीश्वरः / / 971 // उत्पन्नकेवलालोकः, शुद्धसिद्धान्तसंहितः / रोगजातप्रविध्वंसी, सर्वलोकोपकारकृत् // 972 // तथापि गुरुकर्माणस्तमधन्याः श्रयन्ति न / किन्तु धन्यतमाः क्षीणपापाः स्तोकाः श्रयन्ति तम् // 973 // स यदोपदिशत्युच्चै पर्षदि हर्षदम् / सदेवासुरमायां, विनेयेभ्यो जगद्गुरुः // 974 // देवासुरनरास्तत्र, प्रसङ्गेनागतास्तदा / शृण्वन्ति देशनां केचिद् मिथ्यात्वक्लिष्टमानसाः // 975 // श्रुत्वा मन्दधियस्तां ते, गम्भीरां विविधैर्नयैः / कल्पयन्त्यन्यथैवार्थ, स्वीयभावानुसारतः // 976 // ततो जिनमहावैद्यादुपश्रुत्य बहिर्गताः / कूटवैद्यसमानास्ते स्वशास्त्राणि प्रकुर्वते // 977 // तीर्थ्याः केचन सांख्याद्यास्तत्र ये तावदास्तिकाः / ग्रन्येषु जैनवाक्यानि, तैद्धानि कियन्त्यपि // 978 // अर्हद्वाक्यान्यथात्वेन, स्वयं शेषं च कल्पितम् / कूटवैचैरिवाशेषं, निजपाण्डित्यदर्पतः // 979 // तच्छास्त्राण्यपि राजन्ते, ततोऽर्हद्वचनश्रिया / कण्टकानां वनानीव, मध्यस्थैराम्रपादपैः // 980 // बार्हस्पत्यादयो ये तु, नास्तिकाः पापबुद्धयः / विकल्पितं विपर्यस्तं, सर्व तैर्जिनशासनात् // 981 // कुतर्कवादमौखर्याज्जने तेऽपि तथाविधे / गताः प्रसिद्धिं चौराणां, प्रागल्भ्यं हि महत्तरम् // 982 // तीर्णा (aa) यथाऽऽशयं ते च, नानारुचिभृतां नृणाम् / केषाञ्चित् केचिदेवेह, प्रतिभान्ति न चापरे // 983 / / कणभक्षाक्षपादाद्याः, शास्त्रकर्माणि यान्यथ / शिष्येभ्योऽदर्शयंस्तेभ्यो, वैद्यशालेयमुत्थिता // 984 // इत्थं च जिनसद्वैद्यशालायां कर्मरोगिणः / धन्याश्चिकित्सां कुर्वाणा, भवन्त्येव हि नीरुजः // 985 // .

Page #302
ग्लो० 956-1015 ] वैराग्यरतिः। 227 आस्तिकेषु च तीर्थेषु, कर्मरोगस्य तानवम् / यद् दृश्यते यश्च सर्वमोक्षो वा श्रूयते कचिद् // 986 // सोऽपि स्वशास्त्रबद्धानां, सर्वज्ञवचसां गुणः / अपुनर्बन्धकस्य स्यात् , तद्रुच्या कर्मतानवम् // 987 / / अनुष्ठानं हि तस्योक्तं, चित्रं दर्शनभेदतः / त्यक्तविप्रतिपन्नाशं, पर्यवस्यत् फलोदये // 988 // तस्य सर्वैकवाक्यत्वादहिंसाधेव सम्मतम् / तत्त्वं निरञ्जनो देवो, गुरुर्ग्रन्थविवर्जितः // 989 / / इत्थं सदोघसंज्ञानात् , सत्यार्थपदरोचके / सूक्ष्मबोधं विनाऽपि स्यात् , कर्मरोगस्य तानवम् // 990 // अतिशुद्धिवशाद् भावसम्यक्त्वादिक्रमेण तु / जायेत सर्वमोक्षोऽपि, जिनवाक्यानुसारिणाम् // 991 // यद्वा जातिस्मरादीनां, वचो जैन हृदि स्थितम् / तेषामास्तिकतीर्थ्यानां, कर्मरोगं क्षयं नयेत् // 992 // दोषत्रयं शरीरस्थं, यथा वैद्यश्चिकित्सति / रागद्वेषमहामोहांस्तथा सर्वज्ञ एव हि // 993 // चिकित्सा कर्मरोगाणां, जिनवैद्यं विना न तत् / आस्तिकेष्वपि तीर्थेषु, सा हि सर्वज्ञपूर्विका // 994 // एकान्तविपरीता ये, नास्तिका जिनशासनात् / एकान्तेनैव पापास्ते, भवभ्रमणहेतवः // 995 // अर्थकामैकगृद्धानां, तथाऽपि प्रतिभान्ति ते / क्लिष्टाशयानां जन्तूनां, नास्तिकाः साम्प्रतक्षिणः / / 996 // तदेवं निर्गतान्यार्यतीर्थानि जिनशासनात् / शेषाणि व्यापकं चैकं, विज्ञेयं जिनशासनम् // 997 // इत्थं च वर्तते रामद्वेषमोहविरोधि यत् / सत्यं भूतदया ब्रह्म, शौचमिन्द्रियनिग्रहः / / 998 // औदार्य सुन्दरं वीर्यमाकिञ्चन्यमलोभता / गुरुभक्तिस्तपो ज्ञानं, ध्यानमन्यच्च तादृशम् / / 999 / / आस्तिकेष्वपि तीर्थेषु, तत् स्वरूपेण सुन्दरम् / किन्तु नो राजते तेषु, यथा याचितभूषणम् // 1000 // तद्धि स्वकल्पितैः शेषैः, सर्वज्ञवचनातिगैः / यागहोमादिभिः साई, मीलितं न विराजते // 1001 // एकग्रन्थप्रबन्धस्य, कूटवाक्यार्थमुद्रया / सर्वांशशुद्धबोधस्याहेतुत्वात् तन्न सुन्दरम् // 1002 / / हंसेनेव जलात् क्षीरमपुनर्बन्धकेन तत् / विवेकेन गृहीतं तु, स्यात् स्वरूपेण सुन्दरम् // 1003 // इत्थं स्वरूपशुद्धत्वं, तत्रान्यपदमिश्रणात् / निहन्यते न सिद्धान्ते, यथा मिथ्यात्विसंग्रहात् // 1004. / अत एवान्यशास्त्रस्य, सत्यार्थपददूषणे / तन्मूलपूर्वजलधेर्भवत्याशातना ध्रुवा // 1005 // . तदेवं सर्वतीर्थेषु, भावात् सर्वगुणात्मकम् / जैनतीर्थं स्थितं ज्ञेयं, न लिङ्गं धर्मकारणम् // 1006 / / अतो यदुक्तमार्येण, मोक्षं किं तीथिका अपि / साधयेयुनिबलाच्चारु तत्रेदमुत्तरम् // 1007 / / शुद्धानुष्ठानविकलं, ध्यानं हास्यं विवेकिनाम् / शुद्धं पुनरनुष्ठानं, न स्यात् सिद्धान्तमन्तरा // 1008 // सर्वोपाधिविशुद्धात्मा, तीथिकोऽपि कथञ्चन / यश्च स्यात् स तु भावेन, वर्तते जिनशासने // 1009 // जैनेन्द्रमेव तेनैकं, शासनं भवनाशनम् / भवच्छिदो भवन्त्येव, तत्रस्थास्तीर्थिका अपि // 1010 // आरोग्यकारि दोषच्छिद् , यथा लोके सुभेषजम् / प्रयुक्तं कूटभिषजाऽप्याप्तवैद्यस्य सम्मतम् // 1011 // तथा घुणाक्षरन्यायाद्, वचनं गुणकारि यत् / परशास्त्रस्थमपि तज्जिनवैद्यस्य सम्मतम् // 1012 // कुसम्प्रदायापतिताद् , यत्नात् तन्न गुणावहम् / अतो घुणाक्षरन्यायात् , तादृग् योग्यतयेष्यते // 1013 // साऽवच्छिनत्ति तस्येष्टहेतुतां चानुमोद्यताम् / गुणकृद् भावजैनानामतस्तत् सम्मतं सताम् // 1014 // क्रियते यत् पुनः कर्म, चित्तमालिन्यकारकम् / यतिश्रावकरूपेण, तजिनाज्ञाबहिश्चरम् / / 1015||

