Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
HDOL
श्री जिनपतिसूरिकृतबृहद्वृत्तिविभूषित: - श्री साधुकीर्तिगणिनिर्मितावचूर्या विभुषित: - श्री लक्ष्मीसेनरचितटीकया समलङ्कृतः - श्री हर्षराज उपाध्याय विहितलघुवृत्त्या
सनाथीकृतश्च - कविचक्रवर्तिश्रीमजिनवल्लभसूरि विरचितः ।
श्री सङ्घपट्टकः
।। प्रकाशकः ।। श्री सम्यग्ज्ञान प्रचारक समिति
अहमदाबाद
|| संपादकः ।। पू.मुनिराज श्री संयमकीर्तिविजयजी म.सा.
VEEBARONIO
ELEELEBALI
ALU
For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
नवाङ्गीवृत्तिकारश्रीअभयदेवसूरिशिष्य-कवीन्द्रचूडामणि श्रीजिनवल्लभसूरिविरचित-श्रीजिनपतिसूरिकृतबृहवृत्तिसमलङ्कृत-श्रीसाधुकीर्तिगणिनिर्मितावचूर्या विभूषितः
श्रीलक्ष्मीसेनरचितटीकया समलङ्कृतः-उपाध्याय श्रीहर्षराज-गणिविहित लघुवृत्त्या सनाथीकृतश्च
॥ श्रीसङ्घपट्टकः ॥
• दिव्यकृपा . तपागच्छाधिराज पूज्यपाद आचार्यदेवेश श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजा
सुविशाल गच्छाधिपति पू.आ.भ.श्री.वि.महोदयसूरीश्वरजी महाराजा सुविशाल गच्छनेता पू.आ.भ.श्री.वि.हेमभूषणसूरीश्वरजी महाराजा
. पावन प्रेरणा . सौजन्यनिधि पू.आ.भ.श्री.वि.हर्षवर्धनसूरीश्वरजी महाराजा
• संपादक. तपागच्छाधिराज पूज्यपाद आचार्य देवेश श्रीमद्विजय . रामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजा के शिष्यरत्न समतानिधि ..पू. मुनिप्रवर श्रीदर्शनभूषणविजयजी म.सा. के शिष्यरत्न
पू. पंन्यासप्रवर श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी गणिवर्यश्री के शिष्यरत्न पू. पंन्यासप्रवर श्रीपुण्यकीर्तिविजयजी गणिवर्यश्री के शिष्यरत्न
पू. मुनिराज श्रीसंयमकीर्तिविजयजी म.सा.
.
।
शक
.प्रकाशक. श्रीसम्यग्ज्ञानप्रचारकसमिति
अहमदाबाद
For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थनाम : श्रीसङ्घपट्टकः ग्रन्थकर्तारः : पू.आ.भ. श्रीजिनवल्लभसूरि म.सा. संपादक : पू.मु.श्री संयमकीर्ति विजयजी म.सा. प्रकाशक : श्रीसम्यग्ज्ञान प्रचारक समिति, अहमदाबाद मुद्रण व्यवस्था : सन्मार्ग प्रकाशन, अहमदाबाद अक्षरांकन : अखिलेश मिश्र, विरति ग्राफिक्स, अहमदाबाद प्रतयः : ४०० आवृत्ति : प्रथमा, वि.सं. २०७० मूल्यम् : २५०-००
- : प्राप्तिस्थानम् : -
श्रीसम्यग्ज्ञानप्रचारक समिति बीजल गांधी ४०१, ओप्सन्ज, नेस्ट होटलनी सामे, सरदार पटेलनगर रोड, सी.जी.रोड, नवरंगपुरा, अहमदाबाद-९
२. चेतनभाई खरीदीया
२०, मरडीया प्लाझा, सी.जी.रोड, अहमदाबाद मो. ९४२६०५२५६३
३. नरेशभाई
४. नृपेनभाई आर. शाह ३०४, श्रीजी दर्शन, बिल्डींग-बी,
४, सरगम फलेट, वी.आर. शाह टाटा रोड नं. २, एम. पी. मार्ग
स्कूल के पास, विकासगृह मार्ग, ओपेरा हाउस, मुंबई-४.
पालडी, अहमदाबाद-७ फोन : ०२२-२३६९३७०
मो. ९४२७४९०१२० (समय : शनि-रवि ११-०० से ४-०० कलाक)
५. मयुरभाई एम. दवे
ज्ञानभंडार महाराष्ट्रभुवन जैन धर्मशाला
तळेटी रोड,
पालीताणा मो. ९४२९५०६३०३
खाससूचना : આ પુસ્તક જ્ઞાનખાતામાંથી છપાયેલું હોવાથી ગૃહસ્થોએ એનો ઉપયોગ કરવો હોય તો સંપૂર્ણ કિંમત જ્ઞાનખાતામાં ચૂકવી પછી જ માલિકી કરવી અથવા યોગ્ય નકરો જ્ઞાનખાતામાં ભરીને ઉપયોગ કરવો.
For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
– : શ્રુતભક્તિ—અનુમોદના : –
આ “શ્રીસંઘપટ્ટક” ગ્રંથના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ શ્રીજૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક ગુજરાતી સંઘ
માલેગાંવ
(જી. નાસીક)
દ્વારા જ્ઞાનનિધિમાંથી પ્રાપ્ત કરાયો છે.
આપના શ્રીસંઘની શ્રુતભક્તિની હાર્દિક અનુમોદના અને ભવિષ્યમાં પણ તમારો સંઘ ઉત્તરોત્તર શ્રુતભક્તિમાં ઉજમાળ બને એવી શુભકામના.
લિ. શ્રીસમ્યજ્ઞાન પ્રચારક સમિતિ
For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણમ્...
તપાગચ્છાધિરાજ, સુવિહિત શિરોમણિ, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ, જૈનશાસન શિરતાજ, બાલદીક્ષા સંરક્ષક, સિદ્ધાંત રક્ષક....પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શાસ્ત્રસંપૂત કરકમળમાં સાદર સમર્પણમ્... ચરણરજ સંયમકીર્તિ વિ.
-: ઋણ સ્મરણ :
• તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી
મહારાજા
• દીક્ષાદાતા, સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ, પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવેશ શ્રી.વિ. મહોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજા
·
-
પરમોપકારી, સુવિશાલગચ્છનેતા પૂ.આ.ભ.શ્રી. વિ. હેમભૂષણસૂરીશ્વરજી
મહારાજા
પરમોપકારી, પ્રવચનપ્રભાવક પૂ.આ.ભ.શ્રી.વિ. કીર્તિયશસૂરીશ્વરજી મહારાજા • ત્રણ ગચ્છનાયક પૂ.સૂરિપુરંદરોની દીર્ઘકાળ પર્યંત નિઃસ્પૃહભાવે વૈયાવચ્ચ કરનારા પૂ.આ.ભ.શ્રી.વિ. હર્ષવર્ધનસૂરીશ્વરજી મહારાજા
મમહિતચિંતક, સરળ સ્વભાવી, વિર્ય, પરમોપકારી પૂજ્ય ગુરુદેવ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી દિવ્યકીર્તિવિજયજી ગણિવર્ય
પરમોપકારી, દીક્ષાદાતા, વર્ધમાનતપોનિધિ પૂજ્ય ગુરુજી પંન્યાસ પ્રવરશ્રી પુણ્યકીર્તિવિજયજી ગણિવર્ય
For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદકીય આ હુંડા અવસર્પિણીના વિષયમકાળમાં જૈનશાસને અનેક પ્રકારની આપત્તિઓને જોઈ છે. જેમ સિંહના ફલેવરને અંદર રહેલા કીડાઓ જ ખતમ કરે છે, તેમ જૈનશાસનમાં જ રહેલા માર્ગની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ થયેલા લોકો જૈનશાસનના સુવિહિત માર્ગને નુકસાન પહોંચાડવાનું કામ કર્યું છે. આમ છતાં જ્યારે જ્યારે માર્ગરક્ષાનો અવસર ઉપસ્થિત થયો, ત્યારે ત્યારે સુવિહિત મહાપુરુષોએ પોતાના પ્રાણને ભોગે પણ માર્ગની રક્ષા કરી છે અને તેથી જ આજે આપણને સુવિહિત પરંપરાની પ્રાપ્તિ થઈ છે.
પ્રભુ મહાવીરના નિર્વાણ પછી લગભગ આઠસો પચાસ વર્ષે ચૈત્યવાસ' સ્થપાયો અને એકહજાર વર્ષે તો એનું જોર ખૂબ વધી ગયું હતું. પૂ.આ.ભ.શ્રી. હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “મહાનિશીથગ્રંથનો ઉદ્ધાર કરતી વેળાએ તેમાં ચિત્યવાસ'નું ખંડન કર્યું છે. “ચૈત્યવાસના ખંડન-મંડનનો એક આખો ઇતિહાસ છે. પૂર્વ આવૃત્તિમાં એના ઉપર કંઈક પ્રકાશ પાથરવામાં આવ્યો છે. તેને અહીં “યથાવત્' ગ્રહણ કરીને મૂકવામાં આવેલ છે.
ચૈત્યવાસનું ખંડન કરનારો સ્વતંત્ર કોઈ ગ્રંથ હોય તો તે “શ્રીસંઘપટ્ટક છે. તેના રચયિતા છે, પૂ.આ.ભ.શ્રી જિનવલ્લભસૂરીશ્વરજી મ.સા. આ ગ્રંથ ઉપર ચાર ટીકાઓ રચાઈ છે. એ જ આ ગ્રંથની ઉપાદેયતા અને ઐતિહાસિકતાની સાક્ષી પૂરે છે. પૂ.આ.ભ.શ્રી જિનપતિસૂરિજી મહારાજાએ આ ગ્રંથ ઉપર બ્રહવૃત્તિની રચના કરી છે. આ ગ્રંથ ઉપર પૂ.શ્રી સાધુકીર્તિગણિવર્યશ્રીએ અવસૂરિ, શ્રી. લક્ષ્મીસેન પંડિતવર્યએ લઘુવૃત્તિ અને પૂ.ઉપાધ્યાય શ્રી હર્ષરાજ ગણિવર્યશ્રીએ લઘુવૃત્તિની રચના કરી છે. આ ગ્રંથમાં બ્રહવૃત્તિ, અવચૂરિ અને બે લઘુવૃત્તિઓનો સમાવેશ કર્યો છે. આ બધા ગ્રંથો વર્ષો પૂર્વે પ્રકાશિત થયેલા હતા. પુસ્તકો જીર્ણપ્રાયઃ થયા હતા. આથી તે ચારેનો એક સ્થળે સમાવેશ કરીને જરૂરી શુદ્ધિપૂર્વક આ ગ્રંથને તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે.
ગ્રંથકર્તા અને ટીકાકાર મહાત્માઓનો પરિચય પૂર્વ આવૃત્તિઓમાં પ્રકાશિત થયેલો હતો. તેને અહીં યથાવત્ પ્રહણ કરી મૂકવામાં આવેલ છે. ગ્રંથકર્તાની ગુરુ પરંપરા વગેરે બાબતો અંગે અસ્પષ્ટતા છે, એવું “જૈનપરંપરાના ઈતિહાસ ભાગ-૨”માં અને પૂર્વ આવૃત્તિઓની પ્રસ્તાવનામાં જોવા મળે છે. છતાં પણ એ વાત અહીં અપ્રસ્તુત જણાય છે. ગ્રંથકારશ્રીનું સુવિહિત પરંપરાની રક્ષા કરવાનું અને “ચૈત્યવાસ' જેવા પ્રભુની મૂળપરંપરાને ઉધઈની જેમ કોરી ખાનારા કુમતનું ખંડન કરનારું ગ્રંથરચનાનું તેઓશ્રીનું કાર્ય ખૂબ ખૂબ અનુમોદનીય છે.
તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવેશ શ્રીમવિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પૂ.આ.ભ.શ્રી.વિ. હર્ષવર્ધનસૂરીશ્વરજી મહારાજાની પાવન પ્રેરણાથી આ ગ્રંથના પુનઃ સંપાદનનું કાર્ય કરવામાં આવ્યું છે. તપાગચ્છાધિરાજશ્રીના શિષ્યરત્ન પૂ.મુનિરાજ શ્રીવૈરાગ્યરતિ ગણીવર્યશ્રીએ પણ આ કાર્યમાં અનુમોદનીય સહકાર આપ્યો છે.
પ્રફશુદ્ધિ અને સંશોધનાદિનું સંપૂર્ણ કાર્ય તપાગચ્છાધિરાજશ્રીના સામ્રાજ્યવર્તી તપસ્વી સાધ્વીવર્યા શ્રી સુનિતયશાશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા વિદુષી સાથ્વીવર્યા શ્રીશાનદર્શિતાશ્રીજી મહારાજે સંપન્ન કર્યું છે. તેઓની નિવાર્થ શ્રુતભક્તિની હાર્દિક અનુમોદના.
સુવિહિત પરંપરાની રક્ષા કરનારા આ ગ્રંથનું અધ્યયન-પઠન સૌને સત્યમાર્ગની પ્રીતિ પમાડે અને સત્યમાર્ગની આરાધના કરવા દ્વારા વહેલામાં વહેલા મુક્તિ પમાડે એ જ એકની એક સદાની શુભાભિલાષા. ચૈત્ર સુદ-૧, વિ.સં. ૨૦૭૦
લિ. મુ. સંયમકીર્તિ વિ. તા. ૩૧-૩-૧૪, સોમવાર
મહારાષ્ટ્ર ભુવન જૈન ધર્મશાળા, પાલીતાણા
For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પૂર્વ આવૃત્તિની) પ્રસ્તાવના
વીરપ્રભુના સાધુઓ “નિગ્રંથ” તરીકે ઓળખાયા છે. ગ્રંથ એટલે ધન દોલત, તેથી રહિત તે નિગ્રંથ. તેમના આચારનું પ્રતિપાદન કરવા જે સૂત્રો રચાયાં છે, તે પણ તે કારણે “નિગ્રંથ પ્રવચન” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. એ નિગ્રંથ પ્રવચનમાં સાધુઓને માટે જે જે નિયમો બાંધ્યા છે, તે પ્રમાણે જ પૂર્વ સાધુઓ વર્તતા હતા. તેઓ મુખ્યત્વે કરીને ગામના પાદરે રહેલા વન એટલે બગીચાઓમાં વસતિ માંગીને ઊતરતા હતા અને વખતે ગામમાં રહેતા તો ગૃહસ્થનું મકાન માંગી લઈ તેમાં નિવાસ કરતા હતા. તેમના માટે ઉદ્દેશીને રાંધેલા આહારપાણીને તેઓ આધાકર્તિદોષવાળું ગણી ગ્રહણ કરતા નહિ, ધર્મોપકરણ છોડીને બીજી ચીજ વસ્તુ સંઘરતા નહિ, ગાદી તકીયા વાપરતા નહિ અને ક્લેશ-કંકાસથી વેગળા રહી સમાધિમાં લીન રહેતા હતા. તે સાથે તેઓ છળ, પ્રપંચ, દંભ તથા કદાગ્રહથી અળગા રહી લોકોને સાચો માર્ગ બતાવતા હતા. જેથી કરીને તેઓ પોતાનું તથા બીજાનું હિત કરવા સમર્થ થતા હતા.
આવી રીતે વરપ્રભુથી એક હજાર વર્ષ પર્યત એકસરખી પરંપરાએ તેવા સાધુઓનો સીધો કારભાર (વ્યવહાર) ચાલુ રહ્યો. કેમ કે, એ વખત સુધી તેમના ગુરુઓ મહાપ્રતાપી, વિદ્વાનું અને ઉગ્રવિહારી થઈ પોતાના તાબે રહેલા શિષ્યોને સીધે માર્ગે દોરતા રહ્યા હતા. છતાં ભગવાનથી આઠસો પચાશ વર્ષે થોડાક યતિઓએ વીરપ્રભુના શાસનથી બેદરકાર બની ઉગ્રવિહાર છોડીને ચૈત્યવાસની શરૂઆત કરી હતી. પરંતુ મુખ્ય ભાગ તો વસતિવાસી જ રહ્યો હતો અને તે ભાગમાં અગ્રેસર તરીકે ઓળખાતા શ્રીદેવદ્ધિગણિક્ષમાશ્રમણે ભગવાનથી ૯૮૦મા વર્ષે વલ્લભીપુરમાં સંઘને એકત્રિત કરી જૈનસૂત્રોને પુસ્તકારૂઢ કર્યા છે. સદરહુ શ્રીદેવદ્ધિગણિ, ભગવાનથી ૧૦૦૦ વર્ષે સ્વર્ગવાસી થયા અને તે સાથે ખરું જિનશાસન ગુમ થઈ તેના સ્થાને ચૈત્યવાસિઓએ પોતાનો દોર અને જોર ચલાવવા માંડ્યો. આ માટે નવાંગી વૃત્તિકાર શ્રીઅભયદેવસૂરિજી આગમ અઠોત્તરી નામના ગ્રંથમાં નીચેની ગાથા આપે છે કે –
देवविखमासमणजा-परंपरं भावओ वियाणेमि ।
सिढिलायारे ठविया-दव्वेण परंपरा बहुहा ॥१॥ ભાવાર્થ :-દેવદ્ધિક્ષમાશ્રમણ સુધી ભાવપરંપરા હું જાણું છું, બાકી તે પછી તો શિથિલાચારિઓએ અનેક પ્રકારે દ્રવ્યપરંપરા સ્થાપિત કરી છે.
આ રીતે ભગવાનથી આઠસો પચાસ વર્ષે ચૈત્યવાસ સ્થપાયો. તો પણ તેનું ખરેખરું જોર વીરપ્રભુથી એક હજાર વર્ષ વીત્યા પછી વધવા માંડ્યું. આ અરસામાં ચૈત્યવાસને સિદ્ધ કરવા માટે આગમના પ્રતિપક્ષ તરીકે નિગમના નામ તળે ઉપનિષદોના ગ્રંથો ગુપ્ત રીતે રચવામાં આવ્યા અને તેઓ દૃષ્ટિવાદ નામના બારમા અંગના તૂટેલા કકડા છે, એમ લોકોને સમજાવવામાં આવ્યું. એ ગ્રંથોમાં એવું સ્થાપન કરવામાં આવ્યું છે કે, આજ કાલના સાધુઓએ
For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૈત્યમાં વાસ કરવો વ્યાજબી છે. તેમજ તેમણે પુસ્તકાદિના જરૂરી કામમાં ખપ લાગે માટે યથાયોગ્ય પૈસાટકા પણ સંઘરવા જોઈએ. ઈત્યાદિ અનેક શિથિલાચારની તેઓએ હિમાયત કરવા માંડી અને જે થોડા ઘણા વસતિવાસી મુનિઓ રહ્યા હતા તેમની અનેક રીતે અવગણના કરવા માંડી.
શ્રીદેવદ્ધિગણિ પર્યત સાધુઓનો મુખ્ય ગચ્છ એક જ હતો, છતાં સકારણ તેને જુદા જુદા નામથી ઓળખવામાં આવેલ છે. જેમ કે, શરૂઆતમાં તેના મૂળસ્થાપક શ્રીસુધર્મગણધરના નામ પરથી તે “સૌધર્મગચ્છ' કહેવાતો હતો. ત્યાર પછી ચૌદમી પાટે શ્રીસામંતભદ્રસૂરિએ વનવાસ સ્વીકાર્યો એટલે તે “વનવાસી” ગચ્છ કહેવાયો. ત્યાર પછી કોટિમંત્રજાપના કારણે તે કોટિકગચ્છ' કહેવાયો છે. છતાં તેમાં અનેક શાખાઓ અને કુળો થયા, પણ તેઓ પરસ્પર અવિરોધી હતા. કેમ કે, કોઈને પણ પોતાના ગચ્છનો યા શાખાનો યા કુળનો અહંકાર અથવા મમત્વભાવ ન હતો. પણ ચૈત્યવાસ શરૂ થતાં તેમણે સ્વગચ્છનાં વખાણ અને પરગચ્છની હેલના કરવા માંડી એટલે અરસપરસ વિરોધી ગચ્છો ઊભા થયા.
ગચ્છ શબ્દનો મૂળ અર્થ એ છે કે ગચ્છ અથવા ગણ એટલે સાધુઓનું ટોળું. માટે ગચ્છ ગાબ્દ કંઈ ખરાબ નથી, પણ ગચ્છ માટે અહંકાર, મમત્વ કે કદાગ્રહ કરવો તે જ ખરાબ છે. છતાં ચૈત્યવાસમાં તેવો કદાગ્રહ વધવા માંડ્યો. આ ઉપરથી તેઓમાં કુસંપ વધ્યો, ઐક્ય તૂટ્યું. હવે એક ગચ્છમાંથી ચોર્યાસી ગચ્છ થઈ પડ્યા. તેઓ એકમેકને તોડવા મંડ્યા અને આ રીતે સમાધિમય ધર્મના સ્થાને કલહ-કંકાશમય અધર્મનાં બીજ રોપાયાં.
પાંચમા આરારૂપ અવસર્પિણી કાળ એટલે પડતો કાળ તો હંમેશાં આવ્યા કરે છે. પણ અગાઉ કાંઈ આ જૈનધર્મમાં આવી ધાંધલ ઊભી થઈ નથી, પણ હમણાંનો પડતો કાળ સાધારણ રીતે પડતા કાળ કરતાં કંઈક જુદી તરેહનો હોવાથી તે હુંડ એટલે અતિશય ભંડો હોવાથી તેને હુંડાવસર્પિણી કાળ કહેવામાં આવ્યો છે. આવો કાળ અનંતી અવસર્પિણીઓ વીતતાં જ આવે છે. તેવો આ ચાલું કાળ પ્રાપ્ત થયો છે. તે સાથે વિરપ્રભુના નિર્વાણ વખતે બે હજાર વર્ષનો ભસ્મગ્રહ બેઠેલો તે સાથે મળ્યો, તેમજ તેની સાથે અસંયતિ પૂજારૂપ દશમો અચ્છેરો પોતાનું જોર બતાવવા લાગ્યો. એમ ચારે સંયોગો ભેગા થવાથી આ ચૈત્યવાસરૂપ કુમાર્ગ જૈનધર્મના નામે ચોમેર ફેલાવા માંડ્યો. ગુરુઓ સ્વાર્થી થઈ યોગ્યાયોગ્યનો વિચાર પડતો મૂકી ને હાથમાં આવ્યો તેને મુંડીને પોતાના વાડા વધારવા માંડ્યા અને છેવટે વેચાતા ચેલા લઈ વિના વૈરાગ્યે તેમને પોતાના વારસ તરીકે નીમવા માંડ્યા.
હવે કહેવત છે કે “યથા ગુરુતથા શિષ્યો યથા રાના તથા ના">તે પ્રમાણે ગુરુઓ શિથિલ થતાં તેમના તાબા નીચેના યતિઓ તેમના કરતાં પણ વધુ શિથિલ થયા. તેઓ દવાદાર-દોરાધાગા વગેરે કરીને લોકોને વશમાં રાખવા લાગ્યા, વેપાર કરવા લાગ્યા તથા
For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
ખેતરવાડી સુદ્ધાં કરવા તત્પર થયા. તેમ છતાં તેઓ પોતાને મહાવીરપ્રભુના વારસ ચેલાઓ તરીકે ઓળખાવી પોતાનું માન સાચવવા માંડ્યા.
બીજી તરફ તેમના રાગી શ્રાવકો આંધળા બની તેમના પંજામાં સપડાઈ તેઓ જે કાંઈ ઊંધુંચત્તું સમજાવે તે બધું વગર વિચારે અને વગર તકરારે હા જી હા કરીને સ્વીકારવા લાગ્યા. કારણ કે, લોકોનો મુખ્ય ભાગ હંમેશાં ભોળો રહે છે. તેથી તેવા ભોળાઓને, કપટી વેષધારી ચૈત્યવાસિઓ અનેક બહાનાં ઊભા કરીને ઠગવા માંડ્યા.
આવી ગડબડ થોડાજ વખતમાં બહુ વધી પડી. એટલે શ્રીદેવર્ધિગણિના પછી ૫૫ વર્ષે સ્વર્ગવાસી થયેલા શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ મહાનિશીથનો ઉદ્ધાર કરતાં ચૈત્યવાસનો સારી રીતે તિરસ્કાર કર્યો છે. સદરહુ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી ચૈત્યવાસીઓના મંડળમાં દીક્ષિત થયા હતા છતાં ૫૨મવિદ્વાન્ હોવાથી તેમણે તેમના પક્ષનું ખૂબ ખંડન કર્યું છે.
આ મામલો એટલા સુધી વધ્યો કે, નિગ્રંથ માર્ગ વિરલ પ્રાયઃ થઈ પડ્યો, નિર્ગંથ પ્રવચન પર તાળાં દેવાયાં અને કપોલકલ્પિત ગ્રંથો તેમની જગ્યાએ ઊભા કરવામાં આવ્યા, એટલું જ નહિ પણ સંવત્ ૮૦૨ની સાલમાં વનરાજ ચાવડાએ જ્યારે અણહિલપુર પાટણ વસાવ્યું, ત્યારે તેમના ચૈત્યવાસી ગુરુ શીલગુણસૂરિએ તેમની પાસેથી એવો રુક્કો લખાવી લીધો કે, આ રાજનગરમાં અમારા પક્ષના યતિઓ સિવાય વસતિવાસી સાધુઓને દાખલ થવા નહિ દેવા. તે રુક્કાને તોડવા માટે શ્રીઅભયદેવસૂરિજીના ગુરુ શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજી તથા શ્રીબુદ્ધિસાગરસૂરિજીએ સં. ૧૦૮૪માં દુર્લભદેવની સભામાં ચૈત્યવાસીઓ સાથે વિવાદ કરી જય મેળવ્યો, ત્યારથી જ પાટણમાં વસતિવાસીઓની આવનજાવન શરૂ થઈ.
આ રીતે ચૈત્યવાસીઓની પહેલી હાર શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજીએ કરી, છતાં હજુ મારવાડમાં તેમનું ભારે જોર રહ્યું હતું. તે જોર તોડવા તેમના પ્રશિષ્ય શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજી તૈયાર થયા. તેમણે આગમના પક્ષને અનુસરી પોતાની અદ્ભુત કવિત્વશક્તિના બળે યુક્તિપુરસ્કર તેમનું ખંડન કરવા માંડ્યું. તે પ્રસંગે તેમણે આ ‘સંઘપટ્ટક' નામનો ચાલીશ કાવ્યનો ઉત્તમ ગ્રંથ રચ્યો છે. એમાં તેમણે તે વખતે ચૈત્યવાસીઓનું કેવું જોર હતું, કેવી રીતે તેઓ સૂત્રવિરુદ્ધ પ્રવર્તતા હતા અને સુવિહિત મુનિઓ તરફ તેઓ કેવો દ્વેષભાવ રાખતા હતા, તે સઘળું આબેહૂબ દર્શાવીને તેમની સારી રીતે ઝાટકણી કાઢી વિધિમાર્ગના રાગીજનોને ઉત્તેજિત કર્યા છે.
ત્યારબાદ તેમણે ચિત્તોડના મુખ્ય શ્રાવકોને પ્રતિબોધિત કર્યા. એટલે તે શ્રાવકોએ ત્યાં વીરપ્રભુનું વિધિચૈત્ય બંધાવ્યું, તે ચૈત્યના ગર્ભગૃહના દરવાજાના બે સ્તંભોમાં એક ઉ૫૨ આ સંઘપટ્ટકનાં ચાલીશ કાવ્ય અને બીજા સ્તંભ ઉપર તે જ આચાર્યે રચેલ ધર્મશિક્ષાનાં ચુમ્માલીશ કાવ્ય શિલાલેખમાં કોતરાવી તે ગ્રંથો શિલારૂઢ કરાવ્યા. તે ઉપરાંત છજામાં તે ચૈત્યમાં કેવી રીતે વર્તવું તે માટેના નિયમોનાં કાવ્યો પણ કોતરાવ્યાં છે. જેમાંનાં બે કાવ્ય આ પ્રમાણે છે :
For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
अत्रोत्सूत्रिजनक्रमो न च न च स्नात्रं रजन्यां सदा, साधूनां ममताश्रयौ न च न च स्त्रीणां प्रवेशो निशि । जाति ज्ञाति कदाग्रहो न च न च श्राद्धेषु तांबूल मि
त्याज्ञात्रेयमनिश्रिते विधिकृते श्रीवीरचैत्यालये ॥१॥ ભાવાર્થ –આ સ્થળે સૂત્રવિરુદ્ધ ચાલનાર માણસના હુકમહોદો નથી, હમેશાં રાત્રે સ્નાત્ર કરવામાં આવનાર નથી, સાધુઓની માલકી અથવા રહેઠાણ અહીં નથી, રાત્રે સ્ત્રીઓને પેસવા દેવામાં આવશે નહિ, નાત જાતનો કદાગ્રહ અહીં કરવામાં આવશે નહિ અને શ્રાવકોને તાંબૂલ વગેરેની મનાઈ કરવામાં આવે છે, એમ નિશ્રારહિત વિધિપૂર્વક કરેલા વીરપ્રભુના આ ચૈત્યાલય માટે ફરમાન કરવામાં આવે છે.
इह न खलु निषेधः कस्यचिद्वंदनादौ, श्रुतविधिबहुमानी त्वत्र सर्वोधिकारी । त्रिचतुरजनदृष्ट्या चात्र चैत्यार्थ वृद्धि,
व्ययविनिमयरक्षा चैत्यकृत्यादिकार्यम् ॥ ભાવાર્થ –અહીં કોઈને પણ દર્શન પૂજન કરવા માટે ના પાડવામાં આવનાર નથી, વળી સૂત્રની વિધિને માન આપનાર હરકોઈ માણસને અહીં અધિકારી તરીકે ગણવામાં આવશે, તેમજ આ દેરાસરના પૈસાને ત્રણ ચાર જણાની નજર હેઠે વ્યાજે ધીરી વધારવા, ખરચવા, વિનિમય કરવા, સંભાળી રાખવા તથા દેરાસરનું કામકાજ વગેરે કરવાનું ફરમાવવામાં આવે છે.
આ બે શ્લોક પરથી ખુલ્લું જણાય છે કે, તેમણે બહુજ ડહાપણ ભરેલા નિયમો ત્યાં કોતરાવ્યા છે.
આ રીતે આ સંઘપટ્ટક નામનો ગ્રંથ રચવામાં આવ્યો તથા ચિત્તોડમાં વિધિ ચૈત્ય ઊભું થયું એટલે શ્રી જિનવલ્લભસૂરિ ઉપર ચૈત્યવાસીઓ અતિશય ગુસ્સે થઈ પાંચસો જણ લાકડીઓ લઈ તેમને માર મારવા તેમના મુકામે આવ્યા, પરંતુ ચિત્તોડના રાણાએ તેમને તેમ કરતાં અટકાવ્યા. તેમ છતાં શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ હિંમત રાખી આખી મારવાડમાં તેમને ઉઘાડા પાડી તેમને જેટલા બને એટલા ઝાંખા પાડ્યા. આ રીતે એમણે ચૈત્યવાસના ખંડન માટે આ સંઘપટ્ટક નામે ગ્રંથરૂપી મહેલ ચણીને ઊભો કર્યો.
ત્યારબાદ તેમની પાટે મહાપ્રતાપી શ્રીજિનદત્તસૂરિ દાદા થયા, તેમણે વિદ્યાના ચમત્કારથી મોટા મોટા શ્રાવકોને પોતાના પક્ષમાં લઈ ચૈત્યવાસીઓના ચૈત્યોને અનાયતન એટલે પ્રવેશ માટે અયોગ્ય ઠરાવી પોતાના ગુરુએ ચણેલા મહેલ પર કળશારોપણ કર્યું.
શ્રીજિનદત્તસૂરિએ ઘણા રજપૂતોને પ્રતિબોધી નવા શ્રાવક કર્યા અને તેઓ દાદાજી તરીકે આજ સુધી ઓળખાય છે. ત્યાર પછી પ્રવરબુદ્ધિશાળી અને ન્યાયનિપુણ શ્રીજિનપતિસૂરિજી
For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
થયા. તેમણે પૂરા જોશથી ચૈત્યવાસીઓને ખોખરા કરવા માંડ્યા અને શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ રચેલા સંઘપટ્ટક ઉપર ત્રણ હજાર શ્લોક પ્રમાણની ન્યાયથી ભરપૂર મોટી ટીકા રચી, શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ ચણેલા મહેલને ચુનાથી છોબંધ (ધોળી) કરી તેને અતિશય ટકાઉ કર્યો. તે ઉપરાંત એમણે ચૌર્યાશી વાદસ્થળ કરીને પોતાની અથાગ બુદ્ધિ જગજાહેર કરી છે.
સદરહુ શ્રીજિનપતિસૂરિના પ્રતિબોધિત નેમિચંદ્ર ભાંડાગારિક નામના પાટણના નિવાસી શ્રાવક પણ એટલા મહાવિદ્વાન થયા કે તેમણે પ્રાકૃત ભાષામાં એકસો સાઈઠ ગાથાનો ‘ષષ્ટિશતક' નામે વિધિમાર્ગનો ઉત્તમ ગ્રંથ રચી ચૈત્યવાસીઓને દિગ્મૂઢ કર્યા. આ રીતે નેમિચંદ્ર ભંડારીએ શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ ચણેલા મહેલ ૫૨ ધજા ફરકતી કરી.
ત્યારબાદ સદરહુ નેમિચંદ્ર ભંડારીના પુત્રે શ્રીજિનપતિસૂરિ પાસે દીક્ષા લઈ શ્રીજિનેશ્વરસૂરિ નામ ધારણ કર્યું. તેમના શિષ્ય શ્રીજિનદત્તસૂરિએ રચેલી સંદેહ દોલાવલી નામના ગ્રંથ ઉપર ટીકા રચી. તેમાં ચૈત્યવાસીઓના ચૈત્યોને ન્યાય પુરસ્કર અનાયતન ઠરાવી શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ ચણેલા મહેલને ફરતો કિલ્લો બાંધ્યો.
આ રીતે પહેલાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિ, કે જેઓએ સં. ૧૦૮૪માં ચૈત્યવાસીઓને પહેલ કરી પ્રથમ હરાવ્યા. ત્યારથી માંડીને તેમના વંશના આચાર્યોએ છેક સં. ૧૪૬૬ સુધી તેમનો પરાજય કરવો ચાલું રાખ્યો. આથી કરીને મારવાડમાં સઘળા સ્થળે તેમની જડમૂળ ઉખડી ગઈ અને વસતિવાસીઓનો વિજય ડંકો વાગ્યો.
બીજી તરફ ગુજરાતમાં તો મૂળથી જ તેમનું જોર ઓછું હતું. છતાં શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિએ તેમને સજ્જડ રીતે ઊખેડવા માંડ્યા હતા અને ત્યાર પછી પુનમિયા ગચ્છના આચાર્યો ઉઠ્યા, બીજી તરફ આંચળીક ઉઠ્યા, ત્રીજા આગમિક ઉઠ્યા અને તેમના પછી તથા શ્રીસોમસુંદરસૂરિના શિષ્ય શ્રીમુનિસુંદરસૂરિએ બાકી રહેલા ચૈત્યવાસીઓને પુરતી રીતે પાયમાલ કરી આખી ગુજરાત તથા સૌરાષ્ટ્ર અને માળવામાં વસતિવાસી મુનિઓનો વિજયનાદ વગાડ્યો.
આ રીતે વિક્રમની પંદરમી સદીના અંતે ચૈત્યવાસનું જોર તૂટ્યું અને પુનઃ વસતિવાસીઓની માન્યતા વધી. એમ વીરપ્રભુના નિર્વાણથી એક હજાર વર્ષ વીત્યા બાદ જોર પર ચડેલો ચૈત્યવાસ લગભગ એક હજાર વર્ષ સુધી ચાલીને પાછો સદંતર બંધ પડ્યો. તેની હિમાયતમાં રચાયેલી નિયમોની ઉપનિષદો ગુમ થઈ અને પુનઃ નિગ્રંથ પ્રવચન વિકાસમાન થવા લાગ્યો.
પરંતુ કાળનો મહિમા વિચિત્ર છે. એટલે કે, જે આચાર્યોએ કમરકસી ચૈત્યવાસ તોડ્યો તેના જ વંશજો ફરીને શિથિલાચારમાં હમણાં પાછા ફસાઈ પડ્યા છે. તેઓ હાલ પોતાને ગોરજીના નામે ઓળખાવે છે અને જો કે, તેઓ ચૈત્યમાં નિવાસ નથી કરતા, તો પણ ચૈત્યના પડખે બાંધેલા અપાસરારૂપ મઠમાં રહીને હાલ મઠવાસી બનેલા છે, તેઓમાં જે સમજું છે, તે પોતાના શિથિલાચારને પોતાનો પ્રમાદ જણાવી સત્યમાર્ગને દૂષિત નથી કરતા, પણ અણસમજુ વર્ગ એમ સમજે છે કે, આ મઠવાસ તો અમારી અસલ પરંપરાથી જ ચાલ્યો આવે છે. તો તેવા જનોને સત્ય
For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
વાત જણાવવા ખાતર આ સંઘપટ્ટક તથા તેની ટીકાનું ભાષાંતર છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે.
વળી આજકાલના વસતિવાસી મુનિઓ પણ ગૃહસ્થના ઘરની વસતિ નહિ શોધતાં ખાસ કરીને તેમને ઉતરવા માટે જ બંધાવેલી ધર્મશાળાઓમાં-ઉપાશ્રયોમાં ઉતરે છે, એ પણ એક જાતનો તેમનો પ્રમાદ જ છે. કેમ કે, તેમના પૂર્વગુરુઓએ તેમ કરવા પણ અનુજ્ઞા આપી નથી. કારણ કે, એવી ધર્મશાળાઓ આધાકર્મિક દોષદૂષિત છે. હવે આ સમયે પૂર્વના માફક વનવાસ કે વસતિવાસ કરવો એ અલબત્ત કઠણ કામ છે, તો પણ આવા ગ્રંથો સાઘોપાંત વાંચવાથી એટલી અસર તો જરૂર થશે કે, સમજુ મુનિઓ પોતાના એ પ્રમાદને પોતાની ભૂલ તરીકે જ કબૂલ રાખી ખરા વસતિવાસના નિંદક કે દ્રોહી નહિ બને. કારણ કે, શાસ્ત્રમાં કહેલું છે કે. धन्नाणां विहिजोगो - विहिपरक्खाहगा सया धन्ना । विहिबहुमाणा धन्ना - विहिपक्ख अदूसगा धन्ना ॥ १॥
ભાવાર્થ :—ભાગ્યશાળી જનોને જ વિધિનો યોગ મળે છે, માટે વિધિપક્ષના સેવનારને હંમેશાં ધન્યવાદ દેવો ઘટે છે. તેમજ વિધિને બહુમાન દેનાર તથા છેવટે વિધિપક્ષને દોષ નહિ દેનારને પણ ધન્યવાદ દેવો ઘટે છે.
આ કારણથી આ જ કાળમાં પણ ફરીને પ્રમાદરૂપ અંધકારનું જોર વધ્યું છે, એટલે તેમાં પ્રકાશ આપનાર સંઘપટ્ટક, સંદેહ દોલાવલી તથા ષષ્ટિશતક જેવા ગ્રંથોની ટીકાઓનાં ગુજરાતી ભાષાંતરો બહાર પાડી લોકોને ફરીને જાગૃતિમાં લાવવાની જરૂર ઊભી થઈ છે.
તે જરૂરને પૂરી પાડવા થોડા વર્ષ પર વિધિમાર્ગના પક્ષની હિમાયતમાં તત્પર થયેલા અને સત્યપ્રરૂપકરૂપ પદને ધારણ કરનાર મુનિરાજશ્રી બુટેરાવજી મહારાજના પરમભક્ત શ્રીયુત શાંતિસાગરજી મહારાજે પોતાના ફૂરસદના વખતમાં શ્રીસંઘપટ્ટકની ટીકાનું ભાષાંતર તૈયાર કર્યું હતું. તે જ ભાષાંતર હાલ અમે મૂલ પાઠ સાથે કાયમ રાખીને જેમ રચેલું તેમ છપાવ્યું છે.
આ ભાષાંતરની ભાષા હાલની ભાષા પદ્ધતિને બંધબેસતી થાય તેવી નથી. તેમજ તેમાં પ્રમાણ તરીકે અપાયેલા પાઠનો પણ ઘણા સ્થળે સંપૂર્ણ અર્થ આપવામાં નથી આવ્યો તથા બીજી પણ કેટલીક ખામીઓ હશે જ. કેમ કે, તેમનો એ પ્રથમ પ્રયાસ જ હતો, છતાં તેમની કૃતિમાં તેમના હૃદયની કેવી સરળતા અને ઉચ્ચતા હતી તે જેવી સ્પષ્ટ જણાય છે, તેવી ભાષાંતર ફેરવી નાખ્યાંથી નહિ જણાય. આ કારણને અનુસરી અમે તેમાં કંઈ ફેરફાર નહિ કરતાં હાલ જેમ હતું તેમ કાયમ રાખ્યું છે. છતાં બીજી આવૃત્તિ છપાવવાનો પ્રસંગ આવશે તો વર્તમાન ભાષાશૈલીને અનુસરતું ભાષાંતર છપાવવાનો જ અમારો ઈરાદો છે.
ટીકાના મૂળપાઠને તથા ભાષાંતરને અમે અમારાથી બને તેટલો પ્રયાસ કરી શુદ્ધ કરાવી છપાવ્યાં છે, છતાં તેમાં અસલ પ્રતની અશુદ્ધિના કારણે તથા પ્રૂફ તપાસનારની નજર ચૂકના કારણે જે કંઈ ભૂલો રહી છે તે માટે સુજ્ઞ વાચકોને વિનંતિ કરવામાં આવે છે કે, તેમણે તે બાબત અમારા પર ક્ષમા કરીને તે સુધારી વાંચવી. કારણ કે, આ અમારી પ્રથમાવૃત્તિ છે. એટલે તેમાં
For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવશ્ય ભૂલ ચૂક રહે. માટે તે દરગુજર કરી સુજ્ઞ વાંચકો આ પુસ્તક વાંચી તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરી વિધિમાર્ગના રાગી થઈ સગુણો તરફ આકર્ષિત થશે તો અમે અમારો પ્રયાસ સફળ થયો ગણીશું.
આજકાલ લોકોની દષ્ટિ રાસ વગેરે કથાનક ગ્રંથો ઉપર વધતી દોડે છે, પણ ખરી રીતે તો આવા ચાબુક સમાન પુસ્તકો વાંચવામાં જ વધુ ફાયદો મળે છે. કેમ કે, કહેવત છે કે “હવે મોસઃ બિન fપણ રે ન તો તાપ.” માટે પ્રમાદરૂપ તાવને ઊતરવા ખાતર આવા કટુકૌષધસમાન છતાં પરિણામે તાવને દૂર કરી આરોગ્યતા આપનાર ઉત્તમ ગ્રંથો દરેક જણે અવશ્ય વાંચવા તથા વિચારવા જોઈએ.
તેમાં પણ મુખ્યત્વે કરીને આજકાલના યતિઓ તથા મુનિઓએ તો ખાસ વ્યાખ્યાનમાં જ આવા ગ્રંથો વાંચીને ભોળા લોકોને સીધે માર્ગે દોરવા જોઈએ.
વળી સંસ્કૃત ભાષાની શૈલીથી તદ્દન અજાણ રહેતા કેટલાક ઢંઢકમાર્ગી જનો પરમાર્થ તપાસ્યા વગર આંખો બંધ રાખીને એમ લખતા રહે છે કે, સંઘપટ્ટકમાં શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ જિનપ્રતિમા માનવાની ના પાડી છે, તો તેમણે જરા ધીરજ રાખીને આ પુસ્તક એકવાર સાઘોપાંત વાંચી જવું જોઈએ, કે જેથી તેમને પાક્કી ખાતરી થશે કે, શ્રીજિનવલ્લભસૂરિએ જિનપ્રતિમા તથા જિનચૈત્યને તો ડગલેને પગલે સ્થાપિત કર્યા છે, બાકી ફક્ત તેઓએ ચૈત્યમાં યતિઓએ વાસ ન કરવો એ બાબતનો જ પોકાર કરેલ છે.
આ રીતે આ પુસ્તક એકંદરે દિગંબર, શ્વેતાંબર તથા ઢંઢક એ ત્રણે પક્ષના અનુયાયીઓને તથા અધ્યાત્મમાર્ગીઓને પણ વાંચવા યોગ્ય છે, એમાં જરાએ સંશય નથી.
હવે આ પ્રસ્તાવના સમાપ્ત કરતાં પહેલાં અમારે લોકોમાં ચાલતા થોડાક શબ્દભ્રમને ભાંગવાની પણ ખાસ જરૂર છે. ત્યાં સંઘ શબ્દનો મૂળ અર્થ એ છે કે, સંઘ એટલે સાધુઓનો સમુદાય, અગર ચતુર્વિધ સંઘ કહેવામાં આવે તો સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાનો સમુદાય ગણાય. તેના બદલે આજકાલ ફક્ત શ્રાવકના સમુદાયને જ સંઘ કહેવામાં આવે છે. પ્રથમ યાત્રાર્થે જે સંઘ નીકળતો તેમાં સાધુ-સાધ્વીઓ પણ સાથે રહેતાં એટલે તેના માટે સંઘ શબ્દ વાપરવામાં કંઈ પણ વાંધો ન હતો, પણ હવે તો એકલા શ્રાવકોના ટોળાને પણ સંઘ કહેવામાં આવે છે, તે શબ્દભ્રમ થયેલ લાગે છે. માટે આ સંઘપટ્ટકમાં વપરાયેલા સંઘ શબ્દનો અર્થ સાધુસમૂહ અથવા ચતુર્વિધ સંઘ છે એમ જાણવું.
બીજો શબ્દભ્રમ આજકાલ કચ્છ વગેરે સ્થળે દેરાને માનનાર માણસને દેરાવાસી કહેવામાં આવે છે તે છે. દેરાવાસી એ શબ્દ ચૈત્યવાસીનો પર્યાય છે અને તેનો અર્થ દેરામાં રહેનાર એવો થાય છે, હવે આજકાલ દેરાને માનનારાઓ દેરામાં કંઈ રહેતા નથી, છતાં પોતાને સુંઢિયાથી અળગા ઓળખાવવા માટે પોતાને દેરાવાસી તરીકે ઓળખાવે છે, એટલું જ નહિ પણ ખુદ મુંબઈ જેવા શહેરમાં કચ્છી વીશા ઓશવાલોએ પોતાની પાઠશાળાને દેરાવાસી વિશા ઓશવાલ
For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
પાઠશાળા તરીકે નામ આપ્યું છે એ કેટલી બધી અજ્ઞાનતા છે ! એ જ રીતે ઢુંઢિયા શ્રાવકો પોતાને સ્થાનકવાસી તરીકે ઓળખાવવામાં મોટું માન સમજે છે, પણ તે બિચારાઓને પણ ખબર નથી કે સ્થાનક એટલે શું ? તેમણે પોતાના સાધુઓને ઉતરવાનું જે મકાન બંધાવ્યું હોય છે, તેને તેઓ સ્થાનક એટલે ઠેકાણું એવા નામથી ઓળખે છે. કારણ કે, તે મકાનને વ્યાજબી રીતે શું નામ આપવું જોઈએ, તે તેમને સંસ્કૃત ભાષાના અજ્ઞાનપણાથી માલૂમ પડ્યું નહિ, તેથી તેમણે યદચ્છાથી તેનું સ્થાનક એવું નામ આપ્યું. હવે તે નામ કબૂલ રાખીએ તો પણ તેમના સાધુઓ સ્થાનકવાસી કહેવાય, પણ શ્રાવકો તો ઘરવાસી જ છે, છતાં પોતાને સ્થાનકવાસી તરીકે ઓળખાવી અજાણપણે મૃષાભાષી થાય છે, એ પણ એક આશ્ચર્યની જ વાત છે.
આવી રીતે શબ્દભ્રમથી લાંબા કાળે અર્થના અનર્થ થાય છે, ઇતિહાસના ખરા મુદ્દા પર પાણી ફરી વળે છે અને વિદ્વજ્જનોમાં હાસ્યાસ્પદ થવું પડે છે. માટે સુજ્ઞજનોએ ધાર્મિક સંસ્થાઓનાં નામઠામ વિચાર કરીને જ પાડવાં જોઈએ.
હવે આ પ્રસ્તાવના પૂરી કરતાં અમો આ પુસ્તકના સુજ્ઞ વાચકોને એવી વિજ્ઞપ્તિ કરીએ છીએ કે, આ ગ્રંથ આ ઉદ્દેશથી રચવામાં આવ્યો છે, તે ઉદ્દેશ પર તેમણે ખાસ નજ૨ ૨ાખવી જોઈએ અને તેમ નજર રાખવામાં આવે તો જ ગ્રંથકારનો આશય સમજી શકાય છે. તે ઉદ્દેશ એ છે કે, ખરો જિનમાર્ગ શો છે, તેની શોધ કરીને તે પ્રમાણે વર્તવું અને કદાગ્રહ તથા કુતર્કને દૂર કરી નિષ્કપટભાવે પોતાથી જેટલું ધર્મકાર્ય થાય તેટલું તેની વિધિ સાચવીને સાધવું કે જેથી સ્વપરનું કલ્યાણ થાય.
આ ગ્રંથ છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવામાં મને યોગ્ય સલાહ આપનાર મારા પરમપ્રિય મિત્ર શા. જમનાદાસ મેહેલાભાઈનો આ સ્થળે ઉપકાર માનવામાં આવે છે. કારણ કે, મને તેમણે તન, મન અને ધનથી મદદ કરી ઉપકારી કર્યો છે. તેથી તે માટે તેમનો આ સ્થળે આભાર માનું છું.
આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ ક૨વાનો મારો પ્રથમ પ્રયાસ છે. તેથી કોઈપણ જાતની ભૂલચૂક જોવામાં આવે તે સુજ્ઞ વાચકો સુધારી લેશે અને મને સૂચના કરવામાં આવશે તો દ્વિતીયાવૃત્તિમાં સુધારી લઈશ.
લિ. (પ્રથમાવૃત્તિના) પ્રસિદ્ધ કર્તા શ્રાવક જેઠાલાલ દલસુખભાઈ
(આ ‘પ્રસ્તાવના’ શ્રીજિનદત્તસૂરિજ્ઞાનભંડાર, સુરત, દ્વારા પ્રકાશિત ‘સંઘપટ્ટક” પુસ્તકમાંથી સાભાર ગ્રહણ કરેલ છે.)
For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવી રીતે શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજીએ મારવાડમાં ઠામ ઠામ સત્યમાર્ગનો ઉદ્ઘોષ ચાલું કર્યો. તે સાથે તેમણે “સંઘપટ્ટક' નામે ચાલીશ કાવ્યનો ગ્રંથ તથા ધર્મશિક્ષા” નામે ચુમ્માલીશ કાવ્યનો બીજો ગ્રંથ રચીને તે બે ગ્રંથ ચિત્તોડના મંદિરમાં શિલા પર કોતરાવી કાયમ કર્યા. એ સિવાય તેમણે દ્વાદશકુલક' એટલે બાર કુલકો રચ્યાં તથા “આગમિકવસ્તુવિચાર' અને સૂમાર્થવિચાર’ નામે બે કર્મગ્રંથના ઉત્તમ ગ્રંથ રચેલા છે. તે બે ગ્રંથો પર તેમના પછી થયેલા શ્રીમલયગિરિજી વગેરે ધુરંધર આચાર્યોએ ટીકાઓ રચી. શ્રીજિનવલ્લભસૂરિની રૂડી રીતે કીર્તિ ગાઈ છે. વળી તેમણે સંસ્કૃત સરખી પ્રાકૃત ભાષામાં “ભાવારિવારણ' નામનું વીરપ્રભુનું સ્તોત્ર રચી પોતાની અદ્ભુત કાવ્યશક્તિ જગજાહેર કરી છે.
શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજીના આ મહા પરાક્રમથી જ ચૈત્યવાસીઓનું જોર તૂટ્યું છે, તે વાત ધ્યાનમાં રાખીને સર્વે ગ૭વાળા તેમને અંતઃકરણથી ધન્યવાદ આપે છે.
ખરેખર આવા મહાપુરુષનાં આપણે જેટલાં વખાણ કરીએ તેટલાં ઓછાં છે. કેમ કે, આવા હિંમત બહાદુર માણસો આ જગતમાં બહુ વિરલા જ જન્મે છે.
આ. શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજી કયારે આચાર્યપદારૂઢ થયા અને ક્યારે સ્વર્ગવાસી થયા તેની અમને સાલ-સંવતની ચોક્કસ માહિતી મળતી નથી. તો પણ તેમના ગુરુ શ્રીઅભયદેવસૂરિજીએ સં. ૧૧૨૮માં ટીકાઓ રચી તૈયાર કરી એટલે તે પરથી આપણે એટલી અટકળ બાંધી શકીએ છીએ કે તેમના શિષ્ય આ. શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજી બારમી સદીના મધ્યમાં ગાજતા વાજતા હોવા જોઈએ.
ઇતિહાસ દ્વારા તપાસતાં તેમના વખતમાં સિદ્ધરાજનું રાજ્ય હતું. કેમ કે, સં. ૧૨૪૯માં સિદ્ધરાજ ગાદીએ બેઠો હતો અને તેણે પચાસ વર્ષ રાજ્ય કર્યું છે. માટે આ. શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજીને સિદ્ધરાજ સમકાલીન ગણી શકાય. '. આ મહાપુરુષ પાસે બીજી એક એવી વિદ્યા પણ હતી કે તેના બળે તેઓ સર્પોને બોલાવી શકતા અને પાછા તેમને વિસર્જન કરી શકતા હતા. - તેમના સ્વર્ગવાસ પછી તેમની પાટે શ્રીજિનદત્તસૂરિ બેઠા. તેઓ શ્રીજિનવલ્લભસૂરિના જેવા ભારે વિદ્વાન નહિ હતા. તો પણ તેમના પાસે મંત્રસિદ્ધિ એવી સરસ હતી કે તેમણે હજારો રજપૂતોને પ્રતિબોધી શ્રાવકો કર્યા. તેથી તેઓના ચરણકમળ આજ સુધી દાદાજીનાં પગલાં તરીકે ગામોગામ પૂજાય છે.
આ રીતે શ્રીજિનવલ્લભસૂરિજીનો સંક્ષેપમાં અમારી જાણ પ્રમાણે અમે ઇતિહાસ આપ્યો છે. તેમ છતાં અમને ખરતરગચ્છની મોટી પટ્ટાવલી તથા ગણધરસાદ્ધશતકની ટીકા હાથ લાગી નથી, પણ જો તે હાથ લાગી હોત તો ચોક્કસ સાલ વગેરે આપીને વધુ માહિતી આપી શકત.
લિ. પ્રસિદ્ધ કર્તા.
શ્રાવક જેઠાલાલ દલસુખભાઈ (આ લેખ શ્રીજિનદત્તસૂરિજ્ઞાનભંડાર, સુરત, દ્વારા પ્રકાશિત “સંઘપટ્ટક” પુસ્તકમાંથી સાભાર ગ્રહણ કરેલ છે.)
For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(पूर्वावृत्ति का) निवेदन संघपट्क, जो आप के करकमलों में विराजित है, इसके रचयिता आचार्य श्री ज़िनवल्लभसूरिजी महाराज हैं । उनका अस्तित्व समय वि. सं. ११२५-६७ है, जैसा कि-श्री जिनचंद्रसूरि रचित संवेगरंगशाला से सिद्ध है। सूरिजी ने उपर्युक्त ग्रन्थ का संशोधन वि. सं. ११२५ में किया था । इस संघपट्टक की रचना आकस्मिक घटना नहीं पर एक सत्याश्रित सिद्धान्त पर आधृत है। __ श्री जिनवल्लभसूरिजी के जीवन से ज्ञात होता है कि, उनका चित्रकूट-चितौड़ में अच्छा प्रभाव था। आपने वहाँ पर, अनेक प्रकार के कष्ट व यातनाएँ सह कर, जैन शासन की जो सेवा की है, वह उल्लेखनीय है। जैन संस्कृति के इतिहास में इन सेवाओं का बहुत बड़ा महत्त्व है। यही कारण है कि, चित्तौड का श्री संघ सूरिजी का परम भक्त और आज्ञानुवर्ती था। आप के सदुपदेश से, वहाँ के श्रावकों ने शासननायक. . महावीरस्वामी का नवीन विधिचैत्य निर्माण करवाया था। सूरिजी द्वारा ही इसकी प्रतिष्ठा का महत्त्वपूर्ण कार्य सम्पन्न हुआ था और संघ व्यवस्था सूचक प्रस्तुत "संघपट्टक" मूल (४० श्लोक) उपर्युक्त विधिचैत्य के मुख्य द्वार पर पाषाण-शिला पर खुदवा कर, लगाया गया था, जैसा कि अंचलगच्छीय श्री महेन्द्रसूरि प्रणीत 'शतपदी' से सिद्ध होता है।
जैन साहित्य में इस ग्रन्थ का स्थान कितना आदरणीय समझा जाता है, इसका अध्ययन कितने : व्यापक रूप से होता आया है, इस का ज्ञान हमें, उन वृत्तियों से होता है, जो समय समय पर, विभिन्न आचार्य, मुनि और जैन गृहस्थों द्वारा इस पर रची गयी, टीकाओं से विदित होता है कि, मध्यकालीन जैन संस्कृति और साहित्य में यही एक ऐसी मूल्यवान् कृति है, जिस पर प्रकाण्ड पंडितों को भाष्य लिखना पड़ा। यह आकर्षण व्यक्तिमूलक नहीं पर गुणमूलक है। ____ अद्यावधि रचित वृत्तियों की संख्या आठ तो ज्ञात हो चुकी है। इन का उल्लेख प्रो. हरि दामोदर वेलणकर गुम्फित "जिनरत्नकोश" में हुआ है। वृत्तियों में सर्वश्रेष्ठ व प्राचीन "बहुत्वृत्ति" है, जिसका प्रणयन प्रकाण्ड पंडित और शास्त्रार्थी श्रीजिनपतिसूरिजी म. द्वारा हुआ। यह वृत्ति क्या है ? एक प्रकार से महाभाष्य है। इस में आचार्य महाराज ने अपने सैद्धान्तिक ज्ञानबल से तर्कयुक्त शैली में, सुन्दर रूप से मूल ग्रन्थगत विषय का समर्थ किया है।
१. जैसलमेर जैन भण्डार सूचि, पृ. २१ ।
२. प्रकाशक, श्रावक जेठालाल दलसुख, अहमदाबाद, सं. १९६३, बृहत्वृत्ति का यह भाषान्तर पठनीय है और आज की स्थिति को देखते हुए विचारणीय भी।
३. आचार्य महाराज न केवल स्वयं अद्वितीय प्रतिभासम्पन्न विद्वान् ही थे अपितु विद्वत्परम्परा के निर्माता भी थे। आप के अधिकतर शिष्य उच्चकोटि के ग्रन्थ रचयिता व प्रखर पाण्डित्यपूर्ण विचारपरम्परा के सृष्टा थे।
For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७
प्रस्तुत संस्करण तैयार करने में निम्न हस्तलिखित प्रतियों का उपयोग किया है, जिन का परिचय इस प्रकार है
प्रति परिचय
(१) A संघपट्टक-अवचूरि, साधुकीर्ति गणि रचित, रचनाकाल सं. १६१९ ।
यह “प्रति" मुनि कान्तिसागरजी के निजी संग्रह की है। पत्र ६, त्रिपाठ, जिस का चित्र इस ग्रन्थ में दिया जा रहा है। इस की लेखन प्रशस्ति इस प्रकार है
"सं. १८५३ वर्षे कार्त्तिक कृष्णपक्षे पञ्चम्यां कर्म्मवाट्यां ॥ पं ॥ भीमविजय मुनिना लिलेखि श्री फलवर्द्धिकायां चतुर्मासी चक्रे ॥ श्रीरस्तु ॥"
B संघपट्टक- अवचूरि,
यह “प्रति” बाबू पूर्णचंद्रजी नाहर के संग्रह से उनके सुयोग्य - पुत्र राष्ट्रसेवी श्री विजयसिंहजी नाहर की उदारता से प्राप्त हुई थी। वि. सं. २००३ -४ के हमारे कलकत्ता चतुर्मास के समय इस की प्रतिलिपि कर ली गयी थी । प्रति सुंदर सुवाच्य व प्रायः शुद्ध है।
(२)-A संघपट्टक- टीका, कर्त्ता, लक्ष्मीसेन, रचनाकाल सं. १५१३,
इसकी "प्रति" हमें रॉयल एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेंगाल के अन्तर्गत " ओरियण्टल लायब्रेरी” से प्राप्त हुई थी । सापेक्षतः यह प्राचीन है । अन्तिम इस प्रकार है
॥ इति श्री संघपट्टकस्य टीका परिपूर्णा, लिखिता पं. विनयसोमेन, स्ववाचनार्थम् ॥
B संघपटट्क-टीका, यह “प्रति" अनुयोगाचार्य स्व० श्री केशरमुनिजी गणि के शिष्य मुनिवर पं. बुद्धिमुनिजी गणिने प्रतिलिपि भेजी थी ।
(३) (A) संघपट्टटक - लघुवृत्ति, कर्ता - हर्षराज उपाध्याय,
यह “प्रति” हमें श्री अगरचंदजी नाहय द्वारा प्राप्त हुई थी। मूल प्रति "भांडारकर ऑरियण्टल .. रिसर्च इन्स्टिट्यूट" - पूना में सुरक्षित है। पत्र संख्या २७, प्रति प्राचीन व पंच पाठ है। इस की लिपि बहुत सुन्दर और सुपाठ्य है। देखिये ब्लोक ।
B संघपट्टक- लघुवृत्ति, यह "प्रति" अनुयोगाचार्य स्व० श्री केशरमुनिजी गणि के शिष्य मुनिवर पं. बुद्धिमुनिजी गणिने इसकी प्रतिलिपि भिजवाई थी। मूल प्रति के लेखन प्रशस्ति इस प्रकार है
संवत् १६०८ वर्षे माह सुदि ५ दिने शनिवारे श्रीखरतरगच्छे श्रीजिनमाणिक्यसूरिविजयराज्ये श्रीविक्रमनगरे गणधर - चोपडागोत्रे सा० देवराजस्तत्पुत्र सा० जगसिंहस्तत्पु० सा० कम्मा भा० प्रा० कौतिकदेवाः पु० रत्न सा० रायपाल सुरताण संसारचंद प्रमुखपरिवारयुतेन सा० रायपालेन ज्ञानपञ्चमीतपस उद्यापने श्रीसंङ्घपटकलघुवृत्तिप्रतिर्विहरापिता श्रीधनराजोपाध्यायानां । वाच्यमानं चिरं नन्दतु ॥ शुभं
१. सं. २००३-२००४ कलकत्ता में ।
Ne
For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
कल्याणमस्तु । श्रीधनराजोपाध्यायमित्रैः प्रसादीकृता प्रतिरियं वा० जयसुन्दरगणेः । शुभं भवतु लेखकपाठकयोः । कल्याणमस्तु श्रीः ।
आभार
सर्वप्रथम हम परमपूज्य गुरुवर्य उपाध्याय-पद विभूषित १००८ सुखसागरजी महाराज सा. के प्रति हम अपनी कृतज्ञता प्रकट करते हैं, जिनके सतत श्रम से यह संस्करण तैयार हो सका। इस में प्रयुक्त प्रतियों के प्रेषण में जिन महानुभावों (नाम ऊपर प्रासंगिक रूप से आ चुके हैं) सहायता कर हमारा कार्य सरल किया, उनको, व पूज्य गुरुदेव के सदुपदेश से जिन जिन श्रावकोंने, ज्ञानवृद्ध्यर्थ आर्थिक मदद की, उन सब को धन्यवाद देना आवश्यक ही नहीं, अपितु अनिवार्य कर्त्तव्य समझते हैं । श्री जिनवल्लभसूरिजी महाराजा का जो चित्र (काष्ठपट्टिका) प्रकाशित किया जा रहा है, उसका ब्लोक बीकानेर से भंवरलालजी नाहटा द्वारा प्राप्त हुआ था। तदर्थ वे भी धन्यवाद के पात्र है। ___ इस के शोधन में दृष्टिदोष से या तथाकथित कारण से यदि स्खलना रह गई हों तो पाठक सहानुभूतिपूर्वक सुझाने का कष्ट करेंगे। सिवनी, (सी० पी०)
शुभाकांक्षी, श्रा० शु० ७, सं० २००९
मुनि मंगलसागर
(આ નિવેદન લેખ શ્રીજિનદત્તસૂરિજ્ઞાનભંડાર, સુરત, દ્વારા પ્રકાશિત
"संध " पुस्तमाथी सामा२ ३९ ४३८ छे.)
For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
(पूर्वावृत्ति का) उपोद्घात जुगपवरागमपीऊस-पाणपीणियमणाकया भव्वा ।
जेण जिणवाल्हेणं, गुरुणा तं सव्वहा वंदे ॥ जिस समय चैत्यवासी आचार्यगण ज्ञानवाद को प्रधानता देकर भगवत्प्ररूपित सैद्धान्तिक आचरणों की अवहेलना कर रहे थे, भगवन्नाम से ही चैत्यों में निवास कर रहे थे, मठपतियों की तरह चैत्यों के सर्वाधिकारी बन कर वैभव साम्राज्य में आनन्द-उत्सव मना रहे थे, उस समय में इस चैत्यवास की दुर्व्यवस्था से व्यथित होकर सर्वप्रथम आचार्य श्री हरिभद्रसूरिजी ने इस दुराचार का उग्र विरोध किया था, पर इसका कोई ठोस परिणाम हुआ हो, कहा नहीं जा सकता।
तदनन्तर प्रमुखरूप से उग्र विरोध करनेवाले आचार्य श्री जिनेश्वरसूरि हुए, जिन्हों ने चैत्यवासियों की प्रमुख नगरी अणहिलपुर पत्तन में जाकर, महाराजा श्री दुर्लभराज के समक्ष चैत्यवासी आचार्यो के सन्मुख ही सैद्धान्तिक आचरणाओं की शुद्ध प्ररूपणा कर सुविहित पक्ष की स्थापना की थी। सुविहित पक्षीय आचरणाओं के प्ररूपक और चैत्यवासी उन्मार्गगामिता के निर्देशक रूप में ही इस काव्यरचना हुई
थी।
काव्यप्रकार-इस काव्य के प्रणेता 'श्रीजिनवल्लभगणि' है। यह इस काव्य ३८वीं कारिका से स्पष्ट
विभाजिष्णुमगर्वस्मरमनासादं श्रुतोल्लङ्घन, . सज्ज्ञानामणि जिनं वरवपुः श्रीचन्द्रिकाभेश्वरम् । वन्दे वर्ण्यमनेकधासुरनरैः शक्रेण२ चैनच्छिदं, दम्भारिं विदुषां सदा सुवचसाऽनेकान्तरङ्गप्रदम् ॥ ॥३८॥ "जिनवल्लभेन गणिनेदं चक्रे" ये जिनवल्लभ गणि कौन थे? कहाँ के थे ? किनके शिष्य थे? इत्यादि विषयों का निर्णय बाह्य एवं अन्तरङ्ग प्रमाणों से किया जा सकता है। - श्रीजिनपतिसूरि शिष्य श्रीजिनपालोपाध्यायप्रणीत खरतरगच्छालङ्कार युगप्रधानाचार्य गुर्वावली में और श्रीसुमतिगणिरचित गणधरसार्द्धशतक की बहद्वत्ति में इस प्रकार उल्लेख मिलता है।
ज़िनवल्लभ आसिका दुर्गनिवासी कूर्चपुरीय श्रीजिनेश्वराचार्य के शिष्य थे। सिद्धान्ताध्ययन के लिये पत्तन-स्थित आचार्यप्रवर श्रीअभयदेवसूरि के पास गये थे। आगमाध्ययनोपरान्त सुविहित आचरणाओं से प्रभावित होकर, गुरु जिनेश्वराचार्य की आज्ञा प्राप्त कर, चैत्यवास का त्याग कर उन्होंने अभयदेवाचार्य के पास उपसम्पदा ग्रहण की । इन्हीं को अभयदेवाचार्य के विनेय प्रसन्नचन्द्राचार्य के शिष्य श्री देवमनाचार्य ने सं. ११६७ चित्रकूट में अभयदेवाचार्य के पट्ट पर अभिषिक्त कर जिनवल्लभसूरि नाम उद्घोषित किया, और सं. ११६७ के ही कार्तिक कृष्णा द्वादशी के दिन उनका स्वर्गवास हुआ।
इन तीन्हीं प्रसंगों की पुष्टि अन्य खरतरगच्छीय पट्टावलियों से भी होती हैं।
For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
१. जिनवल्लभ आसिका दुर्गनिवासी चैत्यवासी श्रीजिनेश्वराचार्य के शिष्य थे।
२. श्रीअभयदेवाचार्य के पास सिद्धान्तों के अध्ययन के लिये वे गये थे, और पीछे से आचार्यश्री के पास ही उपसम्पदा ग्रहण की थी, अर्थात् अभयदेव के ही शिष्य बने थे।
३. श्रीदेवभद्राचार्यने ही इन को अभयदेवाचार्य के पट्ट पर स्थापित किया था।
अन्तरङ्ग प्रमाणों में स्वचित (जिनवल्लभरचित) 'प्रश्नोत्तरैकषष्ठिशतक काव्य' जो उपसम्पदा से पूर्व ही रचा गया था, उसमें वे श्रीजिनेश्वराचार्य को 'मद्गुरवो जिनेश्वरसूरयः' सम्बोधन से और आचार्य श्रीअभयदेव को 'सद्गुरवोऽत्र चारुचरणश्रीसुश्रुताः विश्रुताः श्रीमदभयदेवाचार्याः' सम्बोधन से व्यक्त करते हैं। इस से यह तो निश्चित हो ही जाता है कि, जिनेश्वराचार्य इनके मूल दीक्षागुरु थे, और सैद्धान्तिक (विद्यागुरु) गुरु थे आचार्य अभयदेव।
(२) इन्हीं श्रीजिनवल्लभगणिरचित सूक्ष्मार्थविचारसारोद्धार प्रकरण (सार्द्धशतक) पर बृहद्गच्छीय श्रीधनेश्वराचार्य ने सं. ११७१ में टीका की रचना की है। उसमें १५२ वें पद्य की व्याख्या करते वे लिखते हैं कि
"जिणवल्लहगणित्ति" जिनवल्लभगणिनामकेन मतिमता सकलार्थसङ्ग्राहिस्थानाङ्गागोपाङ्गपञ्चाशकादिशास्त्रवृत्तिविधानावाप्तावदातकीर्तिसुधाधवलितधरामण्डलानां श्रीमदभयदेवसूरीणां शिष्येण लिखितं कर्मप्रकृत्यादिगम्भीरशास्त्रेभ्यः समुद्धृत्य दृब्धं जिनवल्लभगणिलिखितम् ।
___ इन प्रमाणों से यह स्पष्ट प्रतीत है कि, 'जिनवल्लभगणि नवाङ्गीवृत्तिकारक आचार्य अभयदेवसूरि के शिष्य थे।' __तदुपरान्त सुविहितपक्षीय जिनेश्वराचार्य के पट्टधर आचार्यप्रवर श्रीजिनचन्द्रसूरि रचित संवेगरंगशाला को पुष्पिका "इति श्रीमज्जिनचन्द्रसूरिकृता तद्विनेय श्रीप्रसन्नचन्द्रसूरि समभ्यर्थितेन गुणचन्द्रगणि(ना) प्रतिसंस्कृता, जिनवल्लभगणिना च संवेगरङ्गशालाऽऽराधना समाप्ता" । से यह नूतनवस्तु प्रकाश में आती है कि-गुणचन्द्र गणि जो आचार्य बनने पर देवभद्राचार्य के नाम से प्रसिद्ध हुए, उनने संवेगरंगशाला जिसकी रचना ११२५ में हुई थी-उसका संस्कार किया और श्रीजिनवल्लभ गणिने उसका संशोधन किया। इस से भी यही सिद्ध होता है कि, वि. सं. ११२५ के पूर्व ही श्रीजिनवल्लभ ने अभयदेवाचार्य के पास उपसम्पदा ग्रहण कर ली थी।
१. "कः स्यादम्भसि वारिवायसवति ? क्व द्वीपिनं हन्त्ययं ?,
लोक:(क) प्राह हयः प्रयोगनिपुणैः कः शब्दधातुः स्मृतः ? ।
ब्रूते पालयिताऽत्र ? दुर्धरतरः क्व क्षुभ्यतोऽम्भोनिधेः ?, . . ब्रूहि श्रीजिनवल्लभस्तुतिपदं कीदृग्विधाः के सताम् ?" ॥१५९॥ "मद्गुरवो 'जिनेश्वरसूरयः"
२. 'पाके धातुरवाधिकः ? क्व भवतो भीरो: मनः प्रीतये ?, सालङ्कारविदग्धया वद कया रज्यन्ति विद्वज्जनाः ? । पाणौ कि मुरजिद्विभर्ति ? भुवि तं ध्यायन्ति वा के सदा ?, के वा सद्गुरवोऽत्र चारुचरणश्रीसुश्रुताः विश्रुताः ? ॥१५८॥ "श्रीमदभयदेवाचार्यः"
For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
श्रीजिनवल्लभ उपसम्पदा पूर्व 'गणि' नहीं थे, यह बात के-उपसम्पदा पूर्व रचित उनके जो दो ग्रन्थ प्राप्त होते है । उनकी निम्ननिर्दिष्ट पङ्क्तियों से प्रतीत होता है - प्रथम कृति पार्श्वनाथस्तोत्र पद्य ३३ [आदिः-नमस्यद्गीर्वाणाधिपतिनृपतिस्तोमविनयत् ] में ''मया प्रथमकाभ्यासात्' कह कर अपना नाम केवल जिनवल्लभ सूचित करते हैं। और इसी प्रकार प्रश्नोत्तरैकषष्ठिशतककाव्य में भी रेजिनवल्लभेन पद से भी यही सूचित करते हैं । अतः उपसम्पदा पश्चात् ही आचार्य अभयदेवने 'गणि' पद प्रदान किया हो, ऐसा प्रतीत होता है ।
इनके अलावा इन्हीं के पट्टधर युगप्रधान श्रीजिनदत्तसूरि स्वरचित गणधरसार्द्धशतक मे ५० आर्याओं से 'सूरिजिनवल्लहो' की स्तुति करते हैं तथा अपने प्रणीत समस्त ग्रन्थों में 'जिनवल्लभसूरि' को नमस्कार एवं उनकी स्तुति तो श्रद्धापूर्वक करते ही हैं ।
अतः ऊपरि उल्लिखित बाह्य एवं अन्तरङ्ग प्रमाणों से यह निश्चित है कि, जिनवल्लभ गणि सुविहित श्री अभयदेवसूरि के शिष्य एवं पट्टधर थे ।
ग्रन्थरचना |
गणिवर १२वीं शती के उद्भट विद्वानों में से एक थे। इनका अलङ्कारशास्त्र, छन्दशास्त्र, व्याकरण, दर्शन, ज्योतिष और सैद्धान्तिक विषयों पर एकाधिपत्य था । इनने अपने जीवनकाल में विविध विषयों पर सैकडों ग्रन्थों की रचना की थी, किन्तु दैव दुर्विपाक से बहुत से अमूल्य ग्रन्थ नष्ट हो गए। औ वजह इस समय इनके केवल ४३ ग्रन्थ ही प्राप्त होते हैं। उपलब्ध ग्रन्थों की तालिका निम्न है
१. सूक्ष्मार्थविचारसारोद्धार प्रकरण (सार्द्धशतक), २ आगमिकवस्तुविचारसार प्रकरण (षडशीति), ३ पिण्डविशुद्धि प्रकरण, ४ द्वादशकुलक, ५ धर्मशिक्षा प्रकरण, ६ संघटपट्टक, ७ पौषधविधि प्रकरण, ८ प्रतिक्रमण समाचारी प्रा. गा ४०, ९ आप्तपरीक्षा (उल्लेख- षडावश्यक बाला. तरुणप्रभसूरिकृत), १० प्रश्नोत्तरैकषष्ठिशतकाव्यम्, ११ श्रृङ्गारशतक (अनुपलब्ध), १२ स्वप्नाष्टकविचार (अनुपलब्ध), १३ अष्टसप्तति (अनुपलब्ध), १४ सर्वजीवशरीरावगाहना स्तव प्रा.गा., १५ श्रावकव्रतकुलक प्रा. गा. १६२०. आदिनाथादि चरित्र पञ्चक सं. २१ वीरचरित्र ( जयभववण ० ) प्रा. गा. १५, २२ भावादिवारण स्तोत्र गा. ३०, २३ लघु अजितशान्तिस्तव (उल्लासि० ) प्रा. गा. १७, २४ पंचकल्याणकस्तव (सम्मं नमिउण०) प्रा. गा. २६, २५ सर्वजिनपञ्चकल्याणक स्तव (पणमिय सुर०) प्रा. गा. ८, २६ पञ्चकल्याणक स्तोत्र (प्रीतिद्वात्रिंशत्) सं पद्य १३, २७ कल्याणक स्तव ( पुरन्दरपुरस्पर्द्धि) सं. पद्य ७, २८ महाभक्तिगर्भासर्वविज्ञप्तिका (लोयालोय०) प्रा. गा. २७, २९ पार्श्वस्तोत्र (नमस्यद्गीर्वाण) सं. पद्म ३३, ३० पार्श्व स्तोत्र ( पायात्पार्श्वः) सं. पद्य ३९, ३१ पार्श्वस्तोत्र (सिरिभवणथंभणपुरे ) प्रा. गा. ११, ३२ पार्श्व स्तोत्र (त्वमेव माता त्वं पिता) सं. प. ९, ३३ पार्श्व स्तोत्र (), ३४ महावीरविज्ञप्तिका (सुरनरवइकयवंदण) प्रा.
१. अज्ञानाद्भणिति स्थितेः प्रथमकाभ्यासात् कवित्वस्य यत् । किञ्चित्सम्भ्रमहर्षविस्मयवशाच्चायुक्तमुक्ते मया ॥ ३३ ॥ २. पद्य ३२ । ३. पद्य १५९, १६० ।
For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
गा. १२, ३५ वीतरागस्तुतिः (देवाधीशकृते) सं. प. १०, ३६ ऋषभजिन स्तोत्र (सयलभुवणिद्ध) प्रा. गा. ३३, ३७ क्षुद्रोपद्रवहरपार्श्वस्तोत्र (नमिरसुरासुर) प्रा. गा. २२, ३८ नंदीश्वरस्तोत्र (वंदिय नंदिय) प्रा. गा. २५, ३९ सर्वजिनस्तोत्र (प्रीतिप्रसन्नमुख) सं. प. २३, ४० चतुर्विशति जिन स्तोत्र (भीमभव.) प्रा. गा. १४४, ४१ ऋषभस्तुतिः (मरुदेवीनाभि०) प्रा. गा. ४, ४२ सरस्वती स्तोत्र (सरभसलसद्) सं. प. २५, ४३ नवकारस्तव (किं किं कप्पतरु) अपभ्रंश १३ । ____इन 'ग्रन्थो में सार्द्धशतक, षडशीति और पिण्डविशुद्धि ये तीनों ही सैद्धान्तिक ग्रन्थ बहुत ही
१. इनके समग्र मूल ग्रन्थों का 'वल्लभभारती' के नाम से मैं सम्पादन कर रहा हूँ। उसमें 'गणिजी' के काव्यवैशिष्ट्य पर प्रकाश डालूंगा । अतः यहाँ पर उनकी विशदप्राज्ञता पर विचार नहीं कर रहा हूँ।
२. क्या पिण्डविशुद्धि के कर्ता पृथक् हैं ? ____ वर्तमान युग में कई मुनिगण 'पिण्डविशुद्धि के कर्ता खरतर जिनवल्लभ नहीं है किन्तु इसी नाम के कोई पृथक् आचार्य की रचना है। ऐसा मानते है। उनमें अग्रगण्य भाग पंन्यास मुनि-मानविजयजी भजते है । वे अपनी १पिण्डविशुद्धि की प्रस्तावना में गच्छव्यामोह से अनेक बातें इतिहासविरुद्ध, प्रमाणाभाव सह, स्वकपोलकल्पनोद्भावित अनेक प्रकारकी शंकाएँ उपस्थित कर ऐसा प्रतिपादन करते हैं कि-श्री जिनेश्वरसूरि, श्रीअभयदेवसूरि सुविहतपक्षीय (खरतरगच्छीय) नहीं थे, उनका यह प्रतिपादन कहाँ तक युक्तियुक्त है ? इसका विचार मैं अपनी 'वल्लभभारती' की प्रस्तावना में विशद्रूप से करूँगा। किन्तु जिनवल्लभ के सम्बन्ध में जो कुछ लिखा है उसका सारांश प्रस्तावना पृष्ठ २-३-४ में निम्नलिखित है- , १. जिनवल्लभसूरि खरतर है इस प्रकार का प्रलाप स्वगच्छ का उत्कर्ष बढाने के लिये किया गया है। २. षट् कल्याणक की उत्सूत्रप्ररूपणा करने के कारण खरतर जिनवल्लभ को संघबहिष्कृत किया गया था
अतः अभयदेवाचार्य के शिष्य भी नहीं हो सकते। तत्कालीन रचित टीकाओं में किसी भी टीकाकार आचार्यने यह निर्देश नहीं किया कि वे खरतरगच्छीय थे और अभयदेवाचार्य के शिष्य थे। ऐसे सङ्घ-बहिष्कृत उत्सूत्र प्ररूपक के ग्रन्थ पर श्रीचन्द्रसूरि जैसे समर्थ टीकाकार टीका नहीं रच सकते । अत: यह सुस्पष्ट है कि, पिण्डविशुद्धिकार खरतर नहीं है, किन्तु पृथक् एतन्नामधारक कोई आचार्य हैं।
इस मान्यता पर विचार करें तो केवल यही प्रतीत होता है कि, प्रस्तावना लेखक ऐतिहासिक परंपराओं से अनभिज्ञ हैं । प्रमाणों में केवल सेनपश्न का प्रमाण दिया है । इस प्रमाण से भी किसी जगह पिण्डिविशुद्धिकार पृथक् हैं, इस विषय में कोई प्रकाश नहीं पड़ता। __ दूसरी बात-जिनवल्लभसूरि १२वीं शताब्दी में हुए हैं, और सेनप्रश्नकार १७वीं शताब्दी में तथा सेनप्रश्न की रचना भी उपाध्याय धर्मसागरजी के उन्मार्गप्ररूपणा के पश्चात् ही हुई है, अत: धर्मसागरीय ग्रन्थों का प्रभाव
१. श्रीचन्द्रसूरि टीका सह विजयदानसूरि ग्रन्थमाला सूरत सं. १९९५ में प्रकाशित ।
For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
पृथक् कोई आचार्य की उपलब्धि ही जैन साहित्य में नहीं होती है। और इनके सम्बन्ध में खरतरगच्छीय गुरुपरम्पराओं के अतिरिक्त उल्लेख भी नहीं मिलता । अतः यह सिद्ध है कि पिण्डविशुद्धिकार जिनवल्लभगणि पृथक् नहीं है, किन्तु अभयदेवाचार्य के शिष्य खरतरगच्छीय ही है। और इनके सिद्धान्त सर्वमान्य भी हैं। ___सङ्घपट्टक-प्रस्तुत काव्य की रचना 'गणिजी' के जीवन की चरमोत्कर्ष कहानी है। उपसम्पदा के पश्चात् चैत्यवास का सक्रिय विरोध कर आमूलोच्छेदन करने का प्रयत्न किया और इस प्रयत्न में इनको. पूर्ण सफलता भी प्राप्त हुई। इनके पश्चात् युगप्रधान श्रीजिनदत्तसूरि और आचार्यप्रवर श्रीजिनपतिसूरि ने तो अपने सबल प्रयत्नों से इस परंपरा का उच्छेदन ही कर डाला था । गणिजीने इस लघु काव्य में तत्कालीन चैत्यवासी आचार्यो की शिथिलता, उनकी उन्मार्गप्ररूपणा और सुविहितपथ-प्रकाशक गुणिजनों के प्रति द्वेष इत्यादि का सुन्दर विश्लेषण किया है। ___ इस काव्य में ४० पद्य हैं। उनमें प्रथम श्लोक में श्रीपार्श्वनाथ को नमस्कार कर 'पण्डितों को कुपथ त्याग करने का उपदेश दिया है। दूसरे पद्य में श्रोताओं की योग्यता को दिखलाया है। ३-४ पद्य में उपमाओं द्वारा चैत्यवासियों को जिनोक्ति प्रत्यर्थी सिद्ध करते हुए पूर्व पद्य में १ औद्दोशिक भोजन, २ जिनगृह में निवास, ३ वसतिवास के प्रति मात्सर्य, ४ द्रव्यसंग्रह, ५ श्रावक भक्तों के प्रति ममत्व, ६ चैत्य स्वीकार (चिन्ता), ७ गद्दी आदि का आसन, ८ सावध आचरणा, ९ सिद्धान्तमार्ग की अवज्ञा और १० गुणियों के प्रति द्वेष का विवेचन । इस प्रकार विवेचनीय दश द्वारों का उल्लेख किया है। ६ से ३३ पद्य पर्यन्त दश द्वारों का विशद वर्णन किया है। ३४-३५ में ग्रन्थरचना का कारण कह कर, ३६-३७ में सुविहित साधुवृन्द के पूताचार की प्रशंसा की है। ३८वें ३९-४०वें पद्य में भस्मकम्लेच्छ सैन्य की उपमा प्रदान कर कदर्थना करते हुए उपसंहार किया है। ___ इस लघुकाय चाचिक ग्रन्थ को भी गणिजीने निदर्शना, अप्रस्तुत प्रशंसा, अर्थान्तरन्यास, तुल्ययोगिता, रूपक, उपमा, अनुप्रासादि अलंकारों से सज्जित कर अपनी बहुमुखी प्रतिभा का सुन्दर परिचय दिया है। साथ ही इस में स्रग्धरा, शार्दूलविक्रीडित, मन्दाक्रान्ता, शिखरिणी, द्विपदी, पृथ्वी, मालिनी, वसन्ततिलका, आदि ८ पृथक् २ छन्दों में ग्रथित कर छन्दशास्त्र पर एकाधिपत्य भी सिद्ध किया है। समग्र काव्य ओजःगुण से परिपूर्ण होने के कारण पाठक के हृदय में भी आनन्द ही उत्पन्न कर देता है।
सङ्घपटट्क की टीकाएँ-इस लघु काव्यग्रन्थ पर अनेक मनीषियों ने भाष्य, वृत्ति, अवचूरि, बालावबोध आदि रच कर इसकी महत्ता, उपयोगिता स्थापित की है। वर्तमान में इस पर वृत्ति आदि ८ आठ वृत्तियों ही प्राप्त होती है। जिसकी तालिका निम्नलिखित है। १. बृहद्वृत्ति जिनपतिसूरि २. लघुवृत्ति श्रीलक्ष्मीसेन ३. लघुवृत्ति हर्षराज गणि ४. अवचूरि उ. साधुकीर्ति ५.पञ्जिका देवराज ६. षष्ठवृत्ति विवेकरत्नसूरि ७. षष्टवृत्ति (?)* ८. बालावबोध उ. लक्ष्मीवल्लभ ।
★नं. ५-६-७, जिनरत्नकोषानुसार.
For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
इनमें आचार्य श्रीजिनपतिसूरि की टीका सब से बडी है और सर्वश्रेष्ठ भी। यह टीका अनुवाद सह पूर्व में प्रकाशित हो चुकी है। फिर हाल यह ग्रन्थ अवचूरि और दो लघुवृत्तियों के साथ प्रकाशित हो रहा
___ अवचूरिकार-महोपाध्याय साधुकीर्ति खरतरगच्छीय श्रीजिनभद्रसूरि की परम्परा में वाचनाचार्य श्रीअमरमाणिक्य के शिष्य थे । आपने सं. १६१७ में युगप्रधान श्रीजिनचन्द्रसूरि रचित पौषधविधिप्रकरणवृत्ति का संशोधन किया था। सं. १६२५ में आगरा में सम्राट अकबर की सभा में पौषधविधि विषय में भी बुद्धिसागरजी के साथ शास्त्रार्थ कर उन्हें निरुत्तर किया था । १६३२ मैं वैशाख सुदि १५ को श्रीजिनचन्द्रसूरिजी ने आपको उपाध्याय पद प्रदान किया था। सं. १६४६ माघ वदि १४ को जालोर में आप का स्वर्गवास हुआ था। आपने अपने जीवनकाल में सप्तस्मरण बालावबोध आदि अनेकों ग्रन्थों की रचना की, जिन में २३ छोटे-मोटे ग्रन्थ प्राप्त होते हैं।
प्रस्तुत अवचूरि की रचना १६१९ माघ सुदि की ५ पंचमी को पूर्व हुई हैं। यह अवचूरि होते हुए भी स्पष्टार्थ प्रकाशित होने के कारण टीका का ही सादृश्य रखती है।
लक्ष्मीसेन-इनके सम्बन्ध में अन्य कोई भी उल्लेख प्राप्त नहीं होते हैं। केवल इस टीका की प्रशस्ति से ही ज्ञात होता है कि-वे खरतरगच्छीय विमलकीर्तिवाले श्रावक वीरदास के पौत्र और धीरवीर
श्रीहमीर के पुत्र थे। इन्हों ने यह स्फुटार्था नाम की टीका रचना सं. १५१३ में की है। संघपट्टक जैसे 'दूसरे काव्य की टीका १६ वर्ष की अवस्था में बनाना उन के पाण्डित्य का द्योतक है। -यह स्फुयर्था नाम की टीका सामान्य सी ही है। टीकाकार कई २ स्थलों पर शाब्दिक पर्यायों का कथन त्याग कर भावार्थ-तात्पर्य मात्र ही प्रकट करने को उत्सुक प्रतीत होती है, अत: कई स्थलों का विवेचन अस्पष्टासा रह गया है। साथ ही इनके सन्मुख बृहट्टीका होने के कारण कई स्थानों में उन्हीं शब्दों का अक्षरशः वाक्यविन्यास कर दिया है।
' इस में आश्चर्य की वस्तु यह है कि, काव्य की केवल २९ पद्य की टीका-प्राप्त नहीं होती है। इस सम्पादन में पू. उपाध्यायजी ने तीन प्रतियों का उपयोग किया है, और इस की एक प्रति मेरे संग्रह में भी है, पर किसी में भी इस श्लोक की टीका दृष्टिगोचर नहीं होती हैं। अतः इस प्रकाशन में स्थानरिक्त न रखकर श्रीहर्षराज गणि की ही २९वें पद्य की टीका के रूप में दी है।
हर्षराज-ये श्रीजिनभद्रसूरि के शिष्य महोपाध्याय श्रीसिद्धान्तरुचि के प्रशिष्य उ. श्री अभयसोम के शिष्य थे। इन के सम्बन्ध में विशेष वृत्तान्त ज्ञात नहीं होता है। इस की प्रशस्ति में रचना-संवत् का उल्लेख भी नहीं है, पर महो० श्री सिद्धान्तरुचि के प्रशिष्य होने कारण इसकी रचना १५६वीं शताब्दी के प्रारम्भ में ही हुई है।
१. देखे युगप्रधान जिनचन्द्रसूरि पृ. १९२-से उद्धृत. २. इसी ग्रन्थ के पृ. २३. ३. इसी ग्रन्थ के पृ. ४३४४, श्लो. २-३-४-५.
For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
यह लघुवृत्ति वस्तुतः लघुवृत्ति नहीं है, किन्तु श्रीजिनपति की बृहट्टीका का संक्षिप्त संस्करण मात्र ही है । बृहट्टीका में प्रपंचित पक्ष विपक्षप्रतिपादन, आगमिक उद्धरण इत्यादि का त्याग कर मूलग्रन्थानुसारिणी समग्र टीका का प्रारम्भ से अन्त तक पंक्ति-पंक्ति अक्षर-अक्षर का उद्धरण कर संक्षिप्त संस्करण तैयार किया है। उदाहरणार्थ केवल ३८वें पद्य की टीका की कुछ पंक्तियें ही देखिये
जिनपतिसूरि टीका-"साम्प्रतं प्रकरणकारः प्रकरणं समाप्नुवन्निष्टदेवतास्तवछद्मनाऽवसानमङ्गलं सूचयंश्चक्रबन्धेन स्वनामधेयामाविर्विभावयिषुराह
'बिभ्राजिष्णु' । व्याख्या-जिनं वन्दे इति सम्बन्धः । 'विभ्राजिष्णु' त्रिभुवनातिशायि चतुस्त्रिंशदतिशयत्वेनात्यन्तं शोभमानं, 'अगवं' उच्छिन्नाऽहङ्कारं 'अस्मरं' मथितमन्मथं 'श्रुतोल्लङ्घने' सिद्धान्ताज्ञाऽतिक्रमे 'अनाशादं' आशां-मनोरथं ददाति-पूरयति आशादः, न आशादो-अनाशादस्तं श्रुताऽऽज्ञाऽतिक्रमकारिणः पुंसो नानुमन्तारमित्यर्थः । 'सज्ज्ञानधुमणि' सज्ज्ञानेन-केवलज्ञानेन. लोकालोकावभासकत्वाद् भास्वन्तं 'जिन' तीर्थंकरम् इत्यादि।
अत: यह स्पष्टतया प्रतिपादित हो जाता है कि, यह केवल 'संस्करण' ही है, मौलिक टीका नहीं।
पूज्य उपाध्यायपदालंकृत मुनि-श्रीसुखसागरजी म.ने प्रस्तुत उपोद्धात लिखने का जो मुझे अवसर दिया है, एतदर्थ मैं आपका कृतज्ञ हूँ। अहमदाबाद
पूज्य श्रीजिनमणिसागरसूरीश्वरान्तेवासि लूणसावाडा जैन उपाश्रय
शा.वि. उपाध्याय विनयसागर १९-९-५२।
'साहित्याचार्य, जैन दर्शनशास्त्री, साहित्यरत्न [संस्कृत, हिन्दी]काव्यतीर्थ ।
(આ “ઉપોદ્યાત” લેખ શ્રીજિનદત્તસૂરિજ્ઞાનભંડાર, સુરત, દ્વારા પ્રકાશિત
“संघ५४४" पुस्तमाथी साभार ४९॥ ४३ छे.)
For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग - १ ॥ श्रीसङ्गपट्टकः - बृहट्टीका ॥ टीकाकारः - पू.आ.भ.श्री. जिनपतिसूरिजी म.सा.
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ पू.आ.श्री.जिनवल्लभसूरिविरचितपू.आ.श्री जिनपतिसूरिकृतबृहत्वृत्ति समलङ्कृतः
॥श्री सङ्घपट्टकः ॥
यस्यान्तःसभमायतांसलभुजाःतन्वश्चतस्त्रः समम्, भान्ति स्म च्युततांतिकान्तिलहरीलोलत्रिलोकश्रियः । शङ्के वल्गदुदग्रविग्रहभवोपग्राहिकर्मद्विषा, मास्यूता विजिगीषया भगवता पायात् स वीरो जिनः ॥१॥ क्वेमाः श्री जिनवल्लभस्य सुगुरोः सूक्ष्मार्थसारागिरः, क्वाहं तद्विवृत्तौक्षमः क्लमजुषां दुर्मेधसामग्रणीः । द्विदन्तद्विपदन्तभञ्जनभुजस्तंभै जयश्री: क्वनु प्राप्यासङ्गरमूर्धनि व्यवसितः क्लीब:क्व तल्लिप्सया ॥२॥ तथापि तस्यैव पदप्रसादःफलिष्यति द्राक् मम निर्विवादः ।
किमङ्गपङ्गोर्भवनाङ्गणस्पृक्कल्पद्रुमःपूरयते न कामान् ॥३॥ टीकाः-इह हि सदृशां पदार्थसार्थप्रकटनपटीयसि समूलकाषंकषितनिःशेषदोषे निर्वाणचरमशिखरीशिखरमधिरूढे भगवति भास्वति श्रीमहावीरे ॥ तदनु दुःषमासमयभविष्णुदशमाश्चर्यमहादोषान्धकारोदयात्तनिमानमासादयति जिनराजमार्गे ॥ मन्दायमानेषु सदृष्टिषु सात्त्विकेषु सत्त्वेषु प्रोज्जृम्भमाणेषु सदालोकबाह्येषु तामसेषु ॥ निरङ्कशमत्तमतंगजवद्यथेच्छं गर्जत् सञ्चरिष्णुषु प्रमादमदिरामदावदायमानानवद्यविद्यासंपत्तिषु सातशीलतया स्वकपोलकल्पनाशिल्पिकल्पितजिनभवननिवासेषु ॥ चौलुक्यवंशमुक्तामाणिक्यचारुतत्त्वविचारचातुरीधुरीणविलसदङ्गरङ्गनृत्यन्नीत्यङ्गनारञ्जितजगज्जनसमाजश्रीदुर्लभराजमहाराजसभायाम् ॥ अनल्पजल्पजलधिसमुच्छलदतुच्छविकल्पकल्लोलमालाकवलितबहलप्रतिवादिकोविदग्रामण्या संविग्नमुनिनिवहानण्या सुविहितवसतिपथप्रथनरविणा वादिकेसरिणा श्रीजिनेश्वरसूरिणा ॥ श्रुतयुक्तिभि बहुधा चैत्यवासव्यवस्थापनं प्रति प्रतिक्षिप्तेष्वपिलाम्पटयाभिनेवेशाभ्यां तन्निबंधमजहत्सु यथाच्छंदेषु ॥ ततस्तदुत्सूत्रदेशनाविरलगरललहरीचरीकृष्य
For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
माणहृदयभूमिनिहितचेतनाबीजमुदग्रदुर्निग्रहकुग्रहावग्रहशोशुष्यमाणविवेकाङ्कुरं
३
निरर्गल
मुखकुहरनिःसरदुर्वाणीकृपाणीकृत्तधार्मिकमम्र्म्माणं श्राद्धसङ्घं निरीक्ष्य ॥ तदुपचिकीर्षया - हृद्यानवद्यसमग्रविद्यानितम्बिनीचुम्बितवदनतामरसः सान्द्रसंवेगशास्त्रार्थरसायनपानवान्तकामरसः || सुविहितमुनिचक्रवालशिखामणिः सिद्धान्तविपर्यस्तप्ररूपणमहान्धकारनिकारतरणिः सुगृहीतनामधेयः प्रणतप्राणिसन्दोहवितीर्णशुभभागधेयः ॥ चैत्यवासदोषभासनसिद्धान्ताकर्णनापासितकृतचतुर्गतिसंसारायासजिनभवनवासः ॥ सर्वज्ञशासनोत्तमाङ्गस्थानादिनवाङ्गवृत्तिकृच्छ्रीमदभयदेवसूरिपादसरोजमूले गृहीतचारित्रोपसंपत्तिः ॥ करुणासुधा
तरङ्गिणीतरङ्गरङ्गस्वांतःसुविधिमार्गावभासनप्रादुःषद्विशदकीर्तिकौमुदीनिषूदितदिक्सीमन्तिनीवदनध्वान्तः ॥ स्वस्योपसर्गमभ्युपगम्यापि विदुषा दुरध्वविध्वंसनमेवाधेयमिति सत्पुरुषपदवी - मदवीयसीं विदधानः समुज्झितभूरिर्भगवान् श्रीजिनवल्लभसूरिः ॥ मोहान्धतमसध्वंसनपटिष्ठसत्पथप्रकाशनगरिष्ठरत्नदीपायमानं दुर्वासनाशिलासञ्चयकुट्टाकं श्रीसङ्घपट्टकाख्यं प्रकरणं चिकीर्षुर्निखिलप्रत्यूहव्यूहव्यपोहायादावमुमिष्टदेवतानमस्कारमाविश्चकार ॥
॥ मूल काव्यम् ॥
वन्हि ज्वालावलीढं कुपथमथनधी मतु रस्तोकलोक, स्याग्रे संदर्श्य नागं कमठमुनितपः स्पष्टयन् दुष्टमुच्चैः । यःकारुण्यामृताब्धिर्विधुरमपि किल स्वस्य सद्यः प्रपद्य,
प्राज्ञैः कार्यं कुमार्गस्खलनमिति जगादेव देवं स्तुमस्तम् ॥१॥ टीका:- अथ सङ्घपट्टक इति कः शब्दार्थः ॥
॥ उच्यते ॥ सङ्घस्य ज्ञानादिगुणसमुदायरूपस्य साध्वादेश्चतुर्विधस्य पट्टकः व्यवस्था -. पत्रम् ॥ यथा राजादयः स्वनियोगिभ्यो व्यवस्थापत्रं प्रयच्छन्त्यऽनया व्यवस्थया युष्माभि र्व्यवहर्त्तव्यमिति - एवमिहापि साक्षाद्विपक्षदुः सङ्घदोषदर्शनद्वारेण स्वपक्षसुसङ्घस्य व्यवस्था वक्ष्यमाणा दर्श्यते इति भवति सङ्घपट्टकः ॥
तथाप्यभिधेयादित्रयवैकल्यादिदमनर्थकमिति चेत्तन्न || प्रतिपादितसङ्घपट्टकशब्दार्थविवेचनेन त्रयस्याप्याक्षेपात् ॥ तथाहि प्रकरणाभिधानार्थपर्यालोचनयौद्देशिकभोजनादिदोषदर्शनद्वारेण तत्परिहाररूपा व्यवस्थाऽत्राभिधेयेति गम्यते ॥ प्रयोजनाविनाभावाच्चाभिधेयस्य, तदाक्षेपेण प्रयोजनमप्याक्षिप्तम् ॥ न हि निःप्रयोजनस्य पदार्थस्याभिधानाय सतः प्रवर्तन्ते तत्त्वहानि प्रसङ्गात् ॥ तच्च द्विविधमनन्तरं परम्परं च ॥ पुन स्तदपि कर्तृश्रोतृभेदाद् द्विविधम् ॥ तत्र कर्तुरनन्तरप्रयोजनं विनेयानां सङ्घव्यवस्थाधिगमकरणं श्रोतुश्चानन्तरं सङ्घव्यवस्थाधिगमः परम्परं तु द्वयोरपि परमपदप्राप्तिः ॥ तथाऽस्य प्रकरणस्येदमभिधेयमिति
For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः ज्ञापयता ज्ञापित एवास्योपायोपेयभावलक्षणः सम्बन्धः ॥ तथाहीदं प्रकरणं व्यवस्थितसङ्घव्यवस्थाधिगमोपायः उपेयं च तदधिगम इति ॥ यद्वा द्वितीयवृत्तवर्तिना “सुधीरित्युच्यसेत्वंमये" त्यनेनाभिधेयस्य तदविनाभावेन च प्रयोजनसम्बन्धयोः स्वयमेव प्रकरणकृता प्रतिपादनात् नानर्थकता प्रकरणस्येति ॥
अथ वृत्तव्याख्या ॥ स्तुमःप्रणुमः अस्मद्यप्रयुज्यमानेप्युत्तमपुरुषप्रयोगप्रतिपादनाद्वयमितिकर्तृपदं स्वयमिह योज्यम् ॥ कं देवं दिवः स्तुत्यर्थस्यापि भावात् दीव्यते स्तूयते शक्रादिभिरिति देवः ॥ स चात्र प्रकरणादाविष्टदेवतात्वेनस्तवाहत्वाज्जिनः ॥ सोपीह कमठतपोदुष्टतास्पष्टनलक्षणासाधारणविशेषणयोगात्पार्श्वनाथस्तं देवं स्तुमः ॥ यो जगादेव प्रतिपादयामासेव ॥ इवशब्दोत्रोत्प्रेक्षाद्योतकः ॥ किम् इति ॥ इति शब्दः कर्मस्वरूपप्रतिपादनार्थः तेन इति एतत् ॥ एतदेवाह ॥ विधुरमपि किल स्वस्य सद्यः प्रपद्य प्राज्ञैः कार्य कुमार्गस्खलनमिति ॥ प्राज्ञैः प्रज्ञावद्भिः कार्यं विधेयं किं कुमार्गस्खलनं सर्वसामर्थ्येन पूर्वापराऽविसंवादिशास्त्रविरुद्धमतनिराकरणम् ॥ किं कृत्वा प्रपद्य स्वीकृत्य किं विधुरमपि व्यसनमपि ॥ अपिः सम्भावने एतत् सम्भावयति ॥ दुष्करमपि स्ववैधुर्यस्वीकरणमैकभविकम् ॥ सति सामर्थ्य स्वापायशङ्कया कुपथस्खलनावधीरणं त्वनन्तजन्तुसंसारकारणत्वेन महतेऽनयेति ॥ कस्य विधुरम् ॥ स्वस्यात्मनः कथं सद्यस्तत्क्षणात् ॥ किलेत्याप्तवादे ॥ आप्ता एवमाहुरिति कस्मादेवं जगादेवेत्यत आह ॥ कारुण्यामृताब्धिः कथमयं जनो मया कुमार्गपङ्का दुद्धरणीय इति कृपापीयूषसागरो भगवान् ॥ न हि लोकानुकम्पा मन्तरेण कश्चित् स्ववैधुर्याङ्गीकारेण कुमार्ग प्रतिहन्तीति । किं कुर्वाण एवं जगादेवेत्यत आह स्पष्टयन् प्रकटीकुर्वन् ॥ किं कमठमुनितपः कमठाभिधानलौकिकतपस्विनः पञ्चाग्निरूपकष्टानुष्ठानम् ॥ जनु कमठतपो लोके स्पष्टमेव किं तत्स्पष्टनेनेत्यत आह ॥ दुष्टं प्राणिवधमुग्धप्रतारणलाभपूजाख्यातिकामनादिदोषकलापयुक्तम् ॥ अत्र च विशेषणे तात्पर्य ॥ सविशेषणे हि विधिनिषेधौ विशेष्यमुपसङ्क्रामत इतिन्यायात् ॥ तेनदुष्टत्त्वेनख्यापयन्निति दुष्टत्वमत्र तपसो. विधेयम् ॥ कथं दुष्टं उच्चैरतिशयेन किं कृत्वा स्पष्टयन् संदर्घ्य दर्शयित्वा कं नागं पञ्चाग्नितपोनिमित्तज्वलितज्वलनकुण्डान्तर्वतित्वाद् दारुकोटरमध्यगं भुजङ्गम् ॥
किंविशिष्टं नागं वन्हिज्वालावलीढम् ॥ निरन्तरं प्रज्वलच्छिखिशिखाकवलितम् ॥ अर्धदग्धमिति यावत् ॥ क्व अग्रे पुरतः कस्याः मातुर्वामाभिधाया महादेव्याः स्वजनन्याः ॥ न केवलमातुस्तथाऽस्तोकलोकस्य कौतूहलादिमिलितसकलजनतायाः ॥
अथ कस्मात् सकलजनमध्ये भगवान् तत्तपस्तिरश्चकार ॥ यतः कुपथमथन धीः॥ असन्मार्गोच्छेदप्रवीणबुद्धिमान् ॥ न हि तत्तपोदोषापादनं विना कुमार्गोच्छेदं कर्तुं शक्यः ॥ एतदुक्तं भवति ॥ नहि भगवता तत् साक्षादभिहितं प्रेक्षावतां यदुत भवद्भिः कुमार्गस्खलनं
For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- १, , बृहद्वृत्तिः
विधेयमिति ॥ किन्तुज्ञानबलाऽवसितकमठविधास्यमानाविरलजलधरपटलविगलत्सलिलधारासंपातादिस्वापायाभ्युपगमेनापि कमठतपसो दुष्टत्वं स्पष्टयताऽर्थादेव तत् प्रत्यादि ॥ यन्मद्वद् भवद्भिरपि कुमार्गस्खलनं स्वापायाङ्गीकारेणापि कार्यम् ॥
स्वामिचरितानुसारित्वादनुजीविचरितस्येत्युत्प्रेक्षाद्योतकेवशब्दसूचितवृत्ततात्पर्यार्थः ॥ अत एवात्र प्रकरणकारेणापि विपक्षदुः सङ्घदोषख्यापनपुरःसरं स्वपक्षसुसङ्घव्यवस्था प्रदर्शनेन स्ववैधुर्यं संभावयता स्वव्यसनाभ्युपगमपूर्वककुमार्गविध्वंसनविधातुर्जिनस्य नमस्कारः कृत औचित्यप्रतिपादनायेति ॥
I
1
अस्मिन्नेवार्थे सम्प्रति वृद्धसम्प्रदायोऽभिधीयते । आस्ते सुरचितावासा पवित्रवृषशालिनी । उपगङ्गं सुरागाराकारा वाराणसीपुरी ॥१॥ अभूत्तस्यां महाकूटक्षोणीभृत्पक्षतक्षणः । अश्वसेनः सुधर्मास्थः पृथ्वीपालो यथा वृषा ॥२॥ वामा तस्य महादेवी रुचिताखण्डलक्षणा । शचीव सुमन:पूज्या कुसङ्ग - विकलाऽजनि ॥३॥ जयन्त इव नासत्यभृत्तयोरङ्गभूरभूत् । जिनः पार्श्वस्त्रयोविंशो विबुधाराधितक्रमः ||४|| उपेयिवान् कुमारत्वं ततः शक्तििहताहितः । स भवानीहितस्वान्तो गमयामास वासरान् ॥५॥ तप्यमानोऽन्यदा पञ्चपावकं दुस्तपं तपः । जगत्प्रभुं प्रति प्राच्यजन्मसंभृतविग्रहः ||६|| उर्वीमुर्वी परिभ्राम्यन् कर्मठ्ठः कमठः शठः । तप्यसुर्बहिरुद्याने तां पुरं प्राप तापसः ॥७॥ युग्मम् ॥ अथाशास्वग्निकुण्डानि स चतसृष्वचीखनत् । गतिस्थानानि चत्वारि स्ववासाये व शाश्वतम् ॥८॥ दिदीपिरे ऽनलास्तेषु चारुदारुनिवेशतः । जङ्घालज्वालजटिलास्तत्कषाया इवोच्छ्रिताः ॥९॥ तदन्तःस्थः स्वमूर्धोर्ध्वचण्डमार्तण्डमण्डलः । चकासे नूनमायास्यन् महानरकमध्यगः ॥१०॥ कृशानुभानुसन्तापं सहिष्णो रथ दारुणं । पारणां विदधानस्य स्वयं शीर्णैः फलै र्दलैः ॥ ११ ॥ समाहृतपद स्तस्य स्तंभस्येवोर्ध्वतस्थुषः अयमेव तपस्वीति प्रससार यशः पुरि । युग्मम् ॥ १२ ॥ गतानुगतिकत्वेन निर्विवेकतयानया । निरीक्षितुं तमाकाङ्क्षन् पौरा गौरवतं स्ततः ॥ १३॥ क्लृप्तसंवनना नूनं गन्तुमारेभिरेऽथ ते । चिरनंष्टस्य सौजन्यसिन्धोर्बन्धो रिवागमे ॥१४॥ निरङ्कुशं विनिर्यद्धि नगरैः सागरैरिव । राजमार्गाः प्रथीयांसो भूयांसोपि घनीकृताः ॥ १५ ॥ सुपर्वनिलये सौधे जातरूपमहीभृति । इतः सिंहासनासीनो भगवान् विबुधाधिपः ॥ १६ ॥ यान्तमेकाशया लोकमवलोक्य विदन्नपि । असावेति जनःक्वेति पप्रच्छानुचरं जनम् ॥१७॥ पञ्चवह्नितपस्वीह समायातोऽस्त्वतो जनः वन्दितुं तं प्रयातीति कुमारं स व्यजिज्ञपत् ॥ १८ ॥ अथोवाच प्रभुश्चित्रं विपर्यस्तधियोऽधमाः । मोहांधत्वात् स्वयं नष्टा नाशयत्यपरानपि ॥ १९ ॥ उपादेयतया हेयमवस्यन्त्यबुधा अहो । सुखं हि मन्वते मुग्धाः कामिनी पादताडनम् ॥२०॥ जन्युमन्युकृता धर्मः पञ्चाग्नितपसा यदि । स्यान्नश्येत् तृष्णजः तृष्णा मृगतृष्णाम्भसा तदा ॥२१॥ बोधयामि ततो गत्वा दुर्मेधसमिमं जनम् । प्रलभ्यमानमेतेन बालवद्भिक्षुणा ततः ॥ २२॥ उक्त्वागम
For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः ज्जगन्नाथस्तपो सिसिषया ततः । मात्रा मित्रैः समं यानमधिरुह्य तदन्तिकम् ॥२३॥ इतश्चानलकुण्डान्तः प्रभुर्गुरुणि । दारुणि मध्ये कोटरमैक्षिष्ट नागं लीनं भयादिव ॥२४॥ प्रभुरूचे वृषायाभूत्तपस्या जापतापस । धर्मव्याजाददः किं भो प्रक्रान्तं पातकं त्वया ॥२५॥ मूलं धर्मस्य कारुण्यं पुण्यं बीजं तरोरिव । ज्वलनज्वालनात्तच्च कुतस्त्यं गृह मुन्नतेः ॥२६॥ चेत् स्वाङ्गस्याभिषङ्गेण श्रेयस्तदभिषज्यताम् तदेव शीतवाताद्यैः किं जन्तुभिरमन्तुभिः ॥२७॥ आयु र्जायुमिवेच्छूनामातुराणां शरीरिणां । धर्मो रक्षैव साधीयान् किमु भो स्तपसामुना ॥२८॥ प्रादुर्भवति न श्रेयो नृणां प्राणिप्रमथनात् । संपादयति नो जातु शिलाशकल मङ्कुरम् ॥२९॥ ___ अलङ्कर्मीणदोःस्तंभ संस्तंभितरिपुद्विपः । निघ्नन्निर्विघ्नराज्यश्रीविना नीतिं यथा नृपः ॥३०॥ चन्द्रमा इव विद्राणतन्द्रिकां चन्द्रिकां विना । न विराजति डिण्डीरपाण्डुराखण्डमण्डलः ॥३१॥ धर्मकर्म तथा नावोद्दामतामसनाशने । बलवत्तुलितोद्गच्छदरुणां करुणां विना ॥३२॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
प्राणिघातेन चेद् धर्मो धिवराः पीवरा स्तदा । घातुका जन्तुसन्दोहानश्नुवीरन् दिवं शिवम् ॥३३॥ महानुभाव तन्मुञ्च पञ्चवन्हितपोऽधुना । इत्युक्ते जगदीशेन तं ललाप स तापसः ॥३४॥ चातुरी राजबीजि स्ते दण्डनीतिविचारणे । न धर्मग्रन्थच सूज्जृम्भते धी र्भवादृशाम् ॥३५॥ मदुक्तं नान्यथेतीशस्तमवादीत् प्रियंवदः । न चेत्प्रत्येषी तत्पश्य तपसः स्वस्य हास्यताम् ॥३६॥ ततः परशुना नेतान्तर्गतार्होषितोरगम् । द्विधा विधापयामास दारु तस्य तपो ध्रुवम् ॥३७॥ ततः कण्ठोपकण्ठाप्तजीवितः प्लुष्टविग्रहः । दिदृक्षयेव निरगादपकर्तुमहोरगः ॥३८॥ दापिता विभुना पञ्च । परमेष्ठिनमस्कृतिः । करुणातरुणा तस्मै पुंसा नेदीयसा ततः ॥३९॥ लघुकर्मतयैकाग्रस्ततः संज्ञितयाऽनया । श्रवोञ्जलिपुटाभ्यां तामधासीत्स सुधामिव ॥४०॥ तन्महिम्ना स निःसीम्ना विपद्य समपद्यत । भवनाधिपदेवेषु धरण:फणभृत्पतिः ॥४१॥ द्वादशाङ्गीविदोप्येनं निधनानेहसि स्वयं । भव्यान् पञ्चनमस्कारमत एवाध्यजीगपन् ॥४२॥ असावेव चिरोपात्तपापसर्वंकषो नृणां । घनाघना हते कोऽन्यः । प्लोषमोषक्षमो वने ॥४३॥ येऽमुं भव्या अपव्याजं लभन्ते पोतवन्नवलयन्ति भवाम्भोधिं ते गभीरमभीरवः ॥४४॥ पशवोप्येनमासाद्य नाकं साकं महच्छ्रिया । विन्दन्ति कृतसंसारतानवा मानवा इव ॥४५॥ नमत्सुरशिरोमौलिचुम्बिशासनवैभवं भुनक्ति शक्तिमान् प्राज्यस्वाराज्यं यच्छचीपतिः ॥४६॥ दिकूलमुगुजख्यातिस्फातिप्रीणितविष्टपम् । कम्र भारतसाम्राज्यं सार्वभौमः पिपर्ति यत् ॥४७॥ चञ्चच्छायाभृतः पञ्चनमस्कारफलग्रहेः विपक्त्रिमफलस्यास्य फलिका तद्विजृम्भते ॥४८॥ देवभूयङ्गते नागे तद्धाम्नाथ प्रभुं जनाः । नुनुवुः सूक्तिपीयूषस्यन्दिनो बन्दिनो जनाः ॥४९॥ कोन्यः संवेदमेदस्वी भगवन्तं विनात्र यत् । ऐक्षताप्रत्यक्षमप्येनमन्तारूरगं विभुम् ॥५०॥ कस्यापरस्य कारुण्यभरमन्थरतारकाः । निपतन्ति दृशः प्रेष्ठः क्षोदिष्टेष्वपि जन्तुषु ॥५१॥ तपो
For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः दूषयितुं कोन्यः प्रभुरस्य तपस्विनः । तृणेढि वियतो बाढं कस्तमस्तपनं विना ॥५२॥ गोत्रभेदाङ्कितः शक्रस्तमसा मलिनःशशी । मन्दः सहसि धर्मांशुः केनोपमिनुमः प्रभुम् ॥५३॥ प्रभुरत्र न चेदेष्यज्जनःप्रतिपदं स्खलन् तदा जात्यन्धवन्मोहादपतिष्यद् भवावटे ॥५४॥ ततो विभोर्गुणस्तोत्रमसहिष्णुः स तापसः । ततो देशादपक्रान्तः प्रकाशादन्धकारवत् ॥५५॥ सदर्कोपि सम्पर्को विभोर्दुःखाय केवलम् । तस्याभवदुलूकस्य प्रकाश इव भास्वतः ॥५६॥ ततः कृत्वा तदज्ञानात् जरठः कमठस्तपः । मेघमालीतिविबुधोऽजनि स्तनितनामसु ॥५७॥ गीयमानो जगन्नाथो गाथकैर्नगरी ततः । विवेश पेशलस्थेम्ना वृत्रहेवा मरावतीम् ॥५८॥ ततो लोकान्तिकैर्देवैः प्रभुरागत्य बोधितः । भगवन्तं स्वयं मुक्त्या वरीतुं प्रहितैरिव ॥५९॥ स्वर्णस्तोमस्य वर्षेण तापनिर्यापणक्षमः । जगत्यास्तर्षमाकर्षन् घनाकृतिरदीक्षत ॥६०॥ अथाश्रमपदोद्याने कदाचिद्विहरन् प्रभुः । तस्थौ मौनं समास्थायज्ञानध्यानैकतानधीः ॥६१॥ स्मृत्वाथ प्राक्तनं वैरमन्वीशं मेघमालिना । अमर्षोन्मीलदुत्तालभालभ्रकुटिशालिना ॥६२॥ प्राग्जन्मनिचितस्वैरवैरनिर्यातनामहम् । विदधामीत्युपत्रष्टुं वक्रत्वेन प्रचक्रमे ॥६३॥ युग्मम् ॥ प्रेडन्निशातविशिखशिखासमनखाङ्करान् । मुखनिर्यद्घनस्वानविदीर्णगिरिकन्दरान् ॥६४॥ दिग्गजैर्योद्धमुत्पित्सूनिव सिंहान् महीयसः । विनिर्ममे जगन्नेतुरुपरिष्टात्स दुष्टधीः ॥६५॥ युग्मम् ॥ अवग्रहं प्रभोस्तेऽथस्प्रष्टुमप्यसहिष्णवः । अभूवन्निष्फला यद्वन्निर्धनानां मनोरथाः ॥६६॥ गण्डस्थलगलद्दाननीरशीकरवधुंकाः । सज्जिताश्चण्डशुण्डाढ्यास्तेन स्तम्बरमास्ततः ॥६७॥ उद्दामानः प्रभौ तेऽपि तेजस्विनि तमोपहे । बभुवुर्मन्दधामानो दीपाः प्राभातिका इव ॥६८॥ इत्यादिभिर्महाभीमैर्डमरैः समरैरिव । अक्षुभ्यति जिने जिष्णौ मेघमालीत्यचिन्तयत् ॥६९॥ कथमेष मया क्षोभ्यो दीप्रो कम्प्रः सुमेरुवत् । आ ज्ञातं सलिलौघेन प्रक्षिपामि सरस्वति ७०॥ कर्णपालीललत्तार-प्राशुतारांशुभासुरा । महद्विस्फूर्जादू स्विबृंहिता गजता यथा ॥७१॥ भिन्ना खनिमणित्विड्भिरञ्जनाचलभूरिव । कुञ्जगुञ्जत्कुरङ्गारि-प्रतिश्रुन्मिश्रिताम्बरा ॥७२॥ अन्तःस्थकालियव्याल-मौलिरत्नांशुकीलिता । कालिन्दीवानिलोदञ्चद्वीचिको लाहलाकुला ॥७३॥ उद्यत्सौदामनीदामकामसंवलितच्छबिः । क्षुभ्यदम्भोनिधिध्वानगम्भीरध्वनिराद्धरा ॥७४॥ आशानितम्बिनीवक्त्रबिम्बनीलाम्बरश्रियम् । संदधानाम्बरं तेन तेने कादम्बिनी ततः ॥७५॥ अस्ततन्द्रास्ततः सान्द्राभगवन्मस्तकोपरि । निपेतुः सलिलासारा नाराचा इव दुःसहाः ॥७६॥ जिनदेहं ततः स्पृष्ट्वा ते लुन्ठन्ति स्म भूतले । अंतःसमुच्चरद्ध्यानमरुता विधुता इव ॥७७॥ नीरन्धं नीरधाराभिः पातुकाभिः समन्ततः । एकार्णवे इवाभूतां युगान्तइव रोदसी ॥७८॥ सोऽभितो जिनमप्यूरोऽभ्रियः क्षीरोदसोदरः । बभार तनुभाभिन्नः कालोदजलधिश्रियम् ॥७९॥ तमालकालजीमूतनिष्ठ्यूतः पयसां रयः । स वरीवृध्ध्यते स्मोज़ भारं भारं भुवं तथा ॥८०॥ यथा भगवतः कंठमारुरोह निरंकुशः । संपद्यतेऽपकाराय नीचगामीझुपेक्षितः ॥८१॥ अमोघः पाथसामोघः समैधिष्ट यथा यथा । इर्ण्ययेव जिनस्यापि
For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः ध्यानवन्हिस्तथौर्ववत् ॥४२॥ नीलकुन्तलरोलम्ब पक्ष्मलाक्षिदलामलम् । दन्तद्युतिमधुस्यदि ग्रीवानालोपलक्षितम् ॥८३॥ इन्दीवरश्रियं बिभ्रदपश्यज्जनताननम् । घनमुक्तपयः पूरनिमग्नवपुषः प्रभोः ॥८४॥ युग्मम् ॥ अनणीयोमणीरश्मिकिमीरितककुन्मुखम् । इतश्च नागराजस्य सिंहासनमकम्पत ॥८५॥ वृत्तान्तस्तेन कृत्तान्तःकरणस्थैनसा ततः । प्रयुक्तावधिनाऽबोधि प्रभोः पादप्रसादवत् ॥८६॥ सत्पत्रलकुचारोहास्तिलकानुगतालिकाः । कर्णिकारचितच्छाया स्त्रिमझुलवलीलताः ॥८७॥ वन्यासमाः समादाय देवी: पद्मावतीमुखाः । धरणेन्द्रस्ततो भक्त्या स्वामिनं समुपेयिवान् ॥४८॥ युग्मम् ॥ विभुरीक्षाम्बभूवाथ तेन मध्येजलोच्चयम् । ऊर्मिसंवर्मितः शौरिरन्तéराधिपं यथा ॥८९॥ मणिदीधितिनिद्—तघनसंतमसं ततः । अपारस्फारदुर्वाराम्बुधाराचौरगौरवम् ॥९०॥ आतपत्रं श्रियः सत्रं फुल्लनन्वफणामयम् । भुवनाधिपतेरूओं द्राग् बिभराम्बभूव सः ॥११॥ सोऽधस्तान्नेतुरुद्यामधाम तामरसं मुदा । उन्नालं रचयामास दासवद्वासवोपमः ॥१२॥ अथोपरिफणछत्रवारिताम्बुदविप्लवः । अधोजाम्बूनदाम्भोजन्यस्तशस्तपदः प्रभुः ॥१३॥ प्राग्वत् प्रववृते ध्यातुं डिम्बडम्बरवर्जितः । सर्वावस्थासु साम्यं हि कामं परमयोगिनाम् ॥९४॥ तथापीशे महामर्षप्रकर्ष मेघमालिनम् । मेघमालिनमुद्वीक्ष्य ततोऽवादीदहीश्वरः ॥१५॥ मूढ पापीयसां धुर्य मौले क्षोदीयसां भवान् । जिनेन्द्रेपि किमेतद्भो व्यंजयस्यसमञ्जसम् ॥१६॥ द्विषन्नीशमधस्त्वं भो मापतस्तप्तमानसः । याने वश्ये पयोराशौ को नु निर्लज्ज मज्जति ॥९७॥ अहो कारुणिकायापि जिनायेय॑न्ति बालिशाः । द्विषन्त्यानं प्रदीयांसं करभाः कण्टकाशिनः ॥१७॥ विभुनाज्ञतपोऽसारं तेने तेऽनुजिघृक्षया । न हि जातु सतां वृत्तिः परेषां विप्रलिप्सया ॥१९॥ बालिश त्वादृशा यद्वा हितमप्यऽहितं विदुः । संपद्यते विरहिणां हरिणाङ्कोऽपि दारुणः ॥१००॥ अतत्त्वं तात्त्विकत्वेन चित्रं निश्चिन्वते जडाः । शुक्तिकाशकलं भ्रान्ता मन्वते रजतात्मना ॥१०१॥ एवं कमठजीवः स नागराजेन तर्जितः । अपराद्धेषुवल्लेभे हिया मङ्क्ष विलक्षताम् ॥१०२॥ उपप्लवैरपि ध्यानसम्पल्लम्पटमानसम् । स निष्कंपं जिनं वीक्ष्य निस्तरङ्गपयोधिवत् ॥१०३॥ प्राग्जन्मवैरसंभारवि प्रतिसारभाक् ततः । डमराडम्बरं सद्यः सञ्जहार विशारदः ॥१०४॥ स्वागांसि सम्यगानम्य क्षमयित्वा जिनं ततः । तापस्त्यनेन्द्रियग्रामः स्वकं धाम जगाम सः ॥१०५॥ अथ कृतभयमाथं श्रीजिनं पार्श्वनाथं कमठविजयदक्षं बुद्धसद्ध्यानलक्षम् । मुदितजनसमाजः कीर्तियित्वाहिराजः स्वभवनमुरुशक्तिः प्राप सत्स्वामिभक्तिः ॥१०६॥ इति कथा ॥
तदेवमिष्टदेवतास्तवमभिधायेदानी सङ्घव्यवस्थोपदेशरहस्यं प्रतिपादनीयं तच्च योग्यस्य पुरुषस्य प्रतिपाद्यमानं साफल्यमासादयेत् । अयोग्याय तु दीयमानं प्रत्युतापकाराय स्यात् । यदुक्तम् - अप्रशांतमतौ शास्त्रसद्भावप्रतिपादनम् । दोषायाभिनवोदीर्णे शमनीयमिव ज्वरे ॥ अतोऽभिधेयमुपक्रममाण उपदेशरहस्यभणनयोग्यं श्रोतारं निरूपयितुमाह ॥
For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
॥ मूल काव्यम् ॥
कल्याणाभिनिवेशवानिति गुणग्राहीति मिथ्यापथ, प्रत्यर्थीति विनीत इत्यऽशठ इत्यौचित्यकारीति च । दाक्षिण्यीति दमीति नीतिभृदिति स्थैर्यीति धैर्यीति सत्, धर्म्मार्थीति विवेकवानिति सुधीरित्युच्यसे त्वं मया ॥२॥
टीका:- उच्यसे व्यपदिश्यसे त्वमिति युष्मदा विवक्षित श्रोतृनिर्देशः मयेति कर्त्तुरात्मनिर्देशः ततश्च भो श्रोतर्मया त्वं सङ्घव्यवस्थां प्रतिपाद्यसे इत्यर्थः ॥ कस्मादित्याह ॥ कल्याणाभिनिवेशवानिति ॥ इति शब्दाः सर्वेप्यत्र हेत्वार्थाः ॥ कल्याण: शुभोभिनिवेश आग्रहः सद्ग्रह इत्यर्थः ॥ तद्वान् ॥ यतः सद्ग्राहिणो हि सदुपदेशरत्न श्रवणे परमानन्दः समुल्लसति ।। असद्ग्राही तु तच्छ्रवणेपि कदाहग्रहग्रस्ततया सद्युक्तीरपि स्वमतिकल्पितातात्त्विक वस्तुसमर्थकत्वेन योजयति ॥ यदुक्तम् ॥ आग्रही बत निनीषति युक्ति तत्र यत्र मतिरस्य निविष्टा । पक्षपातरहितस्य तु युक्तिर्यत्र तत्र मतिरेति निवेशमिति ॥
९
अथवा कल्याणं मोक्षः तत्राभिनिवेशोऽध्यवसायस्तद्वान् यतो भवाभिनन्दिनां सदुपदेशोपि न चेतसि स्थितिं बध्नाति ॥ यदुक्तम् ॥ कल्याणकाङ्क्षिणां नृणामुपदेशः सुधायते ॥ भवाभिनन्दिनां चित्रं स एव गरलायते ॥
तथा गुणग्राहीति ॥ अल्पीयसोपि गुणस्य ग्रहणप्रवणः ॥ दोषैकग्राहिणो हि अविद्यमानेपि दोषे तद्ग्राहकत्वमेव स्यात् ॥ यदुक्तम् ॥ नात्रातीव विधातव्यं दोषदृष्टिपरं मनः ॥ दोषो ह्यविद्यमानोपि तच्चित्तानां प्रकाशत इति ॥२॥
तथा मिथ्यापथप्रत्यर्थीति ॥ मिथ्यापथो वक्ष्यमाणलक्षणो यथाछन्दप्ररूपितोत्सूत्रमार्गः ॥ तस्य प्रत्यर्थी विरोधी ॥ उत्सूत्रमार्गं श्रोतुमप्यनिच्छुः ॥ उत्सूत्रपथाभिलाषुकस्य हि यथार्थसिद्धान्तोपदेशस्त्रासाय स्यात् ॥ यदुक्तम् || खुद्दमिगाणं पुण सुद्धदेसणा सीहनायसमेति ॥
तथा विनीत इति ॥ गुर्वादिष्वभ्युत्थानादिकरणलालसः ॥ विनीतायैव हि गुरुवः सिद्धान्ततत्त्वं प्रतिपादयन्ति ॥ यदुक्तम् ॥ विणयन्नुयंमि सीसे दिति सुअं सूरिणो किमच्छरियं ॥ को वा न देइ भिक्खं किं पुण सोवन्निए थाले |
दुर्विनीताय पुनर्नकिञ्चिदुपदिशन्ति ॥ यदुक्तम् ॥ सेहंमि दुव्विणीए विणयविहाणं न किञ्चि • आइक्खे ॥ न य दिज्ज आहरणं पलियं चियकन्नहत्थ्थस्स ॥
तथा अशठ इति ॥ ऋजुस्वभावः ॥ गुर्वादिषु जीविकानिरपेक्षप्रवृत्तिरित्यर्थः ॥ शठो हिन विद्यायोग्यः ॥ यतोऽविनीताय लुब्धायाऽनृजवे न मां ब्रूयादिति विद्यैवाहे ति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः तथौचित्यकारीति च ॥ लोकागमाविरोधेन गुर्वादिषु यथानुरूपं विनयादिप्रवृत्तिरौचित्यं ॥ तत्करणशीलः ॥ औचित्यहीनस्य हि शेषगुणाः सन्तोपि काशकुसुमसङ्काशाः ॥ .
