Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsavake upalakSyameM bhAratake digambara jaina tIrtha [dvitIya bhAga] bihAra-baMgAla-uDIsA bhAratIya jJAnapIThaka saMyojana, sampAdana evaM nirdezanake antargata lekhaka balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANa mahotsavake upalakSya meM bhArata ke digambara jaina tIrtha [ dvitIya bhAga ] bihAra - baMgAla - ur3IsA bhAratIya jJAnapIThake saMyojana, sampAdana evaM nirdezana ke antargata lekhaka balabhadra jaina prakAzaka bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI - 4
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha, bhAga-2 bihAra-baMgAla-ur3IsA prakAzaka: bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaI-4 prathama saMskaraNa : 1975 mUlya : tIsa rupaye C. Bharatavarshiya Digamber Jain Tirth-kshetra Committee, Hirabaug, Bombay-4 prApti-sthAna: bhAratavarSIya digambara jaina bhAratIya jJAnapITha, tIrthakSetra kameTI, bii-45|47 kanaoNTa plesa, hIrAbAga, bambaI-4 nayI dillI-110001 mudraka sanmati mudraNAlaya durgAkuNDa mArga, vArANasI-221005
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmukha bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIko isa bAtakA bahata harSa hai ki bhAratake digambara jaina tIrthakA dvitIya bhAga kAryakramake anusAra bhagavAn mahAvIra-jayantIke punIta avasarapara prakAzita ho rahA hai| isake pahale isa granthakA prathama bhAga bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava varSake zubhArambhapara prakAzita ho cukA hai / hamArI pIr3hIkA yaha saubhAgya hai ki hama, jo bhagavAnke nirvANake DhAI hajAraveM varSakI parisamAptike mahAn parvake sAkSI haiM, use manA rahe haiM aura bhagavAnke tIrthaMkaratvakA guNagAna karake dhanya ho rahe haiN| hamArI AsthAko AdhAra denevAle, hamAre jIvanako kalyANamaya banAnevAle, hamArI dhArmika paramparAkI ahiMsAmUlaka saMskRtikI jyotiko prakAzamAna rakhanevAle, jana-janakA kalyANa karanevAle hamAre tIrthakara hI haiN| janma-maraNake bhavasAgarase ubArakara akSaya sukhake tIrapara le jAnevAle tIrthaMkara pratyeka yugameM 'tIrtha'kA pravartana karate haiM arthAt mokSakA mArga prazasta karate haiN| tIrthaMkaroM kI isa mahimAko apane hRdayameM basAye rakhane, aura apane zraddhAnako akSuNNa banAye rakhaneke lie hamane una sabhI vizeSa sthAnoM ko 'tIrtha' kahA jahA~-jahA~ tIrthaMkaroMke janmAdi 'kalyANaka' hue, jahA~ se kevalI bhagavAn, mahAn AcArya aura sAdhu 'siddha'. hue, jahA~ ke 'atizaya' ne zraddhAluoMko adhika zraddhAyukta banAyA, unheM camatkArI prabhAvoMse sAkSAtkAra kraayaa| aise pAvana sthAnoMmeM-se kucha haiM jo 'aitihAsika' kAlake pUrvase hI pUje jAte haiM aura jinakA varNana purANa-kathAoMkI paramparAse puSTa huA hai| anya tIrthoM ke sAtha itihAsakI koTimeM AnevAle tathya jur3ate cale gaye haiM aura manuSyako kalAne unheM alaMkRta kiyA hai| sthApatya aura mUrtikalAne evaM vividha zilpakAroMne ina sthAnoMke mahattvako bar3hAyA hai| anAdi-ananta prakRtikA manorama rUpa aura vaibhava to prAyaH sabhI tIrthopara vidyamAna hai| - aise sabhI tIrthasthAnoMkI vandanAkA prabandha aura tIrthoMkI surakSAkA dAyitva samAjakI jo saMsthA akhila bhAratIya starapara vahana karatI hai, use 'gaurava' kI apekSA apanI sImAoM kA dhyAna adhika rahatA hai, aura yahI aisI saMsthAoM ke lie zubha hotA hai, yaha jJAna unheM sakriya rakhatA hai| bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI apanI sImAoMko acchI taraha jAnatI hai, kintu vaha yaha bhI jAnatI hai ki jo jaina samAja ina tIrthoM kI vandanA karake dhanya hotI hai, vaha ina tIrthoM kI rakSAke lie tana-mana-dhanakA yogadAna dene meM sahayogI rahI hai, tabhI kucha sambhava ho pAyA hai| - bhagavAn mahAvIrake paccIsa-saurve nirvANakA yaha mahotsava aisA avasara hai jaba tIrthokI surakSAkA bahuta bar3A aura vyApaka kAryakrama jo kameTIne banAyA hai, aura Age banAne ke lie tatpara hai, usameM pratyeka bhAIbahanako yathAsAmarthya yogadAna deneko antaHpreraNA utpanna honA svAbhAvika hai| yaha preraNA mUrta rUpa le aura yAtrI bhAI-bahanoMko tIrtha-vandanAkA pUrA suphala, Ananda aura jJAna prApta ho, tIrthakSetra kameTIkA isa granthamAlAke prakAzanameM yaha dRSTikoNa rahA hai| prakAzanakI isa parikalpanAko paga-pagapara sAdhanekA sarvAdhika zreya zrI sAha zAntiprasAdajIko hai, jinake sabhApatitva-kAlameM isa granthakI sAmagrIke saMkalana aura lekhanakA kArya prArambha huA aura abataka isake do bhAgoMkA prakAzana unake nirdezana meM sampanna huaa| Ageke tInoM bhAga bhI unake nirdezanameM taiyAra ho rahe
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha haiN| hamArA prayatna hai ki mahotsava varSake bhItara isa granthamAlAke adhikase adhika bhAga prakAzameM A jaayeN| tIrthakSetra kameTI bambaIkI orase isa avasarapara maiM punaH zrI sAhajIke prati kRtajJatA jJApana karatA huuN| tIrthakSetra kameTI aura bhAratIya jJAnapIThake saMyukta tattvAvadhAnameM isa granthamAlAko sAmagrI kA saMkalana, lekhana aura prakAzana huA hai, ho rahA hai / prastuta granthake prakAzanameM jina mahAnubhAvoMkA sahayoga prApta huA hai, maiM una sabhIkA tIrthakSetra kameTIkI orase AbhArI haiN| 10 apraila, 1175 lAlacanda hIrAcanda __ sabhApati bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuti 'bhAratake digambara jaina tIrtha' granthamAlAkA yaha dUsarA bhAga pahale bhAgakI hI bhA~ti bhagavAn mahAvIrake nirvANa mahotsavakI smRtimeM samarpita hai| granthamAlAkI pUrI yojanA ina do bhAgoMse Ageke tIna bhAgoMke prakAzanoparAnta pUrNa hogii| jaisA ki ina do bhAgoMse spaSTa hogA, tIrthoke varNanameM paurANika, aitihAsika aura sthApatya evaM kalAparaka sAmagrIkA saMyojana bar3e parizrama aura sUjha-bUjhase kiyA gayA hai| paNDita balabhadrajIkA isa kAryameM vyApaka anubhava hai / sAmagrIko sarvAMgINa banAnekI dizAmeM jo bhI sambhava thA, kameTIke sAdhana, jJAnapIThakA nirdezana evaM zrI sAha zAntiprasAdajIkA mArgadarzana va preraNA paNDitajIko upalabdha rahI hai| bhAratIya zAnapIThakI orase sAmagrIkA na kevala sampAdakIya niyamana huA hai apitu sAre mAnacitroMkA nirmANa prathama bAra karAyA gayA hai| tIrthakSetra kameTIne yAtrAoMke niyojana, sAmagrI-saMkalana, sampAdana, lekhana tathA phoTogrAphsa prApta karAne, mAnacitra banavAne aura granthamAlAko prakAzita karane meM paryApta dhana vyaya kiyA hai| isa sArI sAmagrIpara aura isake prakAzanapara bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIkA sampUrNa adhikAra hai / sAmagrI saMkalanapara jo dhanarAzi vyaya haI hai usake atirikta kAgaja, chapAI, jildabandI Adi kI dareM uttarottara bar3hatI gayI hai| phira bhI kameTIne isa granthamAlAko sarva-sulabha banAnekI dRSTise kevala lAgata mUlyake AdhArapara dAma rakhanekA nirNaya kiyA hai| bhAratIya jJAnapIThakA vyavasthA-sambandhI jo vyaya huA hai, aura jo sAdhana-suvidhAe~ isa kAryake lie upalabdha kI gayI haiM, unakA samAveza isa vyaya-rAzimeM nahIM kiyA gayA hai / bhAga 1 kI taraha isa bhAgakI bhI janapada sambandhI kucha pratiyAM alaga-alaga chapAyI gayI haiM tAki sambandhita tIrthakSetra utane hI aMzakI pratiyA~ bhI prApta kara skeN| tIrthakSetra kameTI tathA bhAratIya jJAnapITha dvArA niyojita kI gayI paM. balabhadrajIkI yAtrAoMke avasarapara tIrthoMke mantriyoM aura prabandhakoMse jo lekhana-sAmagrI yA sUcanAeM upalabdha huIM tathA jo sahayoga prApta huA usake lie hama apanA hArdika AbhAra vyakta karate haiN| hamArA vizvAsa hai ki yaha prakAzana paryApta upayogI, sundara, jJAnavardhaka aura tIrtha-vandanAke lie preraNAdAyaka mAnA jaayegaa| pUrA prayatna karanepara bhI truTiyAM raha jAnA sambhava hai| ataH isa granthake sambandhameM sujhAvoM aura saMzodhanoMkA hama svAgata kreNge| lakSmIcandra jaina mantrI bhAratIya jJAnapITha, nayI dillI 10 apraila, 1975 candulAla kastUracanda mahAmantrI bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana tIrtha tIrtha-mAnyatA pratyeka dharma aura sampradAyameM tIrthoMkA pracalana hai / hara sampradAyake apane tIrtha haiM, jo unake kisI mahApuruSa evaM unakI kisI mahattvapUrNa ghaTanAke smAraka hote haiN| pratyeka dharmake anuyAyI apane tIrthokI yAtrA aura vandanAke lie bar3e bhakti bhAvase jAte haiM aura Atma-zAnti prApta karate haiN| tIrtha-sthAna pavitratA, zAnti aura kalyANake dhAma mAne jAte haiN| jaina dharmameM bhI tIrtha-kSetra kA vizeSa mahattva rahA hai| jaina dharmake anuyAyI prati varSa bar3e zraddhA-bhAvapUrvaka apane tIrthoM kI yAtrA karate haiN| unakA vizvAsa hai ki tIrtha-yAtrAse puNya-saMcaya hotA hai aura paramparAse yaha mukti-lAbha kA kAraNa hotI hai| apane isI vizvAsakI badaulata vRddha jana aura mahilAe~ bhI sammeda zikhara, rAjagRhI, mAMgItuMgI, giranAra jaise durUha parvatIya kSetroMpara bhI bhagavAnkA nAma smaraNa karate hue car3ha jAte haiM / binA AsthA aura niSThAke kyA koI vRddhajana aise parvatapara ArohaNa kara sakatA hai ? tIrthakI paribhASA ___ tIrtha zabda tR dhAtuse niSpanna huA hai / vyAkaraNakI dRSTise isa zabdakI vyutpatti isa prakAra hai'tIryante anena vaa|''t plavanataraNayoH' (svA. pa. se.)| 'pAtatadi'-(u.27) iti thaka / 4 tu dhAtuke sAtha thak pratyaya lagAkara tIrtha zabdakI niSpatti hotI hai| isakA artha hai-jisake dvArA athavA jisake AdhArase tarA jAye / koSake anusAra tIrtha zabda aneka arthoM meM prayukta hotA hai| yathA nipAnAgamayostIrthamaSijaSTajale gurau / -amarakoSa, tR. kANDa, zloka 86 tIrtha zAstrAdhvarakSetropAyanArIrajaHsu ca / avatArarSijuSTAmbupAtropAdhyAyamantriSu // -medinI isa prakAra koSakAroM ke matAnusAra tIrtha zabda jalAvataraNa, Agama, RSi juSTa jala, guru, kSetra, upAya, strI-raja, avatAra, pAtra, upAdhyAya aura mantrI ina vibhinna arthoM meM prayukta hotA hai / jaina zAstroMmeM bhI tIrtha zabdakA prayoga aneka arthoM meM kiyA gayA hai| yathA saMsArAbdherapArasya taraNe tiirthmissyte| ceSTitaM jinanAthAnAM tasyoktistIrthasaMkathA / / -jinasenakRta AdipurANa 48 ___ . arthAt jo isa apAra saMsAra-samudrase pAra kare use tIrtha kahate haiN| aisA tIrtha jinendra bhagavAnkA caritra hI ho sakatA hai| ataH usake kathana karaneko tIrthAkhyAna kahate haiM / yahA~ jinendra bhagavAnke caritrako tIrtha kahA gayA hai| AcArya samantabhadrane bhagavAn jinendradevake zAsanako sarvodaya tIrtha batAyA hai
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // -yuktyanuzAsana 62 arthAt "ApakA yaha tIrtha sarvodaya ( sabakA kalyANa karanevAlA) hai| jisameM sAmAnya-vizeSa, dravyArthika-paryAyArthika, asti-nAsti rUpa sabhI dharma gauNa-mukhya rUpase rahate haiM, ye sabhI dharma paraspara sApekSa haiM, anyathA dravyameM koI dharma yA guNa raha nahIM paayegaa| tathA yaha sabhIkI ApattiyoMko dUra karanevAlA hai aura kisI mithyAvAdase isakA khaNDana nahIM ho sktaa| ataH ApakA yaha tIrtha sarvodaya-tIrtha kahalAtA hai|" yaha tIrtha paramAgama rUpa hai, jise dharma bhI kahA jA sakatA hai| bRhatsvayaMbhU stotrameM bhagavAn mallinAthakI stuti karate hue AcArya samantabhadrane unake tIrthako janmamaraNa rUpa samudrameM DUbate hue prANiyoM ke lie pramukha taraNa-patha (pAra honekA upAya ) batAyA hai tIrthamapi svaM jananasamudratrAsitasattvottaraNapatho'gam // 109 puSpadanta-bhUtabali praNIta SaTkhaNDAgama ( bhAga 8, pR. 91 ) meM tIrthaMkarako dharma-tIrthakA kartA batAyA hai| AdiparANameM zreyAnsakUmArako dAna-tIrthakA kartA batAyA hai| AdipurANameM ( 2139 ) mokSaprAptike upAyabhUta samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrako tIrtha batAyA hai| ____ Avazyaka niyuktimeM cAturvarNa arthAt muni-arjikA zrAvaka-AvikA isa caturvidha saMgha athavA caturvarNa ko tIrtha mAnA hai| inameM bhI gaNadharoM aura unameM bhI mukhya gaNadharako mukhya tIrtha mAnA hai aura mukhya gaNadhara hI tIrthakaroMke sUtra rUpa upadezako vistAra dekara bhavyajanoMko samajhAte haiM, jisase ve apanA kalyANa karate haiN| kalpasUtrameM isakA samarthana kiyA gayA hai| tIrtha aura kSetra-maMgala . kucha prAcIna jainAcAryoMne tIrthake sthAnapara 'kSetra-maMgala' zabdakA prayoga kiyA hai| SaTkhaNDAgama (prathama khaNDa, pR. 28 ) meM kSetra-maMgalake sambandhameM isa prakAra vivaraNa diyA gayA hai tatra kSetramaMgalaM guNapariNatAsana-pariniSkramaNa-kevalajJAnotpattiparinirvANakSetrAdiH / tsyodaahrnnmuurjynt-cmpaa-paavaangraadiH| ardhASTAralyAdi-paJcaviMzatyuttarapaJca-dhanuHzatapramANazarIrasthitakaivalyAdyavaSTabdhAkAzadezA vA, lokmaatraatmprdeshailokpuurnnaaritvishvlokprdeshaa vaa| arthAt guNa-pariNata-Asana kSetra arthAt jahA~para yogAsana, vIrAsama ityAdi aneka AsanoMse tadanukUla aneka prakArake yogAbhyAsa, jitendriyatA Adi guNa prApta kiye gaye hoM aisA kSetra, pariniSkramaNa kSetra, kevalajJAnotpatti kSetra aura nirvANa kSetra Adi ko kSetra-maMgala kahate haiN| isake udAharaNa Urjayanta (giranAra), campA, pAvA Adi nagara kSetra haiN| athavA sAr3he tIna hAtha se lekara pAMca sau paccIsa dhanuSa takake zarIrameM sthita aura kevalajJAnAdise vyApta AkAza pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| athavA loka pramANa Atma-pradezoMse lokapuraNasamudghAta dazAmeM vyApta kiye gaye samasta lokake pradezoMko kSetra-maMgala kahate haiN| bilakula isI Azaya kI 4 gAthAe~ AcArya yativRSabhane tiloyapaNNatti nAmaka granthameM (prathama adhikAra gAthA 21-24 ) nibaddha kI haiM aura unhoMne kalyANaka kSetroMko kSetramaMgalakI saMjJA dI hai| gommaTasArameM batAyA haikSetramaMgalamUrjayantAdikamahaMdAdInAm / isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrtha zabdake AzayameM hI kSetra-maMgala zabdakA prayoga milatA hai| yadi antara hai to itanA ki tIrtha zabda vyApaka hai| tIrtha zabdase una sabakA vyavahAra hotA hai, jo pAra karane meM
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... prAkkathana sAdhana hai / ina sAdhanoMmeM eka sAdhana tIrtha bhUmiyA~ bhI haiN| ina tIrtha bhUmiyoM ko hI kSetra-maMgala zabdase vyavahRta ' kiyA gayA hai| ataH yaha kahA jA sakatA hai ki tIrtha zabdakA Azaya vyApaka hai aura kSetra-maMgala zabda kA artha vyApya hai / tIrtha zabdake sAtha yadi bhUmi yA kSetra zabda aura jor3a diyA jAye to usase vahI artha nikalegA jo kSetra-maMgala zabdase abhipreta hai| tIrthoM kI saMracanAkA kAraNa tIrtha zabda kSetra yA kSetra-maMgalake arthameM bahupracalita evaM rUr3ha hai / tIrtha-kSetra na kahakara kevala tIrtha zabda kahA jAye to usase bhI prAyaH tIrtha-kSetra yA tIrtha-sthAnakA Azaya liyA jAtA hai| jina sthAnoMpara tIrthakaroM ke garbha, janma, abhiniSkramaNa, kevala-jJAna aura nirvANakalyANakoMmeM se koI kalyANaka huA ho athavA kisI nirgrantha vItarAga tapasvI muniko kevalajJAna yA nirvANa prApta huA ho, vaha sthAna una vItarAga maharSiyoMke saMsargase pavitra ho jAtA hai| isalie vaha pUjya bhI bana jAtA hai| vAdIbhasiMha sUrine kSatracUr3AmaNi ( 6 / 4-5 ) meM isa bAtako bar3e hI buddhigamya tarIkese batAyA hai / ve kahate haiM pAvanAni hi jAyante sthAnAnyapi sadAzrayAt // sadbhiradhyuSitA dhAtrI saMpUjyeti kimadbhutam / kAlAyasaM hi kalyANaM kalpate rasayogataH / / arthAt mahApuruSoM ke saMsargase sthAna bhI pavitra ho jAte haiN| phira jahA~ mahApuruSa raha rahe hoM vaha bhUmi pUjya hogI hI, isameM Azcaryako kyA bAta hai| jaise rasa athavA pArasake sparza mAtrase lohA sonA bana jAtA hai| mUlataH pRthvI pUjya yA apUjya nahIM hotii| usameM pUjyatA mahApuruSoMke saMsargake kAraNa AtI hai| pUjya to vastutaH mahApuruSoMke guNa hote haiM kintu ve guNa ( AtmA ) jisa zarIrameM rahate haiM, vaha zarIra bhI pUjya bana jAtA hai| saMsAra usa zarIrakI pUjA karake hI guNoMkI pUjA karatA hai| mahApuruSake zarIrakI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai aura mahApuruSake AtmAmeM rahanevAle guNoMkI pUjA bhaktakI AtmA athavA usakA antaHkaraNa karatA hai / isI prakAra mahApuruSa, vItarAga tIrthaMkara athavA munirAja jisa bhUmikhaNDapara rahe, vaha bhUmikhaNDa bhI pUjya bana gayA / vastutaH pUjya to ve vItarAga tIrthakara yA munirAja hai| kintu ve vItarAga jisa bhUmikhaNDa para rahe, usa bhUmikhaNDakI bhI pUjA hone lagatI hai| usa bhUmikhaNDa kI pUjA bhaktakA zarIra karatA hai, usa mahApuruSakI kathA-vArtA, stuti-stotra aura guNa-saMkIrtana bhaktakI vANI karatI hai aura una guNoMkA anucintana bhaktakI AtmA karatI hai| kyoMki guNa AtmA meM rahate haiM, unakA dhyAna, anucintana aura anubhava AtmAmeM hI kiyA jA sakatA hai| vItarAga tIrthaMkaroM aura maharSiyoMne saMyama, samAdhi, tapasyA aura dhyAnake dvArA janma-jarA-maraNase mukta honekI sAdhanA kI aura saMsArake prANiyoMko saMsArake dukhoMse mukta hone kA upAya btaayaa| jisa mithyAmArgapara calakara prANI anAdi kAlase nAnA prakArake bhautika aura Atmika dukha uThA rahe haiM, usa mithyAmArgako hI ina dukhoM kA ekamAtra kAraNa batAkara prANiyoMko samyak mArga btaayaa| ataH ve mahApuruSa saMsArake prANiyoMke akAraNa bandhu haiM, upakAraka haiN| isIlie unheM mokSamArgakA netA mAnA jAtA hai| unake upakAroMke prati kRtajJatA prakaTa karane aura usa bhUmi-khaNDapara ghaTita ghaTanAko satata smRti banAye rakhane aura isa sabake mAdhyamase una vItarAga devoM aura guruoMke guNoMkA anubhava karaneke lie usa bhUmipara una mahApuruSakA koI smAraka banA dete haiN| saMsArako sampUrNa tIrthabhamiyoM yA tIrthakSetroMko saMracanAmeM bhaktoMkI mahApuruSoMke prati yaha kRtajJatAkI bhAvanA hI mUla kAraNa hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha tIrthoke bheda digambara jaina paramparAmeM saMskRta nirvANa bhakti aura prAkRta nirvANa kANDa pracalita hai| anuzrutike anusAra aisA mAnate haiM ki prAkRta nirvANa-kANDa ( bhakti ) AcArya kundakundakI racanA hai| tathA saMskRta nirvANa bhakti AcArya pUjyapAda dvArA racita kahI jAtI hai| isa anuzrutikA AdhAra sambhavataH kriyAkalApake - TIkAkAra prabhAcandrAcArya haiN| unhoMne likhA hai ki saMskRta bhaktipATha pAdapUjya svAmI viracita hai| prAkRta nirvANa-bhaktike do khaNDa hai-eka nirvANa-kANDa aura dUsarA nirvANetara-kANDa / nirvANa-kANDameM 19 nirvANakSetroMkA vivaraNa prastuta karake zeSa muniyoMke jo nirvANa kSetra haiM unake nAmollekha na karake sabakI vandanA kI gayo hai / nirvANetara kANDameM kucha kalyANaka sthAna aura atizaya kSetra diye gaye haiN| aisA pratIta hotA hai ki prAkRta nirvANa-bhaktimeM tIrthabhUmiyoMko isa bheda kalpanAse hI digambara samAjameM tIna prakArake tIrtha-kSetra pracalita ho gaye-siddha kSetra (nirvANa kSetra ), kalyANaka kSetra aura atizaya kssetr| saMskRta nirvANa bhaktimeM prArambhake bIsa zlokoMmeM bhagavAn vardhamAnakA stotra hai| usake pazcAt bAraha padyoMmeM 25 nirvANa kSetroMkA varNana hai / vAstavameM yaha bhaktipATha eka nahIM hai| prArambhameM bIsa zlokoMmeM jo vardhamAna stotra hai, vaha svatantra stotra hai| usakA nirvANa bhaktise koI sambandha nahIM hai| yaha isake par3hanese hI spaSTa ho jAtA hai / dvitIya padya meM stutikAra sanmatikA pA~ca kalyANakoMke dvArA stavana karane kI pratijJA karatA hai aura bIsaveM zlokameM isa stotrake pAThakA phala batAtA hai| yahA~ yaha stotra samApta ho jAtA hai / phira ikkIsaveM padyameM arhantoM aura gaNadharoMkI nirvANa-bhUmiyoMkI stuti karanekI pratijJA karatA hai| aura battIsaveM zlokameM unakA samApana karatA hai| jo bhI ho, saMskRta nirvANa-bhaktike racayitAne prAkRta nirvANa-bhaktikArakI taraha tIrtha-kSetroMke bheda nahIM kiye| sambhavataH unheM yaha abhipreta bhI nahIM thaa| unakA uddezya to nirvANakSetroMkI stuti karanA thaa| ___ ina do bhaktipAThoMke atirikta tIrtha-kSetroMse sambandhita koI svatantra grantha digambara paramparAmeM upalabdha nahIM hai / jo haiM, ve prAyaH 16, 17vIM zatAbdIke bAdake haiN| kintu digambara samAjameM ukta tIna hI prakArake tIrthakSetroMkI mAnyatAkA pracalana rahA hai-(1) nirvANa kSetra, (2) kalyANaka kSetra aura (3) atizaya kSetra / nirvANa kSetra-ye ve kSetra kahalAte haiM, jahAM tIrthaMkaroM yA kinhIM tapasvI munirAja kA nirvANa huA ho| saMsArameM zAstroMkA upadeza, vrata-cAritra, tapa Adi sabhI kucha nirvANa prAptike lie hai| yahI carama aura parama puruSArtha hai| ataH jisa sthAnapara nirvANa hotA hai, usa sthAnapara indra aura deva pUjAko Ate haiN| anya tIrthoM kI apekSA nirvANa kSetroMkA mahattva adhika hotA hai| isalie nirvANa-kSetra ke prati bhakta janatAkI zraddhA adhika rahatI hai / jahA~ tIrthaMkaroMkA nirvANa hotA hai, usa sthAnapara saudharma indra cihna lagA detA hai| usI sthAnapara bhakta loga una tIrthakara bhagavAnke caraNa-cihna sthApita kara dete haiN| AcArya samantabhadrane svayambhUstotrameM bhagavAn neminAthakI stuti karate hue batAyA hai ki Urjayanta ( giranAra ) parvatapara indra ne bhagavAn neminAthake caraNa-cihna utkIrNa kiye| tIrthaMkaroMke nirvANa kSetra kula pA~ca hai-kailAsa, campA, pAvA, Urjayanta aura sammeda zikhara / pUrvake cAra kSetroMpara kramazaH RSabhadeva, vAsupUjya, mahAvIra aura neminAtha mukta hue| zeSa bIsa tIrthaMkaroMne sammeda zikharase mukti prApta kii| ina pA~ca nirvANa kSetroMke atirikta anya muniyoMkI nirvANa bhUmiyAM haiM, jinameM se kuchake nAma nirvANa bhaktimeM diye hue haiN| - kalyANaka kSetra-ye ve kSetra haiM, jahA~ kisI tIrthaMkarakA garbha, janma, abhiniSkramaNa ( dIkSA) aura kevalajJAna kalyANaka huA hai| jaise mithilApurI, bhadrikApurI, hastinApura Adi /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 11 atizaya kSetra-jahAM kisI mandirameM yA mUrti meM koI camatkAra dikhAI de, to vaha atizaya kSetra kahalAtA hai / jaise zrI mahAvIrajI, devagar3ha, hummaca, padmAvatI Adi / jo nirvANa kSetra athavA kalyANaka kSetra nahIM haiM, ve sabhI atizaya kSetra kahe jAte haiM / tIrthoM kA mAhAtmya saMsAra meM pratyeka sthAna samAna hai, kintu dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA prabhAva hara sthAnako dUsare sthAnase pRthak kara detA hai| dravyagata vizeSatA, kSetrakRta prabhAva aura kAlakRta parivartana hama nitya dekhate haiN| isase bhI adhika vyaktike bhAvoM aura vicAroMkA cAroM orake vAtAvaraNapara prabhAva par3atA hai / jinake AtmAmeM vizuddha yA zubha bhAvoMkI sphuraNA hotI hai, unameM se zubha taraMgeM nikalakara AsapAsake sampUrNa vAtAvaraNako vyApta kara letI haiN| usa vAtAvaraNameM zucitA, zAnti, nirvairatA aura nirbhayatA vyApta ho jAtI hai| ye taraMgeM kitane vAtAvaraNako gheratI haiM, isake lie yahI kahA jA sakatA hai ki una bhAvoMmeM, usa vyaktikI zucitA AdimeM jitanI prabalatA aura vega hogA, utane vAtAvaraNameM ve taraMgeM phaila jAtI haiN| isI prakAra jisa vyaktike vicAroMmeM jitanI kaSAya aura viSayoMkI lAlasA hogI, utane parimANameM, vaha apanI zakti dvArA sAre vAtAvaraNako dUSita kara detA hai| itanA hI nahIM, vaha zarIra bhI pudgala-paramANu aura usake cAroM orake vAtAvaraNake kAraNa dUSita ho jAtA hai / usake azuddha vicAroM aura azuddha zarIrase azuddha paramANuoMkI taraMgeM nikalatI rahatI hai, jisase vahA~ke vAtAvaraNameM phailakara ve paramANu dUsareke vicAroMko bhI prabhAvita karate haiN| prAyaH sarvasvatyAgI aura AtmakalyANake mArgake rAhI ekAnta zAntikI icchAse vanoMmeM, girikandarAoMmeM, suramya naTI-taToMpara AtmadhyAna lagAyA karate the| aise tapasvI-janoMke zubha paramANu usa sAre vAtAvaraNameM phailakara use pavitra kara dete the| vahAM jAti-virodhI jIva Ate to na jAne unake manakA bhaya aura saMhArakI bhAvanA kahA~ tirohita ho jaatii| ve usa tapasvI munikI puNya bhAvanAkI snigdha chAyAmeM paraspara kilola karate aura nirbhaya vihAra karate the| isI Azayako bhagavajinasenane AdipurANa 213-26 meM vyakta kiyA hai / magadha nareza zreNika gautama gaNadharakI prazaMsA karate hue kahate haiM-"ApakA yaha manohara tapovana jo ki vipulAcala parvatake cAroM ora vidyamAna hai, prakaTa hue dayAvanake samAna mere manako Anandita kara rahA hai| isa ora ye hathiniyA~ siMhake bacceko apanA dUdha pilA rahI haiM aura ye hAthIke bacce svecchAse siMhanIke stanoMkA pAna kara rahe haiN|" isa prakArakA camatkAra to tapasvI aura RddhidhArI vItarAga muniyoMkI tapobhUmimeM bhI dekhaneko milatA hai| jo usa tapobhUmimeM jAtA hai, vaha saMsArakI AkulatA-vyAkulatAoMse kitanA hI prabhAvita kyoM na ho, munijanoMkI tapobhUmimeM jAte hI use nirAkula zAntikA anubhava hone lagatA hai aura vaha jabataka usa tapobhUmimeM ThaharatA hai, saMsArako cintAoM aura Adhi-vyAdhiyoMse mukta rahatA hai| jaba tapasvI aura RddhidhArI muniyoMkA itanA prabhAva hotA hai to tIna lokake svAmI tIrthaMkara bhagavAnake prabhAvakA to kahanA hI kyA hai| unakA prabhAva to acintya hai, alaukika hai / tIrthakara prakRti sampUrNa puNya prakRtiyoMmeM sarvAdhika prabhAvazAlI hotI hai aura usake kAraNa anya prakRtiyoMkA anubhAga sukharUpa pariNata ho jAtA hai| tIrthakara prakRtikI puNya vargaNAe~ itanI tejasvI aura balavatI hotI haiM ki tIrthakara jaba mAtAke garbhameM Ate haiM, usase chaha mAha pUrvase hI ve devoM aura indroMko tIrthakarake caraNoMkA vinamra sevaka banA detI haiN| indra chaha mAha pUrva hI kuberako AjJA detA hai-"bhagavAn trilokInAtha tIrthaMkara prabhukA chaha mAha pazcAt garbhAvataraNa honevAlA hai| unake svAgatakI taiyArI kro| trilokInAthake upayukta nivAsa sthAna banAo / unake Agamanake upalakSyameM abhIse unake janma paryanta ratna aura svarNa kI varSA karo, jisase unake nagarameM koI nirdhana na rhe|"
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha aise ve tIrthakara bhagavAn jisa nagarameM janma lete haiM, vaha nagara unakI caraNa-dhUlise pavitra ho jAtA . hai| jahA~ ve dIkSA lete haiM, usa sthAnakA kaNa-kaNa unake virAga raMjita kaThora tapa aura AtmasAdhanAse zucitAko prApta ho jAtA hai / jisa sthAnapara unheM kevalajJAna hotA hai, vahIM deva samavasaraNakI racanA karate haiM, jahA~ bhagavAnkI divya dhvani prakaTa hokara dharmacakrakA pravartana hotA hai aura aneka bhavya jIva saMyama grahaNa karake Atma-kalyANa karate haiM, vahA~ to kalyANakA AkAzacumbI mAnastambha hI gar3ha jAtA hai, jo saMsArake prANiyoMko AmantraNa detA hai-'Ao aura apanA kalyANa kro|' isI prakAra jahA~ tIrthaMkara deva zeSa aghAtiyA karmoMkA vinAza karake niraMjana paramAtma dazAko prApta hote haiM, vaha to zAnti aura kalyANa kA aisA ajasra srota bana jAtA hai, jahA~ bhakti bhAvase jAnevAloMko avazya zAnti milatI hai aura avazya hI unakA kalyANa hotA hai / nirvANa hI to parama puruSArtha hai, jisake kAraNa anya kalyANakoMkA bhI mUlya aura mahattva hai| yaha mAhAtmya anya muniyoMke nirvANa sthAnakA bhI hai / yaha mAhAtmya usa sthAnakA nahIM hai, kintu una tIrthakara prabhukA hai yA una niSkAma tapasvI munirAjoMkA hai, jinake antarameM Atyantika zuddhi prakaTa huI, jinakI AtmA janma-maraNase mukta hokara siddha avasthAko prApta ho cukI hai| isIlie to AcArya zubhacandrane jJAnArNavameM kahA hai siddhakSetre mahAtIrthe purANapuruSAzrite / kalyANakalite puNye dhyAnasiddhiH prajAyate // siddhakSetra mahAn tIrtha hote haiM / yahA~para mahApuruSakA nirvANa huA hai| yaha kSetra kalyANadAyaka hai tathA puNyavarddhaka hotA hai / yahA~ Akara yadi dhyAna kiyA jAye to dhyAnakI siddhi ho jAtI hai| jisako dhyAna-siddhi ho gayI, use Atma-siddhi honemeM vilamba nahIM lgtaa| . tIrtha-bhUmiyoMkA mAhAtmya vastutaH yahI hai ki vahAM jAnepara manuSyoMkI pravRtti saMsArakI cintAoMse mukta hokara usa mahApuruSakI bhaktise AtmakalyANakI ora hotI hai| gharapara manuSyako nAnA prakArakI sAMsArika cintAe~ aura AkulatAeM rahatI haiM / use gharapara AtmakalyANake lie nirAkula avakAza nahIM mila pAtA / tIrtha-sthAna prazAnta sthAnoM para hote haiM / prAyaH to ve parvatoMpara yA ekAnta vanoMmeM nagaroMke kolAhalase dUra hote haiN| phira vahA~ke vAtAvaraNameM bhI preraNAke bIja chitarAye hote haiM / ataH manuSyakA mana vahA~ zAnta, nirAkula aura nizcinta hokara bhagavAnkI bhakti aura Atma-sAdhanAmeM lagatA hai| saMkSepameM, tIrthakSetroMkA mAhAtmya ina zabdoMmeM kahA jA sakatA hai zrItIrthapAntharajasA virajIbhavanti tIrtheSu vibhramaNato na bhave bhramanti / tIrthavyayAdiha narAH sthirasaMpadaH syaH pajyA bhavanti jagadIzamathAzrayantaH // ahA ! tIrthabhUmike mArgakI raja itanI pavitra hotI hai ki usake Azraya se manuSya raja rahita arthAt karma mala rahita ho jAtA hai| tIrthopara bhramaNa karane se arthAt yAtrA karanese saMsArakA bhramaNa chUTa jAtA hai| tIrthapara dhana vyaya karanese avinAzI sampadA milatI hai| aura jo tIrthapara jAkara bhagavAnakI zaraNa grahaNa kara lete haiM arthAt bhagavAnke mArgako jIvanameM utAra lete haiM, ve jagatpUjya ho jAte haiN| tIrtha yAtrA kA uddezya tIrtha-yAtrAkA uddezya yadi eka zabdameM prakaTa kiyA jAye to vaha hai Atma-vizuddhi / zarIrakI zuddhi tela-sAbuna aura anya prasAdhanoMse hotI hai| vANIkI zuddhi lavaMga, ilAyacI, soMpha Adise hotI hai, aisI loka-mAnyatA hai / kucha logoMkI mAnyatA hai ki pavitra nadiyoM, sAgaroM aura bhagavAnke nAma saMkIrtanase sarvAMga vizuddhi hotI hai / kucha mAnate haiM ki tIrtha-kSetrakI yAtrA karane mAtrase pApoMkA kSaya aura puNyakA saMgraha ho jAtA hai / kintu yaha bahidRSTi hai / bahirdRSTi arthAt bAharI sAdhanoMkI ora unmukhtaa| kintu tIrtha yAtrAkA uddezya
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana bAhyazuddhi nahIM hai, vaha hamArA sAdhya nahIM hai, na hamArA lakSya hI bAhyazuddhi mAtra hai| vaha to hama gharapara bhI kara lete haiM / tIrtha-yAtrAkA dhyeya Atma-zuddhi hai, AtmAkI ora unmukhatA, parase nivRtti aura Atma-pravRtti hamArA dhyeya hai / bAhya-zuddhi to kevala sAdhana hai aura vaha bhI eka sImA taka / tIrtha yAtrA karane mAtrase hI Atma-zuddhi nahIM ho jaatii| tIrtha-yAtrA to Atma-zuddhikA eka sAdhana hai| tIrthapara jAkara vItarAga muniyoM aura tIrthaMkaroMke pAvana caritra kA smaraNa karake hama unakI usa sAdhanApara vicAra kareM, jisake dvArA unhoMne zarIra-zuddhikI cintA chor3akara AtmAko karma-malase zuddha kiyaa| yaha vicAra karake hama bhI vaisI sAdhanAkA saMkalpa leM aura usakI ora unmukha hokara vaisA prayatna kreN| kucha logoMkI aisI dhAraNA bana gayI hai ki jisane tIrthakI jitanI adhika bAra vandanA kI athavA kisI stotrakA jitanA adhika bAra pATha kiyA yA bhagavAnkI pUjAmeM jitanA adhika samaya lagAyA, utanA adhika dharma kiyaa| aisI dhAraNA puNya aura dharmako eka mAnane kI paramparAse paidA huI hai / jisa kriyAkA Atmazuddhi, AtmonmukhatAse koI nAtA nahIM, vaha kriyA puNyadAyaka aura puNyavarddhaka ho sakatI hai, vaha bhI taba, jaba mana meM zubha bhAva hoM, zubha rAga hoN| puNya yA zubha rAga sAdhana hai, sAdhya nhiiN| puNya bAhya sAdhana to juTA sakatA hai, AtmAkI vizuddhi nahIM kara sakatA / AtmAkI vizuddhi AtmAke nija puruSArthase hogI aura vaha zubha-azubha donoM rAgoMke nirodhase hogI / tIrtha-bhUmiyA~ hamAre lie aise sAdhana aura avasara prastuta karatI haiM / vahAM jAkara bhakta jana usa bhUmise sambandhita mahApuruSakA smaraNa, stavana aura pUjana karate haiM tathA unake caritrase preraNA lekara apanI AtmAkI ora unmukha hote haiN| puNyakI prakriyA sarala hai, Atma-zuddhikI prakriyA samajhane meM bhI kaThina hai aura karane meM bhii| kintu eka bAta smaraNa rakhanekI hai| bhakta jana ghATemeM nahIM rhtaa| vaha pApa aura azubha saMkalpavikalpoMko chor3akara tIrtha-yAtrAke zubha bhAvoMmeM lIna rahatA hai| vaha apanA samaya tIrtha-vandanA, bhagavAnkA pUjana, stuti AdimeM vyatIta karatA hai| isase vaha puNya saMcaya karatA hai aura pApoMse bacatA hai| jaba vaha AtmAkI ora unmukha hotA hai to karmoMkA kSaya karatA hai, Atma-vizuddhi karatA hai| arthAt svakI ora upayoga jAtA hai to asaMkhyAta gunI karma-nirjarA karatA hai aura para ( bhagavAn Adi ) kI ora upayoga jAtA hai to puNyAnubandhI puNya saMcaya karatA hai| yahI hai tIrtha-yAtrAkA uddezya aura tIrthayAtrAkA vAstavika lAbha / tIrtha-yAtrAse Atma-zuddhi hotI hai, isa sambandhameM zrI cAmuNDarAya 'cAritrasAra' meM kahate haiM tatrAtmano vizuddhadhyAnajalaprakSAlitakarmamalakalaMkasya svAtmanyavasthAnaM lokottarazucitvaM, tatsAdhanAni samyagdarzana-jJAna-cAritratapAMsi tadvantazca sAdhavastadadhiSThAnAni ca nirvANabhUmyAdikAni / tatprAptyupAyatvAcchucivyapadezamarhanti / ___ (azuci anuprekSA) arthAt vizuddha dhyAnarUpI jalase kama malako dhokara AtmAmeM sthita honeko AtmAkI vizuddhi kahate haiM / yaha vizuddhi alaukika hotI hai| Atma-vizuddhike lie samyagdarzana, samyak-jJAna, samyak-cAritra, samyak-. tapa aura inase yukta sAdhu aura unake sthAna nirvANabhUmi Adi sAdhana haiN| ye saba Atma-zuddhi prApta karane ke upAya haiM / isalie inheM bhI pavitra kahate haiN| gommaTasArameM AcArya nemicandrane kahA hai"kSetramaMgalamUrjayantAdikamarhadAdInAM niSkramaNakevalajJAnAdiguNotpattisthAnam / " arthAt niSkramaNa ( dIkSA) aura kevala-jJAnake sthAna AtmaguNoMkI prAptike sAdhana haiN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha-pUjA vasunandI zrAvakAcArameM kSetra-pUjAke sambandhameM mahattvapUrNa ullekha milatA hai, jo isa prakAra hai "jiNajammaNa NikkhamaNe NANuppattIe titthatiNhesu / NisihIsu khettapUjA punvavihANeNa kAyavvA' // 452 // arthAt jina bhagavAnkI janmakalyANaka bhUmi, niSkramaNa kalyANaka bhUmi, kevalajJAnotpatti sthAna, tIrthacihna sthAna aura niSI dhikA arthAt nirvANa-bhUmiyoMmeM pUrvokta vidhAnase kI huI pUjA kSetra-pUjA kahalAtI hai / ___ AcArya guNabhadra 'uttara-purANa' meM batalAte haiM ki nirvANa-kalyANakakA utsava manAneke lie indrAdi deva svargase usI samaya Aye aura gandha, akSata Adise kSetrakI pUjA kI aura pavitra bnaayaa| 'klpaanirvaannklyaannmnvetyaamrnaaykaaH| . gandhAdibhiH samabhyarcya tatkSetramapavitrayan // -uttarapurANa 66 / 63 pA~coM kalyANakoMke samaya indra aura deva bhagavAnkI pUjA karate haiM / aura bhagavAnke nirvANa-gamanake bAda ina kalyANakoMke sthAna hI tIrtha bana jAte haiN| vahA~ jAkara bhakta jana bhagavAnke caraNacihna athavA mUrtikI pUjA karate haiM tathA usa kSetrakI pUjA karate haiN| yahI tIrtha-pUjA kahalAtI hai| vastutaH tIrtha-pUjA bhagavAnkA smaraNa karAtI hai kyoMki tIrtha bhI bhagavAn ke smAraka hai / ataH tIrtha-pUjA prakArAntarase bhagavAnko hI pUjA hai| tIrtha-kSetra aura mUrti-pUjA ___ jaina dharmameM mUrti-pUjAke ullekha prAcInatama kAlase pAye jAte haiM / pUjA pUjya puruSako kI jAtI hai / pUjya puruSa maujUda na ho to usakI mUrti banAkara usake dvArA pUjya puruSakI pUjA kI jAtI hai / tadAkAra sthApanAkA Azaya bhI yahI hai / isalie itihAsAtIta kAlase jaina mUrtiyA~ pAyI jAtI haiM aura jaina mUrtiyoMke nirmANa aura unakI pUjAke ullekhase to sampUrNa jaina sAhitya bharA par3A hai| jaina dharmameM mUrtiyoMke do prakAra batalAye gaye haiM-kRtrima aura akRtrima / kRtrima pratimAoMse akRtrima pratimAoMkI saMkhyA asaMkhya guNI batAyI hai| jisa prakAra pratimAeM kRtrima aura akRtrima batalAyI haiM, usI prakAra caityAlaya bhI do prakArake hote haiM-kRtrima aura akRtrima / ye caityAlaya nandIzvara dvIpa, sumeru, kulAcala, vaitADhya parvata, zAlmalI vRkSa, jambU vRkSa, vakSAragiri, caitya vakSa, ratikaragiri, rucakagiri, kuNDalagiri, mAnaSottara parvata. iSvAkAragiri, aMjanagiri, dadhimakha parvata, vyantaraloka, svargaloka, jyotirloka aura bhavanavAsiyoMke pAtAlalokameM pAye jAte haiM / inakI kula saMkhyA 85697481 batalAyI gayI hai| ina akRtrima caityAlayoMmeM akRtrima pratimAeM virAjamAna haiN| saudharmendrane yugake AdimeM ayodhyAmeM pA~ca mandira banAye aura unameM akRtrima pratimAe~ virAjamAna kii| kRtrima pratimAoMkA jahA~ taka sambandha hai, sarvaprathama bharata kSetrake prathama cakravartI bharatane ayodhyA aura kailAsameM mandira banavAkara unameM svarNa aura ratnoMkI mUrtiyAM virAjamAna kraayiiN| inake atirikta jahA~para bAhubalI svAmIne eka varSa taka acala pratimAyoga dhAraNa kiyA thA, usa sthAnapara unhIMke AkArakI arthAt pAMca sau paccIsa dhanuSakI pratimA nirmita kraayii| aise bhI ullekha milate haiM ki dUsare tIrthakara ajitanAthake kAlameM sagara cakravartIke putroMne tathA bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthake tIrthameM munirAja vAlI aura pratinArAyaNa rAvaNane kailAsa parvatapara ina bahattara jinAlayoMke tathA rAmacandra aura sItAne bAhubalI svAmIkI ukta pratimAke darzana aura pUjA kI thii|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana purAtAttvika dRSTi se jaina mUrti-kalAkA itihAsa sindhu sabhyatA taka pahu~catA hai / sindhu ghATIkI khudAImeM mohana-jo-dar3o aura har3appAse jo mUrtiyA~ prApta huI haiM, unameM mastakahIna nagna mati tathA sIlapara aMkita RSabha jinakI mati jaina dharmase sambandha rakhatI haiN| aneka purAtattvavettAoMne yaha svIkAra kara liyA hai ki kAyotsargAsanameM AsIna yogI-pratimA Adya jaina tIrthaMkara RSabhadevakI pratimA hai| bhAratameM upalabdha jaina mUrtiyoMmeM sambhavataH sabase prAcIna jaina mUrti terApurake layaNoMmeM sthita pArzvanAthakI pratimAe~ haiN| inakA nirmANa paurANika AkhyAnoMke anusAra kaliMganareza karakaNDane karAyA thA, jo pArzvanAtha aura mahAvIrake antarAlameM huA thaa| yaha kAla IsA pUrva sAtavIM zatAbdI hotA hai| ___isake bAdakI mauryakAlIna eka mastakahIna jinamUrti paTanAke eka muhalle lohAnI purase milI hai| vahA~ eka jaina mandirakI nIMva bhI milI hai| mUrti paTanA saMgrahAlayameM surakSita hai| vaise isa mUrtikA har3appAse prApta nagnamUrtike sAtha adbhuta sAmya hai| IsA pUrva pahalI-dUsarI zatAbdIke kaliMganareza khAravelake hAthI-gumphA zilAlekhase pramANita hai ki kaliMgameM sarvamAnya eka 'kaliMga-jina' kI pratimA thI, jise nandarAja ( mahApadmananda ) I. pUrva. cauthI-pA~cavIM zatAbdImeM kaliMgapara AkramaNa kara apane sAtha magadha le gayA thaa| aura phira jise khAravela magadhapara AkramaNa karake vApasa kaliMga le AyA thaa| isake pazcAta kuSANa kAla (I.pU. prathama zatAbdI tathA IsAkI prathama zatAbdI ) kI aura isake bAdakI to aneka mUrtiyA~ mathurA, devagar3ha, pabhosA Adi sthAnoMpara milI haiN| tIrtha aura mUrtiyoMpara samayakA prabhAva ye matiyAM kevala tIrtha kSetroMpara hI nahIM milatI, nagaroMmeM bhI milatI haiN| tIrthakaroMke kalyANakasthAnoM aura sAmAnya kevaliyoMke kevalajJAna aura nirvANa-sthAnoMpara prAcIna kAlameM, aisA lagatA hai, unakI matiyA~ virAjamAna nahIM hotI thiiN| tIrthaMkaroM ke nirvANa-sthAnako saudharmendra apane vajradaNDase cihnita kara detA thaa| usa sthAnapara bhakta loga caraNa-cihna banavA dete the| tIrthaMkaroMke pAMca nirvANa sthAna hai| unapara prAcIna kAlase abataka caraNa-cihna hI bane hue haiM aura saba unhIMkI pUjA karate haiN| zeSa tIrtha sthAnoMpara prAcIna kAlameM caraNa-cihna rhe| kintu vahA~ mUrtiyA~ kabase virAjamAna kI jAne lagIM, yaha kahanA kaThina hai| isakA kAraNa yaha hai ki vartamAnameM kisI bhI tIrthapara koI mandira aura mUrti adhika prAcIna nahIM hai| bhAratIya itihAsakI kucha zatAbdiyA~ jainadharma aura jaina dharmAnuyAyiyoMke lie atyanta durbhAgyapUrNa rahIM, jabaki lAkhoM jainoMko balAt dharma-parivartana karanA par3A, lAkhoMko apanA mAtR-sthAna chor3akara visthApita honA par3A aura apane astitvakI rakSA aura nivAsake lie naye sthAna khojane pdd'e| aise hI kAlameM aneka tIrthakSetroMse jainoMkA samparka TUTa gyaa| ve kSetra virodhiyoMke kSetra meM honeke kAraNa vahA~kI yAtrA banda ho gyii| aneka mandiroMko virodhiyoMne tor3a DAlA, aneka mandiroMpara janetaroMne adhikAra kara liyaa| aise hI kAlameM jaina loga apane kaI tIrthoM kA vAstavika sthAna hI bhUla gye| phira bhI unhoMne tIrtha-bhaktise prerita hokara una tIrthoMkI naye sthAnoMpara unhIM nAmoMse, sthApanA aura saMracanA kara lii| kucha jaina tIrthoMkA navanirmANa pichalI --- kucha zatAbdiyoMmeM hI kiyA gayA hai| unake mUla sthAnoMkI khoja honA abhI zeSa hai| tIrthopara prAyaH caraNacihna hI rahate the aura unake lie ekAdha mandira banAyA jAtA thaa| jaba mandiroMkA mahattva bar3hane lagA to tIrthopara bhI aneka mandiroMkA nirmANa hone lgaa| tIrthopara tIrthaMkaroMkI jo mUrtiyA~ nirmita hotI thIM unakA adhyayana karanese hama isa pariNAmapara pahu~cate haiM ki ve sabhI nagna vItarAga hotI thiiN| jitanI prAcIna pratimAeM upalabdha hotI haiM, ve sabhI nagna haiN| sambhavataH
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha mathurAmeM sarvaprathama aisI mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, jina pratimAoMke caraNoMke pAsa vastra khaNDa milatA hai| kaDorA yA laMgoTase cihnita pratimAoMke nirmANakA kAla to guptottara yuga mAnA jAtA hai aura usa samaya bhI isa prakArakI pratimAoMkA nirmANa apavAda hI mAnA jA sakatA hai| jaba nirgrantha jaina saMghameM-se phUTakara zvetAmbara sampradAya nikalA, to use eka sampradAyake rUpameM vyavasthita rUpa lenemeM hI kAphI samaya laga gyaa| itihAsakI dRSTise ise IsAkI chaThI zatAbdI mAnA gayA hai| isake bhI paryApta samayake bAda vItarAga tIrthakara mUrtiyoMpara vastrake cihnakA aMkana kiyA gyaa| dhIre-dhIre yaha vikAra bar3hate-bar3hate yahA~ taka pahu~ca gayA ki jina-mUrtiyA~ vastrAlaMkAroMse AcchAdita hone lagI aura unakI vItarAgatA isa parigrahake ADambarameM daba gyii| kintu digambara paramparAmeM bhagavAn tIrthakarake vItarAga rUpakI rakSA abataka akSuNNa rUpase calI A rahI hai| tIrtha-kSetroMmeM prAcIna kAlase stUpa, AyAgapaTTa, dharmacakra, aSTa prAtihArya yukta tIrthakara mUrtiyoMkA nirmANa hotA thA aura ve jaina kalAke apratima aMga mAne jAte the| kintu 11vIM-12vIM zatAbdiyoMke bAdase to prAyaH inakA nirmANa samApta-sA ho gyaa| isa bIsavIM zatAbdImeM Akara mUrti aura mandiroMkA nirmANa saMkhyAkI dRSTise to bahuta huA hai kintu aba tIrthakara-mUrtiyA~ ekAkI banatI haiM, unameM na aSTa prAtihAryakI saMyojanA hotI hai, na unakA koI parikara hotA hai| unameM bhAvAbhivyaMjanA aura saundaryakA aMkana sajIva hotA hai| pUjAkI vidhi aura usakA kramika-vikAsa sApahA zrAvakake dainika Avazyaka karmoMmeM AcArya kundakundane prAbhUtameM tathA varAMgacarita aura harivaMza-purANameM dAna, pUjA, tapa aura zIla ye cAra karma batalAye haiM / bhagavajjinasenane isako adhika vyApaka banAkara pUjA, vArtA, dAna, svAdhyAya, saMyama aura tapako zrAvakake Avazyaka karma batalAye / somadeva aura padmanandine devapajA. gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye SaDAvazyaka karma btlaaye| ina sabhI AcAryoMne deva-pUjAko zrAvakakA prathama Avazyaka kartavya batAyA hai| paramAtmaprakAza (168 ) meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki "tUne na to munirAjoMko dAna hI kiyA, na jina bhagavAna kI pUjA hI kI na paMca parameSThiyoMko namaskAra kiyA, taba tujhe mokSakA lAbha kaise hogA ?" isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAnkI pUjA zrAvakako avazya karanI caahie| bhagavAn ko pUjA mokSa-prAptikA eka upAya hai| Adi-purANa-parva 38 meM pUjAke cAra bheda batAye haiM-nityapUjA, caturmukhapUjA, kalpadrumapUjA aura aSTAhnikapUjA / apane gharase gandha, puSpa, akSata le jAkara jinAlayameM jinendradevakI pUjA karanA sadArcana arthAt nityamaha (pUjA) kahalAtA hai| mandira aura mUrtikA nirmANa karAnA, muniyoMkI pUjA karanA bhI nityamaha kahalAtA hai / mukuTabaddha rAjAoM dvArA kI gayI pUjA caturmukha pUjA kahatAtI hai| cakravartI dvArA kI jAnevAlI pUjA kalpadruma pUjA hotI hai| aura aSTAhnikAmeM nandIzvara dvIpameM devoM dvArA kI jAnevAlI pUjA aSTAhnika pUjA kahalAtI hai| pUjA aSTadravyase kI jAtI hai--jala, gandha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phl| isa prakArake ullekha prAyaH sabhI ArSa granthoMmeM milate haiM / tiloyapaNNatti (paMcama adhikAra, gAthA 102 se 111) meM nandIzvara dvIpameM aSTAhnikAmeM devoM dvArA bhaktipUrvaka kI jAnevAlI pUjAkA varNana hai| usameM aSTadravyoMkA varNana AyA hai| dhavalA TIkAmeM bhI aisA hI varNana hai / AcArya jinasena kRta AdipurANa (parva 17, zloka 252 ) meM bharata dvArA tathA parva 23, zloka 106 meM indroM dvArA bhagavAnkI pUjAke prasaMgameM aSTadravyoM kA varNana AyA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 17 pUjana vidhi prasaMga samAjameM kucha mAnyatA-bheda hai / aSTadravyoMke nAmoMke sambandhameM koI matabheda nahIM hai / kevala matabheda hai sacitta aura acitta ( prAsuka ) sAmagrI ke bAremeM / eka varga kI mAnyatA hai ki aSTadravyoM meM jo nAma haiM, pUjanameM ve hI vastu car3hanI cAhie / isake viparIta dUsarI mAnyatA hai ki sacitta vastumeM jIva hote haiM, unakI hiMsAkI sambhAvanAse bacane ke lie prAsuka vastuoMkA hI vyavahAra ucita hai / matabhedakA dUsarA muddA hai - bhagavAnpara kezara carcita karanekA / isake pakSa meM tarka yaha diyA jAtA hai ki aSTadravyoM meM dUsarA dravya candana yA gandha hai / usakA eka mAtra prayojana hai bhagavAnpara gandha vilepana karanA / dUsarA pakSa isa bAtako bhagavAn vItarAga prabhukI vItarAgatAke viruddha mAnatA hai aura gandhalepako parigraha svIkAra karatA hai / pUjana ke sambandha meM tIsarA vivAda isa bAtako lekara hai ki pUjana baiThakara kiyA jAye yA khar3e hokara / cauthA vivAdAspada viSaya hai bhagavAnkA paMcAmRtAbhiSeka arthAt ghRta, dUdha, dahI, ikSurasa aura jala / pA~cavA~ mAnyatA- bheda hai striyoM dvArA bhagavAnkA prakSAla / ina mAnyatA-bhedoMke pakSa-vipakSa meM par3e binA hamArA vinamra mata hai ki bhagavAnkA pUjana bhagavAn ke prati apanI vinamra bhaktikA pradarzana hai / yaha kaSAyako kRza karane, manako azubhase rokakara zubhameM pravRtta karane aura Atma-zAnti prApta karanekA sAdhana hai / sAdhanako sAdhana mAneM, use sAdhya na banA leM to mAnyatA-bhedakA prabhAva kama ho jAtA hai / zAstroMko TaToleM to isa yA usa pakSakA samarthana zAstroM meM mila jAyegA / jisa AcAryane jisa pakSako yuktiyukta samajhA, unhoMne apane grantha meM vaisA hI kathana kara diyaa| unheM na kisI pakSakA Agraha thA aura na kisI dUsare pakSake prati dveSa bhAva / hameM lagatA hai, apane pakSake prati durAgraha aura dUsare pakSa ke prati Akroza aura dveSa-buddhi, yaha kaSAyameM se upajatA hai / isameM sandeha nahIM ki sacitta phaloM aura naivedya ( miSTAnna Adi ) kA varNana tiloyapaNNatta meM nandIzvara dvIpameM devatAoMke pUjana prasaMgameM milatA hai, anya zAstroMmeM bhI milatA hai / kintu hamArI vinamra mAnyatAmeM jaba zuddhAzuddhi aura hiMsA AdikA vizeSa viveka nahIM rahA, usa kAla aura kSetra meM sudhAravAdI pravRtti calI aura isapara bala diyA gayA ki jo bhI vastu bhagavAnke Age arpaNa kI jAye, vaha zuddha ho, prAsuka ho, sUkhI ho, jisameM hiMsA kI sambhAvanAse bacA jA sake / yahI bAta gandha- vilepana aura paMcAmRtAbhiSeka ke sambandhameM hai / dharma aura puNya kAryako kaSAyakA sAdhana na banAveM / manakI caMcalatA, manake saMkalpa - vikalpa se dUra hokara Apa bhagavAn ke guNoM ke saMkIrtana cintana aura anubhavameM apane Apako jisa upAyase, jisa vidhi se kendrita kareM vahI vidhi Apake lie upAdeya hai / dUsarA vyakti kyA karatA hai, kyA vidhi apanAtA hai, aura usa vidhimeM kyA truTi hai, Apa isa para apane upayogako kendrita na karake yaha Atma-nirIkSaNa kareM ki merA mana bhagavAn ke guNoMmeM AtmasAt kyoM nahIM huA, merI kahA~ truTi raha gayI, taba phira kyA matabheda mana-bheda bana sakate haiM ? tIna sau tiresaTha virodhI matoMke vividha raMgI phUloMse syAdvAdakA sundara guladastA banAnevAlA jainadharma eka hI vItarAga jinendra bhagavAnke bhaktoM kI vividha prakAra kI pUjana vidhiyoMke prati anudAra aura asahiSNu banakara unakI mImAMsA karatA phiregA ? aura kyA jinendra prabhukA koI bhakta kaSAyako kRza karanekI bhAvanAse jinendra prabhuke samakSa yaha dAvA lekara jAyegA ki jisa vidhise maiM prabhukI pUjA karatA hU~, vahI vidhi sabake lie upAdeya hai ? nahIM, bilakula nahIM / hamAre ajJAna aura kujJAnameMse dambha ghUratA hai| aura dambha arthAt madameM se svake prati rAga aura parake prati dveSa nipajatA hai / yaha samyak mArga nahIM hai, yaha mithyA - mArga hai / [3]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhAratake digambara jaina tIrtha tIrtha yAtrAkA samaya - yoM to tIrtha yAtrA kabhI bhI kI jA sakatI hai| jaba bhI yAtrA kI jAye, puNya-saMcaya hI hogaa| kintu anukUla dravya, kSetra, kAla aura bhAva dekhakara yAtrA karanA adhika upayogI rahatA hai / dravyakI suvidhA honepara yAtrA karanA adhika phaladAyaka hotA hai| yadi yAtrAke lie dravyakI anukUlatA na ho, dravyakA kaSTa ho aura yAtrAke nimitta karja liyA jAye to usase yAtrAmeM nizcintatA nahIM A pAtI, saMkalpa-vikalpa bane rahate haiM / kisa yA kina kSetroM kI yAtrA karanI hai, ve kSetra parvatapara sthita hai, jaMgalameM haiM, zaharameM haiM athavA sudUra dehAtI aMcalameM haiN| vahA~ jAneke lie rela, basa, nAva, rikzA-tAMgA yA paidala kisa prakArako yAtAyAta kI suvidhA hai, yaha jAnakArI yAtrA karanese pUrva kara lenA Avazyaka hai| isake sAtha-sAtha kAlakI anukUlatA bhI Avazyaka hai| jaise sammedazikharakI yAtrA tIvra grISma RtumeM athavA varSA RtumeM karanese bar3I kaThinAI uThAnI par3atI hai| uttarAkhaNDake tIrthoke lie varSA Rtu athavA sardIkI Rtu anukUla nahIM hai / usake lie grISma Rtu hI upayukta hai| kaI tIrthoMpara nadiyoMmeM bAr3ha Anepara yAtrA nahIM ho sktii| kucha tIrthoMko chor3akara udAharaNataH uttarAkhaNDake tIrtha-zeSa tIrthoMkI yAtrAkA sarvottama anukUla samaya akTUbarase lekara mArca takakA hai| isameM mausama prAyaH sApha rahatA hai, bAr3ha AdikA prakopa samApta ho cukatA hai, ThaNDe dina hote haiM / garmIkI bAdhA nahIM rahatI / zarIrameM sphUrti rahatI hai| yaha mausama parvatIya aura maidAnI, zaharI aura dehAtI sabhI prakArake tIrthoM kI yAtrAke lie anukUla hai| bhAvoMkI anukUlatA yaha hai ki yAtrApara jAneke pazcAt apane bhAvoMko bhagavAnkI bhakti-pUjA, stuti, stotra, jApa, kIrtana, dharma-carcA, svAdhyAya aura AtmadhyAnameM lagAnA cAhie / anya sAMsArika kathAe~, rAjanaitika carcAeM nahIM karanI cAhie / tIrtha yAtrAkA adhikAra tIrtha-yAtrAkA uddezya, jaisA ki hama nivedana kara Aye haiM, pApoMse mukti aura AdhyAtmika zAnti prApta karanA hai| jo bhI vyakti ina uddezyoMse tIrtha-yAtrA karanA cAhatA hai, vaha kara sakatA hai / usake lie mukhya zarta hai jinendra prabhuke prati bhkti| jo pradarzanake lie hI tIrthopara jAnA cAhate haiM, unake lie adhikArakA prazna hI nahIM utthtaa| kintu jo vinaya aura bhakti ke sAtha, vahA~ke niyamoMkA Adara karate hue tIrthavandanAko jAnA cAheM, ve vahA~ jA sakate haiN| tIrtha yAtrA adhikArakA prazna na hokara kartavyakA prazna hai / jo kartavyako apanA adhikAra mAnate haiM, unake lie adhikArakA koI prazna nahIM utthtaa| kintu jo adhikArako hI apanA kartavya banA lete haiM, unakA uddezya tIrtha-vandanA nahIM hotA, balki usa tIrthakI vyavasthApara apanA adhikAra karanA hotA hai| tIrtha tIrthaMkaroM yA kevaliyoMke smAraka haiN| unakI upadeza-sabhAmeM saba jAte themanuSya, deva, pazu-pakSI taka / unake pAvana smArakasvarUpa tIrthoM meM saba jAyeM, manuSya mAtra jAyeM, sabhI tIrthavyavasthApakoMkI yaha hArdika kAmanA hotI hai| kintu unakI isa sadicchAkA durupayoga karake kucha loga usa tIrthapara hI adhikAra jatAne lageM to yaha prazna yAtrAkA na rahakara vyavasthAke svAmitvakA bana jAtA hai / jahA~ prANIke kalyANa aura vizva-maitrIkA ghoSa uThA thA, vahA~ yadi kaSAyake nirghoSa gUMjane lageM to phira tIrthoMkI pAvanatA kaise banI raha sakatI hai aura tIrthoMke vAtAvaraNameM-se pAvanatAkA vaha svara manda par3a jAye to tIrthoMkA mAhAtmya aura unakA atizaya kaise banA raha sakatA hai| Aja tIrthopara vaisA atizaya nahIM dIkha par3atA, jaisA madhyakAla taka thA / aura usake jimmedAra hai ve loga, jo yojanAnusAra Aye dina tIrthakSetroMke unmukta vItarAga vAtAvaraNameM kaSAyakA viSailA dhuA~ chor3akara vahA~ ghuTana paidA kiyA karate haiN| prAcInakAlameM tIrtha-yAtrA prAcInakAlameM tIrtha yAtrA kaise hotI thI, isake lie kucha ullekha zAstroMmeM milate hai athavA unake yAtrA-vivaraNa upalabdha hote haiM / unase jJAta hotA hai ki pUrvakAlameM yAtrA-saMgha nikalate the / saMghakA eka saMcA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 19 laka hotA thA, jo saMghakA vyaya uThAtA thA / saMgha meM vividha vAhana hote the- hAthI, ghor3e, ratha, gAr3I Adi / saMghake sAtha muni bhI jAte the / usa samaya yAtrA meM kaI-kaI mAha laga jAte the / mahArAja aravinda jaba muni bana gaye aura jaba ve eka bAra eka saMghake sAtha sammeda zikharako yAtrA ke lie jA rahe the, acAnaka eka jaMgalI hAthI AkramaNake uddezyase unapara A zapaTA aravinda avadhi jJAnI the| unhoMne jAnA ki yaha to mere mantrI marubhUtikA jIva hai / ataH unhoMne usa hAthIko sambodhita karake upadeza diyaa| hAthIne aNuvrata dhAraNa kara liye aura prAsuka jala aura sUkhe pattoM para nirvAha karane lgaa| vahI jIva bAda meM pArzvanAtha tIrthaMkara banA / isa prakArakA kathana paurANika sAhitya meM milatA hai / bhaiyA bhagavatIdAsa kRta 'agaMlapura jina-vandanA' nAmaka stotra hai usase jJAta hotA hai ki rAmapurake zrAvakoM ke sAtha bhaiyA bhagavatIdAsa yAtrA karate hue argalapura (AgarA ) Aye the| unhoMne apane stotra meM AgarA ke tatkAlIna jaina mandiroMkA paricaya diyA hai| isase yaha bhI patA calatA hai ki usa samaya jaina samAjameM kitanA adhika sAvarmI vAtsalya thA / taba yAtrA saMghake loga kisI mandira meM darzanArtha jAte the to usa muhalleke jaina bandhu saMghake logoMko dekhakara bar3e prasanna hote the aura unakA bhojana, pAnase sarakAra karate the| dukha hai ki vartamAna meM sAdharmI vAtsalya nahIM rahA aura na yAtrA saMghoMke svAgata-satkArakA hI vaha rUpa rahA / yAtrA saMpoMke aneka ullekha vibhinna granthoMkI prazastiyoM AdimeM bhI milate haiN| tIrtha-yAtrA kaise kareM ? vartamAnameM yAtAyAta ke sAdhanoMkI bahulatA aura sulabhatAke kAraNa yAtrA karanA pahale jaisA na to kaSTasAdhya rahA hai aura na adhika samaya-sAdhya yAtrA-saMghoM meM yAtrA karaneke pakSa-vipakSa meM tarka diye jA sakate haiN| kintu ekAkIkI apekSA yAtrA - saMghoMke sAtha yAtrA karanekA sabase bar3A lAbha yaha hai ki aneka paricita sAthiyoMke sAtha yAtrAke kaSTa kama anubhava hote haiM, samaya pUjana, darzana, zAstra carcA AdimeM nikala jAtA hai; vyaya bhI kama par3atA hai| relakI apekSA moTara basoM dvArA yAtrA karanemeM kucha suvidhA rahatI hai| - jaba yAtrA karanekA nizcaya kara leM to usI samayase apanA mana bhagavAnkI bhakti meM lagAnA cAhie aura jisa samaya gharase ravAnA hoM, usI samaya se ghara-gRhasthIkA moha chor3a denA cAhie vyApArakI cintA chor3a denI cAhie tathA anya sAMsArika prapaMcoMse mukta ho jAnA cAhie / yAtrAmeM sAmAna yathAsambhava kama hI rakhanA cAhie kintu Avazyaka vastue~ nahIM chor3anI caahie| udAharaNa ke rUpameM yadi sardImeM yAtrA karanI ho to or3hane bichAne ke ruIvAle kapar3e ( gaddA aura rajAI ) tathA pahananeke garma kapar3e avazya apane sAtha meM rakhane caahie| vizeSataH gujarAta, madrAsa Adi prAntoMke yAtriyoM ko uttara pradeza, bihAra Adi pradezoM ke tIrthoMkI yAtrA karate samaya isa bAtako dhyAna meM rakhanA cAhie | kapar3oM ke alAvA sTova, Avazyaka baratana aura kucha dinoMke lie dAla, masAlA, ATA Adi bhI sAthameM le jAnA cAhie / maidAnI ilAkoMke tIrthoM kI yAtrA kisI bhI mausama meM kI jA sakatI hai| jina dinoM adhika garmI par3atI aura varSA hotI hai, unheM bacAnA cAhie jisase asuvidhA adhika na ho| tIrthakSetra para pahu~cane para yaha dhyAna rakhanA cAhie ki tIrthakSetra pavitra hote haiM / unakI pavitratAko kisI prakAra Antarika aura bAhya rUpase kSati nahIM pahuMcanI caahie| jJAnArNavameM AcArya zubhacandra kahA hai "janasaMsargavAcitaparispandamanobhramAH / uttarottarabIjAni jJAnijanamatastyajet // " arthAt adhika manuSyoM kA jahA~ saMsarga hotA hai, vahA~ mana aura vANImeM caMcalatA A jAtI hai aura manameM vibhrama utpanna ho jAte haiM / yahI sAre anarthoMkI jar3a hai / ataH jJAnI puruSoMko adhika jana-saMsarga chor3a denA cAhie /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha yadi zAstra-pravacana, tattva-carcA, prabhu-pUjana, kIrtana, sAmAyika pratikramaNa yA vidhAna-pratiSThotsava Adi dhArmika prasaMga hoM to jana-saMsarga anarthakA kAraNa nahIM hai, kyoMki vahA~ sabhIkA eka hI uddezya hotA hai aura vaha hai-dharma-sAdhanA / kintu jahA~ janasamUhakA uddezya dharma-sAdhanA na hokara sAMsArika prayojana ho, vahA~ / jana-saMsarga saMsAra-paramparAkA hI kAraNa hotA hai| tIrtha-kSetroMpara jo janasamUha ekatrita hotA hai, usakA uddezya dharma-sAdhana hotA hai| yadi usa samUhameM kucha tattva aise hoM jo sAMsArika carcAoM aura azubha rAgavarddhaka kAryoMmeM rasa lete hoM to tIrthopara jAkara aise tattvoMke samparkase yathAsambhava bacanekA prayatna karanA cAhie tathA apane cittakI zAnti aura zuddhi bar3hAnekA hI upAya karanA cAhie / yahI Antarika zuddhi kahalAtI hai| bAhya zucitAkA prayojana bAharI zuddhi hai| tIrthakSetroMpara jAkara gandagI nahIM karanI caahie| malamUtra yathAsthAna hI karanA caahie| baccoMko bhI yathAsthAna hI baiThAnA caahie| dIvAloMpara azlIla vAkya nahIM likhane caahie| kUr3A, rAkha yathAsthAna DAlanA caahie| rasoI yathAsthAna karanI caahie| sArAMza yaha hai ki tIrthopara bAharI saphAI kA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| striyoMko eka bAtakA vizeSa dhyAna rakhanA caahie| mAsika-dharmake samaya unheM mandira, dharma-sabhA, zAstra-pravacana, pratiSThA-maNDapa AdimeM nahIM jAnA cAhie / kaI bAra isase bar3e anartha aura upadrava ho jAte haiN| jaba tIrtha-kSetrake darzanake lie jAyeM, taba svaccha dhulA huA ( sapheda yA kezariyA) dhotI-dupaTTA pahanakara aura sAmagrI lekara jAnA caahie| jahA~ taka ho, pUjanakI sAmagrI gharase le jAnA caahie| yadi mandirakI sAmagrI leM to usako nyauchAvara avazya de denI caahie| jahA~se mandirakA zikhara yA mandira dikhAI dene lage, vahIMse 'dRSTASTaka' athavA koI stotra bolate jAnA cAhie / kSetrake Upara yAtrA karate samaya yA to stotra par3hate jAnA cAhie athavA anya logoMke sAtha dharma-vArtA aura dharma-carcA karate jAnA caahie| kSetrapara aura mandirameM vinayakA pUrA dhyAna rakhanA caahie| sAmagrI yathAsthAna sAvadhAnIpUrvaka car3hAnI caahie| use jamInameM, pairoMmeM nahIM girAnI caahie| gandhodaka bhUmipara na gire, isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| gandhodaka kaTi bhAgase nIce nahIM lagAnA caarie| pUjanake samaya sirako DhakanA aura kezarakA tilaka lagAnA Avazyaka hai| jisa tIrthapara jAyeM aura jisa mati ke darzana kareM, usake bAre meM pahale jAnakArI kara lenA jarUrI hai| isase darzanoMmeM mana lagatA hai aura manameM preraNA aura ullAsa jAgRta hotA hai| tIrtha-yAtrAke samaya camar3ekI koI vastu nahIM le jAnI caahie| jaise-sUTakesa, bistarabanda, jUte, bailTa, ghar3IkA phItA, parsa Adi / antameM eka nivedana aura hai / bhagavAnke samakSa jAkara koI manautI nahIM manAnI cAhie, koI kAmanA lekara nahIM jAnA caahie| niSkAma bhakti sabhI saMkaToMko dUra karatI hai / smaraNa rakhanA cAhie ki bhagavAnse sAMsArika prayojanake lie kAmanA karanA bhakti nahIM, nidAna hotA hai / bhakti niSkAma hotI hai, nidAna sakAma hotA hai| nidAna mithyAtva kahalAtA hai aura mithyAtva saMsAra aura dukhakA mUla hai / viSApahAra stotrameM kavi dhanaMjayane bhagavAnke samakSa kAmanA prakaTa karanevAloMkI A~khoMmeM u~galI DAlakara unheM jagAte hue kitane sundara zabdoMmeM kahA hai iti stuti deva vidhAya dainyAd varaM na yAce tvamapekSako'si / chAyAtalaM saMzrayataH svataH syAt kazchAyayA yaacityaatmlaabhH||
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana 21 arthAt he deva ! stuti kara cukanepara maiM Apase koI varadAna nahIM mA~gatA / mA~gU~ kyA, Apa to vItarAga haiM / aura mA~gU~ bhI kyoM ? koI samajhadAra vyakti chAyAvAle per3a ke nIce baiThakara per3ase chAyA thor3e hI mA~gatA hai / vaha to svayaM binA mA~ge hI mila jAtI hai / aise hI bhagavAnkI zaraNa meM jAkara unase kisI jAtI hai / bAkI kAmanA kyA karanA / vahA~ jAkara sabhI kAmanAoM kI pUrti svataH tIrtha- granthakI parikalpanA bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIkI bahuta samaya se icchA aura yojanA thI ki samasta digambara jaina tIrthoMkA prAmANika paricaya evaM itihAsa taiyAra karAyA jAye / san 1957-58 meM tIrthakSetra kameTI ke sahayogase maiMne lagabhaga pA~ca sau pRSThakI sAmagrI taiyAra bhI kI thI aura samaya-samayapara use tIrtha kSetra kameTIke kAryAlaya meM bhejatA bhI rahatA thA / kintu usa samaya usa sAmagrIkA kucha upayoga nahIM ho sakA / san 1970 meM bhagavAn mahAvIrake 2500veM nirvANa mahotsava ke upalakSya meM bhAratavarSa ke sampUrNa digambara jaina tIrthoke itihAsa, paramparA aura paricaya sambandhI granthake nirmANakA punaH nizcaya kiyA gayA / yaha bhI nirNaya huA ki yaha grantha bhAratIya jJAnapIThake tatvAvadhAna meM bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIkI orase prakAzita kiyA jAye / bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANa mahotsavakI akhila bhAratIya dimambara jaina samiti ke mAnya adhyakSa zrImAn sAhU zAntiprasAdajIne, jo tIrthakSetra kameTI ke bhI tatkAlIna adhyakSa the, mujhe isa granthake lekhana kAryakA dAyitva leneke lie prerita kiyA aura maiMne bhI use saharSa svIkAra kara liyA / prastuta bhAga 2 kI saMyojanA 'bhArata ke digambara jaina tIrtha' bhAga 1 meM uttarapradeza aura dillI ke tIrthakSetroM kA vivaraNa diyA gayA hai / usakA prakAzana mahAvIra nirvANa divasa 13 navambara 1974 ko ho cukA hai| isameM prAyaH 280 pRSThoMkI sAmagrI ke atirikta 84 citra aura 7 mAnacitra diye gaye haiM / uttarapradeza ke sabhI tIrthoM ko 6 janapadoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - ( 1 ) kurujAMgala aura zUrasena, vatsa, (5) kozala aura (6) cedi / ina chaha janapadoM ke (2) uttarAkhaNDa, (3) paMcAla, (4) kAzI aura mAnacitroMke sAtha eka mAnacitra sampUrNa uttarapradeza tIrthoMkA diyA gayA hai / ye mAnacitra bhArata sarakArake mAnacitra sarvekSaNa vibhAga dvArA pramANita aura svIkRta karA liye gaye haiM / isalie inakI prAmANikatA asandigdha hai / isa granthake anta meM yAtriyoMkI suvidhA - ke lie uttarapradeza ke sampUrNa tIrthoMkA saMkSipta vivaraNa aura yAtrA mArga diyA gayA hai / prastuta grantha tIrtha - granthamAlAkA dvitIya bhAga hai / isa bhAgameM bihAra, baMgAla aura ur3IsAke tIrthakSetroMkA vivaraNa hai / isa bhAgakI rUparekhA aura tadanusAra sAmagrIkA saMyojana isa prakAra kiyA gayA hai (a) bihAra-baMgAla - ur3IsAko suvidhAke lie nimnalikhita janapadoM meM vibhAjita kiyA gayA hai : ( 2 ) vajji - videha janapada (2) aMga janapada (3) magadha janapada (4) bhaMgi janapada (5) baMga janapada (6) kaliMga janapada
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha (A) ina tInoM prAntoMke sampUrNa tIrthakSetroMkA vibhAjana uparyukta chaha janapadoMmeM isa prakAra kiyA hai 1. vajji-videha janapada-vaizAlI-kuNDagrAma ( kuNDalapura ), mithilaapurii| 2. aMga janapada -campApurI, mandAragiri / 3. magadha janapada-rAjagRhI, pAvApurI, guNAvA, pATaliputra / 4. bhaMgi janapada-sammedazikhara, bhadrikApurI-kolhuA phaadd'| 5. kaliMga janapada--kaTaka, bhuvanezvara, khaNDagiri-udayagiri, purii| baMga janapadameM jainadharmake aneka suprasiddha kendra the| kintu tIrthakSetra eka bhI nahIM thaa| Aja bhI baMga deza (baMgalA deza aura bhAratake baMgAla prAnta ) meM jainoMkA koI tIrtha vidyamAna nahIM hai| prAcIna kAlameM baMga dezameM karNa suvarNa, koTivarSa, tAmralipti, kopakaTaka, pahAr3apura Adi suprasiddha jaina kendra the, kintu ve bhI tIrtha nahIM the aura Aja to unakI pahacAna bhI durlabha hai / isalie baMga dezameM kisI tIrthakA nAma nahIM diyA hai| pratyeka janapadake nakze bhI diye gaye haiM, jinameM jaina tIrthoko lAla cihnase cihnita kiyA gayA hai| ina janapadIya nakzoMmeM prAcIna janapadoMkI sImAoMko pradarzita karanevAle laghu nakze bhI diye gaye haiM jo janapadIya nakzoMmeM hI dekhe jA sakate haiM / janapadIya nakzoMke atirikta eka bar3A nakzA bhI diyA gayA hai, jisameM bihAra-baMgAla aura ur3IsAke sabhI jainatIrtha pradarzita kiye gaye haiN| ina nakzoMmeM ve jile aura pramukha sthAna bhI dikhAye gaye haiM, jahAM sarAka, sadgopa, raMgiyA, alakabAbA Adi jAtike loga nivAsa karate haiN| ye sabhI jAtiyA~ prAcIna kAlameM jaina dharmAnuyAyI thIM aura paristhitivaza ve jainadharmakA parityAga karaneko bAdhya ho gayIM, kintu jainatvake saMskAra unameM aba bhI pAye jAte haiN| isa grantha meM tIna pariziSTa diye gaye haiM-(1) koTizilA, (2) bihAra-baMgAla-ur3IsAmeM sarAka jAti, (3) bihAra-baMgAla-ur3IsAke jainatIrtha; saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga / AbhAra pradarzana pahalekI taraha isa granthamAlAke prastuta grantha bhAga-2 ke nirmANameM bhI mAnya zrI sAhU zAntiprasAdajIkI preraNA aura sneha mere lie preraka tattva rahe haiM ataeva unakA maiM ciraRNI huuN| bhAratIya jJAnapIThakI adhyakSA zrImatI ramArAnIjI aura mantrI zrI lakSmIcandrajIkA bhI AbhArI hU~, jinhoMne grantha-nirmANakI sabhI Avazyaka suvidhAeM juTAyIM / bhAratIya jJAnapIThane granthakI sAmagrI prApta karanekI dizAmeM hI prayatna nahIM kiyA, nakze banavAne, unheM svIkRta karavAne aura tIrthopara jAkara phoTo lenevAle kuzala phoTogrApharoMko juTAnekA tathA phoTo-kArya sampUrNa karavA denekA duSkara dAyitva bhI vahana kiyA hai| maiM apane mitra DaoN. gulAbacandrajIke prati bhI apanA hArdika AbhAra prakaTa karatA hU~ jinhoMne pANDulipikA nirIkSaNa aura saMzodhana kiyaa| bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI bambaIkI kAryakAriNI to dhanyavAdakI pAtra hai hI kyoMki isa yojanAkI mUla kalpanA aura isakI pUrtikA samasta zreya aura dAyitva usIkA rahA hai| isa granthake prathama bhAgakA prakAzana honepara pAThakoMse usake lie jo sarAhanA aura vizvAsa prApta huA, usase kameTIko aura mujhe nava sphUti tathA preraNa prApta huI hai / AzA hai, pAThakoMke usa vizvAsase prastuta bhAga bhI vaMcita nahIM rhegaa| 21 mArca, 1975 -balabhadra jaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- dRSTi se bihAra, baMgAla aura ur3IsA pradeza - videha janapada vaizAlI - kuNDagrAma ( kuNDalapura ), mithilApurI | aMga janapada campApurI, mandAragiri / magadha janapada rAjagRhI, pAvApurI, guNAvA, pATaliputra / bhaMgi janapada sammedazikhara, bhadrikApurI - kuluhApahAr3a / baMga janapada kalakattA / kaliMga janapada viSayAnukrama kaTaka, bhuvanezvara, khaNDagiri - udayagiri, purI / pariziSTa - 1 koTizilA / pariziSTa - 2 bihAra - baMgAla - ur3IsA meM sarAka jAti / pariziSTa-3 bihAra - baMgAla - ur3IsA ke jainatIrthoMkA saMkSipta paricaya aura yAtrA mArga / .... 0000 .... .... .... 3-14 15-56 57-72 73-143 145-172 173 - 176 177 - 220 221-227 229-239 241-252
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-dRSTi se bihAra, baMgAla aura ur3IsA pradeza bihAra bihAra pradeza zramaNa saMskRtikA pramukha kendra rahA hai| bihAra pradezameM caubIsa tIrthaMkaroMmeM-se bAIsa tIrthaMkaroMne nirvANa prApta kiyA; chaha tIrthaMkaroMke garbha, janma, jJAna aura nirvANa kalyANaka hue| rAjanaitika dRSTise isa pradezake rAjagRha, pATaliputra aura campA nagarIne zatAbdiyoM taka dezakI rAjanItiko prabhAvita kiyA; prAcIna bhAratake itihAsameM zizunAga vaMzase lekara guptavaMza takake sabhI prabhAvazAlI samrAT isI pradezameM hue aura unhoMne yahIM rahakara sAre bhAratapara zAsana kiyA / janatantra praNAlIke itihAsameM isI pradezane sarvaprathama videha, vaizAlI, kapilavastu, kuzInArA aura pAvAmeM janatantrakI sthApanA karake usakA saphala parIkSaNa kiyaa| itanA hI nahIM, do svatantra janasattAka rAjyoMkI saMgha-racanA aura vibhinna janasattAka rAjyoMkI pArasparika maitrIsandhi Adike sarvaprathama prayoga isI pradezameM hue| uttarapradezane jagatko rAma aura kRSNa diye to bihAra pradezane mahAvIra aura buddha-jaise mahApuruSa / uttarapradezakI ayodhyAne bhagavAn rAmako janma diyA to bihAra pradezakI mithilAne bhagavatI sItAko paidA kiyaa| vastutaH sAMskRtika aura dhArmika dRSTise vihAra aura uttarapradeza eka dUsareke pUraka rahe haiN| Adi tIrthaMkara RSabhadevane uttarapradezameM janma liyA aura yahIM (prayAgameM) prathama dharma-dezanA dii| unakI antima dharma-dezanA bhI uttarapradezameM hI ( kailAsameM ) huii| isI prakAra antima tIrthaMkara mahAvIrane bihAra pradezake kuNDagrAmameM janma liyA, vipulAcalapara prathama dharmopadeza huA aura antima dharmopadeza pAvAmeM huaa| jisa prakAra rAmake binA sItAkA vyaktitva adharA hai aura sItAke binA rAmakA caritra apUrNa hai| aura prakAra dhArmika paramparAke eka sirepara RSabhadeva haiM to usake dUsare sirepara mhaaviir| isI prakAra sabhyatA aura saMskRtikA nikAsa uttarapradezase huA to usakA pUrNa vikAsa bihAra pradeza ne kiyaa| isalie sAMskRtika jAgaraNake itihAsameM donoM pradeza eka dUsareke lie aparihArya haiN| tIrthakaroMkI lIlAbhUmi bihAra pradezako chaha tIrthaMkaroMko janma denekA saubhAgya prApta huA hai-zItalanAtha, vAsupUjya, mallinAtha, munisuvratanAtha, naminAtha aura mhaaviir|| bhagavAn zItalanAthakA janma bhaddilapura (vartamAna bhoMdalagA~va ) meM huaa| bhagavAn vAsupUjya campA ( vartamAna bhAgalapura ) meM utpanna hue| bhagavAn mallinAtha aura naminAthane mithilApurImeM janma liyaa| bhagavAn muni suvratanAthakI janmabhUmi rAjagRhI thii| tathA vaizAlIkA kuNDagrAma, jise kSatriyakuNDa bhI kahate the, bhagavAn mahAvIrake janmase pavitra huA thaa| tothaMkaroMke kalyANaka uparyukta chaha tIrthaMkaroMke garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka bihAra pradezameM hI hue| bhagavAn zItalanAthake garbha aura janma kalyANaka bhaddilapura yA bhadrikApurImeM manAye gaye tathA isa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha nagarIke bAhya vanameM jo Adhunika kuluhA parvata kahalAtA hai-dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka hue| vAsupUjya bhagavAnke cAroM kalyANaka campA nagarI ( vartamAna bhAgalapura ) aura isake bAhya udyAna-jo Adhunika mandAragiri hai--meM hue / bhagavAn mallinAtha, munisuvratanAtha aura naminAthake cAroM kalyANaka apanI-apanI janma-nagariyoMmeM hue| bhagavAn mahAvIrake garbha, janma aura tapa kalyANaka kuNDagrAma tathA usake bAhya udyAnameM hae tathA kevalajJAna kalyANaka jRmbhaka graammeN| jahA~ taka tIrthaMkaroMke nirvANa kalyANakakA sambandha hai, bhagavAna RSabhadeva aura neminAthako chor3akara zeSa bAIsa tIrthaMkaroMke nirvANa kalyANaka manAnekA saubhAgya bihAra pradezako prApta huaa| ina bAIsa tIrthaMkaroMmeM bhI vAsupUjya aura mahAvIrako chor3akara zeSa bIsa tIrthaMkaroMkA nirvANa sammeda zikharase huaa| vAsupUjya campAnagarIse mukta hue aura mahAvIrakA nirvANa pAvAse huaa| isa prakAra bihAra pradezameM tIrthaMkaroMke kula chiyAlIsa kalyANaka manAye gye| ina kalyANakoMse sambandhita 10 tIrthakSetra haiM-bhadrikApurI, kuluhA, mithilApurI, campApurI ( bhAgalapura ), mandAragiri, rAjagRhI, vaizAlI-kuNDagrAma, jRmbhakagrAma, pAvApurI, sammedazikhara / baMgAla prAcIna kAlameM 'vaMgadeza ( vartamAna ba~galAdeza ) vyApArika dRSTise atyanta samRddha thaa| rAjanaitika dRSTise, lagatA hai, prAcIna vaMga agrapaMktimeM kabhI apanA sthAna nahIM banA paayaa| vahA~ aisA koI pratApI vyaktitva nahIM ubharA, jisane digvijaya dvArA cakravartIkA viruda dhAraNa kiyA ho| chaThI zatAbdIke antameM vaMgake rAjanaitika kSitijapara zazAMka narezakA udaya haa| usane samUce vaMga, kaliMga, Andhra, koMgada aura kannaujako jIta liyaa| kintu cakravartI bananeke lie samparNa bharatakhaNDakI bhamiko jotanA Avazyaka thaa| yaha zaurya vaha nahIM dikhA skaa| balki usane jainoM aura bauddhoMke mandiroM, matiyoM aura stupoMkA nirmama vidhvaMsa karake auraMgajeba-jaise dharmAndha vyaktiyoMkI kAlI sUcImeM apanA nAma aMkita karA liyaa| zazAMkake atyAcAroMkA badalA pAlanarezoMne kasakara liyA, kintu ve bhI aise nareza nahIM bana sake, jinako samrAT kahA jA sktaa| ___vaMgapradezameM jainadharma pracArake kucha aise ullekha upalabdha hote haiM, jinake anusAra RSabhadeva, pArzvanAtha aura mahAvIrane vaMgameM vihAra aura dharmopadeza kiyA thaa| kahA jAtA hai, pArzvanAthake dharma-pravacanoMne vaMgadezake sahasroM vyaktiyoMke hRdayoMmeM jainadharmakI amiTa chApa aMkita kara dI thii| pArzvanAthake vihAra-prasaMgameM tAmralipti aura kopakaTaka sthAnoMkA bhI ullekha AtA hai| ina sthAnoMpara ve gaye the| pArzvanAthake pazcAt mahAvIrane aMga, magadha aura kaliMgake samAna vaMgadezameM bhI vihAra karake jana-mAnasako jainadharmakI zikSAoMse prabhAvita kiyA thaa| mahAvIra tIrthaMkarake vyaktitva aura upadezoMkA prabhAva janatApara atyadhika pdd'aa| mAnabhUma, vardavAna Adi nagaroMke nAma mahAvIrake nAmoMpara hI rakhe gaye, aisA kahA jAtA hai| baMgAlake ina sthAnoM aura inake nikaTavartI jiloMmeM aneka prAcIna jainamandiroMke bhagnAvazeSa bikhare hue par3e haiN| ina jiloMmeM aneka jaina mUrtiyA~ upalabdha haI haiN| baMgAlake vibhinna bhAgoMmeM phaile hue sarAka bandhu pArzvanAtha aura mahAvIrakA dharmaparamparAke jIvita avazeSa haiN| itihAsa granthoMse jJAta hotA hai ki AcArya arhabalI puNDravardhanameM utpanna hue the| antima zrutakevalI bhadrabAhu tAmraliptike nivAsI the| I. san 478 ( gupta saM. 159 ) ke eka tAmrapatrase
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha jJAta hotA hai ki vaTagohAlI grAmameM prasiddha nigrantha zramaNAcArya guhanandikA eka jaivihAra thaa| pahAr3apurameM khudAIke phalasvarUpa svastikAkAra sarvatobhadra mandira nikalA hai, jo sambhavataH vahI vaTagohAlIkA jainavihAra hogaa| ina saba bAtoMse yaha niSkarSa nikalatA hai ki vaMgapradezameM jainadharmakA bahuta prabhAva aura pracAra thA tathA yahA~ jainadharmake aneka suprasiddha kendra the| ur3IsA prAcIna kAlameM kaliMga jainadharmakA pramukha kendra rahA hai| vaMga aura kaliMga donoM meM hI bihArake samAna kisI tIrthaMkarakA koI kalyANaka nahIM huA, kintu tIrthaMkaroMkA vihAra kaliMgameM barAbara huaa| saca to yaha hai ki aMga, vaMga, kaliMga aura magadha vrAtya zramaNoMke kendra the| tIrthakaroMke satata vihArase ina pradezoMmeM jainadharmake siddhAntoMkA vyApaka pracAra haa| aMga aura vaMgake samAna kaliMgameM bhI RSabhadeva, pArzvanAtha aura mahAvIrakA vihAra huA thaa| DaoN. nagendranAtha vasuke anusAra pArzvanAthake kAlameM mayurabhaMjameM kusumba nAmaka kSatriyoMkA rAjya thaa| yaha rAjyavaMza pArzvanAthakA anuyAyI thaa| 'Avazyaka sUtra' meM likhA hai ki bhagavAn mahAvIrane toSalameM apane dharmakA pracAra kiyA thaa| toSalanareza mahAvIrake pitA siddhArtha ke bandhu the| toSalanarezane bhagavAn mahAvIrako apane rAjyameM dharma-pracArake lie Amantrita kiyA thaa| bhagavAn mahAvIrane kaliMgameM jAkara dharmopadeza kiyaa| unake upadezase prabhAvita hokara toSalanarezane kumArI parvatapara bhagavAnse muni-dIkSA le lI aura tapasyA karake mukti prApta kii| unake nirvANa-lAbha ke kAraNa kumArI parvata nirvANa kSetra bana gyaa| sambhavataH kaliMga ( ur3IsA) meM kUmArI parvata (khaNDagiri-udayagiri) hI eka mAtra nirvANa kSetra hai| isake atirikta anya koI tIrtha vahA~ nahIM hai| bhagavAn mahAvIra dvArA pracArita dharma kaliMgameM zatAbdiyoM taka banA rhaa| yaha dharma vahA~kA rASTradharma bana gayA thaa| jaba mahApadmananda kaliMgako parAjita karake 'kaliMgajina' pratimAko apane sAtha pATaliputra le gayA, to samasta kaliMga zoka-sAgarameM DUba gyaa| kaliMgajinakI pratimA unake rASTra-devatAkI pratimA thii| vaha sampUrNa kaliMgavAsiyoMkI ArAdhya pratimA thii| isa ghaTanAke prAyaH tIna sau varSa bAda khAravelane magadhase isakA badalA liyaa| usane magadha samrAT vahasatimitrako karArI parAjaya dI aura kaliMgajinapratimAko vaha apane sAtha le gyaa| kaliMgavAsI apane ArAdhyako pAkara bahuta prasanna hue aura sampUrNa rASTrane rASTrIya utsava mnaayaa| __isa ghaTanAse yaha niSkarSa nikalatA hai ki jainadharma kaliMgameM zatAbdiyoM taka pramukha dharmake rUpameM rhaa| udayagiri-khaNDagirikI guphAoMmeM aneka jaina muni tapasyA kiyA karate the| vahA~ unake dharma-sammelana bhI hote the| Aja kaliMgameM vibhinna sthAnoMpara jaina-mUrtiyA~ to utkhananake pariNAmasvarUpa milatI haiM, kintu koI prAcIna jainamandira dekhane meM nahIM aayaa| aisA lagatA hai, vaMganareza zazAMka, colarAja rAjendra aura pANDyarAja jaTAvarmana, sundara pANDya Adi dharmadveSI narezoMne jainamandiroMkA vinAza kara diyA athavA una mandiroMko zaiva mandira banA liyaa| vinAzakA yaha cakra chaThI zatAbdIse prArambha huA jo nirantara calatA hI rhaa| isa duzcakrake phalasvarUpa kaliMgase jainoMko yA to prANa rakSArtha palAyana karanA par3A, anyathA unheM balAt dharma parivartana karaneko vivaza honA pdd'aa| isa dharmonmAdameM kitane dharmAgrahI logoMko prANa dene par3e, isakI saMkhyAkA patA nahIM lagAyA jA sktaa|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha bihAra, baMgAla, ur3IsAke janapada bhagavAn vRSabhadevane bhAratako 52 janapadoMmeM vibhakta kiyA thaa| bhagavAn jinasenakRta AdipurANameM una janapadoMke nAma isa prakAra haiM sukozala, avantI, puNDra, uNDra, azmaka, ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, vaMga, suhma, samudraka, kAzmIra, uzInara, Anarta, vatsa, paMcAla, mAlava, dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, cola, kerala, dAru, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, AraTTa, vAhlIka, turuSka, zaka aura kekaya / ina janapadoMmeM-se bihAra, baMgAla, ur3IsAmeM nimnalikhita janapada sammilita haiMaMga, uNDU, kaliMga, vaMga, suhma, magadha, videha aura punnddr| aMga janapada-bhAgalapurase muMgera taka phaile hue bhUbhAgako aMga deza kahate the| isa dezakI rAjadhAnI campApurI thii| yaha bhAgalapurase pazcimameM do mIla dUra hai| purAtattvavettA kaniMghamane bhAgalapurase 24 mIla dUra pattharaghATA pahAr3Ike pAsa campApurakI sthiti mAnI hai| yaha gaMgAtaTapara avasthita hai| uNDra janapada-kaliMga aura dakSiNa kozalakA madhyavartI parvatIya pradeza uNDra athavA oDra kahalAtA thaa| keojhara aura mayurabhaMjakI dakSiNI sImAse lekara mahAnadIke bAyeM taTakA samUcA pradeza isameM sammilita thaa| kaliMga janapada-uttarameM ur3IsAse lekara dakSiNameM Andhra yA godAvarIke muhAne taka phaile hae bhUbhAgako kaliMga janapada kahA jAtA thaa| vaMga janapada-yaha janapada aMgake pUrva aura sumake uttara-pUrva meM sthita thaa| vartamAna pUrvI baMgAlako vaMga janapada kahA jA sakatA hai| suhma janapada-yaha janapada madhyapradezake dakSiNa pUrvameM, aMga dezake nIce aura vaMga tathA utkalake bIca meM sthita thaa| prasiddha bandaragAha tAmraliptiko bhI sUhma janapadake antargata mAnA gayA hai / AcArAMga sUtrake anusAra yaha janapada rAr3ha dezake do bhAgoMmeM-se eka thaa| magadha janapada-isa janapadakI sImA yoM thI-uttarameM gaMgA, pazcimameM zoNa nadI, pUrvameM aMga aura dakSiNameM choTA nAgapurakA saghana jaMgala / dakSiNa bihArako magadha janapada kahA jA sakatA hai| isakI rAjadhAnI prArambhameM girivraja yA rAjagRha thI, pazcAt kucha samaya campA isakI rAjadhAnI rahI aura bAdameM pATaliputrako isakI rAjadhAnI banA liyaa| mahAbhAratameM magadhakA nAma kIkaTa AyA hai / vAyupurANameM rAjagRhako kIkaTa batAyA hai| videha janapada-isakI pahacAna bihAra pradezake tirahuta bhAgase kI jA sakatI hai| isakI rAjadhAnI mithilA thii| yaha pradeza magadhake pUrvottarameM thaa| puNDra janapada-baMgalA dezakA mAlavA jilA puNDra janapada kahalAtA thaa| yahA~ke vastra bahuta prasiddha the| ve zyAmavarNa aura maNike samAna snigdha hote the| bauddha sAhityameM solaha mahAjanapadoMke nAma isa prakAra milate haiM-aMga, magadha, kAzI, kozala, vajji, malla, ceti, vatsa, kuru, paMcAla, matsya, zUrasena, azmaka, avantI, gandhAra aura kmboj| isI prakAra bRhatkalpasUtra bhASyameM magadha, aMga, baMga, kaliMga, kAzI, kozala, kuru, kuzAtaM, paMcAla, jaMgala, saurASTra, videha, vatsa, zANDilya, malaya, matsya, varaNA, dazArNa, cedi, sindhu
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM sauvIra, zUrasena, bhaMgi, vaTTA, kuNAla, lAr3ha aura ardhaM kekaya ina sAr3he pacIsa AryadezoM kA ullekha milatA hai / bauddha sAhitya aura bRhatkalpasUtra bhASya meM ullikhita janapadoMmeM uparyukta janapadoMke atirikta vajja, malla deza bhI bihAra - baMgAla - ur3IsA meM sammilita the / janapada aura tIrthakSetra bihAra-baMgAla - ur3IsA ke jain2atIrthaM kisa-kisa janapadameM avasthita the, yaha jAnanA upayogI hogA / 7 aMga janapada - campApurI, mandAragiri / uNDra, puNDra aura kaliMga janapada - udayagiri - khaNDagiri-purI, koTizilA / magadha janapada - rAjagRhI, pAvApurI, guNAvA, kuNDalapura, pATaliputra / vajji - videha janapada - vaizAlI - kuNDagrAma, mithilApurI / bhaMgi janapada - sammeda zikhara, bhadrikApurI, kuluhA giri / jaina kalA aura purAtattva baMgAla-bihAra- ur3IsA ke vibhinna sthAnoMpara jainakalA aura purAtattvakI sAmagrI upalabdha hotI hai / uttara pradeza yA dakSiNa bhAratakI tulanA meM pariNAmakI dRSTise bhale hI yaha pracura na hoM, kintu guNa aura garimAkI dRSTise unase kahIM adhika mahattvapUrNa hai / suvidhAke lie hama vahA~kI kalAko purAtattvakI dRSTise nimnalikhita bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM (1) tIrthaMkara mUrtiyA~, (2) jaina guphAe~, (3) jaina mandira, (4) jaina pratIka, (5) tAmrazAsana / tIrthaMkara mUrtiyA~ - purAtattvavettAoMkI mAnyatA hai ki mUrtikalAkA itihAsa maurya - kAlase prArambha hotA hai / usase pUrvaM yakSa-pUjA evaM pratIka- pUjA hotI thI / pratIka- pUjA yakSa-pUjAse bhI pUrvakAlakI mAnI jAtI / pratIkoMmeM svastika, nandyAvataM, mIna-yugala, zarAva - sampuTa Adi the / kintu jaba atadAkAra sthApanAse manuSyake manako tRpti nahIM huI, taba usane tadAkAra sthApanAkA prArambha kiyA / isa kAlameM yakSoMkI mUrtiyA~ bananI prArambha huiiN| usake bAda deva - mUrtiyA~ nirmita hone lgiiN| mohanajodar3o aura har3appAke utkhanana ke phalasvarUpa jo mUrtiyA~ upalabdha huI haiM, unase bhAratIya mUrti-kalA ke sambandhameM pUrvaM dhAraNA badala gayI hai aura usakI paramparA Ajase pA~ca hajAra varSaM pUrvaM taka pramANita ho cukI hai / sindhu ghATI sabhyatAke kAlameM nirmita kAyotsargAsana meM nagna yogiyoMkI mUrtiyA~ prApta huI haiM / isake pazcAt bihAra pradezameM paTanAke eka muhallA lohAnIpurase eka pratimA aura eka sira prApta hue / yaha pratimA har3appAkI mUrtike samAna mastakahIna hai| kuhaniyoM aura ghuTanoMse bhI khaNDita hai / isa mUrtipara camakadAra pAliza hone ke kAraNa purAtattvavettAoMne ise mauryakAlIna mAnA hai / Ajakala yaha mUrti aura mastaka paTanA myUjiyamameM surakSita haiM / har3appAse prApta mastakahIna nagna mUrti aura lohAnIpurase prApta ukta mUrtikA tulanAtmaka adhyayana karanese donoMmeM bar3A sAmya pAyA jAtA hai aura donoM hI pUrvottara paramparAkI pratIta hotI haiN| lohAnIpurakI yaha mUrti sindhu sabhyatAkAlIna mUrti-kalAkI avicchinna zRMkhalAkI eka kar3IkA kAma karatI hai / isake pazcAt hameM udayagiri - khaNDagirikI guphAoMmeM banI huI tIrthaMkara mUrtiyA~ milatI haiM / inakA nirmANa samrAT khAravela, unakI agramahiSI, usake putra kudepazrI aura vaDukha tathA unake
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha parivArIjanoMne karAyA thA / isalie inakA nirmANa-kAla I. pU. ardha zatAbdIse IsavI san kA prArambha kAla hai / campApurI ( nAthanagara ) meM saM. 2000 meM nirmita mandirameM kucha prAcIna pratimAe~ virAjamAna haiM / ina mUrtiyoMpara lekha nahIM hai, kintu lAMchana hai / kuSANa kAlameM mUrtiyoMpara lekha aura lAMchanakI prathAkA prArambha gayA thaa| ina mUrtiyoMkI zailI Adise bhI lagatA hai ki inakA nirmANa kuSANa-kAlameM yA isase kucha pUrva huA hogA / ye mUrtiyA~ jisa mandira kI thIM, vaha mandira naSTa ho cukA hai / 8 rAjagRhameM sonabhaNDAra guphAkI dIvAlameM kucha mUrtiyA~ banI huI haiM, ye sabhI pratimAe~ usI samaya nirmita kI gayI hoMgI, jaba ina guphAoMkA nirmANa huA hogA / purAtattvavettAoMne ina guphAoM kA nirmANa-kAla IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI mAnA hai / ataH ina mUrtiyoM kA nirmANa bhI isI kAlameM huA mAnA jA sakatA hai / rAjagRhake tIsare aura pA~caveM parvatoMpara utkhananake phalasvarUpa jo mandira aura jainamUrtiyA~ nikalI haiM, jinameM kucha to abhI una bhagna mandiroMmeM rakhI haiM, zeSa nAlandA saMgrahAlaya athavA rAjagRha nagarake lAla mandirameM rakhI huI haiM, ve prAyaH AThavIM zatAbdI kI haiM / purI, kaTaka, bhAnapura, pAkavIra, vaizAlI, kuluhA parvata aura pAvApurImeM jo prAcIna mUrtiyA~ haiM, unakA AnumAnika kAla IsA kI prArambhika zatAbdiyA~ haiM / kucha mUrtiyA~ 8-9 vIM zatAbdIkI bhI haiM / paTanA, kalakattA aura bhuvanezvara ke sarakArI saMgrahAlaya kalA aura purAtattvakI dRSTise atyanta samRddha haiN| inameM jainakalA aura purAtattvake bhI atyanta mahattvapUrNa upAdAna surakSita haiM / jaina purAtattvakI dRSTise bhAratIya saMgrahAlayoMmeM paTanA saMgrahAlayakA apanA viziSTa sthAna hai / yahIM para mauryakAlIna tIrthaMkara mUrtikA kabandha aura mastaka surakSita hai / mauryakAlakI camaradhAriNI yakSIkI bhI eka pASANa mUrti yahA~ rakhI huI hai / inake atirikta yahA~ kuSANakAla aura kucha pazcAtkAlIna pASANa mUrtiyA~ haiM / paTanAmeM hI zrI gopIkRSNa kAnoDiyA ke vyaktigata saMgrahAlaya meM bhagavAn pArzvanAtha kI pA~ca phuTa uttuMga eka khaDgAsana pASANa pratimA surakSita hai jo tRtIya zatAbdIkI mAnI jAtI hai| paTanAke rAjakIya saMgrahAlaya meM dhAtukI bhI 21 jaina pratimAe~ surakSita haiM / ye vibhinna sthAnoMse upalabdha huI thIM aura chaThI zatAbdI yA usake bAda kI haiN| dhAtukI itanI prAcIna tIrthaMkara pratimAe~ anyatra durlabha haiM / kalakattAke iNDiyana myUjiyama meM pASANa aura dhAtukI kucha jaina pratimAe~ kuSANa aura guptayugakI rakhI huI haiM / bhagavAn pArzvanAthakI eka 4 phuTa U~cI mUrti tathA eka zilAphalaka meM leTI huI mAtA trizalAkI mUrti guptayugakI kalAkA pratinidhitva karatI hai / yahA~ pASANa aura dhAtukI anya kaI jaina mUrtiyA~ haiM jinakA kAla IsAkI 9-10vIM zatAbdI mAnA jAtA hai / bhuvanezvara ke rAjakIya saMgrahAlaya meM bhI pASANa aura dhAtuko kucha jaina mUrtiyA~ surakSita haiM / prAyaH sabhI mUrtiyA~ 8vIM zatAbdI takakI mAnI gayI haiM / jaina guphAe~ bihAra - baMgAla - ur3IsA meM jaina guphAe~ kevala 2-3 sthAnoMpara pAyI jAtI haiM, kintu guphAoMkI saMkhyA vizAla hai / akele khaNDagiri- udayagiripara hI 117 guphAeM haiN| rAjagRhIpara do guphAe~ haiM / 1
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla- ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM gayA ke pAsa barAvara pahAr3Ipara 4 guphAe~ haiM aura usase eka mIla dUra nAgArjunI pahAr3Ipara tIna guphAe~ haiM / barAvara pahAr3IkI do guphAe~ azokane apane rAjyake 12veM varSa meM aura tIsarI 19 veM varSa meM nirmANa karAyIM / nAgArjunIkI tInoM guphAoMkA nirmANa azoka ke pautra dazarathane karAyA thaa| ina sAtoM guphAoMkA nirmANa AjIvaka sAdhuoMke nimitta karAyA gayA thA / kucha vidvAnoMkI mAnyatA hai ki AjIvaka sampradAya jainadharmake ati nikaTa thA, usa sampradAya ke saMsthApaka maMkhali gozAla pahale bhagavAn mahAvIrake ziSya the / bAdameM saiddhAntika matabhedake kAraNa ve pRthak ho gaye aura unhoMne apanA nayA sampradAya nikAla liyA / yaha sampradAya kevala do-tIna zatAbdI take calA, phira jainasaMghameM vilIna ho gayA / ina kAraNoMse barAvara aura nAgArjunIkI guphAoMko jainaguphA mAna lenA cAhie / 1 tani vihAra guphAoMmeM bhI hote the aura pRthak bhavanoMke rUpameM bhI hote the / kauzAmbIke utkhananake phalasvarUpa eka aisA vihAra nikalA hai jo AjIvakoM kA kahA jAtA hai tathA jisameM pA~ca hajAra AjIvaka sAdhu rahate the / barAvara aura nAgArjunIkI guphAe~ bhI unake vihAra hI the / khaNDagiri - udayagirikI guphAe~, jinakI kula saMkhyA 117 hai, I. pU. pahalI zatAbdI ke antima caraNameM banI thiiN| inameM se kucha guphAe~ bAdakI bhI haiM / ina guphAoM meM udayagirikI hAthIguphA meM samrAT khAravela dvArA utkIrNa prAkRta bhASAkA 17 paMktiyoMkA eka lekha hai / samrAT azokake stambha-lekhoMke pazcAt yahI lekha aitihAsika mahattvakA hai| isameM kaliMga samrAT khAravela - ke bAlyakAla evaM unake rAjyake 13 varSoMkA vyavasthita varNana hai / khAravelane apane rAjyake dvitIya varSa meM sAtakarNiko parAjita kiyA, phira kRSNA nadIke taTapara sthita azika nagarapara adhikAra kiyA / caturtha varSa meM vindhyAcalameM base hue arakaDapurake vidyAdharoMko jItakara rathika aura bhojaka logoM ko apane AdhIna kiyaa| ve AThaveM varSa meM magadhapara AkramaNa karake gorathagiri taka pahu~ca gaye / gorathagiri aura rAjagRhake gherekI bAta sunate hI yavanarAja demitriyasa apanI senA sahita mathurA chor3akara bhAga gayA / dasaveM varSa meM uttarApathako jItA / gyArahaveM varSa meM unhoMne punaH magadhapara AkramaNa kiyA aura magadhanareza bRhaspatimitrako apane caraNomeM jhukAyA, isa prakAra ve adhikAMza bhAratako jItakara cakravartI samrAT bana gaye / 1 isa zilAlekhase eka mahattvapUrNa bAtapara prakAza par3atA hai| magadha-vijayake phalasvarUpa unhoMne aMga aura magadhakI mUlyavAna bheMTa lekara rAjadhAnIko prayANa kiyA thaa| ina bheMToMmeM kaliMgake rAjacihnoMke alAvA 'kaliMga - jina' ( RSabhadeva ) kI vaha mUrti bhI thI jisako nandarAja ( mahApadmananda ) kaliMgase magadha le AyA thA / khAravelane isa atizaya sampanna mUrtiko kaliMga vApasa lAkara bar3e utsavake sAtha virAjamAna kiyA thA aura isa ghaTanAkI smRtimeM unhoMne eka vijaya stambha bhI banavAyA thA / isa ghaTanA se kaI mahattvapUrNa niSkarSa nikAle jA sakate haiM / eka to yaha ki nanda-kAla arthAt IsA pUrva pA~cavIM cauthI zatAbdI meM bhI jaina mUrtiyA~ thiiN| dUsare 'kaliMga - jina' isa nAmase hI jJAta hotA hai ki isa kAlameM eka prasiddha jaina mandira aura mUrti thI jo usa pradeza bhara meM loka pUjita thI / tIsare nandarAja isa mUrtiko kaliMgase le gayA, vaha avazya jaina dharmAvalambI rahA hogA aura isa mUrti ke lie usane apane yahA~ mandira bhI banavAyA hogA / cauthe yaha ki usa mUrti ke prati kaliMgavAsiyoMkI zraddhA do-tIna zatAbdI taka usake abhAva meM bhI banI rahI aura avasara milate hI unakA samrAT jaba use vApasa lekara kaliMga pahu~cA to sAre kaliMgavAsiyoMne usa mUrtike svAgatameM rASTrIya utsava mnaayaa| bhAga 2- 2
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~kI kaI anya guphAoMmeM bhI lekha haiM, kintu ve eka-do paMktiyoMmeM haiN| sabhI lekha brAhmI lipi aura prAkRta bhASAmeM haiN| ina sampUrNa guphAoM meM bhI rAnI guphA sabase bar3I hai, alaMkRta hai| yaha eka vizAla vihAra thA, jisameM muniyoMkA nivAsa thaa| isameM nIce aura Upara caudaha prakoSTha haiN| barAmade haiM, jinameM pratihArI bane hue haiN| baiThaneke lie ucca Asana bane hue haiN| yahA~kI mUrtiyA~ sajIva lagatI haiN| - isameM daravAjoM kI dharana aura unake Upara tathA dIvAloMpara aneka upAkhyAna aura prAkRtika vazya utkIrNa hai| nIcekI maMjilase UparI maMjilake dazya adhika sajIva haiM kinta UparakI maMjilakI apekSA nIcekI maMjilakI kalA adhika prAcIna hai| eka antara aura bhI dekhane meM AtA hai| nIcekI maMjilake citrAMkanameM sAmaMjasya aura samAnatA hai, kintu UparakI maMjilake dRzyoMmeM pArthakya hai| yaha pArthakya kalAkA hai aura kalAkAroMkA hai| lagatA hai, UparI maMjilameM kaI kalAkAroMkA yogadAna rahA hai| sara jaoNna mArzalane isa guphAke sambandhameM likhA hai ki isa guphAkI kalAke Upara kucha videzI prabhAva hai| UparI maMjila meM eka dvArapAla yavana vezabhUSAmeM susajjita hai| kintu nIcekI maMjila meM banA huA praharI zuddha bhAratIya paridhAna pahane haiN| daravAjeke UparakI reliMgameM eka strIke apaharaNa aura usakI rakSAkA bar3A sundara citraNa hai / eka citrAMkanameM paMkhavAle hiraNapara zarasandhAna karate hue eka dhanurdharako dikhAyA gayA hai| . gaNeza guphAmeM bhI inase milate-julate dRzya aMkita haiN| eka dRzyameM puruSa zayyApara soyA huA hai, eka strI puruSake pAda-mardana kara rahI hai| maMcapurI guphAmeM vRkSa, latA, puSpa aura jAnavaroM AdikA bhavya citraNa hai| jaya-vijaya guphAmeM do yakSoMke bIca eka pIpalakI pUjA karatI huI do striyA~ aura do puruSa dikhAI par3ate haiN| striyA~ pUjAko sAmagrI eka-eka pAtrameM liye hue haiN| puruSoMmeM eka puruSa hAtha jor3e khar3A hai, dUsarA puruSa vRkSakI eka zAkhA meM mAlyArpaNa kara rahA hai| vyAghra guphA choTI hI hai| dvArameM zilAlekha hai jisase jJAta hotA hai ki yaha guphA jaina muni subhUtikI thii| khaNDagirikI navamuni guphAmeM dasavIM zatAbdIkA eka zilAlekha hai, jisameM jaina muni zubhacandrake nAmakA ullekha hai| ye jaina muni kulacandrake ziSya the aura khaNDagirimeM tIrthayAtrAke lie Aye the| yahA~ eka 'lalATendu kezarI guphA' hai jo utkalake somavaMzI nareza udyotakezarI ( aparanAma lalATendukezarI) ne 9-10vIM zatAbdImeM banavAyI thiiN| isa hindU narezane jaina muniyoMke dhyAnake lie 9-10vIM zatAbdImeM yaha tathA anya kaI guphAe~ banavAyI thiiN| isI kAlakI navamuni guphA, bArAbhujI Adi kaI guphAe~ haiN| isase mAlUma par3atA hai ki yaha sthAna IsA pUrvase dasavIM zatAbdI taka jainadharmakA sudRr3ha kendra thaa| - rAjagRhIkI sonabhaNDAra tathA usakI nikaTavartI dUsarI guphAkA nirmANa muni vairadevane jaina muniyoMke dhyAnake lie karAyA thA aura unameM arhantoMkI pratimAe~ pratiSThita kraayiiN| yadyapi purAtattvavettAoMne ina guphAoMkA nirmANa-kAla IsAkI tIsarI-cauthI zatAbdI nizcita kiyA hai| kintu jaina sAhityake sAkSyake AdhArapara yaha kAla IsA pUrva prathama zatAbdI athavA IsAkI prathama zatAbdI siddha hotA hai| tiloyapaNNattimeM vairajasakA nAma AyA hai jo antima prajJAzramaNa the| sambhavataH Arya vairadeva hI vairajasa the| bihAra-baMgAla-ur3IsAmeM inake sivAya anya koI ullekhanIya jainaguphA nahIM hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha jaina mandira isa prAntameM sabase prAcIna jaina mandirake citra bihAra meM paTanAke lohAnIpura muhalle meM pAye gaye haiN| yahA~ eka jaina mandirakI nIMva milI hai| yaha mandira 8-10 phuTa vargAkAra thaa| yahA~kI IMTeM mauryakAlIna siddha huI haiN| yahA~se eka mauryakAlIna rajata sikkA aura eka jinamUrti milI thI jo paTanA myUjiyamameM surakSita hai| . isake pazcAt pAkavIra-samUhake dhvasta mandira haiN| (pAkavIra samUhase hamArA Azaya una dhvasta mandira-mUrtiyoMse hai jo pAkavIra aura Asa-pAsa bikhare par3e haiN| ) aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki pAkavIra aura usake AsapAsa vistRta kSetrameM jainoMne, jo Ajakala sarAka kahalAte haiM, aneka jainamandiroM aura mUrtiyoMkA nirmANa karAyA thaa| vAstava meM magadha, aMga, tAmralipti, vaMga, dakSiNa kozala, toSala, uNDra, puNDra aura kaliMga jainadharmakA prabhAva kSetra thaa| samrAT khAravelake zAsana-kAla meM to isa bhUbhAga meM aneka jaina mandira aura mUrtiyA~ banI thIM, kintu usake pazcAt bhI gupta sAmrAjya taka koI zaktizAlI tathA dharmAndha zAsaka nahIM huA, jo ina jaina mandiroM aura mUrtiyoM ko naSTa karanekI cintA krtaa| jaba baMgAlameM rAjA zazAMkakA udaya huA to vaha prabalavegase sAre baMgAlakA svAmI bana baitthaa| phira usane tejIse ur3IsA, koMgada, kannauja Adi rAjyopara adhikAra kara liyaa| usakA zAsanakAla chaThI zatAbdIke antima kucha varSoMse lagabhaga I. sa. 619 taka mAnA jAtA hai| vaha kaTara vedAnuyAyI thaa| bauddha aura jainadharmase usako hArdika dveSa thaa| apane sainika abhiyAnoMke samaya mArgameM jo bauddha vihAra aura jaina mandira milate the, unheM vaha naSTa karatA jAtA thaa| nAlandAkA prasiddha vizvavidyAlaya usIne jalAyA thA, aisA mAnA jAtA hai| ___isake pazcAt colavaMzI rAjendra ( I. sa. 1018 se 1044 ) ne pANDya, cera, siMhala, cAlukya ke rAjavaMzoM ko parAjita kiyaa| usane kaliMga, oDra, dakSiNa kozala aura vaMga taka apanA sAmrAjya-vistAra kiyaa| phira usane nausainika abhiyAna kara malaya prAyadvIpa, jAvA, sumAtrA, kaiDAhapara apanI vijaya-vaijayantI phhraayii| kaliMga, oDra, dakSiNa kozala aura vaMgaabhiyAnake samaya usakI senAne mArga meM par3anevAle sabhI jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vyApaka vinAza kiyA, jainoMke samalocchedakA kArya kiyaa| eka kaTTara zaivake rUpa meM usane jainadharma aura ke AyatanoMkA nirmama vinAza kiyaa| jisa prakAra dakSiNameM, vIra zaiva liMgAyata ke AcArya appArane pallava rAjA mahendravarmA, jo narasiMha varmAkA putra thA, ko jainase zaiva banAkara jainoMkA vinAza karAyA tathA zaiva AcArya sambandarane apane sahayogI santa tirunAvukkarasarake sAtha pANDya rAja sundara pANDyako jainase zaiva banAkara hajAroM jainoMko balAt zaiva banAyA, ATha hajAra jainoMko kolhU meM pela diyaa| usane aneka jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kiyA athavA unheM parivartita karake zaiva mandira aura ziva banA liyA, usI prakAra colarAja rAjendrane 1029 I. meM aura pANDyanareza jaTAvarmana sundara pANDyane ( san 1251-1268 ) ur3IsA, kaliMga aura baMgAlake jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kiyaa| sambhava hai, muslima zAsakoMke dharmonmAdane bhI jaina mandiroM aura mUrtiyoMkA vidhvaMsa kiyA ho| bihAra-baMgAlake hajArIbAga, mAnabhUma, siMhabhUma, rA~cI, paTanA Adi jiloM aura ur3IsAke ayodhyA, nIlagiri, atasapura, mayUrabhaMja Adi sthAnoMpara IsA pUrva prathama zatAbdI takakI mUrtiyAM 1. pediyapurANam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 - bhAratake digambara jaina tIrtha upalabdha hotI haiN| ye mUrtiyA~ jahA~ bikharI par3I haiM, vahA~ mandiroMke cihna bhI milate haiN| ataH asandigdha rUpase ye mandira bhI isI kAlake the| rAjagRhIke udayagiri aura vaibhAragiri parvatoMpara utkhananameM prAcIna mandira nikale haiN| vaibhAregirike Upara to 22 kamare nikale haiN| pratyeka kamaremeM mUrti virAjamAna haiN| ina garbhagRhoMko dekhanese lagatA hai ki prAcIna kAlameM garbhagRha bahuta choTe-choTe banAye jAte the| sabhI garbhagRha IMToMke banAye hue haiM / inameM choTI IMToMkA prayoga huA hai| jaina pratIka jainakalAmeM pratIkoMkA viziSTa mahattva hai| jaina pratIka vastutaH tIrthaMkaroMke samavasaraNake vibhinna aMgoMke smAraka haiN| dharmacakra, svastika, vardhamaMgala, nandyAvarta, nandipada, caityavRkSa yA . siddhArthavRkSa, triratna, kalaza, bhadrAsana, matsya, puSpamAla, azokavRkSa, puSpavRSTi, dundubhi, chatra, camara, bhAmaNDala, ghaNTe, sarpacihna, gaMgA-yamunA, tIrthaMkaroMke cihna-vRSabha, siMha Adi jaina pratIka mAne gaye haiN| jaina pratIka-yojanAmeM ina cihnoM aura pratIkoMkA apanA vizeSa sthAna rahA hai| prAcIna jaina mUrtiyoM, mandiroM aura zilAlekhoMmeM inakA khulakara prayoga kiyA jAtA thaa| kucha vidvAnoMkA to mata hai ki pratIka-yojanA usa samayase pracalita hai, jaba mUrti-kalAkA prArambha bhI nahIM huA thaa| usa samaya pratIkoMkI hI pUjA pracalita thii| sindhu sabhyatAke avazeSoMmeM hameM kaI sIloM aura nagna mAtayAma triratna, vRSabha Adi aMkita milate haiM, jisase usa kAlameM bhI ina pratIkoka pracalana kI siddhi hotI hai| mauryakAlakI mUrtiyoMmeM pratIka-yojanAkA kyA rUpa rahA, yaha tabataka nahIM kahA jA sakatA, jabataka ki mauryakAlakI kucha mUrtiyA~ upalabdha na ho jaayeN| lohAnIpurase jo mauryakAlIna tIrthaMkarapratimA upalabdha huI hai, vaha sira, hAtha aura pairoMse khaNDita hai| ataH usake AdhArapara isa sambandhameM koI niSkarSa nikAlanA sambhava nahIM hai| pratIka-yojanA ke antargata vividha-pratIkoMkA sarvaprathama spaSTa aMkana khaNDagiri-udayagirikI vibhinna guphAoMmeM milatA hai| ina pratIkoMmeM vardhamaMgala, svastika, nandipada aura caityavRkSa ina cAra pratIkoMkA prayoga hAthIguphAke zilAlekhameM milatA hai| isa zilAlekhameM vAmapArzvameM do aura dAhinI ora do cihna haiM / jaya-vijaya guphAmeM siradalapara do puruSa aura do striyA~ siddhArthavRkSakI pUjA karate hue aMkita haiN| striyA~ pAtrameM pUjAkA dravya liye hue haiN| eka puruSa baddhAMjali khar3A hai tathA dUsarA puruSa mAlyArpaNa kara rahA hai / isa vRkSako kucha logoMne bhramavaza pIpalakA vRkSa mAna liyA hai jo ki vastutaH siddhArthavRkSa hai| ananta guphAke dvArake siradalapara tIna phaNavAlI sarpa-yugala mUrti aMkita hai| pArzvanAthakA pratIka cihna sarpa hai| dharaNendra aura padmAvatI unake sevaka yakSa-yakSiNI haiM, jo nAgakumAra jAtike indra aura indrANI haiN| pArzvanAthake sAtha kaliMgakA sambandha rahA hai| isa tathyakI puSTi zilpIne sarpa-yugala aMkita karake kara dI hai| sara jAna mArzalake matAnusAra guphA-sthApatyakI dRSTise yaha guphA saMsArameM sarvaprathama hai| yaha IsA pUrva prathama zatAbdIkI hai| mUrtiyoMke pAdapIThapara dharmacakrakA aMkana jainakalAkA apanA vaiziSTya hai| tIrthaMkaroMke vihArake samaya dharmacakra Age-Age calatA hai| isa dharmacakra kI badaulata hI tIrthaMkara dharmacakrI kahalAte haiN| tIrthaMkara kevalajJAna-prAptike pazcAt divyadhvani dvArA jo dharmopadeza dete haiM, use bhI
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha zAstrIya bhASAmeM dharmacakra pravartana kahA jAtA hai| isIlie prArambhase hI prAyaH sabhI jaina matiyoM ke siMhAsanapIThapara madhyameM yA donoM ora dharma-cakra rahatA hai| ___ jainagranthoMmeM sabhI tIrthaMkaroMkA alaga-alaga janma-cihna batAyA hai| jaina mUrtiyoMke pAdapIThapara vaha cihna aMkita rahatA hai / gupta-kAlase to isakA pracalana kAphI bar3ha gayA thaa| kintu isase pUrvavartI mUrtiyoMke Upara cihna aMkita karanekI Ama prathA nahIM thii| khaNDagiri-udayagiri guphAoMke vedikA-stambhoM aura siradaloMpara akele cihnakA bhI aMkana milatA hai| rAjagRhIkI sona bhaNDAra guphAoMmeM mUrtiyoMke pAda-pIThoMpara lAMchana aMkita haiN| pAkavIra, kuluhA Adi sthAnoMpara jo mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM, unake siMhAsana-pIThapara lAMchana bane hue haiN| tAmra-zAsana baMgAlake rAjazAhI jile meM pahAr3apura nAmaka sthAnase eka tAmrazAsana yA tAmrapatra upalabdha huA hai| yaha sthAna kalakattAse 189 mIla uttarakI ora, aura jamAlagaMja sTezanase 3 mIla pazcimakI ora badalagAchI thAneke antargata hai| yaha tAmrapatra gupta saMvat 159 ( I. san 478 ) kA hai| yahA~ eka jaina vihAra mandira thA, jisake dhvaMsAvazeSa cAroM ora bikhare par3e haiN| isake cAroM ora prAcIna kAlameM prAcIra thaa| Ajakala isake avazeSa milate haiN| madhyameM eka TIlA hai| isake kAraNa isa sthAnakA nAma pahAr3apura par3a gayA hai| isa TIleke utkhananase hI ukta tAmrapatra upalabdha huA hai| ___ isa tAmrapatrameM paMcastUpAnvayake nirgrantha zramaNAcArya guhanandike jaina vihArakA ullekha milatA hai| isake anusAra eka brAhmaNa dampatine puNDravardhanake vibhinna grAmoMmeM bhUmi kharIdakara vaTagohAlI grAmake jaina vihArako arhatpUjAke lie use dAna kiyA thaa| anumAna kiyA jAtA hai ki vaTagohAlIkA vihAra vahI honA cAhie jo pahAr3apurakI khudAIse prakAzameM AyA hai| khudAIke phalasvarUpa isa vihArake sambandhameM aneka tathya prakAzameM Aye haiN| yaha vihAra vizAla AkArakA thaa| isakA parakoTA lagabhaga eka hajAra varga gajakA thaa| jisake cAroM ora 175 se bhI adhika guphAkAra prakoSTha the| vihArake caukameM cAroM dizAoMmeM vizAla dvAra the| caukake ThIka bIcoM-bIca svastikake AkArakA sarvatobhadra mandira thaa| yaha sAr3he tIna sau phuTa lambA-caur3A thaa| isake cAroM ora parikramA banI huI thii| mandira tIna maMjilakA thaa| inameM se do maMjila to spaSTa dikhAI par3atI haiN| mandirakI dIvAleM aura pharza pakI IMToMkI banI huI haiN| tIsarI maMjilake Upara zikhara thA / Ajakala jo avazeSa upalabdha haiM, unameM 70 phuTa U~cI dIvAla aba bhI vidyamAna hai| yaha mandira sthApatya kalAkA anupama udAharaNa hai| isakI kalAkA prabhAva varmAke paigAna aura madhya jAvAke caNDI loTo joMgaraMga aura caNDI sIta' mandiroMpara spaSTa parilakSita hotA hai| kintu isakI kalAkI samAnatA koI dUsarA mandira nahIM kara skaa| sarvatobhadra mandiroM kI paramparAmeM yaha sambhavataH prathama jJAta mandira hai aura sarvatobhadra mandira jaina paramparA kI apanI vizeSatA hai| isa sampUrNa vihAra-mandirakA nirmANa eka hI kAlameM huA thaa| Bombay 1. The struggle for Empire, Vol. V, Bharatiya Vidya Bhawan, pp. 637-640.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ___ ukta tAmrapatrameM likhA hai-gupta saMvat 159 meM eka brAhmaNanAtha zarmA aura usakI bhAryA rAmnIne vaTagohAlI grAmameM paMcastUpAnvaya nikAyake nirgrantha AcArya guhanandike ziSya-praziSyoM dvArA adhiSThita vihAra meM bhagavAn arhantoM kI pUjA-sAmagrIke nirvAhAthaM tathA nirgranthAcArya guhanandike vihArameM eka vizrAma sthAnake nirmANArtha yaha bhUmi sadAke lie isa vihArake adhiSThAtA banArasake paMcastUpa nikAya saMghake AcArya guhanandike ziSya-praziSyoMko dAnameM dii| __ AcArya guhanandi paMcastUpAnvayake pramukha AcArya the| isa paMcastUpAnvaya kI sthApanA AcArya ahaMbalIne kI thii| ye puNDravardhanake nivAsI the| isI paMcastUpAnvayameM Age calakara SaTkhaNDAgamake suprasiddha TIkAkAra AcArya vIrasena aura AcArya jinasena bhI hue| vaTagohAlI sambhavataH vaTa guphAvalIkA apabhraMza rUpa hai| isa nAmase aisA pratIta hotA hai ki yahA~ vaTavRkSa aura guphAe~ bahuta thiiN| yaha gA~va pauNDravardhana nagarase uttara-pazcimakI ora 29 mIla tathA vAnagar3ha (prAcIna koTivarSa ) se dakSiNa-pUrvakI ora 30 mIla thaa| ina donoMke madhyameM vaTagohAlI gA~va AbAda thaa| pauNDravardhana aura koTivarSa donoM hI prAcIna kAlameM jainadharmake kendra the| isalie isa vihArakA bahuta mahattva thaa| pauNDravardhana rAjanaitika dRSTise bhI bar3A mahattvapUrNa thaa| maurya aura guptakAlameM isa nagarameM prAntIya uparika ( gavarnara) rahatA thaa| zrutakevalI bhadrabAhu aura AcArya ahaMbalI donoM hI AcArya isI nagarake nivAsI the| vaTagohAlI bihArakI khyAti vidyA-kendrake rUpameM bhI thii| yahA~ aneka digambara muni rahakara dhyAna-adhyayana kiyA karate the| unake kAraNa aneka yAtrI darzanoMke lie aura unakA AyA karate the| aneka chAtra vidyAdhyayanake lie Ate the| aisA lagatA hai, IsAkI prArambhika zatAbdiyoMmeM pUrvameM vaTagohAlI bihAra, uttarameM mathurAkA bihAra, pazcimameM saurASTra sthita girinagarakI candraguphA aura dakSiNameM zravaNabelagola ye cAroM dizAoMmeM jaina-tattvavidyAke sudRr3ha kendra the| __isa vihArakI khyAti jaina vidyApIThake rUpameM guptakAla taka rhii| gupta zAsanake tirohita honepara baMgAlameM zazAMka nAmaka hindU rAjAkA udaya huA aura prabala vegase usane apane rAjyakA vistAra kiyaa| vaha eka dharmAndha zAsaka thaa| usane vaTagohAlI jainavihArako burI tarahase kSati phuNcaayii| sambhavataH isake phalasvarUpa isa vihArapara kucha samaya taka brAhmaNoMkA adhikAra rhaa| zazAMkakI mRtyuke bAda baMgAlameM eka zatAbdI taka arAjakatAkA daura-daurA rhaa| taba vaMgavAsiyoMne svecchAse gopAla nAmaka saradArako san 750 meM vaMgadezakA rAjA nirvAcita kara liyaa| isose pAlavaMza claa| isakA putra dharmapAla I. saM. 770 meM gaddIpara baitthaa| pAlavaMzInareza kaTTara bauddha dharmAnuyAyI the| dharmapAlane jaina vihArapara adhikAra kara liyaa| usane baTagohAlI ke nikaTa somapura nAmaka sthAnameM bauddha vihArakI nIMva DAlI aura jainavihArako usameM sammilita karake eka vizAla bauddha vihAra banA diyaa| isapara bauddhoMkA adhikAra muslima zAsakoMke kAla taka rhaa| jaba unhoMne ise naSTa kara diyA, tabase vaha bhagna dazAmeM par3A huA hai| vaTagohAlI arthAt Adhunika pahAr3apurase prApta yaha tAmrapatra aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai aura isase usa jaina vihArake sambandhameM prakAza par3atA hai, jisakI khyAti lagabhaga sAta sau varSoM taka vibhinna rUpoMmeM rhii|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vajji-videha janapada vaizAlI-kuNDagrAma mithilApurI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ narakaTiyA aMDa harakhUda bhikanAThorI * bIragaMja mirI raksaulaAdApuru majIliyA corAdAne pattiyoM sagaulI jairagani campA Na lAkhora godAsahU * vIrataTAlI dovA sA goviMdagej mahArAjagaMja DhAroMDA ratanasarIya sidhuvAliyA vaikazora mahavata basaMtapura ghAgharA nadI u0 pra0 pUrva putra ka kesariyA hapa zaha latA * kaMca mejaragaMja bhUi motIhArI ko rigo bacanati mItAmaDI aravAla mathurApura bihAra baMgAla aura ur3IsA ke jainatIrtha bajji - videha janapada (vaizAlI, kuNDagrAma, mithilApurI) ne moviMda gorA pipar3A 1 zivahara madhuvana meha si "sAhevegaMja baniyAgAMva vaizAlI gare sujaphpharapura koTa saMdeza jalapurA kyA sarahara 'paligaMja paisa divAha vidyAgha alejAghATa maheghATa bArkapura 23 paTanA bhA punapuna diyAnaka jasopi paro kurA "majAva TikArI bAlAgaMja gurukSA madanapura ga zerAta * imAmagaMja) grAma gorila * lAlagaMja -sonapura hAjIpura raphIgaMja pareSAmApura majahara gayA mujapharapura bar3o mahuA hilsA mahAnAbAda ekaMgara makhadumapura islAmapura phatuhA pA cArjakTrI janakapura ra 'thumA 'vidarasarAya atri koDavA guNavA* 'vajIragaMja murpA sona! mithilApurI jalezvara) vAha baDhatyaripura niri bodhagayA vAduvAsarakhamera DolA pUsA paTapura tAjapura nAlandA*prAvApurI la darabhaMgA laheriyAsarAya vArizanagara rathAvA bihArazarIpha samastIpura se narahAna dalagAya mohadInagara baDavoDA navAdA gavidapura mekasora satnAMbI prArarAjaulI, gusA kokarA jayanagara benIpaTTI khajaulI madhubanI saramerA zekhapurA bIgaMja vajji-videha janapada motIhArI ti ra uparA mujaphpharapura vaizAlI rAjanagara phUlaparas nirmalI mu sakAra madhupura voDA begarA baraunI vagusataca mokAmA sUryagar3ha jhajharapura candrAIna saharasA siMgiyA banagAMva simariva khtyArapura DeradherI parserama saMketa rAjya kI sImA jile kI sImA nadiyAM relamArga rASTrIya mArga 'anya mArga kaccAmArga jaina tIrthasthAna jile kI rAjadhAnI anyanagara antarrASTrIya sImA revamAriya BABUR dharaharA zrIpArana bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI baMbaI 1 bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAlI-kuNDagrAma aura kuNDalapura bhagavAn mahAvIrako janma-bhUmi sampUrNa. prAcIna vAGmaya isa bAtameM ekamata hai ki bhagavAn mahAvIra videhameM sthita kuNDagrAmameM utpanna hue the| jisa granthameM bhI bhagavAn mahAvIrake janma-sthAnakA varNana AyA hai, usameM kuNDapurako hI janma-sthAna mAnA hai aura usa kuNDapurakI sthiti spaSTa karaneke lie 'videha kUNDapUra' athavA 'videha janapada sthita kUNDapUra' diyA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM kuNDapura yA isase milate-julate nAmavAle nagara ekase adhika hoNge| ataH bhrama-nivAraNa aura kuNDapurakI sahI sthiti batAneke lie kuNDapurake sAtha videha lagAnA pdd'aa| digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke sAhityameM isa viSayapara aikamatya pAyA jAtA hai| yahA~ donoM hI sampradAyoMke kucha prAcIna granthoMke uddharaNa diye jAte haiN| ye viSayako spaSTa karanemeM vizeSa sahAyaka hoMgedigambara sAhityameM kuNDapura AcArya pUjyapAda viracita saMskRta nirvANa-bhaktimeM bhagavAnkI janma sambandhI sabho Avazyaka bAtoMpara prakAza DAlate hue kahA hai "siddhArthanRpatitanayo bhAratavAsye videhkunnddpure| devyAM priyakAriNyAM susvapnAnsaMpradayaM vibhuH // 4 // caitrasitapakSaphAlguni zazAMkayoge dine trayodazyAm / jajJe svoccastheSu graheSu saumyeSu zubhalagne / / 5 / / hastAzrite zazAMke caitrajyotsne cturdshiidivse| pUrvAlle ratnaghaTaivibudhendrAzcakrurabhiSekam" // 6 // arthAt siddhArtha rAjAke putra ( mahAvIra ) ko bhArata dezake videha kuNDapurameM sundara ( solaha ) svapna dekhakara devI priyakAriNI ( trizalA ) ne caitra zaklA trayodazIko phAlgani nakSatrameM apane ucca sthAnavAle saumyagraha aura zubhalagnameM janma diyA aura caturdazIko pUrvAhnameM indroMne ratnaghaToMse bhagavAnkA abhiSeka kiyaa| 'harivaMza purANa meM kuNDapurakI sthitiko kucha adhika vistArake sAtha diyA hai| vaha isa prakAra hai "atha dezo'sti vistArI jambUdvIpasya bhaarte| videha iti vikhyAtaH svargakhaNDasamaH zriyA / / 2 / 1 / / kiM tatra varNyate yatra svayaM kSatriyanAyakAH / ikSvAkavaH sukhakSetre saMbhavanti divazcyutAH // 24 // tatrAkhaNDalanetrAlIpadminIkhaNDamaNDanam / sukhAmbhaHkuNDamAbhAti nAmnA kuNDapuraM puram" // 25 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha arthAt isa jambUdvIpake bharatakSetrameM lakSmIse svargakhaNDakI tulanA karanevAlA 'videha' nAmase prasiddha eka bar3A vistRta deza hai| usa dezakA kyA varNana kiyA jAye, jahA~ke sukhadAyI kSetrameM kSatriyoMke nAyaka svayaM ikSvAkuvaMzI rAjA svargase cyuta ho utpanna hote haiM / usa videha dezameM kuNDapura nAmakA eka aisA sundara nagara hai jo indrake netroMkI paMktirUpI kamaliniyoMke samUhase suzobhita hai tathA sukharUpI jalakA mAno kuNDa hI hai| 'uttarapurANa'ke kartA AcArya guNabhadrane isa prasaMgako isI bhAMti likhA hai 'bharate'smin videhAkhye viSaye bhavanAGgaNe // 744251 - rAjJaH kuNDapurezasya vasudhArApatatpRthuH // 74 / 252 arthAt bharata kSetrake videha nAmaka deza sambandhI kuNDapura nagarake rAjA siddhArthake bhavanake A~ganameM pratidina ratnavarSA huii| ___ ina ullekhoMse yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki bhagavAnkA janma usa kuNDapura nAmaka nagarameM huA thA jo videha dezameM sthita thaa| videha janapada aura usakI sImAe~ videha janapadakI sImA isa prakAra thI gaNDakItIramArabhya campAraNyAntakaM shive| videhabhUH samAkhyAtA tIrabhuktAbhidho manuH // -zakti saMgama tantra, paTala 7 arthAt gaNDakI nadIse lekara campAraNya takakA pradeza videha athavA tIrabhukta kahalAtA hai| ( tIrabhukta tirahutako kahate haiN)| bRhad viSNu purANake mithilAkhaNDameM videhakI pahacAna aura sImAe~ batAte hue kahA hai "gaGgA-himavatomadhye nadIpaJcadazAntare / tairabhuktariti khyAto dezaH prmpaavnH|| kauzikI tu samArabhya gaNDakImadhigamya vai / yojanAni caturvizat vyAyAmaH parikIrtitaH // gaGgApravAhamArabhya yAvaddhamavataM vanam / vistAraH SoDazaH prokto dezasya kulanandanaH" / arthAt gaMgA aura himAlayake madhyameM tIrabhukta deza hai, jisameM pandraha nadiyA~ bahatI haiN| pUrva meM kauzikI ( Adhunika kosI ), pazcimameM gaNDakI, uttarameM himAlaya aura dakSiNameM gaMgAnadI hai / yaha pUrvase pazcimakI ora 24 yojana hai aura uttarase dakSiNakI ora 16 yojana hai| ____ isI videha yA tIrabhukti pradezameM vaizAlI, mithilA Adi nagara the| zvetAmbara sAhityameM videha kuNDapura bhagavAn mahAvIrako kahIM-kahIM 'videha' bhI kahA gayA hai| isakA kAraNa, kucha vidvAnoMkI rAyameM, unakI mAtAkA kula hai| mahAvIrakI mAtA trizalA videha kula kI thiiN| zvetAmbara granthoMmeM isake sambandha meM aneka sthAnoMpara ullekha Aye haiN| kalpasUtra 5 / 111 meM kahA hai