Page #303
228 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता / अष्टमः सर्गः व्यवहारोऽपि गुणकृद् , भावोपष्टम्भतो भवेत् / सर्वथा भावहीनस्तु, स ज्ञेयो भववृद्धिकृत् // 1016 // भावतीर्थं समालम्ब्य, व्यापकं जैनमित्यदः / जनास्तरन्ति दुःखाब्धि, पर्याप्तं वेषचिन्तया // 1017 // यच ते ध्येयनानात्वमस्ति संसार(संशय)कारणम् / तत्रापि परमार्थोऽयं, निश्चयायावधार्यताम् / / 1018 // बध्नाति भावैः संक्लिष्टैः, पापं पुण्यं तथेतरैः / आत्मा समाहितोऽत्यन्तमौदासीन्येन मुच्यते // 1019 // स्वभाव एव जीवस्य, यत् तथा परिणामभाग / बध्यते पुण्यपापाभ्यां, माध्यस्था(थ्या)त्तु विमुच्यते // 1020 // तत्र हिंसाधनुष्ठानाद् , भवन्ति भ्रमकारकात् / संक्लिष्टाश्चित्तकल्लोला, देहेऽपथ्याद् यथा गदाः // 1021 // तथा दयाद्यनुष्ठानाजायन्ते स्थैर्यकारकात् / प्रशस्ताश्चित्तकल्लोला, यथा पथ्यात् सुखासिकाः // 1022 // चित्तजालोपसंहारि, ध्यानं यत् पुनरुत्तमम् / निर्जरामात्रजनकं, तदौदासीन्यमिष्यते // 1023 // भवेन्नानाविधोपायश्चित्तजालोपसंहृतिः / भावतीर्थे स्थितस्यातो, ध्येयभेदो न दुष्यति // 1024 // बहिः शुद्धक्रियाध्येयैर्यन्मोक्षाय मुमुक्षवः / नानाविधैः प्रगल्भन्ते, माध्यस्थं(थ्यं) तत्र कारणम् // 1025|| किन्तु जीवस्य जायन्ते, यथा चेतःप्रसत्तये / परमात्मादयो ध्येया, नैव बिन्द्रादयस्तथा // 1026 // यौ त्वालम्बनभेदेन, स्वसंवेदनशालिना / चेतःशुयन्यथाभावी, प्रत्याख्येयौ न तौ पुनः // 1027 // नानारुचित्वाजीवानां, ततो माध्यस्थ(थ्य)शालिनाम् / बिन्द्वादयोऽपि केषाञ्चिद् , भवेयुश्चित्तशोधकाः // 1028 // विज्ञायाऽपि च ये तत्त्वं, लुब्धाः सन्तोऽर्थकामयोः / असदालम्बना योगाभिमानात् सुखमासते // 1029 // .. कोटरान्तः प्रविष्टानां, घूकानां भास्करोदये / यादृक् तादृक् किल ज्ञेयं, तेषां ज्ञानं महात्मभिः // 1030 // अज्ञानवान्तनिहतास्ते हि दृक्प्रसरं विना / कौशिका इव तिष्ठन्ति, लीनाः संसारकोटरे // 1031 // परिस्फुरति योगार्के, दीप्ते ज्ञानमहोभरैः / अर्थकामस्पृहाध्वान्तं, कुतस्तिष्ठति मानसे // 1032 // ततो निरीहचित्तानां, बिन्द्वाद्यालम्बनादपि / माध्यस्थं(थ्य) योगिनामिष्टं, वैराग्यलवशालिनाम् // 1033 / / कुतीथिकैरतो येऽमी, ध्येयभेदाः प्रकीर्तिताः / ते जैनमतपाथोधौ, यान्ति निस्यन्दबिन्दुताम् // 1034 // तत्कूटवैद्यशालावद् , परदर्शनसन्ततिः / ज्ञेया तथा स्वरूपेण, कर्मरोगविवर्द्धनी // 1035 / / तत्रस्थानां पुनर्यत् स्यात्, कर्मरोगस्य तानवम् / कर्मरोगक्षयो वा यः, स सर्वज्ञवचो गुणः // 1036 / / तस्मात् सद्वैद्यशालेयं, सिद्धा जैनमतस्थितिः / आकालं निश्चला पूता, द्वादशाङ्गी सुसंहिता // 1037.. दोषच्छेदकर लोके, यत् किञ्चिद् दृश्यते वचः / तद्गुणाश्रयभूतायामस्यामेव प्रतिष्ठितम् // 1038 / / बुद्धयलेपेन हिंसादिसौद(न्द)र्यादिवचश्च यत् / हास्यं विवेकिनां तत्तु, तीथिकानामयुक्तिकम् // 1039 // श्रुत्वेदं सद्गुरोर्वाक्यं, पुण्डरीकमुनिः पुनः / अब्रवीत् तत्त्वरत्नस्य, सर्वांशपरिशुद्धये // 1040 // यथा ब्रूमो वयं स्वामिन् !, व्यापकं जिनशासनम् / तीर्थ्या अपि तथा ब्रूयुः, स्वतीर्थं चेत् किमुत्तरम् // 1041 / / देवे धर्मे निजे तत्वे, मोक्षे चाभिनिवेशिनः / स्वप्नान्तेऽपि न जानन्ति, परे हि परदर्शनम् // 1042 // तेभ्यः स्वमतदृप्तेभ्यः, को भेदस्तादृशां तु नः / मन्मनो मेरुवत् कर्तुमिदं निर्गतुमर्हथ // 1043 // लसद्दन्तद्युतिश्रेणिच्छुरिताधरपल्लवः / गुरुस्तदुत्तरं दातुमित्थमाह महाशयः // 1044 // तदेतद् व्यापकं प्रोक्तं, मया ते जैनदर्शनम् / यद् वेद्यसंवेद्यपदस्थितैर्भावेन दृश्यते // 1045 / /