यदुक्तम्, औचित्यमेकमेकत्र गुणानां कोटिरेकत: विषायते गुणग्राम औचित्यपरिवज्जित इति ॥ चो विशेषणसमुच्चये ॥ ___ तथा दाक्षिण्यीति ॥ दाक्षिण्यमनुकूलता ॥ जनचित्तानुवर्तित्वं ॥ तद्वान् ॥ निर्दाक्षिण्यो हि बांधवानामप्युद्वेजनीयो भवति ॥ यदुक्तम् ॥ निर्दाक्षिण्यो मुच्यते बन्धुभृत्यैस्तन्मुक्तस्य क्षीयतेऽस्य त्रिवर्गः ॥ क्षीणे चास्मिन्मेदिनीभारकारी कारीषाभो जीवति व्यर्थमेष इति ॥७॥
तथा दमीति ॥ जितेन्द्रियः ॥ अजितेन्द्रियो हि गुरुसेवायामपि मन्दायते ॥ यदुक्तम् ॥ अनिजितेन्द्रियग्रामः कान्ताललितकीलितः ॥ न सेवते गुरुं तस्मात् कुतस्त्यस्तत्त्वनिर्णय इति ॥८॥ तथा नीतिभृदिति ॥ सदाचारपरायणः ॥ तद्वतो हि सर्वेपि साहाय्यं भजन्ते ॥ तद्विपरीतस्य च वैपरीत्यम् ॥ यदुक्तम् ॥ यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यंचोपि सहायताम् ॥ अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोपि विमुञ्चतीति ॥९॥ तथा स्थैर्वीति ॥ स्थैर्य कार्यारम्भे अनौत्सुक्यं तद्वान् ॥ उत्सुका हि राभस्येन कार्यामारभमाणाः शास्तारमप्युद्वेजयन्ति ॥ यदुक्तम् ॥ अस्थिराः स्वैरिणो नूनं क्षोभयन्ति प्रभूनपि । अचलानाकुलारम्भा युगान्तपर्वता इवेति ॥
तथा धैर्याति ॥ धैर्यमापत्स्वपि मनसोऽक्षोभ्यत्वम् तद्वान् ॥ अधीरो हि विनाकुलितचेता गुरुमपि हीलयति ॥ यदुक्तम् - विघ्नविक्षोभितस्वांतः कदाचिद्धर्मकर्मणि ॥ कातर: सातरसिको गुरुमप्यवमन्यत इति ॥११॥
तथा सद्धर्मार्थीति ॥ सन् शोभनो धर्मो लोकप्रवाहरहितः ॥ आज्ञानुगतः प्रतिश्रोतोपरनामा पारमेश्वरः शुद्धो मार्गस्तस्यार्थी गवेषकः ॥ लोकप्रवाहनिरते हि पुंसि जलभृतकुम्भोपरिपातुकजलबिन्दुरिव गुरूपदेशो बहिर्जुठति ॥ यदुक्तम् ॥ अन्धं प्रति यथा लास्यं गानं च बधिरं प्रति । अनथिनं प्रति व्यर्थं तथा सद्धर्मदेशनम् ॥१२॥
तथा विवेकवानिति ॥ पारिणामिक्या बुद्ध्या युक्तायुक्तविमर्शो विवेकस्तद्वान् ॥ विवेकी हि हेयपरित्यागेनोपादेयमुपादत्ते ॥ तदुक्तम्-हेयं विहाय विरलाः सदसद्विवेकादादेयमत्र समुपाददते पुमांसः ॥ संप्रत्यहो जगति हन्त पिबन्ति नीरात् क्षीरं विविच्य सहसा विहगाः कियन्तः ॥१३॥
तथा सुधीरीति ॥ सुधीः प्राज्ञः ॥ अज्ञे हि वक्तापि गुरुर्न किञ्चित् संस्कार-माधातुमीष्टे ॥ यदुक्तम् ॥ व्याख्याता कं गुणं कुर्याद्विनेये मन्दमेधसि ॥ दुरेधसि शितोप्येति कुठार: कुण्ठतां हठात् ॥१४॥ तदेवं पूर्वोदितसकलगुणगणसंपन्नस्त्वं भोः श्रोतस्ततो मयोपदेशसर्वस्वं श्राव्यसे इति कृतार्थः ॥ इदानीं योग्यश्रोतारं प्रति यद्वक्तव्यं तत्प्रस्तावनामारचयितुं वृत्तद्वयमाह ॥
For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
॥ मूलकाव्यम् ॥
इह किल कलिकालव्यालवक्त्रान्तरालस्थितजुषि गततत्त्वप्रीतिनीतिप्रचारे । प्रसरदनवबोधप्रस्फुरत्कापथौघस्थगितसुगतिसर्गे सम्प्रति प्राणिवर्गे ॥३॥
प्रोत्सर्प्यद्भस्मराशिग्रहसखदशमाश्चर्यसाम्राज्यपुष्यन्मिथ्यात्वध्वान्तरुद्धे जगति विरलतां याति जैनेन्द्रमार्गे । संक्लिष्टद्विष्टमूढप्रखलजडजनाम्नायरक्तैर्जिनोक्तिप्रत्यर्थी
११
साधुवेषैर्विषयिभिरभितः सोयमप्राथि पन्थाः ॥४॥
टीका:- एवंविधे प्राणिवर्गे सति साधुवेषैः सोयं पन्था अप्राथीति सम्बन्धः । अप्राथि अतानि । अत्र चाप्राथीति प्रथेरिनन्तस्य इचि वेत्यनेन सानुबन्धत्वाद्विकल्पनीय - हस्वनिर्मुक्तपक्षे रुपम् ॥
aisal पन्था मार्गः स्वमनीषिकाकल्पितं मतम् ॥ सोऽयं स इति सकलजनप्रसिद्धोऽयमिति इदानीं प्रत्यक्षोपलभ्यमानः कथमप्राथि ? अभितः समंताद् भूरिदेशेष्वित्यर्थः ॥ कैः साधुवेषैः साधोः सुविहितस्येव वेषो रजोहरणादिनेपथ्यो न त्वाचारो येषां ते तथेति ॥ सन्मुनिलिङ्गमात्रधारिभिः ॥
कुत एनदित्यत आह ॥ विषयिभिः ॥ विषयिभिरिति संसारगुप्तौ बध्नन्ति आसेविनं प्राणिनमिति विषयाः शब्दादयः ॥ तद्वद्भिरिन्द्रियार्थव्यासङ्गिभिः ॥ विषयासङ्गो हि यतीनां दीक्षया विरुध्यते ॥ यदुक्तम् || मुहुरपहियमाणाः सारयोऽक्षैरिवाक्षै, र्भवफलक उदारेऽतीव बम्भ्रम्यमाणाः ॥ वधविशसनबन्धैः सादमासादयन्ते, परमविषयभाजो दीक्षिता भूरिकालम् ॥
किंरूपः पन्थाः, जिनानामर्हतामुक्तिर्वचनमागमः तस्य प्रत्यर्थी विरोधी पारमेश्वरसिद्धान्तविपर्यस्तार्थप्ररूपणरूपतया तदभिहितयुक्तिबाधितः । कस्मादेवंविधः पन्थाः - प्रथितम्नैरित्यत आह ॥
संक्लिष्टेत्यादि । संक्लिष्टः सातत्येन धार्मिकजनोपतापकार्त्तरौद्राध्यवसायवान्, द्विष्टो मत्सरी गुणवद्गुणाभ्रंशनप्रवणबुद्धिः ॥ मूढः ॥ हेयोपादेयविमर्शशून्यः ॥ प्रखलः ॥ प्रकर्षेण पिशुनः गुणवद्गुणासद्दूषणारोपणचतुरः जडो दुर्मेधा यो जनस्तेषामेव चतुर्विधः सङ्घस्त'स्याम्नाय : शिष्यप्रशिष्यादिसंतानः ॥ तत्र रक्ताः प्रीतिमन्तः ॥ यद्वा संक्लिष्टादिविशेषणोपेतो जनो नाम सुविहितसङ्घस्तस्याम्नायः गुरुपारम्पर्यागतः श्रुतविरुद्धाचरणा तत्र रक्ताः
For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
पक्षपातिनस्ते, ते हि स्वसदृशजनाचरितं प्रामाण्येन प्रतिपद्यन्ते ॥ यदुक्तम् ॥ एगचरिं मन्नता, सपि तेसिं पसु वट्टंता ॥ रागदोसछायणट्ठा, केइ पसंसन्ति निद्धम्मे ॥ अत एवंविधा जिनोक्तिप्रत्यर्थिनमेव मार्गं प्रथयन्ति ॥
१२
अथ भास्वतीव दीप्यमाने पारमेश्वरे पथि कुत एवंविधपथप्रथनस्य तमस इवावकाशः ॥ तत्राह ।। जगति लोके विरलतां स्तोकतां अल्पजनाभ्युपगमनीयतां याति प्राप्नुवति सति ॥ कस्मिन् ॥ जिनेन्द्रमार्गे भगवत्प्रणीते शुद्धे प्रतिश्रोतसि पथि ॥
कस्मादेतदित्यत आह ॥ प्रोत्सर्प्यद्भस्मेत्यादि ॥ प्रोत्सर्प्यन् भगवच्छ्रीमहावीरमुक्तिसमये तज्जन्मराशिसङ्क्रान्त्या तत्पक्षसङ्घस्य बाधाविधायित्वात् प्रोज्जृम्भमाणो भस्मराशिनामा मङ्गलादिवत्क्रूरो ग्रहस्तस्य सखा मित्रं राजादित्वादन् ॥ ततश्च प्रोत्सर्पद्भस्मराशिग्रहसखं यद्दशमाश्चर्यमसंयतिपूजाख्यम् ॥ अत्र च सख्यं भस्मराशिदशमाश्चर्ययोर्लोकिकसखयोरिद्धयोरपि साहचर्येण दुष्करैककार्यकारित्वम् ॥ तच्चेह कार्यं द्वयोरपि यथाच्छन्दंप्राबल्यकारित्वेन मिथ्यात्वपोषः ॥ क्वचिदसंभाव्यवस्तुदर्शनं ह्याश्चर्यम् ॥ असंयतिजनपूजा चानन्तकालभावित्वादसंभाव्या वर्त्ततेऽतो भवत्याश्चर्यं तच्च दशमम् ॥ किल जिनप्रवचने दशाश्चर्याणि निरूपितानि ॥ तदुक्तम् ॥ उवसग्ग गब्भहरणं, इत्थीतित्थं अभाविया परिसा ॥ कन्ह अपरकंका अवयरणं चंदसूराणं ॥ हरिवंश कुलुप्पत्ती चमरुप्पाओ य अट्ठसय सिद्धा || अस्संजयाण पूआ, दसविआणं तेण कालेण ॥ तत्र नवानां स्वरूपं ग्रन्थान्तरादवसेयम् ॥ असंयतपूजाश्चर्यस्यैवहोपयोगित्वात् तद्दोषप्रदर्शनोद्देशेन प्रकरणप्रवृत्तेः तस्य साम्राज्यमिव साम्राज्यं, यथा राज्ञः कस्यचित्सकलमण्डलाधिपत्यं रिपुविजयपुरस्सरमाज्ञैश्वर्यं साम्राज्यमुच्यते एवमिहापि सुविहतजनतिरस्कारेण सकललोकस्यासंयतजनाज्ञावशवर्त्तित्वं दशमाश्चर्यस्य साम्राज्यम् ॥
तेन पुष्यदेधमानं मिथ्यात्वम् ॥ अतत्त्वे तत्त्वप्रतिप्रतिरुपम् ॥ तदेव ध्वान्तं तमिस्रं सम्यग्ज्ञानालोकनिरासक्षमत्वात् ॥ तेन रुद्धे व्याप्ते ॥ जैनेन्द्रमार्गे ॥
अयमर्थः ॥ यथा ॥ श्यामायां नीरन्ध्रान्धतमसेन लोचनप्रकाशावरणात्तस्कारादि-भयेन जनाऽसञ्चाराद्राजमार्गस्य विरलत्वं, तथा भगवति विद्यमाने तन्महिम्नैव यथाछन्दानां निरस्तत्वान्न मिथ्यापथप्रथावकाशोऽभूत् ॥ निवृत्ते तु भगवतीदानीं दशमाश्चर्यप्रवृत्तेर्निरर्गलयथाछन्दोत्सूत्रदेशनया भूरिलोकस्य वासितत्वेन प्रबलमिथ्यात्वोदयात्सम्यग्दृशां न्यग्भूतत्वेन जिनेन्द्रमार्गे विरलतां प्राप्तः ॥
यथोक्तम् || पातः पूष्णो भवति महते नोपतापाय यस्मात् कालेनास्तं क इव न गता यान्ति यास्यन्ति चान्ये ॥ एतावत्तु व्यथयति यदा लोकबाह्यैस्तमोभिस्तस्मिन्नेव प्रकृतिमहति व्योम्नि लब्धोऽवकाशः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
अथ क्व सति जैनेन्द्रमार्गे मिथ्यात्वरुद्धत्वाद्विरलतां प्राप्त इत्याह ॥ इह किल कलिकालेत्यादि ॥ इह जगति किलशब्दार्थस्त्वने वक्ष्यते ॥ प्राणिवर्गे मानवसमुदाये सति ॥ किंरूपे लोकोक्त्या कलिकालो जिनोक्त्या च दुःषमाकालस्तेन कलिकाल एव दुःषमाकाल एव निखिलानाचारगरलनिलयत्वाद्व्यालः सर्पस्तस्य वक्त्रान्तरालं वदनमध्यम् ॥ तत्र स्थितिम् अवस्थानं जुषते सेवते यस्तस्मिन् ॥
अयमर्थः-यथा कश्चिन्महानागमुखान्तर्वर्ती तद् दंष्ट्रानिस्सरन्निरन्तरगलरभरगलितचेतनत्वान्न किञ्चित् कृत्याकृत्यं वेत्ति ॥ एवं कलिकालवय॑ऽपि प्राणिवर्गस्तत्प्रभवकुशीलताकृतघ्नताद्रोहप्रलम्भनदम्भाद्यनेकदोषपोषकलुषितान्तःकरणत्वान्नात्मनो हिताहितमवस्यतीति ॥
अत एव तत्त्वेषु भगवत्प्रणीतेषु जीवादिषु प्रीतिरेतान्येव वास्तवानि तत्त्वानि न तु कुतीथिकभणितानीति चेतसः प्रमोदः ॥ तथा नीतेायस्य सदाचारस्य प्रचारः प्रवृत्तिस्ततश्च गतौ यथाक्रमं कुदर्शनाभ्यासदुर्विदग्धत्वेन प्रमादभूधरभाराक्रान्तत्वेन च नष्टौ तत्त्वप्रीतिनीतिप्रचारौ यस्य स तथा तस्मिन् ॥ कलिकालमाहात्म्याद्धि प्राणिनां तत्त्वप्रीतिन्यायप्रवृत्तिश्च
नष्टा ॥
यदुक्तम् ॥ कलौ कुमतसंस्कारवारपूर्णे नृणां हृदि ॥ अवकाशमविन्दती, तत्त्वप्रीतिः श्रुता ध्रुवम् ॥ नष्ट श्रुतिः स्मृतिर्लुप्ता, प्रायेण पतिता द्विजाः ॥ मलेन नाशिताः शिष्टा, हा वृद्धो वर्तते कलिः ॥ :- तथा प्रसरन् ॥ तथाविधगुरुसंप्रदायाभावात् प्रादुर्भवन् अनवबोधः सम्यक्सिद्धान्तार्थापरिज्ञानं ॥ तेन प्रस्फुरन्तः उन्मीलन्तः कापथानां कुमाग्र्गाणामोघाः समूहास्तैः ॥स्थगितस्तिरस्कृतः
सुगतेरपवर्गलक्षणायाः सर्गो निष्पत्तिर्यस्य स तथा तस्मिन् इदमुक्तं भवति सम्प्रति हि कालदोषेण 'बुद्धिमान्द्यात् सातिशयगुरुसंप्रदायाभावाच्च सम्यगागमार्थापरिज्ञानेन स्वस्वमतमास्थाय बहवः कुतीथिकाः प्रादुर्भूताः ॥ ... तेषां च परस्परविरुद्धानेककुमतशतश्रवणोत्पद्यमानसंदेहदोलाधिरुढमनसः प्राणिवर्गस्य कुतः सुगतिः, न हि सानेकमार्गसाध्या ॥ तात्त्विकसम्यक्ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकैकमार्गसाध्यत्वात् तस्याः ॥ न च दोलायमानमानसानां वास्तवैकमुक्तिपथतत्त्वनिर्णयः ॥ तदभावाच्च कथं मुक्त्युपायानुष्ठानसेवनं तदभावाच्च कथं मुक्तिरिति सम्प्रति इदानी किलेति संभावने ॥ संभाव्यते एतद्यत्कलिकालानुभावात् संप्रत्येवंविधः प्राणिवर्गः ॥ इति वृत्तद्वयार्थः॥
इदानीं योग्यस्य श्रोतुः पुरतः साधुवेषकल्पिते पथि दशभिद्वारैस्तत्प्ररूपितं धर्मं प्रतिपादयन् • 'तस्य च कर्मनिर्मूलनाऽक्षमत्वं संभावयन्निदमाह ॥
For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
॥ मूलकाव्यम् ॥ अत्रौद्देशिकभोजनं जिनगृहे वासो वस्त्यऽक्षमा, स्वीकारोर्थगृहस्थचैत्यसदनेष्वप्रेक्षिताद्यासनम् । सावद्याचरितादरः श्रुतपथावज्ञा गुणिद्वेषधी, धर्मः कर्म्महरोऽत्र चेत्पथि भवेन् मेरुस्तदाब्धौ तरेत् ॥५॥
टीका:- अत्र पथि अयं धर्मश्चेत्कर्म्महरो भवेत् तदा मेरुरब्धौ तरेदिति सम्बन्धः ॥ अन अस्मिन् प्रत्यक्षोपलभ्यमाने पथि लिङ्गिकल्पिते मते धर्म्म औद्देशिक भोजनादिकः ॥ अयं चेद्यदि कर्म्महरो ज्ञानावरणादिनिरासदक्षो भवेत्स्यात्तदा तदानीं मेरुर्लक्षयोजनद्वयसः पर्वतराजः अब्धौ सागरे तरेत् प्लवेत् ॥
श्री सङ्घट्टकः
अयं च निदर्शनालङ्कारः ॥ अभवन् वस्तुसम्बन्ध, उपमापरिकल्पक इति तल्लक्षणात् ॥ ततश्चात्र प्रस्तुतधर्मकर्महरत्वयोः मेरुसमुद्रतरणयोश्च सम्बन्धोऽनुपपद्यमान उपमानोपमेयभावे पर्यवस्यति ॥ मेरोः समुद्रतरणमिव प्रस्तुतधर्मस्य कर्महरत्वम् ॥ ततश्चायमर्थः ॥ समुद्रे पाषाणशकलमात्रस्यापि तरणमसंभवि, किंपुनर्मेरोः ॥ ततो यथा मेरो: समुद्रतरण मघटमानमेवमस्य धर्मस्य कर्महरत्वमिति ॥
यत्र यस्मिन् पथि किं यतीनामौद्देशिकभोजनादिर्धर्म इष्यत इति सर्वत्र क्रियाध्याहारः ॥ तत्र उद्देशेन विकल्पेन यतीन्मनसि कृत्वा निर्वृत्तं निष्पादितम् औद्देशिकम् ॥ क्रीतादित्वादिकण् ॥ तच्च तद् भोजनं चाऽशनादि ॥ यद्यपि सिद्धान्त औद्देशिकशब्द उद्गमदोषद्वितीयभेदार्थः श्रूयते ॥ तथापीह वक्ष्यमाणद्वितीयवृत्तार्थपर्यालोचनेन आधाकस्मिके वर्त्तते ॥ तस्यैवेह केवलयतिनिमित्तविधीयमानत्वेन महादोषतया विवक्षितत्वात् ॥ उद्देशनिर्वृत्तत्वस्य च सामान्यव्युप्पत्त्यर्थस्योभयत्रापि समानत्वात् ॥
अत्र च यतीनामौद्देशिकभोजनग्रहणे यथाछन्दा उपपत्तिं दर्शयन्ति ॥ पूर्वं हि अधरितधनाधिपकोशागाराणि चैत्यसाधुषु यदुपयुज्यते तदेवास्माकं वित्तमन्यदनर्थ इत्यध्यववसायव्यञ्जितदेवगुरुभक्तिभराणि महीयांसि भूयांसि दानश्रद्धालु श्राद्धकुलान्यभूवन् ॥ ततस्तेषु कुलेषु तत्कालीनयतीनां प्रासुकैषणीयेनापिभैक्ष्येण निराबाधं निर्वाहोऽभविष्यत् ॥
अधुना तु दु:षमाकालदोषात् दुर्भिक्षराजोपद्रवपरचक्रादिप्राचुर्येण दरिद्रतामल्पतां च गच्छत्सु तथाविधसंहननशक्तिविकलानां शुद्धेन भक्तादिना संयमयात्रानिर्वाहाभावे यदि कश्चिद्दानश्रद्धालुस्तीर्थाव्यवच्छेदमिच्छुः श्रावकः श्रमणसङ्घनिमित्तनिर्वृत्तभक्तादिनापि धर्माधारशरीरमुपष्टम्भयेत्तदा को दोषः ? ॥
For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
आत्मा च यतिना यथाकथञ्चन रक्षणीयः ॥ धर्मसाधनत्वात् ॥ यदुक्तम् ॥ सव्वत्थ संयमं संजमाओ अप्पाणमेव रक्खंतो ॥ मुच्चइ अइवायाओ पुणो विसोही नयाविरई ॥
तथा कथञ्चित् रूक्षभक्तादिदातृसद्भावेपि घृतादिव्यतिरेकेणाद्यतनयतीनां शरीरधारणानुपपत्तेः ॥ तत्कृते घृतादिनिश्रापि केनचित्पुण्यात्मना श्राद्धेन विधीयमाना समीचीनैव प्रतिभासते ॥
किञ्च ॥ यथाकथञ्चित् साधुभिः श्राद्धानां श्रद्धावृद्धये अशुद्धमपि ग्राह्यं ॥ तथैव तेषां पुण्योत्पत्तेः ॥
तदुक्तम् ॥ अनेन पात्राय नियोजितेन स्यान्निर्जरा मे वसुनाधुनेति ॥ बुद्ध्या निराशंसतया ददानः पुण्यं गृहस्थः पृथु सञ्चिनोति ॥
परोपकारश्चायं स्वकार्यमुपेक्ष्याप्यवश्यं कर्त्तव्यः ॥ यदुक्तम् ॥ नियकज्जं परकज्जं व, जे पण विरइंति || परकज्जं नियकज्जं व, तेसु सप्पुरिसया वसइ ॥
तस्माद्यतीनामाधाकर्मिकभोजनमदुष्टं, संयमशरीरोपष्टंभकत्वात् ॥ कल्पग्रहणवत् ॥ शुद्धभोजनवद्वा ।। तथा यतिभिराधाकर्मिकभोजनं विधेयं, श्राद्धश्रद्धावृद्धिहेतुधर्मदेशनवत् ॥ इति प्रयोगावप्युपपद्ये ॥
तथा जिनानामर्हतां गृहमायतनं तत्र वास: सर्वदावस्थानम् ॥ इह केचित् सुख. शीलतयोद्यतविहारं कर्त्तुमशक्नुवन्तो यतीनां चैत्ये सर्वदावस्थानं युक्तमिति प्रतिपेदिरे ॥
तथाहि आधुनिकमुनीनां चैत्यवासमन्तरेण उद्यानवासो वा स्यात्, परगृहवासो वेति, द्वयी गतिः ॥ तत्र परगृहवासोऽग्रे निराकरिष्यते ॥ स्त्रीसंसक्त्याद्याधाकर्मिकादिदोषकलापभावात् ॥
उद्यानवासो यतीनां युक्त इति चेन्न ॥ तत्रापि नूतनचूताङ्कुरास्वादकूजत्कलकण्ठ• पञ्चमोद्वारेण उन्मीलद्विचकिलबकुसमालतीपरिमलेन च समाहितमनसामुत्कलिकादर्शनात् ॥ पञ्चमोद्गारादीनां चोद्दीपनविभावकत्वेन भरतादिशास्त्रेऽभिधानात् ॥
तथा चिक्रीडिषागतकामुककामिनीसंकुलत्वेन च स्त्रीसंसक्त्यादेरपि तत्र भावात् ॥ अथवा मा भूवन्ननवरतशास्त्राभ्यासपरावर्त्तनादिपराणां यतीनामेतज्जन्या दोषाः ॥ तथापि लोकचारशून्योद्यानभूमौ वसतां चरटतस्करादिभिरुपकरणापहारस्यापि संभवात्, तदपहारे च शरीरसंयमविराधनाप्रसङ्गात् ॥
यत्तूद्यानवास आगमे श्रूयते सोऽनापातासंलोकगुप्तैकद्वारोद्यानविषयस्तस्य च प्रायेण कलिकाले लोकस्य राजचौरचरटाद्युपप्लवैर्बाधितत्वेन दौस्थ्यादसंभव एवेत्युद्यानवासः ! कथमधुनातनमुनीनां कल्प्यमानः शोभते ? तस्मादिदानीं जिनगृहवास एव साधूनां सङ्गतः प्रतिभाति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
न च तत्र आधाकर्मिकादयो दोषाः ॥ तथा च प्रयोगः ॥ चैत्यमिदानींतनमुनीनामुपभोगयोग्यम् ॥ आधाकर्मादिदोषरहितत्वात् ॥ तथाविधाहारवत् ॥ नचायमसिद्धो हेतुः ॥ जिनप्रतिमार्थं निष्पादित आयतने आधाकर्मादिदोषोनवकाशात् ॥ यत्यर्थं क्रियमाणे हि तस्मिन्स स्यात् ॥
१६
तथागमोक्तत्वमप्यस्यास्ति ॥ तथा चागमः ॥ " निस्सकडमनिस्सकडे" वावि चेइए सव्वहि थुइं तिन्नि | वेलं व चेइयाणि व नाउंइक्किक्किया वि ॥
अत्र हि निश्राकृतव्यपदेशात् चैत्यवासः साधूनां सिध्यति ॥ अन्यथा यत्र साधूनां निश्रा तन्निश्राकृतमित्यन्वर्थानुपपत्तेः ॥ तन्निवासेनैव तन्निश्रायाः संभवात् ॥ यदि च साधूनां तत्र वासो न स्यात् तदाऽनिश्राकृतमेवैकं चैत्यं भवेत् ॥ अन्यस्य निश्राकृतपदवाच्यस्यानुपपत्तेः ॥
तथा च निश्राकृतपदवाच्यस्य शशविषाणायमानत्वेनानिश्राकृततुल्यकक्षतया तंत्र वन्दनाभिधानमपि कथं घटामटाट्यते ॥ तस्मात्तद्व्यपदेशान्यथानुपपत्त्यैव यतीनां तत्र वासोऽवसीयते ॥
तथा संभावणे विसो देउलियखरंटजयणउवएसो इत्याद्यागमे ग्लानप्रतिजागरणचिन्तायां देवकुलिकशब्दादपि चैत्यवाससिद्धिः देवकुलिकनिवासमन्तरेण देवकुलिकव्यपदेशानुपपत्तेः । न हि ग्रामाभावे सीमाविधानं नामेति लौकिकन्यायात् । एवं चैवमाद्यागमवचनप्रामाण्यादागमोक्तत्वमप्यस्येति निश्चीयते ॥
तथा च प्रयोगः ॥ चैत्यनिवास इदानींतनमुनीनामुचित आगमोक्तत्वात् ॥ चैत्यवन्दनवत् ॥ नन्वेवमपि सिद्धान्तान्न साक्षात् चैत्यवासः सिद्ध्यति ॥ विधेयतया तस्य क्वचिदप्यनभिधानादिति चेत् । सत्यमेवं तर्हि गीतार्थाचरितत्वादयमुपपत्स्यते ॥ तथाच साधूनां जिनभवनवासो विधेयः । गीतार्थाचरितत्वात् । चतुर्थ्यां पर्युषणापर्ववत् नचायमसिद्धो हेतुः ॥ गीतार्थाचरितत्वस्योभयत्रापि प्रतीतत्वात् ॥ तथाहि ॥ श्रीमदार्यरक्षितपादैर्भगवति महावीरे निःश्रेयससौधमध्यासीने गीतार्थानां बलमेधासंहननधैर्यादिहानिं पृष्टवंशादिसहितवसति-व्यवच्छेदं चोपलभ्य चैत्यवासो यतीनामाचरितः ॥
कुत एतदवसितमिति चेत् ॥ आप्तोपदेशात् ॥ तथाहि ॥ च्छ्व्वाससएहिं वीसुत्तरेहिं, सिद्धि गए महावीरे ॥ वुच्छिन्नं च जईणं, पिट्ठीवंसाइयं ठाणं ॥ बलमेहाबुद्धीणं, हाणि नाऊण सुविहियजणस्स ॥ चेइयमठआवासो पकप्पिओ अज्झरक्खेहिं ॥
न चागमाविरोधिन्याचरणा प्रमाणम्, इयं तु न तथेति वाच्यम् आगमाविरोधस्य निस्सकडेत्यादिना समर्थितत्वात् ॥ गीतार्थाचरणा चागमं प्रमाणयद्भिरवश्यमभ्युपेतव्या ॥ यदुक्तम् ॥ अवलंबिऊण कज्जं, जं किंचि आयरंति गीयत्था ॥ थोवावराहबहुगुण, सव्वेसिं तं पमाणंति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः
इति भगवत्प्रतिपादितमुमुक्षुप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपागमश्रुतादिव्यवहारपचञ्चकान्तः पात्यागमविरुद्धाचरणानभ्युपगमे च भगवदप्रामाण्यसञ्जनात् ॥ तथाच भगवदाशातनाप्रसङ्गात् ॥
आचरितलक्षणस्येहोपपत्तेः ॥ तथा चागमः ॥ असढेण समाइन्नं जं कत्थई केणई असावज्जं न निवारियमन्नेहि, बहुगुणमणुमेयमायरियम् ॥ ___ अयं च न तावच्छछैः समाचीर्णो, द्रव्यक्षेत्रकालाद्यपेक्षया गुरुलाघवचिन्तया धार्मिकैरेवास्य प्रवर्तितत्वात् ॥ नाप्ययं सावधः सावधं हि पापं, तच्च जीववधादि ॥ न च यतीनां चैत्यवासविधौ जीववधादिकं प्रयत्नेनान्वेषयन्तोप्युपलभेमहि ॥ निरवद्यत्वादेवं च न बहुश्रुतैस्तत्कालभाविभिर्गीतार्थनिवारितः अत एव बहूनां धार्मिकाणामनुमतः ॥
सिद्धान्तनिकषपट्टानां विरचितानेकश्रुतोद्धारसारशास्त्राणां श्रीहरिभद्रसूरीणां तथाप्रवृत्तिश्रवणात् ॥ स्वरचितग्रन्थेषु चैत्यवासप्रतिपादनेन च तथाप्रवृत्तेस्तैः सत्यापनात् ॥ तथा च तद्ग्रन्थः ॥ जिणबिम्बपइट्टत्थ, अहवा तक्कम्मतुल्लति ॥ तथा जिणबिम्बस्स पइट्ठा साहुनिवासो य इत्यादि।
देयं तु न साधुभ्यस्तिष्ठन्ति यथा च ते तथा कार्यम् ॥ अक्षयनीव्या ह्येवं ज्ञेयमिदं वंशतरकाण्डमिति ॥
तथा समरादित्यकथायामपि जिनभवनान्तर्गतप्रतिश्रयस्थितायाः साध्व्याः केवलोत्पादप्रतिपादनात् ॥ तथाधुनिकमुनीनां बहूनां चैत्यवासप्रवृत्तिदर्शनात् ॥ यदि ह्ययं गीतार्थानां नानुमतः स्यात्तदा कथमेकवाक्यतया सर्वत्रा प्रतिहतप्रसरः प्रवर्तते ॥ . न च विशेषदोषोपलम्भमन्तरेण गीतार्थचरितमप्रमाणीकर्तुं युक्तम् ॥ नापि विरुद्धः साध्यविपर्ययाव्याप्तत्वात् ॥ न हि गीतार्थाचरितत्वं यत्यविधेयत्वेन व्याप्तम् ॥ तथासति पर्युषणाया अपि चतुर्थ्यामकरणप्रसङ्गात् ॥ नाप्यनैकान्तिकः विपक्षेऽगतत्वात् ॥ न हि गीतार्थाचरितत्वं यत्यविधेयेप्यनुष्ठाने गतम् ॥ प्राणातिपातादीनामपि गीतार्थाचरितत्वेन हि तत् स्यात् ॥ न चैवमस्ति ॥
किञ्च, यतीनां चैत्यवासमन्तरेण साम्प्रतिकजिनभवनानां हानिः स्यात् ॥ तथाहि ॥ पूर्व कालानुभावादेव श्रीमन्तोऽव्यग्रचेतसो देवगुरुतत्त्वप्रतिपत्तिभरनिर्भरतया ह्येतदेव परं तत्त्वमिति मन्यमानाः श्रावकाश्चैत्यचिन्त्यचिन्तां परमादरेणऽकरिष्यन् ॥ साम्प्रतं तु दुःषमादोषान्नक्तंदिवं कुटुम्बसम्बलचिन्तासन्तापजर्जरितचित्ततयेतस्ततो धावतां प्रायेण दुर्गतानां श्राद्धानां स्वभवनेप्यागमनं दुर्लभमास्तां जिनमन्दिरे तथा च कुतस्त्याः तत्समारचनादिचिन्ता तेषाम् ॥ ____ श्रीमतां तु प्रतिकलमदालसवारविलासिनीघनसारशबलमलयजरसपङ्किलपीन
For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः कुचकलशपीठलुठनदुर्ललितानां निरन्तरमेव भूरिभूरिल्लिप्सया पार्थिवसेवाहेवाकिनां जिनगृहावलोकनमेव न सम्पद्यते, दूरे तच्चिन्ता ॥ तदभावे च कालेन जिनसदनानां विशरारुता स्यात् ॥ तथाच तीर्थोच्छित्तिरापनीपद्यते ॥
चैत्यान्तर्वासे तु यतीनां तदुद्यमेन भूरिकालं जिनभवनान्यवतिष्ठरेन् । तथा च तीर्थाव्यवच्छेदः ॥ तदव्यवच्छित्तिहेतोश्च किञ्चिदपवादासेवनस्यागमेपि समर्थनात् ॥ यदाह ॥ जो जेण गुणेण हिओ जेण विणा वा नसिज्जए जंतु इत्यादि । तदेवं सूक्ष्मेक्षिक्या विमृश्यतां विदुषां चेतसि चैत्यवास एवेदानीन्तनमुनीनां सङ्गतिमङ्गतीति ।
तथा वसत्यक्षमेति ॥ वसतौ परगृहे निवासं प्रति अक्षमा मात्सर्यं परगृहवासोगे निराकरिष्यत इति यदुक्तं, तदिदानी व्यज्यते । सर्वव्रतेषु निरपवादं हि ब्रह्मव्रतं यतीनामागमे गीयते, यदुक्तम् ॥ न वि किञ्चि अणुन्नायं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं ।। मुत्तुं मेहुणभावं, न सो विणा रागदोसेहिं ॥ न च तत् स्त्रीशब्दश्रवणादेः सम्यक् निर्वोढुं पार्यते ॥ उत्कलिकादिप्रादुर्भावात् ॥ परगृहे वसतां चावश्यम्भाविनः तच्छ्रवणादयः ॥
तथा च नितम्बिनीनां तुलितकोकिलाकलकूजितं गीतादिरवमधरितरतिसौन्दर्यं च रूपमुपलभ्य भुक्तभोगानां पूर्वानुभूतनिधुवनविलसितप्रतिसन्धानादयोऽभुक्तभोगानां च . तत्कुतूहलादयः प्रादुर्भवेयुः ॥ ___ यतिनां च सततं कर्णपीयूषवर्षिविशदगम्भीरमधुरस्वाध्यायध्वानं निशम्य केषां चित्तु शरीराण्यगण्यलावण्यश्रीणि निर्वर्ण्य प्रोषितपतिकादीनां तरुणीनां रिम्सादयः प्रादुःष्युः ॥ एवं चान्योन्यं निरन्तररूपावलोकनगीतश्रवणादिभिर्दुर्मथमन्मथोन्माददौस्थ्यचारित्रमोषादयोऽनेकदोषाः पुष्येयुः ॥
यथोक्तम् ॥ थीवज्जियं वियाणह इत्थीणं जत्थकाणरूवाणि ॥ सद्दा य न सुच्चंती, ताविय तेसिं न पेच्छेहि ॥ बंभवयस्स अगुत्ती, लज्जानासो य पीइवुड्ढी य ॥ साधु तवोवणवासो, निवारणा तिथ्थ परिहाणी॥
तथा लौकिका अप्याहुः ॥ श्रृणु हृदयरहस्यं यत्प्रशस्यं मुनीनां, न खलु न खुल योषित्-संनिधिः संविधेयः ॥ हरति हि हरिणाक्षी क्षिप्रमक्षिक्षुरप्रप्रहतशमतनुत्रं चित्तमप्युन्नतानाम् ॥
अत एव निशीथे पञ्चमोद्देशके एक्कद मूलगुणेसुं अविशुद्धा इत्थि सारिया बीया ॥ तुल्लारोवणवसही, कारणि तहि कत्थ वसियव्वं ॥ अत्र तुल्लारोवणत्ति ॥ उत्सर्गेणोभयोरपि वसत्योर्वासे तुल्यं प्रायश्चित्तमित्यर्थः ॥अथापवादे क्व वस्तव्यमितिप्रश्ने ॥ अहवा गुरुस्स दोसा, कम्मे इवरीय हुति सव्वेसि ॥ जइण तवोवणवासं, वसन्ति लोगे अ परिवाओ।
अत्र इतरस्यां स्त्रीसंसक्तायां वसतौ वासे प्रागनुभूतविलसितस्मृतिकरणादिना चतुर्थव्रत
For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः भङ्गप्रसङ्गेनाऽन्यशुद्धवसत्यलाभेन च यतीनामाधाकर्मिक्यपि वसतिरनुज्ञाता ग्रामाद्यन्तवसद्भिश्च स्त्रीसंसक्तिवियुता श्रुतोक्तनिखिलगुणयुता दुरापा वसतिः ॥ अन्तत स्त्रीशब्दश्रवणस्यापि संभवात् ॥
जिनगृहवासे तु यतीनां न तथासंसक्तिसम्भवः, चैत्यवन्दनार्थमेव क्षणमात्रमागत्य गन्त्रीणां श्राविकादीनां यतिभिः सह तथाविधप्रसङ्गानुपपत्तेः ॥ न च एक्का मूलगुणेसुमित्याद्यागमबलेन प्रत्युत स्त्रीसंसक्तवसतित्यागेनाधार्मिकवसतिवासो यतीनां सङ्गतो, न तु जिनगृहवास इति वाच्यम् ॥ आधाकर्मस्त्रीसंसक्त्यादिदोषजालरहितजिनगृहवासलाभ आधाकर्मवसतिवासस्यात्यन्तमनुचितत्वात् ॥ ___को ह्युन्मत्तः पथ्याशनावाप्तावपथ्यमश्नीयात् ॥ तस्मात्परगृहवसतिरसमीचीनाऽधुनातनयतीनां यस्त्वागमे परगृहवासः श्रूयते स तात्कालिकातिसात्त्विकयत्यपेक्षयेति ॥ तथा च प्रयोगः ॥ यतीनां परगृहवासोऽनुपपन्नः ॥ अनेकदोषदुष्टत्वात् प्राणातिपातवदिति ॥
तथा स्वीकारः स्वसत्तापादनं केष्वित्याह ॥ अर्थो द्रविणं गृहस्थः श्रावकः चैत्यसदनं जिनायतनं ॥ ततोर्थश्चेत्यादि द्वन्द्वः तेषु ॥ तत्र द्रव्यस्वीकारस्यागमे निषिद्धत्वेऽपि सांप्रतिकयतीनां तत्स्वीकारो युक्तः ॥ तमन्तरेण ग्लानपरचक्रदुर्भिक्षाद्यवस्थायां भैषज्यपथ्याद्यनुपपत्तेः ॥ तद्विना च धर्मशरीरस्याभावप्रसङ्गात् ।। गृहमेधिनां च प्रायेण कालदोषान्निधर्मत्वेन च यतिचिन्ताद्यविधानात् ॥ __ तथा साम्प्रतं चैत्यद्रव्यमपि यतिभिः स्वीकृत्य वर्द्धनीयं मूलधनं रक्षद्भिस्तै वृद्ध्यादेरधिकीभवता द्रव्येण प्रवचनाव्यवच्छित्तये दुर्बलश्राद्धानामुद्धारकरणात् ॥ तेषां च तथादौर्गत्यपङ्कादुद्धतानां कालेनानवरतचैत्यसपर्याचिन्तादिना तीर्थप्रभावनया बहुतरपुण्यार्जनसम्भवात् ॥ तदुद्धारं विना तु प्रवचनोच्छेदप्रसङ्गात् ॥ इत्यर्थस्वीकारोऽधुनातनमुनीनां सङ्गत इवाभातीति ॥४॥
तथा श्रावकस्वीकारोप्यद्यतनमुनीनामुत्सर्गापवादपदवीविदुराणां न नियुक्तिकः॥ पूर्वं हि कालस्य सौस्थ्यादतिशयवत्पुरूषबाहुल्यात् कुतीर्थ्यानामल्पीयस्त्वात् लोकस्य प्रायेणासंक्लिष्टत्वात् च जैनमतबाह्या अपि जनाः सिताम्बरभिक्षुभ्यः सबहुमानं भिक्षादिकं व्यतरिष्यन् ॥ साम्प्रतं तु प्रादुर्भवद्भरिकुतीर्थिकसार्थकुमतकदर्थितान्तकरणतया जैनमार्गवैमुख्येन तेषां तथाविधश्वेताम्बरभिक्षाया अभावात् ॥ अतः श्राद्धस्वीकारं विना भिक्षावाप्तेस्नुपपत्तेः युक्तं सम्प्रति तत्स्वीकारः ॥ ___ तथा आगमेपि ॥ जा जस्स ठिई जा जस्स संठिई, पुव्वपुरिसकया मेरा ॥ सो तं अइक्कमन्तो, • अणंतसंसारिओ होइ इत्यादिना स्वीकृतगुरुपरिहारेणापरगुरोरङ्गीकारः श्रावकाणामनन्त
For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः संसारित्वायेतिप्रतिपादनेनास्यार्थस्याभ्युपगमात् ॥ हरिभद्रसूरिणापि सम्यक्त्वदीक्षारोपणावसरे श्राद्धानां धनधान्यस्वजनपरिजनादिसमेतस्यात्मनो गुरुसमर्पणाभिधानेन तत्स्वीकारस्य समर्थनात् ॥ यदाह ॥ अह तिपयाहिणपुव्वं, सम्मं सुद्धेण चित्तरयणेण ॥ गुरूणो निवेयणं सव्वहेव दढमप्पणा इत्थ ॥
गुरूणा च श्राद्धानां श्रद्धानुगुण्यनेन दानोपदेशात् ॥ गुरोस्तत्स्वीकारं विना च तेषां तथा निवेदनाद्यनुपपत्तेः ॥ अन्योन्यापेक्षत्वात्स्वीकारस्य ॥ अन्यथेत्थमात्मनिवेदनाभिधानस्य लोकपङ्क्तिमात्रफलत्वापत्तेः ॥ एतेन दिग्बन्धोपि गृहिणां यतिवन्न दुष्यतीति ॥
तथा चैत्यसदनस्वीकारोप्यधुनातनमुनीनां समीचीनः ॥ उक्तन्यायेन सम्प्रति गृहमेधिनां चैत्यचिन्तां प्रति निरवधानतया यतिस्वीकारमन्तरेण कालेन तभ्रंशसम्भवात् ॥ मार्गलोपप्रसङ्गेन चागमेप्यर्थापत्त्या तत्स्वीकारस्याभिधानात् ॥
सीलेह मलफलए इयरे चोएन्ति तन्तुमाईसु ॥ अहिजुज्जन्ति सवित्तिसु ? अणिच्छफेडंतदीसंता ॥ अत्र हि लिङ्गिनः प्रति सुविहितानां चैत्यसमारचनादिव्यापारणमुक्तम् ॥ न च तत्स्वीकारं विना तेषां तत्सम्भवति ॥ अस्वीकृते च वस्तुनि इतरप्रेरणयापि प्रायेण लौकिकानां समारचनाद्यप्रवृत्तेरिति ॥६॥
तथा न विद्यते प्रेक्षितं प्रत्युत्प्रेक्षणा चक्षुषा निरीक्षणमादिशब्दात्प्रमार्जनं रजोहरणादिना सूक्ष्मजीवापसारणं च यत्र तत्, आसनं विष्ठरं स्यूतगब्दिकादि शुषिरगम्भीरसिंहासनादौ च प्रत्युपेक्षणादि यतीनां न शुध्यति, तेन च तत्र न कल्पते उपवेष्टुं चैत्यवासिनस्त्वेवं प्रतिपद्यन्ते ॥ प्रवचनप्रभावनाहेतोस्तादृशासनोपवेशनस्यापि साधीयस्त्वात् प्रवचनप्रभावनायाः प्रधानदर्शनाङ्गत्वेन यथाकथञ्चन विधेयत्वात् ॥
यथोक्तम् ॥ नाणाहिओ वरतरं, हीणो वि हु पवयणं पभावितो इति । तथा सिंहासनोप-वेशनस्य गणधराणां व्याख्यानविधावागमेऽपि श्रवणात् ॥ यदाह ॥राओवणीयसीहासणोवविट्ठो व पायपीढंमि ॥ जिट्ठा अन्नयरा वा गणहारि कहेइ बीयाए ॥ तथाच तदनुसारेणाधुनिकसूरीणामपि धर्मदेशनादौ तदुपवेशनस्य समीचीनत्वात् ॥
अत एव भगवान् दशपूर्वधरः श्री वैरस्वामी, अहो भगवतः सर्वातिशायिनी व्याख्यालब्धिः किन्तु न तादृशी रूपसम्पदिति राजान्तःपुरवचनकर्णनानन्तरं द्वितीयेन्हि नैसर्गिकी शरीरसौन्दर्यसम्पदमाविर्भाव्य यत्यऽनुचितमपि हिरण्मयकुशेशयमध्यास्य प्रवचनप्रभावनायै संसदि धर्मकर्मकथां प्रथयाम्बभूवेति ॥ ततः सिद्धमिदमाचार्याणां गब्दिकाद्यासनमुपादेयं, प्रवचनप्रभावनाङ्गत्वात्, सम्मत्याद्यध्ययनवदिति ॥७॥
For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
तथा सावधं सपापमाचरितम् आचरणा गृहिणां नियतगच्छभजनादिलक्षणम् ॥ तत्रादर आग्रहः ॥ आचरणा हि निरवद्यैव प्रमाणम् एषा च सावद्या गृहिदिग्बन्धाद्याचरणाभ्यु पगमे हि यतेस्तद्विधीयमाननिखिलपापारम्भानुमत्याद्यापत्तेः तथाप्येषा चैत्यवासिभिराहता ॥
यतस्तेषामयमाशयः क्षेत्रकालाद्यपेक्षया हि सर्वजैनमतानुष्ठानं व्यवस्थितम् ॥ ततो यदि गृहिनियतगच्छभजनादिकामाचरणां वयं नाद्रियेमहि ततः कषायकलुषितहृदयत्वात्प्रायेण सम्प्रतितनयतीनां गृहस्थान्योन्याकृष्टय कलहेनाव्यवस्थायां सर्वमसमंजसमापद्येत तस्मादेषाप्याचरणाऽद्यतनकालापेक्षया युक्तिमती ॥
॥ यदुक्तम् ॥ उत्पद्यते हि सावस्था देशकालामयान् प्रति ॥ यस्य मेऽकार्य कार्य स्यात्कार्यं कर्म च वर्जयेदिति ॥८॥
तथा श्रुतस्य सिद्धान्तस्य पन्था मार्गस्तत्रावज्ञाऽनादरस्तेह्येवमाहुः भगवत्सिद्धान्तो हि नैकान्तेनैव विहितानुष्ठाननिष्ठः निषिद्धानुष्ठाननिषेधनिष्ठो वास्ति ॥ विहितानामपि केषाञ्चिदनुष्ठानानां क्वचिन्निषेधात् ॥ निषिद्धानामपि क्वचिद्विधानात् ॥ अतो नास्थामास्थाय सिद्धान्तव्यस्थया केवलया किमपि कर्तुं परिहत्तुं वा पार्यते ॥ -. एवञ्च ॥ नविकिञ्चि अणुन्नायं पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहिं ॥ इति वचनादागमबहिष्ठापि काचित्सुकुमारा क्रियाऽद्यतनसाधुप्रवर्तिता विवेकिनां निःश्रेयसाय भविष्यति किं श्रुतेनेति ॥ यदुक्तम् - रूग्विणः कल्पतां यान्ति मृद्व्यापि क्रियया यथा ॥ कालेन धर्मक्रियया तथा मुक्ति शरिरीण इति ॥९॥
· तथा गुणिषु ज्ञानादिगुणवत्सु यतिषु. द्वेषधीर्मात्सर्यबुद्धिः ॥ स्वयं निर्गुणानां तद्गुणानसहिष्णूनां तदुपजिघांसया दुष्टामतिरिति यावत् ॥ कथमियं तन्मते न धर्म इति चेदुच्यते ॥ इदानीं हि भगवद्विरहात्सम्यग् मार्गापरिज्ञानेन बहुलोकप्रवृत्तिरेव मोक्षमार्गः ॥ महाजनो येन गतः स पन्था इति न्यायात् ॥ - एते च परगृहवासिनो धार्मिकंमन्या आत्मानमेवैकं गुणैरुत्कर्षयन्तो निखिलानप्यपरान् दूषयन्त ऐदंयुगीनं सङ्घमप्यवमन्यमानास्तत्प्रवृत्ति दूरेण परिहरन्तो लोकव्यवहार-मप्यजानन्तः सङ्घबाह्या एव अतः सर्वथैत उच्छेत्तव्या इति द्वेष एवैतेषु श्रेयानिति ॥१०॥ - गौतमादिषुवतित्वात्तादृशेषु यतिध्वनिः ॥ कथमेतेषुवर्तेत निर्गुणेष्वसञ्जमेषुचेत् ॥१॥ कल्पक्षोणीरुहां यद्वत्गुणायोगेपिवर्त्तते ॥ निम्बादिषु तरुध्वानो विना विप्रतिपत्तितः ॥
यथा च जात्यरत्नानां गुणाभावेपि तादृशाम् ॥ काचसान्द्रान्शुचिर्चिक्ये मणी शब्दः प्रवर्तते ॥३॥ गौतमादिगुणायोगेपीदानींतनसाधुषु ॥ उद्यच्छत्सु स्वशक्त्यैवं प्रवर्त्यति यतिध्वनिः ॥४॥ इति वास्तवक्षात्यादिदशविधयतिधर्मस्पर्द्धयैव यथाछन्दैः प्रदर्शितो धर्मः अयं
For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः चेत्कर्महरो भवेदित्यादि पूर्वव्याख्यातमिति वृत्तार्थः ॥५॥
साम्प्रतमेतानि दशद्वाराणि यथाक्रमं प्रत्याचिख्यासुः प्रथमं तावज्जीवोपमर्दनाद्यनेकदोषोविर्भावपुरस्सरम् उद्देशिकभोजनद्वारं प्रत्याख्यातुमाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ षट्कायानुपमृद्य निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितम्, शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते यदसकृन्निस्त्रिंशताधायि यत् । गोमांसाधुपमं यदाहुरथ यद्भुक्त्वा यतिर्यात्यधः,
तत्को नाम जिघित्सतीह सघृणः सङ्घादिभक्तं विदन् ॥६॥ . टीका:-कः सघृणो दयालुः विदन् सङ्घादिनिमित्तमेतन्निष्पन्नमिति जानन् इहेति प्रवचने जिघित्सति अत्तुमिच्छति ॥ अदेः सनन्तस्य घसादेशेरुपं किं तत् सङ्घः साधुसाध्वीरुपः श्रमणगणः आदिशब्दादेकद्विआदिश्रमणपरिग्रहः तस्य भक्तं तत्कृते निवृत्तमशनादि नामेति कुत्सायां अतीवकुत्सितमेतद्भक्तं मुनीनाम् ॥ जानतो मुनेः कृपालोरेवंविधं भक्तं भोक्तुं न कल्पत इत्यर्थः ॥ ___ अत्र च विदन्नितिग्रहणच्छृतोपयोगेन बाह्यलिङ्गपरिक्षापुरःसरं यतमानस्य यते: कदाचिदाधाकर्मग्रहणेऽपि सम्यगनवगमात्तद्भुञानस्यापि न दोषः ॥ यथोक्तम् ॥ थोवन्ति न पुठं न कहियं व गूढेहि नायरोवकओ ॥ इय छलिओ वि न लग्गइ सुओवउत्तो असढभावो । ___ अथैतस्मिन् को दोषो येनैतदेवं कुत्सितमत आह यत्साधितं तच्छब्दस्य यच्छब्देन नित्याभिसम्बन्धात्ततश्च यद् भक्तं साधितं निष्पादितं गृहस्थेनेतिशेषः ॥ किं कृत्वा आधायउद्दिश्य कान् ऋषीन् यतीन् यतिभ्यो मयैतद्देयमिति मनसि कृत्वेत्यर्थः ॥ ___अथ निरवद्यवृत्या यतिनिमित्तं साधितेप्यस्मिन् को दोष इत्यत आह ॥ उपमृद्य विध्वस्य कान् षट्कायान् ॥ षड्विधजीवनिकायान् कथम् उपमृद्येत्याह निर्दयमिति क्रिया विशेषणं निरनुकम्पं यथा भवति ॥ अयमर्थ एतावत्किल वह्निपाकारम्भो न सानुकम्पस्य नापि षट्जीवनिकायोपमर्दनमन्तरेण सम्भवति ॥ एवं च निरवद्यवृत्त्या न भक्तसाधनं कथमपि सङ्घटते ॥
यदर्थं चैतावानारम्भस्तस्य तज्जन्यसकलपापानुषङ्गात्वतभङ्गप्रसङ्गः ॥ यदाह ॥ जस्सट्ठा आहारो आरम्भो तस्स होइ नियमेण ॥ आरम्भे पाणीवहो पाणीवहे होइ वयभङ्गो ॥ अतः कथमस्य भक्तस्य न कुत्सितत्वम् ॥
एतेन वस्तुत आधाकर्मपर्यायता सङ्घादिभक्तस्य सूचिता ॥ आहाय वियप्पेणं जइण
For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- १, बृहद्वृत्तिः
२३
कम्ममसणाइ करणंज० ॥ छक्कायारम्भेणं तं आहाकम्माहंसु । इत्यागमे आधाकर्मशब्द स्यैवं व्युत्पादनात् ॥
ननु भवत्वेतद्यत्यर्थं साधितं तथापि सिद्धान्तानिषेधान्न दुष्यतीति अत आह ॥ शास्त्रेषु ग्रन्थेषु निशीथादिषु प्रतिषिध्यते यतिभोज्यतया निवार्यते यद्भक्तम् ॥ कथं असकृदत्यन्त दुष्टताख्यापनाय मुहुर्मुहुः ॥ तथाच आहारोपधिवसत्याधाकर्मविचारावसरे निशीथेऽभिहितम् ॥
अत आह ॥ निस्त्रिशतां निश्शूकतां निर्दयत्वमिति यावत् आधत्ते करोति यत् तदाधायि निश्शूकताकारकं यद्भक्तं अयं भावः ॥ स्वयमकृताद्यप्याधाकर्म जानन् गृह्णानो मुनिर्भक्ति मद्गृहिणः प्रसङ्गात्सञ्जनादत्यन्तगृधुर्निश्शूकत्वेन सच्चित्तमपि न जह्यात् अतः कथं न दोषः ॥ तदुक्तम् ॥ सच्चं तहवि मुणंतो, गितो वडइ पसङ्गं से ॥ निद्धंधसो य गिद्धो, न मुअइ सजिअंपि सो पच्छा ॥
अत एवात्यन्तमेतज्जिहापयिषया गणधरा आनुरुप्येणैतद्गोचराण्युपमानानि दर्शयामासुः ॥ तथा चाह ॥ गोमांसादीति ॥ गोः सुरभेर्मांसं पिशितम् ॥ आदिशब्दाद्वान्तोच्चारसुराग्रहः तैरुपमा सादृश्यं यस्य तत्तथा यद्भक्तमाहुर्बुवते गणधराः स्वप्रणितागमेषु ॥
यथा हि गोमांसभक्षणं लोके धर्मविरुद्धत्वेन महापापहेतुत्वादत्यन्तनिन्दितत्वाच्च विवेकिनां सर्वथा हेयम् । तथा आधाकर्मभक्तमपि ॥ एवं वान्तादिष्वपि यथासम्भवं योज्यम् ॥ यथोक्तम् ॥ वन्तुच्चारसुरागोमंससममिमन्ति तेण तज्जुत्तं ॥ पत्तंपि कयति कप्पं कप्प करिसघडं ॥
अथ प्रकारान्तरेणाधाकर्म शब्दार्थं व्युत्पादयन् भयोत्पादनेनास्यावश्यहेयतां दर्शयति ॥ यथेति प्रकारे यद्भक्तं भुक्त्वाऽशित्वा यतिर्मुनिर्याति गच्छति अधोऽधस्तात्संयमादिति द्रष्टव्यम् ॥ अथवाऽधोगतिं नरकम् ॥ एतेनाधाकर्मशब्दस्यार्थद्वयं व्युत्पादयता प्रकरणकारेणाऽपरमप्यर्थद्वयं सूचितम् ॥
यथात्मनमिति ॥ आत्मकर्मेति च ॥ तत्रात्मानं चारित्रात्मानं हन्ति आत्मघ्नम् ॥ आधाकर्मभोजिनो हि तावत्पाकारम्भानुमत्यादिभिश्चारित्रात्मा हन्यते ॥ तथा आत्मनि कर्म आत्मकर्म । आधाकर्म परिणतो हि यतिरेषणीयमपि गृह्णन् गृहिणा स्वार्थं पाकारम्भादि यत्कर्म निर्वर्त्तितम् तदहो मत्कृते शोभनमिदमन्नं निष्पन्नमिति परितोषादात्मनि निवेशयति तेन च बध्यत इति भवत्यात्मकर्म ॥
यदुक्तम् ॥ अहवा जंतग्गाहिं, कुणइ अहे संजमाउ नेए वा ॥ हणइ व चरणायं से अहकम्म तमाय हम्मंवा ॥ आहाकम्मपरिणओ, फासुअमवि संकिलिट्ठपरिणामो || आययमाणो बज्झइ तं जाण अत्तकम्मं तु ॥
For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
श्री सङ्घपट्टकः ___ एवंविधाधाकर्मशब्दस्य चतुर्द्धा व्युत्पतिरार्षत्वात् ॥ अत्र च वृत्ते एक वाक्यस्थेनैव यच्छब्देन सकलवाक्यार्थे दीपिते यत्प्रतिपदं यच्छब्दोपादानं तत्सङ्घादिभक्तस्यात्यन्तपरिहरणीयताख्यापनार्थम् ॥ एतेन यतीनामाधाकर्मभोजनसमर्थनाय यत्परैरभ्यधायि पूर्वह्यधरितः धनाधिपत्यादिश्रमणसङ्घनिमित्तनिर्वृतभक्तादिनापि धर्माधारं शरीरं धारयेत्तदा को दोष इत्यन्तं तदपि प्रतिक्षिप्तं मन्तव्यम् ॥ ___ तथाहि ॥ यदिदानींतनकालापेक्षया यतीनामाधाकर्मभोजनमिष्यते भवद्भिस्तत्कि यावज्जीवतया आहोस्वित् कादाचित्कतया ॥ यद्याद्यः कल्पः सोऽनुचितः ॥ आधाकर्म भोजनस्य यावज्जीवतया शास्त्रेऽनभिधानात् ॥
तस्यापवादेनैव तत्र प्रतिपादनात् ॥ तस्य च कादाचित्कत्वात् ॥ पुष्टालम्बनेन कदाचिदित्यकृत्यवस्तुसेवनं ह्यपवादः न चासौ सार्वदिकः ॥ तत्त्वे उत्सर्गत्वापत्तेः ॥
यथोक्तम् ॥ सामान्नविही भणीओ, उस्सग्गो तव्विसेसिओ इयरो ॥ पाणिवहाई निवत्ती तिविहं तिविहेण जाजीवं ॥ पुढवाइसु आसेवा, उप्पन्ने, कारणम्मि जयणाए ॥ मिगरहियस्सट्ठियस्सव, अववाओ होइ नायव्वो ॥
अत एव युगप्रधानैरनेकातिशयनिधानैरपि श्री वैरस्वामीपादै महादुर्भिक्षेण हेतुना विद्यापिण्डमुपभुज्यापि तस्य चाधाकर्मभोजनन्यूनदोषस्यापि ॥ पिण्डं असोहयन्तो अचरित्ती इत्थ संसओ नत्थि । चारितम्मि असम्भे सव्वा दिक्खानिरत्थिया ॥ इति, वचनाद् दुष्टतां पर्यालोचयद्भिस्तीर्थाव्यवच्छित्तये शिष्यमेकमन्यत्र प्रेष्य सपरिवारैःप्रवचनविधिनाऽनशनं प्रतिपेदे ॥
यदि हीदानीमाधाकर्मभोजनं यतीनां यावज्जीवतया विधेयं स्यात्तदा कथं तादृशाः प्रवचनधुरन्धरा विद्यापिण्डदोषभिया तादृशं महासाहसं कुर्वीरन् ॥ तस्य ततो न्यूनदोषत्वात् ॥ कालस्य च तदानीमपि दुषमात्वात् ॥ ___ न च का शक्तिरस्माकं मन्दसत्त्वानां तच्चरितमनुविधातुं न हि गजानामुदर्यन्ते यो वटकाष्टमशितंपचतीत्यस्माकमप्युदर्येण तेजसा तथा भाव्यमितिवक्तव्यं ॥ यतो न हि तच्चरितकीर्तनेन वयं तच्चरितमनुविधापयितुं भवद्भिर्व्यवसिताः किन्तु कालानुसारेणाऽद्यापि तादृशेषु दानकुलेषु सत्सु प्रासुकैषणीयेनापि प्रायेण वृत्तौ संभवत्यां किमित्याग्रहेण सङ्घादिभक्तमेवादीयते भवद्भिः ॥
दृश्यन्ते चाद्यापि केचिन्महात्मानः शुद्धेन भक्तेन संयमपालनायात्मानं यापयन्तः ॥ अथ शुद्धेनाल्पीयसामेवेदानीं शरीरयापना अत आधाकर्माभ्युपगमः ॥ तर्हि तावन्त एव दीक्ष्यन्तां किं भूयिष्ठैः ॥ तावद्भिरेवतीर्थाव्यवच्छेदसिद्धेः ॥ बहुमुण्डादिवचनस्य भवतामपि प्रसिद्धेः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः तदवस्यामो नूनं सङ्घभक्तग्रहोऽधुनातनयतीनामतिगृध्रुतानिबन्धनो न धर्मशरीरधारणहेतुक इति नाद्यः पक्षः॥
अथ द्वितीयः तदेवमेतत् ग्लानाद्यवस्थायां दुर्भिक्षादिषु शुद्धेनानिर्वाहे चाधाकर्मग्रहणस्याप्यागमे प्रतिपादनात् ॥ शुद्धेन निर्वाहे तु तस्य कादाचित्कतयापि ग्रहणे दातगृहीत्रोरहितत्वेनाभिधानात् ॥ यदाह ॥ संथरणंमि अशुद्धं, दुन्हवि गिण्हन्तदिन्तयाणहियं ॥ आउरदिट्ठन्तेणं, तंचेव हियं असंथरणे ॥"
यदप्युक्त "मात्मा च यतिना यथाकथञ्चन रक्षणीय" इत्यादि ॥ तदप्यनालोचिताभिधानात् ॥ नह्येतत्सूत्रं देहस्य धर्मसाधनत्वेन यतीनां यावज्जीवमाधाकर्मसेवनपरं, किन्तु तथाविधालम्बनसद्भावे कदाचिदाधाकर्मादिसेवनेनापि पुनः संयमकरणायात्मा रक्षणीय इत्येतत्परं प्रायश्चित्तविधानेन तज्जन्यपापनाशनस्य पुणो विसोहीति वचनेन प्रतिपादनात् ॥
यावज्जीवं तदासेवने तु शुद्धेरवसराभावेन पुणोविसोहीति वचनस्याऽचरितार्थत्वप्रसङ्गादिति ॥ एतेन यत्यर्थं घृतादिनिश्राविधानमपि प्रत्युक्तम् ॥ तस्याधाकर्मस्थापनाक्रीतादिदोषकलापकलितत्वेनानेकजन्तुविध्वंसहेतुत्वेन च भगवद्भिनिवारणात, इतरथा सत्रागारादीनामपि तत्कल्पत्वेन जैनधर्मे विधेयत्वप्रसङ्गात् ॥ - न च सत्रागारादीनामसंयतजनपोषकत्वेन पापहेतुत्वादविधेयत्वं घृतादिनिश्राणां तु संयतोपष्टम्भक्त्वेन पुण्यनिबन्धनत्वाद्विधेयत्वं भविष्यतीति वाच्यम् ॥
निश्रादिषु घृतादिग्राहिणां यतीनामपि गाद्धर्यादिना सिद्धान्तनिषिद्धकारित्वेना संयतत्वाभिधानात् ॥ तथा चोभयोरप्यनयोः समानदोषत्वेन जैनमते निषेधात् ॥ घृतादिसङ्ग्रहस्य च श्रावकाणामपि रसवाणिज्यत्वेनागमे निषेधादतःकथं यत्यर्थं तत्सङ्ग्रहः क्रियमाणःशोभेत ॥ - इदानी गृहिगृहेष्वलाभेन घृतादिनिश्रां विना यतीनां शरीरधरणस्याप्यालम्बनमात्रत्वात् ॥ श्रद्धालुगृहेष्वधुनापि यथेच्छं शुद्धघृतादिप्राप्तेः ॥ दुर्भिक्षाद्यपेक्षया तु कदाचिदलाभेप्यूनोदरतायास्तपस्त्वेनोपकारित्वात् ॥ यदुक्तम् ॥ लभ्यते लभ्यते साधु, साधु चैव न लभ्यते अलब्धे तपसो वृद्धि, लब्धे देहस्य धारणा ॥ तदहो मूढा आलम्बनाभासेनाद्यूनतामेव पुरः-कुर्वाणाः सर्वथा यतिक्रियामुत्सृजन्तो न लज्जन्ते ॥ - यदाह ॥ संघयणकालबलदूसमरूवालम्बणाइंघेत्तूणं ॥ सव्वं चिय नियमधुरं, निरुज्जमाओ पमुंचंति ॥ - यदपि श्राद्धश्रद्धावृद्धयेऽशुद्धग्रहणमप्यदुष्टमित्याद्यवाचि, तदपि विस्मृत-जिनवचनस्य भवतोऽभिधानम् ॥ अशुद्धपिण्डस्यदातृगृहीत्रोरहितत्वेन प्रागेव प्रतिपादनात् ॥ तथा श्रद्धाबन्धुरस्यापि भरतपतेः शकटपञ्चशत्युपनीतस्निग्धमधुरस्वादुभक्ष्यैर्यतिदानं प्रति भगवता
For Personal & Private Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः युगादिदेवन प्रतिषेधात् ॥ ___राजपिण्डत्वात्प्रतिषेध इति चेन्न ॥ आधाकर्मत्वेनैव तत्प्रतिषेधस्यागमेश्रवणात् ॥ अतः प्रथमपश्चादुपनीतयोरशुद्धशुद्धपिण्डयो राजपिण्डत्वेन समानत्वेपि यद्भगवानऽशुद्धपिण्डमाधाकर्मत्वेनैव न्यषेधत् तेनावगच्छाम आधाकर्मैव सर्वदोषेभ्यो महीयः अन्यथाऽशुद्धवद् शुद्धमपिराजपिण्डत्वेनैव न्यषेधयत् ॥
तथातिसारापसरणाय भगवन्निमित्तनिर्मितमोदकं दातुं समुद्यताया रेवत्या भगवता निषेधनाच्च ॥ तस्माच्छुद्धदानेनैव श्राद्धानामपि पुण्योत्पादः ॥ आधाकर्मग्रहणेन च यते: स्वार्थपरिहाण्या कीदृशः परार्थः ॥ स्ववञ्चनेन वस्तुतः परोपकारानुपपत्तेः ॥ ___ यथोक्तम् ॥ जइआणेणं चत्तंअप्पणयं नाणदंसणचरित्तं ॥ तइया तस्स परेसिं, अणुकंपा नत्थि जीवेसु॥
तथान्यत्राप्युक्तम् ॥ परलोकविरुद्धानि, कुर्वाणं दूरतस्त्यजेत् ॥ आत्मानं यो तिसंत्ते, सोऽन्यस्मै स्यात् कथं हितः ॥
एवं च संयमशरीरोपष्टम्भकत्वादिति हेतुप्रयोगोप्यनुपपन्नो विशेषणासिद्धत्वात् ॥ उक्तन्यायेन सतताधाकर्मभोजिनो यतेः शरीरस्य संयमशरीरत्वानुपपत्तेः ॥ तथा श्राद्धश्रद्धावृद्धिहेतुत्वादिति द्वितीयहेतुप्रयोगोप्यसमीचीनः आधाकर्मभोजनोपादानस्यागमविरुद्धत्वेन हेतो बर्बाधितविषयत्वात् ॥ ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रवद्रव्यत्वात् क्षीरत्वादित्यादिवत् ॥'
तथापि प्रतिवाद्युपन्यस्तहेतुदूषणमात्रेण न स्वपक्षसिद्धिरिति स्वपक्षेपिसाधनमुच्यते ॥ यतीनामाधाकर्मभोजनमनुपादेयं षटजीवनिकायोपमर्दनिष्पन्नत्वात् तथाविधवसत्यादिवत् ॥तथा यतीनामाधाकर्मभोजनमभोज्यं धर्मलोकविरुद्धत्वाद्गोमांसवदिति ॥एवं चोपपन्नमेतत्सङ्घादिभक्तं यतिना न भोक्तव्यमितिवृत्तार्थः ॥६॥ इदानी देवद्रव्योपभोगादिदूषणप्रदर्शनद्वारेण जिनगृहवासद्वारं निराचिकीर्षयाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ गायद्गन्धर्वनृत्यत्पणरमणिरणद्वेणगुञ्जन्मृदङ्गप्रेडत्पुष्पस्त्रगुद्यन्मृगमदलसदुल्लोचचञ्चज्जनौघे । देवद्रव्योपभोगध्रुवमठपतिताशातनाभ्यस्त्रसन्तः
सन्तःसद्भक्तियोग्ये न खलु जिनगृहेऽर्हन्मतज्ञा वसन्ति ॥७॥ टीका:-खलु निश्चये जिनगृहेऽर्हद्भवनेऽर्हन्मतज्ञा भगवदागमनिष्णाता यतयो नैव वसन्ति सततमवतिष्ठन्ते ॥ तदागमे तन्निवासस्यात्यन्तं निवारणात् ॥ संतो विवेकिनः ॥ कुत इत्यत
For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः आह॥ सती शोभनाऽकृत्रिमा भक्तिः शारीरसम्भ्रमातिशयस्तस्य योग्यमुचितं तस्मिन् ॥ भक्तिरेव यतस्तत्र कर्तुं युज्यत इति भक्तियोग्यतामेव विशेषतो विशेषणद्वारेण दर्शयति ॥
गायन्तः कलमन्द्रादिस्वरेण ग्रामरागैर्भगवद्गुणानेवोत्कीर्तयन्तो गन्धर्वाः प्रधानगायना यत्र तत्तथा ॥ नृत्यन्ती नाट्यशास्त्रोक्तक्रमेण करचरणाद्यङ्गविक्षेपं कुर्वती पणरमणी वारस्त्री नर्तकी यत्र तत्तथा ॥ __रणन्तो वैणविकैर्मुखमरुताभिघातान्मधुरं ध्वनन्तो वेणवो वंशा यत्र तत्तथा गुञ्जन्तोमार्दङ्गिकैःपाणिभ्यां ताडनाद् गम्भीरं स्वनन्तःमृदङ्गा मुरजा यत्र तत्तथा ॥
प्रेङ्कुन्त्यो लम्बमानत्वान्मन्दपवनेन कम्पमानादेव सपर्यार्थं विरचिताः पुष्पस्रजः प्रसूनमाला यत्र तत्तथा ॥ पुष्पग्रहणेन च पुष्फामिसथुइभेया इत्यादिना साहचर्याभिधानात्पक्वान्नादिबलिस्तुतिलक्षणपूजाद्वयस्यापीह ग्रहणं द्रष्टव्यम् ॥
उद्यन् भगवत्प्रतिमाविलेपनार्थविमर्दनसमुच्छलदामोदद्वारेण प्रसरन्मृगमदः कस्तूरिका यत्र तत्तथा ॥ लसन्तः पट्टांशुकमयत्वात् मुक्ताफलादिविच्छित्तियुक्तत्वाच्च दीप्यमाना उल्लेचा वितानानि यत्र तत्तथा ॥ चञ्चन्तो महाधनवसनविभूषणाङ्गरागप्रसाधितशरीरत्वाद् भ्राजिष्णवो जनौघाः श्रावकसमुदाया यत्र तत्तथा ॥ ततश्च गायद् गंधर्वं च तत् नृत्यत्पणयरमणि चेत्यादि कर्मधारयः तस्मिन् ॥ एतानि हि भगवद्गुणगानादीनि प्रवराणि जिनगृहे भक्तिहेतुकानि भव्यानां शुभभावोल्लासहेतुत्वाच्छ्रद्वालुभिर्विधीयन्ते ॥
यदुक्तम् ॥ पवरेहिं साहणेहिं पायंभावोवि जायए पवरो ॥ न य अन्नो उवओगो एएसि सयाण लट्ठयरो॥ ' अथैवंविधभक्तियोग्यजिनगृहे किमिति साधवो न निवसन्ति अत आह॥त्रसन्तो बिभ्यन्तःकुतो देवद्रव्यस्य जिनवित्तस्य उपभोगःसततं तत्र शयनासनाभोजनादिकरणेनोपभोगः तथा ध्रुवा शाश्वती यावज्जीवं अथवा ध्रुवं निश्चितं मठो जिनगृहजगतीसम्बद्धो यतिनिमित्तनिष्पन्नउपाश्रयस्तस्य पतिता आधिपत्यं जिनगृहलेखकोदग्राह्यणिकाकर्मांतरादिसकलचिन्ताकारित्वेनाधिकारित्वमितियावत् ॥ चैत्यवासिनो हि निरन्तरसञ्चरिष्णुजनसङ्कलतया तत्राव्यग्रं स्थातुमशक्नुवन्तस्तदनुषक्तभुवि मठं विधाप्य सर्वां तच्चिन्तां विदधतीति भवति माठपत्यम् ॥
तथा भगवत्प्रतिकतिप्रत्यासत्तौ भोजनशयनासननिष्टीवनाद्यविधिकरणेन ज्ञानाद्यायस्य शातना भ्रंशनम् ॥ भगवत्संनिधौ हि भोजनादि कुर्वाणो यतिर्ज्ञानादिलाभाद् भ्रश्यतीति भवत्याशातनाऽवज्ञा ॥ ततश्च देवद्रव्योपभोगश्चेत्यादिद्वन्द्व ताभ्यः ॥
अथ गृहिणा भगवन्निमित्तं स्वद्रव्येण निर्मापिते देवगृहे वसतस्तद्रव्यं च कनकादिकमनुपभुञ्जानस्य यतेः कथं देवद्रव्योपभोगः, जिनद्रव्यनिष्पन्ने हि तत्र निवसत स्तद् द्रव्यं
For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
साक्षाद् भुञ्जानस्य वा स्यादितिचेत् न ॥
गृहिणा स्ववनिर्मापितत्वेपि देवसदनस्य देवत्राकृतत्वेन देवद्रव्यत्वात्तथाच तत्र वसतः साक्षात्तद्धनमनुपभुञ्जानस्यापि मुने र्देवद्रव्योपभोगोपपत्तेः ॥ साक्षाद्देवद्रव्यनिष्पन्ने तु का वार्त्ता ॥ किञ्च नित्यं तत्र वासेन निःस्पृहस्यापि तच्चिन्तादौ व्याप्रियमाणस्य साक्षात्तद्ग्रन्थोपयोगस्यापि संभवात् राजनियोगादिषु प्रथमं निरीहाणामपि पश्चात्तथाभावोपलब्धेः ॥ अथास्तां तत्र वसतो मुनेर्देवद्रव्योपभोगस्तथापि तत्र को दोष इतिचेदुच्यते तद्भोगस्यानन्तजन्मसुदारुणविपाकत्वेन भगवताभिधानात् ॥
यदाह ॥
देवस्स परिभोगो अणंतजम्मेसु दारुणविवागो । जं देवभोगभूमिसु वुड्डी नहु वड्डइ चरिते ॥
श्री
अत्र हि देवभूमिं भुञ्जानस्य यतेश्चारित्राभावेन दारुणो विपाकः प्रतिपादितः ॥ तथा सङ्क्रासादिश्रावकाणां चैत्यद्रव्योपभोगिनामत्यन्तदारुणविपाकस्यागमेपि बहुधा श्रवणात् ॥
सङ्घपट्टकः
तथा जिणपवयणवुढिकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं, भक्खन्तो जिणदव्वं अनन्त - संसारिओ होइ ॥ तथा चेइयदव्वं साहारणं च जो दुहइ मोहियमईओ धम्मं च सो न याण अहवा बद्धाउओ नए ॥
इत्याद्यपरापरागमवचनानि । चिन्तयन्तो महामुनयो देवद्रव्योपभोगेन भवकूप- पातात्कथं न त्रस्यन्ति तथा माठपत्यादपि महामुनयो बिभ्यति ॥ यतः मठो हि देवद्रव्यनिष्पन्नो वा स्यात् गृहिणा यत्यर्थं स्वद्रव्येण कारितो वा ॥ तत्राद्यपक्षे तन्निवासो यतीना - मुक्तप्रकारेण देवद्रव्योपभोगप्रसङ्गादेवानुचितः ॥
द्वितीये त्वकल्पनीयत्वात्तन्निवासानुपपत्तेः ॥ तस्य केवलसाधुनिमित्तं निष्पन्नत्वेन महासावद्यशय्यारूपत्वात् ॥ यथोक्तम् ॥ कालाइक्कं तु वट्ठाणा अभिकंठाचेव अणभिकंताय ॥ वज्जाय महावज्जा सावज्जा महप्पकिरियाय ॥ समणट्ठा सावज्जा य साहूणमिति ॥
अकल्पनीयवसत्यादेर्यतीनां ग्रहणनिषेधात् ॥ यदाह ॥
पिंडं सिज्जं च वत्थं च, चउत्थं पायमेव य ।
अकप्पियं न गिहिज्जा, पडिगाहिज्ज कप्पियं ॥
अथापवादेन महासावद्यशय्यावासस्याप्यागमेऽभिधानात्तद्रूपमठवासे यतीनां को दोष इति चेन्न ॥
गृहिणा स्वद्रव्येणापि यतिविधास्यमानदेवचिन्ताभिसन्धिना तस्य निर्मापितत्वेन देवभुवि
For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
२९
निष्पन्नत्वेन च जिनगृहवद्वस्तुतो देवद्रव्यत्वात् ॥ अपवादस्य च कादाचित्कत्वेन नित्यं भवतां तत्र वासे तस्याप्यनुपपत्तेः ॥
एवं मठवासं सदोषं मन्वाना मुनयः कथमिव मठपतितामङ्गीकुर्वीरन् ॥ तथा भगवदाशातनातोपि विवेकिनस्त्रस्यन्ति ॥
अथ केयं भगवत्प्रतिकृतीनामाशातना ? किं गुरुणामिवासन्नगमनावस्थानादिना मुखनाशाकुहरनिःसरदविरलोच्छासनिःश्वासादिभिस्तद्देहोपतापाद्यापादनलक्षणा उत तासु भगवदध्यारोपेण पूज्यबहुमानप्रकर्षसूचकसंभ्रमातिशयरूपा ॥
न तावदाद्यः, भगवतां परमपदप्राप्तत्वेन तत्प्रतिकृतीनां तदसम्बन्धेन तदसंभवात् ॥ नापि द्वितीयः, गर्भागाराद्यवग्रहं विहाय तिष्ठतां तदसंभवात् ॥ यथोक्तम् ॥
सोलालंदबलाणे रहघडियानीडमढविवित्तेसु । ति मुणी जयणा तित्थयरावग्गहं मुत्तुं ॥
अन्यथा जिनप्रतिमाध्यासिते गृहे वसतां श्रावकाणां भगवदाशातनाभयेन बहिर - वस्थानप्रसङ्गात् ॥ किञ्च न संभवत्येव सर्वथा भगवत्यभक्तिः, न हि पितुर्भवने वसतां तत्तनयनां पितर्यभक्तिर्नाम, प्रत्युत पितरं विहाय युतकसदने वसतां तेषां लोके महानयशः पटहः प्रसरति ॥
भगवन्तस्तु सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रदानेन संसारकांतारनिस्तारकत्वात् यतीनांपितृभ्योप्यभ्यधिकाः ॥ अतस्तेने दिष्टतया तेषामवश्यमादरणीया अत एव भगवतामपूर्वसमवसरणादौ तत्र सन्निकृष्टानां श्रमणानामनागमने प्रायश्चितमागमे प्रत्यपादि ॥
यदाह ॥ जत्थ अपुव्वोसरणं अदिट्ठपुव्वं व जेण समणेण || बारसहि जोयणेहिं सो एइ अणागमे लहुया तदेवं जिनभवनांतर्वासेपि यतीनां न भगवदाशातना प्रसजतीति ॥
अत्रोच्यते ॥ यत्तावदभिहितं भगवतां परमपदप्राप्तत्वेन प्रथमविकल्पोक्ताशातनाऽसंभव इति तदयुक्तम् ॥ भगवतां मुक्तत्वेपितत्प्रतिकृतीनां तद्गुणाध्यारोपेण तत्त्वेनाध्यवसानाद् भक्तिवदाशातनाया अपि संभवात् ॥ अन्यथा मुक्तत्वाविशेषे भक्तेरप्यनुपपत्तेः ॥
तत्प्रतिमाभक्त्यभक्तिमतामुपकारापकारयोर्बहुधागमे श्रवणाच्च ॥ अत एवासन्नावस्थानादिना भगवत्याशातना सिद्धेस्तद्धेतुकश्चैत्यवासप्रतिषेधः पूर्वपक्षपुरःसरं सिद्धान्ते निरचायि ॥ यथाह ।। जा तित्थयराण कया वंदणमावरिसणाइपाहुडिया ॥ भत्तीइ सुरवरेहिं समणाण हिं कहिं भणियं ॥
अस्यार्थः, यद्याशातनादोषाच्चैत्यावस्थानं यतीनां न सङ्गच्छते तदा तीर्थंकृतां सुरैर्यावर्षणादिका गन्धोदकसेचनसमवसरणरचनप्रमुखाप्राभृतिकापूजोपचाररूपा कृता, तत्र
For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
श्री सङ्घपट्टकः समवसरणे श्रमणानां कथं केन प्रकारेणाऽवस्थानं भणितमिति ॥
अत्रैव परःस्वपक्षसिद्धये प्रसङ्गमाह ॥ जइ समणाण न कप्पइ एवं एगाणिया जिणवरिंदा ॥ कप्पइय ठाइओ जे सिद्धाययणे तयविरुद्धं ॥ अत्र हि यथा जिनानामेकाकित्वप्रसङ्गेनाऽनाहार्यप्रातिहार्यप्रभृतिसमवसरणभुवि यतीनामवस्थानं कल्पते एवं चैत्यायतनेपि न विरुध्यते ॥
इत्यादौ पूर्वपक्षे परेण कृते आचार्येण प्रसङ्गाच्चतुर्विधेपि चैत्ये यतीनां कल्पा-कल्पयोः समाधिरभिहितः, यथा, साहम्मियाण अढे चउव्विहे लिङ्गओ जह कुडंबी ॥ मंगलसासयभत्तीए जं कयं तत्थ आएसो॥
अत्र हि प्रथमाधै लिङ्गवचनभेदेन चतुर्विधस्य सार्मिकस्य मध्यात् कुटुम्बिनो वारत्तकादेराय यत्कृतं चैत्यादि तत्र यतीनामवस्थानादिकं कल्पत इत्युक्तम् ॥ द्वितीयार्धे तु मंगलादिचैत्यमध्याद् भक्तिकृतेऽयमादेशोव्यवस्थारूपः प्रतिपादितस्तमाह ॥
जइवि न आहाकम्मं, भत्तिकयं तहवि वज्जियं तेहिं ॥ भत्ती खलु होइ कया जिणाण लोएवि दिटुंतो ॥ बंधित्ताकासवओ, वयणं अट्ठगुणाइ पोत्तीए पत्थिवमुवासए ॥ खलु, वित्ति निमित्तं भयाचेव ॥ दुब्भिगंधि मलस्स वि तणुरप्पेस अह्राणिया ॥ उभओ वाउवहो चेव, तेण ठंति न चेइए ॥ अत्र हि देवनिमित्तनिर्मितत्वेन जिनभवनस्याधाकर्मत्वाभावेपि यतीनां तदन्तर्वासे भगवति शरीरदौर्गंध्यादिहेतुकाशातनादोषप्रसङ्गाद् भक्तिनिमित्तं तन्निवासो मुनिनां निवारितः ॥ अत एवातिपरिहारख्यापनाय चैत्यवन्दनादिगतानां तत्रावस्थानकालपरिमाणभणनेन प्रकारान्तरेणापि तन्निवासप्रतिषेध स्तत्रैवागमेऽभ्यधायि ॥
यथा, तिन्नि वा कड्डई जाव, थुईओ तिसिलोइया ॥ ताव तत्थ अणुनायं कारणेण परेणवि ।।
अत एव तद्दर्शने तदवग्रहभूमिप्रदेशे वा संभ्रम एव विधातव्यो न त्ववज्ञा ॥ यदुक्तम् ॥ इतो ओसरणाइसु, दंसणमित्ते गयाइ ओयरणं ॥ सुच्चइ चेइयसिहराइएसु सुस्सावगाणंपि ॥ गुरुदेवग्गह भूमीइ जुत्तओ चेव होइ परिभोगो ॥ इट्ठफल साहगो सइ अणिट्ठफलसाहगो इहरा ॥
इतरथाशातनाप्रसङ्गात् तस्याश्चानन्तसंसारकारणत्वात् ॥ यदुक्तम् ॥ आसायण मिच्छत्तं, आसायणवज्झाणाइ सम्मत्तं ॥ आसायणानिमित्तं, कुव्वइ दीहं च संसारं ॥ तदन्तर्वासे तु यतीनां सततमशनपानशयानादिक्रियासंभवादवश्यंभाविनी भगवदाशातना ॥
अत एव पूजार्थं जिनसदनान्तर्वर्तिनां तद्भक्तिमतां पूर्वाचायैरशनादिक्रिया निवारिता ॥ यथोक्तम् ॥ तंबोलपाणभोयणुवाणहथीभोगसयणनिट्ठवणे ॥ मुत्तुच्चारं जूअं वज्जइ, जिणमंदिरस्संतो ॥
For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः निट्ठिवणादकरणं, असक्कहा अणुचियासणाईया ॥ आययणमि अभोगो, इत्थं देवा उदाहरणं ॥ देवहरयंमि देवा, विसयविसविमोहिया वि न कयावि ॥ अच्छरसाहि पि समं, हासरिकड्डाइवि करंति ॥ ___ यदपि गर्भागारंविहायेत्यादिना द्वितीयविकल्पोक्ताशातनाऽभावप्रतिपादनं तदप्यऽदृष्टागमतां भवतो व्यञ्जयति ॥ यतः ॥ सालालंदेत्यादि वचनस्य निपुणनिरूपणेनापि क्वचिदप्यागमेनुपलम्भात्, स्वमनीषाकल्पितपाठानां त्वागमत्वाभिधाने सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गात् ॥ __किञ्च निश्राचैत्यविचारप्रक्रमे यात्रानिमित्तागामुकसंयतार्थं गृहिणा स्वद्रव्येण देवद्रव्येण वा बहिनिर्मापितस्य मण्डपादेनिषेवणेनाधाकर्मानुमत्या देवद्रव्योपभोगेन वा सुविहितानां निश्राचैत्ये गमनाभावः प्रत्यपादि ॥
तथा च कल्पभाष्य ॥ठाइ मठाइओसरण मंडवा संजयट्ठदेसे वा ॥ पेढिय-भूमिकम्मे, निसेवओ अणुमई दोसा ॥
एवं च यदा बहिर्मण्डपनिषेवणादिनापि प्रायश्चित्तापत्तिरभिहिता तदा का कथा गर्भागारादिपरिहारेण शालाबलानकादिष्ववस्थाने यतीनां, तत्र ततोप्यधिकतरदोषसंभवादिति ॥
यद्यप्यन्यथा जिनप्रतिमेत्यादिना श्राद्धानां गृहबहिर्वासप्रसञ्जनं ॥ तत्रापि तदवग्रहकल्पितभूभागस्यैव देवालयत्वात् अन्यस्य च सकलस्यापि गृहिगृहत्वात् तत्र वसतां श्रद्धानां नाशातनासंभवः, जिनमन्दिरस्य तु समस्तस्यापि जिनोद्देशेन निर्मापितत्वात् कथंतदेकदेशे पि वसतां यतीनां नाशातानादोषः स्यादिति ॥ - किञ्च पूजार्थं समुद्गकस्थापितभगवदङ्गबहुमाननिबंधनत्वेनचात्यन्तविषयिणामपि त्रिदशानां सुधर्मासभापरिवर्जनेनाङ्गनासम्भोगादेः सिद्धान्ते श्रवणात् ॥ - यदपि लौकिकोदाहरणेन जिनभवन एव यतीनां वाससमीचीनताव्यवस्थापनं तदपि भवतो जिनमतानैपुण्यं सूचयति ॥ लोकलोकोत्तरमार्गयोभिन्नत्वात् ॥ लोकोत्तरमार्गे हि भगवति विद्यमानेपि वन्दनव्याख्यानाद्यवसर एव साधूनां तत्प्रत्यासत्तिश्रवणात् ॥ ____ वैयावृत्यकरस्यापि भोजनादिसमय एव तत्सन्निकर्षभावात् सततं शयनाद्यासक्त्या हि तदाशातनापत्तेः ॥ आगमे च भगवतः पारणकादौ पादन्यासभूमावपि महागौरवाईतया तदनाक्रमणार्थं रत्नमयपीठनिर्मापणश्रवणात् ततश्चैवंविधगौरवार्हाणां भगवतां प्रतिकृतिसदनेपि कथं यतिनिवासः श्रेयान् स्यात् ॥ . - लोकेप्येकगृहवासेपि तनयानां च बहुमानयोग्यत्वेन पितृशय्यादिपरिभोगाऽदर्शनात् ॥ यदप्यपूर्वसमवसरणादौ निकटश्रमणानामनागमने प्रायश्चित्तापादनेन विद्यमानभगवदासत्त्या चैत्यवासव्यवस्थापनं तदपि भवतो मुग्धस्य केयूरपादबन्धनन्यायमनुहरति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
यदि ह्यपूर्वसमवसरणे भगवन्तं वन्दितुमनागच्छतोभ्यर्णदेशस्थस्य मुनेः- प्रायश्चितमुक्तम् एतावता यतेर्जिनगृहवासस्य किमायातं, वन्दनार्थं हि यतेर्भगवत्समीपागमनं वयं मन्यामह एव ॥ सततं शयनादिना निवासं त्वभ्यासे तदाशातनापत्त्यानेच्छामः ॥
३२
इत्यबुध्वैवागमार्थं यत्र तत्र युञ्जानस्य कस्ते प्रतिमल्ल इति ॥ तदेवं व्यवस्थितमेतत्, भगवदाशातनातस्त्रासो महामुनीनामिति ॥ एतेनाधुनिकमुनीनां चैत्यवासमंतरेणोद्यानवासो वा स्यादित्यादि कथमुद्यानवासोऽधुनातनयतीनां कल्पमान: शोभेतेत्यन्तं यदुक्तं परेण तत्र सम्प्रतिपत्तिरुत्तरम् ॥
यथोक्तोद्यानाभावेन तस्करादिभयेन च संप्रत्युद्यानवासनिषेधस्यास्माभिरप्युपगमात् ॥ ततश्चैत्यं मुनीनामुपभोगयोग्यम्, आधाकर्मदोषरहितत्वादिति हेतुरुक्तन्योयन मुनीनां चैत्योंपभोगयोग्यताया देवद्रव्योपभोगादिदोषैरागमेन बाधितत्वात् कालात्ययापदिष्टः ॥
यदपि निस्सकडेत्यादिसिद्धान्तवचनाच्चैत्यावासाभ्युपगमः तदप्यविदितागमाभिप्रायस्य भवतो वचः, सम्यक् निश्राकृतशब्दार्थाऽपरिज्ञानात् ॥ न हि यत्र साधूनां निवासद्वारेण निश्रा आयत्तता भवति तन्निश्राकृतमिति निश्राकृत शब्दार्थः ॥ किंतर्हि यद्देशतः पार्श्वस्थादिप्रतिबोधितश्रावकैः स्वयं तथाविधिमकुर्वाणैरपि विधिश्रद्धालुभिः पार्श्वस्थादीनां चैत्यगृहादन्यत्र वसतामेव निश्रया निर्मापितं तन्निश्राकृतमिति ॥
कथमयमर्थो निश्राकृतशब्दस्य निर्णीत इति चेत् ॥ उसन्नाविय इत्येव इंती चेइवंदगा जेसि निस्साइ तं भवणं सद्धाईहि य कारिय मिति वृद्धसंप्रदायात्, अयमपि कुत इति चेत् ॥ टाइम - ठाइओसरण मंडवा संजयट्ठदेसेवाइति कल्पभाष्यवचनात् ॥
अत्र ह्यवसन्नादयस्तत्रैव निश्राकृते चैत्ये वन्दनाय गच्छन्तीत्युक्तम् ॥ अन्यत्र वसतां च तेषां तत्रागमनं संभवेत् ॥ यदिच ते तत्रैव वसेयुस्तदायत्यर्थं बहिर्मण्डपकरणं वन्दनायागमनं च तेषां तत्र नोपपद्येत ॥ नहि तत्रैव वसतां तदर्थं मण्डपविधानं तत एव वा तत्रागमनं नाम ॥ तस्मादेवमागमवचनेन निश्राकृतशब्दार्थालोचनान्न श्रुते निश्राकृतव्यपदेशेन यतीनां चैत्यवाससिद्धिः ॥
निस्सकडइत्यादिना हि राजनिमन्त्रादिषु पुष्टालम्बनेन प्रत्यासन्नग्रामादेर्निश्राकृत चैत्ययात्राद्यवसरे समागतानां सुविहितानां वन्दनविधिरभिहितः ॥ वस्तुतस्तूत्सर्गेण तत्र पार्श्वस्थादि संसर्गपरिजिहीर्षया प्रत्यहं वन्दनमपि निवारितमेव ॥
तत्थासो जहसु निस्समिति कल्पभाष्यवचनात् ॥ तत्र हि निःकारणगमने प्रायश्चित्तप्रतिपादनादिति ॥ निस्सकडे ठाइ गुरू कइवयसहिओ, इयवरा वए वसहिं ॥ जत्थपुण अन्निस्स कड़पूरिंति तर्हि समोसरणं ॥ पूरिंति समोसरणं, अन्नासइ निस्सचेइएसुंपि ॥ इहरा लोगववाओ,
For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः सद्धाभङ्गोयसवाणमित्यागमः ॥ पुनरनिश्राकृताभावे लोकापवादरिरक्षिषया श्राद्धश्रद्धाविवर्धयिषया च मा भूदेवगृहागततथाविधोच्छंखलसमुज्वलनेपथ्यपार्श्वस्थाद्यवलोकनेनामीषां विपरिणाम इत्यगीतार्थानां वसतौ प्रेषणेन व्याख्यानादिकृते कतिपयगीतार्थयतिपरिवृतस्य सुविहिताचार्यस्य निश्राकृतेऽवस्थानं प्रतिपादयन् वसतिवासमेव यतीनां प्रत्युत प्रतिष्ठापयति ॥
इतरथा इयरावए वसहिमित्यस्यान्तर्गडुमात्रतापत्तेः ॥ तदेवंनिस्सकडेत्यादिना चैत्यवासं सिसाधयिषतस्तव वसतिवाससिद्धा यत्नेनोप्ता माषाः स्फुटमेते कोद्रवा जाता इति न्यायेन विपरीतमापतितमहो आगमार्थकौशलं भवतः ॥
यदपि देउलियखरंटेत्यादिना देवकुलिकशब्दाच्चैत्यवाससाधनं तदप्यसम्यक्, यतिवेषमात्रधारिणामेव देवकुलिकव्यपदेशात् ॥ एतद्गाथाविवरणे देवकुलिका देवकुलपरिपालका वेषमात्रधारिण इति व्याख्यानात् ॥ ___ अत एव तेषां प्रवचनोपदेशपूर्वकपरुषभणनरुपा खरंटनाभिहिता ॥ आगमोक्तत्त्वे तु चैत्यवासस्य तेषां यथोक्तकारित्वेन सुविहितकृतखरंटनानुपपत्तेः ॥ तस्मात्पार्श्वस्थाद्यधमानामेव देवकुलिकव्यपदेशात्, तेषां चानंततमेन कालेन दशमाश्चर्यमहिम्ना भवतेव स्वमतिकल्पितचैत्यवासाभ्युपगमप्रतिपादनान्न ततः सुविहितानां चैत्यवाससिद्धिः ॥ __ किञ्च यत्र मुनयो वसन्ति तन्निश्राकृतं स्यात्तदा जत्थ साहम्मिया बहवे इत्याद्यागमेन यत्र चैत्यादौ लिङ्गिनो वसन्ति तदनायतनमित्यनायतनत्वाभिधानं विरुध्येत ॥ तस्मात्ततएवावसीयते साधुनिवासरहितं निश्राकृतमिति ॥ - एवं च चैत्यवास इदानींतनमुनीनामुचित आगमोक्तत्वादिति हेतुरुक्तन्यायेना गमोक्तत्वस्यासिद्धत्वादसिद्धः ॥ यदप्युदितं मा सैत्सीत्साक्षात्सिद्धान्ताच्चैत्यवासस्तथापि गीतार्थाचरित्वात्सेत्स्यतीति यच्च तस्यैव च श्रीमदार्यरक्षितपादैरित्यादिनाच्छव्वास सएहीत्यन्तेन समर्थन तदप्यसङ्गतम् ॥ ____च्छव्वाससएहीत्याद्याप्तोपदेशस्य भगवत्प्रणीतागमेष्वनुपलम्भात् ॥ मूलागमनेन विरोधाच्च ॥ तथाहि ॥ श्रीमदायरक्षितपादेषु स्वर्ग गतेषु प्रागेव प्रतिवादिनिराचिकीर्षया मथुरापुरीप्रेषितेन गोष्ठमाहिलेन जनपरम्परया गुरूणां स्वर्गगमनं दुर्बलिकापुष्पमित्रस्य सूरिपदप्रतिष्ठामाकर्ण्य दर्पोद्धरचेतसा जातमत्सरेण ततःसमागत्य व्याख्यानक्षणे श्रीदुर्बलिका पुष्यमित्रेण सार्धं प्रारब्धे विवादे ततो युक्तिसिद्धान्ताभ्यां प्रतिपाद्यमानेनापि मिथ्याभिनिवेशात्तद्वचनमनभ्युपगच्छता सङ्घोद्घाटनान्निह्नवत्वं प्रतिपेदे इत्यभिहितमावश्यके ॥
तथाहि कार्यमत्र ज्ञानादिकम् ॥ कज्जंनाणाईयमितिवचनात् ॥ तस्य च लेशेनाप्य· त्रानुत्सर्पणात् ॥ गीतार्थाचरितत्वस्य कालमानविरोधेनापास्तत्वात् ॥ देवद्रव्योपभोगा
For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
शातनादिभिश्च महादोषत्वेनास्य ॥ स्तोकापराधत्वानुपपत्तेः ॥
अत एव न बहुगुणत्वमिति आगमाविरूद्धाचरणानभ्युपगमे भगवदप्रामाण्या सञ्जनंत्वस्या आगमविरोधेन निरस्तं चैत्यवासप्रतिषेधकागमेनैव प्रागुक्तेनास्या आगमविरोधस्य स्फुटत्वात् तद विरूद्धाया एव चास्या प्रामाण्योपगमात् ॥
यदुक्तम् || आयरणा विहु आणाविरूद्धगा चेव होई नायंतु इहरा तित्थयरासायणत्ति ॥
यदप्यत्राशठाचरितवाद्याचरितलक्षणोपपादनं तदवद्यं ॥ तथाहि ॥ कालाद्यपेक्षया गुरुलाघवचिन्तया अशठैरियमाचरणा व्यधायीत्यवादि भवता तत्र न तावदुत्सूत्राचरणापराणां कालापेक्षा परित्राणाय ॥
श्री सङ्घपट्टकः
तथा च तन्निर्युक्तिः पञ्चसीए चुलसीए तइया सिद्धि गयस्स वीरस्स || अव्वट्ठियाणदि दसउरनयरे समुप्पन्ना ॥
तथा चानयोर्गाथयोरव्यक्तदृष्टयुत्पादभवदुपदर्शितार्यरक्षितप्रकल्पितचैत्यवासयोः कालमानं पर्यालोच्यमानं न घटां प्रांचतीति कथं न विरोधः ॥ किञ्च सिद्धान्तात् साक्षादसिद्धागमोक्तहेतौ दूषितेस्तु तर्हि गीतार्थाचरितत्वं हेतुरिति ब्रुवाणस्य भवतो हेत्वन्तरनिग्रहस्थाना-पत्तेः ॥
यदपि निस्सकडेत्यादिना आचरणाया आगमाविरोधाभिधानं तदपि निस्सकडेकाइगुरुइत्याद्यागमस्य वस्तुतो वसतिवासस्थापकत्वेनापास्तम् ॥ यदपि अविलम्बीउणेत्यादिना चैत्यवासाचरणायाः प्रामाण्याभ्युपगमवर्णनं तदप्यत्र कार्यावलम्बनादेरभावादपाकर्णनीयम् ॥ यदाह ॥ कालोवि वितहकरणेगं तेणेवहोइ करणं तु ॥ न हि एयंमि विकाले विसाइ सुहयं अमंतअं ॥
किञ्च केयं गुरुलाघवचिन्ता किं स्तोक गुणपरित्यागेन प्रभूततमगुणोपार्जनम् ॥ यदाह ॥ अप्पपरिच्चाएणं बहुतरगुणसाहणं जहिं होइ सा गुरुलाघवचिन्ता जम्हानाओववन्नत्ति ॥
तथाहि अस्यां चैत्यवासाचरणायां तीर्थानुच्छित्यादयो भूयांसो गुणाः ॥ दोषश्च देव - चिन्ताकरणेन द्रव्यस्तवाङ्गीकारोऽल्प इति ॥ अहोस्विद्गुरोर्भगवतो लाघवम् अवज्ञाचिन्तयेति ॥
न तावदाद्यः पक्षः ।। चैत्यवासाचरणाभ्युपगमे यतीनां देवकुलकर्मान्तरवाटिकाक्षेत्रादिचिन्तादिभिश्चारित्रसर्वस्वापहारेण बहुत्यागात् ॥ न चाल्पगुणलिप्सया बहुगुणत्यागाय स्पृहयन्ति प्रेक्षावन्तः ॥ यदुक्तम् ॥
नय बहुगुणचाएणं थोवगुणपसाहणं बुहजणाणं । इट्टंकयाइ कज्जं कुसलासुपयट्ठियारम्भा ॥
For Personal & Private Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
द्वितीयःपक्षः ॥ तदेवमेतत् ॥ एवंविधोत्सूत्राचरणाया भगवल्लाघवहेतुत्वात् ॥ यदाह ॥ सुयबज्झाचरणरया पमाणयंतो तहाविहं लोगं ॥ भुवणुगुरुणो वराया पमाणयनावगच्छंति ॥
अत एवैवंविधानां धर्मायोग्यतैव सिद्धान्ते प्रतिपादिता ॥ यदाह ॥ सुत्तेण चोइओ जो अन्नं उद्दिसिय तं न पडिवज्जे सो तं तवायबज्जो न होई धम्मंमि अहिगारी ॥
एवं चोत्सूत्रं चैत्यवासमाचरन्तस्ते कथमशठास्तादृशांश्रुते शठत्वाभिधानात् ॥ यदाह ॥ उस्सूत्तमायरंतो बन्धई कम्मं सुचिक्कणं जीवो संसारं च पवढ्इ मायामोसं पक्कुवइ य॥
जीववधाद्यवद्यरहितत्वान्न सावद्यैषाचरणेत्येतदप्ययुक्तम् ॥ जीववधादिसकलपापेभ्योप्यधिकत्वेन प्रतिपादनादुत्सूत्रप्ररुपणायाः ॥ तथाचाहुः श्रीमत्पूज्या एतत्प्रकरणकारा एव ॥ अहह सयलन्नपावाहि वितहपन्नवणमणुमवि दुरंतं ॥ जं मरिइभवतदज्जियदुक्कयअवसेसलेसवसा ॥ सुरथुयगुणो वि तित्थेसरोवि तिहुअणअतुल्लमल्लोवि ॥ गोवाइर्हिवि बहुहा कयत्थिओ तिजयपहु तंपि ॥ थीगोबंभणभूणंतगावि केइ पुण दढप्पहाराइ ॥ बहुपावावि पसिद्धा सिद्धा किर तंमि चेव भवे ॥
अत एवैषा नूनं गीतार्थोनिवारितापिकैश्चिदेवैहिकसुखलोलुपतया परलोकनिरपझै राहता ॥ यदपि हरिभद्राचार्यादीनां तथाप्रवृत्तिश्रवणादेषा बहूनामनुमतेत्यवादि तदपि किं हरिभद्रचार्यादीनां तथाप्रवृत्ति श्रवणप्रवादपारम्पर्यात् उत्स्वित्तद्ग्रन्थेषु चैत्यवासप्रतिपादनात् ॥
'न तावदाद्यः ॥ प्रमाणशून्यस्य प्रवादपारम्पर्यस्य अक्षरक्ष इत्यादिवदसत्यत्वात् ॥ अस्त्येवात्र तद्ग्रन्थेषु चैत्यवासप्रतिपादनमेव प्रमाणं द्वितीयः पक्ष इति चेत् ॥न ॥ तद्ग्रन्थार्थपर्यालोचनेन यतीनां चैत्यवासनिषेधाध्यवसायात् ॥ ...तथाहि ॥ तैरेव जिनभवननिर्मापणविधिः पञ्चाशके श्राद्धस्य स्वाशयवृद्धि मधिकृत्योक्तम् ॥ पिच्छिस्सं एत्थ अहं वंदणगनिमित्तमागए साहू ॥ कयपुन्ने भगवंते गुणरयणनिही महासत्ते ॥ _ यदि ह्ययं चैत्यवासमभिप्रेयात् तदा जिनभवननिर्मापयितुः श्राद्धस्याशयवृद्धि निरूपयन् चैत्यवन्दननिमित्तमागतान् साधूनहमत्र प्रेक्षिष्य इति नाभिदधीत किं त्वत्र वसतः साधून् प्रेक्षिष्य इति प्रतिपादयेन्न चैवमतो निश्चीयते नायमस्य चेतसि निविशत इति ॥
ननु कथमयं निश्चयो यावताऽस्यैव ग्रन्थान्तरेषु जिणबिम्बपइट्टत्थमित्यादिना चैत्यवासप्रतिपादनोपलंभादितिचेत् ॥न ॥ ग्रन्थान्तराणामप्येतदविरोधेनैव व्याख्यानात् ॥न हि तथाविधा माग्रन्थकाराः परमात्मान ऐदंयुगीनसमयसिद्धान्तार्थपारावारपारगता:परस्परविरोधिनसमर्थं स्वग्रन्थेषु निमन्त्सन्तीति संभवति ॥
अन्यथा तेषामपि लोकविप्रलिप्सयैव प्रवृत्तत्वेनानाप्तत्वप्रसङ्गात् ॥ तस्मात् तद्ग्रन्थः
For Personal & Private Use Only
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
श्री सङ्घपट्टकः सकलोपि पूर्वापराविरोधेन सम्यक् विविच्य व्याख्येयः ॥
तथाह्यल्पक्रियां वसतिं व्याचक्षाणेन श्रीहरिभद्रसूरिणा व्याख्यातम् ॥ इत्थ सयट्ठा नेया जा नियभोगं पडुच्चकारविया ॥ जिणबिम्बपइट्टत्थं, अहवा तक्कम्मतुल्लति ॥ या निजभोगं स्वकुटुम्बोपभोगं प्रतीत्योद्दिश्य गृहिणा कारिता सा स्वार्था वसतिरत्र च स्वोद्देशेन कारितत्वात् स्वार्था स्फुटैव न केवलमियमेव यावदन्यापीत्याह ॥
जिनबिम्बप्रतिष्टार्थम् ॥ अथवेत्यनेन स्वार्थकारितेत्यनुषज्यते ॥ जिनबिम्बप्रतिष्ठामुद्दिश्य गृहिणा कारिता सापि स्वार्था ॥ नन्वेषा सार्मिकनिमित्तं कृतत्वाद्यतीनां न कल्पिष्यत इत्यत्र आह ॥
तत्कर्मतुल्या जिनाधाकर्मसमा ॥ यथा जिनस्यासार्मिकत्वात्तन्निमित्तं निष्पन्नं भक्तादि मुनीनां कल्पते एवं वसतिरपि ॥ यथोक्तम् ॥ साहम्मिओ न सक्खा, तस्सकयं तेण कप्पइ जईणं ॥ जंपुण पडिमाण कयं, तस्स कहा का अजीवत्ता ॥
तेनैतदुक्तंभवति ॥पूर्वं हि प्रतिष्ठा प्रयोजनेन गृहिणा स्वद्रविणेन पृथक् मण्डपादिः कारितः ॥ ततः पश्चात्ते प्रतिष्ठाप्रयोजने प्रतिमा मध्येजिनगृहं निवेशिता, मण्डपादिश्च प्रतिमाधिष्ठानशून्यः श्रावकसत्तयैव ॥ ततस्तदनुज्ञया तद्हे इव तत्रापि यतीनां निवासे न चैत्यवाससिद्धिः जिनबिम्बशून्यत्वात्तस्येति ॥
एवं जिनभवनोद्देशेन निर्मापयितुरुत्तरोत्तरफलं प्रतिपादयता तेनैवाभिहितम् ॥ जिणबिम्बस्स पइट्ठा, साहुनिसोय इत्यादि ॥ पूर्वं हि श्राद्धो जिनगृहं कारयति ॥ ततोजिनबिम्बं ततस्तत्प्रतिष्ठां ॥ ततस्तत्र ग्रामादौ साधूनां निवासोऽवस्थानं भवति ॥ चैत्यगृहाध्यासिते हि नगरादौ प्रायेण विहारकर्मादिना यतीनां निवासो भवति नत्वत्रोक्तं जिनगृहे साधुनिवास इत्यतः कथमितो जिनभवनवासः सिध्येत ॥
एवं देयं तु न साधुभ्य इत्यस्याप्ययमर्थः ॥ कारयित्वापि गृहिणा साधुभ्यः पुनर्वस्तुं जिनगृहं न देयं भगवदागमे निवारणात् ॥ यथाच येन च प्रकारेण शुद्धवसतिभक्तपानकादिधर्मोपग्रहदानेन तत्र नगरादौ विहारक्रमेणागताः सन्तस्ते तिष्ठिन्ति तथा कार्यम् ॥ वसहीसयणासणभत्तपाणभेसज्जवत्थपत्ताइ ॥ जइवि न पज्जत्तघणो, थोवावि हु थोवयं दइ ।। इतिवचनात् ॥ . वसत्यादिदानं विना तत्रागतानामपि यतीनामवस्थानानुपपत्तेः ॥
गृहिणोपि च यतिविहारदेशमन्तरेणोत्सर्गेण वासानधिकारात् ॥ यदुक्तम् ॥ श्रावकविधिमभिदधता श्रीविरहाङ्केन ॥ निवसिज्ज तत्थ सट्टो, साहूणं जत्थ होई संपाओ ॥ चेईहराइ जम्मि, तदन्नसाहम्मिया चेव ॥
तथाऽक्षयाऽविनश्वरीनीवी मूलधनं गृहिणा हि जिनगृहं कारितवता शीर्णजीर्णतत्समा
For Personal & Private Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
३७
रचनाय समुद्धके द्रव्यं निक्षिप्तं ॥ तस्य च द्रव्यस्य वृद्ध्यादिवद्धितलाभेन जिनगृहसमारचनया भवत्यक्षयानीवी ।
तथाहि यस्मात् एवमनेन प्रकारेण इदं जिनगृहं ज्ञेयं वंशतरकाण्डम् ॥ एतदुक्तम् भवति ॥ तत्र नगरादौ स्थितानां हि साधूनां जिनगृहागतानां धर्मदेशनया भव्यलोकस्योत्तरोत्तर गुणस्थानप्रापणेनाक्षयनीवीसमारचनादिना भूरिकालमनुवृत्या च कारयितुस्तद्वंश्यानां तदन्येषां चाचिन्त्यपुण्यसंभारकारणत्वात् संसारकूपारतारणाच्च भवति जिनभवनं वंशतरकाण्डमिति ॥
एवं चास्य तात्त्विके व्याख्याने कुतश्चैत्यगृहवासावकाशः ॥ यदपि समरादित्यकथायां साध्व्याश्चैत्यान्तः प्रतिश्रयप्रतिपादनेन चैत्यवासव्यवस्थापनं तदपि सकलजनताप्रकृतिसुभगवत्त्वेनास्यामसर्वदोषायामतिसरसायां माधुर्यसौकुमार्यवर्यायां कथायां पृथिव्यामिवनिहितं चैत्यवासप्रतिपादनं बीजमिव प्रथते इति विचिन्त्य केनापि धूर्त्तेनाखीति संभाव्यते ॥
अत एवावश्यकटीकायां पञ्चनमस्कारनिर्युक्तौ ॥ रागदोस कसायाई, इंदियाणी य पञ्चवि इत्यादि श्लोकं विवृण्वन् समरादित्यकथाकार एव चित्रमयूरनिगीर्णोदीर्णहारादिप्रतिबद्धायां सर्वाङ्गसुन्दरीगणिन्याः कथायां चैत्यवासानभिलापनैव केवलज्ञानोत्पादं प्रत्यपीपदत् ॥
इत्थं च तत् ॥ कथमन्यथा तथाविधाः श्रुतधराः स्वग्रन्थेषु वसतिं विस्तरेण यतनां व्यवस्थाप्य क्वचिदागमविरुद्धचैत्यवासमभिधास्यन्ति ॥ आगमविरोधश्चात्र स्फुट एव ॥ तथाहि || अवसप्पिण्यां सुषमदुःषमादुःषम सुषमयोः सामन्येनैव केवलज्ञानोत्पादप्रतिपादनात् ॥ दुषमायां तु चतुर्थारकप्रव्रजितानामेव तदभिधानात् ॥ चैत्यवासस्य चानंततमेन कालेन दुःषमायामेव समाम्नायत्वात् ॥
न च तदारम्भ एव चैत्यवासाभ्युपगम इति वाच्यम् ॥ बारवाससएहिं सठ्ठेहि मित्यादिना गणधरपूर्वधरादिपुरुषसिंहात्यय एव सातशीलैः कैश्चिदेव तत्प्रकल्पनस्य श्रवणात्, तत्क्षेत्रन्यायस्य क्षेत्रान्तरेष्वपि नवसु प्रज्ञापनात् ॥ अतः कथं चैत्यवासकाले केवलोत्पादः सङ्गच्छेत इति ॥
यदपीदानीं बहूनामेकवाक्यतया चैत्यवासप्रवृत्या तत्समर्थनं तदप्यसङ्गतम् ॥ सुखलोलतया श्रुतनिरपेक्षाया बहुजनप्रवृत्तेरप्यप्रामाण्योपगमात् ॥ अन्यथा मरीच्यादिप्रज्ञप्तप्रवृतेरपिप्रामाण्योपपत्तेः ॥
सातसंपल्लंपटानां चेयं प्रकृता प्रवृत्तिः ॥ यदुक्तम् || अहमाहमेहि नामाइयरियउवज्झायसाहुलिङ्गीहिं ॥ जिणघरमढआवासो, पकप्पिओ सायसीलेहिं ॥
यदपि विशेषदोषानुपलम्भात् गीतार्थाचरितस्यास्या प्रामाण्यनिरसनं तदप्यसमीचीनम् ॥ उत्सूत्राचरणाया विशेषदोषस्य प्रागेव दर्शितत्वात् ॥ गीतार्थाचरितत्वस्य च पार्श्वस्थादिभि
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
श्री सङ्घपट्टकः राचरितत्वेनापास्तत्वात् ॥ तेषां बहूनामप्याचरणाया अशुद्धिकरत्वेनाप्रामाण्याङ्गीकारात् ॥ गीतार्थस्य चैकस्यापि तस्याः प्रामाण्योपगमात् ॥
यदाह ॥ जं जीयमसोहिकरं पासत्थपमत्तसंजयाइ णं बहुएहिवि आइन्नं न तेण जीणए ववहारो। जंजीयं सोहिकरं संविग्गपरायणेण दंतेण इक्केणवि आइन्नं तेणय जीएण ववहारो॥
एतेन यदपि गीतार्थाचरितत्वस्यासिद्धादिहेत्वाभासनिरासप्रतिपादनं तदपि मुग्धस्य निबिडमंशुकग्रन्थौ काञ्चनं बध्नतश्छिद्रेण तत्पतनमनुपलक्षतो वृत्तान्तमनुहरति ॥ हेत्वाभासोद्धारं कुर्वतापि भवता हेतोर्गीतार्थाचरितत्वस्योक्तन्यायेन पतनानवगमात् ॥
यदपि किञ्च चैत्यवासमन्तरेणेत्यादिना तथा तीर्थाव्यवच्छेद इत्यन्तेन तीर्थाव्यवच्छित्या चैत्यवासप्रतिष्ठापनं तदपि न सुन्दरम् ॥ यतः ॥ केयं तीर्थाव्यवच्छित्तिः.? किं यतीनां चैत्यान्तर्वासेन बहुकालं भगवद्देवगृहबिम्बाद्यनुवृत्तिः ॥ अहोस्वित् शिष्यप्रशिष्यपारंपर्येणाविच्छिन्नप्रसरा सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रप्रवृत्तिः ॥
न तावदाद्यः ॥ चैत्यवासमन्तरेणापि भगवद्विम्बाद्यनुवृत्तिमात्रदर्शनात् ॥ तथा हि पूर्वदेशेऽद्यापि तादृक्प्राकृतजनेन कुलदेवताबुद्ध्या नमसितकीकृतापेयाभक्ष्यादिनापि नमस्यमानानां जिनबिम्बानामनेकधोपलब्धेः ॥ अन्यतीर्थिकपरिगृहीतानां च तेषां तथैवानुवृत्त्युपलम्भाच्च ॥
तथाचैतावतैव भवदभिमततीर्थाव्यवच्छित्तिसिद्धेः किं निष्फलेन चैत्यवाससंरम्भेण ॥ न चैतावता तीर्थाव्यच्छेदकार्यनिःश्रेयसादिफलसिद्धिः ॥ मिथ्यादृष्टिपरिगृहितानां प्रतिमानां मोक्षमार्गानङ्गत्वेनाभिधानात् ॥ मिच्छदिट्ठिपरिग्गहियाओ पडिमाओ भावगामो न हुतित्ति वचनात् ॥ ____ अथ द्वितीयः कल्पः ॥ तर्हि सैव तीर्थाव्यवच्छित्तिरभ्युपेयतां मोक्षमार्गत्वात् ॥ किं तदननुगुणोत्सूत्रचैत्यवासाश्रयणेन ॥ यदाह ॥ सीसो सज्जलगो वा गणिव्वेओ वा न सुग्गइंनिति ॥ जं तत्थ नाणदंसणचरणा ते सुगईमग्गो ॥
सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रानुवृत्तिं विना च जिनगृहबिम्बसद्भावेपि तीर्थोच्छित्तिः ॥ अत एव जिनान्तरेषु केषुचिद्रत्नत्रयपवित्रमुनिविरहात् क्वापि जिनबिम्बसम्भवेपि तीर्थोच्छेदः प्रत्यपादि ॥ स्वमतिकल्पिता चेयं प्रकृता तीर्थाव्यवच्छित्ति रागमविसंवादित्वाद्धयेव ॥
यदाह । नय समइवियप्पेणं, जहातहा कयमिणं फलं देइ ॥ अवि आगमाणुबाया रोगतिगिच्छाविहाणं व ॥ किञ्च भवतु जिनगृहाद्यनुवृत्ति स्तीर्थाव्यच्छित्तिस्तथापि न यति चैत्यवासजिनगृहाद्यनुवृत्त्योः श्यामत्वचैत्रतनयत्वयोरिव प्रयोज्यप्रयोजकभावः ॥ न हि यतिचैत्यान्तर्वासप्रयुक्ता तदनुवृत्तिः ॥ तदन्तर्वसद्भिरपि यतिभिरतिसातशीलतया तच्छीर्ण
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
३९
जीर्णोद्धारादिचिन्तामकुर्वाणैस्तदनुवृत्तेरनुपपत्तेस्तस्मात्तच्चिन्ताप्रयुक्ता तदनुवृत्तिस्तां च श्राद्धैरेव कुर्वद्भिस्तदनुवृत्तिः कथं न स्यात् ॥
न चोक्तन्यायेन श्राद्धानां दुर्गतानां श्रीमतां चेदानीं तच्चिन्ताकरणासंभव इति वाच्यम् ॥ दुःषमदोषात्केषाञ्चित्तथात्वेप्यन्येषां महात्मनां शुद्धश्रद्धाबन्धुराणां तत्संभवात् ॥ तथाहि ॥ दृश्यन्त एव सम्प्रति केचन पुण्यभाजः श्रावकाः स्वकुटुम्बभाराटोपं क्षमतनयेषु निक्षिप्य जिनगृहादिचिन्तामेव सततं विददानाः ॥ अतस्तैरेवानुवृत्तिहेतुतच्चिन्तासिद्धेः किममी इदानीन्तना मुनयश्चैत्योपदेशादनेकानारम्भानारम्भमाणा मुधवै क्लिश्यन्ति ॥
यदपि जो जेणेत्यादि तीर्थानुच्छित्तिहेतोरपवादासेवनेन चैत्यवासस्थापनं तदपि भवतोऽविदितसिद्धान्ताभिप्रायतां प्रकटयति ॥ अन्यार्थत्वादस्य ॥ अत्र हि यः कश्चिद्यत्यादिर्येन ज्ञानादिना गुणेनाधिकः येन च विना यत्संघादिकार्यं महत्तमं न सिद्ध्यति तेन तत्र स्वगुणवीर्यस्फोरणं विधेयमित्ययमर्थः ॥ तथाह्येतदुत्तरार्द्धमेव स्थितम् ॥ सो तेण तंमि कज्जे सवत्थामं न हावेइ इति ।। अतो नैतस्मादपि भवदभिप्रेतसिद्धिः ॥
एवं च समस्तपरोपन्यस्तोपपत्तिनिराकरणात् यतीनां जिनभवनवासनिषेधसिद्धौ स्वपक्षे साधनमभिधीयते ॥ जिनगृहवासो मुनीनामयोग्यो, जायमानदेवद्रव्योपभोगत्वात् प्रतिमापुरतो भक्तवितीर्णबलिग्रहणवत् ॥
नचायमसिद्धो हेतुस्तत्र वसतां देवद्रव्यभोगस्योक्तन्यायेन साधितत्वात् ॥ नापि विरुद्धः हेतुर्मुनियोग्यतयाव्याप्यत्वे हि स स्यान्नचैवमस्ति ॥ देवद्रव्योपभोगस्य मुनि-योग्यतायाः प्रागेवापाकरणात् ॥ नाप्यनेकान्तिकः ॥ मुनियोग्येपि शुद्धवसत्यादौ हेतुवृत्तौ हि स भवेन्न चैवम् ॥ तत्र देवद्रव्योपभोगस्य लेशतोप्यभावात् ॥
नापि सत्प्रतिपक्षः प्रतिबलानुमानानागमोक्तत्वादिनां प्रागेव निरस्तत्वात् ॥ नापि बाधितविषयः प्रत्यक्षादिभिरनपहृतविषयत्वात् ॥ ननु प्रत्यक्षेणेव सम्प्रति जिनगृहे वासदर्शनेन तद्वासस्य धर्मिणो मुन्ययोग्यतायाः साध्यधर्मस्य हेतुविषयस्य बाधितत्वेन विषयापहारात्कथं न हेतु र्बाधितविषय इतिचेन्न ॥
तेषां मुन्याभासत्वेन तत्र तद्वासदर्शनेनापि तद्वासस्य मुन्ययोग्यताया बाधितत्वमितिहेतोर्विषयापहाराभावान्न बाधितविषयत्वमिति ॥ एवं साधनान्तरमपि प्रकृतिसिद्धयैदर्श्यते ।। जिनगृहवासो यतीनां वर्जनीयः ॥ पूज्याशातनाहेतुत्वात् ॥ गुर्वासनावस्थानवदिति ॥ अत्रापि हेत्वाभासोद्धारः स्वयमूह्यः ॥ तदेवमुपपन्नमेतद्यतिभिर्जिनगृहे न वस्तव्यमतिवृत्तार्थः
11911
इदानीं जिनाद्यासेवितत्वेन सिद्धान्तोक्तत्वेन च यतीनां परगृहवसतिं व्यवस्थापयन्
For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
श्री सङ्घपट्टकः
वसत्यक्षमाद्वारं वृत्तद्वयेन निरसिसिषुराह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ साक्षाज्जिनगणधरैश्चनिषेवितोक्ताम्, निःसङ्गताग्रिमपदं मुनिपुङ्गवानाम् । शय्यातरोक्तिमनगारपदं च जानन् विद्वेष्टि कःपरगृहे वसतिं सकर्णः ॥८॥ चित्रोत्सर्गापवादे यदिह शिवपुरीदूतभूते निशीथे, प्रागुक्त्वाभूरिभेदा गृहिगृहवसती:कारणेपोद्य पश्चात् । स्त्रीसंसक्त्यादियुक्तेप्यभिहितयतनाकारिणां संयतानाम्
सर्वत्रागारिधाम्नि न्ययमि न तु मतःक्वापि चैत्ये निवासः ॥९॥ कासकर्णःपमान परगहे गहिसदने वसतिं निवासं विद्वेष्टि अनशेते मात्सर्यान्न क्षमते निषेधतीतियावत् । मुनिपुङ्गवानां सुविहितयतीनां न कश्चिदित्यर्थः ॥ अयमर्थः अकर्णो हि कौँ विना सिद्धान्तोक्तामपि परगृहवसतिमनाकर्णयन् द्विष्यादपि यतो लोकेपि बधिरस्तोकमपितद्वचनाश्रवणान्मामेषोधिक्षिपतीति मन्यमानो द्विषन्नुपलभ्यते ॥ यःपुनः सकर्णः स श्रवणोऽथ च हृदयःपरगृहवासचैत्यान्तर्वासगुणदोषविचारचतुर इति यावत् ॥ स परगृहवसतिं यतनामनुमोदयत्येव न तु द्वेष्टि ॥
किंरूपां वसतिमित्याह ॥ निषेविता निवासेनोपभुक्ता उक्ताच स्वमुखेन यत्याश्रयणीयत्वेनागमे प्रतिपादिता निषेविता चासावुक्ताचेतिकर्मधारयः कथं साक्षात्प्रत्यक्षं स्वयमित्यर्थः ॥ कैजिनैस्तीर्थकृद्भिः गणधरैर्गौतमस्वामिप्रभृतिभिः ॥ चः समुच्चये ॥
तथाहि ॥ भगवान् श्रीमहावीरो वर्षाचतुर्मासकं तिष्ठासुर्दूयमानपाखण्डिनामाश्रमं गतस्तत्कुलपतिना भगवत्पितुवयस्येन सबहुमानमनुज्ञातस्तदुटजमध्युवासेत्यादि श्रूयते तथा चावश्यकचूर्णिः ॥ ताहे सामी वासावासे उवागए तं चेव दूइज्जतग गामं एइ ॥ तत्थेगंमि उडए वासावासं ठिओत्ति ॥ तथा ॥ ताहे सामीरायगिहओ तत्थ बाहिरिगाए तंतुवायसालाए एगंदिसिं अहापडिरूवं अवगहं अणुन्नवित्ता चिट्ठइ त्ति ॥
तथा श्री सिंहगिरिसूरयो वैरमुनि वसतिपालं संस्थाप्य बहिः संज्ञाभूमिं गता इति च श्रूयते ॥ तथाहि ॥ अन्नया आयरिया मज्झएहे साहुसु भिसुं निग्जएसु सन्नाभूमिं निज्जया ॥ वइरसामीवि पडिस्सयपालोत्ति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
४१
एवं निषेविता जिनादिभिः परगृहवसतिः ॥ तथा संविग्गसन्निभद्दगसुन्ने नीयाइमुत्तहाछंदे ॥ वच्चंतस्सेएसुं वसहीए मग्गणाहोइ ॥ इत्यादिना बहुधा सप्रपञ्चं जिनादिभिरुक्ता च तां ॥ तत्र च निषेवितोक्ते ति समासकरणं भगवद्वचनक्रिययोः सर्वदाप्यविसंवादं सूचयति ॥
तथा सज्यते जनोस्मिन्निति सङ्गः ॥ सदनधनकनकतनयवनितास्वजनपरिजनादिपरिग्रहः ॥ निर्गतः सङ्गान्निःसङ्गस्तेषां भावः तस्याः अग्रिमं मुख्यं पदं स्थानं मुनीनां परगृहवसतिः सत्यां हि तस्यां निःसङ्गतापदमनुबध्नाति ॥
तथाहि ॥ साधूनां परगृहवसतिमुपलभ्य लोके वक्तारो भवन्ति ॥ किलातिदुर्गतानामपि प्रायेण तृणकुटीरकमात्रं स्वसत्तायां भवत्येषां तु तदपि नास्तीत्यहो निःपरिग्रहताऽमीषाम् ॥ तदुक्तम् ॥ धन्या अमी महात्मानो निःसङ्गा मुनिपुंगवाः ॥ अपि क्वापि स्वकं नास्ति येषां तृणकुटीरकम् ॥ परगृहवासं विना तु संप्रत्युद्यानवासस्याशक्यत्वेन मुनीनां स्वगृहार्थमारम्भसम्भवे मुनित्वहान्या जनोपहासापत्तेः ॥
तदुक्तम् ॥ जे घरसरणपसत्ता छक्कायरिउ सकिञ्चणा अजया || नवरं मोत्तूण घरं निसंकमणं कयं तेहिं ॥ निःसङ्गताया अग्रिमं मौलंपदं लक्ष्म लिङ्गमित्यर्थः ॥ पदं व्यवसिति त्राणस्थानलक्ष्मांघ्रिवस्तुष्ठिवत्यनेकार्थवचनात् ॥ निःसङ्गता हि मुनित्वस्य लक्षणं वह्निरिवदाहपाकादि सामर्थ्यस्य तस्याश्च लिङ्गं परगृहवसतिः धूम इव वह्नेः निःसङ्गतामन्तरेण हि नि:स्पृहस्य परगृहवसतिर्वह्निं विना धूमलेखेवानुपपद्यमानतां गमयति ॥
अतो निःसङ्गतानान्तरीयकत्वाद्भवति निस्पृहस्य परघरवसतिस्तल्लिङ्गम् ॥ न हि स्वाधीने विभवे मनस्वी कश्चित्परमुपजीवेदिति ॥ अत्र च पदशब्दस्याविष्टलिङ्गत्वान्न विशेष्यलिङ्गता ॥
किं कुर्वन् न विद्वेष्टीत्यत आह || जानन् आगमश्रवणेनावबुध्यमानः ॥ कां शय्यातर इत्युक्तिर्भाषा तां ॥ सिद्धान्ते हि शय्यातर इति भाषा श्रूयते ॥ नचासौ साधूनां परगृहवासं विनोपपद्यते ॥ तथाहि शय्यावसत्या यतिभ्यो दानात्तरत्ति संसारपारावारमिति शय्यातरशब्दार्थः ॥
तदुक्तम् ॥ शय्यावसतिराख्यातायतिभ्योदानतस्तस्याः ॥ यस्तरति भवाम्भोधिं शय्यातरमुशन्ति तम् ॥ परगृहवसतिं विना तु यतीनां न कस्यचित्साधुशय्यादानेन तरणमस्तीति शय्यातर शब्दस्य स्वार्थालाभेन निर्विषयत्वापत्त्या सिद्धान्ते प्रतिस्थानमुच्चरणं कथमिव शोभां बिभृयात् तस्मादागमे शय्यातरशब्दश्रुतेरपि परगृहवसतिर्मुनीनामवसीयते ॥
तथा चागमः ॥ सिज्झायरुत्तिभान्नइ आलयसामिति ॥ तथा सिज्झायरो पहूवा पहुसंदिट्ठो व होइ कायव्वो इत्यादि । मुत्तूणगेहंतु सपुत्तदारो वणिज्जमा हिउकारणेहिं ॥ सयं व अन्नं व वइज्ज देसं सिज्जायरो तत्थ सएव होइ ॥ तथा ॥ जो देइ उवसयं मुणिवराण तवनियमबंभजुताण || तेणं दिन्ना
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
श्री सङ्घपट्टकः वत्थन्नपाणसयणासणविगप्पा इत्यादि ॥ तथाऽनगारपदं च जानन्तिसबंध्यते ॥ चः समुच्चये ॥न विद्यतेऽगारं गृहं यस्य स अनगारस्ततश्चानगार इति पदं व्यपदेशस्तत् श्रुते ह्यनगारपदं श्रूयते ॥ तच्च तेषां स्वागाराभावेन परागारवासेन च सङ्गच्छते ॥ अन्यथा स्वगारसद्भावे चैत्यवासे वा यथाक्रमं यते र्गृहपतिमठपतिव्यपदेशप्रसङ्गेनानगार-पदवैयर्थ्यमापद्येतेति ॥
ननु कथमेतदेवं यावता यहि सर्वथागमे चैत्यवासोऽनभिमतः स्यात्तदापरगृहवसतिः क्षम्येतापि ॥ यदा तु तत्र क्वचिच्चैत्यवासेभिहितेपि हठेनैव भवद्भिः परगृहवसतिराश्रीयते तदा कथं क्षम्यत इत्यत आह ॥
चित्रोत्सर्गेत्यादि ॥ यत् यस्मात् इहेति सन्मुनीनां नित्याभ्यासविषयत्वेन पुरोवर्तिनि अथवा इह प्रवचने निशीथे प्रकल्पाध्ययने पञ्चमोद्देशकादौ किंभूते ? सामान्य विधिरुत्सर्गः विशेषविधिरपवादः ॥ उज्जुयमग्गुसग्गो अववाओ तस्स चेव पडिपक्खो ॥ उस्सग्गाउ पडतं धरेइ सालम्बणमवाओ ॥ इति वचनात् ॥ उत्सर्गश्चापवादश्चेति द्वन्द्वः ततश्च चित्रौ नानाविधौ वसत्यादिगोचरावुत्सर्गापवादौ सामान्यविशेषविधी यत्र स तथा तत्र ॥
शिवपुर्य्या निःश्रेयसनगा दूतभूतः संदेशहरसदृशस्तत्र भूतशब्दस्यात्रसदृशवाचित्वात् ॥ तेनायमर्थः ॥ यथा कश्चित्परराजदौवारिकादिः कस्यांचित्पुरि प्रविविक्षुस्तत्पृथ्वीपतिसंदिष्टदूतभणितेन प्रवेशं प्राप्नोति तथा यतिरपि निःश्रेयसपुरे निशीथप्रतिपादितविधिनेतिप्राक् प्रथमं उक्त्वा प्रतिपाद्य भूरिभेदाः प्रभूतप्रकारा गृहिगृहवसतीर्गृहस्थसदनरूपोपाश्रयान् पश्चाच्चरमकारणे तथाविधवसत्यलाभलक्षणे हेतौ अपोद्य अपवादविषयीकृत्य ता एवेति गम्यते ॥
. अयमर्थः ॥ निशीथे हि पूर्वमौत्सर्गिका वसतिभेदा यतिनिवासयोग्यत्वेन प्रतिपादिताः यथा मूलुत्तरगुणसुद्धं थीपसुपंडगविवज्जियं वसहिं, सेविज्ज सव्वकालं विवज्जाए हुंति दोसाओ ॥ विछिन्ना खुड्डुलिया पमाणजुत्ताउ तिविहवसहिओ ॥ पढमबियासुट्ठाणे ॥ तत्थय दोसा इमे हुंति ।।
- साध्वीरुद्दिश्योदिता ॥ गुत्तागुत्तदुवारा कुलपत्ते सत्तिमन्तगम्भीरे ॥ भीयपरिसमद्दविए अज्जासिज्जायरे भणिए ॥ घणकुड्डा सकवाडा सागारियभगिणिमाइपेरंता ॥ निप्पच्चवायजोगा विच्छिन्नपुरोहडा वसही ॥
तदलाभे पश्चात्ता एवापोदिताः ॥ यथा ॥ द्रव्यप्रतिबद्धायामपि वसतौ कारणेन वस्तव्यम् । तथा चाह ।। अद्धाण निग्गयाई तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए ॥ गीयत्था जयणाए व सन्ति तो दव्वपडिबद्धे ॥
For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
रूवं आभरणविहि वच्छालंकारभोयणे गंधे ॥ आउज्जनद्दनाडयगीये सयणे य दव्वंमि ॥ अद्धाण निग्गयाई तिख्खुत्तो मग्गिएण असईए ॥ गीयत्था जयणाए वसन्ति तो भावपडिबद्धे । जह कारणपुरिसेसु तह कारण इत्थियासुवि वसंती ॥ अद्धाण वाससावय तेणेसुय कारणे वसइ ॥
ततोऽपोद्य किं कृतमित्याह ॥ न्ययमि संयतानां निवास इति सम्बन्धः ॥ संयतानां निवासोऽवस्थानं न्ययमि ॥ संयतवासस्य सामान्येन सर्वत्र प्रसृतस्य पाक्षिक्यां चैत्येपि प्राप्तावेकविषयतया व्यवस्थापने नियमः ॥ नियमः पाक्षिके सतीति वचनात् ॥ तेनैकविषयतया व्यवस्थापित इत्यर्थः विषयैक्यमेव दर्शयति ॥ अगारिधाम्निगृहस्थागारे ॥ ___ कीदृशे स्त्रीणां योषितां संसक्तिः संसर्गोरूपाद्यापातप्रत्यासत्तिः ॥ आदिग्रहणात् पशुपण्डकादिग्रहः तद्युक्तेऽपि तत्सहितेपि ॥ आस्तां तद्ररहित इत्यपिशब्दार्थः ॥ नजा वयस्स अगुत्ति इत्यादि वचनात् स्त्रीसंसक्तिमति पशुपंडगे सविइहं मोहानलदीवियाण जं होई ॥ पायमसुहा पवित्ती पुव्वभवप्पभासओ तहयेत्यादिवचनात्पशुपण्डकसंसक्तिमति च परसदने वसतां संयतानां मन्मथोत्कलिकाद्यनेकदोषसंभवात् कथं तत्र वासो नियमितस्तत्राह ॥
अभिहिता निशीथे प्रतिपादिता यतना स्त्रीसंसक्त्यादिसंभवात्कन्दर्पविकाराद्यसत्प्रवृत्तिनिवृत्तिपटीयसीतिरस्करणीकटाद्यंतर्धानरूपाचेष्टा ।। यदाह ।। जीइपभूवतरासप्पवित्तिविणिवित्तिलक्खणं वत्थु सिज्जइ चिट्ठाइ जओ सा जयणाणाइविविइमि ॥ ' आणाइ विविइंमिति ॥ आज्ञया आप्तोपदेशनीत्या विपदि द्रव्यक्षेत्रकालभावादीत्यर्थः ॥ तत्कारिणां तदुद्यतानां ॥ यदाह ॥ भावंमि ठायमाणा पढम ठायंति रूवपडिबद्धे ॥ तहियं कडगचिलमिणी तस्सासइ ठंति पासवणो ॥ पासवणमत्तएसुं ठाणे अन्नत्थ चिलिमिणीरूवे सज्जाए झाणेवा आवरणे सद्दकरणेय ॥ जहि अप्ययरा दोसा ॥ आभरणाईण दूरओयसिया चिलमिणि निसिजागरणं गीए सज्जायझाणाइ ॥ अद्धाणनिग्गयाईतिखुत्तो मग्गिऊण असईए ॥ ग्गीयत्था जयणाए वसन्ति तो दव्वसागरिए ॥ अद्धाण निग्गयाइं वासे सावयतिए व तेणभए, आवलिया तिविहेवी, वसन्ति जयणाए गीयत्था ॥ ___ इयं यतना स्त्रीसंसक्तवसतिमधिकृत्योक्ता ॥ पशुपण्डगसंसक्तायामपि वसतौ वसतामेतदनुसारेण संभवनीययतना दृष्टव्या ॥ तदयमर्थः ॥ स्त्रीसंसक्त्यादिसंभवेप्येवंविधयतना सावधानानां मुनीनां न तज्जन्या दोषाः प्रादुष्यन्ति सर्वत्र सर्वस्मिन्नपि वसत्यधिकारप्रवृत्तोदेशकादौ ॥ . नन्वेवं यतनावतां चैत्यवासेपि को दोष इत्यत आह ॥ नतु ॥ तुर्भेदेऽवधारणे वा ॥ तेन नपुन नववा मत इष्टः ॥ क्वापि उद्देशकादौ चैत्ये जिनगृहे निवासो ॥ निवास इत्युभयत्र योज्यते ॥ एतदुक्तं भवति ॥ यदि हि चैत्यवासो यतीनां क्वचिन्मतःस्यात्तदा स्त्रीसंसक्त्यादियुक्त इव गृहे
For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
४४
वसतां तत्रापि काञ्चिद्यतनां ब्रूयान्नचैवम् ॥ ततोऽवसीयते आगारिधाम्न्येव संयतानां वासो, न चैत्य इति तस्मान्न सकर्णेन तत्र य विद्वेषो विधेय इति स्थितम् ॥
एतेन सर्वव्रतेषु निरपवादे हीत्यादिना बंभवयस्स अगुत्ती इत्याद्यन्तेन यद्यतीनां परगृहवसतिदूषणं बभाषे परेण तदपि पराकृतम् ॥ तथाहि ॥ यदीयं परगृहवसतिर्दृष्यते भवता यतीनां तत्किं सर्वदा उतस्विदिदानीमेव ॥
यद्याद्यः पक्षस्तदानीमुद्यानादिषु वसतां यतीनां कथञ्चिच्चौराद्युपद्रवात्कथं प्रतीकारः स्यात् । नच तदानीं कालसौस्थ्येन चौराद्युपसर्गाभावदुद्यानवांस एव यतीनां श्रूयते न परगृहवास इति वाच्यम् ॥ तदानीमपि चौराद्युपद्रवस्य बहुधा श्रवणात् ॥ तथा तदापि यतीनां परगृहाश्रयणस्यागमेऽभिधानाच्च ॥
यदाह || बाहिरगामे वुत्था उज्जाणे ठाणवसहि पडिलेहा ॥ इहराउ गहियभंडा वसहीवांघायउड्डाहो ॥ सव्वेविय हिंडता वसहिं मग्गंति जहउ समुयाणं ॥ लद्धे संकलियनिवेयणं तु तत्थेवडं नियाहे ॥
तथा वृषभकल्पनया स्थापिते ग्रामादौ यतीनां वसतिगवेषणचिन्तायामुक्त यथा नयराइए घिप्पइ वसही पुव्वामुहं ठविय वसहं ॥ वासकडी निविट्ठेदीकय अग्गंमिक्कापयं ॥ सिंगरकडे कलहोद्वाणं पुण नत्थि होइ चलणेसु ॥ अहिट्ठाणे पुट्टरोगो, पच्छंमिय फेडणं जाण ॥ मुहमूलंमिय चारंसिरेय ककुहेय पूयसक्कारे ॥ खंधे पह्लीइभरो पुठंमिय धायओ वसहो ॥
न चैवंविधा वसतिर्ग्रामादिमध्यमन्तरेण संभवति ॥ उद्यानवास एव च तदानी - मभिमते प्रतिपदमुक्तन्यायेन ग्रामाद्यन्तर्वसतिनिरूपणानोपपद्येत । एवं च तदानीमपि परगृहवसतेर्यतीनां भावान्न प्रथमपक्षः ॥
अथ द्वितीयः पक्षः ॥ अत्रापि वक्तव्यं कुतो दोषादधुनैव यतीनां परगृहवासो दूष्यते स्त्रीसंसक्त्यादेरिति चेत् ॥ न ॥ अस्य दोषस्य तदानीमपि भावात् ॥
न च तदापि तत्संसक्तिरहितवसतिपरिग्रहे तदलाभे चाभिहितयतनां विहायान्यः समाधिः ॥ तथा च इदानीमप्याश्रीयतां न्यायस्य समानत्वात् ॥ एवं चोक्तयतनाविधायिनां स्त्र्यादिसंसक्तवसताविदानीमपि ब्रह्मचर्यागुप्त्यादयो दोषाः परास्ताः ॥
यद्यपि तात्पर्यवृत्त्या चैत्यवासप्रसाधनार्थे एक्कामूलगुणेसुमित्यवष्टम्भेन स्त्रीसंसक्ताधाकर्मिकवसत्योः संभवे आधाकम्मिकमेव वसतिग्रहणमुपपादितं तदप्यनवगत जनमततत्त्वस्य भवतो वचः ॥ नह्यत्र सामान्यस्त्रीसंसक्तवसत्यपेक्षयाऽधाकर्मिक वसत्युपादानमुदितं किन्तु तरुणयोषित्संसक्तिमद्वसत्यपेक्षयेतिबोद्धव्यम् ॥
अन्यथा पुरुषाकीर्णबालवृद्धस्त्रीसंसक्तवसत्यपेक्षयाऽधाकर्मिकवसतिवर्जना भिधानस्य
For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- १, बृहद्वृत्तिः
४५
वैयर्थ्यप्रसङ्गात् ॥ यदुक्तम् ॥ अहवा पुरिसाइन्ना नायायाराय भीयपरिसाय ॥ बालासु य वुड्ढासु य नारीसु य वज्जए कम्मं ॥
किञ्च उभयप्राप्तावाधाकर्मिकवसतिग्रहणमेव चैत्यवासं निषेधयति ॥ अन्यथा आधाकर्मादिदोषविकलसद्भावे आधाकर्मिकवसतिग्रहणं नाचक्षीत ॥ तथा स्त्रीसंसक्ताधाकर्मिकवसत्योरिव स्त्रीसंसक्तवसतिजिनगृहयोरेकतरनिर्धारणस्यागमे कारणेपि क्वचिदप्रतिपादनात् ॥
यद्यपि ग्रामाद्यन्तर्वसद्भिरित्यादिनाऽधुना जिनगृहवासस्यासमीचीनतापादनं तदप्यज्ञानविजृम्भितम् ॥ भवदभिमतजिनसदनवासपक्षेप्यधिकतरविवक्षितदोषसद्भावात् ॥
तथाहि प्रत्यहं भगवत्पुरतः शृंगारसारगायन्नृत्यद्वारांगनांगभङ्गोपांगनिरीक्षण स्तनतटावलोकनादिना तत्र वसतामिदानींतनमुनीनां कथं सातिरेका मन्मथविकाराङ्गारान दीप्येरन् ॥ ततश्चेदमुपस्थितं यत्रोभयोःसम: दोषः परिहारश्च तादृशः ॥ नैकः पर्युनुयोक्तव्य स्तादृशार्थविचारणे ॥
अयं च विशेषः ॥ अस्मत्पक्षे स्त्रीसंसक्तपरगृहे कदाचिद्वसतामप्युक्तदोषासंभवः तत्र यतनाभिधानात् ॥ भवत्पक्षे तु चैत्यवासस्य सर्वथा वर्जनीयत्वेन क्वचिदपियतनानभिधानादेतद्दोषपोषः केन वार्येत ॥
न च वक्तव्यं गृहिगृहाणां संकीर्णत्वाद्यतनाकरणेपि नोक्तदोषमोषः कर्तुं शक्यत इति प्रमाणयुक्तस्यैव गृहिमंदिरस्य प्रायेण यत्याश्रयणीयत्वेनाभिधानात् ॥ तत्र चोक्तदोषपरिहारस्य सुशक्यत्वात् । अत एव गृहिणा सकलगृहसमर्पणेपि यतीनां तस्यान्यस्य वा दौर्मनस्यनिरासाय मितावग्रहाध्यासनं सूत्रे प्रत्यपादि ॥
यदुक्तम् ॥ एवंह्मवि जं जोग्गं तदेयं जइभणिज्जइयभणिओ ॥ चुल्लीखट्टाय ममं सेसमणुन्नाय तुज्झ मए ॥ अणुणाएविं सव्वंमि, उग्गाहे घरसामिणो ॥ तहावि सीमं छिंदति, साहू तप्पियकारिणो ॥ झाणट्ठया भायणधोवणट्ठा, दुज्जट्ठया अत्थण हेउयं च, मिउग्गहं चेव अणिहयंति, मासो व अन्नोवकरिभुमन्नुंति ॥ प्रमाणयुक्तपरगृहालाभेतु सङ्कीर्णेपि तस्मिन् यतनया वसतां न दोषः ॥
॥ यदुक्तम् ॥ नत्थि उ पमाणजुत्ता, खुज्जुलियाएव सन्ति जयणाएत्ति ॥ यदपि न च एक्का मूलगुणेसुमित्यादिना तस्मात्परवसतिरसमीचीनेत्यन्तेन जिनगृहवाससमर्थनं तदपि न शोभावहम् ॥
जिनगृहस्याधाकर्मरहितत्वेपि जइवि न आहाकम्ममित्यादिना तदन्तर्वासस्य मुनीनां भगवदाशातनाहेतुत्वेनोक्तत्वात् । तस्याश्चाल्पीयस्याप्यनंतभवामयवृद्धिकारणत्वे`नापथ्याशनतुल्यत्वात् ॥ तस्मात्कथञ्चिदाधाकर्मिक्यामपि तस्यां वस्तव्यं न तु जिनगृह इति
For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
स्थितम् ॥
तस्मादुक्तन्यायेन यतीनां परगृहवासस्य तदानीमिवेदानीमपि दोषाभावात्समीचीनं यतीनां परगृहवासोनुपपन्नः अनेकदोषदुष्टत्वात् प्राणातिपातवदिति साधनप्रयोगोपि अपरोदित उक्तानेकदोषनिरासासिद्धत्वादसिद्धः प्रतिपादितो भवति, स्वपक्षसाधनं तु यतीनां परगृहवासो विधेयः निःसङ्गताभिव्यञ्जकत्वात् शुद्धोञ्छ्ग्रहणवदिति ॥ तदेवं यतीनां चैत्यपरित्यागेनपरगृहवसतिरेव श्रेयसी नेतरेति वृत्तद्वयार्थः ॥ ९ ॥
श्री सङ्घपट्टकः
सांप्रतं यथाक्रमं दीक्षाप्रातिकुल्यसावद्यत्वमाठपत्यापत्तिदोषैरर्थादित्रयगोचरस्वीकारद्वारत्रयमेकवृत्तेन प्रत्यादिदिक्षुराह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ प्रव्रज्याप्रतिपथिनं ननु धनस्वीकारमाहुर्जिना: सर्वारम्भपरिग्रहं त्वतिमहासावद्यमाचक्षते । चैत्यस्वीकरणेतु गर्हिततमं स्यान्माठपत्यं यते, रित्येवं व्रतवैरिणीति ममता युक्ता न मुक्त्यर्थिनाम् ॥१०॥
टीका :- नन्वित्यऽक्षमायां न क्षम्यते एतत्, यदुत साधूनां धनस्वीकार इति यतो धनस्वीकारं द्रविणसंग्रहमाहुर्बुवन्ति जिना भगवन्तः ॥ अत्र च जिनानामिदानीमतीतत्वेनोपदेशासंभवादाहु रित्यतीतविभक्तिप्राप्तावपि सद्वर्तमानप्रतिपादनं तत्तेषां स्वागमै ग्रंथसंग्रहविपाकप्रतिपादकैः स्फुरद्रुपतयाऽद्ययावदनुवृत्त्यभेदाध्यवसायेन वर्त्तमानतयावभासात्तदुपदेशप्रदर्शनेन विनेयानां धनस्वीकारं प्रत्यतिपरिजिहीर्षा यथा स्यादिति ज्ञापनार्थम् ॥ एव मुतरपदेपि योज्यम् ॥
प्रवज्यायाः सर्वसङ्गत्यागरूपाया दीक्षायाः प्रतिपन्थिनं विरोधिनं विरोधश्चात्र वध्यघातकलक्षणस्तथाहि ॥ द्रव्यसंग्रहो मूर्छापरिणामः प्रव्रज्या तद्विरतिपरिणामस्तयोश्चात्र बलवता मूर्छा परिणामेन तद्विरतिपरिणामो बाध्यत इति ॥
यदुक्तम् ॥ अर्थगृहीतिर्मूर्च्छा, दीक्षा तद्विरतिपरिणतिः प्रोक्ता । अनयोर्हरिमृगयोरिव, विरोध इह वध्यघातकतेति ॥
सहानवस्थानम् ॥ तथाहि ॥ द्रव्यसङ्ग्रहः सङ्गो दीक्षा च निःसङ्गता सङ्गनिःसङ्गतयोश्च युगपदेकत्रावस्थानाभावात् ॥ यदाह ॥ ग्रन्थस्य सङ्ग्रहः सङ्गो, दीक्षा निःसङ्गता स्मृता ॥ सहावस्थानीमनयो, र्न छायातपयोरिव ॥
द्रव्यस्वीकारे हि यतीनां गृहिणामिव दिवानिशं तद्वर्धनरक्षणोपभोगव्यग्रत्वात् कुतस्त्या प्रव्रज्या ॥ तस्मात्तद्विरोधित्वान्न द्रव्याङ्गीकारः सङ्गतः ॥ यदुक्तम् ॥ कामाद्युन्मादहेतुत्वा
For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः ज्जनितानेकविग्रहः कथञ्चन मुमुक्षुणां न युक्तो द्रव्यसङ्ग्रहः ॥ ___ उपदेशमालायामप्युक्तम् ॥ दोससयमूलजालं पुवरिसिविवज्जियं जईवंतं ॥ अत्थं वहसि अणत्थं, कीस अणत्थंतवं चरसि ।। वहबन्धणमारणभेयणाओ काओ परिग्गहे नत्थि, तं जइ परिग्गहुच्चिय, जइधम्मो तो नणु पवंचो ।
अत्र च विशेषणे तात्पर्यम् ॥ धनस्वीकारस्य सिद्धस्य प्रवज्याप्रतिपन्थित्वेन यतीनां निषेधे विश्रामात् ॥ एतेन द्रव्यस्वीकारस्यागमे निवारित्वेपीत्यादिना यतिचिन्ताद्यविधानादित्यन्तेन यद्रव्यस्वीकारसमर्थनं साम्प्रतिकयतीनां प्रतिपादितं परेण तदप्यपास्तं मन्तव्यम् ॥ केषांचिगृहिणां निर्धनत्वादिना सांप्रतं यतिचिन्ताद्यविधानेप्यन्येषां तथोपलम्भात् ॥
तथाहि दृश्यन्त एवाद्यापि केचिदुदाराशया ग्लानाद्यवस्थायां निरवग्रहाभिग्रहपुरस्सरं पथ्यौषधादिदानेन यतीनां संयमशरीरोपष्टंभं विदधाना:पात्रस्य द्रविणविद्रावकाः श्रावकाः ॥ तत्तावतैव पर्याप्तं, किं सिद्धान्तनिषिद्धेनानर्थसार्थमूलेन वित्तपरिग्रहेण ॥ ___परमेवं कालाद्यौचित्येन पथ्यादिदातृसद्भावेपि यदिदानीतना यत्याभासा बालकाध्यापनमंत्रादिप्रयोगवैद्यकादिभिः पथ्यपुस्तकलेखनादिव्यपदेशेन गृहिभ्योऽयमयमिकहा स्वापतेयनिचयं सञ्चिन्वाना उपलभ्यन्ते तयनं विषयतृषाकर्षितान्तःकरणतया तेषामेवं द्रव्यसंग्रहप्रवृत्तिन्तु ग्लानादिहेतुना ॥
यदुक्तम् ॥ एकाकित्वाच्छिशुपठनतो मन्त्रतन्त्रैश्चकेचि, माठस्वाम्यान्मधुरवचनात् सर्वतः केपि नष्टाः ॥ रागालोभाद्धनविढपनध्यानमापूरयन्तो, लब्ध्वालिङ्गं विदधतितरां नैष्ठिकी नैव वृत्तिम् ॥ ____ न च शिशुपाठनाद्यपि यतिना विधातव्यमिति वक्तुमुचितं गृहिणां मातृकादिपाठनादिविधानस्य मुनीनां चारित्रभङ्गहेतुत्वेनागमे निवारणात् यदाह ॥ जोइसनिमित्त अक्खर कोउअआउसभूइकम्मेहिं ॥ करणाणुअणेहियसाहुस्स तवक्खओ होइ ॥
यद्यपि सांप्रतं चैत्यद्रव्यमपि यतिभिरित्यादिना दुर्बलश्राद्धोद्दिधीर्षया यतीनां चैत्यद्रव्यस्वीकारतद्वद्धनमुपपादितं तदप्यसङ्गतम् ॥ यदाहि द्रव्यमात्रस्वीकारस्याप्युक्तक्रमेण यतीनामागमे निषेधः प्रत्यपादि तदा कैव कथा चैत्यद्रव्यस्वीकारस्य ॥ तथा द्रव्येण श्राद्धोद्धारस्याप्यागमे क्वचिदप्यप्रतिपादनात् ॥ देवद्रव्यपुंभमात्रग्रहणस्यापि श्राद्धानां सिद्धान्ते प्रतिषेधाच्च ॥
यदुक्तम् ॥ वज्जेइ चेइयालयदव्वंअंगेवरिंमिउट्ठारं ॥ साहारणं च एयं, न जाउ से पुंभयं लेइ ॥ • तद्दव्वरिणियजायण विठीए सगडवइलमणुयाणं ॥ अहवाविखरा लएही करेइ तद्दव्वकइयाणं ॥ एयं पुंभ
For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
श्री सङ्घपट्टकः न कुणइ, सरका वज्जेइ किमिह वुच्चंति ॥ वड्डेइय तद्दव्वं, विसुद्धभावो सयाकालं ॥
एवं च श्राद्धानां यदापुंभमात्रस्याप्येवं निषेधस्तदा का वार्ता उद्दिधीर्षया यतिवितीर्णसाक्षाद्देवद्रव्यग्रहणस्येति ॥ .