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 17 'viNIe NAe NAyaputte NAyakulacande videhe videhadiNNe videhajacce videhasUmAle tIsevAsAI videhaMsi kaTTu / ' isI prakAra AcArAMga sUtrameM uparyukta pAThase milatA-julatA pATha isa prakAra milatA hai'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre NAya NAyaputte NAyakulacande NAyakulavitte videhe videhadiNNe videhajacce videhamumAle tIsavAsAiM videhattikaTTu AgAramajjhe vasittA - ina avataraNoMse spaSTa jJAta hotA hai ki mahAvIra jJAtRkulameM utpanna hue the, ve videhake rahanevAle the, videhake dauhitra the aura unakI mAtA trizalA videhadattA kahalAtI thIM / zvetAmbara sUtra sAhitya meM kuNDagrAma, kSatriyakuNDa, uttarakSatriyakuNDapura, kuNDapura sanniveza, kuNDagrAma nagara, kSatriyakuNDagrAma Adi aneka nAma unake janma-nagarake milate haiM, kintu ve saba eka hI nagara ke nAma haiM / yahA~ tatsambandhI kucha uddharaNa diye jA rahe haiM / inase bhagavAn mahAvIrake janma-sthAnake sambandha meM apanA abhimata nizcita karanemeM sahAyatA milegI / 'uttarakhattiyakuNDapurasaMNive saMmi.......... - AcArAMga dvitIya zrutaskandha, bhAvanAkhya caturviMzatitama adhyayana | - kalpasUtra dvitIya kSaNa / saMkhyA 21, 26, 28, 30, 32 --kalpasUtra 5 / 100 - AcArAMga 2 24 28 'khattiyakuNDaggame Naya re.. 'kuNDaggAme Nayare N 'uttarakhattiyakuMDapura saMNivesassa......' 'jJAtamastIha bharate mahImaNDalamaNDanam / - triSaSTizalAkApuruSacarita 10|3 kSatriyakuNDagrAmAkhyaM puraM matpurasodaram // ' ina avataraNoMke prakAzameM uttara kSatriya kuNDapura yA kuNDagrAma hI bhagavAnkI janma-nagarI hai, yaha suspaSTa ho jAtA hai / yaha nagara videhameM sthita thA, yaha hama pahale siddha kara cuke haiM / isa nagarakI vizeSatA batAte hue hemacandrAcAryane jo bAteM likhI haiM, ve vizeSa dhyAna dene yogya haiM 'sthAnaM vividhacaityAnAM dharmasyaikanibandhanam / anyAyairaparispRSTaM pavitraM tacca sAdhubhiH // mRgayAmadyapAnAdivyasanAspRSTanAgaram / tadeva bharatakSetra pAvanaM tIrthaM vad bhuvaH // ' -fagfe.........?013 arthAt yaha nagara nAnA prakArake caityoMkA sthAna thA / dharmakA sAdhanabhUta thA / yahA~ anyAyoMkA to sparzaM bhI nahIM thA / sAdhuoMse yaha pavitra thA / yahA~ke nivAsiyoMko zikAra, madyapAna Adi vyasanoMkA sparza taka nahIM thA / vaha nagara vAstavameM bharatakSetrako pavitra karanevAlA pRthvIkA mAno tIrthakSetra hI thA / kuNDapurakI yaha stuti korI ziSTAcAraparaka sAmAnya prazaMsA nahIM hai / AcAryane isameM nagaravyApI vAstavikatApara hI prakAza DAlA hai / jisa nagara meM lokottara mahanIya puruSa tIrthaMkara janma lenevAle haiM, vaha nagara pavitra honA cAhie, dhArmika janoMkA kendra honA cAhie aura vahA~ ke janoMmeM AcAra aura vicArakI zuddhi honI caahie| kuNDapura usa kAlameM aisA hI pavitra nagara thA / 1. AcArAMgasUtra - zrutaskandha 2 adhyAya 24 / bhAga 2-3
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ___ aba yaha nirNaya karanA zeSa raha jAtA hai ki yaha kuNDapura videhameM kahA~ avasthita thaa| __uttarAdhyayanasUtrameM' bhagavAn mahAvIrako vaizAlika kahA hai- 'arahA nAyaputte bhagavaM vesaalie'| "bhagavatI sUtra' ( 2-1-12-2) kI TIkAmeM abhayadevasUrine vaizAlikakA artha hI mahAvIra kiyA hai| isa prakAra vaizAlIke nAmapara hI mahAvIrakA nAma vaizAlika prasiddha ho gyaa| usa samaya vaizAlI nagarImeM kuNDagrAma zAmila thaa| isalie mahAvIrako janapada ( videha ) kI dRSTise videha kahA gayA aura kuNDagrAma vaizAlIkA eka upanagara thA, isalie unheM vaizAlika kahA gyaa| . sArAMza yaha hai ki kuNDagrAma videha ( tirahuta ) janapadameM avasthita thA aura vaha vaizAlIkA eka upanagara thaa| mAtA-pitA-kula-gotra bhagavAn mahAvIrake pitAkA nAma siddhArtha thaa| ve sarvArtha aura zrImatIke putra the| AcArya jinasenane 'harivaMzapurANa'meM rAjA siddhArthakA paricaya bar3e sundara zabdoMmeM isa prakAra diyA hai __"sarvArtha-zrImatIjanmA tasmin srvaarthdrshnH| siddhArtho'bhavadarkAbho bhUpaH siddhArthapauruSaH / / 2 / 93 / " arthAt rAjA sarvArtha aura rAnI zrImatIse utpanna, samasta janoMke hitako dekhanevAle, sUryake samAna tejasvI aura samasta artha puruSArthako siddha karanevAle siddhArtha vahA~ke rAjA the| isI prakAra AcArya jinasenane mahAvIrakI mAtA trizalAkA paricaya dete hue likhA hai "uccaiHkulAdrisambhUtA shjsnehvaahinii| mahiSI zrIsamudrasya tasyAsIt priyakAriNI // cetazceTakarAjasya yAstAH saptazarIrajAH / / atisnehAkulaM cakrustAsvAdyA priyakAriNI // " -harivaMzapurANa 2 / 96-17 / jo uccakularUpI parvatase utpanna huI svAbhAvika snehakI mAno nadI thI, aisI priyakAriNI lakSmIke samudra svarUpa rAjA siddhArthakI paTarAnI thii| jina sAta putriyoMne rAjA ceTakake cittako atyadhika snehase vyApta kara rakhA thA, una putriyoMmeM priyakAriNI sabase bar3I putrI thii| rAjA siddhArthakA koI dUsarA bhI nAma thA, aisA koI ullekha digambara paramparAke zAstroMmeM kahIM hamAre dekhane meM nahIM aayaa| kintu zvetAmbara sUtra sAhityameM unake nAma-siddhArtha, zreyAnsa aura yazasvI milate haiN| mahArAnI trizalAke nAma bhI ekase adhika prApta hote haiN| digambara paramparAmeM unake do nAma batAye gaye haiM-priyakAriNI aura trizalA / zvetAmbara sUtroMmeM unake tIna nAma milate haiMtrizalAdevI, videhaditrA aura priykaarinnii| ___ isI prakAra bhagavAn mahAvIrake nAma bhI aneka milate haiM-"vIra, vardhamAna, sanmati, mahAvIra, zramaNa athavA mahAzramaNa / 1. uttarAdhyayana sUtra 617 / 2. AcArAMga 2 / 24 / 12-15, kalpasUtra 5 / 3. harivaMzapurANa 2 / 16-18 / 4. AcArAMga 2 / 24 / 12-15, kalpasUtra 5 / 5. uttarapurANa 74 / 276 / 6. uttarapurANa 74 / 276 / 7. uttarapurANa 74 / 283 / 8. uttarapurANa 74 / 295 / 9. AcArAMga 2 / 24 / 12-15, kalpasUtra 5 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3osAke digambara jaina tIrtha mahArAja siddhArtha aura mahAvIra kSatriya kulameM utpanna hue the| unake vaMzakA nAma jJAtRvaMza thA aura unakA gotra kAzyapa thaa| mahArAnI trizalAke pitRpakSakA gotra vAziSTha thA / jJAtRvaMzake honeke kAraNa mahAvIrako nAtaputta ( jJAtRputra ) bhI kahA jAtA thaa| bauddha sAhityameM to mahAvIrake lie sarvatra 'nigaMTha nAtaputta' zabda diyA gayA hai, jisakA artha hai nirgrantha jJAtRputra / zvetAmbara sAhityameM mahAvIra aura siddhArthako sarvatra jJAtRvaMzI aura kAzyapa gotrIya batAyA hai| yathA 'rayaNi caNaM bhagavaM mahAvIre NAyakulaMsi sAhariye siddhattharAya bhvnnNsi|' -kalpasUtra 4 / 89 'khattiya kuMDagAme Nayare NAyANaM khattiyANaM siddhatthassa khattiassa kAsavaguttassa bhAriyAe tisalAe khattiyANIe vAsiTThaguttAe..., -kalpasUtra dvitIya kSaNa / 21,26,28,30,32 yahI pATha AcArAMga 2 / 24 meM hai 'viNIe NAe NAyaputte NAyakulacande "' -kalpasUtra 5 / 111 'samaNe bhagavaM mahAvIre NAye NAyaputte NAyakulacande...' -AcArAMga 2 / 24 / 28 'triSaSTizalAkApuruSacarita' meM siddhArthako 'jJAtavaMzyaH' batAyA hai aura ikSvAkukulotpanna likhA hai| 'bhagavayA mahAvIreNaM kAsaveNaM paveiyA...' -uttarAdhyayana 'loguttame samaye NAyaputte...' 'NivvANavArINiha NAyaputte....' -sUtrakRtAMga SaSTha adhyayana isa prakAra zvetAmbara sAhityameM sarvatra siddhArtha mahArAja aura mahAvIrako 'NAye, NAyaputte yA NAyakulacande' likhA hai aura hemacandrAcAryane unheM 'jJAtavaMzyaH' likhA hai| TIkAkAroMne bhI 'NAya' kA artha 'jJAta' hI kiyA hai| kintu digambara sAhityameM unheM 'nAtha vaMza' kA kahA gayA hai aura prAkRta granthoM meM unheM 'NAha' kulotpanna batAyA hai, jisakA artha 'nAtha' hotA hai| SaTkhaNDAgamake caturtha vedanA khaNDa bhAga 9 (4 / 1 / 44) meM nimnalikhita ullekha milatA hai___ "kuMDapura puravarissara siddhatthakkhattiyassa nnaahkule| vIe deviisdsevmaannaae||" yahI gAthA 'kasAyapAhuDa' kI jayadhavalA TIkAmeM AcArya vIrasenane 'pejja dosa vihattI'meM uddhRta kI hai, jisa prakAra unhoMne ise SaTkhaNDAgamameM uddhRta kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki yaha gAthA vIrasenAcAryase kisI prAcIna grantha kI hai| isI prakAra 'tiloyapaNNatti' granthameM unheM 'NAha' vaMzameM hI utpanna huA mAnA hai / gAthA isa prakAra hai 1. aMguttara nikAya aTThakathA, aMguttara nikAyakA sIhasutta, saMyutta nikAyakA jaTilasutta, majjhima nikAyakA mahAsukuladAyi sutta, cUlasAropama sutta, cUlagosiMgasutta, mahAsallaka sutta, cUlasukuladAyI sutta, abhaya rAjakumAra sutta, devadahasutta, sAmagAma sutta / dIghanikAyakA saMgIti pariyAya sutta, sAmaJjaphala sutta, mahAparinivvANa sutta, pAsAdika sutta / 2. kasAyapAhuDa, bhAga 1, pR. 78 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha "dhammAra kuMthU kuruvaMsajAdA NAhoggavaMsesu vi viirpaasaa| so suvvado jAdavavaMsajammA NemI a ikkhAku kulammi sesA" // 4550 arthAt dharmanAtha, aranAtha aura kunthunAtha ye tIna tIrthaMkara kuruvaMzameM utpanna hue| mahAvIra aura pArzvanAtha kramase nAtha aura ugravaMzameM, munisuvrata aura neminAtha yAdava vaMza ( harivaMza ) meM tathA zeSa tIrthaMkara ikSvAku vaMzameM utpanna hue| mahAkavi dhanaMjaya kRta 'nAmamAlA' nAmaka koSameM mahAvIrake paryAyavAcI zabdoMmeM 'nAthAnvayaH vizeSa ullekha yogya hai| ____ "sanmatirmahatirvIro mhaaviiro'ntykaashypH| nAthAnvayo vardhamAno yattIrthamiha sAmpratam" // 115 // isakI vyAkhyA karate hue amarakItine 'nAthAnvayaH' kA artha kiyA hai 'nAtho'nvayo yasya sa nAthAnvayaH' arthAt jisakA vaMza nAtha hai / bhASyakArane isake samarthanameM kisI prAcIna granthase eka zloka bhI uddhRta kiyA hai, jisameM tIrthaMkaroM aura unake vaMzoMkA ullekha kiyA gayA hai| vaha zloka isa prakAra hai "catvAraH puruvaMzajA jinavRSA dharmAdayaste punanaimizrImunisuvrato harikule vIro'tha nAthAnvaye / zeSAH saptadazAdhikA jinavarA ikSvAkuvaMzodbhavAH prodyanmohavinAzanaikanipuNAH saGghasya santu zriyai // " sampUrNa digambara sAhityameM jahA~ bhI mahAvIrake vaMzakA ullekha AyA hai, vahA~ unakA nAthavaMza hI milatA hai| nAthavaMza bhAratake prAcInatama cAra vaMzoMmeM-se eka hai| bhagavajjinasenAcAryane 'AdipurANa' meM bhagavAn RSabhadeva dvArA cAra vaMzoMkI sthApanAkA itihAsa isa prakAra diyA hai "bhagavAnne hari, akampana, kAzyapa aura somaprabha ina cAra mahAbhAgyazAlI kSatriyoMko bulAkara unakA yathocita sammAna aura satkAra kiyaa| tadanantara rAjyAbhiSeka kara unheM mahAmANDalika rAjA bnaayaa| ve rAjA cAra hajAra anya choTe-choTe rAjAoMke adhipati the| bhagavAnne somaprabhakA nAma kururAja rakhA aura use kurudezakA rAjA banAyA tathA usase kuruvaMza claa| bhagavAnkI AjJAse harine harikAnta nAma rkhaa| usase harivaMza claa| akampanako zrIdhara nAma diyA aura vaha nAthavaMzakA nAyaka huaa| aura kAzyapa bhI bhagavAnse maghavA nAma pAkara ugravaMzakA saMsthApaka huaa|" isI granthameM Age calakara sulocanAke svayaMvarake prasaMgemeM nAthavaMzakA ullekha AyA hai| jaba sulocanAne jayakumArake galemeM varamAlA DAla dI aura samrATa bharatake jyeSTha putra arkakIrtiko kucha duSTa logoMne bhar3akA diyA, usa samaya usakA anavadyamati nAmaka mantrI use samajhAte hue kahatA hai ___- "jisa prakAra niSadha aura nIla kulAcala meruparvatake uttama pakSa haiM, usI prakAra bhagavAn AdinAthane pahale nAthavaMza aura candravaMza donoM hI Apake kularUpI parvatake uttama pakSa banAye haiN|". 1. AdipurANa 16 / 256 se 261 / 2. AdipurANa 44 / 37 /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha . 21 isI prakaraNameM AcAryane akampanako nAthavaMzakA adhipati batAyA hai| ina pramANoMke prakAzameM yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra nAthavaMzIya the| prAkRta granthoMmeM nAthake lie 'NAha' prayukta hotA AyA hai| 'NAha' ke sthAnapara zvetAmbara granthoMmeM 'NAya' aura bauddha sAhityameM 'nAta' yA 'nATa' kA prayoga hone lgaa| jisase nAthake sthAnapara badalate-badalate siddhArtha aura mahAvIrakA vaMza jJAtRvaMzake nAmase prasiddha ho gyaa| siddhArtha kuNDapurake rAjA the, isa viSayameM digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAe~ sahamata haiN| sabhI sthAnoMpara unheM kuNDapurakA rAjA batAyA hai| 'rAjJaH kuNDapurezasya' 'kuNDapuraipuravarissara' 'siddhArtho'sti mahIpatiH' 'siddhatthe royA' 'siddhattheNaM raNNA' 'siddhatthassa raeNNNo' ityAdi ullekhoMmeM unheM rAjA svIkAra kiyA hai| unake mahalakA nAma nandyAvarta thA aura vaha sAta khaMNDakA thA / aise vaibhavasampanna parivArameM mahAvIrakA janma huA thaa| yaha kuNDapura nagara vaizAlI saMgha yA vajji saMghameM sthita thaa| vaizAlI hindU purANoMke anusAra vaizAlIko sthApanA ikSvAku aura alambuSAke putra vizAla rAjAne kI thii| bauddha granthoMmeM isa nagarIke nAmakaraNakA kAraNa yaha batAyA gayA hai ki janasaMkhyA bar3hanese kaI gA~voMko sammilita karake tIna bArameM ise vizAla rUpa diyA gyaa| isase usakA nAma vaizAlI pdd'aa| ___ Ajakala yaha sthAna basAr3ha nAmaka gA~vase pahacAnA jAtA hai| isake AsapAsa Aja bhI basAr3hake atirikta baniyA gA~va, kUmana chaparAgAchI, vAsukuNDa aura kolhuA AbAda haiN| samayake parivartanake sAtha yadyapi prAcIna nAmoMmeM thor3A-bahuta parivartana avazya ho gayA hai kintu ina nAmoMse prAcIna nagaroMkI pahacAna kI jA sakatI hai, jaise vaizAlI, vANijyagrAma, kollAga sanniveza, karmAragrAma aura kunnddpur| bauddha sAhityake anusAra vaizAlImeM prAcIna kAlameM kuNDapura aura vANijyagrAma bhI mile hue the| dakSiNa-pUrva meM vaizAlI thI, uttara-pUrva meM kuNDapura thA aura pazcimameM vANijyagrAma thaa| kuNDapurake Age uttara-pUrva meM 'kollAga' nAmaka eka sanniveza thA / usameM prAyaH jJAtRvaMzIya kSatriya rahate the| isI kollAga sannivezake pAsa jJAtRvaMzIya kSatriyoMkA dyutipalAza udyAna aura caitya' thaa| isIlie ise 'nAyaSaMDavaNe' athavA 'nAyasaMDe ujjANe' kahA gayA hai| kuNDapura sannivezako sthiti ___ kuNDagrAma yA kuNDapura vajjIdezake antargata eka nagara thaa| yahAM jJAtRvaMzIya kSatriya rahate the| bauddha grantha 'dIgha nikAya' ke 'mahAparinivvANa sutta' meM mahAtmA buddhakI usa antima yAtrAkA 1. AdipurANa 43 / 332 / 2. uttarapurANa 74 / 252 / 3. SaTkhaNDAgama bhAga 9 (411144) / 4. triSaSTizalAkApuruSa carita 1013 / 4 / 5. kalpasUtra 2 / 50 / 6. kalpasUtra 4 / 68, 4 / 86 / 7. kalpasUtra 4 / 72 / 8. uttarapurANa 74 / 253-254 / 9. rAmAyaNa vAlmIki 1 / 4 / 11-12, vAyupurANa 86.16-22, viSNupurANa (4 / 1 / 48-49) ke anusAra vizAlake pitAkA nAma ikSvAkuvaMzI tRNabindu thaa| 10. majjhimanikAyaaTThakathA mahAsiMhanAda sutta vnnnnnaa| 11. vipAkasUtra 1 / 12. kalpasUtra 115, AcArAMga sUtra 2 / 15 / 22 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 bhAratake digambara jaina tIrtha varNana hai jo unhoMne rAjagRhase kuzInArAke lie kI thii| usa yAtrA-vivaraNake anusAra mahAtmA baddha pATaligrAmase gaMgA pAra karake koTigrAma phNce| vahA~se nAdikA yA nATikA gye| vahA~se vaishaalii| pro. jaikobI bauddha granthoMke isa koTigrAmako hI kuNDagrAma svIkAra karate haiN| DaoN. hornele kA mata hai ki mahAvIrakA janma vaizAlIke eka upanagara kollAgameM huA thA, jahA~ dyutipalAza caitya thaa| unake matase kollAga sannivezameM nAta yA nAya kSatriyoMkA nivAsa thaa| rAhala sAMkRtyAyana bhagavAna mahAvIrako jJAtavaMzIya tathA vartamAna jathariyA jAtiko jJAtavaMzake vaMzaja batAte haiN| unakA mata hai ki jJAtR zabdakA hI rUpAntara hokara jathariyA bana gayA hai-jJAtR ( jJAtara>jatara > jathara ) ikA ( iyA ) = jathariyA, jethriyaa| mahAvIrakA gotra kAzyapa thA tathA jathariyoMkA gotra bhI kAzyapa hai| rattI paraganA, jisameM basAr3ha (prAcIna vaizAlI)hai, Ajakala bhI jayariyoMkA kendra hai| mahAvIrake kAlameM vajjodezameM nAdika nAmaka eka grAma thA jahA~ jJAtavaMzI kSatriya rahate the| isa nAdikAkA ho saMskRta rUpa jJAtakA hotA hai| usI nAdikAse rattI zabda bana gayA-rattI>lattI>nattI>nAtI>nAdi (pAlI) 'dIgha nikAya'kI sumaMgala vilAsino TIkAmeM eka sthAnapara isa nAma bhedakA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ___ 'nAdikAti etaM talAkaM nissAya dviNNaM cullapitu mahApitu puttAnaM dve gaamaa| nAdiketi ekasmiM jnyaatigaame|' ___isameM batAyA hai ki trAtika ( jJAtika ) aura nAdika donoM nAma eka hI sthAnake haiN| trAtigAma ( jJAtigAma ) honese trAti nAma par3A aura nAdika tar3Aga ( tAlAba ) ke nikaTa honese nAdika khlaayaa| Agama paeNnthoMke anusAra kuNDapurake do bhAga the-dakSiNa kuNDapura sanniveza aura uttara kuNDapura sanniveza / kSatriya kuNDagrAma uttarameM thA jisameM mukhyataH jJAtRvaMzI kSatriya rahate the aura brAhmaNa kuNDagrAma dakSiNameM thA jisameM mukhyataH brAhmaNa nivAsa karate the| bhagavatI sUtrake anusAra brAhmaNakuNDanagarake IzAnakoNa ( uttara-pUrva ) meM bahuzAla caitya thaa| usa nagarameM RSabhadatta brAhmaNa aura usakI devAnandA brAhmaNI rahate the| ve donoM zramaNopAsaka the| eka bAra bhagavAn mahAvIra vahA~ padhAre aura ve bahuzAla caityameM tthhre| devAnandA khUba sajadhajakara dAsiyoMse ghirI huI bhagavAnke darzanoMke lie gayI / brAhmaNa-dampatine bhagavAnse dIkSA le lii|| isa brAhaNakuNDanagarake pazcimameM kSatriyakuNDa nAmakA nagara thaa| vahA~ jamAlI rahatA thaa| usa samaya kSatriyakuNDanagarameM zRMgAraka, trika, catuSka aura catvarameM bahutase manuSya kolAhala kara rahe the| ve kSatriyakuNDagrAmameM-se bAhara nikale aura brAhmaNakuNDagrAmameM hokara bahuzAla caityameM gaye / jamAlIne apane mahalapara baiThe hue socA-Aja kSatriyakuNDagrAmameM kyA indra mahotsava, skanda mahotsava, mukunda mahotsava, nAga mahotsava, yakSa mahotsava, bhUta mahotsava, kUpa mahotsava, sarovara mahotsava, nadI mahotsava, draha mahotsava, parvata mahotsava, vRkSa mahotsava, caitya mahotsava yA stUpa mahotsava hai jo ye ugrakula, bhogakula, rAjakula, ikSvAkukula, jJAtRkula aura kuruvaMzake kSatriya, kSatriyaputra, bhaTa, bhaTaputra Adi kahA~ jA rahe haiM ? jaba patA lagA to jamAlI azvarathameM savAra hokara bahuzAla caitya 1. Prof. Jacobi's Jain Sutras, Introduction in SBE XXII p. XI. / 2. Dr. Hoernel, Upasagadasao, p. 4 and his Jainism and Buddhism. / 3. rAhula sAMkRtyAyana kRta 'purAtattva nibandhAvalI', pR. 108-109 / 4. AcArAMga 2 / 24 / 4-24-28 / kalpasUtra 2 / 21-26-28-3032 / 5. bhagavatIsUtra 9 / 33 / 6. aupapAtika sUtra 57 / 1-2, 58 / 1, 59 / 2, 64|2;raaypsennii sUtra 100 / 1 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha pahu~cA / vahA~ puSpa, tAmbUla, jUte, Ayudha vagairaha alaga kiye / vastrako uttarAsaMga kiyA, Acamana kiyaa| parama zucIbhUta hokara hAtha jor3akara mahAvIra svAmIke pAsa aayaa|' -bhagavatI sUtra 9 / 33 .. ina ullekhoMse yaha mAlUma par3atA hai ki uttara kSatriyakuNDapura sanniveza aura dakSiNa brAhmaNakuNDapura sainniveza athavA kSatriya kuNDagrAmanagara aura brAhmaNa kuNDagrAmanagara donoM prAyaH mile hae the| vAstavameM kaNDapara sannivezake do bhAga the jisameM uttarI bhAgameM kSatriyoM (vizeSata jJAtRvaMzI ) aura dakSiNI bhAgameM brAhmaNoMkI bastI thii| brAhmaNakuNDagrAmake IzAna koNameM prasiddha bahuzAla caitya thaa| kSatriyakuNDagrAmake IzAna koNameM kucha Age calakara 'kollAga' sanniveza thaa| yaha sanniveza bhI jJAtRvaMzI kSatriyoMkA thaa| kSatriyakuNDapurake bAhara hI 'jJAtakhaNDavana' nAmaka eka udyAna thA jo jJAtRvaMziyoMkA thaa| - vaizAlIkA tIsarA bhAga vANijyagrAma nagara thaa| isameM prAyaH vyApArI-baniye rahate the| yaha pazcimakI ora AbAda thaa| isake IzAna koNameM prasi za caitya aura udyAna thaa| caitya aura udyAna donoM hI jJAtRvaMzI kSatriyoMke the| vastutaH vaizAlI tIna bhAgoM yA jiloMmeM vibhakta thI-vaizAlI, kuNDagrAma aura vANijyagrAma / ye tInoM hI nagara bhinna-bhinna the| ye eka dUsarese kitanI dUra the, yaha to kahIM ullekha nahIM miltaa| kintu Agama granthoMmeM tathA anyatra aise ullekha prAyaH milate haiM, jinase yaha mAlUma par3atA hai ki ye tInoM nagara alaga-alaga base hue the| mahAvIra eka bAra siddhArthapurase vaizAlI gye| vahA~ unakI pUjA gaNapatine kii| vaizAlIse bhagavAna vANijyagrAmakI ora gye| mArgameM gaNDakI nadIko pAra kiyaa| yaha ullekha isa prakAra hai nAtho'pi siddhArthapurAd vaizAlI nagarIM yayau / zaGkhaH pitRsuhRttatrAbhyAnarca gaNarAT prabhum // 138 / / tataH pratasthe bhagavAn grAmaM vANijakaM prati / mArge gaNDakikAM nAma nadI nAvottatAra saH // 139 / / ___-triSaSTizalAkA puruSa carita parva 10 sarga 4 isa prakaraNameM eka bAta vizeSa ullekha yogya hai| bhagavAn kUrmagrAmase siddhArthapura Aye the aura vahA~ se vaizAlI gaye the| yadi siddhArthapurako hama kuNDapura svIkAra kara leM aura kUrmagrAmako karmAragrAma mAna leM to yaha asaMgata na hogaa| mahAvIrane AgamoMke anusAra jJAtRkhaNDa vanameM dIkSA lI thii| ve vahA~se karmAragrAma cale gye| sambhavataH yaha gA~va luhAroM Adi kI bastI thI aura kuNDapurake nikaTa hI basI huI thii| 'triSaSTizalAkApuruSa carita' ke uparyukta ullekhameM kuNDapura na likhakara AcAryane mahArAja siddhArthake nAmapara use siddhArthapura likha diyA hai| yadi hamArI ukta dhAraNA sahI hai to isakA artha yaha hai ki kuNDagrAma aura vaizAlI nikaTa avasthita the aura ve gaNDakake pravI taTapara the tathA vANijyagrAma gaNDakake pazcimataTa para sthita thaa| 3. bhagavatI sUtra 10 // 4, vipAka sUtra 1 / 4. The 1. AcArAMga 2 / 4 / 22 / 2. kalpasUtra 2 / 21 / Life of Buddha, by Rockhill-p. 62.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 bhAratake digambara jaina tIrtha vaizAlI saMgha vaizAlImeM mahAvIrase kucha pUrvase hI gaNasaMgha praNAlI pracalita thI / sambhavataH isa gaNasattAka rAjyakI sthApanA IsavI sanse lagabhaga sAta zatAbdI pUrva meM gaMgAke taTapara huI thii| isase lage hue videha rAjyakA anta janakavaMzI nimike putra 'kalArake samayameM ho cukA thaa| isake bAda videha rAjya licchaviyoMke gaNasaMghameM mila gyaa| itihAsakAra isa mahattvapUrNa ghaTanAkA abhI taka na to kAlanirdhAraNa hI kara pAye haiM aura na vistArase hI isake sambandhameM prakAza DAla sake haiN| hamArI vinamra sammatimeM janakavaMzake antima rAjA kalArako prabuddha janatA ne usake durAcArake kAraNa jAnase mAra DAlA, taba janatA ne milakara yaha nizcaya kiyA ki aba bhaviSyameM videhameM rAjatantrako sthApanA nahIM kI jAyegI, balki janatAkA apanA rAjya hogA, jisakA zAsana janatAke lie janatA dvArA hogaa| isa nizcayake pariNAmasvarUpa videhameM janatAne videha gaNasaMghakI sthApanA kii| usa samaya vaizAlImeM licchavi saMgha bhI maujUda thaa| kucha samaya bAda donoM gaNasaMghoMke rAjAoMne paraspara baiThakara sandhi kara lI aura videha gaNarAjya vizAla vaizAlI saMghameM milA diyA gyaa| isa saMghakA nayA nAma 'vajjIsaMgha' nizcita huaa| isa gaNasaMghakI rAjadhAnI vaizAlI banAyI gyii| videhake gaNarAja ceTakako vajjIsaMghakA gaNarAja yA rAjapramukha nirvAcita kiyA gyaa| hamArI isa dhAraNAkA AdhAra yaha hai ki ceTakakI putrI trizalAko 'videha dinnA' kahA gayA hai| mahAvIrako bhI isI kAraNa kaI sthAnoM para 'videhe, videhadiNNe, videhajacce, videha sUmAle' Adi vizeSaNoMse smaraNa kiyA gayA hai| ' pArasparika sandhikA rUpa kucha bhI rahA ho, kintu do gaNarAjya paraspara milakara eka mahAsaMgha bana gyaa| yaha ghaTanA bhI mahAvIra aura buddhake udayase pUrvakAlakI hai| __isa gaNarAjyako sImAeM isa prakAra thIM-pUrvameM vanyapradeza, pazcimameM kozala deza aura kusInArA-pAvA, jo malloMke gaNarAjya the| dakSiNameM gaMgA aura gaMgAke usa pAra magadha sAmrAjya thaa| uttarameM himAlayakI talahaTIkA vnyprdesh| bauddha granthoMke AdhArapara isa gaNarAjyakA vistAra 2300 vargamIlameM thaa| sAtavIM zatAbdImeM 'yavAnaccAMga' nAmakA eka bauddhayAtrI bhArata AyA thaa| usane likhA hai ki 'isa rAjyakA kSetraphala pA~ca hajAra lI hai|' zAsana-vyavasthA vajjosaMghameM 9 rAjA mukhya the aura unake Upara eka gaNapati yA rAjapramukha hotA thaa| isa saMghameM ATha kuloMke nau gaNa the| gaNapariSajheM sammilita bhogavaMzI, ikSvAkuvaMzIya, jJAtRvaMzIya, kauravavaMzIya, licchavivaMzIya, ugravaMzIya aura videha ina kuloMkA varNana jainAgamoMmeM milatA hai| kintu ATha kuloMmeM inake atirikta aura kauna-sA kula thA, yaha kucha bhI patA nahIM calatA hai| sambhavataH AThavA~ kula rAjakulake nAmase prasiddha thaa| isa saMghako licchavi saMgha bhI kahA jAtA thaa| ina aSTakuloMko vajjiyoMkA aSTakula kahA jAtA thaa| vAstavameM ye sabhI kula licchavi the| inameM jJAtRvaMzI sarvapramukha the|| 1. 'majjhima nikAya' kA 'makhAdeva sutt'| 'lalita vistara' meM isa rAjAkA nAma 'sumitra' diyA hai| 2. Ancient Geography of India, by Cunningham (edited by S. N. Mazoomdar) p. 657-1 mIla = 5.925 yA 6 lii| 1 yojana = 8 mIla / 4. sUtra kRtAGga 2 / 1, AcArAGga 1 / 2 /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jana tIrtha gaNa-zAsana vastutaH zAsana nahIM, eka vyavasthA hotI hai| usameM dAyitva usake pratyeka sadasyapara hotA hai| gaNakA svAmI gaNapati hotA hai, aura gaNa-pariSad usakI pratinidhi hotI hai| vaizAlI saMghameM bhI yahI bAta thii| isa aSTakulake vajjI saMghameM alicchavi bhI the, brAhmaNa-baniye bhI the, kammakara aura dAsa bhI the| kintu zAsanameM unakA koI bhAga nahIM thaa| saMghakI ora se sampUrNa surakSA aura vikAsake AzvAsana evaM avasara unheM upalabdha the| vaizAlImeM anekoM koTyadhIza bhI the, jinakA vANijya sudUra yavadvIpa, svarNadvIpa, pazcimameM tAmraparNI, mizra, turka taka phailA huA thaa| kintu licchavi saMghameM unakI koI AvAja yA pratinidhitva nahIM hotA thaa| vastutaH dezakA zAsana licchavigaNake hAthameM thaa| vahI apane sadasyoMko cunatA thA aura pratyeka sadasyako rAjA kahA jAtA thaa| ye sabhAsad 'gaNarAjAnaH' kahalAte the| kauTilIya arthazAstrameM licchaviyoMke saMghako 'rAjazabdopajIvI' kahA hai| 'mahAvastu saMgraha grantha' meM likhA hai ki vaizAlImeM 1 lAkha 68 hajAra rAjA rahate haiN| 'ekaSaNNa jAtaka ke anusAra vahA~ sadaiva rAjya karavAte hue rahanevAle rAjAoMkI saMkhyA 7707 hotI thii| utane hI uparAjA hote the| utane hI senApati, utane hI bhnnddaarii| gaNa-pariSadkA eka sArvajanika rAjabhavana hotA thA, jise santhAgAra kahA jAtA thaa| isameM baiThakara gaNa sadasya rAjyavyavasthA-sAmAjika, Arthika aura dhArmika viSayoMpara vicAra karate the| inake nirNaya prAyaH sarvasammata hote the| kintu yadi kisI viSayapara matabheda hotA thA to usakA nirNaya chandake AdhArapara kiyA jAtA thaa| zalAkAgrAhaka chanda zalAkAe~ lekara sadasyoMke pAsa jAte the| ye zalAkAe~ do prakArakI hotI thIM-kAlI aura laal| lAla zalAkA prastAvake samarthanake lie hotI thIM aura kAlI zalAkAe~ prastAvake virodhake lie hotI thiiN| gaNapati prastAvapara tIna bAra sadasyoMse pUchate the| matabheda honekI dazAmeM hI chandazalAkAoMkA prayoga kiyA jAtA thaa| zalAkAgrAhaka jaba saba sadasyoMko zalAkAe~ bA~Ta cakate to DaliyAmeM bAkI bacI huI zalAkAoMkI gaNanA karake gaNapati chanda-nirNaya ghoSita kara dete the| usa nirNayako phira sabhIko svIkAra karanA par3atA thaa| ye gaNasabhAe~ akasara hotI rahatI thiiN| Dhola poTakara sabhAkI ghoSaNA kI jAtI thii| isameM pratyeka sadasya sammilita hotA thA aura kAma samApta honepara tatkAla sabhA samApta ho jAtI thii| vajjIsaMghake nikaTa hI mallagaNasaMgha aura kAsI-kola gaNasaMgha the| isa kAlameM do malla deza the-eka pazcima malla aura dUsarA pUrva malla / mulatAnake AsapAsakA pradeza pazcima malla kahalAtA thA aura pAvA-kuzInArAke pAsakI bhUmi pUrva mll| pUrvI malla hI itihAsa-prasiddha mallagaNasaMgha thaa| yaha vaizAlIke pazcimameM aura kozalake pUrvameM sthita thaa| magadhase kozala jAte samaya malla deza bIcameM par3atA thaa| Adhunika gorakhapura aura sArana jiloMkA adhikAMza bhAga prAcIna mallasaMghameM thaa| jaba uparyukta tInoM gaNasaMghoMmeM se kisIke Upara bhI kisI ora se AkramaNakI AzaMkA hotI thI to ina tonoM saMghoMkI pArasparika maitrI-sandhike anusAra vaizAlIkI gaNasanthA tonoM saMghoMkI yuddha udvAhikAko saMyukta sannipAta bherIkI viziSTa baiThaka bulAtI thii| usameM vajjIgaNa aSTakulake nau pratinidhi, malla saMghoMke nau rAjA, kAsI-kolake aThAraha rAjA, tInoM saMghoMkI yuddha udvAhikAke 1. mahAvastu saMgraha 11271 / 2. sumaMgala vilaasinii| bhAga 2-4
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sadasya tathA tInoM gaNasaMghoMke gaNapati sammilita hote the| isa kAlameM vajjIsaMghake gaNapatikA nAma ceTaka, kAsI-kola gaNake rAjapramukhakA nAma vizvabhUti aura malloMke gaNapramukhakA nAma rohaka thaa| isa saMyukta sannipAta bherIkI baiThakameM mahAsenApatikA nirvAcana kiyA jAtA thaa| vaha phira apanI yuddha udvAhikAkA saMgaThana karatA thaa| prajApara kisI prakArakA koI kara nahIM thaa| purAne kara bhI samApta kara diye gaye the| nyAya vyavasthA vaizAlImeM niraparAdhIke daNDita hone aura aparAdhIke daNDase bacanekI sambhAvanA prAyaH nahIM thii| vahA~kI nyAya vyavasthA atyanta niSpakSa thii| yadi koI vyakti corIke aparAdhameM pakar3A jAtA thA to vaha sabase pahale vinizcaya mahAmAtrake pAsa le jAyA jAtA thaa| yadi mahAmAtra use nirdoSa pAte to vaha chor3a diyA jaataa| yadi aparAdhI siddha hotA to use vohArikoke pAsa bheja diyA jaataa| doSI sAbita honepara vohAriko antokArikoke pAsa, vaha senApatike pAsa, senApati uparAjAke pAsa, uparAjA rAjAke pAsa bheja detA thaa| rAjA sarvocca adhikArI hotA thaa| yadi rAjA use doSI pAtA to vaha 'pavanipotthaka' (kAnUnakI tatkAlIna pustaka) ke anusAra sajA sunA detA thaa| vivAha-vidhAna prArthanA karanepara kisI licchavIke lie patnIkA cunAva licchavIgaNa karatA thaa|' vaizAlI tIna jiloMmeM vibhakta thii| (jaisA ki hama pUrvameM kaha Aye haiM ) licchaviyoMmeM yaha rivAja pracalita thA ki jo strI prathama jilemeM utpanna hotI thI, usakA vivAha prathama jilemeM hI hotA thaa| jo madhya jilemeM paidA hotI thI, usakA vivAha prathama aura dvitIya jilemeM hotA thaa| jo tIsare jilemeM utpanna hotI thI, usakA vivAha kisI bhI jilemeM ho sakatA thaa| kintu vaizAlIkI koI strI vaizAlIse bAhara vivAha nahIM kara sakatI thii| vaizAlIkA vaibhava ___ vaizAlI atyanta samRddha nagarI thii| usa samaya vaizAlImeM eka-eka gavyUti ( 1 gavyUti-2 mIla ) kI dUrI para tIna prAkAreM banI huI thiiN| tInoM prAkAroMmeM gopura the, aTTAlikAe~ thIM tathA koThe bane hue the| vinayapiTaka'ke anusAra vaizAlI atyanta samRddhizAlI aura dhana-janase paripUrNa thii| usameM 7777 prAsAda, 7777 kUTAgAra, 7777 ArAma aura 7777 puSkariNiyA~ thiiN| tibbatase prApta kUcha granthoMke anusAra vaizAlImeM 7000 soneke kalazavAle mahala, 14000 cA~dIke kalazavAle mahala tathA 21000 tA~beke kalazavAle mahala the| ina tIna prakArake mahaloM meM kramazaH uttama, madhyama aura jaghanya kulake loga rahate the| 1. sUmaMgala vilaasinii| 2. sumaMgala vilAsinI Vol. I, pR. 356, mahAparinivvANasutta / 3. bhikSanivibhaMga saMghAdideza dvitIya bhAga, pR. 225 / 4. The Life of the Buddha by Rockhill, p. 62. 5. ekapaNNa jAtaka, pR. 128 / 6. vinayapiTaka mahAvagga 8 / 1 / 1 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha nagarake madhyameM eka 'maMgala puSkariNI' thii| isakA jala atyanta nirmala thA / samaya-samayapara isakA jala badalA jAtA rahatA thaa| isameM licchaviyoMke atirikta kisI anyako-alicchaviko snAna-majjana karanekA niSedha thaa| isa puSkariNImeM pazu aura pakSI taka praveza nahIM kara sakate the| isake Upara lohekI jAlI rahatI thii| isake cAroM ora pakkI prAcIra banI huI thii| cAroM dizAoMmeM dvAra aura sIDhiyA~ banI haI thiiN| dvAroM para sazasra praharI rahate the| yadi koI kisI prakAra corIse isa puSkariNImeM avagAhana yA snAna karanekA sAhasa karatA thA to usako mRtyu-daNDa diyA jAtA thaa| jaba rAjAoM ( sadasyoM) kA cunAva hotA thA, usa samaya navIna rAjAke abhiSekakI rasma isa puSkariNImeM snAna karake hI sampanna hotI thii| kabhI-kabhI gaNa-saMgha kisI vizeSa vyaktiko bhI isameM snAna karanekI anumati pradAna kara detA thaa| isa puSkariNIkI khyAti sudUra dezoM taka thii| kabhI-kabhI dUsare dezake rAjA loga isameM snAna karaneke lie saMghase anumati denekI prArthanA karate the| kintu gagasaMghane kabhI kisI bAharI vyaktikI prArthanA svIkAra nahIM kii| nagara vadhU ___vaizAlI meM eka kAnUna pracalita thA ki nagarakI sarvazreSTha sundarI kanyA vivAha nahIM kara sakatI thii| kAnUna dvArA use 'nagara vadhU' athavA 'nagara zobhinI' banAkara sarvabhogyA banA diyA jAtA thaa| usa samaya mahAnAmana nAmaka licchavIkI eka kanyA thI, jisakA nAma thA aamrpaalii| ( kahate haiM, yaha kanyA use AmravanameM kapar3emeM lipaTI huI milI thii| isalie usakA nAma AmrapAlI rakha diyA thaa|) jaba vaha 12-13 varSakI thI to usa bAlikA kA saundarya logoMkI nigAhameM aayaa| yaha bAta gaNa-pariSad taka phuNcii| vahA~ vaha bAlikA bulAyI gayI aura use sarvasammatise sarvazreSTha sundarI svIkAra kiyA gayA tathA usake pitA mahAnAmanako yaha batA diyA gayA ki usakI kanyAko 'nagara vadhU' kA sammAnapUrNa pada denekA nizcaya vaizAlIgaNane kiyA hai / mahAnAmanakI svIkRti milanepara AmrapAlIko nRtya, gAna, vArtAlApa aura svAgata karanekI zikSA vidhipUrvaka dI gyii| jaba vaha ina bAtoMmeM niSNAta ho gayI, taba use gaNa-pariSadke samakSa bulAkara 'janapada-kalyANI' kA sammAnapUrNa pada diyA gayA aura maMgala-puSkariNImeM maMgala-snAna mahotsavapUrvaka kiyA gyaa| isa prakAra vaha 'nagara-vadhU' ghoSita ho gyii| bauddha granthoMse patA calatA hai ki eka bAra mahAtmA buddha vaizAlI padhAre the, usa samaya AmrapAlIne buddhako saMgha-sahita bhojanakA nimantraNa diyA thaa| jaba buddha saMgha sahita usake AvAsameM jAkara bhojana kara cuke, usa samaya AmrapAlIne apanA ArAma ( udyAna ) bhikSusaMghako bheMTa kara diyA aura svayaM bhikSuNI bana gyii| .. vaizAlIke licchavI vaizAlImeM licchaviyoMkA gaNazAsana thaa| vaizAlIke aSTakula licchavI the| kintu itihAsakAroMke samakSa eka prazna uThatA rahA hai ki ye licchavI kauna the? kyA ye videhake mUla nivAsI the athavA kahIM bAharase Akara yahA~ basa gaye the? ye aura aise hI kaI prazna haiM jinakA samAdhAna honA abhI zeSa hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha DaoN. vinsaiNTa e. smithakI mAnyatA hai ki licchavI mUlataH tibbatI the| DaoN. vidyAbhUSaNa mAnate haiM ki licchavI parziyana the| ve apane mUla nivAsa sthAna nisibI ( Nisibi ) se nikalakara bhArata aura tibbatameM basa gye| DaoN. haujasana ( Hodgson ) kA mata hai ki ve sIthiyana the| vaijayantI koSameM varNana milatA hai ki eka kSatriya kUmArIkA vivAha vrAtyake sAtha haA jo licchavI . thaa| amarasiMha, halAyudha, hemacandra Adike anusAra ve kSatriya aura vrAtya the| voTaliMka ( Bohtlingk ), rotha ( Roth) aura mauniyara viliyamsakA abhimata hai ki ye loga rAjavaMzI the|" mi. dulvA ( Dulva ) ne siddha kiyA hai ki licchavI kSatriya the|" unhoMne bauddha granthoMkA eka avataraNa isakI puSTimeM diyA hai ki jaba 'moggalAyana bhikSAke lie vaizAlImeM praviSTa hue, usa samaya licchavI magadha samrAT ajAtazatrukA pratirodha karaneke lie bAhara nikala rahe the| licchaviyoMne bhaktipUrvaka unase pUchA-'bhagavan ! hamaloga ajAtazatruke viruddha isa yuddha meM vijayI hoMge yA nahIM ?' mauggalAyanane uttara diyA-'he vaziSThagotriyo ! tumhArI vijaya hogii|' isase siddha hotA hai ki licchavI kSatriya the kyoMki vaziSThagotrIya kSatriya hote the| ___'dIghanikAya'-mahAparinivvANasuttameM AyA hai ki buddha ke nirvANa honepara unake avazeSaprAptike lie licchaviyoMne dAvA kiyA aura kahA ki hama bhI bhagavAna kI jAtike haiM-'bhagavaM pi khattio, mAyaM pi khttiyaa|' sampUrNa jaina-digambara aura zvetAmbara sAhityameM mahAvIra aura unake pitA tathA mAtAko kSatriya batAyA hai| ve jJAtRvaMzI licchavI kSatriya the| jaina vAGmayake anuzIlanase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki licchavI kahIM bAharase Akara yahA~ nahIM base the, apitu yahIMke mUla nivAsI the| ___ licchaviyoMke svabhAva, zIla, rahana-sahana, unake rIti-rivAja Adike sambandhameM kisI eka granthameM pUrA varNana nahIM milatA hai, balki vibhinna bauddha granthoM aura jainAgamoMmeM bikharA haA vivaraNa prApta hotA hai| usa sabako saMkalita karanepara licchaviyoMkI kucha spaSTa tasavIra bana sakatI hai| ___vaizAlIke licchavI yuvaka svAtantrya priya, maujI, sundara aura jIvana rasase labAlaba bhare hue the| ve sundara vastra pahanate the / apane rathoMko teja calAte the| buddhane bhI eka bAra apane bhikSuoMse kahA thA ki jinhoMne trAyastrizake devatA na dekhe hoM, ve ina licchaviyoMko dekha leN| licchaviyoM kI vezabhUSAke sambandhameM bauddha grantha 'mahAvastU' meM bar3A rocaka varNana milatA hai| usase jJAta hotA hai ki licchavI logoMko nayanAbhirAma aura paMcaraMgI vezabhUSA adhika priya thii| ve loga aruNAbha, pItAbha, zvetAbha, haritAbha aura nIlAbha vastra pahanakara jaba bAhara nikalate the to unakI zAna aura zobhA dekhate hI banatI thii| jo loga aruNAbha vastra pahanate the, unake ghor3e, lagAma, cAbuka, alaMkAra, mukuTa, chatra, talavAra kI mUMThapara lagI maNiyA~, pAdukA aura hAthakI paMkhI taka lAla hotI thiiN| 1. Ind. Ant. Vol. XXXII, pp. 233-236. 2. Ind. Ant. Vol. XXXVII PP. 78-80. 3. Collected essays by Hodgson (Trubner's edition) p. 17. 4. A Sanskrit English Dictionary by Monier Williams, p. 902, Edition 1899. 4. The Life of the Buddha, by Rockhill, p. 97, Footnote. 6. Watter's Yuan Chwang, Vol. II, p. 79.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha isI prakAra jinheM pIta varNa priya thA, unake vastra, ghor3e, unakI lagAma, cAbuka, alaMkAra, mukuTa, chatra, talavArakI mUMTha, maNi, pAdukA aura hAthakI paMkhI pIta varNakI hotI thii| jinakI abhiruci zveta varNameM thI-unake vastra, ghor3e, lagAma, cAbuka, alaMkAra, mukuTa, chatra, talavAra kI mUMTha, maNi, pAdukA aura hAthakI paMkhI zveta hote the| jo loga harita varNa pasanda karate the, ve apanI vastra-sajjA, ghor3e, lagAma, cAbuka, alaMkAra, mukuTa, mukuTakI maNi, chatra, talavAra kI mUMTha, pAdukA aura hAthakA paMkhA taka harita varNake rakhate the| _ aura jinheM nIla varNa priya thA, ve vastra aura alaMkAra nIla varNake dhAraNa karate the, unake ghor3e, unakI lagAma aura cAbuka taka nIle varNake hote the| ve mukuTa bhI nIle raMgake dhAraNa karate the| mukuTakI maNiyA~ bhI nIle varNa kI hotI thiiN| chatra bhI nIlA, talavArakI muMTha bhI nIlI, mUMThameM jar3I maNi bhI nIlI, pAdukAkA raMga bhI nIlA, hathapaMkhI bhI niilii| ___ isase lagatA hai ki licchavI kitane zaukIna, raMgIna mijAja, phaizanaparasta aura abhirucisampanna the| unakA jIvana atyanta surucipUrNa aura ullAsamaya thaa| licchavI utsavapriya the| unake yahA~ sadA koI na koI utsava hotA hI rahatA thaa| zubharAtrikA utsavameM khUba gIta-nRtya hote the / vAdya-yantra bajAye jAte the| patAkAe~ phaharAyI jAtI thiiN| rAjA, senApati, yuvarAja sabhI isameM sammilita hote the aura sArI rAta manoraMjana karate the| . ve lalitakalAke bar3e zaukIna the / caitya aura udyAna banavAnekA unheM bahuta zauka thaa| unako buddhake prati zraddhA nahIM thI aura ve caityoMko mAnate the| ve AtmAke sambandhameM sAMkhya aura vedAntase bhinna vicAra rakhate the| ve AtmA, naraka AdimeM vizvAsa karate the| ve bahuta sundara khilAr3o the| ve tejatarrAra, svAbhimAnI aura garama mijAjake the| unameM apanA aparAdha svIkAra karanekA naitika sAhasa thaa| licchaviyoMmeM parasparameM bar3A prema aura sahAnubhUti thii| yadi eka licchavI bImAra par3a jAtA thA to dUsare licchavI use dekhane Ate the| kisI licchavIke gharameM koI utsava hotA to sabhI licchavI usameM sammilita hote the| agara koI videzI rAjA licchavI bhUmimeM AtA to sAre licchavI usake svAgatako jaate| yuvaka vRddhajanoM kI vinaya karate the| striyoMke sAtha balAtkAra nahIM hotA thaa| ve prAcIna dhArmika paramparAoMkA nirvAha karate the| sabhI licchaviyoMkI dhArmika niSThA nirgrantha digambara jaina dharmake prati thI aura ve usakA barAbara pAlana karate the| eka bAra svayaM buddhane vajjIsaMghake senApati siMhase kahA thA-'siMha ! tumhArA kula dIrgha kAlase niggaMThoM ( nirgranthoM ) ke lie pyAUkI taraha rahA hai| kintu ve loga itane udAra bhI the ki vaizAlImeM buddha, makkhalIputta gozAla, saMjaya velaTTiputta Adi jo bhI tIthika Ate the, unake prati bhI ve sammAna prakaTa karate the, unake bhojananivAsa kI vyavasthA karate the| kintu unakI dhArmika zraddhA to kevala niggaMThanAtaputta mahAvIrake prati hI thii| 8. The Life of Buddha, by Rockhill, p. 63 P. Beal's Life of Hiuen Tsiang, Introduction, p. XXIII. 3. Tr. B. M. Barua, Petavatthu, p. 46. 4. cullavagga / 5. sumNglvilaasinii| 6. sIha sutta /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ -20 bhAratake digambara jaina tIrtha usa kAlameM bhAratameM vizeSataH pUrvI bhAratakI mahAnagariyoMmeM dAsa-prathAkA jora thaa| bAjAroM-haTToMmeM vibhinna dezoMse pakar3akara lAye gaye dAsa aura dAsiyA~ bikane Ate the| kaI bAra dAsoMke saudAgara sambhrAnta parivArake bAlaka-bAlikAoM aura taruNa strI-puruSoM takako uDA le jAte the| ve jaMjIroM meM bA~dhakara rakhe jAte the aura jAnavaroMke samAna unake sAtha krUra vyavahAra kiyA jAtA thaa| eka bAra ina kara saudAgaroMke caMgulameM phaMsanepara jIvana-bhara dAsa-jIvana vyatIta karanepara bAdhya honA par3atA thaa| ye saudAgara sudUra paruSka, yavana, kAmboja, pArasIka Adi dezoMse sundara yuvatiyoMko becane lAte the| ye dAsa-dAsI rUpa, vaya, varNa Adike anusAra mUlyameM becekharIde jAte the| rAjagharAnoM, zreSThIjanoM aura sampanna parivAroM meM dAsiyoMke revar3a rahate the aura unase avaidha aura jAraja santAna utpanna hotI thiiN| . vaizAlI bhI dAsa-prathAke isa rogase baca nahIM paayii| yahA~ licchaviyoMse adhika alicchavijana the, jinake yahA~ dAsa-dAsiyoMkI khapata hotI thii| hA~, yaha bAta avazya thI ki rAjatantrI nagaroMkI apekSA vaizAlImeM dAsoMke sAtha sahRdaya aura mAnavocita vyavahAra hotA thA tathA eka bAra vaizAlImeM Aneke bAda vaha dAsa vaizAlIse bAhara bika nahIM sakatA thaa| vaizAlImeM dAsoMkI saMkhyA kitanI thI, yaha to nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai, kintu brAhmaNI devAnandAkA jo caritra bhagavatI sUtrameM diyA hai, usase jJAta hotA hai ki usa samaya vaizAlImeM alicchavI sambhrAnta janoMmeM dAsa-dAsiyA~ rakhanekA bahuta rivAja thaa| 'bhagavatI sUtra ke anusAra jaba brAhmaNI devAnandA brAhmaNa kuNDagrAmake bAhara bahuzAla caityameM Thahare hue bhagavAn mahAvIrake darzanoMke lie calI to usake sAtha barbara deza, causima deza, RSigaNa deza, khArugaNikA deza, yavana deza, pallavita deza, hlAsikA deza, lakusita deza, araba deza, siMhala, dramila, pulinda, puSkala, vahala, muraNDa, zavara, pArasya Adi dezoMkI susajjita dAsiyA~ thiiN| isase patA calatA hai ki usa kAlameM dAsoMkA vyApAra kitanA samunnata thA tathA koI ise burA nahIM samajhatA thaa| itanA hI kyoM, dAsadAsiyoMkI jisake pAsa jitanI adhika saMkhyA hotI thI, usI parimANameM vaha pUNyAtmA samajhA jAtA thaa| manuSyake kraya-vikrayakI isa krUra prathAkA anta tIrthaMkara mahAvIrane kiyaa| gaNapati ceTaka ___jaina sAhityameM vaizAlI saMghake gaNapatikA nAma ceTaka diyA gayA hai| unakA tathA unake parivArakA paricaya hariSeNa kathAkoSameM diyA gayA hai, jisakA Azaya isa prakAra hai vaizAlI nagarIke rAjA ceTaka the| unakI rAnIkA nAma sabhadrA thaa| inake sAta pratriyA~ thIM-priyakAriNI, suprabhA, prabhAvatI, siprAdevI ( priyAvatI ), sujyeSThA ( jyeSThA ), celanA aura cndnaa| ___ isI granthameM anyatra ceTakake mAtA-pitAkA nAma 'yazomatI' aura 'keka' diyA hai| uttarapurANameM ceTakakI putriyoMke nAmoMmeM kucha antara hai| usake anusAra priyakAriNI, magAvatI, suprabhA, prabhAvatI, celinI, jyeSThA aura candanA ye sAta putriyA~ thiiN| ina nAmoMmeM kramake sAdhAraNa antarake atirikta kevala eka nAmameM antara hai| kathAkoSameM siprAdevI ( priyAvatI) diyA hai, jabaki uttarapurANameM mRgAvatI nAma AyA hai| 1. 9 / 33 / 2. nirayAvaliyAo, pR. 27 / 3. hariSeNa kathAkoSa, kathA 97 / 4. vahI, pR. 55 / 5. uttarapurANa, parva 75 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha ina putriyoMke atirikta 'uttarapurANa ke anusAra rAjA ceTakake dasa putra bhI the, jinake nAma isa prakAra the-dhanadatta, dhanabhadra, upendra, sudatta, siMhabhadra, sukumbhoja, akampana, pataMgaka, prabhaMjana aura prbhaas| ina putriyoMke sambandhameM bhI isa purANameM kucha vistRta jAnakArI milatI hai| aitihAsika aura rAjanaitika pariprekSyameM yaha jAnakArI bar3I upayogI hai, sAtha hI rocaka bhii| ___ videha dezake kuNDapurameM nAthavaMzake ziromaNi rAjA siddhArtha the| bar3I putrI priyakAriNI unakI strI huii| vatsadezakI kauzAmbI nagarImeM candravaMzI rAjA zatAnIka the| mRgAvatI unase vivAhI gyii| dazArNa dezake hemakaccha nagarake nareza sUryavaMzI dazaratha the| suprabhAkA vivAha unake sAtha huaa| kaccha dezakI roruka nagarImeM udayana rAjA rAjya karatA thaa| prabhAvatI unako dI gyii| gAndhAra dezake mahIpura nagarake nareza satyakine ceTakase unakI putrI jyeSThAkI yAcanA kI, kintu ceTakane use svIkAra nahIM kiyaa| satyakine isake lie vaizAlIke sAtha yuddha bhI kiyA, kintu vaha parAjita ho gayA aura lajjAke kAraNa vaha muni bana gyaa| eka bAra jyeSThA aura celanAke citra dekhakara magadha nareza zreNika vimbasAra donoM kanyAoMpara Asakta ho gaye / taba unake buddhimAn putra abhayakumArane rAjA zreNikakA sundara citra banavAyA aura vyApArI banakara yuktise ceTakake gharameM gyaa| vahA~ una donoM kanyAoMko vaha citrapaTa dikhaayaa| dekhate hI donoM usapara mohita ho gyiiN| abhayakumArane pahalese hI eka suraMga taiyAra karavA lI thii| usane donoMko suraMgake dvArapara pahu~canekA saMketa kara diyaa| phalataH donoM bahaneM yathA samaya saMketa sthAna para phuNcii| donoMmeM celanA adhika catura thii| vaha jyeSThAse bolI-'merA hAra to ghara para hI raha gayA hai| tU jAkara jaldo leaa|' bholI-bhAlI jyeSThA usake cakamemeM A gayI / vaha jyoM hI hAra lene gayI, celanA abhayakumArako lekara suraMga dvArA rAjagRhake rAjamahaloMmeM pahu~ca gyii| celanAko dekhakara zreNika atyanta prasanna hue| unhoMne celanAkA bar3A sammAna kiyA aura apanI paTarAnI banA diyA / jaba jyeSThA hAra lekara saMketa sthAna para pahuMcI to vahA~ celanAko na pAkara bar3I nirAza huii| vaha vahIMpara rAtabhara pratIkSA karatI rahI / prAtaHkAla honepara lajjA aura bhayake kAraNa vaha gharapara nahIM gayI, aura AryikAoMke pAsa jAkara dIkSA 'le letii| candanAko udyAnase eka vidyAdhara ur3A le gyaa| mAgameM usakI strI mila gyii| usake bhayake mAre usane candanAko bhayAnaka jaMgalameM chor3a diyaa| candanA vahA~se vidhi-vidhAnake krUra vyaMgyoMko sahana karatI huI kauzAmbImeM seTha vRSabhasenake pAsa pahu~ca gyii| seThane use putrI mAnakara rakha liyaa| candanAke rUpa-lAvaNyako dekhakara seThAnI usase IrSyA karane lgii| eka dina jaba seTha kahIM paradeza gaye hue the, seThAnIne candanAke bAla kATa diye, use jaMjIroMse bA~dha diyA aura kharAba jana dene lgii| eka dina bhagavAn mahAvIra AhArake lie nagarImeM pdhaare| bhagavAnko dekhakara candanA AhAra deneke lie Age bddh'ii| usakI jaMjIreM svataH TUTa gyiiN| usane bhaktipUrvaka bhagavAnko AhAra diyaa| isa AhAra-dAnake prabhAvase devoMne ratnavarSA kI, puSpa barasAye, deva-dundubhI bajane lgii| devaloga usakI aura usake dAnakI prazaMsA karane lge| 1. hariSeNa kathAkoSa-kathA 97 /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 bhAratake digambara jaina tIrtha bhagavAnke AhArakA samAcAra sunakara kauzAmbI narezakI rAnI mRgAvatI vahA~ aayii| vahA~ apanI choTI bahanako dekhakara use bar3A Azcaryamizrita harSa huaa| candanAse sampUrNa samAcAra jAnakara vaha ise apane sAtha le gayI aura apane pitAko samAcAra bheja diyaa| vahA~se usake bhAI A gye| eka dina saba loga bhagavAnke darzanoMke lie gye| vahA~ vairAgya utpanna honese candanAne AryikA-dIkSA le lii| ve bhagavAnake AryikA saMghakI gaNinI bana gyiiN| zvetAmbara AgamoMmeM bhI ceTakake sAta pUtriyA~ mAnI haiN| kintu nAmoMmeM sAdhAraNa-sA antara hai| unake anusAra prabhAvatI, padmAvatI, zivAdevI, mRmAvatI, jyeSThA, sujyeSThA aura celanA ye sAta putriyA~ thiiN| bhagavatI sUtra aura 'kalpasUtra' meM inake sambandhameM kucha vistRta vivaraNa milatA hai jo yahA~ diyA jA rahA hai prabhAvatI sindhu sauvIra ke rAjA udAyanake sAtha byAhI gyii| isakI rAjadhAnI vItabhayapaTTana thii| prabhAvatI paTarAnI thii| vaha jinendra bhagavAnkI eka pratimAkI pratidina pUjA kiyA karatI thii| jaba use apanI mRtyukA nizcaya ho gayA to usane dokSA le lI aura vaha pratimA apanI vizvasta dAsIko de dI, jisase pUjA, upAsanA hotI rahe / kucha varSa pazcAt dAsIkA vivAha avantInareza caNDake sAtha ho gyaa| vaha apanI patnI aura ukta pratimAko apane hAthI mAlagiri para le gyaa| rAjA udAyanako jaba jJAta huA to usane rAjA caNDapara AkramaNa kara diyA aura use bandI banA liyaa| kintu jaba udAyana mUrti lene pahuMcA to mUrti vahA~se hilI taka nhiiN| vaha caNDako bandI banAkara le gyaa| mArgameM jaba use jJAta huA ki caNDa bhI jaina hai to udAyanane use rihA kara diyA aura usase kSamA maaNgii| ___eka bAra mahAvIra vihAra karate hue vItabhayapaTTana pdhaare| udAyana unake darzanoMke lie gyaa| darzana karake bhagavAnkA upadeza sunaa| upadeza sunakara use vairAgya ho gyaa| usane apane bhAMje kezIkumArako rAjya dekara bhagavAnke pAsa dIkSA le lii| dvitIya putrI padmAvatI aMganareza dadhivAhanake sAtha byAhI thii| eka bAra vatsanareza zatAnIkane campApara AkramaNa kiyaa| dadhivAhana yuddha meM mArA gyaa| kisI sainikane usakI rAnI dhAriNI ( padmAvatI ) ko pakar3a liyA aura use apanI strI banAnA caahaa| rAnI apanI jIbha kATakara mara gayI / taba usa sainikane unakI putrI vasumatIko kauzAmbI nagarIke caurAhe para lAkara bikrIke lie baiThA diyaa| use dhanAvaha seThane mola lekara usakA nAma candanA rakha diyA aura apanI putrI banAkara ghara le gyaa| eka bAra seThakI patnI mUlAne IrSyAvaza candanAke bAla kATa diye, use dehalImeM baiThAkara sUpameM khAneke lie nAkale de diye aura sA~kalameM bA~dhakara kahIM calI gyii| tabhI abhigraha dhAraNa karake bhagavAn mahAvIra bhikSAke lie nikle| bhagavAnne abhigraha pUre hue jAnakara usake hAthase AhAra liyaa| zivadevI avantI nareza caNDapradyotako vivAhI gyii| mugAvatI vatsanareza zatAnIkakI paTarAnI banI / itihAsa prasiddha udayana isIkA putra thaa| jyeSThAkA vivAha mahAvIrake jyeSTha bhrAtA nandivardhanake sAtha huaa| celanA zreNikakI paTarAnI thii| sujyeSThA jIvana bhara ku~ArI rhii| avantInareza caNDapradyotane kauzAmbIkI paTarAnI mRgAvatIkI sundaratA para mohita hokara eka bAra kauzAmbIpara AkramaNa kiyA thaa| kintu isameM use saphalatA nahIM mila pAyI / mRgAvatIne 1. bhagavatI sUtra / 2. kalpasUtra, zrImadvinayavijayagaNi viracita subodhikA vRtti, SaSThaH kSaNaH, pRSTha 169 /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha udayanake rAjyArohaNake kucha varSa bAda bhagavAn mahAvIrake pAsa jAkara jaina AryikAkI dIkSA le lii| celanAke tIna putra hue-kuNika (ajAtazatru ), halla aura vihll| kuNika yuvarAja thaa| usane apane pitA zreNikako bandI banAkara rAjagaddI para adhikAra kara liyaa| jaba zreNikakI mRtyu ho gayI to kuNikako apane vyavahAra para bahuta duHkha huA aura vaha apanI rAjadhAnI pATaliputrase haTAkara campA le gyaa| zvetAmbara AgamoMke ina vivaraNoMse digambara zAstroMke tatsambandhI ullekhoMmeM jo antara hai, vaha spaSTa hai / zvetAmbara sAhityameM trizalAko ceTakako bahana mAnA hai, jyeSThAkA vivAha nandIvardhanake sAtha batAyA hai, candanAko dadhivAhanakI putrI svIkAra kiyA hai aura ceTakakI santAnoMmeM sAta putriyoMke atirikta koI putra nahIM mAnA hai, jabaki digambara sAhityameM ceTakake dasa putroMke nAma milate haiN| una putroMmeM siMhabhadra bhI eka putra hai, jisako bauddha sAhityameM vaizAlIkA senApati batAyA hai| ceTaka bhagavAn pArzvanAthako paramparAke anuyAyI the| unakA praNa thA ki maiM apanI putrI kisI ajainako nahIM duuNgaa| isalie unhoMne apanI icchAse jina cAra putriyoMkA vivAha kiyA, ve jaina rAjAoMko hI vivAhI gayIM / siddhArtha, zatAnIka, dazaratha, udayana ye cAroM rAjA jaina the| celanAkA vivAha ceTakane nahIM kiyA thA, balki celanA aura zreNikane paraspara prema-vivAha kiyA thaa| zreNika usa samaya buddhakA anuyAyo thA, kintu celanAne kucha samaya bAda use mahAvIrakA anuyAyI banA diyaa| ceTakakI isa pratijJAko unakI nizcala dharma-niSThA kahA jA sakatA hai| - ceTaka pakke nizAnebAja the, kintu eka dinameM ekase adhika nizAnA nahIM lagAte the| unakI mRtyu kisa prakAra huI, yaha jAnanA bhI rocaka hogaa| kintu unakI mRtyukA sambandha vaizAlIke patanase jur3A huA hai, ataH usI prasaMgameM isakA ullekha karanA upayukta hogaa| vaizAlIke patanako bhUmikA pUrvI bhAratake zaktizAlI gaNarAjya vaizAlIkA patana kina kAraNoMse huA? kyA sAmrAjyavAdI ajAtazatruko uddAma lAlasA aura kuTila durabhisandhine vaizAlIke janatantrI rUpakA vinAza kiyA athavA kisI anya vyaktikI kuTila icchAoMpara vaizAlIkI bali huI ? ye tathA aise hI kucha anya prazna haiM, jinakA niSpakSa uttara AjakA itihAsa cAhatA hai| isa prasaMgameM hama 'bauddha sAhityakA avataraNa denA Avazyaka samajhate haiN| isase ina praznoMkA samAdhAna pAne meM sahAyatA mila skegii| aTThakahAmeM varNita hai ki "usa samaya rAjA mAgadha ajAtazatru vaidehI putra vajjIpara car3hAI karanA cAhatA thaa| vaha aisA kahatA thA-'maiM ina aise mahaddhika, aise mahAnubhAva vajjiyoMko ucchinna karU~gA, vajjiyoMkA vinAza karU~gA, unapara Aphata ddhaauuNgaa|' __..-taba ajAtazatrune magadhake mahAmAtya varSakAra brAhmaNase kahA-'Ao brAhmaNa ! jaha bhagavAn haiM, vahA~ jaao| jAkara mere vacanase bhagavAnke pairoMmeM zirase vandanA kro| Arogya, alpa AtaMka, laghu utthAna, sukha vihAra pUcho--'bhante! rAjA vandanA karatA hai, Arogya pUchatA hai|' aura yaha kaho-'bhante ! rAjA vajjiyoMpara car3hAI karanA cAhatA hai| vaha aisA kahatA hai1. kalpasUtra, bhagavatI sUtra / 2. sIhasutta / 3. bhagavatI sUtra / 4. dIghanikAya, mahAparinivvANa sutta / bhAga 2-5
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 bhAratake digambara jaina tIrtha 'maiM ina vajjiyoMko ucchinna kruuNgaa|' bhagavAn jaisA tumase boleM, use yAdakara mujhase kho| tathAgata ayathArtha nahIM bolA krte|' 'acchA, bho!' kaha varSakAra brAhmaNa acche-acche yAnoMko jutavAkara, bahuta acche yAnapara ArUr3ha ho acche yAnoMke sAtha rAjagRhase nikalA aura jahA~ gRdhrakrUTa parvata thA, vahA~ claa| jitanI yAnakI bhUmi thI, utanA yAnase jAkara, yAnase utara paidala hI, jahA~ bhagavAn the, vahA~ gyaa| jAkara bhagavAnke sAtha sammodana kara eka ora baitthaa| eka ora baiThakara bhagavAnse bolA-'bho gautama ! rAjA Apa gautamake pairoMmeM zirase bandanA karatA hai...vajjiyoMko ucchinna kruuNgaa|' (1) usa samaya AyuSmAn Ananda bhagavAnke pIche khar3e bhagavAnko paMkhA jhala rahe the| taba bhagavAnne AyuSmAn Anandako sambodhita kiyA-'Ananda ! kyA tUne sunA hai, vajjI ( sammatike lie ) barAbara baiThaka ( sannipAta ) karate haiM, sannipAta-bahula haiM ?' 'sunA hai, bhante ! vajjI barAbara...' ___ 'Ananda ! jabataka vajjI baiThaka karate raheMge, sannipAta-bahula raheMge, ( tabataka ) Ananda ! vajjiyoMkI vRddhi hI sasajhanA, hAni nhiiN|' (2) 'kyA Ananda ! tUne sunA hai, vajjI eka hI baiThaka karate haiM, eka hI utthAna karate haiM, vajjI eka hI karaNIyako karate haiM ?' 'sunA hai, bhante ! ....' 'Ananda ! jabataka....' ( 3 ) 'kyA sunA hai, vajjI aprajJapta ( gairakAnUnI ) ko prajJapta ( vihita ) nahIM karate, prajJaptakA uccheda nahIM krte| jaise prajJapta hai, vaise hI purAne vajjidharma ( niyama ) ko grahaNakara baratate haiM ?' 'bhante ! sunA hai....' 'Ananda ! jabataka....' (4) 'kyA Ananda ! tUne sunA hai, vajjiyoMke jo mahallaka haiM, unakA ve satkAra karate haiM, gurukAra karate haiM, mAnate haiM, pUjate haiN| unakI sunane yogya mAnate haiM ?' 'bhante ! sunA hai.... 'Ananda ! jabataka....' ( 5 ) 'kyA sunA hai, jo vaha kula-striyA~ haiM, kula-kumAriyAM haiM, unheM chInakara vaha jabardastI nahIM basAte ? 'bhante ! sunA hai...' .. 'Ananda ! jabataka...' ( 6 ) 'kyA sunA hai, vajjiyoMke nagarake bhItara yA bAharake jo caitya haiM, ve unakA satkAra karate haiM, pUjate haiN| unake lie pahale kiye gaye dAnako, pahale kI gayI dharmAnusAra bali ( vRtti ) ko lopa nahIM karate?' 'bhante! sunA hai....' 'Ananda ! jabataka....' (7) 'kyA sunA hai, vajjI loga arhatoMkI acchI taraha dhArmika rakSA, AvaraNa, gupti karate haiM ? kisalie ? bhaviSyameM arhat rAjyameM AveM, Aye ahaMt rAjyameM sukhase vihAra kreN|'
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 'sunA hai, bhante !...' 'jabataka....' taba bhagavAnne varSakAra brAhmaNako sambodhita kiyA 'brAhmaNa ! eka samayameM vaizAlIke sArandada-caityameM vihAra karatA thaa| vahA~ maiMne vajjiyoMko yaha sAta aparihANIya dharma ( a-patanake niyama ) khe| jabataka brAhmaNa ! yaha sAta aparihANIya dharma vajjiyoMmeM raheMge, ina sAta aparihANoya dharmoM meM vajjI dikhalAI par3eMge, tabataka brAhmaNa ! vajjiyoMkI vRddhi hI samajhanA, hAni nhiiN|' aisA kahanepara varSakAra brAhmaNa bhagavAnse bolA "he gautama ! inameM se eka bhI aparihANIya dharmase vajjiyoMkI vRddhi hI samajhanI hogI, sAta aparihANIya dharmoMkI to bAta hI kyA hai| he gautama ! rAjAko upalApa (rizvata denA ) yA ApasameM phUTako chor3a yuddha karanA ThIka nhiiN| hanta ! he gautama! aba hama jAte haiM / hama bahukRtya, bahukaraNIya ( bahuta kAmavAle ) haiN| brAhmaNa ! jisakA tU kAla samajhatA hai| taba magadha-mahAmAtya varSakAra brAhmaNa bhagavAnke bhASaNako abhinandana kara, anumodana kara, Asanase uThakara calA gyaa|" uparyukta vivaraNase spaSTa hai ki mahAtmA buddhane cANAkSa varSakArako gUDha saMketa diyA aura usane usa saMketako samajha liyaa| spaSTa hI yaha saMketa yaha thA ki jabataka vajjiyoMkA aikamatya bhaMga nahIM kiyA jAyegA, tabataka vajjiyoMko koI hAni nahIM pahu~cAyI jA skegii| yadi mahAtmA buddhako vajjiyoMko hAni pahuMcAnA abhISTa na hotA to ve varSakArake dvArA ajAtazatruko vajjiyoMko ucchinna karaneke saMkalpase virata karanekA upadeza de sakate the| bhale hI unake upadezako ajAtazatru svIkAra karatA yA na krtaa| isa sandarbhameM mahAtmA buddhake jIvanakI eka mahattvapUrNa ghaTanAkA smaraNa ho aayaa| zrAvastI nareza prasenajitne eka bAra zAkya saMghase apane lie eka kanyA maaNgii| taba zAkyoMne ekatrita hokara vicAra kiyA-'rAjA prabala hai| yadi na deMge to vaha hamArA nAza kara degaa| kintu kulameM vaha hamAre samAna nahIM hai| taba kyA karanA caahie|' taba buddhake choTe cAcAke putra mahAnAmane kahA-'merI dAsIkI kokhase utpanna vAsavakhattiyA nAmaka atyanta sundarI kanyA hai, use deNge|' yaha nizcaya kara usa kanyAko prasenajitko de diyaa| usase eka putra utpanna huA, jisakA nAma vidUDabha rakhA / rAjAne choTI umarameM hI use senApatikA pada de diyaa| jaba vaha solaha varSakA thA, taba vaha apanI nanihAla pahuMcA to zAkyoMne usase choTI umarake bAlakoMko dehAta bheja diyaa| saMsthAgArameM use bulAkara sabakA paricaya karAyA-ye tumhAre mAtAmaha haiM, ye tumhAre mAtula haiM aadi| usane sabako namaskAra kiyA kintu use kisIne bhI namaskAra nahIM kiyaa| yaha bAta usakI dRSTise chipI nahIM raha skii| usane pUchA bhI-kyA hai, mujhe eka bhI vandanA nahIM krtaa| taba zAkya rAjAoMne uttara diyA- 'tumase choTe kumAra gaye hue haiN|' zAkyoMne usakA bahuta satkAra kiyaa| vaha kucha dina vAsa kara vahA~se apane parikarake sAtha calA, taba eka dAsI saMsthAgArameM usake baiThaneke phalakako dUdha-pAnIse dhotI 'yaha vAsavakhattiyA dAsIke putrake baiThanekA phalaka hai' kaha nindA karatI thii| vidUDabhakA eka AdamI apanA hathiyAra bhUlakara use leneke lie lauttaa| use lete samaya vidUDabha kumArakI nindAke usa zabdako suna, usase vaha bAta pUchakara usane senAmeM kaha diyaa| isase bar3A kolAhala mcaa| use sunakara
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaita tIrtha vidUDabhane cittameM ThAna liyA-'vaha mere baiThane ke takhtako kSIrodakase dhote haiN| maiM rAjagaddI para baiTha, unake galekA rakta le, apane takhtako dhulvaauuNgaa| usake zrAvastI jAnepara amAtyoMne usa bAtako rAjAse khaa| rAjAne zAkyoMse kruddha ho vAsavakhattiyA-vidUDabha donoM mAtA-putrako diye sammAnako chInakara unheM dAsa-dAsIke yogya sthAna dilaayaa| kucha dina bAda zAstA ( buddha ) rAjamahalameM jAkara baitthe| rAjAne Akara vandanA kara unase saba kaha diyaa| zAstAne kahA-'mahArAja ! zAkyoMne ayukta kiyaa| mahArAja ! maiM tumako kahatA hU~, vAsavakhattiyA rAjaduhitA hai| kSatriya rAjAke gehameM usane abhiSeka pAyA hai| vidUDabha bhI kSatriya rAjAse utpanna huA hai / mAtAkA gotra kyA kregaa| pitAkA gotra kAphI ( pramANa ) hai|' sunakara rAjAne santuSTa ho phira mAtA-putrako unakA prakRta parihAra ( sammAna ) de diyaa| (dhammapada aTrakahA 4 / 3 ) buddhane zAkyoMke aparAdhakI pairavI karake prasenajitko zAnta karaneke lie jisa prakAra yukti dI, vaisI yukti ve ajAtazatruko usake saMkalpase virata karaneke lie vaizAlIke sambandhameM nahIM de pAye / kAraNa spaSTa thA / zAkya saMgha unakA apanA saMgha thaa| unhoMne vidUDabhase isa bAtako kahA thaa| prasaMga isa prakAra thA ___"vidaDabha bhI rAjya prApta kara usa vairako smaraNa kara sabhI zAkyoMke mAraneke lie baDI senAke sAtha niklaa| usa dina bhagavAn kapilavastuke pAsa jAkara eka kabarI chAyA vAle vRkSake nIce baiThe the / vahA~ pAsa hI meM vidUDabhakI rAjya-sImAmeM bar3I ghanI chAyAvAlA varagadakA vRkSa thaa| vidUDabhane zAstAko dekha, jAkara vandanA kara kahA-'bhante ! aise garmIke samaya isa kabarI chAyAvAle vRkSake nIce baiThe haiM / isa ghanI chAyAvAle baragadake nIce baitthe|' 'ThIka hai mahArAja ! jJAtakoM ( bhAI-bandoM) kI chAyA ThaNDI hotI hai|' kahanepara zAstA jJAtakoMko bacAneke lie Aye haiM-soca, zAstAko vandanA kara, zrAvastIko hI lauTa gyaa|' (dhammapada aTThakahA 4 / 3) buddhane apane jJAtakoMko bacAnekA tIna bAra prayatna kiyaa| isa ghaTanAko prasenajitako buddha dvArA diye gaye uttarake sAtha par3hane para hamArI usa dhAraNAkI puSTi ho jAtI hai jo hama Upara prakaTa kara cuke haiN| cauthI bAra jaba buddha vahA~ vidyamAna nahIM the, taba vidUDabhane Akara zAkyakulakA uccheda kara diyaa| isake pazcAn punaH kabhI zAkya saMgha nahIM bana paayaa| astu| isake pazcAt varSakAra rAjAke pAsa gyaa| rAjAne usase pUchA-'AcArya! bhagavAnne kyA kahA ?' usane kahA-'bho! zramaNake kathanase to vajjiyoMko kisI prakAra bhI liyA nahIM jA sktaa| hA~, alApana ( rizvata ) aura ApasameM phUTa honese liyA jA sakatA hai|' taba rAjAne kahA-'upalApanase hamAre hAtho-ghor3e naSTa hoNge| bheda ( phUTa ) se hI pakar3anA caahie|' isake pazcAt kisa prakAra varSakArane yojanAbaddha rItise rAjAse dikhAvaTI jhagaDA karake vaizAlomeM jAkara kUTayantra phailAyA aura phUTa DAlakara vaizAlIko parAjita kiyA, isakA vistRta varNana ukta suttako aTThakahAmeM diyA gayA hai| vaizAlI kI parAjaya zreNikake putra ajAtazatru aura vaizAlIke bIca yuddha kisa kAraNa huA, isa sambandhameM zvetAmbara AgamoMmeM paryApta prakAza DAlA gayA hai| kaNika (ajAtazatru ) jaba garbhameM thA, taba usakI mAtA celanAko bhayaMkara dohalA huA ki maiM apane patikI chAtIkA mAMsa khaauuN| isa dohalese use bar3A dukha haa| usane apane patise
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 37 bho apane isa dukhakI carcA kii| zreNikane use samajhA-bujhA diyaa| kintu rAnI dohaleko bhUla nahIM skii| vaha sasajha gayI ki garbhameM koI bhayaMkara utpAtI jIva AyA hai| isalie pUtra utpanna hote hI rAnIne use ghUrepara phikavA diyaa| zreNikako jaba jJAta huA to vaha use uThA lAyA aura usakA yathAvat lAlana-pAlana huaa| bar3A honepara kuNika bar3A uddaNDa, mahattvAkAMkSI aura ucchRkhala prakRtikA bnaa| celanAke tIna putra the-kuNika, halla aura vihll| zreNikane kuNikako yuvarAja banA diyA / usane hallako eka sundara hAthI diyA, jisakA nAma sacetaka thA aura vihallako bahumUlya ratnahAra diyaa| zreNika kI kaI rAniyoMkA bhI varNana AgamoMmeM AyA hai| ina rAniyoMke nAma-sunandA, dhAriNI, kSemA, celanA, kozaladevI the| ina rAniyoMkI kucha santAneM ghara-bAra chor3akara prabajita ho gyiiN| usa samaya ajAtazatruke atirikta dasa putra aura the| ajAtazatrune apane ina dasa bhAiyoMko rAjyakA lobha dekara apanI ora milA liyA aura apane pitAko bandI banA liyaa| kucha samaya pazcAt zreNikakI mRtyu ho gyii| jina paristhitiyoMmeM unakI mRtyu huI, usase ajAtazatruko gaharA AghAta lgaa| usane zoka bhulAneke lie apanI rAjadhAnI rAjagRhase haTAkara campAko bnaayaa| vahA~ halla aura vihalla hAthIpara car3hakara mauja karate-phirate the| ajAtazatrukI rAnI padmAvatI thii| usane apane patike kAna bhre| usake sikhAnepara ajAtazatru eka dina apane donoM bhAiyoMse bolA--yaha gandhahastI aura hAra mujhe apane putra udayanake lie caahie| vaha ghUmA kregaa| donoM bhAiyoMne socA-'yaha to rAjA hai, balavAn hai| yadi virodha kiyA to jabaradastI chIna legaa| lekina pitAne ise rAjya diyA thA aura hameM ye donoM ciijeN| taba hama ye kyoM deN|' vicAra-vimarzake bAda ve donoM cupakese vahA~se khisaka gaye aura vaizAlImeM apane nAnA ceTakake pAsa jA phuNce| ajAtazatruko patA calA to vaha bar3A kruddha huaa| usane vaizAlIke gaNapati ceTakake pAsa dUta bhejA aura kahalAyA ki yA to tuma halla-vihallako hAthI aura hAra sahita vApasa bheja do, yA phira yuddhake lie taiyAra ho jaao| ceTakane zaraNAgatoMkI rakSAke lie yuddha svIkAra kiyaa| ajAtazatrune dasoM bhAiyoMko bulAkara unase kahA-tuma loga tIna hajAra hAthI, tIna hajAra ghor3e aura tIna koTi padAti lekara aao| ve sabhI bhAI itanI-itanI senA le aaye| ajAtazatrakI phaujameM 33000 hAthI, 33000 ghor3e, 33 koTi manuSya the| vaha apanI phauja sajAkara calA aura aMga janapadake madhya hote hue videha janapadameM jo vaizAlI nagarI thI, usake nikaTa jA phuNcaa| "aMga jaNavayassa majjhaM majjheNaM jeNeva videha jaNavaye jeNeva vesAlI, nagarI teNeva pahArettha gnnnnaae|" rAjA ceTakako kuNikake abhiyAnakA patA calA to unhoMne "navamallai navalacchai kosalamA aThArasa gaNarAyANo" arthAt kAzI, kozalake nau malla aura nau licchavi ina 18 gaNarAjAoMko bulAkara parAmarza kiyaa| phalataH pratyeka rAjyane 3000 hAthI, 3000 ratha, 3000 ghor3e aura tIna koTi padAti senA dii| isa prakAra ceTakakI kula sainya zaktimeM 57000 hAthI, 57000 ratha, 57000 ghor3e aura 57 koTi manuSya the| 1. niriyAvalikA, 96 /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ve apanI senA lekara videha janapadake madhyameM hokara jahA~ dezakA anta thA, vahA~ aaye| kuNikane ceTakakI senAse eka yojana dUra apanA par3Ava ddaalaa| donoM orase bhayaMkara yuddha huaa| kuNikane garuNavyUhakI racanA kI to ceTakane zakaTavyaha bnaayaa| ceTakakA lakSya-vedha amogha thaa| kintu ve eka dina meM eka hI lakSya-sandhAna karate the| phala yaha huA ki unake amogha bANoMse pratidina kuNikakA eka bhAI mArA jAtA rhaa| isa prakAra dasa dinameM dasoM bhAI mAre gye| aba kuNika kI vijayakI sambhAvanA dhUmila par3a gyii| usakI senAkA bahubhAga naSTa ho gyaa| jo sainika bace the, unakA bhI manobala gira cukA thaa| tabhI daivI camatkAra haa| kUNikane zakendra aura camarendrako smaraNa kiyA, jo usake pUrvajanmake mitra the| smaraNa karate hI donoM indra mitrakI sahAyatAke lie daur3e aaye| unhoMne do yantracAlita bhayaMkara astra diye / ekakA nAma thA rathamazala yantra aura dUsarA thA mahAzilAkaNTaka / / rathamUzala mahAstra-yaha eka lIha nirmita virATakAya binA yoddhA aura binA sArathIkA ratha thaa| isapara kisI bhI zastrakA koI prabhAva nahIM hotA thaa| jo koI isa lauhayantrakI capeTameM A jAtA, usIkI caTanI bana jaatii| isa yantrake dvArA caurAsI lAkha (?) vyaktiyoMkA saMhAra huaa| ___mahAzilAkaNTaka-isa yantrameM kaMkar3a-patthara, kATha-kavAr3a jo kucha tucchase tuccha sAdhana mile, unhIMko vaha bar3e vegase zatrupara pheMkatA thA aura vaha pheMkA huA padArtha mahAzilAkI bhA~ti zatrupara AghAta karatA thaa| isa yantrase 96 lAkha (?) vyaktiyoMkA vinAza huaa| ceTaka asahAya bane apane pakSakA yaha bhISaNa vinAza dekha rahe the / ve apane dauhitra ajAtazatruko mAranA nahIM cAhate the| ataH nirAza hokara ve eka kueM meM kUda par3e aura samApta ho gaye / unake marate hI vaizAlIkI senAne hathiyAra DAla diye| isa prakAra tatkAlIna bhAratake sabase zaktizAlI aura samRddha gaNasattAka rAjyakA patana ho gyaa| vajjIsaMgha, mallasaMgha sabapara ajAtazatrukA adhikAra ho gyaa| halla aura vihallane munidIkSA le lii| -bhagavatIsUtra, sAtavAM zataka, nauvA~ uddezya ___bauddha sAhityameM vaizAlIke viruddha ajAtazatruke abhiyAnakA kAraNa aura ghaTanA kucha anya DhaMgase diye haiN| jo isa prakAra haiM usa samaya sUnItha aura varSakAra magadhake mahAmAtya pATaligrAmameM vajjiyoMko rokaneke lie nagara basA rahe the| ___ gaMgAke ghATake pAsa AdhA yojana ajAtazatrukA rAjya thA aura AdhA yojana licchviyoNkaa| vahA~ parvatake pAda (jar3a ) se bahamalya sugandhavAlA' mAla utaratA thaa| usako sunakara ajAtazatruke-'Aja jAU~, kala jAU~' karate hI licchavI eka rAya, eka mata ho pahale hI jAkara saba le lete the| ajAtazatru pIche jAkara usa samAcArako pA kruddha ho calA AtA thaa| vaha dUsare 1. gaMgAke kinAre eka kilA thaa| isase thor3I dUra eka pahAr3a thaa| usakI talahaTImeM ratnoMkI khAna thii| licchaviyoM aura ajAtazatrumeM sandhi thI ki ratnoMkA samAna ba~TavArA hogaa| kintu uddaNDa licchaviyoMne sandhi tor3a dI / ajAtazatru bahuta bigar3A / usane licchaviyoMko daNDita karanekI socI kintu saMkhyAmeM ve adhika the| ataH usane unase mitratA karane kA prayatna kiyaa| kintu kucha samaya bAda usane yaha vicAra chor3a diyaa| usane kUTanaitika prayatnoM dvArA licchaviyoM meM phUTa DAla dI aura taba unheM jIta liyaa|-sumNgl vilAsinI ( varmI saMskaraNa ) Simon Hewavitarn's Bequest Series no. 1, Revised by Namissar, p. 99.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 39 varSa bhI vaisA hI karate the| taba usane atyanta kupita ho aisA socA--'gaNa ( prajAtantra ) ke sAtha yuddha muzkila hai| unakA eka prahAra bhI bekAra nahIM jaataa| kisI eka paNDitake sAtha mantraNA karake kucha karanA acchA hogaa|' yaha soca usane varSakAra brAhmaNako ( tathAgatake pAsa ) bhejaa| ( aura jaisA ki Upara nirdeza kiyA jA cukA hai, varSakAra tathAgatase saMketa pAkara lauTA aura vaizAlImeM jAkara paraspara bheda DalavA diyaa| jaba bheda par3a gayA to ajAtazatrune AkramaNa karake vaizAlI para adhikAra kara liyaa|) -aTThakathA ___jaina aura bauddha donoM hI paramparAoMmeM yuddhake kAraNa aura yuddhakA rUpa pRthak-pRthak diye gaye haiN| kintu donoMkA phalitArtha eka hai-ajAtazatrune vaizAlI saMgha tathA usake sAtha usake samIpavartI anya gaNarAjyoMko parAjita karake unapara apanA adhikAra kara liyA / vaizAlI yadyapi ajAtazatruke adhIna ho gayI, kintu use parAdhInatA nirantara sAlatI rhii| vaha ajAtazatruke bAda punaH svatantra ho gayI / sambhavataH usa samaya videha aura vaizAlI saMgha donoM pRthak ho gaye kintu sahayoga aura sauhArda donoMmeM barAbara banA rhaa| ___magadha sAmrAjyameM sammilita hone para bhI licchavI prabhAvahIna nahIM hue| IsAkI tIsarI zatAbdImeM licchavI kAphI zaktizAlI ho gye| caturthaM zatAbdIke prArambhameM ghaTotkaca guptake putra prathama candraguptane pATaliputrameM gupta sAmrAjyakI nIMva rkhii| usakA vivAha licchavI kulakI kanyA kumAradevIke sAtha huA thaa| DaoN. smithakI mAnyatA hai ki licchaviyokI sahAyatAse candraguptane magadhakA rAjya prApta kiyA thaa| prAcIna kAlameM vaizAlIke licchavI magadha narezoMke pratidvandvI the| licchavi-kulake sAtha vaivAhika sambandha sthApita honepara hI candraguptakI pratiSThA bar3hI thii| candraguptake putra samudraguptane aneka rAjyoMko jItakara cakravartIkA viruda dhAraNa kiyaa| usane apane pitA candraguptake nAmase eka svarNa mudrA bhI calAyI, jisake eka tarapha candragupta aura apanI mAtA kumAradevIkI mUrti aMkita karAyI aura dUsarI ora siMhArUr3hA devI lakSmI kI mUrti aMkita karAyI, jisake nIce 'licchavayaH' likhA huA thaa| isI prakAra ilAhAbAda kileke stambha lekhameM samudragupta apanA paricaya 'licchavi dauhitra' kahakara detA hai| ina tathyoMse pramANita hotA hai ki guptanarezoMke manameM licchaviyoMke prati AbhArakI bhAvanA thii| isase yaha bhI siddha hotA hai ki usa kAlameM licchaviyoMkI zakti aura rASTrIya pratiSThA punaH bar3ha gayI thii| mahAvIrako janmabhUmike sambandhameM bhrAnti bhagavAn mahAvIra vaizAlI saMghake kuNDapurameM utpanna hue the, yaha Upara aneka pramANoM dvArA siddha kiyA jA cukA hai| ve jJAtRvaMzI kAzyapagotrI kSatriya the| aba bhI usa pradezameM kAzyapa gotrI jathariyA vidyamAna haiM jo vastutaH jJAttRvaMzI haiM aura jJAtR zabda hI apabhraMza hokara jathariyA kahalAne lagA hai| kintu yaha atyanta AzcaryakI bAta hai ki jaina loga usa kuNDapurako bhUla gaye aura nAmasAmyake kAraNa anya kuNDapUroMko bhagavAnkI janmabhUmi mAnane lage evaM unhIM sthAnoMkI yAtrA karane lge| digambara sampradAyake loga nAlandAse prAyaH do mIla dUra sthita 'kuNDalapura' ko bhagavAnkI janmabhUmi mAnate haiN| zvetAmbara loga pUrva bihArameM licchuAr3a aura kSatriyakuNDako bhagavAnkI janmabhUmi mAnate haiN| yaha sthAna pUrva bihArameM kyUla sTezanase pazcimakI ora ATha kosa dUra hai tathA lakhIsarAya
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jaMkazanase 18 mola hai| licchuAr3a gA~vameM dharmazAlAke bIcameM vIraprabhukA devAlaya hai| dharmazAlAse dakSiNakI ora kSatriyakuNDa pahAr3I hai| yahA~ choTe-choTe do devAlaya bane hue haiN| pahAr3Ike Upara bhagavAnkA devAlaya hai| yahIMpara mahAvIra svAmIke cyavana, janma aura dIkSA ye tIna kalyANaka mAne jAte haiN| isa prakArako bhUleM honA asAdhAraNa hai| vaha bhI usa sthitimeM, jaba donoM sampradAyoMkI AcArya paramparA niravacchinna calatI rahI tathA usa pradezameM jainoMkA kabhI sarvathA abhAva nahIM haa| aisI dazAmeM aisI asAdhAraNa bhrAntiyoMkA kAraNa bhI asAdhAraNa rahA hogaa| itihAsake pRSThoMko palaTane tathA usakA gaharA adhyayana karanepara hameM patA calatA hai ki vaizAlI-kuNDapura magadha-samrATa zreNika bimbasArake kAla taka avijita rhii| itanA hI nahIM, zreNikako vaizAlI gaNarAjyase burI taraha parAjita honA par3A thaa| kintu usake putra ajAtazatrune magadhakI isa parAjayakA badalA sUda sahita vasUla kiyA / vaizAlI aura malla gaNarAjyoMkI bhISaNa jana-dhana hAni to huI hI, rathamUzala yantra aura mahAzilAkaNTaka yantrane to vaizAlI meM pralayakA dRzya upasthita kara diyaa| adhikAMza makAna kSata-vikSata ho gaye, phasaleM jalA dI gayIM, haTTa-bAjAra lUTa liye gye| kSatriyoMke bhISaNa saMhArake bAda unake AvAsa sune ho gye| vaNika loga vANijyagrAmako chor3akara bhAga gye| / AjIvikAkI TohameM bahata-se rahe-bace kSatriya bhI bAhara cale gaye aura bastI basAkara rahane lge| aisA lagatA hai, ve loga janmabhUbhise ukhar3a to avazya gaye, kintu apane jAtIya gauravako bhUla nahIM paaye| unheM prati kSaNa yaha smaraNa rahA ki ve loga antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrake kula-gotrake haiN| ataH jahA~ unhoMne bastI basAyI, usakA nAma unhoMne kuNDalapura aura kSatriyakuNDa rakha liyA aura vahIMpara unhoMne apanI jAti aura vaMzake usa lokottara mahApuruSa kI smRtiko surakSita rkhaa| jaba sthiti sAmAnya ho gayI to vANijyagrAmake haTa-bAjAra phira AbAda ho gye| bhAge hue vaNik punaH lauTa Aye aura unhoMne apane vyavasAyako sNbhaalaa| kSatriya loga bhI vApasa Ate gaye aura prabala puruSArthase unhoMne TUTe hue makAnoMko phira khar3A kiyaa| kucha varSoMke pazcAt vaizAlImeM phira jIvanake cihna dIkhane lge| ajAtazatruko mRtyuke bAda udayana magadhakI gaddIpara baitthaa| kintu vaha apane pitAke samAna na to mahattvAkAMkSI thA aura na utanA nItijJa hii| vaha ina vijita gaNarAjyoMko dabAkara nahIM 1. mumbaI jaina svayaMsevaka maNDala rajata mahotsava smAraka grantha saM. 2001, pR. 50 / yaha kSatriyakuNDa licchuAr3ake nikaTa muMgera jile meM hai| (1) itihAsa-granthoMse patA calatA hai ki yaha bhU-bhAga aMgadeza yA modagirike antargata rahA thA, videhameM kabhI nahIM thaa| jabaki mahAvIrakI janmabhUmi videhameM thii| (2) yaha kSatriyakuNDa pahAr3apara basA huA hai| kintu kisI jainazAstrameM prAcIna kSatriyakuNDapurake pahAr3apara base honekA ullekha nahIM miltaa| (3) prastuta kSatriyakuNDake pAsa eka nAlA bahatA hai kintu yaha gaNDaka nadI nahIM hai| Aja bhI gaNDaka vaizAlI ke nikaTa bahatI hai| (4) kSatriyakuNDagrAma vaizAlI ke nikaTa thaa| kintu prastuta kSatriyakuNDake nikaTa vaizAlIke koI cihna taka nahIM haiN| (5) videha gaMgAke uttarameM hai, jabaki kSatriyakuNDa gaMgAke dakSiNa meM hai| (6) basAr3ha (prAcIna vaizAlI ) ke AsapAsa aba bhI purAne nAmavAle grAma haiN| (7) purAtattva vibhAgane siddha kara diyA hai ki vAsukuNDa hI vastutaH kSatriyakuNDa hai / (8) yahA~kI jainetara janatAkA bhI vizvAsa hai ki vAsukuNDa hI mahAvIrakI janmabhUmi hai| ina saba kAraNoMse zvetAmbaroMke kSatriyakuNDako bhagavAn mahAvIrakI janmabhUmi nahIM mAnA jA sktaa| -An early history Vaishali by Yogendra Mishra pp. 221-22,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha rakha sakA aura ve svatantra ho gye| isake pazcAt vaizAlI yadyapi apane pUrva gaurava aura mahattvako prApta nahIM kara sakI, kintu vaha svatantra ho gayI aura apanI svatantratAko usane IsA pUrva tIsarI zatAbdI taka banAye rkhaa| maurya zAsanake prArambhika varSoM meM hI samrATa candraguptane ina gaNarAjyoMko samApta kara diyaa| maurya sAmrAjyakI sthApanAse pUrva bhAratameM aneka lokatantrIya rAjya the| yUnAnI dUta megasthanIjakA kahanA hai ki usake samayameM adhikAMza nagaroMne lokatAntrika vyavasthA apanA rakhI thii| sindhu taTapara azvaka ( asyasioya aura assekenAya ), mAlava ( malloI ), kSudraka (AksIDrakeyI), ArjunAyana ( aggalassoI ) Adi aneka gaNarAjya the jinheM candraguptane apane sAmrAjyameM milA liyaa| vastutaH maurya sAmrAjyakI sthApanA ina lokarAjyoMke lie vinAzakArI siddha huii| maurya sAmrAjyake patanake bAda kucha naye-purAne lokarAjyoMkA udaya huA, jinheM guptavaMzake samrATa ptine IsAkI cauthI zatAbdImeM sadAke lie samApta kara diyaa| nizcaya hI samudraguptake kAla taka vaizAlI gaNarAjyakA astitva thaa| vaizAlIke licchaviyoMkI sahAyatAse candragupta (prathama) ne gupta sAmrAjyakI sthApanA kI thii| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki licchavI isa kAlameM bhI kAphI zakti-sampanna the| kintu samudraguptane jisa prakAra gaMgA-sindhuke kA~ThemeM base hue yaudheya, ArjunAyana, mAlava Adi gaNarAjyoMko naSTa kara diyA, usI prakAra pUrvI bhAratake vaizAlI, videha Adi gaNarAjyoMko sadAke lie samApta kara diyaa| itihAsakA yaha kaisA krUra majAka hai ki zizunAgavaMzI ajAtazatru bhI vaizAlIkA dauhitra thA aura guptavaMzI samudragupta bhI vaizAlIkI putrIkA putra thaa| para ina dauhitroMne hI apanI nanihAlakA krUra vinAza kiyaa| aisA lagatA hai ki samudraguptane vaizAlIko bilakula barabAda kara diyA, kyoMki pAMcavIM-chaThI zatAbdIke bAda vaizAlI rAjanaitika kSitijase sadAke lie asta ho gyii| vaha khaNDaharoM aura malavekA Dhera bana gyii| cInI yAtrI hentsAMga sAtavIM zatAbdImeM vaizAlImeM gyaa| kinta use samRddha vaizAlIke sthAnapara bhagnAvazeSa mile| thor3e-bahuta ghara bace hue the| usane likhA hai'nirgranthoMke anuyAyI bahusaMkhyAmeM mile|' aise bhI pramANa upalabdha hote haiM ki pAlavaMzI rAjAoMke zAsana-kAla ( I. sa. 750-1200 ) meM yahA~ jaina tIrthaMkaroMkI mUrtiyoMkI pratiSThA huii| tibbatakA eka bauddha bhikSu dharmasvAmina ( I. sa. 1197-1264 ) ne bhAratakA bhramaNa san 1234-1236 taka kiyaa| 1234 meM vaha vaizAlImeM pahuMcA thaa| kintu usane yahA~ jainoMkA koI ullekha nahIM kiyaa| usake pUchanepara logoMne use batAyA ki 'turuSka senAke AkramaNakI aphavAhoMke kAraNa yahA~ke nivAsI bhAga gaye haiN|' sambhavataH isa kAlameM koI jaina yahA~ nahIM rahA thaa| hventsAMgake kAla meM zrAvastI aura pATaliputra bhI khaNDahara ho gaye the| zrAvastIse pATaliputrako jo vyApAra-mArga jAtA thA, usIpara vaizAlI avasthita thii| ina nagaroMke vinAzakA artha hai-ina vyApArika kendroMkA vinAza ho gayA yA kiyA gyaa| sambhavataH inhIM paristhitiyoMmeM jaina loga vaizAlIko chor3a gye| kucha samaya bAda ve bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmiko bhUla gaye, vahA~ AnA-jAnA bhI banda ho gayA aura naye sthAnoMpara purAne nAmase naye tIrthakI sthApanA ho gyii| __digambara sampradAyameM naye tIrthakA nAma 'kuNDalapura' rakha liyA gyaa| isa bhUla-bhrAntiko sAhityika samarthana bhI mila gayA, jisase bhrAntike parimArjanakI AvazyakatAkA anubhava nahIM ho skaa| bauddha, zvetAmbara aura digambara sampUrNa sAhityameM mahAvIrakI janma-nagarIkA nAma bhAga 2-6
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha sarvatra kuNDapura ( athavA kuNDagrAma, kSatriyakuNDa ) hI milatA hai| kintu kucha prAcIna zAstroMmeM janmanagarIkA nAma 'kuNDalapura' diyA hai| yathA "siddhattharAya priyakAriNI hiM Nayaramma kuNDale viiro| uttara phagguNi rikkhe cittasiyA terasIe uppaNNo // dhammAra kuMthU kuruvaMsajAdA NAhoggavaMsesu vi viirpaasaa| so suvvado jAdavavaMsajammA NemIu ikkhAkukulammi sesA // " -tiloyapaNNatti 4549-550 isI prakAra "AsADha joNNa pakkha chaTTIe kuNDalapura NagarAhiva NAhavaMza siddhattha Narindassa tisilAdevIe gabbhamAgaMteNu tattha aTThAdivasAhiya NavamAse acchima caitta sukkha pakkha terasIe uttarA phaggaNI Nakkhatte gabbhAdo nnikkhNto||" -SaTkhaNDAgama, caturtha vedanAkhaNDa 4 / 1 / 44, pR. 121 isa prakAra prAcIna ArSagranthoMmeM kuNDalapurakA ullekha nAlandAke nikaTavartI kuNDalapurako mahAvIrakI janma-bhUmi mAnanemeM eka pramANa bana gyaa| kintu hamArA vizvAsa hai, AcArya yativRSabha aura AcArya vIrasenakA kuNDalapura likhanekA Azaya usI kuNDapurase hai, jo vastutaH mahAvIrakI janma-bhUmi hai| bhagavAn mahAvIrakI dIkSA aura vihAra mahAvIra jaba tIsa varSake hue to ve Atma-kalyANa aura loka-kalyANako bhAvanAse rAjapATa, ghara-dvAra, parijana-purajana sabakI mamatAkA tyAga kara cala diye| ve candraprabhA nAmakI pAlakImeM baitthe| usa pAlakIko sabase pahale bhUmigocarI rAjAoMne, phira vidyAdhara rAjAoMne aura phira indroMne uThAyA thaa| SaNDa nAmaka vanameM pahu~cakara ve pAlakIse utara par3e aura eka zilApara uttarakI ora mu~ha karake velAkA niyama lekara virAjamAna ho gye| magasira vadI dazamIke dina, jabaki nirmala candramA hasta aura uttarA phAlgunI nakSatrake madhyameM thA, taba sandhyAke samaya bhagavAn mahAvIrane saMyama dhAraNa kiyaa| isa sambandhameM AcArya guNabhadrane 'uttarapurANa' meM likhA hai "nAthaH SaNDavanaM prApya svayAnAdavaruhya sH| zreSThaH SaSThopavAsena svaprabhApaTalAvRte ||74 / 302 nivizyodaGmukho vIro rundrrtnshilaatle| dazamyAM mArgazIrSasya kRSNAyAM zazini zrite // 74 / 303 hastottararkhayormadhyaM bhAgaM cApAstalakSmaNi / divasAvasitau dhIraH saMyamAbhimukho'bhavat // 74 / 304 pAraNAke dina mahAvIra kUlagrAma nagarameM pahuMce aura vahA~ke rAjA kUlake yahA~ AhAra liyaa| isake pazcAt mahAvIrakA vihAra kina-kina gAMvoM aura nagaroMmeM huA, isake sambandhameM digambara sAhityameM vistRta vivaraNa upalabdha nahIM hotaa| hA~, una dezoMke nAmoMkA ullekha avazya milatA hai| zvetAmbara AgamoMmeM yaha varNana vistAra-sahita milatA hai| inake anusAra bhagavAn mahAvIra dIkSAke lie jJAtakhaNDa nAmaka upavanameM phuNce| vahA~ dIkSA lekara ve kUrmAragrAma phuNce| vahA~se kollAga sanniveza, morAka sanniveza, asthikagrAma, vAcAlA, seyaMviyA, surabhipura, thUNAka
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 43 sanniveza, nAlandA, rAjagRha, brAhmaNagA~va, campApurI, kAlAya sanniveza, pattakAlaya, kumArA sanniveza, corAka sanniveza, pRSThacampA, kayaMgalA, zrAvastI, naMgalAgA~va, AvattA, kalaMvukA / vahA~se anArya rAr3hadeza, Arya malaya deza, bhaddilanagarI aadi| grAmoMkI isa sUcIse yaha siddha ho jAtA hai ki mahAvIrane kuNDapurake SaNDavana ( jise jJAtRvaMziyoMkA honeke kAraNa jJAtaSaNDavana bhI kahA jAtA thA ) meM dIkSA lii| vahA~se kUrmAragrAma aura kollAga sanniveza pahu~ce, jo vaizAlI kuNDapurake pAsa hI jJAtRvaMziyoMke nagara the| bihArake ina grAmoMko dhyAnapUrvaka dekhanepara yaha bhI patA calatA hai ki vaizAlI kuNDagrAmake pAsa eka kollAgasanniveza thA aura nAlandAke samIpavartI kuNDalapurake nikaTa bhI eka kollAga sanniveza thaa| isa prakArakA ullekha hameM bhagavatI sUtra meM milA, jo isa prakAra hai ___ "tIseNaM NAlindA vAhiriyAe adUrasAmaMte etthaNaM kollAe NAmaM saNNivese hotthaa| saNNivesa vjjo| tatthaNaM kollAe saNNivese vahuleNAma mAhaNe privsi|" kollAga sannivezake lie nAlandAke madhyameM hokara jAnA par3atA thaa| kuNDalapura kSetra kuNDalapura bihAra prAntake paTanA jilemeM sthita hai| yahA~kA posTa Aphisa nAlandA hai| nikaTakA relave sTezana nAlandA hai| ye donoM yahA~ do mIlapara haiN| pakkA roDa hai| isake pAsameM guNAvA, rAjagRhI, pAvApurI tIrtha haiN| yahA~ bhagavAn mahAvIrake garbha, janma aura tapa kalyANaka hue the, isa prakArakI mAnyatA kaI zatAbdiyoMse calI A rahI hai| yahA~para eka zikharabanda mandira hai, jisameM bhagavAna mahAvIrakI zveta varNakI 43 phuTa avagAhanAvAlI bhavya padmAsana pratimA virAjamAna hai| yaha pratimA vIra saM. 2480 meM zrI jJAnadevI dha. pa. manoharalAla kanaur3iyA kalakattAne pratiSThita kraayii| isa pratimAke atirikta yahA~ 6 pASANa pratimAe~ haiM tathA 2 dhAtu pratimAe~ haiN| mandirameM garbhagRha, pradakSiNApatha tathA sabhAmaNDapa haiN| mandirake bAhara eka chatarIke nIce bhagavAnke caraNa virAjamAna haiN| zrI tanasukhalAlaseThI aDaMgAbAdane yaha chatara, caraNa saM. 2485 meM bnvaaye| mandirake cAroM ora dharmazAlA hai, jisameM 19 kamare aura do kue~ haiN| vArSika melA caita sudI 12 se 14 taka bhagavAn mahAvIrake janma kalyANakako manAneke lie hotA hai| kSetrakA prabandha bhAratIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke tatvAvadhAnameM bihAra prAntIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, ArA dvArA hotA hai| yaha kSetra Adhunika bar3agA~va nAmaka grAmake bAhara hai| pahale yahA~ donoMkA hI sammilita mandira aura dharmazAlA thI kintu bAdameM ve zvetAmbara sampradAyake adhikArameM calI gyiiN| anantara vIra saM. 2439 meM yahA~para kalakattAke seTha munnAlAla dvArakAdAsajIkI ora se navIna digambara jaina mandira aura dharmazAlAkA nirmANa kiyA gyaa| eka bAta vizeSa ullekhanIya hai| zvetAmbara samAja isa kuNDalapurako bhagavAn mahAvIrakA janma-sthAna nahIM maantii| isako to vaha bhagavAn mahAvIrake gaNadhara indrabhUti, agnibhUti aura vAyubhUtikI janmabhUmi mAnatI hai| unake anusAra lakkhIsarAyase 18 mIla tathA navAdA sTezanase 32 mIla dUra lichuAr3a-kSatriyakuNDa ( jilA muMgera ) bhagavAn mahAvIrakA janma-sthAna hai| usake pAsa hI pahAr3akI talahaTImeM jo vana hai, vaha jJAtakhaNDa vana hai| yahIM bhagavAnne dIkSA lI thI aisA usakA vizvAsa hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha yadyapi aba jaina tathA jainetara vidvAnoMne basADha ( vaizAlI ) ko ekamatase bhagavAn mahavIrakI janmabhUmi mAna liyA hai| jaina samAjane bhI isa mAnyatAko svIkAra kara liyA hai| kintu zatAbdiyoMse jisa kuNDalapurakI eka jaina tIrthaka rUpameM mAnyatA rahI hai, usako bhaviSyameM bhI tIrtha mAnA jAtA rhegaa| vazAlIkA punaruddhAra Upara batAyA jA cukA hai ki vaizAlIkA antima vinAza IsAkI chaThI zatAbdImeM huA thaa| jaba sAtavIM zatAbdImeM cInI yAtrI hventsAMga AyA thA, usa samaya use vaizAlI, zrAvastI aura pATaliputra tInoM prAcIna nagara dhvasta dazAmeM mile the| IsA pUrva chaThI zatAbdImeM ye tInoM hI rAjadhAniyA~ thIM tathA tInoM hI atyanta samRddha aura zaktizAlI thiiN| inake naSTa honese pATaliputrase vaizAlI hokara zrAvastIko nadI-mAgaMse honevAlA vyApAra samApta ho gyaa| isase yahA~ke licchavI bAhara cale gye| ve AvAsa aura AjIvikAkI khoja meM nepAla-varmA, tibbata aura laddAkha taka jA phuNce| ina dezoMmeM jAkara ve cupacApa nahIM baiTha gye| nepAlameM licchaviyoMne I. sa. 879-880 taka zAsana kiyaa| varmAke arAkAna pradezameM kisI candravaMzI rAjAne san 789 meM vaithAlI ( vaizAlI) kA nirmANa kiyaa| tibbata aura laddAkhake rAjA apane-Apako licchaviyoMkA vaMzaja batAte haiN| bahuta-se jaina anya pradezoMmeM cale gye| kucha jaina dakSiNa bihArameM cale gye| aisA lagatA hai, jainoMkA vaizAlIke sAtha samparka sambhavataH 13-14vIM zatAbdI taka hI thor3A-bahuta rhaa| usake bAda unakA rahA-sahA samparka bhI samApta ho gyaa| isa bIca jainoMke haTanese bauddhoM aura brAhmaNoMke prabhAva ho gyii| dakSiNa bihArameM bauddhoMke cAra vizva-vidyAlaya bahata prasiddha the-nAlandA, vikramazilA, udyantapUra aura vajrAsana / vaizAlImeM to bauddhoMkA prabhAva pahale bhI nahIM thaa| kintu ina vizvavidyAlayoMmeM bauddhadharmake prakANDa vidvAn rahate the, jinakI pratibhA aura prabhAvake kAraNa aura pAlanarezoMke saMrakSaNake kAraNa bauddhadharma bihAra-baMgAlameM usa samaya Tika sakA / una vidvAnoMmeM nAgArjuna, Aryadeva, asaMga, vasubandhu, diGnAga, dharmapAla, zIlabhadra, dharmakIrti, zAntarakSita Adi the| idhara jainoMkA prabhAva ghaTa jAneke kAraNa brAhmaNoMkA uttara bihArameM-vizeSataH mithilAmeM prabhAva bddh'aa| isa kAlameM nyAya aura mImAMsA darzanake kaI prabhAvazAlI vidvAn yahA~ he| jaise udyotakara, vAcaspati mizra, udayanAcArya, kumArila bhaTTa, maNDana mizra, prabhAkara, murArI mizra aadi| ina dharmanetAoMne jainadharmake viruddha vAtAvaraNa banAne meM koI kasara nahIM chodd'ii| tabhI rAjanaitika sthiti atyanta viSama ho gyii| turuSka AtatAyiyoMke AtaMkake kAraNa idhara bhagadar3a maca gayI / san 1324 meM turka sultAna giyAsuddIna tugalakane tirahutako rauMda diyaa| usake AkramaNake bAda yahA~ aneka muslima maulavI Aye aura unhoMne islAmake pracAra-prasArake lie jihAda bola diyaa| zekha mahammada kAjI ( sana 1434 se 1495 ) ne vaizAlImeM hI ar3A jamA liyaa| isase rahA-sahA vyApAra bhI samApta ho gayA aura jaina yahA~se bilakula ukhar3a gye| dhIredhIre jaina apane isa pavitra tIrthako bilakula hI bhUla gye| 14vIM zatAbdIke yati madanakIrtine 1. Ancient Nepal, by D. R. Regmi, ( Calcutta 1960). 2. R.C. MajumdarVaishali and Greater India, Homage, pp. 4.3-44. 3. Cunningham-Ancient Geography of India, Calcutta-ed. 1924, p. 517.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5AtAnAkA dara kiyA ka9 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 45 . 'zAsana catustrizikA' meM aneka tIrthoM aura vahA~ke prasiddha jinabimboMkA paricaya diyA hai| kintu vaizAlI-kuNDapurakA nAma taka unhoMne nahIM diyaa| apane isa mahAn tIrtha ke prati jainoMkI isa dIrghakAlika udAsInatAko dUra udAracetA manasvI jainetara vidvaanoNne| unhoMne 31 mArca 1945 ko 'vaizAlI saMgha' nAmaka eka saMgaThanakI sthApanA kii| usa saMgaThanake sakriya kAryakartAoMmeM bihAra sarakArake tatkAlIna zikSAsaciva zrI jagadIzacandra mAthura, DaoN. yogendra mizra, zrI jagannAthaprasAda sAhU Adi mukhya the / unhoMne vaizAlIke sambandhameM sAhitya prakAzita kiyA, patroMmeM pracAra kiyaa| hindU janatAke sahayogase vahA~ 'tIrthaMkara mahAvIra hAI skUla' kI sthApanA kii| 21 apraila 1948 ko saMghake prayatnase bhagavAn mahAvIrake janma-sthAnapara mahAvIra-jayantI manAyI gayI, jisameM hajAroM jathariyA sammilita hue / taba jainoMkA dhyAna isa tIrthakI ora gyaa| tabase prati varSa yahA~ mahAvIra-jayantI bihAra sarakAra aura saMghakI orase manAyo jAtI hai, jisameM zobhA-yAtrA, vidvatsabhA, sAMskRtika kAryakrama hote haiN| aba to yaha isa pradezakA bahuta bar3A melA ho gayA hai, jisameM lAkhoM loga sammilita hote haiN| ___'vaizAlI saMgha' ne eka aura bhI mahattvapUrNa kArya kiyaa| usane san 1952 meM Vaishali Institute of Post Graduate Studies and Research in Prakrit and Jainology Vaishali ko yojanA bnaayii| atyanta harSakI bAta hai ki 'vaizAlI saMgha' aura bihAra sarakArane bhAratake prakhyAta udyogapati, jaina samAjake mahAn netA, udAracetA sAhU zAntiprasAdajI jainase isa yojanAmeM sahayoga denekA anurodha kiyaa| sAhUjo racanAtmaka, sAhityika aura sAMskRtika samunnayanake prabala hAmI haiM / unhoMne usa anurodhako saharSa svIkAra kara liyaa| itanA hI nahIM, unhoMne saMsthAke bhavana aura pustakAlayake lie savA chaha lAkha rupaye bhI svIkRta kara liye| vaha saMsthA 1 disambara 1955 meM Vaishali Research Institute of Prakrit, Jainology and Ahinsa' ke nAmase sthApita ho gyii| pahale kaI varSoM taka yaha mujaphpharapurameM calatI rhii| bhavana bananepara vaizAlImeM A gyii| yaha saMsthA bihAra sarakArake niyamana aura nirdezanameM apane nAmake anurUpa barAbara kArya kara rahI hai| isameM videzoMke chAtroMko bhI adhyayana karanekI suvidhA hai| vIra nirvANa saMvat 2478 san 1951 meM jainoMne 'vaizAlI-kuNDapura tIrtha prabandhaka kameTI' kI sthApanA kii| tabase yaha kameTI digambara jaina samAjakI orase tIrtha sambandhI sArI vyavasthA kara rahI hai| usane 'jaina bihAra' nAmase eka dharmazAlA banAyI hai tathA eka bIghA jamIna bhI le lI hai jisase bhaviSyameM vikAsa kArya ho ske| isake nikaTa hI paryaTana-vibhAgakI orase 'TUrisTa seNTara' banA huA hai| vaizAlI tIrtha-darzana gulajArabAga ( paTanA ) se gaMgA taTapara banA huA mahendra ghATa prAyaH 6 ki. mI. dUra hai| isa ghATase pahalejA ghATake lie niyamita sTImara sarvisa hai| yahA~se pahalejA ghATa kevala 11 ki. mI. hai| pahalejA ghATase lagabhaga 2 phalAMga dUra basa sTaiNDa aura relave sTezana hai / yahA~se hAjIpurake lie basa aura Trena jAtI haiM / mahendra ghATase hAjIpura 58 ki. mI. hai| pahalejA ghATase vaizAlIko sodhI basa bhI jAtI hai| hAjIpurase vaizAlI 36 ki. mI. hai| hAjIpurase lAlagaMja 19 ki. mI. aura lAlagaMjase vaizAlI 17 ki. mI. hai| hAjIpurase lAlagaMja aura vaizAlIke lie TaiksI aura basa milatI haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha TaiksI aura basa jaina vihArake sAmane hI ThaharatI haiN| jaina bihAra sar3akakI bAyIM ora banA huA hai| bagalameM paryaTana kendra aura resTa hAusa bane hue haiN| rAjA vizAlakA gar3ha jaina vihArake pIche-lagabhaga 100 gaja dUra-prAcIna gar3ha hai jo rAjA vizAlakA gar3ha kahalAtA hai| vartamAnameM yaha gar3ha samatala bhUmise kucha U~cA TIlA mAtra hai| isake sambandhameM purAtattva vibhAgakI orase jJAtavya bAtoMpara prakAza DAlA gayA hai jo isa prakAra hai "aisA anumAna kiyA jAtA hai ki yaha TIlA jo rAjA vizAlake gar3hake nAmase vikhyAta hai, prAcIna licchaviyoMkI rAjadhAnI vaizAlImeM sthita aneka durga tathA mahaloMke bhagnAvazeSakA dyotaka hai| isa IMToMse bhare AyatAkAra TIlekA kSetraphala lagabhaga 1 vargamIlase kucha hI kama hai| samIpavartI khetoMse TIlekI UMcAI 8 phITa hai| yaha uttarase dakSiNakI ora 1700 phITa lambA tathA pUrvase pazcimakI ora 800 phITa caur3A hai| isameM cAroM tarapha khAI hai jo aba prAyaH bhara gayI hai| janarala kaniMghamake anusAra khAIkI caur3AI 200 phITa thI, parantu aba 125 phITase adhika nahIM jAna par3atI hai| gar3hake dakSiNakI ora madhya bhAgameM khAIke usa pAra jAneke lie eka prazasta patha hai| isake Uparase prAcIna kAlameM sar3aka AtI hogii| isa gar3hakA anveSaNa karaneke lie sarvaprathama bhArata sarakArakI orase san 1880-81 meM kaniMghama dvArA, 1902-4 meM vAza dvArA aura 191314 meM sphUnara dvArA khudAI karAyI gyii| taduparAnta 1950 meM vaizAlI saMghake tattvAvadhAnameM zrIkRSNadevane nayA silasilA calAyA aura 1958 se 60 taka kAzIprasAda jAyasavAla insTIcyUTake nirdezaka DaoN. altekarane yahA~ khudAI kraayii| ina sabhI khudAiyoMmeM guptayugakI 1000 se Upara muhareM, miTTIkI mUrtiyA~ evaM anya aneka prakArakI vastue~ pAyI gayIM haiM / khudAI zuMga yuga yAnI IsAse 150 varSa pahale takake staroM taka kI jA cukI hai / aneka dIvAroM, kamaroM ityAdikI rUpa rekhAkA jJAna huA hai / zreSThiyoM evaM vyApAriyoMko bahuta-sI muhareM milI haiM / prAcIroMke kacce aura pakke stara mile haiN| abhI yaha anumAnakA viSaya hai ki yaha gar3ha kevala prazAsanakA kendra thA athavA vyApAriyoM aura dhArmika vihAroMkA bhii|" / mahAvIra-janmabhUmi jaina vihArase lagabhaga 5 ki. mI. dUra bhagavAn mahAvIrakI pAvana janmabhami hai| sthAnIya janatAkA sadAse dRr3ha vizvAsa aura AsthA rahI hai ki vasAr3ha ( vaizAlI ) se saTA huA uttara pUrvameM sthita vAsukuNDa ( kuNDapura ) hI bhagavAn mahAvIrakI janmabhUmi hai| ina logoMne paramparAgata rUpase usa sthAnakI prANapaNase surakSA kI hai, jisa sthAna para mahArAja siddhArthakA nandyAvarta mahala thA aura jahA~ mahAvIrane janma liyA thaa| yahA~kI jathariyA jAti to 'jJAtRputra mahAvIra' ko apanA mahAn pUrvaja mAnato hI hai, anya brAhmagoM AdikI bhI mahAvIrake prati mahAn zraddhA hai| unheM garva hai ki ve usa bhUmikhaNDake nivAsI haiM jahA~ saMsArakA vaha mahApuruSa-mahAvIra utpanna huA thaa| bhagavAn mahAvIrake prati apanI zraddhA vyakta karaneke lie unhoMne prAyaH do boghe jamIna pavitra bhUmike rUpameM surakSita rakhI hai, jisapara unhoMne Ajataka hala nahIM claayaa| unakA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIrane yahIM janma liyA thaa| aba yahA~ke nivAsiyoMne usa bhUmiko bihAra sarakArako dAna kara diyA hai, tAki yahA~ bhagavAn mahAvIrakA koI smAraka bana ske|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 47 __vaizAlI kuNDapura tIrtha kSetra kameTIne isa bhUmike cAroM ora sImA-cihna lagAkara usakI hadabandI kara dI hai| yahA~ eka caukora kuNDa banAkara usameM pakkA kamala-puSpa banavAkara eka zilApaTTa para eka ora prAkRtameM tathA dUsarI ora hindImeM nimnAMkita prazasti aMkita haizrI mahAvIra-smAraka Namo jiNassa bhagavado mahAvIrassa siddhattharAya-tisalAdevI-taNae hi vaDaDhamANa jiNe / kuNDapurasI videhe citta-siyA-terasIe uppaNNe // 1 / / idha jAde bhagavaM saiM arahA vesAlie mahAvIre / idha tIsaM vAsaiM saMkaMtAI kUmAra-kAlassa / / 2 / / etto hi se viratte pavvajjaM saMjagAma nnaaghvnne| sacca-ahiMsA dhamma didesa logaMsi bahukAlaM // 3 // pavvajjA kAlaMsi vi vAsAvAsaM duvAlasa taheva / tesAliM vANijjagAmaM nIsAe uvagae bhagavaM ||4|| tatto esa padeso ahalla idi pUjido payattaNaM / jamma diNe bhUvaiNA diNNo rajjassaM-vIra-saraNatthaM / / 5 / / tajjammado hi paNa-paNa-paNa ve vAsesu saMvidIdesu / vikkama-gaNanAeNa vi-ega-khaga-ve-suvAsa vicchede // 6 // idha AyAde bhAraha-raTuvaI saI surjj-vidhi-vnnnne| siri rAjiMda pasAde pasAda-guNa-saMjude dhIre // 7|| . teNa suvihi-puvvaM idha saMThavidaM vIra-sAragaM puNNaM / jAvaccanda divAyara hodu thiraM vaDDhamANa saMsaraNaM / / 8 / / zrI mahAvIra-smAraka jina bhagavAn mahAvIgko namaskAra siddhArtha rAjA aura trizalAdevIke putra zrI vardhamAna jinezvarane videha pradezake kuNDapura nagarameM caitra zuklA trayodazIko janma liyA thA // 1 // yahI vaha sthAna hai, jahA~ arahanta bhagavAn vaizAlika mahAvIrajIne janma liyA thA aura yahIM unake kumAra-kAlake tIsa varSa vyatIta hue the // 2 // isI sthAnase vairAgya utpanna hone para unhoMne jJAtR-vana-khaNDameM pravrajyA dhAraNa kI thI aura . bahuta kAla taka lokameM satya-ahiMsA dharmakA upadeza diyA thA // 3 // pravrajyA-kAlameM bhI bhagavAnne apane dvAdaza varSAvAsa vaizAlI aura vANijyagrAmameM vyatIta kiye the // 4 // - tabhIse yaha sthala ahalya mAnakara zraddhAse pUjA jAtA hai| Aja mahAvIra janmotsavake dina isa bhUmike svAmIne use mahAvIrakI smRti hetu bihAra rAjyako pradAna kiyA // 5 // ___ bhagavAn mahAvIrake janmase 2555 ( do hajAra pA~ca sau pacapana, varSa vyatIta honepara tathA vikrama saMvatke 2012 varSa vyatIta hone para, mahAvIra-janmotsavake samaya surAjya vidhi pravINa, prasAdaguNa saMyukta, dhIra bhArata rASTrapati zrI rAjendraprasAdajI yahA~ padhAre aura unhoMne vidhipUrvaka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ isa mahAvIra smArakakI sthApanA kI, jisase vardhamAna bhagavAnkA saMsmaraNa yAvaccandra divAkara cirasthAyI ho // 6-8 // isa zilApaTTakA anAvaraNa bhAratake tatkAlIna rASTrapati mahAmahima DaoN. rAjendraprasAdajIne san 1956 meM mahAvIra jayantIke avasarapara kiyA / yaha sthAna vAsukuNDa kahalAtA hai| mahAvIrakA yaha janma sthAna cAroM ora khetoMse ghirA huA hai| pAsameM nahara hai| yahA~se lauTate hue lagabhaga 2-3 phalA~ga para pUrvokta Vaishali Research Institute of Prakrit, jainology and Ahinsa kA bhavya bhavana banA huA hai| isa bhavanameM hI pustakAlaya, adhyApana kakSa, adhyayana kakSa, anusandhAtA nivAsa, prAdhyApaka nivAsa AdikI samucita vyavasthA hai / kollANa sanniveza zodha saMsthAnase lagabhaga 3 ki. mI. dUra azoka stambha hai| isa stambhako IsAse lagabhaga 250 varSa pUrva maurya samrATa azokane apane zAsana kAlake 21 veM varSa meM banavAyA thaa| stambha para koI prAcIna lekha nahIM hai| kahate haiM, azokane pATaliputrase lumbinIkI mAtrA karate hue vaizAlImeM par3Ava kiyA, usIkI smRtimeM yahA~ usane stambha banavAyA thaa| lumbinIke mArgameM anya sthAnoM para bhI azoka stambha milate haiN| yaha cunArake pattharakI eka hI zilAse banAyA gayA hai| sAtavIM zatAbdomeM cInI yAtrI hventsAMgane isakI U~cAI 50 yA 60 phITa batAyI thI, parantu isa samaya to jamInase Upara isakI U~cAI 21 phITa 9 iMca hai, zeSa jamInake nIce hai| stambhakA zIrSa bhAga ghaNTAkAra hai aura usake Upara-UparakI ora mu~ha kiye hue pUre AkArakI siMha-mUrti banI huI hai| kaniMghamane san 1861-62 meM stambhake nIce 14 phuTa taka khudAI karAyI thI kintu pAnI nikala Aneke kAraNa gaharAIkA ThIka-ThIka patA nahIM laga skaa| unhoMne zIrSake pAsa paridhi 38 iMca likhI hai| stambhake Upara kevala eka siMha hai| vaha pichale pairoM para baiThA hai| prAcIna kAlameM yahA~ do sthala ullekhanIya the-eka to markaTa hrada aura dUsarA kuuttaagaarshaalaa| azoka stambhake nikaTa eka sarovara aba bhI hai aura use hI loga markaTa hada kahane lage haiN| isI prakAra stambhake nikaTake eka U~ce TIleko kUTAgAra zAlA kahA jAtA hai| isa gA~vakA nAma-jahA~ yaha stambha banA huA hai-vartamAnameM kolhuA hai| vastutaH isakA prAcIna nAma kollAga sanniveza thaa| yaha sanniveza jJAtRvaMzI kSatriyoMkA thaa| vANijyagrAma - azoka stambhase purAtattva vibhAga dvArA navanirmita saMgrahAlayako jAte hue mArgameM baniyA gA~va milatA hai / yaha eka choTA-sA gA~va hai| makAna prAyaH kacce haiM kintu gA~vameM saphAI khUba hai| eka vizAla sarovarake kinAre eka choTA-sA bauddha mandira banA huA hai jisameM 8vIM zatAbdI kI buddhakI dhAtu pratimA virAjamAna hai| prAcIna bhAratameM isa gA~vakA nAma vANijyagrAma thaa| bhagavAn mahAvIrake kAlameM yaha naMgara vaMzAlI saMghakA sarvAdhika sampanna nagara thaa| zreSThiyoMke nigama, catvara, haTTa yahoM para the| jala aura sthala mArgase vyApAra dvArA sadara dezoMkI sampadA khiMcakara isa nagarameM ekatrita hotI rahatI thii| maMgala puSkariNI azoka stambhase lagabhaga 4-5 ki. mI. aura baniyAgAMvase prAyaH 3 ki. mI. dUra saMgrahAlaya banA huA hai / tathA pI. DablyU DI. kA raisTa hAusa hai| saMgrahAlaya pahu~canese kucha pahale bAyIM ora
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha eka khetameM eka jhopar3I par3I huI hai| kahate haiM, yaha vahI sthAna hai jahA~ buddhakA nirvANa honepara unakI bhasma lAkara rakhI gayI thI aura usake Upara stUpa banAyA gayA thaa| Ajakala to usa sthAnapara stUpake koI cihna dikhAI nahIM dete| saMgrahAlaya eka vizAla sarovarake taTapara avasthita hai| yaha sarovara hI prAcIna maMgala puSkariNI athavA abhiSeka puSkariNI kahalAtA hai| yahI vaha puSkariNI hai, jisameM koI pakSI taka coMca nahIM mAra sakatA thA aura jisameM avagAhana karaneke lie tatkAlIna bar3e-bar3e samrAT utsuka rahate the| kintu isake dvAroMpara sadA sazastra paharA rahatA thaa| vAmana pokhara saMgrahAlayase prAyaH eka mIla dUra vAmana pokhara ( tAlAba ) hai| isa sarovarameM kucha varSoM pUrva zyAma pASANakI paune do phuTa U~cI bhagavAn mahAvIrakI eka ati manojJa pratimA nikalI thii| vizvAsa kiyA jAtA hai ki yaha pratimA lagabhaga do hajAra varSa prAcIna hai| jaba yaha pratimA nikalI thI, una dinoM jaina tIrthake rUpameM vaizAlIkI prasiddhi nahIM ho pAyI thii| ataH hinduoMne ise apane mandirameM virAjamAna kara diyaa| isa mUrti ke atirikta anya kaI hindU mUrtiyA~ bhI nikalI thiiN| ve bhI usI mandirameM virAjamAna kara dI gyiiN| jaba jainoMko bhagavAn mahAvIrakI pratimAke sambandhameM patA calA to unhoMne hinduoMse ise maaNgaa| unhoMne bar3e premake sAtha ise jainoMko sauMpa diyaa| pahale hindU janatA ise vAmana bhagavAnke rUpameM pUjatI thii| jaba use yaha patA calA ki yaha to mahAvIra bhagavAna kI mUrti hai, taba to use aura bhI adhika harSa haA, usake prati zraddhA bhI bddh'ii| tIrthakSetra kameTIne vAmana pokharake kinAre aura hindU mandirake bilakula pIche eka choTAsA mandira banavAkara yaha pratimA virAjamAna kara dii| isa mandirameM kevala garbhagRha hai jo 949 phuTa hai| isameM eka darakI vedI hai| uparokta pratimA 5 iMca U~ce pIThAsanapara virAjamAna hai| pIThAsanameM sAmane aSTadala puSpa aMkita hai aura usake donoM ora siMha bane hue haiN| mUrtike donoM ora 8 iMca AkAravAle camarendra bhaktibhAvase khar3e hue haiN| indroMke galemeM kaNThahAra, bhujabanda, mekhalA Adi ratnAbharaNa haiN| bhagavAnke sirake Upara chatratrayI tathA bhavya bhAmaNDala hai| zIrSa bhAgake donoM kinAroMpara dundubhi liye hue nabhacArI deva dIkha par3ate haiN| mUrtipara lekha aura zrIvatsa nahIM haiN| mUlanAyakake Age 7 iMca avagAhanAvAlI, vi. saM. 2013 kI pratiSThita, pItalakI nAyaka mahAvIrakI mUrti virAjamAna hai| mandirake Upara zikhara hai tathA cAroM ora cabUtarA banA huA hai| parvake dinoMmeM hindU loga isa pokharameM snAna karane Ate haiN| ve ukta mUrtike bhI darzana avazya karate haiN| __isa mandirake bagalameM eka mandariyA banI huI hai, jisameM padmAvatI devIkI mUrti virAjamAna hai| - mandirakI bAyIM ora sarovarake taTapara gandhakuTI banAyI gayI hai, mArbalake eka pakke cabUtareke Upara tIna kaTaniyA~ aura Upara chatrI hai| gandhakuTImeM bhagavAn mahAvIrake 84 3 // iMca ke, sapheda mArbalake caraNa-cihna virAjamAna haiN| inapara isa prakAra lekha utkIrNa hai ___ "zrI vardhamAna svAmIkI caraNapAdukA kuNDapura (vaizAlI) janma-sthAnameM vaizAlI tIrthakameTIne pratiSThApita kI 2016 vI. 2486 / " hamArI vinamra sammatimeM yaha lekha atyanta bhrAmaka hai| yaha sthAna mahAvIra bhagavAnkA bhAga 2-7
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 bhAratake digambara jaina tIrtha janma-sthAna kuNDapura nahIM thA, kintu isa lekhake kAraNa janatAke manameM yaha bhrAnta dhAraNA baddhamUla ho sakatI hai ki yahI sthAna kuNDapura kahalAtA thA aura mahAvIrakA janma yahIMpara huA thaa| yahA~se jaina bhavanako lauTate haiN| isa sthAnake cAroM ora sarovara haiN| prAyaH pUre varSa jalameM hokara hI mandira taka pahu~ca sakate haiN| barasAtameM to rAstoMmeM pAnI bhara jAtA hai| ataH mandira taka jA nahIM skte| ____lauTate hue rAstese jarA haTakara dAyIM ora eka U~ce Tolepara pIra kAjI mIramakI khulI huI daragAha hai / yahA~ pIrakI kabra banI huI hai / isakI cahAradIvArIke bAhara do choTI kabra banI huI haiN| yahA~ prativarSa caita sudI 9 ko melA bharatA hai| hajAroM loga yahA~ manautI manAne Ate haiN| aisI anuzruti hai ki mahAtmA buddhake pramukha ziSya AnandakA stUpa yahI thA, jisake avazeSoMpara yaha daragAha banAyI gyii| jainamandirase jainavihAra lagabhaga eka mIla hai| mArgameM vizAlake gar3hake utkhananake phalasvarUpa nikale hue aneka bhavana milate haiM, jinase vaizAlIkI eka jhA~kI A~khoMke Age nRtya karane lagatI hai| karmAragrAma jainavihArase vAsukuNDakI ora jAnepara mArga meM hI dAyIM ora kammanachaparA nAmaka grAma hai| yahA~ mahAdevakI khar3I huI eka vizAla aura caturmukhI pASANa-pratimA hai| yaha jA~ghoM taka jamInameM gar3I huI hai| yaha 2000 varSa prAcIna batAyI jAtI hai| yahA~ loga manautI manAne Ate haiM, kintu manautI manAnekA DhaMga bar3A adbhuta hai| jo manautI manAtA hai, vaha mUrtiko patthara, Dhele mAratA hai / andhazraddhAmeM loga yaha bhI nahIM samajhate ki isase itanI purAtAttvika mahattvakI eka kalAmUrti khaNDita aura vikRta ho jaayegii| purAtattva vibhAgake adhikArI isa mUrtiko haTAkara saMgrahAlayameM surakSita karanA cAhate haiN| vartamAnakA yaha kammanachaparA hI prAcIna karmAragrAma ho sakatA hai| isa grAmakA prAcIna nAma kahIM-kahIM kUrmagrAma bhI milatA hai| jaina purANoMmeM kUlagrAmakA bhI nAma AyA hai, jahA~ bhagavAn mahAvIrakI prathama pAraNA huI thI / bhagavAnne jJAtRkhaNDa vanameM dIkSA lI thii| yaha vana kuNDapurake nikaTa hI thaa| do dinakA upavAsa karake ve pAraNAke lie kUlagrAmameM gaye aura vahA~ke rAjA kUlake mahaloMmeM AhAra huaa| jJAtRkhaNDavana avazya hI kuNDapurakA bahirudyAna hogA / usa udyAnake nikaTa kUlagrAma bhI hogA / sambhavataH kUrmagrAma aura kUlagrAma eka hI nagarake nAma the| isalie yaha mAnA jA sakatA hai ki vartamAna kammanachaparA ( prAcIna kUrmagrAma athavA kUlagrAma ) meM bhagavAn mahAvIrakA prathama AhAra huA thaa| mArga (1) bar3I lAinase vArANasI utarakara choTI lAina (N. E. R.) dvArA vArANasIse chaparA, sonapura hote hue hAjIpura yA mujaphpharapura sTezanapara utarakara basa dvArA 35 ki. mI. pakkI sdd'kse| .... (2) choTI lAina (N. E. R.) se AgarA, kAnapura, lakhanaUse gorakhapura, chaparA, sonapura hote hue pUrvavat (3) bar3I lAina ( E. R. ) se kyUla, maukAmA, baraunI hote hue samastIpura AveM / vahA~se choTI lAina dvArA mujaphpharapura yA hAjIpura jAkara basa dvaaraa|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrtha 51 ( 4 ) paTanA Akara N. E. R. ke jahAjase pahalejA ghATa utarakara basa yA TaiksI dvArA pakkA roDa hai| (5) mujaphpharapura ke TUrisTa saikTarase sarakArI TUrisTa kAra sastemeM vaizAlI ghumAneke lie milatI hai / ( 6 ) pahalejA ghATa se hAjIpura yA mujaphpharapura rela dvArA jA sakate haiM / (7) paTanAse maukAmA brija hokara TaiksI yA kAra dvArA jA sakate haiM / isa mArga se 100 mIla par3atA hai / ( 8 ) vaizAlI meM basa sTaiNDa para hI jaina vihAra tathA sarakArI paryaTaka kendrakA atithi gRha hai / mithilApurI kalyANaka kSetra videha dezameM sthita mithilApurI unnIsaveM tIrthaMkara mallinAtha aura ikkIsaveM tIrthaMkara minAtha kI janmabhUmi hai / yahA~ ina donoM tIrthaMkaroMke garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna kalyA hue haiN| isa prakAra ATha kalyANakoMkI bhUmi honeke kAraNa yaha sthAna hajAroM varSoMse tIrthakSetra rahA hai| donoM tIrthaMkaroMke ina kalyANakoMke sambandhameM prAcIna sAhitya meM vistRta ullekha milate haiM / 'tiloyapaNatti' meM bhagavAn mallinAthake sambandha meM nimnalikhita ullekha upalabdha hote haiM - mihilAe mallijiNo pahavadie kuMbhaakkhidIsehiM / maggasira sukka ekkAdasIe assiNIe saMjAdo || 4|544 arthAt mallinAtha jinendra mithilApurImeM mAtA prabhAvatI aura pitA kumbhase magasira zuklA ekAdazIko azvinI nakSatrameM utpanna hue / maggasira suddha ekkAsie taha assiNIsu puvvaNhe / dharadi tavaM sAlivaNe mallI chaTTheNa bhatte // 4662 arthAt malli jinendrane magasira zuklA ekAdazI ke dina pUrvAhna meM azvinI nakSatrake rahate zAlivanameM SaSThabhakta ke sAtha tapako dhAraNa kiyA / mallinAthane vivAha nahIM kiyA, ve AjIvana brahmacArI rhe| unhoMne rAjyabhAra bhI nahIM samhAlA / dIkSA leneke pazcAt ve kevala chaha dina hI chadmastha avasthAmeM rahe / pazcAt unheM kevalajJAna ho gayA jisakA ullekha isa prakAra milatA hai phagguNakihe vArasi assiNirikkhe maNoharujjANe / avaraNhe mallijiNe kevalaNANaM samuppaNaM // 4696 arthAt bhagavAn mallinAthako phAlguna kRSNA dvAdazIko aparAhna meM azvinI nakSatrake rahate manohara udyAnameM kevalajJAna utpanna huA / ukta granthameM naminAthake sambandha meM isa prakArakA ullekha hai mahilApurie jAdo vijayarNArideNa vappilAe ya / assiNirikkhe AsADhasukkadasamI misAmI || 4|546