Page #304
प्रलो० 1015-1075 ] वैराग्यरतिः। 221 उपलब्धे हि तत्तत्त्वे, जीवानां मलसम्भवाः / स्वयमेव निवर्तन्ते, मोहिन्यो भेदबुद्धयः // 1046 // नयेषु स्वार्थसत्येषु, मोघेषु परचालने / समशीलं मनो यस्य, स हि सम्यक्त्वभूषितः // 1047|| एको हि भासते रागद्वेषमोहविवर्जितः / सर्वत्र तत्त्वतो देवः, सर्वज्ञः सर्वदर्शनः // 1048 // सकलोऽसौ जगद्भर्ता, सशरीरो निगद्यते / स एव योगिनां ध्येयो, मुक्तावस्थस्तु निष्कलः // 1049 / / इत्थमेकस्वरूपे हि, देवतत्त्वे विनिश्चिते / न स्युर्नानाविधाः शब्दा, बुधानां भेदबुद्धये // 1050 // बुद्धो ब्रह्माऽथवा विष्णुमहेशो वा स उच्यताम् / जिनेश्वरो वा सर्वत्र, भावतोऽर्थो न भिद्यते // 1051 // भजेद् य एव तं ज्ञात्वा, भावात् तस्यैव स प्रभुः / ममास्ति तव नास्तीति, सर्वोऽयं मत्सरभ्रमः // 1052 / / सर्वेषां हि समानोऽसौ, निःशेषक्लेशवर्जितः / दत्ते मोक्षं सुविज्ञातः, पैतृकी कस्य जाह्नवी // 1053 // विभिन्ना अपि पन्थानो, यान्ति नद्य इवाम्बुधौ / कर्मप्रपञ्चनिर्मुक्ते, तत्रैकत्रैव योगिनाम् // 1054 // यैख़तोऽसौ महाभागैः, श्रितश्चाशयशुद्धितः / तेषां निश्चयभाजां स्याद् , विवादः केन हेतुना // 1055 // - - रक्तं द्विष्टं तथा मूढे, मूढास्तं कल्पयन्ति ये / भावना ज्ञानभाजस्तांस्तारयन्ति कृपापराः // 1056 // श्रुतज्ञानाद् विवादः स्यान्मतावेशश्च चिन्तया / माध्यस्थं(थ्यं) भावनाज्ञानात् , सर्वत्र च हितार्थिता // 1057 // तदेकस्तात्त्विको देवः, प्रोक्तस्ते ये भजन्त्यमी / सामान्यतो विशेषाद्वा, योगिनोऽसद्ग्रहोम्झिताः // 1058 // धर्मोऽपि तात्त्विको ह्येकः, शुद्धः शुद्धगुणात्मकः / हेतुः कल्याणमालानां, विज्ञेयो मोक्षकासिभिः // 1059 / / क्षमा-मार्दव-सच्छौच-तपः-संयम-मुक्तयः / सत्य-ब्रह्मार्जव-त्यागा, अमी धर्मगुणा दश // 1060 // विवदन्ते न सद्धर्म, ज्ञात्वतं दशलक्ष गम् / वारयन्ति बुधाः किन्तु, तद्विपर्ययकल्पकम् // 1061 // प्रोक्तस्तदेक एवायं, सद्धर्मः सार्वतान्त्रिकः / एक एव च विज्ञेयो, मोक्षमार्गोऽपि तात्त्विकः // 1062 // सत्त्वं लेश्याविशुद्धिर्वा, शक्तिवर्वीय तथाऽऽऽमनः / इत्यादिशब्दभेदेऽपि, नार्थतः स विभिद्यते // 1063 // अदृष्टं कर्म संस्कारः, पुण्यापुण्ये शुभाशुभे / धर्माधर्मी तथा पाशः, पर्यायाः सुकृताश्रयाः // 1064 // भवन्ति हीयमानेऽस्मिन् , सर्वा भवविपत्तयः / भूतयो वद्रमानेऽस्मिन् , सर्वाः प्रादुर्भवन्ति च // 1065 // इदमेव परे प्राहुश्चतुष्कोटिविशुद्धिमत् / ऐश्वर्यज्ञानवैराग्यधर्मरूपास्तु कोटयः // 1066 // / रजस्तमोभ्यां संछन्नं, सत्त्वं यत्न प्रकाशते / ऐश्वर्यादिगुणास्तेन, जन्तोर्यान्ति विपर्ययम् // 1067 // रजोवशादवैराग्यमनैश्वर्यं तमोवशात् / तमसश्चैव माहात्म्यादज्ञानाधर्मसम्भवः // 1068 // तत् सत्त्वं मलिनीभूतं, हेतुः संसार-दुःखयोः / तदेव निर्मलं वीर्य, कारणं सुख-मोक्षयोः // 1069 / / ध्यानव्रततपो मुख्यास्तल्लाभार्थमिमेऽखिलाः / गीयन्ते हेतवश्चित्रास्तत् तत्त्वं पारमेश्वरम् // 1070 / / ज्ञानं तद्गोचरं श्रेष्ठं, श्रद्धानं च तदाश्रयम् / क्रिया च वृद्धिकृत् तस्य, मोक्षमार्गः स कीर्तितः // 1071 // एतच्च तत्त्वं यैतिं, ध्रुवं तेषां भ्रमः कुतः / केवलं वारयन्तीमे, तत्त्वभ्रष्टं कृपापराः // 1072 // तदेको मोक्षमार्गस्ते, तात्विकः कीर्तितो मया / पूर्णानन्दमयो ज्ञेयो, मोक्षोऽप्येकोऽनया दिशा / / 1073 / / संसिद्धिनिर्वृतिः शान्तिः शिवमक्षरमव्ययम् / अमृतं ब्रह्म निर्वाणं, ध्वनयस्तस्य वाचकाः // 1074 // सर्वकर्मक्षयादेष, सर्वतन्त्रे व्यवस्थितः / ज्ञान-दर्शन-सद्वीर्य-सुखसाम्राज्यलक्षणः // 1075 / /

Page #305
230 महोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिविरचिता [ अष्टमः सर्गः / गुणातीतदशारूपो, यैरेष परिकीर्तितः / तैरप्यत्र न पर्यस्ता, चिद्रूपात्मव्यवस्थितिः // 1076 // यैरशेषगुणोच्छेदरूपोऽसौ परिगीयते / स्वभावसुखसंवित्तिः, शक्या क्षेप्तुं न तैरपि // 1077|| दुःखाभावोऽपि नावेद्यः, पुरुषार्थतयेष्यते / न हि मूर्छाद्यवस्था), प्रवृत्तो दृश्यते सुधीः // 1078 // अशरीरं वा वसन्तं, स्पृशतो न प्रियाप्रिये / इत्यद्वन्द्वसुखात्मैको, मोक्षो मानप्रतिष्ठितः // 1079 // . सर्वथा निर्मलं रूपमात्मनो मोक्ष उच्यते / इत्थं ह्यभेदविज्ञाने, शब्दभेदेन को भ्रमः / / 1080 // उच्यतां वैष्णवं वा तद्, ब्राह्मणं वाऽभिधीयताम् / बौद्धं वा गीयतां यद्रा, माहेश्वरमुदीर्यताम् / / 1081 // कथ्यतां वाऽथ जैनेन्द्रं, ज्ञाता!निवैर्मतम् / अविनष्टे हि भावार्थे, शब्दभेदो न दुष्यति // 1082 / / प्रसीदन्त्यर्थवैशद्यान्न बुधाः शब्दमात्रतः / विनाऽर्थ देव इत्युक्तो, मूर्ख एव हि तुष्यति // 1083 // इत्थं च दर्शनैकत्वे, भावतो ये स्वदर्शनम् / तौर्थिका व्यापकं ब्रूयुर्वादस्तैः सह कीदृशः // 1084 // मोहेनाच्छादितानां हि, पुण्डरीक महामुने ! / बहूनि दर्शनानीति, मोहोऽयं संप्रवर्तते // 1085 // भेदबुद्धिर्निवतेत , तन्नाशे दर्शनाश्रया / स मुञ्चेदाग्रहं तत्र, तथा चोक्तं मनीषिभिः // 1086 // रिक्तस्य जन्तो तस्य, गुणदोषानपश्यतः / विलब्धा बत केनामी, सिद्धान्तविषमग्रहाः / / 1087 / / अहं चारुरचारुस्त्वं, मदीयं चारु दर्शनम् / न त्वदीयमिति स्पष्टं, मत्सरस्य विजृम्भितम् / / 1088 / / सदृष्टयो हि यावन्तस्तावन्तः शुद्रदर्शने / ममत्वरहिताः सन्ति, तेषामस्त्येकवाक्यता // 1089 / / ये त्वक्षीणमलत्वेन, स्वमताग्रहयालवः / तेषां जात्यन्धतुल्यानामपकर्णनमुत्तरम् / / 1090 // अथवा बोधनीयास्ते, तत्त्वं यत्नशतैरपि / मोहापोहात् परः कोऽपि, नोपक रोऽस्ति भूतले // 1091 // स्वतीथं व्यापि चेत् तीर्थ्या, ब्रूयुस्तत्र किमुत्तरम् / इति प्रश्ने मयाऽऽख्यातं, तदिदं ते सदुत्तरम् // 1092 // यदा च दृष्टिवादाङ्गे, समग्रनयसागरे / पतन्तीक्ष्यसि व्यक्तं, कुदृष्टिसरितोऽखिलाः / / 1093 // तदा तव प्रयास्यन्ति, सन्देहाः सकलाः क्षयम् / ज्ञास्यसे च यथा नास्ति, परं तत्त्वं जिनागमात् / / 1094 // प्रपद्य नष्टसन्देहस्ततस्तद्वचनं गुरोः / पुण्डरीकमुनिश्चके, सविशेषश्रुतोद्यमम् / / 1095 / / जातो गुरुप्रसादेन, द्वादशाङ्गाब्धिपारगः / अनन्तगमपर्यायज्ञानी सातिशयः क्रमात् / / 1096 // ततः सगच्छोऽनुज्ञातोऽनुयोगस्तस्य सूरिभिः / दत्तं सूरिपदं स्वीयं, स्वस्यात्मा चानृणीकृतः // 1097 // कृताऽमर-नरैर्देवसङ्घपूजा दिनाष्टकम् / तस्य सूरिपदस्योच्चैः, स्थापनाया महोत्सवे // 1098 // ततः समन्तभद्राख्याः सूरयो देहपञ्जरम् / हित्वा शिवपुरं प्राप्ताः कृतार्थाः क्षीणकल्मषाः // 1099 // अथ लब्धावधि-मनःपर्यायज्ञानवैभवः / पुण्डरीकाभिधः सूरिर्दीपयामास शासनम् // 1100 // शिष्यान्निष्पाद्य देशेषु. विहृत्य जिनशासनम् / प्रभाव्य च चकारासौ, शुद्धसंलेखनां सुधीः // 1101 // स्वपदे स्थापितः प्राज्ञस्तेन साधुर्धनेश्वरः / कृतानुशं स तं सर्वसमक्षं चैवमन्वशात् // 1102 // धन्यस्त्वं येन विज्ञातो, महाशयजिनागमः / यस्मै चेदं पदं दत्तं, महाधारैनिषेवितम् // 1103 // धन्येभ्यो दीयते ह्येतद्, धन्या एवास्य पारगाः / गत्वाऽस्य पारं धन्याश्च, पारं यान्ति भवोदधेः // 1104 // कुर्वन्ति भवभीतानां, धन्यावाणं च देहिनः / शरणः च प्रपन्नास्त्वां, सर्वेऽमी झारणोचितम् // 1105 // . .