तदुक्तम् ॥ भक्खेइ जो उविक्खेइ, जिणदव्वं तुसावओ ॥ पन्नाहीणो भवे सोउ, लिप्पई पावकम्मुणा ॥ आयाणं उवभुंजइ, पडिवन्नधणं न देइ देवस्स ॥ नस्संतं समुविक्खइ, सो विहु परिभमइ संसारे॥
देवद्रव्यरक्षणवर्धनादावेव श्राद्धानामधिकारात्तस्यैव च तेषां परमकोटिप्राप्तिफलाधायकत्वेन भणनात् ॥ यदुक्तम् ॥ जिणपवयणवुड्डिकरं, पभावगं नाणदंसणगुणाणं ॥ रक्खंतो जिणदव्वं परित्तसंसारिओ होइ॥ जिणपवयणवुड्किरं पभावगं नाणादसणगुणाणं, वढेतो जिणदव्वं, तित्थयरत्तं लहइ जीवो ॥ जिणपवयणवुड्डिकरंति॥
जीर्णजिनभवनादेरुद्धारविधिना तत्स्थबिम्बाद्यवलोकनविहारक्रमागतसुविहितयतिधर्मोपदेशद्वारेण भूयसां भव्यसत्त्वानां बोधिविधीयकृत्वाद्भवति जिनद्रव्यं प्रवचनवृद्धिकरमिति संकासाउदाहरणेनचास्यार्थस्य प्रतीतत्वात् ॥ श्राद्धोद्धारे च यतीनां सर्वथाऽनधिकारित्वाच्च ॥ तस्माच्छ्राद्धैरेव स्वद्रव्येण साधारणसमुद्घद्रव्येण वा वात्सल्यकरणाच्छ्राद्धोद्धारेण तीर्थानुच्छित्तिः सेत्स्यति ॥ किं यतीनां तदुद्धाराय विहितेन देवद्रव्यस्वीकारेणेति ॥
तथा सर्वारम्भिणां सकलसावद्यारम्भप्रवृतानां गृहिणां परीग्रहो मू हेतुः मामकत्वबुद्धिः स तथा तम् ॥ तुशब्दोऽर्थस्वीकारादस्य भेदप्रदर्शनार्थः अतिशयेन महासावा महापापम् आचक्षते वदन्ति जिना इति पूर्वस्मादनुकृष्यते ॥ अत्र चाहुरिति क्रियानुवृत्त्यैव साध्यसिद्धावाचक्षत इति पुनरभिधानं द्वारांतरनिराकरणमेतदिति ज्ञापनार्थम् ॥
॥ अयमर्थः ॥ गृहिपरिग्रहे हि तत् कृतकारितादिसकलमहारम्भमहापरिग्रहजनितपापानुमत्यादिना यतीनामपि तत्कृतादिनाखिलपापसत्त्वप्रसङ्गोऽतः कथं तस्य नातिमहासावद्यता परकृतमहापापस्यात्मन्यऽध्यारोपणमेव चातिशब्दार्थः ॥
॥ तदुक्तम् ॥ आरम्भनिर्भरगृहस्थपरिग्रहेण, तत्पातकं सकलमात्मनि सन्दधानाः, सत्यात् . पतन्त्यहह तस्करमोषदोषमाडव्यनिग्रहनयं सितभिक्षुपाशा इति ॥
अत एव गृहिपरिग्रहो यतीनां प्रायश्चितापत्त्या श्रुते निवारितः ॥ ओसन्नगिहिसुलहुगेत्यादि ॥ एतेन गृहिस्वीकारं प्रति यत्पणरस्य पूर्वं हि कालस्य सौस्थ्यादित्यादिना युक्त्यभिधानं तदपि निरस्तम् ॥ कालदोषात् कुतीर्थिकादिभूयस्त्वेपि गृहिस्वीकारमन्तरेणापि भक्तभद्रकादिश्राद्धेभ्यो यतीनामधुनापि भिक्षादिप्राप्तेरुपपत्तेः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
४९
अतः केवलौदरिकत्वापेक्ष्यातीवोपहासपदं विदुषां तदर्थस्तत्स्वीकार इति ॥ योपि, जा जस्स ठिइ इत्याद्यागमोपन्यासः सोपि न भवदभिमतप्रसाधकः ॥ अन्यार्थत्वात् ॥ नह गृहिपरिग्रहसाधकोयं प्रकृतागमः ॥ किन्तु गणधरादीनां शिष्यप्रतिशिष्यपरिग्रहविषयः ॥
तथाहि ॥ या काचिद्यस्य गणधरशिष्यप्रतिशिष्यादेः स्थितिः प्रतिक्रमणवंदनादौ न्यूनाधिकक्षमाश्रमणादानादिलक्षणा समाचारी या च यस्य संततिर्गुरुपारंपर्येणालोचनादिदान विषयः संप्रदायः या च पूर्वपुरुषकृता गणधरादिप्रवर्तिता मर्यादा गच्छव्यवस्था तामनतिक्रामन्ननन्तसंसारिको न भवतीति ॥
अत्र हि गणधरशिष्यादीनां स्वस्वगुरुप्रदर्शितस्थित्याद्यतिक्रमेऽनन्तसंसारितापत्त्या प्रतिनियतगणधरपरिग्रहविषयत्वमवसीयते ॥ श्रावकाणां तु सर्वधार्मिकगच्छेष्वविशेषेण भक्तपानादिभक्त्यभिधानात् ॥ यदुक्तम् ॥ णंतगघयगुलगोरसफासुअपडिलाहणंसमणसङ्घे ॥ असइगणवाइगाणंति ॥ तथा सड्ढेणं सइविहवे साहूणं वत्थमाइ दायव्वं ॥ गुणवंताण विसेसोत्ति ॥
अतो नेदानींतनरुढ्याप्रतिनियतगच्छपरिग्रहविषयत्वं तेषां सिध्यति ॥ यत्त्वशक्तस्य ॥ तदसइसव्वस्स गच्छस्स ॥ तथा दिसाइतच्छविन जे सत्थी इत्युक्तगाथयोश्चतुर्थपादाभ्यां धर्मगुरुषु तद्गच्छे वा विशेषेण दानभक्तिप्रतिपादनं तत्तेषां दुःप्रतिकारतया न तु तत्स्वीकारविषयतयेति ॥
यदपि सम्यक्त्वदीक्षावसरे श्राद्धानां गुरोरात्मसर्वस्वसमर्पणेन परिग्रहसमर्थनं तदपि न शोभनम् ॥ तथाहि ॥ कोयं परिग्रहः ॥ किमुपास्योपासकसम्बन्धः, आहो प्रतिनियता भाव्यव्यवस्थाविषयतया नियमनम् ॥ तत्राद्यपक्षे सिद्धसाधनम् ॥ एवंविधपरिग्रहविषयतायाः साधुश्राद्धानामस्माकमप्यनुमतत्वात् ॥
अथ द्वितीयः ॥ तन्न || आभाव्यव्यवस्थायाः प्रविव्रजिषूत्प्रव्रजितगृहिविषयतयैवागमे दर्शनात् ॥ तथाहि ॥ कल्पव्यवहारोक्ता दिग्व्यवस्थैवमुपलभ्यते ॥ यः प्रविव्रजिषुः सामायिकादिपाठप्रवृत्तः स त्रीणि वर्षाणि यावत् पूर्वाचार्यस्य सम्यक्तदातुरेव भवति ॥
यदुक्तम् ॥ सामाइयाइया खलु, धम्मायरियस्स तिन्नि जा वासा ॥ नियमेण होइ सेहो उवक्मओ तदुवरिं भयणा ॥ यस्तु निह्नवादिर्भूत्वा पुनः प्रविवजिषति तस्य यदृच्छयादिक ॥ अत्यक्तसम्यक्त्वस्तूत्प्रवृज्य यः प्रव्रजति स त्रीणि वर्षाणि यावत् पूर्वाचार्यस्यैव ॥ यदाह ॥ परलिङ्गि निज्जाएवा, सम्मद्दंसण जढे उ उवसंते ॥ तद्दिवसमेव इच्छा सम्मत्तजुए समा तिन्नि ॥
उत्प्रव्रजितस्तु द्विधा सारुपी गृहस्थश्च ॥ तत्र सा रूपी रजोहरणवर्जसाधुवेषधारी ॥ स च यावज्जीवं पूर्वाचार्यस्यैव ॥ तन्मुण्डीकृतान्यपि ॥ यानि पुनस्तेन न मुण्डीकृतानि केवलं
For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
श्री सङ्घपट्टकः बोधितान्येव तानि यमाचार्यमिच्छन्ति, तस्यासौ ददाति तदीयानि च तानि भवन्तीत्यन पत्यस्यायं विधिः ॥
सापत्यस्यत्वऽपत्यान्यपि पूर्वाचार्यस्यैव ॥ यदाह॥ सारुवी जाजीवं पुव्वायरियस्स जेय पव्वावे॥ अहवाविएस छंदो इच्छाए जस्स सो देइ ॥ गृहस्थःपुनविविधो मुंडितः सशिखश्च स च द्विविधोपि पूर्वाचार्यस्य ॥ यानि च तेनोत्प्रव्रजनानन्तरं वर्षत्रयाभ्यन्तरे बोधयित्वा मुण्डीकृतानि तान्यपीति ॥ आह च ॥ जोपुणगिहत्थमुण्डो अहव अमुण्डोउ तिन्नि वरिसाणा ॥ आरेणं घव्वावे सयंच पुव्वायरियसव्वे॥
एवं चाभाव्यव्यवस्थायामागमे व्यवस्थापितायां भवत्प्रकल्पितसामान्यगृहिविषयाभाव्यव्यवस्थायाः क्वावकाशः येनेदानींतनरूढ्या प्रतिनियतगच्छविषयतया गृहिपरिग्रहः क्रियमाणो भवतः शोभेत ॥ किञ्च एषाप्याभाव्यव्यवस्था सुविहितानामेव प्रतिपादिता न पार्श्वस्थानाम् ॥
नन्वेवं तर्हि सम्यक्त्वदीक्षाक्षणे श्राद्धानां गुरवे स्वसमर्पणमुपचारवचनं प्रसज्येत, तन्नेदानीं तथाविधशरीरादिचेष्टाभिव्यंग्यबहुमानसारं नैसर्गिकभक्त्या तथाभिदधतां तेषा मौपचारिकभावाभावात् इतरथा सम्यक्त्वप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः ॥
तदुक्तम् ॥ का भक्तिस्तस्य येनात्मा सर्वथा न हि युज्यते ॥ अभक्तेः कार्यमेवाहुरंशेनाप्यनियोजनम् ॥ न चैवं गुरोरपि तदनुमत्यादिना तद्गताधिकरणप्रसङ्गः ॥ ममकारविरहितत्वेन तस्य भगवदाज्ञयैव प्रवर्त्तमानस्य तदभावात् ॥ ___ यदुक्तम् ॥ गुरुणो विनाहिगरणं, ममत्तरहियस्स एत्थ वत्थुमि ॥ तब्भावसुद्धिहेतुं, आणाइ पयट्टमाणस्स ॥ एतेन श्रद्धानुगुण्येन दानोपदेशादिना गुरोर्यच्छ्राद्धस्वीकारसमर्थनं, तदप्यसङ्गतमेव ॥ स्वीकारमन्तरेणैव भावानुरूप्येण धर्मवृध्यर्थं गुरोस्तेषु सद्विषयदानाद्युपदेशप्रवृत्तेः॥ यदुक्तम् ॥ नाऊणयतब्भावं, जह होइ इमस्स धम्मवुट्ठित्ति । दाणादुवएसाओ, अणेण तह इत्थ जइव्वं ॥ ___ यदप्युक्तम् ॥ गृहिणां दिग्बन्धोपि यतिवन्न दुष्यतीति तदप्यसमीचीनम् ॥ दुविहा साहूण दिसा, तिविहा पुण साहुणीण विन्नेया ॥ इतिन्यायेन यतिदिग्बन्धवद्गृहिदिग्बन्धस्य क्वचिदप्यश्रवणादिति ॥ एवं च गृहिपरिग्रहस्सर्वथा यतीनां नोचितः ॥५॥
चैत्यस्य जिनगृहस्य स्वीकरणं स्वायत्ततापादानं तत्र ॥ तुरत्रापि प्रथमद्वारादस्य भेदमाह ॥ गर्हिततमं प्रत्यहं सकलचैत्यकृत्यचिन्तातद्रव्योपभोगादिना लोकेप्यतिनिन्दितं माठपत्यं मठनायकत्वं स्याद्भवेत् यतेच्नेः ॥ एतदुक्तं भवति ॥ चैत्यस्वीकारे हि यतीनां तच्चिन्तनं सकलमनुष्ठेयं तस्य चारम्भदोषवत्तया द्रव्यस्तवत्वेन यतीनां निवारणात् ॥ तदधिकगुण
For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः स्थानकभावस्तवनिष्ठत्वात्तेषाम् ॥ तदशक्तस्य च द्रव्यस्तवेऽधिकाराभिधानात् ॥
भावच्चणमुग्रविहारिया उ दव्वच्चणं तु जिणपूआ॥ भावच्चणाउ भट्ठो, हविज्ज दव्वव्वणुजुत्तो ।। तच्चिन्तने तु यतीनां भावस्तवाभावप्रसङ्गात् ॥ द्रव्यस्तवस्य च षट्-जीवनिकायविरोधित्वेन ततो न्यूनतरत्वात् ॥ तत्संयमस्यैव च पूर्णस्य भगवतामभिमतत्वात् ॥
यदाह ॥ दव्वत्थओय भावत्थओय दव्वत्थओ बहुगुणुत्ति बुद्धिसिया ॥ अनिउणजणवयणमिणं, च्छज्जीवहियं जिणा बिंति ॥ च्छज्जीवकाय संजमदव्वत्थ ए सोविरुज्उ ए कसिणो, तो कसिणसंजमवि आ पुप्फाइयं न इच्छंति ॥
अथ चैत्यमुद्दिश्यारम्भादयोपि यतेन विरुध्यन्ते ॥ तथाहि ॥ भगवान् श्रीवैरस्वामी त्रिदशविनिम्मितमणिमयविमानस्योपरिष्टात्सातकौम्भमुज्जृम्भमम्भोजमध्यासीनो जृम्भकवृन्दारकवृन्देन पुरतो विधीयमानाऽविगानगानहृद्यनाट्यातोद्यनिनादपूरितसमस्तनभस्तलो हिमगिरिशिखरवर्तिश्रीदेवतायाः सकाशान्तिरर्गलसमुच्छलदतुच्छावन्ध्यसौगन्थ्यसुरभितककुप्कान्ताननानि विशप्रसूनानि हुताशनगृहाच्च प्रसूनानि समादाय पुर्याः तथागतायतनानि विहाय विहायसा मन्दानिलचलश्वेतकेतनं जिननिकेतनं पर्युषणमहसि समाजगामेति श्रूयते ॥ यथोक्तम् ॥ चेइयपूया किं वइरसामिणा मुणिअपुव्वसारेण ॥ न कयापुरीइ तइया मुक्खगंसावि साहूणं ।। अतस्तच्चरितमनुवर्तमानाः सम्प्रति कथं वयमुपालम्भमही इति चेन्न ॥
भगवच्चरितस्य भवतामालम्बनीकर्तुमनुचितत्वात् नहि स्तम्बेरमस्पर्द्धयाऽस्मादादीनामिक्षुभक्षणं युज्यते ॥ तेन हि भगवता तथाविघसङ्घप्रार्थनया तथागतमनोरथपथमथनाय स्वतीर्थप्रोत्सर्पणाय च स्वपाणिग्रहणं विना पूर्वोच्चितानि धूपेनाऽचित्तीकृतानि च कुसुमानि सकृदानीतानि भवतां च मालाकाराणामिव सततं स्वयमुच्चयनगुम्फनपाणिग्रहणादिना प्रकृतप्रवृत्तिरुपलभ्यते ॥ अतो भगवच्चरितमालम्ब्य देवनमस्याच्छद्मना स्वोपभोगायैव केवलमभियुञ्जानाः कथङ्कारं भवन्तो न वीडन्ते ॥
यदुक्तम् ॥ चेइयकुलगणसङ्के, अन्नं वा किञ्चि काउनिस्साए ॥ अहवावि अज्जवइरन्तो सेवन्ती अकरणिज्जं । ओहावणं परेसिं सतित्थओब्भावणं च वच्छल्लं, न गणिति गणेमाणा पुव्वुच्चियपुप्फमहिमं च ॥ गणेमाणत्ति आलम्बणानिगणयंतः इत्यहो अविवेकसेकः सातिरेक:प्रव्रजितानामपि यदेवमंकुरयति महारम्भभूमीरुहान् ॥ चइउण घरावासं आरम्भ परिग्गहेसु वट्टन्ती ॥ जं सन्नाभेएणं एयं अविवेयसामत्थं ॥ सन्नाभेएणंति देवाद्यर्थ मेतदितिनामभेदेन ॥ मंसनिवित्तिकाओ सेवइ दंतिक्खयन्ति धणिभेया ॥ इय चइऊणरम्भं परववएसा कुणइ बालो ॥ अथ, चोएइ चेइयाणं खित्तहिरन्नाइ गामगोणाइ ॥ लग्गंतस्सउ मुणिणो तिगरण सुद्धी कहनु भवे ॥ इत्यादिना चैत्यक्षेत्रादिचिन्तां विदधतो यतेस्त्रिकरण-शुद्धिं दूषयत:पूर्वपक्षिणो वचनादवसीयते यतेश्चैत्योद्देशेनारम्भो न दुष्यतीतिचेत्
For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः,
५२
न सिद्धान्तार्थापरिज्ञानात् ॥ आगमेद्युत्सर्गतस्तावदारम्भादिदोषेण सत्तायां क्षेत्रग्रामादीनां निषेध एव प्रत्यादि ॥ तथाच कुतस्त्या तच्चिन्ता यतेः ॥ अथ कथञ्चित् केनापि भद्रकादिना राज्ञा चैत्यस्य ग्रामादयो वितीर्णाः सन्ति ते च कदाचिद्बलवता केनापि हठेनापहर्तुमारब्धास्तदा सङ्घलाघवरिरक्षिषया साधु श्रावकाणां तच्चिन्ताऽनुज्ञाता यदि तु लोभादिना यतिः स्वयं देशनाद्वारेण वा तान् मार्गयेत्तच्चिन्तां वा विदध्यात्तदा तस्यचारित्राशुद्धिरेव ॥
तदुक्तम् ॥ भन्नइ इत्थ विभासा, जो एयाइं सयं विमग्गिज्जा | नहु होइ तस्स सुद्धी, अह कोवि हरिज्जा याइं ॥ सव्वच्छामेण तहिं, सङ्घणं होइ लग्गियव्वंतुं ॥ सचरित्तचरित्तीणं एयं सव्वेसि कज्जंति ॥ अतः कथं सस्पृहतया चैत्यारम्भं कुर्वतामधुना तनमुनीनां न दोष इति ॥ यदि चम्प्र संपूर्णभावस्तवस्याशक्यत्वेन तदपेक्षया चैत्यकृत्यचिन्तनमपि महाफल - मभ्युपेयते तदा तेजकरजोहरणादिपरिहारेण गृहिनेपथ्यमभ्युपगम्य जिनपूजनमाद्रियताम् ॥
यदुक्तम् ॥ जइ न तरसि धारेओ, मूलगुणभरं सउत्तरगुणं च ॥ मुतूण तोतिभूमी सुसावगत्तं वरतरागं॥ अरहंतचेइआणं, सुसाहुपूयारओ दढायारो ॥ सुस्सावगो वरतरं, न साहुवेसेण अधम्मो ॥ रजोहरणादिलिङ्गं बिभ्रतां तु चैत्योद्देशेनापि यतीनामारम्भविधानं महते पापाय लोकशोकाय च ॥ यदाह || छज्जीवनिकायदयाविवज्जिउ नेव दिक्खिओ न गिही ॥ जइधम्माओ चुक्को, चुक्कइ गिहिदाणधम्माओ ॥
तथा ॥ सम्प्रति प्रतिवेषेण, लोकमोषक्षमेष्वहो ॥ सिताम्बरेषु जातेषु, चौराः किंनिर्मिता मुधेति ॥ एतेनोक्तन्यायेन सम्प्रति गृहमेधिनामित्यादिना यतीनां चैत्यस्वीकारसमर्थनं तदपि श्रद्धासमृद्धानां केषाञ्च्छ्रिद्धानामद्यापि श्रुतोक्तविधिना चैत्यचिन्ताकरणदर्शनेन निरस्तम् ॥
यद्यपि चैत्यस्वीकारार्थतया, सीलेह मङ्खफलए इत्यागमोपदर्शनं तदप्यसङ्गतम् ॥ अस्यान्यार्थत्वात् ॥ तथाहि ॥ केचित् सुविहिता विहारक्रमेणांतरा कञ्चिदुच्छन्न श्रावकं मध्यस्थभूरिलोकमन्तःस्थितचैत्यचिन्तानिरवधानदेवकुलिकजीर्णशीर्णप्रायैकजिनसदनाधिष्टितं ग्राममेकं प्राप्तास्तत्र च तेपवादेन देवकुलिकानां शिक्षाद्यर्थं देवकुलं गता एतत्समारचनसंभवे कालेन गच्छता तत्रत्यलोकस्य भद्रकतया जैनमार्गाभ्युपगमगुणं सुविहितसंपातेन संभावयं देवकुलिकान्प्रत्याहुः सीलेहेत्यादि ॥
भो देवकुलिका एतानि मङ्खफलकानीव मङ्खफलकानि यथा मङ्खस्य फलकोज्वलतया ग्रासनिर्वाह एवं भवतामपि चैत्यनिर्मलतया तत्सदनसज्जतया च निर्वाहः ॥ अतो निर्वाहहेतुचैत्यानि शीलयत समारचयत ॥ इतरे सुविहिताः चोयन्ति प्रेरयन्ति तन्तुमाइसु लूतातत्वप्रसारणादिषु ॥ अथ ते लिङ्गिनः सवृत्तयः चैत्यचिन्ता विनापि प्राक्सञ्चितद्रविणनिचयेत विद्यमाननिर्वाहा स्तदा तान् अभियोजयन्ति || अम्बार्डिति निष्ठुरवाचा शिक्षयन्ति ॥ यथा भोज्ञाकिमित्येतानि चैत्यानि न समारचयथ यत एतानि विना पश्चादपि न भवति भवतां
For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
निर्वाहः ॥
अणिच्छति ॥ अथ देवकुलिकाः सातलम्पटतयैतदपि कर्तुं नेच्छन्ति तदा सुविहिताः स्वयमेव तन्तुजालादीनि फेर्डिति अपसारयन्ति ॥ उपहासभयाद् गृहिभिरदृश्यमानाः कथमेवं सुविहितानां स्वयं चैत्यसमारचनप्रवृत्तिरिति यदि कश्चिद् ब्रूयात् तत्रैत्समर्थनायेदंगाथा युगमुष्ठिते ॥
५३
अन्नाभावे जयणाइथग्गना सो हविज्ज मा तण ॥ पुव्व कयायगणाइसु इसिंगुण संभवेइहरा ॥ चेइयकुलगणसङ्खे आयरियाणं च पवयणसुएय ॥ सव्वेसुवि तेह कयं, तवसंजममुज्जुमंतेण अस्यार्थःअन्याभावे श्रावकाद्यभावे यतस्तत्र श्राद्धा न सन्ति येन त एव समारचनं कुर्वीरन् अतः स्वयं यतनया कुर्व्वन्ति ॥ माभूच्चैत्यसमारचनम् ॥ का वो हानिरितिचेत् अत आह ॥ मार्गनाशो जैनमार्गोच्छेदो मा भूत्तत्र तेन हेतुना पूर्वकृतायतनादिषु चिरन्तनजिनगृहेषु ईषद्गुणसंभवे सति मनाग्लोकस्य जिनमार्गप्रवृत्तिसंभावनायाम् ॥
अयमाशयः ॥ तत्र हि देशें तदेवैकं जिनभवनं ततश्च श्रावकाभावेन देवकुलिकानां च सुखरसिकत्वेन चैत्यचिन्ताद्यभावे तत्र देशे जिनगृहाभावान्मार्गोच्छेदो माभूदिति ॥ तत्रत्यलोकस्य माध्यस्थ्येन गुणसंभावनया सुविहिता अपि तत्र जिनगृहे काञ्चिच्चिन्ता यतनया विद्धति ॥
॥ इहरति ॥ इतरथा एवंविधगुणाभावे चैत्यकुलगणसङ्घाचार्यप्रवचनश्रुतेषु सर्वेष्वपि वैयावृत्यस्थानेषु तेषु तेन सुविहितेन कृतं वैयावृत्यं तपः संयमोद्यमं कुर्वतेति ॥ एवं रूपालबंनाभावे सुविहितस्य न चैत्यचिन्तया काचित् स्वार्थसिद्धिः संयमोद्योगस्यैव तस्य सर्वोत्तमत्वादित्यर्थः ॥
एवञ्चास्यागमस्य तात्पर्ये नास्माच्चैत्यस्वीकारसिद्धिः ॥ मार्गोच्छेदभयेन हि श्रावकाभावे तच्चै त्यसमारचनं प्रति सुविहितानां देवकुलिकप्रेरणं न तु यतीनां कृत्यमेतदित्यभिसंधान ॥ अतः कथमयमागमश्चैत्यस्वीकारार्थतया यतीनां पर्यवस्येदिति ॥
एवं च त्वमेव परिभावय मार्गानुसारिण्या मनीषया यन्मुनेर्देवाधिकारं चिन्तयतः-कथं माठपत्यमतिकुत्सितं न प्रसज्यत इति ॥ लौकिका अप्याहुः || यदीच्छेन्नरकं गन्तुम्, सपुत्रपशुबान्धवः । देवेष्वधिकृतिं कुर्याद् गोषु च ब्राह्मणेषु च ॥ तथा ॥ नरकाय मतिस्ते चेत्, पौरोहित्यं समाचर । वर्षं यावत्किमन्येन माठपत्यं दिनत्रयमिति ॥
इदानीं निगमयति ॥ इतियस्मादर्थे यस्मात् एवमित्युक्तक्रमेण व्रतवैरिणी चारित्रप्रतिपंथिनी इति हेत्वर्थी भिन्नक्रमः स चाग्रे योक्ष्यति ॥ ममतां अर्थादिषु स्वीकारबुद्धिः इति तस्माद्धेतोर्न युक्ता नोपपन्ना मुक्त्यर्थिनां निर्वाणाभिलाषिणां मुनीनामिति वृत्तार्थः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
श्री सङ्घपट्टकः साम्प्रतमसंयमादिदोषप्रदर्शनेनाप्रेक्षिताद्यासनद्वारं निराकर्तुमाह ॥
॥मूल काव्यम् ॥ भवति नियतमत्रासंयमःस्याद्विभूषा, नृपतिककुदमेतल्लोकहासश्च भिक्षोः । स्फुटतर इह सङ्गः सातशीलत्वमुच्चै,
रिति न खलु मुमुक्षोः सङ्गतं गब्दिकादि ॥११॥ टीका:-भवति जायते नियतं सर्वदा अत्र गब्दिकाद्यासनेऽसंयमो जीवरक्षाऽभावः ॥ गब्दिकादेनित्यस्यूतत्वादिना प्रत्युपेक्षणाद्यभावे विवरादिना तदन्तःप्रविष्टानां तदन्तरेचोत्पन्नानां वा त्रसादीनां तत्रोपवेशनेन विनाशसंभवात् ॥ भिक्षोरितिवृत्तमध्यस्थपदं सर्वत्र सम्बध्यते स्यात् भवेत् विभूषा शोभा तत्रोपविष्टस्य जगतोप्युपरिवर्त्यहमितिविभूषाकार्यभिमानप्रवृत्तेविभूषा च यतीनामवश्यं वर्जनीया ॥
यदुक्तम् ॥ विभूसावत्तियं भिक्खू, कम्मं बन्धइ चिक्कणं ॥ संसारसागरे घोरे, जेणं पडइ दुरुत्तरे ॥ इति ॥ ____ नृपते राज्ञःककुदं चिह्न राजादीनामेव प्रायेण महद्धिकानां तत्रोपवेशदर्शनात् ॥ लोकहासो जनतोत्प्रासनं च शब्दो दोषसमुच्चये भिक्षोर्यतेः ॥ अहो भिक्षोपजीविनो मुण्डिता अप्येवंविधासनेषूपविशतीत्यादिसेय॑जनवचनश्रवणात् ॥ स्फुटतरो लोकप्रकटः इह गब्दिकादौ सङ्गः परिग्रहो महाधनत्वेन मुच्छ हेतुत्वात् ॥ सातशीलत्वं सुखलालसत्वम् ॥ तदन्तरेण हंस रुतादिपूर्णेषु स्पर्शेषु तथाविधासनेषु यत्यनुचिततया सिद्धान्तनिषिद्धेषूपवेशाऽसंभवात् ॥
उच्चैरतिशयेन इति हेतौ एभ्यो हेतुभ्यो न खलु नैव खलुरवधारणे मुमुक्षोर्मोक्षार्थिनो यते: सङ्गतं युक्तियुक्तं गब्दिकाद्यासनम् उपभोगतयेति शेषः ॥ लोकप्रसिद्धो रूतादिभृतआसनविशेषो गब्दिका ॥ आदिशब्दान्मसूरकसिंहासनादिपरिग्रहः ॥ एतेन यदपि - नाणाहिओवरतरमित्याद्यागमबलेन प्रवचनप्रभावनाङ्गतया यतीनां गब्दिकासिंहासनाद्यासनोपवेशनसमर्थनं तदपि सुखशीलताविलसितम् । ___ तथाहि ॥ किं यतेर्महार्हगब्दिकाद्यासनोपवेशनमेव प्रवचनप्रसिद्धसम्यग्ज्ञानादित्रयाभिव्यञ्जनम् ? न तावदाद्यः ॥ इदानींतनरूढ्या निर्गुणस्य कस्यचिदनागमज्ञस्याचार्यादेः सदसि व्यचिख्यासया महार्हासनोपवेशनेपि प्रवचनप्रभावनाया अनुपपत्तेः प्रत्युत तादृशस्तस्य तथाभूतासनमध्यासीनस्य केनापि तर्ककर्कशवाग्भल्लिशल्यितारातिकोविदेन प्रतिवादिना क्षिप्तस्य सहृदय हृदयङ्गमप्रतिवचनाभावेन महाप्रवचनलाघवापादनात् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
तथा च पठ्यते ॥ गुणैरुत्तुंगतां याति, न चोच्चासनसंस्थितः । प्रासादशिखरस्थोपि काकः किं गरुडायते ॥
अथ द्वितीयः ॥ तर्हि तत्रैव प्रभावनाकल्पलतामूलतया प्रयत्यतां किंबृहदासनाद्याटोपेन मुग्धजनबन्धीकरणेन ॥ यदुच्यते ॥ गुणेषु यत्नः क्रियतां किमाटयैपैः प्रयोजनम् ॥ विक्रीयन्ते न घण्टाभि, र्गावः क्षीरविवर्जिताः ॥
आगमे च शिष्योपध्यादिभिरेव सूरिनिषद्याविधानाभिधानात् ॥ उपदेशमालायामपि ॥ नवि धम्मस्स भडक्केत्यत्र भडक्का बृहदासनाद्याटोप इति व्याख्यानेन वस्तुतः सिंहासनाद्यासननिषेधप्रतिपादनात् ॥ किञ्चाप्रत्युपेक्षत्वेनाकल्पनीयतयागमनिषिद्धदूष्यपञ्चकान्तर्वर्त्तित्वेन गब्दिकाद्यासनस्य प्रवचनप्रभावनानङ्गत्वात् ॥
यदाह || अप्पडिलहियदूसे तूली उवहाणगं चनायद्या ॥ गन्दुवहाणालिङ्गिणि मसूरए चेव पोत्तमए ॥ पल्हविकोय विवावारनवय अतहया दाढगालीय ॥ दुप्पडिलेहियदूसे एयं बीयं भवे पणगम् ॥
अत्र हि तूल्युपधानगब्दिकाप्रावरणपुष्पपटादयो ऽप्रत्युपेक्ष्यतया यतीनामसंयमहेतुत्वेनानुपादेयतयोपन्यस्ताः ॥ भवन्तस्तु तुल्युपधानगब्दिकादीन्येव भगवत्सिद्धान्तमात्सर्येणै व हठादविरतमुपभुञ्जानाः प्रवचनमालिन्यमानयन्त उपलभ्यन्त इत्यहो महामोहमदिरा मदयति विदुषोपि ॥
यदपि राओवणीय इत्यागमबलने व्याख्यानादौ सिंहासनोपवेशनोपपादनं तदपि न सचेतसां चेतश्चमत्कारकरम् ॥ तथाहि ॥ राजोपनीतसिंहासनोपविष्टा गणधरा व्याख्यायन्तीति . किंराजोपनीत एव सिंहासनउपविष्टा अहो राजोपनीतेपि उपविष्टा इत्यपि किमुउपविष्टा एव उतोपविष्टा अपीतिचत्वारः पक्षाः कषाया इव भवदभिमतव्याघातदक्षा उत्तिष्ठन्ते ॥
।। तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदागणधरन्यायानुसारेण भवतामपि राजोपनीतसिंहासनस्थानामेव व्याख्याप्रसङ्गः ॥ अथ द्वितीयस्तदा राजोपनीते तदन्योपनीतेपीत्ययमर्थ स्तत्रापि विकल्पे किं तदन्योपनीते राजव्यतिरिक्तजनोपनीतम् अहो स्वोपनीतम् ॥
न तावदाद्यः ॥ राजव्यतिरिक्तलोकानां सिंहासनाभावेनतदुपनीतत्वानुपपत्तेः ॥ नृपासनं विनाऽन्यस्याभिधानकोशादिषु सिंहासनव्यपदेशासिद्धैः ॥ नृपासनं यत्तद्भद्रासनं सिंहासनं च तदितिवचनात् ॥ अन्यत्र तु तद्व्यपदेशस्य भाक्तत्वात् ॥ ननु भवत्वग्निर्माणवकइत्यादौ सर्वथातदाकारधारणतदर्थक्रियाकारित्वादिविरहेण कतिचित्तद्गुणयोगादग्निशब्दस्य माणव - केभाक्तत्वमिह तु मात्रयापिततद्विरहाभावेन सकलतद्गुणोपपत्तेः कथं भाक्तत्वं ॥ अभिधानकोशपाठोप्युपलक्षणतया समाधास्यते अन्यथा भगवत्प्रातिहार्यान्तःपातिन्यपि
For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
श्री सङ्घपट्टकः तस्मिन् सिंहासनशब्दे गौणत्वं प्रसज्येत ॥ एवं च राज्ञोपनीते तदन्योपनीते वा तस्मिन्नुपविष्टा गणधरा व्याचक्षते तदनुसारेण वयमपीति किमनुपपन्नमितिचेत् ॥ एवं तहिप्रत्युपेक्षाद्यनर्हतया तदध्यासनस्य मुनीनामननुगुणत्वादितिपरिहारोस्तु ॥ __नापि द्वितीयः स्वार्थनिर्मापितसिंहासनस्याधाकर्मत्वेन यतीनां तत्रोपवेशनायोगात् ॥ यत्यर्थभक्तश्रावकादिनिर्मापितस्यापि तद्वदेव वर्जनीयत्वात् ॥
नापि तृतीयः ॥ तथाहि ॥ राजोपनीतसिंहासनसद्भावेपि कतोपिहेतोस्तत्रोपवेशनासंभवे न गणधराणां व्याख्यानाभावप्रसङ्गः ॥ तथा च तदनुसारेण भवतामपि ॥
नापि चतुर्थः ॥ तथाहि ॥ भवतु गणधराणां राजोपनीतसिंहासनोपवेशनानुपवेशाभ्यां व्याख्यानविधिः ॥ राजोपनीतसिंहासनोपवेशनसंभावनास्पदत्वात्तेषांभवतां तु राजोपनीतसिंहासनप्राप्तिसंभावनायां सत्यामेवान्यथाप्युपविष्टानां व्याख्यानकरणं सङ्गच्छेत ॥ ___ एवं च प्रदर्शितागमावष्टम्भेन सिंहासनोपवेशनं कथमपि भवतां नोपपद्यते ॥ तस्मादयमस्यागमस्याभिप्रायः यदो गणभृतां व्याख्यानानेहसि कश्चिद्भद्रकादिः पृथ्वीपतिरुपवेशनाय स्वं सिंहासनमुपनयति तदा तच्चेतोनुवृत्या तत्राधिकं ते प्रभावनादिलाभं संभावयन्तस्तदा तदासनमध्यास्यापि व्याचक्षते ॥
अन्यथा तु तेषांभगवत्समीपवर्तिनामुत्सर्गेण तत्पादपीठाध्यासनेन कदाचित्ततः पृथग्विहरतां चौपग्रहिकपट्टाधुपवेशनेन स्वनिषद्योपवेशनेन वा व्याख्याविधिः प्रतिपादितः ॥ एवमधुनापि गीतार्थसूरिभिरुत्सर्गेणौपग्रहिकपट्टस्वनिषद्याद्युपवेशनेन व्याख्यानं विधेयम् ॥
अपवादतस्तु कदाचिद्राजकुलादिगमने तत्प्रार्थनया सिंहासनाद्युपवेशनेनापि नत्विदानींतनरुढ्या यथाकथञ्चित्सिंहासनादावुपवेष्टव्यमिति एतेन यदपि वैरस्वाम्युदाहरणेन यतीनां महार्हसिंहासनाध्यासनप्रतिपादनं तदप्यपास्तम् ॥ कनककमल सिंहासनादीनां गब्दिकाद्यपेक्षयाऽल्पदोषत्वेन कथञ्चिदपवादेन सातिशयानां तथैव भव्योपकारसंभावनया व्याख्यानादौ सिद्धान्ते श्रवणात् ॥ गब्दिकादीनां च केवलसातशीलताव्यञ्जकत्वेन सिंहासनाद्यपेक्षया महादोषत्वेन च व्याख्याविधौ क्वचिदप्यननुज्ञानात् ॥ ___यदपि क्वचिदपवादेन तेषामपज्ञानं तदपिग्लानावस्थायां गुप्तवृत्त्या पुरुषविशेषमाश्रित्य न यथाकथञ्चित् ॥ तस्मात्तत्याग एव यतीनां न्यायः ॥ एतेन गब्दिकाद्यासनमुपादेयमित्यादौ प्रयोगेपि गब्दिकादेः प्रवचनप्रभावनाङ्गत्वस्योक्तन्यायेन निरस्तत्वाद्धेतुरसिद्धो वेदितव्यः ॥ स्वपक्षसाधनं तु यतीनां गब्दिकाद्यासनमनुपादेयम् असंयमहेतुत्वात् आधार्मिकभोजनवदितिवृत्तार्थः ॥११॥
साम्प्रतं सनामोच्चारसावद्याचरिताभिधानपुरस्सरतद्दोषप्रदर्शनेन सावद्याचरितादरद्वार
For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः निरस्यन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ गृही नियतगच्छभाग जिनगृहेऽधिकारोयतेः, प्रदेयमशनादि साधुषु यथा तथारंभिभिः । व्रतादिविधिवारणं सुविहितान्तिकेगारिणाम्,
गतानुगतिकैरदः कथमसंस्तुतं प्रस्तुतम् ॥१२॥ टीका:-गतस्य पूर्वप्रस्थितस्य कस्यचित् अनु पश्चाद् गतं गमनमन्यस्य यत्तद् गतानुगतं तदेषामस्तीतिगतानुगतिकाः ॥ अस्त्यर्थेइक्प्रत्ययस्तद्धितः ॥ अयमर्थः ॥ यथा गड्डरिकाः काञ्चन दिशं प्रतीत्य काञ्चिदेकामविकां पुरो गच्छन्तीमवलोक्य तदनुमार्गेण पाश्चात्याः सर्वा अपि तामनुगच्छन्ति न मार्गस्य सुगमदुर्गमत्वादिकं मृगयन्ति ॥ ___ तथा जिनप्रवचने सुखलोलतया कञ्चिदेकं प्रवाह मार्गे गच्छन्तं वीक्ष्य तच्छीलतयान्येपि तन्याय्यान्याय्यतामविचारयन्तो ये तमनुगच्छन्ति ते संसारपथाभिनन्दित्वात्तथोच्यन्ते ॥ तैर्गतानुगतिकैर्लोकप्रवाहपतितैर्यत्याभासैः अद एतत् सकलजनप्रत्यक्षगृहिनियतगच्छभजनादिकं सावधाचरितम् ॥ - अस्य सावद्याचरितस्यानेकविधस्यापि समुदायरूपतयैकत्वविवक्षणात् अदइत्येकवचनं कथमिति क्षेपगर्भप्रकारवचनो निपात: केन कुत्सितप्रकारेण असंस्तुतं यतीनामकृत्यतया अपरिचितमप्यनुचितमितियावत् प्रस्तुतं प्रारब्धमाहतमित्यर्थः ॥ तदेव नामग्राहमाह ॥ .. गृही श्रावको नियतं गच्छान्तरपरिहारेणैकतरं गच्छमाचार्यप्रतिबद्धयतिसमुदायं भजते परिगृह्णाति स तथा ॥ गृहिनियतगच्छभाक्त्वेन हि यतीनामिदानीं सर्वभक्तपानादि निराबाधं निर्वहतीतिधिया भवतीतिक्रियापदं यथासंभवमत्राध्याहार्यम् ॥ गृहिनियतगच्छभाक्त्वं च यतीनां तद्गतसकलारम्भानुमत्यादिना पापसत्वप्रसङ्गेनासंस्तुतम् ॥ __ यदप्युत्पद्यते हीत्यादिनाऽद्यतनकालापेक्षया तत्समर्थनं तदपि न युक्तं तस्यापवादिकतयागमोक्ताधाकादिविषयत्वान्न सर्वथा निषिद्धगृहिनियतगच्छभजनविषयत्वम् ॥ किञ्च गृहिनियतगच्छभजनमन्तरेणाधुनातनयतीनां मात्सर्याद् गृहस्थान्योन्याकृष्टया कलः स्यादिति भवतां तदभ्युपगमःस चासङ्गतः ॥ . ... कालदोषान्नवनवप्रादुर्भवस्सुविहितदर्शनने गुणवत्त्वादिबुद्धया श्रावकाणां तदन्तिकगमनादिना भवतामिदानी प्रत्युत विवक्षितकलहस्याधिक्योपलम्भात् इत्यहोदन्दशूकभिया पलायमानस्य केसरीमुखे निपातः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः तथा जिनगृहे देवसदनेऽधिकारःसकलतत्कृत्यचिन्तननियोगो यतेच्नेऽराद्धानामिदानी तच्चिन्तानिरवधानताव्याजेन ॥ अस्य चासंस्तुतत्वं चैत्यस्वीकारद्वारनिराकरणे प्रागेवदर्शितम् ॥ __ तथा प्रदेयं वितरणीयं अशनादि अशनं भोजनमोदनादि आदिशब्दात् पानकादिग्रहः साधुषु यतिषु अत्र च सम्प्रदानेपि विषयविवक्षया सप्तमी ॥ यथातथा येनतेन प्रकारेण अशुद्धमपीत्यर्थः ॥ आरम्भिभिर्गृहस्थैरधुना केवलेन शुद्धनाशनादिना निर्वाहाभावादिति ॥ अशुद्धाशनादिदानप्रवर्त्तनस्य चासंस्तुतत्वमौद्देशिकभोजननिरसनावसरे प्रतिपादितम् ॥
तथा व्रतं सर्वविरतिरादिशब्दाद्देशविरतिसम्यक्त्वारोपणतदन्तिकगमनादिग्रहः ॥ ततश्च व्रतादिविधेः सर्वविरत्याद्यभ्युपगमस्य वारणं निषेधः सुविहितान्तिके सन्मुनिसमीपेऽगारिणां श्राद्धानामेतद्देशनापरिणतान्तःकरणानाम् ॥ नास्मत्पावें दीक्षादिकमपि ग्रहीष्यन्तीतिबुद्ध्या एतस्य चासंस्तुतत्वं तेषां सुविहिताभ्यासे देशनाकर्णनव्रतादिनिषेधेन यत्याभ्यासोत्सत्रदेशनासिलतालूनविवेकमस्तकतया तद्धेतुकानिवारितप्रसरदुर्गतिवज्रपातापादनात् ॥
अन्यदुर्गतिपातनं च यतीनां पापादपिपापीयः ॥ तदुक्तम् ॥ किमतोपि महापाप, मज्ञानातूतुकः स्वयं ॥ पातयत्यन्धकूपे यन्मूढः सहचरानपि ॥ आगमेप्युक्तम् । किं एत्तो कट्ठयरं, सम्मं अणहिगयसमयसद्भावो ॥ अन्नं कुदेशणाए कट्ठयरागंमि पाडेई । कोइत्तो पावायरो, जोउ निउत्तो पमाणठाणम्मि ॥ जाणंतो जिणवयणं पमाणमपमाणयंतोउ ॥ एवंच चिन्त्यमानमाधुनिकमुनीनां सावद्याचरितमागमविरुद्धतया न घटमियत्तीतिवृत्तार्थः ॥१२॥
इदानीं श्रुतपथावज्ञाद्वारनिरासमुपक्रमते ॥ तत्र च नानाविधाः श्रुतावज्ञा जिनाज्ञाबाह्यलिङ्गिभिरुपकल्पितास्तत्र प्रथममयोग्यस्यापिस्वगुरुशिष्यस्य गच्छग्रहान्महाजनापूजोपलम्भेन श्रुतपथावज्ञां पश्यंस्तामेवमोहमहिमप्रदर्शनद्वारेणनिराकुर्वन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ निर्वाहार्थिनमुज्जितं गुणलवैज्ञातशीलान्वयम्, तादृग्वंशजतद्गुणेन गुरुणा स्वार्थाय मुण्डीकृतम् । यद्विख्यातगुणान्वया अपि जना लग्नोग्रगच्छग्रहा,
देवेभ्योऽधिकमर्चयन्ति महतो मोहस्य तज्जृम्भितम् ॥१३॥ टीका:-निर्वाहार्थिनं केवलं उदरभरणप्रयोजनं न तु संसारनिस्तारकांक्षिणम्, उज्जितं हीनं गुणलवैः क्षमादिलेशैरपि ॥ प्रव्रज्यायोग्यो हि पुरुषः क्षमादिगुणवान् भवति ॥ यदुक्तम् ॥ पवज्जाए जोग्गा, आरियदेसंमि जे समुप्पन्ना ॥ जाइकुले हि विसिट्ठा तह खीणप्पायकम्ममला। एवंपयइएच्चियअवगयसंसारनिग्गुण सहावा ॥ तत्तो अ तस्विरत्तापयणुकसायप्पहासा य ।।
For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
५९
अयं तु क्षमाद्यंशेनापि त्यक्तः ॥ तथा शीलं स्वभावः सद्वृत्तं च ॥ अन्वयश्च कुलं शीलंचान्वयश्चेति द्वन्द्वः ॥ ततश्चाज्ञातावविदितौशीलान्वयौ यस्य स तथा तम् ॥ परीक्षितशीलकुलस्य हि प्रव्रज्यादानं शास्त्रेऽभिहितम् ॥ अविदितस्वभावो हि कषायदुष्टादिः क्वचिदपराधे गुर्वादिना शिक्षितस्तमपि जिघांसति ॥
एवमज्ञातवृत्तोपि तस्करादिः प्रव्रजितस्तच्छीलत्वात्स्तैन्यादिकं कदाचिदाचरन् गच्छमपि तुलायामारोपयति ।। तथाऽविदितकुलो दीक्षितः कथमपि कर्मोदयाद्दीक्षां जीहासुर्निरंकुशतया जहात्येव ॥ कुलीनस्तु कदाचिदकार्यं चिकीर्षुरपि कौलिन्यसततगुरुशिक्षानिबिडनिगडनियमो न करोत्येव ॥
यदुक्तम् ॥ अपि निर्गन्तुमनसः प्रव्रज्यामन्दिरान्नरान् ॥ रुणद्धि पुरतः स्थाष्णुरर्गलेव कुलीनता जइविहुनिग्गयभावो तहविहु ररि कज्जए सयन्नेहिं ॥ वंसकुडंगीच्छिन्नोवि वेणुओ पावए न महिं ॥
मुण्डीकृतं दीक्षितम् ॥ गुरुणा आचार्येण ॥ तादृशं विनेयवंशसमे वंशे जातः स अज्ञातकुलोद्भव इत्यर्थः ॥ तथा ते तत्सजातीयविनेयतुल्यागुणाः निःशीलतादयो धर्मास्य तथा ततः कर्मधारयसमासकरणेन गुरुशिष्ययोर्वंशगुणात्यन्तसाजात्यं व्यनक्ति ॥ तादृशो हि तादृशमेव मुण्डयते ॥ समानशीलव्यसनेषु सख्यमितिवचनात् ॥
स्वार्थाय स्वप्रयोजनाय स्वशरीरशुश्रूषादिहेतवे न तु संसारदुःखेभ्यो मोचयितुं तमेवंविदं यदर्चयन्ति मलयजघुसृणघनसारादिना वस्त्रादिना च सततं पूजयन्ति अधिकमिति क्रियाविशेषणम् अतिरिक्तं देवेभ्योपि जनाः श्रावकलोकाः ॥ ननु तेपि तं पूजयन्तस्तादृग्गुणा व भविष्यन्तीत्यत आह । विख्यातगुणान्वया अपि जगतीप्रतीतगांभीर्यौदार्यक्षमादिगुणमहाकुलाअपि ॥ आसतां तदितर इत्यपिशब्दार्थः ॥
कस्मादेवमित्यत आह || लग्नोग्रगच्छग्रहा इतिहेतुगर्भविशेषणम् ॥ लग्नश्चेतसि निविष्ट उग्रो दृढो गच्छप्रतिबन्धो येषां ते तथा ॥ भवतु निर्गुणो वा गुणी वायं किं नोऽनयाचिन्तया ॥ गुरुभिरयमस्माकं प्रदर्शितः तथा अस्मद्वंश्यैरप्ययङ्गुरूत्वेननैनं हास्याम इति विहितस्वस्वगच्छगोचरमनोभिनिवेशा इत्यर्थः ॥
अथ विदुराणामपि तेषां तादृक् चेतो निर्बंधे को हेतुरित्यत आह || महतोऽति प्रबलस्य मोहस्य मिथ्याभिनिवेशस्यातदिति तादृशस्यापि तथाविधाभ्यर्चनादिकं जृम्भितं लीला`यितम् ॥ तथाहि ॥ न गुरूपदर्शितत्वं निर्गुणेपि तच्छिष्येऽभ्यर्च्चनादिनिबन्धनम् ॥ यदि हिगुरुः स्वजन्यादिना निमित्तेन निर्गुणमपि शिष्यं मोहाद् गुरुतया दर्शयति नेतावता सो बहुमान -
For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
६०
मर्हति विवेकिनाम् ॥ गुणानामेव बहुमानहेतुत्वात् ॥ ते चेत्तत्र न सन्ति तदा किं निःफलेन गुरुपदर्शितेन ॥
यदुक्तम् ॥ गौरवबीजं शिष्ये, गुणाः सतां न गुरुदर्शितत्वं यत् ॥ गुरुदिष्टमप्यसत्त्वाल्लोकायतमतमगौरव्यम् ॥ तथा स्ववंशजाभ्युपगमस्यापि निर्गुणगुरुबहुमानहेतुत्वे लक्ष्मीप्राप्तावपि नृणां स्वकुलक्रमागतदारिद्रादरे परित्यागप्रसङ्गान्न चैवं लोके उपलभ्यते ॥
यदुक्तम्॥ सुगुरुप्राप्तौ कुगुरुं क्रमानुषक्तमपि न जहति धीमन्तः ॥ चिरपरिचितमपिनोज्जति निधिलाभे को नु दौर्गत्यम् ॥ अत एव सिद्धान्ते गुरुगुणहीनस्य गुरोरगुरुत्वेन यतीनामप्यंगारमद्र्दकशिष्याणामिव सद्गुरुगच्छान्तरसंक्रमणेन तत्परित्यागः प्रत्यपादि ॥
यदाह ॥ गुरुगुणरहिओ य गुरु न गुरु विहित्वागमो य तस्सिट्ठी || अन्नत्थसंकमेणं. नउ एगागितणेपि ॥ लौकिका अप्याहुः ॥ गुरोरप्यवलिप्तस्य, कार्याकार्यमजानतः ॥ उत्पथं प्रतिपन्नस्य, परित्यागो विधीयते ॥ ततश्चैवंस्थिते यन्निर्गुणेपि गुरुरेवाभ्युपगमेनाभ्यर्चनाभिसंधिः समहामोहमहिमेतिवृत्तार्थः ॥
एतर्हि गच्छमुद्रामुद्रिततया लोकानां सद्धर्माप्रतिपत्त्यादिना श्रुतावज्ञामीक्षमाणः सविषादमाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥
दुष्प्रापा गुरुकर्म्मसञ्चयवतां सद्धर्मबुद्धिर्नृणाम्, जातायामपि दुर्लभः शुभगुरुः प्राप्तः स पुण्येन चेत् । कर्तुं न स्वहितं तथाप्यलममी गच्छस्थितिव्याहताः, कं ब्रूमः कमिहाश्रयेमहि कमाराध्येम किं कुर्महे ॥ १४ ॥
टीका: - दुष्प्रापा दुर्लभा सद्धर्मबुद्धिर्भगवत्प्रणीतनिरुपचरितधर्मजिघृक्षा ॥ अथ पारमेश्वरस्य सर्वस्यापि शोभनत्वाविशेषात् किं सदिति विशेषणेनेतिचेत् न तस्यापीदानीं कालदोषादनु श्रोतः प्रतिश्रोतोरुपत्वेन द्वैविध्यदर्शनात् ॥
तथाहि ।। विषयकुमार्गद्रव्यक्रियानुकूल्ये सुखशीलजनैः सिद्धान्तनिरपेक्षस्वच्छन्दमतिप्ररुपितो बहुजनप्रवृत्तिगोचरः पन्था अनुश्रोतः ॥ अयमर्थः ॥ अनुपथेन हि गच्छतः पुरुषस्य नदी श्रोतः सुगमं सागरगामी च भवति । एवमयमपि प्रकृतो मार्गः सुकरत्वात् संसारप्रापकत्वाच्च तथोच्यते श्रुतोक्तसकलयुक्त्युपपन्नः स्वयंभगवत्प्रज्ञापितः प्रेक्षावत्प्रवृत्ति विषयस्तु प्रतिश्रोतः एतदुक्तं भवति प्रतिपथेन प्रतिष्ठमानस्य हि नदी श्रोतो दुर्गमं पारप्रापकं च जायते एवमयमपि पन्था दुष्करत्वात्संसारतारकत्वाच्चैवमभिधीयते ॥
For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
यदुक्तम् ॥ अणुसोयपट्ठिए बहुजणंमि पडिसोयलद्धलक्खेणं ॥ पडिसोयमेव अप्पा दायव्वो होउ कामेणं ॥ अणुसोय सुहो लोगो पडिसोओ आसवो सुविहियाणं ॥ अणुसोओ संसारो पडिसोओ तस्स उत्तारो ॥ अत्रासव इति इंद्रियजयादिरुपपरमार्थपेशलः कायवाङ्मनोव्यापारः बहुजनप्रवृत्तिविषयत्वादनुश्रोत स एव सद्धर्मत्वमिति चेत् न विकल्पासहत्वात् ॥ तथाहि किं बहुजनप्रवृत्तिगोचरमात्रं सद्धर्मनिबन्धनम् आहो सिद्धान्तोक्तत्वम् ॥
न तावदाद्यः ॥ बहुजनप्रवृतिगोचरत्वस्य सद्धर्मनिबन्धनत्वाभ्युपगमे लौकिकधर्मस्यैव सद्धर्मत्वप्रसङ्गात्तस्यैव इदानीं पार्थिवादिपुरुषसिंहप्रवृत्तिविषयत्वात् ॥ अथ तस्य पार्थिवादिप्रवृत्तिविषयत्वेपि भगवद्विनेयाप्रवर्तितत्वेन न सद्धमत्वमस्य तु भगवद्विनेयप्रणीतत्वेन तत्त्वमितिचेत् न ॥
बहुजनप्रवृत्तिविषयत्वेन सद्धर्मत्वे प्रतिज्ञाया अनिष्टप्रसङ्गेन तज्जहतो भवतोहेतुहान्योपपत्तेः ॥ किञ्च भवतु भगवद्विनेयप्रणीतत्वेनास्य तत्त्वं तथापि भगवद्विनेयत्वमेवकथमेषामनुश्रोतप्रणेतृणाम् ॥ किं भगवन्मुण्डीकृतत्वेन तदाज्ञाकारित्वेन वा ॥
न तावदाद्यः ॥ भगवन्मुण्डीकृतत्वेन तद्विनेयत्वे जमाल्यादीनामपि तद्विनेयत्व-प्राप्तेः॥ अथ जमाल्यादीनां तद्विनेयत्वं सकलभूतलप्रतीतमशक्यापह्नवमिति चेन्न ॥ तेषां निह्नवत्वेन सिद्धान्ते तद्विनेयाभासत्वप्रसाधनात् ॥ - नापि द्वितीयः ॥ भगवदागमात्यन्तविरुद्धचैत्यवासादिप्रज्ञप्त्या तमेव कदर्थयतां कथं तेषां तदाज्ञाकारित्वं तथा च कथं तद्धिनेयत्वम् ॥
॥ तदुक्तम् ॥ गम्भीरमिणं बालातद्भत्तामोत्तित हकयंत्थता ॥ तं चेव य मन्नंता, अवमन्नंता न याणंति ॥ न हि लोकेपि सत्पितृविरुद्धमाचरतस्तदाज्ञामप्यकुर्वतः पुत्रस्यापि वस्तुतः पुत्रत्वं नाम ॥ तस्मातद्विनेयाभासास्तेऽतस्तत्प्रणीतत्वेनोत्सूत्रत्वाद्भवाभिनंदिबहुजनप्रवृतिविषयत्वेप्यऽनुश्रोत सद्धर्मत्वमेव ॥ अथ द्वितीयः तदेवमेतत् प्रतिश्रोत स एव तु भगवत्प्रज्ञप्तसिद्धान्तोक्तत्वेन कतिपयमहासत्त्वप्रवृतिगोचरत्वेपि सद्धर्मत्वात् ॥ अतोनुश्रोतसो व्यवछेदे न प्रतिश्रोतः संगृहीतुं सदिति विशेषणं विधीयमानं न विवादपदवीमधिरोहति ॥
केषां दुष्प्रापा नृणां पुसां गुरुकर्मसञ्चयवतां महाज्ञानावरणादिसंभारभाजाम् ॥ सम्प्रति हि गुरुकर्मत्वाज्जीवानां न प्रायेण प्रतिश्रोतसि प्रवृत्तिरुपलभ्यते ॥ ___ यंदुक्तम् ॥ अयोग्यभावात् गुरुकर्मयोगाल्लोकप्रवाहस्पृहया दुरापा ॥ प्रायो जनानामधुना प्रवृत्तिः पथि प्रतिश्रोतसि जैनचन्द्रे॥
आगमेप्युक्तम् ॥ बहुजणपवित्तिमित्तं, इच्छन्तेहिं इह लोइओचेव ॥ धम्मो न उज्जियव्वोजेण तहिं बहुजणपवित्ती ॥ तो आणाणुगयं जं, तंचेव बुहेण सेवियव्वं तु ॥ किमिह बहुणा जणेणं हंदि न
For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
श्री सङ्घपट्टकः सेअत्थिणो बहुया ॥ रयणत्थिणोतिथोवा तद्दायारोवि जहउ लोगंमि ॥ इयसुधम्म रयणत्थिदायगा दढयरं नेया ॥ बहुगुणविहवेण जओ एए लब्भंति ता कहमिमेसुं ॥ एयदरिदाणं तह, सुमिणेवि पयट्टई चिन्ता ॥
जातायामपि कथञ्चित्किंचिद्भव्यत्वपरिपाकात्प्रादुर्भूतायामपि सद्धर्मबुद्धौ दुर्लभोदुरासदः शुभगुरुर्यथार्थसिद्धान्तप्ररुपणनिपुणो लोकप्रवाहबहिर्भूतचेतोवृत्तिः प्रतिवादिमदक्षोदक्षमः कालाद्यपेक्षानुष्ठानपटिष्टःसूरिः ॥ अयमर्थः ॥ सद्धर्ममनोरथभावेपि सदुपदेष्ट्रगुरुं विना नासावासाद्यते ॥
यदुक्तम् ॥ धम्मायरियेण विणा, अलहंता, सिद्धिसाहणोवायं ॥ अरएव्वतुंबलग्गा भमंति संसारचक्कंमि ॥ स च प्रायेण साम्प्रतमुत्सूत्रभाषकाचार्यप्राचुर्येण तथाविधो नाल्पभाग्यलभ्यः ॥
यदुक्तम् ॥ यस्यानल्पविकल्पजल्पलहरीयुग्युक्तयः सूक्तयः सज्जं जर्जरयन्ति संसदि मदं विस्फूर्जतां वादिनाम् ॥ यश्चोत्सूत्रपदं न जातु दिशति व्याख्यासु स प्राप्यते सच्चारित्र- पवित्रितः शुभगुरुः पुण्यैरगण्यैर्यदि ॥
प्राप्तः समासादितः स उदितगुणगुरुर्गुरुः पुण्येन भवान्तरसंभृतसुकृतेन चेत्यदि तथापि शुभगुरुप्राप्तावपिकर्तुं विधातुं स्वहितमात्मन आयति सुखावहं कर्म सद्धर्मप्रतिपत्ति लक्षणं नालं न समर्थाः ॥ अमी पुण्यप्राप्तशुभगुरवो माः ॥ आसादितसुगुरवोपि ते किमिति न स्वहिताय यतन्त इत्यत आह ॥
गच्छस्य स्ववंश्याभ्युपेतयतिवर्गस्य स्थितिः युष्मत्कुलादृतोयं गच्छोऽत एनं विहाय युष्माभिर्नान्यपार्वे देशनाश्रवणसम्यक्त्वप्रतिपत्त्यादिकं विधेयमिति गृहिण:प्रतीत्य लिङ्गिकृता व्यवस्था तया व्याहता एवंविधशुभगुरुप्राप्तावपि निःसत्त्वतया किमेनां गच्छस्थितिं मुञ्चामो नवेतीतिकर्तव्यतोद्धान्तान्तःकरणाः एवं गच्छस्थितिव्याहताः तेषां स्वहितकरणासामर्थ्य मुपलभ्य तदुपचिकिर्षुश्चेतःसमुल्लसत्करुणापारावारः प्रकरणकारः प्राह ॥ ___किं ब्रूम इत्यादि ॥ अतःकं पुरुषविशेषं ब्रूमो भणामः कम् इह जगति आश्रयेमहि सेवेमहि ॥ कम् आराध्येम दानादिनोपचरामः ॥ एतेषां भणनादीनां मध्यात्कि कुर्महे विदद्महे ॥ यदि हि कस्यचिन्महात्मनो भणनेनाश्रयणेनाराधनेन वा गच्छस्थितिं विमुच्य सद्धमप्रतिपत्तौ ते स्वहितमाचरन्ति तदैतदपि क्रियते ॥ परोपकृतिदीक्षितत्वात्सत्पुरुषाणामिति ॥
॥अथवा ॥ यदा हि प्राप्तसुगुरवोपि तत्त्वं जानाना अप्येवं गच्छस्थित्या व्यामुह्यन्ति तदा कं ब्रूम इत्यादि।अयमर्थः ॥अजानानो हि तत्त्वं स्वयं वा कस्यचिद्भणनाराधनादिना वा तद्बोधयित्वा सद्धर्मे स्थाप्येतापि एते च मूढा जानंतोपि गच्छस्थितिव्याहता इति कथं तत्र स्थापयितुं पार्यन्ते ॥
For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः तत्सर्वथास्मच्चेतस्यमीषां सन्मार्गव्यवस्थापने न कश्चिदुपायः प्रतिस्फुरति ॥अतः किं कुर्मह इति विषादवचनम् ॥
इदमत्रैदंपर्यम् ॥ महासत्त्वसत्त्वोपादेयोह्ययं सद्धर्म एते चातिक्लीबा अन्यथा कि विदुषां गच्छस्थितिभिया ॥ यदि हि लिङ्गिनःस्वलाभादिहेतुना गच्छस्थितिं दर्शयन्ति तथापिगृहिणा परीक्षापुरःसरं धर्मं प्रतिपत्तव्यः॥
यतो भगवानेवाह ॥ निकषछेदतापाभ्यां सुवर्णमिव पण्डितैः ॥ परीक्ष्य भिक्षवो ग्राह्यं, मद्वचो नतु गौरवात् ॥ आगमेप्युदितम् ॥ सल्लुधरणनिमित्तं गीयस्सन्नेसणाउ उक्कोसा जोयणसयाइं सत्त उ बारसवरिसाइं कायव्वा ॥
तथा सम्प्रदायागतस्यापि निर्गुणस्य गच्छस्यागमे यतीनामपि परिहारश्रवणात् ॥ यदुक्तम् ॥ सारणमाइ वित्तं गच्छंविहु गुरुगुणेण परिहीणं ॥ परिचत्तनाइवग्गो चइज्जतं सुत्तविहिणाउ॥
एवं च यदा कृतदिगबन्धानामपि यतीनां निर्गुणगच्छपरिहारः प्रतिपादितस्तदा का कथा श्राद्धानामिति ॥ तदेवंविधानामपि य गच्छस्थितिभिया तेषां न सद्धर्माभ्युपगमस्तदहो बलीयसी गच्छमुद्रातिरयति विवेकाङ्करं ॥ यदुक्तम् ॥ जीवाः प्रमादमदिराहतहृद्यविद्या अप्यन्यथा सुपथि सम्प्रति नोत्सहन्ते ॥ हा मज्जनाय तु भवांभसि लिङ्गिभिः किं गच्छस्थिति विनिहतेव गले शिलैषा ॥ तद्गच्छस्थितेरपि बिभ्यतो धर्मानधिकारिण एव ते वराका अनात्मनीना असमर्थत्वात् समर्थस्यैव हि शास्त्रे तत्थहिगारी अच्छी समत्थओ इत्यादिना धर्माधिकारित्वप्रतिपादनात् ॥ समर्थस्यैवं लक्षणत्वात् ॥ होइ समत्थो धम्मंकुणमाणो जो न वाहइ परसि ॥ माइपिइसामिगुरु माइयाण धम्मेण भिन्नाणं ॥ तद्यवस्थितमेतत् कं ब्रूम इत्यादीति वृत्तार्थः ॥१४॥ इदानीं कस्यचिदयोग्यस्याचार्यपदप्राप्त्या तदसच्चेष्टितप्रदर्शनेन श्रुतावझा ज्ञापयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ क्षुत्क्षामःकिल कोपि रङ्कशिशुकः प्रव्रज्य चैत्यै क्वचित्, कृत्वा कञ्चन पक्षमक्षितकलिः प्राप्तस्तदाचार्यकम् । चित्रं चैत्यगृहे गृहीयति निजे गच्छेकुटुम्बीयति स्वम्,
शक्रीयति बालिशीयति बुधान् विश्वं वराकीयति ॥१५॥ टीका:-क्षुत्क्षामो बुभुक्षा श्लक्षणाकुक्षिः गृहस्थावस्थायां किलेति संभावनायां प्रत्यक्षोपलब्धमर्थं संभावनास्पदतयेवसन्तो वदन्तीतिन्यायः ॥ अतस्तद् ज्ञापनाय किलेति पदम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
श्री सङ्घपट्टकः
अन्यथा सम्प्रति प्रत्यक्ष एवायमर्थ इति ॥
कोपि अज्ञातनामा रङ्को भिक्षाकोऽत एव कुत्सितोऽनुकम्पितो वा शिशुरर्भकः शिशुकुत्सायामनुकम्पने वा कः ॥ ततोरडूश्चासौ शिशुकश्चेति कर्मधारयः ॥ रङ्कस्य वा कस्यचिच्छिशुक इति ॥ अनेन परम्परयापि तस्य भिक्षाकत्वं निवेदितं ॥ एतेन प्रव्रज्याया अपि तस्यायोग्यतामाह ॥
कुलशीलादिविकलत्वात्तद्युक्तस्यैव दीक्षायोग्यतायाः प्राक्प्रतिपादनात् ॥ प्रव्रज्य मुण्डीभूय ॥ चैत्येलिङ्गि सम्बन्धिनि जिनगृहे क्वचिदनिर्दिष्टनाम्नि कृत्वा विधाय लञ्चादिना कञ्चन कमपि बद्धमूलं बलीयांसं संयतं श्रावकं वा पक्षं सहायम् ॥ नहि तादृक् साहाय्यं विना तादृशामाचार्यपदलाभसम्भवः ॥ ___ अक्षतकलिः यत् किञ्चिन्निमित्तमात्रं प्राप्य शिष्यादिभिः सह नक्तंदिनमखंडितकलहः ॥ एतेनाचार्यपदानौचित्यं तस्याह ॥ निनिमित्तात्यंतकोपनस्य सकलगच्छोद्वेगवेग हेतुत्वेनाचार्यपदायोग्यत्वात् ॥ सोमो पसंतहियओ गुरू होइ इत्यादिवचनात् ॥
इह च कलिग्रहणमन्येषामप्याचार्यपदायोग्यतापादकानां स्तम्भदम्भलोभमूर्खत्वादिदोषाणामुपलक्षणम् ॥ ततः सकलसूरिपदानुगुणगणरहित इत्यर्थः ॥ अत एवापात्राणां सूरिपददातुरपि पापीयस्त्वमुक्तमागमे ॥
यदाह । बूढो गणहरसद्दो, गोयममाइहिं धीरपुरिसेहिं, जोतं ठवइ अपत्ते, जाणंतो सो महापावो ॥ लोगंमिवि उवघाओ, जत्थ गुरू एरिसो तहिं सीसा ॥ लट्ठयरा अन्नेसिं, अणाय रो होइय गुणेसुत्ति ॥ प्राप्त आसेदिवान्सन् तदिति विवेकिनां विडंबनास्पदम् आचार्यकम् आचार्यत्वं सूरिपदमित्यर्थः ॥
अत्र च योपधातृतीयादिगुरोरकणित्यनेन भावेऽकण तद्वितः ॥ चित्रमद्भुतमेतत् यच्चैत्यगृहे देवभवने गृहीयति गृहम् इवाचरति यथा निजसदने गृही शयनासनपानपचनसम्भोग ताम्बूलभक्षणादिकं निश्शङ्कमाचरति तथायमपि केवलभक्तियोग्येपि जिनमन्दिरेऽत्यन्तानुचितमप्येतद्यथेच्छं समाचरन्नेवमुच्यत इति ॥ ___ निजे स्वकीये गच्छे कुटुम्बीयति कुटुम्ब इवाचरति ॥ यथा हि गृहस्थः स्वकुटुम्बे पर्वदिनेषु भातृजामातृमातृभगिनिपुत्रिकादिसम्बन्धेन निमन्त्रणादानानुप्रदानादिषु प्रवर्त्तत एवमेषोपि साध्वादिवर्गे तथा प्रवर्त्तमान एवमुच्यते ॥ ___ यदि वा आचार्येण हि स्मारणावारणादिपुरस्सरं प्रत्युपेक्षणप्रमार्जनविनेयाध्ययनाध्यापनादिनोत्तरोत्तरगुणस्थानाधिरोपणेन स्वगच्छःप्रतिक्षणमवेक्षणीयः यथा गुणंच प्रतीक्ष्यो यथा दोषं च शिक्षणीय इति सिद्धान्तस्थितिः ॥अयं तु गर्वोद्भुरकन्धरतया तामव-गणय्य यथा
For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
गृही प्रायेण कुटुम्बमध्यात् सौजन्यपरोपकारादिसत्पुरुषगुणहीनमपि ग्रन्थार्जनगृहकर्मकरणादिमात्रप्रवणं पुत्रादिकं बहुमन्यते तदन्यं चावमन्यते तथा गच्छमध्याद्विश्रामणादिषु शुश्रूषाकारिणं सदोषमपि भूषयति । तदन्यं च सद्गुणभूषणमपि दूषयति इति गृहिकुटुम्ब - प्रक्रियावर्त्तित्वात्तथाभिधीयत इति ॥
तथा स्वमात्मानं शक्रीयति ॥ शक्रमिव पुरन्दरमिवाचरति ॥ स हि नीचत्वात्तथाविधचैत्यद्रव्यशिष्यश्रावकादिसमृद्धिदर्शनान्मदिष्णुः शक्रोहमित्यभिमन्यत इति तथा कतिपयाक्षरलेशलेपदिग्जिहूतया मदावलेपाद्बालिशीयति बालिशानिव मूर्खानिवाचरति बुधान् कुशाग्रीयबुद्धीन् विचक्षणान् अहमेव सकलवाङ्मयपारपारदृश्वा किममी अज्ञा विदन्तीति ॥
तथा अत एव विश्वं जगद्वराकीयति वराकमिव रङ्कमिवाचरति । स हि रसादिगौरवमदिरामदपूर्णमाननयनतया जगदपि मत्पुरतः क्षितकमिति मनुते ॥ यदुक्तम् ॥ अखर्वगर्वसंभाराः समासाद्य महापदम् ॥ नीचास्तृणाय मन्यन्ते, निर्विकल्पतया जगत् ॥
६५
अयमाशयः ॥ ईश्वरो हि कश्चित् प्रव्रज्य प्राप्ताचार्यपदः सन्निर्विवेकतया कथञ्चित्तच्चैत्यगृहादिषु गृहीयतीत्यादिकं विदधानोपि न तथा लोकानां चित्रीयते ॥ गृहवासेप दुर्ललितत्वस्य लोकैस्तथा दर्शनात् ॥ अयं तु रङ्कशिशुर्दीक्षित्वा सूरिपदासादनेन तथा कुर्वाणो जनानामुपहासविषयतया महदाश्चर्यभाजनमिति ॥ तदहो अत्यन्तमाचार्याद्यनुचितचैत्यगृहगृहीत्यादिनाऽसच्चेष्टितेन श्रुतपथावज्ञा पापानां मलिनयति प्रवचनमिति वृत्तार्थः ॥ १५ ॥ सम्प्रति पितृपुत्रादिसम्बन्धं विनापि हठाल्लिङ्गिविहितलोकवाहनोपालम्भद्वारेण श्रुतावज्ञां प्रतिपादयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥
यैर्जातो नच वर्द्धितो नच न च क्रीतोऽधमर्णो न च, प्राग्दृष्टो न च बान्धवो नच नच प्रेयान्न च प्रीणितः । तैरेवात्यधमाधमैः कृतमुनिव्याजैर्बलाद्वाह्यते,
नस्योतः पशुवज्जनोयमनिशं नीराजकं हा जगत् ॥१६॥
टीका:-यैर्लिङ्गिभिरयं जनो नचजातो जनरंतर्भावितण्यन्तर्थत्वान्न जनितः पित्रादिरूपतया न जन्म लम्भितः ॥ चकाराः सर्वेपि समुच्चयार्थाः अवधारणार्था वा ॥ अथ माभूज्जातस्तथापि वर्द्धितो भविष्यत्येतावतापि बलात्तद्वाहनसिद्धिरत आह ॥ वर्द्धितोन चेति एवमुत्तरपदेष्वप्याशंक्य योजना कार्या वर्द्धितो योगक्षेमादिसंपादनेन शरीरपोषं प्रापितः ॥
नच क्रीतो मूल्यदानेनाऽन्यस्माद्गृहीतः ॥ अधमर्णो नच उत्तमर्णसकाशादुद्धारादि
For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
श्री सङ्घपट्टकः प्रयोगेणाऽर्थ गृहीतोऽधमर्णः ॥ अत्र च यैरितिकर्तृतया सम्बन्धानुपपत्तेर्येषामिति सम्बन्धविवक्षया यच्छब्दो योज्यः ॥ अर्थवशाद्विभक्तिपरिणाम इतिवचनात् ॥ तेन येषां लिङ्गिनामयं जनोऽधमोर्थधारयिता न भवति एवमुत्तरत्रापि यथासंभवं येषामिति सम्बन्धनीयम् ॥ ___ तथा ॥ यैःप्राग्पूर्वं दृष्टोऽवलोकितो न च ॥ अयमर्थः ॥ यैर्लिङ्गिभिः स्वश्राद्धा दविष्टदेशवर्तित्वात्कदाचिदपि न दृष्टास्ते पि स्वगच्छग्रहग्रस्तत्वादन्यं गुरुं वाचापि न सम्भाषन्ते ॥ तमेव गच्छगुरुं ध्यायतःकालमतिवाहयन्ति ॥ ___ बान्धवः पितृभातृव्यादिसम्बन्धभाग् न च येषां ॥ न च प्रेयान् वल्लभतरो मैत्र्यादिसम्बन्धेन नच प्रीणितो दानज्ञानातिशयादिना तोषितः ॥ अत्र चेदानींतनरूढ्या यद्यपि केषांचिद्वधितत्वादिसंभवस्तथाप्ययं पटसंवृत एव शोभत इति न्यायेनातिलज्जनीयत्वादिना तदविवक्षणान्न च वद्धित इत्याद्युक्तं तथा केषाञ्चिद्वान्धवत्वादिसंभवेपि दवीयसां भूयसां च तदसंभवेन तदविवक्षणान्नच बान्धव इत्याधुक्तमिति ॥
तैरेव प्रागुक्तसम्बन्धाभावेन लोकवाहनयोग्यताविकलैलिङ्गिभिरेव एवेत्यव्ययमिह परिभवे ॥ ईषदर्थे परिभवेप्येवौपम्येऽवधारण इति विश्वप्रकाशवचनात् ॥ ततश्चमहान् पराभवोऽयं यत्तादृशैरपि लिङ्गिभिर्लोको वाह्यत इति ॥ बलात् हठेन नतु प्रणयेन वाह्यते वशीकृत्य स्वकार्याणि कार्यते ॥
अयं गच्छमहाग्रहगृहीतः प्रत्यक्षोपलभ्यमानो जनःश्राद्धलोको नस्योतो नास्तित इव पशुवत् वृषभादिरिव ॥ यथा रज्जुनियमितनासो वृषभादिर्यदृच्छया वाह्यते यत्रतत्र नीयते तथा लोकोपि लिङ्गिवाह्यत्वेनोपचारान्नश्योत इत्युच्यते ॥
ननु पशुवद्रज्जुबद्धनाशतया अनिशमनवरतं न तु सकृत् वारमेकं किलैवमपि कोपि वाह्यतोपि ॥ एतदुक्तं भवति ॥ किल जननवर्धनक्रयणाधमर्णत्वप्राग्दर्शनबान्धवत्व प्रेयस्त्वप्रीणनादिसम्बन्धैर्बलादपि जनो वाहयितुंपार्यते लोके तथाव्यवहार दर्शनात् ॥ लिङ्गिभिस्तूदितसम्बन्धानन्तरेणापि यदेवं लोको वाह्यते तन्महापरिभव इति ॥
ननूक्तसम्बन्धप्रतिबन्धं विनापि सद्गुरुत्वेन तेषां नास्तितपशुवल्लोकाः कार्याणि निर्मापयिष्यन्ते ॥ नानुपकृतपरहितरतानां गुरूणां धर्मदानोपकारस्य प्रत्युपकारः कर्तुं शक्यते ॥ यदुक्तम् ॥ भावाणुवत्तणं तह, सव्वपयत्तेण तेण कायव्वं, समत्तदायगाणं, दुष्पडियारं जओ भणियं ॥
अत आह ॥ अत्यधमाधमैरिति ॥ लोकलोकोत्तरगर्हिततमसाध्वीप्रतिसेवादेवद्रव्यभक्षणसुविहितघातशासनोड्डाहप्रभृतिभूरिपापकर्मनिर्माणादतिशयेनाधमेभ्योपि हीनजातीयेभ्योप्यधमैरहीनैर्यदुक्तम् ॥ संजइपडिसेवाए देवदव्वस्सभक्खणेणं च ॥ इसिघाएपवयणुड्डाहे,
For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
बोहिघाओ निदंसिओ | अतः कथमेषां सद्गुरुतया लोको वाहनीयो भविष्यति ॥
अथैवंविधैरेभिः कथं तर्हि वाहयितुं लोकः पार्यते अत आह कृतमुनिव्याजैः ॥ प्रपञ्चचतुरतया विश्वासोत्पादनेन मुग्धजनस्य विप्रलिप्सया रचितशांतरुपमासोपवासकरणादिसुविहितछद्मभिः ॥ अयमर्थः ॥ एवमसमंजसकारिणोपि लिङ्गिनो विश्रम्भहेतुतथाविधयतिरूपप्रदर्शनेन सुखकरपथप्ररूपणेन च सुखलुब्धान् मुग्धान् प्रलोभ्य यथेच्छं वाहयन्तीति ॥
यदुक्तम् ॥ अवरे नियडिपहाणा पयडिवेसासियं षणं रूवं ॥ सुहलुद्धखद्धजणवंचणेण कप्पिति नियवित्तिं ॥ अमुमेवार्थं समर्थयितुं प्रकारान्तरेण लोकवाहनप्रतिकारमसंभावयन् सविषादमनुगुणं वैधर्म्येणार्थान्तरन्यासमाह ॥
नीराजकं ॥ विगतसहाज्ञैश्वर्यन्यायगोपायितप्रजादुष्टशिक्षाशिष्टरक्षाविचक्षणभूपं किंराजसहितमपि नीराजकमिव नीराजकमुच्यते हा इतिविषादे जगद्भुवनम् ॥ न ह्यन्यथोदितगुणभाजि राजनि बलाल्लोकवाहनं कर्तुं लभ्यते ॥ अयमाशयः ॥ यथा सगुणं राजानं विना तद्देशः प्रतिभूपमलिम्लुचादिभिरुपद्रूयते एवं सम्प्रति प्रौढसातिशयबहुजनापेक्षणीयगणधरादिपुरुषसिंहविरहाल्लिङ्गिभिरयं श्राद्धजनो वाह्यत इति वृत्तार्थः ॥ १६ ॥
६७
अधुना लिङ्गिनो वैशसं दृष्ट्वापि कदाग्रहात्तत्प्रथितकापथादऽनिवृत्तमानान्मूढान्दिग्मूढत्वादिना विकल्पयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥
किं दिग्मोहमिताः किमन्धबधिराः किं योगचूर्णीकृताः, किं दैवोपहताः किमङ्ग ठगिताः किंवा ग्रहावेशिताः । कृत्वा मूर्ध्निपदं श्रुतस्य यदमी दृष्टोरुदोषा अपि व्यावृत्ति कुपथाज्जडा न दधते सूयंति चैतत्कृते ॥१७॥
टीका:- किंशब्दाः सर्वेपि विकल्पार्थाः ॥ किममी जडा दिग्मोहः कुतश्चिददृष्टादिनिमित्तात् प्राच्यादिदिक्षु प्रतीच्यादिभ्रमस्तमिताः प्राप्ताः ॥ अयमर्थः ॥ यथा दिग्मूढाः प्राचीं प्रतीचीत्वेनाध्यवस्यन्तो लोकेन युक्त्या ज्ञापिततत्त्वा अपि तदध्यवसायान्न निर्वर्तन्त एवमेतेपि विदित कुपथदोषा अपि कुतोपि हेतोस्ततोऽनिवर्तमानास्तत्साम्यात्तथोच्यन्ते ॥
कन्धा नयनहीना बधिरा उपहतश्रवणाः अन्धाश्च बधिराश्चेतिद्वन्द्वः ॥ ते किमन्धाः किं बधिरा इत्यर्थः ॥ यथान्धादृग्विकलत्वात्सम्यकपन्थानमजानाना अपथमपि सत्पथतयाऽवगम्य तत्रगच्छन्तो हितैषिणा तत्त्वं ज्ञाप्यमाना अपि स्वग्रहान्न निवर्त्तन्ते यथा च बधिराः श्रुतिविकल
For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
श्री सङ्घपट्टकः त्वादनाकर्णयन्तो दुष्टवैतालिकादिवचो निन्दार्थमपि स्तुत्यर्थतयावगम्य तद्दानादौ प्रवर्तमाना स्तत्त्वं बोधिता अपि स्वनिर्बन्धाना निवर्तन्ते ॥ एवमिमेपि सदोषमपि कुपथं स्वगच्छादिग्रहान्निर्दोषतयावबुध्य ततोऽनिवर्तमाना स्तथोच्यन्ते ॥ एवमुत्तरपदेष्वपि भावनीयम् ॥
तथा किं वशीकरणादिहेतुरनेकद्रव्यमेलकः पादप्रलेपादियोगः ताहगेव नयनाञ्जनादिचूर्ण योगश्च चूर्णं ते विद्यते येषामिति विग्रहे तदस्यास्तीतीन् ॥ अयोगचूर्णिनो योगचूर्णिनःकृताः योगचूर्णीकृता अभूततद्भावेच्विः मस्तकादिषु योगचूर्णक्षेपेण वशीकृता इत्यर्थः ॥ यथा केनापि धूर्तेन क्षिप्तयोगचूर्णाः पुमान्स आत्मानोऽहितैषिणमपि तं हितैषितया मन्यमानाः केनापि तत्त्वं प्रतिपाद्यमाना अपि योगादिप्रभावेन तद्वचनकरणान्न निवर्तन्ते तथैतेपि कुपथादिति पूर्ववत् ॥
किं दैवेन प्रतिकूलविधिनोपहताः सद्बुद्धिभ्रंशं प्रापिताः ॥ ते हि विधिवशेन विपर्यस्तमतित्वादकृत्यमपि स्तेयादिकं कृत्यतया मन्वानास्तत्त्वं प्रतिपाद्यामाना अपि दुर्दैवमहिम्ना ततो न निवर्तन्ते तथैतेपि किं अङ्गेति पार्श्ववया॑मन्त्रणं किं ठगिताः मन्त्रादिप्रयोगेण स्वायत्तीकृताः ॥ .
यथा हि केचन केनापि दुर्मान्त्रिकेण वशीकरणमन्त्रेण तथाकृतास्तद्वचनमसमीचीनमप्यत्यन्तसमीचीनतयाऽभ्युपगच्छन्तस्तत्त्वमवगमिता अपि मन्त्रमहिम्ना न ततो निवर्तते एवमेतेपि ॥ किञ्चेति पक्षान्तरे ग्रहैर्भूतादिभिरावेशिताः कृतावेशाविहितशरीराधिष्ठाना इतियावत्॥
यथा भूताद्यधिष्ठितास्तदावेशाद्विधेयापरिज्ञानेनाविधेयमपि पितृप्रहारादिकं विदधानास्ततो निवर्त्यमाना अपि न निवर्तन्ते एवमेतेपि सदसद्विवेकविकलतया कुपथान्न निवर्त्तन्त इति ॥ अत्र च दिग्मूढादिबहुधाविकल्पप्रदर्शनमाधुनिकश्राद्धलोकानामत्यन्तानिवर्त्यस्वगच्छग्रहग्रस्तत्वज्ञापनार्थम् ॥
कृत्वा विधाय मूनि शिरसि पदं पादं श्रुतस्य सिद्धान्तोक्तातिक्रमेण निःशङ्कतया स्वगुरुलिङ्गिप्रवर्तितासन्मार्गपोषणमेव श्रुतमूनि पादकरणं श्रुतमूनि पादन्यासे च तेषामिदं बीजम् ॥ भगवत्सिद्धान्तो हि नैकान्तेनैव विहितानुष्ठानविधिनिष्ठ इत्यादि विवेकिनां निःश्रेयसाय भविष्यति किं श्रुतेनेत्यन्तं लिङ्गिभिर्यदुक्तं मूलपूर्वपक्षे ॥ तस्योपदेशस्य सततं तत्सकाशे श्रवणमिति ॥ एतच्चायुक्तम् ॥
यतः, न विकिञ्चीत्याद्यागमशकलस्येदमुतरार्धं ॥ एसा तेसिं आणा, कज्जे सच्चेण होयव्वमिति ॥ अस्य चायमर्थः ॥ एषा भगवतामाज्ञा यत् कार्ये सत्येन भवितव्यम् ॥ कोर्थः कार्यं ज्ञानादित्रयम् ॥ सत्यं च संयमः ॥ यथा यथा ज्ञानादिकं संयमश्चोत्सर्ग्यतस्तथातथा यतिना
For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः निर्मायं यतितव्यम् ॥
यदाह ॥ क जं नाणाईयं, सच्चं पुण संजमो मुणेयव्वो ॥ जह जह सो होइ थिरो, तह तह कायव्वं कुणसु ॥ दोसा जेण निरुज्जंति, जेण खिजंति पुव्वकम्माई ॥ सो सो मुक्खोवाओ, रोगावत्थासु समणं
व॥
___ न चागमे सुखलिप्सया किञ्चित्सूत्रितं, किन्तर्हि यावता विना संयमज्ञानदियात्रा नोत्सर्पति तावन्मात्रस्यैव विहितनिवारणस्य निवारितविधानस्य च भगवद्भिः पुष्टालम्बनेन कादाचित्कतया तत्रानुज्ञानात् ॥ ___ एवं च कथं श्रुतस्याव्यवस्था ॥ भगवन्मार्गस्य चौदेशिकभोजनादेः सर्वस्यापि सार्वदिकतया निस्तूंशत्वेन केवलसुखानुभवोद्देशेनैव प्रवृत्तेः ॥ तथा च तस्य महासावद्यत्वेन ज्ञानादियात्राह्नियमाणत्वात् कथं प्रामाण्यमित्यहो अकलितगुणदोषविभागः स्वपक्षानुरागः खलानां यद्भगवन्मतस्याव्यवस्थापादनेन स्वमतस्योत्कर्षप्रदर्शनम् । न हि तेजसः सकाशात् कदाचित् तमस उत्कर्षसम्भव इति ॥ __ किञ्च तीर्थंकरगणधरपूर्वधरादिसातिशयमहापुरुषविरहे सम्प्रति तत्सिद्धान्त एव नः प्रमाणम् ॥ यदुक्तम् ॥ नो पिच्छामो सव्वन्नुणो सयं न मणपज्जवजिणाई ॥ नय चउदसदसपुव्विप्पमुहे विस्सुयसुयहरेवि ॥ एवं पि अम्हसरणं ताणं चक्खुगइपइवोय ॥ भयवं सिद्धन्तोच्चिय, अविरुद्धो इट्ट दितुहि ॥
तस्य च प्रामाण्यानभ्युपगमे तत्प्रणेतुर्भगवतोप्यऽप्रामाण्याभ्युपगमप्रसङ्गेन भवतस्तमूलरजोहरणादिवेषपरित्यागापत्तिः ॥ यदुक्तम् ॥ आणाएच्चिय चरणं, तब्भङ्गे जाण किं न भग्गं ति । आणं च अइक्कंतो कस्साएसा कुणइ सेसं ॥ · · तथा चायं सुखाशया भवत्कल्पितः पन्थाः सकलोपि विशरारुतामापद्येतेत्यहोलाभमिच्छोनी व्यापिव्ययः संवृत्तः ॥ यदपि, रुग्विणः कल्यतां यान्तीत्यादिश्लोकबलेन स्व- . प्रकल्पितक्रियायाः सुकुमाराया मोक्षाङ्गत्वसमर्थनं तदप्यसुन्दरम् ॥ यत एतच्छ्लोकार्थ एवमागमे विधीयते ॥ मउइ एवि किरियाए कालेणारोगयं जह उवेंति ॥ तह चेव उ निव्वाणं जीवा सिद्धत किरियाणत्ति । अत्र हि सिद्धान्तक्रियाया एव चिरन्तनमुनिक्रियापेक्षया कोमलाया अपि निर्वाणाङ्गत्वं प्रतिपादितं न तु त्वदभिप्रेतोत्सूत्रक्रियाभासस्य ॥
· अतो भवदभिमतक्रियाया उपदर्शितन्यायेन तद्विपर्ययप्रसाधनान्न तत्श्लोकबलेन भवत्प्रकल्पितश्रुताप्रामाण्यसिद्धिः ॥ एवं च लिङ्गदेशनया श्रुतस्य मूनि पदकरणमसाम्प्रतमपि कृत्वा यदमी प्रत्यक्षगोचराः श्रावकजनाः सुदृढगच्छग्रहग्रन्थयो दृष्टोरुदोषा अपि साक्षात्कृतगुरुतरपूर्वोदितकुपथापराधा अपि ॥ अदृष्टदोषा हि विवेकिनोपि कुपथादपि न निवर्तितुमीशते
For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
श्री सङ्घपट्टकः किं पुनरम्य इत्यपि शब्दार्थः ॥ ____ व्यावृत्तिमपसरणं कुपथात् अधिकृतात् कुमार्गात् जडाः स्वहिताहितविवेकशून्याः न दधते न चेतसि धारयन्ति न कुर्वन्तीत्यर्थः न केवलं व्यावृत्तिं स्वयं न दधते असूयन्ति च इय॑न्ति सगुणो दोषमारोपयन्तीतियावत् चः समुच्चये एतां कुपथव्यावृत्ति करोति एतत्कृत् तस्मै ॥ क्रुधगुहेर्धेत्यादिना चतुर्थी ॥ महासत्त्वाय कस्मैचित्कुपथव्यावृत्तिविधायिने ॥ ____ अत्र चोत्तरवाक्यार्थगतत्वेन प्रयुज्यमानो यच्छब्दस्तच्छब्दोपादानं विनापि तदर्थं गमयति ॥ यथा ॥ साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतं, मीलितं यदभिरामताधिकं इति ॥ तेनायमर्थः ॥ तेषां हि दृष्टदोषत्वात् कुपथात्तावत्स्वयं व्यावृत्तिः कर्तुं युक्ता ॥अथ कुतोपि हेतोः स्वयं न व्यावर्तन्ते तदा तव्यावृत्तिकारिणि प्रमोदो विधातुं सङ्गतः ॥ यत्पुनरमी द्वयमध्यादेकमपि कर्तुं नोत्सहन्ते प्रत्युत कुपथनिवृत्तिविधायिनि कस्मिन्नपि क्षुद्रोपद्रवाय यतन्ते तत्किममी दिग्मोहमिता इत्यादि योज्यम् ॥ तेनैतदुक्तं भवति ॥ दिग्मूढादयो हि हितैषिणा व्यावर्त्तमाना अपि दिग्मोहादेावृत्तिमात्रमेव न कुर्वन्ति ॥एतेतुन केवल कुपथान्न व्यावर्तन्ते यावताकुपथव्यावृत्तिकारिणेऽसूयन्त्यपीति तेभ्योप्यमी कुत्सिता इति वृत्तार्थः ॥१७॥ .
साम्प्रतं लिङ्गिदेशनया श्राद्धैरविधिविहितस्य जिनमज्जनस्यापि दुर्गतिपातहेतुत्वप्रतिपादनद्वारेण श्रुतपथावज्ञां दर्शयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ इष्टावाप्तितुष्टनटविटभटचेटकपेटकाकुलम्, निधुवनविधिनिबद्धदोहदनरनारीनिकरसङ्कुलम् । रागद्वेषमत्सेराघनमघपङ्केनिमज्जनम्,
जनयत्येव मूढजनविहितमविधिना जैनमज्जनम् ॥१८॥ टीका:-जैनमज्जनं भगवद्विम्बस्नात्रं कर्तृ जनयत्येव संपादयत्येव नतु कदाचिन्न जनयत्येवकारार्थः ॥ अघपङ्के पापकर्दमे निमज्जनं बुडनं कर्म तत्कर्तृणामितिशेषः ॥ अथ कथं पुण्याय विधीयमानं जिनस्नानं पापपङ्कनिमज्जनाय प्रभवतीत्यत आह ॥
अविधिना सिद्धान्तोक्तक्रमविपर्ययेण प्राक्तनविशेषणान्यथानुपपत्यारात्रा-वित्यर्थः ॥ सिद्धान्ते हि रजन्यां जिनस्नानं निवारितमतस्तत्र तत्कुर्वतां कथं न पातकमित्यर्थः ॥ अथ कं दोषमभिप्रेत्य सिद्धान्ते रात्रिस्नात्रनिवारणमिति दोषप्रदर्शनाय हेतुगर्भ विशेषणत्रयं मज्जनस्याह॥
इष्टावाप्ति इत्यादि ॥ इष्टाया वल्लभाया मज्जनदर्शनमिषेणागताया अवाप्ति मेलकस्तया
For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
७१ तुष्टा निशङ्कमत्राद्य नः सुरतलीला प्रवय॑तीतिधिया मुदिता विटा वेश्यापतयः नटा नाटकाभिनयनादिकलोपजीविनः भटाः शस्त्रादिकलाजीविनः चेटका मासादिनियमितवृत्तिग्राहिणः एषां पेटकं समुदायस्तेनाकुलं क्षुभितं प्रेयसीप्राप्त्या सात्त्विकभावेनाकुलीकृतविटादिजनाकीर्णत्वात् मज्जनमप्युपचारादाकुलम् ॥
तथा निधुवनविधिनिबद्धदोहदा मोहनविलसितविहिताभिलाषाः या नरनार्यः पुरुषयोषितस्तासां निकरेण निचयेन सङ्कलं व्याप्तम् ॥ नारीणां हि प्रायो निधुवनार्थमेव मज्जनावलोकनच्छद्मना तत्रागमनात् ॥ तथाविधव्याजमन्तरेण रात्रौ तत्राप्यागमनासम्भवात् ॥ तथाविधव्याजेन चान्यत्र गन्तुमशक्तत्वात् ॥ ___ अत एव रागः काञ्चित् परवरवर्णिनी प्रत्यभिष्वङ्गः द्वेषः स्वप्रेयसीमन्येन सह सङ्गच्छमानां पश्यतस्तंज्जिघांसा मत्सरः किञ्चित्सौभाग्येन कयाचित्सङ्घट्टमानमालोकयतः स्वयं च तां कामयमानस्य तत्सौभाग्यव्ययिषा, ईर्ष्यास्ववल्लभामन्येन सार्धं सलंपन्तीमीक्षमाणस्याऽसहिष्णुता ॥ ततो रागश्चेत्यादिद्वन्द्वः ॥ ताभिर्घनं सार्द्रम् ॥ अत्रापि रागादिमल्लोकघनत्वान्मज्जनमप्युपचारात्तथा ॥ ____ कामुकलोकमेलके हि जिनगृहेपि निशायां रागादय एवोज्जृम्भन्ते नत्वणीयस्यापि धर्मभावना ॥ तदुक्तम् ॥ प्रारब्धे जिनबिम्बमज्जनविधौ मुग्धै निशि श्रावकैः, श्रेयो) जिनमन्दिरे समुदिताश्चित्रं रिसास्पृशः ॥ स्त्रीपुंसा रभसादुपात्तसमयास्ताम्बूलबिम्बाधरा, गाढालिङ्गनभङ्गिसङ्गमसुखं विन्दन्ति नन्दन्ति च ॥ ___एतदुक्तं भवति जिनस्नपनं हि स्वस्य परेषां च द्रष्ट्णां रागद्वेषादिक्षयाय विधीयते ॥ निशायां तद्विधाने च कामुकानां सुरताद्यसमंजसप्रवृत्याऽप्रतिहतप्रसरस्तत्प्रादुर्भाव इति कथं तत्क्षयविधायिता तस्य स्यात् ॥ : अथास्तु नटविटादीनां तत्प्रादुर्भावः किनश्छिन्नम् ।। न तावतापि श्राद्धानां श्रद्धया स्नात्रं विदधानानां तज्जन्यपुण्हहानिरितिचेन्न ॥ तेषां तत्प्रादुर्भावस्य सुरतादिवशप्रादुष्यद्भगवदाशातनायाश्चानन्तसंसारकारिण्या रात्रिस्नात्रकारिश्रावकनिबन्धनत्वात् ॥ मज्जनव्याजमन्तरेण निशीथिन्यां तेषां रतार्थमपि प्रायेण जिनभवनागमनासम्भवात् ॥ एवं च नटादिरागादि वृद्धिनिमित्तभावमासेदुषां श्रावकाणां कथं न मज्जनजन्यपुण्यनाशः ॥ ___ किञ्च नटाद्यसमञ्जसप्रवृत्तिदर्शनेन श्राद्धानामप्यविवेकिनां केषाञ्चिदिदानी जिनगृहे तथा प्रवृत्त्युपलम्भात् ॥ तदुक्तम् ॥ एक्केण कयमकज्जं करेइ तप्पच्चया पुणो अन्नो ॥ सायाबहुलपरम्परखुच्छेउ संयमतवाणं ॥
तथाच तेषां कथं मज्जनादिजन्यपुण्यगन्धोपीति चिन्त्यतां सूक्ष्मधिया ॥ भगवद्भिः
For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
श्रीजिनदत्तसूरिभिरप्येनं दोषसमूहं रात्रिस्नात्रस्योपलभ्य प्रतिपादितम् ॥ जा रत्ती जारत्तीमिह रई जाइ जिणवरवरगिहेवि ॥ सा रयणी रयणियरस्स होउकह नीरयाण मया ॥
७२
अह्नि जिनमज्जनविधाने च नोक्तदोषलेशस्यापि सम्भवः ॥ जनसमक्षं दिवा तथाप्रवृत्तेर्लज्जनीयत्वेन राजनिग्रहभयेन च प्रायेणासंभवात् ॥ तस्माद्दिन एवं जिनस्नात्रं धर्मार्थिनां विधिप्रवहणानां श्रेयो न निशायामिति ॥
अत्र यद्यपीष्टावाप्तीत्यादिविशेषणकदम्बकं जिनगृहस्यैव सम्भवति न मज्जनस्य तथापि मज्जने सति तस्यैवंविधत्वमितिमज्जनस्य प्राधान्येन विवक्षणादुपचारेण मज्जनमप्येवं विशेषणानां चान्यत्र निवेशने विशेषणविशिष्टमुक्तमिति अन्यं रात्रिमज्जनस्यात्यन्तदोषतया सर्वथा निवार्यत्वं व्यज्यते ॥
एतेन यदपि कैश्चिदभिधीयते रात्रिस्नात्रेपि भगवतो न कश्चिद्दोषः जिनजन्ममज्जनस्य शक्रेण तथाविधानात् ॥ तथाहि सर्वेपि जिनेन्द्रा निशीथिनीयामद्वयसमय एव जायन्तेतदैव च सुरेन्द्रश्चामीकरगिरिशिखरं नीत्वा तान् स्नपयतीति श्रूयते ॥ तस्य च तथा सदोषत्वे शक्रस्तथा न तत् कुर्वीत ॥ महतां ह्यन्यथाकरणे तल्लोचनत्वात्तत्पथानुवर्त्तिनीनां प्रजानां दुर्गतिपाते न तेषां महाहान्यापत्तेः ॥
स्नात्रादिविधाविन्द्राचरितस्य सर्वैरपि जिनपथवर्त्तिभिः प्रामाण्योपगमात् ॥ यदुक्तम् ॥ तित्थयरे बहुमाणे, अभ्भासो तहय जीयकप्पस्स || देविंदाइअणुगिड़, गम्भीरपलोयणा लोए ॥
तस्मादिन्द्राचरितस्य प्रामाण्यन्निशायामपि स्नपनं विधातव्यमिति तदपास्तम् ॥ शक्रो जिनजन्ममज्जनं मेरौ करोतीति मन्यामहे ॥ नतु यामिनीयामद्वितय इति ॥ मेरुशिखरे सूर्योदयास्तमयाभावेन रात्रिंदिवव्यवहाराभावात् ॥
तथाहि । प्रत्यस्तमितैतत्क्षेत्रवर्त्तिदिनकरकिरणनिकारः कालविशेषो हि रात्रिरित्युच्यते तद्विपरीतश्च दिनमिति ॥ मेर्वपेक्षया रवेरत्यन्तनीचैर्वाहितत्वेन किरणानां चोपरिष्टात्तथाप्रसराभावेनाधस्तनभागस्यैवतत्प्रकाशविषयत्वात्तथाच कथं तत्र रात्रिंदिवविभागः स्यात् ॥
कथं तर्हि प्रकाशाभावे तत्रेन्द्राणां जिनमज्जनादिविधिरितिचेन्न ॥ रत्नसानोरधित्यकाया आतापकेन निरस्तपूषमयूखद्योतेन सततमुच्चरता बहलविमलमाणिक्यशिलामरीचिनिचयेन देवमहिम्ना च शश्वद्भास्वरत्वात् ॥ एवंचेन्द्राचरितावष्टम्भेन कथं रात्रिस्नात्रं समर्थमाणं चारिमाणमञ्चेत् ॥
इतोपि न रात्रिस्नात्रम् पुण्यपात्रम् ॥ भगवत्प्रतिकृतिपातुकसलिलपूरप्लाव्यमानस्य पिपीलीकादिजन्तुसन्तानस्य रक्षायतनाया रात्रौ दुःशकत्वात्, तत्प्रधानत्वाच्च जिनशासनस्य ॥ यदुक्तम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
७३
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
जयणाय धम्मजणणी, जयणा धम्मस्स पालणीचेव ।
तववुड्डिकरी जयणा, एगंतसुहावहा जयणा । किञ्च माभूबृहच्छब्देन सत्त्वसंहारकारिणां गृहगोधिकादिनां क्रूरजन्तुनामुत्थानमिति प्राभातिकं प्रतिक्रमणमपि साधूनां मृदुस्वरेणाभिहितमागमे ॥ यामिन्यां च मज्जन्नादिविधौ निरन्तरगम्भीरोद्धरवाद्यमानातोद्यनिनादश्रवणेन विभातमिति मन्यमानस्य तप्तायोगोलकल्पस्यासंयतजनस्य जागरणात् ॥
तथाच तत्क्षणतदारभ्यमाणानेकपापकर्मनिमित्तभावेन कथं रात्रिस्नात्रकर्तृणां पापबन्धो न भवेत् ॥ एतेन यदपि क्वचित्कथादिषु केषाञ्चित् स्त्रीपुंसानां गिरिकाननादिस्थितदेवगृहेषु निशायां जिनप्रतिमास्नानादिश्रवणेन तदभ्युपगमः सोप्यलीकालम्बनमात्ररुचितां भवतो व्यनक्ति मोक्षार्थस्नात्रादेरिहाधिकृतत्वात् ॥ तस्य च सिद्धान्ते रात्रौ निवारणात् ॥ ___ तथाहि ॥ सिद्धान्ते संझाओ तिन्नि ताव ओहेणमिति वचनात् सन्ध्यात्रयलक्षणो जिनपूजायाः कालो नियमितो रात्रावपि तद्विधाने च कालंमि कीरमाणं किसिकम्मं बहुफलं जहा ॥ होइ इय सव्वच्चियकिरिया, नियनियकालंमि विनेयेत्यादिना कृषिदृष्टान्तेन कालविधीयमानजिनपूजादिक्रियाणां साफल्याभिधानं व्यर्थमापद्येत ॥
न च "वित्तिकिरियाविरुद्धो, अहवा जो जस्स जावइओ इतिवचनाद्रात्रावपितत्प्रतिपादनमिति वाच्यम् ॥ श्रावकाणां त्रिसन्ध्यं जिनपूजाया दिनकृत्यत्वेन सिद्धान्तेऽभिधानात् ॥ ततश्चवित्तिकिरियाविरुद्धो इत्यादेरयमों यः प्राभातादिसन्ध्यायां वृत्तिनिमित्तवाणिज्यादिव्यग्रत्वात्कथञ्चिदेवपूजायां न व्याप्रियते स दिनमध्य एव मुहूर्तादिना सन्ध्या तिक्रमेप्यपवादतः पूजां करोतु ॥ न पुनरस्यायमों यदुतापवादेन रात्रौ करोति दिनकृत्यताहानि प्रसङ्गादिति ॥" . एवं च यद्यपि विद्यादिसिद्ध्यर्थिनां केषाञ्चिद्भवाभिनन्दित्वेन गिरिकाननादौ जिनस्नात्रादिषु रात्रावपिप्रवृत्तिः श्रूयते तथापिन तच्चरितमवलम्ब्य श्रुतोक्तमज्जनादिसमयं परिहृत्य रात्रौ तद्विधानेन विवेकिनात्मगुहा भवितव्यमिति ॥
एतेन रात्रौ जिनसदने बलिदाननन्दिप्रतिष्ठादिविधानमपि प्रत्युक्तम् ॥ प्रायो मज्जनेन समानयोगक्षेमत्वात् ॥ निशिस्नपनोक्तदोषाणां बलिदानादावपि संभवात् ॥ किञ्चिदाधिक्याच्च तत्र प्रथमं तावद्वलिदानमधिकृत्य तदुच्यते ॥
भगवत्प्रवचने विभाव- चतुर्विधाहारस्यापि संसक्तिमत्त्वप्रतिपादनात् ॥ तथाच निशि जिनपुरतस्तादृगाहारदानेन कथं तत्प्रभवासङ्ख्यजीववधजन्यः कर्मबन्धो दातॄणां न स्यात् ॥
तदुक्तम् ॥ रात्रौ बलिं वृषनिमित्तमतीवजीवसंसक्तिमन्तमपि तीर्थपतेः पुरस्तात् ॥ ये
For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
श्री सङ्घपट्टकः
कति बलिना लिना जितास्ते, नूनं शुभेन तलिना मलिना अघेन ॥
तथा लोकविरुद्धोपि अहो अमी श्रावकाः स्वयं रात्रिभोजननिषेधेपि स्वदेवस्य पुरतो निशि बलिमुपढौकयन्तत्यतः कीदृगमीषां रात्रिभोजनविरतिरितिसोत्प्रासलोकवाक्यश्रवणात् ॥ आगमेपिभगवत्पुरतोब्यारव्यानावसाने समवसरणभुवि राजादिभिः सिद्धस्य सिक्थरूपस्य कलमतंडुलबलेर्दिवस एवोपढौकनप्रतिपादनात् ॥
यदाह ।। राया व रायमच्चो, तस्सासइ पउरजणवओ वालि ।। दुब्बहिलखंडिअबलिछडियतण्डुलाणाढयंकलमं ॥ भाइयपुणाणियाणं अखंडफुडियाण फलगसरियाण | कीरइबलीसुराविय, तत्थेव छुहंति गंधाइ ॥
देवार्च्चनत्वात् बलिदानं रात्रावप्युचितं तथाच किमायातं लोकविरोधस्येतिचेत् न ॥ देवार्चनस्यापि रात्रौ सिद्धान्ते निषेधात् महिमं च सूरुग्गमणे करितीत्यावश्यकचूर्णिवचनप्रामाण्यात् ॥
लौकिकमार्गेपि रात्रौ स्नात्रदेवार्चनादे र्निवारणात् ॥ तदुक्तम् ॥ नैवाहुति र्न च स्नात्रं, न श्राद्धं देवतार्च्चनं ॥ दानं वा विहित्तं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः ॥
अथ भावशुद्धिहेतुत्वान्निशायामपि बलिस्नात्रादिविधानं सङ्गतम् ॥ तथाहि । रात्रावपि जिनगृहे दुग्धदधिसुरभिनीविपूरेणातिनीरजीकृतभगवद्गात्रं स्नानं विदधते विकचविचकिलबकुलमालतीनवमालिकादिभिश्च वर्यां सपर्यां विरचयतो रुचिरचनानिर्मितजनमनोहारं स्निग्धमधुरपक्वान्नफलोपहारं च ढौकयतः श्रद्धाबन्धुरबुद्धेर्गृहिणो दूरीकृतकुगतिवासो भावोल्लासो जायते ॥ तस्यैव च सुगतिहेतुत्वेन भगवतो बहुमतत्वात् ॥
यदाह ॥ जो चेव भावलेसो, सो चेव य भगवओ बहुमउत्ति ॥
इति चेत् तन्न ॥ मार्गानुसारिण्याः कदाग्रहरहितायाः प्रज्ञापनायोग्याया एव भावशुद्धेरिहाधिकारात् ॥ यदुक्तम् ॥
भावशुद्धिरपि ज्ञेया, यैषा मार्गानुसारिणी । प्रज्ञापनाप्रियात्यर्थं न पुनः स्वाग्रहात्मिका ॥ औचित्येन प्रवृत्तस्य कुग्रहत्यागतो भृशम् । सर्वत्रागमनिष्टस्य भावशुद्धिर्यथोदिता ॥
भवद्विवक्षितायाश्च भावशुद्धैः सिद्धान्तविरोधीत्वेन मुक्तिमार्गानुसारित्वाभावात् अस्मत्पूर्वजैरेतावतमनेहसं रात्रावेवेदं स्नात्रं कारितमतोऽस्माभिरपीत्थमेवकर्तव्यमिति कदाग्रहग्रस्ततया प्रज्ञापनानुचितत्वाच्च कथं मुक्त्यङ्गता स्यादिति ॥
नन्दिविधानमपि रात्रो महादोषम् ॥ तथाहि दीक्षाद्यर्थं हि नन्दिकरणं ॥ दीक्षा च स्थूलसूक्ष्मप्राणातिपातविरतिलक्षणा ॥ रात्रौ च प्रकाशनिमित्तोज्वालितभूरिदीपकरूपतेजस्कायिकजीवानां शरीरस्पर्शेन व्यापादनात् प्रतिदीपेषु च निरन्तरं निपततां लक्षशः पतङ्गादि
For Personal & Private Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
जन्तूनां व्यापत्तिनिमित्तभावान् कीदृशी दीक्षादातृगृहीत्रोः सर्वविरतिः ॥
तथा च करेमिभंतेसामाइयमित्यादि सर्वविरतिसामायिकसूत्रस्यापि तत्क्षणं शिष्येणोच्चार्यमाणस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गः ॥ शिष्यस्य दीक्षाप्रथमक्षणादारभ्यप्राणातिपातप्रवृत्तेः ॥ तदुक्तम् ॥ सव्वं ति भाणिऊणं, विरई खलु जस्स सव्विया नत्थि || सो सव्वविरइवाइ चुक्कड़ देसं च सव्वं च ॥
दीक्षादातुश्च दोषसङ्ख्यापि वक्तुं न शक्यते ॥ तद्दिक्षया तावज्जन्तुजातव्याघातप्रवृत्तेः ॥ तदहोमूढा एतावन्तं पापकलापमात्मन्यारोपयन्तो भाविभवभ्रमणान्मनागवि न बिभ्यतीति ॥
७५
तदुक्तम् ॥ ज्योतिर्ज्योतितकृत्स्नदेवसदनप्रायः प्रदीपोच्चरद्दीपाच्चिर्निकुरम्बचुम्बनभवत्तङ्गत्पत्तङ्गैषणां ॥ निस्त्रिंशा निशि सूत्रयन्ति कुधियो मुग्धा मुधामी हहा नन्दिसन्दितिसम्मितां स्वपरयोः संसारकारागृहे ॥
अह्नि दीक्षादिलग्नबलाभावे रात्रौ च तद्भावे विहारक्रमवदपवादेन कदाचिद्रात्रावपि नंदि विदधतां को दोष इतिचेन्न । विहारक्रमस्यापवादेन रात्रावपि प्रतिपादनात्तत्र कदाचित्तत्करणंयुक्तम् ॥ नन्दिविधानस्य चापवादेनाप्यागमे रात्रावनभिधानात्कथं तद्विधानं तत्र सङ्गच्छेत ॥
किञ्चापवादिककृत्यानां रात्रिविहारक्रमादीनां सर्वेषां प्रायश्चित्तमभिहितमागमे ॥ न च निशि नन्दिविधानस्य भवन्नीत्यापवादिकस्यापि क्वचित्तदभिधानं श्रूयते ॥ ततोवगम्यतेनास्त्यपवादेनापि रजन्यां नन्दिविधानम् ॥ तथा भगवद्ज्ञातादपि रात्रो तद्विधानमसमीचीनम् ॥ भगवता हि विमलकेवलालोकेनापि तावतां विनेयलक्षाणां मध्यात्कस्यचिदपि क्षणदायामदीक्षणात् ॥
दिवसाइयं तित्थंदिणं पसत्थं चेत्याद्यागमवचनप्रामाण्यात् ॥ तत्पथवर्त्तित्वाच्च तद्विनेयानामैदंयुगीनानां कथं निशि तत्कर्तुं युज्यत इति ॥ एवं निशि जिनप्रतिमाप्रतिष्ठायामपि सकलमेतद्दूषणजातं विविच्य वाच्यम् ॥
तदुक्तम् ॥ प्रादुःषद्दोषपोषायां, दोषायां साधयन्ति ये ॥ जिनबिम्बप्रतिष्ठां ते, प्रतिष्ठां स्वस्य दुर्गतौ ॥ तदेवं दोषकलापदर्शनाद् रात्रौ मज्जनादिविधायिनां पापपङ्के निमज्जनं भवतीति व्यवस्थितम् ॥ इदं वक्ष्यमाणं च वृत्तद्वयं द्विपदी छन्द इति वृत्तार्थः ॥ १८ ॥
साम्प्रतं प्रसङ्गेन मज्जनादन्यस्यापि धर्मकृत्यस्य विधिरहितस्य संसारनिमित्तत्वं प्रकटयन्नाह ॥
For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
श्री सङ्घपट्टकः ॥ मूलकाव्यम् ॥ जिनमतविमुखविहितमहिताय न मज्जनमेव केवलम्, किन्तु तपश्चरित्रदानाद्यपि जनयति न खलु शिवफलम् ।
अविधिविधिक्रमाज्जिनाज्ञापिाशुभशुभाय जायते,
किंपुनरितिविडम्बनैर्वाहितहेतु र्न प्रतायते ॥१९॥ टीका:-जिनमतविमुखविहितं भगवदागमवैपरीत्यनिर्मितं मज्जनमेव स्नपनमेव केवलमेकम् अहिताय संसाराय न भवति स्नानमेवैकमविधिविहितं संसारकारणमिति नास्ति किन्तु किन्तर्हि तप्यन्ते धातवोऽशुभं कर्माणि वानेनेति तपोऽनशनादि ॥ .