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 bhAratake digambara jaina tothaM arthAt naminAtha svAmI mithilApurImeM pitA vijayanarendra aura mAtA vaprilAse ASAr3ha zuklA dazamI ke dina azvinI nakSatra meM utpanna hue / ' AsADha bahula dasamI avaraNhe assiNIsu cetavaNe / miNA pavvajjaM paDivajjadi tadiyakhavaNamhi // 4664 arthAt bhagavAn naminAthane ASAr3ha kRSNA dazamIke dina aparAhna kAlameM azvinI nakSatrake rahate caitravanameM tRtIya bhakta ke sAtha dIkSA grahaNa kii| dIkSA lene ke pazcAt ve kevala nau mAsa hI chadmastha avasthAmeM rahe / aura phira - cittassa sukkataie assiNirikkhe diNassa pacchimae / cittavaNe saMjAtaM anaMtaNANaM NamijiNassa // 4698 arthAt naminAtha jinendrako caitra zuklA tRtIyAko dinake pazcima bhAgameM azvinI nakSatrake rahate citravana meM anantajJAna utpanna huA / paurANika ghaTanAe~ jaina purANa sAhitya aura kathA-granthoMmeM mithilApurI aura usase sambandhita aneka vyaktiyoM aura ghaTanAoM kA varNana milatA hai / jisase jJAta hotA hai ki mithilApurI eka prasiddha sAMskRtika nagarI thI / ye ghaTanAe~ isa nagarIkA sahI mUlyAMkana karanemeM hameM bar3I sahAyatA detI haiM / ataH yahA~ isa nagarI meM ghaTita honevAlI athavA isase sambandhita kucha ghaTanAoMkA saMkSepameM ullekha karanA upayukta ! pratIta hotA hai / 2 'harivaMzapurANa' meM ullekha hai ki jaba bali Adi cAra mantriyoMne rAjA padmase sAta dinakA rAjya pAkara hastinArapura meM padhAre hue AcArya akampana aura unake sAta sau muniyoMke saMgha para ghora amAnuSika upasargaM kiye, usa samaya muni viSNukumArake guru mithilAmeM hI virAjamAna the aura unhoMne zravaNa nakSatrako kampita dekhakara divyajJAnase jAna liyA thA ki muni saMgha para bhayAnaka upasarga ho rahA hai / yaha bAta unake mukhase akasmAt hI nikala gayI / isa bAtako nikaTa baiThe hue kSullaka puSpadantane suna liyA / unhoMne apane guruse vistAra se pUchA / taba guruse ukta durghaTanAkA samAcAra jAnakara aura unake AdezAnusAra ve dharaNIbhUSaNa parvatapara muni viSNukumArake pAsa gaye / vahA~ jAkara unhoMne sArI ghaTanA sunA dI / taba viSNukumAra apanI vikriyA Rddhike balase hastinApura pahu~ce aura vAmana brAhmaNakA rUpa banAkara balise tIna paga dharatI mA~gI / baline tIna paga dharatIke dAnakA saMkalpa kiyaa| taba vizAla AkAra banAkara viSNukumArane do pagoM meM hI sumeru parvatase mAnuSottara paryaMta takakI pRthvIko nApa liyaa| abhI eka paga lenA zeSa thA / AtaMka aura bhayake mAre bali Adi mantrI thara-thara kA~pane lage, ve pairoMmeM girakara bAra-bAra kSamA mA~gane lage / aura taba muniyoMkA vaha upasarga dUra huA / hariSeNakRta 'kathAkoza' meM bhI mithilAse sambandhita eka-do ghaTanAoM kA ullekha milatA hai| tadanusAra, yahA~kA nareza padmaratha eka bAra sUryAbhanagara gayA / vahA~ sudharmaM gaNadhara virAjamAna 1. jisa nagarI meM bhagavAn mallinAtha aura naminAthakA janma kalyANaka manAyA gayA, usI meM 'garbhakalyANaka' bhI huA / 'tiloyapaNNatta' meM pRthaka se garbha kalyANakakI tithiyoMkA ullekha nahIM kiyA hai kintu anya granthoMmeM isake pRthaka bhI ullekha milate haiM- jaise uttarapurANa, parva 66, zloka 22 tathA 69 / 25-26 / 2. harivaMzapurANaM, sarga 20 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-Dar3IsAke digambara jaina tIrtha the| unakA upadeza sunakara vaha bahuta prabhAvita huaa| vaha campAnagarImeM vAsupUjya bhagavAnke pAsa pahuMcA aura unake caraNoMmeM muni-dIkSA le lii| use dvAdazAMga vANIkA pUrNa jJAna ho gyaa| aba muni padmaratha bhagavAnke gaNadhara bana gye| unheM avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna ho gayA aura phira kevalajJAna bhii| Ayuke antameM zeSa aghAtiyA karmoMkA nAza karake nirvANa prApta kiyaa| eka anya kathA isa prakAra hai mithilAmeM nami nAmaka rAjA thaa| usane muni-dIkSA le lii| kintu striyoMkA prasaMga pAkara vaha tIna bAra muni-padase bhraSTa huaa| eka bAra narakI putrI kAMcanamAlAko dekhakara, dUsarI bAra kulAlaputrI vizvadevIke rUpapara mohita hokara aura tIsarI bAra rAjasutA vasantasenAke mohameM phNskr| ina tIna striyoMse tIna putra hue, jinake nAma durmukha, karkaNDa aura nagnaki the| kintu antameM aisA bhI avasara AyA, jaba namike manameM saMsArase saccA vairAgya utpanna huA aura usane apane tInoM putroMke sAtha munivrata dhAraNa kara liyaa| eka bAra ye cAroM muni viha | vihAra karate hue eka gA~vameM phuNce| dina asta ho rahA thaa| kumhArakA AvA~ lagA huA thaa| usameM miTTIke kacce baratana lage hae the| cAroM mani usa AvA~ke nikaTa dhyAna lagAkara khar3e ho gye| rAtameM kumhAra aayaa| usane AvA~meM Aga jalAyI, jisase miTTIke baratana paka jaayeN| kucha samayameM Aga dhU-dhU karake jalane lgii| cAroM muniyoMke zarIra bhI usa Agase jalane lge| unhoMne vizuddha bhAvoMse AtmAke vizuddha svabhAvameM ramaNa karate hue zarIra aura saMsArake prati sampUrNa mohakA nAza kara diyA aura mokSa prApta kiyaa| itihAsa aura paramparA mithilApurIkI prasiddhi bhagavAn mallinAtha aura naminAthake kAraNa huI thii| pazcAt isI nagarImeM rAjA janaka hue, jinakI putrI sItA thiiN| unakA vivAha rAmacandrajIke sAtha huA thaa| bhagavAna rAma aura mahAsatI sItA koTi-koTi janoMkI zraddhAke kendra haiN| janaka aura sItAke ujjvala caritra aura dedIpyamAna vyaktitvane mithilAko khyAtike zikhara taka pahuMcA diyaa| Ajakala prAcIna mithilAkI pahacAnake lie koI cihna nahIM miltaa| kintu prAcIna sAhityase usake sambandhameM bahuvidha jAnakArI prApta hotI hai jisase usake itihAsapara prakAza par3atA hai| bhagavajjinasenAcAryakRta AdipurANa (parva 12, zloka 152-156 ) meM una dezoMke nAma milate haiM, jinakI racanA bhagavAn RSabhadevakI AjJAse indrane kI thii| unameM 'videha' bhI thaa| isakI gaNanA madhyadezake Azrita dezoMmeM hotI thii| bhagavAn RSabhadevane dIkSA lenese pUrva apane sau putroMko vibhinna pradezoMke rAjya diye the| unameM eka putrako videha dezakA rAjya diyA thaa| - isa dezapara ikSvAkuvaMzake rAjAoMne sahasrAbdiyoM taka rAjya kiyaa| mallinAtha aura naminAtha bhI ikSvAkuvaMzo the| isI vaMzakI eka zAkhAmeM janaka hue| janaka eka vyaktikA nAma nahIM thA, balki yaha to eka pada thaa| isa vaMzake sabhI rAjAoMko janaka kahA jAtA thaa| hindU purANoMse jJAta hotA hai ki rAjA nimi bar3A adhyAtmavAdI thaa| janaka, videha aura mithila usIke nAma the| usane mithilA nagarI bsaayii| usake vaMzameM jo rAjA hue, ve sabhI janaka kahalAte the| nimise ikkIsavIM pIr3hImeM sIradhvaja hue| unakA yaha nAma isa kAraNa par3A kyoMki unhoMne sIra ( hala ) ke dhvaja ( agrabhAga ) se jamIna jotI thii| sItA unhIMkI putrI thii| 1. hariSeNa kathAkoza-kathA 59 / 2. vahI-kathA 98 / 3. zrImadbhAgavata, skandha 9, adhyAya 13 /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha janakakI prasiddhikA eka kAraNa aura bhI hai| rAjA janaka adhyAtmavAdI the| unakI sabhAmeM adhyAtmakI hI carcA hotI rahatI thii| vedoM aura brAhmaNa granthoMke zuSka aura hiMsAparaka kriyAkANDoMse janatA-vizeSataH kSatriya varga aura bahusaMkhyaka RSi-maharSi Uba gaye the aura ve unheM nirarthaka samajhate the| janamAnasameM jaina tIrthaMkaroM-malli aura naminAthake ahiMsAmaya upadezoMne udvelana utpanna kara diyA thaa| janakakA adhyAtma-prema vastutaH vaidika yajJavAdake viruddha khulA vidroha thA / yaha aisI mAnasika krAnti thI, jisane vaidika pakSake yAjJavalkya, aSTAvakra Adi samartha RSiyoM aura zakadeva-jaise jJAnI yogiyoMko bhI apanI ora AkarSita kara liyaa| zrImadbhAgavata (11 / 8 / 34 ) meM janakapurake AdhyAtmika vAtAvaraNakA citraNa karate hue vahA~kI eka vezyA piMgalAke udgAra isa prakAra diye haiM videhAnAM pure hyasminnahamekaiva mUDhadhIH / yAnyamicchantyasatyasmAdAtmadAt kAmamacyutAt // arthAt isa videha nagarImeM maiM hI akelI aisI mUrkha hU~ jo bhagavAnko chor3akara anya puruSako kAmanA karatI huuN| isa vaMzakA anta bauddha granthoMke anusAra karAlake samaya huaa| kauTilIya arthazAstrake anusAra videhake rAjA karAlane eka brAhmaNa kumArIke Upara atyAcAra kiyaa| isase prajA bigar3a gayI aura usane rAjAko mAra ddaalaa| isa prakAra janakavaMzakA anta ho gyaa| isa rAjAke kAlameM videha rAjyakA vistAra tIna sau lIga thA aura usameM solaha hajAra gA~va lagate the| isa kAlameM videhakI sImA pUrvameM kauzikI nadI, pazcimameM gaNDakI nadI, uttarameM himAlaya aura dakSiNameM gaMgA thii| sImAke sambandhameM anyatra nimnalikhita ullekha milatA hai gaNDakItIramAsAdya campAraNyAntakaM zive / videhabhUH samAkhyAtA tairabhuktAbhidhA tu sA / / arthAt campAraNyase lekara gaNDakI nadIke taTa taka videhakI sImA thI aura usIkA nAma tIrabhukti thaa| mithilA tIrthake nAma mithilA, tIrabhukti, videha haiN| mithilA videha aura isakI rAjadhAnIkA nAma thaa| sIradhvaja janakakI rAjadhAnI janakapura thii| bAdameM kucha samayake lie videhakI rAjadhAnI vArANasI ho gyo| __ janaka-vaMzakI rAjya-sattA samApta honepara mithilAkI janatAne rAjatantrako asvIkAra kara diyaa| usakI sImAse milI huI vaizAlImeM licchavi gaNatantra saphalatApUrvaka kArya kara rahA thaa| dUsarI ora pAvA aura kuzInArAmeM malloMke gaNatantra the / ye gaNatantra Arthika aura sAmarika dRSTise samRddha the| unakI koI vistAravAdI yA sAmrAjyavAdI AkAMkSAe~ bhI nahIM thiiN| vibhinna gaNatantroMkA pArasparika vyavahAra sauhArdapUrNa thaa| dUsarI ora rAjatantrameM rAjAkI vyaktigata mahattvAkAMkSA hI sarvopari thii| do rAjatantrI rAjyoMmeM kabhI pArasparika sauhArda aura vizvAsa nahIM ho sktaa| phira bar3e-bar3e magaramaccha choTI machaliyoMko jIvita nahIM rahane dete| ina saba samasyAoM para vicAra karake mithilAkI janatAne apane yahA~ gaNatantrakI sthApanA kara lI aura usakA nAma 1. majjhimanikAyakA makhAdeva sutta / 2. surucijAtaka 479-406 / 3. zaktisaMgamatantra, paTala 7 / 4. Sir Monier William's Modern India, p. 131.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 'vajji saMgha' rkhaa| kucha kAlake pazcAt sambhavataH IsA pUrva sAtavIM-chaThI zatAbdImeM vaizAlIkA licchavi saMgha aura mithilAkA vajjI saMgha donoM mila gye| yadyapi vaizAlI saMgha vajjI saMghakI apekSA vizAla evaM sadaDha thA kinta sadabhAvanAke nAte vaizAlI saMghane donoMke sammilita saMghakA nAma bajjI saMgha svIkAra kara liyA aura vahA~ke gaNarAja ceTakako isa saMyukta saMghakA gaNarAjA mAna liyaa| vajjI saMghane licchavi gaNakI mahAnatA svIkAra kara lii| phalataH videha dezakI rAjadhAnI mithilAse uThakara vaizAlI meM A gyii| donoM saMghoMke milanese nayA vaizAlI gaNa baDA zaktizAlI ho gyaa| videha to eka janapada yA prAnta thaa| vaizAlI aura mithilA usa videhake antargata the| videhako tIrabhakti bhI kahA jAtA thA, jise Ajakala tirahata kahate haiN| videhake rahanevAloMko bhI videha kahA jAtA thaa| sItAjIko isIlie vaidehI kahA jAtA hai kyoMki ve videhavAsinI thiiN| ajAtazatruko vaidehI-putra kahA gayA hai kyoMki usake pitA zreNika bimbasArane licchavi rAjakumArIse vivAha kiyA thaa| usakA vaha putra thaa| "videhoMko brAhmaNa granthoMmeM ucca sabhyatAvAlA batAyA hai| jisa dezameM ye loga rahate the, se bhI videha kahate the| ye loga saMhitAoMse bhI pahaleke haiN| kyoMki yajarveda saMhitAmeM videhakI gAyoMkA ullekha milatA hai jo ki prAcIna bhAratameM vizeSa rUpase vikhyAta pratIta hotI haiN|'' videhoMke dhArmika vizvAsa kyA the, ve kisa dharmako mAnate the, yaha jAnanA bhI aitihAsika dRSTise upayogI hogaa| smRtiyoMmeM videhoMko vrAtya kahA gayA hai| "vrAtya ve Arya jAtiyA~ thIM jo madhyadezake pUraba yA uttara-pazcima ( paMjAba ) meM rahatI thIM aura jo madhyadezake kulIna brAhmaNoMkSatriyoMke AcArakA anusaraNa nahIM karatI thiiN| unakI zikSA-dIkSAkI bhASA prAkRta thii| unakI veSabhUSA utanI pariSkRta na thii| ve madhyadezake AryoMvAle saba saMskAra nahIM karate the tathA brAhmaNoM ke bajAya arhantoMko mAnate aura caityoMko pUjate the|" "videha prAcIna bhAratako prasiddha vrAtya jAtike the| ve arhantoMko mAnate the| unake par3osI malla loga bhI vrAtya the| unakA bhI gaNarAjya thaa| malla janapada vRji janapadake ThIka pacchima tathA kozalake purabameM thaa| pAvA aura kusAvatI yA kusInArA ( Adhunika kasiyA ) unake kasbe the|" isase jJAta hotA hai ki videhavAsI jainadharmake anuyAyI the| tIrthaMkara mallinAtha aura naminAthake vahA~ cAra kalyANaka hue the| unhoMne vahIM dharmacakra pravartana kiyA thaa| pArzvanAtha aura mahAvIrakA aneka bAra vahA~ vihAra huA thaa| isalie videhavAsiyoMke jIvana-Adarza arhanta bhagavAn the, unake upadezoMke anukUla unake AcAra-vicAra the| videha janapada vastutaH jainadharmakA kendra thaa| vaizAlI aura mithilAke donoM saMghoMkA ekIkaraNa hone ke bAda jo eka vajjo saMgha athavA licchavi gaNa banA, usameM bhI jainadharmakA pracAra joroMse huaa| buddhane bhI apane dharmakA pracAra isI kSetrameM kiyA thaa| kintu isa saMghakA vinAza zreNikake putra ajAtazatrune lagabhaga I. pU. 480 meM kiyaa| usane isa rAjyako magadha rAjyameM sammilita kara liyaa| kintu licchaviyoMkA prabhAva 1. Geography of early Budhism, p. 1, bhAratIya itihAsakI rUparekhA, pRSTha 310-313 / 2. bRhad viSNupurANa-mithilA khaNDa / 3. Tribes in Ancient India, p. 235 / 4. bhAratIya itihAsakI rUparekhA, pR. 314 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tItha aura prabhutva hameM gupta-kAla taka dikhAI par3atA hai| gupta samrAT samudraguptako licchavi dauhitra honekA abhimAna thaa| kintu aisA pratIta hotA hai ki zizanAga vaMzake hAsa-kAlameM videha janapada phira svatantra ho gayA aura punaH vahA~ gaNasaMgha banA, kintu isa bAra vaizAlI aura mithilA arthAt licchavi aura vajjI saMgha pRthak rahe / isIlie kauTilyane inheM alaga-alaga mAnA hai| hventsAMgane bhI bajjIko vaizAlIse pRthak mAnA hai| gupta vaMzake pazcAt ina donoM saMghoMkA astitva itihAsameM sadAke lie lupta ho gyaa| kintu vajjI nAma abataka pracalita hai| Aja bhI campArana jileke pahAr3I thArU loga apanese bhinna tirahutake sabhI nivAsiyoMko vajI tathA nepAlI loga vajimA kahate haiN| kSetrako avasthiti yaha atyanta dukhakI bAta hai ki Aja mithilA kSetrakA astitva bhI lupta ho cukA hai / kahate haiM, janakapura prAcIna mithilAkI rAjadhAnIkA durga hai| puranailiyA koThIse 5 mIlapara sigarAo sthAna hai| yahA~para prAcIna mithilA nagarIke cihna abataka milate haiN| anya prAcIna smAraka motIhArIse 5 mIla pUrvameM nonAcarameM, pivarI relave sTezanake pAsa sItAkuNDa tathA vevIdanapara tathA sohariyAke pAsa bAvanagar3hImeM haiN| yahA~ nandanagar3hameM eka bar3A TIlA hai| yahA~ eka cA~dIkA sikkA milA thA jo IsAse 1000 varSa pUrvakA mAnA jAtA hai| ina saba kAraNoMse-avazeSa aura purAtattva sAmagrIko dhyAnameM rakhate hue hameM vizvAsa hotA hai ki mithilA tIrtha yahIM thaa| mArga janakapurake lie nimnalikhita mArga haiM sItAmar3hIse 'janakapura-roDa' sTezana jAyA jA sakatA hai / vahA~se janakapura 38 ki. mI. hai| sItAmar3hIse yA darabhaMgAse nepAla sarakAra relaveke jayanagara sTezana taka cale jAyeM to vahA~se janakapura taka ukta relave dvArA jA sakate haiN| jayanagarase janakapura 29 ki. mI. hai| 1. Gazett Champaran istrict, 1907 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMga janapada campApurI mandAragiri
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ga candaina / yopiyA sAmAdhupurA saralIga bihArabaMgAlaauraur3IsAkejainatIrtha aMgajanapada (campApurI, mandAragiri) yasarA- simariyAvastyArapura / kizanagaMja karaselA karAgolA, hapura sakhAdiyArAma' gaMgA nadI gAnadI devapura WAdhAraharA/ mAlapu yUla kajarAnAvagyArapura vAsarai khar3agapura) / kolegAMgasamma -- gA campApurA bhAgalapura mahAmarA tInapahAr3I para tArA mahala gaMgaTA tArApara zammoga savAkha sikaMdarA ! abasTe bhAamarapura rAjauna- ghor3ADIhara viSanapura mAjhA sujAdhAnabIsI mandAgiri F -7 DrevarI jAmadahU (parAyAhATI jayapura saDIha (vaidyanAthadhAma magar3ha amarapurI svaDagraDIha karebIyA mahazapura jamubhAbegAbAda sa raNayA mahezamaya mAya giriDIha phatehapure haripUra masanajarA maharAkSI - TuNDI. gomAha goviMdapura canderapurA 13/dhanabAda aMgajanapada saMketa rAjya kI sImA jile kIsImA nadiyA. relamArga rASTrIyamArga | anya mArga kuccAmArga ... jaina tIrthasthAna jilekIrAjadhAnI ... anyanagara S bhAgalapura 7 bhAratavarSIya digambara jaina tIrya kSetra kameTI banna 1. bhArata ke mahAsarvekSaka kI anujJAnusAra bhAratIya (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ campApurI tIrthakSetra campApura atyanta prAcIna tIrthakSetra hai| yahAM bArahaveM tIrthaMkara bhagavAn vAsupUjyake garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa isa prakAra pA~coM kalyANaka hue the / kevala yahI kSetra aisA hai, jahA~ kisI tIrthaMkarake pA~coM kalyANaka eka hI sthAnapara hue| yaha mahAn saubhAgya anya kisI nagarako prApta nahIM huaa| aisI puNya nagariyA~ to haiM jahA~ kisI eka tIrthakarake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna ye cAroM kalyANaka manAye gye| kintu pA~coM kalyANaka kevala campApurameM hI hue| isa dRSTise isa nagarIko vizeSa mahattva prApta hai| bhagavAn vAsupUjya vartamAna tIrthaMkara paramparAmeM bArahaveM tIrthaMkara haiN| unake mAtA-pitA vijayA aura vasupUjya campAnagarake ( aMga dezake ) rAnI-rAjA the| 'tiloyapaNNatti' granthameM vAsupUjyakI janma sambandhI Avazyaka jAnakArI dete hue AcArya yativRSabha likhate haiN| caMpAe vAsupa pajjaNaresareNa vijyaae| phagguNa suddha cauddasidiNammi jAdo visAhAsu // 4 / 537 arthAt vAsupUjya campA nagarImeM pitA vasupUjya tathA mAtA vijayAse phAlguna zuklA caturdazIke dina vizAkhA nakSatrameM utpanna hue| vAsupUjyake zarIrakI avagAhanA 70 dhanuSa thii| zarIrakA varNa mUMgeke samAna raktavarNa thaa| unakI prakRti saMvedanazIla thii| jaba ve yauvana avasthAko prApta hae, taba mAtA-pitAne unase vivAha karanekA prastAva kiyaa| aneka rAjA apanI kanyAoMkA sambandha lekara aaye| kintu saMsArake prANiyoMke sAtha jisakI bhAvanAtmaka ekatA sthApita ho cukI hai aura unake duHkhoMkI nivRttike sambandhameM jisakA cintana mUrtimAn rUpa leneke sammukha hai, use bandhana kyoMkara rucikara hoNge| isalie unhoMne atyanta vinamratA kintu dRr3hatAse vivAha karanese inakAra kara diyaa| itanA hI nahIM, usa Adarza prerita yuvaka prabhuke sAmane jaba yuvarAja-padakA prastAva AyA to unhoMne usa padako bhI asvIkAra kara diyaa| isIlie AcArya yativRSabhane unake lie kahA hai "paDhama ciya parihariyA rajjasirI vAsupujjeNa // '' arthAt vAsupUjya jinendrane pahale hI rAjyalakSmIko chor3a diyA thaa| * jaina sAhityameM caubIsa tIrthaMkaroMmeM pA~ca tIrthaMkaroMko paMcabAlayati kahA hai, jinhoMne vivAha nahIM kiyA aura kumAra avasthAmeM hI dIkSA le lii| ye paMcabAlayati haiM-vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mhaaviir| ____vAsupUjya svAmIkA lAkSaNika cihna bhaiMsA hai, jo unakI pratimAoM para rahatA hai| Apa ikSvAkuvaMzake dedIpyamAna ratna the| 1. tiloyapaNNatti, 4 / 598 / 2. tiloyapaNNatti, 4 / 670 / bhAga 2-8
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha eka dina ve saMsArake svarUpake sambandhameM cintanameM lIna the, tabhI unheM apane pUrvajanmakA smaraNa ho aayaa| sArI ghaTanAe~ unake mAnasapaTala para citrake samAna spaSTa pratibhAsita ho utthiiN| janma-maraNa, Adi-vyAdhi, cintA-zoka ina dvandvoMkA nAma hI to saMsAra hai| jaba saMsArameM duHkha hI duHkha hai to phira spRhA lAyaka yahA~ hai hI kyA ? unheM dukhoMse mukti prApta karanekI icchA prabala ho utthii| unheM saMsArake bhogoMse virAga ho gyaa| tabhI pA~caveM svargake Upara AThoM dizAoM meM rahanevAle kSAyika samyagdaSTi, eka bhavAvatArI aura atyanta vizaddha pariNAmavAle laukAntika deva Aye / unhoMne prabhuke vicAroMkA samarthana kiyA, sarAhanA kI aura apane sthAnoMko lauTa gye| bhagavAn dIkSA leneke lie taiyAra hue| cAroM prakArake deva aura indra vahA~ Aye aura bhagavAnko anarthya zivikAmeM le cle| campAnagarake bAhara udyAnameM, jo vartamAna mandAragiripara thA, pahu~cakara bhagavAn zivikAse utara par3e aura pUrvAbhimukha hokara 'OM namaH siddhebhyaH' kahakara unhoMne sampUrNa parigrahakA tyAga kara apane hAthoMse kezaluMcana kiyaa| 'tiloyapaNNatti' granthameM bhagavAnke dIkSA-kalyANakake sambandhameM likhA hai phagguNakasaNacauddasi avaraNhe vAsupUjjatavagahaNaM / rikkhammi visAkhAe igiuvavAse maNoharujjANe // 4 // 655 arthAt vAsupUjya jinendra phAlguna kRSNA caturdazIke dina aparAhna kAlameM vizAkhA nakSatrake rahate manohara udyAnameM eka upavAsake sAtha tapa grahaNa kiyaa| unake sAtha chaha sau chihattara mumukSuoMne bhI dIkSA lI thii| bhagavAnne agale dina mahInagarake rAjA sundarake ghara khIrase pAraNA kiyaa| ve eka varSa taka tapa karate rahe / ve vihAra karate hue punaH mandAragiripara pdhaare| yahAM unheM pATala vRkSake nIce mAgha zuklA dvitIyA ko aparAhna kAlameM vimala kevalajJAnakI prApti ho gyii| ve sarvajJa sarvadarzI ho gaye / 'tiloyapaNNatti' granthameM isa sambandhameM nimnalikhita sUcanAe~ upalabdha hotI haiM mAghassa sukkavidie visAharikkhe mnnohrujjaanne| avaraNhe saMjAdaM kevalaNANaM khu vAsupujjammi // 4 / 689 arthAt vAsupUjya jinendrako mAgha zuklA dvitIyA ke dina aparAhna kAlameM vizAkhA nakSatrake rahate manohara udyAnameM kevalajJAna prApta huaa| sabhI deva aura indra calakara mandAragiri phuNce| vahA~ unhoMne bhagavAnko namaskAra kiyA aura unake jJAnakalyANakakI pUjA kii| indrakI AjJAse kuberane samavazaraNakI racanA kI aura isa parvatase bhagavAnkI divya dhvanikI pAvana gaMgA pravAhita haI jisameM avagAhana karake bhavya prANiyoM ne Atma-kalyANa kiyaa| bhagavAn saMsArakA kalyANa karate hue campAnagarImeM pdhaare| jaba AyukarmakA anta nikaTa thA, taba Apane yoga nirodha kiyA aura zeSa aghAtiyA karmoMkA nAza karake azarIrI siddha paramAtmA bana gaye / isa sambandhameM 'tiloyapaNNatti' granthameM nimnalikhita ullekha milatA hai phagguNabahale paMcamiavaraNhe assiNIsa cNpaae| rUpAhiyachasayajudo siddhigado vaasupujjjinno||4|1196 vAsupUjya jinendra phAlguna kRSNA paMcamIke dina aparAhna kAlameM azvinI nakSatrake rahate campApurase siddhi ( siddhagati ) ko prApta hue| unake sAtha chaha sau eka muniyoMne bhI nirvANa prApta kiyaa| bhagavAn nirvANa-lAbhake samaya palyaMkAsanase virAjamAna the|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 59 AcArya kundakunda - viracita prAkRta nirvANakANDameM bhI campApura se hI vAsupUjya ke mukta honekA ullekha milatA hai- aTThAvayammi saho * caMpAe vAsupUjja jiNaNAho / isI prakAra saMskRta nirvANabhakti meM bhI campAko hI vAsupUjyakA nirvANakSetra svIkAra kiyA hai campApure ca vasupUjyasutaH sudhImAn / siddhi parAmupagato gatarAgabandhaH // sabhI granthoMmeM campApurako hI vAsupUjya bhagavAnkA nirvANa-kSetra batAyA gayA hai / kintu AcArya guNabhadra-viracita 'uttara-purANa' meM mandAragiriko vAsupUjya svAmIkI nirvANa -bhUmi likhA hai / vaha ullekha isa prakAra hai 'sthitvAtra niSkriyo mAsaM nadyA rAjatamaulikA / saMjJAyAzcittahAriNyAH paryantAvalivartini // agramandarazailasya sAnusthAnavibhUSaNe / va manoharodyAne palyaGkAsanamAzritaH // mAse bhAdrapade jyotsne caturdazyAparA / vizAkhAyAM yayo mukti caturnavatisaMyataH // ' - parva 58, zloka 51-53 arthAt bhagavAn vAsupUjya svAmI eka mAsa taka yoga nirodha karake rAjatamauli nadIke taTapara avasthita mandAra parvatake manohara udyAnameM palyaMkAsana se bhAdrapada zuklA 14 ke aparAhnameM 94 muniyoMke sAtha mokSa padhAre / isa uddharaNase jJAta hotA hai ki mandAragirise 94 muniyoMke sAtha vAsupUjya mukta hue / kintu isase koI virodha nahIM par3atA / aMgadezakI rAjadhAnI campA usa yugameM kAphI vistRta thI / purANoMmeM aise ullekha milate haiM, jinameM campAkA vistAra 48 kosa batAyA gayA hai / mandAragiri tatkAlIna campAkA bAhya udyAna thA aura vaha campAmeM hI sammilita thA / vartamAna mAnyatA aura anuzruti yaha hai ki campAnAlemeM vAsupUjya bhagavAn ke garbha aura janma-kalyANaka manAye gaye / mandAragirimeM dIkSA aura kevalajJAna - kalyANaka hue tathA campApura bhagavAnkA nirvANa huA / prAcIna sAMskRtika nagarI campA bhAratakI prAcIna sAMskRtika nagariyoMmeM se hai / bhagavAn RSabhadevane jina 52 janapadoMkI racanA kI thI, unameM aMga bhI thA jisakI rAjadhAnI campA thI / bhagavAn ne jina dezoM meM vihAra karake jana-janako kalyANakA mArga batAyA, unameM bhI aMga thA / uttara bhAratake jina soha 1. sukozala, avantI, puNDra, uNDU, azmaka, ramyaka, kuru, kAzI, kaliMga, aMga, vaMga, suhma, samudraka, kAzmIra, uzInara, Arta, vatsa, paMcAla, mAlava, dazArNa, kaccha, magadha, vidarbha, kurujAMgala, karahATa, mahArASTra, surASTra, AbhIra, koMkaNa, vanavAsa, Andhra, karNATa, kozala, cola, kerala, dAru, abhisAra, sauvIra, zUrasena, aparAntaka, videha, sindhu, gAndhAra, yavana, cedi, pallava, kAmboja, AraTTa, vAhlIka, turuSka, zaka aura kekaya ina 52 dezoMkI racanA bhagavAn RSabhadevane kI / -- AdipurANaparva 12 zloka 76-78 / 2. kAzImavanti kuru kosala-suhma-puNDrAn, cedyaGgavaGga-magadhAndhra- kaliGga-madrAn / pAJcAla-mAlava- dazArNa- vidarbhadezAn sanmArgadezana paro vijahAra dhIraH // - AdipurANa 25 / 287 /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 bhAratake digambara jaina tIrtha / mahAjanapadoMkI carcA prAcIna sAhityameM AtI hai, unameM bhI aMga deza hai| buddhake kAlameM campA bhAratakI chaha mahAnagariyoMmeM se eka thii| campA, rAjagRha, zrAvastI, sAketa, kauzAmbI aura vArANasI ye chaha mahAnagariyA~ thiiN| prAcIna sAhityameM aMga deza aura usakI rAjadhAnI campAkA varNana bahuta milatA hai| prAcIna aMga deza vartamAna bhAgalapura aura muMgera jiloMko milakara banatA thaa| yaha rAjya atyanta bala-vaibhava sampanna thaa| campA atyanta samaddha nagariyoMmeM se thii| ikSvAkuvaMzI rAjAoMkA campAke sAtha ghaniSTha sambandha rahA hai| unhoMne hajAroM varSoM taka usapara zAsana kiyA hai| bhagavAna vAsupUjya bhI ikSvAkuvaMzameM utpanna hue the| - yahA~ anekoM dhArmika aura aitihAsika ghaTanAe~ huI haiM, jinakA sAMskRtika dRSTi se vizeSa mahattva hai / yahA~ aisI kucha ghaTanAoMkA ullekha kiyA jA rahA hai (1) mithilAkA rAjA padmaratha eka bAra sUryAbhanagarameM gyaa| vahA~ sudharma nAmaka gaNadhara virAjamAna the| rAjA unake darzanoMke lie gyaa| usane gaNadharadevake darzana kiye aura unakA upadeza sunaa| upadeza sunakara use bar3A santoSa aura Ananda huaa| usane bar3I vinayake sAtha kahA-'bhagavan ! kyA tInoM lokoMmeM koI aisA vyakti hai jo Apake samAna upadeza de ske|' gaNadhara bole-hA~ ! haiN| mere samAna nahIM, jagadguru trilokapajya bhagavAna vAsapajya campAmeM haiN|' rAjA bolA-'yadi ve Apase bhI bar3e haiM to maiM unake darzana avazya kruuNgaa|' rAjAne yaha kahakara bhogopabhogoMkA tyAga kara diyA aura vaha vahA~se cala diyaa| mArgameM vizvAnala devane usapara bar3e upasarga kiye| kintu virAgaraMjita rAjA rukA nahIM aura vaha trilokInAtha vAsupUjya svAmI ke caraNoMmeM jA phuNcaa| ise saMsAra, zarIra aura bhogoMkI kSaNabhaMguratAko dekhakara bar3A vairAgya utpanna ho gyaa| usane bhagavAnke pAsa jinadIkSA le lI aura zIghra hI vaha dvAdazAMgakA vettA hokara bhagavAn vAsupUjyakA gaNadhara bnaa| antameM gaNadhara padmaratha karmoMkA nAza karake mukta hue| hariSeNa kathAkoSa-kathA 51 (2) bhagavAn vAsupUjyake samayameM dvArAvatImeM dvitIya balabhadra acala aura nArAyaNa dvipRSTa he| jaba dvipRSTane apane zatru pratinArAyaNa tArakakA saMhAra karake bharatakSetrake tIna khaNDoMpara adhikAra kara liyA, usake bAda vaha bhagavAn vAsupUjyake samavasaraNameM aneka bAra AyA thaa| itanA hI nahIM, vaha vAsupUjya tIrthaMkarakA mukhya zrotA mAnA gayA hai| apanI antima avasthAmeM balabhadra acalane vAsupUjyake caraNoma dIkSA lI aura tapa karake mukti prApta kii| (3 ) campAnagarIkA rAjA maghavA thaa| usakI rAnIkA nAma zrImatI thaa| unake guNavAn ATha putra aura atyanta rUpavatI rohiNI nAmakI putrI thii| kArtikakI aSTAhnikAmeM rohiNI mandira meM jAkara pratidina pUjana karatI thii| eka dina rAjAne use dekhA to use anubhava haA ki aba pUtrI sayAnI ho gayI hai| isakA vivAha kara denA caahie| yaha socakara rAjAne apane mantriyoMko bulAkara parAmarza kiyaa| mantriyoMne vicArakara nivedana kiyA ki mahArAja ! rAjakUmArIkA svayaMvara karanA hI ucita hogaa| rAjAne saba rAjAoMke pAsa dUta aura patra bhejakara svayaMvarakA samAcAra bhijavA diyaa| yathAsamaya bar3e-bar3e rAjA aura rAjakumAra sajadhajakara svayaMvarameM sammilita he| ratnAbharaNoMse alaMkRta anindya sundarI rohiNI apanI dhAyake sAtha 1. zvetAmbara granthoMmeM ise bhagavAn vAsupUjyakA putra batAyA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha svayaMvara-maNDapameM aayii| usakI rUpa-chaTA aura saundaryako dekhakara upasthita jana vismayavisphArita nayanoMse use nihArate raha gye| dhAtrI krama-kramase rAjAoMkA paricaya karAtI jA rahI thii| hastinApurake rAjA vItazokakA putra azoka bhI pratyAzI rAjakumAroMmeM baiThA huA thaa| vaha rUpameM kAmadevake samAna sundara thaa| jaba dhAtrIne usakA paricaya karAyA to rohiNI usakI rUpa-sudhAkA pAna karake vahIM citralikhita-sI khar3I raha gyii| barabasa usake hAtha uThe aura varamAlA rAjakumAra azokake gale meM DAla dii| rAjakumArIke isa cunAvakI sabane sarAhanA kii| donoMkA vivAha ho gyaa| vara-vadhUkA yaha yugala aisA pratIta hotA thA, mAno sAkSAt kAmadeva aura rati hI hoN| donoMkA jIvana Ananda aura vilAsameM bItane lgaa| eka dina ulkApAta dekhakara mahArAja maghavAko saMsArako kSaNabhaMgaratAkA bodha haa| use saMsArase vairAgya ho gyaa| rAjakumArakA rAjyAbhiSeka karake usane hastinApurake nikaTastha azoka vanameM guNadhara munirAjake pAsa jAkara muni-dIkSA le lI aura ghora tapa karane lgaa| antameM sampUrNa karmokA nAza karake vaha saMsArase mukta ho gyaa| rohiNIke ATha putra aura cAra putriyA~ huiiN| sabase antameM putra huA, jisakA nAma lokapAla rakhA gyaa| eka dina rAjapathapara kucha striyA~ rotI aura chAtI kUTatI huI A rahI thiiN| azoka aura rohiNI mahaloMko chatapara baiThe prakRtikA saundarya dekha rahe the| akasmAt rohiNIkI dRSTi zokAkula una striyoMkI ora gyii| unheM dekhakara rohiNIko bar3A kutUhala huaa| usane apanI dhAya mA~se pUchA-'mA~ ! ye striyA~ kauna-sA nATaka kara rahI haiM ?' dhAyako yaha sunakara krodha A gyaa| vaha robase bolI-'putrI ! kyA dukhiyoMke duHkhakA upahAsa karanA tujhe yogya hai ? yaha nATaka nahIM hai| apane kisI priyajanake viyogase ye saba zokAkula haiM aura apanA duHkha prakaTa kara rahI haiN|' ___ yaha sunakara rohiNI isa azrutapUrva bAtapara aura bhI adhika vismita huii| vaha kahane lagI-'dhAya mA~ ! tuma roSa kyoM karatI ho| maiM to yaha bhI nahIM samajhatI ki zoka aura duHkha kise kahate haiN|' ____ mahArAja azoka isa vArtAlApako suna rahe the| unhoMne kahA-'rohiNI! duHkha aura zoka kyA hotA hai, yaha tuma isa prakAra nahIM samajha skogii| maiM tumheM samajhAtA huuN|' aisA kaha unhoMne rohiNIkI godameM-se putra lokapAlako lekara nIce pheMka diyaa| kintu rohiNIke manameM na koI bhayakA bhAva thA, na AtaMka kaa| jisake pAsa puNyakA koSa hai, vaha bhayabhIta kyoM ho| baccA jyoM hI pheMkA, devatAoMne use bIcameM hI thAma liyA aura azoka vRkSa aura usake Upara siMhAsana racakara bAlakako usapara baiThA diyA aura usakA abhiSeka karane lge| devoMne vahA~ jaMgalameM cAra jinAlaya bhI banA diye| eka dina do cAraNa muni usa azoka vanameM pdhaare| rAjA unake darzanoMke lie gyaa| rAjAne rUpakumbha nAmaka munirAjase pUchA-"bhagavan ! rohiNIne aisA kauna-sA puNya kiyA thA, jisake kAraNa ise itanA rUpa aura sukha milA hai|" munirAjane avadhijJAnase jAnakara uttara diyA-"pahale eka bhavameM yaha pUtigandhA nAmakI kanyA thii| isake zarIrase bhayAnaka durgandha AtI thii| eka bAra isane pUrvajanmameM eka muniko bhayAnaka kaSTa diyA thA, jisase aneka durgatiyoMmeM paDakara yaha pratigandhA nAmakI kanyA haI thii| taba eka manirAjase isane isa durgandhikA kAraNa aura usakI nivRttikA upAya puuchaa| munirAjane ise pUrvabhavoMkI bAta batAkara upAya batAyA ki
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 bhAratake digambara jaina tIrtha tU rohiNI vrata kr| isake prabhAvase terA saMkaTa dUra hogaa| isane rohiNI vrata kiyaa| usIkA phala hai ki ise itanA rUpa aura sukha milA hai|" yaha sunakara sabako bar3I zikSA milii| eka bAra bhagavAn vAsupUjyakA samavasaraNa campAnagarImeM aayaa| rAjA aura rAnI bhI unake darzanoMko gye| bhagavAnakA upadeza sunakara donoMko vairAgya ho gyaa| azokane muni-dIkSA le lI aura rohiNI AryikA bana gyii| muni azoka bhagavAn vAsupUjyake gaNadhara bane aura antameM mokSa pdhaare| rohiNIne kaThora tapa kiyA aura marakara acyuta svarga meM deva huii| -hariSeNa kathAkoSa-kathA 57 (4) campAnagarameM dantivAhana rAjA rahatA thaa| usakI rAnIkA nAma abhayA thaa| unake rAjazreSThIkA nAma vRSabhadatta thaa| zreSThIkA eka gvAlA thA, jisakA nAma subhaga thaa| eka dina subhaga lauTa rahA thaa| sardIke dina the| jaMgalameM use eka mani dikhAI diye jo dhyAna lagAye hue baiThe the| gvAleko unapara bar3I dayA AyI-eka bhI vastra nahIM aura itanI bhayAnaka sardI! vaha rAta-bhara baiThA unakI vaiyAvRtya karatA rahA / prAtaHkAla honepara munirAjane A~kheM kholI, subhagako AzIrvAda diyA aura kahA-'pUtra ! maiM tujhe NamokAra mantra detA huuN| ise sadA smaraNa rkhnaa| terA kalyANa hogaa|' subhagako NamokAra mantrapara bar3I zraddhA ho gyii| vaha uThate-baiThate use sadA yAda karatA rhtaa| eka dina barasAtI nadImeM vaha tairakara A rahA thA ki eka lakar3IkA ThUTha usake peTameM ghusa gayA aura vaha mara gyaa| marate samaya usake makhase NamokAra mantra nikala rahA thaa| marakara vaha usI seThake ghara putra huA / nAma sudarzana rakhA gyaa| jaisA nAma thA, vAstavameM vaha vaisA hI sudarzana thaa| eka dina rAnI abhayAne use dekha liyaa| dekhate hI usapara mohita ho gyii| sudarzanakA jaisA ki niyama thA vaha aSTamI-caturdazIko rAtrimeM zmazAnameM jAkara dhyAna lagAyA karatA thaa| rAnIne apanI eka vizvasta dAsIko apane manakI bAta btaayii| dAsI bolI-"mahArAnIjI! Apa cintA na kreN| maiM sudarzana seTha ko kisI na kisI prakAra Apake pAsa le aauuNgii|" aura stha sudarzanako uThavA laayii| kAmAndha abhayAne sudarzanake sAmane nirlajja hokara praNaya-yAcanA kI, aneka kuceSTAe~ kiiN| kintu dRr3ha zIlavatI sudarzana vicalita nahIM huaa| taba hArakara usa dhUrta strIne nAkhUnoMse apane zarIra para ghAva kara liye, kapar3e phAr3a liye, bAla bikhera liye aura zora macAne lagI-'yaha duSTa merA sarvanAza karanA cAhatA hai / mujhe bacAo, daudd'o|' rAnIkA karuNa krandana sunakara rakSaka daur3e Aye aura sudarzanako bAMdhakara rAjAke samakSa le gaye / rAjAne sunA to use bar3A krodha AyA aura usane sudarzanako zUlIkA Adeza de diyaa| badhika sudarzanako lekara zmazAnameM pahu~ce aura use zUlI de dii| kintu Azcarya ki zUlIke sthAnapara siMhAsana bana gayA / sudarzanako siMhAsanapara baiThAkara devatA usakI jayajayakAra karane lge| yaha Azcaryajanaka samAcAra rAjAke pAsa pahu~cA / jaba rAjA daur3A AyA aura Akara usane seTha sudarzanase apane aparAdhako kSamA maaNgii| sudarzanane ise apane karmokA doSa btaayaa| usane muni vimalavAhanase munidIkSA le lI aura tapasyA karane lgaa| antameM pATaliputrameM jAkara sampUrNa karmoMkA nAza karake nirvANa prApta kiyaa| hariSeNa kathAkoSa-kathA 60
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha (5) campAnagarImeM zUrasena rAjA rAjya karatA thaa| vahA~ bhAnudatta nAmakA eka seTha rahatA thaa| usakI strIkA nAma thA subhdraa| unake cArudatta nAmakA ikalautA putra thaa| jaba vaha vivAha yogya huA to mAtA-pitAne usakA vivAha kara diyaa| kintu vaha isa avasthAmeM bhI viSayabhogoMse anabhijJa thaa| jaba kucha dina isI prakAra bIta gaye, taba usakI mAtAko cintA hii| taba use viSayoMkI tarapha pravRtta karaneke lie durAcArI puruSoMkI saMgatimeM DAla diyA / pariNAma yaha huA ki vaha vezyAgAmI ho gayA / dhIre-dhIre usakA prema eka vezyAse ho gayA, jisakA nAma thA . vsntsenaa| ___ aba vaha usI vezyAke yahA~ rahane lgaa| jitane dhanakI AvazyakatA hotI, vaha likhakara bheja detA aura gharase rupayA A jaataa| jaba gharameM rupayA samApta ho gayA to AbhUSaNa ma~gAne lgaa| sthiti yaha ho gayI ki gharameM na paisA rahA, na jevara / usakA pitA isI zokameM mara gyaa| mA~ aura strI bhUkhoM marane lge| dhana banda ho jAnepara vezyAne bhI use apane gharase nikAla diyaa| mAnita cArudatta ghara aayaa| usane gharakI duravasthA dekhI to use bar3A zoka haA aura apanI mAtA tathA strIko AzvAsana dekara vaha vyApArake lie paradeza calA gyaa| kaI bAra use durbhAgyakA sAmanA karanA pdd'aa| eka bAra vyApArake lie kapAsa lekara calA jA rahA thA / jaMgalameM pahu~canepara dekhA ki dAvAgni lagI huI hai| itanemeM eka cinagArI Akara kapAsameM A pdd'ii| dekhate-dekhate sArA kapAsa bhasma ho gyaa| - isI prakAra eka bAra khUba dhana kamAkara vaha jahAjameM sAmAna bharakara gharakI ora ravAnA huaa| mArgameM jahAja kinArese TakarAkara DUba gyaa| kintu aisI ApattiyoMse bhI vaha ghabar3AyA nhiiN| udyama karatA rahA aura saphala haa| vaha pracara dhana kamAkara ghara lauTA aura apanI mAtA tathA strIke sAtha AnandapUrvaka rahane lgaa| antameM vaha muni-dIkSA lekara tapasyA karane lgaa| usake prabhAvase usane svargoMke sukha prApta kiye| -hariSeNa kathAkoSa-kathA 93 (6) bhagavAn muni suvratanAthake tIrthameM hariSeNa cakravartI huaa| yaha kampilAke rAjA siMhadhvajakA putra thaa| isane campAkI rAjakumArI madanAvalIse vivAha karake apanI 96000 rAniyoMmeM use paTTamahiSIkA pada diyaa| hariSeNa kathAkoSa-kathA 33 (7) campAnagarake dharmaghoSa nAmaka eka zreSThIne muni-dIkSA le lii| ve mAsopavAsI the| eka dina ve pAraNAke lie nagarakI ora A rahe the kintu mArgameM ghAsa uga rahI thii| ataH ve gaMgAke kinAre eka vaTavRkSake nIce baiTha gye| unakI tapasyAse prabhAvita hokara vahA~ gaMgAkI adhiSThAtrI devI aayii| usane muniko namaskAra kiyA tathA yaha jAnakara ki isa samaya muniko pyAsakI bAdhA hai, bhaktise jalase bharA eka kalaza lAkara bolI-'munirAja ! Apa isa kalazakA jala pIkara apanI tRSA zAnta kiijie|' muni bole-'devI ! yaha hamAre AcArake viruddha hai| hama tumhAre hAthakA jala pInemeM asamartha haiN|' devIko yaha sunakara kutUhala huA-bhayaMkara pyAsakI bAdhA, kintu mere hAthase muni jala kyoM nahIM grahaNa krte| vaha pUrvavidehameM tIrthaMkarake pAsa gayI aura unase yahI prazna kiyaa| bhagavAn tIrthaMkara bole-'munijana deva-deviyoMkA lAyA huA AhA !-jala grahaNa nahIM krte| devadeviyA~ to muniyoMkI pUjA, prAtihArya Adi kArya kara sakate haiN|' tIrthaMkarakI amRtavANI sunakara gaMgAdevI gaMgAtaTapara aayii| usane bhaktike sAtha munike Upara zItala jalakI varSA kii| muni zukladhyAnameM sthita the| unhoMne ghAtiyA karmokA nAza karake
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha kevala-jJAna prApta kiyA aura Ayuke antameM aghAtiyA karmoMkA nAza karake ve siddhAlayameM jA virAje / -hariSeNa kathAkoSa-kathA 133 / / (8) subhadrA satIke zIlakI parIkSA campAmeM hI huI thii| koTibhaTa zrIpAla yahIMkA rAjA thaa| purANaprasiddha anantamatI yahIM huI thii| mahAvIrake samakAlIna dharmaruci kevalI gRhastha dazAmeM yahA~ke zAsaka the| (9) pANDavoMkI mAtA kuntI jaba kumArI thI, usa samaya pANDu eka bAra dvArakA gye| vahA~ kumArI kuntIko dekhate hI ve mohita ho gye| kuntIkI bhI dazA aisI hI thii| donoMne gandharva-vivAha kara liyA aura chipakara ve milate rhe| pariNAma yaha haA ki kuntIko garbha raha gayA / garbha dhIre-dhIre bar3hane lgaa| jaba bAlaka utpanna huA to loka-lAjake kAraNa kuntIne bacceko kambalameM lapeTakara ekAntameM chor3a diyaa| bar3A honepara vaha mahArathI karNa kahalAyA jisane aMgadezako jItakara campAko apanI rAjadhAnI bnaayaa| karNakI dAnavIratAko lekara aneka AkhyAna prAcIna vAGmayameM milate haiN| -harivaMzapurANa, 55vA~ sarga, zloka 87-95 (10) rAjA karakaNDukA bhI sambandha campAse rahA thaa| vaha campAke nareza dantivAhanakA putra thaa| kintu niyatike cakrameM par3akara vaha zmazAnameM utpanna huaa| ghaTanA yoM ghaTita huii| dantivAhanakI mahArAnI padmAvatIko dohalA huA ki maiM mahArAjake sAtha puruSa-veSameM varSAke samaya hAthIpara baiThakara vana-vihAra kruuN| rAjAne rAnIkI icchAnusAra vyavasthA kii| jaba rAjA aura rAnI hAthIpara baiThakara vana-vihAra kara rahe the to ThaNDI-ThaNDI havA lagate hI hAthI masta ho uThA aura bhaagaa| mahAvata aura rAjA to kisI vakSakI jhakI haI zAkhAko pakaDakara laTaka gaye aura baca gye| kintu mahArAnI hAthIse nahIM utara skii| jaba hAthI bhAgate-bhAgate thaka gayA, taba vaha eka tAlAbameM ghusA / maukA dekhakara mahArAnI hAthIse kUda pdd'ii| vaha nikaTavartI zmazAnameM hokara jA rahI thI, tabhI prasavavedanA huI aura vahIM bAlakako janma diyaa| vahA~ eka zApagrasta vidyAdhara nareza apanI strIke sAtha zmazAnameM cANDAlake veSameM rahatA thaa| usane mahArAnIse vaha bAlaka le liyA aura usakA lAlana-pAlana karane lgaa| usane bAlakakA nAma karakaNDu rkhaa| karakaNDuke prabhAvase bAdameM vaha vidyAdhara dampati zApamukta ho gyaa| karakaNDu bar3A ho gyaa| acAnaka eka dina dantipurake rAjAkA svargavAsa ho gyaa| vaha niHsantAna thaa| ataH mantriyoMne eka hAthIko ghar3A bharakara diyaa| yaha nizcaya kiyA gayA ki hAthI jisa vyaktikA abhiSeka kara de, usIko rAjA banA diyA jaaye| hAthIne karakaNDukA abhiSeka kiyaa| phalataH vaha rAjA banA diyA gayA / rAjA bananeke bAda usane aneka rAjAoMko jItakara apane rAjyakA khaba vistAra kiyaa| campAnareza dantivAhanako usakA yaha utkarSa sahana nahIM huaa| usane karakaNDuke pAsa dUta bhejA ki yA to tuma merI adhInatA svIkAra karo anyathA yuddha kro| karakaNDune yuddha svIkAra kiyaa| donoM Amane-sAmane A ddtte| taba padmAvatIne Akara yuddha rokA aura pitA-putrakA paricaya kraayaa| bichar3e hue pati-patnI aura putra mile| dantivAhanane campAkA rAjya apane putra karakaNDuko de diyaa| aba karakaNDakA rAjya aMgase lekara vaMga, kaliMga, Andhra, pANDaya taka vistRta ho gyaa| usane digvijayake samaya terapurameM aggaladevakA vizAla mandira banavAyA aura ratnamaya pArzvanAthakI pratimA virAjamAna kraayii| yaha pratimA teraparake nikaTavartI dhArAziva gA~vake bAhara eka sthAna khudavAnepara milI thI, jahA~ eka hAthI pratidina saiMDameM jala aura kamala lAtA thA aura use car3hAtA thaa|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - Dar3IsA ke digambara jaina tIrthaM 65 eka munirAjane isa pratimAkA itihAsa batAte hue kahA ki yaha ratnamaya pratimA pahale malayagiripara thI / nabhastilaka nAmaka sthAnake do vidyAdhara yAtrArthaM nikale the / unhoMne malayagiripara yaha pratimA dekhI to ve apane jinAlaya meM virAjamAna karaneke lie uThA lAye / kintu jAte hue mArga meM ve yahA~ tthhre| dUsare dina jaba ve ise uThAne lage to pratimA nahIM uThI / Akhira "use yahIM chor3anA pdd'aa| eka bAra rathanUpurake nIla aura mahAnIla yuddhameM hArakara yahA~ basa gaye / unhoMne yahA~ eka layaNa banavAyA / isake prabhAva se use gayI huI vidyAe~ mila gayIM / layaNa, pratimA aura mandira sabhI abataka vidyamAna haiM / mandirako bane hue lagabhaga 2900 athavA 2800 varSa ho cuke haiM / layaNa aura pratimAkA nirmANa-kAla to sambhavataH aura bhI purAnA hogA / lekina nizcaya hI layaNa aura pratimA bhagavAn pArzvanAthake kucha pazcAdvartI kAla ke haiM / - karakaNDucaritra - muni kanakAmara viracita isa prakAra na jAne kitanI ghaTanAe~ campAke sAtha jur3I huI haiM, jinakA varNana vibhinna purANoM aura kathAgranthoMmeM milatA hai / itihAsa aura purAtattva bhagavAn AdinAtha aura bhagavAn pArzvanAthane bhAratake jina kSetroM meM vihAra karake dharmaMdezanA dI thI, unameM aMga dezakA bhI nAma AtA hai / campA prAcIna kAlameM aMga dezakI rAjadhAnI thI / inake pazcAt bhagavAn mahAvIra bhI yahA~ padhAre / 1 unake pazcAt upAsakedasAMga sUtrake anusAra yahA~ sudharmAsvAmI padhAre the / sudharmA - svAmIke pazcAt kevalajJAnakI avasthAmeM jambUsvAmIkA bhI padArpaNa huA thA / bhagavAn mahAvIrake kAlameM campAkA rAjA dadhivAhana thaa| vaha adhika prabhAvazAlI nahIM thA / usake eka ora magadha thA, jahA~kA nareza zreNika bimbasAra atyanta mahattvAkAMkSI thA / dUsarI ora vaizAlIkA vajjisaMgha thA, jisakI zakti una dinoM aparAjeya samajhI jAtI thI / vajjisaMgha prajAsattAka rAjya thA / ataH usakI koI sAmrAjyavAdI mahattvAkAMkSA nahIM thI / kintu bimbasAra - kI icchA samrAT banane kI thI / ataH usane mahAsenApati bhadrikake senApatitvameM eka vizAla senA dekara campAke viruddha abhiyAna cher3a diyA / magadhake mahAmAtya varSaMkArakI kUTanIti aura Arya bhadrikake zaurya ne campAko bhISaNa parAjaya dI / campAnareza dadhivAhana mAre gaye / campApara magadhakA Adhipatya ho gayA / bimbasArane campAkI vyavasthA aura zAsanakI dekhabhAla karaneke lie apane putra kuNika ajAtazatruko uparika banAkara bhejA / ajAtazatrune vahA~ rahakara bar3I yogyatAse zAsana kiyA / bimbasAra ke jIvana kAlameM hI ajAtazatrune sAmrAjyakI bAgaDora sa~bhAlI aura vistRta sAmrAjya kI vyavasthAke lie kaI parivartana kiye / usakI dRSTi mukhyataH vaizAlI gaNarAjyakI vijayapara kendrita thI / ataH usane gaMgA aura sIhI nadiyoMke saMgamapara pATaligrAma meM eka sudRr3ha durga kA nirmANa kraayaa| dUsare campAko apanI rAjadhAnI bnaayaa| isa prakAra campAko bhI magadha sAmrAjyakI rAjadhAnI bananekA saubhAgya prApta huA / kintu yaha saubhAgya kitane dinoM taka akSuNNa rahA, itihAsakAra isa sambandhameM prAyaH mauna haiN| kintu isameM sandeha nahIM hai ki ajAtazatru-jaise mahattvAkAMkSI yuvaka samrAT ke lie campAkA vizeSa mahattva thA / vahA~ rahakara vaha vaizAlIke viruddha 1. abhidhAna rAjendra koSa, bhAga 3, pR. 1098 / bhAga 2- 9
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhAratake digambara jaina tIrtha abhiyAnakI taiyArI karatA rahA / yahA~se tathA pATaligrAmake durgase abhiyAna karake usane vaizAlI - para vijaya bhI prApta kI / isa vijayakA pariNAma yaha huA ki vaizAlIke no, aura malloMke nau gaNarAjyoM kA dhvaMsa ho gayA / ve bilakula niHzakta nirbala ho gaye / ajAtazatruke lie campAkA dUsarA mahattva Arthika dRSTise thA / bhaugolika dRSTise yaha sudUra pUrvake vyApArakA mukhya dvAra thA / yahA~se tAmralipti hote hue suvarNadvIpa taka vyApAra pota calate the / campAkI samRddhikA mukhya kAraNa yahI thA / campApara adhikAra karanekA artha thA samRddhi ke srotoMpara adhikAra / ajAtazatrune ina srotoMpara adhikAra karake magadhako khUba samRddha kiyA / jina dinoM ajAtazatru campAmeM rahakara zAsana- sUtrakA saMcAlana kara rahA thA, una dinoM / eka bAra gaNadhara sudharmA svAmI campA pdhaare| bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadharako nirvANa prApta ho cukA thA / aba jaina saMghake netA sudharmaM kevalI the| jaise hI ajAtazatrune kevalI bhagavAn ke AgamanakA samAcAra sunA, vaha naMge pA~voM unake darzanoMke lie gayA / usake putra udAyine campAse haTAkara pATaliputrako apanI rAjadhAnI banAyA / yahA~ bhagavAn vAsupUjyakI mAnyatA bahuta prAcIna kAlase calI A rahI thI / isalie vAsupUjya tIrthaMkarake mandira aura mUrtiyA~ bhI ati prAcIna kAla meM yahA~ para thIM, aise pramANa upalabdha hote haiM / yahA~ jayapura saradAra saMghavI zrIdatta aura usakI patnI saMghavina surajayIne yudhiSThira saM. 2559 (I.pU. 541) meM bhagavAn vAsupUjyakA eka mandira banavAyA thA / aisI anuzruti hai ki nAthanagara meM jo digambara jainamandira hai, yaha vahI pUrvokta mandira hai / kSetra-darzana bhAgalapura zaharameM kotavAlIke pAsa digambara jaina mandira aura dharmazAlA hai / yahA~ se nAthanagara - jahA~ campApurI kSetra hai-lagabhaga tIna mIla hai aura zaharake bAharI aMcala meM hai / yahA~ arth lie sAikila-rikze, skUTara aura tA~ge milate haiM / / nAthanagara kI sar3aka bAyIM ora lagabhaga eka pharlAMga kacce mArgaMse digambara jaina dharmazAlA aura usake andara mandira hai / dharmazAlAkA gajadvAra pAra karate hI kSetrakI dharmazAlA hai / yaha domaMjilI hai| usase Age bar3hanepara kSetrakA kAryAlaya milatA hai / phira dvAra pAra karake khulA cauka AtA hai| vahIM para prAcIna digambara jaina mandira hai / isa mandirameM pUrva aura dakSiNakI ora stUpamA athavA mInAranumA do prAcIna mAnastambha bane hue haiM / ye lagabhaga 50 phuTa U~ce haiM / inameM eka meM Upara jAne ke lie tathA dUsare meM nIce jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| kahA jAtA hai ki ye mAnastambha 2200 varSa prAcIna haiN| pahale yahA~ cAroM dizAoM meM mAnastambha bane hue / anumAnataH do sau varSa pUrva bhayAnaka bhUkampa AyA thA / usameM do mAnastambha naSTa ho gaye / san 1934 meM punaH bhUkampa aayaa| isameM vartamAna mAnastambha bhI phaTa gaye the / unakA jIrNoddhAra san 1938 meM kiyA gayA / pUrvavAle mAnastambhake nIcese eka suraMga jAtI thI jo 180 mIla lambI thI aura vaha sammeda zikharapara candraprabha bhagavAn kI ToMkake pAsa nikalatI thI / kucha logoMkA kahanA hai ki yaha suraMga mandAragiri taka jAtI thI / kintu bhUkampameM jamIna dhasaka jAnese yaha suraMga banda ho gayI / stambhoMke 9 khaNDa yA bhAga haiN| Upara cAroM ora IrAnI zailIke kaMgUre bane hue haiN| zIrSa aThapahalU hai| stambhoM ke Upara kalaza haiM / eka stambhakI nIcevAlI koTharI meM saMskRta tathA araba bhASA ke prAcIna lekha utkIrNa haiM / saMvat par3hane meM nahIM AtA / sambhavataH yaha saMvat 1921 hai / 1. See the inscription in Major Francklin's site of Ancient Palibothra, pp. 16-17.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha isa mukhya mandirameM vedI cAra moTe stambhoMpara AdhArita hai| mUlanAyaka bhagavAn vAsupUjya mUMgA varNake sAr3he tIna phuTa U~ce aura saMvat 1904 meM pratiSThita haiN| isake alAvA 3 dhAtu pratimAe~ aura 1 caraNa haiN| cAroM konoMpara cAra mandariyA~ banI huI haiN| dakSiNa-pazcima mandarImeM bhagavAn vAsupUjya zvetapASANa, padmAsanameM virAje haiN| Age sahasra phaNAvali yukta bhagavAn pArzvanAthakI mUrti hai jo saM. 1745 meM pratiSThita huI hai| 1 dhAtumUrti hai| pUrvakI vedImeM bhagavAn vAsupUjya, jinakI avagAhanA paune do phuTa hai, 10 dhAtu pratimAe~ tathA 3 pASANa pratimAe~ virAjamAna haiN| inameM 2 prAcIna haiM / eka pratimAke sAtha gomeda yakSa aura ambikA yakSiNI baiThI hai| yakSiNIkI godameM eka bAlaka hai| dUsarA bAlaka khar3A hai / Upara neminAtha virAjamAna haiM / dUsarI pratimA khaDgAsana hai| __uttara-pUrvakI vedImeM bhagavAn vAsupUjyake atirikta eka pASANa pratimA tathA 7 dhAtu pratimAe~ haiM, jinameM 3 to caubIsI haiM tathA eka pratimA tIna caubIsI kI hai| dakSiNa-pUrvakI vedImeM bhagavAn vAsupUjya tathA 1 dhAtu aura 1 pASANa pratimA hai| purAne sarakArI kAgajAtoMmeM mandirakA yaha sthAna campApura rAghopura Tekareke rUpameM darja hai| ina kAgajAtoMke anusAra yaha mandira 900 varSa prAcIna hai| isa bAtako siddha karanevAle kAgajAta abhI taka nAthanagarake sva. mAlajIke gharapara maujUda haiN| ukta brAhmaNa cAndabAI brAhmaNIkA vaMzaja kahA jAtA hai, jise mugala samrATa zAhajahA~ne rAkho bA~dhaneke upalakSmameM apanI dharma-bahana mAna liyA thA aura nirvAha ke lie AsapAsakA samUcA ilAkA de diyA thaa| isase sambandhita zAhI hukmanAmA aba ukta brAhmaNake svargavAsa ho jAneke bAda usake dAmAdake pAsa batAyA jAtA hai| abataka isa mandirakI tathA karNagar3hake nIcevAle manakAmanAnAthake mandirakI sArI car3hotarI " (car3hAvA ) vahI brAhmaNa letA rahA thaa| isa mandira ke pIche eka mandira aura hai jo seTha ghanazyAmadAsa sarAvagI dvArA saM. 2000 meM banavAyA gayA thaa| isameM virAjamAna pratimAe~ purAtattva aura kalAkI dRSTise atyanta mahattvapUrNa haiN| ina mUrtiyoMpara koI lekha nahIM hai, lAMchana avazya hai| mUrtilekha na honese jana sAmAnyameM yaha dhAraNA pracalita hai ki ye mUrtiyA~ caturtha kAlakI ( bhagavAn mahAvIrake samakAlIna athavA unase prAcIna ) haiN| kintu kucha logoMmeM yaha dhAraNA bhI bahupracalita hai ki ye mUrtiyA~ uparilikhita aura IsA pUrva 541 meM nirmita vAsupUjya svAmIke mandira kI haiN| isalie ye bhI utanI hI prAcIna haiM, jitanA ki vaha mndir| isake viruddha dUsarI dhAraNA bhI hai aura jo tathyoMke adhika nikaTa lagatI hai| vaha yaha hai ki ye pratimAe~ pahale campAnAleke mandirameM virAjamAna thIM jo yahA~se lagabhaga Der3ha mIla dUra hai| yaha mandira bhI atyanta prAcIna thA aura digambara-zvetAmbara donoM sampradAyoMkA sammilita mandira thaa| nIce zvetAmbara mandira thA aura Upara digambara samAjakA / bhUkampa Anese mandira dharAzAyI ho gyaa| kintu pratimAoMko koI hAni nahIM phuNcii| taba ve pratimAe~ yahA~ lAkara virAjamAna kara dI gyiiN| ina pratimAoMmeM kaI pratimAe~ bhagavAn AdinAthakI haiM jo atyanta prabhAvapUrNa aura kalAtmaka haiN| mukhya pratimA yA mUla nAyaka pratimA saleTI varNa pASANakI padmAsanameM pITha sahita cAra phuTa avagAhanAvAlI hai| pIThapara do bailoMkA lAMchana hai| jaTAe~ va~dhI huI pIchekI ora laharA rahI haiN| sirake Upara pASANameM tIna chatra bane hue haiN| sirake idhara-udhara do yakSa bane hue haiN| mUlanAyaka pratimAke bAyIM ora RSabhadevakI eka dUsarI pratimA hai| yaha bhI zyAma varNakI hai| isakI avagAhanA Der3ha phuTa hai| isakA jaTAjUTa bar3A adbhuta hai, lagatA hai jaise dhArIdAra U~cI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 bhAratake digambara jaina tIrthaM a~garejI TopI ho / nIce bailakA lAMchana hai / do strI-puruSa bhaktimeM hAtha jor3e khar3e haiN| idhara-udhara pIchI aura kamaNDala rakhe haiM / pratimAke donoM ora ca~varavAhaka khar3e haiN| sirake UparI bhAgameM donoM ora pArijAta puSpoMkI mAlA liye gaganacArI do deva haiM / isa pratimA dAyIM ora do phuTa avagAhanAvAlI zyAma varNakI RSabhadeva pratimA hai / sirapara jaTAjUTa hai / nIce eka strI bAlakako godameM uThAye hue hai / sambhavataH yaha yakSiNI hai / usake eka ora hAthI aura dUsarI ora baila bane hue haiN| sirake donoM ora pArijAta puSpamAla liye do deviyA~ haiM / Upara chatratrayI hai| chatroMke nIce tathA dAyeM-bAyeM ATha mUrtiyA~ banI huI haiM / isake pAsameM eka bAdAmI varNakI RSabhadevakI khaDgAsana pratimA hai / isakI avagAhanA lagabhaga sAr3he tIna phuTa hai / nIce vRSabhakA cihna hai / sirapara pagar3InumA jaTAjUTa hai| nIce dharmacakra hai / 1 isa vedImeM zyAma varNakI eka caubIsI hai tathA tIna mUrtiyA~ kramazaH zveta, zyAma aura halakI gulAbI saM. 2480, 1595 aura saM. 2480 kI haiN| ina sabhI pratimAoM ko nirmANa zailI aura bhAvAbhivyaMjanA, inakA zilpa-vidhAna aura inakA pASANa khuradurA hai / pASANako dekhakara huA hogA / jisa mandirameM ye pratimAe~ pahale kalApakSa sabhI atyanta samRddha aura prabhAvaka haiN| vizvAsa hotA hai ki inakA nirmANa kuSANa kAlameM virAjamAna thIM, vaha bahuta prAcIna thA / isa mandirake bagala meM choTA mandira hai / isameM raktavarNakI vAsupUjya svAmIkI eka phuTa uttuMga padmAsana pratimA virAjamAna hai / eka zilAphalakameM 24 caraNa bane hue haiM jo 24 tIrthaMkaroMke haiM / kSetra - mandira ke sAmane eka vizAla kampAuNDa meM eka mandira hai jo chaparAvAloMkA bIsapaMthI mandira kahalAtA hai / isa mandira meM mUlanAyaka vAsupUjyakI pratimA zyAmavarNa 4 phuTa avagAhanA, padmAsanavAlI hai jo saM. 1947 meM pratiSThita huI hai| isake alAvA 4 zveta pASANakI, 2 gulAbI pASANakI tathA 23 dhAtukI pratimA haiN| eka prAcIna caraNa campAnAleke mandirase lAkara yahA~ virAjamAna kiye gaye haiM aura eka navIna caraNa haiM / vAyIM ora padmAvatIkI mUrti hai / campAnAlekA mandira yahA~se lagabhaga Der3ha mIla hai / yaha prAcIna mandira thA / kintu jaba bhUkampameM mandira gira par3A to digambara samAjane apanI mUrtiyA~ lAkara nAthanagara mandira meM virAjamAna kara diiN| bAda meM zvetAmbara samAjane mandirakA punaH nirmANa karAkara use apane adhikAra meM le liyA / mandira sundara banA hai / isake nikaTa karNagar3ha hai / vartamAna meM gar3ha to nahIM, miTTIkA eka TIlA hai / kahate haiM, mahAbhArata-kAlameM hue mahArAjA karNakA gar3ha yahIM para thA / isa kile ke uttarameM jainamaTha yA mandira hai / yadi khudAI kI jAye to isa kSetrameM kAphI prAcIna jaina sAmagrI upalabdha ho sakatI hai / pahale gaMgA nagarase lagI huI bahatI thI, kintu aba lagabhaga eka mIla haTa gayI hai / gaMgA-taTapara pathAraghATI parvata hai, jise caurAsImuni kahate haiM / isa pahAr3apara cAra-pA~ca guphAe~ haiM tathA pahAr3a uttarakI ora 7-8vIM zatAbdIkI citrakArI hai / juMgIrA pahAr3Ipara prAcIna zilAlekha tathA jaina tIrthaMkaroMke cihna milate haiM / vArSika melA kSetrapara koI ullekha yogya melA nahIM bharatA / bhAdrapada zuklA 14 ko vAsupUjya svAmIke nirvANake upalakSyameM nirvANalADU car3hatA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha kSetrakI vyavasthA kSetrakA prabandha baMgAla-bihAra-ur3IsA digambara jaina tIrthakSetra kameTIke tattvAvadhAnameM calatA hai| chaparAvAloMke mandirakA prabandha chaparAvAloMke hAthameM hai tathA bhAgalapurake jaina mandira aura dharmazAlAkI vyavasthA bhAgalapurakI digambara jaina samAja karatI hai| bhAgalapura zaharakA mandira yahA~ bhagavAn vAsupUjyakI mUlanAyaka pratimA dhAtukI padmAsanameM hai| isakI pratiSThA saMvat 1929 meM huI thii| isa mandirameM 14 pASANakI tathA 21 dhAtuko pratimAeM haiM, eka caraNa haiM tathA tIna pratimAe~ caubIsI kI haiM / bAyIM orakI caubIsI saM. 1534 kI hai| madhyakI caubIsIpara saMvat aMkita nahIM hai tathA eka caubIsI saMvat 1173 kI hai| ye tInoM mUrtiyA~ paTanAke bar3e mandirase lAyI gayI thiiN| yahA~ mandirameM bhagavAn pArzvanAthakI eka phUTa avagAhanAvAlI zyAmavarNa padmAsana pratimA bar3I manojJa aura sAtizaya hai| isakI pratiSThA masAr3hameM huI thii| mandAragiri mArga mandAragiri kSetra bihAra pradezake bhAgalapura jile meM bhAgalapurase 49 ki. mI. dUra sthita hai| bhAgalapurase relagAr3I jAtI hai| baseM bhI jAtI haiM / sammedazikharase AnevAle yAtriyoMko madhuvanase girIDIha 22 ki. mI. basa yA TaiksI dvArA, girIDIhase rela dvArA vaidyanAtha dhAma 69 ki. mI. (bIcameM madhupura sTezanapara Trena badalanI par3atI hai)| vaidyanAtha dhAmase boMsI 70 ki. mI. basa dvArA yAtrA karanI caahie| bosIke basa sTaiNDase digambara jaina dharmazAlA 2 phalA~ga dUra hai aura bosa sTezanake sAmane banI huI hai / kSetrake kAryAlayase mandAragiri parvata 3 ki. mI. dUra hai| yaha choTIsI pahAr3I hai, jo lagabhaga 700 phuTa UMcI hai| tIrtha-kSetra campApura kSetrake varNanameM batAyA jA cukA hai ki mandAragiripara campApurIkA manohara udyAna thA, jo prAcIna campAnagarake bAhya aMcalameM thaa| isa udyAnameM bhagavAn vAsupUjyakA dIkSAkalyANaka huaa| aura yahIM unheM kevalajJAna prApta huaa| isa prakAra mandAragiriko do kalyANaka manAnekA saubhAgya prApta huaa| isIlie prAgaitihAsika kAlase yaha pavitra tIrthakSetra mAnA jAtA rahA hai| yaha bhI anuzruti hai ki bhagavAn vAsupUjyake eka gaNadhara mandarako yahIMpara nirvANa prApta huA thaa| . kSetra-darzana kSetra kAryAlayase parvatakI ora calane para lagabhaga eka phalAMga Age seTha talakacanda kastUracanda vArAmatI vAloMkA vIra saM. 2461 meM banavAyA huA kRSNa va zveta pASANakA eka digambara jaina mandira hai, jo kisI kAraNavaza pUrA nahIM bana sakA hai| kahate haiM, mandirake nirmANakAryameM usa kAla meM 85000) vyaya hue the|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 bhAratake digambara jaina tIrtha - Age calanepara eka tAlAba milatA hai jisako pApahAriNI kahate haiN| nizcaya hI use yaha nAma bhagavAn vAsupUjyake kAraNa milA hai / makara saMkrAntike dina yahA~ vaiSNava logoMkA melA bharatA hai jo 15-20 dina taka rahatA hai / saba loga isa sarovara meM snAna karate haiN| ina dinoM sabhI loga parvatake Upara vAsupUjya svAmIkI caraNa-vandanA karane jAte haiN| AsapAsake pradezameM jainetaroMmeM bhI vAsupUjya svAmIkI mAnyatA usI prakAra bahapracalita hai. jisa prakAra sammedazikharake AsapAsakI janatAmeM pArasanAthakI mAnyatA hai| pApahAriNI sarovara pahAr3IkI talahaTImeM hai| isa tAlAbako AdityasenakI rAnI konAdevIne banavAyA thaa| harSavardhanakI mRtyuke bAda kannauja rAjya chinna-bhinna ho gayA thaa| isa arAjakatAkA lAbha uThAkara Adityasena sAtavIM zatAbdImeM magadhakA zAsaka bana baiThA thaa| isase jJAta hotA hai ki aMga aba bhI magadhake adhikArameM thaa| sarovarase Age bar3hakara pahAr3Ipara kaI prAkRtika kuNDa bane hue haiM, jinake nAma hinduoMne sItAkuNDa, zaMkhakuNDa Adi rakha rakhe haiN| pahAr3IkI car3hAI eka mIlase kucha adhika par3atI hai| car3haneke lie parvatako kATakara kucha sIr3hiyA~ banAyI gayI haiM / pahAr3Ike zikharapara bar3A digambara jaina mandira hai / isake garbhagRhake dvArake Upara padmAsana pratimA banI huI hai| garbhagRhameM eka gaja U~cI cabUtarAnumA vedIpara vAsupUjya bhagavAnke prAcIna caraNa virAjamAna haiN| zrI lakSmaNa vAsudeva kAravANe di. jaina sAMgalI nivAsIne saM. 1957 meM vedIkA jIrNoddhAra kraayaa| garbhagRhakI dIvAla sAr3he tIna hAtha caur3I hai| mandira bahuta prAcIna hai| yaha anumAnataH 1000 varSa yA usase bhI prAcIna honA caahie| mandirake Upara Dabala zikhara hai arthAt eka zikharake Upara dUsarA zikhara banA huA hai / zikharake cAroM ora stUpAkAra cAra caitya bane hue haiN| unameM mUrti nahIM haiN| bar3e mandirake nikaTa zikharabanda choTA mandira hai| isameM tIna prAcIna caraNa-yugala bane hue haiN| seTha mathurAdAsa padamacanda AgarAne vi. saMvat 1985 meM isakI vedIkA jIrNoddhAra karAyA thaa| mandirake dvArapara jaina pratimA thI, kintu vaha tor3a dI gyii| usakA sthAna banA huA hai| isa mandirake cabUtareke nIce eka kuNDa banA huA hai jo sambhavataH mandirake nirmANake samaya jalake lie banAyA gayA hogaa| kintu aba loga use AkAzagaMgA kahate haiN| choTe mandirase jarA-sA Age bar3hanepara eka zilAke nIce caraNa bane hue haiM / yaha vizAla zilA isa prakAra rakhI huI hai jisase choTI sI khalI haI gaphA bana gayI hai| isa gaphAkA jIrNoddhAra zrI lakSmIbAI agravAlakI orase zrIrAmacandra dharmacandra jainane vi. saMvat 2491 meM karAyA gyaa| pahAr3Ike nIce cIra aura jamuniyA nAmakI do choTI-choTI barasAtI nadiyA~ haiM jo kucha Age jAkara mila gayI haiN| yaha pahAr3I pahale sambalapurake jamIMdAroMke adhikArameM thii| isase kSetrapara bar3I avyavasthA rahatI thii| kSetra usa samaya taka vizeSa prakAzameM bhI nahIM AyA thaa| ataH yAtriyoMkA AvAgamana bhI bahata kama thaa| kSetrakI durdazA dekhakara bhAgalapurake eka utsAhI dharmAtmA sajjana bA. haranArAyaNajIne kSetra sambandhI sArI jAnakArI san 1911 meM bhAratIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIko dii| kameTIne phaurana apane eka inspekTarako sambalapurake jamIMdAroMse milaneke lie bhejA / inspekTarane una jamIMdAroMse milakara kSetrakI vyavasthA aura jIrNoddhArakI anumati maaNgii| kintu unhoMne anumati nahIM dI, balki manamAnI mA~geM unakI orase peza huiiN| kSetrapara 1. Corp. Inscription Ind. Vol. III, P. 201.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha digambara jaina samAjakA adhikAra kisa prakAra ho, isakI cintA barAbara banI rahatI thii| usa samaya bA. sakhIcandajI kaisare hinda usa prAntake janarala pulisa supariNTeNDeNTa the| kameTIne isa mAmalemeM unase sambandha sthApita kiyA aura likhA-par3hI kii| bA. haranArAyaNajI bhI unase mile| taba bar3e prayatnoMke bAda ve jamIMdAra parvatake mandiroMkI rajisTrI ukta kSetra kameTIke nAma karaneko rAjI hue aura 20 aktUbara 1911 ko pahAr3ake mandiroM AdikI rajisTrI ukta kSetra kameTIke nAma karA lI gyii| isa prakAra isa kSetrapara digambara jaina samAjakA adhikAra ho gyaa| Ajakala kSetrako vyavasthAkA sArA kArya bhAratake digambara jaina tIrtha kSetra kameTI bambaIkI orase bihAra prAntIya digambara jaina tIrtha kameTI karatI hai| mandAragirike sambandhameM mi. vaigalarane likhA hai ki pahAr3ake UparakI racanA zrAvakoM yA jainiyoMse sambandhita hai| yahA~ eka kamare meM caraNa virAjamAna haiN| pahAr3ake Upara tathA nIce talahaTImeM makAnoMke avazeSa bikhare par3e haiN| ye avazeSa cola rAjAoM-vizeSataH chatrasiMha rAjAke kAlake haiN| kSetrapara sambalapurake jamIMdAroMkA adhikAra kabase, kitane varSa rahA, yaha to jJAta nahIM hai kintu unhoMne apane adhikAra-kAlameM parvatapara kaI sthAnoMpara narasiMha, vAmana, brahmA, viSNu, maheza aura hindU deviyoMkI mUrtiyA~ khudavA dI aura hinduoMmeM yaha vizvAsa pracalita kara diyA ki viSNune vAsukiko jisa mandarAcalase lapeTakara usakI raI banAyI aura samudra-manthana kiyA, vaha mandara parvata yahI hai| isake lie parvatapara vAsuki nAgakI ragar3ake nizAna bhI bar3e kauzalase khudavA diye| hindU zAstroMmeM samudra-manthanakA varNana milatA to isI rUpameM hai| unameM kahA hai ki amRtakI icchAse devoM aura daityoMne samudra-manthana karaneke lie parasparameM sandhi kara lii| vAsuki nAgako bhI amRtakA kucha bhAga denekA AzvAsana dekara use neti (rassI) bananeke lie taiyAra kara liyaa| mandarAcalako mathAnI (raI) bnaa| bhagavAn viSNune kacchapakA rUpa dhAraNa karake mandarAcalako apanI pIThapara dhAraNa kara liyaa| daitya aura asuroMne vAsukiko mukhakI orase pakar3A aura devatAoMne use pU~chakI ora se pkdd'aa| samudrameM mathAnI calane lgii| usase caudaha ratna nikale-viSa, kAmadhenu, uccaiHzravA ghor3A, airAvata hAthI, kaustubha maNi, kalpavRkSa, apsarAe~, lakSmI, vAruNIdevI, amRta aadi| purANoMkI isa kathAse itanA hI patA calatA hai ki mandarAcalako mathAnI banAyA gayA thaa| kintu mandarAcala kaunasA hai, yaha nirNaya karanA zeSa hai| vArAhapurANa meM batAyA hai ki mandara gaMgAke dakSiNameM sthita hai aura vindhyAcalakI zRMkhalAmeM hai| yaha gar3havAlameM sumeruke uttarameM himAlaya parvatakA eka bhAga hai| mahAbhArata ( anuzAsana parva a. 19) himAlaya zRMkhalAke alAvA aura dUsarA mandarAcala nahIM maantaa| kucha purANoMmeM badarikAzrama jisa parvatapara hai tathA jisapara nara-nArAyaNakA mandira hai, use mandarAcala batAyA hai| kintu mahAbhArata ( vanaparva a. 162-164 ) meM batAyA hai ki mandara parvata pUrva meM hai| vaha gandhamAdanakA eka bhAga hai aura badarikAzramake uttara meM hai| 1. Archaeological urvey of India, Vol. Viii / 2. Martin's Eastern India, Vol. II asbihari Bose's, Mandar Hill in Ind. Ant. 1, p. 46 / 3. kUrmapurANa 11, vAmanapurANa a. 90 / zrImadbhAgavata, skandha 8, a, 6 / 9 / 4. varAhapurANa, a. 143 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha vAmanapurANa ( a. 44 ) ke anusAra pArvatIse vivAha karaneke bAda mahAdeva mandarAcalapara rahe the| ina purANoMke ullekhoMse yaha spaSTa hai ki mandarAcala himAlaya parvatakA hI eka bhAga thA aura vaha badarikAzrama ( badrInAtha ) vAlA yA usakA nikaTavartI parvata thaa| jisa mandarAcalako mathAnI banAnekI kathA hindU purANoMmeM dI gayI hai, usakA koI pratyakSa yA apratyakSa sambandha bhAgalapura jileke mandAragirike sAtha nahIM hai, yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai| vAmanapurANake sAkSyase yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki mahAdevakA bAsa adhikAMzataH himAlayameM hI rahA hai aura isIlie ve mandarAcalapara rahe the, kyoMki vaha bhI himAlayameM thaa| bhAgalapura jileke mandAragiripara mahAdevakA nivAsa kabhI rahA ho, aisA koI ullekha hindU purANoMmeM dekhane meM nahIM aayaa| aisI dazAmeM yaha avazya cintanIya hai ki hindU janatAne mandAragiriko kaba aura kaise tIrthake rUpa meM mAnanA prArambha kara diyaa| talahaTIkA mandira kSetrapara dharmazAlA banI huI hai, jisameM 20 kamare haiN| kSetrakA kAryAlaya isImeM sthita hai| sAmanekI ora zikharabaddha mandira banA haA hai| mandira bahata bhavya hai| isa mandirameM mUlanAyaka bhagavAn vAsupUjyako padmAsana pratimA mUMgeke varNakI hai, 4 phuTa avagAhanAvAlI hai| usake Age dhAtukI 1 padmAsana aura 1 khaDgAsana pratimA hai tathA 2 caraNa-yugala haiN| mUlanAyaka pratimAkI pratiSThA vIra saM. 2469 meM huI thii|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ magadha janapada rAjagRhI pAvApurI guNAvA pATaliputra (kamalabaha)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra baMgAla aura ur3IsA ke jaina tIrtha magadha janapada (rAjagRha, pAvApurI, guNAvA, kuNDalapura, pATaliputra (kamalade DAlTanagaMja magadha janapada rAmagar3ha durgAvatI zA paTanA bhabhujama bhagavAnapura karaMga navAda rAjapura mohaniyA uttara pradeza salAIyA aMdhArA guthani sivAna dI (kocasa dinArA rAmapura bhojapura DamarAva bA basaMtapura raghunAthapura mahArAjagaMja daroDA navInasara sahasarAma tArASTra zera nikha rAjapura * zAhapura raghunAthapura bhAga vikramagaMja, amakADA beradavA kesariyA majAgaja) janasarAya sidhavAliyA savAgar3ha avarA rupa rohatAsaga navInAgar3ha amvA goviMdagaja dAUdanagara, bAdhA saoNrahara B chaparA aravAla mAlagaMja mehavale garakhA sItAmar3hI goviMdagorA piMparA zivahara madhuva pAru vaizAlI baniyAganikuNDagrAma saMdeza : jalapurA pAligaMja, vidhavAra kurathA ga. majava parsA mInApura japharapura sonapura kAnapu palAghATa mahendravATa paTanA bokIpura kamaladaha 1. bhArata ke mahAsarvekSaka ko anuzAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 3. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna makadamapura kaMca raphIgaMja. mathurApura majahara guruA bAyA madapura gurhi, TikaribelAgaMja jahAnAbAda pvpvb Ta poza lAlA ja punapuna 'devAnA mAnapura koDavA mahuA~ kRtavA bara hineri HT hilasA kaMgarasarAya nAladA bar3agAva kuNDalapura rAjagRha bADuvA zevAhamI pacArapuru japhpharapura vajIragaMja aTAri thumA bhairosthAna murapA bAjapaTTI tAlapura mukhyArapura rAghavA vArasa bhAvApurI guNAvA gayA hai / pasA A samastIpura narahana dalasiMhasarAya Di bahupAr3A nagara, laheriyAsarAya vAriyana goviMdapura mekasosa satagAMvA sakanara * benIpaTTI madhuvanI 5. bArasalIgaMja mokAmA zekhapurA bagrA gagaDhIha gavAna ayanagara khajAlA * rAjanagara baraunI dA dusarAya za jhArapura sAgayA drumariyA : nepAla beragherI saharasA nirmalA saharasA simariyArapura dharaharA vanagAva gA nadI rAjya kI sImA kyUla jile kI sImA nadiyAM relamArga rASTrIya mArga anya mArga kuccA mArga jaina tIrtha sthAna jile kI rAjadhAnI anya nagara antarrASTrIya sImA jamAlapura BRE 88888888 ... |||| bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI baMbaI (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagRhI kalyANaka kSetra rAjagRhI sahasroM varSoMse vikhyAta tIrthakSetra hai| yahAM bIsaveM tIrthaMkara bhagavAn munisuvratanAthake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna ye cAra kalyANaka manAye gye| bhagavAnke janmake sambandhameM 'tiloyapaNNatti' granthase nimnalikhita sUcanAe~ prApta hotI haiM rAyagihe muNisuvvayadevo paumAsumittarAehiM / assajudavArasIe sidapakkhe savaNabhe jAdo // 4545 arthAt bhagavAn munisuvratanAtha rAjagRha nagarameM mAtA padmA' aura pitA sumitra rAjAse Asoja zuklA dvAdazIke dina zravaNa nakSatrameM utpanna hue| rAjA sumitra rAjagRhake nareza the, harivaMzake ziromaNi the aura kAzyapagotrI the| kumAra munisuvrata jaba yauvana avasthAko prApta hue, taba pitAne tIna jJAnadhArI apane putrakA rAjyAbhiSeka kiyaa| rAjya-zAsana karate hue munisuvratakA kAphI kAla vyatIta ho gyaa| eka dina barasAtake mausamameM ghanaghora ghaTAe~ ghira rahI thIM, ghana-ghaTA bhISaNa garjana kara rahI thii| aise mastI ke AlamameM yAgahastIne AhAra banda kara diyaa| munisuvrata to avadhijJAnake dvArA hAthI kI vicAradhArAko jAnate the| unhoMne hAthIke pUrvajanmakA vRttAnta batAte hue usakI vartamAna vicAradhArA btaayii| kintu isase svayaM unake hI manapara eka adbhuta prabhAva pdd'aa| unake manameM saMsAra, zarIra aura indriya-bhogoMke prati vairAgya jAgRta ho gyaa| unhoMne yuvarAja vijayakA rAjyAbhiSeka karake use rAjya sauMpa diyA aura svayaM rAjapATa aura ghara-bAra chor3akara deva-zivikAmeM vanakI ora cala diye| vahAM unhoMne 'OM namaH siddhebhyaH' kahakara kezaloMca kiye aura muni-dIkSA le lii| ___ isa sambandhameM AcArya yativRSabha 'tiloyapaNNatti' granthameM likhate haiM .vaisAhabahula dasamI avaraNhe samaNabhammi nniilvnne| uvavAse tadimmi ya suvvadadevo mahAvadaM dharadi // 4 // 663 arthAt muni suvratadevane vaizAkha kRSNa dazamIko aparAhna kAlameM zravaNa nakSatrake rahate nIlavanameM tRtIya upavAsake sAtha mahAvratoMko dhAraNa kiyaa| isa prakAra bhagavAnkA dIkSA kalyANaka rAjagRhake bAhara vanameM manAyA gayA / dIkSA lete hI bhagavAnko manaHparyayajJAna utpanna ho gyaa| isa prakAra ve matijJAna-zratajJAnaavadhijJAna aura manaHparyayajJAna cAra jJAnake dhArI ho gye| ve Atmika sAdhanAmeM lIna ho gye| eka bAra ve rAjagaha nagarameM pAraNAke nimitta bhI pdhaare| vRSabhasena rAjAne unheM zaddha AhAra diyaa| jaba isa taraha tapazcaraNa karate hue gyAraha mAha bIta gaye, taba bhagavAn punaH apane dIkSAvanameM pahu~ce / vahA~ ve eka campaka vRkSake nIce sthita hokara do dina taka uttama dhyAnameM lIna rhe| unake ghAti karmoke bandhana TUTa gaye aura unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| 1. uttarapurANa 67 / 20 ke anusAra mAtAkA nAma somA thaa| 10
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isa sambandhameM 'tiloyapaNNatti' granthameM nimnalikhita sUcanA upalabdha hotI hai phagguNa kiNhe saTThI puvvaNhe savaNabhe ya NIlavaNe / muNisuvvayassa jAdaM asahAyaparakkama NANaM // 4 / 697 arthAt munisuvratanAtha tIrthaMkarako phAlguna kRSNA SaSThIke pUrvAhnameM zravaNa nakSatrake rahate nIlavanameM asahAya parAkramarUpa kevalajJAna utpanna huaa| devoM aura indroMne taba Akara bhagavAnke jJAnakI pUjA kI aura kevalajJAna kalyANakakA utsava kiyaa| isa prakAra rAjagRhameM bhagavAn munisuvratanAthake cAra kalyANaka manAye gaye / siddhakSetra yaha kSetra siddhakSetra yA nirvANakSetra bhI hai| yahA~ke pA~ca pahAr3oMse aneka muniyoMne mukti prApta kI hai| ataH siddhakSetroMmeM isakI bhI gaNanA kI jAtI hai| AcArya pUjyapAdane 'nirvANa bhakti' meM isa sambandhameM spaSTa ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai 'droNImati pravalakuNDalamer3hake ca, vaibhAraparvatatale varasiddhakUTe / RSyadrike ca vipulAdrivalAhake ca, vindhye ca podanapure vRSadIpake ca // 19 sahyAcale ca himavatyapi supratiSThe, daNDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau / ye sAdhavo hatamalAH sugati prayAtAH, sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvan / / 30 ye saba nirvANa bhUmiyoMke nAma haiM jahA~se karmamala naSTa karake sAdhuoMne sugati (mukti) prApta kI hai| ina nirvANa bhUmiyoMmeM rAjagRhIke pA~ca parvatoMmeM vaibhAra, RSigiri, vipulagiri aura balAhaka bhI gine gaye haiN| pA~ca parvatoMke nAmoMmeM mata-vaividhya rahA hai| isalie AcArya pUjyapAdane rAjagRha nAma na dekara parvatoMke nAma diye haiN| isase lagatA hai ki unake samayameM ye hI nAma pracalita rahe hoNge| ye parvata siddhakSetra rahe haiM jahA~se aneka muniyoMne siddhapada prApta kiyaa| yahA~ aise kucha muniyoMse sambandhita ghaTanAoMkA ullekha karanA ucita pratIta hotA hai (1) eka bAra hemAMgada dezameM rAjapura nagarake zahara suramalaya udyAnameM bhagavAn mahAvIra padhAre / rAjapuranareza jIvandharakumAra bhagavAnkA Agamana sunakara bar3A harSita huaa| vaha bhagavAnkA darzana karaneke lie udyAnameM pahuMcA aura unakA upadeza sunakara usake manameM vairAgyakI bhAvanA jAgRta ho gyii| vaha samavasaraNase rAjamahala pahu~cA aura mahArAnI gandharvadattAke putra vasundharakumArako vidhipUrvaka rAjya sauMpa diyaa| phira sabase anumati lekara jIvandhara narezane nandADhya Adi bhAiyoM aura sambandhiyoMke sAtha parigrahakA tyAga karake muni-dIkSA le lii| jIvandhara mahArAjakI mAtA aura svargIya satyandhara mahArAjakI mahAdevI vijayA tathA anya rAniyoMne candanA AryA ke samIpa utkRSTa saMyama dhAraNa kara liyaa| ___kAlakramase mahAvIra prabhu vihAra karate hue rAjagRha pdhaare| muni jIvandhara bhI bhagavAnke saMghake sAtha the| isa samaya ve zrutakevalI the| unhoMne ghora tapa kiyA aura cAra ghAtiyA karmoMkA nAza karake kevalajJAna prApta kiyaa| kucha samaya taka unhoMne bhagavAnke sAtha vihAra kiyaa| jaba bhagavAn mahAvIra pAvAmeM pahu~ce aura vahA~ yoga nirodha kara nirvANa prApta kiyA, usa samaya kevalI jIvandhara svAmI rAjagRhake vipulAcalapara virAjamAna the| unhoMne vahIMpara yoga
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha nirodha kara zeSa samasta karmoMkA nAza kiyA aura ananta, avinAzI sukhadA mukti prApta kii| (2) eka dina rAjagRhake rAjA zreNika vipulAcalapara virAjamAna bhagavAn mahAvIrake darzanoMke lie gye| jAte samaya unhoMne eka vRkSake nIce zilAtala para virAjamAna dharmaruci nAmaka munirAjako dekhaa| zreNikane unakI vandanA kii| kintu munirAjakI mukhamudrA kucha vikRta ho rahI thI, ataH zreNikako kucha zaMkA huii| unhoMne bhagavAnke pAsa Akara aura darzana karake gautama gagadharase pUchA-prabho! maiMne eka tapasvI munike abhI darzana kiye the, ve kauna haiM, mere manameM yaha jAnaneko jijJAsA hai| yaha prazna sunakara gautama gaNadharane batAyA-campA nagarImeM rAjA zvetavAhana rAjya karatA thaa| bhagavAnkA upadeza sunakara use vairAgya ho gayA aura apane putrakA rAjyAbhiSeka kara munidIkSA le lii| unake dharma-premako dekhakara logoMne unakA nAma dharmaruci rakha diyaa| Aja ye muni eka mAsake upavAsake bAda nagarameM bhikSAke lie gaye the| vahA~ tIna manuSya inake pAsa aaye| unameM eka vyakti jo lakSaNa zAstrakA jAnakAra thA, bolA-"ina munirAjake lakSaNa to rAjAoM-jaise haiM, kintu ye bhikSAke lie bhaTakate phirate haiN|" isake uttarameM dUsare vyaktine kahA-"ye vAstavameM rAjA hI the| kintu inheM vairAgya ho gayA, ataH ye rAjyakA bhAra apane bAlaka putrako sauMpakara muni ho gaye haiN|" yaha sunakara tIsare vyaktine kahA- "isake tapase lAbha kyA hai ? isane lokavyahArase zUnya bAlakako rAjya sauMpa diyA hai aura svayaM apanI svArtha-sthitimeM lagA huA hai| becAre bAlakako mantrI Adine bandhanoMmeM jakar3a rakhA hai aura rAjyako milakara lUTa rahe haiN|' zreNika ! tIsare manuSyakI bAta sunakara una munirAjake manameM rAgadveSake vicAroMkI bhayAnaka A~dhI cala rahI hai| yadi Age antarmuhUrta taka aisI hI sthiti rahI to ve narakaAyukA bandha karaneke yogya ho jaayeNge| isalie rAjan ! tuma jAkara una munirAjako samajhAo ki ve pApadhyAna chor3a deN| unakA sthitikaraNa ho jAyegA to unakA kalyANa bhI ho jaayegaa| gautama gaNadharake vacana sunakara mahArAja zreNika una munirAjake pAsa pahuMce aura unheM samucita DhaMgase pratibodha de aaye| munirAja bhI samhalakara Atma-dhyAnameM lIna ho gaye aura zukladhyAna dvArA ghAtiyA karmoM kA vinAza kara kevalajJAna prApta kiyA aura antameM nirvANa prApta kiyaa| (3) rAjagRha nagara meM seTha arhaddAsa rahate the| unakI strIkA nAma jinadAsI thaa| unake eka sulakSaNa, sudarzana putra huA jisakA nAma jambUkumAra rakhA gyaa| anAvRtta deva usakI pUjA karatA thaa| jisa dina (kArtika kRSNA caturdazIko rAtrike antima praharameM) bhagavAn mahAvIrakA nirvANa huA, usI dina mahAvIra svAmIke mukhya gaNadhara gautama svAmIko kevalajJAna ho gyaa| ve sudharma Adi gaNadharoMke sAtha vihAra karate hue rAjagRha padhAre aura vipulAcala parvatapara Akara virAjamAna hue| gautama svAmIke AgamanakA samAcAra sunakara zreNika rAjAkA putra rAjagRha nareza kuNika parivAra sahita vahA~ AyA aura prabhu gautamase upadeza sunakara kucha niyama vrata liye| isI avasarapara zreSThI-putra jambUkumAra bhI aayaa| usane upadeza sunakara aura virakta hokara dIkSA denekI prArthanA kii| kintu bandhu-bAndhavoMne use samajhAyA ki kucha varSa Thahara jAo, usa samaya hama bhI 1. uttarapurANa 75 / 685-687 / ghAtikarmANi vidhvasya janitvA gRhakevalI / sAdhaM vihRtya tIrthezA tasminmaktimadhiSThite / / vipulAdrau hatAzeSakarmAzarmAgrameSyati / iSTASTaguNasamparNo niSTitAtmA niraMjanaH / /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 bhAratake digambara jaina tIrtha tumhAre sAtha dIkSA grahaNa kreNge| bAndhavoMkI bAta mAnakara jambUkumArane usa samaya dIkSA lenekA vicAra sthagita kara diyaa| _aba parivAra-janoMne jambUkumArakI virAga-vRtti dekhakara unheM mohapAzameM bA~dhanekA Ayojana kiyaa| unhoMne rAjagRhake hI seTha sAgaradatta, seTha kuberadatta, seTha vaizravaNadatta aura seTha dhanadattakI rUpavatI padmazrI, kanakadhI, vinayazrI aura rUpazrI nAmaka kanyAoMke sAtha jambUkumArakA vivAha kara diyA / raMgabhavana puSpamAlAoMse alaMkRta thA; ratnacUrNase raMgAvalI kI gayI thii| dIpAdhAroMmeM sugandhita telake dIpa Alokita the| sugandhita dravyoMke dhUmrane kakSameM svapnalokakI sI sRSTi kara dI thii| __vaha pRthvI-tala para baiThA huA thaa| usake pAsa svapna-loka kI parI-sI dikhAI denevAlI vadhue~ baiThI thiiN| mAtA yaha dekhane ke lie kahIM chipakara khar3I thI ki merA putra ina rUpa-bAlAoMke pAzameM pha~satA hai yA nhiiN| usI samaya podananareza vidyadrAjakA putra vidyatprabha dhana carAne ke lie vahA~ aayaa| yaha vidyutprabha apane bar3e bhAIse kupita hokara pA~ca sau yoddhAoMke sAtha ghara tyAga kara nikala par3A thA aura vidyuccora nAmase kukhyAta thaa| vaha jyoM hI kamaremeM ghusA, usane jambUkumArakI mAtAko jAgatA huA paayaa| usane mAtAse usake jAganekA kAraNa pUchA to usane vidyaccorako yathArtha bAta batA dI aura kahA-"mere yahI ekamAtra putra hai| vaha subaha hI dIkSA lenA cAhatA hai| yadi tU use usake saMkalpase virata kara sake to tujhe maiM yatheccha dhana duuNgii|" vidyuccorane yaha svIkAra kara liyA aura vaha sIdhA vahIM jA pahuMcA jahA~ jambUkumArako nava-vadhue~ samajhA rahI thiiN| vidyuccorane bhI use saMsArake bhogoMkI ora nAnA yuktiyoM se AkarSita karanA caahaa| kintu jambUkumArapara kisIkA koI prabhAva nahIM par3A, balki jambUkumArakI bAtoMse prabhAvita hokara usakI mAtA, vadhue~ aura vaha cora sabhI loga bhogoMse virakta ho gaye aura prAtaHkAla honepara vipulAcala parvatapara jA phuNce| vahA~ sudharmAcAryase sabane dIkSA le lii| anantara jaba sudharmAcAryako vipulAcalase nirvANa prApta huA, usI dina vahIMpara jambUsvAmIko kevalajJAna prApta huaa|' isake bAda jambUsvAmI cAlIsa varSa taka pRthvIpara vihAra kara dharmopadeza dete rhe| antameM ve aghAtiyA karmoMkA nAza kara mukta hue| vIrakavi kRta 'jambUsAmicariu' meM isa sambandhameM isa prakAra ullekha hai viulairi sihari kammaTTa cattu / siddhAlaya sAsaya sokkhapattu / sandhi 10, kaDavaka 24 isI prakAra kavi rAjamallane 'jambUsvAmIcaritam' meM likhA hai tato jagAma nirvANaM kevalI vipulAcalAt / karmASTakavinirmukta: zAzvatAnanda-saukhyabhAk / / ina donoM granthoM ke anusAra jambUsvAmIkA nirvANa vipulAcalase huaa| 1. uttarapurANa, 76 / 118-120 / 2. prAkRta nirvANa kANDameM jambUsvAmIke nirvANa sthAnake sambandhameM kucha antara milatA hai| usameM yaha pATha hai-'jaMbu muNindo vande Nivvui patto vi jaMtu vaNa gahaNe / ' isameM jisa jambu vanakA ullekha hai, vaha vipulAcalapara nahIM milatA, na vahA~ honekA ullekha hI milatA hai| ataH kucha vidvAn 'jambu vana mathurAmeM thA' yaha mAnakara caurAsIko jambUsvAmIkA nirvANa kSetra mAnate haiN|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 77 (4) ujjayinI nagarIkA rAjA dhRtiSeNa thA / usakI rAnIkA nAma amalayatI thA / una donoMke caNDaprajJa nAmaka putra thA / rAjAne caNDaprajJako zikSA deneke lie vinyAtaTavAsI kAlasandIva nAmaka vidvAnko niyukta kara diyA, jo aThAraha bhASAoMkA jJAtA thaa| guru rAjakumAra ziSyako sabhI bhASAe~ sikhAyIM / ziSyane satraha lipiyA~ to sIkha lIM, kintu yavana lipi nahIM sIkha sakA / eka dina guruko krodha A gayA / unhoMne caNDaprajJake sira meM lAta mAra dI / isapara rAjakumArako bhI krodha A gayA, bolA- " tumane mere sira meM lAta mArI hai / rAjA bananepara maiM kuThArase tumhArI TA~geM kAhU~gA / " guru bole - "kumAra ! rAjA bananepara tU mere paira kA paTTabandha karegA / " kucha samaya pazcAt kAlasandIvane muni zrutasAgarase muni dIkSA le lI / caNDaprajJa rAjA bana gayA / eka bAra eka yavana narezane rAjA caNDaprajJako yavana-lipimeM patra likhA / kintu ujjayinImeM yavana-lipiko samajhanevAlA koI nahIM thA / taba rAjAne usa patrako par3hA aura usakA artha samajha liyA / rAjAne taba AjJA dI ki "tuma loga vinyAtaTapara jAkara mere guru kAlasandIvako livAkara lAo / " dUta gaye aura anunaya anurodha karake kAlasandIva muniko livA lAye / jaba kAlasandIva Aye, taba rAjAne guru bhaktivaza guruke caraNoMpara kuMkuma carcI, unake donoM caraNoMpara gAje-bAje aura vaibhavake sAtha aSTApada-maya paTTa bA~dhA, sugandhita puSpa car3hAye aura unakI pUjA kI / phira mana, vacana, kAyase unake caraNoM meM namo'stu karake bolA - "bhagavan ! mujhe dIkSA dene kI kRpA kareM / " taba gurune use muni dIkSA dI aura usakA nAma zvetasandIva rakha diyA / eka bAra guru apane ziSyake sAtha vihAra karate hue rAjagRha pahu~ce / usa samaya vipulAcalapara bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA huA thaa| guru aura ziSya bhagavAn ke darzana karaneke lie vipulAcalapara pahu~ce / samavasaraNake bAhara rAjA zreNika mila gayA / vaha zvetasandIvako dekhakara bolA - " nAtha ! Apane kinase dIkSA lI hai ?" zvetasandIva bole - "rAjan ! mere guru to mahAvIra bhagavAn haiN| unake sivAya aura koI merA guru kaise bana sakatA hai|" itanA kahate hI unakA kundajaisA dhavala zarIra jale hue aMgAre- jaisA ho gayA / yaha dekhakara zvetasandIvako bar3A vismaya huA / vaha gautama gaNadharake pAsa gayA / unhoMne kahA - " guru- ninhavake mahAn doSa ke kAraNa tumhArA varNa kRSNa ho gayA hai / tuma jAkara guruse prAyazcitta lo|" vaha guruke pAsa gayA / usane zuddha hRdaya se prAyazcitta liyA aura ghora tapa kiyaa| phalataH zvetasandIvako kevalajJAna ho gayA / antameM nirvANapada prApta kiyaa| (5) magadha meM supratiSThapura nagara thA / nagarake bAhara udyAna meM sAgarasaina muni Thahare hue the 1 eka siyAra unheM khAneke lie AyA / munine nikaTa bhavya jAnakara use upadeza diyA aura usase kahA-- " - " tU rAtri bhojanakA niyama le le / terA kalyANa ho jAyegA / " siyArane niyama le liyA / eka dinakI bAta hai / garmI ke dina the / siyArako pyAsa lagI / eka bAvar3I meM vaha pAnI pIne utarA kintu vahA~ a~dherA dekhakara usane samajhA ki rAta gayI / vaha lauTa AyA / bAhara prakAza dekhA to vaha phira nIce utarA aura rAta samajhakara vApasa A gayA / isI taraha karate-karate usake prANa nikala gaye / vaha marakara usI nagarameM dhanamitra seThake gharameM putra huA / prItiMkara nAma rakhA gayA / dhanakI koI kamI nahIM thI / bar3A honepara usane bhI khUba dhana kmaayaa| eka dina munike upadezase use 1. hariSeNa kathAkoSa, kathA 22 /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM vairAgya ho gyaa| vaha vipulAcala para bhagavAn mahAvIrakI zaraNa meM jA pahu~cA aura dIkSA le lii| phira unhoMne ghora tapasyA kI aura ghAtiyA karmoMkA nAza karake kevalajJAna prApta kiyA / antameM zeSa aghAtiyA karmoMkA nAza kara parama pada nirvANa prApta kiyA / 78 (6) pATaliputra nagarakA bhUpAla vizAkha thA, vizAkhA usakI rAnI thI aura vaizAkha nAmaka eka putra thA / vaizAkha jaba bar3A ho gayA to usakA vivAha kanakazrI rAjakumArIke sAtha ho gayA / eka dina munidatta muni AhArake lie rAjamahala meM Aye / vaizAkhane navadhA bhaktike sAtha unakA pratigraha kiyA aura AhAra diyA / AhAra karaneke bAda muni jAne lage to rAjakumAra bhI apanI patnI se pUchakara unake sAtha cala diyaa| lekina vaha phira lauTakara nahIM AyA, usane muni dIkSA le lI / kanakazrI apane pati ke viyoga meM tar3apatI rahI / vaha isI vedanAmeM mara gayI aura marakara vyantarI huii| muni vaizAkha mAsopavAsa karate the| jaba ve pAraNA ke lie jAte the to vyantarI pUrvajanmake krodha ke kAraNa AhAra ke samaya upasarga karatI thI aura unakA indriyavardhana kara detI thii| eka bAra vihAra karate hue ve rAjagRha nagara padhAre aura pAraNAke lie nikle| rAnI celanAne unako par3agAhA aura jaba ve AhAra lene lage, tabhI vyantarIne upasarga karanA prArambha kara diyaa| rAnIne upasarga samajhakara vastrakI Ar3a kara dI aura nirantarAya AhAra huA / munirAja vaizAkha vipulagiripara jAkara dhyAnArUr3ha ho gaye aura ghAtikarmoMkA nAza karake kevalajJAna prApta kiyA / pazcAt yahIM se unhoMne zeSa karmoM kA nAza kara mukti prApta kI / (7) rAjagRhameM jinadatta nAmaka eka dharmAtmA seTha thA / vaha pratyeka caturdazIkI rAtri meM zmazAna meM jAkara dhyAna kiyA karatA thaa| eka bAra amitaprabha aura vidyutprabha nAmaka do devoM ne usakI parIkSA lI kintu seTha dhyAnase vicalita nahIM huA / taba devoMne prasanna hokara use AkAzagAminI vidyA dI aura yaha bhI kaha diyA ki "yadi tuma yaha vidyA kisI dUsare ko bhI denA cAho to de sakate ho" usakI vidhi bhI batA dii| jinadatta seTha vidyA kI sahAyatAse akRtrima caityAlayoM kI vandanAko jAne lagA / eka bAra somadatta nAmaka mAlIko bhI seThane vidhi batA dI / somadatta jinadatta ke upadezAnusAra zmazAna meM pahu~cA / usane eka vaTavRkSakI DAlameM eka chIMkA TA~ga diyA / nIce bhUmipara teja dhAravAle zastrAstra gAr3a diye, jinake phalaka Uparako nikale hue the / chIMke meM baiThakara somadatta eka churIse chIMkekI rassiyoMko kATaneke lie taiyAra huA kintu nIce tIkSNa phalakavAle zastrAstroMko dekhakara vaha bhayabhIta ho gyaa| usake manameM saMzaya jAgA - kAza ! vidyA siddha na huI to maiM ina zastroMpara girakara mara jAU~gA / yoM vicAra kara vaha per3ase nIce utara aayaa| vaha phira sAhasa karake car3hA aura bhayabhIta hokara utara AyA / vidyuccora kahIM chipA huA yaha saba dekha rahA thA / usane somadatta se bAra-bAra vRkSapara car3hane-utaranekA kAraNa puuchaa| taba somadattane seTha jinadatta dvArA pradatta vidyA siddha karane aura zastroMko dekhakara DaranekI bAta btaayii| vidyuccora sAhasI thA / vaha bolA - " tumheM bhaya lagatA hai to tuma haTa jAo, maiM vidyA-sAdhana karU~gA / " yoM kahakara vaha vRkSapara car3ha gayA aura bar3e nizzaMka bhAvase mantroccAraNa karate hue usane chIMke kI rassiyA~ kATa DAlIM / antima rassIke kaTate hI devI upasthita huI aura pUchA - " kyA AjJA hai ?" vidyuccorane AjJA dI - "jahA~ jinadatta zreSThI hoM, 1. ArAdhanA kathAkoSa, kathA 108 / 2. hariSeNa kathAkoSa, kathA 8 /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 79 vahA~ le calo / " vidyAdevI use sumeru parvatapara le gayI / vidyuccorane jinadatta zreSThIko vinayase namaskAra kiyA aura bolA - " ApakI kRpAse mujhe AkAzagAminI vidyA siddha ho gayI / " vidyAsAdhanakA itihAsa sunakara zreSThIko santoSa huaa| phira ve donoM munirAjake samIpa gaye / vahA~ munirAjakA upadeza sunakara vidyuccarane muni dIkSA denekI prArthanA kii| munirAjane ise bhavyAtmA aura alpAyu jAnakara dIkSA de dii| vidyuccarane kaThora tapa karake karmoMkA nAza kara diyA aura kevalajJAna prApta kiyA / pazcAt zeSa aghAtiyA karmoMkA nAza karake akSaya mokSa sukha prApta kiyA / isa sandarbha meM ArAdhanA kathAkoSa meM likhA hai kevalajJAnamutpAdya bhaktyA trailokyapUjitaH / zeSakarmakSayaM kRtvA prAptavAnmokSamakSayam // 46 -- kathA 6 arthAt kevalajJAna prApta karake trilokapUjita vidyuccara munine zeSa karmoMkA nAza karake akSaya mokSa prApta kiyA / (8) pANDuka parvatapara tapasyA karake gandhamAdana muniko nirvANa prApta huA / (9) bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara the - indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharmaM, maNDikaputra, mauryaputra, akampita, acala bhrAtA, metArya aura prabhAsa / inake sambandhameM digambara aura zvetAmbara sAhityase jo jAnakArI prApta hotI hai, vaha upayogI samajhakara yahA~ dI jA rahI hai / inameM indrabhUti, agnibhUti aura vAyubhUti ye tInoM sahodara bhrAtA the / maNDikaputra aura mauryaputra donoMkI mAtA eka thI / ye sabhI gaNadhara brAhmaNa the, upAdhyAya the / gyAraha aMga aura caudaha pUrvake jJAtA the / bajravRSabhanArAcasaMhananake dhArI the| sabake samacaturasra saMsthAna thA / gaNadhara bananepara sabako AmarSauSadhi Adi ATha labdhiyA~ prApta ho gayI thIM / digambara sAhityameM inake sambandha meM vizeSa paricaya prApta nahIM hotA / kevala indrabhUti ke sambandhameM itanA paricaya milatA hai ki vaha gautama gotrI vidvAn brAhmaNa thA / usake 500 ziSya the / indra dvArA mahAvIra bhagavAn ke samavasaraNa meM le jAnepara mAnastambhako dekhate hI usakA mAna galita ho gayA aura jAkara bhagavAnke caraNoM meM dIkSA le lii| unake koTi-koTi janmoMke karmabandha TUTa gaye / bhagavAn kI vIjapadI vANIko sunakara unhoMne zrAvaNa kRSNA pratipadAke pUrva dinameM bAraha aMgoM aura caudaha prakIrNakoM kI racanA kI / zvetAmbara sAhitya meM ina gaNadharoMke sambandhameM kucha vistRta paricaya milatA hai / inake sambandha meM vizeSa jJAtavya isa prakAra hai 1 indrabhUti - mAtA prithivI pitA vasubhUti, gotra gautama, magadha meM gorvara grAma ke rahanevAle the / inake 500 ziSya the / ye veda-vedAMgake jJAtA the / kintu inake manameM zaMkA thI ki jIva hai yA nahIM / isa zaMkAkA nivAraNa tIrthaMkara mahAvIrane kiyA thA / unakI divyadhvani indrabhUtike nimittase unakI zaMkAke samAdhAna rUpameM prakaTa huI thii| unakI kula Ayu 92 varSa kI thI, jisameM 50 varSa gRhastha avasthAke, 30 varSa chadmastha dazAmeM aura 12 varSa kevalajJAna dazAmeM vyatIta hue / 1. hariSeNa kathAkoSa meM vidyuccara ( jisako aMjanacora bhI kahA jAtA thA ) ko nirvANa prApti na batAkara devagatikI prApti batalAyI hai / yathA - vidyuccaurazciraM taptvA tapaH karma vinAzanam / vidhinAmRtimAsAdya babhUva vivudho mahAn // 2. hariSeNa kathAkoSa, kathA 127 / 3. tiloyapaNNatti, 4 / 968-971, kathAnaka 4 /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata ke digambara jaita tIrthaM agnibhUti - mAtA-pitA-gotra aura sthAna pUrvavat / inake bhI 500 ziSya the| inake manameM zaMkA thI ki karma haiM yA nahIM ? ve phala dete haiM yA nahIM / bhagavAn mahAvIrake pAsa jAnepara inakI zaMkAkA bhI samAdhAna ho gayA thA aura ve bhagavAnke dvitIya gaNadhara bana gaye the| unakI kula Ayu 74 varSakI thI, jisameM 46 varSaM gRhastha dazAke, 12 varSaM chadmastha dazAke aura 16 varSaM kevalI avasthAke the / 80 vAyubhUti - mAtA-pitA-gotra aura sthAna indrabhUtike samAna / inake 500 ziSya the / inheM yaha sandeha thA ki zarIra aura jIva eka hI haiM, bhinna-bhinna nahIM haiN| jaba ye bhagavAn mahAvIrake pAsa vipulAcalapara gaye, to bhagavAn ne isake manakA yaha sandeha dUra kara diyaa| eka-eka karake ye tInoM bhAI bhagavAnko harAneke lie bar3e abhimAnameM bharakara gaye the, kintu unakA abhimAna samavasaraNa ke bAhara mAnastambhako dekhakara hI cUrNa ho gayA / bhagavAnke caraNoM meM pahu~cakara to inheM eka navIna prakAza milA aura ve bhagavAnke gaNadhara - ziSya bana gaye / inakI Ayu 70 varSa kI thI, jisameM 42 varSaM gRhastha avasthA meM 10 varSa chadmastha dazAmeM aura 18 varSa kevalI rahakara vyatIta hue / vyakta - mAtA vAruNI, pitA dhanamitra, kollAga sanniveza, bhAradvAja gotra / inake bhI 500 ziSya the| inheM zaMkA thI ki pRthvI Adi bhUta haiM yA nhiiN| mahAvIra prabhune inakI zaMkA dUra kI aura phira ye unake ziSya banakara gaNadhara bana gye| inakI kula Ayu 80 varSa kI thI / 50 varSa gRhasthAvasthAmeM, 12 varSaM chadmastha dazAmeM aura 18 varSa kevalI dazAmeM rahe / sudharma - mAtAkA nAma bhadrilA, pitA dharmila, kollAga sanniveza nivAsI, agni vaizyAyana gotra / inake 500 ziSya the| inake manameM yaha mithyA vizvAsa jamA huA thA ki jo isa bhavameM jaisA hai, dUsare bhava meM vaha vaisA hI hogaa| isa mithyA vizvAsase unheM mukti taba mila sakI, jaba ve prabhu mahAvIra ke pAsa vinIta bhAvase gaye / phira ye unake gaNadhara bana gaye / inakI Ayu 100 varSakI thI, jisameM 50 varSaM gRhasthI meM rahe / 42 varSaM chadmasthAvasthAmeM bitAye aura 8 varSa anta avasthA rahI / jisa dina gautama indrabhUtiko nirvANa milA, inheM kevalajJAna prakaTa huA / maNDika putra - mAtA vijayAdevI, pitA dhanadeva, mauryaM sanniveza, vaziSTha gotra / inheM zaMkA ki bandha-mokSa haiM yA nhiiN| ye mahAvIra tIrthaMkarake nikaTa gaye aura zaMkA dUra huii| inakI kula Ayu 83 varSako thI, jisameM 53 varSaM gRhastha avasthAmeM rahe, 14 varSa chadmastha rahe aura 16 varSa jinezvara paryAyameM rhe| inake 490 ziSya the / mauryaputra - mAtA vijayAdevI, pitA maurya, mauryaM sanniveza, kAzyapa gotra / inheM devoMke astitvameM sandeha thA, jo mahAvIra prabhune dUra kiyA / inakI Ayu 95 varSa thI / 65 gRhasthI meM bIte / 14 varSa taka chadmastha rahe aura 16 varSa kevalI rhe| inake pAsa 450 chAtra par3hate the / akampita-mAtAkA nAma jayantI, pitAkA nAma deva, mithilAke rahanevAle, gautama gotra / inake 300 ziSya the / nAraka haiM yA nahIM, inake manameM yaha zaMkA thI / inakI Ayu 78 varSa kI thI / 48 varSaM gRhastha rahe / 9 varSa chadmastha dazAmeM vyatIta hue aura 21 varSa kevalI rahe / acala bhrAtA - nandA mAtA, vasu pitA, kozalake rahanevAle, hArItasa gotra / 300 ziSya the / puNyake bAremeM inheM saMzaya thA / mahAvIra bhagavAn ne inakA saMzaya dUra karake inheM apanA gaNadhara yA / inakI Ayu 72 varSakI thI / 46 varSa gRhastha, 12 varSa chadmastha aura 14 varSa kevalI rahe /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 bihAra-bagAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha metArya-mAtA varuNadevA, pitA datta, vatsa janapadameM tuMgika sanniveza, kauNDinya gotra / 300 ziSya the| paraloka hai yA nahIM, yaha sandeha thA, jisakA nivAraNa mahAvIra bhagavAnne kiyaa| inakI Ayu 62 varSakI thii| 36 varSa gRhastha, 10 varSa chadmastha aura 16 varSa kevalI rhe| prabhAsa-mAtA atibhadrA, pitA bala, rAjagRhake rahanevAle, kauNDinya gotra / 300 ziSya the| inheM nirvANake sambandhameM zaMkA thii| jisakA samAdhAna bhagavAn mahAvIrane kara diyaa| gaNadhara prabhAsakI Ayu 40 varSakI thii| 16 varSa kumArakAla, 8 varSa muni avasthAmeM chadmastha aura 16 varSa kevalI avasthA / isa prakAra ina vidvAnoMmeM-se pratyekake manameM koI na koI zaMkA' thii| kintu ye abhimAnavaza, mAna-mardana karaneke uddezyase athavA jijJAsAvaza vipulAcalapara virAjamAna tIrthaMkara mahAvIrake pAsa jAte rhe| kintu sarvajJa bhagavAnkA aisA lokAtizayI vyaktitva ki virodhI bhI bhakta bana gaye, unheM manakI zaMkAkA samAdhAna mila gayA aura mahAvIrake caraNoMmeM muni-dIkSA lekara kRtArthatA anubhava kii| phira prabhune inako apanA gaNadhara niyukta kiyaa| gyAraha gaNadharoMmeM sabhI kevalajJAnI hue aura sabhI mukta hue| unakI muktikA kSetra kaunasA thA, isake sambandhameM nimnalikhita gAthA spaSTa prakAza DAlatI hai pariNivvuyA gaNaharA jIvaMte NAyae nnvjnnaau| iMdabhUI suhammo ya rAyagihe nivvue vIre // 658 / / -Avazyaka sUtra niyukti-haribhadra vRtti, pR. 256 arthAt bhagavAn mahAvIrake jIvana-kAlameM nau gaNadhara mukta ho gaye / aura bhagavAn mahAvIrake nirvANa-gamanake pazcAt indrabhUti aura sudharmako nirvANa prApta huaa| ye sabhI gyAraha gaNadhara rAjagRhase mukta hue| isI prakAra 'kalpasUtra meM bhI isI Azayako vyakta karanevAlA nimnalikhita pATha milatA hai-'savve'vi NaM ete samaNassa bhagavao mahAvIrassa ekkArasavi gaNaharA duvAla-saMgiNo caudasapugviNo samattagaNipiDagadhAragA rAyagihe nagare mAsieNaM bhatteNaM apANaeNaM kAlagayA jAva svvdukkhpphiinnaa| there iMdabhUI there ajjasuhamme ya siddhigae mahAvIre pacchA duNNivi therA prinivvuyaa| -zrIkalpasUtram samayasundaragaNi viracita kalpalatA vyAkhyA sahitam, vyAkhyAna 8, pR. 216 __ uttara purANameM gautama svAmIke nirvANa-sthalake sambandhameM spaSTa ullekha hai| ve svayaM rAjA zreNikase kahate haiM ki maiM vipulAcalase nirvANa prApta kruuNgaa|| ___ yaha kaise saMyoga kI bAta hai ki jisa dina bhagavAn mahAvIra siddha hue, usI dina gautama gaNadharako kevalajJAna huaa| jisa dina gautama siddha hue, usI dina sudharma svAmI kevalI hue| sudharma svAmI jisa dina mukta hue, usI dina jambUsvAmI kevalI hue| phira unake bAda koI anubaddha kevailI nahIM hue| isa prasaMga kI carcA tiloyapaNNarti granyameM isa prakAra dI gayI hai 1. jIve kamme tajjIva bhUma tArisaya bandhamokkhe y| devA jeraie yA puNNe paraloya jevvANe // 596 // -Avazyaka sUtra, haribhadrIya vRtti, bhAga 1 / 2. gautama svAmIke sambandhameM mAnyatA pracalita hai ki ve guNAvA ( navAdAke nikaTa ) se mukta hue| isa mAnyatAkA kyA AdhAra hai, yaha anveSaNIya hai| uttarapurANa 76 / 517 kA avataraNa nimna prakAra hai- gatvA vipulazabdAdigirI prApsyAmi nirvRtim // 3. uttarapurANa, parva 76, zloka 515 se 519 tk| 4. tiloyapaNNatti 4 / 1476-77 / bhAga 2-11
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jAdo siddho vIro taddivase godamo prmnnaannii| jAdo tassi siddhe sudhammasAmI tado jAdo / / tammi kadakammaNAse jaMbUsAmi tti kevalI jaado| tattha vi siddhipavaNNe kevaliNo Nasthi aNubaddhA / / dharma-cakra-pravartana-kSetra rAjagRhakA vipulAcala isa dRSTise atyadhika zraddhAkA kendra bana gayA ki bhagavAn mahAvIrako divya dhvani sarvaprathama yahIM khirI thI; antima tIrthakarane dharma-cakrakA pravartana isI pAvana bhUmi para kiyA thA aura dharma-tIrthakI pravRtti yahIMpara huii| bhagavAn mahAvIrako jRmbhika grAmake samIpa RjukUlA nadIke taTapara manohara vanameM sAla vRkSake nIce vaizAkha zuklA dazamIke dina aparAhna kAlameM ghAtiyA karmo ke nAzase kevala jJAna ho gayA / usI samaya saudharma svargakA indra cAroM prakArake devoMke sAtha AyA aura usane jJAnakalyANakakI pUjA kii| indrakI AjJAse kuberane samavasaraNakI adbhuta racanA kii| kintu bhagavAnkI divya dhvani nahIM khirii| taba indrane avadhijJAnase jAnA ki divya dhvanimeM indrabhUti gautama nimitta bneNge| indra tatkAla indrabhUtike gA~vameM gyaa| indrabhUti atyanta abhimAnI vyakti thA, vaha vedavedAMgakA pUrNa jJAtA thaa| usakA zarIra atizaya dedIpyamAna thaa| indra kisI upAyase indrabhUtiko tIrthaMkara mahAvIrake pAsa le gayA, jo usa samaya vipulAcalapara virAjamAna the| indrane preraNA kI ki "he indrabhUti, tuma jIvatattvake viSayameM jo kucha pUchanA cAhate the, bhagavAnse pUcha lo|" indrabhUtikA abhimAna to mAnastambhako hI dekhakara galita ho cukA thaa| aba bhagavAnke samakSa Ate hI unhoMne bhagavAnke caraNoMmeM namaskAra kiyA aura saMyama dhAraNa kara liyaa| tabhI bhagavAnkI divya dhvani huI, unhoMne jIvakA svarUpa vistArapUrvaka btaayaa| 66 dina se divya dhvani nahIM ho rahI thii| kyoMki tIrthaMkarakI vANIko jhelanevAlA koI gaNadhara usa samaya taka nahIM thaa| gautama indrabhUtimeM gaNadhara bananekI pAtratA thii| unake pA~ca sau brAhmaNa-ziSyoMne bhI tatkAla saMyama dhAraNa kara liyaa| pariNAmoMkI vizuddhi honeke kAraNa gautamako usI samaya ATha labdhiyA~ prApta ho gayIM, cAra jJAna ( mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya jJAna ) prApta ho gye| samasta aMgoM aura pUrvokA jJAna ho gyaa| ___ bhaTTAraka mahAvIra svAmIke upadezase unheM zrAvaNa badI pratipadAke dina pUrvAhna kAlameM samasta aMgoMke artha aura pada spaSTa jAna pdd'e| usI dina aparAla kAlameM anukramase pUrvoke artha aura padoMkA spaSTa bodha ho gyaa| bodha honepara unhoMne usI rAtrike pUrva bhAgameM aMgoMkI aura pichale bhAgameM pUrvokI grantha-racanA kI / ye bhagavAnke prathama aura mukhya gaNadhara bne| 'SaTkhaNDAgama' nAmaka siddhAnta grantha meM bhagavAn mahAvIrakI isa prathama divya dhvani yA upadezako tIrtha-pravartanakI saMjJA dI hai immisse vasappiNIe cauttha samayassa pacchime bhaae| cottIsa vAsa sese kiMci visesUNae saMte / / 55 / / vAsassa paDhama mAse paDhame pakkhami sAvaNe vhule| pADivada puvva divase titthuppattI hu abhijimi // 56 // 1. uttarapurANa, parva 74, zloka 348 se 372 /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha sAvaNa bahula paDivade rudda muhutte suhodAra rvinno| abhijissa paDhama joe jattha jugAdI muNeyavvo / / 57 / / -SaTkhaNDAgama, bhAga 1, pRSTha 62-63 arthAt isa avasarpiNI kalpa kAlake duHSamA-suSamA nAmake cauthe kAlake pichale bhAgameM kucha kama cauMtIsa varSa bAkI rahanepara varSake prathama mAsa arthAt zrAvaNa mAsameM prathama pakSa arthAt kRSNa pakSameM, pratipadAke dina prAtaHkAlameM, AkAzameM abhijit nakSatrake udita rahanepara dharma-tIrthakI utpatti huii| zrAvaNa kRSNA pratipadAke dina rudra muhUrtameM sUryakA zubha udaya honepara aura abhijit nakSatrake prathama yogameM jaba yugakA Arambha huA, tabhI tIrthakI utpatti samajhanI caahie| dharmatIrthakI utpattike sambandhameM SaTkhaNDAgamake uparyukta kathanase milatA-julatA vivaraNa 'tiloyapaNNatti' meM bhI milatA hai jo isa prakAra hai surakheyaramaNaharaNe guNaNAme paMcaselaNayaramma / vipulammi pavvadavare vIrajiNo aTUkattAro // tiloyapa. 1165 arthAt deva aura vidyAdharoMke manako mohita karanevAle aura sArthaka nAmavAle paMcazaila nagara (rAjagRha) meM parvatoMmeM zreSTha vipulAcala parvatapara zrI vIra jinendra arthazAstrake kartA hue| aura bho etthAvasappiNIe cautthakAlassa carima bhAgammi / tettIsavAsaaDamAsapaNNarasa divasasesammi ti. pa. 1168 vAsassa paDhamamAse sAvaNaNAmammi bhulpddivaae| abhijINakkhattammi ya uppattI dhammatitthassa ||ti. pa. 169 arthAt yahA~ avasarpiNIke caturtha kAlake antima bhAgameM teMtIsa varSa ATha mAha aura pandraha dina zeSa rahanepara varSake prathama mAsa zrAvaNameM kRSNa pakSakI pratipadAke dina abhijit nakSatrake udita rahanepara dharmatIrthakI utpatti huii| ___ zrAvaNa kRSNA pratipadAko hI yugakA prArambha' huA thaa| yaha bhI prakRtikA adbhuta saMyoga hI hai ki yugakI prathama tithi zrAvaNa kRSNA pratipadAko antima tIrthaMkara mahAvIrakI prathama divya dhvani khirii| tIrthaMkara mahAvIrane jisa dina dharmatIrthakA pravartana kiyA, vaha dina 'vIra zAsana-divasa' ke rUpameM parva bana gayA tathA jisa vipulAcalapara prathama upadeza huA, vaha lokapUjya tIrtha bana gyaa| anya paurANika ghaTanAe~ __ bhagavAn mahAvora aneka bAra rAjagRha padhAre aura unakA samavasaraNa vipulAcala yA vaibhAra giripara aneka bAra lagA / isalie unake aneka bhaktoMkI kathAe~ jaina purANoMmeM milatI haiM / aisI ghaTanAoMkA bhI ullekha purANoMmeM upalabdha hotA hai, jinakA rAjagRhake sAtha sambandha rahA hai| Upara prAyaH aise vyaktiyoMkA hI ullekha kiyA gayA hai, jinako yahA~ kevalajJAna 1. sAvaNa bahule pADiva ruddamuhutte suhodaye rvinno| abhijassa paDhama joe jugassa AdI imassa puDhaM / ti. pa. 1170 zrAvaNa kRSNA pratipadAke dina rudra muhUrtake rahate hue sUryakA zubha udaya honepara abhijit nakSatrake prathama yogameM isa yugakA prArambha huA, yaha spaSTa hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha prApta huA athavA jinako yahA~ nirvANa prApta huaa| inake atirikta kucha anya ghaTanAe~ bhI yahA~ ghaTita huI haiM jinakA apanA vizeSa mahattva hai| eka ghaTanA isa prakAra hai ayodhyA meM siddhArtha nAmaka eka zreSThI thaa| usake 32 striyA~ thIM kintu santAna nahIM thii| puNyodayase jayAvatI seThAnIke putra huA, jisakA nAma sukauzala rakhA gyaa| putra honepara pitAne muni-dIkSA le lii| isase jayAko bahuta krodha aayaa| usane apane gharapara muniyoMkA AnA-jAnA banda kara diyaa| jaba sukauzala vivAha yogya huA to 32 kanyAoMke sAtha usakA vivAha kara diyaa| eka dina mahalakI chatase usane eka muniko dekhaa| ye usake pitA the| sukozalane apanI mAtAse munike sambandhameM jAnakArI karanI cAhI, kintu mAtAne sahI uttara na dekara TAla diyaa| / usane saba bAteM saca-saca batA diiN| sunate hI sukauzala siddhArtha manirAjake pIche-pIche gayA aura unase muni-dIkSA le lii| putrake dIkSita honepara jayAvatI bahuta dukhita huii| vaha usI dukhameM mara gayI aura marakara rAjagRhake parvatameM vyAghrI bnii| eka bAra donoM muni rAjagRhake parvatase nagarakI ora pAraNAke lie jA rahe the| mArga meM vaha vyAghrI milo| usane donoMko mAra ddaalaa| donoM muni zuddha pariNAmoMse mare aura sarvArthasiddhi vimAnameM ahamindra hue|' jaba vyAghrI sukozalake hAthoMko khA rahI thI, usa samaya usakI dRSTi hAthoMke lAMchanoMpara jA pdd'ii| unheM dekhate hI use pUrvajanmakA smaraNa (jAti-smaraNa jJAna) ho gyaa| apane pati aura putrako hatyA karanekA dukha anubhava karake vaha bAra-bAra pazcAttApa karane lgii| vaha zubha bhAvoMse marakara pahale svargameM deva huii| eka anya ghaTanAkA ullekha isa prakAra milatA hai rAjagRha nagarameM nAgadatta seTha thaa| usakI strIkA nAma bhavadattA thaa| nAgadatta mAyAcArI thaa| vaha marakara meMDhaka haA, vaha bhI apane gharakI bAvar3I meN| eka dina bhagavAna mahAvIra vaibhAragiripara pdhaare| rAjA zreNika aura prajAjana bhagavAnke darzanoMke lie gye| indra aura deva bhI vaibhAragiripara darzanoMke lie aaye| bhIr3abhAr3a dekhakara aura bAjoMkI AvAja sunakara meMDhaka bAvar3ImeM se nikala aayaa| use jAti smaraNa ho gyaa| use patA cala gayA ki saba loga mahAvIra bhagavAnke darzanoMke lie jA rahe haiN| vaha bAvar3ImeM pahuMcA aura kamalakI eka kalI mu~hameM dabAkara bhaktivaza bhagavAnkI pUjAke lie cala pdd'aa| rAstemeM eka hAthIke pairake nIce A gayA aura mara gyaa| vaha zubha bhAvoMse marakara saudharma svargameM deva bnaa| rAjA zreNika aura mahArAnI celanA __zreNika aura celanAkA kathAnaka jaina vAGmayameM atyanta vizruta hai| zreNika to AgAmI bhavameM tIrthaMkara honevAle haiN| celanA samyagdRSTi satI thI, jisane apane patiko jaina dharmakA daDha zraddhAnI banA diyaa| isa rAjadampati aura unake parivArIjanoMkI dharma-zraddhA, tyAga-tapasyAkI anekoM ghaTanAeM rAjagRhameM ghaTita huI haiN| una sabako yahA~ denA sambhava nahIM hai / mAtra 2-4 ghaTanAe~ saMkSepameM dI jA rahI haiN| 1. hariSeNa kathAkoSa, kathA 127 / 2. ArAdhanA kathAkoSa, kathA 114 /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha rAjagRhanareza upazreNika vana-bhramaNake lie gaye hue the| vanameM unheM eka rUpavatI kanyA milii| yaha kanyA usa vanake bhIlarAjakI putrI thii| upazreNika usa kanyApara mohita ho gye| unhoMne bhIlarAjase usakI yAcanA kI, jisakA nAma tilakavatI thaa| bhIlane kahA-vivAha karane meM mujhe koI Apatti nahIM hai kintu zarta yaha hai ki merI putrIse jo putra ho, vaha rAjagaddIkA mAlika hogaa| upazreNikane yaha zarta svIkAra kara lo aura tilakavatIse vivAha kara use le aaye| usase eka putra huA, jisakA nAma cilAtaputra rakhA gyaa| upazreNikakI pahalI rAnIse bhI eka putra thA, jisakA nAma zreNika thaa| vaha yogya, vIra aura sAhasI thaa| rAjA jAnatA thA ki zreNikakA hI gaddIpara adhikAra hai, vaha yogya hai aura prajA bhI use cAhatI hai| kintu apanA vacana rakhane ke lie rAjAne zreNikako rAjyase akAraNa nikAla diyA aura cilAtaputrako rAjya sauMpakara svayaM muni-dIkSA dhAraNa kara lii| rAjA banate hI cilAtaputrane prajApara ghora atyAcAra karanA prArambha kara diyaa| aneka prajAjana zikAyata lekara zreNikake pAsa phuNce| zreNikane prajAko khAtira magadhapara AkramaNa karake rAjyapara adhikAra kara liyaa| cilAtaputra bhAgakara jaMgaloMmeM jA chipaa| kintu jaMgalameM rahakara bhI cilAtaputra janatApara atyAcAra karatA rhaa| eka bAra chipakara vaha rAjagRhameM pahuMcA aura snAna karatI huI subhadrA nAmaka eka kumArI kanyAko balAt uThA laayaa| jaba isakI zikAyata zreNikake pAsa pahuMcI to usane kucha sainikoMko lekara tatkAla pIchA kiyaa| cilAtaputrane bhayabhIta hokara usa kanyAko jAnase mAra diyA aura vahA~se bhaagaa| bhAgate-bhAgate vaha vaibhAragiripara phuNcaa| vahA~ muni-saMghako dekhakara saMghake AcArya munidattake caraNoMmeM jA par3A aura rakSAkI prArthanA karane lgaa| munirAjane use apanI zaraNameM le liyA aura upadeza diyA-"vatsa! terI Ayu sirpha ATha dinakI zeSa hai| jinadIkSA lekara tumheM aba Atma-kalyANa karanA caahie|" munirAjako yaha bAta sunakara cilAtaputrane muni-dIkSA le lI aura prAyopagamana saMnyAsa (maraNa) le liyaa| jaba zreNika usakA pIchA karatA huA vaibhAra parvatapara pahu~cA aura use muniavasthAmeM dekhA to usane unheM namaskAra kiyaa| jisa subhadrAko cilAtaputrane mAra DAlA thA, vaha marakara vyantarI huii| usane muni cilAtaputrapara bar3A upasarga kiyaa| kintu ve vicalita nahIM hue aura marakara sarvArthasiddhi vimAnameM ahamindra hue| rAjA zreNika prArambhameM jainadharmake anuyAyI nahIM the, ve mahAtmA buddhake bhakta the| kintu mahArAnI celanA prArambhase jainadharmakI upAsikA thii| ve vaizAlI gaNatantrake adhipati rAjA ceTakakI putrI thIM aura unakI bar3I bahana trizalAdevI athavA priyakAriNI kuNDagrAmake adhipati rAjA siddhArthake sAtha vivAhI thiiN| . . rAjA zreNikakI dhAraNA thI ki celanAne unake guruoMke sAtha abhadra vyavahAra kiyA hai| isalie usakA sArA krodha celanAke guruoM arthAt jaina muniyoMke prati thA / eka dina rAjA zikAra khelane gyaa| usane vanameM yazodhara nAmaka eka jaina muniko dekhaa| rAjAne krodhameM bharakara unake Upara zikArI kuttoMko chodd'aa| kintu tapake prabhAvase kutte munike caraNa cATane lge| cir3hakara rAjAne unheM bANoMse chedanA cAhA, kintu ve bANa munike caraNoMmeM puSpa banakara bikhara gye| taba khIjakara zreNika mare par3e hue eka sA~pako munike galemeM DAlakara lauTa aayaa| muni-hiMsAke ina