Page #306
प्रलो. 1976-1131] वैराग्यरतिः। 231 एते हि भावरोगार्तास्त्वं च भावभिषग्वरः / यत्नेन मोचनीयास्तद् , भावरोगादमी त्वया // 1106 // दत्त्वानुशिष्टिमित्थं च, सूरेस्तस्य कृतानतेः / सूरयः पुण्डरीकाख्याः, प्राहुः शिष्यगणं प्रति // 1107 // युष्माभिरपि नैवायं, विमोक्तव्यः कदाचन / संसारसागरोत्तारे, यानपात्रस्य सन्निभः // 1108 // अस्य त्यागे भगवतामाज्ञालोपः कृतो भवेत् / ततो विडम्बनामात्रं, गृहत्यागादिचेष्टितम् // 1109 // ततः कुलवधून्यायात् , कार्ये निर्भसितैरपि / युष्माभिरस्य न त्याज्यं, पादमूलं कदाचन // 1110 // इदं गुरुवचः सर्वे, स्वीकुर्वन्ति स्म साधवः / प्रययौ पुण्डरीकोऽथ, विधिना गिरिकन्दराम् // 1111 // स दत्तालोचनस्तत्र, सिद्धान् संस्थाप्य चेतसि / भावनां विततानेत्थं, कारणं धर्म-शुक्लयोः // 1112 // ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्यमयोऽस्म्यहम् / अन्तरात्मा मयोत्सृष्टं, क्रिययाऽप्यवुनाऽपरम् // 1113 // समाधिजलधौताङ्गो गालिताखिलकल्मषः / वर्तेऽहं स्नातकः शुद्धो, निरुपाधिस्वभावभृद् // 1114 // क्षाम्यन्तु सर्वजीवा मे, क्षमयामि च तानहम् / निर्वैरः साम्प्रतं वर्ते, व्युत्सृष्टाखिलकल्मषः // 1115 // तीर्थेश्वरास्तथा सिद्धाः, साधवो धुतकल्मषाः / धर्मो जिनोदितश्चते, भवन्तु मम मङ्गलम् // 1116 // स्थितं सामायिके शुद्धे, मनोजालनिरोधकम् / पश्यन्तु त्यक्तचेष्टं मां, सिद्धास्त्रैलोक्यदर्शिनः // 1117 // इह दुश्चरितं किञ्चिद्, यद् यच्चान्यत्र मे भवे / अभून्निन्दामि तदहं, सर्वं संवेगभावितः // 1118 // इत्येवं भावनामग्नः स महात्मा शिलातले / पादपोपगमं कृत्वा, स्थितो जितपरीषहः // 1119 // अतिलय ततो धर्मध्यानं विध्वस्तकल्मषः / स शुक्लं पूरयामास, सर्वकर्मवनानलम् // 1120 // आरुह्य क्षपकश्रेणिं, हत्वा घातिचतुष्टयम् / प्राप्तोऽथ केवलज्ञानं, निर्व्याधातमनुत्तरम् // 1121 // देवाः समाययुस्तत्र, तत्पूजार्थं चतुर्विधाः / दध्वान मधुरं व्योम्नि, दुन्दुभिर्देवताडितः // 1122 // ननृतुर्मुदितो देव्यः, किन्नों मधुरं जगुः / व्यकिरन् पुष्पवृष्टिं च, सुपर्वाणो मनोहराम् // 1123 // भ्रमभ्रमरविस्तारिझङ्कारमुखरः क्षणात् / प्रदेशो विविधैः सोऽभूद् , दिव्यगन्धैर्विसृत्वरैः // 1124 // गोशीर्षचन्दनालिप्तं, दिव्यधूपेन वासितम् / मुनीन्द्रस्य वपुश्चक्रुर्भक्तिभाजो दिवौकसः // 1125 // अथ योगत्रयं रुद्वा, शैलेशीमधिरुह्य च / देहत्रयेण निर्मुक्तः, स प्राप परमं पदम् // 1126 // विशेषपूजां ते कृत्वा, ततस्तस्य महात्मनः / निजस्थानं गता देवा भक्त्या विश्वस्तकल्मषाः // 1127 // महाभद्राऽथ तेनैव, क्रमेणाखिलकर्मणाम् / क्षयं कृत्वा गता मोक्षं, किन्तु भक्तपरिज्ञया // 1128 // तथा सुललिता साध्वी, तपःक्षपितपातका / अनयैव दिशा मोक्षं, गता भक्तपरिज्ञया // 1129 // ते च श्रीगर्भराजाद्या मुनयः सुदृढव्रताः / सुमङ्गलाद्याः साध्यश्च, प्राप्ताः स्वोकसम्पदम् // 1130 // एतद् यैरनुसुन्दरस्य चरितं लीलावशेनापि हि, श्रौत्रातिथ्यमनायि भावुकजनैस्तस्मिन् मनोनन्दने / कैश्चित् तैर्जगृहे समाविरतिः कैश्चित् पुनः श्राद्धता, सम्यक्त्वं शुचि कैश्चिदीयुरपरे मार्गानुसारिस्थितिम्॥११३१॥ // इति श्रीवैराग्यरतावष्टमः सर्गः॥

Page #307
वैराग्यरतेः शुद्धिपत्रम् / पृ. श्लो. शुद्धम् उत्कृष्ट(1) नघृण्य° प्रतीती 618 अशुद्धम् उत्कृष्ट . नैर्घण्य प्रीतीतौ बुद्धभैश्वर्य प्रफुल्लत् कुन्द प्रकर्षः 396 सुखसामाग्या बुद्धमश्वर्य प्रकर्षः 126 133 296 198 सुखसामग्या // 377 // प षष्ठः वेत्ति प्रन्थकृतवो सुखा 158 शीर्षके पञ्चमः 170. 253 172 टि. प्रन्थकृतवो 175 179 502 सत्याचे 181 . टि.... // 571 // 836 तदृष्टा 19572 धात्री 196 81 तादृशी 197 130 'विमानौद्यः / विमानौधं 157 206 370 परिणिनीषिता 'सुखा 'सत्याय // 570 // तदृष्टा 191 धात्री 197 198 तादृशी विमानौषः विमानौघ स्वीयेन परिणिनीषता स्वोयेन