यदुक्तम् ॥ मज्जास्थिरुधिरपलरसमेदःशुक्राण्यनेन तप्यन्ते ॥ कर्माणि चा शुभानीत्यतस्तपो नाम नैरुक्तम् ॥ तथा चारित्रं सर्वविरति: दानं पात्रेषु न्यायार्जितशुद्धभक्तादिवितरणम् ॥ आदिशब्दाद्विनयवैयावृत्यादिग्रहः ॥ ततस्तपश्चेत्यादि द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः ॥ ततश्चैवमाद्यप्यनुष्ठानं जिनमतवैपरीत्यविहितं न केवलं मज्जनमित्यपि शब्दार्थः ॥ न खलु नैव जनयति सम्पादयति शिवफलं मुक्तिरुपं फलम् ॥ ___ अथ कस्मादेवमित्यत आह ॥ ही यस्मात् अविधिविधिक्रमात् सिद्धान्तानुक्ततदुक्तप्रकारेण जिनाज्ञापि भगवच्छासनोक्तानुष्ठानमपि अशुभशुभाय अश्रेयः श्रेयसे ॥ द्वन्द्वैकवद्भावादत्रैकवचनम् ॥ जायते सम्पद्यते ॥ यथासंख्येनात्र योजना ॥ तेनायमर्थः ॥ किल जिन पूजातपःप्रभृतिप्रवचनप्रसिद्धं जिनाज्ञा ॥ भगवता निःश्रेयससाधनत्वेन ज्ञापितत्वात् ॥ तथा च तदप्यविधिक्रमेण कालेसुइभूएणमित्याधुक्तविधिविपर्ययेणक्रियमाणमशुभाय भवति ॥ विधिक्रमेण तु सन्ध्यात्रयाराधनशुचिभूतत्वादिना तदेव शुभाय ॥ विध्यविधिभ्यांभगवदाज्ञाराधनानाराधनयोरेव मोक्षसंसारफलत्वात् ॥ ___ यदाह ॥ जहचेवउमोक्खफला आणा आराहियाजिणिंदाणं ॥ संसारदुखफलया, तहचेव विरहिया होइ॥
अथवा जिनाज्ञापवादिकी आधाकर्मभोजनादिका क्रिया ॥ साप्यविधिक्रमेण संस्तरणादौ तद्ग्रहणादिना अशुभाय विधिक्रमेण वाऽसंस्तरणादौ तद्ग्रहणादिना शुभायेति ॥ किंपुनरित्यादिवाक्यं काक्वायोज्यम् ॥ अत्र च किमित्याक्षेपे पुनरपि वाक्यभेदे इति प्रकरणे ॥ तेनैषां प्रकृता रात्रिजिनमज्जनादिका क्रिया विडम्बनैव प्रवचनापभ्राजनैव लोकोपहासास्पदम् ॥ नत्वेषा जिनाज्ञापीत्येवकारार्थः ॥
अहितहेतुः संसारनिबन्धनं न प्रतायते न विस्तार्यते ॥ किन्त्वहितहेतुत्वेन प्रत्याख्यान एव
For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः तदुक्तम् ॥ रात्रिस्नात्रविधापनादिभिरहो संसारपल्ल्यां हठात्पार्श्वस्थादि मलिम्लुचैर्बलितया द्राग्नीयमानं जनम् ॥ दृष्ट्वा सम्प्रति शुद्धदेशनामिषाद्ये पूत्कृतिं कुर्वते, धन्यैस्तैः शितधाम धामविशदं जैनं मतं भूषितम् ॥
इदमुक्तं भवति ॥ जिनाज्ञापि तपः प्रभृतिका आपवादिकाधाकर्मभोजनादिका वा यदा अविधिना विधीयमाना भवफला तदा किंपुनरस्यापि विडम्बनायाः सर्वथा जिनवचन बाह्याया रात्रिमज्जनादिकाया वक्तव्यम् ॥ सुतरामेषा भवहेतुरेव ॥ अतोऽहितहेतुत्वेन प्रत्याख्यापते ये न सा तथा प्रत्याख्याप्यमाना कस्यापि पुण्यात्मनः स्वतो निवर्त्तनाय प्रभवतीतिवृत्तार्थः ॥१९॥
इदानीं निर्वाणकारणमपि निसर्गेण जिनगृहादिनिर्मापणं गृहिणःकुमतादिलेशस्याप्यनुवेधाद्भवहेतवे भवतीत्येतत्प्रदर्शनायाह ॥ .
॥ मूलकाव्यम् ॥ जिनगृहजिनबिम्बजिनपूजनजिनयात्रादिविधिकृतम्, दानतपोव्रतादिगुरुभक्तिश्रुतपठनादि चादृतम् । स्यादिह कुमतकुगुरुकुग्राहकुबोधकुदेशनांशतः,
स्फुटमनभिमतकारि वरभोजनमिव विषलवनिवेशतः ॥२०॥ टीका:-जिनगृहं परमेश्वरभवनं जैनबिम्बं भागवती प्रतिमा जिनपूजनं भगवत्प्रतिमायाः कुसुमादिभिरभ्यर्चनं जिनयात्रा जिनान्प्रतीत्याष्टाह्निकाकल्याणकरथनिष्क्रमणादिमहामहकरणम् ॥ ___. यदुक्तम् ॥ जत्तामहूसवोखलु, उद्दिस्सजिणे स कीरई जोउ ॥ सो जिणजत्ता भन्नइ तीएविहाणं उ दाणाइ ॥ ततो जिनगृहं चेत्यादिद्वन्दगर्भोबहुव्रीहिरेवमुतरपद्ययोरपि ॥ आदि ग्रहणाज्जिनवन्दनप्रतिष्ठादिग्रहः इह चासकृज्जिनपदोपादानं भगवतोऽत्यंतभक्तिगोचरतया तदुद्देशेन विधिना गृहादिनिर्मापणस्य परममुक्त्यङ्गत्वख्यापनार्थम् ॥ एवमादि धर्मकर्मजात-मितिशेषः ॥
विधिना श्रुतोक्तेन प्रकारेण कृतं निर्मापितम् ॥ तथाहि ॥ जिनगृहनिर्मापणविधिः शुद्धभूमिपरिग्रहादिकः ॥ यदुक्तम् ॥ जिणभवणकारणविही सुद्धा भूमिदलं च कट्ठाइ । भियगाणइसंधाणं लासयवुड्डीय जयणाए ।
तद्विधापनानन्तरं चैतस्मिन्नपिशिलापित्तलादिघटितप्रतिरूपके सम्प्रतिभगवद्विरहे तद्गुणानध्यारोप्य तं पूजयामीति प्रणिधानेन श्राद्धस्य भगवद्विम्बनिर्मापणम् ॥ तन्निर्मापणे • विधिरयं सूत्रधारस्य दानादिसन्मानपूर्वविभवौचित्येन घटितबिम्बमूल्यसमर्पणम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
श्री सङ्घपट्टकः यदाह ॥ इह सुद्धबुद्धिजोगा काले संपूइऊण कत्तारं ॥ विभवोचियमप्पिज्जा मूलं अणहस्स सुहभावो॥
तदेवं जिनबिम्बे विधिना निर्मापिते प्रतिष्ठापिते चायं पूजनविधिः ॥ सन्ध्यात्रये विधिना शुचिर्भूत्वा भगवद्विम्बं श्रद्धावान् पुष्पादिभिरर्चयति ॥ तदुक्तम् ॥ काले सुइ भूएणं विसिट्ठपुप्फाइएहिं विहिणाउ ॥ सारथुइथुत्तगरुई जिणपूआ होइ कायव्वा ॥
तथा च तत्र च कल्याणकादिदिनेषु यात्रा प्रस्तूयते ॥ तत्र चायं विधिः ॥ यथाशक्तिदानतपश्चरणशरीरविभूषाजिनगुणगानवादित्रादिकरणम् ॥ यदाह ॥ दाणं तवोवहाणं सरीरसक्कारमो जहासत्तिं ॥ उचियं च गीयवाइयथुइथुत्तापि च्छणाइंय ।।
तथा दर्शनतपसी पूर्वं व्याख्याते व्रतानि स्थूलप्राणातिपातविरमणादीनि ॥ आदिशब्दाद्विचित्राभिग्रहग्रहः ॥ ततो दानं चेत्यादिद्वन्द्वः ॥ तथा गुरोर्धर्माचार्यस्य भक्तिः शुश्रूषा आगच्छदभिमुखगमनोत्थिताभ्युत्थानगच्छदनुगमनिश्रामणा विशुद्धभक्तपानादिदानचित्तानुरञ्जनादिका ॥
यदुक्तम् ॥ अहवा वि गुरु समत्तदायगा ताण होइ सुस्सूसाई ताणभिमुहगमणं उत्थाणं उत्थिएसुंच ॥ विस्सामणाइ सम्मं वियाणणुव्वयणमेव जं ताणं ॥ संपाडणमेयाणंसमिच्छियाणं विसुद्धाणं ॥ भावाणुवजणं तह सव्वपयत्तेण ताण कायव्वं सम्मत्तदायगाण दुप्पड़ियारं जओ भणियं ॥ श्रुतपठनं सिद्धान्ताध्ययनम् ॥ आदिग्रहणात्तदर्थश्रवणमननादिग्रहः ॥ एतच्च विवेकिना विशेषेण विधेयमेतत्पुरस्सरत्वात् सकलप्रागुक्तजिनगृहादि-करणविधिप्रतिपत्तेः ॥ यदाह । अन्नेसि पवित्तीए निंबधणं होइ विहिसमारम्भो सासुत्ताओ नज्जइ ता तं पंढमं पढेयव्वं ॥ सुत्ता अत्थे जत्तो अहिगयरो नवरि होइ कायव्वो ॥ इत्तो उभयविसुद्धत्ति सूयगं केवलं सुत्तत्ति ॥
एतदन्तरेणसमस्तस्यापि क्रियाकलापस्यान्धमूकसाम्यापत्तेः ॥ ततो गुरु भक्तिश्चेत्यादि द्वन्द्वः ॥ वा समुच्चये ॥ आदृतं सबहुमानं नत्ववहेलया ॥ एतत्सकलं जिनगृहादिदानादिगुरुभक्त्याद्यनुष्ठानं किमित्याह ॥ स्याद्भवेत् इह प्रवचने अनभिमतकारीतिसम्बन्धः ॥ कस्मादत आह ॥ कुमतेत्यादि । तत्र कुमतं परतीर्थिकसमयाभिहितं क्रियाकदंबकं श्राद्धचन्द्रसूर्योपरागसङ्क्रान्तिमाघमालाप्रपादानादि ॥
कुगुरुरुत्सूत्रदेशनाकरणप्रवणः सन्मार्गदूषणपरायणो धार्मिकजनक्षुद्रोपद्रवतत्परः सुखलोलतयायतिक्रियाविकलो जनविप्रलिप्सयादुष्करक्रियानिष्ठोपि वा लाभपूजाख्यातिकामः कुत्सितआचार्यः ॥ कुग्राहः सिद्धान्तबाह्यस्वमतिकल्पितस्वाभ्युपेतासत्पदार्थसमर्थनानुष्ठानगोचरो मानसोभिनिवेशः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९
विभाग-१, बृहवृत्तिः
कुबोधोऽन्यथाव्यवस्थितस्य भगवदागमार्थस्याज्ञानाद्विशिष्टसंप्रदायाभावाद्वाऽन्यथापरिच्छेदः ॥ यद्वोभयाभावादन्यथापरिच्छेदः ॥ कुदेशना श्रुतोक्तार्थानां संशयादज्ञानान्मिथ्याभिनिवेशाद्वा वैपरीत्येन प्ररूपणम् ॥ यदुक्तम् ॥
सिद्धान्ताभिहितार्थानां व्यत्यासेन प्ररूपणा ।
याग्रहाभिनिवेशादेर्भणिता सा कुदेशना । अत्र च कुगुरुग्रहणेन कुदेशनालाभेपि पृथगुपदानं तस्याः सकलेतरदोषेभ्यो महत्त्वज्ञापनार्थम् ॥ ततः कुमतं चेत्यादिद्वन्द्वः ॥ तासामंशो लेशस्तस्मात् आस्तां कुमतादिभ्यः समग्रेभ्यः किन्त्वेषामंशमात्रादपि स्फुटं व्यक्तं निश्चितमितियावत् अनभिमतकारि अनिष्टविधायिदुरन्तसंसारकान्तारनिरन्तरपर्यटनकारणमित्यर्थः ॥
एतदुक्तं भवति ॥ जिनप्रवचनं हि सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रसमुदायरूपं कुमतादीनि तु मिथ्यात्वरूपाणि ॥ तथाच श्राद्धादीनि कुतीर्थिककर्माणि यः श्राद्धोजिनार्चनादिवत्कर्तव्यान्येतानीतिधिया समस्तान्यपि करोति तस्य प्राक्तनमनुष्टानं सकलमपि विफलमिति किमत्र वक्तव्यम् ॥ यावदेतन्मध्यादेकादिकमपि तदंशादिकं वा यो विधत्ते तस्याप्येतदेवमेव ॥
यदुक्तम् ॥ श्राद्धप्रपारविशशिग्रहमाघमालासङ्क्रान्तिपूर्वपरतीथिकपर्वमालाः ॥ पापावहा विगलदुज्वलयुक्तिजाला जैनाः स्ववेश्मसु कथं रचयन्ति बालाः ॥ - तथा कुगुरुरपि यो भूयांस्युत्सूत्रपदानि प्रज्ञापयति तदाज्ञया वर्तमानस्य सर्वमेतद्भवहेतु रिति किमद्भुतं यावता यः पदमात्रमप्युत्सूत्रं प्ररूपयति तद्गिरापि प्रयतमानस्य तस्य मिथ्यादृष्टित्वेन तदाज्ञाप्रवृत्ते भवनिबन्धनत्वात् ॥ - यदुक्तम् ॥ उत्सूत्रोच्चयमुचूषः सुखजुषः सिद्धान्तपद्यामुषः प्रोत्सर्पद्भवतापकापथपुषः सम्यग्दृशांविद्विषः ॥ ये क्षुद्राः प्रतिजानते गुरुतया भूरीन्कुसूरीनहो, ते चुम्बन्तिसहस्रशः श्रमभरोदश्राश्चतस्रो गतिः॥ ___ तस्मादेवंविधस्य गुरोः परिहार एव श्रेयान् ॥ यदुक्तम् । अहितभयतः संत्रस्तानां नृणां शरणार्थिनाम् ॥ सुगतिसरणिं भव्यानां यः कुदेशनयानया ॥ कुनृपसुतवच्छीर्षश्रेणिं छिनत्त्यसिलेखया, भवति कुगुरुः स त्यक्तव्यः शिवस्पृहयालुभिः ॥ ..तथा कुग्राहस्याप्याभिनिवेशिकमिथ्यात्वरूपत्वात्तद्वाहुल्येनतत्तीव्रपरिणामतया वा सर्वमेतद्विधीयमानमसमञ्जसमिति किं चित्रंयावत्तदन्यतमत्वेन तन्मन्दपरिणामतया वा तदेकदेशेनापि ॥
तदुक्तम् ॥ कुग्रहाः समयनीतिबहिष्ठस्वाश्रयस्वमतिकल्पननिष्ठाः मानसाअभिनिवेशविशेषा दुर्ग्रहा इव भवार्तिकृतस्ते ॥
For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
श्री सङ्घपट्टकः अत एव भगवत्प्रवचनप्रतिपत्तावपि कुगुरुकुग्राहग्रस्तनां दारुणो विपाकः प्रतिपादित ॥ यदाह ॥ तुहपवयणं पि पाविय संभाविय साहुसावगत्तंपि ॥ कुग्रहकुगुरुहओ उण अणंतखुत्तो दुहं पत्तो ॥
तथा कुबोधस्यापि विपर्ययज्ञानत्वेन मिथ्यात्वरूपत्वाद् बहुभगवदुपदिष्टपदार्थविषयविपर्ययज्ञानरुपतत्साकल्येनैव क्रियमाणमेतन्नकेवलं संसाराय किन्त्वऽल्पतरजिनोक्तार्थविषयविपर्ययज्ञानरुपतदंशेनापि ॥ ___ यदाह ॥ सिद्धान्तमन्यार्थतयावगम्य, प्रवर्त्तमाना न फलं लभन्ते ॥ विपर्ययात्काचतयेव जात्यं माणिक्यमज्ञाःपरिवर्तयन्तः ॥
तथा कुदेशनाबाहुल्येनानुविद्धं सकलमेव दुर्गतिहेतवे इति किमाश्चर्यं यावत्तदंशेनापि ॥ अत एव श्रीमन्महावीरस्य मरीचिभवे पदमात्रोत्सूत्रदेशनानिबन्धनं भूरिभवभ्रमणं श्रूयते ॥ ..
यदुक्तम् ॥ उत्सूत्रपदमात्रस्य, देशनेनापि जन्तवः ॥ बम्भ्रम्यन्ते भवाम्भोधौ, भूरिकालं मरीचिवत् ॥
- आगमेप्युक्तम् ॥ फुडवागडमकहंतो जहट्ठियं बोहिलाभमुवहणइ ॥ जहभगओ विसालो जरमरणमहोअही आसि ॥
अथ कथं पुनर्विधिकृते जिनगृहादौ कुमताद्यंशानुवेधः ॥ उच्यते ॥ पूर्वोक्तानेककुतीर्थिकमतमध्यादेकमपि जिनगृहादिषु विदधतो भवति कुमतांशानुवेधः ॥ तथैकपदाद्यल्पोत्सूत्रभाषिणः कुगुरोराज्ञा या किञ्चिदेकं रात्रिस्नानादिकं जिनभवनादौ कुर्वतो यद्वाभ्युपेतसुगुरूक्तसमस्तधर्मकर्मविधायिनोपि कथञ्चित्कुगुरूक्तमपिकिञ्चित्तत्र विदधानस्य भवति कुगुरुलेशस्पर्शः ॥ ___ तथा दक्षिणादिदिग्व्यवस्थितानां भगवत्प्रतिमानां स्नात्रविधानेऽस्माकमाम्नायस्तस्मात्तत्रस्थितैरस्माभिरेवस्नात्रं विधातव्यमित्याद्यनेककुग्राहान्यतमेन कुग्राहेनतन्मन्दपरिणामरूपतया वा तत्र स्नात्रादिकं रचयतःकुग्रहांशश्लेषः ॥
तथा जाजस्सठिइ इत्याद्यागमार्थमन्यथा बुद्धा तदनुसारेण श्राद्धानां स्वस्य दिग्बन्धाधन्यतमं प्रतीच्छतां कुबोधलवानुषङ्गः ॥ तथाऽनेकोत्सूत्रवादिन आचार्यादेर्भूयस्याः कुदेशनायाः एकतरं किञ्चिदुत्सूत्रपदं रात्रिनंद्यादिकं तत्र कारयतःश्राद्धस्य कुदेशनालेशप्रवेश इत्येवं सर्वत्रोक्तधर्मकर्मसु कुमताद्यनुवेधः स्वधियाऽभ्यूहनीय इति ॥
ननु कथमेतानि गरीयांसि धर्मकृत्यानि कुमतादिलेशमात्रेणापि प्रतिरुध्यन्ते ॥ न हि मृणालतन्तुना दन्तिनः प्रतिबद्धं पार्यन्त इत्याशयविवक्षितार्थप्रसाधनानुगुणमुपमानमाह॥ वरभोजनमिव स्निग्धमधुरसुस्वादजेमनमिव ॥ इवेत्युपमानद्योतकमव्ययम् ॥ विषलवनिवेशतो
For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः गरलकणप्रक्षेपात् ॥
अयमर्थः इदृशी हि विषकणस्यापि परिणामिका शक्तिर्यया हृद्यमपि बह्व पिभोजनंक्षणादैव सकलमसौस्वात्मभावेन परिणमयति तथा परिणमितं च तद्भुज्यमानमपायाय जायते यथा तथा कुमतादिलेशस्यापि मिथ्यात्वरूपत्वादेवंविधमहिमा येन महीयोपि जिनगृहविधानादिधर्मकर्म स्वस्वरूपतया भावयति ॥ तथाभावितं च तद्विधीयमानमपि संसाराय संपद्यत इति ॥
इदमत्र तात्पर्यम् ॥ यद्यपि विषयसाद्गुण्येन जिनगृहादिकरणं निसर्गमधुरं तथापि तद्भगवदाज्ञापुरस्कारेणैव सुगतिफलाय कल्पते भगवदवाज्ञामन्तरेण जिनगृहादिकरणेपि तदाराधनाऽभावेन तदनुपपत्तेः ॥
कुन्तलदेव्यादीनां तत्करणेपि दुर्गतिगमनश्रवणात् ॥ आज्ञासम्प्रदानस्यैव तदाराधनोपायत्वात् ॥ यदाह ॥ तुममच्छीहिं न दीससि नाराहिज्जसि पभूयपूयाहिं ॥ किन्तुगुरुभत्तिरागेण वयणपरिपालणेणं च ॥
तथा ॥ यस्य चाराधनोपायः सदाज्ञाभ्यास एव हि ॥ यथाशक्तिविधानेन नियमात्स फलप्रदः ॥ लोकेपि स्वामिशासनं विना तदनुकुलं किञ्चन विदधानोपि भृत्यो न स्वामिनस्तोषाय जायते प्रत्युत रोषाय ॥ तस्याज्ञाभङ्गजनितवैधुर्यप्राप्तः ॥
यदुक्तम् ॥ भिच्चावि सामिणो इह जत्तेण कुणंति जेउ स निओगं ॥ हुन्ति फलभायणं ते इयरेसि किलेसमित्तं तु ॥ एवमिहापि कुमतादीनि भगवदाज्ञाविरोधीन्यतस्तदंशानुवेधेनापि सर्वाण्यपि जिनगृहनिर्मापणादीनि तन्निमित्तान्यपि भगवदाज्ञाभङ्गहेतुत्वाद्भवफलान्येव ॥ : समइपवित्ती सव्वा आणावज्जति भवफला चेव ॥ तित्थगरुद्देसेणवि न तत्तओ सा तदुद्देसा ॥ अत एव सम्यक्त्वशुद्धिहेतवे कर्त्तव्यतयाऽभिहितान्यप्येतान्यसमञ्जसवृत्त्या क्रियमाणानि तदभावापादकत्वेन श्रूयन्ते ॥ यदाह श्री हरिभद्रसूरयः ॥ पाएणणंतदेउलजिणपडिमा कारियाउ जीवेहिं ॥ असमंजसवित्तीए न य सिद्धो दंसणलवोवि ॥ तदेवं विषलवसंवलितभोजनोपमानेन जिनगृहादिविधानस्य कुमतादिलेशसंस्पर्शिनोप्यनभिमतकारित्वं व्यवस्थितमिति वृत्तार्थः ॥२०॥
अधुना मुग्धजनाकर्षणनिमित्तजिनबिम्बप्रदर्शनादिद्वारेण लिङ्गिनां लोकप्रतारणं दर्शयन्नाह -
For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः ॥ मूलकाव्यम् ॥ आक्रष्टुं मुग्धमीनान् बडिशपिशितवद्विम्बमादय जैनम्, तन्नाम्ना रम्यरूपानपवरकमठान् स्वेष्टसिद्धयै विधाप्य । यात्रास्नात्राद्युपायै नमसितकनिशाजागरादिच्छलैश्च,
श्रद्धालु मजैनैश्छलित इव शटैर्वञ्च्यते हा जनोऽयम् ॥२१॥ आक्रष्टुं मुग्धमीनान् जैनबिम्बमादय नामजैनैर्जनोयं वञ्च्यत इति सम्बन्धः तत्राक्रष्टमिति स्ववशमानेतुं न तु पुण्यमर्जयितुं मुग्धा हेयोपादेयविचारशून्यतया धर्मश्रद्धालवस्त एव जडप्रकृतितया स्वहिताहितपरिज्ञानवैकल्यसाधर्म्यान्मीना मत्स्यास्तान् बिम्बं प्रतिमां जैनं भागवतं आदर्य दर्शयित्वा यथा भो भव्या ऐहिकामुष्मिकसुखसाकल्यंनिधानकल्पमिदमर्हद्विम्बं पूजयत भक्त्येति सामान्यतोऽथवा भवत्पूर्वजैरेतद्विम्बमार्हतम् निर्मापितम् ॥ तथेदमेव प्रत्यहं नियमेनापुपूजन् ॥ ततो भवद्भिरपीदमेव विशेषेण पूजनीयम् ॥
तथार्हद्विम्बनिर्मापणमेव सम्प्रति भवजलधिनिपतज्जन्तुतारणायालमिति भवद्भिः स्वश्रेयसे नवीनं भगवद्विम्बं स्वनाम्ना विधापनीयमिति विशेषतो मुग्धजनपुरतः प्रज्ञाप्येत्यर्थः ॥ किल यतिना देशनाद्वारेण जिनबिम्बार्चनादेहिपुरः फलमुपवर्णनीयम् ॥ तत्फललिप्सया तदनुसारेण गृहिणः स्वयमेव तत्र प्रवृत्त्युपपत्तेः ॥
न तु साक्षात् तन्निर्माणनिर्मापणयोरुपदेशो दातव्यस्तदुपदेशस्य सावद्यतया यतेनिषेधात् ॥ लिङ्गिनस्तु कथमाजन्मामी गृहिणोऽस्माकं वश्या भविष्यन्तीतिधिया ऐहिकमेव स्वार्थ केवलं चिन्तयन्तोधूर्ततया पूर्वपुरुषसम्बन्धितादिक्रमेण मुग्धेभ्यो जिनबिम्बमादर्शयन्ति ॥
ते तु मुग्धत्वात्तदाशयमनवबुध्यमाना ऋजुश्रद्धालुतया पूर्ववंश्यस्नेहस्वकारितममतादिना तत्र जिनबिम्बादौ नित्यं द्रव्यं व्ययन्ते लिङ्गिनश्चेतदुपयुञ्जते स्वेच्छयेति ॥ भवति तदाकर्षणार्थं लिङ्गिनां जिनबिम्बदर्शनमिति ॥ किमिवेत्याह ॥
बडिशं मत्स्यवेधनं तदने मत्स्यविलोभनाय स्थापितं पिशितं मांसं तद्वत् ॥ वतिरुपमाने ॥ तदिव ॥ यथा धीवरा मत्स्याकर्षणाय बडिशाग्रे पिशितं स्थापयन्ति ते च तल्लोभतया स्वापायमागामिनमविभावयन्तो गभीरादपिनीराशयान्निर्गत्य मुग्धत्वात्तत्र लीयमाना बध्यन्ते एवं लिङ्गिनोपि मुग्धजनानां स्ववशताविधानायोक्तविधिना भगवद्विम्बमादर्शयन्ति न तु संसारनिस्तारणाय ॥
ते च श्राद्धाः स्नेहादिना प्रत्यहमेव तत्पूजनादिकं विदधाना विवेकशून्यत्वाद्भगवद्गुणबहुमानने पूजादिक्रियमाणं मोक्षाय नतु ममतादिनेत्यजानाना भाविनमात्मनो
For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
दुर्गतिपातमचिन्तयन्तो लिङ्गिभिर्वशीकृत्य सततमुपजीव्यन्त इति भवति बडिशपिशितसमानं जिनबिम्बमिति ॥
ननु कथं जिनबिम्बबडिशपिशितयोरुपमानोपमेयभावः ॥ समानगुणयो रेवोभयोरलङ्कारग्रन्थेषूपमानोपमेयभावप्रतिपादनात् ॥ महाकविकाव्येषु तथा दर्शनात् ॥
अत्र तु जिनबिम्बस्य सकलत्रिभुवनातिशायिनः सर्वोपमातीतत्वादत्युत्तमवस्तूपमायोग्यत्वात् वा बडिशपिशितस्य च सर्वात्यन्तहीनत्वात् कथं तेनोपमा उत्तममात्रस्यापि हीनमात्रेणाप्युपमानोपमेयभावो न युक्तः ॥ किं पुनः सर्वोत्तमस्याधमेन ॥ एवं च जिनबिम्बस्य बडि पिशितेनोपमानोपमेयभावप्रदर्शने कवितुर्महापापप्रसङ्गः ॥
८३
किञ्च काव्यालङ्कारमार्गे चण्डालैरिव युष्माभिः साहसं परमं कृतमित्यादिन्यायेन हीनोत्तमस्योपमानकरणे कवेर्महाकाव्याकौशलदोषाभिधानात्तत्सर्वथा नायमुपमानोपमेयभावो घटां प्राञ्चतीति ॥
तन्न । लोकाकर्षणेन स्वनिर्वाहहेतोर्लिङ्गिपरिगृहीतस्य जिनबिम्बस्योत्तमस्याप्यसदुपाधिवश्मत् दुष्परिवारपरिवृतराजादेरिव वाञ्छितफलासाधकत्वाद्धीनताध्यारोपेणोप मानेन साम्यापादनादुपमानोपमेयभावोपपत्तेः ॥
ननु तथापि नैतदुपमानं जिनबिम्बस्य सङ्गच्छते ॥ सिद्धान्ते क्वचिदपि जिनबिम्बोदेशेनैवंविधोपमानानुपलम्भात् ॥
इति चेन्न तत्राप्युपलब्धेः ॥ तथाहि ॥ शीलेह मङ्खफलए इत्याद्यागमे स्वनिर्वाहादि - हेतुचैत्यादीनामुपमेयानामत्यंतस्वसमताप्रदर्शनायोपमानैर्मखफलकैरतिहीनैः स्वांतनिगीर्णतयाऽध्यवसितानामुपमापेक्षयातिशयोक्त्याऽ तिहीनतायाः प्रतिपादनात् ॥
उपमायां ह्युभयोरपि स्वतन्त्रतया पार्थक्येन प्रतीतेस्तुल्यतामात्रमवगम्यते ॥ अतिशयोक्तौ तु कमलमनंभसि कमले च कुवलये इत्यादिवदेव नामसाम्यमुपमेयस्योपमानेन ॥ येनमडफलकैः सर्वथात्मनैकात्म्यमापादितानि जिनबिम्बानि मङ्खफलकान्येव चैतानि लिङ्गिनिर्वाहहेतुचैत्यानि न तु भगवद्विम्बानीति ॥
तथाचातिशयोक्तिलक्षणम् ॥ निगीर्य्याध्यवसानं च प्रकृतस्य परेण यदित्येवं च कथं नागमे एवंविधोपमानोपलम्भसम्भवस्तथाच सिद्धान्तानुसारेणोपमानोपमेयभावं निबध्नतः कवेः कथं पापलेशोपि ॥ कथं चोक्तन्यायेन समानगुणयोरुभयोस्तद्भावं ग्रथ्नतः कवितुः काव्यानैपुणदोषप्रसङ्गोपीतियुक्तमुक्तं प्रकरणकारेण बडिशपिशितवदित्युपमानं प्रकृतजिनबिम्बस्येति ॥
अत्र चापवित्रेण बडिशपिशितेनोपमानं लिङ्गिपरिगृहीतस्य जिनबिम्बस्याऽत्यन्त
For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
हेयताज्ञापनार्थम् ॥ आगमेऽतिहेयस्याधाकर्मादेर्गोमांसादिनैवोपमानोपमेयदर्शनादिति ॥ अनेन चोपमानेन सिद्धान्तभिहितमङ्खफलकोपमानसंवादिनालिङ्गिपरिगृहीतजिनबिम्बस्यौपाधिकमनायतनत्वमपिसूचितम् ॥
तथाहि । बहुशस्तावदागमे यतीनां श्राद्धानां चायतनसेवाऽनायतनपरिहारोपदेशः श्रूयते ॥ तत्र किमिदमायतनं किंवानायतनमिति ॥ तत्र प्रथमं प्रतिपक्षनिर्णयेनायतनस्वरूपं सुगमं भवतीत्यनायतनस्वरूपमुच्यते ॥
८४
तथाह्यनायतनमस्थानं ज्ञानादिगुणानामिति सामर्थ्याद्गम्यं ॥ अथवा ॥ ज्ञानाद्याऽऽयहानिजननादनायतनम् ॥ यदुक्तम् ॥ सावज्जमणाययणं ॥ असोहिठाणं कुशीलसंसग्गी ॥ एगठाहुतिपया एए विवरीय आययणे ॥
तच्च द्वेधा ॥ लौकिकलोकोत्तरिकभेदात् ॥ लौकिकमपि द्रव्यभावभेदाद्विधा ॥ तत्र द्रव्यतो लौकिकमनायतनं हरसदनादि भावतो वेश्यादयः जिनप्रवचनबाह्यस्य यथासंख्यं द्रव्यरूपस्याशुभभावरूपस्य च सतो द्वयस्यापि यथासम्भवं संसर्गवन्दनसेवनादिना सम्यग्दृशां ज्ञानादिविघातनिमित्तत्वात् ॥
दव्वे रुद्दाइ घरा अणाययण भावओ दुविहमेवा || लोइयलोउत्तरियं तहियं पुण लोइयं इणमो ॥ खरिया तिरिक्खजोणी तालायरसमणमाहणसुसाणे वग्गुरियवाहगुम्मियहरिएसपुलिंदमच्छन्धा ॥ लोकोत्तरिकमपि भावतोऽनायतनं सुविहिताचारपरिभ्रष्टा लिङ्गमात्रधारिण: शक्तिमन्तोपि संयमक्रियामणीयसीमप्यकुर्वाणाः यत्याभासाः ॥ यदाह ॥ अहलोगुत्तरियं पुण अणायण भाव
व्वं ॥ जे संजजोगाणं करिंति हाणि समत्थावि ॥
तेषां जैनलिङ्गस्थितानामशुभभावरूपाणां सतामालापवन्दनादेर्ज्ञानाद्यायहानिहेतुत्वात् ॥ तदुक्तम् ॥ आलावो संवासो वीसम्भो सन्थवो पसङ्गो वा ॥ हीणायारेहि सम्मं सव्वजिणिदेहिं पडिकुट्टे ॥
अत एव जिनशासनस्थितानामपि तेषां वन्दनादिकं निवारितमागमे ॥ यदाह || वन्दणपूयणसक्कारणाइं सव्वं न कप्पए काउं ॥ लोगुत्तमलिङ्गीणवि के सिंचेवं जओ भणियं ॥ पासत्थोसन्नकुसीलनीयसंसत्तजणमहाछंदं ॥ नाऊण तं सुविहिया सव्वप्पयत्तेण वज्जन्ति ॥
अथ कथं निर्गुणत्वेपि पार्श्वस्थादीनां वन्दनादि प्रतिषेधः ॥ लिङ्गमात्रस्यैव हि वन्द्यत्वेनाभ्युपगमात् ॥ तस्य च तेषामपि सद्भावात् ॥ लिङ्गग्रहणेन कथञ्चिदकार्यं चिकीर्षोरपियतेर्जनापवादशङ्कया तत्र प्रागेवाप्रवृत्तेः ॥
वेषग्रहणस्य 'धम्मंरक्खड़ वेसो' इत्यादिनोपदेशमालायामपिचारित्ररक्षकत्वेन प्रतिपादनात् ॥ श्रेणिकादीनामपि जिनप्रवचने प्रवादपारम्पर्येण रजोहरणादिमात्रस्य वन्दन
For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
श्रवणात् ॥
किञ्च भवतु सगुणस्यैवयतेर्वन्दनं तथापि सम्प्रतिजिनगणधरादिशातिशयपुरुषविरहे प्राणीनामन्तरङ्गशुद्धाशुद्धाध्यवसायपरिज्ञानाभावान्नास्मदादिभिः सगुणनिर्गुणमुनिविभागः सम्यगवसातुं पार्यते ॥ तस्मान्नेदानीन्तनजनानां यतिगुणागुणचिन्तया तद्वन्दनादिकर्त्तुमुचितं किन्तर्हि रजोहरणादिलिङ्गमात्रदर्शनेनेति ॥ यदुक्तम् ॥ केवलमणोहिचउदसदसनवपुव्वीहिं विरहिए इह्नि । सुद्धमसुद्धं चरणं ॥ को जाणइ कस्स भावं वा ॥ (तथा) सुविहियदुविहियं वा नाहं जाणामहंखुछउमत्थो ॥ लिङ्गं तु पूययामी तिगरणसुद्धेण भावेणं ति ॥
अत्रोच्यते ॥ यत्तावदुक्तं लिङ्गमात्रस्यैव वन्द्यत्वादिति तदयुक्तम् ॥ संयमब्रह्मचर्यादिगुणानामेव यत्यनुषङ्गिणां वन्द्यत्वेनागमेऽभिधानान्न तु लिङ्गस्य ॥ यदुक्तम् ॥ वंदामि तवं ह संजमं च खंती य बंभचेरं च ॥ जं जीवाण न हिंसा जंच नियत्तागिहावासा ॥
८५
लिङ्गमात्रस्य तु वन्द्यत्वे निह्नवानामपि वन्दनीयत्वापत्तेः ॥ लिङ्गमात्रदर्शनस्य तत्राप्यविशेषात् ॥ यदुक्तम् ॥ जइते लिङ्गपमाणं वंदाही निह्नए तुमं सव्वे ॥ एए अवंदमाणस्स लिङ्गमवि अप्पमाणं ते ॥
अथ निह्नवानां सङ्घबाह्यतया प्रकाशितत्वेनागमे तद्वन्दनप्रतिषेधान्न तद्विधीयते ॥ पार्श्वस्थानां तु तत्त्वेनाप्रकाशितत्वात्तद्विधास्यत इति चेन्न ॥
तत्तथानुद्घाटितानामपि सर्वाकृत्यविधायिनां निःशङ्कतया गृहस्थवत्सकलपापारम्भप्रवृत्या प्रवचनोड्डाहकारिणां यत्याभासानां रङ्गाङ्गणवर्तिदर्शनविडम्बनार्थं परिकल्पित यतिनेपथ्यधारिशैलूषादिवद्वन्दननिवारणात् ॥
यदाह । जह वेलम्बगलिङ्गं जाणंतस्स नमओ हवइ दोसो || निद्धंधसत्ति नाउणवन्दमाणेधुवन्दोसो ॥ यदप्युदेशमालावचनावष्टम्भेन वेषग्रहणस्य धर्म्मरक्षकत्वेन समर्थनं तदप्यसम्बद्धाभिधानम् ॥ यदि हि कस्यापिमहात्मनः कदाचित्कर्मोदयादकृत्यं विधित्सोरपि वेषग्रहणादिलज्जया तदविधानं तदा किमायातमिदानीन्तनरुढ्या निस्त्रिंशत्वेनाऽसमञ्जसवृत्त्या व्याप्रियमाणानामक्षिपक्ष्मनिमेषमात्रेणापि लोकापवादमगणयतां लिङ्गिनां वेषग्रहणस्य ॥
न हि ते वेषादिशङ्कयापि कथञ्चिदकार्यादंशमात्रेणापि निवर्त्तमाना उपलभ्यन्ते तस्मात् - सत्पुरुषविशेषविषयं तत्सूत्रं न सामान्यविषयमिति न तद्बलेन वेषग्रहणप्रामाण्यादधुनातनानां वेषमात्रभृतां वन्दनं सङ्गच्छत इति ॥
यदपि प्रवादपारम्पार्येण श्रेणिकादेरजोहरणवन्दनाभिधानं तदप्यागमनिर्मूलस्य प्रवादपारम्पर्यस्याप्रामाण्यापगमेन निरस्तम् ॥ न हि श्रेणिकनृपतिकथास्वागमेऽनेकधा विसृतास्वपि क्वचिच्छुनःपुच्छ्संयमितरजोहरणवन्दनं श्रूयते प्रत्युत क्षोभणनिमित्तागतमुनिवेषगीर्वाणादिदर्शने
For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
श्री सङ्घपट्टकः
तदवन्दनमेवोपलभ्यत इति ॥
यदप्यभ्युपगमवादेन किञ्च भवत्वित्यादिना साम्प्रतं सगुणनिर्गुणविभागानवगमेन लिङ्गमात्रप्रणामप्रतिपादनं तदप्यविदितजिनागमस्य ते वचः ॥ यतो शेषविशेषविषयतया जिनादिवच्छद्मस्थैरिदानीमानामनिश्चायिदेहिनां मानसाध्यवसाय स्तथाप्याकारेङ्गितबाह्यक्रियादिभिरन्तरङ्गः प्राणिपरिणामः सामान्यतया तैरपि निश्चेतुं शक्यत एव ॥ तथैवदर्शनात् ॥
यदुक्तम् ॥ सुद्धमसुद्धं चरणं जहाउ जाणंति ओहिनाणाइ, आगारेहि मणपिहुतहच्छउत्था if I अ व भगवता भद्रबाहुस्वामिना सौविहित्यं लक्षयितुं वसतिविहारादिका बाह्यक्रियालक्षणत्वेनोपन्यस्ताः ॥ यदुक्तम् || आलएणं विहारेणं ठाणाचंकमणेण ॥ सक्का सुविहियानाओ भासावेणइएणय ॥
लोकेप्याकारेङ्गितादिभिरेव पार्थिवादीनामान्तरप्रसादादिभावपरिच्छेदनविज्ञानुजीविप्रभृतनां विज्ञप्त्यादिप्रवृत्तिदर्शनात् ॥ एवमनभ्युपगमे च जगद्व्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् ॥ किञ्च मा भूदतिगूढाशयतया बकवृत्तीनां केषाञ्चिच्छद्मस्थैर्मानसाध्यवसायावसायः ॥
तथा च तदनवसायात् क्रियतां तेषामङ्गारमर्द्दकादिवद्दाम्भिकानामपिवन्दनम् ॥ येषां त्वाधुनिकन्यायेन प्रकटप्रतिसेविनामतिवैशसकृत्या भवद्भिरप्यन्तरङ्गभावोपलम्भस्तेषां तावदभ्युपगम्यतामवन्दनमिति ॥
ननु तथापि कृष्याद्यकरणेन गृहिभ्य उत्तमत्वात्तेषां वन्द्यत्वं सङ्गस्यत इति चेन्न ॥ सम्प्रतिकेषाञ्चित्तदुपलम्भेपि लज्जनीयतया तदविवक्षयापि सिद्धान्ते गृहियतिधर्मबाह्यत्वेन गृहिभ्योपि तेषां हीनत्वप्रतिपादनात् ॥ यदुक्तम् ॥ केसिंपिसंजयाणं केहिंपि गुणेहि सावगा अहिंगा || म्हा देसजई, इयरे पुण उभयओ भट्ठा ॥
नन्वेवं यदि सर्वथा पार्श्वस्थादीनां वन्दननिषेधस्तर्हि कथं "कालम्मिसंकिलिट्टे" इत्यादिना पार्श्वस्थादिपञ्चकान्यतरेण संवासः ॥ तथा वायाएनमुक्कारो इत्यादिना सुविहितानामपि तद्वाग्नमस्काराद्युपदेशश्च सिद्धान्ते श्रूयते इति चेत्तन्न ॥
सदोषादपि पार्श्वस्थादिसंवासान्महादोषमेकाकित्वं यतीनामित्येकाकित्वात्यन्तनिषेधपर्यवसायित्वेन कालम्मिसंकिलिट्टे इत्याद्यागमस्यापवादिकसंवासाभिधायकस्यापि सर्वदा तद्वन्दनाप्रसाधकत्वात् ॥
तथा वायाए नमोक्कारो इत्यादिरपि म्लेच्छाद्युपप्लवात्पार्श्वस्थाद्यनाकीर्णक्षेत्रेषु स्थित्यभावे तदाकीर्णेपि क्षेत्रे सुविहितैः समागत्य तद्वन्दनाद्यनुवृत्त्यापि स्वसंयमक्रियाविधातव्या ॥ तावन्मात्रतदनुवृत्त्यकरणे तेभ्यस्तेषां बहुलाघवापत्तेरित्यादिहेतुभिः क्षेत्रकालाद्यपेक्षया अग्गीयादाइन्नेखित्तेअन्नत्थठि अभावंमि इत्यादिना विशेषविषयत्व समर्थनात् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
८७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
ननु तथापि यथाऽर्हद्विम्बानामर्हद्गुणवन्ध्यत्वेऽपि तद्गुणाध्यारोपेण वन्दनम् वाञ्च्छितफलावहम् ॥ तद्वत्पार्श्वस्थादीनां यतिगुणशून्यत्वेऽपि लिङ्गसाम्येन तदारोपात् तथा घटिष्यत इति चेन्न ।
अर्हद्विम्बेषु ह्यनुपयोगरूपत्वाद्यथा गुणानामभावस्तथा दोषाणामपि ॥ तथाचोभयस्याप्यभावाद्युक्तं तेषु सतो विद्यमानार्हद्गुणानध्यात्ममध्यारोप्य फलार्थिनां वन्दनम् ॥ पार्श्वस्थादीनां तु प्रत्यक्षलक्ष्यमाणनिखिलदोषकलापानां सर्वथा मुनिगुणोज्जितत्वेन लिङ्गसाधर्म्यात्तद्गुणारोपेण तद्विधीयमानं कथङ्कारं घटामाटीकेत ॥
कोह्यनुन्मत्तः पीतिमचाकचक्यादिसाधात्काञ्चनगुणानारोप्यारकूटं कनकमूल्येन क्रीणीयात् ॥ तदुक्तम् ॥ नाज्ञाहते मुनिगुणानधिरोप्य लिङ्गसारुप्यतः परिचरत्यवकीर्णतोऽन्यः क्रीणाति रुक्ममिति तद्गुणरोपणात्को रीतिं सुवर्णतुलयेतर उन्मदिष्णोः ___ तस्माद्यत्किचिदेतदपीति ॥ तस्मान्नलिङ्गमानं सुविहितानां वन्दनगोचरः किन्तु गुणः न च लिङ्गमात्रस्यावन्द्यत्वे द्विजादिवदपवादेनापि तेषां वन्दनाभिधानं सिद्धान्ते न सङ्गच्छत इति वाच्यं, तेषामनुद्घाटितत्वेन लिङ्गमात्रसाधादपवादेन तदुपपत्तेरिति ॥
ननु माभूवन्यार्श्वस्थादयः क्रियाहीनत्वाद्वन्दनीयाः ॥ ये तु गच्छे बहुयतिसङ्कलत्वास्वमत्या पिण्डाशुद्ध्यादिदोषसम्भावनया ततो निर्गत्य स्वातन्त्र्येण दुष्करक्रियां कुर्वन्ति ते संयमक्रियातत्परत्वाद्वन्द्या भविष्यन्तीति चेत् न ॥ तेषामपि सुगुरुसम्प्रदायाभावात् सम्यगागमार्थापरिज्ञानेन विपर्यस्तमतितयोत्सूत्रभाषित्वात् ॥ कुग्रहाहुष्करक्रियाकरणेप्युत्सर्गापवाद
क्षेत्रकालादिविषयविभागानवबोधेन प्रवचनमालिन्यकारित्वाच्च यतित्वनिषेधात् ॥ • तथा चावन्दनीयत्वात्तहमानविधायिनां चोत्पथानुमोदनेन दुर्गतिपातप्रतिपादनात् ॥ यदाह ॥ जेउ तह विवज्जथ्थासम्मं गुरुलाघवं अयाणंता । सग्गाहाकिरियरया पवयणखिसावहा खुद्दा ॥ पायं अभिन्नगंठी तमाउ तह दुक्करंपि कुव्वंता ॥ बज्जव्व न ते साहू खंधाहरणेण विन्नेया ॥ तेसिं बहुमाणेणं उन्मग्गणुमोयणा अणिट्ठफला ॥ तह्मा तित्थयराणाठिएसु जुत्तुथ्थ बहुमाणो ॥
तस्माद् गुणवतामेव वन्दनं श्रेयो न लिङ्गक्रियामात्रधारिणामिति ॥ तथा पूर्वत्वादज्ञातगुणदोषोपि यतिः पर्युपासनीयः प्रथमं यावत्परिशीलनेन तस्याद्यापिदोषोपलम्भो न भवति ॥ तदुपलम्भे तु सोपि दूरतो वर्जनीयः ॥ ___ यदाह ॥ अमुणियगुणदोसं पासिओ साहुवेसं, पढममसढभावालेहसुस्संजयं च ॥ पुणबकुसकुसीलुत्तिन्नमुस्सुत्तभासिं ? विसविसहरसंसग्गिव उज्जेह तुज्जेति ॥ अथ पार्श्वस्थादिवन्दने को दोषो येनैवं सिद्धान्तप्रतिषेध इति चेत् अयशःकर्मबन्धादिरिति बूमः तदुक्तम् ॥ पासत्थाई
For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः वंदमाणस्स नेय कित्ती न निज्जरा होइ ॥ कायकिलेसं एमेव कुणइ तहकम्मबन्धं च ॥
ननु भवत्वसदाचारगुरूणां वन्दनादयशः कर्मबन्धस्तुकुतस्त्यस्तत्कारणसङ्क्लेशाद्यभावादिति चेत् न ॥तद्वन्दने तदसत्क्रियानुमोदनेनाऽन्येषामपि बहूनां तद्विषयबहुमानोत्पादनात्कर्मबन्धोपपत्तेः ॥
॥ यदाह ॥ किइकम्मंचपसंसा, सुहसीलजणंमिकम्मबन्धाय ॥ जेजे पमायठाणा ते ते उववूहिया होति । किञ्च तैः सार्धं संवासमात्रस्यापि यथाक्रममसेव्यतागर्हितत्वापत्त्यादृष्टान्ताभ्यां सिद्धान्ते सुविहितानां निषेधप्रतिपादनात् ॥ यदुक्तम् ॥ असुइठाणे पडिया चम्पकमालान कीरई सीसे ॥ पासत्थाइठाणेसु वट्टमाणो तह अपुज्जो ॥ पक्कणकुले वसंतो सउणीपारोवि गरहिओ होइ ॥ इयगरहियासुविहिया, मज्जिवसंता कुसीलाणं ॥
प्रद्वेषस्तु तेष्वपि न कर्त्तव्यस्तस्य दुर्गतिनिबन्धनत्वेनाभिधानात् ॥ किन्त्वहो कथममीमूढा भवकोटिदुरापमप्येतज्जिनमतमाणिक्यमासाद्य मुधा हारयन्तीति तत्स्वरूपं सानुकम्पं विभावयद्भिविवेकिभिरुपेक्षैव तेषु विधेया॥
॥ यदुक्तम् ॥ इयरेसुवियपओसो, नोकायव्वोभवठिईए सो ॥ नवरं विवज्जणिज्जो, विहिणा सइधम्मनिरएणमिति ॥ तदेवं पार्श्वस्थादिवन्दनस्य सुविहितानां ज्ञानादिहानिनिमित्तत्वा द्यवसितमेतद्धीनाचारा यतयोऽनायतनमिति ॥ ____ अधुनायतनं विचार्यते ॥ तत्रायतनं स्थानं गुणानामितीहापिगम्यम् अथवा आयस्यतननान्निरुक्तविधिना यतनम् ॥ वन्दनादिना ज्ञानादिलाभविस्तारकारणमित्यर्थः ॥ तदपि द्विधा ॥ द्रव्यभावभेदात्तत्र द्रव्यतो जिनभवनमनिश्राकृतं विधिचैत्यमायतनम् ॥ ___ द्रव्यरूपस्य सतस्तस्य सिद्धान्तोक्तविधिप्रवर्तनेन भव्यानां ज्ञानादिवृद्धिहेतुत्वात् ॥ अथ कोसौविधिर्यत्प्रवृत्त्या तत् विधिचैत्यमित्युच्यते ॥ तत्र निर्मापणे विधिः प्रथममेव किञ्चिदभिहितः ॥ सम्प्रति निर्मापिते तस्मिन् प्रतिष्ठापिते च स एव दिग्मात्रमभिधीयते ॥ यदुक्तम् श्रीप्रकरणकारैरेव स्थानान्तरे विधिचैत्यविधि प्रदर्शयद्भिः ॥ __ अत्रोत्सूत्रजनक्रमो न च न च स्नानं रजन्यां सदा, साधूनां ममताश्रयोन च न च स्त्रीणां प्रवेशो निशि ॥ जातिज्ञाति कदाग्रहोनच नच श्राद्धेषु ताम्बूलमित्याज्ञानेयमनिश्रिते विधिकृते श्रीजैनचैत्यालये ॥ इह न खलु निषेधः कस्यचिद्वन्दनादौ, श्रुतविधिबहुमानी त्वत्रसर्वोऽधिकारी ॥ त्रिचतुरजनदृष्टया चात्र चैत्यार्थवृद्धिव्ययविनिमयरक्षाचैत्यकृत्यादिकार्यम् ॥ व्याख्या ॥ अत्रेति विधिचैत्ये उत्सूत्रजनानामुत्सूत्रभाषिणां यत्यादीनां क्रमो व्याख्यानं नन्द्यादिकरणाधिकारो नास्ति किं तदुत्सूत्रमिति चेत् उच्यते ॥
For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
८९
स्वमतिकल्पितमागमोत्तीर्णंतद्विसंवादि चानुष्ठानम् ॥ यदाह ॥ उस्सूत्तमणुवइट्टं सच्छंदविप्पियं अणुवाइति ॥ कथं पुनरेतदुत्सूत्रं जिनसदने जायते इति चेत् उच्यते ॥
गृहिणा स्ववित्तेन देववित्तेन वा भाटकादिहेतुकदेवद्रव्यवृद्धये यद्देवनिमित्तं स्थावरादिनिष्पादनम् ॥ तथा महार्घानेहसिविक्रयेण बहुदेवद्रविणोत्पादनाय गृहिणा यद्देवधनेन समर्थ - धान्यसङ्ग्रहणम् ॥
तथा यद्देवहेतवे कूपवाटिकाक्षेत्रादिविधानम् ॥ तथा शुल्कशालादिषु भाण्डमुद्दिश्य राज्यग्राह्यभागाधिककरोत्पादनादुत्पन्नेन द्रविणेन यद् गृहिणा देवपूजनविधानमित्थमेवमादीन्युत्सूत्रपदानि यतिदेशनया देवगृहेऽपि सम्भवन्ति ॥
यदुक्तम् ॥ उस्सुत्तं पुण इत्थं थावरपाओगकूवकरणाई ॥ उष्भूयगकर उप्पायणाइ धम्माहिगारंमि ॥ अत्र चादिशब्दान्निशिबलिनन्द्यादिग्रहः ॥ तत्र स्थावरादिनिर्मापणादीनां षट्कायादिरम्भा संयतवासादिना महासावद्यत्वेन देवनिमित्तं सिद्धान्ते निवारितत्वादुत्सूत्रम् ॥
एतान्यन्तरेणापि च भक्तिमद्भिः स्वद्रव्यव्ययेन भगवत्सपर्यापर्यापणात् ॥ उद्भूतककरोत्पादनस्य च व्यवहारिणामत्यन्ताप्रीतिजननादुत्सूत्रत्वम् ॥ पराप्रीतिमात्रस्यापि जैनमते . भगवच्छ्रीमहावीरोदाहरणेन बहुधा निषेधात् ॥
• यदुक्तम् ॥ धम्मत्थमुज्जएणं सव्वस्सापत्तियं न कायव्वं ॥ इय संजमोवि सेओइत्थय भयवं उदाहरणं ।। सोतावसासमाओ तेसिंअप्पत्तियं मुणेऊणं ॥ परमं अबोहिबीय तओ गओ हंतकालेवि ॥
निशि बलिनन्द्यादिकस्य चोत्सूत्रत्वं प्रागेव भावितम् ॥ तथाचैवमाद्युत्सूत्रभाषिणां तत्र व्याख्यानान्द्याधिकारेण यावदुत्सूत्रभाषिसंतानं यावज्जिनगृहं च तद्देशनया तत्र प्रवर्त्तमानानां संतानक्रमेण प्रजायमानानां च श्राद्धानां भवकूपप्रपातप्रसङ्ग इति ॥
अत एव कथञ्चिदगत्या तदुपाश्रये गतानां सुविहितानां माभूत्तद्देशनाकर्णनात्संशयादिना सत्पथविप्रतिपतिरिति तदनाकर्णनाय तत्प्रतिघातश्रवणस्थगनादयः प्रकाराः सिद्धान्ते प्रदर्शिताः ॥
यदाह ।। एमेव अहाछंदे पडिहणणाज्जाण अज्जयणकन्ना ॥ ठाणठिओनिसामे सुवणाहरणाय गहिए ।। तस्मान्न विधिचैत्ये तेषां क्रम इति ॥ तथा नच स्नात्रं रजन्यां सदा ॥ प्राग्दर्शितदोषसन्दोहात् सदेति सर्वकालमित्यर्थः ॥ तेन कदाचित्कस्य श्रीमहावीरमोक्षकल्याणकस्नात्रस्याप्याधुनिकरुढ्या रात्रौ कैश्चिद्विधियमानस्य निषेधो ज्ञापितः ॥ एतेन प्रतिष्ठाया अपि रात्रौ निषेधः सूचितः तस्याः स्नात्रपुरःसरत्वात् ॥
तथा साधूनां ममता मदीयमेतज्जिनगृहप्रतिमादिकमित्यादिका नास्ति ।। गृहस्थस्यैव
For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
९०
श्री सङ्घपट्टकः तन्निर्मापणचिन्तादावधिकारात्तथा च कथं जिनगृहादेर्यतिममकारविषयता ॥ आश्रयश्च तेषां नास्ति ॥ प्रागऽभिहितदोषकलापात् ॥
तथा स्त्रीणां प्रवेशो निशि नास्ति ॥ अकालचारित्रदोषप्रसङ्गात् ॥ तदुक्तम् ॥ अज्जाणसावियाण य अकालचारित्तदोसभावाओ ॥ ऊसरणंमि न गमणं दिवसतिजामे निसिकहता ॥
लोकेपि कुलवधूनां यामिन्यां स्वगृहाद्वहिर्निगच्छन्तीनां महापवादाभिधानात् ॥ तदुक्तम् ॥. स्वगेहदेहली त्यक्ता निशि स्त्री याति या बहिः ॥ ज्ञेया कुलस्थितेर्लोपात्कुलटाकुलजापि सा ॥ दण्डनीतावपि कुलबालिकानां निशि स्वसद्मबहिर्निगमे दण्डप्रतिपादनाच्च ॥
अत एव यतिवसत्यादौ योषितामेकाकिनीनां दिवसेप्यनेकावर्णशङ्काकलङ्कानुषङ्गास्कन्दितत्वेन प्रवेशस्य प्रतिषेधः ॥ एवं च यदा लोकेपि रात्रौ स्त्रीणां गृहनिर्गमो विरुद्धस्तदा का वार्ता जिनशासने ॥ तस्मात्सर्वथा जिनवेश्मनि निशायां योषित्प्रवेशोऽनुचितत्वान्नास्तीति ॥
जातिज्ञातिकदाग्रहश्चनास्ति ॥ तत्र जातिकदाग्रहएतज्जातीया एव श्रावका अत्र भगवद्विम्बस्य दक्षिणादिशि स्नात्राधिकारिणो नान्यजातीया इत्यादिकः ॥ ज्ञातिकदाग्रह अस्माभिरस्मत्पूर्वजैर्वाकारितमिदं जिनमन्दिरं ततोऽस्मत्सगोत्रा एवात्र सर्वस्यामपि देववित्तसमुद्गकादिचिन्तायामधिकारिणो नेतर इत्यादिकः ॥
स च विधिचैत्ये न सङ्गतः सर्वेषामेव धार्मिकश्राद्धानां गुणवतां तत्र सर्वाधिकारित्वाभिधानादन्यथा जात्यादिनिश्रयाप्यनिश्राकृतत्वानुपपत्तेरिति ॥
न च श्राद्धलोकस्य ताम्बूलभक्षणमस्ति भगवदाशातनापत्तेः ॥ ताम्बूलमिति च तंबोलपाणेत्यादि गाथोक्तानां पानभोजनादीनामुपलक्षणम् ॥ तथा ॥ गब्दिकाद्यासन मप्याशातनाविशेषत्वादुपलक्ष्यते ॥ इत्येवंप्रकारा आज्ञाविधिः ॥ अत्रैषा निश्रितेकस्यापि यत्यादेनिश्रया अधीनतया विना कृते विधिकृते श्रुतोक्तविधिनिष्पादिते श्रीजिनचैत्यालये जिनभवन इति ॥
तथा इह न खलु नैव निषेधो निवारणं कस्यापि वन्दनपूजनादावुत्सूत्रभाषिणां तद्भक्तानां चापिवन्दनादिकं विदधतां न निषेधः क्रियते ॥ श्रद्धाभङ्गमास्तर्यादिदोषप्रसङ्गात् ॥ श्रुतविधिबहुमानी सिद्धान्तक्रमादरवान् तुःपुनरर्थे अबसर्वोयतिः श्राद्धो वा यथाक्रमं व्याख्यानादौ चैत्यचिन्तायां चाधिकारी योग्यः सिद्धान्तविधिविधुरस्य साध्वादेर्व्याख्यानादौ न तत्राधिकार इत्यर्थः ॥ त्रिचतुरजनदृष्ट्याविधिपरश्राद्धत्रयचतुष्टयदृशाऽत्र चैत्यद्रव्यवृध्यादिकं चैत्यचिन्तनं कार्यं विधेयं नत्वेकाकिना निस्पृहेणापि ॥ लोकापवादादिदोषापत्तेरिति प्रासङ्गिक वृत्तद्वयार्थः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
९१
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
एवं चैवंविधः सिद्धान्ताभिहितो विधिर्यत्र वर्त्तते तद् विधिचैत्यमनिश्राकृतं द्रव्यत आयतनं चोच्यते इति भावत आयतनं तु ज्ञानादित्रयभ्राजिष्णवः पञ्चविधाचारचारवः सुविहितसाधवः ॥ शुभभावरूपाणां सतां वन्दनादिना भव्यानां ज्ञानादिलाभहेतुत्वात् ॥
यदुक्तम् ॥ आययणंपि य दुविहं दव्वे भावे य होइ नायव्वं ॥ दव्वंमि जिणहराई भावंमि य होइ तिविहं तु ॥
ननु भवत्वेवं द्रव्यभावभेदेनानायतनस्वरुपं तथापि जिनभवनं न क्वचि दनायतनमभिहितम् ॥ सत्यमनौपाधिकमनायतनायतनयोः स्वरूपमिदमुदितम् ॥ औपाधिकं त्वनायतनस्वरूपमेवं प्रतिपादितमागमे ॥ यत्र गतनां ज्ञानादित्रयव्याघातो भवति तद्वर्जयेन्मतिमान् ॥ अथ क्व गतानां तद्व्याघात इति चेदुच्यते ॥
यत्र लिङ्गमात्रधारिणः साधवो वसन्ति यदाहुरोधनियुक्तौ श्रीभद्रबाहुस्वामिपादाः ॥ नाणस्स देसणस्सय चरणस्स य जत्थ होइ वाघाओ ॥ वज्जिज्ज वज्जभीरू अणाययण वज्जओ खिप्पं ॥ सुगमा ॥ नवरं यत्रेत्यायतने स्थाने देवगृहादौ ॥
नचायतनशब्देनालयमात्रमेवोच्यते ॥ तद्देवगृहमिति वाच्यम् ॥ आयतनं देवानाम् ॥ तथा आययणंमि अभोगो इत्यभिधानकोशागमवचनाभ्यां लोके लोकोत्तरे च सामान्य विशेषाभ्यां देवगृहस्याभिधानात् ॥ ___ अथ किं तदायतनं यत् ज्ञानादित्रयोपघातिनिमित्तत्वादनायतनं भवतीत्याह ॥ जत्थ साहम्मिया बहवे भिन्नचित्ता अणारिया मूलगुणप्पडिसेवी अणाययणं तं वियाणाहि ॥ साधर्मिका लिङ्गतः समान धर्माणो बहवो भिन्नवृत्ता भ्रष्टाचारा अनार्या मूलगुणप्रतिसेविनो निर्दयतया प्राणातिपातादि प्रसक्ता यत्र ते निवसन्ति तदनायतनम् ॥
तथा जत्थ साहम्मिया बहवे भिन्नचित्ता अणारिआ ॥ उत्तरगुणपडिसेवी अणाययणं तं वियाणाहि सुगमा ॥ नवरं उत्तरगुणप्रतिसेविनोऽशुद्धपिण्डादिग्राहिणः ॥ तथा ॥जत्थ साहम्मिया बहवे भिन्नचित्ता अणारिया ॥ लिङ्गवेसपडिछन्ना अणाययणं तं वियाणाहि ॥ सुगमा ॥ नवरं लिङ्गवेषमात्रेण प्रतिछन्ना आच्छदिताः प्राकृतलोकैः सुविहितेभ्योऽलक्ष्यमाण विशेषा इतियावत् ॥ इति बाह्यतः ॥आभ्यन्तरतः पुनर्मूलगुण प्रतिसेविनः उत्तर गुणप्रतिसेविनश्च यत्र तदनायतनमिति गाथा त्रयार्थः ॥ . श्री हरिभद्रसूरिभि विवरणे प्रतिपादित इति ॥ अस्य चायमाशयः ॥ न हि रुद्रादिगृहवत्स्वरूपेण जिनभवनमनायतनम् ॥ किन्तूपाधिवशात् ॥ उपाधिश्च तत्र लिङ्गिनिवासः ॥ अत एवोक्तम् ॥ यत्र निवसन्ति तदनायतनमिति ॥ तथा च यदि ते जिनभवने निवसन्ति तदा
For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः तन्निवासौपाधिकत्वाद् भवति जिनभवनस्यानायतनत्वम् ॥
उपाध्यपराधेन स्वरूपत आयतनस्यापि तस्यानाश्रयणीयत्वात् ॥ दृश्यते चो पाधिवैगुण्यादुपाधिमतः सुगणस्याप्यभोग्यत्वम् ॥ यथा भुजङ्गसङ्गाच्चंदनतरोरिति भवत्यौपाधिकमस्यानायतनत्वमिति ॥ अत एव भगवता भद्रबाहुस्वामिना नायतनस्वरूपविचारात्परत: आयतनविचारप्रक्रमे भावायतनस्वरूपं प्रतिपिपादयिषता प्रथमं भावंमि उ होइ ति विहंतु इत्यनेन ज्ञानदर्शनचारित्रपवित्रमुनिलक्षणमनौपाधिकभावयतनस्वरूपमभिधाय तन्निवासौपाधिकत्वात्तदाश्रयस्याप्यायतनत्वम् ॥
जत्थ साहम्मिया बहवे सीलवंता बहुस्सुया ॥ चरित्तायारसंपन्ना आययणं तं वियाणाहि ॥ इत्यनेन प्रतिपादितम् ॥ लिङ्गप्रवचनाभ्यां साधर्मिकाः शिलादिमन्तः साधवा यत्र निवसन्ति तदायतनमिति तत्र व्याख्यानात्तत्कस्यहेतोः तदुपाधिसन्निधानादुपाधिमतस्तद्रूपता भवतीति ज्ञापनार्थम् ॥ ___ अत एव हरिभद्रसूरिणा जिनभवनविधापनभूभागं निरुपयता तत्पञ्चाशके कुत्सितलोकाकीर्णपाटकान्तनिर्मिते जिनगृहे साधूनामुपपातेन चारित्रभङ्गप्रसङ्गात्तत्र तद्विधापनाभावः प्रदर्शितः ॥ यदुक्तम् ॥ अएएसंमि न वुढी कारवणे जिणहरस्स नय पूया । साहूणमणणुवाओ किरियानासोउ स्ववाए।
न चैतावता तस्य नानायतनत्वं ज्ञानादित्रयविघातहेतुत्वस्य तल्लक्षणस्य तत्रा प्युपपद्यमानत्वात् ॥ तस्मात्सिद्धमुपाधिदोषाज्जिनभवनस्याप्यनायतनत्वं ज्ञानादित्रयविघातहेतुत्वस्य तल्लक्षणस्य तत्राप्युपपद्यमानत्वात् ॥
अनिश्रानिश्राकृतयोरन्येतरदेतदधिकृतं जिनभवनं भविष्यतीति चेन्न तल्लक्षणानुपपत्तेः तल्लक्षणमन्तरेण च लक्ष्यस्य तत्तया व्यवस्थापयितुमशक्यत्वात् ॥
तथाहि ॥ नैतदनिश्राकृतम् ॥ अत्रोत्सूत्रेत्यादिना प्रागभिहितस्य तल्लक्षणस्य विधिरोधसोऽत्र विवक्षितचैत्येऽनवरतं प्रवहता सर्वथा तद्विपरीतेनाऽविधिश्रोतसा समूलकाषं कषितत्वात् ॥
नाप्येतन्निश्राकृतम् ॥ निश्राकृतं हि तदुच्यते ॥ यत्र देशकालविप्रकर्षादिना सुविहतगुरुशिक्षादिविरहाच्छैथिल्यातिशयेन देशतःपार्श्वस्थावसन्नादिभावमापन्नानां शुद्धप्ररूपकाणामपि सातलोलतया तथाविधं विधिमनुपदिशतामप्रवर्तयतां च चैत्यादहिनिवासेपि तच्चिन्तापराणां यतीनां निश्रा वर्त्तते ॥
यत्र च श्राद्धानां श्रद्धावृद्धये सुविहितसूरयोपि कदाचिद्व्याख्यानं विदधति ॥ उसन्नावि य तत्थेवेत्यादि तथाप्तरिति समोसरणमित्यादि प्राक्प्रतिपादितवचनात् ॥ न चोक्तलक्षण
For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
मध्यात्प्रकृतचैत्ये किञ्चिदुपलभ्यते ॥
तथाहि तत्र ॥ सर्वदान्तर्निवसद्भिरेव पार्श्वस्थादिभिः सकलचिन्ताविधानाच्छ्राद्धानां चात्यन्तकुदेशनावासितानां विधिपथमात्सर्येण तदुत्साहायैव प्रत्यवस्थानाद् दूरोत्सारित सुविहितानां तत्र व्याख्यानविधानम् ॥ तथा च कथमेतन्निश्राकृतं स्यात् ॥
९३
तस्मादनिश्रानिश्राकृतव्यतिरिक्तं लिङ्गिभिरध्यासितं तृतीयमेतदनायतनाभिधानं चैत्यमभ्युपगन्तव्यमिति ॥ ननु नित्यभक्तिकृतसाधर्मिकमङ्गलचैत्यभेदाच्चतुर्विधं चैत्यं सिद्धान्ते परिसङ्ख्यायते ॥ भक्तिकृतस्य निश्रानिश्राकृतभेदन द्वैविध्यात्पञ्चविधं वा ॥
न त्वनायतनाख्यस्य पञ्चमस्य षष्ठस्य वा क्वचित्परिसङ्ख्यानमस्ति । यदि ह्यनायतनमप्यभिप्रेतं स्यात्तदा तदपि नित्यचैत्यादिवत् परिसङ्ख्यायेत ॥ न चैवं ॥ तस्माच्चत्वारि पञ्चव चैत्यानि नानायतनमिति ॥ यथोक्तम् ॥ नीयाई सुरलोए भत्तिकयाइं च भरहमाईणं ॥ निस्सास्सिका साहम्मि य मंगलाई चेति चेन्न ॥
अन्यतीर्थिकपरिगृहीतार्हत्प्रतिमानां वन्दनादिनिषेधेन तस्याप्यागमेभिमतत्वात् ॥ कथमन्यथा सम्यक्त्वप्रतिपत्तिसमये श्राद्धानां नो मे कप्पइ अन्नतित्थियपरिग्गिहियाणि अरिहंतचेईयाणि वन्दित्तए वा नमसित्तए वा इत्यादिना भगवान् भद्रबाहुस्वामी भगवत्प्रतिकृतीनां बोटिकादिपरिगृहीतानां वन्दनादिप्रतिषेधमभिदधीत ।। न ह्यनायतनत्वं विना तत्प्रतिषेधाभिधानं शोभां बिभर्त्ति ॥ तस्मादस्त्यनायतनं सिद्धान्तभिहितमिति ॥
उक्तेष्वेवान्तर्भावान्नैतत्पृथगस्तीतिचेन्न तदभावात् तथाहि न तावन्नित्यचैत्येअस्यान्तर्भावः कृतकत्वेन तद्भावानुपपत्तेः ॥ विमानभवनसनातनशिलोच्चयादिष्वेव च नित्यचैत्यानां भावात् ॥ नापि निश्रानिश्राकृतयोः ॥ प्रागुक्तलक्षणस्येहानुपपत्त्येव तदन्तर्भावस्यापाकरणात् ॥
नापि साधर्मिकचैत्ये ॥ यतिमूर्त्यनुषङ्गित्वेनैव तस्याभिधानात् ॥ यदुक्तम् ॥ वारत्तगस्स पुत्त पडिमंठाविंसुचेइ य हरंमि ॥ तत्थयत्थलीआहेसी साहम्मिय चेइयं तंतु ॥ नापिमंगले चैत्ये तस्य प्रतिनियतविषयतयैव प्रतिपादनात् ॥ यदुक्तम् ॥ अरहंत पइठ्ठाए महुरानयरीइ मंगलाईतु ॥ गेहेसु चच्चारेसु य छन्नउइ गाम गद्येसु ॥
तस्मादेतेष्वन्तर्भावात् परतीर्थिकपरिगृहीताऽर्हच्चैत्यानामनायतनचैत्यत्वं सिद्धमिति ॥
नन्वेवं षष्ठचैत्याभ्युपगमे सूत्रोक्ता नित्यादिचैत्यपञ्चकसङ्ख्या विरुद्धयते ॥ तथाच सूत्रकृतां विरुद्धवादित्वेनान्यत्रापि तद्वचसि विनेयानां समाश्वासो न स्यादेवं च बहु विशीर्येतेतिचेन्न ॥ अविरोधात् ॥
नीयाइ सुरलोए इत्यादौ देवकुलिकपरिग्रहाद्युपाधिवशेनानि श्राकृतादेरपि क्वचित्
For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
श्री सङ्घपट्टकः कदाचिदनायतनव्यपदेशादौपाधिकत्वेन तस्य पृथगपरिसङ्ख्यानात् ॥ यद्वा ॥ तत्पूजार्हाणामेव चैत्यानां सङ्ख्याभिधानम् ॥ अनायतनचैत्यस्यत्वपूज्यत्वेन पृथगपाठात्तदन्तः पाठे तस्याप्येवं प्रतिपोरन्मन्दमेधसः ॥ ___ एक सूत्रनिर्दिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्तिरिति वैयाकरणन्यायात् ॥ तस्मात् ज्ञायते विशेषप्रतिपत्तये तेभ्यस्तस्य पार्थक्याभिधानमिति नागमोक्तचैत्यसङ्ख्या विरोध इति ॥
नन्वेतावता कुतीर्थपरिगृहीतार्हच्चैत्यानां सिध्यत्वनायतनत्वं नतु स्वयूथ्यपार्श्वस्थादिपरिगृहीतानामिति चेन्न तेषामपि सिद्धान्तोक्तेन भावग्रामत्वेन तथात्वसिद्धेः ॥
ननु कोयं भावग्रामो नामयदभावात्प्रतिमानामनायतनत्वं प्रसाध्यते भवतेति चेत् ॥ उच्यते ॥ ज्ञानदर्शनचारित्राणि भावग्रामो येभ्यो वा ज्ञानादीनामुत्पत्तिरिति ॥ अथ के ते येभ्यो ज्ञानाद्युत्पादः ॥ अवहितीभूय श्रूयताम् ॥
तीर्थंकरमनःपर्यायावधिज्ञानिनश्चतुर्दशदशनवपूर्वधराः संविग्नास्तत्पाक्षिकाच सारूपिणो गृहीताणुव्रताः प्रतिपन्नसम्यक्त्वाश्च श्रावकाः अर्हत्प्रतिमाश्च ॥ तीर्थंकरादयो हि देशनादिद्वारेण. भव्यसत्वानां ज्ञानाद्युत्पादहेतुत्वेन भवन्ति भावग्रामः ॥
नन्वेवं तर्हि फलितमस्माकं मनोरथपादपेन ॥ तीथङ्करादिवत्प्रतिमानामपि भावग्रामत्वेनाऽनायतनत्वासिद्धेरितिचेन सम्यग्दृष्टिपरिगृहीतानामेव तासां भावग्रामत्वप्रतिपादनात् ॥
अथ कथञ्चित् मिथ्यादृष्टिपरिगृहीतानां तासां तन्नभवति ज्ञानाद्यभावादिति चेन्न तदभावेपि तासां वीतरागत्वलिङ्गदर्शनेन कस्यचित्सम्यक्त्वाद्युत्पादात् ॥ यदुक्तम् ॥
दलिततमसमुच्चै स्वितो यस्य बिम्बम् गतमलमपि दृष्टेर्नालिकानां विबोधम् ॥ प्रजनयति रजोभि धूसराणां नराणाम्
त्रिजगति स नमस्यः कस्य न स्याग्जिनेन्द्रः ॥ ततश्चायुघृतमितिवत् कारणे प्रतिमालक्षणे ज्ञानादिलक्षणकार्योपचारेण तासामपि भावग्रामत्वमुपपत्स्यत इति चेन्न ॥ एवं सति निह्नवादीनामपि भावग्रामत्वापत्ते स्तेषामपि प्रशान्तरूपक्रियादिदर्शनेन कस्यचित् सम्यत्क्वाद्युत्पत्तेः ॥
नचेदमिष्टं भवतोपि सर्वैरेव जिनमततिभिर्निह्नवानामाज्ञाबाह्यत्वेनाभावग्रामतया वर्जनीयत्वाभ्युपगमात् ॥ एवं निह्नवोदाहरणेन प्रतिमानामपि मिथ्यादृष्टिपरिगृहीतानामभावग्रामत्वेन वजनीयत्वमभ्युपेयम् ॥
यदुक्तम् ॥ चित्रं निसर्गसुभगापि परिग्रहेण, मिथ्यादृशां भगवतः प्रतिमा तथापि ॥ सम्यग्दृशां प्रणमनादिविधावभावग्रामत्वतो भवति निह्नववद्विहेया ॥
For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः ___ अमुमेवार्थ भावग्रामविचारप्रकमे शङ्कोत्तराभ्यामूचतुस्तत्र भगवन्तौ कल्पभाष्यचूर्णिकारौ ॥ नाणाइतिगं भावो जओय एएसि उप्पत्ती भावग्रामो नाणदंसण चरित्ताणि ॥ जओ वा एएसि उप्पत्ती हवइ । केय ते जओ उप्पत्ती हवइ ॥ उच्यते ॥ तित्थगरा जिणचुद्दसदसभिन्ने संविग्ग तह असंविग्गे ॥ सारूविय वयदंसणपडिमाओ भावगामाओ ॥ जा संमिभावियाओ पडिमा इयरी न भावगामो य ॥ भावो जइ नत्थि तहिं नणु कारणकज्जउवयारो ॥ आह कहं मिच्छद्दिठिपरिग्गहियाओ भावगामो न हवइ ॥ उच्चते ॥ तत्र ज्ञानादिभावो नास्ति ॥ आह ॥ ननु ॥ कारणे कार्योपचार इति कृत्वा ॥ ताओवि दट्ठणं कस्सवि समुप्पाओ होज्जा तो कहं ताओ भावगामो न भवइ ॥ आयरिओ भणइ ॥ एवं खु भावगामे निह्नवमाईवि जह मयं तुमं ॥ एयमवच्चं कोणुहु वयविवरीओ वइज्जाहि ॥ __ननु तथापि मिथ्यादृक्परिगृहीतचैत्यानामभावग्रामत्वमेवोक्तं नत्वनायतनत्वम् ॥ अभावग्रामाऽनायतन शब्दयोः पर्यायत्वाभावादिति चेन्न ॥ भावग्रामशब्दस्य ज्ञानाद्युत्पत्तिकारणाद्यर्थत्वेनायतनपर्यायत्वसिद्धौ तद्विपक्षस्यार्थादेवानायतनपर्यायत्वसिद्धेः ॥
एवं च भगवत्कल्पभाष्यार्थमीमांसनेन कथं मिथ्यादृष्टिपरिगृहीतार्हत्प्रतिमानां नायतनत्वं सिध्यतीति । एतेन "परतित्थिपरिग्गहिए मुत्तुं अरहंतचेइए सेसे अवंदमाणो पारंचियारिहो होइ" त्ति विशेषकल्पचूर्णौ सूत्रमिदमधीयत इति यत्कैश्चिदुच्यते ॥ तद्ग्राम्यजनविप्रलम्भनमिति मन्तव्यम् ॥
एवंविधसूत्रस्य तत्र क्वाप्यनुपलम्भात् ॥ जा सम्मिभावियाओ इत्यादि कल्पभाष्यविरोधाच्च मिथ्याभिनिवेशेन च स्वकपोलशिल्पिकल्पितैरेवंविधपालैर्मुग्धजनव्यामोहने महापापप्रसङ्गात् ॥ - नन्वेतावतापि प्रबन्धेन तदवस्थमेव पार्श्वस्थादिपरिगृहीतचैत्यानामायतनत्वम् ॥ परतीथिकानामेव मिथ्यादृष्टित्वात्पार्श्वस्थादीनां च स्वयूथ्यत्वेनतदभावादिति चेन्न ॥ तेषामपि सिद्धान्ते मिथ्यात्वप्रतिपादनात् ॥
तथा ह्युपदेशमालायाम् ॥ सावज्जजोगपरिवज्जणाइ सव्वुत्तमो जईधम्मो ॥ बीओ सावग्गधम्मो तइओ संविग्ग पक्खपहो॥
इत्यनेनोत्तममध्यमजघन्यभेदेन मुक्तिपथत्रयं प्रदर्श्य संसारपथत्रयं दिदर्शयिषता ग्रन्थकारेण प्रतिपादितं सेसामिच्छद्दिठीगिहिलिङ्गकुलिङ्गदव्वलिङ्गेहिं जह तिन्नीमुरकपहा संसारपहा तहा तिन्नि॥
अत्र सुसाध्वादिव्यतिरिक्ता मिथ्यादृष्टयो गृहिलिङ्गिद्रव्यलिङ्गिनो दर्शिताः ॥ तत्र गृहिलिङ्गिनां हलधरगोपालादीनां सामाचार उत्तमः संसारपथः ॥ तन्मिथ्यात्वस्यानाभि
For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः ग्रहिकत्वेन सङ्क्लेशाभावेनचोत्तमत्वात् ॥ कुतीथिनां तद्भक्तानांच मध्यमः ॥ तन्मिथ्यात्वस्याभिग्रहिकत्वेन प्रथमापेक्षया निबिडत्वात् ॥ द्रव्यलिङ्गिनां पार्श्वस्थादीनां तु जघन्यस्तन्मिथ्यात्वस्याभिनिवेशिकत्वेन गोष्ठामाहिलादिवदितिबद्धमूलत्वात् ॥ एवं च ग्रन्थार्थ पूर्वापरपर्यालोचनेन कथं न तेषां महामिथ्यारूपत्वम् ॥ __ तथा च सिद्धं तत्परिगृहीताऽर्हच्चैत्यानामनायतनत्वं तत्प्रदर्शितस्य सर्वस्याप्य-धुनातनरूढ्या प्रत्यक्षस्य पथः संसारपथत्वेनाऽनायतनत्वात् ॥ तदेवमहोमोहध्वांतमहिमायदेव मुदितेपि सकलभावाभासने भगवद्वचने तमोपहे मूढानां विवेकलोचनगोचरं विधुरयति ॥
अथवा तामसानामियमेव गतिः ॥ किञ्च पञ्चकल्पेपि प्रश्नपूर्वमनायतनदेश-परिहारेणायतनदेशविहारक्रमं प्रतिपादयता भाष्यकारेण ॥ जहियं तु अणाययणा न हुंति केपुण अणाययणा भणिया ॥ साहम्मिभिन्नचित्ता मूलुत्तरदोसपडिसेवी ॥ एएहिं जो देसो आइन्नो तहय अन्नतित्थिहि ॥ मच्छंधवाहगामा पुलिंददेसाअणाययणा ॥ इत्यादिना सुविहितानां देशस्यापि पार्श्वस्थादिकुदेशनानिबिडनिगडितस्याऽनायतनत्वमुपदर्शितम् ॥ किं पुनः सतततन्निवासदूषितस्य जिनभवनस्य वक्तव्यम् ॥ दुरन्तत्वात्तत्संसर्गस्येति ॥
ननु भवत्येवं जिनगृहानायतनत्वसिद्धिर्यदिजत्थसाहम्मिया इत्यादौ यत्रेति जिनगृहादावित्ययमर्थः स्यान्न चैवं किन्तुयोति मठादौ ॥ तथा च तदेवतद्वासाङ्कितत्वादनायतनं न जिनभवनमिति चेन्न ॥ नाणस्सदंसणस्स य इत्यादौ यत्रेति जिनगृहादावित्यायतन इति वृत्तिकृव्याख्यानेनैकप्रकमात् ॥ जत्थसाहिम्मिया इत्यत्रापि तदर्थानुवृत्तेर्यक्रेत्यायतन इति व्याख्यानस्य न्यायप्राप्तत्वान यत्रेति मठादावित्यर्थः ॥
भवतु वा यत्रेति मठादौ तथापि किंमठादावेव वसन्ति अहो मठादावपीति विकल्पयुगलं भवन्मनोरथपथमथनपटिष्ठमुत्तिष्ठते ॥ तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदा भवतो वाङमनसविसंवादेन चैत्यवासाभ्युपगमभङ्गप्रसङ्गः इतरथा मठादावेवेत्यवधारणानुपपत्तेः ॥ ___ अथ द्वितीयः ॥ तदानेनैवामृतं भक्षय ॥ मठदेवगृहयोरुभयत्रापि तन्निवाससिद्धेः सिद्धं नः समीहितम् ॥ अथ मठादावेव वसन्ति चैत्यवासाभ्युपगमस्त्वऽभ्युपगममात्रं मठवाससिध्यर्थं तं विना यतीनां चैत्यवासप्रयोजकत्वतच्चिन्ताविधानाद्यनुपपत्तेरितिचेन्न ॥ विकल्पासहत्वात् ॥
तथाहि तदभ्युपगममात्रं प्रमाणमूलमप्रमाणमूलं वा स्यात् ॥ प्रमाणमूलं चेन्मठादावेवेत्यवधारणव्याघातः ॥ तदभ्युपगममात्रस्य प्रमाणमूलत्वे चैत्यवासस्यापितन्मूलत्वेन प्रमाणसिद्धेः॥
अप्रमाणमूलं चेत्त्यज्यतां तर्हिचैत्वासाभिनिवेशः ॥समूलमुन्मूल्यतां तत्समर्थनाय विरचितानि वादस्थलानि ॥ समुत्सृज्यतामप्रमाणिकचैत्यवासाभ्युपगममूलत्वेना प्रमाण्यान्महा
For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः सावद्यशय्यारूपमठवासाभ्युपगमः ॥ अभ्युपेयतां चाधाकर्मादिसकलदोषरहितपरगृहवासेन सौविहित्यमिति ॥
तस्मादुक्तनीत्या यत्रेति मठादावित्यर्थानुपपत्तेर्यथा वृत्तिकृद्व्याख्यानमेवसाधीय इति ॥ एवं च बडिशपिशितोपमानेन जिनबिम्बस्यानायतनत्वसिद्धेर्युक्तमुदितं बडिश पिशितवद्विम्बमादयॆ जैनमिति ॥ साम्प्रतं प्रकृतमुपक्रम्यते ॥ ___तथा तन्नाम्ना जिननामधेयेन भगवद्भाण्डागारादिनिमित्तमेते निर्माप्यन्ते नास्मन्निमित्तमिति व्यपदेशेन रम्यरूपान् रुचिररचनया दृढबन्धतया च मनोहराकारान् अपवरका अन्तर्गृहा: मठा निलयविशेषास्ततो द्वन्द्वस्तान् ॥ ___ स्वेष्टसिद्ध्यै वयमेष्वाजन्मसुखेन वत्स्याम इत्यात्माभिमतनिष्पत्तये विधाप्य कारयित्वा ते हि शठाः स्वनिमित्तमवरकादीन्निष्पादयन्ति ॥ मुग्धाश्चजानते जिननिमित्तमित्यहो एतेषां जिनभक्तिरिति तेषु रज्यन्ते तैश्चोपजीव्यन्त इति वञ्चनप्रकारः ॥
तथा यात्राः पित्राद्युद्देशेन भवद्भिरत्राष्टाह्निकाः कर्त्तव्याः ॥ अमुष्मिन्वा मासादावमुनाश्राद्धेन श्रीमतात्र देवगृहे यात्राः कृतास्तस्माद्भवद्भिरपि तथैव विधेयाः ॥ तथा स्नात्रं श्राद्धपक्षादिषु पित्रादिश्रेयसे युष्माभिरत्रस्नानं कर्त्तव्यमित्युपदेशव्याजेन यात्रास्नात्रविधापनं ततो द्वन्द्वः ॥ ___ आदिशब्दाच्छ्रुतानुक्ताधुनाप्रवर्तितमाणिक्यप्रस्तारिकादिपर्वग्रहः ॥ तदादय उपाया मुग्धविप्रलम्भनप्रकारास्तैः ॥ ननु कथमेवंविधयात्रादीनां मुग्धजनप्रतारकत्वं यावता यथातथा भगवत्पूजायाः कुशलानुबन्धहेतुत्वादितिचेन्न ॥ एवं हि लोकोदाहरणप्रामाण्येन भगवत्पूजाविधाने भगवतोऽप्रमाण्यापादनेन मिथ्यात्वादिप्रसङ्गात् ॥
जिलृमि विजमाणे उचिए अणुजिट्ठपूयणमजुत्तं ॥ लोगाहरणं च तहा पयडे भगवंतवयणमि ॥ लोगो गुरुतरगो खलु एवं सइ भगवओवि इट्ठोत्ति ॥ मिच्छत्तमो य एवं एसा आसयणा परमा । ___ तथा नमसितकमुपयाचितकंभवतामिदानीमीदृगुपद्रवः समुपस्थितःसमुपस्थास्यमानं वा वर्त्तते तस्माद्भवद्भिस्तन्निवृत्तये जिनगोत्रदेवताऽम्बिकादिशासनसुराणामियद्रव्यमेषणीयमिति गृहिणः प्रति जिनाद्युद्देशेन वित्तव्ययविधापनमिति यावत् ॥
‘निशाजागरउपसर्गवर्गोपशमनाय प्रवचनदेवतादीनां पुरतो बल्यादिस्थापनगीतवाद्यलास्यपुरस्सरं सकलरात्रिजागरणं ततो द्वन्द्वः ॥ आदिग्रहणादन्येषामपिशान्तिकपाष्टिकानां संग्रहः ॥ तदादीनि छलानि छद्मानि लोकोपजीवनार्थमागमानभिहितत्वेन विलोभननिमित्तानीति यावत् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
तैः करणभूतैश्चशब्दउक्तवञ्चनप्रकारसमुच्चये श्रद्धालुर्विवेकविकलधर्मेच्छावान् ॥ विवेकिनो हि प्रायेण नैवंविधैः प्रतारयितुं पार्यन्ते नामतः संज्ञामात्रेण जैनैर्जिनदेवतैर्न तु क्रियया भ्रष्टाचारत्वात्तेषां तेन लिङ्गिभिरित्यर्थः ॥
९८
शठैः प्रपञ्चप्रपञ्चनचतुरैः छलितइवेत्युपमानम् ॥ यथा छलितः शाकिन्यादिभिर्वशीकृतस्तथाविधचैतन्यराहित्यात् सुखेन वञ्चयितुं शक्यते तथायमेष जनः श्राद्धलोको हाइति विषादे वञ्च्यते विप्रलभ्यते ॥ महानयमस्मच्चेतसि विषादो यद्धर्मार्थिलोकोधूर्तैः स्वार्थं वञ्चयित्वा दुर्गतौ पात्यत इति वृत्तार्थः ॥ २१ ॥
इदानीमत्युच्छृङ्खलानां नामजैनानां दशमाश्चर्यानुभावादभ्युदयं स्वविषादपुरस्सरं दर्शयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥
सर्वत्रास्थगिताश्रवाः स्वविषयव्यासक्तसर्वेन्द्रियाः, वल्गद्गौरवचण्डदण्डतुरगाः पुष्यत्कषायोरगाः । सर्वाकृत्यकृतोपि कष्टमधुनान्त्याश्चर्यराजाश्रिताः, स्थित्वा सन्मुनिमूर्द्धसूद्धतधियस्तुष्यन्ति पुष्यन्ति च ॥२२॥
टीका:- सर्वत्रलोकसमक्षमसमक्षं च आश्रवति सञ्चिनोति जीवः कर्मभिरित्याश्रवाः पञ्चप्राणातिपातादयस्ततश्चास्थगिता अनिरुद्धा आश्रवा यैस्ते तथा ॥ किल यतीनां सप्तदशविधसंयममध्यात्पञ्चाश्नवद्वारनिरोधः परमसंयमस्तेनैव तेषां पञ्चमहाव्रतधारित्वसिद्धे स्ते त्वतिनिरङ्कुशत्वान्न तानि निरुन्धन्ति ॥
अनिरुधाना अपि केचन लोकापवादभिया न प्राकट्येन तत्प्रतिसेविनो भवन्ति ॥ इमेतुनिस्त्रपतया सर्वत्र तान्यप्रतिहतप्रसरत्वेन सेवन्त इति ॥ तथा स्वविषयेष्वात्मग्राह्येषु रूपरसगन्धस्पर्शशब्देषु व्यासक्तान्युपभोगप्रवणानि सर्वेन्द्रियाणि सकलकरणानि चक्षूरसनघ्राणत्वग्श्रोत्राणि येषां ते तथा ॥ यतिना हि निगृहीतेन्द्रियेण भवितव्यम् ॥
अन्यथा प्रव्रज्याया जीवनमात्रतापत्तेः ॥ यदाह || प्रसञ्जितानि दीक्षित्वा, स्वानि येन सुखाशया ॥ विषयेषु हृषीकाणि, प्रव्रज्या तस्य जीवनम् ॥ लिङ्गिनस्त्वैहिकमेव, सुखं पुरस्कृत्य विषयेष्विन्द्रियाणि व्यासञ्जतो, यथेच्छं विचरन्ति ॥ तथा गौरवाण्यात्मन्युत्कर्षप्रत्ययहेतवोऽध्यवसायविशेषास्तानि च ऋद्धिरससातातिरेकहेतुत्वेन कारणे कार्योपचारादृद्धिरससातसंज्ञान्येव त्रीणि तैश्चण्डास्तत्साहाय्येनोद्धुराः ॥
दण्डा दण्ड्यते दुर्गर्तिपातेन दुःखे संस्थाप्यते आत्माऽमीभिरिति दण्डा अकुशल
For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः मनोवाक्कायास्त एव देहिनामुत्पथप्रवर्तकत्त्वाच्चपलत्वाच्च तुरङ्गा अश्वास्ततश्च वल्गतोऽनियमिततया यदृच्छया प्रसरन्तो गौरवचण्डा दण्डतुरगा येषां ते तथा ॥
यथा हि तुरगा निर्बला अपि जातिस्वाभाव्याद् वल्गन्ति यदा तु गौरवेण बलोपचयेन दप्पिष्ठास्तदा किं वक्तव्यं ॥ एवं दण्डाअपि स्वरुपेणैव तावदुद्धरा ऋध्यादिगौरवत्रयसङ्कलितानां तेषां का कथा ॥
न च यतीनां दण्डवयोल्लासनमुपपन्नम् ॥ दुर्गतिहेतुत्वेन तस्यानुचितत्वात् ॥ यदुक्तम् ॥ त्रयोमनोभाषितकायदण्डा विनिर्मितासद्गतिपातदण्डाः ॥ न जातु कार्या यतिना प्रचण्डाः समीकृताकाण्डकृतान्तदण्डाः ॥ लिङ्गिनस्तु गौरवोद्भुरकन्धरतया सततं तान्वल्पयन्ति ॥
तथा कषाया एव हेयोपादेयवस्तुतत्त्वचैतन्यहारित्वादुरगा भुजङ्गास्ततश्चधार्मिकजनसत्क्रियादर्शनासहनेन पुष्यन्तः प्रबलीभवन्तः कषायोरागा येषां ते तथा, यतीनां हि सौश्रामण्यवैफल्योत्पादनात्कषायाः कर्तुं न युज्यन्ते ॥ यदाहुः ॥ मुक्त्यङ्गनायाः क्रयणेभरण्यं श्रामण्यमुच्चैर्गुणिनां शरण्यम् ॥ कृतव्यपाया यतितां कषायाः । सस्यं निरस्यंति यथा कुवाताः ॥
यंत्याभासास्तु गुणिषुनिनिमित्तकषायकलुषितान्तःकरणा एवोपलभ्यन्त इति ॥ एवं तावत् पञ्चाश्रवविरमणपञ्चेन्द्रिभागृहदण्डत्रयविरतिकषायचतुष्टयजयलक्षणसप्तदशविधसंयमाभावेन तेषां लोकोत्तरबाह्यत्वं प्रदर्चेदानी लोकलोकोत्तरबाह्यत्वमपिदर्शयतीत्याह ॥
सर्वाकृत्यकृतोपि लोकलोका नरविरुद्धाबह्मसेवनपुष्पफलाद्युपभोगाद्यसदाचारकारिणोपि ॥ यदाह ॥ दगपाणं पुष्फफलं अणेसणिज्जं गिहत्थकिच्चाई ॥अजया पडी सेवंती
जइवेसविडम्बगा नवरं ॥ ... नामजैना इति प्रकृतम् ॥ कष्टं महदुःखमेतत् ॥ अधुना सम्प्रति स्थित्वा आरुह्य
सन्मुनिमूर्धसु सुविहितसाधुमस्तकेषु प्रतिपदमसूयया सुविहितानामसदोषारोपणेन लाघवो त्पादनमेव हि तेषां तन्मूर्द्धस्ववस्थानम् ॥ उद्धतधियो नास्त्यस्मत्समो जगति सम्प्रति कश्चिदिति दाध्मातबुद्धयः तुष्टन्ति सुविहितं मन्या अप्येतेऽस्माभिर्लघूकृता इत्याशयेन मोदन्ते ॥ तुष्यन्ति च साध्वादिपरिवारेण श्राद्धादिपूजयाच वर्द्धन्ते चः समुच्चये ॥
अथ कथमेवंविधा अपि सन्मुनिमूर्द्धावस्थानेन ते तुष्यन्ति पुष्यन्ति चेत्यत आह ॥ अन्त्याश्चर्यराजाश्रिताः पाश्चात्याश्चर्यपार्थिवानुगताय त इति हेतुगर्भविशेषणम् ॥ एतदुक्तं भवति ॥ नह्येवंविधाकृत्यविधायिनो महामुनीनां मस्तकेष्ववस्थानं कर्तुं पारयन्ति ॥
कथञ्चित्कुर्वाणा अपि वा न तोषं पोषं च ते प्राप्नुवन्ति ॥ महामुनितिरस्कारमात्रेणापि तत्कारिणामिहैव हानिश्रवणात् ॥ यदाह ॥ इहेव हीलिया हाणिं हसियारोवियव्वए अक्कोसिया वहं
For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
१००
दिति मरणं दिति ताडिया | परं चैवमनर्थकारिणोपि लिङ्गिनः सुविहितां स्तिरस्कृत्यापि नन्दन्ति तन्नूनं दशमाश्चर्यमहिमायम् ॥
यदुच्यते ॥ भेकेन क्वणता सरोषपरुषं यत् कृष्णसर्पानने, दातुं तेन चम्पेटमुद्धतधिया हस्तः समुल्लासितः ॥ यच्चाधोमुखमक्षिणी विदधता तेनापि तन्मर्षितम् ॥ तन्मन्ये विषमंत्रिणो बलवतः कस्यापि लीलायितम् ॥
ततश्च यथा नीचा अपि केचन किंराजादेः स्वामिनोऽवष्टम्भेन महतामपिमूर्द्धस्वारुह्य पुष्यन्ति ॥ एवमेतेपि दशमाश्चर्यमहिम्ना महामुनीन् परिभूयापि पुष्यन्तीत्यपिशब्दार्थः ॥
तथा च प्रकरणकारैरेवाऽन्यत्राभिहितम् ॥ अइदसमदुरन्तच्छेरयप्रासरासी, दुसमसमयहं भोतुमसप्पभावे || जमिहकवडकूडासाहुलिङ्गीगुणदेपरिभबिय पहुत्तं जंतिनंदंतिदूरं एतच्च महत्कष्टं, न हि महामुनीनामेवं पराभवः कर्तुमुचित इति वृत्तार्थः ॥ २२॥
साम्प्रतं तेषां प्रत्यहं सर्वविरतिरूपप्रत्याख्यानभङ्गकरणेन तपश्चरणाद्यभावं प्रतिपाद
यन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥
सर्वारम्भपरिग्रहस्य गृहिणोप्येकाशनाद्येकदा, प्रत्याख्याय न रक्षितो हृदिभवेत्तीव्रानुतापस्सदा । षट्कृत्वस्त्रिविधंत्रिधेत्यनुदिनं प्रोच्यापिभञ्जन्ति ये,
तेषां तु क्वतपः क्वसत्यवचनं क्वज्ञानिता क्व व्रतम् ॥२३॥
टीका:- सर्वारम्भपरिग्रहस्य सकलसावद्यव्यापारधनधान्यादिसङ्ग्रहतत्परस्य गृहिणोपि - श्राद्धस्याप्यास्तां महामुनेरित्यपिशब्दार्थः ॥ एकाशनं अंतर्दिवसमेकवारनियमित भोजनः प्रत्याख्यानभेदस्तदादिर्यस्य निव्र्व्विकृतिकादेस्तदादिप्रत्याख्यानम् ॥
एकदा कदाचिदष्टम्यादितिथिषु प्रमादबाहुल्येन नित्यप्रत्याख्यानाभावात् प्रत्याख्याय नियम्य तदपि कदाचित् कृतमेकासनादि न रक्षितोऽनाभोगसहसाकारादिना न पालयतो भञ्जतइत्यर्थः हृदि चेतसि भवेज्जायेत तीव्रो निष्ठुरोऽनुतापः ॥
बहुना कालेन तावदद्य प्रत्याख्यानं कृतम् ॥ तदपि मया मन्दभाग्येन भग्नमतो धिग्मां कथं मे शुद्धिर्भविष्यतीत्येवंरूपः पश्चात्तापः सदा सर्वदा यावद् भङ्गप्रायश्चितं गुरुभ्यो नासादयति ॥ षट्कृत्वस्त्रीन् वारान् सायंतनप्रतिक्रमणे त्रींश्चप्रगेतनप्रतिक्रमणे इति षट्वारान् संख्याया वारेकृत्वस्तद्धितः ॥ त्रिविधं त्रिधेति ॥ अनेन सामायिकसूत्रमुपलक्षयति ॥ किल साधवः सायं प्रातश्च प्रतिक्रमणे सामायिकसूत्रमुच्चारयन्तः त्रिविधं त्रिविधेनेति पठन्ति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१०१
यथा सव्वं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए काणमित्यादि ॥ तत्र त्रिविधमिति तिस्स्रो विधा यस्येति त्रिविधं कृतकारितानुमतलक्षणं त्रिधेति त्रिविधेन करणेन मनोवाक्कायरूपेण सावद्यं योगं प्रत्याख्यामि ॥ इत्येवंरूपतया अनुदिनं प्रतिवासरं प्रोच्याप्यभिधाय प्रतिज्ञायापीत्यर्थः ॥
अप्रतिज्ञातानुष्ठानस्य हि भङ्गेनापि न तथा दोष इत्यपिशब्दार्थः भञ्जन्ति खण्डयन्ति ये लिङ्गमात्रवृत्तयस्तेषां तुर्गृहिणो भेदप्रदर्शनार्थः ॥ क्वशब्दाः सर्वेप्यक्षमाव्यञ्जकाक्षेपार्थाः ॥ तपोऽनशनादि ।। नित्यप्रत्याख्यानस्य सर्वसावद्ययोगविरतिरूपस्य सकललोकसमक्षमभ्युपेतस्य भङ्गदर्शनेन नैमित्तिकप्रत्याख्यानस्यापिकथञ्चिल्लोकपङ्क्त्या विहितस्योपवासादेर्भङ्गानुमानान्नास्त्येव तेषां क्वचित्तपः ॥
यद्वा वस्तुगत्यापि तपः कुर्वतां तेषां तपो नास्त्येव ॥ तामलिवत् ॥ षट्कायोप- मदिनां तपसो विफलत्वेनाभिधानात् ॥ क्व सत्यवचनम् ॥ तथ्यवाक् ॥ सर्वं सावद्यं योगं न करोमि इत्याद्यभिधाय पुनस्तत्क्षणमेव तन्निषेवणात् प्रत्यक्षमृषावादिता प्रसङ्गेनांशेनापि सत्यवचनाभावात् ॥ यदुक्तम् ॥ न करेमित्तिभणित्ता तं चेवनिसेवई पुणो पावं ॥ पच्चक्खमुसावाई मायानियडीपसङ्गोय ॥
एवं च यदा प्रव्रज्यावसरोक्तस्य सर्व्वविरतिविषयस्य तद्वचनस्यालीकत्वं तदा वस्त्वंतरविषयस्य तस्य का सत्यत्वसंभावनेति सर्वथानृतभाषिण एव इति ॥
क्व ज्ञानितासिद्धान्तरहस्यपरिच्छेतृत्वं ॥ ज्ञानस्य हि फलं विरतिस्तस्याश्चसातशीलतया तैः समूलमुन्मूलनात्तथा च कथञ्चित्सतोपिज्ञानस्य किञ्चित्करत्वेन तदाभासत्त्वात्ज्ञानगन्धोपि तेषां नास्तीति ॥ यदुक्तम् ॥ सुबहुंपि सुयमहीयं किं काही चरणविप्पहीणस्स ॥ अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि॥
क्व व्रतं दीक्षा ॥ दीक्षोपादानेपि प्रत्याख्यानभङ्गादलीकभाषणेन दीक्षाया अपार्थक्यापादानाद् व्रतं तेषां नास्तीति ॥ यदाह || लोएवि जो ससूगो अलियं सहसा न भासई किंवि ॥ अहदिक्खिओवि अलियं भासइ तो किञ्च दिक्खाए ||
अत्र चासकृत्क्वशब्दोपादानेन लोके लोकोत्तरे च तत्तपः प्रभृतेस्तपस्त्वादिकं न संभवतीति ज्ञाप्यते ॥ तेनायमाशयः ॥ यदा किल गृहिणोपि संततं गृहारम्भसंरम्भरतत्वात् प्रमादभरनिर्भरा अप्यनवगतसिद्धान्ततत्त्वा अपि कदाचित् प्रत्याख्यानभङ्गेनैवमनुतप्यन्ते तदा सुतरां यतीनां सर्वसावद्ययोगविरतानां विदितागमसाराणां कथञ्चिद्विरतिभङ्गे पश्चात्तापः प्रायश्चित्तग्रहश्च युक्तः ये तु निःशूकतया तां भजन्तो मनाग्लज्जामपि नादधति तेषां नास्त्येव तपः प्रभृतीतिवृत्तार्थः ॥२३॥
For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२
श्री सङ्घपट्टकः इदानीं तेषां लोकोपहासादिपुरःसरं जिनपथपरिपंथित्वं वृत्तद्वयेन प्रकटयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ देवार्थव्ययतो यथारुचिकृते सर्वर्तुरम्ये मठे, नित्यस्थाः शुचिपट्टतूलिशयनाः सद्गब्दिकाद्यासनाः । सारम्भाः सपरिग्रहाः सविषयाः सेाः सकांक्षाः सदा, साधुव्याजविटा अहो सितपटाः कष्टं चरन्ति व्रतम् ॥२४॥ इत्याद्युद्धतसोपहासवचसः स्युः प्रेक्ष्य लोकाः स्थितिम्, श्रुत्वान्येभिमुखा अपि श्रुतपथाद्वैमुख्यमातन्वते । मिथ्योक्त्या सुदृशोपि बिभ्रति मनः संदेहदोलाचलम्,
येषां ते ननु सर्वथा जिनपथप्रत्यर्थिनोमी ततः ॥२५॥ टीका:-येषां स्थितिं प्रेक्ष्य लोकाः सोपाहासवचसः स्युरिति सम्बन्धः ॥ कथमित्याह ॥ अहो इति विस्मये सितपटाः श्वेताम्बराः कष्टं दुष्करं चरन्त्यनुतिष्टन्ति व्रतं प्रवज्यां महदाश्चर्यमेतत् यत्सितपटा: कलावप्येवंविधं व्रतकष्टमनुभवन्ति ॥ न हि सम्प्रतितनैर्मानवैरल्पसत्वैरेवंविधं कष्टं कर्तुं शक्यते ॥ ___ अथ च सर्वैरप्येवंरूपं व्रतं कर्तुं पार्यत एव सुखहेतुत्वादित्युपहासः ॥ अथ कथमेवमुपहासस्तेषां तैः क्रियत इत्यत आह ॥ साधुव्याजेन यतिछद्मना विटा: खिद्गाः नामीसाधवस्तल्लक्षणायोगात् ॥ किन्तु तद्व्याजेन विटाः सकलतल्लक्षणोपपत्तेः ॥
तदेवाह ॥ देवार्थव्ययतो देवगृहाधिपत्येन तद्रविणस्य तदधीनत्वात् जिनवित्तविनियोगेन यथारूचि रुचेः स्वेच्छाया अनतिक्रमणेत्यव्ययीभावः स्वमनोभिलाषानुरूप मित्यर्थः कृते निष्पादिते सर्वर्तुरम्ये सकलवसंतादिरूपताविभक्तकालविशेषमनोहरे मठे प्रतीते ॥
तथाह्यत्र जालिकाशुषिरविशच्छिशिरचारुमारुतविहितभीष्मग्रीष्मपृथुदवथुमथितशरीराप्यायनानि तुङ्गतासंपादितसंचरिष्णुजनतोद्भूतरथ्यारजःसंपातनायनानि वातायनानि ॥
निरुद्धप्रावृषेण्यवरेण्यजलदपटलविगलदविरलसलिलधारासारा विचित्रचित्रशालिकासारा विटङ्कोट्टङ्कित दन्तकलभा वलभयः ॥
अभवन्प्रालेयकणसंवलितहैमनपवनस्पर्शलेशा निशीथिन्यामपि सुखप्रवेशा अपवरकदेशाः ॥ एवं च कथं न सर्वर्तुरम्यता मठस्य ॥
For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
विभाग-१, बृहवृत्तिः
तथा च तत्र नित्यस्थाः सततवासिनः ॥ सुविहिता हि देवद्रव्योपभोगभयाद्यतिनिमित्तनिर्मितत्वेन महासावद्यत्वाच्च मठे न वसन्ति किन्तु याचिते यादृशि तादृशि परगृहादावेव तत्रापि नानवरतं वसन्ति ।
नित्यवासित्वप्रसङ्गान्नित्यवासस्य च यतीनां श्राद्धादिप्रतिबन्धलाघवादिहेतत्वेन प्रतिषेधात् ॥ यदुक्तम् ॥ पडिबन्धो लहुयत्तं न जणुवयारो न देसविन्नाणं ॥ नाणाराहणमेए दोसा अविहारपक्खम्मि ॥
उद्यतविहारस्यैव ममकाराधुच्छेदनिमित्तत्वेनाभिधानात् ॥ यदाह ॥ अनिययवासो समुयाणचरिया अन्नाय उच्छं पयरिक्कयाय ॥ अप्पोवही कलहविवज्जणा य विहारचरिया इसिणं पसत्था ॥ ___एते तु सातलम्पटतया मठे नित्यकृतस्थितयो विलसन्तीति कथं न भवन्ति विटाः ॥ तथा शुचयो निर्मलाः पट्टतूलाः पट्टांशुकसंवीता हंसरुतादिमयाः शय्याविशेषाः ॥ यद्वा पट्टाः श्रीपादिदारुनिर्मितास्ताः शयनं शयनीयं येषां ते तथा ॥ साधवो हि कंबलादिसंस्तारक एव शेरते न पट्टतूल्यादिषु तासां प्रमार्जनाद्यशुद्धे विभूषासातशीलत्वव्यंजकत्वाल्लोकोपहासहेतुत्वाच्च ॥
एते तु तत्र शयाना विटत्वं प्रकयन्ति ॥ तथा सद्गब्दिकाद्यासनाः ॥ शोभनगब्दिकामसूरकादिविष्टरभाजः ॥ गब्दिकाद्युपवेशने च दोषा मुनीनां प्रागेवोक्ताः ॥ सारम्भा मठवाटिकाकृष्यादिमहासावधव्यापारकरणकारणप्रवणाः सपरिग्रहाः गृहिवद्वाणिज्यादिप्रयोजनेन धनधान्यस्नेहादिभाण्डसङ्ग्रह परायणाः ॥ - सविषयाश्चक्षुरादीन्द्रियानुकूलनर्तकीदर्शनताम्बूलास्वादनचन्दनाद्यङ्गरागगन्धर्वगीतश्रवणादिविषयसततानुषक्तचेतसः॥सेा विषयासक्तत्वात्कामुकवत्॥स्वाभिमतां योषितमन्येन सार्धमालापादिविदधानामवेक्ष्य तं प्रत्यक्षमाभाजः ॥ ___सकांक्षाः संभोगविलासाभ्यासात् प्रतिक्षणं नवनवोपजायमानरिंरसोत्कलिकाः ॥ आरम्भादयश्च यतीनां बहुदोषत्वादनेकथा निषिद्धा एव सदा सर्वदा ॥ विषयाणामनादिभवाभ्यासात्कदाचित्सन्मुनेरपि कस्यापि चेतो विकारमात्रं प्रादुष्यात् ॥ यदुक्तम् ॥ नवि अत्थि नविय होही पाएणं तिहुयणमि सो जीवो ॥ जो जुव्वणमणुपत्तो वियाररहिओ सया होइ ।।
न तु सर्वदा ॥ तदैव तेषां ज्ञानाङ्कशेन स्वचित्तमाकृष्य मिथ्यादुष्कृतादिप्रायश्चित्तप्रतिपत्तेः ॥ एते तु एगागियस्स दोसा, इत्थी साणे तहेव पडिणीए ॥ भिक्खविसोहिमहव्वय तम्हासबिइज्जए गमणमित्याद्यागमनिषिद्धैकाकिविचरणादिनाऽत्युच्छृङ्खलतया च सदैव मन्मथविकारभाज इति साधूक्तं साधु व्याजविटा इति ॥२४॥
For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
श्री सङ्घपट्टकः इति उक्तप्रकाराणि आदिशब्दादन्यान्यप्येवं प्रायाणि विडम्बनाव्यञ्जकानि वचांसि गृह्यन्ते ॥ ततश्च इत्यादीन्युद्धतानि बहुजनवदनस्य मुद्रयितुमशक्यत्वान्निःशङ्कतयोद्भटानि सर्वत्राऽस्खलितानीतियावत् ॥
सोपहासान्युत्प्रासभाञ्जि वचांसि वचनानि येषां ते तथा स्युर्भवेयुर्लोकाः प्राकृतजनाः कुतीर्थिकभाविताश्च जैनपथमत्सरिणः प्रेक्ष्य साक्षात्कृत्य येषामिति पदं तूर्यपादस्थितं सकलं वाक्यं दीपयति ॥ तेन येषां स्थितिमित्यादि सम्बन्ध्यते ॥
स्थितिं यत्यनुचितमसमञ्जसमाचारम् ॥ स्वरूपेणैव तावन्मत्सरिणः सर्वस्याप्युपहासं कुर्वन्ति किंपुनः सम्प्रति निरतिशयस्य जिनशासनस्य तत्रापि लिङ्गिनां तथारूपं वैशसव्यवहार वीक्ष्य कथङ्कारं न कुर्युरित्यर्थः ॥ .