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha tIvra bhAvoMke kAraNa zreNikane usa samaya sAtavIM narakAyukA bandha kara liyaa| isa ghaTanAkA jikra rAjA zreNikane rAnIse bhI kiyaa| rAnI sunate hI vyAkula ho gyii| tatkAla vaha rAjAke sAtha usa sthAnapara pahuMcI, jahA~ munirAja virAjamAna the| dekhA ki munike Upara cIMTiyA~ phira rahI haiM / kucha kATa rahI haiN| kaI jagaha ghAva kara diye haiN| rAnIko bar3A dukha huaa| usane sAr3Ike pallese sArA zarIra sApha kiyA aura munirAjako namaskAra kiyA / rAjA zreNika saba dekhakara bar3A prabhAvita huaa| vaha bhI munike caraNoMmeM jhuka gyaa| rAjAne jaba marA sA~pa unake galemeM DAlA thA, taba maharSine zApa nahIM diyA thA aura jaba rAjAne namaskAra kiyA, taba unhoMne prasannatA prakaTa nahIM kii| rAjAne jaina dharma svIkAra kara liyaa| pariNAma itane nirmala hue ki sAtaveM narakakI bA~dhI huI Ayu pahale naraka kI raha gyii| bAdameM kSAyika samyaktva dhAraNa karake tIrthaMkara prakRtikA bandhaM kiyaa| zreNika bhagavAn mahAvIrake pradhAna zrotA bhI the| jabataka bhagavAnkA samavasaraNa rAjagRhImeM rahatA thA, ve unako sabhAmeM jAte the aura vahA~ aneka viSayoMpara unase prazna karate the| ___ mahArAnI celanAkA putra vAriSeNa bar3A dharmAtmA thaa| vaha rAtriko zmazAnameM jAkara kAyotsarga kiyA karatA thaa| rAjagRhakA kukhyAta cora vidyuccora apanI preyasI vezyA magadha sundarIke Agraha karanepara zrIkIrti nAmaka zreSThIkA hAra curAne gyaa| jaba vaha hAra curAkara nikalA to paharedAroMne use dekha liyaa| ve usa corake pIche bhAge / cora bhAgate-bhAgate zmazAnameM pahu~cA aura pakar3e jAneke bhayase vaha hAra vAriSeNa rAjakumArake Age DAlakara kahIM chipa gyaa| sipAhI pIchA karate hue Aye / unhoMne vAriSeNake pAsa hArako par3A huA dekhA to unhoMne vAriSeNako hI cora samajhakara pakar3a liyA aura rAjA zreNikake sAmane le jAkara peza kiyaa| mahArAjako rAjakumArase aise kukRtyako AzA nahIM thii| ataH AzAke viparIta yaha kRtya dekhakara mahArAjako bar3A krodha AyA aura kumArako phA~sIko sajA sunA dii| vadhika kumArako zmazAnameM le gaye aura rAjAjJAnusAra unhoMne kumArake vadhake lie talavAra garadanapara maarii| kintu kaisA camatkAra ki jahA~ talavArakI coTa par3I, vahA~ phUloMkI mAlA ho gayI, vadhika daMga raha gye| unhoMne rAjA taka yaha samAcAra phuNcaayaa| rAjA zmazAnameM svayaM aaye| aneka prajAjana bhI aaye| rAjAne apanI A~khoMse yaha camatkAra dekhaa| unhoMne rAjakumArase apane avivekake lie kSamA mAMgI aura mahaloMmeM calanekA Agraha kiyaa| vAriSeNa bole-"ApakA koI aparAdha nahIM hai| Apane to apane kartavyakA pAlana hI kiyA thaa| yaha mere azubha karmakA phala thaa| kintu maiMne saMsArakA asalI rUpa dekha liyA hai| isalie maiM aba gharapara na jAkara jinendradevakI zaraNameM jAU~gA aura Atma-hita kruuNgaa|" yoM kahakara ve vanakI ora cala diye aura zrI sUradeva munike pAsa jAkara jina-dIkSA le lii| eka bAra muni vAriSeNa vihAra karate hue palAzakUTa nagarameM phuNce| ve jaba AhArako nikale to unake bAlamitra puSpaDAlane' navadhA bhaktike sAtha unako AhAra diyaa| AhAra karaneke pazcAt jaba muni jAne lage to mitratA aura ziSTAcArake nAte puSpaDAla unheM pahu~cAne gyaa| vaha bacapanakI ghaTanAe~ sunAne lgaa| sunAte-sunAte ve vanameM pahuMca gaye kintu munine use lauTa jAneke lie eka 1. ArAdhanA kathAkoSa, bhAga 1, kathA 19 / 2. hariSeNa kathAkoSa-kathA 10 ke anusAra isakA nAma somazarmA thaa|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla- ur3IsA ke digambara jaina tIrtha 87 bAra bhI nahIM kahA / vanameM pahu~cane para muni vAriSeNane use upadeza diyA / pariNAma yaha huA ki puSpaDAlane unase munidIkSA le lI / puSpaDAla muni to bana gayA kintu usakA moha apanI kANI strIke prati banA rhaa| bAraha varSa bIta gaye / eka dina bhagavAn mahAvIrake samavasaraNa meM donoM baiThe hue the / koI gandharva kAmakI nindAmeM padya par3ha rahA thA / use sunakara puSpaDAlakI dabI huI kAmavAsanA bhar3aka uThI aura vaha apane nagarakI ora cala diyA / vAriSeNa bhI usake sAtha cale / vAriSeNake kahanepara puSpaDAla vAriSeNake ghara calane ko rAjI ho gayA / jaba donoM rAnI celanAke mahaloMmeM pahu~ce to celanAko sandeha huA ki kahIM merA putra cAritrase vicalita hokara to ghara nahIM lauTA hai / parIkSA ke lie usane do Asana bichAye - eka kAThakA, dUsarA sonekA / vAriSeNa sahaja bhAvase kAThake pATepara baiTha gaye / thor3I derameM ve sArI striyA~, jo vAriSeNako byAhI thIM, vividha AbhUSaNoMmeM susajjita hokara vahA~ AyIM, mAno svargase apsarAoMkA dala avatIrNa huA ho / jitendriya vAriSeNa bar3e samatA bhAvase puSpaDAlakI ora saMketa karate hue bole - " dekha rahe ho puSpaDAla ! rUpakA yaha taraMgita sAgara ! kyA inameM se kisIse terI somilA samatA rakhatI hai ? maiMne inheM chor3a diyA / maiMne itanA vizAla rAjya aura vaibhatra chor3a diyA / aura eka tU hai jo apanI kANI somilAkA moha nahIM chor3a sakA / " * sunate hI puSpaDAlakI A~kheM khula gyiiN| vaha guruke caraNoM meM gira par3A - "gurudeva ! mujhe prAyazcitta dekara Atma-kalyANakA avasara deM / " donoM vipulAcalapara lauTa gaye aura ghora tapa karane lage / vAriSeNa sarvArthasiddhi vimAna meM deva huA / puSpaDAla bhI deva banA / IsavI sanke prArambha yA pUrvameM sopArAse eka AryikA saMgha yAtrAke lie yahA~ AyA thA / usameM dhIvarI pUtigandhA bhI thI / vaha kSullikA thI / yahA~ nIlaguphA meM usakI samAdhi huI thii| magadha sAmrAjyakA kendra 1 bhagavAn munisuvratanAtha harivaMzake sUrya the / unake pazcAt unakA putra suvrata huA / usane rAjagRhapara zAsana kiyaa| unakA putra dakSa huA, jisakI strI ilAse aileya putra aura manoharI kanyA huI / dakSane apanI kanyAke hI saundaryapara mugdha hokara usase vivAha kara liyA / isase ruSTa hokara ilAdevI apane putra aileyako lekara calI gayI aura eka nayA nagara basAyA, jisakA nAma ilAvardhana rakhA gayA / aileya pratApI rAjA thA / usane digvijaya karake rAjyakA vistAra kiyA / usane baMga dezameM tAmralipti nagara basAyA tathA narmadA nadIke taTapara mAhiSmatI nagara basAyA / bAdameM ye donoM hI nagara itihAsameM bar3e prasiddha hue / Age calakara isa vaMzameM vasu nAmakA rAjA huA / yaha bar3A satyavAdI thA / kintu vaha nArada aura parvata vivAdameM parvatakA pakSa leneke lie jhUTha bolA aura 'ajairyaSTavyaM' isakA arthaM yaha kiyA ki bakaroMse yajJa karanA cAhie / pariNAma yaha huA ki tabase yajJoM meM asaMkhya jIvoMkI hiMsA hone lagI aura vasu naraka meM gayA / 1. nayasena viracita dharmAmRta /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha phira isa vaMzameM aneka rAjAoMke bAda bRhadratha huaa| isa prakAra rAjagRhapara zatAbdiyoM taka harivaMzI narezoMkA zAsana rahA / bRhadrathakA putra jarAsandha huaa| yaha bar3A pratApI rAjA thaa| isane Adhe bhAratako jItakara ardhacakrIkA gaurava prApta kiyaa| mathurAkA rAjA kaMsa isakA mANDalika rAjA thaa| rAjA kaMsake lie usane apanI patrI jIvadyazA dii| kaMsane apane zvasurake bharose prajApara ghora atyAcAra kiye| kintu zrIkRSNane use mArakara prajAko anyAya-atyAcAroMse mukta kiyaa| isa ghaTanAse jarAsandha yAdavoMse ruSTa ho gyaa| usane zrIkRSNako mArane tathA yAdavoMkA darpa cUrNa karaneke lie mathurA para kaI bAra AkramaNa kiye| ina AkramaNoMse parezAna hokara zrIkRSNake netRtvameM mathurA, zaurIpura aura kIrtipurake samasta yAdava cale gaye aura pazcima dizAmeM samudrake madhyameM dvArikA nagarI basAkara rahane lge| isa samaya rAjagRhakA nAma girivraja thaa| jarAsandhane sainika dRSTise ise atyanta sudRr3ha banAyA thaa| yaha pA~ca pahAr3oMse ghirA huA thaa| jaba yAdava loga dvArikAmeM jama gaye to unhoMne apanA prabhAva kSetra bar3hAnA prArambha kiyaa| zrIkRSNakA prabhAva bhAratake prAyaH sabhI rAjavaMzoMpara chA gyaa| zrIkRSNake isa bar3hate hue prabhAvako dekhakara jarAsandha cintita ho utthaa| usane yAdavoMke pAsa dUta bhejA aura unase kahA ki ve samrAT jarAsandhakI adhInatA svIkAra kareM anyathA yuddhake pAra ho jaayeN| yAdavoMne paraspara parAmarza kiyA aura jarAsandhakI cunautIko svIkAra yuddhakI ghoSaNA kara dii| donoM orase yuddhakI taiyAriyA~ hone lgiiN| deza aura videzake sampUrNa rAjA isa yA usa pakSameM apanI senAoM sahita A mile| donoM orakI phaujeM yuddha ke lie cala pdd'ii| donoMkA AmanA-sAmanA hastinApurake nikaTa kurukSetrake vistRta maidAnoMmeM huaa| zrIkRSNake pakSameM samudravijaya, neminAtha, vasudeva, baladeva, pANDava tathA siMhala, varvara, yavana, AbhIra, kamboja, kerala, kozala, rASTravardhana, dramilake rAjA aura samasta yAdava the| jarAsandhake pakSameM duryodhana Adi kaurava, karNa, zalya, zakuni tathA sindha, avanti, ayodhyA, prAgjyotiSa, madra, pAMcAla, cIna, kirAta, gAndhAra, mAhiSmatI Adike rAjA the| donoM orase bhayAnaka yuddha huA aura antameM zrIkRSNakI vijaya huii| jarAsandha, kaurava Adi mAre gye| girivrajapara niyamAnusAra zrIkRSNakA adhikAra ho gyaa| ve ardha bharatakSetrake svAmI ho gaye aura ardhacakrI nArAyaNake rUpa meM unakA abhiSeka kiyA gyaa| zrIkRSNane usa samaya jarAsandhake dvitIya putra sahadevako girivrajakA rAjya aura magadha dezakA cauthAI bhAga diyaa| sahadeva . girivrajakA rAjA bana gayA kintu girivrajakA vaibhava, prabhAva aura AtaMka pahale-jaisA nahIM rhaa| isake pazcAt rAjagRhameM zreNika bimbasArake rUpameM eka sabala vyaktitva ubharA, jisane apane bAhabalase sAmrAjyakA vistAra kiyA aura prAcIna girivrajase uttarakI ora eka mIla haTakara rAjagRhakA punanirmANa kiyA / purAnA kilA bhI bhagna ho cukA thaa| ataH naye kile kA nirmANa kiyaa| zizunAga vaMzako itihAsako kinhIM pustakoMmeM haryaka vaMza bhI kahA hai| zreNikakA zAsana-kAla I. pU. 601 se 552 taka anumAnataH mAnA jAtA hai| hindU 1. prAcIna bhArata, zrI ramezacanda majUmadAra (hindI anuvAda ), prathama saMskaraNa, pR. 75 / 2. bhAratIya itihAsakI rUparekhA, bhAga 1, jayacandra vidyAlaMkAra, prathama saMskaraNa, pR. 463 / smitha apanI AksaphorDa hisTrI Apha iNDiyAmeM isakA rAjyArohaNa I. saM. se 582 varSa pUrva mAnate haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha purANoMmeM zizunAga vaMzake rAjAoMko vrAtya kahA hai| unakI zikSA-dIkSAkI bhASA prAkRta thii| ve arhantoMko mAnate aura caityoMko pUjate the| ___isa kAlameM cAra rAjavaMza adhika prabhAvazAlI the-magadhameM zizunAga, kozalameM ikSvAku, vatsameM paurava aura avantimeM pradyota / gaNarAjyoM meM vaizAlI sarvAdhika prabhAvazAlI aura samaddha rA thaa| isake atirikta kapilavastuke zAkya tathA pAvA aura kuzInArAke malla bhI gaNasattAka rAjya the| sabhI rAjyoMmeM paraspara zatrutA thI aura prAyaH ApasameM yuddha hote rahate the| inameM se hara eka apanI prabhutA sthApita karanekI kozizameM lagA huA thaa| aura majA yaha ki ina rAjyoMke rAjAoMke pArasparika vaivAhika sambandha bhI the / ye vivAha zuddha rAjanaitika the| vaizAlI gaNasaMghake adhyakSa mahArAja ceTakakI kanyA mRgAvatIkA vivAha vatsanareza zatAnIkake sAtha huA thA, jisakA putra udayana thaa| ceTakako bar3I putrI trizalA (priyakAriNI) kuNDagrAmake rAjA siddhArthase vivAhI gyiiN| unakI eka putrI celanAkA vivAha magadha nareza zreNika bimbasArake sAtha huaa| isI prakAra udayanakA vivAha avanti nareza caNDapradyotakI putrI vAsavadattAke sAtha huA thaa| kozalanareza prasenajitkI bahanakA vivAha magadhanareza bimbasArake sAtha huA thA aura kozala nareza mahAkozalane apanI lar3akIke sAtha snAna aura zRMgAracUrNoM ( nahAna-cunna mulla ) ke lie dahejameM kAzIkA rAjya de diyA, jise bAdameM magadha rAjyameM milA liyA gyaa| chaThI zatAbdI IsA pUrvake pUrvArdhameM kozala, magadha, avanti aura vatsa ye cAra rAjya hI zaktizAlI the| kintu jaba bimbasArane aMgadezake svAmIko jItakara usakI rAjadhAnI campApara adhikAra kara liyA aura use apane rAjyameM milA liyA to magadhakI zakti bahata baDha gayI aura vaha uttarI bhAratakA sarvocca rAjya bana gyaa| rAisa Devisake matAnusAra bimbasArake rAjyakI sImAe~ isa prakAra thIM-uttarameM gaMgA, pazcimameM sona, pUrvameM aMga deza aura dakSiNameM choTA nAgapurakA jNgl| zreNika bimbasArakA mahattva rAjanaitika dRSTikI apekSA sAMskRtika dRSTise adhika hai / zizunAga vaMza nAga vaMzakI' eka zAkhA mAnA jAtA hai| nAgavaMzI kSatriya paramparAse vaidika karmakANDoMke virodhI the| ve va tya the aura zramaNa paramparAke anuyAyI the| rAjagaha nagarI usa samaya zramaNa paramparAkI kendra thii| vaha prakhyAta tattvacintakoM aura dharma saMsthApakoM kI krIr3AbhUmi banI huI thii| usa samayake dharma-netAoMmeM tIrthaMkara mahAvIrake atirikta ajita kezakambalI, makkhalI gozAlaka, pUrNa kAzyapa, prakUtha kAtyAyana, saMjaya belaTri-patra aura mahAtmA buddha pramukha the| inameM sarvAdhika prabhAvazAlI tIrthaMkara mahAvIra (niggaNTha nAthaputta ) aura tathAgata buddha hI the| zeSa pA~ca dharmanetAoMke sampradAya adhika dinoM taka nahIM cala paaye| makkhalI gozAlakakA AjIvaka sampradAya avazya hI kucha zatAbdiyoM taka khUba phlaa-phuulaa|| ye sabhI dharmanetA vaidika karmakANDa, varNAzrama vyavasthA aura hiMsA-mUlaka yajJoMke ghora virodhI the| vaidika yajJavAdakA eka duSpariNAma dAsa-prathA thaa| yajJoMmeM brAhmaNoMko dakSiNAke rUpameM pracura dAsa aura dAsiyA~ diye jAte the| isa kAraNa una rAjyoM meM, jahA~ vaidika-karmakANDake anuyAyiyoMkI saMkhyA adhika thI, hATa-bAjAroM meM dAsa aura dAsiyA~ pazuoMkI taraha bikate the| vaizAlIke adhipati rAjA ceTakakI putrI rAjakumArI candanabAlA kauzAmbIke bAjAroMmeM kisa prakAra bikane AyI, usake durbhAgyapUrNa kathAnakase hI isa bhayAnaka prathAkA patA calatA hai| ina dharmanetAoMne dharmake nAmapara pracArita kuprathAoMkA prabala virodha kiyaa| ina sabameM sarvAdhika saphalatA mahAvIra aura 1. magadha-zrI baijanAthasiMha vinoda, pR. 10 / bhAga 2-12
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 bhAratake digambara jaina tIrtha buddhako milii| ina donoM lokanAyakoMmeM jahA~ kucha samAnatAe~ thIM, vahA~ maulika antara bhI the| samAnatAe~ to ye hI thI ki donoM hI kSatriya the, donoM hI rAjavaMzI the, donoM hI zoSaNahIna, U~canIca bhAvanAvihIna aisI samAjakI racanA karanA cAhate the, jisakA AdhAra ahiMsA ho / donoMne AbhijAtya vargakI samajhI jAnevAlI saMskRta bhASAko chor3akara apane upadeza jana-sAmAnyakI bhASAmeM diye| buddhane apane upadezoMke lie pAliko cunaa| mahAvIrane sarva-sAdhAraNakI bhASA ardhamAgadhImeM apane sandeza sunaaye| kintu donoM mahApuruSoMmeM samAnatAko apekSA antara adhika rahA aura vaha antara dRSTikoNa, Adarza aura siddhAntoMkA rhaa| buddhane madhyama mArga cunA kintu mahAvIrane pUrNa satyakA Agraha nahIM chodd'aa| yahI kAraNa hai ki mahAvIrane hiMsAke sAtha jIvana-vyavahArake kisI kSetrameM samajhautA nahIM kiyA aura ahiMsAkI pUrNa pratiSThA kii| jabaki buddha ahiMsAke kSetrameM kucha dUra taka hI jA ske| aisA lagatA hai ki samrATa zreNika atyanta udAra zAsaka thaa| yahI kAraNa hai ki sabhI dharmanetAoMne rAjagRha nagarako apane pracArakA kendra banAyA thA / yadyapi zreNika prArambhika jIvanameM buddhakA anuyAyI thaa| kintu bAdameM mahArAnI celanAke prayatnase usakI AsthA jainadharmake prati ho gayI aura vaha bhagavAn mahAvIrakA anuyAyI ho gyaa| bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa (dharmasabhA ) anekoM bAra rAjagRhIke vipulAcala aura vaibhAragiripara AyA aura jaba bhI bhagavAnkA samavasaraNa vahA~ AyA, zreNika unake darzana karane aura upadeza sunane avazya gyaa| itanA hI nahIM, vaha bhagavAn mahAvIrake samavasaraNakA mukhya zrotA bana gyaa| usane aneka viSayoMpara jijJAsU bhAvase bhagavAnse hajAroM prazna kiye| purANa granthoMmeM kisI caritrake nirUpaNakI pravRtti zreNikake prazna dvArA hI hotI hai| kathAke madhyameM bhI hama zreNikako kathAse sambandhita anekoM prazna karate hae pAte haiN| jaina sAhityameM zreNikako kyA sthAna prApta hai. yaha isa bAtase hI prakaTa hai ki vaha AgAmI utsarpiNI kAlameM (AgAmI) tIrthaMkara paramparAmeM 'padmanAbha' nAmase prathama tIrthaMkara honevAlA hai| zreNikake kaI putra the--abhayakumAra, vAriSeNa, ajAtazatru / inameM abhayakumAra bahuta buddhimAn aura kuzala rAjanItijJa thaa| vaha varSoM taka zreNikake sAndhivaigrahika padapara bhI rhaa| kintu phira usane muni-dIkSA le lii| vAriSeNa zreNikakA uttarAdhikArI thA, yuvarAja thA aura zreNikakI paTTamahiSI celanAkA putra thaa| kintu vaha prArambhase hI rAjyasattA aura indriya-bhogoMkI orase udAsIna rahatA thA / ataH usane eka dina svecchAse rAjapATa tyAgakara muni-jIvana aMgIkAra kara liyaa| ajAtazatru janmase hI uddhata, jaldabAja aura mahattvAkAMkSI thA / campAko vijaya karake zreNikane ajAtazatruko vahA~kA uparika ( gavarnara ) banA diyA thaa| kintu isase usakI mahattvAkAMkSA tRpta nahIM huii| vaha zIghrase zIghra magadha-samrAT bananA cAhatA thA 1 eka dina kisI dharmanetA dvArA bhar3akAye jAnepara vaha apane kucha vizvasta sainikoMko lekara rAjagaha jA pahuMcA aura usane apane vRddha pitAko kaida karake kArAgArameM DAla diyaa| vahA~ zreNikako binA namakakI kAMjI aura kodoM khAneko diye jAte the| vaha apane pitAko durvacana bhI kahatA thA / eka dina ajAtazatru bhojana kara rahA thA ki usake pUtrane usakI thAlI meM pezAba kara diyaa| pUtra-mohake kAraNa usane thAlI meM cAvala eka ora karake khA liye| pAsa hI usakI mA~ baiThI huI thI / vaha apanI mA~se bolA-"mA~ ! kyA mere samAna koI dUsarA vyakti apane putrase prema karatA hogA?" usakI mA~ bolI-'beTA ! jitanA prema tU apane putrase karatA hai, utanA hI tere pitA tujhase karate the| eka bAra jaba tU bAlaka thA, terI aMgulI paka gayI thii| tU rotA thaa| taba tere
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha pitA terI usa mavAdase bharI a~gulIko rAta-bhara mu~hameM dabAye baiThe rahe the| mukhakI garmIse tujhe kucha ArAma milA thA aura tU unakI godameM so gayA thaa|" ___itanA sunate hI use pitAke prati kiye gaye apane aparAdha para bar3A pazcAttApa huA aura vaha pitAko kArAgArase chur3Aneke lie daur3a pdd'aa| zreNikane apane uddaNDa putrako Ate hue dekhA to unheM bhaya haA ki yaha Akara majhe kaSTa degaa| yaha socakara unhoMne apanA sira sIMkacoMpara jorase de mArA / kSudhA aura kaSToMse ve atyanta nirbala to ho hI gaye the| sira paTakate hI unakA dehAnta ho gyaa| ajAtazatruko apane kRtyoMpara bar3A dukha huaa| usane rAjakIya sammAnake sAtha pitAkI antyeSTi kriyA kii| ajAtazatrune rAjyAsIna hote hI Asapar3osake rAjyoMko jItanA prArambha kiyaa| usane kozala rAjyako jIta liyaa| licchaviyoMke gaNasattAka saMghapara bhI adhikAra kara liyaa| licchaviyoMkI sainika gatividhipara najara rakhane aura unheM dabAneke lie isane gaMgA aura sonake saMgamake nikaTa pATaligrAmameM eka kilA bnvaayaa| zreNika aura ajAtazatruke jIvana-kAlameM bhagavAn mahAvIrakA vihAra rAjagRhameM kaI bAra huA thaa| ajAtazatru apane prArambhika jIvanameM kaTTara jaina thaa| usane kaI jina-mandiroMkA nirmANa bhI karAyA thaa| isa viSayameM DaoN. harmana jaikobIne kalpanA kI hai ki usane apane jainadharmI pitAko kArAgArameM DAla diyA thaa| isase use tamAma jainoMkA kopabhAjana bananA par3A thaa| ataH use buddhako zaraNa lenI par3I hogii| apanI rAjanaitika sthitikI sudRr3hatAke lie aisA karanA usake lie Avazyaka ho gayA hogA, kyoMki rAjagRhameM jainoMke bAda sabase prabhAvazAlI sampradAya vahI thaa| __mahAtmA buddhako nirvANa-prApti jisa varSa batAyI jAtI hai, usI varSa rAjagRhakI saptaparNI guphAmeM bauddha sAdhuoMkA prathama sammelana huA, jise prathama saMgIti kahate haiN| isameM dhamma aura vinayake pAThoMkA saMkalana kiyA gyaa| 1. zreNika caritra, puNyAzrava kathAkoSa / bauddha granthoM (aMguttara nikAya aTThakathA Adi) meM likhA hai ki ajAtazatrune apane pitA bimbasArako mAra diyA thaa| ajAtazatruko usake putra udayane, udayako usake putra mahAmuNDane, mahAmuNDako usake putra nAgadAsane aura nAgadAsako janatAne mAra DAlA |-buddhcryaa-raahulsaaNkRtyaayn, pR. 461 / bauddha sAhityake isI abhimatako kucha itihAsakAroMne satya mAnakara apane granthoMmeM uddhRta kiyA hai| bauddha granthoMkI isa dhAraNAkA kAraNa khojane para hameM lagatA hai ki unakA kathana kalpita hai| zreNika bimbasAra udAratA vaza tathAgata buddhake pAsa jAtA avazya thA, kintu usakI dhArmika zraddhA tIrthaMkara mahAvIrake prati thii| ajAtazatru ( kuNika ) pahale bhagavAn mahAvIrakA bhakta thA, kintu bAdameM vaha devadattakA anuyAyI bana gayA thA aura usIke parAmarzase usane apane pitAko kArAgArameM DAlA thaa| ( aMguttara nikAya atttthkthaa)| ajAtazatru tathAgata buddhakA anuyAyI nahIM banA, yaha bauddhoMke 'sAmaJaphala sutta'se bhI spaSTa ho jAtA hai / usameM likhA hai-"rAjAke jAneke thor3I dera bAda bhagavAnne bhikSuoMko sambodhita kiyA-"bhikSuo, yaha rAjA ( bhAgya ) hata hai, upahata hai / bhikSuo ! isa rAjAne yadi dhArmika dharmarAjA pitAko jAnase na mArA hotA to isI Asana para ise viraja vimala dharmacakSu utpanna huA hotaa|" (viraja vimala dharmacakSu utpanna honekA Azaya buddha,saMgha aura dharmapara zraddhA / rAjAko vaha nahIM huii| ) kintu bauddha granthoMmeM yaha bhI ullekha milate haiM ki tathAgata buddhake parinirvANake bAda unakI asthi-bhasmakA vibhAjana kiyA gayA aura vaha ATha bhAgoMmeM bA~TA gayA / ajAtazatrune eka bhAga pAyA, jisapara rAjagRhameM eka stUpa banavAyA gyaa|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha ajAtazatrake bAda usakA putra udAyi gaddIpara baiThA / kintu aba magadha sAmrAjyakA vistAra bahuta ho gayA thaa| ataH suvidhAkI dRSTise usane pATaligrAmake sthAnapara pATaliputra nAmaka nagara basAyA aura use apanI rAjadhAnI bnaayaa| isake pazcAt rAjagRhako kabhI yaha rAjanaitika gaurava prApta nahIM ho sakA aura magadha sAmrAjyakA kendra rAjagRhase haTakara pATaliputra bana gyaa| __ isake pazcAt hameM rAjagRhake nAmakI gUMja kaliMga-nareza khAravelake hAthI gumphA lekhakI sAtavIM-AThavIM paMktimeM sunAI detI hai / vaha mUla paMkti isa prakAra par3hI gayI hai aThame ca vase mahatA sena [1]....goradhAgiri ghAtApayitA rAjagahaM upapIDapayati etina ca kaMmapadAna sa [ ] nAdena....sena-vAhane vipamucituM madhuraM apamAto yavanarA [ ja] [Dimita ] .. yachati....palava artha-AThaveM varSa mahAsenA....gorathagiriko tor3akara rAjagRhako ghera dbaayaa| inake karmoke avadAna ( vIrakathA ) ke sanAdase yavana rAjA dimita ( dimetra ) ghabar3AyI senA aura vAhanoMko muzkilase bacAkara matharAko bhAga gyaa| __ jaba maurya sAmrAjyakA anta hone lagA aura antima maurya samrAT bRhadratha ( I. pU. 195188) ko mArakara usakA senApati puSyamitra pATaliputrakI gaddIpara baiThA, usa samaya dakSiNameM sAtavAhanoMne apanA svatantra rAjya sthApita kara liyaa| unhoMne pratiSThAna (paiThaNa) ko apanI rAjadhAnI banAyA aura mahArASTra-karNATakapara adhikAra kara liyaa| lagabhaga isI samaya kaligameM bhI cedivaMzI ailoMne apane svatantra rAjyakI sthApanA kara lii| isa vaMzakI tIsarI pIr3hImeM samrATa khAravela huaa| isa yugakI rAjanItimeM yaha sabase mahattvapUrNa vyakti thaa| usane apane jamAneke prAyaH sabhI rAjAoMko jItakara vizAla sAmrAjyakI sthApanA kii| usakI gaurava-gAthAe~ khaNDagiri-udayagiriko hAthI gumphAkI eka zilApara aMkita haiN| isa aitihAsika mahattvake zilAlekhase jJAta hotA hai ki sampUrNa kaliga vijaya karake usane sAtakaNi, bahasatimitra athavA bRhaspatimitra, pazcimake mUSika, raThikoMke bhoja, uttarApatha (paMjAba ), tamila deza, pithuNDa Adi sabhI dizAoMke dezoM aura rAjAoMko harAyA aura magadhameM sugAMgeya ( mauryoMke mahalakA nAma ) taka pahu~cakara bahasatimitrako apane pairoMmeM giraayaa| inhI dinoM ( lagabhaga 120 I. pU.) vAratrIke yavanarAjA evuthidinane hindUkuza parvatako lA~dhakara haraiva ( herAta ), kapiza, harauvatI ( kandahAra ) aura jaraMka yA daMgiyAna ( sostAna ) ke pradeza dakhala kara liye / usake bAda dimetra ( DaimiTriyasa ) ne vizAla yavana senA lekara prabala vegase bhAratapara AkramaNa kiyaa| dimetrane madra dezako rAjadhAnI zAkala ( syAlakoTa ) ko lekara paMcAla, mathurA aura sAketa ( ayodhyA ) ko le liyaa| usane madhyamikA ( cittaur3ase chaha mIla uttara-pUrvameM prAcIna nagarIko bhI jIta liyaa| sacamuca hI itanI bar3I vijaya nagaNya nahIM kahI jA sktii| tabhI khAravela kaliMgase rAjapatha chor3akara durgama pahAr3I mArgoMse hotA huA gorathagiri ( gayAke pAsa barAbara pahAr3I ) pahu~cA aura use jItakara rAjagRhapara gherA DAla diyaa| dimitrane khAravelake isa abhimAnakI bAta sunI to vaha itanA AtaMkita huA ki apanI senA lekara mathurA lauTa gyaa| kintu khAravelane use chor3A nahIM, balki paMjAba taka usakA pIchA kiyA aura bhAratase bAhara bhagA diyaa| samrATa khAravelane isake bAda rAjagRhapara phira eka bAra AkramaNa kiyaa| isa AkramaNameM usane vahasatimitrako apane pairoM meM girAyA tathA nanda vaMzakA mahApadmananda kaliMgase jisa kaliMga
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha jinakI mUrtiko le AyA thA, usa ghaTanAke prAyaH paune tIna sau varSa bAda khAravela usa mUrtiko apane sAtha le gyaa| aura isa taraha apane rASTrIya apamAnakA badalA cukaayaa| rAjagRhase sambandhita bAdakI eka aura ghaTanA milatI hai jisake anusAra vikramakI nauvIM zatAbdImeM kannauja nareza Abhane rAjagRhapara car3hAI kii| vaha bAraha varSa taka rAjagRhakA gherA DAle par3A rhaa| kintu rAjagRhavAsiyoMne hAra nahIM maanii| taba isake pautra bhojarAjane rAjagRhako jItA aura jItaneke bAda isa prAcIna nagarImeM Aga lagA dI, jisase yaha jalakara rAkhakA Dhera bana gyii| isa prakAra yaha aitihAsika nagarI rAjanaitika AkAzase sadAke lie lupta ho gyii| paMcazaila jaina vAGmayameM tathA anya sAhityameM rAjagRhake kaI nAma milate haiM jaise giribraja, kSitipratiSTha, vasumatI, caNakapura, RSabhapura, kuzAgrapura, rAjagRha / ise paMcazaila bhI kahA jAtA thaa| 'SaTkhaNDAgarma meM likhA hai paMcaselapure ramme viule pavvahuttame / NANA duma samAiNNe deva-dANava-vaMdide / / mahAvIreNattho kahio bhviyloyss| arthAt paMcazailapura ( rAjagRha ) meM ramaNIya, nAnA prakArake vRkSoMse vyApta, deva aura dAnavoMse vandita aura sarva parvatoMmeM uttama aise vipulAcala parvatake Upara bhagavAn mahAvIrane bhavya jIvoMko upadeza diyaa| isI Azayako vyakta karanevAlI gAthA 'tiloyapaNNatti' granthameM bhI milatI hai surakheyaramaNaharaNe guNaNAme pNcselnnyrmm| viulammi pavvadavare vIrajiNo aTThakattAro // vAstavameM rAjagRhako paMcazailapura isalie kahA jAtA hai kyoMki vahA~ pA~ca parvata haiM / vibhinna granthoMmeM ina pA~ca parvatoMke nAmoMmeM kucha antara milatA hai| mahAbhArata ( sabhA parva 21 ) meM inake nAma vaibhAra, varAha, vRSabha, RSigiri aura caityaka Aye haiN| pAli granthoMmeM gijjhakUTa, isigili, vaibhAra, vaipulla aura pANDava nAma diye haiM / ___ 'SaTkhaNDAgama'meM ina parvatoMke nAma RSigiri, vaibhAra, vipulagiri, chinna aura pANDu diye haiN| unakI sthiti isa prakAra batAyI hai pUrva dizAmeM caukora AkAravAlA RSigiri nAmakA parvata hai| dakSiNa dizAmeM vaibhAra aura naiRtya dizAmeM vipulAcala nAmake parvata haiN| ye donoM parvata trikoNa AkAravAle haiN| pazcima, vAyavya aura saumya dizAmeM dhanuSake AkAravAlA phailA huA chinna nAmakA parvata hai| aizAna dizAmeM pANDu nAmakA parvata hai| ye saba parvata kuzake agrabhAgoMse Dhake hue haiN| 1. vividha tIrthakalpa-vaibhAragirikalpa / 2. SaTkhaNDAgama 1 / 1 / 1 (satprarUpaNA 1), pRSTha 62 / 3. tiloyapaNNatti 1165 / 4. RSigiriraindrAzAyAM caturasro yAmyadizi ca vaibhaarH| vipulagirinaiRtyAmubhau trikoNI sthitau tatra // 53 // dhanarAkArazchinno vAruNavAyavyasaumyadikSu tataH / vRttAkRtiraizAnyAM pANDuH sarve kuzAgravRtAH ||54||-ssttkhnnddaagmstprruupnnaa 1, pR. 62 / caurasso puvAe risiselo dAhiNAe vebhaaro| NairididisAe viulo doNNi tikoNaTridAyArA // cAvasariccho chiNNo vrunnaannilsomdisvibhaagesu| IsANAe paMDU vaNNA savve kuhaaggpriyrnnaa||-tiloypnnnntti, 1166-67 /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha isI AzayakA samarthana karanevAle ullekha 'tiloyapaNNatti' meM bhI upalabdha hote haiN| girivrajapurake cAra dvAra the| pahalA vaibhAra aura vipulagirike madhya suurydvaar| dUsarA girivrajagiri aura ratnAcalake madhya meN| yaha gajadvAra kahalAtA thaa| tIsarA ratnAgiri aura udayagirike bIca meN| cauthA ratnAcala aura cakrake biicmeN| nagarake bIcameM sarasvatI nadI bahatI thii| aura uttarI dvArake bagalase nikalatI thii| bAnagaMgA rAjagirake dakSiNameM thii| jarAsandhakA mahala vaibhAragiri aura ratnAcalake bIcakI ghATIke pazcimakI tarapha banA huA thaa| jarAsandhakI raMgabhUmi yA akhAr3A vaibhArako talahaTImeM, sona bhaNDAra guphAke pazcimameM eka mIla dUra hai| bhImasenakA akhAr3A yA mallabhUmi sonAgirakI talahaTImeM hai / kiMvadantI hai ki bhIma aura jarAsandha yahA~ 13 dina lar3e the| rAjagirase chaha mIla giriyaka pahAr3I hai / vahA~ eka burja hai jo jarAsandhakI baiThaka kahalAtA hai| jaina anuzrutike anusAra jarAsandha pratinArAyaNa thA aura zrIkRSNa nArAyaNa the| pratinArAyaNako mRtyu nArAyaNake hAthase hI hotI hai, yaha prAkRtika niyama hai / ataH zrIkRSNake hAthoM hI jarAsandhakI mRtyu huI thii| tIrtha-darzana rAjagRhakA rAjanaitika mahattva yadyapi naSTa ho cukA hai kintu usakI dhArmika mahattA abataka akSuNNa hai| yahA~ prativarSa hajAroM jaina yAtrI darzanArtha Ate haiN| vAstavameM rAjagRha apanI dhArmika mahattAke kAraNa hI IsAse aneka zatAbdiyoM pUrvase hI prasiddha rahA hai| yaha nagarI pA~ca pahAr3iyoMke bIcameM basI honeke kAraNa bolacAlameM isakA nAma paMca pahAr3I par3a gyaa| ina pA~coM pahAr3oMmeM vipulAcala, ratnagiri, udayagiri, svarNagiri ( bhramaNagiri ) aura vaibhAragiri sammilita haiM / Adhunika rAjagRhI nagarImeM rAjagira sTezanase pazcimameM do phalAMga dUra digambara jaina dharmazAlA aura do vizAla digambara jaina mandira haiN| ye mandira talahaTIke mandira kahalAte haiN| bar3e mandirameM pA~ca zikharayukta vediyA~ haiN| isakA nirmANa dillI nivAsI lAlA dharmadAsa nyAdaramalane karavAkara vIra saM. 2451 meM isakI pratiSThA kraayii| yaha lAlamandira kahalAtA hai| isa mandira kI vediyoM aura mUrtiyoMkA paricaya isa prakAra hai bAyIM orase pahalI vedI-mukhya pratimA bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANa, padmAsana / isa vedImeM isa pratimAke atirikta 2 dhAtu-pratimA tathA dhAtukI 1 caubIsI hai| ___ dUsarI vedI-mukhya pratimA bhagavAn puSpadantakI hai| zveta pASANa, padmAsana hai / isake atirikta 2 pASANa pratimAe~ aura haiN| tIsarI vedI-isa mandirameM mukhya vedI yahI hai aura isa vedImeM mUlanAyaka bhagavAn munisuvratanAthakI pratimA hai / zyAma varNa, avagAhanA 22 iMca, pdmaasn| isa pratimApara nimnalikhita lekha aMkita hai| "zrI vIra saMvat 2449 vi. saM. 1979 mAgha zuklA 12 candravAsare kundakundAmnAye dillInagare pratiSThitam / " isa pratimAke atirikta isa vedImeM 7 pASANa pratimAe~ aura haiN| inameM 4 zveta varNa, 2 mUMgA varNa tathA 1 zyAma varNa hai| vedI bar3I bhavya hai| isake Upara sonekI citrakArI kI huI hai| laghu zikhara aura dIvAloMpara bhI citrakArI kI huI hai jo darzanIya hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM cauthI vedI bhagavAn candraprabhakI hai / pratimA zveta pASANakI padmAsana hai / pA~cavIM vedImeM kRSNa pASANake bhagavAn neminAtha padmAsanameM virAjamAna haiM / isake atirikta isa vedImeM 2 pASANakI tathA 14 dhAtukI pratimAe~ haiM / garbhagRha maNDapase vApasa lauTanepara bAyIM orake barAmademeM kucha prAcIna mUrtiyA~ vyavasthita DhaMga se rakhI huI haiN| inameM kucha mUrtiyAM vaibhAragiri para utkhanana meM prApta prAcIna jaina mandirase lAyI gayI haiM / bAyIM orase kramaza: ina mUrtiyoM kA vivaraNa isa prakAra hai 1. bhagavAn neminAtha, avagAhanA sAr3he cAra phuTa, saleTI varNaM, padmAsana / bhagavAnke AjUbAjU camaravAhaka khar3e haiN| sirake pIche bhAmaNDala hai aura sirapara chatratraya suzobhita haiM / chatroMke idhara-udhara AkAzacArI deviyA~ puSpamAla liye hue aMkita haiN| pIThAsanake donoM siroMpara siMha bane hue haiN| madhya meM dharmacakra hai aura usake donoM bAjuoMmeM bhagavAnkA lAMchana zaMkha aMkita hai / 95 2. bhagavAn mahAvIra / avagAhanA paune tIna phuTa, sileTI varNa, padmAsana / donoM ora alaMkAra dhAraNa kiye hue camaravAhaka / sirake Upara chatratraya / donoM siroMpara AkAzacArI yugala / pIThAsanake donoM siroMpara siMha tathA madhya meM lAMchana siMha | 3. sAta aMgulakI mU~gA varNakI pArzvanAtha pratimA padmAsana / dhAtu pratimAe~ pA~ca-pA~ca aMgulakI padmAsana meM / tathA eka padmAsana khaNDita mUrti / 4. khaDgAsana tIrthaMkara pratimA / jA~ghoMse nIcekA bhAga khaNDita hai / 5. kisI jaina mUrti kI caraNa-caukI / bIcameM vRSabha lAMchana hai / usake idhara-udhara siMha bane hue haiN| KH 6. ambikAdevIkI lagabhaga tIna phuTakI pASANa pratimA, varNaM saleTI / sukhAsana meM baiThI huI / godameM eka bAlaka, dUsarA bAlaka u~galI pakar3e hue hai / sirapara Amra- gucchaka hai / usake Upara lagabhaga 10 iMcakA siMhAsanakA zIrSa phalaka / devIke nIce siMha baiThA hai / 7. tIna phuTakA vedikA - stambha | 8. eka zilA - phalaka meM 24 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ / phalaka khaNDita hai / sambhavataH isameM tIna caubIsI rahI hogI / 9. eka alamArImeM pA~ca dhAtu pratimAe~ haiM / 1 sphaTika pratimA hai tathA pASANakI 1 pratimA khaNDita hai / 10. eka zilAphalakameM navagraha | 11. eka pASANa stambhakA khaNDita bhAga / 12. eka zilAphalakameM nau deviyA~ / 13. nau deviyA~ / inake atirikta nava devatAkI 1 dhAtu mUrti tathA do paMcaparameSThI dhAtu- mUrtiyA~ haiM / kaI mUrtiyA~ AThavIM zatAbdI aura usake bAda kI haiM / bAharI barAmade kI vedIko mUrtiyA~ mandira ke bAharI barAmademeM jo vedI banI huI hai, usameM 13 pASANa aura 19 dhAtukI pratimA virAjamAna haiM / do pItalake mAnastambha bane hue haiM / ina pratimAoM meM tIna pratimAe~ ullekhanIya haiM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 bhAratake digambara jaina tIrtha 1. savA do phuTa lambe eka zilAphalakameM eka khaDgAsana pratimA hai tathA UparI bhAgameM do padmAsana pratimAe~ aMkita haiM / lAMchana koI nahIM hai, kintu ye zAntinAtha, kunthunAtha aura aranAthakI pratIta hotI haiN| 2. eka zyAma zilApaTTapara bhagavAn pArzvanAthakI khaDgAsana pratimA hai| sarpakuNDalI pairoMse sira taka bar3e kalAtmaka DhaMgase banI huI hai| sirapara sarpaphaNa maNDapa hai| phaNa bhI atyanta kalApUrNa banA huA hai| Uparake bhAgameM AkAzacArI deviyA~ puSpa-varSA kara rahI haiN| nIceke bhAgameM donoM ora camaravAhaka khar3e haiM tathA donoM ora cAra-cAra padmAsana jina-pratimAeM banI huI haiN| 3. eka pratimA tIrthaMkarako mAtAkI hai| mAtA leTI huI hai| bAla bhagavAn unake pAsa leTe hue haiN| madhya bhAgameM eka padmAsana jinapratimAkA aMkana hai| isake bAda ambikAdevI apane donoM bAlakoMko liye baiThI hai / sabase antameM camaravAhinI camara Dola rahI hai| dharmazAlAkA mandira ___isa mandirameM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrako zveta varNa padmAsana pratimA hai| isake atirikta 10 dhAtu pratimAe~ aura do dhAtuke mAnastambha haiN| garbhagRha kI bAharI dIvAlake AlemeM bAyIM ora padmAvatIkI pASANakI mUrti hai| isake zirobhAgapara pArzvanAtha virAjamAna haiN| isake pAsa hI dhAtu nirmita dasabhujI cakrezvarI aura padmAvatI virAjamAna haiN| dAyIM orake AlemeM kSetrapAla sthita haiN| isa mandirakA nirmANa girIDI nivAsI seTha hajArImala kizorIlAlane karAyA thA aura pratiSThA vI. saM. 2450 meM huii| zvetAmbara mandira ___ yahA~ eka zvetAmbara mandira aura dharmazAlA hai| sArA mandira mArbalakA banA huA hai| mandirakA dvAra aura chata delavAr3Ake anukaraNapara atyanta bhavya aura kalApUrNa banAyA gayA hai| mandirakA bAhya dRzya bhI rucikara hai| mandirake sAmaneke kamaremeM eka saMgrahAlaya hai| isameM 17 caraNa aura 20 jinapratimAe~ rakhI huI haiN| ye saba pahAr3ake mandiroMse lAyI huI haiN| inameM kaI to guptakAla tathA usase pUrvakI bhI lagatI haiN| azoka vRkSa aura dharmacakra bhI haiM jo atyanta kalApUrNa haiN| vipulAcala ... dharmazAlAse calakara kucha dUrapara sarakArI ba~gale milate haiM jo resTa hAusakI taraha prayukta hote haiM / phira garma jalake chaha kuNDa milate haiN| yahA~se kucha Age calanepara pahAr3akI car3hAI prArambha ho jAtI hai| isa parvatapara jAneke lie 150 sIr3hiyA~ banI huI haiN| AdhA mIla calane para eka digambara jaina TekarI milatI hai| jahA~ kamalAsanapara bhagavAn mahAvIrake caraNa virAjamAna haiN| ina caraNoMkI lambAI 16 aMgula hai| isa mandirakA jIrNoddhAra sau. cA~dabAI dharmapatnI seTha kanhaiyAlAla pahADyA kucAmana hAla madrAsane bI. saM. 2495 meM karAyA thaa| isake bAda eka mIla aura calanA par3atA hai| yAtrA sugama hai| parvatapara sarvaprathama digambaroMkI TekarI milatI hai, jisameM bhagavAna candraprabhake prAcIna caraNa virAjamAna haiN| caraNa 16 aMgulake haiN| isa TekarIkA jIrNoddhAra seTha kanhaiyAlAla pahADyA kucAmanane vI, saM. 2427 meM kraayaa| phira digambara jaina mandira milatA hai| isameM vedI tathA pratimAkA nirmANa zrI bhaMvaralAla seThI sujAnagar3ha nivAsIne karAyA aura vi. saM. 1998 meM pA~caveM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM pahAr3a ke mandirako vedI - pratiSThA ke samaya isakI bhI pratiSThA karAyI / isa mandira meM bhagavAn candraprabhukI zveta pASANako paune tIna phuTakI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isake bAyIM ora eka mandira hai jisameM bhagavAn mahAvIrakI paune do phuTakI zveta pASANakI pratimA hai / san 1936 meM isakI pratiSThA huI / bAyIM ora AlemeM munisuvratanAthakI pratimA tathA dAyIM ora sudharmA svAmIke caraNa virAjamAna haiM / 97 isa mandirake bilakula nikaTa eka mandira zvetAmbaroMkA hai| isameM bhagavAn munisuvratanAthakI mUrti virAjamAna hai / yati madanakIrti viracita 'zAsana - catustrizikA' (vi. saM. 1285 ) se vipulagiripara eka aise digambara jinabimbakA varNana milatA hai jo 12 yojana taka dikhAI detA thA / zloka isa prakAra hai sikte satsarito'mbubhiH zikhariNaH sampUjya deze vare sAnandaM vipulasya zuddhahRdayairityeva bhavyaiH sthitaiH / nirgranthaM paramArhato yadamalaM bimbaM darIdRzyate yAvad dvAdazayojanAni tadidaM digvAsasAM zAsanam ||33|| arthAt nikaTavartI nadIke pavitra jalase abhiSikta vipulagirike zreSTha pradezameM sthita zuddha hRdayavAle bhavyoM dvArA bar3e Anandase pUjita hokara jo arahanta devakA nirgrantha evaM nirmala digambara jinabimba bAraha yojana taka dekhA jAtA hai so yaha digambara zAsanakA mAhAtmya hai / yaha vipulAca para virAjamAna kisI aisI mUrtikA atizaya hai ki vaha bAraha yojana taka dikhAI detI rahI hai / sambhava hai, vaha mUrti vizAlakAya rahI ho aura vaha vipulagirike zikharapara virAjamAna ho jisase vaha bAraha yojana taka dikhalAI detI ho / kintu itanI vizAla avagA - nAvAlI koI mUrti yahA~ kabhI rahI ho, isake koI pramANa yA sAkSya Aja upalabdha nahIM haiM / usa mUrti kyA huA, isake sambandha meM bhI koI pramANa nahIM milatA / kintu terahavIM sadI ke yativarya madanakIrti ke vivaraNase aisA lagatA hai ki yaha mUrti unake kAlameM vidyamAna thI aura sambhavataH isa camatkArI mUrtike darzana bhI unhoMne kiye the| bhagavAn mahAvIrakA sarvaprathama upadeza isI vipulagiripara huA thA aura unhoMne yahIM para Ajase 2530 varSaM pUrva zrAvaNa kRSNa pratipadAko dharmacakra pravartana aura dharmaM- tIrtha kI sthApanA kI thI / isIkI smRtimeM san 1944 meM yahA~ para vIra sevA mandirake tattvAvadhAna meM vIra zAsana jayantI manAyI gayI thI / usake smArakake rUpameM yahA~ eka stambhapara abhilekha aMkita kiyA gayA thA, jisapara yaha likhA huA hai - "In commemoration of the great event of the delivery of the first discourse by Lord Mahavir on this secred spot of the Vipulgiri at Rajgir on this auspicious day, Shravan Krishna Pratipada. 7th July 1944 ratnAgiri yaha dUsarA parvata hai / pahale parvatase yaha do mIla par3atA hai, jisameM eka mIlakI utarAI hai aura phira eka mIlakI cddh'aaii| mArga Ubar3a-khAbar3a hai / yahA~ bAbU dharmakumArajI ke nAmapara brahmacAriNI paNDitA candAbAIjI ArA dvArA nirmita zikharabanda mandira hai jisakI pratiSThA vikrama bhAga 2 - 13
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha saMvat 1936 meM huI thii| yaha bar3A mandira kahalAtA hai| isameM munisuvratanAthakI kRSNa varNa padmAsana pratimA virAjamAna hai / isakI avagAhanA cAra phuTa hai / bAyIM ora AlemeM pAzvanAthake caraNa sthApita haiN| mandirameM garbhagRha aura bAhara maNDapa hai| mandirake nikaTa ToMka hai jo kevalI dhanadatta, samandara aura megharathakA nirvANa-sthala mAnA jAtA hai| mandirake bAhara dAyIM ora eka gumaTImeM kSetrapAla haiM / bAyIM ora eka kamarA banA huA hai| kucha Age calakara eka gumaTImeM bhagavAn candraprabhake caraNa haiN| isake nikaTa hI eka mandira zvetAmbara sampradAyakA hai| isa mandirameM candraprabha aura zAntinAthakI mUrtiyA~ haiM tathA neminAtha, zAntinAtha, pArzvanAtha aura vAsupUjya bhagavAnke caraNa haiN| isa parvatase utaraneke lie 1300 sIr3hiyA~ banI huI haiN| ratnAgiri parvatase gRdhrakUTa parvata takake lie sarakArane 18 lAkha rupayoMse eka rajjumArga banavAyA hai / isapara 160 vyakti eka sAtha AkAza-mArgase A-jA sakate haiN| udayagiri dUsare parvatase utarakara lagabhaga Der3ha mIlapara gayA-paTanA roDa milatA hai| phira lagabhaga AdhA mIla calakara tIsare parvata (udayagiri) kI car3hAI prArambha hotI hai| yaha car3hAI prAyaH eka mIlakI hai aura isake lie 786 sIr3hiyA~ banI huI haiN| Upara eka mandira hai jisameM bhagavAn mahAvIrako eka khar3agAsana pratimA hai| varNa halakA bAdAmI aura avagAhanA chaha phUTa hai| isa mandirakA nirmANa kalakattA nivAsI bAbU durgAprasAdajI sarAvagIne vIra saMvat 2489 meM karAyA aura mUrtikI pratiSThA kraayii| - isake nikaTa hI eka zvetAmbara mandira hai| vedI khAlI hai| bAyIM ora candraprabha aura dAyIM ora pArzvanAthake caraNa haiN| isake Age calakara eka gumaTI hai| isameM bhagavAn AdinAthake caraNa haiN| pahAr3ase nIce utaranepara eka jalapAna gRha samAjakI orase banA huA hai| yahA~ nikaTa hI eka prAcIna mandirake bhagnAvazeSa par3e hue haiN| ye avazeSa eka U~ce TIlepara haiM / yahA~ kucha pratimAe~ nikalI thIM jo nIce lAla mandirameM rakha dI gyiiN| - isake nikaTa eka aura prAcIna digambara jaina mandira nikalA hai| kahate haiM, 22 varSa pahale zAha rAjAlAla dehalIvAloM ko svapna huaa| usake anusAra yahA~ khudAI karAyI gyii| phalataH yaha mandira niklaa| isameM zveta pASANake caraNa aura eka caubIsI niklii| ye nIce mandirameM pahu~cA dI gyiiN| aba yahA~ eka cabUtare para zyAma pASANake caraNa virAjamAna haiN| inheM saMvat 2013 meM virAjamAna kiyA gayA hai| mandirake Upara chata nahIM hai| mandirake bAhara Dabala kampAuNDa banA huA hai| isa.parvatase utarate hue bAyIM ora parvatake caraNoMko dhotI huI phalgu nadI bahatI hai| parvatase utarakara jalapAna gRha (zvetAmbara aura digambara) bane hue haiN| digambara jalapAna gahameM digambara jaina kAryAlayakI orase jalapAnakA prabandha hai| parvatase car3hane aura utaranekA mArga eka hI hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha zaMkha lekha isase kucha Age calakara sar3aka kinAre bAyIM ora pattharakA choTA-sA gherA milatA hai| isameM pattharoMpara zaMkhalipimeM aneka lekha khude hue haiN| yaha lipi pahalIse pA~cavIM zatAbdI taka bhAratameM pracalita thii| kintu lekha abhI taka par3he nahIM jA sake haiN| isa gheremeM rathoMke cakkoM kI gaharI lIka banI huI hai| isa lipimeM kucha lekha sona bhaNDAra guphAoMkI dIvAloMpara bhI likhe hue haiN| kucha loga aise haiM, jinameM eka sAtha pA~coM parvatoMkI vandanA karanekI zakti nahIM hai / ve yahA~se dharmazAlA lauTa jAte haiN| yahA~se dharmazAlA lagabhaga eka mIla par3atI hai aura dUsare dina phira cauthe parvata-zramaNagirise apanI vandanA prArambha karate haiM / maniyAra maTha ____ sarasvatIpara loheke pulako pAra kara sIdhe hAthakI ora jaba jJAnagaMgAkI dhArAkI ora jAte haiM to garma jalake kuNDoMse lagabhaga 300 gaja calakara prAcIna kilekA uttarI bhAga milatA hai| vahA~se lagabhaga eka mIlapara maniyAra maTha hai| vAstavameM eka TIlepara bane hue prAcIna jaina mandirakA hI yaha nAma hai| yaha TIlA 10 phuTa caur3e eka kueMko bharakara banA huA hai| san 1851 meM janarala kaniMghamane isa kue~kI khudAI karAyI thii| taba 19 phuTapara jAkara tIna mUrtiyA~ milI . thIM, jinameM eka nagna pratimA thI, jisake sirapara sapta phaNa the| vAstavameM yaha pratimA bhagavAn pArzvanAthakI thii| isake atirikta aura bhI prAcIna sAmagrI nikalI thii| yaha rAnI celanAkA nirmAlya kUpa bhI kahalAtA hai| isa sambandhameM eka kiMvadantI hai ki rAnI celanA pratidina snAna karake pahale dinake pahane hue vastra aura AbhUSaNa isa kue~meM DAla detI thI aura naye vastrAbhUSaNa pahanatI thii| . eka mAnyatA yaha bhI hai ki yaha seTha zAlibhadrakA banavAyA prAcIna jaina mandira thA tathA usa seThane apanA bhaNDAra eka kue~ke bhItara gAr3a diyA thaa| yahA~ nikalI mUrtiyoMko dekhanese yaha anumAna hotA hai ki yaha mandira pahalIse chaThI zatAbdIke bIcakA hogaa| yaha mandira khudAIke samaya girA diyA gayA thaa| ___ isa samaya eka U~ce TIlepara eka prAcIna kUpAkAra bhavana hai| usake Upara TInakA zeDa banA huA hai / isa bhavanake cAroM ora maidAnameM prAcIna bhavanake cabUtarenumA avazeSa haiN| purAtattva vibhAgakI orase isake sambandhameM jo sUcanA paTTapara aMkita hai, vaha isa prakAra hai "yahA~kI khudAIse kaI staroMke mandira aura makAna mile haiM jo kamase kama pahalIse chaThI zatI takake haiN| kUpAkAra mandira sambhavataH mahAbhAratameM ullikhita maNinAgakA mandira thaa| isake nikaTa dUsarI zatI I. kI lekhayukta maNinAgakI mUrti aura aneka TUTiyoMvAle miTTIke bartana mile haiM, jinakI bhA~tike bartana Ajakala bhI nAgapUjAmeM vyavahRta hote haiN|" bimbasAra-bandIgRha ___maniyAra maThase prAyaH pauna mIla dakSiNakI ora lagabhaga 200 gaja vargAkAra kSetra hai| jisake cAroM ora lagabhaga chaha phuTa moTI aura konoMpara gola buoMse surakSita pattharoMkI dIvAra banI huI hai| kahA jAtA hai, ajAtazatrune apane pitA zreNika bimbasArako isI sthAnapara bandI banAkara
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 bhAratake digambara jaina tIrtha rakhA thaa| yahA~kI khudAImeM pattharakI koThariyA~ bhI nikalI thiiN| eka koTharImeM lohekI jaMjIra milI thI, jisake eka sirepara kuNDA lagA huA thaa| yaha zAyada hathakar3IkA kAma detA thaa| zramaNagiri dharmazAlAse yaha parvata 3 mIla hai| isa parvatapara 1061 sIr3hiyA~ banI huI haiN| car3hAI lagabhaga 2 mIla hai| isa parvatapara pAsa-pAsa tIna digambara mandira aura 1 zvetAmbara mandira banA huA hai| prathama digambara mandirameM bhagavAn zAntinAthakI zyAma varNa padmAsana do phuTI pratimA virAjamAna hai| yaha mandira phIrojapura nivAsI seTha DAlacanda tulasIrAmane vIra saM. 2454 meM banavAyA thaa| dAyIM ora bhagavAn mahAvIrake caraNa haiM tathA bAyIM ora bhagavAn zAntinAthake / mandirameM garbhagRha tathA bAhara maNDapa hai| . dUsare mandirameM eka vedImeM bhagavAn AdinAthake kRSNa pASANake caraNa virAjamAna haiM / bAyIM orakI vedImeM bhagavAn neminAthake tathA dAyIM orakI vedImeM bhagavAn pArzvanAthake caraNa bane hue haiN| tInoM hI kRSNa varNake aura vIra saMvat 2492 ke haiN| ___tIsarI ToMkameM bhagavAn zAntinAthake zveta caraNa virAjamAna haiN| kahate haiM, yaha gumaTI hI isa parvatapara sabase prAcIna hai aura isameM bhagavAn zAntinAthakI pratimA virAjamAna thii| isake Age eka cabUtarepara kSetrapAla hai|| . zvetAmbara mandirame mahAvIra svAmI aura AdinAthake caraNa haiM / mUla vedI khAlI hai| isa parvatako zramaNagiri yA sonAgira kahate haiN| sonabhaNDAra guphA isa parvatake dakSiNI DhalAnapara do guphAe~ haiM-eka pazcimakI ora aura dUsarI pUrvakI ora / pazcimI guphAmeM 6 phuTakA dvAra hai| eka khir3akI hai jo sarakArane banavAyI hai| isakI dIvAle 6 phuTa UMcI haiN| chata jhukAvadAra hai| isa guphAkI dIvAloMpara lekha bhI haiM, kintu ve prAyaH aspaSTa aura apAThya haiN| dvArake bAyIM orako dIvAlapara eka zilAlekhekI kevala do paMktiyA~ purAtattvavettAoMne par3ha pAyI haiM jo isa prakAra haiM "nirvANalAbhAya tapasviyogye zubhe grhe'rhtprtimaaprtisstthe| AcAryaratnaM munivaradevaH vimuktaye'kArayadUrdhvatejaH / / arthAt atyanta tejasvI AcArya pravara vairadevane mukti-prAptike lie tapasviyoMke yogya do zubha guphAoMkA nirmANa kraayaa| yaha lekha lipi-zailIke AdhArapara tIsarI-cauthI zatAbdIkA batAyA jAtA hai| san 1958 meM apanI prathama zodha-yAtrAke prasaMgameM jaba yahA~ AyA thA usa samaya isa guphAmeM eka samavasaraNa-stambhameM caturmukhI pratimAe~ (sarvatobhadrikA pratimA) thiiN| unameM pratyekakA mukha khaNDita thaa| kintu AsanapIThoMpara vRSabha, gaja, azva aura bandaroMke jor3e aura unake bIca meM dharmacakra bane hue the| inase jJAta hotA thA ki ye pratimAe~ kramazaH tIrthaMkara RSabhadeva, ajitanAtha, sambhavanAtha aura abhinandananAthakI thiiN| ina sabhI pratimAoMke donoM bagala ca~varadhArI khar3e the| 8. Annual Report--Archeological Survey of India, 1905-6, p. 98
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 101 sabhI pratimAe~ kAyotsarga mudrAmeM thIM / kintu san 1973 kI isa yAtrAmeM vaha sarvatobhadrakA pratimA mujhe nahIM milI / jJAta huA, vaha corI calI gyii| vaha pratimA lagabhaga tIsarI zatAbdIkI thI / isa guphA sambandha meM eka kiMvadantI yaha bhI pracalita hai ki isI guphA meM rAjA zreNikakA svarNako chipA huA hai / isIlie isa guphAkA nAma sonabhaNDAra (svarNa bhaNDAra) calA AtA hai / sambhavataH isa koSa ke lie purAtattva vibhAga kI orase pichalI dIvAla meM bane hue daravAjeko khodanekA prayatna huA thaa| hathaur3oMkI coToMse bhI daravAjA nahIM TUTa pAyA aura chata TUTane kI AzaMkA paidA ho gayI / taba yaha kAma chor3a denA par3A / dUsarI pUrvI guphA pahalI guphAse jarA nIcAIpara hai / sambhavataH guphAke Age barAmadA aura dUsarI maMjila bhI thI jinake cihna abataka bAkI / isakI chata gira cukI hai / dvAra meM ghusate hI dAyIM ora dIvAlameM 2 khaDgAsana aura 13 padmAsana pratimAe~ banI huI haiM / ye pratimAe~ pA~ca koSThakoM meM haiM / bAyIM orase inakA vivaraNa isa prakAra hai 1. khaDgAsana tIrthaMkara pratimA kamalAsanapara AsIna hai / donoM bAjuoMmeM caraNoM ke pAsa padmAsana mUrtiyA~ haiM / khaDgAsana mUrtikI avagAhanA 21 iMca hai / mukha khaNDita hai / idhara-udhara camaravAhaka haiM / mUrtike zirobhAga meM donoM ora do AkAzacArI kinnara hAtha jor3e hue haiM / 2. kramAMka ekake samAna / antara itanA hai ki isameM kinnara puSpamAla liye hue haiN| 3. padmAsana mUrti hai / caraNa caukIpara madhya meM dharmaMcaka hai / usake donoM ora hAthI haiM / donoM konoMpara padmAsana pratimA haiM / bAyIM ora camaravAhaka hai kintu vaha khaNDita hai / dUsarI ora kA maravAhaka tor3a diyA gayA hai / chAtIse Upara mUrtikA bhAga tathA chatra Adi khaNDita haiM / 4. kramAMka tIna jaisA hI / kevala hAthI ke sthAnapara siMha hai / mUrtiyoMke mukha khaNDita haiM / 5. isa koSThaka meM dharmacakra hai / idhara-udhara sambhavataH siMha the jo khaNDita haiM / camaravAhakoM aura mUrtikA mukha khaNDita hai / ari ora kI dIvAla meM eka padmAsana pratimA hai jo khaNDita hai / caraNoMke nIce dharmacakra, usake idhara-udhara siMha haiN| unake donoM ora padmAsana mUrtiyA~ haiM / eka ora camaravAhaka khaNDita hai / zeSa sArA bhAga khaNDita hai / - ye guphAe~ IsAkI tIsarI zatAbdIkI banI huI haiM / jaina muni inakA upayoga tapasyA ke lie karate the, aisA purAtattva vettAoM kA mata hai / yahA~ se lagabhaga Der3ha mIla pazcimako ora jarAsandhakA akhAr3A hai / guphAse kucha Age bar3hanepara sona mandira ke avazeSa milate haiM / isameM sarpaphagamaNDita eka mUrti nikalI thI jo balarAmakI kahI jAtI hai kyoMki balarAma zeSanAgake avatAra mAne jAte haiM / vaibhAragiri so mandirase kucha Age bar3hanepara vaibhAra parvatakI car3hAI prArambha ho jAtI hai / zAsanakI orase isa parvata ke lie sIr3hiyA~ nirmita huI haiN| sIr3hiyoMkI saMkhyA 565 hai / zeSa parvatoM kI sIr3hiyA~ jaina samAja ne banavAyI haiM / parvatapara pahale zvetAmbara mandira AtA hai / isameM pArzvanAthakI mUrti virAjamAna hai / mUrti zveta pASANakI padmAsana hai| dAyIM aura bAyIM ora kramaza: neminAtha aura zAntinAthake caraNa haiM / bAyIM ora kucha dUrapara zAlibhadrakA mandira hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 bhAratake digambara jaina tIrtha kucha Age bar3hanepara digambara mandira AtA hai| mandirameM mahAvIra bhagavAnko 4 phuTa avagAhanAvAlI zveta padmAsana mUrti hai| mUrti bahuta manojJa hai| isako pratiSThA vIra saMvat 2489 meM bhAgalapurake zrI haranArAyaNa Atmaja vIracanda bhAryA pUSpAdevIne karAyI thii| yaha vedI tIna darakI hai| bAyIM ora AcArya zAntisAgarajIke caraNa haiM tathA dAyIM ora bhagavAn AdinAthake caraNa virAjamAna haiN| caraNa kRSNa pASANake haiN| bAyIM ora dIvAlameM eka vedI hai, jisameM bhagavAn neminAthake caraNa haiM tathA dAyIM ora bhagavAn pArzvanAthake caraNa haiN| mandirameM garbhagaha aura bAhara maNDapa banA haA hai| isa mandirake bAyIM ora mahAdeva mandirake pathake kinAre eka bhagna jaina mandira hai| isa mandirakA utkhanana purAtattva vibhAgako orase huA thaa| yaha mandira AThavIM zatAbdIkA anumAna kiyA jAtA hai| yahA~ aneka jaina mUrtiyA~ milI haiM, jinameM kucha mUrtiyoMpara lekha bhI aMkita haiN| isa mandirameM garbhagRhake atirikta mandirake cAroM ora 22 koThariyA~ banI huI haiN| inake atirikta pAMca kamare alaga bane hue haiN| garbhAlaya aura koThariyoMkI dIvAloMmeM tAkanumA vediyA~ banI huI haiM, jinameM mUrtiyA~ virAjamAna hoNgii| ina koThariyoMmeM-se ekameM 7, mukhya garbhagRhameM 3 aura 8 koThariyoMmeM eka-eka mUrti virAjamAna haiN| zeSa koThariyoMkI vediyA~ khAlI par3I haiN| sambhavataH kucha mUrtiyA~ nAlandA myUjiyamameM pahuMcA dI gayI haiN| kucha mUrtiyA~ corI calI gayIM, aisA jJAta huaa| koThariyoMke Upara chata nahIM hai| garbhagRhake bAhara sabhAmaNDapa aura parikramA patha hai| usake cAroM ora koThariyA~ banI huI haiN| ____eka kamaremeM 7 mUrtiyA~ rakhI huI haiM, jinameM eka mUrti bilakula ghisa gayI hai| mUrtiyoMpara lAMchana aura zrIvatsa nahIM haiM / ina mUrtiyoMkA vivaraNa isa prakAra hai / bAyIM orase 1.do phaTakI padmAsana prtimaa| pAdapIThake madhyameM dhrmckr| usake donoM ora siNh| camaravAhaka aura Upara AkAzacArI gandharva haiN| kintu ve aspaSTa haiN| sirake Upara chatratrayI hai| yaha mUrti bhagavAn mahAvIrakI hai| 2. eka zilAphalakameM neminAthakI padmAsana mUrti hai| caraNa-caukIpara do zaMkhoMke madhyameM dharmacakra hai / mUrtike Upara alaMkRta chatra hai| Upara tIna padmAsana mUrtiyA~ haiN| 3. bilakula aspaSTa hai| 4. khagAsana pratimA tIna phuTakI avagAhanA, bhUrA vrnn| do camaradhArI / mukha khaNDita hai| puSpamAladhArI do AkAzacArI gandharva / pratimAke sirake Upara chtrtry| . 5. eka khaDgAsana pratimA Der3ha gaja avgaahnaa| do cmrvaahk| pAdapIThapara do zaMkha lAMchana, madhyameM dharmacakra / dhuMgharAle kesh| bhavya bhAmaNDala / chatratrayI, puSpavarSI gandharva / chatroMke donoM ora azoka vRkss| Uparake bhAgameM deva-dundubhi / aSTaprAtihArya yukta neminAtha bhagavAnkI pratimA hai| 6. nIla varNakI eka padmAsana pratimA / avagAhanA eka gaja / nIce do padmAsana mUrtiyA~ / bIcameM camaradhArI alaMkAra maNDita indra khar3A hai| pratimAke keza kuntala ghugharAle haiN| nIceke bhAgameM donoM ora do khar3e hue siMha dIkhate haiN| 7. Der3ha gaja avagAhanA, bAdAmI varNa, kAyotsargAsana / skandhacumbI karNa / alaMkRta keza / Upara chtrtryii| do AkAzagAmI gandharva / do camaravAhaka / 8. isa kamareke sAmane dAyoM orakI koTharImeM savA do phuTake eka zilAphalakameM ambikA yakSI aura gomeda yakSa sukhAsanase baiThe haiN| ambikAkI godameM eka bAlaka hai| Upara Amra-gucchaka
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 103 hai / usake bIcameM neminAtha virAjamAna haiM / caraNoMke nIce pAMca bhakta leTe hue haiM / eka hAtha jamInapara TikA hai, dUsarA hAtha chAtIpara rakhA huA hai / ahaMnta pratimAkA mukha khaNDita hai| isase Age bAyIM orase kramazaH matiyoMkA paricaya isa prakAra hai 9. khaNDita padmAsana pratimA bhagavAn AdinAthakI hai| pAdapIThapara donoM konoMpara vRSabha bane hue haiM / madhyameM eka padmAsana pratimA hai / bAyIM ora eka bhakta hAtha jor3e baiThA hai| pratimAke eka ora camaravAhaka khar3A hai jo chAtIse khaNDita hai| pratimA peTake Uparase khaNDita hai| isapara nimna prakAra lekha par3hA gayA hai-'deva (ya) dharmo-yaM thIroka (?) sya arthAt thIrokakA daan| 10. DhAI phuTake zilApaTTameM padmAsana pratimA utkIrNa hai| pratimA bhagavAn mahAvIrakI hai| pAdapIThapara siMha lAMchana aMkita hai| eka ora hAtha jor3e hue bhakta baiThA hai, dUsarI ora do striyA~ hAtha jor3e hue baiThI haiM / pratimAke donoM ora do camaravAhaka khar3e haiM / sirake donoM ora do gajArUr3ha deva haiM, Upara chatratrayI hai| 11. lagabhaga sAr3he tIna phuTake zilAphalakameM padmAsana pratimA hai kintu yaha khaNDita hai| pIThAsanapara madhyameM dharmacakra, usake donoM ora zaMkha aura konoMpara siMha haiM / inake nIceke bhAgameM do padmAsana mUrtiyA~ haiM / mUrtike eka ora pA~ca bhakta eka dUsareke Upara khar3e haiN| dUsarI ora kevala do zeSa raha gaye haiN| sirapara sundara chatratrayI aura donoM ora AkAzacArI gandharva haiN| 12. dasa iMcI pASANa-phalakameM paMca bAlayati kAyotsarga mudrAmeM virAjamAna haiN| Upara chatra hai / mukha khaNDita haiM / do mUrtiyoMke paira bhI khaNDita haiN| chatra bhI bilakula aspaSTa haiM / 13. DhAI phuTake zilAphalakameM lAla pASANakI padmAsana mUrti hai| sirapara sarpaphaNa aura chatratrayI hai| donoM ora caurIvAhaka haiN| caurIvAhakoMke Upara cAra-cAra mUrtiyA~ haiN| Upara AkAzacArI gandharva haiN| 14. pArzvanAtha prtimaa| avagAhanA DhAI phuTa, varNa zyAma, padmAsana / sirake Upara sarpaphaNa, usake Upara chtrtry| donoM ora madhya bhAgameM cmrvaahk| pAdapIThapara madhya meM siNh| konoMmeM donoM ora dharaNIndra yakSa aura padmAvatI ykssii| 15. eka padmAsana prtimaa| avagAhanA savA do phUTa, zyAma vrnn| sira para chatratrayI, usake donoM ora gajArUr3ha deva / hAthoMmeM dundubhi / madhya bhAgameM cmrvaahk| pAdapIThapara siMha lAMchana / usake donoM ora hAtha jor3e hue eka-eka bhkt| ____16. saba koThariyoMke madhyameM yaha mukhya garbhagRha banA huA hai| zilAphalaka tIna phuTa hai / bhagavAn AdinAthakI padmAsana mUrti / sirapara bhavya jttaajuutt| keza-rAzi kandhoM taka laharA rahI hai| sirapara chatratrayI hai| idhara-udhara eka-eka deva aura devI paSpamAla liye hue haiN| dhota sAr3IkI cunnaTeM kalApUrNa haiN| ye bhujabandha aura galahAra dhAraNa kiye hue haiN| chatratrayIke idhara-udhara eka-eka hAtha nikalA huA hai / pratimAke sirake pIche bhAmaNDala hai| pAdapIThapara bIcameM dharmacakra aura usake donoM ora do vRSabha lAMchana hai| camaravAhaka karNakuNDala, keyUra, bhujabandha aura hAra dhAraNa kiye hue haiN| mUrtipara lekha aMkita hai| . 17. cAra phuTake eka zilAphalakameM bhagavAn mahAvIra padmAsanameM kamalAsanapara virAjamAna haiN| varNa saleTI hai| sirake pIche alaMkRta bhAmaNDala, sirake Upara chatratraya, idhara-udhara puSpamAla liye hue AkAzacArI deva / eka hAthameM dundubhi, eka hAthameM jhA~jha, Upara zIrSa bhAgameM donoM konoMpara aMkita haiM / pratimAke donoM ora camaravAhaka khar3e haiM / pAdapIThapara dharmacakra hai| usake donoM ora
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha siMha lAMchana hai| siMhAsanase nIce eka strI leTo huI hai| alaMkAra dhAraNa kiye hue haiN| eka hAtha sirake nIce TikAyA huA hai| pairoMmeM pAyala haiN| kaTimeM mekhalA, galemeM hAra, bhujAoMmeM bAjUbanda, sirapara jUr3A hai| sirake nIce takiyA lagA huA hai| 18. padmaprabhuko padmAsana mUrti / eka gajakI avagAhanA, saleTI vrnn| idhara-udhara tInatIna padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| sirapara chatra suzobhita hai| idhara-udhara puSpamAla liye AkAzacArI deviyA~ haiN| madhya bhAgameM camaravAhaka khar3e haiM / pAdapIThapara kamalakA cihna aMkita haiM / konoMpara siMha bane hue haiN| uparyukta mUrtiyoMmeM-se naM. 16 kI mUrtikA lekha isa prakAra par3hA gayA hai "AcArya vasantanandira-de dhrmo-yH|" arthAt AcArya vasanta nandinkA dharmArtha dAna / saptaparNI guphA digambara mandirake Age zvetAmbaroMke do mandira aura haiN| unase Age jAnepara saptaparNI guphA hai / yaha guphA pahAr3ameM akRtrima banI huI hai| jaina sAhityameM isa guphAkA ehiniyA corakI guphAke nAmase ullekha milatA hai / yaha chaha guphAoMkA samUha hai| kahate haiM, buddhake parinirvANake bAda prathama bauddha saMgIti yahIM haI thii| jarAsandha kI vaiThaka ___ pahAr3akI pUrvI DhalAnapara pahAr3ase lauTate hue prathama zvetAmbara mandirase Age eka guphA hai, jise macAna yA jarAsandha kI baiThaka kahA jAtA hai| yaha 22 se 28 phuTa taka U~cI hai / tathA Upara chatapara isakI lambAI, caur3AI 81 / / 4 78 phuTa hai| isa cabUtareko cinAImeM kisI prakArakA masAlA kAmameM nahIM liyA gayA hai| yaha vastutaH nirIkSaNa-gRha thaa| ise bauddha loga 'pippala guhA' kahate haiN| isameM prathama bauddha saMgItike adhyakSa bhikSa mahAkAzyapa bhI kucha dina rahe the| prAcIna mahAvIra-caraNa parvatase utaranepara garama jalake kuNDa milate haiN| vahA~se kucha dUra calakara jApAnI mandirake sAmane sar3aka kinAre bAyIM ora bhagavAna mahAvIrake prAcIna caraNa milate haiN| inakI sthApanA phirojapuravAsI lAlA DAlacandra tulasIrAmane vI. saM. 2457 meM karAyI thii| caraNoMkA mApa 16 aMgula hai| - yahA~se dharmazAlA eka mIla hai| mArgameM rAjA zreNika dvArA nirmita koTa bhI milatA hai| kahIM-kahIM isameM burja bhI haiM / isI koTake bhItara usa samaya rAjagRha nagara basA huA thaa| isa prakAra yaha sthAna jainoM kA sadAse eka pavitra tIrtha rahA hai| pratyeka parvatapara jo jaina mandira Adi bane hue haiM unameM kaI mUrtiyA~ to IsAkI prArambhika zatAbdiyoMkI haiN| sAtavIM zatAbdImeM cInake itihAsa-prasiddha yAtrI hventsAMgane vaibhAragiripara aneka nigaMThoM (jaina muniyoM) ko tapasyA karate hue dekhA thaa| sarvamAnya tIrtha ___ yaha bauddhoMkA tIrthadhAma hai| mahAtmA buddha yahA~ gRdhrakUTa parvatapara kaI bAra padhAre aura unakI dezanA huI thii| dventsAMgake varNanameM jisa veNuvana aura karaNDa sarovarakA ullekha AtA hai, sambhavataH ve garma jala kuNDoMse bane hue Adhunika kabristAna aura tAlAba haiN| gRdhrakUTa parvatapara
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 105 jAne lie eka pagaDaNDI hai jisakA nAma bimbasAra mArga hai / yaha dasa kadama caur3A hai| kahate haiM, jaba bimbasAra prathama bAra gRdhrakUTa parvatapara mahAtmA buddhake darzana karaneke lie gayA thA, taba usane ise banavAyA thA / yahA~ kaI prAcIna stUpoMke avazeSa bhI milate haiM / isa kSetrapara barmA aura jApAna ke do bauddha mandira bane hue haiM jahA~ videzI bauddha darzanArtha pahu~cate haiM / yaha kSetra hinduoMke lie bhI bar3A pavitra mAnA gayA hai| brahmakuNDa ( sarasvatI nadI ) ke pAsavAlA kSetra mArkaNDeya-kSetra kahalAtA hai / brahmakuNDake pAsa haMsatIrthaM hai / yahA~ kaI devatAoMkI mUrtiyA~ haiM / eka dUsarA paMca-nada tIrthaM hai / isameM pA~ca garma jalake kuNDa haiN| isake atirikta kaI aus haiM jinake nAma RSiyoMke nAmoMpara rakhe gaye haiM / mArkaNDeya kuNDake dakSiNa meM kAmAkSI mandira aura brahmakuNDake dakSiNameM ziva mandira hai / saptarSi-dhArAke uttara taTapara eka ziva mandira hai / brahmakuNDake pazcimameM dattAtreya maNDapa hai / inake atirikta sandhyAdevIkA mandira, somanAtha mandira, dharmezvara nATakezvara, mahAdeva mandira, jarAdevIkA mandira Adi kaI mandira haiM / vaitaraNI nadIke dakSiNI taTapara pitaroMko piNDadAna bhI diyA jAtA hai / musalamAna loga bhI isako apanA tIrthaM mAnate haiM / bihAra ke prasiddha musalima santa zekha makhadUma zarIphuddIna ahamadane yahA~ bAraha varSa taka sAdhanA kI thI tathA 40 dina nirAhAra rahakara tapasyA kI thii| isa santake nAmapara musalamAnoMne zRMgI RSi kuNDakA nAma makhadUma kuNDa rakha liyA hai / isa kuNDake pAsa eka zilA par3I huI hai, jisapara rakta ke dAga haiM | hventsAMgane bhI isa zilAke sambandhameM apane dhistha sAdhune apane Apako ghAyala kara liyA thA / musalima santa makhadUma sAdhanAke lie isa guphA meM rahA yAtrA - vivaraNameM likhA hai ki yahA~ eka samAisake kucha Upara eka guphA hai| kahate haiM, karate the| yahA~ yaha ullekha karanA asaMgata na hogA ki hindU aura musalamAnoMke tIrthaM parvata ke nIce haiM, Upara nahIM / ina pA~ca parvatoMmeM kevala pA~caveM parvatakI saptaparNI guphAko hI bauddha apanA mAnate haiM, jisapara jainoM kA bhI adhikAra hai / isa prakAra ye pA~coM parvata kevala jainoMke hI nirvivAda tIrtha haiM / darzanIya sthala yahA~ke darzanIya sthaloMmeM jarAsandha aura ajAtazatru dvArA banAye gaye kilekI dIvAle, pippala gRha, bimbasAra patha, raNabhUmi, bimbasAra jela, khUna ke dhabboMvAlA mandira, devadattakI samAdhi sthala Adi pramukha sthAna haiM / yahA~para sabase adhika ullekhanIya garma jalake kuNDa haiM / kahate haiM inameM snAna karane se tvacA sambandhI sampUrNa roga naSTa ho jAte haiM / ye jharane ( kuNDa ) sarasvatI nadIke donoM kinAroMpara haiM / sAta vaibhAra parvata kI talahaTI meM haiM aura chaha vipulAcalake nIce / vaibhAragirike talahaTIke jharanoMke vartamAna nAma gaMgA-jamunA, ananta RSi, sapta RSi, vyAsa kuNDa, mArkaNDeya kuNDa, brahma kuNDa aura kAzyapa kuNDa haiM / vipulagirike nIcevAle jharanoMke kuNDoMke nAma ye haiM-sItA kuNDa, sUrya kuNDa, gaNeza kuNDa, candra kuNDa, rAmakuNDa aura zrRMgI RSi kuNDa / sambhavataH ina jharanoMkA sambandha aise sthAnoMse hai jahA~ gandhaka hai / ataH ina jharanoMke pAnImeM lohA, gandhaka aura reDiyama hai / loga yahA~ snAna karake gaThiyA Adi rogoMse mukti pA jAte haiM / jharanoMmeM sarvAdhika lokapriya saptadhArA aura brahmakuNDake jharane haiM / malamAsa ( loMda mAsa ) meM ina kuNDoM para eka melA bhI lagatA hai / bhAga 2 - 14
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha digambara-zvetAmbara samAja meM samajhautA zvetAmbara samAja aura bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke madhya hae san 1927 . ke eka samajhauteke anusAra pA~coM pahAr3iyoMke mandiroMkA Apasa meM ba~TavArA haa| ba~TavAremeM pA~coM pahAr3oMpara bane hue 19 mandiroMmeM se 11 zvetAmbara samAjake adhikArameM gaye aura 8 digambara samAjake adhikArameM / isI prakAra rAjagRhI bastImeM bane hue mandirajIko, jisapara donoM samAjoMkA samAna adhikAra thA, digambara samAjane apanA haka chor3akara sadbhAvanAkI dRSTise zvetAmbara samAjako de diyaa| pahale, dUsare aura tIsare parvatake rAstoMkI marammatakA bhAra digambara samAjapara tathA cauthe aura pAMcaveM parvatake rAstoMkI marammatakA bhAra zvetAmbara samAjapara DAlA gyaa| mArga rAjagRhI ( vartamAna rAjagira ) bihAra pradezake paTanA jileke dakSiNa-pUrvake konemeM bihAra zarIphase 23 ki. mI. dUra bakhtyArapura-bihAra-rAjagira relavekA antima sTezana hai| yahA~ Aneke lie nimna mArga haiM 1. bakhtyArapurase rela dvaaraa| 2 gayAse navAdA hote hue rela yA moTara dvArA / isa mArgameM 'guNAvA, navAdA, pAvApurI, ___ kuNDalapura aura nAlandAkI yAtrA bhI ho jAtI hai| 3. bhAgalapura-kyUla jaMkazanase hote hue navAdA yA bakhtyArapura utarakara / 4. paTanAse basa yA TaiksI dvaaraa| pAvApurI siddhakSetra pAvApurI siddhakSetra hai| yahA~para antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrane nirvANa prApta kiyA thaa| AcArya yativaSabhane 'tiloyapaNNatti'meM isa sambandhameM likhA hai ki 'kattiyakiNhe coddasipaccUse sAdiNAmaNakkhatta / pAvAe NayarIe ekko vIresaro siddho / / 4 / 1208 // -bhagavAn vIrezvara ( mahAvIra ) kArtika kRSNA caturdazIke dina pratyUSakAlameM svAti nakSatrake rahate pAvApurase akele hI siddha hue| prAkRta 'nirvANa bhakti' meM prathama gAthAmeM nimna pATha AyA hai'pAvAe Nivvudo mahAvIro' arthAt pAvAmeM mahAvIrakA nirvANa huaa| saMskRta 'nirvANabhakti meM bhagavAn mahAvIrake nirvANake sambandhameM vistRta sUcanA upalabdha hotI hai jo isa bhA~ti hai padmavanadIrghikAkulavividhadrumakhaNDamaNDite ramye / pAvAnagarodyAne vyutsargeNa sthitaH sa muniH // 16 // kArtikakRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya karmarajaH / avazeSaM samprApadvyajarAmaramakSayaM saukhyam // 17 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 107 parinirvRtaM jinendraM jJAtvA vibudhA hyathAzu cAgamya / devataruraktacandanakAlAgurusurabhigozIrSaH // 18 // agnIndrAjjinadehaM mukuTAnalasurabhidhUpavaramAlyaiH / abhyarcya gaNadharAnapi gatA divaM khaM ca vanabhavane // 19 / / arthAt vaha munirAja mahAvIra kamala vanase bhare hue aura nAnA vRkSoMse suzobhita pAvA nagarake udyAnameM kAyotsarga dhyAnameM ArUr3ha ho gye| unhoMne kArtika kRSNake antameM svAti nakSatrameM sampUrNa avaziSTa karmakalaMkakA nAza kara akSaya, ajara aura amara saukhya prApta kiyaa| devatAoMne jaise hI jAnA ki bhagavAnkA nirvANa ho gayA, ve avilamba vahA~para Aye aura unhoMne pArijAta, rakta candana, kAlAguru tathA anya sugandhita padArtha aura dhUpa, mAlA ekatrita kiye| taba agnikumAra devoMke indrane apane mukuTase agni prajvalita karake jinendra prabhukI dehakA saMskAra kiyaa| taba devoMne gaNadharoMkI pUjA kI aura apane-apane sthAnapara cale gye| isI saMskRta nirvANabhaktimeM isI sambandhameM eka zloka aura bhI diyA gayA hai_ 'pAvApurasya bahirunnatabhUmideze padmotpalAkulavatAM sarasAM hi madhye / zrIvardhamAnajinadeva iti pratIto nirvANamApa bhagavAnpravidhUtapApmA / / 24 // pAvApura nagarake bAhara unnata bhUmikhaNDa (Tole ) para kamaloMse suzobhita tAlAbake bIca meM niSpApa bhagavAna vardhamAnane nirvANa prApta kiyaa| ___AcArya jinasenane 'harivaMza purANa meM bhagavAnke nirvANakA jo varNana diyA hai, usase eka vizeSa bAtapara prakAza par3atA hai ki usa samaya devatAoM aura mAnavoMne andhakArapUrNa rAtrimeM jo dIpAloka kiyA thA, usIkI smRtimeM prativarSa 'dIpAvalI' manAyI jAtI hai / AcAryane 'harivaMza' kI racanA zaka saM. 705 ( I. san 784 ) meM kI thii| itanI prAcIna racanAmeM isa prakArakA ullekha prApta honA aitihAsika dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai aura usase mahAvIra-nirvANake samaya jo sthiti thI, usakA citra hamAre samakSa spaSTa ho uThatA hai| purANakArakA mUla ullekha isa prakAra hai jinendravIro'pi vibodhya saMtataM samantato bhavyasamUhasaMtatim / prapadya pAvAnagarI garIyasI manoharodyAnavane tadIyake // 66 / 15 / / caturthakAle'rdhacaturthamAsakaivihInatAvizcaturabdazeSake / sa kArtike svAtiSu kRSNabhUtasuprabhAtasandhyAsamaye svabhAvataH // 16 // aghAtikarmANi niruddhayogako vidhaya ghAtIndhanavadvibandhanaH / vibandhanasthAnamavApa zaMkaro nirantarAyorusukhAnubandhanam / / 17 / / sa paJcakalyANamahAmahezvaraH prasiddhanirvANamahe caturvidhaiH / zarIrapUjAvidhinA vidhAnataH suraiH samabhyarcyata siddhazAsanaH / / 18 / / jvalatpradIpAlikayA pravRddhayA surAsuraiH dIpitayA pradIptayA / tadA sma pAvAnagarI samantataH pradIpitAkAzatalA prakAzate / / 19 / / tatasta lokaH prativarSamAdarAta prasidbhadIpAlikayAtra bhaarte| samudyataH pUjayituM jinezvaraM jinendranirvANavibhUtibhaktibhAk // 20 // artha isa prakAra hai bhagavAn mahAvIra bhI nirantara saba orake bhavya samUhako sambodhita kara pAvAnagarI pahu~ce aura vahA~ke 'manoharodyAna' nAmaka vanameM virAjamAna ho gye| jaba caturthakAlameM tIna varSa sAr3he ATha mAsa bAkI rahe, taba svAti nakSatrameM kArtika amAvasyAke dina prAtaHkAlameM svabhAvase hI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 bhAratake digambara jaina tIrtha yoga nirodha kara ghAtiyAkarmarUpI IMdhanake samAna aghAtiyAkarmoko bhI naSTa kara bandhana rahita ho saMsArake prANiyoMko sukha upajAte hue nirantarAya tathA vizAla sukhase sahita nirbandha-mokSa-sthAnako prApta hue / garbhAdi pA~ca kalyANakoMke mahAn adhipati, siddhazAsana bhagavAn mahAvIrake nirvANamahotsavake samaya cAroM nikAyake devoMne vidhipUrvaka unake zarIrakI pUjA kii| usa samaya sura aura asuroMke dvArA jalAyI huI dedIpyamAna dIpakoMkI paMktise pAvAnagarIkA AkAza saba orase jagamagA uThA / usa samayase lekara bhagavAnke nirvANa kalyANakI bhaktise yukta saMsArake prANI isa bharatakSetrameM prativarSa AdarapUrvaka prasiddha dIpamAlikAke dvArA bhagavAn mahAvIrakI pUjA karaneke lie udyata rahane lage arthAt unhIMko smRtimeM dIpAvalIkA utsava manAne lge| AcArya vIrasena viracita 'jayadhavalA' TIkAmeM bhagavAn mahAvIrake nirvANake prasaMgameM nirvANa-sthAnake sAtha unakI muni-avasthAkI kAla-gaNanA bhI dI hai 'vAsA NUNattIsaM paMca ya mAse ya vIsa divase y| cauviha aNagArehi ya bAraha diNehi ( gaNehi ) viharittA // 30 // pacchA pAvANayare kattiyamAsassa kiNha coddasie / sAdIye rattIye sesarayaM chettu NivvAo // 31 / / -jayadhavalA, bhAga 1, pR0 81 arthAt 22 varSa 5 mAsa aura 20 dina taka RSi, muni, yati aura anagAra ina cAra prakArake muniyoM aura 12 gaNoM arthAt sabhAoM ke sAtha vihAra karake pazcAt bhagavAn mahAvIrane pAvAnagarameM kArtika kRSNA caturdazI ke dina svAti nakSatrake rahate hue rAtrike samaya zeSa aghAtikarmarUpI rajako chedakara nirvANa prApta kiyaa| AcArya guNabhadrakRta 'uttarapurANa meM mahAvIra-nirvANake sandarbhako prAyaH anya AcAryoMke samAna hI nibaddha kiyA hai, kintu isameM anyoMse sAdhAraNa antara hai| anya AcAryoMke anusAra bhagavAn mahAvIra ekAkI mukta hue the kintu uttara purANakArake anusAra bhagavAnke sAtha eka hajAra muni mukta hue the| vaha isa prakAra hai "ihAntyatIrthanAtho'pi vihRtya viSayAn bahUn // 76 / 508 / / kramAtpAvApuraM prApya manoharavanAntare / bahUnAM sarasAM madhye mahAmaNizilAtale // 76 / 509 / / sthitvA dinadvayaM vItavihAro vddhnirjrH| kRSNakArtikapakSasya caturdazyAM nizAtyaye // 76 / 510 // svAtiyoge tRtIyeddhazukladhyAnaparAyaNaH / kRtatriyogasaMrodhaH samucchinnakriyaM zritaH // 76 / 511 // hatAghAticatuSkaH sannazarIro guNAtmakaH / gantA munisahasreNa nirvANaM sarvavAJchitam // 76 / 512 / / artha-indrabhUti gaNadhara rAjA zreNikako bhaviSyake sambandhameM batAte hue kahate haiM kibhagavAn mahAvIra bhI bahutase dezoMmeM vihAra kreNge| antameM ve pAvApura nagarameM phuNceNge| vahA~ke manohara nAmaka vanake bhItara aneka sarovaroMke bIcameM maNimayI zilApara virAjamAna hoNge| vihAra chor3akara nirjarAko bar3hAte hue ve do dina taka vahA~ virAjamAna raheMge aura phira kArtika kRSNa caturdazIke dina rAtrike antima samaya svAti nakSatrameM atizaya dedIpyamAna tosare zukladhyAnameM tatpara hoNge| tadanantara tInoM yogoMkA nirodhakara samucchinna kriyA pratipAtI nAmaka caturtha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha zukladhyAnako dhAraNa kara cAroM aghAtiyA karmokA kSaya kara deMge aura zarIra rahita kevala guNarUpa hokara eka hajAra muniyoMke sAtha sabake dvArA vAMchanIya mokSapadako prApta kreNge| asaga kavi dvArA viracita 'mahAvIra-caritra' meM bhagavAnke nirvANa-samayakA jo varNana diyA gayA hai, usakA Azaya yaha hai "bhagavAn vihAra karake pAvApurake phUle hue vRkSoMkI zobhAse sampanna upavanameM pdhaare| jinakA samavasaraNa visajita ho gayA hai, aise bhagavAna yoga-nirodha kara makta he|" pratikramaNa-pAThameM pAvAke sAtha madhyamA bhI diyA gayA hai tathA hastipAla rAjAkA bhI nAmollekha kiyA gayA hai| mUlapATha isa prakAra hai 'UrdhvAdhastiryagloke siddhAyatanAni namaskaromi, siddhaniSiddhikA aSTApadaparvate, sammede Urjayante campAyAM pAvAyAM madhyamAyAM hastivAlikA maNDape (namasyAmi)' zvetAmbara Agama aura mahAvIra-nirvANa zvetAmbara AgamoMmeM bhI mahAvIra-nirvANake sambandhameM digambara paramparAkI mAnyatAkA hI prAyaH samarthana milatA hai / jo antara hai, vaha adhika mahattvapUrNa nahIM hai| digambara paramparAnusAra bhagavAnakA nirvANa kArtika kRSNa caturdazIkI rAtrike antima praharameM huA aura amAvasyAko unake mukhya gaNadharako kevalajJAna huaa| zvetAmbara paramparAmeM bhagavAnkA nirvANa aura gautama gaNadharako kevalajJAna donoM ghaTanAe~ amAvasyAko huiiN| 'kalpasUtra' meM mahAvIrake nirvANakA vistRta varNana milatA hai| usase pAvApurake sambandhameM bhI vizeSa jAnakArI prApta hotI hai| vaha uddharaNa yahA~ diyA jA rahA hai_ "tattha NaM je se pAvAe majjhimAe hatthivAlassa ranno rajjugasabhAe apacchimaM aMtarAvAsaM vAsAvAsaM uvAgae tassa NaM aMtarAvAsassa je se vAsANaM ca utthe mAse sattame pakkhe kattiyabahale tassa NaM kattiyabahulassa pannarasIpakkheNaM jA sA carimArayaNi taM rayaNi ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre kAlagae viikkaMte samujjAe chinnajAijarAmaraNabaMdhaNe siddha buddhe mutte aMtagaDe parinivvuDe savva dukkha pahINe caMde nAma se docce saMvacchare pItivaddhaNe pakkhe suvvayaggI nAma se divase uvasami tti pavuccai devANaMdA nAmaM sA rayaNI nirai ti pavuccai acce lave muhutte pANU thove siddhe nAge karaNe savvaTThAsiddhe muhutte sAiNA nakkhatteNaM jogamuvAgaeNaM kAlagae viikkaMte jAva savvadukkhappahINe // 123 // artha-bhagavAn antima varSAvAsa karaneke lie madhyama pAvA nagarIke rAjA hastipAlakI rajjuka sabhAmeM rahe hue the| cAturmAsakA caturtha mAsa aura varSA RtukA sAtavA~ pakSa cala rahA thA arthAt kArtika kRSNA amAvasyA aayii| antima rAtrikA samaya thA / usa rAtriko zramaNa bhagavAn mahAvIra kAladharmako prApta hue| saMsArako tyAga kara cale gaye / janma-grahaNakI paramparAkA uccheda aura maraNake sabhI bandhana naSTa ho gye| bhagavAn siddha, buddha, mukta ho gaye, saba dukhoMkA anta kara parinirvANako prApta hue| mahAvIra jisa samaya kAla dharmako prApta hue, usa samaya candra nAmaka dvitIya saMvatsara cala rahA thaa| prItivardhana mAsa, nandivardhana pakSa, agniveza divasa (jisakA dUsarA nAma 'uvasama' bhI 1. zrI amara jaina Agama zodha saMsthAna sivAnA (rAja.) se prakAzita, pR. 199 /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 bhAratake digambara jaina tIrtha hai), devAnandA nAmaka rAtri (jise nirai bhI kahate haiM), artha nAmaka lava, siddha nAmaka stoka, nAga nAmaka karaNa, sarvArthasiddhi nAmaka muhUrta tathA svAti nakSatrakA yoga thaa| aise samaya bhagavAn kAladharmako prApta hue, ve saMsAra chor3akara cale gye| unake sampUrNa duHkha naSTa ho gye|" bhagavAna ke nirvANa-gamanake samaya aneka devI-devatAoMke kAraNa prakAza phaila rahA thaa| tathA usa samaya aneka rAjA vahA~ upasthita the aura unhoMne dravyodyota kiyA thaa| usa samayakA varNana karate hue kalpasUtrakAra kahate haiM "jaM rayaNi ca NaM bhagavaM mahAvIre kAlagaye jAva savvadukkhappahINe sA NaM rayaNI vahUhiM devehi ya devehi ya ovayamANeNa ya uppayamANehi ya ujjoviyA yAvi hotthA // 124 // ___ "ja rayaNi ca NaM samaNe jAva savvadukkhappahINe taM rayaNiM ca NaM nava mallai nava licchaI kAsIkosalagA' aTThArasa vi gaNarAyANo amAvasAe pArAbhoyaM posahovavAsaM paTTavaiMsu, gate se bhAvujjoe davvujjovaM karissAmo // 127 / / __artha-jisa rAtrimeM zramaNa bhagavAn mahAvIra kAladharmako prApta hue, yAvat unake sampUrNa dukha pUrNa rUpase naSTa ho gaye, usa rAtrimeM bahuta-se deva aura deviyA~ nIce-Upara A-jA rahI thIM, jisase vaha rAtri khUba udyotamayI ho gayI thI // 124 // jisa rAtrimeM zramaNa bhagavAn mahAvIra kAladharmako prApta hue, yAvat unake sampUrNa dukha naSTa ho gaye, usa rAtrimeM kAzI dezake nau malla rAjA aura kozala dezake nau licchavi rAjA kula aThAraha gaNarAjA amAvasyAke dina ATha praharakA proSadhopavAsa karake vahA~ rahe hue the| unhoMne yaha vicAra kiyA ki bhAvodyota arthAt jJAnarUpI prakAza calA gayA hai ataH aba hama dravyodyota kareMge arthAt dIpAvalI prajvalita kareMge" // 127|| isa mahattvapUrNa vivaraNake pazcAt vistAra saMkhyA 946 meM isI sUtrameM yaha bhI kathana kiyA gayA hai ki "isa avasarpiNI kAlakA duSama-suSama nAmaka caturtha ArA bahuta kucha vyatIta honepara. tathA usa caturtha Areke tIna varSa aura sAr3he ATha mahInA zeSa rahanepara madhyama pAvA nagarImeM hastipAla rAjAkI rantuka sabhA (zulkazAlA) meM ekAkI, SaSThama tapake sAtha svAti nakSatrakA yoga hote hI, pratyUSa kAlake samaya ( cAra ghaTikA rAtri avazeSa rahanepara ) padmAsanase baiThe hue bhagavAn kalyANa phala-vipAkake pacapana adhyayana, aura pApa-phala-vipAkake dUsare pacapana adhyayana aura apRSTha arthAt kisIke dvArA prazna na kiye jAnepara bhI unake samAdhAna karanevAle chattIsa adhyayanoMko kahate-kahate kAladharmako prApta hue|" / ___AcArya hemacandra kRta 'triSaSTi zalAkA puruSa carita'ke mahAvIra svAmI carita sarga 12 meM bhagavAn mahAvIrake antima kAlakA varNana kiyA gayA hai| usameM likhA hai ki bhagavAn vihAra karate hue apApA nagarI pahu~ce ( jagAma bhagavAnnagarImapApAm / sarga 12 zloka 440 ) / vahA~ bhagavAnko dezanAke lie devoMne samavasaraNakI racanA kii| bhagavAnne jAna liyA ki aba merI Ayu kSINa honevAlI hai, ataH antima dezanA deneke lie ve samavasaraNameM gye| apApApurIke adhipati hastipAlako jaba jJAta huA ki bhagavAn samavasaraNameM padhAre haiM to vaha bhI upadeza sunane vahA~ gayA / vahA~ indrane prazna kiyaa| usakA uttara dete hue bhagavAnakA upadeza huaa| jaba upadeza samApta ho gayA, taba maNDaleza puNyapAlane apane dekhe hue svapnakA phala pUchA / bhagavAnne usakA 1. isakI TIkA 'sandehaviSauSadhi' meM isakI vyAkhyA isa prakAra kI gayI hai-kAzIdezasya rAjAno mallakIjAtIyA navakozaladezasya rAjAno lecchakIjAtIyA /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 111 phala batAyA / phala sunakara puNyapAlane muni dIkSA le lii| bAdameM tapa dvArA karmoMkA nAza karake mukti prApta kI / isake bAda bhagavAn samavasaraNase nikalakara hastipAla rAjAkI zulkazAlA meM padhAre / bhagavAn ne yaha jAnakara ki Aja rAtrimeM merA nirvANa hogA, gautamakA mere prati aneka bhavoMse sneha hai aura use Aja rAtrike antameM kevalajJAna hogA, mere viyogase vaha dukhI hogA, bhagavAnne gautamase kahA " gautama ! dUsare gA~vameM devazarmA brAhmaNa hai / usako tU sambodha A / tere kAraNa use jJAna prApta hogA / " prabhuke AdezAnusAra gautama vahA~se cale gaye / bhagavAnkA nirvANa ho gayA / indrane nandana Adi vanoMse lAye hue gozIrSa, candana Adi se citA cunI / kSIrasAgarase lAye hue jalase bhagavAnko snAna karAyA, divya aMgarAga sAre zarIra para lagAyA / vimAnake AkArako zivikAmeM bhagavAnkI mRta deha rakhI gayI / devatA AkAzase puSpavarSA kara rahe the / tamAma divya bAje baja rahe the / zivikA ke Age deviyA~ nRtya karatI cala rahI thIM / zrAvaka aura zrAvikAe~ bhI zokAtura the aura rAsaka-gIta gA rahe the / sAdhu aura sAdhviyA~ bhI zokAkula the| tadanantara indra bhagavAnkA zarIra citApara rkhaa| agnikumAroMne citAmeM Aga lagAyI / vAyukumAroMne Agako havA dii| devatAoMne citAmeM dhUpa aura ghIkA arpaNa kiyA / zarIrake jala _ jAnepara meghakumAra devoMne kSIra samudra ke jalakI varSA karake citAko zAnta kiyA / bhagavAn ke UparakI do dAr3heM saudharma aura aizAna indroMne lIM aura nIcekI donoM dAr3he camarendra aura balIndra ne lIM / anya dA~ta aura haDDiyA~ dUsare indroM aura devoMne lIM / aura manuSyoMne citA bhasma lI / jisa sthAna - para citA jalAyI, usa sthAnapara devoMne ratnamaya stUpa banA diyA / isa prakAra devatAoMne vahA~ bhagavAnkA nirvANa - mahotsava manAyA / AcArya niprabhasUri kRta 'vividha tIrthaMkalpa' meM apApApurI kalpa 14 aura apApA bRhatkalpa 21 nAmaka do kalpa diye haiM / saMkSipta kalpameM mahAvIrase sambandhita do ghaTanAe~ dI haiM- eka apApApurIke mahAsena udyAnameM mahAvIra dvArA tIrthaM pravRtti aura dUsare apApApurI nareza hastipAlakI zulkazAlA meM antima dezanA / isa kalpa meM isa nagarIko madhyamA apApA batAyA hai / dUsare bRhatkalpameM bhagavAn mahAvIrakA vistRta varNana, puNyapAlake praznoMke uttarasvarUpa dI gayI antima dezanA AdikA vivaraNa hai / isameM yaha bhI ullekha hai ki pahale isa nagarIkA nAma jhApAvA yA pApApurI thA / indrane isakA nAma pAvApurI rakha diyA / jahA~se mahAvIra svAmIkA nirvANa huA / pazcAtkAlIna sAhitya meM pAvA purANottara kAlake jaina sAhitya meM pAvApurIko mahattvapUrNa sthAna prApta huA hai| zrI madanakIrti yatine 'zAsana catustriMzika' meM zrI vIra jinakI eka sAtizaya pratibhAkA ullekha isa prakAra kiyA hai 'tiryaJco'pi namasti yaM nijagirA gAyanti bhaktyAzayA dRSTe yasya padadvaye zubhadRzo gacchanti no durgatim / devendrAcitapAdapaGkajayuga: pAvApure pApahA zrImadvIrajinaH sa rakSatu sadA digvAsasAM zAsanam ||29||
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 bhAratake digambara jaina tIrtha - arthAt jinheM tiryaMca bhI bhakti pUrvaka apanI vANI dvArA namaskAra karate haiM aura jinake donoM caraNoMke darzana kara lene para bhavya jIva durgatiko prApta nahIM hote tathA pAvApurameM indra dvArA jinake donoM caraNa-kamala sampUjita haiM, pApoMko naSTa karanevAle ve zrI vIra jinendra digambara zAsanakI sadA rakSA kreN| - isameM pAvApurake vIra bhagavAnkI pratimAkA yaha atizaya batAyA hai ki eka to tiryaMca bhI use namaskAra karate haiM aura dUsare yaha ki unake darzana kara lene para nIca gati nahIM miltii| yaha pratimA avazya hI yatijIke kAlameM terahavIM zatAbdImeM rahI hogii| -- bhaTTAraka yazaHkarti ( 15vIM zatAbdI ) ne 'jiNaratti kahA' ke antima bhAgameM pAvApurakA varNana karate hue kahA hai daha-tiuNa varisi viharivi jiNeMdu, payaDevi dhammu mahiyali aNeMdu / pAvApura vara majjhihi jiNesu, vediNa saha ujjhivi muttiI // causesaha kammaha kari viNAsu, saMpattau siddh-nnivaas-vaasu| devAlo ammAvasa aleu| maho deu vohi devAhideu / / caudeva-NikAyahaM aimaNujja, Aivi viraiya NivvANa-pujja / arthAt jinendra bhagavAn mahAvIrane tIsa varSa taka bihAra karake pRthvI para anindya dharmako prakaTa kiyaa| phira pAvApurameM Atma-dhyAna karake mukta hue / unhoMne avaziSTa cAra aghAti karmoMkA vinAza kara siddhAlayameM nivAsa kiyA / taba amAvasyAko dopAvalI kI gayI aura catunikAya devoMne Akara nirvANa-kalyANakakI pUjA kii| bhaTTAraka yazaHkIrti kASThAsaMgha mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTAraka guNakIrtike laghubhrAtA aura paTTadhara the / gvAliyarake mandirameM inake dvArA pratiSThita mUrtiyA~ virAjamAna haiM / ye gvAliyarake zAsaka tomaravaMzI rAjA DUMgarasiMha ( rAjya kAla saM. 1481-1520 ) ke samakAlIna the| inake mahAkavi raidhu jaise ziSya the| bhaTTAraka jJAnasAgarane 'sarvatIrthavandanA' kI racanA kI hai| usameM pAvApurase sambandhita padya isa prakAra hai 'magadha deza vizAla nayara pAvApura jaanno| jinavara zrI mahAvIra tAsa nirvANa bkhaanno| abhinava eka talAva tasa madhye jina mandira / racanA racita vicitra sevaka jAsa purandara / / jinavara zrI mahAvIra tihA~ karma haNi mokSe gyaa| brahma jJAnasAgara vadati siddha taNuM pada pAbhayA / / bhaTTAraka jJAnasAgara kASThA saMgha nandItaTa gacchake bhaTTAraka zrIbhUSaNake ziSya the| inakA samaya anumAnataH san 1578 se 1620 taka hai| kavi megharAja 16vIM zatAbdIne gujarAtI bhASAkI 'tIrthavandanA' meM kahA hai
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 'siddha vIra jinenda nagara kahu paavaapuriie|' bhaTTAraka abhayanandike ziSya sumatisAgara 16vIM zatAbdI, ne 'tIrthajayamAlA' meM likhA hai-'supAvApuri vara vIra munIndra' / kASThAsaMgha nandItaTa gacchake bhaTTAraka ratnabhUSaNake ziSya jayasAgara (17vIM zatAbdI ) ne 'tIrthajayamAlA' meM likhA hai-'vaDDhamANa pAvApuri seva / marAThIke kavi cimaNA paNDita ( san 1651 se 1670 ) ne 'tIrthavandanA' nAmaka racanA kI hai| usameM mahAvIra bhagavAnkA varNana karate hue likhA hai 'mahIpati siddhArtha kuMDalapurI' vIra janmale trisalecyA udrii| tIsa varSa kumAra dIkSA sikaarii| pAvAparI makti padamasarovarI // isa prakAra pAvApurIke sambandhameM yativRSabha, pUjyapAda, jaTAsiMhanandI, raviSeNa, jinasena, guNabhadra, madanakIti, nirvANakANDa, udayakIrti, zrutasAgara, guNakIrti, jayasAgara, jJAnasAgara, megharAja, sumatisAgara, somasena, cimaNA paNDita Adi aneka AcAryoM, bhaTTArakoM aura kaviyoMne likhA hai aura use bhagavAn mahAvIrakI nirvANa-bhUmi mAnA hai| bhagavAnkA nirvANa-sthAna jisa sthAnapara bhagavAnkA nirvANa huA thA, vahA~ aba eka vizAla sarovara banA huA hai| isa tAlAbake sambandhameM janatAmeM eka vicitra kiMvadantI pracalita hai| kahA jAtA hai ki bhagavAnke nirvANake samaya yahA~ bhArI jana-samUha ekatrita huA thaa| pratyeka vyaktine isa pavitra bhUmikI eka-eka cuTakI miTTI uThAkara apane bhAlameM zraddhApUrvaka lagAyI thii| tabhIse yaha tAlAba bana gayA hai / Ama janatAmeM isa sarovarako pahale nokhura sarovara kahA jAtA thaa| jisakA artha hai nAkhUnoMse khodA gyaa| yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha sarovara pahale caurAsI bIdhemeM phailA huA thaa| kintu Ajakala yaha cauthAI mIla lambA aura itanA hI caur3A hai| sarovara atyanta prAcIna pratIta hotA hai| vividha raMgoMmeM khile hue kamala-puSpoMke kAraNa isa sarovarakI zobhA adbhuta lagatI hai| puSpoMpara saurabha aura rasake lobhI bhramara guMjAra karate rahate haiN| tAlAbameM machaliyA~ aura sarpa kilola karate rahate haiN| kautuka-premI loga machaliyoMko jaba bhojya padArtha jalameM DAlate haiM, usa samaya una machaliyoMkI paraspara chInA-jhapaTI aura krIr3A dekhane lAyaka hotI hai| jalamandira isa sarovarake madhyameM zveta saMgamaramarase nirmita eka jaina mandira hai jise jalamandira kahate haiM / isa jalamandirameM jAneke lie sar3aka kinAre lAla pASANakA banA huA eka bar3A praveza-dvAra milatA hai| isa dvArase mandira taka lAla pASANakA hI 600 phuTa lambA pula banA huA hai| rAtrimeM jaba bijalIkA prakAza hotA hai aura usakA pratibimba jalameM paDatA hai to vahA~kA dazya bar3A hI bhavya aura suhAvanA lagatA hai| jahA~ pula samApta hotA hai, vahA~ saMgamaramarakA dvAra banA huA hai / usameM praveza karanepara saMgamaramarakA vizAla cabUtarA milatA hai / usake madhyameM saMgamaramarakA bhavya aura kalApUrNa jaina mandira banA huA hai / jisa TApUpara mandira banA huA hai vaha 104 varga gaja hai / kahate haiM, isa mandirakA nirmANa kisI nandivardhana nAmaka rAjAne karAyA thA aura vedIkI nIMva sonekI IMToMse bharI gayI thii| prArambhameM yaha mandira saMgamaramarakA nahIM thA, saMgamaramara bAdameM bhAga 2-15
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 bhAratake digambara jaina tIrtha lagAyA gayA hai / mUla mandira IMToMkA banA huA hai| kucha varSa pUrva isa mandirakA jIrNodvAra huA thaa| usa samaya prAcIna mandira aura usameM lagI huI bar3I-bar3I IMToMko hajAroM vyaktiyoMne dekhA thaa| purAtattvavettAoMke matase ye IMTeM do-DhAI hajAra varSa prAcIna haiN| muni darzanavijayajI tripuTIne bhI 'jaina paramparA no itihAsa meM isI bAtakA ullekha ina zabdoMmeM kiyA hai--"mandira no jIrNoddhAra karatAM pAyA pAMthI aDhI hajAra varSa nI moTI iMTI nikalI htii| saMkSepameM yaha nizcita rUpase kahA jA sakatA hai ki yaha mandira apane mUla rUpameM bahuta prAcIna hai|| mandirameM kevala garbhagRha hai aura bAharakI ora usake cAroM ora barAmadA hai| mandirameM tIna dIvAra-vediyA~ banI huI haiN| madhyakI vedImeM bhagavAn mahAvIrake caraNa virAjamAna haiN| isI prakAra bAyIM orakI vedImeM bhagavAna ke mukhya gaNadhara gautama svAmIke tathA dAyIM orakI vedImeM sudharmA svAmIke caraNa sthApita haiM / mandirameM koI mUrti nahIM hai / mandira zikharabaddha hai| mandirake bAhara cabatareke cAroM konoMpara mandariyA~ ( gamaTiyA~) banI huI haiN| pUrvakI gumaTImeM dAdAjIke caraNa, dUsarI gumaTImeM 16 satiyoMke, tIsarI gumaTomeM 11 gaNadharoMke aura cauthI gumaTImeM divyavijaya jI ( saMvat 1753 ) ke caraNa virAjamAna haiN| samavasaraNa-mandira jalamandirake sAmane samavasaraNa mandira banA huA hai, jisameM bhagavAn mahAvIrake caraNa virAjamAna haiN| vaddha janoMse ina caraNoMke sambandhameM eka atyanta rocaka kahAnI sunane meM aayii| jahA~ zvetAmbaroMne apanA nayA samavasaraNa mandira banAyA hai, vahA~ prAcIna stUpa aura eka kuA~ hai / pahale ye caraNa vahA~para virAjamAna the| gvAle apane Dhora carAne vahA~ Ate the| eka dina kisI zarAratI gvAlene ve caraNa uThAkara kue~meM paTaka diye| kintu caraNa pAnImeM nahIM DUbe, balki pAnIpara tairate rhe| isase gvAloMko bar3A kutUhala huaa| aura jaba dUsare dina gvAle phira usI sthAnapara Aye to unheM yaha dekhakara bhArI Azcarya huA ki caraNa apane pUrva sthAna para hI virAjamAna haiN| kutUhalavaza unhoMne una caraNoMko phirase usI kue~meM pheMka diyA aura agale dina jaba phirase Akara dekhA to ve caraNa punaH apane sthAnapara maujUda the| unhoMne una caraNoMko kautUhalavaza kaI bAra kue~meM pheMkA mAno unake lie yaha dainika kRtya ho gayA thaa| kucha dinoM taka aisA hI calatA rhaa| antameM yaha samAcAra jaina samAjake kAnoMmeM pdd'aa| vicAroparAnta nirNaya huA ki kahIM isa kutuhalalIlAmeM caraNoMko hAni na pahu~ce, samAjane vahA~se ve caraNa uThavA liye aura jala-mandirake sAmane mandirameM sthApita kara diye / tabase ve vahIMpara virAjamAna haiN| isameM sandeha nahIM hai ki ye caraNa atyanta prAcIna haiM aura sambhavataH usa sthAnapara sthApita kiye gaye the, jahA~ bhagavAnkA antima samavasaraNa lagA thaa| usI prAcIna sthAnapara zvetAmbara samAjane saMgamaramarakA bhavya samavasaraNa-mandira banavAyA hai| digambara jaina kAryAlaya-mandira isa kSetrapara pahale ye hI do mandira the aura eka dhrmshaalaa| inapara donoM sampradAyavAloMkA samAna adhikAra thaa| bAdameM digambara samAjane pRthak dharmazAlAoM aura mandiroMkA nirmANa kiyaa| Ajakala jala-mandira aura samavasaraNa mandirapara darzana-pUjanakI dRSTise digambaroM aura zvetAmbaroMkA samAna adhikAra hai| 1. jaina paramparA no itihAsa, bhAga 1, pRSTha 62 /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 115 jala-mandirake nikaTa hI 'pAvApurI siddhakSetra digambara jaina kAryAlaya' hai| yahA~para sAta digambara jaina mandiroMkA samUha hai / isameM bar3A mandira seTha motIcanda khemacandajI zolApuravAloMkI orase nirmita huA aura usakI pratiSThA vi. saM. 1950 meM huii| isameM bhagavAn mahAvIrakI mUlanAyaka pratimA hai jo zveta varNakI sAr3he tIna phuTa avagAhanAkI hai| isa mandirake atirikta zeSa 6 mandiroMmeM-se do mandiroMkA nirmANa seTha motIcanda khemacandajI zolApurane tathA cArakA nirmANa (1) zrImatI jagapata bIbI dharmapatnI sva. lAlA haraprasAdajI ArA (2) bA haraprasAdajI (3) lAlA jambUprasAda pradyumnakumArajI sahAranapura tathA (4) zrImatI anUpamAlA devI mAtezvarI bA. nirmalakumAra candrazekhara kumArajI ArAvAloMne kraayaa| bar3e mandirakI mUlanAyaka pratimAke pIThapara nimnalikhita lekha aMkita hai "OM namaH siddhebhyaH / zrI saMvat 1950 phAlguna sudo 7 budhavAre zrI mUlasaMgha sarasvatI gaccha tadAmnAya kUndakUndAcArya bhaTrAraka sakalakota upadezAt kanakakIti tadAmnAya zrI bhaTrAraka rAjendrabhUSaNa devAstatpaTTe zailendrabhUSaNajI tatpaTTe bhaTTAraka satyendrabhUSaNa pratiSThA kArApitA zrI rAmacandra zIkalA bhAryA tatputra gulAbacandra bhAryA mainAbAI tatputra motIcandra bhAryA mANikacandra tatbhrAtalaghu phUlacandra pAvApurIjImeM paMca sahAyatAse zrI vardhamAna svAmI pratiSThA kArApitaM / " mukhya vedImeM 2 pASANa kI tathA 8 dhAtu kI pratimAe~ haiN| . dUsarI vedI bhagavAn zAntinAthakI hai| pratimAkA varNa zyAma, avagAhanA DhAI phuTa, padmAsana / madhyameM hiraNakA lAMchana hai| isakI pratiSThA saMvat 1950 meM kI gyii| isa vedImeM 2 pASANakI tathA 5 dhAtukI pratimAe~ haiM / dhAtukI eka pratimA tIna caubIsI kI hai| bAyIM ora eka AlemeM prAcIna caraNa virAjamAna haiN| tIsarI vedImeM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI 7 phuTa avagAhanAvAlI khaDgAsana pratimA virAjamAna hai| isakA varNa mUMge-jaisA hai| yaha pratimA vIra saMvat 2465 meM pratiSThita huii| pratimAke pAda-pIThapara siMha lAMchana hai| isa garbhagrahake bAyIM ora bhagavAna pArzvanAthakI vedI hai| isameM malanAyaka bhagavAna pArzvanAtha padmAsanameM virAjamAna haiM / varNa mUgekA hai| pratiSThA saMvat vi. saM. 1950 hai| inake alAvA 4 zveta pASANa, 1 kRSNa varNa pArzvanAtha aura 1 dhAtu pratimA virAjamAna hai| isa garbhagRhameM bAyIM ora eka dIvAra-vedomeM eka zilAphalakameM caubIsa tIrthaMkara pratimAe~ banI huI haiM / madhyameM bhagavAn zAntinAtha virAjamAna haiN| zAntinAtha bhagavAnke sirake Upara chatra suzobhita hai| chatrake donoM ora do gaja sUMDa uThAye hue aMkita haiN| unake madhyameM yakSa athavA deva hAtha jor3e hue baiThA hai| caubIsa tIrthaMkaroMmeM do khaDgAsana tathA zeSa padmAsanameM virAjamAna haiN| zAntinAthake caraNatale unake cihnasvarUpa do hiraNa bane hue haiN| pratimApara lekha nahIM hai| isI dIvAra-vedImeM eka anya zilAphalakameM pArzvanAtha padmAsanameM virAjamAna haiN| pratimAke Upara sarpa-phaNa hai| pratimAke donoM ora camaravAhaka khar3e hue haiN| pratimAke phaNake donoM ora AkAzacArI deva hAthoMmeM puSpamAla liye dikhAI dete haiN| unake Upara eka ora deva-dundubhi tathA dUsarI ora jhA~jha bane hue haiN| isI garbhagRhameM dAyIM ora dIvAra-vedImeM do prAcIna pratimAe~ virAjamAna haiN| ye pratimAe~ bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAn zAntinAthakI haiN| pArzvanAthake sirapara sarpa-phaNa aura usake Upara chatra suzobhita haiM / mUrti padmAsana evaM dhyAnastha mudrAmeM hai| unake donoM ora camaravAhaka haiM / unase
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 bhAratake digambara jaina tIrtha Upara puSpamAla liye hue deviyA~ banI huI haiN| phalakake donoM ora UparI bhAgoMmeM kramazaH dundubhi aura jhA~jha aMkita haiM / pratimAke pAda-pIThapara do siMha bane hue haiM aura unake madhyameM dharmacakra suzobhita hai| dUsarI pratimA bhagavAn zAntinAthakI hai jisake UparI bhAgameM caubIsa tIrthaMkaroMkI bhI pratimA utkIrNa haiN| isakI racanA bAyIM orakI dIvAra-vedImeM virAjamAna zAntinAtha-pratimAke samAna hai| aisA sunanemeM AyA hai ki pahale yahA~ AsapAsameM bahuta-sI jaina pratimAe~ par3I huI thiiN| sambhavataH ye yahA~ bane hue kisI prAcIna jaina mandira kI thiiN| bAdameM ina cAra pratimAoMko uThAkara yahA~ virAjamAna kara diyA gyaa| zeSa pratimAoMke viSayameM koI spaSTa jAnakArI nahIM miltii| ina pratimAoMkI racanA-zailIko dekhakara inheM pUrva gupta-kAlakI mAnA jAtA hai| mandirake caukameM eka dIvAra-vedImeM AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI eka pASANa-mUrti kI sthApanA huI hai| __ cAra mandira Upara haiN| Upara jAnepara jIneke bAyIM ora eka kamare meM tIna vediyA~ banI huI haiN| madhyakI vedIpara bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANako do phuTa avagAhanAvAlI padmAsana pratimA virAjamAna hai| isake atirikta do aura bhI pASANa-pratimAe~ haiM aura eka dhAtu-pratimA bhI hai| bAyIM orakI vedImeM bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANa-pratimA avasthita hai| isI prakAra dAyIM orako vedImeM bhI mahAvIra svAmIkI pratimA hai| donoM padmAsana haiM tathA donoMkI avagAhanA eka-eka phuTakI hai| ye sabhI pratimAe~ saMvat 1950 meM pratiSThita huI thiiN| isa mandirase Age bar3hanepara, mandirake mukhya dvArake Upara tIna mandira bane hue haiN| prathama mandirameM bhagavAn mahAvIrakI zveta pASANakI do phuTa U~cI padmAsana pratimA virAjamAna hai / isake atirikta do pASANakI tathA chaha dhAtukI pratimAe~ haiN| mUlanAyakakA pratiSThA-kAla vi. saMvat 1991 hai| madhyake mandirameM pA~ca vediyA~ banI huI haiM-do dIvArameM tathA tIna jamInapara dIvArake sahAre / bAyoM ora dIvAra-vedImeM 3 pASANakI, 4 dhAtukI aura 1 cA~dIkI mUrti haiN| isase Age dIvArake sahAre jamInapara banI prathama vedImeM 24 caraNa-cihna virAjamAna haiN| madhyakI vedIpara madhyameM bhagavAn mahAvIrakI mUMgA varNakI padmAsana aura savA phuTa avagAhanAvAlI pratimA hai| bAyIM ora candraprabhakI zveta aura dAyIM ora mahAvIra svAmIkI mUMgA varNakI pratimA hai| inakA pratiSThA kAla bhI vi. saM. 1991 hai| tIsarI vedImeM bhagavAnke caraNa-cihna haiN| dAyIM orakI dIvAra-vedImeM 4 pASANakI tathA 5 dhAtukI pratimAeM haiN| tIsare mandirameM eka vedI banI huI hai| mUlanAyaka bhagavAn mahAvIrakI Der3ha phuTa U~cI zveta padmAsana pratimA hai / isake atirikta 5 zveta pASANakI aura 3 dhAtukI pratimAe~ haiM / dharmazAlAeM yahA~ digambara jainoMkI banavAyI gaI do dharmazAlAe~ haiN| donoM hI do-maMjilI haiN| pahalI dharmazAlA, jisameM digambara jaina kAryAlaya hai, usameM 82 kamare haiM tathA dUsarI dharmazAlA, jo mandirake pIche hai, usameM 33 kamare haiM / inameM nala, kuA~, bijalI Adi sabhI prakArakI suvidhAe~ haiN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 117 kAryAlaya meM Teliphona bhI laga gayA hai, jisakA naM. 4 pAvApurI hai / dharmazAlAke bAhara posTa oNphisa hai / auSadhAlaya kSetrapara anya koI saMsthA nahIM hai / eka auSadhAlaya hai, jisakA nAma zrI mahAvIra digambara jaina auSadhAlaya hai| dharmazAlA ke sadara phATaka ke bAhara pUrvakI ora isa auSadhAlayakA apanA eka haoNla hai / yaha auSadhAlaya sucAru rUpase cala rahA hai| isase dehAtI janatA tathA yAtriyoMko bar3A lAbha milatA hai / vArSika melA 1 pAvApurI meM bhagavAn mahAvIrake nirvANotsava ke avasarapara kArtika kRSNA trayodazIse kArtika zuklA ekama taka vizAla melA lagatA hai / meleke samaya nirvANa lADU car3hAne aura bhagavAn mahAvIrako apanI vinamra zraddhAMjali arpita karaneke lie hajAroM jaina aura ajaina bandhu Ate haiM / idhara ajaina janatA mahAvIrake prati bar3I zraddhA hai aura vaha paramparAgata rUpase isI pAvApurIko mahAvIrakA nirvANa-sthAna mAnatI AyI hai / isa samaya basoM kA sTaiNDa digambara dharmazAlAke sAmane hI bana jAtA hai, jisase bAhara se AnevAle yAtriyoM ko bar3I suvidhA ho jAtI hai / caturdazIke prAtaHkAla bhagavAnkA mastakAbhiSeka aura vizeSa pUjana hotA hai / kArtika kRSNA amAvasyAko prAtaH sAr3he tIna baje kAryAlayase gAje-bAje ke sAtha nAlakImeM bhagavAn mahAvIra bhavya mUrtiko eka jalUsake sAtha jalamandira le jAte haiM / vahA~para pUjana hokara nirvANa lADU car3hAyA jAtA hai / isake pazcAt vahA~se vApasa Akara kAryAlaya -mandirajI meM nirvANa lADU car3hAyA jAtA hai / madhyAhna 12 bajese rathayAtrAkA jalUsa nikalatA hai / yaha jalUsa jalamandirakI parikramA karatA huA pazcimakI ora bane hue rathapiNDapara jAtA hai, jahA~ bhagavAnkA pUjana, abhiSeka vApasa dharmazAlA AtA hai / kArtika sudI 2 ko rAjagRhI kSetrapara rathayAtrA nikalatI hai / ataH pAvApurIse yAtrI rAjagRhI cale jAte haiM / kSetrakA prabandha kSetrakA prabandha bhAratavarSIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI, bambaIke antargata bihAra prAntIya digambara jaina tIrtha kSetra kameTI karatI hai / isakA mantrI kAryAlaya devAzrama, ArA (bihAra) meM hai / pAvAmeM jaina purAtattva Ajakala pAvA aura purI do pRthak gA~va haiN| vartamAna purImeM, balki pokharapura maujemeM hai / yaha gA~va paTanA-rAcI roDake lie sar3aka AtI hai / vastutaH prAcIna kAla meM pAvA aura purI nAmaka do gA~va nahIM the, balki donoM 'the / eka samaya aisA AyA jaba nagarakI AbAdIke bIcameM antarAla par3a gyaa| taba eka eka pAvApurI - mandira na pAvAmeM hai, na usa mor3a para hai jahA~se mandirake
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 bhAratake digambara jaina tIrthaM orakI AbAdI pAvAmeM aura dUsarI ora kI AbAdI purImeM mAnI jAne lagI aura donoM pRthak gA~va bana gaye / zAstroMke ullekhAnusAra mahAvIra apane antima samaya meM pAvA nagarake bAhya bhAga meM manohara nAmaka udyAnameM padhAre aura vahA~ ke unnata bhUmi bhAga meM yoga nirodha karake dhyAnArUr3ha ho gaye / vahIMse unhoMne nirvANa prApta kiyA / isa ullekha se yaha to spaSTa hI hai ki mahAvIrakA nirvANa pAvAnagarake madhyameM nahIM huA, apitu pAvAnagara ke bAhya bhAgameM huA / bhagavAn ke nirvANake pazcAt jaba usa sthAna para sarovara athavA pokhara bana gayA ( jaisA ki Upara ullekha kiyA jA cukA hai ) aura usake nikaTa vastI basa gayI to usa bastIko pokhara ke nAma para pokharapura kahane lage / jala mandirase pokharapura 1 mIla, purI 1 mIla aura pAvA 2 mIla dUra hai| yahA~ tathA AsapAsa meM purAtana avazeSa aura purAtattva sAmagrI vipula mAtrA meM milatI hai / digambara jaina kAryAlaya mandira meM virAjamAna cAra pratimAe~ isI kSetrakI haiN| gA~vakA mandira bhI kAphI prAcIna hai / isa mandirakA jIrNoddhAra vi. saMvat 1698 meM huA thA / usa samaya yahA~ bhagavAnke caraNa virAjamAna kiye gaye the| ina caraNoMkI sthApanA mahattiyANa vaMzake zrAvakoM ne kI thii| kharataragacchakI 'yuga pradhAnAcAryaM gurvAvalI' ke anusAra vihArazarIpha, nAlandA aura rAjagRhI meM isa jAtike loga bahuta saMkhyA meM rahate the / aura jainadharma kA pAlana karate the / isa jAtike zrAvakoM ne kaI jainAcAryoMke caturmAsa yahA~ karAye, yAtrA saMgha nikAle / yaha jAti bhI sarAkoM kI taraha jainoM se samparka TUTa jAnese hindU bana gayI / bastIke mandirakA abhI jIrNoddhAra huA hai / usa samaya jaba yahA~ khudAI karAyI gayI thI, prAcIna mandirakA bhAga nikalA thA / usase lagA ki vartamAna mandira kisI prAcIna mandira ke Upara ATT huA hai / athavA kisI prAcIna mandirakA jIrNoddhAra hokara mandirako vartamAna rUpa milA hai | * kucha varSoM pUrva taka bastI ke mandira ke AsapAsa aneka prAcIna mUrtiyA~ milatI thIM / pAvA gA~va meM jAne para aba bhI vahA~ atyanta prAcIna hindU mandira aura jaina mandiroMke bhagnAvazeSa milate haiM / ina avazeSoM ko dekhakara yaha anumAna lagAyA jAtA hai ki yahI vaha pAvA hai, jisakA nAma jaina zAstroMmeM apApApurI, majjhimA pAvA athavA pAvApura milatA hai / pAvAkI vAstavika sthiti bhagavAn mahAvIrakI nirvANa bhUmi abataka vihAra zarIphase sAta mIla dakSiNa - pUrvameM aura giriyakase do mIla uttarameM mAnI jAtI thI / kintu jaba kucha purAtattva - vettAoM aura itihAsakAroM ne yaha likha diyA ki pAvA, jahA~ mahAvIrakA nirvANa huA, nAlandAkI nikaTavAlI pAvA nahIM, Apitu kuzInArAkI nikaTavartI pAvA hai, taba vidvAnoMmeM isa sambandha meM anukUla-pratikUla carcA cala pdd'ii| pAvA kahA~ thI, sahI pAvA kauna-sI thI, isakA nirNaya karaneke lie hameM jaina aura bauddha vAGmayake una sAkSyoMkA antaHparIkSaNa karanA Avazyaka ho gayA, jinameM pAvAkA ullekha milatA hai / zvetAmbara sAhitya meM pAvA zvetAmbara sUtroM aura granthoM -- kalpasUtra, Avazyaka niryukti, pariziSTa parva, aura vividha tIrthaMkalpakA apApA bRhatkalpa AdimeM pAvAke sthAna para madhyamA pAvA aura apApA ina do nAmoMkA prayoga milatA hai / bhagavAn mahAvIra isa nagarImeM do bAra Aye / sambhava hai, ve yahA~ aneka bAra padhAre hoM / kintu do mahattvapUrNa ghaTanAe~ isa nagarI meM ghaTita huI thIM, isalie isa nagara meM bhagavAnke do bAra Agamanako carcA vizeSa ullekhanIya hai /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha prathama bAra bhagavAn kevalajJAnakI prAptike agale hI dina pdhaare| RjukUlA nadIke taTapara avasthita jRmbhaka grAmake bAhara sAla vRkSake nIce vaizAkha zuklA 10 ko bhagavAnko kevalajJAna utpanna huaa| indroM aura devoMne bhagavAnke jJAna kalyANakakA utsava kiyaa| kintu samavasaraNa meM kevala indra aura devatA hI upasthita the| ataH virati rUpa saMyamakA lAbha kisI prANIko nahIM ho skaa| yaha Azcaryajanaka ghaTanA jainAgamoMmeM 'acherA' (Azcaryajanaka yA asvAbhAvika ) nAmase prasiddha hai| una dinoM madhyamA pAvAmeM, jo jambhaka gA~vase lagabhaga bAraha yojana (48 kosa ) dUra thI, somilAcArya brAhmaNa bar3A bhArI yajJa racA rahA thA, usameM bar3e-bar3e vidvAn deza-dezAntaroMse Akara sammilita hue the| bhagavAnne yaha socA ki yajJameM Aye hue vidvAn brAhmaNa pratibodha pAyeMge aura dharmake AdhArastambha baneMge, ataH vahA~ calanA ThIka rhegaa| yaha vicArakara bhagavAnne sandhyA samaya bihAra kara diyA aura rAta bhara calakara madhyamAke mahAsena udyAnameM pahu~ce / ekAdazIko isI udyAnameM bhagavAnkA dUsarA samavasaraNa lgaa| bhagavAnakA upadeza eka pahara taka huaa| unake jJAna aura lokottara upadezakI carcA sArI nagarImeM hone lgii| somilake yajJa meM Aye hue indrabhUti Adi 11 vidvAnoMne bhI yaha carcA sunii| ve jJAna-madase bhare hue apane ziSyoM aura chAtroMke sAtha bhagavAnke pAsa phuNce| unakA uddezya bhagavAnko vivAdameM parAjita karake apanI pratiSThAmeM cAra cA~da lagAnA thaa| kintu vahA~ jAkara unakA mada vigalita ho gyaa| unhoMne bhagavAnke caraNoMmeM vinayapUrvaka namaskAra kiyA aura dIkSA le lii| isa prakAra madhyamAke samavasaraNa meM eka hI dinameM 4411 brAhmaNoMne bhagavAnake caraNoMmeM natamastaka hokara zramaNa dharma aMgIkAra kara liyaa| bhagavAnane una gyAraha vidvAnoMko apane mukhya ziSya banAkara gaNadhara padase vibhUSita kiyaa| usa samaya aneka nara-nAriyoMne bhI bhagavAnkA upadeza sunakara muni-vrata yA zrAvakake vrata liye| bhagavAnne vaizAkha zaklA 11 ko madhyamA pAvAke mahAsena udyAnameM sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpa caturvidha saMghakI sthApanA kii| __ isa nagarImeM dUsarI mahattvapUrNa ghaTanA bhagavAna ke nirvANa kI hai| bhagavAna campAse vihAra karate hue apApA padhAre / isa varSakA varSAvAsa apApAmeM vyatIta karanekA nizcaya karake ve rAjA hastipAlakI rajjuga sabhAmeM pahuMce aura vahIM varSA-caturmAsakI sthApanA kii| isa cAturmAsa meM darzanoM ke lie Aye hue rAjA puNyapAlane bhagavAnse dIkSA lii| kArtikakI amAvasyAko prAtaHkAla rAjA hastipAlake rajjuga sabhA-bhavanameM ( kahIM ise rAjA hastipAlakI zulkazAlA bho likhA hai ) bhagavAna ko antima upadeza-sabhA hii| usa sabhAmeM aneka gaNyamAnya vyakti upasthita the| unameM licchaviyoMke nau aura malloMke nau gaNarAjA ullekhanIya the| bhagavAnne apane jIvanakI samApti nikaTa jAnakara antima upadezakI akhaNDa dhArA cAlU rakhI, jo amAvasyAkI pichalI rAta taka calatI rhii| antameM pradhAna nAmaka adhyayanakA nirUpaNa karate hue amAvasyAkI pichalI rAtako vaha saba karmoMse mukta ho gye| bhagavAnke nirvAga para ukta gaNarAjoMne kahA-'saMsArase bhAva-prakAza uTha gayA, aba dravya prakAza kreNge|' yaha nizcaya kara unhoMne ratnadIpa jlaaye| gautama svAmI jo usa samaya bhagavAnkI AjJAse nikaTavartI gA~vameM devazarmA brAhmaNako upadeza deneke lie gaye hue the, usa samaya bhagavAnkI vandanAke lie vApasa lauTa rahe the| akasmAt unhoMne AkAzameM devatAoMko yaha kahate hue sunA-'bhagavAn kAlagata ho gye|' taba unake mukha se nikalA-'Aja bhAratavarSa zobhAhIna ho gyaa| unheM tatkSaNa kevalajJAna ho gyaa|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM pAvApurI, jise madhyamA, madhyamA pAvA aura apApApurI bhI kahA jAtA hai, ina do ghaTanAoMke kAraNa atyanta prasiddhiko prApta ho gayI thI / zvetAmbara vAGmayake uparyukta ullekhoM se pAvAkI vAstavika sthitipara bhI prakAza par3atA hai / catuvidha-saMgha sthApanA ke prakaraNameM madhyamA ( pAvA ) ko jRmbhaka gA~vase 12 yojana dUra mAnA hai| sAtha hI, nirvANakI ghaTanAke prakaraNameM bhagavAn ke bihArakA krama isa prakAra diyA hai, " campA nagarImeM cAturmAsa pUrNa karake bhagavAn vicarate hue jaMbhiya gA~va pahu~ce / vahA~se miDhipa hote hue chammANi gaye / yahIMpara gvAlene bhagavAn ke kAnoM meM kAThake kIle Thoka diye the / chammANise bhagavAn madhmamA pdhaare| madhyamAse vicarate hue jambhiyagA~va Aye, jahA~ unheM kevalajJAna huA / kevalajJAnake bAda ve punaH madhyamA Aye, jahAM gautamAdiko apanA gaNadhara banAyA, vahA~se ve rAjagRha gaye / vahA~para cAturmAsa karake unhoMne rAjagRha videhakI ora vihAra kiyA aura brAhmaNa-kuNDa pahu~ce / 120 prAcIna bhArata ke nakzeko dekhanese aura bhagavAn mahAvIrake uparyukta bihAra kramako dRSTimeM rakhane para yaha patA cala sakatA hai ki bhagavAn campAse madhyamA pAvA hote hue rAjagRha gaye aura vahA~se vaizAlI gaye, taba asalI pAvA kahA~ honI cAhie / spaSTa hai ki yahI madhyamA pAvA Aja kI pAvApurI hai aura yahI bhagavAn mahAvIrakI nirvANa sthalI hai / sAhitya bauddha sAhitya meM aneka sthaloMpara vibhinna prasaMgoM meM pAvAkA ullekha milatA hai / una prasaMgoMkA yahA~ ullekha karanA bahuta hI upayogI hogA aura unase hameM usa pAvAkA nirNaya karane meM suvidhA rahegI, jo vastutaH mahAvIra bhagavAnkI nirvANa bhUmi hai / nirvANa saMvAda- 1 ' evaM me sutaM / ekaM samayaM bhagavA sakkesu viharati sAmagAme / tena kho pana samayena nigaNTho tAputta pAvArtha adhunA kAlaGkato hoti / tassa kAlaGkiriyAya bhinnA nigaNThA dvedhika jAtA bhaNDana jAtA kalaha jAtA vivAdApannA aJJamantraM mukhasattIhi vitudantA viharanti - na tvaM imaM dhammavinayaM AjAnAsi / ahaM imaM dhammavinayaM AjAnAmi kiM tvaM iyaM dhammavinayaM AjAnissasi / micchApaTipanno tvamasi, ahamasmi sammApaTipanno |......ye pi nigaNThassa nAtaputtassa sAvakA gahI odAtavasanA te pi nigaNThesu tAtaputtigesu nivvinnarUpA virattarUpA paTivAnarUpA yathA taM durakkhAte dhammavinaye duppavedite aniyyAnake anupasama saMvattanike asammAsambuddhapvedi bhinnarUpe apparasaraNe / atha kho cundo samaNuddeso pAvAyaM vassaM vuttho yena sAmagAmo yenAyasmA Anando tenupasaGghami / upasaGkamitvA AyasmantaM AnandaM abhivAdetvA ekamantaM nisIdi / ekamantaM nisinno kho cundo samaNuddeso AyasmantaM AnandaM etadavoca - 'nigaNTho bhante nAtaputto pAvAyaM adhunA - kAlaGkRto / tassa kAlaGkiriyAya bhinnA nigaNThA dvedhika jAtA... pe0... bhinnathUpe appaTisaraNe' ti / evaM vRtte AyasmA Anando cundaM samaNuddesaM etadavoca - 'atthi kho idaM, Avuso cunda, kathApAmataM bhagavantaM dassanAya / AyAma Avuso cunda, yena bhagavA tenupasaGkamissAma / upasaGkamitvA etamatthaM bhagavato ArocessAma' ti / ' evaM bhante' ti kho cundo samaNuddeso Ayasto Anandassa paccassosi / - majjhimanikAya, sAmagAma suttanta