Page #308
યાભારતી જૈન સમિતિને તન મન અને ધનથી સહાયકે થનારાની નામાવલિ અને આભારદર્શન નેધ–સેંકડે ગ્રન્થના રચયિતા, આપણા શાસનના મહાન જ્યોતિર્ધર, ન્યાયવિશારદ, વાયાચાર્ય, મહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજયજી મહારાજશ્રીના જીવન અને કવન ઉપર જુદા જુદા લેખ લખેલા લેખો મુદ્રિત થતા તે પુસ્તકસ્થ બન્યા. પૂજ્ય મુનિપ્રવર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે કુશળ રીતે સંપાદિત કરેલા આ ગ્રંથને " શ્રી યશોવિજયજી સ્મૃતિ ગ્રંથ' એવું નામકરણ કરવામાં આવ્યું. આ એક અભૂતપૂર્વ પ્રયાસ હતે. આ ગ્રંથનું ભવ્ય ઉદ્દઘાટન વિ. સં. 2013 ના આ મહિનામાં મુંબઈને ઉપનગર માટુંગા ખાતે શેઠ જીવણલાલ અબજી જૈન જ્ઞાનમંદિરના નીચેના હાલમાં પરમપૂજ્ય. આચાર્ય શ્રી વિજયપ્રતાપભૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજ, તથા પૂજ્ય મુનિપ્રવર શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ આદિ વિશાળ મુનિમંડળની તથા પૂ. સાધ્વીજીઓની, નિશ્રામાં અને મુંબઈ અને પરાનાં અનેક અગ્રગણ્ય આગેવાઁ, વિદ્વાને, સામાજિક કાર્યકર્તાઓ અને ત વર્ગની હાજરીમાં, અગ્રગણ્ય ધર્મશ્રદાલુ આગેવાન ઉદરચરિત શ્રી માણેકલાલ ચુનીલાલના શુભ હતે અતિ ભવ્ય રીતે કરવામાં આવ્યું હતું. આ સમારંભે એક યાદગાર બની ગયો હતો. આ પ્રસંગે તત્કાલ જરૂરી જેટલું લગભગ સત્તાવીસેક હજાર રૂ. નું ફંડ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી : વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી તથા પૂજ્ય મુનિરાજ શ્રી યશોવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી થવા પામ્યું હતું. ઉપાધ્યાયજી ભગવંતની આબાલગોપાલ ઉપકારક થનારી વાણીના પ્રચારમાં જે મહાનુભાએ આર્થિક સહાયતા કરેલી તેઓની યાદી આભાર માનવા સાથે અહીં આ આપી છે. * * : નવા થયેલા ફંડ અંગે હાદિક આભાર " ઉપરનું ફંડ ખૂટી જતાં બે વરસ ઉપર એટલે ઈ. સ. 1960 માં ઉપાધ્યાયજી ભગવંતના નવા 20 થી 25 નવા ગ્રંથોનું પ્રકાશન કરવાનું કાર્ય ઉભું થતાં વિશેષ ફંડની જરૂરિયાત ઊભી થઈ. એ માટે સંસ્થા તરફથી એક અપીલ છાપીને બહાર પાડી. અને એ અંગે પરમ પૂજય આચાર્યશ્રી વિજયપ્રતાપસૂરીશ્વરજી મહારાજે, પરમપૂજય આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મ સૂરીશ્વરજી મહારાજે તથા પૂજ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મહારાજે કુંડનું કામ હાથ ઉપર લીધું. પરિણામે ગોડીજી જૈન દેરાસર, પાટી જેમ દેરાસર, પ્રાર્થના સમાજ જૈન દેરાસર, નમિનાથ જૈન દેરાસર, માટુંગા જૈન દહેરાસર, ઘાટકોપર જૈન દેરાસર વગેરે દેરાસરો તરફથી તેના ટ્રસ્ટીએ ઉદારતાથી કાળો નેધા અને શ્રી સંઘના અનેક ભાઈઓ-બહેનોએ પણ સારો આર્થિક સહકાર આપે જેના પરિણામે હાલની અમારી ચિંતા દૂર થાય તેટલું ફંડ થવા પામ્યું. એ માટે તમામ ટ્રસ્ટને અને ભાઈઓ-બનેને સહર્ષ વારંવાર આભાર માનીએ છીએ. અને સાથે વિનંતી પણ કરીએ છીએ કે આ જ સહકાર જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે શ્રી સંધ અમને આપતો રહેશે. લી. પ્રકાશકે

Page #309
સંગ્રહસ્થાની નામાવલી શ્રી ગેડીજી મહારાજ જૈન ટેમ્પલ એન્ડ શ્રી ચંદુલાલ મણીલાલ મુંબઈ મુંબઈ શ્રી પ્રવીણચંદ્ર નાથાલાલ ચોકસી શ્રી ઘાટકોપર તપગચછ જૈિન બંધ છે શ્રી ખારાશન બંધ શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર શ્ય કરી અમયંક રતનચંદ જેરાજી - પ્રાર્થના સમાજ શ્રી એલ. માણેકલાલ શ્રી ચોપાટી જૈન સંધ શ્રી પારલા ખેતરે મૂર્તિપૂજક જૈન શ્રી ચીમનલાલ છગનલાલ કારાણી બંધ એન્ડ ચેરીટીઝ ટ્રસ્ટ છે. શ્રી પ્રેમજીભાઈ ભીમજીભાઈ શ્રી નેણબાઈ હંસરાજ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ , શ્રી માટુંગા તપગચ્છ તામ્બર મૂતિ. શ્રી અષભ સંભજિન જૈન પેઢી અહમદનગર પૂજક જૈનસંઘ (પૂ. આ. શ્રીમદ્દ યશોદેવસરીશ્વરજી શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ મહારાજના ઉપદેશથી) શ્રી એક સગૃહસ્થ શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક મંદિર, બેંગલે શ્રી મણીલાલ નગીનદાસ ભાખરીઆ (1. સા. મૃગાવતી સ્ત્રીજી મ.ના ઉપદેશથી) શ્રી જુદા જુદા ભાઈઓ તરફથી શ્રી રતિલાલ બેચરદાસ શ્રી ઘરણુંધર ખીમચંદ શ્રી કનુભાઈ ભાગચંદ શ્રી શાન્તિલાલ ચુનીલાલ કપાસી શ્રી છગનલાલ કસ્તુરચંદ શ્રી હરિભાઈ કરશનભાઈ હા. શ્રી રમણલાલ દલસુખભાઈ શ્રી વાડીલાલ ગાંધી ફાઉન્ડેશન પબ્લીક શ્રી કાંતિલાલ સી. પરીખ ચેરીટી ટ્રસ્ટ શ્રી નાનચંદ રાયચંદ શાહ શ્રી દેવચંદ ધરમચંદની પેઢી ડભોઈ શ્રી ચંદુલાલ વર્ધમાન શાહ શ્રી મોરબી તપગચ્છ જૈન સંઘ મોરબી શ્રી જયંતિલાલ આર. શાહ શ્રી ભગવાનદાસ હરખચંદ. મુંબઈ શ્રી અમૃતલાલ ફુલચંદ મહેતા શ્રી ચીમનલાલ દુલભભાઈ મૂલીવાલા , શ્રી ગંભીરભાઈ એ ઘડભાઈ. શ્રી ધીરજલાલ નરસીદાસ શ્રી મણીલાલ ચીમનલાલ સેનાવાલા શ્રી રાયચંદ ગુલાબચંદ અછારી શ્રી જેશીંગભાઈ ઉગરચંદ શાહ શ્રી દેવસીભાઈ જીવરાજ A લંડન. બી સુવર્ણકુમાર અંબાલાલ શાહ શ્રી કેશવલાલ દલપતભાઈ વેરી મુંબઈ શ્રી રાયચંદ લલ્લુભાઈ જોધાવાળા શ્રી ભોગીલાલ જેઠાલાલ હ. શ્રી કંચનબેન શ્રી મહિપતરાય જાદવજી શાહ શ્રી બાબુભાઈ હરગોવનદાસ શ્રી મહેન્દ્રકુમાર એન્ડ કુ. શ્રી ચિત્તરંજનભાઈ દામોદરદાસ શ્રી જગજીવનદાસ કેશવજી સોપારીવાલા શ્રી મરીન ડ્રાઈવ જૈન સંધ શ્રી નટવરલાલ મેહનલાલ શાહ શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક શ્રી પદમશીભાઈ પ્રેમજીભાઈ શાહ જેન સંધ, ઘાટકેશ્વર શ્રી મણીભાઈ કલાભાઈ શાહ શ્રી જવેરચંદ ઠાકરશી હા. પંકજભાઈ તથા શ્રી અચરતલાલ ચુનીલાલ - શ્રી રુક્ષ્મણીબેન શ્રી છગનલાલ જેરામ હા. ચીમનભાઈ . - મુંબઈ