तथा श्रुत्वा आकर्ण्य येषां स्थिति अन्ये अपरेऽभिमुखाः शेषदर्शनेभ्यः सकलोपपत्तिकलितमिदं जैनदर्शनं यतयोप्यत्र दर्शने शान्तात्मानः क्रियानिष्ठाश्चोपलभ्यन्ते ॥ ततोऽस्माकमपीदमङ्गीकर्तुमुचितमिति चेतसाभ्युपगमविषयीकृतजिनशासनास्तेपि आसतां तदपर .. इत्यपेरर्थः॥
श्रुतपथाज्जैनसिद्धान्तमार्गात् वैमुख्यं एतावन्तमनेहसं वयमज्ञाः स्यामः यदेतदेव तात्त्विकं धर्मदर्शनं निरपवादम् ॥ परं यत्राप्येवंविधासदाचारकारिणो विलोक्यन्ते ॥ तदालमनेन ताम्रहिरण्यमयालङ्कारदेशीयेनांतर्निः सारेण बहिर्मात्रमनोहरेण ॥ सर्वथा प्राक्स्वीकृतमेवास्माकं दर्शनं श्रेयः ॥ अहो जैना अन्यथा वादिनोऽन्यथाकारिण इत्यादिवचनसन्दर्भेण पराङ्मुखत्वं सर्वथा बहिर्भावमिति यावत् आतन्वते दर्शयन्ति ॥
. तथा येषां मिथ्योक्त्या मृषावचनेन ॥ ते हि स्खलिताचारत्वेन सर्वशङ्कितत्वात् असमञ्जसचेष्टितं प्रति केनचित् पृष्टास्सन्तो मलिम्लुचवदलीकं भाषन्ते ॥ यथा क एवमाह ॥ न वयमेवंविध कारिण इति ॥ ततश्च प्रत्यक्षोपलक्षितदोषापह्नवात्तादृशामेव बाहुल्येन दर्शनाच्च किमित्याह ॥
सुदृशोपि सम्यग्दृष्ट्यो जिनमतान्तःस्था अपि प्रायशः किंपुनरम्य इत्यपेरर्थः ॥बिभ्रति धारयन्ति कुर्वन्तीतियावत् मनश्चेतः संदेह इदंकिमेवमन्यथा वेत्युभयकोट्युल्लेख्यनवधारणज्ञानंस एवैकत्रानवस्थितरूपत्वसाधाहोला प्रेखा तया चलमेकत्राऽस्थास्नु ॥ यथादोलारूढं वस्तु तस्याश्चलत्वाच्चलमेवं सुदृशामपि मनः ॥
पूर्वं ह्यस्माभिर्जेनं मतं वाक्क्रिययोरविसंवादि स्वरूपं धर्मकथादिष्वाकर्णितमिदानीत्वंशेनापि न तथोपलभ्यते ॥ तत्किमिदं वास्तवमवास्तवं वेति संदेहाधिरूढत्वान्न जैनमते द्रढीमानं निबध्नाति ॥ अथवा सन्देहने करणभूतेन दोलावच्चलं ॥ तात्पर्य तु पूर्ववत् ॥ येषां
For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- १, बृहद्वृत्तिः
नामजैनानां तेऽमी सम्प्रति सर्वत्र प्रसृतत्वात्पुरोवर्त्तिनः नन्वित्यक्षमायां पार्श्ववर्तिसुहृदामन्त्रणे वा ॥ सर्वथा सर्वैः प्रकारै जिनपथप्रत्यर्थिनो भगवन्मतप्रत्यनीका न तु केनापि प्रकारेण तदनुकूला अपि ॥
जैनदर्शनोपहासतदभिमुखवैमुख्यापादनादिना जिनशासनानुपचयहेतुत्वेन वस्तुतस्तेषां तदुच्छेदकत्वात् ॥ येषां चापराधेन शशधरकरविशदे भगवच्छासने लोकोपहासविपर्यासादयो दोषाः प्रादुःष्यन्ति तेऽनन्तसंसारिणः सिद्धान्ते प्रतिपादिता महापापीयस्त्वात् ॥ यदुक्तम् ॥ दोसे जस्स अयसो आयासो पवयणेय अग्गहणं ॥ विप्परिणामो अप्पच्चओयकुच्छाय उप्पज्जे ॥ पवयणमणुपेहंतस्स निद्धंधस्सतस्स लुद्धस्स ॥ बहुमोहस्स भगवया संसारोणंतओ भणिओ ॥ इत्येतत्पदमग्रे वृत्तादौ संभंत्स्यत इति वृत्तद्वयार्थः ॥२५॥
१०५
साम्प्रतं कुपथवर्त्तिनां विधिपथं प्रत्यैकान्तिकीमात्यन्तिकीं निरुपमां च मनसो दुष्टतामुपलभ्य तदुत्पादं चेतरजनमनः कारणसामग्र्या असंभावयंस्तद्विलक्षणां तदुत्पादकारणसामग्रीं संभावनाद्वारेणाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ सर्वैरुत्कटकालकूटपटलैः सर्वैरपुण्योच्चयैः, सर्वव्यालकुलैः समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः । नूनं क्रूरमकारि मानसममुं दुर्मार्गमासेदुषाम्, दौरात्म्येन निजघ्नुषां जिनपथं वाचैष सेत्यूचुषां अतः ॥२६॥
ततः शब्दस्य प्राक्तनवृत्तस्थस्येह सम्बन्धात्तेन यतोऽमी सर्वथा सत्पथं प्रति दुष्टचेतसस्ततस्तस्माद्धेतोः किमित्याह ॥ नूनमिति संभावनायाम् । अहमेवं संभावयामि ॥ यावत्यति. दुष्टवस्तूनि जगति सन्ति तावद्भिर्दुमार्गमासेदुषां क्रूरं मानसमकारीति सम्बन्धः ॥
कथमन्यथा तन्मनसोऽतीवक्रूरता ॥ इतरजनमनः साधारणकारणसामग्रीत-स्तदनुपपत्तेः कारणानुरूपत्वात् कार्यस्य ॥ न हि न्यग्रोधबीजात्पिचुमन्दप्ररोहः ॥ कैस्तैरित्याह ॥ सर्वैः सकलैरुत्कटकालकूलपटलै नूतनत्वादत्युग्रसद्योघाति विषभेदसमूहैः || एक द्वित्र्यादिभिरनुत्कटैश्चकालकूटशकलै स्तत्पटलै र्वा तादृक् क्रूरमनसो जनयितुमशक्यत्वादेवमुक्तम् ॥ एव मुत्तरपदेष्वपि योज्यम् ॥
सकलकाटकूलपटलैरेव केवलैः प्रकृतमनसः कर्त्तुमशक्यत्वादपुण्योच्चयैरित्यादि वाक्यावतारः ॥ ततः सर्वैरखिलैरपुण्योच्चयैः पापराशिभिः सर्वव्यालकुलैरशेषाशीविषसन्दोहैः समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः कृत्स्नव्यसनचेतः पीडागदमङ्गलादिपापग्रहैरेभिरखिलैर्दुष्टैरेक
For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
श्री सङ्घपट्टकः सामग्रीभावेन संभूय क्रूरं सन्मार्गघातुकं मानसं चेतः अकारि निर्ममे ॥ ___ क्रूररूपस्य मनसो निर्माणं विधेयमत्र एतेनास्य मनस इतरमनोभिः साजात्यमपिनिरस्तमित्येतदपि संभावयामि । इतरमनोविलक्षणसामग्रीजन्यत्वेन वैजात्योपपत्तेः ॥ नहि मृत्पिण्डदण्डादितन्तुवेमादिविसदृशसामग्रीजन्ययोर्घटपटयोः साजात्यं नाम ॥ तथा च तन्मनसः कदाचिदपि न शुभभावतापत्तिः ॥ न हि भूनिंबस्य शर्कराभावः शिल्पिशतेनाप्यापादयितुं शक्यन्ते ॥ तत्कस्य हेतोः स्वस्वसामय्या विजातीयतयैव तयोरुत्पत्तेरिति ॥
अथवा मनःसिद्धमेव ॥ तस्य तु क्रूरत्वं विधेयं ॥ तच्च कालकूटादिभिः साध्यम् ॥ अथास्मिन्पक्षे क्रूरत्वस्यौपाधिकत्वात् अपगमप्रसङ्गो वस्त्रादिषु महारञ्जनरागस्य तथा दर्शनादितिचेत् न उपाधिकस्यापि धर्मस्य कयाचित्सामग्र्या जन्यमानस्यानपगमदर्शनात् ॥ यथा पट्टांशुकादिषु नीलीरागस्यौपाधिकस्यापि न कदाचिदपगम इति ॥ तदुपपन्नमेतन्नूनम् क्रूरमकारि मानसमिति ॥
अमुं प्रत्यक्षं दुर्मागं कुपथं आसेदुषामभ्युपेयुषाम् ॥ लिङ्गानां तद्भक्तानां चेतिशेषः ॥ ननु भवतु तेषां क्रूरं मनस्तथापि किं न छिन्नमित्यत आह ॥ दौरात्म्येन दुष्टाशयत्वेन निजघ्नुषामुच्चिच्छिदुषां जिनपथं भगवत्प्रणीतं सत्पथम् ॥ सन्मार्गवर्तिनामुपसर्गकरणेन वस्तुतो जिनमार्ग भ्रंशयद्भिस्तैर्बह्वस्माकं छिन्नमित्यर्थः ॥
अथ जिनपथं निजतां तेषां द्विजादीनामिव किंदर्शनान्तरपरिग्रहेण मतान्तरप्ररुपणा ॥ नेत्याह ॥ वाचा वचनेन स्वमतिकल्पितमप्यौद्देशिकभोजनादिमार्ग एष सःअयमेव स . जिनप्रणीतः पन्था नान्यः इति एवंप्रकारेण उचुषां अभिदधुषां न तेषां न दर्शनान्तरस्थाः स्वमतं प्ररुपयन्ति ॥ तत्स्थैजिनपथवर्तिनो जनस्य प्रतारयितुमशक्यत्वात् ॥
किंत्वस्मिन्नेव दर्शने वेषमात्रेण स्थिताः स्वप्ररुपितं कुमार्ग जैनमार्गतया वदन्तो मुग्धलोकं व्यामोहयन्तीत्यर्थः ॥ एतावता संरम्भेण सत्पथं प्रत्यतीवप्रत्यनीकत्वं तेषां प्रकटितम् ॥ इह च सेत्यत्र सशब्दाद्विसर्जनीयलोपे सन्धिप्रतिषेधेपि तदःपादपूरणे सन्धिरिति विशेषलक्षणेन सन्धिविधानमिति वृत्तार्थः ॥२६॥
अत इत्यन्तरापदं द्वयोरप्यनयोवृत्तयोः सम्बन्धयोजनार्थं तच्चाग्रिमवृत्तस्यादौ योक्ष्यते ॥ इदानीं तेषां वचनमात्रमपि विवेकिनः श्रोतुं न युज्यत इत्याह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ दुर्भेदस्फुरदुग्रकुग्रहतमः स्तोमास्तधीचक्षुषाम्, सिद्धान्तद्विषतां निरंतरमहामोहादहमानिनाम् ।
For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- १, बृहद्वृत्तिः
नष्टानां स्वयमन्यनाशनकृते बद्धोद्यमानां सदा, मिथ्याचारवतां वचांसि कुरुते कर्णे सकर्णः कथम् ॥२७॥
१०७
टीका:-यत एव नामैते जिनपथं प्रति दुष्टा अतोऽस्मादेतोः ॥ किमित्याह ॥ तेषां वचांसि कुपथप्रतिपादकानि वचनानि कुरुते विधत्ते कर्णे स्वश्रवणे सकर्णः सश्रोतः अथ च सहृदयः कथं केन प्रकारेण न कथञ्चिदित्यर्थः ॥
न हि सकर्णस्य कर्णकटूनिस्पृष्टपरमर्माणि वचनानि खलानां श्रोतुं युक्तानि ॥ किन्तु कर्णयोरेतदेव फलं यत् पीयूषवर्षुका अपहसितमुक्ताः सतां सूक्तयः श्रूयन्ते ॥ अथ च सकर्णस्य प्रेक्षावतःकुपथवर्त्तिनां भाषितानि कर्णे कर्तुं न युज्यन्ते ॥ तच्छ्रवणस्य साधूनाम मिथ्यात्वनिबन्धनत्वेनाभिधानात् ॥ यदुक्तम् ॥ एव्वुच्चिय तेर्सि मुवस्सयंमि तुडिवससमागओ साहू || तेसिं धम्मकहाए कुणइ विधायं सइबलंमि ॥ इहरा ओएइ कन्ने तस्सवणा मिच्छमेइ साहूवि ॥ अवलोकिमु जो सढ्ढो जीवाजीवाइअणभिणो ॥
कीदृशामित्याह ॥ दुर्भेदो निबिडत्वाद् दुरुच्छेदः स्फुरन्मनसि सततावस्थिततया जागरुक उग्रो दृढः कुग्रहश्चैत्यवासादिप्रतिष्ठापनविषयो मिथ्याभिनिवेश स एवतमस्तोमः सत्पथदर्शनांतदुर्द्धायकत्वादन्धतमसपटलं तेन अस्तं छन्नं धीः प्रेक्षा सैव सत्पथप्रकाशकत्वाच्चक्षुर्लोचनं येषां ते तथा तेषाम् ॥ यथा तमस्तोमेन तिरोहितं चक्षुः पन्थानं न पश्यति तथा तेषामपि धी: ग्र तिरस्कृतत्वान्नसन्मार्गं मृगयते ॥
सिद्धान्तद्विषतां तद्विपर्यस्तार्थप्ररूपणया तदुच्छेदप्रवृत्तत्वादागमवैरिणां निरंतरमहामोहात् व्यसनातिरेकाऽविवेकात् अहमिति निपातोऽस्मदर्थे ॥ ततश्च वयमेव श्रेष्ठा नास्मत्समः कश्चिदित्यात्मानं मन्यते ॥ ये ते अहंमानिनस्तेषां विवेकिनां हि गभीरत्वेन महति गुणगणे सत्यप्यनुत्सेकात् ॥
मूढानां तु तुच्छतया स्तोकेपि तस्मिन् जगतोपि तृणतया मननात् ॥ तदुक्तम् ॥ जह उंदुरस्स एक्केण विहिणादोवि वावडाह तथा ॥ तह असुणिय परमत्था थेवेणविउत्तुणाहुति ॥
तथा स्वयमात्मना नष्टाः सुखलोलतयाऽनवरतमन्याय्ये पथि प्रवर्त्तमाना जनपुरतः स्वं . संस्थापयितुमशक्नुवन्तः क्व धर्मः क्व सम्प्रति व्रतिन इत्यादि नास्तिक्यं प्रतिपन्नास्तेषाम् अन्येषामात्मव्यतिरिक्तानां नाशनकृते नास्तितापादननिमित्तं बद्धोद्यमानाम् ॥ यदि ह्येतानप्यात्मना कथञ्चित्समीकुर्मस्तदा सुन्दरं भवत्यऽन्यथैते धार्मिकंमन्याः परुषवाग्भिरस्मान् संक्षिष्यन्तीत्याशयेन तन्नाशनाय विहितप्रयत्नानाम् ॥
. सदा सर्वदा मिथ्याचारा मुक्तिपथविपरीताचारा मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषायदुष्टयोगलक्षणाः अथवा लोकप्रलम्भनहेतुकबाह्येन्द्रियसंयमपुरस्सरं विषयप्रणिहितमनस्कत्वम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
यदाह ॥ बाह्येन्द्रियाणि संयम्य, य आस्ते मनसा स्मरन् ॥ इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा, मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ततश्च तद्वतां तद्युक्तानां दाम्भिकानां ह्यापातमधुरोपि वचनसन्दर्भः प्रलम्भनगर्भत्वेन परिणामे भूयोऽनर्थसंभारकारणत्वाद्विषायते ॥ तदुक्तम् ॥ पीयुषधारामिव दाम्भिकाः प्राग् प्रलम्भनीयां गिरमुद्गिरन्ति ॥ पुनर्विपाकेऽखिलदोषधात्री सैवातिशेते बत कालकूटम् ॥ अतस्तद्भाषितानि सुविहितैः सुश्रावकैश्च न श्रोतव्यानीति तात्पर्य मिति वृत्तार्थः ॥२७॥ अधुना वितथादिरुपधर्मदेशिनामपि तेषां कुपथस्य तथाविधमुग्धजनोपादेयतां सविषादं प्रतिपादयन्नाह ॥ ॥ मूलकाच्यम् ॥
१०८
यत् किञ्चिद्वितथं यदप्यनुचितं यल्लोकलोकोत्तरो, त्तीर्णं यद्भवहेतुरेव भविनां यच्छ्रास्त्रबाधाकरम् । तत्तद्धर्म इति ब्रुवन्ति कुधियो मूढास्तदर्हन्मत, भ्रान्त्या लान्ति च हा दुरन्तदशमाश्चर्यस्य विस्फूर्जितम् ॥२८॥
तत्तदितिवीप्सायां सर्वसङ्ग्रहमाह ॥ धर्मसाधनमनुष्ठानमिह धर्मस्ततश्चधर्म इति सुकृतमिदमित्येवंरुपतया बुवन्ति वदन्ति कुधीयो दुर्मेधसो नाम जैनाः ॥ यत्किं इत्याह ॥ यत्किंचिदिति सामान्यतो निर्दिष्टं विशेषतोऽनिर्दिष्टनामकं वितथमलीकं श्रेणिकराजरजोहरणवंदनादि न ह्येतदागमे क्वचिल्लिखितमस्ति येन सत्यं स्यात् परं लिङ्गिनः स्ववन्द्यता ॥ पादनायै तदपि धर्म इति भाषन्ते ॥
यदाह ॥ श्रीश्रेणिकक्षितिपतिः किल सारमेयलाङ्गूलमूलनिहितं यतिवद्ववन्दे ॥ भक्त्या रजोहरणमित्यनृतं वदन्ति ही लिङ्गिनो वृषतया कुंधीयः प्रलब्धुम् ॥
तथा यदपि अपि समुच्चये यच्चानुचितमयोग्यम् ॥ पित्राद्युद्देशेन यात्राकरणादि धर्मनिमित्तं हि कृत्यजातं जिनमन्दिरे कर्तुमुचितं नान्यत् ॥ पित्राद्युद्देशेन तु यात्रादि तत्र विधीयमानं गुणबहुमानविकलकेवलस्नेहनिबन्धनत्वान्नधर्मः ॥ परं तदपि लिङ्गिनो धर्मोयमित्यभिधाय स्वोपयोगाय विधापयन्ति ॥ यदाह ॥ यात्रा: प्रतीत्य पितरौ भवताऽत्र चैत्ये यद्वात्र मासि विहिता धनिनामुना तत् ॥ कार्यास्त्वयापि च तथेति कथं गृहस्थे धर्मोऽयमित्यनुचितं रचयन्ति धूर्त्ताः ॥
तथा यल्लोको जैनमार्गबहिर्भूतः शिष्टजनः लोकोत्तरं जिनप्रवचनं ताभ्यामुत्तीर्णं बाह्यं सूतकगृहभिक्षाग्रहणादि एतद्धि लोकलोकोत्तरयो विरुद्धत्वान्न धर्मस्ते तु गार्ह्यादिहेतुनैतदपि धर्म इत्यभिदधति ॥ यदाह || भिक्षा सूतकमन्दिरे भगवतां पूजा मलिन्या स्त्रिया ॥ हीनानां परमेष्ठिसंस्तवविधेर्यच्छिक्षणंदीक्षणं ॥ जैनेन्द्रप्रतिमाविधापनमहो तल्लोकलोकोत्तर ॥ व्यावृत्तेरथ तुमप्य धिषणाः श्रेयस्तया चक्षते ॥
For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१०९ तथा यद्भवहेतुरेव संसारकारणमेव भविनां देहिनां जिनमन्दिरे जलक्रीडादि ॥ एतद्धि मदनोद्दीपनत्वात् क्रीडामात्रत्वेनातात्त्विकत्वाच्च संसारवर्धनमेव परमतेदपि लिङ्गिनो धर्मछाना स्वावलोकनकुतूहलेन कारयन्ति ॥ यदाह ॥ श्रृंङ्गैः प्रसूनसमये जलकेलिलीला ॥ मान्दोलनं भगवदोकसि देवतानाम् ॥ धर्मछलालगुडरासमनल्पहासम् ॥ निर्मापयन्त्यहह संसृतिहेतुमज्ञाः ॥
तथा यत् शास्त्रबाधाकरं सिद्धान्तविरोधाधायकमौद्देशिकभोजनादि ॥यथाच्चौद्देशिकादीनां शास्त्रबाधितत्वं तथा प्रागेवोपपादितम्॥अथवा आषाढचतुर्मासकात्पञ्चाशत्तमदिन प्रतिपादितस्य पर्युषणापर्वणः श्रावणाद्याधिक्यवतिवर्षेऽशीति तमेऽह्नि विधानम् ॥
यदुक्तम् ॥ वृद्वौ लोकदिशा नभस्यनभसोः सत्यां श्रुतोक्तदिनम् ॥ पञ्चाशं परिहत्य ही शुचिभवात्पश्चाच्चतुर्मासकात् ॥ तत्राशीतितमे कथं विदधते मूढा महं वार्षिकम् ॥ कुग्राहाद्विगणय्य जैनवचसो बाधां मुनिव्यंसकाः ॥
ननु ब्रुवन्तु ते स्वमतिकल्पितं मार्ग तथापि वितथादिस्वभावत्वात्तं न कोपि ग्रहिष्यति तथा चोक्तोप्यनुक्तकल्पो लोकोपादानाभावेन प्रसराभावादित्यत आह॥मूढा अज्ञानिनः तत्र धर्मव्याजेन लिङ्गिप्ररूपितं मतम् अर्हन्मतभ्रान्त्या जैनमार्गोऽयमिति मिथ्याज्ञानेन लान्ति उपाददते ॥अयमर्थः॥ यथोभयगतचाकचिक्यादिसदृशधर्मोपलम्भात् परस्परव्यावर्त्तक देशजात्यादिभेदधर्मानुपलम्भाच्च . अरजतेऽपि शुक्तिकायां रजतमेतदिति धिया भ्रान्ताः प्रवर्त्तन्ते ॥
तथेहापिसन्मार्गासन्मार्गगतजिनदेवताभ्युपगमबाह्यावेषादिसमानधर्माऽवगमादन्योन्यव्यवच्छेदकविध्यविधिप्रवृत्त्यादिविशेषधर्मानवगमाच्च वितथत्वादिना वस्तुतोऽनर्हन्मतेपि प्रकृतमार्गेऽर्हन्मतमेतदितिबुद्ध्या मूढाः प्रवर्त्तन्त इति ॥ न केवलमेतत्कुमार्गं वदन्ति ॥ मूढास्तु तं गृह्णन्त्यपीति च शब्दार्थः ॥ हो इति विषादे ॥ ... दुरन्तदशमाश्चर्यस्य दुःखावसानान्त्याश्चर्यस्य विस्फूर्जितं विजृम्भितमेतदिति ॥ कथमन्यथा कुपथस्याप्येतस्य बहुमुग्धजनोपादेयता स्यादतः कष्टमेतद्यदद्याप्ययं कुमार्गोऽस्खलितप्रसरोऽनुवर्तत इति वृत्तार्थः ॥२८॥
साम्प्रतं मुग्धजनान् प्रति स्वमतं मोक्षपथतयादिशतःसत्पथगामिनश्च धार्मिकान् स्ववचनानुरोधित्वेनाज्ञतया अवजानानस्य कस्यचिद्यथाछन्दाचार्यग्रामण्योऽप्रस्तुतप्रशंसया स्वरूपमाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥. कष्टं नष्टदिशां नृणां यददृशां जात्यन्धवैदेशिकः, कान्तारे प्रदिशत्यभीप्सितपुराध्वानं किलोत्कन्धरः ।
For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
एतत्कष्टतरं तु सोपि सुदृशः सन्मार्गगांस्तद्विद, स्तद्वाक्याननुवर्त्तिनो हसति यत्सावज्ञामज्ञानिव ॥२९॥
टीका:-कष्टं दुःखमेतन्नश्चेतसि वर्त्तते यत्किमित्याह ॥ यदितिवाक्योपक्षेपे ॥ यत् नृणामदृशां जात्यन्धवैदेशिकः कान्तारेऽभीप्सितपुराध्वानं प्रदिशतीति सम्बन्धः ॥ तत्र नृणां पुंसां नष्टदिशां अलोचनत्वात्कान्तारपातेन दिग्मूढत्वाच्च प्रभ्रष्टप्राचीप्रतीच्यादिककुब्दिग्भागपरिच्छेदानाम् ॥ अदृशां काचकामलादिना दृग्विकलानां न तु जन्मान्धानाम् ॥ जात्यन्धो जन्माभिव्याप्त्या लोचनरहितः ॥
श्री 'सङ्घपट्टकः
ननु सोपि तद्देशजात इतरेभ्यः श्रवणादिना विज्ञाय कथञ्चिदिष्टपुरपथं देक्ष्यतीति तत्रोक्तं वैदेशिक इति ॥ विदेशे योजनशतव्यवहिते देशांतरे जातो वर्द्धितश्चेति वैदैशिकः ॥ स हि . . तद्देशस्वरुपमात्रस्याप्यनभिज्ञत्वात्कथं प्रकृतमार्गं जानीयादपि ॥ ततः कर्मधारयः ॥
कान्तारे जनसञ्चारशून्ये दुर्गवर्त्मनि लोकसञ्चारमार्गे हि कदाचित् मार्गभ्रान्तानां पान्थोपि संचरिष्णुः सुपन्थानं दर्शयेत् ॥ प्रकर्षेण अयमेवास्य पुरस्य पन्था नान्य इत्यवधारणपूर्वं न तु संभावनामात्रेण दिशति प्रतिपादयति अभीप्सितपुराध्वानं जिगमिषतनगरमार्गं किलेतिवार्त्तायां उत्कन्धरःउद्ग्रीवः कन्धरामुन्नमय्य भुजदण्डमुत्क्षिप्य कथयति न तु वचनमात्रेण ॥ किल मार्गोपदेष्टा तदभिज्ञो मार्गानुयोक्ता तु तदवभिज्ञो भवतीति लोकस्थितिः अत्र उपदेष्टाजात्यन्धत्वादिना सर्वथा प्रस्तुतपथं न जानाति अनुयोक्तास्त्वदृशोपि तद्देश्यत्वंपूर्वानुभूतानुसन्धानवत्त्वादिना तदभिमुखा इव लक्ष्यन्ते अतस्तदुपदिष्टपन्थाः कथमिष्टपुरगामुकः स्यादथ च स तमुपदिशतीति कष्टमेतत् ॥ तु पुनर्थे इदं वक्ष्यमाणं पुनः कष्टतरं पूर्वस्मादपि कष्टान्महत्कष्टं यत्किमित्याह ॥
सोपि प्रागुक्तो मार्गदेष्टा सुदृशो निर्मलनयनानत एव समार्गगान् इष्टनगर सुगमपथ प्रस्थितान् तद्विदः सम्यक् सन्मार्गज्ञान् यत् हसति स्मयते सावज्ञमिति क्रियाविशेषणं सावहेलम् ॥ अज्ञानिव मार्गानभिज्ञानिव यथा मार्गनभिज्ञा मार्गमुपदिशन्त उपहस्यन्ते लोकेन ॥ तथैते पि यथा किमेते बालिशा वायसा इवाजन्मानुज्जितस्वदेशा मार्गामार्गस्वरुपं विदन्ति ॥
अहमेव शैशवादवेक्षितनिखिलजनपदो विदितसकलग्रामनगरसमाचारः सर्वं वेक्ष्मीति कुत एवं स तानुपहसतीत्यत आह ॥ तद्वाक्याननुवर्त्तिनो जात्यन्धवचनाननुरोधिन इति हेतुगर्भ विशेषणम् ॥ ते हष्टपुरस्य सम्यग्पन्थानं जानन्तस्तद्वाक्यं यमहं कथयामि स तन्नगरमार्ग इत्येवं रुपं नानुमन्यन्ते ॥ तथा च सरुष्टः संस्तानुपहसतीति ॥ एवं च स्वयं सर्वथाभीष्ट पुरपथमजानन्नपि यत्तज्ज्ञान् हसति ॥ तन्महाकष्टमित्यप्रस्तुतप्रशंसाभेदः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः
१११ तथा ह्युपमानेन तुल्ये प्रस्तुते उपमेये सति यदप्रस्तुतस्योपमानस्य प्रस्तुततुल्यस्य प्रशंसनमभिधानमित्येतदस्य लक्षणं तुल्ये तुल्यस्य वच इति वचनात् ॥
एवं चाप्रस्तुतमुपमानं योजयित्वा प्रस्तुतमुपमेयमिदानी योज्यते ॥ कष्टमेतत् ॥ यन्नृणां सत्पथेच्छुपुरुषाणां नष्टदिशाम् अतिमुग्धतया सत्पथकुपथविभागानभिज्ञानाम् अदृशां सम्यग्ज्ञानदर्शनविकलानां जात्यन्धः सिद्धान्तरहस्यलेशानभिज्ञः सर्वथाऽगीतार्थः ॥ सोपि गीतार्थसंवासादैः कथञ्चिन्मोक्षपथकथनप्रवीणः स्यात्तत्राह ॥
वैदेशिको गर्हिताचारत्वादाजन्मागमनिकषविदुरगीतार्थमुनिपुङ्गवसङ्गमात्र-वर्जितः ॥ एष चाधुनिकदुःसङ्घप्रवरो निःशङ्ख निःश्रेयसपथप्रत्यर्थिमार्गप्रथनदीक्षितो यथाच्छन्द शिखामणिः कश्चिदाचार्यो मन्तव्यः ॥ कान्तारे महाटव्यां प्रदिशति अयमेव मदुपदिष्टो मोक्षमार्ग इति प्रज्ञापयति अभीप्सितपुराध्वानं मुक्तिमार्गम् उत्कन्धरो दर्शिताहङ्कारविकारः ॥ ___ तथा च सोऽगीतार्थ उत्सूत्रभाषक अभिनिवेशिकमिथ्यादृष्टिःकथञ्चिदपि सत्यं मुक्तिपथं न वेत्ति नाप्यन्येन गीतार्थेन प्रतिपादितोपि प्रत्येति ॥ नरास्तु मुक्तिपथपर्यनुचोक्तार आभिग्रहिकादिमिथ्यादृशस्तत्रापि किञ्चित्सन्मार्गाभिलाषुका उपदेष्टुरपेक्षया सारतरविभागेन किञ्चिदज्ञास्तथा च तत् प्रज्ञप्तोध्वा कथं तेषां मुक्तिपुरप्रापकःस्यात्तथापि स तेभ्यस्तं प्रदर्शयतीति भवति कष्टम् ॥
एतत्कष्टतरं त्विति पूर्ववत् ॥ सोपि प्रागभिहितो यथाछन्दाचार्यः सुदृशः सम्यग्ज्ञानदर्शनयुजः सन्मार्गगान् ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणमुक्तिपथप्रवृत्तान् तद्विदो मुक्ति मार्गाभिज्ञान् धार्मिकान् सुविहितसाधून् यत् हसति सावज्ञमज्ञानिव ॥ यथा किममी अगीतार्था मूर्खशिरोमणयः सिद्धान्तरहस्यमवस्यन्ति ॥ अहमेव सकलश्रुतपारावारपारदृश्वा ॥ ततोयमहं ब्रवीमि स मुक्तिमार्ग इति॥
किमित्येवमुपहसतीत्यत आह ॥ तद्वाक्याननुवतिनो यतस्ते गीतार्थाः । उत्सूत्रं मुक्तिपथप्रतिपादकं तद्वाक्यं नानुरुध्यन्त इति ॥ अत एव दुःषमासमयजिनशासनभविष्य दशुभभावसूचकदुस्वप्नाष्टकान्तःस्थवानरफलं विवृण्वता हरिभद्रसूरिणाभिहितम् ॥
बहु बानरमज्झगया-तव्वसहा असुइणा विलिपंति । अप्पाणं अन्नेविय तहाविहं लोगहसणं च ॥ विरलाए मलिंपणाया, तदन्नखिसा न एयमसुइत्ति ।
मुनिणो यं एयस्सउ, च्चिवागमो नवरमायरिया ॥ किल कस्यचित् पार्थिवस्य स्वदृष्टस्वप्नफलं पर्यनुयुञ्जानस्य भगवान् श्रीमहावीरः समादिदेश ॥ मयि मुक्तिमुपेयुष्याचार्या एवंविधा भविष्यन्ति ॥ यथा चापलादिना वानर
For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
यूथाधिपकल्पा आचार्या बहवः पुरीषतुल्योत्सूत्रप्ररूपणेनात्मानं पार्श्ववर्त्तिनश्चधेक्ष्यन्ति ॥ विरलतराश्च तन्मध्यान्नात्मानं नाप्यन्यानुत्सूत्रेण लेप्स्यन्ति ॥
११२
तथा चात्मानमुत्सूत्रेणादिहानांस्तानवलोकते हसिष्यन्ति ॥ अहो एते बालिशाः शुद्धसिद्धान्तदेशनामलयजरसेन सुरभिणाऽनेन नात्मानं चर्चयन्तीति ॥ तदेतेषां यथोक्तागमार्थभाषकगीतार्थोपहसनं कुलधर्मः ॥ एवं च यत् स्वमगीतार्थनिलयोपि गीतार्थानवमन्यते सम्प्रतितनरुढ्या तन्महाकष्टमित्युपमानोपमेययोस्तुल्यतया योजना ॥
अत्र च मुग्धजनपुरतो निरङ्कुशं स्वकल्पितं चैत्यावासादिकमुत्सूत्रपथं प्रथयन् विधिविषयपारतन्त्र्यप्ररूपणानिपुणान् सुगुरुसम्प्रदायवर्त्तिनः सुविहितानसूययोपहसन् सम्प्रति वर्तमानः कुसङ्ग्राचार्यवर्गोऽनया भङ्ग्या कविना प्रतिपादित इति वृत्तार्थः ॥२९॥
साम्प्रतं श्रुतपथावज्ञाद्वारमुपसञ्जिहीर्षुः शुद्धजिनमार्गस्य दुष्टोपचितसमुदितकारणकलापेन सम्प्रति दुर्लभत्वं प्रतिपादयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ सैषा हुंडावसर्पिण्यनुसमयहृसद्भव्यभावानुभावा, त्रिंशश्चोग्रग्रहोऽयंखखनखमितवर्षस्थितिर्भस्मराशिः । अन्त्यं चाश्चर्यमेतज्जिनमतहतये तत्समा दुःषमा चेत्येवं पुष्टेषु दुष्टेष्वनुकलमधुना दुर्लभो जैनमार्गः ॥३०॥
या आगमग्रन्थेष्वागामितया लिखिताकर्ण्यते सा एषा सम्प्रतिकालस्याप्रत्यक्षत्वेपि तदुद्भवकार्याणां प्रत्यक्षोपलम्भेनोपचारादेषेत्युक्तम् ॥ अवसर्पन्ति प्रतिक्षणमायुशरीरप्रमाणादयो भावा हानिं गच्छन्ति प्राणिनामस्यामित्यवसर्पिणी सिद्धान्तप्रसिद्धः कालविशेष: हुण्डं सकलाङ्गोपाङ्गानां यथोक्तमानवैकल्यहेतुः षष्टं संस्थानं तेनोपलक्षिता अवसर्पिणी हुण्डावसप्पिणी व्युत्पत्तिमात्रं चेदम् ॥
तत्त्वतस्त्वनन्ततमकालभाव्य संयतपूजानिबन्धनं चैत्यवास्युत्पादहेतुः शुभभाव- हानिकारणं कालभेदो हुण्डावसर्पिणी ॥ सा च भगवति मोक्षं गते जातेति ॥ समयः परमसूक्ष्मः कालस्ततश्चानुसमयं प्रति भव्यानां मुक्तिगामिनाम् अथवा भव्याः शुभा भावा: परिणामा अनुभावाश्च प्रभावा मतिनिश्चया वा ततश्च हसंतो हीयमाना भव्यभावानुभावा यस्यां सा तथा ॥ हुण्डावसर्पिण्यां हि कालस्वाभाव्याद्धर्मार्थिनामपि प्रायेण भावा यादृशा वर्त्तमानक्षणेन न तादृशाः क्षणान्तर इत्यादिक्रमेण प्रतिक्षणं संक्लेशतारतम्याघ्राततयोपजायमाना उपलभ्यन्ते ॥
तथा च प्रकरणकारेणैव प्रकरणान्तरे प्रदर्शितम् ॥ कालस्स अइकिलिट्ठत्तणेण अइसेसि -
For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
११३
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः पुरिसविरहेण ॥ पायम जुग्गत्तेणय, गुरुकम्मत्तेणय जियाण ॥ किर मुणियजिणमया बिहु, अङ्गीकयसरिसधम्ममग्गावि ॥ पायमइसंकिलिट्ठा, धम्मट्ठी वित्थ दीसन्ति ॥
अत्र च हुसदित्यनेन संयोगपरत्वेपि पूर्ववर्णस्य न गुरुत्वं ॥ छन्दः शास्त्रे व्यवस्थितयानुवृत्त्या क्वचित्तन्निषेधात् ॥ ___ तथा त्रिंशः जिनसिद्धान्तोक्ताष्टाशीतिग्रहमध्यात्रिंशतः पूरणः ॥ चः समुच्चये ॥ उग्रग्रहो जिनप्रवचनस्योदग्रोपसर्गवर्गकारित्वाद्दारुणो ग्रहः ॥ अयमेष प्रत्यक्षोपलभ्यमानकार्यो भस्मराशिनामा खमाकाशं तस्य च शून्यत्वात्खमिति गणितव्यवहारे शून्यबिन्दोः संज्ञाः ॥ नखाइति च विंशतेः संज्ञा ॥ नखानां विंशतिसङ्ख्यत्वात्ततश्च खं च खं च नखाश्चेति द्वन्द्वः ॥ तैः पश्चानुपूर्व्या अंकरचनया स्थापितैमितानि परिसङ्ख्यातानि वर्षाणि संवत्सराः स्थितिरेकस्मिन् राशाववस्थानं यस्य स तथा ॥ एकराशौ वर्षसहस्त्रद्वयस्थितिक इत्यर्थः ॥
स हि ग्रहो भगवनिर्वाणकालानन्तरं वर्षसहस्त्रद्वयं यावत् क्रूरत्वाद्भगवज्जन्मराशी संक्रान्तत्वाद् भगवन्तं च मुक्तत्वेन दुःखीकर्तुंमशक्तत्वात्तत्पक्षतयैव प्रवचनस्य बाधां करिष्यति ॥
दृश्यते च लोकेपि कश्चित् कस्यचित्स्वप्रतिपक्षस्य किञ्चिदपकर्तुं न पारयन्नेतदपकारेणापि तस्यापकृतं भविष्यतीति मूढतया मनसि निधाय तत्पक्षं तत्सदृशं चापकुर्वाणः ॥ ॥ यदुक्तम् ॥
त्वं विनिर्जितमनोभवरुपः, सा तु सुन्दर भवत्यनुरक्ता।
पञ्चभिर्युगपदेव शरैस्तां, ताडयत्यनुशयादिव कामः ॥ तथा ॥ यस्य किञ्चिदपकर्तुमक्षमः, कायनिग्रहगृहीतविग्रहः ॥ कान्तवक्त्रस-दृशाकृति कृती, राहुरिंदुमधुनापि बाधते ॥
तथा अन्त्यं दशमं च पूर्ववत् आश्चर्यम् अनन्तमकालभावित्वाद्भुतमसंयतपूजाख्यम् एतत् इदानीं प्रत्यक्षं जिनमतहतये आहेतप्रवचनापभ्राजनापादनाय ॥ तत्समानैः प्रागुक्तैस्त्रिभिः समा तुल्यबला दुषमा दुष्टाः लोकदुःखकारिण्यः समा वर्षाणि यस्यां सा तथा ॥
कालचक्रस्य षडरकस्य पञ्चमोऽरकः यथा प्राक्तनास्त्रयः समुदिता जिनमतं निम्नन्ति तथा चतुर्थी दुषमापि ॥
॥ यदुक्तम् ॥ उत्कर्षवत्पुरुषसिंहवियोगतोऽमी, भस्मग्रहप्रभृतयोऽहितवारणा ही ॥ जैनं मतं भुवि महावनमस्तशङ्का, भक्तुं कथं सपदि सम्प्रति संप्रवृताः ॥ .. चः पूर्ववत् ॥ इति प्रकरणे ॥ एषु प्रकृतेषु हुण्डावसर्पिण्यादिषु एवं प्रदर्शित-प्रकारेण
For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
श्री सङ्घपट्टकः प्रतिपदं सुविहितलाघवाऽसंयतगौरवापादनलक्षणदुष्टकार्यदर्शनाद् दुष्टेष्विव दुष्टेषु क्रूरेषु पुष्टेषु प्रकर्षकोटि प्राप्तेषु हुण्डावसप्पिण्यादिषु चतुर्षु अनुकूलं प्रतिसमयम् अधुना साम्प्रतं दुर्लभो दुरापो जैनमार्गप्रतिपत्तिविनकारिणां हुण्डावसप्पिण्यादीनां दुष्टत्वात् ॥
तन्महिम्ना भूयोलोकस्य भवाभिनन्दित्वात्कतिपयसात्त्विकजनोपादेय इति यावत् ॥ जैनमार्गः प्रतिश्रोतोरुपभगवत्पथः ॥ एतन्मध्यादेकोपि दुष्टः पुष्टः स्वकार्यकरणसमर्थः किंपुनः सम्प्रति सर्वेऽपि मिलिताः ॥ ततो यथा दुष्टेषु चरटादिषु प्रभविष्णुषु पुरादिमार्गो जिगमिषतां दुर्गमो भवति तथा भगवन्मार्गोप्यधुनैतेषु सत्स्विति ॥
आगमेप्युक्तम् ॥ दूसमहुण्डावसप्पिणी भसमग्गहपीडियं इमं तित्थं ॥ तेण कसाया जाया, कूरा इह संजयाणंपि॥
. ___ अनुश्रोतोरुपस्तु जैनमार्ग इदानीमपि सुलभः येषामेव हुण्डावसर्पिण्यादीनां सन्मार्गप्रवृत्ति प्रति प्रातिकुल्यं तेषामेवासन्मार्गप्रवृत्तिं प्रत्यानुकूल्यादिति ॥
इत्थं यद्यपि लिङ्गिभिः प्रकटिता भूपृष्ट क्रत्स्नावनीरुद्यत्रप्रमितावतः श्रुतपथावज्ञानसंज्ञान्वितैः ॥ कल्पेनापि कलावता कलयितुं साकल्यतो दुःशङ्का, सम्बोधाय तथापि मूढ मनसामेषा दिगादर्शितेति वृत्तार्थः ॥३०॥
एवं तावदष्टादशभित्तैः प्रबन्धेन लिङ्गिनां श्रुतपथावज्ञा प्रतिपादिता ॥ सम्प्रति तैरेव धर्मतया प्रतिपादितं गुणिद्वेषधीरिति द्वारं निराकुर्वंस्तेषां गुणिद्वेषं दर्शयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ सम्यग्मार्गपुषः प्रशान्तवपुषः प्रीतोल्लसच्चक्षुषः, श्रामण्यद्धिमुपेयुषः स्मयजुषः कन्दर्पकक्षप्लुषः । सिद्धान्ताध्वनि तस्थुषः शमजुषः सत्पूज्यतां जग्मुषः,
सत्साधून् विदुषः खलाः कृतदुषःक्षाम्यन्ति नोद्यद्रुषः ॥३१॥ टीका:-खलाः सत्साधून् न क्षाम्यन्तीति सम्बन्ध ॥ तत्र खला गुणीमत्सरिणः प्रकरणाल्लिङ्गिनः कृतदुष इति ॥ दुषधातुः क्विबन्तोऽत्र दोषपर्यायस्ततश्च कृता विहिता दुषो दोषाः स्वयमनेकाना यैस्ते तथा ॥ तत्स्वभावत्वात्तेषाम् ॥ अथवा कृता आरोपिता दुषो दोषा यैस्ते तथा ॥
निर्मलेष्वपि सन्मुनिगुणेषु लोकमध्ये लाघवापादनाय स्वधिया विहितदोषारोपा इत्यर्थः ॥ गुणवत्स्वसदोषारोपणस्य तेषां कुलव्रतत्वात् ॥
॥ तदुक्तम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
११५ लोभार्थं मलिनांशुके कितबतां कष्टक्रियाधायिनि, प्राहुर्दाभिकतामभिग्रहरुचौ पङ्क्त्यर्थतां क्षन्तरि । गुप्तांगे बकवृत्तितां च तपसा शस्ये नमस्येच्छुता
मित्थं हंत न दुषयन्ति यतिनां ही लिङ्गिनः कान् गुणान् ॥ ते हि तद्गुणानसहमानास्तान्निन्दन्ति ॥ तदुक्तम् ॥
बाणनिव गुणान् कर्णमागतानसहिष्णवः ।
पीडापादनतोऽव्रीडा निदन्ति गुणीनां खलाः ॥ उद्यद्वषः निनिमित्तं सुविहितदर्शनमात्रेणैव प्रकटितललाटतटभ्रकुट्यादिक्रोधविकाराः न क्षाम्यन्ति न सहन्ते द्विषन्तीत्यर्थः ॥ अत्र देशेऽमीषां प्रचारेण वयं लोकस्यागौरवा भविष्याम इत्यादि बुद्धया मात्सर्यात्तत्रावस्थातुमेव तेषां न ददतीत्यर्थः ॥ सत्साधून् सुविहितयतीन् सत्साधुत्वमेवानुगुणविशेषणैस्तेषां भावयति ॥
सम्यग्मार्गपुषः भगवत्प्रणीतज्ञानादित्रयरुपमोक्षपथस्य भव्यानां शुद्धोपदेशप्रतिबोधद्वारेण विस्तारकान् ॥ एतेन तेषामुत्सूत्रभाषणप्रतिषेधमाह ॥ __ प्रशान्तवपुषः बहिरलक्षितरागादिविकारशारिरभाजः एतेनान्तरमपि प्रबलरागाद्यभावं प्रकाशयति ॥ अन्तस्तद्भावे बहिः सर्वदा प्रशान्तत्वानुपपत्तेः॥ - प्रीतोल्लसच्चक्षुषः द्विषानपि प्रतीत्य प्रसन्नोत्फुल्ललोचनान् । एतेन बहिः कोपविकारपरिहारमाविष्करोति ॥ श्रामण्यद्धि प्राणातिपातविरमणादिपञ्चमहाव्रतविभूतिमुपेयुष आसेदुषः । एतेन दीक्षामूलं सर्वविरतिसम्पदं दर्शयति ॥
स्मयमुषः अहङ्कारतिरस्कारिणः ॥ एतेन वाग्मित्वविद्वत्त्वादावभिमानहेतौ सत्यपि तदभावं प्रकटयति ॥(सत्सूत्रक्रियाभिः) कन्दर्पकक्षप्लुषः मन्मथशुष्कतृणदाहिनः ॥ एतेन सर्वव्रतमध्ये निरपवादब्रह्मव्रतदाढ्यं दृढयति ॥
सिद्धान्ताध्वनि शुद्धागममार्गे तस्थुषः स्थितवतस्तत्परानित्यर्थः ॥ एतेन स्वयमुत्सूत्रक्रियानिषेधं प्रतिपादयति ॥ शमयुषः क्षमाभाजः ॥ एतेनान्तरेपि क्रोधनिरासं ज्ञापयति ॥
सत्पूज्यतां विवेकिजनसेव्यतां जग्मुषः प्राप्नुषः एतेन सकलश्रमणगुणसंपत्तिमाविर्भावयति ॥ निर्गुणानां विवेकीलोकपूजनाऽसंभवात् ॥ विदुषः विचक्षणान् ॥ एतेन स्वसमयपरसमयसारविदुरतां विस्फारयति ॥ - न चैवं गुणशालिषु यतिषु द्वेषः कर्तुं युक्तः ॥ अणीयसोपि तद्वेषस्य सकलगुणिगतगुणद्वेषरुपत्वेनानन्तभवभ्रमणनिबन्धनत्वात् ॥ यदुक्तम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः, सम्यक्त्वज्ञानशीलस्पृश इह गुणिनः साधवोऽगाधमेधास्तेषु द्वेषो गुणानां गुणिभिरभेदया वस्तुतः स्याद् गुणेषु । सर्वस्थानां गुणानामवगमनमतोऽहाय मिथ्यात्वमस्मा
त्तस्माद् भूयो भवाब्धिभ्रमणमिति गुणिद्वेषधीर्वर्जनीया ॥ सिद्धान्तेऽप्यभिहितम् ॥ भरहेरवयविदेहे, पंनरसवि कम्मभुमिया साहू ॥ एक्कमि हीलियंमि, सव्वे ते हिलिया हुन्ती ॥ संतगुणछायणा खलु पर परिवाओय होइ अलियं च ॥ धम्मे वि अबहुमाणो, साहुपओसे य संसारो ॥ ततः प्रेक्षावता गुणिषु बहुमान एव कर्त्तव्यो न द्वेष इति वृत्तार्थः ॥३१॥ ____ अथ कथमेवंविधानपि सत्साधून् खला न क्षाम्यन्ति ॥ मिथ्यात्वप्राबल्यादिति ब्रूमः ॥ अत एव तद्वतो मूढजनस्य नामजैनपथवर्तिनः स्वरुपं निरुपयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ देवीयत्युरुदोषिणः क्षतमहादोषा न देवीयति, . . सर्वज्ञीयति मूर्खमुख्यनिवहं तत्वज्ञमज्ञीयति । उन्मार्गीयति जैनमार्गमपथं सम्यक्पथीयत्यहो,
मिथ्यात्वग्रहिलो जनः स्वमगुणाग्रण्यं कृतार्थीयति ॥३२॥ टीका:-मिथ्यात्वग्रहिलो जन उरुदोषिणो देवीयतीत्यादि सम्बन्धः ॥ अहो इति विस्मये ग्रहः चैतसोऽसन्निर्बन्धः सोऽस्यास्तीत्यस्त्यर्थे इल प्रत्ययस्तद्धितः ॥ इह मिथ्यात्वं प्रकरणादाभिनिवेशिकं गृह्यते ॥ प्रायेण जैनमिथ्यादृष्टिनां गोष्ठामाहिलमाइणेत्यादिनाभिनिवेशिकस्यैव तस्य प्रतिपादनात् ॥ ततश्च तेन ग्रहिलः प्रबलमिथ्याभिनिवेशग्रहगृहीत इत्यर्थः ॥ __जनो धर्मध्वजितद्भक्तश्राद्धलोकः उरवो महान्तो यतिजनस्यात्यर्थमनुचितत्वेन दोषा अपराधा रागद्वेषप्राणातिपातादय उरुदोषास्तद्वतः आचार्यादीनिति गम्यम् ॥
देवीयति देवानिव जिनानिवाचरति यादृशा देवा नीरागा अतिशयादिमन्तश्च तादृशा अमी तस्मादाराध्या इति देवैस्तानुपमिमीते ॥ न च तादृशां तदुपासनं समीचीनम् ॥ तेषां महादोषवत्त्वेन देवोपमानविधानस्य महापातकहेतुत्वात् परं मिथ्यात्वस्य विपर्यासरुपत्वाद्विपरीतबुद्धिस्तादृशानपि तथोपमिनोति ॥ एवमुत्तरपदेष्वपि भावनीयम् ॥ ___क्षतमहादोषान् प्रनष्टप्रागुक्तबृहदपराधान् युगप्रधानादीनिति शेषः अदेवीयति अदेवानिवाचरति ॥ नामीदेवसदृशाः सदोषत्वान्निरतिशयत्वाच्च तस्मादनाराध्या इति ॥ अत्र च क्षीणप्रायमहादोषाणां देवैरुपमानं सिद्धान्तेप्युदितम् ॥
पडिरुवो तेयस्सी इत्यादावाचार्यगुणवक्तव्यतायां प्रतिरुपः सिद्धान्ततात्पर्यपरिच्छेद
For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः देशनातिशयवत्त्वादिना तद्विषयबुद्धिजनकत्वात्तीर्थंकरप्रतिबिम्बरुप इति व्याख्यानात् ॥ स च विपर्यस्तमतित्वात्तथा न करोति ॥
एवमदेवप्राये देवबुद्धिर्देवप्रायेचादेवबुद्धिरिति मिथ्यात्वरुपं प्रतिप्राद्यागुरौ गुरुबुद्धयादिरुपं तदाह ॥ सर्वज्ञायति सर्वज्ञमिव सर्वविदमिवाचरति मूर्खमुख्यनिवहम् अज्ञचूडामणिसमुहं स्वाभ्युपेतगच्छस्थितं यतिजनं यथा सर्वज्ञसदृशोऽयं मदीययति जनः किं किं शास्त्रजातं न वेत्तेति ॥
तत्वज्ञं षट्दर्शनतर्ककर्कशधियं स्वपरसमयनिर्णयभूमिं सूरिविशेषम् अज्ञीयति अज्ञमिव बालिशमिवाचरति ॥ यथा न किञ्चिदप्येष जानाति ॥ अयमर्थः ॥ न हि मूर्खशिरोमणेः सर्वज्ञेनोपमानं युक्तम् ॥ नापि तत्वज्ञस्याज्ञेन ॥ अत्यन्तमनुरुपत्वात् ॥ परं स मिथ्याज्ञानादेवमपि करोति ॥
अधुना अमार्गे मार्गबुद्धयादिरूपं मिथ्यात्वं दर्शयति ॥ उन्मार्गयति ॥ उन्मार्ग-मिव उत्पथमिवाचरति जैनमार्ग शुद्धं भगवत्पथम् ॥ यथा नायं भगवत्प्रणीतो मार्गः किन्तूत्सूत्र इति ॥ अपथं कुमार्ग प्राक् प्रतिपादितमौद्देशिकभोजनादिकं स्वकल्पितं सम्यक् पथीयति सम्यक् पथमिव सन्मार्गमिवाचरति ॥ ... अत्रापि यज्जिनमार्गस्य चन्द्रवत्प्रकाशकस्योन्मार्गेण तामसेन सादृश्यापादन-मुन्मार्गस्य च सत्पथतुल्यतापादनं तन्मिथ्यात्वोदयादिति ॥ तथा स्वमात्मानम् अगुणग्रण्यं निर्गुणधुरंधुरं कृतार्थीयति कृतार्थमिव विहितसकलप्रयोजनमिवाचरति ॥ अत्रापि स्वस्य निर्गुणमुख्यस्य कृतार्थेन गुणिमुख्येनोपमानमविद्यावत्त्वादिति ॥ . एवं तावल्लोकोत्तरिकजनविषयं मिथ्यात्वस्वरूपं प्रदर्श्य बाह्यलोकविषयमपि प्रसङ्गात् किञ्चित्तद्दर्श्यते ॥ मिथ्यात्वग्रहिलो जनः अभिग्रहिकादिमिथ्यात्ववान् जिनमतबहिर्भूतो लोकः देवीयति देवानिवाचरति मुक्त्यर्थमाराध्यतया देवत्वेनाभ्युपैतीति यावत् ॥ उरुदोषिणो रागादिमतो लोकप्रतीतान् देवान् ॥ क्षतमहादोषान् वीतरागान् लोकोत्तरविश्रुतान् अदेवीयति अनाराध्यत्वेनाऽनुमन्यते ॥
अथ कथमेतन्मिथ्यात्वमितिचेत् ॥ उच्यते ॥ दोषवतां देवत्वाभावात् ॥ तथाहि ॥ साक्षात् कृतधर्मा निरीहत्वेन परोपचिकीर्षाप्रयुक्तो यो मुक्तिमार्गमुपदिशति स देव इत्याप्त इति चोच्यते ॥ न च रागादिमत एतल्लक्षणं सङ्गच्छते ॥ तद्वचनस्य प्रबलविप्रलम्भकवाक्यवद्विसंवादित्वाद्विसंवादकवचनाच्च प्रेक्षावतां प्रवृत्यनुपपत्तेः ॥ - रागादिमन्तो हि विप्रलिप्सया नद्यास्तीरे गुडशकटं पर्यस्तमास्ते धावत डिम्भका
For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
इत्यादिवत्कदाचिदन्यथा व्यवस्थितमर्थमन्यथापि ब्रुवाणा उपलभ्यन्ते ॥ तथा च तद्वचनात् प्रवर्तमाना डिम्भकवन्नसमीहितमश्नुवीरन् ॥ माभूद्वा विप्रलिप्सा तथापि तस्य रागादिमत्त्वेनासाक्षात्कृतधर्मतया सम्यग् मुक्तिमार्गोपदेशाननुपपत्तेः ॥
११८
तथात्वेव अस्मदादीनामपि रागादिमतां साक्षात्कृतधर्मत्वेन सार्वज्ञ्यापत्तेः तथाच सिद्धं समीहितं किं मुक्त्यर्थं तदन्वेषणेन ॥ आर्केचेन्मधु विन्देत्तत्किमर्थं पर्वतं व्रजेत् ॥ इष्टस्यार्थस्य संसिद्धौ को विद्वान् यत्नमाचरेदिति लौकिकन्यायात् ॥ किं च परोपकारोपि परेषां संसारतारणलक्षणस्तस्य न संभवति ॥ रागादिमत्त्वेनास्मदादिभिस्तुल्ययोगक्षेमतया तस्य स्वयमतरितुः परतारकत्वानुपपत्ते: लोकेऽपि पोतादेः स्वयं तरितुरेव परतारकत्वोपलम्भात् ॥
"
ननु स्यादेतद्यदि रागादिमत्त्वं भवेत्तदेकवाक्यतया सकलपार्थिवादिविचारचतुरप्रधानपुरुषपूज्यतान्यथानुपपत्त्या तेषामसिद्धमिति चेत् न । तत्प्रकृतिष्वङ्गनादिघटनावलोकनेन तत्सिद्धेः ॥ तेषां रागादीमन्तरेण तत्प्रतिबिम्बेषु तल्लक्षणाध्यारोपासंभवात् ॥ इतरथा तत्प्रतिबिम्बत्वानुपपत्तेः ॥ उपलादिना सकलतत्तुल्याकारनिर्मापणं हि तत्प्रतिबिम्बं नाम तन्नूनं रागादिमन्त इति ॥ यदुक्तम् ॥
लक्ष्यन्ते ललनाङ्गसङ्गमविधे रागोपरागोपगा, द्वेषश्लेषभुजो भुजोज्जितमदाद्धस्ते च शस्त्रग्रहात् । श्रेयःकल्पलत्तास्त्रशास्त्ररचनान्मोहप्ररोहस्पृशो,
ये देवा ननु संतुमंतुसहितास्तेवीतरागाः कथम् ॥
यदपि पार्थिवादिपुरुषपूज्यतान्यथानुपपत्त्या तेषां वीतरागत्वप्रसाधनं तदप्यविद्याविलसितम् ॥ यतो यत एव तेषामध्यक्षेण रागादिलक्षणं लक्ष्यन्तोऽपि ते तान् वीतरागतयाध्यवसाय पूजयन्त्यत एवैतन्मिथ्यात्वमुच्यते ॥
अतस्मिंस्तदिति प्रत्ययस्यैव तल्लक्षणत्वात् ॥ तस्मान्न रागादिमन्तो देवाः किन्तु संप्रत्यपि बिम्बादिषु रामादिलक्षणविरहदर्शनेन वीतरागतयानुमीयमान एव देव इति ॥ यदुक्तम् ॥
यस्य सङ्क्लेशजननो, रागो नास्त्येव सर्वथा । न च द्वेषोऽपि सत्त्वेषु शमेन्धनदवानलः ॥
न च मोहोपिसंज्ञानाच्छादनोऽशुद्धवृत्तकृत् ॥ त्रैलोकख्यातमहिमा, महादेवः स उच्यते ॥ एवंविधश्चमहादेवोऽर्हन्नेव ॥ यदुक्तम् ॥
अर्हन्नेव च लक्षलक्षणगणो रागादिलक्षक्षते,
र्देवः केवलमृद्धकेवलबलः स्याद्वीतरागस्ततः ।
For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
गीर्वाणाः कथमन्यथा समुदिता भक्त्यान्वहंपूविकामस्यैव प्रथयन्ति संसदि महाष्टप्रातिहार्यार्हणाम् ॥
११९
तदेवंविधेपि वीतरागे अदेवबुद्धिरित्यहो महामिथ्यात्वं तदियताऽदेवे देवताबुद्धिर्देवे वादेवबुद्धिरिति मिथ्यात्वस्वरूपं निरूपितम् ॥ तथा सर्वज्ञयति सर्वविदयमित्यभिमन्यते मूर्खमुख्यनिवहम् अन्यपरतीर्थिकसमूहं प्राणातिपाताद्यनिवृत्तं स्वगुरुतयाभिमतम् ॥
अथ मूर्खेषु सर्वज्ञत्वाभिमानो भवतु मिथ्यात्वं ये तु कतीर्थिका अपि सकलानवद्यचातुर्विद्यविशारदाः प्रत्यक्षशारदाकाराः अनल्पविकल्पजालजटिलजल्पविधौ गीर्वाणगीर्बाणविदारितप्रतिवादिकोविदलक्षाः सम्प्रत्यपि भूरिश उपलभ्यन्ते तेषु सर्वज्ञत्वाध्यवसायस्य कथं मिथ्यात्वमिति चेत् ॥ सत्यम् ॥ तत्ज्ञानस्यैकान्ताभ्युपगमविषयत्वेन वस्तुतोऽज्ञानत्वात् ॥
न चैकान्त एव साधीयानिति वाच्यम् ॥ तदाहि सद्रुप एव भावः स्यात् असद्रूप एव वेति भवदभिमतद्योतकं विकल्पयुगलमवतरति तत्र न तावदाद्यः एकान्तेन सत्त्वे हि घटस्य स्वरूपवत्पररूपेणापि सत्त्वात्तद्रूपापत्त्या स्वरुपापगमप्रसङ्गः अनेकरूपत्वाभ्युपगमे वा जगद्वैचित्र्यभङ्गप्रसङ्गात् ॥
एकस्मादेव घटादेः सकलपदार्थकार्यकारणोपपत्तेस्तथा च घटो जलहरणवत्प्रावरणाद्यपि पटादिकार्यं कुर्यान्न चैवम् ॥ तस्मान्न सद्रूप एव भावाः ॥ नापि द्वितीयः ॥ एकान्तासत्त्वस्वीकारे घटस्य पररूपवत्स्वरुपेणाप्यसत्त्वेन खरविषाणवदत्यन्ताभावप्रसङ्गात् ॥ तथा नोदकार्थी घटार्थं प्रयतेत तस्यात्यन्तासत्त्वेन समस्तार्थक्रियाविरहात् ॥
तस्मादेकान्तेन सदसत्त्वाभ्युपगमे भावस्यार्थक्रियानुपपत्तेरुभयरूपं वस्त्वभ्युपगन्तव्यम् न 'च सदसत्त्वयोरन्योन्यविरोधेनैकत्र समावेशाभावान्नोभयरुपता भावस्य सङ्गच्छत इति वाच्यम् ॥ भावस्य स्वरुपेण सदसत्त्वाभ्युपगमे हि स्याद्विरोधः स्वरूपपररूपाभ्यां तु तदभ्युपगमे कानुपपत्तिः ॥
तथाहि ॥ घटः स्वरूपेण द्रव्यतः पार्थिवत्वेन सन्नाप्त्वादिना ॥ क्षेत्रत इहत्यत्वेन न माथुरत्वादिना ॥ कालतो वर्तमानकालत्वेन नातीतादिकालत्वेन ॥ भावतः श्यामत्वेन न रक्तत्वादिनेति ॥ इतरथाप्यत्वादिनापि तत्रूपसत्त्वेऽनेकरूपत्वं स्वरुपविलोपो वाप्रसज्येत ॥ तस्मात् सदसद्रूपं वस्तित्वति ॥
किञ्चैकान्तवादे सदसतोरविशेषप्रसङ्गः ॥ तथाहि नित्यैकान्तवादिनां साङ्ख्यानां मते यथा असता मृत्पिडेन घटो न जन्यते ॥ तथा सतापि न जन्येत । सदेवकारणे कार्यमिति सत्सिद्धान्तात् ॥ सतश्चोत्पादानुपपत्तेः ॥ क्षणिकैकान्तिवादिनामपि सौगतानां मते असतेव सतापि कारणेन कार्यं न जन्येत असदेव कारणे कार्यमित्यभ्युपगमात् ॥ तथा च कारणे सर्वथा
For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
श्री सङ्घपट्टकः कार्यानन्वयान्मृत्पिण्डादपि घटो नोत्पद्येत ॥ उत्पादे वा तन्त्वादिभ्योप्युत्पद्येत ॥ अकारणत्वाविशेषादिति ॥
अत्र च बहु वक्तव्यम् ॥ तच्चाप्रकृतत्वान्नोच्यते ॥ एवं चाप्रमाणिकैकांतविषयतयो पपद्यते तत् ज्ञानस्याऽज्ञानत्वम् ॥ तथा भवहेतुत्वयादृच्छिकोपलंभत्वनिष्फलत्वेभ्योपि ॥ यदाह॥ सदसदविसेसणाओ भवहेओ जहच्छिओवलंभाओ । नाणफलाभावाओ मिच्छदिठिस्स अन्नाणं ॥
एवं च सिद्धं तेषां वस्तुतो मूर्खत्वम् ॥ तथा च तेषु सर्वज्ञत्वाध्यारोपो मिथ्यात्वमिति ॥ तत्वज्ञं समस्तशास्त्ररहस्यवेदिनं परमार्हतं पञ्चमहाव्रतधारिणं सर्वज्ञप्रायं सिताम्बरसूरिम् अज्ञीयति मू«यति ॥ एवं च तत्वज्ञे गुरावज्ञत्वारोपो मिथ्यात्वविजूंभितम् ॥
एतावता चागुरौ गुरुभावना गुरौ चागुरुधीरिती मिथ्यात्वं लक्षितम् ॥उन्मार्गीयति उत्पथत्वेन मन्यते जैनमार्गम् ॥ अपथं कुतीर्थिकमतं सम्यक् पथीयति सन्मार्गीयति ॥ अत्र च ॥ जैनमार्गस्योन्मार्गत्वं त्रयीबाह्यत्वादिना कुतीर्थ्यपथस्य च सत्पथत्वं तदन्तर्भावादिनाभ्युपगच्छन्ति मिथ्यादृशः ॥
एतच्चासुन्दरम् ॥ त्रय्याः प्रामाण्येन हि तद्बाह्यतया जैनपथस्योत्पथत्वं स्यान्न चैवमस्ति तस्या लोकलोकोत्तरविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वेनाप्रामाण्यात् ॥ तथाहि धर्ममार्गस्य मूलं दया सर्वदर्शनेषु गीयते ॥ यदाह ॥ पञ्चैतानि पवित्राणि, सर्वेषां धर्मचारिणाम् ॥ अहिंसा सत्यमस्तेयं, त्यागो मैथुनवर्जनम् ॥ त्रय्याश्च यागादिषु छागादिहिंसामुपदिशन्त्याः कथं धर्ममार्गत्वम् ॥ ____ अथ त्रयीविहितत्वात्तद्धिसाया धर्महेतुत्वेन स्वर्गफलत्वादव्याहतं तस्या धर्ममार्गत्वमिति चेत् न ॥ तस्या एवाप्रामाण्यात् ॥ तथाहि त्रय्याः प्रामाण्यां यदभ्युपेयते भवता तत्किमपौरुषेयत्वात् अहो ईश्वरकर्तृकत्वात् उताव्याहतार्थप्रतिपादकत्वात् आहोस्विदव्यभिचारिप्रमाजनकत्वात् ॥ ___ न तावदाद्यः ॥ किल पुरुषाणां रागादिमत्त्वेन तद्वचनस्य प्रतारकवाक्यवद्दोषवत्ताशङ्कया हानोपादानाविषयत्वेन त्रय्यास्तदभ्युपगमो भवतः ॥ एतच्चासङ्गतम् ॥ वचन स्यापौरुषेयत्वासिद्धेः ॥ उच्यते इति वचनमित्यन्वर्थस्य विवक्षाप्रयत्नोदीरितकोष्टवाद्यभिहन्यमानताल्वादिकारणकलापमन्तरेणानुपपत्तेः ताल्वादीनां च पुरुषमन्तरेणासंभवात् ॥
नापि द्वितीयः ॥ तस्य रागादिमत्त्वेन तद्वचनस्याप्रामाण्याशङ्काकलङ्कितत्वात् ॥ रागादिमत्त्वं तस्यासिद्धमितिचेन्न अङ्गनादिसम्बन्धात्तदुपपत्तेः ॥ अवा॑गवस्थायां तदुपपत्तावपि परावस्थायां तदभावात्तद्वचनस्य प्रामाण्यमितिचेन्न ॥
For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः
१२१ भवदभ्युपगमेन तस्यानादिसिद्धत्वादाक्परावस्थाभिधानविरोधात् ॥ भवतु वा कथञ्चित्तस्यावस्थाद्वयं तथापि परावस्थायामपि शरीरपरिग्रहमन्तरेण ताल्वादिकारणाभावेन तस्य त्रयीप्रतिपादनासंभवात्कथं तस्यास्तत् कर्तृकत्वं सिद्ध्येत् ॥ __नापि तृतीयः ॥ न हिंस्यात्सर्वभूतानीत्यनेनविशेषेण हिंसानिषेधमभिधायाग्नीष्टोमीयं पशुमालभेत स्वर्णकाम इत्यादिना तद्विधिमुपदिशन्यास्तस्याः परस्परविरुद्धार्थप्रतिपादनात् ।। अथ स्वर्गादिफलविशेषोद्देशेन हिंसाविधेरुपदेशान्न तेन सामान्यविधिविहितहिंसानिषेधव्याघात: ४ अपवादविषयं परिहत्योत्सर्गप्रवृत्तेरितिचेन्न विकल्यासहत्वात् ॥
न हिंस्यादित्यादिका हि श्रुतिः किं फलवती न वा न चेत् किमनयाऽजगलस्तनकल्पया फलोद्देशाभावे प्रेक्षावत्प्रवृत्यनुपपत्तेः ॥ प्रयोजनमनुदिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्त्तत इति न्यायात् ॥ फलवती चेत् केन फलेन किं स्वर्गादिना आहो ऐहिकेन ॥ उतोभयेन ॥
न प्रथमतृतीयौ ॥ विविक्षितश्रुतेरैहिकामुष्मिकफलत्वे तयैव साध्यसिद्धेः कृतं निरपराधपशुवधाभिधायिना श्रुत्यन्तरेण ॥ नापि द्वितीयः ॥ तदा हि ॥ प्रतिनियतफलविषयतयोभयोरपि श्रुत्योः सामान्यविधित्वं विशेषविधित्वं वा प्रसज्येत ॥ विनिगमनायां प्रमाणाभावात् ॥ - न चैतद् भवतोप्यभिमतम् ॥ तस्मान्न हिंस्यादित्यादिश्रुत्यैव सकलसत्त्वाभयदानप्रतिपादनदुर्ललितयाऽनायाससाध्यार्थया स्वर्गादिफलसिद्धेः किमनया यागकारिणां पिशितलोलतामात्राभिव्यञ्जिकयाऽमुत्र नरकपातकारिण्या बहुवित्तव्ययायाससाध्यार्थया पशुवधश्रुत्येति ॥ ___नापिचतुर्थः ॥ यागादिविहितायां हिंसायामप्यहिंसाबुद्धयुत्पादनेन रागादिमत्तयाऽनाप्तेष्वप्याप्तबुद्ध्युत्पादनेन च विपर्ययज्ञानजननात् ॥ तथा चोक्तं विप्रोत्तमेन परीक्षा पुरस्सरमभ्युपेतजिनशासनेन श्रुतीनां परस्परव्याहतार्थत्वादिकं मीमांसमानेन प्रमाणिकचक्रचूडामणिना पण्डितधनपालेन ॥ ___ स्पर्शोऽमेध्यभुजां गवामघहरो वन्द्या विसंज्ञा द्रुमाः स्वर्गश्छागवधाद्धिनोति च पितॄन् विप्रोपभुक्ताशनम् ॥ आप्ताश्छद्मपराः सुराः शिखिहुतं प्रीणाति देवान् हवि श्चेत्थं वल्गु च फल्गु च श्रुतिगिरां को वेत्ति लीलायितम् ॥
एवं च त्रय्या अप्रामाण्ये कथं तस्या धर्ममार्गत्वम् । तथा च सति तन्मूलस्य कुतीर्थिकपथस्यापि सन्मार्गत्वमपास्तम् ॥ जिनमतस्यैव त्वनेकान्तरूपतया प्रवृत्तिनिवृत्यादिरुप सकललोकव्यवहारप्रवर्तकत्वेन प्रामाण्यं तत्प्रामाण्याभ्युपगममन्तरेण वस्तुतस्तस्याप्यनुपपत्तेः ॥
यदुक्तम् ॥ जेण विणा लोगस्स वि, ववहारो सव्वहा न निव्वडइ । तस्स भुवणेक्कगुरुणो, नमो
For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
श्री सङ्घपट्टकः अणेगंतवायस्स॥
तथा च पूर्वापराऽव्याहतार्थप्रज्ञापकत्वादादिमध्यावसानेषु दोषवर्जितत्वान्निःश्रेयसपथत्वाच्चेतरप्रतिक्षेपेण तस्यैवसन्मार्गत्वम् ॥
॥ यदुक्तम् ॥ स्याच्छब्दयुग्नयसमुच्चयलीढसर्व । भावावभासनमधीरपवर्गमार्गम् ॥ पूर्वापरव्यतिहतिच्युतमत्रिकोटि । दोषं मतं तु कुपथीयति कोऽत्र जैनम् ॥
एवं च वास्तवे जैनमार्गे अवास्तवत्वारोपः ॥ अवास्तवे च कुतीर्थ्यपथे वास्तवत्वसमारोपो मिथ्यात्वमहिम्नेति ॥ एतावता च तत्त्वेऽतत्त्वबुद्धिरतत्त्वे च तत्त्वबुद्धिरिति मिथ्यात्वलक्षणमाविर्भावितम् ॥ स्वमगुणग्रण्यमित्यादि तु पूर्ववत् ॥ तदाश्चर्यमेतन्मिथ्यात्वोपहता यदेवं विपर्ययेण सर्वमवसाय गुणिनो द्विषन्तीति वृत्तार्थः ॥
ननु किमिदानीं गुणिभिः प्रयोजनं सङ्घ एव भगवान्निःशेषदोषमोषक्षमः समाश्रीयताम् ॥ भगवतापि च तस्य महत्त्वेन नमस्कृतत्वात्तथा च तदाज्ञया वर्तमानानां मोक्षः प्राणीनां संपश्यत इत्याशझ्याधुनातनसङ्घवशवतिनो भव्यजनस्याक्षेपपूर्वं मोक्षाभावमुपदर्शयिषुराह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ सङ्घत्राकृतचैत्यकूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यतस्तन्मुद्रादृढपाशबन्धनवतः शक्तस्य न स्पन्दितुं । मुक्त्यै कल्पितदानशीलतपसोऽप्येतत्क्रमस्थायिनः,
सङ्घव्याघ्रवशस्य जन्तुहरिणवातस्य मोक्षः कुतः ॥३३॥ टीका:-जन्तवो धर्मार्थिनो भव्यसत्वाः त एवाऽचलत्वान्मुग्धत्वात्सत्त्वरहितत्वाच्च हरिणा मृगास्तवातस्य तत्समुदायस्य ॥ उत्पथप्रवृत्त उत्सूत्रप्रज्ञापकः श्रुताज्ञानिरपेक्षः स्वच्छन्दचारी सातलोलुपः साधुसाध्वीश्रावकश्राविकासमवायो भूयानिह सङ्घ उच्यते स एव बलिष्ठत्वात् क्रूरत्वात् व्याघ्रः ॥ शार्दूलस्तद्वशस्य तदधीनस्य दासवद्यत्रतत्र नियोज्यस्येति यावत् ॥
द्वितीयपक्षे ग्रासविषयीभूतस्य ॥ मोक्ष इति श्लिष्टं पदं ॥ तेन जन्तुपक्षे मोक्षो निर्वाणं ॥ हरिणपक्षे च छुटनं व्याघ्रात्पलायनमिति यावत् ॥ कुतःकस्मान्न कथञ्चिदित्यर्थः ॥ ननु मुक्त्यनुगुणानुष्ठानाभावात्तस्य मोक्षाभावः किमायातं सङ्घस्येत्यत आह ॥
मुक्त्यै निश्रेयसार्थं कल्पितदानशीलतपसोपि स्वबुध्या विहितजिनादिवितरणदेशचारित्रानशनादेरप्यास्तां तदितरस्येत्यपि शब्दार्थः ॥ कथं तर्हि मोक्षाभाव इत्यत आह ॥ सङ्घाय लिङ्गिसमुदायाय देयानि कृतानि देये त्रा चेति त्रा तद्धितः ॥ ततश्च सङ्घनाकृतानि श्रावकलोकेन
For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहवृत्तिः
१२३ भक्त्या स्वद्रविणेन निर्माप्य लिङ्गिभ्यस्तद्देशनयैव वासाद्यर्थं समर्पणेन तदायतीकृतानि चैत्यानि ॥
चैत्यानि जिनायतनानि तान्येव कूटा हरिणबन्धनयन्त्रविशेषाः ॥ अथ कथमिह चैत्यानां कूटैर्निरूपणम् ॥ यावता दर्शनवन्दनादिना भव्यानां रागद्वेषकषायाद्यरूषितशुभचित्तोत्पादनेन भवगुप्तिमोचनहेतुर्जिनबिम्बं जिनभवनं वा चैत्यमुच्यते ॥
॥ यदुक्तम् ॥ चित्तं मुषसत्थ मणो तत्तावो कम्म वावि जंतस्स ॥ तं चेइयंति भन्नइ, उवयारो होइ जिणपडिमा ॥
कूटश्चबन्धनहेतुरभिधीयते ॥ मोचनहेतुबन्धनहेत्वोश्चमहद्वैषम्यम् ॥ तथा चानयोरुपमानोपमेयभावाभावेन तदभेदस्य रुपकलक्षणस्येहाऽनुपपत्तेः ॥ कथं चैत्यानां कूटैरभेदाद्रूप्यरुपणभाव इति चेत्सत्यम् ॥
यानि चैत्यानि मुक्तिकृते सिद्धान्तविधिना लिङ्गिनां निश्रानिवासविरहेण श्राद्धैविधायते तानि संसारगुप्तिमोचननिबन्धनानि भवन्ति ॥ एतानि तु प्रकृतचैत्यानि मुग्धान् प्रोत्साह्य स्वनिवासाद्यर्थं कथमाजन्मामी श्राद्धा अस्माकं भोग्या भविष्यन्ति इत्याशयेन तेषां तत्र ममकारोत्पादनेन नियमनार्थं लिङ्गिभिः कारितानि तत्कथमेतेषां मोचनहेतुत्वम् ॥ ।
. प्रत्युत बन्धननिबन्धनत्वमेव पूर्वोक्तयुक्त्या विमृशमानं सङ्गच्छते ॥एवं चैत्यानां कूटैरत्यन्तं बन्धनहेतुत्वसाम्येनाभेदविवक्षणाद्युक्तौ रुप्येण रुपणभाव इति ॥ एतेन विविक्षत चैत्यानां बडिशपिशितवदित्युपमानेनाऽनायतनत्वं प्राक्प्रतिपादितमपि पुनर्विनेयजनमनः-प्रतीतिदाढ्यार्थमिहापि तदेव व्यञ्जितमिति द्रष्टव्यम् ॥
- आयतनत्वे गर्हिततमैः पापोपकरणैः कूटैस्तेषां रूपकानुपपत्तेः ॥ इयांस्तु विशेषस्तत्र बिम्बस्यैव तत्सूचितमिह बिम्बानां तदायतनानां च ॥ तथा तत्रोपमानेन भिन्नेनैवोपमेयस्याऽनायतनत्वमाविष्कृतम् ॥ उपमानोपमेययोर्भेदेनैवोपमायाः प्रवृत्तेः ॥ इह त्वेवं नाम कूटैश्चैत्यानां साम्यं येनोभयथाप्यभेदविवक्षया कुटत्वेन रूपितानि चैत्यानि ॥ ___तथा च रुपकालङ्कारेणोपमानादभेदेनोपमेयस्यातिशयने ताद्रूप्यमनायतनत्वं प्रत्याख्याप्यते ॥ तथा च तल्लक्षणम् ॥ तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोरिति ॥ तद्युक्तमुक्तं चैत्यान्येव
कूटा इति ॥ - अत एव लिङ्गिपरिगृहीतचैत्यानां युगप्रवरश्रीजिनवल्लभसूरिदेशनानिशमनादनायतनत्वं निर्णीय श्री चित्रकूटे प्रभुभक्तश्रावकैः श्रीमहावीरजिननिकेतनं विधिचैत्यं विधिपथविकाशयिषया निर्मापयाम्बभूवे ॥ तथा चैतदर्थं सत्यापिका तत्रत्या प्रशस्तिः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
श्री सङ्घपट्टकः क्षुद्राचीर्णकुबोधकुग्रहहते स्वं धार्मिकं तन्वति । द्विष्टानिष्टनिकृष्टधृष्ठमनसि क्लिष्टे जने भूयसि ॥ ताहालोकपरिग्रहेण निबिडद्वेषोग्ररागग्रह । ग्रस्तैस्तद्गुरुसात्कृतेषु च जिनावासेषु भूम्नाऽधुना । तत्त्वद्वेषविशेष एष यदसन्मार्गे प्रवृत्तिः सदा ॥ सेयं धर्मविरोधबोधविधुतिर्यत्सत्पथे साम्यधीः। तस्मात्सत्पथमुद्विभावयिषुभिः कृत्यं कृतं स्यादिति ।
श्रीवीरास्पदमाप्तसम्मतमिदं ते कारयांचक्रिरे॥ व्याख्या:-वीरास्पदं श्रीमहावीरजिनगृहं आप्तसंमतं सद्गुरुणामनुमतं इदं प्रत्यक्षं ते प्रागुक्ताः श्रावकाः कारयाञ्चक्रिरे विरचयाम्बभूवुः ॥ अथ तत्रान्यदेवगृहसद्भावेपि तद बहुमानादपरविधापनेन तेषां भगवदाशातनाप्रसङ्गात्किमिति तत्कारयामासुरित्यत आह ॥
क्षुद्राणां लिङ्गिनामाचीर्णानि सिद्धान्तोक्तमपि श्रीमहावीरस्य षष्ठं गर्भापहारकल्याण लज्जनीयत्वान्न कर्त्तव्यमित्यादिका आचरणास्ततश्चाचीर्णानि च कुबोधश्च कुग्रहश्च तैर्हते दूषिते स्वं धार्मिकं तन्वति वयमेव धार्मिका इति सर्वत्र प्रत्याख्यापयति द्विष्टं मात्सर्यवत् अनिष्टमपायकरणप्रवणं निकृष्टमधमं धृष्टं पापं कुर्वतोऽनुपजायमानशङ्ख मनश्चित्तं यस्य स तथा ॥ - तस्मिन् क्लिष्टे धार्मिकान् प्रति क्रुराध्यवसाये एवंविधे सम्प्रति भूयसि प्रभूते जने लोके सति अथ यद्येवंविधो भूयान् लोकः सम्प्रति तंतः किमायातमपरचैत्यविधापनस्येत्यत आह ॥ तादृक्लोकपरिग्रहेण प्रागुक्तविशेषणविशिष्टजनाधीनत्वेन निबिडद्वेषोग्ररागग्रहेण तीव्रगुणवान्मात्सर्योदग्रस्वमतानुरागाभिनिवेशेन ग्रस्ता वशीकृता ये एतद्गुरवः प्रागभिहत जनाचार्यास्तत्सात्कृतेषु ॥
देये साति तद्धितः ॥ ततश्चगुरुदक्षिणीकरणेन तदायतीकृतेषु जिनावासेषु चैत्यसदनेषु भूम्ना बाहुल्येन अधुना संजातेषु सत्सु ॥ ननु यदि सम्प्रति जिनालया दुष्टलोकपरिगृहीता लिङ्गिगुरुणामायत्ताश्च तत्किमेतावता द्वेषकारित्वादागमविरुद्धाधायित्वाच्च तेषामेव पातकं भविष्यति भवतां तु तत्र पूजावन्दनादिकं कुर्वाणानां धर्म एवेत्यत आह ॥
तत्त्वद्वेषविशेषः सन्मार्गमात्सर्यप्रकर्ष एषः यदऽसन्मार्गे कुमार्गे प्रवृत्तिर्गमनपूजनव्यवहारः लिङ्गिपरिगृहीतो हि जिनालयादिः सर्वोप्यसन्मार्गस्ततश्च सत्पथमवबुध्यमाना अपि यन्नित्यमसन्मार्गे प्रवर्तन्ते तन्नूनं तेषां सत्पथे द्वेषो मनसि विपरिवर्तन्ते ॥
कथमन्यथा तत्रैव प्रवृत्तिरतस्तत्र प्रवर्त्तमानानां धार्मिकाणामप्यविध्यनुमोदनमुग्धजन
For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१२५ स्थिरीकरणादिना पापमेव ॥ सदाग्रहणात् कदाचिदपवादेन तत्रापि प्रवृत्तिरनुज्ञाता सेयं सैषा धर्मविरोधेन सद्धर्मविद्वेषेण बोधविधुतिः सद्बोधनाशो यत्सत्पथे सन्मार्गे कुपथेन साम्यधीस्तुल्यताबुद्धिः ॥
सत्पथकुपथयोालोकतमसोरिव महदन्तरं सत्पथपरिज्ञानेऽपि नित्यं कुपथप्रवृत्तौ तु तेषां सत्पथकुपथयोः साधारण्यं चेतसि निविशमानं लक्ष्यते तथा च नूनं ते धर्मविद्वेषिणः सद्बोधविधुरा इति ॥ यस्मादेवं तस्मात् सत्पथं विधिमार्गमुद्विभावयिषुभिर्विधिचैत्यविधापनेन प्रकाशयद्भिरस्माभिः कृत्यं कर्त्तव्यं कृतं विहितं स्यात् ॥ . विधिमार्गमासेदुषां ह्येतदेव कर्त्तव्यं यत् कुपथपाथोधिपातुकभविकोद्विधीर्षया विधिमार्गस्य प्रकाशनं न चासौ सम्प्रति पृथग्विधिचैत्यनिर्मापणं विना प्रकाशयितुं शक्यते ॥ शेष चैत्यानां प्रायेण सर्वेषामपि लिङ्गिपरिग्रहेणाविधिना घ्रातत्वात् ॥ इति हेतौ अस्माद्धेतोस्ते वीरास्पदमित्यादि पूर्वव्याख्यातमित्यानुषङ्गिकवृत्तद्वयार्थः ॥ ___ साम्प्रतं प्रकृतमुच्यते ॥ सङ्घनाकृतचैत्यकूटेषु पतितस्य प्रतिबद्धस्य कथञ्चित् सत्पथं प्रतिपत्सोरपि तत्र गोष्ठिकत्वादिना स्वकारितप्रतिमाममत्वादिना वा नियमितत्वात्ततो निर्गन्तुमशक्तस्येति यावत् ॥ . द्वितीयपक्षेपतितस्य बद्धस्य तथान्तस्तरां ताम्यतः सन्मार्गबहुमानित्वात्ततो निर्जिगमिषोरपि निर्गमाऽलाभात् ॥ भविता कदाचित्तद्दिनं यत्रैतस्मादसत्पथादहं निर्गमिष्यामीत्येवमतिशयेनान्तःकरणमध्ये चेतोमर्मणीति यावत् खिद्यमानस्य ॥
नन्वेवं चेन्निर्गन्तं तस्य तापः तर्हि किं चैत्येषु गोष्ठिकत्वादिप्रतिबन्धेनेत्यत आह न शक्तस्य न क्षमस्य स्पन्दितुं चलितुं ततो निर्गमनाय बहिश्चेष्टयोद्योगमात्रमपि कर्तुमिति यावत् ॥ कुत इत्यत आह ॥ तच्छब्देन सङ्घः परामृश्यते तस्य सङ्घस्य मुद्राश्चतुर्दश्यादिकाः पर्वतिथय एतदाचार्यसंवादेन तपोनियमादिकृते प्रमाणीकर्तव्या नान्यथेत्येवमादिका व्यवस्था ॥ यदाह ॥
चैत्येऽस्मिन्नथवामुकत्र वसतौ तिथ्यः क्रियन्ते यथा, सर्वत्रैव चतुर्दशीप्रभृतयः कार्यास्तथा नान्यथा। भिक्षा न वृत्तिनां न चात्र वसतिया तथामी यतो, निर्वास्या न च मन्दिरं भगवतः सोढव्यमेतन्मते ॥ एषां न केनचिदहो सविधे विधेया, धर्मश्रुतिव्रतगृहीतिरनीतिभाजाम्। देयं न चैत्यगृहवेशनमन्यथा वो, ऽकाण्डेन मूर्द्धनि पतिष्यति राजदण्डः ॥ एवमाद्याः स्वतोऽमुद्रैः क्षुदैर्मुद्राः प्रवर्तिताः । वराकान् मुग्धसारङ्गान्, हा बध्धुं वागुरा इव ॥
For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
ततश्च तन्मुद्रैव दृढं निबिडं पाशो मृगादिबन्धनार्थं दवरकादिनिर्मितग्रन्थिविशेषस्तेन बन्धनं संयमनं तद्वतस्तदन्वितस्य स हि सङ्घमुद्रामुदितस्ततो निर्गमनवार्तामपि कस्यापि पुरतो वक्तुं न शक्नोति किं पुनर्निर्गन्तुमित्यर्थः ॥
१२६
तथा एतस्य सङ्घस्य क्रमस्तन्निद्दिष्टा रात्रिस्नात्रादिका परिपाटी तत्स्थायिनस्तद्वर्त्तिनः द्वितीयपक्षे तु हरिणं प्रहारार्थमुत्क्षिप्य सज्जित: पादक्रमस्तद्गोचरगतस्येति ॥ ततोऽयमर्थः ॥ यथा व्याघ्रग्रासविषयस्य तत्क्रमगोचरस्य तत्रापि कूटपतितस्य अन्यथा हि पलाय्यापि कथञ्चित्ततो मोक्षः संभाव्यते तत्रापि निर्जिगमिषया चेतसि ताम्यतोऽपि पाशसंयमितत्वेनाङ्गस्पन्दनमात्रमपि कर्तुमशक्तस्य हरिणव्रातस्य न कथञ्चित्ततो मोक्षः संभवति ॥
एवमस्यापि चैत्यप्रतिबद्धस्य सन्मार्गस्पृहया निर्गन्तु मनसि खिद्यमानस्यापि सङ्घमुद्रया कीलितत्वेन सत्पथाभ्युपगमं प्रत्युद्यन्तुमप्यशक्नुवतस्तत्क्रममनतिक्रामतः सम्प्रतितन सङ्घाज्ञावश्यस्य जन्तुसन्दोहस्य निर्वाणं न सञ्जायत इति ।
अथ कथमिह सङ्घस्य क्रूरतया व्याघ्रेण रूपणं ॥ तत्त्वे हि तस्य भगवन्नमस्कारो न घटामियात् ॥ श्रूयते च तीर्थप्रवर्त्तनाऽनेहसि नमो तित्थस्सेत्याद्यागमवचनप्रामाण्येन भगवतस्तन्नमस्कारविधानं तत्कथमेतदुपपद्यत इति चेत् न ॥
सदृग्नामश्रवणाद् सङ्क्षेपि प्रकृते भवतः सङ्घभ्रान्तेः ॥ अन्यो हि सो भगवन्नमस्कारविषयोऽन्यश्चाधुनिको भवदभिमतः ॥ तथाहि ॥ गुणगुणीनोः कथञ्चित्तादात्म्येन ज्ञानादिगुणसमुदायरूपः शुद्धपथप्रथनबद्धादरोऽनुल्लङ्घितभगवच्छासनः साध्वादिः सिद्धान्तै सङ्घ इत्यभिधीयते ॥ यदाह ॥ सव्वोवि नाणदंसणचरणगुणविभुसियाण समणाणं ॥ समुदाओ होइ सङ्घो, गुणसङ्घाउ ति काउणं ॥
एवंविधश्च सङ्घो भगवन्नमस्कारविषयः ॥ स हि भगवान्नमस्यदखण्डाखण्डलमौलिमालाललितक्रमकमलोपि तीर्थस्य साक्षात्स्त्रष्टापि प्राक्तनजन्मनिर्वर्तितभावसङ्घवात्सल्यादार्हन्त्यं मयावाप्तमिति कृतज्ञता प्रदिदर्शयिषया सद्बहुमानदर्शनाच्च लोकोप्येनं बहु मन्यते इति जिज्ञापयिषया च तं नमस्कुरुते ॥
गुणसमुदाओ सङ्घो पवयण तित्थं ति हुंति गठ्ठा, तित्थयरोवि हु एयं, नमए गुरुभावओ चेव ।
तप्पुधिया अरहया, पूइयपूया य विणयकम्मं च, कयकिच्चोवि जह कहं कहेइ नमए तहा तित्थं ॥
इतरथा कृतकृत्यत्वेन भगवतो यथाकथञ्चित्तत्रैव भवे मुक्तिसंभवात्किमनेनेति सांप्रतिकस्तु भवदभिप्रेतउन्मार्गप्रज्ञापकत्वेन सन्मार्गप्रणाशकत्वेन जिनाज्ञासर्वस्वलुण्टाकत्वेन यति
For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः धर्ममाणिक्यकुट्टाकत्वेन च गुणसमुदायरूपत्वस्य सङ्घलक्षणस्याभावान्न सङ्घः ॥ यदुक्तम् ॥
केइ उम्मग्गठ्ठियं उस्सुत्तपस्वयं बहुं लोयं । दटुं भणंति सङ्घ सङ्घसरूवं अयाणंता ॥ सुहसीलाओ सछंदचारिणो वेरिणो सिवपहस्स।
आणाभट्ठाओ बहुजणाओ मा भणह सङ्घोत्ति ॥ परं बहुकीकशसङ्घातरूपत्वात्सोपि सङ्घ इत्यभिधया लोकेऽभिधीयत इति मुग्ध नाम्ना विप्रलब्धोसि ॥ यदुक्तम् ॥
एक्को साहू एक्का वि साहुणी सावओ य सङ्घीय ।
आणाजुत्तो सङ्घो सेसो पुण अट्ठिसङ्घाओ॥ अतः सङ्घलक्षणाभावान्नायं बहुमानमर्हति तद्वहुमानादिकारिणो भगवत्प्रत्यनीकादिभावेनाभिधानात् ॥ यदुक्तम् ॥
आणाए अवंट्टतं जो उववूहिज्ज मोहदोसेणं । तित्थयरस्स सुयस्स य, सङ्घस्स य पच्चणीओ सो ॥ तथा ॥ जो साहिज्जे वट्टइ आणाभङ्गे पयट्टमाणाणं ।
मणवायाकाएहि समाणदोसं तयं बिंति ॥ . . अत एव सुखशीलतानुरागादेरसङ्घमपि सङ्घ इत्यभिदधतां प्रायश्चितं प्रतिपादितं सिद्धान्ते ॥ यदाह॥
अस्सङ्घ सङ्घ जे, भणंति रागेण अहव दोसेण । छेओ वा मूलं वा, पच्छित्तं जायए तेसिं ॥
तस्माद् युक्तं क्रूरतया प्रकृतसङ्घस्य व्याघ्रतया रूपणम् ॥ तथाच सिद्धस्तद्वशस्य प्राणिगणस्य मोक्षाभाव इति ॥ नन्वेवं तर्हि सिद्धान्तोक्त लक्षणस्य सङ्घस्य संप्रत्यभावाद्भवन्मते तीर्थोच्छेदः प्रसज्यत इति चेत् ॥
अथ केन प्रमाणेन भवता तदभावो निरणायि ॥ किं प्रत्यक्षेण उतानुमानेन अहोस्विदागमेनेति त्रयः कल्पास्त्रिकूटाचलकूटा इव मन्दैर्दुरारोहा प्ररोहंति ॥ तत्र न तावत्प्रत्यक्षेण अर्वाग्दृशां प्रत्यक्षेण सर्वत्र तद्भावस्य निर्णेतुमशक्यत्वात्तथात्वे च सर्वं सर्वज्ञत्वापत्तेः ॥ . ततश्च क्वचिद्देशकालादौ तथाभूतस्यापि सङ्घस्य संभावनास्पदत्वान्न प्रत्यक्षेण तदभावोऽवसेयः ॥ अथानुमानेनेति द्वितीयः कल्पः ॥ तथापि किं तदनुमानम् ॥
भवद्विवक्षितः सङ्घः सम्प्रति नास्ति क्वचिदनुपलभ्यमानत्वात् प्रध्वस्तघटवदित्यनुमानमस्तीतिचेत् नाऽसर्वविदामनुपलम्भोपलम्भयोनियतविषयत्वादेकत्र तदनुपलम्भेन सर्वत्र
For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
तदभावासिद्धेः
तथा सिद्धान्तप्रामाणाण्येन परीक्षापुरःसरं मृगयमाणैर्मध्यस्थैः कैश्चिच्चारुविचारचातुरीतल्पैरल्पैरिदानीमपि भावसङ्घस्योपलंभादनुपलभ्यमानत्वादित्यसिद्धी हेतुः ॥ कुट्यदिव्यवहितानां भूनिखातादीनां च विद्यमानानामप्यस्मदादिभिरनुपलंभादनैकांतिकश्च ॥ तस्मान्नानुमानेनापि तदभावावगमः ॥
श्री सङ्घट्टकः
नाप्यागमेनेति तृतीयः कल्पः ॥ ते न हि सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रमस्य भगवदाज्ञाप्रज्ञापननिष्णातस्य भावसङ्घस्य बहुमुण्डादिवचनतोऽल्पीयस्तया दुःषमाकालेपि प्रतिपादनात् ॥ यदुक्तम् ॥
एगन्तेणं चिय लोगनायसारे ण एत्थ होयव्वं । बहुमुण्डाइवयणाओ, आणाइत्तो इह पमाणं ॥ निम्मलनाणपहाणो, दंसणसुद्धो चरित्तगुणजुत्तो । तित्थयराणाथिज्जो, वुच्चइ एयारिसो सङ्घ ॥ आगमभणियं जो पन्नवेइ सद्दहइ कुणइ जहसति । तेलुक्कवंदणिज्जो, दुसमकालेवि सो सङ्घो ॥
अन्यथा दुप्पसहन्तं चरणमित्यादेरादुःषमान्तं चारित्रानुवृत्तिप्रतिपादकस्य भगवद्वचनस्य व्याघातापत्तेः ॥ भावसङ्घमन्तरेण तावन्तमनेहसं चारित्रानुवृत्तेरसम्भवात् ॥
ननु भवतु सिद्धान्तप्रामाण्यादिदानीमपि भावसङ्घोऽल्पीयांस्तथापि मया तावन्न दृश्यत इति चेन्न ॥ अर्वाग्दर्शित्वेन मात्सर्येण वा भवतस्तददर्शनस्यान्यथासिद्धत्वात् ॥ दृश्यते च कषायकलुषितचक्षुषां संन्निकर्षेपि निषेदुषो मनुष्यादेरनुपलम्भः ॥
ततो यदि त्वं शुद्धपथस्पृहयालुस्तदा मात्सर्यमुत्सार्य माध्यस्थमास्थाय सूक्ष्मप्रेक्षया परीक्षस्व भावसङ्कं येन क्वचित्प्रेक्षसे ॥ मैवमेव नास्तिकतामवलम्ब्य भावाम्भोधौ मंक्षीरिति ॥ तस्माद् भगवद्वचनान्यथानुपपत्त्या संप्रत्यप्यस्ति भावसङ्घः स एव प्रेक्षावता दुःसङ्घपरिहारेणाभ्युपेतव्यः ॥
एतेन गुणिद्वेषधीप्रसाधनाय यदुक्तं मूलपूर्वपक्षे इदानीं हि भगवद्विरहादित्यादि इति द्वेष एवैतेषु श्रेयानित्यन्तं तदपि प्रतिक्षिप्तमवसेयम् ॥ भगवद्विरहेपि सन्मार्गपरिज्ञानोपायानां बहुशस्तदागमेऽभिधानेन तदर्थिना तत्परिज्ञानसिद्धेः ॥ बहुजनप्रवृत्तेश्च मोक्षपथतयाभ्युपगमे लौकिकधर्मस्यैवाभ्युपगमापत्तेः ॥ तत्प्रवृत्तेस्तत्रैवातिभूयस्त्वात् ॥ महाजनो येनेत्यादिना लौकिकन्यायेन तत्प्रवृत्तेः प्रामाण्यसमर्थनं त्वात्मकदर्थनमेव भवतः ॥
तथाहि महाजन इत्यत्र वृद्धप्रामाणिकपुरुषवचनश्चेन्महच्छब्दस्तदा न विप्रतिपद्यामहे ॥
For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१२९ वृद्धप्रामाणिकगणधरादिपुरुषशार्दुलपदक्षुण्णस्यैव पथोऽस्माभिरपि मोक्षमार्गत्वेनाभ्युपगमात् ॥ बह्वर्थश्चेत्तर्हि बहुजनपडिवत्तीत्यादिना लोकोत्तरवचसैवास्य न्यायस्य बाधितत्वेनाऽनवकाशात् ॥ ___ तथा यदि परगृहवासिनो महात्मानः सुविहिताः सत्पथकुपथविभागज्ञापनायारक्तद्विष्टतया भव्येभ्यः सुविहितदुर्विहितगुणदोषाविर्भावकं यथावस्थितमागमार्थं व्याचक्षते ॥ नैतावता त उपालम्भमर्हन्ति ॥ आत्मोत्कर्षपरापकर्षविख्यापयिषयैव तद्व्यख्यानस्य सुटुविउज्जममाणमित्यादिनात्मस्तुतिपरनिन्दाभावेन यतिनां दोषतयाभिधानात् ॥
अन्यथा तीर्थकरगणधरादीनामप्यसंयतदोषप्रतिपादकमागमग्रन्थं ग्रनतां परनिन्दकत्वेन दूषणापत्तेः ॥ ऐदम्युगीनसङ्घप्रवृतिपरिहारेण च सङ्घबाह्यत्वप्रतिपादनममीषां भूषणं न तु दुषणम् ॥ तत्प्रवृत्तेरुत्सूत्रत्वेन तत्कारिणां दारुणदुर्गतिविपाकश्रुत्या तत्परिहारेण प्रकृतसङ्घ बाह्यत्वस्यैव तेषां चेतसि रुचितत्वात्तदन्तर्भावे तु तेषामपि तत्प्रवृत्तिवतिष्णुतयाऽनन्तभवाटवीपर्यटनप्रसङ्गात् ॥
अत आधुनिकसङ्घबाह्यत्वेनैव तेषां गुणित्वं तथा च तेषूच्छेदबुद्धिमहापापीयसामेव भवति ॥ तस्मात्तेषु मुक्त्यर्थिनां प्रमोद एव विधातव्यो न तनीयस्यापि द्वेषधीरिति व्यवस्थितम् ॥ यदपि पूर्वपक्षे गौतमादिषु यतिशब्दप्रवृत्तित्वात्कथं निर्गुणेष्विदानीन्तनसाधुषु प्रवर्तत इत्याशक्य यथा कल्पवृक्षगुणवैकल्ये निम्बादिषु तरुशब्दप्रवृत्तिरित्यादिना दृष्टान्तद्वयेनेदानीन्तनमुनिषु यतिशब्दप्रवृत्तिसमर्थनं तदप्यऽसमीचीनम् ॥
प्रवर्त्ततां हि नाम कल्पवृक्षगुणाऽयोगेपि निम्बादिषु तरुशब्दस्तत्प्रवृत्तिनिमितस्य शाखादिमत्त्वस्योभयत्राप्यनुगमात् ॥ इह तु यतिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य लिङ्गिष्वनुपपत्तेः कथं तच्छब्दस्तत्र प्रवर्तते ॥
तथाहि यमुपरम इति पाठाद्यच्छत्युपरमति पापेभ्य इति पापोपरमो यद्वा यती प्रयत्न इति धातुपाठात् यतते क्रियास्वितियतिरिति क्षेत्रकालाद्यपेक्षोऽनुष्ठानप्रयत्नो यतिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम् ॥ ततश्च यः पापोपरतो यश्च बलकालादिसामग्रीसमग्रः सततमशठोऽनुष्ठाने समुत्तिष्ठते योपि देशकालसंहननामवैषम्यात्संपूर्णमनुष्ठानमनुष्ठातुमपारयन्नपि निजशरीरशक्त्यादिकमगोपयन् शाठ्यपरिहारेण क्रियासु यतते तत्र सर्वत्रापि यतिशब्दो गौतमादिवत् प्रवर्तते प्रवृत्तिनिमितस्यभावात् ॥ यदुक्तम् ॥
मत्वा भवनैर्गुण्यं, यच्छत्युपरमति येन पापेभ्यः । कृतिकारणानुमितिभिस्तेन यतिमुदाहरन्ति जिनाः ॥ तथा ॥ नाणेण दंसणेणं, चारित्तेणं तवेण विरिणए । जे साहयंति मुक्खं, ते साहूभावजइणोत्ति ॥
For Personal & Private Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
जो हुज्जउ असमत्थो, रोगेण व पिल्लिओ जुरियदेहो । सव्वमवि जहाभणियं, कयाइ न तरिज्ज काउं जो ॥ सोविय निययपरक्कम, ववसाय धिईबलं अगूहंतो । मोत्तूण कूडचरियं, जई जयतो अवस्सजइ ॥
ये तु पापव्यावृत्ताः शक्तिमन्तोपि च सांप्रतिकरूढ्या सर्वथानुष्ठानविकलास्तेषु प्रकटकपटकूटेषु प्रत्यक्षपापकूटेषु लिङ्गिदुर्दुरूढेषु निमित्ताभावाद्यति शब्दः प्रवर्त्तमानः कथं कक्षां बध्नीयात् ॥ यदुक्तम् ॥
इसीलिंगजुया खलु, दुक्खंतकरा जिणेहिं पन्नत्ता । भावपहाणा जइणो, न उ अन्ने दव्वलिङ्गधरा ॥
तस्मान्न निम्बादिषु तरुशब्दप्रवृत्तिद्रष्टान्तावष्टम्भेन लिङ्गिषु यतिशब्दप्रवृत्तिरुपपद्यते ॥ यश्च यथाजात्यमणिगुणवैगुण्येपि काचे मणिशब्दप्रयोग इति द्वितीयदृष्टान्तोपन्यासस्तत्र सम्प्रतिपत्तिरुत्तरम् ॥
श्री सङ्घपट्टकः
काचो हि न वस्तुतो मणिशब्दवाच्यः ॥ परीक्षाशास्त्रप्रसिद्धस्य तदसाधारणलक्षणस्य तत्प्रवृत्तिनिमित्तस्यतत्राभावात् ॥ नीलत्वादिकिरणनिकुरम्बकरम्बितत्वादिबाह्यसाधारणधर्मदर्शनात्त्वऽज्ञास्तत्रापि मणिशब्दं प्रयुञ्जते ॥
.
एवं यत्याभासेष्वप्युक्तन्यायेन यतिशब्दप्रवृत्तिनिमित्ताभावेपि बाह्यरजोहरणादिलिङ्गिनेपथ्यादिसाधारणधर्मोपलंभात् भ्रान्ता यतिशब्दं प्रवर्त्तयन्ति ॥ तस्मात्सुविहितेष्वेव कालाद्यनुरूपं यतमानेषु वास्तवो यतिशब्दप्रयोग इति वृत्तार्थः ॥३३॥
तदेवमौदेशिक भोजनादिद्वारदशकेन लिङ्गिभिः प्रज्ञापितस्य धर्मस्योत्पथत्वप्रकाशेनन जडानां चेतसि कोपाविर्भावं संभावंयत्तत्क्षमणपुरस्सरं तत्प्रदर्शनप्रयोजनमाविश्चिकीर्षुराह ॥ ॥ मूलकाव्यम् ॥
इत्थं मिथ्यापथकथनया तथ्ययापीह कश्चिन्, मेदं ज्ञासीदनुचितमथो मा कुपत्कोपि यस्मात् । जैनभ्रान्त्या कुपथपतितान् प्रेक्ष्य नुंस्तत्प्रमोहा
पोहायेदं किमपि कृपया कल्पितं जल्पितं च ॥३४॥
टीका:-इत्थं प्राक्प्रतिपादितप्रकारेण मिथ्यापथकथनया चैत्यवासीप्ररूपितोत्सूत्रमार्गप्रकटनया करणभूतया तथ्ययापि यथार्थयापि असत्यया हि तया कोपोत्पादाद्यपि कस्यापि संभाव्यत इत्यपि शब्दार्थः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१३१ इह लोके प्रवचने वा कश्चिज्जिनशानस्थो मा ज्ञासीत् मा मंस्त यत् इदं मिथ्यापथकुपथत्वप्रकटनं अनुचितमसङ्गतम् ॥ यदि हीदं रागद्वेषाभ्यामतथ्यं विधीयेत तदा नौचित्यं स्यान्नचैवमस्ति ॥अथो इत्यानन्तर्येऽव्ययम् ॥ तेनाऽनुचितज्ञानानन्तरं मा कुपत् मा क्रुधत् कोपि कश्चित् ॥ ___ यदि ह्येतदनुचितं स्यात्तदा तद्ज्ञानानन्तरं कोपोपि कर्तुं कथञ्चित् युज्येत ॥ न चैवं तस्मान्न कोपनीयम् ॥अथ यद्येवं मिथ्यापथकथनेन परेषां कोपाविर्भावशङ्का तदासौ न कथनीय एव ॥ परं सङ्क्लेशहेतोः सत्यस्यापि वचनस्यावक्तव्यत्वेनाभिधानात् ॥ यदुक्तम् ॥ सच्चावि सा न वत्तव्वा, जओ पावस्स आगमो ॥ इत्यत आह ॥ यस्माद्यतो हेतोर्जेनभ्रान्त्या साधुसाध्वीश्रावकश्राविका चैत्याद्याकारदर्शनादार्हतमेतत्प्रवचनमिति मिथ्याज्ञानेन न हि लिङ्ग्यादयस्तत्त्वत आर्हता उक्तन्यायेन तेषां तथात्वस्यापाकरणात् ॥ ____ ततो यथा हृत्पूरपूरितोदराः सकलमुपलादिजालं काञ्चनतयाऽध्यवास्यन्ति तथा तेपि जडा:कुवासनावासितान्तःकरणा वस्तुतोऽनार्हतमप्येतत् लिङ्गिवर्हितमिति विपर्यस्यन्तीति भवति जैनभ्रान्तिः ॥
तया कुपथपतितान् कुमार्गप्रस्थितान् नन् मानवान् प्रेक्ष्य अवलोक्य तत्प्रमोहापोहाय कुपथपतितनरप्रागुक्तप्रबलमिथ्याज्ञानापनोदाय इदं एतल्लिङ्गिनां मिथ्यापथस्वरूपं किमपि दिग्मानं सकलस्य तस्याग्दिर्शिभिर्जिह्वाशतेनापि वक्तुमशक्यत्वात् ॥ . कृपया कथममी मूढास्तीर्थाभावकदर्थिताः कुपथस्वरूपं विज्ञाय तत्परिहारेण सत्पथमभ्युपेत्य भवोदधिं तरिष्यन्तीत्यनुकम्पया कल्पितं भव्यं प्रतिपिपादयिषया सकलं संकलय्य प्रथमं चेतसि मज्जितं ततो जल्पितं अक्षररचनया दृब्धम् ॥ तदन्तरेण परस्य पुरतः सम्यक् प्रतिपादयितुमशक्यत्वात् ॥
च समुच्चये ॥ एतेन सच्चावीत्याद्यागमबलेन परसङ्क्लेशनिबन्धनं सत्यमपि वचो न वचनीयमिति यदाशङ्कितम् ॥ तदप्यपाकृतम् अस्यागमस्यान्यविषयत्वात् ॥ तथाहि ॥ धर्मायोग्यं प्रति हितैषिणापि सत्यमपि हितोपदेशवचनं न भाषणीयम् ॥ तस्य कर्मबन्धहेतुत्वात् ॥ तथा क्वचिदटव्यादौ तस्थूषा मुनिना देदृशुषापिमृगं मृगयमाणस्य व्याधस्यानुयुञ्जानस्यापि तस्य पुरतो मृगदर्शनं सत्यमपि नाभिधातव्यम् ॥
तद्विधातनिमितत्वात् ॥ किन्तु तत्र तद्विपरीतं वक्तव्यं तद्धितत्वात् ॥ तदेव वचनं तत्र सत्यम् ॥ भूतहितमितिवचनात् ॥ इत्येवमादिरस्यागमस्य विषयः ॥ इह तु पार्श्वस्थादिमलिम्लुचैर्वशीकृत्योत्पथेन संसारपल्ली नीयमानं नीराजकमिव जननिवहमवेक्ष्य केनापि महासत्त्वेन विधीयमानस्य पूत्कारविभ्रमं बिभ्रतस्तदुत्पथत्वजल्पनस्य तेषां सङ्क्लेशहेतुत्वेपि प्रवचन
For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
श्री सङ्घपट्टकः प्रभावनानिमित्ततयाऽचिन्त्यपुण्यसम्भारकारणत्वेनाभिधानात्तज्जल्पनमवश्यं कर्तव्यमेव ॥ यदुक्तम् ॥
सुहसीलतेण गहिए, भवपल्लिं तेण जगडियमणाहे।
जो कुणइ कुवियत्तं, सो वन्नं कुणइ सङ्घस्स ॥ अतः कुपथपङ्कनिमज्जन्नरनिकरोद्धरणाय मया किञ्चिज्जल्पितमिदमितिसुष्टुक्तं भगवता प्रकरणकारेणेतिवृत्तार्थः ॥
अथ किमिति दिग्मात्रमेवाभिहितं यावता निःशेषदोषप्रकाशनेन हि मिथ्यापथः सुज्ञानः सुत्यजश्च भवतीत्याशक्य तन्निरासद्योतकेन यत इति पदेनान्तरापूर्य तद्दोषाणामानन्त्येनाभिधानाशक्यत्वं निदर्शनयाविर्भावयन्नाह ॥ यतः ॥ ..
॥ मूलकाव्यम् ॥ प्रोद्भूतेऽनन्तकालात् कलिमलनिलये नामनेपथ्यतोऽर्हन्, मार्गभ्रान्ति दधानेऽथ च तदभिमरे तत्त्वतोऽस्मिन् दुरध्वे । .: कारुण्याद्यः कुबोधं नृषु निरसिसिषुर्दोषसङ्ख्यां विवक्षे-,
दम्भोम्भोधेः प्रमित्सेत्स सकलगगनोल्लङ्घनं वा विधित्सेत् ॥३५॥ यत इति यस्माद्धेतोरस्मिन् दुरध्वेऽनन्तकालात् प्रोद्भुते यो दोषसङ्ख्यां विविक्षेदित्यादि सम्बन्धः ॥ तत्र प्रोद्भूते सञ्जाते अनन्तकालात् अनन्तानेहसा अनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीपरिवर्तनेनास्यकुमार्गस्याश्चर्यदशकान्त:पातित्वेन सिद्धान्ते प्रादुर्भावप्रतिपादनात् ॥
कलिमलनिलये दुष्षमापातकनिवासे दुष्षमाकालोह्यपरकालापेक्षया महापापः ॥ ततश्चात्रातीवासमंजसप्रवृत्तिदर्शनात्संभाव्यते सकलं दुष्षमामलं दुरध्वेऽस्मिन्निवसति ॥ अथवा कलिरेवकलह एव मलं किट्टि तस्य निलये ॥ तथा नाम अभिधानं यथा लिङ्गदर्शनेपि लोका वक्तारो भवन्ति ॥ अमी जैना अमी सिताम्बरभिक्षव इत्यादि ॥
नेपथ्यं रजोहरणादिवेषस्ततो द्वन्द्वः ततश्च नामनेपथ्यतः सुविहितसाधारणानामश्रवणान्नेपथ्यदर्शनाच्चाऽर्हन्मार्गभ्रान्ति तात्त्विकजिनपथसादृश्यं दधाने बिभ्राणे ॥ नन्वयं पन्थास्तर्हि जिनमार्ग एव भविष्यतीत्यत आह ॥ .. अथ चेति प्रतिकूलपक्षान्तरद्योतकमव्ययम् ॥ नन्वतः परमार्थतः तदभिमरेऽर्हन्मार्गघातुके ॥ अयमर्थः ॥ यथाऽभिमराः प्रच्छन्नघातुकाः स्ववेषेण राजादिघातकर्तुमशक्नुवन्तो वेषपरावर्त्तनेन राजादिकं व्यापादयन्ति ॥ तथैतेपि गृहस्थवेषेणार्हन्मार्गच्छेदनं तथाविधातुमपारयन्तो यतिवेषेण विरुद्धप्ररुपणाचेष्टितादिनार्हन्मार्गमुच्छिन्दन्तीति भवन्त्यभिमराः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१३३
ततश्च दुरध्वदुरध्ववर्त्तिनोरभेदोपचारादित्थमुपन्यासः ॥ अस्मिन् प्राग्वर्णितस्वरूपे दुरध्वे कुमार्गे कारुण्यात्मा स्मामी बुडन् जडा अस्मिन् कुपथपङ्क इतिदयाध्यवसायात् यःकश्चिन्महासत्त्वो नृषु लिङ्गिभावनाभावितेषु मर्त्येषु कुबोधं कुदेशनोत्पादितमसत्पथेऽपि सत्पथभ्रमं निरसिसिषुर्बिभित्सुः ॥ यदि हि कथञ्चिदमीषां मूढानां दुरध्वदोषसामस्त्यप्रदर्शनेनायं कुबोधो विध्वंसते तदामी उपकृता भवन्तीत्याशयेन दोषसंख्यां दूषणेयत्तां विवक्षेत् अभिधित्सेत् ॥
एतावत् सङ्ख्या अत्र कुमार्गे दोषाः सन्तीति यो वक्तुमिच्छेदित्यर्थः ॥ स पुमान् अम्भोजलं अम्भोधेरर्णवस्य प्रमित्सेत् ॥ इयदत्राम्भ इति चुलुकादिभिः सञ्चिख्यासेत् ॥ जलधिजलप्रमित्सानिदर्शनेन दुरध्वदोषाणामसंख्येयतासिद्ध्या अपरितुष्यन् विवक्षिततदानन्त्यचिख्यापयिषया निर्दर्शनान्तरमाह ॥
सकलगगनोल्लङ्घनं पद्भ्यां समग्रान्तरिक्षान्तप्रापणं वेति पक्षान्तरे विधित्सेत् चिकीर्षेत् ॥ अयं च निदर्शना नामालङ्कारः ॥ यत्र प्राकरणिकाप्राकरणिकयोः परस्परं सम्बन्धाभावादुपमायां पर्यवसानं सा निदर्शनेति तल्लक्षणात् ॥
॥ यदुक्तम् ॥ अभवद्वस्तुसम्बन्ध उपमापरिकल्पक इति तदत्र प्राकरणिकाप्राकरणिकयोर्दुरध्वदोषदोषसङ्ख्याविवक्षणजलधिजलप्रमित्सयोर्दुरध्वदोषसङ्ख्याविवक्षणसकलगगनोल्लङ्घनविधित्सयोर्वा पृथक्पृथग्विषयत्वादन्योन्यासम्बद्धयोरुपमायां पर्यवसानम् ॥ सागराम्भः प्रमित्सेव च सकलगगनोल्लङ्घनविधित्सेव वा प्रकृतपुरुषेण दुरध्वदोषसङ्ख्याविवक्षा ॥
ततोऽयमर्थः ॥ यथा सागराम्भोऽतिभूयस्त्वात् प्रमातुमशक्यं सकलगगनोल्लङ्घनं वानन्त्याद्विधातुमशक्यं तथा दुरध्वस्य महामिथ्यात्वरूपस्य लोकोत्तरविरुद्धासमञ्जसचेष्टितशतसहस्त्रसंभृतत्वात्तद्दोषसङ्ख्याप्यतिबाहुल्याद्वक्तुमशक्येति ॥ अतो दिग्मात्रमेवोदाहृतम् ॥ तावन्मात्रेणापि केषाञ्चित् पुण्यात्मानां मोहापोहेन सत्पथाभ्युपगमो भविष्यतीति धियेति वृत्तार्थः ॥ ३५ ॥
• ननूक्तन्यायेन लिङ्गिनश्चेद्यतयो न भवन्ति ॥ तर्हि न सन्त्येव क्वचित्सम्प्रतिश्रुतोक्तलक्षणभाजो यतयोऽदर्शनात् ॥ तथा च ज्ञानदर्शनाभ्यामेव भगवतीर्थमनुवर्त्तत इति मन्यमानं मूढं प्रति लिङ्गिभ्यः पक्षान्तरसंसूचकेन तथा शब्देनान्तरापूर्य सम्प्रति वर्त्तमानतया कालोचितयतिलक्षणलक्षितान् सुविहितयतीन् प्रतिपादयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ 'न सावद्याम्नाया न, बकुशकुशीलोचितयति, क्रियामुक्ता युक्ता, न मदममताजीवनभयैः ।
न संक्लेशावेशा, न कदभिनिवेशा न कपट, प्रिया ये द्यापि स्युरिह, यतयः सूत्ररतयः ॥ ३६ ॥
For Personal & Private Use Only
www.jalnelibrary.org
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
श्री सङ्घपट्टकः टीका:-तथेति यथा सम्प्रति भूयांसो लिङ्गिनः सन्ति तथा तेन प्रकारेण विरलाः सुविहिता अपीत्येतदेवाह ॥ तेद्यापि स्युरिह यतय इति सम्बन्धः ॥आम्नायो गुरुशिष्यप्रतिशिष्यादिक्रमेण सम्प्रदायः सावद्यः प्राग्वर्णितौदेशिकभोजनाद्युपभोगादेः सपाप आम्नायो येषां ते तथा नजा तेषां निषेधः ॥ अधुनातनरुढ्यौदेशिकभोजनचैत्यवासादिना सावद्यसम्प्रदायवन्तो येन भवन्ति तथा ॥
बकुशं शबलमतिचारपङ्केन समलं प्रक्रमाच्चारित्रम् ॥ ततश्च बकुशचारित्रयोगात्साधवोपि बकुशाः ॥ ते च द्विधा ॥ उपकरणदेहभेदात् ॥ तत्रोपकरणबकुशा ये वर्षाप्रत्यासत्तिमन्तरेणापि कदाचिद्वस्त्रादिकं धावन्ति श्लक्ष्णाद्यंशुकादि च जिघृक्षन्ति कदाचित् परिदधते च ॥
पात्रदण्डकाद्यपि घृष्टं तैलादिम्रक्षणोत्पादिततेजस्कं च धारयति ॥ उपकरणमप्यतिरिक्तं प्रार्थयन्ते इति ॥ देहबकुशास्तु ये करचरणनखादीन् कदाचिन्निनिमित्तं भूषयन्तीति ॥ इमे च द्विविधा अपि शिष्यादिपरिवारादिकां विभूतिं तपःपाण्डित्यादिप्रभवं च यशः प्रार्थयन्ते तदासादनेन च प्रमोदन्ते छेदाहश्चातिचारैर्बहुभिः शबलिता अपि कर्मक्षयार्थमुद्यता इत्यादि लक्षणयुक्ता बकुशाः ॥ यदुक्तम् ॥ उपकरेणदेहचोक्खा इट्वीरसगारवासिया निच्चं ॥ बहुसबलछेयजुत्ता निग्गंथा बाउसा भणिया ॥
तथा कुत्सितं शीलं चरणं येषां ते तथा ॥ तेपि द्विधा ॥ आसेवनाकषायभेदात् ॥ तत्रासेवनाकुशीला ये ज्ञानदर्शनचारित्रतपांसि किञ्चिदुपजीवन्ति कषायकुशीलास्तु ये क्रोधादिभिः कषायैर्ज्ञानादिगुणान् युञ्जन्ति अथवा कषायैर्ज्ञानादीन् ये विराधयन्ति ॥ भवोच्छेदायोपस्थिता अपीत्यादि लक्षणभाजश्च कुशीला इति ततो बकुशाश्च कुशीलाश्चेति द्वन्द्वः ॥
तेषामुचिता योग्या यतिक्रिया प्रत्युप्रेक्षाप्रमार्जनप्रभृतिका साधुसमाचारी तया मुक्ता रहिता ये न भवंति ॥ प्रत्यहं यतिकृत्यं पडिलेहणा पमज्जणा, भिक्खिरिया लोय भुंजणा चेव ॥ पत्तगधुयण वियारा थंडिलमावस्सयाइयेत्यादि ॥ दशविधचक्रवालादिसामाचा चारीचारिण इत्यर्थः ॥
अत्र च पुलाकनिग्रंथस्नातकपरिहारेण यद्वकुशकुशीलोचितक्रियायुक्तयतिगवेषणं तत्तैरेव सर्वतीर्थकराणां तीर्थप्रवृत्तेः सव्वजिणाणं जरा, बकुशकुशीलेहिं वट्टए तित्थ मितिवचनात् ॥ तथा न युक्ता न स्पृष्टा मदो जात्यादिभिरात्मोत्कर्षप्रत्ययः ममता गृहस्थादिषु प्रतिबन्धो ममैते योगक्षेमं वहन्ति ततो यद्यमीषां क्वाप्यनिष्टं न संपद्यते इत्यादि स्नेहेन तत्सुख दुःखाभ्यां यतेरपि तद्वत्तेति यावत् ॥
आजीवनं आजीविका निर्वाहस्तस्माद् भयं तद्भावसंभावनया भीतिर्गृहिभिर्विदित
For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१३५
शैथिल्याः सिद्धान्ताध्ययनादिविरहिता वा गृहस्थच्छन्दोऽनुवति विना निःस्पृहतया शुद्धं प्ररूपयन्तो वा एतत्कृतनिर्वाहाभावेन कथं वयं जीविष्याम इत्याद्यध्यवसाय इत्यर्थः ॥ च मदश्चेत्यादि द्वन्द्वः ॥
तैर्महासत्त्वानां हि स्वजनधनपुत्रकलत्रादिसङ्गत्यागेन प्रव्रज्याग्राहिणां कुतस्त्यो गृहस्थादिषु ममताद्यवकाशः क्लीबानामेव तद्भावात् ॥ एवं च सति ममतादिभिर्वर्जिताः ॥ तथा संक्लेशः अविछिन्नप्रवाहतया प्रतीयमानो रौद्राध्यवसायस्तस्य आवेशः आवेगः उत्कर्षो येषामिति व्यधिकरणो बहुव्रीहिः तथा येन भवन्ति ॥ संज्वलनकषायोदयत्वेन तेषां तन्निबन्धनप्रथमादिकषायोदयाभावात् ॥
न कदभिनिवेशाः अनाभोगादिना अन्यथाकारं स्वयं प्रज्ञप्ते अभ्युपगते वा वस्तुनि कुत्सितमानसाग्रहवन्तो ये न भवन्ति तन्निमित्तजनरञ्जनापरिणामाभावात् ॥ ममताजीवनभयादयश्च साधुत्वबाधकत्वाद्यतीनां सर्वथा हेया एवेत्यतस्तेषामिह निषेधो विशेषण प्रदर्शितः ॥ यदुक्तम् ॥
एवं च संकिलिट्ठा, माइट्ठाणंमि निच्च तल्लिच्छा । आजीवियभयघत्था, मूढा नो साहूणो नेया ॥
य एवं गुणगणोपेतास्ते यतयः साधवः अद्यापि सुसाधुविरहितयाशङ्किते दुःषमाकालेपि आस्तां दुषमसुषमादावित्यपि शब्दार्थः स्युर्भवेयुः इह प्रवचने सूत्ररतयः सिद्धान्ताध्ययनाध्यापनव्याख्यानश्रवणपरायणाः अध्ययनादिकर्त्तव्यताविषयतयैव तेषां शास्त्रीयशिक्षाश्रवणात् ॥
॥ यदुक्तम् ॥ शास्त्राध्ययने चाध्यापने च सञ्चिन्तने तथात्मनि च ॥ धर्मकथने च सततं यत्नः सर्वात्मना कार्यः ॥ न तु लिङ्गिन इव प्रव्रज्यादिनमारभ्य व्यवहारमन्त्रादिप्रयोगतत्पराः ॥ एतेन तेषामुन्मादाद्यभावः प्रतिपादितः ॥ महात्मनां सूत्राद्यध्ययनादेरेवं फलवत्त्वात् ॥ एतेन सन्त्येव सम्प्रति यथोक्तलक्षणभाजो यतयोऽदर्शनादित्यादि यदाशङ्कितं तदपास्तम् ॥
कालादिदोषात् प्रायशस्तथाविधयतीनामदर्शनेपि क्वापि तेन सन्तीत्यनाश्वासस्यकर्तुमयोग्यत्वात् ॥ यदुक्तम् ॥
काला दोसओ कहवि, जइवि दीसन्ति तारिसा न जई । सवत्थ तहवि नत्थित्ति नेव कुज्जा अणासासं ॥
आतीर्थमागमे बकुशकुशीलानामनुवृतिश्रवणात् ॥ यदाह ॥ न विणा तित्थं नियंठेहिं नातित्थं य नियंछ्या ॥ छक्कायसंजमो याव ताव अणुसज्जणादुण्हमिति ॥ बकुशकुशीलयोरनुवृत्तिरिति तत्र • व्याख्यानात् ॥ तथा च ज्ञानदर्शनाभ्यामेव सम्प्रति तीर्थमिति ब्रुवाणस्य भवतः प्रायश्चित्तापत्तेः
For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
श्री सङ्घपट्टकः ॥ यदाह ॥ केसिंचि आएसो, दसणनाणे हि वट्टए तित्थं ॥ वुच्छिन्नं च चरित्तं, वयमाणे भारिया चउरो ॥ असद्ग्रहात्तदनिच्छतश्चसङ्घबाह्यत्वप्रसङ्गात् ॥ यदुक्तम् ॥
जो भणइ नत्थि धम्मो, नय सामइयं न चेवय वयाई ।
सो समणसङ्घबज्जो, कायव्वो समणसङ्ग्रेण ॥ - तस्मात्सन्त्यद्यापि विरलाः प्राग्वर्णितगुणा मुनयः ॥ यदाह ॥ तो भासरासिगहविहु रिएवि तह दक्खिणेवि इह रिरन्ने ॥ अत्थि चिय जा तित्थं, विरलतरा केइ मुणिपवरा ॥ इतिवृत्तार्थः ॥३६॥
तदेवं दुःषमायामपि सुविहितयतिसत्तां व्यवस्थाप्य सांप्रतं सामान्यविशेष-गुणवत्तया तेषामेव वन्दनीयतां प्रदर्शयन्नाह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ संविग्नाः सोपदेशाः श्रुतनिकषविदः क्षेत्रकालाद्यपेक्षा, नुष्ठानाः शुद्धमार्गप्रकटनपटवः प्रास्तमिथ्याप्रवादाः। वन्द्याःसत्साधवोऽस्मिन्नियमशमदमौचित्यगाम्भीर्यधैर्य, स्थैर्योदार्यार्यचर्याविनयनयदयादाक्ष्यदाक्षिण्य पुण्याः ॥३७॥ टीका:-वन्द्याः सत्साधवोऽस्मिन्निति सम्बन्धः ॥ संविग्ना मोक्षाभिलाषुकाः भवभीरवों वा ॥ नतु परलोकवैमुख्येनेहलोकप्रतिबद्धाः ॥ एवंविधा अपि स्वनिस्तारका एव भविष्यन्ति ॥ तथा च किं तैरित्यत आह ॥
सोपदेशाः धर्मदेशनातत्पराः नत्वालस्यसातशीलत्वादिना तद्विमुखाः तं विना भव्योपकाराभावात्तस्य चावश्यं यतिना विधेयत्वात् ॥ अन्यथात्मंभरित्वमात्रप्रसङ्गात् ॥ यथा कथञ्चित् तद्भवमुक्तिगामुकेनापि कृतकृत्येन भगवता भविकोपचिकीर्षया तदादरणात् ॥ ___ ग्लानादिनाप्याचार्येण धर्मव्याख्यानमवश्यंकर्तव्यमित्यागमेऽभिधानाच्च ॥ यदाह ॥ दोचेव मत्तगाइ, खेले काइयसदो सगस्सुचिए ॥ एवंविहोवि निचं वक्खाणिज्जत्ति भावत्थो ।
श्रुतनिकषविदः आगमरहस्यनिपुणाः ॥ एतेन गीतार्थतया धर्मकथाधिकारित्वमाह ॥ अगीतार्थस्य तदयोगात् ॥ यदाह ॥ कुसुमयसुईणमहणो वि विबोहओ भवियपुंडरीयाणं ॥ धम्मोजिणपन्नतो, पकप्पजइण कहेयव्वो॥
एवंविधा अपि स्वयं क्रियाशिथिला भविष्यन्तीत्यत आह ॥ क्षेत्रकालाद्यपेक्षं अस्मिन् क्षेत्रे अमुष्मिन् काले आदि शब्दाच्छरीरबलादिग्रहः ॥ एवंविधे च बले सति विधीयमानमेतदनुष्टानमस्माकमात्मसंयमशरीरयोरबाधकं भवीष्यतीति देशसमयबलानुसार्यनुष्ठानं विहार
For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
१३७ क्रमादिक्रियाकाण्डं येषां ते तथा ॥
तथा अनेन पदद्वयेन ज्ञानक्रियानयानुगामित्वं तेषां निवेदितम् ॥ तत्प्रधानत्वाहीक्षायाः केवलयोरनिष्टफलत्वाभिधानेन समुदितयोरेव तयोः पङ्ग्वन्धयोरिवेष्टफलसाधकतया तैरिटत्वात् ॥ यदाह ॥ हयं नाणं कियाहीणं हया अन्नाणओ किया ॥ पासंतो पंगुलो दलो धावमाणो य अंधओ ॥ संजोगसिद्धीए फलं वयंति, न हु एगचक्केण रहो पयाइ ॥ अंधो य पंगू य वणे समिच्चा ते संपउत्ता नगरं
पविट्ठा॥
एवंरूपा अपि कुतोपि कदाग्रहगरलोद्गारादुत्सूत्रं प्रज्ञापयिष्यन्तीत्यत आह ॥ शुद्धमार्गप्रकटनपटवः ॥ यथार्थश्रुतपथप्रकाशनचतुराः ॥ अणीयसोप्युत्सूत्रपदस्य दारुणं विपाकं विदन्तः कथमपि ते तन्न वदन्तीत्यर्थः ॥ अत एव कथञ्चित् कर्मदोषाच्चरणकरणालसेनापि शुद्ध एव मार्गः प्ररूपणीयः॥यदुक्तम् ॥
हुज्ज हु वसणप्पत्तो, शरीरदुव्वलयाइ असम्मत्थो। ___ . चरणकरणे असुद्धोसुद्धं मग्गं परूविज्जा ॥
तथाविधस्यापि शुद्धपथप्ररूपणात् प्रेत्य बोधिप्राप्त्या कथञ्चित्संसारपारावारनिस्तारात् ॥ अशुद्धपथप्ररूपकस्य दुष्करक्रियाकारिणोप्यमुत्र बोधिहत्यानंतभवनिवर्तनात् ॥अत एव तादृशस्य दर्शनमात्रमपि श्रुते निवारितम् ॥ यदाह ॥ ...
उमग्गदेसणाए, चरणं नासंति जिणवरिंदाणं ।
वावन्नदंसणा खलु, नहु लप्भा तारिसा दटुं॥ अतः शुद्धपथमेव ते प्रथयन्ति ॥ एत एव प्रास्तमिथ्याप्रवादाः स्वपक्षे निराकृतोत्सूत्रोच्चावचवक्तव्यताः परपक्षे तु निरस्तप्रावादुकमताः ॥ वन्द्या यथार्ह द्वादशावर्त्तवन्दनादिना प्रणमनीयाः ॥ सत्साधवः सुविहितयतयः ॥ अस्मिन् जिनशासने दुष्षमाकाले वा ॥ यदुक्तम् ॥
तेयबलकालदेसाणुसारिपालियविहारपरिहारा ।
इसिसदोसत्ते विहु, भत्तीबहुमाणमरिहंति ॥ नियमो द्रव्याद्यभिग्रहः शमः कषायनिग्रहः दम इन्द्रियवशीकारः औचित्यं सर्वत्र योग्यतानुसारेण विनयादिप्रयोक्तृत्वं, गांभीर्यमलक्ष्यहर्षदैन्यादिविकारत्वम् ॥ यदुक्तम् ॥
यस्य प्रभावादाकाराः, क्रोधहर्षभयादिषु ।
भावेषु नोपलक्ष्यन्ते, तद्गाम्भीर्यमुदाहृतम् ॥ ... धैर्यं विपत्स्वपि चेतसोऽवैक्लव्यं स्थैर्यं विमृश्यकार्यकारित्वम् । औदार्यं विनेयादीना
For Personal & Private Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
मध्यापनादिषु विपुलाशयता । आर्यचर्या सत्पुरुषक्रमवृत्तिता । विनयो गुर्वादिष्वभ्युत्थानादिप्रतिपत्तिः । नयो लोकलोकोत्तराविरुद्धवर्त्तित्वम् । दया दुस्थितादिदर्शनार्द्रान्तःकरणत्वम् । दाक्ष्यं धर्मक्रियास्वनालस्यम् । दाक्षिण्यं सरलचित्तता ॥ ततो द्वन्द्वः एभिर्गुणैः पुण्याः पवित्रा मनोज्ञा वा साधवो वन्दनाद्यर्हन्तीति वृत्तार्थः ॥३७॥
१३८
साम्प्रतं प्रकरणकारः प्रकरणं समाप्नुवन्निष्टदेवतास्तवछद्मनाऽवसानमङ्गलं सूचयंश्चक्रबन्धेन स्वनामधेयमाविर्विभावयिषुराह ॥
॥ मूल काव्यम् ॥
विभ्राजिष्णुमगर्वमस्मरमनाशादं श्रुतोल्लङ्घने, सद्ज्ञानद्युमणि जिनं वरवपुः श्रीचन्द्रिकाभेश्वरम् । वन्दे वर्ण्यमनेकधासुरनरैः शक्रेण चैनश्छिदं, दंभारिं विदुषां सदा सुवचसानेकान्तरङ्गप्रदम् ॥३८॥
टीका:- जिनं वन्दे इति सम्बन्धः ॥ विभ्राजिष्णुं त्रिभुवनातिशायिचतुस्त्रिंशदतिशयवत्त्वेनात्यन्तं शोभमानम् ॥ अगर्वं उच्र्च्छिताहङ्कारम् ॥ अस्मरं मथितमन्मथम् ॥ श्रुतोल्लङ्घने सिद्धान्ताज्ञातिक्रमे अनाशादं आशां मनोरथं ददाति पूरयति आशादः न आशादोऽनाशादस्तं श्रुताज्ञातिक्रमकारिणः पुंसो नानुमन्तारमित्यर्थः ॥
सद्ज्ञानद्युमणि सद्ज्ञानेन केवलज्ञानेन लोकालोकावभासकत्वाद् भास्वन्तं जिनं तीर्थंकरम् ॥ तथा ॥ सव्वसुरा जइ रूवं, अंगुठपमाणयं विउविज्जा ॥ जिणा पायंगुठपहे न सोहए तं गालो ||
इत्यादिवचनेन वरा सर्वाङ्गसुभगावपुश्रीः शरीरकान्तिः सैव चन्द्रिका जगतीजनप्रमोददायित्वात्कौमुदी तया भेश्वरं नक्षत्रनाथं । चन्द्रिकया चन्द्रवद्वपुः श्रियास्त्रीजगदाह्लादकमित्यर्थः वन्दे स्तुवे ॥
वर्ण्यं स्तुत्यम् अनेकधा बहुधा असुरनरैः दानवमानवैः शक्रेण मघोना चः समुच्चये ॥ एनच्छिदं कल्मषसर्वंकषम् ॥ दम्भारिं शाठ्यनिष्ठापकं विदुषां विपश्चित्तां सदा सर्वदा सुवचसा मधुरगरा ॥ अनेकान्तरङ्गप्रदं किल जैनदर्शने त्रैलोक्यवर्त्तिसकलं वस्तुजातं सदसन्नित्यानित्यादिरूपतयाऽनेकान्तात्मकमभ्युपगम्यते ॥
तथैव प्रमाणोपपन्नत्वात् न तु परतीर्थिकवत्सदेवासदेव वा ॥ नित्यमेवाऽनित्यमेव वेत्यादिरुपतयैकान्तात्मकम् ॥ तस्य विचारासहत्वात् ॥ ततोऽनेकान्तेऽनेकान्तात्मकवस्तुवादे रङ्गमनुरागं प्रदत्ते उत्पादयति यः स तथा तम् ॥ अनेकान्तवादप्रीत्युत्पादकं तर्कशर्करा -
For Personal & Private Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः रसस्यंदिन्या वाचा तथा भगवाननेकान्तवादं व्युत्पादयति यथा विद्वांसः शेषदर्शनत्यागेन तत्रैव रज्यन्त इत्यर्थः
चक्रमिदं चक्रबन्धः ॥ माघसमं यादृश्या वर्णन्यासपरिपाट्या माघकाव्यस्थचक्र तथा माघकाव्यमिदंशिशुपालवध इत्येवं रूपो नामनिबन्धः प्रादुर्भवति ॥ इहापि तादृश्यैवेति माघसमानार्थः ॥
॥ तथाहि ॥ प्रथमांवलयाकाराणि सान्तराणि त्रीणिरेखायुगलानि व्यवस्थाप्यन्ते ॥ तेषां च त्रीण्यन्तरालानि भवन्ति ॥ ततः सर्वांतरनाभिर्वृत्ताकारा संस्थाप्यते ॥ तस्याश्चषट्सुदिक्षु द्वाभ्यां द्वाभ्यां रेखाभ्यां षड्का अंत्यवलयांत्यारेखां यावत् ॥ एवमेतत् षडरकं चक्रं भवति ॥
तत एकस्य कस्यचिदरकस्यान्तर्गतान्त्यवलयान्तरालेवृतस्य प्रथमाक्षरं लिख्यते ततोऽधस्ताद्वितीयमक्षरं ॥ तस्याधस्तान् मध्यवलयान्तरे तृतीयं ॥ ततोधस्ताच्चतुर्थं पञ्चमे ततो धस्तादाद्यवलयान्तराले षष्ठम् ॥
ततोधस्तात् सप्तमाष्टमनवमानि ॥ ततोनाभी दशमम् ॥ तत प्रथमारकसन्मुखारकादावेकादशद्वादशत्रयोदशानि ॥ ततस्तदुपरिष्टादाद्यवलयान्तरालेचतुर्दशम् ॥ ततस्तदुपरिपञ्चदशषोडशे ॥ ततस्तदुपरिमध्यवलयान्तरासप्तदशम् ॥ तदुपरिष्टादष्टादशम् ॥ ततउपरिष्टादंत्यवलयान्तरालेएकोनवीशम् ॥ एवं वृत्तस्य प्रथमपादोरकद्वये समाप्यते ॥ एवमनेनक्रमेणद्वितीयतृतीयपादावप्यवशिष्टारकचतुष्टय इति ॥ नाभेरक्षरं त्रिरावर्त्यते ॥ ततस्तृतीयपादस्यात्याक्षरं चतुर्थपादाद्याक्षरतयापुनरावारकशून्यान्त्यवलयान्तरे चतुर्थपादस्यद्वितीयतृतीयेक्षरे व्यवस्थाप्येते । तदनन्तरंप्रथमारकान्तः स्ववृत्तप्रथमाक्षरं चतुर्थपादास्यतुर्याक्षरतयावर्त्यतत्पुरतोरकशून्यान्तवलयान्तरे पञ्चमषष्टे अक्षरे लिख्यते ॥ अनेन क्रमेण तावन्नेयं यावत्तृतीयपादस्यान्त्याक्षरं तच्चतृतीयवारमावृत्तंचतुर्थपादस्यान्त्याक्षरतया ज्ञातव्यम् ॥ इह च नामबन्धमत पुनरावृत्तवर्णानुस्वारा यथासंभवं तद्वर्गपञ्चमतयाग्रिमवर्णेषु योज्याः ॥ अत्र जिनवल्लभेन गणिनेदं चक्रे इतिनामबन्धः ॥ स्थापना चेयम् ॥ एतच्चैवं चक्राक्षरन्यासस्वरुपं व्यक्तमपिमुग्धबोधनाय किञ्चिदर्शितमितिवृत्तार्थः ॥३८॥
एवं चानेन प्रकरणेन सप्रपञ्च मिथ्यापथस्वरुपे प्रकटिते प्रभुश्रीजिनवल्लभसूरयः किमित्येवं प्रकष्टवृत्त्या लिङ्गिनो भवद्भिर्दुषिता इति केनाप्युपालब्धास्तस्य च प्रतिवचनं तस्मै वक्ष्यमाणवृत्तद्वयेनोपन्यस्तम् अतस्तदपि प्रकृतानुपातित्वादत्रैव प्रकरणान्तरे निबद्धम् ॥ तदिदानी व्याख्यायत इत्याह ॥
For Personal & Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
श्री सङ्घपट्टकः ॥ मूलकाव्यम् ॥ जिनपतिमतदुर्गे कालतः साधुवेषैः, विषयिभिरभिभूते भस्मकम्लेच्छसैन्यैः । स्ववशजडजनानां शृङ्खलेव स्वगच्छे,
स्थितिरियमधुना तैरप्रथि स्वार्थसिद्धयै ॥३९॥ टीका:-जिनपतिमतमेव भगवच्छाशनमेव मिथ्यात्वादिवैरिवाररक्षाक्षमत्वाद्वद्धमूलत्वेन प्रतिपक्षरक्षय्यत्वादुन्नतिमत्त्वेन दुरारोहत्वाच्च दुर्ग प्राकारस्तस्मिन् अभिभूते उपद्रुते विडम्बिते इत्यर्थः ॥ साधुवे लिङ्गिभिः ॥
भस्मको भस्मराशिग्रहः स एवार्हच्छासनरतानां नानाविधबाधाविधायित्वात् म्लेच्छस्तुरुष्काधिपस्तस्य सैन्यास्तदनुवर्तिचेष्टितत्वात् सैनिकास्तैर्विषयिभिः कामुकैः द्वितीयपक्षे वशीकृतबाह्यदेशैः अथ कथमेवंविधस्यापि जिनमतदुर्गस्य विषयिभिरपि लिङ्गिभिरभिभव इत्यत आह ॥ कालतो दुःषमासमयदोषात् अभिभूयन्तेहि कालवशान्महातेजस्विनोपि ॥ यदुक्तम् ॥
समाहतं यस्य करैविसपिभिस्तमो दिगन्तेष्वपि नावतिष्ठते ।
स एष सूर्यस्तमसाभिभूयते स्पृशन्ति किं कालवशेन नापदः ॥ , ततश्च स्ववशजडजनानां सम्यक्त्वाधारो पणव्याजेनात्मायत्तीकृतमुग्धलोकानां स्वगच्छस्थितिः एते वयं सम्प्रदायागता युष्माकं गुरवस्तस्मात्कदाचिदपि न मोक्तव्या इत्यादिका प्राक् प्रतिपादिता निजगच्छमुद्रा इयं एषा अधुना इदानींतनैः साधुवेषैः ॥ अप्रथि सर्वत्रैकमत्येन अतानि ॥
स्वार्थसिद्धयैकथमस्माकमेवैते भोग्या भविष्यन्तीति निजकार्यनिष्पत्तये ॥ अत्रार्थेऽनुरुपमुपमानमाह ॥ श्रृङ्खलेव निगड इव ॥ एतदुक्तं भवति ॥ यथाम्लेच्छसैन्याः कस्मिंश्चिदपिदुर्गे स्वभुजबलेन गृहीते द्रविणाद्यर्थं तदन्तर्वर्तिनागरिकलोकसंयमनाश्रृङ्खला प्रसारयन्ति ॥ तथैतेपि लिङ्गनः स्वोपभोगार्थं मुग्धजननियमनात गच्छस्थिति प्रथयामासुरितिवृत्तार्थः ॥३९॥ ननु यदि ते गच्छस्थिति सर्वत्र विस्तारयामासुरेतावतापि किमित्यत आह ॥
॥ मूलकाव्यम् ॥ संप्रत्यप्रतिमे कुसङ्घवपुषि प्रोज्जृम्भिते भस्मकम्लेच्छातुच्छबले दूरन्तदशमाश्चर्ये च विस्फूर्जति ।
For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४१
विभाग-१, बृहद्वृत्तिः
प्रौढिंजग्मुषि मोहराजकटके लोकैस्तदाज्ञापरै,
रेकीभूय सदागमस्य कथयापीत्थं कदर्थ्यामहे ॥४०॥ टीका:-मोहराजकटके प्रौढिजग्मुषि लोकैर्वयं कदामह इति सम्बन्ध ॥ संप्रत्यधुना प्रोज्जृम्भिते अभ्युदिते भस्मकम्लेच्छातुच्छबले ॥ भस्मराशितुरुष्काधिपसारसैन्ये अप्रतिमे तेजस्वितयाऽनन्यसाधारणे ॥
कुसङ्घ एवप्राक्वर्णितनिर्गुणसाध्वादिसमुदाय एव वपुः शरीरं स्वरुपं यस्यतत्तथा ॥ तस्मिन् भस्मकम्लेच्छस्य हि दुःसङ्घ एव स्वसैन्यम् ॥ ततो यथा म्लेच्छोऽश्वादिसाधनेन परजनपदमभिभवति एवं भस्मकोपि प्रबलदुःसङ्घबलेन भगवच्छासनमालिन्योत्पादनेन तिरस्कुरुते ॥
तथा दुरन्तदशमाश्चर्ये दुष्टा संयतपूजाख्यान्त्याश्चर्ये चः समुच्चये विस्फूर्जति प्रभविष्णौ ॥ एवं च सति प्रौढिं स्फातिं जग्मुषि मोह एव मिथ्याज्ञानमेव लिङ्गिप्रज्ञप्तसंसार मार्गस्यादिकारणत्वादतिदुर्जयत्वाद्रागादिप्रभवत्वाच्च राजा पार्थिवस्तस्य कटके अनीके ॥
प्रागुक्तस्य भस्मकादेः सर्वस्यापि मोहराजपरिच्छेदभूतत्वेन तत्कटककल्पत्वात् ॥ अयमर्थः ॥ मोहो हि दुष्टमौलराजकल्पस्तस्य च दुःसङ्घलक्षणचतुरंगबलकलितो भस्मको म्लेच्छाख्यमहासामंतकल्पः ॥ दशमाश्चर्यं तु स्वत एवातिप्रबलत्वात्साहायान्तरनिरपेक्षमेव द्वितीयमहासामन्तप्रख्यम् ॥ ___ ततो यथा कश्चिन्महाराजाधिराजो म्लेच्छादिमहासामन्तैर्भूमण्डलं साधयति तथा अयमपि मोहराजो भस्मकादिभिर्जिनशासनमभिभवतीति ॥ ततो लोकैः कुसङ्घजनैः तदाज्ञा-परैर्मोहराजशासनमनतिक्रामद्भिः मूढत्वादविमृश्यकारिभिरित्यर्थः एकीभूय दुष्टत्वेनैकमत्यं विधाय ॥ ___इत्थं सकलजनप्रतीतैराक्रोशतर्जनहीलादिभिः प्रकारैः राजवर्चसेन वयं कदामहे पीड्यामहे उपहन्यामह इत्यर्थः ॥ केन हेतुनेत्याह ॥ सदागमस्य लिङ्गिप्रथिन मिथ्यापथोत्पथत्वप्रतिपादकस्य शुद्धसिद्धान्तस्य कथयापि धर्मदेशनाद्वारा विचारमात्रेणापि ॥ यदि हि पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहेण साधनदूषणोपन्यासैः प्रकृतविषये परैः सहवादमुपक्रमामहे ॥ ____॥ तदा न विद्मस्ते किमपि कुर्वीरन्नित्यपि शब्दार्थः ॥ तथा च वयं शुद्धसिद्धान्तविचार भव्येभ्योऽनुजिघृक्षयोपदिशन्तो नाल्पीयांसमप्युपालम्भामर्हामः ॥ यदुक्तम् ॥
नेनिरीक्ष्य विषकण्टकसर्पकीयन् । सम्यग्यथा व्रजत तान् परिहत्य सर्वान् ॥ कुज्ञानकुश्रुतकृदृष्टिकुमार्गदोषान् सम्यग् । विचारयत कोत्र परापवादः ॥ इति वृत्तार्थः ॥
For Personal & Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
श्री सङ्घपट्टकः सूरिः श्रीजिनवल्लभोऽजनि बुधश्चान्द्रे कुले, तेजसा सम्पूर्णोभयदेवसूरिचरणाम्भोजालिलीलायितः ॥ चित्रं राजसभासु यस्य कृतिनां कर्णे सुधां दुर्दिनं तन्वाना विबुधैर्गुरोरपि, कवेः कैर्न स्तुताः सूक्तयः ॥१॥ .