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 121 arthAt eka bAra bhagavAn (buddha ) zAkya dezameM sAmagAmameM vihAra kara rahe the| nigaNTha nAtaputtakI kucha samaya pUrva hI pAvAmeM mRtyu huI thii| unakI mRtyuke anantara hI nigaNThoMmeM phUTa ho gayI, do pakSa ho gaye, ve kalaha karate eka dUsareko mukharUpI zaktise chedate vihara rahe the"tU isa dharmavinayako nahIM jAnatA, maiM isa dharmavinayako jAnatA huuN| tU bhalA isa dharmavinayako kyA jAnegA ? tU mithyArUr3ha hai, maiM satyArUr3ha huuN|" ____nigaNTha nAtaputtake zveta vastradhArI gRhastha ziSya bhI nAtaputrIya nigaNThoMmeM vaise hI virakta citta haiM, jaise ki ve nAtaputtake durAkhyAta ( ThIkase na kahe gaye ), duSpravedita ( ThIkase sAkSAtkAra na kiye gaye ). anairyANika ( pAra na lagAnevAle), anupazama saMvartanika (na zAntigAmI), asamyak sambuddha pravedita ( kisI buddhase na jAne gaye ), bhinna rUpa, Azraya rahita dharmavinayameM the| cunda samaNuddesa pAvAmeM varSAvAsa samApta kara sAmagAmameM AyuSmAn Anandake pAsa Aye aura unheM nigaNTha nAtaputtakI mRtyu tathA nigaNThoMmeM ho rahe vigrahakI sUcanA dii| AyuSmAn Ananda bole-"Avusa cunda ! bhagavAnke darzanake lie yaha bAta bheMTa rUpa hai| Ao, Avusa cunda ! jahA~ bhagavAn haiM, vahA~ cleN| calakara yaha bAta bhagavAnko kheN|" 'acchA bhante !' cunda samaNuddesane kahakara AyuSmAn AnandakA samarthana kiyaa| nirvANa saMvAda-2 evaM me sutaM / eka samayaM bhagavA sakkesu viharato vedhacA nAma sakyA tesaM ambavane paasaade|.......( zeSa sAmagAma sattantake samAna) -dIghanikAya, pAsAdika satta, : mAna baddha zAkya dezameM zAkyoMke vedhacA nAmaka Amravana-prAsAdameM bihAra kara rahe the|.... .. nirvANa saMvAda-3 'evaM me sutaM / ekaM samayaM bhagavA mallesu cArikaM caramAno mahatA bhikkhusaGghana saddhi paJcamattehi bhikkhusatehi yena pAvA nAma mallAnaM nagaraM tdvsri| tatra sudaM bhagavA pAvAyaM viharati cundassa kammAraputtassa ambavane / ....... tena kho pana samayena nigaMTho nAtaputto pAvAyaM adhunA kAlaGkato hoti / ( zeSa sAmagAma suttake samAna )-dIghanikAya, saMgIti pariyAya sutta 3 / 10 / 2 ___arthAt eka samaya pA~ca sau bhikSuoMke mahAsaMghake sAtha bhagavAn malla dezameM cArikA karate, jahA~ pAvA nAmaka malloMkA nagara hai, vahA~ phuNce| vahA~ pAvAmeM bhagavAn cunda kAraputrake AmravanameM vihAra karate the| ( malloMkA unnata va navIna saMsthAgAra unhIM dinoM banA thaa| pAvAvAsI bhagavAna baddhase saMsthAgArameM padhAranekI prArthanA karane Aye / bhagavAnne mauna rahakara apanI svIkRti de dii| taba bhagavAna apane bhikSu-saMgha sahita saMsthAgArameM padhAre aura dharmakathA kahakara pAvAvAsiyoMko sampraharSita kiyaa| jaba pAvAvAsI cale gaye, taba bhagavAn ne zAnta bhikSu-saMghako dekha AyuSmAn sAriputtako Amantrita kiyA aura unase bhikSuoMko dharmakathA sunAneke lie khaa|) usa samaya nigaMTha nAtaputta abhI-abhI pAvAmeM kAlako prApta hue the| bhAga 2-16
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 bhAratake digambara jaina tIrtha nigaMTha nAtaputako mRtyukA kAraNa 'nanu ayaM nAtaputto naalndaavaasiko| so kasmA pAvAyAM kaalkto| ti / so kira upAlinA gAhApatinA paTivaddha saccena dasahi gAthAhi bhASite buddhaguNe sutvA uNhaM lohitaM chaDDesi / . ' atha naM aphAsukaM gahetvA pAvAM agamaMsu / so tattha kAlaM akAsi / ' -majjhima nikAya-aTakathA, sAmagAma sutta vaNNanA, khaNDa 4, pa. 34 arthAt vaha nAtaputta to nAlandAvAsI thA, vaha pAvAmeM kaise kAlagata huA ? satyalAbhI upAli gRhapatike dasa gAthAoMse bhASita buddhake guNoMko sunakara usane uSNa rakta ugala diyaa| taba asvastha hI use pAvA le gaye aura vaha vahIM kAlagata huaa| pAvA-samIkSA jaina zAstroM aura bauddha granthoM meM pAvA sambandhI uparyukta ullekhoMko par3hakara aisA lagatA hai ki mahAvIra aura buddhake kAlameM pAvA nAmaka kaI nagara the| jaina zAstroMmeM pAvAke lie majjhimA pAvA athavA madhyamA pAvA nAmakA prAyaH upayoga kiyA gayA hai| usase pratIta hotA hai ki pAvA nAmaka tIna nagara the| bhagavAn mahAvIrakA nirvANa madhyavartI pAvA nagarake bAhya bhAgameM huaa| bauddha granthoMke uparyukta ullekhoMkA sUkSma nirIkSaNa karanepara pratIta hotA hai ki usa kAlameM pAvA nAmaka nagara ekase adhika the| eka pAvA malloMkI thii| vahA~ karmAraputra cundane tathAgata buddhako bhojanameM sUkara maddava khAneko diyaa| sUkara maddava khAte hI buddhako khUna girane lagA, jisase unheM maraNAntaka vedanA huI aura kuzInArAmeM pahuMcakara isI rogase unakI mRtyu ho gyii| tathAgatake nirvANake prasaMgase malloMkI pAvAko bar3I prasiddhi milii| kintu isake atirikta eka anya pAvAkA bhI ullekha bauddha granthoMmeM isI sandarbha meM milatA hai, jahA~ nigaNTha nAtaputta ( mahAvIra ) kAlakavalita .. hue| buddhake prasaMgameM jahA~ pAvAkA ullekha AyA hai, vahA~ sarvatra 'malloMkI pAvA' isa rUpameM varNana kiyA gayA hai aura jahA~ nigaNTha nAtaputtake prasaMgameM pAvAkA nAmollekha huA hai, vahA~ usake sAtha koI vizeSaNa nahIM diyA gayA, kevala pAvA hI diyA hai| jaina-bauddha granthoMke ullekhoMse spaSTa jJAta hotA hai ki usa yugameM pAvA nAmake kaI nagara the| isa kAraNa mahAvIrakA nirvANa kisa pAvAmeM huA, isa viSayameM itihAsakAroM aura vidvAnoMmeM kucha matabheda ho gayA hai| eka pakSa malloMkI pAvAko mahAvIrakI nirvANa-bhUmi svIkAra karane lagA hai, jabaki dUsarA pakSa paramparAgata aura paTanA jilevAlI vartamAna pAvApurIko hI mahAvIrakI nirvANabhUmi mAnatA hai| donoM hI pakSoM ke pAsa kucha yuktiyA~ haiM, AdhAra haiN| ataH donoMko yuktiyoMpara vicAra karake hI kisI nirNayapara pahu~cA jA sakatA hai| prathama pakSakA kahanA hai ki 1. mahAvIra aura buddhake kAlameM pAvA nAmakI eka hI nagarI thii| vaha malloMkI pAvA thii| vahIMse mahAvIrakA nirvANa huA, vahIM buddhako sUkara maddava khAnese roga huaa| 2. malloMkI pAvAke dhvaMsAvazeSa saThiyAMva-phAjilanagarameM bikhare par3e haiN| pAvAke khaNDahara hI aba saThiyA~vaDIha kahalAte haiM / 3. nirvANakANDa Adike anusAra pAvAmeM bahata-se sarovara the| saThiyAMvameM cAroM ora vipula saMkhyAmeM aba bhI sarovara haiM, jabaki pAvApurImeM kevala eka hI sarovara hai| 4. vartamAna pAvApurIkA kSetra magadha samrAT ajAtazatruke AdhipatyameM thaa| vaha licchavi
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 123 aura malla saMghoMkA zatru thaa| phira mahAvIra-nirvANake samaya nau malla aura nau licchavi rAjA pAvApurImeM kisa prakAra A sakate the| 5. pAvApurImeM kucha bhI purAtattva sAmagrI nahIM hai, jabaki saThiyAMvameM cAroM ora prAcIna nagaroM, bhavanoM aura stUpoMke avazeSa phaile hue haiN| aura rAjagRhIke nikaTa hastipAla nAmaka rAjA kaise ho sakatA thaa| 6. 13vIM-14vIM zatAbdImeM uttara bihArase jaina dharma haTakara dakSiNa bihArameM kendrita ho gayA thaa| unhIM dinoM pAvApurIko mahAvIrakI nirvANa-bhUmi mAna liyA gayA, jisa prakAra kuNDalapura yA licchuAr3ako mahAvIrakI janmabhUmi mAna liyA gayA thaa| eka dUsarA pakSa hai jo isa navIna mAnyatAke viruddha hai aura jo paramparAgata rUpase mAnya pAvApurIko hI mahAvIrakI nirvANasthalI mAnatA hai| isa pakSake tarka isa prakAra haiM 1. malloMko pAvAmeM mahAvIrakA nirvANa huA, isa prakArakA koI ullekha kisI jaina yA bauddha zAstrameM upalabdha nahIM hotaa| jabaki buddhake prasaMgameM malloMkI pAvAkA ullekha kiyA gayA hai, kintu nigaNThanAtaputrake mRtyu prasaMgameM sarvatra bauddha granthoMmeM kevala pAvAkA hI nAmollekha kiyA gayA hai| isIse siddha hai ki mahAvIrakA nirvANa malloMkI pAvAmeM nahIM, usase bhinna pAvAmeM huA thaa| 2. jaina granthoMmeM malloMkI pAvAmeM nahIM balki madhyamA pAvAmeM mahAvIrakA nirvANa mAnA hai| isase pratIta hotA hai ki usa samaya tIna nagara pAvA nAmake the| mahAvIrakA nirvANa madhyama pAvAmeM haa| sthala koSoMse bhI siddha hai ki usa kAlameM pAvA nAmaka tIna nagara the-1. malloMkI pAvA, 2. nAlandAkI nikaTavartI pAvA-vartamAna pAvApurI aura 3. bhaMgi janapadakI rAjadhAnI pAvA / pAvApurI ina donoMke madhyameM avasthita thii| ataH vahI mahAvIrakI nirvANa-bhUmi hai| 3. jina vidvAnoMne pAvAparIko mahAvIrakA nirvANa-sthAna na mAnakara saThiyA~vako nirvANasthAna mAnA hai, unake samakSa kevala bauddha grantha rahe haiM aura jahA~ buddhako sUkaramaddava khAnese roga huA, vaha pAvA rahI, kintu jaina grantha sambhavataH unake sAmane nahIM the| isalie bauddha granthoMke AdhArapara unhoMne pAvAke bAremeM nirNaya kara liyaa| jaina granthoMkI madhyamA pAvA zabdapara sambhavataH unhoMne koI dhyAna nahIM diyaa| 4. nigaNTha nAtaputta (mahAvIra) ke nirvANake prasaMgameM bauddha granthoMmeM jo kucha likhA gayA, vaha sadbhAvake sAtha nahIM likhA gyaa| vaha mithyA to hai hI, zarAratapUrNa bhI hai| jaise upAli dvArA buddhakI prazaMsAmeM dasa gAthA kahanepara nigaNTha nAtaputtake mukhase uSNa raktakA vamana honA aura usIse unakI mRtyu, nigaNTanAtaputtake kAlakavalita hote hI nigaNThoM aura zveta paTadhAriyoMmeM kalaha honA, sAriputrakI mRtyu eka varSa pUrva honepara bhI unake dvArA nigaNTha nAtaputtakI mRtyukA samAcAra buddhako denA, cunda dvArA nigaNTha nAtaputtako mRtyu aura unake anuyAyiyoMmeM kalahakA samAcAra sunakara Ananda dvArA isa samAcArako tathAgatake lie bheMTasvarUpa kahanA Adi / isalie mahAvIrake nirvANake sambandhameM bauddha granthoMkI koI bAta vizvasanIya nahIM hai| 5. malla aura licchavi rAjA pAvApurI arthAt zatru-pradezameM Aye, isameM AzcaryakI koI bAta nahIM hai| zokake avasaroMpara rAjanaitika zatru bhI prAyaH eka sthAnapara pahuMcate haiN| malla aura licchaviyoMke samAna ajAtazatru bhI bhagavAn mahAvIrakA bhakta thaa| bhagavAn mahAvIrake nirvANotsavameM sammilita hue ina gaNatantrI rAjAoMke viruddha ajAtazatru yadi koI dveSapUrNa kArya karatA to sampUrNa lokamata usake viruddha ho jaataa| dUsarI bAta yaha thI ki ajAtazatruko apanI sthiti
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 bhAratake digambara jaina tIrtha sudRr3ha karane aura kUTanaitika gatividhiyoMmeM vyasta rahaneke kAraNa Ane takakA avakAza nahIM mila pAyA, yuddha-jaise vidveSapUrNa pratizodhakI bAta to bahuta dUrakI thii| rahI hastipAla rAjAkI bAtausa kAlameM eka gAMvake svAmI jamIMdArako bhI rAjA kahA jAtA thaa| hastipAla aisA hI koI choTA karada rAjA hogaa| . 6. saThiyA~va, par3araunA aura papaura sabhI sthAnoMpara purAtattvavettA zrI kaniMghama, vaigalara, kAralAila Adi aneka vidvAnoMne zodha-yAtrA kI, kintu Ajataka eka bhI jainamUrti, lekha, jainastUpa athavA jainamandirake avazeSa Adi nahIM mile, jabaki pAvApurIkA jalamandira aura gA~vakA mandira kAphI prAcIna haiM, yahA~ aneka prAcIna jainamUrtiyA~ upalabdha huI haiM aura kaI mUrtiyA~ digambara jaina mandirameM abataka rakhI huI haiN| saThiyAMvameM jo thor3I-sI purAtattva sAmagrI milI hai, usameM bhI jainoMse sambandhita koI sAmagrI nahIM hai| pAvApurIko 13-14vIM zatAbdImeM bhUla yA bhramase mahAvIrako nirvANa-bhUmi mAna liyA gayA hai, isa mAnyatAke pakSameM koI AdhAra yA pramANa nahIM diyA gyaa| 7. uparyukta kAraNoMse pAvApurI hI vastutaH bhagavAn mahAvIrakI nirvANa-bhUmi hai| saThiyA~va malloMko prAcIna pAvA bhale hI ho, kintu mahAvIrakA nirvANa malloMkI pAvAmeM nahIM huA, itanA nizcita hai| saThiyAMvake pakSameM eka hI bAtapara jora diyA jA rahA hai ki saThiyA~va hI malloMkI pAvA hai / hama bhI ise mAnate haiM / kintu mahAvIrakA nirvANa malloMkI pAvAse nahIM, madhyamA pAvAse huA, ise bhulA diyA jAtA hai / eka nAmake to aneka gA~va ho sakate haiN| samIkSA 'donoM pakSoMke uparyukta tarkopara gambhIratApUrvaka vicAra karanekI AvazyakatA hai| donoM hI orake toMmeM bala hai| kintu prathama pakSako abhI yaha siddha karanA zeSa hai ki mahAvIrakA nirvANa malloMkI pAvAse huaa| yadi vaha pakSa isa bAtako siddha kara sakA to jaina zAstroMmeM ullikhita madhyamA pAvAke sAtha malloMkI pAvAkA samanvaya kisa prakAra kiyA jAye, yaha bhI siddha karanA hogaa| ataH hamArI vinamra sammati hai ki jabataka saThiyAMvake pakSameM Thosa aura sarvasammata zAstrIya, aitihAsika aura purAtAttvika sAkSya prApta na ho jAyeM, tabataka zatAbdiyose nirvANa-kSetrake rUpameM mAnya pAvApurIko ho bhagavAn mahAvIrakI nirvANa-bhUmi mAnanA tarkasaMgata aura buddhimattApUrNa hogaa| mArga pAvApurI bihAra prAntameM paTanA jileke bihArazarIphase dakSiNakI ora 14 ki. mI. dUra jainoMkA eka mahAn siddhakSetra hai| yaha paTanA-rA~cI sar3akase eka mIla hai / pUrva dizAse AnevAle yAtriyoMko I. Ara. ke navAdA sTezanase 22 ki. mI. aura pazcima dizAse AnevAloMko bakhtyArapurase 13 ki. mI. par3atA hai| sTezanapara TaiksI Adi hara samaya milate haiM / isake AsapAsameM guNAvA (navAdAse do mIla) 21 ki. mI., rAjagRhI 18 ki. mI. aura kuNDalapura tIrtha haiN| sar3akake mor3apara TamaTama, tA~ge milate haiN| moTara-sTaiNDase guNAvA, navAdA, campApura (bhAgalapura), rAjagira, paTanA, ArA, nAlandA Adike lie bhI basa aura TaiksiyA~ milatI haiN| bakhtyArapura-rAjagira relave lAinapara pAvApura roDa nAmakA eka sTezana bhI hai jo bakhtyArapurase 10 ki. mI. dUra hai| vahA~para koI savArI nahIM miltii| ataH pAvApurIke yAtriyoMko vahA~ nahIM utaranA caahie|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM guNAvA 125 sthiti guNAvA bihAra prAntameM navAdA jileke antargata hai / isakA posTa Aphisa navAdA hai | gayA-kyUla relave lAinapara sthita navAdAse yaha 3 ki. mI. dUra hai aura yaha navAdA bihArabakhtyArapura roDa ke kinAre hai / siddhakSetra yaha sthAna bhagavAn mahAvIrake mukhya gaNadhara gautama svAmIkA nirvANa-sthAna mAnA jAtA hai / ataH jaina janatA ise siddhakSetra yA nirvANakSetra mAnatI hai / gautama svAmIkI vAstavika nirvANa bhUmi guNAvA siddhakSetra hai, isakA samarthana kisI bhI prAcIna zAstrase nahIM hotA / nirvANa kANDa ( saMskRta ) aura nirvANa bhakti ( prAkRta ) meM bhI guNAvA nAmaka kisI siddhakSetrakA ullekha nahIM miltaa| kisI purANa athavA kathA-grantha meM bhI gautama svAmIkA nirvANa guNAvAmeM honekA samarthana nahIM miltaa| AcAryaM guNabhadra kRta uttara purANemeM isa sambandha meM nimnalikhita ullekha milatA hai-- vIranirvRtisaMprAptadina evAstaghAtikaH // bhaviSyAmyahamapyudyatkevalajJAnalocanaH / bhavyAnAM dharmadezena vihRtya viSayAMstataH // gatvA vipulazabdAdigirau prApsyAmi nirvRtim / - jisa dina bhagavAn mahAvIra svAmIko nirvANa prApta hogA usI dina maiM bhI aghAtiyA karmoMko naSTa kara kevalajJAnarUpI netrako prakaTa karanevAlA hoUMgA aura phira maiM bhavya jIvoMko dharmopadeza detA huA aneka dezoM meM vihAra karU~gA / tadanantara vipulAcalapara jAkara nirvANa prApta karU~gA / uttara purANake isa avataraNa se sandehakI koI guMjAyaza nahIM raha jAtI ki gautama svAmIkA nirvANa vipulAcala parvatapara huA / zvetAmbara paramparAmeM bhI gautama svAmIkA nirvANa guNAvAmeM svIkAra nahIM kiyA gayA, apitu unakA nirvANa rAjagRhake guNazIle caityameM huA mAnA jAtA hai / bhagavAn mahAvIrake sabhI gyArahoM gaNadhara isI guNazIla caityase hI nirvANako prApta hue the| 3 yaha guNazIla caitya rAjagRhake bAhara uttara-pUrva dizAmeM avasthita thA / yathA 'tassa NaM rAmagihassa Nayarassa vahiyA uttarapuracchime disI bhAe guNasilae NAmaM ceiye ho / - isa prakAra digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAoMmeM isa viSaya meM aikamatya hai ki gautama svAmIkA nirvANa rAjagRhameM huA / kintu rAjagRhameM kisa sthAnase unakA nirvANa huA, isa 1. uttara purANa, 76 / 515-517 / 2. Avazyaka niryukti, 655 / Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 331 / 3. bhagavatI sUtra 1 za. 1 u. / nizIthacUNi / AvazyakacUrNi / anuttaraupapAtika / uttarAdhyayana / abhidhAnarAjendra koSa, bhAga 3, pR. 931 /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 bhAratake digambara jaina tIrtha viSayameM thor3A antara hai| digambara paramparAke anusAra unakA nirvANa vipulAcalase huA aura zvetAmbara mAnyatAke anusAra unakA nirvANa guNazIla caityameM huaa| kintu isa mAnyatA-bhedakA bhI vizeSa kAraNa hai| digambara paramparAmeM jisa prakAra vipulAcalako mahattva prApta hai, zvetAmbara paramparAmeM usI prakAra guNazIla caityako vizeSa mahattva diyA gayA hai| jaise digambara paramparAmeM vipUlAcalako aneka mahattvapUrNa ghaTanAoMkA kendra mAnA hai, zvetAmbara paramparAmeM usI prakAra guNazIla caitya nAnAvidha ghaTanAoMkA saMgamasthala bana gayA hai| kintu ina donoM paramparAoMkI mAnyatAke viruddha gaNAvA kaba, kisa kAlameM, kyoM aura kaise gautama svAmIke nAmake sAtha sambandhita hokara siddhakSetra bana gayA, isakA anveSaNa honekI AvazyakatA hai| hameM lagatA hai, jina dinoM kuNDalapurako bhagavAn mahAvIrakA janma-nagara mAnakara use tIrthakSetra banA diyA gayA, lagabhaga unhIM dinoM tIrtha-sthApanAke ati utsAhameM guNAvAko gautama svAmIkA nirvANa-kSetra mAna liyA gyaa| sambhavataH usa samaya sahI nirNaya karane vata sAdhanoMkA abhAva thA athavA vijJa logoMne isa bAtako vizeSa mahattva nahIM diyaa| kintu aba yaha nirNaya karanA hI hogA ki kauna tIrtha apane vAstavika sthAnapara hai aura kauna-sA tIthaM usake vAstavika sthAnako bhUlakara kevala zraddhAvaza kisI dUsare sthAnapara banA diyA gayA hai| yadi hamArA anumAna sahI hai to mAnanA hogA ki eka tIrthake rUpameM isa sthAnakI jo khyAti vigata chaha zatAbdiyoMse calI A rahI hai usake sAtha itane lambe kAlase bhaktajanoMkA jo bhAvanAtmaka sambandha jur3A huA hai, use dekhate hue bhaviSyameM bhI isa sthAnako eka tIrthake rUpameM mAnyatA prApta rahe, isameM koI Apatti nahIM honI caahie| ina saba bAtoMko dekhate hue prasaMgavaza yahA~ gautama svAmIkA saMkSipta paricaya de denA anupayukta nahIM hogaa| gautama svAmIkA yazasvI jIvana gautama svAmI vartamAna jaina vAGamayake Adya-praNetA the| SaTakhaNDAgama, tiloyapaNNattI Adi ArSa granthoMmeM bhagavAn mahAvIrako bhAvakI apekSA samasta vAGamayakA arthakartA athavA mUlatantrakartA athavA dravyazrutakA kartA batalAyA hai aura gautama gaNadharako upatantrakartI athavA dravyazrutakA kartA kahA gayA hai| kintu Azcarya hai ki aise mahAn vyaktikA jIvana vRttAnta nahIM miltaa| lagabhaga 16vIM zatAbdImeM maNDalAcArya dharmacandra dvArA viracita 'gautama caritra' nAmaka eka granthameM unake jIvanake sambandhameM sAdhAraNa-sA prakAza DAlA gayA hai| usake dvArA hI hameM gautama svAmIke sambandhameM kucha jAnakArI milatI hai| ___isa granthake anusAra magadha dezameM eka brAhmaNa nagara thaa| isa nagarameM aneka bidvAn brAhmaNa rahate the| isa nagarameM sadA vedoMkI dhvani gUMjA karatI thii| isI nagarameM sadAcAra parAyaNa, bahuzruta aura sampanna zAMDilya nAmaka eka brAhmaNa nivAsa karatA thaa| usake rUpa aura zIlase sampanna sthaNDilA aura kesarI nAmaka do patniyA~ thiiN| eka dina rAtriko sote hue antima praharameM sthaNDilA brAhmaNIne zubha svapna dekhe / tabhI pA~caveM svargase eka devakA jIva Ayu pUrNa hone para mAtA sthaNDilA ke garbha meM aayaa| garbhAvasthA meM mAtAkI ruci dharmakI ora vizeSa bar3ha gayI thii| . nau mAha vyatIta hone para mAtAne eka sudarzana putrako janma diyaa| usa puNyazAlI putrake utpanna honeke samaya saba dizAe~ nirmala ho gayIM, sugandhita vAyu bahane lagI aura AkAzameM deva loga jayajayakAra kara rahe the| putra-janmase brAhmaNa dampatiko apAra harSa huA / zANDilya brAhmaNane putra-janmakI khuzImeM yAcakoMko manamAnA dhana dAna kiyaa| nimittajJAnIne putrake grahalagna dekhakara
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 127 bhaviSyavANI ko-"yaha bAlaka bar3A hone para samasta vidyAoMkA svAmI hogaa| aura sAre saMsArameM isakA yaza phailegaa|" bAlaka atyanta rUpavAn thaa| usake mukha para alaukika teja thaa| use jo dekhatA thA, vaha dekhatA hI raha jAtA thaa| vaha priyadarzana thaa| mAtA pitAne usakA nAma indrabhati rkhaa| __. bAlaka indrabhUti abhI tIna varSakA hI thA, jaba mAtA sthaNDilAne dvitIya putrako janma diyaa| yaha jIva bhI pA~caveM svargase AyA thaa| vaisA hI puNyAtmA aura prbhaavshaalii| isakA nAma gAyaM rakhA gayA, jo bAdameM agnibhUtike nAmase prasiddha hue| isake kucha samaya pazcAt dvitIya brAhmaNa-patnI kesarIke bhI vaisA hI tejasvI putra utpanna haA, jisakA nAma bhArgava rakhA gyaa| yaha bhI pAMcaveM svargase AyA thaa| yaha patra bAdameM vAyubhUtike nAmase vikhyAta haa| tInoM bhAiyoMne sampUrNa veda aura vedAMgoMkA adhyayana kiyaa| aura ve usameM pAraMgata ho gye| vidvAn bananeke bAda unhoMne apane-apane gurukula khola liye aura chAtroMko vidyAdhyApana karAne lge| indrabhUtike pAsa pA~ca sau ziSya par3hate the| kintu itanA vidvAn hokara bhI unake caritrameM eka bar3A doSa thaa| unheM apanI vidyAkA bar3A abhimAna thaa| ve samajhate the ki unake samAna vidvAna isa saMsAra meM anya koI nahIM hai| bhagavAn mahAvIra eka dina chadmastha avasthAmeM vihAra karate hue RjukUlA nadIke taTa para eka zAlavRkSake nIce kisI zilA para telAkA niyama lekara dhyAna lagAkara baiTha gye| unhoMne vaizAkha zuklA dazamIko cAroM ghAtiyA karmoMkA vinAza kara diyaa| phalataH unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| cAroM prakArake devoM aura indroMne Akara bhagavAnko namaskAra kiyaa| saudharma indrane kuberako tatkAla samavasaraNa nirmANa karane kI AjJA dii| devatAoMne Anana-phAnana meM samavasaraNakI racanA kara dii| usameM bAraha kakSa the| deva, manuSya, tiryaMca Adi yathAnizcita kakSoMmeM Akara baiTha gye| bhagavAn gandhakuTImeM siMhAsana para virAjamAna ho gaye kintu unakI divya dhvani nahIM khirii| yaha dekhakara saudharma indrane apane avadhijJAnase vicAra kiyA ki yadi indrabhUti gautama A jAyeM to bhagavAn kI divya dhvani khirane lgegii| yaha vicAra kara indra eka vRddha brAhmaNakA rUpa dhAraNa kara indrabhUti gautamake gurukulameM pahuMcA aura chAtroMse bolA-mujhe eka zlokakA artha samajhanA hai| yahA~ sabase bar3A vidvAna kauna hai jo mujhe isakA artha samajhA ske| mere guru isa samaya dharma-kAryameM lage hue haiM / isalie ve isa samaya mujhe kucha batA nahIM rahe haiN| ___ chAtroMne vRddhako apane guru gautamake pAsa pahu~cA diyaa| vRddhane unase bhI yahI bAta khii| gautama abhimAnakI mudrAmeM bole-brAhmaNa devatA ! tumheM jo pUchanA ho pUcha sakate ho| vRddha bolA-vipravarya ! yadi Apa mere kAvyakA artha batA deMge to maiM ApakA ziSya bana jaauuNgaa| yadi na batA sake to Apako mere gurukA ziSyatva svIkAra karanA hogaa| gautama isa zartase sahamata ho gaye / taba vRddhane zloka bolA-'kAlyaM dravyaSaTkaM' ityAdi zloka sunakara indrabhUti usakA artha vicArane lage, kintu artha nahIM kara pAye-chaha dravya, nau padArtha, chaha lezyA, pA~ca astikAya kaunase haiN| kintu abhimAna vaza vRddha brAhmaNake samakSa yaha bAta kaha bhI nahIM ske| unhoMne bAta chipAte hue kahA-"maiM tumheM kyA batAU~, calo, tumhAre guruke samakSa hI artha btaauuNgaa|' indra yahI to cAhatA thaa| vaha indrabhUtiko unake ziSya parikarake sahita lekara cala diyaa| jaba samavasaraNake dvArake bhItara ghusate hI sAmane mAnastambha dekhA to indrabhUtike manakA abhimAna
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 bhAratake digambara jaina tIrthaM galita ho gayA aura manameM komalatA jAgI / samavasaraNa - vibhUtiko dekhakara unake manameM vicAra AyA - jinakI aisI lokottara vibhUti hai, ve kyA kisIke dvArA jIte jA sakate haiM / jaba ve bhagavAke samakSa pahu~ce to antarase bhaktikI hilora - sI uThI aura ve hAtha jor3akara bhagavAn kI stuti karane lge| phira unhoMne bhagavAnko namaskAra kiyA aura apane donoM bhrAtAoM aura ziSyoM sahita bhagavAn ke caraNoMmeM jainezvarI dIkSA dhAraNa kara lii| usa samaya unake pariNAma itane nirmala the ki unheM tatkAla buddhi, vikriyA, kriyA, tapa, bala, auSadhi, rasa aura kSetra ye ATha RddhiyA~ prApta ho gyiiN| buddhi Rddhi prApta hone para avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, koSThamati, buddhi, bhinna, zrotR aura padAnusArI jJAna bhI svayaM prApta ho gaye / karate AcArya vRSabha indrabhUtike Ane para bhagavAn kI divya dhvani khiraneke kAlakA ullekha hue ; 'tiloyapaNNattI' meM batalAte haiM - avasarpiNIke caturthaM kAlake antima bhAga meM tetIsa varSa ATha mAha aura pandraha dina zeSa rahane para zrAvaNa nAmaka prathama mAsameM kRSNa pakSakI pratipadA ke dina abhijit nakSatrake udita rahane para dharmatIrthaMko utpatti huI arthAt bhagavAn mahAvIrakI prathama divyadhvani khirii| usa samaya rudra muhUrtaM thA, sUryodayakA zubhakAla thA aura abhijit nakSatrakA prathama yoga thA / ( yugakA prArambha bhI isI dina hotA hai ) / isI prakAra jayadhavalA TIkAmeM AcArya vIrasenane batAyA hai ki- 'jo Arya kSetrameM utpanna hue haiM; mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya ina cAra nirmala jJAnoMse sampanna haiM; jinhoMne dIpta, ugra aura tapta tapako tapA hai; jo aNimA Adi ATha prakArakI vaikriyika labdhiyoMse sampanna haiM; jinakA sarvArthasiddhi meM nivAsa karanevAle devoMse anantaguNA bala hai; jo eka muhUrta meM bAraha aMgoM ke artha aura dvAdazAMga rUpa granthoMke smaraNa aura pATha karanemeM samartha haiM; jo apane pANipAtra meM dI gayo khIrako amRta rUpase parivartita karanemeM yA use akSaya banAne meM samartha haiM; jinheM AhAra aura sthAnake viSaya meM akSINa Rddhi prApta hai; jinhoMne sarvAvadhi jJAnase azeSa pudgala dravyakA sAkSAtkAra kara liyA hai; tapake nalase jinhoMne utkRSTa vipulamati manaHparyaMya jJAna utpanna kara liyA hai; jo sAta prakArake bhayase rahita haiM; jinhoMne cAra kaSAyoM kA kSaya kara diyA hai; jinhoMne pA~ca indriyoM ko jIta liyA hai; jinhoMne mana, vacana aura kAyarUpa daNDoMko bhagna kara diyA hai; jo chaha kAyika jIvoMkI dayA pAlane meM tatpara haiM; jinhoMne kula, mada Adi ATha madoMko naSTa kara diyA hai; jo kSamAdi dasa dharmoMmeM nirantara udyata haiM; jo ATha pravacana mAtRkA gaNoMkA arthAt pA~ca samiti aura tIna guptiyoM kA paripAlana karate haiM; jinhoMne kSudhA Adi bAIsa parISahoMke prasArako jIta liyA hai; aura jinakA satya hI alaMkAra hai aise AryaM indrabhUtike lie una mahAvIra bhaTTAraka arthaMkA upadeza diyaa| usake anantara una gautama gotrameM utpanna hue indrabhUtine eka antarmuhUrta meM dvAdazAMga arthakA avadhAraNa karake usI samaya bAraha aMga rUpa granthoM kI racanA kI aura guNoMse apane samAna zrI sudharmAcAryako usakA vyAkhyAna kiyA / tadanantara kucha kAlake pazcAt indrabhUti bhaTTAraka kevalajJAnako utpanna karake aura bAraha varSa taka kevali vihAra rUpase vihAra karake mokSako prApta hue / tiloyapaNNattI ( 4-1476 ) meM varNana hai ki jisa dina bhagavAn mahAvIra siddha hue, usI dina gautama gaNadhara kevalajJAnako prApta hue / punaH gautamake siddha honepara sudharmAsvAmI kevalI hue / jisa dina sudharmA svAmI mukta hue, usI dina jambUsvAmI kevalI hue / 1. tiloyapattI, adhikAra 1, gAthA 68-70 / 2. gAthA 1, pR. 83 /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 129 zvetAmbara paramparAmeM gautama svAmIkA caritra isa prakAra upalabdha hotA hai indrabhUti gautama magadhakI rAjadhAnI rAjagRhake nikaTa gorvara ( govara gA~va ) grAmake rahanevAle the| ve gautama gotrIya vasubhUti brAhmaNake putra the| inakI mAtAkA nAma pRthvI thaa| unakA nAma yadyapi indrabhUti thA, para apane gotrAbhidhAna 'gautama' isa nAmase hI adhika vizruta the| pacAsa varSakI AyumeM Apane pA~ca sau chAtroMke sAtha pravrajyA grahaNa kii| tIsa varSa taka chadmastha rahe aura bAraha varSa paryanta kevalI rhe| bAnabe varSakI Ayu meM guNazIla caityameM mAsika anazana karake nirvANa prApta kiyaa| kSetra-darzana pAvApurIkI taraha yahA~ bhI eka sundara sarovarameM bhavya jinamandira banA huA hai| isa mandirameM eka vedImeM gautama svAmIke caraNa virAjamAna haiN| tathA dUsarI vedImeM bhagavAn pArzvanAtha kI zyAma varNa pA~ca iMcI pratimA hai| caraNacaukIpara sarpalAMchana hai| UparakA sarpa-phaNa TUTa gayA hai| mandira taka jAneke lie do sau phuTa lambA eka pula banA huA hai| pulake pAsa dakSiNameM jo dharmazAlA banI huI hai, vaha zvetAmbara bhAiyoMke adhikArameM hai| digambara samAjakA eka zikharabanda mandira navIna dharmazAlAke vIcameM banA huA hai jo rAva rAjA sara seTha sarUpacanda hukamacanda indauravAloMkI orase saM. 1982 meM nirmita huA hai| isa mandirameM mUlanAyaka pratimA bhagavAn kunthunAthakI hai, jo padmAsana, zvetavarNa hai tathA lagabhaga savA cAra phuTa avagAhanAkI hai| isakI pratiSThA vIra saM. 2464 meM huI thii| mUlanAyakake Age pA~ca pratimAe~ zveta pASANakI haiM, jinameM do pArzvanAtha pratimAe~ kramazaH saMvat 1448 aura saMvat 1548 kI haiN| ina pratimAoMke Age bhagavAna mahAvIrakI zveta varNa padmAsana eka phaTa savA iMca avagAhanAkI virAjamAna hai / eka ora vIra saM. 2453 ke pratiSThita caraNa virAjamAna haiN| inake atirikta dhAtukI 4 pratimAe~ haiN| mandirameM garbhagRhake atirikta sabhAmaNDapa tathA bAhara kAphI bar3A dAlAna hai| mandirake sAmane dharmazAlAke bhItara hI eka mAnastambha zrI kezarImala lallUmalajI gayA dvArA saMvat 2474 meM pratiSThita karAyA gayA hai| mAnastambhakI vedImeM caturmukhI pratimA virAjamAna hai| dharmazAlAmeM kula pandraha kamare haiN| dharmazAlAke bhItara eka aura bAhara eka isa prakAra kula do kue~ haiN|| dharmazAlA sar3akake bilakula kinArepara hai, jabaki jalamandira dharmazAlAke pIche usase lagabhaga eka pharlAga dUra hai| yahA~ varSameM koI melA nahIM bhrtaa| yahA~kA prabandha bhA. di. jaina tIrtha-kSetra kameTI kI orase bihAra prAntIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI ArA karatI hai| 1. Avazyaka niyukti, gAthA 643 se 655, Avazyaka malayagiri vRtti, 338-339 / bhAga 2-17
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 bhAratake digambara jaina tIrtha pATaliputra siddhakSetra pATaliputrakA itihAsa DhAI hajAra varSa prAcIna hai| prAcIna sAhityameM isake kaI nAma milate haiM jaise kusumapura, puSpapura, paattliputr| yaha zatAbdiyoM taka rAjanaitika aura sAMskRtika kendra rhaa| jaina sAhityameM pATaliputrakA sthAna bahuta mahattvapUrNa rahA hai| jaina zAstroMmeM isa nagarako siddhakSetra mAnA gayA hai| isI nagarameM tapasyA karake munirAja sudarzanane nirvANa prApta kiyA thaa| muni sudarzanakA jIvana bar3A ghaTanA-pradhAna rahA, ataH jaina jagatmeM sudarzana ( pahale seTha, bAdameM muni ) kA carita bahuta vikhyAta hai| unakA carita saMkSepameM isa prakAra hai- aMgadezakI rAjadhAnI campAke nareza dadhivAhana the| unake rAjya meM vaSabhadatta seTha rahate the| unakI patnI ahaMddAsI dharmaparAyaNa satIsAdhvI thii| unake eka putra thaa| usakA rUpa darzanIya thaa| isalie usakA nAma sudarzana rakhA gyaa| jaba sudarzana yauvana avasthAko prApta hue to unake mAtA-pitAne unakA vivAha manoramA nAmaka eka sulakSaNA kanyAke sAtha kara diyaa| patnI jitanI sundara thI, utanI guNavatI bhI tho / ataH pati-patnI donoM AnandapUrvaka rahane lge| * eka dina seTha vRSabhadattake manameM saMsArakI dazAkA cintana karate hue vairAgya utpanna ho gyaa| unhoMne samAdhigupta nAmaka munirAjake pAsa jAkara dIkSA le lii| aba sudarzana seTha vyApAra sa~bhAlane lge| rAja darabArameM bhI unakA bar3A mAna thaa| unhoMne dhana bhI ajita kiyA aura dharma ko orase bhI udAsIna nahIM rahe / ve pratyeka aSTamI aura caturdazIko rAtrimeM zmazAnameM jAkara dhyAna lagAyA karate the| eka dina mahArAja dadhivAhana apanI mahArAnI abhayAko lekara vana-vihArake lie gaye / unake sAtha seTha sudarzana, mantrIgaNa, parijana, purajana bhI the| mahArAnI abhayA bAra-bAra usa sudarzana rUpavAle sudarzana seThako dekha rahI thii| gaThA huA zarIra, bharA huA yauvana, camakatI huI A~kheM, musakarAtA huA cehraa| ina sabane milakara abhayAke manako caMcala kara diyaa| jaba vanavihArase lauTe to abhayA apane kakSameM jAkara palaMgapara par3a gyii| vaha kAma-pIr3ita ho rahI thii| usakI vihvala dazAko dekhakara usakI dhAyane rAnIse isakA kAraNa puuchaa| rAnI dhAyako apanI atyanta vizvasta aura antaraMga samajhakara bolI-"sudarzana seThako dekhakara maiM usake Upara mohita ho gayI huuN| usake binA maiM jIvita nahIM raha sktii| yadi tU merA jIvana cAhatI hai to use mujhase kisI upAyase milA de|" dhAyane AzvAsana dekara mahArAnIse sudarzanako milAnekA vacana diyaa| usa dina dhAyane rAtrimeM prayatna karake seTha sudarzanako, jaba vaha zmazAnameM dhyAna lagAye hue khar3e the-uThavAkara mahArAnIke kakSameM pahuMcA diyaa| sudarzanako dekhakara rAnI bar3I prasanna huI aura kAmase pIr3ita hokara vaha sudarzanase rati-dAnakI prArthanA karane lgii| sudarzana to dhyAnamagna the| unhoMne yaha upasarga dekhA to pratijJA kara lI ki yadi maiM isa upasargase baca sakA to munidIkSA le luuNgaa| - rAnI kAmAndha hokara nAnA bhA~tikI kuceSTA karatI rhii| kintu sudarzana apane dhyAna meM lIna rhe| rAnIne anunaya vinaya ko, prema prakaTa kiyA, zArIrika kuceSTAe~ kiiN| jaba dRr3ha zIla
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAMke digambara jaina tIrtha 131 vratIke zIlakI zilAse rAnIke sabhI zastra TakarAkara bekAra ho gaye to vaha khIja aura krodhase bhara utthii| use aba apanI pratiSThA bacAnekI cintA huii| usane apane kapar3e phAr3a DAle, apane nAkhUnoMse zarIra kSata-vikSata kara liyA, bAla bikhera liye aura kAtara vANImeM cillAne lagI"bacAo, bacAo, yaha duSTa merA sarvanAza karanA cAhatA hai|' ___rAnIkI cIkha-pukAra sunakara rAja-sevaka, pratIhAra Adi daur3e aaye| aparAdha sAdhAraNa nahIM thaa| rAjyakI mahArAnIke sAtha balAtkArakA mAmalA thaa| bAta rAjA taka phuNcii| rAjAne krodhameM Akara AjJA de dI-"zmazAnameM le jAkara isa duSTakA sira kATa do|" rAjAjJAnusAra vadhika loga sudarzana seThako pakar3akara zmazAnameM le gaye aura unhoMne eka sAtha unakA mastaka kATane ke lie talavAreM claayiiN| kintu kaisA Azcarya ki sudarzana seThake galemeM jahA~ talavAra lagI, vahA~ ghAva na hokara phUloMko mAlA ho gyo| vadhikoMne isa dRzyako bar3e AzcaryameM bharakara dekhaa| tabataka unheM AkAzameM devoMkI jayajayakAra sunAI dI-"dhanya hai sudarzanake shiilvtko|" devoMne puSpavRSTi ko aura sudarzanakI pUjA kii| isa adbhuta camatkArako dekhakara rAjA dadhivAhana prajAjanoMse ghirA huA vahA~ aayaa| vaha Akara bAra-bAra kSamA mAMgane lagA aura bolA-"sudarzana ! merA AdhA rAjya le lo aura AnandapUrvaka rho|" kintu sudarzana bole-"mahArAja ! Apane kucha nahIM kiyaa| yaha to mere karmoMkA doSa hai|" saMyogase tabhI udhara vimalavAhana nAmaka muni A gye| sudarzanane apanI pratijJAnusAra unase muni-dIkSA le lI aura tapasyA karane lge| rAnI abhayAne bhayake mAre Atma-hatyA kara lii| duSTA dhAya vahA~se bhAga gayI aura pATaliputrameM devadattA nAmaka vezyAke yahA~ rahane lgii| rAnI marakara vyantarI bnii| muni sudarzana vihAra karate hue eka dina pATaliputra pahu~ce / dhAyane unheM dekha liyA aura devadattAse bolI-"jisakI vajahase maiM barbAda huI, vaha yaha sAdhu hai|" devadattAne sAdhuko dekhaa| vaha bolI-"maiM dekhatI hU~, yaha kitanA bar3A brahmacArI hai|" usane apanI dAsIko bhejakara munirAjako kisI bahAnese apane gharapara balA liyaa| usane unheM tIna dina taka apane gharapara hI banda rakhA aura ghora upasarga kiye kintu dhIra-vIra muni kiMcinmAtra bhI vicalita nahIM hue| taba devadattA bhayabhIta hokara muniko zmazAnameM chor3a aayii| munirAjane upasargake kAraNa AhArakA tyAga kara diyaa| zmazAnameM abhayA vyantarIne sAta dina taka munike Upara bhayAnaka upasarga kiye / munirAja sudarzana atyanta dhIratApUrvaka ina upasargoko sAmyabhAvase sahate hue Atma-sAdhanAmeM lIna rhe| unake karma-jAla chinna-bhinna hote gaye aura upasargake sAtaveM dina unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| devatAoMne Akara unake kevalajJAnakI pUjA kI aura gandhakuTIkI racanA kii| nara-nArI bhagavAnke / darzanoMke lie aaye| dhAya, devadattA aura vyantarI bhI bhagavAnkI zaraNameM phuNce| unake upadezako sunakara sabane zrAvakake vrata dhAraNa kiye| phira kucha dinoM taka vihAra karake sudarzana kevalIne pATaliputrase nirvANa prApta kiyaa| -hariSeNa kathAkoSa-kathA 60
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 kucha mahattvapUrNa ghaTanAe~ pATaliputra meM aura bhI katipaya mahattvapUrNa ghaTanAe~ ghaTita huIM, jinakA varNana purANoM aura kathA-granthoM meM milatA hai / eka ghaTanA isa prakAra varNita hai bhAratake digambara jaina tIthaM pATaliputra nareza mahApadmanandake do maMtrI the - zakaTAla aura vararuci / zakaTAla jaina thA, vararuci jaina dharma-dveSI / eka dina zakaTAlane jaina munikA upadeza sunakara munidIkSA le lI aura tapasyA karane lge| kucha samaya bAda vihAra karate hue ve pATaliputra padhAre aura AhAra ke lie nagarameM aaye| rAjamahaloM meM AhAra karake jaba ve vApasa vanakI ora jA rahe the ki vararucine dekha liyA / usane nandarAjase zakaTAla ke sambandhameM jhUThI zikAyata karake nandako zakaTAlake viruddha kara diyA / krodhameM nandane sainikoMko AjJA dI ki zakaTAlakA sira kATa diyA jAye / sainika zakaTAla munikI khoja meM vanameM gaye / munirAjane jaba sainikoMko khaDga hAthameM liye aura apanI ora Ate hue dekhA unhoMne samajha liyA ki mujhe hI mArane A rahe haiN| unhoMne tatkAla cAroM prakArakA AhAra tyAga karake sallekhanA le lI aura Atma-dhyAna meM lIna ho gaye / sainikoMne Akara dhyAnastha munikA vadha kara diyaa| marakara muni zakaTAla svarga meM deva hue| bAdameM jaba nandako sahI sthitikA jJAna huA to use bar3A pazcAttApa huA i isa sambandhameM 'bhagavatI ArAdhanA' meM bhI nimnalikhita ullekha upalabdha hotA hai-- gaDAlae vi tadhA satthaggaNeNa sAdhido attho / vararuipaogaheduM ruTThe NaMde mahApaume ||2076 || arthAt vararucike kahanepara jaba mahApadmananda ruSTa ho gayA to zakaTAlane satyako grahaNa karake Atma-hitakA sAdhana kiyA / yaha vahI nagarI hai jahA~para cANakyane nandavaMzakA unmUlana karake apanI vicakSaNa buddhi aura candragupta maurya kI vIratA se bhArata meM maurya vaMzakA rAjya sthApita kiyA / anantara cANakyane bhI jaina muni dIkSA dhAraNa kara lI / kucha samaya bAda unake guru matipradhAnane unheM AcArya pada de diyA / eka bAra AcArya cANakya apane pA~ca sau ziSyoMke sAtha bihAra karate hue kroMcapurameM gavATa (jahA~ gAyeM ba~dhatI haiM) meM tthhre| nandarAja ke bhUtapUrvaM mantrI subandhune unheM pahacAna liyA / usane nandarAjakA badalA lene ke lie gavATameM Aga lagavA dI, jisameM sabhI muniyoM sahita AcArya cANakyane uttamArtha prApta kiyA / 'bhagavatI ArAdhanA' meM isa sambandhameM ullekha hai-- go pAogado subaMdhuNA govvare palividammi | jjhanto cANakko paDivaNNo uttamaM ahaM / / 1556 / / AcArya hariSeNa kRta 'bRhatkathAkoSa' meM likhA hai kicANakyAkhyo munistatra ziSyapaJcazataiH saha / pAdopagamanaM kRtvA zukladhyAnamupeyivAn || 143 / 83|| upasargaM sahitvemaM subandhuvihitaM tadA / samAdhimaraNaM prApya cANakyaH siddhimIyivAn // 143 // 84 // 1. hariSeNa kathAkoSa - kathA 157 /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha arthAt muni cANakyane zukla dhyAna dhyAte hue siddha gati prApta kii| brahmacArI nemidatta kRta 'ArAdhanA kathAkoSa' meM to sabhI pA~ca sau muniyoMko mukti prApta huI, aisA ullekha hai ___tadA te munayo dhIrAH zukladhyAnena saMsthitAH / hatvA karmANi niHzeSaM prAptAH siddhi jagaddhitAm // 73 // 42 // arthAt sabhI muni zukladhyAnameM lIna hokara azeSa karmoko naSTa karake siddha ho gaye / pATaliputrake seTha jinadAsako kathA bhI bahuta pracalita hai / unake sambandhameM eka ghaTanA isa prakAra hai / eka samaya seTha jinadAsa aneka vyApAriyoMke sAtha pota lekara vyApArake lie svarNadvIpa gyaa| jaba jahAja jA rahA thA, taba kAlikAsurane Akara kahA-"agara tuma loga yaha kaha do ki jaina dharma asatya hai, taba tuma Age jA sakoge, anyathA nhiiN|" anya vyApArI yaha sunakara AtaMkita ho gaye kintu zreSThI jinadAsa samyagdRSTi thaa| vaha bhayabhIta nahIM huaa| usane vyApAriyoMko samajhAyA aura Azvasta kiyaa| sabane bhagavAn jinendradevako namaskAra kiyA / itanemeM uttarakurukI orase eka devacakra AyA aura usa asurako usane mAra bhgaayaa| ___ pATaliputrameM kabhI parvatameM bhUgarbhase puSpadanta bhagavAnkI pratimA nikalI thii| usa pratimAkI bar3I mahimA thii| 13vIM zatAbdIke vidvAn yati madanakItine isa pratimAkA ullekha 'zAsana catustrizikA meM bar3e Adarake sAtha isa prakAra kiyA hai / pAtAle paramAdareNa parayA bhaktyAcito vyantarairyo devairadhikaM sa toSamagamatkasyApi puMsaH puraa| bhUbhRnmadhyatalAduparyanugataH zrIpuSpadantaH prabhuH zrImatpuSpapure vibhAti nagare digvAsasAM zAsanam // 12 // arthAt jo pahale vyantara devoMke dvArA pAtAlameM-adholokameM bar3I bhaktise pUje gaye, bAdako parvatake madhyatalase Upara Anepara kisI puNyAtmA puruSako bar3A Ananda huA aura jo puSpapura * (pATaliputra) meM virAjamAna haiM, ve zrI puSpadanta bhagavAn digambara zAsanakI mahimA bar3hAveM / yatijIke ullekhase spaSTa jJAta hotA hai ki ukta mUrti yatijIke samayameM pATaliputra meM vidyamAna thii| aba vaha mUrti vahA~ hai yA nahIM, yaha nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai| sAgavAr3A (sAgapattana) ke rahanevAle aura bhaTTAraka sakalacandrake ziSya bhaTTAraka ratnacandrane saM. 1683 meM khaNDelavAla vaMzI hemarAja pATanIkI preraNAse subhauma cakri caritrakI racanA kI thii| Apane yaha grantha pATaliputra nagarameM gaMgA taTapara avasthita sudarzana jinAlayameM baiThakara banAyA thaa| usa samaya yahA~ bAdazAha salIma (jahA~gIra) kA zAsana thaa| "jaina grantha prazasti saMgraha" meM yaha bAta isa prakAra varNita hai-- pattane pATalIputre mgdhaantHprvrtnii| svardhanItaTage pArve sudarzanAlayamAzrite / / 12 / / salemasAhisadrAjye srvmlecchaadhipaadhipe| rakSatyatra dharAcakraM nijitAkhilavidviSi // 13 / / 1. jaina grantha prazasti-saMgraha, bhAga 1, pR. 62 / /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM 134 saMgha-bheda aura pATaliputra jaina dharma bhagavAn mahAvIra ke kAlameM yA usase pahale kisa nAmase pukArA jAtA thA, isakA uttara hameM jaina, vaidika aura bauddha sAhityakA gaharA adhyayana karanepara mila jAtA hai / prAyaH usake lie do zabdoM kA prayoga milatA hai-- zramaNa aura nirgrantha / ina donoM zabdoMmeM bhI zramaNa zabda prAcIna hai / vAlmIki rAmAyaNa aura mahAbhAratameM zramaNa zabdakA aneka sthaloM para prayoga huA hai| bauddha sAhitya meM niggaMTha (nirgrantha) zabda jaina aura jaina dharmake lie prayukta huA hai| bauddha sAhitya meM jaina dharma ke lie zramaNa zabdakA prayoga na karanekA kAraNa spaSTa hai / bauddha dharma bhI zramaNa kahalAtA hai / kintu vaidika sAhitya meM zramaNa zabdakA prayoga kevala jaina aura jaina dharmake lie hI huA hai kyoMki usa kAlameM bauddha dharma thA hI nahIM / vaidika dArzanika granthoMmeM jaina dharma ke lie eka tIsarA hI zabda prayukta kiyA gayA hai| vaha hai Arhata | zrImadbhAgavatameM jaina zabdakA prayoga huA hai | kintu isa granthakA racanA -kAla sambhavataH bhagavAn mahAvIrake bAMdakA hai / bhagavAn mahAvIrake samayase jaina aura jaina dharmakA prayoga khulakara hone lagA / Azaya yaha hai ki jaina dharmaM cAhe jisa nAmase pukArA jAtA rahA ho, kintu usake sAtha bhagavAn mahAvIra aura unake pazcAt honevAle kevaliyoM taka koI vizeSaNa ( jaise digambara aura zvetAmbara ) nahIM lagAyA jAtA thA kyoMki tabataka jaina dharma eka aura akhaNDa thA aura bhagavAn RSabhadevase lekara eka rUpameM paramparAse calA A rahA thA / kintu eka aura akhaNDa jaina dharmake do khaNDa antima zrutavalI bhadrabAhuke samaya meM yA avasAnapara hue, isa bAtako digambara aura zvetAmbara donoM hI paramparAe~ svIkAra karatI haiM / digambara paramparAkI mAnyatA hai ki eka samaya antima zrutakevalI bhadrabAhu saMgha apane sahita ujjayinI pdhaare| vahA~ eka dina ve eka gRhasthake gharapara AhAra lenevAle the, tabhI pAlanemeM par3A eka baccA bola uThA - "bhadrabAhu ! vApasa jAo / " yaha sunate hI bhadrabAhu antarAya jAnakara lauTa aaye| unhoMne saMghako ikaTThA kiyA aura bole - " bAraha varSa taka ghora durbhikSa par3anevAlA hai / ataH apane-apane saMghoMke sAtha sabako aise deza meM calA jAnA cAhie, jahA~ subhikSa ho / " bahuta-se sAdhuoM ne vahA~se vihAra kara diyA / AcArya bhadrabAhu bhI apane 12000 ziSyoMke sAtha vihAra kara gaye / usa samaya maurya samrAT candragupta rAjakArya se ujjayinI Aye the| ve bhI AcArya hue bhadrabAhu itane prabhAvita hue ki unase muni dIkSA le lii| unakA nAma vizAkha rakhA gayA / ve bhI bhadrabAhu ke sAtha cale gye| saMgha vihAra karatA huA zravaNabelagolakI candragiri pahAr3I para pahu~cA / vahA~se AcArya ke AdezAnusAra adhikAMza saMgha anya sthAnoMpara calA gyaa| muni vizAkha apane gurukI sevAmeM rhe| vahIM gurune unheM sampUrNa saMghakA AcAryapada pradAna kiyA aura svayaM vahIM para eka guphA meM samAdhimaraNa le liyA / vizAkhAcArya anta taka unakI sevA karate rahe / jaba durbhikSa samApta ho gayA to saMghake kucha sAdhu dakSiNameM hI raha gaye aura kucha uttara bhAratameM lauTa Aye / kintu vahA~ Akara unhoMne dekhA ki durbhikSake samaya jo sAdhu idhara raha gaye the, ve jaina AcAra-vicAra meM zithila ho gaye haiM / ve vastra bhI dhAraNa karane lage haiM / una nirgranthoMne ina sagrantha sAdhuoM ko samajhAyA ki tIrthaMkaroMke mArgake viruddha Apa logoMne yaha svecchAcAritA kisa kAraNa apanAyI hai / bhagavAn mahAvIrane to jaina sAdhuke lie nirgrantha, nagna rahanA anivArya 1. zravaNabelagolake zilAlekha | devasena kRta bhAvasaMgraha / bhaTTAraka ratnanandi kRta bhadrabAhu carita / hariSeNa kRta bRhatkathAkoSaM /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 135 batAyA hai| isapara una sAdhuoMne dubhikSa kAlakI apanI kaThinAiyoM aura majabUriyoMko batAyA, nake kAraNa unheM yaha unmArga pravatti karanI pdd'ii| pazcAt nirgrantha maniyoMke upadeza aura parAmarzase unameM se aneka sAdhuoMne prAyazcitta lekara digambara veSa dhAraNa kara liyaa| unheM jaina saMghameM sammilita kara liyA gyaa| kintu una sagrantha veSadhArI sAdhuoMmeM aise sAdhu bhI kama nahIM the jo hRdayase digambaratvako hI tIrthaMkaroM dvArA prarUpita mArga svIkAra karate the| kintu varSoM taka ve jisa suvidhAparaka jIvanake abhyasta bana cuke the, use tyAga kara digambara bananekA kaThina sAdhanAmaya mArga apanAnekA unheM sAhasa yA ruci nahIM huii| sAdhuoMkA yaha dala jaina saMghameM sammilita nahIM kiyA gyaa| isa dalake netA sthalabhadra the, jo nandarAjake mantrI zakaTAlake pUtra kahe jAte haiN| zvetAmbara sAhityakA anuzIlana karanese yaha patA calatA hai ki prArambhameM ye sAdhu vastra dhAraNa nahIM karate the| bAyeM hAthameM eka vastra-khaNDa yA colapaTTa rakhate the| mathurA-kaMkAlI TIlese eka zilApaTTa kuSANa kAlakA (1-2 zatAbdIkA ) milA hai jo kaNhakA zilApaTTa kahalAtA hai| isa zilApaTTake sambandhameM lakhanaU saMgrahAlaya ( jahA~para yaha zilApaTTa vidyamAna hai ) ke tatkAlIna kyUreTara prasiddha vidvAn DaoN. vAsUdevazaraNa agravAlane likhA hai-paTake UparI bhAgameM stUpake do ora cAra tIrthaMkara haiM, jinameM se tIsare pArzvanAtha (sarpaphaNAlaMkRta) aura cauthe sambhavataH bhagavAn mahAvIra haiN| pahale do RSabhanAtha aura neminAtha ho sakate haiN| para tIrthaMkara mUrtiyoMpara na koI cihna hai, na vastra / paTTameM nIce eka strI aura usake sAmane eka nagna zramaNa khudA huA hai| vaha eka hAthameM sammArjanI aura bAyeM hAthameM eka kapar3A liye hue hai| zeSa zarIra nagna' hai| __ zvetAmbarAcArya haribhadrake 'sambodha prakaraNa'se prakaTa hotA hai ki vikramakI 7vI-8vIM zatAbdI taka zvetAmbara sAdhu bhI mAtra eka kaTivastra hI rakhate the| digambara sAhityameM 'ardhaphAlaka' sampradAyakA ullekha milatA hai| aisA lagatA hai ki jaina saMghase pRthak honepara sthUlabhadrake netRtvavAle muniyoMke dalane ekadama 'zvetAmbara' sampradAyakI ghoSaNA nahIM kii| kisI dhArmika sampradAyase alaga hokara nayA pantha yA sampradAyakI sthApanA karane meM kucha samaya lagatA hai tathA janamAnasako apane anukUla banAne meM bhI kucha samaya laga jAtA hai| anyathA janatA una vicAroMko pacA nahIM paatii| sthUlabhadra-jaise catura muni aisI bhUla nahIM kara sakate the| ataH unhoMne nirgrantha jaina sampradAyase pRthaka hokara pahale janatAke manobhAvoMkA adhyayana kiyaa| unhoMne pAyA ki durbhikSake ApatkAlameM digambaratvakA alpakAlake lie ( kevala bhikSAke samayake lie ) tyAga kara eka vastra-khaNDa svIkAra karanevAle muniyoMko janatAne sahana kara liyA thaa| kintu usa apavAda mArgako sadAke lie utsarga mArga ghoSita nahIM kiyA jA sakatA aura mere muniyoMmeM itanI tyAga-vRtti, zakti aura dharmaniSThA bhI nahIM hai ki ve suvidhAoMko chor3akara digambaratvake kRcchra mArgako svIkAra kara leN| isalie ve vastra-svIkArako apavAda mArga batAkara janatAko apane anukUla banAnekA prayatna karate rahe / kintu sadAke lie janatAko bhulAvemeM nahIM rakhA jA sakatA thaa| ataH apane suvidhA poSaka dalako eka dharmasammata rUpa denekA prayatna karane lge| unake samakSa eka Adarzake rUpameM bauddha sampradAya thaa| buddha prArambhameM pApitya sampradAyameM dIkSita hue the| ve nagna rahate the| jaba unheM zIta, daMza-mazaka AdikI bAdhA sahana nahIM huI to unhoMne vastra dhAraNa kara liye| taba unheM jaina 1. jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 10, kiraNa 2, pR. 80 kA phuTanoTa / 2. bhaTTAraka ratnanandi kRta bhadrabAhucarita tathA hariSeNa kathAkoSa /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha saMghane svIkAra nahIM kiyA to ve vibhinna veSa aura sampradAyoMmeM bhaTakate rahe kintu unakI mahattvAkAMkSAko kahIM Thosa AdhAra na mila paayaa| taba eka dina ve cintAmeM baiThe hae ina paristhitiyoMpara vicAra kara rahe the| unake mana meM eka nizcayakA prakAza kauMdhA-"gautama! tujhe apane Apako buddha ghoSita karake apanA svatantra mata, svatantra sampradAya sthApita karanA hai / tU kisI paramparAgata dharma aura sampradAyakA anugamana karaneke lie paidA nahIM huaa|" yaha vicAra Ate hI dRr3ha saMkalpake sAtha uThe aura unhoMne apanA svatantra mata pracArita kiyaa| sthUlabhadrake manameM bhI kucha aisI hI bhAvanA aura bodha huaa| ve jaina dharmako tyAga to nahIM sake kintu unhoMne jaina dharmake nAmapara apane AcAra-vicAroMko pracArita karanekA saMkalpa kara liyaa| isako vaidhAnika rUpa deneke lie unhoMne 'pATaliputra' meM apane dalake sAdhuoMkA sammelana Ayojita kiyaa| usameM apane dalako eka sampradAyakA rUpa denekA nizcaya kiyA gayA aura usake lie kucha niyama bhI sthira kiye gye| sammelanake isa kAryako 'mahAvIra-vANI'kI 'prathama vAcanA' yaha saMjJA do gyii| isa sambandhameM AcArya hemacandra kRta pariziSTa parvameM yaha ullekha milatA hai itazca tasmin duSkAle karAle kAlarAtrivat / nirvAhArthaM sAdhusaMghastIraM nIranidheryayau // 9 // 55 // aguNyamAnaM tu tadA sAdhUnAM vismRtaM zrutam / anabhyasanato nazyatyadhItaM dhIyatAmapi // 9 // 56 // saGgho'tha pATalIputre duSkAlAnte'khilo'milat / yadaGgAdhyayanoddezAdyAsIdyasya tadAdade // 9 / 57 / / arthAt usa bhISaNa duSkAlake samaya sAdhu-saMgha samudra-taTapara calA gyaa| pArAyaNa na karaneke kAraNa sAdhuoMko zAstroMkA jJAna nahIM rhaa| kyoMki abhyAsa na karanese bar3e-bar3e vidvAn bhI par3hA huA bhUla jAte haiN| taba duSkAla samApta honepara sArA saMgha pATaliputrameM milA, jisase jisako aMgoMkA jo jJAna ho, usakA adhyayana kiyA jA ske| - isI prakaraNameM Age batAyA hai ki "gyAraha aMgoMkA saMkalana to kara liyaa| usa samaya bhadrabAhu nepAla dezake mArga meM kahIM the| unheM bulAneke lie do muniyoMko bhejA gyaa| kintu bhadrabAhune kaha diyA ki isa samaya vaha mahAprANa dhyAnakA sAdhana kara rahe haiN| ataH AnemeM asamartha haiN| taba saMghane phira do muniyoMko bhejA aura Adeza diyA, 'agara tuma nahIM Aoge to tumheM saMghase nikAla diyA jaayegaa|' taba bhadrabAhune unase kahA ki 'saMgha kucha buddhimAn sAdhuoMko bhere pAsa bheja de| maiM unheM dinameM nitya sAta bAra dRSTivAda aMgakA jJAna duuNgaa|' saMghane pA~ca sau sAdhu bheje| kintu kucha dina bAda saba sAdhu vApasa cale aaye| kevala sthUlabhadra vahA~ raha gye| unhoMne ATha varSa taka ATha pUrvokA adhyayana kiyA aura dhyAna sAdhanA samApta honepara do pUrvokA jJAna liyaa| isa prakAra kula dasa pUrvokA jJAna sthUlabhadrako prApta huA / " isa kathAkA koI aitihAsika AdhAra hai, aisA prayatna karanepara bhI jJAta nahIM ho skaa| jabaki bhadrabAhu zrutakevalIke dakSiNameM jAne, samrATa candragupta dvArA unake pAsa dIkSA lene aura zravaNabelagolameM AcAryake samAdhimaraNa leneke sambandhameM aneka zilAlekha milate haiM, aitihAsika 1. 'pATaliputra-vAcanA' kA varNana titthogAlI painnAmeM milatA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 137 pramANa bhI milate haiN| tamila deza aura karnATaka dezameM isake pazcAdvartI kAlameM aneka prakANDa vidvAn mUrdhanya AcArya hue, jaina dharmakA janasAdhAraNa aura rAjakuloMmeM vyApaka pracAra huA / ina sabase yaha sahaja vizvAsa ho jAtA hai ki zrutakevalI bhadrabAhu dakSiNa meM gaye / unake sAtha ke sAdhuoM ko zrutahah sAnnidhya aura jJAnakA lAbha barAbara milatA rahA / isake viparIta pariziSTa parva tathA anya granthoMkI isase sambandhita kathA itihAsa - viruddha to pratIta hotI hI hai, usakA sArA DhA~cA bhI kalpanA prasUta lagatA hai / Agama-saMkalana ke lie sAdhuoM kA sammelana huA kintu zrutakevalI usameM nahIM gaye / jaba zrutakevalIne Ane meM asamarthatA prakaTa kI to unheM saMghabAhya karanekI dhamakI dI gyii| kyA yaha sambhava nahIM ho sakatA thA ki sAdhu-sammelanakA Ayojana zrutakevalIkI chatrachAyAmeM kiyA jAtA / Akhira bAdameM bhI to pA~ca sAdhuoM ko unake pAsa bhejA gayA / kintu sAdhu-caryA ke viruddha suvidhAoM ke ve itane abhyasta bana gaye the ki zrutavalIke pAsa Thahara nahIM pAye / kevala sthUlabhadra hI vahA~ Tike / isa kahAnIko kalpanAkA kevala eka hI uddezya ho sakatA thA ki sthUlabhadrako dvAdazAMgakA vettA karAra diyA jA sake, jisase jaina dharmakI mUla paramparAke prati unake vidrohakI upekSA kI jA ske| ye prayatna apane zithilAcAra aura unmArgaM pravRttiko dharmasammata karAra dene ke lie kiye gye| kintu usa pATaliputra - sammelanameM zvetAmbara sampradAyakI sthApanA ghoSita nahIM kI gayI / 'hama bhI jaina haiM, hama bhI mahAvIrake dharmake anuyAyI haiM' basa isake lie hI daur3adhUpa hotI rahI / saca to yaha hai ki tapapradhAna dharmameM suvidhAoM aura AzAizoMke abhilASI eka bAra inake abhyasta honepara adhika suvidhAoM aura AzAizoMkA mArga talAza karate haiM / prArambhameM vastrakhaNDa yA colapaTTa nagnatA Dha~kaneke lie rakhA gayA, vaha bhI bhikSA ke samaya / zeSa samaya nagna rahate the / zrAvaka ke gharapara anuddiSTa AhArako tyAga kara upAzrayameM lAne aura AhArake lie pAtra rakhane kI chUTa kara lI / kutte bhagAneke lie eka daNDa rakhane kI bhI suvidhA mila gayI / dhIre-dhIre suvidhAoMne paira pasAranA prArambha kara diyaa| sardI miTAneke lie tIna vastroMkA vidhAna ho gayA, kintu zartake sAtha ki zIta Rtu samApta honepara vastroMkA upayoga nahIM kiyA jAyegA / isI anupAta meM pAtra bhI bddh'e| dhIre-dhIre acelaka zabdakA bhI arthaM bdlaa| usakA artha kiyA gayA - ISat cela arthAt thor3e kpdd'e| phira jyoM-jyoM samaya bItatA gayA, vastroM aura pAtroMkI sImA aura anya suvidhAe~ bar3hatI gyiiN| phira nagnatAkA prazna hI nahIM rahA, balki nagnatAko jinakalpakA cihna batAkara aura paMcama kAlameM jinakalpakI vyucchitti batAkara nagna digambara veSako mahAvIrakI AjJAke viparIta veSa karAra de diyA / jinhoMne jaina saMghase alaga honepara yaha apekSA kI thI ki 'hameM bhI mahAvIrakA anuyAyI mAna liyA jAye, hama bhI acelaka haiM' / ve aneka UnI, sUtI, rezamI vastroM, kASThapAtroM aura anya jIvanopayogI suvidhAoMko juTAkara kahane lage ki 'hama hI jaina haiM, kevala mAtra hama hI mahAvIrake anuyAyI haiM / ' 1. DaoN. harmana jaikobIne isa vAcanAke bAremeM likhA hai ki- " pATaliputra nagara meM jaina saMghane jo aMga saMkalita kiye the, ve kevala zvetAmbara sampradAya ke hI the, samasta jaina saMghake nahIM the kyoMki usa jaina saMgha meM bhadrabAhu sammilita nahIM the / " -- Sacred Books of the East, Vol. 22, Introduction, p. 43 2. titthogAlI painnaya, gAthA 730-733 / bhAga 2- 18
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM isake lie unhoMne prAcIna aMgoMkA nAma rakhakara navIna zAstroMkI racanA kI / devamUrtiyoMko bhI, jo nagna hI banatI thIM, ( kyoMki sabhI prAcIna jaina mUrtiyA~ nagna hI milatI haiM ) pahale vastrake cihna ( kaMDorA ) se rUpa parivartana kiyA gyaa| isa taraha parivartanakI yaha prakriyA vikasita hote-hote isa sImA taka jA pahu~cI ki nirgrantha kahI jAnevAlI vItarAga mUrtiyoM ke Upara rAjasI vastrAbhUSaNa - kirITa, kuNDala, hAra, keyUra AdikA parigraha ekatrita ho gayA / 138 itihAsa aura zvetAmbara AgamoMke anusAra bhI 'zvetAmbara' isa zabdakA prayoga chaThI zatAbdIke bAdase hI Arambha huA / isase pahale isa zabdakA prayoga karane meM kucha hicaka pratIta hotI rahI, aisA lagatA hai / isa zabdakA jaina dharmaMke sAtha prayoga hote hI bhagavAn RSabhadeva ke kAlase lekara calI A rahI akhaNDa jaina paramparA khaNDita ho gayI / jaina dharma, jaina sAhitya, jaina caitya aura jaina caityAlayako jAnane-samajhane ke lie unake sAtha vizeSaNa lagAnA anivArya ho gayA / pATaliputra- vAcanAke pazcAt zvetAmbaroMkI dvitIya vAcanA mahAvIra nirvANa saM. 840 meM skandilAcAryako adhyakSatAmeM mathurA meM huI / kucha zvetAmbara granthoMse yaha bhI sUcanA milatI hai ki mAthurI-vAcanAke samaya meM hI valabhI meM bhI nAgArjuna sUrikI adhyakSatA meM eka vAcanA huI thI / kintu ina tInoM vAcanAoMmeM jo kucha jise smaraNa thA, vaha maukhika saMkalana kara liyA gayA, kintu use pustakArUr3ha nahIM kiyA gyaa| phira vIra ni. saM. 980 meM valabhImeM devaddha gaNi kSamAzramaNane bace hue saba sAdhuoM ko valabhImeM bulAyA aura unake mukhase vicchinna honese avaziSTa rahe kamatI - bar3hatI, truTita atruTita Agama pAThoMko apanI buddhike kramAnusAra saMkalita karake pustakArUr3ha kiyA / isa taraha yadyapi mUla sUtra gaNadharoM ke dvArA gU~the gaye the, tathApi devaddhike dvArA punaH saMkalita kiye jAnese devaddha gaNi kSamA zramaNa hI saba AgamoMke kartA hue / vastutaH vIra ni. saM. 980 meM zvetAmbara AgamoM kA nirmANa huA thA aura isake kartAdevagaNa the / isa kArya meM anya sAdhuoMse bhI sahAyatA lI gayI thI / isa prakAra pATaliputra meM Apatti kAlameM apavAda mArgake rUpameM jisa vastra aura pAtrako kucha sAdhuoMne svIkAra kiyA thA, valabhIke sammelanameM use utsarga mArga ghoSita kara diyA aura zvetAmbara marta yA sampradAyakA bhavana khar3A kara diyaa| ina vAcanAoMke samaya hI Apatti kAlake samaya grahaNa kiye gaye vastra khaNDa sambandhI zithilAcArako sArvakAlika aura jaina paramparAmAnya siddha karane ke lie bar3e bhArI ulaTaphera karane par3e / masalana jaba ve vastra sambandhI suvidhAke abhyasta ho gaye to yaha bhI mAnanA lAjimI thA ki vastrakI suvidhA bhogate hue bhI mukti hotI hai / jaba savastra muniko mukti ho sakatI hai to becArI AryikAne hI kyA kasUra kiyA hai ki use muki vaMcita rakhA jAye | isake lie yaha bhI Avazyaka ho gayA ki kisI tIrthaMkarako strI banAkara peza kiyA jaaye| bahuta soca-vicArakara mallinAthameM se nAtha tor3akara kumArI jor3a diyA gayA / kintu yaha kAma samajhadArIkA nahIM ho pAyA, jaba svayaM hI yaha anubhava huA to sAre tIrthaMkaroMke Upara indra dvArA diyA huA vastra ( devadRSya ) DAlakara unheM prakArAntarase savastra siddha karane kI koziza / eka prayatna yaha bhI huA ki mahAvIrako bhale hI devadRSya vastra alaga honepara nagna svIkAra karanA par3A ho, kintu kamase kama pUrvake tIrthaMkaroMko savastra sAbita kara diyA jaaye| isake 1. jinadAsa mahattara kRta nandicUNi / 2. malayagiri kRta jyotiSkaraNDa TIkA, bhadrezvara kRta kathAvalI / 3. samayasundara gaNi kRta 'samAcAro zataka / '
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 139 lie 'kezI-gautama saMvAda'-jaisI anargala kathAoMkA soca-samajhakara sRjana kiyA gyaa| phira inakA dhyAna bhagavAnoMkI ora gyaa| jaba sAdhuoMko lajjA, bhaya, zIta, daMza-mazaka Adise trANa mila gayA, vastra aura pAtroMkI sImA bhI samApta ho gayI, suI-dhAgA rakhane, vastra dhone Adi kI AjJA mila gayI to inhoMne vItarAga bhagavAnoMke lie bhojana karanekI chUTa de dI, trilokInAtha tIrthaMkaroMke yoga-kSemake lie unheM tyAga ( digambaratva ) kI upAdhise mukti dekara bhoga ( vastrAlaMkAra ) ke lie svarNa-ratna maNDita kara diyaa| zvetAmbara paramparAke Agama granthoMkI zailI, tIna vAcanAeM aura digambaratvakA tyAga kara eka vastrakhaNDase prArambha kiye gaye zithilAcArakI pariNati sAdhuke lie asIma suvidhAoMkI prAptimeM honA ye saba ghaTanAe~ bauddha paramparAse jitanI milatI haiM, ve Akasmika saMyoga nahIM kahI jA sktii| ____ yahA~ hameM suvidhAke lie bauddha dharmakI saMgItiyoMpara eka dRSTi DAla lenA rucikara hogaa| buddhake nirvANake bAda unake ziSyoMne usI varSa rAjagRhameM ( saptaparNI guphAmeM ) ekatra ho 'dharma' aura 'vinaya' kA saMgAyana kiyaa| isIko prathama saMgIti kahA jAtA hai| prathama saMgItike sau varSa bAda vaizAlImeM phira bhikSu saMghane ekatrita hokara saMgAyana kiyaa| isako dvitIya saMgIti kahA jAtA hai| kitane hI bhikSu isa saMgItise sahamata nahIM hue aura unhoMne apane saMghakA kauzAmbImeM prathama sammelana kiyaa| saMghake sthaviroMkA anugamana karanevAlA honese pahalA samudAya Aryasthavira yA sthaviravAdake nAmase prasiddha huA aura dUsarA mhaasaaNghik| inameM bhI bheda-prabheda ho gye| AryasthaviravAdase 11 aura mahAsAMghikase 7 nikAya phuutte| phira buddha-nirvANase savA do sau varSa bAda samrATa azokake zAsana kAlameM AryasthaviroMke saMgha-sthavira moggaliputta tissane pATaliputrake azokArAmameM 1000 bhikSuoMkA sammelana karake dharma aura vinayakA saMgAyana kiyaa| yahI tRtIya saMgItike nAmase prasiddha huaa| isI samaya AryasthaviroMse nikale sarvAstivAda Adi gyAraha nikAyoMne nAlandAmeM apanI pRthak saMgIti kii| IsAkI prathama zatAbdImeM laMkAmeM sUtra, vinaya aura abhidharma ye tInoM piTaka lekhabaddha kiye gye| ye hI Ajakala pAlI tripiTaka kahalAte haiN| dhIre-dhIre samayake anusAra suvidhAoMkI lAlasA bar3hane lagI aura suvidhAe~ buddhake nAmapara, unake upadeza aura siddhAntoMke nAmapara hI juTAyI jA sakatI thIM, tabhI janatAkA samarthana mila sakatA thaa| pahale bauddha dharma mahAyAna aura hInayAna ina do sampradAyoMmeM vibhakta huA thaa| phira vajrayAna nikalA, jise sahajayAna bhI kahA jAtA hai| buddhane prArambhameM apane bhikSuoMke lie mArgameM pheMke gaye cithar3e dhAraNa karanekI AjJA dI thii| saba pAMsukUlika (cithar3edhArI ) hI rahate the| aTThakathAmeM likhA hai ki buddhake buddhatva-prAptike bIsa varSa taka kisIne gRhapati cIvara dhAraNa nahIM kiyaa| kintu jIvaka kaumAra bhRtyakI prArthanApara ho buddhane gRhapati cIvara aura kambalakI AjJA dI thii| phira to cIvaroMkI bAr3ha A gyii| saMgrahavRtti bar3hane lgii| vihAroMmeM cIvaroMke bhaNDAra bana gye| phira to veSake atirikta aura koI antara bhikSu aura gRhasthoMmeM nahIM raha gyaa| lagatA hai, bauddha dharmakI ina ghaTanAoMkA prabhAva zvetAmbara sampradAyapara bhI par3A / prArambhameM donoMkA kAryakSetra bhI prAyaH samAna ho rahA-pATaliputra, mathurA, ujjyinii| phira donoMkI sthitiyA~ bhI prAyaH milatI-julatI thiiN| buddha bhI pahale nagna digambara muni the| kintu digambaratvake kaSToMse Ubakara hI unhoMne vastra dhAraNa kiye the| sthUlabhadra aura unake saMgI sAthI sAdhu bhI pahale bhagavAn mahAvIrakI digambara paramparAke hI sAdhu the| paristhitivaza unheM vastra dhAraNa karane pdd'e|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 bhAratake digambara jaina tIrtha bAraha varSa taka vastra pahanane aura apane nivAsa sthAnapara lAkara bhojana karanekI suvidhAkA bhoga karate hue ve una suvidhAoMke abhyasta bana gaye the| isalie dakSiNase jaba munisaMgha lauTA aura usane ina sAdhuoMko samajhAyA to unako ve suvidhAe~ tyAganA kaSTakara pratIta huA aura ApatkAlake pazcAt bhI una sAdhuoMoMke abhogya sukha-suvidhAoMkA bhoga karate hue janatAse sAdhutvako svIkRti pAnA bhI Avazyaka thaa| ataH ( zvetAmbaroMkI mAnyatAnusAra ) zrutakevalI bhadrabAhuke jIvita rahanepara bhI sAdhu sammelana karanA aura usameM unheM na bulAnA tathA mahAvIrakI dvAdazAMgavANI kA saMkalana karanekA abhinaya karanA apane sukhazIla sAdhu-vargake sAdhutvako janatAse manavAnekA prayatna-bhara thaa| ina sAdhuoMne bauddha-sammelanoMke samAna hI apane sammelana bulAkara vAcanAe~ kiiN| tripiTakoMkI zailIke anukaraNapara hI AgamoMkI racanA kii| phira chaThI zatAbdImeM, jaba sarvaprathama 'Avazyaka cUrNi' meM zvetAmbara matakA spaSTa ullekha huA, tabase to zvetAmbara AcAryoMne jainoMkI mUla nirgrantha ( digambara ) paramparAkA virodha karanA aura apane suvidhAzIla matako sIdhe mahAvIra aura unase pUrvake tIrthaMkaroM ke sAtha jor3anekA prayatna karanA mAno apanA Avazyaka kartavya banA liyaa| kSetrako vartamAna sthiti sudarzana munikI TekarI-paTanA zaharameM gulajArabAga sTezanake nikaTa hI digambara jaina mandira aura dharmazAlA hai / mandira choTA hai kintu sundara hai aura dharmazAlAke bIcoMbIca banA huA hai / isameM bhagavAn neminAthakI tIna phuTakI kRSNa varNa padmAsana pratimA hai jo saM. 1940meM pratiSThita huI hai / mUlanAyakake atirikta chaha dhAtu-pratimAe~ haiN| inameM eka caubIsI hai aura eka khaDgAsana pratimA sudarzana svAmIkI hai| ina pratimAoMmeM eka saM. 1629 tathA dUsarI saM. 1700 kI hai| bIcameM sudarzana munike caraNa virAjamAna haiN| mandira zikharabaddha hai| dharmazAlAmeM kula 14 kamare haiM, 10 nIce 4 uupr| isakA prabandha pahale chaparAke digambara jaina bandhu karate the| bAdameM paTanAke zrI kanhaiyAlAlajIke supurda yahA~kI vyavasthA kara dI gayI / san 1920 meM isakA prabandha bhA. digambara jaina tIrthakSetra kameTI, bambaIke supurda kara diyA gyaa| tabase mandira aura dharmazAlA donoMkA hI vikAsa huA hai| isa samaya paTanAmeM kula milAkara 5 mandira aura 1 caityAlaya hai| isa mandirake nikaTa hI sar3akake dUsarI ora tathA relave lAinake dakSiNakI ora berake per3oMke bIcameM (sar3akase lagabhaga 1 phalAMga dUra) sudarzana munikI TekarI hai, jisameM unake caraNa virAjamAna haiM / jo zyAma pASANake 8 aMgula pramANa haiN| TekarIke cAroM ora cAra tAlAba haiM / udyAnake dUsare sirepara tAlAbake kinAre Upara chatapara sthUlabhadra munike zveta caraNa eka kamaremeM virAjamAna haiN| inake donoM ora saM. 1848 kA pratiSThA-lekha aMkita hai| donoM TekariyoMke bIcameM kamaladaha tAlAba hai / isameM kamala khile rahate haiM, ataH tAlAbakA nAma kamaladaha kahalAtA hai| pATaliputrakA aitihAsika mahattva magadhanareza bimbasAra zreNikake putra ajAtazatrane vaizAlIke vajjiyoMke AkramaNase bacAvake lie gaMgA aura sonake saMgamapara I. pUrva 480 meM apane mantrI sunItha aura varSakArako' bhejakara 1. mahAvagga, bhAga 6, adhyAya 28 /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 141 kilA bnvaayaa| jisa prakAra zreNikakI mRtyu honepara pitRzokake kAraNa ajAtazatrune apanI rAjadhAnI rAjagRhase haTAkara campAko banA liyA thA, isI prakAra ajAtazatrukA dehAnta honepara usake putra' udayana (udayAzva) ne pATaliputra nagarakA nirmANa karake use apanI rAjadhAnI bnaayaa| I. sana 750 meM gaMgA aura sonakI bhISaNa bADhake phalasvarUpa prAcIna pATaliputrakA adhikAMza bhAga naSTa ho gayA / bahuta thor3A bhAga hI baca pAyA thaa| nanda aura maurya vaMzake pratApI samrAToMne ise apanI rAjadhAnI banAkara bhAratapara zAsana kiyaa| yUnAnI rAjadUta maigasthanIja maurya samrAT candragupta (I. pU. 321 se 297) ke darabArameM AyA thaa| usake anusAra usa samaya isa nagarakA vistAra dasa mIla lambA tathA do mIla caur3A thaa| zaharake cAroM ora cahAradIvArI thI jisake Upara 570 rakSAkakSa aura causaTha daravAje the| arthAt zaharakA kUla gherA sAr3he teIsa mIla thaa| jaba cInI yAtrI hventsAMga (I.637) yahA~ AyA, usa samaya prAcIna nagara khaNDahara bana cukA thA aura isake nikaTa nayA nagara bana gayA thaa| jaba phAhyAna AyA, taba pATaliputra dakSiNakI ora gaMgAse sAta mIla dUra thaa| gupta vaMzane bhI pATaliputrako hI apanI rAjadhAnI rakhA / gupta vaMzake antima samrAT kumAragupta dvitIyako harAkara usakA senApati viSNuvardhana (yazodharmana) rAjA bana gyaa| usane san 930 meM pATaliputrase haTAkara kannaujako apanI rAjadhAnI bnaayaa| isake pazcAt pATaliputrakA mahattva aura vaibhava kama hotA gyaa| hventsAMgake samayameM to yaha sAdhAraNa gA~va raha gayA thaa| azokake sambandhameM kahA jAtA hai ki usane eka agama kuA~ banavAyA jisameM mArakara apane bhAiyoMko DAla diyA thaa| vaha kamalaDIha.yA kamaladahake pAsa lagabhaga do phalAMgapara aba bhI vidyamAna hai| apane zAsanake satrahaveM varSa azokane yahA~ bauddha saMgIti karAyI thii| sikhoMke dasaveM guru govinda siMhakA janma-sthAna yahIMpara hai| paTanA siTImeM janma-sthAnapara darzanIya vizAla gurudvArA banA huA hai| ___ isa prakAra pATaliputra rAjanaitika aura dhArmika sabhI dRSTiyoMse mahAn kendra rahA hai| paTanA saMgrahAlaya paTanAmeM kaI saMgrahAlaya haiM--(1) sTeTa myUjiyama, (2) jAlAna saMgrahAlaya, tathA (3) kAnoDiyA sNgrhaaly| inameM prathama sarakArI hai tathA anya do vyaktigata haiM / tInoM saMgrahAlayoMkA vivaraNa isa prakAra hai(1) sTeTa myUjiyama sTeTa myUjiyama paTanAkI gaNanA bhAratake atyanta mahattvapUrNa saMgrahAlayoMmeM kI jAtI hai / yahA~ atyanta durlabha kalAkRtiyA~ saMgrahIta haiN| ina kalAkRtiyoMmeM bhI sarvAdhika mahattvapUrNa haiM mauryayugakI pASANa mUrtiyA~ tathA causAse prApta dhAtu mUrtiyA~ / purAtattvavetAoMke matAnusAra ye mUrtiyA~ bhAratameM upalabdha mUrtiyoMmeM prAcInatama haiM / yadyapi isa saMgrahAlayameM mUrtiyoMkA vizAla saMgraha kiyA gayA hai, kintu unameM jaina mUrtiyA~ saMkhyAmeM atyalpa haiN| dUsarI ora jaina mUrtiyA~ hI bhAratameM jJAta mUrtiyoMmeM sarvAdhika prAcIna haiM / bauddha aura hindU mUrtiyA~ pazcAtkAlakI haiM tathA ve jaina mUrtiyoMke anukaraNa 1. sampanna phAlasuttake anusAra putra / viSNu purANa 4 / 24 ke anusAra pautra / jarnala Apha eziyATika sosAyaTI baMgAla 1913, pR. 250 ke anusAra vaha darzakakA putra aura ajAtazatrukA pautra thaa|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 bhArata ke digambara jaina tIrtha para hI banAyI gayIM / paTanAke lohAnIpurI muhalle meM mauryayugako khaNDita jaina mUrtikI prAptise mUrtikalAkA itihAsa hI badala gayA / yaha eka saMyoga hI kahanA hogA ki har3appA meM jo jina mUrtikA kabandha milA thA, bilakula vaisA hI kabandha lohAnIpurameM milA / isakI opadAra pAlizase yaha sunizcita kiyA gayA ki yaha mUrti IsApUrva 320 - 185 kI hai / anyathA donoM mUrtiyoM meM dekhane meM koI antara pratIta nahIM hotA / isa saMgrahAlaya meM pASANakI nimnalikhita jaina mUrtiyA~ surakSita haiM 1. mUrtikA sira maurya kAlIna 2. sira rahita dhar3a, ghuTanoM aura khaNDa " 3 siMha mastaka 4. camara grAhiNI yakSI "" 5. tIrthaMkara mUrti padmAsana IsAkI dUsarI zatAbdI 6. caturbhujI devI, godameM bAlaka hai 7. tIrthaMkara pratimA - padmAsana 8. navagraha 9. tIrthaMkara pratimA khaDgAsana 10. tIrthaMkara pratimA padmAsana 11. caubIsa tIrthaMkaroM kI mUrti 12. tIrthaMkara pratimA - padmAsana 13. tIrthaMkara pratimA khaDgAsana 14. caubIsa tIrthaMkara mUrti 15. dharmacakra 16. siMha stambha " lohAnIpura ( paTanA ) se prApta " masAr3ha ( zAhAbAda ) se prApta dIdAragaMja ( paTanA siTI ) se prApta 17. abhaya mudrAmeM yakSa-mUrti zIrSa para tIrthaMkara pratimA 18. daravAjA 8vIM zatAbdI udayagirise prApta inake atirikta dhAtukI 21 jaina pratimAe~ yahA~ surakSita haiM / (2) jAlAna - saMgrahAlaya paTanA siTI meM gaMgA taTa para sva0 seTha rAdhAkRSNajI jAlAna dvArA sthApita vyaktigata kalA-saMgraha hai / svargIya jAlAna pariSkRta ruci sampanna aura kala | marmajJa vyakti the / aitihAsika aura kalAtmaka vastuoMke saMgraha karanekA unheM behada zauka thA / unhoMne zerazAha sUrikA kilA kharIdakara usameM apane rahane ke lie koThI banavAyI aura usameM naipAla, tibbata, cIna, jApAna, pairisa, sviTajaralaiNDa Adise kA~ca, cInI, hAthI dA~ta, sphaTika, cA~dI, sone AdikI kalAtmaka vastue~, pASANa evaM dhAtukI pratimAe~, hastalikhita grantha, rAjAoM aura bAdazAhoMke palaMga, sophAseTa, talavAreM hAthIdA~ta kI pAlakI Adi aneka vastuoM kA saMgraha kiyA / vAstavameM unhoMne isa kalAsaMgrahAlayako atyanta samRddha banAyA hai /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 143 isa saMgrahAlayameM kucha jaina kalA vastue~ bhI haiN| unameM 73 pASANakI aura 4 dhAtukI mUrtiyA~ haiM tathA sacitra hastalikhita zAstra haiM / mUrtiyoMkA vivaraNa isa prakAra hai 1. bhagavAn candraprabhakI padmAsana pASANa prtimaa| AkAra dasa iNc| saMvat 1548 meM pratiSThita / - 2. paMca bAlayatikI dhAtu prtimaa| madhyameM svastika hai tathA eka padmAsana pratimA hai| nIceke bhAgameM do khaDgAsana tathA Uparake bhAgameM do padmAsana pratimA haiM / khaDgAsana mUrtiyoMke idharaudhara camaravAhaka haiM / UparakI ora do hAthI, chatra, zikhara, do siMha, yakSa-yakSI haiN| yaha saMvat 1520 meM pratiSThita huI hai| 3. Asanasahita sAta aMgulakI dhAtu pratimA padmAsanameM / Upara chatra nIce ykss-ykssii| 4. Asana sahita chaha aMgulakI dhAtukI pArzvanAtha pratimA / nIce do padmAsana pratimAe~ haiM / mukha ghisA huA hai / isake parikarameM do camaravAhaka, Upara do dundubhi vAdaka, do gaja aura tIna chatra haiN| 5. paMca bAlayatikI dhAtu pratimA / madhyameM eka tIrthaMkara pratimA padmAsanameM / Uparake bhAgameM do padmAsana aura nIce ke bhAgameM do khaDgAsana pratimAe~ haiN| - 6. eka pASANa-phalakameM sAmaneke bhAgameM 19 mUrtiyA~ haiN| dAyIM ora kI caur3AImeM 8 pratimAe~ haiN| phalaka khaNDita hai| ____7. eka pASANa phalakameM 64 padmAsana pratimAe~ cAra paMktiyoMmeM virAjamAna haiN| hastalikhita granthoMmeM jinanAmacaritam, kalpasUtra, kAlakAcArya kathAnaka grantha haiN| ye kula 7 grantha haiM aura sabhI 15vIM zatAbdIke likhe hue haiN| adhikAMzataH ye grantha svarNAkSaroMmeM likhita haiN| sabhI grantha sacitra haiN| citra prAcIna paddhatike haiM / lekhanako zailI atyanta kalApUrNa hai| (3) kAnoDiyA saMgrahAlaya yaha saMgrahAlaya zrIgopIkRSNa kAnoDiyAkA vyaktigata hai / yaha phrejara roDa sthita udaya bhavanameM avasthita hai / zrIkAnoDiyA sampanna vyakti haiM, unheM kalA sAmagrIke saMgraha karanekA zauka hai| apanI rucike anusAra unhoMne saMgraha bhI kiyA hai, kintu ve bhIru svabhAvake vyakti haiN| ataH saMgraha kisIko dikhAnemeM unheM bhaya lagatA hai| unakI kRpAse hameM pArzvanAtha tIrthakarakI eka prAcIna kalApUrNa pratimAko dekhanekA avasara milaa| yaha pratimA eka Tina zaiDameM rakhI huI hai| yaha bhUre pASANakI pratimA kAyotsargAsanameM sAr3he pA~ca phuTa U~cI hai| isake sira para sapta phaNAvali suzobhita hai| caraNoMke donoM pAzoNmeM ekaeka padmAsana tIrthaMkara mUrti virAjamAna hai| unase Upara donoM ora camarendra camara liye hue khar3e haiM / eka orakA camarendra to bilakula nahIM rahA tathA dUsarA bhI chAtIke UparI bhAgase khaNDita hai| bAyIM mUrtike Upara pASANa phalakakA bhAga bilakula bhagna ho gayA hai| isa bhavya mUrtikA nirmANa-kAla IsAkI tRtIya zatAbdI hai /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMgi janapada sammedazikhara bhadrikApurI aura kuluhA pahAr3a
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ TikArA atri kaDavA. raphIgaMja pThevara / ani -bihArabaMgAla aura ur3IsAkejainatIrtha . bhaMgi janapada ga, majala mAnavAthA makasa satargASA (sammedazikhara, bhadrikApurI, kolhuApahAr3a) guruA /yoga desa. asIDI iMDaragajo nAN icaka - \ hajAra ta navADIha //amakor3A saravana navInagara ambA madanapura rAjolI gavAna zoghoTIvAdi pahAr3apura murpA / hariharagaMja - imAmagraja/DaumI jihAMDI koDarmA baidyanAyAma DamariyA/ dhanavAr3a devaghara niranaya kathana hatarapura .. sa thAla baMgApaMparI ila vipanI jamuI gIta mahezamada bhadrikApurI vaDaha kaTTA) hajArIbAgaroha giriDIha saraya DAlTaneja (bhodalasarAma) vAlAMga > pArasanAtha ramanA (palAmUralaMgaligaMje laaligaMje pAki viSNugar3ha barI) madhuva ra hajArIbAga talonAra cAMtha imarI sammedaziravaYoue bhAbAlama rAjasThA bar3akAkha * karNapura bar3avAharalatahara argadA brAMca [ bokAroSAM darapura, agadArAcIroDa/dAmodaranavA! cAsa saMketa bhaMgI janapada bhUrakuNDI rabar3akAkINA pAraMbAra, - | rAjyakIsImA .. | jile kI sImA ... aurmAjhigolA .. relamArga -aMgarA moma +rASTrIyamArga - nagajuoM anya mArga ... ... kaccAmArga ... ghAMdhA sima polAMDa jaina tIrthasthAna ... / hajArIbAga jilekIrAjadhAnI ... dhanaSa anyanagara ... ... goviMdapura somiyA barI sakasa kamADaha koTa nadiyA, jonhA sonahATu - bhAratavarSIya diAmbara jaina tIrtha kSetra kameTA bAI. 1. bhArata ke mahAsarvekSaka ko anujJAnusAra bhAratIya (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971 sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / 2. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUoM se liyA gayA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sammedazikhara mahAn siddhakSetra zrI sammedazikhara sampUrNa tIrthakSetroMmeM sarvapramukha tIrthakSetra hai| isIlie ise tIrtharAja kahA jAtA hai| isakI bhAva sahita vandanA-yAtrA karanese koTi-koTi janmoMse saMcita karmoMkA nAza ho jAtA hai| nirvANa kSetra-pUjAmeM kavivara dyAnatarAyajIne satya hI likhA hai-"eka bAra bandai jo koii| tAhi naraka-pazugati nahiM hoI // " eka bAra vandanA karanekA phala naraka aura pazugatise hI chuTakArA nahIM hai, apitu paramparAse saMsArase bhI chuTakArA hai| kintu yaha vandanA dravya-vandanA yA kSetra-vandanA nahIM, bhAva-vandanA honI caahie| aisI anuzruti hai ki zrI sammedazikhara aura ayodhyA ye do tIrtha anAdi-nidhana zAzvata haiN| ayodhyA meM sabhI tIrthaMkaroMkA janma hotA hai aura sammedazikharameM sabhI tIrthaMkaroMkA nirvANa hotA hai| kintu huNDAvasarpiNIke kAla-doSase isa zAzvata niyamameM vyatikrama ho gyaa| ataH ayodhyA meM kevala pA~ca tIrthaMkaroMkA hI janma huA aura sammedazikharase kevala bosa tIrthaMkaroMne nirvANa-lAbha kiyaa| kintu inake atirikta bhI asaMkhya muniyoMne yahIMpara tapazcaraNa karake mukti prApta kii| sammedazikharako bhAva-vandanAse tAtparya yaha hai ki isa kSetrase jo tIrthaMkara aura anya munivara muktiko prApta hue haiM, unake guNoMko saccAIke sAtha apane hRdayameM utAreM aura tadanusAra apanI AtmAke guNoMkA vikAsa kreN| aisA karanese muktikA mArga prazasta hogA, isameM sandeha nhiiN| DhAI dvIpameM kula 170 sammedazikhara hote haiN| unameM jambUdvIpake bharatakSetrakA sammedazikhara vahI hai jo pArasanAtha hilake nAmase vikhyAta hai| prAkRta nirvANakANDameM sammedazikharase bIsa tIrthaMkaroMko nirvANa-prAptikA ullekha karate hue unheM namaskAra kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai "vIsaM tu jiNavariMdA amarAsura-vaMdidA dhud-kilesaa| sammede giri-sihare NivvANa gayA Namo tesiM / / 2 / / saMskRta nirvANabhakti meM isI bAtakA varNana isa prakAra hai "zeSAstu te jinavarA jitamohamallA, jJAnArkabhUrikiraNairavabhAsya lokAn / sthAnaM paraM niravadhAritasaukhyaniSTha, sammedaparvatatale samavApurIzAH // 25 // prasiddha ArSa grantha 'tiloyapaNNatti' (4 / 1186-1206 ) meM to AcArya yativRSabhane bIsa tIrthaMkaroM dvArA sammedazikhara parvatase mukti prApta karanekA varNana vistArapUrvaka kiyA hai| usameM unhoMne pratyeka tIrthaMkarakI nirvANa-prAptiko tithi, nakSatra aura unake sAtha mukta honevAle muniyoMkI saMkhyA bhI dI hai| yaha vivaraNa atyanta upayogI aura jJAtavya hai| ataH yahA~ diyA jA rahA hai __ cettassa suddhapaMcamipuvvaNhe bhrnninnaamrikkhmmi| sammede ajiyajiNe mutti patto sahassasamaM // -ajitanAtha jinendra caitra zuklA paMcamoke dina pUrvAhna kAlameM bharaNI nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra muniyoMke sAtha muktiko prApta hue| bhAga 2-19
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 bhAratake digambara jaina tIrtha cettassa sukkachaTThIavaraNhe jammabhammi smmede| saMpatto apavaggaM saMbhavasAmI sahassajudo // -sambhavanAtha svAmI caitra zuklA SaSThIke dina aparAhna samayameM janma-nakSatrake rahate sammeda zikharase eka hajAra muniyoMke sAtha apavarga ( mokSa ) ko prApta hue| vaisAhasukkasattamipuvvaNhe jammabhammi smmede| ___ dasasayamahesisahido gaMdaNadevo gado mokkhaM / / -abhinandananAtha vaizAkha zuklA saptamIko pUrvAhna samayameM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra maharSiyoMke sAtha mokSako prApta hue| cettassa sukkadasamIpuvvaNhe jammabhammi sammede / dasasArasisaMjutto sumaissAmA sa mokkhagado / -sumatinAtha svAmI caitra zuklA dazamIke dina pUrvAhna kAlameM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra RSiyoMke sAtha mokSako prApta hue| . phagguNakiNha cautthI avaraNhe jammabhammi sammede / cauvIsAdhiya tiyasayasahido paumappaho devo // -padmaprabha deva phAlguna kRSNa caturthIke dina aparAhRmeM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase tIna sau caubIsa muniyoMke sAtha muktiko prApta hue| phagguNabahulacchaTThIpuvvaNhe pavvadammi sammede / aNurAhAe paNasayajutto mutto supAsajiNo // -supArzva jinendra phAlguna kRSNA SaSThIko pUrvAhna samayameM anurAdhA nakSatrake rahate sammeda parvatase pAMca sau muniyoMke sAtha mukta hue| sidasattami puvvaNhe bhaddapade muNisassa sNjutto|| jeTTAsuM sammede caMdrappaha jiNavaro siddho|| -candraprabha jinendra bhAdrapada zuklA saptamIko pUrvAhna kAlameM jyeSThA nakSatrake rahate eka hajAra muniyoM sahita sammedazikharase mukta hue| assajuda sukkaaTThamiavaraNhe jammabhammi smmede| muNivarasahassasahido siddhigado pupphadaMtajiNo // -puSpadanta bhagavAn Azvina zuklA aSTamIke dina aparAhU kAlameM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra muniyoMke sAtha siddhiko prApta hue| . ___ kattiyasukke paMcamipuvvaNhe jammabhammi sammede / NivvANaM saMpatto sIyaladevo shssjdo|| ___-zItalanAtha kArtika zuklA paMcamIke pUrvAhna samayameM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra muniyoMke sAtha nirvANako prApta hue| sAvaNiya puNimAe puvvaNhe munnishsssNjutto| sammede seyaMso siddhi patto dhaNiTThAsu // -bhagavAn zreyAnsa zrAvaNakI pUrNimAko pUrvAhnameM dhaniSThA nakSatrameM sammedazikharase eka hajAra muniyoMke sAtha siddha hue|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha sukkaTThamIpadose AsADhe jammabhammi smmede| chassayamuNisaMjutto mutti patto vimalasAmI / -vimalanAtha svAmI ASAr3ha zuklA aSTamIke dina pradoSa kAlameM apane janma-nakSatrake rahate chaha sau muniyoMke sAtha sammedazikharase muktiko prApta hue| cettassa kiNha pacchima diNNappadosammi jammaNakkhatte / sammedammi aNanto gattasahassehiM saMpatto / / -anantanAtha bhagavAn caitramAsake kRSNa pakSakI amAvasyAko pradoSa kAlameM apane janmanakSatrake rahate sammeda zikharase sAta hajAra muniyoMke sAtha muktiko prApta hue| jeTussa kiNhacoddasipaccUse jammabhammi smmede| siddho dhammajiNido rUvAhiyaaDasaehiM judo / -dharmanAtha jinendra jyeSTha kRSNA caturdazIke dina pratyUSa kAlameM apane janma-nakSatrake rahate ATha sau eka muniyoMke sAtha sammedazikharase mukta hue| jeTssa kiNha coisipadosasamayammi jammaNakkhatte / sammede saMtijiNo NavasayamuNisaMjudo siddho / -zAntinAtha tIrthaMkara jyeSTha kRSNA caturdazIke dina pradoSa kAlameM apane janma-nakSatrake rahate nau sau muniyoMke sAtha sammedazikharase siddha hue| vaisAhasukkapADivapadosasamaye hi jammaNakkhatte / sammede kuMthujiNo sahassasahido gado siddhi / / -kunthujina vaizAkha zuklA pratipadAke dina pradoSa samayameM apane janma-nakSatrake rahate eka hajAra muniyoM sahita sammedazikharase siddha hue| cettassa bahulacarime diNammi Niyajammabhammi paccUse / sammede aradeo sahassasahido gado mokkhaM // -aranAtha bhagavAn caitra kRSNA amAvasyAke dina pratyUSa kAla meM apane janma-nakSatrake rahate eka hajAra muniyoMke sAtha sammedazikharase mokSako prApta hue / paMcamipadosasamae phagguNabahulammi bharaNiNakkhatte / sammede mallijiNo paMcasayasamaM gado mokkhaM / / -mallinAtha tIrthakara phAlguna kRSNA paMcamIko pradoSa samayameM bharaNI nakSatrake rahate sammedazikharase pA~ca sau muniyoMke sAtha mokSako prApta hue| phagguNakiNhe vArasi padosasamayammi jmmnnkkhtte| sammeda siddhigado suvvadadeo sahassasaMjutto / -munisuvratanAtha phAlguna kRSNA bArasake dina pradoSa samayameM apane janma-nakSatrake rahate eka hajAra muniyoM sahita sammedazikharase siddhiko prApta hue| vaisAhakiNha coddasipaccUse jammabhammi sammede / . Nisse yasa saMpaNNo samaM sahasseNa NamisAmI / / -naminAtha svAmI vaizAkha kRSNA caturdazIke dina pratyUSa kAlameM apane janma-nakSatrake rahate sammedazikharase eka hajAra muniyoM ke sAtha niHzreyasa padako prApta hue|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 bhAratake digambara jaina tortha sida sattamIpadIse sAvaNamAsammi jmmnnkkhtte| sammede pAsajiNo chattIsajudo gado mokkhaM // -pArzvanAtha jinendra zrAvaNa mAsameM zukla pakSakI saptamIko pradoSa kAlameM apane janmanakSatrake rahate chattIsa muniyoMke sAtha sammedazikharase mukta hue| isI prakAra AcArya guNabhadrane 'uttara purANa'meM, AcArya raviSeNane 'padma puroga meM, AcArya jinasenane 'harivaMza purANa meM tathA anya aneka zAstroMmeM sammedazikharako bIsa tIrthaMkaroM aura asaMkhya muniyoMkI nirvANa-bhUmi batAyA hai| 'maMgalASTaka' meM bhI cAra tIrthaMkaroMkI nirvANa-bhUmiyoMkA ullekha karake zeSa bIsa tIrthaMkaroMkI nirvANa-bhUmike rUpameM sammeda zailako maMgalakArI mAnA hai| jaTAsiMhanandIne 'varAMgacaritra meM likhA hai ___ "zeSA jinendrAstapasaH prabhAvAd vidhUya karmANi purAtanAni / * dhIrAH parAM nirvRtimabhyupetAH sammedazailopavanAntareSu // 27 / 92 // saMskRta aura prAkRta granthoMke atirikta apabhraMza, hindI, gujarAtI, marAThI Adi bhASAoMke kaviyoMne bhI sammedazikharako tIrthakSetra mAnA hai aura use bosa tIrthaMkaroM evaM aneka muniyoMkI siddha bhUmi mAnA hai| marAThI bhASAke suprasiddha kavi guNakIrti ( anumAnataH 15vIM zatAbdIkA antima caraNa ) apane gadya grantha 'dharmAmRta' ( pariccheda 167 )meM likhate haiM__"saMmeda mahAgiri parvati bIsa tIrthaMkara ahUTha koDi munisvaru siddhi pAvale tyA siddha kSetrAsi namaskAra maajhaa|" apabhraMza bhASAke kavi udayakIti ( 12-13vIM zatAbdI ) ne 'tIrthaM vandanA' nAmaka apanI lagha racanAmeM sammedazikharake sambandhameM nimnalikhita ullekha kiyA hai 'sammeda mahAgiri siddha je vi / hau~ vaMdau~ bIsa jiNaMda te vi|' gujarAtI bhASAke kavi megharAja ( samaya 16vIM zatAbdI) ne vibhinna tIrthoM kI vandanAke prasaMgameM sammedazikharako vandanAmeM nimnalikhita padya banAyA hai-- . cali jinavara je bosa siddha havA svAmI saMmeda giriie| suranara kare tihA jAtra pUja race bar3abhAva dharIe / bhaTTAraka abhayanandi ( sUrata ) ke ziSya sumatisAgara ( samaya 16vIM zatAbdIke madhyameM ) ne 'tIrthajayamAlA'meM likhA hai "susaMmedAcala pUjo saMta / subIsa jinezvara mukti vasaMta // " nandItaTagaccha, kASThAsaMghake bhaTTAraka zrobhUSaNake ziSya jJAnasAgara (samaya 1578-1620) ne gujarAtImeM 'sarvatIrtha-vandanA' likhI hai| isameM kula 101 chappaya haiN| inameM tIna chappayameM sammeda girikI vandanA aura prazaMsA atyanta bhAvapUrNa zabdoMmeM kI hai / yahA~ unameM-se eka padyakA rasAsvAda karAyA jA rahA hai 1. uttara purANa 48151-53, 49 / 55-56, 5065-66, 51184-85, 52 / 66-67, 53 / 52-53, 54 / 269-272, 55 / 52-59, 56 / 56-58, 57 / 60-62, 59 / 54-56, 60144-45, 61151-52, 63 / 496-97, 64 / 51-52, 65 / 45-46, 66 / 61-62, 67 / 55-56, 69 / 67-68, 73 / 156-58 / 2. padmapurANa 5 / 246, 20161, 21143-45 / 3. harivaMza purANa, sarga 60, zloka saMkhyA 183 se 204 taka, 1675 /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha sammedAcala zRMga bIsa jinavara ziva paayaa| saMkhyA rahita munIza mokSa tisa thAna sidhaayaa| yAtrA jeha karaMta tAsa pAtaka sabi jaaye| manavAMchita phala pUra sadya sukhasaMpati thAye // sArada athavA sUragaru jo tasa gaNa varNana kre| brahma jJAnasAgara vadati janma janma pAtaka hare // 1 // bIsa tIrthaMkaroMke atirikta aneka munijana yahA~ tapasyA karake aura karmoMkA nAza karake mukti padhAre haiM / aise kucha muniyoMkA varNana purANa aura kathA-granthoMmeM upalabdha hotA hai| ___ 'uttarapurANa' (48 / 129-137 ) meM sagara cakravartIkA preraka jIvana-caritra diyA gayA hai| jaba maNiketu devane apane pUrvabhavakI mitratAko dhyAnameM rakhakara sagara cakravartIko Atma-kalyANakI preraNA deneke lie usake sATha hajAra putroMke akAla maraNakA zoka-samAcAra sunAyA to cakravartIko sunate hI saMsArase vairAgya ho gayA aura bhagIrathako rAjya dekara usane muni-dIkSA le lii| udhara devane una sATha hajAra putroMko unake pitA dvArA muni-dIkSA lenekA samAcAra jA sunaayaa| usa samAcArako sunakara una sabane bhI muni vrata dhAraNa kara liyA aura tapasyA karane lge| antameM sammedazikharase unhoMne mukti prApta kii| ... "sarvaM te suciraM kRtvA sattapo vidhivad budhaaH| zukladhyAnena saMmede saMprApan paramaM padam // " sammedazikharapara mandiroMke nirmANako aitihAsika pRSThabhUmi ___ bhaTTAraka jJAnakotine 'yazodhara carita'kI racanA kI hai| yaha grantha unhoMne saMvat 1659 meM likhA thaa| isa granthakI prazastimeM rAjA mAnasiMhake mantrI nAnUkA nAmollekha karate hue sammedazikharapara bIsa mandiroMke nirmANakA ullekha hai / granthakArane pahale apanA paricaya diyA hai| usake bAda mandiroMke nirmANakA ullekha kiyA hai| prazastikA ukta aMza yahA~ diyA jA rahA hai| rAjAdhirAjo'tra tadA vibhAti zrImAnasiMho jitavairivargaH / anekarAjendravinamyapAdaH svadAnasaMtarpitavizvalokaH // 62 / / tasyaiva rAjJo'sti mahAnamAtyo nAnUsudAmA vidito dharitryAm / saMmedazRge ca jinendragehamaSTApade vAdimacakradhArI // 64 / / yo'kArayad yatra ca tIrthanAthAH siddhiMgatA viMzatimAnayuktAH / arthAt yahA~ ( campAnagarIke nikaTavartI akabarapura gA~vameM ) mahArAja mAnasiMha haiM, jinhoMne vairiyoMkA damana kiyA hai aura bar3e-bar3e rAjAoMse apane caraNoMmeM mastaka jhukavAyA hai| unake mahAmantrIkA nAma nAnU hai| unhoMne sammedazikharake Upara vahA~se siddhagatiko prApta karanevAle bIsa tIrthaMkaroMke mandiroMkA nirmANa karAyA, jaise prathama cakravartI bharatane aSTApadake Upara mandiroMkA nirmANa karAyA thA aura unakI kaI bAra yAtrAe~ kI thiiN| isI granthameM anyatra mahAmantrI nAnUkA paricaya isa prakAra diyA hai tasya kSitIzvarapateradhikAri zrIjainavezmakRta (durlabha) punnydhaarii| yAtrAdidharmazubhakarmapathAnucArI jaino babhUva vanijAM vara ibhyamukhyaH // 17 // khaNDelavAlAnvaya eva gotre godhAbhidhe ruupsucndrputrH| dAtA guNajJo jinapUjanendro sivAridhautArikadambapaGkaH // 18 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha rAyAtkuberaM madanaM svarUpeNArka pratApena vidhuM susaumyAt / aizvaryatAM vAsavamarcayApi tiraskarotIha jinendrabhaktaH // 19 // nAnU sUnAmA jagatIprasiddho yo maulibaddhAvaninAthatUlyaH / svavaMzavAtAdhvavikAsasUro'sya prArthanAto kriyate mayaitat // 20 // -usa rAjA mAnasiMhake eka adhikArI godhA gotrIya rUpacanda khaNDelavAla the| vaha mahAn puNyAtmA, yAtrA Adi zubhakarma karanevAlA aura atyanta dhanADhya vyApArI thaa| vaha mahAn dAtA, guNajJa, jinapUjanameM rata rahanevAlA thA / vaha dhanameM kubesko, svarUpameM kAmadevako, pratApameM sUryako, saumyatAmeM candramAko, aizvaryameM indrako tiraskRta karatA thaa| usakA putra nAnU thA / vaha rAjAke samAna thA aura apane vaMzakA ziromaNi thaa| usakI prArthanApara maiM yaha carita banA rahA huuN| ___mahAmAtya nAnUne sammedazikharake Upara bIsa tIrthaMkaroMke jo mandira (ToMke) banAye, unase pahale vahA~ kyA mandira nahIM the aura the to ve kisane banavAye the? isa sambandhameM anusandhAnakI AvazyakatA hai| tIrthaMkara bhagavAn jisa sthAnase mukta hae, usa sthAnapara saudharmendrane cihna svarUpa svastika banA diyA, digambara paramparAmeM isa prakArakI mAnyatA pracalita hai| isa mAnyatAke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki bhakta zrAvakoMne una sthAnoMpara tIrthakaroMke caraNa sthApita kiye / mahAmAtya nAnUne jina mandiroMkA nirmANa kiyA thA, ve purAne jIrNa mandiroMke sthAnapara hI banAye gaye the| ( yahA~ mandiroMkA artha ToMkeM haiN| ) mantrivara nAnU dvArA banAyI gayI ve hI ToMkeM abataka vahA~ vidyamAna haiN| mantrivara nAnUke pahale yahA~ mandira aura mUrtiyA~ thIM, isa prakArake ullekha hameM kaI granthAmeM milate haiM / terahavIM zatAbdIke vidvAn yati madanakIrti, jo paM. AzAdharajIke prAyaH samakAlIna the, ne 'zAsana catustrizikA' meM likhA hai sopAneSu sakaSTamiSTasukRtAdAruhya yAn vandate saudharmAdhipati pratiSThitavapuSkA' ye jinA viMzatiH / mukhyAH svapramitiprabhAbhiratulA saMmedapRthvIruhi bhavyo'nyastu na pazyati dhruvamidaM digvAsasAM zAsanam // 11 / / / arthAt saudharma indrane bIsa tIrthaMkaroMkI pratimAe~ jahA~ pratiSThita kI haiM, tathA jo pratimAe~ apane AkArakI prabhAse tulanArahita haiM, usa sammeda rUpI vRkSapara bhavya jana kaSTa uThAkara bhI sIr3hiyoM dvArA car3hakara pUNyodayase una pratimAoMkI vandanA karate haiN| bhavyake atirikta unake darzana anya koI nahIM kara sakatA / yaha digambara-dharma zAzvata hai arthAt yahA~ sadAse rahA hai| yatijIne sammedazikharake sambandhameM jo varNana kiyA hai, usameM tIna bAtoMkA ullekha kiyA gayA hai-(1) isa kSetrapara saudharma indrane bIsa tIrthaMkaroMkI pratimA sthApita kI thii| (2) una pratimAoMkA prabhAmaNDala pratimAoMke AkArakA thA, isalie unakI ora dekhaneke lie zraddhAkI A~kheM hI samartha hotI thiiN| jinake hRdayameM zraddhA nahIM hotI thI, ve ina prabhA-puMja svarUpa pratimAoko dekha nahIM sakate the| (3) yatijIke kAla taka arthAt terahavIM zatAbdI taka isa tIrtharAjapara digambara samAjakA hI Adhipatya thaa| 1. gAtraM vapuH saMhananaM zarIraM varma vigrahaH / / 1170 / kAyo dehaH klIbapuMsoH striyAM mUrtistanuH / -amarakoSa "mUrtiH punaH pratimAyAM kAyakAThinyayorapi ||"-haim /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 151 isa varNanase yaha phalitArtha nikalatA hai ki pahale sammedazikharake Upara bosa mandira bane hue the aura unameM saudharmendra dvArA pratiSThita bIsa tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ virAjamAna thiiN| ye mandira kitane bar3e the aura inakA kyA huA, yaha to patA nahIM cltaa| lekina aisA lagatA hai ki ye mandira nahIM, balki ToMkoMke rUpameM the aura pahale inhIMmeM mUrti virAjamAna hoMgI / pazcAt asurakSA Adi kAraNoMse ina mUrtiyoMke sthAnapara caraNa virAjamAna kara diye hoMge aura jIrNa honepara mahAmAtya nAnUne inake sthAnapara hI bIsa ToMkeM yA mandariyA~ banavA dI hoNgii| yativarya madanakIrtike kAlameM sammedazikharapara eka amRtavApikA bhI thI, jisameM bhakta loga aSTa dravyoM (jala, gandha, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phala) se bIsa tIrthaMkaroMke lie arghya caDhAte the| yasyAH pAyasi nAmaviMzatibhidA pUjASTadhA kSipyate mantroccAraNa-bandhureNa yugapannirgrantharUpAtmanAm / zrImattIrthakRtAM yathAyathamiyaM saMsaMpanIpadyate saMmedAmRtavApikeyamavatAdigvAsasAM zAsanam / / -zAsana-catustrizikA-14 arthAt jisake pavitra jalameM nirgrantha rUpake dhAraka zrI tIrthaMkaroMke kramika nAmoMke sAtha sundara mantroccAraNa-pUrvaka aSTadravyakA arghya car3hAyA jAtA hai aura yathAyogya rItise unakI pUjA kI jAtI hai, vaha sammedagirikI amRtavApikA digambara zAsanakI sadA rakSA kare / ___ yaha amRtavApikA hI vartamAnameM jala-mandira kahalAtA hai / prAcIna kAlameM sammedagiriko yAtrAke vivaraNa bhaktajana atyanta prAcIna kAlase hI siddhakSetra sammedagirikI puNya-pradAyinI yAtrAke lie jAte rahe haiN| ina yAtrAoMke vivaraNa purANa granthoM, kathAkoSoM aura vividha bhASAoMmeM nibaddha yAtrA-vivaraNa-kAvyoM tathA grantha-prazastiyoMmeM milate haiM / sammedazikharakI yAtrAke sandarbhameM saMgha sahita muni aravindakA caritra 'uttara purANa' meM milatA hai / podanapura nagarake rAjA aravinda the| unake nagarameM vedoMkA viziSTa vidvAn vizvabhUti brAhmaNa rahatA thaa| usake do putra the-kamaTha aura marubhUti / marubhUti mahArAja aravindakA mantrI thaa| vaha atyanta sadAcArI, vivekI aura nItiparAyaNa bhadra vyakti thaa| isake viparIta kamaTha durAcArI aura duSTa prakRtikA thaa| eka bAra marubhUtikI strI vasundharIke kAraNa uttejita hokara kamaThane marubhUtiko hatyA kara dii| marubhUti marakara malaya dezameM kubjaka nAmaka sallakIke bhayAnaka vanameM hAthI huaa| rAjA aravinda ne kisI samaya virakta hokara rAjapATa chor3a diyA aura digambara mani-dIkSA dhAraNa kara lii| eka bAra ve saMghake sAtha sammedazikharakI vandanAke lie jA rahe the| calate-calate ve usI vanameM pahu~ce / sAmAyikakA samaya ho jAnese ve pratimAyoga dhAraNa kara virAjamAna ho gye| itane meM ghUmatA-phiratA vaha madonmatta hAthI udhara hI A nikalA aura munirAjako dekhate hI vaha unheM mArane daudd'aa| kintu munirAjake pAsa Ate hI vaha zAnta ho gyaa| usakI dRSTi munirAjakI chAtIke vatsa lAMchana para pdd'ii| yaha TakaTakI lagAkara usa cihnako dekhatA rhaa| use dekhakara usake mana meM anajAne hI manike prati prema umaDane lgaa| sAmAyika samApta honepara munirAjane A~kheM kholIM / ve avadhijJAnI the| unhoMne apane avadhijJAnase jAnakara hAthIko upadeza diyA aura kahA-"gajarAja ! pUrvajanmameM tU merA amAtya marubhUti thaa| Aja tU
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 bhAratake digambara jaina tIrtha isa nikRSTa tiryaMca yonimeM par3A huA hai| tU kaSAya chor3akara Atma-kalyANa kr|" munirAjakA upadeza gajarAjake hRdayameM paiTha gyaa| usane aNuvratoMkA niyama le liyaa| jIvana sAttvika bane gyaa| yahI hAthIkA jIva Age jAkara kaThora sAdhanAse teIsavA~ tIrthaMkara banA / astu! munirAja aravinda saMgha sahita Age bar3ha gaye aura sammedazikhara pahu~cakara unhoMne bhaktibhAva sahita usakI vandanA kii| unhoMne mohakA kSaya kara ghAtiyA karmoMkA nAza kara kevala jJAna prApta kiyA tathA vahIMse mokSa prApta kiyA / kavi mahAcandrane apabhraMza bhASAke 'saMtiNAha cariu ( racanA kAla saM. 1587 ) meM sAraMga sAhUkA paricaya dete hue unakI sammedazikhara yAtrAkA varNana kiyA hai "bhoyau suu vIyau guNagaNa jyau NANacaMdra pabhaNijjai / tahu bhAmiNi guNa gaNa rAmiNi saurAjahI kahijjai // 2 // tahu tiNNi aMgasU tiNNi rayaNa NaM tiNNi loya te suddha vayaNa / par3hamau sammeya vi jatta karaNu sAraMga vi NAme suddha karaNu // 3 // isakA Azaya yaha hai ki bhojarAjake putra jJAnacandakI patnIkA nAma 'saurAjahI' thA jo aneka guNoMse vibhUSita thii| usake tIna putra hue| pahalA putra sAraMga sAhU thA, jisane sammedazikharakI yAtrA ko thii| usakI patnIkA nAma 'tilokAhI' thaa| bhaTTAraka ratnacandra mUlasaMgha sarasvatI gacchake bhaTTAraka the| ye huMbar3a jAti ke the| inhoMne 'sabhaumacakri-caritra' kI racanA saM. 1683 meM sAgapattana ( sAgavADA. vAgvara deza ) ke hemacandra pATanIko preraNAse pATaliputrameM gaMgAke kinAre sudarzana caityAlayameM kI thii| pATanIjI bhaTTAraka ratnacandrajIke sAtha zikharajIkI yAtrAke lie gaye the| inake sAtha AcArya jayakIti tathA zrAvakoMkA saMgha bhI thaa| isa sambandhameM unhoMne granthakI prazastimeM ullekha bhI kiyA hai jo isa bhA~ti hai saMmedAcalayAtrAyai ratnacandrAssamAgatAH / jaganmahannAtmajAcArya jayakIrtibhiranvitaH / / 16 / / zrImatkagalakIrtyAdvaiH sUribhizca suvaNibhiH / kalyANa-kacarAkhyAna-kAnhajI-bhogidAsakaiH / / 17 / / kAraMjAke senagaNake bhaTTAraka somasenake paTTaziSya bhaTTAraka jinasena dvArA sammedAcalakI yAtrAkA ullekha milatA hai| jinasenakA samaya zaka saM. 1577 se 1607 ( san 1655 se 1685) taka hai / inake sambandhameM senagaNa mandira nAgapurameM sthita eka guTakemeM cAra padya milate haiN| unameM antima padya isa prakAra hai "saMgha pratiSThA pA~ca dharma upadesa sukaarii| zrIgiranAri samedazikhara toratha kiyo bhaarii| saMghapati soyarAsAha nibAsA mAdhava sNgvii| ganavA saMgavI rAgaTekamA kAnhA saMgavI // . jinasena nAma gururAyane saMghatilaka ete diya / mANikyasvAmI yAtrA saphala dharma kAma bahu bahu kiya / / 1. uttara purANa, 7316-24 / 2. pAsanAha cariu / 3. bhaTTAraka sampradAya, pR. 33 /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 153 isase jJAta hotA hai ki bhaTTAraka jinasenane giranAra, sammedazikhara, rAmaTeka tathA mANikyasvAmIko yAtrAeM saMgha sahita ko thoM aura unhoMne saMva le jAnevAle soyarA zAha, nimbAzAha, mAdhava saMghavI, ganavA saMghavI aura kAnhA saMghavIkA saMghapatike rUpameM tilaka kiyA thaa| kAnhA saMghavIkA yaha sammAna samAroha rAmaTekameM kiyA gayA thA / sammedazikhara mAhAtmyako racanAe~ aneka kaviyoMne vibhinna bhASAoM meM sammedazikharake mAhAtmya aura pUjAoMkI racanAe~ kI haiM, unase eka mahAn siddhakSetra aura tIrtharAjake rUpameM sammedazikharake gauravapara prakAza par3atA hai aura isa tIrthakSetrakA nAma lete hI zraddhAse svataH hI mastaka usake lie jhuka jAtA hai| ___ gaMgAdAsa kAraMjAke mUlasaMgha balAtkAragaNake bhaTTAraka dharmacandrake ziSya the| Apane marAThImeM pArzvanAtha bhavAntara, gujarAtImeM AdityavAra vratakathA, trepana kriyA vinatI va jaTAmukuTa, saMskRtameM kSetrapAla pUjA evaM merupUjAkI racanA kI hai| ApakA kAla satrahavIM zatAbdI hai| Apane saMskRtameM sammedAcala pUjA bhI banAyI, jo sarala aura rocaka hai| __kavi devadatta dIkSita kAnyakubja brAhmaNa the tathA bhadauriyA rAjAoMke rAjyameM sthita aTera nagarake nivAsI the| inhoMne zaurIpurake bhaTTAraka jinendra bhUSaNakI AjJAse 'sammedazikhara mAhAtmya' aura 'svarNAcala mAhAtmya' kI racanA kI thii| dIkSitajI sambhavataH 19vIM zatAbdIke vidvAn the| unhoMne 'sammedAcala mAhAtmya'ke prArambhameM likhA hai __guruM gaNezaM vANI ca dhyAtvA stutvA praNamya ca / sammedazailamAhAtmyaM prakaTIkriyate mayA // 2 // isa mAhAtmyameM ikkIsa adhyAya haiN| yaha subodha saMskRtameM likhA gayA hai / sammedazikharakI yAtrA mArga tIrtharAja sammedazikharajI, jisakA dUsarA nAma 'pArasanAtha-hila' hai, bihAra pradezake hajArIbAga jilemeM sthita hai| yahA~ pahu~caneke lie relaveke kaI mArga haiM- (1) gayA, dillI athavA kalakattAkI orase AnevAloMke lie pArasanAtha sTezana utaranA caahie| (2) kalakattAkI orase AnevAle girIDIha sTezana bhI utara sakate haiN| girIDIha IsTarna relaveke madhupura sTezanase jAnA par3atA hai kintu kalakattAse madhupura lAinapara calanevAlI TrenoMmeM girIDIhake lie do-eka bogI prAyaH lagI rahatI hai| (3) paTanAse rA~cI jAnevAlI TrenoMse pArasanAtha utara sakate haiN| ye sabhI IsTarna relaveko mena lAina haiN| IsarI pArasanAtha sTezanake sAmane hI lagabhaga eka phalIMga dUrIpara IsarImeM do digambara jaina dharmazAlAeM banI huI haiN| eka terApanthI aura dUsarI biispnthii| donoM nikaTa-nikaTa haiN| terApanthI dharmazAlAmeM kula 56 kamare haiN| eka pakkA kuA~ hai| bIcameM vizAla cauka hai| dharmazAlAke mukhya . bhAga 2-20
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 bhAratake digambara jaina tIrtha phATakake bhItara dAyIM ora eka zikharabanda mandira hai / sabhAmaNDapake bhItara eka garbhagRha hai| vedI eka darako hai| mUlanAyaka pratimA bhagavAn candraprabhuko zveta pASANakI padmAsana hai| Asana sahita pratimAkI avagAhanA lagabhaga eka gaja hai| mUlanAyakake atirikta do pASANakI tathA ATha dhAtukI pratimAe~ haiN| mukhya vedIkI parikramAke pIche eka aura vedI hai jisameM bhagavAn mahAvIrakI raktAbha varNa padmAsana pratimAke atirikta 3 zveta pASANakI pratimAe~ haiM / bIsapanthI koThImeM vizAla kampAuNDameM dharmazAlA aura mandira hai| mandirameM sabhAmaNDapa aura garbhagRha hai| usameM zyAma pASANakI pArzvanAthako mUlanAyaka pratimA virAjamAna hai| isake atirikta tIna pASANakI aura dhAtakI tIna pratimAe~ vedImeM virAjamAna haiN| isa mandirakI bAyIM ora eka mandira aura hai jisameM jayasena munirAjakI Adamakada mUrti hai| isa mandirake barAbara eka chatarIke nIce caraNa virAjamAna haiN| donoM koThiyoMke bIcakI galImeM udAsInAzramakA pravezadvAra banA huA hai| isa saMsthAkA nAma zrI pArzvanAtha digambara jaina zAnti niketana udAsInAzrama hai| isakI sthApanA pUjya kSullaka gaNezaprasAdajI varNI ( gaNeza muni ) ne kI thii| isameM virakta tyAgI, brahmacArI aura sAdhviyA~ dharmasAdhanakI bhAvanAse rahate haiN| inake nivAsakI pRthak-pRthak vyavasthA hai| saMsthAke bhavanameM praveza karanepara dAyIM ora tyAgI-nivAsa aura svAdhyAyazAlA banI huI hai| eka sarasvatI bhavana bhI hai jisameM 2000 grantha haiN| isase sambandhita seTha baijanAthajI sarAvagI dvArA nirmita dharmadhyAnAzrama hai| rA. ba. seTha harakacandajI tathA seTha tulArAmajIkI koThiyA~ haiM jo atithiyoMke kAma AtI haiN| isa AzramameM 25-30 tyAgiyoM evaM 30-40 brahmacAriNiyoMke lie nivAsa AdikI vyavasthA hai| pravezadvArake bAyIM ora tyAgiyoMko bhojanazAlA hai| saMsthAke prAMgaNake madhyameM lagabhaga pacIsa phuTa U~cA pUjya varNIjIkA samAdhi-stUpa banA huA hai, jisake Upara varNIjIkA jIvanaparicaya aura unake upadeza Adi aMkita haiN| stUpakI racanA-zailI atyanta manojJa hai| stUpase Age bar3hanepara pArzvanAtha jinAlayakA bhavya bhavana banA huA hai| mandirameM sabhAmaNDapa aura garbhagRha hai| garbhagRhameM kevala eka vedo banI huI hai| usameM mUlanAyaka bhagavAn pAzvanAthakI pratimA hai| vedIpara mUrtiyoMkI kula saMkhyA 13 hai, jisameM 3 pASANakI tathA 10 dhAtu kI pratimAeM haiN| isa mandirake bagalase mumukSu mahilAzramako mArga jAtA hai| AzramameM praveza karate hI dAyIM ora do-maMjilA bhavana banA huA hai, usameM kula 30 kamare bane hue haiN| Uparake khaNDameM pArzvanAtha digambara jaina iNTara kAlejakA prAimarI saikzana lagatA hai| nIceke bhAgameM brahmacAriNiyoM tathA vahA~ke kAryakartAoMkI nivAsa-vyavasthA hai| mahilAzramake jinAlayameM eka vizAla haoNla banA huA hai| usImeM eka U~cI vedImeM kRSNa varNa sAr3he cAra phuTa avagAhanAvAlI bhagavAn pArzvanAthakI padmAsana pratimA virAjamAna hai| mUlanAyaka ke atirikta 7 pASANa pratimAe~ vedImeM virAjamAna haiN| madhuvana IsarIse lagabhaga bAIsa ki. mI. para madhuvana hai| madhuvanake lie yahA~se terApanthI koThIkI basa tathA TaiksI milatI hai / yahA~se girIDoha roDapara solaha ki. mI. calakara madhuvanake lie sar3aka mur3atI hai aura chaha ki. mI. calakara madhuvana A jAtA hai| madhuvana parvatake uttarI bhAgakI ora hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha girIDIhase madhuvana pacIsa ki. mI. hai| girIDIha-IsarI roDapara baseM barAbara milatI haiN| madhuvanameM terApanthI aura bIsapanthI do koThiyA~ arthAt dharmazAlAe~ haiN| terApanthI koThI madhuvana aura IsarIkA prabandha baMgAla-bihAra-ur3IsA digambara jaina tIrthakSetra kameTIke adhIna hai| isakA pradhAna kAryAlaya kalakattAmeM hai / isI prakAra bIsapanthI koThI madhuvana aura IsarIkI vyavasthA eka TrasTa (10 TrasTiyoM ) ke adhIna hai| zrI sammedazikhara parvatakI talahaTImeM digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMkI dharmazAlAe~ aura mandira haiN| sabase pahale digambara jaina terApanthI koThI milatI hai| phira zvetAmbara koThI, jo majhalI koThI kahalAtI hai aura sabase antameM digambara jaina bIsapanthI koThI hai| yaha uparailI koThI kahalAtI hai| bosapanthI koThI ina tInoM koThiyoMmeM bIsapanthI koThI sabase prAcIna hai| isakI sthApanA sammedazikharakI yAtrArtha AnevAle jaina bandhuoM kI suvidhAke lie lagabhaga cAra sau varSa pUrva kI gayI thI, aisA kahA jAtA hai| yaha koThI gvAliyara gAdIke bhaTTArakajIke adhIna thii| isa zAkhAke bhaTTAraka mahendrabhUSaNane zikharajIpara eka koThI aura eka mandirako sthApanA kI aura mandirameM pArzvanAtha svAmIkI pratimA virAjamAna kraayii| unhoMne eka dharmazAlA bhI bnvaayii| samAjake do dAnI sajjanoMne do mandira bhI bnvaaye| mahendrabhUSaNake pazcAt zatendrabhUSaNa, rAjendrabhUSaNa, zilendrabhUSaNa aura zatendrabhUSaNa bhaTTAraka kramase koThIke adhikArI hue| ye bhaTTAraka apane kArakunoMke dvArA yahA~kI vyavasthA karAte the| koThI aura mandirakI avyavasthA dekhakara bhaTTAraka rAjendrabhUSaNane dinAMka 154-1874 ko eka ikarAranAmA likhakara ArA ke 13 sajjanoMko TrasTI mukarrara kara yahA~kA prabandha sauMpa diyaa| kAlake prabhAvase inameM se 12 TrasTiyoMkA svargavAsa ho gayA aura jo eka TrasTI baca gaye the, ve korTa dvArA insaulvaiNTa karAra de diye gye| mandira meM bhArI avyavasthA ho gyii| taba 21 maI 1903 ko bhaTTAraka zatendrabhUSaNane dUsarA ikarAranAmA rajisTarDa kraayaa| usake dvArA ArAke hI 15 sajjanoMko TrasTI bnaayaa| ina ikarAranAmoMse jJAta hotA hai ki usa samaya gvAliyara gAdIke adhIna gvAliyara, haMDamUrIpura, bhaTasUra, sonAgira, paTanA, sammedazikhara, ArA, girIDIha Adi kaI sthAnoMpara mandira aura dharmazAlAe~ evaM unakI gAdiyA~ thiiN| usa samaya uparailI koThIke adhIna sammedazikharake ina mandira, dharmazAlAoMke atirikta girIDIhakA mandira aura dharmazAlA bhI thI tathA kukoM aura venda nAmaka do gA~va the| koThImeM hAthI, ghor3e Adi rahate the| koThIkI jAyadAda, hisAba-kitAba aura ikarAranAmekI vaidhatAko lekara bambaIke kucha bhAiyoM ( bhA. di. jaina tIrthakSetra kameTIkI orase ) ArAke ina TrasTiyoMpara mukadamA dAyara kara diyaa| usameM rA~cI korTase dinAMka 11-1-1904 ko koThIpara risIvara baiThAnekA hukma ho gyaa| phalataH risIvara baiTha gyaa| taba nAgapurameM baiThakara ArA aura bambaIvAloMmeM samajhautA huA aura vaha sulahanAmA korTa meM peza kiyaa| phalataH dinAMka 9-5-1906 se usakA prabandha ( mukadamA naM. 1, san 1903 ) ke cunnIlAla javerI vagairaha muddaI banAma bhaTTAraka zrI zatendrabhUSaNa vagairaha muddAlaya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 bhAratake digambara jaina tIrtha baijalAsa jyUDiziyala kamiznara rA~cIkI DigrIke anusAra ) TrasTa kameTIke supurda huA aura TrasTa kameTI bAdameM bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTIke antargata kArya karane lgii|' bIsapanthI koThIke bahuta dinoM pazcAt (lagabhaga 250 varSa bAda) zvetAmbara koThIkA nirmANa haa| usake lagabhaga 100 varSa bAda terApanthI koThI bnii| terApanthI koThI isa koThImeM pA~ca ahAte aura pA~ca dharmazAlAe~ haiN| dharmazAlAoMmeM kula 205 kamare haiM / isa koThImeM kaI vizAla dvAra bane hae haiN| dharmazAlAke dUsare caukameM lAlA sohanalAlajI kalakattAvAloM ( mai. munnAlAla dvArakAdAsa ) kI orase eka vizAla aura ati bhavya candraprabhu jinAlayakA nirmANa huA hai| isakA garbhagRha cAra stambhoMpara khulA huA atyanta kalApUrNa banAyA gayA hai| usake bIcameM saMgamaramarakI unnata vedImeM candraprabhu bhagavAnkI padmAsana zveta varNa lagabhaga pA~ca phuTa avagAhanAkI bhavya pratimA virAjamAna hai| garbhagRhake Age sabhAmaNDapa hai| mandirake cAroM ora kampAuNDa hai| tIna orase mArga hai| tInoM orake dvAra sA~cIke dvAroMke anurUpa banAye gaye haiN| mandirake cAroM ora manorama puSpavATikA hai / ___ isa jinAlayase calakara aura sultAnasiMha pravezadvArase nikalakara kaTaka mandira milatA hai| isameM cAra vediyA~ haiM / maNDapameM saba kahIM stotra aura subhASita zloka likhe hue haiN| tIsare caukameM 51 phuTa U~cA zveta mAnastambha banA huA hai jo cabUtaroMkI tIna unnata kaTaniyoMpara avasthita hai| Upara chatarImeM 17 iMcI cAra pratimAeM virAjamAna haiN| isI prakAra nIce cAroM dizAoMmeM cAra laghu vedikAoMmeM candraprabhukI zveta varNa manojJa mUrtiyA~ virAjamAna haiN| mAnastambhakA nirmANa lADanUM nivAsI seTha sukhadevajI gaMgavAlake putroMne karAyA hai| mAnastambhake cAroM ora reliMga hai| rAtrimeM vidyut prakAzase isakI zobhA dviguNita ho jAtI hai| ___ isI caukameM dAyIM ora mukhya mandira hai, jisameM teraha vediyA~ haiM / ye sabhI svatantra jinAlaya haiM aura inake Upara zikhara haiM / ye jinAlaya kramazaH nimna prakAra haiM 1. zrI zAntinAtha jinAlaya-tIna darakI vedImeM savA phuTI pItalako zAntinAtha bhagavAnkI mulanAyaka pratimAke atirikta eka pASANakI tathA 4 dhAtUkI pratimAe~ haiN| pItalake eka-eka phUTa U~ce do mAnastambha haiM jinameM pratimAeM virAjamAna haiN| vedokA nirmANa zrImanta seTha zikharacandajI sivanIvAloMkI orase vi. saM. 1966 meM huaa| 2. zrI samavasaraNa mandira-tIna unnata kaTaniyoMpara gandhakuTI hai| usameM bhagavAn pArzvanAthakI dasa iMca avagAhanAvAlI cAra pratimAe~ cAroM dizAoMmeM haiN| isake nirmAtA bA. giradhArIlAla caNDIprasAda kalakattA haiN| isa mandirakA nirmANa saMvat 1990 meM huA hai| 3. zrI neminAtha caityAlaya-mUlanAyaka bhagavAn neminAthakI kRSNa varNa padmAsana tIna phuTI pASANa pratimA hai| isake atirikta do zveta pASANakI khaDgAsana, do padmAsana tathA eka siddha pratimA hai| isakA nirmANa paM. baladevadAsa zivadeva phatahapura ( sIkarI ) ne saM. 1990 meM kraayaa| 1. jaina mitra, varSa 5, aMka 2, kArtika saMvat 1960 meM prakAzita ikraarnaamaa| tathA jana mitra, varSa 5, aMka 7, caitra saMvat 1960 /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 157 4. zrI puSpadanta jinAlaya-bhagavAn puSpadantakI saM. 1878 meM pratiSThita zveta varNa padmAsana savA tIna phuTa avagAhanAvAlI mUlanAyaka pratimA hai| isake atirikta nau pItalakI padmAsana, eka khaDgAsana, eka siddha bhagavAnkI pratimA aura saMgamaramarake phalakapara caubIsa caraNa haiN| yaha mandira makhya mandirake rUpa meM mAnA jAtA hai| mandirake kivADa cA~dIke haiN| 5. zrI ajitanAtha jinAlaya-mukhya mandirake bAyIM ora yaha mandira hai / isameM ajitanAtha bhagavAnkI zvetavarNa, padmAsana do phuTI pratimA mUlanAyaka hai| isake atirikta chaha padmAsana, eka khaDgAsana, do padmAvatI devIke Upara pArzvanAthakI tathA do siddha bhagavAnkI pratimAe~ haiN| 6. zrIpArzvanAtha mandira-tIna maharAvoMkA garbhagRha hai| isake stambha kalApUrNa haiN| yahA~ lagAtAra tIna vediyA~ haiM / bIcakI vedImeM cintAmaNi pArzvanAthakI kRSNavarNa padmAsana lagabhaga chaha phaTa avagAhanA vAlI ati manojJa pratimA hai| isakI pratiSThA saM. 1990 meM seTha mohanalAla kizanalAla sujAnagar3havAloMkI ora se kI gayI hai| bAyIM ora kI vedikAmeM 14 aura dAyIM ora kI vedikAmeM 11 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| bAyIM vedImeM zreyAnsanAthakI tathA dAyIM vedImeM candraprabhuko mukhya pratimAe~ haiN| donoM vediyoMkA nirmANa kramazaH zrImatI campIdevI dharmapatnI lAlA AzArAma sahAranapura aura seTha ganapatarAya jagannAtha jIrAvAloMne karAyA hai| 7. isa mandirase calakara praveza maNDapa hai| phira aThakoNa maNDapameM cAra cabUtaroMpara bAvana jinAlaya aura bIcameM paMcamerukI racanA kI gayI hai| yaha racanA atyanta AkarSaka aura adbhuta hai| cAroM dizAoMmeM 13-13 caityAlaya haiM jinameM 8 ratikara, aMjanagiri aura 4 dadhimukha haiM / pA~ca meru mandiroMmeM pratimAoMkI kula saMkhyA 80 hai| 8. zrIzAntinAtha jinAlaya-mukhya mandirakI dAyIM ora yaha mandira hai| mUlanAyaka bhagavAn zAntinAthakI pratimA padmAsana zvetavarNa tIna phuTa avagAhanAkI hai| isake atirikta pASANa aura dhAtukI 13 pratimAe~ tathA 2 pItalake mAnastambha haiN| mandirakA nirmANa zrImatI jar3AvabAI dharmapatnI seTha madanacanda kalakattAne saM. 1990 meM karAyA hai| 9. zrIneminAtha jinAlaya-bhagavAn neminAthakI kRSNa varNa padmAsana tIna phuTI pratimAke atirikta do pASANoMmeM caubIsI, 6 pASANa pratimAe~ aura eka pItalako siddha pratimA hai| jinAlayakA nirmANa seTha dayAlabaksa gaurIlAla kalakattAne saM. 1990 meM karAyA hai| 10. isase Age eka vizAla sarasvatI bhavana hai| 11. zrI candraprabhu jinAlaya-samavasaraNa hai jisameM bhagavAn candraprabhukI eka phuTa UMcI pratimA virAjamAna hai / isakA nirmANa seTha kundanamala candanamala sujAnagar3hane saM. 1990 meM kraayaa| 12. bhagavAn mahAvIrakI sAr3he sAta phuTakI khaDgAsana kRSNa varNa pratimA eka pASANapIThapara virAjamAna hai| vi. saM. 1990 meM isakI pratiSThA huii| dIvAlake sahAre tIna dizAoMmeM 24 tIrthaMkaroMkI khaDgAsana samAna avagAhanAvAlI pratimAeM haiN| unake Age pItalakI padmAsana pratimAe~ tathA 5 zveta pASANakI padmAsana pratimAeM virAjamAna haiN| isa vedIpara pASANakI 32 aura dhAtukI 40 pratimAe~ haiN| 13. sahasrakUTa caityAlaya-yaha saMgamaramarakA lagabhaga cAra phuTa U~cA banA huA hai| caityAlaya darzanIya hai| itanA manojJa sahasrakUTa caityAlaya kadAcit hI milegaa| isakA nirmANa sujAnagar3hake seTha rUpacandake putroMne saM. 1990 meM karAyA hai| ye sabhI mandira tIna dizAoMmeM bane hue haiN| mandirameM vizAla prAMgaNa hai| mandirake pravezadvArameM kSetra-kAryAlaya hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 bhAratake digambara jaina tIrtha . ina mandiroMmeM mUrtiyoMkI kula saMkhyA 349 hai, jinameM 252 pASANakI, 92 dhAtukI, 3 cA~dIkI, 1 sonekI aura 1 sahasrakUTa caityAlaya hai| terahapanthI koThIkI orase prAimarI skUla aura auSadhAlaya bhI cala rahA hai| yahA~ vArSika melA koI nahIM hotaa| mAha sudI 5 aura phAguna sudI pUrNimAko rathayAtrA hotI hai kintu yAtriyoMke anurodhapara samaya-samayapara rathayAtrA nikalatI rahatI hai| rathameM bhagavAn pAzrvanAthakI pratimA virAjamAna hotI hai| isa koThImeM 3000 yAtriyoMke lAyaka bartana rahate haiN| bIsapanthI koThI _isa koThImeM 3 ahAte aura dharmazAlAoMmeM kula 166 kamare haiN| isake mukhya mandirameM ATha zikharabanda jinAlaya haiM, jo isa prakAra haiM __ (1) eka garbhagRhameM do vediyA~ haiN| pahalI vedImeM bhagavAn pArzvanAthakI mukhya pratimAke atirikta 8 pASANa pratimAe~ haiN| dUsarI vedImeM bhagavAn ajitanAthakI mukhya pratimAke atirikta 6 dhAtu pASANakI pratimAe~ haiN| (2) pArzvanAtha jinAlaya-isakA nirmANa seTha haribhAI devakaraNa zolApurane saM. 1934 meM karAyA hai| isameM pArzvanAtha pratimAke atirikta pItalakI eka caubIsI hai| (3) puSpadanta jinAlaya-isameM mUlanAyakake atirikta do khaDgAsana, tIna padmAsana pratimAe~ aura aSTa maMgala dravya haiN| (4) pArzvanAtha jinAlaya-isameM kRSNa varNakI pArzvanAtha pratimAke atirikta do pASANakI, pItalakI 48 pratimAe~ tathA pItalake do nandIzvara jinAlaya haiN| (5) isameM pA~ca pASANa pratimAe~ haiN| 1 meru aura 1 caraNayugala hai| (6) vizAla sarasvatI bhavana hai| (7) cA~dIkI vedImeM UparakI kaTanImeM pItalakI tIna, nIce pItalakI 4 pratimAe~ aura 1 caubIsI virAjamAna hai| (8) AdinAthakI kRSNa varNa pratimA tathA do zveta varNa pASANa pratimAe~ virAjamAna haiN| dharmazAlAke pIchekI ora upavanameM do jinAlaya haiM, muniyoMkA samAdhisthAna banAyA jA rahA hai / pA~ca muniyoMkI chatarI banavAkara unameM caraNa virAjamAna kara diye gaye haiN| koThIke sAmane bAhubalI Tekar3Ipara eka vizAla mandirakA nirmANa huA hai| yahA~ caubIsa mandariyA~ banI haiM, jinameM caubIsa tIrthaMkara virAjamAna haiN| prAMgaNake bIcameM bAhubalI svAmIkI zveta khar3agAsana pacIsa phUTa avagAhanAvAlI pratimA virAjamAna hai| bAhabalI jinAlayake dAyeM aura bAyeM gautama svAmI aura pArzvanAtha bhagavAnke jinAlaya haiM tathA sAmane unnata mAnastambha hai jo ikkAvana phuTa U~cA hai| bAhubalI TekarIse Age samavasaraNakI navIna bhavya racanA ho rahI hai| eka 70472 phuTake haoNlameM madhyameM gandhakuTI, 12 koThoM AdikI racanA ho cukI hai| anumAnataH isa racanApara 20 lAkha rupaye vyaya honekI sambhAvanA hai| isake Age sar3akake dUsarI ora muniyoMkA samAdhisthAna banAyA gayA hai| parvata-yAtrAke mArga sammedazikharakI yAtrAke lie Upara jAneke do mArga haiM-eka to nImiyA ghATa hokara aura dUsarA madhuvanakI orase / nImiyA ghATa parvatake dakSiNakI ora hai| yahA~ eka DAka ba~galA, jaina