Page #310
મુંબઈ મુંબઈ શ્રી ચુનીલાલ છગનલાલ શાહ શ્રી તારાચંદ ટોકરશી ધાંગધ્રાવાળા શ્રી ગોરધનભાઈ મુલજીભાઈ વેરા હા. ચં૫કલાલ છે શ્રી સાયત થતાક્ષર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ , શ્રી લાલચંદ નંદલાલ વકીલ વડાદરા શ્રી હીરાભાઈ નગીનદાસ જરીવાળા સુરત શ્રી અમૃતલાલ જગ્નજીવનદાસ શાહ , મુંબઈ - શ્રી હકમચંદ ગુલાબચંદ શાહ શ્રી ભોગીલાલ પ્રેમચંદ દવાવાળા હા. સુમતિભાઈ શ્રી ધીરજલાલ મેહનલાલ શાહ - શ્રી રમણલાલ નગીનદાસ શાહ હા. હૂનાભાઈ શ્રી કેશવલાલ કરમચંદ શાહ શ્રી ઉમરશીભાઈ હીરજી શ્રી ચંપાલાલજી ભીખમચંદજી શ્રી રશી માણેકભાઈ શ્રી જી. એલ દાવડા શ્રી વસનજીભાઈ પીસી શ્રી મજગાંવ જૈનસંધ શ્રી વસંતરાય તલકચંદ શાહ શ્રી ધીરજલાલ મેહનલાલ શાહ શ્રી મણિલાલ વીરચંદ શાહ શ્રી રમણલાલ વાડીલાલ શાહ શ્રી હરકિશનલાલ મોતીલાલ શાહ શ્રી શાંતિલાલ છગનલાલ શાહ શ્રી મણિલાલ લલુભાઈ શાહ શ્રી તેજરાજજી ભભૂતમલજી શ્રી સેવંતિલાલ ખીમચંદ શ્રી જયંતિલાલ કેશરીચંદ જવેરી થાણું શ્રી કુંવરજીભાઈ હરધા કલ્યાણ શ્રી બદામીબેન શેષમલજી શ્રી વી. એ. મહેતા : શ્રી નંદલાલ રૂપચંદ શાહ. શ્રી રૂક્ષ્મણીબેન દલીચંદ શોક શ્રી મનસુખલાલ સાકરચંદ શાહ શ્રી સ્નાબેન સુરેશચંદ શાહ શ્રી બી. બી. માટુંગા જૈન સંઘ શ્રી બાબુભાઈ કપૂરચંદ મહેતા શ્રી ડાહ્યાભાઈ ચુનીભાઈ શાહ અમદાવાદ શ્રી શાંતિના જૈન દેરાસર અને ધમાંદાપાતા વડોદરા શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વેતામ્બર મંદિર જ્ઞાન ખાતુ બેંગાર (5. સા. મૃગાવતી શ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી) શ્રી જલગાંવ જૈન સંધ જલમાં શ્રી નવસારી જૈન સંધ નવસારી શ્રી દાદર આગરતઃ જૈન સંધ શ્રી છતલાલ પ્રતાપસી શાહ શ્રી મોહનલાલ મગનલાલ ખાટુ શ્રી કેશવલાલ બુલાખીદાસ શાહ શ્રી કેશવલાલ કિલાચંદ શાહ શ્રી જાસુદબેન કેશવલાલ કલાચંદ શાહ. શ્રી ઝાલાવાડ જૈન સંધ શ્રી ચીમનલાલ વાડીલાલ શાહ ભાટુંગા શ્રી હરિલાલ ફૂલચંદ શાહ શ્રી ઘેલાભાઈ હકમચંદ સંઘવી શ્રી ખુશાલભાઈ ખેંગારભાઈ મુંબઈ શ્રી પ્રફુલભાઈ સારાભાઈ શ્રી ગીરધરલાલ ત્રિભોવનદાસ શાહ શ્રી વાડીલાલ રાજપાલ શાહ શ્રી જટાશંકર ડુંગરશી શાહ શ્રી દેવકરણ મેન્શનની બહેને (5. સા. કમલાશ્રીજી મ.ના ઉપદેશથી) શ્રી ખુશાલભાઈ જે. શાહ શ્રી મહેન્દ્ર અસંદ જવેરી શ્રી સુરેશભાઈ કીર્તિલાલ મહેતા શ્રી નગીનદાસ વિઠ્ઠલદાસ કાંટાવાલા શ્રી સેવંતિલાલ ચીમનલાલ શાહ શ્રી ઠાકોરલાલ વીરચંદ શાહ મુંબઈ શ્રી મનસુખલાલ ચુનીલાલ જવેરી શ્રી ગુલાબચંદ લાલચંદ શાહ

Page #311
શ્રી રતિલાલ ચીમનલાલ શાહ શ્રી દેવચંદનગર, શાન્તિનાથ જૈન દેરાસર . શ્રી ચંપકલાલ જમનાદાસ શાહ * ટ્રસ્ટ મુંબઈ શ્રી દુર્લભજી રાયચંદ શાહ શ્રી મું. કપૂરચંદ એન્ડ કુ. મદ્રાસ શ્રી વૃદ્ધિચંદજી રતનચંદજી શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન વેતામ્બર મંદિર શહાપુર શ્રી નરસિભાઇ ટોકરશી હા. શ્રી જેઠાભાઈ , (પૂ. આ. શ્રીયદેવસૂરીશ્વરજી મ.ના શ્રી સંતરાજજી જેઠમલજી હા. ચંપાલાલજી , ઉપદેશથી) શ્રી રસિકલાલ મણીલાલ દવાવાળા શ્રી રમેશચંદ્ર ભાટે - પૂના શ્રી જેઠાલાલ બબલદાસ ઘીઆ શ્રી શાંતિલાલ વર્ધમાનની પેઢી પાલેજ શ્રી જયંતિલાલ ચુનીલાલ શ્રી આદિનાથ શ્રાવિકા સંધ બેંગલોર શ્રી ખાન્તિલાલ જયન્તિલાલ વોરા (પૂ. સા. મૃગાવતીશ્રીજીમ.ના ઉપદેશથી) શ્રી પારસમલજી રૂપરાજજી .!* * * શ્રી કિરીબેન જેઠાલાલ ખુશાલચંદ ડભોઈ શ્રી દેવચંદ ગુલાબચંદ શાહ શ્રી ત્રિકમલાલ મોતીલાલ બંગલાવાળા , , શ્રી શાંતિલાલ ચીમનલાલ શાહ શ્રી ફકીરચંદ નેમચંદ શ્રી અમૃતલાલ ફુલચંદ પારેખ - શ્રી નાનાલાલ બાપૂલાલ કાપડીઆ ' શ્રી પ્રભાવતીબેન ચંદ્રસિંહ મણીલાલ શાહ , * ' શ્રી ડાહ્યાભાઈ નાથાભાઈ ' શ્રી રીખવચંદ ભાયચંદ શ્રી ઉત્તમચંદ હિંમતલાલ : શ્રી કકલભાઈ કેશવલાલ શાહ ' હા. ચીમનલાલ હીંમતલાલ કાપડીયા , શ્રી રવિન્દ્રભાઈ મોહનલાલ શાહ શ્રી જેઠાલાલ બાપુલાલ કાપડીઆ - શ્રી હરખચંદ જમનાદાસ દડીઆ , શ્રી ચંપકલાલ ચુનીલાલ વાસદવાળ શ્રી જયંતિલાલ મોહનલાલ વોરા ' , શ્રી ચંપકલાલ મુળજીભાઈ લાકડાવાળા ,, શ્રી કુંવરબાઈ વેરસી હા. શ્રી હીરજીભાઈ દાદર શ્રી પદમાબેન હીરાલાલ નગીનદાસ , શ્રી ખેતશીભાઈ વલમજી દાદર શ્રી જેઠાલાલ છોટાલાલ તલાટી શ્રી સવિતાબેન શાંતિલાલ વાડીલાલ શાહ માટુંગા શ્રી સાગર શુભેચ્છક ખાતા ' શ્રી ભવાનજીભાઈ વેરસી * શ્રી નાગજી ભૂધરની પળની શ્રાવિકાબેને અમદાવાદ શ્રી ચેમ્બર અપભદેવ જૈન ટેમ્પલ એન્ડ - (પૂ. સા. કુસુમશ્રીજીમ.ના ઉપદેશથી) સાધારણ ખાતા ટ્રસ્ટ મુંબઈ - શ્રી રેવાદાસની પળના જ્ઞાન ખાતામાંથી , શ્રી દામજીભાઈ ભોજરાજ (પૂ. સા. કુસુમશ્રીજીમ.ના ઉપદેશથી) , શ્રી નરોતમદાસ નાનચંદ શ્રી પુનમચંદ નગીનદાસ શાહ શ્રી મોહનલાલ વલ્લભજી શ્રી રમણિકલાલ રતિલાલ કાપડીઆ , શ્રી છેટાલાલ કસળચંદ શાહ મુંબઈ શ્રી ચંપકલાલ ગલાલચંદ શ્રી હરિભાઈ ભૂરાલાલ ભીમાણી શ્રી જયંતિલાલ લવજીભાઈ શાહ . ડી. વી. જૈન શ્રી અશ્વિનભાઈ શાંતિલાલ મહેતા સુરત હા. શ્રી વરધીચંદજી શ્રી આણંદ જૈન સંઘ આણંદ શ્રી કપૂરચંદજી જેઠાજી શ્રી ગુલાબચંદ દેવચંદ ભાવનગર શ્રી જૈન આદીશ્વરજી મહારાજ માહીતડ શ્રી જયંતિલાલ બાપૂલાલ વડજવાલા ડભોઈ મારવાડી સંઘ અને ચેરીટીઝ ,, શ્રી નગીનદાસ દેલતભાઈ