हित्वा वाङ्मयपारदृश्वतिलकं यं दीप्रलोकम्पृणप्रज्ञानामपिरञ्जयन्ति गुणिनां चित्राणि चेतांस्यहो । लुण्टाक्य श्च्युततंद्रचन्द्रमहसामद्याप्यविद्यामुषः
कस्यान्यस्य मनोरमा सकलदिक् कूलंकषाःकीर्तयः ॥२॥ माधर्यशार्करितशर्करयारयाद्यं, पीयुषवर्षमिव तर्कगिरा किरन्तम् ॥ विद्यानुरक्तवनिताजनितास्यलास्यं, हित्वाऽपरत्र न मनो विदुषामरंस्त ॥३॥
जज्ञे श्रीजिनदत्तयत्यधिपतिः शिष्यस्ततस्तस्य यः, सिद्धान्ताद्विविधिपारतन्त्र्यविषयाभिख्यामभिख्यान्वितः ॥ आसाद्य त्रिपदी विधुर्बलिमिव व्यध्वं वृषध्वंसनं ॥ चिच्छेद प्रतिपन्थिनं सुमनसां व्यक्तक्रमप्रक्रमः ॥४॥
लावण्यावसथो यथा पतिरपां नो पर्वतक्षोभितः श्रृंगीव धुसदां सुवर्णसुभगो नोच्चैः सुरागाश्रयः ॥ यः कल्पद्रुरिव द्रुतापितफलो नोद्यत्सदापल्लवः, साम्यं यस्य तथापि शस्ययशसस्तैः कुर्वते बालिशाः ॥५॥
तस्य श्रीजिनचन्द्रसूरिरभवच्छिष्यावतंसस्ततो धाम्ना येन वितन्वता कुवलयामोदं बुधानन्दिना ॥ सर्वस्याः सुभगं भविष्णुमवनेः शुक्लद्वितीयेन्दुवत्के नो मंक्षुदिदृक्षवस्तनुकलमौन्मुख्यमापादिताः ॥६॥ _ विश्वत्रयेप्यजय्यश्रीमदनेकान्तहृद्यया सूक्त्या ॥ वरवर्णिन्याप्रीयतयस्य जनो भवविलासिन्या ॥७॥ __ अन्तःसंसदमर्ककर्कशलसत्तर्कक्ष्णुतव्याहृतिसृक्पावादुकगर्वचर्वणचणप्रखन्मनीषाजुषः ॥ शिष्यस्तस्य यतीश्वरो जिनपतिर्जग्रन्थ सग्रन्थधीपॅथत्याग्यपि सङ्घपट्टविवृत्तिं स्पष्टाभिधेयामिमाम्
॥८॥
For Personal & Private Use Only
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२ ॥ श्रीसङ्घपट्टकः-अवचूरिः ॥ अवचूरिकारः - पू. श्री. साधुकीर्तिगणिवर्य
For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२ : अवचूरिः पू.आ.श्रीजिनभद्रसूरिशाखान्तर्गतसाधुकीर्तिगणिनिर्मितावचूरीसमलङ्कृतः
श्रीसङ्घपट्टकः श्रीमत्पार्श्वजिनं नत्वा, सर्वसम्पत्तिदायकम् ।
सङ्घपट्टकशास्त्रस्या-ऽक्षरार्थं वितनोम्यहम् ॥१॥ इह हि पुरा दशशताशीतिवर्षे श्रीमदणहिल्लपत्तने दुर्लभराजसभायां चैत्यवासिनो विनिर्जित्य प्राप्तखरतरबिरुदः श्रीजिनेश्वरसूरिः, तत्पट्टे जिनचन्द्रसूरिः, तद्विनेयः श्रीस्तम्भनकपार्श्वप्राकट्यकृद् नवाङ्गीवृत्तिविधाता च श्रीअभयदेवसूरिः, तच्छिष्यः श्रीजिनवल्लभसूरिः शिथिलाचारनिरासाय परोपकारकरणाय च श्रीसङ्घस्य पट्टकरूपं श्रीसंघराज्यपट्टकशास्त्रं चकार, तस्याद्य काव्यम्
वह्निज्वालावलीढं कुपथमथनधीर्मातुरस्तोकलोक,स्याग्रे संदर्य नागं कमठमुनितपः स्पष्टयन् दुष्टमुच्चैः। यः कारुण्यामृताब्धिविधुरमपि किल स्वस्य सद्यःप्रपद्य,
प्राज्ञैः कार्यं कुमार्गस्खलनमिति जगादेव देवं स्तुमस्तम् ॥१॥ व्याख्या-"वह्निः" तं देवं स्तुमः । तमिति के ? यो भगवान् मातरने अस्तोकलोकस्यसमस्तलोकस्य अग्रे नागं-सर्प संदर्य-दर्शयित्वा प्राज्ञैः-पण्डितैः 'कुमार्गस्खलनं कार्यम्' इति जगादेव-इति कथयामासेव । कथम्भूतं नागं ? वह्निज्वालावलीढम्-अग्निज्वालाव्याप्तम् । कथम्भूतो भगवान् ? कुपथस्य-कुमार्गस्य मथने धी:-बुद्धिर्यस्य । पुनर्भगवान् किं कुर्वन् ? उच्चैः-अत्यर्थं कमठमुनितपः दुष्टं स्पष्टयन्-प्रकटीकुर्वन् । कथम्भूतो भगवान् ? कारुण्यमृताब्धिः-कारुण्यस्यामृतस्य अब्धिः-समुद्रः । किं कृत्वा कुमार्गस्खलनं कार्यं ? तत्राह'किल' इति सत्ये स्वस्य-आत्मनः सद्यः-शीघ्रं विधुरमपि-कष्टमपि प्रपद्य-अङ्गीकृत्य । इति प्रथमकाव्यार्थः ॥१॥
कल्याणाभिनिवेशवानिति गुणग्राहीति मिथ्यापथ,प्रत्यर्थीति विनीत इत्यशठ इत्यौचित्यकारीति च ।
For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४५
विभाग-२, अवचूरिः
दाक्षिण्यीति दमीति नीतिभृदिति स्थै-ति धैर्सति सद्,
धर्मार्थीति विवेकवानिति सुधीरित्युच्यसे त्वं मया ॥२॥ व्याख्या-कल्याण ॥ कल्याणः-शुभः, अभिनिवेश:-मनःपरिणामो यस्येति कल्याणाभिनिवेशवान् इति । गुणग्राहीति । मिथ्यापथस्य-कुमार्गस्य प्रत्यर्थी-वैरी, इति । विनीत इति । अशठः-सरल( इति) औचित्यकारीति-योग्यताकारीति । च-पुनः दाक्षिण्यीति । दमी-जितेन्द्रिय इति । नीतिभृत्-न्यायमार्गधारक इति । स्थै--स्थिरत्ववान् इति । धैर्दीधीरत्ववानिति । सद्धर्मस्यार्थीति । विवेकवानिति । सुधी:-सुबुद्धिरिति । हे शिष्य ! एवंगुणविशिष्टस्त्वम्, अत एव मयोच्यसे त्वमिति, त्वां प्रत्यहं वच्मीति काव्यार्थः ॥२॥
इह किल कलिकालव्यालवक्त्रान्तरालस्थितिजुषि गततत्त्वप्रीतिनीतिप्रचारे। प्रसरदनवबोधप्रस्फुरत्कापथौघस्थगितसुगतिमार्गे सम्प्रति प्राणिवर्गे ॥३॥
प्रोत्सर्पद्भस्मराशिग्रहसखदशमाश्चर्यसाम्राज्यपुष्य,मिथ्यात्वध्वान्तरुद्धे जगति विरलतां याति जैनेन्द्रमार्गे । सङ्क्लिष्टद्विष्टमूढप्रखलजडजनाम्नायरक्तैर्जिनोक्ति,
प्रत्यर्थी साधुवेषैर्विषयिभिरभितः सोऽयमप्राथि पन्थाः ॥४॥ व्याख्या-इह० ॥ प्रो० ॥ विषयिभिः-विषयसेवकैः साधुवेषैः-लिङ्गधारिभिहीनाचारैः चैत्यवासिभिः अभितः-समन्तात् सोऽयं पन्था-मार्गः अप्राथि-विस्तारितः । क्व सति ? सम्प्रति इह-दुष्षमाकाले किलेति सत्ये प्राणिवर्गे एवंविधे सति । कथम्भूते प्राणिवर्गे ? कलिकाल एवदुष्षमाकाल एव व्यालः-सर्पस्तस्य वक्त्रान्तरालं-मुखान्तरालं तत्र स्थिति:-स्थानं तां जुषते-सेवते यः सः । पुनः कथम्भूते ? गततत्त्वप्रीतिनीतिप्रचारे-गतौ तत्त्वप्रीतिः नीतिप्रचारश्च न्यायप्रचारस्तौ यस्य सः । पुनः कथम्भूते ? प्रसरत्-प्रसरणशीलो योऽनवबोधःअज्ञानं तेन प्रस्फुरत्कापथौघः-कुमार्गसमूहस्तेन स्थगितः-आच्छादितः सुगतिमार्ग:देवगत्यादिसम्बन्धो यस्य सः ॥३॥ पुनः क्व सति ? जगति जैनेन्द्रमार्गे विरलतां याति सति । कथम्भूते जैनेन्द्रमार्गे ? "प्रोत्सर्प" प्रोत्सर्पन्-उल्लसन् यः भस्मराशिग्रहस्तस्य सखा-मित्रं यद्दशमाश्चर्यम्-असंयतिपूजालक्षणं तस्य साम्राज्यं तेन पुष्यन्-प्रवर्द्धमानो मिथ्यात्वमेव ध्वान्तं-तमस्तेन रुद्धे । कथम्भूतैः साधुवेषैः ?, सङ्क्लिष्टोरौद्राध्यवसायवान् विष्टो-मत्सरी मूढः-मूर्खः प्रखलः-दुर्जनः जड:-दुर्मेधा एवम्भूतो यो जनस्तस्य सङ्गस्तस्य आम्नायः-परम्परा तत्र रक्तैः । कथम्भूतः पन्थाः ? जिनोक्तेः-भगवद्वचनस्य प्रत्यर्थीति काव्यार्थः ॥४॥ अथ द्वारमाह
यत्रौदेशिकभोजनं जिनगृहे वासो वसत्यक्षमा, स्वीकारोऽर्थगृहस्थचैत्यसदनेष्वप्रेक्षिताद्यासनम् ।
For Personal & Private Use Only
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
श्री सङ्घपट्टकः सावद्याचरितादरः श्रुतपथाऽवज्ञा गुणिद्वेषधीः,
धर्मः कर्महरोऽत्र चेत्पथि भवेन्मेरुस्तदाऽब्यौ तरेत् ॥५॥ व्याख्या-यत्री० ॥ यत्र मार्गे औद्देशिकस्य-आधाकर्मणो भोजनम् ॥१॥ जिनगृहे वास:वसनम् ॥२॥ वसत्यक्षमा-वसतिम्-उपाश्रयं प्रति अक्षमा-मात्सर्यम् ॥३॥ अर्थः ॥४॥ गृहस्थः ॥५॥ चैत्यसदनेषु-चैत्यगृहेषु स्वीकारः ॥६॥ अप्रेक्षितादि-अप्रमार्जितादि आसनम् ॥७॥ सावद्याचरणायामादरः ॥८॥ श्रुतपथस्य-सिद्धान्तमार्गस्य अवज्ञा-हीला ॥९॥ गुणिषु द्वेषधी: ॥१०॥ अत्र पथि दशद्वारसंयुक्ते चेद्-यदि धर्मः कर्महरः स्यात्तदा मेरुपर्वतो 'अब्धौ तरेत्' इति निषेधवाक्यं, कदापि न भवति ॥५॥ औद्देशिकभोजनद्वारं व्याख्यानयति
षट्कायानुपम निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितम्, शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते यदसकृन्निस्त्रिंशताऽऽधायि यत् । गोमांसाधुपमं यदाहुरथ यद् भुक्त्वा यतिर्यात्यधः, .
तत्को नाम जिघत्सतीह सघृणः सङ्घादिभक्तं विदन् ॥६॥ व्याख्या-षट् ॥ षट्कायान्-पृथिव्यादीन् निर्दयम् उपमद्य-आरभ्य यद् आधाकर्म ऋषीन-साधून आधाय-मनस्यवधार्य साधितं-निष्पादितं यत् शास्त्रेषु असकृत्-वारंवारं प्रतिषिध्यते, यत्पुनर्निस्त्रिंशताधायि-निस्त्रिंशताया:-निःशूकत्वस्य आधायि-कारकं यद् गोमांसाधुपमंगोमांसादितुल्यमाहुस्तीर्थकराः, अथ यद्-अशनं भुक्त्वा यतिः अधः-नरके याति । एवं दूषणस्थानमाधाकर्म तत् सङ्घादिनिमित्तमशनं तदिति कोमलामन्त्रणे इह-जगति कः सघृणः-सदयो जिघत्सति-भोक्तुमिच्छति ? किं कुर्वन् ? विदन्-जानन्, एतावता ज्ञात्वा न कोऽपि भोक्तुमिच्छतीति ॥६॥ द्वितीयद्वारमाह
गायद्गन्धर्वनृत्यत्पणरमणिरणद्वेणुगुञ्जन्मृदङ्ग,प्रेङ्खत्पुष्पस्त्रगुद्यन्मृगमदलसदुल्लोचचञ्चज्जनौघे । देवद्रव्योपभोगध्रुवमठपतिताऽऽशातनाभ्यस्त्रसन्तः,
सन्तः सद्भक्तियोग्ये न खलु जिनगृहेऽर्हन्मतज्ञा वसन्ति ॥७॥ व्याख्या-गाय० ॥ जिनगृहे अर्हच्चैत्ये अर्हन्मतज्ञा-अर्हन्मतज्ञातारः सन्तः खलु-निश्चितं न वसन्ति । कथम्भूते चैत्ये ? गायद्गन्धर्वाः गायन्तो गन्धर्वा यत्र, नृत्यन्ती पणरमणी-वेश्या यत्र, रणद्वेणुः-रणन्त-शब्दं कुर्वन्तो वेणवो-वंशा यत्र, गुञ्जन्तो मृदङ्गाः-मृदला यत्र तद् गुञ्जन्मृदङ्ग, प्रेवत्पुष्पलक्-प्रेङ्खन्त्यो-लहलहायमानाः पुष्पस्त्रजः-पुष्पमाला यत्र, उद्यत्-समुच्छलद्गन्धो
For Personal & Private Use Only
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१४७ मृगमदः-कस्तूरिका यत्र, लसन्तः दीप्यमानाः उल्लोचा:-चन्द्रोदया यत्र, चञ्चञ्जनौधः-चञ्चन्त:महाधनवस्त्रादिभूषणभूषिता जनौघा:-श्रावकसा यत्र स सर्वपदैक्यसमासः । चैत्ये एतत्सर्वं भवति । किम्भूताः सन्तः ? देव० देवद्रव्यस्योपभोगं ध्रुवं-निश्चितं या मठपतिता आशातना च ताम्बूलभक्षणशयनासनादिरूपा, ताभ्यः वसन्तः । कथम्भूते चैत्ये ? सद्भक्तियोग्ये, एतावता चैत्यभक्तिः कार्या, तत्र वासो न कार्यः ॥७॥ तृतीयद्वारमाह
साक्षाज्जिनैर्गणधरैश्च निषेवितोक्तां, निस्सङ्गताऽग्रिमपदं मुनिपुङ्गवानाम् ।
शय्यातरोक्तिमनगारपदं च जानन्, विद्वेष्टि कः परगृहे वसति सकर्णः ॥८॥ व्याख्या-साक्षा० ॥ कः सकर्णः-विद्वान् परगृहे-श्रावकोपाश्रये वसति-स्थानं विद्वेष्टितत्र द्वेष धत्ते अपितु न कोऽपि । कथम्भूतां वसति ? साक्षाज्जिनैः-तीर्थकरैः, गणधरैश्चगौतमादिभिः निषेवितोक्तां-निषेविता-सेविता उक्ता च भव्येभ्यः । पुनः किम्भूतां वसतिं ? मुनिपुङ्गवानांमुनिप्रवराणां निस्सङ्गताग्रिमपदं-निस्सङ्गताया अग्रिमं-प्रधानं पदं-स्थानं परगृहे वसतां साधूनां सङ्गोऽपि न स्यात् । सकर्णः किं कुर्वन् । शय्यातरोक्ति शय्यया-वसत्या तरति संसारसागरमिति शय्यातरस्तस्य उक्तिः -कथनं, च पुनः-अनगारपदं, न विद्यते अगारं-गृहं यस्य सः अनगारस्तस्यं पदं जानन्, एतावता अनगारस्य श्राद्धगृहे वसनमेव श्रेयः ॥८॥ पुनरपि तद्धारमेवाह
. चित्रोत्सर्गापवादे यदिह शिवपुरीदूतभूते निशीथे, प्रागुक्ता भूरिभेदा गृहिगृहवसती: कारणेऽपोद्य पश्चात् । स्त्रीसंसक्त्यादियुक्तेऽप्यभिहितयतनाकारिणां संयतानाम्,
सर्वत्रागारधाम्नि न्ययमि न तु मतः क्वापि चैत्ये निवासः ॥९॥ व्याख्या-चित्रो० ॥ यत्-यस्मात्, इह-प्रवचने निशीथे-निशीथग्रन्थे निशीथनाम्नि छेदग्रन्थे सर्वत्र अगारधाम्नि-श्राद्धगृहे संयतानां-साधूनां निवासो न्ययमि-नियमेन प्रतिपादितः । कथम्भूते निशीथे ? चित्रोत्सर्गापवादे-चित्रौ-नानाप्रकारौ उत्सर्गापवादौ नयौ यत्र तत्, तत्र नयद्वयस्य विस्तरव्याख्याऽस्तीति । पुनः किम्भूते ? शिवपुरीदूतभूते-शिवपुर्या:मोक्षनगर्या दूतभूते तत्र ग्रन्थे प्राक्-प्रथमं भूरिभेदाः-अनेकप्रकाराः गृहिगृहवसती:-गृहिणां गृहमेव वसतयः-उपाश्रयास्ता उक्त्वा पश्चात्कारणे सति अपोद्य-अपवादविषयीकृत्य पूर्वमुत्सर्गेण 'स्त्रीसंसक्त्यादियुक्ते उपाश्रये न वस्तव्यं साधुना' इत्युक्तं पश्चादपवादमार्गेण तत्र वसनीयमित्यपि प्रोक्तम् । कथम्भूते अगारधाम्नि ? स्त्रीसंसक्त्यादियुक्तेऽपि-स्त्रीपशुपण्डकानां संसर्गादियुक्तेऽपि वसनीयम् । कथम्भूतानां संयतानाम् ? अभिहितयतनाकारिणाम्
For Personal & Private Use Only
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
श्री सङ्घपट्टकः अभिहिता-प्रोक्ता या यतना-परिच्छदादानरूपा तत्कारिणाम् । एवमुत्सर्गेण अपवादेनापि गृहस्थगृह एव वसनीयं न पुनः क्वापि चैत्ये निवासोऽनुमतः ॥९॥
प्रव्रज्याप्रतिपन्थिनं ननु धनस्वीकारमाहुर्जिनाः, सर्वारम्भिपरिग्रहं त्वतिमहासावद्यमाचख्यते । चैत्यस्वीकरणे तु गर्हिततमं स्यान्माठपत्यं यते,
रित्येवं व्रतवैरिणीति ममता युक्ता न मुक्त्यर्थिनाम् ॥१०॥ व्याख्या-प्रव० ॥ ननु-निश्चितं जिनाः-तीर्थकराः धनस्वीकारम्-अर्थाङ्गीकारं प्रव्रज्याप्रतिपन्थिनं-दीक्षाविरोधिनम् आहुः-कथयन्ति तु-पुनः सर्वारम्भिपरिग्रह, सर्वारम्भिणांगृहस्थानां परिग्रह-स्वीकारं ममैते गृहस्था इति, अतिमहासावद्यम्-अत्यन्तं महापापम् आचक्षते वदन्ति । तु-पुनः यते:-साधोः चैत्यस्वीकरणे-चैत्यममत्वे गर्हिततमम्-अत्यन्तगर्हणीयं माठपत्यं-मठपतित्वं स्यात् । इत्येवंप्रकारेण मुक्त्यर्थिनां-मुक्तेः प्रार्थकानां साधूनां ममता न युक्ता, कथम्भूता ममता ? व्रतवैरिणी, इति-अर्थ-गृहस्थचैत्यस्वीकारः । इति द्वारत्रयं व्याख्यातम् ॥१०॥
भवति नियतमत्रासंयमः स्याद्विभूषा, नृपतिककुदमेतल्लोकहासश्च भिक्षोः । स्फुटतर इह सङ्गः सातशीलत्वमुच्चै-रिति न खलु मुमुक्षोः सङ्गतं गब्दिकाऽदि ॥११॥
व्याख्या-भवति० ॥ अत्र-गब्दिकाद्यासने नियतं-निश्चितम् असंयमो भवति गब्दिकादीनां प्रतिलेखयितुमशक्यत्वात् । विभूषा-शोभा स्यात् महापुरुषसेवनीयत्वात् । एतद्आसनसेवनं नृपतिककुदं-राजचिह्नं च-पुनः भिक्षोः-साधोः लोकहासः स्यात्-'अहो ! मुण्डितोऽप्येवंविधासनेषु उपविशति' इह गब्दिआसने सङ्गः-परिग्रहः स्फुटतर:-प्रकटतरः उच्चैः-अत्यर्थं सातशीलत्वंसुखलम्पटत्वम् । इति हेतोः खलु-निश्चितं मुमुक्षोः-साधोः गब्दिकादि, आदिशब्दात् मसूरकसिंहासनादेः परिग्रहः, तत् न सङ्गतं-न युक्तम् । अप्रेक्षिताद्यासनद्वारं व्याख्यातम् ॥११॥ सावद्याचरितद्वारमाह
गृही नियतगच्छभाग जिनगृहेऽधिकारो यतेः, प्रदेयमशनादि साधुषु यथा तथा-ऽरम्भिभिः । व्रतादिविधिवारणं सुविहितान्तिकेऽगारिणां,
गतानुगतिकैरदः कथमसंस्तुतं प्रस्तुतम् ॥१२॥ व्याख्या-गृही० ॥ गृही-श्रावकः नियतगच्छभाक्, नियतं-निश्चितं स्वगच्छमेव भजतीति नियतगच्छभाक्, स्वगच्छं मुक्त्वाऽन्यत्र न गन्तव्यम्, यतेः-साधोः जिनगृहे-चैत्येऽधिकार:
For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१४९
तच्चिन्ताकरणं 'प्रदेयमशनादी 'त्यादि, आरम्भिभि: - गृहस्थैः साधुषु अशनादि - अशनपानखादिमस्वादिमादि यथातथा-येन तेनापि प्रकारेण प्रदेयं तत्राशुद्धदानेऽपि दोषो न अगारिणां गृहस्थानां सुविहितान्तिके - साधुसमीपे व्रतादिविधिवारणं साधुसमीपे शीलव्रतादि नाङ्गीकरणीयं गतानुगतिकैः - एडकावत्प्रवाहपतितैः चैत्यवासिभिः अदः - :- पूर्वोक्तम् असंस्तुतम्अयुक्तं कथं - केन प्रकारेण प्रस्तुतंप्रारब्धम् ॥१२॥
श्रुतपथावज्ञाद्वारमाह
निर्वाहार्थिनमुज्झितं गुणलवैरज्ञातशीलान्वयम्, तादृग्वंशजतद्गुणेन गुरुणा स्वार्थाय मुण्डीकृतम् । यद्विख्यातगुणान्वया अपि जना लग्नोग्रगच्छग्रहा, देवेभ्योऽधिकमर्चयन्ति महतो मोहस्य तज्जृम्भितम् ॥१३॥
व्याख्या - निर्वाहा० ॥ यत्-यस्मात्कारणात् एवंविधा जना एवंविधं गुरुं देवेभ्योऽधिकमर्चयन्ति तत् महतः - प्रबलस्य मोहस्य- मोहनीयकर्मणो जृम्भितं महात्म्यम् । कथम्भूतं गुरुं ? निर्वाहार्थनंनिर्वाहस्य - उदरभरणस्यार्थिनम् । पुनः किम्भूतम् ? गुणलवै:गुणलेशैः उज्झितं त्यक्तम् । पुनः किम्भूतम् ? अज्ञातशीलान्वयम् - अज्ञातं शीलम् - आचारः अन्वयश्च-कुलं यस्य स तम् । पुनः किम्भूतम् ? तादृग्वंशजतद्गुणेन गुरुणा शिष्यतुल्याज्ञातादिवंशेन तद्गुणेन - शिष्यतुल्यगुणेन एवंविधेन गुरुणां स्वार्थाय - स्वोदरभरणाय मुण्डीकृतं तादृशतादृशमेवं मुण्डयते । कथम्भूता जनाः विख्यातगुणान्वया अपि विख्याताःप्रसिद्धाः गुणान्वयो वंशो येषां ते सुगुणाः सुकुलोत्पन्ना अपि । पुनः किम्भूताः ? लग्नोग्रगच्छग्रहाः, लग्न उग्रः- उत्कटो गच्छग्रहो येषां ते ॥१३॥
.. पुनरप्येतद्द्वारमाह
दुष्प्रापा गुरुकर्मसञ्चयवतां सद्धर्मबुद्धिर्नृणाम्, जातायामपि दुर्लभ: शुभगुरुः प्राप्तः स पुण्येन चेत् । कर्त्तुं न स्वहितं तथाऽप्यलममी गच्छस्थितिव्याहताः, कं ब्रूमः कमिहाश्रयेमहि कमाराध्येम किं कुर्महे ॥१४॥
व्याख्या—दुष्प्रापा० ॥ गुरुकर्मसञ्चयवत्तां गुरुकर्मसमूहवतां नृणां सद्धर्मबुद्धिःप्रधानधर्मबुद्धिः दुष्प्रापा गुरुकर्मत्वात् सद्धर्मबुद्धिर्न कदाचित् सद्धर्मबुद्धौ जातायामपि पुनरपि शुभगुरुः दुर्लभः — दुष्प्रापः चेद्यदि स गुरुः पुण्येन प्राप्तः, तथापि - एवं सामग्रीयोगेऽपि अमी श्राद्धाः स्वहितं कर्तुं नालं न समर्थाः । कथम्भूता जनाः ? गच्छस्थितिव्याहताःगच्छस्थित्या-गच्छमर्यादया व्याहताः- वशीकृताः । एवं स्थिते कं पुरुषं ब्रूमः, कं पुरुषम् इहजगति आश्रयेमहि शरणं प्रपद्येमहि, कं पुरुषम् आराध्येमहि - आराध्येम किं कुर्महे ॥ १४ ॥
For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
श्री सङ्घपट्टकः क्षुत्क्षामः किल कोऽपि रङ्कशिशुकः प्रव्रज्य चैत्ये क्वचित्, कृत्वा कञ्चन पक्षमक्षितकलिः प्राप्तस्तदाचार्यकम् । चित्रं चैत्यगृहे गृहीयति निजे गच्छे कुटुम्बीयति,
स्वं शक्रीयति बालिशीयति बुधान् विश्वं वराकीयति ॥१५॥ व्याख्या-क्षुत्क्षाम० ॥ किलेति संभावनायां कोऽपि क्षुत्क्षाम:-क्षुधया क्षाम:-क्षीणः क्षुत्क्षामः एवम्भूतो रङ्कशिशुकः-रङ्कस्यबालः स वैराग्याभावेऽपि क्वचित् जिनगृहे चैत्ये प्रव्रज्य-दीक्षां गृहीत्वा ततः कञ्चन पुरुषं पक्षं-स्ववशं कृत्वा क्रमेण तद् आचार्यकम्आचार्यत्वं प्राप्तः । कथम्भूतः सः ? अक्षितकलिः-अक्षितः-अनिष्टः कलि:-कलहो यस्य स कलहयुक्तः । एतत् चित्रम्-आश्चर्यं स आचार्यपदवीप्राप्तो निर्गुणोऽपि चैत्यगृहे गृहीयति'ममेदं चैत्य'मिति गृहस्थवदाचरति । निजे गच्छे कुटुम्बीयति-कुटुम्बिपुरुषवदाचरति । स्वम्आत्मानं शक्रीयति-शक्रवत्-इन्द्रवदाचरति । बुधान्-पण्डितान् बालिशीयति-मूर्खायति । विश्वं-जगत्, वराकीयति-वराकवदाचरति चैत्यवासिषु एतत् साक्षाद् दृश्यते ॥१५॥ पुनरपि श्रुतपथावज्ञाद्वारमाह
यैर्जातो न च वर्दिधतो न च न च क्रीतोऽधमर्णो न च, प्राग्दृष्टो न च बान्धवो न च न च प्रेयान्न च प्रीणितः । तैरेवात्यधमाधमैः कृतमुनिव्याजैर्बलाद् वाह्यते,
नस्योतः पशुवज्जनोऽयमनिशं नीराजकं हा ! जगत् ॥१६॥ व्याख्या-यैर्जातो० ॥ यैः-शिथिलाचारिगुरुभिः अयं जनः-श्राद्धलोकः पितृरूपेण तेन न जनित:-जन्म प्रापितः, न च-पुनः वद्धितः-वृद्धि नीतः, न च क्रीतः-मूल्येन गृहीतः, न च येषां गुरूणाम् अधमर्णः-अर्थदाता, न च ग्राहकस्तु उत्तमर्णः, प्राक् प्रथमं दृष्टः-विलोकितः, न च तेषां बान्धवः-भ्राता, न च प्रेयान्-वल्लभः, न च यैर्गुरुभिः प्रीणित:-अर्थादिप्रदानेन सन्तोषितः, न च तैरेव गुरुभिः अनिशं-निरन्तरम् अयं जनः बलात्-हठात् नस्योतः पशुवत्नस्तितवृषभवत् वाह्यते-इतस्ततो भ्राम्यते । कथम्भूतैस्तैः ? अत्यधमाधमैः-अति-अत्यर्थम् अधमेभ्योऽधमाः । पुनः कथम्भूतैः ? कृतमुनिव्याजैः-विहितमुनिकपटैः, अत एव 'हा !' इति खेदे जगत् नीराजकम्-अधिपतिवियुक्तं, यस्याने पूत्क्रियते स राजा नास्तीति ॥१६॥
किं दिङ्मोहमिताः किमन्धबधिराः किं योगचूर्णीकृताः, किं देवोपहताः किमङ्ग ! ठकिताः किं वा ग्रहावेशिताः । कृत्वा मूजिपदं श्रुतस्य यदमी दृष्टोरुदोषा अपि,
व्यावृत्तिं कुपथाज्जडा न दधतेऽसूयन्ति चैतत्कृते ॥१७॥ व्याख्या-किं दिङ्मोहा० ॥ अमी जडा:-मूर्खाः किं दिङ्मोहं-दिशाभ्रमम् इता:
For Personal & Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१५१ प्राप्ताः ? । किम् अन्धबधिरा-अन्धाश्च बधिराश्च, श्रवणविकलाः पादविप्रलेपादिर्योगः, अञ्जनादि चूर्णं, योगचूर्णीकृताः-मस्तकादिषु योगचूर्णप्रक्षेपेण वशीकृताः ?, किं देवोपहताः-देवेन-प्रतिकूलदेवेन किमुपहताः ?, किमङ्ग ठकिता:- अङ्गे' ति कोमलामन्त्रणे किं ठकिता:-धूर्तेण च वञ्चिताः ? । किं वा ग्रहावेशिताः ?, ग्रहैः-व्यन्तरादिभिः आवेशिता:अधिष्ठिताः ? । एते तत्त्वं न जानन्तीति दृष्टान्तः । यतः-यस्मात् अमी जडाः कुपथात्-कुमार्गाद् व्यावृत्ति-निवृत्तिं न दधते-न कुर्वन्ति । किं कृत्वा ? श्रुतस्य-सिद्धान्तस्य मूर्जि-मस्तके पदंपादं कृत्वा-सिद्धान्तोक्तमविगणय्येत्यर्थः । कथम्भूता जडाः ? दृष्टोरुदोषा अपि, दृष्टा उरवःगरिष्ठा दोषा यैस्ते, प्रत्यक्षतो दोषान् पश्यमानाः कुमार्गनिवृत्तिं न कुर्वन्ति अत एव दिङ्मोहादिविशेषणम् । च-पुनः एतत्कृते-कुपथव्यावृत्तिकृते पुरुषा ये असूयन्तिईर्ष्या कुर्वन्ति, स्वयं कुपथव्यावृति न कुर्वन्ति, ये कुर्वन्ति तेभ्यो जडा असूयन्तीति विशेषणसफलता ॥१७॥ श्रुतपथावज्ञाद्वारमाह
इष्टावाप्तितुष्टनटविटभटचेटकपेटकाकुलम्, निधुवनविधिनिबद्धदोहदनरनारीनिकरसङ्कुलम् । रागद्वेषमत्सरेणूंघनमघपङ्के निमज्जनम्,
जनयत्येव मूढजनविहितमविधिना जिनमज्जनम् ॥१८॥ व्याख्या-इष्टावाप्ति० ॥ अविधिना-अविधिप्रकारेण रात्रौ इत्यर्थः, मूढजनविहितंमूर्खलोककृतं जिनमज्जनं-तीर्थकरस्नात्रम् अघपङ्के निमज्जनं-पापपङ्के बुडनं जनयत्येवकरोत्येव । एवकारो निश्चयार्थे । किम्भूतं रात्रिस्नानम् ? इष्टावाप्तितुष्टविटनटभटचेटकपेटकाकुलम्-इष्टा-वल्लभा स्त्री रात्रावागता तस्या अवाप्तिः-प्राप्तिस्तया तुष्टा:-सन्तुष्टा ये विटाः-वेश्यापतयः, नटा:-नाटकिनः, भटा:-सुभटाः, चेटका:-दासास्तेषां पेटकंसमुदायस्तेन आकुलम्, रात्रौ प्रायस्ते समागच्छन्ति । पुनः किम्भूतं ? निधुवनविधि निधुवनंमैथुनं तस्य विधिः-विलसितं, तत्र निबद्ध-कृतो दोहद:-अभिलाषो येन तत् । एवंविधं नरनारीनिकरं-मनुष्यस्त्रीवृन्दं तेन सङ्कलं-व्याप्तम् । पुनः किम्भूतं ? रागद्वेषमत्सरेाधनं, राग:स्नेहः, द्वेषः-क्रोधः, मत्सरः-क्रोधविशेषः, परगुणाऽसहिष्णुता-इा-स्ववल्लभां परेण जल्पन्ती दृष्ट्वा क्रोधकरणं, तैर्घनं-निबिडं बहुस्त्यादिविटादिसंमर्दाद् रात्रौ निषिद्धं भगवत्स्नात्रं बह्वसमञ्जसप्रवृत्तित्वाच्च ॥१८॥
जिनमतविमुखविहितमहिताय न मज्जनमेव केवलम्, किन्तु तपश्चारित्र-दानाद्यपि जनयति न खलु शिवफलम् । अविधि-विधिक्रमाज्जिनाज्ञापि ह्यशुभ-शुभाय जायते, किं पुनरिति विडम्बवाहितहेतुर्न प्रतायते ॥१९॥
For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
व्याख्या - जिन० ॥ मज्जनमेव- स्नात्रमेव जिनमतविमुखविहितं - जिनमतात्-भगवन्मतात् विमुखं विपरीतम् अविधितया विहितं कृतं केवलं निकेवलम् अहिताय न किन्तु तपश्चारित्रदानाद्यपि-तपः - अनशनादि, चारित्रं-देशसर्वविरतिरूपं, दानम् - अभयादिरूपम्, आदिशब्दाद् विनयवैयावृत्त्यादिग्रहणं, तदपि अविधिकृतं खलु निश्चितं शिवफलं - मुक्तिफलं न जनयति, हि-निश्चितं जिनाज्ञाऽपि भगवदाज्ञापि अविधिविधिक्रमात् - अविधिश्च विधिश्च तयोः क्रमात् अशुभशुभाय जायते भवति, अविधिना अशुभाय, विधिना शुभाय किं. पुनरिति विडम्बनैवाहितहेतुर्न प्रतायते इत्यमुना प्रकारेणाऽविधिक्रिया विडम्बना एवाहितहेतुः अहितस्य संसारस्य हेतुः कारणं किं पुनः न प्रतायते न विस्तार्यते अपितु विस्तार्यत एव
"
-
एतावता अविधिक्रिया विडम्बना एव अहितहेतुश्च कथ्यत एव ॥१९॥
जिनगृह - जिनबिम्ब - जिनपूजन - जिनयात्रादि विधिकृतम्, दानतपोव्रतादिगुरुभक्तिश्रुतपठनादि चादृतम् । स्यादिह कुमतकुगुरुकुग्राहकुबोधदेशनांशतः, स्फुटमनभिमतकारि वरभोजनमिव विषलवनिवेशतः ॥२०॥
व्याख्या - जिन० ॥ जिनगृहं - जिनभवनं, जिनबिम्बं भगवत्प्रतिमा, जिनपूजनभगवत्पूजा, जिनयात्रा - अष्टाह्निकादिमहोत्सवः, आदिशब्दाज्जिनप्रतिष्ठादिग्रहः, एवं धर्मकृत्यं विधिकृतं शास्त्रोक्तप्रकारेण विहितं दानम् - अभयदानादि, तपः-द्वादशप्रकारं, व्रतानिस्थूलप्राणातिपातविरमणानि, आदिशब्दात् अभिग्रहादिः, गुरुभक्तिः-धर्माचार्यभक्तिः, श्रुतपठनं - सिद्धान्तपठनम्, आदिशब्दात् सिद्धान्तार्थश्रवणादिग्रहणं, च-पुनः आदृतम्आदरेण कृतम्, एतत्सर्वम् इह-प्रवचने कुमत - कुगुरु-कुग्राह- कुबोधकुदेशनांशतः - कुमतंपरतीर्थिकमतं, कुगुरुः- सिद्धान्तार्थमोटकः, कुग्राहः - कदाग्रहः, कुबोधः - कुत्सितज्ञानं, कुदेशना - कुधर्मकथा तासाम् अंश: - लेशस्तस्मात्, स्फुटं प्रकटम्, अनभिमतकारिअनिष्टकारि संसारकारणं स्यात् । दृष्टान्तमाह - विषलवनिवेशतो वरभोजनमिव यथा विषलवप्रवेशेण वरभोजनं प्रधानं भोजनमपि अनिष्टकारि तथा विधिधर्मकृत्यमपि कुमतिकुगुर्वादिदेशनामिश्रितं संसारकारणमिति ॥२०॥
1
१५२
आक्रष्टुं मुग्धमीनान् बडिशपिशितवद्विम्बमादर्श्य जैनम्, तन्नाम्ना रम्यरूपानपवरकमठान् स्वेष्टसिद्ध्यै विधाप्य । यात्रास्नात्राद्युपायैर्नमसितकनिशाजागरादिच्छलैश्च, श्रद्धालुर्नामजैनैश्छलित इव शठैर्वञ्च्यते हा ! जनोऽयम् ॥२१॥
व्याख्या - आक्रष्टुं० ॥ नाम जैनै:- नाममात्रेण जैना नामजैनास्तै:- लिङ्गधारिभिः 'हा' इति खेदे अयं श्रद्धालुर्जनः-श्रावकजनो वञ्च्यते-परामुस्यते । कथम्भूतैर्नामजैनैः ? शठै: - धूतैः ।
For Personal & Private Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१५३ कथम्भूतः श्रद्धालुः ? छलित इव-व्यन्तराधिष्ठित इव ग्रथिल इव । छलनप्रकारमाहमुग्धमीनान्-मूर्खमत्स्यान् आक्रष्टुं-आकर्षितुं बडिशपिशितवत्-बडिशं-मत्स्यग्रहणाय लोहकण्टकं, तत्र पिशितं-मांसबोटकं तद्वत् जैनं बिम्ब-जिनप्रतिमां आदर्श्य-दर्शयित्वा, यथा मांसखण्डेन मत्स्या वशीक्रियन्ते तथा मुग्धप्रतारणाय तैरपि जैनबिम्बं दर्शितम् । ननु जिनबिम्बस्य कथं बडिशपिशितोपमा ? उच्यतेअविधिप्ररूपितस्य हीनाचारिप्रतिष्ठितस्य युक्तैव न तु विधिप्रतिष्ठितस्य । पुनः किं कृत्वा ? तन्नाम्नाजिननाम्ना रम्यरूपान्-मनोहरस्वरूपान् अपवरकमठान्, अपवरका:-अन्तर्निलया मठा:-स्थानविशेषास्तान् विधाप्य-काराप्य, कस्यै ? स्वेष्टसिद्ध्यै-स्वस्येष्टसाधनाय, 'अस्माकमिष्टं भविष्यता'-मिति मिषेण भगवद्भाण्डागारमठादिनिर्मापणं कारयन्ति । ते पुनः कैः श्राद्धान् छलन्ति ? यात्रास्नात्राद्युपायैः, यात्रापूर्वजाद्युद्देशेन जिनगृहे यात्रा स्नात्रं च कर्त्तव्यम्, आदिशब्दात् श्रुतानुक्तपर्वग्रहः, एवंप्रकार उपाय:-मिषः, तैः । पुनः नमसितकनिशाजागरादिच्छलैश्च, नमसितकजिनादीन् उद्दिश्य द्रव्ये सितत्वकरणम् उपद्रवनिवृत्तये इयद् द्रव्यं व्ययामीति नियमाकरणं निशाजागरोरात्रिजागरणम् आदिशब्दात् शान्तिकपौष्टिकादिग्रहः, एतच्छलैञ्च-एतत्प्रकारं दर्शयित्वा जनान् वञ्चयन्ति । अनेन काव्येन अविधिजिनबिम्बयात्रास्नात्रनमसितकनिशाजागरणं निषिद्धं, विधिना तु सर्वं कर्तव्यं, तत्कर्त्तव्यस्य सप्तमकाव्ये विंशतितमकाव्ये पूर्वोक्ते स्थापितत्वादिति ॥२१॥
सर्वत्रास्थगितात्रवाः स्वविषयव्यासक्तसर्वेन्द्रियाः, वल्गद्गौरवचण्डदण्डतुरगाः पुष्यत्कषायोरगाः । सर्वाकृत्यकृतोऽपि कष्टमधुनान्त्याश्चर्यराजाश्रिताः,
स्थित्वा सन्मुनिमूर्द्धसूद्धतधियस्तुष्यन्ति पुष्यन्ति च ॥२२॥ व्याख्या-सर्व० ॥ अहो ! कष्टम् एवंविधा हीनाचारिणोऽधुना सन्मुनिमूर्धसु-सत्साधुमस्तकेषु स्थित्वा तुष्यन्ति-तोषं प्राप्नुवन्ति, च-पुनः पुष्यन्ति-वर्द्धन्ते । कथम्भूताः ( हीनाचारिणः) ? सर्वत्र अस्थगितास्रवाः-अनाच्छादितास्रवाः । पुनः किम्भूताः ? स्वविषयेषुआत्मात्मविषयेषु व्यासक्तानिव्यापारितानि सर्वेन्द्रियाणि-स्पर्शनादीनि यैस्तैः । पुनः किम्भूताः ? वल्गन्तः-उच्छलन्तः गौरवैः शातादिभिः चण्डा-रौद्रा दण्डा-मनोदण्डादिकास्तुरगा येषां ते दण्डानां चपलत्वात्तुरगोपमानम् । पुनः कथम्भूताः ? पुष्यत्कषायोरगाः, पुष्यन्तः-प्रवर्धमानाः कषायोरगा:-कषायसर्पा येषां ते । पुनः किम्भूताः ? सर्वाकृत्यकृत्योऽपिसर्वाकार्यकारका अपि । पुनः किम्भूताः ? अन्त्याश्चर्य राजाश्रिताः, अन्त्यमाश्चर्यम्-असंयतपूजालक्षणं तदेव राजा तदाश्रिताः । पुनः किम्भूताः ? उद्धतधियः-उत्कटबुद्धयः ॥२२॥
सर्वारम्भपरिग्रहस्य गृहिणोऽप्येकाशनाद्येकदा, प्रत्याख्याय न रक्षितो हदि भवेत्तीव्रोऽनुतापस्तदा ।
For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
श्री सङ्घपट्टकः षट्कृत्वस्त्रिविधं त्रिधेत्यनुदिनं प्रोच्यापि भञ्जन्ति ये,
तेषां तु क्व तपः क्व सत्यवचनं क्व ज्ञानिता क्व व्रतम् ? ॥२३॥ व्याख्या-सर्वा० ॥ सर्वारम्भपरिग्रहस्य-सकलसावधव्यापारधनधान्यादिसङ्ग्रहतत्परस्य गृहिणोऽपि-गृहस्थस्य एकाशनादि-एकवारमशनं यत्तत् एकाशनं तदादिर्यस्य तत् एकाशनादि, आदिशब्दात् निर्विकृतिकादि प्रत्याख्यातम् एकदा-पर्वादिदिवसे प्रत्याख्याय-कृत्वा कदाचिद् विस्मरणेन न रक्षितस्तस्य रक्षणं न कृतं चेद् भङ्गः स्यात्तदा हृदि तीव्रोऽनुताप:पश्चात्तापो भवेत्-'अहो ! मया मन्दभाग्येन प्रत्याख्यानं भग्नम्' । ये हीनाचारिणः षट्कृत्व:षड्वारान् त्रिवारंसन्ध्याप्रतिक्रमणे त्रिवार प्रातः प्रतिक्रमणे इति त्रिविधं, त्रिधा-मनोवाक्कायैःकरणकारणानुमतिवर्जनेनेति, अनुदिनं-निरन्तरं प्रोच्य-मुखे उच्चार्यापि भञ्जन्ति तेषां तपः क्व?, सत्यवचनं क्व ?, ज्ञानिता क्व ?, व्रतं क्व ? अपि तु न कथञ्चित् ॥२३॥
देवार्थव्ययतो यथारुचिकृते सर्वर्तुरम्ये मठे, नित्यस्थाः शुचिपट्टतूलशयनाः सद्गब्दिकाद्यासनाः । . . सारम्भाः सपरिग्रहाः सविषयाः सेाः सकाङ्क्षाः सदा,
साधुव्याजविटा अहो ! सितपटाः कष्टं चरन्ति व्रतम् ॥२४॥ व्याख्या-देवा० ॥ अहो ! इति आश्चर्ये सितपटा:-श्वेताम्बराः व्रतं कष्टं-दुःखतया चरन्तिसमाचरन्ति । किम्भूताः ? मठे-स्वस्थाने नित्यस्था:-नित्यवासिनः । कथम्भूते मठे ? देवार्थव्ययतः-देवद्रव्यव्ययाद् यथारुचिकृते-स्वेच्छया विरचिते, ते स्वेच्छाचारिणो देवद्रव्यं स्वस्थानेषु लगयन्ति । पुनः कथम्भूते ? सर्व रम्ये-अनेकजालिकागवाक्षादिकरणे षऋतुमनोहरे । पुनः किम्भूतास्ते ? शुचयः-पवित्रा याः पट्टतूल्यो-हंसरुतादिमयाः शय्याविशेषास्तत्र शयनाः । पुनः किम्भूताः ? सद्गब्दिकाद्यासना:-प्रधानगब्दिकाद्यासनाः, आदिशब्दान्मसूरकादिग्रहः । पुनःकिम्भूताः ? सारम्भाः-आरम्भसहिताः । पुनः किम्भूताः ? सपरिग्रहा:परिग्रहेण सहिताः, पुनः किम्भूताः ? सविषयाः विषयः पञ्चप्रकारस्तेन सहिताः । पुनः सेाः, सह ईर्ष्णया वर्तत इति सेाः । पुनः किम्भूताः ? सदा-निरन्तरं सकाङ्क्षाः, सह काङ्ख्याद्रव्यादिवाञ्छया वर्तन्ते ये ते सकाङ्क्षाः । पुनः साधुव्याजेनसाधुच्छलेन विटा:-लम्पटा इव, दुराचारदर्शनेन तेषां निन्दनम् ॥२४॥
इत्याद्युद्धतसोपहासवचसः स्युः प्रेक्ष्य लोकाः स्थितिम्, श्रुत्वाऽन्येऽभिमुखा अपि श्रुतपथाद् वैमुख्यमातन्वते । मिथ्योक्त्या सुदृशोऽपि बिभ्रति मनः सन्देहदोलाचलम्,
येषां ते ननु सर्वथा जिनपथप्रत्यर्थिनोऽमी ततः ॥२५॥ व्याख्या-इत्या० ॥ लोका:-परतीथिकादयः स्थिति-हीनाचारिसामाचारी प्रेक्ष्य-विलोक्य
For Personal & Private Use Only
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१५५ इत्याधुद्धसोपहासवचसः, इत्यादिपूर्वोक्तविटादिप्रकारेण उद्धतानि-उत्कटानि सोपहासानिहास्यसहितानि वचांसि येषां ते, एवंविधाः स्युः-भवेयुः, हास्यं कुर्वन्तीत्यर्थः । अन्ये केचन तेषामाचारं श्रुत्वा अभिमुखाः-सन्मुखा वाऽपि श्रुतपथात्-सिद्धान्तमार्गात् वैमुख्यंपराङ्मुखत्वम् आतन्वतेभजन्ते । येषां हीनाचारिणां मिथ्योक्त्या-मिथ्याभाषणेन अहो ! अमी अन्यथावादिनोऽन्यथाकारिणः, इतिरूपेण सुदृशोऽपि-सम्यग्दृशोऽपि पुरुषाः मनःसन्देहदोलाचलं बिभ्रति-धारयन्ति, सन्देह एव दोला तया चलम्, 'इदं सत्यमिदं वासत्य'मिति सन्देहास्पदे मनः स्यात्, ननु-निश्चितं तेऽमी-चैत्यवासिनः ततः-तस्मात्सर्वथा जिनमतप्रत्यर्थिनः-जिनमतवैरिणः ॥२५॥
सर्वैरुत्कटकालकूटपटलैः सर्वैरपुण्योच्चयैः, सर्वव्यालकुलैः समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः । नूनं क्रूरमकारि मानसममुं दुर्मार्गमासेदुषाम्,
दौरात्म्येन निजजुषां जिनपथं वाचैष सेत्यूचुषाम् अतः ॥२६॥ व्याख्या-सर्वैः ॥ अमुं-प्रसिद्ध चैत्यवासिविहितं दुर्मार्गम् आसेदुषां-सेव्यमानानां मानसं-चित्तं नूनं-निश्चितं क्रूरम् अकारि-कृतम् । कैः क्रूरं कृतम् ? तत्राह-सर्वैरुत्कटकालकूटपटलैः-अत्युग्रसद्योघातिविषसमूहैः, सर्वैः-समस्तैः अपुण्योच्चयैः-पापराशिभिः पुनः सर्वव्यालकुलैः-समस्ताशीविषसमूहैः । पुनः समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः, सर्वं विधुरं-कष्टम्, आधिः-मानसी पीडा, व्याधिः-रोगः दुष्टग्रहास्तैः । एतैः पुद्गलैर्महादुष्टं तेषां मनः कृतम् । कथम्भूतानां तेषां ? दौरात्म्येन-दुष्टात्मत्वेन जिनपथ-जिनमार्ग निजध्नुषाम्-उच्छेत्तुकामानाम् । पुनःकिम्भूतानां ? वाचा-वाण्या 'एष यः स मार्गः' इत्यूचुषां-कथयितॄणां दुर्मार्गमपि सुमार्गतया प्ररूपकाणामिति ॥ 'अतः' इति भिन्नपदम्-अस्मात्कारणात् ॥२६॥ तत्र कारणमाह
दुर्भेदस्फुरदुग्रकुग्रहतमःस्तोमास्तधीचक्षुषाम, सिद्धान्तद्विषतां निरन्तरमहामोहादहम्मानिनाम् । नष्टानां स्वयमन्यनाशनकृते बद्धोद्यमानां सदा,
मिथ्याचारवतां वचांसि कुरुते कर्णे सकर्णः कथम् ॥२७॥ ___ व्याख्या-दुर्भेद० ॥ मिथ्याचारवतां मिथ्या-विपरीत आचारो येषां ते मिथ्याचारवन्तस्तेषां हीनाचारिणां वचांसि-वाक्यानि सकर्णो-विद्वान् कर्णे कथं-केन प्रकारेण कुरुते अपितु हीनाचारि धर्मोपदेशवाक्यमपि न श्रोतव्यं कथंभूतानां ? दुर्भेद० दुर्भेदो-दुरुच्छेदः स्फुरन्-दीप्त उग्र-उत्कटो यः कुग्रह:-कदाग्रहः स एव तमःस्तोमोऽधंकार-पटलं तेन अस्तं आच्छादितं धीचक्षु-ऑनलोचनं येषां ते । पुनः कथंभूतानां ? सिद्धांतद्विषतां-सिद्धांतवैरिणां पुनः
For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
श्री सङ्घपट्टकः, कथंभूतानां ? निरंतरमहामोहात्-निरन्तरमहामोहनीयकर्मणः सकाशात् अहम्मानिनां-अभिमानवतां पुनः किं स्वयमात्मना नष्टानां-भ्रष्टानां पुनः कथंभूतानां ? सदा अन्य नाशनकृतेऽन्यभ्रंशकराय बद्धोद्यमानां-कृतोद्यमानां स्वयं नष्टोऽन्यान्नाशयति इति अत एव तेषां वचो न श्रोतव्यमिति ॥२७॥
यत्किञ्चिद्वितथं यदप्यनुचितं यल्लोकलोकोत्तरोत्तीर्णं यद् भवहेतुरेव भविनां यच्छास्त्रबाधाकरम् । तत्तद्धर्म इति ब्रुवन्ति कुधियो मूढास्तदर्हन्मत,
भ्रान्त्या लान्ति च हा ! दुरन्तदशमाश्चर्यस्य विस्फूर्जितम् ॥२८॥ व्याख्या यत्किञ्चि० ॥ कुधियः-कुपण्डितास्तत्तत् वस्तुधर्मरूपतया ब्रुवन्ति, तत्किं ? यत् किं तत्राह-यत्किञ्चित् वितथम् अलीकं श्रेणिकराजरजोहरणवन्दनादि यदपि अनुचितम् अयोग्यं पित्राद्युद्देशेन यात्राकरणादि अथवा जिनमंदिरे लकुडक्रीडादि अयोग्य, यत् लोकलोकोत्तरोत्तीर्णलोकलोकोत्तरमार्गत उत्तीर्णं बाह्यं सूतकगृहे भिक्षाग्रहणादिरजस्वलापूजा, हीनजातिभ्यः परमेष्ठिमन्त्रपाठनं दीक्षणं जैनेन्द्रप्रतिमाकारणं च, तथा यद् भविनाभव्यानां भवहेतुः-संसारहेतुः । एवं निश्चयेन जिनमन्दिरे जलक्रीडादि यत् शास्त्रस्य बाधाकरसिद्धान्तविरुद्धम् आधाकर्मभोजनादि । अथ श्रावणाधिक्ये पर्युषणाया अशीतितमेऽह्नि विधानम्, इत्यादि धर्मतया प्ररूपयन्ति मूढाः-मूर्खास्तद् अर्हन्मतभ्रान्त्याभगवन्मतभ्रमेण लान्ति-स्वीकुर्वन्ति शुक्तिशकले रजतवत् । 'हा' इति खेदे दुरन्तदशमाश्चर्यस्य दुष्टासंयतपूजालक्षणस्य विस्फूर्जितं-विलसितं पश्यतेति ॥२८॥
कष्टं नष्टदिशां नृणां यददृशां जात्यन्धवैदेशिकः, कान्तारे प्रदिशत्यभीप्सितपुराध्वानं किलोत्कन्धरः । एतत्कष्टतरं तु सोऽपि सुदृशः सन्मार्गगांस्तद्विद,
स्तद्वाक्याननुवर्तिमो हसति यत्सावज्ञमज्ञानिव ॥२९॥ व्याख्या-कष्ट० ॥ यस्मात्कारणात् किलेति सत्येन नृणां-मनुष्याणां जात्यन्धवैदेशिकः, जात्याजन्मना अन्धः-नेत्रविकलः, स चासौ वैदेशिकः-विदेशोत्पन्नः । एवम्भूतः कश्चित् कान्तारे-अटव्याम् अभिप्सितपुराध्वानम्, अभीप्सितस्य-इष्टस्य पुरस्य अध्वानं-मार्गं प्रदिशति दर्शयति तत्कष्टम् । कथम्भूतानां नृणां ? नष्टदिशां-दिङ्मूढानाम् । पुनः कथम्भूताम् ? अदृशांदृष्टिविकलानामन्धानाम् कथम्भूतो जात्यन्धवैदेशिकः ? उत्कन्धरः-ऊर्वीकृतग्रीवः, यो मार्ग दर्शयति स ग्रीवामूर्वीकरोति । तु-पुनः एतत् कष्टतरम्-अतिशयेन कष्टं तदाह-सोऽपि जात्यन्ध वैदेशिकः यत्-यस्मात् सुदृशः-सुनेत्रान् पुरुषान् हसति तत्कष्टतरम् । कथम्भूतान् सुदृशः ? सन्मार्गगान्-शोभनमार्गगमनशीलान् । पुनः कथम्भूतान् ? तद्विदः-शोभनमार्गगमनज्ञातॄन्
For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५७
विभाग-२, अवचूरिः पुनः कथम्भूतान् ? तद्वाक्याननुवर्तिनः, तद्वाक्येजात्यन्धवाक्ये अननुवर्तिनः-न प्रवर्तकास्तान् । कथं हसति ? तत्राह-सावज़-साहङ्कारम् अज्ञानिवमूर्खानिव, यथा अज्ञा हसन्ति तथा सोऽपि हसति-अहो ! मद्वाक्ये न गच्छति । एतत्तु कष्टतरं यत्तस्य मार्गदर्शनं तत्तु कष्टम् ॥२९॥
सैषा हुण्डावसर्पिण्यनुसमयहसद्भव्यभावानुभावा,त्रिंशश्चोग्रग्रहोऽयं खखनखमितवर्षस्थिति स्मराशिः । अन्त्यं चाश्चर्यमेतज्जिनमतहतये तत्समा दुष्पमा चे,
त्येवं दुष्टेषु पुष्टेष्वनुकलमधुना दुर्लभो जैनमार्गः ॥३०॥ व्याख्या-सैषा० ॥ सा एषा-प्रत्यक्षा हुण्डावसर्पिणी-हुण्डसंस्थानेन सहिताऽवसर्पिणीएतत्कालः । कथम्भूता अनुसमयहूसद्भव्यभावानुभावा, अनुसमयं-प्रतिसमयं इसन्तःहीयमानाः भव्याः-प्रधानाः, भावाः-पदार्थास्तेषामनुभावः-प्रभावो यस्यां सा-अनुसमयहूसद्भव्यभावानुभावा । च-पुनः त्रिंशः-त्रिंशत्तमोऽयं भस्मराशिरुग्रग्रहः-उत्कटग्रहः । कथम्भूतः ? एकराशौ ख-ख-नखमितवर्षस्थितिः, खं खं-शून्यं शून्यं नखाः-विंशतिस्तन्मित( २०००) वर्षस्थितिः-अङ्कानां वक्रगत्या द्विसहस्रवर्षस्थितिः । च-पुनः एतत्-प्रत्यक्षम् अन्त्यमाश्चर्यम्-असंयतपूजालक्षणं तत्समापूर्वोक्तत्रिवैरितुल्या, दुष्षमाकालभेदः, जिनमतहतयेजिनमतहानिकरणाय, इत्येवं चतुर्पु दुष्टेषु-शत्रुषु अनुकंल-निरन्तरं पुष्टेषु सत्सु अधुना जैनमार्गो दुर्लभः । एकस्यापि वैरिणः पोषे साधुवृद्धिर्न कथं चतुः शत्रुपोषे जैनमार्गवृद्धिः ? ॥३०॥ अथ गुणिद्वेषधीद्वारं दर्शयति
सम्यग्मार्गपुषः प्रशान्तवपुषः प्रीतोल्लसच्चक्षुषः, ... श्रामण्यद्धिमुपेयुषः स्मयमुषः कन्दर्पकक्षप्लुषः ।
सिद्धान्ताध्वनि तस्थुषः शमयुषःसत्पूज्यतां जग्मुषः,
सत्साधून् विदुषः खलाः कृतदुषः क्षाम्यन्ति नोद्यद्रुषः ॥३१॥ व्याख्या-सम्यग् ॥ खला-दुर्जनाः चैत्यवासिनः सत्साधून-शोभनाननगारान् न क्षाम्यन्ति । कथम्भूतान् ? सम्यग्मार्गपुषः-शुद्धमार्गपोषकान् । पुनः किं विशिष्टान् ? प्रशान्तवपुषः-प्रशान्तस्वरूपशरीरान् । पुनः कथम्भूतान् ? प्रीते उल्लसन्ती चक्षुषी येषां ते तान् । पुनः किम्भूतान् ? श्रामण्यद्धिचारित्रसमृद्धिमुपेयुषः-प्राप्नुवन्तः । पुनः किम्भूतान् ? स्मयमुषः, स्मयम्-अहङ्कारं मुष्णन्तीति अहङ्कारतिरस्कारिणः पुनः किम्भूतान् ? कन्दर्पकक्षप्लुषः-कन्दर्प एव कक्ष-शुष्कतृणं तं प्लुषन्ति-दहन्ति ये ते । पुनः किम्भूतान् ? सिद्धान्ताध्वनि-सिद्धान्तमार्गे तस्थुषः-स्थितवन्तः । शमयुषः-उशपमयुक्तान् । पुनः किम्भूतान् ? सत्पूज्यतां-विवेकिपूज्यत्वं जग्मुषः-प्राप्तान् । पुनः विदुषः-दक्षान् । अथ कीदृशाः खलाः ?
For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
श्री सङ्घपट्टकः कृतदुषः-विहितदोषाः । पुनः किम्भूताः ? उद्यद्रुषः, उद्यन्-प्रकटीभवन् रुषः-रोषो येषां ते, एवम्भूता, गुणिषु द्वेषं वहन्त्येव ॥३१॥
देवीयत्युरुदोषिणः क्षतमहादोषानदेवीयति, सर्वज्ञीयति मूर्खमुख्यनिवहं तत्त्वज्ञमज्ञीयति । उन्मार्गीयति जैनमार्गमपथं सम्यग्पथीयत्यहो ?,
मिथ्यात्वग्रहिलो जनः स्वमगुणाग्रण्यं कृतार्थीयति ॥३२॥ व्याख्या-देवी० ॥ 'अहो ?' इत्याश्चर्ये मिथ्यात्वग्रहिलो जनः-मिथ्यात्वेन गर्गीभूतो लोकः, एवं कुरुते, तबाह-उरुदोषिणः-प्रबलदोषयुक्तान् देवीयति-देवतया मन्यते । अथ क्षतमहादोषान्, क्षताः-(वि)नाशिता महादोषा यैस्ते तान् वीतरागान् श्रमत्वेन अदेवीयतिदेवतया नाङ्गीकरोति, पुनः मूर्खमुख्यनिवहं-मूर्खप्रधानसमूहं सर्वज्ञीयति-सर्वज्ञतया मन्यते, तत्त्वज्ञं-तत्त्वज्ञातारम् अज्ञीयति-अज्ञतया मन्यते । जैनमार्गमुन्मार्गीयति । पुनः अपथं-कुमार्ग सम्यक् पथयति-सुमार्गतया मन्यते । अगुणैरग्रण्यंनिर्गुणप्राधान्यं स्वम्-आत्मानं कृतार्थीयतिगुणवत्तया मन्यते ॥३२॥
सङ्घाकृतचैत्यकूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यत,स्तन्मुद्रादृढपाशबन्धनवतः शक्तस्य न स्पन्दितुम् । मुक्त्यै कल्पितदानशीलतपसोऽप्येतत्क्रमस्थायिनः,
सङ्घव्याघ्रवशस्य जन्तुहरिणवातस्य मोक्षः कुतः ? ॥३३॥ व्याख्या-सङ्घत्रा० ॥ जन्तुहरिणवातस्य, जन्तवः-प्राणिनो भव्यास्त एव हरिणःमृगास्तेषां वातंसमूहस्तस्य-भव्यजनमृगसमूहस्य मोक्षः-मुक्तिः कथमपि तु न । कथम्भूतस्य जन्तुहरिणवातस्य ? सङ्घव्याघ्रवशस्य, सङ्घ-हीनाचारिसमुदायः, स एव व्याघ्रः-मृगारिस्तद्वशस्यवशीभूतस्य । यथा व्याघ्रवशस्य हरिणस्य मोक्षः-छुटनं न तथा कुसङ्घव्याघ्रवशस्य भव्यहरिणस्य मुक्तिगमनं न । कथम्भूतस्य जन्तुहरिणवातस्य ? सङ्घत्राकृतचैत्यकूटपतितस्य, सङ्घस्य-लिङ्गिसमुदायस्य दानाय कृतानि सङ्घत्राकृतानि यानि चैत्यानिजिनभवनानि श्रावकैनिर्माप्य लिङ्गिभ्यो दत्तानि, देये 'त्रा' प्रत्ययः, तान्येवचैत्यान्येव कूटः हरिणबन्धनयन्त्राणि तत्र पतितस्यान्यस्य मृगस्य कूटे पतितस्य मोक्षः कष्टेन । पुनः कथम्भूतस्य ? तराम्-अत्यर्थम् अन्तः-मध्यहृदये ताम्यतः-खेदं कुर्वतः ‘कदा छुटिष्येऽह'-मिति खिद्यमानस्य । पुनः कथम्भूतस्य ? तन्मुद्रादृढपाशबन्धनवतः, तस्य कुसङ्घस्य मुद्रा-मर्यादा 'अस्मच्चैत्य एव समागन्तव्य'-मिति, सैव दृढः-निबिडो यः पाशस्तस्य बन्धनं यस्य स तस्यान्यस्य हरिणस्य दवरिकादिनिर्मितग्रंथिविशेषपाशे पतितस्य मोक्षो नेति । पुनः किम्भूतस्य ? स्पन्दितुं-चलितुं न शक्तस्य-न समर्थस्य । पुनः किम्भूतस्य भव्यजन्तोः ? मुक्त्यै-मुक्त्यर्थं कल्पितदान
For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१५९ शीलतपसोऽपि, कल्पितम्-आचरितं स्वबुद्ध्या दानं शीलं तपो येन तस्य, यद्यपि तपःप्रभृति मुक्त्यर्थं करोति तथापि न मोक्षः । पुनः कथम्भूतस्य ? एतत्क्रमस्थायिनः, एतस्य-कुसङ्घस्य यः क्रमः-परम्परा तत्र स्थायिनः । हरिणपक्षे एतस्य मृगस्य प्रहारार्थं सञ्जितः क्रमः-चरणस्तत्र स्थायिनः पादपतितस्येत्यर्थः ॥३३॥ इति द्वारदशकं व्याख्यातम् ॥ पुनरप्याह
इत्थं मिथ्यापथकथनया तथ्ययाऽपीह कश्चित्मेदं ज्ञासीदनुचितमथो मा कुपत्कोऽपि यस्मात् । जैनभ्रान्त्या कुपथपतितान् प्रेक्ष्य →स्तत्प्रमोहा,
पोहायेदं किमपि कृपया कल्पितं जल्पितं च ॥३४॥ व्याख्या-इत्यं० ॥ इत्थम्-अमुना प्रकारेण तथ्ययाऽपि-सत्ययाऽपि मिथ्यापथकथनया, मिथ्यापथस्य-हीनाचारिमार्गस्य कथना-प्रकटना तया, इह प्रवचने कश्चिज्जन्तुर्जिनशासनस्थः मा इदं ज्ञासीत्, यदिदं परदोषोद्धाटनम् अनुचितम्-अयोग्यम् । अथो-अथवा कोऽपिकश्चिदपि मा कुपत्-मा क्रुधत् यत् 'किमनेन रागद्वेषवाक्येने'-ति कोपं-द्वेषं मा करोतु यस्मात्कारणात् जैनभ्रान्त्याजैनमार्गभ्रमेण कुपथपतितान् कुपथे हीनाचारीप्ररूपिते पतितान् नन्-नरान् प्रेक्ष्य अथ तत्प्रमोहापोहाय, तेषां-जन्तूनां प्रमोहः-अज्ञानं तस्याऽपोहः-निराकरणं तस्मै, तन्मोहनिराकरणाय इदं-प्रत्यक्षं किमपि कियन्मानं कृपया-दयया 'अहो ! अमी वराका: कथं भविष्यन्ती ?' ति कृपया कल्पितंप्रोक्तं च-पुनर्जल्पितं-ग्रन्थरचनया प्रारब्धं न तु रागद्वेषाभ्यामिति ॥३४॥ तत्र कारणमाह
प्रोद्भूतेऽनन्तकालात्कलिमलनिलये नामनेपथ्यतोऽर्हन्, मार्गभ्रान्तिं दधानेऽथ च तदभिमरे तत्त्वतोऽस्मिन् दुरध्वे । कारुण्याद् यः कुबोधं नृषु निरसिसिषुर्दोषसङ्ख्यां विवक्षे,
दम्भोऽम्भोधेः प्रमित्सेत् स सकलगगनोल्लङ्घनं वा विधित्सेत् ॥३५॥ व्याख्या-प्रोद्भ० ॥ यः पुरुषः अस्मिन् दुरध्वे-दुष्टमार्गे हीनाचारिप्ररूपिते दोषसङ्ख्याम्इयत्तया दोषपरिमाणं विवक्षेत्-वक्तुमिच्छेत् स पुरुषः अम्भोधेः-समुद्रस्य अम्भः-जलं प्रमित्सेत्-प्रमातुमिच्छेत् वा-अथवा सकलगगनोल्लङ्घन-समस्ताकाशस्य पद्भ्यामुल्लङ्घनं विधित्सेत्-कर्तुमिच्छेत् । यथा समुद्रजलमानम् आकाशलङ्घनं कर्तुमशक्यं तथा हीनाचारिदोषसङ्ख्यां वक्तुं न पार्यत इति । कथम्भूतः ? यः कारुण्यात्-दयातो नृषु-नरेषु कुबोधंकुतत्त्वज्ञानं निरसिसिषुः-भक्तुमिच्छुः । कथम्भूते दुरध्वे ? अनन्तकालात्-अनन्तकालेन
For Personal & Private Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
१६०
प्रोद्भूते - सञ्जाते । पुनः किम्भूते ? कलिमलनिलयेपापस्थाने । पुनः किम्भूते ? नामनेपथ्यतः, नाम्ना नेपथ्यं - वेषस्तस्मात् नाममात्रवेषधारणतोरर्हन्मार्गभ्रान्ति दधाने 'अहो ! अमी वेषमात्रधारका अपि साधवः' इति भ्रान्ति विधायके । अथ च पुनरपि तत्त्वतः - परमार्थत: तदभिमरे, तस्य- अर्हन्मतस्य अभिमरे घातके चौरप्राये, यथा चौराः प्रच्छन्नवृत्त्या वेषपरावर्त्तेन राजादिकं ध्नन्ति तथा एतेऽपि लिङ्गमात्रधारकत्वेनाऽर्हन्मार्गघातका एवेति ॥ ३५ ॥
न सावद्याम्नाया न बकुश-कुशीलोचितयति, क्रियामुक्ता युक्ता न मद-ममता - जीवनभयैः । न संक्लेशावेशा न कदभिनिवेशा न कपट, -
प्रिया ये तेऽद्यापि स्युरिह यतयः सूत्ररतयः ॥३६॥
व्याख्या - न सा० ॥ ते अद्यापि साम्प्रतमपि इह - जिनशासने यतयः साधवः स्युः ये एवंविधाः । किम्भूता: ? न सावद्याम्नायाः, सावद्यः - सपापः आधाकर्मभोजनादिरूपम् आम्नायः-परम्परा येषां ते तथा चैत्यवासाद्याम्नायवन्तो ये नेत्यर्थः । पुनः किम्भूताः ? बकुशकुशीलोचितयतिक्रियामुक्ता न, बकुशं सबलम् अतिचारपङ्केन चारित्रं येषां ते बकुशाः, कुत्सितं शीलं चरणं येषां ते कुशीलाः तेषामुचिता - योग्या या यतिक्रिया - साधुसामाचारी तया मुक्ता- वियुक्ता न ये तावद् बकुशकुशीलक्रियावन्तस्तेऽधुना सुसाधव एव, "बकुशकुशीले हि वट्टपरितित्थं" इतिवचनात् । अत्र पञ्च निर्ग्रन्था:- बकुश - कुशील पुलाक-निर्ग्रन्थस्नातकभेदात् । बकुशा द्विविधा उपकरण - देहभेदात् । ये वर्षे प्रत्यासत्तिमन्तरेणापि कदाचिद् वस्त्रादिकं धावति श्लक्ष्णाद्यंशुकादि जिघृक्षन्ति, कदाचित्परिदधते, पात्रदण्काद्यपि घृष्टतैलादिम्रक्षणोत्पादिततैजस्कं च धारयन्ति, उपकरणमप्यतिरिक्तं चार्थयन्ते ते उपकरणबकुशाः । ये करचरणनखादीन् कदाचिन्निर्निमित्तं भूषयन्ति ते देहबकुशाः । इमे द्विविधा अप शिष्यादिपरिवारादिकां विभूर्ति तपः पाण्डित्यादिप्रभवं च यशः प्रार्थयन्ते, प्रमोदन्ते छेदा - श्चातिचारैर्बहुभिः शबलिता अपि कर्मक्षयार्थमुद्यता इत्यादि । कुशीलो द्विविधः आसेवनाकषायभेदात्, ये ज्ञानदर्शनचारित्रतपांसि किञ्चिदुपजीवन्ति ते आसेवनाकुशीलाः, ये क्रोधादिभिः कषायैर्ज्ञानादिगुणान् विराधयन्ति ते कषायकुशीलाः मूलोत्तरगुणविराधकाश्च पञ्चनिर्ग्रन्थमध्ये केऽपि । पञ्चानां विस्तरतः स्वरूपं श्री भगवतीसूत्रादिभ्यश्च ज्ञेयम् । ननु ये एवं शिथिलक्रियायुक्ताः कर्तितकेशा उपकरणधारकाः मूलोत्तरगुणविराधकास्ते निर्ग्रन्थाः कथं तेषां स्वरूपं केन प्रकारेण ? इति चेदुच्यते एतेषां कर्त्तव्यता तावत् प्रवाहमार्गेण नास्ति किन्तु कदाचिन्महति कारणे जाते धावनादिका क्रिया, इति, मूलगुणविराधनं च मनश्च विराधनादिप्रकारेणेति रहस्यं सदा तत्कर्त्तव्यता नास्तीति ॥ पुनः किम्भूताः ? मदममताजीवनभयैः, मदोगर्वः, ममता-प्रतिबन्धः, आजीवनभयं भिक्षाद्याजीविकाभयं तैर्मदममताजीवनभयैः न
1
1
For Personal & Private Use Only
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१६१ युक्ताः-न स्पृष्टाः । पुनः किम्भूताः ? न संक्लेशस्य-रौद्राध्यवसायस्य आवेशः-उत्कर्षों येषां ते न संक्लेशावेशाः । पुनर्न कदभिनिवेशाः, कत्-कुत्सितः अभिनिवेशः-कदाग्रहो येषां ते, तथा कपटप्रियाः-मायावल्लभा न पुनः किम्भूताः ? सूत्ररतयः सूत्रे रतिर्येषां ते सूत्ररतयःसिद्धान्तरुचयः ॥३६॥
संविग्नाः सोपदेशाः श्रुतनिकषविदः क्षेत्र कालाद्यपेक्ष्या,ऽनुष्ठानाः शुद्धमार्गप्रकटनपटवः प्रास्तमिथ्याप्रवादाः ।। वन्द्याः सत्साधवोऽस्मिन्नियम-शम-दमौचित्य-गाम्भीर्य-धैर्य,
स्थैौदार्यचर्याविनय-नय-दया-दक्ष्य-दाक्षिण्यपुण्याः ॥३७॥ व्याख्या-संविग्नाः ॥ अस्मिन्-जिनशासने एवम्भूताः सत्साधवः-शोभनसाधवो वन्द्याः । किम्भूताः ? संविग्नाः-मोक्षाभिलाषुकाः । पुनः किम्भूताः ? सोपदेशाः, सह उपदेशेन-धर्मोपदेशेन वर्तन्ते ये ते सोपदेशाः । पुनः किम्भूताः ? श्रुतनिकषविदः-श्रुतमेवशास्त्रमेव निकषः-कषपट्टस्तद्विदः-आगमरहस्यनिपुणाः । पुनः किम्भूताः ? क्षेत्रकालाद्यपेक्ष्यानुष्ठानाः, क्षेत्रकालाद्यपेक्ष्यक्षेत्रकालाद्यनुसारि, आदि शब्दाच्छरीरबलादिग्रहः, अनुष्ठानंकर्तव्यता येषां ते द्रव्यक्षेत्रकालभावानपेक्ष्य, क्रियाकर्तार इति । पुनः किम्भूताः ? शुद्धमार्गप्रकटनपटवः, शुद्धमार्गस्य प्रकटने पटवः-सावधानाः । पुनः किम्भूताः ? प्रास्त:दूरीकृतः मिथ्याप्रवादो यैस्ते प्रास्तमिथ्याप्रवादाः । पुनः किम्भूताः ? नियम, नियम:अभिग्रहः, शमः-उपशमः, दमः-इन्द्रियजयः, औचित्यंयोग्यता, गाम्भीर्यम्-अलक्ष्यविकारत्वं, धैर्य-धीरत्वं, स्थैर्य-विमृष्टकारित्वम्, औदार्यम्-उदारत्वम् आर्यचर्या-सत्पुरुषप्रवृत्तिः, विनयः-अभ्युत्थानादिः, नयः-न्यायः, दया-कृपा, दक्ष्यं-धर्मक्रियाऽनालस्यं, दाक्षिण्यं-सरलता, एभिर्गुणैः पुण्या:-पवित्राः ॥३७॥ __ स्वनामगर्भितकाव्यमाह
बिभ्राजिष्णुमगर्वमस्मरमनासादं श्रुतोल्लङ्घने, सज्ज्ञानधुमणि जिनं वरवपुःश्रीचन्द्रिकाभेश्वरम् । वन्दे वर्ण्यमनेकधाऽसुरनरैः शक्रेण चैनच्छिदम्,
दम्भारिं विदुषां सदा सुवचसाऽनेकान्तरङ्गप्रदम् ॥३८॥ व्याख्या-बिभ्रा० ॥ जिनं-तीर्थंकरं वन्दे । किम्भूतं जिनं ? बिभ्राजिष्णुम्-अतिशयैः शोभायमानम् । पुनः अगर्वम्-अहङ्काररहितम् । पुनः अस्मरं-कन्दर्परहितम् । पुनः किम्भूतं ? श्रुतोल्लङ्घनेसिद्धान्ताज्ञाऽतिक्रमे अनाशादम्, आशां-मनोरथं ददातीति आशादः, न आशादोऽनाशादस्तम् । पुनः किम्भूतं ? सज्ज्ञानेन प्रधानकेवलज्ञानेन धुमणि-सूर्यम् । पुनः किम्भूतं ? वरा-प्रधाना वपुः श्री:-शरीरकान्तिः सैव चन्द्रिका-ज्योत्स्ना तया भेश्वरं-नक्षत्रनाथं चन्द्रम् ।
For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
श्री सङ्घपट्टकः असुरनरैः-दानवमानवैः शक्रेणइन्द्रेण अनेकधा-अनेकप्रकारेण वयँ-वर्णनीयम् । पुनः एनच्छिदम्, एनः-पापं छिनत्तीति पापच्छेदकमित्यर्थः । पुनः दम्भारिं, दम्भस्य-कपटस्य अरि:वैरी दम्भारिस्तम् । पुनः विदुषांपण्डितानां सदा-निरन्तरं सुवचसा-सुवाक्येन अनेकान्तरङ्गप्रदम्, अनेकान्तः-स्याद्वादस्तस्य रङ्गस्तं प्रददातीति अनेकान्तरङ्गप्रदस्तम् । वचनेन भगवान् स्याद्वादत्वं प्ररूपयन्तीति । चक्रमाघसमं, यथा माघकाव्ये चक्रबन्धतया वर्त्तते तथाऽत्र चक्रमाघतुल्यं चक्रबन्धं जिनवल्लभेन गणिनेदं चक्रे' इति नाम वर्त्तते । चक्रस्थापना प्रसिद्धैव ॥३८॥
जिनपतिमतदुर्गे कालतः साधुवेषै,-विषयिभिरभिभूते भस्मकम्लेच्छसैन्यैः । स्ववशजडजनानां श्रृङ्खलेव स्वगच्छस्थितिरियमधुना तैरप्रथि स्वार्थसिद्धयै ॥३९॥
व्याख्या-जिनपति० ॥ तै:-चैत्यवासिभिः इयं स्वगच्छस्थितिः-स्वगच्छमर्यादा. अधुनासाम्प्रतम् अप्रथि-विस्तारिता । कस्यै ? स्वार्थसिद्ध्यै-स्वोदरभरणप्रयोजनाय । कथम्भूता ? स्ववशजडजनानां, स्ववशाः-आत्मवशा ये जडाः-मूर्खाः जनाः-लोकास्तेषां श्रृङ्खला इव 'अस्मान् विमुच्य नान्यत् गन्तव्यम्' एवं श्रृङ्खला । क्व सति ? साधुवेषैः-साधुवेषमात्रधारकैस्तैरेव कालतः पञ्चमारकात् जिनपतिमतदुर्गे अभिभूते-पराभूते, जिनपतेः-तीर्थकरस्य मतं-शासनं तदेव दुर्ग:-कोट्टविशेष-स्तस्मिन् । कथम्भूतैः ? विषयिभिः-विषयसेवकैः । पुनः किम्भूतैः ? भस्मकम्लेच्छसैन्यैः भस्मकः-भस्मग्रह एव म्लेच्छः-तुरष्काधिपतिस्तस्य सैन्याः सैन्यस्वरूपास्ते, यथा तुरष्काधिपतेः सैन्यं भवति तथा भस्मकस्यैते सैन्या इति ॥३९॥
सम्प्रत्यप्रतिमे कुसङ्घवपुषि प्रोज्जृम्भिते भस्मकम्लेच्छातुच्छबले दुरन्तदशमाश्चर्ये च विस्फूर्जिते । प्रौढिं जग्मुषि मोहराजकटके लोकैस्तदाज्ञापरैरेकीभूय सदागमस्य कथयाऽपीत्थं कदर्थ्यामहे ॥४०॥
॥ इति श्रीसङ्घपट्टकसूत्रं सम्पूर्णम् ॥ व्याख्या-सम्प्र० ॥ लोकैर्वयम् इत्थम्-अमुना प्रकारेण कदामहे । कया ? सदागमस्य कथयाऽपि, सन्-प्रधानः आगम:-सिद्धान्तस्तस्य सदागमस्य कथयाऽपि कथनेनापि । यदा शुद्धमार्गस्य कथाऽपि क्रियते तदा लोकाः कदर्थनां कुर्वन्तीति । क्व सति ? सम्प्रति-अधुना भस्मकम्लेच्छातुच्छबले प्रोज्जृम्भिते, भस्मकः-भस्मग्रहः, स एव म्लेच्छ:-तुरष्काधिपतिस्तस्य अतुच्छं-प्रचुरं बलं तस्मिन् प्रोज्जृम्भिते-प्रोद्दीप्ते सति । कथम्भूते बले ? अप्रतिमेमहातेजस्विनि, पुनः कथम्भूते ? कुसङ्घः-वपुषि, कुसङ्घ-हीनाचारिसङ्घ एव वपुः-शरीरं यस्य स तस्मिन् प्रत्यक्षतो दृश्यमानकुसङ्घशरीरे च-पुनः दुरन्तदशमाश्चर्षे दुष्णसंयतपूजालक्षणदशमाश्चर्ये विस्फूजिते-प्रकटीभूते सति । कविवचसा दशमाश्चर्यस्य पञ्चमारके प्रादुर्भावः । पुनः मोहराजकटके-मोहनीयकर्मरूपराजसैन्ये प्रौढिं-विस्तारत्वं जग्मुषि
For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-२, अवचूरिः
१६३ प्राप्तवति । भस्मकग्रहचैत्यवास्यादयः सर्वेऽपि मोहनीयसैन्यरूपा एव । किं कृत्वा कदर्थ्यामहे? एकीभूय-एकपक्षतां कृत्वा । कथम्भूतैर्लोकः ? तदाज्ञापरैः, तस्य-मोहाजस्य आज्ञा, तत्र परा:-सावधानास्तैः-मोहाज्ञावशवर्तिभिः । संसाररूपनगरे मोहराजा दुस्सङ्घस्तस्य सैन्यंभस्मग्रहो महासामन्तो दशमाश्चर्यं द्वितीयः सामन्त इति रहस्यमिति काव्यार्थः ॥४०॥
ग्रन्थकारप्रशस्तिः श्रीमत्खरतरगच्छे श्रीमज्जिनभद्रसूरिशाखायाम् । श्रीपद्ममेरुसुगुरु-र्व्यवहार्यत्वयसुरं दुरि च ॥१॥ तच्छिष्यो वाक्पतिरिह, श्रीमन्मतिवर्द्धनो गुरुर्जीयात् । श्रीमेरुतिलकनामा, तत्प्राथमकल्पिकः समभूत् ॥२॥ तच्छिष्यौ प्रवरगुणौ, दयाकलशसद्गणिप्रभाधुमणिम् । अमरमाणिक्यसुगुरुः, समस्तसिद्धान्तधौरेयः ॥३॥ तच्छिष्येण सुविहिता, सुगमेयं साधुकीर्तिगणिनाऽपि । एकोनविं१६१९शसमाधिक,-षोडशसंवत्सरे प्रवरे ॥४॥ माघमासे शुक्लपक्षे, पञ्चम्यां प्रवरयोगपूर्णायाम् । विबुधैः प्रपद्यमाना, समस्तसुखदायिनी भवतु ॥५॥
॥ इति श्रीजिवल्लभसूरिकृत-सङ्घपट्टकावचूरिः सम्पूर्णा ॥
For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३ ॥ श्रीसङ्घपट्टकः - लघुवृत्तिः ॥ लघुवृत्तिकारः - पण्डितश्रीलक्ष्मीसेन वि०
For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः कविचक्रवर्तिश्रीजिनवल्लभसूरिविरचितः पण्डितलक्ष्मीसेनविहितया स्फुटार्थाभिधया
लघुवृत्त्या सनाथः ।
श्रीसङ्घपट्टकः इन्दीवरप्रभमनिंदितकांतिशाति-- धामाचितं सुरवरैः किल वासवाद्यैः ॥ श्रीमज्जिनेशचरणं तरणाय सद्यः सर्वे जना नमत किं कुरुतान्यचिन्ताम् ॥१॥ गम्भीरार्थगतेलसत्पदरते: श्रीसंघपट्टाभिध,ग्रन्थस्यास्य यथामति प्रकुरुते टीकां स्फुटार्थाभिधाम् । लक्ष्मीसेनसुधीः सुधीरनिवहप्रीत्यै जिनेशप्रभोः
पादाब्जार्चनलब्धसन्मतिरति श्रीमान् हमीरात्मजः ॥२॥ तत्र तावदाद्यश्लोकार्थविवेचनमारभ्यते.... वन्हिज्वालावलीढं कुपथमथनधीर्मातुरस्तोकलोक ॥१॥
व्याख्या-'वह्नि'रिति-तं देवं-पार्श्वनाथं वयं स्तुमः-प्रणमामः । तं कं ? यो देवः इति जगादेवउक्तवानिव इति, किं ? प्राज्ञैः-पण्डितैः सद्यः-तत्क्षणादेव कुमार्गस्खलनं कार्यकर्त्तव्यं, सिद्धान्तविरुद्धमतनिराकरणं कर्तव्यमित्यर्थः । किं कृत्वा ? स्वस्य आत्मनः विधुरमपि प्रपद्य । अपि सम्भावने कोऽर्थः ? कुमार्गस्खलनाद् यदि आत्मनो विधुरमपि किञ्चिद् भवति तथापि इति । किं कुर्वन् उक्तवान् ? कमठमुनितपः उच्चैः-अतिशयेन दुष्टं प्रकटयन्प्रकटीकुर्वन् । कोऽर्थः ? कमठनामतापसस्तावदेकः कश्चित्तपस्वी पञ्चाग्निनाम तपः कुवन् पार्श्वनाथेनावलोकितः, तस्य तत् तपो भगवतां दुष्टं कृतमित्यर्थः ॥ किं कृत्वा ? अखिललोकस्याग्रे ज्वलत्काष्ठमध्यात्सर्प सन्दर्य, न केवलं अखिललोकस्याग्रे मातुर्वामादेव्याश्चाग्रे वामादेवी भगवन्माता, तस्या अपि पुरतः इत्यर्थः किं विशिष्टं नागम् ? "अग्निज्वालावलीढम्" अग्निशिखाकवलितम्-अर्द्धदग्धमित्यर्थः कथम्भूतो यः परमेश्वरः ? कुमार्गछेदनबुद्धियुक्तः । पुनः कथम्भूतः ? कारुण्यामृताब्धिः-कृपापीयूषसागरः ॥१॥
For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
श्रीउपदेशभणनयोग्यं श्रोतारं निरूपयितुमाह
कल्याणाभिनिवेशवानिति गुणग्राहीति मिथ्यापथः...॥२॥
व्याख्या- कल्याणाभि० - श्रोतॄणां चतुर्दशगुणाः, श्रोतृशब्दाः सर्वेऽप्यत्र हेत्वर्थाः । अथ श्लोकान्वयः - भो श्रोतः ! मया ग्रन्थकर्त्रा त्वमुच्यसे - कथ्यसे कथमिति ? कल्याणाभिनिवेशवानिति, कोऽर्थः शुभरूपाग्रहवान् शोभनस्य रूपस्य आग्रहो विद्यते अस्येति स तथा । पुनः कथमिति ? गुणग्राहीति गुणग्रहीतुं शीलमस्येति गुणग्राही । पुनः कथमिति ? मिथ्यापथप्रत्यर्थीति यथाछन्दः प्ररूपितोत्सूत्रमार्गस्तस्य विरोधी, पुनः कथमिति ? विनीत इति ऋजुस्वभाव इति, अर्थाद् गुर्वादिषु । पुनः कथमिति अशठ इति अधूर्त्त इति । पुनः कथमिति ? औचित्यकारीति-उचितस्य भाव औचित्यं तत् कर्तुं शीलमस्येति । पुनः कथमिति ? दाक्षिण्यीति दाक्षिण्ययुक्तः । पुन, कथमिति ? दमीतिजितेन्द्रियः, पुनः कथमिति ? नीतिभृदिति-नीतिं बिभर्त्ति नीतिभृत् - सदाचारपरायण इत्यर्थः पुनः कथमिति ? स्थैर्यीतिस्थैर्यगुणयुक्तः स्थिरः इत्यर्थः । पुनः कथमिति ? धैर्यीति - धीर इत्यर्थः । पुनः कथमिति ? सद्धर्मार्थीति-सतां धर्मः सद्धर्मः तस्यार्थः, सोऽस्यास्तीति शोभनधर्मगवेषकः । पुनः कथमिति ? विवेकवानिति-युक्तायुक्तविचारचतुरः इत्यर्थः । पुनः कथमिति ? सुधीरिति प्राज्ञ इत्यर्थः ॥२॥
इदानीं युग्मश्लोकयो-र्व्याख्यानमारभ्यते
श्री सङ्घट्टकः
इह किल कलिकालव्यालवक्त्रान्तराल...॥३॥
प्रोत्सर्प्पद् भस्मराशिग्रहसखदशमाश्चर्यसाम्राज्यपुष्य...॥४॥
व्याख्या - इह० ॥ प्रो० ॥ "किलेति" प्रसिद्धिः इह जगति विषयिभिः स्रक्चन्दनवनितादिसेविभिः अभितः समन्तात् । सोयं पन्थाः अप्रार्थि - प्रार्थितः - ख्यापितः । कथम्भूतः पन्थाः ? जिनोक्तिप्रत्यर्थी - जैनशास्त्रविरोधी, कस्मिन् सति ? प्राणिवर्गे जीवसमूहे जैनेन्द्रमार्गे - जिनशासने विरलतां तुच्छतां याति सति कथम्भूते प्राणिवर्गे ? कलिकालव्याल - वक्त्रान्तरालस्थितिजुषि । कलिकाल एव व्यालः- सर्पस्तस्य वक्त्रं तस्यान्तरालं - मध्यं तत्र स्थितिः - स्थानं, तत् जुषते सेवते यः तस्मिन् । पुनः कथम्भूते प्राणिवर्गे ? गततत्त्वप्रीतिनीतिप्रचारे । गतौ-नष्टौ तत्त्वत्प्रीतिनीतिप्रचारौ यस्य तस्मिन् इदानीं प्राणिवर्गे तत्त्वप्रीतिर्नास्ति । नीतेः प्रचारो व्यवहारश्च नास्तीत्यर्थः । पुनः कथम्भूते ? प्रसरदनवबोधे - प्रादुर्भवत् सम्यक् - सिद्धान्तापरिज्ञाने, कोऽर्थः ? सिद्धांतार्थसम्यग्ज्ञानरहिते । पुनः कथम्भूते ? प्रस्फुरत् कापथौघस्थगितसुगतिसर्गे उन्मीलन्तः - प्रकटीभवन्तः ये कुमार्गाः कुत्सितमार्गाः ते स्थगितः - तिरस्कृतो रुद्धःअपवर्गलक्षणायाः सुगते : सर्गो - निष्पत्तिर्यस्य तस्मिन् । कथम्भूतैः साधुवेषैः
For Personal & Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः
१६७ विषयिभिः? संक्लिष्टद्विष्टमूढप्रखलजडजनाम्नायरक्तैः । कोऽर्थः ? समानधर्मजनोपतापकारिमत्सरि-हेयोपादेयविमर्शशून्यप्रकर्षपिशुनः दुर्बुद्धिचतुर्विधसङ्घः, तस्याम्नायः-शिष्यप्रशिष्यादिसन्तानः, तत्र रक्ताः-प्रीतिमन्तः, तैः । पुनः कथम्भूतैः ? साधुवेषैः-सन्मुनिचिह्नधारिभिः कथम्भूते जैनेन्द्रमार्गे ? 'प्रोत्सर्प'दित्यादि प्रोज्जम्भमाणो यो भस्मराशिनामा क्रूरग्रहः, तस्य सखामित्रम्, असंयतपूजाख्यं रिपुविजयपुरःसरम् आज्ञैश्वर्यं वर्द्धमानम् अतत्त्वे तत्त्वप्रतिपद्यमानरूपं यद् दशमाश्चर्यं तस्य साम्राज्येन-प्राचुर्येण पुष्यन् = प्रादुर्भवन् मिथ्यात्वं, तदेव ध्वांत-तमिस्रं तेन व्याप्ते । अन्योऽपि मार्गो यद्यन्धकारावृतो भवति तदोच्छन्नतां यात्येव ॥३-४॥ ___ इदानी योग्यस्य श्रोतुः पुरतो धुर्त्तकल्पिते पथि दशभिरैस्तत्र निरुपितं धर्म प्रतिपादयन् तस्य धर्मस्य कर्मनिर्मूलने सामर्थ्यमसंभावयन्नाह
यत्रौदेशिकभोजनं जिनगृहे वासो वसत्यक्षमा...॥५॥ व्याख्या-“यत्रौ०" यस्मिन्मार्गे औद्देशिकभोजनं, कोऽर्थः ? यतीन् मनसि कृत्वा निष्पादितं, जिनगृहे वासः-अर्हद्भवने सर्वदा निवासः, वसत्यक्षमा-गृहस्थगृहे वासं प्रति मात्सर्यम्, अर्थ- गृहस्थचैत्यसदनेषु स्वीकारः-द्रव्यश्रावकजिनगृहेषु अङ्गीकारः, अप्रेक्षिताद्यासन-स्वचक्षुषा अदृष्ट-मासनम्, सावद्याचरितादर:-सपापैर्यदाचरितं तस्यादरः, श्रुतपथावज्ञा-सिद्धान्तमार्गस्याऽनादरः, गुणिद्वेषधी:-यतिषु द्वेषबुद्धिः, इति दशद्वाराणि । एतैर्दशद्वारैः प्ररूपितो धर्मः । अत्र-असाधुकल्पिते पथि कर्महरश्चेद् भवेत्-कर्मक्षयकारी भवेत् तदा अब्धौ-समुद्रे मेरुस्तरेत् । यदा मेरूः समुद्रे तरति तदा एतस्माद् धर्मात् मोक्षो भवतीत्यर्थः ॥५॥ .. · साम्प्रतमेतेषामेव दशद्वाराणां यथाक्रमं प्रत्याख्याने चिकिर्षुः प्रथमं तावज्जीवोपमर्ददोषदृष्ट्या औदेशिकभोजनद्वारं निषेद्धमाह
षट्कायान् उपमद्य निर्दयमृषीनाधाय यत् साधितं...॥६॥ ____ व्याख्या-षट्कायानुपम० । नामेति संभावनायाम्, इह-प्रवचने सघृणो-दयालुः कः तद् भोजनं भोक्तुमिच्छति ? अपितु न कोऽपि-इत्यर्थः । किं कुर्वन् ? सङ्घादिनिमित्तमेतन्निष्पन्नमिति जानन् । किं तद्भोजनं यत् षट्कायान्-षड्विधजीवनिकायान् उपमद्य-हत्वा निर्दयं यथा स्यात्, एवम् ऋषीन्-यतीन् आदाय-मनसि कृत्वा यत् साधितं निष्पादितं यद् भोजनम् असकृद्-वारं वारं शास्त्रेषु प्रतिषिध्यते-निवार्यते निशीथादिग्रन्थेषु यस्य निषेधो वर्तते, तद् भोजनं निस्त्रिंशताधायि निष्करुणताकारकम् । पुनः यद् भोजनं पण्डिताः गोमांसाधुपमम् आहुः गोमांसादिसदृशं कथयन्ति मूलादि यद् भोजनं भुक्त्वा यतिरधो याति-नरकं गच्छति तद् भोजनं प्राज्ञः कोऽपि न भोक्तुमिच्छति-इत्यर्थः ॥६॥
For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
श्री सङ्घपट्टकः
Mall
प्रथमं तावत् भोजनद्वारं निषेध्य जिनगृहनिवासं निषेधयितुमाह
गायद् गन्धर्वनृत्यत् पणरमणिरणद् वेणुगुञ्जन्मृदङ्ग ॥७॥ व्याख्या-"गायद् गन्धर्व०" खलु इति निश्चये अर्हन्तमतज्ञाः-जिनशास्त्रनिपुणाः सन्तः जिनगृहे न वसन्ति-न सततमवतिष्ठन्ते । कुतः ? विकारहेतुत्वात् । किंविशिष्टाः सन्तः ? सन्तः, काभ्यः ? देवद्रव्योपभोगध्रुवमठपतिताऽऽशातनाभ्यः देवद्रव्यस्य-जिननैवेद्यादेः उपभोगः, सततं शयनं, भोजनादिकरणे उपभोगः, ध्रुवं-निश्चयं मठपतिता-मठाधिपत्यं, तथा भगवदशातना:-जिनानां चतुरशीतिराशातनाः, एतेभ्यः बिभ्यन्तः । कथम्भूते जिनगृहे ? 'गायद् गन्धर्वे' त्यादि, गायन्तः गन्धर्वाः-प्रधानगायनाः यत् नृत्यन्त्यः पणरमण्यो-वेश्या यत्र, रणन्तोमधुरं ध्वनन्तो वेणवो-वंशाः यत्र, गुञ्जन्तो-गम्भीरं स्वनन्तो मृदङ्गा प्रेवन्त्यो-लम्बमाना: पुष्पस्रजः-पुष्पमाला यत्र, उद्यत-सर्वतः प्रसरत् आमोदद्वारेण मृगमदः-कस्तूरिका यत्र, लसन्तः-पट्टांशुकमयत्वाद्दीप्यमाना उल्लोचानि-वितानानि यत्र, महाधनवसनभूषणाङ्गरागादिभूषितशरीरत्वात् शोभमाना जनौघा:-श्रावकसमूहा यत्र, तस्मिन् ॥७॥ वसत्यक्षमाद्वारं निरसितुं श्लोकद्वयेनाह
साक्षाज्जिनैर्गणधरैश्च निषेवितोक्तां ॥८॥
चित्रोत्सर्गापवादे यदिह शिवपुरीदूतभूते निशीथे ॥९॥ व्याख्या-साक्षा० सकर्णः-सश्रवणः कः पुमान् परगृहे-गृहस्थगृहे वसति-निवासं विद्वेष्टि। अकर्णः पुमान् कौँ विना सिद्धान्तोक्तामपि परगृहवसतिम्-अनाकर्ण्यन् निषेधेदपि । यः पुनः सकर्णः-श्रवणः स परगृहवसतिं यतीनामनुमोदयत्येव, न तु द्वेष्टि । किं कुर्वन् ? मुनिपुङ्गवानां यतिश्रेष्ठानाम् अनगारपदं जानन्-न विद्यते अगारो यस्येति जानन् । अथवा किं विशिष्टां वसतिं ? शय्यातरोक्ति मिति, शय्या वसतिराख्याता यतिभ्यो दानतया, तरति भवाम्भोधिं यया अनगारपदं शास्त्रे हि यतिवाचकत्वेन प्रतिपदं श्रूयते । ननु स्वगृह एव किमिति यतयो न वसति ? तत्राह-मुनिपुङ्गवानां निःसङ्गता-स्वजनादिराहित्यम् अग्रिमपदंमुख्यस्थानम् । किंविशिष्टा निःसङ्गता ? साक्षात्-प्रत्यक्षं जिनैः-तीर्थकृद्भिः निषेविताउपभुक्ता, स्वमुखेन उक्ता च कथिता, न केवलं जिनैर्गणधरैश्च-गौतमप्रभृतिभिः यतीनां स्वगृहं नास्त्येव, अत: परगृहवसतिरेव श्रेयसीत्यर्थः ॥८॥ __व्याख्या-'चित्रोत्सर्गा०' सर्वत्र-सर्वस्मिन् वसति अधिकारे अगारधाम्नि-गृहस्थगृह एव यतीनां निवासो न्ययामि, कोऽर्थः ? व्यवस्थापितः, न तु क्वापि-कस्मिन्नपि ग्रन्थे, चैत्येजिनगृहे निवासो निरूपितः । किं कृत्वा ? प्रागुक्त्वा-प्रथमं निशीथे भूरिभेदाः-बहुभेदाः वस गे: उक्त्वा । किं विशिष्टे निशीथे ? चित्रोत्सर्गापवादे । चित्रौ-नानाविधौ बहुप्रकारौ
For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः
१६९ उत्सर्गापवादौ-सामान्यविधिविशेषविधी यस्मिन् । पुनः कथम्भूते निशीथे ? शिवपुरीदूतभूतेमुक्तपुरीसन्देशहरसदृशे । पुनः किं कृत्वा ? पश्चात्-तदनन्तरं कारणेऽपोद्य-अपवादविषयीकृत्य । किं विशिष्टे अगारधाम्नि ? स्त्रीसंसक्त्यादि युक्तेऽपि-स्त्रीपण्डकादिसहितेऽपि । ननु विकारसामग्रीसहिते गृहस्थगृहे कथं यतीनां निवासः ? इत्याह-अभिहितयतनाकारिणामितिनिशीथोक्तयतनासावधानानां संयतानां किं विकारहेतुभिरित्यर्थः ॥९॥
ननु एवं यतनासावधानानां चैत्यवासेऽपि को दोषः ? इत्यतः आह
- प्रव्रज्यापरिपन्थिनं ननु धनस्वीकारमाहुर्जिनाः ॥१०॥ व्याख्या-"प्रव्रज्या०" ननु-निश्चितं तीर्थंकराः धनस्वीकारं-द्रव्यस्याङ्गीकारं प्रव्रज्यापरिपन्थिनमाहुः ॥ कोऽर्थः ? दीक्षाशत्रुभूतं कथयन्ति स्म । क्व धनसङ्ग्रहः ? क्व दीक्षेतिद्वारम् । तु पुनः सर्वारम्भपरिग्रह-सकलपापसहितानां गृहिणाम् । परिग्रहम् अतिमहासावयंअतिशयमहासपापं आचक्षते-कथयन्ति । तेन गृहस्थपरिग्रहः सर्वथा यतीनां नोचित इति द्वारम् । चैत्यस्वीकरणे तु माठपत्यमेव स्यात् । यदा यतीनां जिनगृहस्य स्वीकारस्तदा मठाधिपत्यमेव भवेत् । कथम्भूतं माठपत्यम् गर्हितम्-प्रकर्षेण निन्दितम् । यद्वा इति हेतोर्मुक्त्यार्थिनां पुंसाम् इति ममता युक्ता न-द्रव्यादिषु ममत्वं युक्तं नेत्यर्थः । कथम्भूता ममता ? व्रतवैरिणी चारित्रशत्रुभूता ॥१०॥ . तत्र दशद्वाराणां मध्ये षड् द्वाराणि निषेध्य अवशिष्टद्वारचतुष्टयं निषेधयितुमाह श्लोक चतुष्टयेन
भवति नियतमत्रासंयमः स्याद् विभूषा ॥११॥ गृही नियतगच्छभाक् जिनगृहेऽधिकारो यतेः ॥१२॥ निर्वाहार्थिनमुज्झितं गुणलवैरज्ञातशीलान्वयम् ॥१३॥
दुष्प्रापा गुरुकर्मसञ्चयवतां सद्धर्मबुद्धिर्नृणाम् ॥१४॥ व्याख्या-अत्र श्लोके सप्तमं द्वारं गब्दिकाद्यासनं निषिध्यते । अत्र गब्दिकाद्यासने विभूषा स्यात्-शोभा भवेत् । न केवलं शोभा, असंयमश्च भवति । कोऽर्थः ? जीवरक्षाऽभावश्च भवति नियतं-सर्वदा गब्दिकाद्यासने कथं शोभा भवेत् ? तत्राह-"नृपतिककुदं" एतदिति, यतः एतदासनं नृपतिककुदं-राज्यचिह्नमिति । तर्हि शोभाऽप्यभीष्टैवेत्याह-लोकहासश्चेति गब्दिकाद्यासने भिक्षोः केवलं शोभैव न भवति किन्तु लोकोपहासश्च भवति–'अहो ! भिक्षोपजीविनो मुण्डिता अपि एवंविधेष्वासनेषूपविशन्ति' । इह सङ्गः लोकविदितः गब्दिकादौ परिग्रहः, उच्चैः-अतिशयेन सातशीलत्वं-सुखलोलुपता, इति हेतोर्मुमुक्षोः मोक्षाभिलाषिणः पुरुषस्य गब्दिकाद्यासनं सङ्गतं न-युक्तं नेत्यर्थः । इति सप्तमं द्वारम् ॥११॥
For Personal & Private Use Only
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
श्री सङ्घपट्टकः
सावद्याचरितादराख्यमष्टमं द्वारं निरूपयन्नाह
व्याख्या-'गृही नियतगच्छ० ' गतानुगतिकैः-गड्डरिकाप्रवाहरूपैः अनगारिणां-यतीनाम् असंस्तुतम्-अनुचितम्, अदः-एतत् कथं प्रस्तुतं-प्रारब्धम् । एतत् किं ? गृही-श्रावको नियतगच्छभाग् भवति, कोऽर्थः ? आत्मसदृशो गच्छो येषाम् तेषामेव समुदायभजनेन गुणदोषादिकं विचारयति अन्ययतेः मुनेः जिनगृहे अधिकारः एतदपि विरुद्धमेव, अपरं च आरम्भिभिः-गृहिभिः साधुषु-यतिषु यथा तथा, कोऽर्थः ? येनैव प्रकारेण तेनैव अशुद्धमपि अशनादि-भक्तपानादि प्रदेयं वितरणीयम् । एतदपि विरुद्धमेव । अपरं च व्रतादिविधिवारणंसर्वविरत्यादिविधेारणनिषेधः । एतदपि विरुद्धम् । सुविहितान्तिके-सान्तिके-सन्मुनिसमिपे कथं प्रारब्धमित्यर्थः ॥ अष्टमं द्वारम् ॥१२॥
नवमं द्वारं निषेधयितुमाह
व्याख्या-निर्वा० जनाः-लोकाः यत् ईदृशं यतिं देवेभ्योऽपि-जिनेभ्योऽपि अधिकं यथा स्यात् तथा अर्चयन्ति-पूजयन्ति तत् महतः-प्रबलस्य मोहस्य-अज्ञानस्य जृम्भितं-लीलायितं । कीदृशं यति ? निर्वाहार्थिनं, कथं ? निर्वाहो-जीविका भवतीत्ययमेवार्थः प्रयोजनं यस्य तम् । पुनः कीदृशं ? गुणलवैः-गुणलेशैरपि उज्झितं-त्यक्तम् । पुनः कथम्भूतम् ? अज्ञातशीलान्वयं अविदिताचारकुलं पुनः कथम्भूतं गुरुणा-आचार्येण स्वार्थाय-प्रयोजनाय मुण्डीकृतं-दीक्षां नीतम् । कथम्भूतं गुरुणा ? तादृग्वंशजतद्गुणेन-तादृशिष्यवंशजातेन तद्गुणेन-शिष्यसदृशगुणेन । किंविशिष्टा जनाः ? विख्यातगुणान्वया अपि-प्रसिद्धगुणवंशजाता अपि । अकुलीनाः कुलीनं पूजयन्ति तदा पूजयन्तु, (किन्तु) कुलीना अपि अकुलीनं पूजयन्ति, इति मोहप्राबल्यम् । पुनः किंविशिष्टाः ? लग्नोग्रगच्छग्रहा:-चेतसि निविष्टो यः उग्रगच्छप्रतिबन्धः तद् युक्ता इत्यर्थः । द्वारम् ९ ॥१३॥
'गुणद्वेषधी' इतिद्वारं निषेधयितुमाह
व्याख्या-दुष्प्रापा० ॥ गुरुकर्मसञ्चयवतां-गरिष्टसंसारबन्धहेतुकर्मयुक्तानां प्राणिनां सद्धर्मबुद्धिर्दुष्प्रापा, कोऽर्थः ? दुःखेन प्राप्यते तस्यां सद्धर्मबुद्धौ जातायामपि उत्पन्नायामपि शुभगुरुर्दुर्लभः यो गुरुरिष्टतरं किञ्चिदुपदिशति । सोऽपि शुभगुरुः पुण्येन यदि प्राप्यते तथापि अमी जनाः स्वहितं कर्तुं नालम्-आत्मनो हितं कर्तुं न समर्थः । किं विशिष्टा जनाः ? गच्छस्थितिव्याहताः-'युष्मत्कुलादृतोऽयं गच्छस्तत एनं गच्छं त्यक्त्वा भवद्भिर्नान्यपार्श्वे श्रवणसम्यक्त्वव्रतप्रतिपत्त्यादिकं विधेयम्' इति गृहस्थस्य यतिविहिता व्यवस्था, तथा गच्छस्थित्या व्याहताः-वशीकृता इत्यर्थः, अतो हेतोः किं ब्रूमः-किं भणामः ? इह-संसारे, किम् आश्रयेमहि-निषेवेमहि ? किम् आराध्येमहिकस्याराधनां कुर्मः ? किं वा कुर्महेविदध्मः, इति दशमं द्वारम् ॥१४॥
For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग - ३,
, लघुवृत्तिः
एतेन प्रव्रज्याऽपि कुलीनस्यैव योग्येति प्रतिपादयन्नाह
क्षुत्क्षामः किल कोऽपि शिशुकः प्रव्रज्य चैत्ये क्वचित् ॥१५॥
व्याख्या-' क्षुत्क्षामः 'किलेति संभावने कोऽपि र शिशुकः - अज्ञातनामा क्षुत्क्षामः सन्बुभुक्षादुर्बलः सन् क्वचिदनिर्दिष्टनाम्नि चैत्ये- जिनगृहे प्रव्रज्य - दीक्षां गृहीत्वा कञ्चनं श्रावकं पक्षं कृत्वा तदाचार्यकं प्राप्त:तः - सूरिपदं गतः सन् कथम्भूतः ? अक्षतकलिः अखण्डितकलहः चित्रम्-आश्चर्यं चैत्यगृहे गृहीयति गृह इव आचरति । निजे गृहे कुटुम्बीयति - कुटुम्ब इवाचरति । स्वं- आत्मानं शक्रीयति शक्रमिवाचरति बुधान् - पण्डितान् बालिशीयति-मूर्खानिवाचरति । विश्वं-जगत् वराकीयति-रङ्कमिवाचरति, अतो मूर्खबहुलं जगत्, यतेः कुलशीलादिकं न विचारयति किञ्चित् मोहनोच्चाटनाद्यद्भुतमवलोक्य दुष्टमपि यतिं देववत् पूजयन्तीत्यर्थः ॥१५॥
अस्मिन्नेवार्थे - अपरमपि वृत्तमाह
यैर्जातो न च वर्द्धितो न च न च क्रीतोऽधमर्णो न च ॥१६॥
व्याख्या - यैर्जातो ० ॥ तैरेव अधमाधमैः - अत्यधमैः यतिभिः अयं जनो- लोकः बलात् हठात् वाह्यते-यत्र तत्र नीयते अतः हा ! इति कष्टे इदं जगत् नीराजकं - राजशून्यं, राजा चेद् • भवति तदा एतदनुचितं न भवति इत्यर्थः तैः कैः ? यैः यतिभिरयं लोको न जातः - नोत्पादितः योगक्षेमादिसंपादनेन, यैर्न च वर्द्धितः - शरीरपोषणं न प्रापितः, यैर्न च क्रीतः - अन्यस्मान्मूल्यदानेन न गृहीतः, न च अधमर्णेन - उद्धारादिप्रयोगेण गृहीतः, न च प्राक् पूर्वं दृष्टः - अवलो - कितः, न च बान्धवः पितृव्यभ्रातृसम्बन्धवान्, न च प्रेयान् वल्लभतरः, न च प्रीणित:तोषितः । एतावता ये यतयः न दृष्टा, न श्रुताः, न च संबन्धिनः, तैर्दुष्टयतिभिः अयं जनो लोकः बलाद्वाह्यते । किंवत् ? नस्योतः पशुवत् यथा नस्योतः पशुर्यत्र तत्र नीयते इत्यर्थः । चकारः सर्वसमुच्चयार्थः ॥१६॥
कुपथावस्थितजडजनानवलोक्य प्रकरणकारः प्राह
१७१
किं दिग्मोहमिताः किमन्धबधिराः किं योगचूर्णीकृताः ॥ १७ ॥
व्याख्या-'किं दिग्मोह०' यद् यस्माद्धेतोः अमी जड़ा:- मूर्खाः जनाः कुपथात्-कुमार्गात् व्यावृत्तिम्- अपसरणं न दधते-न कुर्वते तस्माद्धेतोः एते जनाः- लोकाः किं दिग्मोहम् इताः पूर्वादिदिक्षु पश्चिमादिविभ्रमः दिग्मोहः तं प्राप्ताः ? । किम् अन्धबधिराः जाता: ? अन्धा :नेत्रहीनाः । बधिराः-कर्णहीनाः । किं वा योगचूर्णीकृताः ? - मस्तकादिषु चूर्णक्षेपेण वशीकृताः । किं वा दैवोपहताः ? दैवेन विधिना उपहताः - विभ्रंशं प्रापिताः । 'अङ्गे 'ति सम्बोधने । किं वा ठगिताः ? - स्वायत्तीकृताः । किं वा ग्रहावेशिताः ? भूतादिशरीराधिष्ठानाः । न केवलं
For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
_ श्री सङ्घपट्टकः. कुपथप्रवृताः एव सन्ति किन्तु एतत् कृते, कोऽर्थः ? जिनमार्गकृते जिनमार्गनिमित्तं असूयन्ति च-ईर्ष्या कुर्वन्ति च । किं कृत्वा ? श्रुतस्य मूर्ध्निशास्त्रमस्तके पदं-चरणं कृत्वा-विधायेत्यर्थः किंविशिष्टा अमी ? दृष्टोरुदोषा अपि-साक्षादवलोकितकुपथदोषा अपि अदृष्टदोषा हि विवेकिनोऽपि कुपथान्न निवर्तितुं समीहन्ते किं पुनः अन्येऽपि दृष्टदोषाः ते मूर्खा अपि कुपथान्ननिवर्तन्त एवेति श्लोकार्थः ॥१७॥ सिद्धान्ते हि रजन्यां जिनस्नात्रं पापपङ्के निमज्जनाय प्रवदन्ति इत्यत आह
____ इष्टावाप्तितुष्टविटनटभटचेटकपेटकाकुलम् ॥१८॥ ___ व्याख्या-'इष्टावाप्ति०' जिन मज्जन-जिनस्नानम् अविधिना-सिद्धान्तोक्तविधिवैपरीत्येन मूढजनेन विहितः सन् अघपङ्के-पापकर्दमे निमज्जनमेव जनयति, कोऽर्थः ? सिद्धान्तोक्तप्रकारेण यदि देवस्नात्रं न विधीयते तदा स्नात्रादपि नरकपतनमेव भवतीत्यर्थः । कथभूतं स्नात्रम् ? इष्टावाप्ति तुष्टविटनटभटचेटकपेटकाकुलम्, इष्टाया:-प्रियायाः स्नात्रदर्शनव्याजेनागताया अवाप्तिः-मिलनं, तया तुष्टाः विटा: 'निःशङ्कमत्राद्य नः सुरतलीला प्रवर्तिष्यते' इति धिया मुदिता विटाः-वेश्यापतयः, नटाः-नर्तकाः, भटाः-शस्त्रादिकलाजीविनः, चेटका:-मासादि नियमिता वृत्ति ग्राहिणः, एतेषां पेटकः-समूहः, तेन आकुलं-क्षुभितम्, पुनः कथम्भूतं स्नात्रं ? निधुवनविधिनिबद्धदोहदनरनारी- निकरसंकुलं-निधुवनं-सुरतं तदर्थं निबद्धो दोहदः-अभिलाषो यैस्तैर्नरनारीनिकरैः-समूहै: संकुलं-व्याप्तं । कथंभूतं स्नात्रं ? रागद्वेषमत्सरेणूंघनं-कस्यचित् परवर्णिनी प्रति रागः स्नेहः, स्वप्रेयसीमन्येन सह संगच्छमानां पश्यतस्तज्जिघांसया द्वेषः, मत्सरश्च-स्ववल्लभामन्येन सह लपन्तीम् विलोक्यतः पुरुषस्य, असहिष्णुता-ईर्ष्या, ताभिर्घनं-सान्द्रम्, एतावता सकलविकारसामग्रीपरिपूरितमूर्खजनविहितस्नात्रादपि नरके पतनमेव भवतीत्यर्थः ॥१८॥ न केवलं स्नात्रमेव नरकजनकं किन्तु अविधिकृतं व्रताद्यपीत्याह
जिनमतविमुखविहितमहिताय न मज्जनमेव केवलम् ॥१९॥ व्याख्या-'जिनमत०' केवलं जिनमतविमुखविहितं-जिनशास्त्रविपरीतकृतं मज्जनमेव 'अहिताय' संसाराय न भवति किं तर्हि ? (किंतु) तपश्चरित्रदानाद्यपि अनशनादि सर्वविरतिः अपि शिवफलं-मुक्तिरूपफलं न जनयति । एतावता जिनशास्त्रविपरीतकृतं सर्वमेव निष्फलमेवेति श्लोकार्थः । हि-यतः कारणात् अविधिविधिक्रमात् सिद्धान्तानुक्तोक्तप्रकारेण, सिद्धान्ते यन्नोक्तं तेन प्रकारेण जिनाज्ञाऽपि-अर्हदागमोक्तानुष्ठानमपि अशुभशुभायअकल्याणसंपत्तये जायते । 'कि'मित्याक्षेपे वाक्यभेदे वा, 'पुन 'रिति हेतुप्रकारेण अहितहेतुःसंसारबन्धनहेतुः विडम्बनैवलोकोपहासास्पदमेव न प्रसार्यते न विस्तार्यते ? अपि तु विस्तार्यत एवेत्यर्थः ॥१९॥
For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७३
विभाग-३, लघुवृत्तिः अन्यदप्याह
जिनगृह-जैनबिम्ब-जिनपूजन-जिनयात्रादि विधिकृतं ॥२०॥ व्याख्या-'जिनगृह०' इह-प्रवचने एतदपि सर्वं स्फुट-प्रगट व्यक्तमेव अनभिमतकारि भवति-अनिष्टविधायि भवेत् ॥ कस्मादित्याह-कुमतकुगुरुकुग्राहकुबोधकुदेशनांशतः, अस्यार्थः-कुत्सितं मतं कुमतं, कुत्सितो गुरुः कुगुरुः, कुग्राह:-सिद्धान्तग्राह्यस्वमतिकल्पितासत्पदार्थसमर्थ-नानुष्ठानविषयो मानसोऽभिनिवेशः, जिनशास्त्रस्याज्ञानादन्यथा परिच्छेदः कुबोधः, सिद्धान्ता-भिहितार्थानां विन्यासेन प्ररूपणा भणिता कुदेशना, तासाम् अंशतः-लेशतः । एतत् किं ? जिनगृहं-अर्हद्भवनं, जैनबिम्ब-भागवती प्रतिमा, जिनपूजनंभगवत्पूजा, जिनयात्रादि-भगवत्कल्याण-काष्टाह्निकादि, एतत् सर्वं विधिकृतमपि-जिनोक्तप्रकारेण निष्पादितमपि दानतपोव्रतादि-दानं तपः पूर्वं व्याख्यातम्, व्रतादि-स्थूलप्राणातिपातविरमणादि; गुरुभक्तिः -आचार्यशुश्रूषा, श्रुतपठनादिसिद्धान्ताध्ययनम् । एतत् सर्वमपि उक्तहेतोः अनिष्टविधायि भवेत् आइतमपि-सबहुमानमपि । किमिव ? वरभोजनमिव यथावसरं हृद्यं भोजनं विषलवनिक्षेपतः-गरलकणनिक्षेपात् अनभिमतकारि भवति-अनिष्टविधायि भवति, एतावता कुमतादिसंसर्गाज्जिनपूजनादिकमपि शुभदायि न भवतीत्यर्थः ॥२०॥ . सकपटयति वर्णयितुमाह
___ आक्रष्टुं मुग्धमीनान् बडिशपिशितवद् बिम्बमादर्श्य जैनम् ॥२१॥
व्याख्या 'हा' इति कष्टे, अयं जनो-लोकः शठ्ठः-धूर्यतिभिः वञ्च्यते-विप्रलभ्यते । किं विशिष्टः ? श्रद्धालुः-विवेकविकलः धर्मेच्छावान्, क इव ? शाकिन्यादिवशीकृत इव यथा शाकिन्यादिवशीकृतः केनचिद् वञ्च्यते ॥ कैः ? यात्रास्नात्राद्युपायैः, यात्रा-जिनयात्रा, स्नात्रंजिनस्नात्रम्, इत्यादयः उपायाः-प्रकारास्तैः, न केवलं यात्राद्युपायैः, नमसितकनिशाजागरादिच्छलैश्च, नमसितकं-उपयाचितकं "भवतामिदानीमीदृश उपद्रवः समुपस्थितस्तस्माद् भवद्भिस्तन्निवृत्तये जिनगोत्रशासनसुराणाम् इयद् द्रव्यमेषणीय"मिति । निशाजागरादिच्छलैः-रात्रिजागरणादिव्याजैः किं कृत्वा वञ्च्यते ? जैनबिम्बम् आदर्य दर्शयित्वा, कोऽर्थः ? जिनप्रतिमां दर्शयित्वा । न केवलं जिनप्रतिमां दर्शयित्वा तन्नाम्ना-जिननामधेयेन स्वेष्टसिद्ध्यै-आत्माभिमतनिष्पत्तये गृहान् कारयित्वा, कथम्भूतान् गृहान् ? रम्यरूपान्मनोहरान् किंवत् दर्शयित्वा ? मुग्धमीनान् आक्रष्टुं बडिशपिशितवत्, यथा व्याधो बडिशेमत्सवेधने पिशितं-मांसं विधाय मुग्धमीनान्-मुग्धान् मत्स्यान् आकर्षयति ? हेयोपादेयविचारशून्यतया धर्मश्रद्धालवस्त एव मत्स्यास्तान् ॥२१॥
For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
सर्वत्रास्थगिताश्रवाः स्वविषयव्यासक्तसर्वेन्द्रियाः ॥२२॥
व्याख्या - कष्टमिति खेदेन उद्धतधियः - 'नास्त्यस्मत् समो जगति संप्रति कश्चने ति दर्पाध्मातबुद्धयः तुष्यन्ति - मोदन्ते, पुष्यन्ति - वर्द्धन्ते च किं कृत्वा ? सन्मुनिमूर्द्धसु स्थित्वामुनिमस्तकेषु स्थितिं विधाय, किं विशिष्टाः ? अन्त्याश्चर्यराजाश्रिताः - दशमाश्चर्यनृपानुगताः, यथा नीचा अपि केचन राजादेरवष्टम्भेन महतामपि मूर्द्धानमारुह्य पुष्यन्ति । एवमेतेपि दशमाश्चर्यराजाश्रिता महामुनीन् परिभूय पुष्यन्तीत्यर्थः ।
श्री सङ्घपट्टकः
पुनः किं विशिष्टाः ? सर्वाकृत्यकृतोऽपि - कोऽर्थः ? लोकलोकोत्तरविरुद्धाब्रह्मसेवनपुष्पफलाद्युपभोगाद्यसदाचारकारिणोऽपि सर्वमकृत्यं कुर्वन्तीत्यर्थः । सर्वत्रास्थगिताश्रवाः लोकसमक्षम् अनिरुद्धपञ्चाश्रवाः । पुनः किम्भूताः ? स्वविषयव्यासक्तसर्वेन्द्रियाः, स्वविषयेषु - स्पर्शादिषु व्यासक्तानि - विशेषणलग्नानि इन्द्रियाणि त्वगादीनि येषां ते । पुनः किम्भूताः ? वल्गद्गौरवचण्डदण्डतुरगाः, वल्गन्तः - यदृच्छया प्रसरन्तः गौरवैः चण्डा:उत्कटाः, दण्डाः-अकुशलमनोवाक्काया एव तुरगा येषां ते । पुनः किम्भूताः ? पुष्यत् कषायोरगाः सुपुष्टक्रोधसर्पाः । एतावता पञ्चाश्रवविरमण -पञ्चेन्द्रियनिग्रहैं-दण्डत्रयविरतिकषायचतुष्टयजय-लक्षणसप्तदशविधसंयमविहीना अपि ते सत्साधूनतिक्रामन्ति इति
श्लोकार्थः ॥
इदानीं दुष्टयतिभ्यो गृहस्था एव श्रेष्ठा इति दर्शयितुमाह
सर्वारम्भपरिग्रहस्य गृहिणोऽप्येकाशनाद्येकदा ॥२३॥
व्याख्या- 'सर्वारम्भ०' गृहिणोऽपि हृदि तीव्रानुतापो भवेत् । निष्ठुरपश्चात्तापो जायते । किं विशिष्टस्य गृहिणः ? न रक्षतः न पालयतः, किम् ? एकाशनादि-एकभक्तादि, किं कृत्वा ? प्रत्याख्याय-नियम्य । क्व ? एकदा अष्टम्यादितिथिषु । यदि कश्चिद् गृहस्थः अष्टम्यादितिथिषु एकभक्तादेर्नियमं गृह्णाति पश्चात् तं खण्डयति तस्य चेतसि महान् पश्चात्तापो भवतीत्यर्थः । किं विशिष्टस्य गृहिणः ? सर्वारम्भस्य परिग्रहस्य- सकलपापव्यापारतत्परस्य सदा-सर्वदा, ये पुनः त्रिधामनोवाक्कायारूपेण त्रिविधं कृतकारितानुमतिलक्षणं पापं षट् कृत्वा - षड्वारान् प्रतिदिनं प्रतिवासरं प्रोच्यापि उक्त्वाऽपि भञ्जन्ति-खण्डयन्ति तेषाम् असाधूनां क्व तपः ? तपो नास्ति, सत्यवचनं च नास्त्येव । ज्ञानिता- सिद्धान्तपरिच्छेत्तृत्वं च नास्ति । व्रतं दीक्षा च नास्तीत्यर्थः ॥२३॥
देवार्थ-व्ययतो यथारुचिकृते सर्वर्तुरम्ये मठे ॥ २४ ॥
व्याख्या- 'देवार्थ० ' अहो ! इति आश्चर्यं सितपटा:- श्वेताम्बराः कष्टं व्रतं चरन्ति - दुष्करं चारित्रं अनुतिष्ठन्ति । किंविशिष्टा ? साधुव्याजविटा :- यतिव्याजेन धूर्त्ताः । पुनः कथम्भूताः ?
For Personal & Private Use Only
www.jalnelibrary.org
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः
१७५ यथारुचिकृतेस्वमनोभिलाषरूपे मठे नित्यस्थाः सर्वदा मनोरमजिनगृहनिवासिनः । किं कुर्वन्तः ? देवार्थं व्ययतः-तद्देवद्रव्यं व्ययं कुर्वन्तः । कथम्भूते मठे ? सर्वर्तुरम्ये-सकलवसंतादिऋतुमनोहरे । पुनः कथम्भूताः ? शुचिपट्टतूलशयनाः-निर्मलपट्टवस्त्रयुत् तुलशयनाः कोमलशय्याशायिन इत्यर्थः । पुनः कथम्भूताः ? सद्गब्दिकाद्यासनाः-कोमलगब्दिकाद्यासनभाजः । पुनः कथम्भूताः ? सारम्भाः आरंभसहिताः । पुनः कथम्भूताः ? सपरिग्रहा:-धनधान्यादिभाण्डसङ्ग्रहपरायणाः, सविषयाः-विषयासक्तचेतसः सेाः-सक्रोधाः । सकाङ्क्षाः सम्भोगविलासोत्कण्ठिताः, सदा-सर्वदा ॥२४॥
इत्याद्युद्धतसोपहासवचसः स्युः प्रेक्ष्य लोकाः स्थितिम् ॥२५॥ व्याख्या 'इत्याद्युद्धत०' येषां मिथ्योक्त्या-मिथ्यात्ववचनेन सुदृशोऽपि सम्यग्ज्ञाना अपि मनो बिभ्रति-धारयति । कथम्भूतं मनः ? सन्देहदोलाचलम् इदं समीचीनम् इदं वा इति य सन्देहः स एव दोला-हिन्डोलकस्तेन चञ्चलं, ननु निश्चितं सर्वथा जिनपथप्रत्यर्थिनः, कोऽर्थः ? अर्हत्पथशत्रुभूताः लोका:-जनाः स्थितिम्-अनाचाररूपां श्रुत्वा इत्याधुद्धतसोपहासवचसः स्युः, कोऽर्थः ? उक्तप्रकारेण सहास्यवचना भवेयुः-'अहो जैनाः अन्यथावादिनः अन्यथाकारिणः, अस्माकमेव दर्शनं श्रेयः इत्यादि वचनसन्दर्भेण, अतो हेतोः अभिमुखा अपि जनाः श्रुतपथात्-जिनसिद्धान्तमार्गाद् वैमुख्यं-विमुखताम् आतन्वते-विस्तारयन्ति । मिथ्यावादिनां मिथ्यावचनेन अभिमुखा अपि जना जिनमार्गाद् विमुखा भवन्ति, इति श्लोकार्थः ॥२५॥
सर्वैरुत्कटकालकूटपटलैः सर्वैरपुण्योच्चयैः, व्याख्या-'सर्वैरुत्कट०' ॥२६॥ 'ततः' इति पश्चात् श्लोकस्यात्र वर्त्तते । ततो हेतोःपश्चादुक्त हेतोः-अमुं-दुर्मार्गम् आसेदुषां-प्रस्थितानां मानसं नूनं-निश्चितम् एतैः क्रूरमकारिक्रूरं कृतम् एतैः कैः? सर्वैः उत्कटकालकूटपटलैः अत्युग्रविषसमूहै: न केवलम् उत्कटकालकूटपटलैः सर्वैः अपुण्योच्चयैः-सकलपापराशिभिः, न केवलमेतैः सर्वैालकुलैश्चअशेषसर्पसमूहैः, न केवलमेतैः समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः सकलदुःखमनोव्यथामङ्गलादिपापग्रहैः । कथम्भूतानां ? दौरात्म्येनदुष्टाशयत्वेन जिनपथं निजघ्नुषाम्-उच्छेतृणां, पुनः कथम्भूतानाम् ? वचनेन इति ऊचुषाम्-अभिदधुषाम् ॥२६॥
अतः
. दुर्भेद्यस्फुरदुग्रकुग्रहतमः स्तोमास्तधीचक्षुषाम् ॥२७॥ व्याख्या-'दुर्भेद्यस्फुरदुग्र०' अतो हेतोः सदा-सर्वदा मिथ्याचारवतां-मोक्षमार्गविपरीताचारयुक्तानां वचांसि सकर्णः-सश्रवणः कथं कर्णे कुरुते ? कथं श्रवणे धारयति ? अपि तु न कथमपि इत्यर्थः । कथम्भूतानां मिथ्याचारवतां ? स्वयं नष्टानाम् । पुनः कथम्भूतानाम् ?