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha dharmazAlA banI huI hai| idharase jAnepara parvatakI vandanA ulaTI par3atI hai aura sabase pahale pArzvanAtha ToMka par3atI hai| nImiyAghATakI orase sammedazikharakI yAtrA karanemeM 6 mIlakI car3hAI par3atI hai| Upara ToMkoMkI vandanA 6 mIla aura vApasI 6 mIla / car3hAImeM 1 mIla to moTarase jAne yogya mArga hai, zeSa 5 mIla paidala yAtrA karanI hotI hai| nImiyAghATakI digambara jaina dharmazAlA aura mandira bIsapanthI koThIke antargata hai| ndirakI vyavasthA sva. sakhIcandajIke sapatra zrI mahAvIra prasAdajI karate haiN| pAlagaMjakA digambara jaina mandira bhI bIsapanthI koThIke antargata hai| isakA jIrNoddhAra lagabhaga 100 varSa pahale kSullaka dharmacandrajIne karAyA thaa| pahale sammedazikharakI yAtrAke lie yAtrI pAlagaMja hokara Ate the aura pAlagaMjake rAjAse suphala bulavAkara use bheMTa dete the| jaba pAlagaMjake rAjAkA abhiSeka hotA thA, usa samaya digambara jaina pratimA vahA~ virAjamAna karake usakA abhiSeka hotA thaa| isa gandhodakako chir3akakara rAjAkI zuddhi kI jAtI thii| madhuvanakI orase bhI kula milAkara 18 mIlakI yAtrA par3atI hai| kintu adhikAMza yAtrI madhuvanakI orase hI yAtrA karate haiN| idharase yAtrA karane meM kaI suvidhAe~ haiN| sabase bar3I suvidhA to yaha hai ki idhara anya aneka yAtriyoMkA sAtha mila jAtA hai aura itanI lambI yAtrA anya sAthiyoMke kAraNa sugama bana jAtI hai, isake viparIta nImiyA ghATakI orase yAtrA karanemeM yAtrIko prAyaH akele hI car3hanA-utaranA par3atA hai| isase yAtrA durUha mAlUma par3ane lagatI hai| 18 molakI yaha lambI yAtrA kizora, yuvaka, vRddha, strI-puruSa sabhI kahIM sIr3hiyoMke dvArA, kahIM kaMkarIlI-patharIlI rAhase tIrthaMkaroMkA jaya-ghoSa karate, stuti-vinatI par3hate AnandapUrvaka kara lete haiN| sA~sa phUla jAtI hai kintu manameM kSaNa-bharako bhI khinnatAke bhAva nahIM aate| balki apanI dhArmika zraddhA, ullAsa, utsAha aura prakRtikI anindya suSamAmeM vibhora hokara yAtrI yAtrA pUrI karake jaba vApasa apane Derepara lauTatA hai to use anubhava hotA hai ki bhagavAnkI bhaktimeM adbhuta zakti hai, varanA itanI lambI yAtrA kaise sambhava thii| yAtrA sambandhI Avazyaka sUcanAe~ yAtrAke lie rAtrike do baje uThakara zauca aura snAnase nivRtta hokara tIna baje cala denA caahie| snAnake lie donoM koThiyoMmeM garma pAnIko vyavasthA rahatI hai| yadi zauca na jA sakeM to mArgameM gandharva nAlepara Akara zauca, snAnase nivRtta ho lenA cAhie / yAtrAke lie sardIkA mausama hI upayukta rahatA hai / grISma RtumeM garmIke kAraNa yAtrA karanA kaThina hotA hai aura barasAtameM saba jagaha hariyAlI, jIvoMkI utpatti aura phisalana ho jAtI hai| yAtrAke samaya dhotI, baniyAna aura dupaTTA ye vastra dhAraNa karanA cAhie / adhika vastra dhAraNa karanese yAtrAmeM kaSTa hotA hai| kucha dUra calanepara zarIrameM garmI A jAtI hai aura lauTate samaya dhUpa asahya mAlUma par3ane lagatI hai| isalie adhika vastra pahananese bar3I asuvidhA pratIta hone lagatI hai| choTe baccoMke lie bhIla ( majadUra ) sAthameM le lenA cAhie jo dharmazAlAmeM mila jAte haiM / vRddha aura azakta puruSa aura mahilAe~ DolI kara sakatI haiN| anya logoMko lAThI le lenI caahie| usase parvata caDhane-utarane meM baDo sahAyatA milatI hai| dharmazAlAoMmeM ina saba cIjoMkI vyavasthA rahatI hai / lAlaTena lenese car3hate samaya bar3I suvidhA rahatI hai| isa tIrtharAjakI vandanAke lie jAte samaya na kevala zarIra aura vastra AdikI bAhya zuddhi hI Avazyaka hai, apitu mana aura vANIkI pavitratA bhI Avazyaka hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharatake dieravara renanIya dharmazAlAse calakara lagabhaga eka phalAMgase hI parvatakI car3hAI prArambha ho jAtI hai| yahA~se karIba tIna ki. mI. para gandharva nAlA par3atA hai| yahIMpara bIsapanthI koThIkI taraphase eka dharmazAlA banI hai / lauTate samaya yAtriyoMke lie yahAM jalapAnakA prabandha hai| isake bAda Upara parvatapara kahIMpara bhI mala-mUtrAdi nahIM karate / ataH jinheM mala-mUtrAdikI bAdhA ho, unheM yahIM nivRtta ho lenA caahie| nAlese kucha dUra Age jAnepara eka rAstA sIvA nAlekI ora aura dUsarA pArzvanAtha ToMkakI ora jAtA hai / yahA~ sUcanA-paTTa lagA huA hai| bAyoM ora jAnepara isake Age Der3ha mIlapara sItA nAlA milatA hai / yahA~ apanI pUjana-sAmagrI dho lenI cAhie aura abhiSekake lie jala le lenA caahie| yahA~se do mIlakI kaThina car3hAI hai| isameM eka mIla taka pakkI sIr3hiyA~ banI huI haiM jo digambara samAjako orase banAyI gayI haiM / zrI sammedazikharakA adbhuta mAhAtmya madhuvanase jaba sammedazikharakI yAtrAke lie ravAnA hote haiM, taba manameM eka adbhuta ullAsa, umaMga aura tIrthaMkaroMke prati nizchala bhaktikI puNya bhAvanA hotI hai| vahA~kA sArA vAtAvaraNa hI bhaktimaya hotA hai| yAtrIke mana meM vyakta athavA avyakta rUpameM dyAnatarAyajI kI yaha paMkti sadA aMkita rahatI hai-"eka bAra vandai jo koii| tAhi naraka-pazu gati nahiM hoI // " zAstroMmeM to zikharajIkI bhAvayukta vandanA karanekA phala yaha batAyA hai ki vaha vyakti phira saMsArameM adhikase adhika 42 bhava dhAraNa karaneke bAda mokSa prApta kara letA hai| yaha atizayokti nahIM, kintu satya hai| isameM tarka aura sandehako koI sthAna nahIM hai| isIlie to ise tIrtharAjakI saMjJA dI gayI hai| bhAva-bhaktipUrvaka isakI yAtrA aura vandanA karanese koTi-koTi janmoMke saMcita karmoMkA nAza ho jAtA hai| bIsa tIrthaMkaroMko isI parvatapara antima yoga-nirodha karake nirvANa prApta huA hai| inake atirikta yahA~se asaMkhya muniyoMko mokSa prApta huA hai| yahA~se mukti prApta karanevAle muniyoMkI nizcita saMkhyA zAstroMmeM dI huI hai| kula kUToM kI saMkhyA 20 hai jo bIsa tIrthaMkaroMke nirvANasthAna haiN| 1. ina kUToMse mokSa jAnevAle muniyoMkI saMkhyA isa prakAra hai-(1) bha. kunthunAthakA jJAnadharakUTa-96 kor3Akor3I 963296742, (2) bha. naminAthakA mitradharakUTa-900 kor3Akor3I 1004507942, (3) bha. aranAthakA nATakakUTa-999999000, (4) mallinAthakA sambalakUTa-960000000, (5) bha. zreyAnsanAthakA saMkulakUTa-96 kor3Akor3I 969609542, ( 6 ) bha. puSpadantakA suprabhakUTa-1 koDAkor3I 9907480, (7) bha. padmaprabhakA mohanakUTa-998742790, (8) bha. munisuvratanAthakA nirjarakUTa-99 kor3Akor3o 970900999, (9) bha. candraprabhakA lalitakUTa-784728084000, (10) bha. zItalanAthakA vidyutcarakUTa-18 koDAkor3I 423242905, (11) bha. anantanAthakA svayambhUkUTa-96 kor3Akor3I 707070700, (12) bha. saMbhavanAthakA dhavalakUTa-9 koDAkor3I 7242500, (13 ) bha. abhindananAthakA AnandakUTa-72 kor3Akor3I 707042700, (14) bha. dharmanAthakA sudattavarakUTa-29 koDAkor3I 19099795, (15) bha. sumatinAthakA avicalakUTa-1 koDAkor3I 847281700, (16) bha. zAntinAthakA kundaprabhakUTa-9 koDAkor3I 909999, (17) bha. supArzvanAkA prabhAsakUTa-49 koDAkor3I 847207742, (18) bha. vimalanAthakA suvIrakUTa-70 kor3Akor3I 6006742, (19) bha. ajitanAthakA siddhavarakUTa-1804400000, (20) bha. pArzvanAthakA svarNabhadrakUTa-828445742 /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 161 isa prakAra hama dekhate haiM ki isa kSetrase asaMkhya munijana anAdikAlase samaya-samayapara mukta hue haiN| isalie yaha kSetra atyanta pavitra hai, usakA kaNa-kaNa pavitra hai| yahI kAraNa hai ki isa tIrthapara siMha, vyAghra, hiraNa Adi anekoM jAti virodhI aura hiMsaka prANI bicarate dekhe gaye haiM kintu kabhI kisIne eka dUsarepara AkramaNa kiyA ho yA kisI yAtrIke sAtha kabhI koI durghaTanA ghaTI ho aisA kabhI sunA nahIM gyaa| aise avasara kaI bAra Aye haiM, jaba rAtrimeM yAtrAke lie jAnevAle bhAiyoMse koI yAtrI pichar3a gayA aura akelA par3a gayA aura rAhameM use zera mila gyaa| kintu na yAtrIke manameM bhaya aura na zerake manameM kruurtaa| zera eka ora calA gayA aura yAtrI apanI rAhapara Age bar3ha gyaa| yaha saba isa tIrtharAjakA prabhAva hai| yahA~ke vAtAvaraNameM pavitratA aura zucitAkI bhAvanA sadaiva banI huI rahatI hai / tIrtha-darzana .. pahAr3apara Upara car3hanepara sarvaprathama gautama svAmIkI ToMka milatI hai| vahA~ eka kamarA bhI banA huA hai jo yAtriyoMke vizrAmake kAma AtA hai| ToMkase bAyeM hAthakI ora mur3akara pUrva dizAkI pandraha ToMkoMkI vandanA karanI caahie| ye ToMkeM hI kUTa kahalAtI haiN| ina ToMkoMke nAma kramazaH isa prakAra haiM (1) kunthunAthakA jJAnadhara kuutt| (2) naminAthakA mitradhara kUTa / (3) arahanAthakA nATaka kuutt| (4) mallinAthakA sambala kuutt| (5) zreyAnsanAthakA saMkula kuutt| (6) puSpadantakA suprabha kuutt| (7) padmaprabhukA mohana kuutt| (8) munisuvratanAthakA nirjara kuutt| (9) candraprabhukA lalita kuutt| (10) AdinAtha.......... .... / (11) zItalanAthakA vidyut kUTa / (12) anantanAthakA svayambhU kUTa / (13) sambhavanAthakA dhavaladatta kuutt| (14) vAsupUjyakA........ ... / yahA~para pA~ca caraNa bhI bane hue haiN| (15) abhinandananAthakA Ananda kuutt| ina ToMkoMmeM bhagavAn candraprabhukI ToMka bahuta U~cI hai| ye sabhI ToMke pUrva dizAmeM haiN| inameM tIrthaMkaroMke caraNa virAjamAna haiN| ina ToMkoMpara jAneke lie mArga bane hae haiN| tIrthaMkara-caraNoMpara jo lekha khude hue haiM, unake anusAra ye saba saM. 1825 meM pratiSThita kiye gaye haiN| (1) gautama svAmIkI ToMka-isameM sapheda mArbalake battIsa caraNa virAjamAna haiN| vedIke bAhara zyAma pASANake caraNa bane hue haiN| (2) kunthunAthakI ToMka-isameM kAle pASANake pA~ca iMca lambe caraNa bane hue haiN| isake Upara nimnalikhita lekha utkIrNa karA diyA gayA hai "saMvat 1825 varSe mAgha sudI 3 gurau virAtI gotrIya sAha khuzAlacandrena zrI kunthunAtha pAdukA kArApitA pratIpa zrI tapAgaccha'' yahA~ eka kamarA ( dharmazAlA ) banA huA hai| zrI candrAnana ToMka-isameM zveta pASANake tIna aMgulake caraNa virAjamAna haiN| yahA~se neminAtha ToMkako jAte hue eka cabUtarepara sudharmA svAmIke caraNa banA diye gaye haiN| zrI RSabhAnana ToMka-yahA~ kAle pASANake cAra aMgula lambe caraNa virAjamAna haiN| ye donoM ToMka aura sudharmA svAmIke caraNa atyanta Adhunika haiM aura zvetAmbaroMne inheM sthApita kiyA hai| bhAga 2-21
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 bhAratake digambara jaina tIrtha (3) neminAtha ToMka-isameM kAle pASANake bAraha aMgula lambe caraNa virAjamAna haiN| inapara jo lekha utkIrNa hai, usake anusAra saMvat 1825 meM ye caraNa virAjamAna kiye gaye aura saMvat 1931 meM inakA jorNoddhAra kiyA gyaa| -isase kucha dUrapara eka cabUtarepara pArzvanAtha bhagavAnke gaNadhara vIrabhadrake caraNa virAjamAna haiM jo caudaha aMgula ke haiN| (4) aranAtha ToMka-isameM kRSNa pASANake dasa aMgula lambe caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha hai jaisA ki Upara diyA gayA hai| (5) mallinAtha ToMka-isameM kAle pASANake dasa aMgula lambe caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha diyA huA hai| (6) zreyAnsanAtha ToMka-isameM kAle pASANake sAr3he sAta iMcake caraNa virAjamAna haiM / saMvat 1825 kA lekha hai| (7) suvidhinAtha ToMka-isameM zveta varNake sAr3he sAta iMcake caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha hai| (8) padmaprabha ToMka-isameM kRSNa varNake sAr3he sAta iMcake caraNa virAjamAna haiM / saMvat 1825 kA lekha hai| (9) munisuvratanAtha ToMka-isameM kRNNa varNake sAr3he sAta iMca lambe caraNa virAjamAna haiM / saMvat 1825 kA lekha hai| __ (10) candraprabha ToMka-nauvIM ToMkase yaha ToMka kAphI dUra par3atI hai tathA yaha sabase U~cAIpara sthita hai| isameM kRSNa pASANake sAr3he sAta iMca lambe caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha aMkita hai| (11) AdinAtha ToMka-candraprabha ToMkake lie jisa mArgase gaye the, usIse lauTakara rAstemeM jalamandirako jAnekA mArga milatA hai| usa mArgase jAkara AdinAtha ToMka AtI hai| isameM sAr3he sAta iMca lambe zveta varNake caraNa virAjamAna haiM tathA saMvat 1941 kA lekha aMkita hai| (12) zItalanAtha ToMka-isameM kRSNa varNake sAr3he sAta iMcI caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha utkIrNa hai| (13) yaha bhI zItalanAtha ToMka hai| zeSa vivaraNa pahalekI bhA~ti hai| (14) sambhavanAtha ToMka-zveta caraNa haiM, sAr3he sAta iMca lambe haiN| unapara saMvat 1825 kA lekha utkIrNa hai| (15) vAsupUjya ToMka-isameM pAMca zveta caraNa haiN| lambAI sAta iMca hai tathA saMvat 1926 kA lekha hai| (16) abhinandananAtha ToMka-isameM kRSNa pASANake sAr3he sAta iMca caraNa virAjamAna kara diye gaye haiN| saMvat 1825 kA lekha utkIrNa hai| __ ye ToMkeM vastutaH pandraha hI haiN| zItalanAtha svAmIkI do ToMkeM banA dI gayI haiN| bhagavAn abhinandana nAthakI ToMkase utarakara jala-mandira meM jAte haiN| yahA~ eka vizAla mandira banA huA hai| usake cAroM ora jala bharA huA hai| isameM bhagavAn pArzvanAthakI padmAsana lagabhaga sAr3he tIna phuTa avagAhanAvAlI kRSNa pASANakI pratimA virAjamAna hai| isake agala-bagala meM DhAI phUTa zveta pASANakI cAra pratimAe~ haiN| pA~coM pratimAoMke siMhAsana pIThapara eka-se zilAlekha haiM, jinakA Azaya yaha hai ki seTha zugalacandra jagatseThane san 1765 meM ye pratiSThita kraayiiN| pahale
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 163 isa mandirameM digambara vItarAga pratimAeM virAjamAna thIM, jinakI saMkhyA 9 thI aura donoMdigambara-zvetAmbara sampradAya yahA~ darzana-pUjana karate the| kinta dhIre-dhIre zvetAmbaroMne isa mandirapara apanA adhikAra kara liyA aura una pratimAoMko haTA diyaa| yahA~ zvetAmbaroMkI do dharmazAlAe~ bhI banI huI haiN| yahA~se gautama svAmIkI ToMkapara pahu~cate haiN| isa sthAnase cAroM ora rAste jAte haiN| bAyIM ora kunthunAtha ToMkako, dAyIM ora pArzvanAtha mandirako, sAmane jala-mandira aura pIche madhuvanako / ataH yahA~ pazcima dizAkI ora jAkara nau ToMkoMkI vandanA karanI caahie| ina nau ToMkoM yA kUToMmeM-1. dharmanAthakI sudattavara kUTa, 2. sumatinAthakI avicala kUTa, 3. zAntinAthakI zAntiprabha kUTa, 4. mahAvorakI kUTa, 5. supArzvanAthakI prabhAsakUTa, 6. vimalanAthakI suvIra kUTa, 7. ajitanAthako siddhavara kUTa, 8. naminAthakI mitradhara kUTa, 9. pArzvanAthakI suvarNabhadra kUTa hai| 1. dharmanAtha ToMka-isameM kRSNa pASANake sAr3he sAta iMca lambe caraNa virAjamAna haiN| saMvat 1825 kA lekha caraNoMpara utkIrNa hai| 2. sumatinAtha ToMka-vivaraNa yathokta / inake nikaTa vAriSeNakI ToMka, pArzvanAthake gaNadhara yazovijayake caraNa eka cabUtarepara bane hue haiM / tathA vardhamAna ToMka banI huI hai| yaha saba navIna nirmANa hai| 3. zAntinAtha ToMka-vivaraNa yathokta / 4. mahAvIra svAmI ToMka-isameM zveta caraNa virAjamAna haiN| zeSa vivaraNa vaisA hI jaisA anya ttoNkoNkaa| 5. supArzvanAtha ToMka-caraNoMkA varNa kRSNa hai| lambAI sAr3he sAta iMca hai tathA saMvat 1825 kA lekha aMkita hai| 6. vimalanAtha ToMka-vivaraNa pUrvokta / 7. ajitanAtha ToMka-zveta caraNa, lambAI sAr3he sAta iMca aura saM. 1825 kA lekha / 8. naminAtha ToMka-isameM 3 zvetacaraNa-yugala haiM, jinakI avagAhanA 6 aMgula hai| 9. pAzvanAtha Toka-yaha antima aura pramukha ToMka hai| ToMkake sthAnapara aba eka sundara jinAlaya bana gayA hai jisameM maNDapa aura garbhagRha haiM / garbhagRhameM eka vedIpara pArzvanAtha bhagavAnke kRSNa varNake caraNa virAjamAna haiM / caraNa nau aMgulake haiN| ina caraNoMpara nimnalikhita lekha aMkita kara diyA gayA hai "saMvat 1949 miti mAgha mAse zukla pakSe paMcamI tithau budhavAre zrI pArzvanAtha jinasya caraNanyAsaH zrI saMghA (yahA~ eka paMkti ghisa dI gayo hai) maheNa zrI bRhat kharataragacchIya jaMgamayugapradhAna bhaTTAraka zrIjinacandra sUribhiH pratiSThitaH shriirstu|' ina ToMkoMmeM bhagavAn pAzvanAthakI yaha ToMka sabase U~cI hai| isa ToMkapara khar3e hokara cAroM orakA manohara dRzya dekhate hI banatA hai| manameM eka anirvacanIya praphullatA bhara uThatI hai| yahA~se uttarakI ora ajaya nadI dIkha par3atI hai to dakSiNako ora dAmodara ndii| aisI AhlAdapUrNa prAkRtika dRzyAvalImeM mana dhyAna, sAmAyika aura pUjA-stotrameM svataH nimagna ho jAtA hai| yahA~ Akara saba yAtrI pUjana karate haiM / ye sabhI ToMkeM U~cAImeM ATha phuTa aura caur3AImeM bhI isase adhika nahIM / ina ToMkoMke nirmANakA prArambha kAla jAnanA kaThina hai, usI prakAra caraNoMkI sthApanA isa kSetrapara sabase pahale kisane
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 bhAratake digambara jaina tIrtha kI, yaha batAnA bhI kaThina hai / vAstavameM jahA~se tIrthaMkara mokSa padhAre, usa sthAnako indrane cihnita kara diyaa| unhIM sthAnoMpara ToMka aura caraNa banA diye gye| yaha bhI kahA jAtA hai ki samrATa zreNikane jIrNa ToMkoMke sthAnapara bhavya ToMkoMkA nirmANa karAyA thaa| bAdameM samaya-samayapara bhaktoMne ina TokoMkA jIrNoddhAra karAyA athavA unake sthAnapara navIna ToMka banavA dI gyii| yahI bAta caraNoMke sambandhameM hai| vartamAna caraNoMpara jo lekha khude hue haiM, unakA tAtparya itanA hI hai ki amaka vyaktine prAcIna caraNoMkA jIrNoddhAra kiyA athavA prAcIna caraNoMke sthAnapara navIna caraNa sthApita kraaye| hamArI mAnyatA hai ki prAcIna caraNoMke sthAnapara navIna caraNa sthApita karake athavA caraNoMpara lekha utkIrNa karAke dAtAoMne kucha puNyakA kArya nahIM kiyaa| unhoMne unakI prAcInatA ko miTAkara itihAsa aura purAtattvake sAtha nyAya nahIM kiyA hai| Aja ina puNyalubdha dAnI sajjanoMke atizaya utsAhake kAraNa isa anAdyanidhana tIrtharAjapara prAcInatAkA koI cihna taka nahIM baca pAyA hai| yahA~ sAre caraNoM aura ToMkoMkA AdhunikIkaraNa kara diyA gayA hai / dUsarI ora rAjagRhImeM abataka prAcIna caraNa aura mUrtiyA~ milatI haiM jo lagabhaga do Der3ha hajAra varSataka prAcIna haiN| zikharajIpara zikAra vajita jaina samAjakI ahiMsaka bhAvanAke kAraNa sarakArakI orase isa parvatapara kisI prakArakA zikAra karanA vajita kara diyA gayA hai aura usakI sUcanA eka zilApaTTapara lagA dI gayI hai / jaina loga isa tIrthakI pavitratAko akSuNNa rakhanekA pUrNa prayatna karate rahe haiN| san 1859 se 1862 taka isa pahAr3apara briTiza senAoMke lie eka sainIToriyama banAneke lie sarakArakI orase jA~ca hotI rahI thii| kintu sainikoMke rahanese yahA~ mAMsa pakAyA jAyegA, isa AzaMkAse jaina samAjane jabaradasta virodha kiyA aura vaha vicAra chor3a diyA gyaa| zikharajIkA pahAr3a kaI pIr3hiyoMse pAlagaMjake jamIMdArake adhikArameM calA A rahA thaa| ukta gharAneke sabhI loga digambara jaina dharmake anuyAyI the / yahA~ taka ki darzana-pUjAke lie unhoMne apane yahA~ digambara jaina mandira bhI banavAyA thA jo abhI bhI pAlagaMjameM vidyamAna hai| usakI pratiSThA zrI 105 dharmadAsajI dvArA vi. saM. 1939 meM huI thii| ve zikharajIkI rakSA bhI dharmapUrvaka kiyA karate the| lekina durbhAgyavaza karmacAriyoMkI ayogyatAse jamIMdAra karjadAra ho gye| usa avasarapara digambara samAjakI orase unheM bataura karjA hajAroM rupaye diye gye| phira bhI unakI sTeTa inakamavarDa ho gyii| usa samaya isa ilAkeke DipTI kamiznara mi. keNI the| unhoMne zikharajI pahAr3akI manoramatA aura skATalaiNDakI pahAr3iyoM-jaisI prAkRtika suSamA dekhakara hI usa samaya aMgarejoMke lie eka sainIToriyama banAnekA vicAra kiyA thaa| bAdameM virodha honepara vaha vicAra sthagita kara diyA gayA thaa| yAtrAse vApasI bhagavAn pArzvanAthakI ToMkase vApasa lauTate samaya vizeSa kaThinAI nahIM hotii| kyoMki utarAI hai aura mArga ThIka hai| bIca-bIcameM jaMgala meM pagaDaNDiyA~ bhI jAtI haiN| yadi unapara calA jAya to lagabhaga Der3ha mIlako yAtrA baca jAtI hai| kintu pagaDaNDiyoMpara calanA bahuta kaThina hai| rAstA bhUlanekA bhI Dara hai| yadi mIla ( majadUra ) sAtha ho to phira koI Dara nhiiN| isa samaya lAThIse bar3I sahAyatA milatI hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha ToMkase kucha nIce utarakara mahakamA jaMgalAtakI koThI hai / yahA~se madhuvana ThIka pA~ca mIla hai| ___ pahADakA sArA vana mahakamA jaMgalAtake adhIna hai| isa surakSita vanakA kSetraphala 1685.97 ekar3a hai| isa sthAnase kucha Age calakara do mArga milate haiM-eka mArga madhuvanako aura dUsarA nImiyA ghaattko| tIna mIla utaranepara Ane aura jAneke mArga milate haiN| isase Age kevala eka hI mArga hai| isa yAtrAmeM prAyaH madhyAhna ho jAtA hai| bhUkha aura pyAsakI bhI bAdhA hone lagatI hai| ataH gandharva nAleke pAsa terahapanthI aura bIsapanthI koThomeM nAztekI kucha vyavasthA hai| vahA~ jalapAna karake vApasa dharmazAlA lauTanA caahie| jo yAtrI zikharajIkI yAtrAko jAte haiM, unameM-se adhikAMza loga kamase kama tIna vandanA karate haiN| para jinake vizeSa zArIrika zakti nahIM hai athavA anya majabUrI hai, ve kevala eka hI vandanAmeM santoSa kara lete haiN| kucha loga isa parvatakI parikramA bhI dete haiM / isameM prAyaH tIsa mIlakI yAtrA par3atI hai| yahA~ko vandanA karanevAloMko pAlagaMja aura girIDIhake mandiroMke darzana bhI karane caahie| pAlagaMja yahA~se lagabhaga 10 mIla hai| vahA~ kile meM prAcIna mandira hai| usameM bhUgarbhase nikalI huI bhagavAn mahAvIrakI atyanta prAcIna mUrti hai| isI prakAra girIDIhameM do mandira haiM, eka to bosapanthI koThI madhuvanakI orase banavAyA huA hai aura dUsarA terApanthI paMcAyatI mandirase lagI huI dharmazAlA bhI hai| bhadrikApurI aura kuluhApahAr3a kalyANaka kSetra bhadrikApurI athavA bhaddalapurameM dasaveM tIrthaMkara zItalanAthake garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka hue the| ataH vaha kalyANaka kSetra hai / bhagavAn mAtA sunandAke garbha meM caitra kRSNA aSTamIko pUrvASAr3hA nakSatrameM avatarita hue| ___ zrI 'tiloyapaNNatti' granthameM bhagavAn zItalanAthake janma aura unake mAtA-pitAke sambandhameM nimnalikhita sUcanAe~ upalabdha hotI haiM ____ mAghassa vArasIe puvvAsADhAsu kinnhpkkhmmi| __ sIyalasAmI diDharaha NaMdAhiM bhadile jAdo // 4535 / / arthAt zItalanAtha svAmI bhaddalapura ( bhadrikApurI ) meM pitA dRr3haratha aura mAtA nandAse mAgha kRSNA dvAdazIke dina pUrvASAr3hA nakSatrameM utpanna hue| ye ikSvAkuvaMzI the| jaba ye yauvana avasthAko prApta hue to inakA vivAha ho gayA aura pitAne dIkSAdhAraNa karanese pUrva inakA rAjyAbhiSeka kara diyaa| ve prajAkA nyAya-nItipUrvaka pAlana karane lage / isa prakAra rAjya karate hue jaba kAphI samaya vyatIta ho gayA, taba eka dina ve vana-vihArake lie gaye / vahA~ unhoMne dekhA ki saba jagaha pAlA chA rahA hai| kintu kucha samaya pazcAt dekhA ki pAlA samApta ho gayA hai| isase unake manameM yaha bhAvanA jAgRta huI ki, "pratyeka padArtha pratikSaNa 1. uttara purANa 56 / 26-27 /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha parivartanazIla hai| saMsAra vinazvara hai| abataka isa saMsArameM merA sArA Ayojana aura prayojana isa vinazvarake lie hI thaa| kintu maiMne apane avinazvara Atma-tattvake lie kabhI kucha nahIM kiyaa| aba maiM saMsArakA prayojana chor3akara AtmAkA prayojana siddha kruuNgaa|" isa prakArake cintanase unake manameM saMsAra, zarIra aura bhogoMse virAga ho gyaa| ve apane putrakA rAjatilaka karake zukraprabhA nAmaka pAlakImeM baiThakara cala diye / devoM, indroM aura manuSyoMkA apAra-samUha sAthameM thaa| ve saba bhagavAnkA dIkSA kalyANaka mahotsava manAne Aye the| tiloyapaNNattimeM likhA hai mAghassa kiNhavArasi avaraNhe mUlabhammi pvvjjaa| gahiyA ya sahevaNe sIyaladeveNa tadiyauvavAse / / 4 / 653 -zItalanAtha svAmIne mAgha kRSNA dvAdazIke dina aparAhna samayameM mUla nakSatrake rahate sahetuka vanameM tRtIya upavAsake sAtha pravrajyA ( dokSA ) grahaNa kii| bhagavAn yathAsamaya pAraNAke lie ariSTanagara gye| vahA~ke rAjA punarvasune navadhA bhaktipUrvaka bhagavAnkA pratigraha kiyA aura khIrase pAraNA kraayaa| bhagavAn chadmastha dazAmeM tIna varSa rhe| isa avadhimeM ve vibhinna sthAnoMmeM vihAra karate rhe| vihAra karate hue ve punaH sahetuka vanameM padhAre aura do dinakA upavAsa karake ve belake vRkSake nIce dhyAna lagAkara baiTha gye| vahA~ unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| isa sambandhameM 'tiloyapaNNatti' kA uddharaNa denA upayogI rahegA pussassa kiNha coddasi puvvAsADhe diNassa pacchimae / sIyalajiNassa jAdaM aNaMtaNANaM sahedugammi vaNe / / 4 / 687 arthAt zItalanAtha tIrthaMkarako pauSa kRSNA caturdazIko dinake pazcima bhAgameM pUrvASAr3hA nakSatrake rahate sahetuka vana meM ananta jJAna utpanna huaa| ____ sahetuka vana bhaddalapura yA bhadrikApurIke hI bAhya bhAgameM sthita udyAna athavA vana thaa| isalie bhagavAnke cAroM kalyANaka-garbha, janma, dIkSA aura kevalajJAna bhaddalapurameM hI manAye gye| aisI dhAraNA pracalita hai ki bhaddalapura bihAra prAntake hajArIbAga jilemeM hai aura isakA nAma Ajakala bhoMdalagA~va hai| isakA sahetuka vana vartamAna kuluhA pahAr3a hai| bhaddalapurako khoja bhaddalapura kahA~ thA, isake sambandhameM itihAsakAroM meM kAphI matabheda hai| kucha loga vidizA ( madhya pradeza ) ke nikaTa udayagiriko zItalanAtha bhagavAnko janma-bhUmi mAnate haiN| isa mAnyatAke kyA srota athavA AdhAra haiM, yaha spaSTa nahIM ho paayaa| dUsarA mata bhoMdalagA~va ( bihAra) ke pakSameM hai| jaina purANoM aura kathAgranthoMmeM bhadrikanagarakA varNana kaI sthAnoMpara AyA hai| vasudeva aura devakIke tIna yugaloMmeM utpanna hue devadatta, devapAlita, munidatta, munipAlita, zatrughna aura jitazatru nAmaka chaha putroMkA pAlana bhadrikanagarake zreSThI supratiSTha aura usakI patnI ayalAne kiyA thA aura ye chahoM putra giranArase mukta hue| kintu bhadrikanagara kahA~ avasthita thA, isa sambandhameM kisI purANa yA kathAgranthameM koI saMketa nahIM diyA gyaa| uttarapurANakArane avazya likhA hai ki bhadrapura malayadezameM sthita thaa| malayadeza dakSiNApathameM thaa| lekina dakSiNApathameM kisI bhI tIrthaMkarakA janma nahIM huA hai| ataH 1. dakSiNApathadezasthe malaye viSayAntike // hariSeNa kathAkoSa-kathA 56, zloka 11 /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla- ur3IsA ke digambara jaina tIrtha 167 lagatA hai, uttarapurANakAra bhadrapurake sambandha meM nirbhrAnta nahIM the / kintu yaha AzcaryakI bAta hai ki kisI AcAryane bhadrikanagara ke sambandha meM kucha bhI jJAtavya nahIM diyaa| sambhavataH isakA kAraNa yaha rahA ho ki jaina purANoM aura kathAgranthoMke nirmANa-kAla taka bhadrikanagarake sambandha meM logoMko jAnakArI nahIM rahI thI / isa zatAbdI meM sara viliyama haNTara, DaoN. sTena Adi itihAsakAroMne kuluhA parvata tathA usake AsapAsa nirIkSaNa aura zodha karake yaha siddha kiyA ki kuluhA parvata jaina tIrthaM hai tathA usakA nikaTavartI bhoMdalagA~va ( bhaddila grAma ) hI zItalanAtha tIrthaMkara kI janmabhUmi hai / isa sambandhameM jAnakArI prApta karanepara jJAta huA ki bhaddiyapurase milate-julate nAma ke kaI grAma udhara haiM / DobhIse lagabhaga ATha ki. mI. dUra bhadiyAgA~va hai | caupAranake pAsa bhaddiya aura bhadejA nAmaka gA~va haiM / haTavariyA ke pAsa bhoMdalagAMva hai / bhoMdalagA~vake atirikta hameM anya kisI grAma meM prAcInatAke cihna nahIM mile / bhoMdalagA~va aura usake AsapAsa meM pracura pariNAmameM jaina sAmagrI bikharI huI par3I hai| aneka mUrtiyoM ko to loga uThA le gaye / yahA~ke aura nikaTavartI pradezakA sUkSma nirIkSaNa karaneke pazcAt yaha vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki bhoMdalagA~va hI zItalanAthakI janmabhUmi hai aura kuluhA pahAr3a hI unakA dIkSA vana hai / kuluhA pahAr3a yaha pahAr3a bihAra prAntake hajArIbAga jilemeM catarA tahasIla meM hai / yahA~ pahu~cane ke lie grANDa TraMka roDapara DobhIse yA catarAse sar3aka hai / catarAke lie hajArIbAgase grANDa TraMka roDapara sthita caupAranase sar3akeM haiM / inake atirikta gayAse zeraghATI, haNTaragaMja aura haTavariyA hokara bhI mArga haiM / kintu gayAse haNTaragaMja, gha~gharI hokara mArga sIdhA hai / gayAse DobhI battIsa ki. mI., DobhIse haNTaragaMja 15 ki. mI., haNTaragaMjase gha~gharI 8 kimI. hai| yahA~ taka sar3aka pakkI hai / gha~gharIse dantAra gA~va kaccI sar3aka se 8 ki. mI. hai / dantAra gA~vameM jaina dharmazAlA banI huI jisameM bAraha kamare haiM, caityAlaya hai, pakkA kuA~ hai / gha~gharIse yahA~ taka ke lie rikze milate haiM / pakkI sar3aka para baseM milatI haiM / 1 yaha saghana vRkSoM aura hariyAlIse AcchAdita, samudrI sataha se 1595 phuTa U~cA pahAr3a hai / pahAr3apara jAne ke do mArga haiM- pazcimakI orase haTavariyA hokara athavA pUrvakI orase dantAra gA~vase ghATImeM hokara / isI parvatapara bhagavAn zItalanAthake dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka manAye the| isake nikaTa hI ( lagabhaga pA~ca-chaha mIla) bhoMdalagA~va hai / isakI pahacAna bhadrilapurase gayI hai| isa gA~va (nagara) meM zItalanAtha bhagavAn ke garbha aura janma kalyANaka hue the / san 1899 meM prasiddha purAtattvavettA zrI nandalAla Dene yahA~kA nirIkSaNa karake isa parvatapara sthita mandiroM aura mUrtiyoM ko bauddha likhA thA / kintu do varSa bAda mArca 1901 meM DaoN. ema. e. sTanane 'Indian Antiquary' meM eka lekha dekara yaha siddha kiyA thA ki yahA~ ke sAre mandira aura mUrtiyA~ vAstava meM jaina haiM aura yaha parvata jaina tIrthaMkara zItalanAthakI pavitra janmabhUmi hai / tabhIse yaha sthAna kucha vizeSa prasiddhimeM AyA hai / bAda meM vizeSa anusandhAna karanepara jJAta huA ki na kevala usa parvatapara hI jaina mUrtiyA~ aura mandira haiM, apitu AsapAsa jaise satagavA~, kundakilA, balarAmapura, borama, dArikA, charrA, DalamA, katarAsagar3ha, pavanapura, pAkavIra, telakupImeM bhI aneka prAcIna jaina mUrtiyA~ upalabdha hotI haiM / aba zrI nandalAla De ke isa vicArako bhI koI sthAna nahIM raha gayA hai ki kulahA pahAr3a hI maMkula parvata hai, jahA~ buddhane apanA chaThA cAturmAsa kiyA thA / vAstava meM
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bhAratake digambara jaina tIrtha kulahA pahAr3ase buddhakA kabhI koI sambandha rahA ho, aisA koI ullekha bauddha sAhitya meM upalabdha nahIM hotA / na yahA~ buddha se sambandhita koI mUrti, mandira yA stUpa hI upalabdha hue haiM / kSetra-darzana dantAra gA~vase 1 mIla calanepara pahAr3akI car3hAI prArambha ho jAtI hai| yaha car3hAI lagabhaga 2 mIla par3atI hai| sIr3hiyA~ to nahIM banI haiM kintu pagaDaNDI avazya banI huI hai / bhakta hindU striyoM pagaDaNDI donoM orakI zilAoMpara putraprAptike lie sindUra pota diyA hai / yadyapi unhoMne yaha kAryaM bhakti bhAvanAse kiyA hogA, kintu isakA lAbha yahA~ AnevAle sabhI yAtriyoMko milatA hai / sindUra se cihnita zilAe~ mArga darzikAkA kAma karatI haiM, inake kAraNa yAtrI mArga se bhaTaka nahIM sktaa| 1 pahAr3apara car3hanepara kucha dUra calakara eka zilAke nIce eka devIkI khaNDita mUrti rakhI huI hai / isa mUrtikA mu~ha aura bA~ha khaNDita hai / mastakake Upara khaNDita cakra banA huA hai tathA adhobhAgameM eka ora vRSabha banA huA hai / devIkI bhujAe~ khaNDita honeke kAraNa yaha to patA nahIM calatA ki devI hAthoM meM kyA dhAraNa kiye hue hai| kintu cakra aura vRSabhake kAraNa isa nirNayapara pahu~cane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotI ki yaha mUrti prathama tIrthaMkara RSabhadevakI yakSiNI cakrezvarI devIkI hai| cakrezvarI devIkI pahacAna cakrase kI jAtI hai tathA vRSabha Adya tIrthaMkarakA paricAyaka cihna hai / 400 phuTa Upara car3hanepara pahAr3I IMToMkA eka dhvasta prAkAra aura dakSiNa dvAra milatA hai / yaha prAkAra 53 ekar3a meM phailA huA / dvAra bhI bilakula dhvasta par3A huA hai| dvArapara dvArapAla banA huA hai| eka gomukhAkAra pASANa zilAko hI dvArapAlakI saMjJA de dI gayI hai / isa prakAra jiyoM aura kaMgUroMke cihna bhI milate haiN| isa prAkArako cAroM ora ghUmakara dekhane se aisA pratIta hotA hai ki yaha eka durgaM hogA / kinhIM ajJAta sadiyoMmeM isa tIrtha kI khyAti cAroM ora thI / AtatAyiyoM aura dharmadveSI vyaktiyoMse isa tIrtha ke mandiroM aura mUrtiyoMkI surakSA ke lie devagar3ha ke samAna yahA~para bhI durgaMkI racanA kI gayI hogI / sambhavataH yaha durgaM lambe kAla taka apane uddezyameM saphala bhI rahA ho / kintu kAlake krUra prahAroMne na isa durgako chor3A, na mandiroMpara dayA kii| sabhI naSTa ho gaye / kevala kucha mUrtiyA~ abataka surakSita haiM / kucha Age calanepara bAyIM ora eka vizAla padma sarovara banA huA hai / yaha 300 gaja lambA, 60 gaja caur3A aura 30 phuTa gaharA hai / isa sarovarake sambandha meM eka kiMvadantI pracalita hai ki isa sarovara meM Adya zaMkarAcAryake kAlameM aneka jaina smArakoM aura mUrtiyoM ko Dubo diyA gayA thA / yaha bhI kahA jAtA hai ki isa sarovarameM aneka khaNDita aura akhaNDita jaina mUrtiyA~ par3I huI haiN| ye saba bAteM kahA~ taka satya haiM, yaha nahIM kahA jA sakatA / dAyIM ora kucha U~cAI para pArzvanAtha digambara jaina mandira hai / mandira choTA hI hai aura zikharabanda hai / isameM kevala garbhagRha hai jo paune nau phuTa lambA aura paune ATha phuTa caur3A hai / vedIke sthAnapara dIvAlameM hI bhagavAn pArzvanAthakI saleTI varNakI bAIsa iMcI padmAsana pratimA plAsTara se jar3I huI hai / mUrti ke Upara sarpa-phaNa hai| mUrti kAphI prAcIna hai aura kAphI ghisa cukI hai| mUrtipara lekha aura zrIvatsa nahIM hai| mUrtikI racanA zailIse yaha IsAkI dUsarI-tIsarI zatAbdIkI pratIta hotI hai / yaha sAmanevAle padma sarovara meM milI thii| aisA lagatA hai, surakSAkI dRSTise hI plAsTara dvArA ise dIvAlameM jar3a diyA gayA hai| isa mandirake nirmANakA kAla vi. saM.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla- ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 169 1682 batAyA jAtA hai / mandirake cAroM ora cabUtarA hai tathA mandirake sAmane khulA maidAna aura eka bar3A cabUtarA hai / sambhavataH kisI prAcIna jaina mandirake avazeSoM ko ekatrita karake yaha cabUtarA banA diyA gayA hai / isa mandirake nikaTa lagabhaga 80 gaja uttara-pUrvameM U~cAIpara eka caurasa caTTAna hai| isa caTTAna ke Upara cAroM dizAoMmeM ATha cheda haiM tathA madhya meM eka cheda hai / aisA lagatA hai, ye cheda maNDapake khambhoMke lie banAye gaye hoMge / madhya meM havanakuNDa - jaisA gaDDhA hai / ina chedoM aura gaDDhoMko dekhakara sarvasAdhAraNameM isakA nAma 'mar3havA mar3haI' pracalita ho gayA hai| kahA jAtA hai ki prAcIna kAla meM yahA~ vivAha maNDapa banAyA jAtA thA aura vivAha sampanna hote the / gaDDhe ke pAsa nAgarI lipimeM tIna paMktiyoMkA eka zilAlekha hai jo kAphI ghisa gayA hai| usameM saMvat 133spaSTa par3hane meM AtA hai / isa kathita maNDapa - bhUmike nikaTa kisI prakoSThake bhagnAvazeSa par3e hue haiM / isake sAmane eka cabUtarA banA huA hai| kintu sUkSma avalokana karanepara 'mar3havA mar3haI' kI mAnyatA kAlpanika jAna par3atI hai / isase milI huI bhUmi se durga- prAcIra jAtI hai / yaha sthAna paryApta U~cAIpara hai / uparyukta prakoSTha durgA paryavekSaNa prakoSTha rahA hogA, jahA~ baiThakara praharI sainika zatrukI gatividhi kA nirIkSaNa karate hoMge / kucha vidvAnoM kI dhAraNA isase bhinna / unakI mAnyatA hai ki jaba pArzvanAtha mandirakI pratiSThA huI thI, usa samaya mandira ke sAmane kI bhUmi samatala kI gayI thI tathA dhArmika vidhi-vidhAna sampanna karane ke lie prastuta zilA ke Upara bhUmiko samatala kiyA gayA thA / prakoSTha sAmagrI rakhane ke lie banAyA gayA thA tathA vidhAna maNDapa isa zilAtalapara banAyA gayA thA / ye cheda usI maNDapa - ke nimitta banAye gaye the / ukta gaDDhA vastutaH havanakuNDake kAma AyA thA athavA isI uddezya se banAyA gayA thA / cabUtarA tyAgIjanoM athavA sammAnya darzakoM ke baiThane ke lie thA / ukta mAnyatA tathyoM ke adhika nikaTa aura tarkasaMgata pratIta hotI hai / yadi isa mAnyatAko svIkAra kara liyA jAye to pArzvanAtha jaina mandirakA nirmANa-kAla 17vIM zatAbdI ke sthAnapara 13-14vIM zatAbdI svIkAra karanA hogA / athavA yaha bhI sambhava ho sakatA hai ki isa zilAbhUmike Upara koI jaina mandira rahA ho| usakI pratiSThA ke samaya yahA~ maNDapa banA ho / aisI dazA meM cabUtarA aura prakoSTha usI mandira ke avazeSa ho sakate haiM / yahA~ jaina mandirakI pratiSThA huI, isa dhAraNAkA samarthana kolezvarI devIke mandira ke nikaTa banI huI pANDuka zilAse bhI hotA hai / isa zilAkI racanAko dekhakara jaina bandhu ise koTizilA kahate haiM / kucha bandhu isa bhUmiko samavasaraNa bhUmi kahate haiM / ina mAnyatAoMkA AdhAra kyA hai, yaha aspaSTa hai / koTizilA to zAstrAnusAra kaliMga dezameM thI / jahA~ taka dUsarI mAnyatAkA sambandha hai, sambhavataH yaha kalpanA yahA~ kI samatala bhUmiko dekhakara kI gayI hai / jaina vAGmayake anusAra tIrthaMkaroMkA samavasaraNa pRthvItalapara nahIM, balki AkAzameM devoM dvArA nirmita hotA hai / isalie samavasaraNa racanAke lie pRthvIkA samatala honA kataI Avazyaka nahIM hai / yahI kAraNa hai ki rAjagRhI Adike parvata - jahA~ tIrthaMkara prabhukA samavasaraNa aneka bAra lagA, samatala nahIM haiM / prastuta zilAse nIce utarakara phira kucha car3hAI AtI hai / kucha dUra calanepara khulI huI bhAga 2 - 22
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 bhAratake digambara jaina tIrtha guphAkI khar3I dIvAlameM, jo pahAr3ako kATakara banAyI gayI hai, tIrthaMkaroMkI 10 padmAsana mUrtiyAM utkIrNa haiM / mUrtiyoMkA AkAra 10 iMca hai| pratyeka mUrtike nIce usa tIrthaMkarakA lAMchana bhI banA huA hai| pratyeka mUrtike donoM ora camarendra khar3e hue haiN| yahA~ kA pASANa halakA pIlA hai| lAMchanoMke anusAra kramazaH ( bAyeMse dAyeMko ) (1) RSabhadeva, (2) mahAvIra, (3) ajitanAtha, (4) sambhavanAtha, (5) abhinandananAtha, (6) sumatinAtha, (7) padmaprabha, (8) supAzvanAtha, (9) candraprabha aura (10) puSpadanta tIrthaMkaroMkI ye pratimAe~ haiN| pratimAoMke Upara nAgarI lipimeM lekha bhI utkIrNa haiM jo kAphI aspaSTa haiN| ___ isa pArvatya dIvAlake zirobhAgapara vizAla AkArakI beDaula zilAe~ rakhI huI haiN| isa dIvAlakI pratimAoMke Age pA~ca phuTa U~cI zilA hai| donoMke madhya DhAI phuTa caur3A mArga hai jo ekadama cikanA aura DhAlU hai| isake Upara paira kaThinAIse jamate haiN| bhramavaza hindU loga ina mUrtiyoMko dazAvatAra athavA pA~ca dAtamakta pA~ca pANDavoMkI mUrtiyA~ kahate haiN| kintu Asana aura cihnoMke kAraNa ye jaina tIrthaMkaroMkI pratimA pramANita hotI haiN| __ isa dIvAlase Age eka mor3a AtA hai, jisake bagalakI dIvAlapara 5 padmAsana aura 5 khaDgAsana jaina tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiM / ina sabhI mUrtiyoMke donoM ora camaravAhaka khar3e hue haiM tathA mUrtiyoMke nIce tIrthaMkara-cihna haiN| padmAsana mUrtiyA~ eka phuTakI tathA khaDgAsana mUrtiyA~ savA do phuTa avagAhanAkI haiN| camaravAhakoMko U~cAI pA~ca iMca hai| cihnoMke anusAra padmAsana pratimAeM kramazaH (1) zItalanAtha, (2) zreyAnsanAtha, (3) vAsupUjya, (4) vimalanAtha, (5) anantanAthakI haiM / isI prakAra khaDgAsana pratimAe~ kramazaH (1) vAsupUjya, (2) mallinAtha, (3) neminAtha, (4) pArzvanAtha aura (5) mahAvIra ina paMcabAlayati tIrthaMkaroMkI haiN| ina mUrtiyoMke Upara 6 phuTI zilA chajjekI taraha chAyI huI hai / inheM bhI hindU bhUlase pA~ca pANDavoMkI mUrtiyA~ kahate haiN| isa guhA mandirase nikalakara pagaDaNDIse isa pahAr3Ipara kucha car3hakara sAmane hI paiMtIsacAlIsa phaTa U~cI eka vizAla golAkAra zilA dikhAI detI hai| sthAnIya loga ise AkAzalocana athavA AkAza avalokana kahate haiN| yaha ekadama sapATa cikanI hai| caDhaneke lie zilAmeM eka. ora bane hue do-tIna iMcI kucha gaDDhoMko chor3akara anya koI sAdhana nahIM hai / ina gaDDhoMke sahAre car3hanA khatarese khAlI nahIM hai| zilAke zIrSa bhAgapara caraNa-cihna bane hue haiM jo ATha iMca lambe aura 3 iMca caur3e haiN| ina prAcIna caraNa-cihnoMse vizvAsa hotA hai ki yahA~se kinhIM munirAjako nirvANa prApta huA thaa| unhIMkI smatimeM ina caraNa-cihnoMkI sthApanA kI gyii| kina manirAjoMne tapazcaraNa kara yaha mukti prApta kI hai, jaina zAstroMse yaha jJAta nahIM ho skaa| sambhavataH isakA kAraNa yaha ho ki kuluhA yaha nAma prAcIna nahIM hai, pahale isakA nAma kucha aura hogaa| jaina zAstroMmeM kollAga, kollagiri Adi nAma milate haiM jo isase milate-julate haiN| astu, isakA nAma prAcIna kAlameM kucha bhI rahA ho, kintu isa parvatapara bane hue jaina mandiroM, mUrtiyoM, prAkRtika guphAoM evaM vijana ekAnta zAnti, parvata aura araNya ina sabako dekhakara yaha vizvAsa hotA hai ki prAcIna kAla meM isa parvatapara Akara munijana tapasyA kiyA karate hoNge| yahA~se utarakara sIdhA kolezvarI devIke mandirako mArga gayA hai| isI mArgapara kucha dUra nIceko ora calanepara eka guphAke sAmane golAkAra zilApara pANDuka zilA banI huI hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 171 usake madhya meM siMhAsana tathA cAroM ora nAliyA~ banI huI haiN| eka konepara pASANa-pAtra banA huA hai jo sambhavataH gandhodaka ekatrita karaneke lie hogaa| isase kucha Age bar3hanepara sarovarake taTapara kolezvarI devIkA mandira milatA hai| mandirameM garbhagRha aura maNDapa hai / mandirake Upara choTA-sA zikhara hai / mandira choTA hI hai| isameM kolezvarI devIko mUrti virAjamAna hai / mUrti savA do phuTa U~cI hai aura caturbhujI hai| vaha mahiSapara khar3I huI hai / usake eka hAthameM khaDga, dUsaremeM DhAla, tIsaremeM trizUla aura cauthemeM machalI hai| isa mandirako racanAko dhyAnapUrvaka dekhanese yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha mandira mUlataH jaina mandira thA / isa mandirameM candraprabha bhagavAnkI mUrti rahI hogii| usa tIrthaMkara mUrtike sAtha unake sevakasevikA zyAma yakSa aura jvAlAmAlinI yakSiNIkI mUrti hogii| tIrthaMkara-mUti aura yakSa-mUrti kahA~ gayIM, yaha jJAta.nahIM ho sakA / sambhavataH donoM mUrtiyA~ khaNDita karake tAlAbameM pheMka dI gayIM aura kevala yakSiNIkI mUrtiko yahA~ rakhA gayA, jisakA nAma parvatakI adhiSThAtrI devIke rUpa meM kolezvarI devI nAma de diyA gyaa| yaha bhI sambhava hai ki mandirako tIrthaMkara mUrtiyoMko haTAkara kolezvarI devIkI mUrti kahIMse lAkara yahA~ virAjamAna kara dI gyii| DaoN. ema. e. sTenane spaSTa likhA hai, "yaha eka digambara jaina tIrthasthAna hai tathA kolezvarI devIkI navIna mUrtike atirikta parvatapara prApta pratyeka pASANa-racanA tathA parvatameM nirmita pratimAeM digambara jaina tIrthaMkaroMkI haiN|" vastutaH isa parvata para jaina dharmase sambandhita mandiroM aura mUrtiyoMke atirikta anya kisI dharmakA koI mandira yA mUrti nahIM thii| kolezvarI devIkI sthApanA aura mAnyatA adhika prAcIna nahIM hai| jisa kAlameM jaina loga apane isa tIrthake prati udAsIna ho gaye, usI kAlameM jaina mandira meM tIrthaMkara mUrtiyoMke sthAnapara kolezvarI devI AvirbhUta huii| isa mandirameM darzana karaneke lie hindU loga Ate rahate haiN| vasanta paMcamI aura Azvina caitrake navarAtroMmeM yahA~ hindU yAtriyoMkI vizeSa bhIr3a hotI hai| pahale yahA~ devIke sAmane 8-10 hajAra bakaroMkI bali dI jAtI thii| jaina samAja gayAne kaI varSa taka ina meloMke avasarapara kaimpa lagAkara jIva-hiMsAke viruddha pracAra kiyA, sAmUhika aura vyaktigata rUpase logoMko smjhaayaa| isase logoMke manameM jIva-hiMsAke prati ghRNA utpanna huI, unheM bali-prathAkI nissAratAkA anubhava huA phalataH jIva-hiMsA bilakula banda ho gyii| aba to koI-koI vyakti devIke sAmane manautI manAte hue bali denekA saMkalpa ( bhAvanA ) karatA hai, aura parvatakI talahaTImeM bahanevAlI nadIke kinAre athavA jaMgalameM ekAntameM yaha kArya karatA hai| aisI ghaTanAe~ bhI aba nAmamAtrako hI raha gayI haiN| kolezvarI devIke mandirase kucha Age jAkara Upara car3hakara zilAoMke kAraNa banI huI 44 3 phuTakI eka choTI-sI prAkRtika guphAmeM pArzvanAtha tIrthakarako zyAma varNa padmAsana mUrti rakhI huI hai| mUrtikI avagAhanA-Asanako chor3akara 2 phuTa hai / mUrtike sirapara nau phaNAvalI suzobhita hai| inameM eka phaNa TUTA huA hai| caraNa-caukIpara sarpakA lAMchana aMkita hai| mUrti anumAnataH 12vIM zatAbdIkI hai| guphAke sAmane pASANazilA rakhI hai| donoMke madhya eka sa~karA mArga hai| yaha mUrti yahA~ke kisI prAcIna jaina mandirakI hai| paNDoMne ise yahA~ lAkara rakha diyA hai| hindU loga isapara sindUrakA lepa karate haiM, jisase yaha virUpa ho gayI hai tathA ise 'dvArapAla' ke nAmaseprasiddha kara rakhA hai / pASANazilAke pIche eka choTI-sI prAkRtika guphA banI huI hai| yahA~se sarovarake kinAre hote hue usI mArgase vApasa lauTate haiM jisa mArgase Aye the|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 bhAratake digambara jaina tIrtha jaina purAtattva ___yahA~ pArzvanAtha mandira, guhA mandira, pANDuka zilA aura kolezvarI devIke mandirameM zilAlekha haiN| pahale pahAr3apara aneka khaNDita-akhaNDita jaina mUrtiyA~ idhara-udhara par3I huI thiiN| kaI purAtattvavettAoMne unheM svayaM dekhA thaa| ina purAtattvavettAoMko sarovarameM sahasrakUTa caityAlayakA eka khaNDita bhAga tathA eka ATha iMco mUrti milI thii| sahasrakUTa caityAlayake usa khaNDita bhAgameM DhAI-DhAI iMcakI 50 jaina pratimAe~ ukerI haI thiiN| ukta caityAlayakA bhagna bhAga kolezvarI devIke mandirake pAsa par3A huA thaa| sarovarake nikaTa eka vRkSake nIce Der3ha phuTakI do jaina mUrtiyA~ thiiN| ye donoM hI khaNDita thiiN| eka mUtike pAdapIThapara saMvat 1443 aMkita thaa| ye mUrtiyA~ kahA~ gayIM, yaha jJAta nahIM ho sakA / pahAr3a para sthita vartamAna jaina mandirakA nAma sarve saiTilamaiNTake nakze meM pArzvanAtha mandira diyA hai tathA mandirake bAhara jo cabUtarA hai, use pArzvanAtha cabUtarA mAnA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMga janapada kalakattA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalakattA kalakattAkA itihAsa kalakattA bhAratakA sabase bar3A zahara hai| isakI gaNanA saMsArake vizAlatama zaharoM meM kI jAtI / jahA~ Aja yaha zahara AbAda hai, vahA~ Ajase lagabhaga 300 varSa pahale bhayAnaka jaMgala thA, jahA~ jaharIle sA~pa, 'rAyala baMgAla TAigara' aura durdAnta DAkU rahate the / pahale yahA~ jaMgaloM aura daladalI jamInameM thor3I-thor3I dUrapara kucha gA~va base hu the / samrAT akabarake kAlameM yaha saptagrAma jile ke antargata thA / saptagrAma arthAt Adhunika hugalI hI usa samaya vyApArakA mukhya kendra thA / yaha zahara sarasvatI nadI ke kinAre basA huA thA / purtagAlI, spenI, Daca, phrAMsIsI aura a~gareja vyApArI yahIM apanA mAla becate aura yahA~se mAla kharIdate the / kintu yaha zahara samudrase dUra thA / sarasvatI nadI bhI sUkha jAtI thI / isalie bar3I nAveM aura jahAja yahA~ AsAnIse nahIM pahu~ca pAtI thIM / ataH unheM yaha jarUrata anubhava ho rahI thI ki koI aisA sthAna vyApArika kendra bane, jo samudra ke nikaTa ho| isa prakAra saptagrAmase vyApArakA bAjAra haTakara sUtAnaTI, govindapura aura kAlikA kSetrameM A gayA / videzI vyApAriyoMke sAtha vyavasAya karanevAle mukhyataH vaisAkha aura seTha the / ve bhI saptagrAmase haTakara sUtAnaTI aura govindapurameM Akara basa gaye / sutAnaTI ina sabameM sampanna thA / yahA~ mukhyataH kapar3e aura sUtakA vyApAra hotA thA / sUtAnaTIkA artha hI sUtakA ause hai / baisAkha aura seThoMne yahIM apanI Ar3hateM khola lIM / yaha sUtAnaTI Ajakala kalakattekA bar3A bAjAra aura bAga bAjAra hai, govindapura AjakA DalahaujI skvAyara, hesTiMgsa aura phorTaviliyama hai tathA kAlikA kSetra AjakA kAlIghATa, bhavAnIpura hai / ina tInoM bar3e-bar3e grAmoMko milAkara jAva cAranAka nAmaka a~garejane Adhunika kalakattA zaharakI nIMva rkhii| sambhavataH usane kabhI yaha kalpanA bhI na kI hogI ki jaMgaloM aura daladaloMse ghirA huA yaha kSetra kabhI saMsArake Adhunika bar3e zaharoM meM ginA jAyegA / isake sAtha yaha bhI satya hai ki saMsArakA koI anya zahara itane alpa kAlameM itanA adhika vikasita nahIM huA / jaMgaloM aura daladaloMse vikasita hokara yaha tIna zatAbdiyoMke alpakAlameM Adhunika suvidhA sampanna nagara banA, isalie isake pIche koI vizeSa sAMskRtika aura aitihAsika pRSThabhUmi nahIM hai / isake bAdakA itihAsa aMgarejoMkI makkArI aura kUTanItikI kAlI syAhI se likhA gayA / san 1757 meM mIrajApharakI gaddArIke kAraNa plAsI ke maidAnameM navAba sirAjuddaulAkI senA parAjita ho gayI / mIrajApharake lar3ake mIranane navAbako katla kara diyA / a~garejoMne mIrajApharako bihAra-baMgAla - ur3IsA kA navAba banA diyA aura sandhi karake usase aneka prakArakI vyApArika sahUliyateM prApta kara liiN| isake sAtha hI harjAne ke rUpameM khUba dhana vasUla kiyaa| san 1757 meM hI IsTa iNDiyA kampanIne klAivako baMgAla sthita a~garejI rAjyakA prathama gavarnara niyukta kiyA / san 1767 meM a~garejoMne dillIke mugala samrATse bihAra - baMgAla - ur3IsA kI mAlagujArI vasUla karane - kA adhikAra prApta kara liyaa| taba a~garejoMne janatAko burI taraha lUTanA prArambha kara diyA /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 bhAratake digambara jaina tIrtha phalataH san 1770 meM baMgAlameM itanA bhayAnaka akAla par3A ki yahA~ko eka tihAI janatA bhUkhase mara gyii| janatA maratI rahI, a~gareja aiza karate rhe| dhIre-dhIre bhAratameM aMgarejoMkA prabhutva bar3hatA gayA aura usake sAtha hI kalakattekA vaibhava bhii| aMgarejoMke lie vyApArika dRSTise isakA bar3A mahattva thA, yaha unakA mAla khapAneke lie eka pramukha bAjAra bana gayA thaa| san 1835 meM zikSAkA mAdhyama a~garejI bhASA banA dI gyii| san 1854 meM kalakatteke pAsa risar3AmeM bhAratakI pahalI jUTa mila khulii| san 1850 meM kalakattese rAnIgaMja taka bhAratako prathama relave lAina niklii| san 1851 meM tAra lAineM DAlI gyii| san 1859 meM jamIMdoja nAle (sIvara ) bane / san 1880 meM yahA~para ghor3oMse khIMcI jAnevAlI prathama TrAma gAr3I clii| sarvaprathama yaha vipina vihArI gAMgulI sTrITapara calI, agale varSa yaha heara sTrITa taka bar3hA dI gyii| san 1881 meM yahA~ TelIphona cAlU huaa| isa prakAra kalakattA dinoMdina vikasita hotA huA dezakA sabase bar3A zahara bana gyaa| aba to yaha 9 mIlakI lambAI aura 14 mIlakI caur3AImeM basA huA hai| isa zaharakA kSetraphala 37 varga mIla aura isakI janasaMkhyA 70 lAkhase Upara hai| yahA~ dezake sabhI pradezoM aura saMsArake sabhI dezoMke loga rahate haiN| isa zaharake adhikAMza logoMkI bhASA hindI hai, ba~galA nhiiN| ____ yahA~para rAjA rAmamohana rAya, kezavacandra sena, svAmI vivekAnanda, cittaraMjanadAsa, ravIndranAtha ThAkura aura subhASacandra bosa-jaisI mahAn vibhUtiyoMne janma liyaa| ____ isa kalakattA zaharakI Ayu kevala 300 varSakI hai| itane samayameM isa zaharane kitane hI rAjanaitika parivartana dekhe haiN| mugaloMkI sattA samApta huI, navAbI saltanata khatma huI, marAThoMkA prabhAva jAtA rahA, aMgarajI zAsanakI pAtAla taka gaharI nIMva ukhar3a gayI aura aba vaha svatantra hai, jaise ki sArA deza svatantra hai| isa zaharakA nAma kalakattA kaise par3A, yaha vivAdAspada hai| kintu isakA bahusammata samAdhAna yaha hai ki hindU purANoMmeM 51 zaktipITha batAye gaye haiN| unameM eka kAlikA kSetra bhI hai jo yahA~ko kAlIdevIke kAraNa hai| kAlikA kSetra hI bolacAlameM apabhraMza hote-hote kAlikA kheta>kAlIkheta>kalakattA ho gyaa| darzanIya sthAna kalakatAmeM nimnalikhita darzanIya sthAna haiM mahAjAti sadana ( netAjI subhASacandra bosakA smAraka ), mallika koThI (durlabha mUrtiyoM AdikA saMgraha), ravIndra bhArato ( ravIndranAtha ThAkurakA smAraka), vaikuNThanAtha mandira, belagachiyAkA pArasanAtha mandira ( digambara jaina mandira ), badrIdAsa mukImakA jaina mandira ( zvetAmbara jaina mandira ), bosa insTIcyUTa ( jagadIzacandra bosa dvArA sthApita vaijJAnika saMsthAna jahA~ yantroM dvArA per3a-paudhoMmeM jIva honeko pramANita kiyA jAtA hai). vinaya bAdala dineza bAga ( jahA~ baMgAla sarakArakA pramukha kAryAlaya rAiTarsa bilDiMga hai ), rAjabhavana (baMgAla gavarnarakA nivAsa sthAna ), rAjya vidhAna sabhA, zahIda mInAra ( eka sau paiMsaTha phuTa UMcI ), myUjiyama ( jAdUghara yA ajAyabaghara ), bir3alA pleneToriyama ( nakSatragRha ), vikToriyA memoriyala, cir3iyAghara, nezanala lAibrerI, kAlI mandira, netAjI bhavana, havar3AkA pula, vauTainIkala gArDana, belUra maTha ( svAmI rAmakRSNa paramahaMsakA smAraka ), jahAjakoThI Adi /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla- ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 175 kalakattA digambara jaina mandira yahA~ pramukha digambara jaina mandira cAra haiM - (1) zrI digambara jaina bar3A mandira, (2) nayA mandira, (3) purAnI bAr3IkA digambara jaina mandira, (4) belagachiyAkA pArasanAtha digambara jaina mandira / bar3A mandira - yaha sara harIrAma goyanakA sTrITa aura digambara jaina Taimpila sTrITake konepara dAhinI ora hai| yaha cAvalapaTTImeM hai / yaha mandira san 1826 meM zrI hulAsIlAla agravAla banavAkara samAja ke supurda kara diyA tathA zrI harasahAyako usakI vyavasthAkA bhAra sauMpa diyA / zrI hulAsIlAlake koI santAna nahIM thiiN| isI mandirase prativarSaM kArtika pUrNimAko aitihAsika rathayAtrA nikalatI hai, jo kaI pramukha mArgoMse hotI huI belagachiyA upavanako jAtI hai / ise dekhane - ke lie lAkhoM jaina aura jainetara strI-puruSa Ate haiM / usa dina adhikatara bAjAra banda rahate haiM / Ajakala isa mandirameM jIrNoddhAra kArya cala rahA hai / nayA mandira - yaha mandira digambara jaina bhavanake nikaTa hI hai| isakA nirmANa 1904-5 I. meM huA thA / nIce ke bhAgameM sabhAbhavana hai Upara ke bhAgameM do vediyA~ haiM / mukhya vedI uttarAbhimukhI hai| dUsarI vedI gandhakuTIkI zailIkI hai aura usameM cAroM dizAoMkI ora mukha kiye jinapratimAe~ virAjamAna haiM / / purAnI bAr3IkA mandira - yaha 35 naM. vRjadulAla sTrITa meM avasthita hai / pahale yahA~ zrI gories rahA karate the / unhoMne isameM eka caityAlaya banavA rakhA thaa| unake svargavAsake pazcAt ise mandirakA rUpa de diyA gayA / yaha mandira bhI darzanIya hai / belagachiyAkA pArasanAtha mandira - yaha digambara jaina bhavanase lagabhaga 4 mIla hai / ise zrI harasahAyake vaMzaja zrI channUlAla joharIne san 1897 meM kharIdA thA aura san 1919 meM samAjake nAma kara diyA / tabase kAphI dhana lagAkara ise atyanta darzanIya banA diyA hai / mandirake cAroM ora U~cI cahAradIvArI hai / phATaka meM ghusate hI vistRta bhUkhaNDameM udyAna hai aura madhyameM pakkA sarovara hai| usake pazcAt mandira hai / mandira do maMjila hai / nIceke bhAgameM sabhAbhavana hai / Upara eka vedI hai| dIvAroMpara paurANika bhitticitra bane hue haiN| yaha kalakattA ke darzanIya sthAnoMmeM se hai / ina mandiroMke atirikta pA~ca caityAlaya haiM - ( 1 ) sva. ghanazyAmadAsa sarAvagI ( 51 bar3atallA sTrITameM pahale tallepara hai) / (2) DhAkA paTTI naM. 21 haMsa pukura phasTaM lenameM zrI rAkhAladAsa jainA banavAyA huA tIsare tallepara hai / (3) rAjendrakumAra ku~varajIkA caityAlaya ravIndra saraNI - para hai / (4) jaina nilaya, 9 alIpura pArka plesa meM sAhU zAntiprasAdajI dvArA nirmita caityAlaya | (5) jainakuMja meM hAiDa roDa khidirapurapara sthita yaha caityAlaya seTha baijanAthajI sarAvagI ne banavAyA thA / iNDiyana myUjiyama iNDiyana myUjiyama, javAharalAla neharU roDapara sthita hai / isameM aitihAsika mahattvakI durlabha cIjeM tathA utkhanana meM prApta sAmagrI saMgrahIta hai / yahA~ prastara yuga, lauhayuga Adi vibhinna kAloMke hathiyAra, veSabhUSA, pakSiyoM aura jAnavaroMkI durlabha nasloMke DhA~ce ( asthipaMjara ), misra dezase lAyI huI hajAroM varSaM pUrvako mamI Adi vicitra aura purAtana vastuoMkA acchA saMgraha hai / isameM pASANa aura dhAtukI kucha prAcIna jaina mUrtiyA~ bhI surakSita haiM / unakA saMkSipta vivaraNa yahA~ diyA jA rahA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ pASANakI kevala cAra jaina tIrthaMkara mUrtiyA~ dekhanemeM aayiiN| (1) eka savA tIna phuTake zilAphalakameM caubIsa tIrthaMkaroMkI kAyotsargAsanameM pratimAe~ utkIrNa haiN| madhyameM candraprabha tIrthaMkara padmAsanameM virAjamAna haiN| yaha pratimA 9vIM zatAbdIkI hai| (2) pArzvanAthako kucha halake-bhUre-lAla pASANakI yaha pratimA tIna phuTa gyAraha iMcakI hai| yaha padmAsanameM virAjamAna hai| yaha pratimA guptayugameM 5vIM zatAbdIkI svIkAra kI gayI hai| dhyAnastha pArzvanAthake Upara saMvara deva dvArA kiye gaye upasargakA dRzya aMkita hai| (3) eka tIrthaMkara pratimA, jisakI caraNa-caukI para koI lAMchana aura lekha nahIM hai| ataH yaha nizcita nahIM ho sakA hai ki yaha kisa tIrthaMkarakI pratimA hai| isakI avagAhanA sAr3he cAra phuTa hai tathA padmAsanameM sthita hai| isakA kAla 9-10vIM zatAbdI pratIta hotA hai| 1) eka pASANa phalakameM bhagavAn mahAvIrakI mAtA trizalA leTI huI haiM aura tIrthakarake garbhAvataraNake sUcaka 16 svapna dekhatI huI sukha nidrAkA Ananda le rahI haiM / phalakameM solaha svapna aMkita haiN| yaha mUrti gupta zailImeM IsAkI pAMcavIM zatAbdIkI anumAnita kI jAtI hai| yaha mUrti mahAsthAna ( ba~galA deza ) se upalabdha huI thii| kucha loga bhramavaza ise mAyAdevIke svapnadarzanakI mUrti mAnate haiN| kintu vastutaH hai yaha trizalAkA svpn-drshn| isI prakAra dhAtukI 5 jaina pratimAe~ dekhanemeM aayiiN| inameM do padmAsana haiM aura zeSa tIna khaDgAsana haiN| pAMcoM ho pratimAe~ jaina tIrthakaroMkI haiM aura prAyaH 10vIM zatAbdIkI haiN| inameM 1 pratimA madhya pradezase, 3 ur3IsAse tathA 1 pratimA baMgAlase upalabdha huI hai|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaliMga janapada kaTaka bhuvanezvara khaNDagiri-udayagiri 1ta
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra baMgAla aura ur3IsA ke jaina tIrtha kaliMga janapada (udayagiri, khaNDagiri, purI ) phUlabAnI khADa mAla Adhrapradeza u kAbarI basapA bhuvanezvara * sA baMgAla kI svA krI kaliMga janapada mahIdharapura bhA/ nayAgar3ha yarasiMhapura kaTilo pharaga sahapAr3A beguniyA bolagar3ha picukhUlI . dhUoNnalI sonArabalA ghekAnala rAnapura olasiMha AdipAhA siko. TaMgI ka bAjagAva 1. bhArata ke mahAsarvekSaka ko anujJAnusAra bhAratIya sarvekSaNa vibhAgIya mAnacitra para AdhArita / ayagar3ha bhUkhaMDapura gaMgAdharapura bhAnapura cilkA jhIla nigarA devagAna sAkSIgopAla sukala dhAnamaMDa bhuvanezvara khaNDaniri OM yogIra reMgAlo naga rAmacandrapura * mahagA sAjIpura kAnapura bhagavatapura: ka koterasa yUnA sonApura jayapura nAmapAdA gopa gA gAvAkura kArka sAligar3ha sUryamaMdira 2. samudra meM bhArata kA jalapradeza upayukta AdhAra rekhA se mAne gaye bAraha samudrI mIla kI dUrI taka hai| 3. isa mAnacitra meM diye gaye nAmoM kA akSara vinyAsa vibhinna sUtroM se liyA gayA hai| gaMnAI jagannAyapura dasarathapura asTraMga, maMgalapura utrapadA jaharapura rAjakA paTAm 'kecapadA padA mahA nuAgAMva, IrsAmA bAlikA 1 * bhAratavarSIya digambara jaina nIce kSetra kameTI babaI. dhodI bhaipurAva sAtabhAIyA~ svA saMketa jile kI sImA nadiyAM rela mArga rASTrIya mArga anya mArga kaccA mArga jaina tIrtha sthAna jile kI rAjadhAnI anya nagara .... HTTP (c) bhArata sarakAra kA pratilipyadhikAra, 1971
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaTaka kaTaka utkala pradezakI prAcIna rAjadhAnI hai| kaTakake tIna ora nadiyA~ haiM - mahAnadI, A~khAI aura kAThajor3I / yaha hAvar3A jaMkazanase purIko jAnevAlI relave lAinapara 402 ki. mI. dUra hai | sTezanase lagabhaga 5 ki. mI. dUra caudharI bAjArameM jaina bhavana hai / yahA~ ThaharanekI acchI suvidhA hai / isIke pRSTha bhAgameM prAcIna candraprabha digambara jaina mandira hai / yaha bar3A mandira kahalAtA hai tathA isa mandirase lagabhaga 100 gaja dUra isI bAjArameM digambara jaina caityAlaya hai / candraprabha digambara jaina mandira isameM do garbhagRha haiN| donoMmeM eka-eka vedI hai / bAyIM orakI vedImeM kula 6 pASANa pratimAe~ haiM tathA mukhya vedImeM 16 pASANakI evaM 9 dhAtukI pratimAe~ haiM / bAyIM ora kI vedI - isa vedImeM sthita sabhI pratimAe~ prAcIna haiM / kahate haiM, ye pratimAe~ khaNDagirise yahA~ lAyI gayI thIM / ina pratimAoMkA pratiSThAkAla anumAnataH 10vIM zatAbdI hai / sabhI pratimAe~ saleTI yA zyAma varNakI haiN| sabhI eka hI kAlakI pratIta hotI haiM / ( bAyeM se dAyeMko ) ( 1 ) eka savA dI phuTI zilAphalaka meM khaDgAsana pArzvanAtha pratimA hai / adhobhAgameM eka strI leTI huI hai / usake donoM ora hAtha jor3e hue do bhakta khar3e haiM / sambhavataH yaha tIrthaMkara mAtAkI mUrti hai / pArzvanAtha mUrtike donoM ora madhya bhAgameM camaravAhaka indra camara liye hue khar3e haiN| inake donoM ora 3 upAdhyAya yA AcArya upadeza mudrAmeM virAjamAna haiM / bhagavAn ke sirapara pA~ca phaNAvaliyA~ haiM / inake Upara tIna chatra suzobhita haiM / sarpa - kuNDalI pIThako ghere hue hai / kuNDalI aura phaNAvalI atyanta bhavya jAna par3atI haiN| mUrtike zirobhAgapara donoM ora hAthoM meM pArijAta puSpamAlAe~ liye hue AkAzacArI gandharva yugala dIkha par3ate haiM / (2) eka pASANaphalaka meM padmaprabhu bhagavAnkI savA tIna phuTa U~cI khaDgAsana pratimA hai / caraNa caukIpara mUrtilekha hai / donoM ora camarendra haiM / bhagavAn ke sirapara chatra hai / Upara donoM konoM para puSpa vikIrNa karate hue AkAzagAmI gandharva dIkha par3ate haiM / (3) savA do phuTa avagAhanAvAle zilAphalaka meM pArzvanAtha tIrthaMkarakI khaDgAsana mUrti hai / yaha mUrti vaisI hI hai jaisI ki mUrti naM. 1 hai / antara kevala adhobhAgameM hai / isameM pAdapIThake nIce bAyIM ora bhakta strI-puruSa baddhAMjali baiThe hue haiM tathA eka nAgapuruSa daNDa liye hue khar3A hai| dAyIM ora eka nAgapuruSa hAtha jor3e hue khar3A hai / (4) eka zilAphalaka meM savA do phuTa avagAhanAvAlI zyAma varNaM pArzvanAthakI khaDgAsana mUrti hai / pAdapIThapara sarpalAMchana hai / mUrtike donoM bAjuoMmeM camarendra khar3e haiM / unake Upara bAyIM ora cAra upAdhyAya mUrtiyA~ haiM tathA dAyIM ora tIna upAdhyAya mUrtiyA~ aura eka kIcaka hai / bhagavAn ke sirapara sapta phaNAvaliyA~ suzobhita haiM / phalakake zirobhAgapara donoM konoMmeM kevala hAtha dikhAI par3ate haiM / bAyIM orake hAthoM meM dundubhi hai tathA dAyIM ora ke hAthoMmeM jhA~jha hai / bhAga 2- 23
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 bhAratake digambara jaina tIrtha (5) eka solaha iMcI pASANaphalakameM do khar3agAsana mUrtiyA~ haiN| bAyIM orakI mUrti bhagavAn AdinAthakI tathA dAyIM orakI mUrti bhagavAn mahAvIrakI hai| donoMke jaTAjUTa darzanIya haiN| (6) eka zilAphalakameM Der3ha phuTa avagAhanAvAle pArzvanAtha tIrthaMkara dhyAnamudrAmeM khar3e haiN| donoM ora camaravAhaka khar3e haiN| unake Upara do-do padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM jo sambhavataH vAsupUjya, mallinAtha, neminAtha aura mahAvIra tIrthaMkaroMkI haiN| ataH nizcaya hI yaha phalaka paMcabAlayati tIrthaMkaroMkA hai| pArzvanAtha bhagavAnake sirake donoM ora puSpamAla liye gandharva haiN| konoMpara hAthoMmeM dundubhi aura jhA~jha dIkha par3ate haiN| mukhya vedI-isakA garbhagRha pahalekI apekSA bar3A hai| isa vedIpara 13 pASANa pratimAe~ aura 1 dhAtu pratimA prAcIna hai / mUlanAyaka bhagavAn candraprabhakI ATha iMca U~cI padmAsana pratimA hai / yaha zyAma varNakI hai / isa vedIkI ullekhanIya pratimAoMmeM do pASANa caitya haiM, jinapara cAroM dizAoMmeM cAra pratimAeM banI huI haiN| eka zilAphalakameM UparakI paMktimeM madhyameM AdinAthakI padmAsana mUrti hai / usake donoM ora cAra-cAra khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| inake nIce ATha paMktiyoMmeM khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiN| pratyeka paMktimeM 19-19 mUrtiyA~ haiN| yaha sahasrakUTa jinacaitya kahalAtA hai| eka anya pASANaphalakameM AdinAtha aura mahAvIra arthAt Adya aura antima tIrthaMkarakI mUrti hai / zAntinAtha bhagavAnkI eka mUrti Der3ha phuTa avagAhanAvAlI hai| isake pAdapIThapara hariNakA cihna hai tathA isakA bhAmaNDala darzanIya hai| pItalakI eka mUrti sattaraha iMcakI hai| yaha RSabhadevako khaDgAsana mUrti hai| isakA jaTAjUTa atyanta bhavya hai| ____ mandira prAcIna hai| donoM garbhagRhoMke Upara vizAla zikhara bane hue haiN| ye dravir3a kalAke utkRSTa udAharaNa kahe jA sakate haiN| donoM zikhara pRthak zailIke haiN| inako dekhakara kalAkArakI dakSatA aura adbhuta kalpanAke darzana hote haiM / bana hue haiN| ye draviDa kalA ha dAnoM zikhara pathaka ba dakSatA aura adbhata ka bhAnapura ___ yaha eka choTA-sA gA~va hai / yaha kaTakase bhuvanezvara jAnevAlI sar3akapara kaTakase 8 ki. mI. dUra hai| yahA~ bhUgarbhase prApta pA~ca dhAtu pratimAe~ rakhI huI haiN| nakulabhaTTa khaNDAyata nAmaka jisa vyaktiko ye pratimAe~ kuA~khAI nadImeM miTTI khodate hue milI thIM, unhoMne isa sambandhameM jo kucha batAyA, isa prakAra hai-"merI Arthika sthiti pahale atyanta kharAba thii| dAla-bhAtakA kharca kaThinAIse nikalatA thaa| Ajase pA~ca varSa pahale bA~dha bharaneke lie maiMne miTTIkA ThekA liyA thaa| eka dina maiM kuA~khAI nadImeM miTTI khoda rahA thA, tabhI mujhe khudAIke samaya ye mUrtiyA~ miliiN| miTTImeM se nikalakara bhagavAnne mujhe darzana diye haiM, isa bAtase mujhe atyanta prasannatA huI / maiM harSameM apanI garIbIkA dukha bhI bhUla gyaa| maiMne lAkara bhagavAnkI mUrtiyoMko eka per3ake nIce virAjamAna kara diyaa| kAmake samayake atirikta merA sArA samaya bhagavAnakI sevA-arcA meM hI jAtA thaa| bhagavAn jaba svayaM hI mere ghara padhAre the, to mujhe phira kamI kisa bAtakI rhtii| bhagavAnakI kRpA haI to jamIna-jAyadAda bhI kharIda lI, cAvalakA mila khola liyA hai| aba saba tarahase mauja hai| milake pAsa hI yaha choTA-sA mandira banavA diyA hai aura bhagavAnko lAkara yahA~ virAjamAna kara diyA hai|"
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 179 mandira choTA-sA hI hai| usake Upara zikhara bhI hai| kula pA~ca mUrtiyA~ haiN| ye kAThake siMhAsanapara rakhI huI haiN| mUrtiyA~ rajata varNakI haiM / ye dAnedAra dhAtukI haiM / bhUgarbha meM dabI rahaneke , kAraNa hI zAyada ye dAnedAra ho gayI haiN| aisI kaI mUrtiyA~ bhuvanezvara saMgrahAlayameM bhI surakSita haiM / sambhava hai, ye aSTa dhAtukI hoN| madhyakI mUrti caubIsI hai| madhyameM golAkAra meM 12, Upara 8 aura cAroM konoMpara 4 isa prakAra 24 mUrtiyA~ haiN| inake atirikta nIceke bhAgameM pArzvanAthakI aura zIrSa bhAgapara mahAvIrakI mUrti banI huI hai| yaha mUrti dasa iMcakI hai| isake nIceke bhAgapara lekha hai| saMvat 1090 par3hA jA sakA hai arthAt yaha mUrti IsavI sankI gyArahavIM zatAbdIke pUrvArddhakI hai| yaha mUrti padmAsana hai| isa mUrtike donoM ora do-do khaDgAsana mUrtiyA~ haiN| inameM ekadama bAyIM orakI mUrti bhagavAna pArzvanAthakI hai tathA zeSa tInoM RSabhadeva bhagavAnkI haiN| inakI U~cAI kramazaH chaha iMca, nau iMca, gyAraha iMca aura chaha iMca hai / mUrtiyoMkI pahacAna unake pAdapIThapara bane hue sarpa aura vRSabhase hotI hai jo kramazaH pArzvanAtha aura RSabhadeva tIrthaMkaroMke cihna haiN| gyAraha iMcavAlI RSabhadevakI mUrtike pAdapIThapara cAroM ora navagraha bane hue haiN| pAdapITha tIna kaTanIdAra banA huA hai aura golAkAra hai| bhAnapurase do mIla Age sar3akase lagabhaga eka phalA~ga kacce mArga dvArA pratApapura gA~va hai| vahA~ bhI nadIse jaina mUrtiyA~ nikalI thiiN| gA~vavAloMne unheM nadIke kinAre eka pIpalake vRkSake nIce rakha diyaa| kintu unameM se eka mUrti corI calI gyii| usakA patA nahIM laga skaa| taba una mUrtiyoMko eka nikaTavartI maThameM rakha diyA jo aba bhI vahIMpara rakhI huI haiN| kaTaka zaharake bAhya bhAgameM gaMgA mandirameM bhI eka jaina mUrti rakhI huI hai| idhara anya bhI kaI sthAnoMpara jaina mUrtiyAM bhUgarbhase upalabdha huI haiM athavA vaiSNava mandiroMmeM rakhI huI haiN| bhuvanezvara bhuvanezvara utkala pradezakI vartamAna rAjadhAnI hai| vaise yaha nagara mandiroMke lie prasiddha rahA hai| kahate haiM, bhAratake anya kisI nagarameM itanI saMkhyAmeM mandira nahIM haiN| ina mandiroMmeM muktezvara, rAjArAnI aura liMgarAja mandira sarvAdhika prasiddha haiN| muktezvara mandira apane sthApatya meM alaMkaraNa aura sAja sajjAke lie vikhyAta hai-vizeSataH isake toraNoMpara banI huI strI mUrtiyoMkI mAdaka mudrAe~, pazu-pakSiyoMke sUkSma aMkana darzanIya haiN| rAjArAnI mandira apane saundaryake lie vikhyAta hai aura isameM utkalakI sundaratama kalAke darzana hote haiN| tIsarA liMgarAja mandira yahA~kA sabase bar3A aura prasiddha mandira hai| isakA zikhara 44 mITara U~cA hai| eka kiMvadantI isake sambandhameM pracalita hai ki isa mandirakA nirmANa vArANasIke mahattvakI pratispardhAmeM gyArahavIM zatAbdImeM kiyA gyaa| isa mandirameM jagamohana, naTamandira aura bhogamaNDapa haiN| zivaparivArake sabhI sadasyoMkI mUrtiyA~ yahA~para haiN| isa nagarameM rAjya sarakArakA sundara saMgrahAlaya hai| isameM kucha pASANa aura dhAtukI jaina pratimAeM bhI haiN| pASANakI ye sabhI mUrtiyA~ AThavIMse dasavIM zatAbdI takakI haiN| ina mUrtiyoMkA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 bhAratake digambara jaina tIrtha 1. RSabhadeva tIrthaMkara-padmAsana, saleTI varNa, avagAhanA do phuTa pA~ca iMca / kAlaAThavIM zatAbdI / poDAsiMgaDI ( keojhara ) se prApta / 2. pArzvanAtha tIrthaMkara-padmAsana, avagAhanA pA~ca phuTa, bhUrA vaNaM, pIThake pIche sarpakI kuNDalI aura sirapara sapta phaNAvalI hai| mukha khaNDita hai| kAla-dasavIM shtaabdii| udayagirise praapt| 3. RSabhadeva tIrthaMkara-yaha mUrti eka pASANaphalakameM banI huI hai| isakI avagAhanA do phuTa cAra iMca hai| yaha zyAma varNa hai| isakA kAla AThavIM zatAbdI anumAnita kiyA jAtA hai| yaha por3AsiMgar3Ise milI thii| 4. zAntinAtha tIrthaMkara-padmAsana, avagAhanA cAra phuTa, zyAma varNa / pAdapIThapara hariNa lAMlana banA huA hai| usake donoM ora garur3a yakSa aura mahAmAnasI yakSiNI hAtha jor3e hue khar3e haiN| bhagavAnke donoM ora camarendra khar3e hue haiN| sirake Upara donoM ora AkAzavihArI deviyA~ puSpamAla liye hue haiM / isakA kAla nauvIM-dasavIM zatAbdI anumAnita kiyA gayA hai| yaha carampA ( bhadraka ) se prApta huI thii| 5. RSabhadeva tIrthaMkara-eka zilAphalakameM cAra phaTa dasa iMca avagAhanAvAlI dhyAna mudrAmeM kAyotsarga AsanameM avasthita hai| caraNoMke donoM ora saudharma aura aizAna indra camara liye hue khar3e haiM / unake Upara donoM ora cAra-cAra tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / yaha mUrti nauvIM-dasavIM zatAbdIkI hai aura carampAse upalabdha huI thii| 6. ajitanAtha tIrthaMkara-padmAsana, avagAhanA tIna phuTa pA~ca iMca / mukha bilakula ghisa gayA hai| donoM ora camarendra khar3e haiN| aura Upara konoMmeM puSpamAladhAriNI deviyA~ pradarzita haiM / samaya nauvIM-dasavIM shtaabdii| 7. mahAvIra tIrthaMkara-cAra phuTa dasa iMca U~cI yaha khaDgAsana mUrti hai| isakA mukha aura donoM camarendra bilakula aspaSTa haiM / kAla AThavIM zatAbdI hai| isakA prApti-sthAna carampA hai| 8. mahAvIra tIrthaMkara-padmAsanameM avasthita bhUre varNakI yaha pratimA tIna phuTa pA~ca iMca U~cI hai| isakA kAla dasavIM zatAbdI hai|| 9. tIrthaMkara pratimA-avagAhanA do phUTa / 10. tIrthaMkara pratimA-avagAhanA paune do phuTa / 11. gomukha yakSa-ATha iMca uuNcaa| kAla-sAtavIM zatAbdI / bhuvanezvarase prApta huI thii| 12. navagraha-bhuvanezvarase yaha phalaka prApta huA hai| isakA nirmANa-kAla bArahavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| 13. mahAvIra tIrthaMkara-padmAsanameM avsthit| sirarahita hai| khaNDagiri-udayagiri kaliMga deza khaNDagiri-udayagirikI saMsAra prasiddha guphAe~ kaliMga (vartamAna utkala pradeza) meM avasthita haiM / kaliMga deza bahuta prAcIna hai| bhagavAn RSabhadevane karmabhUmike prArambhameM isa dezako 52 janapadoMmeM vibhAjita kiyA thaa| unameM kaliMga bhI eka janapada thaa| sambhavataH unhoMne kucha janapadoMke nAma apane putroMke nAmoMpara rakhe the| unake putroMmeM sindhu, sauvIra, aMga, vaMga Adike samAna kaliMga nAmakA bhI eka putra thaa|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAkai digambara jaina tIrtha 181 eka janapadako tIrthaMkara RSabhadevane kaliMga nAma diyaa| isase kaliMgakA itihAsa RSabhadevake kAla taka jA pahu~catA hai| usa samaya isakI bhaugolika sImAe~ kyA thIM, yaha batAnA to kaThina hai kyoMki prAcIna sAhityameM isake koI pramANa upalabdha nahIM haiN| kintu itihAsa-kAlake prArambhase sambhava hai, usase bhI pahalese, isameM chaha deza sammilita the-oDra, kaliMga, kaMgoda, utkala. dakSiNa kozala evaM gNgraaddii| kAlakramase dakSiNa kozalakA kucha bhAga isase pRthak ho gayA / taba zeSa kSetrakA nAma trikaliMga ho gayA aura isameM oDra, utkala aura kaliMga pradeza hI raha gye| prAcIna kAlameM apanI surakSita bhaugolika sthiti aura upajAU bhUmike kAraNa kaliMgavAsI atyanta samRddha aura sukhI the| isake pRSTha bhAgameM abhedya parvatIya vana pradeza thaa| uttarameM gaMgAbrahmaputrakI upajAU ghATiyA~ thiiN| dakSiNameM godAvarI-kRSNAkA doAba thA / pUrvameM hinda mahAsAgarase surakSita baMgAlakI khAr3I thii| vindhya parvatamAlAoM aura samudra ke bIcameM yaha pradeza eka prakArase uttarApatha aura dakSiNApathakA praveza-dvAra aura sajaga praharI rahA hai| apanI isa mahattvapUrNa bhaugolika sthitike kAraNa isa pradezane uttara aura dakSiNakI sAMskRtika thAtIke AdAna-pradAnameM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAyI hai| prakRtine sundara jalavAyu, Avazyaka varSA, aneka nadiyoM Adike rUpameM ise apanA koSa khule hAthoM luTAyA hai| prakRtine hI prAcIna kaliMgako tIna bhAgoMmeM vibhAjita kara diyaa| pahalA bhAga maidAnI hai| yaha dAmodara nadIke pazcimI kinArese zurU hotA hai| isa bhAgameM mayUrabhaMja, keojhara aura aMgulake parvatIya bhUbhAga tathA rUpanarAyana, haldI, suvarNarekhA, vaitaraNI, brAhmaNI (prAcI) Adi nadiyA~ sammilita haiN| dUsarA bhAga mahAnadIke dAyeM taTase prArambha hotA hai| isameM mahAnadI aura godAvarIke bIcakI parvata zreNiyA~ sammilita haiM jo samudra taTa taka calI gayI haiN| isa bhAgameM RSikulyA nadI bahatI hai aura isa pradezako do samAna bhAgoMmeM vibhAjita karatI hai| mahendragirike dakSiNameM lAMguliyA nadIke kinAre kinAre maidAnI bhAga hai| yahI isakA tIsarA bhAga hai| isIke taTapara kaliMgakI prAcIna rAjadhAnI-kaliMga nagara basA huA thaa| isa pradezameM koI pramukha nadI nahIM hai, isalie yaha bhAga vizeSa upajAU nahIM hai| isa pradezameM ur3iyA bhASA bolI jAtI hai| isakA nikAsa mAgadhI apabhraMzase huA hai| isakI vizeSatA yaha hai ki jo likhA jAtA hai, vaisA hI uccAraNa hotA hai| IsAkI tIsarI zatAbdI taka isa pradezake Upara prAkRta bhASAkA prabhAva rahA aura terahavIM-caudahavIM zatAbdI taka isake Upara saMskRtakA prabhAva rhaa| isake pazcAt ur3iyA bhASAkA nikhAra aura vikAsa . prArambha huaa| oDra, utkala aura kaliMga ye nAma vastutaH vahA~kI nivAsI jAtiyoMke nAmapara par3e the| dravir3a bhASAoMmeM oDDisu aura okkalakA artha kRSaka hotA hai| kanar3I bhASAmeM kisAnako okkalagara kahA jAtA hai tathA telagu bhASAmeM oDDisukA artha zramika hotA hai| inhIM donoM zabdoMke saMskRta rUpa or3a aura utkala bana gye| isI prakAra cilkA jhIlake dakSiNI taTapara kaliMga athavA kaliMgI nAmaka eka kRSaka jAti rahatI hai| usIke nAmapara sambhavataH kaliMga pradeza bana gyaa| 1. Early history of Orissa, by Dr. Amar Chand Jain, p. 16.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 bhAratake digambara jaina tIrtha paurANika yugameM kaliMga oDra-kaliMga aura dakSiNa kozalakA madhyavartI pArvatya-pradeza oDra kahalAtA thaa| keojhara aura mayUrabhaMjako dakSiNI sImAse lekara mahAnadIke bAyeM taTakA samUcA pradeza isameM sammilita thaa| matsya purANameM oDra aura utkalavAsiyoMko vindhya parvata zRMkhalAkA nivAsI batAyA hai| utkala-yaha vaha pradeza thA jahA~ utkala aura mekala jAtiyA~ rahatI thiiN| sambhavataH yaha vaha kSetra thA, jahA~ kapizA (vartamAna kasAI) nadI midanApura jilemeM bahatI hai| isa kSetrameM bAlAsorase lohAra DAgA (rA~cIke nikaTa) takakA bhAga aura madhya pradezakA saragujA thaa| vaitaraNI usakI dakSiNI sImA thii| mahAbhArata aura rAmAyaNameM utkala aura mekalakA sAtha-sAtha varNana milatA hai| mekala pradeza sambhavataH kozala dezameM thaa| kaliMga 'mahAbhArata' meM vaitaraNo nadIko kaliMgakI uttara-pUrvI sImA batAyA hai| kaliMgakI prAcIna rAjadhAnI jaina 'upAMga sUtra' pannavaNAmeM kaMcanapurako aura mahAbhAratameM rAjapurako kaliMgakA mahAnagara batAyA hai| 'kathAsaritsAgara' meM zubhavatIko kaliMganagara kahA hai| khArabelake hAthI gumphA abhilekhameM kaliMganagarakA ullekha kaliMgakI rAjadhAnIke rUpameM kiyA gayA hai| gaMgavaMzake adhikAMza narezoMne-jaise hastivarmA, indravarmA, devendravarmA-apane Apako 'sakala kaliMgAdhirAja' batAyA hai aura vijayI rAjAoMkI orase kaliMganagarameM anudAna svIkRta kiye gye| isa nagarakI pahacAna vartamAna mukhaliMgamse kI jAtI hai jo gaMjAma jilemeM paralAkImeDhIse 20 mIla hai| kucha vidvAn ise hI gaMgavaMzI rAjAoMkI rAjadhAnI mAnate haiN| kintu gaMgavaMzake jayavarma deva, indravarmana Adi kaI rAjAoMke aise bhI tAmrapatra mile haiM jinameM svATakako unakA vijayI nivAsa (rAjadhAnI) batAyA hai| isa nagarakI pahacAna gaMjAma jileke cikATI grAmase kI jAtI hai| gaMgavaMzake kucha dAnapatroMse jJAta hotA hai ki kucha gaMgavaMzI narezoMne-jo apane Apako kaliMgAdhipati ghoSita karate the; zrIpura, devapura, piSTapura, siMhapura Adi nagaroMmeM apane rAjamahaloMse anudAnoMkI svIkRti dii| ina nagaroMke atirikta tozala, koMgoDA, varadAkhaNDa, artanI, khiDiMgahAra, kaTakabhukti Adi kaI viSayoM (pradezoM) ke nAma bhI prAcIna zilAlekhoMmeM pAye jAte haiN| ye viSaya kaliMga dezameM the| jaina sAhityameM kaliMga jaina sAhityameM kaliMgakA ullekha bhagavAna RSabhadevake kAlase hI prApta hotA hai| bhagavAna RSabhadevane dezako jina 52 janapadoMmeM vibhakta kiyA thA, unameM eka janapada kaliMga nAmaka bhI thaa| use dakSiNa dizAmeM batAyA gayA hai| RSabhadevane apane eka putrako yahA~kA rAjya diyA thaa| 2. History of Orissa, 1. Orissa in the making, by B. C. Majumdar, p. 16. Banerji. 3. harivaMza purANa, 12170 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 183 bhagavAn RSabhadeva, pArzvanAtha aura bhagavAn mahAvIrakA vihAra jina dezoMmeM huA thA, unameM kaliMga bhI thaa| bhagavAn pArzvanAthakA vihAra to aMga, vaMga, kaliMga, magadha aura madhyadezoMmeM vizeSa rUpase huA thaa| ataH ina dezoMmeM unakA prabhAva bahuta adhika thA aura unake anuyAyiyoMkI saMkhyA lAkhoMmeM thii| hariSeNa kathAkoSa meM muni gajakumArake jIvanako antima ghaTanAkA kaliMga dezase sambandhita honekA ullekha hai| kathA isa prakAra hai rAjA zreNikakI rAnI dhanazrIke putrakA nAma gajakumAra thaa| eka bAra muni sumatikA upadeza sunakara kumArane muni-dIkSA le lii| kucha samaya pazcAt, guruko AjJA lekara muni gajakumAra vihAra karate hue kaliMga dezake dantipura nAmaka nagarake pazcimameM sthita gaja parvatapara pahuMce aura vahA~ tapa karane lge| eka dina AtApana yogameM lIna muniko dekhakara usa nagarake rAjakumAra guNapAlane buddhadAsa mantrIse pUchA ki yaha "yogI aisI teja dhUpameM kyoM khar3e haiM ?" mantrI bolA"mahArAja ! inako caNDavAyune jakar3a liyA hai| yadi Aga jalAkara zilA garama kI jAye aura yogI usapara baiTheM to yaha roga zAnta ho sakatA hai|" rAjakumArane mantrIko vaisA hI karanekI AjJA de dii| jaba muni nagarameM caryA ke lie gaye hue the, taba mantrIkI AjJAse agni dvArA vaha zilA garama kara dI gayI, jisake Upara munirAja dhyAna lagAyA karate the| AhArake pazcAt muni Akara usa tapta zilApara dhyAna lagAkara baiTha gye| unakA zarIra jalane lgaa| kintu munirAja tanika bhI vicalita nahIM hue| ve AtmavihAra karate rhe| idhara unakA zarIra jalakara prANAnta huA, ora udhara unake karmoMkA anta ho gyaa| ve antakRt kevalI hue aura nirvANa prApta kiyaa| kaliMga dezameM sthita koTizilAse yazodhara rAjAke pA~ca sau putroM aura eka karor3a muniyoMke nirvANa honekA ullekha bhI huA hai| kaliMgameM jaina dharmakA prabhAva . aMga, baMga, magadhake samAna kaliMgameM bhI prAgaitihAsika kAlase jaina dharmakA bahuta prabhAva rahA hai / vahA~kA loka-jIvana jaina dharmake AcAra aura vicAroMse anuprANita rahA hai| isa bAtakI puSTi vaidika sAhityase bhI hotI hai| manusmRtimeM uparyukta sabhI dezoMko Atma saMskRtikA kendra mAnA hai aura vaidika yajJa yAgAdimeM vizvAsa rakhanevAloMko ina dezoMmeM jAne takakA niSedha kiyA hai| itanA hI nahIM yadi koI calA jAye to usake lie nAnA prakArake prAyazcitta vidhAna batAye haiN| vrAtyasaMskRti zramaNa-saMskRtikA pUrvarUpa aura pUrva nAma hai| yaha mAnaneke lie prabala aitihAsika AdhAra haiM ki ati prAcIna kAlase kaliMgakA jaina dharmake sAtha sambandha rahA hai| prasiddha vidvAn zrI nagendranAtha vasune likhA hai-"bhagavAn pAzvanAthane aMga-baMga aura kaliMgameM jaina dharmakA pracAra kiyA thaa| dharma-pracArake lie ve tAmralipta bandaragAhase kaliMgameM gye| mArgameM ve kopakaTakameM dhanya nAmaka eka gRhasthake ghara Thahare the| isa ghaTanAko smaraNIya rakhaneke lie kopakaTakako dhanyakaTaka kahA jAne lgaa| usa samaya mayUrabhaMjameM kusumba nAmaka kSatriyakA rAjya thA aura vaha rAjavaMza bhagavAn pArzvanAtha dvArA pracArita dharmase prabhAvita thaa|" 1. hariSeNa kathAkoSa, kathA 139 / 2. nirvANakANDa, gAthA 18 / 3. jaina kSetra samAsa, caubIsa tIrthaMkaroMkI jIvanI AdikI DaoN. nagendranAtha vasu dvArA kI gayI samAlocanAkA aMza /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bhAratake digambara jaina tIrtha bhagavAn pAzvanAthake pazcAt kaliMgameM jaina dharmake vyApaka pracArake silasilemeM mahArAja karakaNDukA nAma AtA hai / karakaNDu kaliMgake samrAT the| dantipura unakI rAjadhAnI thii| unakA rAjya samasta aMga, vaMga, kaliMga, cera, cola, pANDya, Andhra Adi pradezoMmeM phailA huA thaa| ve jaina dharmake kaTTara anuyAyI the| cera, cola aura pANDya rAjAoMko unhoMne apane caraNoM meM jhukAyA thaa| kintu jaba mahArAja karakaNDuko jJAta huA ki una rAjAoMke mukuToMmeM jinendra bhagavAnkA citra lagA hai to samrATne unheM apane galese lagA liyA aura isa avinayakI kSamA bhI maaNgii| mArgameM unhoMne terapurameM do layaNa ( guphA-mandira ) bhI bnvaaye| ___ 'uttarAdhyayana sUtra' ( adhyAya 18, gAthA 45-46 ) ke anusAra jaba dvimukha paMcAlake, nemi videhake aura nagnajit gAndhArake zAsaka the, usa samaya kaliMga dezapara karakaNDukA zAsana thaa| ye cAroM hI nareza jaina the aura vRddhAvasthA Anepara ina cAroMne hI apane putroMko rAjya dekara jaina muni-dIkSA le lI thii| bauddhajAtakoMmeM karakaNDuko pratyekabuddha mAnA hai| samrAT karakaNDu bhagavAn pArzvanAtha aura mahAvIrake madhyavartI kAlameM hue the| kintu kucha vidvAn unheM pArzvanAthakA ziSya' mAnate haiN| karakaNDuke pazcAt kaliMgake kone-koneko jaina dharmakI jyotise prakAzamAna karanevAle bhagavAna mahAvIra the| bhagavAn mahAvIra kaliMgameM padhAre the, kumArI parvatapara unakA samavasaraNa lagA thA tathA vahA~ bhagavAnkA upadeza huA thaa| 'Avazyaka sUtra' meM varNana hai ki bhagavAn mahAvIrane toSalameM apane dharmakA pracAra kiyA thA aura ve toSalase moSala gaye the___"tato bhagavaM toSaliM go|....ttth sumAgaho nAma raTTao piyayattato bhagavao so moei tato sAmI mausalI go|" Avazyaka sUtrakI haribhadrIya vRttimeM sUcita kiyA gayA hai ki mahAvIrake pitA siddhArtha toSalake tatkAlIna rAjAke bandhu the aura kaliMgake rAjAne apane rAjyameM dharma-pracArake lie bhagavAn mahAvIrase prArthanA kI thii| ___harivaMza purANa' meM rAjA jitazatrukA varNana milatA hai| jitazatruko mahArAja siddhArthakI choTI bahana yazodayA vivAhI gayI thii| jitazatruke pUrvapuruSoMmeM harivaMzakA pratApI rAjA jaratkumAra thaa| kaliMga rAjAkI putrIkA vivAha jaratkumArake sAtha huA aura kaliMgakA rAjya jaratkumArako prApta ho gyaa| jaratkumArakA putra vasudhvaja, usakA putra suvasu, usakA putra bhImavarmA huaa| usake vaMzameM aneka rAjA hue / usI vaMzameM kapiSTa nAmakA rAjA huaa| usake ajAtazatru, usake zatrusaina, usake jitAri aura jitArike jitazatru nAmaka putra huaa| jaba bhagavAn mahAvIrakA janmotsava manAyA jA rahA thA, taba yaha kuNDapura AyA thA / mahArAja siddhArthane indrake tulya parAkramako dhAraNa karanevAle isa parama mitrakA acchA satkAra kiyA thaa| jaba bhagavAnko avasthA vivAhake yogya huI, taba yaha apanI putrI yazodAko lekara punaH aayaa| vaha apanI putrIkA vivAha sambandha mahAvIrake sAtha karanA cAhatA thaa| kintu aisA na ho sakA, mahAvIra ghara-dvAra choDakara tapa karane cale gye| taba jitazatru bhI dIkSA lekara tapa karane lgaa| antameM muni jitazatruko kevalajJAna prApta huaa| 1. Indian Culture, Vol. iv, 319 pp.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 'uttarAdhyayana' sUtrase pratIta hotA hai ki bhagavAn mahAvIrake samayameM kaliMga jaina dharmakA kendra thA aura kaliMgakA pihu~Da nAmaka bandaragAha prasiddha jainatIrtha thaa| hAthI gumphA zilAlekhameM jisa 'pidhuMDa' kI carcA AyI hai, sambhavataH vaha 'pidhuMDa' aura 'pihuMDa' donoM eka hI haiN| uparyukta vivaraNase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kaliMgameM jaina dharma bahuta prAcIna samayase vidyamAna thaa| pArzvanAthake kAlameM jaina dharmakA vizeSa pracAra huA aura mahAvIra kAlameM to yaha vahA~ke jana-janakA dharma ho gyaa| bhagavAn mahAvIrake pazcAt unake gaNadhara sudharmAcArya apane pA~ca sau ziSyoMke sAtha isa prAntameM padhAre / usa samaya uNDra prAntake dharmapura nagarakA rAjA yama nyAyapUrvaka prajAkA pAlana karatA thaa| usako eka rAnI dhanavatIse gardabha nAmaka putra aura koNikA nAmaka putrI utpanna huii| anya rAniyoMse usake pA~ca sau putra the| ve atyanta dhArmika the aura saMsArase udAsIna rahate the| eka bAra sudharmAcArya pA~ca sau ziSyoM sahita nagarake bAhara udyAna meM pdhaare| nagarake saba loga AcArya mahArAjake darzanoMke lie gye| unheM jAte dekhakara rAjA bhI gayA, kintu apane pANDityake abhimAnameM vaha muniyoMkI nindA karatA huA gyaa| muni-nindAkA pariNAma yaha huA ki tIvra azubha karmake udayase usakI buddhi naSTa ho gyii| rAjAko apanI mUrkhatApara bar3A duHkha huA aura vaha apane pApoMkA prAyazcitta karane lgaa| usane munirAjakA upadeza sunA aura prabhAvita hokara apane pA~ca sau putroMke sAtha muni-dIkSA le lii| dIkSAke bAda nirantara svAdhyAya karate rahaneke phalasvarUpa sabhI muniyoMne vidvattA prApta kara lii| kintu yama muniko NamokAra mantrakA uccAraNa taka karanA nahIM AtA thaa| unhoMne ghora tapasyA karanA prArambha kara diyaa| phalataH unheM alpakAlameM hI sAtoM RddhiyA~ mila gyiiN| eka bAra ve dharmapura nagarake pAsa kumArI parvatapara pA~ca sau muniyoM ke sAtha pdhaare| vahA~ sallekhanA dvArA unakA samAdhi maraNa ho gayA aura ve svargoM meM mahaddhika deva hue| isa ghaTanAse spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrake kAlameM tathA unake pazcAdvartI kAlameM bhI kaliMgameM jaina dharmakA vyApaka prabhAva thaa| IsA pUrva cauthI zatAbdImeM nandavaMzake pratApI nareza mahApadmanandane kaliMgapara AkramaNa kiyaa| isa yuddha meM kaliMgako parAjita honA par3A, isa vijayake pratIka rUpameM nandarAja 'kaliMgajina' pratimAko apane sAtha apanI rAjadhAnI pATaliputra le gyaa| yaha pratimA kaliMgameM rASTrIya pratimAke rUpa meM mAnya thii| hAthIgumphA lekhase bhI isakA samarthana hotA hai| kaliMgane zIghra hI punaH svatantratA prApta kara lii| kintu kaliMgavAsI apane ArAdhya 'kaliMgajina' ko nahIM bhUla sake / 'kaliMga-jina' kI pratimAke sAtha unakA eka bhAvanAtmaka sambandha thaa| yaha unake rASTrIya gaurava aura jAtIya svAbhimAnakA prazna thaa| yaha eka pratimAmAtra nahIM thI, usake sAtha unakI rASTrIya cetanA aura dhArmika zraddhAkA prazna jur3A huA thaa| ve isa apamAnako bhUla nahIM sake / yaha unake sAre rASTrakA apamAna thaa| _abhI kaliMgako svatantratAkI sA~sa lenekA avakAza hI mila pAyA thA ki usake Upara bhayAnaka vegase punaH vipatti A pdd'ii| yaha vipatti vizva itihAsakI bhayAnaka ghaTanAoMmeM se eka thii| IsavI pUrva tIsarI zatAbdImeM maurya samrATa azokane vizAla vAhinIke sAtha kaliMgake Upara AkramaNa kara diyaa| kaliMgavAsI svabhAvase hI svAtantrya-priya aura vIra yoddhA rahe haiN| isa saMkaTa kAlameM ve apane sAre matabheda bhUlakara saMgaThita ho gye| unake samakSa kevala eka hI lakSya thAmAtRbhUmikI aajaadii| bhAga 2-24
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 bhAratake digambara jaina tIrtha azokake pitA bindusArane kaliMgako nahIM cher3A thA, kintu tIna orase use ghera liyA thaa| kevala samudrakI orase hI kaliMga surakSita thaa| bindusAra jaba cAhatA, samudra-mArgase gherakara kaliMgako AkrAnta kara sakatA thaa| azokake lie AkramaNa karanA isalie Avazyaka ho gayA thA kyoMki kaliMga Andhrase milakara magadha sAmrAjyake lie siradarda paidA kara sakatA thaa| Andhrako azokane balAt apane sAmrAjyameM milA liyA thA, yaha dUsarI bAta hai ki AndhrakI AtmAne adhInatA svIkAra nahIM kI thii| . azokake AkramaNa kAlameM kaliMgakI kula janasaMkhyA anumAnataH 75 lAkha thii| usake pAsa lar3AkU hAthI aura samudrI jahAjoMkA bahuta vizAla ber3A thaa| kaliMgake nivAsI prakRtise svAbhimAnI aura yuddhapriya the| eka vizAla sAmrAjyakI vizAla senAkI unhoMne tanika bhI paravAha nahIM kii| dezakI kula AbAdIkA 6 se 8 pratizata taka kaliMgake yuddha meM jhoMka diyaa| ve gaMgAke kinArese godAvarI taka cappA-cappA bhUmike lie ldd'e| pratyeka gA~va aura ghara kilA bana gayA thaa| kaliMgavAsI jahA~ bhI lar3a rahA thA, vahA~se vaha pIche nahIM haTA / azokako apanI senApara abhimAna thaa| usakA senA-bala bhI kaliMgake senA-balase kaI gunA thaa| usane kaliMgapara yaha AkramaNa apane rAjyAbhiSekake AThaveM varSameM kiyA thaa| use itane samayameM koI deza, koI rAjya, koI jAti itanI durdamanIya, aDiga aura adbhuta parAkramavAlI nahIM milI, jitanI isa bAra milI thii| azoka bhayAnaka ho utthaa| usane senAmeM AjJA pracArita kara dI, 'krUratApUrvaka kaliMgako dabA do|' Adeza milate hI magadhake sainika pazu bana gye| jo manuSya sAmane AyA, jItA nahIM bacA; jo gA~va rAhameM paDA, rAkhakA Dhera ho gyaa| striyoMmeM trAhi-trAhi maca gyii| ___ do varSa taka yaha yuddha claa| narasaMhAra, balAtkAra aura AgajanI yahI huA do varSa taka / kisI kaliMgavAsIne Atma-samarpaNa nahIM kiyaa| azokane apane zilAlekha naM. 13 meM svIkAra kiyA hai ki kaliMgake yuddha meM eka lAkha vyakti mAre gaye, Der3ha lAkha bandI banAye gaye aura bAdameM isase kaI gune mre| itihAsakAroMne kucha niSkarSa nikAle haiM, jinase isa yuddhakI bhayAnakatA para nayA prakAza par3atA hai / azokane apane zilAbhilekhameM jo kucha likhA hai, vaha satya hai / kintu yaha saMkhyA kaliMgake sainikoMkI hai / samrATa azokane apane pakSake hatAhatoMkI saMkhyAkA ullekha karanA zAyada ucita nahIM smjhaa| usa saMkhyAko bhI milA liyA jAye to kula saMkhyA bahuta bar3I ho jaayegii| phira jo sainika jakhmI ho gaye aura bAdameM mara gaye, unakI saMkhyA bhI vartamAna saMkhyAse kaI gunI adhika rahI hogii| itihAsakAroMne yaha bhI niSkarSa nikAlA hai ki kaliMgake jisa rAjAne azokake sAtha yuddha kiyA thA, nizcaya hI vaha eka jaina rAjA thaa| azokane apane 13veM anuzAsanameM yaha bhI svIkAra kiyA hai ki kaliMga-yuddha meM zramaNa aura brAhmaNa ubhaya sampradAyake logoMne duHkha uThAye the| azokane jinako zramaNa kahA hai, vastutaH ve jaina the| kaliMgavAsiyoMko apane dezako svatantratAke apaharaNase jitanA duHkha huA, usase adhika unake hRdayameM isa bAtakI pIr3A thI ki unake ArAdhya devatA 'kaliMga jina'kI pratimA unheM itane -samaya bAda bhI vApasa nahIM milii| 1. The nation in arms, p. 148, by Gttz. Journal of the Bihar and Orissa Research Society, Vol. III. P., 410, by K. P. Jayaswal. Asoka, by Dr. Mookerji, p. 162.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 187 kaliMgavAsiyoMkI bhAvanAkI tuSTi ko unake priya samrAT khArabelane / nandarAjA mahApadmanandake paune tIna sau varSa pazcAt khArabelane apane zAsanake 12veM varSameM uttarApatha ( jisakI rAjadhAnI takSazilA thI ) ke rAjAoMko trasta kiyaa| phira mAgadhoMko bhayabhIta karate hue apane hAthiyoMko sugAMgeya ( pATaliputrakA rAjamahala ) taka phuNcaayaa| mAgadha rAjA vahasatimitra ( bRhaspatimitra)ko pairoMmeM girvaayaa| jaba khArabela lauTA to vaha rAjA nanda dvArA lAyI huI 'kaliMga jinamUrti'ko bhI apane sAtha kaliMga letA AyA / kaliMgavAsiyoMne apane ArAdhya devatAke punaH kaliMgameM padhAranepara jo rASTrIya starapara svAgata kiyA aura rASTrIya utsava manAyA, vaha jainadharmake prati kaliMgavAsiyoMkI agAdha zraddhAkA pratIka thaa| khArabelane apane rAjyameM, vizeSataH kumArI parvatapara jahA~ bhagavAn mahAvIrane dharmopadeza kiyA thA, jina-mandira banavAye aura arhat niSadhikAkA jIrNoddhAra kiyaa| rAjya-prAptike terahaveM varSameM unhoMne zrAvakake vrata liye aura apanA zeSa jIvana dharmArAdhanameM vyatIta kiyA / hAthIgumphA zilAlekhase yaha bhI prakaTa hotA hai ki khArabela hI nahIM, unake parivArake sabhI loga jainadharmAvalambI the| khArabelakI mRtyuke sambandhameM itihAsa athavA hAthIgumphA lekhase hameM koI sUcanA nahIM miltii| kintu unake jovanake antima varSoMkI unakI dharmasAdhanAko dekhate hue lagatA hai ki unhoMne khaNDagiri-udayagirikI guphAoMmeM hI sallekhanA dvArA samAdhimaraNa le liyaa| . khArabelakI mRtyuke pazcAt kaliMgameM jainadharmakI sthiti kyA rahI, 'kaliMga-jina' pratimAkA kyA huA tathA unakA uttarAdhikArI kauna huA, ina mahattvapUrNa praznoMpara prAyaH itihAsa mauna hai| ___DaoN. kAzIprasAda jAyasavAla Adi kucha itihAsakAroMkA mata hai ki zakoMke AkramaNake pahale ujjayinameM jisa rAjA gardabhillake caudaha varSake rAjyakA jaina anuzruti aura purANoMmeM ullekha hai, vaha khArabelakA koI vaMzaja thaa| hindU purANoMke anusAra sAta gardabhilla rAjAoMne 72 varSa taka rAjya kiyA thaa| ___ sArAMzataH bhagavAn pAzvanAthase arthAt IsA pUrva AThavIM zatAbdIse khArabelake samaya taka arthAt IsA pUrva prathama zatAbdI taka (sAta sau varSoM taka) kaliMgameM jaina dharmakA prabhAva akSuNNa rahA / hAthI gumphAke zilAlekhAnusAra khArabela aura unake parivArane apane rAjyake terahaveM varSa meM kumArI parvatapara jaina sAdhuoMke dhyAnAdike lie guphAoMkA nirmANa karAyA aura vahA~ sabhI dizAoMke vidvAnoM aura tapasvI sAdhuoMkA sammelana kiyaa| khArabelake zAsanake bahata pahalese hI jainadharma kaliMgakA rASTra dharma thaa| rAja-parivArakI zraddhA aura pIThabalane isa dharmako kaliMgake jana-janakA dharma banA diyaa| __"mAmalA pAMji" granthake anusAra dillIke bhojaka pAtizA (bAdazAha) ke senApati raktabAhune AkramaNa karake ur3IsApara adhikAra kara liyaa| usake bAda usake vaMzake aThAraha rAjAoMne ur3IsApara zAsana kiyaa| ukta grantha ina rAjAoMko mugala batalAtA hai| ina mugaloMne san 228 se san 474 I. taka kula 246 varSa rAjya kiyaa| ina rAjAoMke rAjya-kAlakI hajAroM mudrAeM isa prAntake vibhinna sthAnoMse bhU-utkhananameM nikalI haiM / ina mudrAoMko dekhakara kucha vidvAnone uparyukta rAjAoMko kuSANa mAnA thaa| kintu vastutaH kuSANa kabhI kAzIse Age nahIM bar3ha paaye| ataH kaliMgameM unakA zAsana kaise sambhava ho sakatA thaa| aba DaoN. navIna kumAra sAhu tathA anya kaI itihAsakAroMne yaha sthApanA kI hai ki
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 bhAratake digambara jaina tIrthaM ye rAjA vastutaH muruNDa vaMzake the / ye muruNDa vaMzI rAjA jaina dharmake anuyAyI the / ataH inake zAsana kAla meM bhI kaliMga meM jaina dharmakA prabhAva banA rhaa| grIka itihAsakAra TolmIke anusAra dvitIya zatAbdImeM muruNDa rAjyakA vistAra tirahutase gaMgA nadIke muhAne taka rahA hai / ina muruNDa rAjAoM kA varNana 'siMhAsana dvAtriMzikA', 'bRhatkalpataru', 'abhidhAna rAjendra koSa' bhAga do Adi jaina granthoMmeM bhI upalabdha hotA hai / muruNDoM ke pazcAt gupta samrAToMkA yahA~ zAsana rahA / unake kAlameM jaina dharmako koI kSi nahIM pahu~cI / guptottara kAlameM kaliMga meM gaMgavaMza, kagodara zailodbhava vaMza, toSalakA bhaumavaMza, khijalI maNDalakA bhaMja vaMza aura kozalotkalakA somavaMza ina rAjavaMzoMkA zAsana rahA / ye rAjavaMza prAyaH zAkta, zaiva yA vaiSNava dharmoke anuyAyI the / isa kAla meM bhI khaNDagiri- udayagiri jaina dharma ke kendra the / isI kAlameM khaNDagirikI navamuni guphA, bArabhujI guphA aura lalATendu kezarI guphAkA nirmANa huaa| ur3IsA aneka sthAnoMpara - jaise Anandapura (dujhara) codvAra (kaTaka), ghumusara (gaMjAma), navaraMgapura ( korApuTa ) aura purIkI prAcIna upatyakAmeM utkhananake phalasvarUpa jaina dharma sambandhI bahumUlya purAtattva sambandhI sAmagrI prApta huI hai, vaha saba madhyayugakI hI hai / isase aisA pramANita hotA hai ki madhyayugameM jaina dharmakA prabhAva ur3IsA meM apratihata thA / isI kAlameM prasiddha somavaMzI rAjA udyotakezarI, jinheM lalATendu kezarI bhI kahate haiM, ne zivabhakta hote hue bhI jaina sAdhuoM ke lie lalATendu kezarI guphAkA nirmANa karAyA / isIke zAsana kAla meM muni kulacandrake prakhyAta ziSya AcArya zubhacandra tIrthayAtrA ke lie khaNDagiri Aye aura unhoMne yahA~ jaina dharma kA prabhAva bar3hAne kA prayatna kiyA / kaDu 1 karakaNDu narezakI jIvana kathA atyanta rocaka hai / campAnareza dadhivAhana apanI rAnI padmAvatI dohada pUrti karane eka dina hAthIpara vana - bihAra ke lie gaye / nagarase bAhara nikalate hI zItala vAyuke anubhavase hAthI masta ho uThA / vaha rAjadampatiko lekara bhAgA / rAjA to kisI prakAra eka vRkSakI zAkhA pakar3akara baca gayA, kintu rAnI padmAvatI bhayAcchanna hokara hAthIkI pIThase cipakI baiThI rahI / hAthI aneka vanoM aura nagaroMko pAra karatA huA kaliMga dezameM eka tAlAba ke pAsa pahu~cA / vaha burI taraha thaka cukA thA / vaha jyoM hI tAlAba meM ghusane lagA, rAnI kisI prakAra hAthI se utara AyI aura rotI bilakhatI cala dI / eka mAlIne use isa dazAmeM dekhA to use dayA A gayI aura vaha use apanI bahana banAkara apane ghara le gayA / kintu kucha dinoM pazcAt mAlIkI strIne use ghara se nikAla diyA / vaha dukhI manase zmazAnakI ora cala dI / tabhI use prasava vedanA huI aura zmazAnameM hI usane putra - prasava kiyaa| vahA~ eka zApagrasta vidyAdhara AyA / usane rAnIse prArthanA kI aura vaha putra lAlana-pAlana ke lie le liyA / vaha bAlaka vidyAdharake gharapara dinoMdina bar3hane lagA / janmase usake hAthameM khAja thI, isalie usakA nAma karakaNDu rakhA gayA / thor3e hI samaya meM vaha samasta vidyAoM meM niSNAta ho gyaa| jaba vaha yuvAvasthAko prApta huA, taba dantipura narezakA dehAnta ho gayA / dantipura usa samaya kaliMgakI rAjadhAnI thii| narezake koI santAna nahIM thI / taba mantriyoMne nizcaya kiyA ki rAjahastIko jalase bharA huA kalaza de diyA jAya / vaha jisakA abhiSeka kara de usako yahA~kA rAjA banA diyA jaay| aisA hI kiyA gayA / karakaNDuke bhAgyane jora mArA aura vaha rAjA banA diyA gayA / rAjA banate hI usane rAjya vistAra karanA prArambha kara diyA /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha campAnareza dadhivAhanako karakaNDukA bar3hatA huA prabhAva sahana nahIM huaa| usane dUta bhejakara karakaNDuko adhInatA svIkAra karanekA sandeza bhejaa| tejasvI karakaNDune adhInatA svIkAra nahIM kI aura vaha yuddhake lie taiyAra ho gyaa| jaba campAke maidAnameM donoM senAe~ AmanesAmane A DaTI aura yuddha prArambha hone hI vAlA thA, tabhI padmAvatI donoMke bIca A khar3I huii| usane pitA-putrako eka dUsarese paricita kraayaa| yuddha ruka gayA / pitA aura putra mile| dadhivAhana apanI bichur3I huI patnI aura putrako bar3e premapUrvaka mahaloMmeM le gyaa| phira usane apane putrako campAkA bhI rAjya-bhAra sauMpa diyaa| aMga dezakA rAjya milanepara karakaNDuke rAjyakI sImAe~ kAphI vistRta ho gyiiN| isake bAda usane dakSiNake rAjAoMkI ora dhyAna diyaa| vaha senA lekara digvijayake lie niklaa| usane dravir3a dezake cera, cola aura pANDya rAjAoMpara AkramaNa kara diyaa| tInoM rAjAoMne Akara karakaNDuke caraNoMmeM mastaka jhukaayaa| kintu jaise hI usakI dRSTi una rAjAoMke mukuToMmeM lagI huI jinendra devakI mUrtikI ora gayI, usane apanA paira khIMca liyaa| pUchanepara use jJAta huA ki ye tInoM rAjA jaina dharmAnuyAyI haiM, vaha inase gale milA aura kSamA yAcanA kii| vahA~se vaha terApura nagara phuNcaa| vahA~ke rAjA zivane Akara usase bheMTa kI aura batAyA ki pAsa hI eka pahAr3Ipara eka guphA hai| usa pahAr3Ike Upara eka vAmI hai| eka hAthI pratidina kamala-puSpase usakI pUjA karatA hai / isa Azcaryajanaka ghaTanAko sunakara karakaNDu saba logoMke sAtha usa pahAr3I para gyaa| vahA~ guphAmeM pArzvanAtha bhagavAnkI pratimAke darzana kiye aura Upara jAkara usa vAmI ko dekhaa| unake samakSa hI hAthI kamala puSpa lekara AyA aura usa vAmIpara car3hA diyaa| karakaNDune socA-yahA~ koI deva-mUrti honI caahie| taba usane vAmIko khudvaayaa| phalataH vahA~ pArzvanAtha bhagavAnkI mUrti niklii| usa mUrtiko lekara ve usa guphAmeM Aye / karakaNDuko usa prAcIna ratna pratimAmeM eka gA~Tha dikhAI dI, jisase mUrtikI zobhAmeM antara A rahA thaa| eka vRddha zilpakArase usa gA~ThakA rahasya jJAta huA ki jaba yaha guphA banAyI gayI thI, usa samaya yahA~ eka jalavAhinI nikala par3I thii| use rokaneko yaha gA~Tha lagAyI gayI hai| rAjAko bar3A kutUhala huA aura manA karanepara bhI usane vaha gA~Tha tur3avA dii| gA~Thake TUTate hI vahA~ jala-pravAha bhayaMkara vegase nikala pdd'aa| sArI guphA jalase bhara gyii| rAjAko apane kRtyapara bar3A pazcAttApa huaa| eka vidyAdharase rAjAko isa guphAkA itihAsa milaa| tadanusAra rathanUpura nagarameM nIla aura mahAnIla nAmaka do bhAI rAjya karate the| zatruse parAsta hokara ve vahA~se bhAga nikale aura Akara terApura meM basa gaye / yahA~ unhoMne apanA rAjya sthApita kara liyaa| eka munike upadezase unhoMne jaina dharma dhAraNa kara liyA aura guhA-mandira bnvaayaa| usI samaya do vidyAdhara laMkAkI yAtrAko jA rahe the| mArgameM malaya dezake pUrvI parvatapara unhoMne rAvaNake kisI vaMzaja dvArA banavAye hue jina mandirameM eka sundara jinamUrti dekhii| apane yahA~ vaisI hI mUrti banavAneke vicArase ve usa mUrtiko uThA le gye| terApura pahuMcane para vai usa mUrtiko pahAr3Ipara rakhakara jaina mandirake darzanoMke lie cale gye| vApasa Akara usa mUrtiko uThAnA cAhA, kintu vaha nahIM utthii| tabase vaha mUrti yahIMpara virAjamAna hai / isake pazcAt karakaNDune vahA~ do guphAe~ aura banavAyIM, jo aba bhI maujUda haiN|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 bhAratake digambara jaina tIrthaM kaliMga cakravartI aila khArabela cedi rAjavaMza hAthI gumphA lekhameM prArambhika maMgalAcaraNake bAda khArabela ke lie nimnalikhita vizeSaNoMkA prayoga kiyA gayA hai- 'aireNa mahArAjena mahAmeghavAhanena ceta rAjavaMzavadhanena.. .. kaliMgAdhipatinA sirikhAravelena' arthAt aira mahArAja mahAmeghavAhana ceta ( cedi ) rAjavaMza vardhana kaliMga ke adhipati zrI khArabela / isameM batAyA hai ki khArabela nareza cedivaMza ke the / . yaha rAjavaMza cedi athavA ceti kSatriyoM kA thA / cedivaMza aira athavA aila thA / vidvAnoMkA mata hai ki yaha rAjavaMza candravaMziyoM kA thA / mahAbhArata bhISma parva 17, 27, 54, 4, 64 meM kaliMga nareza pururavAkA varNana milatA hai jo aila vaMza kA thA / jaina zAstroMmeM aila vaMzako sthApanAkA rocaka vivaraNa milatA hai| usake anusAra muni suvratanAthake putra suvrata ke dIkSA lene para unakA putra dakSa harivaMzakA svAmI huaa| rAjA dakSakI rAnI ilAse aileya putra huA aura eka atyanta sundara putrI huI jisakA nAma manoharI rakhA gyaa| jaba vaha yauvanavatI huI to usake anindya saundaryako dekhakara usakA pitA dakSa hI usapara Asakta ho gayA / usane apanI putrIse hI vivAha kara liyA / isa kukRtyase rAnI ilA atyanta ruSTa hokara apane putra aileyako lekara calI gyii| usane aMga dezameM jaMgaloMko sApha karAkara ilAvardhana nAmaka nagara basAyA aura aileyako usakA rAjA banAyA / aileya bar3A pratApI thA / usane tAmralipti nagara basAyA / digvijaya karate hue usane narmadA taTapara mAhiSmatI nagarI basAyI / isake bAda usake vaMzameM aneka rAjA hue| isI vaMzameM abhicandra huaa| usane vindhyAcala ke Upara cedi rASTrakI sthApanA kii| abhicandra ugravaMza meM utpanna rAnI vasumatIse vasu nAmaka putra utpanna huA / vasu atyanta satyabhASI puruSa thaa| kevala eka bAra nArada-parvatake vivAdameM madhyastha banakara jhUTha bolA / phalataH vaha narakameM gayA / pUrva puruSa ke kAraNa hI yaha vaMza aila vaMza kahalAne lagA / cedi rASTrakI sthApanAkA zreya abhicandra ko hai / khArabelane isIlie apane Apako cetirAjavaMzavardhana aura aila kahA hai / hAthI gumphA zilAlekhakI satrahavIM paMkti meM to usane spaSTa zabdoM meM apane Apako 'rAjasi vasukulaviniHsRto' arthAt rAjarSi vasuke kulameM utpanna likhA hai / bauddha granthoMmeM 'ceti janapadakI gaNanA solaha mahAjanapadoMmeM kI gayI hai / mahAbhAratakAra cedi rAja vaMzAvalImeM nRpa damaghoSa, zizupAla, sunItha aura usake do putroM- dhRSTaketu aura sarabha ( jo mahAbhArata yuddha ke samayataka zAsana kara rahe kA varNana karate haiM / cedi yA ceti loga do bhAgoM meM ba~Ta gaye / eka bhAgake loga to naipAlake pahAr3oMmeM basa gaye aura dUsare bhAga ke loga bundelakhaNDameM rahane lge| jaina, bauddha sAhitya aura mahAbhArata meM cedi rASTrakI rAjadhAnIkA nAma zuktimatI likhA hai / jaina harivaMza purANake anusAra cedi rASTrake saMsthApaka abhicandra narezane hI zuktimatI nadI ke taTapara zuktimatI nagarI basAyI aura use hI apanI rAjadhAnI banAyI thI / pArjITarane zuktimatI nadIkI pahacAna kena nadIse kI hai aura zuktimatokI rAjadhAnI vA~dA sama mAnI hai| isI cedi vaMzakA koI rAjakumAra kaliMga calA gayA thA / aura vaha vahIM basa gayA thA / 1. harivaMza purANa, 17vIM sarga, zloka 1 se 39 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 021 taTTOTT bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha khArabelakA samaya-nirdhAraNa bhAratIya itihAsameM khArabelakA kAla vivAdAspada banA huA hai| unake sambandhameM jo kucha jAnakArI prApta hotI hai, vaha kevalaM hAthI gumphAke zilAlekhase hI hotI hai| isa zilAlekhameM unheM 'kaliMga adhipati' batAyA hai| kintu unakI rAnI dvArA nirmita svargapurI yA maMcapurI guphAlekhameM cakravartI kahA gayA hai| ina lekhoMmeM na to khArabelake pUrvajoMkA hI kahIM ullekha milatA hai aura na unake kAlapara hI kucha prakAza par3atA hai| khArabelake samaya sambandhI vivAdameM spaSTataH do pakSa haiM-eka pakSa to vaha hai jo mAnatA hai pI gumphAkA lekha khArabela zAsanake terahaveM varSa meM khadA thaa| usa varSako maurya-kAlase 165varSa pazcAt huA mAnA jAtA hai| isa maurya-kAlase prayojana azokakI kaliMga-vijayase hai| azokane kaliMgapara I. pU. 255 meM vijaya prApta kii| isake 165 varSa bAda khArabelane yaha zilAlekha khudvaayaa| isa prakAra khArabela 255 - 165 =90+13 = 103 I. pa. meM rAjagahIpara baitthaa| ____ dUsarA pakSa mauryakAlako nahIM maantaa| hAthIgumphA lekhake sUkSma nirIkSaNa aura gahana adhyayanake pazcAt aba yaha sunizcita ho cukA hai ki mauryakAlakI dhAraNA galata pAThake kAraNa thii| lekhakI solahavIM paMktimeM jise 'muriyakAla' par3hA gayA thA, vastutaH vaha 'mukhiya kalA' pATha hai| isase mAnyatAkA sArA AdhAra hI badala gyaa| kucha vidvAnoMne niSkarSa nikAlA thA ki khArabela I, pU. dUsarI zatAbdImeM huA thaa| kintu aba kucha vidvAnoMne, jinameM DaoN. aica-sI. rAya caudharI, DaoN. DI. sI. sarakAra aura DaoN. vI. aima. baruA pramukha haiM, khArabelako I. pU. pahalI zatoke zeSArdhameM svIkAra kiyA hai| hAthIgumphA lekhameM una rAjAoMkA bhI nAmollekha milatA hai, jinheM khArabelane harAyA thaa| unameM sAtavAhana, bRhaspati mitra aura yavanarAz2a dimita ( DemeTriyasa ) ye nAma mukhya haiN| itihAsakAroMne ina samakAlIna rAjAoMkI kAla-gaNanA karate hue khArabelakA kAla I. pU. prathama zatAbdIkA uttarArdha hI nirdhArita kiyA hai aura usake janma AdikA kAla- nirdhAraNa isa prakAra kiyA hai janma- I. pU. 49 / yuvarAjapada- I.pU. 33 / / rAjyAbhiSeka-I. pU. 25 / . khArabelakI vaMza-paramparA khArabelake pUrvaja aura uttarAdhikArI kauna the, unakA kyA nAma thA, ina saba bAtoMpara itihAsase vizeSa jAnakArI nahIM milatI aura na hAthIgumphA lekhameM isa sambandhameM kucha vivaraNa milatA hai| kintu ukta abhilekhameM isa sambandhameM kucha sUtra DhU~r3he jA sakate haiN| ukta abhilekhakI dvitIya aura tRtIya paMktiyoMmeM eka vAkya isa prakAra AyA hai -'tatiye kaliMgarAjavase purisyuge|' ___DaoN. bI. ema. baruAne isakA yaha Azaya nikAlA hai-kaliMgake rAjavaMzakI tIsarI pIr3hImeM jisakI hara pIr3hImeM do rAjAoMkA saMyukta zAsana hotA thaa| 3. Old 1. paM. bhagavAnalAla indrajI, DaoN. aisa. kono| 2. ke. pI. jAyasavAla, Ara. DI. bnrjii| Brahmi Inscriptions, by Dr. B. M. Barua, p. 41.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha DaoN. baruAne puruSa yugakA jo arthaM kiyA hai, lagabhaga usI Azaya meM isa zabdakA prayoga hemacandrAcAryaMne pariziSTa parva sarga 8 zloka 326 meM isa prakAra kiyA hai- 'gAmI puruSayugANi nava yAvattavAnvayaH || ' 192 yadi DaoN. baruAkA yaha arthaM svIkAra kara liyA jAya to yaha mAnanA hogA ki mahAmeghavAhana aila vaMzameM dvirAjyakA siddhAnta lAgU thaa| isa vidhi meM pitA-putra donoM milakara saMyukta zAsana karate the / isa prakArake dvirAjyakA vidhAna atharvavede aura kauTilya arthazAstra meM bhI milatA hai / isa saMyukta zAsana praNAlIke anusAra yaha mAnanA hogA ki jaba khArabela 9 varSa taka yuvarAja padapara AsIna rahe, usa samaya khArabela ke pitA khArabelake bAbAke sAtha milakara rAjya zAsana kara rahe the / arthAt khArabelakI 16 se 24 varSa taka kI AyukA yaha kAla thA / 24 varSakI Ayu pUrI honepara usake pitAmahakA dehAnta ho gayA aura vaha apane pitA ke sAtha rAjya zAsana karane lagA / usake zAsanake gyArahaveM varSa meM usake pitAkA dehAnta ho gayA / taba usane apane pitAkI smRti meM vAstavika zraddhAMjali arpita kii| usa samaya usakA putra vakradeva apane pitA khArabela ke sAtha milakara zAsana karane lagA / 1 - DaoN. baruA kI isa mAnyatAkA samarthana maMcapurI guphA ke lekhase hotA hai / yaha lekha khArabela - zAsanake 13veM varSameM utkIrNa kiyA gayA thA / usameM aira, mahArAja, mahAmeghavAhana aura kaliMgAdhipati zabdoM kA prayoga vakradevake sAtha kiyA gayA hai / hindU purANoMke anusAra Andhra - sAtavAhana narezoM ke samakAlIna rAjAoMmeM ve rAjA bhI the jo kozala aura dakSiNa kozalameM zAsana karate the, jinakI saMkhyA nau thI; jo bahuta zaktizAlI aura buddhimAn the aura megha kahalAte the / bhaviSya purANa meM to spaSTa kathana hai ki mahAmeghavAhana vaMzake sAta rAjA aura sAta AndhrarAjA samakAlIna the / tRtIya puruSa yugakA Azaya ukta vyAkhyA ke prakAzameM yaha hogA ki mahAmeghavAhana vaMzameM khArabela chaThavA~ zAsaka thA aura vakradeva sAtavA~ / inake atirikta do zAsaka isake bAda hue, jinakA zAsana kAla lagabhaga tIsase cAlIsa varSa taka rhaa| isake pazcAt isa vaMzakA zAsana samApta ho gayA / khArabelakA bacapana earth abhilekha prathama-dvitIya paMkti meM khArabelake bala, saundarya, varNa aura AkRti ke sambandha meM kucha saMketa milatA hai / mUla pATha isa prakAra hai - ' pasatha- subha -lakhanena caturaMta - luTha (Na) guNa- upitena .......( paM ) darasa -vasAni sIri ( kaDAra ) sarIra-vatAkIDitA kumAra kIDikA' / DaoN. ne isakA artha isa prakAra kiyA hai - khArabelake zArIrika lakSaNa atyanta prazasta aura zubha the| sAmudrika zAstrameM eka yazasvI rAjAke yogya jo zubha lakSaNa batAye gaye haiM, ve saba usake zarIrameM the / vaha cAroM ora samudrase veSTita pRthvIkI rakSA karanemeM samartha thA / usane kumAroM ke yogya krIr3A meM pandraha varSa bitAye / isase jJAta hotA hai ki khArabela apane bacapanameM kitanA sundara aura rUpalAvaNya yukta thA / usake sambandhameM yaha kahA jAtA hai ki yuvAvasthAmeM usake rUpa aura bala-vikramako dekhakara 1. atharvaveda 5 / 2019 | 2. kauTilya arthazAstra 82128 / 3. Dynasties in the Kaliage, by Pargiter, 51.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 193 kAminiyAM usapara mohita ho jAtI thiiN| kintu vaha caritravAn aura sadAcArI thaa| ataH vaha kabhI vAsanAkI dRSTise striyoMkI ora nahIM dekhatA thaa| usake balakA rahasya usake sadAcArameM nihita thaa| usane apanI Ayuke pandraha varSa rAjakumArocita krIr3AoMmeM vyatIta kiye| vaha adhyayanameM kuzAgrabuddhi thaa| pandraha varSakI avasthA taka usane aneka vidyAoMmeM nipuNatA prApta kara lI thI aura aneka viSayoMse sambandhita zAstroMkA adhyayana kara liyA thaa| yuvarAja-pada abhilekhake anusAra khArabela solaha varSakI avasthAmeM yuvarAja padapara abhiSikta huA aura isa padapara vaha caubIsa varSakI avasthA taka rhaa| isa kAlameM usane lipi vidyA, gaNita, nItizAstra tathA anya vyavahAropayogI viSayoMmeM dakSatA prApta kara lii| apane jIvana-kAlakI saphalatAkI AdhArazilA usane isI kAlameM rakha lii| rAjakAjameM vaha apane pitAkA hAtha ba~TAtA thaa| sAmadAma-daNDa-bheda sambandhI rAjanaitika gurumantroMmeM vaha atyanta catura thaa| apane adhIna sAmantoM aura karmacAriyoMke prati usakA vyavahAra atyanta komala, udAra aura sahAnubhUtipUrNa hotA thaa| isase rAjavarga aura prajAvarga donoMmeM hI vaha samAna rUpase priya ho gayA thaa| khArabelakI digvijaya caubIsa varSako avasthAmeM khArabelakA rAjyAbhiSeka huaa| khArabela eka mahattvAkAMkSI vIra yuvaka thaa| usakI AkAMkSA samasta bhAratako vijita karake ekasUtrameM Abaddha karanekI thii| usa samaya deza aneka mukha ho rahA thaa| maurya sAmrAjyake nirbala par3ate hI cAroM ora svatantra rAjya bana gaye the| antima maurya samrAT bRhadrathako mArakara usakA pradhAna senApati puSyamitra zuMga magadhakA zAsaka bana baiThA thaa| usane uttara bhAratameM eka majabUta sAmrAjyakI sthApanA kara lI thii| usakA rAjya zAkala ( syAlakoTa ) se lekara baMgAlakI khAr3I taka, dakSiNakI ora narmadA nadI taka aura dakSiNa-pUrvameM Adhunika baghelakhaNDa taka phailA huA thaa| usane do bAra azvamedha aura rAjasUya yajJa kiye / isI samaya dakSiNameM (mahArASTra-karNATakameM) AndhrajAtIya sAtavAhanoMne eka naye rAjyakI sthApanA kii| sAtavAhana, jise zAlivAhana bhI kahate haiM, rAjyake saMsthApakakA nAma simuka thaa| usakI tIsarI pIr3hImeM sAtakaNi huaa| yaha bhI bar3A pratApI rAjA thaa| isane bhI do bAra azvamedha aura eka bAra rAjasUya yajJa kiyA thaa| isa kAlakA tIsarA rAjA thA yavana nareza dimita ( DemeTriyasa ) / vAkhtrIkA yaha yavana rAjA bar3A parAkramI thaa| usane zAkala jItakara madhyadezako jIta liyaa| phira sAketa aura madhyamikA nagarI (cittaur3ase chaha mila ) ko gherakara vaha magadha taka jA phuNcaa| maurya sAmrAjyakI avanatike samaya hI kaliMgameM bhI eka svatantra rAjavaMza uTha khar3A huaa| usa rAjavaMzameM tIsarI pIr3hImeM khArabela huaa| ye cAroM hI rAjA bar3I zaktizAlI senAke svAmI aura pratApI nareza the| kintu khArabela sarvopari the aura unhoMne ina tInoM rAjAoMko parAjita karake unakA mAna-mardana kiyA thaa| khArabelakI isa digvijayapara hAthIgumphA abhilekhase kucha prakAza par3atA hai| isa abhilekhake anusAra usane apane rAjyake prathama varSameM tUphAnameM TUTe hue koTa dvAra, mahala tathA makAnoMkI marammata kraayii| chAvanI aura tAlAbake cAroM ora rakSikA dIvAla khiNcvaayii| yaha kArya sainika dRSTise Avazyaka thaa| dUsarepara AkramaNa karanese pahale apanI surakSAke upAya karanA buddhimAnI kahalAtI hai| isa kArya meM usane paiMtIsa lAkha rupaye kharca kiye| bhAga 2-25