Page #312
न्यायविशारद न्यायाचार्य महोपाध्याय श्रीमद् यशोविजयजीकृत ग्रन्थोनी यादी. [वि. सं. 2026] संस्कृत-प्राकृत भाषाना उपलब्धः ग्रन्थो नोंध-अहींआ बोजीवार सुधारेली विस्तृत सूची रजू थाय छे. आज सुधीमां तेओश्रीना नामे अन्य मुद्रित ग्रन्थोमां अनेक यादीओ प्रगटः थयेली छे. ते पैकी आ यादो सहुथी शक्य एटली वधु चोकसाइ करीने, व्यवस्थितरीते अने नवा घणा ग्रन्थोने उमेरवा पूर्वक प्रगट थई रही छे. अलबत ग्रन्थांतर्गत आपेला केटलोक नाना नानां वादोने रजू कर्या नथी. अहीं आपेला नामोमां-केरलाक ग्रन्थोना, तेनी हस्तलिखित प्रतमां नामान्तरो पण जोवां मल्यां छे एमना नामे खोटी रीते चढेली कृतिओनी नोंध अत्रे नथी आपी. वळी कोई कोई कृतिओ एमनी ज छे के केम ? ते हजु प्रश्नार्थक रुपे ज रही होवाथी तेनी नोंध पण नथी आपी. वळी अद्यावधि अज्ञात रहेली कृतिओ आपणा ज ज्ञानभंडारोना सूचीपत्रोमां बीजाना नामे चढेली छे. तेमज आगळ पाछळ तेओश्रीनुं नाम न होवानां कारणे अनामी तरीके ज उल्लिखित थयेली केटलीक कृतिओ भविष्यमा हस्तगत थवा संभव छे. मु. य. वि. 1 अज्जप्पमय परिक्खा 10 उवएस रहस्त 18 ज्ञानार्णव (अध्यात्ममतपरीक्षा) (उपदेश रहस्य) स्वोपज्ञटीका सह (1) ___ स्वोपज्ञटीका सह स्वोपज्ञटीका सह. +19 चक्षुप्राप्यकारितावाद +2 अध्यात्मसार +11 ऐन्द्रस्तुतिचतुर्विशतिका +20 तिङन्वयोक्ति *x 3 अध्यात्मोपनिषद् स्वोपज्ञटीका सह 21 देवधर्मपरीक्षा 4 अनेकान्त [मत]व्यवस्था +12 कूवदिन्त विशई करण 22 द्वात्रिंशद्वात्रिंशिका (कपदृष्टांत विशदीकरण) ___ [अपरनाम-जैनतर्क स्वोपज्ञटी सह 23 धम्मपरिक्खा +5 अस्पृशद्गतिवाद स्वोपज्ञटीका सह (धर्मपरीक्षा) - [अपरनाम:आध्यात्मिकमत- 13 गुरुतत्त विणिच्छय . स्वोपज्ञटीका सह खण्डन स्वोपज्ञटीका सह] (गुरुतत्त्वविनिश्चय) 24 नयप्रदीप + आत्मख्याति * स्वोपज्ञी सह +25 नयरहस्य +8 आराधकविराधक . 14 जइलक्खण समुच्चय 26 नयोपदेश चतुभंगी (यतिलक्षण समुच्चय) स्वोपज्ञटीका सह स्वोपज्ञटीकासह 15 जैन तर्कभाषा +27 न्यायखण्डनखाद्य टोका +9 आर्षभीय चरित्र 16 ज्ञानबिन्दु [स्वकृत 'महावीरस्तव' मूल महाकाव्य *x 17 ज्ञानसार उपर] * आQ चिह्न अमुद्रित ग्रथनुं सूचक समजवु. *x आवां बन्ने प्रकारनां चिह्नो अमुद्रित उपरांत अपूर्ण अने खण्डित कृतिओ माटे समजवां. + आवो निशानीवाळा ग्रन्थो उपाध्यायजीना स्वहस्तथी लखाएला प्रथमादर्शरुपे समजवा. (?) आq चिह्न, कृति उपाध्याय जोनी छे खरी ? तेनी शंका दर्शावतुं समजवु.

Page #313
+28 न्यायालोक +38 वादमाला - भादिजिनस्तोत्र +29 निशाभक्तदुष्टत्व +39 वादमाला बीजो *x - गोडीपार्श्वनाथस्तोत्र * विचार प्रकरण +10 वाइमाला पीजी *4 का. सं. 108] 30 परमज्योतिः पञ्चविंश. . +41 विजयप्रमरि क्षाम - महावीरस्तवस्तोत्र तिका ___णक विज्ञप्ति पत्र 31 परमात्मपञ्चविंशतिका / ४२विजयप्रभसूरिस्वाध्याय - वाराणसी पार्श्वनाथ स्तोत्र 32 प्रतिमाशतक [का. सं. 21] +43 विजयोल्लासकाव्यx* - शळेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र स्वोपज्ञटीका सह +44 विषयतावाद 33 प्रतिमास्थापनन्याय [का. सं. 113] 45 वैराग्यकल्पलता +34 प्रमेयमाला *+ - शङ्गेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र +46 वैराग्यरति x +35 भासरहस्स [का. सं. 98] 47 सामायारीपवरण (भाषा रहस्य) (सामाचारीप्रकरण) -शद्धेश्वरपार्श्वनाथस्तोत्र स्वोपनटीका सह स्वोपज्ञटीका सह [का. सं. 33] +36 मार्ग परिशुद्धि 48 सिद्धसहस्रनामकोश*x - शमीनपार्श्वनाथस्तोत्र 37 यतिदिनचर्या (?) * 49 स्तोत्रावलि [का. सं. 9) पूर्वाचार्यकृत संस्कृत-प्राकृत ग्रन्थो उपरना उपलब्ध टीका तथा भाषा ग्रन्थो श्वेताम्बरग्रन्थ उपरनी टीकाओ +6 वीतरागस्तोत्र-अष्टम दिगम्बर ग्रन्थ उपर टीका +1 उत्पादादिसिद्धिप्रकरणनी प्रकाशनी 'स्माद्वाद +1 अष्टसहस्रीनी टीका टीकाx रहस्य' नामनी त्रण +2 कम्पपडि(कर्मप्रकृति) टीकाओ * जैनेतर ग्रन्थ उपर टीकाओ नी बृहट्टीका [+ जघन्य, मध्यम, +उत्कृष्ट] +1 काव्यप्रकाशनी टोका+x 3 कम्पपयडिनी लघुटीका [प्रारंभमात्र प्राप्त ] 7 शास्त्रवार्ता समश्चयनी +2 न्यायसिद्धान्तमञ्जरी +4 तत्त्वार्थसूत्रनी टीका 'स्यादवाद कल्पलता' टीकाशइखण्ड टोका [मात्र उपलब्ध प्रथमाध्याय] 8 षोडशकनी टीका . +3 पातञ्जलयोगदर्शननो +5 जोगविहाण वीसिया 9 स्याद्वादमञ्जरीनी टीका (योगविशिकानी टीका) टीका (1)* ઉપૂજય ગુરૂદેવ મુનિરાજ શ્રી ર ભુવ જયજી મહાજ સાહેબ કે તથા જંબુદ્વિજય શાસ્ત્ર સંગ્રહ 3 या ....... सुन. .ammm.