For Personal & Private Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
श्री सङ्घपट्टकः अन्यनाशनकृतेपरनाशाय बद्धोद्यमानां स्वयम् नष्टाः परानपि नाशयन्तीत्यर्थः । पुनः कथंभूतानां ? 'महामोहाद्'घनप्रचुरतराविवेकात् 'अहम्मानिनाम्'-अहमेव, नान्यः इति मानिनां । पुनः कथम्भूतानां ? सिद्धान्तद्विषतां-जिनशास्त्रवैरिणाम् । पुनः कथम्भूतानां ? दुर्भेद्यस्फुरदुग्रकुग्रहतमःस्तोमास्तधीचक्षुषां-दुर्भेद्याः दुरुच्छेद्याः स्फुरन्तो-मनसि जाग्रद्रूपाः ये उग्रकुग्रहा:-जिनगृहनिवासादयस्त एव तमःस्तोमा:-अन्धकारपटलानि, तैरस्तं प्रापितं धीरेव चक्षुर्येषां तेषाम् ॥२७॥
यत्किञ्चिद् वितथं यदप्यनुचितं यल्लोक-लोकोत्तरो ॥२८॥ व्याख्या-'यत् किञ्चित् ' यत् कुधियः-कुबुद्धयः तत्तद्धर्म इति ब्रुवन्ति-अयमेव धर्म इति कथयन्ति तत् दुरन्तदशमाश्चर्यस्य विस्फूर्जितं-विजृम्भितं, तत्, किं यत् किञ्चित् वितथम्अलीकं यदिति सामान्यतो निर्दिष्ट-विशेषतोऽनिर्दिष्टनामा, यदप्यनुचितम्-अयोग्यं यल्लोकलोकोत्तरोत्तीर्णजिनमार्गाद् बहिर्भूतं जिनप्रवचनबाह्यं जिनमार्गादतीतमित्यर्थः, यद्भविनांदेहिनां भवहेतुरेव येन संसारबन्धो भवतीत्यर्थः, यतः शास्त्रबाधाकरं-सिद्धान्तविरुद्धं न केवलं धर्म इति कथयन्ति । अर्हन्मतभ्रान्त्या लान्ति च, कोऽर्थः ? जिनमार्गोऽयमिति मिथ्याज्ञानेन गृह्णन्ति च, कथम्भूतास्ते ? मूढाः ॥२८॥
साम्प्रतं मुग्धजनान् प्रति स्वमतं मोक्षपथतयादिशत, सत्पथगामिनश्च धार्मिकान् स्ववचनाननुरोधित्वेनाज्ञतया अवजानानस्य कस्यचिद्यथाछन्दाचार्यग्रामण्योऽप्रस्तुतप्रशंसया स्वरूपमाह
कष्टं नष्टदिशां नृणां यददृशां जात्यन्धवैदेशिकः ॥२९॥ व्याख्या-'कष्टं' दुःखमेतन्नश्चेतसि वर्त्तते , यत्किमित्याह-यदिति वाक्योपक्षेपे, यन्नृणामदृशां जात्यन्धवैदेशिकः कान्तारेऽभीप्सितपुराध्वानं प्रदिशतीति सम्बन्धः । तत्र 'नृणां' पुंसां नष्टदृशाम्-अलोचनत्वात् कान्तारपातेन दिङ्मूढत्वाच्च प्रभ्रष्टप्राचीप्रतीच्यादिककुप्विभागपरिच्छेदानाम्, अदृशांकाचकामलादिनां दृग्विकलानां, न तु जन्मान्धानां, जन्मान्धो जन्माभिव्याप्त्या लोचनरहितः । ननु सोऽपि तद्देशजात इतरेभ्यः श्रवणादिना विज्ञाय कथञ्चिदिष्टपुरपथं देक्ष्यतीति तत्रोक्तं "वैदेशिक" इति, विदेशे-योजनशतव्यवहिते देशान्तरे जातो वद्धितश्चेति वैदेशिकः । स हि तद्देशस्वरूपमात्रस्याप्यनभिज्ञत्वात्कथं प्रकृतमार्ग जानीयादपि । ततः कर्मधारयः । कान्तारे जनसञ्चारशून्ये दुर्गवर्त्मनि 'प्रदिशति' प्रतिपादयति अभीप्सितपुराध्वानं-जिगमिषितनगरमार्ग, किलेति वार्तायाम्, उत्कन्धरः-उद्ग्रीवः कन्धरामुन्नमय्य भुजदण्डमुत्क्षिप्य कथयतीतिकष्टमेतत् । तुः पुनरर्थे, इदं वक्ष्यमाणं पुनः कष्टतरं-पूर्वस्मादपि कष्टान्महाकष्टं, यत् किमित्याह-'सोऽपि' प्रागुक्तो मार्गदेष्टा 'सुदृशो' निर्मलनयनानत एव 'सन्मार्गगान्' इष्टनगरसुगमपथप्रस्थितान् तद्विदः सम्यक्सन्मार्गज्ञान् यत् हसति, सावज्ञमिति
For Personal & Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः
१७७ क्रियाविशेषणं, सावहेलं अज्ञानिव, यथा मार्गाभिज्ञा मार्गमुपदिशन्त उपहस्यन्ते लोकेन, तथैतेऽपि तेन । एवं प्रस्तुतमुपमानं योजयित्वा प्रस्तुतमुपमेयमिदानी योज्यते, कष्टमेतत्-'यत् नृणां' सत्पथेच्छुपुरुषाणां नष्टदृशाम्-अतिमुग्धतया सत्पथकुपथविभागानभिज्ञानात्, अदृशांसम्यग्ज्ञानदर्शनविकलानां जात्यन्धः-सिद्धान्तरहस्यलेशानभिज्ञः सर्वथा अगीतार्थः, सोऽपि गीतार्थसंवासादेः कथञ्चिन्मोक्षपथकथनप्रवीणः स्यात्तत्राह-वैदेशिको गर्हिताचारत्वाद् गीतार्थमुनिपुङ्गवसङ्गमात्रवर्जितः एष चाधुनिकदुस्सङ्घप्रवरो निशङ्कं निःश्रेयसपथप्रत्यर्थिमार्गकथनदीक्षितोऽयं यथाछन्दशिरोमणिः कश्चिदाचार्यो मन्तव्यः । कान्तारे-भवमहाटव्यां प्रदिशति अभीप्सितपुराध्वानं-मुक्तिमार्गम् उत्कन्धरोदर्शिताहङ्कारविकारः, तथा च सोऽगीतार्थः उत्सूत्रभाषको मिथ्यादृष्टिः कथञ्चिदपि सत्पथं मोक्षमार्गं न वेत्ति, नाप्यन्येन गीतार्थेन प्रतिपादितोऽपि प्रत्येति इति कष्टम्, एतत्कष्टतरं त्विति पूर्ववत्, सोऽपि प्रागभिहितो यथाच्छन्दाचार्यः सुदृशः-सम्यग्ज्ञानदर्शनयुजः सन्मार्गगान्-ज्ञानदर्शचारित्रलक्षणमुक्तिपथप्रवृत्तान् तद्विदो-मुक्तिमार्गविज्ञान् धार्मिकान् सुविहितसाधून् यत् हसति सावज्ञमज्ञानिव, यथा-किममी अगीतार्था मूर्खशिरोमणयः सिद्धान्तरहस्यं जानन्ति ?, अहमेव सकलश्रुतपारावारंपारदृश्वा, ततो यमहं ब्रवीमि स मुक्तिमार्ग इति । किमित्येवमुपहसतीत्यत आहतन्महाकष्टमित्युपमानोपमेययोस्तुल्यतया योजना । अत्र च मुग्धजनपुरतो निरङ्कुशं स्वकल्पितं चैत्यवासादिकमुत्सूत्रपथं प्रथयद्विधिविषयपारतन्त्र्यप्ररूपणानिपुणान्, सुगुरुसम्प्रदायानुवर्तिनः सुविहितानसूययोपहसन् सम्प्रति वर्तमानः कुसङ्घाचार्यवर्गोऽनया भङ्ग्या कविना प्रतिपादित इति वृत्तार्थः ॥२९॥
साम्प्रतं श्रुतपथावज्ञाद्वारमुपसञ्जिहीर्षुः शुद्धजिनमार्गस्य दुष्टोपचितसमुदितकारणकलापेन सम्प्रति दुर्लभत्वं प्रतिपादयन्नाह
सैषा हुण्डावसपिण्यनुसमयहसद्भव्यभावानुभावा ॥३०॥ व्याख्या-'सैषा हुण्डा' ॥ एवं अमुना प्रकारेण अनुकूलं-प्रतिसमयं दुष्टेषु-क्रूरेषु पुष्टेषु सत्सु जैनमार्गो दुर्लभः-अर्हत्पथो दुष्प्राप्यः, यदा तु क्रूराः पुष्टास्तदा जैनमार्गो दुर्लभो जात इत्यर्थः । एवं कथं ? सैषा हुण्डानाम्नी अवप्पिणी-कालविशेषः । कथम्भूता-अवसप्पिणी ? अनुसमयं हसद्भव्यभावानुभावा, अनुसमयं-प्रतिसमयं प्रतिक्षणं ह्रसन्-हीयमानः भव्यजनानां शुभभावस्यानुभावः-प्रभावो यस्यां सा । अयं त्रिंशत् उग्रग्रहश्च ।
जिनसिद्धान्तोक्ताष्टाशीतिग्रहमध्यात् त्रिंशतः पूरणो भस्मराशिः, कथम्भूतो भस्मराशिः ? ख-ख-नखमितिवर्षस्थितिः “पश्चानुपूर्व्या अंकरचना ज्ञातव्या" । खं-शून्यं, तत्पश्चात् पुनः खं-शून्यं, तत् पश्चान्नखं-विंशतेरंकः एतावत् (२०००) स्थितिः । अन्त्यदशममाश्चर्यं च असंयतपूजाऽनाचारप्रतिपादकमाश्चर्यं च तत्समा दुष्षमा च तैरेवावसप्पिणीभस्मराशि
For Personal & Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
१७८
दशमाश्चर्यैः समा तत्समा दुषमा दुःखकारिणी, तस्यै जिनमतहतये- जिनमार्गोच्छेदनिमित्तं यद्येते तुष्टास्तदा जैनमार्गों दुर्लभ इत्यर्थः ॥३०॥
एवं तावदष्टादशवृत्तैः प्रबन्धेन लिङ्गिनां श्रुतपथावज्ञा प्रतिपादिता । संप्रति 'गुणद्वेषधी' रिति द्वारं निराकुर्वंस्तेषां गुणद्वेषं दर्शयन्नाह
सम्यग्मार्गपुषः प्रशान्तवपुषः प्रीत्योल्लसच्चक्षुषः ॥३१॥
व्याख्या -' सम्यग्मार्गपुषः ० ' ॥ उद्यद् रूषः - प्रचण्डक्रोधाः सत्साधून्- सुविहितयतीन् न क्षाम्यन्ति न सहन्ते । किंविशिष्टान् सत्साधून् ? सम्यङ्मार्गपुषः - ज्ञानादित्रयस्य मोक्षपथो[स्य ]विस्तारकान् सम्यग्ज्ञान- सम्यग्दर्शन- सम्यक्चारित्रपथपोषकान् । पुनः किंविशिष्टान् ? प्रशान्तवपुषः-रागद्वेषादिरहितशरीरयुक्तान् । पुनः किंविशिष्टान् ? प्रीत्योल्लसच्चक्षुषःप्रसन्नोत्फुल्लनयनान् सर्वत्र सदयावलोकिन इत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टान् ? श्रामण्यद्धिमुपेयुषःपञ्चमहाव्रतसम्पत्तिम् आसेदुषः - पञ्चमहाव्रतानि-प्राणातिपात - मृषावादा- दत्तादान - मैथुनपरिग्रहाणां त्यागस्तस्य सम्पत्तिम् उपगतानि - इत्यर्थः । पुनः किम्भूतान् ? स्मयमुषःनिरहङ्कारिणः । पुनः किम्भूतान् ? कन्दर्पकक्षप्लुषः - मन्मथशुष्कतृणदाहिनः । पुनः किम्भूतान् ? सिद्धान्ताध्वनि तस्थुषः - जिनोक्तसम्यग्मार्गे स्थितान् तत्परानित्यर्थः । पुनःकिम्भूतान् ? शमजुषः - शान्तियुक्तान् पुनः किम्भूतान् ? सत्पूज्यतां जग्मुषःविवेकजनाराध्यत्वं प्रापितान् । एवं गुणविशिष्टानपि सद्यतीन् उद्यद्रूषः - प्रबलकोपाः न क्षाम्यन्ति - न सहन्ते इत्यर्थः ॥ ३१ ॥
देवीयत्युरुदोषिणः क्षतमहादोषानदेवीयति ॥३२॥
व्याख्या–‘देवीयत्यु०' ‘अहो' इत्याश्चर्यं जनो- लोकः अगुणाग्रण्यम् - अगुणभण्डारं स्वम्-आत्मानं कृतार्थीयति कृतार्थमिवाचरति आत्मानं विहितसकलकर्त्तव्यमिवाचरति, कथम्भूतो जनः ? मिथ्यात्वग्रहिलः - प्रबलमिथ्यात्वगम्भीरः प्रचण्डमिथ्यात्वाभिनिवेशग्रहगृहीतः । पुनः किं करोति ? उरुदोषिणः- प्रचुरापराधान् देवीयति - देवानिवाचरति, ये प्रबलदोषास्तान् । देवान् - जिनसदृशान् मन्यत इत्यर्थः । पुनः किं करोति ? क्षतमहादोषान् प्रणष्टप्रचुरापराधान् अदेवीयति - अदेवान् इवाचरत्ति । पुनः किं करोति ? मूर्खमुख्यनिवहंमहामूर्खसमूहं सर्वज्ञीयति - सर्वज्ञमिवाचरति । पुनः किं करोति ? तत्त्वज्ञम् अज्ञीयतिषड्दर्शनवेत्तारं मूर्खमिवाचरति । पुनः किं करोति ? जैनमार्गम् उन्मार्गीयतिकुमार्गमिवाचरति । पुनः किं करोति ? अपथम् - अमार्गं सम्यक्पथीयति - सन्मार्गमिवाचरति । एतावता सर्वमेव विपरीताचरणमाचरतीत्यर्थः ॥३२॥
ये केचन दुष्टयतिनो मुक्तमिवात्मानं मन्यन्ते तान् दुषयितुमाह
For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-३, लघुवृत्तिः
१७९ सङ्घनाकृतचैत्यकूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यत ॥३३॥ व्याख्या-'सङ्घत्राकृ०' जन्तुहरिणवातस्य कुतो मोक्षः ? जन्तव एव हरिणाः, तेषां समूहस्य कुतो मोक्षः-कुतो निर्वाणम् ? कथम्भूतस्य जन्तुहरिणवातस्य ? सङ्घव्याघ्रवशस्य उत्सूत्रप्रज्ञापकः स्वच्छन्दचारी विषयलोलुपः साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविकासमवायो भूयानिह सङ्घ उच्यते, स एव व्याघ्रः, यथा व्याघ्रायत्तस्य हरिणवातस्य मोक्षः च्छुटनं न भवति तथैवेति । पुनः कथम्भूतस्य ? सङ्घत्रा-श्रावकलोकेन कृतचैत्यकूटपतितस्य भक्त्या तदायत्तीकृतानि जिनगृहाणि, एतान्येव कूटाः मृगबन्धनयन्त्रविशेषास्तेषु प्रतिबद्धस्य । पुनः किं विशिष्टस्य ? अन्तस्तरां चेतो मर्मणि ताम्यतः खिद्यमानस्य मृगोऽपि बद्धः सन् चेतो मर्मण्यतितरां खिद्यति पुनः किं विशिष्टस्य ? सन्मुद्रादृढपाशबन्धनवतः सन्-तस्य सङ्घस्य मुद्रा चतुर्दश्यादिपर्वतिथयस्ता एव दृढपाशाः, तैर्बन्धनं, तद्युक्तस्य । अत एव स्पन्दितुं-चलितुम् अपि न शक्तस्य-न समर्थस्य । पुनः कथम्भूतस्य मुक्त्यै-मोक्षार्थं कल्पितदानशीलतपसःविहितदेशचारित्रानशनादेरपि । एतत्क्रमस्थायिनः-एतस्य-सङ्घस्य क्रमोरात्रिस्नानादिकापरिपाटी तद्वर्तिनः । एतावद्बन्धनयुक्तस्य तत्रापि सङ्घशार्दूलवशस्य जन्तुहरिणवातस्य कुतो मोक्षः ? न कुतोऽपीयर्थः ॥३३॥
इत्थं मिथ्यापथकथनया तथ्ययाऽपीह कश्चित् ॥३४॥ व्याख्या-'इत्थं मिथ्या०' ॥ इह-लोके इदम् अनुचितम्-अयोग्यं कश्चिन्माज्ञासीत् । इदं जिनवल्लभेनोक्तं सङ्घपट्टाख्यम् अनुचितमिति मा कश्चिन्मंस्त कया ? इत्थं-पूर्वोक्तप्रकारेण मिथ्यापथकथनयादिगम्बरोक्तमिथ्यापथप्रकथनया । कथम्भूतया ? तथ्ययापि-सत्ययापि । अथानन्तरं कश्चिन् मा कुपत्-मा क्रोधं कार्षीत् । अथ यद्येवं मिथ्यापथकथनेन परेषां क्रोधशङ्का तदासौ न कथनीय एवेत्याह-'यस्मा दिति यस्मात् कारणादेतत् किमपि दिग्मात्रं कृपयाअनुकम्पया कल्पितं-सकृत्-जल्पितं च-अतिशयेनोक्तं च । किं कृत्वा ? नून्-मानवान् प्रेक्ष्यअवलोक्य । कथम्भूतान् नन् ? जैनभ्रान्त्या-'अयं जैनमार्गः' इति मिथ्याज्ञानेन कुपथपतितान्कुमार्गप्रस्थितान् कस्मै कल्पितं ? तत्प्रमोहापोहाय-तेषां नृणां प्रचण्डमोहनाशाय । यथाऽमी मूढाः कुपथः स्वरूपं विज्ञाय तत्परित्यागेन सत्पथं गृहीत्वा संसारसागरं तरिष्यन्तीति कृपया जल्पितमित्यर्थः ॥३४॥
किमपि दिग्मानं जल्पितम् ? इति कथमुक्तं यावता सकलमेव कथं नोक्तमिति-अतः आह
प्रोद्भूतेऽनन्तकालात् कलिमलनिलये नाम नेपथ्यतोऽर्हन् ॥३५॥ व्याख्या-प्रोद्भूत० यः कश्चित् नृषु-मनुष्येषु कुबोध निरसिसिषुः सन् कुदेशनोत्पादितं
For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
श्री सङ्घपट्टकः दूरीकर्तुमनाः सन् दुरध्वे-कुमार्गे दोषसंख्यां विवक्षेत्-'कुमार्गे एतावत्-संख्याको दोषः' इति वक्तुमिच्छेत् स पुमान् अम्भोऽम्भोधेः प्रमित्सेत्-प्रमातुमिच्छेत् । वेति पक्षान्तरं सकलगगनोल्लङ्घनं विधित्सेत्-सकलाकाशस्यातिक्रमणमिच्छेत् । योऽम्भोऽम्भोधेरवगाहते, यश्च समस्तगगनस्योल्लघनं करोति स कुमार्गे दोषसङ्ख्यां वदति, अतो दिग्मानं जल्पितमित्युक्तं, तस्मात् कुबोधं निरसिसिषुः कारुण्यात्-'माऽमी संसारसागरे बुडन्तु' इति कृपातः कथम्भूते दुरध्वे ? अनन्तकालात् प्रोद्भूतेअनन्तवर्षमासादिहेतुना सञ्जाते, कलिमलनिलये-दुःखमहापातकनिवासे । पुनः कथम्भूते ? नाम नेपथ्यतः-नाममात्राचरणतः अर्हन्मागभ्रान्तितात्त्विकजिनमार्गसादृश्यं दधाने-बिभ्राणे । पुनः किम्भूते दुरध्वे ? तत्त्वतः-परमार्थतः तदभिमरे-अर्हन्मार्गघातके यथा अभिमराः प्रच्छन्नघातकाः, स्ववेषेण राजादिकं हन्तुमशक्नुवन्तो वेषपरिवर्त्तनं कृत्वा राजादिकं निजन्ति तथा-एतेऽपि गृहस्थवेषेणार्हन्मार्गोच्छेदं कर्तुंमपारयन्तो . यतिवेषेणोच्छेदयन्तीत्यर्थः ॥३५॥
न सावद्याम्नाया न बकुशकुशलोचितयति, ॥३६॥ व्याख्या-तथा 'न सावद्या०' इह-प्रवचने एते यतयः-साधवः अद्यापि दुःषमाकालेऽपि सूत्ररतयः स्युः-सिद्धान्ताध्ययनाध्यापन-व्याख्यान-श्रवणपरायणाः भवेयुः । किम्भूताः ? येन सावद्याम्नायाः न सपापसंप्रदायाः । पुनः किम्भूताः ? न बकुशकुशीलोचितयतिक्रियामुक्ताः बकुशं शबलमतिचारेण समलं प्रक्रमाच्चारित्रं, तथा कुत्सितं चरणं येषां, तेषामुचितायोग्या[ क्रिया ]साधुसामाचारी तया न युक्ता-न सहिताः, कुत्सितयतिक्रियारहिता इत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टाः ? मदममताजीवनभयैः न युक्ताः-जात्यादिमदममतागृहस्थादिषु जीविकानिर्वाहस्तस्माद् भयं येषां ते तादृशा न । पुनः किं विशिष्टाः ? न संक्लेशावेशा-न रौद्राध्यवसायोत्कर्षाः, पुनः किंभूताः 'न कदभिनिवेशाः' न कुत्सितमानसाग्रहवन्तः, पुनः कथंभूताः ? न कपटप्रियाः न मायावल्लभाः, एतावता दुःषमाकालप्रभावाद् अन्यत्कर्तुमपारयन्त इत्यर्थः ॥३६॥
संविग्नाः सोपदेशाः श्रुतनिकषविदः क्षेत्रकालाद्यपेक्षा ॥३७॥ व्याख्या-'संविग्ना: सो०' अस्मिन्-जिनशासने सत्साधवः-सुविहितमुनयः वन्द्याः । किंविशिष्टाः सत्साधवः ? संविग्ना:-निर्वाणेच्छवः । पुनः किंविशिष्टाः ? सोपदेशाःधर्मोपदेशतत्पराः । पुनः किंविशिष्टाः ? श्रुतनिकषविदः-शास्त्ररहस्यनिपुणाः । पुनः किम्भूताः क्षेत्रकालाद्यपेक्षानुष्ठाना:-देशकालानुसारेण विहारादिक्रियारम्भिणः । पुनः किंविशिष्टाः ? शुद्धमार्गप्रकटनपटवः-यथार्थश्रुत-पथप्रकाशनदक्षाः यथार्थमेव शास्त्रपथं प्रकाशयन्तीत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टाः ? प्रास्तमिथ्याप्रवादाः दूरीकृतमिथ्याशास्त्रोक्तयः । पुनः किम्भूताः ? नियमशमदमेत्यादिनियमो-द्रव्याद्यभिग्रहः, शम:-कषायनिग्रहः, दमः-इन्द्रियदमनम् औचित्यं
For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग - ३, लघुवृत्तिः
१८१
सर्वत्र योग्यतानुसारेण विनयादिप्रयोक्तृत्वं, गाम्भीर्यं - अलक्षहर्षादिविकारत्वं, धैर्यं - विपत्सु अपि अविखिन्नत्वं चेतसोऽवैक्लव्यं, स्थैर्यं विचार्य करणीयकारित्वम्, औदार्यंविनयादिनाऽध्यापनवितरणम्, आर्यचर्या सत्पुरुषक्रमप्रवृत्तिता, विनयः - अभ्युत्थानादिना गुरुषु प्रतिपत्तिः, नयो-लोकलोकोत्तराविरुद्धवर्तित्वं, दया- दुःस्थादिदर्शना ( दा ) दन्ति (करणत्वं ) इति दाक्ष्यं - धर्मक्रियासु नालस्यं, दाक्षिण्यं - सरलचित्तता, ततो द्वन्द्वसमासः, एभिर्गुणैः पुण्याः पवित्राः । ईदृशाः साधवो वन्दनीया इत्यर्थः ॥३७॥
सांप्रतं प्रकरणकारः प्रकरणं समाप्नुवन्- इष्टदेवताव्याजेनावसानमङ्गलं, स चायं चक्रबन्धेन स्वनामधेयमाविर्विभावयितुमाह
बिभ्राजिष्णुमगर्वमस्मरमनासादं श्रुतोल्लङ्घने ॥३८॥
व्याख्या-अहं जिनं वन्दे-तीर्थङ्करं नमस्करोमि । किम्भूतम् ? बिभ्राजिष्णुम् - अत्यन्तं विराजमानम् । पुनः किम्भूतम् ? अगर्वं - गर्वरहितं । पुनः किम्भूतम् ? अस्मरं - जितकन्दर्पं । पुनः किम्भूतम् ? अनासादम् - अवसन्नताशून्यम् । पुनः किम्भूतम् ? श्रुतोल्लङ्घने सद्ज्ञानमणि शास्त्रोल्लङ्घने. केवलज्ञानसूर्यं । पुनःकथम्भूतम् ? वरवपुः श्रीचन्द्रिकाभेश्वरं श्रेष्ठशरीरकार्तिककौमुदीनक्षत्रनाथं, पुनः किम्भूतम् ? वर्ण्यस्तुत्यं, कथम् ? अनेकधा - बहुधा, कै: ? असुरनरैः-दैत्यमनुजैः, न केवलदैत्यमनुष्यैः शक्रेण च - इन्द्रेण च । पुनः कथम्भूतम् ? एनच्छिदं-पापछेत्तारं । पुनः कथम्भूतम् ? विदुषां पण्डितानां दम्भारिंपाषण्डशत्रुं, पुनः कथम्भूतम् ? सदा-सर्वदा अनेकान्तरङ्गप्रदं, केन ? सुवचसा - मधुरगिरा सदसन्नित्यादिरूपतया अनेकान्तरङ्गप्रदातारम् । अत्र श्लोके सयत्नेन चक्रबन्ध उद्भावनीयः ॥३८॥ चक्रमिदमासन्नम् ॥ जिनपतिमतदुर्गे कालतः साधुवेषैः ॥३९॥
व्याख्या- ' जिनपतिमतदुर्गे० ' अधुना इदानीं तैर्विषयिभिः इयं स्वगच्छस्थिति: अप्राथि विस्तारिता । कस्मै ? स्वार्थसिद्ध्यै - निजकार्यनिष्पत्तये, केवलं स्ववशजनजडानां श्रृङ्खलेव आत्माऽऽयत्ती कृता ये मूर्खजनाः तेषां बन्धनाय श्रृङ्खलेव - निगड इव । कस्मिन् सति ? साधुवेषैः- धूर्तैः जिनपतिमतदुर्गे- अर्हच्छासनप्राकारे अभिभूते सति, अर्हच्छासनमेव दुर्गं प्राकारः “कोट” इति भाषया तस्मिन् विषयिभिः - कामिभि: उपद्रुते सति यदा भगवच्छासनमेव दुर्गं प्राकारः धूर्तै: उपद्रुतं तदा तैः धूर्तैः इयं गच्छस्थितिः निजगच्छमुद्रा विस्तारि तेत्यर्थः । कुतः अभिभूते सति ? कालतः - :- दुःषमाकालदोषात् । कैः ? भस्मकम्लेच्छसैन्यैः, यथा म्लेच्छसैन्यं कस्मिंश्चिदपि दुर्गे स्वभुजबलेन गृहीते द्रव्यार्थं तदन्तर्वर्त्तिनागरिकलोकबन्धनाय श्रृङ्खला प्रसारयन्ति च तथा लिङ्गिनः स्वकार्यार्थं मूर्खजनबन्धनाय गच्छस्थिति प्रसारितवन्त इत्यर्थः ॥३९॥
1
For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
संप्रत्यप्रतिमे कुसङ्घवपुषि प्रोज्जृम्भिते भस्मक ॥४०॥
व्याख्या-'संप्रत्यप्रतिमे० ' ॥ इत्थम् - अमुना प्रकारेण लोकैः वयं कदर्थ्यामहेउपहस्यामहे । कया ? सदागमस्य कथयापि - शुद्धसिद्धान्तधर्मस्य देशनाविचारमात्रेणापि । किं कृत्वा ? एकीभूयएकमतं कृत्वा । कथम्भूतै र्लोकैः ? तदाज्ञापरैः - मोहराजाज्ञापरैः । कस्मिन् सति ? मोहराजकटके प्रौढिं जग्मुषि सति, कोऽर्थः ? मिथ्याज्ञानराजसैन्ये प्रौढतां याति सति । न केवलं मोहराजकटकै प्रौढिं जग्मुषि सति प्रागुक्तकुसङ्गशरीरे प्रोज्जृम्भिते सति - अभ्युद्य सति । पुनः कस्मिन् सति ? दुरन्तदशमाश्चर्यम् - असंयतपूजालक्षणम्, तस्मिन् विस्फूर्जति सति । कुङ्घवपुषि । किम्भूते ? संप्रति अधुना अप्रतिमे असदृशे कथम्भूते दशमाश्चर्ये ? भस्मकम्लेच्छातुच्छबले-भस्मराशितुरुष्काधिपतिसैन्यैः - भस्मको भस्मराशिग्रहः, स एवार्हच्छासनरतानामेकबाधाविधायित्वात् म्लेच्छाः - तुरुष्कास्तेषां सैन्यैः । यथा कश्चिन्महाराजाधिराजो म्लेच्छामहासामन्तैर्भूमण्डलं साधयति तथा अयमपि मोहराजा भस्मकादिभिर्जिनशासनमतिलङ्घयतीत्यर्थः ॥४०॥
श्री सङ्घपट्टकः
वृत्तिकार-प्रशस्तिः ।
क्व जिनवल्लभसूरिसरस्वती, क्व च शिशोर्मम वाग्विभवोदयः । शुकवचोवदिमां सुजनाः खलु, श्रवणयोः कुतुकात् प्रकरिष्यथ ॥१॥ श्रीवीरदास इति वीरजिनेश्वरस्य पादाब्जपूजनपरायणचित्तवृत्तिः । श्रीमानभूदमलकीर्तिवितानकेन, येनावृतं जगदिदं करुणात्मकेन ॥२॥ तस्यात्मजोऽभवदनन्तगुणाः समग्रसम्यक्त्वसंग्रहविवर्द्धितपुण्यराशिः । श्रीमन् हमीर इति धीरतरः शरीरः, वाक् कर्महद्भिरनिशं जिनपूजनाय ॥३॥ तत्पुत्रोऽतिपवित्रकर्मनिरतः सद्विद्यया सर्वतः, ख्यातः षोडशहायनोऽप्यरचयत् टीकां स्फुटार्थाभिधाम् । लक्ष्मीसेन इति प्रसिद्धमहिमा देवान् गुरूनर्चयन्, जीयाज्जीवदयापरः परपरीतापाऽर्तिहन्ता वरः ॥४॥ "अथ समर्थना
विमले श्रावणमासे, वर्षे त्रि-महिषु - चन्द्र - (१५१३ ) संगुणिते । कृतवान् लक्ष्मीसेनः, -टीकां श्रीसङ्गपटस्य ॥५॥ ग्रंथांक ||५०१ ॥ ॥ इति श्रीलक्ष्मीसेनकृता श्रीसङ्घपट्टकटीका सम्पूर्णा ॥
For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४ ॥श्रीसङ्कपट्टकः - लघुवृत्तिः॥ लघुवृत्तिकारः - पू. उपाध्याय श्री हर्षराजगणिवर्य
For Personal & Private Use Only
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
श्रीजिनवल्लभसूरिविरचितः श्रीहर्षराजोपाध्यायविहितलघुवृत्तियुतः
श्रीसङ्घपट्टकः वन्दे शान्तिजिनं शान्तिकरं कर्मोत्करोज्झितम् । महोदयेन्दिरोदारं, विघ्नसङ्घातघातकम् ॥१॥ भित्त्वा दुष्कर्मदुर्गं शमदमबलतः साधिकाद्वादशाब्दैलेंभे तीर्थङ्करश्रीः सदतिशयवती लीलया येन नृभ्यः । भक्तेभ्यश्च प्रदत्ता स सुरमणिरहो !! इष्टदस्त्वं हि सार्वस्तेनालं मां कुरुष्व स्वविमलकमलालङ्कृतं वर्द्धमानः ॥२॥ जिनवल्लभसूरीन्द्रैः, कृतः श्रीसङ्घपट्टकः, ।
तद् व्याख्यामल्पधीः कुर्वे, बृहट्टीकाऽनुसारतः ॥३॥ व्याख्या-अथ 'सङ्घप क]' इति कः शब्दार्थः ?, उच्यते-'सङ्घस्य'ज्ञानादिगुणसमुदायरूपस्य-साध्वादेश्चतुर्विधस्य ‘पट्टको' व्यवस्थापत्रं, यथा राजादयः स्वनियोगिभ्यो व्यवस्थापत्रं प्रयच्छन्ति 'अनया व्यवस्थया युष्माभिर्व्यवहर्त्तव्य'-मिति, एवमिहापि साक्षाद्विपक्षदोषदर्शनद्वारेण स्वपक्षसुसङ्घस्य व्यवस्था वक्ष्यमाणा दर्श्यत इति सङ्घपट्टकः । तत्रादिवृत्तम्
___वह्निज्वालावलीढं कुपथमथनधीर्मातुरस्तोकलोकः ॥१॥ व्याख्या-'स्तुमः' प्रणुमः, अस्मत् अप्रयुज्यमानेऽप्युत्तमपुरुषप्रयोगकथनाद्वयमिति कर्तृपदं स्वयमिह ज्ञेयं, कं ? देवं, दीव्यते-स्तूयते शक्रादिभिरिति देवः स चात्र प्रकरणात्अविशिष्टदेवतात्वेन स्तवार्हत्वाज्जिनः, सोऽपीह कमठतपोदुष्टतास्पष्टनलक्षणासाधारणविशेष[ ण ]योगात्पार्श्वनाथः । तं देवं स्तुमः, यो 'जगादेव' प्रतिपादयामासेव । इव शब्दो[ ऽन्त्र उत्प्रेक्षाद्योतकः । किं ? इति तदेवाहविधुरमित्यादि । 'प्राज्ञैः' प्रेक्षावद्भिः 'कार्य' विधेयं 'कुपथस्खलनं' सर्वसामर्थ्येन पूर्वापराऽविसंवादिशास्त्रविरुद्धमतनिराकरणं । किं कृत्वा ? 'प्रपद्य' अङ्गीकृत्य, किं ? 'विधुरमपि-व्यसनमपि । अपिः सम्भावने, एतत्सम्भावयति सति
For Personal & Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
१८५ सामर्थ्य स्वापायशङ्कया कुपथस्खलनाऽवधीरणं त्वनन्तजीवसंसारकारणत्वेन महतेऽनयेति । कस्य विधुरं ?' 'स्वस्य' आत्मनः कथं ? सद्यस्तत्क्षणात् । किलेत्याप्तवादे । कस्मादेवं जगादेव ? इत्यत आह-कारुण्यामृताब्धिः- 'कथमयं जनो मया कुमार्गपथादुद्धरणीयः' इति कृपापीयूषसागरो भगवान् । नहि लोककृपां विना कश्चित्स्वकष्टमङ्गीकरोति । किं कुर्वाण एवं जगादेव ? इत्यत आह-'स्पष्टयन्' प्रकटीकुर्वन्, किं ? कमठमुनितपः-कमठाभिधानलौकिकतपस्विपञ्चाग्निरूपकष्ठानुष्ठाता ‘दुष्टं' प्राणिवधलाभपूजाख्यातिकामनादिदोषयुक्तं । कथं दुष्टं ? उच्चैरतिशयेन । किं कृत्वा ? 'सन्दर्य' दर्शयित्वा, कं ? 'नागं' पञ्चाग्नितपोनिमित्तज्वलिताग्निकुण्डान्तर्वति काष्ठकोटरमध्यगं भुजङ्गं । किं विशिष्टं ? 'वह्निज्वालावलीढं' निरन्तरं प्रज्वलद्वह्निज्वालाव्याप्तं अर्द्धदग्धमिति यावत् । क्व ? 'अने' पुरतः, कस्याः ? 'मातुः' स्वजनन्याः, न केवलं मातुः, तथा समस्तलोकस्य । कस्मात्सकलजनमध्ये भगवांस्तत्तपस्तिरश्चकार ? यतः 'कुपथमथनधी:' असन्मार्गोच्छेददक्षः । एवं ज्ञानबलज्ञातकमठविधास्यमानजलधरधारासम्पातादिस्वापायाभ्युपगमेनापि कमठतपसो दुष्टत्वं स्पष्टयताऽर्थादेतत्प्रत्यपादि यत् मद्वद् भवद्भिरपि कुमार्गस्खलनं स्वकष्टाङ्गीकारेणापि कार्यमिति वृत्तार्थः ॥१॥
तदेवमिष्टदेवतास्तवमभिधाय-इदानीं सङ्घव्यवस्थोपदेशतत्त्वं कथनीयं, तच्च योग्यपुरुषस्य प्रतिपाद्यमानं साफल्यमासादयेत्, तेनोपदेशरहस्यभणनयोग्यं श्रोतारं निरूपयितुमाह
. कल्याणाभिनिवेशवानिति गुणग्राहीति मिथ्यापथ ॥२॥ ___ व्याख्या-'उच्यसे' उपदिश्यसे, त्वमिति युष्मदः श्रोतृनिर्देशः, मयेति कर्तुरात्मनिर्देशः । ततश्च भोः श्रोतः ! मया त्वं सङ्घव्यवस्था प्रतिपाद्यसे इत्यर्थः । कस्माद् ? इत्याहकल्याणाभिनिवेशवानिति । इति शब्दा अत्र सर्वेऽपि हेत्वर्थाः । कल्याण:-शुभोऽभिनिवेशःआग्रहः, सद्ग्रह इत्यर्थः, तद्वान्, सद्ग्राहिणो हि सदुपदेशरत्नश्रवणे परमानन्दः समुल्लसति १। तथा गुणग्राहीति-अल्पीयसोऽपि गुणस्य ग्रहणप्रवणः, दोषैकग्राहिणो हि अविद्यमानेऽपि दोषे तद्ग्राहकत्वमेव स्यात् २ । तथा मिथ्यापथप्रत्यर्थीति, मिथ्यापथो वक्ष्यमाणो यथाछन्दप्ररूपितोत्सूत्रमार्गः तस्य 'प्रत्यर्थी' विरोधी, उत्सूत्रमार्ग श्रोतुमप्यनिच्छुः, उत्सूत्रपथाभिलाषुकस्य यथार्थसिद्धान्तोपदेशस्त्रासाय स्यात् ३ । तथा विनीत इति गुर्वादिष्वभ्युत्थानादिकरणलालसः, विनीतायैव गुरवः सिद्धान्ततत्त्वं कथयन्ति ४ । तथा अशठ इतिऋजुस्वभावः, गुर्वादिषु जीविका (नहिः ति) निरपेक्षप्रवृत्तिरित्यर्थः, शठो हि न विद्यायोग्यः ५ । तथा औचित्यकारीति च-लोकागमाविरोधेन गुर्वादिषु यथानुरूपं विनयादिप्रवृत्तिचित्यं तत्करणशीलः, औचित्यहीनस्य शेषगुणाः सन्तोऽपि काशकुसुमसङ्काशाः ६ । तथा दाक्षिण्यीति, दाक्षिण्यमनुकूलता-जनचित्तानुवर्तित्वं, तद्वान् , निर्दाक्षिण्यो हि बन्धूनामप्येद्वेगकृत् ७ । तथा दमिति-जितेन्द्रियः, अजितेन्द्रियो हि गुरुसेवायामपि मन्दायते ८ । तथा
For Personal & Private Use Only
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
श्री सङ्घपट्टकः नीतिभदितिसदाचारपारयणः, तद्वतो हि सर्वेऽपि साहाय्यं भजन्ते [ संदत्ते ]९ । तथा स्थैर्थीति, स्थैर्यकार्यारम्भेऽनौत्सुक्यं, तद्वान्, उत्सुका हि राभस्येन कार्यमारभमाणाः शास्तारमप्युद्वेजयन्ति १० । तथा धैर्याति, धैर्वी आपत्स्वपि मनसोऽक्षोभ्यत्वं, तद्वान्, अधीरोऽपि विनाकुलितचेता गुरुमपि हीलयति ११ । तथा सद्धर्मार्थीति, स [त् ]न् (?)-शोभनो धर्मो लोकप्रवाहरहित आज्ञानुगतः शुद्धो मार्गः, तस्यार्थी-गवेषकः १२ । तथा विवेकवानिति, पारिणामिक्या बुद्ध्या युक्तायुक्तविमर्शो विवेकः, तद्वान् १३ । तथा सुधीरिति, सुधी:-प्राज्ञः, अज्ञे हि वक्ताऽपि गुरुर्न किञ्चित्संस्कारमाधातुमिष्टे १४ । तदेवं पूर्वोदितसकलगुणग्रामसम्पन्नः त्वं भोः श्रोतः !, ततो मयोपदेशसर्वस्वं श्राव्यसे इति वृत्तार्थः ॥२॥ इदानीं योग्यश्रोतारं प्रति यद्वक्तव्यं तत्प्रस्तावनामारचयितुं वृत्तद्वयमाह
इह किल कलिकालव्यालवक्त्रान्तराल ॥३॥
प्रोत्सर्पद्भस्मराशिग्रहसखदशमाश्चर्यसाम्राज्यपुष्यन् ॥४॥ व्याख्या-एवंविधे प्राणिवर्गे सति साधुवेषैः सोऽयं 'पन्थाः' मार्गः अप्राथीति सम्बन्धः । 'अतानि' विस्तारितः, कोऽसौ ? 'पन्थाः'स्वेच्छाकल्पितं मतं 'स' इति सकलजनप्रसिद्धः 'अय'मिति इदानी प्रत्यक्षोपलक्ष्यमाणः । कथमप्राथि ? 'अभितः' समन्ताद् भूरिदेशेष्वित्यर्थः । कैः ? साधुवेषैः, साधोः सुविहितस्येव वेषो रजोहरणादिनेपथ्यं, न त्वाचारो येषां ते तथेति, सन्मुनिलिङ्गमात्रधारिभिः । कुत एतदित्याह-विषयिभिः, विषयन्ति-संसारगुप्तौ बध्नन्ति आसेविनं प्राणिनमिति विषयाः-शब्दादयः तद्वद्भिः, विषयासङ्गो हि यतीनां दीक्षया विरुद्ध्यते । किंरूपः पन्थाः ? [जिनोक्तिप्रत्यर्थी ]? जिनानामुक्तिर्वचनमागमः तस्य 'प्रत्यर्थी' विरोधी । कस्मादेवंविधः पन्थाः प्रथितस्तैः सक्लिष्टेत्यादि, सक्लिष्टः-सातत्येन धार्मिकजनोपतापकर्ता रौद्राध्यवसायवान्, द्विष्टो-मत्सरी-गुणवद्गुणध्वंसनप्रगुणबुद्धिः मूढो हेयोपादेयविमर्शशून्यः, प्रखलः-प्रकर्षेण पिशुनः गुणवद् गुणासढूषणारोपणचतुरः, जडो-दुर्मेधा यो जन-स्तेषामेव चतुर्विधः स सङ्घस्तस्याम्नायः-शिष्यप्रशिष्यादिसन्तानः तत्र रक्ताः-प्रीतिमन्तः, यद्वा सङ्क्लिष्टादिविशेषणोपेतो जनो नाम सुविहितसङ्घस्तस्याम्नायोगुरुपारम्पर्यागतश्रुतविरुद्धाचारणा तत्र रक्ताः-पक्षपातिनस्तैः, ते हि स्वसदृशजनाचरितं प्रामाण्येन प्रतिपद्यन्ते, अत एव एवंविधा जिनोक्तप्रत्यर्थिनमेव मार्ग प्रथयन्ति । अथ दीप्यमाने सूर्ये इव पारमेश्वरे पथि कुत एवं प्रथनस्य तमस इवावकाशस्तत्राह-'जगति' लोके 'विरलतां' स्तोकतां-अल्पजनाभ्युपगमनीयतां 'याति' प्राप्नुवति सति । कस्मिन् ? जैनेन्द्रमार्गेभगवत्प्रणीते शुद्ध प्रतिश्रोतसि पथि । कस्मादेतत् ? इत्यत आह-प्रोत्सर्पदित्यादि, प्रोत्सर्पत्श्रीवीरमुक्तिसमये तज्जन्मराशिसङ्क्रान्त्या तत्पक्षसङ्घस्य बाधाविधायित्वात् प्रोज्जृम्भमाणो भस्मराशिनामा-मङ्गलादिवत् क्रूरग्रहस्तस्य 'सखा' मित्रं, राजादित्वात् । ततश्च प्रोत्सर्पद्भस्म
For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
१८७ राशिग्रहसखं यद्दशमाश्चर्यम्-असंयतपूजालक्षणम् । अत्र च सख्यं भस्मराशिदशमाश्चर्ययोलौकिकसखयोरिव द्वयोरपि साहचर्येण दुष्का[ ऐकका ]र्यकारित्वं यथाछन्दप्राबल्यकारित्वेन मिथ्यात्वपोषस्तस्य साम्राज्यमिव, साम्राज्यं यथा राज्ञः कस्यचित् सकलमण्डलाधिपत्यं[ रिपुवि ]जयपुरस्सरमाज्ञैश्वर्यं साम्राज्यमुच्यते, एवमिहापि सुविहित जनतिरस्कारेण सकललोकस्यासंयतजनवशवर्तित्वं दशमाश्चर्यस्य साम्राज्यं, तेन 'पुष्यद्' एधमानं-वर्द्धमानं 'मिथ्यात्वं' अतत्त्वे तत्त्वप्रतिपत्तिरूपं, तदेव 'ध्वान्तं' अन्धकारं, सम्यग्ज्ञानावलोकननिरासक्षमत्वात्, तेन 'रुद्धे' व्याप्ते जैनेन्द्रमार्गे । अथ क्व सति जैनेन्द्रमार्गे । मिथ्यात्व[ध्वान्त ]रुद्धत्वाद्विरलतां प्राप्ते ? इत्याह-इह किलेत्यादि, इह-जगति, किलशब्दार्थस्त्वने वक्ष्यते, प्राणिवर्गे-मानवसमुदाये सति । किंरूपे ? लोकोक्त्या कलिकालो जिनोक्त्या दुःषमाकालस्तेन, कलिकाल एव-दुःषमाकाल एव निखिलानाचारगरलनिलयत्वाद् व्यालःसर्पस्तस्य 'वक्त्रान्तरालं' वदनमध्यं, तत्र स्थितिम् अवस्थानं 'जुषते' सेवते यः तस्मिन् । अत एव तत्त्वेषु भगवत्प्रणीतेषु जीवाजीवादिषु 'प्रीतिः' एतान्येव वास्तवानि तत्त्वानि, न तु कुतीर्थिकप्रणीतानि, [इति चेतसः प्रमोदः । तथा 'नीते' या॑यस्य-सदाचारस्य ‘प्रचारः' प्रवृत्तिः । ततश्च गतौयथाक्रमं कुदर्शनाभ्यासदुर्विदग्धत्वेन प्रमादाक्रान्तत्वेन च नष्टौ [तत्त्व ]प्रीतिनीति-प्रचारौ यस्य स तथा, तस्मिन् । तथा, 'प्रसरत्' तथाविधगुरुसम्प्रदायाभावात्-प्रादुर्भवद् 'अनवबोधः' सम्यक्सिद्धान्तार्थापरिज्ञानं, तेन परिस्फुरन्तः कापथानाम् 'ओघाः 'समूहास्तैः 'स्थगितः' तिरस्कृतः सुगतेरपवर्गलक्षणायाः 'सर्गो' निष्पत्तिर्यस्य स तथा, तस्मिन् । 'सम्प्रति' इदानीं । किलेति सम्भावने, सम्भाव्यते एतत् यत्कलिकालानुभावात् सम्प्रत्येवंविधे प्राणिवर्ग इति वृत्तद्वयार्थः ॥३-४॥ _ इदानीं योग्यश्रोतुरग्रे साधुवेषकल्पिते पथि दशभिद्वारैः तत्प्ररूपितं धर्म कथयन् तस्य च कर्मनिर्मूलनक्षमत्वमसम्भावयन् इदमाह. यत्रौद्देशिकभोजनं जिनगृहे वासो वसत्यक्षमा ॥५॥ __व्याख्या-अत्र पथि अयं धर्म:-चेत्कर्महरो भवेत् तदा मेरुरब्धौ तरेदिति सम्बन्धः । 'अत्र' अस्मिन् प्रत्यक्षोपलभ्यमाने 'पथि' मार्गे-लिङ्गिकल्पिते मते धर्म औद्देशिकभोजनादिः, अयं 'चेत्' यदि 'कर्महरो' ज्ञानावरणीयादिध्वंसदक्षो 'भवेत्' स्यात् तदानीं मेरुर्लक्षयोजनमान:पर्वतराजः 'अब्धौ' सागरे तरेत् । अयं च 'निदर्शनालङ्कारः-ततश्चायमर्थः-समुद्रे पाषाणखण्डस्य तरणमसम्भवि किं पुनर्मेरोः' ? ततो यथा मेरोः समुद्रतरणमघटमानम् एवमस्य धर्मस्य कर्महरत्वमिति । 'यत्र' यस्मिन्पथि, किं ? यतीनामौद्देशिकभोजनादिर्धर्म इष्यत इति सर्वत्र क्रियाऽध्याहारः । तथा 'उद्देशेन' विकल्पेनयतीन्मनसि कृत्वा निवृत्तं-निष्पादितम् औद्देशिकं । क्रीतादिकत्वाद्-इकण् । तच्च तद्भोजनं चाशनादि । यद्यपि सिद्धान्ते
For Personal & Private Use Only
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
श्री सङ्घपट्टकः औद्देशिकशब्द उद्गमदोषद्वितीयभेदार्थः श्रूयते, तथापीह वक्ष्यमाणवृत्तार्थपर्यालोचनेन आधाकर्मणि वर्त्तते, तस्यैवेह केवलयतिनिमित्तविधीयमानत्वेन महादोषतया विवक्षितत्वात्, उद्देशनिवृत्तस्य च सामान्यव्युत्पत्त्यर्थस्योभयत्रापि समानत्वात् । अत्र यतीनामौदेशिकभोजनग्रहणे यथाछन्दा युक्ति दर्शयन्ति-पूर्वं हि बहवोऽत्यन्तं दानश्रद्धालवः श्राद्धा अभूवन्, तेन यतीनां प्रासुकैषणीयेनापि भैक्ष्येण निराबाधं निर्वाहोऽभूत्, इदानीं दुष्षमाकालदोषात् दरिद्रतामल्पतां च गच्छत्सु श्राद्धेषु ऐदंयुगीनमुनीनां तथाविधशक्तिसंहननविकलानां शुद्धेन भक्तादिना संयमनिर्वाहाभावे यदि कश्चिच्छ्रद्धालुस्तीर्थाविच्छेदमिच्छुः श्राद्धः साधुसङ्घ निमित्तकृतभक्तादिनाऽपि धर्माधारं शरीरमवष्टम्भयेत् तदा को दोषः ? आत्मा च यतिना यथा कथञ्चन रक्षणीयः, तस्माद्यतीनामाधाकर्मिकभोजनमदुष्टं, संयमशरीरोपष्टम्भकत्वात्, कल्पग्रहणवच्छुद्धभोजनवद्वा । तथा यतिभिराधाकर्मिकभोजनं विधेयं, श्राद्धश्रद्धावृद्धिहेतुत्वात्, धर्मदेशनवदिति प्रयोगावप्युपपद्यते १ । तथा 'जिनानाम्' अर्हतां गृहं, तत्र 'वासः' सर्वदाऽवस्थानम् । इह केचित्सुखशीलतयोद्यतविहारं कर्तुमशक्नुवन्तो यतीनां चैत्य एवं सदाऽवस्थानं युक्तमिति प्रतिपेदिरे, ते चाहुः-तस्मात् इदानीं जिनगृहवास एव साधूनां सङ्गतः प्रतिभाति, न च तत्राधाकर्मिकादयो दोषाः, तीर्थकरार्थं कृतत्वात् । चैत्यम्-इदानीन्तनमुनीनामुपभोगयोग्यम्, आधार्मिकदोषरहितत्वात्, शुद्धाहारवदित्यादि । तदेवं सूक्ष्मदृष्ट्या विमृशतां विदुषां चित्ते चैत्यवास एवेदानीन्तनमुनिनां सङ्गतिमङ्गति २ । तथा वसत्यक्षमेति, वसतौ परगृहे निवासं प्रति अक्षमा मात्सर्यम्, आधाकर्मस्त्रीसंसक्त्यादिदोषजालरहितजिनगृहवासलाभे आधार्मिकवसतिवासस्य अत्यन्तमनुचितत्वात् । को ह्युन्मत्तः पथ्याशनप्राप्तावपथ्यमश्नीयात्, तस्मात्परगृहवसतिरसमीचिनाऽधुनातनयतीनाम् । यश्चागमे परगृहवासः श्रूयते स तात्कालिकसात्त्विक यत्यपेक्षयेति ३ । तथा 'स्वीकारः' स्वायत्तापादनं, केषु ? इत्याह-'अर्थो' द्रविणं 'गृहस्थः' श्राद्धः 'चैत्यसदनं' जिनगृहं ततोऽर्थश्चेत्यादि द्वन्द्वः, तेषु । तत्र द्रव्यस्वीकारस्यागमे निषिद्धत्वेऽपि साम्प्रतयतीनां तत्स्वीकारो युक्तः, तं विना ग्लानपरचक्रदुर्भिक्षाद्यवस्थायां भैषजपथ्याद्यनुपपत्तेः । प्रायेण गृहमेधिनां कालदोषान्निर्द्धनत्वेन निर्द्धर्मत्वेन च यतिचिन्ताद्यविधानात्, तेनार्थस्वीकारः साम्प्रतिकमुनीनां सङ्गत इवाभातीति ४ । तथा श्रावकस्वीकारोऽपि अद्यतनमुनीनामुत्सर्गापवादपदविदुराणां न नियुक्तिकः । पूर्वं हि कालस्य सौस्थ्यादतिशयवत्पुरुषबाहुल्याज्जैनमतबाह्या अपि जनाः श्वेताम्बरभिक्षुभ्यः सबहुमानं भिक्षादिकं वितेरुः, साम्प्रतं तु जैनमार्गवैमुख्येन तेषां तथाविध श्वेताम्बरदित्साया अभावात्, अतः श्राद्धस्वीकारं विना भिक्षाऽवाप्तेरप्यनुपपत्तेयुक्तः सम्प्रति श्राद्धस्वीकार: ५ ॥ तथा चैत्यस्वीकारोऽपि मुनिनां समीचीनः, सम्प्रति गृहस्थानां चैत्यचिन्तां प्रति निरवधानतया यतिस्वीकारमन्तरेण कालेन तभ्रंशसम्भवात् मार्गलोपप्रसङ्गेन चागमे त्वर्थापत्त्या तत्स्वीकार
For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८९
विभाग-४, लघुवृत्तिः स्याभिधानात् ६ । तथा न विद्यते 'प्रेक्षितं' चक्षुषानिरीक्षणम्, आदिशब्दात्प्रमार्जनं रजोहरणादिना यत्र तदासनं विष्टरं स्यूतगब्दिकादौ शुषिरगम्भीरसिंहासनादौ च प्रत्युपेक्षणादि यतीनां न शुद्ध्यति, तेन च तत्र न कल्पते उपवेष्टुम् । चैत्यावासिनञ्चैवं प्रतिपद्यन्तेप्रवचनप्रभावनाहेतोस्तादृशासनोपवेशनस्यापि साधियस्त्वात्, प्रवचनप्रभावनायाः प्रधानदर्शनाङ्गत्वेन यथाकथञ्चन विधेयत्वात् । ततः सिद्धमिदम्-आचार्याणां गब्दिकाद्यासनमुपादेयं, प्रवचनप्रभावनाङ्गत्वात्, सम्मत्यादिप्रमाणशास्त्राध्ययनवत् ७ । तथा 'सावद्यं' सपापम् 'आचरितम्' आचरणा, तत्र 'आदरः' आग्रहः । आचरणा हि निरवद्यैव प्रमाणम्, एषा तु सावद्या, [ हिं]हा ?) दिग्बन्धाद्याचरणाद्यभ्युपगमे यतेस्तद्विधीयमाननिखिलपापारम्भानुमत्याद्यापत्तेः, तथा ह्येषा चैत्यवासिभिराहता, यतस्तेषामयमाशयः-प्रायेण सम्प्रतितनयतीनां गृहस्थान्योऽन्याकृष्ट्यं कलहेनाव्यवस्थया सर्वमसमञ्जसमापद्यते, तस्मादेषाऽप्याचरणाऽद्यतनकालापेक्षया युक्तिमतीति ८ । तथा 'श्रुतस्य' सिद्धान्तस्य 'पन्था' मार्गस्तत्रावज्ञाअनादरः । ते ह्येवमाहुः-भगवत्सिद्धान्तो हि नैकान्तनिष्ठो , विहितानामपि केषाञ्चिदनुष्ठानानां क्वचिन्निषेधात् निषिद्धानामपि क्वचिद्विधानात्, अतो न आस्थां कृत्वा केवलया सिद्धान्तव्यवस्थया किमपि कर्तुं परिहर्तुं वां पार्यते, तेनागमबहिष्ठाऽपि काचित्- . सुकुमारक्रिया अद्यतनसाधुप्रवर्तिता विवेकिनां निःश्रेयसाय भविष्यति, किं श्रुतेनेति ९ । तथा 'गुणिषु' ज्ञानादिवत्सु यतिषु 'द्वेषधीः' मात्सर्यबुद्धिः, स्वयं निर्गुणानां तद्गुणानसहिष्णूनां तदुपजिघांसया दुष्टा मतिरिति एतें च परगृहवासिनो धार्मिकं मन्या आत्मानमेवैकं गुणैरुत्कर्षयन्तो निखिलानप्यपरान् दूषयन्त ऐदंयुगीनं सङ्घमप्यवमन्यमानास्तत्प्रवृत्ति दूरेण परिहरन्तो लोकव्यवहारमप्यजानानाः सङ्घबाह्या एव, अतस्सर्वथैवैते उच्छेत्तव्याः, द्वेष एवैषु श्रेयान् १० । . "गौतमादिषु वर्तित्वात्तादृशेषु यतिध्वनिः । कथमेतेषु वर्तेत ?, निर्गुणेष्वञ्जसेति चेत् ? ॥१॥" - "कल्पक्षोणिरुहां यद्वद्, गुणायोगेऽपि वर्त्तते । निम्बादिषु तरुध्वानो, विना विप्रतिपत्तितः ॥२॥"
"यथा च जात्यरत्नानां, गुणाभावेऽपि तादृशाम् । काचे सान्द्रांशु चाकचिक्ये, मणिशब्दः प्रयुज्यते ॥३॥" .. "गौतमादिगुणायोगे-ऽपीदानीन्तनसाधुषु । उद्यच्छत्सु स्वशक्त्यैवं, प्रवर्त्यति यतिध्वनिः ॥४॥"
इति वास्तवक्षान्त्यादिदशविधयतिधर्मस्पर्द्धयैव यथाछन्दैः प्रदर्शितो धर्मोऽयं चेत्कर्महरो भवेदित्यादि पूर्वव्याख्यातमिति वृत्तार्थः ॥५॥
For Personal & Private Use Only
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
श्री सङ्घपट्टकः इदानीमेतानि दशद्वाराणि यथाक्रमं कथयन् प्रथमं तावज्जीवोपमर्दाद्यनेकदोषप्रकटनपूर्वमौद्देशिकभोजनद्वारं प्रत्याख्यातुमाह
___षट्कायानुपमृद्य निर्दयमृषीनाधाय यत्साधितम् ॥६॥ व्याख्या-कः 'सघृणो' दयालुर्विदन्-सादिनिमित्तमेतन्निष्पन्नमिति जानन् इहेति प्रवचने 'जिघत्सति' अत्तुमिच्छति ? । “अदेः सनन्तस्य घसादेशे रूपं" । किं तत् ? 'सङ्घः' साधुसाध्वीरूपः श्रमणगणः आदिशब्दादेकद्वित्रादिश्रमणपरिग्रहः, तस्य भक्तं-तत्कृते निवृत्तमशनादि, नामेति कुत्सायाम्, अतीव कुत्सितमेतद्भक्तं यतीनां, जानतो मुनेः कृपालोरेवंविधं भक्तं भोक्तुं न कल्पत इत्यर्थः । कथं तत्कुत्सितम् ? अत आह-यत्साधितं, तच्छब्दस्य यच्छब्देन नित्याभिसम्बन्धात्, ततश्च यद्भक्तं 'साधितं' निष्पादितं, गृहस्थेनेति शेषः । किं कृत्वा ? 'आधाय' उद्दिश्य, कान् ? 'ऋषीन्' यतीन्, यतिभ्यो मयैतद्देयमिति चित्ते कृत्वेत्यर्थः । अथ निरवद्यवृत्त्या यतिनिमित्तं कृतेऽप्यस्मिन् को दोषः ? इत्याह-'उपमृद्य' विध्वस्य 'षट्कायान्' पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसाख्यान् षड्विधजीवनिकायान् । कथमुपमृद्य ? इत्याह-निर्दयमिति क्रियाविशेषणम् । ननु भवत्वेतद्यत्यर्थं साधितं कुत्सितं, तथापि सिद्धान्तानिषेधान्न दूष्यतीत्याह-शास्त्रेषु' ग्रन्थेषु निशीथादिषु 'प्रतिषिध्यते' यतिभोज्यतया निवार्यते यद्भक्तं कथं ? असकृत्-अत्यन्तदुष्टताख्यापनाय मुहुर्मुहुः, तथा च आहारोपधिवसत्याधाकर्मविचारावसरे निशीथेऽभिहितम्
"एए सामन्नयरं, आहाकम्मं तु गिण्हए [भुंजइ]जोउ ।
सो आणा अणवत्थं, मिच्छत्तविराहणं पावे ॥१॥" तथा पिण्डनियुक्तावपि"आहाकम्मं भुंजइ न पडिक्कमए य तस्स ठाणस्स। एमेव अडइ बोडो, लुक्कविलुक्को जह कवोडो ॥२॥" दशवैकालिकनियुक्तावपि"उद्दिटुकडं भुंजइ छक्कायपमद्दणे घरं कुणइ।
पच्चक्खं च जलगए, जो पीअइ कहन्नु सो साहू ? ॥३॥"
नन्वस्तु एवमागमनिषेधः तथापि तस्य मुनिना स्वयमकृताकारिताननुमतत्वात्तदा ददानस्य तस्य मुनेः को दोषः ? इत्याह- 'निस्त्रिंशतां' निश्शूकता-निर्दयत्वम् ‘आधत्ते' करोति यत्तत्तदाधायिनिश्शूकताकारकं यद्भक्तम् । अयं भावः-स्वयमकृताद्यप्याधाकर्मजानन् गृह्णानो मुनिर्भक्तिमद् गृहिणः प्रसङ्गासञ्जनात् अत्यन्तगृनुनिश्शूकत्वेन सचित्तमपि न जह्यात्, अतः कथं न दोषः ?, तदुक्तम्
"सच्चं तहवि मुणंतो, गिर्हतो वड्डए पसंगं से। निद्धंधसो य गिद्धो, न मुअइ सजियं पि सो पच्छा ॥१॥"
For Personal & Private Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
१९१
अत एव अत्यन्तम् एतत् जिहापयिषया गणधरा आनुरूप्येण - उपमानानि दर्शयामासुः । तथा चाह-गोमांसादीति, गो:- सुरभेर्मांसं, आदिशब्दात् वान्तोच्चारसुराग्रहः तैरूपमा सादृश्यं यस्य तत्तथा । यद्भक्तमाहु-बुवते गणधरा:, यथाहि गोमांसभक्षणं लोकधर्मविरुद्धत्वेन महापापहेतुत्वादत्यन्तनिन्दितत्वाच्च विवेकिनां सर्वथा हेयं, तथाऽऽधाकर्मभक्तमपि, एवं वान्तादिष्वपि यथासम्भवं योज्यम् । अथेति प्रकारान्तरे, यद्भक्तं भुक्त्वा मुनिर्याति - गच्छति 'अधोऽधस्तात्, संयमादिति ज्ञेयम्, अथवा अधोगतिं नरकम् । अत्र च वृत्ते एकवाक्यस्थेनैव यच्छब्देन सकलवाक्यार्थे दीपिते यत्प्रतिपदं यच्छब्दोपादानं तत्सङ्घादिभक्तस्यात्यन्तपरिहरणीयता ख्यापनार्थम् । यत्साध्वाभासैः - इदानीन्तनकालापेक्षया यतीनामाधाकर्मभोजनमपीष्यते तदनुमानाभ्यां निषिध्यते, तथाहि यतीनामाधाकर्मभोजनमनुपादेयं, षड्जीवनिकायोपमर्दनिष्पन्नत्वात्, तथाविध वसत्यादिवत् । तथा यतीनामाधाकर्मभोजनमभोज्यं, धर्मलोकविरुद्धत्वाद्, गोमांसादिवदिति । एवं चोपपन्नमेतत्-सङ्घादिभक्तं यतीना न भोक्तव्यमिति वृत्तार्थः ॥६॥
इदानीं देवद्रव्योपभोगदूषणप्रदर्शनद्वारेण जिनगृहवासनिराकरणायाह
गायद्गन्धर्वनृत्यत्पणरमणिरणद्वेणुगुञ्जन्मृदङ्ग ।
व्याख्या-खलुर्निश्चये, जिनगृहे 'अर्हन्मतज्ञा' भगवदागमनिपुणा यतयो नैव वसन्ति, तदागमे तद् निवासस्यात्यन्तं निवारणात्, सन्तो - विवेकिनः । कुतः ? इत्यत आह- 'सती' शोभना कृत्रिमा भक्तिः तस्या 'योग्यम्' उचितं तस्मिन्, भक्तिरेव यतस्तत्र कर्त्तुं युज्यते । भक्तियोग्यतामेव विशेषतो विशेषणद्वारेण दर्शयति- गायदित्यादि, गायन्तो - भगवद् गुणानेवोत्कीर्त्तयन्तो ‘गन्धर्वाः ' प्रधानगायना यत्र तत्तथा, नृत्यन्ती - नाट्यशास्त्रोक्तक्रमेण करचरणादि - अङ्गविक्षेपं कुर्वती 'पणरमणी' वारस्त्री नृत्यकी यत्र तत्तथा, रणन्तोमुखमरुताभिघातान्मधुरं ध्वनन्तो 'वेणवो' वंशा यत्र तत्तथा, गुञ्जन्तोमार्दङ्गिकैः पाणिभ्यां ताडनाद् गम्भीरं स्वनन्तो ‘मृदङ्गा' मरु[ मुर ]जा यत्र तत्तथा, प्रेङ्खन्त्योलम्बमानत्वात् मन्दपवनेन कम्पमाना देवसेवार्थं विरचिताः 'पुष्पस्स्रजः ' पुष्पमाला यत्र तत्तथा, उद्यत् - भगवत्प्रतिमा विलेपनार्थं विमर्दनसमुच्छलद्गन्धद्वारेण प्रसरन्मृगमदः - कस्तूरिका यत्र तत्तथा, लसन्तःपट्टांशुकमयत्वान्मुक्ताफलादिविच्छित्तियुक्तत्वाच्च दीप्यमाना उल्लोचा - श्चन्द्रोदया यत्र तत्तथा, चञ्चन्तो-महाधनवस्त्रालङ्कारालङ्कृतशरीरत्वात् भ्राजिष्णवो 'जनौघा: '
श्रावकसङ्घा यत्र
तत्तथा, ततश्च गायद्गन्धर्वं च तन्नृत्यत्पणरमणि चेत्यादि कर्मधारयस्तस्मिन् । ए भगवद्गुणगानादीनि प्रवराणि जिनगृहे भक्तिहेतुकानि भव्यानां शुभभावोल्लासहेतुत्वात् श्रद्धालुभिः क्रियन्ते, अथैवंविध भक्तियोग्यजिनगृहे किमिति साधवो न निवसन्ति ? अत आह-'त्रसन्तो' बिभ्यन्तः, कुतो ? देवद्रव्यस्य 'उपभोगः ' सततं तत्र शयनासनभोजनादि
For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
१९२ करणेन उपयोगः तथा 'ध्रुवा' शाश्वतीयावज्जीवम् अथवा 'ध्रुवं' निश्चितं 'मठो' जिनगृहजगतीसम्बद्धो यतिनिमित्तनिष्पन्नउपाश्रयस्तस्य 'पतिता' आधिपत्यं-जिनगृहलेख्यकोद्ग्राहिणिकाकर्मान्तरादिसकलचिन्ताकारित्वेनाधिकारित्वमिति यावत् । तथा भगवत्प्रतिमाप्रत्यासत्तौ भोजन-शयनासन-निष्ठीवनाद्यविधिकरणेन भगवत्याशातना अवज्ञा, ततश्च देवद्रव्योपभोगश्चेत्यादि द्वन्द्वः । ताभ्यः । अथ गृहिणा भगवन्निमित्तं स्वद्रविणेन निर्मापिते देवगृहे वसतो देवद्रव्यं कनकादिकमनुपभुञ्जमानस्य यतेः कथं देवद्रव्योपभोगः ?, जिनद्रव्यनिष्यन्ने हि तत्र निवसतस्तद्रव्यं साक्षाद्धानस्य गृण्हतो वा स स्यादिति चेन्न, गृहिणा स्वद्रव्यनिर्मापितत्वेऽपि तस्मिन् देवार्थं कृतत्वेन देवद्रव्यत्वात्, तथा च तत्र वसतः साक्षात्तद्धनमुपभुञ्जानस्यापि मुनेर्देवद्रव्योपभोगोपपत्तेः, साक्षाद्देवद्रव्यनिष्यन्ने तु का वार्ता ? इति यतिभिर्जिनगृहे न वासः कार्य इति वृत्तार्थः ॥७॥
इदानीं जिनाद्यासेवितत्वेन सिद्धान्तोक्तत्वेन च यतीनां परगृहवसतिं व्यवस्थापयन् वसत्यक्षमा द्वारं काव्यद्वयेन निरसिसिषुराह
साक्षाज्जिनैर्गणधरैश्च निसेवितोक्तां ॥८॥
चित्रोत्सर्गापवादे यदिहं शिवपुरीदूतभूते निशीथे ॥९॥ व्याख्या-कः सकर्णः पुमान् “परगृहे' गृहस्थगृहे 'वसति' निवासं 'विद्वेष्टि' मात्सर्यात् न क्षमते-निषेधयति ? मुनिपुङ्गवानां-सुविहितयतीनां, न कश्चिदित्यर्थः, अयमर्थः-अकर्णो हि कर्णी विना सिद्धान्तोक्तामपि परगृहवसतिमनाकर्णयन् द्विष्यादपि यः पुनः सकर्णः सश्रवणः अथ च सहृदयः परगृहवासचैत्यान्तर्वासगुणदोषविचारचतुर इति, स परगृहवसतिं यतीनामनुमोदयत्येव, न तु द्वेष्टि । किंरूपां वसति ? 'निषेविता' च सोक्ता चेति कर्मधारयः । कथं ? 'साक्षात्' प्रत्यक्षं-स्वयमित्यर्थः कैः ? जिनैस्तीर्थकृद्भिर्गणधरै-ौतमस्वामिप्रभृतिभिः । चः समुच्चये । जिनादिभिरुक्ता, तां । तथा सज्यते सक्यते जनोऽस्मिन्निति सङ्गः-गृहधनकनकतनयवनितास्वजनपरिजनादिपरिग्रहः, निर्गताः सङ्गात् निस्सङ्गास्तेषां भावस्तत्ता, तस्या 'अग्रिमं' मुख्यं 'पदं स्थानं मुनीनां परगृहवसतिः, अथवा निस्सङ्गताया 'अग्रिमं' मौलं 'पदं' लक्ष्म-लिङ्गमित्यर्थः "पदं व्यवसितत्राण-स्थानलक्ष्मांहिवस्तुषु" इत्यनेकार्थवचनात् । निस्सङ्गता हि मुनित्वलक्षणं, वह्निरिव दाहपाकादिसामर्थ्यस्य, तस्याश्च लिङ्गं परगृहवसतिः, नहि स्वाधीने विभवे विद्वान् कश्चित्परमुपजीवेदिति । अत्र च पदशब्दस्यावि शिष्टलिङ्गत्वान्न विशेष्यलिङ्गता किं कुर्वन् विद्वेष्टि ? इत्यत आह-'जानन्' आगमश्रवणेनावबुद्ध्यमानः । कां ? शय्यातर इत्युक्ति-र्भाषा, ताम् । सिद्धान्ते हि शय्यातर इति भाषा श्रूयते, न चासौ साधूनां परगृहवासं विनोपपद्यते, तथाहि-'शय्याया' वसत्या यतिभ्यो दानं, तया तरति संसारसमुद्रमिति शय्यातरशब्दार्थः, परगृहवसतिं विना यतीनां न कश्चित्साधुशय्यादाने यतेत, न च तरणमस्तीति
For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- ४, लघुवृत्तिः
१९३
शय्यातरशब्दस्य स्वार्थालाभे निर्विषयत्वापत्त्या सिद्धान्ते प्रतिस्थानमुच्चारणं कथमिव शोभां बिभृयात् ?, तस्मादागमे शय्यातरशब्दश्रुतेरपि परगृहवसतिर्मुनीनां ज्ञायते । तथा अनगारपदं च, जानन्निति सम्बध्यते । चः समुच्चये । न विद्यते ' अगारं' गृहं यस्यासौ अनगारः, ततश्च अनगार इति पदव्यपदेशः, श्रुते ह्यनगारपदं यतिवाचकं प्रतिपदं श्रूयते तच्च तेषां स्वागाराभावेन परागारवासेन च सङ्गच्छते । अन्यथा स्वागारसद्भावे चैत्यवासे वा यथाक्रमं यतेर्गृहिपतिमठपतिव्यपदेशप्रसङ्गेनानगारपदवैयर्थ्यमापद्येतेति । ननु यदि हि सर्वागमे चैत्यवासोऽनभिमतः स्यात्तदा परगृहवसतिः क्षम्येतापि, यदा तु तत्र क्वचिच्चैत्यवासे कथितेऽपि हठेनैव भवद्भिः परगृहवसतिरास्थीयते, तदा कथं क्षम्यते ? इत्याह- चित्रोत्सर्गेत्यादि, यद्यस्मात् इह प्रवचने 'निशीथे' प्रकल्पाध्ययने पञ्चमोद्देशकादौ किम्भूते ? सामान्यविधिरुत्सर्गः विशेषविधिरपवादः । उत्सर्गश्चापवादश्चेति द्वन्द्वः । ततश्च 'चित्रौ' नानाविधौ वसत्यादिगोचरावुत्सर्गापवादौसामान्यविशेषविधी यत्र स तथा, तत्र तथा 'शिवपूर्या' मोक्षनगर्या 'दूतभूतः ' सन्देशहरसदृशस्तत्र, भूतशब्दस्यात्र सदृशवाचित्वात्, 'प्राक् प्रथमं 'उक्त्वा' प्रतिपाद्य 'भूरिभेदा: ' प्रभूतप्रकारा 'गृहिगृहवसती:' गृहस्थसदनरूपोपाश्रयान् पश्चात् चरमं कारणे तथाविधवंसत्यलाभलक्षणे हेतौ 'अपोद्य' अपवादविषयीकृत्य, ता एंवेति गम्यते । अयमर्था:निशीथे पूर्वमौत्सर्गिका वसतिभेदा यतिवासयोग्यत्वेन कथिताः ।
यथा- "मूलुत्तरगुणविसुद्धं, थी - पसु -पंडक - विवज्जियं वसहि । सेविज्ज सव्वकालं, विवज्जए हुंति दोसाओ ॥१॥ विच्छिन्ना खुड्डलिया, पमाणजुत्ता उ तिविह वसहीओ । पढमबीयासु ठाणे, तस्य य दोसा इमे हुंति ॥२॥" तथा साध्वीरुद्दिश्योदितम्
"गुत्तागुत्तद्दारा, कुलपत्ते सत्ति- मंत-गंभीरे । भीयपरिस्समद्दविए, अज्जा सिज्जायरे भणिए ॥१॥
“घणकुड्डासकवाडा, सागारियभगिणिमाइ पेरंता ।
निप्पच्चवायजोगा, विच्छिन्नपुरोहडा (पश्चाद्वारकाः) वसही ॥२॥"
तदलाभे पश्चात्ता एवापवादोदिताः । यथा- द्रव्यप्रतिबद्धायामपि वसतौ कारणे न
वस्तव्यं, तथा चाह
"अद्धाणनिग्गयाई, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । गीयत्था जयणाए, वसंति तो दव्वपडिबद्धे ॥१॥"
"रूवं आभरणविही, वत्थालंकारभोयणे गंधे । आउज्ज-नट्ट - नाडय, गीए सयणे य दव्वम्मि ||२||"
For Personal & Private Use Only
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
"अद्धाणानिग्गयाई, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए । गीयत्था जयणाए, वसंति तो भावपडिबद्धे ॥३॥" “जह कारणे पुरिसेसुं, तह कारणे इत्थियासु विवसंति । अद्धाणवाससावय-तेणेसु य कारणे वसई ॥४॥"
तत अपोद्य किं कृतमित्यत आह- न्ययमि, संयतानां निवास इति सम्बन्धः । 'संयतानां' सुविहितानां निवासो ऽवस्थानं न्ययमि क्व ? अगारिधाम्नि गृहस्थगृहे । कीदृशे ? स्त्रीणां ‘संसक्तिः' संसर्गो-रूपाद्यापातप्रत्यासत्तिः । आदिग्रहणात्पशुपण्डकादिग्रहः । 'तद् युक्तेऽपि' तत्सहितेऽपि, आस्तां तद्रहित इत्यपि शब्दार्थः । ननु "बंभवयस्स अगुत्ती" इत्यादि वचनात्स्त्रीसंसक्तिमति
"पसुपंडगेसु वि इहं, मोहानलदीवियाण जं होइ ।
पायमसुहा पवित्ती, पुव्वभवब्भासओ तह य ॥१॥”
इत्यादि वचनात्पशुपण्डकसंसक्तिमति च परसदने वसतां संयतानां मन्मथोत्कलिकाद्यनेकदोष सम्भवात् कथं तत्र वासो नियमितः ? तत्राह - अभिहिता निशीथे प्रतिपादितायतना स्त्रीसंसक्त्यादि सम्भवत्कन्दर्पविकारा असत्प्रवृत्तिनिवृतिपटीयसी तिरस्करणी कटाद्यन्तद्र्धानरूपा चेष्टा, यदाह
"जीउ पभूयतरा, सप्पवित्ति विणिवित्तिलक्खणं वत्थं । सिज्जइ विगइ जओ, सा जयणाणाए वियम्मि ॥१॥"
श्री सङ्घट्टकः
'आणाए विइयंमि' त्ति आज्ञया आप्तोपदेशनीत्या 'विपदि ' द्रव्यं - क्षेत्र - कालभावादीत्यर्थः । 'तत्कारिणां तदुद्यतानां यथाह
"भावम्मि ठायमाणा, पढमं ठायंति रूवपडिबद्धे । तहियं कडगचिलिमिली, तस्सा सइठंति पासवणे ॥१॥" “पासवणे मत्तएसुं, गणे अन्नत्थ चिलिमिलीरूवे । सज्झाए झाणे वा, आवरणे सद्दकरणे य ॥२॥"
“जहि अप्पयरा दोसा, आभरणाईण दूर उमिया । चिलिमिलीनिसि जागरणं, गीए सज्झाय झाणाई ॥३॥ " "अद्धाणनिग्गयाई, तिक्खुत्तो मग्गिऊण असईए ।
गीयत्था जयणाए, वसंति तो दव्व सागरिए ||८||" ."अद्धाणनिग्गयाई, वासे सावयभए व तेणभए । आवलिया तिविहे वी, वसंति जयणाइ गीयत्था ||९|| "
For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
१९५ इयं यतना स्त्रीसंसक्तिवसतिमधिकृत्योक्ता । पशुपण्डकसंसक्तायामपि वसतौ वसत्याम् एतदनुसारेण सम्भविनी यतना दृष्टव्या, तदयमर्थः-स्त्रीसंसक्त्यादि सम्भवेऽप्येवंविध यतना सावधानानां मुनीनां तज्जन्या दोषाः प्रादुष्षन्ति सर्वत्रेति, सर्वस्मिन् अपि वसत्यधिकारप्रवृत्तोद्देशकादौ । नन्वेवं यतनावतां चैत्यवासेऽपि को दोषः ? इत्यत आह न तु, 'तु' पुनर्भेदेऽवधारणे वा, तेन न पुन व वा 'मत' इष्टः क्वापि उद्देशकादौ चैत्ये जिनगृहे निवासो निवास इत्युभयत्र योज्यते, एतदुक्तं भवति-यदि हि चैत्यवासो यतीनां क्वचिन्मतः स्यात् तदा स्त्रीसंसक्त्यादियुक्त इव गृहे वसतां, तत्रापि काञ्चित् यतनां ब्रूयात् न चैवं, ततोऽवसीयतेअगारिधाम्न्येव संयतां-यतीनां वासो, न चैत्य इति । तस्मात् न सकर्णेन तत् द्वेषो विधेय इति काव्यद्वयार्थः ॥९॥ . साम्प्रतमादित्रयगोचरस्वीकारद्वारत्रयमेकवृत्तेनाह
___प्रव्रज्याप्रतिपन्थिनं न तु धनस्वीकारमाहुर्जिनाः ॥१०॥ व्याख्या-नत्वित्यक्षमायां, न क्षम्यत एतत्, यदुत-साधूनां धनस्वीकार इति, यतो 'धनस्वीकारं' द्रव्यसङ्ग्रहम् 'आहुः' बुवन्ति जिनाः, अत्र जिनानाम् इदानीमतीतत्वेनोपदेशासम्भवात् 'आहुः' इत्यत्रातीतविभक्तिप्राप्तावपि यद्वर्त्तमानकथनं तत्तेषां स्वागमैः ग्रन्थसङ्ग्रहविपाकप्रतिपादकैः स्फुरद्रूपतयाऽद्य यावदनुवृत्तिभिरभेदाध्यवसायेन वर्तमानतयाऽवभासात् तदुपदेशदानप्रदर्शनेन शिष्याणां धनस्वीकारं प्रत्यतिजिहीर्षा यथा स्यादिति ज्ञापनार्थ, एवम् उत्तरपदेऽपि योज्यम् । कीदृशं ? 'प्रव्रज्यायाः' सर्वसङ्गत्यागरूपाया दीक्षायाः 'प्रतिपन्थिन' विरोधिनं, विरोधश्चात्र बध्यघातकलक्षणः तथाहि-द्रव्यसङ्ग्रहो मूर्छापरिणामः प्रव्रज्या च तद्विरतिपरिणामः तयोश्चात्र बलवता मू»परिणामेन तद्विरतिपरिणामो बाध्यत इति तथा 'सर्वारम्भिणां' सकलसावद्यारम्भप्रवृत्तानां गृहिणां परिग्रहो मूछ हेतुः मामकत्वबुद्धिः स तथा, तम् । तुशब्दोऽर्थस्वीकारात् अस्य भेदप्रदर्शनार्थः । अतिशयेन 'महासावा' महासपापम् 'आचक्षते' वदन्ति, जिना इति पूर्वस्माद् अनुकृष्यते । अत्र चाहुरिति क्रियाऽनुवृत्त्यैव सावद्यसिद्धावाचक्षत इति पुनरभिधानं द्वारान्तरनिराकरणमेतदिति ज्ञापनार्थम् । अयमर्थः-गृहिपरिग्रहे हि तत्कृतकारितादिसकलमहारम्भ-महापरिग्रह-जनितपापानुमत्यादिना यतीनामपि तत्कृतादिनिखिलपापप्रसङ्गोऽतः कथं तस्य नातिमहासावद्यता ?, परकृतमहापाप-स्यात्मन्यध्यारोपणमेव चातिशब्दार्थः । तदुक्तम्-"आरम्भनिर्भरगृहस्थपरिग्रहेण, तत्पातकं सकलमात्मनि सन्द-धानाः । सत्यात् पतन्त्य-ह ह !! तस्करमोषदोषं, माढव्यनिग्रहभयं सितभिक्षुपाशाः ॥१॥" इति । अत एव गृहिपरिग्रहो यतीनां प्रायश्चित्तापत्त्या श्रुते निवारितः, यदुक्तम् "ओसन्न-गिहिसु लहुगे" त्यादि । एतेन गृहिस्वीकारं प्रति यत्परस्य पूर्वं हि कालस्य सौस्थ्यादिना युक्त्यभिधानं तदपि निरस्तम् । कालदोषात् कुतीर्थिकादि-भूयस्त्वेऽपि गृहिस्वीकारमन्तरेणापि भद्रकादिश्राद्धेभ्यो
For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
यतीनामधुनाऽपि भिक्षादिप्राप्तेरुपपत्तेः, अतः केवल औदरिकत्वापत्त्याऽतीवोपहासपदं विदुषां तदर्थस्तत्स्वीकार इति । योऽपि "जा जस्स ठिई जा जस्स संतिइ पुव्वपुरिसकयमेरो सो तं अइकमंतो अनंतसंसारीड होइ । इत्यागमोपन्यासः सोऽपि न भवदभिमतप्रसाधकः, अन्यर्था - त्वात्, न हि गृहिपरिग्रहसाधकोऽयं प्रकृतागमः, किन्तु गणधरादीनां शिष्यप्रतिशिष्यपरिग्रहविषयः, तथाहि-या काचित् अस्य गणधरशिष्यप्रतिशिष्यादेः स्थितिः - प्रतिक्रमणवन्दनादौ न्यूनाधिकक्षमाश्रमणदानादिलक्षणा सामाचारी, या वा यस्य सन्ततिर्गुरुपारम्पर्येणालोचनादिदानविषयः सम्प्रदायः, या च पूर्वपुरुषकृता गणधरादिप्रवर्त्तिता 'मेरा' मर्यादागच्छव्यवस्था, तामतिक्रामन् अनन्तसंसारिको भवतीति, अत्र हि गणधरशिष्यादीनां स्वस्वगुरुप्रदर्शित-स्थित्याद्यतिक्रमेऽनन्तसंसारितापत्त्या प्रतिनियतगणधरपरिग्रहविषयत्वमवसीयते, श्रावकाणां तु सर्वधार्मिकगच्छेष्वविशेषेण भक्तपानादिभक्त्यभिधानात् । धर्मगुरुषु तद्गच्छे वा विशेषेण दानभक्तिप्रतिपादनं तत्तेषां दुष्प्रतीकारतया, न तु तत् स्वीकारविषयतयेति । एवं गृहिपरिग्रहः सर्वथा यतीणां नोचित इति ५ । तथा 'चैत्यस्य' जिनगृहस्य 'स्वीकरणं' स्वायत्ततापादानं, तत्र । तुरत्रापि प्रथमद्वारादस्य भेदमाह - 'गर्हिततमं ' प्रत्यहं सकलचैत्यकृत्यचिन्ता-. तद्दव्योपभोगादिना लोकेऽप्यतिनिन्दितं 'माठपत्यं' मठनायकत्वं 'स्यात्' भवेत् 'यतेः 'मुनेः । एतदुक्तं भवति-चैत्यस्वीकारे हि यतीनां तच्चिन्तनं सकलमनुष्ठेयं तस्य चारम्भदोषवत्तया द्रव्यस्तवत्वेन यतीनां निवारणात्, एवं च त्वमेव परिभावय मार्गानुसारितया बुद्ध्या यन्मुनेर्देवाधिकारं चिन्तयतः कथं माठपत्यमतिकुत्सितं न प्रसज्यत ? इति । लौकिका अप्याहुः-तथा“यदीच्छेन्नरकं गन्तुं, सपुत्रपशुबान्धवः । देवेष्वधिकृतिं कुर्यात् - गोषु च ब्राह्मणेषु च ॥१॥ “नरकाय मतिस्ते चेत्, पौरोहित्यं समाचर । वर्षं यावत्किमन्येन, माठपत्यं दिनत्रयम् ॥ १॥३॥ इदानीं निगमयति-यस्मात् अर्थे यस्मात् एवमित्युक्तक्रमेण 'व्रतवैरिणी' चारित्र - प्रतिपन्थिनी, इति हेत्वर्थे भिन्नकमः स चाग्रे योक्ष्यते, ममता - अर्थादिषु स्वीकारबुद्धिः, इति यस्माद्वेतोर्न युक्तानोपपन्ना - 'मुक्त्यर्थिनां' निर्वाणाभिलाषिणां मुनिनामिति वृत्तार्थः ॥१- १०॥६॥
साम्प्रतम् असंयमादिदोषप्रदर्शनेनाप्रेक्षिताद्यासनद्वारं निराकर्त्तुमाह
१९६
भवति नियतमत्रासंयमः स्याद्विभूषा ॥ ११ ॥
व्याख्या-' भवति' जायते 'नियतं' सर्वदा 'अत्र' गब्दिकाद्यासनेऽसंयमो जीवरक्षाऽभावः, गब्दिकादेर्नित्यस्यूतत्वादिना प्रत्युपेक्षणादि अभावे विवरादिना तदन्तः प्रविष्टानां तदन्तरे चोत्पन्नानां वा त्रसादीनां तत्रोपवेशनेन विनाशसम्भवात् । भिक्षोरिति वृत्तमध्यस्थं पदं सर्वत्र सम्बध्यते । 'स्यात्' भवेत् 'विभूषा' शोभा, तत्रोपविष्टस्य जगतोऽप्युपरिवर्त्यहमिति विभूषाकार्यभिमानप्रवृत्तेः, विभूषा च यतीनामवश्यं वर्जनीया, यदुक्तं - " विभूसावत्तियं भिक्खू, कम्मं बंधइ च्चिक्कणं । संसारसायरे घोरे, जेणं पडइ दुरुत्तरे || १||" इति । 'नृपतेः ' राज्ञः 'ककुदं'
For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
चिह्न, राजादीनामेव प्रायेण महर्द्धिकानां तत्रोपवेशनदर्शनात् । 'लोकहासो' जनतोत्प्रासनं, चशब्दो दोषसमुच्चये । 'भिक्षोः यतेः' अहो !! भिक्षोपजीविनो मुण्डिता अपि एवं - विधासनेषूपविशन्तीत्यादि सेर्ष्यजनवचनश्रवणात् 'स्फुटतरो' लोकप्रकटः । इह गब्दिकादी 'सङ्गः' परिग्रहो महाधनत्वेन मूर्च्छाहेतुत्वात् 'सातशीलत्वं' सुखलालसत्वं, तदन्तरेण हंसरूतादिपूर्णेषु सुस्पर्शेषु तथाविधासनेषु यतिअनुचिततया सिद्धान्तनिषिद्धेषूपवेशोऽसम्भवी, उच्चै - रतिशयेन, इति हेतौ । एभ्यो हेतुभ्यो 'न खलु' नैव, खलुरवधारणे मुमुक्षो-मक्षार्थिनो यतेः 'सङ्गतं' युक्तियुक्तं गब्दिकाद्यासनम्, उपभोगतयेति शेषः । लोकप्रसिद्धो रूतादिभृतआसनविशेषो गब्दिका । आदिशब्दात्-मसूरसिंहासनादिपरिग्रहः । एतेन यदपि " नाणाहिओ वरतरं" इत्याद्यागमबलेन प्रवचनप्रभावनाङ्गतया यतीनां गब्दिकासिंहासनादि -आसनोपवेशनसमर्थनं तदपि सुखशीलताविलसितम् । तदेवं यतीनां गब्दिकाद्यासनमनुपादेयम्, असंयमहेतुत्वात्, आधाकर्मिकभोजनवदिति वृत्तार्थः ॥११- ७॥
साम्प्रतं नामोच्चारसावद्याचरिताभिधानपुरस्सरतद्दोषप्रदर्शनेन सावद्याचरितद्वारं निरस्यन्नाह
गृही नियतगच्छभाग् जिनगृहेऽधिकारो यतेः ॥१२॥ (पृथ्वी)
व्याख्या- 'गतस्य' पूर्वं प्रस्थितस्य कस्यचित् 'अनु' पश्चाद् 'गतं' गमनमन्यस्य यत्तद् गतानुगतं, तदेषामस्तीति गतानुगतिकाः । अस्त्यर्थे इक प्रत्ययस्तद्धितः । अयमर्थः- यथा गडरिकाः काञ्चन दिशं प्रतीत्य काञ्चिदेकामविवेकां पुरो गच्छन्तीमवलोक्य तदनुमार्गेण पाश्चात्याः सर्वा अपि तामनुगच्छन्ति, न मार्गस्य सुगम-दुर्गमत्वादिकं मृगयन्ते, तथा जिनप्रवचने सुखलोलतया कञ्चिदेकं प्रवाहमार्गे गच्छन्तं वीक्ष्य तच्छीलतयाऽन्येऽपि तद् न्यायान्यायतामविचारयन्तो ये तमनुगच्छन्ति ते संसारपथाभिनन्दितत्वात् तथोच्यन्ते, तैर्गतानुगतिकैर्लोकप्रवाहपतितैर्यत्याभासैः 'अद' एतत्सकलजनप्रत्यक्षं गृहीनियतगच्छभजनादिकं सावद्याचारितम्, अस्य सावद्याचरितस्य अनेकविधस्यापि समुदायरूपतयैकत्वविवक्षणात् । कथमिति क्षेप' गर्भप्रकारवचनो निपातः " केन कुत्सितप्रकारेण 'असंस्तुतं' यतीनाम् अकृत्यतया अपरिचितम् अपि अनुचितमिति यावत् । प्रस्तुतं प्रारब्धमादृतमित्यर्थः । तदेव नामग्राहमाह-गृही श्रावको 'नियतं' गच्छान्तरपरिहारेण एकतरं गच्छम्' आचार्यम् । प्रतिबद्धयतिसमुदायं 'भजते ' परिगृह्णाति स तथा गृहिणां नियतगच्छभाक्त्वे हि यतीनामिदानीं सर्वं भक्तपानादि निराबाधं निर्वहतीति धिया तादृशगुरूपदेशेन गृही निश्चितनिजगच्छभाग् भवतीति क्रियापदं यथासम्भवमध्याहार्यं गृहीनियतगच्छभाक्त्वञ्च यतीनां तद्गतसकलारम्भानुमत्यादिना पापसत्त्वप्रसङ्गेनासंस्तुतम् । तथा 'जिनगृहे' देवसदने' ऽधिकारः' सकल
१९७
For Personal & Private Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
श्री सङ्घपट्टकः तत्कृत्यचिन्तनं नियोगो ‘यते'मुनेः, श्राद्धानामिदानीं तच्चिन्तानिरवधानता-व्याजेन अस्य चासंस्तुतत्वं चैत्यस्वीकारद्वारनिराकरणे प्रागेव दर्शितम् । तथा 'प्रदेयं' वितरणीयम् अशनादि, अशनं-भोजनमोदनादि, आदिशब्दात् पानकादिग्रहः 'साधुषु' यतिषु । अत्र च सम्प्रदानेऽपि विषयविवक्षया सप्तमी । यथा-तथा येन तेन प्रकारेण-अशुद्धमपीत्यर्थः । 'आरम्मिभिभि' र्गृहस्थैरधुना केवलेन शुद्धेनाशनादिना निर्वाहाभावादिति, छद्मना अशुद्धाशनादिदानप्रवर्तनस्य चासंस्तुतत्वम् औद्देशिकभोजननिरसनावसरे प्रतिपादितम् । तथा 'व्रतं' सर्वविरतिः, आदि- . शब्दाद्देशविरतिसम्यक्त्वारोपणतदन्तिकगमनादिग्रहः, ततश्च 'व्रतादिविधेः' सर्वविरत्यादिअभ्युपगमस्य वारणं' निषेधः ‘सुविहितान्तिके' सन्मुनिसमीपे अगारिणां-श्राद्धानाम्, एतत् देशनापरिणतान्तःकरणा न अस्मत्पावें दीक्षादिकममी गृहीष्यन्ति इति बुद्ध्या, एतस्य चासंस्तुतत्वं तेषां सुविहिताभ्यासे देशनाकर्णन-व्रतादिनिषेधेन यत्याभासोत्सूत्रदेशना असिल.. तालूनविवेकमस्तकतया, तद्धेतुकातिवारित-प्रसरदुर्गतिवज्रापातापादनात्, अन्यदुर्गतिपातनं च यतीनां पापादपि पापीयः । एवं च चिन्त्यमानमाधुनिकमुनीनां सावधाचरितमागमविरुद्धतायाः कथं न जाघटीति ? इति काव्यार्थः ॥१२ ॥८॥ इदानीं श्रुतपथावज्ञाद्वारनिरासमुपक्रमते
निर्वाहार्थिनमुज्झितं गुणलवैरज्ञातशीलान्वयम् ॥१३॥ व्याख्या-'निर्वाहार्थिनं' केवलोदरभरणप्रयोजनं, न तु संसारनिस्तारकाङ्क्षिणम्, उज्झितं-हीनं 'गुणलवैः' क्षमादिलेशैरपि, प्रव्रज्यायोग्यो हि पुरुषः क्षमादिगुणवान् भवति, तदुक्तम्-"पव्वज्जाए जोग्गा, आरियदेसम्मि जे समुप्पन्ना । जाइकुलेहि विसिट्ठा, तह खीणप्पायकम्ममला ॥१॥ एवं पव्वइए च्चिय, अवगयसंसारनिग्गुणसहावा । तत्तो य तव्विरत्ता, पयणुकसायऽप्पहासा य ॥२॥" अयं तु क्षमादि अंशेनापि त्यक्तः । तथा 'शीलं' स्वभावः सद्वृत्तं च 'अन्वयश्च' कुलं, शीलं चान्वयश्चेति द्वन्द्वः, ततः अज्ञातावविदितौ शीलान्वयौ यस्य स तथा, तम् । परीक्षितशीलकुलस्य हि प्रव्रज्यादानं शास्त्रेऽभिहितम्, अविदितस्वभावो हि कषायदुष्टादिना क्वचिदपराधे गुर्वादिना शिक्षितः तमपि जिघांसति, एवमज्ञातवृत्तोऽपि तस्करादिः प्रव्रजितः तच्छीलत्वात् स्तैन्यादिकं कदाचिदाचरन् गच्छमपि तुलायामारोपयति, तथा अविदितकुलो दीक्षितः कथमपि कर्मोदयात् दीक्षां जिहासुनिरङ्कशतया जहात्येव, कुलीनस्तु कदाचिदकार्यं चिकीर्षुरपि कौलिन्यसततगुरुशिक्षानिबिडनिगडनियमितो न करोत्येव । तथा 'मुण्डीकृतं' दीक्षितं 'गुरुणा' आचार्येण । तादृशिविनेयवंशसमे वंशे जातः स तथाऽकुलोद्भव इत्यर्थः । तथा तेन तत् सजातीयविनेयतुल्यागुणा निःशीलतादयो धर्मा यस्य स तथा । ततः कर्मधारयस्तेन कर्मधारयसमासकरणेन च गुरुशिष्ययोर्वंशगुणात्यन्तसाजात्यं व्यनक्ति, तादृशो हि तादृशमेव मुण्डयते "समानशीलव्यसनेषु सख्य"मिति वचनात् ।
For Personal & Private Use Only
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
१९९ 'स्वार्थाय' स्वप्रयोजनायस्वशरीरशुश्रूषादिहेतवे, न तु संसारदुःखेभ्यो मोचयितुं, तमेवंविधं 'यदर्चयन्ति' मलयज-घुसृणघनसारादिना वस्त्रादिना च सततं पूजयन्ति । 'अधिक' मिति क्रियाविशेषणम्-अतिरिक्तं 'देवेभ्यो' जिनेभ्योऽपि 'जनाः' श्रावकलोकाः । ननु ते तं पूजयन्तः तादृग्गुणा एव भविष्यन्तीत्यत आह-'विख्यातगुणान्वया अपि' जगति प्रतीतगाम्भीयौदार्यक्षमादिगुणमहाकुला अपि, आस्तां तदितर इत्यपि शब्दार्थः । कस्मादेवमित्यत आह-लग्नोग्रगच्छग्रहा इति हेतुगर्भ विशेषणम् । लग्नः-चेतसि निविष्ट 'उग्रो' दृढो 'गच्छग्रहो' गच्छप्रतिबन्धो येषां ते तथा । भवतु निर्गुणो वा गुणी वाऽयं, किं नोऽनया चिन्तया ? गुरुभिरयमस्माकं प्रदर्शितः, तथा अस्मद्वंश्यैरपि अयं गुरुत्वेनाभ्युपगतः, न च वयं तेभ्योऽपि परीक्षादक्षा, अतः तत्परिपाटीमनुरुध्यमाना नैनं हास्याम इति विहितस्वगच्छगोचरमनोऽभिनिवेशा इत्यर्थः । अथ विदुराणामपि तेषां तादृक्षे निर्बन्धे को हेतुरित्यत आह-'महतो' अतिप्रबलस्य 'मोहस्य' मिथ्याऽभिनिवेशस्यापि तथाविधाभ्यर्चनादिकं 'जृम्भितं' लीलायितं, तथाहि-न गुरूपदर्शितत्वं निर्गुणेऽपि तच्छिष्ये अभ्यर्चनादिनिबन्धनं, यदि हि गुरुः स्वाजन्यादिना निमित्तेन निर्गुणमपि स्वशिष्यं मोहाद् गुरुतया दर्शयति नैतावताऽसौ बहुमानमर्हति, विवकिनां गुणानामेव बहुमानहेतुत्वात्, ते चेत् तत्र न सन्ति तदा किं निष्फलेन गुरूपदर्शितत्वेन ?, तथा स्ववंशजाभ्युपगमस्यापि निर्गुणगुरुबहुमानहेतुत्वे लक्ष्मीप्राप्तावपि नृणां स्वकुलक्रमागतदारिद्र्यादेरपरित्यागप्रसङ्गात् न चैवं लोक उपलभ्यते, यदुक्तम्"सुगुरुप्राप्तौ कुगुरुं, क्रमानुषक्तमपि जहति धीमन्तः । चिरपरिचितमपि नोज्झति, निधिलाभे को नु दौर्गत्यम् ॥१॥" ततश्चैवं स्थिते यन्निर्गुणेऽपि गुरुत्वाभ्युपगमेनाभ्यर्चनाभिसन्धिः समहामोहमहिमा एव इति वृत्तार्थः ॥१३॥ - एतर्हि गच्छमुद्रामुद्रिततया लोकानां सद्धर्माप्रतिपत्त्यादिना श्रुतावज्ञामीक्षमाणाः सविषादमाह
दुष्प्रापा गुरुकर्मसञ्चयवतां सद्धर्मबुद्धिर्नृणाम् ॥१४॥ व्याख्या-'दुष्प्रापा' दुर्लभा 'सद्धर्मबुद्धि' भगवत्प्रणीतनिरुपचरितधर्मजिघृक्षा । पारमेश्वरस्य धर्मस्य सर्वस्यापि शोभनत्वाविशेषात् किं सदिति विशेषणेनेति चेत् ? न, तस्यापीदानीं कालदोषात् अनुश्रोतः-प्रतिश्रोतोरूपत्वेन द्वैविध्यदर्शनात्, तथाहि-सुखशीलजनैः सिद्धान्तनिरपेक्षस्वच्छन्दमतिप्रवर्तितो बहुजनप्रवृत्तिगोचरः पन्था अनुश्रोतः, श्रुतोक्तसकलयुक्त्युपपन्नः स्वयं भगवत्प्रज्ञापितः प्रेक्षावत्प्रवृत्तिविषयस्तु प्रतिश्रोतः, अतोऽनुश्रोतोऽव्यवच्छेदेन प्रतिश्रोतः सङ्ग्रहीतुं सदिति विशेषणम् । केषां दुष्प्रापा ? 'नृणां' पुंसां 'गुरुकर्मसञ्चयवतां' महाज्ञानावरणादिसम्भारभाजां, सम्प्रति हि गुरुकर्मत्वाज्जीवानां न प्रायेण प्रतिश्रोतसि प्रवृत्तिरुपलभ्यते, यदुक्तम्-"अयोग्यभावाद् गुरुकर्मयोगाल्लोकप्रवाहस्पृहया
For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
श्री सङ्घपट्टकः दुरापा । प्रायो जनानामधुना प्रवृत्तिः, पथि प्रतिश्रोतसि जैनचन्द्रे ॥१॥" जातायामपि कथञ्चित् भव्यत्वपरिपाकात् प्रादुर्भूतायामपि सद्धर्मबुद्धौ ‘दुर्लभो' दुरासदः 'शुभगुरुः' यथार्थसिद्धान्तप्ररूपणनिपुणो लोकप्रवाहबहिर्भूतचेतोवृत्तिः कालाद्यपेक्षानुष्ठानपटिष्टः सूरिः । अयमर्थःसद्धर्ममनोरथभावेऽपि सदुपदेष्ट्रगुरुं विना नासावासाद्यते, यदुक्तम्-"धम्मायरिएण विणा, अलहंता सिद्धिसाहणो । वायं । अरयव्व तुंबलग्गा, भमंति संसारचक्कम्मि ॥१॥" स च प्रायेण साम्प्रतमुत्सूत्रभाषकाचार्यप्राचुर्येण तथाविधो नाल्पभाग्यलभ्यः, यदुक्तम्-“यस्यानल्पविकल्पजल्पलहरीयुग्युक्तयः सूक्तयः, सज्जं जर्जरयन्ति संसदि मदं विस्फूर्जतां वादिनाम् । यश्चोत्सूत्रपदं न जातु दिशति व्याख्यासु स प्रथते, सच्चारित्रपवित्रितः शुभगुरुः पुण्यैरगण्यैर्यदि ॥१॥" प्राप्त:समासादितः 'स' उदितगुणगुरुर्गुरुः 'पुण्येन' भवान्तरसम्भृतसुकृतेन 'चेत्' यदि, तथापिशुभगुरुप्राप्तावपि 'कर्तुं' विधातुं 'स्वहितं' आत्मन आयतिसुखावहं कर्म सद्धर्मप्रतिपत्तिलक्षणं. . 'नालं' न समर्था 'अमी' पुण्यप्राप्तशुभगुरवो माः । अथासादितसुगुरवोऽपि ते किमिति न स्वहिताय यतन्ते ? इत्यत आह-'गच्छस्य' स्ववंशाभ्युपेतयतिवर्गस्य 'स्थितिः' युष्मत्कुलादृतोऽयं गच्छोऽत एनं विहाय युष्माभिः नान्यदेशना-श्रवण-सम्यक्त्व-प्रतिपत्यादिकं विधेयमिति गृहिणः प्रतीत्य लिङ्गिकृता व्यवस्था, तया 'व्याहताः' एवंविधशुभगुरुप्राप्तावपि निःसत्त्वतया किमेनां गच्छस्थिति मुञ्चामो न वेतीति कर्त्तव्यतोद्भ्रान्तान्तःकरणाः । एवं गच्छस्थितिव्याहताः तेषां स्वहितकरणासामर्थ्यमुपलभ्य तदुपचिकीर्षुः चेतः समुल्लसत्करुणापारावारः प्रकरणकारः प्राह-कं बूमः' इत्यादि, अतः कं पुरुषविशेषं 'बूमो' भणामः ?, कं 'इह' जगति 'आश्रयेमहि' सेवेमहि ? कं आराध्येम' दानादिनोपचरामः ?, एतेषां भणनादीनां मध्यात्कि 'कुर्महे' विदध्महे ?, यदि कस्यचिन्महात्मनो भणनेन आराधनेन वा गच्छस्थितिं विमुच्य सद्धर्मप्रतिपत्त्या एते स्वहितमाचरन्ति तदैतदपि क्रियते, परोपकृतिदीक्षित्वात्सुपुरुषाणामपि । अथवा यदाहि प्राप्तसुगुरवोऽपि तत्त्वं जानाना अप्येवं गच्छस्थित्या व्यामुह्यन्ति तदां कं ब्रूम इत्यादि, अयमर्थः-अजानानो हि तत्त्वम् स्वयं वा कस्यचिद्भणनाराधनादिना वा तद्बोधयित्वा सद्धर्मे स्थाप्येतापि, एते च मूढा जानन्तोऽपि गच्छस्थितिव्याहता, इति कथं तत्र स्थापयितुं पार्यते ?, तत् सर्वथाऽस्मच्चेतस्यमीषां सन्मार्गव्यवस्थापने न कश्चिदुपायः प्रतिस्फुरति, अतः किं कुर्महे' इति विषादवचनम् । इदमत्रैदम्पर्यंमहासत्त्वसत्त्वोपादेयो ह्ययं सद्धर्मः, एते चातिक्लीबाः, अन्यथा कि विदुषां गच्छस्थितिभिया ?, यदि हि लिङ्गिनः स्वलाभादिहेतुना गच्छस्थिति दर्शयन्ति, तथापि गृहिणा परीक्षापूर्वं धर्मः प्रतिपत्तव्य इति वृत्तार्थः ॥१४॥ इदानीं कस्यचिदयोग्यस्याचार्यपदप्राप्त्या तदसच्चेष्टितप्रदर्शनेन श्रुतावज्ञां ज्ञापयन्नाह
क्षुत्क्षामः किल कोऽपि रङ्कशिशुकः प्रव्रज्य चैत्ये क्वचित् ॥१५॥
For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२०१
व्याख्या—' क्षुत्क्षामः' बुभुक्षा क्षीणकुक्षिः गृहस्थावस्थायां, किलेति सम्भावने, कोऽपि - अज्ञातनामा' रङ्को' भिक्षाकोऽत एव कुत्सितोऽनुकम्पितो वा 'शिशुको' बालः, "कुत्सायामनुकम्पने वाकः ' । ततो रङ्कश्चासौ शिशुकश्चेति कर्मधारयः । रङ्कस्य वा कस्यचित् शिशुक इति, प्रव्रज्य - मुण्डीभूय 'चैत्ये' लिङ्गिसम्बन्धिजिनगृहे, क्वचिदनिर्दिष्टनाम्नि 'कृत्वा' विधाय लञ्चादिना कञ्चन कमपि बद्धमूलं बलीयांसं यतिं श्रावकं वा पक्षं सहायं, तादृक्साहाय्यं विना गदृशाम् आचार्यपदलाभसम्भवः । ' अक्षतकलिः ' यत्किञ्चिन्निमित्तमात्रं प्राप्य शिष्यादिभिः सह नित्यमखण्डितकलहः 'प्राप्त' आसादित[ स्सन् ]वान् सन् (?) तदिति विवेकिनां विडम्बनास्पदम् ‘आचार्यकं' आचार्यत्वंसूरिपदमित्यर्थः । 'चित्रम्' अद्भुतमेतत् 'चैत्यगृहे' देवभवने ‘गृहीयति' गृह इवाचरति, यथा निजगृहे गृही शयना-सन-पान-सम्भोग - ताम्बूलभक्षणादिकं निश्शङ्कं समाचरति, तथाऽयमपि । तथा 'निजे' स्वकीये गच्छे 'कुटुम्बीयति' कुटुम्ब इवाचरति, यथाहि गृहस्थः कुटुम्बे पर्वदिनेषु दानानुप्रदानादिषु प्रवर्त्तते, एवं एषोऽपि साधुसाध्व्यादिवर्गे तथा प्रवर्तमान एवमुच्यते । यदि वा आचार्येण हि स्मारणवारणादिपूर्वकं प्रत्युपेक्षणप्रमार्जनशिष्याध्ययनाध्यापनादिनोत्तरोत्तरगुणस्थानाधिरोपणेन स्वगच्छो नित्यमेवेक्षणीयः यथा दोषं च शिक्षणीय इति सिद्धान्तस्थितिः । यथा गृही द्रव्यार्जनगृहकर्मादि-करणदक्षं पुत्रादिकं बहुमन्यते तदन्यं चावमन्यते तथा गच्छमध्याद्विश्रामणादि शुश्रूषाकारिणं सदोषमपि भूषयते तदन्यं च सद्गुणमपि दूषयति, इति गृहिकुटुम्बप्रक्रियावर्त्तित्वात् तथा अभिधीयत इति । तथा 'स्वं' आत्मानं 'शक्रीयति' शक्रमिव - पुरन्दरमिवाचरति, सहि . नीचत्वात् तथाविधचैत्यद्रव्य-शिष्य श्रावकादि-समृद्धिदर्शनात् उन्मदिष्णुः शक्रोऽहमित्यभिमन्यत इति । तथा कतिपयशास्त्रसिद्धान्तज्ञतया 'बालिशीयति' बालिशानिव - मूर्खानिवाचरति 'बुधान्' विचक्षणान्, अहमेव सकलशास्त्रपारगामी, किममी अज्ञा विदन्तीति । तथा अत एव विश्वं ‘वराकीयति' वराकमिव-रङ्कमिवाचरति । अयमाशयः - ईश्वरो हि कश्चित्प्रव्रज्य प्राप्ताचार्यपदः सन् निर्विवेकतया कथञ्चित् चैत्यगृहादिषु गृहीयतीत्यादिकं विदधानोऽपि न तथा लोकानां चित्रीयते, गृहवासेऽपि लोकैस्तथा दर्शनात्, अयं तु रङ्कशिशुर्दीक्षित्वा सूरिपदासादनेन तथा कुर्वाणे जनानामुपहासविषयतया महदाश्चर्यभाजनं, तदहो !! अत्यन्त - माचार्यादिअनुचितचैत्यगृहे गृहीयत्यादिना असच्चेष्टितेन श्रुतपथावज्ञा पापानां मलिनयति प्रवचनमिति वृत्तार्थः ॥१५॥
सम्प्रति पुत्र पित्रादिसम्बन्धं विनाऽपि हठाल्लिङ्गिकृतलोकवाहनोपालम्भद्वारेण श्रुतावज्ञां प्रतिपादयन्नाह
यैर्जातो न च वर्द्धितो न च न च क्रीतोऽधमर्णो न च ॥ १६ ॥
व्याख्या-यैः लिङ्गिभिरयं जनो न च जातो, जनेरान्तरर्भावितेनर्थत्वात्-न जनित: -
For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
श्री सङ्घपट्टकः पित्रादिरूपतया न जन्म लम्भितः । चकाराः सर्वेऽपि समुच्चयार्था अवधारणार्था वा । अथ माभूत् जातस्तथापि वद्धितो भविष्यति, एतावताऽपि बलात् तद्वाहनसिद्धिः अत आह-वद्धितो न चेति, एवमुत्तरपदेष्वप्याशक्य योजना कार्या, वद्धितो-योगक्षेमादिसम्पादनेन शरीरपोषं प्रापितः । न च क्रीतो मूल्यदानेनान्यस्माद् गृहीतः । अधमर्णो न च, उत्तमर्णसकाशात् उद्धारादिप्रयोगेणार्थगृहीताऽधमर्णः । अत्र च यैरिति कर्तृतया सम्बन्धानुपपत्तेर्येषामिति सम्बन्धविवक्षया यच्छब्दो योज्यः, अर्थवशाद्विभक्तिपरिणामः इति न्यायात् । तेन येषां लिङ्गिनामयं जनोऽधमोऽर्थधारयिता न भवति, एवमुत्तरत्रापि यथासम्भवं येषामिति सम्बन्धनीयम् । तथा यैः 'प्राक् 'पूर्वं दृष्टो-ऽवलोकितो न च, अयमर्थः-ये लिङ्गिभिः स्वश्राद्धा दूरदेशवर्तित्वात् कदाचिदपि न दृष्टास्तेऽपि स्वगच्छग्रहग्रस्तत्वादन्यं गुरुं वाचाऽपि न सम्भाषन्ते, तमेव गच्छगुरुं ध्यायन्तः कालमतिवाहयन्ति । 'बान्धवः' पितृव्यभ्रातृव्यादि-. . सम्बन्धभाग् न च येषां न च 'प्रेयान्' वल्लभतरो मैत्र्यादिसम्बन्धेन, न च 'प्रीणितो' दानज्ञानातिशयादिना तोषितः, तैरेव प्रागुक्तसम्बन्धाभावेन लोकवाहनयोग्यताविकलैलिङ्गिभिरेव । "एव इत्यव्ययमिह परिभवे ईषदर्थे वा" । ततश्च महापराभवोऽयं-यत् तादृशैरपि लिङ्गिभिर्लोको वाह्यत इति 'बलात्' हठेन, न तु प्रणयेन 'वाह्यते' वशीकृत्य स्वकार्याणि कार्यते 'अयं' गच्छमहाग्रहगृहीतः प्रत्यक्षोपलभ्यमानो 'जनः' श्राद्धलोको 'नस्योतो' नास्तिक इव 'पशुवत्' वृषभादि इव लिङ्गिभिस्तूक्तसम्बन्धं विनाऽपि यदेवं लोको वाह्यते तन्महापरिभव इति, ननूक्तसम्बन्धं विनाऽपि सद्गुरुत्वेन तेषां नस्तितपशुवल्लोकाः कार्याणि निर्मापयिष्यन्ति, न ह्यनुपकृत-परहितरतानां गुरूणां धर्मदानोपकारस्य प्रत्युपकारः कर्तुं शक्यते, अत आहअत्यधमाधमैरिति, लोकलोकोत्तरगर्हिततमसाध्वीप्रतिसेवादेवद्रव्यभक्षणसुविहितघातशासनोड्डाहप्रभृतिभूरिपापकर्मनिर्माणात् अतिशयेनाधमेभ्योऽपि-हीनजातीयेभ्योऽप्यधीनैः, अतः कथमेषां सद्गुरुतया लोको वाहनीयो भविष्यति, अथैवंविधैः एभिः कथं तर्हि वाहयितुं लोकः पार्यते ? अत आह-'कृतमुनिव्याजैः' प्रपञ्चचतुरतया विश्वासोत्पादनेन मुग्धजनस्य विप्रलिप्सया रचितशान्तरूपमासोपवासकरणादिछद्मभिः । अयमर्थः-एवमसमञ्जसकारिणोऽपि लिङ्गिनो विश्रम्भहेतुतथाविधयतिरूपप्रदर्शनेन सुकरपथप्ररूपणेन च सुखलुब्धान् मुग्धान् प्रलोभ्य यथेच्छं वाह्यन्तीति । अमुमेवार्थं समर्थयितुं प्रकारान्तरेण लोकवाहनप्रतीकारसम्भावनयन् सविषादं वैधये॒णार्थान्तरन्यासमाह-'नीराजकं' विगतमहाज्ञैश्वर्यन्यायरक्षितप्रजादुष्टशिक्षाशिष्टरक्षाविचक्षणभूपम् । किं राजसहितमपि नीराजकमिव नीराजकमुच्यते ? हा इति विषादे, जगद् भुवनं, न ह्यन्यथोदिता गुणभाजि-राजनि बलाल्लोकवाहनं कर्तुं लभ्यते । अयमाशयः-यथा सगुणं राजानं विना तद्देशः प्रतिभूप-मलिम्लुचादिभिः उपद्रूयते एवं सम्प्रति प्रौढसातिशयबहुजनापेक्षणीयगणधरादिपुरुषसिंहविरहाल्लिङ्गिभिरयं श्राद्धजनो वाह्यत इति वृत्तार्थः ॥१६॥
For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०३
विभाग-४, लघुवृत्तिः
अधुना लिङ्गिनां वैशसं दृष्ट्वाऽपि कदाग्रहात् तत्प्रथितकापथात् अनिवर्तमानान्मूढान् दिङ्मूढत्वादिना विकल्पयन्नाह
___किं दिङ्मोहमिताः किमन्धबधिराः किं योगचूर्णीकृताः ॥१७॥ व्याख्या-किं शब्दाः सर्वेऽपि विकल्पार्थाः, किममी जडा दिङ्मोहः-कुतश्चिददृष्टादिनिमित्तात् प्राच्यादिदिक्षु प्रतीच्यादिभ्रमास्तमिताः प्राप्ताः । अयमर्थः-यथा दिङ्मूढाः प्राची प्रतीचीत्वेनाध्यवस्यन्तो लोकेन युक्त्या ज्ञापिततत्त्वा अपि तदध्यवसायात् न निवर्तन्ते, एवमेतेऽपि विदितकुपथदोषा अपि कुतोऽपि हेतोरनिवर्तमानाः तत्साम्यात्तथोच्यन्ते । किमन्धानयनहीना 'बधिरा' उपहतश्रवणाः, अन्धाश्च बधिराश्चेति द्वन्द्वः, ते किमन्थाः किं बधिरा इत्यर्थः । यथा अन्धा दृग्विकलत्वात्सम्यक्पन्थानम् अजानाना अपथमपि सत्पथतयाऽवगम्य तत्र गच्छन्तो हितैषिणा तत्त्वं ज्ञाप्यमाना अपि स्वग्रहात् न निवर्तन्ते, यथा बधिराः श्रुतिविकलत्वादनाकर्णयन्तो दुष्टवैतालिकादिवचो निन्दार्थः स्तुत्यर्थतयाऽवगम्य तदानादौ प्रवर्तमानास्तत्त्वं बोधिता अपि स्वनिर्बन्धात् न निवर्तन्ते, एवमेतेऽपि सदोषमपि कुपथं स्वगच्छादिग्रहात् निर्दोषितयाऽव्रबुध्य ततोऽनिवर्तमानास्तथोच्यन्ते । एवमुत्तरपदेष्वपि भावनीयम् । तथा कि वशीकरणादिहेतुरनेकद्रव्यमेलकः पादप्रलेपादिर्योगः, ताहगेव नयनाञ्जनादिश्चूर्णं, योगश्च चूर्णं च, ते विद्यते येषामिति विग्रहे तदस्यास्तीतीन् । अयोगचूर्णितः योगचूर्णीकृता, अभूततद्भावे चिः । मस्तकादिषु योगचूर्णक्षेपेण वशीकृता इत्यर्थः । यथा केनापि धूर्तेन क्षिप्तयोगचूर्णाः पुमांस आत्मनोऽहितैषिणमपि तं हितैषितया मन्यमाना केनापि तत्त्वं प्रत्याय्यमाना अपि योगादिप्रभावेण तद्वचनकरणात् न निवर्त्तन्ते, तथैतेऽपि कुपथादिति पूर्ववत् । किं 'दैवेन' प्रतिकूलविधिनोपहताः-सद्बुद्धिभ्रंशं प्रापिताः, ते हि विधिवशेन विपर्यस्तमतित्वात्अकृत्यमपि स्तेयादिकं कृत्यतया मन्वानस्तत्त्वं प्रतिपाद्यमाना अपि दुर्दैवमहिम्ना ततो न निवर्तन्ते, तथैतेऽपि । किं अङ्गेति-पार्श्ववया॑मन्त्रणं, ठकिता-मन्त्रादिप्रयोगेण, स्वायत्तीकृता, यथाहिं केचन केनापि दुर्मात्रिकेण वशीकरणमन्त्रेण तथाकृताः तद्वचनमत्यन्तं समीचीनतयाऽभ्युपगच्छन्तः तत्त्वमवगमिता अपि मन्त्रमहिम्ना न ततो निवर्तन्ते, एवमेतेऽपि । किञ्चेति पक्षान्तरे । 'ग्रहैः' भूतादिभिः ' आवेशिताः' कृतावेशा-विहितशरीराधिष्ठाना इति यावत्, यथा भूताधिष्ठिताः तदावेशात् विधेयापरिज्ञानेना-विधेयमपि पितृप्रहारादिकं विदधानास्ततो निवर्त्यमाना अपि न निवर्तन्ते, एवमेतेऽपि सदसद्विवेकविकलतया कुपथात् न निवर्तन्त इति । अत्र च दिङ्मूढादिबहुविकल्पप्रदर्शमाधुनिकश्राद्धलोकानामत्यन्तानिवर्त्य स्वगच्छग्रहग्रस्तत्वज्ञापनार्थम् । 'कृत्वा' विधाय 'मूनि' पादं 'श्रुतस्य' सिद्धान्तस्य, सिद्धान्तोक्तातिक्रमेण निश्शङ्कतया स्वगुरुलिङ्गिप्रवर्तितासन्मार्गपोषणमेव श्रुतमूद्धिपादकरणं, यतः "नवि किंची" त्याद्यागमशकलस्य इदमुत्तरार्द्धम्-“एसा तेसिं आणा, कज्जे सच्चेण होयव्वं" इति । अस्य
For Personal & Private Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
श्री सङ्घपट्टकः चायमर्थः-एषा भगवतामाज्ञा, यत्कार्ये सत्येन भवितव्यं, कोऽर्थः ? कार्यज्ञानादित्रयं, सत्यं च संयमः, यथा यथा ज्ञानादिकं संयमश्चोत्सर्पस्तथातथा यतिना निर्मायं यतितव्यं, यदाह-"कज्जं नाणाईयं, सच्चं पुण संजमो मुणेयव्वो। जह जह सो होइ थिरो, तह तह कायव्वं कुणसु ॥१॥ दोसा जेण निरुज्झंति, जेण खिज्जंति पुव्वकम्माई । सो सो मुक्खोवाओ, रोगावत्थासु समणं व ॥२॥" न चागमे सुखलिप्सया किञ्चित्सूत्रितं, किं तर्हि ? यावता विना संयमज्ञानादियात्रा नोत्सर्पति तावन्मात्रस्यैव विहितनिवारणस्य निवारितविधानस्य च भगवद्भिः पुष्टालम्बनेन कादाचित्कतया तत्रानुज्ञानात् । एवं च कथं श्रुतस्याव्यवस्था ? भवदसन्मार्गस्य चौद्देशिकभोजनादेः सर्वस्यापि सार्वदिकतया निस्त्रिंशत्वेन केवलसुखानुभवोद्देशेनैव प्रवृत्तेः । तथा च तस्य महासावद्यत्वेन ज्ञानादियात्राहियमाणत्वात् कथं प्रामाण्यमित्याह-अकलितगुणदोषविभागः, स्वपक्षानुरागो यत्याभासानां यद्भगवन्मतस्याव्यवस्थाऽऽपादनेन स्वमतस्योत्कर्षप्रदर्शनम् । किञ्चतीर्थंकरपूर्वधरादिसातिशयमहापुरुषविरहे सम्प्रति सिद्धान्त एव नः प्रमाणम् । यदुक्तम्-"एवं पि अम्ह सरणं, ताणं चक्खू गई पईवो य । भयवं सिद्धंतो च्चिय अविरुद्धो इह इट्ठदिटेहिं ॥१॥" तस्य च प्रामाण्यानभ्युपगमे तत्प्रणेतुर्भगवतोऽप्यप्रामाण्याभ्युपगमप्रसङ्गेन भवतस्तन्मूलरजोहरणादिवेषपरित्यागापत्तिः, तथा चायं सुखाशया भवत्कल्पितः पन्थाः सर्वोऽपि विरुद्धयते, एवं च लिङ्गिनां श्रुतस्य मूनि पादकरणमनुचितमपि ज्ञात्वा यदमी प्रत्यक्षगोचराः श्रावकजनाः । सुदृढगच्छग्रहग्रन्थयो ‘दृष्टोरुदोषा अपि' साक्षात्कृतगुरुतरपूर्वोदितकुपथापराधा अपि, अदृष्टदोषा हि विवेकिनोऽपि कुपथादपि न निवर्तितुमीशते, किं पुनरन्य इत्यपि शब्दार्थः । 'व्यावृत्तिम्' अपसरणं 'कुपथात्' कुमार्गात् 'जडाः' स्वहिताहितविवेकशून्या: 'न दधते' न चेतसि धारयन्ति न कुर्वन्तीत्यर्थः । न केवलं व्यावृत्तिं स्वयं न दधते 'असूयन्ति च' ईपॅन्ति, सगुणेऽपि दोषमारोपयन्तीति यावत् । चः समुच्चये । एतां कुपथव्यावृत्तिं करोति, एतत् कृत् तस्मै, "क्रुधद्रुहेर्येत्यादिना" चतुर्थी, महासत्त्वाय कस्मैचित् कुपथव्यावृत्तिविधायिने । अत्र चोत्तरवाक्यार्थगतत्वेन प्रयुज्यमानो यच्छब्दस्तच्छब्दोपादानं विनाऽपि तदर्थं गमयति, तेनायमर्थःतेषां हि दृष्टदोषत्वात् कुपथात् तावत्स्वयं व्यावृत्तिः कर्तुं युक्ता, अथ कुतोऽपि हेतोः स्वयं न व्यावर्त्तन्ते तदा तद्व्यावृत्तिकारिणि प्रमोदो विधातुं सङ्गतः, यत् पुनरमी द्वयमध्यादेकमपि कर्तुं नोत्सहन्ते, प्रत्युत कुपथनिवृत्तविधायिनि कस्मिंश्चित् एकस्मिन्नपि क्षुद्रोपद्रवाय यतन्ते, तत्किममी दिङ्मोहमिता इत्यादि योज्यं, तेन एतदुक्तं भवति-दिङ्मूढादयो हि हितैषिणा व्यावृत्तमाना अपि दिङ्मोहत्वादेर्व्यावृत्तिमात्रमेव न कुर्वन्ति, एते तु न केवलं कुपथात् न व्यावर्त्यन्ते यावता कुपथव्यावृत्तिकारिणे असूयन्त्यपीति तेभ्योऽप्यमी कुत्सिता इति वृत्तार्थः ॥१७॥
साम्प्रतं लिङ्गिदेशनया श्राद्धैरविधिकृतस्य जिनमज्जनस्यापि दुर्गतिपातहेतु वा पाटन
For Personal & Private Use Only
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
विभाग-४, लघुवृत्तिः द्वारेण श्रुतपथावज्ञां दर्शयन्नाह
इष्टावाप्तितुष्टविटनटभटचेटकपेटकाकुलम् ॥१८॥ व्याख्या-'जैनमज्जन' भगद्विम्बस्नानं कर्तृ 'जनयत्येव' सम्पादयत्येव, नतु कदाचित् न जनयत्यपीत्येवकारार्थः । 'अघपङ्के' पापकर्दमे 'निमज्जनं' बुडनं कर्म, तत्कर्तृणामितिशेषः । अथ कथं पुण्याय विधीयमानं जिनस्नात्रं पापपङ्कनिमज्जनाय प्रभवति इति आह-'अविधिना' सिद्धान्तोक्तक्रमविपर्ययेण, प्राक्तनविशेषणान्यथाऽनुपपत्त्या रात्रावित्यर्थः, सिद्धान्ते हि रजन्यां जिनस्नानं रात्रिस्नात्रनिवारणमिति दोषप्रदर्शनाय हेतुगर्भ विशेषणत्रयं मज्जनस्याह-इष्टावाप्ति इत्यादि, इष्टाया-वल्लभाया मज्जनदर्शनमिषेणागताया 'अवाप्तिः' मेलकस्तया तुष्टानिश्शङ्कमत्राद्य नःसुरतलीला प्रवर्त्यतीति धिया मुदिता 'विटा' वेश्यापतयः 'नटा' नाटकाभिनयनकलोपजीविनः ‘भट्टाः' शस्त्रादिकलाजीविनः 'चेटका' मासादिनियमितवृत्तिग्राहिणः, एषां 'पेटकं' समुदायस्तेना कुलं' क्षुभितं, प्रेयसी प्राप्त्या सात्त्विकभावेनाकुलीकृतविटादिजनाकीर्णत्वात् मज्जनमप्युपचारादाकुलं, तथा 'निधुवनविधिनिबद्धदोहदा' मोहनविलसितविहिताभिलाषा: या 'नरनार्यः' पुरुषयोषिताः तासां 'निकरण' निचयेन 'सङ्कलं' व्याप्तम् । नारीणां प्रायो निधुवनार्थमेव मज्जनावलोकनछद्मना तत्र गमनात्, तथाविधव्याजमन्तरेण रात्रौ तत्राप्यागमनासम्भवात्, तथाविधव्याजेन चान्यत्र गन्तुमशक्तत्वात् । अत एव 'रागः' काञ्चित् परस्त्री प्रत्यभिष्वङ्गः 'द्वेषः' स्वस्त्रीमन्येन सह सङ्गच्छमानां पश्यतः तज्जिघांसा 'मत्सरः' कञ्चित्सौभाग्येन कयाचित् सङ्घघटमानमालोकयतः स्वयं च तां कामयमानस्य तत्सौभाग्यव्ययेच्छा 'ईर्ष्या' स्ववल्लभामन्येन सार्द्ध संलपन्तीमीक्षमाणस्य असहिष्णुता, ततो रागश्चेत्यादि द्वन्द्वः, ताभिः 'घनं' सान्द्रं, अत्रापि-रागादिमल्लोकघनत्वात् मज्जनमप्युपचारात् तथा, कामुकलोकमेलके हि जिनगृहेऽपि निशायां रागादय एवोज्जृम्भते, न त्वल्पापि धर्मभावना, तस्मात् दिन एव स्नात्रं धर्मार्थिनां श्रेयो, न रात्राविति । अत्र कैश्चित्-उच्यतेरात्रिस्नात्रे न कश्चिद्दोषः, जिनजन्ममज्जनस्य शक्रेण तथाविधानात्, तथाहि-सर्वेऽपि जिनेन्द्रा रात्रियामद्वयसमय एव जायन्ते, तदैव सुरेन्द्रा मेरुगिरिशिखरं नीत्वा तान् स्नपयन्तीति श्रूयते, तस्य च तथा सदोषत्वे शक्रः तथा न कुर्वीत, तस्मादिन्द्राचरितप्रामाण्यात् निशायामपि स्नपनं विधातव्यमिति चेत् न, शक्रो जिनमज्जनं मेरौ करोतीति मन्यामहे, न तु यामिनीयामद्वितीय इति, मेरुशिखरे सूर्योदयास्तमयाभावेन रात्रिदिनव्यवहाराभावात् । कथं तर्हि प्रकाशाभावे तोन्द्राणां जिनमज्जनादिविधिरिति चेन्न, रत्नशृङ्गस्य निरस्ततमःस्तोममयूषद्योतेन विमलमाणिक्यशिलामरीचिनिचयेन देवमहिम्ना च निरन्तरं भासुरत्वात् । एवं च इन्द्राचरितावष्टम्भेन कथं रात्रिस्नात्रं समर्थ्यमानं सङ्गच्छते ?, श्राद्धानां त्रिसध्यं जिनपूजाया दिनकृत्यत्वेन सिद्धान्तेऽभिधानात् । ततश्च "वित्तिकिरिया विरुद्धा" इत्यादेरयमर्थो-यः प्रभातादिसन्ध्यायां
For Personal & Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