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 bhAratake digambara jaina tIrtha - dUsare varSameM usane sAtavAhana sAtakaNike viruddha durjaya senA lekara abhiyAna kiyA aura pratApI sAtavAhanakA abhimAna cUra-cUra kara diyA / yahA~se vaha kRSNA nadIke taTapara base hue mUSika rAjya ( kucha vidvAnoMke matase azika nagara ) kI chAtIpara car3ha baiThA / phalataH zaktizAlI mUSikoMko bhI usakI adhInatA svIkAra karanI pdd'ii| vaha tIsare varSa apanI rAjadhAnImeM hI rhaa| cauthe varSa usane vindhyAcalameM vidyAdharoMke nagaroMpara adhikAra kiyA aura rathika evaM bhojaka logoMko apane adhIna kiyaa| AThaveM varSa meM usane magadhapara AkramaNa kiyaa| isa abhiyAnameM vaha gorathagiri ( gayAke pAsa barAbara hilsa ) taka jA phuNcaa| yaha magadhako rAjadhAnI rAjagRhakI pazcimI sainika caukI yA durga thii| gorathagiri taka pahu~canekA pariNAma yaha huA ki magadhanareza vaha satimitra ( bRhaspati mitra ) para bhayAnaka dabAva par3A / dUsarA prabhAva yaha huA ki yavananareza dimita jo prabala vegase rAjagRhakI ora apanI vijayinI senAke sAtha bar3hatA calA A rahA thA, khArabelakA nAma sunate hI bhayase kA~pane lgaa| usakI senAkA manobala itanA gira gayA ki vaha AtaMkase vijar3ita ho gyii| phalasvarUpa dimita apanI nirAza senAko lekara mArgase hI mathurA lauTa gyaa| kintu khArabelane usa videzIkA pIchA kiyA aura bhAratakI sImAse bAhara nikAlakara hI dama liyaa| dasaveM varSa vaha uttara bhAratakI vijayake lie niklaa| gyArahaveM varSa vaha dakSiNakI ora gayA aura usane pithuNDa (pitundra) nagarako naSTa karake gadhoMse hala calavA diyaa| isI varSa 113 varSoMse cale A rahe trAmila athavA drAmilake rAjyasaMghako naSTa kara diyA jo usake rAjyake lie khatarA sAbita ho sakatA thaa| usake rAjya-zAsanakA bArahavA~ varSa yuddhoMkI dRSTise antima varSa thaa| isa varSa usane aneka mahattvapUrNa vijayeM prApta kii| uttarApathake narezoMke dila bhayase kA~pane lge| magadhavAsiyoMmeM AtaMka chA gyaa| usane apane hAthiyoMko gaMgAkA pAnI pilaayaa| magadhapara khArabelakA yaha AkramaNa itane bhayAnaka vegase huA thA ki vahasatimitrako khArabelake caraNoMmeM natamastaka honA par3A thaa| yaha AkramaNa eka tarahase azokake kaliMga-AkramaNake pratizodha rUpameM thaa| usane aMga aura magadhako mUlyavAn bheTeM lekara rAjadhAnIko prayANa kiyA thaa| isa bheMTameM kaliMgake rAjacihna aura 'kaliMga-jina' kI prAcIna mUrti bhI thI jise nanda rAjA magadha le gayA thaa| khArabelane usa atizayasampanna matiko kaliMga vApasa lAkara bar3e utsava samArohake sAtha virAjamAna kiyA thaa| usa ghaTanAko smRtimeM usane vijaya-stambha bhI banavAyA thaa| isI varSa khArabelake pratApakA lohA mAnakara dakSiNake pANDya narezane usakA satkAra kiyA aura hAthI, ghor3e, ratna, javAharAta Adi bahumUlya bheTeM arpita kii| ina dvAdazavarSIya vijayoMse vAstavameM vaha bhArata samrATa bana gayA thaa| usane lagabhaga sAre bhAratake rAjAoMko parAjita kara diyA thA, kevala baMgAla aura AsAma hI baca pAye the| kintu vizeSatA yaha rahI ki jina rAjyoMko usane jItA, ve usake karada mANDalika bhale hI bana gaye hoM, kintu usane kisI rAjAko usake rAjyase cyuta nahIM kiyA aura na kisI rAjyako apane rAjyameM milAyA hii| itanA avazya svIkAra karanA hogA ki samasta bhArata usake prabhAva kSetrameM thaa| jana-kalyANakArI rAjya khArabelakI vijaya usakI vyaktigata mahattvAkAMkSAkI pariNAma nahIM thii| usane jitane abhiyAna kiye, unakA ekamAtra uddezya thA apane deza-kaliMgakI gaurava-vRddhi / nandarAja jisa 'kaliMga-jina' kI pratimAko apanI vijayake upahArasvarUpa apane sAtha le gayA thA, usako
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 195 kaliMgavAsI bhUla nahIM ske| vaha unakA rASTra-devatA thaa| pratimA kyA gayI mAno unakA gaurava calA gayA, unakI rASTrIya pratiSThA calI gayI yA dUsare zabdoMmeM unakI rASTrIya dharohara china gyii| tIna sau varSa jaisA lambA kAla bIta gayA, kintu kaliMga rASTrakI AtmA apane isa apahRta gaurava aura pratiSThAkI bAtako eka kSaNake lie nahIM bhUla skii| isa rASTrIya apamAnakA badalA khArabelane magadhase liyA aura vyAja sameta liyaa| eka bAra vaha senA lekara AyA aura usane gorathagirike sainika durgoMkA vidhvaMsa karake nagarapara adhikAra kara liyaa| cAhatA to vaha rAjagRhI aura pATaliputrako tabhI rauMda ddaaltaa| kintu nahIM, vaha vahIMse lauTa gyaa| vaha magadhavAsiyoMpara eka manovaijJAnika prabhAva chor3a gayA, unake manameM AtaMka aura bhayakI bhAvanA paidA kara gyaa| usake cAra varSa bAda vaha pUnaH AyA kintu sIdhe mArgase nhiiN| sIdhe mArgase to Ayo usakI senAko eka Tukar3I aura svayaM AyA himAlayakI talahaTI hokara aura eka dina magadhavAsiyoMne usake ghor3oMkI hinahinAhaTa, hAthiyoMkI ciMghAr3a sUnI gaMgAke dUsare taTa pr| sArA magadha stabdha raha gayA, bhayase bijaDita ho gyaa| vahasatimitrakI senAoMne gaMgA-taTapara hI morcA liyaa| khArabelake hAthI, ghor3e ArAmase gaMgAmeM paiThakara dUsarI ora nikalate rahe aura vahasatimitrakI senApara AtaMkakA aisA phAlija mArA ki vaha unheM rAha detI rhii| use ceta AyA taba jaba khArabelake senApatine gaMgA-taTapara bane rAja-prAsAdoMpara kaliMga cakravartI khArabelakI dhvajA phaharA dI aura prAsAdapara adhikAra kara liyaa| kintu bAjI khArabelane jItI thii| vahasatimitra anya bahamUlya bheMToMke sAtha usa kaliMga-jina-pratimAko lekara AyA, apanI talavAra aura mukuTa khArabelake caraNoMmeM rakhakara hAtha bA~dhakara khar3A ho gyaa| isake sAtha hI khArabelake vijaya-abhiyAna pUre ho gaye / usake jIvanakI sAdha pUrI ho gayI thii| usane kaliMga rASTrake apamAnakA badalA le liyA thA magadhake rAjA aura sampUrNa magadhavAsiyoM se| sahI arthoM meM khArabela samrAT nahIM, janatAkI AkAMkSAoMkA saphala pratinidhitva karanevAlA loka-nAyaka thaa| isIlie usakI vijayoMkA lAbha usakI janatAko milA; upahAroMmeM mile bahamalya ratnoMkA upayoga usake rASTake lie haa| abhiSeka hajeke pahale hI varSameM usane tUphAnameM naSTa yA kSatigrasta hue koTadvAra, mahala aura nagarake makAnoMkI marammata kraayii| bAga-bagIce lgvaaye| ina kAmoMmeM paiMtIsa lAkha rupaye lge| tIsare varSameM usane sAMskRtika AyojanoMpara vizeSa dhyAna diyaa| gIta, nRtya, vAdivase nagarakA udAsa mana praphullita ho utthaa| janatAke sUkhe manoMko rasa sIMcakara harA-bharA kara diyaa| svayaM bhI gIta, nRtya aura vAditrakI zikSA lI aura samAjoMmeM bhAga lekara janatAkA manoraMjana kiyaa| usane dharmakUTa jinAlayameM mahApUjA kI aura usameM bar3e samArohake sAtha chatra gAra car3hAye / nandarAjane jo nahara banavAyI thI, use aura bddhaayaa| rAjatvake chaThe varSa meM usane paura aura jAnapada saMghoMko vizeSa adhikAra pradAna kiye| phira usane 38 lAkha rupaye lagAkara mahAvijaya nAmaka mandira bnvaayaa| _usane atyAcArI rAjAoMke atyAcAroMse prajAkI rakSA kI tathA teraha sau varSoMse cale A rahe mArga-kara aura janapada bhAvana-karako kalamakI eka nokase haTA diyaa| usane rAjatvake nauveM varSameM bar3A bhArI dhArmika utsava kiyA aura 'kalpataru' banAkara sabako kimicchaka dAna diyaa| yoddhAoMko ratha, hAthI, ghor3e diye| brAhmaNoMko bhI dAna diyA aura prAcI nadIke donoM taToMpara 'vijaya prAsAda' banavAkara apanI vijayakI smRtiko surakSita banA diyaa| bArahaveM varSameM magadhako harAkara aura kaliMga-jinakI pratimA vApasa lAkara usane vizAla samArohake sAtha usa pratimAko
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha virAjamAna kiyaa| isa ghaTanAkI smRtimeM usane vijaya-stambha banavAkara bar3A utsava kiyaa| isa prakAra usane lokahitakI bhAvanAse kiye gaye apane sabhI kAryoMse prajAke manako jIta liyA thaa| terahavA~ varSa usake rAjatvakA antima varSa thaa| kaliMga rASTrakA pUrva gaurava aura pratiSThA use punaH prApta ho gayI thii| sampUrNa bhAratapara kaliMgakA prabhAva thaa| isa taraha khArabelake jIvanakA ihalaukika kArya sampUrNa ho cukA thA / ataH usane aba pAralaukika prayojanameM apane zeSa jIvanako samarpita kara diyA / yadyapi vaha svayaM jainadharmAnuyAyI thA kintu vaha apane Apako 'sarva pASaNDa pUjaka' kahakara sarva dharmoke anuyAyiyoMke prati apanI udAra nItikI ghoSaNA karatA hai| kumArI parvatapara, jahA~ bhagavAn mahAvIrane upadeza diyA thA, vahA~ khArabelane jina-mandirakA nirmANa karAyA, arhat niSadhikAkA uddhAra karAyA aura sarva dizAoMke mahAvidvAnoM aura tapasvI sAdhuoMkA samAja ekatrita kiyaa| khArabelakA rAjatva kAla yadyapi teraha varSa hI hai kintu itane alpa kAlameM hI usane sampUrNa bhAratavarSako jIta liyA, prajA-raMjanake aneka mahattvapUrNa kArya kiye| dhArmika dRSTise usakA yogadAna jaina dharmake itihAsakA eka camakatA haA paSTha hai| usakI dhArmika niSThA asandigdha thI, kintu usameM sAmpradAyikatAkA leza mAtra bhI na thaa| usake ahiMsaka rAjyazAsanameM jaina hI nahIM, brAhmaNa, bauddha tathA anya dharmAvalambI bhI apane jIvana, apane dharmake prati Azvasta the| khArabelakA vivAha apane rAjya-zAsanake sAtaveM varSameM arthAt ikatIsa varSakI AyumeM khArabelane vajirAgharakI rAjakumArIke sAtha vivAha kiyaa| maMcupurokI guphAkA nirmANa khArabelakI agramahiSIne jaina muniyoMke upayogake lie karAyA thaa| usameM mahArAnIne jo lekha utkIrNa karAyA thA, vaha lekha isa prakAra par3hA gayA hai-"rAjino lAlakasa hastisiMhasa papotasa dhutunaya kaliMgacakavatino siri khArabelasa agmhisii|" isameM batAyA hai ki kaliMga cakravartI khArabelakI agramahiSI mahAnAtmA hastisiMhako putrI thI / itihAsakAra vajirAgharakI pahacAna madhyapradezameM cAndA jileke vairAgar3hase karate haiN| kintu khaNDagiri-udayagirikI guphAoMke zilAlekhoMke pAThoMke bAremeM sabhI itihAsakAra ekamata nahIM haiN| isalie adhikArapUrvaka yaha nahIM kahA jA sakatA ki khArabelako agramahiSI kahA~kI aura kisa vaMzakI thii| khArabelakA rAjyAbhiSeka hAthIgumphA lekhakI dvitIya aura tRtIya paMktimeM khArabelake rAjyAbhiSekake sambandhameM isa prakAra pATha milatA hai-"saMpuNa catuvIsati vaso tadAni vadhamAtrasesayo venAbhivijayo tatiye kaliMga rAjanase purisa yuge mahArAjAbhisecanaM pApunAti" arthAt caubIsa varSakI Ayu pUrNa honepara apanI bar3hatI huI umrameM rAjA venake samAna jisake bhAgyameM vijaya hai; aura kaliMgakI tIsarI pIr3hImeM khArabelakA mahArAjyAbhiSeka huaa| ___jahA~ taka rAjyAbhiSekakA sambandha hai, prasiddha itihAsakAra zrI ke. pI. jAyasavAlakA abhimata hai ki khArabelakA mahArAjyAbhiSeka vaidika rItise sampanna huaa| unakA isa bAtake kahanekA Azaya yaha hai ki yadyapi khArabela jainadharmAnuyAyI the, kintu vaidika rItise rAjyAbhiSeka
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 197 honemeM jaina dharmane koI bAdhA nahIM DAlI / jaina dharma rASTrako pracalita rIti rivAjoMmeM kabhI bAdhaka nahIM bnaa| - sambhavataH prAcInakAlameM rAjyAbhiSekake lie caubIsa varSakI Ayuko eka Avazyaka zarta mAnA jAtA thA / isIlie khArabelake solaha varSakI avasthAmeM yuvarAja padapara abhiSikta honepara bhI unakA rAjyArohaNa caubIsa varSakI Aya pUrNa honepara hI kara paayaa| sambhavataH isI niyamake anusAra azokakA bhI usake rAjya-prAptike tIna-cAra varSa pazcAt hI rAjyAbhiSeka ho sakA thaa| khArabelako dhArmika nIti hAthIgumphA abhilekha NamokAra mantrase prArambha hotA hai| isalie isameM to sandeha nahIM hai ki khArabela jaina dharmakA anuyAyI thaa| khArabela hI nahIM, usake sabhI parivArIjana jaina the| udAharaNataH khArabelakI paTarAnI dvArA nirmita maMcapurI guphAmeM lekha hai ki arhantoMkI prasannatAke lie yaha guphA zramaNoMke lie samarpita kI gyii| isI prakAra khArabela zAsanake terahaveM varSakA vivaraNa caudahavIM paMktimeM batAyA gayA hai, jisake anusAra kumArI parvatapara arhantoM athavA jaina sAdhuoMke vizrAmake lie guphAoMkA nirmANa kiyA gyaa| I pU. caturtha zatAbdImeM jaba nandarAja mahApadmane magadhapara AkramaNa kiyA to vaha kaliMga jina pratimA ko uThA le gyaa| usa mUrti-apaharaNakANDase vaha kaliMgakI dhArmika bhAvanAoMko dabAnA cAhatA thaa| sArI janatAmeM vyApaka kSobha phaila gyaa| Akhira khArabelane apane rAjya zAsanake bArahaveM varSa magadhapara AkramaNa kara diyA aura vahA~ke nareza vahasatimitrako harAkara janatAko bhAvanAkI pUrti kI tathA kaligajinako lAkara use punaH pratiSThita kraayaa| 'kaliMga-jina' kI isa mUrtiko na kevala rAjya-parivArakI zraddhA aura sammAna milA thA, apitu sarva sAdhAraNakI bhI zraddhA isake prati thii| eka prakArase kaliga-jina-mUrti kaliMgakI prajAke lie ekatAkI eka sudRr3ha kar3I bana gayI thii| usa samaya kaliMgameM anya dharma aura unake dharmAyatana bhI the kintu khArabelane priyadarzI azokake samAna sabhI dharmoM aura vizvAsoMkA samAna sammAna karanekI ghoSaNA kI thii| usane apane zilAlekhakI paMkti 17 meM apane Apako sarva pASaNDa pUjaka aura sarva devAyatana-saMskArakAraka likhA hai| arthAt usane sabhI dharmoMke mandiroMkA jIrNoddhAra kiyA thaa| usakA rAjyAbhiSeka vaidika rItise huaa| usane zAsanake lie ve hI siddhAnta aura tarIke apanAye, jo brAhmaNa granthoMmeM nirdiSTa haiN| sainika abhiyAna aura digvijayake lie hue yuddhoMmeM jainadharmane kabhI bAdhA khar3I nahIM kii| vastutaH jaina dharma atyanta udAra aura sabhI paristhitiyoMse samajhautA karanevAlA dharma hai| usake yahA~ jaina nirgrantha bhI AhAra lete the aura brAhmaNa RSi bhii| brAhmaNoMko dAna Adise sammAnita kiyA jAtA thaa| ina saba bAtoMke ullekha karanese hamArA tAtparya yaha hai ki ihalaukika mAmaloMmeM vaha sabhI dharmoke prati udAra aura sahiSNu thA aura pAralaukika mAmaloMmeM vaha niSThAvAn jaina thaa| vaha dUsaroMke dharmameM dakhala nahIM detA thA, bAdhA nahIM DAlatA thA, apane dharma aura vicAroMko dUsaroMke Upara thopane yA balAghAta karanekA prayatna nahIM karatA thaa| usane kabhI saba dharmoko eka maMcapara lAnekA bhI prayatna nahIM kiyaa| yadyapi vaha apane Apako dharmarAja kahatA hai kintu usane kabhI azoka aura akabarake samAna dhArmika netA bananekA prayatna nahIM kiyaa| usake rAjyameM sabhIko apane dharma, vizvAsa aura mAnyatAko mAnanekI pUrNa svatantratA thii|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrthaM 198 khArabela aura jainadharma kaliMga meM jisa samaya khArabelakA udaya huA thA, usa samaya vahA~ jaina dharma samunnata avasthA vidyamAna thA / khArabelako vaMzAnukramase virAsatameM jaina dharma prApta huA thA / use jaina dharma prApta karane ke lie prayAsa nahIM karanA par3A thA arthAt use yaha anAyAsa mila gayA thA / isIlie sahI arthoM jaina dharmaM usake lie amUlya thA aura usane isakI rakSA bhI amUlya nidhike rUpameM kI thii| vaha usakI rAniyA~ aura kumAra jainadharmake anuyAyI the, isalie jainadharmakA pracAra tIvragati huA / hAthIgumphAkA zilAlekha khArabelakI dekharekha meM likhA gayA thA / khArabela ke jIvanase paricita honekA sAdhana isake atirikta anya kucha bhI nahIM hai / yadi aura koI pramANa rahe bhI hoM to lagatA hai, kaliMga aura dakSiNa bhAratameM jainadharmake viruddha jo zaiva aura vaiSNava krAnti bhayAnaka vegase uThI, usameM ve saba pramANa dhula-puMchakara sApha ho gaye / isa krAntike phalasvarUpa aneka jaina mandiroMpara dUsaroMne adhikAra karake unheM parivartita kara diyA, aneka jaina granthoMpara adhikAra karake apanA banA liyA; aneka tIrthaMkara mUrtiyA~ jainetara devatAoMkA rUpa dhAraNa karake devAyatanoM virAjamAna kara dI gayI haiM / kintu Azcarya hai ki khaNDagiri aura udayagiriko ye guphAe~ surakSita rahIM aura krAntiko A~dhI inheM apane sAtha nahIM ur3A le jA skii| isalie una guphAoM aura unake lekhoMne khArabela ko bhI surakSita rakha chor3A hai / hAthIgumphAkA lekha jainoMke mAnya 'namo arahaMtAnaM, namo saba sidhAnaM' isa maMgala pAThase prArambha hotA hai / isase samrAT khArabelane jainadharmake namaskAra mantra ko lakSya karake apanI bhakti pradarzita kI hai / isa zilAlekha meM jainadharma mAnya cAra mAMgalika cihna bhI diye haiM / unake nAma haiMvardhaMmaMgala, svastika, nandipada aura cauthA cihna hai caityavRkSa / vardhamaMgala jUnAgar3ha kI jainaguphA ke dvArapara bhI khudA huA hai / sA~cIstUpake toraNa meM bhI yaha cihna milatA hai / kucha loga isa cihna - trizUla, triratna yA zrIvatsa cihna batAte haiM / svastika eka mAMgalika cihna hai / OM zabda rUpakake lie aura cAroM gati rUpa saMsAra ke pradarzana ke lie jainoMmeM isa cihnako sarvAdhika mAnyatA prApta hai / nandipada yA nandyAvarta bhI OM ke rUpakake lie prayukta hotA hai / isa cihnako jainoMne adhika apanAyA hai / caityavRkSa tIrthaMkaroMke samavasaraNameM hote haiN| eka vRkSake nIce yugala-dampati baiThe hote haiM aura vRkSake zIrSapara arahanta pratimA virAjamAna rahatI hai / yaha cihna aneka mUrtiyoM meM milatA hai aura caityavRkSakI hajAroM svatantra mUrtiyA~ bhI milatI haiM / ina cihnoMko dekara khArabelane jainadharma aura usakI kalAko samucita sammAna pradAna kiyA hai| zilAlekhakI caudahavIM aura pandrahavIM paMkti meM unake terahaveM varSa ke kAryoMpara kucha prakAza DAlA gayA hai / isameM batAyA hai ki kumArIgiripara khArabela, rAjamahiSI, rAjaputroM aura rAjyAdhikAriyoMne jaina sAdhuoMke lie guphAoMkA nirmANa kraayaa| eka niSadhikA kA bhI nirmANa kraayaa| isase khArabela aura unake parivArakI jaina sAdhuoMke prati apAra zraddhAkA paricaya milatA hai / udayagiri - khaNDagiri kI guphAe~ khaNDa giri udayagiri nAmaka do pahAr3iyA~ haiM jo ur3IsA prAntameM bhuvanezvarase 6 ki. mI. dUra haiM / ina donoM pahAr3iyoMko eka sar3aka pRthak karatI hai / kintu vaise donoM pahAr3iyA~ apane tala
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 199 pradezameM milI huI haiM / khaNDagirikI UMcAI eka sau teIsa phuTa hai aura udayagiri eka sau dasa phuTa U~cI hai| inakA pASANa bhUrA baluA hai| ___guphAoMkA pracalana atiprAcIna kAlase calA A rahA hai| prAcIna kAlameM jainamuni jaMgaloMmeM, parvatopara, nadI-taTapara aura guphAoMmeM tapa kiyA karate the| yahA~kA kumArI parvata bahuta kAlase tIrthabhami rahA hai| aise pramANa milate haiM, jinase yaha siddha hotA hai ki bhagavAna pArzvanAthakA isa pradezameM vihAra huA thA aura ve isa parvatapara bhI padhAre the| pArzvanAthake pazcAt mahAvIra bhagavAn yahA~ padhAre the aura kumArI parvatapara unakA samavasaraNa lagA thaa| tIrthabhUmi aura ekAnta sthAna honeke kAraNa ina pahAr3iyoMkI ora nigraMntha jaina muni janoMkA AkarSita honA svAbhAvika thaa| khArabela dvArA jaina dharmako saMrakSaNa dene aura kaliMgavAsiyoMkI jaina dharmake prati niSThAke kAraNa muniyoMkA yahA~ AvAgamana nirantara lagA rhaa| kaliMgameM khArabelakA kAla jaina dharmake lie svarNakAla mAnA jAtA hai| isalie isa kAlameM nirgrantha jaina muni bahusaMkhyAmeM dhyAna, tapasyA aura sallekhanAke lie yahA~ Ate rahate the| una munijanoMkI suvidhAke lie khArabela tathA unake parijanoMne ina pahAr3iyoMpara choTI-bar3I aneka guphAoMkA nirmANa karAyA thaa| eka bAtakI ora vizeSa rUpase dhyAna jAtA hai| yahA~ guphAoMmeM yahAM taka ki sampUrNa kaliMga pradezameM jitanI jaina mUrtiyA~ prApta hotI haiM, sabhI digambara paramparAkI milatI haiN| kahIM para bhI zvetAmbara paramparAkI koI mati nahIM milii| isase aisA lagatA hai ki prAcIna nirgrantha jaina paramparAse kucha sAdhuoM dvArA vidroha karake apanA alaga pantha sthApita karanepara bhI taba taka eka svatantra sampradAyake rUpameM usakA vyavasthita gaThana nahIM ho pAyA thaa| kisI sampradAyakI sthApanA honepara usakA kucha rUpa nikharane, usako eka vyavasthita rUpa pAnemeM kucha samaya avazya lagatA hai| antima zrutakevalI bhadrabAhuse vidroha karake AcArya sthUlabhadra aura unake sAthI kucha sAdhuoM dvArA apanA pRthak sampradAya gaThita kiye hue kevala do zatAbdIse kucha adhika kAla hI bItA thaa| na ve abataka apane zAstra hI vyavasthita kara pAye the aura na apanI pRthak mUrtiyAM hI taiyAra karA pAye the| isalie khaNDagiri-udayagiri para zvetAmbara paramparAkI eka bhI mUrti nahIM miltii| . ina guphAoMkA nirmANa-kAla kyA hai, yaha nizcita rUpase batA pAnA prAyaH kaThina hai / kintu hAthIgumphAke prasiddha zilAlekhase kucha prakAza par3anekI sambhAvanA hai| kucha itihAsakAroMne hAthIgumphA abhilekhakA kAla IsA pUrva prathama zatAbdIkA antima caraNa nirdhArita kiyA hai| kintu khaNDagiripara kucha guphAe~ bAdameM bhI nirmita huI thiiN| mandira, guphAe~ aura mUrtiyAM khaNDagirike jaina mandira jaina dharmazAlAse lagabhaga 50 gaja calanepara bAyIM ora sIr3hiyoM dvArA car3hakara pahAr3IkI coTIpara cAra choTe-bar3e mandira bane hue haiM / ye sabhI mandira Adhunika haiN| pahalA mandira choTA hai| usameM kevala maNDapa aura garbhagRha bane hue haiN| garbhagRhameM saMgamaramarakI eka vedImeM pA~ca khaDgAsana jaina mUrtiyA~ virAjamAna haiN| bAyIM orase 1. RSabhadeva-avagAhanA do phuTa / mukha kucha khaNDita hai| donoM ora camarendra khar3e haiN| zIrSabhAgapara donoM ora puSpavarSA karate hue gandharva bane hue haiM / caraNa-caukIpara vRSabha lAMchana hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha 2. RSabhadeva - avagAhanA 15 iMca / adhobhAga meM camaravAhaka khar3e hue haiN| unake UparakI ora do-do padmAsana tIrthaMkara pratimAe~ donoM ora utkIrNa haiM / bAyIM orakI eka pratimA nahIM hai, zAyada khaNDita kara dI gayI hai / Upara donoM ora AkAzacArI deva hAthoMmeM mAlA liye hue pradarzita haiM / Asanapara vRSabha lAMchana hai / 3. zAntinAtha - avagAhanA 13 iMca / camaravAhakoMke Upara donoM ora cAra-cAra mUrtiyA~ haiM jo upAdhyAya parameSThI kI haiN| eka kIcaka pradarzita hai / zAntinAthake sirapara 2 iMcakA keza gucchaka hai jo atyanta bhavya / pratimA zyAma varNa hai / hariNa lAMchana hai / 4. pArzvanAtha - avagAhanA teraha iMca / sirapara sapta phaNAvalI zobhita hai / adhobhAga meM camarendra aura zirobhAgapara donoM ora puSpamAladhArI AkAzacArI gandharva haiM / 200 5. tIrthaMkara mUrti - lAMchana miTA huA hai / sambhavataH RSabhadevakI hai / avagAhanA raha iMca / sirapara kezoMkA jUTa hai| donoM ora camarendra aura puSpamAladhArI deva bane hue haiM / sabhI pratimAe~ saleTI pASANakI banI huI haiM aura prAcIna haiN| isa mandirake nikaTa bar3A jaina mandira hai / isake dvArameM praveza karate hI bAhya maNDapameM veda milatI hai / usapara vIra saMvat 2479 kI zveta mArbalakI- mahAvIra svAmIkI pratimA virAjamAna hai / isake garbhagRhameM sAmanekI mukhya vedIpara madhyameM mUlanAyaka RSabhadeva tIrthaMkarakI vIra saMvat 2469 kI zveta pASANakI padmAsana pratimA hai / isakI avagAhanA tIna phuTa hai / isake atirikta isa vedIpara 14 mUrtiyA~ virAjamAna haiN| sabhI prAcIna haiN| inakI avagAhanA kramazaH 9, 15, 18, 9, 15, 9, 21, 19, 8, 17, 14, 13, sAr3he chaha aura sAr3he chaha iMca hai / sabhIkA varNa halakA saleTI hai| sabhI khaDgAsana mudrAmeM haiM / inameM caudaha iMcavAlI mUrti yakSIkI hai / yakSI ambikA sukhA baiThI hai| eka ghuTanA mur3A huA hai tathA dUsarA pAdapIThapara rakhA huA hai / dAyeM hAthameM Amra - gucchaka hai| bAyIM godameM eka bAlaka hai / bAlakakA eka hAtha stanapara hai / ambikA mAtRtvakI pratIka devI hai aura vaha bAIsaveM tIrthaMkara neminAthakI sevikA yakSI hai / ina pratimAoM meM antima pratimA sarvatobhadrakA hai / garbhagRhameM dAyIM ora eka jharokhemeM DhAI phuTake eka zilAphalakapara 24 tIrthaMkaroMkI pratimAe~ banI huI haiN| madhyameM mUlanAyaka RSabhadevake sirapara do iMca U~cA jaTAjUTa hai| donoM pArzvomeM camaravAhikA deviyA~ haiM / eka tIrthaMkara aura eka camaravAhikA mUrti khaNDita hai / bAyIM orake jharokhe meM bhagavAn neminAthake gomeda yakSa aura ambikA yakSI sukhAsana se baiThe hue haiM / yakSIkI bAyIM godameM eka bAlaka baiThA huA hai tathA eka bAlaka yakSa-yakSIke bIca meM khar3A huA hai| isake Upara Amragucchaka laTaka rahA hai| mUrtike zIrSapara bhagavAn neminAthakI padmAsana pratimA hai| usake donoM ora camarendra vinata mudrAmeM khar3e hue haiM / isa mandirake bAyIM ora eka choTA mandira hai / vedIpara koI pratimA nahIM hai / vedI Age eka zilAphalakapara 24 tIrthaMkaroMke caraNacihna bane hue haiM / usase Age eka anya mandira hai / usameM teraha phuTa uttuMga kAyotsargAsana meM pArzvanAthakI zyAma varNa pratimA vIra saMvat 2476 meM pratiSThita virAjamAna hai / usake donoM ora pArzvanAthake yakSa yakSI dharaNendra aura padmAvatI khar3e hue haiN| donoMke zIrSapara pArzvanAtha virAjamAna haiM / isa mandirake bAyIM ora eka kamarA banA huA hai /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha . 201 ye sabhI prAcIna mUrtiyA~ isa pahAr3I athavA isake AsapAsameM upalabdha huI thiiN| ina mUrtiyoMkA kAla anumAnataH 8-9vIM zatAbdI pratIta hotA hai| mandirapara jAneke lie kaI mArga haiM-(1) AkAzagaMgA hote hue dAyIM ora mur3akara, (2) guphA naM. 3 ( ananta gumphA ) ke nikaTase, (3) guphA naM. 5 ( khaNDagiri gumphA ) ke dAyIM ora banI huI sIr3hiyoMke dvArA, (4) guphA naM. 8 ( bArAbhujI gumphA ) ke bagala meM banI huI sIr3hiyoMse athavA (5) zyAmakuNDase Upara car3hakara jo mArga gayA hai usase / isa mandirapara pahuMcakara dRzya atyanta manabhAvana pratIta hotA hai| isa mandirake nirmANa-kAlake sambandhameM kaI purAtattvavettAoMne vibhinna mata prakaTa kiye haiN| sTaliMga san 1825 meM yahA~ Aye the| unhoMne likhA hai-mandira Adhunika hai / unakI sUcanAnusAra yahA~ko mUlanAyaka pratimA pArzvanAtha bhagavAnkI thii| mi. kiTTone san 1837 meM yahA~ko yAtrA kI thii| ve likhate haiM-mandira Adhunika hai| isakA nirmANa marAThA kAlameM huA hai| zrI rAjendralAla mitrakI mAnyatA hai ki yaha mandira 19vIM zatAbdIke prathama pAdameM kaTakake zrI maMju caudharI aura unake bhatIje bhavAnI dAdUne banavAyA thaa| zrI mitrake matameM mahAvIra yahA~ke mUlanAyaka the| hamArI vinamra mAnyatA hai ki yaha mandira atyanta prAcIna hai| samaya-samayapara isakA jIrNoddhAra hotA rahA hai| sambhava hai, zrI mitrane jaisA ki ullekha kiyA hai, kaTakake caudharI aura dAdUne nirmANa nahIM, kucha marammatakA kArya karAyA ho| yaha bhI sambhava hai ki zrI mitrako mi. kiTTokI riporTa dekhaneko nahIM milI ho| ina vidvAnoMne mUlanAyakake rUpameM virAjamAna jisa pArzvanAtha athavA mahAvIrakI pratimAkA ullekha kiyA hai, vaha pratimA kahA~ gayI, yaha jJAta nahIM ho sakA / aba to usa prAcIna pratimAke sthAnapara bhagavAn RSabhadevakI Adhunika pratimA virAjamAna hai| isa mandirake pRSTha bhAgameM jaMgalake bIca meM prAcIna mandiroMke dhvaMsAvazeSoMke Dhera par3e hue haiN| isa samaya to ina DheroMmeM koI mUrti Adi nahIM hai kintu jJAta huA ki pahale yahA~ aneka tIrthaMkara mUrtiyA~ thiiN| yaha sthAna deva-sabhA kahalAtA hai| aisA anumAna kiyA jAtA hai ki samrAT khArabelane jisa arhatprAsAdakA jIrNoddhAra karAyA thA athavA jisa niSadhikAkA nirmANa karAyA thA, unhIMke ye avazeSa hoN| khaNDagiriko guphAoMkA saMkSipta paricaya (1) TaTovA athavA totA gumphA naM. 1-bAharakI ora eka barAmadA hai tathA andara prakoSTha hai| prakoSTha gyAraha phuTa lambA aura sAr3he chaha phuTa caur3A hai| praveza karaneke lie 2 dvAra haiN| dvArakI maharAvake Upara totekA citra aMkita hai| isalie isa guphAkA nAma totA guphA par3a gyaa| guphAke bAharI bhAgameM donoM ora dvArapAla khar3e hue haiN| ve dhotI aura aMgarakhA pahane haiM aura talavAra dhAraNa kiye hue haiN| ye khaNDita haiN| prakoSThake dAyeM pravezadvArake Upara vRSabha aura bAyeM pravezadvArake Upara siMha mUrti banI huI hai| pravezadvAroMke donoM toraNoMke madhyavartI sthAnameM eka paMktikA nimnalikhita lekha hai ___ "padamulikasa kusumAsa lena" arthAt padamulikavAsI kusuma sevakakI guphaa| yaha lekha khaNDagirike sabhI lekhoMmeM sabase prAcIna hai| bhAga 2-26
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 bhAratake digambara jaina tIrtha (2) TaTovA gumphA naM. 2-guphA naM. 1 ke dAyIM ora sIr3hiyoMse car3hakara guphA naM. 2 milatI hai| isa guphAkI lambAI sAr3he pandraha phuTa aura caur3AI sAta phuTa hai| isameM bAhara barAmadA aura andara eka prakoSTha hai| isameM do stambha aura tIna pravezadvAra bane hue haiN| pravezadvAroMke toraNa alaMkRta haiN| bAyIM ora praveza dvArake Upara vRkSoMke bIca siMha aMkita hai, madhyameM cAra hAthI aura dAyIM ora do vRSabha bane hue haiN| inake atirikta kamala, vRkSa, haMsa, tote aura hariNa yugala bane hue haiN| toraNoMke zIrSapara nandIpada dikhAI par3ate haiM / prakoSTha bhittipara IsavI pUrva prathama zatAbdIkI varNamAlA brAhmI lipimeM aMkita hai, kula 6 paMktiyA~ haiM / akSara isa bhA~ti par3he gaye haiM 1.......... gha 2..... Na ta tha da dha na 3. .... Na ta tha da dha na 4..... Na ta tha da dha na pa pha ba bha....za 5. .... sa ha ta tha da dha na pa pha ba....Sa za sa ha 6. .... ....tha.... .... sambhavataH yaha varNamAlA bAla muniyoMke abhyAsake lie aMkita kI gayI hogii| (3) ananta gumphA-phira unhIM sIr3hiyoMse utarakara darzaka guphA naM0 3 taka pahuMca jAtA hai| yaha bAIsa phuTa lambI aura chaha phuTa caur3I hai| bAhara barAmadA hai aura andara 1 prakoSTha hai| barAmademeM tIna stambha lage hue haiN| sthApatya kalAkI dRSTise khaNDagirikI guphAoMmeM isakA mahattvapUrNa sthAna hai| prakoSTha ke pRSTha bhAgakI dIvAlapara DhAI phuTa UMcI eka khaDgAsana jina-pratimA banI huI hai| isake donoM pAryoM meM camarendra sthita haiN| usake zirobhAgapara nandIpada, svastika aura zrIvatsa ye maMgala cihna bane hue haiN| svastika lAMchanake kAraNa yaha mUrti supArzvanAtha tIrthaMkarakI pratIta hotI hai| kintu mUrti kAphI ghisa cukI hai| mukha kucha aspaSTa hai| isalie kucha vidvAnoMko mAnyatA hai ki mUrti ghisI huI nahIM hai, apitu mUrtikAra ise sampUrNa nahIM kara sakA hogaa| isake cAra praveza-dvAra haiN| pratyeka toraNake Upara zrIvatsa athavA nandIpada bane hue haiN| AdhAra-stambhoMpara vRSabha, siMha Adi pazuoM aura kamaloMke cihna bane hue haiN| eka siradalapara eka puruSa rAjasI paridhAna pahane, kuNDala, keyUra, hAra Adi AbhUSaNa dhAraNa kiye hue dikhAI par3atA hai| vaha sirapara mukuTa aura chatra dhAraNa kiye hue hai| usake pAsameM eka strI mUrti hai jo cAra azvoMke rathako calA rahI hai| usake donoM ora camara rakhe hue haiN| unake Upara candra, tAre aura sUrya bane hue haiN| rathake pahiyeke nikaTa eka vyakti jalakA ghaTa liye khar3A hai| ___ agale dvArake siradalapara gajalakSmI aMkita hai| padma sarovarameM do gaja lakSmIko snAna karA rahe haiM / do pakSI bhI vahA~ baiThe dikhAI dete haiN| __cauthe siradalapara eka vRkSa, jo sambhavataH azoka vRkSa hai, dikhAI par3atA hai| usake Upara chatra hai / eka puruSa hAtha jor3e hue khar3A hai| eka strI puSpa arpaNa kara rahI hai| do puruSa sAmagrI lA rahe haiN| isa guphAmeM eka choTA-sA zilAlekha hai, jisameM likhA hai-'dohada samanAma lena' arthAt dohada zramaNoMkI guphaa| (4) TeMTulI gumphA-pahale eka choTI guphA milatI hai| usakA koI nAma nahIM diyA hai| pharza kAphI gaharA khudA par3A hai| phira kucha U~cAIpara guphA naM. 4 milatI hai| isameM eka prakoSTha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 203 aura eka barAmadA hai| prakoSTha sAr3he chaha phuTa caur3A aura savA ATha phuTa lambA hai| guphAkA yaha nAma eka per3ake nAmapara par3a gayA hai / yaha per3a pahale isake pAsa khar3A thaa| (5) khaNDagiri gumphA-guphA naM. 4 se Age yaha guphA hai| yaha chaha phuTa caur3I aura pandraha phuTa lambI hai| isameM cAra prakoSTha bane haiN| arthAt do prakoSThoMke Upara do prakoSTha haiN| sabhI kSatigrasta haiN| yaha pahAr3I yahA~para prAkRtika DhaMgase khaNDita hai, isalie isakA nAma khaNDagiri par3a gyaa| san 1950 meM isa khaNDita pahAr3Iko masAlese kRtrima DhaMgase jor3a diyA gayA hai| nIceke prakoSThoMkI U~cAI chaha phuTa do iMca aura Uparake prakoSThoM kI cAra phuTa ATha iMca hai| (6) dhyAna gumphA-guphA naM. 5 ke dakSiNameM yaha guphA hai| yaha eka hAla-jaisI hai| isakI bAyIM orako dIvAlapara zaMkha lipikA eka lekha utkIrNa hai| isa guphAkI caur3AI sAr3he sAta phuTa tathA lambAI aThAraha phuTa hai| (7) navamuni gumphA-guphA naM. 6 se Age yaha guphA hai| isameM nau tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ haiM, isalie isakA nAma navamani gaphA par3a gyaa| yaha bhI eka khalA hAlanumA hai| pahale isameM do prakoSTha aura barAmadA thaa| bAdako bIcakI dIvAle haTAkara yaha eka hAla-jaisA banA diyA gyaa| bAyIM orakI dIvAlapara candraprabhako padmAsana tIrthaMkara mUrti banI huI hai tathA nIce candra lAMchana hai / pichalI dIvAlameM gaNeza mUrti hai| unakA mUSaka vAhana unake adhobhAgameM hai / usase Age pRthak koSThakoMmeM sAta padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ haiM / mUrtiyoMke nIce una tIrthaMkaroMke lAMchana bhI bane hue haiM jinase tIrthaMkaroMkI pahacAna ho jAtI hai| ye sAta tIrthaMkara kramazaH isa prakAra haiM-RSabhadeva ( vRSabha ), ajitanAtha (gaja ), sambhavanAtha ( azva ), abhinandananAtha ( bandara), vAsupUjya ( bhaiMsA ), pArzvanAtha ( sarpa ) aura neminAtha (zaMkha ) / tIrthaMkaroMke Upara chatratrayo suzobhita hai| tIrthaMkaroMke donoM pAryoM meM camarendra khar3e haiM, tIrthaMkaroMkI kezAvalI nAnA prakArakI hai, kisIkA jaTAjUTa hai, kisIko zaMku AkArakI hai| neminAthake kuntala dhuMgharAle haiN| ina mUrtiyoMpara na to zrIvatsa hai aura na prbhaamnnddl| tIrthaMkara mUrtiyoMke lAMchanoMke nIce unakI zAsana deviyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| unake nAma kramazaH isa prakAra haiM-cakrezvarI, rohiNI, prajJapti, vajrazRMkhalA, gAndhArI, padmAvatI aura kUSmANDI ( ambikA ) / deviyoMke nIce unake vAhana bane hue haiM-yathA garur3a, lohAsana, pakSI, haMsa, makara, kukkuTa, sarpa aura siMha / sabhI deviyA~ ratnAbharaNoMse alaMkRta haiM / cakrezvarI aSTabhujI hai| dAyIM orakI dIvAlapara do tIrthaMkara pratimAe~ haiM-pArzvanAtha aura RSabhadeva / ve donoM padmAsanameM virAjamAna haiN| unake donoM ora camarendra khar3e hue haiN| pArzvanAtha-pratimAke Upara sapta phaNAvalI alaMkRta hai| phaNAvalIke donoM ora AkAzacArI gandharvake hAthoMmeM pArijAta pUSpoMkI mAlAe~ dhAraNa kiye hue haiM / unake kamalAsanake adhobhAgameM nAga-dharaNendrakI kuNDalI hai / RSabhadevapratimAke sirake pRSThabhAgameM prabhAvalaya banA huA hai / usake nIce vRSabha lAMchana hai| - isa guphAmeM pA~ca zilAlekha utkIrNa haiM / eka pArzvanAtha-mUtike nIce dAyIM orakI diivaalpr| tIna lekha madhya dIvAlake avaziSTa aMzapara aura pA~cavA~ lekha barAmadeke toraNake bhItarI bhaagpr| yaha lekha tIna paMktiyoMkA hai jo isa prakAra hai "OM zrImat udyotakezarI devasya pravarddhamAne vijaya rAjye saMvat 18 zrI AryasaMgha pratibaddha grahakUla vinirgata dezIgaNAcArya zrI kulacandra bhaTTArakasya tasya ziSya zubhacandrasya" isakA Azaya yaha hai ki udyotakezarI devake unnatizIla rAjyake aThArahaveM varSa meM zrI
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 bhAratake digambara jaina tIrtha zubhacandra AcArya yahA~ virAjamAna the jo AryasaMgha grahakula dezIgaNake AcArya kulacandra bhaTTArakake ziSya the| ___udyotakezarI mahArAja gyArahavIM zatAbdImeM utkalake nareza the| ve somavaMzameM utpanna hue the| ___tIna zilAlekhoMmeM-se ekameM zubhacandrakA nAmollekha AyA hai tathA do lekhoMmeM zubhacandrake do ziSyoM-zrIdhara aura vijokA ullekha AyA hai| kucha vidvAn sAta tIrthaMkaroMke adhobhAgameM banI huI unakI yakSI-mUrtiyoMko bhramavaza vaidika paramparAkI saptamAtRkAeM mAnate haiN| unakI mAnyatAkA ekamAtra AdhAra deviyoMkI sAta saMkhyAkA honA hai / lekina lagatA hai, una vidvAnoMne vaidika saptamAtRkAoM aura jaina zAstroMmeM mAnya uparyukta zAsana deviyoMke rUpa, vAhana Adipara vicAra nahIM kiyA, anyathA ve jaina yakSiyoMko vaidika sapta mAtRkAmeM batalAnekI bhUla nahIM krte| 8. bArAbhujI gumphA-guphA naM. 7 se milI huI aura jaina mandirase AnevAlI sIr3hiyoMke bagalameM yaha guphA hai| barAmadekI dAyIM aura bAyIM dIvAlapara bArahabhujI do zAsana deviyoMkI mUrtiyA~ banI huI haiN| isalie isa guphAkA nAma bArahabhujI guphA par3a gyaa| pahale andara prakoSTha aura bAhara barAmadA thA kintu jaba yahA~ mUrtiyA~ ukerI gayoM, taba prakoSTha aura barAmadeke bIcakI dIvAla haTA dI gayI aura guphAko UMcA karaneke lie pharzakI gaharI khudAI kara dI gyii| vartamAna rUpameM bhItaravAle kakSakI caur3AI sAta phuTa aura lambAI ikkIsa phuTa hai| barAmademeM do stambha naye haiN| prakoSThameM bAyIM orakI dIvAlameM pA~ca tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ haiN| unake nIce cihna tathA deviyA~ ( yakSiyA~ ) banI huI haiN| pRSThavartI dIvAlapara sarvaprathama pAzvanAthakI kAyotsarga mudrAmeM tIna phuTa sAta iMca U~cI pratimA hai / caraNoMke donoM ora hAtha jor3e hue nAga puruSaM khar3e haiM / unake sirapara tIna phaNavAlA cihna hai| madhya bhAgameM donoM ora camaravAhaka haiM tathA sirapara sapta phaNAvalI banI huI hai aura trichatra zobhita hai| usake donoM ora nabhacArI deva puSpamAla liye hue pradarzita haiN| isa pratimAke noce zAsana devI aMkita nahIM kI gyiiN| yahI mUrti sabase bar3I hone aura madhyameM virAjamAna honeke kAraNa mUlanAyaka hai| ___isa pratimAse Age isa dIvAlapara sattaraha tIrthaMkaroMkI padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| unake Upara bodhivRkSa bane hue haiN| do siMhoMpara AdhArita kamalAsanapara ve virAjamAna haiN| sirapara trichatra suzobhita haiN| unake donoM ora camaravAhaka, sirake pIche bhAmaNDala hai| Upara deva-dundubhi aura puSpavarSA karate hue deva dikhAI dete haiN| unake kamalAsanoMke nIce pratyeka tIrthaMkarakA lAMchana aMkita hai| usase adhobhAgameM pRthak koSThakoMmeM pratyeka tIrthaMkarakI zAsana devI aMkita hai| devI ardhapalyaMkAsanameM hai| kevala mahAmAnasI ( bha. zAntinAtha ) padmAsanase baiThI huI hai tathA bahurUpiNI ( bha. munisuvratanAtha ) zayanAsanameM hai| tIsa deviyAM sukhAsanase baiThI haiN| bahurUpiNI aura padmAvatIko chor3akara zeSa devI mUrtiyoM meM sirake pIche bhAmaNDala bane hue haiN| padmAvatIke sirake Upara sarpaphaNa banA huA hai| sabhI deviyA~ vastrAbhUSaNoM aura jaTAmukuTase alaMkRta haiN| dAyIM orakI dIvAlapara pArzvanAtha aura mahAvIrakI padmAsana mUrtiyA~ banI huI haiN| unake nIce unake cihna aura zAsana deviyoMkI mUrtiyA~ haiN| padmAvatIke sirapara sapta phaNa hai aura mahAvIrakI zAsana devI siddhAyikA SoDazabhujI hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha sabhI tIrthaMkara-mUrtiyoMkI avagAhanA Der3ha phuTa hai aura devI-mUrtiyoMkI avagAhanA caudaha iMca hai| barAmademeM bAyIM aura dAyIM orakI dIvAloMmeM cakrezvarI aura rohiNI devI virAjamAna haiN| unake zIrSa bhAgapara kramazaH RSabhadeva aura ajitatAthakI mUrti banI huI hai| ye donoM hI mUrtiyA~ bArahabhujI haiN| ye hAra, kuNDala, keyUra, bhujabanda, pahu~cI, upavIta aura mukuTa dhAraNa kiye hue haiM tathA lalitAsanase baiThI haiN| cakrezvarIke kamalAsanake adhobhAgameM usakA vAhana garur3a hai| garur3ake nikaTa eka vyakti jalakI jhArI liye hue hai| devIke dAyeM hAthoMmeM eka hAtha varada mudrAmeM, anyameM talavAra aura cakra tathA bAyeM hAthoMmeM DhAla, vajra aura cakra haiN| zeSa hAtha khaNDita haiN| __barAmadekI dAyIM orakI dIvAlameM banI huI rohiNIke bAraha bhujAe~ haiM aura gAyakA vAhana hai| usake zIrSapara gaja lAMchana maNDita ajitanAtha tIrthaMkarakI mUrti banI huI hai| ___9. mahAvIra gumphA-gumphA naM. 8 se milI huI hai| isameM bhI pahale prakoSTha aura barAmadA thaa| ve bAdameM bIcakI dIvAla haTAkara milA diye gye| isameM 24 tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ banI huI haiM jinameM 8 ( RSabhadeva, ajitanAtha, zItalanAtha, pArzvanAtha, vAsupUjya, vimalanAtha, zreyAnsanAtha aura mahAvIra ) tIrthaMkaroMkI mUrtiyA~ kAyotsarga mudrAmeM haiM / zeSa padmAsanameM haiN| padmAsana pratimAoMke donoM pAvoM meM camaravAhaka bane hue haiM, jabaki khaDgAsana pratimAoMmeM nIce bhakta nAgapuruSa dikhAye gaye haiN| ___ isameM bhagavAn RSabhadevakI tIna pratimAe~ bhI haiM jo mUlataH isa guphAkI nahIM haiN| ve isa guphAkI zeSa pratimAoMse prAcIna haiN| 10. yaha guphA dhvasta dazAmeM par3I huI hai| kevala eka pahAr3I dIvAla zeSa hai| usake Upara lagabhaga pandraha phuTa U~cAIpara RSabhadevakI do pratimAe~ tathA eka pratimA ambikAkI dikhAI par3atI haiM / RSabhadeva pratimAe~ kAyotsargAsanameM haiN| ve siMhoMpara AdhArita kamalAsanapara virAjamAna haiM tathA nIce unakA vRSabha lAMchana banA huA hai| unake donoM pAryoM meM aSTagraha tathA camaravAhaka haiN| unake sirake Upara chatratraya suzobhita haiM tathA idhara-udhara deva dundubhi evaM nabhacArI gandharva puSpamAlAe~ liye hue haiN| donoMkI jaTAe~ bhinna prakArakI haiM / ambikAkA vAma pArzva kucha khaNDita hai| devI eka AmravRkSake nIce tribhaMga mudrAmeM khar3I huI hai| usake zIrSa bhAgapara neminAthakI pratimA hai jinake donoM ora AkAzavihArI deva haiN| devI siMhAdhArita kamalAsanapara khar3o hai| usake dAyIM ora eka bAlaka khar3A hai| 11. lalATendu kezarI gumphA-guphA naM 10 se milI huI jarA-sA ghUmanepara yaha guphA hai| isakI bhI dazA acchI nahIM hai| pahale isameM do prakoSTha aura eka barAmadA thaa| kintu ye saba naSTa ho gye| aba to khulA huA gherA mAtra hai| isa samaya isakI caur3AI gyAraha phuTa aura lambAI bAraha phuTa hai| pRSTha dIvAlapara bAyIM ora 5 tIrthaMkara khaDgAsana-mUrtiyA~ haiM-2 RSabhadevakI aura 3 pArzvanAthakI / isI prakAra dAyIM ora usI dIvAlapara 2 pArzvanAthakI aura 1 RSabhadevakI mUrtiyA~ haiM / ye bhI khaDgAsana haiM / inake pRSTha bhAgameM eka vedInumA sthAnake Upara eka kSatigrasta pA~ca paMktiyoMkA zilAlekha hai| yaha somavaMzI mahArAja udyotakezarIke zAsana-kAlake 5veM varSakA hai| vaha isa prakAra hai OM zrI udyotakezarI vijaya rAjya saMvat 5 zrI kumAra parvata sthAne jIrNa vApi jINaM isAna
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhAratake digambara jaina tIrtha udyotita tasmin thAne caturviMzati tIrthaMkara sthApitAH pratiSThA kAle hari opa jasanaMdike kSa...... .......ti .. duthA......zrI pArzvanAthasya karmakSayAya / isakA Azaya yaha hai ki somavaMzI mahArAja lalATendu kezarIke zAsana-kAlake 5veM varSameM jIrNavApI aura jIrNa mandirakA jIrNoddhAra kiyA aura 24 tIrthaMkaroMkI pratimAe~ virAjamAna kii| pratiSThAke samaya AcArya yazanandI upasthita the| isake nikaTa hI AkAzagaMgA nAmaka kuNDa hai| isameM jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| zilAlekhameM jisa vApIkA ullekha kiyA gayA hai, sambhavataH vaha yahI hai aura jisa mandirakA ullekha kiyA gayA hai, usake avazeSa kUcha dUra calanepara milate haiN| jina 24 tIrthaMkara pratimAoMkI pratiSThAke sambandhameM saMketa kiyA gayA hai, ve kahA~ haiM, yaha jJAta nahIM ho skaa| guphA naM. 12 se 15 -AkAzagaMgAse jaina mandirako mArga jAtA hai| AkAzagaMgAse thor3A Age jAnepara rAdhAkuNDa milatA hai| isake dakSiNa-pazcima kinArepara guphA naM. 12 hai| isameM do kakSa haiM / isase milI huI guphA naM. 13 hai| isameM do bar3e kakSa haiM / AgekA bhAga gira cukA hai| kakSoMke Age barAmadA hai| usameM cAra stambha haiN| rAdhAkuNDake bagalase Uparako pagaDaNDIpara lagabhaga sau gaja calanepara prAkRtika guphA milatI hai / isameM jala bharA huA hai| janatAmeM yaha zyAmakuNDake nAmase prasiddha hai| ___ yahA~se dakSiNa-pazcimakI ora thor3A utaranepara guphA naM 14 milatI hai| isakA nAma ekAdazI guphA hai / yaha Agese khulI hai / eka Adhunika stambha lagA huA hai| guphA naM. 15 ke lie pagaDaNDI jAtI hai jo yahA~se kucha dUra hai aura pazcimakI tarapha pahAr3IkI talahaTIke pAsa hai| yaha sAmanese khulI huI hai| isa guphAse uttara-pUrvakI ora kucha U~cAIpara eka lambI suraMga hai aura isake AkhirI chorapara guptagaMgA nAmaka kuNDa hai| isakI bAyIM ora tIna choTI-choTI guphAe~ haiN| udayagiriko guphAeM udayagirikI pahAr3I jaina dharmazAlAke pArzvameM hai| Upara jAneke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| sIr3hiyA~ car3hanepara dAyIM ora mur3a jAnA caahie| kucha dUra calakara bAyIM ora guphA naM. 1 milatI hai| isa pahAr3Ipara kula 18 guphAe~ banI huI haiN| 1. rAnI gumphA-udayagiri-khaNDagirikI guphAoMmeM yaha sabase bar3I aura sabase sundara hai / yaha do-maMjilI hai| isakA dakSiNa-pUrva pArzva khulA huA hai| tIna dizAoMmeM prakoSTha bane hue haiN| nIcekI maMjilameM kula ATha prakoSTha haiM tathA UparakI maMjila meM chaha / Age barAmade haiM / UparakI maMjila nIcekI maMjilake ekadama Upara nahIM hai, balki kucha phITa pIche haTakara hai| isake kAraNa UparakI maMjilake Age bhI kAphI vistRta sahana nikala AyA hai| isa guphAkI khyAti isake sthApatyake kAraNa nahIM, apitu pASANoMmeM kiye gaye vividha aura manorama dRzyAMkanoMke kAraNa hai| nIcekI maMjila-dakSiNa pakSameM eka prakoSTha, tIna pravezadvAra aura barAmadA hai / bhittiyoMpara do dvArapAla bane hue haiM / bAyIM orake dvArapAlakI veSabhUSA rAjasI hai| kAnoMmeM murakI, bAhuoMmeM bhujabanda, galemeM muktakamAla, dAyeM hAthameM bhAlA sa~bhAle aura bAyeM kandhepara talavAra laTakAye vaha khUba jaMcatA hai / stambhoMpara pazu-mUrtiyoMkA aMkana hai|
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 bihAra-dhaMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha praveza-dvAroMke toraNa atyanta alaMkRta haiN| unake Upara kamala Adi aMkita haiN| unake Upara madhyameM zrIvatsa aura donoM pAzrvomeM nandIpadakA aMkana ati bhavya pratIta hotA hai| yahA~ kaI dRzya bhI aMkita haiN| eka dRzyameM bhakta strI-puruSa bhagavAnke bodhivRkSake samakSa hAtha jor3e hue khar3e haiM / eka strI hAthoMmeM puSpa-karaNDaka liye khar3I hai| dUsare koSThakameM eka puruSa aura do striyA~ bhaktipUrvaka hAtha jor3e hue baiThe haiN| rAjapuruSa aura rAnI rAjasI vastrAlaMkAra dhAraNa kiye hue hAthoMmeM svarNapAtra liye hue haiM jisameM pUjana-sAmagrI hai| tIsare dRzyameM samAja ekatrita hai, jisameM vAdya aura nRtya cala rahA hai / eka strI nRtya-mudrAmeM khar3I hai| cAra striyA~ mRdaMga, Dholaka, maMjIrA aura bA~surI bajA rahI haiN| caturtha dRzyameM eka puruSa hAtha jor3e hue pUjana-sthAnako jA rahA hai| eka bAlaka aura do striyA~ pUjana sAmagrI liye hue haiN| __ vAma pakSa-isameM tIna kakSa aura barAmadA hai| stambha naSTa ho gaye haiM, prahariyoMkI mUrtiyA~ khaNDita haiN| ___ sAmanekA mukhya bhAga-isameM cAra kakSa haiM aura barAmadA hai| barAmadekI chata aura stambha nahIM haiN| isameM ATha pravezadvAra bane hue haiN| unake toraNoMkA alaMkaraNa atyanta bhavya hai| kula nau koSThakoMmeM dRzyoMkA aMkana hai| prathama dRzyameM do-maMjilA bhavana hai jisake nIcekI maMjilake donoM dvAroMpara do striyA~ baiThI haiN| UparI maMjilake dvArameM se eka puruSa jhA~ka rahA hai| bhavanake nikaTa AmravRkSa hai / dvitIya dRzya aspaSTa hai / sambhavataH tIna puruSa kisI pazupara ArUr3ha haiM aura eka puruSa talavAra liye hue hai| tRtIya dRzyameM eka nareza kisI jAnavara (sambhavataH ghor3A) para ArUr3ha hai, chatra lagA huA hai| usake sAtha usake sevaka haiM / caturtha koSThakameM manuSyoMkA eka jalUsa jA rahA hai| kucha gajArUr3ha haiN| pA~cavA~ dRzya eka rAjAkA hai| usake pIche eka vyakti chatra tAne hue hai aura dUsarA talavAra liye hai| dAyIM ora cAra rAjapuruSa haiN| chaThe dRzyameM eka rAjA pradarzita hai| usake sirapara chatra hai| do sevaka usake agala-bagalameM haiN| sAtaveM dRzyameM eka rAjAko prajAjana ghere hue khar3e haiM / kucha hAtha jor3e hue prArthanA kara rahe haiN| eka vyakti talavAra liye hue hai / AThaveM dRzyameM eka rAjA pradarzita hai| eka sevaka chatra dhAraNa kiye hue hai / eka vyakti samakSameM hAtha jor3e hue khar3A hai / do striyA~ pUjana-pAtra aura sAmagrI liye hue haiN| do vyakti ghuTanoMke bala baiThe hue haiN| unameM se ekake sirapara yUnAnI DhaMgakA phItA ba~dhA huA pratIta hotA hai| isIse sambandhita Ageke dRzyameM eka vyakti kisI dUsare vyaktike paira pakar3e hue hai| eka anya vyakti hAtha jor3e khar3A hai| pAsameM do ghor3e khar3e hue haiN| ghor3oMke dUsarI ora tIna vyakti hAtha jor3e hue khar3e haiN| nauveM dRzyameM digvijayase lauTe hue rAjAke svAgatakA bhavya aMkana hai| eka vyakti rAjAkA chatra uThAye hue hai| do sainika kandhepara talavAra dhAraNa kiye haiN| chaha mAnava-mUrtiyA~-cAra striyA~ aura do pagar3IdhArI puruSa svAgata kara rahe haiN| ____ina sAre dRzyoMko eka sUtrameM pirokara dekhA jAye to ye dRzya samrAT khArabelakI digvijayase sambandhita pratIta hote haiN| . ___UparakI maMjila-zilpa-cAturya aura kalAkI dRSTise yadi donoM maMjiloM kI tulanA kI jAye to lagatA hai ki nIcekI maMjilakI apekSA Uparako maMjilake zilpakAra aura kalAkAra adhika kalpanAzIla aura catura the| aisA bhI lagatA hai ki UparI maMjilakA zilpa nIcekI maMjilakI apekSA bAdakA hai aura usake Upara pazcima bhAratakI kalAkA spaSTa prabhAva lagatA hai| isake barAmadekA AgekA bhAga aura khambhe nahIM rhe| vartamAna barAmadeke nau AdhAra stambhoMmeM se sAta Adhunika haiN| isa maMjila meM kula chaha prakoSTha bane hue haiM--do vAma aura dakSiNa
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 bhAratake digambara jaina tIrthaM pakSameM aura cAra madhyameM sAmanekI ora / sAmanevAle pakSameM ATha pravezadvAra haiM / unake toraNoMpara zrIvatsa, nandIpada, sarpa aura kamala bane hue haiM / stambhoMke zIrSapara azva, gaja, vRSabha aura siMhakI mUrtiyA~ aMkita haiM / dRzyAMkana ke lie isameM bhI nau koSThaka banAye gaye haiM / ye isa prakAra haiM prathama dRzyameM eka AkAzacArI vidyAdharakA aMkana hai jo mukuTa aura ratnAbharaNoMse alaMkRta hai / usake eka hAthameM eka pAtra hai jisameM mAlA aura puSpa haiM, dUsare hAthameM kamalanAla aura puSpakaraNDaka hai| dvitIya dRzya pahAr3IkA hai / usameM phUlavAlA vRkSa, guphAmeM baiThA huA siMha, kamala sarovara / sarovarameM tIna hAthI / eka puruSa dasa striyoMke sAtha vana-vihAra ke lie AtA hai / hAthI kupita hokara unapara AkramaNa karate haiM / strI-puruSa unase apanI rakSA karate hue unako bhagAnekA prayatna karate haiM / tRtIya dRzya meM - eka pahAr3I guphAmeM do vAnara apanI ora Ate phuMkArate hue sA~pa - se bhayabhIta haiM / guphAke sAmane eka puruSa strIkI goda meM sira rakhe hue vizrAma kara rahA hai / itane meM koI sazastra zatru A pahu~catA hai aura strI-puruSa donoM usakA pratirodha karate haiM, kintu zatru strIkA balAt apaharaNa kara le jAtA hai / caturthaM dRzya meM eka susajjita rAjapuruSa ghor3ese utarakara eka hariNakA pIchA kara rahA hai| hariNake pIche usake do bacce haiN| itanemeM eka strI eka vRkSake nIce rAjAko milatI hai / hariNa bhI vahIM khar3A hai / strI rAjAko hariNako mArane kA niSedha kara rahI hai / pA~caveM dRzya meM vAdya aura nRtya ho rahA hai / rAjadampati dekha rahe haiN| rAnI bAyIM ora baiThI hai / eka sevikA usake Upara chatra tAne huI hai dUsarI paMkhA jhala rahI hai / tIsarI puSpa liye hai / cauthI rAnIke nocekI ora surA caSaka liye haiM / aura pA~cavIM sAmane mAlA liye khar3I hai / madhya meM tIna nartakiyA~ nRtya kara rahI haiM tathA tIna striyA~ vAdya yantra bajA rahI haiN| rAjA dAyIM ora baiThA / usake hAtha chAtIpara haiM jo khaNDita haiM / usake nIcekI ora hAtha jor3e hue koI darabArI yA sevaka baiThA hai / / chaThA dRzya khaNDita hone ke kAraNa aspaSTa hai| sAtavA~ dRzya rasikatApUrNa hai / eka yugalako tIna bAra dikhAyA gayA hai| AThavA~ dRzya bhI khaNDita hai / kevala hAthI aura do manuSyoMke paira dikhAI par3ate haiN| nauveM dRzyameM mAlA liye hue eka AkAzagAmI vidyAdhara dIkha par3atA hai / barAmade meM praharI - mUrtiyA~ haiM / dAyIM ora eka prakoSTha, barAmadA aura eka stambha hai / bAyeM stambhameM banA huA praharI koI videzI pratIta hotA hai / vaha bUTa pahane hue hai aura sirapara phItA bA~dhe hai / dAyA~ hAtha jaMghApara rakhA hai| bAyeM kandhepara talavAra laTaka rahI hai / dAyeM stambhapara praharIkI veSabhUSA bhAratIya hai / isake bhI bAyeM kandhepara talavAra laTaka rahI hai / bAyIM ora eka kakSa hai / vaha barAmadeke sAmane na hokara bAyIM ora hai / eka khir3akI hai / barAmadA kama caur3A hai / (2) bAjaghara gumphA - pahalI guphAse lauTanepara dUsarI guphA milatI hai / isameM do prakoSTha aura barAmadA hai / bAyeM prakoSThakI sAmanekI dIvAla nahIM hai / AdhArastambha Adhunika haiM / stambhoM - para pazu-pakSiyoM kA aMkana hai / ( 3 ) choTA hAthI gumphA - guphA naM. 2 ke bAyIM ora yaha guphA hai| do prakoSTha haiM / barAmadA nahIM hai| toraNoMpara hAthiyoM, kamaloM aura per3a-paudhoMke aMkana atyanta bhavya haiN| hAthiyoMkI sU~r3oM meM puSpa - stavaka haiM / dAyIM ora AmravRkSa banA hai / dilahApara eka paMktikA lekha hai / usake 'sa lenam' kevala ye akSara hI par3he jA sake haiM / 1
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra - baMgAla - ur3IsA ke digambara jaina tIrthaM 209 (4) alakApurI gumphA - guphA naM. 3 se milI huI yaha guphA hai / isameM Upara-nIce tIna prakoSTha haiM - eka nIce aura do Upara nIcekI maMjila ke barAmadeke stambhapara caukar3I bharate hue azvoMkA aMkana hai / UparI maMjila ke lie sIr3hiyA~ banI huI haiN| dIvAragirIpara hAthI aura siMha bane hue haiM / stambhoMpara kucha adbhuta citrAMkana milatA hai, jaise paMkhavAle pazu, paMkhadhArI manuSya, pakSIke siravAle mAnava / bAyeM khambhepara eka manuSya dvArA bAyeM hAthase eka strIko le jAne aura dUsare hAtha se eka hAthI kI sU~r3a pakar3anekA dRzya hai / barAmadeke bAhara bhagna dazAmeM dvArarakSaka auraM rakSikA khar3e haiM / dvArarakSikA tribhaMga mudrAmeM khar3I hai / usake dAyeM hAthameM totA hai / sirakA keza vinyAsa darzanIya hai / do muktAvaliyA~ jUr3emeM suzobhita haiM / I (5) jaya-vijaya gumphA - guphA naM. 4 kI UparI maMjila ke nikaTa yaha guphA hai| nIce aura Upara do-do kakSa haiM / stambha Adhunika hai| pratyeka kakSameM eka-eka pravezadvAra hai / inake Upara paMkhadhArI pazuoMkA aMkana hai / toraNoMpara kamala Adi aMkita hai / toraNoMke madhyavAle sthAna meM bodhivRkSa ( athavA azokavRkSa ) aura usake donoM ora pUjA karate hue bhakta aMkita haiN| bhakta hAtha jor3e khar3e haiN| sevaka puSpa aura puSpamAlAe~ lA rahe haiM / vRkSake Upara chatra aura dhvajA haiM / toraNoMke siroM para nabhacArI deva puSpamAla liye dIkha par3ate haiM / isa guphA ke nIce eka guphA hai aura UparakI ora bhI do guphA haiN| ye acchI dazAmeM nahIM haiM / (6) panAsA gumphA - guphA naM. 5 se Age yaha guphA hai / isameM eka khulA prakoSTha aura do Adhunika stambha haiN| sAmane panasa vRkSa hai, usake kAraNa guphAkA yaha nAma par3a gayA hai| (7) ThakurAnI gumphA - bAyIM ora yaha guphA hai / isameM do maMjileM haiM / nIcekI maMjila apekSAkRta acchI dazA meM hai / barAmadA hai| isakI dIvAlagirI, aura stambhoMpara bhAgate hue paMkhadhArI pazuoM aura pakSImukha pazuoMkA bhavya aMkana hai / UparI maMjila ke lie Adhunika sIr3hiyA~ banI huI haiN| isa maMjilapara eka prakoSTha aura barAmadA hai / (8) pAtAlapurI gumphA- isameM cAra prakoSTha aura barAmade haiM / do prakoSTha pIche kI ora haiN| aura do agala-bagalameM haiM / stambhoMpara paMkhadhArI pazu pITha milAye hue khar3e dikhAyI dete haiM / eka vAlagirI para bhAlA aura DhAla dhAraNa kiye hue eka manuSyako siMhase lar3ate hue aMkita kiyA gayA hai / pRSTha bhAga ke do prakoSThoMke madhyakI dIvAla gira jAne ke kAraNa donoM milakara eka ho gaye haiN| dIvAla meM sambhavataH khU~TiyoMke cheda bane hue haiN| (9) maMcapurI aura svargapurI gumphA - sIr3hiyA~ car3hakara uttarakI ora yaha guphA hai / yaha do maMjila hai / nIce kI maMjila maMcapurI kahalAtI hai aura UparakI maMjila svargapurI / nIcekI maMjila meM ardhavRttameM cAra prakoSTha bane hue haiM-tIna eka ora aura eka eka ora / donoM ora do-do sazastra dvArapAla bane hue haiM / pravezadvAroMke Upara zrIvatsa yA nandIpada bane hue haiM / dUsare aura tIsare pravezadvAroMke madhyavartI sthAnameM pratIka pUjAke dRzya aMkita haiN| durbhAgyavaza pratIka naSTa ho gayA hai / ataH pratIkakI pahacAna nahIM ho pAtI / madhyameM eka caraNacaukIpara pratIka rakhA hai| usake Upara chatra suzobhita hai| bhakta use namaskAra kara rahA hai| dAyIM ora cAra bhakta hAtha jor3e hue khar3e haiM jo abhI hAthIse utarakara A rahe haiN| hAthI alaga khar3A huA hai / inameM mukuTadhArI rAjA pratIta hotA hai / Upara sUrya hai tathA do nabhacArI deva dundubhi liye hue haiN| eka deva AkAzase puSpavarSA kara rahA hai| yahA~ cauthe dvArapara eka paMktikA zilAlekha hai jo isa bhA~ti par3hA gayA hai 'svarasa mahArAjasa kaliMgAdhipatino mahAmeghavAhanasa kuDepasirino lenam' arthAt catura mahArAja kaliMgAdhipati mahAmeghavAhanake kuDepakSI kI guphA / bhAga 2 - 27
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha jJAta nahIM hotA ki kuDepakSI mahArAja khArabelakA uttarAdhikArI thA athavA vaMzaja / sambhavataH uparyukta pratIka-pUjAke dRzyameM usI rAjapuruSakA aMkana kiyA gayA hai| ___ isI prakArakA eka zilAlekha barAmadeke uttarakI ora prakoSThameM hai| vaha isa prakAra par3hA gayA hai 'kamAra vadakhasa lenama' arthAta kamAra vadakhakI gphaa| yaha vadukha kuDepakSI kA bhAI thA yA putra, yaha bhI jJAta nahIM hotaa| isa guphAkI UparI maMjilameM dUsarI-tIsarI toraNake madhya bhAgameM eka zilAlekha hai jo isa prakAra par3hA gayA hai 'arahanta pasAdayaM kaliGganam samanAnam lenam kAritam rAjJo lAlakasa hAthIsAhasa papotasa dhatunAkalina cakravartino zrIkhArabelasa agga mahisinA kaaritm|' arthAt yaha arahanta prAsAda kaliMga dezake zramaNoMke lie banAyA gayA hai| yaha prAsAda kaliMga cakravartI khArabelakI paTarAnI dvArA nirmita huA jo rAjA lAlakasakI putrI thI aura jo hAthIsahasake pautra the| isakI UparakI maMjilameM do prakoSTha haiM aura barAmadA hai| isake pArzvastambhoM, reliMga Adipara hAthiyoM Adike jalUsake dRzya aMkita haiN| isa guphAke sAmane eka TUTI-phUTI guphA hai jo sambhavataH guphA naM. 9 se prAcIna hai| (10) gaNeza gumphA--sIr3hiyoMse car3hakara dAyIM ora ghUmanepara yaha guphA milatI hai / guphAkA yaha nAma gaNezakI mUrtike kAraNa par3a gayA hai jo dAyoM orake prakoSThoM utkIrNa hai| isa guphAmeM do prakoSTha aura barAmadA hai| barAmademeM pAMca stambha haiM / barAmadeke bAhara do pASANa gaja khar3e hue haiM / inakI sUMDameM kamalake Upara Amragucchaka hai| Asana sahita hAthIkI U~cAI pA~ca phuTa aura lambAI cAra phuTa hai| dvArapara donoM ora dRzya utkIrNa haiM, jinameM pazu-pakSI, puSpa Adi haiN| Upara madhyameM nandIpada yA zrIvatsa aMkita hai| / donoM dvAroMke toraNoMke madhyavartI bhAgameM lambodara strI-puruSa bane hue haiN| barAmadekI dIvAlapara rAnI gumphAke samAna eka dRzya utkIrNa hai, jisameM eka puruSa per3ake nikaTa leTA huA hai / usakA dAyA~ hAtha sirapara rakhA huA hai| eka strI usake pairoMke pAsa baiThI huI use dekha rahI hai| usakA hAtha puruSakI jaMghApara rakhA hai| bistarake pAsa usakI DhAla-talavAra rakhI hai| Ageke dRzyameM strI-puruSa DhAla-talavArase susajjita hokara prathama yugalakI ora bar3ha rahe haiM aura antameM eka puruSa strIkA apaharaNa karate hue dikhAI par3atA hai| ___dUsare dRzyameM isI dIvAlapara tIna vyakti gajArUr3ha haiN| DhAla-talavArase susajjita sainika unakA pIchA kara rahe haiM ye sainika videzI pratIta hote haiN| gajArohiyoMmeM eka strI hai| vaha mahAvatake sthAnapara hai| usake hAthameM aMkuza hai| eka vyakti sainikoMpara bANa-varSA kara rahA hai aura dUsarA vyakti unakI ora svarNa-mudrAe~ pheMka rahA hai| dUsare dRzyameM tInoM vyakti hAthIse utarate hue dikhAI par3ate haiN| hAthI ghuTane Tekakara khar3A hai| pAsa hI vRkSa hai| isase Age strI apane dAyeM hAthameM Amragucchaka liye hue hai tathA bAyA~ hAtha puruSake kandhepara rakhA hai| tIsarA vyaktijo sambhavataH karmacArI hai-kandhepara mudrAoMkI thailI liye hue hai| isake antima dRzyameM strI rUThI huI mudrAmeM paryakapara leTI huI hai aura puruSa hAtha jor3akara use manA rahA hai| karmacArI apane svAmIkA dhanuSa aura thailI liye sirepara dIkha par3atA hai| isa prakoSThase milA huA eka bhagna prakoSTha hai| bAyeM kakSameM tIrthaMkara mUrti hai tathA dAyeM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha kakSameM gaNeza-mUrti hai| hAthoM meM modakoMkA pAtra, aMkuza, mUlI aura mAlA hai| unake nIce unakA vAhana mUSaka hai| gaNezamUrtike dAyIM ora pA~ca paMktiyoMkA lekha hai| yaha 8-9vIM zatAbdImeM bhaumanareza zAntikArake zAsana-kAlameM nannaTa-suta bhImaTa bhiSakne khudavAyA thaa| sambhavataH isI bhImaTakA eka zilAlekha dhaulI parvatapara bhI hai| isa kakSase kucha Age dAyIM ora Upara jAnekA mArga hai| Upara do kakSa bane hue haiN| inhIMke nIce prasiddha hAthI gumphA hai| (11) jambezvara gumphA-gaNeza gumphAse pagaDaNDI dvArA Age jAnepara eka pakkA kuNDa milatA hai / kuNDase vApasa lauTakara gaNeza gumphAke pAsa dAyIM ora eka pagaDaNDI jAtI hai| kucha Upara car3hanepara prAcIna mandirake bhagnAvazeSa milate haiN| usase kucha utaranepara jambezvara gumphA milatI hai| isameM eka prakoSTha aura barAmadA hai| barAmademeM eka khambhA hai| dvArake siradalapara eka paMktikA lekha hai jo isa prakAra par3hA gayA hai 'mahAmadAsa vAriyAya nAkiyasa lenam' arthAt yaha guphA mahAmadakI strI nAkiya dvArA banAyI huI hai| yaha lekha maMcapurI guhAlekhake samakAlIna mAnA jAtA hai| (12) bAgha gumphA-guphA naM. 11 ke dakSiNa-pUrva meM yaha choTI-sI guphA hai| bAghake khule hue mukhake samAna isa guphAkA AkAra hai| isalie isakA nAma bAgha guphA par3a gyaa| isameM kevala eka kakSa hai| dvArake toraNakI dAyIM ora bAharI dIvAlapara do paMktiyoMkA eka zilAlekha hai| isake antameM svastika banA huA hai / yaha lekha isa prakAra par3hA gayA hai nagara akhadaMsa sabhUtano lenam arthAt nagara jaja sabhUtikI guphaa| yaha lekha bhI samrAT khArabelake kAlakA hai / (13) sarpa guphA-isameM do kakSa haiM-eka Upara aura dUsarA niice| UparI kakSa pUrvAbhimukhI hai / guphA-dvArapara tIna phaNavAle sarpakA aMkana hai, isalie isakA nAma sarpa gumphA par3a gayA hai / guphAmeM do laghu lekha haiN| eka dvArake Upara hai aura dUsarA dvArake pAkheke paas| ye lekha isa prakAra par3he gaye haiM 'kammasa halakhiNaya ca pasAdo' arthAt kamma aura halakhinakA prAsAda / 'cUlakamasa kothAjeyAya' arthAt cUlakarmakA ajeya kotthaa| (14 ) hAthI gumphA-yaha eka beDhaMgI prAkRtika khulI guphA hai| bAdameM isameM barAmadA banAyA gayA hai, jisameM tIna stambha haiM / yaha guphAkI bajAya varSA aura dhUpase surakSAke lie Azrayasthala kahA jA sakatA hai / yaha adhika gaharI nahIM, lambI hai| guphAkA antardeza bAvana phITa lambA aura aTThAIsa phITa caur3A hai| dvArakI U~cAI sAr3he gyAraha phITa hai| barAmadeke mAthepara aila samrAT khArabelakA prasiddha zilAlekha hai| isa zilAlekhameM satraha paMktiyA~ haiN| isa guphAkA mahattva kalAkI dRSTise na hokara isa zilAlekhake kAraNa hai| isa guphAke pAsameM kaI choTI guphAe~ haiN| inameM koI ullekhanIya bAta nahIM hai| inameM kaI guphAe~ pavanArI yA pavana gumphA kahalAtI haiN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 bhAratake digambara jaina tIrtha (15) dhAnaghara gumphA-guphA naM. caudahake dAyIM ora sIr3hiyA~ car3hakara eka lambA kakSa hai jisameM tIna pravezadvAra, barAmadA aura do stambha haiN| bAyIM orake AdhAra-stambhake sAmane dvArapAla banA huA hai tathA dAyeM AdhAra stambhake Upara siMha-mukha banA huA hai| isa guphAkI dAyIM ora eka khulI guphA hai| kucha Upara pahAr3Ipara bhI eka bhagna guphA hai| - (16 ) haridAsa gumphA-guphA naM. bArahase kucha nIce utaranepara tIna guphAe~ haiM, jinameM pUrvI guphA haridAsa gumphA kahalAtI hai| vigata zatAbdImeM haridAsa nAmaka kisI sAdhune isapara anadhikRta rUpase adhikAra kara liyA thaa| usIke nAmapara isa guphAkA nAma haridAsa gumphA par3a gyaa| isameM eka kakSa aura barAmadA hai| tIna pravezadvAra haiN| isake dvArapara eka paMktikA zilAlekha hai jo isa prakAra par3hA gayA hai 'cUlakamasa pasAto kothA jeyAya' arthAta calakarmakA prAsAda aura ajeya kotthaa| isI prakArakA lekha guphA naM. terahameM bhI hai| (17 ) jagannAtha gumphA-guphA naM. solahakI bAyIM ora yaha guphA hai| isako bhotarI dIvAlapara jagannAthajIkA citra banA huA thA, aisA kahA jAtA hai| kintu vaha citra Ajakala nahIM hai| kahate haiM, isa citrake kAraNa hI guphAkA yaha nAma par3a gyaa| isakA kakSa udayagirikI anya guphAoMkI apekSA sabase adhika lambA hai| yaha sattAIsa phITa sAta iMca lambA aura sAta phITa caur3A hai| isameM cAra pravezadvAra, barAmadA aura tIna stambha haiN| AdhAra-stambhoMke sire vibhinna pazu-pakSiyoMkI AkRtiyoMse alaMkRta haiN| isameM dIpaka rakhaneke lie tIna tAkha bhI bane (18) rasUI gumphA-kahA jAtA hai ki jaba guphA naM. satrahameM jagannAthajIkA citra aura loga usakI pUjAko Ate the to prastuta guphAmeM rasoI banAyA karate the| isameM kevala eka choTA-sA kakSa hai| Avazyaka jJAtavya khaNDagirike dakSiNa-pazcimameM nIlagiri hai| yaha bhI udayagiri-khaNDagirike samAna isa parvatapara eka bhAga hai| ina tInoM parvatoMpara jo guphAe~ haiM, unameM mukhya guphAeM udayagirimeM 44, khaNDagirimeM 19 tathA nIlagirimeM 3 haiN| yahA~ke eka lekhase jJAta hotA hai ki khaNDagiri-udayagiri 10-11vIM zatAbdI taka kumAra-kumArI parvata kahalAte the| ____ ina guphAoMkA sahI kAla-nirdhAraNa karanA prAyaH kaThina hai| yahA~ke zilAlekhoMmeM aisA koI srota nahIM milatA, jisake sahAre ina guphAoMkA nirmANakAla jJAta ho ske| aise sUtra avazya haiM, jinase khArabelakA samaya nirdhArita karanemeM sahAyatA mila sakatI hai, jaise sAtavAhana sAtakarNI, vahasatimitra, dimit| isake atirikta 'nandarAja ti-vasa-sata o (ghA ) TitaM' isa pAThake anusAra nandarAjase tIna sau varSa pazcAt naharakA punarnirmANa huaa| isameM sandeha nahIM hai ki khArabela aura unake parijana-purajanoMne yahA~ aneka guphAoMkA nirmANa kiyA thA, kintu kaI guphAe~ unase pahale bhI vidyamAna thIM, kucha unake pazcAt 9-10vIM zatAbdI taka bhI banIM / isalie itihAsakAroM aura purAtattvavidoMne ina gaphAoMke sambandhameM jo niSkarSa nikAle haiM, unapara apanA abhimata prakaTa kiye binA saMkSepameM unheM yahA~ de rahe haiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 213 ina guphAoMmeM hAthI guphAkA nirmANa-kAla I. sanse 158 yA 153 varSa pUrva hai| udayagirikI svargapurI, maMcapurI, sarpa guphA, bAgha guphA, jambezvara guphA aura haridAsa guphA ina chaha guphAoMmeM aura khaNDagirikI totA guphA aura ananta guphA ina sabhI guphAoMmeM jo zilAlekha haiM, ve brAhmI lipimeM haiM aura ye khArabelake samayake akSaroMse milate-julate haiN| isalie ina zilAlekhoMkA kAla IsavI sanse pUrvakA to hai hii| yaha bhI sambhava hai, inameM kucha guphAoMkA nirmANa aura bhI pahale ho cukA ho| isa pahAr3IkI khyAti pUrvase thI, aneka jaina muni yahA~ nivAsa karate the| isIlie khArabelane isa pahAr3Iko cunA aura yahA~ guphA bnaayiiN| aisI sthitimeM usase pahale yahA~ kucha guphAe~ hoM, isa sambhAvanAse inakAra nahIM kiyA jA sktaa| anumAna to yaha bhI kiyA jAtA hai ki IsavI pUrva tIsarI zatAbdIse IsA pUrva pahalI zatAbdI taka hI yahA~kI adhikAMza guphAe~ banI hoNgii| yahA~ sabase bar3I guphA rAnI guphA hai| isameM jo zreNIbaddha stambha aura dRzyAMkana milatA hai. usase lagatA hai. yaha gaphA kitanI samaddha aura kalAsampanna hai| isameM koI lekha nahIM hai| isalie isakA nirmANa-kAla athavA isake nirmAtAkA patA nahIM cltaa| isakI racanA-zailIse yaha prAcIna lagatI hai| kucha guphAe~ pazcAtkAlIna haiM, jaise navamuni guphA, choTI hAthI guphA, gaNeza guphA Adi / samrAT khArabelakA hAthI gumphA zilAlekha 1. ( varddhamaMgala-cihna) (svastika cihna ) namo arahaMtAnaM namo savasidhAnaM / aireNa mahArAjena mahAmeghavAhanena cete-rAjavaMza vadhanena pasatha-subha-lakhanena caturaMta rakSaNa guNa-upetena kaliMgAdhipatinA siri khArabelena / 2. paMdarasa-vasAni siri kaDAra-sarIra-vatA kIDitA kumAra kIDikA // tato lekha-rUpa gaNanA-vavahAra-vidhi-visAradena sava vijA vadAtena nava vasAni yovarAja pasAsitaM // saMpuNa catunIsati-vaso tadAni vadhamAna-sesayo-venAbhivijayo tatiye / 3. kaliMga-rAja-vase purisa-yuge mahArAjAbhisecanaM pApunAti // ( nandipada-cihna) abhisitamato ca padhame vase bAta-vihata-gopura-pAkAra-nivesanaM paTisaMkhArayati kaliMganagarikhivIra sitala taDAga pADiyo ca baMdhAyayati savUyAna paTi saMthapanaM c| 4. kArayati panati sAhi satasahasehi pakatiyo ca raMjayati / / dutiye ca vase acitayitA sAtakani pachimadisaM haya-gaja-nara-ratha-bahulaM daMDaM paThApayati'kanhaveMNA-gatAya ca senAya vitAsita asikanagara (1) tatiye puna vase / __5. gaMdhava-veda-vudho dapa-nata-gIta-vAdita-saMdasanAhi usava samAja-kArApanAhi ca kIDApayati nagari ( / ) tathA cavuthe vase vijAdharAdhivAsaM ahatapuvaM kaliMga-yuvarAjAnAM dhamena va nitinA va pasAsati savata dhamakuTena bhItatasite ca nikhita-chata 1. DaoN. bI. ema. baruAke matAnusAra / 2. DaoN. DI. sI. sarakAra-ceti / 3. baruA-lakhaNena / 4. DaoN. sarakAraluThaNa / 5. DaoN. sarakAra-upitena; DaoN. ke. pI. jAyasavAla-luThita guNopahitena / 6. bruaa-vdhmaan-sesyovnaabhivijyo| 7. baruA-rAjavaMze / 8. jAyasavAla-mAhA. / 9. priMsaipa-mate / 10. baruA-bhIre; jAyasavAla aura banarjI-kaliMga nagari alaga pada / phira khivIra-isitAla-taDAga aisA pATha pddh'eN| 11. jAyasavAla, banarjI-kahva. / 12. jAyasavAla-vitAsitaM / 13. jAyasavAla, bnrjii-musik.|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 bhAratake digambara jaina tIrtha 6. bhiMgAre hita-ratana-sapateye saba-raThika-bhojake pAde taMdAyayati (1) paMcame ca dAnI vase naMdarAja-ti-vasa-sata-oghATitaM tanasuliya-vATA paNADi nagaraM pavesayati satasahasehi ca khanApayati / abhisito ca chaTe vase rAjaseyaM saMdaMsayaMto savakara-vaNa 7. anugaha anekAni sata-sahasAni visajati pora-jAnapadaM (1) satamaM ca vasaM pasAsato' vajiraghara'...... samatuka-pada.......kuma......(0) aThame ca vase mahatA senAya madhuraM anupaNe (1) goradhagiri 8. ghAtApayitA rAjagahaM upapIr3apayati (1) etinA ca kaMmapadAnasaMnAdena sabhItasenavAhane vipamucituM madhuraM apayAto yavanarAja (Dimita') sabaghara vAsinaM ca sadagahatinaM ca sa pAna bhojana ca sadarAja bhikAna c| savagaha patikAna ca zava brahmaNAnaM ca pAna bhojanaM ddaati| kaliMgajina palavabhAra 9. kaparukha haya-gaja-nara-ratha-saha yAti sarda ghara bAsinaM ca saba rAja matakAnaM ca saba prahamatikAnaM ca saba brahmaNAnaM ca pAna bhojanaM dadAti arahatAnaM samaNAnaM ca dadAti sata sahasehi (1) navame ca vase veDuriya 10. kaliMga rAja nivAsaM mahAvijaya pAsAdaM kArayati aThatisAya sata sahasehi (1) dasameM ca vase daMDa saMghI sAmamayo bharadha....sapaThAnaM maha jayanaM....kArApayati (II) ekAdasame ca vase maNi ratanAni upalabhate (1) 11. kaliMga purva rAja nivesitaM pIthuDa gadabha-naMgalena kAsayati (1) janapadabhAvanaM ca terasa vasa satakataM bhidati amira daha saMghAtaM (1) bArasame ca base sata saha sehi vitAsayati uttarApatha rAjAno 12. mAgadhAnaM ca vipulaM bhayaM janeto hathasaM gaMgAya pAyayati (1) magadhAnaM ca rAjAnaM vahasatimitaM pAde vaMdApayati (1) naMdarAjanItaM kaliMga jinaM saMnivesaM aMgamagadhavasuM na nayati (II) 13. haya gaja sena vAhana sahasehi aMga magadha vAsinaM ca pAde vaMdApayati (1) vIthi catara palikhAni gopurAni siharAni nivesayati satavisikanaM parihArehi (1) abhuta machariyaM ca hathI nivAsa pariharaMti miga-haya-hathI-upAnAmayaMti paMDarAjA vividhAbharaNAnisRtA mani ratanAni AharApayati itha sata shsaani| 14. sino vasIkaroti (1) terasame ca vase supavata vijaya cake kumArI pavate arahatehi pakhina saMsitehi kAyanisIdiyAya yApUjAvakehi rAjamitini cinavatAni vAsasitAni pUjAnurata savAsaga khArabela sirinA jIva dehasayikA parikhAtA (II) 15. sakata-samaNa suvihitAnaM ca sava disAnaM ananaM tapasi isina saMdhiyanaM arahata nisIdiyA samIpe pAbhAre varAkAra samuthApitAhi aneka yojanA hitAhi panati sAhi sata sahasehi sinAhi sinarthabhAni ca cetiyAni ca kArApayati (1) 1. jAyasavAla-rAjasUyaM / 2. baruA-satame ca vase (a) s-sto| 3. baruA-vajiraghara-khatiya-sataghaTani-samataka-padaSanaM saMhipada, jAyasavAla-gharavati ghusitagharini sa matuka-pada-puMja / 4. baruA-mahati senAya / 5. jAyasavAla-saMvita, baruA-parvataM / 6. yaha zabda sandehAspada hai / 7. baruA-yaMti, jAyasavAla-sahayaMte / 8. jAyasavAla-gharAvAsaparivesane agiNAthiyA / 9. sarakAra-sadagahaNaM ca kArayituM brahmaNAnAM jayaparihAra / 10. dasaveM varSakA pATha sabhIkA saMdigdha hai|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 215 16. paTalika catare ca veDuriya gabhe thaMbhe patiThApayati pAnatarIya sata sahasehi mukhiya kala vocchinaM ca coyaThi aMga saMtika turiyaM upAdayati (1) khema rAjA sa vaDhagajA sa bhikhurAjA dhamarAjA pasaMto sunaMto anubhavato kalAnAni 17. guNavisesa kusalo sava pUjako sava devAyatana saMkArakArako apahihata cako vAhanabalo cakadharo gutacako pavatacako rAjasivasukula vinisito mahAvijayo rAjA khArabela siri (II) (cihna caitya-vRkSa ) - - purI purIkA dhArmika mahattva hinduoMke cAra parama pavitra dhAmoMmeM badrInAtha, dvArakA, rAmezvaram aura jagannAthapurI mAne jAte haiM / hindU zAstroMke anusAra badrInAtha satayugakA, rAmezvaram tretAkA tathA dvArakA dvAparakA dhAma hai| kintu purI kaliyugakA dhAma hai / hinduoMko yaha bhI mAnyatA hai ki bhagavAna jagannAthajI badrInAthameM snAna karate haiM, dvArakAmeM zRMgAra karate haiM, purImeM annakA bhoga grahaNa karate haiM aura rAmezvara dhAmameM zayana karate haiN| zAkta sampradAyake loga ise uDDiyAna pITha kahate haiM aura 51 zaktipIThoMmeM isakI gaNanA karate haiN| purIke vibhinna nAma jagannAthapurIke atirikta isa kSetrake kaI nAma batAye jAte haiM, jaise ucchiSTa kSetra, zrIkSetra, puruSottamapurI, zaMkhakSetra, jamanika tIrtha, kuzasthalI, nIlAdri athavA nolAcala, martya vaikuNThapurI, jagannAtha dhAma, uDDIyAna pITha / mArga yaha kSetra baMgAlakI khAr3Ike taTapara kaTakase lagabhaga 90 ki. mI. tathA bhuvanezvarase 62 ki. mI. rela aura sar3aka mArgapara avasthita hai| yaha dakSiNa-pUrva relapathake havar3A-purI relapathakA antima sTezana hai / Asanasola, havar3A, madrAsa tathA talacarase purIke lie sIdhI Trena calatI hai| kaTaka, bhuvanezvara, khuradA roDa Adise purIke lie moTara baseM bhI calatI haiN| purI sTezanase zrIjagannAthajIkA mandira lagabhaga 1 mIla hai| jagannAtha mandira ___jagannAthajIkA mandira bahuta vizAla hai| mandira do parakoToMke bhItara hai| isameM cAroM ora cAra mahAdvAra haiM-pUrvameM siMhadvAra, dakSiNameM azvadvAra, pazcimameM vyAghradvAra aura uttarameM hastidvAra / bAharI parakoTA yA prAcIrakI U~cAI bAIsa phuTa aura caur3AI chaha phuTa pA~ca iMca hai| mandirake zikharakI U~cAI do sau caudaha phuTa hai| isakI cUr3Apara nIlacakra virAjatA hai / mandirameM dakSiNakI ora eka vaTavRkSa hai, jise akSayavaTa kahA jAtA hai| siMhadvArase praveza karanepara 25 sIr3hiyA~ car3hanI par3atI haiN| phira dUsarA prAkAra milatA hai| yahA~ donoM ora prasAda milanekA bAjAra hai| jagannAthajIke nija mandirake dvArake sAmane mukti
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 bhAratake digambara jaina tIrtha maNDapa hai / muktimaNDapake pIchekI ora mukta nRsiMhakA mandira hai| isake nikaTa rohiNI kuNDa hai| usake samIpa vimalAdevIkA mandira hai| jaina loga isako sarasvatIkI mUrti mAnate haiN| mukti maNDapake sAmane nija mandirake dakSiNa dvArameM praveza karanese pUrva bAhara hI bAyIM ora dIvAlameM bhagavAn RSabhadeva tIrthaMkarakI eka mUrti virAjamAna hai| yaha halake sileTI varNakI khaDgAsanameM lagabhaga eka phuTa avagAhanAkI hai| pIThAsanake donoM ora indra-indrANI vinIta mudrAmeM khar3e hue haiN| madhyameM donoM ora camarendra camara liye hue khar3e haiN| zIrSa bhAgake donoM ora AkAzacArI deva puSpamAla liye hue haiN| mUrti digambara jaina hai| mUrtikA jaTAjUTa bhavya hai| kucha varSa pUrva taka yaha mUrti dIvAlameM utkIrNa apane mUla rUpameM thI, kintu surakSA bhI dRSTise bA. sakhIcandajI kaisare hinda kalakattAne isake Upara zIzekA eka phrema lagavA diyA hai| ina jaina mUrtikI sthApanA eka hindU mandirameM kyoM kI gayI, aisI kutUhalapUrNa jijJAsA manameM uThanA svAbhAvika hai| yaha jijJAsA karanepara vahA~ke paNDoM aura pablika rilezaMsa AphIsarane batAyA ki "yaha mandira Ajase 21-22 sau varSa pahale mahArAjakhArabelane 'kaliMga-jinakI matiko virAjamAna karaneke lie banAyA thaa| khArabela mahArAja jaino the| unhoMne sarvasAmAnyake darzanakI suvidhAke lie eka jaina pratimA virAjamAna kraayii|" paNDoM Adine ukta jaina mUrtike prasaMgameM jo bAteM batAyoM, ve kiMvadantIke rUpameM abataka calI A rahI haiN| nija mandirameM solaha phuTa lambI aura cAra phuTa U~cI vedI hai| ise ratnavedI kahate haiN| isa vedImeM bAyeMse dAyeMko-kramazaH balarAma, subhadrA aura jagannAthajI ( zrIkRSNa ) virAjamAna haiN| jagannAthajIkA varNa zyAma hai / vedIpara eka ora chaha phuTa lambA sudarzana cakra virAjamAna haiN| yahIM nIlamAdhava, lakSmI tathA sarasvatIkI choTI mUrtiyA~ bhI haiN| ___ tInoM hI mukhya mUrtiyA~ apUrNa haiN| unake hAtha pUre nahIM bane haiN| mukhamaNDala bhI sampUrNa nirmita nahIM hai / ye dAru vigraha haiM arthAt lakar3Ike bane hue haiN| ina prAkAroMke bhItara aura bAhara aneka mandira bane hue haiM / inameM eka sthAna vizeSa ullekhanIya hai, vaha hai kaivalya vaikuNTha athavA koyala vaikuNTha / jagannAthajIkA kalevara prati varSa badalA jAtA hai| purAne kalevarakI samAdhi isI sthAnapara dI jAtI hai| isa sthAnako deva nirvANa bhUmi bhI kahA jAtA hai| isa sthAnapara eka zAlmalIlatA chAyI huI hai| ullekhanIya utsava yoM to varSameM jagannAthajIkI dvAdaza yAtrAeM hotI haiM, kintu inameM sabase pradhAna mahotsava ASAr3ha zuklA dvitIyAko hotA hai| usa dina tIna rathoMmeM balarAma, subhadrA aura jagannAthajI virAjamAna hokara guNDIcA mandira jAte haiN| dUsare dina mUrti mandirameM pahu~cAyI jAtI hai| sAta dina taka mati vahIMpara virAjamAna rahatI hai| dazamIko rathayAtrAkI vApasI hotI hai| ina nau dinoMke jagannAthajIke darzanako 'Ar3apadarzana' kahate haiM / jagannAthajIkI isa rathayAtrAmeM lAkhoM vyakti sammilita hote haiN| rAstemeM tIna dina lagate haiN| rathayAtrA divasako smRtiyoMmeM kalyANaka divasa mAnA jAtA hai| rathayAtrAse pUrva jyeSTha zuklA pUrNimAko tInoM mUrtiyoMko snAna-maNDapameM lAkara 108 ghar3oMse snAna karAyA jAtA hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke digambara jaina tIrtha 217 eka rocaka kiMvadantI jagannAthajIke kalevara-parivartanake sambandhameM eka rocaka kiMvadantI pracalita hai, jisase kalevarakA parivartana eka rahasya bana gayA hai| kahate haiM, jo paNDA kalevara-parivartana karatA hai, usakI A~khoMpara paTTI bA~dha dI jAtI hai / vaha TaTolakara purAne kalevarake hRdayake sthAnase eka choTI mUrti nikAlatA hai aura use nava kalevarameM hRdayake sthAnapara rakhakara use banda kara detA hai| A~khoMpara paTTI bA~dhanekA kAraNa yaha batAyA jAtA hai ki yadi koI vigraha-parivartana karate hue dekha le to usakI aura usake parivArakI tatkAla mRtyu ho jAtI hai| mandira nirmANakA itihAsa isa mandirake nirmANakA kyA itihAsa hai, isakA ullekha zrI jagannAtha mandira paricAlanA samitikI orase prakAzita 'zrI kSetra paricaya' meM isa prakAra kiyA hai "paNDu vaMzake rAjA udayanake putra the indrabala / ve indradyumnake nAmase adhika paricita the| rAjA indradyumna isI sthAnake mUla nivAsiyoMko sAtha lekara pahale zrI jagannAthajIkI pUjA-arcanA karate the| una dinoM zrI jagannAthajIkA nAma nIlamAdhavake rUpameM paricita thaa| isake kaI varSoMke bAda magadhake nandavaMzIya narapati mahApadmananda isa devatAke prati itane AkRSTa hue ki unheM sabakI A~khoMse bacAkara mamadha le gaye the| IsAke 100 varSa pUrva kaliMgake tatkAlIna mahAparAkramazAlI samrATa khArabelane magadhapara car3hAI kI thI aura zrI jagannAthajIko vahA~se lAkara isa kSetra meM phirase pratiSThita kiyaa| I. 824 meM utkalake kezarIvaMzIya puNyazloka narapati yayAti kezarIne isa mahAn devatAke lie eka bhavya mandirakA nirmANa karAyA thaa| parantu samudra taTavartI sthAna honeke kAraNa namakIna havAse yaha mandira thor3e hI varSoM meM naSTa ho gyaa| isake bAda I. 1038meM utkalake gaMgavaMza sambhUta cirasmaraNIya narapati mahAmanA coDa gaMgadeva yA cur3a gaMgadevake dvArA Ajake isa jagadvikhyAta mandirakA punaH nirmANa huaa| isake pramANameM gaMgarAja rAghavadevake tAmrazAsanapara likhA nIcekA zloka diyA jA rahA hai pAdau yasya dharAntarIkSamakhilaM nAbhizca murvAdizaH zrotre netrayugaM ravInduyugalaM mUrdhApi ca dyaursii| prAsAdaM puruSottamasya nRpatiH ko nAma kartuM kSamaH tasyetyAdi nRpairayakSitamayaM cakre'tha gaMgezvaraH // 1100 I. ke lagabhaga utkalake tatkAlIna nRpati anantavarmanane, aba hama jisa jagannAtha mandirako dekha rahe haiM, usakA nirmANa kArya prArambha karavAyA thaa| unakI eka pIr3hIke bAda unake nAtI (pautra ) utkalake pramiddha gaMgavaMza napati rAjA anaMga bhImadevake dvArA isa vizvaprasiddha bhavya mandirakA nirmANa kArya samApta huaa| isa mandirake nirmANameM prAcIna utkalake A. gaMgA-godAvarI takake eka vizAla sAmrAjyake 12 sAloMkA rAjasva kharca ho gayA thaa| itane varSoM ke bAda bhI vahI mandira binA kisI parivartanake Aja hamAre sAmane jyoMkA tyoM khar3A hai|" / uparyukta vivaraNase kaI bAtoMpara prakAza par3atA hai| (1) nIla mAdhava mUrti, jise bAdameM jagannAthajI kahA jAne lagA, mahArAja udayanake putra indradyumnake kAlameM bhI vidyamAna thii| (2) nandavaMzakA pratApI samrAT mahApadmananda kaliMgapara vijaya prApta karake isa mUrtiko apane sAtha le gayA thaa| (3) samrAT khArabela magadhako parAjita karake isa mUrtiko pATaliputrase vApasa lAye aura use usake mUla kSetrameM pratiSThita kiyaa| (4) kezarI vaMzake yayAti kezarIne san 824 meM bhAga 2-28
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bhAratake digambara jaina tIrtha eka mandirakA nirmANa kraayaa| (5) san 1038 meM utkalake gaMgavaMzI coDa gaMgadevane yayAti kezarI dvArA nirmita mandirake jIrNa honepara naye mandirakA nirmANa prArambha kiyaa| (6) isake 62 varSa bAda ananta varmanane mandirakA kArya Age bar3hAyA aura usake pautra anaMga bhImadevane use pUrA kraayaa| antima tInoM nareza gaMgavaMzake the| kaliMga jinamatiko khoja uparyukta vivaraNameM jisa nIlamAdhava yA jagannAthakI mUrtikA ullekha kiyA hai, vaha vastutaH 'kaliMgajina' kI mUrti thii| samrAT khArabelane udayagiripara sthita hAthI gumphAmeM jo abhilekha utkIrNa karAyA thA, usameM isa mUrtikA bhI ullekha kiyA gayA hai| usameM isa mUrtikA nAma 'kAliMgajina' diyA hai| zilAlekhameM spaSTa ullekha hai ki apane rAjyake bArahaveM varSameM magadhavAsiyoMmeM vipula bhaya utpanna karake khArabelane apane hAthiyoMko gaMgAkA jala pilAyA, magadhake rAjA vahasatimitra ( bRhaspatimitra) ko apane caraNoMmeM jhukAyA tathA aMga-magadhako jItakara nandarAja ( mahApadmananda ) dvArA AnIta 'kaliMgajina' ( mUrti) ko kaliMga vApasa le gaye / isa 'kaliMgajina' ke sambandhameM ur3osAke prasiddha vidvAn DaoN. lakSmInArAyaNa sAhUne apanI pustaka 'ur3IsAmeM jainadharma'ke pR. 61-62 para likhA hai-"zilAlekhIya sAkSIse hameM jJAta hai ki yaha jinamUrti hI kaliMgake adhivAsiyoMkI ArAdhya devatA thii| isalie vijayI mahApadmakA vijaya garvase utphulla hokara 'kaliMgajina' kI ora AkRSTa honA svAbhAvika thaa| jainadharmakA kaliMgameM prAdhAnya vistAra honeke kAraNa jinamUrtikA prabhAva bhI pratyeka kaliMgavAsIke Upara kama yA jyAdA par3A hI hogaa| adhika kyA, mahApadma svayaM hI jaina dharmake upAsaka the, anyathA kaliMga adhikRta karaneke upalakSyameM mahApadmane samagra jAtike, dezake tathA apane iSTadevako sudUra pATaliputra le jAnekA prayAsa nahIM kiyA hotaa| yadi ve jainadharmAvalambI na hote to ve jinamUrtiko naSTa kara dete| parantu hAthI gumphA zilAlekhase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki khArabelake magadhapara adhikAra karaneke samaya taka arthAt 300 varSoMke dIrgha kAlameM uparokta mUrti pATaliputrameM surakSita rahI thii|" __ Age Apa isa sambandhameM likhate haiM- "isI suavasarapara unhoMne zobhAyAtrA nikAlanekI taiyArI kI thii| khArabelakI virAT sainyavAhinI aura kaliMgake asaMkhya nAgarikoMne usa mahotsavameM yogadAna diyA thA aura kaliMga sAmrAjyake samrATa hI svayaM usake utsavako sundara rUpase sampanna karaneke lie yatnavAn hue the| saMgIta aura vAditroMke dhvani-samArohameM 'kaliMgajina' ko pUnaH kaliMgameM sthApita kiyA gyaa| hAthI gumphA zilAlipise yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki khArabela aura usake parivArake sabhI loga jaina dharmAvalambI the| unakI bhakti aura sneha 'kaliMgajina' ke sAtha otaprota thaa|" isase bilakula spaSTa ho jAtA hai ki 'kaliMgajina' kI vaha mUrti jainamUrti thii| vastutaH vaha jaina tIrthaMkara RSabhadevakI mUrti thI aura vaha nIlamaNikI thii| samrAT khArabelane magadhase usa mUrtiko vApasa lAkara pahale kumArI parvata ( khaNDagiri ) para arhanta jinAlayameM virAjamAna kiyA thA aura usake lie samudra-taTapara eka bhavya aura samunnata jinAlayakA nirmANa karake usa mUrtikI zobhA yAtrA bar3e samArohake sAtha nikAlI thI aura usa jinAlayameM usakI pratiSThA kI thii|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3osAke digambara jaina tIrtha 219 khArabela dvArA nirmita jinAlaya isameM sandeha nahIM hai ki 'zrIkSetra paricaya'ke anusAra jagannAthapurokA vartamAna mandira mUlataH khArabela dvArA nirmita vahI jinAlaya hai| kintu prazna yaha hai ki 'kaliMgajina' kI vaha mUrti kahA~ gayI tathA 'kaliMgajina'kA mandira jagannAthajIkA mandira kaise bana gayA ? prathama praznakA uttara jagannAthajIke kalevara-parivartanakI rahasyamaya vidhimeM mila jaayegaa| dAruvigrahameM jo choTI-sI mUrti rakhI jAtI hai, vahI 'kaliMgajina'kI ratnamUrti hai, aisA hamArA vizvAsa hai| jahA~ taka dasare praznakA sambandha hai, vizvAsapUrvaka yaha kaha sakanA kaThina hai ki 'kaliMgajina' kaba jagannAthajI bana gaye aura unakA jinAlaya kaba jagannAthajIkA mandira bana gyaa| aisA lagatA hai, jaba Adya zaMkarAcAryane cAroM dizAoMmeM cAra dhAmoMkI sthApanA kI thI, usI samaya ye parivartana hue| jisa kaliMgameM sudIrgha kAla taka jaina dharma rASTra dharmake rUpameM pallavita huA, Aja usakA eka bhI prAcIna mandira avaziSTa nahIM hai| isakA tarkasaMgata eka hI kAraNa ho sakatA hai ki kaliMgameM jainoMkI saMkhyA aura prabhAvameM hAsa honepara ve sabhI jaina mandira parivartita kara diye gaye hoN| jagannAthajIkA mandira isI parivartana-zRMkhalAkI eka kar3I rahA hai| nAradIya paMcarAtra, sUtasaMhitA aura nIlAdri arcanacandrikA Adi jinagranthoMke anusAra jagannAthapurIke mandirameM cauMsaTha upacAroMke sAtha pUjA, naivedya Adi kArya sampanna huA karate haiM, ve sabhI grantha isa kAlake bAdake haiN| .... mUlataH yaha jaina mandira hai, isa vizvAsake anya bhI kaI kAraNa haiM / jaise-purI mandirake dakSiNa dvArapara RSabhadeva tIrthaMkarakI mUrtikA honA aura vahA~ isa paramparAgata anuzrutikA honA ki isa mandirakA nirmANa khArabela mahArAjane karAyA thA aura ve jaina the, hamArI isa dhAraNAkA samarthana karate haiM ki mUlataH yaha vahI mandira hai, jisakA nirmANa khArabelane 'kaliMgajina' mUrtike lie karAyA thaa| kezarI vaMza athavA gaMga vaMzake rAjAoMne usIkA punaruddhAra athavA punarnirmANa karAyA thaa| abhidhAna rAjendra koSa (caturtha khaNDa 1385) meM RSabhadevakA eka nAma jagannAtha bhI mAnA hai| AcArya jinasena kRta mahApurANake jinasahasranAma stotrameM bhI jagannAtha zabda RSabhadevakA nAmAntara mAnA hai| isa samanvaya dRSTise vicAra karate haiM to jagannAtha aura RSabhadevakI aneka bAtoMmeM samAnatA dRSTigocara hotI hai / jagannAthajIkA nIlacakra RSabhadevake dharmacakrakA hI pratIka hai| jagannAtha mandirakA vaTavRkSa RSabhadevake bodhi-vRkSako sUcita karatA hai| yaha bodhi-vRkSa akSaya vaTa kahalAtA hai| vimalAdevI sacamuca hI RSabhadevakI putrI brAhmI ( sarasvatI ) se abhinna haiN| jagannanAthajIkA abhiSeka jaina mUrtiyoMke abhiSekake samAna hotA hai / jAnnAtha mandirake ber3AmeM kohalI vaikuNTha nAmaka sthAna hai| kohalI zabda saMskRtake kaivalya zabdase niSpanna huA hai jo jainoMkA pAribhASika zabda hai| purImeM ASAr3ha zuklA do ko rathayAtrAkA utsava hotA hai| hindU paramparAmeM vAra, nakSatrakA vicAra kiye binA zubha kAryakA anuSThAna vajita batAyA hai| kintu ASAr3ha zuklA doko bAra nakSatrakA vicAra kiye binA saba tarahake zubha kArya kiye jAte haiN| isalie hindU paramparAmeM ise kalyANaka divasa mAnA gayA hai| vAstavameM yaha kalyANaka divasa to hai hii| RSabhadeva bhagavAnke pA~ca kalyANaka manAye jAte haiM-garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa / ye hI pA~ca kalyANaka pratyeka tIrthaMkarake hote haiN| jina tithiyoM meM ye kalyANaka hote haiM ve kalyANaka divasa kahalAte
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhAratake digambara jaina tIrtha haiN| RSabhadevakA garbha-kalyANaka isI tithiko huA thaa| yahA~ eka bAta vizeSa rUpase ullekhanIya hai ki purIko rathayAtrA zrI kRSNajI ko ghoSayAtrA nahIM hai| ghoSayAtrAmeM phira bADar3A ( lauTanA) nahIM hotaa| jagannAthajImeM anya vaiSNava tIrthoMse kaI bAtoMmeM antara hai| yahA~ke mahAprasAdameM chuAchUtakA doSa nahIM mAnA jAtA, ucchiSTatAkA bhI doSa nahIM mAnA jaataa| ekAdazI Adi vrata-parvAdike dina bhI use grahaNa karanA vihita hai| isameM to sandeha nahIM hai ki mUlataH purIkA mandira jainamandira hai| kaliMga jinakI vaha vikhyAta mUrti bhI abataka surakSita hai| isake lie vaiSNava samAjake prati AbhAra prakaTa karanA hamArA naitika kartavya hai ki usane usa mUrtikI abataka rakSA kI tathA jaina mandirameM pracalita kaI prAcIna paramparAoMkA abataka nirvAha kiyA hai| kyA yaha dhArmika sahiSNutAkI parAkASThA nahIM kahI jA sakatI ki aba bhI mukhya mandirake dvArakI dIvAlapara RSabhadevakI muti usI prakAra virAjamAna hai, jaise samrAT khArabelane ise virAjamAna kiyA hogaa| yadyapi mandirake ahAtemeM kaimarA le jAtA aura citra lenA vajita hai, kintu koI jaina bandhu kisI bhI paNDese jaina mUrtike sambandhameM koI prazna karatA hai to ve bar3e premapUrvaka usakA uttara dete haiN| lagatA hai, mAno yahA~ Akara jaina dharma aura vaiSNava dharmakA saMgama huA hai / isa mandira aura mUrtike rUpameM donoM dharma yahA~ / premapUrvaka raha rahe haiN| 1. mahApurANake anusAra RSabhadevakA garbhakalyANaka ASAr3ha kRSNA do ko huA thaa| purokI rathayAtrA ASAr3ha zuklA do ko hotI hai / kRSNA aura zuklAkA yaha antara prAnta-bhedake kAraNa hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 koTizilA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ koTizilA siddhakSetra koTizilA nirvANa-kSetra hai| nirvANa-kANDa (gAthA ) meM isa sambandhameM eka gAthA nimna prakAra hai| 'jasahara-rAyassa suA paMcasayA kaliMga desammi / koDisilAe koDimuNI NivvANa gayA Namo tesiM / ' isa gAthAke hindI bhASAnuvAdakane isakA artha nirvANa kANDa (bhASA) meM isa prakAra kiyA hai jasaratha rAjAke suta kahe, deza kaliMga pAMca sau lahe / koTizilA muni koTi pramANa, vandana karU~ jora juga pAna / / arthAt kaliMga dezameM sthita koTizilAse yazodhara rAjAke pAMca sau putra aura eka karor3a muni mokSa gye| isa gAthAke anusAra koTizilA siddhakSetra yA nirvANa-kSetra hai| aura yaha sthAna kaliMgameM thaa| 'vividha tIrthakalpa' ke kartA AcArya jinaprabha sUrine 'koTizilA tIrthakalpa' nAmase eka kalpa kI racanA kI hai| isameM koTizilAkI avasthitikA nirNaya karate hue ve likhate haiM __'iha bharaha khittamajjhe titthaM magahAsu atthi koddisilaa|' arthAt isa bharata kSetrameM magadha dezameM koTizilA avasthita hai| koTizilAko vizeSatA batAte hue unhoMne Age likhA hai ki yaha eka yojana lambI aura eka yojana caur3I hai / ardhacakrI nArAyaNa sura-nara-khecaroMke samakSa ise uThAkara apane balakI parIkSA karate haiN| prathama nArAyaNane ise uThAkara sirake Upara tAna diyA thaa| dUsarA nArAyaNa sira taka hI uThA skaa| tIsarA gardana taka, cauthA vakSasthala taka, pA~cavA~ udara taka, chaThA kaTipradeza taka, sAtavA~ jaMghA taka, AThavA~ ghuTanoM taka tathA antima nArAyaNa bhUmise kevala cAra aMgula Upara hI uThA paayaa| avasarpigo kAlake kAraNa manuSyoMkA bala kramazaH hIna hotA jAtA hai; yadyapi tIrthaMkaroMkA bala sabhIkA samAna hotA hai| .. digambara zAstroMmeM koTizilAke sambandhameM anya vivaraNa samAna hai, kintu koTizilA magadhameM thI, isakA samarthana digambara zAstra nahIM krte| bra. zItala prasAdajIne madrAsa ( vartamAna tamilanADa ) pradezake gaMjAma jile meM sthita mAlatI parvatakI usa zilAko koTizilA mAnA hai jisameM eka dIpaka banA huA hai| usameM 250 sera tela A sakatA hai| grAmavAle isako dIpazilA kahate haiN| gaMjAma jilA prAcIna kaliMgameM thaa| yadi 1. madrAsa va maisUra prAntake prAcIna jaina smAraka /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 bhAratake digambara jaina tIrtha vAstavameM mAlato parvatapara hI koTizilA hai to use kaliMga dezameM mAnanA hogaa| isa mAnyatAse nirvANa kANDavAlI mAnyatAkA samarthana hI hotA hai| paM. nAthUrAma premI kaliMga aura magadhakA sAmaMjasya isa prakAra baiThAte haiM ki samrATa azokake AkramaNake bAda kaliMga magadhake adhikArameM A gayA thaa| isalie use magadhameM ginA jAtA hogaa| koTizilA aura paurANika sAkSya jaina purANoMmeM koTizilAkA varNana aneka sthaloMpara AyA hai| usase koTizilAke sambandhameM kucha prakAza par3a sakanekI AzA hai / 'harivaMza purANa' meM kRSNakI digvijayakA ullekha karate hue koTizilAkA varNana isa prakAra kiyA gayA hai "saba ratnoMse yukta nArAyaNane cakraratnakI pUjA karake deva, asura aura manuSyoMke sAtha jAkara dakSiNa bharata kSetrako jiitaa| lagAtAra ATha varSoM taka manovAMchita bhoga bhoge, samasta rAjAoMko jIta liyaa| phira ve koTizilAkI ora gye| cUMki usa utkRSTa zilApara aneka karor3a munirAja siddha avasthAko prApta hue haiM, isalie vaha pRthvImeM koTika zilAke nAmase prasiddha hai| zrIkRSNane sarvaprathama usa pavitra zilAkI pUjA kii| usake bAda apanI donoM bhajAoMse use cAra aMgala Upara utthaayaa| vaha zilA eka yojana UMcI, eka yojana lambI aura eka yojana caur3I hai tathA ardha bharata kSetrameM sthita devoM dvArA rakSita hai| pahale tripRSTha nArAyaNane isa zilAko jahA~ taka bhujAe~ Upara pahu~catI haiM, vahA~ taka Upara utthaayaa| dUsare dvipRSThane mastaka taka, tIsare svayambhUne kaNTha taka, cauthe puruSottamane vakSaHsthala taka, pA~caveM nRsiMhane hRdaya taka, chaThe puNDarIkane kamara taka, sAtaveM dattakane jA~ghoM taka, AThaveM lakSmaNane ghuTanoM taka aura nauveM kRSNa nArAyaNane use cAra aMgula Upara taka utthaayaa| zilA uThAneke balase samasta senAne jAna liyA ki zrIkRSNa mahAn zArIrika bala sahita haiN|" - isa varNanase kaI bAtoMpara prakAza par3atA hai| prathama to yaha ki isa koTizilAse karor3oM muni mukta hue arthAt yaha zilA mahAn siddhabhUmi hai / dvitIya yaha ki nArAyaNoMke lie isa zilAkA uThAnA sadAse isalie Avazyaka samajhA jAtA rahA hai jisase inake zArIrika bala-vikramakI parIkSA ho ske| logoMko apanI zArIrika zaktise prabhAvita karaneke lie isa zilAkA uThAnA mAno nArAyaNa-padakI eka anivArya zarta thii| tIsare yaha ki dvArikAse dakSiNa bhAratako jItakara kRSNa koTizilA uThAne gaye arthAt koTizilAkA mArga dakSiNa bhAratase sIdhA thaa| isI prakAra padmapurANameM lakSmaNa dvArA koTizilAko uThAnekA varNana milatA hai| aneka munijana isa zilApara tapasyA karake mokSa padhAre haiM, ataH isa zilAko padmapurANameM nirvANa zilA kahA hai aura siddhazilA bhii| vastutaH koTizilA koI nAma nahIM hai| karor3oM muni jisa zilAse mukta hue haiM, usa zilAko hI koTizilA kahA jAne lagA hai| ___ 'vividha tIrthakalpa' meM kinhIM pUrvAcAryoMkI kucha gAthAe~ koTizilAke sambandhameM uddhRta kI haiM / unake anusAra koTizilA dazArNa parvatake samIpa thii| vahA~se chaha tIrthaMkaroMke tIrthameM aneka koTi muni mukta hue the| zAntinAtha bhagavAnke prathama gaNadhara cakrAyudha aneka sAdhuoMke sAtha vahA~se mukta hue tathA bhagavAnke tIrthameM saMkhyAta koTi muni mukta hue| kunthunAtha tIrthaMkarake tIrthameM saMkhyAta 1. harivaMza purANa, sarga 53, zloka 39-40 /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 225 koTi muni siddha hue / aranAthake tIrthameM bAraha koTi muni mukta hue| mallinAthake tIrthameM chaha koTi muni mokSa gaye / munisuvratanAthake tIrthameM tIna koTi muni yahA~se mukta hue / nami tIrthaMkarake tIrthameM yahA~se eka koTi muni mokSa pdhaare| 'abhidhAna rAjendra koSa' ( bhAga 3, pR. 676 ) meM kucha prazna uThAye haiM-koTizilA zAzvata hai yA azAzvata ? vaha kahA~para hai ? sabhI nArAyaNa usa sampUrNa zilAko uThAte haiM athavA usake eka dezako ? ina praznoMke uttara isa prakAra diye haiM--koTizilA azAzvata pratIta hotI hai kyoMki zAstroMmeM gaMgA-sindhu-vaitADhya Adi zAzvata sthAnoMmeM koTizilAkA nAma upalabdha nahIM hotaa| vaha magadha dezameM dazArNa parvatake samIpa thii| sabhI nArAyaNa sampUrNa zilAko hI uThAte haiM, usake eka bhAgako nhiiN| koTizilAko avasthiti vastutaH koTizilA kahA~ thI aura vaha aba kahA~ hai, isase itihAsakAra anabhijJa haiN| purANoMke vivaraNoMse bhI isa viSayapara koI prakAza nahIM pdd'taa| lagatA hai, purANakAra AcAryoMke samakSa bhI yaha viSaya aspaSTa rahA hai / yaha bhI sambhava hai ki unheM ise spaSTa karanA kucha Avazyaka naM lagA ho| 'vividha tIrthakalpa' meM isa sthAnako dazArNa parvatake samIpa batAyA hai aura magadhameM batAyA hai| isalie pahale dazArNa parvatake sambandhameM kucha jJAtavya DhU~r3hanA hogA / mahAbhAratameM dazArNa nAmaka do dezoMkA ullekha milatA hai-eka pazcimameM jise nakulane jItA thA ( sabhA parva adhyAya 32 ) / dUsarA pUrvameM jise bhImane jItA thA ( sabhAparva, adhyAya 30) / mAlavAkA pUrvI bhAga, jisameM bhopAla bhI sammilita thA, pazcima dazArNa kahalAtA thA aura usakI rAjadhAnI vidizA yA bhelasA thii|' isakA ullekha kAlidAsane kiyA hai| azokake kAlameM isakI rAjadhAnI caityagiri athavA cetiyagiri thii| pUrvI dazANaM vartamAna chattIsagar3hakA kucha bhAga thA jo madhyapradezameM hai| isameM paTanAkA AdivAsI rAjya bhI sammilita thaa| dazArNake isa bhaugolika vivaraNake pazcAt kaliMgakA thor3A-sA itihAsa aura usakI prAcIna bhaugolika sImAe~ samajhanekI AvazyakatA hai| prAcIna kAla meM utkala pradezameM, jise kaliMga bhI kahate haiM, chaha rASTra sammilita the-oDra, kaliMga, kaMgoda, utkala, dakSiNa kozala aura gNgraadd'ii| kUrmapurANake anusAra isakI sImA gaMgAse lekara godAvarI taka aura pUrvI samudrase lekara daNDakAraNya taka phailI huI thii| jaba dakSiNa kozalakA kucha bhAga isase alaga ho gayA, taba yaha pradeza trikaliMga kahalAne lgaa| pUrvI dazANaM aura dakSiNa kozala vibhinna kAloMke bhinna-bhinna nAma haiM, kintu ye noM nAma kacha sAdhAraNa parivartanoMke sAtha eka hI pradezake haiN| bhinna-bhinna kAloMmeM yoM to rAjyoMkI sImAe~ badalatI rahatI haiM, kintu phira bhI isa pradezameM chattIsagar3hakA kucha bhAga, gauNDavAnA aura vidarbha sammilita the| prasiddha itihAsavettA zrI vI. sI. majUmadArakA abhimata hai ki kaliMga aura dakSiNa kozalakA madhyavartI pArvatya pradeza oDra thaa| dakSiNa kozalakA nikaTavartI parvata hI dazANaM athavA pUrvI dazArNa parvata hai| isa dazArNa parvatake nikaTa hI koTizilA avasthita thii| 1. Dr. Bhandarkar's History of the Dekkan, Sec. III. 2. meghadUta, bhAga 1, zloka 25-26 / 3. Prof Wilson's Vishnu P., Hall's ed., Vol. II, page 160, note 3. bhAga 2-29
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 bhAratake digambara jaina tIrtha koTizilAke sambandhameM vibhinna mAnyatAeM ___ koTizilA aura bhuvanezvarake nikaTastha udayagiri-khaNDagirike kumArI parvatako eka mAnanekI mAnyatAko vidvAnoMke eka varga meM samarthana prApta hai| yaha parvata siddhakSetra thaa| isakA samarthana bhI hameM purANa sAhityase prApta hotA hai| bhagavAn mahAvIrake kAlameM kaliMga dezapara jitazatra rAjA rAjya karatA thaa| isake sAtha vardhamAna mahAvIrake pitA siddhArthakI choTI bahanakA vivAha huA thaa| jaba mahAvIrakA janmotsava ho rahA thA, usa samaya yaha apanI rAnI yazodayAke sAtha kuNDapurameM AyA thaa| rAjA siddhArthane isakA khUba svAgata-satkAra kiyA thaa| isakI rAnI yazodayAse yazodA nAmaka eka kanyA huI thii| jaba mahAvIrakI vaya vivAha yogya huI, taba bhI yaha rAjA apanI putrIkA mahAvIrake sAtha vivAha sambandha karaneke uddezyase AyA thaa| rAjA siddhArtha bhI isa sambandhase sahamata the| kintu mahAvIra dIkSA lekara tapa karane cale gye| isase pitA aura putrIko bar3I nirAzA huI aura kucha samaya bAda jitazatru bhI gRha tyAga diyaa| ve kumArI parvatapara tapa karane lge| kucha kAla pazcAt unheM kevalajJAna huA aura antameM kumArI parvatase ve mukta hue / isa prakAra udayagirikA yaha kumArI parvata siddhakSetra mAnA jAtA hai / yaha sthAna sadAse digambara muniyoMkI tapobhUmi rahA hai| samrAT khArabelake samayameM to yahA~ aneka digambara jaina muni tapasyA kiyA karate the| prasiddha hAthI gumphA lekhakI 14-15vIM paMkti isa prakAra hai ki "kumArI parvatake Upara arhanta mandirake bAharakI niSadyA (naziyA ) meM......kAle rakSya.......sarva dizAoMke mahAvidvAnoM aura tapasvI sAdhuoMkA samAja ekatra kiyA thA.......arhantakI niSadyAke pAsa parvata-zikharake Upara samartha kArIgaroMke hAthose patAlaka, cetaka aura vaiDUrya garbhameM stambha sthApita kraaye|" isa lekhase jJAta hotA hai ki samrAT khArabelane kumArI parvatapara arhanta mandira banavAyA; vahA~para vidvAnoM aura sAdhuoMkA sammelana kraayaa| ___ yahA~ aura bhI aneka dhArmika ghaTanAe~ huI haiM, jinase pratIta hotA hai ki kumArI parvata athavA kumAragiri suprasiddha tIrtha-sthAna rahA, muniyoMke lie tapobhUmi athavA Azrama rahA thaa| sambhavataH isa kAraNa yahA~para sthita zilAko koTizilA mAnanekI kalpanAko janma milaa| kucha vidvAnoMne gaMjAma jileke mAlatI parvatapara sthita zilAko koTizilA svIkAra kiyA hai| mAlatI parvatake sambandhameM bhArata sarakArake purAtattva adhikArI zrI rauvarTa zrIbailane eka pustaka yA riporTa' likhI hai| usake anusAra yahA~ prAcIna kilA aura mandira the, jo bhagnAvazeSa dazAmeM yahA~ bikhare par3e haiN| kabhI-kabhI kisAnoMko yahA~ sonekI muhareM aura sonekI mUrtiyoMke Tukar3e mila jAte haiM / isa pahAr3Ipara eka pASANameM eka dIpaka khudA huA hai jisameM 250 sera tela A sakatA hai| grAmINa janatA ise dopazilA kahatI hai / parvatakI talahaTIko kezarapallI kahA jAtA hai| prAcIna kAlameM yahA~ kezarI nAmaka eka rAjA rAjya karatA thaa| vaha rAjA bahata prabhAvazAlI thaa| sambhavataH usIke nAmapara kezarapallI nAma par3A hai| kezarapallIke AsapAsa kamaloMse suzobhita 72 sarovara haiN| ye sarovara rAjAne apanI 72 rAniyoMke lie banavAye the| parvata aura talahaTImeM kucha jaina mUrtiyA~ bhI milI thiiN| isameM to sandeha nahIM hai ki isa parvatapara prAcIna kAla meM jaina mandira the| 1. List of antiquarian remaind of Madras ( 1882 ),
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 227 eka tIsarI mAnyatA ina donoM mAnyatAoMse bhinna hai| yaha sthAna devagiri hai| devagiri korApuTa jilemeM gaMjAma aura vijagApaTTamake bIca meM nAgAvalI nadIke kinArepara avasthita hai| tIsa mIla paryanta yahA~ parvata zreNiyA~ phailI huI haiN| sabhI pahAr3oMpara jaMgala hote haiM, saghana vRkSa hote haiM kintu isa devagiri parvatapara vRkSa bilakula nahIM haiN| isa parvatakA AkAra bilakula hAthI-jaisA hai / yaha pahAr3a zAyada grenAiTa pASANakA hai| pASANa ekadama lohA jaisA hai| isalie logoMke calane-phiranepara bhI kahIM pagaDaNDI yA mArga nahIM bana paayaa| isake pASANameM cA~dI-jaisI sapheda bundakiyAM par3I huI haiN| isa gajAkAra parvatake pU~chAkArakI orase dhIre-dhIre sa~bhalakara car3hanA hotA hai| pIThAkArapara gyAraha nirmala jala-kuNDa haiN| gardana aura saiMDake AkArake sthAnapara eka vijJAna guphA hai, jisameM choTI-choTI antarguphAe~ haiN| ina sabameM baiThakara calanA par3atA hai aura andhakAra rahatA hai / mukhAkArake sthAnapara pIle phUloMke jhAr3a haiN| isa pahAr3akI apanI kucha vizeSatAeM haiN| isake Upara ghAsa-phUsa, jhAr3a-jhaMkhAr3a kucha bhI nahIM hai| yaha pahAr3a eka hI zilA kA hai| isalie yaha Ubar3a-khAbar3a nahIM hai| idharake hajAroM vyakti isa pahAr3akI pUjA karane Ate haiN| vizeSatA yaha hai ki jo mAMsAhArI bhI vyakti pUjA karaneke lie yahAM AtA hai use bhI usa dina mAMsa-bhakSaNakA niyama karanA par3atA hai anyathA vaha bIcameM-se hI gira par3atA hai, aisI kucha mAnyatA hai| jainetara janatA yahA~ manautI manAne AyA karatI hai| vivAhake bAda vara aura vadhU donoM yahA~ pUjanako Ate haiN| yahA~ varSameM kaI mele, yAtrAeM hotI haiM / devagiri-pUjAko yahAM mahAprabhukI pUjA kahA jAtA hai| yahA~kA mArga isa prakAra hai| rAyapura-vijayanagaram lAinapara rAyagar3A sTezana hai| vahA~se 30 mIla kalyANasiMhapura hai / isIke nikaTa devagirikI pahAr3I hai| uparyukta sabhI pakSoMpara vicAra karanepara yaha nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki koTizilA kahA~ thI aura aba usakI pahacAna kyA hai ?