Page #314
अन्यकर्तृक लभ्य संशोधित ग्रन्थो 1 धर्मसंग्रह [ स्वकीय टिप्पन सह] 2 उवपसमाला-उपदेशमाला बालावबोध * संपादितग्रन्थ द्वादशारनयचक्रोद्धारटीका भालेखनादिक स्वकृत संस्कृत, प्राकृत, अलभ्य ग्रन्थो अने टीकाओ 1 अध्यात्मबिन्दु 7 शानसार अवचूर्णि 2 अध्यात्मोपदेश 8 तत्त्वालोकविवरण ३भनेकान्त(वाद)प्रवेश . 9 त्रिसूत्र्यालोकविवरण 4 अलङ्कारचूडामणिनी टीका [हैमकाव्यानुशामनी स्वोपज्ञ 10 द्रव्यालोकस्वोपक्ष'अलंकारचूडामणि' टीका उपरनी टोकासह टीका ] 11 न्यायविन्दु (?) 5 भालोकहेतुतावाद 12 न्यायवादार्थ 6 छन्दडामणिनी टीका 13 प्रमा रहस्य हैमछन्दोनुशासननी स्वोपज्ञ ' 'छन्दचूडामणि नी टीका उपर 14 मङ्गलवाद टीका] 15 वाद रहस्य 16 वादार्णव 17 विधिवाद 18 वेदान्तनिर्णय 19 वेदान्तविवेकसर्वस्व 20 शठप्रकरण 21 सिरिपुज्जलेह (श्रीपूज्यलेख) 22 सप्तभंगीतरङ्गिणी 23 सिद्धान्ततर्कारिक र - आ. उपरांत [ हारिभद्रीय-] 19 विशिका प्रकरणो उपरना 19 टीका ग्रन्थो. ते उपरांत अन्तमा ‘र स्य' शब्दपदथी अलंकृत अनेक प्रकरणग्रन्थो अने ते सिवायनी अन्य उल्लिखित 'चित्ररूप प्रक'श', 'ज्ञानकर्मसमुच्च पवाद' वगेरे नानी म्होटी कृतिओ, ते सिवाय केटलीए अन्य कृसिओ अप्राप्य बनी गई छे.

Page #315
ગુજરાતી, હિન્દી અને મિશ્રભાષાની ઉપલબ્ધ કૃતિઓ 1 અગિયાર અંગ સઝાય 22 નવપદપૂજા (શ્રીપાળરાસમાંથી 38 વિહારમાનજિનવિંશતિકા 2 અગિયારગણધર નમસ્કાર 23 નવનિધાન સ્તવન [5. સ. 123] 8 અઢારપાપસ્થાનક સજઝાયર 24 નવરહસ્યગર્ભિતસીમંધરસ્વા- 29 વીરસ્તુતિરૂપ હુડીનું સ્તવન 4 ૪અધ્યાત્મમત પરીક્ષા–બાલાવબોધ મિને વિનંતિપસ્તવન સસ્તબક પણ બાલાવબોધસહ - 5 અમૃતવેલીની સઝા (બે) [ 5. સં. 125 ], [5. સં. 150] 4 6 આદેશપદક 40 શ્રીપાલ રાસ (ઉત્તરાર્ધમાત્ર) 25 નિશ્ચય-વ્યવહારગર્ભિતસીમંધર 7 આનન્દઘન અષ્ટપદી 4 સમાધિ શતક (તંત્ર) જિન સ્તવન [ 5. સં. 4] - - 8 આ દૃષ્ટિની સજઝાય ' 42 સમુદ્ર-વહાણસંવાદ 9 એકસો આઠબોલ સંગ્રહ 26 નિશ્ચયવ્યવહારગર્ભિત 463 સંયમશ્રેણિ વિચાર સજઝાય - *10 કાયસ્થિતિ સ્તવન શાંતિજિન સ્તવન [5. સં. 48] પજ્ઞ બાથસહ 11 ચડ્યા પડ્યાની સજઝાય 27 નેમરાજુલ ગીત ' 'Y4 સમ્યકત્વના સડસઠબેલની 12 વીશીઓ ત્રણ [5. સં.૩૩૬] 28 પંચપરમેષ્ઠિગીતા [પ.સં.૧૩૧] સજઝાય [5. સં. 65]. 13 જસવિલાસ (આધ્યાત્મિકપદે) 29 પંચગણધર ભાસ 45 સમ્યકત્વ ચોપાઈ અપરનામ [પદ્ય સં. 242]. 30 પ્રતિક્રમણહેતુગર્ભ સજઝાય , ટ્રસ્થાનિક સ્વાધ્યાય. +14 જંબુસ્વામી રાસ [5. સં.૯૯૪ 31 પંચનિયંઠિ (પંચનિર્ચ થી પજ્ઞ ટીકા સહ 15 જિનપ્રતિમાસ્થાપનની સંગ્રહ) બાલાવબેધ 46 સાધુવંદના રાસ [5. સં. 102] સજઝાયો-ત્રણ 32 પાંચ કુગુરુ સજઝાય 47 સામ્યશતક (સમતાશતક) 16 જેસલમેરના બે પત્રો 33 પિસ્તાલીશઆગમ સજઝાય. 48 સ્થાપનાચાર્યક૯૫ સજઝાય 417 જ્ઞાનસાર બાલાવબોધ 34 બ્રહ્મગીતા 49 સિદ્ધસહસ્ત્રનામછંદ[..સં.૨૧] 18 તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર–બાલાવબોધ રૂપ મૌન એકાદશી સ્તવન - 50 સિદ્ધાંત વિચારગર્ભિત સીમંધર 419 તેરકાઠીયા નિબંધ (2) કા જિનસ્તવન પજ્ઞ ટબાસહ 36 યતિધર્મ બત્રીસી 20 દિપટરાસી બોલ [ પદ્ય સં. 350] +21 દ્રવ્યગુણપર્યાય રાસ 437 વિચાર બિન્દુ 5 સુગુરું સજઝાય પણ ટબાથસહ [ ધર્મપરીક્ષાનું વાર્તિક] પર તર્કસંગ્રહબાલાવબોધ અવકતૃક ગ્રન્થ ઉપર અનુવાદિત ગુર્જરભાષાની અપ્રાપ્ય કૃતિઓ 1 આનન્દઘન બાવીશી-બાલાવબેધ 2 અપભ્રંશ પ્રબન્ધ () 1. उपरनी गूर्जर कृतिओनो मोटो भाग 'गूर्जर साहित्य संग्रह' भाग 1-2 मां छपाइ गयो छे. 2. सज्झाय ए स्वाध्यायनुं प्राकृत स्वरूप छे. આવું ચિહન અપ્રકાશિત કૃતિ સૂચવે છે. + ઉપલબ્ધ સંસ્કૃત સૂયીમાં પ્રખ્યાંશરૂપ કૃતિ ઓ નોંધી નથી,

Page #316
/ok