श्री सङ्घपट्टकः वृत्तिनिमित्तवाणिज्यादिव्यग्रत्वात् कथञ्चित् देवपूजायां न व्याप्रियते स दिनमध्ये एव मुहूर्तादिना सन्ध्यातिक्रमेऽप्यपवादतः पूजां करोतु, न पुनरस्यायमर्थो, यदुतापवादेन रात्रौ करोति, दिनकृत्यताहानिप्रसङ्गात् प्रभूतायतनाकरणादि दोषप्राप्तेश्चेति । एतेन रात्रौ जिनसदने बलि-दान-नन्दि-प्रतिष्ठादि-विधानमपि निरस्तं, प्रायो मज्जनेन समानयोगक्षेमत्वात्, निशिस्नात्रोक्तदोषाणां बलिदानादावपि सम्भवात् । तथाहि-दीक्षाद्यर्थं नन्दिकरणं, दीक्षा च स्थूलसूक्ष्मप्राणातिपातविरतिलक्षणा, रात्रौ च प्रकाशनिमित्तज्वलितभूरिदीपरूपतेजस्कायिकजीवानां स्वयं शरीरस्पर्शनेन व्यापादनात्, प्रदीपेषु च सततं निपततां पतङ्गादिजन्तूनां व्यापत्तिभावात् । कीदृशी दातृगृहीत्रोः सर्वविरतिः ? । शिष्यस्य दीक्षाप्रथमक्षणादाराभ्य प्राणातिपातप्रवृत्तेः, दीक्षादातुश्च दोषसङ्ख्याऽपि वक्तुं न शक्यते, तच्छिक्षया तावज्जन्तुजातव्याघातप्रवृत्तेः । तदहो !! मूढा ! एतावतां पापकलापमात्मन्यारोपयन्तो भाविभवभ्रमणात् मनागपि न बिभ्यन्तीति । किञ्च दिवसे दीक्षादिलग्नबलाभावे रात्रौ च तद्भावे विहारक्रमवदपवादेन कदाचिद्रात्रावपि नन्दि विदधतां को दोषः ? इति चेन्न, विहारक्रमस्यापवादेन रात्रावपि प्रतिपादनात् तत्र कदाचित् तत्करणं युक्तं, नन्दिविधानस्य चापवादेनाप्यागमे रात्रावनभिधानात् कथं तद्विधानं तत्र सङ्गच्छेत् ? । किञ्चापवादिककृत्यानां रात्रिविहारक्रमादीनां सर्वेषां प्रायश्चित्तमभिहितमागमे, न च निशि नन्दिविधानस्य ततोऽवगम्यते-नास्त्यपवादेनापि रजन्यां : नन्दिविधानम्, एवं निशि जिनप्रतिमा प्रतिष्ठायामपि सकलमेतद् दूषणजातं विविच्य वाच्यं, तदुक्तम्-"प्रादुषद्दोषपोषायां, दोषायां साधयन्ति ये। जिनबिम्बप्रतिष्ठां ते, प्रतिष्ठां स्वस्य दुर्गतौ ॥१॥" तदेवं दोषकलापदर्शनाद्रात्रौ मज्जनादिविधायिनां पापपङ्के निमज्जनं भवतीति व्यवस्थितम् । इदं वक्ष्यमाणं च वृत्तद्वयं द्विपदीच्छन्द इति वृत्तार्थः ॥१८॥ साम्प्रतं प्रसङ्गेन मज्जनात् अन्यस्यापि धर्मकृत्यस्य संसारनिमित्तत्त्वं प्रकटयन्नाह
__जिनमतविमुखविहितमहिताय न मज्जनमेव केवलम् ॥१९॥ व्याख्या-'जिनमतविमुखविहितं' भगवदागमवैपरीत्यनिर्मितं 'मज्जनमेव' स्नपनमेव 'केवलं' एकम् 'अहिताय' संसाराय न भवति-स्तानमेवैकम् अविधिविहितं संसारकारणमिति नास्ति, किन्तु किं तर्हि ? तप्यते धातवोऽशुभकर्माणि चानेनेति तपोऽनशनादि, तथा 'चरित्रं' सर्वविरतिः 'दानं' पात्रेषु न्यायार्जितशुद्धभक्तादिवितरणम्, आदिशब्दात् विनयवैय्यावृत्त्यादिग्रहः, ततस्तपश्चेत्यादि द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः । ततश्चैवमाद्यप्यनुष्ठानं जिनमतवैपरीत्यविहितं, न केवलं मज्जनमित्यपि शब्दार्थः । न खलु' नैव 'जनयति' सम्पादयति 'शिवफलं' मुक्तिरूपं फलं । अथ कस्मादेवं ? इत्यत आहू-'हि' यस्मात् 'अविधिविधिक्रमात्' सिद्धान्तानुक्ततदुक्तप्रकारेण 'जिनाज्ञाऽपि' भगवच्छासनोक्तानुष्ठानमपि 'अशुभशुभाय' अश्रेयःश्रेयसे, द्वन्द्वैकवद्भावादत्रैकवचनम् । 'जायते' सम्पद्यते, यथासंख्येनात्र योजना,
For Personal & Private Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
तेनायमर्थ:-किल जिनपूजा - तपः प्रभृतिप्रवचनप्रसिद्धं जिनाज्ञा, भगवता निःश्रेयससाधनत्वेनाज्ञापितत्वात् । तथा च तदप्यविधिक्रमेण - "काले सुइभूएणं" इत्याद्युक्तविधिविपर्ययेण क्रियमाणमशुभाय भवति, विधिक्रमेण तु सन्ध्यात्रयाराधनशुचिभूतत्वादिना तदेव शुभाय । विध्यविधिभ्यां भगवदाज्ञाऽऽराधना - नाराधनयोरेव मोक्षसंसारफलत्वात् । किं पुनरित्यादि वाक्यं काक्वायोज्यम् । अत्र च किमित्याक्षेपे, पुनरति वाक्यभेदे, इति प्रकरणे । तेनैषा प्रकृतारात्रिमज्जनादिका क्रिया 'विडम्बनैव' प्रवचनापभ्राजनैव-लोकोपहासास्पदं, न त्वेषा जिनाज्ञाऽपीत्येवकारार्थः । ' अहितहेतुः ' संसारनिबन्धनं 'न प्रतायते' न विस्तार्यते, किन्तु अवहितहेतुत्वेन प्रख्याप्यते एव, इदमुक्तं भवति - जिनाज्ञाऽपि तपःप्रभृतिका आपवादिकाधाकर्मभोजनादिका वा यदा अविधिना विधीयमाना भवफला तदा किं पुनरस्या विडम्बनाया:सर्वथा जिनवचनबाह्याया रात्रिमज्जनादिकाया वक्तव्यम् ? सुतरामेषा भवहेतुरेव, अतोऽहितहेतुत्वेन प्रख्याप्यते येन सा तथा प्रख्याप्यमाना कस्यापि पुण्यात्मनः स्वतो निवर्त्तनाय प्रभवतीति वृत्तार्थः ॥१९॥
२०७
इदानीं निर्वाणकारणमपि निसर्गेण जिनगृहादिनिर्मापणं गृहिणः कुमतादिनिर्देशलेशस्याप्यनुबन्धात् भवहेतवे भवतीत्येतत् प्रदर्शनायाह
जिनगृह - जिनबिम्ब - जिनपूजन जिनयात्रादि विधिकृतम् ॥२०॥
व्याख्या-'
- जिनगृहं' जिनभवनं 'जिनबिम्बं ' भागवती प्रतिमा 'जिनपूजनं' भगवत् - प्रतिमायाः कुसुमादिभिः अभ्यर्चनं 'जिनयात्रा' जिनान् प्रतीत्याष्टाह्निकाकल्याणकरथनिष्क्रमणादि महामहकरणं, ततो जिनगृहं चेत्यादिद्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः, एवमुत्तरपदयोरपि । आदिग्रहणात् जिनवन्दनप्रतिष्ठादिग्रहः । इह चासकृज्जिनपदोपादानं भगवतोऽत्यन्तभक्तिगोचरतया तदुद्देशेन विधिना जिनगृहनिर्माणस्य परममुक्त्यङ्गत्वख्यापनार्थम्, एवमादिधर्मकर्मजातमिति शेषः । 'विधिना' श्रुतोक्तेन प्रकारेण 'कृतं' निर्मापितम् । तथाहिजिनगृहनिर्मापणविधिः शुद्धभूमिपरिग्रहादिकः, जिनबिम्बे विधिना निर्मापिते प्रतिष्ठापिते चायं पूजनविधिः- सन्ध्यात्रये विधिना शुचि भूत्वा भगवत् बिम्बं श्रद्धावान् पुष्पादिभिरर्चयति, तथा तत्र च कल्याणकादिदिनेषु यात्रा प्रस्तूयते, तत्र चायं विधिः यथाशक्ति दान- तपश्चरणशरीरविभूषा - जिनगुणगान - वादित्रादिकरणम् । तथा 'दानं' अभयदानादि 'तपो' ऽनशनादि 'व्रतानि' स्थूलप्राणातिपातविरमणादीनि । आदिशब्दात् - विचित्राभिग्रहः । ततो घनं चेत्यादि द्वन्द्वः । तथा गुरोः धर्माचार्यस्य भक्तिः शश्रूषा आगच्छदभिमुखगमनोत्थिताऽभ्युत्थानगच्छदनुगमन-विश्रामणा-विशुद्ध भक्तपानादिदानचित्तानुरञ्जनादिकाः । 'श्रुतपठनं ' सिद्धान्ताध्ययनम् । आदिग्रहाणत् तदर्थश्रवणमननादिग्रहः । एतच्च विवेकिना विशेषेण विधेयम्, एतत्पुरस्सरत्वात्सकलप्रागुक्तजिनगृहादिकरणविधिप्रतिपत्तेः । यदाह - "अन्नेसि
For Personal & Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
श्री सङ्घपट्टकः पवित्तीए, निबंधणं होइ विहिसमारंभो। सो सुत्ताउ नज्जइ, तो तं पढम पढेयव्वं ॥१॥ सुत्ता अत्थे जत्तो, अहिगयरो नवरि होइ कायव्वो । इत्तो उभयविसुद्धत्ति, सुयगं केवलं सुत्तमिति ॥२॥" एतदन्तरेण समस्तस्यापि क्रियाकलापस्यान्धमूक साम्यापत्तेः ततो गुरुभक्तिश्चेत्यादि द्वन्द्वः, चः समुच्चये । आदृतं सबहुमानं, न त्ववहेलया । एतत्सकलं जिनगृहादि-दानादिगुरुभक्त्याद्यनुष्ठानं, किमित्याह-'स्याद्' भवेत् इह प्रवचने, अनभिमतकारीति सम्बन्धः । कस्मात् अत आह-कुमतेत्यादि, तत्र 'कुमतं' परितिर्थिसमयाभिहितं क्रियाकदम्बकं श्राद्धचन्द्रसूर्योपरागसङ्क्रान्ति-माघमाला-प्रपादानादि, कुगुरुरुत्सूत्रदेशनाकरणप्रवणः सन्मार्गदुषणपरायणो धार्मिकजनक्षुद्रोपद्रवतत्परः सुखलोलतया यतिक्रियाविकलो जनविप्रतिलिप्सया दुष्करक्रियानिष्ठोऽपि वा लाभपूजाख्यातिकामः कुत्सित आचार्यः, कुग्राहः-सिद्धान्तबाह्यस्वमतिकल्पितस्वाभ्युपेतासत्पदार्थसमर्थनानुष्ठानगोचरो मानसोऽभिनिवेशः, कुबोधो- . . ऽन्यथा व्यवस्थितस्य भगवदागमार्थस्याज्ञानाद्विशिष्टसम्प्रदायाभावाद्वाऽन्यथा परिच्छेदः कुदेशना-श्रुतोक्तार्थानां संशयादज्ञानात् मिथ्याऽभिनिवेशाद्वा वैपरीत्येन प्ररूपणम्, अत्र च कुगुरुग्रहणेन कुदेशनालाभेऽपि पृथगुपादानं तस्याः सकलेतरदोषेभ्यो महत्त्वज्ञापनार्थं, ततः कुमतं चेत्यादि द्वन्द्वः, तासामंशो-लेशस्तस्मात्, आस्तां कुमतादिभ्य समग्रेभ्यः, किन्तु तेषामंशमात्रादपि 'स्फुटं' व्यक्तं निश्चितमिति यावत्, अनभिमतकारि-अनिष्टविधायि दुरन्तसंसारकान्तारनिरन्तरपर्यटनकारणमित्यर्थः । ननु कथमेतानि गरीयांसि धर्मकृत्यानि लेशमात्रेणापि प्रतिरुद्ध्यन्ते ? न हि मृणालतन्तुना दन्तिनः प्रतिबध्धुं पार्यन्त इत्याशङ्ख्य विवक्षितार्थप्रसाधनानुगुणमुपमानमाह-वरभोजनमिव' स्निग्ध-मधुरसुस्वादजेमनमिव, इवेत्युपमानद्योतकमव्ययम् । 'विषलवनिवेशतो' गरलकणप्रक्षेपात् । अयमर्थः-ईदृशी हि विषकणस्यापि पारिणामिका शक्तिर्यया हृद्यमपि बह्वपि भोजनं क्षणादेव सकलमसौ स्वात्मभावेन परिणमयति, तथा परिणमितं च तत् भुज्यमानमपायाय जायते यथा, तथा कुमतादिदेशस्यापि मिथ्यारूपत्वात्-एवंविधो महिमा, येन महियोऽपि जिनगृहविधानादिधर्मकर्मस्वस्वरूपतया भावयति, तद्भक्ति च तद्विधीयमानमपि संसाराय सम्पद्यत इति, अत एव सम्यक्त्वशुद्धिहेतवे कर्त्तव्यतया अभिहितान्यप्येतान्यसमञ्जसवृत्त्या क्रियमाणानि तदभावापादकत्वेन श्रूयन्ते, यदाहुः श्रीहरिभद्रसूरयः-"पाएणणंतदेउलजिणपडिमाकारिया उ जीवहिं। असंजसवित्तीए, न य सिद्धो दंसणलवो वि ॥१॥" तदेवं विषलवसंवलितभोजनोपमानेन जिनगृहादिविधानस्य कुमतादिलेशसंस्पर्शिनोऽप्यनभिमतकारित्वं व्यवस्थितमिति वृत्तार्थः ॥२०॥
अधुना मुग्धजनाकर्षणनिमित्तजिनबिम्बप्रदर्शनादिद्वारेण लिङ्गिनां लोकप्रतारणं दर्शयन्नाह
For Personal & Private Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२०९ __ आक्रष्टुं मुग्धमीनान् बिडिशपिशितवत् बिम्बमादर्श्य जैनम् ॥२१॥ व्याख्या-आक्रुष्टुं मुग्धमीनान् जैनविम्बमादय नाम जैनैर्जनोऽयं वञ्च्यते इति सम्बन्धः । तत्राक्रष्ठमिति स्ववशमानेतुं, न तु पुण्यमर्जयितुं, मुग्धा-हेयोपादेयविचारशून्यतया धर्मश्रद्धालवः, त एव जडप्रकृतितया स्वहिताहितपरिज्ञानवैकल्यसाधात् मीना मत्स्यास्तान् 'बिम्बं' प्रतिमा 'जैनं' भागवन्तं 'आदर्य' दर्शयित्वा, यथा-भो भव्याः ! ऐहिकामुष्मिकसुखविधानदक्षमिदमर्हद्विम्बं, ततः पूजयत भक्त्येति सामान्यतोऽथवा भवत्पूर्वजैः एतद्विम्बमार्हतं निर्मापितं, ते चेदमेव प्रत्यहं नियमेनापूपूजन्, ततो भवद्भिरपीदमेव विशेषण पूजनीयं, तथाऽर्हद्बिम्बनिर्मापणमेव सम्प्रति भवजलधिनिपतज्जन्तुतारणायालमिति भवद्भिः स्वश्रेयसे नवीनभगवद्विम्बं स्वनाम्ना विधापनीयमिति विशेषतो मुग्धजनपुरतः प्रज्ञाप्येत्यर्थः । किल यतिना देशनाद्वारेण जिनबिम्बार्चनादेहिपुरः फलमुपवर्णनीयं, तत्फललिप्सया तदनुसारेण गृहिणः स्वयमेव तत्करणादौ प्रवृत्तेः, न तु साक्षात् तन्निर्माणनिर्मापणयोरुपदेशो दातव्यः तदुपदेशस्य सावद्यतया यतेनिषेधात्, लिङ्गिनस्तु कथमाजन्मामी गृहिणोऽस्माकं वश्या भविष्यन्तीति धिया ऐहिकमेव स्वार्थ केवलं चिन्तयन्तो धूर्ततया पूर्वपुरुषसम्बन्धितादिक्रमेण मुग्धेभ्यो जिनबिम्बमादर्शयन्ति, ते तु मुग्धत्वात् तदाशयमनवबुध्यमाना ऋजुश्रद्धालुतापूर्ववंश्यस्नेह-स्वकारित-ममतादिना तत्र जिनबम्बादौ नित्यं द्रव्यं व्ययन्ते, लिङ्गिनश्च तदुपयुञ्जते स्वेच्छयेति भवति तदाकर्षणार्थं लिङ्गिनां जिनबिम्बदर्शनमिति । किमिवेत्याह-'बिडिशं' मत्स्यवेधनं, तदने मत्स्यविलोभनाय स्थापितं 'पिशितं' मांसं, तद्वत् । वतिरुपमाने, तदिव । यथा धीवरा मत्स्याकर्षणाय बिडिशाग्रे पिशितं स्थापयन्ति, ते च तल्लोलतया स्वापायमागामिनमविभावयन्तो गम्भीरादपि नीराशयान्निर्गत्य मुग्धत्वात् तत्र विलीयमाना बध्यन्ते, एवं लिङ्गिनोऽपि मुग्धजनानां स्ववश्यताविधानायोक्तविधिना भगवद्विम्बमादर्शयन्ति, न तु संसारनिस्तरणाय । ननु कथं जिनबिम्बबिडिशपिशितयोरुपमानोपमेयभावः ? समानगुणयोरेवोभयोरलङ्कार ग्रन्थेषूपमानोपमेयभावप्रतिपादनात्, महाकविकाव्येषु तथैव दर्शनात्, अत्र तु जिनबिम्बस्य सकलत्रिभुवनातिशायिनः सर्वोपमातीतत्वात्-अत्युत्तमवस्तूपमायोग्यत्वाद्वा, बिडिशपिशितस्य च सर्वात्यन्तहीनत्वात्कथं तेनोपमा ?, उत्तममात्रस्यापि हीनमात्रेणाप्युपमानोपमेयभावो न युक्तः, किम्पुनः सर्वोत्तमस्यात्यन्ताधमेन ?, एवं च जिनबिम्बस्य बिडिशपिशितेनोपमानोपमेयभावप्रदर्शने कवेर्महापापप्रसङ्गः, तत्सर्वथा नायमुपमानोपमेयभावो घटां प्राञ्चतीति त(न्वे)न्न । लोकाकर्षणमेव स्वनिर्वाहहेतुर्लिङ्गिपरिगृहीतस्य जिनबिम्बस्योत्तमस्याप्यसदुपाधिवशात् । दुष्परिवारपरिवृतराजादेरिव वाञ्छितफलासाधकत्वात् हिनताऽध्यारोपेणोपमानेन साम्यापादनादुपमानोपमेयभावोपपत्तेः । अत्र चापवित्रेण बिडिशपिशितेनोपमानं लिङ्गिपरिगृहीतस्य जिनबिम्बस्या
For Personal & Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
श्री सङ्घपट्टकः त्यन्तहेयता ज्ञापनार्थम्, आगमेऽतिहेयस्याधाकर्मादेः गोमांसादिनैवोपमानोपमेयदर्शनादिति युक्तमुक्तं 'बडिशपिशितवद्-'बिम्बमादीजैन मिति । साम्प्रतं प्रकृतमुपक्रम्यते-तथा 'तन्नाम्ना' जिननामधेयेन-भगवद्भाण्डागारनिमित्तमेते निर्माप्यन्ते, नास्मन्निमित्तमिति व्यपदेशेन 'रम्यरूपान्' रुचिररचनया दृष्टबन्धनया च मनोहराकारान् 'अपवरका' अन्तर्गृहा 'मठा' निलयविशेषास्ततो द्वन्द्वस्तान् ‘स्वेष्टसिद्ध्यै' वयमेवाजन्मसुखेन वत्स्याम इत्यात्माभिमतनिष्पत्तये 'विधाप्य' कारयित्वा, ते हि शठाः स्वनिमित्तमपवरकादीन् निष्पादयन्ति मुग्धाश्च जानते-जिननिमित्तमित्यहो !! एतेषां जिनभक्तिरिति, तेषु ते रज्यन्ते तैश्चोपजीव्यन्त इति वञ्चनप्रकारः । तथा 'यात्राः' पित्राद्युद्देशेन भवद्भिरत्राष्टाह्निका कर्तव्या, अमुष्मिन्वा मासादावमुना श्राद्धेन श्रीमत्यत्र देवगृहे यात्राः कृतास्तस्माद्भवद्भिरपि तथैव विधेया । तथा 'स्नात्रं' श्राद्धपक्षादिषु पित्रादेः श्रेयसे युष्माभिरत्र स्नात्रं कर्तव्यमित्युपदेश- . व्याजेन यात्रास्नात्रविधापनं, ततो द्वन्द्वः । आदिशब्दाच्छ्रुतानुक्तपर्वग्रहः । तदादय 'उपाया' मुग्धविप्रलम्भनप्रकारास्तैः । ननु कथमेवंविधयात्रादीनां मुग्धजनप्रतारकत्वं ? यावता यथातथा भगवत्पूजायाः कुशलानुबन्धहेतुत्वादिति चेन्न, एवं हि लोकोदाहरणप्रामाण्येन भगवत्पूजाविधाने भगवतोऽप्रामाण्यो(प)पादनेन मिथ्यात्वादिप्रसङ्गात्, यदुक्तम्-"जिट्ठम्मि विज्ज-माणे, उचिए अणुजिट्टपूअणमजुत्तं । लोगाहरण(च) व तहा, पयडे भगवंतवयणम्मि ॥१॥ लोगो गुरुतरगो खलु, एवं सइ भगवओवि इट्ठोत्ति । मिच्छत्तमो य एवं एसा आसायणा परमा ॥२॥" तथा नमसितकं' उपयाचितकं-भवतामिदानीमीदृगुपद्रवः समुधुपस्थितः तस्माद्भवद्भिस्तन्निवृत्तये जिनगोत्रदेवताऽम्बिकादिशासनसुराणामियद्रव्यमेषणीयमिति गृहिणः प्रतिजिनााद्देशेन वित्तव्ययविधापनमिति यावत् 'निशाजागर' उपसर्गवर्गोपशमनाय प्रवचनदेवतादीनां पुरतो बल्यादिस्थापन-गीत-वाद्यलास्यपुरस्सरं सकलरात्रिजागरणं । ततो द्वन्द्वः । आदिग्रहणादन्येषामपि शान्तिकपौष्टिकानां सङ्ग्रहः । तदादीनि 'छलानि' छयानिलोकोपजीवनार्थमागमानभिहितत्वेन विलोभननिमित्तानीति यावत्, तैः करणभूतैः, चशब्द उक्तवचनप्रकारसमुच्चये । श्रद्धालुविवेकविकलधर्मेच्छावान्, विवेकिनो हि प्रायेण नैवंविधैः प्रतारयितुं पार्यन्ते । 'नामतः' संज्ञामात्रेण जैनै-जिनदेवतैर्न तु क्रियया, भ्रष्टाचारत्वात्तेषां, तेन लिङ्गिभिरित्यर्थः । शठैः' प्रपञ्चप्रपञ्चनचतुरैः, छलित इवेत्युपमानं, यथा 'छलितः' शाकिन्यादिभिर्वशीकृतः तथाविधचैतन्यराहित्यात्सुखेन वञ्चयितुं शक्यते, तथाऽयं-एष 'जनः' श्राद्धलोको हा !!! इति । विषादे 'वञ्च्यते' विप्रलभ्यते, महानयम् अस्मच्चेतसि विषादोयद्धर्मार्थी लोको धूर्तेः स्वार्थ वञ्चयित्वा दुर्गतौ पात्यत इति वृत्तार्थः ॥२१॥
इदानीम् अत्युच्छृङ्खलानामपि नामजैनानां दशमाश्चर्यानुभावात् अभ्युदयं स्वविषादपुरस्सरं दर्शयन्नाह
For Personal & Private Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११
विभाग-४, लघुवृत्तिः
सर्वत्रास्थगिताश्रवाः स्वविषयव्यासक्तसर्वेन्द्रियाः, ॥२२॥ व्याख्या-'सर्वत्र' लोकसमक्षमसमक्षं च, आश्रवति-सञ्चिनोति जीवः कमैभिरित्याश्रवाः पञ्च प्राणातिपातादयः ततश्चास्थगिता-अनिरुद्धा आश्रवा यैस्ते तथा । स्वविषयषु आत्मग्राह्येषु रूप-रस-गन्ध-स्पर्शशब्देषु व्यासक्तानि' उपभोगप्रवणानि 'सर्वेन्द्रियाणि' सकलकरणानिचक्षु-रसन-घ्राण-त्वक्-श्रोत्राणि येषां ते तथा, यतिना हि निगृहीतेन्द्रियेण भवितव्यम्, अन्यथा प्रव्रज्याया जीवनमात्रतापत्तेः । तथा गौरवाणि आत्मन्युत्कर्षप्रत्ययहेतवोऽध्यवसायविशेषास्तानि च ऋद्धिरस-साताऽतिरेक-हेतुकत्वेन कारणे कार्योपचारात्-रिद्धिरससातसंज्ञान्येव त्रीणि, तैश्चण्डा:-तत्साहाय्येनोद्धरा दण्डा, दण्ड्यते-दुर्गतिपातेन दुःखं स्थाप्यते आत्मा अमीभिरिति दण्डाअकुशलमनोवाक्कायाः त एव देहिनामुत्पथप्रवर्तकत्वाच्चपलत्वाच्च 'तुरगा' अश्वाः ततश्च वल्गतोऽनियमिततया यदृच्छया प्रसरन्तो गौरवचण्डा दण्डतुरगा येषां ते तथा 'पुष्यन्तः' प्रबलीभवन्तः कषायोरगा येषां ते तथा । यतीनां हि श्रामण्यवैफल्योत्पादनात् कषायाः कर्तुं न युज्यन्ते । एवं तावत्पञ्चाश्रवविरमण-पञ्चेन्द्रियनिग्रह-दण्डत्रयविरतिकषायचतुष्टयजयलक्षणसप्तदशविधसंयमाभावेन तेषां लोकोत्तरबाह्यत्वं प्रदर्श्य इदानीं लोकलोकोत्तरबाह्यत्वमपि दर्शयतीत्याह सर्वाकृत्यकृतोऽपि' लोकलोकोत्तरविरुद्धाब्रह्मसेवनपुष्पफलाद्युपभोगाद्यसदाचारकारिणोऽपि नामजैना इति प्रकृतं 'कष्टं' महदुःखमेतत् 'अधुना' सम्प्रति 'स्थित्वा' आरुह्य 'सन्मुनिमूर्द्धसु' सुविहितमुनिमस्तकेषु, प्रतिपदमसूयया सुविहितानामसद्दोषारोपेण लाघवोत्पादनमेव हि तेषां तन्मूर्द्धस्ववस्थानम् । 'उद्धतधियो' नास्त्यस्मत्समो जगति सम्प्रति कश्चिदिति दर्पाध्मातबुद्धयः तुष्यन्ति सुविहितंमन्या अप्येते अस्माभिर्लघूकृता इत्याशयेन मोदन्ते 'पुष्यन्ति च' साध्वादिपरिवारेण श्राद्धादि पूजया च वर्द्धन्ते । 'चः' समुच्चये । अथ कथमेवंविधा अपि सन्मुनिमूर्भावस्थानेन ते तुष्यन्ति पुष्यन्ति चेत्यत आह-'अन्त्याश्चर्यराजाश्रिताः' पाश्चात्याश्चर्यपार्थिवानुगता, 'यत' इति हेतुगर्भ विशेषणम् । एतदुक्तं भवति-न ह्येवंविधाकृत्यविधायिनो महामुनीनां मस्तकेष्ववस्थानं कर्तुं पारयन्ति, कथञ्चित्कुर्वाणा अपि वा न तोषं पोषं च ते प्राप्नुवन्ति, महामुनितिरस्कारमात्रेणापि तत्कारिणामिहैव हानि श्रवणात्, परं यदेवमनर्थकारिणोऽपि लिङ्गिनः सुविहिताँस्तिरस्कृत्यापि नन्दन्ति तनूनं दशमाश्चर्यमहिमाऽयमिति वृत्तार्थः ॥२२॥ साम्प्रतं तेषां प्रत्यहं सर्वविरतिरूपप्रत्याख्यानभङ्गकरणेन तपश्चरणाद्यभावं प्रतिपादयन्नाह
सर्वारम्भ-परिग्रहस्य गृहिणोऽप्येकाशनाद्येकदा ॥२३॥ व्याख्या-'सर्वारम्भ-परिग्रहस्य' सकलसावधव्यापारधनधान्यादिसङ्ग्रह-तत्परस्य • 'गृहिणोऽपि' श्राद्धस्यापि, आस्तां महामुनेरित्यपि शब्दार्थः । 'एकाशनं' अन्तर्दिवसमेकवारनियमितभोजनः प्रत्याख्यातभेदः तदादिर्यस्य निर्विकृतिकादेः तदादिप्रत्याख्यानम्
For Personal & Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
श्री सङ्घपट्टकः 'एकदा' कदाचिदष्टम्यादितिथिषु प्रमादबाहुल्येन नित्यप्रत्याख्यानाभावात् 'प्रत्याख्याय' नियम्य, तदपि कदाचितकृतमेकाशनादि 'न रक्षतो'ऽनाभोगसहसात्कारादिना न पालयतोभञ्जत इत्यर्थः । 'हदि' चेतसि भवेत्'-जायेत. 'तीव्रो' निष्ठरोऽनुतापो-बहुना कालेन तावदद्य प्रत्याख्यानं कृतं तदपि मया मन्दभाग्येन भग्नमतो धिङ्मां, कथं मे शुद्धिर्भविष्यतीत्येवंरूपः पश्चात्तापः 'सदा सर्वदा यावद्भङ्ग-प्रायश्चित्तं गुरुभ्यो नासादयति । 'षट्कृत्वः' त्रीन् वारान्सायन्तनप्रतिक्रमणे त्रीश्च प्रगेतनप्रतिक्रमणे षड्वारान् “सङ्ख्याया वारे कृत्वस् तद्धितः" त्रिविधं त्रिविधेनेति, अनेन सामायिकसूत्रमुपलक्षयति, किल साधवः सायन् प्रातश्च प्रतिक्रमणे सामायिकसूत्रमुच्चारयन्तस्त्रिविधं त्रिविधेनेति पठन्ति, यथा-"[करेमि भंते ! सामाइयं सव्वं सावज्जं जोगं पच्चक्खामि जावज्जीवाए, तिविहं तिविहेणं मणेणं वायाए कारण"मित्यादि] । तत्र त्रिविधमिति तिस्त्रो विधा यस्येति त्रिविधं-कृतकारितानुमतलक्षणं, त्रिविधेति त्रिविधेन करणेन . मनोवाक्कायरूपेण सावधं योगं प्रत्याख्यामि इत्येवंरूपतया 'अनुदिनं' प्रतिवासरं 'प्रोच्य' अभिधाय-प्रतिज्ञायापीत्यर्थः, अप्रतिज्ञातानुष्ठानस्य हि भड्रेनापि न तथा दोष इत्यपि शब्दार्थः । 'भञ्जन्ति' खण्डयन्ति ये लिङ्गमात्रवृत्तयः तेषां । 'तु' गृहिणोभेदप्रदर्शनार्थः, क्व शब्दाः सर्वेऽप्यक्षमाव्यञ्जकाक्षेपार्थाः । 'तपो'ऽनशनादि, नित्यप्रत्याख्यानस्य सर्वसावद्ययोगविरतिरूपस्य सकललोकसमक्षमभ्युपेतस्य भङ्गप्रदर्शनेन नैमित्तिकप्रत्याख्यानमस्यापि कथञ्चिल्लोकपङ्क्त्या विहितस्योपवासादेः भङ्गानुमानात्-नास्त्येव तेषां क्वचित्तपः । क्व 'सत्यवचनं' तथ्यवाक् ?, सर्वं सावधं योगं न करोमीत्यभिधाय पुनस्तत्क्षणमेव तन्निषेवणात्, प्रत्यक्षमृषावादिताप्रसङ्गेनांशेनापि सत्यवचनाभावात् । क्व 'ज्ञानिता' सिद्धान्तरहस्यपरिच्छेत्तृत्वं ?, ज्ञानस्य हि फलं विरतिः तस्याश्च सातशीलतया तैः समूलमुन्मूलनात् तथा च कथञ्चित्सतोऽपि ज्ञानस्याकिञ्चित्करत्वेन तदाभासत्वात्, ज्ञानगन्धोऽपि तेषां नास्तीति । क्व 'व्रतं' दीक्षा, दीक्षोपादानेऽपि प्रत्याख्यानभादलीकभाषणेन दीक्षाया अपार्थक्यापादनाद् व्रतं तेषां नास्ति । अत्र चासकृत्क्वशब्दोपादानेन लोके लोकोत्तरे च तत्तपःप्रभृतेः तपस्त्वादिकं न सम्भवतीति ज्ञाप्यते, तेनायमाशयः-यदा किल गृहिणोऽपि सततं गृहारम्भसंरम्भवत्वात्प्रमादभरनिर्भरा अप्यनवगतत्तत्त्वा अपि कदाचित्प्रत्याख्यानभङ्गेनैवमनुतप्यन्ते, तदा सुतरां यतीनां सर्वसावद्ययोगविरतानां विदितागमसाराणां कथञ्चित् विरतिभङ्गे पश्चात्तापः प्रायश्चित्तग्रहश्च युक्तः, ये तु निश्शूकतया तां भञ्जन्तो मनाग्लज्जामपि नादधति तेषां नास्त्येव तपःप्रभृतीति वृत्तार्थः ॥२३॥ इदानीं तेषां लोकोपहासपुरस्सरं जिनपथपरिपन्थित्वं वृत्तद्वयेन प्रकटयन्नाह
देवार्थव्ययतो यथारुचिकृते सर्वर्तुरम्ये मठे ॥२४॥ इयाद्युद्धतसोपहासवचसः स्युः प्रेक्ष्य लोकाः स्थितिम् ॥२५॥
For Personal & Private Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२१३ व्याख्या-येषां स्थिति प्रेक्ष्य लोकाः सोपहासवचसः स्युरिति सम्बन्धः । कथमित्याह-अहो इति विस्मये, सितपटाः-श्वेताम्बराः 'कष्टं' दुष्करं 'चरन्ति' अनुतिष्ठन्ति 'व्रतं' प्रव्रज्यां, महदाश्चर्यमेतत्-यत्-सितपटाः कलावप्येवंविधं व्रतकष्टमनुभवन्ति, नहि सम्प्रतितनैर्मानवैरल्पसत्त्वैरेवंविधं कष्टं कर्तुं शक्यते, अथ च सर्वैरप्येवंरूपं व्रतं कर्तुं पार्यत एव, सुखहेतुत्वादित्युपहासः । अथ कथमेवमुपहासः तेषां तैः क्रियते ? इत्यत आह-'साधुव्याजेन' यतिछद्मना विटाः, नामी साधवः तल्लक्षणायोगात्, किन्तु तद्व्याजेन विटाः, सकलतल्लक्षणोपपत्तेः । तदेवाह-'देवार्थव्ययतो' देवगृहाधिपत्ये न तद्रविणस्य तदधीनत्वात् जिनवित्तविनियोगेन 'यथारुचि' स्वमनोऽभिलाषानुरूपमित्यर्थः । 'कृते' निष्पादिते 'सर्वर्तुरम्ये' सकलवसन्तादिरूपताविभक्तकालविशेषमनोहरे मढे प्रतीते, तत्र 'नित्यस्थाः' सततवासिनः, सुविहिता हि देवद्रव्योपभोगभयात् यतिनिमित्तनिर्मितत्वेन महासावद्यत्वाच्च मढे न वसन्ति, किन्तु याचिते यादृशि-तादृशि परगृहादावेव, तत्रापि ना[ न ]वरतं वसन्ति, नित्यवासस्य च यतीनां श्राद्धादिप्रतिबन्धलाघवादिहेतुत्वेन प्रतिषेधात्, उद्यतविहारस्यैव ममकाराचुच्छेदनिमित्तत्वेनाभिधानात् । एते तु सातलम्पटतया मठे नित्यकृतस्थितयो विलसन्तीति कथं न भवन्ति विटाः ? । तथा 'शुचयो' निर्मलाः ‘पट्टतूल्यः' पट्टांशुकसंवीता हंसरूतादिमयाः शय्याविशेषाः, यद्वा ‘पट्टाः' श्रीपर्णादिदारुनिर्मिताः ताः 'शयनं' शयनीयं येषां ते तथा, साधवो हि कम्बलादिसंस्तारक एव शेरते, न पट्टतूल्यादिषु तासां प्रमार्जनाद्यशुद्धे विभूषासातशीलत्वव्यञ्जकत्वाल्लोकोपहासहेतुत्वाच्च, एते तु तत्र शयाना विटत्वं प्रकटयन्ति । तथा 'सद्गब्दिकाद्यासना' शोभनगब्दिकाद्यासनाः-शोभनगब्दिकामसूरकादिविष्टरभाजः, गब्दिकाद्युपवेशने च दोषा मुनीनां प्रागेवोक्ताः । 'सारम्भाः' मठ-वाटिका-कृष्यादि-महासावद्याव्यापारकरणकारण-प्रवणा: 'सपरिग्रहाः' गृहिवत् वाणिज्यादिप्रयोजनेन धनधान्यस्नेहादिभाण्डसङ्ग्रहपरायणाः 'सविषयाः' चक्षुरादीन्द्रियानुकूल-नर्तकीदर्शन-ताम्बूलस्वादन-चन्दनाद्यङ्गरागगन्धर्वगीत-श्रवणादिविषय सततानुषक्तचेतसः 'सेा' विषयासक्तत्वात् कामुकवत्स्वाभिमतां योषितमन्येन सार्द्धमालापादिविदधानामवेक्ष्य तं प्रत्यक्षमाभाजः 'सकाङ्क्षाः' सम्भोगविलासाभ्यासात्प्रतिक्षणं नवनवोपजायमानरिरंसोत्कलिकाः । आरम्भादयश्च यतीनां बहुदोषत्वादनेकधा निषिद्धा एव । 'सदा' सर्वदा, विषयाणामनादिभवाभ्यासात्, कदाचित् सन्मुनेरपि कस्यापि चेतोविकारमानं प्रादुःष्यात्, न तु सर्वदा, तदैव तेषां ज्ञानाङ्कुशेन स्वचित्तमाकृष्य मिथ्यादुष्कृतादिप्रायश्चित्तप्रतिपत्तेः, इति साधूक्तं-'साधुव्याजविटा' इति ॥२४॥ ___'इति' उक्तप्रकाराणि, आदिशब्दात् अन्यान्यप्येवं प्रायाणि विडम्बनाव्यञ्जकानि वचांसि गृह्यन्ते । ततश्च इत्यादीनि-उद्धतानि-बहुजनवदनस्य मुद्रयितुमशक्यत्वात्निश्शङ्कतयोद्भटानि,
For Personal & Private Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
सर्वत्रास्खलितानीति यावत् । 'सोपहासानि' उत्प्रासभाञ्जि ' वचांसि ' वचनानि येषां ते तथा स्युर्भवेयुर्लोकाः-प्राकृतजनाः कुतीर्थिक भाविताश्चजैनपथमत्सरिणः 'प्रेक्ष्य' साक्षात्कृत्य, येषामिति पदं तुर्यपादस्थितं सकलं वाक्यं दीपयति, तेन येषां स्थितिमित्यादि सम्बध्यते । 'स्थिति' यत्यनुचितासमञ्जससामाचारी, स्वरूपेणैव तावत् मत्सरिणः सर्वस्याप्युपहासं कुर्वन्ति, किम्पुनः सम्प्रति निरतिशयस्य जिनशासनस्य ?, तत्रापि लिङ्गिनां तथारूपं वैशसं व्यवहारं वीक्ष्य कथङ्कारं न कुर्युरित्यर्थः । तथा 'श्रुत्वा' आकर्ण्य येषां स्थितिम् 'अन्ये' अपरे 'अभिमुखा: ' शेषदर्शनेभ्यः सकलोपपत्तिकलितमिदं जैनदर्शनं, यतयोऽप्यत्र दर्शने शान्तात्मानः क्रियानिष्ठाश्चोपलभ्यन्ते, ततोऽस्माकमपीदमङ्गीकर्त्तुमुचितमिति चेतसोऽभ्युपगमविषयीकृतजिनशासनास्तेऽपि, आस्तां तदपर इत्यपरेर्थ: । 'श्रुतपथात् ' जैनसिद्धान्तमार्गात् वैमुख्यम्, एतावन्तमनेहसं वयमेवम् अज्ञास्याम- यदेतदेव तात्त्विकं धर्मदर्शनं निरपवादं, परं यदत्राप्येवंविधा असदाचारकारिणो विलोक्यन्ते तदाऽलमनेन ताम्रहिरण्यमया - लङ्कारदेशीयेनान्तो निस्सारेण बहिर्मात्रमनोहरेण सर्वथा, प्राक्स्वीकृतमेवास्माकं दर्शनं श्रेयः, अहो जैना अन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इत्यादि वचनसन्दर्भेण 'वैमुख्यं' पराङ्मुखत्वं सर्वथा बहिर्भाव - मिति यावत् 'आतन्वते' दर्शयन्ति । तथा येषां 'मिथ्योक्त्या' मृषावचनेन, ते हि स्खलिताचारत्वेन सर्वशङ्कितत्वात् असमञ्जसचेष्टितं प्रति केनचित्पृष्टास्सन्तो मलिम्लुचवदलीकं भाषन्ते, यथा-क एवमाह ? न वयमेवंविधंकारिण इति । ततश्च सुदृशोऽपि सम्यग्दृष्टयो जिनमतान्तःस्था अपि प्रायशः, किम्पुनरन्ये ? इत्यपेरर्थः । ' बिभ्रति' धारयन्ति - कुर्वन्तीति यावत्, :- चेतः 'सन्देह' इदं किमेवमन्यथा वेत्युभयकोट्युल्लेखनवधारणज्ञानं संशयः, स एवं एकत्रानवस्थितरूपत्वसाधर्म्याद्दोला, तया चलं, यथा दोलारूढं वस्तु तस्याश्चलत्वाच्चलं, एवं सुदृशामपि मनः । अथवा 'सन्देहेन करणभूतेन दोलावच्चलं येषां नामजैनानां ते अमी सर्वत्र सम्प्रति प्रसृतत्वात् पुरोवर्त्तिनः । नन्वित्यक्षमायां । 'सर्वथा' सर्वैः प्रकारैः जिनपथप्रत्यर्थिनो भगवन्तमतप्रत्यनीकाः, न तु केनापि प्रकारेण तदनुकूला अपि जैनदर्शनोपहासतदभिमुखवैमुख्यापादनादिना जिनशासनेनुपचयहेतुत्वेन वस्तुतस्तेषां तदुच्छेदकत्वात् । येषां चापराधेन शशधरकरविशदे भगवच्छासने लोकोपहासविपर्यासादयो दोषाः प्रादुःष्यन्ति तेऽनन्तसंसारिणः सिद्धान्ते प्रतिपादिताः, महापापीयस्त्वात् । 'तत' इत्येतत्पदमग्रिमवृत्तौ सम्भंत्स्यत इति वृत्तद्वयार्थः ॥२५॥
मन:
२१४
साम्प्रतं कुपथवर्त्तिनां विधिपथं प्रत्यैकान्तिकीमात्यन्तिकीं च निरुपमां च मनसो दुष्टतामुपलभ्य तदुत्पादं च इतरजनमनः कारणसामग्र्या असम्भावयँस्तद्विलक्षणां तदुत्पादसामग्रींसम्भावनाद्वारेणाह
सर्वैरुत्कटकालकूटपटलः सर्वैरपुण्योच्चयैः ॥२६॥
For Personal & Private Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२१५ व्याख्या-'ततः' शब्दस्य प्राक्तनवृत्तस्थस्येह सम्बन्धात्तेन, यतोऽमी सर्वथा सत्पथं दुष्टचेतसः ततः तस्माद्धेतोः, किमित्याह-नूनमिति सम्भावनायाम्, अहमेवं सम्भावयामियावन्त्यतिदुष्टवस्तूनि जगति सन्ति तावद्भिर्दुर्मागमासेदुषां क्रूरं मानसमकारीति सम्बन्धः, कथमन्यथा तन्मनसोऽतीव क्रूरता ? इतरजनमनःसाधारणकारणसामग्रीतः तदनुपपत्तेः, कारणानुरूपत्वात्कार्यस्य, न च हि न्यग्रोधबीजात्पिचुमन्दप्ररोहः । कैस्तैरित्याह-'सर्वैः' सकलैरुत्कटकालकूटपटलै-नूतनत्वादत्युग्रसद्योघातिविषभेदसमूहैः, एकद्वित्र्यादिभिरनुत्कटैश्च कालकूटशकलैस्तत्पटलैर्वा तादृक् क्रूरमनसो जनयितुमशक्यत्वादेवमुक्तम् । एवमुत्तरपदेष्वपि योज्यम् । सकलकालकूटपटलैरेव केवलैः प्रकृतमनसः कर्तुमशक्यत्वात्-अपुण्योच्चयैरित्यादि वाक्यावतारः, ततश्च सर्वैः-अखिलैरपुण्योच्चयैः पापराशिभिः, सर्वव्यालकुलैः-अशेषाशीविषसन्दोहै: 'समस्तविधुराधिव्याधिदुष्टग्रहैः' कृत्स्नव्यसनचेतः पीडा-गद-मङ्गलादिपापग्रहैरेभिरखिलैर्दुष्टेरेकसामग्रीभावेन सम्भूय 'क्रूरं' सन्मार्गघातुकं 'मानसं' चेतः 'अकारि निर्ममे । क्रूररूपस्य मनसो निर्माणं विधेयमत्र, एतेनास्य मनस इतरमनोभिः साजात्यमपि निरस्तमित्येतदपि सम्भावयामि इतरमनोविलक्षणसामग्रीजन्यत्वेन वैजात्योपपत्तेः, न हि मृत्पिण्डदण्डादि-तन्तुवेमादिविसदृशसामग्रीजन्ययोर्घटपटयोः साजात्यं नाम, तथा च तन्मनसः कदाचिदपि न शुभभावतापत्तिः, न हि भूनिम्बस्य-शर्कराभावः शिल्पिशतेनाप्यापादयितुं शक्यते, तत्कस्य हेतोः ? स्वस्वसामय्या विजातीयतयैव तयोरुत्पत्तेरिति । अथवा मनः सिद्धमेव तस्य तु क्रूरत्वं विधेयं, तस्य कालकूटादिभिः साध्यम् । अथास्मिन्पक्षे क्रूरत्वस्यौपाधिकत्वात् अपगमप्रसङ्गो, वस्त्रादिषु महारञ्जनरागस्य तथा दर्शनादिति चेन्न्,
औपाधिकस्यापि धर्मस्य कयाचित् सामग्र्या जन्यमानस्यानपगमदर्शनात्, यथा पट्टांशुकादिषु नीलीरागस्यौपाधिकस्यापि न कदाचिदपगम इति । तदुपपन्नमेतन्नूनं क्रूरमकारि मानसमिति । 'अमुं' प्रत्यक्षं 'दुर्मार्ग' कुपथं 'आसेदुषां' अभ्युपेयुषां लिङ्गिनां तद्भक्तानां चेति शेषः । ननु भवतु तेषां क्रूरं मनस्तथापि किं न श्छिन्नमित्यत आह- 'दौरात्म्येन' दुष्टाशयत्वेन 'निजध्नुषां' उच्चिच्छिदुषां 'जिनपथं' भगवत्प्रणीतं सत्पथं सन्मार्गवर्तिनामुपसर्गकरणेन वस्तुतो जिनमार्ग भ्रंशयद्भिर्बह्वस्माकं छिन्नमित्यर्थ । अथ जिनपथं नि [ज ]नतां तेषां द्विजादीनामिव किं दर्शनान्तरपरिग्रहेण मतान्तरप्ररूपणा नेत्याह-'वाचा' वचनेन स्वमतिकल्पितमप्यौदेशिकभोजनादिमार्गम् 'एष सः' अयमेव स जिनप्रणीतः पन्था नान्य 'इति' एवं प्रकारेण 'ऊचुषाम्' अभिदधुषां; न ते दर्शनान्तरस्थाः स्वमतं प्ररूपयन्ति, तत्स्थैर्जिनपथवर्तिनो जनस्य प्रतारयितुमशक्यत्वात्, किन्तु अस्मिन्नेव दर्शने वेषमात्रेण स्थिताः स्वप्ररूपितं कुमार्ग जैनमार्गतया वदन्तो मुग्धलोकं व्यामोहयन्तीत्यर्थः, एतावता संरम्भेण सत्पथं प्रत्यतीवप्रत्यनीकत्वं तेषां प्रकटितम् । इह च सेत्यत्र 'स' शब्दाद्विसर्जनीयलोपे सन्धिप्रतिषेधेऽपि "ते तदा पादपूरतो सन्धि" रिति विशेषलक्षणेन सन्धिविधानमिति वृत्तार्थः ॥२६॥
For Personal & Private Use Only
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
२१६
' अत इत्य'न्तरा पदं द्वयोरप्यनयोर्वृत्तद्वयोः सम्बन्धयोजनार्थं, तच्चाग्रिमवृत्तस्यादौ योक्ष्यते, इदानीं तेषां वचनमात्रमपि विवेकिनः श्रोतुं न युज्यत इत्याह-अतः -
दुर्भेदस्फुरदुग्रकुग्रहतमः स्तोमास्तधी चक्षुषाम् ॥२७॥
व्याख्या-यत एवं नामैते जैनपथं प्रति दुष्टा, अतोऽस्माद्वेतोः, किमित्याह तेषां 'वचांसि’ कुपथप्रतिपादकानि वचनानि 'कुरुते' विधत्ते कर्णो स्वश्रवणे 'सकर्णः ' सश्रोत्रः । अथ सहृदयः ‘कथं' केन प्रकारेण ? न कथञ्चिदित्यर्थः । नहि सकर्णस्य कर्णकटूनि स्पृष्टपरमर्माणि वचनानि खलानां श्रोतुं युक्तानि, किन्तु कर्णयोरेतदेव फलं यत्पीयूषवार्षुका अपहसितमुक्ताः सतां सूक्तयः श्रूयन्ते । अथ च सकर्णस्य प्रेक्षावतः कुपथवर्त्तिनां भाषितानि कर्णे कर्तुं न युज्यन्ते, तच्छ्रवणस्य साधूनामपि मिथ्यात्वनिबन्धत्वेनाभिधानात् । कीदृशामित्याह - ' दुर्भेदो' निबिडत्वात्-दुरुच्छेदः स्फुरत् मनसि सततावस्थिततया जागरूक 'उग्रो' दृढः 'कुग्रहः' चैत्यवासादिप्रतिष्ठापनविषयो मिथ्याऽभिनिवेशः स एव 'तमः स्तोमः ' सत्पथदर्शनान्तर्धायकत्वादन्धतमसः पटलं, तेन 'अस्तं' छन्नं 'धी:' प्रेक्षा, सैव सत्पथप्रकाशकत्वात् चक्षुर्लोचनं येषां ते तथा, तेषां यथा तमः स्तोमेन तिरोहितचक्षुः पन्थानं न पश्यति तथा तेषामपि धी: कुग्रहेण तिरस्कृतत्वात् न सन्मार्गं मृगयते । तथा 'सिद्धान्तद्विषतां ' तद्विपर्यस्तार्थप्ररूपणया तदुच्छेदप्रवृत्तत्वादागमवैरिणां, निरन्तरमहामोहाद्-व्यसनातिरेकाविवेकात् । अहमिति निपातोऽस्मदर्थः ततश्च वयमेव श्रेष्ठाः, नास्मत्समः कश्चिदित्यात्मानं मन्यन्ते ये ते अहम्मानिनस्तेषां विवेकिनां हि गम्भीरत्वेन महति गुणगणे सत्यप्यनुत्सेकात्, मूढानां तु तुच्छतया स्तोकेऽपि तस्मिन् जगतोऽपि तृणतया मननात्, तथा 'स्वयं' आत्मना 'नष्टाः' सुखलोलतयाऽनवरतम्-अन्याय्ये पथि प्रवर्त्तमाना जनपुरतः संस्थापयितुमशक्नुवन्तः 'क्व धर्म: ? क्व सम्प्रति व्रतिन' इत्यादि नास्तिक्यं प्रतिपन्नाः तेषाम्, 'अन्येषाम्' आत्मव्यतिरिक्तानां ‘नाशनकृते' नास्तिकतावादापादननिमित्तं 'बद्धोद्यमानां' यदि हि एतानप्यात्मना कथञ्चित्समीकुर्मस्तदा सुन्दरं भवत्यन्यथैते धार्मिकंमन्याः परुषवाग्भिः अस्मान् सन्तक्षिष्यन्तीत्याशयेन तन्नाशनाय विहितप्रयत्नानां 'सदा' सर्वदा 'मिथ्याचारा' मुक्तिपथविपरीताः समाचारा मिथ्यात्वा-विरति-प्रमाद-कषायदुष्टयोगलक्षणाः, अथवा लोकप्रलम्भनहेतु- कषायेन्द्रियसंयमपुरस्सरं विषयप्रणिहितमनस्कत्वं यदाह - "बाह्येन्द्रियाणि संयम्य, य आस्ते मनसा स्मरन् । इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा, मिथ्याचारः स उच्यते ॥१॥ ततश्च 'तद्वतां' तद्युक्तानां, अतः तद्भाषितानि सुविहितैः सुश्रावकैश्च न श्रोतव्यानीति तात्पर्यमिति वृत्तार्थः ॥२७॥
"
अधुना वितथादिरूपधर्मदेशिनामपि तेषां कुपथस्य तथाविधमुग्धजनोपादेयतां सविषादं प्रतिपादयन्नाह
यत् किञ्चित् वितथं यदप्यनुचितं यल्लोकलोकोत्तरो ॥२८॥
For Personal & Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२१७ व्याख्या-तत्तदिति वीप्सायां सर्वसङ्ग्रहमाह-धर्मसाधनमनुष्टानमिह धर्मः ततश्च 'धर्म इति' सुकृतमिदमित्येवंरूपतया 'बुवन्ति' वदन्ति 'कुधियो' दुर्मेधसो नामजैनाः । यत्किमित्याहयत्किञ्चिदिति, सामान्यतो निर्दिष्टं विशेषतोऽनिर्दिष्टनामकं 'वितथम्' अलीकं श्रेणिकराजरजोहरणवन्दनादि, न ह्येतदागमे क्वचिल्लिखितमस्ति, येन सत्यं स्यात्, परं लिङ्गिनः स्ववन्द्यतापादनायै तदपि धर्म इति भाषन्ते, यदाह-"श्रीश्रेणिकः क्षितिपतिः किल सारमेयलाङ्गलमूलनिहितं यतिवद्ववन्दे । भक्त्या रजोहरणमित्यनृतं वदन्ति, ही !!! लिङ्गिनो वृषतया कुधियः प्रलब्धुम् ॥१॥" तथा यदपि, अपिः समुच्चये । यच्चानुचितमयोग्यं पित्राद्युद्देशेन यात्राकरणादिनिमित्तं हि धर्मनिमित्तं हि कृत्यजातं जिनमन्दिरे कर्तुमुचितं, नान्यत् । पित्राझुद्देशेन तु यात्रादि तत्र विधीयमानं गुणबहुगानविकलकेवलस्नेहनिबन्धनत्वान्न धर्मः, परं तदपि लिङ्गनो धर्मोऽयमित्यभिधाय स्वोपयोगाय विधापयन्ति । तथा यल्लोको-जैनमार्गबहिभूतः शिष्टजनः 'लोकोत्तरो' जिनप्रवचनं, ताभ्यामुत्तीर्णंबाह्यं सूतकभिक्षाग्रहणादि, एतत् हि लोकलोकोत्तरयोविरुद्धत्वात् न धर्मस्ते तु गाादिहेतुनैतदपि धर्म इत्यभिदधति, यदाह-"भिक्षा सूतकमन्दिरे भगवतां पूजा मलिन्या स्त्रिया, हीनानां परमेष्ठि संस्तवविधिर्यच्छिक्षणं दीक्षणम् । जैनेन्द्रप्रतिमाविधापनमहो तल्लोकलोकोत्तर-व्यावृत्तेरथहेतुमप्यधिषणाः श्रेयस्तया चक्षते ॥१॥" तथा यद्भवहतुरव-संसारकारणमेव भावना देहिनो जिनमन्दिरे जलक्रीडादि । एतद्धि मदनोद्दीपनत्वात् क्रीडामात्रत्वेनातात्त्विकत्वाच्च संसारवर्द्धनमेव, परमेतदपि लिङ्गिनो धर्मच्छद्मना स्वावलोकनकुतूहलेन कारयन्ति । तथा यत् 'शास्त्रबाधाकरं' सिद्धान्तविरोधाधायकम् औद्देशिकभोजनादि, यथा चौद्देशिकादीनां शास्त्रबाधितत्वं तथा प्रागेवोपपादितम्, अथवा आषाढचतुर्मासकात् पञ्चाशत्तमदिनप्रतिपादितस्य पर्युषणापर्वणः श्रावणाद्याधिक्यवति वर्षेऽशीतितमेऽह्नि विधानम् । ननु बुवन्तु ते स्वमतिकल्पितं मार्ग, तथा वितथादिस्वभावत्वात्तं न कोऽपि ग्रहीष्यति, तथा चोक्तोऽप्यनुक्तकल्पो लोकोपादानाभावेन प्रसराभावादित्यत आह'मूढा' अज्ञानिनः तद्धर्मव्याजेन लिङ्गिप्ररूपितं मतम् अर्हन्मतभ्रान्त्या जिनमार्गोऽयमिति मिथ्याज्ञाने 'लान्ति' उपादते । अयमर्थः यथोभयगतचाकचिक्यादि सदृशधर्मोपलम्भात् परस्परव्यावर्त्तकदेशजात्यादिभेदधर्मानुपलम्भाच्च अरजतेऽपि शुक्तिकायां रजतमेतदिति धिया भ्रान्ताः प्रवर्तन्ते, अथेहापि सन्मार्गासन्मार्गगतजिनदेवताऽभ्युपगमबाह्यवेषादि समानधर्मावगमादन्योन्यव्यवच्छेदकविध्यविधिप्रवृत्त्यादिविशेषधर्मानवगमाच्च वितथत्वादिना वस्तुनोऽनहन्मतेऽपि प्रकृतमार्गेऽर्हन्मतमेतदिति बुद्ध्या मूढाः प्रवर्त्तन्त इति, न केवलमेते कुमार्ग वदन्ति मूढास्तु तं गृह्णन्त्यपीति च शब्दार्थः । हा इति खेदे 'दुरन्तदशमाश्चर्यस्य' दुःखावसानान्त्याश्चर्यस्य 'विस्फूजितं' विजृम्भितमेतदिति, कथमन्यथा कुपथस्याप्येतस्य बहुमुग्धजनोपादेयता स्यादतः कष्टमेतत् यद् अद्यापि अयं कुमार्गोऽस्खलितप्रसरोऽनुवर्तत इति वृत्तार्थः ॥२८॥
For Personal & Private Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
२१८
साम्प्रतं मुग्धजनान् प्रति स्वमतं मोक्षपथतया दिशतः सत्पथगामिनश्च धार्मिकान् स्ववचनाऽननुरोधित्वेनाज्ञतया अवजानानस्य कस्यचिद्यथाछन्दाचार्यग्रामण्योऽप्रस्तुतप्रशंसया स्वरूपमाह
कष्टं नष्टदिशां नृणां यददृशां जात्यन्धवैदेशिकः ॥२९॥ व्याख्या 'कष्टं' दुःखमेतत् नः चेतसि वर्त्तते, यत् किमित्याह, यदिति वाक्योपक्षेपे, यन्नृणामदृशां जात्यन्धवैदेशिकः कान्तारेऽभीप्सितपुराध्वानं प्रदिशतीति सम्बन्धः । तत्र 'नृणां' पुंसां 'नष्टदृशां' अलोचनत्वात्कान्तारपातेन दिङ्मूढत्वाच्च प्रभ्रष्टप्राचीप्रतीच्यादिककुविभागपरिच्छेदानाम् 'अदृशां' काचकामलादिना दृग्विकलानां, न तु जन्मान्धानां, जन्मान्धोजन्मभिव्याप्त्या लोचनरहितः । न तु सोऽपि तद्देशजात इतरेभ्यः श्रवणादिना विज्ञाय कथञ्चिदिष्टपुरपथं देक्ष्यतीति तत्रोक्तं 'वैदेशिक' इति । विदेशे-योजनव्यवहिते देशान्तरे जातो वद्धितश्चेति वैदेशिकः । स हि तद्देशस्वरूपमात्रस्याप्यनभिज्ञत्वात्कथं प्रकृतमार्ग जानीयादपि, ततः कर्मधारयः । 'कान्तारे' जनसञ्चारशून्ये दुर्गवर्त्मनि 'प्रदिशति' प्रतिपादयति । 'अभीप्सितपुरध्वानं' जिगमिषितः नगरमार्ग, किलेति वार्तायाम् । 'उत्कन्धरः' उद्ग्रीवः कन्धारमुन्नमय्य भुजदण्डमुत्क्षिप्य कथयतीति कष्टमेतत् । तुः पुनरर्थे । 'इदं वक्ष्यमाणं पुनः 'कष्टतरं' पूर्वस्मादपि कष्टान्महत्कष्टं । यत् किमित्याह-'सोऽपि' प्रागुक्तो मार्गदेष्टा 'सुदृशो' निर्मलनयनानत एव 'सन्मार्गगान्' इष्टनगरसुगमपथप्रस्थितान् ‘तद्विदः' सम्यक् सन्मार्गज्ञान् यत् हसति, सावज्ञमिति क्रियाविशेषणं-सावहेलम् 'अज्ञानिव' मार्गानभिज्ञानिव । यथा मार्गानभिज्ञा मार्गमुपदिशन्त उपहस्यन्ते लोकेन, तथैतेऽपि तेन । एवं प्रस्तुतमुपमानं योजयित्वा प्रस्तुतमुपमेयमिदानी योज्यते-कष्टमेतत् यन्नृणां-सत्पथेच्छुपुरुषाणां 'नष्टदृशाम्' अतिमुग्धतया सत्पथकुपथविभागानभिज्ञानात् अदृशां-सम्यग्ज्ञानदर्शनविकलानां 'जात्यन्धः' सिद्धान्तरहस्यलेशानभिज्ञः सर्वथा अगीतार्थः । सोऽपि गीतार्थसंवासादेः कथञ्चित् मोक्षपथकथनप्रवीणः स्यात्-तत्राह-'वैदेशिको' गर्हिताचारत्वाद् गीतार्थमुनिपुङ्गवसङ्गमात्रवर्जितः । एष चाधुनिकदुःसङ्घप्रवरो निश्शङ्कं निःश्रेयसपथप्रत्यर्थिमार्गकथनदीक्षितो यथाछन्दशिरोमणिः कश्चिदाचार्यो मन्तव्यः । 'कान्तारे' भवमहाटव्यां 'प्रदिशति' अभीप्सितपुराध्वानं-मुक्तिमार्गम् 'उत्कन्धरो' दर्शिताहङ्कारविकारः । तथा च सोऽगीतार्थ उत्सूत्रभाषको मिथ्यादृष्टिः कथञ्चिदपि 'सत्पथ' मोक्षमार्गं न वेत्ति, नाप्यन्येन गीतार्थेन प्रतिपादितोऽपि प्रत्येति, इति कष्टम्, एतत्कष्टतरं 'तु' इति पूर्ववत् । सोऽपि प्रागभिहितो यथाछन्दाचार्यः 'सदृशः' सम्यग्ज्ञानदर्शनयुजः 'सन्मार्गगान्' ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणमुक्तिपथप्रवृत्तान् ‘तद्विदो' मुक्तिमार्गाभिज्ञान् धार्मिकान् सुविहितसाधून् यद्धसति सावज्ञमज्ञानिव, यथा-किममी अगीतार्था मूर्खशिरोमणयः सिद्धान्तरहस्यं जानन्ति ?, अहमेव सकलश्रुतपारावारपारदृश्वा, ततो यमहं ब्रवीमि स मुक्तिमार्ग
For Personal & Private Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१९
विभाग-४, लघुवृत्तिः इति । किमित्येवमुपहसतीत्यत आह-तन्महाकष्टमित्युपमानोपमेययोस्तुल्यतया योजना । अत्र च मुग्धजनपुरतो निरङ्कशं स्वकल्पितं चैत्यवासादिकमुत्सूत्रपथं प्रथयन् विधिविषयपारतन्त्र्यप्ररूपणनिपुणान् सुगुरुसम्प्रदायवर्तिनः सुविहितानऽसूययोपहसन् सम्प्रति वर्तमानः कुसङ्घाचार्यवर्गोऽनया भङ्ग्या कविना प्रतिपादित इति वृत्तार्थः ॥२९॥
साम्प्रतं श्रुतपथावज्ञाद्वारमुपसञ्जिहीर्षुः शुद्धजिनमार्गस्य दुष्टोपचितसमुदितकारणकलापेन सम्प्रति दुर्लभत्वं प्रतिपादयन्नाह
सैषा हुण्डावसर्पिण्यनुसमयहसद्भव्यभावानुभावा ॥३०॥ व्याख्या-या आगमग्रन्थेष्वागामितया लिखिताऽऽकर्ण्यते, सा एषा सम्प्रति प्रत्यक्षा, कालस्याप्रत्यक्षत्वेऽपि तदुद्भवकार्याणां प्रत्यक्षेणोपलम्भेनोपचारादेषेत्युक्तम् । अवसर्पन्ति' प्रतिक्षणमायुःशरीरप्रमाणादयो भावा हानि गच्छन्ति प्राणिनामस्यामित्यवसर्पिणी सिद्धान्तप्रसिद्धः कालविशेषः, हुण्डं-सकलाङ्गोपाङ्गानां यथोक्तमानवैकल्यहेतुः षष्ठं संस्थानं, तेनोपलक्षिताऽवसर्पिणी हुण्डावसर्पिणी, व्युत्पत्तिमात्रं चेदं, तत्त्वतस्त्वनन्ततमकालभाव्यसंयतपूजानिबन्धनं चैत्यवास्युत्पादहेतुः शुभभावहानिकारणं कालभेदो हुण्डावसर्पिणी, सा च भगवति मोक्षं-गते जातेति । समयः-परमसूक्ष्मः कालः, ततश्चानुसमयं-प्रतिक्षणं 'भव्यानां' मुक्तिगामिनाम्, अथवा 'भव्याः' शुभा 'भावाः' परिणामा 'अनुभावाश्च' प्रभावा मति-निश्चया वा, ततश्च 'हसन्तो' हीयमाना भव्यभावानुभावा यस्यां सा तथा । हुण्डावसर्पिण्यां हि कालस्वाभाव्यात् धर्मार्थिनामपि प्रायेण भावा यादृशा वर्तमानक्षणे न तादृशाः क्षणान्तरे इत्यादि क्रमेण प्रतिक्षणं सङ्क्लेशतारतम्याघ्राततयोपजायमाना उपलभ्यन्ते, तथा च प्रकरणकारेणैव प्रकरणान्तरे प्रदर्शितम्-"कालस्स अइकिलिट्ठत्तणेण अइसेसिपुरिस-विरहेण । पायमजुग्गत्तेण य, गुरुकम्मत्तेण य जियाण ॥१॥ किर मुणियजिणमयावि हु, अंगीकयसरिसधम्ममग्गावि । पायमइसंकिलिट्ठा, धमत्थीवित्थ दीसंति ॥२॥" अत्र च हुसदित्यनेन संयोगपरत्वेऽपि पूर्ववर्णस्य न गुरुत्वं, छन्दः शास्त्रैर्व्यवस्थित क्य ]नुवृत्त्या क्वचितत्तन्निषेधात् । तथा 'त्रिंशः' जैनसिद्धान्तोक्ताष्टाशीतिग्रह-मध्यात्रिंशतः पूरणः, चः समुच्चये, उग्रग्रहो-जिनप्रवचनस्योदग्रोपसर्गकारित्वात्-दारुणो ग्रहः, अयमेष प्रत्यक्षोपलभ्यमानकार्यो भस्मराशिनामा, खम्-आकाशं, तस्य च शून्यत्वात्खमिति गणितव्यवहारे शून्यस्य-बिन्दोः संज्ञा, नखा इति च विंशतः संज्ञा, नखानां विंशतिसङ्ख्यत्वात्, ततश्च खं च खं च नखाश्चेति द्वन्द्वः, तैः पश्चानुपूर्व्या अङ्करचया स्थापितैः मितानि-परिसङ्ख्यातानि 'वर्षाणि' संवत्सराः 'स्थिति' रेकस्मिन् राशाव[व]स्थानं यस्य स तथा, एकराशौ वर्षसहस्रद्वयस्थितिक इत्यर्थः (२०००)। स हि ग्रहो भगवन्निर्वाणकालानन्तरं वर्षसहस्रद्वयं यावत् क्रूरत्वात्-भगवज्जन्मराशी
For Personal & Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
सङ्क्रान्तत्वात्-भगवन्तं च मुक्तत्वेन दुःखीकर्त्तुमशक्तत्वात् तत्पक्षतयैव प्रवचनस्य बाधां करिष्यति । तथा ‘अन्त्यं' दशमं, चः समुच्चये । 'आश्चर्यम्' अनन्ततमकालभावित्वादद्भुतमसंयतपूजाख्यम् ‘एतत्' इदानीं प्रत्यक्षं 'जिनमतहतये' आर्हतप्रवचनापभ्राजनापादनाय ‘तत्समाः' तैः प्रागुक्तैस्त्रिभिः 'समा' तुल्यबला 'दुष्षमा' दुष्टा-लोकदुःखकारिण्य 'समा' वर्षाणि यस्यां सा तथा, कालचक्रस्य षडरकस्य पञ्चमोऽरकः, यथा प्राक्तनास्त्रयः समुदिता जिनमतं घ्नन्ति तथा चतुर्थी दुष्षमाऽपि । च: पूर्ववत् । इति प्रकरणे । 'एषु' प्रकृतेषु हुण्डा - वसर्पिण्यादिषु ‘एवं' दर्शितप्रकारेण प्रतिपदं सुविहितलाघवासंयतगौरवापादनलक्षणदुष्टकार्यदर्शनाद्दृष्टेष्विव ‘दुष्टेषु' क्रूरेषु 'पुष्टेषु' प्रकर्षकोटिं प्राप्तेषु हुण्डावसर्पिण्यादिषु चतुर्षु 'अनुकलं' प्रतिसमयम् 'अधुना' साम्प्रतं 'दुर्लभो' दुरापो जैनमार्गः, प्रतिपत्तिविघ्नकारिणां हुण्डावसर्पिण्यादीनां दुष्टत्वात्तन्महिम्ना च भूयोलोकस्य भवाभिनन्दित्वात्कतिपयसात्त्विकजनोपादेय इति यावत् 'जैनमार्गः ' प्रतिश्रोतोरूपभगवत्पथ इति वृत्तार्थः ॥३०॥
२२०
एवं तावदष्टादशभिर्वृत्तैः प्रबन्धेन लिङ्गिनां श्रुतपथावज्ञा प्रतिपादिता, सम्प्रति तैरेव धर्मतया प्रतिपादितं गुणिद्वेषधीरिति द्वारं निराकुर्वंस्तेषां गुणिद्वेषं दर्शयन्नाह
सम्यग् मार्गपुषः प्रशान्तवपुषः प्रीतोल्लसच्चक्षुषः ॥३१॥
व्याख्या - खलाः सत्साधून् न क्षाम्यन्तीति सम्बन्धः । तत्र 'खलाः ' गुणिनः मत्सरिणः प्रकरणाल्लिङ्गिनः । कृतदुष इति दुषधातुः क्विबन्तोऽत्र दोषपर्यायः । ततश्च 'कृता' विहिता 'दुषो' दोषाः - स्वयमनेकेऽनर्था यैस्ते तथा, तत्स्वभावत्वात् तेषाम् अथवा 'कृता' आरोपिता 'दुषो' दोषा यैस्ते तथा, निर्मलेष्वपि सन्मुनिगुणेषु लोकमध्ये लाघवापादनाय स्वधया विहितदोषारोपा इत्यर्थः । गुणवत्स्वसद्दोषारोपणस्य तेषां कुलव्रतत्वाच्च । 'उद्यत् रुषः निर्निमित्तं सुविहितदर्शनमात्रेणैव प्रकटितललाटतटभ्रुकुट्यादिक्रोधविकाराः ' 'न क्षाम्यन्ति' न सहन्ते, द्विषन्तीत्यर्थः । तत्र देशेऽमीषां प्रचारेण वयं लोकस्यागौरव्या भविष्याम इत्यादि बुद्ध्या मात्सर्यात्तत्रावस्थातुमेव तेषां न ददतीत्यर्थः । सुविहितयतीन् सत्साधुत्वमेवानुगुणविशेषणैस्तेषां भावयति-'सम्यङ्मार्गपुषः ' भगवत्प्रणीतज्ञानादित्रयरूपमोक्षपथस्य भव्यानां शुद्धोपदेशप्रतिबोधद्वारेण विस्तारकाः । एतेन तेषामुत्सूत्रभाषणप्रतिषेधमाह । 'प्रशान्तवपुषः ' बहिरलक्षितरागादिविकारशरीरभाजः, एतेनान्तरमपि प्रबलरागाद्यभावं प्रकाशयति, अन्तस्तद्भावे बहिः सर्वदा प्रशान्तत्वानुपपत्तेः । 'प्रीतोल्लसच्चक्षुषः ' द्विष्टानपि प्रतीत्य प्रसन्नोत्फुल्ललोचनाः, एते बहिः कोपविकारपरिहारमाविष्करोति । ' श्रामण्यधि' प्राणातिपातविरमणादिपञ्चमहाव्रतविभूतिमुपेयुषः-आसेदुषः, एतेन दीक्षामूलं सर्वविरतिसम्पदं दर्शयति । 'स्मयमुषः ' अहङ्कारतिरस्कारिणः, एतेन वाग्मित्वविद्वत्तादावभिमानहेतौ सत्यपि तदभावं प्रकटयति । 'कन्दर्पकक्षप्लुषः' मन्मथशुष्कतृणदाहिनः, एतेन सर्वव्रतमध्ये निरपवादब्रह्मव्रतदार्द्धं द्रढयति ।
For Personal & Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- ४, लघुवृत्तिः
'सिद्धान्ताध्वनि' शुद्धागममार्गे 'तस्थुषः ' स्थितवतस्तत्परानित्यर्थः, एतेन स्वयमुत्सूत्रक्रियानिषेधं प्रतिपादयति । 'शमजुषः ' क्षमाभाजः, एतेनान्तरपि क्रोधनिरासं ज्ञापयति । 'सत्पूज्यतां' विवेकीजनसेव्यतां 'जग्मुषः ' प्राप्नुषः, एतेन सकलश्रमणगुणगणसम्पत्तिमाविर्भावयति, निर्गुणानां विवेकिलोकपूजनासम्भवात् । 'विदुषः' विचक्षणान्, एतेन स्वसमयपरसमयसारविदुरतां विस्फारयन्ति । न चैवं गुणशालिषु यतिषु द्वेषः कर्तुं युक्तः, अणीयसोऽपि तद्द्वेषस्य सकलगुणिगतगुणद्वेषरूपत्वेनानन्तभवभ्रमणनिबन्धनत्वात्, सिद्धान्तेऽप्यभिहितम् “भरहेरवयविदेहे, पन्नरस वि कम्मभूमिया साहू । एक्कम्मि हीलियम्मी, सव्वे ते हलिया हुंति॥१॥ संतगुणछायणा खलु, परपरिवाओ य होइ अलियं च । धम्मे य अवमाणो, साहूपओसे य संसारो ॥२॥” ततः प्रेक्षावता गुणिषु बहुमान एव कर्त्तव्यो, न द्वेष, इति वृत्तार्थः ॥३१॥
अथ कथमेवंविधानपि सत्साधून् खला न क्षाम्यन्ति ? मिथ्यात्वप्राबल्यादिति ब्रूमः, अत एव तद्वतो मूढजनस्य नामजैनपथवर्त्तिनः स्वरूपं निरूपयन्नाह
२२१
देवीयत्युरुदोषिणः क्षतमहादोषा न देवीयति ॥३२॥
व्याख्या - अहो ! मिथ्यात्वग्रहिलो जन उरुदोषिणो देवीयतीत्यादि सम्बन्धः । 'अहो' इति विस्मये, ग्रहः चेतसोऽसत् निर्बन्धः, सोऽस्यास्तीति, अस्त्यर्थे इलू प्रत्ययः तद्धितः । इह मिथ्यात्वं प्रकरणादाभिनिवेशिकं गृह्यते, प्रायेण जैनमिथ्यादृष्टिनां "गोट्ठामाहिलमाइणे " त्यादिनाऽऽभिनिवेशिकस्यैव तस्य प्रतिपादनात् । ततश्च तेन 'ग्रहिलः ' प्रबलमिथ्याऽभिनिवेशग्रहगृहीत इत्यर्थः । 'जनो' धर्मध्वजिभक्त श्राद्धलोकः, उरवो महान्तो यतिजनस्यात्यर्थमनुचितत्वेन 'दोषा' अपराधा रागद्वेषप्राणातिपातादय उरुदोषाः तद्वत आचार्यादीनिति गम्यं । 'देवीयति' देवानिव - जिनानिवाचरति, यादृशा देवा नीरागा अतिशयादिमन्तश्च तादृशा अमी, तस्मादाराध्या इति देवैः तानुपमिमीते, न च तादृशां तेषां तदुपमानं समीचीनं, तेषां महादोषवत्वेन देवोपमानविधानस्य महापातकहेतुत्वात् परं मिथ्यात्वस्य विपर्यासरूपत्वात् विपरीतबुद्धिः तादृशानपि तथोपमिनोति, एवमुत्तरपदेष्वपि भावनीयम् । 'क्षतमहादोषान्' प्रणष्टप्रागुक्तबृहदपराधान् युगप्रधानादीनिति शेषः । 'अदेवीयति' अदेवानिवाचरति, नामी देवसदृशाः, सदोषत्वात्-निरतिशयत्वाच्च, तस्मादनाराध्या इति । अत्र च क्षीणप्रायदोषाणां देवैरुपमानं सिद्धान्तेऽप्युदितम् - "पडिरूवो तेयस्सी" इत्यादावाचार्यगुणवक्तव्यतायां 'प्रतिरूपः ' सिद्धान्ततात्पर्यपरिच्छेददेशनाऽतिशयवत्त्वादिना तद्विषयबुद्धिजनकत्वात्तीर्थकरप्रतिबिम्बरूप इति व्याख्यानात्, स च विपर्यस्तमतित्वात्तथा न करोति । एवमदेवप्राये देवबुद्धिर्देवप्राये चादेवबुद्धिरिति मिथ्यात्वस्वरूपं प्रतिपाद्या- गुरौ गुरुबुद्ध्यादिरूपं तदाह - 'सर्वज्ञीयति' सर्वज्ञमिव-सर्वविदमिवाचरति 'मूर्खमुख्यनिवहम्' अज्ञचूडामणिसमूहं स्वाभ्युपेतगच्छस्थितं यतिजनं, यथा - सर्वज्ञसदृशोऽयं मदीयो यतिजनः किं किं शास्त्रजातं न वेत्तीति । 'तत्त्वज्ञं'
For Personal & Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घट्टकः
षड्दर्शनतर्ककर्कशधियं स्वपरसमयनिर्णयभूमिं सूरिविशेषम् 'अज्ञीयति' अज्ञमिवबालिशमिवाचरति, यथा- न किञ्चिदप्येष जानाति । अयमर्थः न हि मूर्खशिरोमणेः सर्वज्ञेनोपमानं युक्तं नापि तत्त्वज्ञस्याज्ञेन, अत्यन्तमननुरूपत्वात् परं स मिथ्याज्ञानात् एवमपि करोति । अधुना अमार्गे मार्गबुद्ध्यादिरूपं मिथ्यात्वं दर्शयति- 'उन्मार्गीयति' उन्मार्गमिवउत्पथमिवाचरति । 'जैनमार्ग' शुद्धं भगवत्पथं, यथा-नायं भगवत्प्रणीतो मार्गः किन्तूत्सूत्र इति । 'अपथं' कुमार्गं प्राक्प्रतिपादित - मौद्देशिकभोजनादिकं स्वकल्पितं 'सम्यक् पथियति' सम्यक् पथमिव-सन्मार्गमिवाचरति । अत्रापि यत्-जिनमार्गस्य चन्द्रवत्प्रकाशस्योन्मार्गेण[ तामसेन ]नाम जैनेन सादृश्यापादनमुन्मार्गस्य च सत्पथतुल्यतापादनं तन्मिथ्यात्वोदयादिति । तथा 'स्वं' आत्मानम् ‘अगुणाग्रण्यं' निर्गुणधुरन्धरं 'कृतार्थीयति' कृतार्थमिव विहितसकलप्रयोजनमिवाचरति । अत्रापि स्वस्य निर्गुणमुख्यस्य 'कृतार्थेन' गुणिमुख्येनोपमानमविद्यावशादिति । एवं तावल्लोकोत्तरिकजनविषयं मिथ्यात्वस्वरूपं प्रदर्श्य बाह्यलोक विषयम प्रसङ्गात् किञ्चित्-दर्श्यते- 'मिथ्यात्वग्रहिलो जन' आभिग्रहिकादि - मिथ्यात्वात् - जैनमतबहिर्भूतो लोकः ‘देवीयति' देवानिवाचरति, मुक्त्यर्थमाराध्यतया देवत्वेनाभ्युपै[ ती ]ति यावत् । उरुदोषिणो - रागादिमतो लोकप्रतीतान् हरिहरादीन्, क्षतमहादोषान् वीतरागान् लोकोत्तरविश्रुतान् अदेवीयति - अनाराध्यत्वेनानुमन्यते । अथ कथम् एतन्मिथ्यात्वमिति चेत् ? उच्यतेअतस्मिन्-तदिति प्रत्यस्यैतल्लक्षणत्वात्, तस्मान् न रागादिमन्तो देवाः । तथा सर्वज्ञीयतिसर्वविदयमित्यभिमन्यते मूर्खमुख्यनिवहम् - अन्यपरतीर्थिकसमूहं प्राणातिपाताद्यनिवृत्तम् । तथा तत्त्वज्ञं समस्तशास्त्ररहस्यवेदिनं पञ्चमहाव्रतधारिणं सर्वज्ञप्रायं युगप्रधानसूरिम् 'अज्ञीयति' मूर्खीयति । एवं च तत्त्वज्ञे गुरावज्ञत्वारोपो मिथ्यात्वविजृम्भितम्, एतावता चागुरौ गुरुभावना गुरौ चागुरुधीरिति मिथ्यात्वं लक्षितम् । उन्मार्गीयति - उत्पथत्वेन मन्यते जैनमार्गम्, अपथंकुतीर्थिकमतं सम्यक्पथीयति सन्मार्गीयति तदा स्वमगुणाग्रण्यमित्यादि तु पूर्ववत् । तदाश्चर्यम्-एतन्मिथ्यात्वोपहता यदेवं विपर्ययेण सर्वमवसाय गुणिनो द्विषन्तीति वृत्तार्थः
२२२
॥३२॥
ननु किमिदानीं गुणिभिः प्रयोजनम् ? सङ्घ एव भगवान् - निशेषदोषमोषक्षमः समाश्रीयतां, भगवताऽपि च तस्य महत्त्वेन नमस्कृतत्वात् तथा च तदाज्ञया वर्त्तमानानां मोक्षः प्राणिनां सम्पत्स्यत इत्याशङ्क्याधुनातनसङ्घवशवर्त्तिनो भव्यजंनस्याक्षेपपूर्वं मोक्षाभावमुपदर्शयिषुराह -
सङ्घत्राकृतचैत्यकूटपतितस्यान्तस्तरां ताम्यत ॥३३॥
व्याख्या-'जन्तवो' धर्मार्थिनो भव्यसत्त्वाः त एवाबलत्वात्-मुग्धत्वात् सत्त्वरहितत्वात्-च 'हरिणा' मृगाः तद्व्रातस्य तत्समुदायस्य - उत्पथप्रवृत्त - उत्सूत्रप्रज्ञापकः श्रुतज्ञाननिरपेक्षः
For Personal & Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२२३
स्वच्छन्दचारी सातलोलुपः साधु-साध्वी श्रावक-श्राविकासमवायो भूयानिह सङ्घ उच्यते, स एव बलिष्ठत्वात् क्रूरत्वाच्च 'व्याघ्र: ' शार्दूलस्तद्वशस्य तदधीनस्य- दासवत्-यत्र तत्र नियोज्यस्येति यावत् । द्वितीयपक्षे ग्रासविषयीभूतस्य 'मोक्ष' इति श्लिष्टपदं, तेन जन्तुपक्षे 'मोक्षो' निर्वाणं, हरिणपक्षे च छुटनं व्याघ्रात्पलायनमिति यावत् । 'कुतः ' कः स्यात् ? न कथञ्चिदित्यर्थः । ननु मुक्त्यनुगुणानुष्ठानाभावात्तस्य मोक्षाभावः, किमायातम् ? सङ्घस्येत्यत आह-'मुक्त्यै' निःश्रेयसार्थं 'कल्पितदानशीलतपसोऽपि स्वबुद्ध्याविहितजिनादिवितरणदेशचारित्रानशनादेरप्यास्तां तदितरस्येत्यपि शब्दार्थः । कथं तर्हि मोक्षाभाव ? इत्यत आह'सङ्घाय' लिङ्गिसमुदायाय 'देयानि ' कृतानि । देये त्रा चेति त्रा तद्धितः । ततश्च 'सङ्घत्राकृतानि' श्रावकलोकेन भक्त्या स्वद्रविणेन निर्माप्य लिङ्गिभ्यः तत्-देशनयैव वासाद्यर्थं समर्पणेन तदायत्तीकृतानि ‘चैत्यानि' जिनायतनानि, तान्येव 'कूटा' हरिणबन्धनयन्त्रविशेषाः । अथ कूटश्च बन्धहेतुरभिधीयते, मोचनहेतु-बन्धनहेत्वोर्महद्वैषम्यं, तथा च सिद्धान्तविधिना लिङ्गिनां निश्रानिवासविरहेण श्राद्धैर्यानि चैत्यानि विधाप्यन्ते तानि संसारगुप्तिमोचननिबन्धनानि भवन्ति, एतानि प्रकृतचैत्यानि मुग्धान् प्रोत्साह्य स्वनिवासाद्यर्थं कथम् - आजन्मामी श्राद्धा अस्माकं भोग्या भविष्यन्तीत्याशयेन तेषां तत्र ममकारोत्पादनेन नियमनाद्यर्थं लिङ्गिभिः कारितानि, तत्कथमेतेषां मोचनहेतुत्वं ? प्रत्युत बन्धननिबन्धनत्वमेव । एवं चैत्यानां कूटैरत्यन्तं बन्धहेतुसाम्येनाभेदविवक्षणाद्युक्त उपमानोपमेयभाव इति । सङ्घत्राकृतचैत्यकूटेषु 'पतितस्य' . प्रतिबद्धस्य कथञ्चित् सत्पथं प्रतिपत्सोरपि तत्र गोष्ठिकत्वादिना स्वकारितप्रतिमाममत्वादिना वा नियमितत्वात् ततो निर्गन्तुमशक्तस्येति यावत् । द्वितीयपक्षे 'पतितस्य' बद्धस्य । तथा ‘अन्तस्तरां ताम्यतः' सन्मार्गबहुमानित्वात्ततो निर्जिगमिषोरपि निर्गमालाभात् भविता कदाचित्तद्दिनं यत्रैतस्मात् असत्पथादहं निर्गमिष्यामि इत्येवंतरामतिशयेनान्तःकरणमध्ये 'ताम्यतः' खिद्यमानस्य, कुत ? इत्यत आह- तच्छब्देन सङ्घः परामृश्यते, तस्य - सङ्घस्य 'मुद्रा' चतुर्दश्यादिकाः पर्वतिथयः, एतदाचार्यसंवादेन तपोनियमादिकृते प्रमाणीकर्त्तव्या, नान्यथेत्यवमादिका व्यवस्था, ततः क्षुद्रैर्मुद्रा प्रवर्त्तिता, वराकान् मुग्धसारङ्गान् हा ! बद्धुं वागुरा इव । ततश्च तन्मुद्रैव ‘दृढं' निबिडं 'पाशो' मृगादिबन्धनार्थं दवरकादिनिर्मितग्रन्थिविशेषः तेन 'बन्धनं' संयमनं, तद्वत-स्तदन्वितस्य । स हि सङ्घमुद्रामुद्रितः ततो निर्गमनवार्तामपि कस्यापि पुरतो वक्तुं न शक्नोति, किम्पुनर्निर्गन्तुमित्यर्थः । तथा एतस्य सङ्घस्य क्रम- स्तन्निर्दिष्टा रात्रिस्नात्रादिका परिपाटी, तत्स्थायिन स्तद्वर्तिनः । द्वितयपक्षे तु हरिणप्रहारार्थमुत्क्षिप्य सज्जितः पादः क्रमस्तद्गोचरगतस्येति । ततोऽयमर्थः यथा व्याघ्रग्रासविषयस्य तत् क्रमगोचरस्य, तत्रापि कूटपतितस्य, अन्यथा हि पलाय्यापि कथञ्चित्ततो मोक्षः सम्भवति । 'तत्रापि निर्जिगमिषया चेतसि ताम्यति पाशसंयमितत्वेनाङ्गस्पन्दनमात्रमपि कर्त्तुमशक्तस्य हरिणजातस्य स कथञ्चित्ततो मोक्षः सम्भवति, एवमस्यापि चैत्यप्रतिबद्धस्य सन्मार्गस्पृहया
For Personal & Private Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
श्री सङ्घपट्टकः निर्गन्तुं मनसि खिद्यमानस्यापि सङ्घमुद्रया कीलितत्वेन सत्पथाभ्युपगमं प्रति उद्यन्तुमप्यशक्नुवतः तत्क्रममनतिक्रामतः सम्प्रतितनसङ्घाज्ञावश्यस्य जन्तुसन्दोहस्य न निर्वाणं सञ्जायत इति । अथ कथमिह सङ्घस्य क्रूरतया व्याघ्रणोपमानम् ? अत एव सुखशीलताऽनुरागादेरसङ्घमपि सङ्घ इत्यभिदधतां प्रायश्चित्तं प्रतिपादितं सिद्धान्ते । यदाह-"असंघं संघं जे, भणंति रागेण अहव दोसेण । छेओ वा मूलं वा, पच्छित्तं जाये तेसि ॥१॥" तस्माद्युक्तं क्रूरतया प्रकृतसङ्घस्य व्याघ्रतया निरूपणं, तथा च सिद्धः तद्वशस्य प्राणिगणस्य मोक्षाभाव इति । नन्वेवं तर्हि सिद्धान्तोक्तलक्षणस्य सङ्घस्य सम्प्रत्यभावात् भवन्मते तीर्थोच्छेदः प्रसज्यत इति चेन्न्, यदुक्तमागमे-“निम्मलनाणपहाणो, दंसणसुद्धो चरित्तगुणजुत्तो । तित्थयराणाविज्जो, वुच्चइ एयारिसो संघो ॥१॥ आगमभणियं जो, पन्नवेइ सद्दहइ कुणइ जहसत्तिं । तेलुक्कवंदणिज्जो, दूसमकाले वि सो संघो ॥२॥" अन्यथा "दुप्पसहंतं चरणं" इत्यादेरादुःषमान्तं चारित्रनुवृत्तिप्रतिपादकस्य भगवद्वचनस्य व्याघातापत्तेः, भावसङ्घमन्तरेण तावन्तमनेहसं चारित्रानुवृत्तेरसम्भवात् । ननु भवतु सिद्धान्तप्रामाण्यात्-इदानीमपि भावसकोऽल्पीयांस्तथापि मया तावन्न दृश्यत इति चेत् ? अर्वाग्दर्शितत्वेन मात्सर्येण वा भवतः तद्दर्शनस्यान्यथासिद्धत्वात्, दृश्यते च कषायकलुषितचक्षुषां सन्निकर्षेऽपि निषेदुषो मनुष्यादेरनुपलम्भः, ततो यदि त्वं शुद्धपथस्पृहयालुस्तदा मात्सर्यमुत्सार्य माध्यस्थ्यमास्थाय सूक्ष्मप्रेक्षया परीक्षस्व भावसङ्ख, येन क्वचित्प्रेक्षसे, मैवमेव नास्तिकतामवलम्ब्य भवाम्भोधौ मङ्क्षीरिति (.? ) । तस्मात् भगवद्वचनान्यथाऽनुपपत्त्या सम्प्रत्यप्यस्ति भावसङ्घ, स एव च प्रेक्षावता दुस्सङ्घतापरिहारेणाभ्युपेतव्य इति वृत्तार्थः ॥३३॥
तदेवमौद्देशिकभोजनादि द्वारदशकेन लिङ्गिभिः प्रज्ञापितस्य धर्मस्योत्पथत्वप्रकाशनेन जडानां चेतसि कोपाविर्भावं सम्भावयंस्तत्क्षणं तत्प्रदर्शनप्रयोजनमाविश्चिकीर्षुराह
इत्थं मिथ्यापथकथनया तथ्ययाऽपीह कश्चित् ॥३४॥ व्याख्या-'इत्थं' प्राक्प्रतिपादितप्रकारेण 'मिथ्यापथकथनया' चैत्यवासिप्ररूपितोत्सूत्रमार्गप्रकटनया करणभूतया 'तथ्ययाऽपि' यथार्थयाऽपि, असत्यया हि तया कोपोत्पादाद्यपि कस्यापि सम्भाव्यते इत्यपि शब्दार्थः । 'इह' लोके प्रवचने वा 'कश्चित् जिनशासनस्थो मा ज्ञासीत्, यदिदं मिथ्यापथकुपथत्वप्रकटनम् 'अनुचितम्' असङ्गतं, यदि हीदं रागद्वेषाभ्यामतथ्यं विधियेत तदाऽनौचित्यं स्यात्-न चैवमस्ति । अथो इत्यानन्तर्येऽव्ययम् । तेनानुचितज्ञानानन्तरं 'मा कुपत्' मा क्रुधत् 'कोऽपि' कश्चित् । यदि ह्येतदनुचितं स्यात्तदा तज्ज्ञानान्तरं कोपोऽपि कथञ्चित् युज्येत, न चैवं, तस्मान्न कोपनीयम् । अथ यद्येवं मिथ्यापथकथनेन परेषां कोपाविर्भावशङ्का तदाऽसौ न कथनीय एव, परसङ्क्लेशहेतोः सत्यस्यापि वचनस्यावक्तव्यत्वेनाभिधानात् । यस्मात् हेतो नभ्रान्त्या-साधुसाध्वी-श्रावकश्राविकाचैत्याद्याकारदर्शनात्
For Personal & Private Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२२५
आर्हतमेतत्प्रवचनमिति मिथ्याज्ञानेन, नहि लिङ्ग्यादयः तत्त्वत आर्हताः, उक्तन्यायेन तेषां तथात्वस्यापाकरणात् । तथा एतेऽपि जडा: कुवासनावासितान्तःकरणा वस्तुतोऽनार्हतम् अप्येतल्लिङ्गिवर्त्मार्हतमिति विपर्यस्यन्तीति जैनभ्रान्तितया 'कुपथपतितान्' कुमार्गप्रस्थितान् 'नॄन्' मानवान् 'प्रेक्ष्य' अवलोक्य 'तत्प्रमोहापोहाय' कुपथपतितनरप्रागुक्तप्रबल-मिथ्याज्ञानोपनोदाय 'इदम्' एतल्लिङ्गिनां मिथ्यापथस्वरूपं 'किमपि' दिङ्मात्रं 'कृपया' कथममी मूढाः तीर्थ्याभासकदर्थिताः कुपथस्वरूपं विज्ञाय तत्परिहारेण सत्पथमभ्युपेत्य भवोदधि तरिष्यन्तीत्यनुकम्पया 'कल्पितं ' भव्यं प्रतिपिपादयिषया सकलं सङ्कलय्य प्रथमं चेतसि सञ्जितं, ततो 'जल्पितम्' अक्षररचनया हब्धं, तदन्तरेण परस्य पुरतः सम्यक्प्रतिपादितुं दुःशक्यत्वात् । चः समुच्चये । अतः कुपथपङ्कनिमज्जननरनिकरोद्धरणाय मया किञ्चित् जल्पितमिदमिति सुष्ठुक्तं भगवता प्रकरणकारेणेति वृत्तार्थः ॥३४॥
अथ कथमिति दिङ्मात्रमेवाभिहितम् ? यावता निश्शेषदोषप्रकाशनेन हि मिथ्यापथः सुज्ञानः सुत्यजश्च भवतीत्याशङ्क्य तन्निरासद्योतकेन 'यत' इति पदेनान्तरापूर्य तद्दोषामानन्त्येनाभि- धानाशक्यत्वं निदर्शनयाविर्भावयन्नाह-यतः
प्रोद्भूतेऽनन्तकालात्कलिमलनिलये नाम नेपथ्यतोऽर्हन् ॥३५॥
व्याख्या—'यत'इति यस्माद्धेतोरस्मिन् दुरध्वनेऽनन्तकालात्प्रोद्भूते यो दोषसङ्ख्यां विवक्षेदित्यादिसम्बन्धः । तत्र 'प्रोद्भूते' सञ्जाते 'अनन्तकालात्' अनन्तेनानेहसा, अनन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणी परिवर्त्तनेनास्य कुमार्गस्याश्चर्यदशकान्तः पातित्वेन सिद्धान्ते प्रादुर्भाव - प्रतिपादनात् । 'कलिमलनिलये' दुष्षमापातकनिवासे, दुष्षमाकालो हि अपरकालापेक्षया महापापः, ततश्चात्रातीवासमञ्जसप्रवृत्तिदर्शनात् सम्भाव्यते-सकलं दुष्षमामलं दुरध्वेऽस्मिन्निवसति, अथवा 'कलिरेव' कलह एव 'मलं' किट्टं, तस्य निलये । तथा 'नाम' अभिधानं, यथा लिङ्गदर्शनेऽपि लोका वक्तारो भवन्ति अमी जैना अमी सि( श्वेताम्बरभिक्षव इत्यादि, नेपथ्यं-रजोहरणादिवेषः, ततो द्वन्द्वः । ततश्च नामनेपथ्यतः - सुविहितसाधारणात् नामश्रवणात् नैपथ्यदर्शनाच्चार्हन्मार्गं भ्रान्ति- तात्त्विकजिनपथसादृश्यं 'दधानेऽपि' बिभ्राणे, नन्वयं पन्थाः तर्हि जिनमार्ग एव भविष्यतीत्यत आह-अथ चेति प्रतिकूलपक्षान्तरद्योतक - मव्ययम् 'तत्त्वतः ' परमार्थतः ‘तदभिमरे' अर्हन्मार्गघातुके, अयमर्थः यथा 'अभिमरा: ' प्रच्छन्नघातुकाः स्ववेषेण राजादिघातं कर्तुमशक्नुवन्तो वेषपरावर्त्तेन राजादिकं व्यापादयन्ति तथैतेऽपि गृहस्थवेषेणार्हन्मार्गोच्छेदं तथाविधातुमपारयन्तो यतिवेषेण विरुद्धप्ररूपणचेष्टितादिनाऽर्हन्मार्गमुच्छिन्दन्तीति भवन्ति-अभिमराः । ततश्च दुरध्व- दुरध्ववर्त्तिनोरभेदोपचारात् इत्थमुपन्यासः । 'अस्मिन्' प्राग्वणितस्वरूपे 'दुरध्वे' कुमार्गे 'कारुण्यात्' मास्मामी ब्रूडन् जडा अस्मिन्
"
For Personal & Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
श्री सङ्घपट्टकः. कुपथपङ्क इति दयाऽध्यवसायात् 'यः' कश्चिन्महासत्त्वो 'नृषु' लिङ्गिभावनाभावितेषु मत्र्येषु 'कुबोधं' कुदेशनोत्पादितमसत्पथेपि सत्पथभ्रमं 'निरसिसिषु' बिभित्सुः । यदि हि कथञ्चिदमीषां मूढानां दुरध्वदोषसामस्त्यदर्शनेनायं कुबोधो विध्वंसते तदाऽमी उपकृता भवन्तीत्याशयेन 'दोषसङ्ख्यां' दूषणयेत्तां 'विवक्षेत' अभिधित्सेत्, एतावत् सङ्ख्या अत्र कुमार्गे दोषाः सन्तीति वक्तुमिच्छेदित्यर्थः । स पुमान् 'अम्भो' जलम् अम्भोधेरणवस्य जलं 'प्रमित्सेत्' इयदत्राम्भ इति चुलुकादिभिः संचिख्यासेत् । जलधिजलप्रमित्सानिदर्शनेन दुरध्वदोषाणामसङ्ख्येयतासिद्ध्या अपरितुष्यन् विवक्षितानन्त्य- चिख्यापयिषया निदर्शनान्तरमाह-'सकलगगनोल्लङ्घन' पद्भ्यां समग्रान्तरिक्षान्तप्रापणं, चेति पक्षान्तरे, विधित्सेत्चिकीत । अयं च निदर्शननामालङ्कारः । ततोऽयमर्थः-यथा सागराम्भोऽतिभूयस्त्वात् प्रमातुमशक्यं, तथा दुरध्वस्य महामिथ्यात्वरूपस्य लोकोत्तरविरुद्धासमञ्जसचेष्टित-शतसहस्रसम्भ[ संवृतत्वात् तद्दोषसङ्ख्याऽप्यतिबाहुल्याद्वक्तुमशक्येति, अतो दिङ्मात्रमेवोदाहृतं, तावन्मात्रेणापि केषाञ्चि-त्पुण्यात्मनां मोहापोहेन सत्पथाभ्युपगमो भविष्यतीति धियेति वृत्तार्थः ॥३५॥
ननु-उक्तन्यायेन लिङ्गिनः चेत् यतयो न भवन्ति तर्हि न सन्त्येव, क्वचित्सम्प्रति श्रुतोक्तलक्षणभाजो यतयोऽदर्शनात्, तथा च ज्ञानदर्शनाभ्यामेव भगवत्तीर्थमनुवर्तत इति मन्यते तं प्रत्याह-तथा
___ न सावद्याम्नाया न बकुश-कुशीलोचित-यति ॥३६॥ व्याख्या-तथेति, यथा सम्प्रति भूयांसो लिङ्गिनः सन्ति 'तथा' तेन प्रकारेण विरलाः सुविहिता अपि, इत्येतदेवाह-तेऽद्यापि स्युरिह यतय इति सम्बन्धः । 'आम्नायो' गुरुशिष्यप्रशिष्यादिक्रमेण सम्प्रदायः 'सावद्यः' प्राग्वर्णित औदेशिकभोजनाद्युपभोगादेः सपाप आम्नायो येषां ते तथा, ना तेषां निषेधः । अधुनातनरूढयोद्देशिकभोजन-चैत्यवासादिना सावद्यसम्प्रदायवन्तो येन भवन्ति, तथा 'बकुशं' शबल-मतिचारपङ्केन समलं, प्रक्रमाच्चारित्रं, ततश्च बकुशचारित्रयोगात्साधवोऽपि बकुशाः ते च द्विविधा-उपकरण-देहभेदात् । तत्रोपकरणबकुशा ये वर्षाप्रत्यासत्तिमन्तरेणापि कदाचित् वस्त्रादिकं धावन्ति, श्लक्ष्णा_शुकादि च जिघृक्षन्ति कदाचित्परिदधते च, पात्रदण्डकाद्यपि घृष्टं तैलादिम्रक्षणोत्पादित तेजस्कं च धारयन्ति, उपकरणमप्यतिरिक्तं प्रार्थयन्त इति । देहबकुशास्तु ये करचरणनखादीन् कदाचित् निनिमित्तं भूषयन्तीति । इमे च द्विविधा अपि शिष्यादिपरिवारादिकां विभूतिं तपःपाण्डित्यादिप्रभवं च यशः प्रार्थयन्ते, तदासादने न च प्रमोदन्ते छेदाहश्चातिचारैर्बहुभिः शबलिता अपि कर्मक्षयार्थमुद्यता इत्यादिलक्षणयुक्ता बकुशाः । यदुक्तम्-"उवगरण-देह
For Personal & Private Use Only
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२२७ चोक्खा, इड्डीरसगारवा सिया निच्चं । बकुसबल छेयजुत्ता, निग्गंथा बाउसा भणिया ॥१॥" तथा कुत्सितं 'शीलं' चरणं येषां ते तथा, तेऽपि द्विधा-आसेवना-कषायभेदात्, ये क्रोधादिभिः कषायैर्ज्ञानादिगुणान् युञ्जन्ति, अथवा कषायैर्ज्ञानादीन् ये विराधयन्ति भवोच्छेदायोपस्थिता अपीत्यादि लक्षणभाजश्च कुशीला इति । ततो बकुशाश्च कुशीलाश्चेति द्वन्द्वः । तेषामुचितायोग्या 'यतिक्रिया' प्रत्युपेक्षाप्रमार्जनप्रभृतिका साधुसामाचारी, तथा 'मुक्ता' रहिता ये न भवन्ति, प्रत्यहं यतिकृत्यं च तत्- "पडिलेहणापमज्जणा-भिक्खिरियालोयभुंजणा चेव । पत्तगधुयणवियारा, थंडिलमावस्सयाई ॥१॥" इत्यादि दशविधचक्रवालसामाचारीचारिण इत्यर्थः । यदुक्तम् श्रीउमास्वातिवाचककृततत्वार्थ-सूत्रे भाष्ये च "पुलाक-बकुश-कुशील-निर्ग्रन्थ-स्नातका निर्ग्रन्थाः" [अ. ९ सू. ४९] [भाष्ये] पुलाको बकुशः कुशीलो निर्ग्रन्थः स्नातक इत्येते पञ्च निर्ग्रन्थविशेषा भवन्ति । तत्र सततमप्रतिपातिनोजिनोक्तादागमात्-निर्ग्रन्थपुलाकाः । नैर्ग्रन्थ्यं प्रति प्रस्थिताः शरीरोपकरणविभूषाऽनुवर्तितः ऋद्धियशस्कामाः स्वतगौरवाश्रिताः अविविक्तपरिवाराः । अविविक्ता इति न असंयमात् पृथग्भूताः कतरिकाकल्पितकेशाः, एवंविधः परिवारो येषां ते, छेदशबलयुक्ताः सर्वदेशच्छेदार्ह अतीचारजनितशबलेन-वैचित्र्येण युक्ताः, बकुशाः, कुशीला द्विविधा-प्रतिसेवनाकुशीला: कषायकुशीलाच, तत्र प्रतिसेवनाकुशीला नैर्ग्रन्थ्यं प्रति प्रस्थिताः ये अनियतेन्द्रिया: अजितेन्द्रियाः रूपादि-विषयेक्षणकृतादराः कथञ्चित् क्वचिदुत्तरगुणेषु विराधयन्तः चरन्ति, ते प्रतिसेवनाकुशीलाः । प्रतिसेवनाऽधिकारे प्रतिसेवनापञ्चानां मूलगुणानां रात्रिभोजनविरतिषष्ठानां पराभियोगाद् बलात्-कारेणान्यतमं प्रतिसेवमानः पुलाकः स्यात्, मैथुनमित्येकम् । बकुशो द्विविधः-उपकरणबकुशः शरीरबकुशश्च । तत्रोपकरणाभिष्वक्तचित्तो विविधविचित्रमहाधनोपकरणपरिग्रहयुक्तः-विविधंदेशभेदेन, विचित्ररक्तपीतादिभिर्वर्णैर्बहुमूल्योपकृतियुक् बहुविशेषोपकरणकाङ्क्षायुक्तो । बहुविशेषेण ] मृदु-दृढ-रुचिरवर्णादि-युक्तोपकरणे जाताभिलाषः, नित्यं तत्प्रतिसंस्कारसेवी, नित्यं-सर्वदा 'तस्य' उपकरणस्य ‘प्रतिसंस्कार' प्रक्षालन-दशाबन्धन-घटिकासंवेष्टनादिकं, तत्सेवी भिक्षुरुपकरणबकुशो भवति । शरीराभियुक्तचित्तो विभूषार्थं तत्प्रतिसंस्कारसेवी शरीरबकुशः । प्रतिसेवनाकुशीलश्च मूलगुणानविराधयन् उत्तरगुणेषु काञ्चिद्विराधनां प्रतिसेवते । कषायकुशीलनिर्ग्रन्थस्नातकानां प्रतिसेवना नास्ति । पुलाकस्योत्कृष्टस्थितिषु देवेषु सहस्रारे, बकुशप्रतिसेवनाकुशीलयोविंशतिसागरोपस्थितिषु आरणाच्युतकल्पयोः, सर्वेषामपि जघन्यः पल्योपमपृथक्त्वस्थितिषु सौधर्मे उपपातः । अत्र च पुलाक-निर्ग्रन्थस्नातकपरिहारेण यत् बकुशकुशीलोचितक्रियायुक्तयतिगवेषणं तत्तैरेव सर्वतीर्थकराणां तीर्थप्रवृत्तेः, "सव्वजिणाणं जम्हा बकुशकुसीलेहिं वट्टए तित्थं ।" इति वचनात् । तथा 'न युक्ता' न स्पृष्टा 'मदो'
For Personal & Private Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
श्री सङ्घपट्टकः । जात्यादिभिरात्मोत्कर्षप्रत्ययः 'ममता' गृहस्थादिषु प्रतिबन्धो, ममैते योगक्षेमं वहन्ति, ततो यद्यमीषां क्वाप्यनिष्टं न सम्पद्यत इत्यादिस्नेहेन तत्सुखदुःखाभ्यां यतेरपि तद्वत्तेति यावत् । 'आजीवनम्' आजीविकानिर्वाहस्तस्माद् भयं, तदभावसम्भावनया भीतिहिभिर्विदितशैथिल्याः सिद्धान्ताध्ययनादिविरहिता वा गृहस्थच्छन्दोऽनुवृत्ति विना निस्पृहतया शुद्धं प्ररूपयन्तो वा, एतत्कृतनिर्वाहाभावेन कथं वयं जीविष्याम । इत्याद्यध्यवसाय इत्यर्थः । ततश्च . मदश्चेत्यादि द्वन्द्वः । तैः । महासत्त्वानां हि स्वजन-धन-पुत्र-कलत्रादि-सङ्गत्यागेन प्रव्रज्याग्राहिणां कुतस्त्यो गृहस्थादिषु ममताद्यवकाशः ?, क्लीबानामेव तद्भावात् । एवं च सति ये ममतादिभिर्वजिताः । तथा 'सङ्क्लेशः' अविच्छिन्नप्रवाहतया प्रतीयमानो रौद्राध्यवसायः तस्य 'आवेश' आवेगः-उत्कर्षों येषामिति व्यधिकरणो बहुव्रीहिः । ते, तथा ये नं भवन्ति, सज्वलनकषायोदयत्वेन तेषां तन्निबन्धनत्वप्रथमादिकषायोदयाभावात् । 'न कदभिनिवेशा' अनाभोगादिनाऽन्यथाकारं स्वयं प्रज्ञप्ते अभ्युपगते वा वस्तुनि कुत्सितमानसाग्रहवन्तो ये न भवन्ति, तत्कारणमिथ्याभिमानाभावात् । न कपटप्रिया मायाप्राधान्येनानुष्ठाननिष्ठा ये न भवन्ति, तन्निमित्तजनरञ्जनपरिणामाभावात् । ममताजीवनभयादयश्च साधुत्ववादकत्वात्यतीनां सर्वथा हेया एव इत्यतस्तेषामिह निषेधो विशेषेण प्रदर्शितः । यदुक्तम्-"एवं च संकिलिट्ठा, माइट्ठाणम्मि निच्चतल्लिच्छा । आजीवियभयघत्था, मूढा नो साहुणो नेया ॥१॥" य एवं गुणगणोपेतास्ते 'यतयः' साधवः ‘अद्यापि' सुसाधुविरहिततया शङ्किते दुष्षमाकालेऽपि, आस्तां दुष्षमसुषमादावित्यपि शब्दार्थः । स्युर्भवेयुः 'इह' प्रवचने 'सूत्ररतयः' सिद्धान्ताध्ययनाध्यापनव्याख्यानश्रवणपरायणाः, अध्ययनादिकर्त्तव्यताविषयतयैव तेषां शास्त्रीयशिक्षाश्रवणात् । यदुक्तम्-"शास्त्राध्ययने चाध्यापने च, सञ्चिन्तने तथात्मनि च । धर्मकथने च सततं, यत्नः सर्वात्मना कार्यः ॥१॥" न तु लिङ्गिन इव प्रव्रज्यादिनमारभ्य व्यवहारमन्त्रादिप्रयोगतत्पराः । एतेन तेषामुन्मानाद्यभावप्रतिपादितः, महात्मनां सूत्रध्यायनादेरेव फलत्वात् । एतेन न सन्त्येव सम्प्रति यथोक्तलक्षणभाजो यतयोऽदर्शनादित्यादि यदाशङ्कितं तदपास्तं, कालादिदोषात्प्रायशः तथाविधयतीनामदर्शनेऽपि क्वापि ते न सन्तीत्यनाश्वासस्यकर्तुमयोग्यत्वात्, तदुक्तम्"कालाइदोसओ कहवि, जईवि दीसंति तारिसा न जई । सव्वत्थ तहवि नत्थित्ति, नेव कुज्जा अणा[स्सासं]ासं (?) ॥१॥" आतीर्थमागमे बकुश-कुशला-नामनुवृत्तिश्रवणात् । यदाह-"न विणा तित्थं नियंठेहिं, नातित्थं व नियंठया । छक्कायसंजमो जाव, ताव अणुस्सज्जणा दुन्हं ॥१॥" इति, बकुशकुशीलयोरनुवृत्तिरिति तत्र व्याख्यानात्, तथा च ज्ञानदर्शनाभ्यामेव सम्प्रति तीर्थमिति ब्रुवाणस्य भवतः प्रायश्चित्तापत्तेः, यदाह-"केसिंचि आएसो, दंसणनाणेहिं वट्टए तित्थं । वुच्छिन्नं च चरितं, वयमाणे भारिया चउरो ॥१॥" असद्ग्रहात् तदनिच्छतश्च सङ्घबाह्यत्वप्रसङ्गात्, यदुक्तम्
For Personal & Private Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग- ४, लघुवृत्तिः
२२९
" जो भणइ नत्थि धम्मो, नय सामाइयं न चेव य वयाई । सो समणसंघबज्झो, कायव्वो समणसंघेण ||१||” तस्मात् सन्त्येवाद्यापि विरलाः प्राग्वणितगुणा मुनयो । यदाह - " तो भासरासिगहविहुरिए वि, तह दक्खिणे वि इह खित्ते । अत्थि ट्ठि [च्चि]य जा तित्थं, विरलतरा केइ मुणिवरा ॥१॥ इति वृत्तार्थः ॥३६॥
तदेवं दुष्षमायामपि सुविहितयतिसत्तां व्यवस्थाप्य साम्प्रतं सामान्यविशेषगुणवत्तया तेषामेव वन्दनीयतां प्रदर्शयन्नाह -
संविग्नाः सोपदेशाः श्रुतनिकषविदः क्षेत्रकालाद्यपेक्षा ॥३७॥
व्याख्या-वन्द्याः सत् साधवोऽस्मिन्निति सम्बन्धः । 'संविग्ना' मोक्षाभिलाषुकाः भवभीरवो वा, न तु परलोकवैमुख्येनेहलोकप्रतिबद्धाः । एवंविधा अपि स्वनिस्तारका एव भविष्यन्ति तथा च किं ? तैरित्यत आह- 'सोपदेशा' धर्मदेशनातत्पराः, न त्वालस्यसातशीलत्वादिना तद्विमुखाः, तं विना भव्योपकाराभावात्तस्य चावश्यं यतिना विधेयत्वात्, अन्यथा आत्मम्भरित्वमात्रप्रसङ्गात्, यथाकथञ्चित् तद्भवमुक्तिगामुकेनापि च कृतकृत्येन भगवता भविकोपचिकीर्षया तदादरणात्, ग्लादिनाऽप्याचार्येण धर्मव्याख्यानमवश्यं कर्तव्यमित्यागमेऽभिधान्तच्च । यदाह - " दो चेव मत्तगाई, खेलकाइय सदोगस्सुचि । एवं वि निच्चं, वक्खाणिज्जत्ति भावत्थो ॥१॥" 'श्रुतनिकषविदः ' आगमरहस्यनिपुणः, एतेन गीतार्थतया धर्मकथाधिकारित्वमाह, अगीतार्थस्य तदयोगात् । एवंविधा अपि स्वयं क्रियाशिथिला भविष्यन्तीत्यत आह- ' क्षेत्रकालद्यपेक्षं' अस्मिन् क्षेत्रे अमुष्मिन् काले, आदिग्रहणाच्छरीरबलादिग्रहः, एवंविधे च बले सति विधीयमानमेतदनुष्ठानम् अस्माकमात्म· संयमशरीरयोरबाधकं भविष्यतीति देशसमयबलानुसार्यनुष्ठानं विहार क्रमादिक्रियाकाण्डं येषां ते तथा, अनेन पदद्वयेन ज्ञानक्रियातयानुगामित्वं तेषां निवेदितं, तत्प्रधानत्वात् दीक्षायाः केवलयोरनिष्टफलत्वाभिधानेन समुदितयोरेव तयोः पङ्गवन्धयोरिवेष्टफलसाधकतया तैः इष्टत्वात् । एवंरूपा अपि कुतोऽपि कदाग्रहगरलोद्गारात् - उत्सूत्रं प्रज्ञापयिष्यन्तीत्यत आह'शुद्धमार्गप्रकटनपटवः' यथार्थश्रुतपथप्रकाशनचतुराः, अणीयसोऽप्युत्सूत्रपदस्य दारुणं विपाकं विन्दतिः कथमपि ते तन्न वदन्तीत्यर्थः, अत एव कथञ्चित् कर्मदोषात् चरणकरणालसेनापि शुद्ध एव मार्गः प्ररूपणीयः, यदुक्तम् - " हुज्ज हु वसण प्पत्तो, सरीरदुव्वलया अयिइ असमत्थो । चरणकरणे असुद्धो, सुद्धं मग्गं परूविज्जा || १ || " तथाविधस्यापि शुद्धपथप्ररूपणात् प्रेत्यबोधिप्राप्त्या कथञ्चित्संसारपारावार निस्तारात्, अशुद्धपथप्ररूपकस्य दुष्करक्रियाकारिणोऽप्यमुत्र बोधिहत्याऽनन्तभवनिर्वर्त्तनात्, अत एव तादृशस्य दर्शनमात्रमपि
For Personal & Private Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री सङ्घपट्टकः
२३०
श्रुते निवारितम्, यदाह - "उम्मग्गदेसणाए, चरणं नासंति जिणवरिंदाणं । वावन्नदंसणा खलु, न हु लब्भा तारिसा दद्धुं ॥१॥" अतः शुद्धपथमेव ते प्रथयन्ति, अत एव 'प्रास्तमिथ्याप्रवादाः,' स्वपक्षे निराकृतोत्सूत्रोच्चावच वक्तव्यता परपक्षे तु निरस्तप्रवादुकमता: 'वन्द्या: ' यथाऽर्ह द्वादशावर्त्तवन्दनादिना प्रणमनीयाः 'सत्साधवः ' सुविहतयतयः अस्मिन् जिनशासने दुःषमाकाले वा 'नियमो' द्रव्याद्यभिग्रहः 'शमः ' कषायनिग्रहः 'दम' इन्द्रियवशीकारः 'औचित्यं ' सर्वत्र योग्यताऽनुसारेण विनयादिप्रयोक्तृत्वं 'गाम्भीर्यम्' अलक्ष्यहर्षदैन्यादिविकारत्वं 'धैर्यं' विपत्स्वपि चेतसोऽवैक्लव्यं 'स्थैर्यं' विमृश्य कार्यकारित्वम् 'औदार्यं' विनेयादीना - मध्यापनादिविपुलाशयता 'आर्यचर्या' सत्पुरुषक्रमवृत्तिता 'विनयो' गुर्वादिष्वभ्युत्थानादि प्रतिपत्तिः ‘नयो' लोकलोकोत्तराविरुद्धवत्तित्वं 'दया' दुःस्थितादि दर्शनादार्द्रान्तः करणत्वं 'दाक्ष्यं' धर्मक्रियास्वनालस्यं 'दाक्षिण्यं' सरलचित्तता, ततो द्वन्द्वः । एभिर्गुणैः 'पुण्याः ' पवित्रा मनोज्ञा वा साधवो वन्दनाद्यर्हन्तीति वृत्तार्थः ॥३७॥
साम्प्रतं प्रकरणकारः प्रकरणं समाप्नुवन् इष्टदेवतास्तवच्छद्मनाऽवसानमङ्गलं सूचयं श्चक्रबन्धेन स्वनामधेयमाविर्भावयिषुराह
विभ्राजिष्णुमगर्वमस्मरमनाशादं श्रुतोल्लङ्घने ॥३८॥
व्याख्या-जिनं वन्दे इति सम्बन्धः । 'विभ्राजिष्णुं ' त्रिभुवनातिशायिचतुस्त्रिंशदतिशयवत्त्वेन अत्यन्तं शोभमानम् 'अगर्वं' उच्छिन्नाहङ्कारम् 'अस्मरं' मथितमन्मथं 'श्रुतोल्लङ्घने' सिद्धान्तातिक्रमे अनाशादम्, आशां - मनोरथं 'ददाति' पूरयति आशादः, न आशादोऽनाशादः तं, श्रुताज्ञातिक्रमकारिणः पुंसो नानुमन्तारमित्यर्थः । सद् ज्ञानद्युमणि, सद् ज्ञानेन - केवलज्ञानेन लोकालोकावभासकत्वात् - भास्वन्तं 'जिनं' तीर्थकरं, तथा "सव्वसुरा जइ रूवं, अंगुट्ठपमाणयं विउविज्जा । जिणपायंगुट्ठपहे, न सोहए तं जहिं गालो ||१||" इत्यादिवचनेन 'वरा' सर्वाङ्गसुभगा 'वपुः श्रीः ' शरीरकान्तिः, सैव 'चन्द्रिका' जगतीजनप्रमोददायित्वात् कौमुदी, तया 'भेश्वरं ' नक्षत्रनाथं, चन्द्रिकया चन्द्रवद्वपु श्रिया त्रिजगदाह्लादकमित्यर्थः । 'वन्दे' स्तुवे 'वर्ण्य' स्तुत्यम् 'अनेकधा' बहुधा 'असुरनरैः' दानवमानवैः 'शक्रेण' मघोना, 'चः ' 'समुच्चये, एनश्छिदंकल्मषसर्वङ्कषं 'दम्भारिं' शाव्यनिष्ठापकं 'विदुषां ' विपश्चितां 'सदा' सर्वदा 'सुवचसा' मधुरगिरा ‘अनेकान्तरङ्गप्रदं' किल जैनदर्शने त्रैलोक्यवर्त्तिसकलं वस्तुजातं सदसन्नित्यानित्यादिरूपतयाऽनेकान्तत्मकमभ्युपगम्यते, तथैव प्रमाणोपपन्नत्वात्, न तु परतीर्थिकवत्सदेवासदेव वा नित्यमेवानित्यमेव वेत्यादिरूपतयैकान्तात्मकम्, तस्य विचारासहत्वात् । ततोऽनेकान्तेऽनेकान्तात्मकवादे रङ्गमनुरागं प्रदत्ते यः स तथा तम्, अनेकान्तवादप्रीत्युपादकं,
For Personal & Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२३१ तर्कशर्करारसस्यन्दिन्या वाचा तथा भगवाननेकान्तवादं व्युत्पादयति, यथा विद्वांसः शेषदर्शनत्यागेन तत्रैव रज्यन्त इत्यर्थः । चक्रमिदं' चक्रबन्धः 'माघसमं' यादृशया वर्णन्यासपरिपाट्या माघकाव्यस्थचक्रान्तः 'माघकाव्यमिदं-शिशुपालवध' इत्येवंरूपो नामबन्धः प्रादुर्भवति, इहापि तादृश्यैवेति माघसमतार्थः, अत्र च "जिनवल्लभेन गणिनेदं चक्रे" इति नामबन्धः स्थापना चेयं-एतच्चैवं चक्राक्षरन्यासस्वरूपं व्यक्तमिति वृत्तार्थः ॥३८॥
एवं चानेन प्रकरण सप्रपञ्चं मिथ्यापथस्वरूपप्रकटिते प्रभुश्रीजिनवल्लभसूरयः किमित्येवं प्रकटवृत्त्या लिङ्गिनो भवद्भिर्दूषिता ? इति केनाप्युपालब्धास्तस्य च प्रतिवचनं तस्मै वक्ष्यमाणवृत्तद्वयेनोपन्यस्तम् अतस्तदपि प्रकृतानुपातित्वादत्रैव प्रकरणान्ते निबद्धं तदिदानी व्याख्यायत इत्याह
जिनपतिमतदुर्गे कालतः साधुवेषैः ॥३९॥ व्याख्या-जिनपतिमतमेव-भगवच्छासनमेव मिथ्यात्वादि वैरिवाररक्षाक्षमत्वात्बद्धमूलत्वेन प्रतिपक्षरक्षय्यत्वात् उन्नतिमत्त्वेन दुरारोहत्वाच्च 'दुर्ग' प्राकारः तस्मिन् 'अभिभूते' उपद्रुते-विडम्बिते इत्यर्थः । साधुवेषै-लिङ्गिभिः ‘भस्मको' भस्मराशिग्रहः, स एवार्हच्छासनरतानां नानाविधबाधाविधायित्वात् म्लेच्छ-स्तुरुष्काधिपः तस्य सैन्याः तदनुवर्तिचेष्टितत्वात् सैनिकास्तैर्विषयिभिः-कामुकैः । द्वितीयपक्षे वशीकृतबाह्यदेशैः । अथ कथमेवंविधस्यापि जिनमतदुर्गस्य विषयिभिरपि लिङ्गिभिरभिभव ? इत्यत आह-'कालतो' दुष्षमासमयदोषात्, अभिभूयन्ते हि कालवशान्महातेजस्विनोऽपि, ततश्च 'स्ववशजडजनानां' सम्यक्त्वाद्यारोपणव्याजेनात्मायत्तीकृतमुग्धलोकानां 'स्वगच्छस्थितिः' एते वयं सम्प्रदायागता युष्माकं गुरवस्तस्मात् कदाचिदपि न मोक्तव्या इत्यादिका प्राक्प्रतिपादिता निजगच्छमुद्रा ‘इयम्' एषा 'अधुना' इदानीं 'तैः' साधुवेषैः 'अप्रथि' सर्वत्रैकमत्येन अतानि । 'स्वार्थसिद्ध्यै' कथमस्माकमेते भोग्या भविष्यतीति निजकार्यनिष्पत्तये, अत्रार्थेऽनुरूपमुपमानमाह-'शृङ्खलेव' निगड इव । एतदुक्तं भवति-यथा म्लेच्छसैन्याः कस्मिंश्चिदपि दुर्गे स्वभुजबलेन गृहीते द्रविणाद्यर्थं तदन्तर्वर्तिनागरिकलोकसंयमनाय शृङ्खला प्रसारयन्ति, तथैतेऽपि लिङ्गिनः स्वोपभोगार्थं मुग्धजननियमनाय गच्छस्थितिं प्रथयामासुरिति वृत्तार्थः ॥३९॥ ननु ते यदि गच्छस्थिति सर्वत्र विस्तारयामासुरेतावताऽपि किम् ? इत्यत आह
सम्प्रत्यप्रतिमे कुसङ्घवपुषि प्रोज्जृम्भिते भस्मक-॥४०॥ व्याख्या-मोहराजकटके प्रौढिं जग्मुषि लोकैर्वयं कदामह इति सम्बन्धः । 'सम्प्रति'
For Personal & Private Use Only
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
श्री सङ्घपट्टकः अधुना 'प्रोज्जृम्भिते' अभ्युदिते 'भस्मकम्लेच्छातुच्छबले' भम्मगशितुरष्काधिपतिसारसैन्ये 'अप्रतिमे' तेजस्वितयाऽनन्यसाधारणे 'कुसङ्घ एव' प्राग्वर्णितनिर्गुणसाध्वादिसमुदाय एव 'वपुः' शरीरं स्वरूपं यस्य तत्तथा, तस्मिन् । भस्मम्लेच्छस्य हि दुस्सङ्घ एव स्वसैन्यं, ततो यथा म्लेच्छोऽश्वादिसाधनेन परजनपदमभिभवति, एवं भस्मकोऽपि प्रबलः दुःसङ्घबलेन भगवच्छासनं मालिन्योत्पादनेन तिरस्कुरुते, तदा 'दुरन्तदशमाश्चर्ये' दुष्टासंयतपूजाख्यान्ताश्चर्ये, चः समुच्चये, 'विस्फूर्जति' प्रभविष्णौ, एवं च सति 'प्रौढिं' स्फाति 'जग्मुषि' प्राप्नुषि 'मोह एव' मिथ्याज्ञानमेव, लिङ्गिप्रज्ञप्तसंसारमार्गस्यादिकारणत्वात् अतिदुर्जयत्वात् रागादिप्रभवत्वाच्च 'राजा' पार्थिवः तस्य 'कटके' अनीके प्रागुक्तस्य भस्मकादेः सर्वस्यापि मोहराजपरिच्छदभूतत्वेन तत्कटककल्पत्वात्, अयमर्थः-मोहो हि दुष्ट मौलराजकल्पः तस्य च दुःसङ्घलक्षणचतुरङ्गबलकलितो भस्मको म्लेच्छाख्यमहासामन्तकल्पः, दशमाश्चर्यं तु स्वत एवातिप्रबलत्वात् साहायान्तरनिरपेक्षमेव द्वितीयमहासामन्तप्रख्यं, ततो यथा कश्चिन्महाराजाधिराजो म्लेच्छादिमहासामन्तैर्भूमण्डलं साधयति, तथाऽयमपि मोहराजो भस्मकादिभिर्जिनशासनमभिभवतीति, ततो 'लोकैः' कुसङ्घजनैः तदापर-र्मोहराजशासनमनतिक्रामद्भिर्मूढत्वादविमृश्यत्वात् अविमृश्यकारिभिरित्यर्थः । 'एकीभूय' दुष्टत्वेनैकमत्यं विधाय, इत्थं सकलजनप्रतीतैराक्रोशतर्जन-हीलादिभिः प्रकार राजवर्चसेन वयं 'कदर्थ्यामहे' पीड्यामहे-उपहास्यामह इत्यर्थः केन हेतुनेत्याह-'सदागमस्य' लिङ्गिप्रथित-मिथ्यापथोत्पथत्वप्रतिपादकस्य शुद्धसिद्धान्तस्य 'कथयाऽपि' धर्मदेशनाद्वारा विचारमात्रेणापि, यदि हि पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहेण साधनदूषणोपन्यासैः प्रकृतविषये परैः सह वादमुपक्रमामहे तदा न विद्मस्ते किमपि कुर्वीरन् इत्यपि शब्दार्थः, तथा च वयं शुद्धसिद्धान्तविचारं भव्येभ्योऽनुजिघृक्षयोपदिशन्तो नाल्पीयांसमप्युपालम्भमर्हामः । यदुक्तम्-“नेत्रै निरीक्ष्य विषकण्टकसर्पकीटान्, सम्यक् पथा व्रजत तान् परिहृत्य सर्वान् कुज्ञान-कुश्रुति-कुदृष्टिकुमार्गदोषान्, सम्यग्विचारयत कोऽत्र परापवादः ? ॥१॥" इति वृत्तार्थः
॥४०॥
[अथ ग्रन्थकृत्प्रशस्तिः] श्रीमति खरतरगच्छे, श्रीजिनभद्राभिधा गणाधीशाः । सिद्धान्तरुचिप्रौढा-नूचानाः सन्ति तच्छिष्याः ॥१॥ श्रीमदभयसोमास्तू-पाध्यायास्तद्विनेयविख्याताः । तच्छिष्यहर्षराजो-पाध्यायेन हि कृता वृत्तिः ॥२॥ लब्धिवाग्गुरुभद्रो-दयसाहाय्याच्च सङ्घपट्टस्य । श्रीमज्जिनपतिसूरीश्वर-कृतसद् बृहत् टीकातः ॥३॥ त्रिभिः कुलकम् ॥
For Personal & Private Use Only
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
विभाग-४, लघुवृत्तिः
२३३ यदत्र हर्षराजेन, लिखितं मतिमान्यतः । विरुद्धं च तदुत्सूत्रं बुधैः शोध्यं सुबुद्धिभिः ॥४॥
॥ इति सङ्घपट्टकलघुवृत्तिः सम्पूर्णा ॥
[लेखक प्रशस्तिः] संवत् १६०८ वर्षे माहसुदि ५ दिने शनिवारे श्रीखरतरगच्छे श्रीजिनमाणिक्यसूरिविजयराज्ये श्रीविक्रमनगरे गणधर चोपडागोत्रे सा० देवराजस्तत्पुत्र सा० जगसिंहस्तत्पु० सा कम्मा भा० श्रा० कौतिकदेवा: पु० रत्न सा० रायपाल सुरताण संसारचंद प्रमुखपरिवारयुतेन सा०
रायपालेन ज्ञानपञ्चमीतपस उद्यापने श्रीसङ्घपट्टकलघुवृत्तिःप्रतिविहरापिता श्रीधनराजोपाध्यायानां वाच्यमानं चिरं नन्दन्तु ॥ शुभं कल्याणमस्तु । श्रीधनराजोपाध्यायमित्रैः प्रसादीकृता प्रतिरियं वा० जयसुन्दरगणेः ।
शुभं भवतु लेखकपाठकयोः । कल्याणमस्तु । श्रीः ।
For Personal & Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિશ્રી દ્વારા સંપાદિત-લેખિત-સંકલિત પુસ્તકો
પ્રકાશનવર્ષ
૦
૦
૦
=
પુસ્તકનું નામ પડ્રદર્શન સમુચ્ચય ભાગ-૧-ર (ગુજરાતી ભાવાનુવાદ) ધર્મસંગ્રહ સારોદ્ધાર, શ્રમણધર્મ, ભાગ-૨ તિથિ અંગે સત્ય અને કુતર્કોની સમાલોચના તત્ત્વવિષયક પ્રશ્નોત્તરી યોગદષ્ટિથી જીવનદષ્ટિ બદલીયે ત્રિસ્તુતિક મત સમીક્ષા પ્રશ્નોત્તરી) त्रिस्तुतिक मत समीक्षा (प्रश्नोत्तरी) ચતુર્થસ્તુતિ નિર્ણય (સાનુવાદ) ભાગ ૧-૨ યોગપૂર્વસેવા
દ
m
૦
વિ.સં. ૨૦૬૧ વિ.સં. ૨૦૬૧ વિ.સં. ૨૦૬૧ વિ.સં. ૨૦૧૨ વિ.સં. ૨૦૬૨ વિ.સં. ૨૦૬૪ વિ.સં. ૨૦૬૪ વિ.સં. ૨૦૬૪ વિ.સં. ૨૦૬૪ વિ.સં. ૨૦૬૫ વિ.સં. ૨૦૬૬
૧
x
6
2
શુદ્ધધર્મ
૧૪-૧૫
૧૬
૧૭
અધ્યાત્મશુદ્ધિ સમાધિ મૃત્યુ થકી સદ્ગતિ અને સદ્ગતિ થકી ભવમુક્તિ પદ્દર્શન સમુન્વય, પાપ-૧-૨ (હિન્દી ભાવાનુવાદ) षड्दर्शनसूत्रसंग्रह एवं षड्दर्शनविषयककृतयः આત્માની ત્રણ અવસ્થા જૈનદર્શનના મહત્ત્વના સિદ્ધાંતો આત્માનો વિકાસક્રમ નવતત્ત્વસંગ્રહ (સાનુવાદ) - જીવનલક્ષ્ય અધ્યાત્મનો અધિકારી, ભાવના ભવનાશિની श्री सङ्घपट्टकः
આગામી પ્રકાશનો:- પૂઆત્મારામજી મ. કૃત ગ્રંથો (સાનુવાદ) – શુદ્ધધર્મ - 1 + II – યોગવિશિકા (વિસ્તૃત વિવેચનસહિત)
વિ.સં. ૨૦૬૭ वि.सं. २०६८ વિ.સં. ૨૦૬૮ વિ.સં. ૨૦૬૮ વિ.સં. ૨૦૬૮ વિ.સં. ૨૦૬૮ વિ.સં. ૨૦૬૯ વિ.સં. ૨૦૬૯ વિ.સં. ૨૦૭૦ વિ.સં. ૨૦૭૦ વિ.સં. ૨૦૭૦
નોંધ : - આ નિશાનીવાળા પુસ્તક ઉપલબ્ધ નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ સર્ચ જ્ઞાને CINEHEERAN For Personal & Private Use Only