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 bihAra-baMgAla-ur3IsA meM sarAka jAti
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMgAla-bihAra-ur3IsAmeM sarAka jAti prAcIna kAlameM bhAratake prAyaH sabhI prAntoMmeM jaina dharmAnayAyiyoMkI bahata baDI saMkhyA thii| uttara bhAratameM adhikAMza tIrthaMkaroMkA janma aura vihAra huA thaa| sthAna sthAnapara unakA samavasaraNa lagatA thA, vahA~ unake upadeza hote the| ataH sampUrNa uttara bhAratameM jaina dharmakA bar3A pracAra thaa| pUrva bhAratameM bhagavAn pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIrakA vizeSa rUpase vihAra huA thaa| janatApara unake lokottara vyaktitva aura loka kalyANakArI upadezoMkA gaharA prabhAva par3A thaa| isakA pariNAma yaha huA ki bihAra, baMgAla aura ur3IsA ye tIna prAnta to eka prakArase jaina dharmake raMgameM ra~ga gaye / dakSiNa bhAratameM svayaM antima zrutakevalI bhadrabAhu aura maurya samrATa candragupta muni banakara bAraha hajAra sAdhuoMke sAtha gye| vahA~ ve sAdhu zrutakevalI bhadrabAhu gurukI AjJAse dakSiNake prAntoMmeM-vizeSataH karnATaka aura tamila dezameM ToliyoMmeM ba~Ta gye| una sAdhuoMke tyAgamaya aura nispRha AcAra-vicAra tathA unake buddhigamya upadezoMse prabhAvita hokara ina do prAntoMkI adhikAMza janatAne aura rAjAoMne jaina dharma aMgIkAra kara liyaa| aneka AcAryoMne to kaI rAjavaMzoMke rAjya sthApita karanemeM bhI sahAyatA dI aura una rAjavaMzoMne jaina AcAryoMko apanA guru hI nahIM svIkArA, unheM rAjaguru bhI bnaayaa| isI prakAra pazcima bhAratameM bhaTrArakoM aura zvetAmbara AcAryoMne apanI vidvattA aura nimitta jJAna evaM mAntrika balase rAjA aura prajA donoMko aneka prakArase anugRhIta kiyA aura apanA ziSya banA liyaa| ATha-dasa zatAbdI pUrva taka prAyaH sampUrNa bhAratameM yahI sthiti banI rhii| . kintu alaga-alaga prAntoMmeM alaga-alaga kAraNoMse jaina dharmakA prabhAva kama hotA gayA, jaina dharmAnuyAyiyoMkI saMkhyA kSINa hotI gayI aura kucha prAntoMmeM to jaina dharmAnuyAyI prAyaH nAmazeSa ho gye| isa sthiti taka pahu~caneke lie jainoMko aneka atyAcAra sahane par3e, unheM balAt dharma-parivartana karane ko bAdhya kiyA gayA. anekoMko apane dharma-premakA malya prANa dekara cakAtA pdd'aa| balAt-dharma-parivartana karanevAle kucha jaina hRdayase to jaina dharmako prema karate the, usake siddhAntoMko Atma-kalyANake lie Avazyaka samajhate the, kintu Uparase unheM dUsare dharmakA pAlana karanA par3atA thaa| hara prAntameM aise chadma jainoMkA eka bar3A varga raha gayA, jo nAmase to apane Apako jaina nahIM kahatA thA, kintu usake saMskAra jaina dharmake hI bane rhe| abhI isa prakArakI jAtiyoMkI pUrI taraha khoja nahIM ho pAyI hai| kintu jitanA patA cala sakA hai, usake anusAra tamilanADake nainAra, uttarAkhaNDake DimarI, bihAra-baMgAla-ur3IsAke sarAka tathA ur3IsAke raMgiyA aura medinIpura jileke sadgopa aise hI haiN| tamilanADake nainAra athavA nayanArakA artha hI jaina hai / isa prAntake jaina loga prAcIna kAlase apane tIrthaMkaroM aura muniyoMko nayanAra hI kahate Aye haiN| tamila-racanA zilappaDikArasmeM ilaMgovaDigalane madurAIkANDam nAmaka adhyAya arhantoMke maMgalAcaraNase prArambha kiyA hai| maMgalAcaraNako TIkAmeM adhiyarakkU nallAra likhatA hai ki arhanta mandira nayanAra mandira kahA jAtA hai / kalugumalai aura thiruvaDikAike zilAlekhoMmeM jaina muniyoMko nayanAra aura jaina mandira
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 bhAratake digambara jaina tIrtha ko nayanAra mandira kahA gayA hai| tikaparitti kunaram mandirameM jo zilAlekha hai, usameM tIrthaMkaroMko nayanAra kahA gayA hai| koliyAnUra (villupuram jaMkazana) ke eka jaina mandirapara lekha khudA huA hai-svasti zrI nayanAra mandira / dUsare mandirapara lekha yoM aMkita hai-koliyAnUra nallura nayanAra mandira / kintu aba nayanAra eka alaga jAti bana gayI hai jo jaina dharmake to anuyAyI nahIM hai, kintu unameM jaina saMskAra haiM aura ve jaina vicAradhArAko ucita bhI mAnate haiN| aisI hI eka jAti TiharI-gar3havAla (uttara pradeza) meM aura usake AsapAsa basatI hai, jisakA nAma hai ddimrii| DimarI zabda digambarIse bigar3ate-bigar3ate banA hai| inake jIvana-maraNa Adi jAtIya saMskAra yahA~ke logoMse pRthak haiM tathA jainoMse bahuta milate-julate haiN| badarInAthakA mandira prArambhase DimarI jAtike adhikArameM rahA hai| yaha bhI kahA jAtA hai ki prAcIna kAlameM badarInAtha aura kedAranAtha dhAmoMke pujArI DimarI hI rahate the| jabase Adya zaMkarAcAryane isa mandirapara adhikAra kiyA, tabase itanA hI antara par3A hai ki yahA~ do pujArI rahane lage haiMeka Dimaro aura dUsarA daakssinnaaty| zItakAlake prArambhameM badarInAtha mandirakI utsava mUrtiko DimarI jAtikA pujArI hI jozI maTha le jAtA hai / yahI pujArI badarInAthakI mUrtikI pUjA karatA hai| vizeSa ullekhanIya bAta yaha hai ki vaha rAtrimeM bhojana nahIM karatA, dinameM hI karatA hai vaha bhI eka bAra / vaha AlU Adi kanda bhI nahIM khAtA / anya Dimaro logokA AcAra-vyavahAra dekhanepara unameM jainatvakI chApa dIkha par3atI hai| ur3IsAmeM isa prakArakI kaI jAtiyA~ haiM jo pahale jaina thiiN| yadyapi aba ve jaina nahIM haiM, - kintu jainatvake saMskAra unameM abataka pAye jAte haiN| jaise akhinI julAhe, raMgaNI julAhe, sarAka, maMjinAtha, alekhI Adi jAtiyA~ aura sampradAya / bihArameM isa prakArako jAtiyoMmeM jathariyA bhUmihAra aura sarAka haiM tathA baMgAlameM sarAka jAti hai| medinIpura jilemeM sadgopa haiN| ina jAtiyoMmeM anya hinduoMkI apekSA eka bheda yaha bhI hai ki ina jAtiyoMke loga vivAha aura zuddhikriyA brAhmaNoM dvArA nahIM karAte balki unameM se koI zikSita vRddha yaha kArya karA detA hai / ina jAtiyoMmeM sabase adhika janasaMkhyA sarAka jAtikI hai| pahale inheM zrAvaka kahA jAtA thaa| zrAvaka zabdakA apabhraMza hote-hote sarAka bana gyaa| siMhabhUmi Adi jiloMmeM AdivAsI unheM 'sorAkha' kahate haiM / ina sarAkoMke rIti-rivAjoMkA adhyayana karanepara unake sambandhameM hama jisa pariNAma para paha~cate haiM, vaha yaha hai-ye pakke zAkAhArI haiM, mAMsAhArase inheM ghaNA hai| hiMsAse paraheja karate haiM / pazu-rakSA yA jIva-rakSAkI ora unakA vizeSa dhyAna hai / ve 'kATanA' isa zabdakA vyavahAra nahIM krte| yadi bhojanake samaya isa zabdako suna bhI leM to ve bhojana chor3a dete haiN| gUlara Adi paMca udumvara phala nahIM khaate| dinameM khAnA acchA samajhate haiN| pArzvanAthako apanA kuladevatA mAnate haiN| ye pyAja, AlU aura gobhI nahIM khaate| pAnI prAyaH chAnakara pIte haiN| NamokAra mantra adhikAMza sarAkoMko smaraNa hai| ina logoMke gotra Adideva, dharmadeva, zAntideva, RSabhadeva, zANDilya, kAzyapa, anantadeva, bhAradvAja, kSemadeva, kRSNadeva, gautama, brahmapurI, vatsarAja, pArAzara, gArgI, jiganeza Adi haiN| jAtIya sthAnakI apekSA inake cAra thoka yA poTa haiM-(1) pA~ca koTiyA-mAnabhUmake pA~ceta rAjyake nivAsI / (2) nadIpAriyA-ve sarAka jo mAnabhUmameM dAmodara nadIke dAhine taTapara rahate haiN| (3) vIrabhUmiyA-borabhUmike rahanevAle sarAka / (4) tamAriyA-jo rA~cIke tamAra paraganAke nivAsI haiN| inake atirikta sArakI tA~tI yA tA~tI sarAka bhI haiN| yaha jAti bunanekA kAma karatI hai aura jilA bA~kur3Ake viSNupura bhAgameM rahatI haiM / inameM bhI cAra bhAga haiM-azvinI tA~tI,
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 233 pAtrA, uttarakulI aura mndraanii| santhAla paraganemeM inako phUlasArakI, sikhariyA, kandala aura sArako tA~tI kahate haiN| navADIha, devalaDIha ( siMhabhUma jilA ) AdimeM zrAvakoMmeM gRhasthAcArya bhI pAye jAte haiN| ye loga yajJopavIta dhAraNa karate haiM, pArzvanAtha bhagavAnkI pratimA ( prAyaH dhAtukI ) rakhate haiM aura usakA abhiSeka bhI karate haiM / anya sarAka yajJopavIta dhAraNa nahIM krte| ye mA~jhI, mahApAtra, pAtra, dRta, sAntarA, vardhana, mahAtra, AIvudhi, sAmagrI, devatA, pramANika, AcArya, veherA, dAsa, sAdhupuSTi, mahAta, mohatA, maNDala, vaizAkha, rAuta, nAyaka, nizaMka, maudhurI, mudI, senApati, ucca, nAhaka Adi bhinna-bhinna saMjJAdhArI haiN| sarAka loga bar3e zAnta nAgarika haiN| ve jhagar3A-phasAdase bacate haiM aura par3osiyoMke sAtha premapUrvaka rahate haiN| inake vRddha logoMse patA calatA hai ki mUlataH ye loga sarayU nadIke taTapara ayodhyA, gAjIpurake nikaTavartI pradezake rahanevAle the aura agravAla the| inake 17 gotra haiN| inake pUrvaja vyApArake nimita idhara Aye the| vAmanaghATI tAmra zAsana ( bArahavIM zatAbdI ) se jJAta hotA hai ki mayUrabhaMjake bhaMjavaMzIya rAjAoMne zrAvakoMko bahuta grAma diye the| zrAvakoMne jaMgaloMmeM tA~beko khAneM DhUMr3hI aura apanI sArI zakti lagAkara ina khAnoMkA vikAsa kiyaa| kintu vizvAsa kiyA jAtA hai ki san 1023 I. meM cola nareza rAjendradevane baMgAlake nareza mahIpAlapara AkramaNa kiyA, taba Ate-jAte donoM hI samaya cola senAne dharma-dveSavaza sarakoMke banavAye hue jainamandiroMkA vidhvaMsa kara diyaa| isake bAda pANDyanarezoMne liMgAyata zaiva sampradAyake unmAdameM jaina dharmAyatanoMkA vinAza kiyA aura sarAkoMko dharma-parivartana karaneke lie bAdhya kiyaa| jinhoMne apanA dharma chor3anA svIkAra nahIM kiyA, unapara bhArI atyAcAra kiye gye| jaba dakSiNakI orase zaiva dharma aura Andhra pradezakI orase vaiSNava dharmakA jhaMjhAvAta prabala vegase bar3hatA huA ur3IsA, baMgAla aura uttara bihAra meM AyA, usa samaya usake sAmane jo jhuka gaye, ve baca gaye; jinhoMne kucha sAhasa baTorakara usake sAmane khar3e honekA prayatna kiyA, ve naSTa ho gaye yA mAra diye gye| eka bAra to ina zrAvakoMko apanA sthAna, dhandhA, dharmAlaya saba kucha chor3akara bhAganA pdd'aa| kintu rAjyAzrayameM palA huA dhArmika viplava baMgAla, ur3IsA aura uttara bihArameM zrAvakoMkA saphAyA karake hI maanaa| ye visthApita loga jahA~-tahA~ prAyaH gA~voMmeM surakSAkI dRSTise basa gye| vyApAra chor3akara khetI-bAr3IkA dhandhA karane lge| dharma chor3akara bhI saMskAra na chor3a sake aura hindU kahalAkara bhI apane Apako zrAvaka athavA sarAka hI kahate rhe| aisA karane meM unakA uddezya sambhavataH yaha rahA ho ki jaba sAmpradAyikatAkA yaha unmAda aura atyAcAra samApta ho jAyeMge aura anukUla avasara AyegA, taba punaH apane mUla dharma-jaina dharmako grahaNa kara leNge| .. kintu lagatA hai, anukUla samaya nahIM A pAyA aura ye lAkhoM nirIha sarAka jaina dharmakI dhArAse pRthak ho gaye / ina logoMko hindU-dharma apanAnA pdd'aa| sirpha thor3e-se jaina saMskAroMkI pU~jI abhI inake pAsa bacI huI hai, jisake kAraNa yaha patA calatA hai ki mUlataH inake pUrvaja jaina the aura ye usa pradezase Aye the jahA~ ( ayodhyA, ratanapurI aura zrAvastI ) sAta tIrthaMkara utpanna hue aura jinake ye vaMzaja haiN| inake bIca bhagavAn pArzvanAthane varSoM taka vihAra aura upadeza kiyA thaa| inake pUrvaja sarrAphA aura vyApArakA dhandhA chor3akara ina prAntoMmeM adhika lAbhajanaka vyApArakI talAzameM kabhI Aye the| Akara unhoMne khaba kamAyA, jisake pramANasvarUpa ina tIna prAntoMmeM idhara-udhara bikhare par3e bahumUlya jainamandira, kalApUrNa mUrtiyA~ aura anya vipula jaina kIrtiyA~ haiM / bhAga2-30
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 bhAratake digambara jaina tIrthaM kintu yahA~ Akara unhoMne pAyA kyA, khoyA hI / dharmaM khoyA, janma-sthAna khoyA, dhana khoyA, apanA vyavasAya khoyA aura milA kyA - khetI-bAr3IkA dhandhA, julAhekA dhandhA | mUla aba samaya anukUla hai / inheM inakA vigata gaurava, inake pUrvajoMkA dharma aura virAsata meM mile saMskAroM kA smaraNa dilAyA jAye / jaina logoM kA dharma - vAtsalya mile to ye punaH apane dharmako svIkAra kara sakate haiM aura ina prAntoMmeM bikharI huI prAcIna kalA - sAmagrIko ucita evaM vyavasthita rUpa de sakate haiM / ur3IsA meM sarAka isa prAnta meM mukhyataH sarAkoMkI do jAtiyA~ haiM - eka raMgUnI tAMtI, dUsarI sarAka tA~tI / tA~tI loga brAhmaNoMke hAthakA pAnI bhI nahIM pIte / zuddha zAkAhArI haiM / jala chAnakara pItehaiM / pratyeka kAryameM chane hue jalakA hI prayoga karate haiN| rAtri bhojana nahIM karate / kArtika vadI 15 ko dIpaka jalAkara ApasameM laDDU bA~Tate haiM / varSameM eka bAra khaNDagiri udayagirikI yAtrAko jAte haiM / ye nagnaguruke upAsaka haiM jise ye loga 'alaka' kahate haiM / ye sAdhu kevala kaupIna dhAraNa karate haiM, morakA paMkhA aura nAriyalakA kamaNDalu dhAraNa karate haiM / dinameM eka bAra bhojana karate haiM / raMgUnI tA~tIko raMgiyA bhI kahA jAtA hai| dUsarI jAti sarAka tA~tI hai| inakA vyavasAya kapar3A bunA hai / ye loga paMca udumbara, pyAja, gobhI, AlU Adi nahIM khAte / ye loga mAgha zuklA saptamIko khaNDagirikI yAtrAko jAte haiM / inameM bhI do dala haiN| eka ve jinake vivAha, zuddhi saMskAra Adi inake AcArya karAte haiM / dUsare ve jo svayaM hI saba saMskAra kara lete haiM / sarAka tA~tI aura raMgUnI tA~tI ina donoMmeM paraspara vivAha sambandha nahIM hotA / barahamapura, gaMjAma, kaTaka aura purI jiloMmeM inakA nivAsa adhikatara hai / inake gotra isa prakAra haiM - kAzInAga, jineza, sAhU, dAsa, senApati, zrIkRSNa Adi / ye loga sAhU, puSTi, rAuta, dAsa, sanAvatI, veharA, sA~tharA, nAyaka, pAtra aura mahApAtra saMjJAdhArI haiN| ye ur3iyA bhASA bhASI haiN| baMgAla meM sarAka isa prAnta medinIpura, puraliyA, mAnabhUma siMhabhUma, vIrabhUma, vardhamAna Adi kaI jiloMmeM sarAka loga nivAsa karate haiM tathA inameM prAcIna jaina mandira, unake avazeSa aura mUrtiyA~ bhI milatI haiM / kucha sthAnoMpara jaina mUrtiyoMko jainetara loga vibhinna devI-devatAoMke kalpita nAmoM se pUjate haiN| mAnabhUma jilemeM sarAka loga bar3I saMkhyA meM nivAsa karate haiM / mi. kUpalaiNDane san 1911 meM mAnabhUma gajaiTiyara prakAzita kiyA thA / usameM unhoMne sarAkoM ke bAremeM likhA hai-- "isa jilemeM eka vizeSa jAti ke loga rahate haiM, jinheM sarAka kahate haiM / inakI saMkhyA bahuta hai / ye loga mUlata: jaina haiM / anuzrutiyoMke anusAra ye aura bhUmija eka hI jAtikI santAna haiM / ye loga bhUmijoMke sAtha bar3e hela-melase rahate haiM / sarAka sadAse zAntipriya jAti rahI hai / yaha jAti isa jilemeM IsA se pA~ca-chaha zatAbdI pUrvase rahatI AyI hai / pAkavIra meM eka bar3I mUrti bhIramara athavA caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra svAmIkI hai jo isa jAtike lie ArAdhya deva hai| pro. sara vilsanane likhA hai ki mahAvIra svAmI sAdhu dazAmeM vajrabhUmi aura zubhrabhUmike dezoM meM Aye the, jahA~ bhUmija logoMne unheM durvacana kahe, mArA bhI, unake Upara tora bhI calAyA aura unake Upara kutte chor3e / kintu ina upasargoM kA unhoMne kucha khayAla nahIM kiyA | karnala DelTanakA vicAra hai ki mahAvIra tIrthaMkarake lie yaha koI kaThina kArya nahIM thA / yaha bhI asambhava nahIM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 235 lagatA ki jahA~-jahA~ mahAvIra gaye hoM, vahA~-vahA~ logoMne mandira banavA diye hoM tathA unakA upadeza sunakara unake virodhI bhUmija unake anuyAyI ho gaye hoM / athavA aisA ho ki ve vahA~ gaye jahA~ jaina pahale se hI ( zikharajI ke AsapAsa ) base hue the|" karnala DailTanane baMgAla aiziyATika sosAiTI jarnala aMka 35 san 1868 meM sarAkoM ke ahiMsA prema aura unakI zAntipriyatA ke sambandha meM eka lekha likhA thA / jisakA Azaya isa prakAra hai "mAnabhUma meM prAcIna kalAke aneka cihna prApta hote haiM jo sarvAdhika prAcIna haiM aura jaisA ki yahA~ ke loga kahate haiM, ye vAstavameM una logoMke haiM, jisa jAti ke logoM ko sirAva, sirApha yA sarAvaka kahate haiM / jo zAyada bhArata ke isa bhAga meM sabase prAcIna nivAsI the / siMhabhUma ke pUrvIya bhAgoM meM bhI sarAkoM kI prAcIna bastI prasiddha hai / ye nadiyoMke taToMpara Akara base aura hama unake khaNDita mandira dAmodara, kasAI tathA anya nadiyoMke taToMpara pAte haiN| ye loga jIva - hiMsAse ghRNA karate haiM aura ye sUryodayase pahale bhojana nahIM karate / ye pArzvanAthakI pUjA karate haiM / lekhaka jhAparAmeM kucha gA~vavAloMse milA thaa| ve bahuta hI pratiSThita aura buddhimAn puruSa mAlUma hote the / ve apane Apako zrAvaka kahate the tathA ve isa bAtakA abhimAna karate the ki isa briTiza rAjyameM unameM se kisIko abataka koI phaujadArI aparAdhakA daNDa nahIM milA hai / " idhara ke sarAka yaha bAta vizvAsake sAtha kahate haiM ki ve pahale agravAla the, pArzvanAthakI pUjA karate the aura sarayU nadI ke taTavartI dezameM rahate / sarayU gAjIpura ke pAsa jahA~ gaMgA milatI hai, vahA~ ve vyApAra aura sarrAphekA dhandhA karate the / vizeSa ullekhanIya yaha hai ki isa deza ke isa bhAgake sarAkoM kI sevA brAhmaNa karate haiM jo kahIM-kahIM pujArIkA kAma karanese halake mAne jAte haiM / mAnabhUma jile meM aneka sthAna aise haiM, jahA~ sarAka milate haiM / athavA prAcIna jaina mandiroM ke avazeSa milate haiM / balarAmapura meM baijanAthake mandira jaisA eka mandira hai / yaha purAne jaina mandirako tor3akara banAyA gayA hai / isameM abhI taka nagna mUrtiyA~ aMkita haiM / boramameM tIna mandira jIrNa dazA meM khar3e haiM / inameM jo IMTeM prayukta huI haiM, ve bAraha iMcase lekara aThAraha iMca taka lambI aura do iMca moTI haiM / ina mandiroMkI saba jaina- mUrtiyA~ yahA~ se eka mIla dUrapara sthita eka hindU mandirameM rakha dI gayI haiM / puruliyAse uttara-pUrva meM cAra mIla dUra charrA gA~va hai / yahA~ gA~vameM jaina mUrtiyAM par3I huI haiN| kucha mandiroMke avazeSa par3e hue haiN| AsapAsa ke sarovara sarAkoM dvArA banAye hue haiM / svarNarekhA nadI ke kinAre DalamA yA dayApura DalamI nAmaka nagara meM jaina mandiroMke avazeSa milate haiM / DAlamIse 10 mIla uttara-pazcimameM devalI gA~vameM karaNa vRkSake nIce mandiroMke cihna vidyamAna haiN| eka mUrti arahanAtha bhagavAnkI tIna phuTako hai / sirake da noM ora chaha-chaha tIrthaMkara pratimAe~ banI huI haiM / sambhavataH yahA~ pA~ca mandira the, jinameM do abhI maujUda haiM / IsAgar3ha ke pAsa devalaTa meM jaina cihna milate haiM / katarAsagar3ha ke pAsa dAmodara nadIke donoM taToMpara cecagA~vagar3ha aura vaileMja meM prAcIna bhagna mandira haiM / yahA~ donoM taToMpara lagabhaga bIsa bhagna jaina mandira maujUda haiM | parAbhUma paragane ke eka gA~va pavanapurameM bahuta se mandiroMke cihna milate haiM / 1 pAkavIra puraliyAse 36 mIla tathA bar3A bAjArake uttara-pUrva meM bIsa mIla aura poMcAke pUrva meM eka mIlapara eka choTA-sA gA~va hai, jise pAkavIra kahate haiM / yahA~ bahuta se prAcIna mandira aura kalA -
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 bhAratake digambara jaina tIrtha sAmagrI cAroM ora bikharI par3I haiM, mukhyataH yaha jainoMse sambandhita hai| yahA~kI kucha pramukha kalAsAmagrI ekatrita karake eka chappara ke noce jamAkara dI gayI hai / yaha chappara kisI prAcIna mandirake avazeSoMke Upara banA huA hai| usa mandirakI nIMva vahA~ abataka maujUda hai / yahA~ sabakA dhyAna AkRSTa karanevAlI eka vizAla mUrti hai| yaha mUrti RSabhadeva tIrthaMkarakI hai| yaha nau phuTa U~cI hai aura zyAmavarNakI hai| ajaina janatA ise 'bhairava deva' mAnakara pUjatI hai| aura bhI kaI mUrtiyA~ haiM, jinapara tIrthaMkaroMke cihna bane hue haiN| do choTI mUrtiyoMpara bailake cihna aMkita haiN| eka choTI mUrtipara kamalakA cihna banA hai| eka caitya hai, jisake cAroM ora kramazaH mahAvIra, zAntinAtha, RSabhadeva aura kunthunAtha tIrthakaroMkI mUrtiyA~ haiN| ina cAroM mUrtiyoMke Upara donoM ora ur3ate hue haMsa coMcameM puSpamAlAe~ liye hue dikhalAI par3ate haiN| isake atirikta eka aura caitya hai / bar3I mUrti jisa mandirakI thI, vaha mandira bar3A vizAla rahA hogA, aura lagatA hai, usakA mukha pazcimako ora hogaa| bar3I mUrti pairoM aura jA~ghoMpara khaNDita hai| kahA jAtA hai ki jaba musalamAnoMne isa dezako jItA thA to unhoMne talavAroMse isa mUrtiko tor3A thaa| ye nizAna usIke haiN| isake pAsa hI san 1871-72 meM eka TolekI khudAI karAyI gayI thii| usameM pA~ca jaina kalA-vastu nikliiN| IMToMkA eka pUrvAbhimukha mandira aba bhI bhagna dazAmeM khar3A huA hai| isake uttarameM cAra pASANa mandira eka paMktimeM haiN| jaba ye bane the, taba inameM kevala garbha-gRha hI thA, kintu bAdameM maNDapa banA diye gaye, jo bAdameM TUTa gaye / ye saba uttarAbhimukhI haiN| inake uttara meM pA~ca mandira haiM / ye paMktibaddha na hokara akrama se haiN| inameM do mandira pattharoMke haiM aura tIna mandira IMToMke haiN| IMToMke mandira TUTe par3e haiM / pattharoMke mandiroMmeM eka sAbuta hai, dUsarA bhagna ho cukA hai| inake uttarameM cAra mandiroMkI eka paMkti hai| inameM tIna pASANake haiM aura eka IMToMkA hai| sabhI bhagna haiN| IToMke mandirake pUrva meM do TIle haiM jo IMToMke do mandiroMke avazeSoMse bana gaye haiN| mandiroMkI isa paMktike dakSiNameM tIna pASANa mandiroMkI paMkti hai, kintu ve saba bhagna haiN| ye saba lagabhaga tIna-sAr3he tIna sau vargaphuTameM phaile hue haiN| mandiroMke nikaTa kaI tAlAba haiM / ekameM pattharake ghATa bane hue haiN| lekina ye ghATa TUTa-phUTa cuke haiN| mandiroMmeM jo patthara lagAye gaye haiM, ve balue phaSANa haiN| ve binA cUneke jor3e gaye haiN| kArIgarI sAdA, kintu sundara hai| maNDapa yA mahAmaNDapameM jo stambha kAmameM lAye gaye haiM; ve bilakula sAdA haiN| isa prakAra lagatA hai, yahA~ pandraha-solaha yA isase bhI adhika mandira the| isase sahaja hI yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki kabhI yaha sthAna una jainoMkA, jinheM Aja sarAka kahA jAtA hai, bahuta bar3A kendra rahA hogA aura yahA~ usa samaya jainoMkI saMkhyA bahuta rahI hogii| yahA~ jo sAmagrI upalabdha huI hai, vaha IsA pUrvase lekara gupta kAla takakI hai| isa sambhAvanAse bhI inakAra nahIM kiyA jA sakatA ki itanI bar3I saMkhyAmeM yahA~ mandiroMkA nirmANa isalie kiyA gayA kyoMki yaha eka tIrthakSetra thaa| sambhavataH bhagavAn mahAvIra vihAra karate hue yahA~ padhAre the aura unake upadezase prabhAvita hokara aneka vyaktiyoMne jainadharmako aMgIkAra kiyA thaa| bhagavAn mahAvIrase pahale bhagavAn pArzvanAtha bhI yahA~ padhAre the| ina tIrthaMkaroMkI kisI vizeSa ghaTanAkI smRti svarUpa ina mandiroMkA nirmANa kiyA gyaa|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 237 vartamAna meM yahA~ eka bhI akhaNDita mandira nahIM hai / Amane-sAmane do bhagna mandira khar3e haiM, jinameM se eka meM RSabhadeva bhagavAn kI vizAla mUrti virAjamAna hai| isa mUrti ke idhara-udhara kaI caubIsI mUrtiyA~, RSabhadeva pratimAe~ aura yakSa-yakSiNIkI mUrtiyA~ rakhI huI haiN| isa mandirake sAmane eka bhagna mandira hai jisameM RSabhadevakI do mUrtiyA~ atyanta kalApUrNa pratIta hotI haiM / ye zilAphalakapara utkIrNa haiM / inake cAroM ora 23 tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiM / pArzvanAtha svAmIkI eka khaNDita mUrti hai / isameM bhagavAnke sevaka dharaNendra yakSa aura padmAvatI yakSiNI bhI utkIrNa haiN| isa mandirake bagalameM cAra guphAe~ haiM, phira tAlAba hai / yahA~ se eka mIla dUra paMkhA grAma meM ambikA devI kI pratimA bahuta manojJa hai / dUsarI eka mUrti RSabhadeva bhagavAn kI hai| avagAhanA sAr3he tIna hAthase adhika hai / isameM caubIsI banI huI hai / isakA sira kATa liyA gayA hai| isake atirikta cAra pratimAe~ yahA~ rakhI huI haiM, jinako khaNDita kiyA gayA hai / ina donoM pratimAoMkI gA~vavAle varSameM eka bAra pUjA karate haiM / isake nikaTa budhapura meM bahuta jaina pratimAe~ par3I huI haiN| gA~vavAle vibhinna devI-devatAoMke nAmase inakI pUjA karate haiM / isa prakAra bar3A bAjAra, nImar3I sTezana, katarAsagar3ha, caico, bATabinUra Adi grAmoMmeM jaina mandiroMke khaNDahara athavA mUrtiyA~ milatI haiM / siMhabhUma sambandha meM mejara Tikalane jarnala eziyATika sosAiTI 1840 pR. 696 meM likhA thA ki siMhabhUma sarAkoMke hAthameM thA jo aba karIba-karIba nahIM rahe / parantu taba ve bahuta the 1 unakA asalI deza zikharabhUmi aura pAMceta kahA jAtA hai / sarAkoMko satAkara kolehAnase nikAlA gyaa| kohAna meM bahuta-se prAcIna sarovara haiM, jinheM ho jAtike loga sarAvaka sarovara kahate haiM / inhIM sarAoMne siMhabhUma jilemeM tA~bekI khAnoM kA patA lagAyA thA aura unakA vikAsa kiyA thA / prAcIna kAlameM vardhamAna tathA usake Asa-pAsake jileko rAr3habhUmi kahate the / zvetAmbara sAhitya meM bhagavAn mahAvIrake chadmasthakAlake vihArakA vistRta varNana upalabdha hotA hai / bhagavAnne lAr3ha (rAr3ha ) dezake vajrabhUmi aura zubhrabhUmi pradezameM apanI chadmastha avasthA meM vihAra kiyA / usa samaya vahA~ ke nivAsiyoMne bhagavAn ke Upara ghora upasarga kiye / kintu bhagavAn ke vyaktitvakA yaha camatkAra hI kahanA hogA ki ve hI loga bhagavAnke anuyAyI bana gaye aura dezakA nAma hI bhagavAn nAmapara vardhamAna rakha diyA / tabase rAr3ha ke sthAnapara vardhamAna nAma hI calA A rahA hai| vIrabhUma jilA bhI pahale rAr3ha dezakA eka bhAga thA / isIke eka bhAgako vajrabhUmi kahA jAtA thA / isa sthAnakA nAma bhI vIra bhagavAnke nAmapara unake vihAra kSetrakA nAma vIrabhUma par3a gyaa| isa jile ke sarAkoMke nAmoMke anta meM hadda, rakSita, datta, prAmANika, siMha, dAsa Adi upAdhiyA~ lagatI haiM tathA inake motra gautama RSi, andhra RSi, ananta RSi, kAzyapa aura Adideva haiN| puruliyA jilemeM hI anAI mahAdeva ber3A yA anAI jAmAvAda sthAna hai / yaha sthAna puruliyA se 8 mIla dUra hai| yaha kaMsA nadIke kinArepara vRkSoM aura latAoMse suzobhita ramaNIya sthAna hai / yahA~ khudAI meM 11 jaina mandira aura aneka jaina mUrtiyA~ nikalI thIM, kintu sabhI bhagna dazA / kintu abhI kucha varSa pUrva vahA~ke mahanta zivAnandajIko bhUgarbhameM sthita jaina mUrtiyoMke sambandhameM svapna huA / tadanusAra jamIna khodI gayI / phalataH bhagavAn pArzvanAthakI pA~ca phuTa 'U~cI
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 bhAratake digambara jaina tIrtha nIla varNa pASANakI khaDgAsana pratimA upalabdha huii| yaha pratimA eka zilAphalakameM utkIrNa hai| isake donoM ora chaha-chaha koSThakoMmeM caubIsa tIrthaMkaroMkI khar3agAsana pratimAe~ aMkita haiN| bhagavAnke zIrSapara saptaphaNAvalI maNDapa hai| bhagavAnke pRSTha bhAgameM sarpakuNDalI atyanta kalApUrNa pratIta hotI hai| adhobhAgameM donoM ora camarendra khaDe hue haiN| camara kandhe para rakhA haA hai| donoM camaravAhakoMkA eka caraNa nRtya mudrAmeM uThA huA hai| caraNoMke donoM ora hAtha jor3e hue dharaNendra aura padmAvatI khar3e hue haiN| pArzvanAthako yaha mUrti ati bhavya aura atizaya sampanna hai| isake atirikta aura bhI kaI mUrtiyA~ nikalI thiiN| ve saba vahIM virAjAna haiN| vardhamAna jilemeM Asanasolake nikaTa pUcar3A gA~va hai| isa gA~vake bAhara eka TIlA hai jise devalagar3ha ( rAjapAr3A ) kahate haiN| isa TIleke Upara bhagavAn RSabhadevakI do phuTa U~cI padmAsana pratimA vidyamAna hai| isake atirikta paMcavAlayatiko pratimA bhI rakhI haI hai| cAroM ora prAcIna IMTeM bikharI huI haiN| isase pratIta hotA hai ki yaha TIlA kisI prAcIna jaina mandirakA avazeSa hai| ___ khar3agapurase 44 mIla dUra rUpanArAyaNa nadI taTapara koyala ghATa nAmaka sthAna hai / isa nadIkA pUla banAte samaya eka khambhekI khadAIme bhagavAn candraprabhako eka pratimA nikalI thI jo yahA~ke pArzvanAtha digambara jaina mandirameM virAjamAna kara dI gyii| yaha mati halake pIle aura kAle raMgakI hai| isa mUrti ke sambandhameM do bAteM bahu pracalita ho gayI haiN| eka to yaha ki yaha mUrti samaya-samaya para raMga badalatI hai| dUsare isake samakSa jo bhI manokAmanA kI jAyegI, vaha avazya pUrNa hogii| ina kiMvadantiyoMke kAraNa aneka jaina aura jainetara nara-nArI yahA~ manautI manAne Ate rahate haiN| isa prakAra yaha mandira dhIre-dhore eka atizaya kSetra banatA jA rahA hai / bihArameM sarAka bihAra pradeza prAcIna kAlameM magadha, aMga, vaizAlI saMgha AdimeM ba~TA huA thaa| tInoM hI rAjya prabala the| mahAvIrake uttara kAlameM magadha rAjya anya rAjyoMkI apekSA adhika prabala ho gayA / vaizAlI aura aMgake rAjyoMpara magadhakA Adhipatya ho gyaa| taba yaha pradeza magadha kahA jAne lgaa| manusmRti, mahAbhArata Adi hindU granthoMmeM mahAvIrase pUrvakAlIna isa pradezakA koI eka nAma nahIM upalabdha hotA, balki aMga aura magadha ye do nAma milate haiN| kintu zizunAgavaMzI ajAtazatrune aMga, vaizAlI Adi rAjyoMko sadAke lie samApta kara diyaa| taba rAjya-zaktikI apekSA isa pradezako magadha kahane lge| kintu yaha nAma adhika samaya taka nahIM cala paayaa| ajAtazatrake uttarAdhikArI isa rAjyako chinna-bhinna honese nahIM bacA paaye| taba phira magadha nAma chor3a denA pdd'aa| vastuta: pradezakA nAma magadha kabhI nahIM rhaa| magadharma to kevala vartamAna paTanA aura gayA jile sammilita rahe haiN| usakI rAjadhAnI pahale rAjagRha aura bAdameM pATaliputra rahI hai| isalie isa pradezapara jaba magadhakA rAjya ho gayA to ise magadha kahA jAne lgaa| kintu vaha pradezakA nAma na hokara rAjyakA nAma rahA hai| taba pradezakA nAma kyA thA ? pradezako eka nAma kaba milA aura kyoM milA ? ye kucha prazna haiM, jinakA samAdhAna itihAsa cAhatA hai / itihAsake isa tathyase koI inakAra nahIM kara sakatA ki jise Ajakala bihAra pradeza kahA jAtA hai, usa samace pradezakA koI eka nAma bhagavAn mahAvIrase pahale kabhI nahIM rhaa| vaidika, jaina aura bauddha ina tInoMmeM-se kisIke sAhitya meM isa pradezakI koI eka saMjJA yA nAma nahIM miltaa| bhagavAn mahAvIra apane kAlameM sarvAdhika prabhAvazAlI mahApuruSa the| unhoMne isa pradezameM vihAra karake dharmakI jyotiko jana-janake mAnasameM prajvalita kara diyaa| taba yahA~kI janatAne
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 239 unake nAmapara vardhamAna, vIrabhUmi, mAnabhUmi Adi kaI nagaroMke nAma rakha diye tathA isa pradeza meM bhagavAnkA nirantara vihAra huA thA, ataH isa pradezakA nAma hI bihAra rakha diyaa| mahAvIrase DhAI sau varSa pahale pArzvanAthane bhI isa samUce pradezameM vihAra kiyA thaa| unake AkarSaka vyaktitvase lAkhoM loga unake dharmakI ora AkRSTa hue the aura ve anuyAyI unake itane kaTTara zraddhAlu bana gaye, jisakA kucha AbhAsa vartamAnameM sarAka jAtike vizvAsoMse milatA hai| yadyapi ve loga Aja jaina nahIM haiM, kintu ve abataka bhI pArzvanAthako apanA kula devatA mAnate haiN| pArzvanAthake prati unake vizvAsakI jar3eM kitanI gaharI thIM, isakA eka aura bhI udAharaNa diyA jA sakatA hai| pArzvanAthakA nirvANa sammedazikhara para huA thaa| janatAne unakI bhaktise prerita hokara usa parvatakA nAma hI pArasanAtha pahAr3a rakha diyaa| yahA~ do tIrthaMkaroMke vyaktitva aura prabhAvakI tulanA nahIM kI jA rhii| do tIrthaMkaroMkI kisI bhI bAtameM tulanA nahIM kI jA skto| tIrthaMkara anupama aura asAdhAraNa hote haiN| yahA~ to kevala yaha dikhAnA hai ki donoM tIrthaMkaroMkA apane-apane kAlameM janatApara kitanA prabhAva rahA hai| eka tIrthaMkarako usake anuyAyI abataka apanA kula devatA mAnate haiM aura dUsare tIrthaMkarake bihArakI smRti surakSita rakhaneke lie janatAne usa pradezakA nAma hI bihAra pradeza rakha diyaa| bihAra pradezameM pArzvanAthake anuyAyI sarAka logoMkI saMkhyA bahuta adhika nahIM hai| adhikAMzataH, ye loga siMhabhUmi, dhanabAda aura rA~cI jiloMmeM haiN| gotra-isa prAntake sarAkoMke gotra isa prakAra haiM-Adideva, dharmadeva, gautama, zANDilya, vatsarAja, AcArya, pArAzara / sarAka jAtimeM jaina dharma pracArakA prArambha siMhabhUmi, dhanabAda aura rA~cI jiloMse huA thaa| isa kSetrameM sarAkoMke sAtha jainoMkA samparka bhI avicchinna rUpase cala rahA hai| isalie isa kSetrake sarAka bandhuoMmeM jaina dharmake prati ruci bar3hatI jA rahI hai| sarAka bandhuoMke kaI grAmoMmeM digambara jaina mandiroMkA bhI nirmANa ho cukA hai| isalie digambara AmnAyake anusAra pUjana, NamokAra mantrakA jApya, rathayAtrA Adi karate haiN| ye sarAka bandhu apane nAmake antameM jaina, zrAvaka bhI lagAte haiN|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga 2 - 31 pariziSTa-3 bihAra-baMgAla-ur3IsAke jaina tIrthaM saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihAra-baMgAla-ur3IsAke jaina tIrtha saMkSipta paricaya aura yAtrA-mArga bhadrikApurI aura kuluhApahAr3a-dillI jaMkazanase Trena dvArA gayA jAnA cAhie / gayA dillI-havar3A mena lAinapara dillIse nau sau caurAsI ki. mI. dUra prasiddha jaMkazana hai| gayAmeM Thaharaneke lie suvidhApUrNa sthAna jaina bhavana hai jo sTezanase lagabhaga tIna ki. mI. hai aura jaina mandirake nikaTa avasthita hai| vahA~se basa dvArA DobhI battIsa ki. mI., DobhIse haNTaragaMja pandraha ki. mI., haNTaragaMjase ghaMgharI ATha ki. mI. hai| yahA~ taka sar3aka pakkI hai| ghaMgharIse dantAragA~va kaccI sar3akapara ATha ki mI. par3atA hai| dantAragAMvake lie ghaMgharIse rikze milate haiN| dantAragA~vameM jaina dharmazAlA aura caityAlaya banA huA hai / bhadrikApurI Ajakala bhoMdalagA~va kahalAtA hai| yahA~ke lie pakkI sar3akase kaccA mArga jAtA hai| yaha bhagavAna zItalanAthakA garbha aura janma-kalyANaka sthAna mAnA jAtA hai| kintu Ajakala yahA~ prAcIna jaina mandira aura jaina dharmazAlAke cihnoM aura avazeSoMke atirikta kucha bhI nahIM hai| kuluhApahAr3apara bhagavAn zItalanAthake dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka manAye gaye the| kuluhApahAr3ake lie ghaMgharI hote hue dantAragA~va jAnA suvidhAjanaka hai| dantAragA~vakI jaina dharmazAlAke karmacArIko lekara pahAr3apara jAnA caahie| dantAragA~vase yaha pahAr3a eka mIla dUra hai| phira lagabhaga do mIlakI car3hAI hai| do mIla car3hanepara IMToMkA dhvasta prAkAra milatA hai| yaha tirapana ekar3ameM phailA huA hai| isase Age bar3hanepara eka vizAla sarovara milatA hai| dAyIM orako Upara car3hanepara pArzvanAtha jaina mandirake darzana hote haiN| isameM pArzvanAthakI eka prAcIna mUrti hai jo surakSAkI dRSTise sImeNTase dIvAlameM jar3a dI gayI hai| yaha zyAma varNa, padmAsana aura 22 iMca U~cI hai| yaha kAphI ghisa cukI hai| isase Age pagaDaNDI dvArA jAnepara pahAr3akI khar3I dIvAlameM dasa tIrthaMkara mUrtiyoMke darzana hote haiN| ye sabhI padmAsana haiM aura inakI avagAhanA dasa iMca hai / mUrtiyoMke nIce unake lAMchana (cihna) bane hue haiN| isase thor3A aura Age jAnepara dUsarI pahAr3I dIvAlameM pA~ca padmAsana aura pA~ca khaDgAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ banI huI haiM / padmAsana mUtiyA~ eka phuTa aura khaDgAsana mUtiyA~ savA do phuTa UMcI haiN| sabake nIce unake cihna aMkita haiN| __yahA~se Age jAnepara eka U~cI caTTAnapara prAcIna caraNa-cihna bane hue haiM / zilA ekadama sapATa aura cikanI hai| isake Upara car3hanemeM kAphI kaThinAI hotI hai| ina caraNoMke kAraNa aisA pratIta hotA hai ki prAcIna kAlameM yahA~se koI muni mukta hue hoNge| ____ isa zilAse Age calanepara DhalAvapara pANDuka zilA banI huI hai| phira kaulezvarI devIkA choTA-sA mandira milatA hai| isameM mahiSake Upara khar3I huI caturbhujI kaulezvarI devIkI mUrti virAjamAna hai| isa mandirase Age jAnepara eka guphAmeM bhagavAn pArzvanAthakI mUrti rakhI huI hai| isakI avagAhanA do phuTa hai| sirapara nau phaNa haiN|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 bhAratake digambara jaina tIrtha isa prakAra sarovarakI parikramA dete hue jisa mArgase Aye the, usIse vApasa lauTate haiM / yahA~se gayA lauTanA caahie| sammedazikhara-gayA jaMkazanase Trena dvArA calakara pArasanAtha sTezana utaranA caahie| pArasanAtha sTezana dillI-habar3A mena relamArgapara gayA-hajArIbAga aura gomoke bIca avasthita hai| yahA~ kucha gAr3iyoMko chor3akara prAyaH sabhI gAr3iyA~ rukatI haiN| dillIse pArasanAtha sTezana 1135 ki. mI. hai aura gayA se 152 ki. mI. hai| pArasanAtha sTezanase IsarIko digambara jaina terahapanthI tathA bIsapanthI dharmazAlAe~ kevala do phalAMga dUra haiN| pahale terahapanthI digambara jaina dharmazAlA milatI hai| isakA pravezadvAra sar3aka kinArepara hI hai| bIsapanthI dharmazAlAkA pravezadvAra terahapanthI dharmazAlAke barAbaravAlI galI meM hai| sTezanase kulI AdikA reTa nizcita hai| dharmazAlAke mainejarase pUcha lenA caahie| IsarImeM cAra jaina mandira haiM-(1) terahapanthI digambara jaina mandira, (2) bIsapanthI digambara jaina mandira, ( 3 ) digambara jaina pArzvanAtha mandira udAsInAzrama, ( yahA~ pUjya gaNezaprasAdajI varNIko samAdhi bhI banI huI hai ) ( 4 ) mahAvIra digambara jaina mandira mumukSu mhilaashrm| IsarIse madhuvana 22 ki. mI. hai| IsarIse terahapanthI koThIkI basa madhuvanake lie jAtI hai| TaiksiyA~ bhI milatI haiN| madhuvana sammedazikharakI talahaTImeM sthita hai| yahA~ digambara jaina samAjakI do koThiyA~ banI huI haiM-digambara jaina terahapanthI koThI aura digambara jaina bIsapanthI kotthii| yahA~ aura IsarIko terahapanthI koThIko vyavasthA baMgAla-bihAra-ur3IsA di. jaina tIrthakSetra kameTI, 2 vaizAkha lena, kalakattA-7, karatI hai| IsarI aura yahA~kI bIsapanthI koThiyoMkI vyavasthA bhAratavarSIya digambara jaina tIrthakSetra kameTI, hIrAbAga, bambaIke antargata hai| terahapanthI koThImeM 5 dharmazAlAe~, unameM 205 kamare, 3 mandira, unameM kula 12 vediyA~ banI huI haiN| isakA nandIzvara mandira vizeSataH darzanIya hai| bIsapanthI koThomeM 3 dharmazAlAe~, unameM kula 166 kamare, do mandira, unameM kula caudaha vediyA~ banI huI haiN| isa koThIke sAmane bAhubalI mandira banA huA hai, jisameM caubIsa tIrthaMkaroMkI caubIsa devakulikAe~ athavA mandariyA~ banI huI haiN| isa mandirake barAbarameM atyanta bhavya samavasaraNa mandira bana rahA hai| ___ yahA~kI dharmazAlAoMmeM nala, kuA~, bijalI, garma jala AdikI sundara vyavasthA hai / pahAr3apara jAneke lie prAtaH tIna baje zauca, snAna Adise nivRtta ho lenA caahie| sAthameM lAThI aura lAlaTena le lenI caahie| AvazyakatA ho to bhIla aura DolI le lenI caahie| donoM koThiyoMmeM isa sabakI vyavasthA hai| vastra halake aura kama dhAraNa karane caahiye| dhUpa nikalanepara vastra asahya lagane lagate haiN| koThiyoMse calakara savA do mIlapara gandharva nAlA milatA hai| vahIM zvetAmbara aura digambara koThiyA~ banI huI haiM / yahA~ yAtrAse lauTanepara nAztA milatA hai| agara mUtrAdikI bAdhA ho to yahA~ nivRtta ho lenA caahie| isase Age mala-mUtrAdi nahIM krte| yahA~se paune do mIla Age jAnepara sotA nAlA milatA hai| yahA~ apanI sAmagrI dho lenI caahie| yahA~se do mIlakI kaThina car3hAI par3atI hai| sabase prathama gautama svAmIko ToMka milatI hai| yahA~ vizrAmake lie eka kamarA banA huA hai| ToMkase bAyeM hAthakI ora mur3akara pUrva dizAko pandraha ToMkoMkI vandanA karanI cAhiye / ina ToMkoM ( kUToM ) ke nAma kramazaH isa prakAra haiM
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 245 (1) bha. kunthunAthakI jJAnadhara kUTa, (2) bha. naminAthakI mitradhara kUTa, (3) bha. arahanAthakI nATaka kUTa, ( 4 ) bha. mallinAthakI sambala kUTa, ( 5 ) bha. zreyAnsanAthakI saMkula kUTa, ( 6 ) bha. puSpadantakI suprabha kUTa, (7) bha. padmaprabhakI mohanakUTa, (8) bha. munisuvratanAthakI nirjarakUTa (9) bha. candraprabhakI lalita kUTa, (10) bha. AdinAthakI ToMka, (11) bha. zItalanAthakI vidyutkUTa, (12) bha. anantanAthakI svayambhU kUTa, (13) bha. sambhavanAthakI dhavaladatta kUTa, ( 14 ) bha. vAsupUjyakI ToMka, (15 ) bha. abhinandananAthakA Ananda kuutt| __sabhI ToMkoMke lie mArga bane hue haiN| ina ToMkoMmeM bha. candraprabhakI ToMka sabase UMcI hai / ina ToMkoMmeM tIrthaMkara bhagavAnke caraNa-cihna bane hue haiN| bha. abhinandananAthakI ToMkase utarakara jala mandira meM jAte haiN| yahA~se pUnaH gautamasvAmIkI ToMkapara pahu~cate haiM, jahA~se yAtrA prArambha kI thii| yahA~se pazcima dizAkI ora jAkara nau ToMkoMkI vandanA karanI caahie| unake nAma isa prakAra haiM (1) bha. dharmanAthakI sudattavara kUTa, (2) bha. sumatinAthakI avicala kUTa, (3) bha. zAntinAthako zAntiprabha kaTa, (4) bha. mahAvIrako Toka, (5) bha. supAzvana (6) vimalanAthako suvora kUTha, (7) bha. ajitanAthakI siddhavara kUTa, (8) bha. naminAthakI mitradharakUTa (9) bha. pArzvanAthakI suvarNabhadra kuutt| pArzvanAthakI ToMka antima aura pramukha ToMka hai| yahA~ pUjana karanA caahie| yahA~para yaha yAtrA samApta ho jAtI hai aura yahA~se vApasa lauTate haiN| kula yAtrA 18 mIlakI par3atI hai, jisameM 6 mIla car3hAI, 6 mIlakI vandanA aura 6 mIlakI utarAI par3atI hai| _____ sammedazikhara tIrtharAja kahalAtA hai| yahA~se bIsa tIrthaMkara aura asaMkhyAta muniyoMko nirvANa prApta huA hai| isalie yahA~kA kaNa-kaNa vandanIya hai / yahA~ko mahimA acintya hai| yahA~ke mAhAtmyake bAremeM ThIka hI kahA hai- "eka bAra bandai jo koI / tAhi naraka pazu gati nahiM hoI // " vastutaH yaha tIrtha anAdinidhana hai| anAdinidhana tIrtha do hI batAye gaye haiM-ayodhyA aura smmedshikhr| ayodhyAmeM sabhI tIrthaMkaroMkA janma hotA hai aura sammeda zikharameM sabakA nirvANa hotA hai| kintu isa huNDAvasarpiNI kAlake prabhAvase isa niyamameM vyatikrama ho gyaa| phalataH ayodhyAmeM kevala 5 tIrthaMkaroMkA janma huA aura sammedazikharase 20 tIrthakara mukta hue| RSabhadeva, vAsupUjya, neminAtha aura mahAvIra-inakA nirvANa kramazaH kailAza, campApura, giranAra aura pAvApurase huaa| zeSa 20 tIrthaMkaroMkA nirvANa sammedazikharase huaa| DAkakA patAmainejara, digambara jaina terahapanthI athavA bIsapanthI koThI, mu. sammedazikhara, po. madhuvana (jilA-hajArIbAga ) bihaar| kalakatA-madhuvanase IsarI lauTakara pArasanAtha sTezanase havar3A yA syAladAko jAnA cAhie / sTezanapara rikzA, TaiksI milate haiN| machuA bAjArake digambara jaina bhavanameM ThaharanA suvidhAjanaka rahatA hai| kalakattA bhAratakA sabase bar3A zahara haiN| yahA~ cAra digambara jaina mandira haiM.-(1) digambara jaina bar3A mandira cAvala par3I. (2) digambara jaina nayA mandira loara citapara rupara, (3) digambara jaina mandira purAnI bAr3I, (4) pArasanAtha digambara jaina mandira, belgchiyaa| ina mandiroMke atirikta pAMca caityAlaya haiN|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 bhAratake digambara jaina tIrtha yahA~ke darzanIya sthAnoMmeM se kucha ye haiM-mahAjAti sadana ( netAjI subhASacandra bosakA smAraka ), mallika koThI ( durlabha mUrtiyoM AdikA saMgraha ), ravIndra bhAratI ( ravIndranAtha ThAkurakA smAraka ), belagachiyAkA pArasanAtha digambara jaina mandira, badrIdAsa mukImakA zvetAmbara jainamandira, rAjabhavana, rAjya vidhAna sabhA, zahIda mInAra, iNDiyana nezanala myUjiyama, cir3iyAghara, nezanala lAibrerI, velUramaTha Adi / ___yahA~ lokala Trena, basa, TrAma, rikzA, TaiksI Adi vAhanoMkI paryApta suvidhA hai| TrAma aura baseM sarvatra jAtI haiM aura sastI bhI haiN| kaTaka-kaTaka utkala yA uDIsA pradezakI prAcIna rAjadhAnI hai| yaha havar3A jaMkazanase purIko jAnevAlI relave lAinapara 409 ki. mo. dUra hai| sTezanase lagabhaga 5 ki. mI. dUra caudharI bAjArameM jaina bhavana hai / yahA~ ThaharanekI sundara vyavasthA hai| isIke pRSTha bhAgameM prAcIna candraprabha digambara jainamandira hai| isI bAjArameM mandirase thor3I-sI dUrapara digambara jaina caityAlaya hai| mandirakA zikhara bahuta sundara banA huA hai| isa mandirameM kucha mUrtiyA~ bahuta prAcIna haiM / anumAna kiyA jAtA hai ki ye 10vIM zatAbdIkI haiN| adhikAMza prAcIna mUrtiyA~ khaNDagirise lAyI gayI haiN| bhuvanezvara-yaha utkala pradezakI rAjadhAnI hai / yaha kaTakase 28 ki. mI. hai| yaha hinduoMkA prasiddha tIrthasthAna hai| kahate haiM, bhAratameM sabase adhika mandira isI nagarameM pAye jAte haiN| inameM liMgarAja mandira sabase adhika prasiddha hai| isake zikhara dravir3a kalAke anyatama udAharaNa kahe jAte haiN| isakA zikhara 44 mITara UMcA hai| yahA~ke rAjakIya saMgrahAlayameM pASANa aura dhAtakI kucha jaina mUrtiyA~ 8-10 vIM zatAbdI kI haiM / ___khaNDagiri-udayagiri-isa nagarase chaha kilo mITara dUra khaNDagiri-udayagirikI guphAe~ haiM / ina guphAoMkI prasiddhi hAthI gumphAke zilAlekhake kAraNa atyadhika huI hai| isake atirikta inakA apanA aitihAsika aura dhArmika mahattva bhI haiN| inameM se kucha gaphAe~ bhagavAna mahAvIrake kAlameM thiiN| kucha guphAoMkA nirmANa kaliMga samrAT khArabela aura usake parivArake sadasyoMne karAyA thaa| khArabelakA kAla IsA pUrva prathama zatAbdIkA uttarArdha mAnA jAtA hai| isa prakAra inameM se kaI guphAoMko bane hue 2000 varSa vyatIta ho cuke haiN| ina guphAoMke atirikta zeSa guphAe~ 10vIM zatAbdI taka nirmita hotI rhiiN| ye guphAe~ prAyaH jaina muniyoMke dhyAnAdike nimitta banAyI gayI thiiN| khaNDagiriko pahAr3I prAcIna kAlameM kUmArI parvata kahalAtI thii| yahA~para bhagavAn mahAvIrakA samavasaraNa AyA thaa| usa samaya kaliMganareza jitazatru aura unakI putrI yazodAne bhagavAnke caraNoMmeM saMyama dhAraNa kiyA thA tathA jitazatru munine kevalajJAna prApta karake yahIMse nirvANa prApta kiyA thaa| isa prakAra yaha tIrthabhUmi siddhakSetra bhI hai| isI parvatapara samrAT khArabelane jaina muniyoM aura vidvAnoMkA sammelana bulAyA thaa| ___ yahA~ digambara jaina dharmazAlA hai jahA~ Thaharaneko acchI suvidhA hai| dharmazAlAse ina pahAr3iyoMkI ora calanepara bAyIM ora khaNDagiri hai aura dAyIM ora udayagirikI pahAr3I hai| khaNDagirike Upara cAra digambara jainamandira aura kula 15 guphAe~ haiN| inameM se 6 guphAoMmeM jaina mUrtiyA~ haiN| inameM se kucha matiyA~ gaphAke nirmANake samaya hI banAyI gayI thIM aura kacha matiyA~ aiso bhI hoMgI jo guphAke nirmANake bAda kabhI banAyo gayI hoNgii| sabhI guphAoMke bAhara eka pattharapara guphAkA nambara aura nAma likhA huA hai / isase inheM dekhane meM bar3I suvidhA rahatI hai|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 247 isI prakAra udayagiri parvatake Upara kula 18 guphAe~ haiN| isa pahAr3Ike Upara kisI guphAmeM koI mUrti nahIM hai| ina guphAoMmeM prathama rAnI guphA sabase bar3I hai| isake siradaloM Adipara vibhinna paurANika dRzya utkIrNa haiN| gaNeza guphAmeM bhI toraNoMke madhya bhAgameM kucha dRzya utkIrNa haiN| kaI guphAoMmeM zilAlekha bhI aMkita haiN| hAthI gumphA ( naM. 14 ) meM samrAT khArabela dvArA utkIrNa lekha hai / isameM kula 17 paMktiyA~ haiM / isa zilAlekhakA bar3A aitihAsika mahattva hai| isase samrAT khArabelake jIvanapara prakAza par3atA hai| purI-udayagiri-khaNDagirise bhuvanezvara jAkara purI ( jagannAthapurI ) jA sakate haiM / bhuvanezvarase purI 62 ki. mI. dUra hai| sar3aka aura relamArga haiM / Thaharaneke lie sarakArI atithi gRha tathA dharmazAlAe~ haiN| - jagannAthapurI hinduoMke cAra dhAmoMmeM-se eka suprasiddha dhAma hai tathA 51 zaktipIThoMmeM se eka zaktipITha hai| isakA vizAla mandira hai. jisake cAroM ora do parakoTe haiN| mandirameM cAra dizAoMmeM cAra vizAla dvAra haiN| isake zikharakI UMcAI do sau caudaha phuTa hai| isakI cUr3Apara nIlacakra suzobhita hai| mukhya mandirako nijamandira kahA jAtA hai| nijamandirake dakSiNa dvArake bAhara dIvAlameM bhagavAn RSabhadevakI eka phuTa U~cI mUrti virAjamAna hai| surakSAko dRSTise isake Upara zIzekA eka phrema lagA diyA gayA hai| mandirake paNDoMkI Ama dhAraNA hai ki isa mandirakA nirmANa mahArAja khArabelane 'kaliMgajina' kI mUrtiko virAjamAna karaneke lie karAyA thaa| nijamandirakI vedImeM balarAma, subhadrA aura jagannAthajI ( zrIkRSNa ) virAjamAna haiN| ye tInoM lakar3Ike bane hue haiN| jagannAthajIkI prasiddha rathayAtrA ASAr3ha zuklA 2 ko prArambha hotI hai aura dasamIko samApta hotI hai| varSameM eka bAra jagannAthajIkA vigraha badalA jAtA hai| jo paNDA vigraha badalatA hai, usakI A~khoMpara kAlI paTTI bA~dha dI jAtI hai| vaha purAne kalevarake hRdayake sthAnase mUrti nikAlatA hai aura use navIna kalevarameM rakha dekhA hai / aisI kiMvadantI hai, ki yadi koI vyakti vigraha-parivartana karate hue dekha le to vaha aura usakA sArA parivAra naSTa ho jAtA hai| isa badalate hue purAne kalevarakI samAdhi jisa sthAnapara dI jAtI hai, usa sthAnako deva nirvANa bhUmi kahate haiN| itihAsa granthoMse jJAta hotA hai ki prAcIna kAlameM kaliMgameM 'kaliMgajina' nAmaka eka pratimA thii| nanda vaMzake pratApI samrAT mahApadmanandane jaba kaliMgako parAjita kiyA to vaha isa mUrtiko apane sAtha le gayA thaa| yaha mUrti jaina tIrthaMkara RSabhadevakI thii| nandarAjake tIna sau varSa pazcAt khArabelane magadhapara AkramaNa karake vahasatimitrako harAyA aura vaha usa 'kaliMgajina' pratimAko apane sAtha vApasa le gyaa| isa mUrtikA utsava usane kumArI parvatapara mnaayaa| ra isa mUrtike lie usane vizAla jinAlaya banavAyA / purIkA mandira khArabela dvArA nirmita vahI jinAlaya hai tathA jagannAthajI kI mUrti vahI 'kaliMgajina' pratimA hai, aisA logoMkA vizvAsa hai| paTanA-purIse relamArga dvArA Asanasola hote hue paTanA siTI aura paTanA jaMkazanake bIca gulajArabAga sTezana utaranA cAhie / yahA~ gAr3I thor3I dera hI rukatI hai| purIse Asanasola 594 ki. mI. hai / tathA Asanasolase gulajArabAga 326 ki. mi. aura paTanA jaMkazana 333 ki. mI. hai| gulajArabAga sTezanase digambara jaina dharmazAlA kevala eka phalAMga dUra hai| sTezanapara kulI, rikzA aura tA~ge milate haiM / dharmazAlAmeM jaina mandira bhI banA huA hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratake digambara jaina tIrtha jaina dharmazAlAse sar3akapara kucha dUra calane para aura relave lAina pAra karake lagabhaga 1 pharlAMga dUra kamaladaha nAmaka sthAna hai / vahA~ eka TekarIpara sudarzana munike prAcIna caraNa bane hue haiN| sudarzana muni nirvANa prApta huA thA / ataH yaha siddha kSetra kahalAtA hai / isa TekarIke cAroM ora cAra tAlAba haiN| tAlAboM meM kamala haiN| tAlAboMke cAroM ora berake vRkSa haiM / 248 paTanAmeM kula 5 digambara jaina mandira aura 1 caityAlaya hai| paTanA bahuta bar3A zahara hai aura bihAra prAnta kI rAjadhAnI hai| yahA~ prAntIya vidhAna sabhA, rAjabhavana, rAjakIya saMgrahAlaya, jAlAna saMgrahAlaya ( kilA bhavana, paTanA siTI ), agama kuA~, pATaliputrake dhvaMsAvazeSa, haivatajaMgakA makabarA aura zahIda smAraka darzanIya haiM / vaizAlI - gulajArabAga se gaMgA kinAre mahendra ghATa jAnA caahie| gulajArabAga se yaha lagabhaga 4 mIla / isa ghATase pahalejA ghATake lie sTImara jAtA hai / TikaTa gharase sTImarakA TikaTa le lenA cAhie / pahalejA ghATase lagabhaga 2 pharlAMga calakara sTezana aura basa sTaiNDa hai / vahA~ Trena aura basa hAjIpurake lie milatI haiM / mahendra ghATase hAjIpura 58 ki. mI. hai| hAjIpura se vaizAlI 36 ki. mI. hai| basa aura TaiksI milatI haiN| pahalejA ghATase vaizAlI ke lie sIdhI basa bhI jAtI haiM / vaizAlI meM sar3aka ke kinAre jaina vihAra ( dharmazAlA ) banA huA hai / vahIMpara paryaTaka kendra aura usakA DAka baMgalA banA huA hai / jaina vihAra se lagabhaga 5 ki. mI. dUra vAsukuNDa sthAna hai / yahI prAcIna kuNDagrAma hai jo antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrakI janma bhUmi hai / bhagavAn ke janma-sthAna para rASTrapati sva. DaoN. rAjendraprasAdajIke karakamaloM dvArA zilAnyAsa ho cukA hai aura usakI prazasti eka zilApaTapara aMkita hai / zatAbdiyoMse sthAnIya janatAkA yaha vizvAsa rahA hai ki bhagavAn mahAvIrane DhAI hajAra varSa pUrva yahIM para janma lekara isa pradezako aura dezako gaurava pradAna kiyaa| ina sarala aura bhakta grAmINoMne janmasthAnavAlI Der3ha ekar3a bhUmipara abataka hala nahIM calAyA hai / vahA~ pradeza sarakArakI orase mahAvIra janmottara jayantIkA utsava vizAla rUpameM manAyA jAtA hai| isa utsavameM hajAroM kI saMkhyA meM jathariyA, bhUmihAra Adi kRSaka Ate haiM aura Akara ve bhagavAn mahAvIrako zraddhAMjali samarpita karate haiM / isa sthAna ke nikaTa hI prAkRta-ahiMsA jaina zodha saMsthAnakA bhavya bhavana banA huA hai| isakI vyavasthA bihAra sarakArakA zikSA mantrAlaya karatA hai tathA isake bhavana nirmANa aura pustakAlaya ke lie samAja ke mAnya netA aura prasiddha udyogapati sAhU zAntiprasAdajIne savA chaha lAkha rupaye kI rAzi pradAna kI thI / isa vAsukuNDase IzAnakoNameM do mIla Age kolhuA gA~va hai jisakA prAcIna nAma kollAga sanniveza thA / yahA~para azoka samrAT dvArA nirmita stambha hai jisake zIrSapara eka siMha mUrti Upara kI ora mukha kiye hue baiThI hai / isake nikaTa eka sarovara hai, jise markaTa hrada mAnA jAtA hai / azoka stambhase thor3A Age jAnepara baniyA gAMva milatA hai jo prAcIna vANijya grAma hai / DhAI hajAra varSa pUrva yaha atyanta samRddha nagara thA / isameM vyApArI janoMkA nivAsa thA / isa grAmase prAyaH eka mIla calanepara loka karma vibhAga ( P. W. D. ) kA raisTa hAusa banA huA hai jo eka vizAla sarovara ke taTapara avasthita hai / yaha sarovara hI prAcIna kAlameM maMgala puSkariNI kahalAtA thaa| raisTa hAusake nikaTa sarakArI saMgrahAlaya bana gayA hai / puSkariNIse lagabhaga eka mIlapara vAmana pokhara hai / usake kinArepara eka pakke cabUtare para tIna kaTanIdAra gandhakuTI banI huI hai /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 249 usameM bhagavAn mahAvIrake zveta saMgamaramarake caraNa-cihna virAjamAna haiN| isake sAmane navanirmita digambara jaina mandira hai| isameM kevala garbhagRha hai / vedIpara mUlanAyaka mahAvIrakI pASANa pratimA hai| usake Age pItalakI vidhinAyaka mahAvIrakI mUrti virAjamAna hai| yahA~se lauTate hae mArgameM jala bharA huA milatA hai| mArgameM rAjA vizAlake gar3hake dhvaMsAvazeSa milate haiM jo TIlekI zakalameM bikhare hue haiN| vibhinna samayoMmeM bhArata sarakArake purAtattva vibhAga, vaizAlI saMgha tathA kAzIprasAda jAyasavAla insTITyUTakI orase yahA~ khudAI karAyI gayo, phalataH muhareM, miTTIkI mUrtiyA~ aura anya sAmagrI pAyI gayI haiN| prAcIna bhavanoMke avazeSa bhI mile haiM / isa gar3hako pAra karake jaina vihAra pahuMca jAte haiN| ___ jaina vihArase lagabhaga eka mIla dUra kammana chaparA gA~va hai| pahale isIkA nAma karmAra grAma athavA kUrmagrAma thA, jahA~ bhagavAnkA prathama AhAra huA thaa| rAjagRhI-vaizAlIse pahalejAghATa hote hue paTanA vApasa lauTanA caahie| paTanAse rAjagRhIke lie sIdhI basa jAtI hai| paTanAse rAjagRhI kUla 99 ki. mI. hai| TraMna dvArA paTanAse 46 ki. mI. vakhtyArapura jAkara vahA~se basa, TaiksI yA Trenase 53 ki. mI. rAjagRhI jA sakate haiN| rAjagRhImeM digambara jaina dharmazAlAmeM ThaharanekI sundara vyavasthA hai| rAjagRhIkA jilA paTanA hai| yahA~ pA~ca alaga-alaga pahAr3I haiM, jinakI yAtrA aura vandanAke lie bhaktajana jAte haiN| yadi eka dinameM pA~coM pahAr3oMkI vandanA karanekI zraddhA, saMkalpa aura zakti ho to eka dinameM vandanA karanI caahie| yadi eka dinameM na kara sakeM to do dinameM kara sakate haiM--eka dina do parvatoMkI tathA dUsare dina tIna prvtoNkii| yadi sArI yAtrA paidala hI karaneke bhAva hoM to paidala karanI caahie| yadi sAmarthya na ho to tA~gA karake dharmazAlAse pahAr3akI talahaTI taka jaayeN| vahA~se paidala yAtrA kareM / vApasImeM tA~ge dvArA A sakate haiN| (1) pahalA pahAr3a vipulAcala hai| isapara pakkI sIr3hiyA~ banI huI haiN| sIr3hiyoMkI saMkhyA 1150 hai| isake Upara tIna ToMkeM digambara samAjakI aura eka ToMka zvetAmbara samAja kI hai| vipulAcalapara virAjamAna hokara hI bhagavAnne zrAvaNa kRSNA pratipadAke dina samavasaraNameM dharmacakra-pravartana kiyA thA aura unakI prathama divyadhvani khirI thii| (2) vipulAcalase utarane aura ratnAgiripara car3haneke lie pRSThabhAgameM sIr3hiyA~ nahIM haiN| mArga Ubar3a-khAbar3a hai / dUsare pahAr3akA nAma ratnAgiri hai| isakI sIr3hiyoMkI saMkhyA 1300 hai| isa parvatapara tIna ToMkeM digambaroMkI haiM aura eka ToMka zvetAmbaroM kI hai / / (3) tIsarA parvata udayagiri hai| isake Upara jAneke lie 786 sIr3hiyA~ banI huI haiN| yahA~ tIna ToMkeM yA mandira digambara samAjakA aura eka ToMka zvetAmbara samAjakI hai| ___ isa parvatapara do prAcIna jaina mandiroMke bhagnAvazeSa par3e hue haiN| inameM jo pratimAe~ nikalI thIM, ve nIce digambara jaina lAla mandirameM pahu~cA dI gayI haiN| eka mandirameM yahA~ kevala zyAma pASANake caraNa virAjamAna haiN| parvatase utarakara jalapAnagRha banA huA hai jahA~ digambara jaina kAryAlayakI orase yAtriyoMko jalapAna karAyA jAtA hai| yahA~se kucha Age calakara sar3aka kinAre pattharoMpara zaMkhalipimeM lekha khude hue haiM tathA rathoMke pahiyoMkI gaharI lIka banI huI hai| jo loga pA~coM parvatoMkI vandanA eka dinameM nahIM karanA cAhate, ve yahA~se dharmazAlAko lauTa jAte haiM aura dUsare dina zeSa do parvatoMkI vandanA karate haiN| 2 bhAga-32
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 bhAratake digambara jaina tIrtha ___ yahA~se lauTanepara mArgameM eka TIleke Upara kUpAkAra bhavanapara Tina zaiDa hai| yaha eka prAcIna jaina mandira thaa| yaha mandira khudAIke samaya girA diyA gayA thaa| isa maThase lagabhaga pauna mIla dakSiNakI ora bimbasAra bandIgRha hai, jisake bhagnAvazeSoM meM chaha phuTa moTo pattharoMkI dIvAra milatI hai| kahate haiM, zreNika bimbasArako usake putra ajAtazatrune isI bandIgRhameM rakhA thaa| (4) svarNagiri athavA sonAgira cauthA pahADa hai| yaha pahADa dharmazAlAse 5 ki. mI. hai| isa pahAr3apara car3haneke lie kula 1061 sIr3hiyA~ banI huI haiN| pahAr3apara do mandira aura eka ToMka digambara samAjakI hai tathA eka ToMka zvetAmbara samAjako hai| --- ___ isa pahAr3ase utarakara eka mIla calanepara sona bhaNDAra guphA milatI hai| yahA~ do guphAe~ haiM / bAyIM orakI guphA ThIka hai kintu dAyIM orakI guphA bhagna dazAmeM hai| bAyIM orakI guphAmeM dIvAloMpara zilAlekha aMkita haiM, jinase jJAta hotA hai ki AcArya vairadevake upadezase IsAkI tIsarI zatAbdImeM ina guphAoMkA nirmANa kiyA gyaa| dUsarI pUrvI guphAkI chata, barAmadA gira cuke haiN| dvArameM ghusate hI dAyIM ora dIvAlameM 2 khaDgAsana aura 13 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ ukerI huI haiM tathA bAyIM orakI dIvAlameM 3 padmAsana tIrthaMkara mUrtiyA~ vanI huI haiM / zeSa sArA bhAga khaNDita hai| . (5) cauthe parvatase lagabhaga eka mIla calanepara vaibhAragiri nAmaka pA~cavA~ parvata hai| isa parvatakI sIDhiyoMkI saMkhyA 565 hai| yahA~ eka zvetAmbara mandira hai aura eka digambara mandira hai| digambara mandirake nikaTa mahAdeva mandirake pathapara eka prAcIna bhagna jaina mandira hai| purAtattva vibhAgakI orase yahA~ khudAI kI gayI thii| phalataH 28 koThariyA~ nikalI haiM / pahale sabhI koThariyoMmeM mUrtiyA~ rahI hoNgii| kintu isa samaya 10 koThariyoMmeM 18 tIrthaMkara mUrtiyA~ rakhI huI haiM, zeSa koThariyA~ khAlI par3I haiN| kucha acchI-acchI mUrtiyA~ nAlandA saMgrahAlayameM bheja dI gayI haiN| kucha mUrtiyA~ nIce lAla mandirameM rakha dI gaI haiN| ___ mandirase thor3A Age jAnepara saptaparNI guphA banI huI hai| isa parvatakI vandanA karake lauTate hue 'jarAsandhako baiThaka' nAmaka eka sthAna hai| vAstavameM yaha eka guphA hai| guphAkI chata avazya aisI hai, jisapara kucha loga ArAmase baiTha sakate haiN| ___rAjagRhameM bhagavAn mahAvIrane dharma-cakra pravartana kiyA, itanA hI nahIM, unake aneka bAra yahA~ upadeza hue, aneka bAra yahA~ unakA samavasaraNa lagA aura zvetAmbara AgamoMke anusAra yahA~ unake 14 cAturmAsa hue| rAjagRhI nirvANa kSetra bhI hai / yahIMse bhagavAn mahAvIrake 11 gaNadhara mukta hue / jambUkumAra, jIvandhara kumAra, zvetavAhana, zvetasandIva, vaizAkha, protikara Adi aneka muniyoMne yahIMse mukti prApta kI hai| nirvANakANDa ( saMskRta ) meM rAjagRhake parvatoMke nAma dekara unheM nirvANa-bhUmi kahA hai| yahIMpara bhagavAn munisuvratanAthake garbha, janma, tapa aura kevalajJAna ye cAra kalyANaka hue the / isa prakAra yaha kSetra sadAse mAnya pAvana kSetra rahA hai| nIce talahaTImeM do mandira haiM-dharmazAlAkA mandira aura lAla mndir| lAla mandirameM Upara pahADase lAyI haI prAcIna pratimAe~ virAjamAna haiN| dharmazAlA mandira meM bhI kaI pratimA bar3I bhavya haiN| ___ yahA~para ullekha yogya garma jalake kuNDa haiN| sAta kuNDa vaibhAra parvatakI talahaTImeM haiM aura chaha vipulAcalake noce haiN| inameM snAna karanese gaThiyA, vAyu, tvacA sambandhI roga ThIka ho jAte haiN| hindU, bauddha aura musalamAna bhI ise apanA tIrtha mAnate haiN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 251 kuNDalapura-yaha paTanA jilemeM hai| yahA~kA posTa Aphisa aura sTezana nAlandA hai| rAjagRhIse nAlandAke lie pakkI sar3aka hai| rAjagRhIse nAlandA teraha ki. mI. hai aura nAlandAse kuNDalapura tIna ki. mI. hai| bar3agA~va nagarake bAhara eka mandira hai| use hI bhagavAn mahAvIrakI janma-bhUmi mAnA jAtA hai| rAjagRhIse pAvApurI athavA pAvApurIse rAjagRhI jAte hue mArgameM yaha kSetra par3atA hai / kuNDalapurase lauTate samaya nAlandAke prAcIna vizvavidyAlayake bhagnAvazeSa aura saMgrahAlaya avazya dekhane caahie| pAvApurI-nAlandAse paTanA-rA~cI roDapara pAvApurIkA mor3a 8 ki. mI. hai| mor3ase digambara jaina dharmazAlA 3 ki. mI. hai| yahA~ digambara samAjakI do vizAla dharmazAlAe~ banI huI haiM / bar3I dharmazAlAke andara hI Upara-nIce kula 7 mandira haiN| sabhI mandira aura mUrtiyA~ navIna haiM / kevala cAra mUrtiyA~-eka caubIsI, do pArzvanAtha aura eka zAntinAtha bhagavAnkI-atyanta prAcIna haiN| ye mUrtiyA~ kahIM nikaTake sthAnase bhagnAvazeSoMmeM par3I huI milI thiiN| sambhavataH vahA~ koI prAcIna jaina mandira rahA hogaa| dharmazAlA padma sarovarake taTapara banI huI hai| isI sarovarake madhyameM eka TIlepara zveta saMgamaramarakA bhavya mandira banA huA hai / mandira taka jAneke lie lAla pASANakA pula banA huA hai| mandirameM bhagavAn mahAvIrake caraNa-cihna virAjamAna haiN| usake bAyIM orakI vedIpara bhagavAnke mukhya gaNadhara gautama svAmI aura dAyIM orakI vedIpara anya gaNadhara sUdharmA svAmIke caraNa-cihna sthApita haiN| isa mandirameM kevala garbhagRha hI hai| usake cAroM ora barAmadA aura cabUtarA hai / isI sthAnase bhagavAn mahAvIrane yoga nirodha karake aghAtiyA karmoMkA nAza kiyA thA aura nirvANa prApta kiyA thaa| bhagavAnkA nirvANa kalyANaka manAneke lie asaMkhya deva-deviyA~ aura manuSya yahA~ ekatrita hue the| kahate haiM, bhagavAnkA nirvANa ho jAnepara upasthita logoMne bhagavAnke prati apanI bhakti-pradarzanake lie usa sthAnako dhUla cuTakIse uThAkara mAthepara lNgaayii| bhIr3a itanI adhika thI ki eka-eka cuTakI dhUla le lenese hI yaha sarovara bana gyaa| bhagavAnkA nirvANa-sthAna honeke kAraNa yahA~ yAtriyoMkI saMkhyA bahuta adhika rahatI hai| yahA~kA dRzya atyanta prazAnta aura manamohaka hai| kucha logoMkA vizvAsa hai ki bhagavAn mahAvIrakA nirvANa yahA~ nahIM huA thA, balki uttara pradezameM devariyA jileke phAjilanagara-saThiyA~va gA~vameM huA thaa| prAcIna kAlameM usakA nAma bhI pAvA thaa| pAvApuro-mandirake bAhya pravezadvArake sAmane golAkAra samavasaraNa mandira banA huA hai| usameM bhagavAnke bahuta prAcIna caraNa haiN| pAvApurI mandirase lagabhaga eka mIla dUra zvetAmbara samAjakI orase samavasaraNa mandira banavAyA gayA hai| vaha saMgamaramarakA banA huA hai aura usakI lAgata nau lAkha rupaye batAyI jAtI hai| ____guNAvA-isakA jilA navAdA hai| yaha gayA-kyUla relave lAinake navAdA sTezanase tIna ki. mI. hai tathA pAvApurIke mor3ase bhI tIna ki. mI. hai| sar3aka kinAre digambara mandira aura dharmazAlA haiN| pAvApurIke samAna yahA~ bhI jala mandira hai| eka tAlAbake madhyameM mandira banA huA hai| vahA~ taka jAneke lie do sau phuTa lambA pula banA huA hai| mandirapara donoM sampradAyoMkA samAna adhikAra hai| mandira meM gautama svAmIke caraNa virAjamamAna haiN| pulake pAsa dakSiNa meM dharmazAlA hai| yaha sar3akase eka phalAMga dUra hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 bhAratake digambara jaina tIrtha yaha sthAna bhagavAn mahAvIrake mukhya gaNadhara gautama svAmIkA nirvANa-sthAna mAnA jAtA hai| isIlie ise siddhakSetra kahA jAtA hai / campApurI-guNAvAse navAdA sTezana jAkara rela dvArA bhAgalapura jAnA cAhiye / bhAgalapura zaharake bAhara nAthanagara muhallA hai| vahIM campApurI kSetra hai| bhagavAn vAsupUjyake pA~coM kalyANaka campApurImeM hue the| vartamAnameM mAnyatA hai ki campAvAlemeM vAsupUjya bhagavAnke garbha aura janma kalyANaka manAye gaye / mandAragiri parvatapara dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka hue tathA campApurImeM bhagavAnkA caurAnabe muniyoM ke sAtha nirvANa huaa| campApura kSetrapara do prAcIna stambha bane hue haiM, jinheM mAnastambha kahA jAtA hai| ve lagabhaga nau sau varSa prAcIna haiM / pahale aise stambha cAra the| unameM se do bhUkampameM naSTa ho gye| ThaharanekI vyavasthA jaina mandira, bhAgalapurakI dharmazAlAmeM bhI hai aura campApura kSetrakI dharmazAlAmeM bhI hai| yahA~ke jaina mandiroMmeM bhAgalapura zaharakA jaina mandira, campApura kSetrakA mandira aura chaparAvAloMkA mandira mukhya hai| chaparAvAloMkA mandira campApura kSetrake ThIka sAmane hai| mandAragiri-bhAgalapurase mandAragiri unacAsa ki. mI. hai| bhAgalapurase mandAragirike lie Trena bhI jAtI hai aura basa bhI jAtI hai| basa sTaiNDase jaina dharmazAlA do phalAMga hai| gA~vakA nAma boMsI hai| jaina dharmazAlAmeM mandira bhI banA huA hai| kSetra kAryAlayase mandAragiri lagabhaga tIna ki. mI. dUra hai| kAryAlayase parvatako ora calanepara lagabhaga eka pharlAga dUra seTha talakacanda kastUracandajI vArAmatI dvArA vIra saMvat 2461 meM banavAyA huA zveta-kRSNa pASANoMkA jaina mandira milatA hai jo kisI kAraNavaza pUrA nahIM bana sakA / usase Age jAnepara parvatakI talahaTImeM pApahAriNI nAmaka eka sarovara hai| makara saMkrAntike dina yahA~ hinduoMkA bhArI melA lagatA hai| pahAr3I kevala 700 phuTa U~cI hai| pahAr3IkI car3hAI lagabhaga eka mIla hai| kucha sIr3hiyA~ bhI banI huI haiN| pahAr3Ike Upara bar3A digambara jaina mandira, choTA digambara jaina mandira aura eka guphA hai| tInoM sthAna nikaTa haiM aura tInoM hI sthAnoMpara bhagavAn vAsupUjyake caraNa-cihna virAjamAna haiN| hindU loga isa parvatako mandarAcala mAnate haiN| unakI mAnyatA hai ki zeSanAgakI neti banAkara mandarAcalako raI banAyA gayA aura usase samudra-manthana kiyA gayA, jisase caudaha ratna nikle| yahA~se punaH bhAgalapura lauTakara icchita sthAnako jA sakate haiM / Avazyaka nivedana kucha yAtrI dillIse pahale campApurI-mandAragiri hokara phira guNAvA-pAvApurI Adiko vandanA karate haiN| isase koI antara nahIM pdd'taa| jo bandhu uttara pradezake tIrthoMkI vandanA karake bihAra-baMgAla-ur3IsAke tIrthoMkI vandanAke lie jAnA cAhate haiM, ve navIna pAvA, kakubhagrAma aura kAkandIkI yAtrA karake devariyAse chaparA hote hue vaizAlIke darzana kara sakate haiM / vahA~se uparyukta yAtrA-mArgameM sammedazikhara AdikI yAtrA kara sakate haiM /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha grantha-sUcI atharvaveda anuttaropapAtika sUtra abhidhAna rAjenda koSa-A. vijayarAjendra suuri| AcArAGga-sUtra AdipurANa-bhagavajjinasena ArAdhanA kathAkoza-ba. nemidatta Avazyaka cUrNi Avazyaka niyukti Avazyaka vRtti Avazyaka sUtra uttarapurANa-A. guNabhadra uttarAdhyayana aupapAtika sUtra aMguttara nikAya kUrma purANa-maharSi vyAsa kauTilya arthazAstra-A. kauTilya gautamacaritra-A. dharmacandra jyotiSkaraNDa TIkA jayadhavalA-A. vIrasena jiNadattikahA-bhaTTAraka yazaHkIti jaina grantha prazasti saMgraha-paM. paramAnanda zAstrI jaina siddhAnta bhAskara tityogAlI painnaya tIrtha jayamAlA-bhaTTAraka sumatisAgara , -bhaTTAraka jayasAgara tIrthavandanA-megharAja -- , -cimaNA paNDita tIrthavandanA dIghanikAya dharmAmRta-bhaTTAraka guNakIrti nandi cUrNi-A. jinadAsa mahattara nAmamAlA-kavi dhanaJjaya nirvANa kANDa-A. kundakunda nirvANa bhakti-A. pUjyapAda nirayAvaliyAo nizIthacUrNi pratikramaNapATha pariziSTa parva-A. hemacandra purAtattva nibandhAvalI-rAhula sAMkRtyAyana periyapurANam bRhatkalpataru bahatkathA koza-A. hariSeNa bRhatkalpa sUtra bhadrabAhucarita-bhaTTAraka ratnanandI bhagavatI ArAdhanA-A. zivakoTi bhagavatI sUtra bhAratIya itihAsakI rUparekhA-jayacandra vidyAlaMkAra bhAvasaMgraha-A. devasena magadha-baijanAthasiMha vinoda majjhima nikAya mahAbhArata-maharSi vyAsa mahAvagga sutta mahAvastu saMgraha yazodhara carita-bhaTTAraka jJAnakIrti rAmapaseNI sUtra lalitavistara varAMgacarita-A. jaTAsiMhanandI vAmana purANa-maharSi vyAsa vAyu purANa , vArAha purANa , vAlmIki rAmAyaNa-maharSi vAlmIki vinayapiTaka vipAka sUtra vividha tIrthakalpa-A. jinaprabhasUri viSNu purANa-maharSi vyAsa zravaNavelagolake zilAlekha-A. narasiMhAcArI
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 bhAratake digambara jaina tIrtha zaktisagama tantra zAsanacatustriMzikA-yati madanakIrti zrImadbhAgavata-maharSi vyAsa zrIkSetraparicaya-jagannAtha mandira paricAlanAsamiti SaTakhaNDAgama-A0 puSpadanta-bhUtavali samAcArI zataka-A. samayasundaragaNi sarvatArtha vandanA-bhaTTAraka jJAnasAgara siMhAsana dvAtriMzikA sumaMgala vilAminI subhaumacakrIcaritra-bhaTTAraka jinasena suvarNAcala mAhAtmya-kavi devadatta sUtrakRtAGga saMtiNAha cariya-mahAkavi candra saMyutta nikAya saMbodha prakaraNa-A. haribhadra / harivaMza pugaNa-A. jinasena triSaSTi zalAkA puruSacaritra-A. hemacandra Ancient Geography of India : Cunningham A Sanskrit-English Dictionary : Monier Williams Ashok : Dr. Mookerji Collected Essays : Hodson Dynasties in the Kaling: Pargitcr Eastern India : Martin Geography of Early Buddhism Indian Antiquary : V. A. Smith, Dr. Vidyabhushan Indian Culture Jainism and Buddhism : Dr. Hoernel Jain Sutras Introduction : Prof. Herman Jacoby The Life of Buddha : Rock hill Life of Hiuen Tsiang : Beal Mandar Hill : Rasbihari Bose Modern India : Monier William The Nation in Arms : Gltz Old Brahmi Inscriptions : ___Dr. B. M. Barua Oxford History of India: V.A.Smith Petavatthu : Dr. B. M. Barua Sacred Books of the East : Dr. Herman Jacoby Site of Ancient Palibothra : Major Franklin The Struggle for Empire : Dr. Mazumdar Tribes in Ancient India Upasagdasao : Dr. Hoernel Yuan Chwang : Watter
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra-sUcI 1. vajji-videha janapada 18-rAjagRhI-vaibhAragirikI talahaTImeM garma kuNDoM 1-vaizAlI-vAsukuNDameM bhagavAna mahAvIrakI kA dRzya / janmabhUmi, jahA~ bhUtapUrva rASTrapati DaoN. rAjendra- 19-rAjagRhI-vaibhAragiripara utkhananase prApta prAcIna prasAda dvArA zilAnyAsa kiyA gayA thaa| mandira / samaya 8vIM shtaabdii| 2-kuNDalapurakA digambara jaina mandira / 20-rAjagRhI-vaibhAragirise utkhananameM prApta jaina 3-kuNDalapurake digambara jaina mandira meM mUlanAyaka mUrtiyA~ / nAlandA myujiyama / bhagavAn mhaaviir| 21-rAjagRhI-bhAragiripara tIrthaMkara mahAvIrakI 4-vaizAlI-vAmana-pokharake jaina mandirameM mUla- mUrti / nAyaka mahAvIrakI mUrti / 22-rAjagRhI-vaibhAragiripara tIrthakara mUrti / samaya 5-vaizAlI-ahiMsA, prAkRta aura jainAlaoNjI 8vIM shtaabdii| zodha-saMsthAna / 23-rAjagRhI-utkhananameM prApta tIrthaMkara AdinAthakI mUrti / samaya 8vIM shtaabdii| 2. aMga janapada 24-rAjagRhI-zreNika bimbasArakI jela / 6-campApurI-mUlanAyaka bhagavAn vAsupUjya / 25-pAvApurI-jalamandira ( mahAvIra nirvANa bhUmi) 7-campApurI-bhagavAn vAsupUjyake crnncihn| 26-pAvApurI-jalamandirake mukhya dvArakA bhItarI 8-campApurI-50 phuTa UMcA prAcIna stambha / dRshy| 9-bhAgalapura-jaina mandirameM eka phalakameM caubIsa 27-pAvApurI-digambara jaina kotthii| tIrthakara prtimaaeN| 28-pAvApurI-digambara jaina mandirakI mukhya vedii| 10-mandAragiri-parvatake Upara prAcIna jaina . 29-pAvApurI-digambara jaina mandirameM bAyIM orakI mndir| vedImeM caubIsI aura pArzvanAthakI prAcIna prtimaa| 11-mandAragiri-parvatake Upara jaina mandirameM 30-pAvApurI-digambara jaina mandirameM tIrthaMkara bhagavAn vAsupUjyake prAcIna caraNa / mahAvIrakI 7 phuTa U~cI bhavya prtimaa| 12-mandAragiri-parvatako talahaTI meM prasiddha pApa 31-guNAvA-digambara jaina kSetrakA bAhya dRzya / hAriNI kuNDa / 32-guNAvA-digambara jaina mandirakI vedIkA dRzya / 3. magadha janapada . 33-guNAvA-zrI gautamasvAmIke crnn-cihn| 13-rAjagRhI-vipulAcalapara bhagavAn mahAvIrakI 34-guNAvA-jalamandira / ttoNk| 35-paTanA saMgrahAlaya-lohAnIpurase prApta mauryakAlIna 14-rAjagRhI-ratnAgiri----parvatapara bhagavAn jaina pratimA kA dhdd'| - zAntinAtha / 36-paTanA saMgrahAlaya-dIdAragaMja (paTanA) se prApta 15-rAjagRhI-udayagiri parvatapara bhagavAn mahAvIra- mauryakAlIna camaradhAriNI yakSI / kA mandira / 37-paTanA saMgrahAlaya-pASANakA eka bhAmaNDala / 16-rAjagRhI-sona bhaNDAra guphA / 38-paTanA saMgrahAlaya-eka zilAphalakameM arhanta, 17-rAjagRhI-sona bhaNDAra guphAkA zilAlekha / AcArya aura upAdhyAya parameSThI /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 bhAratake digambara jaina tIrtha 39-paTanA-kAnoDiyA bhavanameM pArzvanAtha pratimA, 6. kaliMga janapada samaya tIsarI shtaabdii| 59-kaTaka-zrI candraprabha digambara jaina mandirakA 40-gulajArabAga (paTanA)-digambara jaina mandirameM bhavya zikhara / __mUlanAyaka bhagavAn neminAtha / 60-kaTaka-candraprabha digambara jaina mandira meM zrI 41-paTanA-siddhakSetra kamaladahameM sudarzana munike pArzvanAthakI prAcIna mUrti / crnn| 61-kaTaka-candraprabha digambara jaina mandirameM mukhya 4. bhaMgi janapada vedIpara sthita caitya / 42-sammedazikhara-madhuvanake jaina mndir| 62-kaTaka-candraprabha digambara jaina mandirameM mukhya 43-sammedazikhara-madhuvanameM terApanthI koThIke vedIpara bha. RSabhadevakI manojJa dhAtu prtimaa| ___ mandirakI mUlavedIpara bha. puSpadantakI prtimaa| 63-bhAnapura ( kaTaka )-bhUgarbhase prApta bhagavAn 44-sammedazikhara-madhuvana : terApanthI koThImeM RSabhadevakI dhaatu-prtimaa| nandIzvara jinAlaya / 64-bhAnapura ( kaTaka )-bhUgarbhase prApta caubIsIkA 45-sammedazikhara-madhuvana : terApanthI koThImeM sthita dhaatu-muurti-phlk| mAnastambha / 65-bhuvanezvara-sTeTa myUjiyamameM RSabhadevakI 46-sammedazikhara-madhuvanake bIsapanthI mandirakI pASANa mUrti, AThavIM zatI / mukhya vedii| 66-bhuvanezvara-sTeTa myUjiyamameM tIrthaMkara mahAvIra47-sammedazikhara--madhuvanake bAhubalI-mandirameM bAhu- kI lagabhaga 5 phuTakI pASANa mUrti, samaya AThavIM balI svAmIkI mUrti / shtaabdii| 48-sammedazikhara-parvatapara bha. pArzvanAthakI ttoNk| 67-khaNDagiri-parvatake bar3e mandirameM caubIsI, 49-sammedazikhara-parvatapara jalamandira / madhyameM tIrthaMkara RSabhadeva / 50-sammedazikhara-IsarImeM pUjya gaNezaprasAdajI 68-khaNDagiri-parvatake bar3e mandirameM gomeda aura varNIkA samAdhi-stUpa / ambikA yakSI / zIrSa bhAgapara tIrthaMkara neminaath| . 51-kuluhApahAr3a-eka guphAmeM tIrthaMkara pArzvanAthakI 69-khaNDagiri-parvatake bar3e mandirameM ambikAkI mUrti / 52-kulahApahAr3a-eka guphAkI dIvAlameM pAMca 70-khaNDagiri-navamuni gumphA ( naM. 7) / tIrthakara muurtiyaaN| 71-khaNDagiri-bArAbhujI gumphAmeM tIrthaMkara mUrtiyAM 5.baMga janapada aura zAsana deviyaaN| 53-kalakattA-belagachiyAkA digambara jaina mndir| 72-khaNDagiri-gumphA ( naM. 9) meM aneka tIrthaMkara 54-kalakattA-belagachiyA digambara jaina mandira kI mUrtiyA~ / mUlanAyaka prtimaa| 73-udayagiri-guphAoM kA eka vihagAvalokana / 55-kalakattA-iNDiyana myUjiyamameM tIrthakara mati / 74-udayagiri-rAnI gumphA(naM.1)meM bhitticitra / 56-kalakattA-iNDiyana myUjiyamameM bhagavAna 75-udayagiri-rAnI gumphA (naM. 1)meM bhitti-citr| pArzvanAthapara kamaThakA upasarga, 5vIM shtii| 76-udayagiri-svargapurI-maMcapurI gumphA (naM. 9) / 57-kalakattA-iNDiyana myUjiyamameM tIrthaMkara 77-udayagiri-gaNeza gumphA ( naM. 10 ) ke bAhara candraprabhakI mUrti aura caubIsI, 9vIM shtaabdii| sUMDameM Amra-gucchaka liye haathii| 58-kalakattA-iNDiyana myUjiyama : trizalA mAtA- 78-udayagiri-hAthI gumphA ( naM. 14 ) meM samrATa kA svapnadarzana / samaya 5vIM shtaabdii| mahAsthAna khArabela kA prasiddha zilAlekha / (ba~galAdeza ) meM prApta / 79-jagannAthapurI-mandirakA bAhya dRzya / mUrti /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ citra
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. vaizAlI-vAsukuNDa meM bhagavAn mahAvIra kI janmabhUmi, jahA~ bhUtapUrva rASTrapati DaoN. rAjendraprasAda dvArA zilAnyAsa kiyA gayA thaa|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. kuNDalapura kA digambara jaina mandira 3. kuNDalapura ke diga. jaina mandira meM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIra
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. vaizAlI--vAmana pokhara ke jaina mandira meM mUlanAyaka bhagavAn mahAvIra kI mUrti
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. vaizAlI - ahiMsA, prAkRta aura jaina zodha-saMsthAna
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. campApurI-mUlanAyaka bhagavAn vAsupUjya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. campApurI - bhagavAn vAsupUjya ke caraNa cihna
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8. campApurI - 50 phuTa U~cA prAcIna stambha
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ a # 31 ) 0 0 9. bhAgalapura-jaina mandira meM eka phalaka meM caubIsa tIrthakara pratimAe~
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. mandAragiri parvata ke Upara prAcIna jaina mndir|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. mandAragiri-parvata ke Upara jaina mandira meM bhagavAn vAsupUjya ke prAcIna caraNa / 12. mandAragiri-parvata kI talahaTI meM prasiddha pApahAriNI kuNDa /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. rAjagRhI - vipulAcala para bhagavAn mahAvIra kI ToMka /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI2454vIrAbda phA saMdhe sammedArale pratiSThApitama 14. rAjagRhI-ratnAgiri parvata para bhagavAn zAntinAtha /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15. rAjagRhI-udayagiri parvata para bhagavAn mahAvIra kA mandira /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. rAjagRhI-sona bhaNDAra guphA /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94601 17. rAjagRhI - sona bhaNDAra guphA kA zilAlekha /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. rAjagRhI-vaibhAragiri kI talahaTI meM garama kuNDoM kA dRzya /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19. rAjagRhI-vaibhAragiri para utkhanana se prApta prAcIna mandira / samaya 8vIM shtaabdii|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. rAjagRhI-vaibhAragiri se utkhanana meM prApta jaina mUrtiyA~ / nAlandA myUz2iyama /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. rAjagRhI-vaibhAragiripara tIrthakara mAnorakI mUrti /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. rAjagRhI-vaibhAragiripara tIrthaMkara mUrti / samaya 8vIM zatAbdI /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. rAjagRhI-utkhananameM prApta tIrthaMkara AdinAthakI mUrti / samaya 8vIM zatAbdI /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. rAjagRhI -- zreNika bimbasArakI jela |
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25. pAvApurI-jalamandira ( mahAvIra nirvANa bhUmi ) /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. pAvApurI - jalamandira ke mukhya dvArakA bhItarI dRzya /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ CPI **********PORDI J An zrI pAvApurAsa kSetrAdigambarajana kAThI (paTanA) rAjanamA 20 27. pAvApurI - digambara jaina koThI / 1111 ka Ki
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ DOSLOLL OOLOL 28. pAvApurI-digambara jaina mandirakI mukhya vedii|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. pAvApurI- digambara jaina mandirameM bAyoM orako vedImeM caubIso aura pArzvanAthako prAcIna pratimAe~ /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ PomalanayanasakanapuTa 30. pAvApurI-digambara jaina mandira meM tIrthaMkara mahAvIrakI 7 phuTa U~cI bhavya pratimA /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ e UTATURE 31. gUNAvA-digambara jaina kSetrakA bAhya dRzya /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. guNAvA-digambara jaina mandirako vedI kA dRzya / pArivAdinanasacA mAthama PETECIPoliP DISTION RAMAErivAra 2EMITHURPLE HEATEDOLANHAIDE SUHEERDPRESEARESS 33. guNAvA-zrI gautamasvAmIke caraNa-cihna /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34. guNAbA - jalamandira /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. paTanA-saMgrahAlaya-lohAnIpurase prApta mauryakAlIna jaina pratimAko dhar3a /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAmarayAriNI sabhI CORP CENTRO RAMAYAN RSSMSANJ 36. paTanA saMgrahAlaya-dIdAragaMja ( paTanA ) me prApta mauryakAlIna camaradhAriNI yakSI /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ PEON 37. paTanA saMgrahAlaya-pASANakA eka bhAmaNDala /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ mrraitrrrrvtrrk irrrraaailllnnnvnnn. Steaa 38 paTanA saMgrahAlaya - eka zilAphalaka meM arhanta, AcArya aura upAdhyAya parameSThI /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 paTanA - kAnoDiyA bhavana meM pArzvanAtha pratimA / samaya tIsarI zatAbdI /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 gulajArabAga ( paTanA )-digambara jaina mandirameM mUlanAyaka bhagavAn neminAtha /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41. paTanA-siddhakSetra kamaladahameM sudarzana munike caraNa /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ MIMO Moreno MAR 42. sammedazikhara-madhuvanake jaina mandira / /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43. sammedazikhara-madhuvana meM terApanthI koThIke mandirakI mUlavedIpara bhagavAn puSpadantakI pratimA /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ MITED 44. sammedazikhara-madhuvana : terApanthI koThImeM nandIzvara jinAlaya /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45. sammedazikhara-madhuvana : terApanthI koThImeM sthita mAnastambha /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ STOL I Molestation darb A filly fit 46. sammedazikhara - madhuvana meM bIsapanthI mandirakI mukhya vedI /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. sammedazikhara-madhuvanake bAhubalI-mandirameM bAhubalI svAmI kI mUrti /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. sammedazikhara-parvatapara pArzvanAtha ToMka / 49. sammedazikhara-parvatapara jalamandira /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50. sammedazikhara-IsarImeM pUjya gaNezaprasAda varNIkA samAdhi-stUpa /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51, kuluhA pahAr3a--eka guphAmeM tIrthakara pArzvanAyakI mUrti /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ mallAnAtha namonAthapAravanAtha 52. kuluhA pahAr3a-eka guphAko dIvAra meM pA~ca tIrthaMkara mUrtiyA~ /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ FREE 53. kalakattA-belagachiyAkA digambara jaina mandira /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. kalakattA-belagachiyA digambara jaina mandirakI mUlanAyaka pratimA /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55. kalakattA-iNDiyana myUjiyama meM tIrthakara mUrti
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56. kalakattA -- iNDiyana myUjiyama, bhagavAn pArzvanAtha para kamaTha kA upasarga, 5vIM zatI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... -iNDiyana myUjiyama meM tIrthakara candraprabha kI mUrti aura caubIsI, 9vIM zatI
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58. kalakattA-iNDiyana myUjiyama, trizalA mAtA kA svapnadarzana, 5vIM zatI / mahAsthAna ( baMgalAdeza) se prApta
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59, kaTaka-candraprabha digambara jaina mandirakA bhavya zikhara /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 01 AVE 60. kaTaka candraprabha digambara jaina mandirameM tIrthaMkara pArzvanAthakI prAcIna mUrti / 5 yAra
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61. kaTaka-candraprabha digambara jaina mandirameM mukhya vedIpara sthita caitya /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62. kaTaka-candraprabha digambara jaina mandira meM mukhya vedIpara RSabhadevakI manojJa dhAtu pratimA /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. bhAnapura-kaTaka-bhUgarbhase prApta bhagavAn RSabhadevakI dhAtu-pratimA /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64. bhAnapura-kaTaka-bhUgarbhase prApta caubIsIkA dhAtu-mUrti-phalaka /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65. bhuvanezvara - sTeTa myUjiyama meM RSabhadevakI pASANa mUrti, 8vIM zatI /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. bhuvanezvara-sTeTa myUjiyamameM tIrthaMkara mahAvIrakI lagabhaga 5 phuTako pASANa mUrti, 8vIM zatI /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. khaNDagiri-parvatapara baDe mandirameM caubIsI. madhyameM tIrthaMkara RSabhadeva / 68. khaNDagiri-parvatapara bar3e mandirameM gomeda aura ambikA yakSI / zIrSa bhAgapara tIrthaMkara neminAtha /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69. khaNDagiri-parvatake bar3e mandirameM ambikAkI mUrti /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. khaNDagiri-navamuni gumphA (na. 7) /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71. khaNDagiri-bArAbhujI gumphAmeM tIrthaMkara mUrtiyAM aura zAsana deviyA~ /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72. khaNDagiri- mahAvIra gumphA (naM. 9) meM aneka tIrthaMkara mUrtiyA~ /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73. udayagiri -- guphAoMkA eka vihagAvalokana | WELT At
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74. udayagiri-rAnI gumphA (naM.1) meM bhitti-citra /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75. udayagiri-rAnI gumphA (naM. 1 ) meM bhitti-citra /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. udayagiri--svargapurI maMcapurI gumphA ( naM. 9 )
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77. udayagiri-gaNeza gumphA ( naM. 10 ) ke bAhara sUMr3ameM Amra-gucchaka liye hAthI /
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ DOREOMAA UANTatanelain.sane 78. udayagiri-hAthI gumphA (naM. 14 ) meM samrAT khArabelakA prasiddha zilAlekha /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79. jagannAthapurI-mandirakA bAhya dRzya /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
_