Book Title: Sarvarthsiddhi Vachanika
Author(s): Jaychand Pandit
Publisher: Kallappa Bharmappa Nitve
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020662/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir KG सर्वार्थसिद्धि वचनिका. For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir JNOR तत्वार्थसूत्र-टीका. सर्वार्थसिध्दि वचनिका. (पंडित जयचंदजी-कृता) प्रकाशक कल्लाप्पा भरमाप्पा निटवे. कोल्हापूर-सिटि. “जैनेंद्र प्रेस" वैशाख शुक्ला ३ शके १८३३. कीमत ४ रुपये. For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ तत्वार्थमूत्राणामनुक्रमः ॥१॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः प्रथमोऽध्यायः सूत्राणि ఆడనుండగులుండవనించనుందని सूत्राणि पृष्ठाः १३ मतिः स्मृतिः संज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनान्तरम् १४० १४ तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् १४४ १५ अवग्रहहावायधारणाः १४७ पृष्ठाः १६ बहुबहुविधक्षिपानिःसृताऽनुक्तध्रुवाणां सेतराणाम् १४९ १७ अर्थस्य १५२ २२ १८ व्यञ्जनस्यावग्रहः १९ न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् २९ २० श्रुतं मतिपूर्व द्वयनेकद्वादशभेदम् २१ भवप्रत्ययोऽवधिर्देवनारकाणाम् २२ क्षयोपशमनिमित्तः षटिकल्पः शेषाणाम् २३ ऋजुविपुलमती मनःपर्ययः १७५ २४ विशुध्यप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः १७७ १२२ २५ विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः १२५ २६ मतिश्रुतयोर्निबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु १३३ २७ रूपिष्ववधेः १३५ । २८ तदनन्तभागे मनःपर्ययस्य १ सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः २ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ३ तन्निसर्गादधिगमावा ४जीवाजीवास्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तत्वम् ५ नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्न्यासः ६ प्रमाणनयैरधिगमः ७ निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः ८ सत्सङ्खयाक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पवहुत्वैश्च ९ मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम् १० तत्प्रमाणे ११ आये परोक्षम् १२ प्रत्यक्षमन्यत् W For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥२॥ सूत्राणि २९ सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य १८३ ३० एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्थ्यः १८५ ३१ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च । १८६ ३२ सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् १८८ ३३ नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरूलैवंभूता नयाः १९३ इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे प्रथमोऽध्यायः ఆడుతుండగకుండiseretiremedies सूत्राणि श्चतुश्चतुस्न्येकैकैकैकषभेदाः ७ जीवभव्याभव्यत्वानि च ८ उपयोगो लक्षणम् ९स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः १० संसारिणो मुक्ताश्च ११ समनस्काऽमनस्काः १२ संसारिणत्रसस्थावरा १३ पृथिव्यतेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः १४ द्वीन्द्रियादयस्वसाः १५ पञ्चेन्द्रियाणि १६ द्विविधानि १७ निर्वृत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् १८ लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम् १९ स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि २० स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तदर्थाः २१ रुतमनिन्द्रियस्य २२ वनस्पत्यन्तानामेकम् 424taasxasaiasmeeritaBatekerNGMES अथ द्वितीयोऽध्यायः १ औपशमिकक्षायिको भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिकपारिणामिको च २२२ २ द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम् २२६ ३ सम्यक्त्वचारित्रे २२७ ४ ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च २३० ५ ज्ञानाज्ञानदर्शनलब्धयश्चतुस्वित्रिपञ्चभेदाः सम्यक्त्व चारित्र २३१ ६ गतिकषायलिंगमिथ्यादर्शनाज्ञानासँयतासिद्धलेश्या For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ३ ॥ expertiserende sexo xerarsex sexy सूत्राणि पृष्ठाः २३ कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि २६५ २४ सज्ञिनः समनस्काः २६६ २५ विग्रहगतौ कर्मयोगः २६ अनुश्रेणी गतिः २६९ २७ अविग्रहा जीवस्य २८ विग्रहवती च संसारिणः माक्चतुर्यः २९ एकसमयाऽविग्रहा २७३ ३० एकं द्वौ त्रीन्वाऽनाहारकः ३१ सम्मूर्छनगर्भोपपादा जन्म २७४ ३२ सचित्तशीतसंवृताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः २७५ ३३ जरायुजाण्डजपोतानां गर्भः २७८ ३४ देवनारकाणामुपपादः २७९ ३५ शेषाणां सम्मूर्छनम् ३६ औदारिकवक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि२८० ३७ परम्परं सूक्षम् ३८ प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक्तैजसात् २८२ ३९ अनन्तगुणे परे २८३ सूत्राणि ४. अप्रतिघाते ४१ अनादिसम्बन्धे च ४२ सर्वस्य ४३ तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्यः ४४ निरुपभोगमन्त्यम् ४५ गर्भसम्मूछेनजमाद्यम् ४६ औपपादिकं वैक्रियिकम् ४७ लब्धिप्रत्ययं च ४८ तैजसमपि ४९ शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारक प्रमत्तसँयतस्यैव ५० नारकसम्मछिनो नपुंसकानि ५१ न देवाः ५२ शेषास्त्रिवेदाः ५३ औपपादिकचरमोत्तमदेहाऽसंख्येयवर्षायुषोऽनपव ायुषः इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे द्वितीयोऽध्यायः atterweaturinariespreritadistoertsdrerits. २८१ For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ४ ॥ पृष्ठाः ३१६ अथ तृतीयोऽध्यायः सूत्राणि १० भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहरण्यवतैरावतवर्षाः सूत्राणि क्षेत्राणि ३१३ ११ तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवनिषध१ रत्नशर्करावालुकापंकधूमतमोमहातमःमभाभूमयो नीलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः ३१४ घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः २९८ १२ हेमार्जुनतपनीयवैडूर्यरजतहेममयाः ३१५ २ तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपंचोनैकनरक- १३ मणिविचित्रपार्था उपरि मूले च तुल्यविस्ताराः शतसहस्राणि पंच चैव यथाक्रमम् ___३०२ १४ पदमहापद्मतिगिंछकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीका ३ नारका नित्याशुभतरलेश्यापरिणामदेहवेद दास्तेषामपुरि नाविक्रियाः ३०४ १५ प्रथमो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो हृदः । ४ परस्परोदीरितदुःखाः १६ दशयोजनावगाहः ५ संक्लिष्टासुरोदीरितदुःखाश्च प्राक्चतुर्थ्याः ३०७ १७ तन्मध्ये योजनं पुष्करम् ६ तेष्वेकत्रिसप्तदशसप्तदशद्वाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरो- १८ तद्विगुणद्विगुणा हुदाः पुष्कराणि च ३१८ पमा सवानां परा स्थितिः १९ तन्निवासिन्यो देव्यः श्रीहीधृतिकीर्तिबुद्धिलक्ष्म्यः ७ जम्बूद्वीपलवणोदादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः ३०९ पल्योपमस्थितयः ससामानिकपरिषत्काः ८ द्विविविष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः ३११ २० गङ्गासिन्धूरोहिद्रोहितास्याहरिद्धारकान्तासीतासीतो ९ तन्मध्ये मरुनाभिर्वत्तो योजनशतसहस्रविष्कम्भो दानारीनरकान्तासुवर्णरूप्यकूलारक्तारक्तोदाः सरिजम्बूद्वीपः ३१२ । तस्तन्मध्यगा: ३१९ For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir पृष्ठाः ३४२ ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥५॥ सूत्राणि पृष्ठाः सूत्राणि २१ द्वयोर्द्वयोः पूर्वाः पूर्वगाः ३५ प्रामानुषोत्तरान्मनुष्याः २२ शेषास्त्वपरगाः ३२० ३६ आर्या म्लेच्छाश्च २३ चतुर्दशनदीसहस्रपरिहता गंगासिन्ध्वादयो नद्यः ३२१ । ३७ भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तर२४ भरतः षड्विंशतिपश्चयोजनशतविस्तारः षद् चैकोनविंशतिभागा योजनस्य ३२२ । ३८ नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते ३४३ २५ तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधरवर्षा विदेहान्ताः ३९ तिर्यग्योनिजानां च ३५६ २६ उत्तरा दक्षिणतुल्याः ३२३ इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे तृतीयोऽध्यायः २७ भरतैरावतयोईद्धि हासौ षट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्यव - सर्पिणीभ्याम् अथ चतुर्थोऽध्यायः २८ ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः २९ एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैमवतकहारिवर्षक १ देवाश्चतुर्णिकायाः देवकुरवकाः २ आदितस्त्रिषु पीतान्तलेश्याः ३० तथोत्तराः ३ दशाष्टपञ्चद्वादशविकल्पाः कल्पोपपत्रपर्यन्ताः ३१ विदेहेषु संख्येयकालाः ४ इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपाला३२ भरतस्य विष्कम्भो जम्बूद्वीपस्य नवतिशतभागः ३२७ नीकप्रकीर्णकाभियोग्यकिल्विषिकाश्चैकशः ३३ द्विर्धातकीखण्डे ५ लायस्त्रिंशलोकपालवा व्यन्तरज्योतिष्काः ३४ पुष्कराः च ६ पूर्वयोवीन्द्राः ന് ന &ruru 'MMm ३२६ ३२९ । For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir C SAPOPapaPREASONIOPEOPargIOPPOSIOPANAGAR ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ६ ॥ सूत्राणि पृष्ठाः सूत्राणि ७ कायप्रवीचारा आ ऐशानात् रारणाच्युतयोर्नवसु अवेयकेषु विजयवैजयन्तजय८ शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचाराः ३६७ न्तापराजितेषु सर्वार्थसिद्धौ च ९ परेऽभवीचाराः ३६८ | २० स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धीन्द्रियावधि१० भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णानिवातस्तनितो विषयतोऽधिकाः दधिद्वीपदिक्कुमाराः २१ गतिजातिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हीनाः ११ व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षस- २२ पीतपद्मशुक्ललेश्या द्वित्रिशेषेषु भूतपिशाचाः २३ प्राग्रॅवेयकेभ्यः कल्पाः १२ ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णक २४ ब्रह्मलोकालया लौकान्तिकाः तारकाच ३७१ २५ सारस्वतादित्यवन्यरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधा१३ मेरुप्रदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके ३७२ रिष्टाश्च १४ तत्कृतः कालविभागः २६ विजयादिषु विचरमाः १५ बहिरवस्थिताः ३७४ २७ औपपादिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः स्थिति१६ वैमानिकाः ३७५ रसुरनागसुपर्णद्वीपशेषाणाम् १७ कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च २८ सागरोपमत्रिपल्योपमार्द्धहीनमिता १८ उपर्युपरि ३७६ २९ सौधर्मेशानयोः सागरोपमे अधिक १९ सौधर्मशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तव- ३० सानत्कुमारमाकेन्द्रयोः सप्त कापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेवानतमाणतयो- | ३१ त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपञ्चदशभिरधिकानि तु orianderitsaseradorecatopatibeessertsokes , For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . ० 500000 ० . ~ ० ~ C C aaavertertnerseaseraturerbs - ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥७॥ सूत्राणि पृष्ठाः सूत्राणि ३२ आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु अवेयकेषु विजया- २ द्रव्याणि दिषु सर्वार्थसिद्धौ च ३९२ ३ जीवाश्च ३३ अपरा पल्योपममधिकम् ३९३ ४ नित्यावस्थिातान्यरूपाणि ३४ परतः परतः पूर्वापूर्वाऽनन्तरा ५ रूपिणः पुद्गलाः ३५ नारकाणां च द्वितीयादिषु ३९४ ६ आ आकाशादेकद्रव्याणि ३६ दशवर्षसहस्राणि प्रथमायाम् ७ निष्क्रियाणि च ३७ भवनेषु च ८ असङ्खचेयाः प्रदेशा धर्माधर्मकजीवानाम ३८ व्यन्तराणां च ३९५ ९ आकाशस्यानन्ताः ३९ परा पल्योपममधिकम् १० संख्येयाऽसंख्येयाश्चं पुद्गलानाम् ४० ज्योतिष्काणां च ११ नाणोः ४१ तदष्टभागोऽपरा १२ लोकाकाशेऽवगाह: ४२ लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेषाम् १३ धर्माधर्मयोः कृत्स्ने इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे चतुर्थोऽध्यायः १४ एकप्रदेशादिषु भाज्यः पुद्गलानाम् १५ असंख्येयभागादिषु जीवानाम् अथ पञ्चमोऽध्यायः १६ प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् १७ गतिस्थित्युपग्रहौ धर्माधर्मयोरुपकारः १ अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ४०२ । १८ आकाशस्यावगाह: C ३९६ C C C CW-०० C C C GS C ४२८ . For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir सूत्राणि ४६४ Coco C 100% 00000.00 ॥ तत्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ ८॥ पृष्ठाः सूत्राणि पृष्ठाः १९ शरीरवाङ्मनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ४३३ । ३५ गुणसाम्ये सदृशानाम् २० सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च ४३८ ३६ घधिकादिगुणानां तु २१ परस्परोपग्रहो जीवानाम् । ३८ बन्धेऽधिको पारिणामिको च २२ वर्तनापरिणामक्रियाः परत्वापरत्वे च कालस्य ३९ गुणपर्यायवद्रव्यम् २३ स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः ४४५ ४० कालश्च २४ शब्धबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थानभेदतम छायाऽऽत. ४० सोऽनन्तसमयः - पोद्योतवन्तश्च ४४७ ४१ द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः २५ अणवः स्कन्धाश्च ४५० ४२ तद्भावः परिणामः २६ भेदसंघातेभ्य उत्पद्यन्ते ४५२ इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे पञ्चमोऽध्यायः २७ भेदादणुः --x-- २८ भेदसंघाताभ्यां चाक्षुषः अथ षष्ठोऽध्यायः २९ सद्रव्यलक्षणम् ३० उत्पादव्ययधोव्ययुक्तं सत् ४५५ १ कायवाङ्मनःकर्म योगः ३१ तद्भावाऽव्ययं नित्यम् १५७ २ स आस्रवः ३२ अर्पितानर्पितसिद्धः ४५८ ३ शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य ३३ स्निग्धरूक्षत्वाद्वन्धः ४ सकषायाकपाययोः साम्परायिकर्यापथयोः । ३४ न जघन्यगुणानाम् ४६२ । ५ इन्द्रियकपायावतक्रियाः पंचचतुःपंचपंचविंशति ఆయepreerthanులుకులందరు ४७५ ४५३ १५४ १७९ ४४१ For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir __ १९१ ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥९॥ सूत्राणि पृष्ठाः सूत्राणि संख्याः पूर्वस्य भेदाः १७ अल्पारम्भपरिग्रहत्वं मानुषस्य ६ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभावाधिकरणवीर्यविशेषेभ्य १८ स्वभावमार्दवञ्च स्तद्विशेषः १९ निश्शीलवतत्वं च सर्वेषाम् ७ अधिकरणं जीवाजीवाः ४९० २० सरागसँयमसँयमासँयमाकामानिर्जराबालत८ आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानु पांसि दैवस्य ___ मतकषायविशेषस्विस्त्रिास्त्रश्चतुश्चैकशः . २१ सम्यक्त्वं च ९ निर्वर्तनानिपेक्षसँयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम् ४९२ | २२ योगवक्रताविसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः १० तत्पदोषनिन्हवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता २३ तद्विपरीतं शुभस्य ज्ञानदर्शनावरणयोः ___४९४ ११ दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरो. २४ दर्शनविशुद्धिविनयसम्पन्नता शील तेष्वनतिभयस्थान्यसदेद्यस्य चारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्या ४९८ १२ भूतवत्यनुकम्पादानसरागसँयमादियोगः शान्तिः गतपसी साधुसमाधिवैयावृत्त्यकरणमर्हदाचाशौचमिति सद्वेद्यस्य ५०१ र्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिर्मार्ग१३ केवलिश्रुतसंघधर्मदेवावर्णवादो दर्शनमोहस्य प्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्य ५१७ ५०३ १४ कषायोदयात्तीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य २५ परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसदगुणोच्छादनोद्भावने च १५ बहारम्भरिग्रहत्वं नारकस्यायुषः ५०७ नीचैर्गोत्रस्य १६ माया तैयग्योनस्य ५०८ - २६ तद्विपर्ययो नीचैर्वृत्त्यनुत्सेको चोत्तरस्य akboatsupertiseriesDreameritancertapnaDes ५०५ For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सूत्राणि पृष्ठाः ఆడతనంలో ५३६ ur ५३७ १ . RAPARNARASPROACASPREAMPIONEEPROMOPANGAR ५२९ ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥१०॥ सूत्राणि २७ विघ्नकरणमन्तरायस्य ५२४ ८ मनोज्ञामनोजेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पंच । इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे षष्ठोऽध्यायः ९ हिंसादिष्विहामुत्रापायावद्यदर्शनम् १० दुःखमेव वा --x-- ११ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थानि च सत्त्वगुणाधिक अथ सप्तमोऽध्यायः क्लिश्यमानाविनयेषु १२ जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्याथम् १ हिंसाऽनृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् १३ प्रमत्तयोगात्लाणव्यपरोपणं हिंसा २ देशसर्वतोऽणुमहती १४ असदभिधानमनृतम् ३ तत्स्थैर्यार्थ भावनाः पंचपंच ५३४ १५ अदत्तादानं स्तेयम् ४ वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपा १६ मैथुनमब्रह्म नभोजनानि पंच १७ मूर्छा परिग्रहः ५ क्रोधलोभभीरुत्वहास्यप्रत्याख्यानान्यनुवीचि १८ निश्शल्यो व्रती भाषणं च पंच १९ अगायनगारश्च ६ शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्षशु २० अणुव्रतोऽगारी द्धिसद्धर्माविसंवादाः पंच ५३५ २१ दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकपोषधोपवासो७ स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षणपूर्वरतानुस्म पभोगपरिमाणातिथिसँविभागवतसम्पन्नश्च रणवृष्येष्टरसस्वशरीरसंस्कारत्यागाः पंच ५३६ । २२ मारणान्तिकी सल्लेखनां योषिता G००० 0000 00005 Vo~ ५५३ ५५५ er కుంకుండునని ५५६ For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eatixerticaria विपारा ५७० earespertensreritSSESDseriessxresereekasiboerace ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥११॥ सूत्राणि पृष्ठाः । सूत्राणि पृष्ठाः २३ शंकाकांक्षाविचिकित्सान्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः ३३ योगदुष्पणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थानानि सम्यग्दृष्टेरतिचाराः ३४ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादानसंस्तरोपक्रमणा२४ व्रतशीलेषु पंच पंच यथाक्रमम् नादरस्मृत्यनुपस्थानानि २५ बन्धवधच्छेदातिभारारोपणानपाननिरोधाः ५७१ ३५ सचित्तसम्बन्धसम्मिश्राभिषवदुष्पकाहाराः २६ मिथ्योपदेशरहोऽभ्याख्यानकूटलेखक्रिशन्यासा- ३६ सचित्तनिक्षेपापिधानपरव्यपदेशमात्सर्यपहारसाकारमन्त्रभेदाः ५७२ ___ कालातिक्रमाः २७ स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीना ३७ जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुवन्धधिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः निदानानि २८ परविवाहकरणेत्वरिकापरिगृहीतापरिगृहीताग ३८ अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गो दानम् मनानंगक्रीडाकामतीवाभिनिवेशाः ५७४ ३९ विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषात्तविशेषः २९ क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्य इति तत्त्वार्थाधिगये मोक्षशास्त्रे सप्तमोऽध्यायः प्रमाणातिक्रमाः ५७५ ३० ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रवृद्धिस्मृत्यन्त अथ अष्टमोऽध्यायः राधानानि ५७६ ३१ आनयनप्रेष्यप्रयोगशद्वरूपानुपातपुद्गलक्षेपाः १ मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकपाययोगा बन्धहेतवः ५८६ ३२ कन्दर्पकौत्कुच्यमौखर्यासमीक्ष्याधिकरणोपभोग २ सकपायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान्पुद्गलानादत्ते परिभोगानर्थक्यानि ५७७ स बन्धः ५९८ ५७३ sexsextareatarreritsas For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir पृष्ठाः ६०३ SAASPASTRASPAINMEAPONaprovCOPosxasproKORApapr ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥१२॥ सूत्राणि सूत्राणि ३ प्रकृतिस्थित्यनुभवप्रदेशास्तद्विधयः स्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूर्व्यागुरुलघू. ४ आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोहनीयायुर्ना पघातपरघातातपोद्योतोच्छ्वासविहायोगतयः मगोत्रान्तरायाः प्रत्येकशरीरत्रससुभगमुस्वरशुभमूक्ष्मपर्याप्ति५ पञ्चनवद्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशावपंचभेदा स्थिरादेययश-कीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्वं च यथाक्रमम् १२ उच्चैर्नीचैश्च ६ मतिश्रुतावाधिमनःपर्ययकेवलानाम् १३ दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम् ७ चारचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्रामचलाम- १४ आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपमचलाचलास्त्यानगृद्धयश्च ___कोटीकोट्यः परा स्थितिः ८ सदसदेद्य १५ सप्ततिर्मोहनीयस्य ९ दर्शनचारित्रमोहनीयाकषायकषायवेदनीयाख्या- १६ विंशतिर्नामगोत्रयोः खिद्विनवपोडशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभया- १७ त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुषः न्यकषायकषायौ हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सा १८ अपरा द्वादशमुहूर्ता वेदनीयस्य स्त्रीपुनपुंसकवेदा अनन्तानुवन्ध्यप्रत्याख्यानम १९ नामगोत्रयोरष्टौ त्याख्यानसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमान २० शेषाणामन्तर्मुहूर्ता मायालोभाः २१ विपाकोऽनुभवः १० नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि २२ स यथानाम ११ गतिजातिशरीरांगोपांगनिर्माणबन्धनसंघातसं २३ ततश्च निर्जरा Aarawbetworatapseatseartwasatirrertsabs For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ तत्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ १३ ॥ सूत्राणि सूत्राणि पृष्ठाः २४ नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षेत्रा नमनुप्रेक्षाः ६६८ वगाहाम्थताः सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः ६३३ ८ मार्गाच्यवननिर्जराथ परिषोढव्याः परीषहाः २५ सद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् ६३५ ९ क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनारन्यारतिस्त्रीचर्या२६ अतोऽन्यत्पापम् ६३६ निषद्याशय्याक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शइति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रेऽष्टमोऽध्यायः मलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानादर्शनानि १० सूक्ष्मसाम्परायछमस्थवीतरागयोश्चतुर्दश अथ नवमोऽध्यायः ११ एकादश जिने १२ बादरसाम्पराये सर्वे १ आस्रवनिरोधः संवरः १३ ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने २ स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरिषहजयचारित्रः ६४९ १४ दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ ३ तपसा निर्जरा च ६५० १५ चारित्रमोहे नाग्न्यारतिस्त्रीनिषद्याक्रोशयाचनास४ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः । कारपुरस्काराः ५ ईर्याभाषेषणादाननिक्षेपोत्सर्गाः समितयः ६५२ १६ वेदनीये शेषाः ६ उत्तमक्षमामार्दवावशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकि- १७ एकादयो भाज्या युगपदेकस्मिन्नैकोनविंशतेः ७०५ ञ्चन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः १८ सामायिकच्छेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्म७ अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुच्यास्रवसंवर साम्पराययथाख्यातमिति चारित्रम् - ७०६ निर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्वानुचिन्त- | १९ अनशनावमोदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्याग ११ v००० MFARPANCINGERPRINFORPORANPKOKHARPATRAPEPARAGANPATRAPARPAN ३ For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir पृष्ठाः erasooriessertiores २ KApp.AASPARAASPRINCARRANGERPROGRAPAASPONG2sen ॥ तत्त्वार्थसूत्राणामनुक्रमः ॥ १४ ॥ सूत्राणि सूत्राणि विविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः ७१० ३१ विपरीतं मनोज्ञस्य २० प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्ग ३२ वेदानायाश्च ध्यानान्युत्तरम् ३३ निदानं च २१ नवचतुर्दशपंचविभेदा यथाक्रम प्रारध्यानात् ३४ तदविरतदेशविरतप्रमत्तसँयतानाम् २२ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतप ३५ हिंसाऽनृतस्तेयविपयसंरक्षणेभ्यो रौद्रमविरतश्छेदपरिहारोपस्थापनाः देशविरतयोः २३ ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः ३६ आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम् २४ आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसंघ. ३७ शुक्ले चाये पूर्वविदः __साधुमनोज्ञानाम् ७२१ ३८ परे केवलिनः २५ वाचनापच्छनाऽनुप्रेक्षाऽऽम्नायधर्मोपदेशाः ७२३ ३९ पृथक्त्वैकत्ववितर्कमूक्ष्मक्रियापतिपातिव्युपरत२६ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः ७२४ क्रियानिवर्तीनि २१ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानमा ४० व्येकयोगकाययोगायोगानाम् न्तर्मुहूर्तात् ४१ एकाश्रये सवितर्कविचारे पूर्वे २८ आर्तरोद्रधर्म्यशुक्लानि ७३९ ४२ अवीचारं द्वितीयम् २९ परे मोक्षहेतू ४३ वितर्क ३रुतम् ३० आर्तममनोज्ञस्य सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृतिः। ४४ वीचारोऽर्थव्यंजनयोगसंक्रान्तिः समन्वाहारः " ४५ सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोह GG occcc Marathroorassrorists ५ For Private and Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ तत्वार्थमूत्राणामनुक्रमः ॥ १५ ॥ मूत्राणि सूत्राणि पृष्ठाः क्षपकोपशमकोपशान्तमोहक्षपकक्षीणमोहजिनाः क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जराः ७५९ ४६ पुलाकवकुशकुशीलनिग्रन्थस्नातका निर्ग्रन्थाः ४७ सँयमरुतप्रतिसेवनातीर्थलिंगलेश्योपपादस्थानविकल्पतः साध्याः ७६७ इति तत्त्वार्थाधिगमे मोक्षशास्त्रे नवमोऽध्यायः --x-- अथ दशमोऽध्यायः 00१ मोहक्षयात ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच केवलम् ७७३ २ बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः ७७६ ३ औपशमिकादिभव्यत्वानां च ७८० ४ अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेभ्यः ७८१ ५ तदनन्तरमूर्ध्वं गच्छत्यालोकान्तात् ७८२ ६ पूर्वप्रयोगादसंगत्वाद्वन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च ७८३ ७ आविद्धकुलालचक्रवद्यपगतलेपालावुवदेरण्डवीज वदग्निशिखावच्च ८ धर्मास्तिकायाभावात् ९ क्षेत्रकालगतिलिंगतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धबोधितज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्याः ७८५ इति तत्त्वार्थाधिगये मोक्षशास्त्रे दशमोऽध्यायः exusercontextos orientas For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir extsaptertsipixertoneerikiperiestsixertismerseries * श्रीवीतरागाय नमः * ॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ॐ ॥ अथ तत्त्वार्थसूत्रकी सर्वार्थसिद्धिटीका ॥ दोहा- श्रीवृषभादि जिनेश्वर । अंत नाम शुभ वीर ॥ मन वच काय विशुद्धकरि । वंदौ परमशरीर ॥ १॥ करमधराधर भेदि जिन । मरम चराचर पाय ॥ धरमवरावर कर नमूं । सुगुरुपरापरपाय ॥ २ ॥ शद्ब्रह्मकुं मैं नमूं। स्यात्पदमुद्रित सोय ॥ कहै चराचर वस्तुको : सत्यारथ मल धोय ॥३॥ आप्त मूल आगमतणूं । एकदेश जु अनूप ॥ तत्त्वारथ शासन सही। करौं वचनिकारूप ॥ ४॥ ऐसें आप्तआगमका नमस्काररूप मंगल करि श्रीउमास्वामी नाम आचार्यविरचित जो दशाध्यायरूप तत्त्वार्थशास्त्र, ताकी देशभाषामय वचनिका लिखिये है। तहां ऐसा संबंधकी सूचना है । जो श्रीवर्धमान अंतिमतीर्थकरकू निर्वाण भये पीछे, तीन केवली तथा पांच श्रुतकेवली इस पंचमकालविर्षे भये । तिनिमें अंतके श्रुतकेवली श्रीभद्रबाहुस्वामीकू देवलोक गये पीछे कालदोषतें केतेइक मुनि शिथिलाचारी भये । तिनिका संप्रदाय चल्या । तिनिमें केतेइक वर्ष पीछे एक देवर्षिगण नाम साधु भया । तिहि विचारी, जो, हमारा संप्रदाय तो बहुत वध्या, परंतु शिथिलाचारी कहावे हैं, सो यह युक्त नहीं । तथा आगामी हमतें भी हीनाचारी होयेंगे। सो ऐसा करिये; For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान २ ॥ जो, इस शिथिलाचारकू कोई बुद्धिकल्पित न कहै । तब तिसके साधनेनिमित्त सूत्ररचना करी । चौरासी सूत्र रचे । तिनिमें श्रीवर्द्धमानस्वामी अर गौतमगणधरका प्रश्नोत्तरका प्रसंग ल्याय शिथि. लाचार पोषणेके हेतु दृष्टांत युक्ति बणाय प्रवृत्ति करी । तिनि सूत्रके आचारांग आदि नाम धरे । तिनिमें केतेइक विपरीत कथन किये । केवली कवलाहार करें। स्त्रीकू मोक्ष होय । स्त्री तीर्थकर भये । परिग्रहसहितकू मोक्ष होय । साधु उपकरण, वस्त्र, पात्र आदि चौदह राखै । तथा रोग ग्लानि आदिकरि पीडित साधु होय तौ मद्यमांससहतका आहार करै तौ दोष नाही, इत्यादि लिख्या । तथा तिनिकी साधक कल्पितकथा बणाय लिखी । एक साधूकौं मोदकका भोजन करताही आत्मनिंदा करी तब केवलज्ञान उपज्या । एक कन्याको उपाश्रयमें बुहारी देतेही केवलज्ञान उपज्या । एक साधु रोगी गुरुको कांधे ले चल्या, आखडता चाल्या, गुरु लाठी कीदई, तब आत्मनिंदा करी ताकू केवलज्ञान उपज्या । तव गुरु वाकै पगां पड्या । मरुदेवीकू हस्तीपरी चढेही केवलज्ञान उपज्या । इत्यादि विरुद्धकथा तथा श्रीवर्द्धमानस्वामी ब्राह्मणीके गर्भमैं आये, तब | इंद्र वहांत काढि सिद्धारथ राजाकी राणीके गर्भमैं थापे । तथा तिनिकू केवल उपजे पीछे गोसाला || | नाम गरुड्याळू दीक्षा दीई, सो वानें तप बहुत कीया, वाकै ज्ञान वध्या, रिद्धि फुरि, तब भगवा- | For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ३ ।। ఆదరణrcarefయగులందరకుందని नसूं वाद कीया, तब वादमैं हाखा, सो भगवानसूं कषायकरि तेजोलेश्या चलाई । सो भगवानकै पेचसका रोग हुवा, तब भगवानकै खेद बहुत हुवा, तब साधांनें कही, एक राजाकी राणी विलावकै निमिति कूकडा कबूतर मारि भुलस्या है, सो वै हमारै ताई ल्यावो, तब यह रोग मिटि जासी। तब एक साध वह ल्याया, भगवान् खाया, तब रोग मिट्या । इत्यादि अनेक कल्पितकथा लिखी ॥ अर श्वेतवस्त्र, यात्रा, दंड आदि भेष धारि श्वेतांवर कहाये । पीछे तिनिकी संप्रदायमैं केई समझवार भये । तिनि. विचार, ऐसे विरुद्धकथन तो लोक प्रमाण करसी नही । तब तिनिके साधनेकू प्रमाणनयकी युक्ति बणाय नयविवक्षा खडी करि जैसे तैसें साधी । तथापि कहां तांई साधै । तब कोई संप्रदायी तिनि सूत्रनिमें अत्यंत विरुद्ध देखे तिनिळू तौ अप्रमाण ठहराय गोपि किये, कमि राखे । तिनिमें भी केईकनैं पैंतालीस राखे । केईकनै बत्तीस राखे । ऐसे परस्पर विरोध वध्या। तब अनेक गच्छ भये, सो अवतांई प्रसिद्ध हैं । इनिकै आचारविचारका कछु ठिकाणा नांही। इनहीमें ढुंडिये भये हैं । ते निपट ही निंद्य आचरण धान्य हैं। सो कालदोष है। कछू अचिरज नही, जैनमतकी गौणता इस कालमै होणी है! ताके निमित्त ऐसेंही बणै ॥ बहुरि भद्रबाहुस्वामीपी, दिगंबरसंप्रदायमैं केतेक वर्ष तौ अंगनिके पाठी रहै । पीछे अंगज्ञा roadrasiprobabirkirastrateriasiseries For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra extvovezaveza www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ४ ॥ नकी व्युच्छित्ति भई अरु आचार यथावत् रहवोही कीया। पीछें दिगंबरनिका आचार कठिन, सो कालदोष यथावत् आचारी विरले रह गये । तथापि संप्रदाय में अन्यथा प्ररूपणा तौ न भई । तहां श्रीवर्द्धमानस्वामीकों निर्वाण गये पीछे छहसे तियासी वर्ष पीछे दूसरे भद्रवाहू नाम आचार्य भये । तिनिके पीछे केतेक वर्ष पीछे दिगंबरनिकैं गुरुनिके नामधारक च्यार शाखा भई । नंदी, सेन, देव सिंह ऐसे । इनिमैं नंदिसंप्रदाय मैं श्रीकुंदकुंद मुनि तथा श्रीउमास्वामी मुनि तथा नेमिचंद्र, पूज्यपाद, विद्यानंदी, वसुनंदी आदि बडेबडे आचार्य भये । तिनि विचारी; जो शिथिलाचारी श्वेतांबरनिका संप्रदाय तौ बहुत वध्या, सो तौ कालदोष है । परंतु यथार्थ मोक्षमार्गकी प्ररूपणा चलि जाय ऐसे ग्रंथ रचिये तौ केई निकटभव्य होय ते यथार्थ समझ करे | यथाशक्ति चारित्र ग्रहण करै, तौ यह बडा उपकार है । ऐसें विचारि केईक मोक्षमार्गकी प्ररूपणा के ग्रंथ रचे । तत्त्वार्थसूत्र, पंचास्तिकाय, प्रवचनसार, समयसार मूलाचार, गोमटसार, त्रिलोकसार, लब्धिसार, क्षपणासार, आदिक तथा तिनिका अर्थ अविच्छेद होनेके अर्थ तिनिकी टीका करी । बहुरि दूसरा सेनसंप्रदाय में भूतबली, पुष्पदंत, वृषभसेन, सिद्धसेन, समंतभद्र, जिनसेन, गुणभद्र आदि बडेबडे आचार्य भये । तिनिनैं षड्खंडसूत्र, धवल, जयधवल, महाधवल तथा For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ५॥ 6AASPARAGANAGANAGACAPGACARDAMARPARGASASARO64900 प्राकृत आदिपुराण आदि ग्रंथ रचे । तथा सिद्धसेन, समंतभद्र आदि स्याद्वादविद्याके अधिकारी भये । तत्त्वार्थसूत्रनिकी महाभाष्य रची। और ग्रंथ बडे बडे रचे । जिनसेन. आदिपुराण संस्कृत रच्या। गुणभद्र- उत्तरपुराण संस्कृत रच्या । बहुरि इसही संप्रदायमैं काष्ठासंघ प्रवर्त्या । बहुरि देवसंप्रदायमें अकलंकदेव भये । ते स्याद्वादविद्याके अधिकारी भये । तिनि. प्रमाणप्रकरण रचे । औरभी केई भये, तिनिने बडे बडे ग्रंथ रचे। सोमदेवनें यशस्तिलक काव्य कीया । बहुरि सिंहसंप्रदायमैं वादीभसिंह आदि मुनि भये । तिनिने बडे बडे ग्रंथ बणाये। ऐसे च्यारोंही संप्रदायमैं यथार्थ प्ररूपणा तथा आचार चल्या आया । बहुरि अब इस निकृष्टकालमैं दिगंबरनिका संप्रदायमैं यथावत् आचारका तौ अभावही है । जो कहीं है तो दूर क्षेत्रमैं होगा । बहुरि मोक्षमार्गकी प्ररूपणा तौ ग्रंथनिके माहात्म्यतें वर्ते है । तहां मेरै ऐसा विचार भया; जो श्रीउमास्वामिकृत दशाध्यायीरूप तत्त्वार्थशास्त्र है, ताकी संस्कृतटीका तौ गंधहस्तिमहाभाष्य है । अर लघुटीका सर्वार्थसिद्धि, तत्त्वा. र्थवार्तिक-ताकू राजवार्तिकभी कहै है-तथा श्लोकवार्तिक है। ते तो पंडितनिके समझनें पढने लायक है। मंदबुद्धिनिका प्रवेश नाही । तातें याकी संक्षेपार्थरूप देशभाषामय वचनिका करिये | तो मंदिबुद्धि हू वांचि समझै । तत्त्वार्थकी श्रद्धा करै तौ बडा उपकार है । यह जानि वचनिकाका | eritslerikalapiperitsasireeriasisixseriesiberitisperitalpaeritsapp For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान ६ ।। प्रारंभ कीया है। तहां मुख्य तौ सर्वार्थसिद्धि नाम संस्कृत टीकाका आश्रय है । बहुरि जहां जहां विशेष लिख्या है सो तत्त्वार्थवार्तिक श्लोकवार्तिकका आश्रय जानना । याविषै कहीं भूलि चूक होय तौ विशेषज्ञानी सोधियो || तां प्रथमही सर्वार्थसिद्धिटीकाकार मंगल अर्थि आप्तका असाधारणविशेषणरूप श्लोक रच्या है, सो लिखिये हैं | मोक्षमार्गस्य नेतारं । भेत्तारं कर्मभूताम् ॥ ज्ञातारं विश्वतत्त्वानां । वन्दे तद्गुणलब्धये ॥ १ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ - मोक्षमार्ग के प्रवर्ताविनहारे, कर्मरूप पर्वत के भेदनहारे, समस्ततत्त्वनिके जाना - नहारेको मेरै तिनि गुणनकी प्राप्तीके अर्थि मैं वंदौ हौं । भावार्थ - इस शास्त्रविषै मोक्षमार्गका उपदेश है । सो जो घातिकर्मका नाशकरि सर्वज्ञ वीतराग भया होय, सोही मोक्षमार्गका प्रवर्ताविनहारा आप्त है । तिसहीकूं नमस्कार किया है । जा सर्वज्ञवीतरागका प्रवतीयाही मोक्षमार्ग प्रमाणसिध्द होय । काहेतैं ? जातें जो सर्वज्ञ न होय अज्ञान अयथार्थभी कहै । तथा रागद्वेषसहित होय तौ क्रोध, मान, माया, लोभ आदि For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra extvävert www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान ७ ॥ कषायतें अन्यथा कहै । सो प्रमाण नांहीं । तातैं सर्वकौं जाणै, काहूतें रागद्वेष न होय, ताहीके वचन प्रमाण होय । वैही वस्तूका स्वरूप यथार्थ प्ररूपै । याही तैं ऐसे विशेषणयुक्तकों नमस्कार कीया । सो ऐसे तीर्थंकर तथा सामान्यकेवली अरहंत भगवान् हैं | इनहीं परमगुरु कहिये | बहुरि जिनि एकदेशघातिकर्मका नाश एकदेशपणें परोक्षसमस्ततत्त्वनिका संक्षेपज्ञान है, तथा तिस संबंधी रागद्वेषभी जिनके नाही है ते अपरगुरु जानने । ते गणधरादि सूत्रकारपर्यंत आचार्य जानने । बहुरि जे सर्वथा एकांततत्त्वका प्ररूपण करे हैं ते गुरु नांही हैं तिनिके वचन प्रमाणविरुध्द हैं, ते अपने तथा परके घातक हैं, तिनिकों नमस्कार भी युक्त नांही ॥ अथवा इहां ऐसा आशय जानना । जो सर्वज्ञ वीतराग आप्त होय सोही शास्त्रकी उत्पत्ति तथा शास्त्रका यथार्थज्ञान होनेकौ कारण है । तातै शास्त्रकी आदिविषै निर्विघ्नपणें शास्त्रकी समा सीकै अर्थी ऐसेही विशेषणयुक्तकों नमस्कार करना योग्य है । इहां कोई कहै, आप्तके नमस्कार पापका नाश होय है तातैं जिनका उपशम होय तब शास्त्रकी समाप्ति निर्विघ्नपणें होय है । तातें ताकूं नमस्कार योग्य है || ताकूं कहिये ; पापका नाश तौ पात्रदानादिकतें भी होय है सो आप्तका नमस्कारका नियम कहां रह्या? कोई कहै; परममंगल आप्तका नमस्कारही है । सो यहभी न For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्भिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ८ ॥ कहनां । धर्मके अंग हैं ते सर्वही मंगल हैं ॥ कोई कहै ; नास्तिकताका परिहार तो आप्तकुं नमस्कार कीयें होय है, याहीते श्रध्दानी पुरुष शास्त्रको आदरे है । ताकू कहिये, नास्तिकताका परिहार तो मोक्षमार्गके समर्थन करने ही होय है । आप्तके नमस्कारका नियम कैसें रहै? कोई कहै; शिष्टाचार पालनेकों आप्तकू नमस्कार करनांही। तहांभी एही उत्तर । तातें यहूही युक्त है, शास्त्रकी उत्पत्ति तथा ताका ज्ञान होनेंकू आप्तही कारण है । ताही हेतुते आप्तडूं नमस्कार युक्त है, ऐसा आशय जानना । इहां कोई कहै ; वक्ताका सम्यग्ज्ञानही शास्त्रकी उत्पत्ति तथा ज्ञान होनेकू कारण है, आप्तकाही नियम कैसे कहौ हौ? तहां ऐसा उत्तर, जो वक्ताका सम्यग्ज्ञानभी गुरूपदेशक आधीन है। गणधरदेवनकै भी सर्वज्ञके वचनके अनुसार सम्यग्ज्ञान है । तातें आप्तहीका नियम है ॥ बहुरि इहां कोई पूछ; तुम तत्त्वार्थशास्त्रकी वचनिका करौ हो, सो याकू तत्त्वार्थशास्त्र ऐसा नाम कैसे आया? ताका उत्तर, शास्त्रका लक्षण यामें पाइए है । कैसे? सोही कहिये है । अक्षरनिके समुदायकू तौ पद कहिये । बहुरि पदनिके समुदायकू सूत्र कहिये ताकू वाक्य भी कहिये, योगभी कहिये, लक्षणभी कहिये । बहुरि सूत्रके समूहळू प्रकरण कहिये । बहुरि प्रकरणके समुदायकू आह्निक कहिये । बहुरि आह्निकके समूहळू अध्याय कहिये । अध्यायके समूहळू शास्त्र | For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ९॥ . कहिये । ऐसा शास्त्रका लक्षण यामें पाइए है तातें शास्त्र कहिये । बहुरि यामैं निर्बाध तत्त्वार्थका प्ररूपण है तातें तत्वार्थशास्त्र कहिये । बहुरि शास्त्राभासमें ऐसा लक्षण होय तौ तहां तत्त्वार्थका प्ररूपण नांही तातें ते शास्त्र नांही । इहां कोई पूछे याउपरांति और शास्त्रकू शास्त्रसंज्ञा कैसी आवैगी? ताका उत्तर; जो और शास्त्र तत्त्वार्थक प्ररूपणके हैं ते सर्वही याके एकदेश हैं । बहुरि द्वादशांग है सो महाशास्त्र है । यासारिखे अनेक शास्त्र तामैं गर्भित है । ऐसें यहु तत्त्वार्थशास्त्र सर्वज्ञवीतराग मोक्षमार्गका प्रवर्तक पुरुषकू सिद्ध होते प्रवा है । तातें पुरुषकृत कहिये । ऐसा पुरुष वंदनायोग्य है ॥ इहां मीमासकमतका आश्रय ले अन्यवादी कहै, जो, शद सर्वथानित्य कूटस्थ सर्वदेशमैं व्यापक एक है सो तामें वर्ण पद वाक्य सर्व शाश्वते वसै हैं। पुरुष वक्ता है सो ताकी व्यक्तीकू प्रगट करै है । तातें वेद अनादिनिधन अपौरुषेय आगम है । पुरुषकृत नांही । ताका समाधान । शद्ध है सो तौ पुद्गलद्रव्यका पर्याय है। श्रोत्र इंद्रियकरि ग्रह्याजाय है, जड है । यामैं स्वयमेव वर्णपदवाक्यरूप होना संभवै नांही । पुरुषके अनादि कर्मके संयोगते पुद्गलमयशरीरका संबंध है । तथा अंगोपांग नामा नामकर्मके उदयतें हृदय कंठ मूर्द्ध जिव्हा दंत नासिका ओष्ठ तालु आदि अक्षरनिके उच्चार For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥पान १० ॥ करनेयोग्य स्थान वणे हैं । तिनमें पुरुषकी इच्छा वा विनां इच्छा अक्षरात्मक वचन प्रवर्ते है । ऐमें शद सर्वथानित्य कहनां प्रमाणविरुद्ध है । पुद्गलद्रव्य द्रव्यअपेक्षा तो नित्य है बहुरि पर्याय अपेक्षा अनित्य है । सो शद पुरुषके निमित्ततें वर्णात्मक होय परिणमै है । श्रोत्र इंद्रियगेचार होय है । सर्वथानित्य तौ प्रमाणगोचर नाही । तातें पौरुषेयही आगम प्रमाणसिद्ध है । याका संवाद श्लोक- | वार्तिक में है तहांतें समझना । बहुरि मीमांसक कहै हैं; जो हमारै आम्नाय अकृत्रिम है तथापि जैमिनीय आदि आप्तके कहै सूत्र प्रमाणभूत हैं । तातें तुमारे सर्वज्ञ वीतरागके प्ररूपे सूत्र कहौ हौ सो यह प्रमाणसिद्ध नाही । ताका समाधान-सूत्रका व्याख्याता सर्वज्ञ वीतराग न होय तो वाके वचन प्रमाण नाही । अकृत्रिम आम्नाय पुरुषविनांही आपआपने अर्थकों कहै नांही । तातें यथोक्त पुरुष आम्नायका कहनहारा चाहिये। तुमभी प्रमाणका विशेषण ऐसाही करो हो, जो प्रमाण निर्दोषकारणते उपजै है । तातें काहेको अपौरुषेयपणां निष्कारण पोषणां । बहुरि इहां मीमांसक कहै, जो, तुमनें आप्तका विशेषण सर्वज्ञ कह्या सो सर्वज्ञका जनावनहारा ज्ञापक प्रमाण नांही। इंद्रियनितें सर्वज्ञ दिखता नाही । कोई ताका एकदेश चिन्ह दिखता नाही । सर्वज्ञसमान कोई वस्तु नांही । किसी अर्थका संबंध नाही । वेदमें लिख्या नाही। ऐसे पांचूही प्रमाणकै गोचर नाही, अभावही सिद्ध होय ఆperdoseedosedseasert ACUR For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ११ ॥ है । ताकूं कहिये, जो, सर्वज्ञका ज्ञापक प्रमाण है। सूक्ष्म जे परमाणु तथा धर्मादिक, अंतरित जे रामरावणादिक, दूर जे मेरुपर्वतादिक इन पदार्थनिका उपदेश सत्यार्थ है सो इनका प्रत्यक्ष देखनहारा सर्वज्ञ है तिसपूर्वक है । ए इंद्रियगोचर नांही । इनका चिन्हभी प्रत्यक्ष नांही । बहुरि असर्वज्ञका उपदेशपूर्वक नांही । साक्षात् देखे है ताके कहे सत्यार्थ है । जैसे नदी, द्वीप, देश, कोई साक्षात् देखे ताके कहै सत्यार्थ मानिये तैसैंही सर्वपदार्थ सर्वज्ञके कहे सत्यार्थ हैं । कोई कहे धर्म अधर्मकाभी निर्णय करना, सकलवस्तूका साक्षात् ज्ञाताताई कहा प्रयोजन है ? ताकूं कहिये है । सर्वज्ञविना धर्म अधर्मका भी निर्णय होता नांही । धर्म अधर्मका फल स्वर्ग मोक्ष नरक संसार कहिये है सो धर्म अधर्मका फलकै अरु धर्म अधर्मके साक्षात्संबंध देख्या होय ताहीका कह्या सत्यार्थ होय । सो सर्वका ज्ञाताविना यह संबंध दिखै नांही । बहुरि मीमांसककूं पूछिये, तुम सर्वज्ञका जनावनहारा ज्ञायक प्रमाणका निषेध करौ हौ ; सो सर्व प्राणीनि संबंधी करौ हौ कि तुमसंबंधी करौ हौ? जो सर्व प्राणीनि संबंधी निषेध करौ हौ तौ सर्वक्षेत्रकालके प्राणी तुमनें देखिलीये, तब तुमही सर्वज्ञ भये । सर्वज्ञका अभाव काहेकूं कहो । बहुरि तुमही संबंधी कहौ हौ तौ युक्त नांही । तुमकूं पूछे है, समुद्र जलते घडा है ? जो न बतावोगे तौ सर्वज्ञका अभाव मति कहौ ॥ For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२ ॥ ఆకent बहुरि सांख्यमती तथा नैयायिकमती कहै, जो, सर्वज्ञ तो माननां परंतु कर्मका नाशकरि सर्वज्ञ होय है यह वणे नाही । ईश्वर तो सर्वथा सदामुक्त है, सदाही सर्वज्ञ है। ताडूं कहिये, जो ऐसा सर्वज्ञ ईश्वर जो शरीररहित कहोगे तो मोक्षमार्गका उपदेशक न बणैगा, शरीरविना वचनकी प्रवृत्ति नांही । बहुरि शरीरसहित कहोगे तो शरीरकर्मकाही कीया होहै । यासंबंधी सुखदुःखादिक सर्व वाकै ठहरेंगे । तातें घातिकर्मका नाशकरि सर्वज्ञ होय । ताकै अघाति कर्मका उदय रहै । तेते शरीरसहित अवस्थान रहै । तातें वचनकी प्रवृत्ति विना इच्छा होय । ताहीते मोक्षमार्गका उपदेश प्रवर्ते यह युक्त है ॥ याका विशेष वर्णन आगें होयगा ॥ बहुरि बौद्ध सर्वज्ञ तो मानै परंतु तत्त्वका स्वरूप सर्वथाक्षणिक स्थापै । यातें ताकै तो मोक्षमार्गका उपदेशकी प्रवृत्ति संभवैही नाही ॥ बहुरि नास्तिकवादीकै कछुही संभवै नाही ॥ इनि सर्वमतनिका संवाद श्लोकवार्तिकवि कीया है तहांतें जानना। इहां ग्रंथविस्तार वधिजाय तातें संक्षेप लिख्या है ॥ आगै सर्वार्थसिद्धि टीकाकार सूत्रका प्रारंभका संबंध कहै हैं ॥ कोई भव्य, निकट है सिद्धि जाकै, ऐसा बुद्धिमान अपने हितका इच्छक है। सो किसी मुनिनके रहनेयोग्य स्थानक उद्यान, परम रमणीक जहां सिंहव्याघ्रादिक क्रूर जीव नाहीं, भले sease sentertainer For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान १३ ॥ जीवनका रहनेका ठिकाणां ताविषै मुनिनिकी सभाविषै बैठे, विनाही वचन अपने सरीरहीकी शांतमुद्राकरि सानूं मूर्तिक मोक्षमार्गकों निरूपण करते, युक्ति तथा आगमविषै प्रवीण, परका ि नाही है एक कार्य जिनकै, भले भले बडे पुरुषनिकरि सेवने योग्य, जे निर्ग्रथआचार्यनिमैं प्रधान, तिनिहि प्राप्त होयकरि विनयसहित पूछता हुवा - हे भगवान् या आत्माका हित कहां है? आचार्य कहते भये आत्माका हित मोक्ष है । तब फेरी शिष्य पूछी जो, मोक्षका कहां स्वरूप है? अरु याकी प्राप्तिका उपाय कहां है? तब आचार्य कहै है जो यहू आत्मा जब समस्त कर्ममलकलंकरहित हो तब शरीरकरिभी रहित होय, तव छद्मस्थ के चिंतवनमें न आवै, अरु स्वभावही भये ऐसे ज्ञानादि गुण जामैं पाइए, तथा निराबाध सुखस्वरूप अविनश्वर आत्माकीही इस संसार अवस्था अन्य जो अवस्था सो मोक्ष है । सो यहु मोक्ष अत्यंत परोक्ष है । यातें छद्मस्थ जे अन्यवादी, आपकूं तीर्थंकर मानें ते याके स्वरूपकूं न पहुंचती जो वाणी ताकरि अन्यथा कल्पै ॥ प्रथम तो सांख्यमती कहै है- पुरुषका स्वरूप चैतन्य है । सो स्वरूप ज्ञेयाकारके जाननैतैं पराङ्मुख है, ऐसा मोक्ष कहै है । सो यह कहनां छताही अणछतारूप है । जातै निराकार है सो जडवत् है, गधा के सींगवत् कल्पना है || बहुरि वैशेषिकमती कहै है- आत्माविषै बुद्धि इच्छा द्वेष For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४ ॥ धर्म अधर्म सुख दुःख संस्कार यत्न गुण है । तिनिका सर्वथा नाश होय है सो मोक्ष है । सो यहूभी कल्पना झूटी है । विशेषनिकरि शून्य तो अवस्तु है ॥ बहुरि बौद्धमती कहे है-जैसे दीपग बुझि जाय प्रकाशरहित होय जाय । तैसे आत्माभी ज्ञानादिप्रकाशरहित होय जाय तब निर्वाण | कहिये । सो यहूभी कहनां गधाके सींगसारिखा तिनिके वचनकरिही आवै है ॥ आदिशब्दतें वेदांती ऐसा कहै है जो जैसे घट फूटिजाय तब घटका आकाश प्रगट होय तैसे देहका अभाव होय तब सर्वही प्राणी परमब्रह्ममें लय होय जाय है । ब्रह्मका रूप आनंदस्वरूप है। जहां अत्यंत सुख है, ज्ञानहीकरि ग्राह्य है, इंद्रियगोचर नांही सो मोक्षविर्षे पाइए है ऐसा कहै है । सोभी कहना यथार्थ नांही । जाते प्राणी तो जुदे जुदे अपने स्वरूपमैं तिष्ठे है । परब्रह्म में लीन होना कैसे संभवै? इनकू आदि जे अनेक मत हैं ते अपनी अपनी बुद्धि” अनेक कल्पना करै हैं । सो मोक्षका स्वरूप यथार्थ सूत्रकार आगे कहसी सो जाननां ॥ बहुरि या मोक्षकी प्राप्ति के उपायप्रति भी अन्यवादी विसंवाद करे हैं । केईक कहै हैं चारित्रादिककी अपेक्षा नाही । केईक कहै हैं ज्ञानचारित्रविना श्रद्धानमात्रहीतें मोक्ष हो है । केइक कहै हैं ज्ञानरहित चारित्रमात्रहीने मोक्ष होय है ऐसे कहै हैं । सो यह कहनां अयुक्त है । जैसे रोगीकै रोगके दूरि होने के कारन जे औषधका ज्ञान, श्रद्धान, आचरण, | For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १५ ॥ ते जुदे जुदे रोगकू दूरी न करि सके तैसें मोक्षकी प्राप्तिके उपायभूत जे ज्ञान, श्रद्धान, चारित्र, ते जुदे जुदे मोक्षकू न करि सके हैं । तीनोंकी एकता है सोही मोक्षके प्राप्तिका उपाय है । सोही सूत्रकार जो श्रीउमास्वामी आचार्य सो सूत्र कहै है । यह सूत्र उपयोगस्वरूप आत्माकी सिद्धि होते ताके सुननेकी ग्रहणकरने की इच्छा होते प्रवर्ते है ॥ इहां नास्तिकमती कहै है-जो, पृथ्वी-अप-तेज-वायूका परिणामविशेष सोस्वरूप चेतनात्मक आत्मा है । मकललोकप्रसिद्ध यह मूर्ति है यातें जुदा कोई और आत्मा नांही। तातें कौनकै सर्वज्ञ| वीतरागपणां होय? वा कौंनकै मोक्ष होय? वा कौनकै मोक्षमार्गका कहनां वा प्रवर्तनां वा प्राप्तिकी इच्छा होय ? बहुरि ये सर्वही नांही तब मोक्षमार्गका सूत्र काहेकू वर्ते । ताळू कहिये है, हे नास्तिक ! स्वसंवेदनज्ञानतें आत्मा देखि, प्रत्यक्ष है कि नाही ? जो आत्मा नांही है तो “मै हो” यहु स्वसंवेदनज्ञान कौनकै है ? । बहुरि नास्तिक कहै यह स्वसंवेदन भ्रमरूप है । ताकू कहिये, सदा बाधाकरि रहित होय ताकू भ्रमरूप कैसे कहिये? तथा भ्रमभी आत्माविनां जडके होय नांही । बहुरि पृथ्वी आदि जडविर्षे यहु स्वसंवेदन संभवै नांही । जो या स्वसंवेदनके लोप मानिये तो काहूकै अपने | इष्टतत्त्व साधने की व्यवस्था न ठहरै । तातें पृथ्वी आदि स्वरूप जो देह तातें आत्मा चेतनस्वरूप - For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ प्रथम अध्याय || पान १६ ॥ भिन्न तत्त्वही है ऐसा माननां । जातें चेतनका उपादान कारण चेतनही होय । जडका उपादान कारण जडही होय । ऐसे न मानिये तो पृथ्वी आदि तत्त्वभी तेरै न्यारे न ठहरै । सजातीय विजातीय तत्त्वकी व्यवस्था न ठहरै । एकतत्त्व ठरहै तो नास्तिक च्यारि तत्त्व कहै है ताकी प्रतिज्ञा बाधित होय । बहुरि नास्तिक कहै जो चैतन्य गर्भादिमरणपर्यंत है, अनादि अनंत नाही । तातें तत्त्व नांही। ताकू कहिये द्रव्यतें अनादि अनंतस्वरूप आत्मा है। पर्यायतें अनित्यभी है। सर्वथा अनित्यही माननां बाधासहित है। द्रव्य अपेक्षाभी अनादि अनंत नित्य न मानिये तो तत्त्वकी व्यवस्थाही न ठहरै ॥ बहुरि बौद्धमती सर्ववस्तु सर्वथा क्षणिक मानै है । ताकै बंधमोक्षादिक न संभवै । करे औरही, फल औरही भोगवै, तब बंधमोक्षादिका आश्रयी द्रव्य नित्य माने विनां सर्वव्यवस्थाका कहना है | प्रलापमात्र है । बहुरि सांख्य पुरुषकों सदा शिव कहै है, ताकै बंधमोक्षकी कथनी कहा ? प्रकृतिकै बंधमोक्ष है, तो प्रकृतिते जड है ताकै बंधमोक्ष कहनांभी प्रलापही है ॥ बहुरि नैयायिक वैशेषिक गुणकै गुणीकै सर्वथा भेद मानि अर समवाय संबंधसूं एकता मानै है । सो गुण गुणी समवाय ये || तीन पदार्थ भये । तहां जीव तौ गुणी, अर ज्ञान गुण, समवाय जीवकू ज्ञानी कीया। तब जीव For Private and Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान १७ ।। तौ जड ठहया । बंधमोक्ष जडकै कहना निरर्थक है । बहुरि समवाय गुणगुणीकै एकता करी, तब समवायभी तो जीवतै एक हुवा चाहिये तो याकू एक कूण करेगा । जो दूसरा समवास मानिये तो अनवस्था आवै । तातें यहभी कहनां सवाध है ॥ बहुरि अद्वैतब्रह्म मानि बंधमोक्ष बतावे तो कैसे बनें । बंध तौ अविद्यासूं उपजै है ब्रह्मकै अविद्या लागै नांही । न्यारा तत्त्व मानिये तो द्वैतता आवै । अवस्तु मानिये तो अवस्तूकी कथनी कहा ? तातै यहभी माननां सवाध है । तातें जैनमत स्यादाद है । वस्तुका स्वरूप अनंतधर्मात्मक कहै है । यामें सर्वज्ञ वक्ता तथा गणधरादि यतीनिकी | परंपरातें यथार्थ कथनी है । तामें बंध, मोक्ष, तथा बंध करनेवाला, छूटनेवाला आदि सर्व व्यवस्था संभव है । जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, काल ये छह द्रव्य हैं । तिनिमें जीव तो अनंतानंत | है । पुद्गल तिनितेभी अनंतानंत गुणै हैं । धर्म अधर्म आकाश एक एक द्रव्य हैं । काल असंख्याते | द्रव्य हैं । इनि सबनिकै एक एक द्रव्यके तीन कालसंबंधी अनंते अनंते पर्याय हैं । सो इनिकी कथनी सद्रूप, असदूप, एकरूप, अनेकरूप, भेदरूप, अभेदरूप, नित्यरूप, अनित्यरूप, शुद्धरूप, अशुद्धरूप इत्यादि नयविवक्षातें कथंचित् सर्व संभव हैं । बहुरि निमित्तनैमित्तिकभावनें पांच तत्त्वकी प्रवृत्ति होय आस्रव, संवर, निर्जरा, बंध, मोक्ष । आस्रवबंधके भेद पुण्यपाप हैं । ऐसें कथंचित् सर्व For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ।। पान १८ ॥ निर्वाध जैसे वस्तु विद्यमान है तैसेंही ताकी कथनी है, कल्पित नाही । तातें तत्त्वार्थसूत्रविर्षे वस्तुका कथन यथार्थ है । ताका प्रथमसूत्र ऐसा ॥सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ॥ १॥ ___याका अर्थ-सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान सम्यक्चारित्र ऐ तीनूं हैं ते भेले भये एक मोक्षमार्ग है ॥ इहां सम्यक् ऐसा पद अव्युत्पन्नपक्ष अपेक्षातौ रूढ है । बहुरि व्युत्पन्नपक्ष अपेक्षा 'अंच् ' धातु गति अर्थ तथा पूजन अर्थविर्षे प्रवर्ते है, कर्ता अर्थविर्षे - किप् ' प्रत्यय है, ता” इहां प्रशंसा अर्थ ग्रहण कीया है । बहुरि यह सम्यक्पदकी प्रत्येक समाप्ति करना तीनांउपरि लगावना । तब ऐसें कहिये, सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान सम्यक्चारित्र । इनि तीनांहीका स्वरूप लक्षणथकी वा प्रकार भेदथकी तो सूत्रकार आगें कहसी । इस सूत्रमें नाममात्र कहे । बहुरि टीकाकार व्याख्यान करै हैं । पदार्थनिका यथार्थज्ञानके विषयविर्षे श्रद्धानका ग्रहणके अर्थि तौ दर्शनकै सम्यक् विशेषण है । बहुरि जिसजिस | प्रकार जीवादिक पदार्थकी व्यवस्था है, तिसतिस प्रकार निश्चयकरि जानना, सो सम्यग्ज्ञान है । | याकै सम्यक् विशेषण विमोह संशय विपर्ययकी निवृत्तिकै अर्थि है । बहुरि संसारके कारण जे मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय, योग इनितें भये आस्रव बंध तिनकी प्रवृत्ति प्रति उद्यमी जो For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९ ॥ reatpiperitairertaiprerit ఆందకండకలలలలోనుండు सम्यग्ज्ञानी पुरुष, ताकै कर्मका जातें ग्रहण होय ऐसी जो क्रिया ताका निमित्त जो क्रिया, ताका त्याग, सो सम्यक्चारित्र है । तथा कर्मनिका 'आ' कहिये ईषत् 'दान' कहिये खंडन ताका निमित्त जो क्रिया ताका त्याग, आत्माकै एकदेशकर्मक्षपणांका कारण परिणामविशेष ताकाभी त्याग, तथा कर्मनिका समस्तपणे क्षयकारणपरिणाम चौदह गुणस्थानके अंतसमयवर्ती सो सम्यक् निवृत्तिरूप चारित्र है, ऐसाभी अर्थ है ॥ याकै अज्ञानपूर्वक चारित्रकी निवृत्तिकै अर्थि सम्यक् . विशेषण है । जातें इनि तीननिकी निरुक्ति ऐसी है, ‘पश्यति' कहिये जो श्रद्धान करै सो दर्शन है, इहांतो कर्तृसाधन भया। तहां करनहारा आत्मा है सोही दर्शन है । बहुरि ‘दृश्यते अनेन' कहिये श्रद्धिये याकरी सो दर्शन, इहां करणसाधन भया । बहुरि ‘दृष्टिमात्रं' कहिये श्रद्धाना सो दर्शन, इहां भावसाधन भया । दर्शनक्रियाही• दर्शन कह्या । ऐसेंही — जानाति ' कहिये जो जानै सो ज्ञान, इहां कर्तृसाधन भया । जानने वाला आत्माहीकू ज्ञान कह्या । बहुरि ' ज्ञायते अनेन ज्ञानं' जाकरि जानिये सो ज्ञान, इहां करणसाधन भया । बहुरि — ज्ञप्तिमात्रं ज्ञानं ' जाननां सो ज्ञान, | इहां भावसाधन भया । जाननरूप क्रियाकू ज्ञान कह्या । बहुरि — चरति इति चारित्रं' इहां आचरण करै सो चारित्र है. ऐसे कर्तृसाधन भया । जातें आत्माही चारित्र है। बहुरि ‘चर्यते अनेन ' इहां erarmieresperitsaveritalists For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २० ।। जाकरि आचरण करिये सो चारित्र है, ऐसे करणसाधन भया । बहरि ‘चरणमात्रं चारित्रं' इहां भावसाधन भया । ऐसें आचरनेहीकू चारित्र कह्या ।। ___इहां अन्यवादी सर्वथा एकांती तर्क करै- जो ऐसें कहतें. सोही कर्ता, सोही करण आया. सो तो विरुद्ध है । विरुद्ध दोय भाव एककू होय नांही । ताकू कहिये, तेरै सर्वथा एकांत पक्ष है, जातें विरोध भासै है । स्याद्रादीनिकै परिणामपरिणामीकै भेदविवक्षाकरि विरोध नाही है । जैसे अमि अपने दाहपरिणामकरि इंधन• दग्ध करै है तैसें इहांभी जाननां । ऐसें कह्या- जो कर्ता करण क्रियारूप तीन भाव ते पर्यायपर्यायीकै एकपणां अनेकपणांप्रति अनेकांतकी विवक्षाकरि स्वतंत्रपरतंत्रकी विवक्षा एकभी वस्तुविर्षे अनेक स्वतंत्र कर्ता परतंत्र करणादि भाववि विरोध नाही है । बहुरि इहां कोई पूछे ज्ञानका ग्रहण आदिविर्षे चाहिये । जातें ज्ञानकरि पहलै जानिये, पीछे ताविप॑ श्रद्धान होय है । बहुरि व्याकरणका ऐसा न्याय है जो द्वंद्वसमासविौं जाके अल्प अक्षर होय सो पहली कहनां । ताकू कहिये यह युक्त नाही । दर्शन ज्ञानकी एककाल उत्पत्ति है । जा समय दर्शनमोहका उपशम तथा क्षयोपशम तथा क्षयतें आत्माकै सम्यग्दर्शन भाव होय है, ताही समय मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानको अभाव होय, मतिज्ञान श्रुतज्ञान होय है । जैसैं सूर्यके बादला दूर For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१ ॥ orgaPRACHAPAGAPAGAPAGAPPEARASPROGXCYPAGACASPRO होतें प्रताप प्रकाश दोऊ एककाल प्रकट होय तैसें इहांभी जाननां । बहुरि व्याकरणका न्याय है, जो, जाके अल्प अक्षर होय, तातें जो पूज्य प्रधान होय सो पहली आवै । सो ज्ञानकू सम्यग्दर्शन सम्यक्रूप करै है, तब सम्यग्ज्ञान नाम पावै है । तातें सम्यग्दर्शन पूज्य प्रधान है । तातें पहलै सम्यग्दर्शनही चाहिये । बहुरि सम्यग्ज्ञानपूर्वक चारित्र सम्यक् होय है । तातें चारित्रकै पहलै ज्ञान कह्या ॥ बहुरि मोक्ष सर्वकर्मका अत्यंत अभाव होय ताकू कहिये । बहुरि ताकी प्राप्तिका उपाय ताकू मार्ग कहिये । ऐसें मोक्षमार्गशब्दका अर्थ जाननां ।। इहां मार्गशब्दकै एकवचन कह्या, सो सम्यग्दर्शनादिक तीन हैं, तिनिकी एकता होय सो साक्षात् मोक्षमार्ग है ऐसें जनावनेके अर्थि है । जुदे जुदे मोक्षमार्ग नाही । इहां साक्षात्पदतें ऐसा जनावै है, जो तीनूंनिका एकदेश परंपरा मोक्षका कारण है । अर पूर्णता साक्षात् मोक्षका कारण है ।। बहुरि यहु मोक्षमार्गका स्वरूप विशेषरूप असाधारण जाननां । सामान्यपर्ने कालक्षेत्रादिकभी मोक्षप्रति कारण हैं । तातें सम्यग्दर्शनादिकही मोक्षमार्ग है यह नियम जाननां । बहुरि ऐसा नियम न कहनां, जो, ये मोक्षमार्गही है । ऐसें कहतें ए स्वर्गादि अभ्युदयके मार्ग न ठहरै । तातें । पूर्वोक्तही कहनां ।। कोई कहै तपभी मोक्षका मार्ग है, यहभी क्यों न कह्या ? ताका उत्तर जो, तप For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २२ ॥ extreertainertaireriteriespreetsaxverties | है सो चारित्रस्वरूप है । सो चारित्रमें आयगया ॥ कोई कहै, सम्यग्दर्शनादि मोक्षके कारण हैं तो केवलज्ञान उपजै ताहीसमय मोक्ष हुवा चाहिये । ताळू कहिये, जो, अघातिकर्मके नाश करने की शक्ति आत्माकी सम्यग्दर्शनादिककी सहकारिणी है । तथा आयुःकर्मकी स्थिति अवशेष रहै है । तातें केवलीका अवस्थान रहे है। वह शक्ति सहकारिकारण मिलै तब मोक्ष होय है । बहुरि या सूत्रकी सामर्थ्यतें मिथ्यादर्शन मिथ्याज्ञान मिथ्याचारित्र संसारके कारण हैं ऐसाभी सिद्ध हो है ॥ आगें आदिविर्षे कह्या जो सम्यग्दर्शन ताका लक्षणनिर्देशके अर्थि सूत्र कहे हैं । ॥ तत्त्वार्थश्रद्धानं सम्यग्दर्शनम् ॥२॥ याका अर्थ-- तत्त्वकरि निश्चय किया जो अर्थ ताका जो श्रद्धान सो सम्यग्दर्शन है ॥ | 'तत् ' ऐसा शब्द सर्वनाम पद है तातें सामान्यवाचक है । याकै भाव अर्थविर्षे त्वप्रत्यय होय है । तब तत्त्व ऐसा भया । याका यहु अर्थ, जो, जा वस्तूका जैसा भाव तैसाही ताका होना ताकू तत्त्व कहिये ॥ बहुरि “ अर्यते इति अर्थः” जो प्रमाणनयकरि निश्चय कीजिये ताकू अर्थ कहिये । सो तत्त्व कहिये यथावस्थितस्वरूपकरि निश्चय निर्वाध होय सो तत्त्वार्थ ऐसे अनेकांतस्वरूप प्रमाणनयसिद्ध है, ताकू तत्त्वार्थ कहिये ॥ अथवा तत्त्व कहिये यथावस्थित वस्तु, सोही अर्थ ఆలయంలwerine For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान २३ ॥ ఆడతలందరకుందుడుకులందరకలతకులకునుండియలు कहिये निश्चय कीजिये सो तत्त्वार्थ अभेदविवक्षाकरि ऐसाभी अर्थ है । याका श्रद्धान कहिये प्रतीति रुचि ताकू तत्त्वार्थश्रद्धान कहिये । तत्त्वार्थ जीवादिक हैं ते आगे कहसी ॥ इहां प्रश्न- जो ‘दृशि' ऐसा धातु है सो देखनेके अर्थविर्षे है । तातें श्रद्धान अर्थ कैसे होय? ताका उत्तर-- धातुनिके अनेक अर्थ हैं । तातें दोष नाही । बहुरि कहै, जो, प्रसिद्ध अर्थ | तो देखनाही है, ताकू क्यों छोडिये ? ताकू कहिये, इहां मोक्षमार्गका प्रकरण है, सो यामें मोक्षका कारण आत्माका परिणाम है । सोही लैणा युक्त है । देखना अर्थ लीजिये तो देखणां तो चक्षु आदि निमित्तकरि अभव्य आदि सर्व जीवनिकै है । सो सर्वहीकै मोक्षका कारणपणा आवै । ताते वह अर्थ न लियां । इहां प्रश्न जो, अर्थश्रद्धान ऐसाही क्यों न कह्या ? ताका उत्तर- जो, ऐसैं कहै सर्व अर्थग्रहणका प्रसंग आवै । अर्थ नाम धनकाभी है । तथा अर्थ नाम प्रयोजनकाभी है । तथा सामान्यअर्थकाभी नाम है । तिनि काभी श्रद्धान सम्यग्दर्शन ठहरै । तातें तिनितें भिन्न | दिखावनेके अर्थि अर्थका तत्त्व विशेषण कीया है । बहुरि प्रश्न जो, तत्त्वश्रद्धान ऐसाही क्यों न कह्या ? ताका उत्तर-- ऐसें कहै अनर्थ जे सर्वथैकांतवादिनिकरि कल्पित, ताका प्रसंग आवै है । तथा भावमात्रका प्रसंग आवे है । केई वादी सत्ता तथा गुणत्व तथा कर्मत्व इनिकूही तत्त्व कहै हैं । For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ecoverabre www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान २४ ॥ अथवा तत्त्व एकपणांहीकूं कहै हैं, ताका प्रसंग आवै । केई ऐसें कहे हैं- जो, सवर्वस्तु एक पुरुषही है । तातें तिनि सर्वनितैं भिन्न अनेकांतात्मक वस्तूका स्वरूप है, ऐसें जनावनेके अर्थि तत्त्वार्थका ग्रहण कीया है || ऐसा तत्त्वार्थश्रद्धानस्वरूप सम्यग्दर्शन है, सो दोय प्रकार है । एक सरागसम्यक्त्व, एक वीतरागसम्यक्त्व । तहां प्रशम, संवेग, अनुकंपा, आस्तिक्य इनि च्यारि भावनिकरि प्रगट होय; सो तौ सरागसम्यग्दर्शन है । तहां अनंतानुबंधी कषायकी चौकडीसंबंधी रागद्वेषादिकका तथा मिथ्यात्व सम्यद्मिथ्यात्वका जहा उदय नांही ताकूं प्रशम कहिये । बहुरि पंचपरिवर्तनरूप जो संसार ता भय उपजना ताकूं संवेग कहिये । बहुरि त्रस स्थावर प्राणीनिविषै दया होनां ताकूं अनुकंपा कहिये । बहुरि जीवादि तत्त्वनिविषै युक्ति आगमकरि जैसाका तैसा अंगीकार करनां माननां ताकूं आस्तिक्य कहिये । ए च्यारी चिन्ह सम्यग्दर्शन कूं जनावे हैं, ए सम्यग्दर्शनके कार्य हैं । तातैं कार्यकरि कारणका अनुमान होय है । तहां अपनें तो स्वसंवेदनतें जाने जाय है । अर परके कायवचन के क्रियाविशेषतें जाने जाय है । सम्यग्दर्शनविनां मिथ्यादृष्टी के ऐसें होय नांही । इहां कोई कहै, क्रोधका उपशम तौ मिथ्यादृष्टीकैभी कोई होय है, ताकैभी प्रशम आवै है । ताकूं For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान २५ ॥ कहिये- मिथ्यादृष्टिनिकै अनंतानुबंधी मानका उदय है । सर्वथा एकांततत्त्व मिथ्या है, ताविर्षे सत्यार्थका अभिमान है । बहुरि अनेकांतात्मकतत्त्ववि देषका अवश्य सद्भाव है । बहुरि स्थावरजीवनिका घात निःशंकपणे करै है । तातै प्रशमभी नाही, अर संवेग अनुकंपाभी नांही । कोई कहै --- स्थावरजीवनिका घात तो अज्ञानतें सम्यग्दृष्टीकैभी होय है, तौ ताकै अनुकंपा कैसे कहिये ? ताका उत्तर- जो सम्यग्दृष्टीकै जीवतत्त्वका ज्ञान है, सो अज्ञानतें तौ घातविर्षे प्रवृत्ति नांही । चारित्रमोहके उदयतें अविरतिप्रमादतें घात होय, तहां एह अपनां अपराध मानै । ऐसा तो नाही, जो ए जीवही नाही तथा जीवनिके घाततें कहा विगाड है ? । जो ऐसा माने, तौ मिथ्यात्वकाही सद्भाव है। बहुरि कहै, जो, वाकै अपने माने तत्त्वविर्षे आस्तिक्य है । ताका उत्तर- मिथ्यादृष्टि | तत्त्वको सर्वथा एकांत श्रद्धै है । तहां आस्तिक्य है सो मिथ्यात्व अतिदृढ भया । जातें सर्वथा एकांत वस्तुका स्वरूप नाही । प्रत्यक्षादि प्रमाणकरि बाधित है । ताते जे सर्वथा एकांत श्रद्धान करै हैं ते अहंतके मततें बाह्य हैं, मिथ्यादृष्टी हैं, नास्तिक हैं। बहुरि प्रश्न जो, सम्यग्दर्शनके चिन्ह | प्रशमादिक कहे तिनिकों आपकै स्वसंवेदनगोचर कहे तिनितें सम्यक्तका अनुमान करना कह्या तौ | editoredressalonisatiredirecteకు For Private and Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २६ ॥ तत्त्वार्थश्रद्धानहीकू स्वसंवेदनगोचर क्यों न कह्या ? ताका उत्तर- जो, तत्त्वार्थश्रद्धानरूप जो सम्यग्दर्शन है सो दर्शनमोहके उपशम क्षयोपशम क्षयतें जो आत्मस्वरूपका लाभ होय ताकू कहिये है । सो यहु छद्मस्थकै स्वसंवेदनगोचर नाही अर प्रशमादि स्वसंवेदनगोचर है । ताते इनितें सम्यग्दर्शनका अनुमान करनां । ए अभेदविवक्षातें सम्यग्दर्शनतें अभिन्न है । तथापि भेदविवक्षातें भिन्न है । जातें ए सम्यग्दर्शनके कार्य है तातें कार्यते कारणका अनुमान हो है । केई वादी सम्यग्ज्ञानहीकों सम्यग्दर्शन कहै हैं । तिनप्रति ज्ञानतें भेद जनावनेकै अर्थ सम्यग्दर्शनके कार्य जे | प्रशमादिक ते जुदे कहिये । तिनितें ताकू जुदा जानिये ॥ कोई कहै-प्रशमादिक मिथ्यादृष्टिसम्यग्दृष्टीकी कायादिकी क्रियाका व्यवहार समान दीखै | तहां कैसे निर्णय होय ? ताका उत्तर-जो आपकै जैसे दीखै तैसे पैलाकाभी परीक्षाकरि निर्णय | करनां । बहुरि वीतरागकै सम्यग्दर्शन अपने आत्माके विशुद्धपरिणामतेही गम्य है । तहां प्रशमादिकका अधिकार नाही । ऐसें तत्त्वार्थश्रद्धान दर्शनमोहरहित आत्माका परिणाम है सो सम्यग्दर्शन है । यात केई अन्यवादी इच्छादिक कर्मके परिणामकू सम्यग्दर्शन कहै हैं तिनिका निराकरण भया । जातें कर्मका परिणाम कर्मअभावरूप जो मोक्ष ताका कारण होय नाही ॥ For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २७ ॥ ఆయనకు आगै यहु सम्यग्दर्शन जीवादि तत्त्वार्थगोचर है सो कैसे उपजै है ? ऐसा प्रश्न होते, सूत्र कहै हैं ॥तन्निसर्गादधिगमाहा ॥३॥ याका अर्थ- तत् कहिये सो सम्यग्दर्शन निसर्गते अर अधिगमते उपजै है । निसर्ग स्वभावकू कहिये । अधिगम अर्थके ज्ञानकू कहिये । इनि दोऊषं सम्यग्दर्शनकी उत्पत्तिरूप क्रियाके कारणकरि कहे । ऐसें सम्यग्दर्शन है सो निसर्ग वा अधिगम इन दोऊनितें उपजै है ऐसा जाननां । इहां प्रश्न- निसर्गज सम्यग्दर्शनविर्षे अर्थका ज्ञान है कि नाही? जो है तो यहभी अधिगमज भया । बहुरि जो अर्थावबोध नाही है तो विनांजाने तत्त्वार्थविर्षे श्रद्धान कैसे भया । ताका उत्तर| दोनूही सम्यग्दर्शनविर्षे अंतरंगकारण तौ दर्शनमोहका उपशम क्षयोपशम क्षय तीनूंही समान हैं। ताके होतें जो बाह्य परोपदेशविनां होय ताकू तौ निसर्गज कहिये । बहुरि जो परोपदेशपूर्वक होय ताकू अधिगमज कहिये इनिमें यह भेद है ॥ इहां सूत्रवि तत् ऐमा शब्दका ग्रहण, सो पहले | सूत्रमें सम्यग्दर्शन कह्या है, ताके ग्रहण अर्थि कह्या है । कोई कहै-- लगता सूत्रविर्षे कह्या सो | विना तत् शब्दही ग्रहण होय है । ताळू कहिये, मोक्षमार्गका प्रकरण है अर मोक्षमार्ग प्रधान है, కులం కులుకులంకులను For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २८ ।। तातें विना तत् शब्द ताका ग्रहणका प्रसंग आवै है । तातें याके प्रसंग दूरि करनेकों तत् शद है । जातें ज्ञानचारित्र ए दोय हेतु नांही बणै है । कैसे ? केवलज्ञान तो श्रुतज्ञानपूर्वक है, तातें निसर्गपणां नांही संभवै । बहुरि श्रुतज्ञान परोपदेशपूर्वकही है । स्वयंबुद्धकै श्रुतज्ञान हो है सोभी जन्मांतरके उपदेशपूर्वक है । तातें याकैभी निसर्गजपनां नांही । बहुरि मति अवधि मनःपर्ययज्ञान | निसर्गजही हैं । इनिकै अधिगमजपनां नाही । कोई कहे-- ज्ञानसामान्य तौ दोय हेतुतें उपजै | ऐसा आया । ताका उत्तर इहां सामान्य अपेक्षा नाही विशेषापेक्षा है । दर्शनके भेदनिकी अपेक्षा तीनूं प्रकारके के दोऊ हेतु संभवे हैं । तैसें ज्ञानके भेदनिमें जुदा जुदाकै दोऊ हेतु नाही । बहुरि चारित्र है सो अधिगमजही है । जातें श्रुतज्ञानपूर्वक है । तातें मोक्षमार्गका संबंध न लैने• इहां तत् शद कह्या है ॥ बहुरि प्रश्न- जो निसर्गभी ज्ञानका नाम, अधिगमभी ज्ञानहीका नाम, उपदेश विना उपदेशकाही भेद है । ऐसें होतें ज्ञानहीतें सम्यक्त्वका उपजना ठहन्या । तब ज्ञान कारण ठहया । अरु सिद्धांत ऐसा है, जो सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान युगपत् होय है । सो यहु कैसे ? ताका उत्तर| सम्यग्दर्शनके उपजावने योग्य ज्ञान ज्ञानावरणीयके विशेषः बाह्य परोपदेशतें पहलै होय है ।। For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान २९ ।। तिसतें सम्यग्दर्शन उपजे है । पीछे सम्यग्दर्शन होय तब सम्यग्ज्ञान नाम पावै । तातें यहु अपेक्षा जाननी । याकी उत्पत्तीका विशेष ऐसा है— अंतरंग तो दर्शनमोहका उपशम क्षयोपशम क्षय होय । बहुरि बाह्य द्रव्य क्षेत्र काल भावादि समस्त कारण मिले तब उत्पत्ति होय ॥ इहां कोई पूछदर्शनमोहका उपशमादिक कारण है, तो सर्वही प्राणिनिकै सदांही क्यों न होय ? ताका उत्तर-- दर्शनमोहका उपशमादि करणहाराभी प्रतिपक्षी द्रव्य क्षेत्र काल भाव हैं । ते कौंन सो कहिये? जिनेंद्रबिंबादिक तौ द्रव्य हैं । समवसरणादिक क्षेत्र हैं । अर्द्धपुद्गलपरिवर्तनादिक काल है । अधःप्रवृत्तिकरणादिक भाव हैं । इनिके होते दर्शनमोहादिकका उपशमादि हो है । सो इनिका | निमित्त होनां भव्य जीवहीकै है । अभव्यकै नाही होय है । यह वस्तुस्वभाव है । ऐसें निकटभव्यकै दर्शनमोहका उपशमादिक अंतरंग कारण होतें बाह्य निसर्ग तथा अधिगम ज्ञान होते सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति होय है ॥ आगें तत्त्व कहा है ? ऐसा प्रश्न होते तत्त्वकौं कहै हैं--- जीवाजीवास्रवबन्धसँवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ॥४॥ याका अर्थ-- जीव, अजीव, आस्रव, बंध, संवर, निर्जरा, मोक्ष ये सात हैं ते तत्त्व हैं । For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ३० ।। | तहां चेतनालक्षण तो जीव है । सो चेतना ज्ञानचेतना, कर्मचेतना, कर्मफलचेतना ऐसे अनेकरूप है । याते उलटा चेतनारहित होय सो अजीव है । शुभअशुभ कर्मका आगमनका द्वाररूप आस्रव है। जीव अर कर्मके प्रदेश एकक्षेत्रावगाहसंबंधरूप बंध है । आस्रवका रुकनां सो संवर है । एकदेशकर्मका क्षय सो निर्जरा है । समस्तकर्मका वियोग (क्षय ) सो मोक्ष है । इनिका विस्ताररूप व्याख्यान आगें होयगा । तिनिमें सर्वफलका आत्मा आश्रय है, तातें सूत्रमैं आदिवि जीव कह्या । ताके उपकारी अजीव है, तातें ताकै लगताही अजीव कह्या । जीव अजीव दोऊनिके संबंध आस्रव है, तातें ताके अनंतर आस्रव कह्या । आस्रवपूर्वक बंध हो है, तातें ताकै लगता बंध कह्या । संवर होतें बंधका अभाव हो है, तातें ताकै लगताही संवर कह्या । संवरपूर्वक निर्जरा | होय है, तात् ताकै लगता निर्जरा कह्या । अंतकेविर्षे मोक्षकी प्राप्ति है, तातें अंतमें मोक्ष कह्या । ऐसें इनिका पाठका अनुक्रम है ॥ इहां कोई कहै-- पुण्यपापका ग्रहण यामैं करणां योग्य था, अन्य आचार्यनिनें नव पदार्थ | कहे हैं । ताकू कहिये- पुण्यपाप आस्रवबंधमें गर्भित हैं, ताक् तिनिका ग्रहण न किया । फेरि | कहै, जो, ऐसें है तो आस्रवादिकभी जीव अजीवविर्षे गर्भित हैं, दोयही तत्त्व कहने थे । ताका For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ३१ ॥ समाधान-- जो, इहां प्रयोजनविशेष है सोही कहिये है। इहां प्रकरण मोक्षका है, तातें मोक्ष तौ | अवश्य कह्या ही चाहिये । बहुरि मोक्ष है सो संसारपूर्वक है । संसारके प्रधानकारण आस्रव बंध हैं, सो कहनांही । बहुरि मोक्षके प्रधानहेतु संवरनिर्जरा हैं, तेभी कहनाही । यातें प्रधानकारण कार्यके अपेक्षा इनिकू जुदे कहे । सामान्यमें अंतर्भूत है तोऊ विशेषका कहना प्रयोजन आश्रय है । जैसे सेनावि क्षत्रिय भेले होय तब कहै — सर्व आये तथा फणाणे वडे सुभट हे तेभी आये ' ऐसे इहांभी जाननां ॥ बहुरि कोई तर्के करै, सूत्रविर्षे तत्त्वशद तौ भाववाची एकवचन नपुंसकलिंग है । बहुरि जीवादिक द्रव्यवाचक बहुवचन पुरुषलिंग धन्य सो यहु कैसे ? ताका उत्तर-जो, द्रव्य भाव तो अभेदरूप है, तातें दोष नाही । बहुरि लिंग संख्या तत्त्वशद भाववाची है, तहां एकवचनही होय है, तथा नपुंसकलिंगी है, तातें अपनी लिंगसंख्याकौं छोडै नांही, तातें दोष नाही । ऐसे ही आदिसूत्रविर्षे जाननां ॥ इहां विशेष कहिये हैं- मोक्षमार्गके प्रकरणमें श्रद्धानके विषय सातही तत्त्व हैं। अन्यवादी | केई तत्त्व एकही कहै हैं । केई प्रकृतिपुरुष दोय कही इनिके पचीस भेद कहै हैं । केई द्रव्यगुणादि | सप्त पदार्थ कहै । केई पृथ्वी आदि पंच तत्व कहै हैं । केई प्रमाणप्रमेय आदि षोडश पदार्थ कहै हैं । For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ३२ ।। तथा एकद्रव्य अनंतपर्यायात्मक है । ऐसें अनंत द्रव्य हैं ॥ तहां आचार्य मध्यमप्रस्थान विचारि कहै हैं। संक्षेप कहै तो विशेष ज्ञानीही समझै । विस्तार कहै तो कहांताई कहै । तातें अवश्य श्रद्धानका विषय थे ते कहे । केई कहै हैं, एक जीवही तत्वार्थ है; सो अयुक्त है । परकू जीवकी सिद्धि वचनतें कराई है । वचन है सो अजीव है । जो वचनकुंभी जीव कहिये, तो याकै स्वसंवेदन चाहिए, सो नाही । बहुरि वह कहै, दूजा जीव होय तौ ताकै स्वसंवेदन कहिये एकही परमात्मा है, सो अविद्याकरि बहुत दीखे है । ताका उत्तर -- जो, जीव तो बहुत हैं, तोकू एक अविद्याकरि दीखे है । जो तू कहै ' मोसिवाय दुजा कोई नांही' तो दूजाभी कहै, मोसिवाय और कोई नांही । तो एकै कहै सर्वशून्यता आवै है । जो कहे ' मोसिवाई' दूजा है कि नाही? ऐसा संशय है । तो अद्वैतकाभी निर्णय न होयगा । जो कहै, “आगमतें एक पुरुषकी सिद्धि है ' ताकू कहिये, हमारे आगमतें नानापुरुषकी सिद्धि है। प्रत्यक्षप्रमाणतें हमारा आगम तो सिद्ध हो है । अर एक पुरुष | कहनहारा आगम प्रत्यक्षप्रमाणते मिले नाही । बहुरि जैसें वचन अजीव है, तैसें अजीवभी पृथ्वी || आदि बहुत हैं । बहुरि जीवकै कायादिककी क्रियारूप आस्रव है । बहुरि बंध है सो पुरुषकाभी धर्म है । जाते जडकाही धर्म होय तौ पुरुष बंधका फल काहेकू पावै । बहुरि संवर निर्जरा मोक्ष हैं तेभी Kitasexitaeativatipakverteriterts For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ३३ ॥ जीवके धर्म हैं । ऐसें पांचौंही तत्त्व जीव अजीव इनि दोऊनिके धर्म हैं ते श्रद्धानके ज्ञानके चारित्रके विषय हैं । अन्य सर्वविषय इनिमें अंतर्भूत हैं । आगें कहै हैं, कि, याप्रकार कहे जे सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिक तत्त्व तिनिका लोकव्यवहारविर्षे व्यभिचार आवै है। नाममात्रकुंभी जीव कहै हैं । स्थापनामात्रकूभी जीव कहै हैं । द्रव्यकुंभी जीव कहै हैं । भावकुंभी जीव कहै हैं । तातें तिनिका यथार्थस्वरूप समझेंविना अन्यथापनां आवै है । ताके निराकरण अर्थ सूत्र कहै हैं नामस्थापनाद्रव्यभावतस्तन्यासः ॥५॥ याका अर्थ-- नाम, स्थापना, द्रव्य, भाव इनि च्यारिनिकरि तिनि जीवादिकपदार्थनिका न्यास कहिये निक्षेप है । जो वस्तुमें जो गुण न पाईए ताविर्षे लोकव्यवहारप्रवृत्तिके अर्थि | अपने उपयोग” नाम करना, ताकू नाम कहिये । इहां गुणशदतें द्रव्य कर्म जाति ए सर्वभी ग्रहण करणा । तहां जातिद्वार नाम तो जैसे गऊ अश्व घट है । गुणद्वार जैसे काहूकू धवलगुणकै द्वार धवल कहिये । कर्मद्वार जैसें चलतेकू चलता कहिये । द्रव्यद्धार जैसें कुंडल द्रव्य पहरै होय, ता• कुंडली कहिये, तथा दंड लिये होय ताळू दंडी कहिये । इनिविना वक्ता इच्छातें वस्तुका For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra s ex www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ३४ ।। नाम धेरै, ताकूं नामनिक्षेप कहिये । जैसैं पुरुषका हाथी सिंह नाम धन्य तहां हाथीके तथा सिंहके द्रव्य गुण क्रिया जति कछुभी न पाइये, तहां वक्ताकी इच्छाही प्रधान है । इहां कोई पूछेनामका व्यवहार अनादिरूढ है, जैसें जाति ऐसा जातीका नाम, गुण ऐसा गुणका नाम, कर्म ऐसा कर्मका नाम इत्यादि ए नाम कैसे हैं ? ताका उत्तर - जो, अनादिहीतें वक्ता हैं, अनादिहीतें ये नाम हैं । प्रधानगुणपणांका विशेष है, तहां वक्ता वस्तूके गुण आदि प्रधानकरि किसीका नाम कहै, तहां तौ तिस हेतूतें नाम जाननां ॥ बहुरि जहां अपनी इच्छाहीकों प्रधान करै, गुणादिकका आश्रय न ले, तहां नामनिक्षेप जाननां ॥ बहुरि बौद्धमती कहे हैं- जो, नामविषै वक्ताकी इच्छाही कारण है, गुणादिक तौ वस्तूके निजस्वभाव नांही, कल्पित हैं । सो यहु अयुक्त है । गुणादिक तौ प्रतीतिसिद्ध हैं । प्रतीतिका लोप करनां प्रमाण नांही ॥ वस्तूकेविषै अन्यवस्तुसूं समान परिणाम हैं ताकूं जाति कहिये हैं । जैसे गऊजातिकर सर्व गऊ समान हैं | बहुरि गुणपर्यायके आश्रयकुं द्रव्य कहिये । जैसें पीततादि गुण कुंडलादि पर्यायका आश्रय सुवर्ण । बहुरि पीतता आदिकों गुण कहिये । बहुरि कर्म क्रियाकूं कहिये । जैसें चलताकूं चलता कहिये । ऐसें ये प्रतीतिसिद्ध हैं । इनकी विशेष चरचा श्लोकवार्तिकतें जाननी ॥ बहुरि For Private and Personal Use Only - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra extrove www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ३५ ॥ anager चित्रकर्म अक्षनिक्षेप इनि आदिविषै सो यहु है ऐसें स्थापन कीजिये ताकूं स्थापनानिक्षेप कहिये ॥ इहां प्रयोजन ऐसा जो पहले नाम लेयकै पीछें अन्यवस्तुविषै अन्यकी प्रतिष्ठा करनी । ताके भेद दोय, एक सद्भावस्थापना, एक असद्भावस्थापना । तहां भावरूप जो वस्तु, ताकै समान प्रतिमा जामैं मुख्य आकार ऐसा होय, जो ' देखनेवालेकै भावरूपकी बुद्धि उपजि आवै ' ताकूं सद्भावस्थापना कहिये | बहुरि मुख्य आकारशून्य वस्तुमात्र होय ताकूं असद्भावस्थापना कहिये । जामें पैला उपदेशही सोयहु भावरूप है ऐसें जानी जाय ॥ इहां ऐसा जानना - जो नामनिक्षेपविर्षे तौ लोककै आदर तथा उपकारकी वांछा न होय है अरु स्थापनानिक्षेपविषै आदर उपकारकी वांछा देखिये है। तहां कोई स्थापना तौ लोक ऐसी करै है, जो घने काल रहवो करै । बहुरि कोई ऐसी करै है, जो अल्पकालही रहै ॥ इहां कोई पूछै - अरहंतादिकका असद्भावस्थापन अन्यवस्तुविषै कीजिये कि नांही? ताका उत्तर - जो इस हुंडावसर्पिणी कालविषै न करिये । जातें अन्यमती अतदाकार मूर्ति अनेक देवनिकी स्थापन करे हैं । तहां यह निश्चय न होय, जो, यह मूर्ति कोंनकी है । तातें मुख्य आकार जामैं करिये, देखतेही वीतरागमुद्राकी बुद्धि उपजि आवे ऐसीही अरहंतादिककी स्थापना युक्त है । ऐसें वसुनंदिसिद्धांतचक्रवर्ती आदि के वचन हैं। उनिने मने करी है । मुख्य आकारविषैभी For Private and Personal Use Only ertiservertebraereres Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ३६ ॥ काष्ठादिकके स्थापनतें संघभेद पडिगया है तो अतदाकारकी कहा बात है? ॥ बहुरि गुण जाळू परिणमावैगा तथा जो गुणरूप परिणमवैगा ताकू द्रव्य कहिये । इहां अर्थ ऐसा जाननां-- जो वस्तु अगिली पर्यायप्रति आपही सन्मुख होय, ताकू द्रव्य कहिये । ताके भेदः दोय, एक आगमद्रव्यनिक्षेप, एक नोआगमद्रव्यनिक्षेप । तहां जाके निक्षेप करिये तिस वस्तुका कथनका शास्त्रका जाननहारा आत्मा तिस शास्त्रविर्षे जा काल उपयोगरहित होय ता आत्माकू तिस वस्तूका आगमद्रव्यनिक्षेप कहिये । बहुरि नोआगमद्रव्यनिक्षेपके तीन भेद । एक तो ज्ञायकशरीर ताकै अतीत अनागत वर्तमानकरि तीन भेद हैं । दूजा भाविनोआगमद्रव्यनिक्षेप । तीजा तिन दोऊनितें जुदा ताकू तव्यतिरिक्त कहिये । ताकाभी कर्मनोकर्मकरि भेद दोय । तहां | जिस वस्तूका निक्षेप करिये ताका व्याख्यानका शास्त्रका जाननेवाले पुरुषका शरीर वर्तमानकुंभी | वाका निक्षेप कहिये ; बहुरि आगामी जेते काल रहेगा ताकुंभी कहिये, बहुरि जीवपर्याय छोडे पीछे मृतकशरीर है ताकुंभी कहिये । जातें लोकमैं ऐसा व्यवहार है जो मृतकशरीरकुंभी कहै जो यह फलाणां पुरुष है । बहुरि जा वस्तूका निक्षेप करिये ताहीकू अगली पर्यायकी अपेक्षा लेय पहलैही | कहिये जो यह फलाणा वस्तु है ताकू भाविनोआगमद्रव्यनिक्षेप कहिये । बहुरि जाका निक्षेप करिये || For Private and Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatrm.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ३७ ॥ ताका कारण ज्ञानावरणादि द्रव्यकर्म• ताका तयतिरिक्त कर्मद्रव्यनिक्षेप कहिये । बहुरि आहारादि पुद्गलके स्कंध जे शरीरादिरूप परिणवनेकू वाह्यकारण तिनिकू तद्यतिरिक्त नोकर्मद्रव्यनिक्षेप कहिये। बहुरि वर्तमान जिस पर्यायकरि सहित जो द्रव्य होय ताकू भावनिक्षेप कहिये । ताके दोय भेद; एक आगमभाव, एक नोआगमभाव । तहां जा वस्तूका निक्षेप करिये ताका कथनका शास्त्रका जाननेवाला पुरुषका जिस काल वा शास्त्रविर्षे उपयोग होय तिस काल वा वस्तूका आगमभावनिक्षेप वा पुरुषकों कहिये । बहुरि जो वस्तु जिस पर्यायविर्षे वर्तमानकालमें है ताकू नोआगमभावनिक्षेप कहिये । इहां उदाहरण कहिये हैं । जैसें जीव ऐसा शब्दका अर्थ स्थापिये तहां जीवनगुणादिककी अपेक्षाविना अजीवका किसीका नाम जीव ऐसा कहिये ताकू जीवका नामनिक्षेप कहिये । तथा जीवके विशेषपर्यायपरि लगाईये तब मनुष्यादि जीवनिक्षेप कहिये । बहुरि काष्ठचित्रामादिक मूर्तिविर्षे जीव ऐसा तथा मनुष्यादिजीव ऐसा स्थापन करना सो स्थापनाजोर है । बहुरि द्रव्यजीव दोय प्रकार । तहां जीवके कथनका शास्त्र जाननेवाला पुरुष तिस शास्त्रवि उपयोगरहित होय ताकू आगमद्रव्यजीवनिक्षेप कहिये । बहुरि नोआगमद्रव्यजीव तीन प्रकार । तहां जीवके कथनके शास्त्रकू जाननेवाला पुरुषका For Private and Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ३८ ॥ शरीर भूत भविष्य वर्तमान तीन प्रकारकू नोआगमद्रव्यका पहला भेद ज्ञायकशरीर नोआगमद्रव्यजीव कहिये । तथा मनुष्यजीवादिककाभी ऐसही जाननां । बहुरि सामान्यजीव नोआगमभाविद्रव्य तो हैही नाही । जातें जीवनभावकरि सदा विद्यमान है। बहुरि विशेष अपेक्षा मनुष्यादि भाविनोआगमद्रव्यजीवपरि लागाईये । तहां कोई जीव मनुष्यपर्यायवि देव आयुकर्म बांध्या, तहां अवश्य देव होयगा। तहां मनुष्यपर्यायविर्षेही देव कहनां ताकू भाविनोआगमदेवजीव कहिये । बहुरि तद्यतिरिक्तके भेद दोय । तहां सामान्यजीवअपेक्षा तो किसी कर्मकै उदयतें जीव होता नाही । बहुरि विशेषजीवअपेक्षा मनुष्यनामा नामकर्मके द्रव्यकू मनुष्यनाम तव्यतिरिक्त नोआगमद्रव्यमनुष्यजीव कहिये सो तद्यतिरिक्तका भेद है । बहुरि मनुष्य आहारादिक करै है तिनितें शरीरवृद्धि होय है यहु नोकर्म है । तातें आहारादिककू तद्यतिरिक्तका दूसरा भेद || नोकर्मद्रव्यजीव कहिये । बहुरि भावजीवभी दोय प्रकार है । तहां जीवके कथनका शास्त्रका जाननेवाला पुरुष जिस काल उस शास्त्रविर्षे उपयोगसहित होय ताकू आगमभावजीव कहिये । विशेषापेक्षाकरि मनुष्यजीवका कथनका शास्रका जाननेवाला तिसविर्षे उपयोगसहित होय तब मनुष्यआगमभावजीव निक्षेप For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ३९ ॥ कहनां । बहुरि जीवपर्यायकरि सदाविद्यमान है सो नोआगमभावजीव है । विशेषापेक्षाकरि मनुष्यजीवपर्याय विद्यमान होय तब मनुष्यनोआगमभावजीव है । ऐसही अन्य जीवादिपदार्थनिकै निक्षेपविधि लगावणां । इहां प्रयोजन ऐसा जो लोकव्यवहारमें कोई नामका भाव समझिजाय तथा स्थापनाळू भावादिक जाने तो ताकै गथार्थ समझावनै निमिति यह निक्षेपविधि है । ऐसा जाननां ॥ बहुरि सूत्रविर्षे तत् शब्द है सो सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिपदार्थ सर्वहीके ग्रहणके अर्थि है । सर्वहीपरि निक्षेप लगावणें । द्रव्यार्थिकनयतें तो नाम स्थापना द्रव्य ए तीन निक्षेप हैं । बहुरि पर्यायार्थिकनयकरि भावनिक्षेप है ॥ आगे नामादिनिक्षेपविधिकरि थापे जे आकाररूप सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिकपदार्थ तिलिका यथार्थ अधिगम काहेतें होय है ? ऐसा प्रश्न होतें सुत्र कहै हैं ॥प्रमाणनयैरधिगमः॥६॥ ___याका अर्थ- प्रमाण नय इनिकरि जीवादिक पदार्थनिका अधिगम हो है ॥ नाम आदि निक्षेपविधिकरि अंगीकार करे जे जीवादिक तिनिका यथार्थस्वरूपका ज्ञान प्रत्यक्ष परोक्ष प्रमाणकरि तथा द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयनिकरि होय है । तहां प्रमाणनयनिका लक्षण तथा भेद तो आगे SATORRORIGIPRONSTRIANGANPAGAPARPACHAMPIONARASPROGANSARAN For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥पान ४० ॥ SASURPOSPIREFARPERFASPROGICANSPIRATNANAGAR कहसी । तहां प्रमाण दोय प्रकार है । एक स्वार्थ एक परार्थ । तहां स्वार्थ तो ज्ञानस्वरूप कहिये । बहुरि परार्थ वचनरूप कहिये । तामैं च्यारि ज्ञान तो स्वार्थरूप हैं । बहुरि श्रुतप्रमाण ज्ञानरूपभी है वचनरूपभी है। तातें स्वार्थपरार्थ दोऊ प्रकार है । बहुरि श्रुतप्रमाणके भेद विकल्प हैं ते नय हैं । इहां कोई पूछै नयशदके अक्षर थोडे हैं तातें बंदसमासमें पूर्वनिपात चाहिये । ताका उत्तर-प्रमाण प्रधान है, पूज्य है । सर्व नय हे ते प्रमाणके अंग हैं। जातें ऐसें कह्या है वस्तुको प्रमाणते ग्रहण करि बहुरि सत्त्व असत्त्व, नित्य अनित्य इत्यादि परिणामके विशेषते अर्थका अवधारण करना सो नय है । बहुरि प्रमाण सकल धर्म अर धर्मीकू विषय करै है । सोही कहा है सकलादेश तौ प्रमाणाधीन है । बहुरि विकलादेश नयाधीन है । ताते प्रमाणहीका पूर्वनिपात युक्त है । बहुरि नयके दोय भेद कहे । तहां पर्यायार्थिक नयकरि तौ भावतत्त्व ग्रहण करनां । बहुरि नाम स्थापना द्रव्य ये तीन द्रव्यार्थिकनयकरि ग्रहण करना । जातें द्रव्यार्थिक है सो सामान्यक्रू ग्रहण करै है । द्रव्य है विषय प्रयोजन जाका ताळू द्रव्यार्थिक कहिये । पर्याय है विषय प्रयोजन जाका ताकू पर्यायार्थिक कहिये । ये सर्व भेले प्रमाणकरि जानै ॥ इहां प्रश्न- जो, जीवादिकका अधिगम तौ प्रमाणनयनितें करिये । बहुरि प्रमाणनयनिका SPRICERFASPACTRIANGMAPORTANPARVACANRAIGARRAIGARAN For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ४१ ॥ अधिगम काहेरौं करिये ? जो अन्यप्रमाणनयनितें करिये तो अनवस्था दूषण होयगा । बहुरि आपही करिये तो सर्वही पदार्थनिका आपहीत होगा, प्रमाणनय निष्फल हौंहिगे ॥ ताका उत्तर - जो, प्रमाणनयनिका अधिगम अभ्यास अपेक्षातौ आपहीतें कह्या है । अर विना अभ्यास अपेक्षा परतें कह्या है । तातें दोष नाही ॥ बहुरि प्रश्न---जो, प्रमाण तो अंशीकू ग्रहण करै अरु नय अंशकू ग्रहण करै सो अंशनितें जुदा पदार्थ तौ अंशी भासता नाही । अंशनिके समुदायविर्षे अंशीकी कल्पना है । एहु कल्पना है सो असत्यार्थ है । ताका उत्तर- प्रथम तो प्रत्यक्षबुद्धिविर्षे अंशी स्थूल स्थिर एक साक्षात् प्रतिभासै है, ताकू कल्पित कैसै कहिये ? बहुरि जो कल्पित होय तो एककल्पनाते | द्वितीय कल्पना होते ताका सद्भाव इंद्रियगोचर कैसे रहै ? बहुरि कल्पितकै अर्थि क्रियाशक्ति काहेरौं | होय ? बहुरि कल्पित प्रत्यक्ष ज्ञानौं स्पष्ट कैसे भासै ? तातें अंशनिका समुदायरूप अंशी सत्यार्थ है | कल्पित नाही । अंशअंशिविर्षे कथंचित् भेद है कथंचित अभेद है । ते सर्वथा भेदही तथा अभेदही मान है तिनिकी मानिने दूषण आये है। पादनिकै दूषण नाही । इहां उदाहरण- जैसें एक | मनुष्यजीव नाम पस्तु; ताव देहाय मत ललाट, कान, नांक, नेत्र, मुख, होठ, गला, - कांधा, भुजा, हस्त, अंगुली, छाती, उदर, नाभी, नितंब, लिंग, जांघ, गोडे, पीडी, टळूण्या, | For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ४२ ।। पग पगथली अंगुली आदि अंग हैं, उपांग हैं । तिनिकूं अवयवभी कहिये । अंशभी कहिये । धर्मभी कहिये । बहुरि गोश सावला आदि वर्ण हैं तिनि गुण कहिये । बाल, कुमार, जुवान, बूढा आदि अवस्थाकूं पर्याय कहिये । सो सर्वका समुदाय कथंचिद्भेदाभेदरूप वस्तु है । तां अवयवी कहिये, अंगी कहिये, अंशी कहिये, धर्मी कहिये । ऐसें अंशीकूं कल्पित कैसे कहिये ? कल्पित होगा तो प्रत्यक्षबुद्धी में स्पष्ट कैसे भासेगा? बहुरि अनेक कार्य करने की शक्तिरूप जो अर्थक्रिया की शक्ति कैसे होगी ? सर्वथा भेदरूप अंशनिही मैं पुरुषके करनेयोग्य कार्यकी शक्ति नांही । कि इस मनुष्य नाम अंशीकी कल्पना छूटि अन्यवस्तूकी कल्पना होतैं वह मनुष्यवस्तु उत्तरकाल जैसा तैसा काहेकुं रहता ? तातें अंशी सत्यार्थ है । सोही प्रमाणगोचर भेदाभेदरूप भासै है | बहुरि नय हैं ते अंशनिकूं ग्रहण करे हैं । तहां मनुष्य गौणरूप होय है । जब केवल एक अभेदमाव अशी नांमा अंशकं ग्रहण करे तब तौ द्रव्यार्थिकनय है । तहां अभेदपक्ष मुख्य है, भेदपक्ष गौण है । बहुरि जब भेदरूप अंशनिकूं जुदे जुदे ग्रहण करे तहां पर्यायार्थिकनय है । इहां अभेदरूप गौण है, भेदपक्ष मुख्य है । तहांभी किसी एक अंशकूं मुख्य करे तब दूसरा अंश गौण हो है ऐसे सर्वही जीवादक पदार्थ प्रमाणनयकरि सत्यार्थ प्रतिभासे हैं । जो सर्वथा एकांतकी पक्ष है सो कल्पना For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान ४३ ॥ मिथ्या है । जातें कल्पनामात्रही है । मिथ्यात्वकर्मके उदयतें यह निपजै हैं । वस्तुस्वरूप कल्पित है ही । बहुरि नय हैं ते श्रुतज्ञान के अंश हैं । मति अवधि मनःपर्यय ज्ञानके अंश नांही । तातें वचननिमित्ततें उपज्या जो परोक्ष श्रुतज्ञान ताहीके विशेष संभवै, प्रत्यक्षके विशेष संभव नाही । बहुरि प्रमाणनयकरि भया जो अपनां स्वरूपका आकार तथा अन्यपदार्थका आकारसहित निश्चय ari अधिगम कहिये । सो यहू प्रमाणका कथंचित् अभेदरूप फल है || केई वेदांतवादी तथा विज्ञानाद्वैतवादी अपनां स्वरूपका निश्वयकों ई अधिगम कहे हैं । केई परका निश्चयकों ई कहे हैं । तिनका कहना बाधासहित हैं । केई ज्ञानकों अर्थके आकारमान नेकों प्रमाण कहै हैं । ताका अभेदरूप अधिगमकूं फल कहैं हैं । भी सर्वथा एकांतवादिनिकै ही | ज्ञान अर्थसमान होय नांही । ज्ञान तौ ज्ञानही है । अपनी स्वच्छतातें अन्य अर्थकों जाने है, तहां तदाकारभी कहिये । बहुरि कोई नेत्र आदि इंद्रियनिकूं प्रमाण कहै हैं । तभी बिना समझा हैं हैं । अचेतन इंद्रिय प्रमाण कैसें होय ? बहुरि भावइंद्रिय ज्ञानरूप हैं ते प्रमाणके भेदनिमें हैं ही ॥ बहुरि प्रमाणनयकर अधिगम का सोभी ज्ञानात्मकके तथा शब्दात्मकके भेदकर दोय For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ४४ ॥ प्रकार है । तहां ज्ञानात्मक तो पंचप्रकार ज्ञान है, सो आगै कहसी । बहुरि शदात्मक है सो विधिनिषेधस्वरूप है । तहां कोई शद्ध तो प्रश्नके वशते विधिविही प्रवते है । जैसे समस्तवस्तु अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि अस्तित्वस्वरूपही है । तथा कोई शब्द निषेधविर्षे प्रवर्ते है । जैसे समस्त वस्तु परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि नास्तित्वस्वरूपही है । तथा कोई शब्द विधिनिषेध दोऊविर्षे प्रवर्ते है । जैसें समस्त वस्तु अपने तथा परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि अनुक्रमतें अस्तिनास्ति स्वरूप है । तथा कोई शब्द विधिनिषेध दोऊ• अवक्तव्य कहै है । जैसे समस्त वस्तु | अपने वा परके द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि एक काल अस्तित्वनास्तित्वस्वरूप है । परंतु एककाल दोऊ कहै जाते नांही, तातें अवक्तव्यस्वरूप है । तथा कोई शब्द विधिनिषेधळू कमकरि कहै है । एककाल न कह्या जाय है तातें विधिअवक्तव्य निषेधअवक्तव्य तथा विधिनिषेधअवक्तव्यविर्षे प्रवर्ते है । जैसे समस्तवस्तु अपने चतुष्टयकरि अस्तित्वरूप है, वक्तव्य है, एककाल स्वपरचतुष्टयकरि अवक्तव्यस्वरूप है । ताते अस्तिअवक्तव्य ऐसा कहिये । तथा ऐसही परके चतुष्टयकरि नास्तिस्वरूप वक्तव्य है । एककाल स्वपरचतुष्टयकरि अवक्तव्य है । तातें नास्तिअवक्तव्य ऐसा कहिये । तथा | ऐसेही कमकरि अस्तिनास्तिस्वरूपकरि वक्तव्य है । एककाल दोऊकरि अवक्तव्य है ऐसे For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान ४५ ॥ अस्ति नास्तिअवक्तव्य ऐसा कहिये । ऐसें विधिनिषेधके सप्तभंग शब्द वस्तुकों साधे हैं ॥ बौद्धमती ऐसे कहै हैं, जो, वस्तूका निजस्वरूप तौ वचनगोचर नांही, प्रत्यक्षगोचर है । तातें अवक्तव्यही है । सो यहु सर्वथा एकांतकरि युक्त नांही । सर्व वस्तु समानपरिणाम असमान परिणामरूप हैं । तहां जे समानपरिणाम हैं ते तौ वचनगोचर हैं । बहुरि सर्वथा असमान परिणाम शुद्धद्रव्यके शुद्ध पर्याय अर गुरुलघुगुणके अविभागप्रतिच्छेदरूप पर्याय है । सो यहु काहु द्रव्य के समान नांही । तातैं वचनगोचर नांही । जातें वचनका परिणाम तौ संख्यातही है । अरु ए असमानपरिणाम अनंतानंत हैं । तातैं वचनमैं इनिकी संज्ञा वधै नांही । तातें अवक्तव्यही है । ऐसें वक्तव्यावक्तव्यरूप वस्तुका स्वरूप है बहुरि वाक्यविषै ऐसें ही है ऐसा नियमवचनभी चाहिये । जातैं नियम कह्याविना, वचन कह्याही न कह्यासमान है | अरु नियम कहै अन्यका निषेध होय है । तातैं अपने अर्थका नियम करने कूं अन्यशब्दका सहाय चाहिये । बहुरि अनेकांतके प्रकाशनेकू स्यात् शब्दका प्रयोगभी अवश्य चाहिये । जातैं सर्वथा एकांतका निराकरण कथंचित् वचन होय है । सो याका वाचक स्यात् ऐसा निपातशब्द है । सो सर्वनय तथा प्रमाणके वाक्य आदि कहना । इहां उदाहरण -- स्यादस्त्येव जीवादिः स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावात् । । For Private and Personal Use Only ettbret Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 6 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ४६ ।। स्यान्नास्येव जीवादिः परद्रव्यक्षेत्रकालभावात् । स्यादस्तिनास्त्येव जीवादिः क्रमेण स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावात् । स्यादवक्तव्य एव जीवादिः युगपत् स्वपरद्रव्यक्षेत्रकालभावात् । स्यादस्यवक्तव्य एव जीवादिः स्वचतुष्टयाद्युगपत्स्वपरचतुष्टयाच्च । स्यान्नास्त्यवक्तव्य एव जीवादिः परचतुष्टयात् युगपत्स्वपरचतुष्टयाच्च । स्यादस्तिनास्त्यवक्तव्य एव जीवादिः क्रमेण स्वपरचतुष्टयात् युगपत्स्वपरचतुष्टयाच्च । इत्यादि सर्वपदार्थनि वाक्य जानने ॥ बहुरि प्रमाणवाक्य तौ सकलादेशी है । अरु नयवाक्य विकालदेशी है । सो सकलादेश तौ प्रमाणके आधीन है | बहुरि विकालदेश नयके आधीन है । सौ कैसे सो कहिये हैं, सकलादेश है सो अशेषधर्मात्मक जो वस्तु ताहि युगपत् कालादिकरि अभेदवृत्तिकरि अथवा अभेद उपचारकरि क है हैं । जातें यह प्रमाणकै आधीन है । बहुरि विकलादेश है सो अनुक्रमकरि भेदोपचारकरि अथवा प्राधान्यकर हैं है । जातें यह नयाधीन है । तहां जो अस्तित्व आदि धर्मनिकं कालादिककरि भेदविवक्षा करे तब एकही शब्दकै अनेक अर्थकी प्रतीति उपजावनेका अभाव है । तातें क्रमकरि कहै है । बहुरि जो तहां अस्तित्व आदि धर्म कालादिकरि अभेदवृत्तिकरि कहने तब एकही शब्दकरि अनेक धर्मकी प्रतीति उपजावनेकी मुख्यताकरि कहै तहां यौगपद्य है । ते काल आदि कौन ? For Private and Personal Use Only అరవండినను Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra beats www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान ४७ ।। १ काल, २ आत्मरूप, ३ अर्थ, ४ संबंध, ५ उपकार, ६ गुणिदेश, ७ संसर्ग, शब्द, ऐसै ए आठ हैं। तहां उदाहरण - ' स्याजीवादि वस्तु अस्त्येव ' ऐसा वाक्य है । याका अर्थ कथंचिज्जीवादि वस्तु है सो अस्तिरूपही है । तहां जो काल अस्तित्वका है सोही काल अवशेष अनंतधर्मका एकवस्तुविष है, ऐसें तौ कालकर अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही वस्तुका अस्तित्वकै तगुणपणां आत्मरूप है सोही अनंतगुणनिका भी है । ऐसें आत्मरूपकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही द्रव्यनाम आधार अस्तित्वका है सोही अन्यपर्यायनिका है । ऐसें अर्थकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही कथंचित् तादात्म्यस्वरूप अभेद भावसंबंध अस्तित्वका है सोही समस्त विशेषनिका है ऐसे संबंधकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही आपमें अनुरक्त करनां उपकार अस्तित्वका है सोही समस्त अन्यगुणनिका है । ऐसे उपकारकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही गुणीका देश अस्तित्वका है सोही अन्य गुणनिका है। ऐसे गुणिदेशकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही एकवस्तुत्वस्वरूपकरि अस्तित्वका संसर्ग है सोही अन्य समस्तधर्मनिका है ऐसें संसर्गकरि अभेदवृत्ति है । बहुरि जोही अस्ति ऐसा शब्द अस्तित्वधर्मस्वरूप वस्तूका वाचक है सोही बाकी के अशेषधर्मस्वरूप वस्तूका वाचक है ऐसे शब्दकरि अभेदवृत्ति है । ऐसें पर्यायार्थिक गौण होतैं द्रव्यार्थिकपणांके प्रधानपणांत प्राप्त होय है । For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान ४८ ॥ 3200202 बहुरि द्रव्यार्थिक गौणकरि पर्यायार्थिक प्राधान्य होतें गुणनिकी कालादिक अष्टप्रकारकी अभेदवृत्ति नांही संभव है । सोही कहिये हैं । क्षणक्षणप्रति औरऔरपणांकी प्राप्ति है । जातें सर्वका काल | भिन्नभिन्न है । नानागुण एकवस्तुविर्षे एककाल संभवै नाही । जो संभवै तौ ताके आधाररूप वस्तुकेभी तेतेही भेद होय जाय, तातें कालकरि भेदवृत्ति है । बहुरि तिनि गुणनिका आत्मरूपभी भिन्न है । अभिन्न होय तो भेद कैसे कहा जाय ? यामें विरोध है । तातें आत्मरूपकरि भेदवृत्ति है । बहुरि तिनिका आश्रयभी जुदा जुदाही है । जो जुदा न होय तो नानागुणका आश्रय वस्तु न | ठहरै ऐसै आश्रयकार भेदवृत्ति है । बहुरि संबंधीके भेदकरि भेद देखिये है । जाते अनेकसंबंधीनिकरि एकवस्तुविर्षे संबंध बणे नाही तातें संबंधकरि भेदवृत्ति है । बहुरि तिनि गुणनिकरि कीया उपकार | प्रतिनियत जुदा जुदा है । तातें अनेक हैं । याहीतें उपकारकरि भेदवृत्ति है । वहुरि गुणीका देश है | सो गुणगुणप्रति भेदरूप है । अभेदरूप कहिये तो भिन्नपदार्थके गुणतेंभी अभेदका प्रसंग आवै । | ताते गुणिदेशतेंभी भेदवृत्ति है । बहुरि संसर्गका संसर्गिप्रति भेद है । जो अभेदही कहिये तो संसर्गीके भेदका विरोध आवै तातें संसर्गतॆभी भेदवृत्ति है । बहुरि शब्दके विषयप्रति नानापणां है । सर्वगुणनिका एकही शब्द वाचक होय तौ सर्वपदार्थनिका एकशब्द वाचक ठहरै तब अन्यशब्दकै | ateritsapproortoisseritsarksatsaptertsports PAGAPORowLAPACITOR For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ४९ ॥ निरर्थकपणां आवै । ऐसें परमार्थतें अस्तित्वादि गुणनिका एकवस्तुविर्षे अभेदका असंभव होतें कालादिककरि अभेदोपचार कीजिये है । ऐसें अभेदवृत्ति अभेदोपचार भेदवृत्ति भेदोपचार इनि दोऊनितें एकशब्द अनंतधर्मात्मक एक जीवादि वस्तुका यहु स्यात् शब्द है सो द्योतक है ॥ इहां प्रश्न- जो, शास्त्रनिमें तौ स्यात् शब्द वाक्यवाक्यप्रति सुण्या नांही । तुम कैसैं कहौ हौ ? जो सर्ववस्तुको स्यात् शब्दते साधिये । ताका उत्तर- जो, शास्त्रमें याका प्रयोग जहां नांही है तहां स्यादादी अर्थकरि सर्वशब्दनिपरि लगाय ले है । जाते वस्तुस्वरूप अनेकांतात्मकही है तातें वस्तुके जाननेवाले स्यात् शब्दकों जानिले हैं ऐसे श्लोकवार्तिकमैं कह्या है । बहुरि इहां अन्य उदाहरण कहिये है । जैसे कोई एक मनुष्यनामा वस्तु है सो गुणपर्यायनिके समुदायरूप तौ द्रव्य है । बहुरि याका देहप्रमाण संकोच विस्तार लीये क्षेत्र है । बहुरि गर्भ” ले मरणपर्यंत याका काल है । बहुरि जेती गुणपर्यायनिकी अवस्था याकै हैं ते भाव हैं । ऐसे द्रव्यादि चतुष्टय यामें पाईये है । तहां कालादिककरि अभेदवृत्तिकरि कहिये तव जेते काल आयुबलपर्यंत मनुष्यपणा | नामा गुण है, तेही काल अन्य याके सर्वधर्म हैं, ऐसे कालकरि अभेदवृत्ति । तथा है जोही | मनुष्यपणांक मनुष्यरूप करणां आत्मरूप है, सोही अन्य अनेक गुणनिकै है । ऐसें आत्मरूपकरि | For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ५० ।। अपद हि है। ता जोही आधार द्रश्यनामा मनुष्याण का है सोशी आय गाय पर्यायनिता है ऐसें अर्थकरि अभेदवृत्ति है । तथा जोही अभिन्नभावरूप तादात्म्यलक्षण संबंध मनुष्यपणांक है, सोही अन्य सर्व गुणनिकै है, ऐसें संबंधकरि अभेदवृत्ति है । तथा जोही उपकार मनुष्यपणांकरि अपने स्वरूप करणां है, सोही अन्य अवशेषगुणनिकरि कीजिये है, ऐसे उपकारकरि अभेदवृत्ति है। तथा जोही गुणीका देश मनुष्यपणांका है सोही अन्य गुणनिका है ऐसे गुणिदेशकरि अभेदवृत्ति है । | तथा जोही एक वस्तुस्वरूपकरि मनुष्यपणांका संसर्ग है, सोही अन्य अवशेष धर्मनिका है, ऐसे संसर्गकरि अभेदवृत्ति है । तथा जोही मनुष्य ऐसा शब्द मनुष्यस्वरूप वस्तूका वाचक है, सोही अन्य अवशेष अनेक धर्मोका है, ऐसे शब्दकरि अभेदवृत्ति है ॥ ऐसें पर्यायार्थिकनयके गौण होते द्रव्यार्थिकनयकी प्रधानतातें अभेदवृत्ति बणै है ॥ बहुरि द्रव्यार्थिक नय गौण होते पर्यायार्थिक प्रधान करतै कालादिककी अभेदवृत्ति अष्टप्रकार | न संभव है, सोभी कहिये है । क्षणक्षणप्रति मनुष्यपणां और और गुणपर्यायरूप है । तातें सर्वगुणपर्यायनिका भिन्न काल है । एककाल एकमनुष्यपणांविर्षे अनेकगुण संभवै नाही । जो संभवै तौ गुणनिका आश्रयरूप जो मनुष्यनामा वस्तु सो जेते गुणपर्याय है तेते ठहरै । तातें For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra वटव www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय || पान ५१ ।। कालकर वृत्ति है | तथा अनेक गुणपर्यायनिकरि कीया उपकारभी जुदा जुड़ा है । जो एकही मानिये तो एक मनुष्यपणांही उपकार ठहरे। ऐसे उपकारकरि भेदवृत्ति है । तथा गुणिका देश है सो गुणगुणप्रति भेदरूपी कहिये । जो एकही कहिये तो मनुष्यपणांहीका देश ठहरे अन्यका न ठहरै तातें गुणिदेशकरिभी भेदवृत्ति है । तथा संसर्गकाभी प्रतिसंसर्ग गुणपर्यायनितें भेदही है, एकही होय तौ अन्यका संसर्ग न ठहरे, तातें संसर्गकरिभी भेदवृत्ति है । तथा शब्दभी सर्वगुणपर्याय निका जुदा जुदा वाचक है । एक मनुष्यपणां ऐसाही वचन होय तौ सर्वकै एकशब्दवाच्यपणाकी प्राप्ति आवै । ऐसें मनुष्यपणांने आदि देकर सर्वही गुणपर्यायनि के एक मनुष्यनाम वस्तुविषै अभेदवृत्तीका असंभव होते भिन्नभिन्न स्वरूपनिकै भेदवृत्ति भेदका उपचार करिये । ऐसें इनि दोऊ भेदवृत्ति भेदोपचार, अभेदवृत्ति अभेदोपचारतें एकशब्दकर एक मनुष्यादि वस्तु अनेकधर्मात्मपण कुं स्यात्कार है सो प्रगट करनेवाला है ।। सो याके सप्तभंग हैं सो कैसे उपजै हैं? ताका उदाहरण कहिये हैं । जैसे एक घटनामा वस्तु है सो कथंचित् घट है, कथंचित् अघट है, कथंचित् घट अघट है, कथंचित् अवक्तव्य हैं, कथंचित् घट अवक्तव्य है, कथंचित् अघट अवक्तव्य है, कथंचित् घट अघट अवक्तव्य है । ऐसे For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ५२ ॥ विधिनिषेधकी मुख्य गौणविवक्षाकरि निरूपण करनां । तहां याकी अपेक्षा प्रगट करिये है । तहां अपने स्वरूपकरि कथंचित् घट है । परके स्वरूपकरि कथंचित् अघट है । तहां घटका ज्ञान तथा घटका अभिधान कहिये संज्ञाकी प्रवृत्तिका कारण जो घटाकार चिन्ह, सो तो घटका स्वात्मा कहिये स्वरूप है । बहुरि जहां घटका ज्ञान तथा घटका नामकी प्रवृत्ती... कारण नाही ऐसा पटादिक, सो परात्मा कहिये परका स्वरूप है । सो अपने स्वरूपका ग्रहण परस्वरूपका त्यागकी व्यवस्थारूपही वस्तूका वस्तुपनां है । जो आपविर्षे परते जुदा रहनेका परिणाम न होय तौ सर्व पर घटस्वरूप होय जाय । अथवा परतें जुदा होतेभी अपने स्वरूपका ग्रहणका परिणाम न होय तौ गदहाके सीगवत् अवस्तु होय । ऐसे ये विधिनिषेधरूप दोय भंग भये, ताके सात कहि लेने ॥ १॥ बहुरि नाम स्थापना द्रव्य भावनिविर्षे जाकी विवक्षा करिये, सो तौ घटका स्वात्मा है । जाकी विवक्षा न करिये सो परात्मा है । तहां विवक्षितस्वरूपकरि घट है । अविवक्षित स्वरूपकरि अघट है । जो अन्यस्वरूपभी घट होय विवक्षितस्वरूपकरि नहीं होय तौ नामादिकका व्यवहारका लोप होय । ऐसे ये च्यारिनिके दोय दोय भंग होय ॥ २ ॥ अथवा विवक्षित घटशब्दवाच्यसमाना|| कार जे घट तिनिका सामान्यका जे विशेषाकार घट तिनिविर्षे कोई एक विशेष ग्रहण करिये | For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra CARLONGANRONG? www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान ५३ ।। ताविषै जो न्यारा आकार है, सो तौ घटका स्वात्मा है, अन्य सर्व परात्मा है । तहां अपना जुदा रूपकरि घट है । अन्यरूपकरि अघट है । जो अन्यरूपकरिभी घट होय तौ सर्व घट एक घटमात्र होय । तब सामान्याश्रय व्यवहारका लोप होय । ऐसे ये दोय भंग भये । इहां जेते विशेष घटाकार होय तेही विधिनिषेध भंग होय ॥ ३ ॥ अथवा तिसही घटविशेषविषै कालांतरस्थायी होते पूर्व उत्तर कपालादि कुशूलांत अवस्थाका समूह सो घटकै परात्मा । बहुरि ताकै मध्यवर्ती घट सो स्वात्मा । सो तिस स्वात्माकर घट है । जातैं ताविषै ताके कर्म वा गुण दीखे है । बहुरि अन्यस्वरूपकरि अघट है | जो कपालादि कुशूलांत स्वरूपकरिभी घट होय तौ घटअवस्थाविषैभी तिनिकी प्राप्ति होय । उपजायवा निमित्त तथा विनाशकै निमित्त पुरुषका उद्यम निष्फल होय । तथा अंतरालवर्ती पर्याय घटस्वरूप रभी घट न होय तौ घटकरि करनेयोग्य फल न होय । ऐसै ये दोय भंग भये ॥ ४ ॥ अथवा क्षण क्षण प्रति द्रव्यके परिणामकै उपचय अपचय भेदतें अर्थातरपना होय है । यातें ऋजुसूत्र की अपेक्षा वर्तमान स्वभावकरि घट है । अतीत अनागत स्वभावकरि अघट है । ऐसें न होय तौ वर्तमानकीज्यों अतीत अनागत स्वभावकरिभी घट होय तब एकसमयमात्र सर्वस्वभाव होय । बहुरि अतीत अनागतकीज्यों वर्तमान स्वभावभी होय तो वर्तमानघटस्वभावका अभाव होते For Private and Personal Use Only 66 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय । पान ५४ ।। घटका आश्रयरूप व्यवहारका अभाव होय । जैसे विनस्या तथा नांही उपज्यां घटकै घटका व्यवहारका अभाव है तैसे यहभी ठहरै ऐसे दोय भंग यह भये ।। ५।। अथवा तिस वर्तमान घटवर्षे रूपादिकका समुदाय परस्पर उपकार करनेवाला है । ताविर्षे पृथुबुन्नोदरादि आकार है सो का खात्मा है । अन्य सर्व परात्मा है । तिस आकार तौ घट है । अन्य आकारकरि अघट है। का व्यवहार तिसही आकारतें है । तिस विना अभाव है । तो पृथुबुनोदराद्याकारकरिभी घट न हो तो घट काहेका ? । बहुरि जो इतर आकारकरि घट होय तौ आकारशून्यविभी घटव्यवहारकी प्राप्ति आवै । ऐसे ये दोय भंग हैं ॥६॥ अथवा रूपादिकका संनिवेश जो रचनाविशेष आकार तहां नेत्रकरि घट ग्रहण होय है । ता व्यवहारविर्षे रूपको प्रधानकरि घट ग्रहण कीजिये तहां रूप घटका स्वात्मा है । बहुरि वामैं रसादिक हैं ते परात्मा हैं ।सो घटरूपकरि तौ घट है रसादिककरि अघट है । जाते ते रसादिक न्यारे न्यारे इंद्रियनिकरि ग्राह्य हैं । जो नेत्रकरि घट ग्रहण कीजिये है तैसे रसादिकभी ग्रहण करै | तौ सर्वकै रूपपणांका प्रसंग आवै तौ अन्य इंद्रियनिकी कल्पना निरर्थक होय । बहुरि रसादिककीज्यों || रूपभी घट ऐसा नेत्र नांही ग्रहण करै तौ नेत्रगोचरता या घटमैं न होय । ऐसै ये दोय भंग भये ॥७॥ अथवा शब्दके भेदतें अर्थका भेद अवश्य है । इस न्यायकरि घट कुट शब्दनिकै अर्थभेद है। For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ea Breezi www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान २५ ।। घटनेत घट नाम है । बहुरि कुटिलता कुट नाम है । तातें तिस क्रियारूप परिणति समयही तिस शब्द की प्रवृत्ति हो है । इस न्यायतें घटनक्रियाविषै कर्तापणां है सोही घटका स्वात्मा है । कुटिलतादिक परात्मा है । तहां घटक्रियापरिणतिक्षणही मैं घट है । अन्यक्रिया में अघट है । जो घटन किया परिणति मुख्य करिभी घट न होय तौ घटव्यवहारकी निवृत्ति होय । बहुरि जो अन्यक्रिया अपेक्षाभी घट होय तो तिस क्रियाकरि रहित जे पटादिक तिनिविषैभी घटशब्दकी वृत्ति होय । ऐसे ये दोय भंग भये || ८ || अथवा घट शब्द उच्चारते उपज्या जो घटकै आकार उपयोग ज्ञान सो घटक स्वात्मा है । अरु बाह्य घटाकार है सो परात्मा है । बाह्य घटके अभाव होतेंभी घटका व्यवहार है । सो घट उपयोगाकारकरि घट है । बाह्याकारकरि अघट है । जो उपयोगाकार घटस्वरूपकरिभी अघट होय तौ वक्ता श्रोताके हेतुफलभूत जो उपयोगाकार घटके अभाव तिस आधीन व्यवहारका अभाव होय । बहुरि जो उपयोग दूरिवर्ती जो बाह्य घटभी घट होय तौ पादिकैभी घटका प्रसंग होय । ऐसे ये दोय भंग भये ॥ ९ ॥ अथवा चैतन्यशक्तिका दोय आकार हैं । एक ज्ञानाकार है एक ज्ञेयाकार है । तहां ज्ञेयतें जुड्या नांही ऐसा आरसाका विनां प्रतिबिंब आकारवत् तौ ज्ञानाकार है । बहुरि ज्ञेयतें जुड्या प्रतिबिंवसहित आरसका आकारवत् For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान ५६ ॥ ज्ञेयाकार है । तहां घट ज्ञेयाकाररूप ज्ञान तौ घटका स्वात्मा है । घटका व्यवहार याहीतें चलै है । बहुरि विना घटाकर ज्ञान है सो परात्मा है । जातैं सर्वज्ञेयतें साधारण है । सो घट ज्ञेयाकारकरि तौ घट है | विना घटाकर ज्ञानकरि अघट है । जो ज्ञेयाकारकरिभी घट न होय तौ तिसके आश्रय जो करयोग्य कार्य है ताका निरास होय । बहुरि ज्ञानाकारकरिभी घट होय तौ पटादिकका आकार भी ज्ञानका आकार है सोभी घट ठहरै । ऐसे ये दोय भंग हैं ॥ १० ॥ ऐसेही इनके पांच पांच भंग और कहिये तब सात सात भंग होय, सोभी दिखाईये हैं । एक घट तथा अघट दोय कहे ते परस्पर भिन्न नांही हैं । जो जुदे होय तो एक आधारपणांकर दोऊ नामकी तथा दोऊके ज्ञानकी एक घट वस्तुविषै वृत्ति न होय, घटपटवत् । तातैं परस्पर अविनाभाव होते दोऊ मैं एकका अभाव होते दोऊका अभाव होय । तब इसके आश्रय जो व्यवहार ताका लोप होय । तातें यह घट है सो घट अघट दोऊ स्वरूप है । सो अनुक्रमकरि वचनगोचर है ॥ ३ ॥ बहुरि जो घट अघट दोऊ स्वरूप वस्तुकं घटही कहिये तौ अघटका ग्रहण न होय । अघटही कहिये तौ घटका ग्रहण न होय । एकही शब्दकरि एककाल दोऊ कहै न जाय तातैं अवक्तव्य है || ४ || बहुरि घटस्वरूपकी मुख्यताकरि कह्या जो वक्तव्य तथा For Private and Personal Use Only Breretoet Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ५७ ।। युगपत् न कह्या जाय ताकी मुख्यताकरि घट अवक्तव्य है ॥ ५ ॥ तैसें कह्या प्रकारकरि अघट अवक्तव्य है ॥ ६ ॥ बहुरि तैसें कमकरि दोऊ कहे जाय युगपत् कहे न जाय ताकरि घट अघट अवक्तव्य है ॥७॥ ऐसें यहु सप्तभंगी सम्यग्दर्शनादिक तथा जीवादिक पदार्थनिविर्षे द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयका मुख्यगौणभेदकरि लगाइये तब अनंत वस्तु तथा अनंत धर्मके परस्पर विधिनिषेधते अनंत सप्तभंगी होय हैं । इनिहीका सर्वथा एकांत अभिप्राय होय तब मिथ्यावाद है ॥ बहुरि वचनरूप प्रमाणसप्तभंगी तथा नयसप्तभंगी होय है । इहां प्रमाणविषय तौ अनंतधर्मात्मक | वस्तु है । तहां एकही वस्तुका वचनकै सर्वधर्मनिकी अभेदवृत्तिकरि तथा अन्यवस्तुके अभेदके उपचारकरि प्रमाणसप्तभंगी होय है । बहुरि नयका विषय एकधर्म है तातें तिस धर्मकी भेदवृत्तिकार तथा अन्यनयका विषय जो अन्यधर्म ताके भेदके उपचारकरि नयसप्तभंगी होय है । इहां कोई पूछैन । अनेकांतही है ऐसभी एकांत आवै है तब अनेकातही कैसे रह्या ? ताका उत्तर-- यह सत्य है, जो अनेकांत है सोभी अनेकांतही है । जाते प्रमाणवचनकरि तौ अनेकांतही है । नयवचनकरि एकांतही है । ऐसें एकांतही सम्यक् है जाने प्रमाणको मापेक्षा भई । बहुरि जहां निरपेक्ष एकांत है सो मिथ्या . हा है । इहां कोई कहै, अनेकांत तौ छलमात्र है । पैलेकी युक्ति बाधनेकू छलका अवलंबन है । तहा For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान ५८ ॥ exterescrisprosertioritertsexiasis*9 कहिये छलका लक्षण तो अर्थका विकल्प उपजाय पैलेका वचन खंडन करना है । सो अनेकांत ऐसे नाही । जातें दोय धर्मकी प्रधान गौणकी अपेक्षाकरि वस्तु जैसे है तैसें कहै है, यामें छल कहा ? बहुरि कोई कहै, दोय पक्ष साधना तौ संशयका कारण है । ताकू कहिये, जो, संशयका स्वरूप तौ दोऊ पक्षका निश्चय न होय तहां है । अनेकांतविर्षे तौ दोऊ पक्षके विषय प्रत्यक्ष निश्चित हैं। तातें संशयके कारण नाही । बहुरि विरोधभी नाही । जातें नयकरि ग्रहे जे विरुद्धधर्म तिनिका मुख्यगौणकथनके भेद सर्वथा भेद नाही है । जैसैं एकही पुरुषवि पितापणां पुत्रपणां इत्यादिक विरुद्धधर्म हैं, तिनिके कहनेकी मुख्यगौणविवक्षाकरि विरोध नाही तैसें इहांभी जाननां ।। आगें प्रमाणनयनिकरि जाणे जे जीवादिक पदार्थ, तिनिके अधिगमका अन्य उपाय दिखावनेकै अर्थि सूत्र कहे हैं ॥निर्देशस्वामित्वसाधनाधिकरणस्थितिविधानतः ॥७॥ ___याका अर्थ-- निर्देश, स्वामित्व, साधन, अधिकरण, स्थिति, विधान इनि छह | अनुयोगकरिभी सम्यग्दर्शन आदि तथा जीव आदि पदार्थनिका अधिगम होय है. ।। तहां निर्देश तौ | स्वरूपका कहनां । स्वामित्व कहिये अधिपतिपनां । साधन कहिये उत्पत्तिका कारण । अधिकरण | aksisaritalizaeri+Nitiertiseritsapseeridespixsertisexisaxy For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ५९ ॥ कहिये अधिष्ठान आधार । स्थिति कहिये कालका प्रमाण । विधान कहिये प्रकार । ऐमे इनिका द्वंद्वसमासकरि बहुवचनरूप करण अर्थ प्रमाणनयकीज्यों जाननां । संक्षेपतें तौ अधिगमका उपाय प्रमाणनय कहे । बहुरि मध्यमस्थानते शिष्यके आशयके वशकरि इनि निर्देश आदि अनुयोगनिकरि कहना । तहां कहा वस्तु है? कौनकै है ? काहेकरि है ? कौनविर्षे है, कितेककाल है ? के प्रकार है ? ऐसे छह प्रश्न होते, इनिका उत्तर कहनां ते निर्देशादिक हैं। उदाहरण- सम्यग्दर्शन कहा है ? ऐसैं प्रश्न होते तत्त्वार्थश्रद्धान है सो सम्यग्दर्शन है। अथवा याके नाम, स्थापना, द्रव्य, भाव कहने सो निर्देश है । बहुरि सम्यग्दर्शन कौनकै है ? ऐसा प्रश्न होतें सामान्यकरि तो जीव है ऐसा कहना ।। बहुरि विशेषकरि कहना तब गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे सर्वपृथ्वीनिमें नारकी | जीवनिकै पर्याप्तककै औपशमिक क्षायोपशमिक है । बहुरि पहली पृथ्वीविर्षे पर्याप्तक अपर्याप्तक जीवनिकै क्षायिक अरु क्षायोपशमिक है । बहुरि तिर्यग्गतिविषे तिर्यंच पर्याप्तककै औपशमिक होय | है । बहुरि क्षायिक क्षायोपशमिक पर्याप्तक अपर्याप्तक दोऊनिहीकै होय है । बहुरि तिर्यंचणीकै क्षायिक नाही है । औपशमिक शायोपशमिक पर्याप्तककैही होय है । अपर्याप्तककै नांही होय है। | ऐसेही मनुष्यगतिविर्षे पर्याप्तक अपर्याप्तककै क्षायिक क्षायोपशमिक है । बहुरि औपशमिक पर्याप्तकहीकै For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ६० ॥ GACARRAOCIASPROGRAPARINESSPONEPENSPERICASPANGOPr होय है । बहुरि मनुष्यणीकै तीनूही हैं । सो पर्याप्तकहीकै है अपर्याप्तककै नांही है । बहुरि याकै क्षायिकसम्यक्त्व भाव वेदकरिही है । बहुरि देवगतिविर्षे देव पर्याप्तक अपर्याप्तकनिकै तीनही है । तहां औपशमिक अपर्याप्तककै चारित्रमोहका उपशमकरि उपशमश्रेणीविर्षे मरण करै तिनिकै द्वितीयोपशम होय । यह प्रथमोपशम अपर्याप्तमैं काहूकही न होय है । बहुरि भवनवासी व्यंतर ज्योतिषी देवनिकै अरु इनिकी देवांगनाकै अर सौधर्म ईशानकी कल्पवासिनी देवांगनानिकै क्षायिक तौ होयही नाही । अरु इनिकै पर्याप्तकनिकै औपशमिक क्षायोपशमिक है ॥ बहुरि इंद्रियानुवादकरि संज्ञी पंचेंद्रियजीवनिकै तीनूंही हैं । अन्यकै नाही है ॥ बहुरि कायके अनुवादकरि त्रसकायिकजीवनिकै तीनही हैं । अन्यकै नांही हैं ॥ बहुरि योगके अनुवादकरि मन वचन काय तीही योगकै तीनही हैं । अयोगीनकै शायिकही है । बहुरि वेदके अनुवादकरि तीही वेदवालेकै तीनूंही हैं । वेदरहितकै औपशमिक सायिकही है | बहुरि कषायके अनुवादकरि क्रोध मान माया लोभ च्यायों कषायवालेकै तीनूंही हैं । कषायरहितकै औपशमिक क्षायिक हैं । बहुरि ज्ञानके अनुवादकरि मति आदि पांचूही ज्ञानवालेकै सामान्यकरि तीनही हैं । केवलज्ञानीनिकै क्षायिकही है ॥ बहुरि संयमके अनुवादकरि सामयिकच्छेदोपस्थापनासंयमीनिकै तीनूंही हैं । రుతుందని నలుగురు For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ६१ ॥ परिहारविशुद्धिवालेकै औपशमिक नांही है, अन्य दोय हैं। सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात संयमीनिकै औपशमिक क्षायिक है । संयतासंयतकै अरु असंयतके तीनूंही हैं || बहुरि दर्शनके अनुवादकरि चक्षु अचक्षु अवधिदर्शनवालेके तीनूंही हैं । केवलदर्शनवालोंके क्षायिकही है ॥ लेश्याके अनुवादकरि छहू लेश्यावालोंके तीनूं होय हैं । लेश्यारहितकै क्षायिकही है । बहुरि भव्यानुवादकरि भव्यकै तीनूंही हैं । अभव्यकै नांही है ॥ बहुरि सम्यक्त्वके अनुवादकरि जहां जो सम्यग्दर्शन तहां सोही जाननां ॥ बहुरि संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीनिकै तीनूंही हैं । असंज्ञीनिकै नांही है । दोऊनितें रहितकै क्षायिकही है ॥ आहारकके अनुवादकरि आहारकनिकै तीनूंही हैं । अनाहारकनिकै छद्मस्थकै तीनूंही हैं । केवली समुद्धातसहितकै क्षायिकही है ॥ ऐसे चौदह मार्गणाभेदकरि सम्यग्दर्शनका स्वामित्व कह्या ॥ बहुरि सम्यग्दर्शन काहेकरि उपजै है ? ऐसें पूछे याका साधन कहै हैं ॥ तहां साधन दोय प्रकारका है । अभ्यंतर, बाह्य । तहां अभ्यंतर तौ दर्शनमोहकर्मका उपशम क्षय क्षयोपशम ये तीन हैं । बहुरि वाह्य नारकी जीवनिकै तीसरी पृथिवीताई तो कोई जीवकै जातिस्मरण है, कोईकै धर्मका श्रवण है, कोईके तहांसंबंधी वेदनादुःख है । बहुरि चवथी पृथिवीतें लगाय सातमीताई जातिस्मरण | For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ६२ ॥ अरु वेदनाका अनुभव ये दोयही कारण हैं । बहुरि तिर्यंचनिकै कोईकै जातिस्मरण है, कोईके धर्मश्रवण है, कोईकै जिनविका दर्शन है । बहुरि मनुष्यनिकैभी तैसेंही है । बहुरि देवनिके कोईके जातिस्मरण है । कोईकै धर्मश्रवण है । कोईके तीर्थकरकेवलीनिका कल्याणिकादिकी महिमाका दर्शन है । कोईकै देवनिकी ऋद्धीका देखना है, सो आनतकै पहली सहस्रारस्वर्गताई है । बहुरि आनत प्राणत आरण अच्युतनिकै देवऋद्धिदर्शनविनां अन्य तीन कारण हैं । बहुरि नवग्रैवेयकवासीनिकै केईकै जातिस्मरण है, केईके धर्मश्रवण है । बहुरि अनुदिश अनुत्तर विमानवासीनिकै यहु कल्पना नाही है । तहां सम्यग्दर्शनवालेही उपजै हैं । बहुरि सम्यग्दर्शनका अधिकरण कहा है ? ऐसे पूछ कहै हैं। अधिकरण दोय प्रकार है । बाह्य अभ्यंतर । तहां अभ्यंतर तो स्वस्वामिसंबंधक योग्य आत्माही है । जाते कारकनिकी प्रवृत्ति विवक्षातें है । बहुरि बाह्य अधिकरण एक राजू चोडी चोदा राजू उंची लोकनाडी है । सम्यग्दर्शन त्रसनाडीहीमें पाईए है ॥ बहुरि सम्यग्दर्शनकी स्थिति केती है ? ऐसें पूछे, कहै हैं । औपशमिककी जघन्य उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त की है । क्षायिककी संसारी जीवकै जघन्य अंतर्मुहूर्तकी, उत्कृष्ट तेतीस सागर अर अंतर्मुहूर्त अधिक आठ वर्ष घाटि दोय कोडि पूर्व अधिक है । अरु मुक्तजीवकै सादि अनंत काल है । बहुरि For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ६३ ॥ क्षायोपशमिककी जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट छ्यासठि सागरोपकी है ॥ बहुरि सम्यग्दर्शन केते प्रकार है ? ऐसे पूछ कहै हैं। तहां सामान्यतै तौ सम्यग्दर्शन एक है। बहुरि निसर्गज अधिगमज भेदतें दोय प्रकार है । बहुरि औपशमिक-क्षायिक-क्षायोपशमिक-भेदतें तीन प्रकार है । ऐसे शदतें तो संख्यातभेत है । बहुरि अर्थते असंख्यात तथा अनंत भेद हो है । ते श्रद्धाता श्रद्धान करनेयोग्य वस्तुके भेदतें जानने । ऐसें विधान कह्या ॥ ऐसें निर्देशादिककी विधि ज्ञानचारित्रविर्षे बहुरि जीव आदि पदार्थनिवि आगमकै अनुसार लगावणी ॥ इहां विशेष कहिये हैं । ये निर्देशादिक श्रुतप्रमाणके विशेष व्यवहार अशुद्धद्रव्यार्थिककू कह्या है । सो शदात्मक तथा ज्ञानात्मक दोऊही प्रकार जाननें । इनितें अधिगम जीवादिकका होय है ॥ | बहुरि कोई अन्यवादी कहै - वस्तुका स्वरूप तौ वचनगोचर नाही. निर्देश काहेका करिये ? ताकू कहिये---- यह तेरा कहना सत्य है की नाही? जो कहेगा सत्य है तौ वस्तूका कहनाभी सत्य है। बहुरि कहैगा मेरा कहनाभी असत्य है, तो काहे कहै । असत्यकू कौन अंगीकार करेंगा? । बहुरि कोई वादी कहै, काहूकै काइका संबंध नाही, तातें कोईका कोई स्वामी नाही, तातें स्वामित्व | कहना अयुक्त है । ताकू कहिये-- जो, संबंध न होय तो सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें | extropertiersirectobertsixseaksipreritsapierritoliya For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ६४ ॥ akseriespreeracteresperiteraturera कथंचित् संबंध प्रमाणसिद्ध है । तहां द्रव्य क्षेत्र काल भावकी प्रत्यासत्ति कहिये निकटताका विशेष है, सो संबंध है । तहां कोई पर्यायके कोई पर्यायकरि समवायतें निकटता है । ताकू द्रव्यप्रत्यासत्ति कहिये । जैसे स्मरणकै अर अनुभवकै एक आत्माविर्षे समवाय है । ऐसें न होय तो जाका अनुभव पूर्व होय ताहीका स्मरण कैसे होय ? बहुरि बुगलाकी पंक्तीकै अर जलकै क्षेत्रप्रत्यासत्ति है । बहुरि सहचर जे सम्यग्दर्शन ज्ञानसामान्य तथा शरीरविर्षे जीव अर स्पर्शविशेष तथा पहली पीछे उदय होय ऐसै भरणी कृत्तिका नक्षत्र तथा कृत्तिका रोहिणी नक्षत्र इनिकै कालप्रत्यासत्ति है । तथा गऊ गवयका एकरूप तथा केवलीसिद्धके केवलज्ञान एकस्वरूपपणां ऐसे भावप्रत्यासत्ति है ॥ सो यहु प्रत्यासत्ति है, सोही संबंध है । यामैं बाधा नाही । तातें जो संबंध है सोही स्वामीपणांकी सिद्धि करे है । बहुरि यहु संबंध है सोही कार्यकारणभावकी सिद्धि करै है । ऐसें न होय तो मोक्षका उपायादिक सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें साधनभी प्रमाणसिद्ध है ॥ बहुरि आधार-आधेयभाव द्रव्यगुणादिकका प्रसिद्धही है । बहुरि स्थिति है सोभी प्रमाणसिद्ध | है । सर्वथा क्षणस्थायीही तत्त्वकू माने सर्वव्यवहारका लोप होय । ऐसेंही विधान प्रमाणसिद्ध है । | जो एकप्रकारही वस्तु मानिये तो प्रत्यक्ष अनेक वस्तु है ते कैसै लोप करिये ? अर प्रत्यक्षकू असत्य | For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra DAGANGANDARAA www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय || पान ६५ ।। मानिये तब शून्यताका प्रसंग आवै । तातैं निर्देश आदिकरि जीव आदि पदार्थनिका अधिगम करनां ॥ इहां उदाहरण- निश्चय व्यवहार तौ नय, अरु दोऊ युगपत् प्रमाण इनिकरिकरणां तहां निश्चयनय तौ इहां एवंभूतकूं कह्या है । बहुरि व्यवहार अशुद्ध द्रव्यार्थिककूं का है । हां निश्चयनयतैं तौ अनादिपारिणामिक जो चैतन्यरूप जीवतत्त्व, ताकरि परिणमता होय, ताकूं जीव कहिये | बहुरि व्यवहारनयकरि औपशमिक आदि च्यारि भावस्वरूप जीवकूं कहे हैं । बहुरि निश्चय तौ अपने चैतन्य परिणामका स्वामी है ।। व्यवहार च्यान्यों भावनिका स्वामी है । बहुरि निश्चयतें जीवत्वपरिणामका साधन है । व्यवहार च्यान्यही भावनिका साधन है । बहुरि निश्चयतें अपने प्रदेशनिक आधार है । व्यवहारतें शरीरकै आधार है । बहुरि निश्चयतें जीवन समयस्थिति है । व्यवहारतें दोय समय आदि स्थिति है तथा अनादि सांत स्थिति है । बहुरि निश्चयतें अनंतविधान है । व्यवहारतें नारक आदि संख्यात असंख्यात अनंत विधान है । बहुरि प्रमाणतें दोऊ नयका समुदायरूप स्वभाव है । इत्यादि जीवादि पदार्थनिविषै आगमतें अविरोध निर्देशादिका उदाहरण जाननां || आगे, ह्या इनहीकर जीवादिकका अधिगम होय है, कि औरभी अधिगमका उपाय है ? ऐसें पूछें कहैं हैं कि और भी है, ऐसा सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Scentive Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ।। पान ६६ ।। ॥ सत्सङ्खचाक्षेत्रस्पर्शनकालान्तरभावाल्पबहुत्वैश्च ॥ ८॥ याका अर्थ --- सत्, संख्या, क्षेत्र, स्पर्शन, काल, अंतर, भाव, अल्पबहुत्व इनि आठ अनुयोगनिकरिभी जीवादिक पदार्थनिका अधिगम होय है ॥ तहां सत् ऐसा अस्तित्वका निर्देश है । सत शद प्रशंसादिकवाचीभी है, सो इहां न लेणां । बहुरि संख्या भेदनिकी गणना है । क्षेत्र निवासकू कहिये सो वर्तमानकालका लेणा | स्पर्शन त्रिकालगोचर है । बहुरि काल निश्चयव्यवहारकरि दोयप्रकार है, ताका निर्णय आगे कहसी । बहुरि अंतर विरहकालकू कहिये । भाव औपशमिक आदि स्वरूप है । अल्पबहुत्व परस्पर अपेक्षाकरि थोरा घणां विशेषकी प्रतिपत्ति करनां । इन आठ अनुयोगनिकरि सम्यग्दर्शनादिक बहुरि जीवादिक पदार्थनिका अधिगम जाननां ॥ इहां प्रश्नजो, पहले सूत्रमें निर्देशका ग्रहण है ताहीते सत्का ग्रहण मिद्ध भया । बहुरि विधानके ग्रहणते संख्याकी प्राप्ति भई । अधिकरणके ग्रहणते क्षेत्रका अर स्पर्शनका ज्ञान होय है । स्थितिके ग्रहणते कालका ग्रहण आया । भावका ग्रहण नामादि निक्षेपविर्षे हैही । फेरि इनिका ग्रहण इन सूत्रमें कौन अर्थि किया ? ताका समाधान आचार्य कहै हैं- जो, यह तो सत्य है । पहले सूत्र सिद्ध तौ होय है है । परंतु तत्त्वार्थका उपदेश भेदकरि दीजिये है । सो शिष्यके आशयतें है । जाते केई शिष्य तौ For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra estativert ove www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान ६७ ॥ संक्षेपरुचिवाले हैं थोरे में बहुत समझे । बहुरि केई शिष्य विस्ताररुचिवाले हैं, बहुत कहै समझें । बहुरि केई शिष्य मध्यमरुचिवाले हैं, बहुतसंक्षेपतेंभी नाही समझें बहुतविस्तार कीये भी नाही समझें । बहुरि सत्पुरुषनिकै कहने का प्रयास है सो सर्वही प्राणीनिके उपकारकै अर्थ है । यातें अधिगमका उपाय भेदकर कया है । जो ऐसें न कहै तौ प्रमाणनयनिकरिही अधिगमकी सिद्धि हो है । अन्य कहना निष्प्रयोजन ठहरै । तातें भेदकर कहनां युक्त है ॥ ८ तहां जीवद्रव्यकूं आश्रयकरि सत् आदि अनुयोग द्वार निरूपण करिये हैं । जीव हैं ते चोदह गुणस्थान निविषै व्यवस्थित हैं । तिनिके नाम- १ मिथ्यादृष्टि । २ सासादनसम्यग्दृष्टि | ३ सम्यद्मिथ्यादृष्टि । ४ असंयतसम्यग्दृष्टि । ५ संयतासंयत । ६ प्रमत्तसंयत । ७ अप्रमत्तसंयत । अपूर्वकरण गुणस्थानविषै उपशमक क्षपक । ९ अनिवृत्ति बादर सांदरायस्थानविषै उपशमक क्षपक । १० सूक्ष्मसपरायस्थानविषै उपशमक क्षपक । ११ उपशांतकषाय वीतराग छद्मस्थ | १२ क्षीणकषाय वीतरागछद्मस्थ १३ सयोगकेवली । १४ अयोगकेवली । ऐसे चौदह गुणस्थान जानने । बहुरि इनिकं जीवसमास संज्ञाभी कही है । सो इनके निरूपणाके अर्थ चौदह मार्गणास्थान जानने । तिनिके नाम - गति ४ । इंद्रिय ५ । काय ६ । योग १५ | वेद ३ | कषाय For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ६८ ॥ २५ । ज्ञान ८ । संयम ७ । दर्शन ४ । लेश्या ६ । भव्य २। सम्यक्त ६ । संज्ञी २ । आहारक २ ऐसे ।। तहां सत्प्ररूपणा दोय प्रकार है । सामान्यकरि, विशेषकरि । तहां सामान्यकरि तो गुणस्थानविर्षे कहिये । विशेषकरि मार्गणाविर्षे कहिये । तहां प्रथमही सामान्यकरि तो मिथ्यादृष्टि सत्रूप है । सासादनसम्यग्दृष्टि सत्स्वरूप है । ऐसें चौदहही गुणस्थान सत्स्वरूप कहने । बहुरि विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे सर्व पृथिवीनिविर्षे आदिके च्यारि गुणस्थान हैं । बहुरि तिर्यंच गतिविर्षे च्यारि आदिके संयतासंयतकरि अधिक ऐसें पांच हैं । मनुष्यगतिवि चौदहही हैं। देवगतिविर्षे नरकवत् च्यारि हैं । बहुरि इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रियतें लगाय चतुरिंद्रियपर्यंत एक मिथ्यादृष्टिगुणस्थान है। पंचेंद्रियविर्षे चौदहही हैं । बहुरि कायके अनुवादकरि पृथिवीकाय आदि वनस्पतिपर्यन्त पांच स्थावरकायविर्षे एक मिथ्यादृष्टिगुणस्थानही है । बसकायवि चौदहही हैं। योगके अनुवादकरि मन वचन काय तीही योगविर्षे तेरह गुणस्थान हैं । तातें आगे | चौदहवा अयोगकेवलीमें योग नांही है । For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ६९ ॥ Serestorertsexassertsexaorteries25, वेदके अनुवादकरि तीही वेदनिमें मिथ्यादृष्टितें लगाय अनिवृत्तिवादरतांई नव गुणस्थान हैं । वेदरहित गुणस्थान अनिवृत्तिवादरतें लगाय अयोगकेवलीपर्यंत छह गुणस्थान हैं । इहां अनिवृत्ति बादरसांपरायके छह भाग कीये । तहां तीन भाग आदिकैमें वेद है । अंतके तीन भाग वेदरहित । तातें दोऊ जायगा गिण्या ॥ कषायके अनुवादकरि क्रोध-मान-मायाविर्षे तौ मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई नव गुणस्थान हैं । लोभ कषायविर्षे तेही सूक्ष्मसांपराय अधिक दश गुणस्थान हैं । बहुरि कपायरहित उपशांतकषायतें लगाय अयोगकेवलीताई च्यारि गुणस्थान हैं । ज्ञानके अनुवादकरि मति-अज्ञान, श्रुत-अज्ञान विभंग इनि तीनविर्षे मिथ्यादृष्टि | सासादनसम्यग्दृष्टि हैं । मति श्रुत अवधि इनि तीन ज्ञाननिविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंत नव गुणस्थान हैं । मनःपर्यय ज्ञानविर्षे प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकषायपर्यंत सात | गुणस्थान हैं । केवलज्ञानविर्षे सयोगकेवली अयोगकेवली दोय गुणस्थान हैं। संयमके अनुवादकरि संयमी तौ प्रमत्त आदि अयोगकेवलीताई । तहां सामयिक छेदोपस्थापनशुद्धि संयमी तौ प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपराय गुणस्थानताई च्यारि हैं । परिहारविशुद्धिसंयमी | Cateriespiteritairertairsertsixertiseriessertisixy For Private and Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ७० ।। HAPRACTIONSapkoASNPPOSACARPENDRApppapaser अप्रमत्त है, प्रमत्तसंयतभी है । सूक्ष्म सांपरायशुद्धिसंयमी एक सूक्ष्म सांपरायस्थानही है । यथाख्यातविहारशुद्धिसंयमी उपशांतकषाय आदि अयोगकेवलीताई च्यारि गुणस्थान हैं । संयतासंयत एक संयतासंयत गुणस्थानविही है । अग्यत, मिथ्यादृष्टि आदि च्यारि गुणस्थान आदिकविही है । दर्शनके अनुवादकरि चक्षुअचक्षु दर्शनविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंत बारह गुणस्थान हैं । अवधिदर्शनविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंत नव गुणस्थान हैं। केवलदर्शनविर्षे सयोगकेवली अयोगकेवली हैं ॥ लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण नील कापोत लेश्यावि मिथ्यादृष्टि आदि असंयत सम्यग्दृष्टीपर्यन्त हैं । तेज पद्मलेश्याविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यन्त सात हैं। शुक्ललेश्यावि मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंत तेरह हैं । लेश्यारहित अयोगकेवली है ॥ ___ भव्यके अनुवादकरि भव्यविर्षे चौदहही हैं। अभव्यविर्षे आदिका एकही है । सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्ट्यादि अयोगकेवलीपर्यंत ग्यारह हैं । क्षायोपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्ट्यादि अप्रमत्तपर्यंत च्यार हैं। औपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि आदि उपशांत कषायपर्यंत आठ हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि मिथ्यादृष्टि अपने अपने गुणस्थान हैं ।। For Private and Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान. ७१ ॥ संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीकेविर्षे आदितें लगाय वारह गुणस्थान हैं । असंज्ञीकेविर्षे एक मिथ्यादृष्टिही है । दोऊते रहित सयोगकेवली अयोगकेवली है।। आहारकके अनुवादकरि आहारकवि मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंत तेरह हैं । अनाहारकविर्षे विग्रहगतिविर्षे मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतमम्यग्दृष्टि ए तीन गुणस्थान हैं । समुद्रातसहित सयोगकेवली है अर योगकेवली है । बहुरि सिद्धपरमेष्ठी हैं ते अतीतगुणस्थान हैं । ऐसें सत्की प्ररूपणा तो कही ।। अब संख्याप्ररूपणा कहिये हैं । सो भेदनिके गणनाकू संख्या कहिये हैं । सो दोय प्रकार । सामान्यकरि गुणस्थानविर्षे, विशेषकरि मार्गणानिवि । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टि जीव तो अनंतानंत हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत पल्यके असंख्यातवै भागपरिमाण हैं । प्रमत्तसंयत पृथक्त कोडिसंख्या हैं । इहां पृथक्त ऐसी आगममें संज्ञा | है । सो तीन कोडीकै उपरि नवकोडीकै नीचे जाननी । ते ५९३९८२०६ हैं । अप्रमत्तसंयतसंख्या है ते प्रमत्तसंयतनितें आधे हैं । ते २९६९९१०३ हैं। बहुरि च्यारि उपशमश्रेणीवाले प्रवेशकरि तो एक | अथवा दोय तीन आदि उत्कृष्ट चोवनताई हैं । बहुरि इनिका सर्वकालके भेले होय तब संख्यात हैं। For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ७२ ।। एक गुणस्थानके २९९ । च्यारिनिके जोडिये तब ११९६ होय । च्यारि क्षपक श्रेणीवाले बहुरि अयोगकेवली प्रवेशकरि एक दोय तीन आदि उत्कृष्ट एकसो आठताई अपनां अपनां कालके भेले होय तव संख्यात होय । एक गुणस्थानमें ५९८ । पांच गुणस्थानके जोडिये तब २९९० होय । | सयोगकेवली प्रवेशकरि एक दोय तीन आदि उत्कृष्ट एकसो आठताई हैं । या गुणस्थानके भेले होय तब पृथक्त्व लाख होय हैं ते ८९८५०२ होय । ऐसें प्रमत्तसंयत लगाय अयोगकेवलीपर्यंत सर्वसंयमी जोडिये तब नवकोडि तीन घाटि होय हैं । ८९९९९९९७ ।। बहुरि विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे पहली पृथिवीविर्षे नारकी जीव मिथ्यादृष्टि असंख्यात जगच्छ्रेणीपरिमाण हैं । सो जगत् प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । बहुरि दूसरी पृथिवीतें लगाय सातमीताई मिथ्यादृष्टि श्रेणीके असंख्यातवै भाग परिमाण हैं । सो असंख्यातवां भाग असंख्यातं कोडि योजनके प्रदेश होय तेते जानने । बहुरि सर्वही पृथिवीनिविर्षे सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि पल्योपमकै असंख्यातवै भाग परिमाण हैं । बहुरि तियंचगतिवि तिर्यंचजीव मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई पल्यकै असंख्यातवै भाग परिमाण हैं । मनुष्यगतिवि मनुष्य मिथ्यादृष्टि श्रेणीकै | For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ७३ ।। असंख्यातवै भाग हैं । सो असंख्यातवा भाग असंख्यातकोडि योजनके प्रदेशमात्र जाननां । सासादन सम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई संख्यात हैं । ते सासादनविर्षे बावन कोडि हैं । मिश्रवि | एकसो च्यारि कोडि हैं । असंयत सातसैं कोडि हैं । संयतासंयत तेरह कोडि हैं । बहुरि प्रमत्तसंयत आदिकी संख्या सामान्योक्त कहिये गुणस्थाननिमें कही सो संख्या जाननी ॥ देवगतिविर्षे देव मिथ्यादृष्टि असंख्यात श्रेणीपरिमाण हैं । सो प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं। सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि पल्योपमके असंख्यातवै भागपरिमाण हैं | इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रिय मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । दींद्रिय वींद्रिय चतुरिंद्रिय असंख्यात श्रेणीपरिमाण हैं । सो प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टि असंख्यात श्रेणीपरिमाण हैं । सो प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंत गुणस्थानवत् संख्या जाननी ।। कायके अनुवादकरि पृथिवीकायिक अप्कायिक तेजस्कायिक वायुकायिक असंख्यातलोक परिमाण हैं । वनस्पतिकायिक अनंतानंत हैं । बसकायिककी संख्या पंचेंद्रियवत् जाननी ॥ योगका अनुवादकरि मनोयोगी वयोगी मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । ते प्रतरकै extertabaccidslipixertilipreritsaptertaineeritsaroriteixe For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ७४ ॥ असंख्यातवै भाग हैं। काययोगीनिविर्षे मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । तीनूं योगवाले सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई तौ पल्यके असंख्यातवै भागपरिमाण हैं । प्रमत्तसंयत आदि सयोगकेवलीताई संख्यात हैं । अयोगेकवली गुणस्थानवत् संख्या ।। . वेदके अनुवादकरि स्त्रीवेद पुरुषवेदवाले मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं । नपुंसकवेदी मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । बहुरि स्त्रीवेदी नपुंसकवेदी सासादनसम्यग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है । प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई संख्यात हैं । पुरुषवेदी सासादनसम्यग्दृष्टि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है ।। प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई गुणस्थानवत् संख्या है । वेदरहित अनिवृत्तिवादरसांपराय आदि अयोगकेवलीताई सामान्योक्त कहिये गुणस्थानवत् संख्या है ।। कषायके अनुवादकरि क्रोधमानमायाविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है । प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई संख्यात हैं । लोभकषायवालेका पहलै कह्या सोही अनुक्रम है । विशेष यह, जो, सूक्ष्मसांपरायसंयतका गुणस्थानवत् संख्या है । कषायरहित उपशांतकषाय आदि अयोगकेवलीताई गुणस्थानवत् संख्या है ।। For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान ७५ ॥ kasxeresamerecorresosexiandersportssertsosxe ज्ञानके अनुवादकरि मति-अज्ञान श्रुत-अज्ञानवाले मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि आदि गुणस्थानवत् संख्या है । विभंगज्ञानी मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । ते प्रतरके असंख्यातवै भाग हैं । सासादनसम्यग्दृष्टि पल्योपमकै असंख्यातवै भाग हैं । मतिश्रुतज्ञानी असंयतसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकपायताई गुणस्थानवत् संख्या है । अवधिज्ञानी असंयतसमग्दृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् संख्या है । प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकपायताई संख्यात हैं । मनःपर्ययज्ञानी प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकषायताई संख्यात हैं । केवलज्ञानी अयोगी सयोगी गुणस्थानवत् संख्या है ॥ ___संयमके अनुवादकरि सामयिकच्छेदोपस्थापनाशुद्धि संयतप्रमत्त आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायताई गुणस्थानवत् संख्या है । परिहारविशुद्धिसंयत प्रमत्त अप्रमत्त संख्यात हैं । सूक्ष्मसांपरायशुद्धिसंयत यथाख्यात विहारशुद्धिसंयत संयतासंयत असंयतकी गुणस्थानवत् संख्या है ॥ दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि असंख्यातश्रेणीपरिमाण हैं । ते प्रतरकै असंख्यातवै भाग हैं । अचक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । दोऊही सासादनसम्यग्दृष्टि आदि | क्षीणकषायताई सामान्योक्त कहिये गुणस्थानवत् है । अवधिदर्शनवाले अवधिज्ञानिवत् हैं । केवलदर्शनवाले केवलज्ञानीवत् हैं ।। For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ७६ ॥ लेझ्याके अनुवादकरि कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावाले मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिलाई गुणस्थानवत् संख्या है । पीतपद्मलेश्यावाले मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई स्त्रीवेदवत् है । प्रमत्त अप्रमत्त संयत संख्यात हैं । शुक्ललेश्यावाले मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई पल्योपमके असंख्यातवै भाग हैं । प्रमत्त अप्रमत्त संयत संख्यात हैं । अपूर्वकरण आदि सयोगकेवलीताई गुणस्थानवत् संख्या है । अलेश्यावाला गुणस्थानवत् संख्या है ।। _ भव्यके अनुवादकरि भव्यवि मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंत गुणस्थानवत् संख्या है। अभव्य अनंत हैं !! ___ सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि पल्यकै असंख्यातवै भाग हैं । संयतासंयत आदि उपशांतकषायपर्यंत मनुष्य संख्यात हैं । च्यारि क्षपक श्रेणीवाला सयोगकेवली अयोगकेवली गुणस्थानवत् है । क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टिविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तताई गुणस्थानवत् । औपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि असंयतासंयत पल्योपमके संख्यातवै भाग हैं : प्रमत्ताप्रमत्त संयत संख्यात हैं । च्यारि औपशमिक गुणस्थानवत् संख्या है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टि मिथ्यादृष्टि गुणस्थानवत् संख्या है ।। For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ७७ ।। aashareipz संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंत चक्षुर्दर्शनिवत् संख्या है । असंज्ञी मिथ्यादृष्टि अनंतानंत हैं । दोऊरहित गुणस्थानवत् संख्या है ॥ आहारकके अनुवादकरि आहारकनिवि मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंत गुणस्थानवत् संख्या । अनाहारकनिविर्षे मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयत सम्यग्दृष्टि गुरुस्थानवत् संख्या । सयोगकेवली संख्यात हैं । अयोगकेवली गुणस्थानवत् संख्या है । ऐसे संख्याका निर्णय कीया ॥ अब क्षेत्रप्ररूपणा कहिये हैं । तहां क्षेत्र दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थाननिका विशेषकरि मार्गणाका । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टिनिका सर्वलोक क्षेत्र है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अथवा समुद्घातके प्रतर अपेक्षा लोकके असंख्यात बहुभाग है । पूरण अपेक्षा सर्वलोक है ॥ विशेषकरि गतिके नुवादकरि नरकगतिविर्षे सर्व पृथिवीनिवि नारकीनिका च्यार गुणस्थाननिवि लोकका असंख्यातवा भाग है । तिर्यंचगतिवि गिर्यचनिका मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतताई गुणस्थानवत् क्षेत्र है । मनुष्यगतिविर्षे मनुष्यनिका मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिका लोककै असंख्यातवै भाग है । सयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । x•extiteeriespiteeritsapixeeriasichordeedies For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय | पान ७८ ॥ देवगतिविर्षे देवनिका च्यारि गुणस्थानविर्षे लोककै असंख्यातवै भाग है । इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रियनिका क्षेत्र सर्वलोक है । विकलत्रयका लोकका असंख्यातवा भाग है । पंचेंद्रियनिका मनुष्यवत् है । इहां कोई पूछे, मनुष्य तौ अढाई द्वीपमेंही उपजे हैं । पंचेंद्रिय बमनाडीमें उपजै हैं । मनुष्यवत् कैसै कह्या? ताका समाधान- जो, पंचेंद्रिय केतेक इनिके उपजनेके ठिकाणेही उपजै हैं । सर्वत्र त्रसनाडीमैं नांही उपजै हैं । तातें लोकका असंख्यातवा भागही है । कायके अनुवादकरि पृथिवीकायिक आदि वनस्पतिपयतका सर्वलोक क्षेत्र है । त्रसकायिकका पंचेंद्रियवत् क्षेत्र है ॥ योगका अनुवादकरि वचन मनोयोगवाले मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिका लोककै असंख्यातवै भाग है । काययोगीनिका मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिका अर अयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुषवेदीनिका मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका लोकके असंख्यातवा भाग है । नपुंसकवेदनिका मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका अरु वेदरहितनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है || कपायके अनुवादकरि क्रोध मान माया कपायवालेनिका अर लोभ कषायवालेनिका For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय || पान ७९ ॥ मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिबादरपर्यंतनिका अर सूक्ष्म सांपरायीनिका अर कषायरहितनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥ ज्ञानके अनुवादकरि मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानवालेनिका मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टिवाले निका गुणस्थानवत् क्षेत्र है | विभंगज्ञानीनिका मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । मति श्रुत-अवधिज्ञानीनिका असंयत सम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका अर मन:पर्ययज्ञानीनिका प्रमत्तसंयत आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका अर केवलज्ञानी अयोगीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥ संयम के अनुवादकरि सामायिक च्छेदोपस्थापनशुद्धि संयतनिका च्यारि गुणस्थाननिका अर परिहारविशुद्धिसंयत प्रमत्त अप्रमत्तनिका अर सूक्ष्मसांपराय शुद्धसंयतनिका अर यथाख्यात विहारशुद्धसंयतका च्यारि गुणस्थाननिका अर संयतासंयतका अर असंयतके च्यारि गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है | दर्शन के अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है | अचक्षुर्दर्शनवालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ८० ॥ ANSASREGARDENGACASRAOICIPAROSACRPORANGACASPG, ACADED क्षेत्र है । अवधिदर्शनवालेनिका अवधिज्ञानीवत् है । केवलदर्शनवालेनिका केवलज्ञानीवत् है ॥ __ लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपयंतनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है। पीत-पद्मलेश्यावालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । शुक्ललेश्यावालेनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषाय पर्यंतनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । सयोगकेवलीनिका अर लेश्यारहित अयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ।। भव्यके अनुवादकरि भव्यनिका चौदहही गुणस्थानका सामान्योक्त कहिये गुणस्थानवत् क्षेत्र है । अभव्यनिका सर्वलोक है ।। ___ सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्पग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका अर क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका अर औपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि उपशांतकषायपर्यंतनिका अर सासादनसम्यग्दृष्टिनिका | अर सम्यमिथ्यादृष्टिनिका अर मिथ्यादृष्टिनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ॥ संज्ञीके अनुवादकरि चक्षदर्शनवत् तो संज्ञीनिका क्षेत्र है । अर असंज्ञीनिका सर्वलोक है । | तिन दोऊनितें रहितनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है ।। For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ८१ ।। AppANAPOORPORNPOS SIOPOSAGARPRINCIPROGNApropean आहारकके अनुवादकरि आहारकनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकपायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । सयोगकेवलीनिका लोककै असंख्यातवै भाग है । अनाहारकनिका मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि अयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् क्षेत्र है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अर प्रतर अपेक्षा अर पूरण अपेक्षा सर्वलोक है । ऐसें क्षेत्रका निर्णय कीया ॥ आगें स्पर्शन कहिये हैं । तहां लोकके एक एक राजू घनरूप खंड कल्पिये तब तीनमै तियालीस राजू होय । ताविर्षे जीव स्पर्शन करै है । सो च्यारि प्रकार है । स्वस्थानविहार अपेक्षा, परस्थानविहार अपेक्षा, मारणांतिकसमुद्धात अपेक्षा, उत्पाद अपेक्षा । सो कहिये हैं । सा प्ररूपणा दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थाननिविर्षे, विशेषकरि मार्गणानिविर्षे । तहां प्रथमही सामान्यकरि मिथ्यादृष्टिनिकरि सर्वलोक स्पर्शिये है । सासादनसम्यग्दृष्टिनिकरि लोकका असंख्यातवा भाग स्वस्थानविहारकी अपेक्षा है । अर परस्थानविहार अपेक्षा सासादनवर्ती देव तीसरी पृथिवीतांई विहार करै सो दोय राजू तो ए भये । अर अच्युतस्वर्गतांई ऊपरी विहार करै तातें छह राजू ए भये । | ऐसें आठ राजू स्पर्शे । ऐसें इनिळू आठ चतुर्दश भाग कहे । तहां त्रमनाडी चोदह राजू है । सो | For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ८२ ॥ तीनसे तियालीस भागमें चौदह भाग लिये, तिनिमेंसू आठ भाग तथा द्वादश भाग कहे. तहां तेता राजू जाननां । इहां सासादनमें बारह भागभी कहे हैं, ते मारणांतिक अपेक्षा हैं । सो सासादनवाला सातवी पृथिवीविना छठी पृथिवीतें मारणांतिक करै सो मध्यलोकमें आवै, सो पांच राजू तो ए भये । अरु मध्यलोकतै बादरपृथिवीकायिकादिविर्षे सासादनवाला उपजै तब मारणांतिक समुद्घातकरि लोकका अंतताई स्पर्शे, सो सात राजू ये भये । ऐसें बारह राजू स्पर्श है । सो देशोन कहिये किछू घाटि स्पर्श है । बहुरि सम्यमिथ्यादृष्टिनिकरि अर असंयतसम्यग्दृष्टिनिकरि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शीये है । अथवा चौदह भागमैसू आठ भाग किछू घाटि स्पर्शीये है । सो अच्युतदेवका परस्थानविहार अपेक्षा है । बहुरि संयतासंयतवालेका लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अथवा चौदह भागमैसूं छह भाग किछू घाटि है । इहां अच्युतस्वर्गमें उपजै मो मारणांतिक समुद्घात करे, ताकी अपेक्षा है । बहुरि प्रमत्तसंयत आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका क्षेत्रवत् स्पर्शन है । विशेषकरि गतिका अनुवादकरि प्रथमपृथिवीवि नारकीनिकै च्यारि गुणस्थानवालेकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । दूसरी लगाय छठी पृथिवीताई के नारकीनिकै मिथ्यादृष्टीनिकै सासादनसम्यग्दृष्टीनिकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर चोदह भागमैसू एक भाग दोय For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ८३ ॥ भाग तीन भाग च्यारि भाग पांच भाग किछू घाटि है । यहू मारणांतिक अपेक्षा है । सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है। बहुरि सातमी पृथिवीवाले मिथ्यादृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । अर छह भाग देशोन चोदह भागमैतूं है सो मारणांतिक अपेक्षा है । बहुरि तीन गुणस्थानवालेकै लोकका असंख्यातवा भाग है । बहुरि तिर्यंचगतिविर्षे तिर्यंचमिथ्यादृष्टिनिकै सर्वलोक है । सासादनसम्यग्दृष्टिनिकै लोककै असंख्यातवा भाग है । असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयतनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । अर चोदह भागमैसूं छह भाग कछु घाटि मारणांतिक अपेक्षा है । बहुरि मनुष्यगतिविर्षे मिथ्यादृष्टि मनुष्यलोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर मारणांतिक अपेक्षा सर्वलोक स्पर्श है । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । चोदह भागमैतूं मात भाग किछू घाटि मरणांतिक अपेक्षा स्पर्श है । सम्यमिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै क्षेत्रवत् स्पर्शन है । देवगतिविर्षे देव मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श हैं । अर चौदह भागमैसूं आठ भाग नव भाग देशोन परस्थानविहार अपेक्षा तीसरी पृथिवीताई गमन मारणातिक अपेक्षा लोकके अग्रभागविर्षे उपजै तब स्पर्श । सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । चौदह भागमैसूं आठ भाग For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ८४ ।। परस्थानविहार अपेक्षा स्पर्श किछू घाटि ।। इंद्रियनिके अनुवादकरि मिथ्यादृष्टि एकेंद्रिय सर्वलोक स्पर्शे । विकलत्रय लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । मारणांतिक अपेक्षा सर्वलोक स्पर्श । पंचेंद्रियविर्षे मिथ्यादृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । परस्थानविहार अपेक्षा चौदह भागमेंसू आठ भाग देशोन मारणांतिक | अपेक्षा सर्वलोक स्पर्शे । बहुरि सासादन आदि सर्वगुणस्थानवर्तीकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ कायके अनुवादकरि स्थावरकायिक तौ सर्वलोक स्पर्श है त्रसकायिकनिकै पंचेंद्रियवत् स्पर्शन है ।। | योगके अनुवादकरि वचनमनोयोगीनिकै मिथ्यादृष्टिनिकै लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर चौदह भागमेंसू आठ भाग देशोन है । अर सर्वलोकभी है । अर सामादनसम्यग्दृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । सयोगकेवलीनिकै लोकका असंख्यातवा भाग है । काययोगीनिकै मिथ्यादृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिकै अर अयोगकेवलीनिकै गुणस्थानवत् | स्पर्शन है । वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुषवेदी मिथ्यादृष्टि लोककै असंख्यातवा भाग स्पर्श है । अर चौदह भागमसूं आठ भाग नव भाग देशोन स्पर्श है । अथवा सर्वलोकभी स्पर्शे है । सासादनसम्यग्दृष्टि For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Casca www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान ८५ ।। लोकका असंख्यातवां भाग स्पर्शे है । अर चौदा भागमैंसूं आठ भाग नव भाग देशोन स्पर्शे है । सम्यङ्मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । नपुंसक वेदविषै मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टीनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । सम्यङ्मिथ्यादृष्टीनिकै लोकका असंख्यातवां भाग है | असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत लोकका असंख्यातवां भाग स्पर्शे है अर चौदह भागमै छह भाग देशोन मारणांतिक अपेक्षा स्पर्शे है । प्रमत्तसंयत आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायपयंतवाले अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ कषायके अनुवादकरि च्यारि कषायवालेनिकै अर कषायरहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । ज्ञानके अनुवादकर मति अज्ञान श्रुतअज्ञानवाले मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टिनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है । विभंगज्ञानीकै मिथ्यादृष्टीनिकै असंख्यातवां भाग है । अर चोदह भागमैंसूं आठ भाग देशोन हैअर सर्वलोकभी है । सासादन सम्यग्दृष्टीनिकै गुणस्थानवत स्पर्शन है । मति श्रुत अवधि मनःपर्यय केवलज्ञानी निकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है | सँयमके अनुवादकरि सर्वसंयमीनिकै अर संयतासंयतनिकै अर असंयतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है || For Private and Personal Use Only exavoreraetorettorez Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ८६ ॥ दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवाले मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिकै पंचेंद्रियवत् स्पर्शन है । अचक्षुर्दर्शनवालेनिके मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिकै अवधिदर्शन केवलदर्शनवालेनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण-नील-कापोतलेश्यावाले मिथ्यादृष्टि सर्वलोक स्पर्शे हैं ! सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्श हैं । अर पांच भाग च्यारि भाग देशोन चौदह भागमैसूं स्पर्शे हैं । इहां कोई पूछे है, जो, बारह भाग क्यों न कहे ? ताका समाधानजो, नरकम अवस्थितलेश्या है । छठी पृथ्वीवाला मारणांतिक करे सो मध्यलोकमैं आवै पांच राजू स्पर्श । अर जिनिके मतमैं सासादनवाला एकेंद्रियवि नाही उपजै, तिनिके मतकी अपेक्षा बारह भाग नांही कहै हैं । अर सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोककै असंख्यातवां भाग स्पर्श है । पीतलेश्यावाला मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवां भाग अर चौदह भागमैसूं आठ भाग नव भाग देशोन स्पर्शे है । सम्यमिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग अर चोदह भागमैतूं आठ भाग देशोन स्पर्श है । संयतासंयत लोकका असंख्यातवा भाग अर मारणांतिक अपेक्षा प्रथमस्वर्गका ब्योढ राजूताई स्पर्शे । तातें अद्यर्धदेशोन चौदह भागमेंसू | For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ८७ ॥ कह्या । अर प्रमत्त अप्रमत्त संयत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । पद्मलेश्यावाला मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । अर आठ भाग देशोन चौदहमैंसूं अर संयतासंयत लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसूं पांच भाग देशोन स्पर्शे । प्रमत्त अप्रमत्त संयत लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे । शुक्ललेश्यावाला मिथ्यादृष्टि आदि संयतासंयतपर्यंत लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदह भागमैसू छह भाग देशोन स्पर्शे । प्रमत्त आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिकै अर लेश्यारहितनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ भव्यके अनुवादकरि भव्यनिकै मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् स्पर्शन है। अभव्य सर्वलोक स्पर्शे है ॥ सम्यक्तके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टीनिके असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिके गुणस्थानवत् स्पर्शन है । विशेष यहु, जो, संयतासंयतनिका लोकका असंख्यातवा भागही है । क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टिनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है । औपशमिकसम्यक्त्ववालेनिका असंयतसम्य ग्दृष्टीनिका गुणस्थानवत् । अन्यका लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शन है । सासादनसम्यग्दृष्टि || सम्यमिथ्यादृष्टीनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है ।। ateracterasackeraSeriacterbreading For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान ८८ ॥ संजीके अनुवादकरि संजीनिका चक्षुर्दर्शनिवत् । असंज्ञी सर्वलोक स्पर्शे हैं । तिनि दोऊनिकरि रहितका गुणस्थानवत् स्पर्शन है ॥ आहारकके अनुवादकरि आहारकनिका मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् स्पर्शन है । सयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग है । अनाहारकवि मिथ्यादृष्टि सर्वलोक | स्पर्श है । सासादनसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग अर चौदा भागमैसूं ग्यारह भाग देशोन स्पर्श है । सो छठी पृथिवीतें मध्यलोकमें उपजै, ताकै उत्पाद अपेक्षा तौ पांच राजू, अर अच्युततें मध्यलोकमें आय उपजै, ताकै उत्पाद अपेक्षा छह ऐसे ग्यारह राजू कहे मारणांतिक अपेक्षा बारह राजू होय है । परंतु मारणांतिकमें अनाहारक नांही । तातें उत्पाद अपेक्षा ग्यारह है । असंयतसम्यग्दृष्टि लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शे है । अर चोदह भागमैसूं छह भाग देशोन स्पर्शे है । सयोगकेवली लोकका असंख्यातवा भाग अर सर्वलोक स्पर्श है । अयोगकेवलीनिका लोकका असंख्यातवा भाग स्पर्शन है । ऐसें स्पर्शनका व्याख्यान कीया । आगै कालका निरूपण करिये हैं । सो दोय प्रकार है । सामान्यकरि गुणस्थानविर्षे | विशेषकरि मार्गणानिवि । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टीका नानाजीवापेक्षा सर्वकाल है । एक atertiatertertartsixertertseiteritsabits For Private and Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40yeertridgerikeertsweerterpretarrass ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ८९ ॥ जीवकी अपेक्षा तीन भंग हैं । अभव्यकै तौ अनादि अनंत है । भव्यकै अनादि सांत है, सादि सांत है । तहां सादि सांत जघन्य तौ अंतमुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन कछू घाटि है | बहुरि सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग है । एकजीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट छह आवली है । सम्यमिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग है । एक जीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । असंयत सम्यग्दृष्टीको नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तेतीस सागर कछू अधिक । बहुरि संयतासंयतको नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछू घाटि । प्रमत्त अप्रमत्त संयतको नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एक | समय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । बहुरि च्यारि उपशमश्रेणीवाला गुणस्थाननिका नानाजीवकी अपेक्षा अर एक जीवकी अपेक्षा जघन्य तो एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । बहुरि च्यारि क्षपकश्रेणीवाला आठवां नवमां दशमां बारहमा गुणस्थानका बहुरि अयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा अर एकजीवकी अपेक्षा जघन्यमी अरु उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । बहुरि सयोगकेवलीनिका नानाजीवकी For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ९० ॥ अपेक्षा तौ सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है ।। विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे नारकीनिकै सातूंही पृथ्वीविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा तौ सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एक सागर, तीन सागर, सात सागर, दश सागर, सतरा सागर, बाईस सागर, तेतीस सागर, यथासंख्य अनुक्रमतें आयुपरिमाण है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यमिथ्यादृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट आयुःप्रमाण किछु घाटि। तिर्यग्गतिवि तिर्यंचनिकै नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट अनंतकाल है । सो असंख्यात पुद्गलपरिवर्तन है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका अरु संयतासंयतका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तीन पल्य है । मनुष्यगतिविर्षे मनुष्यनिकै मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व कोडी पूर्व अधिक है। सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । एक जीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट छह आवली है । For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान ९१ ॥ सम्यग्मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा एक जीवकी अपेक्षा जघन्य उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त काल है । असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाकीव की अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य किछु अधिक है । बाकी के गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है ।। देवगतिविषै देवनि के मिथ्याटीका नानाजी की अपेक्षा सर्वकाल है एकजीवप्रति जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट इकतीस सागरोम है । सासादन सम्यग्दृष्टीका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । असंयतसम्यग्दृष्टी का नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागरोपम है || इंद्रिय अनुवादकर एकेंद्रियनिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव की अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट अनंत काल सो असंख्यात पुद्गलपरिवर्तन है । विकलत्रयका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट संख्यात हजार वर्ष है । पंचेंद्रियविषै मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्व कोडी पूर्व अधिक है । सासादन आदि सर्व गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है || काय के अनुवादकरि पृथिवी अप् तेज वायुकायिकका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट असंख्यात लोकपरिमाण काल है । वनस्पतिकायिकका For Private and Personal Use Only १९६० Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vracteriserabeeraipreraldkeertskeeriasaneriSAD. ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ९२ ।। एकेंद्रियवत् काल है । बसकायिकनिवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्व कोडी पूर्व अधिक है। बाकीके गुणस्थाननिका पंचेंद्रियवत् काल है ॥ योगके अनुवादकरि वचनमनोयोगीनिविर्षे मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयत सयोगकेवलीनिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त सासादनसम्यग्दृष्टीका गुणस्थानवत् सम्यग्मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग काल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तो एक समय है । उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । च्यारि उपशमकनिका च्यारि क्षपकनिका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त काल है । काययोगीनिविर्षे मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट अनंतकाल है । सो असंख्यात पुद्गलपरिवर्तन है । अवशेष गुणस्थाननिका मनोयोगिवत् काल है । अयोगीनिका गुणस्थानवत् काल है ॥ वेदके अनुवादकरि स्रीवेदविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीव अपेक्षा For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ९३ ॥ जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ पल्य काल है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरसांपरा| यपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । तहां विशेष यहु- जो, असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है। एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट पचावनपल्य कछु घाटि काल है। | | पुरुषवेदवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । सासादन सम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायपर्यंतनिका | | गुणस्थानवत् काल है । नपुंसकवेदविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अनंतकाल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरसांपरायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् है । विशेष यहु है जो, असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु घाटि काल है । वेदरहितनिका गुणस्थानवत् काल है ॥ कषायके अनुवादकरि च्यारि कषायनिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यंतनिका मनोयोगिवत काल है । दोय उपशमश्रेणीका दोय क्षपक श्रेणीका गुणस्थाननिका अर केवललोभका अर कषायरहितनिका गुणस्थानवत् काल है ।। For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय पान ॥ ९४ ॥ ज्ञानके अनुवादकरि मति अज्ञान श्रुतअज्ञानवाले मिथ्यादृष्टि सासादनसम्यग्दृष्टीनिका गुणस्थानवत् काल है । विभंगज्ञानीवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर किछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टीका गुणस्थानवत् काल है । मति श्रुत-अवधि-मनःपर्ययज्ञानीनिका अर केवलज्ञानीनिका गुणस्थानवत् काल है । संयमके अनुवादकरि सामयिकच्छेदोपस्थापन परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात शुद्धिसंयतनिका अर संयतासंयतनिका अर असंयत च्यारि गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है । दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवालेनिविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एक जीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट दोय हजार सागर है । सासादनमम्यग्दृष्टिनिका क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । अचक्षुर्दर्शनवालेनिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । अवधि केवलदर्शनवालेनिका अवधि केवलज्ञानिवत् काल है । लेश्याके अनुवादकरि कृष्णनीलकापोतलेश्याविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर सतरा सागर सात सागर कछु अधिक है, सो नरक अपेक्षा है । सासादनको अर सम्यग्मिथ्यादृष्टिको गुणस्थानवत् काल है । For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान ९५ ।। असंयतसम्यग्दृष्टिकोनानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर सतरा सागर सात सागर कछु घाटि है । पीतपद्मलेश्याविषै मिथ्यादृष्टि अनंयतसम्यग्दृष्टिको नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट दोय सागर अठारह सागर किछु अधिक है सो स्वर्ग अपेक्षा है । सासादन सम्यग्मिथ्यादृष्टिको गुणस्थानवत् काल है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयतनिको नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । शुक्ललेश्याविषै मिथ्यादृष्टिको नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है | एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट इकतीस सागर किछु अधिक है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि सयोगकेवलीपर्यंतनिका अर लेश्यारहितका गुणस्थानवत् काल है। विशेष यहु जो, संयतासंयतका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है ॥ भव्यके अनुवादकरि भव्य विषै मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा दोय भंग हैं। अनादि सांत सादि सांत । तहां सादिसांत जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अपुग परिवर्तन कछु घाटि है । सासादन आदि केवलीपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । अभव्यनिका अनादि अनंत काल है | For Private and Personal Use Only ervicera 25x Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ext2xet*****x ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान ९६ ॥ ___ सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टीनिका असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिका गुणस्थानवत् काल है । क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टीनिका चान्यौं गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् काल है। औपशमिक सम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत इनि दोऊनिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पल्योपमकै असंख्यातवै भाग है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है। प्रमत्त अप्रमत्त संयतका अर च्यारि उपशमश्रेणीवालेका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तो एक समय है उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टिनिका गुणस्थानवत् काल है ॥ संज्ञीके अनुवादकरि मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्तिवादरपर्यंतनिका पुरुषवेदवत् काल है। अवशेषका गुणस्थानवत् काल है । असंज्ञीनिका मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ क्षुद्रभवमात्र है । सासके अठारव्है भाग अर उत्कृष्ट अनंतकाल है । सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । दोऊ नामकरि रहितनिका गुणस्थानवत् काल है । आहारकका अनुवादकरि आहारकवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवअपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट अंगुलकै असंख्यातवा भाग है सो असंख्यातासंख्यात | ercir extente extByers For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय पान ॥ ९७ ॥ INFESPROGRASRAJASTROACANPROGRAPEOGARASPARAGAOPANSARAN उत्सर्पिणी अवसर्पिणी परिमाण है । अंगुलिक प्रदेश अर इनिके समय समान हैं । अवशेषनिका गुणस्थानवत् काल है। अनाहारकवि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा सर्वकाल है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तो एकसमय है । उत्कृष्ट तीन समय है । सासादनसम्यग्दृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका | नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट आवलीकै असंख्यातवां भाग है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है उत्कृष्ट दोय समय है। सयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ तीन समय है । उत्कृष्ट असंख्यातसमय है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अर उत्कृष्ट तीन समय है । अयोगकेवलीका गुणस्थानवत् काल है । ऐसें कालका वर्णन कीया है ॥ आगें अंतरका निरूपण करिये हैं । तहां विवक्षित गुणकै अन्यगुण पलट न होते फिर तिसही गुणकी प्राप्तितें पहलै वीचिका काल सो अंतर है । सो दोय प्रकार कहिये है । सामान्यकरि तौ गुणस्थानविर्षे, विशेषकरि मार्गणाविर्षे । तहां सामान्यकरि मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एकसोबत्तीस सागर देशोन कहिये किछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टिका अंतर नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तो एक समय, उत्कृष्ट पल्यका असंख्यातवा भाग है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका असंख्यातवा भाग, awasixnextextlaberitoxerikipersperitwaerestions For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान ९८ ॥ उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गल परिवर्तन देशोन है । सम्यग्मिथ्यादृष्टिका अंतर नानाजीवकी अपेक्षा सासादनवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन देशोन है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा तौ अंतर नाही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन देशोन है । च्यारि उपशम श्रेणीवालानिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अर्द्धपुद्गल परिवर्तन देशोन है अर च्यारि क्षपकश्रेणीवालानिका अर अयोगकेवलीनिका नानाजीव अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय, उत्कृष्ट छह महीना है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । अर सयोगकेवलीका नानाजीव अपेक्षा अर एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है || विशेषकर गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे नारकीनिका सात पृथिवीविषै मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नाही । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट एक सागर तीन सागर सात सागर दश सागर सतरा सागर बाईस सागर तेतीस सागर देशोन है । सासादन सम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यका असंख्यातवा भाग है । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra NCP www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ।। पान ९९ ॥ है । उत्कृष्ट एक तीन सात दश सतरा बाईस तेतीस सागर देशोन है । तिर्यंच गतिविष तिर्यंचनिकै मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नाही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य देशोन है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि च्यारीनिका गुणस्थानवत् अंतर है | मनुष्यगतिविषै मनुष्य निकै मिथ्यादृष्टिका तिर्यंचवत् । सासादनसम्यग्दृष्टीका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टीका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्योपमका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व कोडिपूर्व अधिक है । असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तीन पल्य पृथक्त्व पूर्व अधिक है । संयतासंयत प्रमत्तअप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व कोडिपूर्व है । च्यारि उपशम श्रेणीवालेनिका की अपेक्षा गुणस्थानवत् एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्वको डिपूर्व है । अवशेषनिका गुणस्थानवत् अंतर है । देवगतिविर्षे देवनिकै मिथ्यादृष्टि असंयत सम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट इकतीस सागर देशोन है | सासादन सम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है | एकजीव For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०० ॥ अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है, उत्कृष्ट इकतीस सागर है, सो देशोन है। इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रियनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है। विकलत्रयका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव है । उत्कृष्ट अनंतकाल है । सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । ऐसें इंद्रियप्रति अंतर कह्या । गुणस्थान अपेक्षा एक मिथ्यात्वही है तातें अंतर नांही है । पंचेंद्रियवि मिथ्यादृष्टिका अंतर गुणस्थानवत् । सासादनसम्यग्दृष्टिका अर सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यंतनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त, उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । च्यारि उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । अवशेषनिका गुणस्थानवत् अंतर है ।। कायके अनुवादकरि पृथिवी अप तेज वायु कायिकनिकै नानाजीव अपेक्षा अंतर नाही है। For Private and Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय पान ॥ १०१ ।। एकजीव अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट अनंतकाल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तन है । वनस्पतिकायिकनिकै नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य क्षुद्रभव उत्कृष्ट असंख्यातलोक । इहां असंख्यातलोककै प्रदेश हैं ते ते कालके समय ग्रहण है । ऐसें काय अपेक्षा अंतर कह्या ॥ गुणस्थान अपेक्षा अंतर नांही है । बसकायिकवि मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्याइष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग है । अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है, उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व | अधिक है । च्यारि उपशमश्रेणीवालाका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट दोय हजार सागर पृथक्त्वकोडिपूर्व अधिक है । अवशेषानेका पंचेंद्रियवत् अंतर है ॥ योगके अनुवादकरि काय वचन मन योगिनिकै मिथ्याष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयत सयोगकेवलीनिकै नानाजीयकी अपेक्षा एकजीवकी अपेक्षा अंतर । For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान १०२ ।। नही है | सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है | एकजीव की अपेक्षा अंतर नांही है । च्यारि उपशम श्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा अतर नांही है । च्यारि क्षपकवालेनिकै अर अयोगकेवलीनिकै गुणस्थानवत् अंतर है | एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है ॥ वेदके अनुवादकर स्त्रीवेदविषै मिथ्यादृष्टिकै नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पंचावन पल्य किछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका असंख्यातवा भाग है अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौपल्य है । असंयत सम्यग्दृष्टि आदि अपर्यंतनिका नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तो अंतर्मुहूर्त है । अष्टसप है । दोय उपशमश्रेणीवालाका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौपल्य है । दोय क्षपकश्रेणीवालाका नानाजी की अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । पुरु वेदविषै मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् । सासादन सम्यग्दृष्टि अर सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०३ ॥ अपेक्षा गुणस्थानवत् एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ पल्योपमकै असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा ज वन्य तो अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । दोय उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । | उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । दोय क्षपकश्रेणीवालानिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य एकसमय है। उत्कृष्ट एकवर्ष कछु अधिक है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । नपुंसकवेदविर्षे मिथ्यादृष्टिका | नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर देशोन है । सासादनसम्यग्दृष्टि आदि अनिवृत्ति उपशमपर्यंतनिका गुणस्थानवत् अंतर है । अर दोय क्षपक श्रेणीवालानिका स्त्रीवेदवत् है । वेदरहित अनिवृत्ति बादरसांपराय उपशमक सूक्ष्मसांपराय उपशमकका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य अरु उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्त है । उपशांतकपायका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा अंतर नांही है । अवशेष | गणस्थानवत् अंतर है ।। कषायके अनुवादकरि क्रोध मान माया लोभ कपायकै मिथ्यादृष्टि आदि अनिवृत्ति For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान १०४ ॥ उपशम श्रेणीवालाताई मनोयोगीवत् अंतर है । अर दोय क्षपकश्रेणीवालानिका नानाजीव अपेक्षा जघन्य एकसमय उत्कृष्ट एकवर्ष किछु अधिक । केवललोभ सूक्ष्म परायोपनकका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । सूक्ष्मसांपराय क्षपकश्रेणीवालाका गुणस्थानवत् । कपायरहित च्यारि गुणस्थाननिविषै उपशांतकपायका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही । अवशेष तीन गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् अंतर है || ज्ञानके अनुवादकर मतिअज्ञान श्रुतअज्ञान विभंगज्ञानवालेविषै मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । सासादनसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा अंतर नही है । मति श्रुत-अवधिज्ञानवालेवि असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीव अपेक्षा अंतर नही है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व देशोन है । संयतासंयतका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट छ्यासठ सागरोपम किछु अधिक है । प्रमत्त अप्रमत्तसंयतका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त उत्कृष्ट तेतीस सागरोपम किछु अधिक है । च्यारि उपशम श्रेणीवालेनिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ For Private and Personal Use Only igerator, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shn Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय पान ॥ १०५ ॥ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट छयासठी सागरोपम कछु अधिक है । च्यारि क्षपक श्रेणीवालानिका गुणस्थानवत् अंतर है। तहां विशेष यहु- अवधिज्ञानीनिका नानाजीव अपेक्षा जघन्य एक समय उत्कृष्ट पृथक्त्व वर्ष । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । मनःपर्ययज्ञानीनिका प्रमत्त अप्रमत्तसंयमीनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व किछु घाटि है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालानिका अवधिज्ञानीवत् अंतर है । दोऊके केवलज्ञानीनिका गुणस्थानवत् अंतर है ।।। ___संयमके अनुवादकरि सामयिक च्छेदोपस्थापना शुद्धसंयमिविर्षे प्रमत्त अप्रमत्त संयमीका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । दोऊ उपशमश्रेणीवालाका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है । दोऊ क्षपक श्रेणीवालानिका गुणस्थानवत् अंतर है । परिहारविशुद्धि संयमी प्रमत्त अप्रमत्तका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव | अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । सूक्ष्मसांपरायसंयमविर्षे उपशमश्रेणीवालाका नानाजीव atcexsasrepreatroveresabixterestlersitoeriespite For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०६ ।। अपेक्षा गुणस्थानवत् । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । क्षपक श्रेणीवालाका गुणस्थानवत् अंतर है। यथाख्यातसंयमविर्षे अकषायवत् अंतर जाननां । संयतासंयतका नानाजीव अपेक्षा एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । असंयतविर्षे मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट तेतीस सागर देशोन है । अवशेष तीनूं गुणस्थाननिका गुणस्थानवत् अंतर है ॥ दर्शनके अनुवादकरि चक्षुर्दर्शनवालेविर्षे मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्यकै असंख्यातवें भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर कछु घाटि है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तसंयतपर्यंतनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर कछु घाटि है । च्यारि उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय हजार सागर देशोन है । च्यारि क्षपकश्रेणीवालानिका गुणस्थानवत् है । अचक्षुर्दर्शनवि मिथ्यादृष्टि आदि क्षीणकषायपर्यंतनिका गुणस्थानवत् है । अवधिदर्शनवालेका अवधिज्ञानीवत् है । केवलदर्शनवालेका केवलज्ञानीवत् है ।। erritocritish*scxacerasacriteriesmperidoeralaya For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्भिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०७ ।। लेश्याके अनुवादकरि कृष्ण नील कापोत लेश्यावालेनिविर्षे मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिक नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीम सागर सतरा सागर सात सागर कछु घाटि है । सो नारकी अपेक्षा है । सासादनसम्यग्दृष्टि मम्यमिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा सामान्यवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्योपमका असंख्यातवा भाग है । अंतर्मुहूर्तभी है । उत्कृष्ट तेतीस सागर सतरा सागर सात मागर है । सो कछु घाटि है । पीतपद्मलेश्याविर्षे मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय सागर अारा सागर कछु अधिक है । सासादन सम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य पल्यका असंख्यातवा भाग है। अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट दोय सागर अठारा सागर कछु अधिक है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीवकी अपेक्षा एकजीव की अपेक्षा अंतर नांही है । शुक्ललेश्यावालावि मिथ्यादृष्टि असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्टः इकतीम सागर कछु घाटि है । सासादनसम्यग्दृष्टि सम्यमिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अंतर गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ पल्यकै For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०८ ॥ •XCASPIROMAASPANNAPROGRAPRIKANPROGACARTODARISPROGApron असंख्यातर्फे भाग है। अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट इकतीस सागर कछु घाटि है । संयतासंयत अर प्रमत्तसंयतका पीतलेश्यावत् है । अप्रमत्तसंयतका नानाजीव अपेक्षा अंतर नाही है। एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । तीन उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । उपशांत कषायका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है | च्यारि क्षपकश्रेणीवालानिका अर सयोगकेवलीनिका अर लेश्यारहितका गुणस्थानवत् अंतर है ॥ भव्यके अनुवादकरि भव्यवि मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपयतीनका गुणस्थानवत् अंतर है। अभव्यनिका नानाजीव अपेक्षा एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है ॥ सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिक सम्यग्दृष्टिविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीवके अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव प्रति जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट कोडिपूर्व कछु घाटि है । संयतासंयत अर प्रमत्त अप्रमत्त संयतनिका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु अधिक है। च्यारि उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तो अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस For Private and Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १०९ ॥ सागर कछु अधिक है। अवशेषनिका गुणस्थानवत् अंतर है । क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टीनिविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टीका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है। उत्कृष्ट कोडिपूर्व देशोन है। संयतासंयतका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है उत्कृष्ट छ्यासठि सागरोपम देशोन है । प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट तेतीस सागर कछु अधिक है। औपशमिक सम्यग्दृष्टिनिवि . असंयतसम्यग्दृष्टिका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है। उत्कृष्ट सात राति दिन है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । संयतासंयतका नानाजीव अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट चौदह राति दिनका अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । प्रमत्त अप्रमत्त संयतका नानाजीव अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । | उत्कृष्ट पंदरह राति दिन है। एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहूर्त है । तीन उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीव ओक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पृथक्त्ववर्ष का अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्यभी उत्कृष्टभी अंतर्मुहून है। उपशांतकषायका नानाजीव ओक्षा गुणस्थानवत् है । eatsaphytoertibraidslipixertiseriasisexasabheritsapocritsaks For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याप ॥ पान ११० ॥ एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है। सासादनसम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यकै असंख्यातवें भाग है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है। मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा अर एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है ॥ मंजीके अनुवादकरि संज्ञीनिविर्षे मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है। सासादनमम्यग्दृष्टि सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ पल्यका अमंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । असंयत सम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तताई नानाजीव अपेक्षा अंतर नांही है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिका नानांजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है। एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट पृथक्त्व सौ सागर है। च्यारि क्षपक श्रेणीवालेनिका गुणस्थानवत् अंतर है। असंज्ञीके नानाजीव अपेक्षा एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । दोऊ नामकरि रहितनिका गुणस्थानवत् अंतर है ।। आहारके अनुवादकरि आहारकनिवि मिथ्यादृष्टिका गुणस्थानवत् अंतर है। सासादन| सम्यग्दृष्टि-सम्यग्मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा गुणस्थानवत् अंतर है । एकजीव अपेक्षा जघन्य For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान १११ ॥ तौ पोपमका असंख्यातवा भाग अर अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग आकाशके प्रदेश जेते हैं तेते समय हैं । ते असंख्याता संख्यात उत्सर्पिणी अवमर्पिणी काल है । असंयतसम्यग्दृष्टि आदि अप्रमत्तगुणस्थानपर्यंत नानाजीवकी अपेक्षा अंतर नही है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग है । ते असंख्याता संख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणी के समयप्रमाण हैं । च्यारि उपशमश्रेणीवालानिका नानाजीवकी अपेक्षा गुणस्थानवत अंतर है | एकजीव अपेक्षा जघन्य तौ अंतर्मुहूर्त है । उत्कृष्ट अंगुलका असंख्यातवा भाग है । सो असंख्याता संख्यात उत्सर्पिणी अवसर्पिणीके समयप्रमाण है । च्यारि क्षपकश्रेणीवानिका अर सयोगकेवलीनिका गुणस्थानवत् अंतर है । अनाहारकनिविषै मिथ्यादृष्टिका नानाजीव अपेक्षा एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । सासादनसम्यग्दृष्टीका नानाजीव की अपेक्षा जवन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट पल्यकै असंख्यातवें भाग है । एकजीव अपेक्षा अंतर नही है । सम्यग्दृष्टिका नानाजीव अपेक्षा जघन्य एकसमय है । उत्कृष्ट पृक्त महीना है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । सयोगकेवलीका नानाजीवकी अपेक्षा जघन्य तौ एकसमय है । उत्कृष्ट वर्ष है । एकजीव अपेक्षा अंतर नांही है । ऐसें अंतरका निश्चय कीया ॥ For Private and Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir crashed ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ११२ ॥ आगै भावकू प्रगट कीजिये ॥ तहां भाव दोय प्रकार । सामान्यकरि गुणस्थान, विशेषकरि मार्गणा। तहां प्रथम ही सामान्यकरि मिथ्यादृष्टि तौ औदयिक भाव है। सामादनसम्यग्दृष्टि पारिणामिक भाव है। सम्यग्मिथ्यादृष्टि क्षायोपशमिक भाव है । असंयतसम्यग्दृष्टि औपशमिक अथवा क्षायिक अथवा क्षायोपशमिक भाव है। इहां असंयतपणां है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्तसंयत अप्रमत्तसंयत ऐसे क्षायोपशमिक भाव है । च्यारि उपशमश्रेणीवाला औपशमिक भाव है। च्यारि क्षपक श्रेणीवालानिविर्षे अर सयोगकेवली अयोगकेवली. | निविर्षे क्षायिक भाव है ॥ विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिवि प्रथमपृथिवीवि नारकी मिथ्या दृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंतनिके गुणस्थानवत् भाव है। दूसरी पृथिवी आदि सातमीपर्यंत मिथ्यादृष्टि सासादन सम्यमिथ्यादृष्टीनिकै गुणस्थानवत् । असंयतसम्यग्दृष्टिकै औपशमिक क्षायोपशमिकभाव है । असंयत है सो औदयिकभावकरि है । तिर्यंचगतिवि तिर्यंचनिकै मिथ्यादृष्टि संयतासंयत पर्यंतनिकै गुणस्थानात् भाव है । मनुष्यगतिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिके गुण थानवत् भाव है । देवगतिवि देवनिकै मिथ्यादृष्टि आदि असंयतसम्यग्दृष्टिपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है ।। dosedseaser For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान ११३ ॥ AASPASABPMASPRIMARPAPNACSRANASHERPAG45C24 इंद्रियके अनुवादकरि एकेंदिय विकलत्रयनिकै औदयिकभाव है । पंचेंद्रियनिविर्षे मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ कायके अनुवादकरि स्थावरकायिकनिकै औदयिक भाव है ।जसकायिकनिकै गुणस्थानवत् भाव है। ___ योगके अनुवादकरि कायवचनमनोयोगीनिकै मिथ्यादृष्टि आदि सयोग फेवलीपर्यं तनिकै अर अयोगकेवलीनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुषनपुंसकवेदीनिकै अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ कषायानुवादकरि क्रोधमानमायालोभकषायवालेनिकै अर कषायरहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है। ____ ज्ञानके अनुवादकरि मति अज्ञान श्रुत अज्ञान विभाज्ञानवालेनिकै अर मतिश्रुत अवधि मनःपर्यय केवलज्ञानीनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ ____संयमका अनुवादकरि सर्वही संयतनिकै अर संयतामयतनिकै अर असंयतनि गुणस्थानवत् भाव है ॥ दर्शनानुवादकरि चक्षुर्दर्शन-अचक्षुर्दर्शन-अवधिदर्शन केवलदर्शनवालेनिकै गुणस्थानवत् भाव है ।। लेश्याके अनुवादकरि छहू लेश्यावालेनिकै अर लेश्यारहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ।। akoreatsappeartsixertisixeksixxitsexserialibx.::riesbe For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ११४ ॥ FACARRAMACHARPARENCERPANACEAKISGAGANPAGAPAGAPAPA भव्यके अनुवादकरि भव्यनिकै मिथ्यादृष्टि आदि अयोगकेवलीपर्यंतनिकै गुणस्थानवत् भाव है । अभव्यनिकै पारिणामिक भाव है ॥ ... सम्यक्त्वके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टीविर्षे असंयंतसम्यग्दृष्टीकै क्षायिकभाव तौ क्षायिकसम्यक्त्व है। अर असंयतपणां है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक भाव है। सम्यक्त्व क्षायिक है सो क्षायिकभावकरि है । च्यारि उपशमश्रेणीवालेनिकै औपशमिक भाव है। सम्यक्त्व इहां क्षायिकभावकरि हो है । अवशेषनिके गुणस्थानवत् भाव है । क्षायोपशमिक सम्यग्दृष्टीविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टीकै क्षायोपशमिक भाव है सो तौ क्षायोपशमिक सम्यक्त्व है । असंयत है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक भाव है। क्षायोपशमिकसम्यक्त्व है । औपशमिकसम्यक्त्वविर्षे असंयतसम्यग्दृष्टीकै औपशमिक भाव उपशमसम्यक्त्व है। असंयत है सो औदयिकभावकरि है । संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्तसंयतनिकै क्षायोपशमिक भाव है । सम्यक्त्व औपशमिक है । च्यारि उपशमश्रेणीवालानिकै औपशमिकभाव | उपशमसम्यक्त्व है। सासादनसम्यग्दृष्टिकै पारिणामिक भाव है । सम्यग्मिथ्यादृष्टिकै क्षायोपशमिक भाव है । मिथ्यादृष्टीकै औदयिक भाव है ॥ For Private and Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ।। पान ११५ ॥ SAGASPARACORPAGAPATRINAKPRONICIPROGRAPATREACANPROGNASPAR संज्ञीके अनुवादकरि संज्ञीनिकै गुणस्थानवत् । असंज्ञीनिकै औदयिक भाव है। दोऊ संज्ञारहितनिकै गुणस्थानवत् भाव है ॥ आहारकके अनुवादकरि आहारकनिकै अर अनाहारकनिकै गुणस्थानवत् भाव है। ऐसे भावका निरूपण मोहकर्म अपेक्षा उदाहरणरूप समाप्त भया । आगै अल्पबहुत्वका वर्णन कीजिये है । सो दोय प्रकार । सामान्यकरि, विशेषकरि । तहां प्रथमही सामान्यकरि तीन उपशमश्रेणीवाला सर्वतें स्तोक कहिये थोरा है ।। ते अपने अपने गुणस्थानकालवि प्रवेशकरि तुल्यसंख्या हैं। अर उपशांतकषायवालाभी तितनाही है । बहुरि | तीन क्षपकश्रेणीवाला इनितें संख्यातगुणा है। अर क्षीणकषाय छद्मस्थ वीतरागभी तितनाही है। अर सयोगकेवली अयोगकेवली प्रवेशकरि तुल्यसंख्या है। अर सयोगकेवली अपने कालविर्षे | | भेले होय ते इनितें संख्यातगुणां हैं। बहुरि अप्रमत्तसंयत संख्यातगुणां हैं। तिनितें प्रमत्तसंयत संख्यातगुणां हैं । तिनितें संयतासंयत असंख्यातगुणां है । तिनितें सासादनसम्यग्दृष्टि असंख्यातगुणा | हैं। तिनितें सम्यग्मिथ्यादृष्टि असंख्यातगुणां हैं। तिनितें असंयतसम्यग्दृष्टि असंख्यातगुणां हैं। | तिनितें मिथ्यादृष्टि अनंतगुणां हैं । ఆరుదకులకు రకులను For Private and Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ११६ ॥ विशेषकरि गतिके अनुवादकरि नरकगतिविर्षे सर्वपृथ्वीनिविर्षे नारकी जीव सर्वते स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि हैं। तिनितें संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि हैं। तिनितें असंख्यातगुणां असंयतमम्यग्दृष्टि हैं । तिनितें असंख्यातगुणां मिथ्यादृष्टि हैं । तिर्यंचगतिवि तिर्यंच सर्वतें थोरा संयतासंयत हैं। अन्यकी संख्या गुणस्थानवत् है। मनुष्यगतिविर्षे मनुष्यनिकै उपशमश्रेणीवाला आदिविर्षे अर प्रमत्तसंयतनिताई गुणस्थानवत् । तिनितें संख्यातगुणां संयतासंयत हैं । तिनितें सासादनसम्यग्दृष्टि संख्यातगुणां हैं । तिनि” संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि हैं । तिनितें अमंयतसम्यग्दृः ष्टि संख्यातगुणां हैं। तिनितें मिथ्यादृष्टि असंख्यातगुणां हैं। देवगतिवि देवनिके नारकीयत् अल्पबहुत्व है ॥ इंद्रियके अनुवादकरि एकेंद्रिय विकलत्रयविर्षे गुणस्थानभेद नांही। तातें अल्पबहुतका अभाव है । इंद्रिय अपेक्षा कहिये । तहां पंचेंद्रिय आदि एकेंद्रियपर्यंत उत्तरोत्तर बहुत्व है। पंचेंद्रियनिके गुणस्थानवत् । विशेष यहु जो मिथ्यादृष्टि असंख्यातगुणेही है ॥ कायके अनुवादकरि स्थावरकायविर्षे गुणस्थानभेद नाही. तातें अलाबहुत्वका अभाव है । कायप्रति कहिये है, तहां सर्वतें थोरा तेजस्कायिक हैं, तिनितें बहुत पृथिवीक.यिक हैं, तिनितें बहुत अप्कायिक हैं, तिनितें बहुत वातकापिक हैं, सर्वते अनंतगुणां वनस्पतिकायिकै हैं। त्रसकायिकनिकै पंचेंद्रियवत् है ।। atsairerasacritiixercireartliserieslierrittixexislato For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ११७ ॥ योगके अनुवादकरि वचनमनयोगीनिकै पंचेंद्रियवत् काययोगीनिकै गुणस्थानवत् अल्पबहुत है ।। वेदके अनुवादकरि स्त्रीपुरुषवेदीनिकै पंचेंद्रियवत् । नपुंसकवेदीनिकै अर वेदरहितनिकै गुणस्थानवत् अल्पबहुत्व है ।। कषायके अनुवादकरि क्रोधमानमायाकषायवालेनिकै पुरुषवेदवत् । विशेष यहु जो मिथ्यादृष्टि अंनंतगुणा है। लोभकषायवालेनिकै दोय उपशमश्रेणीवाला तुल्यसंख्या है। अर क्षपक श्रेणीवाला तिनित संख्यातगुणां है। सूक्ष्मसांपराय शुद्धमंयत उपशमश्रेणीवाला विशेषकरि अधिक है । तिनितें सूक्ष्मसांपराय क्षपकश्रेणीवाला संख्यातगुणां है । अवशेषनिकै गुणस्थानयत् है ।। ज्ञानके अनुवादकरि मतिअज्ञान श्रुतअज्ञानवालेनिविर्षे सर्वते स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि है। तिनितें अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है । विभंगज्ञानीनिविणे सर्वतें थोरा सामादनसम्यग्दृष्टि है । तिनितें असंख्यातगुणां मिथ्यादृष्टि है। मतिश्रुतअवधिज्ञानीनिविर्षे सर्वतें स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाला है । तिनितें संख्यातगुणां क्षपक श्रेणीवाला है। तिनितें संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है। तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां संयतासंयत है। तिनितें | असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । मनःपर्ययज्ञानीनिवि सर्वते स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाला aateeritsaptocritamperiasisxerespectivecitsapnerikl2s For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान ११८ | है |तिति संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाला है । तिनितें संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । केवलज्ञानीनिविषै अयोगकेवलीनितैं संख्यातगुणां सयोगकेवली है | संयम के अनुवादकर सामयिकच्छेदोपस्थापन शुद्धसंयतनिविषै दोऊ उपशम श्रेणीवाला तुल्य संख्या है । तिनि संख्यातगुणां क्षपक श्रेणीवाला है । तिनितें संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनि संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । परिहारविशुद्धिसंयतनिविषै अप्रमत्तनितैं संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है। सूक्ष्म पराय शुद्धसंयमीनिविषै उपशमश्रेणीवालानितें क्षपकश्रेणीवाला संख्यातगुणां है | यथाख्यातविहारशुद्ध संयतनिविषै उपशांतकषायनितें क्षीणकषायवाले संख्यातगुणां है । अयोगकेवली तितनेंही है। तिनितैं संख्यातगुणां सयोग केवली है । संयतासंयतनिविषै गुणस्थान एकही तातैं अल्पबहुत्व नांही | असंयतनिविषै सर्वतैं स्तोक सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनितें संख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि है । तिनितें असंयतसम्यग्दृष्टि असंख्यातगुणां है । तिनितें अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है | दर्शन के अनुवादकर चक्षुर्दर्शनवाले निकै मनोयोगीवत् है । अचक्षुर्दर्शनवालेनिकै काययोगीवत् है । अवधिदर्शन वालेनिकै अवधिज्ञानीवत् है । केवलदर्शनवाले निकै केवलज्ञानीवत् है ॥ लेश्या के अनुवादकरि कृष्णनीलकापोतलेश्या वाले निकै असंयतवत् है । पीतपद्मलेश्यावालेनि कै For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान ११९ ॥ GARASPORANAPROXOPOSACARPRECIASPANGACARRADEXPERSPAGEMARPAN सर्व स्तोक अप्रमत्तसंयत है। तिनित संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है। ऐसे अन्यगुणस्थानवाले पंचेंद्रियवत् है । शुक्ललेश्यावालेनिकै सर्वतें स्तोक उपशमश्रेणीवाला है। तिनितें संख्यातगुणां क्षपकश्रेणीवाला है । तिनि संख्यातगुणां सयोगकेवली है । तिनितें संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है । तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां संयतासंयत है। तिनितें असंख्यातगुणां सासादनसम्यग्दृष्टि है । तिनितें असंख्यातगुणां सम्यग्मिथ्यादृष्टि है। तिनितें असंख्यातगुणां मिथ्यादृष्टि है। तिनि” असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । भव्यके अनुवादकरि भव्यनिके गुणस्थानवत् अल्पबहुत्व है । अभव्यनिके अल्पबहुत्व नाही है ।। सम्यक्त्तके अनुवादकरि क्षायिकसम्यग्दृष्टीनिविर्षे सर्वतें स्तोक च्यारि उपशमश्रेणीवाला है। | अन्य प्रमत्तसंयतनिताई गुणस्थानवत् है । तिनितें संयतासंयत संख्यातगुणां है। तिनितें असंर यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टि है तिनिविर्षे सर्वतें स्तोक अप्रमत्तसंयत है। तिनितें संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां संयतासंयत है। तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है। औपशमिकसम्यग्दृष्टीनिविर्षे सर्वरों स्तोक च्यारि उपशम| श्रेणीवाला है। तिनि” संख्यातगुणां अप्रमत्तसंयत है। तिनित संख्यातगुणां प्रमत्तसंयत है । For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2002399930 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय । पान १२० ॥ तिनितें असंख्यात गुणां संयतासंयत है । तिनितें असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । अवशेषनिकै अल्पबहुत्व नही है । जातैं विवक्षित एक एक गुणस्थानही है || संज्ञीका अनुवादकरि संज्ञी निकै चक्षुर्दर्शनवालेवत् है । असंज्ञीनिकै अल्पबहुत्व नही है । दो संज्ञारहितनिकै केवलज्ञानीवत् है ॥ आहारकके अनुवादकर आहारक निकै काययोगीवत् है । अनाहारकनिकै सर्व स्तोक सयोगकेवली है । तिनितैं संख्यातगुणां अयोगकेवली है । तिनितें असंख्यातगुणां सासादनस म्यग्दृष्टि है । तितेिं असंख्यातगुणां असंयतसम्यग्दृष्टि है । तिनितें अनंतगुणां मिथ्यादृष्टि है । ऐसें मिथ्यादृष्टि आदिनिकै गत्यादिकविर्षे मार्गणाकरि सो सामान्यकरि है । तहां सूक्ष्मभेद आगमतें अविरोधकरि अंगीकार करनां || इहां सत् आदिका संक्षेप भावार्थ ऐसा जाननां - जो, सत् कहिये वस्तु है, ऐसा अस्तित्वका कहना । संख्या कहिये यह वस्तु केती है, ऐसें भेदनिकी गणना कहनां । क्षेत्र कहिये यह वस्तु वर्तमानकाल मैं एते क्षेत्र में है, ऐसा कहना । स्पर्शन कहिये यह वस्तु तीन कालमें एते क्षेत्र में विचरै है, ऐसा कहनां । काल कहिये निश्चय व्यवहाररूप है, सो जिस वस्तु अपेक्षा जेता For Private and Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir a । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान १२१ ॥ | कालका परिमाण कहनां । अंतर कहिये एकगुणतें दूसरै गुण जाय फेरी तिसही गुण आवै ताकै बीचि जेते काल रहै सो विरहकाल है, ताकू अंतर कहिये, ताका कहनां । भाव कहिये औपशमिक | आदि पंच भाव हैं, तिनिका कहना । अल्पबहुत्व कहिये परस्पर दोयकी अपेक्षातें संख्याका हीनाधिकपणां कहनां । ऐसें इनि आठ अनुयोगनिकरि वस्तुका अधिगम होय है। तिसका उदाहरण जीवनामा वस्तुका गुणस्थान मार्गणापरि कह्या सो जाननां । ऐसेंही यथासंभव आगमके अनुसार सर्ववस्तुपरि लगावणां । केई नास्तिकवादी वस्तूकू सर्वथा अभावरूपही कहै हैं, तिनिका निराकरण सत् कहनेतें होय है । केई वस्तुकू सर्वथा एक अभेद कहै हैं, तिनिका निषेध भेदनिकी गणनातें जाननां । केई वस्तुके प्रदेश नांही माने हैं तिनिका निषेध क्षेत्र कहनेतें जाननां । केई वस्तुकू सर्वथा क्रियारहित माने हैं तिनिका निषेध स्पर्शन कहनेतें जाननां । अथवा जो कोई वस्तुका | सर्वथा कदाचित् प्रलय होना मानै हैं तथा क्षीणकही मानै तिनिका निषेध कालका नियम कहनेतें होय है। केई वस्तुकू क्षणिकही माने हैं तिनिका निषेध अंतरके नियम कहनेतें होय | है। केई वस्तूकू एकही माने हैं तथा अनेकही माने हैं तिनिका निषेध अल्पबहुका नियम कहनेतें | होय है । ऐसें वस्तु अनंतधर्मात्मक है। ताके द्रव्य क्षेत्र काल भावकी अपेक्षा विधिनिषेधतें | exterespersDatsupervativati For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२२ ॥ ఆనందం కుదురుకులం ఉండarerana प्रमाण नय निक्षेप अनुयोगकी विधिकरि साधनेते यथार्थज्ञान होनेते अधिगमज सम्यग्दर्शनकी प्राप्ति होय है । सो याका विधिनिषेधकी चर्चा श्लोकवार्तिकमें विशेषकरि है तहांतें जाननां । ऐसें आदिविर्षे कह्या जो सम्यग्दर्शन ताका लक्षण उत्पत्ति निमित्त स्वामी विषय न्यास अधिगमका उपाय कह्या । याके संबंधकरि जीवादिककाभी सत् परिमाणादिक कहै ॥ याके अनंतर सम्यग्ज्ञान विचारनेयोग्य है, सो कहै हैं ॥मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम् ॥ ९॥ याका अर्थ- मति श्रुत अवधि मनःपर्यय केवल ए पांच ज्ञान है ॥ ज्ञानशद न्यारान्याराकै | लगाईये ऐसे पांचही ज्ञान भये । तहां मतिज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमतें इंद्रियमनकरि पदार्थनिकू | जानै सो, अथवा जाकरि जाणिये सो, अथवा जाननेमात्र सो, मतिज्ञान है । बहुरि श्रुतज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमते वक्ताकरि कही वस्तूका नाम सुननेकरि जानै सो, अथवा जाकरि | सुनि वस्तुकू जानिये सो, अथवा जो श्रवणकरि जान मात्र सो श्रुतज्ञान है। इन दोऊनिका समीप निर्देश कार्यकारणभावतें कह्या । मतिज्ञान कारणरूप है श्रुतज्ञान कार्यरूप है । बहुरि | | अवधिज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमतें द्रव्य क्षेत्र काल भावकी मर्याद लीयें रूपी पदार्थकू प्रत्यक्षपणें | Startsixertiativaritsaxatapixertsopanaities For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२३ ॥ SaasireertersbeerSerikakeerasapteresteracts करि जो जानें, अथवा जाकरि जानिये, अथवा जाननेमात्र सो अवधिज्ञान है । बहुरि मनःपर्ययज्ञानावरणीयकर्मके क्षयोपशमते परके मनविर्षे प्राप्त जो पदार्थ ताकू जाणे, अथवा जाकरि जानिये, तथा जो जानना सो मनःपर्ययज्ञान कहिये । इहां परके मनविर्षे प्राप्त जो पदार्थकू मन ऐसा संज्ञा साहचर्यतें कही है। इहां कोई कहै याकै मतिज्ञानका प्रसंग आवै है ? ताकू कहिये इहां | मनकी अपेक्षामात्रही है, कार्यकारणभाव नांही है। अपने प्रतिपक्षी कर्मके क्षयोपशममात्रतेही भया है। ताळू अपने परके मनकी अपेक्षामात्रतें मनःपर्यय ऐसी संज्ञाकरि कह्या है । जैसे काहूनें कही या बादलेविर्षे चंद्रमाकू देखो, तहां बादलेकी अपेक्षामात्र है। चंद्रमा बादलेतें भया तौ नाही । तैसें इहांभी जाननां । बहुरि जा ज्ञानके अर्थि तपस्वी मुनि केवते' कहिये सेवन | करै ताकू केवलज्ञान कहिये । इहां के सेवने' ऐसी धातुतें केवलशब्द निपज्या है । अथवा | यहु ज्ञान असहाय है बाह्य कछु सहाय न चाहै है । जैसें मतिश्रुतज्ञान इंद्रिय प्रकाशादिकका | सहायतें जानें है, तैसें इहां नांही, केवल एक आत्माहीतें प्रवते है । तातें केवल कहिये । अब | इनिका सूत्रवि प्रयोगके क्रमका प्रयोजन कहै हैं ॥ केवलज्ञान अंतविर्षे पाईये है, तातें अंतहीमें धस्या है। ताके निकट मनःपर्ययज्ञान ఆడుకులందరణలకerdoserseases For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १२४ ॥ है, तातै ताके समीप धन्य है । तातें ये दोऊ ज्ञान संयमी मुनिनिहीकै होय है । बहुरि तातें दूरवर्ति अवधि है तातें मनःपर्ययकै समीप याकों कह्या । बहुरि प्रत्यक्ष तीनूं ज्ञाननिकै पहलै परोक्ष | मति श्रुत ज्ञान कहै । जातें ए दोऊ सुगम हैं। सर्वप्राणिनिकै बाहुल्यपणे पाइये है। इनकी पद्धती सुणिये है परिचय कीजिये है। अनुभवमैं आवै है । ऐसें ए पांच प्रकार ज्ञान है । इनके भेद आगे कहसी । इहां मतिमात्रके ग्रहणते स्मरणादिकभी मतिज्ञानहीमें लेने । केई वादी कहै हैं इंद्रियबुद्धिही एक मतिज्ञान है ताका निराकरण है । तथा केई अनुमानसहित मति माने हैं। केई अनुमान तथा उपमानसहित मानै हैं । केई अनुमान उपमान अर्थापत्तिसहित तथा अभाव आगमसहित मानै हैं । तिनि सर्वनिका निराकरण है। ए सर्वही मतिज्ञानमें गर्भित जानने । 4 कोई कहै मति श्रुत ज्ञान तौ एकही है। जातें दोऊ लार है एकही आत्माविर्षे वसै हैं। विशेषभी | इंनिमें नांही। ताकू कहिये इन तीनूंही हेतुतें इनिकै सर्वथा एकता नांही है। कोई प्रकार | | कहै तौ विरोध नाही । जातें लार रहै है इत्यादि कहना दोय विना बनें नांही। बहुरि विषयके | भेदतेंभी भेदही है। श्रुतज्ञानका विषय सर्वतत्त्वार्थकू परोक्ष जानना है । मतिज्ञानका एता नांही। ॥ ऐसें इनिका भेदाभेदकी चरचा श्लोकवार्तिकतें जाननी। इहा कोई पूछै- सम्यग्दर्शनका तो XESDescreerasperiasperaterialprerassettes For Private and Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 1990 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय || पान १२५ ।। लक्षणका सूत्र न्यारा कह्या बहुरि ज्ञानका न कह्या सो कारण कहा ? ताका उत्तर जो, जहां शब्दकी निरुक्ति मैं व्यभिचार आवै तहां न्यारा लक्षण कह्या चाहिये । यातें दर्शन नाम देखनेका प्रधान है । तातें श्रद्धानार्थके निमित्त लक्षण न्यारा कह्या । बहुरि ज्ञानविषै निरुक्तिही अर्थ अव्यभिचारी है, तातैं लक्षण न्यारा न कह्या ऐसा आशय है । आगे कहै हैं, जो पूर्वै कह्या था, जो, प्रमाणनयकरि अधिगम होय है । तहां केई तौ ज्ञ प्रमाण मा हैं । केई सन्निकर्षकं प्रमाण माने हैं । केई इंद्रिय प्रमाण कहै हैं । यातें अधिकार मैं लीये जे मत्यादि ज्ञान तिनिकै प्रमाणपणाके प्रगट करने कै अर्थि सूत्र कहै हैं-॥ तत्प्रमाणे ॥ १० ॥ याका अर्थ - तत् कहिये पूर्वे कहे जे पांच ज्ञान ते दोय प्रमाण है । इहां तत् शब्द है सो अन्यवादी सन्निकर्ष तथा इंद्रियकूं प्रमाण कल्पै हैं ताके निषेधके अर्थ है । तत् कहिये सो मत्यादिक ज्ञान कहे सोई प्रमाण है । अन्य नांही है । इहां अन्यवादी पूलै जो, सन्निकर्ष तथा इंद्रिय प्रमाण मानिये तौ दोष कहां ? ताकूं कहिये हैं, जो, सन्निकर्षकूं प्रमाण मानिये तो सूक्ष्म अंतरित विप्रकृष्ट जो परमाणू रामरावणादिक, मेरुपर्वतादिक पदार्थ हैं तिनिका प्रमाणविषै For Private and Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२६ ॥ अग्रहणका प्रसंग आवै । ते पदार्थ इंद्रियनितें सन्निकर्ष होय नाही। याहीते सर्वज्ञका अभाव आवै । ऐसेंही इंद्रियकू प्रमाण मानिये तो येही दोष आवै । जातें नेत्रादिकका अल्पविषय है । तथा ज्ञेय अनंत है। तथा सर्वही इंद्रियनिके सन्निकर्षभी नांही है। नेत्र अर मनकै प्राप्यकारी कहिये पदार्थनिका प्राप्त होनेका अभाव है अप्राप्यकारी है ताका वर्णन आगै करसी ॥ इहां अन्यवादी कहै हैं, जो तुमनें ज्ञानकू प्रमाण कह्या, तो याका फलका अभाव आवेगा। बहुरि प्रमाणका फल चाहियेही । बहुरि हम कहै हैं तहां फलका सद्भाव नीकै बणे है । जो सन्निकर्ष तथा इंद्रिय तौ प्रमाण है अरु याते अर्थका ज्ञान हो है सो प्रमाणतें जुदा फल हो है, | यह कहना युक्त है । ताकू कहिये, जो तें कह्या सो अयुक्त है। जातें जो सन्निकर्षप्रमाण होय | अर्थका ज्ञान फल होय तौ प्रमाता अर प्रमेय जो अर्थ ते दोऊ भिडिजाय, तब सन्निकर्ष होय है। सो याका फल जो अर्थका ज्ञान, सो प्रमाताकै अरु प्रमेय पदार्थकै दोऊनिकै हुवा चाहिये । | ऐसे होते अन्यपदार्थकभी अर्थका ज्ञानकी प्राप्ति आवै है । बहुरि वे कहैं, जो, अर्थका ज्ञान तो चेतन जो आत्मा ताकै होय है। अन्य जडके कैसैं होय? तौ वाकू कहिये, आत्माकू ज्ञानस्वभाव तो तू माने नांही। अरु समवाय तें चेतन मान है, सो ऐसें तौ आत्माभी चेतनाविना जडही | eriessrorrespirecxiksipiroexasirocritiirseradioxvertisibraridiox For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान १२७ ॥ ठहरेगा। बहुरि ज्ञानस्वभावही मानेगा तो तेरी प्रतिज्ञाकी हानि आवैगी। तातें हम कहै हैं सो युक्त है। ज्ञानकू प्रमाण कहतें फलका अभाव है। यह दोष नाही आवै है । कथंचिद्भेदाभेदरूप याका फलभी है। प्रथम तौ अर्थका यथार्थज्ञान होय तब तिस अर्थकेविर्षे प्रीति उपजै है । कर्मकरि मैला जो यह आत्मा ताके इंद्रियनिके आलंबनते अर्थका ज्ञान होय । ताविर्षे उपादेय जानि प्रीति उपजै है । सो यह प्रीति वा प्रमाणका फल है । बहुरि यथार्थज्ञान होय तब रागद्वेषके अभावतें मध्यस्थभाव होय सो दूसरा यह फल है। बहुरि पहलै अर्थका अज्ञान था ताका नाश भया सो तीसरा यह फल है । ऐसें हमारे प्रमाण फलरहित नाही है । अब या प्रमाणशब्दका अर्थ कहै हैं । 'प्रमीयते अनेन' कहिये याकरि वस्तु प्रमाण करिये ऐसें तौ करणसाधन भया । बहुरि 'प्रमिणोति' कहिये जो वस्तुकू प्रमाण करनेवाला, सो प्रमाण है, ऐसें कर्तृसाधन भया । बहुरि ‘प्रमितिमात्र' कहिये वस्तुका प्रमाण करना सो भावसाधन भया। याको क्रियासाधनभी कहिये । इहां कोई पूछे, इस प्रमाणकरि कहा प्रमाण करिये! | ताकू कहिये, जीवादिक पदार्थ प्रमाण करिये । फेरि पूछै, जो, जीवादिकका अधिगम तौ प्रमा| णकरि करिये । बहुरि प्रमाणका अधिगम काहेकरि करिये ? जो अन्य प्रमाण कल्पिये तो For Private and Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२८ ॥ अनवस्था दूषण आवे है। तहां कहिये, अनवस्था न आवैगी। जैसें घटादिक प्रकाशनेविर्षे दीपक कारण है; तैसें अपने स्वरूपके प्रकाशनेविषभी वैही दीपक कारण है। अन्य प्रकाश नांही हेरिये है; तैसें प्रमाणभी स्वपरप्रकाशक अवश्य माननां । प्रमेयकीज्यों प्रमाणकै अन्यप्रमाणकी कल्पना कीजै तो स्वरूपका जाननेका प्रमाणकै अभाव होय, तब स्मरणकाभी अभाव होय । बहुरि स्मरणका अभाव मानिये तो व्यवहारका लोप होय । तातें स्वपरप्रकाशक प्रमाण मानना योग्य है । बहुरि इहां प्रमाणे ऐसा प्रथमाविभक्तीका द्विवचन कह्या है । सो एक तीन आदि प्रमाणकी संख्या अन्यवादी मानै है ताके निषेधकै अर्थि है । तथा आगै दोय संख्याका सूत्रभी कहसी ताके जनावने अर्थि है। अन्यवादी चार्वाक तौ एक प्रत्यक्ष प्रमाणही मान है। बहुरि | बौद्ध प्रत्यक्ष अनुमान ये दोय प्रमाण माने है। बहुरि नैयायिक वैशेषिक सांख्य हैं ते प्रत्यक्ष | अनुमान आगम उपमान ऎसें च्यारि प्रमाण मान है । बहुरि मीमांसक च्यारि तौ ए अरु अर्थापत्ति | अभाव ऐसे छह प्रमाण मानै है । सो प्रत्यक्ष परोक्ष ए दोय संख्या कहनेतें सर्वप्रमाण इनिमें गर्भित होय हैं। ऐसें ए पंचज्ञान प्रमाण कहे । तहां सम्यक् अधिकारतें सम्यग्ज्ञान है । मिथ्याज्ञान प्रमाण | नांही। इहां प्रश्न- जो, ऐसा कह्या है “यथा यत्राविसंवादस्तथा तत्र प्रमाणता ॥” याका अर्थ; ఆrierreddressed asseraspందుకు For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १२९ ॥ जहां जिसप्रकार विसंवाद न आवै तहां तैसैं प्रमाणता । सौ कारकै विपर्ययज्ञान है तहां ताकै बाधा | | विसंवाद न आवै तेते प्रमाण ठहन्या । तथा काहूकै कालांतरमैं बाधा आवै । काइकै क्षेत्रांतरमैं बाधा | आवै । तथा केईकै कबहू बाधा न आवै । अर विशेषज्ञानीके ज्ञान में बाधा दीखे है । तहां जेतें बाधा न आवै तेते प्रमाण ठहरै है । सो सम्यग्ज्ञान तौ ऐसा चाहिये जो संशय विपर्यय अनध्यवसायरहित सर्वकाल सर्वक्षेत्र सर्वप्राणीनिकै समान होय । कोई प्रकार बाधा न आवै । जो जहां जैसैं अविसंवाद होय तहां तैसें प्रमाणता है यह वचन कैसे सिद्ध होयगा? ताका उत्तर- जो, सर्वथानिर्वाध तो केवलज्ञान है। मतिश्रुत है सो तो अपने विषयविभी एकदेशप्रमाण है । बहुरि अवधि मनःपर्यय है सो अपने विषयविर्षे सामस्यकरि प्रमाण है । अधिकविषयविर्षे प्रमाण l नाही। ताते च्यायोंही क्षयोपशमज्ञान प्रमाणभी है अप्रमाणभी है। तातें जिस विषयविर्षे निर्वाध साधै तहां तौ प्रमाण है । बहुरि जहां बाधा आवै तहां अप्रमाण है। जो ऐसे न होय | तौ केवलज्ञानही प्रमाण ठहरै। अन्यज्ञान अप्रमाण ठहरै। तो व्यवहारका लोप होय । तातें एकही | ज्ञान प्रमाणभी है अप्रमाणभी है। जैसे काहू पुरुषकै नेत्रविर्षे विकार था, ताईं एक चंद्रमाके | दोय दीखे, तहां निर्विकारनेत्रवालाकी अपेक्षा दोय चंद्रमाकी संख्या तौ सवाध भई । बहुरि || akteriesireezasobreatirneriSpreritsairserritsaptertair, For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान १३० ॥ KASARFASPARASASPRINGASPROSTAASPRIORAILERANSPOENQUpr चन्द्रमाका सामान्यपणां निर्वाध है। तथा निर्विकार नेत्रवाले चंद्रमा तौ एकही दिखै, परंतु निकटही दीखे है । ऊगता जमीसूं लगता दीखै । सो याकी ऊचाईका योजनांकी अपेक्षा सबाध | है। तथा शास्त्रकरि ग्रहणका काल तौ निश्चय कीया सो तो निर्वाध है। परंतु दोय अंगुल च्यारि अंगुल ग्रहण होगा, यह कहनां निर्बाध नाही। जातें यह विमान केता चौडा है? तामै केता आच्छादित हुवा? यह तो प्रत्यक्षज्ञानी जानें, याकी अपेक्षा सवाध है। ऐसे मतिश्रुत अपने विषयविभी प्रमाणाप्रमाणस्वरूप है। तथा अन्य भी उदाहरण- जैसें पर्वत तथा वृक्षोंका समूहरूप वन इत्यादि वस्तु दूरिौ तौ औरसाही दीखे निकट गये औरसाही दीखै ऐसें जाननां । इहां कोई पूछै, जो ऐसे है तो यहु याका ज्ञान प्रमाण है यहु याका ज्ञान अप्रमाण है ऐसा नियम कैसे कहिये? बहुरि नियम कीयाविना व्यवहार कैसे प्रवर्तेगा! ताका उत्तर-जो, व्यवहार मुख्यगौणकी अपेक्षातें प्रवर्ते है । जैसें काहू वस्तुमैं सुगंध बहुत देखि लोक कहै यह सुगंध द्रव्य है, तहां वा द्रव्यविर्षे स्पर्शादिकभी पाईये हैं। परंतु वाकी मुख्यता न करै । तातें जिनके मतविर्षे एकांत ज्ञान प्रमाण अप्रमाण दोऊ स्वरूप नांही है तिनिकै यह छद्मस्थका ज्ञानकै प्रमाणता न आवैगी। तब अपना मतभी न सिद्ध होगा। aksisxaexesxexesixvediosxertiDrerts?sxeerisiserialists For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान १३१ ॥ बहुरि अन्यवादी ज्ञानकोंही प्रमाण मानि याका स्वरूप लक्षण एकांततैं अन्यप्रकार कहै हैं । सोभी सवाध है । तहां बौद्धमती कहै हैं, जो 'अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणं, कहिये जायें विसंवाद न होय सो ज्ञान प्रमाण है । ताकूं पूछिये; जो कहैगा प्रमाताकी इच्छा जहां पूरि होय जाय तहां अविसंवाद है, तौ स्वप्रादिकका ज्ञानभी प्रमाण ठहरेगा, तहांभी वांछापूरण होय जाय है । बहुरि कहेगा, जो, जहां वस्तूकै अर्थक्रिया ठहरै, तहां अविसंवाद है, तौ गीतादि शब्दका ज्ञान तथा चित्रामादिकका ज्ञानकै प्रमाणता ठहरेगी। तहां स्वरूपमात्रका ज्ञान है, अर्थक्रिया नही है । ऐसें बौद्धकर मान्या अविसंवाद लक्षण बाधासहित है || बहुरि और भी मतके एकांत प्रमाणके लक्षण तथा विशेषण जुदे जुदे करे हैं ते युक्तिशास्त्रतैं बाधासहित हैं । ते श्लोकवार्तिकादिकतें जानने । जैनमतमें तौ " स्वापूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणम्” ऐसा लक्षण परीक्षामुखविषै है । और शास्त्र पाठांतर का है । सोही निर्वाध है । बहुरि प्रमाणका प्रमाणपणां कैसें होय ? तहां सर्वथा एकांतवादी केई तौ तिस प्रमाणही प्रमाणपणांका निश्चय होय है ऐसें कहै हैं । केई अन्यतें प्रमाणता हो है ऐसें कहै हैं । सो यहु बाधासहित है । स्याद्वादकर अभ्यासदशा में तौ प्रमाणका निश्चय प्रमाणही होय है । बहुरि विना अभ्यासदशा में परतें निश्चय होय है ऐसा For Private and Personal Use Only ०६६ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३२ ॥ | निर्वाध सिद्ध कीया है। कोई कहै है " प्रमाणपणा प्रवृत्तिसामर्थ्यते निश्चय होय है" सो प्रमाणकरि प्रतीतिमें आया जो पदार्थ ताके निकटि होते वाके फलकी प्राप्ति होय तब जानिये कि यह प्रमाण है। यह प्रवृत्तिसामर्थ्यते प्रमाणता आई, परंतु इहां अनवस्था दूषण होय है । जातें प्रवृत्तिसामर्थ्यका समानजातीय ज्ञानकी प्रमाणता अन्यप्रवृत्तिसामर्थ्यतें होयगी तब अनवस्था आवैहीगी। बहुरि प्रवृत्ति है सो तो जे परीक्षावान् हैं तिनिकै तो प्रमाणका निश्चय होय तब होय है । बहुरि लौकिकजनकै विना निश्चयभी प्रवृत्ति हो है। बहुरि परीक्षावान्भी कोई पदार्थनिविर्षे अपरीक्षावान है । जाते सर्वपदार्थनिकी परीक्षा तौ सर्वज्ञकै है। अन्य तौ कोई प्रकार | परीकक्ष है कोई प्रकार अपरीक्षक है । सो परीक्षक है सोहू अपरीक्षक है, ऐसें जाननां ॥ बहुरि इहां कोई पूछे, अन्यवादीनिके प्रमाणनिकी संख्याका निराकरण कैसे है? ताकू कहिये है, जे अन्यवादी चार्वाक एक प्रत्यक्षप्रमाणही मानै है ताकै परके चित्तकी वृत्तिकी सिद्धि अनुमानविना होयगी नांही। ताकै अर्थि अनुमान मानेगा तब एकही प्रमाण माननां कैसे सिद्ध होयगा? बहुरि बौद्धमती प्रत्यक्ष अनुमान ए दोय प्रमाण मानै है । ताकै साध्यसाधनके | व्याप्तिसिद्धि करनेकू स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ए तीन प्रमाण चाहियेगा। तब दोयकी संख्या aanbreatnewaliburkisitoriessertseixreritalirits. For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३३ ॥ efferase न रहैगी । व्याप्तिका ज्ञान प्रत्यक्ष अनुमानतें नाहीं होयगा । स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ए प्रत्यक्ष अनुमानमें गर्भित न होयगा । बहुरि श्रुत कहिये आगमप्रमाण है । सो आप्तके शब्दके श्रवणते होय है । सो यहभी प्रत्यक्ष अनुमानमें गर्भित न होयगा तब तीन प्रमाण होयगा । बहुरि शब्द तथा उपमानसहित च्यारि प्रमाण मानै है तथा अर्थापत्तिसहित पांच तथा अभावसहित छह मानै है। तिनकै स्मृति प्रत्यभिज्ञान तर्क ये तिनिमें गर्भित न होयगे तव संख्या वधि जायगी। तातें तिनिकी संख्याका नियम नहीं ठहरे है । तातै प्रत्यक्ष परोक्ष ए दोय संख्यामें सर्व भेद गर्भित होय | हैं । तातें यह नियम निर्वाध है । ___ आगै, कहे जे पंचप्रकार ज्ञान ते दोय प्रमाणविर्षे गर्भित कीये तथा दोयकी संख्या अन्यप्रका. रभी आवे है । तातें ताकी निवृत्तीकै अर्थि सूत्र कहै हैं । ॥ आद्ये परोक्षम् ॥ ११॥ याका अर्थ-पांच ज्ञाननिविर्षे आयके दोय मतिश्रुतज्ञान परोक्ष प्रमाण है । आदि शब्द है सो प्रथमका वचन है । जाते आदिविर्षे होय ताकों आद्य कहिये । इहां कोई पूछे | आये ' ऐसा द्विवचन है तहां मति श्रुत दोय आये । तहां आदि तो एक मति है । दूसरा నుండirederation, For Private and Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ।। पान १३४ ॥ atsaperspeaker ఆడదలనుండలకeradenos. ఆయన श्रुतकै आदिपणां कैसै आवै ? ताका उत्तर- जो मुख्य उपचारकी कल्पनाते दोऊकै आद्यपनां कह्या है । तहां मतिज्ञान तौ मुख्य आदि हैही । बहुरि श्रुत है सो याके समीपही है तातें उपचारतें प्रथम कह्या । सूत्रवि द्विवचन है ताकी सामर्थ्यते गौणकाभी ग्रहण हुवा । याका समास ऐसें हो है । ' आद्यं च आद्यं च आये मतिश्रुते' ऐसें जाननां । ये दोऊही परोक्षप्रमाण है ऐसा संबंध करनां । इहां कोई पूछ इनिकै परोक्षपणां काहेते है ? ताका उत्तर-- ए दोऊही ज्ञान परकी अपेक्षा लीये है। मतिज्ञान तौ इंद्रियमनतें होय है । श्रुतज्ञान मनतें होय है। सो यह सूत्र आगें कहसी। यातें पर जे इंद्रिय मन तथा प्रकाश उपदेशादि जे बाह्यनिमिति तिनकी अपेक्षा सहाय लेकरि मतिश्रुतज्ञानावरणीयका क्षयोपशमसहित आत्माकै उपज है । तातें | परोक्ष कहिये । याहीते उपमानादिक प्रमाणभी ऐसेही उपजै हैं तेभी याहीमें गर्मित होय हैं । | अथवा परोक्ष शब्दका ऐसाभी अर्थ है; जो अक्ष कहिये इंद्रिय तिनतें दूरवर्ती होय ताकू परोक्ष कहिये सो श्रुतज्ञान । तथा स्मरण प्रत्यभिज्ञान तर्क स्वार्थानुमान एभी इंद्रियनितें दूरवर्ती हैं। | ऐसें ए मतिज्ञानमें गर्भित हैं। तातें एभी परोक्षही हैं । बहुरि अवग्रह ईहा अवाय धारणाज्ञान जे मतिज्ञानके भेद हैं ते इंद्रियनितें भिडिकर होय हैं । तौभी अक्ष कहिये आत्मा तातें दूरवर्ती हैं । तातें bombsxsexas For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान १३५ ॥ ofile इनिळू व्यवहारकरि तौ प्रत्यक्ष कहै हैं । परंतु परमार्थतें परोक्षही है ॥ बहुरि केई कहै है, परोक्षज्ञान तौ अस्पष्ट जानना है । सो पदार्थके आलंबनरहित है । तातें मनोराज्यादिककीज्यों निरर्थक है । ते विना समझ्या कहै है । जाते अर्थका आलंबन तो प्रत्यक्ष परोक्ष दोऊनिविही है । परंतु स्पष्टता अस्पष्टताका कारण नाहीं । प्रत्यक्ष परोक्ष भेद ऐसे है जहां अन्यका अंतर पडे नांही । तथा अन्यका सहायविना विशेषनिसहित पदार्थनिकू जानें सो तौ स्पष्ट है । बहुरि वीचिमें अन्यका अंतर पडै तथा सहाय चाहै । तथा विशेषनिसहित पदार्थनिकू न जानै सो अस्पष्ट कहिये । मनोराज्यादिकवत् तो जाकू कहिये जाका कछु साक्षात् तथा परंपराय विषयही न होय ऐसें जाननां ॥ आगै इनि परोक्षनितें अन्य जे तीन ज्ञान तिनकू प्रत्यक्ष कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥प्रत्यक्षमन्यत् ॥१२॥ ___ याका अर्थ- अन्यत् कहिये पांच ज्ञानमें तीन ते प्रत्यक्षप्रमाण है । ‘अक्ष्णोति' कहिये जानै सो अक्ष कहिये आत्मा ताहीकू आश्रयकरि उपजै अन्यका सहाय न चाहै ताकू प्रत्यक्ष कहिये। | कैसा है आत्मा? पाया है कर्मका क्षयापेशम जानें । अथवा क्षीण हुवा है कर्मका आवरण जाका | | ऐसा आत्माकै होय है सो ऐसा अवधि मनःपर्यय केवलज्ञान है। कोई कहै ऐसे तो अवधिदर्शन | నిలకంకులకుండannel For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३६ ॥ केवलदर्शनभी है। आत्माहीका आश्रय ले उपजे है तेभी प्रमाण ठहरै । ताकू कहिये, यह दोष न आवै है । इहां सूत्रमें ज्ञानहीका अधिकार है । तातें ज्ञानही लेना, दर्शन न लेना । बहुरि कोई | कहै, जो, विभंग तो ज्ञान है ताका प्रसंग आवैगा यहुभी आत्माहीकू आश्रय ले उपजै है । ताळू कहिये, इहां सम्यक्का अधिकार है, तातें विभंगज्ञान न लेनां । यहु विपर्ययस्वरूप है । जाते मिथ्यात्वके उदयतें विपरीतपदार्थकों ग्रहै है । तातें यहु सम्यक् नाहीं ॥ इहां वैशेषिकका आश्रयतें प्रश्न है; जो, इंद्रियव्यापारतें होय सो प्रत्यक्ष कहिये । विना इंद्रि. यव्यापार होय सो परोक्ष कहिये । ये लक्षण यथार्थ वाधारहित है सो माननां । ताका उत्तर जो, यहु अयुक्त है । ऐसें होय तो आप्त सर्वज्ञकै प्रत्यक्षज्ञानका अभाव होय । जो इंद्रियज्ञानही प्रत्यक्ष मानिये | तो आप्तकै प्रत्यक्षज्ञान न होय । जो आप्तकैभी इंद्रियपूर्वक ज्ञान कल्पिये तो ताकै सर्वज्ञपणांका अभाव होय । जो कहै, सर्वज्ञकै मनसूं भया प्रत्यक्ष है तो मनके चितवनपूर्वककैभी सर्वज्ञपणाका तो अभावही आवैगा । बहुरि कहै, जो ताकै सर्वपदार्थनिके ज्ञानकी आगमतें सिद्धि हो है । सो ऐसेंभी नाहीं । जातें आगम तो प्रत्यक्षज्ञानपूर्वक होय सो प्रमाण है । बहुरि बौद्धमती कहै है योगीश्वरनिकै अलौकिक दिव्यज्ञान औरही जातिका है । तो ऐसे For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३७ ॥ erit कहै प्रत्यक्षपणा तौ ताकै न आवैगा । जातें ऐसा मान है, जो इंद्रियप्रति वर्ते ताळू प्रत्यक्ष कहिये । सो ऐसा मान्यां तव दिव्यज्ञान कहनै”भी प्रत्यक्षपना तौ न ठहरै। बहुरि औरभी दोष आवै है । जो सर्वज्ञका तो अभाव होय है । अरु प्रतिज्ञाकी हानी होय है । सोई दिखाईये है। योगीश्वरकै जो ज्ञान है सो एक एक पदार्थकू क्रमतें ग्रहण करै है कि अनेकपदार्थका ग्रहण करनेवाला है? जो एक एक पदार्थकों कमरौं ग्रहण करै है; तौ सर्वज्ञपणां नांही ठहरै है। जाते ज्ञेय तौ अनंत है, सर्वकू एककाल जाने सर्वज्ञ होय । बहुरि जो अनेक पदार्थकू ग्रहण करै है; तो जो बौद्धमती प्रतिज्ञा करी है ताकी हानि आवै है । सो प्रतिज्ञा कहा ? 'एक विज्ञान तो दोय पदार्थकू न जानै है। बहुरि दोय विज्ञान एक पदार्थकू न जानै है' ऐसी प्रतिज्ञा है, ताकी हानि होय है। अथवा सर्वसंस्कार हैं ते क्षणिक हैं ऐसी प्रतिज्ञा करै है, ताकीभी हानि होय है । जाते अनेकक्षणवर्ती एक विज्ञान मान्या । अनेक पदार्थका ग्रहण क्रमकरि होय है। बहुरि वै कहै; जो, अनेक पदार्थका ग्रहण एकक्षणवर्तिविज्ञानकै तिस एक कालही मैं होय है, तो यह बनै नांही। जातें जा क्षणमैं | ज्ञान उपज्या सो तो क्षण वा ज्ञानका स्वरूपका लाभही होय । जब आप भया ता पीछे अपना जो कार्य पदार्थका जाननां ताप्रति व्यापार करै । उपजनेहीकै क्षण तो जानै नांही । बहुरि वै eriesseeratoriessertisxeexiasaxvertisixperitories For Private and Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३८ ॥ । कहै; जो, दीपकवत् जिस समय भया तिस समय पदार्थ प्रकाशै, तो यह दृष्टांत मिलै नांही । जाते दीपक तौ अनेकक्षणवर्ती है। ताकै पदार्थनिका प्रकाशन होय है । बहुरि तिस योगीश्वरके ज्ञानकू विकल्पते भेदनि रहित मानिये तब शून्यताका प्रसंग आवै है । जातें सर्वपदार्थनिळू भिन्न जानेविना तो वह ज्ञान शून्यही है ॥ बहुरि अकलंकदेव आचार्य प्रत्यक्षके तीन विशेषण कीये हैं। स्पष्ट, साकार, अंजसा ऐसै। तिनिका अर्थ-- स्पष्ट तौ जो वीचिमैं अन्यकी प्रतीतिका व्यवधान न होय अर वस्तुकू विशेषनिसहित जानै ऐसा है । सो द्रव्यार्थिकनयकी प्रधानता करिये तब तो मतिश्रुतज्ञान अस्पष्टही है। जातें द्रव्यका समस्तपणाकू ए जाने नांही। इंद्रिय मन प्रकाशादिकके सहायतें किंचित् जानै है । | बहुरि पर्यायार्थिक नयकी प्रधानता करिये तब मतिज्ञान व्यवहारके आश्रयतें किंचित् स्पष्टभी जाने | है ॥ बहुरि साकार कहने निराकारदर्शनका निषेध है । बहुरि अंजसा कहनेते विभंगज्ञान तथा | इंद्रियमनकरि अन्यथाज्ञान हो है ताका निषेध है । ऐसें कहनेतें सूत्रतेंभी विरोध नाही है। जाते | | प्रत्यक्ष ऐसा कहनेतें तो आत्माधीन है, इंद्रियाधीन नांही है । बहुरि ज्ञानकी अनुवृत्तितें दर्शनका || निषेध है । बहुरि सम्यक्के अधिकारतें कुज्ञानका निषेध है, ऐसें जाननां ॥ For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १३९ ॥ SAFARPPOINFERPRINCIPEACOPospASPropporxpaparxgopn ___ इहां कोई प्रश्न करै, सकलप्रत्यक्ष जो केवलज्ञान सो योगीश्वरनिकै है ऐसा काहेरौं जानिये ? ताका उत्तर; जो, भलै प्रकार जाका निर्णय कीया जो बाधकप्रमाणका अभाव तातें जानिये, जो, योगीश्वरनिकै केवलज्ञान है। जाते समस्त आवरणके नाशते उपजै सो केवलज्ञान है। समस्तवस्तुकू एककाल इंद्रियादिक सहायविना सोही ज्ञान जान, जाकै आवरण न होय । ताका बाधक अल्पज्ञान है नाही । जा ज्ञानका जोही साधक तथा बाधक होय । अन्यज्ञानका अन्यज्ञान बाधक होय नाही यह न्याय है। बहुरि बौद्धमती प्रत्यक्षका लक्षण निर्विकल्प सत्यार्थ कहै है । सो सर्वथा निर्विकल्पक होय सो तो सत्यार्थ होय नांही। विपर्ययभी निर्विकल्पक है । निर्विकल्पकते अर्थका निश्चयही होता नांही । सत्यार्थ काहेतें होय? बहुरि नैयायिकमती इंद्रियमनकै अर आत्माकै पदार्थतें सन्निकर्ष होय ताकू प्रत्यक्ष कहै हैं। सो यहभी अयुक्त है। जातें ईश्वरकै ज्ञान इंद्रियमनतें होय तौ सर्वज्ञपनां न होय । जातें इंद्रियनिकै अर सर्वपदार्थनिकै संबंध नाही । तातें जो सूत्र प्रत्यक्षका कह्या सोही निराबाध है ॥ ___ आगें, कह्या जो परोक्ष प्रत्यक्ष दोय प्रकार प्रमाण तिनिमें आदि प्रकारके विशेषकी प्राप्तिकै || अर्थि सूत्र कहै हैं-- For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १४० ॥ ॥मतिः स्मृतिः सञ्ज्ञा चिन्ताऽभिनिबोध इत्यनर्थान्तरम् ॥ १३॥ याका अर्थ- मति स्मृति संज्ञा चिंता अभिनिबोध ए पांच अनांतर कहिये अन्य अर्थ नाही। मतिज्ञानहीके नाम हैं ॥ आदिविर्षे कह्या जो मतिज्ञान ताके येते पर्यायशद कहिये नामांतर हैं। जाते ए सर्वही मतिज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशमकरि उपज्या जो उपयोग ताही संबंधी हैं । इनकी श्रुतज्ञानादिविर्षे प्रवृत्ति नांही। तहां मननं कहिये मानना इंद्रियमन अवग्रहादिरूप साक्षात् जानना सो तौ मति कहिये । स्मृति कहिये स्मरण । जानेका पीछे यादि करना सो स्मृति स्मरण कहिये । संज्ञा संज्ञान कहिये । जानेको यादिकरि वर्तमान जानेकै जोडिकरि जाननां सो संज्ञान कहिये । याकू प्रत्यभिज्ञानभी कहिये। चिंतनं चिंता कहिये यहु चिन्ह है तहां इसका चिन्हीभी होय है इत्यादि ऐसा चिंतवन करनां सो चिंता कहिये । याकू तर्कभी कहिये । अभिनिबोधनं कहिये सन्मुख लिंगादि देखि लिंगी आदिका निश्चय करै सो अभिनिबोध कहिये । याळू स्वार्थानुमानभी कहिये । इनि शब्दनिका भावसाधनरूप अर्थ कीया है। बहुरि करणसाधन | कर्तृसाधन आदिभी यथासंभव जाननां । इनिका नामभेदतें अर्थभेद होतेभी रूढिके बलते मतिके नामांतरही जानने । जैसे इंद्र शक्र पुरंदर ऐसे नामभेदतै अर्थभेद होतेभी समभिरूद नयकी ఆకుల లలలలకertiseasers For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४१ ॥ अपेक्षातें एक इंद्रहीके नाम हैं। बहुरि इनिका अन्य अन्य अर्थ करिये तब मत्यादि अन्य अन्य होयही हैं। तथापि मतिज्ञानावरणक्षयोपशमकरि उपयोग ताहि न उल्लंधि वर्ते है । इहां ऐसा अर्थ है। बहुरि सूत्रमैं इति शब्द है सो प्रकारखाची है। या मतिज्ञानका येते पर्यायशब्द हैं ऐसा इतिका अर्थ जाननां । तथा अभिधेयार्थवाचीभी कहिये । जो मति स्मृति संज्ञा चिंता अभिनिबोध ऐसे येते शदनिकरि जो अर्थ कहिये सो एक मतिज्ञान है ॥ इहां विशेष कहिये है। सूत्रविर्षे इति शब्द प्रकारखाची है । सो बुद्धि तौ मतिका प्रकार जाननां । जातें पदार्थके ग्रहणके शक्तिस्वरूपकू बुद्धि कहिये है । बहुरि मेधा स्मृतिका प्रकार है । जातें शब्दके स्मरणकी शक्तिकू मेधा कहिये है । बहुरि प्रज्ञा चिंताका प्रकार है । जाते वितर्क| पणाका निषेध स्वरूप है । बहुरि प्रतिभा उपमा ये संज्ञाका प्रकार है । जातें सामान्यपदार्थको | | सादृश्य दिखावनेरूप है । बहुरि संभव , अर्थापत्ति, अभाव ए स्वार्थानुमानके प्रकार हैं । जातें ये | सर्व लिंगही जानिये हैं । इहां कोई कहै स्मृति तौ अप्रमाण है सो प्रमाणविर्षे कैसे अंतर्भत होयगी ? ताकू कहिये; जो, स्मृति अप्रमाण होय तो प्रत्यभिज्ञान न होय तब व्याप्तिकाभी ग्रहण न होय । | तव अनुमान काहेतें होय ? अरु अनुमान न होय तब प्रत्यक्षकैभी प्रमाणता न ठहर । तब सर्व atsakeertiseexitsidereratioiroerisarreritsiixacriticisxesaxs For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४२ ।। शून्यता आवै । तातें स्मृतिप्रमाण मानेही अन्यप्रमाण सिद्ध होय है । बहुरि स्मृतिकीज्यों अपने विषयविर्षे प्रत्यभिज्ञानभी बाधारहित है । अतीतवस्तुका यादि करनां जो स्मरण सो याका कारण है । सो अतीतकू यादिकरि वर्तमानमें तिसही वस्तूकू देखि बहुरि अतीतवर्तमानकी एकता जोड रूपकू जाननां तथा अतीत सारिखी वस्तु देखि दोऊके समानताका जाननां सो प्रत्यभिज्ञान है सो सत्यार्थ है । जैसें में बालक था सोही मै अब युवा हूं बूढा हूं इत्यादि । तथा पहले घट देख्या था तैसाही यह दूसरा घट है इत्यादि । याके भेद बहुत हैं सो प्रामाणशास्त्रतें जाननै । बहुरि साध्यसाधनके अविनाभावसंबंधरूप जो व्याप्ति, ताका जाननां सो तर्क है । सोभी प्रमाण है । सो यहु अप्रमाण होय तौ अनुमानभी प्रमाण न ठहरै। बहुरि अनुमानादिकमैं यहु | गर्भित होय नाही । ताते न्याराही प्रमाता जाननां । याका उदाहरण- जैसे धूम अमिका संबंध देखिकार ऐसा निश्चय कीया; जो, जहां जहां धूम है तहां तहां नियमकरि अग्नि है । ऐसे निश्चय | करनेका नाम तर्क है । सो सत्यार्थ है, तातें प्रमाण है । जो यह ज्ञान अप्रमाण होय तो अनुमान प्रमाण कैसै ठहरै ? बहुरि साधन कहिये लिंग-चिन्ह, तातें साध्य कहिये जाननेयोग्य वस्तु लिंगी | चिन्हवान्, ताका निश्चय करनां सो स्वार्थानुमान है । तहां साधन ताकू कहिये; जाकी जह కుజునకు వసులను నడుము For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra tere వుండనున www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान १४३ ॥ साध्यवस्तु न होय, तहां प्राप्ति न होय । तथा जहां साधन होय तहां साध्य होयही होय ॥ बहुरि साध्य के तीन विशेषण हैं; शक्य, अभिप्रेत, अप्रसिद्ध । तहां जो साधने की योग्यता लये होय सोही साध्य | जामैं योग्यता नांहीं सो साध्य नांही, जैसे आकाशकै फूल | बहुरि जो साधनेवाला पुरुष अभिप्रायमें ले, सोही साध्य, तिसविना जगत्मैं अनेक वस्तु हैं ते वाकै साध्य नांही । बहुरि पहलै सिद्ध न हूवा होय, सो साध्य । सिद्ध भये फेरि साधना अफल है। ऐसे साध्यके सन्मुख जो पूर्वोक्त साधनकरि नियमरूप ज्ञान होय, तातें याकूं अभिनिबोधभी कहिये । इहां कोई कहै; शास्त्रमें मतिज्ञानसामान्यक नाम अभिनिबोध कया है; तुम स्वार्थानुमानं अभि निबोध कैसे कह्या ? ताका उत्तर - जो, सामान्यार्थकी विशेषविषै प्रवृत्ति होतें विरोध नांही । जो अवग्रहादि अनेकभेदरूप मतिज्ञान कहिये तदि तौ सामान्यकूं अभिनिबोध कहिये । बहुरि जब विशेष लीजिये तत्र स्वार्थानुमानकुंभी कहिये । तहां साधन के संक्षेपतें दोय भेद है; उपलब्धि अनु पलब्धि । तहां इंद्रिय मनकरि वस्तुका सद्भावका ग्रहण होय सो तौ उपलब्धि कहिये | बहुरि अभावका ग्रहणकूं अनुपलब्धि कहिये । तहां कार्योपलब्धि जैसैं; या पर्वत में अभि है, जातै अमिका कार्य धूम दीखे है । बहुरि कारणोपलब्धि जैसैं; वर्षा होसी, जातें याका कारण बादल सघन दीखे For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४४ ॥ eritseriesse- FARPPRNAKFARPAGXFASPARREARRANGACASPONGAROGRAPARNAGARIA है। स्वभावोपलब्धि जैसें; वस्तु उत्पादव्ययध्रौव्यस्वरूप है, जातें सत्त्वस्वरूप है । सत्त्वका स्वभाव ऐसाही है । ऐसें ये तीन भेद भये । इत्यादि साधनके अनेक भेद हैं, सो श्लोकवार्तिकतें जानने ॥ बहुरि अन्यवादी अर्थापत्त्यादिक प्रमाण न्यारे मानै हैं ते सर्व इस मतिज्ञानमें अंतर्भूत होय हैं, ऐसें जाननां॥ आगें या मतिज्ञानका स्वरूपका लाभविर्षे निमित्त कहां है? ऐसे प्रश्न होतें सूत्र कहे हैं ॥ तदिन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तम् ॥ १४॥ याका अर्थ- तत् कहिये सो मतिज्ञान इंद्रिय अर अनिंद्रिय है निमित्त कहिये कारण जाळू ऐसा है ।। प्रथम तौ इंद्रियशब्दका अर्थ कहै हैं । इन्दति कहिये परम ऐश्वर्यरूप वर्ते सो इंद्र है। तहां अर्थतें आत्माका नाम इंद्र कह्या, सो ऐसा ज्ञानस्वभाव जो आत्मा, ताकै ज्ञानावरणकर्मका ऐसा क्षयोपशम होय, जो आप आपतेही पदार्थनिकू जाननेषं असमर्थ होय । ताकै पदार्थ जाननेका कारण चिन्ह होय ताकू इंद्रिय कहिये । जाते व्याकरण ऐसा है 'तस्य लिंगम्' इस अर्थमें इंद्रशब्दकै प्रत्यय आया है । अथवा ऐसाभी अर्थ जो गूढ अर्थकू जनावै ताकू लिंग कहिये । तहां आत्मा गूढ है अदृष्ट है । ताके अस्तित्वकू जनावनेविर्षे चिन्ह है तातें आत्माका लिंग इंद्रिय है। जैसे लोकमें | अमिका धूम लिंग है तैसें जाननां । ऐसे यह स्पर्शादि इंद्रिय हैं ते करण हैं । सो कर्ता जो आत्मा ertsexisixerestiorreritonixvextliverits? For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४५ ॥ are edited over there तिसविना न होय ऐसें ज्ञाता जो आत्मा ताका अस्तित्व जनावै है । अथवा इंद्र ऐसा नाम कर्मका कहिये । ताकरि ये रचे हैं निपजाये हैं । तातेंभी इंद्रिय ऐसा कहिये । ते स्पर्शनादि आगें कहसी ॥ बहुरि अनिद्रिय नाम मनका है । याकू अंतःकरणभी कहिये । इहां कोई पूछ है- इंद्र जो आत्मा ताहीका लिंग जो मन ताका नाम इंद्रियका प्रतिषेधकरि अनिद्रिय ऐसा नाम कैसे दीया ? ताका उत्तर-जो, इहां इंद्रियका प्रतिषेधकर नाही है । 'न इन्द्रियं अनिन्द्रियं ' ऐसे कहनेमें ईषत् अर्थ लेना । किंचित् इंद्रियकू अनिद्रिय कह्या है । जैसे काहू कन्याळू अनुदरा नाम कह्या, तहां जाकै उदर न होय ताकू अनुदरा कहिये ऐसा अर्थ न लेना । जाका ईषत् किंचित् पतला क्षीण उदर होय ताकू अनुदरा कहिये ऐसा अर्थ लेना। बहुरि कोई पूछ है- इहां ईषत् अर्थ कैसे है ? ताका उत्तर- ए इंद्रिय हैं ते प्रतिनियत कहिये नियमरूप जुदाजुदा जिनका देश अरु विषय है ऐसें हैं। बहुरि कालांतरस्थायी हैं। जा कालमें विषयतें उपयुक्त न होय ता कालमें भी अवस्थित हैं । बहुरि मन है सो यद्यपि इंद्र कहिये आत्मा ताका लिंग है तथापि नियमकरि एकही देशवि तथा एकही विषयका ग्राहक नाही । अन्यकाल में जाका अवस्थान नाही अनवस्थित है | चंचल है । याहीते याकू अंतःकरण कहिये अभ्यंतर इंद्रिय कह्या है। जातें गुणदोषका विचार atsaasperitsaktapeekertirecrasadriN For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Deer cover cover or cure: మని www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय || पान १४६ । ज्ञान स्मरणविषै इंद्रियनिकी याकै अपेक्षा नाही है । बहुरि नेत्रादिककीज्यों बाह्यतें अन्य मनुष्यादिक तिनिकरि न जाणिये है । ताही अंतर्गत इंद्रिय ऐसा कहिये है । ऐसे ईपत् अर्थ याविषै संभव है || बहुरि कोई पूछे है - सूत्रविषं तत् शब्द किस प्रयोजनकूं है ? ताका उत्तर- तत् शब्द मतिके अर्थ है । बहुरि कोई कहै है - मतिज्ञान तौ लगताही है अनंतरही है । यातें ऐसा परिभाषा है, जो, अनंतरकी विधिका सूत्र होय के निषेधका होय । यातें ता मतिज्ञानका विना तत् शब्दही ग्रहण होय है । तत् शब्द निरर्थक है । ताकूं कहिये हैं- इहां तत् शब्द है सो इस सूत्र के अभी है बहुरि अगले सूत्र के अर्थिभी है । मत्यादिक पर्याय शब्दकरि कहने में आवै । ऐसा ज्ञान है सो इंद्रियानिंद्रियनिमित्तक है । ऐसें तौ इस सूत्र अर्थि भया । बहुरि सोही मतिज्ञान अवग्रह ईहा अवाय धारणा स्वरूप है ऐसे अगिले सूत्रकै अर्थि भया । जो ऐसें न होय तत् न कहिये तो पहले मत्यादिशब्दकरि वाच्य ज्ञान है ऐसें कहिवेकरि इंद्रिय अनिंद्रियनिमित्तक श्रुतज्ञान है ऐसा प्रसंग आवै । तथा सोही श्रुतज्ञान अवग्रह ईहा अवाय धारणास्वरूप है ऐसा अनिष्ट अर्थका संबंध होय है । बहुरि यहु विशेष जननां जो ए इंद्रिय मन हैं ते मतिज्ञानके बाह्य उत्पत्तिनिमित्त हैं। अंतरंग निमित्त तौ मतिज्ञानावरणीय कर्मका क्षयोपशमही है । For Private and Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobairth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ।। पान १४७ ॥ RANASPIRAORAASPIRRIAGERPRICORPORNCOSPRONFUSPARROUP आगें कहै हैं, ऐसें मतिज्ञानका उत्पत्तिका निमित्त तो जाण्या; परंतु याके भेद केते हैं ? यह निर्णय न भया । ऐसा प्रश्न होते याके भेदनकी प्राप्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ अवग्रहेहावायधारणाः ॥ १५॥ याका अर्थ- अवग्रह ईहा अवाय धारणा ए च्यारि मतिज्ञानके भेद हैं ॥ इनिका लक्षण कहिये हैं। विषय जे रूपादिक बहुरि विषयी जे इंद्रिय तिनका संबंध होते ताका लगताही तो दर्शन हो है । ताके लगताही वस्तुमात्रका ग्रहण सो अवग्रह है। जैसे नेत्रकरि यह श्वेतरूप है ऐसे ग्रहण सो अवग्रह है। बहुरि अवग्रहकरि ग्रहण कीया जो वस्तु ताका विशेषकी वांछा सो ईहा है। जैसे अवग्रहकरि श्वेतरूप देख्या सो कहा वुगलाकी पंक्ति है अथवा कहा धुजा है ? ऐसे याकू संशय न जाननां । जातें संशय तो दोय पक्षविर्षे अनिश्चित ज्ञान है अप्रमाण है। बहुरि ईहा एकही पक्षविर्षे वांच्छारूप ज्ञान है। जो वुगलाकी पंकति है तौ वाहीकी वांछा है। जो | पताका है तो वाहीकी वांछा है। बहुरि ईहाकरि जान्या था ताका विशेष अवयवादिकका निर्णय होने जैसा है तैसा नियमरूप निश्चय होना सो अवायज्ञान है। जैसें ईहाविर्षे उगलाकी पंक्तीकी | तर्फ वांछा थी। परंतु धुजाका निषेध न कीया। अब इहां ऊंचा चढना नीचा आवनां पांख For Private and Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Sh Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १४८ ॥ ఆడనుందrdpreedoseలదనందనందుకు हलावनां इत्यादि क्रियाचिन्ह देखी ऐसा निश्चय भया जो वुगलापंक्तिही है, धुजा नांही है; तहां अवायज्ञान कहिये । बहुरि अवायकरि निश्चय कीया जो वस्तु ताका ऐसा दृढज्ञान होय जो और कालमें न भूलने यादि आवने... कारण होय, तहां धारणाज्ञान हो है। जैसें अवायज्ञानकरि प्रभातिमें वुगलापंक्ति देखी थी सोही यहु अब मैं देखी ऐसे ज्ञानकू कारण जो ज्ञान, सो धारणाज्ञान | कहिये । ऐसें इनि अवग्रहादिकनिका कहनेका अनुक्रम इनकी उत्पत्तिके अनुक्रमतें कह्या ।। इहां ऐसा भावार्थ जाननां- जो वस्तु सामान्यविशेषस्वरूप है तिस वस्तुकै अरु इंद्रियनिकै संबंध होतें प्रथम तौ सामान्य अवलोकनरूप निराकार दर्शन होय है तापीछे ता वस्तुका सामान्य विशेषरूप साकार ग्रहण होय ताकू अवग्रह कहिये । तापीछै तिसही वस्तूमें विशेष बहुत हैं तिनि. मैंतें कोई वस्तुके विशेषरूप जाननेकी अभिलाषारूप ज्ञान प्रवर्ता, जो, 'यह फलाणा विशेष होगा' ताकू ईहा कहिये । तापीछै तिसही विशेषकी किया चिन्हि देखी यह निश्चय भया, जो, | ' यह अभिलाषामें ग्रहण हुईथी सोही है' ताकू अवाय कहिये । तापीछै तिसहीविषं ऐसा ज्ञान दृढ भया, जो, 'अन्यकालमें वाळू भूलिसी नाही' ताळू धारणा कहिये । इनिमें विषयका भेद | भया, तातें गृहीतका ग्रहण नांही है । वहुरि सामान्यपणे वस्तुका रूप ग्रहण है, तातें नयभी नांही है । raniserasasreatieartBeatspxreritsasixixitsrreritings For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १४९ ॥ ఆటోనగుండములందుకerకుండా తగలకుందని बहरि विषय सत्यार्थ निर्वाध है तातें प्रमाण है। बहुरि इंद्रियमनकै पदार्थसंबंध होनेरौं किंचित् स्पष्टताभी इनिमें है। तारौं व्यवहारकरि प्रत्यक्षभी इनिकू कहिये हैं। परमार्थतें परोक्षही है । बहुरि है अन्यवादी सर्वथा एकांत वस्तुका स्वरूप मान हैं। तिनिकै अवग्रहादिक भेदरूप ज्ञानकी कथनीही नांही । ऐसें जानना ॥ आगैं, कह्या जे अवग्रहादिक तिनिके भेदकी प्राप्तिकै अर्थि सूत्र कहे हैं - ॥ बहुबहुविधक्षिप्रानिस्सृतानुक्तभुवाणां सेतराणाम् ॥ १६ ॥ याका अर्थ-- कहे जे अवग्रहादिक, ते बहु आदि छह बहुरि छहही इनके प्रतिपक्षी तिनिसहित बारह भये, तिनिका ज्ञान होय है ॥ प्रकृत कहिये पूर्व कहे जे अवग्रहादिक ज्ञानरूपक्रियाका विशेष तिनिकी अपेक्षारूप या सूत्रविर्षे षष्ठीविभक्तीकरि कर्मका निर्देश कीया है। तहां | बहु शब्द तो यहां संख्या तथा विपुल कहिये समूहपणाका वाचक है । जाते दोऊमैं विशेष नाही । सामान्यसंख्या तथा बहुतका ग्रहण करना । जैसें एक दोय बहुत ऐसें तौ संख्या । बहुरि भात बहुत है दालि बहुत है इहां विपुलताही है संख्या न कही। बहुरि विधशद प्रकारवाची है, जैसे बहुतप्रकार । है । बहुरि क्षिप्रशदका ग्रहण काल अपेक्षा है । जैसे कोई वस्तु शीघ्र परिणमै । बहुरि अनिःसृत है taasBrozbeerberabaabetahikeerasekasis For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५० ॥ paparx23920PPORA%2225-OPASSESPAPESPAPApp कहिये जाका समस्त पहल शरीरादिक प्रगट नीसरे न होय सो अनिःसृत है । बहुरि अनुक्त कहिये अभिप्रायहीकरि जाका ग्रहण होय काहूके कहनेकी यामें मुख्यता नाही । बहुरि ध्रुव कहिये | निरंतर जाका जैसाका तैसा ग्रहण होवो करै ता• कहिये । बहुरि सेतर कहिये इनिके प्रतिपक्षीकरि सहित लेणै । सो बहुतका तौ प्रतिपक्षी एक तथा अल्प । बहुविधका एकविध । क्षिप्रका अक्षिप्र ।। अनिःसृतका निःसृत । अनुक्तका उक्त । ध्रुवका अध्रुव । ऐसे ये बारह भये । तिनि अवग्रहके | बारहके बारह भेद भये । बहुतका अवग्रह, अल्पका अवग्रह, बहुविधका अवग्रह, एकविधका अवग्रह, क्षिप्रका अवग्रह, अक्षिप्रका अवग्रह, अनिःसृतका अवग्रह, निःसृतका अवग्रह, अनुः | क्तका अवग्रह, उक्तका अवग्रह, ध्रुवका अवग्रह, अध्रुवका अवग्रह, ऐसें बारह भेदरूप अवग्रह | है। ऐसेंही ईहा, अवाय, धारणा इनि तीनिकभी बारह बारह भेद कीजिये । तब सर्व मिले अठतालीस ४८ होय ॥ __ बहुरि ये पांच इंद्रिय एक मन इनि छहूंनिकरि होय है। तातें छहबार अठतालीसकूँ जोडिये तब दोयसे अव्यासी भेद होय हैं । बहुरि बहु आदिक छहके नाम सूत्रमैं कहै अरु छह इनि प्रति | पक्षीकू इतर कहे, ताका प्रयोजन यह है-जो बहु आदिक तौ मतिज्ञानावरणका क्षयोपशम बहुत For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shn Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १५१ ॥ | होय तब होय है । तातें ये प्रधान हैं। तातें इनि• पहले कहे । बहुरि अन्य हैं ते तिसतें थोरे क्षयोपशमतें होय हैं। तातें तिनिळू पीछे कहै । इहां कोई पूछे है; बहुवि अरु बहुविधविर्षे कहा विशेष है? तहां कहिये बहुपणा तौ बहुविभी है बहुविधविभी है । परंतु एकप्रकार नानाप्रकारका विशेष है । बहुरि कोई पूछे उक्त निस्सृतविर्षे कहां विशेष है ? समस्त नीसन्या प्रकट होय ताकू निःसृत कहिये उक्तभी ऐसाही है । तहां कहिये परके उपदेशपूर्वक ग्रहण होय सो उक्त है आपहीतें ग्रहण होय सो निःसृत है यह विशेष है । बहुरि केई आचार्य क्षिप्त निःसृत ऐसा पाठ पढे हैं। तामें निःसृत पहले छहमें आवै है । ते याका ऐसे उदाहरण कहै हैं । जैसे श्रोत्रइंद्रियकरि पहली शब्दका | अवग्रह हुवा । तहां यहु मयूरका शद्ध है तथा कुरचिका शब्द है ऐसें कोई जाणे ताकू तो निःसृत | कहिये । बहुरि अनिस्सृत यातें अन्य शब्दमात्रही है ऐसा जाने है । बहुरि कोई पूछे, ध्रुवअवग्रहविर्षे | अरु धारणअवग्रहविर्षे कहा विशेष है ? तहां कहिये है- क्षयोपशमकी प्राप्तिके कालविर्षे शुद्धपरिणामके संतानकरि पाया जो क्षयोपशम तातें पहले समय जैसा अवग्रह भया तैसाही द्वितीयादिक समयनिविर्षे होय है किछु कमभी नाही होय अरु अधिकभी नाही होय है ताकू तो ध्रुवावग्रह कहिये । तथा शुद्धपरिणामका अरु संक्लेशपरिणामका मिश्रपणां मिलापते क्षयोपशम होय । तातें సుమారులకertainుల కంకులను For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५२ ॥ उपज्या जो अवग्रह सो कोई कालविर्षे बहुतका होय । कोई कालवि अल्पका होय। कोई कालविर्षे बहुविधका होय । कोई कालविर्षे एकविधका होय । ऐसे हीन अधिपणातें अध्रुव अवग्रह होय है । बहुरि धारणा है जो जा पदार्थकू ग्रह्या ताकू नाही भूलनेका कारण रूप ज्ञान है। ऐसे इनि | दोऊनिका बड़ा अंतर है ॥ ऐसे अवग्रहादिक बहु आदिक पदार्थनिका होय है सो सत्यार्थ निर्वाध प्रमाण स्याद्वादमतविर्षे सिद्ध होय है । जे सर्वथा एकांतवादी हैं तिनिकै ए ज्ञानके भेद तथा पदाथके भेद संभव नाहीं॥ आगैं, जो ए अवग्रहादिक बहु आदिकके जाननेवाले हैं, तथापि बहु आदिक किसके | विशेष हैं ? ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै हैं- . ॥अर्थस्य ॥ १७॥ ___याका अर्थ-- ए बहु आदिक बारह हैं ते अर्थक विशेषण हैं | नेत्रादिक इंद्रियनिका विषय || | है सो तौ अर्थ है, ताके बहु आदि विशेषण हैं । इनिकरि विशिष्ट जो अर्थ कहिये वस्तु ताकै | अवग्रहादिक होय है। इहां कोई पूछे है; जे बहु आदिक हैं ते अर्थ तो हेही । फेरी सूत्र कहनेका | कहा प्रयोजन? ताका उत्तर- जो तें पूछ्या, सो तो सत्य है। परंतु इहां अन्यवादी कल्पना || For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra xextVie www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान १५३ ॥ करै है तिनिका निषेधकै अर्थि ‘अर्थस्य ' ऐसा जुदा सूत्र कया है । केई वादी ऐसा मान है, कि रूप आदि गुण हैं तेही इंद्रियनिकरि स्पर्शिये हैं । तिनिकाही अवग्रह है द्रव्यका न हो है । सो यह कहना अयुक्त है । जातें रूपादिक गुणनिकी तौ मूर्ति आकार नांही जो इंद्रियनिकै स्पर्श होय । यहु मूर्ति तौ द्रव्यकीही है ताहीतें इंद्रिय भिडै है । तब फेरि वादी कहै है, जो, ऐसें है तौ लोक ऐसैं कहै है, जो, रूप में देख्या, गंध मैं संध्या, सो यहु कहनां न ठहरै । ताकूं कहिये, जो पर्यायनि प्राप्त होय है तथा पर्याय जाकूं प्राप्त होय ताकूं अर्थ कहिये है । सो अर्थ गुणपर्यायनका समुदाय द्रव्यही है । ताकै इंद्रियनितें संबंध होतें तातें अभिन्न जे रूपादिक गुण तिनिविषै ऐसा व्यवहार प्रवर्ते है, जो रूप देख्या, गंध संध्या इत्यादि । आगें हैं हैं, कहा ए अवग्रहादिक सर्वही इंद्रिय मनके होय हैं कि कछु विषयविशेष हैं ? ऐसा प्रश्न होतें सूत्र कहै हैं ॥ व्यञ्जनस्यावग्रहः ॥ १८ ॥ याका अर्थ - व्यंजन कहिये अव्यक्त जो शब्दादिक ताकै अवग्रहही होय है । ईहादिक न होय हैं ऐसा नियम है ॥ तहां व्यंजन ऐसा शब्दादिका समूह अव्यक्त होय ताका अवग्रह होय । For Private and Personal Use Only BreedBro Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान १५४ ॥ कोई पूछे है यह सूत्र काहेके अर्थि कह्या ? ताका उत्तर, जो, नियमकै अर्थ है | व्यंजनका अवग्रहही होय है । ईहादिक नाही होय है । ऐसा नियमकै अर्थ है । फेरि कोई कहै; जो, ऐसें है तौ नियमका वाचक एवकारशब्द इहां चाहिये । ताकूं कहिये, जो एवकार नांही चाहिये । जातें जाका विधान पहली सूत्रमैं सिद्ध हुवा होय ताकूं फेरि कहनां सो यह कहनांही नियमका वाचक है । अवग्रहका विधान पहली सूत्रमैं सिद्ध हुवा । इस सूत्र में फेरि अवग्रहका नाम कह्या, तातेंही नियम सिध्द भया । एवकार काहे कूं कहिये ? बहुरि इहां कोई प्रश्न करे है - अवग्रहका ग्रहण अर्थमैं तथा व्यंजन मैं तुल्य है । इनिमैं विशेष कहा है? ताका उत्तर अर्थावग्रह व्यंजनावग्रह इनि दोऊनि मैं व्यक्त अव्यक्तका विशेष है । सोही कहिये है । जैसें नवा मांटीका डीवाविषै जलका कणां क्षेपिये तहां दोय तीन आदि कणाकरि सींच्या जेतैं आला न होय तेतैं तो अव्यक्त है । बहुरि सोही डीवा फेरि फेरि सींच्या हुवा मंद मंद आला होय तब व्यक्त है । तैसेंही श्रोवादि इंद्रियनिका अवग्रहविषै ग्रहणयोग्य जे. शब्दादि परिणया पुद्गलस्कंध ते दोय तीन आदि समयनिविषै ग्रह्या हुवा जेतें व्यक्त ग्रहण न होय तेतैं तौ व्यंजनावग्रह हो है । बहुरि फेरि फेरि तिनिका ग्रहण होय तव व्यक्त होय, तब अर्थावग्रह होय है । ऐसें व्यक्तग्रहणतें पहलें तौ व्यंजनावग्रह कहिये । बहुरि व्यक्त ग्रहणकूं For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eddreameraలకలంకులfier తను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५५ ॥ अर्थावग्रह कहिये । यातें अव्यक्तग्रहणरूप जो व्यंजनावग्रह तातें ईहादिक न होय है ऐसें जाननां ॥ ___आगें, सर्वही इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रहका प्रसंग होते जिनि इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रह न संभवै, तिनिका निषेधकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ न चक्षुरनिन्द्रियाभ्याम् ॥ १९॥ ___ याका अर्थ- नेत्र इंद्रिय अरु मन इनि दोऊनिकरि व्यंजनावग्रह न होय है। जातें ए दोऊ अप्राप्यकारी कहिये पदार्थतें भिडिकरि स्पर्शनकरि नांही जाने हैं दूरिहीतें जाने हैं। जातें | अप्राप्त कहिये विना स्पा अविदिकं कहिये सन्मुख आया निकट प्राप्त हूवा बाह्य प्रकाशादिककरि प्रगट कीया ऐसा पदार्थकू नेत्र जाणे है। बहुरि मन है सो विनां स्पा-दृर तिठ्या पदार्थकू विचारमें ले है । यातें इनि दोऊनिकै व्यंजनावग्रह नाही हो है । बहुरि इहां कोई पूछ है, जो, नेत्रकै अप्रा. | प्यकारिपणां कैसे निश्चय कीजिये? ताका उत्तर- जो, आगमतें तथा युक्तितें निश्चय कीजिये | है । सो प्रथम तौ शास्त्रमें कह्या है, जो, शब्द तौ स्पर्शने सुणिये है। बहुरि रूप है सो अस्पर्शते | | देखिये है । बहुरि गंध स्पर्श रस ये स्पर्श तथा संधाणरूप भये जाणिये है । यहु तो आगम है । || बहुरि यह युक्ति है जो नेत्र है ते अप्राप्यकारी है, जाते यह स्पर्शकू नाही जाने है। जो पाप्य. atsaproxesirezithreatsa ksixcertiliteritsabreritalists For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५६ ॥ कारी होय तो स्पर्शन इंद्रियकीज्यों स्पा जो अंजन ताका रूपकू देख ले । सो अंजनका रूपकुं नेत्र नाही जाने है । यातें मनकीज्यों नेत्र अप्राप्यकारी है ऐसा निश्चय कीजिये । तातें नेत्र मन इनि दोऊविना अवशेष च्यारि इंद्रियनिकै व्यंजनावग्रह होय है । ऐसें या व्यंजनावग्रहके बहु आदि बारह विषयकी अपेक्षा अठतालीस ४८ भेद होय हैं। ऐसे अर्थावग्रहके २८८ मिलि मतिज्ञानके | तीनसै छतीस ३३६ भेद होय हैं । बहुरि नेत्रके अप्राप्यकारीकी विधिनिषेधकी चरचा विशेषकरि श्लोकवार्तिकमें है । तहांतें जाननी ॥ कोई कहै, जैसे नेत्र दूर जाने है तैसे शब्दभी दूरतें सुणिये ।। है । तातें अप्राप्यकारी कहौ । ताडूं कहिये, ऐसें नाही है । जातें जिस ठिकाणेते शब्द उपजै है | तहातै लगाय कर्णइंद्रियके प्रदेशताईके पुद्गल शब्दरूप होय जाय है, तब सुणिये है । ऐसेंही गंधद्रव्य | जहां तिष्ठै है तहां” लगाय नासिका इंद्रियके प्रदेशताईके पुद्गल गंधरूप होय जाय हैं । ते संघिये हैं ऐसें कर्णइंद्रिय तथा प्राणइंद्रिय प्राप्यकारी है । ऐसें नेत्र नाही हैं । यह अप्राप्यकारीही है ॥ आगें शिष्य पूछ है, जो, मतिज्ञान तौ स्वरूपते तथा भेदनसहित कह्या । ताकै लगता श्रुतज्ञान कह्या है । ताका अब लक्षण तथा भेद कहनेयोग्य है । ऐसें पूछे आचार्य सूत्र कहे हैं-- akaseerialpreritsapixeeriasiscrimirertsperitamborit For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ।। पान १५७ ।। eresperiesxeerialsxecxecipeeritsabreeriasieritsapdeeriasaber ॥ श्रुतं मतिपूर्व द्यनेकद्वादशभेदम् ॥ २० ॥ याका अर्थ- श्रुतज्ञान है सो मतिज्ञानपूर्वक है । बहुरि दोय भेदरूप है। ते दोय भेद अनेक भेदरूप तथा बारह भेदरूप हैं ।। यहां यह श्रुतशब्द है सो सुनने कू ग्रहणकरी निपजाया है । तोभी रूढिके वशतें कोईक ज्ञानका विशेष है तामें वर्ते है । भावार्थ, ज्ञानका नाम है। जैसें कुशल ऐसा शद है सो कुश जो डाभ ताकू छेदै ताकू कुशल कहिये । ऐसें व्युत्पत्तितें निपजाया है। तौभी | रूढिके वशतें प्रवीण पुरुषका नाम है तैसें जाननां । बहुरि यह ज्ञानविशेष कह्या सो कहा है ? ऐसे पूछ कहै हैं । 'श्रुतं मतिपूर्व' कहिये श्रुत है सो मतिपूर्वक है । ऐसें श्रुतकै प्रमाणरूप ज्ञानपणा | है। जो पूरै उत्पत्ति करै ताळू पूर्व ऐसा कहिये । सो पूर्व ऐसा नाम निमित्तका भया जाळू कारणभी कहिये । बहुरि मतिके स्वरूप पहलै कह्याही था। सो मति है कारण जा• ताकू मतापूर्वक कहिये। इहां कोई कहै, जो, मतापूर्वक श्रुत कह्या सो यहुभी मतिस्वरूपपणांही प्राप्त होयगा। जातें लोकविर्षे कारणसारिखाही कार्य देखिये है । तहां कहिये हैं, जो, यहु एकांत नाही अन्यसारिखाभी होय है। जैसें घट है सो दंड चाक आदि कारणकरि निपजै है, परंतु तिस स्वरूप नाही है । बहुरि | ऐसाभी है, जो, बाह्यकारण तो मतिज्ञानादिक विद्यमान होय अरु जाकै श्रुतज्ञानावरणकर्मका प्रबल For Private and Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५८ ॥ उदय होय तौ श्रुतज्ञान होय नाही । श्रुतज्ञानावरणका क्षयोपशमका प्रकर्ष होय तव श्रुतज्ञान उपजै । ऐसे मतिज्ञान निमित्त मात्र जाननां । मतिसारिखाही श्रुतज्ञान न जाननां ॥ बहुरि इहां कोई कहै है, जो, श्रुतकुं तौ अनादिनिधन मानिये है। याकू मतिपूर्वक कहनेते नित्यपणाका अभाव होय है । जातें जाका आदि है सो अंतसहितभी होय है । बहुरि पुरुषका कीयापणातें अप्रमाणभी ठहरै है । तहां आचार्य कहै हैं । यह दोष नाही है । द्रव्यादिक सामान्यकी अपेक्षा तौ श्रुत अनादिनिधन मानिये है । काहू पुरुष कोई क्षेत्रकालविर्षे नवीन कीया नाही । बहुरि तिनि द्रव्य क्षेत्र काल भावनिकी विशेषापेक्षाकरि श्रुतका आदिभी संभव है । तथा अंतभी संभवै है । याते मतिपूर्वक कहिये है । जैसे अंकुरा है सो बीजपूर्वक हो है । सोही संतानकी अपेक्षाकरि अनादिनिधन चल्या आवै है । बहुरि अपौरुषेयपणां प्रमाणका कारण नाही है । जो ऐसे होय तौ चोरि आदिका उपदेशका संतान अनादिनिधन अपौरुषेय चल्या आवै है । सो यहुभी प्रमाण ठहरै । या उपदेशका कर्ता कोई• यादि नाही, जो, वा पुरुषनै चोरीका उपदेश चलाया है । बहुरि अनित्य प्रत्यक्षादि प्रमाणही है । अनित्यके प्रमाणता कहिये तो कहा विरोध है ? बहुरि | कोई कहै है, प्रथम उपशमसम्यक्त्वकी उत्पत्ति होते ज्ञानभी सम्यक् तिसही कालमें होय है । तातें For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १५९ ॥ NEPAgaspreeMPSPREACHYPOTAASPAANIPRPAASPARASARAN मतिपूर्वकपणां श्रुतकै कैसै ठहरै ? ताकू कहिये । यह कहना अयुक्त है । जाते ज्ञानकै सम्यक्षणा सम्यक्त्वकी अपेक्षा” भया है। ज्ञानका स्वरूपका लाभ तौ अनुक्रमतेंही है। ऐसें मतिपूर्वकपणामें विरोध नाही! बहुरि कोई कहै है, मातिपूर्वक श्रुत है यह लक्षण तो अव्यापक है-सर्वश्रुतज्ञानमैं व्यापै नांही। जाते श्रुतपूर्वक रुत मानिये है । सोही कहिये है। शब्दरूप परिणया जे पुद्गलस्कंध ते अक्षर पदरूप भये । तब घट आदि शब्द कर्ण इंद्रियका विषय भया। तथा ताके रूपादिक नेत्र | आदिके विषय भये, पीछे तेही पहलै रुतज्ञानके विषय भये । तिनिमें किछ व्यभिचार नाही । तिनितें कीया है संकेत जानें ऐसा पुरुष है सो घट ऐसे शब्दके गोचर जो घट नामा पदार्थ तातें जलधारणादिक जे कार्य तिनरूप जो दूसरा संबंधका विशेष ताही प्राप्त हो है। तथा धूमादिक | पदार्थतें अम्यादिक वस्तुकू प्राप्त हो है । तिस काल रुतज्ञानते श्रुतज्ञान भया ऐसें कहते आचार्य | उत्तर कहै हैं । जो, यह दोष नांही है। तिस श्रुतज्ञानकैभी उपचारतें मतिपूर्वकपणांही कहिये । | जाते श्रुतज्ञानकैभी कोई ठिकाणे मतिहीका उपचार कीजिये है। जाते मतिपूर्वकही सोही इरुतज्ञान || भया है ऐसें जाननां । बहुरि सुत्रमें भेदशब्द है सो जुदा जुदा कहनां दोय भेदभी है, अनेक aksisexikshireritalikaritisatilipixert ertairertseixs For Private and Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SPRESPAPEPARGAASPIONEEDOMAASPARODARPANJAR ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदनीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६० ॥ भेदभी है बारहभेदभी है ऐसें । तहां दोय भेद तो अंगवाह्य अर अंगप्रविष्ट ऐसे हैं । ___ बहुरि अंगबाह्य तौ अनेकभेदरूप है। तिनिके नाम दशवैकालिक उत्तराध्ययन आदिक ते चौदह प्रकीर्णक कहावै हैं, तिनिके नाम- सामयिक । चतुर्विंशति स्तव । वंदना। प्रतिक्रमण । वैनायक । कृतिकर्म । दश वैकालिक । उत्तराध्ययन । कल्पव्यवहार । कल्पाकल्प । महाकल्प । पुंडरीक | महापुंडरीक । निषेधिका। ऐसें चौदह हैं ॥ बहुरि अंगप्रविष्टके बारह भेद हैं । ते कौन सोही कहिये हैं। १ आचार । २ सूत्रकृत । ३ स्थान । ४ समवाय । ५ व्याख्याप्रज्ञप्ति । ६ ज्ञातृधर्मकथा। ७ उपासकाध्ययन । ८ अंकृतदश । ९ अनुत्तरोपपादिक दश । १० प्रश्नव्याकरण ११ विपाकसूत्र । १२ दृष्टिवाद । ऐसे बारह ॥ तहां दृष्टिवादके भेद परिकर्म । सूत्र । प्रथमा नुयोग । पूर्वगत । चूलिका ऐसे पांच ॥ तहां परिकर्मके भेद १ चंद्रप्रज्ञप्ति । २ सूर्यप्रज्ञप्ति । ३ जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति । ४ द्वीपसागरप्रज्ञप्ति । ५ व्याख्याप्रज्ञप्ति ॥ बहुरि चूलिकाके पंच भेद १ जलगता। २ स्थलगता । ३ मायागता । ४ रूपगता । ५ आकाशगता । ऐसे पांच ॥ बहुरि पूर्वगतके भेद चौदह १ उत्पाद । २ अग्रायणीय । ३ वीर्यप्रवाद । ४ अस्तिनास्तिप्रवाद । ५ ज्ञानप्रवाद | ६ सत्यप्रवाद । ७ आत्मप्रवाद । ८ कर्मप्रवाद । २ प्रत्याख्याननामधेय । १० विद्यानुवाद americoraseksketrepreresperiesserials For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६१ ॥ ११ कल्याणनामधेय । १२ प्राणावाय । १३ क्रियाविशाल । १४ लोकबिंदुसार ऐसें चौदह । ऐसें बारह अंग कहै ।। तिनिके वीस अंक प्रमाण अपुनरुक्त अक्षर हैं । तिनिके पद एकसो बारह कोडि | तियालिस लाख अठावन हजार पांच है । एक पदके अक्षर सोलासे चौतीस कोडि तियासी लाख सात हजार आठसे अठ्यासी हैं । प्रकीर्णकनिके अक्षर आठ कोडि एक लाख इक्यासीसे पचेहत्तरि है।। ___अर पूर्वनिकी उत्पत्ति ऐसे है । प्रथम पर्यायज्ञान अक्षरकै अनंतवै भाग सूक्ष्मनिगोद लब्धपर्याप्त जीवकातें लगाय वधता वधता पर्यायसमास ज्ञान हो है । बहुरि अक्षरज्ञान, अक्षरसमासज्ञान, पदज्ञान पदसमासज्ञान, संघातज्ञान, संघातसमासज्ञान, प्रतिपत्तिज्ञान, प्रतिपत्तिसमासज्ञान, अनुयोगज्ञान , अनुयोगसमासज्ञान, प्राभृतज्ञान, प्राभूतसमासज्ञान, प्राभृतप्राभृतज्ञान, प्राभृतप्राभृसमासज्ञान , वस्तुज्ञान , वस्तुसमासज्ञान , पूर्वज्ञान, पूर्वसमासज्ञान ऐसें वीस स्थानरूप पूर्वकी उत्पत्ति जाननी । बहुरि पूर्वके चौदह भेद कहे तिनिमें एकसो पिच्याणवै वस्तु हो हैं । अर एक एक वस्तुमैं वीस वीस प्राभूत कहै हैं । ते गुणतालीससे प्राधृत होय हैं । इनि अंग अर अंगवाह्यश्रुतके अक्षरनिकी तथा पदनिकी संख्या तथा तिनिमें जो जो प्रधानताकरि व्याख्यान है सो विशेषकरि गोमटसारमैं | कह्या है । तहांतें जाननां ॥ For Private and Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६२ ।। __ इहां कोई फेरि पूछे है, जो यहु श्रुतज्ञान दोय भेदरूप बारह भेदरूप है सो यहु विशेष काहेरौं भया है ? तथा ताकी प्रमाणता कैसै है । ताका उत्तर यहु विशेष वक्ताके विशेषत है । वक्ता तीन प्रकार है। प्रथम तौ सर्वज्ञ है तहां तीर्थंकर तथा सामान्यकेवली बहुरि श्रुतकेवली । बहुरि तिनिके पीछले सूत्रकार टीकाकारताई भये आचार्य । तिनकू आरातीय ऐसा नाम कहिये । | तहां सर्वज्ञपरमर्षि जिनिकै छद्मस्थके चितवनमैं न आवै ऐसी अचिंत्य विभूतिका विशेष पाईये । तिनि. अर्थतें आगम कह्या । ताका प्रमाणपणां तो प्रत्यक्षज्ञानीपणांत तथा निर्दोषपणांतही है। बहुरि तिनिके निकटवर्ती जे बुद्धिके अतिशय तथा ऋद्धिकरि युक्त ऐसें गणधर इरुतकेवली तिनिकरि रचे अंगपूर्वरूप सूत्र है। ताका प्रमाणपणां सर्वज्ञकी प्रमाणताते हैही । ते सर्वज्ञके निकटवर्तीही हैं। बहुरि आरातीय जे उनके पीछलै आचार्य तिनि. इस कालदोषते थोरी आयु थोरी बुद्धि, थोरे सामर्थ्यके धारी जे शिष्य तिनिके उपकारकै अर्थि दश वैकालिकादिक रचे है । ताका प्रमाणपणां अर्थतें जो सर्वज्ञ तथा गणधरनिनें कह्या है सोही यह है ऐसे है । जैसैं क्षीरसमुद्रका जल एक घटमैं भरि ल्यावै सो क्षीरसमुद्रकाही है । तैसें यह सर्वज्ञकी परंपरातें अर्थ ले आपना बुद्धिसारू कह्या सो वहही है ऐसे जाननां ॥ For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६३ ॥ इहां कोई पूछै, जो रुतशब्दकरि ज्ञानही ग्रहण कीया, तो ऐसे वचनरूप जो द्रव्यश्रुत ताकै श्रुतपणां कैसे प्रसिद्ध है? ताका उत्तर- जो, द्रव्यश्रुतकै रुतपणां उपचारतें आवै है । जाते श्रुतशब्दका कहनांही रुतकै द्रव्यश्रुतपणा जनावै है । द्रव्यश्रुत है सो भावश्रुतज्ञानका निमितिकारण है । याहीके निमित्ततें भावश्रुतज्ञानके भेदभी अंगवाह्य अंगप्रविष्ट आदि भये हैं। जो ऐसें न होय, तो ज्ञानका इरुत ऐसा नाम काहेळू है ? ज्ञानका वाचकही स्पष्ट नाम कहते बहुरि अंग आदिके भेद कहनेते अन्यवादी च्यारि भेदरूप वेद कहै हैं। तथा षडंग वेदके कहै हैं। तथा वेदकी सहस्र शाखा कहै हैं । तिनतें न्याशपणां प्रगट होय है । ते इरुताभास हैं प्रमाण | नांही। बहुरि इरुत है सो परोक्षप्रमाण है । बहुरि मतिपूर्वक कहनैतें अवध्यादि निमितितेंभी न होय है। अर सर्वथा नित्यपणाका निषेध है। बहुरि कोई रुतपूर्वकभी इरुत हो है । तथापि सोभी मतिपूर्वकही है। जातें जाकै पूर्ववचन आवै तव वचनके श्रवणरूप मातज्ञान तो अवश्य होयही। ताकै पीछे श्रुतज्ञान होय । तातें साक्षात् तौ मतिपूर्वकही होय है। बहुरि स्मृति आदि | ज्ञानभी इस्तज्ञान नाही है। जातें स्मृति तौ मतिज्ञानहीका विशेष है । बहुरि जे मीमांसक शब्दात्मक द्रव्यदरुत वेदकू कहै हैं, ताकू ज्ञानपूर्वक नाही कहै हैं । सर्वथा For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६४ ॥ artisteriti er Camerasexsarelaxerespreriasikserasacrasheredies नित्य कहे हैं । तिनिके प्रमाणते विचारिये तब बहुत विरोध आवै है । जाते वेदका उच्चार तो ज्ञान| पूर्वकही है । बहुरि कहै, जो, शब्दकी व्यक्ति ज्ञानपूर्वक है शब्द तो नित्यही है । तहां कहिये जो शदकी व्यक्ति शब्दतै भिन्न तौ नाही शब्दरूपही है ॥ बहुरि कहै हैं, जो, वचन के उच्चारकै ज्ञानपूर्व | | कपणां है । वचन तौ नवीन नाही नित्यही है । जाते याका कर्ता कह्या नाही । बडे बडे ज्ञानी भये याका कर्ता तौ काहूकुंभी यादि न भया । ताकू कहिये वेदका कर्ता वैशेषिकमतके तौ ब्रह्माके कहै है । जैमिनी कालासुरकू कहै हैं । बौद्धमती स्वाष्टकात• कहै हैं। अपनी अपनी संप्रदाय, सर्वही | कर्ता कहै हैं । तातें ऐसें कैसें कहिये? जो काहूनें कर्ता कह्या नाही । जो कहै बहुतकर्ता बताये ताते यह जानिये कि कर्ता कहना असत्यही है । ताईं कहिये बहुत कर्ता भये अकर्ता कैसै कहिये । | बहुरि अन्य आगमतें ऐसा महानपणाभी वेदकै नाही । जातें कहिये, जो, ऐसा काहूर्ते कीया जाता नाही तातें अकर्ता कहिये ॥ बहुरि कहै, जो, वेदका पढणां वेदका पढनै पूर्वकही है । जो पहले कोई पब्या होय तातें पढिये | है सो यह कहनाभी अन्यतें समान है । अपने अपने आगमकू सर्वही अपने अपने आप्त· पढावनेवाला कहे है । बहुरि कहै आगमके अर्थकू साक्षात् प्रत्यक्षकरि वक्ता होय है । तो ऐसेंही कर्ता reritsasixsxasairseriasisexiasisixeeriasibx. For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय || पान १६५ ॥ कहिये तो कहा विरोध है ? बहुरि पढावनेवाले विना वेदका पढनां कैसे होय? जो कहै ब्रह्मा स्वर्गविषै आप अध्ययन करै है पीछे मनुष्यलोक मैं आय औरनिकं पढ़ावै है, तो ऐसे तौ सर्वही शास्त्र पढने पढानेवाले कहिये । जो ऐसेही अकृत्रिमता ठहरै तौ सर्वही शास्त्र अकृत्रिम ठहरै | बहुरि है जो मैं पूर्व शास्त्र पढे थे तेही अबहूं पढाऊं हूं। ऐसा अनुभव तौ काहूकै दीखे नाही तहां कहिये तत्काल हुवा बालक बछा माताका दूध खैचै है सो अनुभवविना कैसे खैचे है ? जो वाकै अनुभव है तौ खैच है, तैसेही शास्त्रका संस्कार पढने पढावनेवाले के होय तौ कहा विरोध ? बहुरि जो अक्षर पद वाक्यनिविषै व्युत्पत्ति काव्य रचनेवाले कवीश्वरनिकै देखिये है तैसैंही वेद की रचनाका कर्ता कहिये तौ यामैं कहा विरोध है ? तथा ऐसें भी सुणिये है सामगण तौ सामवेद कीया बहुरि रुचिरा रिचा करी । तातें वेदकै अपौरुषेयपणां कहा रह्या ? तातैं भारतादिककीज्यों वेदभी पदवाक्यस्वरूप है । सो पौरुषेयपणाही संभव है ! बहुवे अकृत्रिमपणां प्रमाणताका कारण मानिये तो ऐसेंही सर्वपदार्थनिकै अकृत्रिमपणां प्रमाणताका कारण क्यों न कहिये । बहुरि निर्दोष कारणतें उपजनां । बहुरि अपूर्वार्थपणां बाधारहि - पण प्रमाणताका कारण है । सो अनुमानादि प्रमाणविषै समान है । तातें निष्प्रयोजन वेदकै For Private and Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान १६६ । अपौरुषेयपणां काहेकूं कल्पिये । तातें आगमकै प्रमाणताभी स्याद्वादमत में असंभव बाधकप्रमाणतें साधी है सोही सत्यार्थ है । बहुरि कोई कहै जो शब्दपूर्वकही ज्ञान है ऐसा एकांत है । जातें ऐसा पदार्थही लोकवि नांही जो नामविना होय तथा नामविना निश्चय जाका होय । ताका उत्तर अकलंकदेव आचार्य ऐसै कया है, जो नाम कहे पहली स्मृति संज्ञा चिंता आभिनिबोध भेद लीये ज्ञान प्रवर्ते है । अवशेष शब्दपूर्वक श्रुतज्ञान है । ऐसे कहनेतें जो अन्यवादी क है है, ज्ञान के पूर्व जो निरंतर वचनरूपपणां होय तौ ज्ञानका प्रकाश होय नाही । सो ऐसा कहनांभी निराकरण भया । वचनरूपताविनाही मतिज्ञान प्रकाशै है | बहुरि शब्दाद्वैतवादीकी मानि कहकर निराकरण कीजिये है । बहुरि वह कहै, जो, वाणी च्यारि प्रकार है -- वैखरी मध्यमा पश्यंती सूक्ष्मा । तहां उर कंठ आदि स्थाननिकं भेदिकरि पवन निस ऐसा जो वक्ताका सासोछास है कारण जाकूं ऐसा अक्षररूप प्रवर्तती ताकूं तौ वैखरी कहिये | बहुरि वक्त की बुद्धि तो जाका उपादान है कारण है बहुरि सासोछासकूं उल्लंघि अनुक्र तैं प्रवर्तती ताकूं मध्यमा कहिये । बहुरि जामैं विभाग नांही सर्व तरह संकोच्या है क्रम जानें ऐसी पश्यंती कहिये । बहुरि अंतर प्रकाशरूप स्वरूपज्योतीरूप नित्य ऐसी सूक्ष्मा कहिये । For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६७ ॥ | तिनिमें वैखरी मध्यमा इनि दोऊविना तो इंद्रियज्ञान प्रवर्ते है । सो तो स्वसंवेदन हमारे इष्ट है। हमभी मानै हैं॥ बहुरि पश्यंती तथा सूक्ष्मा विनाज्ञान नाही प्रवर्ते है । जातें निश्चयात्मक व्यापारस्वरूप जो ज्ञान सो जो पश्यंती अभेदरूप वाणी ताविनां कैसे प्रवर्ते ? तथा सर्वव्यापक नित्य एकरूप शाश्वती बीजरूप सर्ववाणीका कारण सर्वज्ञानविर्षे प्रकाशरूप जो सूक्ष्मा वागी ताविनां कैसे प्रवर्ते? ऐसे शब्दाद्वैतवादी कहै हैं । ताडूं कहिये-जो, शब्दब्रह्म तौ तू निरंश मानै है, ताविर्षे च्यारी अवस्था कैसै होय? जो होय तो अंशसहित हूवा अनित्य ठहरै । अद्वैतपणां कैसे ठहरै ? जो कहै अविद्याते च्यारि अवस्था दीखै है तो अविद्या कोणकै है ? शदब्रह्म तो निरंश है ताकै अविद्या कैसै वणै? तथा निरंश शब्दकी सिद्धि कैसे प्रमाणते करिये? इंद्रियनिकरि तौ जाका ग्रहण नाही तथा जाका कछु एकताका लिंग नांही अर स्वसंवेदनमें आवै नाही, अर आगमतें भेदकीभी सिद्धि है अभेदही सिद्धि नाही, बहुरि केवल आगमहीते अन्यप्रमाणविनां तत्त्वकी सिद्धिभी प्रमाणभूत नाही, बहुरि शब्दब्रह्मते जुदाही आगमभी कछु है नाही, बहुरि ताके भेद अविद्यारूप बतावे तो अविद्यातें ताकी सिद्धि कैसे होय । इत्यादि युक्तिनै निरंशरादब्रह्मकी सिद्धि होती For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org 69SPRAKASPARACEPA6AGARIPARGANISDARSDAORAGAR । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६८ ॥ नाही। तथा ताकी च्यारि वाणीरूप अवस्था होनाही वणें नाही । बहुरि हमारे स्यादादिनिकै सर्वप्रकार सिध्दि हो है ।। वाणी द्रव्यभाव भेदतें दोय प्रकार है। तहां द्रव्यवचन दोय प्रकार; एक द्रव्यरूप एक पर्या| यरूप । तहां श्रोत्रंद्रियकै ग्रहणमें आवै ऐसा वचन तौ पर्यायरूप है। ताळू वैखरी ऐसा नाम कीया ॥ बहुरि भाषावर्गणारूप परिणये जे पुद्गलस्कंध तिनिळू द्रव्यवचन कहिये ताकू मध्यमा ऐसा नाम कीया । बहुरि भाववचन दोय प्रकार है । ताके दोय भेद । तहां ज्ञानावरणीयकर्मका उदयका अभा| वतें भया जो आत्माकै अक्षरके ग्रहण करणैकी तथा कहनैकी शक्ति ताळू तो लब्धि कहिये, ताका सूक्ष्मा नाम कीया । बहुरि तिस लब्धिकै अनुसारि व्यक्तिरूप भया जो अक्षरके ग्रहण करणेरूप तथा | कहनेरूप द्रव्यवचन... कारण जो भाव ताळू उपयोग कहिये ताका नाम पश्यंती किया । सो ए दोऊ | आत्माके परिणाम हैं। शदरूप पुद्गल नाही; शब्दकू निमित्त है। सो इस लब्धि तथा उपयोगईं चिद्रूपसामान्य ग्रहणकरि अक्षररूप नाम कहनेकै पहली तौ मतिज्ञानही कहिये । सो तो वचनपूर्वक नाही प्रवर्ते है । बहुरि वचनपूर्वक जो प्रवर्ते सो श्रुतज्ञान है सो वचनपूर्वकही कहिये । ऐसें कहनेतें | सर्व जघन्य तौ लब्धाक्षरज्ञान ताकेभी श्रुतज्ञानपणां सिध्द होय है । सो स्पर्शन इंद्रियतें भया जो | ertsixsertsoppeeriasiseatsaatsersixertsexks . For Private and Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १६९ ॥ GANGA मतिज्ञान तिस पूर्वक होय है । ऐसें मतिपूर्वक इरुत कहने में विरोध नाही है । बहुरि अन्यवादी उपमानप्रमाण जुदा कहै हैं । सोभी इस श्रुतप्रमाणमैंही अंतर्भूत होय है । सोही कहिये हैं । प्रसिद्ध समानधर्मपणांतें जो साध्यवस्तुको साधिये, ताकू उपमान कहिये । जैसे गऊसारिखा यह गंवय है । तथा वैधयंतॆभी होय है, जैसे जो महिष है सो गऊ नाही है। ऐसे साधय॑वैधर्म्यकरि जो संज्ञासंज्ञिसंबंधकी प्राप्ति सो उपमानका अर्थ है । सो ऐसें याकू शदप्रमाणते न्यारा कहै है। तिनिकै दोय आदि संख्याका ज्ञानभी न्यारा प्रमाण ठहरैगा । तथा उपरिले नीचलेका ज्ञान तौ सौपानकेवि, तथा पर्वतादिविर्षे थिरताका ज्ञान, अपने वंशादिविर्षे महानपणैका ज्ञान , चंद्रमासूर्यादिविर्षे दूरवर्तीपणाका ज्ञान , सरसूं आदिविर्षे छोटापणाका ज्ञान , रुई आदिविर्षे हलकाप| णाका ज्ञान , अपना घर आदिविर्षे निकटवर्तिपणांका ज्ञान , बकूटाचोकूटा आदिविणे आकारका ज्ञान , | कोईविर्षे वक्रपणादिका ज्ञान, ए सर्व न्यारे प्रमाण ठहरैगे। तब आप मानी जो प्रमाणकी संख्या ताका विघटन होगा। तातें जो संज्ञासंज्ञिसंबंधते पदार्थका ज्ञान होय है सो सर्व आप्तके उपदेशपूर्वक है । तातें आगमप्रमाणमें अंतर्भूत होय है । ऐसेंही अन्यभी उदाहरण हैं ॥ जैसे सिंहासनपरि बैठा होय सो राजा होय । सुवर्णके सिंहासनपरि बैठी पट्टराणी होय । इस | porapaanaamappa For Private and Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७० ॥ aabetasekasetiaNaperaSkserapeutabeerts तरफ बैठा होय सो मंत्री होय । यहु यातें पूर्वदिसाकी तरफ है । यह याते दक्षिणदिसाकी तरफ है । यहु यातें उत्तरदिसाकी तरफ है। याका यहु नाम है इत्यादि वाक्य पूर्व सुणे थे । ताका संस्कार फेरि इनको देखे तब राजादिकका ज्ञान होय । बहुरि षण्मुख स्वामिकार्तिकेय है, ब्रह्मा चतुर्मुख है । ऊची नासिकावाला सुखदेव है । दूधजलकू न्यारा करनेवाला जाकै चूंच सो हंस है। सप्तपत्रवाला अशोकवृक्ष है ऐसे वाक्यनितें यथार्थकी प्राप्ति सोभी आगम है । तथा रूपकादि अलंकारनितें ज्ञान होना सोभी आगमप्रमाण है । ऐसँही उपमानप्रमाणभी आगमप्रमाणही है । बहुरि पूर्व जाळू देख्या था तथा बहुरि फेरि देख्या; तब जाणी “ यह पूर्व देख्या सोही है ऐसा जानै " ताईं प्रतिभा कहिये सो प्रत्यभिज्ञान है, सो मतिज्ञानही है । याकै पूर्वे शब्द लगाये तब आगमप्रमाण है । बहुरि संभव अभाव अर्थापत्ति अनुमान ए सर्वही नामपूर्वक तो आगमप्रमाण है । विनां नाम मतिज्ञानरूप प्रमाण है । ऐसें मतिज्ञान रुतज्ञान ए दोऊ पूर्वे सूत्रमें परोक्षप्रमाण कहे ते जानने । आगें प्रत्यक्षप्रमाण कहनेयोग्य है । सो दोय प्रकार है, देशप्रत्यक्ष सकलप्रत्यक्ष । तहां देशप्रत्यक्ष अवधि मनःपर्यय ज्ञान है । सर्वप्रत्यक्ष केवलज्ञान है । तहां पूछ है जो ऐसे है तौ प्रथमही अवधिज्ञान तीन प्रकारके प्रत्यक्षविर्षे आदि है सो कहिये? ऐसें पूछे कहै हैं- अवधि दोय प्रकार है | For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७१ ॥ एक भवप्रत्यय दूसरा क्षयोपशमनिमित्तक । तहां भवप्रत्ययकू कहै हैं ॥ भवप्रत्ययोऽवधिर्देवनारकाणाम् ॥ २१ ॥ याका अर्थ- भवप्रत्यय अवधि है सो देवनारकीनिकै होय है ॥ तहां पूछे हैं- भव कहा ? | तहां उत्तर- आयु नामकर्मका उदयका है निमित्त जा• ऐसा आत्माका पर्याय सो भव कहिये , बहुरि प्रत्यय नाम कारणका है । सो भव है कारण ताकू ताहि भवप्रत्यय कहिये । ऐसा अवधिज्ञान | देवनारकी जीवनिकै होय है । इहां कोई पूछ है जो, ऐसे है तो क्षयोपशमनिमित्तपणा तिनकै न ठहस्सा । आचार्य कहै हैं । ऐसा दोष इहां नांही आवै है । जातें भवके आश्रयतें इनिकै क्षयोपशम होय है । तातें प्रधानकारण है ऐसा उपदेश है । जैसे पक्षीनिकै गमन आकाशविर्षे होय है तहां भवही प्रधाननिमित्त है किसिका सिखाया नांही है । तैसें देवनारकीनिकै व्रतनियमतपश्चरणके अभाव होतॆभी होय है, यातें भवप्रत्यय कहिये है। बहुरि भवप्रत्यय देवनारकीकैही है अन्यकै नांही ऐसा नियम | जाननां । जो ऐसें न होय तो भव तौ सर्वजीवनिकै साधारण है। तब सर्वहीकै याकी प्राप्ति आवै । बहुरि अवधिकी हीनाधिकप्रवृत्तिभी देखिये है । तातें यह क्षयोपशमका विशेष है। बहुरि | देवनारकी सर्वहीकै अवधि नाही कहिये । सम्यग्दृष्टिनिहीकै अवधिज्ञान कहिये । जातें अवधि | SAFAYPARSAKASPARAGANPARGAGANPATIALASPARAPUSPACG FARPorxgayen For Private and Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra AGE www.kobatirth.org आगें दूसरा भेदं कहै हैं ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान १७२ || ऐसा सूत्रमैं ग्रहण है तातें मिथ्यादृष्टीनिकै विभंग अवधि कहिये । बहुरि इनिकै हीनाधिक अवधिका व्याख्यान अन्यशास्त्रनितें जाननां ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ क्षयोपशमनिमित्तः षड्विकल्पः शेषाणाम् ॥ २२ ॥ याका अर्थ - क्षयोपशम है निमित्त जाकूं ऐसा छह भेदरूप अवधि है सो शेष जे मनुष्य तिर्यंच तिनिकै होय है ॥ तहां अवधिज्ञानावरणकर्मके देशघातिस्पर्द्धकनिका उदय होतें बहुरि सर्वघातिस्पर्द्धकनिका उदय अभाव है लक्षण जाका ऐसा क्षय, बहुरि तेही सर्वघातिस्पर्द्धक उदयकं न प्राप्त भये सत्ता अवस्थारूप उपशम है निमित्त जाकूं सो क्षयोपशमनिमित्त अवधि कहिये । सो शेष जे देवनारकीर्ते अवशेष रहे मनुष्य तिर्यंच तिनिकै होय है । तिनिमेंभी जिनके अवधियोग्य सामर्थ्य होय तिनहीकै होय है । जे असैनी तिर्यंच तथा अपर्याप्तक मनुष्य तिर्यंच इस सामर्थ्यतॆ रहित होय, तिनिकै न होय है । बहुरि संज्ञी पर्याप्तविषैभी सर्वहीकै न होय है केई सम्यग्दर्शनादि निमित्तकर सहित होय । तथा जिनिकै कर्मका उपशम क्षय होय तिनहीकै हो है । इहां कोई पूछे, क्षयोपशमविनां तौ अवधि होय नांही, सूत्रमें क्षयोपशमशब्द ग्रहणका For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७३ ॥ कहा प्रयोजन है? ताकू कहिये इहां क्षयोपशमका ग्रहण नियमकै अर्थि है । इहां क्षयोपशमही निमित्त है, भव नांही है ॥ सो यह अवधि छह भेदरूप है। अनुगामी अननुगामी वर्धमान हीयमान अवस्थित अनवस्थित ऐसे छह भेद हैं। तहां भवांतरळू गमन करता जो जीव ताकी लारही अन्यभवमें साथि सूर्यके प्रकाशकीज्यों चल्या जाय सो तो अनुगामी कहिये । बहुरि जो भवांतरमैं साथि न जाय जिस भवमें उपजे तिसहीमें रहजाय, जैसें पूठि पीछे प्रश्न करनेवाला पुरुषका वचन परके हृदयमें | प्रवेश न करै तैसें यह अवधि जाननां सो अननुगामी कहिये । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादिगुणरूप विशुद्धपरिणामनिकी वृद्धि होनेरौं जिस परिणामकू लीये उपज्या तातें वधताही जाय असंख्यातलो. कपरिमाणस्थानकनिताई वधै जैसें बांसनिकै परस्पर भिडनेते उपज्या जो अमि सो सूके पत्रादिक संचयरूप भया जो इंधनका समूह तापरि पड्या हुवा वधताही जाय तैसें यह अवधि वर्धमान कहिये । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादिगुणकी हानिरूप जो संक्लेशपरिणाम तिनिकी वृद्धीके योगते जिस परिमाणकू लीये उपज्या होय तातें घटताही जाय अंगुलकै असंख्यातवै भागमात्र स्थानकनिताई घटै जैसें परिमाणरूप है उपादानका संतान जाका ऐसा जो अग्नि ताकी शिखा घटतीही जाय तैसें Utsapseexksisatirexitsixsaksibeerisatireezits? For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७४ ॥ లండనులయerఉదంతం కలకలండనులందరూ यह अवधि हीयमान जाननां । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादिगुणका अवस्थानतें जिस परिणामकू लीये उपज्या तेताही रहै पर्यायके अंतताई तथा केवलज्ञान उपजै तहांतांई घटै वधै नांही, जैसे पुरुषके | कोई तिला आदिका चिन्ह जैसा है तैसाका तैसाही रहै, तैसें यह अवधि अवस्थित जाननां । बहुरि जो सम्यग्दर्शनादि गुणके घटने वधनेके योगते जितने परिमाणकू लीये उपजै ताते वधेभी घटैभी जैसे पवनके वेगकरि प्रेन्या जलका लहरी घटै वधै, तैसें यह अवधि अनवस्थित कहिये । ऐसे यह अवधि छह प्रकार हो है ॥ बहुरि श्लोकवार्तिकमैं याका ऐसा व्याख्यान है- जो अवधिज्ञानावरण क्षयोपशम तो अंतरंग कारण है । सो दोऊ प्रकारकी अवधिमें पाईये है। याविना तो अवधिज्ञान उपजैही नांही। तातें यहां बाह्यनिमित्त अपेक्षा कथन कीजिये। तब भवप्रत्ययकू तो प्रधानकारण भवही है । बहुरि | यह क्षयोपशमनिमित्तक कह्या ताळू गुणप्रत्ययभी कहिये। तहां क्षयोपशमशब्दकरि चारित्रमोहके क्षयतें भया जो क्षायिकचारित्र बहुरि चारित्रमोहके उपशमतें भया उपशमचास्त्रि, बहुरि दोऊतें । भया क्षयोपशमचारित्र यामैं संयमासंयमभी आय गया। ऐसे तीन प्रकार चारित्र नामा गुण जो बाह्यनिमित्त तातें उपजै सो क्षयोपशमनिमित्तक कहिये । ऐसा व्याख्यान है । बहुरि आगमविर्षे For Private and Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १७५ ॥ ఆలండలండirecteకలగలందులకు सप्रतिपात अप्रतिपात तथा देशावाध परमावधि सर्वावधि ए सर्व अनुगामी आदि छह भेद कहे तिनमें अंतर्भूत जानने ॥ तहां देशावधि तो अनुगामीभी बहुरि अननुगामीभी है । बहुरि परमावधि सर्वावधि केवलज्ञान उपजै तहांतांई अनुगामीही है । बहुरि देशावधि तौ वर्धमानभी है हीयमानभी है । बहुरि परमावधि वर्धमानही है । बहुरि देशावधि तौ अनवस्थितही है । या प्रकार अवधिज्ञान तो कह्या ॥ बहुरि ताके लगताही मनःपर्ययज्ञान कहनेयोग्य है, ताके भेदसहित लक्षणका कहनेका इच्छक आचार्य सूत्र कहै हैं ॥ऋजुविपुलमती मनःपर्ययः ॥ २३ ॥ याका अर्थ-- ऋजुमति तथा विपुलमति ऐसै दोय भेदरूप मनःपर्ययज्ञान है ॥ ऋज्वी कहिये सरल तथा वचन काय मनकरि कीया अरु परके मनकेवि प्राप्त भया ऐसा जो पदार्थ ताके | जानने” निपजाई जो मति कहिये ज्ञान जाकै होय, ताकू ऋजुमति कहिये । बहुरि विपुला कहिये वक्र तथा वचन काय मनकरि कीया अरु परके मनविर्षे प्राप्त भया जो पदार्थ ताकरि नाही | निपजाई स्वयमेवही भई ऐसी जो मति कहिये ज्ञान जाकै होय, ताकू विपुलमति कहिये । याक For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra brobiya www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय || पान १७६ ।। समासकरि ऋजुविपुलमती ऐसा द्विवचन कीया है ॥ तहां मतिशब्द एकहीकरि अर्थ आय गया । तातें दूसरा मतिशब्द न कह्या । अथवा ऐसा भी समास होय है ऋजु बहुरि विपुल ए दोऊही मति है । तातें दोऊही जहां होय ते दोऊही ऋजुविपुलमती है । ऐसें कहनेतें यहु मनःपर्ययज्ञान दोय प्रकार भया ऋजुमति विपुलमति ऐसें । अब याका लक्षण कहै हैं | वीर्यांतराय मन:पर्ययज्ञानावरणकर्मका तौ क्षयोपशम बहुरि अंगोपांगनामा नामकर्मका उदयका लाभके अवलंबन आत्माकै परके मनके संबंधकी पाई है प्रवृत्ति जानें ऐसा जो ज्ञानोपयोग ताकूं मन:पर्ययज्ञान कहिये । इहां कोई कहै, मनके संबंधकरि भया तातें या मैं मतिज्ञानका प्रसंग है। तहां कहिये, याका उत्तर तौ पूर्वै सामान्यज्ञान के सूत्रके व्याख्यानमैं कह्या था, sit अपेक्षामा है उत्पत्तिकारण नाही । परके मनविषै तिष्ठता पदार्थ कूं यह जाने है एतावन्मात्र अपेक्षा है । तहां ऋजुमतिज्ञान है सो कालतें जघन्य तौ आपके तथा अन्यके दोय तथा तीन भवका ग्रहणकूंं कहै | बहुरि उत्कृष्ट सात आठ भव कहै पहले भी अरु अगले भी । बहुरि क्षेत्र जघन्य तौ च्यारि ले आठ कोशतांईकी कहै । उत्कृष्ट च्यारि योजनतें ले आठ योजनतांईकी कहै । बाह्यकी नही है | बहुरि विपुलमतिज्ञान है सो कालतें जघन्य तौ सात आठ भव अगिले पिछलेका ग्रहण For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७७ ॥ कहै । उकृष्ट असंख्यात भव अगिले पिछलेका ग्रहण कहै । बहुरि क्षेत्रतें जघन्य तौ च्यारितें ले आठ योजनताईकी कहै । उत्कृष्ट मानुषोत्तरपर्वतकै माहिली कहै वारली न कहै ॥ ऐसें कहे जे मनःपर्ययज्ञानके दोय भेद तिनिवि विशेषकी प्राप्तिके अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ विशुध्धप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषः ॥ २४ ॥ याका अर्थ-- दोऊ मनःपर्ययज्ञानके विर्षे विशुद्धि अरु अप्रतिपात इनि दोय विशेषनिकरि विशेष है । अपने आवरण जो कर्म ताके क्षयोपशम होते आत्माकै विशुद्धता उज्वलता होय ता• विशुद्धि कहिये । संयमतें छुटनेकू प्रतिपात कहिये, जो प्रतिपात नाही ताळू अप्रतिपात कहिये । उपशांतमोहवाले जीवकै चारित्रमोहका उदय होते संयमरूप शिखरसे प्रतिपात हो है उलटा आय पडै है । बहुरि क्षीणकषायवालेकै पडनेका कारण नाही । तातें उलटा न आवै है अप्रतिपात हो है। | इनि दोऊनिकरि ऋजुमति विपुलमति मनःपर्ययज्ञानमें भेद है। तहां विशुद्धिकरि तौ ऋजुमतिते विपुलमतिज्ञान द्रव्य क्षेत्र काल भावके विशेष जाननेकरि अतिशयकरि विशुद्ध है जो कार्माणद्रव्यकै अनंतवै भाग अंतका भाग सर्वावधिज्ञान जानै है । ताळू अनंतका भाग देते अंतका भाग ऋजुमति | मनःपर्ययज्ञानका विषय है । ताकू अनंतभागरूप कीये अनंतका भागकू विपुलमतिज्ञान जान है । eartferitsaptaries2saeritsaptarikseberries2sxeeritsapbrexia2b. For Private and Personal Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७८ ।। అడగలవులందుండsed్యలండర్యంతమునకు | इहां अनंतकी गणतिका अनंतभेद है। तातें फेरि फेरि अनंतका भाग कह्या है । ऐसें द्रव्यकी | अपेक्षा विशुद्धि कही । क्षेत्रकालकी पूर्व कहीही थी। बहुरि भावकी अपेक्षा विशुद्धि अतिसूक्ष्म द्रव्यके जाननेहीतें जाननी । प्रकृष्ट क्षयोपशमके योगते विशुद्धि घणी होय है । बहुरि अप्रतिपात' करिकैभी विपुलमति विशिष्ट जाननां । जाते जाकै विपुलमति होय ताके चारित्र वर्धमानही होय है । ताते उलटा न आवै । बहुरि ऋजुमति ज्ञानवाला कपायका उदयतें हीयमानचारित्रभी होय है । ताते उलटाभी आवै, तातें प्रतिपातीभी होय है । आगें, इस मनःपर्ययज्ञानका विशेष कह्या अवधि मनःपर्ययमें काहेते विशेष है सो कहौ ? ऐसे प्रश्न होते सूत्र कहै है ॥ विशुद्धिक्षेत्रस्वामिविषयेभ्योऽवधिमनःपर्यययोः ॥२५॥ याका अर्थ- अवधिज्ञान बहुरि मनःपर्ययज्ञान इनि दोऊनिमें विशुध्दि कहिये उज्वलता, | बहुरि क्षेत्र जहां तिष्ठते भावनिकू जानें, बहुरि स्वामी जाकै यह ज्ञान होय सो आत्मा, बहुरि विषय ज्ञेय वस्तु इनि च्यारिके भेदतें भेदविशेष है । सोही कहिये हैं । मनःपर्ययज्ञानका विषय सूक्ष्म है। तातें तो अवधितें अतिशयकरि विशुध्द है उज्वल है । बहुरि क्षेत्र पहली कह्याही था । सो अवधिका atcherritoopertiseriespreatsareeriasisexstoerits 2050 For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir albeerinetarrasexkapderabetasopresax ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १७९ ॥ क्षेत्र तौ घणां है याका थोरा है । बहुरि स्वामी मनःपर्ययज्ञानका तौ प्रमत्तगुणस्थानतें ले क्षीणकषायगु | णस्थानतांई संयमीही होय है । तामैं भी उत्तमचारित्रवालाही होय । तामेंभी वर्धमानचारित्रवालाही होय है । तामैंभी सप्तविध ऋद्धिमैसूं कोई ऋध्दिधारी होय ताहीकै होय है अन्यकै नाही होय । | बहुरि तिनिमेंभी कोईसेकै होय है सर्वही ऋद्धिधारीनिकै न होय है। बहुरि अवधि है सो च्यारीही गतिके जीवनिकै होय है । ऐसें स्वामीके भेदतें इनिमें भेद है। बहुरि विषयकी अपेक्षा भेद है सो आगें कहसी ॥ आगें केवलज्ञानका लक्षण कहनेका अवसर है। ताळू छोडि ज्ञाननिका विषयका नियम विचारिये है। काहेत ? जातें केवलज्ञानका स्वरूप दशम अध्यायमैं “ मोहक्षयात् " इत्यादि सूत्र कहसी । जो ऐसें है तो आधके मति श्रुत दोय ज्ञान तिनिका विषयनियम कहा? ऐसे प्रश्न होते सूत्र कहै हैं-- ॥ मतिश्रुतयोनिबन्धो द्रव्येष्वसर्वपर्यायेषु ॥ २६ ॥ ___ याका अर्थ-- मति इरुत इनि दोऊ ज्ञाननिका विषयका नियम द्रव्यनिकैविर्षे केईक पर्यायवि है, सर्वपर्यायविष नाही है ॥ तहां निबंध कहिये विषयका नियम । इहां कोई कहे विषयका Satireoriasisixertiorerieshindikshikeeritsarkstarts . For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १८० ॥ | कैसें जान्या ? विषयशद तो सूत्रमें नाही ॥ ताडूं कहिये- विषयशब्द पहले सूत्रमैं कह्या है सो लेना, ताकै विभक्तिभी लगाय लेणी। बहुरि द्रव्येषु ऐसा बहुवचनतें सर्वद्रव्य जीव पुद्गल धर्म अधर्म आकाश काल ग्रहण करने । तिनके असर्वपर्याय कहिये केईक पर्याय लेने । ऐसें केईक पर्यायनिसहित सर्वद्रव्य मतिश्रुतज्ञानके विषयभावकू प्राप्त हो हैं । सर्वपर्यायनिसहित इनिका विषय नाही है जाते ते पर्याय अनंत हैं । इहां कोई कहै, धर्मास्तिकायादिक जे अतींद्रिय हैं ते इंद्रियज्ञान जो मतिज्ञान ताके विषय कैसे होय? यातें सर्वव्यनि मतिज्ञान प्रवर्ते यह कहना अयुक्त है। ताकू कहिये- ए दोष इहां नाही आवै । जाते अनिंद्रिय कहिये मन नामा अंतरंग कारण है, तातें नोइंद्रियज्ञानावरणकर्मके क्षयोपशमकी लब्धिपूर्वक उपयोग अवग्रहादिरूप पहली प्रवर्ते है । तातें तत्पूर्वक श्रुतज्ञान सर्वद्रव्यनिविर्षे स्वयोग्यविषै प्रवर्ते है ऐसें जाननां ॥ इहां कोई अन्यवादी कहै , जो मतिज्ञान रुतज्ञान तो स्वप्नवत् है । बाह्यपदार्थकू अवलंबीकरि नाही उपजै है । जैसें स्वप्नाका कोई बाह्यपदार्थ सत्यार्थ नाही तैसैं यहभी है। ता• कहिये, यह कहना अयुक्त है । जातें ऐसे कहतें सर्वशून्यता ठहरे है । प्रथम तो आपकै पैला दूसरा आत्मा वाह्यार्थ है सो मतिश्रुतज्ञान ताक् ग्रहण करै है । जो ताका अभाव मानिये तो पैलाकै आप वाह्यार्थ है सो आपकाभी अभाव भया। aaseeriasisaareertslatipreritasiritsasteritsar. For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८१ ॥ ఆడుకుల ఆడseridireddrederకులకeramirerందకు ऐसे दोऊके भावतें सर्वशून्यता आई। बहुरि जो पैला आत्मा सत्यार्थ है तौ घटादिक पदार्थभी सत्यार्थ कैसे न होय? । इहां फेरि कोई वादी कहै, इंद्रियज्ञान तो बाह्यपदार्थकू अवलंबै है बहुरि स्मरणादिक तो निरालंबन है। ताळू कहिये- अनुभवपूर्वक स्मरणादि प्रवर्ते है, तातें निरालंबन नाही । बहुरि श्रुतज्ञान है सोभी अर्थालंबनस्वरूप है । जातें श्रुतज्ञानतें वस्तुकू जाणि जो तिस वस्तुविर्षे प्रवर्ते है तहां बाधा नांही है। जो श्रुतज्ञानगोचर वस्तुविषं बाधा नांही सो तौ श्रुतज्ञान वस्तुके आलंबनस्वरूप सत्यार्थ है । बहुरि जहां बाधा होय, सो वह श्रुतज्ञान नाही श्रुताभास है ॥ __आगें मतिश्रुतकै लगताही कहनेयोग्य जो अवधिज्ञान ताका विषयका नियम कहा है ? ऐसा प्रश्न होतें सूत्र कहै हैं ॥ रूपिष्ववधेः ॥२७॥ याका अर्थ- अवधिज्ञानका विषयका नियम रूपी पदार्थनिविर्षे है ॥ इहां सूत्रविर्षे विषयनिबंधशब्दकी अनुवृत्ति पहले सूत्रनितें लेणी । बहुरि रूपी कहनेते पुद्गलद्रव्य ग्रहण करनां तथा | पुद्गलद्रव्यके संबंधसहित जीवद्रव्य लेने । बहुरि रूपीविर्षेही विषयनिबंध है ऐसा नियम करनेतें अरूपीद्रव्य न लेणे याके विषय नांही। बहुरि रूपीद्रव्यविभी केईक पर्याय अपनेयोग्य हैं तेही రంకessertainertainerals For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १८२ ॥ 6x2oEERPRECAPGAFARPrakapRCODANAASPASpepr विषय हैं। सर्वपर्याय याका विषय नाही ॥ आगें याकै लगताही कहनेयोग्य जो मनःपर्ययज्ञान ताका कहा विषयनियम है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥ तदनन्तभागे मनःपर्ययस्य ॥ २८॥ ___ याका अर्थ-- सर्वावधिका विषयकू अनंतका भाग देतें पाया जो सूक्ष्मपुद्गलस्कंध ताविर्षे या मनःपर्ययज्ञानका विषयका नियम है ॥ जो रूपी द्रव्य सर्वावधिज्ञानका विषय कह्या ताकू अनंतभागरूप कीया तिस एक भागविर्षे या मनःपर्ययज्ञान प्रवर्ते हैं । इहां ऐसा जाननां, जो परमावधिका विषयभूत पुद्गलस्कंधकू अनंतका भाग दीये तो एक परमाणुमात्र सर्वावधिका विषय होय है । बहुरि ताळू अनंतका भाग दीये ऋजुमति मनःपर्ययका विषय है । बहुरि ताकुंभी अनं | तभाग दीये विपुलमति मनःपर्ययका विषय है । इहां कोई पूछ सर्वावधिका विषय तौ एक परमा. णुमात्र कह्या ताकू अनंतका भाग देनां कह्या सो एकपरमाणूकू कैसें भाग देना? तहां ऐसा उत्तर- जो, एकपरमाणू मैं स्पर्श रस गंध वर्णके अनंतानंत अविभागप्रतिच्छेद हैं, तिनिके घटने वधनेकी अपेक्षा अनंतका भाग संभव है। जैसा परमाणू अवधिज्ञान जान्या तिसके अनंतवै । For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८३ ॥ भागकू मनःपर्ययज्ञान जाने है । तथा एकपरमाणुमात्रस्कंधभी होय है । ताविर्षे सूक्ष्मभाव परिणये | अनंतपरमाणु होय हैं । तिस अपेक्षाभी अनंतका भाग संभव है । तहां स्वयोग्य केईक पर्यायरूप पुद्गलस्कंध लेना सर्वद्रव्यपर्यायकाभी विषय नाही ॥ आगें, अंतवि कह्या जो केवलज्ञान ताका कहा विषयनियम है? ऐसा प्रश्न होतें सूत्र कहै हैं ॥सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य ॥ २९॥ ___याका अर्थ-- केवलज्ञानका विषयका नियम सर्वद्रव्य सर्वपर्यायनिविर्षे है । इहां द्रव्य तथा पर्याय ऐसें इतरेतरयोग नामा द्वंद्वसमासतें वृत्ति करणी। तहां सर्वपद दोऊकै लगावणां । तब सर्वद्रव्य तथा सर्वपर्यायनिविर्षे विषयनियम है ऐसा अर्थ भया ॥ तहां जीवद्रव्य तौ अनंतानंत है । बहुरि पुद्गलद्रव्य अणुस्कंधका भेदकरि जीवद्रव्यते अनंतानंतगुणे है। धर्म अधर्म आकाश | ए तीन एक एक द्रव्य है । तातें तीनही है। बहुरि कालद्रव्यके कालाणु असंख्यातद्रव्य हैं । | तिनि सर्व द्रव्यनिके पर्याय अतीत अनागत वर्तमानरूप जुदे जुदे अनंतानंत हैं । तिनि सर्वद्रव्य सर्वपर्यायनिके समूहविर्षे ऐसा किछुभी नांही है, जो, केवलज्ञानके विषयपणांकू उलंधै । जातें | यह ज्ञान अपरिमित माहात्म्यरूप है । ऐसा जनावनेकू सर्वद्रव्यपर्यायविषयस्वरूप केवलज्ञान है ऐसा | For Private and Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृतः ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८४ ॥ | कह्या है । इहां यह विशेष अर्थ जाननां, जो कोई अन्यवादी कहे है सर्वज्ञपुरुष आत्माही• जाने है। इस सिवाय पदार्थ कोई नांही । ऐसे कहनेवालेका निषेधकै अर्थि सर्वकू जाने है ऐसा | कह्या है । बहुरि द्रव्यके बहुवचन कहनेते बहुतद्रव्यनिकी सिद्धि भई । बहुरि पर्यायशब्दकै बहुवचन कहने केई वादी वर्तमान पर्यायके ज्ञानीहीकू सर्वज्ञ कहै है । ताका निषेध है। बहुरि | जो सर्वद्रव्यका ज्ञाता न होय तौ सर्वके उपकाररूप उपदेश कैसे प्रवर्ते ? जातें धर्मअधर्मका स्वरूप अतिसूक्ष्म है। सो सर्वका ज्ञाताविना यथार्थ धर्मअधर्मका स्वरूप कैसे जाने । बहुरि ज्ञान | जीवनिविर्षे हीनाधिक दीखे है । सो याहीतें जानिये है कोई जीवविर्षे उत्कृष्ट अधिकतारूपभी | है। ऐसे अनुमानमें केवलज्ञानका अस्तित्व सिद्ध होय है। ऐसा ज्ञान इंद्रियादिकका सहायविना सर्वद्रव्यपर्यायनिकू एककाल जाने है । ऐसा निर्वाध सिद्ध होय है । ताहीकै वीतरागपणा निर्दोषपणां संभवै है । बहुरि तिसहीतें हेय उपादेय पदार्थका यथार्थ उपदेश प्रवर्ते है ऐसा निश्चय करनां ॥ आगें पूछे है, मत्यादिज्ञानका विषयनियम तौ वर्णन कीया, परंतु यह न जान्यां, जो एक आत्माविर्षे एककाल अपने अपने निमित्तके निकट होते प्रवर्तते जे ज्ञान ते केते होय | हैं? ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८५ ॥ ॥ एकादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्ना चतुर्व्यः ॥ ३०॥ याका अर्थ- एक आत्माविर्षे एककाल एक तथा दोय तथा तीन तथा च्यारि ऐसें भाज्य रूप च्यारिताई होय है ॥ इहां एकशद संख्यावाची है । बहुरि आदिशब्द है सो अवयववाची है एक है आदि जिनकै ते एकादीनि ऐसा समास है । भाज्यानि कहिये भेदरूप करने । युगपत् कहिये एककालविर्षे । एकस्मिन् कहिये एक आत्मावि । आ चतुर्थ्यः कहिये च्यारिताई होय है । तहां एक होय तो केवलज्ञानही होय, याकी साथ अन्य क्षायोपशमिक ज्ञान होय नाही । दोय होय तो मतिश्रुतज्ञान होय । तीन होय तौ मतिश्रुतअवधि होय अथवा मतिश्रुतमनःपर्ययज्ञान होय । च्यारि होय तौ मतिश्रुत अवधि मनःपर्यय च्यायोंही होय । पांच एककाल न होय । जातें केवलज्ञान क्षायिक असहायरूप है ॥ इहां प्रश्न, जो क्षायोपशमिकज्ञान तौ एककाल एकही प्रवर्तता कह्या है । इहां व्यारी कैसे कहे? ताका उत्तर, जो, ज्ञानावरणकर्मका क्षयोपशम होते च्यारी ज्ञानकी जाननशक्तिरूप लब्धि एककाल होय है । बहुरि उपयोग इनिका एककाल एकही होय है। ताकी एक ज्ञेयतें उपयुक्त होनेकी अपेक्षा स्थितिभी अंतर्मुहूर्तकी कही है। पीछै ज्ञेयांतर उपयुक्त ना होय जाय है क्षयोपशम जिनिका होय है ते लब्धिरूप एककालही है। इहां कोई कहै उपयोग asabkartickeraperatoresaxeiosurat For Private and Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृतः ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८६ ॥ अपेक्षाभी सांकलीके भक्षण करतें रूपादिक पांचका ज्ञान एककालही दीखे है वर्ण सांकलीका दीखे | है, स्वादु लेही है । गंध वाका आवही है । स्पर्शभी सचीकणा आदि जानैही है । भक्षण करते शब्द होय है । सो सुणेही है। ऐसें पांचका ज्ञान एककालभी देखिये है। ताईं कहिये, जो, इहां उपयोगका फिरणकी शीघ्रता होतें कालभेद न जान्या जाय है । जैसें कमलका पत्र दोय च्यारिमें सूईका प्रवेश होते कालभेद जान्या न जाय अरु कालभेद हैही । तैसें इहांभी जाननां ।। आगें, कहे जे ज्ञान ते ज्ञानही नाम पावै हैं कि अन्यथाभी हैं? ऐसे प्रश्न होते सूत्र कहै हैं ॥ मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च ॥ ३१ ॥ याका अर्थ- मति रुत अवधि ए तीन ज्ञान हैं ते विपर्ययस्वरूपभी हो हैं । चकारतें सम्यकभी हैं ॥ विपर्यय कहिये मिथ्या, जातें इहां सम्यका अधिकार है । बहुरि चशद समुच्चयार्थ है विपर्ययभी है, सम्यक्भी है ऐसें भेले कहे है । इहां कोई पूछे है, इनिकै विपर्यय काहे होय है? | ताकू कहै हैं- मिथ्यादर्शनके उदयकरि सहित एक आत्माविर्षे समवायरूप एकता होय है, ताते विपर्यय कहिये । जैसे कडा तूंवा गिरिसहित होय तामें दूध क्षेपिये तो वह दूधभी कडा हो जाय । १ बडी पुरी. For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८७ ॥ దకుండ तैसें मिथ्यादर्शनके उदयकरि सहित ज्ञानभी मिथ्या होय है । इहां विशेष जाननां- जो, विपर्यय कहनेते मिथ्याज्ञान कह्या है सो संशय विपर्यय अनध्यवसायभी लेना। तथा चशब्दतेभी इनिका समुच्चय हो है। तहां मतिश्रुतज्ञानकै तौ तीनही होय हैं । जातें संशय इंद्रियमनतेही उपजै है। यह स्थाणु है कि पुरुष है ऐसा याका स्वरूप है । सो यहु सामान्य देखै ताका विशेष न देखै तातें तथा दोय विषयके स्मरणते हो है । बहुरि अवधिकी उत्पत्तिविर्षे इंद्रियमनका व्यापार है नाही, तातें सो संशयस्वरूप नाही है । वहुरि दृढ उपयोगकी अवस्थावि याकै विपर्यय कहिये है । सो मिथ्यात्वश्रद्धानका सहभावपनाते है । तथा शीघ्र उपयोग संकोचन” कदाकाल अनध्यवसायस्वरूपभी हो है। ऐसें याकै दोयही होय है संशय नाही । इहां कोई प्रश्न करै है, जो कटुक तुंबावि तौ आधारके दोषतें दूध कटुक हो है ज्ञानविष तौ विषयका ग्रहण सम्यमिथ्यावि समान हो है। जैसे मिथ्यादृष्टि नेत्रादि मतिज्ञानकरि रूपादिककू देखै है तैसेंही सम्यग्दृष्टिभी देखे है । बहुरि जैसैं सम्यग्दृष्टि । रुतज्ञानकरि रूपादिककू जाने है पैलेनकू कहै है तैसेंही मिथ्यादृष्टिभी कुश्रुतज्ञानकरि जान है । | तथा अन्यकू कहै है । बहुरि अवधिज्ञानकरि सम्यग्दृष्टि जैसें रूपीपदार्थनिकू जाने है तैसेही मिथ्यादृष्टि विभंगज्ञानकरिभी जाने है । याका उत्तरके अर्थि सूत्र कहै हैं-- d oseterdiseasertion నందన For Private and Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान १८८ ॥ aranaserigeraireditareer order ॥ सदसतोरविशेषाद्यदृच्छोपलब्धेरुन्मत्तवत् ॥ ३२॥ याका अर्थ-- मिथ्यादृष्टिकै विपर्यय होय है सो सत्का तथा असत्का विशेष न जाननेतें अपनी इच्छातें जैसे तैसे ग्रहण करनेतें होय है। जैसे मदिरादिकते उन्मत्त भया पुरुष अपनी इच्छातें जैसे तैसें वस्तुकौं ग्रहण करे तैसें मिथ्यादृष्टिभी छती अणछती भली बुरीका विशेष जान्यां विना अपनी इच्छातें ग्रहण करै है । इहां सत् ऐसा तो विद्यामानवस्तुकू कहिये असत् अविद्यमानकू कहिये । इनि दोऊनिका अविशेषेण कहिये विशेष न करे, कदा विद्यमान... अविद्यमान कहै, | कदा विद्यमानकू विद्यमान भी कहै, कदा अविद्यमानकू विद्यमान कहै, कदा अविद्यमानकू अविद्यमानभी कहै, ऐसें अपनी इच्छा” जैसे तैसें ग्रहणकरि कहै। तहां विपर्यय कहिये जैसें रूपादिक वस्तु छती होय तौभी कहै नाही है। कदा अणछतीकूभी कहै है छती है । कदा छती• छतीभी कहै । कदा अणछतीकू अणछतीभी कहै । ऐसें मिथ्यादर्शनके उदयतें अन्यथा निश्चय करै है। जैसें पित्तज्वरकरि आकुलित चित्तभ्रमवाला कदाकाल तौ माताकू भार्या कहै, कदा भार्याकू माता | कहै, कदा माताकू माताभी कहै, कदा भार्याईं भार्याभी कहै ऐसें अपनी इच्छात मानै । तातें | जैसाकू तैसाभी कहै है, तो ताके सम्यग्ज्ञान नांही है ॥ రండiseriofered్య తలను For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १८९ ॥ ఆడదండsaree 642-AFSPIRGAOSPRONFERPAGACASDAGXgspppppGAILSPARAGAOPARD ऐसें मत्यादिज्ञानविर्षे जो घटपटादिकका जैसाका तैसा ज्ञान है तौभी विपर्ययही जानना | सोही कहिये हैं, कोई आत्माकैविषै मिथ्यादर्शनका उदयतै परिणाम होय है । सो रूपादिकका ज्ञान नेत्रादिककरि जैसाका तैसाभी होय तौभी तिसविषे कारणविपर्यास भेदाभेदविपर्यास स्वरूपविपर्यास ए तीन विपर्यास उपजावै है । तहां प्रथमही कारणविपर्यासकू कहै है । तहां रूपादिक नेत्रादिककरि | दीखै तो जैसेके तैसे दीखे, परंतु मिथ्यादृष्टि ताका कारण अन्यथा कल्पै । जैसे ब्रह्माद्वैतवादी कहै | है, रूपादिकनिका कारण एक अमूर्तिक नित्य ब्रह्मही है ब्रह्महीतै भये है। सांख्यमती कहै है रूपादिकनिका कारण अमूर्तिक नित्य प्रकृति है, प्रकृतितै ए उपजै है ॥ बहुरि नैयायिक वैशेषिक - | मती कहै है, पृथ्वी आदि जातिभेदरूप परमाणु हैं, तिनिमै पृथ्वीविषै तो स्पर्शादि च्यारि गुण है। | बहुरि अविषै गंधवर्जित तीन गुण है । बहुरि अनिविषै स्पर्श वर्ण ए दोय गुण हैं । बहुरि वायुविषे | एक स्पर्शगुणही है । ऐसै च्यारिही अपनी अपनी जातिके स्कंधरूप कार्य निपजावै है ॥ बहुरि बौद्धमती कहै है, पृथ्वी आदि च्यारि भूत है । इनिकै स्पर्श रस गंध वर्ण ए च्यारि भौतिकधर्म है । इनि आठनिका समुदायरूप परमाणु होय है। ता• अष्टक नाम कहिये है ॥ बहुरि चार्वाकमती || कहै हैं, पृथ्वी अप् तेज वायु ए च्यारि काठिण्यादि गुण, तथा द्रवत्वादि, उष्णत्वादि, ईरणत्वादि, | Arrest e d For Private and Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृताः ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९० ॥ ఆడదండుకుండగనుందనుండగలదులందు गुणरूप जातिभेदनै लीया परमाणु है, ते पृथ्वी आदि स्कंध निपजावे है । ऐसै तौ कारणविषै विपर्यय होय है ॥ बहुरि भेदाभेदविपर्यास ऐसे है- जो, कारण कार्य सर्वथा भिन्नही है । जैसे पृथ्वी आदि परमाणु नित्य है । तिनितें स्कंधकार्य निपजे ते सर्वथा भिन्नही है ऐसे कहै हैं। तथा गुणतै गुणी भिन्नही है ऐसे कहै । बहुरि कारणतै कार्य सर्वथा अभिन्नही है । जैसे घटपटादि ग्रामपर्वतादि | ब्रह्मते निपजै हैं ते ब्रम्हही हैं जुदे नाही । इत्यादि भेदाभेदविपर्यास है। जहां भेद होय तहां अभे| दही कल्पना, जहां अभेद होय तहां भेदही कल्पना, ऐसे विपर्यय है ॥ बहुरि स्वरूपविपर्यास जैसैं रूपादिक हैं ते निर्विकल्प निरंश हैं, इनिमें अंशभेद नाही । तथा | रूपादिक बाह्यवस्तु हैही नाही, तदाकार परिणया ज्ञानही है । ताके आलंबनरूप बाह्यवस्तु नांही है इत्यादि अन्यभी बहुत हैं । ते प्रत्यक्ष अनुमान प्रमाणते विरुध्द मिथ्यादर्शनके उदयते कल्पना होय | | है ॥ बहुरि तहां श्रद्धान प्रतीति रुचि उपजावै हैं । तातें ते मत्यज्ञान रुताज्ञान विभंगज्ञान होय हैं। | । बहुरि सम्यग्दर्शन है सो यथार्थ वस्तुवि श्रद्धान रुचि प्रतीति उपजावै है । तातै तेही मतिज्ञान | श्रुतज्ञान अवधिज्ञान हो हैं ॥ इहां विशेष कहै हैं- विपर्यय दोय प्रकार है। एक आहार्यविपर्यय दसरा सहजविपर्यय । तहां मतिअज्ञान तथा श्रोत्र इंद्रिय विनां अन्य इंद्रियपूर्वकै श्रुतअज्ञान अर | For Private and Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir closeradiseaserఉండarerana ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदनाकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९१ ॥ विभंगज्ञान ए तो सहजविपर्यय हैं। जाते ए परके उपदेशविना स्वयमेव प्रवर्ते है । बहुरि श्रोत्र मतिपूर्वक इरुताज्ञान है सो आहार्यविपर्यय है । जाते यह परके उपदेशतें प्रवर्ते हे । तहां सत्के विर्षे असत्का ज्ञान परोपदेशतें प्रवर्ते है । सोही कहिये- स्वरूप” सर्ववस्तु सत्स्वरूप है । तोभी शून्यवादी असत्स्वरूपही कहै है । बहुरि ग्रहणकरणेयोग्य वस्तु तथा ग्रहणकरणेवाला ज्ञान दोऊ स्वरूपते सद्प | है । तौभी संवेनाद्वैतवादी एक संवेदनहीकू सत् कहै है । दूसराकू असत् ही कहै है । तथा चित्राद्वैत कहै है । तथा पुरुषादैत कहै है। तथा शब्दाद्वैत कहै है। तथा बाह्यपदार्थ भिन्न हैं तिनिकू एक विज्ञानांडकी कल्पना करै है । बहुरि बाह्यतरंग पदार्थ सादृश्यभी है । तिनिळू सर्वथाविसदृशही कहै | है । बहुरि विसदृशकू सर्वथा सदृशही कहै है । बहुरि द्रव्य होतेभी पर्यायमात्र कहै है । पर्याय छतै द्रव्यमात्रही कहै है । बहुरि द्रव्यपर्याय अभेद होतेभी भेदरूपही कहै है । तथा अवक्तव्यही कहै है । | बहुरि ध्रौव्यरूप होतेही उत्पादव्ययरूपही कहै है । तैसेही विशेषकरि जीव होतेभी जीवका नास्ति कहनां । बहुरि अजीव होतेभी तिसका असत्त्व कहनां । बहुरि कर्मका आस्रव होतभी ताका अभाव || कहनां । तैसेंही संवर, निर्जरा, मोक्ष, होतेभी तिनिका अभाव कहनां । ऐसेंही जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश, काल, द्रव्यनिके होतेभी निनिका अभाव कहनां । इत्यादि अनेक प्रकार छती वस्तूकू For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९२ ॥ SAFARPAGACASPO RAAPPROGANAGA%2BPresiggexp2-resea अणछती कहनां अनेकप्रकार जाननां । बहुरि अणछतीकू छती कहनां । जैसें पररूपादिककरि वस्तु असत्वरूप है तौभी तिसकौ सर्वथा सत्स्वरूप कहनां । इत्यादिक पहलै कहे तिसका उलटा जाननांग बहुरि देशकालस्वभावकरि अदृष्ट जे पदार्थ तिनिविर्षे बौद्धमतीनिकै संशय है । केई शून्य वादीनिकै पृथ्वी आदिक तत्त्वनिविर्षे संशय है । बहुरि केईकनिकै सर्वज्ञके अस्तित्वीवर्षे संशय है । बहुरि केईकनिकै प्रलापमात्रके आश्रयतें सर्वही तत्त्वविर्षे अनध्यवसाय है । ते कहै है काहेते निर्णय कीजिये ? हेतुवादरूप तर्कशास्त्र है ते तो कही ठहरै नांही । बहुरि आगम है ते जुदे जुदे हैं । कोई कछू कहै कोई कछु कहै तिनिका ठिकानां नाही । बहुरि सर्वका ज्ञाता कोई मुनि प्रत्यक्ष नाही | ताके वचन प्रमाण कीजिये । बहुरि धर्मका स्वरूप यथार्थ सूक्ष्म है सो कैसे निर्णय होय ? तातें जो । वडा जिस मार्ग चले आये तैसें चलनां प्रवर्तनां, निर्णय होता नाही, ऐसे अनध्यवसाय है ॥ | ऐसेंही मतिज्ञानरूप विनां उपदेश सहजविपर्यय होय है । ताके भेद अवग्रहादि तथा स्मृति | प्रत्यभिज्ञान तर्क । स्वार्थानुमानकरि पदार्थकू अन्यथा ग्रहण करनेतें विपर्यय होय है । तहां स्वार्थानुमान विपर्ययरूप हेत्वाभास च्यारि प्रकार है असिद्ध विरुद्ध अनेकांतिक अकिंचित्कर । सो इनिका स्वरूप परीक्षामुख न्यायदीपिकादि शास्रनितें जाननां। बहुरि शास्त्रके वाक्यके अर्थ करनेविष aasexikssextiteerialisaksshreatsexstoerists For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदजाकृतॉ ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९३ ॥ विपर्यय हो है । जैसै केई नियोगकू वाक्यार्थ कहै है । केई भावनाकू वाक्यार्थ कहै है । केई धात्व. र्थकू वाक्यार्थ कहै है । केई विधिळू वाक्यार्थ कहै है । केई यंत्रारूढकू वाक्याथ कहै है । केई अन्यापोह कहिये निषेधकू वाक्यार्थ कहै है । इत्यादि वाक्यार्थविर्षे विपर्यय है । तिनिकी चरचा श्लोकवार्तिक तथा देवागमस्तोत्रकी टीका अष्टसहस्रीविर्षे है तहांतें समझणी ॥ बहुरि अवधिज्ञानवि विपर्यय देशावधिही होय है। परमावधि सर्वावधि मनःपर्यय है ते केवलज्ञानकीज्यौं विपर्ययरूप नाही होय है । जातें सम्यग्दर्शन विनां होते नाही । ऐसै प्रमाण अप्रमाणका भेद दिखावनेकै अर्थि विपर्ययज्ञानका स्वरूप कह्या ॥ आगें, प्रमाण तौ परोक्ष प्रत्यक्षरूप दोय प्रकार ज्ञानही कह्या । बहुरि प्रमाणके एकदेश जे | नय ते “प्रमाणनयैरधिगमः।” ऐसा सूत्रविर्षे प्रमाणकै अनंतर नय नाममात्र कहे तिनका निर्देश करना । ऐसा प्रश्न होते सूत्र कहै है ॥ नैगमसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दसमभिरूढैवम्भूता नयाः ॥३३॥ ___ याका अर्थ- नैगम , संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र, शद , समभिरूढ, एवंभूत ऐसे ये सात | नय हैं ॥ इनिका सामान्यलक्षण बहुरि विशेषलक्षण कहनेयोग्य है । तहां अनेकधर्मस्वरूप जो वस्तु ఆreadisetertainertiarendredులను For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९४ ॥ | तावि अविरोधकरि हेतुरूप अर्पण करनेते साध्यके विशेषका यथार्थस्वरूप प्राप्त करने कू व्यापाररूप जो प्रयोग करना सो नयका सामान्यलक्षण है । इहां कोई कहै नयका सामान्यलक्षण कीया सो| हेतुरूपही भया, जाते साध्यकू प्राप्त करै सोही हेतु । ताकू कहिये, हेतु तौ जिस साध्यकू साधै | तहांही रहै । बहुरि लक्षण है सो सर्वनयनिमें व्यापै, तातै सामान्यलक्षण हेतु नाही है । बहुरि कोई । कहै, एकधर्मकै दूसरा धर्मतें विरोध है । सो धर्मके ग्राहक नयनिकैभी विरोध है । तहां अविरोध कैसै | होय ? ताकू कहिये, जो प्रत्यक्ष अनुमानकरि बाधित ऐसा सर्वथा एकांतरूपकरि ग्रहण करनां सो | तौ विरुद्धरूप है- नयाभास है । बहुरि जो वस्तुका धर्म कथंचित्प्रकार अनेकांतस्वरूप ग्रहण करै, सो सर्वनय समानधर्मरूप भये । तिनिमें विरोध काहेका ? जैसे साध्यवस्तुका समानधर्मरूप दृष्टांत | | कहिये , तामें विरोध नाही तैसें इहामी अविरोध है । याका उदाहरण, जैसें सर्ववस्तु सद्रूप है । जातें अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकू लीये है ॥ सो यह नय संक्षेपते दोय प्रकार है , द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक ऐसें । तहां द्रव्य तथा सामान्य तथा उत्सर्ग तथा अनुवृत्ति ए सर्व एकार्थ है। ऐसा द्रव्य जाका विषय सो द्रव्यार्थिक है । बहुरि . पर्याय तथा विशेष तथा अपवाद तथा व्यावृत्ति ए सर्व एकार्थ है । ऐसा पर्याय जाका विषय सो || For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra PACL 20 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १९५ ॥ पर्यायार्थिक है । इन दोऊनिके भेद नैगमादि है । तहां नैगम, संग्रह, व्यवहार, ए तीन तौ द्रव्यार्थिक है । बहुरि ऋजुसूत्र, शब्द, समभिरूद, एवम्भूत ऐ च्यारि पर्यायार्थिक है । तामैं भी नैगम, संग्रह व्यवहार, ऋजुसूत्र ए च्यारि तौ अर्थकूं प्रधानकरि प्रवर्ते है तातें अर्थनय कहिये | बहुरि शब्द समभिरूढ एवंभूत ए तीन शब्दकूं प्रधानकरि प्रवर्ते है तातें शब्दनय कहिये । इहां कोई पूछे, पर्यार्थिक तौ नय का अरु गुणार्थिक न कया सो कारण कहां ? ताका उत्तर सिद्धांत में पर्याय सहभावी क्रमभावी ऐसें दो प्रकार कहै है । तहां सहभावी पर्यायकूं गुण संज्ञा कही है। क्रमभावीकूं पर्याय संज्ञा कही तातें पर्याय कहनतैं या मैं गुणभी जानि लेना ऐसें जाननां । विस्तारकरिए सात नय कहे । बहुरि अतिविस्तारकरि नय संख्यात है । जातें जेते शब्द के भेद हैं। है । तेही न कहे हैं || अन्यमती बौद्धतौ विज्ञान, वेदना, संज्ञा, संस्कार, रूप ए पांच स्कंध कहै हैं । बहुरि नैयायिक प्रमाण, प्रमेय, संशय, प्रयोजन, दृष्टांत, सिद्धांत, अवयव, तर्क, निर्णय, वाद, जल्प, वितंडा, हेत्वाभास, छल, जाति, निग्रहस्थान ऐसे सोलह पदार्थ कहे हैं । बहुरि वैशेषिक द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष, समवाय, अभाव, ऐसे सात पदार्थ कहैं हैं । बहुरि सांख्य एक तौ प्रकृति, बहुरि For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९६ ॥ అండగలం assessories प्रकृतिके विकार प्रधान १ । अहंकार २। कर्मेंद्रिय ५। ज्ञानेंद्रिय ५। मन १ । स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द ए ५। तन्मात्रा; बहुरि पृथ्वी अप्तेज वायु आकाश ए पंचभूत ऐसे तेईस प्रकृति के विकार बहुरि एक पुरुष निर्विकार ऐसे पचीस तत्त्व कहै हैं। ते सर्वही द्रव्यपर्यायसामान्यविर्षे अंतर्भूत है । कथंचित् वस्तुधर्म हैं । तातें सुनयके विषय हैं। बहुरि अन्यवादी इनिळू सर्वथाएकांत अभिप्रायकरि कल्पे हैं । सो तिनिका अभिप्राय मिथ्या है ऐसें जाननां । आगें नयनिका विशेषलक्षण कहैं हैं । तहां प्रथमही नैगमका कहै हैं । अपने सन्मुख वर्तमानकालविर्षे पूर्ण रच्या हुवा वस्तु नांही, ताका अपने ज्ञानविर्षे संकल्प करनां जो ‘यहु वस्तु इस वर्तमानकालमैं है-' ऐसे संकल्पका ग्रहण करनेवाला अभिप्राय सो नैगमनय है । इहां उदाहरण, जैसे काह पुरुषकू कोई पुरुष कूहाडी लीये चालताकू पूछी "तूं कौण अर्थ जाय है? " तब वह कहै, में प्रस्थ लेनेकू जाऊं हूं । तहां वाकै प्रस्थ अवस्था निकट बण्या विद्यमान नांही । जायकरि लकडी काटि प्रस्थ वणावैगा, तब होगा। परंतु वाके मनविर्षे ज्ञानमैं प्रस्थका संकल्प विद्यमान है, सोही इस नैगमनयका विषय है। इहां प्रस्थ ऐसा परिमाणविशेषका नाम है । लकडीके पाई, माणी इत्यादि धान्य तोलणेकै बणे हैं, ताका नाम है । तथा कोई याका अर्थ लकडीका भाराभी कहै हैं । Seriesshortcursoamerasasroresabrsexiasisxs For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९७ ॥ GARASPAGGARASPASAASPASHUPKISANIROINCIPROVINCIASPROGApps तथा कोई पुरुष ईंधन जल आदि सामग्री भेली करै था, ताकू कोई पूछी, तूं कहा करै है? तब | वह कहै, मै भात पचाऊं हूं, तब तहां भात अवस्था तिसकै निकट वर्तमान नाही, भात पचेगा तब होयगा । तथापि तिस भातकै अर्थि व्यापार करतें आगामी भात पचेगा ताका संकल्प याके ज्ञानमै विद्यमान अनुभवगोचर है । सो यहु संकल्प नैगमनयका विषय है । ऐसीही विना रची दूर क्षेत्र कालमें वर्तती जो वस्तु ताका संकल्पकू यहु नैगमनय अपना विषय करै है ॥ इहां कोई पूछआगामी होणी विर्षे वर्तमान संज्ञा करी । तातें यहु तौ उपचारमात्र भया ॥ ताकू कहिये- बाह्य | वस्तुकी याकै मुख्यता नाही, अपने ज्ञानका संवेदनरूप संकल्प विद्यमान है । सो याका विषय है । तातें उपचारमात्र नांही । बहुरि याका विषय एकही धर्म नाही, अनेक धर्मनिका संकल्प है, तातॆभी याकू नैगम कह्या है। दोय धर्म तथा दोय धर्मी, तथा एक धर्मी एक धर्म ऐसें याके अनेकप्रकार संकल्पते अनेकभेद हैं। कोई कहै, ऐसें तो दोऊनिके ग्रहण करने” यह प्रमाणही भया। ताकू कहिये, प्रमाण तौ दोऊनिकू प्रधानकरि जानै है । यहु नैगम दोऊमैं एकप्रधान करै है, एककू गौण करै है, ऐसा विशेष जाननां ॥ __या नैगमके भेद तीन हैं । द्रव्यनैगम, पर्यायनैगम, द्रव्यपर्यायनैगम । तहां द्रव्यनैगमके दोय atlabreeritsapersiseaksixxxreriesbrazilkarisar. For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir గులు ఆంగerfoదరు దుండ ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदजाकृतॉ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान १९८ ॥ | भेद है शुद्धद्रव्यनैगम अशुद्धद्रव्यनैगम । बहुरि पर्यायनैगमके तीन भेद, अर्थपर्यायनैगम व्यंजनपर्याय नैगम, अर्थव्यंजनपर्यायनैगम । बहुरि द्रव्यपर्यायनैगमके च्यारि भेद शुद्धद्रव्यार्थपर्यायनैगम, अशुध्दद्रव्यार्थपर्यायनैगम, शुध्दद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम अशुध्दद्रव्यव्यंजनपर्यायनैगम । ऐसै नैगमनयके नव भेद भये । तहां उदाहरण- जो, संग्रहनयका विषय सन्मात्र शुध्दद्रव्य है ताका यहु नैगमनय संकल्प करै है जो सन्मात्र द्रव्य समस्तवस्तु है, ऐसै कहै तहां सत्तौ विशेषण भया तार्ते गौण है । बहुरि द्रव्य विशेष्य भया तातें मुख्य है। यहु शुध्दद्रव्यनैगम है। वहरि जो पर्यायवान् है सो | द्रव्य है, तथा गुणवान है सो द्रव्य है ऐसा व्यवहारनय भेदकरि कहै है । ताका यहु नैगमनय संकल्प करै है । तहां पर्यायवान तथा गुणवान् यहु तो विशेषण भया, तातें गौण है । बहुरि द्रव्य विशेष्य भया तातें मुख्य है । ऐसें अशुद्धद्रव्यनैगमनय भया । बहुरि प्राणीके सुखसंवेदन है सो क्षणध्वंसी है ऐसे क्षणध्वंसी ऐसा तो सत्ताका अर्थपर्याय है सो विशेषण है । बहुरि सुख है सो संवेदनका अर्थपर्याय है सौ विशेष्य भया तातें मुख्य है । तातें यहु अर्थपर्यायनैगम भया । बहुरि | पुरुषविर्षे चैतन्य है सो सत् है इहां सत् नामा व्यंजनपर्याय है सो विशेषण है । बहुरि चैतन्यनामा | व्यंजनपर्याय है सो विशेष्य है तातें मुख्य है । यह व्यंजनपर्याय नैगम है। बहुरि धर्मात्माविर्षे | DABoarteridioxertioreatriorrertexexesss For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान १९९ ॥ सुखजीवपणां है । इहां सुख तौ अर्थपर्याय है सो विशेषण है । बहुरि जीवित व्यंजनपर्याय है सो विशेष्य है, तातें मुख्य है । यहु अर्थव्यंजनपर्यायनैगम है । बहुरि संसारविषै सत् विद्यमान सुख है। सो क्षणमात्र है । इहां सत् शुद्धद्रव्य है सो विशेषण है। सुख है सो अर्थपर्याय है सो विशेष्य है, तातैं मुख्य है । यह शुद्धद्रव्य अर्थपर्याय नैगम भया । बहुरि विषयी जीव है सो एक क्षण सुखी है हां जीव है सो अशुद्धद्रव्य है सो विशेष्य है । सुख है सो अर्थपर्याय है सो विशेषण है तातें गौण है । यह अशुद्धद्रव्य अर्थपर्यायनैगम भया || बहुरि चित्सामान्य है सो सत् है इहां सत् ऐसा शुद्धद्रव्य है सो तौ विशेषण है तातें गौण है । चित् है सो व्यंजनपर्याय है सो विशेष्य है तातें मुख्य है । ताका यहु शुद्धद्रव्यव्यंजन पर्यायनैगम भया || बहुरि जीव है सो गुणी है इहां जीव है सो अशुद्धद्रव्य है, सो विशेष्य है सो मुख्य है । बहुरि गुण है सो व्यंजनपर्याय है, सो विशेषण है। तैं गौण है । यह अशुद्धद्रव्यव्यंजनपर्याय नैगम भया । ऐसें नैगमनयके नव भेद है ते संग्रहादि छह मिलै पंधरा हो है ॥ आगें संग्रहनयका लक्षण कहै हैं । अपनी एक जातिके वस्तुनिकं अविरोध करिये एकप्रकारपणांकूं प्राप्तिकरि जिनमें भेद पाईये ऐसे विशेषनिकूं अविशेषकरि समस्त ग्रहण करें ताकूं संग्रहनय For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra P www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान २०० ॥ कहिये । इहां उदाहरण | जैसें सत् ऐसा कहतें सत् ऐसा वचनकरि तथा ज्ञानकरि अन्वयरूप जो चिन्ह ताकरि अनुमानरूप कीया जो सत्ता ताके आधारभूत जे सर्व वस्तु तिनिका अविशेषकरि संग्रह करे जो सर्वही सत्तारूप है ऐसे संग्रहनय होय है । तथा द्रव्य ऐसा कहते जो गुणपर्यायनिकरि सहित जीव अजीवादिक भेद तथा तिनिके भेद तिनिका सर्वनिकी संग्रह होय है । तथा घट ऐसा कहतै घटका नाम तथा ज्ञानके अन्वयरूप चिन्हकरि अनुमानरूप कीये जे समस्त घट तिनिका संग्रह हो है । ऐसें अन्यभी एकजाति के वस्तुनिकं भेला एककरि कहै तहां संग्रह जाननां । तहां सत् कहने सर्ववस्तूका संग्रह भया । सो यहु तौ शुद्धद्रव्य कहिये । ताका सर्वथा एकांत सो संग्रहाभास कुनय है । सो सांख्य तौ प्रधानकूं ऐसा कहै हैं । बहुरि व्याकरणवाले शब्दाद्वैतकूं कहे हैं । वेदांती पुरुषाद्वैत कहै हैं । बौद्धमती संवेदनाद्वैत कहैं हैं । सो ये सब नय एकांत है । बहुरि या नयकूं परसंग्रह कहिये । बहुरि द्रव्यमैं सर्वद्रव्यनिका संग्रह करे । पर्याय मैं सर्व पर्यायनिका संग्रह करे सो अपरसंग्रह है । ऐसैही जीव में सर्वजीवनिका संग्रह करे । पुद्गल में सर्वपुद्गलनिका संग्रह करै । घट सर्व घटनका संग्रह करै । इत्यादि जाननां ॥ IT व्यवहारन का लक्षण कहैं हैं । संग्रह नयकरि ग्रहण कीये जे वस्तु तिनिका विधिपूर्वक For Private and Personal Use Only exorce Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०१ ॥ ఆనందండకం व्यवहरण कहिये भेदरूप करणां सो व्यवहारनय है। कोई पूछे विधि कहां? ताईं कहिये जो संग्रहकरि ग्रह्या पदार्थ है ताहीकू पहलीले अरु भेद करै सो विधि कहिये, जैसे संग्रहकरि सत् ग्रहण कीया सो जो विशेषकी अपेक्षा रहित होय तौ तासूं व्यवहार प्रवर्ते नांही। तातें व्यवहारनयका आश्रय करिये तब ऐसें कहिये, जो सत् कह्या सो द्रव्यरूप है, तथा गुणरूप है ऐसें सतविष भेदकरै तब व्यवहार प्रवर्ते । तथा द्रव्य ऐसा संग्रह ग्रहण कीया सोभी विशेषनिकी अपेक्षा रहित होय तो व्यवहार प्रवर्ते नांही । तातें व्यवहारका आश्रय लीजिये तब द्रव्य है सो जीवद्रव्य है तथा अजीवद्रव्य है; ऐसे भेदकरि व्यवहार प्रवर्ते । ऐसही जीवद्रव्यका संग्रह होय तामें देव नारकादि भेद होय अजीवका संग्रह करै तब घयदिकका भेद होय । ऐसे यहु नय तहांताई चल्या जाय जहां फेरि | भेद न होय । सो जहां ऋजुसूत्रका विषय है ताकै पहलैताई संग्रह व्यवहार दोऊ नय चले जाय है। आगें ऋजुसूत्र नयका लक्षण कहै हैं। ऋजु कहिये सरल सुधा सूत्रयति कहिये करै है | ताकू ऋजुसूत्र कहिये । तहां पूर्व कहिये पहलै, अतीत गये, तथा अपर कहिये पीछे होयगा ऐसे तीन कालके गोचर जे भाव तिनिकू उल्लंपिकरि वर्तमानकाल पर्यायमालका ग्रहण करनेवाला यहु | ऋजुसूत्रनय है । जातें अतीत तो विनशि गये । बहुरि अनागत उपजेही नाही । तिनिकरि तौ aasDreritsapterriterasacresertBreeraSeriesx-Sts For Private and Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra CONCEN eBreed www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदजाकृता ॥ प्रथम अध्याय || पान २०२ ॥ व्यवहारका अभावही है । तातें वर्तमानही व्यवहार प्रवर्ते है । इहां कोई कहै है अतीत अना गतका भी लोकवि व्यवहार है सो कैसे चलै? ताकूं कहिये या नयका तौ यही विषय है सो दिखाया । बहुरि लोकव्यवहारतौ सर्वनयके समूहकरि साधने योग्य है। जहां जैसी नयका कार्य होय तहां तैसा नय ग्रहण करनां । या नयका सर्वथा एकांत अभिप्राय बौद्धमती करे है । द्रव्यकाती लोप करे है | क्षणस्थायी वस्तु कहै है । तिनिकै सर्वव्यवहारका लोप आवै है | आ शब्द का लक्षण कहे हैं । लिंग, संख्या, साधन, इत्यादिकका व्यभिचारकूं दूरि करने विषै तत्पर सो शब्दनय है । तहां प्रथमही लिंगव्यभिचार स्त्रीलिंगविषै पुरुषलिंग कहना, जैसे, तारका यह स्त्रीलिंग है ताकूं स्वाति ऐसा पुरुषलिंग कहना । बहुरि पुरुषलिंगविषै स्त्रीलिंग कहना, जैसे, अवगमः ऐसा पुरुषलिंग है ताकूं विद्या ऐसा स्त्रीलिंग कहनां । बहुरि स्त्रीलिंगविषै नपुंसक - लिंग कहनां, जैसे, वीणा ऐसा स्त्रीलिंग है ताकूं आतोद्य ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । बहुरि नपुंसकलिंगवि स्त्रीलिंग कहनां, जैसें, आयुध ऐसा नपुंसकलिंग है, तांकूं शक्ति ऐसा स्त्रीलिंग कहनां । बहुरि पुरुषलिंगविषै नपुंसकलिंग कहना, जैसैं पट ऐसा पुरुषलिंग है, ताकूं वस्त्र ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । बहुरि नपुंसकलिंगविषै पुरुषलिंग कहनां, जैसें, द्रव्य ऐसा नपुंसकलिंग है, ताकूं परशु ऐसा For Private and Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ఆడ ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०३ ॥ AASPROGRAPAASPRONJOparPRONPATRIOSIPORpnsxpuspna पुरुषलिंग कहनां। बहुरि एकही वस्तूकै तीनूं लिंग कहनां, जैसे, तारका यहु स्त्रीलिंग है, ताहीकू पुष्यः ऐसा पुरुषलिंग तथा नक्षत्र ऐसा नपुंसकलिंग कहनां । इत्यादि लिंगव्यभिचार है । बहुरि संख्याव्यभिचार एकवचनविर्षे द्विवचन, जैसें नक्षत्र ऐसा एकवचन है, तहां पुनर्वसू ऐसा द्विवचन कहनां । बहुरि एकवचनविर्षे बहुवचन, जैसे नक्षत्र ऐसा एकवचन है, तहां शतभिषजा ऐसा बहुवचन कहनां। बहुरि द्विवचनविर्षे एकवचन, जैसें 'गोदौ' ऐसा द्विवचन है, तहां ग्रामः ऐसा एकवचन कहनां । बहुरि द्विवचनविर्षे बहुवचन, जैसे, पुनर्वसू ऐसा द्विवचन है, तहां पंचतारका ऐसा बहुवचन कहनां । बहुरि बहुवचनविर्षे एकवचन, जैसे, आम्रा ऐसा बहुवचन है, तहां वन ऐसा एकवचन कहनां । | बहुरि बहुवचनवि द्विवचन, जैसे, देवमनुष्याः ऐसा बहुवचन है, तहां उभी राशी ऐसा द्विवचन कहनां । ऐसें संख्याव्यभिचार है ॥ बहुरि साधनव्यभिचार, ताकू पुरुषव्यभिचारभी कहिये “ एहि मन्ये रथेन यास्यसि । नहि यास्यसि । न यातस्ते पिता" याका अर्थ- एहि ऐसा मध्यमपुरुषका एकवचन है, तथापि याका 'एमि' ऐसा अर्थ करना, जो, मैं जाऊं हूं सो । ' मन्ये ' ऐसा उत्तमपुरुषका एकवचन है, तहां | मध्यमपुरुषका ' मन्यसे' ऐसा कहना, जो, तूं ऐसे माने है । जामें रथेन ' कहिये रथ चढि । a reertainmeneration For Private and Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०४ ॥ canteracobreeritsaixeroxerestivaaseearesertsok. यास्यसि याका ‘यास्यामि' ऐसा कहनां, जो, जाऊंगा सो । 'नहि यास्यसि' कहिये नाही जायगा, तेरा पिताभी ऐसें गया नांही । भावार्थ- हास्यका प्रसंगविर्षे ऐसा कहनां होय है। जो तूं मानै है मै रथ चढिकरि जाऊं, सो ऐसें तेरा पिताभी न गया, तूं कैसा जायगा? तहां तूं कहनेकी जायगा तौ हूं कहनेका शब्द कह्या । बहुरि हूं कहनेकी जायगा तूं कहनेका शब्द कह्या। तब पुरुषव्यभिचार भया॥ बहुरि कालव्यभिचार; जैसे “ विश्वदृश्वाऽस्य पुत्रो जनिता" याका अर्थ-जिहि विश्व कहिये लोककू देख्या सो पुत्र याकै होसी । विश्व देख्या यहु तो अतीतकालवाचक शब्द है । बहुरि जनिता यहु आगामी कालवाचक शब्द है । सो इहां कालव्यभिचार भया। बहुरि — भाविकृत्यमासीत् ' ऐसें कहै, तँ भावि कहिये होणहार कार्य — आसीत् ' कहिये हूवा, सो इहांभी अतीत अनागतकालका व्यभिचार भया ॥ बहुरि उपग्रहव्यभिचार, जो ‘तिष्ठति ' ऐसा परस्मैपद धातु है, ताका — संतिष्ठते' 'प्रतिष्ठते' ऐसा भया । बहुरि 'रमते' ऐसा आत्मनेपदी धातु है ताका ‘विरमति उपरमति ऐसा भया। ऐसे उपसर्गके चलते आत्मनेपदी धातूका परस्मैपदवचन भया । बहुरि परस्मैपदीका आत्मनेपदी भया । ऐसे उपग्रहव्यभिचार है ॥ For Private and Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०५ ॥ बहुरि कारकव्यभिचार ‘सेना पर्वतमधिवसति' इहां सेना पर्वतके समीप वसे है ऐसा आधा. है, सो सप्तमी विभक्ति चाहिये, तहां द्वितीया कही । तातें कारकव्यभिचार भया। याप्रकार व्यवहार नय है ताहि अन्याय मानै है । जातें अन्य अर्थका अन्य अर्थकरि संबंध होय नाही । जो अन्य अर्थका अन्यतें संबंध होय, तो घटका पट होय जाय, पटका महल हो जाय । तातें जैसा लिंग आदि होय तैसाही न्याय है । इहां कोई कहै, लोकवि तथा शास्त्रविर्षे विरोध आवेगा। ताकू कहिये, विरोध आवै तौ आवो, इहां तौ यथार्थस्वरूप विचारिये है । औषधी रोगीकी इच्छाकै अनुसार तौ है नांही ॥ आगें, समभिरूढनयका लक्षण कहे हैं । नाना अर्थनिविर्षे समभिरोहणात् कहिये प्राप्त होने तें समभिरूढ है । जातें एकशब्दके अनेक अर्थ हैं, तिनिमेंसू कोई एक अर्थकू ग्रहणकरि तिसहीत कह्या करे जैसें, गौ ऐसा शब्द वचनादि अनेक अर्थविर्षे वते है। तौभी गऊ नाम पशका ग्रहण करि तिसहीकू गऊ कहै । अथवा शब्दका कहना है, सो अर्थगतिकै अर्थि है । तहां एक अर्थका एकही शब्दकरि गतार्थपणा है, तातें वाका दुसरा पर्यायशब्द कहिये नाम कहनां सो निष्प्रयोजन || है । इहां कोई कहै, शब्दका तो भेद है । ताकू कहिये अर्थभेदभी अवश्य चाहिये । ऐसें यहु समभि For Private and Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदजाता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०६ ॥ रूढनय नाना अर्थविर्षे प्राप्त होय है, तातें समभिरूढ है । जैसे इंदनात् कहिये परमैश्वर्यरूप क्रिया करै तब इंद्र है । शकनात् कहिये समर्थरूप वर्ते तब शक्र कहिये । पूर्दारणात् कहिये पुरके विदारणक्रियारूप वतै तब पुरंदर है । ऐसें यहु समभिरूढनय एकही अर्थकू ग्रहणकरि प्रवते है । अथवा जो जहां प्राप्त है तहांही प्राप्त होय करि वर्ते है, तातें समभिरूढ है । जैसे काहूकू कोई पूछै तूं कहां तिष्ठै है ? वह कहै, में मेरे आत्मावि तिष्ठू हूं ऐसेंभी समभिरूढ है। जातें अन्यका अन्यविर्षे प्रवर्तना न हो है । जो अन्यका अन्यविर्षे प्रवृत्ति होय, तौ ज्ञानादिककी तथा रूप आदिककी आकाशविर्षेभी वृत्ति होय । सो है नांही ॥ आगें एवंभूतनयका लक्षण कहै हैं । जिस स्वरूपकार जो वस्तु होय तिसही स्वरूपकरि ताकू कहै, निश्चय करावै सो एवंभूत है । जो वस्तु जिस नामकरि कहिये तिसही अर्थकी क्रियारूप परिणमता होय तिसही काल वा वस्तू· तिस नामकरि कहै अन्यकाल अन्यपरिणतिरूप परिणमताकू तिस नामकरि न कहै । जैसें इंद्र ऐसा नाम है, सो परमैश्वर्यरूप क्रिया करता होय तबही इंद्र कहै, अभिषेक करतें तथा पूजा करतें ताकू इंद्र न कहै । तथा जिस काल गमन करै तिस | कालही गऊ कहै बैठीकू गऊ न कहै सूतीकू गऊ न कहै । अथवा जिस स्वरूपकरि जिसका ज्ञान For Private and Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०७ ॥ SACORPORPORAOPANGARPORAPARDAGAPAGAERNgipa तदाकार भया होय तिसही स्वरूपकरि निश्चय करावै । जैसें इंद्रका आकाररूप ज्ञान परिणया होय तथा अमिका आकाररूप ज्ञान भया होय तिस ज्ञान सहित आत्माकू इंद्र तथा अग्नि कहै । इहां कोई कहै नामक्रियारूप परिणयाकूही कहै तौ नामके कारण तो जाति, गुण, द्रव्यभी है तिनकू कैसै कहै ? ताकू कहिये, जेते जाति आदिकतें भये नाम हैं ते सर्वही क्रियाविर्षे अंतर्भूत हैं विनाक्रिया निष्पत्ति नांही । जैसें जातिवाची अश्वशब्द है, सोभी शीघ्रगमन क्रिया करै, ता· अश्व कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है । तथा शुक्ल ऐसा गुणवाची शब्द है, सो शुचिक्रियारूप परणवै, ताकू शुक्ल कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है । तथा दंडी ऐसा संयोगी द्रव्यवाची है, सोभी दंड जाकै होय ताळू दंडी कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है । तथा विषाणी ऐसा समवायव्यवाची शब्द है, सोभी विषाण कहिये सींग जाकै होय, ताकू विषाणी कहिये। ऐसेही वक्ताकी इच्छातै भया नाम, जैसे देवदत्त ऐसा काहका नाम वक्ता कह्या ताकाभी जब स्वार्थ करिये, तब जो देव दीया होय, तथा देवनिमित्त दे, ताकू देवदत्त कहिये, ऐसे क्रियावाची होय है, ऐसे जाननां ॥ ऐसै ए नैगमादिक नय कहे ते आगै अल्पविषय है । तिस कारणतै इनिका पाठका अनुक्रम है । पहलै नैगम कह्या ताका तौ वस्तु सदूप तथा असद्रूप इत्यादि अनेकधर्मरूप है । ताका For Private and Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान २०८ ॥ संकल्प विषय है। सो यहू नयतौ सर्वतें महाविषय है। याकै पीछे संग्रह कह्या सो याका विषय सत् द्रव्यत्व आदिही है । इनिकै परस्पर निषेधरूप जो असत् आदि सो विषय नाही है । तातै तिसतै अल्पविषय है। बहुरि याके पछैि व्यवहार कह्या सो याका विषय संग्रहके विषयका भेद है । तहां अभेद विषय रहि गया। तातें तिसते अल्पविषय है । बहुरि याकै पीछै ऋजुसूत्र कह्या सो याका विषय वर्तमानमात्र वस्तुका पर्याय है सो अतीत अनागत रहि गया। तातें तिसतें अल्प विषय है । याके पीछे शब्दनय कह्या सो याका विषय वस्तुकी संज्ञा है । एक वस्तूके अनेक नाम हैं । तहां काल कारक लिंग संख्या साधन उपग्रहादिक भेदते अर्थकुँ भेदरूप कहै । सो इनिका भेद होतेंभी वर्तमानपर्यायरूप वस्तू· अभिन्न मानता जो ऋजुसूत्र तातें अल्पविषय भया । जातें एक भेद करतें अन्य भेद रहि गये। बहुरि याकै पीछे समभिरुह कह्या, सो एक वस्तु के अनेक नाम हैं तिनिकू पर्यायशब्द कहिये तिनि पर्यायशब्दनिका एकही अर्थ मानता जो शब्दनय तातें समभिरूढ अल्प विषय है । तातें तिनि पर्यायशब्दनिके जुदे जुदेभी अर्थ हैं । सो यह जिस शब्दकू पकडै तिसही अर्थरूपकू कहै । तब अन्य शब्द या रहि गये तातें अल्पविषय भया । बहुरि एवंभूत याके पीछे कह्या । सो याका विषय जिस शब्दषं पकड्या तिस क्रियारूप परिणमता पदार्थ है । सो अनेक For Private and Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धियचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २०९ ॥ क्रिया करना । एकही कहता जो समभिरूढ ताते अल्पविषय भया । ऐसें उत्तरोत्तर अल्पविषय है। इहां दृष्टांत, जैसे एक नगरवि एक वृक्ष उपरि पक्षी बोले था, ताकू काहूं. कही, या नगर. विर्षे पक्षी बोलै है । काढूनें कही, या नगरमें एक वृक्ष है तामें बोले है । काहनें कही, या वृक्षका एक बडा डाला है तामैं बोले है । काहूंनें कही, इस डालेमें एक शाखा छोडी डाली है तामें बोले है। काहू. कही, इस डाहलेके एक देशविर्षे बैठा बोले है । काहूनें कही, पक्षी अपने सरीरवि बोले है । काहूनें कही वाके शरीरमें कंठ है तामैं बोले है । ऐसै उत्तरोत्तर विषय छूटता गया । सो यह अनुक्रमतें इनि नयनिके वचन जानने । नैगमनयनैतौ वस्तुका सत् असत् दोऊ लिये। संग्रह नयनें सत्ही लीया । व्यवहार– सत्का एक भेद लीया। ऋजुसूत्रनें वर्तमानकही लीया । शब्दनै वर्तमान सत्मैं भी भेदकरि एक कार्य पकड्या । समभिरूढने वा कार्यके अनेक नाम थे तिसमें एक नामकू पकड्या । एवंभूतन तामैभी जिस नामकू पकड्या तिसही क्रियारूप परिणामताकू पकड्या। ऐसही जिस पदार्थकू साधिये तापरि सर्वहीपरि ऐसै नय लगाय लैनें । बहुरि पहला पहला नय तौ कारणरूप है। अगिला अगिला कार्यरूप है । ता कार्यकी अपेक्षा स्थूलभी कहिये । ऐसे ये नय पूर्वपूर्वतो विरुद्धरूप महाविषय है। उत्तर उत्तर अनुकूलरूप अल्पविषय है । जातें पहला नयका विषय For Private and Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir GAAOPATIPREASURPREPARACRPAGAPPINEAPAPAarAppen ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । प्रथम अध्याय ॥ पान २१० ॥ | अगिले नयमें नांही तातें विरुद्ध है । अगिलेका विषय पहलेमें गर्भित है तातें ताके अनुकूलपणां है । ऐसें ये नयभेद काहेरौं होय है? जातें द्रव्य अनंत शक्तिकू लीये है तातें एक एक शक्ति प्रति भेदरूप भये बहुत भेद होय हैं । ऐसें ए नय मुख्यगौणपणां करि परस्परसापेक्षरूप भये संते सम्यग्दर्शनके कारण होय हैं । जैसे सूतके तार आदि हैं ते पुरुषके अर्थक्रियाके साधनकी सामर्थ्यतें यथोपायं कहिये जैसे वस्त्रादिक बणि जाय तैसा उपायकरि थापे हुये वस्त्रादिक नाम पावै है । बहुरि वह तार जो परस्पर सापेक्षारहित न्यारे न्यारे होय तौ वस्त्रादिक नाम न पावै तैसेंही ये नय जानने ॥ इहां कोई कहै यह तारनिका उदाहरणतो विषम उपन्यास है मिल्या नांही । जातें तार आदिकतो अपेक्षारहित न्यारेन्यारेभी अर्थमात्रा कहिये प्रयोजनकू सिद्ध करै है। तथा अर्थक्रिया करै है । जैसे कोई तार तो न्यारा शीकनिक बांधनेकू शस्रके घाव सीवनेकू समर्थ होय है। कोई तार वेलिखीय आदिका ऐसा होय जो भारा आदि बांधनेषं समर्थ है। बहुरि ये नय जब निरपेक्ष होय तब किछुभी सम्यग्दर्शनकी मात्राकू नाही उपजावै है। तहां आचार्य कहै हैं, यह दोष इहां नांही है ॥ जातें हमनें कह्या ताका ज्ञान तुमारै हुवा | नांही । कहे अर्थकू विना समझ्या यह उराहना दीया । हमनें तो ऐसें कह्या है निरपेक्ष तार आदि అనుమతులను For Private and Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदजाकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २११ ॥ कहे ते वस्रादिकार्य नांही है। बहुरि तुमनें कह्या सो तौ पटादिकार्य नांही है केवल तार आदिहीका न्याराही कार्य है । सोभी कार्य जो तार आदि अपने अवयवसहित न होय तो तिनि” न होय । तातें हमारी पक्षसिद्धि है । सापेक्षही कार्य उपजावै है । बहुरि कहै तार आदिवि वस्त्रादिकार्य शक्तिरूप है। तो नयनिविभी निरपेक्षनिवि ज्ञानरूप तथा शब्दरूपनिविर्षे कारणके वसतें सम्यग्दर्शनका कारणपणाका विशेषरूप परिणवनके सद्भावतें शक्तिरूप सम्यग्दर्शनका कारणका आस्तित्व है । तातें हमारा दृष्टांत विषम नांही है, समही है, मिलता है । आगें इनि नियमकै परस्पर मुख्यगौणपणांकी सापेक्षाकरि विधिनिषेधते सप्तभंग उपजै हैं सो कहिये हैं । तहां नैगमकै तौ संग्रहादि छह नयनिकरि न्यारे न्यारे छह सप्तभंग होय है । बहुरि संग्रहकै व्यवहारादिककरि पांच होय हैं । बहुरि व्यवहारकै ऋजुसूत्रादिककरि च्यारि होय हैं । बहुरि ऋजुसूत्रके शब्दादिककरि तीन होय हैं। बहुरि शब्दके समभिरूढादिककरि दोय होय हैं ॥ बहुरि समभिरूढकै एवंभूत नयकरि एकही होय है । ऐसे मूलनयनिकै तो विधिनिषेधकरि इकइस सप्तभंगी भई । बहुरि नैगमनयके नव भेद हैं अर संग्रहके पर अपर करि दोय भेद हे तातें तिनके विधिनिषेधते | अठारह सप्तभांगी होय है । ऐसही पर अपर व्यवहारकै अठारह होय है। बहुरि ऋजुसूत्रकरि नव ఆయననుండునందనుడగులుతుందన For Private and Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता || प्रथम अध्याय ॥ पान २१२ ॥ सप्तभंगी हो है । बहुरि शब्द के काल आदि छह भेदनिकरि चौवन सप्तभंगी होय है । बहुरि समभिरूढकरि नव एवंभूतनयकरि नव । ऐसे ये एकसौ सतरा सप्तभंगी भई । ऐसे संग्रहके दोय भेदनितें व्यवहारादिके भेदनिकर बाईस, बहुरि व्यवहारकै दोय भेदनितें ऋज्रसूत्रादिकके अठारह, बहुरि ऋजुसृत्र के शब्दभेदकार छह, बहुरि शब्द के भेदनिके समभिरूढ एवंभूतकरि बारह, ऐसे अठ्ठावन होय सब मिलि एकसौ पचहत्तरि भेदनिकी अपेक्षा भये, दोऊ मिलि एकसौ छिनवै भये । बहुरि उलटे करिये तब तेही भंग होय है । ऐसेही उत्तरोत्तर भेदनिकरि शब्दथकी संख्यातसप्तभंगी होय है । तहां पूर्व प्रमाणसप्तभंगीविषैभंगनिका विचार कह्या । तैसै इहांभी जाननां ॥ विशेष इतनां - जो, तहां जिस पदार्थकं साधनां ताका काल आदि आठ भेदनिकरि सकलादेश करनां । इहां तिनका विकलादेश करनां । जिस धर्म के नामकरि पदार्थ कूं कह्या तिसही धर्मविषै सर्वधर्मनिका काल आदिकर अभेदवृत्ति करनां सो तौ सकलादेश है । बहुरि जिस धर्महीका काल आदि' कहां दुसरे धर्म भेदवृत्ती कहनां तहां विकलादेश हो है । सो पूर्वै उदाहरणकरि कह्याही है । जैसे नैगमन प्रस्थका संकल्प कीया तहां संग्रहनय कहै यहु प्रस्थ संकल्पमात्र नांही सद्रूप है । तहां विधिनिषेध भया । तब कथंचित् प्रस्थ, कथंचित् अमस्थ, कथंचित् प्रस्थाप्रस्थ, कथंचित् अवक्तव्य For Private and Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१३ ॥ . कथंचित प्रस्थ अवक्तव्य, कथंचित् अप्रस्थ अवक्तव्य, कथंचित् प्रस्थाप्रस्थ अवक्तव्य ऐसें सात भये । तैसेंही सर्वनयके विषयविर्षे विधिनिषेध लगाय साधने । इहां कोई पूछै; जो, द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयके भेदरूप नैगमादिक सात भेद कहे ते तो जाणे । परंतु शास्त्रनिमें निश्चयव्यवहार नयकी कथनी बहुत । सो यहु न जाणी, जो, ये निश्चयव्यवहारनय कहां कहै है? इनिका विषय कहा है ? । ताका उत्तर-जो, नयचक्र ग्रंथ गाथाबंध है । तहां ऐसें कह्या है- जो निश्चयनय व्यवहारनय हैं ते सर्व नयनिका मूलभेद हैं । इनि दोय भेदनितें सर्वनयभेद प्रवर्ते हैं। तहां निश्चयके साधनेकू कारण द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक दोऊ नय हैं। वस्तुका स्वरूप द्रव्यपर्यायस्वरूपही है । ताते इनि दोऊ नयनितें साधिये है ।। तारौं ये दोऊही तत्त्वस्वरूप हैं । सत्यार्थ हैं ॥ बहुरि व्यवहार है सो उपनय है । ताके तीन भेद हैं सद्भूतव्यवहार, असद्भुतव्यवहार, उपचरितव्यवहार । तिनिके उत्तर भेद आठ हैं। तहां सद्भूतके दोय भेद । तहां गुणगुणी तथा पर्यायपर्यायी द्रव्यनिविर्षे कर्ताकर्म आदि कारककी प्रवृत्तिके सद्भावते संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजनादिकके भेदतें शुद्धद्रव्यविर्षे भेद कहै । सो तो शुद्धसद्भूतव्यवहार है । तैसेही एकद्रव्यकै एकही | प्रदेश है, भिन्नक्षेत्र नाही, तौऊ संख्यात असंख्यात अनंतप्रदेशादिक कहै । सोऊ शुद्धसद्भूतव्य. For Private and Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१४ ॥ वहार है । बहुरि एकही द्रव्य परके निमित्ततें विकार उसही सतमें भया था ताकी अपेक्षा लेकरि संज्ञादिककरि भेद कहै है । तहां अशुद्धसद्भूतव्यवहार है । ऐसें दोय भेद सद्भुतव्यवहारके भये ।। | बहुरि अन्यवस्तूका गुण अन्यके कहै सो असद्भूतव्यवहार है । ताके तीन भेद । तहां जैसै | बहुत पुद्गलके परमाणुद्रव्य मिलि एक स्कंध नाम पर्याय बण्या ताकू कहे 'ए पुद्गलद्रव्य है , तहां है | समानजातीय असदुभतव्यवहार भया । बहुरि जहां एकेंद्रियादिक देह ते पुद्गलस्कंध हैं तिनिळू जीव कहै । तहां असमानजातीय असद्भूतव्यवहार भया । बहुरि जहां मतिज्ञान• मूर्तिक कहनां | जातें मूर्तिकतें उपजै है तथा रुकै है। तहां मतिज्ञान तौ अमूर्तिक जीवका धर्म है । बहुरि मूर्तिकपणां पुद्गलका धर्म है । तहां मिश्र असद्धृतव्यवहार भया । तथा ज्ञेयविर्षे ज्ञान है ऐसैं कहना तहां ज्ञेय जीव अजीव दोऊ है । तातेंभी मिश्र भया । ऐसें तीन भेद असद्भूतव्यवहारके भये ॥ बहुरि उपचारव्यवहारकेभी तीन भेद हैं । तहां द्रव्य गुण पर्यायके परस्पर उपचार करिये तब भेद होय है । तहां एकप्रदेशी परमाणूकू बहुप्रदेशी पुद्गलद्रव्य कहनां तहां द्रव्यविर्षे पर्यायका | उपचार भया । बहुरि महल• श्वेत कहनां तहां द्रव्यवि गुणका उपचार भया । बहुरि मतिज्ञान ज्ञान• कहनां तहां गुणके विर्षे पर्यायका उपचार भया । बहुरि स्कंधपर्यायकू पुद्गलद्रव्य कहनां तहां | For Private and Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१५ ॥ पर्यायके विर्षे द्रव्यका उपचार भया । बहुरि देहळू सुंदर देखि ताकू उत्तमरूप कहनां तहां पर्यायविर्षे गुणका उपचार भया । इत्यादिक उपचार जानने । बहुरि उपचारका उपचारपरि तीन भेद लगावणे । तहां पुत्रादिक मेरे हैं, मै इनिका हौं ऐसे कहनां सो समानजातीय उपचारका उपचार है । बहुरि वस्त्र आभारणादिक मेरे हैं ऐसे कहनां सो विजातीय उपचारका उपचार है । बहुरि देश गढ़ राज्य पुर मेरे हैं ऐसें कहना मिश्रउपचारका उपचार है । ऐसें व्यवहारनय अनेकरूप प्रवर्ते है ॥ बहुरि श्लोकवार्तिकमैं ऐसें कह्या है- जो एवंभूतनय तो निश्चय है । जातें जिसकी जो संज्ञा होय तिसही क्रियारूप परिणमता पदार्थ होय सो याका विषय है । जैसे चैतन्य अपनां चैतन्यभावरूप परिणमै ताकू चैतन्यही कहै । क्रोधीकू क्रोधीही कहै इत्यादि । बहुरि व्यवहार अशुद्धद्रव्यार्थिककू कया है। जातें दोय भाव तथा द्रव्य मिलेविना व्यवहार चलै नांही। दोय मिलै तव अशुद्धता भई । सो यह निर्देशादिक अधिकारमें लिखीही है । इहां प्रश्न, जो, अध्यात्मग्रन्थनिमें कह्या है, जो, निश्चयनय तो सत्यार्थ है व्यवहार असत्यार्थ है-त्यजनेयोग्य है, सो यह उपदेश कैसे है? ताका उत्तर- जो, उपदेश दोय प्रकार प्रवत है। तहां एक तो आगम । तामें तो निश्चय द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक दोऊही नय परमार्थरूप सत्यार्थ कहे हैं । अर प्रयोजन अर निमित्तके वश” अन्यद्रव्यगुणप atsapboertonheritisatssertskeerriedlesseriaNextiseries For Private and Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१६ ॥ ఆరోగ్యసులువడంలో కాండముండదని र्यायनिका अन्यद्रव्यगुणपर्यायनिविर्षे आरोपण करना, सो उपचार है। याकू व्यवहार कहिये असत्यार्थभी कहिये गौणभी कहिये । बहुरि दूसरा अध्यात्म उपदेश । तामैं अध्यात्मग्रंथका आशय यह है, जो, आत्मा अपना एक अभेद नित्य शुद्ध असाधारण चैतन्यमात्र शुध्दद्रव्यार्थिकनयका विषयभूत है । सो तो उपादेय है ॥ बहुरि अवशेष भेद पर्याय अनित्य अशुध्द तथा साधारण गुण तथा अन्यद्रव्य ए सर्व पर्या- | यनयके विषय ते सर्व होय हैं। काहेत ? जातें यह आत्मा अनादितें कर्मबंधपर्यायमें मम है । | क्रमरूप ज्ञानतें पर्यायनिकूही जाणे है । अनादि अनंत अपना द्रव्यत्वभावका याकै अनुभव नाही। तातें पर्यायमात्रमें आपा जानै है । तातें ताकू द्रव्यदृष्टि करावनेके अर्थि पर्यायदृष्टीकं गौणकरि | असत्यार्थ कहिकरि एकांतपक्ष छुडावनेके अर्थि झूठा कह्या है । ऐसा तो नाही, जो, ए पर्याय | सर्वथाही झूठे हैं कछु वस्तु नाही आकाशके फूलवत् हैं । जो अध्यात्मशास्त्रका वचनकू सर्वथा | एकांत पकडि पर्यायनिकू सर्वथा झूठा मानै तौ वेदांती तथा सांख्यमतीकीज्यों मिथ्यादृष्टि ठहरै | है । पहले तो पर्यायबुद्धिका एकांत मिथ्यात्व था। अब ताकू सर्वथा छोडि द्रव्यनयका एकांत || मिथ्यादृष्टि होगा, तब गृहीतमिथ्यात्वका सद्भाव आवैगा । बहुरि उपनयके भेदनिवि सद्भूत asibserespecreditertaixertisertiliserticarinits For Private and Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २१७ ॥ असद्भूत उपचार कहै हैं । ते कथंचित् असत्यभी मानने । जातें ऐसा कह्या है, जो, प्रयोजन तथा निमित्तके वशतें प्रवर्ते अन्यकू अन्य कहनां तहां उपचार है सो परस्पर द्रव्यनिकै निमित्तनै मित्तिक भाव है । सो तो सत्यार्थ हैही। तातें संसार मोक्ष आदि तत्त्वनिकी प्रवृत्ति है । जो निमित्त नैमित्तिकभाव झूठा होय तौ संसार मोक्ष आकाशके फूलज्यों ठहरै । बहुरि तैसेंही जहां पुरुषका प्रयोजन है ताकै अर्थि जो प्रवृत्ति है सोभी कथंचित् सत्यार्थ है । जो प्रयोजन तथा प्रयोजनका विषय पदार्थ सर्वथा असत्यार्थ होय तो आकाशके फूलकीज्यौं झूठा ठहरै । तथा एकेंद्रियादिक जीवकू व्यवहारकरि जीव कह्या है । सो व्यवहार सर्वथा झुठाही होय तो जीवहिंसादिकका कहन झूठा ठहरै । परमार्थतें जीव तौ नित्य है अमर है । एकेंद्रियादिक जीव कहनां झूठ है झूटाके घातविर्षे काहेकी हिंसा ? तथा याका विस्तार कहांताई कहिऐ ? जे व्यवहार; सर्वथा असत्यार्थ कहै हैं ते तो सर्व व्यवहारके लोप करनेवाले तीव्रमिथ्यात्वके उदयतें गाढे मिथ्यादृष्टि हैं-जिनमततें प्रतिकूल हैं , तिनिकी संगतिही स्वपरकी घातक है ऐसा जाननां ।। बहुरि नयचक्रमें नयनिके भेद ऐसे कहे हैं । द्रव्यार्थिकके भेद १० । तहां कर्मोपाधिनिरपेक्ष, जैसें, संसारी जीव सिद्धसमान हैं । उत्पाद व्यय गौणकरि केवल ध्रौव्यरूप सत्ताकू ग्रहै, जैसे atsideratureriasiseaturtheatsaiteratureras For Private and Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra POP www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। प्रथम अध्याय ॥ पान २९८ ॥ सद्रूप नित्यद्रव्य है। भेदनिरपेक्षप जैसें, गुणपर्यायतें द्रव्य अभिन्न हैं । कर्मोंपाधि सापेक्ष जैसैं, जीव रागादिस्वरूप है । उत्पादव्ययमुख्यकरि जैसें, सत् है सो उत्पादव्ययत्रौव्यरूप द्रव्य है । भेदसापेक्ष जैसे, द्रव्य है सो गुणपर्यायवान् है । अन्वयद्रव्यार्थिक जैसें, द्रव्य गुणस्वरूप है । स्वद्रव्यादिग्राहक जैसें, अपने द्रव्य क्षेत्र काल भावकरि द्रव्य सद्रूप है । परद्रव्यादिग्राहक जैसें, परद्रव्य क्षेत्र काल भावकरि द्रव्य असद्रूप है । परमभावग्राहक जैसें, जीवद्रव्यकूं शुद्ध अशुद्ध उपचारादिकरि रहित चैतन्यमात्र कहै । ऐसें दश भेद भये ॥ बहुरि पर्यायार्थिकके छह भेद हैं । अनादिनित्यपर्यायग्राही जैसैं, चंद्रमा सूर्यादिकके विमान पर्वतादि नित्य हैं । सादिनित्यपर्यायार्थिक जैसैं, कर्म नाशिकरि सिद्ध भये ते सादिनित्यपर्याय हैं । सत्तागणकरि उत्पादव्ययरूप पर्यायार्थिक जैसें, पर्याय समयस्थायी हैं । उत्पादव्ययध्रुव रूप सत्ताग्राही पर्यायार्थिक जैसैं, समय समय पर्याय उत्पादव्ययौव्यरूप हैं । कर्मोपाधिनिरपेक्ष स्वभाव नित्य शुद्ध पर्यायार्थिक जैसें, संसारी जीवके पर्याय सिध्दके पर्यायसमान शुध्द हैं । कर्मोपाधिसापेक्ष अशुद्ध अनित्य पर्यायार्थिक जैसे, संसारी जीव उपजै विनसे हैं । ऐसें पर्यायार्थिकके छह भेद कहै । ऐसें प्रत्यक्ष परोक्षप्रमाण द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकनयनि करि तथा निर्देशादिक वा For Private and Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय । पान २१९ ॥ सत् आदिक अनुयोगनिकारि तत्त्वार्थनिका अधिगम होय है । सो तत्त्वार्थ, नाम स्थापना द्रव्य भाव इनि च्यारि निक्षेपनिकरि स्थापि तिनिका अधिगम करनां । यहू अधिगमज सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति कारण है | निसर्गज सम्यग्दर्शन तौ मति अवधि ज्ञानकरि होय है । बहुरि अधिगमज है सो गुरूपदेशके आधीन है । तातें श्रुतज्ञानरूप जो प्रमाणनयादिकका ज्ञान सो गुरूके मुख श्रवण कीयेतैं होय है । सो शास्त्रका श्रवण पठन पाठन निरंतर करनां योग्य है । यहही भव्यजीवनिकूं स्वर्गमोक्षका साधन है ॥ अब प्रमाणनयनिकरि तत्त्वार्थनिका अधिगम कहिये ज्ञान हो है ताका स्वरूप कहिये हैं । तां तत्त्वार्थाधिगम दोय प्रकार है, स्वार्थ परार्थ ऐसें । तहां स्वार्थ तौ ज्ञानस्वरूप है । बहुरि परार्थ वचनात्मक है । सोभी दोय प्रकार है । एक तौ वीतरागीकै होय । ताकूं वीतरागकथा कहिये । दूसरा वादिप्रतिवादी जिनिकै हार जीतकी इच्छा होय तिनिकै होय । ताकूं विजिगीषुकथा कहिये । तहां वीतरागकै तौ गुरुशिष्य होय तथा विशेषज्ञानी दोनूंही होय तिनिकै होय । तहां वीतरागीनिकी चरचाकी हद तौ तत्त्वनिर्णय हो चुकै तबताई है । बहुरि वादिप्रतिवादीनिकै हारजीत होय चुकै तबताई है। तहां इसके च्यारि अंग हैं। वादी प्रतिवादी सभाके लोक सभापति ऐसे । वादि For Private and Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २२० ।। प्रतिवादीविना तौ वाद प्रवर्तेही नाही । सभाके लोकविना साख कौन भरै । सभापतिविना हारे जीते निग्रह अनुग्रह कौन करै । ताते चान्योंही चाहिये ॥ इहां नैयायिक कहै हैं- जो, वाद है सो तत्त्वनिर्णयका कारण है । यातें तत्त्वनिर्णय दृढ़ होय है । जगमें सत्यार्थतत्त्वकी प्रभावना होय तब लोकमें प्रतिष्ठा होय तातें यहही वीतरागकथा है । ताकू कहिये, जो, वीतरागकथाविर्षे तौ सभाका तथा सभापतिका नियम नाही । बहुरि विजिगीषुकथाविर्षे नियमही है । बहुरि कही जो वादविर्षे सर्वलोककै तत्त्वकी दृढता होय है प्रभावना होय है, सो यह तो सत्य है । परंतु जहां आपकी हार होय तहां स्वमतका विध्वंसभी होय है । सो वाद तौ हारिजीतिहीका कारण है, तातें वीतरागीनिकै यह संभवै नाही । बहुरि जहां अपनी ऐसी सामर्थ्य होय, जो, मै वाद मैं हारूंगा नाही जीतंहीगा, तौ याकं सामग्री बहुत चाहिये । प्रथम तौ यथार्थहेतु || वाद अहेतुवादकरि आपकै तत्त्वका निर्णय चाहिये। दसरा तपश्चरणादिकरि अपनी प्रतिष्ठा जगतमैं भई होय ऐसा चाहिये । बहुरि कछू देवता इष्टका अतिशय चमत्कारकी आपकै सिद्धि भई चाहिये । बहुरि राजा आदिकी पक्ष अपनी चाहिये । पक्षविनां आप सांचाभी होय तो निष्पक्षीको | पेला पक्ष प्रबलवाला झूठा करि डारै इत्यादि सामग्री होय, अवश्य जीतनेका आपका निश्चय होय For Private and Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ प्रथम अध्याय ॥ पान २२१ ॥ CalorganpaaNEPARASPROHOPRARPRAVACHAR तब वाद जीति मतकी प्रभावना करै तो उचितही है । विनासामग्री वाद करै अरु हारै तौ स्वमतका विध्वंसही होय । ताते यह निश्चय जानूं, जो , वाद एकांततें तौ तत्त्वनिर्णयकू कारण नाही, हारजीतिही मुख्यता है । बहुरि वीतरागकथा है सोही तत्त्वनिर्णयकू कारण है ॥ ऐसें इस प्रथम अध्यायविर्षे ज्ञानका बहुरि दर्शनका तौ स्वरूप वर्णन कीया । बहुरि नयनिका लक्षण कह्या । बहुरि ज्ञानका प्रमाणपणां कह्या ॥ दोहा---- दर्शनबोध यथार्थता । नयलक्षण बणवाय ॥ ज्ञान पंचकै मानता । कही आदि अध्याय ॥ १॥ सवईया तेईसा-जे पढि हैं अधिकार पहै नर ते चढि हैं निजरूप रमंता । जे कढि हैं मुख यामय वाक्य सु चढि हैं सब ऊपरि संता ॥ जे करि हैं निति पूजन भव्य सुपुण्य लहै परलोक गमंता । जे परि हैं थुति गाय सुपाय निबोध फुरै तिनिकू जु अनंता ॥१॥ ऐसे तत्वास्थका है अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे प्रथम अध्याय संपूर्ण भया । For Private and Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२२ ॥ ॥ नमो वीतरागाय॥ ॥ अथ द्वितीयाध्यायका आरंभ कीजिये हैं। दोहा- उदयज उपशम मिश्र ताज, क्षायिक भाव उघारि ॥ जीवभाव उज्जल कियो, नमू ताहि मद छारि ॥ १ ॥ ऐसें मंगलकरि सर्वार्थसिद्धिटीकाकारका वचन लिखिये हैं। तहां शिष्य पूछ है, हे भगवन् ! सम्यग्दर्शनका विषय भावकरि कहै जे जीवादितत्त्वनिमें आदिविर्षे कह्या जो जीव, ताका स्वतत्त्व कहिये निज यथार्थ असाधारणस्वरूप कहा है ? सो कहिये । ऐसे पूछतें आचार्य सूत्र कहै हैं॥ औपशमिकक्षायिको भावौ मिश्रश्च जीवस्य स्वतत्त्वमौदयिकपारिणामिकौ च॥१॥ याका अर्थ- औपशमिक क्षायिक मिश्र औदयिक पारिणामिक ए पांच भाव हैं ते जीवके निजतत्त्व है ॥ तहां आत्मावि कर्मकी निजशक्तिका कारणके वशर्ते अनुभूति कहिये उदय न For Private and Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२३ ॥ होना सो उपशम है। जैसे कतकादि कहिये निर्मली आदि वस्तुके संबंधतें जलविर्षे कर्दमका | | उपशम होय जलकै पीदै बैठी जाय ऊपरितें जल उज्जल होय जाय, तैसे उपशम जाननां । बहुरि कर्मकी अत्यंतनिर्वृति होय तत्त्वमेंसूं उठि जाय सो क्षय है। जैसे उसही जलकों निर्मल पात्रमैं | लीजिये तब कर्दमका अत्यंत अभाव है। तैसें क्षय जाननां । बहुरि उपशमभी क्षयभी दोऊ स्वरूप होय तहां मिश्र है। जैसे तिसही जलविर्षे कतकादि द्रव्य डारै कर्दमका क्षीणाक्षीणवृत्ति कहिये किछु तो पीदै बैठ्या किछू गलदाई रही किछु बाहरि निकस्या, तैसें क्षयोपशम जाननां । | बहुरि द्रव्य क्षेत्र काल भावके निमित्ततें कर्मके फलकी प्राप्ति कहिये उदय आवनां प्रकट होनां सो | उदय है । बहुरि द्रव्यका आत्मलाभ कहिये निजस्वरूपका पावनां जातें होय सो परिणाम है । जैसे | सुवर्णके पीततादि गुण, कंकण कुंडल आदि पर्याय, तैसे परिणाम जाननां । इहां कर्म आदिकका | निमित्त नाही लेना । तहां उपशम है प्रयोजन जाका ताळू औपशमिक कहिये । यहां प्रयोजनार्थमें 'इक प्रत्ययः सिद्धि कीया है । ऐसेंही क्षायिक क्षायोपशमिक औदयिक पारिणामिक जाननां । ते 'पांच भाव असाधारण जीवके स्वतत्त्व कहिये । अब इनिका अनुक्रमका प्रयोजन कहै हैं । इहां सम्यग्दर्शनका प्रकरण है । तहां तीन प्रकार For Private and Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥तीय अध्याय ॥ पान २२४ ॥ सम्यग्दर्शनविर्षे औपशमिक पहलै होय है। अनादिमिथ्यादृष्टीकै प्रथमही औपशमिक सम्यक्त्व प्राप्ति होय है । तातें सूत्रविर्षे याकू आदिवि कह्या है । ताकै पीछे क्षायिक ग्रहण कीया है । जातें यहु निर्मलताईमें याकी स्पर्द्धा बरोबरी करै है, प्रतियोगी है । तथा संसारी जीवनिकी अपेक्षा द्रव्यनिकी गणती कीजिये तब औपशमिकवाले जीवनितें असंख्यातगुणै क्षायिकवाले जीव हैं। काहेत ? जातें औपशमिककाल अंतर्मुहूर्तमात्र है । तामें भेले होय तब अल्पही होय । यातें क्षायिकका काल संसारीकी अपेक्षा तेतीस सागर किछ अधिक है । सो वार्ते असंख्यातगुणा भया । तातें तहां जीवनिकी संख्याभी असंख्यातगुणी भई । ताकै पीछे मिश्र कहिये क्षायोपशमिकका ग्रहण है । जातें इहां दोऊ स्वरूप है । तथा जीव इहां असंख्यातगुणे होय हैं। याका काल छ्याछटी सागरका है । वहरि ताकै पीछे औदयिक पारिणामिकका ग्रहण अंतमैं कीया। जातें इहांभी जीवनिकी संख्या तिनितें अनंतगुणी है । इहां कोई कहै है, जो, या सूत्रमैं भावनिकै जुदी जुदी विभक्तिकरि वाक्य कीया सो कौन कारण ? द्वंद्वसमासतें निर्देश करना था। कैसे ? “औपशामिकक्षायिकमिश्रौदयिकपारिणाभिकाः” ऐसै । इस भांति कीये दोय चकार न आवते तब सूत्र में अक्षर थोरे | हो।। ताकू कहिये, ऐसी आशंका न करणी । जाते इहां मिश्र ऐसा कह्या है सो दोय अन्य गुणकी aaplesarkaichiterasertertaibartabeertsmssxeeritsast For Private and Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंद कृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२५ ॥ अपेक्षा है । तातें वाक्यवि चकार शब्दतें पहले कहे जो औपशमिक क्षायिक ए दोय तेही मिश्रमैं ग्रहण करने अन्य न लेणे । बहुरि कहै, जो, क्षायोपशमिक ऐसा शब्द क्यों न कह्या मिश्र काहेकू कह्या ? तहां कहिये, क्षायोपशमिक कहनेमैं गौरख होय है-अक्षर सूत्रमैं वधि जाय । ताते वाक्यकार मिश्र ग्रहण कीया है। बहुरि मिश्रका ग्रहण बचि कीया, ताका यह प्रयोजन है, जो, पहले पिछले दोनूंकी अपेक्षा लेणी है । औपशमिक क्षायिक तौ भव्यहीकै होय है । बहुरि मिश्र है सो भव्यकभी होय अभव्यकभी होय । बहुरि औदयिक पारिणामिक ए दोऊभी भव्य तथा अभव्य दोऊहीकै होय । तातें मिश्रका बीचि ग्रहण है ॥ बहुरि कोई पूछे है , भावशब्दकी अपेक्षा स्वतत्त्व शब्दकै ताके लिंग तथा संख्याका प्रसंग आवै है । जातें भावशब्द पुरुषलिंगी है । तातें स्वतत्त्वकभी पुरुषलिंग चाहिये । तथा भावनिकी संख्या बहुत है, तातें स्वतत्त्वकै बहुवचन चाहिये । ताकू कहिये स्वतत्त्वशब्द है सो उपात्तलिंग संख्यारूप है याका लिंग पलटै नाही । तथा तत्त्वशब्द भाववाची है । तातें भावके एकही वचन होय है । जाते तस्य भावस्तत्त्वं ऐसा है, तातें संख्याभी पलटे नांही तातें दोष नाही । बहुरि इहां ऐसा विशेष जाननां, जो, जीवके पांच भाव कहे तातें चैतन्यमात्रही नाही है । सांख्यमती पुरुषका For Private and Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆకలగకుంతలందరకుండలండనుందనిలయనని ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२६ ॥ स्वचैतन्यमात्र माने है । बहुरि बुध्यादिक विशेषगुणकाभी वैशेषिक मतवाला पुरुषकै अभाव माने है । बहुरि वेदांतमती आनंदमात्र ब्रह्मस्वरूप मान है। बौद्धमती चित्कू प्रभाकर मात्र मानै है । सो सर्वथा एकांततें यहु बणे नाही । पंचभावरूपही जीवका स्वरूप प्रमाणसिद्ध है ऐसा जाननां ॥ आगें शिष्य पूछे है, तिस आत्माके पंच औपशमिकादिक भाव कहे ते कहा उत्तरभेदसहित है कि अभेदरूप है ? ऐसै पछै उत्तर कया, जो, भेदसहित है । फेरि पूछै, जो, ऐसे है तो तिनिके भेद कहो । ऐसें पूछे आचार्य सूत्र कहै हैं-- ॥द्विनवाष्टादशैकविंशतित्रिभेदा यथाक्रमम् ॥२॥ याका अर्थ-- पहलै सूत्रमैं पंच भाव कहै । तिनके अनुक्रमतें दोय नव अठारह इकईस तीन ए भेद हैं। तहां दोय आदिक संख्याशब्दनिका द्वंद्वसमासकरि अरु भेदशब्दकै स्वपदार्थवृत्ति तथा अन्यपदार्थवृत्ति जाननी । कैसै सोही कहिये है । दोय बहुरि नव बहुरि अठारह बहुरि इकईस बहुरि तीन ऐसे तो बंदवृत्ति भई । बहुरि तेही भेद ऐसे स्वपदार्थवृत्ति भई । ए कहे तेही भेद हैं। ऐसें भेदशब्द संख्याहीका संबंधी भया । तब ऐसे संबंध होय पांचों भावनिका बहुवचन षष्ठीविभक्ति | करि कहनां, जो, ये भेद पांच भावनिके हैं । बहुरि ते हैं भेद जिनके इहां अन्यपदार्थवृत्ति भई । ఆయdressertersden For Private and Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir రంగు ఆడతగులయ్యల కాలంలో కలకలం ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२७ ॥ जातें ये भेद पूर्वोक्त भावनिके हैं। तहां विभक्ति भावनिके सूत्रमें कही सोही रही। बहुरि यहां यथाक्रम ऐसा वचन है सो यथासंख्यके जानने अर्थि है । बहुरि भेदका न्यारा न्यारा संबंध करणा । तातें औपशमिक दोय भेदरूप है । क्षायिक नव भेदरूप है । मिश्र अठारह भेदरूप है । औदयिक इकईस भेदरूप है । पारिणामिक तीन भेदरूप है । ऐसें जानिये है ॥ आर्गे शिष्य पूछे है , जो, ऐसें है तो औपशमिकके दोय भेद कौनसे हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥ सम्यक्त्वचारित्रे ॥३॥ ____याका अर्थ- औपशमिकभावके भेद औपशमिकसम्यक्त्व औपशमिकचारित्र ए दोय हैं ॥ सम्यक्त्वचारित्र तौ पूर्व जिनका लक्षण कह्या तेही जानने । बहुरि पूछे है, तिनिके औपशमिकपणा कैसे है ? तहां कहिये है, चारित्रमोह दोय प्रकार है । एक कषायवेदनीय एक नोकषायवेदनीय । तहां कषायवेदनीयका भेदनिमेंसूं अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि लेने । बहुरि दर्शनमोहके तीन भेद हैं मिथ्यात्व सम्यक्त्वप्रकृति सम्यमिथ्यात्व ऐसे । इनि सात प्रकृति निका उपशमतें औपशमिकसम्यत्व होय है । इहां कोई पूछ है, अनादिमिथ्यादृष्टि भव्यकै कर्मका उदयकरि कलुषपणां है, ताकै उपशम काहेरौं होय ? ताका समाधान- काललब्धि आदिके For Private and Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२८ ॥ निमित्त होय है । तहां प्रथम तौ कर्मसहित आत्मा भव्यजीवकै संसार अर्द्धपुद्गलपरिवर्तन नामा कालमात्र अवशेष रहै, तब प्रथमोपशमसम्यक्त्वके ग्रहण करनेयोग्य होय है । जो संसार अधिका बाकी होय तौ सम्यक्त्वग्रहण न होय। ऐसें एक तौ काललब्धि यह है। बहरि दुसरी काललब्धि यह है, जो, कर्मकी स्थिति उत्कृष्ट जाकै बंधती न होय तथा सत्ताका कर्मकी होग तथा जघन्यस्थितिबंधकी तथा सत्ताकी होय तो तिस अवसरमैं सम्यक्त्वका लाभ न होय । तौ कहां होय ? जब अंतःकोटाकोटी कहिये एक कोडाकोडी सागरमें नीचे स्थिति लीये कर्मबंध भावकू प्राप्त होय, तथा विशुध्दपरिणामके वशतें सत्ताका कर्मबंधकी स्थिति संख्यात हजार सागर घाटि रह जाय, तब प्रथमसमम्यत्वग्रहणयोग्य होय ॥ बहुरि तीसरी काललब्धि भवकी अपेक्षा है । जो भव्यजीव पंचेंद्रिय होय संज्ञी होय पर्याप्त अवस्थासहित होय सर्वते विशुध्दपारणाम होय सो प्रथमोपशमसम्यक्त्वकू उपजावै है । बहुरि आदिशब्दकरि जातिस्मरण आदिक लेणे । बहुरि समस्त मोहनीयकर्मके उपशमतें उपशमचारित्र होय है। तहां सूत्रमें सम्यक्त्वका आदि वचन है सो चारित्र सम्यक्त्वपूर्वकही होय है । आत्मा पहली सम्यक्त्व अवस्थारूप होय है । अब आत्माकै चारित्र अवस्था प्रकट हो है ॥ Masteritosserialireerwisertairsertsixcertisertsors For Private and Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २२९ ॥ ___ इहां सम्यक्त्वकी उत्पत्तिका विशेष लिखिये हैं । तहां प्रथमोपशमसम्यक्त्व उपजे पीछे अंत. मुहूर्तकाल रहे है । तहां मिथ्यात्वकर्मषं तीन प्रकार विभाग करै मिथ्यात्व सम्याग्मिथ्यात्व समक्प्रकृतिमिथ्यात्व ऐसे । बहुरि यह कहां उपजै है ? तहां नारकी तौ तहां उपजे पीछे अंतर्मुहूर्त पीछे उपजावै है । पहली दूसरी तीसरी पृथ्वीवाला तौ केई तो जातिस्मरणतें केई धर्मश्रवणते केई | वेदनाकरि पीड्या हवा उपजावै है । बहुरि नीचली च्यार पृथ्वीवाला धर्मश्रवणविना दोयही कारणलें | | उपजावै है । बहुरि तिर्यंच उपजै पछैि च्यारि” ले आठ दिनके उपरि उपजावै है । तहां जातिस्मरण | | धर्मश्रवण जिनविदर्शन ए तीन कारण हैं । बहुरि मनुष्य नवमां वर्ष उपजावै है । आठवर्षतांई | नांही उपजै है । तहांभी जातिस्मरण धर्मश्रवण जिनविदर्शन ए तीन कारण हैं । बहुरि देवगतिविर्षे उपजे पीछे अंतर्मुहूर्त पीछे उपजावै है । तहां भवनवासीनितें ले सहस्रारस्वर्गतांईका तो | जातिस्मरण धर्मश्रवण जिनमहिमाका दर्शन देवनिकी ऋद्धिका देखना इनि च्यारि कारणते उपजावै | है । बहुरि आनतादि च्यारि स्वर्गनिके देवनिकै ऋद्धिदर्शनविना तीन कारणतें । बहुरि नव ग्रैवेय| कका जातिस्मरण धर्मश्रवण ए दोयही कारणते उपजावै है ऐसें जाननां ॥ आगें, जो क्षायिकभाव नवप्रकार कह्या ताके भेदस्वरूपके प्रतिपादनके अर्थि सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३० ॥ ॥ ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च ॥४॥ ___याका अर्थ- केवलज्ञान केवलदर्शन क्षायिकदान लाभ भोग उपभोग वीर्य बहुरि चकारतें क्षायिकसम्यक्त्व क्षायिकचारित्र ऐसै नव प्रकार क्षायिकभाव है । इहां चशब्द है सो सम्यक्त्वचा. रित्र पूर्वसूत्र में कहे तिनिका ग्रहणकै अर्थि है । बहुरि ज्ञानावरण नामा कर्मके अत्यंतक्षयतें तो केवलज्ञान क्षायिक हो है । बहुरि तैसेंही दर्शनावरण नामा कर्मके अत्यंतक्षयतें केवलदर्शन क्षायिक हो है। बहुरि दानांतराय नामा कर्मके अत्यंत क्षयतें अनंतप्राणीनिके उपकार करनेवाला क्षायिक अभयदान होय है । बहुरि लाभांतराय नामा कर्मके अत्यंत अभाव नाही है कवलाहारकी क्रिया जिनिकै ऐसे जे केवली भगवान् 'जिनिके शरीरके बलाधानके कारण अन्यमनुष्यनिके ऐसें नाही' परमसुन्दर सूक्ष्म समय समय प्रति अनंते पुद्गलके परमाणू संबंधळू प्राप्त होय है, नोकर्मका समय प्रवृद्ध ऐसा आवै है सो क्षायिकलाभ है । बहुरि भोगांतराय नामा कर्मके समस्तके अभावतें अतिशयवान् पुष्पवृष्टि आदिक अनेकविशेष लिये अनंते क्षायिक भोग हैं । बहुरि उपभोगांतरायनामा कर्मके निरवशेष प्रलय होनेते सिंहासन चामर छत्रत्रयादिक विभूति प्रगट भये, ते क्षायिक अनंत उपभोग हैं। बहुरि वीर्यांतराय कर्मके अत्यंत क्षयतें क्षायिक अनंतवीर्य प्रगट भया है । बहुरि पूर्व For Private and Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २३१ ॥ कहि जे मोहकी सात प्रकृति तिनिका अत्यंत नाश होनेरौं क्षायिकसम्यक्त्व हो है । बहुरि चारित्रमोहके अत्यंत अभावतें क्षायिकचारित्र प्रकट हो है । ऐसें क्षायिकके नव भाव हैं । इहां प्रश्न, जो, क्षायिकका दानादिक भावकरि कीया अभयदानादिक है, तो सिद्धनिकैभी अभयदानादिकका प्रसंग आवै है। ताका उत्तर आचार्य कहै है, यह दोष इहां नाही आवै है । अरहंतनिकै शरीरनामा नामकर्म तथा तीर्थकरनामा नामकर्मका उदय पाइये है ताकी अपेक्षातें कहै है । बहुरि तिनि कर्मनिका अभावतें सिद्धनिकै इनिका प्रसंग नाही है । फेरी पूछै, जो, ऐसें है तो सिद्धनिकै इनि भावनिकी कैसे प्रवृत्ति है ? ताका उत्तर- परम उत्कृष्ट अनंतवीर्य अव्यावाधस्वरूपकरिही तिनिकी तहां प्रवृत्ति है । जैसैं केवलज्ञानरूपकरि अनंतवीर्यकी प्रवृत्ति हो है, तैसें यहुभी जाननां ॥ आगें, जो क्षायोपशमिक भाव अठारा भेदरूप कह्या ताका भेदनिका निरूपणकै अर्थि सूत्र कहै हैं । ॥ ज्ञानाज्ञानदर्शनलब्धयश्चतुस्तित्रिपञ्चभेदाः सम्यक्त्वचारित्रसंयमासंयमाश्च ॥५॥ याका अर्थ- ज्ञान चारी भेद, अज्ञान तीन भेद, दर्शन तीन भेद, अंतरायका क्षयोपशमरूप लब्धि पांच भेद, ऐसे पंधरा तौ ये, बहुरि क्षायोपशमिकसम्यक्त्व क्षायोपशमिकचारित्र संयमासंयम | ऐसे तीन ये सब मिलि अगरह क्षायोपशमिकभाव हैं ॥ च्यारि बहुरि तीन बहुरि तीन बहुरि पंच For Private and Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३२ ॥ | ऐसै दंदवृत्तिकरि बहुरि ए हैं भेद जिनिके ऐसें भेदशब्दः वृत्ति करनी । यथाक्रमकी पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । च्यारि आदि संख्या ज्ञानादिककै लगावणी । ऐसै च्यारि ज्ञान मति श्रुत अवधि मनःपर्यय। तीन अज्ञान कुमति कुश्रुत विभंग । तीन दर्शन चक्षु अचक्षु अवधि । पांच लब्धि दान लाभ भोग उपभोग वीर्य । ऐसे पंधेरै भये । तहां सर्वघातिस्पर्द्धकनिका तो उदयक्षयतें बहुरि तिनिहीका सत्तारूप उपशमतें बहुरि देशघातिस्पर्द्धक उदय होते क्षायोपशमिक भाव होय है । तहां ज्ञानादिककी प्रवृत्ति अपने आवरण तथा अंतरायके क्षयोपशमतें होय है । बहुरि सम्यक्त्व इहां वेदकसम्यक्त्व लेणा। यहु अनंतानुबंधी कषायका चतुष्कका तथा मिथ्यात्व सम्यग्मिथ्यात्व इनि दोऊनिका उदयक्षयतें तथा सत्तारूप उपशमतें बहुरि सम्यक्त्वप्रकृतिके देशघातिस्पर्द्धकका उदय होतें जो तत्त्वार्थश्रद्धान हो है सो क्षायोपशमिकसम्यक्त्व है। बहुरि अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान इनि बारह कषायनिका उदयक्षयतें बहुरि सत्तारूप उपशमतें बहुरि संज्वलनकषायके चतुष्कर्म किसी एक कषायके देशघातिकस्पर्द्धकनिका उदय होते बहुरि हास्यादि नोकषायका यथासंभव उदय होते जो त्यागरूप आत्माका परिणाम होय सो क्षायोपशमिकचारित्र है । बहुरि अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान कषायका | अष्टकका उदयक्षयतें बहुरि सत्तारूप उपशमतें बहुरि प्रत्याख्यानकषायका उदय होतें बहुरि संज्वलन atspxxtspiritsideresssertiliteritsareerthsditouritsab For Private and Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३३ ॥ कषायके देशघातिस्पर्द्धकनिका उदय होतें बहुरि नोकषाके नवकका यथासंभव उदय होते आत्माकै विरताविरत परिणाम हो है सो क्षायोपशमिक संयमासंयम है। याकू देशविरति भी कहिये। इहां कोई पूछे, स्पर्द्धक कहां ? ताका समाधान-जो, कर्मके परमाणूंनिविर्षे फल देनेकी शक्तिरूप रस है तिनिके अविभागप्रतिच्छेदका समूहकी पंक्ति क्रमरूप वृद्धि तथा हानि ते स्पर्द्धक कहिये हैं । तहां उदयमें आया ओ कर्मपरमानिका एकसमयविर्षे एकसमयप्रवृद्ध, तामें सिद्ध राशिके अनंतवै भाग अभव्यराशि अनंतगुणे परमाणू होय हैं, तिनिवि सर्व जघन्यगुण जामें होय ऐसा एक परमाणू लेणा । ताका अनुभाग• बुद्धिकरि छेदनतें जहां ऐसा छेद होय ताका फेरि दुसरा छेद न होय ऐसें अविभागपरिच्छेद सर्वजीवनितें अनंतगुणां है, ताकी एक राशि कीजिये ताका नाम वर्ग है । बहुरि समान अविभागपरिच्छेदके समूहरूप परमाणूनिके समूहका नाम वर्गणा है । तहां थोरेलूँ थोरे अविभागपरिच्छेदके परमाणूनिका नाम जघन्यवर्ग है । तिसके समान परमाणरूप वर्गके समूहका नाम जघन्यवर्गणा है । बहुरी जघन्यवर्गते एक अविभागपरिच्छेद वधता तामें पाईये ऐसी परमाणूनिके समूहका नाम द्वितीयवर्गणा है । ऐसें जहांताई एक एक अविभागप्रतिच्छेदनिका क्रम लीये जेती वर्गणा होय तितनी वर्गणांनिके समूहका नाम जघन्यस्पर्द्धक है । Mor exiseritsareeriasiseatsaatnisexitsexreritisarita For Private and Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३४ ॥ बहुरि यातें ऊपरि जघन्यवर्गणाके वर्गनिविर्षे जे अविभागप्रतिच्छेद थे तिनितें दूणे जिस वर्गणाके वर्गविर्षे अविभागप्रतिच्छेद होय तहांतें द्वितीयस्पदकका प्रारंभ होय तहांभी एक एक अविभागप्रतिच्छेद वधनेका क्रमरूप वर्गनिका समूहरूप जेती वर्गणा होय तिनिके समूहका नाम द्वितीय स्पर्दक है । बहुरि ऐसेही प्रथमस्पदककी प्रथमवर्गणाके वर्गनिवि जेते अविभागप्रतिच्छेद थे तिसत तिगुणे जिस वर्गणाके वर्गनिविर्षे अविभागप्रतिच्छेद पाईये तहांत तीसरे स्पदकका प्रारंभ होय, ऐसेंही वर्गणाके समूहका नाम स्पर्द्धक है । सो ऐसे स्पर्द्धक अभव्यराशिते अनंतगुणा अरु || सिद्धराशिकै अनंतवै भाग एक उदयस्थानविर्षे हो है ऐसें जाननां ॥ _ आगै जो इकईस भेदरूप औदयिक भाव कह्या ताके भेदनिके नाम कहनेके अर्थि सूत्र कहै हैं॥गतिकषायलिंगमिथ्यादर्शनाज्ञानासंयतासिध्दलेश्याश्चचतुश्चतुस्त्येकैकैकैकषड्भेदाः॥६ याका अर्थ- गति च्यारि भेद, कषाय च्यारि भेद, लिंग कहिये वेद तीन भेद, मिथ्यादर्शन एक, अज्ञान एक, असंयम एक, आसिद्ध एक, लेश्या छह, ऐसे इकईस भेदरूप औदयिक | भाव है ॥ तहां यथाक्रम ऐसी तो पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति लेणी। तिसके संबंधः गति तो च्यारि भेद , नरकगति, तिर्यग्गति, मनुष्यगति , देवगति । तहां अपने अपने नामकर्मकी प्रकृतिके उदयतें होय For Private and Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३५ ॥ PACOPappaMICRPRINCIPARGICARDOIHANDRAPARNAGAPAN है ताते औदयिक है । बहुरि कषाय च्यारि भेद क्रोध, मान, माया, लोभ । तेभी अपनी अपनी मोहनीयप्रकृतिके उदयतें होय हैं तातें औदयिक हैं । लिंग तीन भेद स्त्रीवेद, पुंवेद, नपुंसकवेद । तेभी अपनी अपनी प्रकृतिकै उदयतें होय हैं तातें औदयिक हैं । मिथ्यादर्शन मिथ्यात्वनाम मोहनीयकी प्रकृति के उदयतें होय है । याकरि परिणाम तत्त्वार्थका अश्रध्दानरूप है । बहुरि ज्ञानावरण नामा कर्मके उदयतें पदार्थनिका ज्ञान न होय सो अज्ञान । बहुरि चारित्रमोहके सर्वघातिकस्पर्द्धकनिके उदयतें असंयम होय सो औदयिक असंयत है । बहुरि सामान्यकनिके उदयकी अपेक्षारूप असिध्दपणां औदयिक है । बहुरि लेश्या द्रव्यभावरूप दोय है । सो इहां जीवके भावका अधिकार है ताते द्रव्यलेश्या न लेणी । भावलेश्या लेणी । सो कषायनिके उदयकरि रंजित जो योगनिकी प्रवृत्ति सो लेश्या है । सो छह प्रकार है । कृष्ण, नील, कापोत, पीत, पद्म, शुक्ल ऐसें । इहां प्रश्न- जो, उपशांतकषाय क्षीणकषाय सयोगकेवली इनिवि शुक्ललेश्या आगममें कही है । तहां कषायका उदयका तौ अभाव है। औदयिकपणा नाही बनेगा। ताका उत्तर आचार्य कहै हैं- जो, यहु दोष इहां नाही है । इहां पूर्वभाव जनावनेकी नयकी अपेक्षा है। जो योगनिकी प्रवृत्ति कषायनिकरि अनुरंजित पहलै थी, सोही उपचार” इहां जाननी । ताते औदयिकही कहिये । बहुरि योगके अभावतें satisextipertisemestertakersixsitoerisissa For Private and Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३६ ॥ अयोगकेवली लेश्यारहित है ऐसा निश्चय कीजिये है । इहां कोई पूछ अन्यप्रकृतिनिके उदयतें भये भाव औदयिकभावनिमें क्यों न कहे ? ताका समाधान- जो, इनिही भावनिमें गर्भित जानने । शरीरादिक पुद्गलविपाकीनिका तौ इहां जीवभाव कहनेते अधिकारही नाही । बहुरि जाति आदि जीवविपाकीगतिमैं गर्भित जानने । बहुरि दर्शनावरांयका उदय मिथ्यादर्शन कहनेतें गर्भित कीया है । जाते अतत्त्वार्थश्रध्दानकाभी नाम मिथ्यादर्शन है। बहुरि अन्यथा देखनेकाभी नाम मिथ्यादर्शन है । बहुरि हास्यादिक वेदनिके सहचारी हैं। तातें वेदनिमें गर्मित भये । बहुरि वेदनीय आयु गोत्रका उदयभी अघातिया है सो गतिमें गर्भित जानने ॥ आगे, पारिणामिक भाव तीन भेदरूप कह्या ताके भेदनिके प्रतिपादनके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ जीवभव्याभव्यत्वानि च ॥७॥ याका अर्थ-जीवत्व, भव्यत्व अभव्यत्व ए तीन पारिणामिक भावके भेद हैं ॥ ए तीन भाव पारिणामिक अन्यद्रव्यनितें असाधारण आत्माके जानने । जातें कर्मका उदय, उपशम , क्षय, क्षयोपशमकी अपेक्षा इनिमें नांही है । द्रव्यके परिणामकीही अपेक्षारूप है । तहां जीवत्व तो चैत. न्यकू कहिये । बहुरि सम्यग्दर्शनादि भावकरि परिणमैगा ताकू भव्य कहिये । बहुरि सम्यग्दर्शनादिक For Private and Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३७ ॥ जाके न होयगे सो अभव्य कहिये । ए तीन भाव जीवकै पारिणामिक हैं । इहां प्रश्न- जो अस्तित्व, नित्यत्व , प्रदेशवत्त्व इत्यादिकभाव हैं तेभी पारिणामिक हैं, तिनिकाभी इस सूत्रमैं| ग्रहण चाहिये । ताका उत्तर- जो, इनिका ग्रहण न चाहिये । अथवा चशब्दकरि कीयाभी | है । फेरि पूछ है, जो, ग्रहण कीया है तो तीनकी संख्या विरोधी जाय है । तहां कहिये, जो, ए | असाधारण जीवके भाव पारिणामिक तीनही हैं । बहुरि अस्तित्व आदि हैं ते जीवकैभी हैं अजीवकैभी हैं तातें साधारण हैं । यातें चशब्दकरि न्यारे ग्रहण कीजिये । इहां तर्क- औपशमिकादिभाव जीवकै नाही बणै हैं । जातें आत्मा अमूर्तिक है । ताते ते भाव कर्मबंधकी अपेक्षारूप हैं। अमूर्तिककै कर्मबंध युक्त नाही। तहां उत्तर- जो, आत्मा अमूर्तिकही है ऐसा एकांत नाही है। इहां अनेकांत है। आत्मा कर्मबंधपर्यायकी अपेक्षा तिस कर्मके बंधनतें कथंचित् मूर्तिक है । शुद्धस्वरूपकी अपेक्षा कथंचित् अमूर्तिक है । तहां फेरि तर्क करै है; जो, ऐसे है तो कर्मबंधका बंधनतें आत्माका एकत्वपणां ठहन्या, तब अभेद ठहन्या, तब भेद कैसे बणैगा? ताकू कहिये; यहु दोष नाही आवै | है । जातें बंधपर्यायकी अपेक्षा एकत्वपणाकू होतेंभी लक्षणभेदतें या आत्माकै अर कर्मकै नानापणा * अनेकपणां है ऐसा निश्चय कीजिये । सोही इहां सिध्दांतकी गाथा है ताका अर्थ- बंधप्रति तो For Private and Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३८ ॥ | जीवकै अर कर्मकै एकत्वपणा है वहरि लक्षणभेदते नानापणा है । तातें जीवकै अमूर्तिकभाव है , सो अनेकांतते सधै है ॥ ऐसें जीवके पंचभाव कहनेते सांख्यमती आदिक आत्माकू शुद्धही एकांत. करि माने हैं, तिनिका निराकरण भया।जातें सर्वथा शुध्दही होय , तो संसार बंध मोक्ष तथा मोक्षका उपाय आदिकी कथनी सर्व मिथ्या ठहरै । बहुरि पंचभावरूप आत्मा कहनेते स्यादादनयकार बंधमोक्षादि सर्वही कथंचित्प्रकार सिद्ध होय है । ऐसें सात सूत्रनिकरि जीवके पंचभावनिका वर्णन कीया ॥ आगै, जो बंधप्रति एकत्व है सो लक्षणभेदतें बंध अरु आत्मा जुदे जाने जाय हैं । सो जीवका कहा लक्षण है ? जातें जुदा जानिये सो कही ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ उपयोगो लक्षणम् ॥८॥ ___याका अर्थ- उपयोग है सो जीवका लक्षण है ॥ उभयनिमित्त कहिये बाह्य अभ्यंतरकारण निके वशर्ते उपज्या जो चैतन्यकै अनुविधायी कहिये जुड्या हुवा चैतन्यहीका परिणाम सो उपयोग है । तिसकरि आत्माकै बंधप्रति एकपणाकू होतेभी आत्मा जुदा लखिये है । जैसैं सोना रूपाका एकपिंड होतभी पीत श्वेतवर्ण आदिकरि भेद जान्या जाय है तैसें भेद जानिये है ॥ इहां तत्त्वार्थवार्तिक टीकाके अनुसार कछु लिखिये है । तहां बाह्य अभ्यंतर दोय कारण कहे तहां For Private and Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra PHOTOS www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २३९ ॥ कभी दो भेद है एक आत्मभूत एक अनात्मभूत । तहां आत्मभूत तो शरीर के संबंधरूप इंद्रि कूं कहे । बहुरि दीपक प्रकाशादिक अनात्मभूत कहे । बहुरि अभ्यंतर कारणभी आत्मभूत अना भूतकर दो भेद कहे । तहां द्रव्यमन वचन कायके योग पुगलरूप हैं तिनिकूं अनात्मभूत का | बहुरि आत्मा के चैतन्यभावतें तन्मय जे प्रदेश तिनिमैं वीर्यांतराय ज्ञानदर्शन आवरण के क्षयोपशम तथा क्षयके अनुसार उज्जलता होय ऐसा भावयोग ताकूं आत्मभूत कह्या । तहां इनका यथासंभव सन्निधान होतें आत्माका चैतन्यस्वभाव है । सो अनुविधान कहिये अन्वय परिणामरूप प्रवर्ते व परिणामकूं उपयोग कहिये । इहां कोई कहै - चैतन्यके परिणाम सुख दुःख मोहरूपभी हैं ते परिणाम भी ग्रहण चाहिये । अगले सूत्र में उपयोग के भेद ज्ञानदर्शनही कहे, सो पूर्वापरविरोध आवै है । ताका समाधान- इहां चैतन्यसामान्यका ग्रहणते सर्वहीका ग्रहण होय है । परंतु अगले सूत्रमें भेद कीये जो दर्शनज्ञान तेही इहां ग्रहण करने । जातें सामान्यका जो विशेष सर्वही अवस्थामैं व्यापक होय सोही लक्षणप्रकरण में लेणा, तातैं विरोध नांही । अब इहां पूछे है, जो, लक्षण कहा? तहां कहिये हैं, जहां बहुत वस्तु मिली होय, तिनिमैं जिस चिन्हकरि वस्तुकी जुदायगी जाणी जाय तिस चिन्हकूं लक्षण कहिये । सो यहु आत्मभूत अनात्मभूत भेद For Private and Personal Use Only Berts Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासविचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४० ॥ | करि दोय प्रकार है । जैसें आमिकै उष्णपणां सो तो आत्मभूत है । दंडी पुरुषकै दंड सो अनात्मभूत है । सो इहां आत्माका उपयोग लक्षण आत्मभृत जाननां ॥ इहां कोई कहै, जो, उपयोग तो असाधारणधर्म है, तातें लक्षण नाही, गुणकै अरु गुणीकै अन्यपणां है । जातें लक्ष्यलक्षणके भेद है । ताकू कहिये, सर्वथा भेद होते अनवस्था हो है । तातें कथंचिदाभेदात्मक होते लक्ष्यलक्षणभावकी सिध्दि है । जाके मतमें आत्मा एकांतकरि | नित्य अभेद ज्ञानस्वरूप है, ताके मतमै ज्ञानके परिणाम जे अनेक ज्ञेयाकार होनां ऐसा उपयोग | नांही सिद्ध हो है तहां सर्वव्यवहारका लोप हो है । तातें चैतन्यके परिणामकू उपयोग माने सर्व सिद्धि है । सोही उपयोग लक्षण है आत्मा लक्ष्य है । इहां कोई कहै, आत्मा लक्ष्यही नाही तब लक्षण काहेका ? विनालक्ष्य लक्षण कहना सुसाके सींगवत् मीडककै चोटीवत् वांझके पुत्र वत् आकाशके फूलवत् अभावरूप है ॥ बहुरि जो आत्माभी मानिये, तौ ज्ञानदर्शन तो अनवस्थित है । सो लक्षण बणे नांही । अनवस्थितकूभी लक्षण मानिये तो जब लक्षणका अभाव होय तब लक्ष्यकाभी अभावही आवै है । ताकू कहिये, आत्माका अभाव कहनां युक्त नांही । जातें जो आत्माका अभाव कारणपणाके अभावतें मानिये तो आत्माके नारकादि पर्याय तौ मिथ्यादर्शनादिक For Private and Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४१ ॥ | कारणते होयही है । बहुरि नारकादिपर्याय हैं ते द्रव्यविना निराश्रय होय नाही । ताते इनिका आश्रय आत्मा द्रव्य हैही । तब कारणपणाका अभाव कैसे ? बहुरि सत् है सो विनाकारणभी क. हिये । सत्ही भया तब कारण काहेळू चाहिये ? बहुरि मडिककै चोटीका अभावका दृष्टांत है सो मीडक आदि तथा चोटी आदिका सत्त्व मानिकरि मीडक आदिकै संबंधका अभाव मानिये है। तहां सत्त्व असत्त्व दोऊ पक्षका ग्रहण है। तातें यहु दृष्टांतभी मिले नाही। जातें यह जीव कर्मके वशतें अनेक जातिके संबंधळू पावै है । जब मीडक भया तब तौ चोटीका संबंध न भया। बहुरि जब स्त्रीपर्याय पाई तब चोटी पाई। तब मीडकभी वैही जीव था। स्त्रीपर्यायमें आया तब पूर्वपर्यायकी अपेक्षा स्त्रीकू मंडुक कहि याकै चोटी कहिये तो दोष नाही। तैसेही आकाशके फूलके दृष्टांतकैभी बणे है । जातें कर्मके उदयते जीव वृक्ष भया । तब जीवपुद्गलके समुदायकू फूल ऐसा नाम कहिये । ऐसें पुद्गलद्रव्यतें फूल व्याप्त है तैसेंही आकाशतेंभी व्याप्त कहिये ॥ इहां कहै, जो, वृक्षरूप पुद्गलकृत उपकारकरि वृक्षका फूल कहिये है तहां कहिये आकाशका कीया अवगाहना उपकारकी अपेक्षा आकाशका फूल कहिये तो कहा दोष? वृक्ष तौ छूटभी है । | आकाशमैं तो सदा रहै तातें नित्यसंबंध है । बहुरि कहै, फूल आकाशतें जुदा वस्तु है, तातें For Private and Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ।। पान २४२ ॥ आकाशका न कहिये। तो ऐसें तौ वृक्षतेंभी जुदा पदार्थ है, तातें वृक्षकाभी न कहिये इत्यादि युक्तिते दृष्टांतभी वणता नाही । तातें कारणके अभावतें आत्माका अभाव मानिये तो यह तो वणे नाही । बहुरि अनवस्थित उपयोगकै लक्षणपणाका अभाव कहै , सो चैतन्यका परिणाम ज्ञेयाकार परिणमैही है । सामान्य उपयोग तो नित्यही रहै है । याहीतें भेदाभेदात्मक वस्तुका स्वरूप निधि सिध्द है । बहुरि कहै, जो, आत्मा प्रत्यक्ष नाही, तातें अभाव मानिये । तहां कहिये, शुद्ध आत्मा तौ सकलप्रत्यक्ष केवलज्ञानगोचर है । बहुरि कर्मनोकर्मबंधसहित आत्मा अवधि मनःपर्यय ज्ञानकभी गम्य है । बहुरि कहै , इंद्रियप्रत्यक्ष नाही, तातै अप्रत्यक्ष है । तो इंद्रियज्ञान तो परोक्ष है । बहुरि मानसप्रत्यक्षगम्य कहिये है, सो यहभी व्यवहारनयतें सिद्ध हो है । परमार्थतें तो मानसप्रत्यक्ष परोक्षही है । ऐसेंही अन्यवादीनिकरि कल्पित आत्माका अभाव साधनेके हेतु ते बाधासहित जानने जातें आत्मा प्रतीतिसिद्ध है । बहुरि याका लक्षण उपयोग है सो प्रतीतिसिद्ध है। याकी विशेष चरचा श्लोकवार्तिक तत्त्वार्थवार्तिकतें जाननी ॥ ____ इहां कोई पूछै, पूर्वं जीवका स्वतत्त्व भाव कह्या बहुरि लक्षण कह्या, सो स्वतत्त्व अरु लक्षणमें | कहा विशेष है ? ताका समाधान, जो, स्वतत्त्व तो लक्ष्य आत्माही है । बहुरि लक्षण है सो लक्षणही For Private and Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsur Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४३ ॥ है । सो लक्षण है सो लक्ष्य नाही है । जाते लक्ष्यलक्षणविर्षे कथंचित् भेदाभेदकी सिध्दि पूर्व कही है। तहां क्षायिक तथा क्षायोपशमिक भावविर्षे ज्ञानदर्शन भेदरूप कहै हैं । तिनि दोऊनिमें सामान्यव्यापी उपयोगकू इहां लक्षण कह्या है । चैतन्यशक्तिकी लब्धि है सो तो नित्य है । ताकी व्यक्ति पंचभावरूप अनेक हैं । तिनिमें उपयोगभी है सो छद्मस्थकै अनित्य है । ताकी स्थिति एक ज्ञेयके | वि रहना उत्कृष्ट अंतर्मुहूर्तमात्र कह्या है । बहुरि अनुभवगोचर है, तातें प्रसिद्ध है । लक्षण प्रसिद्धहीकू कहिये है । आत्मा लक्ष्य है सो शक्तिव्यक्तिमय है अरु लक्षण व्यक्तिही है । तातें आत्माकी सिद्धि वादिप्रतिवादिप्रसिद्ध उपयोगहीतें होय है । तातें उपयोगकू लक्षण कह्या है ॥ आगें, कह्या जो उपयोग, ताके भेद दिखावनके अर्थ सूत्र कहै हैं ॥स द्विविधोऽष्टचतुर्भेदः ॥९॥ याका अर्थ- पूर्वसूत्रमें उपयोग कह्या, सो ज्ञानदर्शन भेदकरि दोय प्रकार है । तहां आठ भेदरूप ज्ञान है । च्यारि भेदरूप दर्शन है ॥ उपयोग दोय प्रकार है ज्ञानोपयोग दर्शनोपयोग ऐसें । | तहां ज्ञानोपयोग आठ भेदरूप है मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान, केवलज्ञान, मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, विभंगज्ञान ऐसें आठ भेद । बहुरि दर्शनोपयोग च्यारि प्रकार है चक्षुर्दर्शन , eritsarexitsrverespirsertistoerisisextitocrisprerities For Private and Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृतः ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४४ ॥ अचक्षुर्दर्शन, अवधिदर्शन, केवलदर्शन ऐसें च्यारि भेद ॥ इहां पूछै, जो, दर्शनज्ञानविर्षे भेद कहा? तहां कहै हैं, साकार अनाकारके भेदतें भेद है । साकार तो ज्ञान है, जाते ज्ञेयके आकार होहै । अनाकार दर्शन है, जातें सत्तामात्र आकारकरि रहित ग्रहण करै है । सो ए दोऊ छद्मस्थ जीवकै तो अनुक्रमतें वर्ते हैं। पहले दर्शन हो है, पीछे ज्ञान हो है । बहुरि निरावण जे केवली | तिनिके दोऊ युगपत् एककाल प्रवतें है । इहां सूत्रविर्षे दर्शनतें पहली ज्ञान कह्या है सो ज्ञान पूज्य । प्रधान है । तथा इहां सम्यग्ज्ञानका प्रकरण है तातें कह्या है । बहुरि पूर्वं ज्ञान पांच प्रकार कह्या है । इहां उपयोग कहनेतें विपर्ययज्ञानभी ग्रहण कीया है । ताते आठ प्रकार का है। ऐसे दोय सूत्रकरि कह्या जो उपयोग लक्षण सो जीवकै शरीरतें भेदकू साधै है । जैसे उष्णजलकी अवस्थामें द्रवपणा अरु उष्णपणा जल अमिका भेदकू साधे है। जैसे जहां दोय वस्तुका एक पिंड होय तहां लक्षण भेदतेही भिन्नता दीखे है ऐसा जाननां ॥ आगें, ऐसे उपयोगकरि सहित जे जीव उपयोगी ते दोय प्रकारके हैं, ताका सूत्र कहै हैं ॥संसारिणो मुक्ताश्च ॥ १०॥ ___याका अर्थ- उपयोगवाले जीव संसारी बहुरि मुक्त कहिये सिद्ध ऐसे दोय प्रकार हैं ॥ | For Private and Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra CDCDCP89479992999999 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २४५ ॥ ' संसरणं ' कहिये परिभ्रमण परिवर्तन सो संसार है । तहां लक्षण ऐसा, जो, अपने भावकरि बांधे जे कर्म तिनिके वश भव भवांतर की प्राप्ति ताकूं संसार कहिये | ऐसा संसार जिनिके होय ते संसारी जीव कहिये । सो यहु परिवर्तन पंचप्रकार है द्रव्यपरिवर्तन, क्षेत्रपरिवर्तन, कालपरिवर्तन, भवपरिवर्तन, भावपरिवर्तन ऐसे पांच प्रकार । तहां द्रव्यपरिवर्तन दोय प्रकार, एक नोकर्मपरिवर्तन दूसरा कर्मपरिवर्तन । तहां नोकर्मपरिवर्तन कहिये है। तीन शरीर छह पर्याप्ति के योग्य जे पुद्गलपरमाणू स्कंध एक जीव एकसमयविषै ग्रहण कीये ते स्निग्ध रूक्ष वर्ण गंध आदि तीव्र मंद मध्यमभावकरि जैसे तिष्ठते द्वितीयादिक समयविषै खिरै बहुरि द्वितीयादिक समयविषै विना ग्रहे परमाणू अनंतवार ग्रहण करे, तिनिक्कूं उल्लंघिकरि बहुरि पहले ग्रहे थे तिनि के गृहीत भी बहुरि नवे ग्रहण करे तेभी दोऊ मिले ग्रहण करै तिनिकूं मिश्र कहिये । तेभी अनंतवार अनंतवार ग्रहण करै तिनिकूं उल्लंघिकर बहुरि बीच में गृहीत ग्रहे थे ते गृहीतग्रहण होते जाय ते अनंतवार ग्रहण में आवै तिनिकूं उल्लंघिकर जामैं जे पहले समये परमाणू ग्रहे थे तेही तैसेही स्पर्शादिके अविभागपरिच्छेदनिकी संख्या लिये तथा तितनेही परमाणूकूं लीये समयप्रवृध्द ग्रहण करे ऐसें होतें जो काल भया तब एक नोकर्मद्रव्यपरिवर्तन हो है ॥ For Private and Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४६ ॥ बहुरि कर्मद्रव्यपरिवर्तन कहिये हैं। तहां एकसमयविर्षे एक जीव अष्टविध कर्मभावकरि जे पुद्गल ग्रहण कीये ते समय अधिक आवलीमात्र काल पीछे द्वितीयादिक समयविर्षे निर्जरारूप भये फेरि पहलै कह्या तिसही विधानकरि अगृहीत गृहीत मिश्र अनंतवार ग्रहण करते जब कोई समय ऐसा होय तामैं पहले समये तिसही जीव जैसे स्पर्शादिकके अविभागपरिच्छेदकी संख्या लीये तितनेही समयप्रवृद्ध में आय जाय तब तितनाही काल एककर्मद्रव्यपरिवर्तनका होय है । ऐसें द्रव्यपरिवर्तन कहिये । इहां गाथा उक्तं च है ताका अर्थ- इस पुद्गलपरिवर्तनरूप संसारविर्षे इस जीवनँ सर्वही पुद्गल निश्चयकरि अनंतवार अनुक्रमतें ग्रहण कार करि छोडै है। ___ आगें क्षेत्रपरिवर्तन कहिये हैं । कोई जीव सूक्ष्म निगोदिया अपर्याप्तक सर्व जघन्य अवगाह नारूप प्रदेश शरीरकू पाइ इस लोकविर्षे मध्यके आठ प्रदेशनिकू अपने शरीरकै मध्यदेशकरि उपज्या। पीछे क्षद्रभवकी आय स्वासकै अठारहै भाग मया। वहरि सोही जीव तिसही अवगाह नाकरि फेरि उपजिकरि मवा। ऐसेही तीसरी वार चौथी वार इत्यादि अपने शरीरके घन अंगुलक असंख्यातवै भाग असंख्यात प्रदेश है तेतीही वार उपजवो कीया। बांचि में अन्य अवगाहना तथा अन्य क्षेत्रमें उपजवो कीया अनंतवार ते गिणिये नाही । बहुरि ऐसे एक एक प्रदेश वधता सर्वलो For Private and Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ACCOMP POP www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २४७ ॥ कका क्षेत्रकूं परसिकरि अनुक्रमतें उपजै अनुक्रमविना उपजै सो न गिणिये । ऐसे सर्वलोक अपना जन्मक्षेत्र करै ताकूं जेता कछु अनंतकाल वीतै ताकूं एक क्षेत्रपरिवर्तन कहिये । इहां उक्तं च गाथा है । ताका अर्थ -- इस क्षेत्रसंसारविषै भ्रमता यहु जीव सो अनंत अवगाहनारूप शरीरकूं पाय इस सर्वलोकका क्षेत्रवि अनुक्रमतें उपज्या तहां ऐसा क्षेत्र न रह्या जहां न उपज्या ॥ आ कालपरिवर्तन कहिये हैं । कोई जीव उत्सर्पिणी कालकै पहलै समय उपज्या अपनी आयु पूरी भये मृवा । बहुरि सोही जीव दूसरे उत्सर्पिणी कालकै दूसरे समय उपज्या फेरि आयु पूर्णकरि मूवा । बहुरि सोही जीव तीसरे उत्सर्पिणी कालकै तीसरे समय उपज्या | ऐसेही सोही जीव चौथे उत्सर्पिणी कालकै चौथे समय जन्म्यां । ऐसैंही अनुक्रमतें दशकोडा कोडि सागरका उत्सर्पिणी कालका समयनिविषै निरंतर जन्म लेवो कीया बीचिबीचि मैं विना अनुक्रमतें और और समयान मैं जन्म लिया सोनगिणिये । बहुरि ऐसेही अवसर्पिणी कालकै समयनिविषै जन्म लीयां । ताकेभी ऐसेही दशकोडा कोडि सागरकै समय वीतै । बहुरि जैसे जन्म लीया तैसेही मरण तिनि समयनिविषै अनुक्रमतें करै तहां जेता कछु अनंतानंतकाल वीतै ताकूं एक कालपरिवर्तन कहिये । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ- यह जीव कालपरिवर्तननामा संसारविषै भ्रमता उत्सर्पिणी अवसर्पि For Private and Personal Use Only breeders 4646469 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २४८ ॥ णीके समयनिकी पंक्तिविर्षे जन्म लीया तथा मरण कीया अनेकवार, तामें कोई समय अवशेष न रह्या ऐसें भ्रम्या ॥ आगें भवपरिवर्तन कहिये हैं। नरकगतिविर्षे सर्व जघन्य आयु दश हजार वर्षकी है । तिस आयूकू पाय तहां प्रथम नरककै पहलै पाथडै उपज्या। पीछै अन्यगत्यादिविर्षे भ्रमण करते फेरि कोई कालविर्षे तिसही आयूकू पाय तिसही पाथडै उपज्या। ऐसही दश हजार वर्षके समय होय तेतीवार तो तिसही आयु सहित तहांही उपजवो कीया। बीचिमैं अन्य जायगा उपज्या सो न गिणिये । पीछे एकसमयाधिक दश हजार वर्षकी आयु पाय उपज्या । पीछे दश हजार वर्ष दोय समयाधिककी आयु पाय उपज्या । इसही अनुक्रमकरि तेतीस सागरकै समय जन्मतें तथा मरणतें पूर्ण करै । अनुक्रमरहित बीचिबीचि अन्यगति तथा आयुकरि उपजै तो ते न गिणिये ऐसे भ्रमतें बहुरि तैसेंही तिर्यंचके गतिवि जघन्य आयु अंतर्मुहर्तकी पाय उपज्या । पहले अनुक्रमकीज्यौं इहांभी तीन पल्य प्रमाण आयुके समयनिविर्षे अनुक्रमतें उपजै मरे । बहुरि तैसेंही मनुष्यगतिकी | है. तीन पल्यकी आयुके समयनिविर्षे अनुक्रमतें उपजै मरे । तैसेंही देवगतिके आयु ग्रैवेयकनिकी इकतीस सागरतांईकी आयुके समय तिनिविर्षे तहां उपजै मरे जेता अनंताअनंतकाल वीते | scriperitsareiobaerdastireritaircritikheritertops For Private and Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। द्वितीय अध्याय ॥ पान २४९ ॥ | ताकू एक भवपरिवर्तन कहिये । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ- यहु जीव भवपरिवर्तननाम | संसारविर्षे मिथ्यात्वकरि सहित हृवा संता नरककी जघन्य आयुर्ते लगाय अवेयकनिकी उत्कृष्ट आयुपर्यंत अनेकवार भवनिकी स्थिति आयु पाय पाय भ्रम्या है | आगें भावपरिवर्तन कहिये हैं। तहां जीवके परिणामकू भाव कहिये । सो कोई जीव संज्ञी पंचेंद्रिय पर्याप्तक मिथ्यादृष्टि ज्ञानावरण कर्मकी प्रकृतिकी अपने योग्य जघन्यस्थिति अंतःकोटा कोटी कहिये कोडाकोडी सागरकै नीचे कोडिकै ऊपरिकीकू प्राप्त होय । ताकू कारण कषायाध्यवसायस्थान असंख्यात लोकपरिमाण है । तिनि एक एक स्थानविर्षे अनंतानंत अविभागपरिच्छेद हैं। जिनिमें अनंतभागवृद्धि असंख्यातभागवृद्धि संख्यातभागवृद्धि संख्यातगुणवृद्धि असंख्यातगुणवृद्धि अनंतगुणवृद्धि तथा तैसेंही हानिभी । ऐसें षट् स्थानप्रति हानिवृद्धि संभव ऐसे है । ते इस अंतःकोटाकोटी सागरकी स्थिति बंधने कू कारण जीवके कषायभावके स्थान असंख्यात लोककै जेते प्रदेश होय तेते हैं । तहां इनि कषायस्थाननिविर्षे एकएकविर्षे अनुभागबंधाध्यवसायस्थान जे अनुभागबंधकू का. रण जे परिणाम ते असंख्यात लोकपरिणाम हैं। तहां कोई जीव जघन्यस्थितिकूबांधै तहां वाकू कारण | जे कषायस्थान तिनिमैसूं जघन्यस्थान लीजिये । बहुरि तिसि कषायस्थानविर्षे अनुभावकू कारण जे For Private and Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५० ॥ स्थान तिनिभी सर्वजघन्य लीजिये । तहां यो तिस प्रकृतिबंधकूं कारण जे योगस्थान ते श्रेणी के असंख्यातवै भागपरिमाण असंख्यात हैं । ते अविभागप्रतिच्छेदनकरि अनंतभागवृध्दि रहित अनंत गुणवृध्दिरहित चतुःस्थानरूपही है । तिनिर्मेंसूं एक तिस प्रकृतिके योग्य योगस्थान लीजिये । तहां योगस्थान पलटै तब द्वितीय तृतीय ऐसें जगत् श्रेणी असंख्यात भागमात्र जे योगस्थान ते अनुक्रम होय । वीचित्रीचि अन्यकषायस्थान अन्य अनुभागस्थान अन्य योगस्थान होय ते न गिणिये । ऐसें जब श्रेणीकै असंख्यातवै भाग योगस्थान होय चुकै तब एक अनुभागस्थान पलटै । ऐसे असंख्यात लोकप्रमाण अनुभागस्थानविर्षे एकएकविषै योगस्थान श्रेणी के असंख्यात भागपरिमाण होते जाय तब अनुभागस्थान असंख्यात लोकपरिमाण अनुक्रमतें होय चुकै तब एक कषायस्थान पलदै । तब दूसरा कषायस्थान पलदै । तब दूसरा कषायस्थानविषैभी तैसैंही अनुभागस्थान तथा योगस्थान होय । बहुरि तीसरे कषायस्थानविषै अनुभागस्थान योगस्थान होय । ऐसे ही असंख्यात लोकपरिमाण कषायस्थान होय चुकै तब एक स्थितिस्थान पलटे । दूसरा स्थितिस्थान पलटै । दूसरा स्थितिस्थान समयाधिक अतंः कोटाकोटी प्रमाण लीजिये । बहुरि तैसेंही. असंख्यात लोकप्रमाण कषायस्थान तिनि एकएकवि असंख्यात लोकप्रमाण अनुभागस्थान होय । बहुरि तिनि For Private and Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५१ ॥ एकएक अनुभागस्थानविर्षे असंख्यात योगस्थान होय तब तीसरा स्थितिस्थान समयाधिक लीजिये । ऐसेंही ज्ञानावरणीयकर्मकी उत्कृष्टस्थिति तीस कोडाकोडी सागरकी है । तिनिके समयाधिकक्रमकरि पूर्व कहे तैसे कषायस्थान होय बीचिबीचिमैं और और भाव जीवके होय ते न गिणिये । ऐसे सर्वकर्मकी स्थिति मूलप्रकृति तिनिकी तथा उत्तरप्रकृतिनि... कारण कषायस्थान अनुभागस्थान योग" स्थानकी पलटनी अनुक्रमरूप होय चुकै । ताकू जो अनंतानंतकाल वीतै तब एक भाव परिवर्तन कहिये । इनिका काल उत्तरोत्तर अनंतानंतगुणां जाननां । द्रव्यपरिवर्तनका अनंतकाल , तातें अनंतगुणां क्षेत्रपरिवर्तनका काल, तातें अनंतगुणां कालपरिवर्तनका काल, तारौं अनंतगुणां भवपरिवर्तनका काल, तातें अनंतगुणां भावपरिवर्तनका काल , ऐसें जाननां । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ-मिथ्यात्वकरि जीव या भावसंसारविर्षे भ्रमता सर्व प्रक्रति स्थिति अनुभाग प्रदेशबंधक जेते स्थान हैं ते सर्वही पाये। ऐसें पंचप्रकार संसारते जे जीव रहित भये सिद्ध भये ते मुक्तजीव कहिये । इहां संसारीनिका पहले ग्रहण कीया है। जाते मक्तका नाम संसारपूर्वक है। तथा संसा रीनिके भेद बहुत हैं। तथा संसारी जीव अनुभवगोचर हैं। मुक्त अत्यंतपरोक्ष है। ऐसाभी हेतु” | संसारीनिका पहलै ग्रहण कीया है ।। For Private and Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५२ ॥ आगें कहै हैं, जो, ए संसारी जीव हैं ते दोय प्रकार हैं ताका सूत्र - ॥ समनस्कामनस्काः ॥ ११ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ- संसारी जीव हैं ते समनस्क कहिये मनसहित अमनस्क कहिये मनरहित ऐसें दोय प्रकार हैं ॥ तहां मन दोय प्रकार है: द्रव्यमन, भावमन । तहां पुद्गलविपाकी कर्मप्रकृति के उदयकी है अपेक्षा जाकूं ऐसा हृदयस्थानविषै फूले कमलकै आकार सूक्ष्म पुगलका प्रचयरूप तिष्ठे है सो तौ द्रव्यमन है । बहुरि वीर्यांतराय तथा नोइंद्रियावरण नामा ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमकी है अपेक्षा जाकै ऐसा आत्माकै विशुद्धि सो भावमन है । तिस मनकरि सहित होय ते तौ समनस्क हैं । बहुरि जिनिके मन विद्यमान नांही है ते अमनस्क हैं । ऐमैं मनके सद्भाव अभावकरि संसारीनिके दोय भेद हो हैं । इहां समासविषै समनस्कका पूर्वनिपात है, सो पूज्य प्रधान पणांतें है । जातैं समनस्ककै गुणदोषका विचारसहितपणां है, तातें प्रधान 11 आगे फेरि संसारी जीवनिके भेदकी प्राप्तिके अर्थ सूत्र कहै हैं ॥ संसारिणस्त्र सस्थावराः ॥ १२ ॥ याका अर्थ- संसारी जीव हैं ते त्रस हैं तथा स्थावर हैं ऐसे दोय प्रकार हैं । इहां कोई कहै For Private and Personal Use Only BreedBir Br Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २५३ ॥ सूत्रविर्षे संसारीका ग्रहण निरर्थक है । जातें पहलै सूत्र में संसारीका नाम कह्या है, तातें प्रकरणतेही जानिये है । ताका समाधान, जो, निरर्थक नाही । जातें पहलै याकै अनंतर सूत्र है , तामें समनस्क अमनस्क कहे, ते संसारी ऐसे जाननेके अर्थि हैं । जो पूर्वसूत्रका विशेषण न करिये तो ताकै पूर्व सूत्र “संसारिणो मुक्ताश्च ,, ऐसा है , सो इस सूत्रका यथासंख्य संबंध होय तब समनस्क तौ संसारी अमनस्क मुक्त ऐसा अनिष्ट अर्थ होय । तातें इस सूत्रमें संसारीका आदिविर्षे ग्रहण युक्त है ।। बहुरि यहु पूर्वापेक्षभी है, तैसेंही अगलीभी अपेक्षा है । जाते संसारी दोय प्रकारके हैं त्रस हैं स्थावर हैं । तहां बस नामा नामकर्मकी प्रकृतिके उदयके वशतें भये ते त्रस हैं । बहुरि स्थावरनामा नामकर्मकी प्रकृतिके उदयके वशतै भये ते स्थावर हैं । इहां कोई कहै ; इनि शब्दनिका अर्थ तो ऐसा है, पीडित होय भयसहित होय भागै चालै ते त्रस बहुरि तिष्ठनेहीका स्वभाव जिनिका होय ते स्थावर सो ऐसा अर्थही क्यों न कहौ ? ताका समाधान ऐसा कहे, आगमतें विरोध आवै है । आगमविर्षे ऐसा कह्या है, कायानुवादविर्षे जो त्रस नाम दींद्रियतें लगाय सयोगकेवलीपर्यंत है। तातें चलने न चलनेकी अपेक्षातें त्रस स्थावरपणां नाही है। कर्मोदयकी अपेक्षाहीतें है । बहुरि इस सूत्रमें त्रसका ग्रहण आदिवि कीया है सो याकै अक्षर अल्प है तथा पूज्य प्रधान है तातें है For Private and Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra రండి www.kobatirth.org ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५४ ।। Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir पूज्यपणा सर्व उपयोग याकै संभव है ताकी अपेक्षा है । इहां विशेष; जो, चलनेहीकी अपेक्षा त्रस कहिये तौ पवनादिक त्रस ठहरे, गर्भादिकविष स्थावरही ठहरे । बहुरि तिष्ठनेही की अपेक्षा स्थावर कहिये तौ पवनादिक स्थावर न ठहरे, तातें कर्मोदय अपेक्षाही युक्त है । बहुरि सर्वजीवनिकं स्थावरही कहिये त्रस न कहिये । जातें जीव क्रिया रहित सर्वगति है तो जीवतत्व के नाना भेद न ठहरे । तातें क्रियासहित कथंचित् असर्वर्गतिहि माननां । बहुरि सर्वजीवनिकं त्रसही मानिये स्थावर न मानिये तौ वनस्पतिकायिकादिक जीव न ठहरै । जातैं चलतेकूंही जीव कहै तब सूता मूच्छित अंडे में तिष्ठताभी जीव न ठहरै | जो कहै तिनका आकारविशेष है, तातें जीव हैं तो ऐसे वनस्पतिकेभी जलादि आहार पावने न पावनेतें हरित होना सूकी जाना ऐसें लक्षणतें जानिये ए जीव हैं । तातें स्थावर त्रस दोऊही भेद माननां युक्त है ॥ आगे का भेद पहली कहना अनुक्रम है, ताकूं उल्लंघ्य एकेंद्रियस्थावर के भेद प्रतिपत्ति कै सूत्र हैं हैं । जातें एकेंद्रिय के भेद बहुत नाहीं कहने हैं । तातें तिनिकूं पहली कहि जाय है 1 For Private and Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ANDHUPAL www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय || पान २५५ ॥ ॥ पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः ॥ १३ ॥ याका अर्थ - पृथिवी अप् तेज वायु वनस्पति ए पंच स्थावर जीव हैं । स्थावर नामा नामकर्मकी प्रकृति के भेद पृथिवीकायिकादि कहे । ताके उदय के निमित्ततें जीवनिकै पृथिवीकायिकादिक संज्ञा जाननी । इनिके शब्द पृथनादिक धातुनितें निपजै हैं । तौभी रूढिके वशतें पृथनादिक कहिये विस्तारादिक अर्थकी इहां अपेक्षा न करणी । इनि पृथिवी आदि के आर्ष कहिये ऋषिनिके आगमविषै च्यारि च्यारि भेद कहे हैं । सोही कहिये पृथिवी, पृथिवीकाय, पृथिवीकायिक, पृथिवीजीव । अपू, अप्काय, अप्कायिक, अप्जीव । तेज, तेजकाय, तेजकायिक, तेजजीव । वायु, वायुकाय, वायुकायिक, वायुजीव । वनस्पति, वनस्पतिकाय, वनस्पतिकायिक, वनस्पतिजीव ऐसैं । तहां अचेतनपुद्गल अपने स्वभावही कठिणता आदि गुणसहित है ताकूं तो पृथिवी कहिये | जातैं अचेतनपणांतें पृथिवीकाय नामकर्म प्रकृतिके उदयविनाभी पृथनक्रिया जो फैलाना आदि क्रियाताकर सहित पृथिवी ही । अथवा दूसरा अर्थ यहु, जो, जामैं अगिले तीनूं भेद पाइये ऐसा सामान्यकुंभी पृथिवी कहिये । बहुरि पृथिवीकायिक जीव जामैं था सो मूवा ताका शरीर रह्या ताकूं पृथिवीकाय कहिये । जैसें मूवा मनुष्यका काय होय तैसें । बहुरि पृथिवीकाय जाकै For Private and Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५६ ॥ होय ऐसा जीव ताक् पृथिवीकायिक कहिये । सो यहु, पृथिवी शरीरके संबंधसहित है । बहुरि पृथिवीकायनामानामकर्मकी प्रकृतिका जाकै उदय आया अन्यकायके शरीरतें छूट्या जेतें पृथिवीकाय शरीर नांही ग्रहण कीया जेतें अंतरालमै कार्मणयोगमैं तिष्ठे तेतें ताळू पृथिवीजीव कहिये । ऐसेंही अप्कायादिकवि अर्थ लगा लेणां ॥ ए पांच स्थावरजीव हैं। तिनिकै प्राण च्यारि । स्पर्शनेंद्रियप्राण , कायवलप्राण, उच्छ्वासनिश्वासप्राण, आयुप्राण ऐसें ॥ इहां विशेष जो, केवलज्ञानतें लगाय अनादिकर्मसंयोगः घटतें घटते ज्ञानका अपकर्ष करिये तब सूक्ष्मज्ञान एकेंद्रियनिकै रहै है । इहां प्रश्न, जो, घटतें घटते जडही क्यों न रह्या ? ताईं कहिये घटना तो आपहीविर्षे कहिये । जड तो अन्य द्रव्य है । जातें प्रध्वंसाभाव सत्वहीकै कहिये । बहुरि सत्त्वका अत्यंत अभावभी युक्त नांही । कोई कहै, कर्मका अत्यंत अभाव कैसे है ? ताकू कहिये कर्मरूप पुद्गल भये थे तिनिका कर्मभावका नाश होय पुद्गलपरमाणूंनिका तौ अभाव न भया । ऐसें एकेंद्रियनिवि ज्ञानका परम अपकर्ष निश्चय कीजिये । तातें स्थावरजीवनिका सद्भाव युक्त है । आगें कहै हैं, जो, त्रसजीव कोन हैं? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥ हीन्द्रियादयस्त्रसाः॥१४॥ ఆries పరుల పరుపులకer For Private and Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५७ ।। याका अर्थ- द्वींद्रियजीवन आदि देकरि तेइंद्रिय चौइंद्रिय पंचेंद्रिय ऐसे त्रसजीव हैं ॥ दोय हैं इंद्रिय जाकै ताकू द्वींद्रिय कहिये । बहुरि द्वींद्रिय हैं आदि जिनिकै ते दींद्रियादिक कहिये । इहां आदिशद्ध है सो आगमवि इनिकी व्यवस्था है, ताका वाचक कहिये हैं । दींद्रिय त्रींद्रिय चतुरिंद्रिय पंचेंद्रिय ऐसै । इहां तद्गुणसंविज्ञान समासका ग्रहण है । तातें दींद्रियकाभी ग्रहण करनां । जाते या समासमैं आदिकाभी पदार्थ ग्रहण हो है । बहुरि पूछे है , इनिके प्राण केते केते हैं ? तहां कहिये हैं। दींद्रियके छह प्राण हैं। च्यारि तौ एकेंद्रियकै पहलै कहे तेही लैणे । बहुरि रसना इंद्रिय बहुरि वचनबल ये दोय अधिक कीये छह भये । बहुरि त्रींद्रियकै घ्राण इंद्रियकरि अधिक सात प्राण हैं। बहुरि चतुरिंद्रियके चक्षु इन्द्रियकरि अधिक आठ प्राण हैं। बहुरि पंचेंद्रियके तिर्यचनिविर्षे असंज्ञीकै तो कर्ण इंद्रियकरि अधिक नव हैं । बहुरि संज्ञीके मनवलकरि अधिक दश प्राण हैं । ऐसे पांच सूत्रनिकरि सर्व संसारी जीव कहै । इहां कोई पूछे, विग्रहगति अंतरालमें इंद्रिय नाही तिनिका ग्रहण कैसे भया? तहां कहिये, जो, त्रसस्थावर नामकर्मका उदय विग्रहगतिमें भी है। तिस विना होय तो मक्तजीव ठहरै, तातें तेभी आय गये || आगैं, दींद्रिय आदि ऐसा कह्या तहां आदिशब्दमैं कहांतांई गिणनां? ताकी संख्याकी Exantertaircrisireatipratireritairerikasexseries For Private and Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Cast www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। द्वितीय अध्याय || पान २५८ ॥ मर्यादा जनावनेकूं नियमका सूत्र कहे हैं ॥ पञ्चेन्द्रियाणि ॥ १५॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ -- इंद्रिय पांच हैं | इंद्रियशब्दका अर्थ तौ पहले कह्याही था, जो इंद्र कहिये आत्मा संसारी जीव ताका लिंग कहिये जनावनेका चिन्ह । तथा इंद्र जो नामकर्म ताकरि रचे जे आकार ते इंद्रिय हैं । बहुरि पंच शब्दकार नियम किया, जो इंद्रिय पांचही हैं, हीनाधिक नाही । इहां अन्यमती कहै, जो कर्मइंद्रिय कहिये वचन हाथ पायु उपस्थ इनिकाभी ग्रहण चाहिये । ताकूं कहिये, इहां न चाहिये । जातें इहां आत्माका उपयोगका प्रकरण है । तातैं उपयोग के कारणही ग्रहण चाहिये । क्रिया के साधन नाही कहे। जो क्रियासाधनभी कहिये तौ अनवस्था आवै । अंगोपांग नामा नामकर्मनैं रचे जे क्रियाके साधन ते सर्वही ग्रहण कीये चाहिये । वचनादिक पांचही ग्रहण कैसे होय ? ॥ आगे, तिनि इंद्रियनिके भेद दिखावनेकूं सूत्र कहै हैं - ॥ द्विविधानि ॥ १६ ॥ याका अर्थ -- जे इंद्रिय कहे ते द्रव्येंद्रिय भावेंद्रियकरि दोय प्रकार हैं । इहां विधशब्द है सो For Private and Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २५९ ॥ प्रकारखाची है । ताका समास ऐसा होय है, दोय प्रकार जाके ताकू द्विविध कहिये दोय प्रकार हैं । ऐसा अर्थ भया । ते कौन ? द्रव्येंद्रिय भावेंद्रिय ऐसें ॥ तहां द्रव्येदियके स्वरूपका निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥निर्वृत्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥ १७॥ ___ याका अर्थ-- निवृति उपकरण ऐसै दोय प्रकार द्रव्येंद्रिय है ॥ तहां जो कर्मकरि रची होय ताकू निवृति कहिये । सो दोय प्रकार है । बाह्य निर्वृति अभ्यंतर निर्वृति । तहां जो उत्सेध अंगुलकै असंख्यातवै भाग परिणाम शुध्द जे आत्माके प्रदेश, ते न्यारे न्यारे नेत्र आदि इंद्रियनिके आकारकरि अवस्थित होय तिनिकी वृत्ति सो तो अभ्यंतरनिवृति है । बहुरि तिनि आत्माके प्रदेशनिविर्षे इंद्रिय है नाम जिनिके ऐसे जे न्यारे न्यारे आकार नामकर्मके उदयकरि निपजाये हैं अवस्थाविशेष जिनिकै ऐसे ते पुद्गलके संचय समूह सो बाह्यनिर्वृति है । बहुरि जो निर्वृतीका उपकार करै सो उपकरणभी दोय प्रकार है । अभ्यंतर उपकरण बाह्य उपकरण । तहां काला धौला जो नेत्रनिविर्षे मंडल गोलाकार आदि है सो तो अभ्यंतर है । बहुरि वांफणी तथा नेत्र जाकै ढकै ऐसे डोला इत्यादि बाह्य उपकरण है । तैसेही अन्य इंद्रियके जानने ॥ For Private and Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६० ॥ आगें भावेंद्रियकू कहिये हैं । ताका सूत्र-- ॥लब्ध्यपयोगौ भावेन्द्रियम् ॥ १८॥ याका अर्थ-- लब्धि उपयोग ए दोऊ भाव इंद्रिय हैं ॥ तहां ज्ञानावरणके क्षयोपशमका विशेषकी प्राप्ति सो लब्धि है। बहुरि जाके निकट होतें आत्मा द्रव्य इंद्रियरूप निवृतिव्यापार करै प्रवर्ते ऐसा जो लब्धि जाकू निमित्त होय ऐसा जो आत्माका परिणाम सो उपयोग है । भावार्थ जो ज्ञेयके आकार परिणमनरूप ज्ञान होय सो उपयोग कहिये ऐसे ए दोऊ भावेंद्रिय हैं । इहां कोई पूछे है , जो, उपयोग तौ इंद्रियका फल है ताकू इंद्रिय कैसै कहिये? ताका समाधान, जो, कारणका धर्म होय ताकू कार्यविभी देखिये है। ऐसै घटकै आकार परिणम्या ज्ञानकू घट ऐसा कहिये ऐसे है । बहुरि इंद्रियशब्दका स्वार्थ है सोभी उपयोगविर्षे मुख्य है तातेभी इंद्रिय कहिये । जैसें इंद्र कहिये आत्मा ताका लिंग होय ताकं इंद्रिय कहिये, सो यहभी अर्थ उपयोगविर्षे मुख्यपणे है । जातें ऐसा कह्या है, जो, उपयोगलक्षण जीव है । सो याते उपयोगकू इंद्रिय कहना न्याय्य है ।। आगे कहे जे इंद्रिय तिनिकी संज्ञा तथा अनुक्रम प्रतिपादन अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि ॥ १९॥ artibitoriasiseriesireatisatisextliveriessixverisisix. For Private and Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६१ ॥ याका अर्थ-- स्पर्शन रसन घ्राण चक्षु श्रोत्र ए पांच इंद्रियनिके नाम हैं ॥ इनिके नामनिका निरुक्ति अर्थ कहिये है । लोकवि इंद्रियनिकै पराधीन विवक्षा देखिये है। जैसे लोक कहै है मै इनि नेत्रनिकरि नीकै देखू हूं । तथा मै इनि काननिकरि भलै सुणूं हूं । ताते परतंत्रपणातें स्पर्शनादिककै करण अर्थपणां है सोही कहिये है। वीयांतराय मतिज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशम बहुरि अंगोपांगनामा नामकर्मका उदयका लाभका आलंबनतें आत्मा जाकरि विषयकू स्पर्शे ताकू स्पर्शन | कहिये । ऐसेंही जाकरि अपने विषयकू आस्वादै ताकू रसन कहिये । ऐसेंही जाकरि. सूंघे ताकू | प्राण कहिये । ऐसेंही जाकर देखै ताकू चक्षु कहिये । ऐसेंही जाकरि सुणै ताश्रोत्र कहिये । बहुरि लोकविर्षे स्वतंत्र कहिये स्वाधीन विवक्षाभी है । जैसे लोक कहै है ए मेरे नेत्र नीकै देखे हैं । ए मेरे कान नीकै सुणै हैं इत्यादि । तातें स्वतंत्र अर्थ कीजिये तब कर्ता अर्थभी होय है । जैसैं जो विषयकं स्पशैं सो स्पर्शन कहिये । ऐसेंही जो आस्वादै ता; रसन कहिये । सूंघे ताकू प्राण कहिये । देखै ताकू चक्षु कहिये । सुणे ताकू श्रोत्र कहिये । इनिका सूत्रमैं संज्ञाका अनुक्रम है । सो एकेंदियादि जीवनिकै एक एक वधै ताका अनुक्रम जनावनेके अर्थि है सो आगे कहसी ॥ इहां विशेष , जो, स्पर्शनका आदिविर्षे ग्रहण कीया है । जाते यह शरीरव्यापी है । रसन प्राण For Private and Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६२ ॥ GACTORIACINPORANPATRACRPANACOPEOPARTPROACTPAPapn चक्षु अल्पव्यापी है । बहुरि श्रोत्र अंतमैं कह्या, जातें यहु बहु उपकारी है । धर्मश्रवणादि उपकार यातें प्रधानताकरि है । बहुरि इनि इंद्रियनिके विर्षे परस्पर भेदभी है । जाते अपने अपने विषय ग्रहण करै हैं । बहुरि अभेदभी है । जाते भाव इंद्रिय तो एक आत्माहीका परिणाम है । द्रव्यइंद्रिय एक पुद्गलका परिणाम है ॥ आगें इनि इंद्रियनिका विषय दिखावनेकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तदर्थाः ॥ २०॥ ___ याका अर्थ-- स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द ये पंचेंद्रियनिके पांच विषय हैं । इहां स्पर्शादि शब्दनिकै द्रव्यपर्यायकी प्रधानविवक्षाविर्षे कर्मसाधन तथा भावसाधन जाननां। तहां द्रव्यप्रधान विवक्षावि तौ कर्मसाधन है। जो स्पर्शिये ताकू स्पर्श कहिये । आस्वादिये ताकू रस कहिये । सूंघिये ताकू गंध कहिये । वर्णिये ताकू वर्ण कहिये । जो शब्दरूप होय ताकू शब्द कहिये। बहुरि पर्यायकी प्रधानविवक्षाविर्षे भावसाधन है। स्पर्शना सो स्पर्श है। रसना सो रस है। सूंघना सो गंध है । वर्णना सो वर्ण है । शब्द होना सो शब्द है । बहुरि इनिका अनुक्रम इंद्रि यनिकै अनुक्रमतें कह्या है ।। ఆయనకు కుండనందులకుండలు For Private and Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६३ ॥ Createracareerracotseriespresserieseartskertists ___ आगें कहै हैं, जो मन अनवस्थित है तातें यह इंद्रिय नाही । ऐसें याकै इंद्रियपणां निषेध्या है । सो कहा यह मन उपयोगका उपकारी है की नाही है ? तहां कह्या जो उपकारी है मनीवना इंद्रियनिकै विषयनिवि विशिष्ट अपने प्रयोजनरूप प्रवृत्ति नांही होय है । तब पूछ है, मनकै अर इंद्रियनिकै सहकारी मात्रही प्रयोजन है कि कछु औरभी प्रयोजन है ? ऐसे पूछ मनका प्रयोजन दिखावनेकू सूत्र कहै हैं-- ॥ श्रुतमनिन्द्रियस्य ॥२१॥ याका अर्थ- अनिद्रिय कहिये मन ताका श्रुत कहिये श्रुतज्ञानगोचर पदार्थ है सो विषय है प्रयोजन है ॥ श्रुतज्ञानका विषय जो अर्थ ताकं श्रुत कहिये । सो अनिद्रिय कहिये मन ताका विषय है । जातें पाया है इरुतज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशम जानें ऐसा जो आत्मा ताकै सुणे पदार्थविर्षे मनका आलंबनस्वरूप ज्ञानकी प्रवृत्ति है । अथवा इरुतज्ञानकुंभी श्रुत कहिये है । सो यह ज्ञान अनिद्रियका अर्थ कहिये प्रयोजन है । यहु प्रयोजन मनकै स्वाधीनही साध्यरूप है । इंद्रियनिका आधीनपणां यामैं नाही है । इहां कोई कहै सुननां तौ श्रोत्र इंद्रियका विषय है । ताका समाधान , | जो, सुननां तौ श्रोत्र इंद्रियका विषय है सो तो मतिज्ञान है । तिस पछि जीवादि पदार्थ विचारिये For Private and Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६४ ॥ सो श्रुतज्ञान है । सो मनहीका विषय है । आगें, न्यारे न्यारे विषय जिनके ऐसे कहे जे इंद्रिय, तिनिके स्वामिपणांका निर्देश कीया चाहिये । तहां पहली कह्या जो स्पर्शन इंद्रिय ताका स्वामीपणाका नियमकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ वनस्पत्यन्तानामेकम् ॥ २२॥ याका अर्थ-- वनस्पति है अंत जिनिकै ऐसे जे पूर्वोक्त पृथिवी अप् तेज वायु वनस्पति तिनिकै एक कहिये एक स्पर्शन इंद्रिय है ।। एक कहिये पहला स्पर्शन इंद्रिय सो पृथिवीतें लगाय वनस्पतिपर्यंत जीवनिकै जाननां । तिस स्पर्शन इंद्रियका उत्पत्तिकारण कहिये है। वीर्यांतराय स्पर्शन इंद्रियावरणनामा ज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशम होतें बहुरि अवशेष इंद्रियज्ञानावरणकर्मका सर्वघातिस्पर्दकनिका उदय होतें बहुरि शरीर नामा नामकर्मका उदयका लाभका अवलंबन होतें | एकेंद्रियजाति नामकर्मका उदयके वशवर्तिपणां होते जीवकै एक स्पर्शन इंद्रिय प्रकट होय है । तातें | स्पर्शन इंद्रियके स्वामी पांच स्थावरकायके जीव हैं । ऐसें जाननां ॥ आगें, अन्य इंद्रियानिके स्वामी दिखावनेकै अर्थि सूत्र कहै हैं eartsibeertairertsiderellbatextoxveresteertlab For Private and Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय || पान २६५ ॥ ॥ कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि ॥ २३ ॥ याका अर्थ - कृमि कहिये लट आदिक, पिपीलिका कहिये कीडी, आदिक, भ्रमर कहिये भौरा आदिक, मनुष्य आदिक इनिकै स्पर्शन पीछे एक एक इंद्रिय वधती है । एक एक ऐसा वीप्सा कहिये बारबार कहणेका अर्थमें दोय बार एकशब्द कया है । तहां कृमिकूं आदिकर अरु इंद्रियविषै स्पर्शनं आदिकरि एक एक वधता जोडनां । बहुरि आदिशब्द सर्वकै जुदा जुदा कहनां । इहां कृमि कहिये लटकूं आदिकरि जीवनिकै रसनकरि अधिक स्पर्शन है । स्पर्शन रसन ए दोय इंद्रिय हैं । बहुरि पिपीलिका कहिये कीडी आदिक जीवनिकै स्पर्शन रसन घाण ऐसे तीन इंद्रिय हैं । बहुरि भ्रमर आदिक जीवनिकै स्पर्शन रसन त्राण चक्षु ऐसे च्यारि इंद्रिय हैं । बहुरि मनुष्य आदि जीवनकै स्पर्शन रसन घ्राण चक्षु श्रोत्र ऐसे पांच इंद्रिय हैं। ऐसे एकएक बधता यथासंख्य जननां । इनकी उत्पत्ति स्पर्शनकी उत्पत्तिकीज्यों कर्मनके निमित्ततें हो है । तहां आगे आगे जे इंद्रिय जिनके नाही, तिनिकै तिनि इंद्रियावरण कर्मका सर्वघातिस्पर्द्धकनिका उदय जानि लेना ॥ आगे, ए कहे जे दोय भेदरूप तथा इंद्रियभेदकार पंचप्रकार संसारी जीव तिनिविषै पंचेंद्रिय के भेदन कहे, तिनिकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं - For Private and Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ।। सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ।। पान २६६ ॥ ॥सज्ञिनः समनस्काः ॥२४॥ याका अर्थ- पंचेंद्रिय जीवनिविर्षे जे मनसहित हैं ते संज्ञी हैं | मन तो पूर्व कह्या, सो जाननां । तिस मनकरि सहित होय ते समनस्क ते संज्ञी हैं । संज्ञीके कहनेकी सामर्थ्यहीनै अवशेष संसारी जीव रहे ते असंज्ञी हैं ऐसा सिद्ध भया । तातें याका न्यारा सूत्र न कह्या । इहां कोई तर्क करै है, जो, संज्ञी ऐसा कहनेतेही अर्थ तौ आय गया । ताका समनस्क ऐसा विशेषण तौ अनर्थक है । जाते मनका व्यापार हितकी प्राप्ति अहितका परिहारकी परीक्षा करना है, सो संज्ञाभी सोही है । ताका समाधान, जो, ऐसा कहनां युक्त नाही । जाते संज्ञा ऐसा शब्दके अनेक अर्थ हैं तहां व्यभिचार आवै है। तहां प्रथमतौ संज्ञा नामकू कहिये है । सो नामरूप संज्ञा जाकै होय सो संज्ञी ऐसा कहते सर्वही प्राणी नामसहित हैं तहां अतिप्रसंग भया । बहुरि कहै संज्ञा संज्ञानं कहिये भले ज्ञानकुं कहिये है । तो तहांभी अतिप्रसंग है । जातें संज्ञान सर्वही प्राणिनीकै है । बहुरि आहार आदि अभिलाषकुंभी संज्ञा कहिये है। तहां भी अतिप्रसंगही होय । जाते यहभी सर्वही प्राणी पाईये है । तातें समनस्कविशेषण सफल है । बहुरि ऐसै कहे गर्भके विर्षे तिष्ठता जीव तथा अंडेविर्षे तिष्ठता तथा मूर्छित भया तथा सूता इत्यादि अवस्थारूप प्राणीनिकै हित अहितकी परीक्षाका For Private and Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६७ ॥ अभाव होतेभी मनके सद्भावतें संज्ञीपणा बणै है ॥ इहां विशेष, जो, शिक्षा क्रिया आलापका ग्रहणरूप संज्ञा जाकै होय सोही संज्ञी है । बहुरि केई कहे हैं, जाकै स्मरण होय सो संज्ञी है, तहां ऐसा जाननां, जो, स्मरणसामान्य तौ सर्वही प्राणीनिकै है । तत्कालका हूवा वच्छा माताके स्तनकू लगि जाय है, सो पूर्व आहारकरही आया है । तातें आहारकी अभिलाषारूप संस्कारका स्मरण वाकै है । इत्यादि उदाहरण सर्वजीवांके अनेक जन्ममैं अनुभवता आया है । सो अभिलाषारूप संज्ञा तो सर्वहीकै स्मरणसामान्य है। बहुरि स्मरणविशेष सो शिक्षा क्रिया आलापविर्षे है, हैही । ऐसे जीवका स्वरूपतत्त्व स्वलक्षणभेद इंद्रिय मन अर इंद्रिय मनके विषय स्वामी कहे, ते सामान्य तौ संग्रहनयकरि विशेष व्यवहारनयकरि दोऊ प्रमाणकरि जानने । आगें पूछे है, हिताहितका विचार प्राणीनिकै मनके विचारपूर्वक है, तो नवा शरीरप्रति ग्रहणकू उद्यमी भया अगिला शरीर छूटि गया तब मन तो है नांही, तो याके कर्मका आस्रव होय है । सो काहे हो है? ऐसें पूछे उत्तर कहै हैं-- ॥ विग्रहगतौ कर्मयोगः ॥२५॥ याका अर्थ--विग्रहगति कहिये अंतरालविर्षे अनाहारक अवस्थामें कार्मणयोग है । विग्रह For Private and Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २६८ ॥ नाम देहका है । ताकै अर्थि जो गति कहिये गमन करे, ताकू विग्रहगति कहिये । अथवा विग्रह कहिये व्याघात कर्मका आस्रव होतेंभी नोकर्मपुगलका निरोध कहिये रुकना । ऐसें विग्रहकरि गमन करे सो विग्रहगति है । बहुरि सर्वशरीरनिका बीजभूत उत्पत्ति करणहारा शरीर सो कार्मण शरीर है । ता कर्म कहिये । बहुरि योग वचन मनकायके पुद्गलवर्गणा है निमित्त जाईं ऐसा आत्माके प्रदेशनिका चलाचलपणां है । तिस कार्मणशरीरकरि कीया जो योग, सो विग्रहगतिविर्षे है । ऐसा विग्रहगतिविर्षे कर्मका ग्रहणभी होय है । बहुरि देशांतरका संक्रमणभी होय है ॥ इहां विशेष, जो, कोई कोई कहै है, आत्मा तो सर्वगति है ताकै गमनक्रिया नाही। बहुरि पूर्वशरीर छूट्या तब उत्तरशरीर धान्या तब अंतरालभी नाही। ताका समाधान, जो, आत्मा गमनक्रियासहित प्रत्यक्ष दीखे है । जातें आत्मा शरीरप्रमाण है सो तो अनुभवगोचर है । बहुरि शरीरकी साथि याका गमन है । बहुरि अन्यशरीरग्रहण करै तब अंतरालमें कार्मणशरीर न होय तौ तहां मुक्तजीव वत् कर्मका ग्रहणभी न होय, तव नवीन शरीर काहेदूं धारे? तातें गमनभी करै है अरु अंतराल में कार्मणयोगभी है । यह निश्चय है । आगें, देशांतरनें गमन करता जे जीवपुद्गल तिनिकै गमन श्रेणीबंध सूधा होय है कि जैसे GAGANPAGAPANPRAFARPANGACANPARENICIPAGGAFARPAGGAFARPAPGAGANPATRO For Private and Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ।। पान २६९ ॥ तैसें ? ऐसें पूछे सूत्र कहे हैं-- ॥ अनुश्रोणि गतिः ॥ २६ ॥ ___ याका अर्थ- जीवनिका तथा पुद्गलनिका गमन आकाशके श्रेणीबंध प्रदेशनिविही होय है, विदिशारूप न होय है ॥ लोकके मध्यतें लगाय ऊर्ध्व अधः तिर्यक् आकाशके प्रदेशनिका अनुक्रमतें पंक्तिरूप अवस्थान ताळू श्रेणी कहिये । इहां अनुशब्द श्रेणीके अनुक्रमकू कहै हैं। जीवकी तथा पुद्गलनिकी गति सूधी होय है ऐसा अर्थ है । इहां कोई पूछ है, जीवका तो अधिकार है, इहां पुद्गलका ग्रहण कैसैं कीया ? ताका उत्तर, जो, इहां गमनका ग्रहण है सो गमन जीवकभी है पुद्गलकैभी है । तातें दोऊका ग्रहण करना । जो जीवनिहाँकै गति मानिये तो गतिग्रहण अनर्थक होय जातें गतिका अधिकार हैही। बहुरि उत्तरसूत्रविर्षे जीवका ग्रहण है तातें इहां पुद्गलकीभी प्रतीति होय है । बहरि कोई पछै है, चंद्रमा आदि ज्योतिषी देवनिकै मेरुकी प्रदक्षिणाके कालविर्षे तथा विद्याधरादिककै विनाश्रेणीभी गमन है । विदिशारूप वक्रगमनभी है । ऐसें कैसे कह्या ? जो, श्रेणीबंधही गमन है। ताका उत्तर- इहां कालका तथा क्षेत्रका नियमकरि कहा है। तहां जीवनिकै मरणका कालमैं अन्यभवकू गमन हो है । तथा मुक्तजीवनिकै ऊर्ध्व गमन हो है । तिस eadsiritsarapherevertipreritaireritossertistseritsar For Private and Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय । पान २७० ।। कालमें श्रेणीरूपही गमन हो है । तहां तो कालनियम है । बहुरि ऊर्बलोकते अधोलोक अधोलोकतें ऊर्ध्वलोक तिर्यक् लोकतें नीचे उपरि गमन करै सो श्रेणीरूपही करै । तथा पुद्गलकी परमाणू एक समयमैं चोदा राजू गमन करै सो सूधाही गमन है । ऐसें देशका नियम है । बहुरि औरप्रकार गमन है सो नियम नाहीं-सूधाभी होय वक्रभी होय ।। आगें तिसहीका विशेष जाननेकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ अविग्रहा जीवस्य ॥२७॥ याका अर्थ- मुक्तजीवकी गति अविग्रहा कहिये वक्रताकरि रहित है । श्रेणीबंध गति करि एक समयविर्षे सिद्धिक्षेत्रवि जाय तिष्ठै है ॥ विग्रहनाम व्याघातका है । ताकू कौटिल्य कहिये वक्रताभी कहिये । ऐसा विग्रह जहां नाहीं सो अविग्रह कहिये । ऐसी अविग्रह गति है, सो मुक्तजीवकै है । इहां मुक्तजीवका नाम कैसे जानिये ? जो अगले सूत्र में संसारीका नाम है, तातें जानिये यहां मुक्तजीव है । बहुरि इहां कोई तर्क करै है, अनुश्रेणि गति है, इस सूत्रकरिही अन्य गतिका निषेध भया, फेरी इस सूत्रकरि कहा प्रयोजन रह्या? ताका समाधान, पूर्वसूत्रविर्षे अनुश्रीण | गति तो कही । तहां इस सूत्रकरि ऐसा जानिये, जो, कहूं श्रेणीविनांभी गमन है, ताकै अर्थि | Satsaxcertifourtworreritsapoatsabrertiseriesserts For Private and Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सवार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २७१ ।। यह सूत्र है । इहां फेरी कहै , देशकालका नियम तहांही कह्या है । ताकू कहिये, सूत्रविर्षे देशकालका नियम कह्या नाही, तातें इस मूत्रतें जान्या जाय है ।। आगै, जो कर्मके संगते रहित असंग जो आत्मा ताकै तौ प्रतिबंधरहित लोकके अंतताई गमनकालके नियमरूप जानिये है । बहुरि देहसहित जो संसारी जीव है ताकी गति प्रतिबंध सहित है कि मुक्त आत्माकीज्यों सूधी है? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ विग्रहवती च संसारिणः प्राक् चतुर्व्यः ॥ २८॥ याका अर्थ- संसारी जीवकी गति विग्रहसहित है मोडा खाय है । तहां च्यारि समयकै पहली पहली तीन मोडारूप है ॥ इहां प्राक् चतुर्थ्यः ऐसा शब्द तौ काल जो समय ताका नियमकै अर्थि है । प्राक् शब्दका मर्यादा अर्थ है । तहां चौथा समय पहली विग्रहवान गति हो है । चौथाविर्षे विग्रह कहिये मोडा नांही है । इहां पूछे है, जो, चौथे समये विग्रहगति काहेरौं नाही? ताका उत्तर , जो, प्राणी, सर्वोत्कृष्ट विग्रह है निमित्त जाईं ऐसा क्षेत्रकू निष्कुट ऐसी संज्ञा है, तहां उपजनां होय तहां अनुश्रेणिका अभावतें इपुगतिका अभाव होतें निष्कुटक्षेत्र पहुंचनेकू तीन जामें मोडा || ऐसा त्रिविग्रहगति आरंभै है । तिस सिवाय ऐसा क्षेत्र नांही जामैं मोडा खाय पहुंचै । तातें तीनही For Private and Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २७२ ॥ | समय विग्रह है । चौथे समयमैं नांही । इहां सूत्रमें चशब्द है सो संसारीकी गति विग्रहसहितभी है विग्रहरहितभी है ऐसा समुच्चयके अर्थि है ॥ इहां विशेष, जो, गति कही तिनकी संज्ञा आगमविर्षे ऐसी है इषुगति, पाणिमुक्त, लांगलिका, गोमूत्रिका । तहां इषुगति तो विग्रहरहित है । ताका दृष्टांत जैसे इषु कहिये तीर चालै सो सूधा ठिकाणे पहुचे तैसें इषुगति है । याका काल एकसमयही है । सो संसारीनिकैभी हो है । बहुरि मुक्तजीवकैभी हो है । बहुरि पाणिमुक्तवि एक मोडा हो है । याका काल दोय समय है। तहां जैसे पाणि कहिये हाथ ताविर्षे जलादिक द्रव्य होय ताकू क्षेपिये तब एक मोडा ले, सो यहु संसारीकैही होय है । बहुरि लांगली गति है ताविर्षे दोय मोडा ले है । याका काल तीन समय है । जैसे लांगल नाम हलका है ताकै दोय मोडा होय है यहुभी संसारीकैही है । बहुरि गोमूत्रिका गतिका काल च्यारि समय हैं ताविर्षे तीन मोडा ले है । चौथे समय निष्कुटक्षेत्रवि पहुंचे है । जैसे गऊ मूतता चल्या जाय तब मूतविर्षे केई मोडा होय हैं सो इहां उपमामात्र है । तिनकू वहुही कहिये तातें तीनही मोडा हैं । यहुभी संसारीकैही होय है ॥ आगै पूछे है, विग्रहवती गतिका तौ कालका नियम कह्या बहुरि अविग्रहवतीका कालनियम केता है? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं Pareriewsroorksperitsartasvertesertprerever For Private and Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय || पान २७३ ।। ॥ एकसमयाऽविग्रहा ॥ २९ ॥ याका अर्थ - अविग्रहगति है सो एक है समय है काल जाका ऐसी है | एक है समय जाकै ताकूं एकसमया कहिये । नांही विद्यमान है विग्रह जाकै ताकूं अविग्रहा कहिये । ऐसे गतिसहित जे जीवपुद्गल तिनिकी गति अव्याघात कहिये रुकनां मोडा लेना तिनिविनां एकसमयकालमात्र है । याहीं ऋजुगति कहिये है सो क्षेत्र अपेक्षा लोकके अंततांई है । अधोलोकतें लगाय ऊर्ध्वलोकपर्यंत लोकका अंत चौदह राजू है । सो जीव पुद्गल सुधा गमन करे तो एक समय में चौदह राजू पहुंचे ऐसा भावार्थ जानना ॥ आगैं, अनादिकर्मबंधका संतानविषै मिथ्यादर्शन आदि कारणके वश कर्मनिकं ग्रहण करता जो यहु जीव सो विग्रहगतिविषैभी आहारकहीका प्रसंग आवै है । तातें तिसका नियमकै अर्थ सूत्र कहै हैं॥ एकं द्वौ त्रीन् वाऽनाहारकः ॥ ३० ॥ याका अर्थ - विग्रहगतिविषै यह जीव एकसमय अथवा दोय समय तथा तीन समय अनाहारक है, नोकवर्गणाका आहार नांही है ॥ इहां समयका तौ अधिकार संबंध कर लेना । For Private and Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २७४ ॥ बहुरि सूत्रमैं वा शब्द विकल्पकै अर्थि है । जैसी इच्छा होय तहांही रह जानां सो विकल्प है । जैसे पाणिमुक्तगति करै सो एकसमयही अनाहारक रहै । लांगलिकगति करै सो दोय समयही अनाहारक रहै । गोमूत्रिकागति करै सो तीन समय अनाहाक रहै । आगै चौथा समय आहारकहीका है । जातें ऐसा क्षेत्र नांही जो फेरि मोडा खाय । तहां औदारिक वैक्रियिक आहारक ए तीन शरीर तथा आहार आदि छह पर्याप्तकै योग्य पुद्गलवर्गणाका ग्रहण सो आहार कहिये । जाते यहु आहार नांही सो अनाहारक है । बहुरि कर्मवर्गणाका ग्रहण जेतें कार्मण शरीर है तेतें निरंतर है । तहां उपजनेके क्षेत्रप्रति जो ऋजुगतिही करै तौ आहारकही है । बहुरि विग्रहगतिविर्षे तीन समय अनाहारक रहै है । ऐसें गमनविशेषका निरूपण छह सूत्रनिकरि कीया ॥ आगैं, ऐसे भवांतरनौ गमन करता जो जीव ताकै नवीन शरीरकी उत्पत्तिका प्रकार प्रतिपादनकै अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ सम्मूर्छनगर्भोपपादा जन्म ॥ ३१ ॥ ___याका अर्थ-- जीव नवीन शरीर धरै है ताके जन्म तीन प्रकार हैं । संमूर्छन गर्भ उपपाद | ऐसें ॥ तहां ऊर्ध्व अधो तिर्यक् ऐसै तीन जे लोक तिनिविर्षे जहां तहां अवयवसहित देह बनि For Private and Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २७५ ॥ जाय ताकू संमूर्छन कहिये । संमूर्छन शद्धका अर्थ अवयवका कल्पन है ।। बहुरि स्त्रीके उदरविर्षे वीर्यलोहीका गरण कहिये मिश्रित होनां मिलनां सो गर्भ है । अथवा माताकरि उपयुक्त कीया जो आहार ताका जाविर्षे गरणा कहिये निगलना होय सो गर्भ कहिये ॥ बहुरि जाविर्षे प्राप्त होयकरिही उपजै उठै चलै ऐसा देवनारकोनिका उपजनेका स्थान ताळू उपपाद कहिये ॥ ए तीन संसारी जीवनिकै जन्मके प्रकार हैं। सो शुभ अशुभ परिणामकै निमित्ततें बंध्या जो कर्म ताके भेदनिके उदयकरि कीये होय हैं । इहां विशेष, जो, एकजन्मके भेद सामान्यपणे कीये हैं इनिहीकै विशेषकरि भेद कीजिये तो अनेक हैं। बहुरि गर्भजन्म तथा उपपादजन्मके कारण तो प्रगट हैं। बहुरि संमूर्छन जन्मके वाह्य कारण प्रत्यक्षगोचर नांहीभी हैं। जहां तहां उत्पत्ति होय जाय है ऐसें जाननां ॥ आगें, अधिकाररूप कीया जो संसारके भोगनेकी प्राप्तिका आश्रयभूत जन्म, ताकी योनिके भेद कह्या चाहिये । एसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥सचित्तशीतसँटताः सेतरा मिश्राश्चैकशस्तद्योनयः ॥ ३२॥ याका अर्थ- सचित्त शीत संवृत इनितें इतर अचित्त उष्ण विवृत बहुरि तीनूंहीकै मिश्रतें ऐसें नव भेद योनिके हैं । आत्माका चैतन्यका विशेषरूप परिणाम सो तो चित्त है । तिस चित्तकरि For Private and Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंजीकृता । द्वितीय अध्याय || पान २७६ ।। 1 सहित होय सो सचित्त कहिये । बहुरि शीत है सो स्पर्शका विशेष है । जैसें वर्णका भेद शुक्ल | तहाँ शीत ऐसा द्रव्यवचनभी है गुणवचनभी है । तातें शीत कहनेतें शीतल द्रव्यभी लेना । बहुरि संवृत नाम आच्छादित ढकेका है । जाका प्रदेश लखने में न आवै । बहुरि इतरकरि सहित होय ताकूं सेतर कहिये । प्रतिपक्षी सहित होय ते अचित्त उष्ण विवृत बहुरि दोऊ मिलै तहां मिश्र कहिये | सचित्ताचित शीतोष्ण संवृतविवृत ऐसे नव भये । इहां सूत्र में चशब्द है सो मिश्रकुंभी योनिही कहै है । जो चशब्द न होय तौ सचित्तादिक कहे तिनिकाही विशेषण मिश्र शब्द ठहरे ता मिश्रभी योनि है ऐसा समुच्चय चशब्द करे है । बहुरि एक ऐसा शब्द है सो वीप्सा कहिये फेरि फेरि ग्रहणके अर्थमैं है । सो मिश्रका ग्रहण तीनूं जायगा अनुक्रमरूप लेना जनावै है । तातें ऐसा जान्या जाय है जो सचित्त, अचित्त, मिश्र, शीत, उष्ण, मिश्र, संवृत, विवृत, मिश्र ॥ बहुरि ऐसें मति जानू, जो, सचित्त शीत याका मिश्र इत्यादि । बहुरि सूवमैं तत् शब्द है सो ये योनि जन्म के प्रकार हैं ऐसा जनावनेकूं है । ए नव योनि तीन प्रकार जन्म कहै तिनिही प्रकार हैं ऐसे जाननां कोई कहै है, योनि अरु जन्मविषै भेद नांही अविशेष है। ताका समाधान - आधा आयका भेदतें भेद है । इहां योनि तौ आधार है जन्मके प्रकार हैं ते आधेय हैं । जातें सचित्त For Private and Personal Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Agertaertertseraceaesaberssertseriasis ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २७७ ॥ | आदि योनिकै आधार आत्मा संमूर्छनादि जन्मकरि शरीर आहार इंद्रियादिककै योग्य पुद्गलान... ग्रहण करै है । तहां देवनारकीनिकी तो अचित्तयोनि है । जाते इनिके उपजनेके ठिकाणे हैं ते पुद्गलके स्कंध अचित्त हैं । बहुरि गर्भज प्राणी हैं तिनिकी मिश्र योनि है । जातें इनिकै उपजनेके ठिकाने माताके उदरविर्षे वीर्य लोही तो पुद्गल है, सो अचित्त कहिये । बहुरि माताका आत्मा चित्तवान् है । तातें तिसकरि मिश्र कहिये । बहुरि संमूर्छन प्राणी हैं ते तीनूंही प्रकारके योनिमें उपजे हैं । केई तौ सचित्तयोनिविर्षे उपजे हैं । जैसै असाधारण शरीरवाले जीवनिकै एकही शरीरमैं बहुत जीव हैं । तातें परस्पर आश्रयतें सचित्त हैं । केई अचित्तयोनिवि उपजै हैं । तिनिके उपजनेके ठिकाणे पुद्गलस्कंधही हैं । केई मिश्रयोनि हैं । बहुरि देवनारकीनिकै तौ शीतोष्णयोनि है । तिनिके उपजनेके ठिकाणे केई तौ शीत हैं केई उष्ण हैं । बहुरि तैजसकायके जीवनिकी योनि उष्णही है । अन्यप्राणी केई शीतयोनिमें उपजे हैं | केई उष्णमें उपजे हैं केई मिश्रमै उपज हैं । बहुरि देव नारकी एकेंद्रिय जीव इनिकी योनि तौ संवृत है| है। देवनारकी तो संपुटमैं उपजै हैं । एकेंद्रिय जीवभी ढकी योनिमेंही उपजै हैं । बहुरि विकलत्रय विवृतयोनिविर्षे उपजे हैं ॥ बहुरि गर्भज मिश्रयोनिवि उपजै हैं । केई प्रदेश गूढ हैं केई प्रदेश | For Private and Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २७८ ॥ उघडता हैं । इनिके भेद चऊराशी लाख हैं सो आगमविर्षे कह्या है । ताकी एक गाथा है ताका अर्थ-नित्य निगोद इतर निगोद बहुरि धातु कहिये पृथिवी आप तेज वायु ऐसे छह तो सात सात लाख हैं । ताके बियालीस लाख भये । बहुरि तरु कहिये वनस्पति सो दस लाख हैं। ऐसे एकेंद्रियकै तो बावन लाख भये । बहुरि विकलत्रय बेंद्रिय दोय लाख, तेंद्रिय दोय लाख, चौइंद्रिय दोय लाख ऐसे छह लाख । बहुरि देव च्यारि लाख, नारकी च्यारि लाख, पंचेंद्रिय तिर्यंच च्यारि लाख, मनुष्य चौदह लाख ऐसे पंचेंद्रियके छवीस लाख । सब मिली चवराशी लाख भये । इनिका विशेषस्वरूप प्रत्यक्षज्ञानीनिकै गम्य है ।। आगे, इस नव योनिसंकटविर्षे तीन प्रकार जन्म लेते जे सर्व संसारी प्राणी, तिनिका जन्मका नियमकै अर्थि सूत्र कहे हैं ॥जरायुजाण्डजपोतानां गर्भः॥ ३३ ॥ याका अर्थ- जरायुज अंडज पोत ए तीन प्रकारके प्राणीनिकै जन्म गर्भही है ।। तहां जो जालवत् परिवरण कहिये जारितें वेष्ट्या होय बहुरि जाविर्षे मांस लोही फिरि रह्या होय सो तो जरायु कहिये । तिसिविर्षे जो उपजै सो जरायुज कहिये । बहुरि नख ऊपरिकी त्वचा सारिखा होय | writerahaoNTRAOGAGPasxexitsexitareeritonikceritterialist For Private and Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदाकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २७९ ॥ ऊपरि कठिण करडा होय त्वचामांही लोहीकरि वेष्टित होय गोलाकारसा होय सो अंड है । ताविर्षे उपजै ताकू अंडज कहिये । बहुरि जो ऊपरि वेव्याविनांही होय सो योनितें निसरताई संपूर्ण अवयव शरीरसहित चलनादिककी सामर्थ्यसहित होय सो पोत कहिये । ए तीनही गर्भयोनि कहिये । आगै पूछे है, जो जरायुज अंडज पोत जीवनिकै तो गर्भतें उपजनेका नियम कह्या । अब उपपादजन्म कौनके होय है ? ऐसे पूछ सूत्र कहे हैं ॥ देवनारकाणामुपपादः ॥ ३४॥ याका अर्थ- देवनारकी जीवनिकै उपपादजन्म है ॥ देवनिकै बहुरि नारकीनिकै उपपादजन्म जाननां । और जन्म नांही है ऐसा नियम जाननां ॥ आगै पूछे है , इनि सिवाय अन्य जीवनिकै कौनसा जन्म है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥शेषाणां सम्मूर्च्छनम् ॥३५॥ याका अर्थ- गर्भजन्म अरु देव नारकीसिवाय अन्यजीव रहे तिनिकै सम्मूर्च्छन जन्म | है ॥ गर्भज बहुरि औपपादिक जीवनिविनां अवशेष अन्यजीव रहे तिनिकै सम्मूर्छन जन्म है । ऐसे ए तीनही सूत्र नियमकै अर्थि हैं । दोनू तरफा नियम इनिकै जाननां । कैसै ? जरायुज अंडज For Private and Personal Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir AFARPATRPANARDANAPANESPONGARPRASNAPROLAPURN ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृतः ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८० ॥ पोतनिकैही गर्भजन्म है । अथवा इनिके गर्भही जन्म है । अन्य नाही । बहुरि देव नारकीनिकही उपपाद जन्म है । अथवा इनिकै उपपादजन्मही है । अन्य नाही । बहुरि अवशेष जीवनिकैही सम्मूर्च्छन जन्म है । अथवा इनिकै संमूर्च्छन जन्मही है अन्य नांही । ऐसें दोऊ तरह नियम जाननां ॥ ऐसें पांच सूत्रनिकरि जन्म अरु तिनि जन्मसहित जीवनिका निरूपण कीया ॥ - आगें पूछे है , तिनि संसारी जीवनिकै तीन जन्म कहे तथा अनेक भेदनिसहित नवयोनि कहे । तिनिकै शुभ अशुभ कर्मका उदयकरि निपजाये बहुरि बंधके फलके भोगनेके आधार शरीर कौन कौन हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥ औदारिकवैक्रियिकाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि ॥ ३६॥ ___ याका अर्थ-- औदारिक वैक्रियिक आहारक तेजस कार्मण ए पांच शरीर कर्मफल भोगनेकै आधार हैं ॥ विशिष्टनामकर्म कहिये शरीरनामा नामकर्म ताकै उदयतें भये ऐसे , शीर्यते कहिये गलै शिडै झडै ते शरीर हैं । शरीर नामा नामकर्मकी प्रकृति औदारिकादिक हैं तिनिके उदयतें औदा. रिकादिककी प्रवृत्ति पाईये है । तातें ते पांच नाम हैं । तहां उदार नाम स्थूलका है । बडा दीखे ताकू उदार कहिये सो उदारविर्षे भया होय सो अथवा उदार है प्रयोजन जाका ताकू औदारिक कहिये । For Private and Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८१ ॥ बहुरि अणिमादिक आठ गुण तिनिका ईश्वरपणाका योग एक अनेक छोटा बडा शरीर अनेकप्रकार करणां सो विक्रिया कहिये । सोही है प्रयोजन जाका ताकूं वैक्रियिक कहिये | बहुरि सूक्ष्म पदार्थका निर्णय के अर्थि तथा असंयमके दूरि करने की इच्छा करि प्रमत्त गुणस्थानवर्ती मुनिकरि रचिये सो आहारक है । बहुरि तेजका कारण अन्य देहकूं दीप्तिरूप करनेको निमित्त तथा तेजके विषै या सो तैजस है । बहुरि कर्मनिका कार्य सो कार्मण है । कर्मके कार्य सर्वही शरीर है परंतु रूढी के वश किशेषपणकार कार्मणही कूं कर्मका कार्यरूप निरुक्ति करी है । इहां कोई पूछे, अन्यशरीरकूं कार्मण निमित्त है बहुरि कार्मणकूं कहा निमित्त है ? ताका समाधान, जो, कार्मणकूं कार्मणी निमित्त है । अथवा जीवके परिणाम मिथ्यादर्शनादिक निमित्त हैं | आगे जैसे औदारिककी इंद्रियनिकरि उपलब्धि है यह इंद्रियनिकरि ग्रहण होय है तैसें अन्यशरीका ग्रहण काहे न होय है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ परं परं सूक्ष्मम् ॥ ३७ ॥ । याका अर्थ -- औदारिकतें अगिले अगिले शरीर सूक्ष्म हैं है । तौभी विवक्षा व्यवस्थार्थके विषै गति है । बहुरि वीप्सा कहिये For Private and Personal Use Only इहां परशब्दका अनेक अर्थ दोयवार परशब्द कह्या सो Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। द्वितीय अध्याय ॥ पान २८२॥ औदारिक तौ स्थूल है, यातें सूक्ष्म वैक्रियिक है, यातें सूक्ष्म आहारक है, यातें सूक्ष्म कार्मण है, ऐसें जाननेके अर्थि है ॥ आगे कहै हैं, कि, कोई जानेगा, जो, ये शरीर परे परै सूक्ष्म है , तो प्रदेश कहिये परमाणूभी इनिवि थोरे थोरे हौहिंगे । ऐसी आसंकाकू दूरि करनेकै अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुणं प्राक् तैजसात् ॥ ३८॥ __याका अर्थ-- तेजसतै पहले पहले शरीर औदारिकतें लगाय आहारकताईविर्षे परमाणु असंख्यात असंख्यात गुणे हैं । प्रदेश नाम परमाणूका है । बहुरि संख्यातूं अतीत होय ते असंख्यात हैं। सो जहां असंख्यातका गुणाकार होय ताळू असंख्येयगुणां कहिये । सो इहां परमाणनितें असंख्यातगुणां कहना, अवगाहना न लेनी । बहुरि परं परं इस शदकी पहले सूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । बहुरि कार्मणतांईके निषेधकै अर्थि प्राक् तैजसात् ऐसा कह्या। तातें ऐसा अर्थ भया, जो, औदारिकके परमाणूनितें तौ असंख्यातगुणे परमाणू वैक्रियिकवि बहुरि वैक्रियिकतें असंख्यातगुणें आहारकविर्षे है । इहां कोई पूछे, असंख्यातके भेद असंख्यात हैं तहां गुणाकार कैसा असंख्यातका लेनां ? ताका समाधान, इहां पल्योपमका असंख्यातवा भागका गुणाकार लेना ॥ फेरि कोई पूछ है, जो, eritsaritratertaitertopicertisertiserialisha For Private and Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदं कृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८३ ।। | परें परें सूक्ष्म कहे अर परमाणू बहुत बहुत कहे सो ऐसें तौ परें परें बड़े चाहिये । ताका उत्तर, जो, बंधानका विशेष ऐसाही है, जो खैचि गाढा बांधै तौ छोटा होय जाय , ढीला बांधै तो बडा दीखै जैसे रूईका पिंड तो बडा दीखे वोझ थोडा। बहुरि लोहका पिंड छोटा दीखै वोझ बहुत ऐसे जाननां॥ आगै, अगिले दोय शरीर तैजस कार्मण तिनिमें परमाणु इनिसमान हैं, कि किछु विशेष है? ऐसे पूछै उत्तर कहै हैं ॥ अनन्तगुणे परे ॥३९॥ याका अर्थ-- अगिले दोऊ तैजस कार्मण शरीरविर्षे परमाणु पहलेते अनंतानंत गुणै हैं । इहां प्रदेशतः ऐसी तो पहले सूत्रः अनुवृत्ति लेणी। तातें आहारकतें तेजसविर्षे परमाणु अनंतगुणे हैं । बहुरि तेजसते अनंतगुणे कार्मणविर्षे हैं । इहां गुणाकार अभव्यराशि अनंतगुणां सिद्धराशिके अनंतवै भाग ऐसा अनंतका है ।। आगै, आशंका करै है, जो, मूर्तिकद्रव्यका संचय होते जैसे भालि भीतिमें प्रवेश करता रुकि जाय है, तैसैं शरीरसहित संसारी जीव गमन करै तब मर्तिक पदलके स्कंधनि रुकि जाता | होयगा । ताकू कहिये , जो, नांही रुकै है । ए दोऊ शरीर ऐसे हैं । ताका सूत्र कहै हैं exciteraibiteeritaireritaircritaireritsaxceritsapreriaspith For Private and Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। द्वितीय अध्याय ॥ पान २८४ ॥ ॥ अप्रतिघाते॥१०॥ याका अर्थ- तैजस कार्मण ए दोऊ शरीर अप्रतिघाते कहिये रुकनेते रहित हैं । मूर्तिक करि रुकना ताकू प्रतिघात कहिये । सो जहां नांही सो अप्रतिधात है । सो तैजस कार्मण ए दोऊ अप्रतिघात हैं । जातें ए सूक्ष्म परिणमनरूप हैं । जैसे लोहका पिंडमें अग्नि प्रवेश करे तैसें ए वज्रपटलविर्षेभी प्रवेश करि जाय रुकै नांही । इहां कोई कहै, वैक्रियिक आहारकभी कारकरि रुकै नांही तेभी ऐसे क्यों न कहै ? ताका समाधान, जो, इहां सर्वक्षेत्रविर्षे नांही रुकनेकी विवक्षा है । जैसे तैजस कार्मणका सर्वलोकवि अप्रतिघात है, तैसें वैक्रियिक आहारकका नांही है । इनिका गमन त्रसनांडीमांहीही है । सिवाय प्रतिघातही है । आगें पूछे है, कि, इनि दोऊ शरीरनिका एताही विशेष है कि किछु औरभी है ? ऐसे पूछ विशेष है, ताका सूत्र कहै हैं-- ॥ अनादिसम्बन्धे च ॥४१॥ याका अर्थ-- ए दोऊ शरीर अनादितें संबंधरूप हैं । और शरीर छूटि नवीन वणै है तैसे ये नांही हैं । इहां चशब्द है सो विकल्प अर्थविर्षे है । जातें ऐसा अर्थ भया, अनादिसंबंधभी For Private and Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८५॥ है सादि संबंधभी है । तहां कार्यकारणका अनादिसंतानकी अपेक्षा तौ अनादिसंबंधरूप है। बहुरि विशेषकी अपेक्षा सादिसंबंध है । सो बीजवृक्षकीज्यों जानने । जैसें औदारिक वैक्रियिक आहारक जीवकै कदाचित् होय है, तैसें तैजसकार्मण नांही हैं। ये नित्यसंबंधरूप हैं । संसारके क्षयपर्यंत संबंध रहै है । जिनिके मतमें शरीर अनादिसंबंधही है तथा सादिसंबंही है ऐसा पक्षपात है तिनिकै अनादिसंबंध है। तहां अंत नाहीं। तब मुक्त आत्माका अभावका प्रसंग भया । बहरि सादिसंबंध होतें शरीर नवीन भये । पहली आत्मा शुद्ध ठहन्या; तब नवीन शरीरका धारण काहेतें भया ? ऐसे दोष आवै है ॥ आगें पूछे है, ए तैजस कार्मण शरीर कोईक प्राणीकै होय है कि अविशेष है? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥सर्वस्य ॥४२॥ याका अर्थ- ए दोऊ शरीर सर्व संसारी जीवनिकै हो हैं ॥ इहां सर्व शद्ध निरवशेषवाची है । समस्त संसारी जीवनिकै तैजस कार्मण दोऊ शरीर हैं ॥ आगें, ते औदारिकादि ५ शरीर सर्वसंसारी जीवनिकै अविशेषकरि होय हैं, तहां सर्व एकही काल होय हैं ऐसा प्रसंग होते जे शरीर एकजीवकै एककाल संभवै तिनिके दिखावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं aasarreralscreritsarezar sitertairseratorrertists For Private and Personal Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८६ ॥ ॥ तदादीनि भाज्यानि युगपदेकस्मिन्नाचतुर्दाः ॥४३॥ याका अर्थ- तिनि तैजस कार्मण दोऊनिकू आदिकरि एक जीवकै एककालविणे दोयभी होय, तीनभी होय, च्यारिताई होय ऐसें भाज्यरूप करनां । पांच न होय । यह तत् शब्द है सो प्रकरण जिनका है ऐसे तैजस कार्मणके ग्रहणके अर्थि है । ते हैं आदि जिनिके ते तदादि कहिये । बहुरि भाज्य कहिये विकल्परूप विभागरूप करने । ते कहां ताई ? च्यारितांई करने । तातें ऐसा अर्थ भया, जो, एककाल एकजीवकै कोईकै तौ तैजसकाण दोयही होय, ते तो अंतरालमैं विग्रहगतिमें जानने । बहुरि कोई जीवकै औदारिक तैजस कार्मण ए तीन होय, ते मनुष्यतिर्यचकै जानने । बहुरि कोई जीवकै वैकियिक तैजस कार्मण ए तीन होय, ते देव नारकीनिकै जानने । बहुरि कोई जीवकै औदारिक आहारक तैजस कार्मण ए च्यारि होय, ते प्रमत्त गुणस्थानवर्ती मुनिके जानने । ऐसै भाज्यरूप जानने ॥ आगें, फेरि तिनहीवि विशेषकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ निरुपभोगमन्त्यम् ॥४४॥ याका अर्थ- अंतका कार्मण शरीर उपभोगरहित है ॥ अंतविणे होय ताळू अंत्य कहिये । For Private and Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८७॥ सो इहां सूत्रपाठमें अंतविर्षे कार्मण कह्या है सो अंत्य है । बहुरि इंद्रियद्वारिकरि शब्दादिकका ग्रहण सो उपभोग है । तिसका जाकै अभाव सो निरुपभोग है। सो ऐसा कार्मणशरीर है । जातें विग्रहगति अंतरालविर्षे इंद्रियनिकी क्षयोपशमरूप लब्धि होतेंभी द्रव्येंद्रियकी निवृतिका अभाव है । तातें शब्दादिकका उपभोगका तहां अभाव है । इहां कोई तर्क करै है, जो, तैजसभी निरुपभोग है, कार्मणही निरुपभोग कैसे कह्या ? ताका समाधान, तैजसशरीरका इहां उपभोगका विचारविर्षे अधिकार नाहीं । जातें याकू योगनिमित्तभी नाहीं कह्या है, ऐसें जाननां ॥ आगें पूछे है, जो, तीन प्रकार जन्म कहे तिनिविर्षे ए शरीर उपजै है, सो तीनूंही जन्मविर्षे अविशेषकरि उपजे है, कि किछु विशेष है? तहां कहे हैं, विशेष है, ताका सूत्र कहे हैं ॥ गर्भसम्मूछेनजमाद्यम् ॥४५॥ ___याका अर्थ-- आदिका शरीर औदारिक सो गर्भते तथा संमूर्छन” उपजै है ॥ सूत्रपाठ | अपेक्षा आदिविणे होय सो आद्य कहिये, सो औदारिक लेना । जो गर्भतें उपजै बहुरि संमूर्छनतें उपजै सो सर्व औदारिक जाननां ॥ आगें, इसकै लगता कह्या जो वैक्रियिक, सो कैसे जन्मविर्षे उपजे है? ऐसें पूछ | ఆనందనందనలకertiseases For Private and Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय । पान २८८ ॥ सूत्र कहै हैं-- ॥ औपपादिकं वैक्रियिकम् ॥ ४६॥ याका अर्थ-- वैक्रियिक शरीर है सो उपपादजन्मविर्षे उपजै है। उपपादविर्षे होय सो औपपादिक कहिये । सो सर्व वैक्रियिक जाननां ।। आगें पूछे है, जो, वैक्रियिक औपपादिक है तो उपपादवि न उपजै ताकै वैक्रियिकपणाका अभाव आया । ऐसें कहते उतरका सूत्र कहै हैं ॥लब्धिप्रत्ययं च ॥४७॥ याका अर्थ-- लब्धितें भयाभी वैक्रियिक कहिये है ॥ इहां चशदकर वैक्रियिकसंबंध करनां । तपके विशेषतें ऋद्धिकी प्राप्ति होय, ताकू लब्धि कहिये । ऐसी लब्धि जाकू कारण होय सो लब्धिप्रत्यय कहिये । सो वैक्रियिक लब्धिप्रत्ययभी होय है ऐसा जाननां ॥ आगें पूछे है, कि लब्धिप्रत्यय वैक्रियिकही है कि औरभी है ? ऐसा पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ तैजसमपि ॥४८॥ याका अर्थ-- तैजसशरीरभी लब्धिप्रत्यय होय है । इहां अपि शब्दकरि लब्धिप्रत्ययका For Private and Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २८९ ॥ संबंध करनां सो तैजसभी लब्धिप्रत्यय होय है ऐसा जाननां । इहां विशेष जो, तैजसके दोय भेद कहे एक निःसरणस्वरूप दूसरा अनिःसरणस्वरूप । तहां निःसरणस्वरूप दोय प्रकार, शभ तैजस अशुभतेजस । सो यहु तो लब्धिप्रत्यय कहिये । बहुरि अनिःसरणस्वरूप है सो सर्वसंसारी जीवनिकै पाईये । सो लब्धिप्रत्ययतें भिन्न जननां ॥ आगें, वैक्रियिक पीछे कह्या जो आहारक शरीर, ताका स्वरूपका निर्धार करनेकै अर्थि तथा स्वामी कहनेकै अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥शुभं विशुद्धमव्याघाति चाहारकं प्रमत्तसँयतस्यैव ॥४९॥ __ याका अर्थ-- शुभ है विशुद्ध है व्याघातरहित है ऐसा आहारकशरीर प्रमत्तसंयमी मुनि केही होय है ॥ इहां शुभ ऐसा नाम तो आहारककाययोग शुभकर्महीका कारण है, ताते है । याकै होते शुभ प्रकृतिही बंध होय है । इहां कारणविर्षे कार्यका उपचार है। जैसे अन्नकू प्राण | कहिये है । बहुरि विशुद्ध ऐसा नाम है सो पुण्यकर्मका उदयहीनै यह होय है, तातें विशुद्ध कहिये निर्मल बहुरि पापकर्मकरि मिल्या नांही ऐसा निर्दोपकर्म ताका कार्य है, तातें विशुद्ध ऐसा | कहिये है । इहां कारणविर्षे कार्यका उपचार है । जैसें कपासके तारनिकू कपासही कहिये । बहुरि For Private and Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir noneinercises सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २९० ॥ दोऊ रीतिकरि इसकै व्याघात कहिये रुकनां सो नाही तातें अव्याघाति कहिये । इस आहारकशरीरकरि अन्य रुकै नांही तथा अन्यकरि यहुभी रुकै नांही । बहुरि च शब्द है सो समुच्चयकै अर्थि है । कदाकाल तो लब्धिविशेषका सद्भाव जनावनेकै अर्थि हो है । कदाकाल सूक्ष्मपदार्थका निर्णय करावने कू होय है । तहां संयमके रक्षाकै अर्थि है ऐसा प्रयोजन पहले कह्या । ताका समुच्चय चशब्द करै है । बहुरि जिस काल आहारकशरीर प्रवर्तनेका मुनिके अवसर है तिस काल मुनि प्रमादसहित होय है । तातें प्रमत्तसंयतहीकै यह होय है ऐसा कह्या है । इहां क्रियारूप प्रवर्ते ताकू प्रमाद कहै है । ऐसा मति जानूं, जो, अविरतकीज्यौं प्रमाद होय है। एवकारतें यह नियम कीया है, जो, प्रमत्तसंयमी मुनिकै होय है , अन्यकै नांही होय है । एसे मति जानु, जो, प्रमत्तसंयमी मुनिके आहारकही होय है औदारिक नांही होय है । औदारिक तौ हैही ॥ ऐसें चौदह सूत्रनिकरि पांच शरीरनिका निरूपण कीया ॥ इहां विशेष- केई अन्यवादी तौ कार्मणशरीर नांही मानै हैं । कहै हैं, कर्म आत्माहीका अदृष्ट नामा गुण है, ताका शुभाशुभ फल है । सो यहु माननां अयुक्त है । द्रव्यादृष्ट तौ पौद्गलिक कार्मण है । ताकै निमित्ततें भावादृष्ट जीवका गुण है । बहुरि केई अन्यमती कहै हैं भावकर्मही ఆండడంతం For Private and Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AgPaper2IPANAPA0AAORATOPIER.NPAPEONAGPk ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २९१ ।। | क्रोधादिक आत्माका भाव है, द्रव्यकर्म नाही, सोभी अयुक्त है । जीवकू बंदीखानेज्यों पराधीन करनेवाला पुद्गल पर्यायरूप द्रव्यकर्मभी है । बहुरि केई अन्यमती स्वप्नांमात्र शरीरकू कहे हैं । सोभी अयुक्त है । जो स्वप्नांमात्रही होय, तो जैसे स्वप्नाविषं केई वस्तु देखै, जागै तब कछू दीखै नाही, तैसें यह शरीरभी न दीख्या चाहिये । सो ऐसे है नांही । बहुरि कोई अन्यमती आत्माकै ज्ञानमात्र शरीर मान है, सोभी अयुक्त है । पुद्गलमय शरीरविनां शरीरकै अर आत्माकै भेद कैसे जान्या जाय ? । ज्ञान तो आत्माका धर्म है, तिस स्वरूपतें तो जुदा है नांही । ऐसेंही कोई शरीरकू औरप्रकारभी कहै है । ते इनि पंच शरीरनिमें सर्व अंतर्भूत होय हैं। अन्य कछु है नांही ।। आगें पूछ है, जो ऐसे शरीरनिकों धारते जे संसारी जीव, तिनिकै गतिप्रति तीनूं वेदही होय हैं, कि किछु वेदनिका नियम है? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥नारकसम्मूर्छिनो नपुंसकानि ॥५०॥ याका अर्थ- नारकी जीव तथा संमूर्छन जीव ये नपुंसकलिंगीही होय हैं ॥ नारकी तो आगे कहसी । जे नरकनिविर्षे उपजै ते नारक हैं । बहुरि संमूर्छन कहिये अवयवनिसहित शरीर जहां तहां उपजनां सो जिनके होय ते संमूर्छन कहिये । बहुरि चारित्र eatertrexaspirarameriespiteresperitsapterest For Private and Personal Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २९२ ॥ मोहनामा कर्मकी प्रकृति नोकषाय ताका भेद जे नपुंसकवेद ताका उदय बहुरि अशुभ नामा कर्मका उदयतें स्त्रीभी नांही पुरुषभी नांही ऐसे नपुंसक होय हैं ते नारक । बहुरि संमूर्छन नपुंसकही होय हैं । ऐसा नियम जाननां । तहां स्त्रीपुरुषसंबंधी मनोज्ञ शढ़ गंध रूप रस स्पर्शका संबंधके निमित्तते होय । ऐसें तिनिके क्योभी सखकी मात्रा नांही है। आगें पूछे है, जो ऐसा नियम है तो अर्थतें ऐसा आया जो, कहे जे नारक संमूर्छन तिनितें अवशेष रहै, ते तीनूं वेदसहित हैं, यातें जहां नपुंसकलिंगका अत्यंतनिषेध है ताकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं॥ ॥न देवाः॥५१॥ याका अर्थ- देव हैं ते नपुंसकलिंगी नाही हैं ॥ स्त्रीसंबंधी तथा पुरुषसंबंधी जो उत्कृष्ट सुख है, शुभगति नामा कर्मका उदयतें भया ऐसा, सो देव अनुभवै हैं भोगवै हैं । यातें तिनिविर्षे नपुंसक नाही हैं ॥ आगें पू0 है, अन्य जीव रहे तिनिके केते वेद हैं ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥शेषास्त्रिवेदाः ॥५२॥ याका अर्थ-- नारक संमूर्छन देव इनि सिवाय अवशेष रहे जे गर्भज तिर्यंच तथा | For Private and Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆనందనలుంటారణండలండలండర్యంను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २९३ ॥ मनुष्य , ते तीनूं वेदसहित हैं ॥ तीन हैं वेद जिनिकै ते त्रिवेद कहिये । ते वेद कैसे ? स्त्री पुरुष नपुंसक । इहां पूछ है, तिनि वेदनिका अर्थ कहा ? तहां कहै हैं, जो वेदिये ताकू वेद कहिये । ताका लिंग ऐसा अर्थ है । सो दोय प्रकार है द्रव्यलिंग भावलिंग । तहां द्रव्यलिंग तौ नामकर्मके उदय से भये ऐसे योनि तथा मेहन आदि आकारसहित होय है। बहुरि भाववेद नोकषाय नामा जो वेदकर्म ताके उदयतें आत्माका परिणाम है । तहां जाविर्षे गर्भधारण होय सो तो स्त्री है । बहुरि जो अपत्य कहिये पुत्रादिककू उपजावै सो पुरुष है। बहुरि इनि दोऊ शक्तिनितें रहित होय सो नपुंसक है । बहुरि इनिकी संज्ञा है सो रूढिशब्दरूप है । रूढिशब्दकी व्युत्पत्ति कीजिये है सो तिस व्युत्पत्तिमात्र प्रयोजनकै अर्थिही है । जैसैं गऊ शब्दकी निरुक्ति करिये, जो चालै ताकू गऊ कहिये । सो इहां निरुक्ति रूढिहीतें जाननी । जातें बैठा सोवता गऊकुंभी गऊही कहिये । ऐसें रूढि जाननी। जो ऐसे न मानिये तो गर्भधारणक्रियाहीकू प्रधान मानिये तो बालस्त्री तथा वृद्धस्त्री तियंचणी मनुष्यणी तथा देवांगना तथा कार्मणकाययोगविर्षे अंतरालमैं तिष्ठती स्त्रीनिकै गर्भधारण नाही, तब स्त्रीपणाका नाम न ठहरै । तथा पुत्रादिक उपजायविनां इनिका पुरुषपणाका नाम न ठहरै । तातें इहां । For Private and Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆవకులందరకుంకుంభందండకందుకుందరకు ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय । पान २९४ ॥ नामविर्षे रूढीही प्रधान है। ऐसै ये तीन वेद शेष जे गर्भज तिनिकै होय हैं । इनिकी भाव अनुभवकी अपेक्षा ऐसे कहै है । स्त्रीका तौ अंगारेकी अग्नि चिमक्याही करै तैसे है । बहुरि पुरुषका तृष्णाकी अमि जैसे चिमकै तो बहुत परंतु अल्पकालमें बुझि जाय तैसें है । बहुरि नपुंसककै इंटनिका कजावाकी अमि जैसे प्रजल्याही करै, बुझे नाही, तैसें है ॥ आगें, जो ए जन्म योनि शरीर लिंगके संबंधकरि सहित जे देवादिक प्राणी ते विचित्र पुण्यपापके वशीभूत च्यारी गतिविर्षे शरीरनिकू धारते संते यथाकाल आयूकू पूर्णकरि अन्यशरीरकू धारै हैं कि विना आयु पूर्ण कीयाभी अन्यशरीरकू धारे हैं ? ऐसे पूछै उत्तर कहै हैं-- ॥ औपपादिकचरमोत्तमदेहासंख्येयवर्षायुषोऽनपवायुषः ॥ ५३ ॥ याका अर्थ- औपपादिक कहिये देव नारकी बहुरि चरमोत्तमदेह कहिये चरम शरीर जिनकै उत्तम देह बहुरि असंख्यातवर्षका जिनिका आयु ऐसै भोगभूमियां ए सर्व अनपवायु कहिये पूर्ण आयुकरि मरै हैं । इनिका आयु छिदै नांही । औपपादिक तौ देवनारक पूर्वं कहे तेही । बहुरि चरम शब्द है सो अंतका वाची है । याका विशेषण उत्तम कहिये उत्कृष्ट है । ऐसा चरम उत्तम देह जिनिकै होय ते चरमोत्तमदेह कहिये । ऐसें कहतें जिनकै तिसही जन्मते निर्वाण होना है ऐसे For Private and Personal Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra extrezite www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ।। पान २९५ ॥ चरमशरीरी संसारका जिनिकै अंत भया ऐसे तद्भवमोक्षगामी हैं ऐसा अर्थ भया || बहुरि असंख्येय कहिये संख्यातें रहित उपमाप्रमाण जे पत्यादिक तिनिकरि जान्या जाय ऐसे असंख्यात वर्षका जिनका आयु ऐसे उत्तरकुरु आदि भोगभूमिविषै उपजै मनुष्यतिर्यंच ऐसें ए सर्व अनपयुक हैं । विष शस्त्र आदिक बाह्यकारण तिनिके वश घटिजाय ताक अपवर्त्य कहिये । इनिका आयु कारण घटे नांही ऐसा नियम है । अन्यका नियम नांही । इहां चरमदेहका उत्तम विशेषण है। सो उत्कृष्टपणा अर्थ है, अन्य अर्थ नांही है । केई चरमदेहा ऐसाही पाठ पढ़ें हैं ।। इहां विशेष जो, चरमश का उत्तमविशेषण है सो उत्कृष्टवाची है । तहां तत्त्वार्थ वार्तिक में ऐसें कहा है, जो, चक्रवर्त्यादिका ग्रहण है । इहां कोई कहै, अंतका चक्रवर्ती वम्हदत्त तथा अंतका वासुदेव श्रीकृष्ण इत्यादिकका आयु अपवर्तन हुवा सो इहां अव्याप्ति भई । ताका समाधान, जो, चरमशब्दका उत्तम विशेषण है । तातें चरमशरीरी तद्भवमोक्षगामी होय तिनिका शरीरका उत्तम विशेषण है । तातें दोष नांही । इहां तर्क, जो, काल आये विनां तौ मरण होय ही ताका समाधान, जैसें आमका फल पालमैं दीये शीघ्र पकै है, तैसें कारण वश आयु यथा ताकी उदीरणां होय पहलैही मरण होय जाय है, ऐसें जाननां । बहुरि जैसें चतुर वैद्य For Private and Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shn Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । द्वितीय अध्याय ॥ पान २९६ ॥ वायु आदि रोगका काल आयेविनांही वमन विरेचनादिके प्रयोगकरि श्लेष्मादिकका निराकरण करै है, तैसें इहांभी जाननां । ऐसें न होय तौ वैद्यकशास्त्र मिथ्या ठहरै ।। इहां फेरी कहै, जो, रोगते दुःख होय ताका दूरि करनेके अर्थि वैद्यकका प्रयोग है । ताकू कहिये दुःख होय ताकाभी इलाज कर है बहुरि दुःख नाही होय तहां अकालमरण न होने निमित्तभी प्रयोग करै है ।। __ इहां कोई कहै, जो, आयुका उदीरण रूप क्षय है निमित्त जाकू ऐसा अकालमरणका इलाज कैसे होय ? ताकू कहिये असातावेदनीयका उदयकरि आया दुःखका इलाज कैसे होय ? जैसे असातावेदनीयका उदय तो अंतरंग कारण बहुरि बाह्य वातादि विकार होते ताका प्रतिपक्षी औषधादिकका प्रयोग कीजिये तब दुःख मिटि जाय है । तैसेंही आयुकर्मका उदय अंतरंग कारण होते बाह्य जीवितव्यके कारण पथ्य आहारादिकका विच्छेद होते आयुकी उदीरणा होय मरण होय जाय अरु पथ्य आहारादिककी प्राप्ति होते उदीरणा न होय जीवितव्य रहै है तब अकालमरण न होय है ऐसें जाननां । बहुरि कोई कहै आयु होतेभी मरण होय तौ तहां कर्मका फल दीया विनां नाश ठहरै है । ताकू कहिये, असातावेदनीयका उदय होतेभी ईलाजतें मिटै तब कर्म फलरहित कैसे न भया ? । फेरि कहै , कडी औषधिके ग्रहणकी पीडामात्र दुःख असातावेदनीय फल For Private and Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ द्वितीय अध्याय ॥ पान २९७ ॥ | दे है तातें विनां फल नाही । ताकू कहिये, ऐसेंही आयुकर्मभी जीवनमात्र तो फल दीयाही अफल कैसै ठहया? विशिष्ट फलका देनां दोऊही कर्मनिकै समान भया । तातें यह सिद्धि भई, . जो, कोईकै अल्पमृत्युभी होय है, जेती पूर्वभवविर्षे आयुकर्म की स्थिति बांधी थी ताकी बाह्य विष शस्त्रादिककै निमित्त स्थिति घटिजाय उदीरणां होय तब मरण होय जाय । इहां ऐसाभी | दृष्टान्त है, जैसें जल आदिकतें आला वस्त्र चौडाकरि तापमै सुकावै तब शीघ्र सूकै तैसें भी जाननां ॥ ऐसें दूसरा अध्याय सयाप्त कीया ॥ दोहा- इस दूजे अध्यायमें । जीवतत्त्वका रूप॥ वर्णन है बहुभेदतें । जानूं भव्य अनूप ॥ १॥ सवैया- जीवके स्वतत्त्व भाव लक्षण दृग्बोध धाव भवी सिद्ध आदि भेद कहे विस्तारतूं। इंद्रियनिका दोय रूप विषयका अपार रूप गतिभेद भिन्न भिन्न गहो इतवारसूं ॥ जन्मयोनि नानाभांति भवमें अनेकजाति देहके विधान जीव लहै जु विकारतूं । वेदका नियम आयु घटै वधै ताकी रीति दूजे अधिकार भाषी मुनीशा विचारमूं ॥ २ ॥ ऐसें तत्त्वार्थका है अधिगम जामैं ऐसा जो दशाध्यायरूप मोक्षशास्र ताकै विर्षे द्वितीय अध्याय पूर्ण भया. For Private and Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ।। पान २९८ ॥ ॥ नमो वीतरागाय ॥ ॥ आगै तीसरा अध्यायका प्रारंभ है ॥ * A ---- दोहा- अधो मध्य ऊरध सकल । जीवनिवास निवारि ॥ कहे भव्य उपकारकू । नमूं ताहि तन टारि ॥ १ ॥ ऐसें मंगल अर्थि नमस्कार करि तीसरे अध्यायकी वचनिका लिखिये हैं । तहां सर्वा | र्थसिद्धि नामा टीकाविर्षे प्रारंभ है जो ‘भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणां' इत्यादि सूत्रवि ना. रकर्जाव कहे । तहां शिष्य पूछ है, ते नारकी कौन हैं ? तिनिके प्रतिपादनके अर्थिं प्रथम |* तो तिनिका आधारका निर्देश करे हैं । ते कहां वैसे हैं, तिनि पृथ्वीनिका नाम कहै हैं, ताका सूत्र-- ॥ रत्नशर्करावालुकापङ्कधूमतमोमहातमःप्रभाभूमयो घनाम्बुवाताकाशप्रतिष्ठाः सप्ताधोऽधः ॥१॥ याका अर्थ-- रत्नप्रभा शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पंकप्रभा धूमप्रभा तमप्रभा महातमःप्रभा For Private and Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Srastriestaeriessertaterilesanuitsteriasis ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान २९९ ॥ ए सात अधोलोकवि नीचैनिचे तीन वातवलय और आकाशकै आधार पृथ्वी है ॥ इहां रत्नादिशब्दनिका द्वंद्वसमासकरि वृत्ति है तिनिकै प्रभाशब्द न्यारा न्यारा जोडनां । बहुरि साहचर्यतें तैसाही नाम है। ताते रत्नप्रभा शर्कराप्रभा वालकाप्रभा पंकप्रभा धमप्रभा तमःप्रभा | महातमःप्रभा ऐसे नाम सिद्ध भये हैं । तहां भूमिका ग्रहण तो आधारके जनावनेके अर्थि है । जैसे स्वर्गके पटलनिके जुदे जुदे विमान हैं तहां भूमिका आश्रय नाही, तैसें इहां नांही है । नारकीनिकै आवास भूमीके आश्रय हैं । बहुरि तिनि भूमिनिके आलंबनके निणयकै अर्थि घनांबुवातादि शब्दका ग्रहण है। घन अंबु वात आकाश ए हैं प्रतिष्ठा कहिये | आधार जिनिका ते ऐसे हैं । ए भूमि तौ घनोदधि वातवलयकै आधार है । बहुरि घनोदधि वातवलय घनवातवलयकै आधार है । बहुरि घनवातवलय तनुवातवलयकै आधार है । तनुवातवलय आकाशका आधार है । बहुरि आकाश आपहीकै आधार है । आकाश सर्वतें वडा है, सो अन्य आधारकी कल्पना नाही । ए तिनंही वातवलय वीस वीस हजार योजन न्यारे न्यारे मोटे हैं । सप्त शडका ग्रहण अन्यसंख्याके निराकरणकै अर्थि है, सातही हैं, आठ नांही नव नांही । बहुरि अधोऽधो शब्द है सो तिर्यक् फैली बात तथा ऊर्ध्वके निषेधकै अर्थि है ।। For Private and Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra p www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०० || इहाँ विशेष जो, रत्नप्रभाभूमि है सो चित्र वज्र वैडूर्य लोहित होत ज्ञेमसार गल्व गोमेध प्रवाल ज्योति रसांजन मूल काकस्फटिक चंदनवर्धक बकुल शिलामय ए सोलह प्रकारके रत्ननिकी प्रभा सहचरित है । तातैं याका रत्नप्रभा नाम कहै है । सो एक लाख अशी हजार योजनकी मोटी है । ता तीन भाग हैं। उपरि तौ खरभाग है, सो तौ सोला हजार योजनका है । सो तौ चित्र आदि रत्न कहे तिनिकरि रचित है । ताकै नीचे पंकभाग है सो चौरासी हजार योजनका मोटा है । ताकै नीचे अब्बहुल भाग है सो असी हजार योजनका मोटा है । तहां पहले खरभागविषै हजार योजन उपरिके तथा हजार योजन नीचैके छोडि बीच के चौदह हजार योजनविषै किन्नर किंपुरुष महोरग गंधर्व यक्ष भूत पिशाच ए सात जातिके तौ व्यंतर बहुरि नाग विद्युत् सुपर्ण अभि वातस्तनित उदधि द्वीप दिक्कुमार ए नव जाति के भवनवासीनिके आवास हैं। पंकभागविषै राक्षस व्यंतर अरु असुरकुमार भवनवासीनिके निवास हैं । बहुरि अव्बहुल भागविषै नरक हैं । बहुरि दूसरी शर्कराप्रभा भूमिकी मोटाई बत्तीस हजार योजनकी है । तीसरी वालुकाप्रभा भूमिकी ईस हजार योजनकी है । बहुरि चौथी पंकप्रभा भूमिकी मोटाई चोईस हजार योजन की है । बहुरि पांच धूमप्रभा भूमिकी मोटाई वीस हजार योजनकी है । बहुरि छठी तमः प्रभा भूमिकी For Private and Personal Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఉండదండరగండకంగారు రకులయerterfయం ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंद कृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०१ ॥ | मोटाई सोला हजार योजनकी है बहुरि सातई महातमःप्रभा भूमिकी मोटाई आठ हजार योजनकी है। बहुरि तिनि भूमिनिका अंतर असंख्यात कोडि योजनका जुदा जुदा है । तथा तिर्यकभी एताही है। भावार्थ- एक एक राजूका अंतराल है । अरु सप्तमी पृथ्वीकै नीचे तो सात राजू तिर्यक् है । पहली पृथिवी मध्यलोक ऊपरि एक राजू तिर्यक् है ॥ इहां अन्यमती कहै हैं , पृथ्वी काछिवाकै आधार है, तथा वराहकै दंतनिपरि है, सो यह कहनां प्रमाणसिद्ध नाही। जातें काछिवा वराहकाभी अन्य आधार कल्पनेका प्रसंग है। तथा कई कहै हैं, पृथ्वीका गोल तो भ्रमता रहे है । अरु ज्योतिश्चक्र स्थिर है। सो यहभी कहना सवाध है । बहरि केई कहै हैं, पृथिवी नीचे चलीही जाय है, अवस्थित नांही । सोभी कहना बनै नांही। इत्यादि अनेक कल्पना करै हैं, सो असत्य है । इहां कोई पूछै, तुमने कह्या ताकी प्रमाणता काहेते करै ? ताईं कहिये, हमारा कहनां सर्वज्ञके आगमकी परंपरातें निर्वाध है , तहां स्याद्वादन्यायकरि युक्तितेंभी सिद्ध है । याकी चरचा श्लोकवार्तिकमें विशेष करी है। तहांतें जाननी ॥ आगें पूछे है, कि ए भूमि हैं तिनिमें नारकीनिके सर्वत्र आवास हैं, कि कहूं कहूं हैं ? For Private and Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir మగుండంనుంdasserterనులను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदं कृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ॥ ३०२ | ऐसें पूछे ताके निर्धारकै अर्थि सूत्र कहै हैं॥ तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपञ्चोनैकनरकशतसहस्राणि पञ्च चैव यथाक्रमम२ याका अर्थ- तिनि भूमिनिविर्षे अनुक्रमते तीस लाख पचीस लाख पंदरा लाख दश लाख तीन लाख पांच घाटि एक लाख अरु पांच एते नरक कहिये विला हैं । ते रत्नप्रभादिक भूमि तिनिविर्षे इस संख्याकरि नरक कहिये विला गिणिये । तहां रत्नप्रभावि तीस लाख हैं । शर्कराप्रभाविष पचीस लाख हैं। वालकाप्रभावि पंदश लाख हैं। पंकप्रभावि दस लाख हैं। धूमप्रभावि तीन लाख हैं। तमःप्रभाविर्षे पांच घाटि एक लाख हैं। महातमःप्रभावियें पांचही हैं | बहरि रत्नप्र भावि तेरह प्रस्तार हैं तिनिकू पाथडा कहिये हैं । बहुरि आगें दोय दोय घाटि हैं। तहां दूसरै ग्यारा, तीसरे नव, चौथै सात, पांचवै पांच, छठे तीन, सातवै एक ऐसै प्रस्तार जानने । बहुरि इनि भूमिनिका अन्य विशेष लोकनियोगशास्त्रतें जाननां ॥ इहां किछु विशेष लिखिये हैं । तहां रत्नप्रभाविर्षे अब्बहुलभागवि ऊपरि नीचै हजार हजार योजन छोडि वीचिमैं बिला हैं । ते इंद्रक, श्रेणीबंध, प्रकीर्णक ऐसे तीन प्रकार हैं । तहां तेरह प्रस्तार हैं । तहां तेरहही वीचि वीचि इंद्रक हैं । तिनिके नाम समितक, सीर, परोरुक , भ्रांत. For Private and Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra NGORDONS www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०३ ॥ 1 उद्धांत, संभ्रांत, असंभ्रांत, विभ्रांत, तप्त, त्रस्त, व्युत्क्रांत, अवक्रांत, विक्रांत ऐसे नाम बहुरि शर्कराप्रभाविषै ग्यारह प्रस्तार हैं । तिनिमैं ग्यारहही बीचिवीचि इंद्रक हैं । तिनिके नाम स्तनक, संस्तनक, वनक, घाट, संघाट, जिव्ह, उजिव्हिक, आलोल, लोलुक, स्तन आलोलुक ऐसैं । बहुरि वालुकाप्रभाविषै नव प्रस्तार हैं । तिनिमें नव इंद्रक तिनिकै नाम तप्त, त्रस्त, तपन, आतापन, आदिदाघ, प्रज्वलित, संज्वलित, उज्वलित, संप्रज्वलित ऐसै । बहुरि पंकप्रभाविषै सात प्रस्तार हैं । तिनिमें सात इंद्रक तिनिके नाम आर मार तार वर्चस वैमनस्क खाट आखाट ऐसे | बहुरि धूमप्रभाविर्षे पांच प्रस्तार हैं तहां पांच इंद्रक हैं । तिनिके नाम तम, अभ्र, झष, अंत, तमिस्र ऐसैं । बहुरि तमःप्रभाविषै तीन प्रस्तार हैं । ताविषै तीन इंद्र हैं । तिनिके नाम हिम वर्दल, ललक । बहुरि महातमः प्रभाविषै एक प्रस्तार है । ता अप्रतिष्ठान नामा एक इंद्रक है । तहां इंद्रrनिकै चान्यों दिशामें च्यारि श्रेणी हैं । चान्यों दिशासंबंधी श्रेणीबंध विला तौ गुणचास गुणचास हैं । बहुरि विदिशासंबंधी अठतालीस अठतालीस हैं । पीछे सातई पृथिवीका प्रस्तारतांई एक एक घटता गया सो श्रेणीबंध तो एक एक रह गया । विदिशा में रहाही नांही । ऐसें इनकी संख्या पूर्वे " For Private and Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir articlertiser a ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ॥३०४॥ | कही सो न्यारी न्यारी पृथ्वीसंबंधी जानि लेनी । तहां सप्तम पृथिवीके श्रेणीबंध च्यारि रहे । तिनिका नाम पूर्वदिशावि काल, दक्षिणदिशावि महाकाल, पश्चिमदिशावि रोख , उत्तरदिशाविर्षे महारौरव ऐसे हैं । बहुरि सर्व बिला चौरासी लाख हैं। तहां इंद्रक तो गुणचास हैं । श्रेणीबंध नव हजार छहसै च्यारि हैं । बहुरि प्रकीर्णक तियासी लाख निवै हजार तीनसौं सैंतालीस हैं। तिनिमें सर्वही भूमीमें पांचवै भाग विला तो संख्यात हजार संख्यात हजार योजननिकै विस्तार हैं । बहुरि अवशेष च्यारि भाग विला असंख्यात लाख असंख्यात लाख योजनकै विस्तार हैं । इन सर्वही बिलानिके नाम अशुभही अशुभ जाननें ॥ आगें, तिनि भूमिनिविर्षे नारक जीवनिकै अन्यविशेष कहा है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं नारका नित्याशुभतरलेश्यापरिणामदेहवेदनाविक्रियाः ॥३॥ याका अर्थ- इनि भूमिनिविर्षे नारकजीव हैं ते सदा अशुभतर हैं लेश्या परिणाम देह || वेदना विक्रिया जिनिकै ऐसे हैं । लेश्यादिकका अर्थ तो पहलै कह्या , सोही जाननां । अशुभतर ऐसा विशेषण तिनिका अधिकपणांकै अर्थि है । सो तिर्यंचनिकै जैसे अशुभलेश्यादिक हैं | तिनितें अधिके नारकीनिकै जानने । अथवा ऊपरिके नारकीनिकै जैसे हैं, तिनितें अधिक sertertabeerialistophererits For Private and Personal Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org అంతుందగలరులంతులనం ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०५ ॥ अधिके नीचे नीचे जानने । बहुरि नित्य शब्द है सो दुःखमें दुःख चल्याही जाय ऐसे अर्थमें है। तहां पहली दूसरी पृथिवीके जीवनके तो कापोतलेश्या है। बहुरि तीसरी पृथिवीवालेनिके ऊपरिककै तौ कापोत है। नीचलेके नीललेश्या है। चतुर्थीवालेकै नीलही है। पंचमीवालेकै ऊपरिकेकै तौ नील है। नीचलेकै कृष्ण है | छठीवालेकै कृष्ण है। सातमीवालेकै परमकृष्ण है । ऐसे द्रव्यलेश्या तौ आयुपर्यंत एकसी है । बहुरि भावलेश्या अंतर्मुहूर्तमें पलटवो करें है । बहुरि परिणाम स्पर्श रस गंध वर्ण शब्द हैं। ते क्षेत्रका विशेषके निमित्तके वशतें अतिदुःखके कारण अशुभतर हैं । बहुरि जिनिका देह अशुभनामकर्मके उदयतें अत्यंत अशुभतर है, बुरि आकृति | हुंडकसंस्थानरूप है तिनिकी उंचाई प्रथमपृथिवीविर्षे तौ सात धनुष तीन हात छह अंगुलप्रमाण | है । बहुरि नीचे नीचे दूणा दूणा जाननां । बहुरि नारकीजीवनिकै अभ्यंतर तो असातावेदनीयका उदय होते बहुरि बाह्य अनादिका शीतोष्णरूप पृथिवीका स्वभावकरि उपजी तीव्रवेदना है । तहां पहली दूसरी तीसरी चौथी पृथिवीविर्षे तो विला उष्णही है । बहुरि पंचमीविर्षे ऊपरि तो उष्णवेदनारूप दोय लाख विला हैं । नीचे एक लाख विला शीतवेदनारूप हैं । बहुरि छठी सातमी| विषे शीतवेदनाही है। बहुरि ते नारकी विक्रिया करे, ते आप तो जाणे मै शुभही करौंगा परंतु PAGAPAGAPARAMPADARASANPORNSAPANAGESPARRINCIPATNAGARPAN For Private and Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । तृतीय अध्याय ॥पान ३०६॥ SAFAIRAGACASPORA COSPIROMCASPARAGANPROGACASPRIVACANPROSAGAR अशुभविक्रियारूपही परिणमै । बहुरि आप तो जाणे मै सुखका कारण उपजाऊं हूं । परंतु तहां दुःखके कारणही उपजै । ऐसें ए भाव नीचे नीचै अशुभते अशुभ अधिके अधिक जानने ॥ आगें पूछ है, इनि नारकी जीवनिकै दुःख है, सो शीतउष्णजनितही है, कि अन्यप्रकारभी है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं- . ॥परस्परोदीरितदुःखाः ॥ ४॥ याका अर्थ-- नारकजीव परस्पर आपसमें उपजाया है दुःख ज्यां ऐसे हैं । इहां पूछे है, कि परस्पर उपजाया दुःख कैसे है ? तहां कहिये है, नारकीनिकै भवप्रत्ययनामा अवधि हो है ताकू मिथ्यात्वके उदयतें विभंगभी कहिये । इसतें दुःखके कारणनिकू दूरिहीते जाणे हैं । बहुरि निकटते परस्पर देखने कोप प्रज्वल है। बहुरि पूर्वभवका जातिस्मरण होय, तातें तीववैर यादि आवै है । जैसे श्वानके अरु स्यालकै परस्पर वैरका संबंध है, तैसे अपने परके परस्पर घातविर्षे | प्रवर्ते हैं । बहुरि आपही विक्रियाकरि तरवारि कुहाडी फरसी भिंड माल शक्ति तोमर सेल लोहके । घन इत्यादिक शस्त्रनिकरि बहुरि अपने हाथ पग दांतनिकरि छेदनां भेदनां छोलनां काटनां इत्यादिक क्रियाकरि परस्पर अतितीव्र दुःख उपजावे हैं ।। For Private and Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ANGOPAOGICIPANGACASRANGACASPARDAFARPRISEANPORATAPAGAPANSAR ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। तृतीय अध्याय ॥ पान ३०७ ॥ ___ आगें, कहा एतावत् ही दुःखकी उत्पत्ति के कारण तथा प्रकार हैं औरभी कछु है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥सलिष्टासुरोदीरितदुःखाश्च प्राक्चतुर्थ्याः ॥५॥ ___ याका अर्थ- क्लेशपरिणामसहित जे असुरकुमारके देव ते उपजावै है दुःख जिनिकू ऐसे नारकी जीव तीसरे नरकपर्यंत हैं ॥ देवगति नामकर्मका भेद जो असुरत्वसंवर्तन ताके उदयतें परकू दुःख देवै ते असुर कहिये । पूर्वजन्मविर्षे इनि देवनिनें ऐसाही अतितीव्र संक्लेश परिणामकरि पापकर्म उपाा है। ताके उदयतें निरंतर संक्लेशसहित असुर हो हैं । तिनिमें केई अंब अंबरीष आदि | जातिके असुर हैं, ते नारकीनिकू दुःख उपजावै हैं । सर्वही असुर दुःख नांही उपजावे हैं । बहुरि इनि असरनिका गमनकी मर्यादा दिखावने “प्राक चताः " ऐसा वचन है। ऊपरकी तीन पृथिवीविर्षे असुर बाधा करै हैं। आगै चौथी पांचई छठी सातईविर्षे इनिका गमन नांही । इहां कोई पूछे, ए देव इनि नारकीनिकू दुःख दे हैं, सो इनका कहा प्रयोजन है ? । तहां कहिये, जो, ए देव ऐसही पापकर्ममें लीन हैं । जैसे इहां कोई मीडे भैंसे कूकडे तीतर मल इनिळू लडाय कलह देखि हर्ष माने हैं ; तैसें नारकीनिकी कलह दुःख देखि अति हर्ष माने हैं। ए यद्यपि देव For Private and Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०८ ॥ भये हैं तथापि निदानादिकरि अज्ञान तपका फलते इनिकू परका दुःख आदि अशुभही हर्षका कारण हो है । बहुरि चशब्द है सो पहले सूत्रमैं कह्या जो दुःख, ताकै समुच्चयकै अर्थि है । तीव्र तपाया गाल्या जो लोह ताम्र ताकौ पायवाकरि, बहुरि तपाया लोहका स्तंभ" चेपनां, बहुरि कूटशाल्मली कहिये सूली तापरि चढाय उतारणा, बहुरि लोहके घनका घात करनां, कुहाडी छुराव सोलाते काटणां छोलणां, बहुरि क्षारा पाणी तथा ताते तेलते सीचनां, बहुरि लोहके कडाहमैं | पचावनां, भांडमें भूदनां, बहुरि भोभलीमैं भुलसनां, बहुरि वैतरणी नदीमें डबोवनां, घाणीमें | पीलना इत्यादिकनिकरि नारकीनिकू दुःख उपजावै हैं । ऐसे छेदनभेदनादिकरि शरीर खंड खंड | होय जाय है । तौभी आयु पूर्ण हूवाविना मरण नाही होय है । जातें नारकीनिका आयु अनपवर्त्य कह्या है , सो छिदै नांही ॥ आगें पूछे है, “जो इनि नारकोनिका आयु छिदै नांही सो आयुका परिमाण केता है सो कहौ " ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ तेष्वेकत्रिसप्तदशसप्तदशहाविंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमा सत्त्वानां परा स्थितिः ॥६॥ याका अर्थ- नरकके जीवनिकी आयू उत्कृष्ट पहली पृथिवीमैं तो एक सागरकी, | For Private and Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३०९॥ दूसरीमें तीन सागर, तीसरीमें सात सागर, चौथीमें दश सागर, पांचमीमें सतरा सागर । छठीमें बाईस सागर, सातमीमैं तेतीस सागर ऐसे हैं ॥ इहां यथाक्रम शदकी तौ ऊपरीतें अनु- 2 वृत्ति है । तिनि भूमिनिविर्षे अनुक्रमकरि यथासंख्य स्थिति लगावणी । तहां रत्नप्रभाविर्षे तो उत्कृष्ट स्थिति एक सागरकी है । शर्कराप्रभाविर्षे तीन सागरकी है । वालुकाप्रभाविर्षे सात सा- || गरकी है । पंकप्रभाविर्षे दश सागरकी है । धूमप्रभाविर्षे सतरा सागरकी है । तमःप्रभावि बाईस | सागरकी है । महातम प्रभाविर्षे तेतीस सागरकी है । ऐसी उत्कृष्टस्थिति है ॥ तिनि भूमिनिविर्षे नारकी जीवनिकी आयु है, भूमीकी स्थिति यहु नांही है ॥ ___ आगे कहै हैं, सातभूमिरूप विस्तारकू धरै अधोलोक तौ कह्या । अब तिर्यक् लोक कह्या | चाहिये । सो तिर्यक् लोक ऐसा नाम कैसे हैं ? जाते स्वयंभूरमण समुद्रपर्यंत असंख्यात तिर्य प्रचयरूप अवस्थित द्वीप समुद्र हैं । तातें तिर्यक् लोक नाम है । इहां पूछ है, ते द्वीप है समुद्र तिर्यक् अवस्थित कौन कौन हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥जम्बूद्वीपलवणोदादयः शुभनामानो द्वीपसमुद्राः॥७॥ याका अर्थ- जम्बूद्वीप लवण समुद्र इनिकू आदि देकरि भले भले जिनके नाम ऐसे द्वीप | For Private and Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१०॥ समुद्र हैं ॥ जम्बूद्वीपादिकं तौ दीप बहुरि लवणोदादिक समुद्र ऐसे जे लोकमें भले भले नाम हैं ते इनि द्वीपसमुद्रनिके हैं । तहां जंबुद्धीप तौ द्वीप बहुरि लवणोदधि समुद्र, धातकीखंड दीप कालोदधि समुद्र, पुष्करवरद्वीप पुष्करवर समुद्र, वारुणीवर द्वीप वारुणीवर समुद्र, क्षीरवरद्वीप क्षीरवर समुद्र, घृतवरद्वीप घृतवर समुद्र, इश्वरद्वीप इक्षुवर समुद्र, नंदीश्वरवर द्वीप नंदीश्वरवर समुद्र , अरुणवरद्वीप अरुणवर समुद्र, ऐसै असंख्यात द्वीप समुद्र स्वयंभूरमणपर्यंत जानने ॥ इहां विशेष जो, जंबूद्वीपका नाम जंबूवृक्ष यामें है ताते याकी अनादितें यह संज्ञा है। सो यह जंबूवृक्ष कहा है सो कहिये हैं । उत्तरकुरु भोगभूमिविर्षे पांचसै योजनकी चौडी एक जगती कहिये पृथिवी है । ताळू स्थानीभी कहिये । ताकी क्यूं अधिक तिगणी परिधि है । सो बाह्यतें केते एक प्रदेश क्रमहानिरूप छोडि बीचिमें वारा योजन ऊंची है । फेरि क्यों प्रदेश क्रमहानिरूप छोडि अंतमें दोय कोस उंची है । ताकै चौगिरिद सुवर्णमयी पद्मवर वेदिका कहिये भीति है । ताकै बीचिही वीचि नानारत्नमय पीठ है। आठ योजनका लांबा है। च्यारी | योजनका चौडा है । च्यारीही योजनका ऊंचा है । ताकै चौगिरिदा बारह वेदिनिकरि बैड्या है। तिनि | | वेदिनिके चान्यों तरफ च्यारी तोरण हैं । ते श्वेत हैं। सुवर्णके तूयनिकरि सहित हैं । ता पीठके ऊपरि | For Private and Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंद जीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३११ ॥ | फेरि उपपीठ है सो एक योजनका लांबा चौडा है, दोय कोस ऊंचा है । ताकै बीचि जंबू. वृक्ष है । सुदर्शन है नाम जाका स्कंध दोय योजन ऊंचा है । छह छह योजन ऊंचा डाहला है । बीचि छह योजन चौडा मंडल है । आठ योजन लंबा है । ताकै चौगिरिद इस वृक्षतें आधे प्रमाण लीये एकसो आठ छोटे जंबूवृक्ष हैं । तिनिकरि बैड्या है । देवदेवांगनाकरि सेवनीक है । यह वर्णन तत्त्वार्थवार्तिकतें लिख्या है। अर त्रिलोकसारविर्षे याका वर्णन विशेषकरि है । तथा किछू विवक्षाकाभी विशेष है । सो तहांतें जानना । ऐसे वृक्षके योगते जंबूद्वीप नाम है । यह वृक्ष पृथिवीकाय है, वनस्पतिकाय नांही है । बहुरि लवणरससारिखा जलके योगते लवणोद जाननां ॥ आगें इनि द्वीप समुद्रनिका विष्कंभ कहिये चौडाई तथा सन्निवेश कहिये अवस्थानविशेष संस्थान कहिये आकार इनिके विशेषनिकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ हिडैिर्विष्कम्भाः पूर्वपूर्वपरिक्षेपिणो वलयाकृतयः ॥ ८॥ याका अर्थ- जंबूद्वीपते लगाय सर्वद्वीप समुद्र दूणे दृणे विस्तार हैं । बहुरि यह पहले पहले | ऊपरि परिक्षेपी कहिये वेढे हैं । वलय कहिये गोल कडाकी आकृति हैं । दिदि ऐसा वीप्सा कहिये For Private and Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥पान ३१२ ॥ वारंवार वृत्तिके कहनेवि वचन है । सो चौडाईके दृणापणा कहनेके अर्थि है । आदि जो जंबूद्वीका विस्तार है तातें दूणा लवणसमुद्रका है। तातें दूणा दूसरा धातकीखंडद्वीप है । तातें दृणा दूसरा कालोदधि समुद्र है । ऐसें जाननां । बहुरि पहले पहले ऊपरि परिक्षेपि कहिये बैड्या है, ग्राम नगरादिकीज्यों अवस्थान मति जाणु । बहुरि वलयाकृति कहिये गोल कडाकीज्यों आकार है, चोकूणां आदि आकार नांहीं है ॥ आगें पूछे है, जंबूद्वीपका ठिकाणा आकार चौडाईका प्रमाण कह्या चाहिये । जाते अगिले द्वीप समुद्रनिका विस्तारादिकका ज्ञान जाकरि होय । ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ तन्मध्ये मेरुनाभिर्दत्तो योजनशतसहस्रविष्कम्भो जम्बूद्वीपः ॥९॥ याका अर्थ-- तिनि द्वीप समुद्रीनकै बीचि जंबूद्वीप है सो गोल है । ताकै बीचि मेरुपर्वत नाभिकीज्यों है । बहुरि लाख योजनका चौडा है ॥ तिनिपूर्वक बीप समुद्रनिकै मध्य जंबूवृक्षकरि लक्षित जंवूनामा बीप है। सो कैसा है ? मेरु तो जाकै नाभिकीज्यों है । बहुरि सूर्यके विमानकीज्यों गोलाकार है । बहुरि शतसहस्र कहिये एक लाख योजनका विष्कंभ कहिये चौडा है । | बहुरि उत्तरकुरु भोगभूमिविर्षे अनादिनिधन पृथ्वीकायरूप अकृतिम परिवारवृक्षनिसहित जंबू For Private and Personal Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१३ ॥ नामा वृक्ष है । ताके नाम” या द्वीपकाभी नाम जंबूद्वीप है ।। आगे, तहां जंबूदीपविर्षे छह कुलाचलनिकरि भेदरूप कीया ऐसे सात क्षेत्र हैं, ते कोन है? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतवर्षाः क्षेत्राणि ॥ १०॥ याका अर्थ-- तिस जंबूद्वीपविर्षे भरत हैमवत हरि विदेह रम्यक हैरण्यवत ऐरावत ए सात क्षेत्र हैं ॥ इहां भरतादिक संज्ञा अनादिकालतें प्रवर्ते है । इनिकू काहूका निमित्त नांही । तहां जंबूदीपकी दक्षिण दिशाका विभागविर्षे हिमवान् कुलाचले अरु तीन तरफ लवणसमुद्रकै बीचि तो भरतक्षेत्र है, सो चढाया धनुष्यकै आकार है । बहुरि याके विजयार्द्धपर्वततें तथा गंगा सिंधू नदीतें भेद होय छह खंड भये हैं । बहुरि छोटा हिमवान् कुलाचलकी उत्तरदिशा. अरु महाहिमवान् कुलाचलकी दक्षिणदिशा. पूर्वपश्चिमके लवण समुद्रकै बीचि हैमवतक्षेत्र है । बहुरि निषध कुलाचलकी दक्षिणदिशाने अर महाहिमवान् कुलाचलकी उत्तरदिशानें बहुरि पूर्वपश्चिमके लवणसमुद्रकै अंतराल में हरिक्षेत्र है । वहुरि निषधकुलाच६ लकी उत्तरदिशाने अरु नीलकुलाचलकी दक्षिणदिशानें पूर्वपश्चिमके लवणसमुद्रकै बीचि विदे assertatutertertaiyartertaireritsapheritsar. For Private and Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirtm.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఉంగుల పూలమాలలు వndertainలను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१४ ॥ हक्षेत्र है । बहुरि नीलकुलाचलके उत्तरादिशाने अरु रुक्मिकुलाचलके दक्षिणदिशानें पूर्वपश्चिमके समुद्रके बीचि रम्यक क्षेत्र है । बहुरि रुक्मिकुलाचलते उत्तरदिशाने अरु शिखरिकुलाचलते दक्षिणदिशा. अरु पूर्वपश्चिमके लवणसमुद्रके अंतराल में हैरण्यवतक्षेत्र है । बहुरि शिखरिकुलाचलते उत्तरदिशाने अरु तीनूंही तरफा लवणसमुद्रकै बीचि ऐरावतक्षेत्र है । सो याके विजयार्ध पर्वत तथा रक्ता रक्तोदा नदीकरि भेदे छह खंड भये हैं ॥ आगें पूछे है, कि छह कुलाचल हैं ऐसें कह्या, ते कौंन हैं तथा कैसें व्यवस्थित हैं ? ऐसें पूछ सूत्र कह है॥तद्विभाजिनः पूर्वापरायता हिमवन्महाहिमवन्निषधनीलरुक्मिशिखरिणो वर्षधरपर्वताः११ याका अर्थ-तिनिक्षेत्रनिके विभाग करनेवाले पूर्वपश्चिम लंबे ऐसे हिमवान महाहिमवान् निषध नील रुक्मी शिखरी ए छह कुलाचल हैं। इनि क्षेत्रनिका विभाग करै तिनिकू तद्विभाजन कहिये । बहुरि पूर्वपश्चिम दोऊ दिशाकी तरफ लंबे पूर्वपश्चिम दिशाकी कोटीते लवणसमुद्रकू स्पर्शनेवाले हिमवत् आदि अनादिकालते प्रवर्ती है. संज्ञा जिनिकी क्षेत्रनिके विभागके कारण | हैं, तातें वर्षधर कहिये । ऐसे कुलाचल पर्वत छह हैं। तहां हिमवान तो भरतक्षेत्रकी अरु ఆకులు కలవకులు ముందుకు For Private and Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aasabeertiseriasisteraseatsekseberresserts ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१५ ॥ हैमवतक्षेत्रकी सीमावि तिष्ठे है । ताकू क्षुद्रहिमवान्भी कहिये । सो, सौ योजनका ऊंचा है । बहुरि हैमवतक्षेत्र अरु हरिक्षेत्रका विभाग करनेवाला महाहिमवान् दोयसौ योजनका ऊंचा है । बहुरि महाविदेहक्षेत्रकी तौ दक्षिणदिशाने अरु हरिक्षेत्रतें उत्तरदिशा. निषधनामा कुलाचल है। सो च्यारिसै योजन ऊंचा है । बहुरि उत्तरदिशाविर्षेभी पर्वत अपने अपने क्षेत्रके विभाग करनेवाले नील रुक्मी शिखरी ए तीन हैं सो पूर्वोक्त च्यारीसै दोयसै एकसो योजन ऊंचा है सो जाननां ॥ बहुरि इनिका मूल अवगाह पृथिवीविर्षे ऊंचाईते चौथै भाग जाननां ॥ आणु तिनि कुलाचलनिका वर्णका विशेषकी प्रतिपत्तीके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ हेमार्जुनतपनीयवैडूर्यरजतहेममयाः ॥ १२॥ याका अर्थ-- ये कुलाचल हेम कहिये पीतवर्ण, अर्जुन कहिये श्वेतवर्ण, तपनीय कहिये तापा सोना सारिखा रक्तवर्ण, वैडूर्य कहिये नीलवर्ण, रजत कहिये श्वेत, हेम कहिये पीत ऐसे वर्णमय हैं ॥ जे ए कहे हिमवत् आदि कुलाचल ते अनुक्रमतें हेमादिकमयी जाननें। तहां हेममय तौ हिमवान है, सो पीला पाटसारिखा वर्ण है । बहुरि अर्जुनमय महाहिमवान है, सो शुक्ल है । | बहुरि तपनीयमय निषध है सो दुपहरीके सूर्यके वर्णसारिखा है । बहुरि वैडूर्यमय नील है, सो | extsabserelaxerasisixercisxeranisatisxeritsaprerits For Private and Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१६॥ | मोरके कंठसारिखा है । बहुरि रजतमय रुक्मी है, सो शुक्ल है । बहुरि हेममय शिखरी है, सो पीले पाटसारिखा वर्ण है ॥ आगें इनिका फेरिभी विशेषके अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ मणिविचित्रपाश्र्वा उपरि मूले च तुल्यविस्ताराः ॥ १३॥ याका अर्थ-- इनि कुलाचलनिके पसवाडै तौ मणिनिकरि चित्रित हैं। बहुरि मूलते ले ऊपरितांई समान चौडे हैं। अनेकवर्ण अरु प्रभाव कहिये महिमा इत्यादि गुणनिकरि सहित जे मणि तिनिकरि विचित्रित हैं पार्श्व कहिये पसवाडे जिनिके ऐसे हैं। बहुरि आकार जिनिका मूलतें लगाय मध्य तथा उपरितांई समान है, चौरस भितीकीज्यों बराबर है ।। आगै तिनि कुलाचलनिके ऊपरि द्रह हैं ते कहिये हैं॥ पद्ममहापद्मतिगिंछकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीका ह्रदास्तेषामुपरि ॥१४॥ याका अर्थ-- तिनि हिमवत् आदि कुलाचलनि ऊपरि अनुक्रमते पद्म महापद्म तिगिंछ | केसरी महापुण्डरीक पुण्डरीक ए द्रह जानने ॥ ___ आगे आदिका जो पद्मद्रह ताका आकारविशेषकी प्रतिपत्तीकै अर्थि सूत्र कहै हैं-- For Private and Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१७ ॥ ॥ प्रथमो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो हृदः ॥ १५॥ याका अर्थ- पद्म द्रह है सो पूर्वपश्चिम दिशातें तौ हजार योजन लंबा है । बहुरि उत्तर दक्षिण दिशाने पांचसै योजनका विस्तार है । बहुरि वज्रमय याका तल है । बहुरि अनेक प्रकारके मणि तथा सुवर्ण तथा रजत तिनिकरि विचित्रित जाका तट है ॥ आगें याका अवगाह कहिये उंडाई जाननेकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ दशयोजनावगाहः ॥ १६॥ याका अर्थ-"पद्मदहकी उंडाई दश योजन है ॥ आगें, तिस द्रहविर्षे कमल है, ताका सूत्र कहै हैं तन्मध्ये योजनं पुष्करम् ॥ १७॥ याका अर्थ- या द्रहमैं एक योजन प्रमाण कमल है । तामें कोश कोशके लंबे तौ पत्र हैं। | बहुरि दोय कोशके चौडी बीचिकी कर्णिका है। बहुरि जलके तलतें दोय कोश ऊंचा नाल है । बहुरि एताही पत्रनिकी मोटाई है ॥ आगें अन्य द्रहनिकी लंबाई चौडाई तथा कमलांकी लंबाई चौडाई जनावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Baada www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । तृतीय अध्याय ॥ पान ३९८ ॥ ॥ तद्विगुणद्विगुणा ह्रदाः पुष्कराणि च ॥ १८ ॥ याका अर्थ - पहले हतैं तथा कमलतें दूणे दूणे लंबाई चौडाई रूप अगिले अगिले ह तथा कमल जाननां ॥ तहां पद्मद्रहतें दूणा दोय हजार योजन लांबा हजार योजन चौडा बीस योजन ऊंडा महापद्मद्रह जाननां । बहुरि यातें दृणां च्यारि हजार योजन लांबा दोय हजार योजन चौडा चालिस योजन ऊंडा तिगिंछ द्रह जाननां । याही भांति कमल दोय योजन च्यारि योजनका लांबा चौडा आदि जाननां ॥ आगे तिनि कमलनिविषै निवास करनेवाली देवीनिके नाम आयु परिवार प्रतिपादन के अर्थ सूत्र कहै हैं ॥ तन्निवासिन्यो देव्यः श्रीह्रीधृति कीर्तिबुद्धिलक्ष्म्यः पल्योपमस्थितयः ससामानिक परिषत्काः ॥ १९॥ याका अर्थ - तिनि कमलनिकी कर्णिका के मध्यदेश के विषै सरदके निर्मल पूर्ण चंद्रमा की द्युतिके जीतनहारे कोश लंबे अर्धकोश चौडे कछु घाटि कोशके ऊंचे महल हैं । तिनिवि निवास करनेवाली देवी हैं श्री ही धृति कीर्ति बुद्धि लक्ष्मी ए हैं नाम जिनिके ते वसै हैं । तिनकी एक For Private and Personal Use Only verb Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३१९ ॥ एक पल्यकी आयु है । बहुरि सामानिक जातिके देव बहुरि पारिषदजातिके देव तिनिकरि सहित वर्ते हैं । तिस कमलके परिवारकमल हैं । तिनिकै ऊपरि महल हैं। तिनिविर्षे सामानिक देव वसै हैं। तथा पारिषद देव वसै हैं । आगें, जिनि नदीनिकरि ते क्षेत्र भेदे ते नदी कहिये हैं-- ॥ गङ्गासिन्धूरोहिद्रोहितास्याहरिदरिकान्तासीतासीतोदानानिरकान्तासुवर्णरूप्य कूलारक्तारक्तोदाः सरितस्तन्मध्यगाः ॥२०॥ याका अर्थ- तिनि क्षेत्रनिके मध्य गमन करै ऐसी चौदह नदी हैं । तिनिके नाम गंगा सिंधू रोहित् रोहितास्या हरित् हरिकांता सीता सीतोदा नारी नरकांता सुवर्णकूला रूप्यकूला रक्ता रक्तोदा ऐसें । सरित् कहनै तौ वापी नांही है । बहुरि तन्मध्य कहनेतें इत उत नाही गई हैं। आगें, सर्वनदीनिका एक जायगा प्रसंगके निषेधकू दिशाका विशेषकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं. ॥ द्वयोईयोः पूर्वाः पूर्वगाः ॥ २१ ॥ याका अर्थ-- दोय दोय नदी एक एक क्षेत्रविर्षे हैं ! ऐसे वाक्यविशेष जोडनेतें सर्वका एक जायगा प्रसंगका निषेध है । बहुरि पूर्वाः पूर्वगाः ऐसें वचनतें दिशाका विशेषकी प्राप्ति है । तहां जे For Private and Personal Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२० ॥ पाठमैं दोय दोय मैं पहली कही जो नदी, ते पूर्वदिशा के समुद्रकूं गई हैं । इहां पहली कही सात नदी पूर्वदिशा गई होयगी ऐसा नांही है । जातें दोय दोयमैंसूं पहली पहली लेणी ऐसें जानना ॥ आगें, पहली पहली तौ पूर्वदिशां गई बहुरि अन्य किसि दिशाकूं गई ? तिनिकी दिशाका विभागकी प्रतिपत्तिकै अर्थि सूत्र कहै हैं- ॥ शेषास्त्वपरगाः ॥ २२ ॥ याका अर्थ -- दोय दोयमें जो अवशेष रही ते नदी पश्चिमके समुद्रकूं गमन करे हैं, ऐसी प्रतीति करनी ॥ तहां पद्मद्रहके पूर्वद्वारतें निकसी जो गंगानदी सो तौ भरतक्षेत्र में होय पूर्वसमु द्र गई । बहुरि पश्चिमारतें निकसी सिंधू सो भरतक्षेत्र में होय पश्चिमदिशाके समुद्रकूं गई । बहुरि उत्तरद्वारतें निकसी रोहितास्या सो हैमवतक्षेत्र में होय पश्चिमकै समुद्र में गई । बहुरि महापद्म के दक्षिणद्वारतें निकसी रोहित नाम नदी सो हैमवतक्षेत्र में होय पूर्वदिशा के समुद्रमैं गई । बहुरि महापद्म के उत्तरद्वारतें निकसी हरिकांता नाम नदी सो हरिक्षेत्र में होय पश्चिम के समुद्रकूं गई । बहुरि तिछि द्रहके दक्षिणद्वारतें निकसी हरितनदी सो हरिक्षेत्र में होय पूर्वदिशा के समुद्रकं गई । बहुरि तिगिंछ द्रहके उत्तरद्वारतें निकसी सीतोदा नदी सो विदेहक्षेत्र में होय पश्चिमसमुद्रकं गई । For Private and Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२१ ॥ । बहुरि केसरी दहके दक्षिणद्धारतें निकसी सीता नदी सो विदेहक्षेत्रमैं होय पूर्वके समुद्रफू गई। बहुरि केसरी द्रहके उत्तरके द्वारतें निकसी नरकांता नदी सो रम्यकक्षेत्र में होय पश्चिमकै समुद्र में गई बहुरि महापुंडरीक द्रहके दक्षिणके द्वारतें निकसी नारी नाम नदी सो रम्यकक्षेत्रमैं होय पूर्वके | समुद्रमैं गई। बहुरि महापुंडरीक द्रहके उत्तरके द्वारतें निकसी रूप्यकूला नाम नदी सो हैरण्यवत| क्षेत्रमैं होय पश्चिमके समुद्रकू गई। बहुरि पुंडरीक द्रहके दक्षिणद्वारतें निकसी जो सुवर्णकूला नामा नदी सो हैरण्यवत क्षेत्रमें होय पूर्वके समुद्रकुं गई । बहुरि पुंडरीक द्रहके पूर्वतोरणद्वारतें | निकसी जो रक्ता नामा नदी सो ऐरावतक्षेत्रमें होय पूर्वसमुद्रमें गई। बहुरि पुंडरीक द्रहके पश्चिम तोरणद्वारतें निकसी रक्तोदा नामा नदी सो ऐरावत क्षेत्रमें होय पश्चिम समुद्रमै गई ॥ ____ आगें, इनि नदीनिकी परिवारनदीनिके प्रतिपादनकै अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ चतुर्दशनदीसहस्रपरिता गङ्गासिन्ध्वादयो नद्यः ॥ २३॥ याका अर्थ- इहां गंगा सिंधू आदिका ग्रहण कोन प्रयोजन है ? तहां कहै हैं , पूर्वोक्त नदीनिके ग्रहणकै अर्थि है। इहां ऐसी आशंका न करनी; जो, अनंतर सूत्रमैं नदीनिका | नाम हैही इहां फेरि न चाहीये । जाते व्याकरणमैं ऐसी परिभाषा है, जो अनंतरका विधि होय | For Private and Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir www.kobetirth.org exacteristiasertertopkeertiseriessertseriasabha ॥ सर्वार्थासद्धि वचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२२ ॥ | के प्रतिषेध होय । तहां कहिये अनंतर सूत्रतें पश्चिमकू गई नदीनिकाही ग्रहण होय है । तातें गंगासिंवादिका ग्रहण यक्त है। यहां पर है कि, गंगादिकांही ग्रहण होऊ। ताकू कहिये, ऐसें कहै पूर्वकं गई तिनिहीका ग्रहण आवै है। तातें सर्वही ग्रहणके आथे गंगा गंगासिंध्वादिका ग्रहण किया है । बहुरि नदीका ग्रहण है सो दृणां दूणांका संबंधके अर्थि है। गंगा चौदा हजार नदीनिकरि परिवारित है। तैसेही सिंधूभी चौदा हजार नदीनिकरि परिवारित है। ऐसें अगली अगली नदी क्षेत्र क्षेत्र प्रति विदेहतांई दणी दणी जाननी । तातें परै आधि आधि घटती जाननी ॥ आगैं, जे क्षेत्र कह्या तिनिकी चौडाई जाननेकै अर्थि सूत्र कहै है॥ भरतः षड्विंशतिपञ्चयोजनशतविस्तारः षट् चैकोनविंशतिभागा योजनस्य ॥ २४ ॥ याका अर्थ- भरतक्षेत्र है सो पांचसै छवीस योजन छह कलाकै विस्तार है। इहां कला कही सो एक योजनके उगणीस भाग करिये तामें छह भाग लीजिये ऐसा अर्थ है ॥ आगें, अगिले क्षेत्रनिका तथा कुलाचलनिका विस्तार जनावने के अर्थि सूत्र कहै हैं-- ॥ तद्विगुणद्विगुणविस्तारा वर्षधरवर्षा विदेहान्ताः ॥ २५॥ याका अर्थ-- तिस भरतक्षेत्रतें कुलाचल तथा क्षेत्र दूणां दूणां विस्ताररूप हैं। ते विदेह | rantoxitkireritsabserialsxx xanmitabaertairseral2sr For Private and Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२३ ॥ NAGARPOROSPerpaspresppppaMORRONMEASPANIPORN क्षेत्रतांई जानने । हिमवत्कुलाचल एक हजार बावन योजन बारा कला है। हैमवतक्षेत्र इकईससे पांच योजन पांच कला है । महाहिमवान् कुलाचल च्यारि हजार दोयसै दश योजन दश कला है हरिक्षेत्र आठ हजार च्यारिसैं इकईस योजन एक कला । निषध कुलाचल सोला हजार आठसै बयालीस योजन दोय कला । विदेहक्षेत्र तेतीस हजार छहस चौराशी योजन च्यारि कला । ऐसा जानना ॥ आगें, अगिलेनिका विस्तार कैसे है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥ उत्तरा दक्षिणतुल्याः ॥२६॥ याका अर्थ-- उत्तरा कहिये ऐरावतादिक नीलकुलाचलताई ते भरतादिक जे दक्षिणकी तरफके तिनिके तुल्य कहिये समान हैं । यहु विशेष- पहले कहे जे द्रह तथा कमल तिनिकै सर्वकै दक्षिणदिशातुल्य उत्तरदिशाके जानि लेने ॥ आगै पूछे है कि, कहे जे भरतादि क्षेत्र तिनिके मनुष्यनिकै अनुभव आयु काय भोगोपभोगादिक सदा तुल्य हैं, कि किछू विशेष है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ भरतैरावतयोवृध्दि हासौ षट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभ्याम् ॥ २७॥ याका अर्थ- वृद्धिन्हासौ कहिये वधना घटना सो भरत तथा ऐरावतक्षेत्रनिविर्षे तिष्ठते मनुष्य For Private and Personal Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंद नीता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२४ ॥ निकै भोगोपभोग आयु कायप्रमाणादिक उत्सर्पिणी अवसर्पिीरूप छह काल तिन करि पाईये है ।। तहां अवसर्पिणीकाल छह प्रकार है । सुषमसुषमा । सुषमा । सुषमदुःषमा । दुःषमसुषमा । दुःषमा । अतिदुःषमा ऐसें । बहुरि उत्सर्पिणीभी छह प्रकार है । सो पूर्वोक्त” उलटा गिणनां । तहां अतिदुःषमा । दुःषमा । दुःषमसुषमा । सुषमदुःषमा । सुषमा । सुषमसुषमा ऐसें । इनिका कालका प्रमाण दश दश कोडाकोडि सागर जाननां । इनि दोऊनिकौं भेले कीये कल्पकाल कहिये । तहां सुषमसुपमा च्यारि कोडाकोडि सागरका । तिस कालकी आदिविर्षे मनुष्य उत्तर कुरु भोगभूमिके मनु. प्यनितुल्य होय है । तहांतें अनुक्रमतें घटते घटते सुपमाकाल तीन कोडाकोडि सागरका होय है । तिसकी आदिविर्षे मनुष्य हरिक्षेत्रके मनुष्यनसारिखे होय है । तहांत अनुक्रमतें घटते घटते सुषमदुःषमकाल दोय कोडाकोडि सागरका होय है । तिसकी आदिवि मनुष्य हैमवतक्षेत्रके मनुष्य निकै समान होय है । तहां अनुक्रमतें घटते घटते दुःषमसुषमाकाल बियालीस हजार बरस घाटि | एक कोडाकोडि सागरका होय है । तिसकी आदिवि मनुष्य विदेहक्षेत्रके मनुष्यनिकै तुल्य होय | हैं । तहांत अनुक्रमतें घटतें घटते दुःषमाकाल इकईस हजार वरषका होय है । तहांत अनुक्रमतें घटतें || घटते अतिदुःषमाकाल इकईस हजार वर्षका होय है । ऐसेंही उत्सर्पिणीभी उलटा अनुक्रमरूप जानना।। For Private and Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२५ ॥ आगें पूछे है कि, अन्यभृमिनिकी कहा अवस्था है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ताभ्यामपरा भूमयोऽवस्थिताः ॥ २८॥ याका अर्ध- तिनि भरत ऐरावत क्षेत्र सिवाय रहे जे क्षेत्र ते ‘अवस्थिताः' कहिये जैसे हैं तैसेही रहै हैं ॥ तहां उत्सर्पिणी अवसर्पिणी काल नांही पलटे है ॥ आगें पूछे है, तहांके मनुष्यनिकी आयु समानही है कि किछ विशेष है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥ एकद्वित्रिपल्योपमस्थितयो हैमवतकहारिवर्षकदेवकुरवकाः ॥ २९॥ याका अर्थ- हैमवतक कहिये हैमवतक्षेत्रके मनुष्य तिनिकी आयु एक पल्यकी है । इसकूँ जघन्यभोगभूमिका क्षेत्र कहिये । बहुरि हरिवपके मनुष्यनिकी आयु दोय पल्यकी है । इसकू मध्यभोगभमिका क्षेत्र कहिये। बहरि देवकरुभोगभमिका मनुष्यनिकी आय तीन पल्यकी है। इसकू उत्तमभोगभूमि कहिये। तहां पांच मेरुसंबंधी पांच हैमवतक्षेत्रनिविर्षे सुषमदुःषमा सदा अवस्थित है। तहांके मनुष्यनिका आयु एक पल्यका अरु काय दोय हजार धनुष्यनिका है। बहुरि एकदिनके अंतररौं आहार करै हैं । बहुरि नीलकमलसारिखा शरीरका वर्ण है । बहुरि पांच | हरिक्षेत्रनिविौं सुषमा सदा अवस्थित है। तहांके मनुष्यनिकी आयु दोय पल्यकी है । चारि हजार PARAPARACINHAPGXFOPARDAFARPARSHERPARACTREPARAMBHARGAPATRA For Private and Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२६ ॥ धनुष्यका काय है । दोय दिनकै अंतरतें आहार करे है । बहुरि शंखवर्णधवल शरीर है। बहुरि पांच देवकुरुक्षेत्रनिविर्षे सुषमासुपमा सदा अवस्थित है। तहांके मनुष्यनिकी आयु तीनपल्यकी है । छह हजार धनुषकी काय है । तीन दिनके अंतरतें आहार करै है । सुवर्णवर्ण शरीर है ॥ आगें उत्तरदिशाकेनिवि कहा अवस्था है? ऐसे पूछ सूत्र कहे हैं ॥ तथोत्तराः ३०॥ याका अर्थ-- जैसे दक्षिणदिशाकनिविर्षे कहे तैसेही उत्तरदिशाके जानने । हैरण्यवतका तो हैमवतककोनिकै तुल्य है । रम्यकके हविर्षकेनिकै तुल्य है। उत्तरकुरवरका देवकुरवरनिकै समान है । ऐसें जानना ॥ आगें विदेहक्षेत्रनिकेविर्षे कहा स्थिति है? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं-- विदेहेष सङ्ख्येयकालाः ॥ ३१॥ याका अर्थ- पंचमेरुसंबंधी पंचविदेहक्षेत्रनिविर्षे मनुष्यकी आयु संख्यातवर्षकी है। तहां काल सुषमदुःपमाका अंतिसारिखा सदा अवस्थित है । काय पांचसै धनुषका है । नित्य आहार करे है । | उत्कृष्ट आयु एककोडि पूर्वका है । जघन्य आयु अंतर्मुहूर्तका है | तहां पूर्वके परिमाणकी गाथाका | For Private and Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ettiverabredet www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२७ ॥ अर्थ- सतरि लाख कोडी वर्ष बहुरि छपनहजार कोडि वर्ष एक पूर्व होय है ॥ आगे, कह्या जो भरतक्षेत्रका विस्तार ताकूं अन्यप्रकारकरि कहै हैं ॥ भरतस्य विष्कम्भो जम्बूहीपस्य नवतिशतभागः ॥ ३२ ॥ याका अर्थ - जंबूद्वीपका विस्तार लाख योजनका है। ताकै एकसो निवै भाग करिये तिनिमैं एक भाग मात्र विस्तार भरतक्षेत्रका है । सो, पूर्वे का पांच छवीस योजन छह कला परिमाण हो है ॥ आगें, कह्या था, जो, जंबूद्वीपकूं वेढिकरि वेदी तिष्ठै है, तातें परे लवणसमुद्र दोय लाख योजन विस्ताररूप वलयाकार तिष्ठै है, तातैं परै धातकीखंड द्वीप च्यारि लाख योजन वलयविस्ताररूप है | तहां क्षेत्र आदिककी संख्याकी विधिका ज्ञानके अर्थि सूत्र कहा है॥ द्विर्धातकीखण्डे ॥ ३३॥ याका अर्थ - इहां भरतादिक्षेत्रनिका फेरि कहनां विवक्षित । तहां पूछे है, जो दिशपरि सुप्रत्यय कैसैं कीया ? तांका उत्तर जो, इहां क्रियाका अध्याहार करना है । ताके जनावनेकूं सुप्रत्यय कीया है । जैसे कोईक महलकूं दूजे महलका परिमाण कहना होय तहां ऐसें For Private and Personal Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिववनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३२८॥ dilులుసు eline artiseaser release कहिये, जो, यह महल तिसते दूणां मापिये । इहां मापनां क्रिया है । तैसें इहां जंबूदीप विर्षे एक एक भरतादिक क्षेत्र है तातें दूणां दोय दोय गिणिये ऐसें द्विशद परि सुप्रत्य है सो जनावै है । तहां धातकी खंड लवणसमुद्रकू वेदै कडाके आकार है । ताके दक्षिण उत्तर | दिशाकू दोय इष्वाकार पर्वत पडे हैं । ते लवणोदसमुद्र अरु कालोदसमुद्रकी वेदी; जाय लगे हैं । इनितें धातकीखंडके दोय भाग भये हैं । एक पूर्व दिशाका भाग, एक पश्चिम | दिशाका भाग । तहां दोऊ भागनिविर्षे बीचि बीचि पूर्वपश्चिमकू दोय मेरु पर्वत हैं । तिनि दोऊनिके दोऊतरफ भरतादि क्षेत्र हैं । हिमवान् आदि कुलाचल हैं । ऐसें दोय दोय भरत आदि क्षेत्र दोय दोय हैमवत आदि कुलाचल जानने । बहुरि जंबूदीपविर्षे जो कुलाचल हिमवान् आदिका विस्तार है तिनितें दूणां कुलाचलनिका विस्तार जाननां । बहुरि कुला चल पहेके अरा होय तैसे तिष्ठे हैं, बहुरि अरानिकै बीचि छिद्र क्षेत्र होय है ; तैसें क्षेत्र अव| स्थित हैं । बहुरि जंबूद्वीपविर्षे जैसे जंबूवृक्ष है तैसें धातकीखंडवि धातकीवृक्ष है । परि| वारवृक्षनिसहित है । तिस वृक्षके योगते धातकीखंड ऐसी संज्ञा है। बहुरि ताकै ऊपरि वेड्या || कालोद समुद्र है । सो जैसे टाकीका छेद्या तीर्थ कहिये जलका निवास होय तैसें है । e rineinterestoration For Private and Personal Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। तृतीय अध्याय ॥पान ३२९ ॥ आठ लाख योजनका वलय विस्तार धान्या है । बहुरि ताकै परिवेढिवां पुष्करद्वीप है। सोलह लाख योजनका वलय विस्ताररूप है ॥ आगें, तिस पुष्करद्वीपकै पहले द्वीपसमुद्रनितें दूणां विस्तारकी रचनाकीज्यों धातकी खंडतें दूणां क्षेत्र आदिका प्रसंग आवे है । ताके निषेधके अर्थि विशेष नियमकै अर्थि सूत्र कहे हैं . ॥पुष्कराः च ॥ ३४॥ ___ याका अर्थ-- जंबूद्वीपके भरत हैमवत आदिकी अपेक्षाही पुष्कराईविभी दूणां क्षेत्र कुलाचल जाननां । दोय भरत दोय हिमवान् कुलाचल इत्यादि तेही तिनिके नाम हैं ॥ बहुरि धातकी खंडकीज्यौं इहांभी दोय इष्वाकार पर्वत जानने । बहुरि कुलाचलनिका विस्तार धातकीखंडके कुलाचलते दूणां जाननां । यह व्याख्यानतें जानी जाय है । बहुरि जहां जम्बूद्धीपविर्षे जम्बूवृक्ष है तहां पुष्कर द्वीपविर्षे पुष्करवृक्ष परिवारसहित जाननां । तिसहीकै | नामतें दीपका नाम प्रसिद्ध है । इहां पुष्करार्द्ध कह्या सो मानुषोत्तर नाम पर्वत या द्वीप मध्य है, तिसकरि विभाग भया । तातें ता पर्वतके उरै आधा द्वीप है । तातें पुष्करार्द्ध ऐसा नाम जाननां ॥ आगें, पूछ है कि, जंबूद्धीपकै हिमवत् आदिकी संख्या दोय वार आवृत्तिकरि पुष्कारार्द्ध में For Private and Personal Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३० ॥ | कही ताका कहां प्रयोजन है ? समस्तही पुष्करद्वीपविर्षे क्यों न कही? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ प्राङ्मानुषोत्तरान्मनुष्याः ॥ ३५॥ याका अर्थ- पुष्करद्वीपके बीचिही बीचि वलयवृत्तिरूप मानुषोत्तर नाम पर्वत है। तातें पहले पहलेही मनुष्य हैं। तातें बाह्य नाहीं। तातें वाहरिके पुष्करद्वीपमें क्षेत्रनिका विभाग नाही है । तिस पर्वततें परै ऋद्धिधारी तथा विद्याधरभी मनुष्य नाही गमन करै हैं । बहुरि जलचर जीव तथा विकलत्रय त्रसभी नही जाय हैं। तहां उपजैभी नाही हैं । उपपाद अर समुद्धाततें तो प्रदेश | बाहरि जाय हैं । विना उपपादसमुद्धात नाही जाय है । ताते याकी सार्थिक संज्ञा है । ऐसें जंबूद्वीप आदि अढाई द्वीप तथा लवणोद कालोद ए दोय समुद्रनिविही मनुष्य जाननां ।। __ आगें कहै हैं, ते मनुष्य दोय प्रकार हैं, ताका सूत्र ॥ आयर्या म्लेच्छाश्च ॥ ३६॥ याका अर्थ-- गुणनिकरि अथवा गुणवान पुरुषनिकरि सेईये ते आर्य कहिये । ते दोयप्रकार हैं । ऋद्धिप्राप्त अनृद्धिप्राप्त । तहां अनृद्धिप्राप्त आर्य पंचप्रकारके हैं । क्षेत्र आर्य , जाति आर्य , कर्म आर्य, | चारित्र आर्य, दर्शन आर्य ऐसे । बहुरि ऋद्धिप्राप्त आर्य सात प्रकारके हैं। बुध्दिऋद्धि, विक्रियाऋध्दि, || For Private and Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३१ ॥ तपऋध्दि, बलऋध्दि, औषधऋध्दि, रसऋध्दि, अक्षीणऋध्दि ऐसे । तहां अनृध्दिप्राप्तमें काशी कोशलादि आर्यदेशनिविषै उपजे ते क्षेत्र आर्य हैं । बहुरि इक्ष्वाकु जाति भोजकुलादिविषै उपजे जाति हैं | बहुरि कर्म आर्य तीन प्रकार हैं । तहां सावद्यकर्म आर्य, अल्पसावद्यकर्म आर्य, असावद्यकर्म आर्य । तहां सावद्यकर्म आर्य छह प्रकार हैं ॥ तहां असि धनुष्य आदि शस्त्र के प्रयोगकेवि प्रवीण होय, ते असिकर्म आर्य हैं । बहुरि द्रव्य आदिका आयव्यय लिखने विषै प्रवीण होय ते मषिकर्म आर्य हैं । बहुरि हल कुलि दांतला आदि शेती के उपकरण के विधान जा कृषिकर्म आर्य हैं । बहुरि चित्राम गणित आदि वहतरि कला जाने ते विद्याकर्म आर्य हैं । बहुरि धोबी नाई लुहार कुमार सुनार आदि शिल्पकर्म आर्य हैं । बहुरि चंदनादि सुगंध, घृतादि रस, शाल्यादि धान्य, कार्पासादि वस्त्र, मोती आदि जवाहर अनेकप्रकार द्रव्यका संग्रह करने वाले अनेक प्रकार वाणिज्यकर्म आर्य हैं । बहुरि अल्पसावद्यकर्म आर्य देशविरत श्रावक है । बहुरि असावद्यकर्म आर्य सकलविरत मुनि है || बहुरि चारित्र आर्य दोय प्रकार हैं । तहां चारित्रमोहके उपशमतैं तथा क्षयतें बाह्यके उपदेशविनाही अपनी शुध्दतातें चारित्रपरिणामकुं प्राप्त भये ते अभिगतचारित्र आर्य हैं । बहुरि चारित्रमोहके क्षयोपशम होतैं बाह्यके उपदेशतें चारित्रपरिणाम For Private and Personal Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३२ ॥ जिनीकै होय ते अनभिगतचारित्र आर्य हैं । बहुरि दर्शनआर्य दश प्रकार हैं । ते सम्यग्ग्रहणके कारणकी अपेक्षातें जानने । तहां जे सर्वज्ञ अर्हत्प्रणीत आगमकी आज्ञामात्र कारणते श्रध्दावान् होय, ते आज्ञासम्यक्त्ववान् कहिये । बहुरि निग्रंथमोक्षमार्गके दर्शन श्रवणमात्रौं श्रध्दावान् होय, ते मार्गश्रध्दावान हैं । बहुरि तीर्थंकर आदिके पुराण आदिके उपदेशके निमित्तः श्रध्दावान होय, ते उपदेशरुचिमान आर्य हैं। बहुरि मुनिनिके आचार श्रुतके श्रवणमात्रौं श्रध्दावान् होय, ते सूत्रसम्यक्त्ववान हैं । बहुरि | बीजपदरूप जे सूक्ष्म अर्थ ताके निमित्ततें श्रध्दावान होय, ते बीजरुचिमान हैं। बहुरि जीवादिप दार्थका संक्षेप उपदेश” श्रध्दावान होय, ते संक्षेपरुचि हैं। बहुरि अंगपूर्व में जैसे कहै तैसें विस्तार रूप प्रमाणनयादिकतें निरूपण कीये जे तत्त्वार्थ, तिनिके श्रवणते श्रध्दावान होय, ते विस्ताररुचि हैं। बहुरि वचनके विस्तारविनां सुन्या अर्थके ग्रहणते श्रध्दावान होय, ते अर्थदर्शनवान हैं । बहुरि द्वादशांगके जाननेते श्रध्दावान होय, ते अवगाढरुचि हैं। बहुरि परमावधि केवलज्ञानदर्शनतें जीवादि पदार्थनिळू जाने जो “आत्मा उजल श्रद्धानरूप भया" तहां परमावगाढरुचि कहिये 2 ऐसे ये दश दर्शन आर्य हैं । For Private and Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३३ ॥ बहुरि ऋद्धिप्राप्त आर्य सात प्रकार कहे ते इहां आठ प्रकारभी कहे हैं। तहां बुद्धिऋद्धीके अठारह भेद हैं। तहां केवलज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपर्ययज्ञान तीन तौ पहलै कहै तेही जानने । बहुरि संवारे क्षेत्रविर्षे जैसे कालादिके सहायतें बीज वोया अनेक फल दे तैसें नोइंद्रिय श्रुतज्ञानावरण वीर्यांतरायके क्षयोपशमके प्रकर्ष होते एकबीजके ग्रहणते अनेकपदार्थका ज्ञान होय सो बीजबुद्धि है। बहुरि जैसै कोठारीके धरे न्यारे न्यारे प्रचुर धान्य बीज विनाश न भये कोठेहीमें धरे है ; तैसैं आपही जाणे जे अर्थके बीज प्रचुर न्यारे न्यारे बुद्धिमैं बणै रहे जिस काल चाहै जिस काल काढे ताकू कोष्ठबुद्धि कहिये । बहुरि पदानुसारी तीन प्रकार अनुश्रोत, प्रतिश्रोत दोऊरूप । तहां एकपदका अर्थतें सुनि आदिविषं तथा अंतवि तथा मध्यविर्षे सर्वग्रंथका अवधारण करना, सो पदानुसारी है । बहुरि चक्रवर्तीका कटक बारह योजन लंबा नव योजन विस्तारमै पडै है । ताविर्षे | गज वाजी ऊंट मनुष्यादिकका अक्षर अनक्षररूप शब्द ते एककाल प्राप्त भये तिनिकू तपके | बलते पाया जो श्रोत्र इंद्रियका बल, तातें समस्तका एककाल श्रवण होय ताकू संभिन्न श्रोत्र कहिये । बहुरि तपके विशेषकरि प्रगट भया जो असाधारण रसना इंद्रिय श्रुतज्ञानावरण वीयतिरा| यका क्षयोपशम अंगोपांगनामा नामकर्मका उदय जाकै ऐसा मुनिक रसनाका विषय जो नव SAFERPRECIPARINFASPARAGANPARAGANPROVINCUSPROGXFASPARSACARPAN For Private and Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir qksateractersDetabeaserts ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकुता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३४ ॥ योजन तातें बाह्यतें आया जो बहुयोजनतें रसका स्वाद ताके जाननेकी सामर्थ्य सो रसनेंद्रिय ज्ञानलब्धि है। ऐसेंही स्पर्शन इंद्रिय तथा प्राणइंद्रिय चक्षुइंद्रिय श्रोत्रंद्रिय इनिके विषयक्षेत्रतें बाह्यतें आया जो गंध स्पर्श वर्ण शब्द ताके जाननेकी सामर्थ्य हो है । ते पांच ए भये ॥ बहुरि महारोहिणी आदि विद्या तीनवार आय कहै जो मानें अंगीकार करौ। कैसी है ते? अपने अपने रूपकी सामर्थ्य प्रगट करनेका कथनविर्षे प्रवीण है। भावार्थ- ऐसें कहै, जो, थे कहो सोही करां ऐसी विद्यादेवतानिकरि जिनिका चारित्र चलै नांही ऐसै दशपूर्वके धारकनिकै दशपूर्वित्व ऋद्धि हो है । बहुरि संपूर्णश्रुतकेवलीकै होय सो चतुर्दशपूर्वित्व है । बहुरि अंतरिक्ष भौम अंग स्वर व्यंजन लक्षण छिन्न स्वप्न ए आठ निमित्तज्ञान हैं। ते जिनिकै होय तिनि• अष्टांगमहानिमित्त कहिये । तहां चंद्रमा सूर्य ग्रह नक्षत्र ज्योतिषीनिका उदय अस्त आदिकरि अतीतअनागत फलका कहनां सो अंतरिक्ष है। बहुरि पृथिवीकी कठिणता छिद्रमयता सचिक्कणता रूक्षता आदि देशनितें दिशाविर्षे सूत आदिका स्थापनकरि हानिवृद्धि जय पराजय आदिका जाननां, तथा भूमिमें स्थापे जे सुवर्णरजतादि तिनिका बतावना सो भौमनिमित्त ज्ञान है । बहुरि पुरुषके अंगोपांगके देखनेते तथा स्पर्शन आदिकतें निकालके सुख दुःख आदिका जाननां सो अंगनि ध For Private and Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३५॥ | मित्तज्ञान है । बहुरि अक्षररूप तथा अनक्षररूप शुभ अशुभ शब्द सुननेते इष्ट अनिष्ट फल जाननां सो स्वरनिमित्तज्ञान है । बहुरि मस्तकवि मुखविर्षे गलाविर्षे तिल मुश आदि चिन्ह देखने” तीन कालका हित अहित जाननां सो व्यंजननिमित्तज्ञान है । बहुरि श्रीवृक्ष स्वस्तिक भंगार कलश आदि शरीरवि चिन्ह देखनेते तीन कालकै विर्षे पुरुषके स्थान मान ऐश्वर्यादिका विशेष जाननां सो लक्षणनिमित्त ज्ञान है । बहुरि वस्त्र शस्त्र छत्र उपानत् कहिये पगांकी जोडी अर आसन शयन आदिवि देव मनुष्य राक्षस आदिके विभागकरि शस्त्रतें कटै कांटातें कटे मूसा आदि काटे तिनिका देखनेतें तीन कालके लाभ अलाभ सुखदुःखका जाननां सो छिन्ननिमित्तज्ञान है । बहुरि वात पित्त श्लेष्मके दोषकरि रहित जो पुरुष ताकू स्वप्न आवै सो पाछिली रातीके भागविर्षे चंद्रमा सूर्यका तथा पृथ्वी समुद्रका मुखविर्षे प्रवेश देखै तथा समस्त पृथ्वीमंडलका आच्छादन देखै ए तौ शुभस्वप्न अथवा घृततैलकरि अपना देह आर्दित देखै तथा गर्दभ ऊंटपरि आपकू चढा देखै तथा दिशाका गमन देखै ये अशुभ स्वप्न इत्यादि स्वपके देखने” आगामी जीवना मरनां सुख दुःख आदि जाने सो स्वानिमित्तज्ञान है । ए आठ निमित्तज्ञान जाकै होय सो अष्टांगनिमित्तज्ञान ऋद्धि है । बहुरि | द्वादशांग चौदह पूर्व तौ न पब्या होय अरु प्रकृष्ट श्रुतज्ञानावरणका क्षयोपशमतें ऐसी असाधारण | IPARAGAPAGECIPARSNEPExpaPAARPORATAPAR APP For Private and Personal Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra MAKANP www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३६ ।। प्रज्ञा प्रगट भई होय जो चौदहपूर्वके पढनेवालेनें सूक्ष्म तत्त्वका विचार अवगाहनविषै एक पद का तिस निःसंदेह निरूपण करै ताकै प्रज्ञाश्रवणत्वऋद्धि हो है । बहुरि परके उपदेशविनाही अपनी शक्तिके विशेषतैं ज्ञानसंयम के विधानविषै प्रवृत्ति होना सो प्रत्येकबुद्धि ऋद्धि है । बहुरि इंद्रभी आय वाद करै तौ ताकूं निरुत्तर करे तथा वादी के दोष जाकूं प्रतिभासै ताकै वादित्वाद्ध हो है । बहुरि दूजी क्रियाऋद्धि है ताके दोय भेद चारणऋद्धि आकाशगामिनी । तहां चारणऋध्दि अनेक प्रकार है | तहां जलके निवासविषै जलकायके जीवनकूं न विराधते भूमिकीज्यों पग धरते गमन करे ते जलचारण हैं । बहुरि भूमितें व्यारि अंगुल ऊंचे आकाशविषै जंघा उठाय शीघ्र सैकडा कोश गमन करे ते जंघाचारण हैं । ऐसेही तंतुपरि गमन करै पुष्पपरि गमन करे सूधे गमन करै अणिकी शिखापरि गमन करे इत्यादि गमन करै तिनिके जीवनिको बाधा न होय ते चारण ऋध्दिके भेद हैं बहुरि पद्मासनकरि तथा कायोत्सर्ग आसनकरि पगके निक्षेपविना आकाशविषै निराधार गमन करजाय तहां आकाशगामिनी ऋद्धि है | बहुरि तीसरी विक्रिया ऋद्धि सो अनेक प्रकार है । तहा अणुमात्र शरीरकरि ले सौ अणिमा है । तहां कमलके तंतूमात्र छिद्रविषै प्रवेशकरि तहां बैठि चक्रवर्तीकी विभूति र ऐसी सामर्थ्य है । बहुरि मेरुपर्वत भी वडा शरीर रचै सो महिमा है । बहुरि For Private and Personal Use Only 768482 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। तृतीय अध्याय ॥ पान ३३७ ।। | भूमिमें बैठे अंगुलीकरि मेरूका शिखर सूर्य आदिकू स्पर्शे सो प्राप्ति है । बहुरि भूमिविर्षे तो जलकीज्यों अरु जलविर्षे भूमिकीज्यों उन्मजन निमजन करै सो प्राकाम्य है । बहुरि तीन लोकका प्रभुत्वपणा रचै सो ईशित्व है । सर्वजीवनिको वशी करणेकी सामर्थ्य सो वशित्व है । बहुरि पर्वतकै बीचि आकाशकीज्यौं गमनागमन करै सो अप्रतिघात है। अदृष्ट होय जाय काहूंको दिखै नांही सो अंतर्धान है। बहुरि एककालमें अनेकरूप करनकी शक्ति सो कामरूपित्व है। इनिकू आदि देकरि अनेक विक्रियाऋद्धि है । बहुरि चौथी तपोऽतिशयऋद्धि है । सो सातप्रकार है । तहां उपवास वेला तेला चौला पचौला तथा पक्ष मास आदि अनशन तपका प्रारंभ करि मरणपर्यंत करें ऐसी सामर्थ्य होय सो उग्रतप है । बहुरि महोपवास करतेभी काय वचन मनका बल वधताही रहै शरीरमें दुर्गंध आदि न आवै सासोच्छास सुगंधही आवै शरीरकी दीप्ति घटै नांही सो दीप्ततप है । बहुरि आहार करै सो तातै कडाहमैं पडा जैसे जल शीघ्र सूकि जाय तैसे सूकै तातें मलरुधिरादिरूप परिणमैं नांही सो तप्ततप है ।। बहुरि सिंहनिक्रीडित आदि महोपवासका आचरणविर्षे तत्पर सो महातप है। बहुरि वात पित्त श्लेष्म सन्निपाततै | उपज्या जो ज्वर कास श्वास अक्षिसूल कोट प्रमेह आदि अनेक प्रकार रोग तिनिकरि संतापरूप KAASAVPROGAFARPARGINFARPARGNASPARAGANPADMAGESPARAGANP.COMpPEN For Private and Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय । पान ३३८ ॥ भया है देह जिनिका तौभी अनशन कायक्लेशादि तपते छूटे नांही भयानक मसाण पर्वतके शिखर गुफा दरी कंदरा शून्यग्राम आदिवि दुष्ट यक्ष राक्षस पिशाच वेतालरूप विकार होतेभी तथा कठोर जे स्यालनिके रुदन निरंतर सिंह व्याघ्र आदि तथा दुष्ट हाथीनिके भयानक शद्ध सुननेतेभी तथा चौरादिका जहां विचरणा ऐसे भयानक प्रदेशनिवि तिष्ठे सो घोरतप है । बहुरि तेही मुनि तपका योगके वधावनेकैवि तत्पर ते घोर पराक्रम हैं । बहुरि बहुतकालतें ब्रह्मचर्यके धारक आतिशयरूप चारित्रमोहनीय कर्मका क्षयोपशमतें नष्ट भये हैं खोटे विकाररूप स्पन जिनिकै ते घोर ब्रह्मचर्यवान हैं । ऐसें सात तपोऋद्धि है ।। बहुरि पांचवा बलऋद्धि तनि प्रकार है। तहां मनःश्रुतज्ञानावरण वीर्यातराय कर्मका क्षयोपशमका प्रकर्ष होते अंतमूहूर्तमें समस्त श्रुतका अर्थ चिंतवनेकी सामर्थ्य जिनिकै होय ते मनोवली हैं । बहुरि मनोजिव्हा श्रुतज्ञानावरण वीर्यांतरायका क्षयो. पशम अतिशयरूप होते अंतर्मुहूर्तमें सकलश्रुतके उच्चारणविर्षे समर्थ होय निरंतर उच्चस्बरतें उच्चारण करतेंभी खेदरहित कंठस्वर भंग न होय ते वचनवली हैं । बहुरि वीर्यांतरायका क्षयोपशमते असा- | धारण कायका बल प्रगट होते मासिक चातुर्मासिक वार्षिक प्रतिमायोग धारतेंभी खेदरहित होय ते कायवली हैं। बहुरि छठी औषधऋद्धि सो आठ प्रकार है। तहां असाध्य भी रोग होय तौ । PORRONEPATNAGAPAGAINPATSAPANPAPGAFARPAIRFORAORAFARPAN For Private and Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆలంకలపండువందలమాలలు ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३३९॥ तिनिके स्पर्शन आदिकरि नष्ट होय जाय तहां जिनके पादका स्पर्शनांही औषध तथा थूकही औषध तथा पसेव सहत रज सो जल्ल कहिये सोही औषधी तथा कान दांत नासिका नेत्रका मलही औषधी तथा विमल तथा मूत्रही औषधी तथा अंग उपांग नख दंत केश आदिक स्पर्शी पवन आदि सर्वही औषधी, तथा तीव्र जहरका मिल्याभी आहार जिनिकै सुखमैं गये विषरहित हाय ते आस्याविष हैं, तथा जिनिके देखनेमात्रकरिही तीव्र जहर दूरि हो जाय सो दृष्टयविष है ऐसें आठ औषधी ऋद्धि हैं । बहुरि सातमी रसऋद्धि है । सो छह प्रकार है । तहां महातपस्वी मुनि जो कदाचित् क्रोध उपजै काकू कहै तूं मरि तौ तिनिके वचनतें तत्क्षण मरै ते आस्यविष हैं । बहुरि कदाचित् क्रोधकरि क्रूरदृष्टीकरि देखै तौ पैला मरि जाय सो दृष्टिविष है । बहुरि विरसभी भोजन जिनकै हस्तविर्षे पड्या क्षीररसरूप हो जाय तथा जिनिका वचन दुर्बलकू क्षीरकीज्यों तृप्ति करै सो क्षीरसावी है । बहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या आहार नीरसभी होय सो मिष्टरसवीर्यपरिणामरूप होय जाय तथा जिनिका वचन सुननेवालेनिके मिष्टरसके गुणज्यों पुष्ट करै सो मधुस्रावी है । बहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या अन्न रूक्षभी होय सो घृतरसका वीर्यके पाकळू प्राप्त होय तथा जिनिका वचन घृतकीज्यों प्राणीनिकू तृप्ति करै सो सर्पिःश्रावी है। बहुरि जिनिके हस्तविर्षे पड्या For Private and Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४० ॥ भोजन अमृत हो जाय तथा जिनिका वचन प्राणीनिकूं अमृतकीज्यों उपकार करै सो अमृतश्रावी है । ऐसें रसऋद्धि छह प्रकार है || बहुरि आठमी क्षेत्रऋद्धि दोय प्रकार है । तहां लाभांतरायके क्षयोपशमका अतिशयवान् मुनि तिनिकूं जिस भोजनमैंसूं भोजन दे तिस भाजन में चक्रवर्तिको कटक भोजन करें तौ वै दिनि वीतै नही सो अक्षीणमहानस है । बहुरि मुनि जहां वसै तहां देव मनुष्य तिर्यंच सर्वही जो आय वसै तौ परस्पर बाधा होय नांही सकडाई न होय सो अक्षीण महालय है । ऐसें एऋद्धि जिनिकै प्राप्त होय ते ऋद्धिप्राप्त आर्य हैं ।। बहुरि म्लेच्छ दोय प्रकार हैं अंतदीपज कर्मभूमिज । तहां अंतर्दीपज तौ लवणसमुद्रकी आठ दिशा विदिशाविषै तथा आठही तिनिके अंतरालनिविषै तथा हिमवान शिखरी कुलाचल तथा दोऊ विजयार्द्धके पूर्वपश्चिम दोऊ दिशानिके अंतविषै आठ हैं । ऐसें चौईस अंत हैं तहां वसै हैं । तहां दिशानिके द्वीप तौ जंबूदीपकी वेदीतें पांचसैं योजन परै समुद्रमैं हैं तिनका सौ सौ योजनका विस्तार है । बहुरि विदिशानिकै द्वीप वेदीनितै पांच सें योजन पर हैं । तिनिका विस्तार पचावन पचावन योजनका है । बहुरि दिशा विदिशानि के अंतराल के दीप वेदीतैं पांच पचास योजन परे हैं । तिनिका विस्तार पचास पचास योज For Private and Personal Use Only 48200125190 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४१ ॥ | नका है । बहुरि पर्वतनिके अंतके द्वीप वेदीते छहसै योजन पर है । तिनिका विस्तार पचीस पचीस योजनका है । तहां मनुष्य कैसे हैं ? पूर्वदिशाके दीपके वासी तौ एकजांघवाले हैं । पश्चिमके पूछवाले हैं । उत्तरदिशाके गुंगे हैं । दक्षिणदिशाके सींगवाले हैं । बहुरि च्यारि विदिशानिके क्रमतें सुस्साकेसे कांन, सांकलीकेसे कान, काननिको ओढि ले ऐसे बड़े कान , लांबेकांन ऐसे हैं । बहुरि अंतरालनिके क्रमते घोडामुखा, सिंहमुखा, भैसामुखा, सूकरमुखा, वघेरामुखा, उलूकमुखा, काकमुखा, बांदरमुखा ऐसे हैं । बहुरि शिखरी कुलाचलके दोऊ अंतनिके मेघमुख बीजलीमुख हैं। बहुरि हिमवान् कुलाचलके दोऊ अंतके दीपनिके मच्छमुख कालमुख हैं । बहुरि उत्तर विजयाद्धके दोऊ अंतनिके हास्तमुख आदर्शमुख हैं । बहुरि दक्षिणविजयार्द्धके दोऊ अंतनिके गोमुख मेषमुख हैं । बहुरि एकजांघवाले तो मांटीका तो आहार करै हैं । गुफानिविर्षे वसै हैं । बहुरि अवशेष सारेही पुष्पफलनिका तो आहार करै हैं । अरु वृक्षनिवि वसै हैं । इनि सर्वहीकी एकपल्यकी आयु है । बहुरि ए चोईसही दीप जलके तलते एक एक योजन ऊंचे हैं । ऐसेही कालोदसमुद्रविर्षे जाननै । ऐसै ए अंतरद्वीपके म्लेच्छ कहे । बहुरि कर्मभूमिनिके म्लेच्छ शक यवन शबर पुलिंद इनिकू आदि दे अनेकजाति हैं । For Private and Personal Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४२ ॥ आगें पूछे है, कर्मभूमि कहा है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ भरतैरावतविदेहाः कर्मभूमयोऽन्यत्र देवकुरूत्तरकुरुभ्यः॥ ३७॥ याका अर्थ- भरतक्षेत्र पांच ऐरावतक्षेत्र पांच विदेह पांच मेरु संबंधी पांच ऐसे पंदरें कर्मभूमि हैं । तहां विदेहके कहनैतें देवकुरु उत्तरकुरुभी तिस क्षेत्रमें हैं । ताका प्रसंगके निषेधकै अर्थि तिनि विनां ऐसे कया है । जाते वे दोऊ उत्तमभोगभूमि हैं । हैमवत जघन्यभोगभूमि है । हरिक्षेत्र मध्यभोगभूमि है। रम्यक मध्यभोगभूमि है। हैरण्यवत जघन्यभोगभूमि है । बहुरि अंतर्दीपकुंभी भोगभूमिही कहिये है । इहां पूछे है, कर्मभूमिपणा काहेरौं कह्या है? ताका समाधान, कर्मभूमि | है सो शुभ अशुभ कर्मके आधार क्षेत्र है। तहां फेरी पूछ है कर्मका आश्रय तौ तीनही | लोकका क्षेत्र है । ताका समाधान, जो, याहीत तहां अतिशयकरि कर्मका आश्रय जानीये है । तहां सातवै नरक जाय, ताका कारण अशुभ कर्म इनि भरतादिक्षेत्रनिविर्षेही उपजाईये है। | तथा सर्वार्थसिद्धि आदिका गमनका कारण शुभकर्मभी इनिही क्षेत्रनिवि उपजाईये है । बहुरि | खेती आदि छह प्रकारके कर्मभी इनिही क्षेत्रनिविर्षे आरंभ है । तातें इनिकर्मभूमि कहिये है । । अन्य जे भोगभूमि तिनिविर्षे दशप्रकारके कल्पवृक्षनिकरि कल्पित भोगका अनुभवन है । तातें For Private and Personal Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४३ ॥ तिनिकू भोगभूमि कहिये है ॥ आगें, कही जो भूमि, तिनिविर्षे मनुष्यनिकी स्थितिके अर्थि सूत्र कहै हैं नृस्थिती परावरे त्रिपल्योपमान्तर्मुहूर्ते ॥ ३८॥ याका अर्थ- मनुष्यनिकी उत्कृष्टस्थिति तौ तीन पल्यकी है । बहुरि जघन्यस्थिति अंत. मुहूर्तकी है। मध्यके अनेक भेद हैं । मुहूर्त नाम दोय घडीका है । ताके मध्य होय सो अंत मुहूर्त है । इहां कोई पूछे, जो, पल्य कहा? तहां पल्यका जाननेकै अर्थि प्रसंग पाय प्रमाणका विधानरूप गणती लिखिये है । तहां प्रमाण दोय प्रकार है । एक लौकिक, दूसरा अलौकिक । तहां लौकिक छह प्रकार है । मान, उन्मान, अवमान, गणमान, प्रतिमान, तत्प्रतिमान । तहां पायी माणी इत्यादिक मान जाननां । ताखडीका तोल उन्मान जाननां । चलू इत्यादिकका परिमाण अवमान जाननां । एक दोय आदि गणमान जाननां । चिरम तोला मासा आदि प्रतिमान जानना। घोडाका मोल इत्यादिक तत्पतिमान जाननां । बहुरि अलौकिक मानके च्यारि भेद हैं द्रव्य क्षेत्र काल भाव । तहां द्रव्यमानविर्षे जघन्य एक परमाणु उत्कृष्ट सर्वपदार्थनिका परिमाण । क्षेत्रमानविर्षे जघन्य एकप्रदेश, उत्कृष्ट सर्व आकाश । कालमानविर्षे जघन्य एकसमय उत्कृष्ट तीन aatspirserasexseresssertsoriterioxick20se. For Private and Personal Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। तृतीय अध्याय ॥ पान ३४४ ।। कालका समयसमूह । भावमानविर्षे जघन्य सूक्ष्मनिगोदिया लब्धि अपर्याप्तका लब्ध्यक्षरज्ञानका अ विभागप्रतिच्छेद, उत्कृष्ट केवलज्ञान । बहुरि द्रव्यमानका दोय भेद एक संख्यामान एक उपमामान । तहां संख्यामानके तीन भेद संख्यात असंख्यात अनंत । तहां संख्यात जघन्य मध्य उत्कृष्टकरि तीन प्रकार है । बहुरि असंख्यात है सो परीतासंख्यात युक्तासंख्यात असंख्यातासंख्यात इनि तीहीके जघन्य मध्य उत्कृष्टकरि नव भेद हैं। बहुरि अनंत है सो परीतानंत युक्तानंत अनंतानंत इनि तीनूंके जघन्य मध्य उत्कृष्टकरि नव भेद हैं । ऐसें संख्यामानके इकईस भेद भये । तिनिविर्षे जघन्यसंख्यात दोय संख्यामात्र है । बहुरि तीनकू आदि देकरि एक घाटि उत्कृष्ट संख्यातपर्यंत मध्यमसंख्या है। बहुरि एक घाटि जघन्य परीतासंख्यात प्रमाण उत्कृष्टसंख्यात जाननां । सो जघन्य परीतासंख्यातके जाननेकै अर्थि उपाय कहै हैं । अनवस्था शलाका प्रतिशलाका महाशलाका नामधारक च्यारि कुंड करने । तिनिका जुदा जुदा प्रमाण जंबूद्वीप प्रमाण चौडा एक हजार योजनका ऊंडा जाननां । तिनिमें अनवस्थाकुंड• गोलसर करि तिघाऊ भरणा । तामै छियालीस आंका परिमाण सरतूं मावै, तब अन्य एक सरसूं शलाकाकुंडमैं नाखि कोई मनुष्य बुद्धिकार तथा | देव हस्तादिकरि जंबूद्वीपादिकमें एक सरसू द्वीपमें एक समुद्रमें गेरता जाय तब वे सरसूं जहां पूर्ण || NAGAPAGAPAPARNAGARPARMPARRORIGIPRONICASPLORFASPROGRAPAR For Private and Personal Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४५ ॥ होय तिस द्वीप तथा समुद्रकी सूचीप्रमाण चौडा अर ऊंडा हजार योजनहीका अनवस्थाकुंड करी सरसूंसौ भरै | अरु एक सरसूं अन्य ल्याय शलाका कुंडमैं गेरै । अनवस्थाकी सरसूं तहांतें अगि द्वीप तथा समुद्रमैं एक एक गेरता जाय तब तेऊ सरसूं जिस द्वीप तथा समुद्रमैं बीतें तहां तीसरा अनवस्थकुंड तिस द्वीप तथा समुद्रकी सूचीप्रमाणकरि सरसूंसौ भरै । अर एक सरसूं अन्य शलाकाकुंड में गेरै । ऐसेही अनवस्थाकी सरसूं एकएक द्वीप तथा समुद्रमैं गेरता जाय, ऐसे अनवस्था तो वधता जाय अर एकएक सरमूं शलाकाकुंडमें गेरता जाय तब एक शलाकाकुंड भरि जाय । ऐसें कर छियालीस आंकप्रमाण अनवस्थकुंड वर्णै तब एक शलाकाकुंड भन्या । तब एक सरं प्रतिशलाकाकुंड में गेरै । वहरि उस शलाकाकुंडकू रीता करिये अर आगे आगें अनवस्थाकूं पूर्वोक्तरीतिकरि वधै एकएक सरसूं शलाका कुंडमें गेरते गये तब दूसरा शलाकाकुंड भन्या । तब फेरि एक सरसं प्रतिशलाकाकुंड में गेरे । बहुरि तिस शलाकाकुंडकं रीता करि तिसही विधानकार तिसरा शलाकाकुंड भया । ऐसें करतें करतें छियालीस अंकनिप्रमाण शलाकाकुंड भरि चुकै । तब एक प्रतिशलाकाकुंड भरै । तब एक सरसूं महाशलाका कुंडवि गरे । बहुरि ऐसे दीपसमुद्रनिमैं सरसूं गेरता जाय अनवस्थकुंड वधते जाय शलाकाकुंड भरि भरि रीते करते जाय, प्रतिशलाका कुंड में For Private and Personal Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४६ ॥ एक एक सरसू गेरता जाय तब प्रतिशलाकाकुंड भरते जाय | तब इसही विधानकरि एक एक सरसूं महाशलाकाकुंडमैं गेरतें गेरतें छियालीस आंकाप्रमाण प्रतिशलाकाकुंड भरै । तब एक एक महाशलाकाकुंड भरि जाय । तहां अनवस्थकुंड केते भये? छियालीस अंकनिका घनकरि एते ते अनवस्थकुंड भये। तिनिमें जो अंतका अनवस्थकुंड जिस द्वीप तथा समुद्रकी सूचीप्रमाण भया तामैं जेते सरतूं माये तेता परिणाम जघन्यपरीतासंख्यातका जाननां । बहुरि जघन्यपरीत असंख्यातकै ऊपरि एकएक वधता मध्यपरीतासंख्यातके भेद जाननां । बहुरि एक घाटि जघन्य युक्तासंख्यात प्रमाण उत्कृष्ट परीतासंख्यात जाननां। अब जघन्ययुक्तासंख्यातका परिमाण कहिये है। जघन्य परीतासंख्यातका विरलन करिये । बहुरि एकएक ऊपरि एक एक परीतासंख्यात मांडि परस्पर गुणिये । पहलांसू दूसराकरि गुणिये जो परिमाण आवै ताकू तीसरासूं गुणिये जो परिमाण आवै || ताकू चौथासूं गुणिये ऐसे गुणते अंतविर्षे राशी होय सो जघन्ययुक्तासंख्यात है। एते आवलीके समय हैं । बहुरि याके ऊपरि एक एक वधता एक घाटि उत्कृष्टयुक्तासंख्यात पर्यंत मध्ययुक्तासंख्या. तके भेद हैं । बहुरि एक घाटि जघन्य असंख्यातासंख्यातपरिमाण उत्कृष्ट युक्तासंख्यात है । अब जघन्य असंख्यातासंख्यात कहिये है । जघन्य युक्तासंख्यातकुं जघन्ययुक्तासंख्यातकरि एकवार For Private and Personal Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवमनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४७ ॥ examperatuterteriesbeeresperterest गुणिये जो परिमाण आवै सो जघन्य असंख्यातासंख्यात है । याकै ऊपरि एक एक वधता एक घाटि उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यातपर्यंत मध्य असंख्यातासंख्यातके भेद हैं। एक घाटि परीतानंतप्रमाण उत्कृष्ट असंख्यातासंख्यात है । अब जघन्यपरीतानंत कहिये है । जघन्य असंख्यातासंख्यात परिमाण तीन राशि करनै एकशलाका एक विरलन एक देय। तहां विरलनराशिकू एकएक जुदा जुदा वखेरनां । एक एककै ऊपरि एक एक देयराशि धरनां । बहुरि तिनिफू परस्पर गुणिये । ऐसें करि शलाका राशिमैसूं एक घटावना । बहुरि जो परिमाण आया ताकै परिमाण दोय राशि करनां । तहां एकराशिका विरलनकरि एक एककै परि देयराशीका स्थापना करि परस्पर गुणिये । ऐसें करि उस शलाकाराशिमैसूं एक ओर घटाय देना । बहुरि जो परिमाण आया तितनै परिमाण दोय राशी करनां । एकका विरलनकरि देयराशीकू एकएक परि देय परस्पर गुणतें जो परिमाण आया तिस परिमाणन देयराशीकीर परस्पर गुणनां । अरु शलाकाराशीमेंसूं एकएक घटाता जाना तब वह शलाकाराशी सर्व पूर्ण होय जाय । तब तहां जो कछू परिमाण हुवा सो यह असंख्यातासंख्यातका मध्यभेद है । सो तितने परिमाण तीन राशी फेरि करनां । शलाका विरलन देय । तहां विरलनराशीको एक एक वखेरी एक. एक परि देयराशि देनां । परस्पर गुणिये तब शलाकाराशीमस्यों एक For Private and Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४८॥ काढि लेनां । बहुरि जो परिमाण आया ताका विरलन करि एक एक परि एक एक राशी देय परस्पर गुणिये तब शलाकाराशीमेंसों एक और काढिलेनां । ऐसें करते करतें दूसरी बार कीया शलाकाराशी पूर्ण होय । तब जो परिमाण आया सोभी मध्य असंख्यातासंख्यातका भेद है । बहुरि इस परिमाण शलाका आदि तीन राशि स्थापने तहां विरलन राशीकू वखेर एक एककै स्थान देय राशि देय | परस्पर गुणिये । तर तीसरा शलाका राशीमस्यौं एक काढि लेनां । बहुरि जो परिमाण आया सिस | परिमाण दोय राशीकरि विरलनकू वखेरि देयकू देय परस्पर गुणिये । तब शलाकामैसूं एक और | काढि लेनां । ऐसें करतें करतें तीसरी शलाकाभी पूर्ण होय । तब शलाकात्रय निष्ठापन हूंवा कहिये । | आगैभी जहां शलाकात्रय निष्ठापन कहे तहां ऐसेंही करनां । अब ऐसें करतें जो मध्य असंख्याता- | | संख्यातका भेदरूप राशि भया तावि छह राशि मिलावना । धर्मद्रव्य अधर्म लोकाकाश एकजीव | | इनि च्यारोंके प्रत्येक लोकप्रमाण प्रदेश बहुरि लोकके प्रदेशनितें असंख्यात लोकगुणां अप्रतिष्ठित प्रत्येक | | वनस्पति जीवनका परिमाण बहुरि तातेंभी असंख्यातलोकगुणां सप्रतिष्ठित प्रत्येकवनस्पति जीवनिका | परिमाण ए छह राशि पूर्वोक्तपरिमाणवि मिलाय शलाका विरलन देय राशि करनी । तिनिका | पूर्वोक्त प्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करनां ऐसे करतें जो महाराशि मध्य असंख्यातासंख्यातका AFervereDPORNFIRPRPxNPEONAFRAO CAKFDPRORKERSPAROINEMPO For Private and Personal Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३४९ ।। भेदरूप भया ताविर्षे च्यारि राशि मिलावणें । वीस कोडाकोडि सागरप्रमाण कल्पकालके समय बढोरे . असंख्यातलोकप्रमाण स्थितिबंधकू कारणभूत कषायनिके स्थान बहुरि तिनितें असंख्यातलोकगुणें अनुभागबंधळू कारण कषायनिके स्थान बहुरि इनितेंभी असंख्यातलोकगुणै मनवचनकाययोगनिकै अविभागप्रतिच्छेद ऐसैं च्यारि राशिपूर्वक परिमाणविर्षे मिलावनें, जो परिमाण होय तिस परिमाण शलाका विरलन देय । ए तीन राशि करनी । तिनिका पूर्वोक्त प्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करना । ऐसें करतें जो परिमाण होय सो जघन्य परीतानंत है । बहुरि याकै ऊपरि एक एक वधता एक घाटि उत्कृष्ट परीतानंतपर्यंत मध्यपरीतानंतके भेद जानने । बहुरि एक घाटि जघन्य युक्तानंत परिमाण उत्कृष्टपरीतानंत जाननां । अब जघन्ययुक्तानंत कहिये हैं । जघन्य परीतानंतका विरलनकरि एक एक स्थानविर्षे एक एक जघन्य परीतानंत थापि परस्पर गुणे जो परिमाण होय सो जघन्य युक्तानंत जाननां । सो यहु अभव्यराशीसमान है। बहुरि याकै ऊपरि एक एक वधतां एक घाटि उत्कृष्ट युक्तानंतपर्यंत मध्ययुक्तानंतके भेद जानने । बहुरि एक घाटि जघन्य अनंतानंत परिमाण उत्कृष्ट युक्तानंत जानना। अब जघन्य अनंतानंत कहिये हैं। जघन्य युक्तानंतकुंजवन्य युक्तानंतकार | एकवार गुणे जो परिमाण होय सो जघन्य अनंतानंत है । बहुरि याकै ऊपरि एक एक वधता एक CHERPARIKARAOKGANPARMANCHAMPARINEERARMSUTRAKOONGABADAR # For Private and Personal Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥पान ३५० ॥ एक घाटि केवलज्ञानके अविभागप्रतिच्छेदन परिमाण उत्कृष्ट अनंतानंतपर्यंत मध्य अनंतानंत जाननां । बहुरि उत्कृष्ट अनंतानंत कहिये हैं। जघन्य अनंतानंत परिमाण शलाका विरलन देय ए तीन राशिकरि अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करै । यो करतें मध्यम अनंतानंत. रूप परिमाण होय । तावि छह राशि मिलावै जीवराशीकै अनंतवै भाग तो सिद्धराशि । बहुरि तातें अनंतगुणां पृथिवी अप तेज वायु प्रत्येक वनस्पति त्रसराशिरहित संसारी जीवराशि मात्र निगोदराशि । बहुरि प्रत्येक वनस्पतिसहित निगोदराशिप्रमाण वनस्पतिराशि । बहुरि जीवराशि” अनंतगुणां पुद्गलराशि । बहुरि यातें अनंतानंतगुणां व्यवहारकालका समयनिका राशि । बहुरि यातें अनंतानंतगुणां अलोकाकाशके प्रदेशनिका राशि । ऐसें छह राशि मिलाये जो परिमाण होय तिह प्रमाण शलाका विरलन देय तीन राशिकरि अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलाकात्रय निष्ठापन कियै जो मध्य अनंतानंतका भेदरूप परिमाण आवै ताकेविर्षे धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्यके अगुरुलघुके अविभागप्रति. च्छेदनका परिमाण अनंतानंत है सो जोडिये । यो करितें जो महापरिमाण होय तिस परिमाण शलाका विरलन देय तीन राशिकरि अनुक्रमतें पूर्वोक्तप्रकार शलाकात्रय निष्ठापन करना । जो कोईशिका | अनंतानंतका भेदरूप महापरिमाण होय तिस परिमाणकू केवलज्ञानके अविभाग For Private and Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Progr www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । तृतीय अध्याय ॥ पान ३५१ ॥ समूहरूप परिमाणविषै घटाइये । पीछे ज्योंका त्यों मिलाइये तव केवलज्ञानका अविभागप्रतिच्छे दनिका प्रमाणस्वरूप उत्कृष्ट अनंतानंत होइ । इहां केवलज्ञानके परिमाणमैसौं काढि पीछे मिलावका प्रयोजन यह है जो केवलज्ञानका परिमाण पूर्वोक्त गणनादिकरि जान्यां न जाय तातें ऐसें जनाया है । ऐसें संख्यामान के इकईस भेद कहे । बहुरि याके विशेष कहनेकूं सर्व समविषम आदि के चौदह धारा हैं तिनका वर्णन त्रिलोकसार ग्रंथतें जाननां । बहुर उपमाप्रमाण आठ प्रकार है । पल्य सागर सूच्यंगुल प्रतरांगुल घनांगुल जगच्छ्रेणी जगत्प्रतर जगद्वन । तहां प्रथम तों योजनका प्रमाणकी उत्पत्ति कहिये है । तहां आदि मध्य अंतकरि रहित ऐसा दूसरा जाका विभाग न होय ऐसा अविभागी पुद्गलका परमाणू है सो इंद्रियकरि न जाय । जा एक रस, एक वर्ण, एक गंध, दोय स्पर्श ए पांच गुण हैं । अनंतानंत परमाणूका समूहकूं उत्संज्ञासंज्ञ कहिये । ऐसे उत्संज्ञासंज्ञ आठ मिलै तब एक संज्ञासंज्ञ कहिये | ऐसे आठ संज्ञासंज्ञ मिलै तब एक तुटिरेणु कहिये । आठ तुटिरेणुका एकत्रसरेणु कहिये । आठ चसरेणुका एक रथरेणु कहिये । आठ रथरेणुका एक उत्तमभोगभूमीके मनुष्यका बालका अग्रभाग है । आठ उत्तमभोगभूमीके मनुष्यका वालके अग्रभाग मिलै तब एक मध्य For Private and Personal Use Only bert Mixer Mixed Bred Breverbera Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पाडत जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५२ ॥ भोगभूमीके मनुष्यके बालका अग्रभाग कहिये । आठ ते मिलै तब एक जघन्यभोगभूमीका मनुष्यका बालका अग्रभाग है । ते आठ मिलै तब कर्मभूमिके मनुष्यका बालका अग्रभाग होय । ते आठ मिलिये तब एक लीष कहिये । आठ लीष मिले तब एक यूका कहिये । आठ यूका मिलै तब एक यवमध्य होय । आठ यवमध्यका एक उत्सेधांगुल कहिये । इस अंगुलकरि नारकी तिर्यंच मनुष्य देवनिका देह तथा अकृत्रिम जिनप्रतिमाका देह मापिए है । बहुरि पांचसै उत्सेधांगुलका एक प्रमाण-अंगुल हो है । सो यहु प्रमाण-अंगुल अवसर्पिणी कालका पहला चक्रवर्तिका हो है । तिस समय तिस अंगुलकरि गांव नगरादिकका प्रमाण हो है । अन्यकालमें मनुष्यनिका अपना अपनां अंगुलका प्रमाण होय तिसतै ग्राम नगरादिकका प्रमाण जाननां । बहुरि जो प्रमाणांगुल है ताहीकरि द्वीप समुद्र तथा तिनिकी वेदी पर्वत विमान नरकके प्रस्तार आदि अकृत्रिम वस्तुका विस्तार आयाम आदि मापिये है। तहां छह अंगुलका एक पाद कहिये । || बारह अंगुलका एक वितस्ति कहिये । दोय वितस्तिका हाथ कहिये । दोय हाथका एक किकु कहिये।। | दोय किकुका एक धनुष्य कहिये । दोय हजार धनुष्यका एक कोश कहिये । च्यारि कोशका | | एक योजन कहिये । ऐसें जाननां । आगै पल्यका प्रमाण कहिये है । तहां पल्य " For Private and Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५३ ॥ careerter0ertspeeriaseerazzreritasweeras व्यवहार उद्धार अद्धा । तहां पल्य नाम खाडेका है। तहां आदिका व्यवहारपल्य तो उत्तर दोय पल्यकी उत्पत्ति जाननेके अर्थि है । इसतें कछु अन्य वस्तुका प्रमाण न करिये । बहुरि दूसरा उद्धारपल्यतें दीप समुद्र गिणिये है । बहुरि तीसरा अद्धापल्यतै आयुकर्मादिकी स्थिति गिणिये है । || तहां प्रमाणांगुलप्रमाणकरि एक योजनका चोडा लांबा ऊंडा तीन खाडा कीजिये। जामैं एकतें ले सात दिनतांईका भया मीडा उत्तमभोगभूमिका ताका बालके अग्रभाग कतरणीतें छेदिये । ऐसे खंड करिये ताका फेरि कतरणीतें दूसरा खंड न होय । ऐसे रोमखंडनितें व्यवहारपल्यनामा खाडा खूदि खूदि गाढा परिपूर्ण भरिये । तामै पैतालीस अंकपरिमाण रोम माये । तिनि रोमनिकू सौ वर्षमैं एकएक रोम काढिये । तब जेता कालमै खाडा रीता होय तेता काल व्यवहारपल्यका है। बहुरि तिनि रोमनिके एकएकके असंख्यातकोडिवर्षके जेते समय होय तेते तेते खंड करिये । एकएक समयमैं एकएक रोम काढिये । जेते कालमें निकसि चुकै तेता काल एक उध्दारपल्यका है। ऐसे | दस कोडाकोडि उद्धारपल्य होय तब एक उद्धारसागरोपम कहिये । ऐसे अढाई सागरके जेते समय तेते द्वीप समुद्र हैं । बहुरि उद्धारपल्यके रोमछेद हैं तिनिके एक एक रोमछेदके सौ वर्षके जेते | समय होय तेते तेते खंड करिये । तिनिकू एक एक समयमैं काढिये । यामैं जेता काल लागे For Private and Personal Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५४ ॥ GAPPRExaspaSIGIRPORATOPARGNOOPRICOSPIRONGOPARNAPURN | तेता काल एक अद्धापल्यका है। त्रिलोकसारमैं ऐसा कह्या है, उद्धारपल्यके रोमके एक एकके असंख्यातवर्षके समयमात्र खंड करने । ऐसे दस कोडाकोडी अद्भापल्यनिका एक अद्धासागर कहिये । बहुरि दशकोडाकोडी अद्धासागरका एक अवसर्पिणी काल कहिये । तेताही उत्सर्पिणीकाल कहिये । इस अदापल्यनिकरि नारक तिर्यंच देव मनुष्यनिका कर्मकी स्थिति तथा भवकी स्थिति तथा कायकी स्थिति जानिये । बहुरि अद्धापल्यका जेते अर्द्धछेद होय तिनि... एक एक | वखेरि एक एकपरि अद्धापल्य स्थापि, परस्पर गुणिये । तहां जो राशि निपजे ताईं आकाशके प्रदेशनिकी पंक्तिरूप करिये सो सूच्यंगुल है । बहुरि सूच्यंगुलकू सूच्यंगुलकरि गुणिये तब प्रतरागुल कहिये । बहुरि प्रतरांगुलकू सून्यंगुलझं गुणिये तब घनांगुल होय । बहुरि असंख्यात वर्षका जेता | समय होय तेता खंड अद्धापल्यका करिये । तिनिमेंसूं एक खंड लेय ताकू वखेरि एक एक स्थापि | तिनि ऊपरि एक एक घनांगुल मांडिये । तिनिळू परस्पर गुणिये तब जो राशि निपजै ताकू जगच्छ्रेणी कहिये । भावार्थ-सात राजुका एकप्रदेश पंक्तिरूप डोराकू जगत्श्रेणी कहिये है । बहुरि जगत् श्रेणीकू जगत्श्रेणिकरि गुणे जगत्पतर होय है । वहुरि जगत्प्रतरकू जगत्श्रेणीकरि गुणें जघद्धन हो है याकू || लोक कहिये, सात राजू लांबा सात राजू चौडा सात राजू ऊंचा क्षेत्रका प्रदेशका नाम लोक.. For Private and Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५५ ॥ | है । बहुरि क्षेत्रमान दोय प्रकार है अवगाहक्षेत्र विभागक्षेत्र । तहां अवगाहक्षेत्र तो एक दोय तीन च्यारि संख्यात असंख्यात पुद्गलके परमाणुके स्कंधनिकरि अवगाहने योग्य जो एकतै ले असंख्यात आकाशके प्रदेश हैं सो अनेकप्रकार हैं। बहुरि विभागक्षेत्र अनेकप्रकार है असंख्यातश्रेणीरूप तथा घनांगुलक्षेत्ररूप । ताके असंख्यातवां भाग एक तथा ताके बहुभाग इत्यादि तथा वितस्ति हाथ धनुष इत्यादि ॥ बहुरि कालमान सर्वजघन्यकाल तौ एकसमयकू कहिये । सो एक पुद्गलका परमाणु एक आकाशका प्रदेशमैं तिष्ठता मंदगति दूसरे आकाशके प्रदेशमैं आवै तेता कालकू समय कहिये, सो कालका निर्विभाग एक अंश है। बहुरि असंख्यातसमयनिकी एक आवली कहिये । बहुरि संख्यात आवलीका एक उछ्वास है, तेताही निश्वास कहिये । ते दोऊ निरुपद्रव निरोगी पुरुषका एक प्राण कहिये, ऐसे सात प्राणका एक स्तोक कहिये । ऐसा सात स्तोकका एक लव कहिये, सतहत्तरि लवका एक मुहूर्त कहिये । तीस मुहूर्तका एक रातिदिन कहिये । पंदरा दिनका एक पक्ष है । दोय पक्षका एक मास है । दोय मासका एक ऋतु है । तीनि ऋतुका एक अयन है। दोय अनयका एक संवत्सर है। चौराशी लाख वर्षका एक पूर्वांग है । | चौरासी लाख पूर्वांगका एक पूर्व है । ऐसीही तरह वधता पूर्वांग, पूर्व, नयुतांग, नयुत, कुमुदांग, For Private and Personal Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५६ ॥ कुमुद, पद्मांग, पद्म, नलिनांग, नलिन, कमलांग, कमल, त्रुट्यंग, त्रुट्य, अटटांग, अटट, अममांग, अमम, हुहूंग, हूहू, लतांग, लता, महालता इत्यादि संज्ञा जाननी । काल है सो वर्षनिकी गणनाकरि तो संख्यातौ जानिये । संख्यातते परे असंख्यात है पल्योपम सागरोपम इत्यादि। यातें परै अनंतकाल है। अतीत अनागत है सो सर्वज्ञके प्रत्यक्ष है । बहुरि भावमान पांचप्रकार ज्ञान सो पहले कहे सो जानने । इहां पल्यके कथनकी उक्तं च गाथा है ताका अर्थ- व्यवहार उद्धार अभ्दा ऐसें तीनि पल्य हैं सो जानने । तहां व्यवहार तो संख्याकी उत्पत्तिमात्र जानने है । बहुरि उध्दारतें द्वीप समुद्र गणिये । बहुरि अध्दातें कर्मनिकी स्थिति वर्णन करी है ॥ आगें कहे हैं, जो, ए उत्कृष्ट जघन्य स्थिति मनुष्यनिकी कही, तेसैही तिर्यचनिकी है ताका सूत्र ॥तिर्यग्योनिजानां च ॥ ३९॥ ___ याका अर्थ-तिर्यंचनिकी योनि तियंचगतिनामा नामकर्मके उदयकरि जन्म होय सो है, तिस योनिवि उपजे होय ते तियंचजीव हैं । तिनकी आयुकी स्थिति उत्कृष्ट तौ तीनि पल्यकी है । जघन्य अंतर्मुहर्तकी है । मध्य नानाभेद है ॥ ____ इहां विशेष जो, तिथंच तीनि प्रकार हैं । एकेंद्रिय विकलत्रय पंचेन्द्रिय । तहां एकेन्द्रियनि For Private and Personal Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५७ ॥ SAGAPAGAPAPARMANPROGAGAPRINCIPROVINCOURAGHEROpen | शुद्धपृथिवीकायिक जीवनिकी उत्कृष्ट आयु तौ बाराहजार वर्षकी है । बहुरि कगेर पृथिवीकायिककी | बाईस हजार वर्षकी है । वनस्पतिकायिककी दशहजार वर्षकी है । अप्कायिककी सातहजार वर्षकी || है। वायुकायिककी तीनि हजार वर्षकी है। तेजकायिककी तीनि दिनरातिकी है। बहुरि विकलत्रयमें दोय इन्द्रियनिकी वारा बरसकी है। तीनि इन्द्रियनिकी गुणचास दिनकी है। चोइंद्रियनिकी छ | महीनाकी है। पंच इन्द्रियनिविर्षे मत्स्यादि जलचरनिकी तौ कोडिपूर्वकी है । बहुरि परिसर्प जे गोह नवल्या आदि तिनकी नवपूर्वांगकी है। बहुरि उरगनिकी बियालीस हजार वर्षकी है। बहुरि पक्षीनिकी बहत्तर हजार वर्षकी है । बहुरि चौपदकी तीनि पल्यकी है । ऐसें तो उत्कृष्ट है । बहुरि जघन्य इन सर्वहीकी अंतर्मुहूर्तकी है । इहां कोई पूछे, भवस्थिति कायस्थिति कही, तिनका अर्थ कहा ? ताका समाधान- एकभवकी स्थितिकू तो भवस्थिति कहिये । बहुरि एककायमें अनेक भव धारै ताकू कायस्थिति कहिये । जैसें पृथिवी अप् तेज वायुकायिक जीवनिके कायास्थिति असंख्यातलोकप्रमाण है, तिनहीमें उपजवौ करै तौ एता कालताईं उपजवौ करै । बहुरि वनस्पतिकायका अंतकाल है सो असंख्यातपुद्गलपरिवर्तनमात्र है। बहुरि विकलत्रयका असंख्यातहजार वर्ष । है । पंचेन्द्रियनिकी तिर्यंचमनुष्यनिकी पृथक्त्वकोटिपूर्व अधिक तीनि पल्य है । बहुरि जघन्य For Private and Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५८ ॥ कायस्थिति इन सर्वनिकी अंतर्मुहूर्तमात्र है । बहुरि देवनारकीनिकी भवस्थिति है सोही कारास्थिति है । देवसूं देव होय नाही, नारकीसूं नारकी होय नाही ।। - इहां कोई पूछ , जो, जीवतत्त्वका निरूपणका प्रकरणविर्षे द्वीपसमुद्रनिका निरूपणका कहा प्रयोजन? ताका समाधान- जो, इन द्वीपसमुद्रनिकै आधार मनुष्यलोक है । तहां क्षेत्रविपाककी कर्मप्रकृतिके विशेषके उदयतें अढाई दीपहीके विर्षे मनुष्य उपजे हैं। तिनके निरूपणके अर्थि दीपसमुद्रनिका निरूपणभी प्रयोजनवान है। जो इनका निरूपण न करिये तो मनुष्य तिर्यंच जीव इनके आधार हैं सो जीवतत्त्वका विशेष निरूपण कैसे बनें ? बहुरि विशेषनिरूपणविना जीव. तत्त्वका श्रध्दान कैसें होय ? बहुरि श्रध्दानविना सम्यक्चारित्र कैसे होय? ऐसे होते त्रयात्मक मोक्षमार्गकी कथनी कैसे बनें ? तातें स्याद्वादीनिकै सर्वनिरूपण युक्त है ॥ . बहुरि इहां ईश्वरवादी कहै है, जो, ऐसा अधोलोक मध्यलोकका निरूपण कीया सो ऐसी रचना तो कोई बुद्धिमानकी करी हो है । तातें इस रचनाका कर्ता ईश्वर है । तहां प्रथम तौ शरीर सहित ईश्वर मानै है ताकू कहिये, जो, जगत् तो शरीखाले ईश्वरने कीया । बहुरि ईश्वरकै शरीर कोंन कीया ? जो अन्यशरीरके संबंधतें शरीर भया कहै, तो अनवस्थादृषण आवै है । बहुरि जो For Private and Personal Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Sh Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३५९॥ | अदृष्टगुण कहिये पूर्वकर्मके संबंधते भया कहै, तो ईश्वरकै कर्मका कीया पराधीनपणा ठहरै । बहुरि कहै जो पृथिवी आदिरूप ईश्वरकी मूर्ति है, तिनकी उत्पत्तिविर्षे ईश्वरही कारण है । ताकू कहिये, जो, ऐसें तो सर्वही आत्मा अपनी अपनी मूर्तितें अपने अपने शरीरकी उत्पत्तिके कारण उहरै तौ कहा दोष ? तहां ईश्वर पृथिवीआदिरूप मूर्ति बणाई तहां अन्यमूर्ति के संबंध बनाई कहिये , तहां| भी अनवस्थादूषण आवै है । बहुरि अनादि मूर्तिका संबंध कहै तो लोककी रचनाही अनादि क्यों न कहिये ? बुद्धिवानका कर्तव्य कहनेकी कल्पना क्यों करिये ? बहुरि केई निर्देह ईश्वरवादी हैं, ते कहैं, जो, ईश्वर जगतकी रचनाकू निमित्तकारण है सोभी कल्पनाही है । जाते जे मुक्तआत्माकू देहरहित माने हैं, सो जगतका निमित्तकारण नाहीं । तैसे ईश्वरभी देहरहित निमित्तकारण नाहीं । बहुरि कहै मुक्तात्मा तो ज्ञानरहित है। अरु ईश्वरकै नित्य ज्ञान है, तातें कर्तापणा वणे है । ताकू कहिये, जो, नित्यज्ञानके कर्तापणा वणे नाहीं। अनेक नित्यानित्य व्यवस्थारूप जगतर्फे करैगा ताका ज्ञानभी नित्यानित्यरूपही ठहरेगा । बहुरि कोई क्षेत्रमें | कोई कालमें कार्य उपजै है कोईमें नाहीं उपजै है । अरू ईश्वर सर्वक्षेत्रकालमें व्यापकही है, सो | कार्य नाहीं उपजै, तहां रोकनेवाला कौन है? बहुरि कहै ईश्वरकी इच्छा होय जैसें होय है । तहां || Leaderworterilizertilisertiservation For Private and Personal Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ तृतीय अध्याय ॥ पान ३६० ॥ पूछिये ईश्वरके इच्छा काहेरौं भई ? तहां कहै प्राणीनिके अनुसारी इच्छा होय है । तो ऐसे होते सर्व प्राणीनिकै कर्मनिके निमित्त कार्य होना क्यों न मानिये ? ईश्वरकी कल्पना कौंन अर्थि करिये ? इत्यादियुक्तिनै जगतका ईश्वर कर्ता सिद्ध नाहीं होय है । याकी चर्चा श्लोकवार्तिकतें विशेषकरि जाननी। तातें स्याद्वादकरि अनादिनिधन नित्यानित्यात्मक स्वयंसिद्ध अकृत्रिम जगत् षद्रव्यात्मक लोक है । सो सर्वज्ञके आगमकरि प्रमाणसिद्ध जाननां । अन्यवादी अनेक कल्पना करै हैं, सो प्रमाणभूत नाहीं ऐसे निश्चय है । ऐसें तृतीयाध्यायका कथन है ।। ॥ छप्पय ॥ सातनरककी भूमि भूमिमें विल बहुतेरे । पापजीव परिणाम दुष्टलेश्या दुर करे । आयुकायदुःख भूरि भजै दुःकृतफल पूरे । कहे सकल भगवान पापहरनेकू दूरे॥ पुनि द्वीप उदधि गिरि खेत सर नदी मान नरभेद थिति । तिरिजंच आयु ये विधि कथन भाषै तीजे संधि इति ॥ १॥ ऐसें तत्त्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा मोक्षशास्त्र ताविर्षे तीसरा अध्याय पूर्ण भया ॥ For Private and Personal Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६१ ॥ ॥श्रीवीतरागाय नमः ॥ अथ चतुर्थ अध्यायका प्रारंभ है. दोहा-- बंदन करि जिनराजकू, आगमश्रवण सु पाय ॥ सुरवर्णन घरनूं सुनूं, ज्यौं सरदा दिढ थाय ॥ १॥ आगें टीकाकार सूचना करै हैं, जो, “ भवप्रत्ययोऽवधिदेवनारकाणां” इत्यादि सूत्रनिविर्षे वारवार देव शब्द कह्या तहां ऐसा न जानिये जो देव कौन है, केई प्रकारके हैं, तिनके निर्णयके अर्थि आचार्य सूत्र कहै हैं . ॥ देवाश्चतुर्णिकायाः ॥ १॥ याका अर्थ-- देव हैं ते च्यारि हैं निकाय कहिये समूह जिनके ऐसे हैं। देवगति नाम | कर्मका उदय अंतरंगकारण होते वाह्यनिमित्तके विशेषनिकरि द्वीप समुद्र आदिविर्षे जैसे इच्छा होय | तैसेंही क्रीडा करै ते देव कहिये । इहां कोई कहै है कि, सूत्रविर्षे विभक्तिका बहुवचन है सो एक For Private and Personal Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय || पान ३६२ ॥ वचनही चाहिये, समानजाति के कहनेतें बहुकी प्रतिपत्ति होय है । ताका समाधान - जो इन च्यारिही निकाय में अंतर्भेद इन्द्र सामानिक आदि तथा आयु आदिका भेदतें बहुत हैं, तिनके जानने के अर्थ बहुवचन है । तहां देवगतिनामकर्मके उदयकी सामर्थ्यतें भेदरूप समूह हो, ताकूं निकाय कहिये हैं । ऐसें च्यारि निकाय इन देवनिके हैं । ते कौन ? भवनवासी व्यंतर ज्योतिष्क वैमानिक ऐसें ॥ आ तिनके लेश्याका नियमके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ आदितस्त्रिषु पीतान्तलेश्याः ॥ २ ॥ याका अर्थ - आदितैं लै तीनि निकाय जे भवनवासी व्यन्तर ज्योतिष्क तिनके पीतान्त कहिये कृष्ण नील कापोत पीत ऐसें चारि लेश्या हैं। यहां आदित ऐसा कहते तो अन्तमध्यके मति जानूं । बहुरि दोय तथा एकके निषेधके अर्थ त्रिशब्द है । बहुरि लेश्या छह हैं तिन चारिका ग्रहण है । यातें पीतान्त ऐसा वचन है । पीत है अन्त जिनके ऐसा कहैतैं चारि श्याका ग्रहण भया । तब ऐसा अर्थ भया, जो, भवनवासी व्यंतर ज्योतिष्क इनि तीनि निकायनिके जे असुरदेव तिनके कृष्ण नील कापोत पीत ए च्यारि लेश्या हैं ! For Private and Personal Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६३ ।। आगे तिन निकायनिके अन्तरभेदके प्रतिपादनके अर्थ सूत्र कहै हैं ॥ दशाष्टपञ्चहादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः ॥३॥ ___याका अर्थ- देवनिके निकायनकें दश आदि संख्याशदनिकरि यथासंख्य संबंध करना । ऐसें करतें भवनवासीनिके दश भेद हैं । व्यंतरनिके आठ भेद हैं । ज्योतिषीनिकें पांच भेद हैं । वैमानिकानकें बारह भेद हैं। तहां बारह भेद कल्पवालीनिकही हैं । अगले ग्रैवेयकादिके भेद नांही हैं। इहां पूछे हैं, जो, इनकू कल्प ऐसी संज्ञा कैसे है ? ताका समाधान जो, इनमें इन्द्र आदि दशप्रकार कल्पिये हैं, तातें कल्पसंज्ञा है । फेरि पूछे है, जो, यह कल्पना तौ भवनवासीआदिविभी है। ताका उत्तर जो, रूढिके वशते वैमानिकनिविही कल्पशद वर्ते | है । तातें जे कल्पनिविर्षे उपजै ते कल्पोपपन्न कहिये ।। आगें इनका विशेष जाननेके अर्थि सूत्र कहें हैं॥ इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपालानीकप्रकीर्णकाभियोग्य किल्बिषिकाश्चैकशः ॥४॥ याका अर्थ- अन्यदेवनितें असाधारण जे अणिमादिकऋद्धिसहित गुण तिनकरि इन्दन्ति | है For Private and Personal Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिकां पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय || पान ३६४ ॥ कहिये परम ऐश्वर्य वर्त्ते ते इन्द्र हैं । बहुरि आज्ञा ऐश्वर्यकरि रहित स्थान आयु वीर्य परिवार भोग उपभोग आदिकर इन्द्रसमान होंय ते सामानिक हैं । ते इन्द्रके पिता गुरु उपाध्यायकी - ज्यों बडे होंय तैसें होय हैं । बहुरि मंत्री पुरोहित की जगह होंय ते त्रायस्त्रिंश कहिये, तेतीस देव हैं, ते त्रयस्त्रिंश कहिये । बहुरि इन्द्रके वयस्य कहिये मित्र पीठमर्द कहिये, सभाविषै पछाडी दाबि बैठें ते पारिषद कहिये । बहुरि इन्द्र के सुभट शस्त्रधारी रक्षकज्यों होय ते आत्मरक्षक हैं । बहुरि जे कोटपाल हाकिम फौजदारतुल्य होय ते लोकपाल हैं । पयादा आदि सात प्रकारकी सेनाके देव ते अनीक कहिये । बहुरि जैसें नगर में व्यापारी आदि वसें तैसैं वसनेवाले प्रकीर्णक कहिये । बहुरि दाससमान वाहनादिकार्यविषै प्रवत ते आभियोग्य हैं । बहुरि नगरके अंत में वसें चाण्डालसमान ते किल्विषक हैं । किल्विष नाम मलिनता पापका है । सो इनके ऐसाही कर्मका उदय है, जो, देवगतिमें नीच होय हैं। इहां एकश ऐसैं कहनेसें एकएक निकायके ए भेद हैं ॥ आगे ए दश भेद चाही निकाय के सामान्यपर्णे प्रसंग आवै ताके अपवाद के अर्थ सूत्र कहै हैं॥ त्रास्त्रिंश लोकपालवर्ज्या व्यन्तरज्योतिष्काः ॥ ५ ॥ याका अर्थ- व्यंतर तथा ज्योतिषी देवनिविषै त्रायस्त्रिंश बहुरि लोकपाल ए दोय भेद For Private and Personal Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६५ ॥ नाही हैं । दशभेदनिके आठही भेद हैं । आगें, तिन निकायनिवि इन्द्र कैसे हैं तिनिका नियमके अर्थ सूत्र कहें हैं ॥ पूर्वयोद्दीन्द्राः ॥ ६ ॥ याका अर्थ - पहले दोय निकाय भवनवासी व्यंतर इनविषै दोय दोय इन्द्र हैं । पूर्वयोः कहिये पहले दोय निकाय भवनवासी व्यंतर तिनविषै दोयदोय इन्द्र हैं । इहां प्रश्न, जो, दूसरेकै पूर्वपणा कैसें? ताका उत्तर- जो, समीपतें पूर्वपणां उपचारतें कहा है । बहुरि दीन्द्राः ऐसे शब्द में दोयदोय ऐसा अर्थ कैसा भया ? ताका उत्तर- जो, इहां अंतनत वीप्सा अर्थ है । तातें दोयदोय इन्द्र होय ताकूं दीन्द्रा ऐसा कहिये । जैसैं सातसात पान होंय ताकूं सप्तपर्ण कहिये तथा आठआठ पद होय ताकूं अष्टापद कहिये तैसें इहांभी जाननां । सोही कहिये हैं || भवनवासीनिविषै असुरकुमारनिके चमर वैरोचन ए दोय इन्द्र हैं । नागकुमारनिकें धरण भूतानंद ए दोय इन्द्र हैं । विद्युत्कुमारनिकें हरिसिंह हरिकान्त ये दोय इन्द्र हैं । सुपर्ण कुमारनिके वेणुदेव वेणुताली ए दोय इन्द्र हैं । अभिकुमारनिकें अभिशिख अग्निमाणव ए दोय इन्द्र हैं । वातकुमारनिकें वैलंब प्रभंजन ए दोय इन्द्र हैं । स्तनितकुमारनिकै सुघोष महाघोष ए दोय इन्द्र हैं । उदधिकुमारनिकै For Private and Personal Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६६ ।। जलकान्त जलप्रभ ए दोय इन्द्र हैं । द्वीपकुमारनिकें पूर्ण वशिष्ट ए दोय इन्द्र हैं | दिक्कुमारनिके अमितगति अतिवाहन ए दोय इन्द्र हैं । ऐसें इनकें वीस इन्द्र हैं । बहुरि व्यंतरदेवनिवि किंनर निकै किन्नर किंपुरुष ए दो इन्द्र हैं। किंपुरुषनिकें सत्पुरुष महापुरुष ए दोय इन्द्र हैं । महोरगनिकें अतिकाय महाकाय ए दोय इन्द्र हैं। गंधर्वनिके गीतरति गीतयश ए दोय इन्द्र हैं । यक्षनिकै पूर्णभद्र माणिभद्र ए दोय इन्द्र हैं । राक्षसनिकें भीम महाभीम ए दोय इन्द्र हैं । पिशाचनिकें काल महाकाल ए दोय इन्द्र हैं । भूतनिकें प्रतिरूप अप्रतिरूप ए दोय इन्द्र हैं । आगे इन देवनकें सुख कैसा है ऐसें पूछै तिनके सुख जाननेके अर्थ सूत्र कहे हैं॥ कायप्रवीचारा आ ऐशानात् ॥ ७ ॥ याका अर्थ - प्रवीचार कहिये कामसेवन सो भवनवासीनि लेइ ऐशानस्वर्गपर्यंत देवनि कायकरि कामसेवन है । इनके संक्लेशकर्मका उदय है । तातें मनुष्यकीज्यों स्त्रीका विषयसुख भोग हैं । इहां " आ ऐशानात् " इस शब्दविषै आङ् उपसर्ग अभिविधि अर्थमें है, तातैं ऐसा अर्थ भया, जो, भवनवासीनितें लगाय ऐशानपर्यंत कायकारि मैथुन है । बहुरि इहां संधि न करी सो संदेह निवारणके अर्थि न करी है । संधि करिये तव ऐशान ऐसाही सिद्ध होय, तब For Private and Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३३७॥ संदेह रहै , जो, इहां उपसर्ग है कि नाही? तातें संदेह मेंटनेके अर्थि उपसर्ग जुदा राखा है ॥ आगें ऐशानताई मर्यादा कही तातें अगिले स्वर्गनिवि सुखका विभाग जान्यां नाही, ताके | प्रतिपादनके अर्थि सूत्र कहें हैं ॥शेषाः स्पर्शरूपशब्दमनःप्रवीचाराः ॥ ८॥ याका अर्थ-शेष कहिये कहे तिनते अवशेष रहे देव तिनकै स्पर्श रूप मन इनविर्षे मैथुन है । तहां कहे तिनतें अवशेष जे कल्पवासी तिनकै आगमते अविरोधरूप संबंध करना । पहले सूत्रमें प्रवीचारका ग्रहण तौ थाही, यहां फेरि प्रवीचारका ग्रहण याहीके अर्थि है। सो आगमसूं अविरोध स्पर्शादिमैथुन लेना। तहां सनत्कुमार माहेन्द्रस्वर्गके देव देवांगनाके स्पर्शमात्रहीकरि परमप्रीति पावै हैं । तैसेंही देवांगनाभी परमसुख पावे हैं । बहुरि ब्रह्म ब्रम्होत्तर लांतव || | कापिष्ट वर्गके देव देवांगनाके शृंगार आकार विलास चतुर मनोज्ञ वेष रूपके देखनेहीकरि परमसुखकू पावें हैं । वहुरि शुक्र महाशुक्र शतार सहस्रारविर्षे देव देवांगनाके मधुर संगीत गावना कोमल हँसना ललित बोलना आभूषणनिके शब्दका सुननामात्रहीत परमप्रतिकू पावें हैं। SARPANCHAMPARAPAMPAGNETICKENPROGRAPATRAPATRAKHAPAN For Private and Personal Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६८ ॥ बहुरि आनत प्राणत आरण अच्युत स्वर्गके देव अपनी देवांगनाका मनकेविर्षे संकल्पमात्रहीत परमसुखकू पावै हैं॥ आगें पूछे हैं, अगिले अहमिन्द्र देवनि मुख कौनप्रकार है ? ऐसे पूछे ताके निश्चयके अर्थि सूत्र कहें हैं-- ॥ परेऽप्रवीचाराः ॥९॥ याका अर्थ- यहां परशब्दका ग्रहण अवशेष रहे जे अहमिन्द्र तिनके ग्रहणके अर्थि है । अप्रवीचारशब्द परमसुख जनावनेके अर्थि है । प्रवीचार तो मैथुनकी वेदनाका इलाज है । तिसके अभावतें तिन अहमिन्द्रनिकै सहजही परमसुख है ॥ आगें, आदिनिकायके देव दशप्रकारके भेदरूप कहे तिनकी सामान्यविशेष संज्ञाके नियमके अर्थि सूत्र कहें हैं-- ॥ भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनितोदधिद्वीपदिक्कुमाराः ॥ १०॥ याका अर्थ-- भवननिविर्षे वसे ते भवनवासी कहिये, यह तो तिनकी सामान्यसंज्ञा है । बहुरि असुरकुमार नागकुमार विद्युत्कुमार सुपर्णकुमार अमिकुमार वातकुमार स्तनितकुमार उदधिकुमार | For Private and Personal Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aareeriasista ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३६९ ।। | दीपकुमार दिक्कुमार ए दशजातिनिकी दश विशेषसंज्ञा हैं । सो नामकर्मके उदयके विशेषकरि इनके नामकी प्रवृत्ति है । बहुरि अवस्थित एकरूप अवस्था तथा स्वभाव सर्वही देवनिके समान हैं। | तथापि ये भवनवासी देव वेष आभूषण आयुध यान वाहन क्रीडन आदिकरि कुमारकीज्यों सोहें हैं प्रवते हैं, तातें इनकू कुमार कहिये हैं। तातें दशही जातिकै कुमारशद्ध जोडना। यहां पूछे हैं, तिनके भवन कहां हैं ? सो कहिये हैं । रत्नप्रभापृथिवीके पंकभागविषे तो असुरकुमारनिके भवन हैं। बहुरि पहला खरभागविर्षे ऊपर नीचें हजार हजार योजन छोडकरि नवजातिके भवनवासी. निके आवास हैं । इहां कोई अन्यवादी कहै, जो, ये देव उत्तमदेवनितें शस्त्रादिकरि युद्ध करै हैं, तातें इनका नाम असुर है। ताकू कहिये, जो, ऐसा कहना तो तिनका अवर्णवाद करना है । ते उत्तमदेव जे सौधर्मादिकके कल्पवासी हैं, ते महाप्रभावसहित हैं, तिनउपरि हीन देवनिका बल चले नाहीं । मनकरिभी तिनितें प्रतिकूल न होय, तथा कल्पवासी उत्तम परिणामनितें उपजै सो तिनकै वेरका कारणभी नाहीं। भगवानकी पूजा तथा स्वर्गनिके भोगनिहीविर्षे तिनकू आनन्द वर्ते है । तिनकें असुरनसहित युद्ध कहना मिथ्यात्वके निमित्ततें अवर्णवाद है। आगें द्वितीय निकायकी सामान्यविशेषसंज्ञाका नियमके अर्थि सूत्र कहें हैं rtertaineraikirectorariksix. For Private and Personal Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७० ॥ ॥ व्यन्तराः किन्नरकिम्पुरुषमहोरगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचाः ॥ ११॥ याका अर्थ- विविध देशान्तरनिविर्षे जिनिक वास ते व्यंतर हैं, ऐसी इनकी सार्थिक सामान्यसंज्ञा है । बहुरि तिनके भेदनिकी विशेषसंज्ञा किंनर किंपुरुष महोरग गंधर्व यक्ष राक्षस भूत पिशाच ऐसी है । यह विशेषसंज्ञा नामकर्मके विशेषके उदयतें भई है। बहुरि इनका आवास कहां है सो कहिये है । इस रत्नप्रभाएथिवीके पहले खरभागविर्षे अर जंबूद्वीपते असंख्यात द्वीपसमुद्र परें जाय सातप्रकारके व्यंतरनिके आवास हैं । बहुरि राक्षसजातिके निकायके दूसरे पंकबहुल भागविर्षे हैं। यहां अन्यवादी केई कहै हैं । किंनर किंपुरुष मनुष्यनकू खाय हैं । तथा पिशाच मांसका आहार करें हैं । राक्षस मांस आहारी हैं | सो यह कहना अयुक्त है । मिथ्याज्ञानतें तिनका अवर्णवाद करें हैं । जाते ये देव पवित्र वैक्रियकदेहके धारक हैं । सो अपवित्र मनुष्यनिका शरीरकू कैसे इच्छै ? तथा मांस कैसें भक्षे? इहां कहैं, जो, लोकविर्षे व्यंतर आवै तब कहैं हैं मांस दारू ल्यावो, सो यह कहना ऐसा | है, प्रथम तो लोकमें अज्ञानी जीव वात आदि रोगविर्षे व्यंतरकी कल्पना करें हैं, वातविकारतें यथा तथा वचन कहैं अवष्टा करै ताकू व्यंतर ठहराय लें । बहुरि कदाचित् कोई व्यंतरभी चेष्टा For Private and Personal Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७१ ॥ papagapREEAPOONCApropperspR0EARPROGRAappa आय करै दारू आदि अशुचिका नामभी लेय तौ तिनकी क्रीडामात्र चेष्टा है । ते मानसीक आहारी हैं । तातै तिनकैं कुछ भक्षण नाहीं । तिनके मांस दारू आदि अपवित्रका भक्षण कहना तिनका अवर्णवाद है । यातें मिथ्यात्वका आश्रवका अनुभाग तीव्र आवै है । बहुरि तिनके आवास तो खरभागविर्षे कहै हैं । बहुरि पृथिवीउपरिभी तिनके द्वीप समुद्र पर्वत देश ग्राम नगर गृहनिके आंगण गली जलके निवास उद्यान देवमंदिर आदिविर्षे असंख्यात हैं। आगें तीसरा निकायकी सामान्य विशेष संज्ञाके नेम कहनेके अर्थि सूत्र कहैं हैं | ॥ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णकतारकाश्च ॥ १२॥ याका अर्थ- इन पांचूहीकी ज्योतिष्क ऐसी सामान्यसंज्ञा ज्योतिःस्वभावतें है, सो सार्थिक है । बहुरि सूर्य चंद्रमा ग्रह नक्षत्र प्रकीर्णक तारका ऐसी पांच विशेषसंज्ञा हैं। सो यहु नामकर्मके उदयके विशेषत भई है। बहुरि सूर्याचंद्रमसौ ऐसी इन दोयकै न्यारी विभक्ति करी सो इनका प्रधानपणां जनावनेके अर्थ है । इनके प्रधानपणा इनके प्रभाव आदिकरि कीया है । बहुरि इनके आवास कहां हैं, सो कहिये है । इस मध्यलोककी समानभूमिके भागते सातसैं नवै योजन | उपरि जाय तारानिके विमान विचरै हैं । ते सर्व ज्योतिषीनिके नीचें जानना । इनतें दश योजन extecare xeseartpreritertabeertseiterialioriasibit. For Private and Personal Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७२ ॥ उपरि जाय सूर्यनिके विमान विचरें हैं । तातें अशी योजन उपरि जाय चन्द्रमानिके विमान हैं । ता तीनि योजन ऊपर जाय नक्षत्रनिके विमान हैं । तातैं तीनि योजन ऊपर जाय बुधनिके विमान हैं । तातैं तीनि योजन ऊपर जाय शुक्रनिके विमान हैं । तातें तीनि योजन ऊपर जाय बृहस्पति के विमान हैं । तातैं चारि योजन ऊपर जाय मंगलके विमान हैं । तातैं चारि योजन ऊपर जाय शनैश्वरके विमान हैं । यह ज्योतिष्कमंडलका आकाशमें तलें ऊपरि एकसौ दश योजनमांहीं जानना | बहुरि तिर्यग्विस्तार असंख्यात द्वीपसमुद्रनिप्रमाण घनोदधिवातवलयपर्यंत जानना । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ - सातसै नवै, दश, अशी, च्यारि, त्रिक, दोय, चतुष्क ऐसें एते योजन अनुक्रमतें । तारा । ७९० | सूर्य | १० | चंद्रमा | ८० | नक्षत्र | ३ | बुध । ३ । शुक्र | ३ | बृहस्पति | ३ | मंगल | ४ | शनैश्वर । ४ । इनका विचरना जानना ॥ आगें ज्योतिषीनिका गमनका विशेष जाननें के अर्थ सूत्र कहैं हैं॥ मेरुप्रदक्षिणा नित्यगतयो नृलोके ॥ १३ ॥ - याका अर्थ - मेरुप्रदक्षिणा ऐसा वचन है, सो गमनका विशेष जानने कूं है । अन्यप्रकार गति मति जानूं । बहुरि नित्यगतयः ऐसा वचन है, सो निरंतर गमन जनावने के अर्थ 1 For Private and Personal Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || चतुर्थ अध्याय || पान ३७३ ॥ हुरिलोकका ग्रहण है, सो अढाई द्वीप दोय समुद्र में नित्यगमन है । अन्य द्वीपसमुद्रनिमें गमन नाहीं । इहां कोई तर्क करे है, ज्योतिषी देवनिका विमाननिकें गमनका कारण नाहीं । तातें गमन नाहीं । ताकूं कहिये, यह कहना अयुक्त है । जातें तिनके गमनविषे लीन ऐसें आभियोजाति देव का कीया गतिपरिणाम है । इन देवनिकें ऐसाही कर्मका विचित्र उदय है, जो गतिप्रधानरूप कर्मका उदय दे है । बहुरि मेरुतें ग्यारहसें इकईस योजन छोड ऊपरैं गमन करें हैं । सो प्रदक्षिणारूप गमन करें हैं । इन ज्योतिषीनिका अन्यमती कहै है, जो, भूगोल अल्पसा क्षेत्र है । ताके ऊपर नीचें होय गमन है । तथा कोई ऐसें कहै है, जो, ए ज्योतिषी तौ थिर हैं । अरु भूगोल भ्रमे है । तातैं लोककूं उदय अस्त दीखे है । बहुरि कहैं हैं, जो, हमारे कहनेतें ग्रहण आदि मिलै है । सो यह सर्व कहना प्रमाणबाधित है। जैनशास्त्र में इनका गमनादिकका प्ररूपण निर्वाध है । उदयअस्तका विधान सर्वतें मिले है । याका विधिनिषेधकी चर्चा श्लोकवार्तिकमैं है | तथा गमनादिकका निर्णय त्रैलोक्यसार आदि ग्रंथनिमें है, तहांतें जानना ॥ आगे इन ज्योतिषीनिके संबंधकरि व्यवहारकालका जानना है तिसके अर्थि सूत्र कहे हैं॥ तत्कृतः कालविभागः ॥ १४ ॥ For Private and Personal Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७४ ॥ याका अर्थ - इन ज्योतिषी देवनिकरि कीया कालका विभाग है । इहां तत्का ग्रहण गतिसहित ज्योतिष्क देवनिके कहनेके अर्थि है । सो यहू व्यवहार काल केवल गतिहीकरि तथा केवल ज्योतिषीनिकरि नाहीं जाना जाय है । गतिसहित ज्योतिषीनिकरि जाना जाय है । तातें गमन तो इनका काहूकूं दीखे नाहीं । बहुरि गमन न होय तो ये थिरही रहैं । तातें दोऊ संबंध लेना । तहां काल है सो दोयप्रकार है । व्यवहारकाल निश्चयकाल । तिनमें व्यवहारकालका विभाग इन ज्योतिषीनिकरि कीया हूवा जानिये है । सो समय आवली आदि क्रियाविशेषकरि जाना हुवा व्यवहारकाल है । सो नाही जाननेमें आवै ऐसा जो निश्चयकाल ताके जाननेकु कारण है सो निश्चयकालका लक्षण आगे कहसी, सो जानना ॥ - आ मनुष्यलोक वाहिर ज्योतिष्क अवस्थित हैं। ऐसा कहनेकूं सूत्र कहें हैं॥ बहिरवस्थिताः ॥ १५ ॥ याका अर्थ - बहिः कहिये मनुष्यलोकतैं बाहिर ते ज्योतिष्क अवस्थित कहिये गमनरहित हैं । इहां कोई कहै है, पहले सूत्रमें कया है जो मनुष्यलोकतैं ज्योतिष्कदेवनिके नित्य गमन है । सो ऐसा कहनेही तें यह जाना जाय है, जो, यातैं बाहिर के कें गमन नाहीं । फेरि यह सूत्र कहना " For Private and Personal Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंद कृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७५ ॥ निष्प्रयोजन है । ताका समाधान, जो, इस सूत्र” मनुष्यलोकतै बाहिर अस्तित्वभी जाना जाय है । अवस्थानभी जान्या जाय है, याने दोऊ प्रयोजनकी सिद्धिके अर्थि यह सूत्र है अथवा अन्यप्रकारकरि गमनका अभाव हैके अर्थि तथा कदाकाल गमनका अभावके अर्थिभी यह सूत्र जनना ॥ आगें चौथे निकायकी सामान्यसंज्ञा कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥वैमानिकाः ॥ १६॥ ___ याका अर्थ- वैमानिक ऐसा तो अधिकारकै अर्थि ग्रहण है । याके आगें कहसी तिनकू | वैमानिक जानिये ऐसा अधिकार है। बहुरि पुण्यवाननिकू विशेषकरि माने ते विमान हैं । तिनमें जे उपजै ते वैमानिक हैं । बहुरि ते विमान तीनि प्रकार हैं । इन्द्रक श्रेणीबद्ध पुष्पप्रकीर्णक । तहां इंद्रकविमान तो इन्द्रकीज्यों बीच तिष्ठें हैं। तिनकी च्याखौं दिशामें आकाशप्रदेशकी श्रेणीकीज्यों तिष्ठे हैं ते श्रेणीबद्ध हैं। बहुरि विदिशानिविर्षे विखरे फूलनिकीज्यों तिष्ठे हैं, तातें ते पुष्पप्रकीर्णक हैं । आगें तिन वैमानिकदेवनिका भेदके ज्ञानके अर्थि सूत्र कहें हैं ॥कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च ॥ १७॥ याका अर्थ-- ते वैमानिक दोय प्रकार हैं। तहां कल्प जे स्वर्ग तिनकेविर्षे उपजे ते तो For Private and Personal Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ।। पान ३७६ ॥ कल्पोपपन्न हैं । बहुरि अवेयक आदिविर्षे उपजें ते कल्पातीत कहिये । आगें तिनका अवस्थानविशेष जाननेके अर्थि सूत्र कहें हैं-- ॥ उपर्युपरि ॥ १८॥ याका अर्थ-- यहु सूत्र तिन वैमानिकदेवनिका तिर्यगवस्थानके निषेधके अर्थि है। ते ज्योतिषीनिकीज्यों तिर्यक् अवस्थित नाहीं हैं। बहुरि व्यंतरनिकीज्यों विषम जहांतहां अवस्थित नाहीं हैं । ते कल्प उपरि उपरि हैं ॥ ___ आगें पूछे हैं, जो, ऐसे हैं ए उपरि हैं, तो केते कल्पविमानविर्षे देव हैं? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं॥ सौधर्मशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रनोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेप्यानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसु ग्रैवेयकेषु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु सर्वार्थसिद्धौ च ॥ १९॥ याका अर्थ- इन सौधर्मादिक शब्दनिका कल्प नाम कैसे भया सो कहैं हैं। व्याकरण विर्षे अण् ऐसा प्रत्यय है, सो च्यारि अर्थमें होय है। ताकरि कल्प नाम होय । तथा स्वभावहीतें. ऐसा नाम है । बहुरि इन्द्रकामी नाम यहही, सोभी स्वभावतें तथा कल्पके साहचर्यतें होय हैं | For Private and Personal Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७७ ॥ सो कैसें ? पहले स्वर्गवि सुधर्मा नाम सभा है सो यहु सभा जामें होय ताका नाम सौधर्मकल्प कहियें । इहां अस्ति अर्थमें अण् प्रत्यय जानना । बहुरि इस कल्पके साहचर्यते इन्द्रकाभी नाम सौधर्म जानना । बहुरि ईशान ऐसा नाम इन्द्रका स्वभावहीतें है । सो ईशान इन्द्रनिका निवास सो ऐशानकल्प है । इहां निवास अर्थविर्षे अण् प्रत्यय जानना। ताके साहचर्यते इन्द्रकाभी नाम ऐशान है। बहुरि सनत्कुमार इन्द्रका नाम स्वभावहीतें है। ताका निवास जो कल्प ताका नाम सानत्कुमार है । इहांभी निवास अर्थविर्षे अण् प्रत्यय है । ताके साहचर्यते सानत्कुमार नाम | इन्द्रका होय है । बहुरि महेन्द्र ऐसा नाम इन्द्रका स्वभावहीतें है। ताका निवास जो कल्प ताका नाम माहेन्द्र है। यहांभी निवास अर्थविर्षे अण् प्रत्यय है । ताके साहचर्यतेभी इन्द्रका नाम माहेन्द्र है । ऐसेंही ब्रह्म ब्रम्होत्तर आदि कल्पका तथा इन्द्रका नाम जानना । बहुरि उपरि उपरि दोयदोयका संबंध आगमकी अपेक्षातें जानना। तहां पैला तो सौधर्म ऐशान ए दोय कल्प हैं। इनके उपरि सानत्कुमार माहेन्द्र ए दोय हैं। इनके उपरि ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर ए दोय हैं। इनके उपरि लांतव कापिष्ट ए दोय हैं। इनके उपरि शुक्र महाशुक्र ए दोय हैं। इनके उपरि शतार सहस्रार ए दोय हैं। इनके उपरि आनत प्राणत ए दोय हैं। इनके उपरि आरण अच्युत ए दोय हैं। इहां कल्पका For Private and Personal Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७८ ॥ युगलका उपरि उपरि दोयदोय कहना अंतके दोय युगलनिकें जुदी विभक्ती करी, समास न किया, तातें जाना जाय है । बहुरि नीचले च्यारि कल्पविर्षे बहुरि उपरिके च्यारि कल्पविर्षे तो च्यारि | च्यारि इन्द्र जानने । बहुरि बीचके आठ कल्पनिविर्षे च्यारिही इन्द्र जानने । सो ऐसें हैं- सौधर्म ऐशान सानत्कुमार माहेन्द्र इन च्यारिवि च्यारि इन्द्र । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर इन दोयमें एक ब्रह्म नाम इन्द्र है । लांतव कापिष्ट इन दोयमें एक लांतव नाम इन्द्र । शुक महाशुक्र इन दोयमें एक शुक्र नाम इन्द्र । शतार सहस्रार इन दोयमें एक शतार नाम इन्द्र । आनत प्राणत आरण अच्युत इन च्यारिमें च्यारि इन्द्र हैं । ऐसें कल्पवासीनिके बारह इन्द्र हैं ।। बहुरि लोकनियोगके उपदेशतें तत्त्वार्थवार्तिकविर्षे इन्द्र चौदहभी लिखे हैं । तहां बारह स्वर्गमें तौ बारह अर ऊपरके च्यारि स्वर्गनिमें दोय ऐसें । अब इहां उपरि उपरि कह्या, सो कहातें गिनिये सो कहै है । जम्बूद्वीपविर्षे मेरुपर्वत हजार योजन तौ पृथ्वीमें अरु निन्यानवै हजार योजन ऊंचो ताके नीचें तो अधोलोक कहिये । बहुरि मेरुवरावर मोटाई बहुरि तिर्यक् फैलवां तिर्यग्लोक है । बहुरि मेरुकै उपरि ऊर्द्धलोक है । मेरुकी चूलिका चालीस योजनकी ऊंची है । ताके उपरि बालका | अन्तरमात्र तिष्ठया सौधर्मस्वर्गका ऋजु: नामाः इन्द्रकविमान है । अन्य सर्व याका वर्णन लोकनियो । For Private and Personal Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40yertaireritsaatreetitseriasperateeriaspx ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३७९ ॥ गग्रंथतें जानना । बहुरि नवसु अवेयकेषु ऐसा वचन है, तहां नवशद जुदी विभक्ति करनेका यहु प्रयोजन है । जो ग्रैवेयकतें जुदा नव विमान अनुदिश नाम धारक हैं ऐसा जनाया है। तातें अनुदिशका ग्रहण करना । इनके सौधर्मकल्पतें लगाय अनुत्तरपर्यन्त उपरि उपरि तिरेसठि पटल हैं । तहां प्रथमयुगलमें तो इकतीस पटल हैं । द्वितीय युगलमें सात पटल हैं। तीसरे युगलमें च्यारि पटल हैं। चौथे युगलमें दोय पटल हैं । पांचवां युगलका एकही पटल है । छठा युगलका एक पटल है । सातमा आठमा युगलके छह पटल हैं । ऐसें बावन पटल तौ स्वर्गनिके हैं । बहुरि नवग्रैवेयकके नव पटल हैं । बहुरि एक अनुदिशका, एक पंचअनुत्तरका ऐसै तिरेसठि पटल जानने ॥ आगें इन वैमानिकदेवनिकें परस्पर विशेष है, ताके जनावनकें अर्थि सूत्र कहें हैं॥ स्थितिप्रभावसुखद्युतिलेश्याविशुद्धीन्द्रियावधिविषयतोऽधिकाः ॥ २० ॥ याका अर्थ- वैमानिक देव हैं ते स्थिति प्रभाव सुख युति लेश्याकी विशुद्धि इन्द्रियनिका विषय अवधिका विषय इनकरि उपरिउपरि स्वर्गस्वर्गप्रति तथा पटलपटलप्रति अधिकअधिक हैं । तहां अपनी आयुके उदयतें तिस भववि शरीरसहित तिष्ठना, सो स्थिति कहिये, बहुरि परके उपकार तथा अपकार करनेकी शक्तिकू प्रभाव कहिये; बहुरि इंद्रियविषयका भोगवना, सो सुख है For Private and Personal Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८० ॥ कहिये; बहुरि शरीर तथा वस्त्रआभरणाकी दीप्ति, सो द्युति कहिये, बहुरि कषायकरि योगनिकी प्रवृत्तिरूप लेश्या ताकी विशुद्धि कहिये उज्वलता; बहुरि इन्द्रियनिकरि विपयनिका जानना; बहुरि अवधिकार द्रव्य क्षेत्र काल भावरूप विषयका जानना इनकरि अधिक अधिक हैं । आगें स्थितिआदिकरि जैसें अधिक हैं, तैसें गति आदिकरि हीन हैं ऐसें कहै हैं॥ गतिशरीरपरिग्रहाभिमानतो हीनाः ॥ २१ ॥ याका अर्थ - ए वैमानिक देव हैं ते गति शरीर परिग्रह अभिमान इनकरि उपरिउपरि हीन कहिये घटते घटते हैं | तहां क्षेत्रसे अन्य क्षेत्र जाना सो गति कहिये । शरीर तिनके वैकियक कह्या सोही । बहुरि लोभकषायके उदयतें विषयनिविषै संगति करना सो परिग्रह कहिये । बहुरि मानकषाके उदय उपजा जो अहंकार गर्व सो अभिमान कहिये । इनकरि उपरि उपरि हीन हैं । जातें अन्यदेशविषे क्रीडा रतिका अभिलाष तीव्र नाहीं । अपने योग्य क्षेत्रविषही तृप्ति है । तातें तौ गमन थोडा करे है | बहुरि शरीर सौधर्म ऐशान के देवनिका तो सात हस्तका है । बहुरि सनत्कुमार माहेन्द्रका छह हाथका है । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर लांतव कापिष्टविषै पांच हाथका है। शुक्र महाशुक्र शतार सहस्रारविषै व्यारि हाथका है। आनत प्राणतविषें साढा तीनि हाथका है । बहुरि आरण For Private and Personal Use Only 2 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८१ ॥ अच्युतविर्षे तीनि हाथका है । अधोवेयकविर्षे अढाई हाथका है । मध्यप्रैवेयकवि दोय हाथका है। उपरिग्रैवेयकविर्षे बहुरि अनुदिशविर्षे डेढ हाथ है । बहुरि अनुत्तरविर्षे एक हाथ है । बहुरि परिग्रह विमान देवांगना आदि परिवार इत्यादिका उपरि उपरि घटता घटता है । बहुरि उपरि उपरि कषाय थोरे हैं। तातें अभिमान घटता घटता है । इहांतें स्वर्गनिमें उपजें हैं, तिनके कषायनिकी मंदता बढती बढती होय, ते उपरि उपरि उपजे हैं । तातें सोही संस्कार वहां है । तातें उपरि उपरि कषाय थोरे थोरे हैं । आगें, तीनि निकायनिकें तो लेश्या पहली कही थी । अब वैमानिकनिकें लेश्याकी विधिप्रतिपत्ति अर्थि सूत्र कहै हैं ॥पीतपद्मशुक्ललेश्या द्वित्रिशेषेषु ॥ २२॥ याका अर्थ- दोय युगलनिमें पीतलेश्या, तीनि युगलनिमें पद्मलेश्या, बहुरि बाकी तीनि युगल तथा अहमिन्द्रनिकै शुक्ललेश्या है । यहां पहले पीत पद्म शुक्लका द्वंद्वसमास करि पीछे ए लेश्या जिनकें होय ते पीत पद्म शुक्ललेश्यावाले देव हैं, ऐसे बहुव्रीहिसमास है। इहां प्रश्न, जो, इहां समासविर्षे पीत पद्म शुक्ल इनके इस्व अकार कैसे भया? शब्द तौ पीता पद्मा शुक्ला ऐसा For Private and Personal Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय । पान ३८२ ।। चाहिये । तहां कहिये है, जो व्याकरणविर्षे उत्तरपदतें इस्व होनाभी कह्या है। जैसे दुती ऐसा शब्दका तपरकणविर्षे है। तहां मध्याविलंबिताका उपसंख्यान है, ऐमैं इहांभी जानना । अथवा पीत पद्म शुक्ल ऐसे शब्द वर्णसहित वस्तुके वाचकभी हैं, ते पुरुषलिंगी हैं। तिनकी उपमाभी इन लेश्यानिकू है । ताते उपमितिसमासविर्षे न्हव हैही ॥ ऐसें कोनकें कैसी लेश्या है, सो कहिये है- सोधर्म ऐशानके देवनिकै तौ पीतलेश्या है, ताके मध्यम अंश है । सानत्कुमार माहेन्द्रकें देवनिकै पीतलेश्या है, तथा तहां पद्मभी है । ब्रह्मलोक ब्रह्मोत्तर लांतव कापिष्ट शुक्र महाशुक्र इन तीनि युगलनिविर्षे पद्मलेश्या मध्यम अंश है । शतार सहस्रारविर्षे | पद्मलेश्या तथा शुक्ललेश्या है । आनतआदि अनुत्तरपर्यंत तेरह स्थाननिविर्षे शुक्ललेश्या है। तहांभी अनुदिश अनुत्तरविर्षे परमशक्ललेश्या जाननी। इहां प्रश्न, जो, सानत्कुमार माहेन्द्रविर्षे पीत पद्म दोऊ कही। तथा शतार सहस्रारवि पद्म शुक्ल दोऊ कही । सो सूत्रविषं तो एक एकही कही है, दोऊ कैसे कही हो? ताका समाधान- जो, इहां साहचर्यतें मुख्य है, ताकू सूत्रमें कही है । ताकी साथी गौणकाभी ग्रहण करना । जैसे लौकिकमें राजादिक छत्रधारी गमन करै, तिनकी साथि अन्यभी जाय है। तहां कोई पूछे कौन जाय है? तहां कहै छत्रधारी जाय है। तहां जे For Private and Personal Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८३ ॥ | विनाछत्रवाले साथी हैं, तेभी जानि लेने । तैसें इहां मुख्यके कहेही गौणका ग्रहण कीया है । तहां यहु अर्थ सूत्रतें ऐसें जानना, जो, दोय युगलमें पीतलेश्या कही तहां दूसरे युगलमें पद्मलेश्या है, तथापि गौण है, तातें ताकी विवक्षा न करी । बहुरि तीनि युगलमें पद्मलेश्या कही। शुक्र महाशुक्रमें शुक्ललेश्या है, तथापि गौण है । तातें ताकी विवक्षा न करी । बहुरि वाकी शतार आदि सर्वविर्षे शुक्ललेश्या कही। तहां शतारसहस्रारविर्षे पद्मलेश्या है, तथापि गौण है । तातें ताकी विवक्षा न करी, तातें दोष नाहीं ॥ इहां कोई पूछे, विनाअवसर लेश्याका सूत्र कैसें है? ताका समाधान- जो, सूत्रके लघु करणेंके अर्थि है । और ठौर कहैतें ऐसा क्रम न कह्या जाता, तातें इहां कह्या है, लेश्या हैं ते निर्देश वर्ण परिणाम संक्रम कर्म लक्षण गति स्वामित्व साधन संख्या क्षेत्र स्पर्शन काल अंतर भाव अल्पबहुत्व ए सोलह अनुयोगनिकरि साधिये है । तिनका कथन तत्त्वार्थवार्तिक तथा गोमटसारतें जानना । तहां पूछे है कि, कल्पोपपन्ना ऐसें पूर्व कहा है, तहां ऐसा न जानना, जो, कल्प कौन हैं ? ऐसें पूछे सूत्र कहैं हैं ॥ प्राग्वेयकेन्यः कल्पाः ॥ २३ ॥ artierritairezarraikeertisxerciseriessertato For Private and Personal Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८४ ॥ याका अर्थ- नवग्रेवेयककें पहली पहली कल्प कहिये । यहां यह न जान्या, जो, कहांतें लगाय कल्प हैं। ताके जाननेक सोधर्मादिक शडका पूर्वसूत्रतें अनुवर्तन करना। तातें ऐसा अर्थ भया, जो, सौधर्मतें लगाय ग्रेवेयकतें पहली अच्युतस्वर्गाई कल्पसंज्ञा है। याहीतें ऐसा सिद्ध भया जो ग्रैवेयकतें लगाय अनुत्तरताई अवशेष रहे ते कल्पातीत हैं। आगें, ऐसें पूछे है कि, लौकान्तिक देवभी वैमानिक हैं, ते कहां जानिये? बहुरि कल्पवासीनिमें कैसैं? ऐसे पूछ सूत्र कहैं हैं ॥ब्रह्मलोकालया लौकान्तिकाः ॥२४॥ याका अर्थ- ब्रह्मलोक कहिये पांचवा स्वर्ग ताविर्षे है आलय कहिये निवास जिनका ते लौकान्तिक हैं । जामैं आयकरि रहिये ताकू आलय कहिये ऐसा आवासका नाम भया । सो जिनका निवास ब्रह्मलोक जो पंचम स्वर्ग तामें हैं ते लोकान्तिक हैं। इहां प्रश्न, जो, ऐसें तो पांचमा स्वर्गके सर्वही देवता रहैं हैं, ते सर्वही लौकान्तिक ठहरे । ताका उत्तर- जो, ऐसा नाही । इनका नाम सार्थिक है । ब्रह्मलोककू तो लोक कहिये, ताका जो अंत छेहडा ताविर्षे उपजें ते लोकान्तिक कहिये । तथा जन्म जरा मरणकरि व्याप्त ऐसा जो लोक कहिये संसार ताका अंत कहिये छेहडा atteertisixertisirvertisertisexairseralisraeritsapto For Private and Personal Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८५ ॥ ताकू लोकान्त कहिये, ताविर्षे जो होय ते लोकांतिक कहिये, ऐसे इनका नाम है। तातें पांचवां स्वर्गके अन्य देवनितें ये जुदे हैं, इनका विमान ब्रह्मलोकस्वर्गके अन्तमें है । तथा ए सर्वही एक मनुष्यके भव लेय निर्वाणकू प्राप्त होय हैं ॥ आगें सामान्यकरि कहे जे लौकान्तिक देव तिनका भेद दिखावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ सारस्वतादित्यवह्नयरुणगर्दतोयतुषिताव्याबाधारिष्टाश्च ॥२५॥ याका अर्थ- ए आठ प्रकारके लोकांतिक देव हैं। चशब्दः इनके विमान अन्तरालविर्षे दोयदोय प्रकारके और हैं। ते देव कहा हैं सो कहै हैं। अरुण नामा समुद्रतें उपजा मूलविर्षे संख्यातयोजनका विस्तार जाका ऐसा अंधकारका स्कंध समुद्रका वलयकीज्यों वलयाकार तीव्र है। अंधकाररूप परिणमन जाका ऐसा सो ऊर्द्ध अनुक्रमतें बधता चलता संख्यातयोजनका मोटा होता पंचमस्वर्गका पहला पटलका अरिष्ट नामा विमानके नीचें प्राप्त होय कूकडाकी कुटीकीज्यों मिल गया है । ऐसें अंधकारतें उपरि आठ अंधकारकी पंक्ति उठी हैं। सो अरिष्टविमानकें समान | निकट चारो दिशामें दोयदोय ऐसे आठ तिर्यग् चाली सो लोकके अंतताई गई । तिन अंधकारकी | पंक्तिनिके अंतरालनिविर्षे स्वारस्वत आदि लौकान्तिकनिके विमान हैं, तहां वर्से हैं, सो कहिये हैं ।। || ఆranarendుండగకుండdressertainerals For Private and Personal Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shn Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८६ ॥ पूर्वउत्तरके कौणविर्षे सारस्वतनिका विमान है। देवनिकी संख्या सातसै है । बहुरि पूर्वदिशावि आदित्यनिका विमान है। देवनिकी संख्या सातसै है । बहुरि पूर्व दक्षिणके कौंणमें वह्निदेवनिका विमान है । देवनिकी संख्या सात हजार सात है । बहुरि दक्षिणदिशावि अरुणका विमान है । देवनिकी संख्या सात हजार सात है। बहुरि दक्षिणपश्चिमका कोंणमें गईतोयनिका विमान है। देव नव हजार नव हैं। बहुरि पश्चिमदिशाविर्षे तुषितनिका विमान है। देव नव हजार नव हैं । बहुरि उत्तर पश्चिमके कोणमें अव्यावाधनिका विमान है। देव ग्यारह हजार ग्यारह हैं। बहुरि उत्तरदिशाविर्षे अरिष्टनिका विमान है। देव ग्यारह हजार ग्यारह हैं। बहुरि चशब्दकरि समच्चय किये इनके अंतरालमें दोयदोय देवनिके समह और हैं सो कहिये हैं। सारस्वत आदित्यके अंतरालमें अन्याभ सूर्याभ ये हैं। तिनके देव अन्याभके सात हजार सात हैं, सूर्याभके नव हजार नव हैं। बहुरि आदित्य वह्निके अंतरालमें चंदाभ सत्याभ हैं। तामें चन्द्राभके देव ग्यारह हजार ग्यारह हैं, सत्याभके तेरह हजार तेरह हैं । बहुरि वह्नि अरुणके अंतराल में श्रेयस्कर क्षेमंकर हैं। तहां श्रेयस्करके देव पंद्रह हजार पंद्रह हैं, क्षेमंकरके सत्रह हजार सत्रह हैं। | बहुरि अरुण गर्दतोयके अंतरालमें वृषभेष्ट कामचर हैं। तहां वृषभेष्टके उगणीस हजार उगणीस ఆరు వనరులు అవుతాయని For Private and Personal Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८७ ॥ हैं, बहुरि कामचर इकईस हजार इकईस हैं । बहुरि गर्दतोय तुषितके अंतरालमें निर्माणरज दिगंतरक्षित हैं । तहां निर्माणरजके देव तेईस हजार तेईस हैं, दिगंतरक्षित पच्चीस हजार पच्चीस हैं । बहुरि तुषित अव्यावाधके अंतरालमें आत्मरक्षित सर्वरक्षित हैं | तहां आत्मरक्षित सत्ताईस हजार सत्ताईस हैं, सर्वरक्षित उनतीस हजार उनतीस हैं। बहुरि अव्यावाध अरिष्टके अंतरालमें मरुत वसु हैं । तहां मरुतके देव इकतीस हजार इकतीस हैं, वसुके देव तेतीस हजार तेतीस हैं। बहुरि अरिष्ट सारस्वतके अंतरालमें अश्व विश्व हैं। तहां अश्वदेव पैंतीस हजार पैंतीस हैं, विश्व सैंतीस हजार सैंतीस हैं । ए सव चालीस लोकांतिक देव भेले किये चारि लाख सात हजार आठसे छह हैं। सर्वही स्वाधीन हैं। इनमें हीनाधिक कोऊ नहीं । बहुरि विषयनिका रागनितें रहित हैं। ता इनकू देवर्षिभी कहिये । याहीतें अन्यदेवनिकें ये पूज्य हैं। चौदह पूर्वके धारी हैं। तीर्थंकरनिके तपकल्याणविर्षे प्रतिबोधनेंविर्षे तत्पर हैं। निरंतर ज्ञानभावनाविर्षे जिनका मन रहै है, संसारतें सदाही विरक्त हैं, बारह अनुप्रेक्षाविर्षे जिनका चित्त प्रवर्ते है ऐसा नामकर्मकी प्रकृतिविशेषके उदयतें उपजे हैं। आगें पूछे हैं, जो, लौकान्तिक देव कहे ते एकभव ले निर्वाण पावें हैं, तो ऐसा औरभी । देवनिकै निर्वाण पावनेका कालविभाग है? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं edirector telులపరంకుండsteries For Private and Personal Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय । पान ३८८ ॥ ॥ विजयादिषु विचरमाः॥२६॥ याका अर्थ-विजयादिक च्यारि विमानवाले तथा अनुदिशवाले देव दोय भव मनुष्यका लेय मोक्ष जाय हैं। यहां आदिशब्द प्रकारार्थमें है । तातें विजय वैजयंत जयंत अपराजित अनुदिश विमान तिष्ठे हैं तिनका ग्रहण है, जातें इनवि सम्यग्दृष्टीविना उपजै नाहीं ऐसा प्रकारार्थ जानना। इहां कोई कहै है, ऐसे तो सर्वार्थसिद्धिकाभी ग्रहण होय है। ताकू कहिये नाही होय है। जातें सर्वार्थसिद्धिके देव परम उत्कृष्ट हैं । तातें इनकी संज्ञाही सार्थिक हैं। एक भव ले मोक्ष पावें हैं। बहुरि इस सूत्रमें चरमतपणां मनुष्यभवकी अपेक्षा है, जे दोय भव मनुष्यके ले ते दिचरम कहिये । तातें ऐसा अर्थ है, जो, विजयादिकतें चयकरि मनुष्य होंय बहुरि संयम आराधि फेरि विजयादिकविष उपजै, तहांतें चयकरि मनुष्य होय मोक्ष जाय हैं ऐसे विचरमदेहपणा है । ऐसें ग्यारह सूत्रनिकरि वैमानिक देवनिका निरूपण किया । आगें पूछे है, जीवके औदयिक भावनिविर्षे तिर्यग्योनि औदयिकी कही बहुरि स्थितिके निरूपणते तिर्यचनिकी स्थिति कही; तहांतें ऐसा न जाना गया, जो, तिर्यंच कौन हैं? ऐसा || पूछे सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३८९ ॥ ॥ औपपादिकमनुष्येभ्यः शेषास्तिर्यग्योनयः ॥२७॥ याका अर्थ- औपपादिक देव नारकी और मनुष्य इनसिवाय बाकी रहे ते तिर्यग्योनि कहिये तिर्यंच हैं । औपपादिक तौ देवनारकी पूर्वे कहेही थे। बहुरि मनुष्य प्राङ्मानुषोत्तरान्मनष्याः इस सूत्रविर्षे कहे, इनतें अन्य संसारी जीव बाकी रहे ते तिर्यंच जानने । बहुरि इन तिर्यंचनिका देवादिककीज्यों क्षेत्रविभाग कह्या चाहिये, परंतु ये तिर्यंचजीव सर्वलोकव्यापी हैं। तातें इनका क्षेत्रविभाग न कह्या । इहाँ प्रश्न- तिर्यंचनिकू यहां कहे, इनका प्रकरण दूसरे अध्यायमें था, तहां क्यों न कहा? ताका उत्तर, जो, तियेच सर्वलोकव्यापी हैं, तातें इनके प्रकरणमें कहते तो तिर्यंचनिके भेद बहुत, ते सर्व कहने होते, तब सूत्रका गौरव होता वधि जाता । तातें देव नारकी मनुष्य आधारसहित कह चुके । पीछे अवशेष रहे ते सर्व तिर्यंच सर्वलोकव्यापी हैं। याते सूत्रका गौरव न भया। तहां तिर्यंच दोय प्रकार सूक्ष्मवादर भेदकरि हैं। तहां सूक्ष्म तो एकेन्द्रिय हैं, ते सर्वलोकव्यापी हैं । बहुरि बादर एकेन्द्रिय विकलत्रय पंचेन्द्रिय हैं, ते सर्वत्र नाही, कहूं कहूं हैं ॥ आगें, नारकी मनुष्य तिर्यंचनिकी तौ स्थिति कही, बहुरि देवनिकी न कही, सो कही चाहिये। तहां आदिवि भवनवासी कहे, तिनकी स्थिति कहने के अर्थि सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९० ॥ ॥ स्थितिरसुरनागसुपर्णद्वीपशेषाणां सागरोपमत्रिपल्योपमाईहीनमिताः ॥ २८ ॥ ___याका अर्थ- असुर आदिके सागरोपम आदिकरि यथाक्रम संबंध करना, या स्थिति उत्कृष्ट है, जघन्य आगै कहसी। तहां असुरकुमारनिकी स्थिति कहिये आयु सो एकसागरकी है। बहुरि नागकुमारनिकी आयु तीनि पल्यकी है । अवशेष देव रहे तिनके सुपर्णकुमार द्वीपकुमार अर बाकी रहे ते ऐसें तीनि स्थानकविर्षे आधा आधा पल्य घाटि जानना । तहां सुपर्णकुमारकेकी तौ अढाई पल्यकी, द्वीपकुमारकेकी दोय पल्यकी, बाकी रहे छह कुमार तिनकी डेढ पल्यकी है ॥ आगें, इनके आगे व्यंतरज्योतिष्कनिकी स्थिति अनुक्रममें आई ताहि उलंध्य वैमानिक देवनिकी स्थिति कहिये हैं। जातें आगें लघुकरणकरि तिन व्यंतरज्योतिषीनिकी स्थिति कही जायगी । अव वैमानिकविर्षे आदिका दोय स्वर्गविर्षे स्थिति कहै हैं ॥सौधर्मेशानयोः सागरोपमेऽधिके ॥ २९॥ याका अर्थ- सौधर्म ऐशान स्वर्गविर्षे दोय सागर क्यों (कुछ ) अधिक स्थिति है । इहाँ । | सूत्रमें सागरोपमे ऐसा द्विवचन है, तातें दोय सागर लेने । बहुरि अधिक ऐसा शब्द अधिकार| स्वरूप है सो सहस्रारस्वर्गताई लीजियेगा। तातें आगें सूत्रमें तु शद है। तातें ऐसा जाना जाय For Private and Personal Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAFARPANGAPRINCORRECORPROGICATERIACYPREGAPPROPape ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९१ ॥ है । तातें इहां ऐसा अर्थ भया, सो, सौधर्म ऐशान इन दोय स्वर्गके देवनिकी आयु दोय सागर कुछ अधिक है । आगै, अगिले स्वर्गनिविर्षे स्थितीके जाननेकू सूत्र कहै हैं ॥सानत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त ॥३०॥ याका अर्थ- सानत्कुमार माहेन्द्र इन दोय स्वर्गनिविर्षे सात सागर अधिक सहित है ।। आगे ब्रह्मलोकादिकतें लगाय अव्युत स्वर्गपर्यंत स्थितीके जाननेक्रू सत्र कहै हैं ॥त्रिसप्तनवैकादशत्रयोदशपंचदशभिरधिकानि तु ॥ ३१॥ याका अर्थ- यहां पहले सूत्रमें सातसागर कहे हैं । तिनमें इस सूत्रमें कहे जे तीनि आदि ते अधिक करने जोडने । बहरि पूर्वसत्रके अधिक शब्दकी अनुवृत्ति है। सो इस सूत्रमें शब्दकरि इहां च्यारि युगलनिताई तो अधिक लेना, और अंतके दोय युगलमें न लेना, ऐसा अर्थ तु शब्दकरि भया । तातें इहां ऐसा अर्थ है, ब्रम्हलोक ब्रह्मोत्तरविर्षे तौ सातमें तीनि मिले तब दश सागरकी स्थिति अधिक सहित भई । लांतव कापिष्ठविर्षे सातमें सात मिले तब चौदह सागर अधिक सहित हैं । शुक्र महाशुक्रविर्षे सातमें नव मिले तब सोलह सागर साधिक हैं । शतार सहस्रारविर्षे | सातमें ग्यारह मिले तब अठारह सागर साधिक है । आनत प्राणतविर्षे सातमें वीस मिले तब वीस eatineertisxeriespreritairseradipoeradissericantserials For Private and Personal Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ఆడోదకులందరకాండనుందరంటారనుకులందరకుండునని ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९२ ॥ सागर अधिकरहित है। आरण अच्युतविर्षे सातमें पंद्रह मिले तब बाईस सागर अधिकरहित है ।। आगें इनके उपरि स्थिति जाननेकू सूत्र कहें हैं॥ आरणाच्युतादूर्ध्वमेकैकेन नवसु वेयकेषु विजयादिषु सर्वार्थसिध्दौ च ॥३२॥ याका अर्थ-- इहां अधिकका ग्रहणकी अनुवृत्ति करि एकएक वढावना। अवेयकके नवशद्धका ग्रहण एकएक करि बढता जुदा जनावै है। नवशब्द न होय तौ अवेयकविर्षे एकही वधावना ठहरै । बहुरि विजयादिकें आदिशब्द है सो प्रकारार्थ है । सो विजयादिकीज्योंही अनुदिश है, ताका ग्रहण करना । बहुरि सर्वार्थसिद्धिका जुदा ग्रहण जघन्यस्थितिका अभाव जनावनेके अर्थि है । तातें ऐसा अर्थ भया, नीचिले ग्रैवेयकत्रिकमें पहले ग्रैवेयकमें तौ तेईस सागरकी स्थिति है । दूसरेमें चौवीस सागरकी है। तीसरेमें पचीस सागरकी है। बहुरि मध्यप्रैवेयकत्रिकमें पहलेमें छवीस सागर है । दूसरेमें सताईस सागर है। तीसरेमें अट्ठाईस सागर है । उपरले ग्रेवेयकत्रिकमें उनतीस सागर है । दूसरेमें तीस सागर है । तीसरेमें इकतीस सागर है । अनुदिशविमानविर्षे बत्तीस सागर है । विजयादिक विमाननिविर्षे तेतीस सागर उत्कृष्ट है । सर्वार्थसिद्धिविर्षे तेतीस सागर | उत्कृष्टही है । इहां जघन्य नाहीं ॥ cartobertisertiorertisertik-extipreritsar ext For Private and Personal Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९३ ॥ आगें जिन देवनिकी उत्कृष्ट स्थिति कही तिनके जघन्यस्थिति कहनेकों सूत्र कहें हैं ॥ अपरा पल्योपममधिकम् ॥ ३३॥ याका अर्थ-- अपरा कहिये जघन्यस्थिति सौधर्म ऐशानके देवनिकी कल अधिक एक पल्यकी है । यह सूत्रतें कैसें जानिये ? अगिले सूत्रमें 'परतः परतः' ऐसा कहा है तातें इहां सौधर्म ऐशान जाना जाय है । आगें याके उपरि जघन्यस्थिति कहनेईं सूत्र कहैं हैं ॥परतः परतः पूर्वापूर्वानन्तराः ॥ ३४॥ __याका अर्थ- इहां परतः परतः ऐसा तो सप्तमी विभक्तिका अर्थ है । बहुरि वारवार कहने तातें दोयवार कया है । बहुरि पूर्वशब्दके अधिक ग्रहणकी अनुवृत्ति है ताने ऐसा अर्थ भया, जो, सौधर्म ऐशानविर्षे उत्कृष्ट स्थिति साधिक दोय सागरकी कही । सो यातै परे सानत्कुमार माहेन्द्रविर्षे जघन्यस्थिति साधिक दोय सागरकी है । बहुरि सानत्कुमार माहेन्द्रविर्षे उत्कृष्ट स्थिति साधिक सात सागरकी है। सोही ब्रह्म ब्रह्मोत्तरविर्षे जघन्यस्थिति है। ऐसेंही विजयादिकपर्यंत जाननी । अनन्तरशद है सो पहली पहली लगतीकू जनावे है। आगे नारकीनिकी उत्कृष्टस्थिति तो यह पहली कही थी, बहुरि जघन्य पहली न कही, बहुरि इहां ताका प्रकरणभी नाही, तौभी aksixxertioresabreritsaxseristiroeriasisexisexikas For Private and Personal Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org || सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता । चतुर्थ अध्याय || पान ३९४ ॥ पहले सूत्र कम थोरे अक्षरनिमें कही जाय है, तातैं इहां ताकूं कहनेकूं सूत्र कहै हैं॥ नारकाणां च द्वितीयादिषु ॥ ३५ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ - इहां चशद्ध है सो इसतें पहले सूत्र का ताका समुच्चयके अर्थ है । तातें अर्थ होय है, जो, रत्नप्रभाविषै नारकीनिकी उत्कृष्टस्थिति एकसागरकी कही है, शर्करा - भावि जघन्यस्थिति है | बहुरि शर्कराप्रभाविषै उत्कृष्टस्थिति तीनि सागरकी कही है, सो वालुकाप्रभावि जयस्थिति है । ऐसेंही महातमःप्रभा सातवी पृथ्वीताई जानना || आगें दूसरी आदि पृथिवीविर्षे जघन्यस्थिति कही, तो पहली पृथिवीविषै जघन्यस्थिति कहा है ? ऐसें पूछै ताके दिखावनेकूं सूत्र कहै हैं- ॥ दशवर्षसहस्राणि प्रथमायाम् ॥ ३६ ॥ यांका अर्थ-- इहां अपरा शब्दकी अनुवृत्ति है । तातें जघन्य जानती । सो पहली पृथिवी रत्नप्रभाविषै नारकीनिकी जघन्यस्थिति दशहजारवर्षकी है ॥ आगे भवनवासी देवनिकी जघन्यस्थिति कही सो सूत्र कहै हैं ॥ ॥ भवनेषु च ॥ ३७ ॥ For Private and Personal Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९५ ॥ याका अर्थ- इहां च शद पहले सूत्रमें कही स्थितिका समुच्चय कर है । तातें ऐसा अर्थ है जो भवनवासी देवनिकीभी जघन्यस्थिति दशहजार वर्षकीही है ऐसें जाननी । आगे व्यंतरदेवनिकी जघन्यस्थिति कहा है? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ व्यन्तराणां च ॥ ३८॥ याका अर्थ- यहांभी च शब्दकरि पूर्वसूत्रमें कही स्थितिका समुच्चय करै है। तातें व्यंतरदे. पनिकीभी जघन्यस्थिति दशहजार वर्षकी जाननी ॥ आगे व्यंतरदेवनिकी उत्कृष्टस्थिति कहा है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥ अपरा पल्योपममधिकम् ॥ ३९॥ चाका अर्थ-व्यंतरदेवनिकी उत्कृष्टस्थिति एक पल्य कळू अधिक है ॥ आगें ज्योतिषी देवनिकी उत्कृष्टस्थिति कहनेयोग्य है ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ज्योतिष्काणां च ॥४०॥ याका अर्थ-- इहां च शब्द है सो पहले सूत्रमें स्थिति कही ताका समुच्चय करै है। तातें * ज्योतिषी देवनिकी आयु साधिक एक पल्यकी है। For Private and Personal Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९६ ॥ -आगें ज्योतिषीनिकी जघन्यस्थिति कहा है? ऐसें पूछे सूत्र कहैं हैं॥ तदष्टभागोऽपरा ॥ ४१ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ - तिस पल्यके आठवे भाग ज्योतिषी देवनिकी जवन्य स्थिति है । इहां अधिक कही विशेष लिखिये हैं । उत्कृष्टस्थितिकामें अधिक कही सो उत्कृष्टस्थितिमें केती अधिक है सो कहिये हैं । तहां चन्द्रमाकी तो एक लाख वर्ष अधिक है । सूर्यकी एक हजार वर्ष अधिक है । शुक्रकी एकसौ वर्ष अधिक है । बृहस्पति की एक पल्यकी है, अधिक नाही । अन्य ग्रहनिकी आध पकी उत्कृष्ट आयु है । नक्षत्रनिकी आध पल्यकी उत्कृष्ट आयु है । तारानिकी पल्यका चौथा भाग आयु है । बहुरि जघन्य चन्द्रमा सूर्य आदिकी तौ पल्यका चौथा भाग है । बहुरि तारानिकी अर नक्षत्रनिकी पल्यका आठवा भाग है । बहुरि कोई पूछे है, लौकान्तिक कहे तिनकी स्थिति न कही सो तो केती है ? तहां कहिये है ॥ लौकान्तिकानामष्टौ सागरोपमाणि सर्वेषाम् ॥ ४२ ॥ याका अर्थ -- जो लौकान्तिक देवनिकी सर्वहीकी आठ सागरकी स्थिति है । ते सर्वही बराबर है, सर्वके शुक्ललेश्या है, पांच हाथका सर्वका शरीर है । इहां कोई तर्क करे है, जो, प्राणीकी For Private and Personal Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९७ ॥ स्थिति कर्मकी विचित्रतासूं हीनाधिक कहिये है, तौ जैसें घट आदि वस्तुनिकी स्थिति कर्मकी अपेक्षा विना है, तेसैंही क्यों न कहो ? ताका समाधान जो, घट आदि वस्तु तौ पुद्गलद्रव्य हैं, इनकें कर्मका बंध उदय नाहीं, तिनकी भी स्थिति प्राणीनिके कर्मके उदयके अनुसारी है । जो ऐसें न मानिये तौ समानकारणतें उपज्या समानकालमें उपज्या समानक्षेत्र में उपज्या समान जिनका आकार ऐसे घटनिकी समान स्थिति चाहिये, सो है नाहीं, तातैं जे घटादिकके भोजनेवाले प्राणी तिनके कर्मके उदयके अनुसार तिनकी भी स्थिति है । निमित्तनैमि तकभावरूप वस्तुस्वभाव है ॥ ऐसें जीवपदार्थका स्वरूपविषै संसारी जीवनिका स्वरूप कह्या ॥ सो प्रथम अध्याय में प्रमाण नय निक्षेप अनुयोगनिका स्वरूप कहिकरि द्वितीय अध्याय में पंचभावरूप आदि जीवपदार्थस्वरूप कया। तीसरे चौथे अध्यायमें इन जीवनिका आधार आदि विशेषका निरूपण किया । जातें जीवपदार्थ है सो एकही अनेकस्वरूप है, तातें द्रव्यपर्यायनिकरि याविषै सर्व अवस्था निर्वाध संभव है । कोई अन्यवादी जीवकूं एकरूपही कहै है, तथा कोई अनेकरूपही कहै, तो ऐसा जीवपदार्थका स्वरूप प्रमाणबाधित है । अब एकही जीव नानास्वरूप कैसे है सो कहैं हैं । जो For Private and Personal Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra excllbreez www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९८ ॥ भावरूप पदार्थ है, सो अनेकरूप है । जातैं भाव है सो अभाव विलक्षण है । अभाव तौ सदा एकरूप है । यातें भाव अनेकरूपही होय, ऐसा न मानियै तौ भाव अभाव में विशेष न ठहरे । सो ऐसा भाव छह प्रकारका है । जन्म | अस्तित्व । निवृत्ति । वृद्धि । अपक्षय | विनाश । तहां बाह्याभ्यंतर कारणके वशर्तें वस्तु उपजै सो जन्म है । जैसें सुवर्ण कडापनाकरि उपज्या । तथा मनुष्यगतिनामकर्मका उदयकरि जीव मनुष्य भया बहुरि अपने निमित्तके वश वस्तुका अवस्था सो अस्तित्व है । सो ऐसा अस्तित्व है सो शब्दकें तथा ज्ञानके गोचर है । ऐसें मनुष्यआदि आयुकर्म के उदयकरि जीव मनुष्य आदि पर्यायविषै अस्तित्वरूप रहे । बहुरि सत अवस्थातरकी प्राप्तिकं निवृत्ति कहिये याकूं परिणाम भी कहिये । बहुरि पहले स्वभावतें अनुकमतें वधै ताकूं वृद्धि कहिये | बहुरि पहले स्वभावतें अनुक्रमतें घंटे ताकूं अपक्षय कहिये । बहुरि पर्यायसामान्यका अभाव होय ताकूं विनाश कहिये । ऐसें भाव है सोही अनेकरूप क्षणक्षण में होय है । सो सर्वथा अभावको ऐसें मानियें तौ सिद्धि होय नाहीं । बहुरि सर्वथा सत्कं नित्यही मानियें तौ प्रत्यक्ष जन्मआदि होय हैं, तिनका विरोध आवै । इत्यादि युक्ति में सर्वथा एकान्तपक्ष सर्वही बाधित है ऐसेंही अनेकवचन तथा अनेक ज्ञानका विषयपणांतें भी भावरूप जीव नामा पदार्थ एकही For Private and Personal Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। चतुर्थ अध्याय ॥ पान ३९९ ॥ अनेकरूप है, वचनकरि अनेकरूप कहिये है ज्ञानकरि अनेकरूप जानिये है, बहुरि अनेकशक्ति करि सहित है । जातें द्रव्य क्षेत्र काल भावके निमित्तौं अनेक अवस्थारूप होय है, सो वहु शक्तिरूप है तो होय हैं । ऐसें भी एकअनेकरूप है । बहुरि अन्यवस्तुके संबंधतेंभी अनेकरूप है। जैसे कर्मके संबंधते जीवस्थान गुणस्थान मार्गणास्थानरूप होय है, तैसें अन्यकी अपेक्षाकरि व्यक्त भये भाव तिनका घटनावधनाकरि अनेकरूप है । तथा अतीत अनागत वर्तमान कालके संबंधतें अनेकप्रकार हैं। तथा उत्पादव्ययपणाकरि अनेकरूप हैं। बहुरि अन्वयव्यतिरेकपणाकरि अनेकप्रकार है। तहां अन्वय तौ गुणके आश्रय कहिये, व्यतिरेक पर्यायके आश्रय कहिये । ऐसें एक अनेकस्वरूप जीव नामा पदार्थ है सो शब्दकरि जाकू कहिये तहां सकलादेश विकलादेशकार दोय प्रकारकरि कह्या जाय है। तहां सकलादेश तौ प्रमाण कहिये, विकलादेश नय कहिये । तहां काल आदि आठ भाव पूर्व प्रथम अध्यायमें कहे हैं, तिनि करि अभेदवृत्ति अभेदउपचार तथा भेदवृति भेदोपचारकरि द्रव्यार्थिकके पर्यायार्थिकके प्रधान| गौणपणाकरि कहिये है। ताके सात भंग अस्तिनास्ति आदि कहे ते पहले अध्यायमें उदाहरण | सहित कहे हैं, तहांतें जानने ।। For Private and Personal Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४००॥ इहाँ कोई वादी तर्क करै है, जो, वस्तु एकभी कहिये अनेकभी कहिये । ऐसें तो विरोध नामा दूषण आवै है। ताका समाधान, जो, विरोध तीनिप्रकार है। वध्यघातकस्वभावरूप महानवस्थानरूप प्रतिवंध्यप्रतिबंधकस्वरूप । तहां न्यौलाकें सर्पके, जलकें अमिकै तो वध्यघातकस्वभावरूप विरोध है । सो तौ एककाल विद्यमान होय अरु तिनका संयोग होय तब होय । सो जो बलवान होय सो दूसरे निर्बलकू वांधे। सो इहां अस्तिनास्ति एक वस्तुविर्षे समानबल है। सो वध्यघातकविरोध समानबलके नाही संभवै । बहुरि सहानवस्थानलक्षण विरोध आम्रके फलक हरितभाव पीतभावके है । दोऊ वर्ण साथि होय नाही । सो यहू विरोधभी अस्तित्वनास्तित्व एकवस्तुमें एकही काल है । तातें संभवै नाही । जो भिन्नकाल होय तो जिस काल जीववस्तुविर्षे अस्तित्व होय तिसकाल नास्तित्व न होय तौ सर्व वस्तु जीवखरूप एक ठहरै । बहुरि नास्तिकै काल अस्तित्व न मानिये तो बंध मोक्ष आदिका व्यवहार न ठरहै । तातें सहानवस्थानलक्षण विरोधभी नाही संभवै । बहुरि प्रतिबंध्यप्रतिबंधकरूप विरोध फलके अरु वीटके है। जेतें संयोग है जेतें फल भाखा होय सोभी पडै नाही । जाते वीट फलका प्रतिबंधक है, फलफू पडनें दे नाही । सो ऐसा विरोधभी | अस्तित्व नास्तित्वकै नाही है । अस्तित्व तौ नास्तित्वके प्रयोजनकू रोकै नाही । नास्तित्व अस्ति aaspicerebraezithrartpreranpractivecitiesertsair. For Private and Personal Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४०१ ॥ | त्वके प्रयोजनकू रोके नाहीं । इन दोऊनिका प्रयोजन जुदाजुदा है । तातें इनके वचनमात्र विरोध है सो विरोध• नाहीं साधै है, ऐसें जानना ॥ ऐसें चौथे अध्यायविर्षे च्यारि निकायरूप देवनिका स्थानके भेद, मुखादिक, जघन्य उत्कृष्ट स्थिति, लेश्यादिक निरूपण किये ॥ छप्पय ॥ देव च्यारि परकार भेदयुत भाषे स्वामी। तिनके वीस निवास अधो मध्य ऊरध नामी ॥ तिन दुति सुख पर अपर आयु परभाव अवधि फुनि। लेश्या भाव विच्यारि आदि नीकै आगम सुनि ॥ अध्याय तुरिय इम उच्चन्यो जानि जिनेश्वर सेवकू । सरधो भलैं तजि मिथ्यात्वकुटेवकू ॥१॥ ऐसे तत्त्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे चतुर्थ अध्याय पूर्ण भया । For Private and Personal Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०२॥ ॥ॐ नमः सिद्धेभ्यः॥ ॥ आगै पंचम अध्यायका प्रारंभ है॥ ॥ दोहा ॥ सकल द्रव्य पर्यायकू जानि तजे रुषराग ॥ अद्भुत अतिसैं जिन धरे नमूं ताहि बडभाग ॥१॥ ऐसें मंगल करि पंचम अध्यायकी वचनिका लिखिये है। तहां सर्वार्थसिद्धि नाम संस्कृतटीकाका कर्ता कहै है। जो, सम्यग्दर्शनके विषयभावकरि कहे जे जीवआदि पदार्थ, तिनविर्षे जीवपदार्थका तो व्याख्यान किया। अब आगें अजीव नामा पदार्थ विचारविर्षे प्राप्त हवा, ताका नाम तथा भेद कहनेकू सूत्र कहें हैं ॥ अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः ॥ १॥ याका अर्थ-धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ए अजीवकाय हैं । इहां कायशब्द है सो शरीरका | अर्थमें है। तौऊ उपचारतें इहां अध्यापरोण किया है। जैसें शरीर पुद्गलद्रव्यके प्रचय कहिये समूहरूप है, तैसें धर्म आदि द्रव्यभी प्रदेशनिके प्रचयरूप हैं। तातें इनकुंभी कायकीज्यों काय || For Private and Personal Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०३ ॥ ऐसा नाम कह्या है । बहुरि ए अजीव जीवरहित हैं, तातें अजीवकाय कहिये । इहां विशेषणविशेष्यका संबंध है। तातें कर्मधारय समास है। इहां कोई पूछे है, जो, नीला कमल इत्यादिविर्षे विशेषणविशेष्यका योग होते व्यभिचार है। नीलवस्तु औरभी हो है, तातें व्यभिचारके प्रसंगरौं कर्मधारय समास हो है । इहां अजीवकायवि कहा व्यभिचार है ? ताकू कहिये है, अजीवशद है सो कायरहित जो कालद्रव्य ताविषेभी वर्ते है । बहुरि कायसहित जीवभी है, तातें इहां यहु समास बणै है । बहुरि पूछ है, कायशद्ध कौंन अर्थि है ? ताकू कहिये, प्रदेशबहुत्व जनावनेके अर्थि है । धर्मादिक द्रव्यके प्रदेश बहुत हैं । बहुरि कोई पूछे है, आगें सूत्र कहेंगे तामें कह्या है, जो, धर्म अधर्म एकजीव इनके असंख्यातप्रदेश हैं, तिस सूत्रतें प्रदेशबहुत्व जनाये हैं, इस सूत्रों काहेकौं कहैं ताकू कहिये, यह तो सत्य है । परंतु तहां तो प्रदेशनिकी संख्याका नियम जनाया है, जो, इनके प्रदेश असंख्यातही हैं, संख्यात तथा अनंत नाही हैं। अर इहां बहुत्वसामान्य जनावनेकू कायशब्द है । पहले बहुत्व कहे, ताकी संख्या तहां जनाई है । अथवा कालद्रव्यके प्रदेशप्रचयका अभाव जनावनेकू इहां कायशद है। कालद्रव्य आगें कहसी सो बहुप्रदेशी नाही है। जैसैं पुदलपरमाणु एकदेशमात्र SHERPRSHCOOPARGANPAISISAIRAGXFASPARGAGANPEORAGARAANGARPAN For Private and Personal Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०४ ॥ | है, दूसरा आदि प्रदेश जाकें नाहीं है, तातै ताकू अप्रदेशी कहिये है, तैसें कालका परमाणुभी एकप्रदेशमात्र है, तातें ताकू अप्रदेशी कहिये है ॥ बहुरि तिन धर्मआदि द्रव्यनिकी अजीव ऐसी सामान्यसंज्ञा है, सो यह संज्ञा जीवलक्षणकरि रहितपणातें प्रवर्ते है । बहुरि धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ऐसी विशेषसंज्ञा है सो इनमें जैसा | विशेषणगुण है ताका संकेत अनादित सर्वज्ञपुरुषकृत है तिस संकेत प्रवर्ती है, वहू संज्ञा सार्थिक है । समस्त जातें गमन करते जे जीवपुद्गल तिनकू काल गमनसहकारी है । ऐसें लक्षणकू धारणेते धर्म ऐसी संज्ञा है । बहुरि इसते विपरीत जो जीवपुद्गलकू स्थानसहकारी एककाल है, तातें धर्मके लक्षण नाही धारणेते अधर्म है। बहुरि समस्तद्रव्य जामें एककालविर्षे अवकाश पावें तथा आप अवकाशरूप है, तातें आकाश ऐसी संज्ञा है । बहुरि तीनि कालविर्षे पूरै तथा गलै ते पुद्गल हैं। ऐसे सार्थिकभी नाम बणे है । बहुरि अन्यवादी सांख्य कहै हैं, अजीव एक प्रधानही है। ताईं प्रकृतिहू कहै है । सो यह प्रमाणबाधित है । तातें अजीव भिन्नलक्षणस्वरूप जुदेजुदे बहुत बणै हैं । एकहीकी सिद्धि नाहीं । बहुरि जे पुरुष अद्वैत मानें हैं, ते अजीवतत्त्वही न कहें हैं । तिनका || मत तो प्रत्यक्षविरुद्धही है। अजीवपदार्थ पुद्गलादि नाना प्रत्यक्षसिद्ध है। बहुरि तिनकुं अनित्य For Private and Personal Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAGAOPANGAROOPORNPROGRAPAONGARPANASPARGANAPROGRAPA ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४०५ ॥ देखि अवस्तु बतावै तौ जीवभी अनित्यही दीख । सोभी अवस्तु ठहस्खा तब सर्वका लोप भया । इहां अदृष्टकी कल्पनाकरि एक ब्रह्म बतावै तौ जीवपदार्थविना ताळू देखैगा कौंन ? देखने- | वाला जो अवस्तु है, तो अवस्तुका देख्या सत्य कैसे ? बहुरि ताळू आगमके कहेमात्रही मानें, तो आगमभी अवस्तु, आगमका माननेवालाभी अवस्तु । तब अदृष्टकल्पनाही भई । इत्यादि युक्ति” | पुरुषका द्वैतकी सिद्धि नाही है । बहुरि पृथ्वी अप तेज वायु मन दिशा काल आकाश ऐसे अजीव पदार्थके भेद नैयायिक वैशेषिक मानें हैं। तेभी प्रमाणबाधित हैं। जाते पृथ्वी अप तेज वायु मन ए तौ पुद्गलद्रव्यही हैं । जुदी जाति नाही । भेदसंघातकरि स्कंधरूप मिलै खुलै है । बहुरि दिशा है सो आकाशहीका भेद है जुदा द्रव्य नाही । आकाशके प्रदेशनिकी पंक्तिविर्षे सूर्यके उदयादिके वशतें पूर्व आदि दिशा कहिये है । बहुरि बौद्धमती एकरूप स्कंधमात्र अजीव मानें हैं। सो स्कंध तो पुद्गलद्रव्यमयीही है । बहुरि इहां धर्मादिक जुदे द्रव्य कहे, तिनका समर्थन आगे होयगा ॥ आगें पूछे है कि, सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य इत्यादिसूत्रविर्षे द्रव्य कहे, ते कौन हैं ? ऐसें पूछ सूत्र कहै हैं ॥ द्रव्याणि ॥२॥ oraserreritishsextitertaireritsasterinashtertsobrert . For Private and Personal Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir PREPARADHARA అరకులసలనందరకుందువుల నరులను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०६ ॥ __याका अर्थ-धर्म अधर्म आकाश पुद्गल ए अजीवकाय कहे, तिनकों द्रव्यभी कहिये । यातें द्रव्य हैं। तहां जे.अपना जैसा स्वरूप है, ताकरि पर्यायनिकू द्रवंति कहिये प्राप्त होय तथा ते पर्याय जिनकू प्राप्त होय ते द्रव्य हैं । इहां अन्यवादी कहै है, जो, द्रव्यपणाका योग कहिये संबंध ताकरि द्रव्य है, सो यह बनें नाही । ऐसें कहे द्रव्यत्वकी तथा द्रव्यकी दोऊहीकी सिद्धि न होय है। जैसे दण्ड अरु पुरुष दोऊ न्यारे सिद्ध हैं, तब तिनका संयोग होय तब दण्डी पुरुष कहावै। तैसें द्रव्यत्व अरु द्रव्य न्यारेन्योर दीखते नाही तातें द्रव्यत्वके योगते द्रव्य सिद्ध होय। जो, न्यारेन्यारे सिद्ध भये विनाभी संबंध कहिये तो आकाशफूल असिद्ध है ताके अर आकाशकभी संबंध ठहरै । तथा स्वभावकरि तौ पुरुष मस्तगसहित हैही, ताकू दूजे मस्तकका संबंध ठहरे । ऐसेंही द्रव्य तौ द्रव्यत्वरूप हैंही कै दूजा द्रव्यत्वका संबंध ठहरे अथवा आकाशके फूलक अरु कल्पितपुरुषके मस्तककैंभी योग होय, सो होय नाहीं॥ अथवा द्रव्य अरु द्रव्यत्व न्यारे न्यारेही मानिये तो द्रव्य तौ न्यारा ठहराही । ताकें द्रव्यत्वका योग है, तातें द्रव्य है, ऐसी कल्पना निष्प्रयोजन है । बहुरि कोई कहै, गुणनिका सद्भाव कहिये समुदाय है सो द्रव्य है सो ऐसेंभी जो गुणनिके अरु समुदायके कथंचित् भेद मानिये तो द्रव्यका For a For Private and Personal Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०७ ॥ जुदा नाम न ठहरै । गुणनिका समुदायही कहिये तो द्रव्य कहां? बहुरि भेद मानिये तो पूर्वोक्त दोष आवै समुदाय तौ जुदा ठहखाही । गुणनिका समुदाय काहेदूं कहिये? बहुरि वादी कहै, जो तुमभी कहो हो, जो गुणनिकू प्राप्त होय तथा जो गुण जाळू प्राप्त होय, सो द्रव्य है। सो ऐसे कहेभी तुम गुणनिके समुदायमें दोष बताया सोही तुमारै आवेगा। ताकू कहिये हमारे दोष नाहीं आवेगा। जातें हम कथंचित् भेद कथंचित् अभेद माने हैं। तातें द्रव्यका व्यपदेश कहिये नामकी सिद्धि होय है । तहां गुण अरु द्रव्य जुदे नाहीं दीखै है, तातें अभेद है ॥ बहुरि संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजन आदिके भेदकरि भेद है। बहुरि द्रव्यशब्दकै बहुवचन | है सो धर्मआदि द्रव्य बहुत हैं, तातें समान आधारका योग है । इहां कोई कहै, तुम संख्याकी अनुवृत्ति ले बहुवचन कह्या है, तो लिंगकी अनुवृत्ति चाहिये, धर्मादिककै पहले सूत्रमें पुरुषलिंगका बहुवचन है, इहां नपुंसकलिंग कैसे ? ताकू कहिये, इहां द्रव्यशब्द है सो नपुंसकलिंगही है । सो अपने लिंगकू न छोडे है, तातें नपुंसकलिंगही युक्त है । ऐसें धर्मादिक द्रव्य हैं । इहां कोई कहै है, द्रव्य गुण पर्याय ए तीनि कहे ते जुदे जुदे हैं । सो ऐसें नाहीं। इनकै प्रदेशभेद तौ नाहीं हैं। | अर संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजनादिककरि भेदभी कहिये हैं । For Private and Personal Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४०८ ॥ आगे कहे है कि, धर्मादिककै लगताही द्रव्याणि ऐसा सूत्र कह्या तातैं ए च्यारिही द्रव्य हैं, ऐसा प्रसंग होतें अन्यभी द्रव्य हैं, ऐसा सूत्र कहे हैं ॥ जीवाश्च ॥ ३ ॥ - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 याका अर्थ - जवि हैं ते द्रव्य हैं । तहां जीवशब्दका अर्थ तौ पहले कह आये सो जानना । बहुरि बहुवचन है सो कहे जे जीवके भेद ताकूं जाननेकूं है । बहुरि चशब्द है सो द्रव्यसंज्ञाकूं ग्रहण करावे है । तातें ऐसा अर्थ होय है, जो, जीव हैं तेभी द्रव्य हैं, ऐसें ए आगें कहेंगे जो कालद्रव्य ताकरि सहित छह द्रव्य हैं । बहुरि द्रव्यका लक्षणभी 'गुणपर्यायवत् द्रव्य' ऐसा कहेंगे तिस लक्षणके संबंध धर्म अधर्म आकाश जीव पुद्गल काल इन छहहुनिकूं द्रव्य नाम कहिये हैं । बहुरि इनकी गणती कछू अर्थ नाहीं । बहुरि गणती है सोभी नियमके अर्थ है, द्रव्य छहही हैं । अन्यवा दीनिकर कल्पे जे पृथ्वी आदिक नव द्रव्य तिनका निषेध है । जातें पृथ्वी अप तेज वायु मन ते तौ रूप रस गंध स्पर्शवान् हैं, तातें पुद्गलद्रव्यविषै गर्भित हैं | इहां कहै, वायुमनकें रूपादिका योग नाही दीखे है । ताकूं कहिये, वायु तौ स्पर्शवान है सो रूपादिकतें अविनाभावी है। जहां स्पर्श है तहां रूपादिक होयही होय, यह नियम है । जैसे For Private and Personal Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४०९ ॥ घट आदि है तैसें है । इहां कहै, नेत्रनिकरि तौ वायुरूप दीखे नाही । ताकूं कहिये, ऐसें तौ परमाणुभी नेत्रनिकरि नाही दीखै, ताकेँभी स्पर्शादिकका अभाव ठहरे है । ऐसैंही जलभी स्पर्शवान् है, तातैं पृथिवीकीज्यों गंधवान् अवश्य हैं । तथा अभिभी स्पर्शवान् है, तातैं रसगंधवान् है । बहुरि मन है सो दोयप्रकार है द्रव्यमन भावमन । तहां भावमन तौ ज्ञान है । सो जीवका गुण है, सो आत्मद्रव्यविषै गर्भित भया । बहुरि द्रव्यमन है सो रूपादिकके योगतें पुद्गलद्रव्यका विकार है, तातें यह ज्ञानोपयोग निमित्त है, तातैं नेत्रइन्द्रियकीज्यों रूपआदिसहितही कहिये || इहां तर्क, जो, शब्द मूर्तिक है, सो ज्ञानकूं कारण है, तैसें मनभी रूपादिरहित अमूर्तिकज्ञानकुं कारण है, तातैं मूर्तिकसाधनविर्षे हेतुकै व्यभिचार भया । ताका समाधान, जो, ऐसें नाही है । शब्द भी पुद्गल जघन्य ही है, तातें मूर्तिकही है । बहुरि अन्यवादी तर्क करे है, जो, एकपरमाणुनिका रूपादिसहित कार्य देखिये है, तातें रूपादिमान् कहिये है, तैसें वायुमनका रूपादिसहित कार्य दीखें नाही । ताका समाधान, जो, वायुमनकेंभी रूपादिकार्यकी प्राप्ति बणें है । जातैं परमाणुमात्र सर्वही रूपादिकार्यसहितपणा है । ऐसा तौ नाही । जो कोई पृथिवीतें उपजे जातिविशेषकूं लिये परमाणु हैं ते न्यारे ही हैं । सर्वही परमाणुनिकी पलटनी दीखै है । पृथिवीतें जल होय है, For Private and Personal Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra experi www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१० ॥ जलतें पृथिवी होय है, अमितें पृथिवी होय है, पृथिवीकाष्ठादिकतें अभि होय है, ऐसें परस्पर जातिका संकर देखिये है । तातें वायुमनके न्यारेही परमाणु नाही, सर्व पुद्गलद्रव्य के विकार हैं । बहुरि दिशाका आकाशविषै अन्तर्भाव है। सूर्यके उदयादिककी अपेक्षा आकाशप्रदेशनिविषै पूर्वादिकका व्यवहार है । इहां बौद्धमती कहै है, जो, चैतन्य क्षणिक है, ताका संतान कल्पित है, ता जीव कहिये है । बहुरि चार्वाकमती कहै है, पृथिवी आदिके समुदायतें चैतन्य उपजै है, ताकूं जीव कहिये है, इत्यादि कल्पना करे हैं । तिनका निराकरण जीवद्रव्य कहनेतें भया । जातें द्रव्य है सो गुणपर्यायसहित है। तहां सततैं अन्वयरूप गुण है, व्यतिरेकरूप पर्याय है, दोऊसहित द्रव्य है, ऐसें जानना ॥ आगे द्रव्य कहे तिनका विशेष जाननेकूं सूत्र कहैं हैंहैं— ॥ नित्यावस्थितान्यरूपाणि ॥ ४ ॥ याका अर्थ- कहे जे द्रव्य ते नित्य हैं, अवस्थित हैं, अरूपी हैं । इहां नित्य तौ ध्रुवकूं कहिये । जातैं नि ऐसा धातुका ध्रुव अर्थविषे नित्यशब्द निपजाया है । ए धर्मादिक द्रव्य हैं ते गतिहेतुत्व आदि विशेषलक्षणतें तथा अस्तित्व आदि सामान्यलक्षण द्रव्यार्थिकनयके आदेशकरि For Private and Personal Use Only serviceafoo Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir AGOppanxpZPPORNCHOPARINEEPANAPROPRAZORAMACps ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४११ ॥ कोईही कालविर्षे व्यय कहिये नाशस्वरूप न होय हैं, तातें नित्य हैं । नित्यका लक्षण आगें सूत्रमें | तद्भावाव्ययं नित्यं ऐसें कहसी । बहुरि ये द्रव्य एते हैं ऐसी संख्याकू नाहीं छोडे हैं, तातें अवस्थित कहें धर्मादिक छह द्रव्य हैं ऐसी संख्याकं नाहीं उल्लंघे हैं। इहांभी सामान्यावशेषलक्षणरूप द्रव्यार्थिकनय लगावणी । बहुरि जिनकै रूप विद्यमान नाही, ते अरूपी कहिये। इहां रूपका निषेधतें ताके सहचारी जे रस गंध स्पर्श तिनका निषेध जानना तातै ए द्रव्य अरूपी कहिये अमूर्तिक हैं। - इहां प्रश्न-जो, नित्य अरु अवस्थित इन शब्दनिका अर्थका विशेष न जान्या। तहां कहिये हैं- जो, द्रव्यविर्षे अनेक धर्म हैं सो द्रव्यपणाकरि सदा विद्यमान हैं, तातें यह तो नित्यशदका अर्थ है। बहुरि द्रव्यविर्षे विशेषलक्षण है, ताकू कबहू छोडे नाही । चेतनतें अचेतन होय नाही, अमूर्तिकतें मूर्तिक होय नाही, तातें द्रव्यनिका संख्याकी व्यवस्था है, यह व्यवस्थितका अर्थ है । इस सूत्र” जे अन्यमती वस्तुकू एकान्तकरि क्षणिकही माने है तथा सत्तामात्र एकही वस्तु माने हैं, तिनका निराकरण भया । बहुरि कोई अन्यमती कहै हैं, जो, द्रव्य सर्वगत होय सो अम्र्तिक कहिये, ताका निराकरण है । जाते मूर्तिकका लक्षण रूपादिक जामें पाईये सो है। सो ऐसा मूर्तिकपणा जाम न होय सो अमूर्तिक है, ऐसा जानना ॥ For Private and Personal Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆటోనగుండకుంకుమలత వంటకాలు ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१२ ॥ आगें नित्यावस्थितान्यरूपाणि यह सूत्र सामान्यकरि कह्या, तामें पुद्गलकैभी अरूपीपणाकी प्राप्ति आवै है, ताका निषेधके अर्थि विशेषसूत्र कहै हैं ॥ रूपिणः पुद्गलाः ॥५॥ याका अर्थ- पुद्गल हैं ते रूपी हैं । रूपशब्दके अनेक अर्थ हैं । तथापि इहां रूपादिका आकाररूप मूर्तिका अर्थ है। सो रूप जाकै होय सो रूपी कहिये, ऐस अर्थतें मूर्तिमान रूपी भया । अथवा रूप गुणकू कहिये, सो जामें रूपगुण होय सो रूपी कहिये, ऐसें रूपते अविनाभावी रस गंध स्पर्शभी गर्भित भये । बहुरि पुद्गल ऐसा बहुवचन है, सो, पुद्गलके भेद बहुत हैं, स्कंध परमाणु इत्यादि आगे कहेंगे; ताके जनावनेकू है। जो सांख्यमती प्रकृतिकू अरूपी एक माने है तैसें मानिये तो समस्तलोकमें मूर्तिककार्य देखिये है, तिनका विरोध आवै ॥ आगें पूछे है कि, धर्मादिक द्रव्य हैं, ते पुद्गलकीज्यों भिन्न अनेक हैं कि नाही? ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं ॥ आ आकाशादेकद्रव्याणि ॥ ६॥ याका अर्थ- धर्म अधर्म आकाश ए एकएक द्रव्य हैं । इहां आङ् उपसर्ग है सो अभिविधि | अर्थमैं है । तातें सूत्रमें धर्म अधर्म आकाश कहे हैं, सो आकाशताई तीनूं द्रव्य ग्रहण करने । बहुरि For Private and Personal Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAPORNSARPORARPRAPAPARIGOPOSHOPRAGATARPRASAPP ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४१३ ॥ एकशब्द है सो द्रव्यका विशेषण है, तातें एकद्रव्य है ऐसा कहिये । इहां तर्क, जो, ऐसा है तो द्रव्यशब्दकै बहुवचन अयुक्त है। ताका समाधान, जो, धर्म अधर्म आकाश ए तीनि हैं ताकी अपेक्षा बहुवचन है। एकशब्दकै अनेक अर्थकी प्रतीति उपजावनेकी सामर्थ्य है। इहां फेरि तर्क करै हैं, जो, एकएक ऐसा शब्द क्यों न कह्या? तातें सूत्रमें अक्षर थोरे आवते अर द्रव्यका ग्रहण अनर्थक होता । ताका समाधान, इहां द्रव्यकी अपेक्षा एकत्व कहना हैं, तातै द्रव्यका ग्रहण है । क्षेत्रभावकी अपेक्षा असंख्यात अनंत भेद हैं, तातें जीवपुद्गलकीज्यों इन तीनूं द्रव्यनिकै बहुपणा नाही है । ऐसा अर्थ सूत्रकरि प्रसिद्ध होय है । आगें अधिकाररूप कीये जे धर्म अधर्म आकाश ए तीनूं द्रव्य, तिनका विशेष जाननेकू सूत्र कहें हैं ॥निष्क्रियाणि च ॥७॥ याका अर्थ- ए तीनूं द्रव्य क्रियासूं रहित है । बाह्याभ्यंतर इन दोऊ निमित्तके वश” द्रव्यके | क्षेत्रतें अन्यक्षेत्रमें गमन करनेका कारण उपज्या जो अवस्थाविशेषरूप पर्याय, सो क्रिया है। इहां दोऊ निमित्त कहे। तहां अभ्यंतर तो क्रियापरिणाम शक्तिकरि युक्त होय है, बाह्य परद्रव्यकी प्रेरणा । तथा भिडना आदि होय ते दोऊ निमित्त हैं । सो निमित्त कहने” द्रव्यका स्वभावका निषेध है । For Private and Personal Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ApnerPorAASPORAgarwargspnaPrasARPROONApr ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१४ ॥ जो क्रियास्वभावही होय तौ निरंतर क्रियाही ठहरै। तातै स्वभाव न कहना । बहुरि क्रियाकू.द्रव्यहीकी अवस्था कही । तातें ऐसा जानना, जो, क्रिया गुणतें जुदी नाही । बहुरि देशान्तरकी प्राप्ति... कारण कही सो यातें गुणरूप न जाननी, तिस परिस्पंदरूप क्रियाते रहित होय ते निष्क्रिय कहिये ___ इहां तर्क, जो, धर्मादिक द्रव्य क्रियारहित हैं, इनकै उत्पाद न चाहिये, जाते परिस्पंदरूप क्रियापूर्वकही घटादिकके उत्पाद देखिये है, बहुरि उत्पाद न होय, तब नाशभी न होय, तव सर्व द्रव्यनिकें उत्पाद व्यय ध्रौव्य इन तीनूं रूपनिकी कल्पना न ठहरै । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं है । उत्पादादिक क्रियानिमित्त भये तिनसिवाय अन्यप्रकारभी होय है । तहां उत्पाद दोयप्रकार है स्वनिमित्त परनिमित्त। तहां अगुरुलघुगुणके परिणमनतें उत्पाद होय, सो तौ स्वनिमित्त कहिये । कैसे हैं अगुरुलघुगुण ? परि णामकरि अनंत हैं । बहुरि पदस्थानपतित हानिवृद्धिकरि सहित हैं। बहुरि आगमप्रमाणकरि माने हैं । बहुरि ऐसेही व्यय हो है । बहुरि परनिमित्त उत्पादव्यय है । सो गऊ घोडा आदिनकू गतिस्थितिअवगाहकू ए द्रव्य निमित्त हैं। अर क्षणविर्षे तिन गति आदिका भेद हैं। तातें तिनके हेतु. | केभी भिन्नपणा मानिये । ऐसा परनिनित्त उत्पाद व्यय मानिये हैं । बहुरि इहां तर्क, जो, धर्म आदि द्रव्य क्रियारहित हैं, तो जीवपुद्गल• गति आदिके कारण For Private and Personal Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 693946 www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१५ ॥ नाहीं वगे । जल आदि क्रियावान् हैं । तेही मत्स्य आदिकूं गति आदिके निमित्त देखिये हैं । ताका समाधान, जो, यहू दोष इहां नाहीं है । ए धर्म आदि द्रव्य जीवपुद्गलकूं गति आदिके निमित्त हैं, ते बलाधान निमित्त हैं । जैसैं नेत्र पुरुषके रूप देखनेविषै निमित्त हैं । जो पुरुषका चित्त अन्यपदार्थोंमें लगि रह्या होय, तौ रूपकूं न देखें । जब पुरुषका चित्त तिस रूप देखने की तरफ आवै तब नेत्रभी निमित्त होय हैं । तैसें इहां भी है । जब जीवपुद्गल गमन करे तब धर्मद्रव्य निमित्त है । जब बैठे तव अधर्मद्रव्य निमित्त है । जब अवगाहै तब आकाश निमित्त है । प्रेरकनिमित्त नाहीं है । बहुरि सूत्रमें चशब्द है, सो पहले सूत्रमें कहे तिन तीनिही द्रव्यके संबंध के अर्थ है । जीवपुद्गल क्रियावान हैं | हां कोई अन्यमती कहै है, जो आत्मा सर्वगत है, यातें क्रियारहित है । क्रियाके कारण जे संयोग प्रयत्न गुण तिनका समवायतें परविषै क्रियाका कारण है । ताकूं कहिये, जो, द्रव्य परके क्रियाका कारण होय, सो आपभी क्रियावानही होय है । जैसें पवन आप चलै है, सोही परकूं चलावे है | तैसें आत्माभी क्रियाकी शक्तियुक्त है । जब वीर्यांतराय ज्ञानावरण कर्मका क्षय क्षयोपशम अंगोपांग विहायोगति नामकर्मका उदययुक्त होय, तब शक्ति प्रगट होय गमनक्रियारूप प्रवर्ते For Private and Personal Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१६ ॥ है । ऐसेंही आत्माके हस्तादि चलावनेकी क्रियाकू निमित्त संयोग प्रयत्नयुक्त होय है । निःक्रिय आत्माके संयोग प्रयत्न ए दोय गुणके संबंधहीतें हस्तादिकरि चलावनां बणे नाही । इहां दृष्टान्त , जैसे दोऊ आंधे मिलै तब देखना बणे नाही, तैसें आत्माकी नि:क्रियताके गुणभी निःक्रिय दोऊ निःक्रिय मिलै परविर्षे क्रिया कैसे करावे? इहां पूछे, जो, धर्मादिक द्रव्य क्रियारहित हैं, जे जीवपुद्गलकों क्रियाके कारण कैसे कहो हो ? ताका समाधान, जो, धर्मादिक प्रेरकनिमित्त नाही कहें है बलाधाननिमित्त माने है। बहुरि आत्माकू सर्वगत कह्या, सो सर्वथा सर्वगतभी नाही है । संकोचविस्तारशक्तिकरि असर्वगतभी है । ऐसें इत्यादि युक्तिकरि आत्मा कथंचित् क्रियावान है । बहुरि पुद्गल क्रियावान् प्रसिद्धही है। धर्म अधर्म आकाश ए क्रियारहित हैं । वहुरि आगे कहियेगा कालद्रव्य सोभी क्रियारहित है ॥ ___ आगें, अजीवकाया ऐसें सूत्रविर्षे पहले कह्या तहां कायशब्दकरि प्रदेशनिका अस्तित्वमात्र तौ जान्यां । परंतु प्रदेश एते हैं ऐसा न जान्या । सो प्रदेशनिकी संख्याक निश्चय करनेकू सूत्र कहै हैं ॥असंख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मैकजीवानाम् ॥ ८॥ __ याका अर्थ- धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य एकजीवद्रव्य इनके प्रत्येक असंख्यात प्रदेश हैं । असं For Private and Personal Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१७ ।। | ख्यात गणनामानके तीनि भेद हैं , जघन्य मध्यम उत्कृष्ट । तिनमें इहां मध्यका असंख्यात लेना। बहुरि जितने आकाशक्षेत्रकू अविभागी पुद्गलपरमाणु रोक, तितने आकाशकू एक प्रदेश कहिये । तहां धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य एकजीवद्रव्य ए तीनि द्रव्य बराबरी असंख्यातप्रदेशी हैं। तहां धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य ए दोऊ तो क्रियारहित सर्वलोकाकाशमें व्यापि तिष्ठे हैं। बहुरि जीव है सो तिनकी बराबरी है । तौऊ संकोचविस्तारस्वभाव है । सो कर्मकरि रच्या शरीर छोटा तथा बडा पावै, तिसप्र. माण होय तिष्ठे है । बहुरि जब केवलसमुद्धातकरि लोकपूरण होय है, तब मेरुकै नीचें चित्रापृथिवीका वज्रमयी पटलकै मध्य जीवका मध्यका आठ प्रदेश निश्चल तिष्ठे है। बहुरि अन्य प्रदेश ऊर्द्ध अध तिर्यक समस्तलोकमें व्याप है ॥ आगें पूछे है, आकाशके केते प्रदेश हैं? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ आकाशस्यानन्ताः॥९॥ याका अर्थ- आकाशद्रव्यके अनंत प्रदेश हैं । जाका अन्त न होय ता· अनंत कहिये । | ऐसे गणनामानकरि आकाशके अनंत प्रदेश हैं । इहां प्रश्न, जो, अनंतके प्रमाणकू सर्वज्ञ जाने है, . कि नाही? जो जान्या है, तो अनंत कैसें कहिये ? बहुरि न जान्या है, तो सर्वज्ञ कैसें कहिये ? | For Private and Personal Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४१८॥ ताका समाधान, जो, सर्वज्ञका ज्ञान क्षायिक है सातिशय है, तातें ताकू जानकरि अनंत कह्या है। जाके ज्ञानमें तौ सान्तही है, परंतु गणना करि अनंत है । अथवा अनंत ऐसा गणनाकू सर्वमतके माने हैं। कोई कहै लोक धातु अनंत है । कोई कहै हैं, दिशा काल आत्मा आकाश अनंत हैं। केई कहै है, प्रकृति पुरुषकै अनंतपणा है । तातें ऐसा न कहिये, जो, अनंतपणा जाकू न जानिये सो है । अरु जाकू जानिये ताकू अंतसहित कहिये ॥ ___ इहां अन्यमती कहै, जो, आकाश सर्वगत है, तातें निरंश है । ताकू कहिये, यह अयुक्त है। तातें ऐसा नियम नाहीं, जो सर्वगत होय सोही निरंश होय, परमाणु असर्वगत है सोभी निरंश होहै । बहुरि जैसे वस्त्र बडा होय ताळू गज आदिकरि मापिये तब एकही वस्त्र बहुत गजका कहिये , तब अंशसहितभी भया अरु निरंशभी भया । बहुरि तिसही वस्त्रविर्षे अनेक जुदीजुदी जायगा जुदीजुदी वस्तु देखिये तब जुदाजुदा अंश प्रगट देखिये है; तैसें आकाशभी सर्वगत है, तोऊ परमाणुद्रव्यकरि मापिये तब अनंत अंश होय तिनकू अनंतप्रदेश कहिये । तव अनेक घट मंदिर ग्राम नगरादि जामें वसैं हैं तहां घटका आकाश ग्रामका आकाश नगरका आकाश ऐसा देखिये है । तातें एकही आकाश | द्रव्यनयकरि एक है निरंश है, पर्यायनयकरि अंशसहित है । For Private and Personal Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ चतुर्थ अध्याय ॥ पान ४१९ ॥ इहां कहै , जो, ए तो कल्पना है, कल्पित अंश है । ताकू कहिये, जो, सर्वथा कल्पितही कहिये तो अनंतवस्तुका संबंधी जुदाजुदा न होय, जहां घटका आकाश कहिये तहां सर्व वस्तुका आकाश तेताही ठहरै । सो यह बडा दोष आवै । बहुरि एक क्षेत्रमें गऊ आदि तिष्ठे पीछे अन्यक्षेत्रमें जाय तब ऐसा कहिये है, जो, गऊ इहीतै अन्यक्षेत्रमें गया, सो यह न वणे । जो आकाश सर्वथा एक निरंशही होय तौ, अन्यक्षेत्र कैसें कहिये? कल्पनामात्रमें ऐसी अर्थक्रिया होय नाहीं कल्पित अमितें पाक आदि होय नाहीं ऐसा जानना ॥ _आगे कहे हैं, अमूर्तिक द्रव्यनिका प्रदेशनिका परिमाण कह्या, अब मूर्तिकद्रव्यका प्रदेशनिका परिमाण जान्या चाहिये, ताके जनानेकू सूत्र कहै हैं ॥ संख्येयासंख्येयाश्च पुद्गलानाम् ॥ १०॥ ___याका अर्थ- पुद्गलद्रव्य हैं तिनकें प्रदेश संख्यातभी हैं, असंख्यातभी हैं, चकारतें अनंतभी | हैं । इहां चशदतें पहले सूत्रमें अनंतशब्द है सो लेणां । तहां केई पुद्गलद्रव्य तो दोयआदि अणुके स्कंध हैं , ते तो संख्यातप्रदेशी हैं । केई पुद्गल असंख्यातप्रदेशी स्कंध हैं। केई स्कंध अनंतप्रदेशी हैं। अनंतानंतके स्कंध अनंतसामान्य कहनेमें गर्भित हैं। जातें अंनतके तीनि भेदकरि कहे हैं। परीत INFASPARSNELOPARAGINPOXFOPANACAPKINNFSPREASOPARAFOPAN For Private and Personal Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४२०॥ अनंत, युक्त अनंत, अनंतानंत ऐसें । इहां प्रश्न, जो, लोक तौ असंख्यातप्रदेशी है, सो अनंतप्रदेशका स्कंध तामें कैसैं रहै ? ताका समाधान, जो, यह दोष इहां नाहीं । सूक्ष्मपरिणमन परमाणुनिका तथा अवगाहनशक्तिका योग” एकएक आकाशप्रदेशविर्षे अनंतानंत परमाणु तिष्ठे हैं। आकाशके प्रदेशनिविर्षे ऐसी अवगावनशक्ति है । तथा परमाणुनिमें ऐसीही सूक्ष्मपरिमाण शक्ति है । ताते यामै विरोध नाहीं । अल्प आधारविर्षे बहुतका अवस्थान देखिये है । जैसे एक चंपाकी कलीवि तिष्ठते सुगंधपरमाणु सूक्ष्मपरिणामतें संकुचे तिष्ठे हैं । बहुरि ते सुगंधपरमाणु फैलें तब सर्व दिशामें व्यापक होय, तैसें इहांभी जानना । सूक्ष्मपरिणामतें एक प्रदेशमें तिष्ठे परमाणु बादर परिणामें तब बहुतप्रदेशमें तिष्ठे ।। आगे, पहले सूत्रमें ऐसा कह्या, जो, पुद्गलनिके बहुप्रदेश हैं । तहां सामान्यपुद्गल कहनेमें परमाणुकोभी बहुप्रदेशका प्रसंग आवै है । ताके निषेधके अर्थि मूत्र कहैं हैं ॥नाणोः ॥११॥ याका अर्थ- परमाणुके बहु प्रदेश नाहीं हैं । इहां अणुकें प्रदेश नाही हैं । ऐसें वाक्यशेष लेना । इहां पू., जो, परमाणुक प्रदेशमात्र काहेरौं नाहीं । ताका उत्तर, जो, परमाणु एकप्रदेशमात्र ectivectoberalisraertibroresisextubreatirseriasises For Private and Personal Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अ याय ॥ पान ४२१ ॥ है । जैसे आकाशके एकप्रदेशकें भेदको अभाव है, तातैं अप्रं शपणां कहिये; तैसें परमाणुके प्रदेशमात्रपणातै प्रदेशके भेदका अभाव जानना । जातैं परमाणु अन्य छोटा परमाणु नाहीं । यातें छोटा और होय तो वह प्रदेशका भेद करै । इहां कोई कहै, पराणु अप्रदेश कहिये है, तातें या कै एकप्रदेशभी नाहीं । ताकूं कहिये, एकप्रदेशभी न होय तौ यभी न ठहरै । तातें द्रव्य मानियें एकप्रदेशभी मानना योग्य है । विनाप्रदेश अवस्तु होय है । इहांताई अजीव तथा जीव ये पंच अस्तिकाय कहे तिनके प्रधानपणाकरि द्रव्यत्व निस्यत्व अवस्थितत्व अरूपत्व एकद्रव्यत्व निःक्रियत्व स्वभाव कहे । गौणभावकरिं पर्यायत्व अनित्यत्व अनवस्थितत्व सरूपत्व अनेकद्रव्यत्व स्वभावभी है । ते विनाक भी गम्यमान जानने । ऐसें द्रव्यार्थिक पर्य्यायार्थिक नयकरि सिद्ध होय है । आगे कहे जे धर्मादिकद्रव्य, तिनकी प्रदेशनिका परिमाण तौ कया । अब तिनका आधार जानने कूं सूत्र कहै हैं ॥ लोकाकाशेऽवगाहः ॥ १२ ॥ याका अर्थ - ए कहे जे धर्म आदि द्रव्य तिनका लोक काशविषै अवगाह है बाहिर नाहीं है । इहां कोई पूछे है, जो, धर्म आदि द्रव्यनिका लोकाकाश आधार है, तौ आकाशका कहा For Private and Personal Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४२२॥ आधार है ? ताका उत्तर, जो, आकाश आपहीके आधार है याका अन्य आधार नाहीं । फेरि पूछे है, जो, आकाश आपहीकै आधार है तो धर्मादिकभी आपहीकै आधार क्यों न कहौ? जो धर्मादिककै अन्य आधार है तो आकाशकभी अन्य आधार कल्पा चाहिये । तब अनवस्थादोष आवेगा। ताकू कहिये है, यह दोष नाहीं। जाते आकाश सर्वतें बड़ा है, यातें अधिक परिमाण और नाही, जाकै आधार आकाश कहिये । सर्वतरफ आकाश अनंत है। तातें धर्मादिकक आधार आकाश कहिये है। सो यह व्यवहारनयकरि जानना । बहुरि एवंभूतनयकी अपेक्षा सर्वही द्रव्य अपनेअपने आधार कहिये । जैसे कोई काहूकू पूछे, तू कहां बैठा है ? तब वह कहै, में मेरा आत्माविर्षे बैठा हौं, ऐसा एवंभूतनयका वचन है । तातें धर्म आदि द्रव्य लोकआकाशतें बाहिर नाहीं हैं । एतावन्मात्र इहां आधारआधेयभाव कहनेका फल है ॥ इहां कोई तर्क करै है, जो, पहली पीछे होय तिनकै आधार आधेय भाव देखिये है । जैसे | कुंडाविर्षे ठौर है । सो ऐसें आकाश पहली होय पीछे तामें धर्मआदिक द्रव्य धरे होय तब आधारा धेयभाव कहिये । सो ऐसें है नाहीं । तातें व्यवहारनयकरिभी आधारआधेयभाव कहना युक्त नाहीं। ताका समाधान, यह दोष नाहीं। एककाल होय तिनकभी आधाराधेयभाव देखिये है। जैसे घट For Private and Personal Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४२३ ॥ विर्षे रूपआदिक हैं, शरीरविर्षे हस्त आदि हैं, ऐसे लोकविर्षे कहिये है । बहुरि पूछे है, लोक कहा? जामें धर्म आदिका अवगाह कहिये । तहां कहिये, धर्म आदि द्रव्य जामें देखिए सो लोक है । ऐसें लोकशब्दकै अधिकरणसाधन सन प्रत्यय है । ऐसें आकाशके दोय भेद भये हैं, लोकाकाश अलोकाकाश । सो लोक जामें है सो तो लोकाकाश है यातें बाहिर अलोकाकाश । सो सर्वतरफ अनंत है । ऐसें लोकालोकका विभाग धर्मास्तिकाय तथा अधर्मास्तिकायके सद्भावअभावतें जानना। जो धर्मास्तिकाय न होय तौ पुद्गलजीवनिका गमनका नियमका कारणका अभावते लोकालोकका विभाग न होय । तथा अधर्मास्तिकाय न होय तौ स्थितिका आश्रयका निमित्तका अभावतें स्थितिका अभाव होय तबभी लोकालोकविभागका अभाव होय । तातें तिन दोऊके सद्भावतेंही लोकअलोकका विभागसिद्धि होय है ॥ आगे, लोकाकाशविर्षे जिनका अवगाह है, तिनके अवस्थानविर्षे विशेष है, ताके जाननेकू सूत्र कहें हैं ॥धर्माधर्मयोः कृत्स्ने ॥ १३॥ याका अर्थ- धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य इन दोऊनिका अवगाह समस्तलोकाकाशमें है । इहां For Private and Personal Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अ पाय । पान ४२४ ॥ कृत्स्न ऐसा वचन है सो सर्वलोकवि व्याप्तिके दिखावनेकू है जैसे घरकेवि घट तिष्ठे, तैसें ए धर्म अधर्म द्रव्य लोकमें नाहीं तिष्ठे हैं । जैसे तिलनिविर्षे ते तिष्ठे तैसें व्यापक हैं । बहुरि इनके अवगाहनकी सामर्थ्यके योगते परस्पर प्रदेशका प्रवेशतें व्याघा नाहीं है । जातें ये अमूर्तिक हैं। मूर्तिकभी एकपात्रवि जल भस्म धूलि घालिये तिनके परस्पर व्याघात नाही हो है , तो अमूर्तिककै कैसे होय ? बहुरि अनादिते संबंध है, तातें अविरोध है । आगें, मूर्तिक जे पुद्गलद्रव्य तिनकै एकप्रदेशतें लगाय ख्यात असंख्यात अनंत प्रदेशताईके स्कंध हैं, तिनका अवगाहका विशेष जाननेकू सूत्र कहे हैं - ॥ एकप्रदेशादिषु भाज्यः पुद्गलानाम् ॥ १४॥ याका अर्थ- पुद्गलद्रव्यका अवगाह आकाशके लोकवे एक प्रदेशतें लगाय असंख्यात प्रदेशताई एक दोय आदि भाज्यरूप प्रदेशनिविर्षे है ॥ इहां एकप्रशादिषु इसका समास अवयवकरि कीया है, तातें समुदाय जानना । तहां एकप्रदेशभी लेणा। सोही कहिये है । एक आकाशके प्रदेशविर्षे एक परमाणुकाभी अवगाह है । बहुरि दोय आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंध सूक्ष्म परणाये तिनकाभी है । बहुरि दोय परमाणु खुली तथा बंधीका दोय प्रदेशमें अवगाह है । For Private and Personal Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । पंचम अध्याय ॥ पान ४२५ ॥ बहुरि तीनि आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंधनिका भी है । बहुरि तीनि प्रदेशनिविर्षे तीन परमाणु खुली तथा बंधीका अवगाह है । बहुरि च्यारि आदि संख्यात असंख्यात अनंतके स्कंधनिकाभी है । ऐसें च्यारि आदि संख्यात लोकाकाशके प्रदेश हैं, तहांताईं भाज्यरूप पुद्गलनिका अवगाह जानना ॥ इहां प्रश्न, जो, अमूर्तिक द्रव्यनिका तौ एकक्षेत्रविषै अवगाह अविरोधरूप होय बहुरि मूर्ति - कद्रव्यकें कैसें अविरोधरूप होय? ताका समाधान, इन मूर्तिकद्रव्यनिकेंभी अवगाहनशक्ति है । तथा सूक्ष्मपरिणमन ऐसा होय है, तातैं विरोध नाहीं । जैसैं एक घर में अनेक दीपगनिका प्रकाश समावै तैसें जानना तथा आगमप्रमाणकरि जानना । इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ - यह लोकाकाश है, सो सूक्ष्म बादर जे अनंतानंत अनेकप्रकारके पुद्गलद्रव्य, तिनकरि सर्वप्रदेशनिविषै जैसे गाढ़े खूंदि खूंद भरे तैसें संचयरूप भरे है । ऐसाही द्रव्यस्वभाव है सो स्वभावविषै तर्क नाहीं ॥ बहुरि इहां कुपासपिंडका दृष्टांत है ॥ -- आ जीवनका कैसें अवगाह है? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं॥ असंख्येयभागादिषु जीवानाम् ॥ १५ ॥ For Private and Personal Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirtm.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir oppingPRAJAPPOINCIPLEXPOPANISPAarAgaspaper ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४२६ ॥ याका अर्थ- लोकका असंख्यातवां भाग आदिविर्षे जीवनिका अवगाह है। इहां लोकशब्दकी तो अनुवृत्ति है । तिस लोकका असंख्यातभाग कीजे, तामें एकभागकू असंख्यातवां भाग कहिये । तिसकू आदि लेकर लोकपर्यंत जानना । सोही कहिये हैं, एक असंख्यातवां भागविर्षे एकजीव तिष्ठै ऐसें दोय भाग, तीनि भाग, चारि भाग इत्यादि असंख्यात भागवि सर्वलोकपर्यंत एकजीवका अवगाह जानना। संख्यातके संख्यात भेद हैं। तात असंख्यातवां भागकेभी प्रदेश असंख्यातही जाननें । बहुरि नानाजीवनिका सर्वलोकही है । इहां प्रश्न, जो, एक असंख्यातवां भागमें एक जीव तिष्ठे तो द्रव्यप्रमाणकरि जीवराशि अनंतानंत हैं, ते शरीरसहित कैसैं लोकविर्षे तिष्ठे? ताका समाधान, जो, सूक्ष्मवादरके भेदतें जीवनिका अवस्थान जानना ॥ तहां बादर तो परस्पर सप्रतीघातशरीर हैं, जिनका शरीर परस्पर रुकै है । बहुरि सूक्ष्म हैं ते शरीरसहित हैं तौभी सूक्ष्मभावतें एकनिगोदजीवकरि अवगाहनेयोग्य जो क्षेत्र ताविर्षे साधारणशरीरसहित अनंतानंतजीव वसैं हैं, ते परस्परभी अरु बादरजीवनितेंभी व्याघातरूप न होय हैं, तातें अवगाहविर्षे विरोध नाहीं आगें प्रश्न, जो, एकजीव लोकाकाशके प्रदेशनिकै तुल्य असंख्यातप्रदेशी है । सो सर्वलोकमें | व्याप्ति चाहिये, लोकाकाशके असंख्यातवां भाग आदिविर्षे अवगाह कैसें कह्या? ऐसें पूछे सूत्र कहें हैं Srawsreertisatirseradoreritesertebraertairsericases For Private and Personal Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४२७ ॥ ॥ प्रदेशसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् ॥ १६॥ याका अर्थ-जीवके प्रदेश लोकबराबरि हैं । तथापि संकोचविस्तारकरि दीपकीज्यों जैसा आधार होय तेते क्षेत्रमें तिष्ठे। आत्मा अमूर्तिक है, तौभी कर्मके अनादिबंध एकतारूप है । तातें कथंचित् मूर्तिकभी कहिये है। बहुरि कार्मणशरीरकरि सहित हैं। ताके वशतें बडे छोटे शरीरमें वसै है । ताके वशतें प्रदेशनिका संकोचविस्तारस्वभाव है, सो तिस शरीरप्रमाण होते सतें लोकके असंख्यातवां भाग आदिविर्षे वृत्ति वणें है। जैसे दीपक चौडे धरै तब तो प्रकाश अमर्याद फैले । बहरि करवा पतोली घर आदिविर्षे धेरै तब आवरणके वशते तेतेही परिमाण प्रकाश होय । इहां संकोचनेका सूके चर्मकाभी दृष्टान्त है । फैलनेका जलविर्षे तेलका दृष्टान्त है । इहां प्रश्न, जौ, ऐसे संकुचै विस्तारै है तो अनित्य ठहरै ? ताका उत्तर, जो, पर्यायनयकरि अनित्य मानियेही है।। बहुरि प्रश्न, जो, संकुचैतें प्रदेश घट जाते होंयगे । विस्तरितै प्रदेश बढि जाते होंयगे । ताका समाधान, जो, आत्मा अमूर्तिकस्वभाव है, ताकू छोडै नाहीं है, प्रदेश संख्यातलोकप्रमाण हैं, सोही रहै हैं, स्याद्वादनयकरि सर्व अविरुद्ध सधै है । इहां कोई आशंका करै, जो, संकुचै विस्तरै हैं, तो परमाणुबराबरभी कोई कालमें होता होयगा । सो ऐसा नाहीं है । शरीरप्रमाणही होय || ॐ SAFADPARAHANPARINFARPACKFDPAWAFARPACKENPAGGAFARPAGAPAPAR For Private and Personal Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४२८ ॥ है । सूक्ष्मनिगोदजीवकी अवगाहना जघन्य अंगुलकें असंख्यातवै भाग है। ताके असंख्यातप्रदेश हैं । तिस प्रमाणतें घाटि होय नाहीं है। जातें संकुचना विस्तरना कर्महीके निमित्ततें है । आगे कोई कहै, जो, धर्मादिक द्रव्य परस्पर प्रदेशनिकरि मिल रहे हैं, ताक् तिनकै आपसमें पटलकरि एकता होती होयगी । ताकू कहिये, जो, एकता न होय है । परस्पर मिलिं रहे हैं। तोऊ अपने अपने स्वभावकू नाहीं छोडै हैं। इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- ए छह द्रव्य परस्पर प्रवेश करता आपसमें अवकाश देते हैं, परस्पर मिलते संतेभी अपने अपने स्वभावकू नाहीं छोडै हैं । __ इहां पूछे है, जो, ऐसे है। इनकै स्वभावभेद है तो इनका जुदा जुदा स्वभावभेद कहो । ऐसे पूछै सूत्र कहें हैं- . ॥गतिस्थित्युपग्रहौ धर्माधर्मयोरुपकारः ॥ १७॥ याका अर्थ- गति कहिये गमन स्थिति कहिये तिष्ठना ये दो उपकार जीव पुद्गल इन | दोऊ द्रव्यनिकू धर्मद्रव्य तथा अधर्मद्रव्यका है। तहां द्रव्यके एक क्षेत्रसें अन्यक्षेत्रमें गमन करना सो तौ गति है । बहुरि गमनकरि थंभि जाना सो स्थिति है। ए दोऊ उपकार धर्म अधर्मद्रव्यके हैं। धर्मद्रव्यका तो गति उपग्रह है । अधर्मव्यका स्थिति उपग्रह है। इहां कोई पूछे है, जो, xksibeeritisatvprartBrexitsreritairserasastertoide For Private and Personal Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४२९ ॥ | ऐसें है तो उपकारशब्दकें द्विवचन चाहिये है । ताकू कहिये यह दोष नाही है। सामान्यकरि कह्या है, तातें पाई संख्याकू शब्द छोडे नाही, ताते एकवचनही है। जैसें साधुपुरुषका तप करना | शास्त्र पढना कार्य है, इहां दोऊ कार्यकू सामान्यकरि एक कहिये; तैसें इहांभी जानना। इहां | ऐसा अर्थ भया, गमन करते जे जीव पुद्गल द्रव्य तिनकू गमनका उपकारवि साधारण आश्रय धर्मद्रव्य है, जैसें मत्स्यकं गमनविर्षे जल है तैसें। बहुरि तैसेंही तिष्ठता जो जीव पुदल द्रव्य तिनकू स्थिति उपकारविर्षे अधर्मद्रव्य साधारण आश्रय है, जैसें घोडा आदिकू तिष्ठतें पृथिवी है तैसें ॥ इहां कोई तर्क करै- जो, उपकार शद तो कह्याही, सूत्रमें उपग्रहवचन निष्प्रयोजन है ।। ताका समाधान, जो, इहां धर्मव्यका उपकार गतिसहकारी अधर्मद्रव्यका स्थितिसहकारी ऐसा यथासंख्य है, सो उपग्रहवचन न कहिये तो जीवनिकू धर्मद्रव्य गतिसहकारी पुद्गलनिकू अधर्मद्रव्य स्थितिसहकारी है । ऐसें इहांभी यथासंख्यकी प्राप्ति आवै । तातें ताके निषेधके अर्थि उपग्रहवचन | है । तहां उपकार तो सामान्यवचन भया । ताका विशेष उपग्रहशब्द भया । तब ऐसेंभी जानिये, जो, धर्म अधर्मके गति स्थिति करावनेका उपकार तौ नाहीं है, अर उपग्रहमात्र है । इहां उपग्रह अरु उपकार ए दोऊ शद कर्मसाधन हैं । तहां उपकार तो सामान्यवचन है अर उपग्रह विशेषवचन है । For Private and Personal Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३० ॥ तहां फेरि तर्क, जो, गति स्थिति उपकार धर्म अधर्म द्रव्यका कह्या, सो आकाश सर्वगत है, सो याहीका क्यों न कह्या ? ताकू कहिये, यह अयुक्त है। आकाशका सर्वद्रव्यनिकू अवगाह देना उपकार है। जो एक आकाशहीके दोय उपकार कल्पिये तो लोकअलोकका विभागका अभाव होय ।। बहुरि कहै, जो, भूमि, जल आदि पदार्थही गतिस्थिति आदि उपकारविर्षे समर्थ हैं। धर्म अधर्म द्रव्यनितें कहा प्रयोजन है ? तहां कहिये हैं, भूमि जल आदिक तो कोई कोई द्रव्यकू एकएक प्रयोजनविर्षे अनुक्रमतें समर्थ हैं । बहुरि धर्म अधर्म द्रव्य हैं ते सर्व जीवपुद्गलकू एककाल गति स्थिति साधारण आश्रय हैं । बहुरि एक कार्यकू अनेक कारण साधै हैं, तहां दोष नाहीं । बहुरि तर्क, जो, धर्म अधर्म द्रव्य दोऊ समानबल हैं सो धर्मद्रव्य तौ गति करावै तिसही काल अधर्मद्रव्य गतिस्थिति करावै, तब विरोध भया, दोऊ एककाल होय नाहीं । ताका समाधान, जो, ए प्रेरकनिमित्त नाही, बलाधाननिमित्त हैं । जीवपुद्गल गमन स्थिति करै तो निमित्त होय, न करै तौ नाही होय ॥ बहुरि तर्क, जो, धर्म अधर्म द्रव्यकी उपलब्धि नाहीं, कोऊके देखने में आये नाही, तातें ए | नाहीं हो हैं । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं । ए परोक्ष हैं, सो सर्वही मतमें प्रत्यक्ष तथा | extlivartworritairerampartwitertairertiserican For Private and Personal Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir critic ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३१ ॥ परोक्ष पदार्थ मानिये है । प्रत्यक्ष न देखनेतें इनका अभाव मानिये, तो अन्यमतमें जे परोक्ष वस्तु मानिये हैं, तिनकाभी अभाव ठहरैगा । बहुरि हमारे स्यादादीनिके मतमें सर्वज्ञ इनकू प्रत्यक्षभी देखें हैं, ऐसें कह्या है, तातें ए प्रत्यक्षभी हैं, तिनके उपदेशतें परोक्ष ज्ञानभी माने हैं । तातें ये हेतु हमप्रति असिद्ध हैं। आगें पूछे हैं, जो, धर्म अधर्म द्रव्य अतीन्द्रिय हैं, तिनका उपकारके संबंधकरि अस्तित्व निश्चय कीजिये तैसेंही ताकै लगताही कह्या जो आकाशद्रव्य सोही अतीन्द्रिय है। ताके जानने विर्षे कहा उपकार है ? ऐसे पूछे उत्तरसूत्र कहें है ॥ आकाशस्यावगाहः ॥१८॥ याका अर्थ- आकाशद्रव्यका सर्वव्यनिकू अवगाह देना उपकार है । इहां उपकारशदकी अनुवृत्ति लेणी। जीवपुद्गल आदि जे द्रव्य अवगाह करनेवाले हैं, तिनकू अवकाश देना आकाशका उपकार है। इहां तर्क, जो, जीवपुद्गल क्रियावान हैं, ते अवगाह करनेवाले हैं, तिनकू अवकाश देना युक्त है । बहुरि धर्मास्तिकाय आदिक तौ निष्क्रिय हैं, बहुरि नित्यसंबंधरूप हैं, तिनकों | कैसे अवगाह दे है ? ताका समाधान, जो, इहां उपचार अवकाश देना प्रसिद्ध है, तैसें आकाश resperatires erved For Private and Personal Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४३२ ॥ कू सर्वगत कहिये है, आकाश तो नित्य निष्क्रिय है, कहूं जाय नाहीं तौऊ सर्वगत उपचारतें कहिये है तैसें इहांभी जानना । इहां तर्क, जो, आकाशका अवकाश देना स्वभाव है । तो वक्र आदिकरि पाषाण आदिका तथा भीत आदिकरि गऊ आदिका व्याघात कहिये रुकना नाही चाहिये । बहुरि व्याघात देखियेही है । तातें आकाशकै अवकाश देना नाहीं ठहस्सा । ताका समा. धान, जो, यह दोष इहां नाहीं है । वज्रलोष्टादिक स्थूल हैं तिनके परस्पर व्याघात है । यातें आकाशका अवकाश देना नाहीं बांध्या जाय है । तहां अवगाह करनेवालेहीकै व्याघात है, तेही परस्पर अवगाहन करै है, तातें यह आकाशका दोष नाहीं। बहुरि जे सूक्ष्मपुद्गल हैं ते भी परस्पर अवकाशदान करै हैं । बहुरि इहां प्रश्न, जो, ऐसे है सूक्ष्म पुद्गलभी परस्पर अवकाश दे हैं, तो अवकाश देना आकाशका असाधारणलक्षण न ठहला । ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं है । सर्वपदानिकू साधा. रण युगपत् अवकाश देना आकाशका असाधारण लक्षण है, यातें दोष नाहीं । बहुरि कहें हैं, जो, लोकाकाशविर्षे अवगाह करनेवाले नाही, तातें तहां अवकाशदानभी नाहीं । ताका समाधान, जो, द्रव्यका स्वभाव है, ताका त्याग द्रव्य करे नाहीं। इहां क्रियावान जीवपुद्गल तौ आकाशकू For Private and Personal Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAFARPAORATIOPOINTANPROGRESPEXPOPPERFASPIROINCIASPARGAOPER ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३३ ॥ अवगाहै हैं, तिनकी अपेक्षा तो अवकाशदान मुख्य है । बहुरि धर्म आदिक नित्यसंबंधरूप निकिय द्रव्य हैं, तिनकी अपेक्षा गौण हैं । बहुरि कोई वादी तो आकाशकू अनावरणमात्र अवस्तु कहै है, भीति आदि आवरण दूरि भये अवकाश अनावरण भया सो शून्य है, किछु वस्तु नाहीं । सो यह कहना अयुक्त है । आवरण दूरि भये अवशेषभी परोक्ष वस्तु होय है । बहरि कोई आकाशका शब्द गुण कहै है । सो यहभी अयुक्त है । शब्द इन्द्रियगोचर है, सो मूर्तिक पुद्गलद्रव्यका पर्याय है, आकाश अमूर्तिक है, सो अमूर्तिकका गुण मूर्तिक होय नाहीं । बहुरि कोई अवगाहर्के प्रधानका परिणाम कहै है । सो यहू अयुक्त है । जातें प्रधानका विकार घट आदिकें अनित्यपणा असर्वगतपणा अमूर्तिकपणा है, तैसें आकाशकें नाहीं, तातें प्रधानका धर्म नाहीं । इत्यादि युक्ति” पूर्वोक्त अवगाहधर्मस्वरूप आकाश कह्या, सोही प्रमाणसिद्ध है। आगेआकाशका तौ उपकार कह्या; अब ताके लगतेही कहे जे पुद्गलद्रव्य तिनका कहा | उपकार है ? ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं ॥शरीरवामनःप्राणापानाः पुद्गलानाम् ॥ १९॥ For Private and Personal Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsur Gyarmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३४ ॥ INFOPARGAONPRAPARNAPATRANSACARPRAVACANPRASHAASPARAGAPP याका अर्थ- शरीर वचन मन प्राण कहिये उच्छास अपान कहिये निःश्वास ये पुद्गलद्रव्यके जीवकू उपकार हैं । इहां तर्क, जो, पुद्गलका उपकारका प्रश्न कीया था, तुम पुद्गलका लक्षण कह्या, शरीर आदि तो पुद्गलमयी हैं सो यह सूत्र कहना अयुक्त है। ताका समाधान, जो, यह अयुक्त नाहीं है । पुद्गलका लक्षण तो आगे कहेंगे। यह तो जीवनिकै पुद्गलानका उपकारही कहनेकै अर्थि सूत्र है । इहां उपकारहीका प्रकरण है। तहां शरीर तो औदारिक आदि कर्मकी प्रकृतिरूप कहे ते तो सूक्ष्म हैं, ताते इन्द्रियगोचर प्रत्यक्ष नाहीं हैं । बहुरि तिनके उदयकरि भये ऐसें नोकर्मसंचयरूप ते केई इन्द्रियगोचर प्रत्यक्ष हैं । केई इन्द्रियगोचरप्रत्यक्ष नाहीं । तिनके कारण कर्मप्रकृतिः । रूप शरीर है | सोभी इहां गिण लेने । सो ये शरीर पुद्गलमयी हेही । ऐसें जीवनिकै ए होय हैं। तातें पुद्गलके उपकार कहिये । इहां उपकारशब्दका अर्थ भला करणाही न लेना । किछ कार्यकू निमित्त होय ताकू उपकार कहिये है ॥ इहां कोई पूछे, कार्मणशरीर तो आकाररहित है, सो पुद्गलमयी नाहीं । आकारवान् होय ताकू पुद्गलमयी कहना युक्त है । ताकू कहिये, यह युक्त नाहीं है । कार्मणभी पुद्गलमयीही है । तातें ताका उदय है सो मूर्तिवानकें निमित्तः पचिकरि उदय प्रवर्ते है । जैसें तंदुल हैं, ते जल आदिके | orderseradుండుమలలకeases For Private and Personal Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३५ ॥ संबंधकरि पचै हैं, ते दोऊ पुद्गलमयी हैं। तैसेंही कार्मणभी गुड कंटक मूर्तिकद्रव्यकरि पकै है । गुड बार झडी आदिका दारू बणे, ताईं पीवै तब चित्त विभ्रमरूप होय । तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय अंतराय कर्मका उदय आया जानियें। तथा गुड खाये सुख भया, तहां सातावेदनीयका उदय आया कहिये । कांटा लागै तब दुःख होय, तब असताका उदय आया कहिये । इत्यादि बाह्य मूर्तिकद्रव्यके संबंध पचिकरि उदय आवै है, तातें कार्मण पुद्गलमयी है ।। बहुरि वचन दोयप्रकार है । द्रव्यवचन भाववचन । तहां वीर्यान्तराय मातश्रुतिज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशम होते अंगोपांग नामा नामकर्मके उदयतें आत्माकै बोलनेकी सामर्थ्य होय, सो तो भाववचन है । सो पुद्गलकर्मके निमित्ततें भया तातै पुद्गलका कहिये । बहुरि तिस बोलनेकी सामर्थ्यसहित आत्माकरि कंठ तालुवा जीभ आदि स्थाननिकरि प्रेरे जे पुद्गल, ते वचनरूप परिणये | ते पुद्गलही हैं । ते श्रोत्र इन्द्रियके विषय हैं, औरइन्द्रियके ग्रहणयोग्य नाही हैं । जैसें प्राण इंद्रि यका विषय गंधद्रव्य है । तिस प्राणके रसादिक ग्रहणयोग्य नाहीं हैं तैसें । बहुरि कोई अन्यमती | कहै है, वचन मूर्तिक हैं । सो अयुक्त हैं । इह वचन मूर्तिक जे इंन्द्रिय ताके तौ ग्रहणमें आवै है । । बहुरि मूर्तिककरि रुकि जाय है । बहुरि मूर्तिककरि विगडि जाय है । बहुरि मूर्तिकके धक्के तिर atciteraturerticartoissertsidexoperticarities For Private and Personal Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३६ ॥ स्कार होय है। अन्यदिशातें अन्यदिशाकू चल्या जाय है । तातें अमूर्तिक नाही-मूर्तिकही है। बहुरि मन दोयप्रकार है । द्रव्यमन भावमन । तहां ज्ञानावरण वीर्यातराय क्षयोपशमतें पाया जो गुणदोषविचारस्मरणकी शक्तिरूप लब्धि तथा उपयोग सो तौ भावमन है, सो तौ पुद्गलकर्मके क्षयोपशमतें भया, तातें पुद्गलका कहिये । बहुरि तिस भावमनकरि सहित आत्माकै अंगोपांगनामक- | मके उदयतें तिनि गुणदोषविचारस्मरणके उपकारी जे मनपणाकरि परिणये पुद्गल ते पुद्गलामयी हैंही ॥ | इहां कोई अन्यमती कहै है, जो, मन तौ न्यारा द्रव्य है, रूपादिपरिणामरहित है, अणुमात्र | है, ताळू पुद्गलमयी कहना अयुक्त है । ताकू कहिये ए कहना युक्त है। ताकू पूछिये, तें मन न्यारा द्रव्य कह्या सो इन्द्रियकरि तथा आत्माकरि संबंधरूप है, कि असंबंधरूप है ? जो असंबंधरूप है, तो आत्माका उपकारी कैसैं होय? तथा इन्द्रियनिका मंत्रीपणां कैसे करे ? बहुरि संबंध है तो यह अणुमात्र बताया सो आत्माके तथा इन्द्रियके एकप्रदेशमें रहता, अन्यप्रदेशनिविर्षे उपकार नाही करै । बहुरि कहै, जो, आत्माके अदृष्टगुणके वशतें याका आलातचक्रकीज्यों सर्वप्रदेशनिमें परिभ्रमण है । ताकू कहिये, जो, आत्माका अदृष्टगुण तो आत्माकीज्यों अमूर्तिककी है, क्रियारहित है । सो ऐसा होते अन्यवस्तुवि क्रिया करावनेकी सामर्थ्यरहित है । जो आप क्रियावान | For Private and Personal Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir orts extremoratx ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३७ ॥ स्पर्शवान पवन है सो अन्य वनस्पति आदिकौं चलावनेका कारण देखिये है । अदृष्टगुण है सो पवनकीज्यौं नाहीं । तातें अन्यविर्षे क्रियाका कारण नाहीं ।। बहुरि वीर्यान्तराय ज्ञानावरणकर्मका क्षयोपशम अंगोपांग नामा नामकर्मका उदयकी है अपेक्षा जाके ऐसा जो आत्मा ताकरि ऊंचा लिया जो कोठेते पवन सो उछ्वास, ताकू तो प्राण कहिये । बहुरि तिसही आत्माकरि बाहिरका पवन अंतर किया सो निश्वास है, ताकू अपान कहिये। ते दोऊही आत्माके उपकारी हैं, जीवितव्यके कारण हैं, तेभी पदलमयी हैं। ऐसैं मन प्राण अपान ए मूर्तिक हैं । जातें इनका मूर्तिकद्रव्यकरि प्रतिघात आदि देखिये है। तहां भयके कारण जे अशनिपात आदि शब्द तिनकरि मनका प्रतिघात देखिये ये है। बहुरि मदिरापान आदिकरि चित्तभ्रम होनेते अभिभव कहिये तिरस्कार कहूंका कहूं चला जाना देखिये है। बहुरि हस्ततें मुख दाबने” प्राण अपान कहिये उच्छ्वास निश्वासका प्रतीघात कहिये रुकना देखिये है । बहुरि | श्लेष्मकफकरि अभिभव तिरस्कार देखिो है । जो ए अमूर्तिक होय तो मूर्तिककरि नाही रुकै । बहुरि प्राण अपान आदि क्रिया हैं, तिनतें आत्माका अस्तित्व जान्या जाय है। जैसे कलकी | पूतलीकी कलह लावनावाला पुरुष परोक्ष छिप्या कल फेरै, तब पूतली चेष्टा करै । तब जानिये exei.xkciveeriddipixe For Private and Personal Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३८ ॥ याकी कल फेरनेवाला कोई पुरुष परोक्ष है । ऐसें शरीरकी श्वासोश्वास आदि चेष्टा आत्माका अस्तित्व जनावे है ॥ आगे जैसे ए शरीर वचन प्राणापान गमन बोलना विचारना उछ्वास लेना इन उपकारनविष हैं; तैसें अन्यभी कोई उपकार ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ सुखदुःखजीवितमरणोपग्रहाश्च ॥ २० ॥ याका अर्थ- सुख दुःख जीवना मरना एभी उपकार पुद्गलके जीवनिकूं हैं । साता असातावेदनीयकर्मका उदय अंतरंगकारण होतें अर बाह्य द्रव्य क्षेत्र काल भावके परिपाक के निमित्त उपज्या जो आत्मा र्के प्रीतिरूप तथा क्लेशरूप परिणाम सो सुखदुःख है । बहुरि भवधारणकूं कारण जो आयुनामा कर्म ताके उदयतें भवविषै स्थितिरूप रहता जो जीव ताके पूर्व कहे जे उछ्वासनिश्वासरूप क्रियाविशेष ताका विच्छेद न होना सो जीवित कहिये । बहुरि तिस जीवितव्यका विच्छेद होना सो मरण कहिये । ए च्यारि जीवनिके पुद्गलके किये उपकार हैं । जातें ए मूर्ति - कद्रव्य के निकट होते होय हैं। तातें पुद्गलही के कहिये || इहां कोई कहै, उपकारका तौ अधिकार चल्या आवै है । इस सूत्र में उपग्रहवचन निष्प्रयो For Private and Personal Use Only verdorberabe Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४३९ ॥ जन है। ताकू कहिये, निष्प्रयोजन नाहीं है । इहां पुद्गलकू पुद्गलका उपकारभी दिखावना है, ताके अर्थि उपग्रहवचन है। जैसे कासी भस्मते मांजै तब उज्वल होय है, तथा जलमें कतक कहिये निर्मली नांखै तब निर्मल होय, तातें लोहपरि जल क्षेपै तब शीतल होय इत्यादि पुद्गलकू पुद्गल उपकार जानना । अथवा इस द्रव्यकर्मकू द्रव्यकर्मका उपकार है, अर सुख आदि जीवकेभी परिणाम हैं ऐसाभी सूचै है । बहुरि इहां सूत्रमें चशब्द है सो जैसे शरीरादिक पुद्गलके जीवकू उपकार हैं तैसें नेत्र आदि इन्द्रियभी उपकार है, तिनका समुच्चयके अर्थि है । जो आत्माकू एकांतकरि नित्यही कहै हैं तथा अनित्यही कहै हैं तिनके मतमें सुखादि आत्माकै नाहीं बण हैं, स्वादादीकरि सिद्ध होय है ॥ आगें ,पदलका उपकार जीवनिकू दिखाया, अजीवनिके जीवभी परस्पर उपकार करै हैं ताके दिखावनेकू सूत्र कहै हैं ॥परस्परोपग्रहो जीवानाम् ॥२१॥ याका अर्थ- जीवनिकैभी परस्पर उपकार है । इहां परस्पर ऐसा शद है, सो कर्मव्यतिहार तथा क्रियाव्यतिहारमें देते है । व्यतिहार कहिये वाका वह करै वाळू वह करै, सो आपसमें जीवनिकै उपग्रह कहिये उपकार वर्ते है । सो कहा सोही कहिये है । स्वामीकै अर चाकरकै परस्पर उपकार Satsapdeorisatarrerespeciansextoberts For Private and Personal Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra canzon erdsext www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४० ॥ है । स्वामी तौ चाकरकूं धन आदि देनेकरि उपकार करे है । चाकर स्वामीकै हितकी वार्ता कहकर अहितका निषेधकरि उपकार करे है । बहुरि आचार्यकै अरु शिष्यकै परस्पर उपकार है । आचार्य तौ शिष्यकूं दोऊ लोकके फलका उपदेशकों दिखावनेकरि तथा तिस उपदेशकथित क्रियाका आचरण करावने करि उपकार करे हैं । बहुरि शिष्य आचार्यको अनुकूलप्रवृत्ति उपकार करै है || इहां कोई कहै है, उपकारका तौ अधिकार तौ चल्याही आवे है । सूत्रमें उपग्रहवचन अर्थ है? ताका समाधान, पहले कहे सुख आदिक च्यारि तिनके दिखावनेकूं उपग्रहवचन फेरि का | सुख आदि भी परस्पर जीवनिकै उपकार हैं । इहां परस्पर जीवनिकै उपकार देखने तें ऐसा भी अनुमानप्रमाण करि सिद्ध होय है, जो, जीव नानाही है एकही आत्मा नाही || आगें, जो सत्तारूप वस्तु है सो उपकारसहित है, तहा कालद्रव्य भी सत्तास्वरूप है, तातें ताका कहा उपकार है? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ वर्तनापरिणामक्रियापरत्वापरत्वे च कालस्य ॥ २२ ॥ याका अर्थ - वर्तना परिणाम क्रिया परत्वापरत्व ए कालके उपकार हैं । इहां वृति धातुकें णिच् प्रत्यय प्रयोजनके हेतु कर्ताविषे आवै है । ताके कर्मविषै तथा भावविषै युट् प्रत्ययतें स्त्रीलिं For Private and Personal Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arkesh ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४१ ॥ गवि वर्तना ऐसा शब्द हो है। तहां धर्म आदिक द्रव्य हैं, ते अपने पर्यायनिकी उत्पत्तिरूप वर्ते हैं, सो आपहीकरि वर्ते हैं । सो तिस वर्तनाकू बाह्यनिमित्त चाहिये । जातें बाह्य उपकार निमित्तविना वर्तना होय नाहीं । तहां तिस वर्तनेका समय है सो कालका चिह्न है । तातें तिस द्रव्यनिके प्रवर्त्तावनेहारा कालद्रव्य है । तातें तिस समयस्वरूप वर्तनाकू कालका वर्तना कहिये। याकरि कालका निश्चय कीजिये है । इहां णिच् प्रत्ययका यह अर्थ जो वर्तावै सो काल है । इहां वः तो सर्वद्रव्यनिके पर्याय हैं ताका हेतु का काल है ॥ ___इहां कोई कहे है, जो, ऐसा है तो कालकै क्रियावान्पणा आया । जैसे शिष्य पढ़े हैं उपध्याय पढावै है तब दोऊ क्रिया हो है । ताकू कहिये, इहां दोष नाहीं है । निमित्तमात्रके विभी हेत कर्ताका व्यपदेश है। जैसे शीतकालमें अग्नितें तपते शिष्य पढे है। तहां ऐसैंभी कहिये है, जो, कारी बाकी अमि पढावै है । तैसें इहां कालके हेतु कर्त्तापणा है । बहुरि पूछे है, ऐसा कालका समयका निश्चय कैसे कीजिये ? तहां कहिये है, समय आदि क्रियाविशेष तथा समय आदिकरि कीजिये जे पाक आदि कार्य तिनकू समय तथा पाक इत्यादिक नाम प्रसिद्ध हैं। तिनकू समयकाल तथा भातका पाककाल ऐसा आरोपण कीजिये है । भात अनुक्रमतें पच्या है ताका rasopertoisturasiksisatir areasooratisheerasach For Private and Personal Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। पंचम अध्याय ॥ पान ४४२ ॥ पचने का क्रम कालका सूक्ष्म अंशका अनुमानतें निश्चय भया है । ताकूं काल ऐसा नाम कहिये है । सो यह व्यवहारकाल है । ताका नामकूं निमित्त जो निश्चयकाल ताका अस्तित्व जनाव है । जातें गौण होय सो मुख्यविना होय नाहीं ॥ इहां भावार्थ ऐसा, जो, धर्म आदि द्रव्यनिके पर्याय समयसमय पलटें हैं । सो इस पलटनिकूं समय सोही निमित्तमात्र है | तिस समयही कूं कालकी वर्तना कहिये है । यह वर्तनाही काला द्रव्यका अस्तित्व जनावै है । बहुरि इस वर्तनाकूं जेतीवार लागी ताका नाम काल कहिये । सो यह व्यवहारकालसंज्ञा है, सो तिस निश्चयकालकी अपेक्षाहीतें कहिये है । ऐसें यह वर्तना द्रव्यनिकूं कालका उपकार है । बहुरि द्रव्यका पर्यायकूं परिणाम कहिये | कैसा है पर्याय ? पहली अवस्थाकूं छोडि दूसरी अवस्थारूप भया है । बहुरि क्षेत्रसूं क्षेत्रांतरविषै चलनरूप नाहीं है । तहां जीवकै तौ क्रोधआदि परिणाम हैं । बहुरि पुद्गलकें वर्णआदि परिणाम हैं । धर्म अधर्म आकाशर्के अगुरुलघुगुणकी हानिवृद्धिरूप होना परिणाम है । बहुरि क्रिया क्षेत्र अन्य क्षेत्रविषै चलनेरूप है । सो दोयप्रकार है, प्रायोगिकी वैखसिकी। तहां प्रायोगिकी तौ अन्य के प्रयोग होय है । जैसें वलध आदिक प्रयोगतें गाढा आदि चालै । बहुरि वैस्रसिकी विनानिमित्त होय है । जैसें For Private and Personal Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४३ ॥ मेघ आदिकें वादल स्वयमेव चालें । बहुरि परत्व अपरत्व दोयप्रकार है, क्षेत्रकृत कालकृत । सो इहां कालका उपकारका प्रकरण है । तातें कालकृत लैणें । बहुतकाल लगै ताकू तो परत्व कहिये । अल्पकालका होय ताकू अपरत्व कहिये । ऐसें ए वर्तना आदि कालके उपकार हैं, सो कालके अस्तित्वकुंभी जनावै हैं॥ इहां तर्क जो, वर्तनाहीके भेद परिणाम आदि हैं । तातें एक वर्तनाही कहना था । तिनका जुदा ग्रहण अनर्थक है । ताका समाधान, जो, अनर्थक नाहीं है । इहां काल दोयप्रकारके सूचनेके अर्थि विस्तार कह्या है। काल दोयप्रकार है, निश्चयकाल व्यवहारकाल । तहां निश्चयकाल तौ वर्त्तनालक्षण है। व्यवहारकाल परिणामादिलक्षण है। यह व्यवहारकाल अन्यपदार्थकरिही तो जान्या जाय है। सूर्यादिकके उदयअस्ततें दिन आदिक जानिये है । बहुरि अन्यके जनावनेकू कारण है । यातें निश्चयकाल जान्या जाय है । ऐसा क्रियाविशेषकू काल ऐसा नाम व्यवहारकाल कहिये है । सो तीन प्रकारका है, भूत वर्तमान अनागत ऐसें । तहां परमार्थ काल जो निश्चयकाल एकएक आकाशके प्रदेशविर्षे तिष्ठते कालाणु तिनकू काल कहना, सो तो मुख्य है । अर भूत आदि नाम कहिये सो गौण है । व्यवहारकालविर्षे भूत आदि नाम है सो मुख्य है। अर काल akossertiserasairsertioreseartseriesserties For Private and Personal Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aanteraserteresmokeresperesaxeeresourasiya ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय || पान ४४४ ॥ कहना गौग है। जातें यह क्रियावाद जो अन्यद्रव्य ताकी अपेक्षा काल नाम पाया है तथा निश्चयकालकर कीया है । तातें काल नाम है, ऐसें जानना ॥ इहां परिणामकी चर्चा वार्तिकमें विशेष है, तहांतें जाननी । तहां कही है, जो, द्रव्यके निजस्वभावकू न छोडीकरि पर्याय पलटना सो परिणाम है । सो दोयप्रकार है, एक नैमित्तिक एक स्वाभाविक । तहां जीवकै तो औपशमिक आदि पांच भावरूप हैं । पुद्गलके घटादि अनेकरूप हैं । धर्मद्रव्यादिककै अगुरुलघुगुणके हानिवृद्धिपर्यायरूप है । इहां अन्यमती कहै हैं, जो, परिणाम तो निर्वाध संभवे नाहीं। जातें सतरूप कहिये तो विद्यमान पलटना नाहीं। असत् कहिये तो अभावही आया। ताडूं कहिये, स्याद्वादपक्षसूं परिणामकी सिद्धि है । द्रव्यअपेक्षा सत् है । पर्यायापेक्षा असत् है । जैसें मृत्तिका द्रव्य है, पिंड घट आदि पर्याय हैं। तहां पिंडका घट भया तामें द्रव्यापेक्षया पिंडमें माटी है, पर्यायापेक्षया पिंडही कहिये । बहुरि पिंडतें घट भया तब द्रव्यापेक्षया घटमें माटीका पिंड कहिये, पर्यायापेक्षया घटही है, पिंड नाहीं हैं इत्यादि दृष्टांत प्रसिद्ध हैं। बहुरि पूछै, जो, द्रव्यतें परिणाम अन्य हैं कि अनन्य हैं ? जो अन्य हैं, तो द्रव्यमें नाहीं । अनन्य है तौ द्रव्यही हैं, परिणाम नाहीं । इहांभी पूर्वोक्तही उत्तर है । बहुरि कहै, द्रव्यविर्षे परि For Private and Personal Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। पंचम अध्याय ॥ पान ४४५ ॥ णाम तिष्ठै है, कि नाही? जो तिष्ठे है, तो एक परिणाम एककालमें है सोही है, तामें दूजा परि णाम नाहीं । बहुरि नाही तिष्ठे है, तो अभाव आया। तहांभी सोही उत्तर, जो, द्रव्य है सो त्रिकालस्वरूप है, सो क्रमतें होतें जे परिणाम तिनमें एककाल एकही परिणाम है, सो पर्याय कहिये । जब द्रव्यदृष्टिकरि देखिये तब सर्वपरिणामनिकी शक्ति लिये द्रव्य कहिये, तिनकी शक्ति क्रमतेही होय है । सो शक्तिअपेक्षा सर्वपरिणाम द्रव्यमें तिष्ठे हैं, व्यक्तिअपेक्षा एककाल एक है, तामें दूजी नाहीं है । ऐसें द्रव्यमें तिष्ठभी है, नाहीं भी तिष्ठे हैं । ऐसें स्याहाद जानना । इत्यादि अनेक विधिनिषेधकरि चरचा है। तहां स्यादादही निर्बाधसिद्ध होय, सर्वथा एकान्तपक्ष निर्वाध नाहीं॥ आगें पूछे है, धर्म अधर्म आकाश पुद्गल जीव काल इनका उपकार कहे । बहुरि लक्षणभी कह्या । बहुरि पुद्गलनिका सामान्यलक्षण तो कह्या । अर विशेषलक्षण न कह्या । सो कहा है ? ऐसें पू0 सूत्र कहै हैं ॥ स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः ॥ २३ ॥ याका अर्थ- पुद्गल हैं ते स्पर्श रस गंध वर्ण इन च्यारि गुणनिकरि सहित हैं। तहां जाकं स्पर्शिये अथवा जो स्पर्शना सो स्पर्श है, सो आठप्रकार है। कोमल कठिन भाऱ्या हलका For Private and Personal Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४६ ॥ | शीत उष्ण चीकणा रूखा ऐसें । बहुरि जाकू स्वाद लीजिये अथवा जो स्वादमात्र सो रस है । सो पंचप्रकार है। तीखा खाटा कडा मीठा कसायला ऐसें । बहुरि जाकू मंघिये अथवा मूंघना सो गंध है । सो दोप्रकार है । सुगंध दुर्गंध ऐसै । बहुरि जाकू वर्णरूप देखिये अथवा वर्णरूप होना सो वर्ण है । सो पांचप्रकार है । काला, नीला, पीला, धौला, लाल ऐसें । एते ए मूलभेद हैं इनके उत्तरभेद न्यारेन्यारेके कीजिये। तब स्थानकनिकी अपेक्षा तो संख्यात असंख्यात हैं। बहुरि अविभागप्रतिच्छेदनिकी अपेक्षा अनंतभी हैं । ए जिनकें होंय ते पुद्गल हैं । इहां नित्ययोगविर्षे वत्प्रत्यय है । जैसें वड हैं ते दृधसहित हैं, ताकू क्षीरिणो न्यग्रोधा ' ऐसा कहिये । ऐसें प्रत्यक्षका अर्थ है । इहां तक, जो, पूर्व सूत्रमें 'रूपिणः पुद्गलाः' ऐसा कह्या है। तातें रूपते अविनाभावी जो रसादिक तिनका ग्रहण तिसही सूत्रतें होय है, यह सूत्र अनर्थक है । ताका समाधान, जो, | यह दोष नाहीं है । तहां तो 'नित्यावस्थितान्यरूपाणि ' इस सूत्रमें धर्मादिक अरूपी कहे तहां || पुद्गलनिकभी अरूपीपणाका प्रसंग आवै था, ताके दूरि करनेंकू निषेधसूत्र कहा था। बहुरि इहां | यह सूत्र तिन पुद्गलनिका विशेषस्वरूप जाननेकू है । इहां अन्यमती कहै है । पृथ्वी आदिके | | परमाणु जातिभेदरूप हैं । तहां जलविर्षे तो गंधगुण नाहीं है । अमिकेवि गंध रस दोऊ नाहीं हैं। SAKAPAAROPAIGARHORISAMPIONSORRIAGOPARATIOPRIANDPAN For Private and Personal Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ACADAM www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४७ ॥ पवन के विषै रस गंध रूप ए तीनि गुण नाहीं हैं ऐसा कहें हैं, तिनका निषेध इस सूत्र में भया । जा पृथ्वी जल अनि पवन ए च्यान्यही पुद्गलद्रव्यके विकार हैं, पुद्गल हैं ते स्पर्श आदि व्याखौंही गुण निहित हैं । पृथ्वीआदिविषै व्याय गुण अनुमान आगमप्रमाणकरि सिद्ध होय हैं । बहुरि पृथ्वीतें जल होना, जलतें पृथ्वी होना, पाषाण काष्ठतें अनि होना, अभितें पृथ्वी होना इत्यादि जातिसंकर देखिये है । तातें अन्यमतीका कहना प्रमाणसिद्ध नाहीं हैं ॥ आगैं तिस पुद्गलहीके विकारके विशेषके जनानेकं सूत्र कहैं हैं ॥ शब्दबन्धसौक्ष्म्यस्थौल्यसंस्थान भेदतमश्छायाऽऽतपोद्योतवन्तश्च ॥ २४ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ - शब्द बंध सौक्ष्म्य स्थौल्य संस्थान भेद तम छाया आतप उद्योत इनसहित हैं भी पुद्गल हैं । तहां शब्द दोयप्रकार हैं, भाषास्वरूप अभाषास्वरूप । तहां भाषास्वरूप दोयप्रकार है, अक्षरसहित अक्षररहित । तहां अक्षरसहित तौ संस्कृत देशभाषारूप आर्य म्लेच्छके व्यवहारकूं कारण शास्त्रका प्रगटकरणहारा है । बहुरि अक्षररहित द्वीन्द्रिय आदि जीवनिकै पाईये है । सो सूक्ष्मज्ञान के स्वरूप कहने कूं कारण है । सो यह भाषास्वरूप तो सर्वही प्रायोगिक है, पुरुषके प्रयत्नतें होय है । बहुरि अभाषास्वरूप शब्द है सो दोयप्रकार है, प्रायोगिक वैखसिक । तहां वैखसिक For Private and Personal Use Only BrentWire Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धियचनिका पंडित जयचंदजीकृता॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४८ ॥ | तो बलाहक कहिये मेघका गर्जना आदिक है । बहुरि प्रायोगिक च्यारि प्रकार है । तत वितत घन सुापर ऐसें । तहां चर्मके तवनेते ढोल नगारे ढफ आदिकरि उपजै सो तौ तत कहिये । बहुरि तांति तारकरि वीण सुघोष सहतार तमूरे आदिकरि उपजै सो वितत है । बहुरि ताल घंटाका हलावना आदिकरि होय सो घन है । बहुरि वंशुरी शंख आदितें उपजै सो सुषिर है ।। बहुरि बंध दोयप्रकार है, वैस्रसिक प्रायोगिक । तहां पुरुषके प्रयत्नकी अपेक्षाते रहित होय, सो वैससिक है। सो रूक्ष सचिक्कण गुणके निमित्ततें वीजिली उल्का आदि अरु इन्द्रधनुष आदि होय है। बहुरि पुरुषके प्रयत्नतें होय सो प्रायोगिक है । सो अजीवसंबंधी तौ लाखकै अर काष्ठकै बंधान होय, सो है । बहुरि कर्मनोकर्मका बंधान होय है, सो जीव अजीव दोयसंबंधी है ॥ बहुरि सूक्ष्म दोयप्रकार है, अन्त्य आपेक्षिक । तहां परमाणु तो अन्त्यसूक्ष्म है । वहुरि बीलफलतें सूक्ष्म आंवला तिनतें सूक्ष्म बोर इत्यादि आपेक्षिक सूक्ष्म है ॥ बहुरि स्थौल्यभी दोयप्रकार है, अन्त्य आपेक्षिक । तहां जगद्यापी महास्कंध तौ अंत्य | स्थौल्य है । बहुरि बोरतें बड़ा आंवला, आवलातें बड़ा बीलफल, बीलतें बडा तालफल इत्यादि आपेक्षिक स्थौल्य है। For Private and Personal Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४४९॥ संस्थान कहिये आकार, सो दोयप्रकार है इत्थंलक्षण अनित्थंलक्षण । तहां गोल तिकूणा चौळूणा लंबा इत्यादि तौ इत्थलक्षण है, ऐसा है ऐसें कह्या जाय है । बहुरि अनित्थंलक्षण है, सो अनेकप्रकार है। सो बादलनिके आकार आदि है। सो कैसें हैं, ऐसें कहे जाते नाही॥ बहुरि भेद छहप्रकार है, उत्कर चूर्ण खंड चूर्णिका प्रतर अणुचटन ऐसें । तहां काष्ठआदिळू करोतआदिकरि विदारिये सो उत्कर है । बहुरि जो गोहूं आदिका चून होय सो चूर्ण है । बहुरि घट आदिका कपाल आदि होय सो खंड है । बहुरि उडद मूग आदिकी दाल आदि होय सो चूर्णिका है । बहुरि मोडल आदिके पत्र उतारिये सो प्रतर है । बहुरि लोहका पिंड अमित तपाय घणकी चोट दे तब फुलिंगा उछलै ताळू अणुचटन कहिये । ऐसें छह भये ॥ बहुरि तम है सो प्रकाशका विरोधी दृष्टिका प्रतिबंधका कारण है, ताळू अंधेरा कहिये है ॥ बहुरि छाया प्रकाशका आवरणका कारण है । सो दोयप्रकार है । तहां काचविर्षे मुखका वर्णादिरूप परिणवना इत्यादिक सो तदर्ण परिणत कहिये । बहुरि दूजी प्रतिविस्वरूपही है । बहुरि आतप सूर्यका निमित्ततें उष्णप्रकाश होय सो कहिये ॥ बहुरि उद्योत चंद्रकांतमणिका उजाला तथा आक्षाका चमकणा इत्यादिक है । एते शब्द | FAGANPAR GAGANPARIAFSPARGAPPRENEPAOGAROPAGAPNPANKHIOPAN For Private and Personal Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवपनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५० ॥ आदि पुद्गलके विकार हैं । ए जिनके होय ते सर्व पुद्गल हैं । बहुरि सूत्रमें चशब्द है तातें प्रेरणा अभिघात आदिभी जाकें होय तेभी लेणा । ते आगममें प्रसिद्ध हैं, तिनका समुच्चय करै हैं । इहां केई अन्यमती शब्दकू आकाशका गुण कहै हैं । केई अमूर्तिक द्रव्य कहै हैं । केई स्फोटस्वरूप कहै हैं । सो यह कहना प्रमाणसिद्ध नाहीं। शब्द है सो श्रोत्रइन्द्रियका विषय है । आकाश अमूर्तिक है तातें ताका गुण नाहीं। तथा अमूर्तिक द्रव्यभी नाहीं । बहुरि स्फोटरूप कहै सो अर्थका प्रगट करनेवाला स्फोट तो वक्ताका ज्ञान है । अर शब्द श्रवणमें आवे है, सो है, अन्य कछू न्यारा स्फोट प्रमाणसिद्ध नाहीं । तातें पुद्गलद्रव्यका पर्याय कहनाही प्रमाणसिद्ध है । याकी चरचा वार्तिकमें विशेषकरि है, तहातै जाननी ।। आगे कहे जे पुद्गलद्रव्य तिनके भेद दिखावनेकू सूत्र कहै हैं ॥ अणवः स्कन्धाश्च ॥२५॥ याका अर्थ- पुद्गलद्रव्यके अणु स्कंध ऐसें दोय भेद हैं। तहां एकप्रदेशमात्र है अर स्पर्शआदि पर्यायनिकी उपजावनेकी सामर्थ्ययुक्त है, ऐसें अण्यन्ते कहिये कहनेमें आवे ते अणु हैं । , सूक्ष्मपणातें आपही तौ जिनकै आदि है आपही अंत है आपही मध्य है । इहां उक्तंच गाथा है, | For Private and Personal Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Satertabatabeeritateriessertseriesberts ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५१ ॥ | ताका अर्थ; जाके आपही आदि है आपही मध्य है आपही अंत्य है इन्द्रियगोचर नाहीं है, जाका दसरा विभाग नाहीं होय है ऐसा परमाण द्रव्य जानं ।। बहरि स्थूलपणाकरि जाके ग्रहणनिक्षेपणरूप व्यापारका स्कंधन होय ताकी स्कंध ऐसी संज्ञा उपजै है, इहां दोय अणुआदिके स्कंधके ग्रहणनिक्षेपणाके व्यापारकी योग्यता नाहीं है तौभी रूढिके वशतें स्कंधसंज्ञा जाननी । रूदिविर्षे क्रिया कहूं एक हुई सती उपलक्षणपणाकरि आश्रय कीजिये है । बहुरि पुद्गलनिके अनंत भेद हैं। तौऊ अणु स्कंध इन दोऊमें जाति अपेक्षा गर्भित है, तिसही अर्थि सूत्रमें दोऊकै बहुवचन है । बहुरि दोय भेदका कहना पूर्व दोय सूत्र कहे तिनकाभी संबंध जनावै है । अणु हैं ते तो स्पर्श रस गंध वर्णवान हैं । बहुरि स्कंध हैं ते स्पर्श रस गंध वर्णवानभी हैं अर शद बंध सौक्ष्म्य स्थूल संस्थान भेद तम छाया आतप उद्योतवान्भी हैं। बहुरि परमाणु अतीन्द्रिय हैं । तिनका अस्तित्व शरीर इन्द्रिय पृथ्वी आदि स्कंधनामा कार्यनितें जानिये है । जातें कार्य कारणका अनुमान होय | है। ए स्कंध हैं ते परमाणुनिके कार्य हैं ॥ बहुरि अनंतपरमाणु बंधानरूप होय सो स्कंध है ताका आधा स्कंधदेश कहिये । ताकामी आधा स्कंधप्रदेश कहिये । तिनकेही भेद पृथिवी अप तेज वायु आदिक हैं ।। For Private and Personal Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४५२ ॥ __ आगें पूछे है, इन पुद्गलनिक अणुस्कंधलक्षण परिणाम है, सो अनादिका है, कि आदिमान् है ? ताका उत्तर, जो, उत्पत्तिअपेक्षा आदि मान है । फेरि पूछे है, सो जो आदि माने है, तौ कोंन निमित्ततें उपजै है ? सो कहो। तहां प्रथमही स्कंधनिकी उत्पत्तिका कारण कहनेकू | सूत्र कहै हैं ॥ भेदसङ्घातेभ्य उत्पद्यन्ते ॥२६॥ ____याका अर्थ- पुद्गलनिके स्कंध हैं ते भेदतें तथा संघातर्ते उपजे हैं। तहां बाह्य अभ्यंतर निमित्तके वशतें स्कंध विदारे जाय सो भेद है । बहुरि न्यारे न्यारे होय तिनका एकपणां होना सो संघात है । इहां दोऊकै बहुवचन है सो तीसरेके ग्रहणके अर्थि है । भेदतें संघाततै भेदसंघाततै ऐसें तीनि हेतुनें स्कंध उपजे हैं। सोही कहिये है । दोय परमाणुके संघात दोय प्रदेशका स्कंध उपजै है । दोय प्रदेशका स्कंध अर एक परमाणु मिले तीनि प्रदेशका स्कंध उपजै । तथा तीनि परमाणु मिलैभी तीनि प्रदेशका स्कंध उपजै है । बहुरि दोय स्कंध दोय दोय परमाणुके मिले । तथा एक तीनि परमाणुका स्कंध अर एक परमाणु मिले । तथा च्यारि परमाणु खुली मिले तब च्यारि परमाणुका स्कंध निपजै। ऐसेही संख्यात असंख्यात अनंत अनंतानंतके संघात" तिन NSARPANCATIONPATSAPNPARMARATPAGAPAGAPRINCIPRONAFINAR For Private and Personal Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्यायः ॥ पान ४५३ ॥ परमाणुनिके स्कंधनिकी उत्पत्ति है । बहुरि तैसें स्कंधनिके भेद होते दोय प्रदेशके स्कंधताई स्कंध उपजै है । बहुरि ऐसेही कोई स्कंधका तो भेद हुवा अरु अन्य स्कंधते तिसही काल संघात हुवा, ऐसें भेदसंघात स्कंध उपजै हैं । ऐसें स्कंधनिकी उत्पत्ति कही ॥ आगें परमाणुनिकी उत्पत्तिका कारण दिखावनेकू सूत्र कहें हैं ॥भेदादणुः ॥ २७॥ याका अर्थ- परमाणु है सो भेदहीतें उपजै है, संघात नाही उपजै है । इहां अणु भेदहीतें उपजै है, ऐसी सिद्धी तो पहले सूत्रकी सामर्थ्यहीतें होय है । फेरि यह सूत्र है सो अणुभेदहीतें होय है, संघाततें नाहीं होय है, ऐसा नियमके अर्थि है । जाते व्याकरणविर्षे परिभाषासूत्र ऐसैं | है, सो सिद्ध भये पीछे फेरि जाकी विधि करिये सो नियमके अर्थि है, ऐसें जानना ॥ ___ आगें पूछे है, जो संघाततेही स्कंधनिकी उत्पत्ति सिद्ध भई बहुरि भेदसंघातग्रहणका कहा. प्रयोजन है ? ऐसे पू॰ ताका प्रयोजन दिखावनेकू सूत्र कहें हैं ॥ भेदसंङ्घाताभ्यां चाक्षुषः ॥ २८॥ याका अर्थ- नेत्रगोचर जो स्कंध होय है सो भेदसंघात दोऊतें होय है । स्कंध है सो अनं For Private and Personal Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆreddresssertedులకు లండనకు ॥ सर्वार्षसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय । पान ४५४ ।। तानंतपरमाणुनिकरि उपजे है। तोऊ कोई इन्दियगोचर होय है। कोई इन्द्रियगोचर नाहीं होय है। तहां जो इन्द्रियगोचर नाहीं है, सोही कैसें इन्द्रियगोचर होय है ? तहां कहिये, जो, भेद संघात इन दोऊनितें चाक्षुष होय है भेदतें न होय है। इहां चाक्षुष कहनेतें इन्द्रियनिकरि ग्रहणमें आवनेयोग्य होय सो लेणा । सो उत्पत्ति कैसे है ? सो कहिये है। जो सूक्ष्मपरिणाम स्कंध है, ताका भेद होतें तो सूक्ष्मपणाकू छोडे नाहीं । तातें सूक्ष्म इन्द्रियनितें अगोचरही रहै । बहुरि कोई सूक्ष्म परिणया स्कंध होय ताका भेद होतें अन्य जो स्कंध होय तातें संघातरूप होय मिले । तब सूक्ष्मपरिणामकू छोडि स्थूलपणाकी उत्पत्तितें चाक्षुष होय है ॥ आगें पूछे है, धर्म आदिक द्रव्यनिके विशेषलक्षण तो कहे । तथापि सामान्य द्रव्यका लक्षण न कह्या, सो कह्या चाहिये । ऐसें पूछे मूत्र कहै हैं ॥ सत् द्रव्यलक्षणम् ॥ २९॥ याका अर्थ- द्रव्यका लक्षण सत् है । जो सत् है सोही द्रव्य है ऐसा जानना । यह | सामान्यअपेक्षाकरि द्रव्यका लक्षण है । जातें सर्वद्रव्य सत्मयी हैं। आगें पूछे है, जो, ऐसे है सत् द्रव्यका लक्षण है तो सत् कहा है? सोही कहो । ऐसें पूछे सूत्र कहे हैं aspectorateerectobesettODEN000 For Private and Personal Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५५ ॥ SAHOPPINSIOPRIASIAORADARPAPEETHORRENSORRORISIOPPOONAORN ॥ उत्पादव्ययधौव्ययुक्तं सत् ॥३०॥ याका अर्थ- उत्पाद व्यय प्रौव्य तीनूंकरि युक्त है सो सत् है। तहां चेतन तथा अचेतन द्रव्यकै अपनी जातिकू नाहीं छोडनेके निमित्तके वशते एकभावतें अन्यभावकी प्राप्ति होना सो उत्पाद है । जैसें मांटीके पिंडके घटपर्याय होनां । तैसेंही पहले भावका अभाव होना सो व्यय है। जैसे घटकी उत्पत्ति होते पिंडके आकारका नाश होना । बहुरि ध्रुवका भाव तथा कर्म होय ताईं | धौव्य कहिये । जैसें मांटीका पिंड तथा घट आदि अवस्थाविषे मांटी है सो अन्वय कहिये । सो पिंडमें था सोही घटमें है तेसैं । ऐसें उत्पाद व्यय धौव्य इन तीनूंहीकरि युक्त होय सो सत् है ।। . इहां तर्क, जो, युक्तशद तो जहां भेद है तहां देखिये है । जैसें दंडकरि युक्त देवदत्त कहिये || कोई पुरुष होय ताकू दंडयुक्त कहिये है । जो ऐसे तीनि भाव जुदेजुदोनिकरि युक्त है तो द्रव्यका | अभाव आवै है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । जातें अभेदविर्षेभी कथंचित् भेद || नयकी अपेक्षाकरि युक्तशब्द देखिये है । जैसें सारयुक्त स्तंभ है । इहां स्तंभतें सार जुदा नाही, || तो युक्तशब्द देखिये है । तैसें उत्पाद व्यय ध्रौव्य इन तीनूंका अविनाभावतें सत्का लक्षण बणे है। || अथवा युक्तशब्दका समाहितभी अर्थ होय है। युक्त कहिये समाहित तदात्मक ततस्वरूप ऐसाभी || aacsexsabserawbreatpartmsatatussaidio For Private and Personal Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५६ ॥ अर्थ है । तातें उत्पाद व्यय ध्रौव्यस्वरूप सत् है, ऐसा अर्थ निर्दोष है । तातें इहां ऐसा सिद्ध होय है, जो, उत्पाद आदि तीनि तौ द्रव्यके लक्षण हैं । अरु द्रव्य लक्ष्य है। तहाँ पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षाकरि तौ तीनूही द्रव्यतें तथा परस्पर अन्यअन्य पदार्थ हैं। बहुरि द्रव्यार्थिकनयकी अपेक्षाकरि जुदे नाहीं दीखे हैं। तातें द्रव्यतें तथा परस्पर एकही पदार्थ है। ऐसें भेदाभेदनयकी अपेक्षाकरि | लक्ष्यलक्षणभावकी सिद्धि हो है ॥ इहां कोई कहै है, जो, प्रौव्य तौ द्रव्यका लक्षण अर उत्पाद व्यय पर्यायका लक्षण ऐसें कहना था, यामें विरोध न आवता, त्रयात्मक द्रव्यहीका लक्षण कहने में विरोध है। ताका समाधान जो, ऐसें कहना अयुक्त है। जातें सत्ता तौ एक है सोही द्रव्य है । ताके अनंत पर्याय हैं । द्रव्यपर्यायकी न्यारी न्यारी दोय सत्ता नाहीं है । बहुरि एकान्तकरि धौव्यहीकू सत् कहिये तो उत्पादव्ययरूप प्रत्यक्ष व्यवहारकै असत्पणां आवै । तब सर्व व्यवहारका लोप होय । तथा उत्पादव्ययरूपरूपही एकान्तकरि सत् कहिये तो पूर्वापरका जोडरूप नित्यभावविनाभी सर्वव्यवहारका लोप होय । तातें | त्रयात्मक सत्ही प्रमाणसिद्ध है, ऐसाही वस्तुस्वभाव है, सो कहनेमें आवै है ॥ आगै पूछ है कि 'नित्यावस्थितान्यरूपाणि' इस सूत्रमें नित्य कह्या, सो नित्यका स्वरूप न efineetiredi keertiseerineerineetiterisis For Private and Personal Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४५७ ।।। जान्या, सो कही? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ___॥ तद्भावाव्ययं नित्यम् ॥ ३१ ॥ - याका अर्थ- तद्भाव कहिये जो पहले समय होय सोही दूसरे काल होय सो तद्भाव है, सोही नित्य कहिये । जो पूर्वं था सोही यहू अब वर्तमानमें है ऐसा जोडरूप ज्ञान सो प्रत्यभिज्ञान कहिये । तिसका कारण जो वस्तुमें भाव सो तद्भाव कहिये । यह प्रत्यभिज्ञान है । सो विनाहेतु अकस्मात् न होय है । वस्तुमैं तद्भाव है ताकू जाने है, तातें यह सिद्ध होय है, जो, जिस स्वरूपकरि पहले वस्तु देख्या तिसही स्वरूपकरि वर्तमानविर्षेभी देखिये है । जो पहले था, ताका अ. भावही भया मानिये । बहुरि नवाही उपज्या मानिये तौ स्मरणका अभाव होय, तब जो स्मरणके आधीन लोकव्यवहार सो विरोध्या जाय है । तातें ऐसा निश्चय है, जो, तद्भावकरि अव्ययरूप है सो नित्य है । सो यहू कथंचित् जानना । सर्वथा नित्य कहतें कूटस्थके पर्याय पलटनेका अभाव ठहरे है । तब संसार तथा तिसकी निवृत्तिके कारणका विधानका विरोध आवै । इहां तर्क, जो, सोही वस्तु नित्य सोही अनित्य ऐसे कहनेमें तौ विरोध है । ताका समाधान करै है, जो, यह || विरुद्ध नाहीं है । जातें ऐसा कहिये है, ताका सूत्र कहें हैं For Private and Personal Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir akasatbeauty ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५८॥ ॥अर्पितानर्पितसिद्धेः ॥ ३२॥ याका अर्थ- अर्पित कहिये जो मुख्य करिये सो, तथा अनर्पित कहिये जो गौण करिये सो, इन दोऊ नयकरि अनेकधर्मस्वरूप वस्तुका कहना सिद्ध होय है। तहां अनेक धर्मस्वरूप जो वस्तु ताकू प्रयोजनके वशतें जिस कोई एकधर्मकी विवक्षाकरि पाया है प्रधानपणा जाने सो अर्पित कहिये ताकू उपनीत अभ्युपगत ऐसाभी कहिये। भावार्थ- जिस धर्मकुं वक्ता प्रयोजनके वश” प्रधानकरि कहै सो अर्पित है, यातें विपरीत जाकी विवक्षा न करै सो अनर्पित है । जातें जाका प्रयोजन नाहीं । बहुरि ऐसा नाही, जो, वस्तुमें धर्म नाहीं । ताकू गौणकरि विवक्षातें करै है। जाते | विवक्षा तथा अविवक्षा दोऊही सत्की होय है। तातें सवरूप होय ताकू प्रयोजनके वशतें अविवक्षा | करिये सो गौण है । तातें दोऊमें वस्तुकी सिद्धि है। यामें विरोध नाहीं है । इहां उदाहरण, जैसैं पुरुषके पिता पुत्र भ्राता भाणिजो इत्यादि संबंध हैं ते जनकपणां आदिकी अपेक्षातें विरोधरूप | है। नाहीं। जातें अर्पणका भेदतें पुत्रकी अपेक्षा तो पिता कहिये । बहुरि तिसही पुरुषकू पिताकी | अपेक्षा पुत्र कहिये भाईकी अपेक्षा भाई कहिये मामाकी अपेक्षा भाणिजो कहिये इत्यादि । तैसेंही | वस्तुकी सामान्यअर्पणातें नित्य कहिये । विषेशअर्पणातें अनित्य कहिये । मामें विरोध नाहीं । बहुरि | UtopixassertasvertistartistertapreritsAGeo artiseritwarerak For Private and Personal Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aspreetsoeritsapterespreerNareertvnearta ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४५९ ॥ ते सामान्यविशेष हैं। ते कथंचित् भेदअभेदकरि व्यवहारके कारण होय हैं । इहां सत् असत्. एकानेक नित्यानित्य भेदाभेद इत्यादि अनेक धर्मात्मक वस्तुके कहने में अन्यमती विरोध आदि दृषण बताते हैं। तहां सत् असत् दोऊ एकवस्तुविर्षे कहिये तो दोऊ प्रतिपक्षी || हैं, तिनकै विरोध आवेही । तथा दोऊनिका एक आधार कैसे होय? ताते वैयधिकरण्य दूषण आवै | है। दोऊकै एक आधारका अभाव है। बहुरि परस्पराश्रय कहिये सत् असत्कै आश्रय कहिये, तो पहले असत् होय तो आश्रय बणै । सो असत्कं सत्कै आश्रय कहतें पहली सत् नाहीं है। ऐसे दोऊका अभावरूप परस्पर आश्रय नामा दूषण है। बहुरि सत् काहेकरि है? तहां कहिये असतकरि है। तहां पूछिये है, असत् काहेकरि है तहां कहैं ? अन्य सत्करि । फेरि पूछिये है, अन्य सत् काहेकरि है? तहां कहै, अन्य असत्करि । ऐसें कहूं ठहरना नाहीं। तातें अनवस्थादृषण है। बहुरि . सत्य असत् मिलै असत्में सत् मिलै , तब व्यतिकरदूषण है । बहुरि सत्तें असत् होय जाय, अस त्ते सत होय जाय, तहां संकरदूषण है । बहुरि सत्की प्रतिपत्ति होय तहां असत्की प्रतिपत्ति नाहीं। | असक्की प्रतिपत्ति है, तहां सत्की प्रतिपत्ति नाहीं। ऐसे अप्रतिपत्तिदूषण है । बहुरि सत् होतें अ| सत्का अभाव, असत् होते सत्का अभाव, ऐसे अभाव नामा दूषण है । ऐसेंही ए आठ दूषण erotiseraster Brother Bxerceresserapy For Private and Personal Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६० ॥ सर्व विरुद्ध पक्षमें आयें हैं । तातें विरोधरूप अनेकधर्मस्वरूपकी सिद्धि नाहीं॥ ऐसें दूषण बतावै । ताईं कहिये, जो, ये दृषण जे सर्वथा एकान्तपक्षकरि ऐसे अनेकधर्म वस्तु इहैं, तिनकै आवै हैं। बहुरि अनेकधर्मविरुद्धरूप एकवस्तुमें संभवै हैं, तिनकू द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक नयकी अर्पणका विधानकरि प्रयोजनके वशतें मुख्यगौणकरि कहिये । तामें दूषण नाहीं। स्यादाद बडा बलवान है, जो, ऐसें भी विरोधरूपकू अविरोधरूपकरि कहै है । सर्वथा एकातकी यह सामर्थ्य नहीं, जो, वस्तुकू साधे । जैसा कहैगा, तैसेंही दूषण आवेगा । तातें स्याद्वादका सरणा ले वस्तुका यथार्थज्ञानकरि श्रद्धानकरि हेयोपादेय जानि हेयतें छूटि उपादेयरूप होय वीतराग होना योग्य है, यह श्रीगुरुनिका उपदेश है ॥ आगें पूछे है कि, सत्कै अनेकनयका व्यवहारका आधीनपणा है । तातें स्कंधनिकै भेदसंघाततै उत्पत्ति वणे है । परन्तु यह संदेह रह्या, जो, दोय परमाणुका आदिका संघात होय है । सो संयोगमात्रतेंही होय है, कि कोई और विशेष है? ऐसें पूछे कहै है, जो, संयोग होते एकत्वपणारूप बंधानतें संघातकी निष्पत्ति होय है । फेरि पूछे है, जो, ऐसें है तौ पुद्गल जातिकू छोडे नाही, अरु संयोग होयही, तब केई परमाणुनिकै तौ बंध होय, बहुरि अन्य केईके न होय, सो याका actorerativertissertatisextastextboortoons For Private and Personal Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानिका पंडित जयचंदजीकृता ।। पंचम अध्याय || पान ४६१ ॥ कारण कहा ? ताका समाधान, जो, तिन परमाणुनिके पुद्गलस्वरूपकरि अविशेष है, तौऊ अनंतपर्यायनिकै परस्परविलक्षणपरिणामकरि सामर्थ्य होय है, तातें बंध होय है, ऐसें प्रतीतिमें आवै है । याका सूत्र कहै हैं । स्निग्धरूक्षत्वाइन्धः ॥ ३३ ॥ याका अर्थ-स्निग्ध कहिये सचिक्कण रूक्ष कहिये लूखा इन दोऊपणातें पुद्गलपरमाणुनिक परस्पर बंध होय है। तहां बाह्य अभ्यंतर कारणके वशतें सचिक्कणपर्यायका प्रगट होना सो स्निग्ध है । तैसेंही रूक्ष है । ऐसें स्निग्धरूक्षपणा है । जो सचिक्कणगुणपर्याय होय सो तौ स्निग्धपणा है । तिसतें विपरीतपरिणाम होय सो रूक्षपणा है। दोऊनिकू हेतुकरि कह्या है । ऐसें बंध होय है । सो जहां दोय परमाणु रूक्ष तथा सचिकण परस्पर मिलें तब बंध होतें दोय अणुका स्कंध होय ॥ है। ऐसेंही संख्यात असंख्यात अनंत परमाणुनिका स्कंध उपजै है। तहां परमाणुनिमें रूक्ष | सचिक्कण गुण कैसे हैं ? सो कहिये है- एकगुण स्निग्ध दोयगुण स्निग्ध तीनिगुण स्निग्ध च्यारि | गुण स्निग्ध संख्यातगुण स्निग्ध असंख्यातगुण स्निग्ध अनंतगुण स्निग्ध ऐसे अनंतभेदरूप हैं। | ऐसेंही रूक्षगुणभी जानना । ऐसें रूक्ष सचिक्कणगुण परमाणु हैं । जैसें जल छेलीका दूध गऊका PAPARINGTARINAME.ORAPARINEEYPAPSARAMES For Private and Personal Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६२ ॥ का दूध का दूध तथा घृतविषै सचिक्कणगुण घाटि वाधिकार प्रवर्तें है, तथा पांशु कहिये धूली कणिका कहिये वालु रेत शर्करा कहिये काकराकी जिमी इत्यादिविषै रूक्षगुण घाटि वाधि है; तैसेंही परमाणुनिविषै स्निग्धरूक्षगुणकी घाटि वाधि प्रवृत्ति है, ऐसा अनुमान है । इहां एक दोय गुण कहने गुणनिके अविभागपरिच्छेद जानने ॥ आगें faresक्षगुण है निमित्त जाकूं ऐसा बंध है, सो अविशेषकर होता होयगा, ऐसा प्रसंग होतें जिनके बंध नाहीं होय है, तिनका निषेधकं सूत्र कहै हैं ॥ न जघन्यगुणानाम् ॥ ३४ ॥ याका अर्थ - जे जघन्यगुण परमाणु हैं, तिनकें बंध नाहीं हो है । जघन्य कहिये घाटिं घाट जानें गुण कहिये गुणके अविभागपरिच्छेद होय सो जघन्यगुण कहिये । सो जघन्यगुणकै बंध नाहीं है । सोही कहिये है, जो, एकगुण स्निग्ध होय तिस परमाणुकै एकगुण स्निग्धपरमाणुकरि तथा दोयगुण स्निग्धकरि तथा संख्यात असंख्यात अनंतगुण स्निग्धकर बंध नाहीं होय है । ही एकगुण स्निग्ध एकगुण रूक्षपरमाणुकरि तथा दोय आदि संख्यात असंख्यात अनंतगुण रूक्षपरमाणुनि करि बंध नाही हो है । ऐसैंही एकगुण रूक्षकैभी बंधका अभाव जानना । इहां कोई For Private and Personal Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६३ ॥ पू0, जो, जघन्यगुण परमाणु केई लोकमें होय हैं, ऐसा निश्चय काहे होय? ताका समाधान, जो, केई स्कंधनिमें सचिकणपणां घटता है, कोईमें वधता है, तथा केईमें रूक्षगुण घटता है, केईमें बधता है । ऐसें घटतें घटतें कोई परमाणु जघन्यगुणभी हैं, ऐसा अनुमानप्रमाणतें निश्चय होय है ॥ आगे ए दोऊ जघन्यगुण स्निग्धरूक्षपरमाणुनिकू वर्जिकरि अन्य स्निग्धरूक्षपरमाणुनिक परस्पर बंध होय है। ऐसा अविशेष प्रसंग होते, तहांभी जिनके बंध नाहीं होय है, तिनका निषेधका सूत्र कहै हैं ॥गुणसाम्ये सहशानाम् ॥३५॥ __ याका अर्थ- गुणसाम्य कहिये जिनकै अविभागपरिच्छेदरूप गुण बराबरि होय ऐसे परमाणुनिकै अर सदृश कहिये स्निग्धही स्निग्ध तथा रूक्षही रूक्ष होय तिनकैभी बंध नाहीं होय || है । इहां सदृशशब्दका अर्थ तो समानजातिके परमाणु है। बहुरि साम्यका अर्थ बराबरि अविभागपरिच्छेद है । तहां ऐसा अर्थ होय है, दोयगुण स्निग्धपरमाणुनिकै दोयगुण स्निग्धपरिमाणुनिकरि बंध नाही है। तीनि गुणस्निग्धके तीनि गुण स्निग्धकरि बंध नाही है । बहुरि दोय गुण | | स्निग्धपरमाणुनिके दोय गुण रूक्षपरमाणुनिकनिकरि बंध नाहीं है । दोय गुण रूक्षपरमाणुनिक | For Private and Personal Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४६४ ॥ दोय गुण रूक्षपरमाणुनिकरि बंध नाहीं है। बहुरि तीनि गुण रूक्षपरमाणुनिकें तीनि गुण रूक्षपरमाणुनिकरि बंध नाहीं है । इत्यादि समानगुण होय तथा सदृशभी होय तिनकें बंध नाही होय है । इहां सदृशका ग्रहण है, सो गुणकी विषमता होता बंध होय है ऐसें जनावनेके अर्थ है ।। __आगें ऐसे कहनेतें विषमगुण परमाणुनिकै तुल्यजातीयकै तथा अतुल्यजातीयकै नियमरहित बंधका प्रसंग होते जिनकै नियम है-तिनके जनावने... सूत्र कहै हैं ॥यधिकादिगुणानां तु ॥ ३६ ॥ __याका अर्थ- दोय अधिक गुणके परमाणुनिकही बंध होय है । दोय गुण जामें अधिक होय सो द्यधिकगुण कहिये । सो कौन दोय गुण ? परमाणुते दोयगुण अधिक परमाणु जामें च्यारि गुण है सो है। बहुरि इहां आदिशब्दकरि तीनिगुण प दोय अधिक गुण है । इत्यादिक दोयगुण अधिक समानजातीय तथा असमानजातीय परमाणुनिकै बंध होय है, अन्यकै नाही होय है। सोही कहिये है, दोयगुण सचिक्कणका. जामें होय ऐसै परमाणुका एकगुण स्निग्धकार तथा दोयगुण स्निग्धकरि तथा तीनिगुण स्निग्धकरि o बंध नाहीं है । जामें च्यारि गुणं स्निग्धका होय ताकरि बंध होय है । बहुरि तिसही दोय गुण For Private and Personal Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६५ ॥ स्निग्धके पांचगुण स्निग्धकरि तथा छहगुण स्निग्धकरि तथा सात आठ आदि संख्यात असंख्यात अनंतगुण स्निग्धकरिभी बंध नाहीं होय है । ऐसें तीनिगुण स्निग्ध पांचगुण स्निग्धकरि बंध होय है । तिससिवाय एक दोय तीनि च्यारि तथा छह सात आदि अनंतपर्यंत गुणसहित परमाणुनिकरि बंध नाहीं है । बहुरि च्यारिगुण स्निग्धपरमाणुक छहगुण स्निग्धपरमाणुकरि बंध होय है । वाकी पहले तथा अगिले गुणसहित परमाणुनिकरि बंध नाहीं है । ऐसेंही दोयगुण अधिक सर्वके विर्षे जोडना । बहुरि तैसेंही एक दोय तीनिगुण रूक्षपरमाणुनिकरि दोयगुण रूक्षपरमाणुकै बंध नाहीं है । च्यारिगुणरूक्षपरमाणुकै बंध होय है। तिसकै पांचगुणरूक्षादिकरि बंध नाहीं है। ऎसैंही तीनिगुण रूक्षादिकभी दोयगुण अधिककरि बंध जानना । ऐसेंही भिन्न जाति जे रूक्षके सचिक्कण ताकरि दोय. गुण अधिककरि बंध जानना ॥ इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ-स्निग्धके स्निग्धकरि दोयगुण अधिककरि बंध होय है । तथा रूक्षके रूक्षकरि दोयगुण अधिककरि बंध होय है । जघन्यगुण वर्जिकरि समगुण होऊ तथा विषमगुण होऊ दोयगुण अधिकहीकरि बंध है अन्यकरि नाहीं है । बहुरि सूत्रमें तु शब्द है सो पहले दोय सत्रकै निषेधके अर्थि है । तिस निषेधका व्यावर्तनके अर्थ है । तथा बंधकी विधिकू जनावै RAJAPAGAPATPROINERPREARRIAGDPRONPATPORNFOPRATHAORE For Private and Personal Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६६ ।। है | बहुरि इहां कोई अन्यमती तर्क करै, जो, परमाणु तौ सदा बंधरूपही है । परमाणु बुद्धिकार | कल्पना कीजिये है | तैसें एकपरमाणु के विषै अविभागपरिच्छेद कल्पिये है। तैसें बंधनरूप स्कंध है ताके विषै परमाणु कल्पिये हैं । तुमनें काहू परमाणुके बंध बताया काहू के निषेध बताया सो यह युक्त नाहीं । ताका समाधान, जातें आगममें पुद्गल के छह भेद कहे हैं। पृथवी जल छाया च्यारि इन्द्रियनि विषय रसादिकं कार्मणस्कंध परमाणु ऐसें । इनमें परमाणु कह्या है, सो सत्यार्थ प्रत्यक्षज्ञानी देखकर कहा है । तातें कल्पित नाहीं है । तातें केई परमाणुके बंध न होय है तिनके निषेभी है । ऐसा न कहना जो स्कंधही बंधानरूप सदा है, परमाणु नाहीं ॥ आगें अधिकगुणकरिबंध होय है, तुल्यगुणनिकरि न होय है, ऐसा कौंन अर्थि कह्या ? ऐसे पूछें सूत्र कहै हैं— ॥ बन्धेऽधिक पारिणामिकौ च ॥ ३८ ॥ याका अर्थ - बंध होतें अधिक गुण दोय हैं । ते हीनगुणकूं अपने परिणामस्वरूप करे हैं । इहां अधिक शब्दके गुणशब्दकी पूर्वसूत्रतें अनुवृत्ति करणी । ऐसें अधिकगुण ऐसें कहना । या भांति दोयगुण आदि स्निग्ध रूक्ष परमाणुकें चतुर्गुण आदि स्निग्ध रूक्ष परमाणुनिस्वरूप पारिणा For Private and Personal Use Only Scervin Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ।। पान ४६७ ॥ मिकपणां होय है । जैसें आला गुडमें मधुर रस बहुत होय तब तामें रेत आय पडै तिनकुं अपने मधुररसरूप करै तिसकू पारिणामिक कहिये, तैसे अन्यभी अधिकगुण होय सो अल्पगुण• अपने परिणामस्वरूप करै है। तातें पहली अवस्थाके अभावपूर्वक तीसरी अवस्था प्रगट होय है । अधिक.. गुण न रह्या हीनगुणभी न भया । ऐसें तीसरी अवस्था भई । ऐसें अधिकरणकै अर हीन गुणकै एकस्वरूपपणां होय है। जो ऐसें न मानिये तौ शुक्ल कृष्ण तंतृनिका एक रस्सा करै तिनके तारनिकै संयोग होतेंभी एकरूपपरिणाम नाही भया, धौला काला तार जुदे जुदे दीखवौ करै; तैसैं ठहरै । सो ऐसे है नाहीं। अधिकगुण हीनगुणका ऐसा एक परिणाम होय, जो, जुदाजुदा न दीखै ऐसा जानना । ऐसें कह्या जो पारिणामिकपणाकरि बंध तिसके होतें ज्ञानावरणादिक कर्मकी तीस कोडाकोडी सागर आदिकी स्थिति संभव है। आगे “उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्" ऐसा द्रव्यका लक्षण कह्या । अब अन्यप्रकारकरि द्रव्यका लक्षण कहें हैं ॥ गुणपर्ययवद्राव्यम् ॥ ३९ ॥ याका अर्थ- गुण अर पर्याय इनकरि सहित द्रव्य है । इहां गुणपर्याय जाकें होय सो द्रव्य For Private and Personal Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४६८ ॥ है, ऐसा प्रत्ययका अर्थ है । इहां मतुप्प्रत्ययकी उत्पत्तिके विर्षे प्रश्नका समाधान पूर्व किया, सोही है । कथंचित् भेदाभेद होते मतुप्प्रत्यय बणै है । बहुरि इहां पूछे है, गुण कहा तथा पर्याय कहा ? ताका उत्तर, अन्वयी तौ गुण है व्यतिरेकी पर्याय है। तहां क्रमवर्ती पर्यायनिमें जोडरूप एक चल्या जाय सो तौ गुण है । बहुरि न्यारेन्यारे स्वभावरूप पर्याय हैं । इन गुणपर्यायनिकरि युक्त होय सो द्रव्य है । इहां उक्तं च गाथा है ताका अर्थ- गुण ऐसा तो द्रव्यका विधान है बहुरि गुणका एक समुदाय सो द्रव्य है बहुरि द्रव्यके विकार कहिये क्रमपरिणाम ते पर्याय हैं ऐसा कह्या है। बहुरि तिनकरि अन्यून कहिये सहित द्रव्य है सो कैसा है ? अयुतप्रसिद्ध है संयोगरूप नाही, तादात्मक स्वरूप है बहुरि नित्य है अपने विशेषलक्षणकू कबहूं नाहीं छोडै है ।। ___ इहां ऐसा कह्या, जो, द्रव्य है सो अन्यद्रव्यतें जाकरि विशेषरूप होय जुदा दीखै तिस भावकू गुण कहिये । तिस गुणहीकरि द्रव्यकी विधि है, जो, ऐसा गुण न होय तो द्रव्यनिका | संकर कहिये पलटना ठहरै । जैसे जीव है सो पुद्गलादिक द्रव्यनितें ज्ञानआदि गुणनिकरि न्यारा है दीखे है । बहुरि पुद्गल आदि द्रव्य हैं, ते जीवद्रव्यतॆ रूप आदि गुणनिकरि न्यारे दीखे हैं। जो है| ऐसा विशेषगुण न होय तो आपसमें पलटना तथा एकता ठहरै । तातें सामान्य अपेक्षाकरि अन्वयी For Private and Personal Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता । पंचम अध्याय । पान ४६९ ॥ तौ ज्ञान आदि जीवके गुण हैं । बहुरि पुद्गल आदिके रूप आदि गुण हैं । बहुरि तिनका विकार विशेषरूपकरि भेदरूप भये ते पर्याय हैं । जैसें घटका ज्ञान पटका ज्ञान क्रोध मान इत्यादि जीवके पर्याय । बहुरि वर्ण गंध तीव्र मंद इत्यादि पुद्गलके पर्याय । बहुरि तिनतें कथंचित् अन्यपणां प्राप्त होता समुदाय है, सो द्रव्यनाम पावै है । जो समुदाय तिन गुणपर्यायनितें सर्वथा अनतरभूत होय जुदा पदार्थ न गिनिये, तौ सर्वहीका अभाव होय, सोही कहिये है | जो परस्पर भिन्नभिन्नलक्षणस्वरूप गुणपर्याय तिनका समुदाय होतें एक अनर्थान्तरभावतें समु दाय जुदा पदार्थ न मानिये तो सर्वका अभाव होय । जातें ते गुणपर्याय परस्पर न्यारेन्यारे पदार्थ हैं । सो जो प्रत्यक्षरूप गुण हैं, तातैं जुदे पदार्थ रस आदिक हैं, सो जो समुदाय तिस रूपसूं जुदा न ठहरै रूपमात्र समुदाय ठहरै, तब रस आदिक रूपतें न्यारे हैं । तिनतें समुदाय भी न्यारा भया । तब एकरूपमात्र रहने समुदाय न ठहरै । समुदाय तौ बहुतनिका होय, रूप तौ एकही है । समुदाय काहें कहना ? ऐसें समुदायका अभाव आया । याहीतें समुदायी सर्वही समुदायतें जुदे नाहीं, तिनका भी अभाव आया । ऐसें समुदायसमुदायी दोऊका अभाव होतें सर्वका अभाव आया । ऐसें रस आदि के विषैभी जोडना । तातें समुदायकूं जो चाहै है सो गुणपर्यायनि के समुदाय For Private and Personal Use Only प्रक 68 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वायसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। पंचम अध्याय ॥ पान ४७० ॥ रूप जो द्रव्य ताकूं कथंचित् संज्ञा संख्या लक्षण प्रयोजनादिकी अपेक्षा न्यारा पदार्थ मानना योग्य है | इहां प्रश्न, जो द्रव्यका लक्षण सत् ऐसा पहलें तौ कह्याही था, यह दूसरा लक्षण कहनेका कहा प्रयोजन है ? ताका उत्तर, पहले सत् लक्षण कह्या, सो तौ शुद्धद्रव्यका लक्षण हैं, सो एक है, सो सामान्य है, अभेद है, याकूं महान द्रव्यभी कहिये, जातें सर्व वस्तु है सो सत्ताकूं उल्लंघि नाहीं वर्तें हैं । सर्वद्रव्य सर्वपर्यायसत्ताके विशेषण हैं । जाकूं ज्ञानगोचर तथा वचनगोचर • कहिये सो सर्व सत्तामयी है । बहुरि द्रव्य अनेक हैं, तिनका भिन्नव्यवहार करने कूं यह गुणपर्यायसहितपणा दूजा लक्षण कह्या । सो यह लक्षण न कहिये तौ द्रव्यनिके गुणपर्याय न्यारेन्यारे हैं, ते द्रव्य न ठहरे, तब सर्वथा सतही द्रव्य ठहरै | चेतन अचेतन आदि द्रव्यनिका लोप होय, तब संसार मोक्ष आदि व्यवहारका भी लोप होय, तातैं दूजा लक्षण युक्त है । तिसही लक्षणतें अशुद्धद्रव्यकी सिद्धि है । जातें सत् द्रव्य दूसरे विशेषणसहित भया, तब दूसरेके मिलापतें अशुद्धता भई । जैसे सत् था सो चेतनतासहित तथा अचेतनतासहित कह्या, तब सत्कें अशुद्धता आई ऐसा अशुद्धद्रव्यभी कहिये, इत्यादि स्याद्वादकरि सिद्ध होय है, सो वार्तिकतें जानना ॥ बहुरि अन्यमती द्रव्यलक्षण अन्यथा कल्पै हैं । केई तौ क्रियावानपणा द्रव्यका लक्षण कहैं हैं । For Private and Personal Use Only QDiseas Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचमिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७१ ॥ सो आकाशविर्षे क्रिया नाही, तिनके द्रव्यपणा न ठहरै । बहुरि केई समवायिकारणपणा लक्षण कहै । हैं सोभी गुणकर्मकेविषं पाईये है। तब ते गुणकर्मभी द्रव्य न ठहरें । बहुरि कोई गुणवानपणा होते | क्रियावानपणा समवायिकारणपणा लक्षण कहे है । सो यह तौ गुणवानपणा कहनेतेही आय गया । क्रियावादपणा कहना आदि निःप्रयोजन है। बहुरि अनेकान्तका आश्रय ले विक्षातें कछु कहै तौ | निर्दोषही है । स्याद्वादका आश्रय लिये विवाद नाहीं है । बहुरि द्रव्यवि क्रमवर्ती अनेक धर्म हैं , | तथा तिन सर्व क्रमवर्तीधर्मनिकी साथि वर्तते अनेक धर्म हैं, तथा कालभेद न करिये तब सर्वकालमें एकही द्रव्य सहवर्ती क्रमवर्ती धर्मेनिस्वरूप एककाल है । ऐसें इस लक्षण करनेते सदानेकान्त क्रमानेकांत क्रमाक्रमानेकांत भली भांति सिद्ध होय है ॥ आगे कहे जे पांच द्रव्य तिनके लक्षणनिर्देश करनेतें पांचही द्रव्यका निश्चयका प्रसंग आवै है, तातें छठा द्रव्य न कह्या, ताके सूचनेके अर्थि सूत्र कहे हैं ॥कालश्च ॥४०॥ याका अर्थ- काल है सोभी द्रव्य है । इहां द्रव्य है ऐसा वाक्यशेष है। इस कालविभी | द्रव्यका लक्षण है । यातें द्रव्य है । द्रव्यका लक्षण दोयप्रकार कह्या है । सद्व्यलक्षणं उत्पादव्ययधौ ఆయనకునకలకలండనకులునిండుతనని For Private and Personal Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७२ ॥ व्ययुक्तं सत् ऐसा तथा गुणपयार्यवद्द्द्द्रव्यं ऐसा दोऊही लक्षण कालके विद्यमान है । तहां प्रथम तौ श्रन्यपणा काल है । जातैं स्वभावही व्यवस्थिति है । सो धौव्यपणा स्वकारणकृत है, काहू अन्यका किया नांही । बहुरि व्यय उत्पाद ये दोऊ अगुरुलघुगुणकी हानिवृद्धि की अपेक्षा स्वभावकृतही हैं । बहुरि परद्रव्यके परिणामनिकी अपेक्षा परकृतभी हैं । बहुरि गुण साधारण तथा असाधारण दोऊही कालके हैं । तहां असाधारणता सर्वद्रव्यनिपरि वर्तनाहेतुपणा है । अर साधारण अचेतनपणा अमूर्तिकपणा सूक्ष्मर्पणा अगुरुलघुपणा इत्यादिक है । बहुरि पर्याय उत्पाद व्यवरूप हो हैं, ते ही । तातें दोयप्रकारके लक्षणसहितपणातें आकाशआदिकीज्यों कालकै द्रव्यपणां प्रसिद्ध है । ताका अस्तित्वका चिह्न धर्मआदि द्रव्यकीज्यों पूर्वै कह्याही था, जो वर्तनालक्षण काल है ॥ इहां प्रश्न, जो, इहां कालद्रव्य कह्या अर धर्मआदि द्रव्य कहे थे, तहांही न कह्या, सो याका कहां प्रयोजन ? अजीव काया धर्माधर्माकाशकालपुद्गला ऐसैं क्यों न कह्या ? ताका समाधान, जो, तहां कहते तो कालके कायपणा ठहरता, सो याकै कायपणा नाहीं है । जातें कालके मुख्यपर्णे तथा उपचारकरिभी प्रदेशनिका प्रचयंकी कल्पना नाहीं है । धर्मादिककें तौ पूर्वै मुख्य प्रदेशनिका प्रचय कह्याही है असंख्येयाः प्रदेशा इत्यादि सूत्रमें । बहुरि पुद्गलपरमाणु एकप्रदेशमात्र हैं तौऊ For Private and Personal Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . ॥ सर्वामिविचाविका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७ ॥ पूर्वउत्तरभावप्रज्ञापननयकी अपेक्षाकरि उपचारकल्पनाकरि प्रदेशपचय कला ॥ ___भावार्थ- परमाणु संघातते स्कंधरूप होय हैं, तातें प्रदेशप्रचय होय है । बहुरि कालके दोऊही रीति प्रदेशप्रचयकी कल्पना नाहीं । तातें याकै अकायपणांही है। बहुरि जो कालकं धर्मादिकके पाठमें कहते तो तहां निष्क्रियाणि इस सूत्रवि धर्मआदि आकाशपर्यंत कियारहित कहे थे, तातें अन्य जे जीवपुद्गल तिनकै क्रियासहितपणांकी प्राप्ति आई थी, सो कालकैभी सक्रियपणां ठहरता । बहुरि जो आकाससे पहले काल कहते तो 'आ आकाशादेकद्रव्याणि ' इस सूत्रते आकाशके एकद्रव्यपणा ठहरता । तातें न्याराही इहां कालका उपदेश किया है ॥ . इहां पूछे है, जो, कालकू अनेकद्रव्य कहिये है, तहां कहा प्रमाण है ? ताका उत्तर, जो, आगमप्रमाणकरि कहिये है। लोकाकाशके जेते प्रदेश हैं तेते कालके अणु क्रियारहित एकएक आकाशके प्रदेशविर्षे एकएक न्यारेन्यारे लोको व्यापिकरि तिष्ट हैं। इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- लोकाकाशके प्रदेश एकएकके विर्षे जे एकएक रत्ननिकीज्यौं प्रगटपणे तिष्ठे हैं ते कालाणु जानने । रूपआदि गुणनिकरि रहित अमूर्तिक वर्तनालक्षण जो मुख्यकाल है, ताका यह आगमप्रमाण कहा। alonsackertainalistsreaddiseasesatores For Private and Personal Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वाथसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। पंचम अध्याय ॥ पान ४७४ ॥ Lifi. .. आगें, परिणामादिकरि जान्या जाय ऐसा व्यवहारकालके जानने` प्रमाण कहा है? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ सोऽनन्तसमयः ॥४०॥ याका अर्थ- काल है सो अनंत हैं समय जाके ऐसा है । इहां वर्तमानकाल एक समयमात्र है। तौऊ अतीत अनागत कालके समय अंतरहित हैं। तातें अनंत कहिये है । 'अथवा मुख्यकालकाही प्रमाण जानन· यह सूत्र है। जो, कालाणु एक है तौऊ अनंतपर्यायनिकू वर्तनाका कारण हैं। तातें ताकेविर्षे अनंतपणाको उपचार कीजिये है। बहुंरि समय है सो उत्कृष्टपणे कालका अंश है। तिसका समूहविशेषक् आवली इत्यादि जाननी ॥ आगें, गुणपर्ययवद् द्रव्य है ऐसा कह्या, तहां गुण कहा ? ऐसें पूछे सूत्र कहे हैं ॥द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणाः ॥४१॥ याका अर्थ- जिनका द्रव्य आश्रय है बहुरि जे आप अन्यगुणनिकरि रहित हैं, ते गुण हैं। इहां निर्गुण ऐसा गुणनिका विशेषण है, सो कौन अर्थि है सो कहिये है। दोय आदि परमाणुनिका स्कंधभी-द्रव्यकै आश्रय है । जाते परमाणुनित भया है सो व्याश्रया गुणा एताही 4 ..: For Private and Personal Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिपचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७५ ।। कहिये तो तिन स्कंधनिकै गुणपणां ठहरता। तातें निर्गुण कहने ते तिनके गुणका निषेध" भया ते स्कंधभी गुणसहित हैं, तातें द्रव्यही हैं, गुण नाहीं हैं । बहुरि द्रव्याश्रयी इस विशेषणते पर्यायनिक गुणाका निषेध होय है । जातें गुण हैं ते तो द्रव्यर्ते नित्यसंबंधरूप हैं । पर्याय हैं ते क्रमतें होय । सो कदाचित् होय विनशि जाय हैं । तातें जे नित्यही द्रव्यकूं आश्रयकरि प्रवर्तेते गुण हैं । ऐसें पर्याय हैं ते गुण नाहीं हैं। तहाँ जीवके गुण अस्तित्व आदिक तौ साधारण । बहुरि ज्ञानादिक असाधारण | पुद्गल के अचेतनत्व आदि साधारण । रूप आदिक असाधारण बहुरि पर्याय जीव घटका ज्ञान आदिक हैं । पुद्गलके घटकपाल आदिक हैं । 422 आगे पूछे हैं, बारवार परिणामशब्द कह्या ताका कहा अर्थ है? ऐसें पूछें उत्तरका सूत्र कहे हैं॥ तद्भावः परिणामः ॥ ४२ ॥ याका अर्थ- द्रव्य जिस स्वरूप परिणमे, ताकूं जिनका भाव कहिये, ऐसा तद्भाव है, सो परिणाम है । इहां इस सूत्र कहनेका अन्यप्रयोजन कहै हैं । गुण हैं ते द्रव्यतें जुदे पदार्थ हैं, ऐसा अन्य कोईका मत हैं । सो स्याद्वादीनिक अन्यमती कहे हैं । तुमारे यह मान्य है कि नाहीं ? ताकुं आचार्य कहें हैं, जो तुम मानूं जैसें तौ जुदा पदार्थ नाहीं मानें हैं, कथंचित् संज्ञासंख्यादि For Private and Personal Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वाना पंडित जयचंदजीवा ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७६ ॥ भेदकी अपेक्षाकरि द्रव्य गुण भेदरूपभी मानें हैं, तथापि तिसतें प्रदेशनिकी अपेक्षाकरि अभेद है । जातें तिस ही परिणाम हैं । सातैं जुदे नाहीं । ऐसें कहते पूछें हैं, जो, तुम परिणाम कवा सो कह्या ताका निश्चय के अर्थ यह सूत्र कया है, जो, धर्म आदि द्रव्य कहे ते जिसस्वरूपकरि परणमे ताकूं तद्भाव कहिये । तद्भावकू तत्वभी कहिये, सोही तद्भाव परिणाम है । सो ऐसा परिणाम दो प्रकार है, अनादिपरिणाम आदिमान् परिणाम । तहां अनादि तौ धर्मादिककें गतिहेतुत्वपणा आदिक हैं, सो सामान्य अपेक्षाकरि है । बहुरि विशेष अपेक्षा सोही परिणाम आदिमान् है । जातें पर्याय हैं ते उपजै हैं, विनशे हैं । तिनकू आदिसहित कहिये । तिनमें च्यारि द्रव्यनिका परिणाम तौ आगमगम्य है । बहुरि जीवबुलका परिणाम कथंचित् प्रत्यक्षगम्य भी है | इहां कोई कहैं, गुणपर्यांष दोय कहे अर नय द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिक ए दोय कहे । तहाँ तीसरा गुणानिय क्यों न का? ताका समाधान, जो, संक्षेपतें नय दोयही कहे हैं। तहाँ ऐसी विवक्षा है, जो पर्याय दोयप्रकार है । एक सहभावी एक क्रमवर्ती । तातें पर्याय कहने में गुणभी जान लेना । बहुरि नयनिका विस्तार करिये तब द्रव्य शुद्धअशुद्धकरि दोयप्रकार हैं । तैसें पर्यायकै दोय भेकरि सहभावी मवर्ती ऐसे । नमनिकै तीनिकी संख्या भी विरोधरूप नाहीं है । For Private and Personal Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७७ ।। एक द्रव्यार्थिक दोय भेदरूप पर्यायार्थिक, तथा द्रव्यार्थिक दोय पर्यायार्थिक एक, ऐसें दोय भंग तीनिके हैं । बहुरि दोयदोंय गिनियें तब च्यारिभी नय होय हैं । बहुरि द्रव्यार्थिकके नैगम संग्रह व्यवहार ए तीनि भेद , पर्यायार्थिकके अर्थ व्यंजन पर्यायकरि दोय भेद ऐसे पांचभी हैं। बहुरि द्रव्यके शुद्ध अशुद्ध दोय भेद, पर्यायार्थिकके ऋजुसूत्र शब्द समभिरूढ एवंभूत च्यारि भेद ऐसे छहभी नय होय हैं । बहुरि नैगम आदि सात कही हैं । ऐसेंही अष्ट आदिकी संख्याभी होती जाय है । जाते शब्द अपेक्षा नय संख्यात कही है । ऐसें गुणपर्यायका कथंचित् भेदरूप कथन है, सो अयुक्त नाहीं है । गुणपर्ययव्य है.ऐसा लक्षण द्रव्यका निर्दोष है ॥ ऐसें इस पांचवां अध्यायमैं पंचास्तिकाय छह द्रव्यका तथा तिनके भेदसहित गुणपर्यायनिका निरूपण कीया, ताका व्याख्यान सर्वार्थसिद्धि नाम संस्कृतटीकाते देखि देशकी भाषामय वचनिका करी है। ताळू वाचि सुनिकरि भव्यजीव तिनका यथार्थस्वरूप जानि श्रद्धा करो, चारित्रकी शुद्धता करो । ऐसें स्वर्गमोक्षका मार्ग सुगम होय है । बहुरि याका विशेष व्याख्यान तत्वार्थवार्तिक तथा . श्लोकवार्तिकविर्षे है। तहां स्वमतका स्थापन परमतका निराकरणरूप बहुत व्याख्यान है। तहांतें जानना ॥ For Private and Personal Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वायसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४७८ ॥ SAGAPAGAPORRNAPOORHARATPARSACARPANACOOPEORAPASPARSANSAR ॥छप्पय॥ अस्तिकाय हैं पंच कालयुत कथन दरख पद, तिनके गुण परजाय भेद लक्षण वहु परगट ॥ परमत स्वमत विभाग हेतु भाषे श्रुतधरमुनि, वार्तिक वृत्ति वखान विविधि कीनूं शिष्यनि सुनि ॥ लखि लेश देशभाषामयी करी वनिका सुनि धुनी, जानूं सरधा सांची करौ धरि चारित शिव ल्यो गुनी ॥१॥ ऐसे तत्वार्थनिका है अधिगम जाकर ऐसा जो मोक्षशास्त्र, ताविर्षे पांचवां अध्याय समाप्त भया ॥५॥ For Private and Personal Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवनानका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४७९॥ NEERPORARASPARSAFARPRATARPRINEARPANGAPAGAPASPARASARAN ॥ नमः सिडेभ्यः॥ ॥ आगे छठे अध्यायका प्रारंभ है ॥ दोहा- मोह राग रुष भाव ये, निश्चय आश्रय तीनि ॥ हति ध्यानी ज्ञानी भये, नमूं तिनहि गुणलीन ॥ १॥ ऐसें मंगलाचरणके अर्थि नमस्कार करि सर्वार्थसिद्धि नाम टीकाके अनुसार कहिये है। तहां पंचम अध्यायमें अजीवपदार्थका व्याख्यान किया । अब ताके अनंतर आसवपदार्थका व्याख्यान किया चाहिये । ता तिस आस्रवपदार्थकी प्रसिद्धिके अर्थि सूत्र कहें हैं ॥कायवाङ्मनःकर्म योगः ॥१॥ ___याका अर्थ- काय वचन मन इनका कर्म सो योग है । तहां काय आदि शब्दनिका अर्थ | तो पहले कहा था, सोही जानना । बहुरि कर्मशब्दका अर्थ इहां क्रिया है । जातें कर्म अरु क्रियामें | | इहां भेद नाहीं है। ऐसे काय वचन मनकी क्रिया है सो योग है। तहां ऐसा जानना, जो, For Private and Personal Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचानका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८०॥ इहां भावार्थ ऐसा, जो, मनवचनकायके निमित्त आत्माके. प्रदेशनिका चलना, सो योग है । बहुरि इहां वीर्यांतराय ज्ञानावरणका क्षयोपशमजनित लब्धिरूप शक्ति कही, सो इनका क्षय होतेंभी कायवचनमनकी वर्गणाके निमित्तते सयोगकेवली आत्माके प्रदेशनिका चलना है, | तातें तहांभी योम जानना ।। आगे शिष्य कहै है, जो, तीनिप्रकार योग कहे ते हम जाने, परंतु प्रकरण आस्रवका है, सो अब को, आस्रवका लक्षण। कहा है ? ऐसें पूछे कहै हैं, जो, यह योगशब्दकरि कहिये सो संसारी जीवके आस्रव है ऐसा सूत्र कहै हैं ॥स आस्रवः ॥२॥ याका अर्थ- कह्या जो योग सो आस्रव है। जैसे सरोवरके जल आवनेका द्वार होय | सो जलके आवने कू कारण है, ताकू आस्रव ऐसा कहिये, तैसें इहांभी योगद्वारकरि आत्माकै कर्म आवै है, तातें योगही आस्रव है । ऐसा नामके योग्य है । इहां ऐसाभी दृष्टान्त जानना। जैसें आला वस्त्र चौगिरदतें आई रजकू ग्रहण करै है तथा लोहका पिंड अमिकरि तपाये जलकू खेंचे | है, तैसें कषायनिकरि सहित जीव.योगद्वारकरि आये कर्मकू सर्व अपने प्रदेशनिकरि ग्रहण करे है ।। For Private and Personal Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ANDSCAD www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४८९ ॥ आत्मा के प्रदेशनिका चलना सो योग है । सो निमित्तके भेदतें तीनि प्रकार भेद कीजिये है, काययोग, वचनयोग, मनोयोग | तहां आत्माके वीर्यांत रायकर्मका क्षयोपशम होतें औदारिक आदि सात काय तिनकी वर्गणामें एक कायवर्गणाका अवलंबनकी अपेक्षातें भया जो आत्मप्रदेशनिका चलना, सो काययोग है । बहुरि शरीर नामा नामकर्मके उदयकरि कीया जो वचनवर्गणा ताका अवलंबन के होते, बहुरि वीर्यांतरायकर्म तथा श्रुत अक्षर आदि ज्ञानावरण कर्मका क्षयोपशमं करि कया जो अभ्यंतर वचनकी लब्धि कहिये बोलनेकी शक्ति ताकी संनिधि होतें, वचनपरिणामके सन्मुख भया जो आत्मा ताके प्रदेशनिका चलना, सो वचनयोग है । बहुरि अभ्यंतर तौ नोइन्द्रि यावरण नामा 'ज्ञानावरणकर्म अर अंतरायकर्मके क्षयोपशमरूप लब्धि ताका निकट होतें, अर बाह्य मनोवणाका आलंबन होते मनःपरिणाम के सन्मुख जो आत्मा ताकें प्रदेशनिका चलना, सो मनोयोग है । आगे पूछें हैं, जो कर्म पुण्यपापभेदकर दोयप्रकार है, तिसका आस्रवका कारण योग है सो अविशेषकरिहीं है, कि कुछ विशेष है? ऐसें पूछे सूत्र कहे हैं ॥ शुभः पुण्यस्याशुभः पापस्य ॥ ३ ॥ For Private and Personal Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वाथसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पंचम अध्याय ॥ पान ४८२ ॥ याका अर्थ- शुभयोग तौ पुण्यका आश्रव करै है । अशुभ योग पापका आश्रव करै है । तहां शुभयोग कहा ? अशुभयोग कहा? सो कहिये हैं । प्राणनिका घात अदत्तका ग्रहण मैथुनसेवन इत्यादिक तो अशुभका योग है। झूठ बोलना कठोरवचन कहना ऐसें असत्यवचन आदि अशुभ वचनयोग है । परका घातका चितवन करना, ईर्षा राखनी, अदेखसाभाव करना इत्यादि | अशुभमनोयोग है । यातें उलटा शुभयोग है। तहां अहिंसा अस्तेय ब्रह्मचर्यादिक शुभकाययोग | है । सत्यवचन हितमित भाषण आदि शुभवचनयोग है। अरहंतआदिविर्षे भक्ति स्तवविर्षे रुचि शास्त्रआदिविर्षे विनय आदि प्रवृत्ति ए शुभमनोयोग हैं । इहां प्रश्न, जो, योगकें शुभ अशुभ परिणाम कैसे ? ताका उत्तर, जो, शुभपरिणामकरि निपज्या योग सो तौ शुभ है । बहुरि जो अशुभपरिणामकरि निपज्या सो अशुभयोग है । बहुरि | शुभअशुभकर्मके कारणपणातें शुभअशुभयोग नाहीं हैं। जो ऐसा होय तौ शुभयोगही न ठहरै । जातें शुभयोगते ज्ञानावरणादि घातियाकर्म पापरूप हैं, तिनकाभी आश्रव होय है। तातें पापका | कारण शुभयोग नाहीं ठहरै। तहां जो कर्म आत्माकू पवित्र करै, अथवा याकरि आत्मा पवित्र होय ऐसें पुण्य कहिये । सो सातावेदनीय आदिक हैं। बहुरि आत्मानं शुभते पाति कहिये राखे । For Private and Personal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पष्ठ अध्याय ॥ पान ४८३ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir शुभरूप न होनें दे सो पाप है । सो असातावेदनीय आदिक हैं | आगे पूछे है, जो यहू आश्रव सर्व संसारी जीवनिकै समानफलका कारण है, कि किछु विशेष है? ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं ॥ सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयोः ॥ ४॥ याका अर्थ · - कषायसहित जीवकै तौ सांपरायिक आश्रव होय है । बहुरि कषायरहित जीव, ईर्यापथ आश्रव होय है । इहां स्वामीके भेदतें आश्रवविषै भेद है । तहां स्वामी दोय हैं, सकषयी जीव अकषायी जीव । तहां कषाय जे क्रोधादिक ते कषायसारिखे हैं । जैसैं फिटकडी लोध आदि कषायले द्रव्य होय हैं, ते वस्त्रके रंग लगनेकूं कारण हैं; तैसें ए क्रोधादिकभी आत्मा के कर्म लेपके कारण हैं । तातें इनकुंभी कषाय कहिये हैं । ऐसें कषायनिकरि सहित होय ताकूं सकषायी कहिये । बहुरि कषायरहित होय सो अकषायी है । बहुरि संपराय नाम संसारका है, सो जाका संसार प्रयोजन है ऐसा जो कर्म ताकूं सांपरायिक कर्म कहिये । बहुरि ईर्याभाव योगनिकी गतिका है तिसहीकरि कर्म आवै, ताकूं ईर्यापथकर्म कहिये | इनका यथासंख्य संबंध करना। तहां सकषायी मिथ्यादृष्टीकूं आदि देकरि जीव हैं, तिनकै तो सांपराय For Private and Personal Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८४ ॥ कर्मका आश्रव होय है । बहुरि कषापरहित जीव हैं, जो, उपशांतकषायकू आदि देकरि तिनके ईर्यापथकर्मका आश्रव होय है । इहां भावार्थ ऐसा, जो, सकपायी जीव तौ कर्मकी स्थिति अनुभाग पडै है । बहुरि अकषायी जीवक स्थिति अनुभाग नाहीं । एकसमय मात्र आश्रव होय, तिसही समय झंडि जाय है। आगें आदिमें कह्या जो सांपरायिक आश्रव ताके भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं॥ इन्द्रियकषायाव्रतक्रियाः पंचचतुःपंचपंचविंशतिसंख्याः पूर्वस्य भेदाः ॥ ५॥ ___ याका अर्थ- पहले कह्या जो सांपरायिक आश्रव ताके भेद- इंद्रिय पांच, कषाय च्यारि, अव्रत पांच, क्रिया पचीस ए गुणतालीस भेद हैं। इहां इन्द्रिय आदिनिकै पंच आदिकी संख्याकरि यथासंख्य जानना । इंद्रिय पांच, कषाय च्यारि, अव्रत पांच, क्रिया पचीस ऐसें । तहां पंच इन्द्रिय तौ पहले कही थी सोही । बहुरि कषाय क्रोध आदिक । बहुरि पांच अव्रत हिंसा आदिक आगे कहसी । बहुरि क्रिया पचीस कहिये हैं। तहां जो चैय गुरु प्रवचननिकी पूजा करना इत्यादिक जो सम्यक्त्वकी वधावनेहारी क्रिया होय सो सम्यक्त्वक्रिया है ॥१॥ अन्य देवताका स्तवनआदिरूप मिथ्यात्वकी कारण प्रवृत्ति सो मिथ्यात्त्रक्रिया है ॥ २॥ कायआदिकरि गमनागमन आदिका For Private and Personal Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८५ ॥ प्रवर्तन, सो प्रयोगक्रिया है ॥ ३ ॥ संयमी पुरुषकै असंयमके सन्मुखपणा, सो समादानक्रिया है ॥४॥ ईर्यापथगमन करना, सो ईर्यापथक्रिया है ॥ ५ ॥ ऐसें पांच ए क्रिया भई ॥ बहुरि क्रोधके वश” परकू दोष लगावनेकी प्रवृत्ति दुष्टस्वभावता, सो प्रादोषिकी क्रिया | है ॥ १ ॥ दुष्टपनाके कार्य चोरी आदिका उद्यम करना, सो कायिकी किया ॥२॥ हिंसाके उपकरण शस्त्रादिकका ग्रहण, सो अधिकरणिकी क्रिया है ।। ३ ॥ जाते आपकू परकू दुःख उपजै ऐसा | प्रवर्तन, सो पारितापिकी क्रिया है ॥ ४ ॥ आयु इन्द्रिय बल उच्छास निःश्वास जे प्राण तिनका वियोग करना, सो प्राणातिपातिनी क्रिया है ।। ५ ॥ ऐसें ए पांच क्रिया ॥ - बहुरि प्रमादी पुरुषकै रागभावका आदितपणातें रमणीकरूप देखनेका अभिप्राय सो दर्शनक्रिया है ॥ १ ॥ प्रमादके वश” स्पर्शनयोग्य वस्तुकविर्षे रागपरिणामतें प्रवृत्ति, सो स्पर्शनक्रिया है ॥ २ ॥ विषयके अपूर्व नवे नवे कारण आधार उपजावना, सो प्रत्ययिकी क्रिया है ॥ ३ ॥ जहां स्त्री पुरुष पशु बैठते प्रवर्तते होय तिस क्षेत्र में मलमूत्र क्षेपणा, सो समतानुपातक्रिया है॥४॥ विनाझाड्या विनामर्दलीथिवीउपरि काय आदिका निक्षेपण करना, सो अनाभोगक्रिया है ॥ ५॥ ऐसे ए पांच क्रिया ॥ For Private and Personal Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८६ ॥ बहुरि परके करने योग्य क्रिया आप करै सो स्वहस्तक्रिया || १ || पापका जाकरि आदानग्रहण होय इत्यादिक प्रवृत्तिका विशेषका भला जानना, सो निसर्गक्रिया है || २ || परका आचखा जो सावद्य कहिये पापसहितकार्य आदिकका प्रगट करना, सो विदारणक्रिया ॥ ३ ॥ जैसें अरहंतकी आज्ञा है, तैसैं आवश्यक आदिकी प्रवृत्ति चारित्रमोहके उदय आपसूं करी न जाय ताका अन्यथा प्ररूपण करै, सो आज्ञाव्यापादिकी क्रिया है ॥ ४ ॥ साग्र कहिये कपट तथा आलस्य करि शास्त्रोक्तविधान करने के विषै अनादर करना, सो अनाकांक्षाक्रिया है || ५ || ऐसें ए पांच क्रिया भई ॥ बहुरि छेदन भेदन बिगाडना आदि क्रियाविषै तत्परपणा तथा अन्यपुरुष आरंभ करै तहां आपके हर्ष होय, सो प्रारंभक्रिया है ॥ १ ॥ परिग्रहकी रक्षाके अर्थ प्रवर्त्तना, सो पारिग्राहिकी क्रिया है ॥ २ ॥ ज्ञानदर्शन आदिविषै कपटरूप प्रवर्तना ठगने के उपाय, सो मायाक्रिया है ॥ ३ ॥ अन्य मिथ्यादृष्टिपुरुष मिथ्यात्व के कार्यविषै प्रवर्ते है, ताकूं प्रशंसाकरि गाढा करै जैसे तू भलै करै है इत्यादिक कहना, सो मिथ्यादर्शनक्रिया है ॥ ४ ॥ संयमके घातककर्मके उदयके वशर्तें अत्यागरूप प्रवर्तना, सो अप्रत्याख्यानक्रिया है ॥ ५ ॥ ऐसें ए पांचक्रिया भई ए सर्व मिलि पचीस क्रिया भई || एक इन्द्रियकूं आदि देकर हैं, ते कार्यकारणके भेदतें भेदरूप भये संते सांपरायिककर्मके आश्रवके द्वार हो हैं ॥ For Private and Personal Use Only sex Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८७ ॥ ApaperPORNOREAppRATAPAIKARAOPARGAOPARGAp2spita इहां इन्द्रिय कषाय अव्रत तो कारण हैं । बहुरि किया हैं ते तिनके निमित्त होय हैं, तातें कार्य हैं । ऐसें भेदरूप जाननै । इहां कोई कहै, इन्द्रिय कषाय अव्रत ए क्रियास्वरूपही हैं, तातें क्रियाके ग्रहणते ग्रहण भयेही, जुदे काहेदूं कहे? ताकू कहिये, जो, ऐसें नाहीं। जाते एकान्त नाहीं है । जो इन्द्रियादिक क्रियास्वभावही हैं । प्रथम तौ नाम स्थापना द्रव्यरूप इन्द्रियादिक हैं' ते क्रियास्वभाव नाहीं हैं, अर आश्रवकू कारण हैंही, सो न्यारे कहे चाहिये । बहुरि ऐसाभी नही, जो, ए इन्द्रियादिक द्रव्याश्रवही हैं। भावाश्रकर्मका ग्रहण है, सो पचीसक्रियातें होय है । जाते योगरौं भया जो कर्मका ग्रहण ताकू द्रव्याश्रव मानिये है । तातें ऐमा है, जो इन्द्रियकषायावत हैं ते कारणरूप भावाश्रव हैं अर कार्यरूप पचीस क्रिया हैं। सो कारण कार्य दोऊही कहे चाहिये । इन कारणनिविना क्रिया होय नाहीं । अर कारण विद्यमान रहे तेते क्रिया प्रवर्तेही। ए पचीस क्रिया कही ते संक्षेपरूप कहीं हैं। इनका विस्तार क्रियाके स्थानक असंख्यातलोकमात्र हैं तिनका विशेष अगिले सुत्रमें ज्ञान अज्ञान तीव्र मंद भाव आदिकरि कहसी ॥ - बहुरि कोई कहै, इन्द्रियतेंही सर्व आश्रव हैं । इनही लोक कषायादिकविर्षे प्रवर्ते है, तातें F कषायादिकका ग्रहण न चाहिये । ताडूं कहिये, ऐसा नाहीं है । जातें इन्द्रियनिकी रागसहित For Private and Personal Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८८ ॥ प्रवृत्तिके कारण प्रमत्तगुणस्थानतांईही है, कषायतें आश्रव अप्रमत्तादिकविषैभी हैं । जो इन्द्रियही कहिये कषाय नही कहिये तौ अप्रमत्तादिकविषै आश्रव न ठहरै । बहुरि एकेन्द्रियादि असंज्ञीपंचेन्द्रिय जीवनपर्यंत यथासंभव इन्द्रियमनका अभाव होतेंभी क्रोधादिनिमित्ततें आश्रव होय है सो न ठहरै | बहुरि कोई कहै कषायहीतें आश्रव है, तातें इन्द्रियादिक काहेकूं कहना ? ताकूं कहिये, सत्तारूप कषायकर्मका सद्भाव उपशांतकषायविषैभी है । ताके सांपराय आश्रवका प्रसंग आवै तथा योगनिमित्तक आश्रव तहांभी है, ताका अप्रसंग आवै है । तातें कषायमात्रही कहना युक्त नाहीं । बहुरि कोई कहै अत्रतही कहना, यामें इन्द्रियादि सर्व आगये । ताकूं कहिये, अव्रत तो भावमात्र, है, ताकी प्रवृत्ति इन्द्रियादिकरूप है, सो कहेविना कैसें जानिये ? तातें इन्द्रिय कषाय अत्रत किया च्याखौंही कहना युक्त है ॥ आगें इहां कोई कहै है, जो, मन वचन काय योग हैं ते सर्व आत्माके कार्य हैं, तातें सर्व संसारीजीवनिकै समान हैं । तातें बंधका फल भोगनेमें विशेष नाहीं है । ऐसा कहतें कहे हैं। जो, यह ऐसें नाहीं हैं । जातें योग सर्वही जीवनिकेँ पाईये हैं । अनंतभेद लिये हैं, सो ऐसा है सो कहिये हैं। ताका सूत्र - तौऊ तिन जीवनिके परिणाम For Private and Personal Use Only prerities Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४८९ ॥ ॥ तीव्रमन्दज्ञाताज्ञातभावाधिकरणवीर्यविशेषेभ्यस्तद्विशेषः ॥ ६ ॥ याका अर्थ - तीव्रभाव मंदभाव ज्ञातभाव अज्ञातभाव अधिकरण वीर्य इनके विशेष तिस आश्रवका विशेष है। तहां बाह्य अभ्यंतर के कारणके वशर्तें उदयरूप भया जो उत्कट परिणाम सो तीव्र है । यातें विपरीति जो उत्कट नाहीं, सो मंद है । यहू प्राणी मैं मारूं ऐसें जानि मारने की प्रवृत्ति करै, सो ज्ञात ऐसा कहिये । मदतें तथा प्रमादतें विनाजाणिकरि प्रवृत्ति होय, सो अज्ञात है । जाविषै कार्य अधिककरि कीजिये, सो अधिकरण है, या आधारभी कहिये तथा द्रव्य कहिये । द्रव्यकी तिन शक्तिका विशेष, सो वीर्य है । भावशब्द प्रत्येक दीजिये । तब तीव्रभाव मंदभाव इत्यादि जानना । इनके विशेष तिस आश्रवका विशेष है । जातैं कारण के भेद कार्यविभी भेद होय है ऐसें जानना || sai भावार्थ ऐसा, जो, क्रोध आदिके अतिबंधनेतें तीव्रभाव होय है, तिन कषायनिके मंदउदय मंदभाव हो है । बहुरि या प्राणी कूं मैं मारूं ऐसा परिणाम भी न होय अर प्राणी मात्रा जाय ताहि जाणें जो यह माया गया तथा आप जाणिकरि मारै सो ज्ञातभाव है । बहुरि मदिरादिकके निमित्त इन्द्रियनिका असावधान होना, सो मद तथा असावधानीतें प्रवर्तना प्रमाद For Private and Personal Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ पष्ठ अध्याय ॥ पान ४९०॥ है। इनके वशतें विनाजाणे प्रवृत्ति करना, सो अज्ञातभाव है। पुरुषका प्रयोजन जाकै आधार होय सो वस्तु द्रव्य अधिकरण है। द्रव्यकी शक्ति सो वीर्य है। बहुरि कषायनिके स्थानक असंख्यातलोकप्रमाण है । तातें जीवनिके भाव बहुत हैं। तातें तिनका अभावमें विशेष जनना । बहुरि अनुभागके भेदतें आश्रवनिविभी भेदसिद्धि हो है । इसहीते जीवनिकै शरीरादिकका अनंतपणा सिद्ध है । ऐसा भावार्थ जानना ॥ आगें पूछे है, जो, अधिकरण कह्या ताका स्वरूप जान्या नाहीं, सो कहौ। ऐसे पूछ तिस अधिकरणके भेदके प्रतिपादनके द्वारकरि ताका स्वरूपका निर्णयके अर्थि सूत्र कहे हैं ॥अधिकरणं जीवाजीवाः ॥७॥ याका अर्थ- आश्रवका अधिकरण जीवद्रव्य अजीवद्रव्य ऐसें दोयभेद लिये है। तहां | जीव अजीवका लक्षण पहले कह्या तेही हैं । इहां अधिकरणविशेष जनावनेकू फेरि नाम कहे हैं। सो अधिकरण हिंसाआदिका उपकरणपणा है । इहां कोई कहै, जीव अजीव मूलपदार्थ दोयही हैं। ताते सूत्रमें द्विवचन चाहिये । ता• कहिये, ऐसें नाहीं है । इहां अधिकरणसामान्य नाहीं है । | जीव अजीवके पर्याय अधिकरण हैं। तातें जिसतिस पर्यायसहित द्रव्य बहुतप्रकार हैं । तातें बहु For Private and Personal Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Rex 2.30 20 www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९९ ॥ वचन है | से यह अधिकरण आश्रवका है ऐसा संबंध अर्थके वशर्तें सूत्रमें कारण ॥ आगें जीवाधिकरण के भेद जानने के अर्थि सूत्र कहै हैं— Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ आद्यं संरम्भसमारम्भारम्भयोगकृतकारितानुमतकषायविशेषैस्त्रिस्त्रिास्त्रश्चतुश्वकेशः॥८॥ याका अर्थ - आदिका जीवाधिकरण है, सो संरंभ समारंभ आरंभ ए तीनि बहुरि मन वचन काय योग तीनि कृत कारित अनुमोदना ए तीन, क्रोध मान माया लोभ कषाय च्यारि ए एक एकप्रति देना ऐसा परस्पर गुणे एकसौ आठ भेदरूप है । तहां प्रमादी जीवकै हिंसाआदिके विषे प्रयत्न कहिये उद्यमरूपपरिणाम सो संरंभ है । बहुरि हिंसा के कारणका अभ्यास करना सामग्री मिलावणी सो समारंभ है । प्रक्रम कहिये आरंभ करणा सो आरंभ है । ऐसें ए तीनि भये । बहुरि योग पूर्वै कही । मन वचन काय भेद लिये तीनि । बहुरि कृत कहिये आप स्वाधीन होय करै सो, कारित कहिये परकने करावे सो, अनुमत कहिये पैला करै, ता हूं आप मन वचन कायकरि भला जाने ऐसें तीनि । बहुरि क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि कषाय इनका लक्षण पूर्वे ह्या सोही ऐसें । विशेषशब्द इन सर्वनिर्के संबंध करणा । संरंभविशेष समारंभविशेष इत्यादि । जाकर अर्थ अन्यअर्थ लेकर जुदा कीजिये सो विशेषशब्दका अर्थ है । ऐसें आदिका जीवाधिकरण है, सो एते For Private and Personal Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९२ ॥ विशेषनिकरि भेदरूप कीजिये है । बहुरि त्रिआदि च्यारि शब्द हैं ते सुचप्रत्ययान्त हैं, ते यथानुक्रम | संबंधकरि लेने । संरंभादि तीनि, योग तीनि, कृत आदि तीनि, कषाय च्यारि इन गणतीकी रीति सुच्प्रत्ययकरि जाणिये है । बहुरि एकशः शब्दकरि वीप्स्या कही है । एकएकप्रति तीनि आदि भेद | प्राप्त करने, सोही कहिये हैं। क्रोधकृत कायसंरंभ, मानकृत कायसंरंभ, मायाकृत कायसंरंभ, लोभकृत कायसंरंभ, क्रोधकारित कायसंरंभ, मानकारित कायसंरंभ, मायाकारित कायसरंभ, लोभकारित कायसंरंभ, क्रोधानुमत कायसंरंभ, मानानुमत कायसंरंभ, मायानुमत कायसंरंभ, लोभानुमत कायसंरंभ । ऐसें बारह कायसंरंभ भये । ऐसें वचनयोग मनोयोगविर्षे बारहबारह प्रकार संरंभ होय । ते भेले किये छत्तीस होय । तैसेंही छत्तीस समारंभ होय । तथा तैसेंही आरंभ होय । सर्व जोडि जीवाधिकरण एकसो आठ होय हैं। बहरि सूत्र में चशब्द है सो अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण संज्वलन जे कषायके भेद च्यारि तिनकरि च्यारिसे बत्तीस भेद होय हैं। ऐसे असंख्यातभेदके समुच्चयके अर्थि हैं। आगें दूसरा अजीवाधिकरणके भेद जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ निर्वर्तनानिक्षेपसंयोगनिसर्गा द्विचतुर्द्वित्रिभेदाः परम् ॥९॥ NAGARPAPPALNPKAFARPARINFANPPROACOPACKFDPANCAFARPAGAFEIAS For Private and Personal Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 24. AND CONDONADONGAR www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वासिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९३ ॥ याका अर्थ निर्वर्तना निक्षेप संयोग निसर्ग ये च्यारि । तहां निर्वर्तनाके भेद दोय, निक्षेपके च्यारि भेद, संयोगके दोय भेद, निसर्गके तीनि भेद । ए अजीवाधिकरण हैं, ते संरंभादिकर्ते परं कहिये अन्य हैं | तहां जो निपजाईये सो निर्वर्तना है । बहुरि जो निक्षेपणा करिये धरिये सो निक्षेप है । बहुरि जो संयोजन करिये मिलाईये सो संयोग है । बहुरि जो निसर्जन करिये प्रवर्ताईए सो निसर्ग है । इनका दोय आदि संख्यातें अनुक्रमतें संबंध करिये। निर्वर्तनाके दोय भेद, निक्षेपके च्यारि भेद संयोगके दोय भेद, निसर्ग के तीनि भेद ए अजीवाधिकरण के भेद हैं। इहां सूत्र में परवचन है, ताका अन्य ऐसा अर्थ लेणा । ए संरंभादिक जीवाधिकरण कहे तिनतें अन्य हैं। जो ऐसा न लीजिये तौ निर्वर्तना आदि जीवहीके परिणाम हैं । तातें जीवाधिकरणही ठहरै । तहां निर्वर्तना अधिकरण दोय. प्रकार है । मूलगुणनिर्वर्तना उत्तरगुण निर्वर्तना । तहां मूल पांचप्रकार, शरीर वचन मन उच्छ्वास निश्वास ऐसें इनका निपजावना | बहुरि उत्तर काष्ठ पुस्त चित्रकर्म इत्यादि इनका निपजावना ॥ बहुरि निक्षेप च्यारिप्रकार । तहां अप्रत्यवेक्षितनिक्षेपाधिकरण कहिये विना देख्या वस्तु निक्षेपणा स्थापना । दुःप्रसृष्टनिक्षेपाधिकरण कहिये पृथ्वी आदिक बुरीतरह बुहारे मर्दन किये वस्तु धरना । सहसा निक्षेपाधिकरण कहिये शीघ्र वस्तु धरना पटकि देणां । अनाभोगनिक्षेपाधिकरण कहिये वस्तु For Private and Personal Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९४ ॥ जहां धरी चाहिये तहां न धरणां जैसे तैसें हरेक जायगा धरणां । बहुरि संयोग दोय प्रकार। तहां भुक्तपानसंयोगाधिकरण कहिये भोजनपानका मिलावणां। उपकरणसंयोगाधिकरण कहिये जिन वस्तुनितें कार्य किया चाहिये तिन उपकरणनिका संयोग करणां मिलावनां । बहुरि निसर्ग तीनिप्रकार। तहां कायनिसर्गाधिकरण कहिये कायका प्रवर्तन करना । वाग्निसर्गाधिकरण कहिये वचनका प्रवर्तन करना । मनोनिसर्गाधिकरण कहिये मनका प्रवर्तन करना । इहां भावार्थ ऐसा जानना, जो जीव अजीव द्रव्य हैं तिनकै आश्रय आधारकरि कर्मका आश्रव होय है, तिनके भावनिके ए विशेष हैं । ऐसें सामान्यकरि तौ आश्रक्के भेद कहे ।। अब कर्मनिके विशेषकरि आश्रयके भेद कहनेकू वक्तव्य होते आदिके ज्ञानावरण दर्शनावरण कर्म तिनके आश्रवके भेद जाननेकू सूत्र कहें हैं ॥ तत्प्रदोषनिह्नवमात्सर्यान्तरायासादनोपघाता ज्ञानदर्शनावरणयोः ॥ १० ॥ याका अर्थ-तिस ज्ञानदर्शनके विष प्रदोष निन्हव मात्सर्य अंतराय आसादन उपघात इनका करना, सो इन दोऊनिकै आवरणकर्मनिका आश्रव करै है। तहां मोक्षका कारण जो तत्व| ज्ञान ताका कोई पुरुष कथन प्रशंसा करता होय ताकू कोई सराहै. नाहीं तथा ताकू सुणिकरि आप | For Private and Personal Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra *** www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९५ ॥ मन राखे अंतरंगविर्षे वासूं अदेखसाभावकरि तथा ज्ञानकूं दोष लगावने के अभिप्रायकर वाका साधक न रहै, ताके ऐसे परिणामकूं प्रदोष कहिये । बहुरि आपकूं जिसका ज्ञान होय अर कोई कारणकर कहै जो नाही है, तथा में जानूं नाही । जैसैं काहूंनें पूछया जो हिंसातें कहा होय ? तहां. आप जानें है जो हिंसातें पाप है, तहां कोई हिंसक पुरुष बैठ्या होय ताके भयतें तथा आपकूं हिंसा करनी होय तथा आपके अन्य किछु कार्यका आरंभ होय इत्यादिक कारणानितें कहै, जो, मै तो जानूं नाही, तथा कहै है, हिंसामें पाप नाही इत्यादिकरि अपने ज्ञानकूं छिपावै, ताकूं निन्हव कहिये । बहुरि आप शास्त्रादिका ज्ञान भलेप्रकार पढया होय पैलेकूं शिखावनें योग्य होय तौऊ कोई कारणतें शिखावै नाही । ऐसें विचारै, जो पैलेकूं होय जायगा तौ मेरी बरोबरी करेगा इत्यादि परिणाम मात्सर्य कहिये ॥ बहुरि ज्ञानका विच्छेद करे विघ्न पाडै ताकूं अंतराय कहिये । बहुरि परके तथा आपका प्रगट करनेयोग्य ज्ञान होय ताकूं वचनकरि तथा कायकरि बजे प्रगट करे नाही तथा परकूं कहै ज्ञानकूं प्रकाशै मति, इत्यादि कहै सो आसादना कहिये | बहुरि सराहनेयोग्य साचा ज्ञान होय ताकूं दूषण लगावै सो उपघात कहिये । इहां कोई कहै, दूषण लगावणा उपघात कह्या सो तौ आसादनाही For Private and Personal Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 64232400 examined www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९६ ।। भई । ताकूं कहिये, जो छते ज्ञानकूं सद्विज्ञानका विनय करना तथा प्रदान कहिये शिखावनें आदि तथा ज्ञानके गुणानुवाद करना इत्यादि न करे सो तो आसादना है । बहुरि साचे ज्ञानकूं कहै यह ज्ञान झूठा है तथा ज्ञानही नाही ऐसें कहना तथा ज्ञानके नाशका आभिप्राय सो उघात है । ऐसा भेद जानना । बहुरि सूत्रमें तत्शब्द है ताकरि ज्ञानदर्शन लेना ॥ इहां पूछे, जो, इहां ज्ञानदर्शनका प्रकरण नाही, विनाकहे कैसें लेने? ताकूं कहिये, इहां प्रश्नकी अपेक्षा है | शिष्यका प्रश्न जो ज्ञानदर्शनावरण कर्मका आश्रव कहा? ऐसें प्रश्नतें ज्ञानदर्शन लेने । ऐसें कहनेतें ज्ञानदर्शनविषै तथा तिनके कारण जे गुरु पुस्तक आदि तिनविर्षं प्रदोषादिक करै ते लगाय लेने | जातें गुरु आदि ज्ञान के कारण हैं, तेभी जानने । ऐसें ए प्रदोषादिक ज्ञानदशनावरण कर्मके आश्रवके कारण हैं। यहां ऐसा जाननां, जो, एककारणकार अनेक कार्य होय हैं, सो प्रदोषादिक ज्ञानकेविषै होय । तैसैंही दर्शनविषै होय ऐसें समान हैं । तौऊ दोऊ कर्मका आश्रवरूप कार्य न्यारा न्यारा करे हैं । अथवा विषयके भेदतें आश्रवकाभी भेद है । ता ज्ञानसंबंधी प्रदोषादिक ज्ञानावरण कर्मका आश्रव करै है । दर्शन संबंधी दर्शनावरणका आश्रव करे है | इहां एता और जाननां, जो आचार्योपाध्यायतें तौ प्रतिकूल रहना, अकाल अध्ययन 2 For Private and Personal Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९७ ॥ | करना, श्रद्धान न करना, अभ्यासविर्षे आलस्य करना, अनादरतें शास्त्रका अर्थकू सुनना, तीर्थ कहिये मोक्षमार्ग ताका उपरोध कहिये रोकना-चलने न देना, बहुश्रुत होय गर्व करना, झूठा उपदेश करना, बहुश्रुतकी अवज्ञा करनी, परमतकी पक्ष करनेविर्षे पंडितपणा करना, अपने मतकी, पक्ष छोडणी, असंबद्धप्रलाप कहिये वृथा बकवाद करना, उत्सूत्रभाषण, ज्ञानाभ्यास करै सो कुछ लौकिकप्रयोजन सधै तैसें करै, शास्त्रको बेचे, प्राणीनिका घात करै इत्यादिक ज्ञानावरणकर्मके आश्रवकू कारण हैं । बहुरि तैसेंही दर्शनविर्षे मात्सर्य कहिये पैलै देखें ताकू दिखावै नहीं, तथा देखताके देखनेवि अंतराय करै, बहुरि पैलाके नेत्र उपाडै, तथा परके इन्द्रियनिविर्षे प्रतिकूलता कहिये. बिगाड्या चाहैं, अपनी दृष्टि सुंदर होय बहुरि दीखता होय ताका गर्व, तथा नेत्रनिकू आयत लंबे करनें फाडिकरि देखना, तथा दिनविर्षे सोवना, तथा आलस्यरूप रहना, तथा नास्तिकपक्षका ग्रहण करना, सम्यग्दृष्टीकू दूषण लगावना, कुतीर्थकी प्रशंसा करनी, प्राणीनिका घात करना, यतीश्वरनिकू देखि ग्लानि करनी इत्यादि दर्शनावरणकर्मके आश्रवकू कारण हैं ॥ आगें, जैसें ज्ञानदर्शनावरणकर्मका आश्रवका विशेष कह्या, तैसेंही वेदनीयकर्मका कहै. | हैं, ताका सूत्र adisexeiseatspxsertebratisexasiproxidaiprerities For Private and Personal Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९८ ॥ ॥ दुःखशोकतापाक्रन्दनवधपरिदेवनान्यात्मपरोभयस्थान्यसवेद्यस्य ॥ ११॥ ___याका अर्थ-- दुःख शोक ताप आक्रंदन वध परिदेवन एते आपकै तथा परकै तथा दोऊकै | करै करावै ते असातावेदनीयकर्मके आश्रवकू कारण हैं । तहां पीडारूप परिणाम सो तौ दुःख है । | अपना उपकारी इष्टवस्तुका संबंधका विच्छेद होते खेदसहित निराशपरिणाम होय, सो शोक है । कोई निंद्यकार्य करनेतें अपना अपवाद होय तब मन मैला होय तिसका पश्चात्ताप बहुत करना, सो ताप है । कोई निमित्ततें परिताप भया तातें विलापकरि अश्रुपातसहित प्रगट पुकारकरि रोवना, सो आक्रंदन है। आयु इन्द्रिय बल प्राणनिका वियोग करना, सो वध है। सक्लेशपरिणामकरि ऐसा रोवना, जामें अपने तथा परके उपकार करावनेकी तथा करनेकी. वांछा होय जाके सुणे पैलाके अनुकंपा करुणा उपजै, सो परिदेवन है ॥ इहां कोई कहै, जो, शोक आदि तौ दःखकेही विशेष हैं; तातें एक दःखही ग्रहण करना। ताकू कहिये, यह तो सत्य है, दुःखमें सारेही आय जाय हैं तथापि केई विशेष कहनेकरि दुःखकी जातिका जनावना होय है । जैसे गऊ ऐसा कहतें ताके विशेष न जानिये ताके जनावनेकू खाडी मूडी काली धौली इत्यादिक कहिये है; तैसें दुःखसंबंधी आश्रवके असंख्यातलोकप्रमाण भेद हैं, For Private and Personal Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ४९९ ॥ तातें दुःखही कहते विशेष न जानिये तब केईक विशेष कहनेकरि तिनका भेदका ज्ञान होय है । तातें विशेष कहै हैं । ते एते दुःखआदिक क्रोधादिक परिणामनितें आपविषेभी होय हैं । तथा परकैभी कीजिये है तथा आपकै करि पैलाकैभी करै ऐसें दोऊविभी होय हैं ते सर्वही असातावेदनी. यकर्मके आश्रवके कारण हैं। इहां तर्क, जो, दुःखआदिक आपकै तथा परकै तथा दोऊकै कीये पाकें असातावेदनीयके आश्रवके कारण हैं, तो केशनिका लोच करना , अनशन तप करना, आतापनादि योग करना ए दुःखके कारण हैं ते आप करे परके करावै सो कौंन अर्थि है ? ताका समाधान , जो, यह दोष नाहीं है । जो अंतरंग क्रोधआदिकपरिणामके आवेशपूर्वक दुःखआदिक हैं, ते असातावेदनीयके आश्रवकू निमित्त हैं ऐसा विशेषकरि कह्या है। जैसे कोई वैद्य परमकरुणाचित्तकरि निःशल्य हुवा यत्नतें संयमीपुरुषके गूमडाकै चीरा दे है, सो वाकै दुःखका कारण है, तोऊ तिस वैद्यके बाह्य दुःखके निमित्तमात्र” पापबंध न होय है; तैसेंही संसारसंबंधी महादुःखतें विरक्त जो मुनि तिस दुःखको अभाव करनेके उपायविर्षे मन लगाया है, शास्त्रोक्तविधानकरि अनशनादिकविर्षे प्रवर्ते है तथा अन्यकू पवावै है, ताके संक्लेशपरिणामके अभावतें बाह्य दुःखनिमित्तपरता हो भी extraptertobertopseaksisextasverisabseriessertsubixs For Private and Personal Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०० ॥ | पापबंध नाहीं होय हैं । इहां उक्तं च दोय श्लोक हैं, तिनका अर्थ कहै हैं- जैसे रोगीका इलाज करतें वाकै सुख होऊ तथा दुःख होऊ ते सुखदुःख तिस इलाजके कारण नाही देखिये है, रोग गमावनेका तौ इलाज सामान्य है; तैसैं संसारतें छूटनेकू मोक्षका साधनकेविर्षे सुख होऊ तथा दुःख होऊ ते दोऊही मोक्षसाधनविर्षे कारण नाहीं हैं । भावार्थ- जैसे वैद्यका अभिप्राय रोगीकू नीरोग करनेका है, तैसें संसारदुःख मेटि मोक्ष प्राप्त होनेका अभिप्रायवालेकै सुखदुःख होना प्रधान नाहीं । तातें तिनके दुःखके कारण होतेंभी असाताका कारण नाहीं है । इहां दुःखके समानजातीय भाव अन्यभी उपलक्षणतें जानने । ने कौन सो कहिये हैं । अशुभप्रयोगकरि परकू पापविर्षे प्रेरणा , परपरिवाद कहिये परका अपवाद करना, | पैशुन्य कहिये परतें अदेखसाभावकरि खोटी कहना, चुगली खाणी, परकी करुणा न करनी, परके परिताप कहिये तीव्रपीडा उपजावनी, अंग उपांगका छेदन करना, मर्मकी ज्यायगां भेदन विदारण करना, परकू ताडन करना, परक त्रास उपजावना, परका तिरस्कार करना, परकू भुलसना दडावना, परका अंग छोलना, काटना, श्वासनिरोध करना, बांधना, रोकना, मसलना, | परकू बसमै राखना, स्वच्छंद रहने न देना, परळू वाहना, वोझु आदि दे चलावना, परकू For Private and Personal Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०१ ॥ शरीरकू घसना, रगडना, परकी निंदा करणी, अपनी प्रशंसा करनी, संक्लेश उपजावना, बहु आरंभ करना, बहुपरिग्रह चाहना, परका प्राण हरणा, क्रूरस्वभाव राखणा, पापकर्मकी आजीविका करनी, अनर्थदंड-विनाप्रयोजन पाप करना, आहारादिमें विष मिलावना, पांसी वागुरा जाल पींजरां मंत्र आदि जीवनिके घातका उपाय करना, शस्त्रनिका अभ्यास करना, पापमिश्रभाव राखना, पापी जीवनिस् मित्रता राखनी, तथा तिनकी चाकरी करनी, तिनतें संभाषण देने लेनेका व्यवहार करना, ए सर्वही असातावेदनीयके आश्रवकू कारण हैं । आगें, असातावेदनीयका आश्रवके कारण तो कहे, बहुरि सातावेदनीयका आश्रवका कारण कहा है ऐसें पू॰ सूत्र कहै हैं॥ भूतव्रत्यनुकम्पादानसरागसंयमादियोगः क्षान्तिःशौचमिति सद्वेद्यस्य ॥१२॥ याका अर्थ- भूत कहिये प्राणी अर व्रतवान् इनविर्षे तो अनुकंपा, बहुरि दान देना, सरागसंयम आदिक इनका योग कहिये समाधि भलेप्रकार चित्तका समाधानकरि इनमें लगावणा | चितवना, बहुरि क्षमा शौच बहुरि इतिशब्दतें अरहंतपूजादिक ए सर्व सातावेदनीयके आश्रयके | कारण हैं। तहां कर्मके उदयके वशतें गतिगतिविर्षे वर्तता जो भूत कहिये प्राणिमात्र लेणे । For Private and Personal Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयंचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०२ ॥ बहुरि अहिंसादिक व्रत जिनकें होय ते व्रती कहिये, ते घरके त्यागी तौ मुनि बहुरि घरहीमें अणुव्रत पालें ते श्रावक । बहुरि जो परके उपकारविर्षे आर्दितचित्त पैलाकी डाकूं अपनेविषै भई जैसें माननेवाले पुरुषकें करुणाभाव होय, सो अनुकंपा कहिये । जो प्राणिमात्रविषै तथा व्रतीनिविषै अनुकंपा होय सो भूतवत्यनुकंपा कहिये । बहुरि परके उपकारकी बुद्धिकर अपना धनादिक देना सो दान है । बहुरि संसारके कारण जे द्रव्यभावकर्म तिनके अभाव करनेविषै उद्यमी अर जिनके चित्तमें संसार के कारणकी निवृत्ति करनेका राग ते सराग कहिये, बहुरि प्राणी तथा इन्द्रियनि विषै अशुभप्रवृत्तिका त्याग सो संयम कहिये, सो पूर्वोक्तसरागीनिका संयम सो सरागसंयम कहिये । अथवा रागमहित संयम सो सरागसंयम ह ॥ इहां आदिशब्दकरि संयमासंयम अकामनिर्जरा बालतप लेणे । बहुरि योग कहिये समाधि सम्यक् चित्त लगावणा । भावार्थ - प्राणिमात्र तथा व्रतीनिविषै तो करुणाभाव बहुरि दान बहुरि सरागसंयमादिक इनकेविषै तौ चित्त राखणा । बहुरि क्रोधादिपरिणामका अभाव सो क्षान्ति कहिये क्षमा है । बहुरि लोभके प्रकार जीवनेका लोभ, नीरोग रहनेका लोभ, इन्द्रिय वणी रहनेका लोभ, उपकरणवस्तुका लोभ ए हैं, तथा अपना द्रव्य न देना, परका द्रव्य लेणां, चोरिभी लेणा, पैलाकी For Private and Personal Use Only भ Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०३ ॥ धरी वस्तुकू छिपावना इत्यादि अनेकप्रकार हैं, तिनका न करना सो शौच है । बहुरि इतिशब्द || इहां प्रकारअर्थमें है, ताकरि अरहंतकी पूजा करवाविषं तत्परपणा तथा बाल वृद्ध तपस्वी मुनिनिका वैयावृत्य करना इत्यादिक लेणा । इहां प्रश्न, जो, भूतके कहनेते प्राणिमात्र तो आयही गये, फेरि व्रतीका ग्रहण काहेकू किया? ताका समाधान, जो, व्रतीकेवि अनुकंपाका प्रधानपणां जनावनके अर्थि फेरि व्रतीका ग्रहण है। प्राणीनिकेविर्षे तो सामान्यपणे होयही परंतु व्रतीनिकेविर्षे विशेषकरि होय । जैसे बड़े आदमीकै हरेकसूं प्रीति होय है, परंतु अपना जिनतें प्रयोजन सधता होय ऐसे कुटंब आदिक तिन” विशेषकरि होय; तैसें इहांभी जानना । ऐसें एते सातावेदनीयके आश्रवके | कारण जानने । ऐसें ए परिणाम सर्वथा एकान्तवादी आत्माकू नित्यही मानें तथा अनित्यही मानें । | हैं तिनके मतमें सिद्ध नाहीं होय हैं । जातें सर्वथा नित्यकै तौ परिणाम पलटेही नाहीं । बहुरि सर्वथा अनित्यक पूर्वापरका जोड नाहीं । तातें कैसे बनें ? ___आगे तिस वेदनीयक अनंतर कह्या जो मोहनीयकर्म ताके आश्रवके भेद कहनेयोग्य हैं । तातें ताका भेद जो दर्शनमोह, ताके आश्रवके भेद कहनेकू सूत्र कहैं हैं ॥ केवलिश्रुतसंघधर्मदेवावर्णवादो दर्शनमोहस्य ॥ १३ ॥ For Private and Personal Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ।। सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०४ ॥ ___याका अर्थ- केवली श्रुत संघ धर्म देव इनका अवर्णवाद कहिये अणछते दोष कहने , ताकरि दर्शनमोहकर्मका आश्रव होय है। तहां इंद्रियनितें जानना बहुरि अनुक्रमतें जानना बहरि किछु आडो आवै तब न जानें सो व्यवधान ताकू अंतरभी कहिये। इनतें उल्लंघि जाके विनाइन्द्रिय एककाल सर्व जाननेवाला ज्ञान होय सो केवली, ऐसें अरहंतभगवान् तिनकू कहै कवलाहार करै है विनाआहार. करै जीवै कैसे ? तथा केवल आदि तथा तूवी आदि राखै है, तथा कालभेदकरि ज्ञान वर्ते है इत्यादिक वचन कहै सो केवलीनिका अवर्णवाद है । बहुरि तिन केवलीनिका भाष्या बुद्धिका अतिशय ऋद्धिकरि युक्त जे गणधर तिनकरि ग्रंथरचनारूप कीया सो श्रुत शास्त्र ताविर्षे कहै मांसभक्षण मदिरापान करना कामातुर होय तौ मैथुनभी सेवना रात्रिभोजन भी करै इनमें पाप नाही ऐसे शास्त्रमें कह्या है ऐसैं कहना शास्त्र श्रुतका अवर्णवाद है । बहुरि संघविर्षे कहे मुनि ते शूद हैं स्नान करेंही नाही मललिप्त जिनका अंग है ए दिगम्बर अपवित्र हैं निर्लज हैं, इहांही दुःख भोगवे हैं, परलोकविर्षे कैसे सुखी होंयगे इत्यादिक वचन कहना, संघका अवर्णवाद है ।। इहां संघ कहतां रत्नत्रयकरि सहित च्यारिप्रकारके मुनिकू संघ कया है । तहां मुनि कहिये अवधिमनःपर्ययज्ञानी, ऋषि कहिये ऋद्धि जिनकू फुरी होय, यति कहिये इन्द्रियके जीतनहारे, Latesasraertensivertiseraberdsasterasebisexsideritsapp For Private and Personal Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥पान ५०५ ।। अनगार कहिये सामान्य साधु ऐसें च्यारि भेद हैं । इहां कोई पूछे , एकही मुनिकू संघ कैसे कहिये? अनेक व्रतआदि गुणनिका समूह जामें है तातें एककैभी संघपणा वणे है । बहुरि अहिंसाका लक्षण बहुरि केवली श्रुतकेवलीके आगमकरि कह्या है ऐसा, धर्म है, ताकू कहै जिनका धर्म है सो गुणरहित है याके सेवनहारे असुर होंयगे इत्यादिक कहना, सो धर्मविर्षे अवर्णवाद है । बहुरि देव । च्यारिप्रकारके पहले कहे तेही, तिनकू कहै देवता मांसाहारी हैं, मदिरा पीवें हैं, ऐसें कहिकरि | तिनकी स्थापना करि जीव मारि तिनकू चढावै मदिरा चढावै इत्यादिक कहें करे सो देवनिका अवर्णवाद है । ऐसें गुणवान् महंतपुरुषनिवि तथा तिनका प्रवृत्तिविर्षे विनाहोते दोष आरोपणा करे, सो अवर्णवाद है । सो यातें मिथ्याश्रद्धानलक्षण जो दर्शनमोहकर्म ताका आश्रव होय है ॥ आगें, मोहनीयकर्मका दूसरा भेद जो चारित्रमोह, ताके आश्रवके भेदकू सूत्र कहै हैं ॥ कषायोदयात्तीव्रपरिणामश्चारित्रमोहस्य ॥ १४॥ याका अर्थ-- कषायनिके तीव्रउदयतें तीव्रपरिणाम होय तातें चारित्रमोहनीयकर्मका आश्रव होय है । तहां आपकै अर परकै कषाय उपजावना बहुरि तपस्वीजनकू तथा ताके व्रतर्फे दूषण लगावना बहुरि जामें संक्लेशपरिणाम बहुत होय ऐसा भेष तथा व्रत धारणा इत्यादि तीव्रकषायनिके | For Private and Personal Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०६॥ अनेक कार्य हैं, सो करनें, ताकरि कषायवेदनीयका आश्रव होय है ॥ बहुरि नोकषायवेदनीयके कहे हैं । तहां सत्यधर्मकी हास्य करना, दीनजननिके मुखपरि हास्य करना, बहुतप्रलाप, निरर्थक हसना, हास्यहीका स्वभाव राखना ताकरि हास्यवेदनीयका आश्रव होय है। बहरि अनेक प्रकार क्रीडा करनेवि तत्परपणां, व्रतशीलनिविर्षे अरुचिपरिणाम रतिवेदनीयका आश्रव है । बहुरि परके अरति उपजावना, परकी रतिका विनाश करना, पापीपणाका स्वभाव राखणा, पापीजनका संसर्ग करना इत्यादिकते अरतिवेदनीयके आश्रव होय हैं बहुरि आपकै शोक उपजावना परकै शोक होय तामें हर्ष मानना इत्यादिकतै शोकवेदनीयका आश्रव होय है । बहुरि अपने परिणाम भयरूप राखेन परकै भय उपजावनां इत्यादिकनैं भयवेदनीयका आश्रव होय है । बहुरि भले आचारक्रियाविर्षे जुगुप्सा राखणी, ताकी निंदा करणी, परक अपवाद करनेहीका स्वभाव राखना इत्यादिकतें जुगुप्सावेदनीयका आश्रव होय है। बहुरि झूठ बोलनेहीका स्वभाव राखना, परकू ठगनेवि तत्पर रहना, परके छिद्र दूषण | हेरनेविर्षे अपेक्षा राखणी, अतिवधते राग, काम कुतूहलादिकके परिणाम राखने इत्यादिकतें स्त्रीवेद. वेदनीयका आश्रव होय है । बहुरी थोरे क्रोध आदि कषायनिकरि लिप्त होना, अपनी स्त्रीहीविष For Private and Personal Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०७ ॥ APEPRENEPAasPRONPaperPROSAGARANAPROXENpn संतोष राखना इत्यादिकतें पुरुषवेदवेदनीयका आश्रव होय है। बहुरि प्रचुरकषायपरिणाम गुोंद्रिय लिंग आदिकका काटना, परस्त्रीविर्षे आसक्तताते वशीभूतपणा इत्यादिक. नपुंसकवेदवेदनीयका आश्रव होय है। आगें, मोहनीयकर्मका आश्रवभेद कहे , अर ताके अनंतर कह्या जो आयुकर्म , ताके आ- | श्रवके कारण कहने हैं । तामें आदिका नारकीजीवनिका आयुआश्रवका कारण कहनेकू सूत्र कहै हैं । कैसा है यह आयु ? नियमरूप है उदयकाल जाका, इनका आयु छिदै नाहीं है ॥ ॥बहारम्भपरिग्रहत्वं नारकस्यायुषः ॥१५॥ याका अर्थ- बहुतआरंभपणा तथा बहुतपरिग्रहपणां नारकीके आयुके आश्रवों कारण है। तहां प्राणीनिकू पीडाका कारण व्यापार प्रवर्तन करना, सो तौ आरंभ है । बहुरि मेरा यह है ऐसा | ममत्वभाव है लक्षण जाका, सो परिग्रह है । बहुरि ए जाके बहुत होय सो बहुआरंभपरिग्रह कहिये।। सो कहा ? हिंसा आदि पंच पापनिविर्षे क्रूरकर्म करना निरंतर प्रवर्तना, परधन हरणां, विषयनि- । की अतिलोलुपता करणी, कृष्णलेश्याकरि तज्या जो रौद्रध्यान तिससहित मरणा इत्यादिक हैं लक्षण जाका, सो नारकआयुका आश्रव है। याका विशेष-मिथ्यात्वसहित आचार, उत्कृष्टमानकषाय, For Private and Personal Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचमिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५०८ ॥ शिलाभेदसदृश क्रोध, तीव्रलोभविर्षे अनुरागपणां, अनुकंपारहित परिणाम , परकै परिताप उपजावनेहीके भाव, वधवंधनका अभिप्राय, प्राणी भूत जीव सत्त्व इनका निरंतर घातहीके परिणाम , ऐसाही असत्यवचन, कुशल, चोरीका अभिप्राय, दृढ वैर, परके उपकारतें विमुख परिणाम , बहुरि देवगुरुशास्त्रका भेदकरि बुद्धिकल्पित मत चलावना इत्यादि जानना ॥ __आगें, नारकआयुका आश्रव तौ कह्या अब तिर्यंचयोनिका आश्रव कहना, ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥माया तैर्यग्योनस्य ॥ १६॥ याका अर्थ- माया कहिये कुटिलपरिणाम सो तिर्यंचयोनिका आश्रय है। तहां चारित्रमोहकर्मका विशेषका उदयतें प्रगट हवा आत्माका कुटिलभाव सो माया है या निकृतिभी कहिये, सो यह तिर्यचयोनिका आश्रव जानना। याका विस्तार- मिथ्यात्वसहित धर्मका उपदेश देना, शीलरहितपणां: परकू ठगनेके विर्षे प्रीतिरूप परिणाम, नीलकापोतलेश्या, आर्तध्यानकरि मरना इत्यादिक जानना ।। आगें, तिर्यंचयोनिका आयुका आश्रव कह्या अब मनुष्यआयुका आश्रवका कारण कहा है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir s eatmeats ॥ सर्वार्थसिडिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय । पान ५०९ ॥ ॥ अल्पारम्भपरिग्रहत्वं मानुषस्य ॥ १७॥ ___ याका अर्थ- अल्पारंभपणा अल्पपरिग्रहपणा है सो मनुष्यके आयुका आश्रवका कारण है। तहां जो नारकका आयुका आश्रव कह्या था, तातें विपरीति कहिये उलटा मानुषआयुका आश्रव है। ऐसा तो संक्षेपकरि जानना । बहुरि याका विस्तार ऐसा- विनययुक्तस्वभाव होय, प्रकृतिहीकरि भद्रपरिणाम होय, मनवचनकायकी सरलताघ्र व्यवहार करे, थोरे कषाय होय, मरणकालविर्षे संक्लेशपरिणाम नाही होय इत्यादिक जानना ॥ भावार्थ ऐसा, जो, पापपुण्यरूप मिश्रमध्यके परिणामनितें मनुष्यआयुका आश्रव होय है ॥ आगे प्रश्न, जो, मनुष्यआयुका आश्रव एतावन्मात्रही है, कि किछु औरभी है ? ऐसे पू. उत्तरका सूत्र कहें हैं--. ॥स्वभावमार्दवं च ॥ १८॥ . याका अर्थ- स्वभावहीकरि कोमलभाव होय सोभी मनुष्यआयुका आश्रव है। इहां | मृदुका भाव सो तो मार्दव है, सो अन्यकारणकी अपेक्षारहित स्वभावहीकरि मार्दव होय, सो | तो मार्दव कहिये । यहभी मनुष्यआयुका आश्रव है । इहां पहले सूत्रतें न्यारा सूत्र कीया, ताका ezeroen xerxezdedir error atOfferraticoateverti * For Private and Personal Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aaaaaaaaatseitasuaabe ॥ सर्वासिदिवचानिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१०॥ यह प्रयोजन है, जो, आगें देवआयुका आश्रव कहेगे, सो स्वभावमार्दव देवायुकाभी आश्रव है ऐसा जणाया ॥ आगें पूछे है कि ए दोयही मनुष्यायुके आश्रव हैं कि औरभी हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहें हैं-- ॥निःशीलवतत्वं च सर्वेषाम् ॥ १९॥ याका अर्थ-- शील कहिये उत्तरगुण, व्रत कहिये मूलगुण, तिनकरि रहितपणा है; सो सर्व आयु कहिये च्याखोंही आयुका आश्रव होय है । इहा सूत्रमें चशब्द है सो पहलै अल्पारभैपरिग्रहपणा कह्या ताका मनुष्यके आयुका समुच्चयके अर्थि है । तातें अल्पारंभपरिग्रहपणाभी अरु निःशीलव्रतपणाभी मनुष्यआयुके आश्रव हैं, ऐसें जानना । शील अर व्रत इनका व्याख्यान आ होसी । इन रहित सो निःशीलवतपणां बहुरि सर्वेषां कहतां सर्वही आयुका यह आश्रव जानना । इहां पूछे, जो, देवायुका आश्रवहीभी शीलबतरहितपणातें होय है कहा ? तहां आचार्य कहै हैं, सत्य है, होय है, परंतु भोगभूमिकी अपेक्षा जानना, तहांका जीव अप्रती है अर देवायुही बांधे है। आगें, चौथा आयु जो देवआयु ताका आश्रव कहा है ऐसे पूछ सूत्र कहें हैं ॥ सरागसंयमसंयमासंयमाकामनिर्जराबालतपांसि देवस्य ॥२०॥ KApertopseatNDREDuraDreatubeaaDATIDES For Private and Personal Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। षष्ठ अध्याय ॥ पान ५११॥ AFOPAORATOPARKHANDRAPRINCIPARICHOPRASHAprompisors याका अर्थ- रागसहित संयम संयमासंयम अकामनिर्जरा बालतप ए देवआयुके आसवके कारण हैं । तहां ससगसंयम संयमासंयम इनका व्याख्यान तो पहले कीया थाही । बहुरि काहूकू | बंदीखाने रोकै तथा बंधनसे बांधै तहां भूक तृषाका भुगतना बहुरि स्रीका संगम नाहीं तातें ब्रह्मच- | र्यभी सहजही तथा भूमिपर सोवना शरीरविर्षे मलका धारण तथा परके कीये पीडा दुःख सहना सो | अकाम निर्जरा है । विनालिये दुःख आये तिनकू सहैहै, सो पापकर्मनिकी निर्जरा होय है । बहुरि | मिथ्यात्वकरि सहित विनाउपाय कायक्लेश जामें पाईये ऐसे कपटकी बहुलताकरि व्रत धारना जामें | होय, सो बालतप कहिये । ते ए देवआयुके आश्रवके कारण जानने ॥ इहां विस्तार, जो, जिनतें अपना भला जानें ऐसे मित्रनिका तौ संबंध करै, आयतन कहिये कल्याण होनेके ठिकाणे देव शास्त्र गुरु तिनकी सेवा करै, भले धर्मका आश्रय करै, धर्मका गुरुपणां महानपणां दिखावै, निर्दोष प्रोषधउपवास करै, जीवअजीवपदार्थाने के विनाजाणे बालतप करै, तथा अज्ञानरूप संयम पाले ऐसें केई क्लेशभावनिके विशेष भवनवासी व्यंतर आदि सहस्रारस्वर्गपर्यंतविणे उपजै हैं । बहुरि अकामनिर्जरावाले सूत्रमें कहे हैं तिनके विनालिये दुःख आवै तामें संक्लेशपरिणाम न करे ऐसा बहुरि धर्मबुद्धि” पर्वतः पडै वृक्ष चढि पडै अनशन करै अमिजलमें | aanberritonpreertantrawadiserter07/be. For Private and Personal Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aamereaserassertspertikataberdasreereases ॥ सर्वावसिदिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१२ ॥ | प्रवेश करे विष खाय ऐसे मरण करै चित्तमें करुणा राखै जलकी रेखासमान क्रोध तिनकें होय ऐसे व्यंतरादिवि उपजै हैं॥ आगें पूछे, कहा देव आयुका आश्रव एतावन्मात्रही है ? आचार्य कहै हैं, नाहीं, औरभी है ऐसें सूत्र कहै हैं ॥ सम्यक्त्वं च ॥२१॥ याका अर्थ- सम्यक्त्वभी देवआयुका आश्रवकू कारण है । इहां देवका विशेष न कह्या, तौऊ कल्पवासीहीका ग्रहण करना । जाते न्यारा सूत्र ऐसें जनावनकूही कीया है । इहां प्रश्न, जो, पहले सूत्रमें सरागसंयम संयमासयम कहे तिनकै भवनत्रिककी आयूकाभी आस्रवकी प्राप्ति आवै है । जातें इहां सम्यक्त्वका सूत्र न्यारा कह्याही है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाही है । जाते सम्यक्त्वका अभाव जाके होय ताके सरागसंयम संयमासंयम ए नामही न पावें हैं, ते दोऊभी इस सूत्रमें गर्भित कर लेंगे। इहां कोई पूछ, सम्यक्त्वतें कल्पवासी देवहीका आयु बंधै ऐसा नियम कह्या तहां तीव्रसम्यग्दृष्टीनिका तो समझे । बहुरि जे अव्रती सम्यग्दृष्टि हैं तिनके मिथ्याटीकेसे बहुआरंभादिक कार्य देखिये हैं, ताके कैसे नियम संभवै ? तथा राजा श्रेणिक क्षायिक For Private and Personal Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१३ ॥ सम्यक्त्वी अपघातते मरण कीया, तातें नरक गया ऐसें पुराणमें लिखे है सो कैसे समझें? ताका उत्तर, जो, इहां मनुष्यतिर्यचकी अपेक्षाकरि नियम है । देव नारकीनिकै सम्यक्त्व होतेंभी मनुष्यआयुका बंध हो है । सम्यग्दृष्टि देव नारकी मनुष्यही उपजै हैं। बहुरि मनुष्य तिर्यचके देवायु बंधै है। तिनके मिथ्यात्वके अभावतें जीवतत्वविर्षे अजीवतत्वकी श्रद्धाका अभाव भया है । त्रसस्थावर जीवनिकू सर्वज्ञके आगम अनुसार श्रद्धान कीया है ॥ बहुरि अनंतानुबंधी कषाय मिथ्यात्वकी लार लगी है। सो तिसके विशेष क्रोध मान माया लोभका अभाव भया है । तातें तिस अनंतानुबंधिसंबंधी हिंसाका अभाव है। सर्व जीवनितें अंतरंगविर्षे करुणाभाव है । सर्वकू आप समान जाने है । कदाचित् अप्रत्याख्यानावरणका तीव्र उदयतें आरंभादिकविर्षे प्रवर्ते है। तहां अपने तीव्र अपराध जाने है। तीव्र उदयतें कार्यका अभाव न कीया जाय है। तहांभी न्याय अन्याय लौकिकसंबंधी आचार विचार बहुत करै है । अपनी जाणिमें अन्यायविर्षे नाही प्रवत है। शुद्धवृत्ति न्यायनें लिये आरंभादिक करै है। तामें हिंसा होय है ताकू ऐसा जाने है, जो, यामें दोष नाही; हमारी पदवी है ऐसे स्वच्छंद निःशंक परिण| मन करै है । ऐसें होतें अंतरंगके कषाय निपट हलके हैं । तातें कल्पवासी देवहीका आयु बंधै है ॥ | For Private and Personal Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१४ ॥ . बहुरि श्रेणिक राजा पूर्वे मोटा अपराध सप्तम नरकका आयु बंधा था, सो आयुबंध भये पीछे पलटै नाहीं, ताः सम्यक्त्व भये पीछे ताके माहात्म्यतें बव्हायुका अपकर्षण करि स्थिति घाई | प्रथमपृथ्वीके पहले पाथडे चौरासी हजार वर्षकी आयु तै उएज्या सो आयुबंधके निमित्ततें अंतसमय अप्रत्याख्यानावरणका ऐसा तीव्रस्थानक उदय आया, जो, अपघातकरि मरण भया, तातें तहां उपज्या । सो पूर्व मिथ्यात्वमें आयु न बंधै ताकै तौ मनुष्यतिर्यंचकै कल्पवासी देवहीकी आयुका आश्रव होय है ऐसा अर्थ जानना ॥ आगें, आयुकर्मकै अनंतर रह्या जो नामकर्म, ताका आश्रवकी विधि कहनी, तहां अशुभनामकर्मके आश्रव जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं - योगवक्रताविसंवादनं चाशुभस्य नाम्नः ॥२२॥ याका अर्थ- मनवचनकायके योगनिकी वक्रता कहिये कुटिलता बहुरि विसंवाद कहिये अन्यकं अन्यथा प्रवर्तावना ए दोऊ अशभनामके आश्रवके कारण हैं। तहां योग तीनिप्रकार तौ पहले कह्या सोही हैं, तिनकी वक्रता कहिये कुटिलता मनमें कछू और विचारणा, पीछे परकू | ठगनेके अर्थि वचनते कळू और कहना, बहुरि कायतें कछू और क्रिया करणी, जाकरि पैला ठिगाय | For Private and Personal Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१५ ॥ जाय ऐसे भुलावा देणां सो कुटिलता है । बहुरि विसंवाद कहिये अन्यकू अन्यथा प्रवर्तावना । इहां | कोई कहै, योगनिकी वक्रता सोही अन्यथा प्रवर्तन है इनमें अर्थभेद दीखे नाहीं । ताकू कहिये, जो, यह तो सत्य है, परंतु अर्थभेदभी है। आपकी अपेक्षा तो योगवक्रता है । विसंवाद परकी अपेक्षा है । पैला कोई अपना कल्याण करनहारी जो भली स्वर्गमोक्षके उपायकी क्रिया ताविर्षे प्रवर्तता होय , ताकू भुलाय आप तिसकी क्रियाकू मन वचन कायतें अन्यथा कहै , ताका विसंवाद करै, निंदा करें; ऐसें कहै, जो ‘यह क्रिया मति करै बुरी है हम कहें जैसी करि' ऐसे ठगने के अर्थि करै सो विसंवादन है । ए दोऊ अशुभनामकर्मके आश्रवके कारण जानने ॥ ____ इहां सूत्रमें चशब्द है ताकरि मिथ्यादर्शन, अदेखसाभाव , चुगली खाणी, चलायमानचित्तपणां, हीनाधिक मान ताखडी तौला करना, परकी निंदा करणी, आपकी प्रशंसा करनी इत्यादिक समुच्चय करना । इहां विशेष और लेणे । खोटे सुवर्ण मणि आदि बनाय तिससारिखे बनाय ठगना, झूठी साखि भरना, परके अंग उपांग बिगाडने, वर्ण रस गंध स्पर्शका अन्यथा प्रवर्तन करना, यंत्र पींजरे बणावने, अन्यद्रव्यका अन्य द्रव्यविर्षे संबंधकरि कपटकी प्रचुरता करणी, झूठ बोलना, चोरी करना, वणा आरंभ करना, परिग्रहकी चाह तीव्र राखनी, परके ठगनेकू उज्वल वेष करना, For Private and Personal Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१६ ॥ मद करना, कठोरवचन बोलनें, बुरा प्रलाप वकना, परकू वश करनेकू अपना सौभाग्य दिखावना, परफू कुतूहल उपजावना, सुन्दर अलंकार पहरने, चैत्यमंदिरके उपकरणपूजाकी सामग्री चोरना, परकू वृथा विलमाय राखना, परका उपहास करना, इंटनिके पजावा पकावने, दो लगावना आदि अनिका प्रयोग करना, प्रतिमा तथा ताका आयतन कहिये मंदिर तथा वनकी वस्तिका बाग आदिका विनाश करना, तीन क्रोध मान माया लोभविषं प्रवर्तना, पापकर्मकी आजीविका करनी इत्यादि जानने ॥ आगें शुभनाकर्मका कहा आश्रव है ऐसे पू● सूत्र कहै हैं ॥ तद्विपरीतं शुभस्य ॥ २३ ॥ याका अर्थ- अशुभनामकर्मका आश्रव कह्या तातें विपरीत कहिये उलटा शुभनामकर्मका आश्रव है । तहां काय वचन मनका सरलपणा बहुरि अविसंवादन ए तद्विपरीत हैं । बहुरि पहले चशब्दकरि समुच्चय किये थे तिनके विपरीत लेणे । धर्मात्मा पुरुषनिका दर्शन करना, तिनका | आदर सत्कारकरि अपने हितू मानने, संसारतें भय करना, प्रमादका वर्जन करना इत्यादिक ए शुभनामकर्मके आश्रवके कारण जानने । इहांभी पूर्व विशेष कहे तिनतें उलटे जान लेंणे ॥ exasaberdasvertopseartBeatsubisaactreANODesaitab For Private and Personal Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थासद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१७ ॥ आगें, शुभनामकर्मका आश्रव कहा एतावन्मात्रही है, कि कोई औरभी विशेष है ? ऐसे है। पूछे इहां कहै कि, जो, यह तीर्थकरनामपणां नामा नामकर्म है, सो अनंत अनुपम प्रभावकू लिये है, बहुरि अचिंत्यविभूतिविशेषका कारण है, तीनि लोकविर्षे विजय करणहारा है, सर्व त्रैलोक्यके इन्द्रादिकरि पूज्य है, ताका आश्रवकी विधि विशेषरूप है। तहां फेरि पूछे है, जो, ऐसा है तो कहो ताके आश्रवके कारण केते हैं ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ दर्शनविशुद्धिविनयसम्पन्नता शीलवतेष्वनतीचारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगो .. शक्तितस्त्यागतपसी साधुसमाधियावृत्यकरणमर्हदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिमार्गप्रभावनाप्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्य ॥९४॥ याका अर्थ- ए सोलह भावना हैं ते तीर्थंकरनामा नामकर्मके आश्रव हैं। तहां जिनभगवान् अरहंतपरमेष्ठीका उपदेश्या कह्या जो निम्रन्थलक्षण मोक्षमार्ग ताविर्षे रुचि प्रतीति श्रद्धा सो | दर्शन कहिये, ताकी विशुद्धि कहिये पहले कही निरतिचारपणा सो जानना । याके आठ अंग हैं निःशंकितत्व, निःकांक्षितत्व, निर्विचिकित्सा, अमूढदृष्टिता, उपबृंहण, स्थितीकरण, वात्सल्य, | प्रभावना ऐसें । तहां इहलोक परलोक व्याधिवेदना मरण अरक्षण अगुप्ति अकस्मात् ए सात भय For Private and Personal Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra DENGAN ENCADANG www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१८ ॥ हैं, तिनके निमित्ततैं श्रद्धातें छूटै नाहीं, तथा अरहंतका उपदेश्या प्रवचन ताविषै ' यह सत्य है कि असत्य है' ऐसा संदेहका न करना, सो निःशंकितत्व है ॥ १ ॥ इहलोक परलोकसंबंधी विषयभोगकी वांछा न करे, तथा अन्यमतमें किछु लौकिक चमत्कार देखि तिस मतकी यांछा न करै, कोऊ कारण आइ वणै तौऊ वांछाकरि श्रद्धानकूं न छोडे, सो निःकांक्षितत्व है ॥ २ ॥ शरीर आदिकूं अशुचि जानि यह शुचि है ऐसा मिथ्या संकल्पका अभाव तथा अरहंत के प्रवचनविषै फलाणां कष्ट घोर कह्या है जो ' यह न होय तौ और तौ सर्व युक्त है' ऐसी अशुभ भावनाका अभाव सो निर्विचिकित्सा है ॥ ३ ॥ अनेकप्रकारके कुनयके पक्षपातरूप मत ते तत्वसारिखे समान दीसै अर यथार्थ नाहीं, तिनविषै परीक्षारूप नेवनिकरि परीक्षा करि युक्तका अभाव देखि मूढता रहित होना, सो अमूढदृष्टिता है ॥ ४ ॥ उत्तमक्षम आदि धर्मनिकी भावना करि आत्माके धर्मकी वृद्धि करणी, सो उपबृंहण है तथा याका नाम उपगूहनभी है । तहां साधर्मी जनकूं कर्मके उदयतें कोई अवगुण लग्या होय ताकूं उपदेशकर छुडावना तथा जामें धर्ममार्गकी अवज्ञा न होय तैसें छिपावना सो उपगूहन है ॥ ५ ॥ कषाय आदि कर्मके उदयकरि धर्मतें छूटने के कारण बणै तहां आपकूं तथा साधर्मीजनकूं धर्मतें For Private and Personal Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५१९ ॥ दृढ करि थिरता करणी सो स्थितीकरण है ॥ ६॥ धर्मविर्षे तथा धर्मात्माविर्षे प्रीति दृढ होय परमवत्सलभाव होय सो वात्सल्य है ॥ ७॥ दर्शन ज्ञान चारित्र तेई भये तीनि रत्न तिनकरि आत्माकू अलंकाररूप शोभायमान करि उद्योत करना तथा महान् दान जिनपूजा प्रतिष्ठा विद्या मंत्र अतिशय चमत्कार करि मार्गका उद्योत करना जाते लोक ऐसा जानै ‘यह धर्म सत्यार्थ है' ऐसे करना, सो प्रभावना है ॥ ८॥ ऐसें सम्यग्दर्शनके अतीचार सोधि अष्टांगभूषित करना, सो दर्शनविशुद्धि है ॥१॥ सम्यग्ज्ञानादिक जे मोक्षके साधन तथा तिनके साधन जे गुरु शास्त्र आदि तिनविर्षे अपने योग्य प्रवृत्ति करि सत्कार आदर करना अथवा कषायकी निवृत्ति, सो विनयसंपन्नता है ॥ २ ॥ अहिंसादिक व्रत तथा तिनके रक्षक कोधवर्जनादिक शील तिनकू उत्तरगुणभी कहिये तिनविर्षे यथापदवी मनवचनकायकरि दोष न लगावना, सो शीलवतेष्वनतिचार है ॥ ३॥ मति आदि ज्ञानके भेद प्रत्यक्षपरोक्षप्रमाणरूप अज्ञानका अभाव जिनका फल तथा हेयका त्याग उपादेयका । ग्रहण तथा उपेक्षा कहिये वीतरागता जिनका फल ऐसें ज्ञानकी भावनाविर्षे निरंतर उपयोग राखणा, सो अभीक्ष्णज्ञानोपयोग है ॥ ४॥ संसारविर्षे शरीरसम्बन्धी मनसंबंधी अनेकभेद लिये अतिकष्ट For Private and Personal Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२० ॥ | लीये दुःख है, बहुरि प्यारेका वियोग अनिष्टसंयोग चाहीवस्तुका अलाभ इत्यादिसहित है ऐसे संसारतें भय करना, सो संवेग है ॥ ५॥ पैलेकू प्रीतिका कारण वस्तुका देना, सो त्याग है । तहां पात्रके निमित्त आहार देना, सो तिस दिनविर्षे वाकै प्रीतिका कारण है । अभयदान देना सो तिस भववि प्रीतिका कारण है । बहुरि सम्यग्ज्ञान है सो अनेकलाख भवनिके दुःख मेटनका कारण है । यातें ए तीनिप्रकारके त्याग हैं सो करै ॥ ६॥ अपना वीर्य शक्तिकू छिपायकरि मार्ग” अविरोधी कायक्लेश करै, सो तप है । तहां ऐसा विचारै, जो, यह शरीर है सो दुःखका कारण अनित्य है, अशुचि है, याका स्वइच्छा भोगनिकरि पोषना युक्त नाही, बहरि अशुचिभी है, तौऊ गुणरूप रत्ननिका संचय करनेका उपकारी है, तातें विषयसुखनिका संगम छोडि या• अपने कार्यविर्षे लगावना यथाशक्ति मार्ग” अविरोधी कायक्लेश करना, सो तप है । अनेक व्रतशीलकरि सहित जो मुनि ताकै कारणते विघ्न आया ताका दुरि करना, जाते यामें बहुत उपकार है 'जैसे काहूकै अनेक वस्तुनिकरि भस्खा भंडारविर्षे अमि लागी होय ताका बुझावना तैसें' यह साधुसमाधि है ॥ ७ ॥ गुणवान् जे साधुजन तिनकै | कोई कारणकरि दुःख आय पडै ताका निर्दोषविधानकरि दृरि करना, सो वैयावृत्य है ॥९॥ aachaartsixvedesibserasaisaralbruartesexianterashes For Private and Personal Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२१॥ केवलज्ञान श्रुतज्ञान है दिव्यनयन जिनकै ऐसे अरहंत अर आचार्य तथा परके हितकार्यविर्षे प्रवर्तते स्वपरमतके शास्त्रनिका विस्तारसहित निश्चय करनेवाले ऐसे बहुश्रुत उपाध्याय तथा मोक्षरूप महलके चढनेकी पैडी सारिखी सुन्दर रचनारूप बहुरि श्रुतरूपी देवताकी सेवाविना जाका चढना दुर्लभ है ऐसा जो प्रवचन इन च्यारिनिविर्षे मन वचन कायनिकी भावनिकी विशुद्धतासहित अनुराग, सो इनकी भक्ति है । ऐसे ये च्यारि भावना भई ॥ १३ ॥ . छह आवश्यकनिका यथाकाल प्रवर्तन करना, तहां चित्तकू एकाग्रकरि ज्ञानहीविर्षे लगावणा | ऐसें सर्वसावद्ययोगकी निवृत्ति करना, सो सामयिक है। तीर्थकरनिके पवित्रगुणनिका कीर्तन | करना, सो चतुर्विंशतिस्तव है। दोय आसन, च्यारि शिरोनति, बारह आवर्त, मन वचन कायकी | शुद्धताकरि करना सो वंदना है । अतीतकालके लगे दोषनिकू यादिकरि तिनतें निवर्तन करना, । सो प्रतिक्रमण है । आगामी काल दोषनका निषेध करना त्याग करना, सो प्रत्याख्यान है। कालकी मर्याद करि शरीरविर्षे ममत्व छोडना, सो कायोत्सर्ग है । इन छह आवश्यकनिकी क्रिया | कालकी काल करणी, हानि न करणी, उद्धतपणाकरि भूलणी नाहीं, सो आवश्यकापरिहाणि है ॥ १४ ॥ परमतरूप अज्ञाननिका प्रकाश तिरस्कार करणहारी जो ज्ञानरूप सूर्यकी प्रभा ताकरि For Private and Personal Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२२ ॥ | तथा महोपवासआदिस्वरूप जाकरि इन्द्रकाभी आसन कंपायमान होय ऐसा तपकरि तथा जिनका | पूजन जाकरि भव्यजीवरूप कमलनिका वन प्रफुल्लित होय तैसी सूर्यकी प्रभासारिखी इत्यादिकरि मार्गकी प्रभावना करनी ॥ १५॥ गऊका वत्सवि. स्नेह होय, ताकू न दीखै. तब चित्तविर्षे तिसहीका स्मरण रहै, तैसें सामिविर्षे अकृत्रिम स्नेह होय, सो प्रवचनवत्सलत्व है ॥ १६ ॥ ऐसें ए सोलह भावना भलेपकार भाये हुते समस्तही तथा व्यस्त कहिये जुदे जुदेभी सम्यग्दर्शनकी शुद्धतासहित तीर्थकरनामके आश्रव हैं ॥ आगें नामकर्मका आश्रवका कथनकै अनंतर गोत्रकर्मके आश्रवके कारण कहने हैं, तहां नीचगोत्रका आश्रय कहनेकू सूत्र कहें हैं ॥ परात्मनिन्दाप्रशंसे सदसद्गुणोच्छादनोद्भावने च नीचैर्गोत्रस्य ॥ २५॥ याका अर्थ- परकी निन्दा करनी, अपनी प्रशंसा करनी, परके छते गुण निषेध करने | अपने अनछते गुण प्रगट करने इन भावनितें नीचगोत्रका आश्रव होय है। तहां सांचे तथा झूठे दोषनिके कहनेविर्षे इच्छा करणी सो तौ निंदा कहिये । तैसेही सांचे तथा झूठे गुणनिके कहनेविर्षे इच्छा सो प्रशंसा कहिये । तिनका यथासंख्य संबंध करना परकी निंदा करनी, अपनी प्रशंसा For Private and Personal Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२३ ॥ करनी | बहुरि वस्तु रोकनेवाला कारणके निकट होतें प्रगट होना, सो उच्छादन कहिये । बहुरि रोकनेवाला कारणका अभाव होय, तब प्रगट होना उद्भावन है । इहांभी यथासंख्य सम्बन्ध करना परके सांचे भी गुण होय तौ तिनकूं प्रगट न करना, अपने झूठे गुणनिका प्रगट करना । ए सर्व नीच गोलके आश्रवके कारण हैं । इहां विशेष जो, जाकरि आत्मा नीचस्थान पावै, सो नीचगोत्र है तिसके आश्रव कहे । तिनका विस्तार ऐसा, जाति आदि आठ मदका करना, परकी निंदातें हर्ष मानना, परका अपवाद करनेहीका स्वभाव राखनां धर्मात्माकी निन्दा करनी, परका यश न सुहावना, गुरुनिका अपमान करना, तिनके दोष कहने, तिनतैं विनयादिकरूप न प्रवर्तना इत्यादि जानना ॥ आगें, उच्चगोत्रकर्मका आश्रवकी विधि कहा है ? ऐसें पूछें सूत्र कहैं हैं - ॥ तद्विपर्य्ययौ नीचैर्वृत्यनुत्सेको चोत्तरस्य ॥ २६ ॥ याका अर्थ - नीचगोत्रका आश्रव कह्या । तातें विपर्यय उलटा तथा नीचा होय प्रवर्तना, उद्धत होय न प्रवर्तना ए उच्चगोत्रके आश्रव हैं। तहां तत्शब्दकरि तौ नीचगोत्रका आश्रव लेणा । जातें इस सूत्र के पहले लगता सोही है । तिसतें अन्यप्रकार है सो विपर्यय है । सो For Private and Personal Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२४ ॥ कहां? अपनी तो निंदा, अर परकी प्रशंसा, अपना गुण प्रगट न कहना, परका गुण प्रगट कहना बहुरि गुणनिकरि उत्कृष्ट होय महान् होय तिनविर्षे विनयकरि नभ्रीभृत रहना, सो नीचैवृत्ति कहिये । बहुरि आपमें विज्ञानआदि अनेक गुण विद्यमान हैं, उत्कृष्टपणा है, तोऊ तिन गुणनिका मद न करै, अहंकाररहित होय, सो अनुत्सेक कहिये । ते ए उत्तर कहता दूसरा गोत्रकर्म उच्चगोत्र ताके आश्रव हैं। इहां विस्तारकाभी विपर्यय कहना। तहां जातिआदि आठ मद न करने, परकी निंदा न करनी, उद्धत न प्रवर्तना, परका उपहास अपवाद न करना, मानकषाय तीव्र न राखणा, पूज्यपुरुषकी पूजा विनय सत्कार वंदना करनी, बहुरि इस निकृष्टकालमें कोईमें भले गुण होय 'जैसे हरेकमें न पाईय' तिनतेंभी उद्धत न रहना, सोभी नीचैर्वृत्ति है । बहुरि अपना माहात्म्यका प्रकाशन आप न चाहै, तथा धमके कारणनिविष बड़ा आदर करै इत्यादि जानना ॥ आगे, गोत्रकर्मके अनंतर कह्या जो अंतरायकर्म, ताका आश्रव कहा है? एसैं प सत्र कहे हैं ॥ विघ्नकरणमन्तरायस्य ॥२८॥ याका अर्थ- दानआदिके विर्षे विघ्न करना, सो अंतरायकर्मका आश्रव है। तहां दान || आदि तो पहले कहे तेही, दान लाभ भोगोपभोग वीर्य ए । तिनिका हनना घात करना बिगाडना Saraswatertscambroadwaubs For Private and Personal Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2048 www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२५ ।। Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सो विघ्न है । ताका करना सो अंतरायकर्मके आश्रवकी विधि जाननी ॥ याका विस्तार — ज्ञानका निषेध करना, सत्कारका निषेध करना, दान लाभ भोगोपभोग वीर्य स्नान अनुलेपन सुगंध पुष्पमाला वस्त्र भूषण शयन आसन भोजन आदिका परकैं विन करना, परकी संपदा देखि आश्चर्य करना, अपना द्रव्यका अतिलोभतें दानादिक न करने, सामर्थ्य होय तिसमें प्रदान करना, परकूं झूठा दूषण लगावना, निर्माल्यद्रव्य लेना, निर्दोष उपकरणका त्याग करना, परका वीर्य लोपना, धर्मका विच्छेद करना, भला आचारविषै तपस्वी जनका पूजाविष विघ्न करना, मुनिका तथा दीन अनाथका वस्तु पात्र वस्तिकाका प्रतिषेध करना, पर कैं क्रियाका रोकना, बांधना, गुह्यअंगका छेदना, कान नाक ओष्ठ काटना, प्राणिनिका घात करना इत्यादिक जानना | हां कोई पूछे, आश्रवका विस्तार सूत्रमें विनाकह्या कैसे कहो हौ ? ताका समाधान, जो, वेद के सूत्र में इतिशब्द कह्या है सो प्रकारार्थमें है, ताकी अनुवृत्ति ले सर्वकर्मके आश्रवमें विस्तार का है । ऐसें कह्या जो आश्रवका विधान तिसकरि उपजाया जो आठपकार ज्ञानावरणआदि कर्म तिनके निमित्ततें आत्माकैं संसाररूप विकार ताकूं आत्मा निरंतर भोगवै है । जैसें For Private and Personal Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । पष्ठ अध्याय ॥ पान ५२६ ॥ मदिराका पीवनेवाला अपनीही रुचितें मोहविभ्रमके करनहारी मदिराकू पीयकरि ताके परिपाकके वशिकरि उपजे विकारकू भोगवै है, तथा रोगी भोजन कुपथ्यकरि अनेक वात आदिविकारकू भोगवै तैसें जानना॥ ___ इहां तर्क, जो तत् प्रदोषनिह्नव आदि ज्ञानावरण आदि सर्वकर्मनिके आश्रवके कारण | जुदेजुदे कहे, ते नियमकरि न्यारेन्यारेही हैं, कि अविशेषकरि हैं ? सर्वते सर्वकर्मका आश्रव होय है । तहां जो कहोगे नियमकरि कहते न्यारेन्यारेही ज्ञानावरण आदिका आश्रवका कारण हैं, तो | ऐसें तो आगमतें विरोध आवेगा, आगममें ऐसें कह्या, जो, आयुकर्मविना सातकर्म समयसमयप्रति निरंतर आश्रव होय बंधै हैं, तिसतें विरोध आवैगा, अरु जो कहोगे अविशेषकरि सर्वका सर्वत होय है, तौ विशेषकारण कहना अयुक्त होयगा। ताका समाधान, जो, तत्प्रदोष आदिकरि ज्ञाना वरण आदि सर्व कर्मप्रकृतिनिका प्रदेशबंधका तौ नियम नाहीं है, सर्वते सर्वका होय है, तोऊ अनुभागका विशेषका नियमका कारणपणाकरि तत्प्रदोषनिहवादिकभेदरूप कीजये ॥ इहां विशेष जो, अन्यमती कोई कहै, आश्रवके नियम कहे, तिनका किछु हेतु तो कह्या | नाही, विनाहेतु पंडित कैसें मानें ? ताका समाधान, जो, शास्त्र तो वस्तुका स्वभावकू कहै है । | For Private and Personal Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२७ ॥ जैसे दीपक घटादिककू दिखाय दे, तैसें वस्तुकू कहै है तिस शास्त्रकी प्रमाणता है । जातें भगवान अरहंत सर्वज्ञका ज्ञान युगपत् सर्वपदानिका प्रकाशनेवि समर्थ प्रत्यक्ष प्रतिभासरूप है, तिसका भाष्या शास्त्र है सो यथार्थ उपदेश करनहारा है, तातें ताके वचन प्रमाणभूतही हैं । बहुरि वस्तुखभावके वि सर्वमतके वक्तानिके विसंवाद नाहीं है, जो विसंवाद होय तौ सर्वका कहना मिथ्या ठहरै तातें स्वभावविर्षे तर्क नाहीं। बहुरि सामान्यपणे तो आयुविना सातकर्मका आश्रव निरंतर होय है। तहां जैसा योगका विशेष होय तैसा तो समयप्रवृद्ध हीनाधिक पुद्गलके परमाणुका | पुंजका वटवारा होय जाय है । तामें कषायके अनुसार स्थिति अनुभाग पडे है । बहुरि अनुभाग तीन मंद बहुतप्रकार है, तिसके विशेष जनावनेषं तत्प्रदोषनिह्नव आदिक न्यारेन्यारे ज्ञानावरण आदि कर्म के आश्रवके कारण कहे हैं। तिनतें यथायोग्य तीव्र अनुभाग बंध होय है। ऐसा विशेष जानना॥ ऐसें छटा अध्यायमें ज्ञानावरण आदि आठ कर्मके आश्रवके कारण सामान्यविशेषकरि कहे । ताकू जानिकरि भव्यजीवनिकू आश्रवके भावनितें निवृत्ति होय शुद्धचैतन्यके अनुभवके विषं तत्पर होना योग्य है, यह श्रीजिनेन्द्रके मार्गवि निर्ग्रन्थगुरुनिका उपदेश है ॥ For Private and Personal Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ षष्ठ अध्याय ॥ पान ५२८ ॥ ॥ सवैया २३॥ आश्रवभाव मुनीन्द्र कहे नय दोय विचार यथाविधि नीकी । शुद्धनयातम आश्रव एक चिदातम भावन रति जीकी ॥ सोउ अनेक विकारमयी लखि भेद अशुद्धनयाश्रित टीकी । इन्द्रिय अव्रत और कषाय क्रिया बहु जानि तजौ जु अलीकी ॥१॥ ऐसें तत्वार्थका है अधिगम जाकरि ऐसा जो मोक्षशास्र, ताविर्षे छठा अध्याय सम्पूर्ण भया ॥६॥ For Private and Personal Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । सप्तम अध्याय ॥ पान ५२९ ॥ ॥ नमः सिद्धेभ्यः ।। ॥ आगें सातमा अध्यायका प्रारम्भ है ॥ W0cecoदोहा- आठ कर्म आश्रववि, पुण्यपापको भेद ॥ जानि जिनेश्वर भाषियो, नमूं देव निरखेद ॥१॥ ऐसें मंगलाचरणके अर्थि भगवानकू नमस्कार करि सातमा अध्यायकी वनिका लिखिये है। तहां सर्वार्थसिद्धि नामा टीकाकारके वचन हैं, जो, आश्रवपदार्थका व्याख्यान कीया, ताके प्रारंभमें ऐसा कह्या था, जो, शुभयोग पुण्यकर्मका आश्रव है, सो यह तो सामान्यकरि कह्या, ताका विशेष न जाण्यां, जो, शुभ कहा है ? सो अब ताके जाननेकू सूत्र कहै हैं ॥ हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् ॥१॥ याका अर्थ- हिंसा अन्त स्तेय अब्रह्म परिग्रह ए पांच पाप हैं। तिनतें विरति कहिये निवृत्ति होना सो व्रत है। तहां प्रमत्तयोगात प्राणव्यपरोपणं हिंसा इत्यादि सूत्रनिकरि आगे For Private and Personal Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३० ॥ हिंसादिक कहेंगे, तिनतें विरमण करना, सो व्रत ऐसें कहिये । तहां यऊ करना यऊ न करना ऐसा अभिप्रायकर कीया जो नियम ताकूं व्रत कहिये । इहां तर्क, जो, हिंसादिक तौ परिणाम के विशेष हैं, ते अध्रुव हैं, तिनकूं पंचमीविभक्तिकरि अपादान कहै, सो अपादान तो ध्रुव होय है । अध्रुव अपादानपणां कैमैं बणे ? ताका समाधान, जैनेन्द्रव्याकरणमें अपादानका लक्षण ऐसा ध्याये ध्रुवमपादानम् । याका अर्थ कहैं हैं, जो बुद्धिका नाश होनें ध्रुव रहै, सो अपादान है । सो ऐसें ध्रुवपणांकी विवक्षा वर्णे है, ऐसा कया है । धर्माद्विरमति ऐसें कहते जो यऊ मनुष्य विचारसंहित है बुद्धि जाकी सो विचारे है, धर्म है सो दुष्कर है याका करना कठिन है, बहुरि याका फल प्रत्यक्ष नाहीं, श्रद्धामात्र जान्या है ऐसें बुद्धिकरि ग्रहणकरि ताकूं छोडे है, ऐसें इहांभी जानना | जो परीक्षावान् मनुष्य है, सो विचारै है ये हिंसादिक परिणाम हैं ते पापके कारण हैं, जो इन पापनिवि प्रवर्ते है तिनकूं इमही लोकविषै राजा दंड दे है, बहुरि परलोकषिषै दुःख कूं प्राप्त होय है ऐसें बुद्धिकरि ग्रहणकरि तिनतैं निवृत्ति होय है, तातें बुद्धि के अपायकी अपेक्षाकरि ध्रुवपणाकी विवक्षा व है । ए हिंसापदार्थ तो ध्रुवही हैं । इनका ज्ञान बुद्धिमें रही है । त्यागग्रहण बुद्धि होय है ताकी अपेक्षा है, यातें अपादानपणां युक्त है ॥ For Private and Personal Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३१ ॥ इहां विरतिशब्द प्रत्येककै लगावणा, हिंसा विरति, अनृततें विरति इत्यादि । तहां आहिंसाव्रत | प्रधान है, तातें आदिविर्षे कह्या सत्य आदि व्रत हैं ते अहिंसाकी रक्षाके अर्थि हैं । जैसें धान्यका खेतकी रक्षाके अर्थि बाडि कीजिये है तैसें है। सर्वसावद्ययोगकी निवृत्ति है लक्षण जाका ऐसा सामायिक एकही व्रत है, सोही छेदोपस्थापनकी अपेक्षाकरि पांचप्रकारका है, सो इहां कहिये है । बहुरि तर्क, जो, व्रतकै आश्रवका कारणपणां कहना अयुक्त है । जाते व्रत का संवरके कारणविर्षे | अंतर्भाव है, संवरके कारण आगे गुप्तिसमित्यादिक कहियेगा तहां दशप्रकारधर्मवि तथा संयमविर्षे अन्तर्भाव कीया है । ताका समाधान कहै हैं, जो, यह दोष नाही हे । संघर तो निवृतिस्वरूप आगे कहसी । इहां आश्रवअधिकारमें प्रवृत्तिस्वरूप कही है, सो हिंसा अन्त अदत्तादान आदिका त्याग होतें अहिंसा सत्यवचन दत्तादान आदि क्रियाकी प्रवृत्ति है, सो प्रतीनिसिद्ध है। बहुरि गुप्त्यादिकरूप जो संवर ताका परिवार व्रत है। व्रतनिविर्षे प्रवृत्ति करनेवाला साधुकै संवर सुखतें होय है । तातें न्यारा पण करि उपदेश कीजिये है ॥ ___बहुरि तर्क, जो, छठा अणुव्रत रात्रिभोजनका त्याग करना है, सोमी इहां गणनामें लेना | चाहिये । आचार्य कहे हैं, इहां न चाहिये । जाते याका अहिंस.व्रतकी भावनाविर्षे अंतर्भाव है, | rainertisroritiraortcreativecitors withoras For Private and Personal Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३२ ॥ आगें अहिंसाव्रतकी भावना , कहेंगे तहां आलोकितपानभोजनभावना कही है तामें गर्भित जानना । इहां विशेष कहिये है, जो, भावनावि आलोकितपानभोजन करना कह्या, सो तहां दीपगका तथा चन्द्रमाका प्रकाशवि देखिकरि भोजन कीजिये तो कहा दोष? ऐसें कोई कहै, सो यह युक्त नाहीं । दीपकआदिके प्रकाशविर्षेभी रात्रिभोजन करने में अनेक आरंभके दोष आवै हैं । सो फेरि कहै, जो, पैला कोई दीपकआदिका प्रकाश करि दे तब आरंभका दोष नाहीं होय । ताकू कहिये, जो, आचारसूत्रका ऐसा उपदेश है, जो, अपना ज्ञानसूर्य अपनी इन्द्रिय | निकरि देखे मार्गविर्षे तथा पहले देश काल विचारि जूडा प्रमाण अगिली पिछली भूमि विहारभ्रमणकरि साधु शुद्धभिक्षा ग्रहण करै है, सो ऐसी विधि रात्रिभोजन करनेमें वणे नाहीं॥ फेरि कहैं, जो, दिनविर्षे भोजन ले आवै ताकू रात्रिमें खाय तो कहा दोष? ताकू कहिये , पूर्वोक्त दीपकआदि आरंभका दोष है । तथा ल्यायकरि भोजन खाना यह संयमका साधन नाहीं । बहुरि सर्व परिग्रहरहितमुनिक पाणिपात्र आहार है। सो ल्याय खाना वणें नाहीं। पात्रका संग्रह करै तौ अनेकदोष उपजे हैं, तथा दीनआचरणका प्रसंग आवै है, निवृत्तिपरिणाम न होय है । फेरि कहै, पात्रमें ल्याये परीक्षाकरि भोजन संभव है। तहां कहिये ऐसा नाहीं। जे मुनि जीवनिके For Private and Personal Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय || पान ५३३ || ठिकाने शास्त्रोक्त जानें हैं तिनकूं संयोगविभाग गुणदोषका ज्ञान है, तिनकै तत्कालही भोजन बर्णे हैं, ल्यायकरि खानेमें अनेक दोष दीखें हैं । ताका विसर्जन करै तौ तामें अनेकदोष उपजे हैं । तातें सूर्य के प्रकाशमें प्रगट देखि दिनमेंही भोजन करना युक्त है । जैसें सूर्य के प्रकाशमें प्रगट भूमि देश दातार जन गमन आदि तथा अन्नपान डाला स्पष्ट दीखै; तैमैं चंद्रमाआदिका प्रकाशतें नाहीं दीखै ऐसा जानना ॥ आगे तिस पांच व्रतनिके भेद जाननेकूं सूत्र कहै हैं - ॥देशसर्वतोऽणुमहती ॥ २ ॥ याका अर्थ - ए पांचूही व्रत जब एकदेश होय तब तौ अणुव्रत कहिये । बहुरि सकल होय तब महाव्रत कहिये । इहां देश ऐसा तौ एकदेशकूं कहना । सर्व सकलकूं कहना । तिन देश विरति होय सो देशव्रत अणुव्रत है, सकलवत महावत है, ऐसे दोय भेद भये । वितिशब्दकी अनुवृत्ति ऊपरले सूत्र लेणी । ए दोऊ प्रकार व्रत न्यारे न्यारे भावनारूप किये संते श्रेष्ठ औषधकीज्यों दुःख दूर करने के कारण होय हैं । आगे पूछें, तिन व्रतनिकी भावना कौनअर्थि है? तथा कौंनप्रकार है सो कहौ ऐसें पूछें सूत्र कहैं हैं For Private and Personal Use Only 609602488220 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३४ ॥ ॥ तत्स्थैयार्थ भावनाः पंचपंच ॥३॥ याका अर्थ- इन व्रतनिके स्थिर करनेकै अर्थ एकएक व्रतकी पांच पांच भावना हैं । इहां ऐसा जानना, जो, इनि भावना भायेतें व्रतीनिके उत्तरगुणका संभवना होय है ॥ आगे, जो ऐसे है भावनातै व्रत दृढ होय है, तो आदिमें कह्या जो अहिंसावत ताकी भावना कहा है? ऐसे पूछे सूत्र कहैं हैं ॥ वाङ्मनोगुप्तीर्यादाननिक्षेपणसमित्यालोकितपानभोजनानि पंच ॥४॥ याका अर्थ- वचनगुप्ति, मनोगुप्ति, ईर्यासमिति, आदाननिक्षेपणसमिति, आलोकितपानभोजन ए पांच अहिंसावतकी भावना हैं। तहां गुप्तिसमितिका स्वरूप आगे कहसी । बहुरि आलोकितपानभोजन कहिये आहारपाणी लेना सो दिनविर्षे नीकै देखिकरि लेना। इनका बारबार चिंतवन करना, सो भावना है । आगें, दूसरे व्रतकी कहा भावना है, ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ क्रोधलोमभीरुत्वहास्यप्रत्याख्यानान्यनुवीचीभाषणं च पंच ॥५॥ याका अर्थ- क्रोधका प्रत्याख्यान, लोभका प्रत्याख्यान, भयवानपणांका प्रत्याख्यान, For Private and Personal Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३५॥ हास्यका प्रत्याख्यान, अनुवीचीभाषणं कहिये निष्पाप सूत्रके अनुसार वचन बोलना ऐसें ए पांच भावना सत्यव्रतकी जाननीं । इहां भावार्थ ऐसा, जो, क्रोधादिकके निमित्तते असत्य बोलिये है, तिसका बारबार चितवन राखणा, तब असत्यकी प्रवृत्ति न होय, सत्यव्रत दृढ रहै ।। आगें तीसरे व्रतकी कहा भावना है, ऐसें पूछ सूत्र कहै हैं - ॥ शून्यागारविमोचितावासपरोपरोधाकरणभैक्ष्यशुद्धिसधर्माविसंवादाः पंच॥६॥ याका अर्थ- शून्यागार कहिये गिरिकी गुफा वृक्षका कोटर इत्यादिविर्षे वसना, परका छोड्या ठिकाना होय सो विमोचितावास है तहां वसना, बहुरि परका उपरोध कहिये वर्जना सो न करना भावार्थ-जिस ठिकाणे आय बैठे तहां कोई और आवै ताकू वर्जे नाही तथा आपकू | कोई मनें करै तहां बैठे नाही, बहुरि आचारशास्त्रके मार्गकरि भिक्षाकी शुद्धता करि आहार ले, बहरि यऊ वस्तिका तथा श्रावकआदि हमारे हैं यह तुमारे हैं ऐमा आपसमें साधर्मीनुसं | विसंवाद न करै ऐसें ए पांच भावना तीसरा अदत्तादानविरमणव्रतकी हैं ॥ इहां भावार्थ ऐसा, जो, वस्तिका भोजनआदि वस्तुनिके अर्थि कोईतूं परस्पर झगडौ उपजै तहां अदत्तादानका प्रमंग आवै है । तातें इन भावनातें व्रत दृढ रहै है ॥ For Private and Personal Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदीकुता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३६ ॥ आगें, ब्रह्मचर्यकी भावना कहनेयोग्य है सो कहीं ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं-- ॥ स्त्रीरागकथाश्रवणतन्मनोहराङ्गनिरीक्षगपूर्वरतानुस्मरणवृष्येष्टरसस्वशरीर संस्कारत्यागाः पंच ॥७॥ याका अर्थ-- इहां त्यागशब्द प्रत्येककै लगाय लेणां । तहां स्त्रीनिकी रागसहित कथा सुननेका त्याग, स्त्रीनिका सुन्दर मनोहर अंगका रागसहित देखनेका त्याग, वृष्य कहिये पुष्टरस कहिये रसीला झरता सर्वत आदिका त्याग, पहले भोग किये थे तिनका बारबार यादि करनेका त्याग, अपने शरीरका संस्कार कहिये सवारना स्नान सुगंध लेपन इत्यादि करनेका त्याग ऐसे | ए चौथे व्रतकी पांच भावना हैं। इनकू बारबार भाये ब्रह्मचर्यवत थिरता पावै है ।। आगे पांचमा व्रतकी कहा भावना है, ऐसें पू0 सूत्र कहें हैं-- ॥ मनोज्ञामनोज्ञेन्द्रियविषयरागद्वेषवर्जनानि पंच ॥ ८॥ याका अर्थ- स्पर्शन रसन घाण चक्षु श्रोत्र ए पांच इन्द्रिय तिनके विषय जे स्पर्श रस | व गंध वर्ण शब्द इनका संबंध होते रागद्वेषका न करना ए पांच भावना आकिंचन्य नामा पांचवां | For Private and Personal Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir NEpapwrAPORNPORPIOSAJHASPARENERPRAVAASPARAGAON ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३७ ॥ | व्रतकी जाननीं ॥ भावार्थ ऐसा, जो, परिग्रह हैं ते इन्द्रियनिके विषयके सेवनेके तथा कषाय पोषनके अर्थि हैं, तातें विषयकषायका गुणदोष विचारिकरि भावना राखे, परिग्रहत्यागवत दृढ रहै है। आगें किछु और कहै हैं, कि, जैसे इन व्रतनिकी दृढताके अर्थि व्रतनिका खरूप जानने वाला ज्ञानीनिकरि भावनाका उपदेश कीया है, तैसैंही तिन व्रतनिके विरोधी जे पांच पाप | तिनविभी भावना राखणी। तिनके दोषनिका बारबार चितवन राखणां । तातें दृढ व्रत रहै है। ताका सूत्र कहै हैं ॥ हिंसादिष्विहामुत्रापायावद्यदर्शनम् ॥९॥ याका अर्थ- हिंसादिक पांचपापनिविर्षे इस लोकविर्षे तो अपाय कहिये नाश तथा भय होय है । बहुरि परलोकविर्षे पापते दुर्गति होय है। ऐसा देखना बारबार विचारणा । तहां अभ्युदय कहिये स्वर्गादिककी संपदा पावना निःश्रेयस कहिये कल्याणरूप मोक्ष तिनके अर्थि जो किया ताका नाश करनेवाला जो प्रयोग आरंभ, सो तो अपाय कहिये । अथवा सात भयकूभी अपाय कहिये । अवद्य कहिये गर्दा निंद्य पाप इन दोऊनिळू देखनें विचारनें । कहां देखने? इस | लोकविर्षे तथा परलोकवि । बहुरि कोनवि देखने ? इन पांच पापनिविर्षे । सो कैसे सो कहिये For Private and Personal Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir utpreratorreranbirtupertseexisasteracterials ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३८ ।। है । प्रथम तौ हिंसाविर्षे देखौ, जो, हिंसक जीव होय सो निरंतर सर्वका वैरी शत्रु है । ता• सर्व पीड्या चाहें मास्या चाहैं । इस लोकविर्षे अनेक वध बंधन क्लेशादिक पावें हैं। परलोकविर्षे अशुभगति पावै है । बहुरि सर्वकरि निंदनीक होय है । तातै हिंसाका त्याग करना कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी ॥ तैसेंही असत्यवचनका बोलनेवाला सर्वकै अश्रद्धेय होय जाका वचन कोई श्रद्धान न करै सांच न मानें । बहुरि इसही लोकमें जीव काटना आदि दुःख• पावै है । ताके झूठवचनकरि दुःखी होय ते वैरकरि अनेक कष्ट दे, सो सहने होय | बहुरि परलोकविर्षे दुर्गति पावै है । बहुरि निंदनीक होय है। तातें अनृतवचन" विरमण करना कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी ॥ तैसेंही परद्रव्यका हरणहारा चोर है सो सर्वकै पीडा देनेयोग्य होय है जाका कोई रक्षक न होय । इसही लोकमें घात होना, वध, बंधन, हाथ पग कान नांक उपरले होठका छेदन, भेदन, सर्व धनादिका लूटि लेना इत्यादिक दुःख पावै है । बहुरि परलोकविर्षे अशुभगति पावै | है। बहुरि निंदनीक होय है। यातें चोरी करनेका त्याग करना कल्याणकारी है, ऐसी भावना राखणी।। तैसेंही अब्रह्मचारी मदविभ्रमकरि उद्धांत है चित्त जाका सो कपटकी हथणीके आर्थि For Private and Personal Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५३९ ॥ | भ्रमते खाडामें पड्या जो हस्ती तिसकीज्यों परवश हूवा वध बंधन अतिक्लेश आदिकू भोगवै है । मोहका पीड्या कार्य अकार्यकू न गिणता अपना कल्याणरूप कार्य किछुभी नाहीं आचरण करै है । बहुरि परकी स्त्रीके आलिंगन सेवनविर्षे करी है रति जानें सो इसलोकविर्षे वैरके निमित्त लिंगछेदन वध बंधन धनहरण आदि कष्टनिळू पावै है । बहुरि परलोकविर्षे दुर्गति पावै है। बहुरि निंदनीक होय है, यातें अब्रह्मचर्यपापते छुटना अपना हित है, ऐसी भावना राखणी ॥ तैसेंही परिग्रहवान पुरुष है सो जे परिग्रहके अर्थि चोर आदि हैं तिनके पीडा | देनेयोग्य होय है। धनवानकू चोर मारि जाय है। जैसे कोई पंछी मांसकी डलीकू चूंचमें ले चलै, तब मांसके अर्थि अन्यपक्षी ताकू चूंचनितें मारे, दुःख दे; तैसें धनके लोभी | धनवानकू दुःख दे ॥ बहुरि धनके परिग्रहके उपार्जन करना रक्षा करनावि बडा कष्ट है, तथा नष्ट होय जाय, जाता रहै तब बडा दुःख उपजै इत्यादि अनेक दोषनिकू प्राप्त होय है। बहुरि यातें तृप्तिभी नाहीं होय है । जैसें अमि इंधनतें तृप्त होय, तो तृष्णावान् धनतें तृप्त होय । बहुरि लोभका पीड्या | कार्य अकार्यकू गिनें नाहीं । बहुरि या• पापते परलोकविर्षे अशुभगति पावै है । बहुरि सर्व | For Private and Personal Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४० ॥ लोक कहें 'बडा लोभी है' ऐसें निंदनीक होय है। तातें परिग्रहका त्याग कल्याणकारी है ऐसी भावना राखणी ॥ ऐसें हिंसादिक पंचपापनिविर्षे ऐसी भावना करणी ॥ आगें, इन हिंसादिकनिविर्षे अन्यभावना राखणी, ताके कहनेकू सूत्र कहै हैं-- ॥दुःखमेव वा ॥ १०॥ ___ याका अर्थ-- हिंसा आदि पंच पाप हैं, ते दुःखरूपही हैं, ऐसी भावना राखणी । इहां पूछ हैं, हिंसादिक दुःख कैसे हैं ? ताका समाधान, जातें ए हिंसादिक हैं ते दुःखके कारण हैं । जैसे अन्न है सो प्राणनिकी रक्षा करै है, ताते कारण हैं। तहां कहिये, अन्न है सोही प्राण है, ऐसें कारणकू कार्य कहना । तैसें हिंसादिक दुःखके कारण हैं, तिनकं दःखही है ऐसें कहना । इहां कारणविर्षे कार्यका उपचार है। बहुरि कारणका कारण होय ताकुंभी कार्यही कहिये है। जैसे अन्न तौ प्राणका कारण अरु धन है सो अन्नपानका कारण है। तहां धन है सोही प्राण है, ऐसे कहते कारणके कारणविर्षे कार्यका उपचार होय है; तैसें हिंसादिक कहै ते असातावेदनीय आदि अशुभकर्मके कारण हैं । बहुरि असातावेदनीयआदि कर्म दुःखके कारण हैं। ऐसें दुःखके कारणविर्षे तथा दुःखके कारणके कारणविर्षे दुःखका उपचार जानना । सो ए हिंसादिक पाप दुःखही हैं, ऐसी भावना राखणी ॥ For Private and Personal Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४१ ॥ बहुरि जैसे आपके दुःखके कारण हैं; तैसेंही परकेविर्षेभी जानना । बहुरि इहां तर्क, जो, ते सर्वही दुःख कहे सो नाहीं हैं। जाते विषयनिके सेवनेविर्षे सुख देखिये है। ताका समाधान, जो, विषय सेवनेविर्षे सुख माने है, सो सुख नाहीं है । विषयनिकी इच्छा नामा वेदना पीडा उपजै है, ताका इलाज प्राणी करै है। जैसे खाजिका दुःख होय ताकू खुजावै, तब सुख माने है, परमार्थतें खुजावनेविर्षे सुख नाहीं, सुखका स्वरूप तौ आकुलतारहित है, सो विषय सेवनेमें तो आकुलताही है, निराकुलपणा तो होय नाही ॥ ____ इहां विशेष जो, जैसे आपकै भावै तैसें परकैभी भावे, सो कैसे ? जैसे वध बंधन पीडन मोकू बुरे लागे हैं, दुःख उपजावें; तैसैं परकैभी दुःख उपजावै हैं । तथा जैसैं मोकू कोई छूठ कहै कडी कहै कठोर कहे सो बुरी लागै है, दुःख उपजावै है; तैसैं परकू मैं कहूं तौ ताकू बुरी लागे है, दुःख उपजावै है । तथा जैसैं मेरा धनादिक जाय तब मेरै बडा कष्ट दुःख उपजै है, तैसेंही अन्यजीवकै उपजै है । तथा मेरी स्त्रीका कोई अपमान करै तब मेरै जैसे दुःख पीडा उपजै; तैसें अन्यजी| वकभी दुःख उपजै है । तथा मेरै धनकी अप्राप्तिविर्षे वांछा तथा याके नाशविर्षे शोक होय है, तैसें परकैभी कष्ट होय है । ऐसें हिंसादिक परकैभी दुःखके कारण जानना ॥ For Private and Personal Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra ••• www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४२ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir आगे फेरिभी भावना अर्थि आगें सूत्र कहै हैं ॥ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थानि च सत्वगुणाधिकक्लिश्यमानाविनयेषु ॥ ११॥ याका अर्थ - प्राणीनिर्विषै तौ मैत्री, अर गुणाधिकविषै प्रमोद, तथा दुःखी पीडितविषै करुणा, तथा प्रतिकूलविषै मध्यस्थपरिणाम ऐसें ये व्यारिनिविषै च्यारि भावना राखणी । तथा परके दुःख न होनेका आभिलाष, सो तौ मैत्री कहिये । बहुरिं वचनकार तथा प्रसन्नताकरि प्रगट होय ऐसा अंतरंगविषै भक्तिका अनुराग, सो प्रमोद कहिये । बहुरि दीनकेविषै उपकार करनेका भाव, सो कारुण्य कहिये । बहुरि रागद्वेषकरि पक्षपात होय है ताका अभाव, सो माध्यस्थ कहिये । बहुरि पापकर्मके उदय के वश अनेकयोनिविषै कष्ट भोगवै ते सत्व कहिये, तिनकूं जीव कहिये । बहु सम्यग्ज्ञान आदि गुणनिकरि बडे होय ते गुणाधिक कहिये | असातावेदनीयके उदयतें जिनके क्लेश उपजै, ते क्लिश्यमान हैं । बहुरि तत्वार्थके सुननेकरि ग्रहण करनेकरि अभ्यासकरि जिननें गुण न पाये ते अविनेय कहिये । इन सत्वादिक व्यारिनिविषै यथासंख्य मैत्री आदि व्याखौं भावना भावणी | सर्वजीवनितें मेरी क्षमा है । ते सर्व मेरेपरि क्षमा करौ । मेरी सर्वतें प्रीति है - वैर काहुतें नाहीं है । ऐसें सर्वप्राणी जीवनिविषै तो मैत्रभावना भावणी । सम्यग्ज्ञानचारिवादिककेविषै वंदना For Private and Personal Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । सप्तम अध्याय ॥ पान ५४३ ।। स्तुति वैयावृत्य आदिकरि गुणाधिकविर्षे प्रमोदभावना भावनी। मोहकर्मके मारे कुज्ञानसहित, विषयअमिकरि दग्ध, हिताहितमें समझे नाही, अनेकदुःखनिकरि पीडे, दीन, कृपण, अनाथ, बालक, वृध्द, क्लिश्यमानविर्षे करुणा भावनी । मिथ्यात्वकरि खोटे हठयाही अविनेयनिविर्षे मध्यस्थभावना करणी । ऐसें भावना भावनेवालेके अहिंसादिकव्रत हैं ते पूर्ण होय हैं । आगे फेरिभी भावना कहनेके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥जगत्कायस्वभावौ वा संवेगवैराग्यार्थम् ॥ १२॥ याका अर्थ-जगत् कहिये संसार अर देह इनका स्वभावकी भावना करनी, संवेगवैराग्यके अर्थि । तहां प्रथमही जगतका स्वभाव, जो, यह लोक है सो अनादिनिधन वेत्रासन छलरी मृदंगसारिखा आकाररूप है । ताविर्षे जीव अनादिसंसारविर्षे अनंतकाल नानायोनिविर्षे निरंतर दुःख भोगवता संता भ्रमण करै है। तहां निश्चित किछभी नाहीं है। जीवित है सो जलके बुदेबुदेसारिखा है, तस्त विलाय जाय है। भोगसंपदा है ते वीजली वादलके विकारसारिखे चंचल हैं। इत्यादि ऐसें जगत्का स्वभाव चिंतवन करने” संसार” संवेग होय है, भय लागै है । बहुरि कायका का स्वभाव अनित्य है, दुःखका कारण है, साररहित है, अपवित्र है, इत्यादि ऐसे चिंतवने” विषय | For Private and Personal Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदकता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४४ ॥ || निविर्षे राग न होनेते वैराग्य उपजै है। यातें जगत् अर कायका स्वभावकी भावना करनी ॥ आगें पूछे, जो, हिंसादिकतें विरति सो व्रत है। तहां हम न जानी, ते हिंसादिक क्रिया कहां हैं ? तहां आचार्य कहै हैं, ते. युगपत तो कहे जाय नाहीं । तातें तिनका स्वरूप कहना अनुक्रमतें है । तहां जो आदिविर्षे कही हिंसा, ताका लक्षणसूत्र कहै हैं ॥प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा ॥ १३ ॥ याका अर्थ- प्रमत्तयोगते प्राणनिका वियोग करना, सो हिंसा है। तहां कषायसहितपणा सो तौ प्रमाद है । तिस प्रमादसहित आत्माका परिणाम सो प्रमत्त है। प्रमत्तका योग सो प्रमत्तयोग कहिये । बहुरि इन्द्रियनिकू आदि देकरि दश प्राण हैं, तिनका यथासंभव वियोग करना, सो व्यपरोपण है । ऐसें प्रमत्तयोगते प्राणव्यपरोपण है, सोही हिंसा है । सो यऊ हिंसा प्राणीनिके दुःखका कारण है, तातें याकू अधर्मका कारण कहिये । इहां प्रमत्तयोग ऐसा विशेषणतें ऐसा जानना, जो, केवल प्राणनिके वियोग कारणमात्रपणाही अधर्मके अर्थि नाहीं है ॥ इहां उक्तं च अर्द्ध श्लोक है, ताका अर्थ-प्राणनितें प्राणीनिकू न्यारा करै है अर हिंसाकरि युक्त न होय है । हैं तथा दूसरा उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- कोई मुनि ईर्यासमितिकरि गमन करतें पग उठावै था, For Private and Personal Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४५ ॥ | ताके पगतलै कर्मका प्रेखा जीव आय पऱ्या मरि गया, तो तिस कारणकरि तिस मुनिकै सूक्ष्मभी | किंचिन्मात्रभी बंध नाहीं है, ऐसे सिद्धांतमें कह्या है । बहुरि अध्यात्मप्रमाणतें ऐसा कह्या है, जो, | मूर्छा है सोही परिग्रह है, अन्य नाही ॥ इहां कोई तर्क करै है, जो, प्राणनिका वियोग कियेविनाभी प्रमत्तयोगमात्रहीतें हिंसा मानिये | है। जैसे सिद्धान्तकी उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- जो अयत्नाचार प्रवर्ते है, ताकी प्रवृत्ति में जीव मरौ अथवा न मरौ ताकै हिंसा निश्चयतें होय है । अर जो यत्नसहित प्रवर्ते है-समितिसहित | है, ताका हिंसामात्रहीकरि बंध नाहीं है। तहां आचार्य कहै हैं, यह दोष नाहीं है । जातें जो अयत्नाचार प्रवर्ते है, ताकै केवल प्रमत्तयोगही नाहीं है, तहां भावप्राणनिका व्यपरोपणभी है। तैसेंही कह्या है उक्तं च श्लोक, ताका अर्थ-प्रमादवान आत्मा है, सो पहले तो अपने आत्माकू आपकार आप हणे है, पीछे अन्य प्राणीनिका घात होऊ तथा मति होऊ। तातै प्रमादवानके प्राणव्यपरोपणभी अवश्य जानना ।। ___इहां विशेष जो, वार्तिकमें ऐसा अर्थ है, इन्द्रियानिका प्रचारका विशेष अपनी सावधानीविना | होय सो प्रमत्त कहिये अथवा प्रमत्तकीज्यों होय सो प्रमत्त है । इहां उपमाका वाचक इवशब्दका For Private and Personal Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४६॥ प्रत्ययार्थमें लोप है । सो उपमाका अर्थ ऐसा, जैसे दारूका पीवनेवाला मतवाला होय तब कार्यअकार्यका जाकै विचार न होय, ताकी उपमा है । तथा जीवनिकै स्थान तथा तिनके उपजनेके ठिकाने तथा जीवनिके आधार जानें नाहीं, कषायनिके उदयकरि वेखवरि होय हिंसाके कारणनिविर्षे स्थिति करै, सामान्यहिंसाका यत्न न करै, सो प्रमत्त है। अथवा पंदरह प्रमादरूप परिणया होय, सो प्रमत्त है । बहुरि योगशद है सो सम्बन्धार्थस्वरूप है । अथवा मनवचनकायकी कियाकुंभी योग कहिये । सो प्रमत्तका योग सो प्रमत्तयोग कहिये । सो हेतुरूप कह्या है । इस हेतुतें प्राणनिका व्यपरोपण होय सो हिंसा है ॥ बहुरि प्राणके ग्रहण करने” प्राणीका ग्रहण जानना । प्राणनिके वियोगते प्राणीका वियोग होय है. अन्य न्यारा प्राणीके अवयव नाहीं ताका वियोग कैसे संभवै ? ताका समाधान, जो, ऐसें नाहीं । प्राणनिके घात” प्राणीकै दुःख उपजै है । तातें अधर्म होय है। तहां फेरि कहै, जो, प्राणनिके घाततै प्राणीकै दुःख नाहीं होय है । ताकू कहिये, जो, पुत्र कलत्र आदिका | वियोग होतेही प्राणीकै दुःख होय है । तौ शरीर तौ अत्यंत निक-वर्ती है, याका वियोगमें दुःख न कैसें न होय ? बहुरि शरीर जीव तौ कर्मबंध अपेक्षा एकही होय रहै हैं, याके वियोगमें अवश्य | For Private and Personal Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra SPARSHOPP www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४७ ॥ दुःख होय है । याहीतें प्रमत्तयोग अरु प्राणव्यपरोपण दोऊनितें हिंसा होय है ॥ कोई ऐसें कहै है, जो, सर्वलोक प्राणीनितैं भन्या है । तातैं मुनि अहिंसक कैसें होय ? यह कहना निष्फल है । जातैं मुनिकै प्रमत्तयोग नाहीं है, तातैं तिनकै हिंसा नाहीं है । बहुरि सूक्ष्मजीव हैं ते तौ पीडेही न जाय हैं । बहुरि ते बादर रक्षायोग्य हैं, तिनका यत्न करही है । ता तिनकै हिंसा कैसे होय ? बहुरि जे सर्वथा एकान्तवादी हैं, तिनकै प्राणी प्राण, हिंस्य हिंसक हिंसा हिंसाफलका अस्तित्वही संभवै नांही । तिनका मत प्रमाणासिद्ध नाहीं है ॥ आगे पूछे है, हिंसा तो जैसा लक्षण कह्या तैसा जाणी । अब याके अनंतर कह्या जो अनृत, ताका लक्षण कहा? सो कहौ, ऐसें पूछें सूत्र कहें हैं ॥ असदभिधानमन्नृतम् ॥ १४ ॥ याका अर्थ- जो प्राणीनिकू पीडा करे ऐसा अप्रशस्त बुरा वचन, ताका कहना, सो अनृत है । इहां सत्शब्द प्रशंसावाची है, ताका निषेध सो असत् अप्रशस्त ऐसा कहिये । सो ऐसें असत् अर्थका कहना सो अनृत है । ऋत कहिये सत्य, ऋत नाहीं सो अनृत है । तहां जो प्राणी For Private and Personal Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४८ ॥ निकूं पीडाकारी वचन होय, सो अप्रशस्त है । जिस वचनका वस्तु विषय विद्यमान होऊ अथवा विद्यमान मति होऊ, जहां हिंसा होय, सो सर्व अनृत कहिये है । सो पहलें ऐसा कह्या था, जो, अन्य व्रत हैं ते अहिंसात्रतकी रक्षाके अर्थ हैं । तातैं इहां जो हिंसाका कहनेवाला होये सो वचन अनृत है, ऐसा निश्चय करना । सो सर्वथा निषेधकाही अर्थ लीजिये तौ शून्यका प्रसंग आता युक्त नाहीं । बहुरि सर्वथा विपरीत अर्थ लीजिये तौ वस्तुका स्वरूप अन्यथा कहै हैं, ताहीका प्रसंग होइ । कोई सत्यवचन ऐसा है, जाकरि प्राणीनिकूं पीडा होय है, सो नहीं है । तातें अप्रशस्त अर्थ में दोऊ आय गये । झूठ कहनाभी अनृत है । बहुरि सांच कहै अर जातें प्राणीनिकूं पीडा होय हिंसा होय सोभी अनृत है । ऐसा भावार्थ जानना || आगे पूछें अनृतके अनंतर कह्या जो स्तेय, ताका कहा लक्षण है? ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं॥ अदत्तादानं स्तेयम् ॥ १५ ॥ याका अर्थ - अदत्त कहिये विनादिया वस्तु धनादिक, ताका आदान कहिये लेना, सो स्तेय है । इहां आदान नाम ग्रहणका है, जो अदत्त कहिये विनादियेका ग्रहण, सो अदत्तादान है । इहां तर्क, जो, ऐसें है तो कर्मके र्वगणा तथा नोकर्मके वर्गणा हैं ते काऊने दिये नाहीं, For Private and Personal Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५४९॥ तिनका ग्रहण अदत्तादान ठहसा । ताका समाधान, जो, यह दोष इहां नाहीं । जातें इहां अदत्तशब्द कह्या है । ताका ऐसा अर्थ आवे है, जो, जिसवि देनलेनेका व्यवहार होय ऐसे धनादि | वस्तुतेंही अदत्त जानना, कर्मनोकर्मके ग्रहणविर्षे देनेलेनेका व्यवहार नाही, ते सूक्ष्म हैं अदृष्ट | हैं । बहुरि कहै, जो, ऐसभी यह प्रसंग आवै है, जो मुनि आहार लेने... जाय हैं, तब गली रस्ताके | दरवाजे आदि होय हैं, तिनमें प्रवेश करै है, सो विनादीये हैं, तिसमें स्तेयका दोष आया। ताकू कहिये, जो, यह दोषभी नाही, जातें गली रस्ताके दरवाजे आदि लोकनिने सामान्यपणे देय राखे हैं। कोई आवौ कोई जावी, तहां वर्जन नाहीं। याहीते मुनि हैं सो जहां द्वारके कपाट आदि जुडे होय तहां वर्जना होय तहां प्रवेश न करें हैं । अथवा प्रमत्तयोगकी अनुवृत्ति है । तातें गली आदिमें प्रवेश करते मुनिकें प्रमत्तयोग नाहीं है । तातें यह अर्थ है, जहां संक्लेशपरिणामकरि प्रवृत्ति होय तहां स्तेय कहिये । बाह्यवस्तुका ग्रहण होऊ तथा मति होऊ प्रमत्तयोगके होते स्तेय वणी रह्या है। आगे, चौथा अब्रह्मका लक्षण कहा है ऐसे पूछे सूत्र कहे हैं ॥ मैथुनमब्रह्म ॥१६॥ ADhitawkerkasatbeatababeats For Private and Personal Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५०॥ याका अर्थ- मैथुन कहिये कामसेवन सो अब्रह्म है। तहां स्त्रीपुरुष चारित्रमोहके उदयकू होते रागपरिणामकरि सहित होय तब तिनके परस्पर स्पर्शनकी इच्छा होय, सो मैथुन है, तिसका भाव तथा कार्यका नाम मैथुन है। जातें लोकवि तथा शास्त्रविर्षे तैसेंही प्रसिद्ध हैं। लोकविर्षे तौ बालगोपाल स्त्री सर्व जानें हैं, जो, स्त्रीपुरुषकै रागपरिणामतें चेष्टा होय सो मैथुन है । बहुरि शास्त्रविर्षेभी घोडे वलधके मैथुनकी इच्छाविर्षे इत्यादिक पाठ हैं, तहां मैथुनका ग्रहण कीजिये है। बहुरि इहां प्रमत्तयोगकी अनुवृत्ति है, ताकरिभी स्त्रीपुरुषका युगलसंबंधी रतिसुखके अर्थि चेष्टा होइ सोही मैथुन ग्रहण कीजिये है। सर्वही कार्यमें मैथुन नाहीं । बहुरि जाके पालते संते अहिंसादिक गुण वृद्धिकू प्राप्त होय सो ब्रह्म है, जो ब्रह्म नाहीं सो अब्रह्म है । सो ऐसा अब्रह्म | मैथुन है । इस मैथुनतें हिंसादिक दोष हैं ते पुष्ट होय हैं । जातें मैथुन सेवनेविर्षे जो पुरुष तत्पर है सो थावर त्रस प्राणीनिकू हणे है, झूठ बचन बोले है, चोरी करै है, चेतन अचेतन परिग्रहका | ग्रहण करै है, ऐसें जानना । इहां ऐसे कहनेतें स्त्रीपुरुष रागपरिणामविना अन्य कोई कार्य करे, सो मैथुन नाहीं । तथा दोय पुरुष कोई कामसेवनविना अन्य कार्य करै सो मैथुन नाहीं, ऐसा ६ सिद्ध होय है । तथा कामसेवनके परिणामतें एकही पुरुष जो हस्तादिकतें चेष्टा करै सोभी मैथुन For Private and Personal Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAROOPANINGASPRINTwordPNPONGARPORApropoon ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंकता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५१ ॥ है। जातें तहां दूसरा रागपरिणामके विर्षे संकल्प है। जैसे काहूंकों भूत लागै तैसें इहां दूसरा काम है, तातें मैथुनशदकी सिद्धि है । आगें, पांचवां जो परिग्रह ताका कहा लक्षण है ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ मूर्छा परिग्रहः ॥ १७॥ याका अर्थ- मूर्छा कहिये परविर्षे ममत्वपरिणाम सो परिप्रह है। तहां बाह्य जे गऊ भेंसि मणि मोती आदि चेतन अचेतन वस्तु अर अभ्यंतर जे राग आदिक ऐसे जे परिग्रह तिनकी | रक्षा करना उपार्जन करना संस्कार करना ऐसा जो व्यापार, सो मूर्छा है । इहां प्रश्न, जो, लोकविर्षे | वायु आदि रोगके प्रकोपतें अचेतन होय जाय ताकू मूर्छा कहै हैं, सो प्रसिद्ध है, सो तिस अर्थकू | ग्रहण काहे न कीजिये? ताका उत्तर. जो, यह तो सत्य है, लोकमें तिसहीकं मा कहै है। परंतु यह मार्छि धात है सो मोहसामान्य अर्थविर्षे वत है, सो सामान्यकी प्रेरणा विषेश अर्थिविर्षे | है । ऐसें होतें विशेषका अर्थ इहां ग्रहण है । जातें इहां परिग्रहका प्रकरण है । इहां फेरि पूछे है, जो | ऐसें कहैभी बाह्य वस्तुकै परिग्रहपणा नाहीं ठहरैगा । जाते तुमनें अभ्यंतर जो मूर्छा है ताहीका ग्रहण कीया है । ताका समाधान, जो, सत्य है । प्रधानपणातें हमने अभ्यंतरकाही ग्रहण कीया || For Private and Personal Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५२ ॥ है । बाह्यपरिग्रह न होतेंभी मेरा यऊ है ऐसें परविर्षे संकल्प करनेवाला पुरुष है, सो परिग्रहसहितही है । अथवा बाह्य परिग्रह नाहींभी कहिये है बहुरि परिग्रह हैभी ऐसाभी कहिये, जाते मूर्जाका आलंबन कारण है । तथा मूर्छा है कारण जाडूं ऐसा है ॥ बहुरि इहां तर्क, जो, मेरा यऊ है ऐसा संकल्प है सोभी परिग्रहवाची है, तो सम्यग्ज्ञानादिकवि भी यह मेरा है ऐसा संकल्प है, सोभी परिग्रह ठहया । रागादिपरिणाम अभ्यंतरपरिग्रहकीज्यौं यहभी है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं । जातें इहां प्रमत्तयोगकी अनुवृत्ति है, ताते ज्ञानदर्शनचारित्रवान पुरुष है सो मोहके अभावतें अप्रमत्त है, तातें ताकै मूळ नाहीं है, ऐसा याकै निष्परिग्रहपणा सिद्ध है ॥ इहां ऐसाभी विशेष जानना, जो, ज्ञानादि आत्माके स्वभाव हैं, त्यागनेयोग्य नाहीं । ताते तिनः परिग्रहसहितपणा न होय है अर रागादिक हैं ते आत्माके स्वभाव नाहीं । कर्मके उदयके आधीन होय है, तातें त्यागनेयोग्य हैं । तातें तिनविर्षे मेरा यऊ है ऐसा संकल्प है सो परिग्रह हैही, यह कहना युक्त है । इन रागादिकनिहीत सर्व दोष उपजे हैं । ए सर्व दोषनिके मूल हैं । मेरा यऊ है ऐसे संकल्पतेही परिग्रहकी रक्षा करनी उपार्जन करना इत्यादिक उपजै हैं । तिनविर्षे अवश्य हिंसा होय है । इनके निमित्त झूठ बोले है, चोरी करै For Private and Personal Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५३ ॥ हैं, मैथुनकर्मविर्षे यत्न करें हैं । तिन पापनिके अभावतें नरकआदिके दुःख अनेकप्रकार प्रवर्ते हैं । ___आगे, ऐसे उक्त अनुक्रमकरि हिंसादिविर्षे दोष देखनेवाला पुरुषकै अहिंसादिकवि गुणका निश्चय भया, तब अहिंसादिकविर्षे बडा यत्न करने लगा, ताकै अहिंसादि व्रत होय हैं, सो पुरुष कैसा है ऐसे सूत्र कहै हैं ॥निःशल्यो व्रती ॥१८॥ __याका अर्थ-मिथ्या माया निदान ए तीनि शल्य जाके न होय सो व्रती है । जो शृणाति कहिये घातै चुभै सो शल्य कहिये । सौ अर्थते शरीरकेविर्षे प्रवेश करै घसी जाय ऐसा शस्त्रविशेपकू शल्य कहिये । तिससारिखा चुभै मनविर्षे बाधा करै सोभी शल्यही कहिये । जाते कर्मके उदयतें भया जो मानसिक विकार सो प्राणीनिकू शरीरसंबंधी तथा मनसंबंधी बाधा करै सोभी शल्य है, ऐसा उपचारकरि नाम जानना । सो शल्य तीनिप्रकार है, मायाशल्य निदानशल्य मिथ्यादर्शनशल्य । तहां माया तो निकृतिकू कहिये, या ठिगनेके परिणामभी कहिये । बहुरि विषयभोग निकी वांछाकू निदान कहिये । बहुरि अतत्त्वश्रद्धानकू मिथ्यादर्शन कहिये । इन तीनितें रहित || होय निःशल्य है सो व्रती है ऐसा कहिये है ॥ Aamirxxxaliaamkaranixaaavasaavsexsabs For Private and Personal Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir || सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५४ ॥ इहां तर्क करै है, शल्यका अभावतें तौ निःशल्य कहिये । बहुरि व्रतके धारण व्रती कहिये। इहां व्रतीका विशेषण निःशल्य कीया सो व्रतकै अर निःशल्यपणाकै विरोध है, तातें विशेषण वणे नाहीं । निःशल्यकू व्रती कहना वणें नाहीं । जैसें दंडके संबंधतें तौ दंडी कहिये । छत्रके संबंधतें छत्री कहिये । दंडीके संबंधते छत्री कहना तो वणें नाहीं । ताका समाधान, इहां दोऊ विशेषणते व्रती कहना इष्ट कीया है । केवल हिंसादिकके छोडनेहीमात्र व्रतके संबंधतें शल्यसहितकू व्रती कह्या नाहीं, जाकै शल्यका अभाव होय तब व्रतके संबंधतें गृहादिकमें वसने न वसनेकी अपेक्षा अगार अनगारके भेदकरि व्रती कहनेकी विवक्षा है । जैसें जाकै बहुत दूध घृत होय ताकू गऊवाला कहिये बहुरि जाके दूध घृत नाही होय अरु गऊ विद्यमान होय तो गऊवाला कहना निष्फल है । तैसें | जो शल्यसहित होय ताकै व्रत होतेभी व्रती कहना सत्यार्थ नाहीं । जो निःशल्य है सोही व्रती है। तथा इहां ऐसाभी उदाहरण है, जो, प्रधान होय ताका विशेषण अप्रधानभी होय है। जैसे कोई र काटनेवाला पुरुष तौ काटनेकी क्रियाविर्षे प्रधान हैही, परंतु ताके विशेषण कीजिये जो तीक्ष्ण | फरसीकरि काटै है तहां तीक्ष्णगुण विशेषणसहित फरसी अप्रधान है। सो काटनेवाला पुरुषका विशेषण होय है; तैसें निःशल्यपणागुणकरि विशेषणस्वरूप जो व्रत ते तिस व्रतसहित पुरुष प्रधान For Private and Personal Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५५ ॥ है, ताका विशेषण होय है ऐसें जानना ॥ आगें ऐसें व्रतीके भेद जाननेकू सूत्र कहें हैं ॥ अगा-नगारश्च ॥ १९॥ याका अर्थ-- एक अगारी कहिये गृहस्थ दूजा अनगार कहिये मुनि ऐसे व्रतीके दोय भेद हैं । तहां वसनेके अर्थि पुरुष जाकों अंगीकार करै सो अगार कहिये ताकू वेश्म मंदिर घरभी कहिये, सो जाकै होय सो अगारी कहिये । बहुरि जाकै अगार न होय सो अनगार कहिये । ऐसें | दोयप्रकारके व्रती हैं। एक अगारी दूसरा अनगार । इहां तर्क, जो, ऐसें तो विपर्ययकीभी प्राप्ति आवै है । शन्यागार देवमंदिर आदिकेविर्षे आवास करते जे मनि तिनकै अगारीपणा आया। बहुरि जो विषयतृष्णातें निवृत्त नाहीं भया है, ऐसा गृहस्थ सो कोई कारणनै वनमें ज्याय बस्या ताकै अनगारपणा आया । तहां आचार्य कहै हैं, यह दोष इहां नाहीं आवै है । इहां भाव अगारकी विवक्षा है । चारित्रमोहके उदयतें अगार जो घर ताके संबंधप्रति जो अनिवृत्ति परिणाम है सो भावअगार है । सो ऐसा जाकै भावअगार होय सो वनमें वसता होय तौऊ अगारीही कहिये । || अर घरमें वसै ते अगारीही हैं । बहुरि भावअगारका जाके अभाव है सो अनगार कहिये है ॥ For Private and Personal Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५६ ॥ बहुरि तर्क, जो, अगारी जो ग्रहस्थ ताकै व्रतीपणाकी प्राप्ति नाही बणे है। जातें याके परिपूर्ण व्रत नाहीं। व्रती ऐसा नाम तो पूर्ण व्रत होय तब बनें । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । नैगम आदि नयकी अपेक्षाकरि अगारी ग्रहस्थकभी व्रतीपणां वणे है । जैसे कोऊ एक साल ऊबरामें वसता होय ताकू नगरमें वसनेवालाभी कहिये । तैसें ताकै सकलव्रत नाही है, एकदेशवत है तोऊ ताकू व्रती कहिये । नैगम संग्रह व्यवहार ए तीनूं नय हैं, तिनकी अपेक्षा जाननी। तहां नैगम तो आगामी सकलव्रती होयगा। ताकी अपेक्षा संकल्पमात्रविषय करे है । बहुरि संग्रह सामान्यव्रतीका ग्रहण करै है। तहां एकदेशभी आय गया । बहुरि व्यवहार व्रतीका भेद करे है। तातें एकदेशव्रतीका भेद हैही, एकदेशवि सर्वदेशका उपचारतेंभी बणें है, ऐसा जानना ॥ आगें पूछे है कि, हिंसादिक पांच पाप हैं, तिनमें कोई पुरुष एकपापते निवृत्त हुवा होय सो गृहस्थ व्रती है कि नाही? आचार्य कहै हैं नाहीं है । फेरि पूछे है, जो, कैसे हैं ? तहां कहें हैं, पांचूही पापकी विरति वैकल्येन कहिये एकदेशपणे करै, सो इहां विवक्षित है । ताका सूत्र ॥ अणुव्रतोऽगारी ॥ २०॥ याका अर्थ- पांच पापका त्याग अणुव्रत कहिये एकदेश त्याग जाकै होय सो अगारी | For Private and Personal Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५७ ॥ कहिये गृहस्थव्रती है। तहां अणुव्रतशब्द है सो अल्पवचन है, जाकै अणुव्रत होय सो ऐसा | अगारी कहिये है । इहां पूछे है, या अगारी गृहस्थकै व्रतनिका अणुपणा कैसें है ? ताकू कहै है, याकै सर्वसावध कहिये सर्वही पाप तिनकी निवृत्ति कहिये अभाव ताका असंभव है-होय सकै नाहीं | । फेरि पूछे, जो, यऊ कौनसे पापते निवृत्त है ? तहां कहिये है, वसप्राणीनिका व्यपरोपण कहिये मारणा तातें निवृत्त है । तातें तो याकै आद्यका अहिंसा नामा अणुव्रत है । बहुरि जिस असत्य वचनौं घरका विनाश होय, तथा ग्रामका विनाश होय, ऐसा आप जाणें तिस असत्यवचनतें निवृत्त होय नेहमोहके वश ऐसा वचन न बोलै ऐसे गृहस्थकै दूसरा अणुव्रत होय है । बहुरि अन्यकू पीडाका कारण ऐसे अदत्तादानादिकका न लेना, ताका राजादिकके भयतें अवश्य त्याग होयही, तिसविर्षे लेनेकी इच्छाभी न होय, ऐसे परिणाम न होय, जो, भय न होय तो लेवो विचारै, ऐसा होय तो ताविर्षे आदरही न होय, सो तीसरे अणुव्रतधारी श्रावक है । बहुरि उपात्त | कहिये परकी व्याही अर अनुपात्त कहिये परकी व्याही नाहीं ऐसी जो परस्त्री तिसके संगमतें | नाहीं है रति कहिये राग जाकें ऐसा गृहस्थ, सो तो चौथा अणुव्रतधारी है। बहुरि धन धान्य है। क्षेत्र आदि परिग्रहका अपनी इच्छाके वशतें परिमाण करै, जेती इच्छा होय तेता राखै ऐसा जो | For Private and Personal Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५८ ॥ गृहस्थ सो पांचमां अणुव्रतधारी है ॥ इहां कोई पूछे, जो, गृहस्थव्रतीकू त्रसके घातका त्यागी कह्या सो याकै व्यापारआदि गृहस्थके आरंभ अनेक हैं, तिनमें त्रसकी हिंसा अवश्य होय है । तामें त्याग कैसे पलै ? बहुरि याकै शास्त्रमें ग्यारह प्रतिमारूप भेद कहे हैं, तिनमें समझै नाही, सो कैसै है ? ताका समाधान, जो | श्रावकके ग्यारह प्रतिमारूप भेद कहे हैं, तिनमें प्रथमप्रतिमाविही स्थूलत्यागरूप पांच अणुव्रतका ग्रहण है । याका लक्षण ऐसा कह्या है, जो, आठ तौ मूलगुण पालै, सात व्यसन छोडै, सम्यग्दर्शनके अतीचार मल दोष टाले ऐसें कहै ते पांच अणुव्रत स्थूलपणे आवै है। जातें कोई शास्त्रमें तो आठ मूलगुण कहे हैं । तामें पांच अणुव्रत कहे मद्य मांस सहतका त्याग कह्या ऐसें आठ कहे । | कोई शास्त्रमें पांच उदंवर फलका त्याग, तीनि मकारका त्याग ऐसें आठ कहे । कोई शास्त्रमें | अन्यप्रकारभी कह्या है, यह तौ विवक्षाका भेद है ॥ तहां ऐसा समझना , जो, स्थूलपणे पांच पापहीका त्याग है । पंच उदंबर फलमैं तो सभक्षणका त्याग भया, शिकारके त्यागमें त्रस मारनेका त्याग भया, चोरी तथा परस्त्री व्यसनत्यागमें दोऊ व्रत भये, द्यूतकर्मआदि अतितृष्णाके त्यागते असत्यका साग तथा परिग्रहकी अतिचाह मिटी, For Private and Personal Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५५९ ॥ मांस मद्य सहतके त्यागते त्रसकू मारिकरि भक्षण करनेका त्याग भया । ऐसें पहली प्रतिमामें पंच अणुव्रतकी प्रवृत्ति संभवै है । अर इनके अतीचार दूरि करि सकै नाहीं । तातें व्रतप्रतिमा नाम न पावै । सम्यग्दर्शनके मल दोष अतीचार दूर होय सके हैं, दर्शनप्रतिमा नाम कहावै है । मनवचनकाय कृतकारितअनुमोदनाकरि अतीचाररहित प्रतिज्ञा पलै, तब प्रतिमा नाम पावै है, प्रतिमा नाम मूर्तिकाभी है, सो व्रतकी सांगोपांग मूर्ति बणे तव प्रतिमा कहिये, सो इस दर्शनप्रतिमाका धारक पंचपरमेष्ठीका भक्त है, अन्यकी उपासना नाहीं, संसारदेहभोगते विरक्त है। जो प्रतिज्ञा याकै है, सो ऐसी है, जो, संसारके कार्य बिगडै तौ बिगडौ, देह बिगडै तौ बिगडौ, भोग बिगडै तौ बिगडौ, प्रतिज्ञा तो भंग न करनी । ऐसें दृढपरिणामहीते प्रतिज्ञा नाम पावै है। बहुरि त्रसके घातकीभी ऐसी तौ प्रतिज्ञा होय है, जो, त्रसप्राणीकू मनवचनकायकरि मारूं | नाही, परकू उपदेशकरि मरवाऊं नाहीं, अन्य मारै तौ ताकू भला जाणूं नाही, देवताके अर्थि गुरुके अर्थि मंत्रसाधनके अर्थि रोगके इलाजके अर्थि त्रसप्राणीकू घातूं नाहीं अर व्यापारआदिकायनिविर्षे यत्न तो करै, परंतु तहां गृहस्थके आरंभके अनेक कार्य हैं, कहांताई बचावै ? तोऊ याके | अभिप्रायमैं मारनेहीके परिणाम नाहीं, तातें पाप अल्प है। बहुरि व्रतप्रतिमामें व्रतनिके अती atsapteresistartseritalikeeratureritalistsertseirnertilibra For Private and Personal Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पडित जयचंदजीकृता । सप्तम अध्याय ॥ पान ५६० ॥ चारकी सोधना है, आरंभपरिग्रह अल्प होय है । पंचपापतें बहु भयवान् है। परंतु प्रत्याख्यानावरणके तीवस्थानक उदय होतें सकलव्रत न बणै हैं, इत्यादि भावार्थ जानना॥ आगें पूछ है कि, गृहस्थ अणुव्रतीका एतावन्मात्रही विशेष है, कि किछू औरभी है ? सो ताके विशेषका सूत्र कहै हैं दिग्देशानर्थदण्डविरतिसामायिकप्रोषधोपवासोपभोगपरिभोग परिमाणातिथिसंविभागव्रतसम्पन्नश्च ॥ २१॥ याका अर्थ- गृहस्थ अणुव्रती है, सो, दिग्विरति देशविरति अनर्थदंडविरति ए तीनि तौ गुणव्रत हैं, बहुरि सामायिक प्रोषधोपवास उपभोगपरिभोगपरिमाण अतिथिसंविभाग ए च्यारि शिक्षाव्रत इन सातव्रतनिकरि सहित होय है । इनकू सात शीलभी कहिये । इहां विरतिशब्द तौ प्रत्येक | लेनेते तीनि व्रत भये हैं । च्यारि सामायिक आदि व्रतही हैं, सोही कहिये है । दिक् कहिये पूर्वआदि दिशा, तिनविर्षे प्रसिद्धचिह्न पर्वत नदी ग्राम नगरादिक, तिन पर्यंत मर्याद करि नियम करै सो तौ दिग्विरतिव्रत है । यातें बाहिर त्रसथावर सर्वही प्राणीनिका घातके अभावते याकै महा. व्रतपणाका उपचार है । तिस बाहर लाभ होतेंभी परिणाम चलै नाहीं । तातें लोभकषायका निरास For Private and Personal Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६१ ॥ | होय है । बहुरि दिशाके परिमाणविर्षेभी कालकी मर्यादकी सापेक्षा मर्याद करै, जो, इस महीनामें तथा पक्षमें तथा इस दिनमें अपने घरमेंही रहना है, तथा इस नगरमेंही रहूंगा, तथा फलाणा वाडा तथा बाजार हाटतांईकी मर्याद है इत्यादि प्रतिज्ञा करै सो देशविरतिव्रत है । इहांभी जेता देशकी मर्याद करी तातें बाहिर हिंसादिके अभावतें महाव्रतपणाका उपचार है । बहुरि जिसने किछु अपना परका उपकार नाहीं अर अपने परके नाश भय पापका कारण ऐसा जो कार्य सो अनर्थदंड है , तिसते रहित होना, सो अनर्थदंडविरतिव्रत है । सो यहू पंचप्रकार है, अपध्यान पापोपदेश प्रमादाचरित हिंसाप्रदान अशुभश्रुति ऐसें । तहां परके जय, पराजय, वध, बंधन, अंगछेदन, सर्वधनका हरण इत्यादि कैसे होय ऐसे मनकरि चिंतवना; सो तौ अपध्यान है । बहुरि क्लेशरूप तिर्यग्वणिज प्राणिवधका तथा हिंसाका आरंभ आदिक पापसंयुक्त वचन कहना, सो पापोपदेश है। बहुरि प्रयोजनविना भूमिका कूटना, जलका सींचना, वृक्षका छेदना आदि अवद्य कहिये पाप, ताका कार्य सो प्रमादाचरित है । बहुरि विष, लोहके कांटा, शस्त्र, अग्नि, जेवडा, कोरडा, चावका, दंड आदि हिंसाके उपकरणका देना, सो हिंसा| प्रदान है । बहुरि हिंसा तथा रागादिककी वधावनहारी खोटी कथा तिनका सुनना सीखना प्रवर्तन | For Private and Personal Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६२ ॥ करना, सो अशुभश्नुत है ॥ बहुरि सामायिक कहै हैं । तहां सामायिकशदका अर्थ कहै हैं । सम् ऐसा उपसर्ग है, सो एकताके अर्थमें है । जैसें संगतं घृतं कहिये काढू वस्तुमें घृत मिले एक होय ताकू संगतं घृतं कहिये । तथा तेल मिल्या होय एक होय गया होय तहां संगतं तैलं ऐसा कहिये । तैसें एकही भूत जानिये । बहुरि ऐसे एकत्वपणाकरि अयनं कहिये गमन होय सो समय कहिये । बहुरि समयही होय , सो सामायिक कहिये । तथा समय जाका प्रयोजन होय सो सामायिक कहिये । भावार्थ ऐसा, जो स्वरूपविर्षे तथा शुभक्रियाविर्षे एकता करि लीन होना, सो सामायिक है । तहां एते क्षेत्रवि एते कालवि मै इस अपने स्वरूपवित्रं तथा शुभक्रियाहीविौं लीन हूं ऐसें मर्यादकरि सामायिकवि तिष्ठे है, ताके तेते देशकालसंबंधी महावतका उपचार है । तातें सूक्ष्मस्थूलप्रकारकरि याकै हिंसादिकका अभाव है। इहां कोई कहै, ऐसें तौ सकलसंयमका प्रसंग आवै है। ताकू कहिये, याकै सकलसंयमका घातक प्रत्याख्यानावरण कषायका उदयका सद्भाव है, तातें सकलसंयम नाहीं। बहुरि कहै, जो, । ऐसें कहै । महाव्रतका अभाव आवै है, तुम महाव्रत कैसे कहो हो ? ताळू कहिये, जो, उपचारकरि || For Private and Personal Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir e rsasakasexasabkrt0s ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६३ ॥ कहै हैं । जैसे कोई पुरुषका राजमें प्रवेश होय, सो कोई राजका प्रच्छन्न ठिकाणां होय तहां ताका | गमन नाहीभी है, तौऊ ताकू कहिये इस पुरुषका राजमें सर्व जायगा प्रवेश है सर्वगत है; तैसें | इहांभी व्रतका अंगीकार है, सकलव्रत नाही तोऊ एकदेशवि सर्वदेशका उपचारकरि व्रती कहिये | है । बहुरि प्रोषधशब्द है सो पर्वका वाचकभी है, प्रोषध अष्टमी चतुर्दशी आदि पर्वकू कहिये । बहुरि पांचूही इन्द्रिय अपने विषयतें छूटि जामें आय वसै सो उपवास कहिये । जहां च्यारिप्रकार आहारका त्याग होय सो उपवास है, ऐसा अर्थ जानना । जो प्रोषधविर्षे उपवास होय सो प्रोषधोपवास कहिये । तहां अपने शरीरका संस्कारके कारण स्नान सुगंध पुष्पमाला गहणा आभरण आदिकरि रहित होय पवित्र क्षेत्र अवकाशविर्षे तथा साधुमुनि जहां वसे तैसे क्षेत्रविर्षे | तथा चैत्यालयविर्षे तथा अपने रहने की जायगामें न्यारा प्रोषधोपवास करनेका स्थानक होय तहां धर्मकथाका सनन चितवना तिसविर्षे मन लगाय बैठा रहै आरंभादिक किछ कर नाही, सो प्रोषधोपचास है। बहुरि उपभोग कहिये भोजन पाणी सुगंध माला आदिक एकवार भोगनेमें आवें बहुरि || परिभोग कहिये वस्त्र आभूषण सेज आसन गृह यान वाहन आदिक वारवार भोगनेमें आवें इन | akorittariab For Private and Personal Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६४ ॥ दोऊनिका परिमाण, सो उपभोगपरिभोगपरिमाण कहिये । इहां भोगसंख्या पांचप्रकार है । त्रसघात प्रमाद बहुवध अनिष्ट अनुपसेव्य ऐसें । तहां त्रसघात” निवृत्त है चित्त जाका तिस पुरुषकरि मांस अरु सहत तौ सदाही त्याग करने । बहुरि मद्य है सो मन मोहै है ताते प्रमाद छोडनेके अर्थि छोडना । बहुरि केवडा केतकी सहीजणा अगथ्याके फूल आदि तथा जमीकंद आदौ मूला आदि बहुजीवनिका उपजनेका ठिकाण जिन; अनंतकाय कहिये ते सर्वही त्याग करने । जातें इनमें घात तो बहुतजीवनिका है अर फल अल्प है-किंचित् खादमात्र फल है । बहुरि यान वाहन आभरण आदिकविर्षे मेरे ऐता इष्ट है, इससिवाय अनिष्ट है ताका त्याग है, ऐसे इह अनिष्टत्याग कहिये । बहुरि कालके नियमकरि यावजीव यथाशक्ति इष्टवस्तुविर्षेभी सेवनेयोग्य नाहीं तिनका त्याग करना, सो अनुपसेव्यत्याग कहिये ॥ बहुरि जो संयमकू पालता संता अतति कहिये विहार करै सो अतिथि कहिये अथवा जाकै | तिथि नाहीं होय सो अतिथि कहिये, जो पडिवा दोयज आदि तिथिरूप कालके नियमविना आहारकू आवै सो अतिथि है, ऐसा अर्थ है । ऐसें अतिथिके अर्थि संविभाग कहिये अपने भोज| नवस्तुविर्षे विभाग देना, सो च्यारिप्रकार है । भिक्षा उपकरण औषध वसतिका । तहां मोक्षके | For Private and Personal Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६५ ॥ अर्थि उद्यमी संयमीविर्षे तत्पर प्रवीण शुद्धआचारी जो अतिथि ताकै अर्थि शुद्धमनकरि निर्दोष भिक्षा भोजन आहार देना । बहुरि धर्मके उपकरण सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रके वधावनेवाले देणें । बहुरि औषधभी योग्य देणी । बहुरि परमधर्मकी श्रद्धाकरि वसतिकाभी बनावणी। बहुरि सूत्रमें चशद है सो आगे कहसी जो गृहस्थधर्म ताके समुच्चयके अर्थि है ॥ इहां ऐसाभी विशेष जानना, जो, ग्यारह प्रतिमाके अनुक्रममें दूजी व्रतप्रतिमा है तामें | पंचअणुव्रतके अतीचार तौ सोधैही हैं। बहुरि ए सप्तशील कहे तिनका आचरण यथाशक्ति है | तिनमें अतीचारभी लागै हैं । बहुरि तीजी प्रतिमा सामायिक नाम है, तहां सामायिक अतीचाररहित पले है। बहुरि चौथी प्रतिमा प्रोषधोपवास नामा है, तहां प्रोषधोपवास अतीचारहित पलै है । बहुरि पांचमी प्रतिमा सचित्तत्याग नाम है, तहां उपभोगपरिमाण नामा शील है ताके अतीचार सोधै है। तहां संचित्तका भक्षणका तो त्यागही करै है, बहुरि अन्यकार्यभी सचित्तसूं | यत्नपूर्वक करे है । इहां सतरह नियमकी प्रवृत्ति अवश्य होय है । बहुरि छठी प्रतिमा रात्रिभोजनका | त्याग दिवा स्त्रीसेवनका त्याग है, सो यहभी उपभोगपरिभोगके परिमाणके अतीचार सोधनेहीका || विशेष है । तहांताई जघन्यश्रावक कहिये । 40DAODreatmeatmaavaasawalapx . For Private and Personal Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचदंकृता । सप्तम अध्याय ॥ पान ५६६ ।। बहुरि सातमी प्रतिमा ब्रह्मचर्य है । सो इहां वस्त्रीकाभी त्याग नववाडसहित शुद्ध अतीचाररहित होय है । बहुरि आठमी प्रतिमा आरंभत्याग है। तहां वणिज आदि आरंभका कछू कुटुंब सामिल रहने में दोष अतीचार उपजै तथा ताकाभी अतीचाररहित शुद्ध त्याग होय है। बहुरि नवमी प्रतिमा परिग्रहत्याग है। तहां पहलै कछु अल्पपरिग्रह रुपया पईसासंबंधी ममत्व था तिसकाभी इहां त्याग है अतीचार न लगावै है। इहांताई मध्यमश्रावक है। बहुरि दशमी प्रतिमा अनुमतित्याग है, सो नवमीमें कुटुंब सामिल भोजनादिक करै था, तामें भला माननेका दोष उपजै था, इस दशमी प्रतिमामें ताकाभी त्याग है, घरका तथा अन्य कोई बुलावै ताकै भोजन करै, घरतें उदासीनवृत्ति रहै, कदाचित् घर बैठे कदाचित् मठ मंडप चैत्यालय आदिविर्षे बैठि निर्ममत्व रहै । बहुरि ग्यारमी प्रतिमामें घरका त्याग करि मुनिकीज्यों मंडपमें रहै है, याका नाम उद्दिष्टत्यागप्रतिमा है । तहां अपने निमित्त कीया भोजनादिकुंभी नाहीं अंगीकार करै है, यह | उत्तमश्रावक है, एक कोपीनमात्र वस्त्र राखै है । बहुरि याका दूसरा भेद क्षुल्लक है, ताका स्वरूप श्रावकाचारतें जानना । बहुरि सारीही प्रतिमानिका स्वरूपका भावार्थ इहां संक्षेप लिख्या है। हा सो विशेषकथन श्रावकाचारग्रंथनितें जानना ॥ आगें चशब्दकरि समुच्चय कीया कहै हैं KAPORNFOPANSARAMSARPANNAPKINNAPARAGARPORApaper For Private and Personal Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६७॥ ॥मारणान्तिकी सल्लेखनां योषिता ॥२२॥ ___ याका अर्थ-- मरणके अंतसंबंधी जो सल्लेखना ताहि सेवनेवालाभी यह श्रावक होय है । तहां अपने परिपाककू प्राप्त भया जो आयुकर्म ताका बहुरि इन्द्रियप्राण तथा बलप्राण इनका कारणके वशतें क्षय होना, सो मरण कहिये । ताका जो तिस भवसंबंधी अंत ताकू मरणांत कहिये, सो मरणांत है प्रयोजन जाका सो मारणांतिकी कहिये । बहुरि भलेप्रकार बाह्य तौ कायका तथा अभ्यंतर कषायका लेखना कहिले अनुक्रमतें तिनके कारणनिके घटावनेकरि कृश करना सो सल्लेखना कहिये । ऐसी मरणके अंतसंबंधी सल्लेखना ताहि जोषिता कहिये सेवनेवाला गृहस्थ श्रावक होय | है । इहां कोई कहै है, जो, जोषिताशब्द कह्या सो सेविता ऐसा स्पष्ट प्रगट अर्थरूप शब्द क्यों न कह्या? ताईं कहिये, जो इहां सेविता न कहना, जातें जोषिता कहने में अर्थका विशेष बणै है। केवल सेवनाही न ग्रहण कीया है। डहां प्रीतिकाभी अर्थ है। प्रीतिविना जोरीने सल्लेखना | न करनी । सल्लेखना प्रीति होतें आपही करै है। तातें जोषिताशदमें प्रीति अरु सेवना दोऊ अर्थ भी हैं। बहुरि कोई तर्क करै है, जो, यह हम मान्या, परंतु यामें आत्मघातकी प्राप्ति आवै है । जाते | अपने अपने अभिप्रायपूर्वक आयुआदि प्राणनिकी निवृत्ति करै है । आचार्य कहै हैं, यह इहां दोष | For Private and Personal Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । सप्तम अध्याय ॥ पान ५३८ ॥ ఆకర్యండirertaiడకుంకులముందుగంటలు | नाहीं । जातें इहां प्रमत्तयोग नाहीं है प्रमत्तयोगते प्राणव्यपरोपणा करै सो हिंसा कही है सो याकै हिंसा नाहीं। जाते रागादिदोषका याकै अभाव है। जो राग दोष मोहके वश होय, सो विषशस्त्रादि उपकरणनिकरि आपकू घाते, ताकै आत्मघात होय है। तेसैं सल्लेखनामें नाहीं है। जातें इहां आत्मघातका दोष नाहीं है। इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- रागादिकनिकी उत्पत्ति न होना, सो अहिंसकपणां सिद्धान्तमें कह्या है । बहुरि तिन रागादिकनिकी उत्पत्ति , सो हिंसा है, ऐसें जिनभगवाननें कह्या है ॥. बहुरि विशेष, जो, प्राणीकै मरण अनिष्ट है, तहां जैसे कोई व्यापारी अनेकप्रकार व्यापारकी वस्तु संचय करी होय घरमें धरी होय ताकै घरका विनाश होना इष्ट नाहीं है, तहां कोई कारण ताके विनाशका कारण आय प्राप्त भया होय ताकू यथाशक्ति दूरि करे, बहुरि कारण दूरि न होय | सकै तौ जैसैं अपनी व्यापारकी वस्तु घरमें धरी थी तिनका विनाश न होय तैसें यत्न करैः | ऐसेंही गृहस्थ श्रावकभी व्रतशीलरूप व्यापारकी वस्तुका संचयविर्षे प्रवर्ते है, तिसका आश्रय यह जीवित है ताका नाश तो न चाहै है, बहुरि तिसके नाशका कारण आय प्राप्त होय तब | ता कारण• जैसें अपना गुण विरोध्या न जाय तैसें दूरि करै, बहुरि जो नाशका कारण दूरि MADHUNatokertopatiserasalireatoosardsmber For Private and Personal Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५६९ ॥ न होय सकै नाइलाज होय तब जैसें अपना गुणका विनाश न होय तैसें यत्न करै, यामें कैसे आत्मघात भया कहिये? तहां पूछे है, कि, सल्लेखना मरणके अंतविर्षे कही, सो मरणका ज्ञान कैसें होय? तथा विनाजाणे कैसे करिये ? तहां कहिये है, जरा रोग इन्द्रियनिकी हानि दीखै जो अवश्य जाणे अब यह शरीर रहेगा नाही, तब प्रासुक आहारपाणीकरि तथा उपवासादि तपकरि अनुक्रमतें शरीरका बल क्षीण होता जाय तहां मरणपर्यंत द्वादशभावनाका चितवनतें काल गमावै, शास्त्रोक्त विधानकरि समाधि मरण करै ।। आगे जो “ निःशल्यो व्रती" ऐसा पूर्व कहा था, तहां तीसरा शल्य मिथ्यादर्शन कह्या था, तातें यह जान्या, जो व्रती होय है सो सम्यग्दृष्टि होय है, मिथ्यादृष्टि व्रतनिकी क्रियारूप प्रवत तौऊ व्रती नाहीं । तहां पृछै, सो सम्यग्दर्शन अतीचारसहित सापवाद होय है कि अतीचाररहित निरपवाद होय है ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं, जो, कदाचित् मोहनीयकर्मका विशेष जो सम्यक्त्वप्रकृति तातें ए अपवाद कहिये अतीचार होय हैं, याका सूत्र ॥ शङ्काकाङ्क्षाविचिकित्साऽन्यदृष्टिप्रशंसासंस्तवाः सम्यग्दृष्टेरतीचाराः ॥ २३ ॥ याका अर्थ- शंका कांक्षा विचिकित्सा अन्यदृष्टिप्रशंसा अन्यदृष्टिसंस्तव ए पांच अतीचार | For Private and Personal Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆదురుండరంగనంతంరంగారకుండుననకులకు ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७० ॥ सम्यग्दृष्टीके हैं। तहां निःशंकितपणाळू आदि देकर आठ सम्यक्त्वके अंग पूर्वं दर्शनविशुद्धिके कथनवि कहे थे, तिनके प्रतिपक्षी दोष जानने । इहां पूछे है, प्रशंसा अर संस्तवमें कहा विशेष है ? ताका उत्तर, जो, मनकरि मिथ्यादृष्टीके ज्ञानचारित्रगुणका प्रगट करनेका विचार ताकौं भला जानना, सो तो प्रशंसा है। बहुरि मिथ्यादृष्टीविर्षे छते तथा अणछते गुणका प्रगट करनेका वचन कहना सो संस्तव है । इह इनि दोऊनिमें भेद है । बहुरि पूछे है, सम्यग्दर्शनके आठ अंग कहे थे ताके तेतेही प्रतिपक्षी अतीचार चाहिये, पांचही कैसे कहे ? तहां कहै हैं, जो, यह दोष नाहीं। आगें व्रतशीलनिवि पांचपांचही संख्याकरि अतीचार कहेंगे, तातें प्रशंसासंस्तवविर्षे अन्य अतीचारनिळू गर्भितकरि पांचही कहे हैं । इहां ऐसाभी विशेष जानना, जो, सम्यग्दृष्टि मुनि तथा श्रावक दोऊही होय हैं, सो ए अतीचार दोऊनिकै संभवै हैं ॥ ___आगें, सम्यग्दृष्टीके अतीचार तो कहे, बहुरि पूछ है कि ऐसे अतीचार व्रतशीलनिविभी होय हैं कहा? ऐसे पूछे आचार्य कहै हैं, हा, होय हैं। ऐसें कहिकरि तिन अतीचारनिकी संख्या कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥व्रतालेषु पंचपंच यथाक्रमम् ॥२४॥ For Private and Personal Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७१ ॥ ___ याका अर्थ-- पांच व्रत अर सात शील एक सल्लेखना इनविर्षे पांचपांच अतीचार अनुक्रमतें जानने। इहां व्रतशीलका द्वंद्वसमास करना। इहां तर्क कहै हैं, शीलका ग्रहण अनर्थक है । व्रतग्रहणहीते शीलका ग्रहण होय है। जातें शीलभी व्रतही है। आचार्य कहें हैं, अनर्थक नाही है । इहां विशेष जनावनेके अर्थि शीलका ग्रहण है। ए शील हैं ते व्रतनिकी रक्षाके अर्थि हैं ऐसा जान्या जाय है । यातें दिग्विरत्यादिक इहां शीलके ग्रहणकरि जानने । बहुरि अगारीके अधिकारतें ऐसा जानना, जो, ए पांचपांच अतीचार कहियेगा ते अगारी गृहस्थ श्रावकके व्रतशीलनिविर्षे हैं सोही कहै हैं। तहां प्रथमही आदिका अहिंसा नामा अणुव्रतका सूत्र कहै हैं ॥बन्धवधच्छेदातिभारारोपणान्नपाननिरोधाः ॥ २५॥ ___याका अर्थ-बंध वध छेद अतिभार लादणा अन्नपानका रोकना ए पांच अतीचार अहिंसाअणुव्रतके हैं। तहां प्राणीनिका मनोवांछित गमन करने कू रोकना बांधना सो तौ बंध | कहिये । बहुरि लाठी चावक वेतकरि घात करना चोट देना सो वध कहिये यामें प्राणव्यपरोपण न लेना । जातें यह पहली हिंसाहीमें कह्या है । बहुरि कान नाक आदिक अंगउपांगका छेदना, || सो छेद कहिये । बहुरि न्याय वोझुतें अधिका लादि चलावना, सो अतिभारारोपण कहिये । | For Private and Personal Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७२ ॥ बहुरि गऊ आदिकू सुधा तृषा आदि बाधारूप क्रियाका करना, खाना पीना न देना, सो अन्नपाननिरोध है । ए पांच अहिंसा अणुव्रतके अतीचार हैं॥ आगें दुजे अणुव्रतके अतीचार कहनेकू सूत्र कहै हैं॥मिथ्योपदेशरहोभ्याख्याकूटलेखक्रियान्यासापहारसाकारमन्त्रभेदाः ॥ २६॥ याका अर्थ-- मिथ्या उपदेश रहोभ्याख्यान कूटलेखक्रिया न्यासापहार साकारमंत्रभेद ए पांच अतीचार सत्यअणुव्रतके हैं। तहां स्वर्गमोक्षके कारण जे क्रियाविशेष, तिनविर्षे अन्यप्राणीनि• अन्यथा प्रवर्तावना सो मिथ्योपदेश है । बहुरि स्त्रीपुरुषनें एकांतविौं किया जो क्रियाविशेष | ताका प्रगट करना, सो रहोभ्याख्यान है । बहुरि अन्यपुरुषनें कह्या नाहीं अर परका प्रयोगके वशतें | परकू ठगनेके अर्थि झूठा लिखना जो इसनें ऐसा कह्या है तथा ऐसा कीया है ऐसे अपनी इच्छातें बणावना, सो कूटलेखकिया है। बहुरि काऊनें रूपा सोना आदि द्रव्य धरा होय सो ताकी संख्या धरनेवालाकू यादि न रही विस्मृत होय गया पीछे मांगी तब अल्प संख्या कहिं मांगी तब राखनेवालेने कही ऐतीही है तुमारी ल्यो ऐसा ताके अल्पसंख्याका वचन कहना जेती पैलें सोंपी तेती न बतावना, सो न्यासापहार है । बहुरि प्रयोजनकरि प्रकरणकरि अंगकी चेष्टाकरि For Private and Personal Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७३ ॥ भवरा भ्रकुटिका विक्षेपकरि इत्यादि चेष्टाकरि परका अभिप्राय जाणिकरि चुगली करने कू इर्षादिकतें ताका प्रगट करना, सो साकारमंत्रभेद है। ऐसे ए पांच सत्य अणुव्रतके अतीचार हैं। आगे अचौर्यव्रतके अतीचार कहै हैं॥स्तेनप्रयोगतदाहृतादानविरुद्धराज्यातिक्रमहीनाधिकमानोन्मानप्रतिरूपकव्यवहाराः२७ याका अर्थ-- स्तेनप्रयोग तदाहतादान विरुद्धराज्यातिक्रम हीनाधिकमानोन्मान प्रतिरूपकव्यवहार ए पांच अचौर्यअणुव्रतके अतीचार हैं । तहां कोई चोरी करता होय ताकू आप प्रेरै तथा पर... कहिकरि प्रेरणा करावै अथवा पैला प्रेरै ताकी सराहना करै ताकू भला मानै सो स्तेनप्रयोग है। इहा स्तन नाम चारका है, ताकू प्रेरै बहुरि चोरकू आपु प्रेखाभी नाही सखामी नाही परंतु चोरका ल्याया द्रव्यका ग्रहण करै, सो तदाहृतादान है । बहुरि योग्यन्यायकू उल्लंघि अन्यप्रकार लेना देना सो तो अतिक्रम कहिये, सो यऊ राज्यसू विरुद्ध होय सो विरुद्धराज्यातिकम है । | तहां बडा मोलकी वस्तु अल्प मोलमें लेणेका यतन विचारखो करै, सो विरुद्ध राज्यातिक्रम जानना । बहुरि पाई माणि इत्यादिक तौ मान कहिये, इनकू प्रस्थ आदि कहिये । बहुरि ताखडीके तौला आदि उन्मान कहिये । सो इनकरि घटनेकरि तौ परकू देना अर वधतेकरि परका aairserairvertiserrertiseritsabkrertaisextilit. For Private and Personal Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆడదానిలయనికectioteకులందరకుండుకుంటున్నను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७४ ॥ लेना इत्यादि कूडा प्रयोग करना, सो हीनाधिकमानोन्मान है । बहुरि खोटे सोना रूपा बणाय ठिगनेके अर्थि व्यवहार करै परकू खोटी वस्तुकू क्रियाकरि आच्छी दिखाय दे ऐसें कूड करै, सो प्रतिरूपकव्यवहार है । ऐसें ए पांच अदत्तादानविरति अणुव्रतके अतीचार हैं ।। आगे ब्रह्मचर्य अणुव्रतके अतीचार कहै हैं॥ परविवाहकरणेत्वरिकापरिगृहीतापरिगृहीतागमनानङ्गक्रीडाकामतीव्राभिनिवेशाः ॥२८॥ याका अर्थ-- परविवाह करणा परिगृहीतइत्वरिकागमन अपरिगृहीतइत्वरिकागमन अनंगक्रीडा कामतीव्राभिनिवेश ए पांच ब्रह्मचर्य अणुव्रतके अतीचार हैं । तहां कन्याका देना परिणावना सो विवाह है, सो परका विवाह करणा, सो परविवाहकरण कहिये । बहुरि जो परपुरुषनिप्रति | गमन करै सो इत्वरी कहिये इस शब्दकै निंदा अर्थविर्षे कप्रत्ययतें इत्वरिका ऐसा नाम भया । सो एकपुरुषही जाका भरतार होय सो परिगृहीता कहिये, तिसप्रति गमन करिये सो परिगृहीत | इत्वरिकागमन कहिये । बहुरि जो वेश्यापणाकरि पुंश्चली होय अनेक जाके भरतार होय सो अप रिगृहीता इत्वरिका कहिये, तिसप्रति गमन करै सो अपरिगृहीताइत्वरिकागमन कहिये । बहुरि || अंग कहिये प्रजननलिंग तथा योनि इन विना अन्यरीति क्रीडा, सो अनंगक्रीडा कहिये । बहुरि | RADExaspertoisrueritasexsareatabatcheatrics For Private and Personal Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७५ ॥ कामका वधता परिणाम सो कामतीत्राभिनिवेश कहिये जामें कामसेवनेका निरंतर अभिप्राय प्रवर्ते ते ए पांच स्वदार संतोष नामा व्रतके अतीचार कहे हैं | आगे पांचवा अणुव्रत के अतीचार कहैं हैं | ॥ क्षेत्रवास्तु हिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदास कुप्यप्रमाणातिक्रमाः ॥ २९ ॥ याका अर्थ - क्षेत्र वास्तु, हिरण्य सुवर्ण, धन धान्य, दासी दास, कुप्य इनका प्रमाणतें उल्लंघना, सो पंचम अणुव्रत के अतीचार हैं । तहां क्षेत्र तौ नांज उपजनेका आधार ताकूं खेत कहिये, वास्तु अगार घरकूं कहिये, हिरण्य रूपा आदिका व्यवहार, सुवर्ण सोना, धन गऊ आदि, धान्य तण्डुल, दासी दास चाकर स्त्री पुरुष, कुप्य कपास रेसम चंदन आदि । तहां क्षेत्र वास्तु, हिरण्य सुवर्ण, धन धान्य, दासी दास, ऐसें च्यारि तौ दोयदोयका युगल लेना | बहुरि एक कुप्य ऐसें ए पांच भये । तिनका परिमाण कीया होय जो मेरै एताही परिग्रह है अन्यका त्याग है फेरि तिसकूं अतिलोभके वशतें उल्लंघै वधाय ले, सो ए पांच अतीचार परिग्रहपरिमाणव्रत के हैं | ऐसें पांच अणुव्रत अतीचार तौ कहे, आगें शीलाने के अतीवार कहैं हैं । तहां प्रथमही दिग्विरति नामा शीलके कहे हैं, ताका सूत्र - For Private and Personal Use Only be Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AGARRIAASPACKGANPARMPASPROINNAPRINGAPOREPROACARPAN ॥ सर्वार्थसिद्धिवचमिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७६ ॥ ॥ ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमक्षेत्रवृध्दिस्मृत्यन्तराधानानि ॥३०॥ याका अर्थ- उर्ध्व अधः तिर्यक् इन तीनिनिकी मर्यादाका व्यतिक्रम करणा अर क्षेत्रकू वधाय लेना मर्यादाकरि होय ताकू भूलि अन्य धारण करणी ए पांच अतीचार दिग्विरतिके हैं। तहां जो दिशाकी मर्याद करी थी तातें उल्लंधि जाना सो अतिक्रम कहिये । सो संक्षेप तीनिप्रकार है ऊर्ध्व अतिकम अधः अतिकम तिर्यक् अतिक्रम ऐसें । तहां पर्वतादि चढनेमें मर्यादसिवाय चट्टै सो ऊर्ध्वातिक्रम है । बहुरि कूपआदिविर्षे मर्यादसिवाय उतरणा सो अधः अतिक्रम है । बहुरि विल गुफा आदिका प्रवेशविर्षे तिर्यक् अतिकम है। बहुरि दिशाकी मर्याद करी थी तामें लोभका वशतें अधिकका अभिप्रायकरि वधावना, सो क्षेत्रवृद्धि है । सो यह अतिक्रम प्रमादतें तथा मोहतें तथा परिग्रहके निमित्त होय है । बहुरि मर्याद करी होय ताकू भूलि जाणा यादि न राखणां सो स्मृत्यंतराधान है । ऐसे ए दिग्विरतिके अतीचार पांच हैं॥ आगे देशविराति व्रतके अतीचार कहै हैं, ताका सूत्र कहै हैं ॥ आनयनप्रेष्यप्रयोगशवरूपानुपातपुद्गलक्षेपाः ॥ ३१॥ याका अर्थ-आनयन प्रेष्यप्रयोग शदानुपात रूपानुपात पुद्गलक्षेप ऐसे ए पांच अतीचार | For Private and Personal Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७७ ॥ देशविरतके हैं। तहां जिस देशकी मर्याद करि बैव्या होय तहाते प्रयोजनके वश” अन्यकुं कहिकरि किछू वस्तु अन्यक्षेत्रतें मंगावणा, सो आनयन है। बहुरि अन्नकू कहना, जो, तुम ऐमें करौ, सो प्रेष्यप्रयोग है । बहुरि आप मर्याद करि जिस क्षेत्रविर्षे बैठे, तहां बैठाही बाहिरके फिरनेवाले पुरुषनिकं खासी खंधार आदि शब्दकी समस्याकरि प्रयोजन समझाय देना, से शब्दानुपात है। बहुरि तैसेंही अपना शरीररूप दिखाय समझाय देना, सो रूपानुपात है। बहरि तैसेही किछु कंकर आदि बगाय समझाय देना, सो पुद्गलक्षेप है। ऐसें ए देशविरमणके अतीचार हैं। आगे अनर्थदंडविरतिके अतीचार कहै हैं॥ कन्दर्पकोत्कुच्यमौखर्यासमीक्ष्याधिकरणोपभोगपरिभोगानर्थक्यानि ॥ ३२॥ याका अर्थ- कंदर्प कौत्कुच्य मौखर्य असमीक्ष्याधिकरण उपभोगपरिभोगअनर्थक्य ए पांच अतीचार अनर्थदण्डविरतिके हैं। तहां रागके तीव्रउदयतें जामें हास्य मिली होय ऐमा नीच हीन मनुष्यके कहनेका गाली आदि भंडवचन पैलेकू कहना, सो कंदर्प है। बहुरि हास्यके गालीस हित वचन भी कहै अर कायके चेष्टातें निंदायोग्य क्रियाभी करै जाळू लौकिकमें खवाखसी आदि है। कहै हैं, सौ कौत्कुच्य है । बहुरि धीठपणा लिये बहुत प्रलापरूप वकवाद करना, सो मौखर्य है । aloneticinetertainedirector ముందుకు For Private and Personal Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७८ ॥ बहुरि विनाविचारे विनाप्रयोजन अधिकी क्रिया करना, फिरना, डोलना, कूदना इत्यादि सो असमीक्ष्याधिकरण है । इहां मन वचन काय तीनीकी क्रिया विनाप्रयोजन न करै सो जाननी । बहुरि खाने पीने की सामग्री तथा वस्त्र आभूषण आदि निःप्रयोजन बहुत भेले करने, सो उपभोगपरिभोगानर्थक्य है । ऐसें ए पांच अतीचार अनर्थदंडविरतिके हैं | आगे सामायिक अतीचार कहै हैं- ॥ योगदुष्प्रणिधानानादरस्मृत्यनुपस्थानानि ॥ ३३॥ याका अर्थ - योग मन वचन कायके कर्म, तिनका बुरा चितवन प्रवर्तन करना, तीनि तौ ए अर सामायिकके विषै अनादर, क्रियापाठ आदिका भूलना ए पांच अतीचार सामायिकके हैं। तहां योगका स्वरूप तौ पहले कह्या सोही । ताका दुष्प्रणिधान कहिये खोटी प्रवृत्ति करना, सो ए तीनिप्रकार, वचनका दुष्प्रणिधान कायका दुष्प्रणिधान मनका दुष्प्रणिधान । इहां भावार्थ ऐसा, जो, सामायिक करे तब सामायिक में तौ मनवचन काय की प्रवृत्ति न रहै अर अन्यकार्य में प्रवृत्ति करै, सो अतिचार है । बहुरि अनादर कहिये सामायिकविषै उत्साह नाहीं, जैसे तैसे काल पूरा करे, सो है । बहुरि स्मृत्यनुपस्थान कहिये पाठक्रिया यादि न रहै भुलि जाय, For Private and Personal Use Only be Shirishise Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra HAAR • www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५७९ ॥ - सो है । ऐसें सामायिकके अतीचार हैं । आगें प्रोषधोपवासके अतीचार कहै हैं॥ अप्रत्यवेक्षिताप्रमार्जितोत्सर्गादानसंस्तरोपक्रमणानादर स्मृत्यनुपस्थानानि ॥ ३४ ॥ याका अर्थ — अप्रत्यवेक्षित अप्रमार्जित कहिये विना नीका देख्या तथा विना नीका झाड्या पृथ्वीपरि क्षेपना उठावना सांथरा करना तीनि तौ ए अरु प्रोषधविषै उत्साह नाहीं निरादरसूं करना तथा क्रियामें भूली जाणा ए पांच प्रोषधोपवासके अतिचार हैं। जहां प्रोषधउपवासकी प्रतिज्ञा लेकरी जहां बैठना तिस भूमिविषै जीव है कि नाहीं हैं ऐसें नेत्रनिकरि देखना, सो प्रत्यवेक्षणा कहिये | बहुरि कोमल पीछी आदि उपकरणकरि झाडना सो प्रमार्जन है । तिन दोऊनिका अभाव उत्सर्ग कहिये भूमिविषै मलमूत्र क्षेपणा | आदान कहिये अरहंत आचार्य की पूजाका उपकरण तथा गंधमाल धूपादि सामग्री तथा अपने धारणके वस्त्र आदिकका उठावना लेना, सो । संस्तरोपक्रमण कहिये भूमिपरि बिछावणा आदिकरि सांथरा करणा ऐसें तीनि तौ ए भए । बहुरि क्षुधाकरि पीडित होने तें जो उपवास में आवश्यक आदि क्रिया करनी तिनविषै उत्साह नाही- निरादरतें कालपूरण करना, सो अनादर है । बहुरि क्रिया यादि न राखणी भूलि जाना, सो स्मृत्यनुपस्थान है । ऐसें ए पांच अतीचार प्रोषधोपवासके हैं ॥ For Private and Personal Use Only ext exatorex Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .. ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५८० ॥ आगे उपभोगपरिभोगपरिमाणके अतीचार कहै हैं - ॥सचित्तसम्बन्धसम्मिश्राभिषवदुष्पक्वाहाराः ॥ ३५॥ याका अर्थ-- सचित्तवस्तु, सचित्तकरि मिल्या वस्तु, सचित्तके संबंधरूप वस्तु, द्रव्यरूपवस्तु, विना नीका पकी वस्तु इनका आहार करना ए पांच उपभोगपरिभोगपरिमाणके अतीचार हैं। तहां जीवकरि सहित होय सो सचित्त है । तिस सचित्तकरि भिड्या होय सो सचित्तसंबंध है। सचित्तसूं मिल्या होय सो सम्मिश्र है । इनविर्षे प्रवृत्ति प्रमादतें तथा अतिभूखते तथा तीव्ररागते होय । बहुरि द्रव्यरूप रस तथा वृष्य कहिये पुष्टिकरि वस्तु सो अभिषव है। बहुरि भलेप्रकार पक्या नाहीं ऐसी वस्तु । इन पांच वस्तूनिका आहार करना ए पांच अतीचार उपभोगपरिभोगपरिमाणके हैं ॥ आगें अतिथिसंविभागके अतीचार कहै हैं-- ॥सचित्तनिक्षेपापिधानपरव्यपदेशमात्सर्यकालातिक्रमाः ॥ ३६॥ याका अर्थ-- सचिनविौं धरणा, सचित्तते ढाकना, परका नाम करना, मात्तर्य करना | काल उल्लंघना ए पांच अतीचार अतिथिसंविभागके हैं । तहां सचित्त कहिये जीवसहित कमलका । पत्र पातलि आदिक तिनविर्षे निक्षेप कहिये मुनिनिळू देनेका आहारआदिका धरना । बहुरि । For Private and Personal Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्ययय ॥ पान ५८१ ॥ अपिधान कहिये तिस सचितहीतें ढाकना । बहुरि अन्यदातारका देय कहिये आहार आदि देनेयोग्य वस्तु सो लेकर अपना नाम करना तथा परकूं आप सोपि परका नाम करना आप नाम न करना, सो परव्यपदेश है । बहुरि दान देना तामें आदर नाहीं निरादरतें देना तथा अन्य देनेवाला यथाविधि देय ताकूं गुणकूं सराहना नाहीं अदेखसाभाव करना, सो मात्सर्य है । बहुरि अकालविषै भोजन देना कालकूं उल्लंघना, सो कालातिक्रम है । ऐसें ए पांच अतीचार अतिथिसंविभागशीलके हैं । ऐसें सात शीलके अतीचार कहे ॥ आगे सल्लेखनाके अतीचार कहै हैं ॥ जीवितमरणाशंसामित्रानुरागसुखानुबन्धनिदानानि ॥ ३७ ॥ याका अर्थ - जीवनेकी वांछा, मरने की वांछा, मित्रनतें अनुराग, सुखका अनुबंध, निदान करना ए पांच अतीचार उल्लेखनाके हैं। तहां आशंसा नाम वांछाका है, सो जीवना मरण इनकी वांछा करनी, बहुरि पहले मित्रनिसहित धूली आदितैं क्रीडा करी थी ताका यादि करना वारंवार स्मरण करना, सो मित्रानुराग है । बहुरि पूर्वै सुख भोगे थे तिनसूं प्रीतिविशेषके निमित्त वारंवार यादि करना तथा वर्तमान में सुखही चाहना, सो सुखानुबंध है । बहुरि भोगकी वांछा करि नियम बांधना, For Private and Personal Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAFOOPROPOPRAgopaNGAProgprogOPargapnAapa ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५८२ ॥' जो ऐसा भोग मिलै' सो निदान है । ऐसें ए पांच सल्लेखनाके अतीचार हैं । इहां ऐसा भावार्थ, जो, ए पांच कहे सो कोई जानेंगा पांच पांचही हैं, सो ऐसें न समझना। जहां पांच कहै तहां बहुवचन है । सो इनमें इनके समान अनेक गर्भित हैं । तहां यथासंभव जानने । इनके जानने• तथा व्रतनिकू श्रीगुरुनिका सरणा निर्दोष करै है। इहां व्रतशीलनिके अतीचार कहने में ऐसाभी | आशय सूचै है, जो, तीर्थकरनामकर्मकी प्रकृतिके आश्रवके कारण कहे, तिनमें शीलवतेष्वनतीचार ऐसी भावना कही है। तातें तिनके अतीचार जनाये हैं। आगें पूछे है, जो, तुमने तीर्थकरनामप्रकृतीके कारण आश्रवके निर्देशविर्षे कह्या जो " शक्तितस्त्यागतपसी" ऐसे तथा शीलविधानविर्षे अतिथिसंविभाग कह्या है, तामें त्याग दानका लक्षण है, मनमें न जाण्या, सो अब कहो, ऐसें पूछे सूत्र कहें हैं ॥अनुग्रहार्थं स्वस्यातिसर्गो दानम् ॥३८॥ . याका अर्थ- अपना परका उपकारके अर्थि अपना वित्तका सो दान है। तहां अपना | परका जो उपकार सो अनुग्रह कहिये। तहां अपना उपकार तौ पुण्यका संचय होना है बहुरि परका || उपकार सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रकी वृद्धि होना है । बहुरि स्व ऐसा धनका नाम है। सो ऐसे For Private and Personal Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 400readertakertaisakcertavasaas ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५८३ ॥ अनुग्रहके अर्थि स्वका अतिसर्ग कहिये त्याग करना, सो दान है ॥ आगें पूछे है, जो, ए दान है ताका फल एकही अविशिष्ट कहिये विशेषरहित है कि किछु विशेषफलस्वरूप है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं-- ॥विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषात्तद्विशेषः ॥३९॥ याका अर्थ-- विधिका विशेष, द्रव्यका विशेष, दातारका विशेष, पात्रका विशेष इनका विशेषतें फलका विशेष है। तहां दान देनेकी विधि ताका तो आदरतें देना अनादरतें देना ऐसा विशेष है । तहां मुनिकू देनेमें तौ नवप्रकार भक्ति कही है । तहां प्रतिग्रह कहिये पडघावना, ऊंचा आसन देना, पादप्रक्षालन करना, पूजन करना, प्रणाम करना, मन वचन काय शुद्ध करने, भोजन देनेकी शुद्धता करनी ऐसें विधिका विशेष है । तपस्वाध्यायकी वृद्धिका करनेवाला आहार देना यह द्रव्यका विशेष है । बहुरि दातारका सात गुण कहे हैं । तहां परका तौ दानका नाम न करना यामें निरादर आवे है, बहुरि क्रोधकरि न देना क्षमातें देना, बहुरि कपटते न देना, बहुरि अन्य देनेवालेते ईर्षा करि ताके अवगुण न काढने याकू अनसूया कहिये, बहुरि देनेका तथा दीयेका पीछे विषाद पिछताव न करना, बहुरि दीयेका बडा हर्ष मानना, बहुरि दीयेका गर्व न करना ऐसें दातारके ఆనందకందుల కులసకులను For Private and Personal Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५८४ ॥ गुणका विशेष है । बहुरि मोक्षके कारण जे सम्यग्दर्शनादिक गुण जामें पाईये ऐसा पात्रका विशेष है । ऐसें विशेषः तिस दानके फलविर्षेभी विशेष है । जैसे, जैसी धरती होय तामें जैसा बीज तथा बोवनेवालेका क्रियाका विशेष होय तैसाही धान्य आदि फल निपजैं, तैसें जानना ॥ इहां ऐसाभी भावार्थ जानना, जो, अन्यमती कोई अपना परका मांसादिक देनाभी दान | कहै हैं, सो मांस आदि अपना परका उपकारका कारण नाहीं, तथा लेनेवाला योग्य पात्र नाही, तातें ताके देने का फल खोटाही है । बहुरि पात्र कुपात्र अपात्रके जघन्य मध्यम उत्कृष्टके भेदतें तथा तैसेंही विधि द्रव्य दातारके भेदतै फलकाभी अनेकप्रकारपणा है, सो अन्यग्रंथनितें जानना । सो यह स्यादादीनिका मतमें सिद्धि है, सर्वथाएकान्तवादीनिके नित्य निःक्रियादि पक्ष हैं, तथा क्षणिकपक्ष है, तिनकै परिणामपरिणामीके अभावतें किछु निर्बाधसिद्धि होती नाहीं । बहुरि भावनिकी विशुद्धता संक्लेशता फलमें प्रधान है केवल बाह्यके निमित्तकी प्रधानता नाहीं । जातें ऐसें कह्या है, जो, कोई वस्तु तौ विशुद्धतातें अपात्रनिकू दीया हुवा भले फलकू करै है । बहुरि कोई वस्तु पात्रनिकुंभी दीया हुवा संक्लेशपरिणामके वश भला फल नाहीं करै है । बहुरि कोई वस्तु पात्र तथा अपात्रनिकू दीया हुवाभी तथा न दीया हुवाभी विशुद्धपरिणामके योगते शुभही फल करै है। ऐसे Satsanextlivertebraertisertisertsixsertebrsexasisixs For Private and Personal Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ सप्तम अध्याय ॥ पान ५८५ ॥ स्याद्वादमत बडा गहन है । सो श्रीगुरुही याका निर्वाह करें हैं । हरेक जनका यामें कहनेका बल नाहीं चले है । जैसैं कूपका मींडक समुद्रका पार न पावै, तैसें जनना ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ऐसें सातवा अध्यायमें आश्रवपदार्थका भेद जो पुण्यका बंध करनेवाली अणुव्रत है, महाव्रत समितिक्रियारूप तथा तिनकी भावना, अतीचार टारना, दानका स्वरूप इत्यादिक का, ताकूं सुनिकरि भव्यजीव मोक्षमार्गका कथंचित् सहकारी जानि सेवौ । तातें अनुक्रमतें शुद्धात्मस्वरूपका अनुभव करि मोक्ष पावौ । ऐसा श्रीगुरुनिका उपदेश है | ॥ सवैया ॥ आश्रवपदार्थका भेद शुभवृतिरूप पंच पापपरिहार समिति सुहावनी । शील अनेक भेद यती घरवासी वेद अतीचार टारें विधि धारें महापावनी || दान देय भाव छानि पात्र मानि दुखी जानि पावैं फल तिस्यौं स्यादवाद यों कहावनी | सातमी सुसंधि कथा सुनूं मुनि कही यथा पुण्य लेस होय बंध काटि मोक्ष भावनी ॥ १ ॥ ऐ तत्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो यह मोक्षशास्त्र ताविषै सातवां अध्याय पूर्ण भया ॥ For Private and Personal Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५८६ ॥ ॥ ॐ नमः सिद्धेभ्यः ॥ ॥ आगें आठवां अध्यायका प्रारंभ है || दोहा -- आठ करमके बंधकूं । काटि भये निकलंक ॥ नमूं सिद्ध परमातमा । मन वच काय निशंक ॥ १ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ऐसें मंगलके अर्थि सिद्धनिकुं नमस्कार करि आठमां अध्यायकी वचनिका लिखिये है । तहां सर्वार्थसिद्धिटीकाकारके वचन हैं जो आश्रवपदार्थका तौ व्याख्यान कीया, ताकै अनंतर है नाम का ऐसा पदार्थ है, सो अब व्याख्यान करनेयोग्य है, ताकूं व्याख्यान योग्य होते पहले तौधका कारणका स्थापन करिये है । जातें बंध है सो कारणपूर्वक है, यातें ताका सुत्र कहै हैं॥ मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः ॥ १ ॥ याका अर्थ - मिथ्यादर्शन अविरति प्रमाद कषाय योग ए पांच बंधके कारण हैं। तहां For Private and Personal Use Only xxx Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir || सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय || पान ५८७ ॥ मिथ्यादर्शनादिक तौ पहलें कहे तेही हैं । तत्वार्थश्रद्धानका प्रतिपक्षी अतत्वार्थश्रद्धान तथा आश्रवके विधानविषै मिथ्यादर्शनक्रिया कही, सो तौ मिथ्यादर्शन जानना । बहुरि विरति पहले कही, तिसके प्रतिपक्षभूत अविरति जाननी । बहुरि आश्रवविधानमें आज्ञाव्यापादिकी तथा अनाकांक्षा क्रिया कही, तिनविषै प्रमादका अंतर्भाव जानना । सो प्रमाद कल्याणरूपकार्यविषै अनादरस्वरूप है | बहुरि इन्द्रियकपाय इत्यादि सूत्र आश्रवके कथनविषै कहा है । तहां अनंतानुबंधी अप्रत्याख्यान प्रत्याख्यान संज्वलनभेदरूप कषाय कहे हैं । बहुरि तिसही आश्रवके कथनविषै प्रथमही सूत्रमें काय वचन मनके योग कहे हैं, तेही यहां जानने ॥ तहां मिथ्यादर्शन तौ दोयप्रकार है, नैसर्गिक परोपदेशपूर्वक । तहां परोपदेशविना मिथ्याकर्मके उदय वश तत्वार्थश्रद्धानका अभावरूप परिणाम आत्माकै प्रगट होय सो तौ नैसर्गिक है | बहुरि परका उपदेश के निमित्ततें होय सो च्यारिप्रकार है, क्रियावादी अक्रियावादी आज्ञानिक वैनयिक ऐसें । अथवा पांचप्रकार है, एकांत विपरीत संशय वैनयिक आज्ञानिक । तहां पदार्थविषै अनेकधर्म हैं तिनमें ऐसा अभिप्राय करै, जो; वस्तु धर्मीमात्र है, तथा धर्ममात्रही है, तथा कोई एक धर्म ग्रहणकर कहैं । इस एकधर्ममात्रही है, अस्तित्वमावही है, नास्तित्वमात्रही है, एकव For Private and Personal Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org ఆటగలడంతcinetainertaineralులము ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५८८ ॥ स्तुमात्रही है, एकपुरुषमात्रही यह सर्व रचना है, तथा अनेकही है, तथा नित्यही है, तथा अनित्यही है इत्यादिक नयका पक्षपात करै सो तो एकांत है। बहुरि निग्रंथ मोक्षमार्ग है ताकू सग्रंथ कहै, केवलीकों कवलाहार करता बतावें, स्त्रीकू मोक्ष बतावे इत्यादिक विपर्ययरूप विपरीतमिथ्यात्व है। बहुरि सम्यग्दर्शनज्ञानच्यारित्रात्मक मोक्षमार्ग कह्या है, सो यह है कि नाहीं ऐसा पक्ष करै सो संशयमिथ्यात्व है । बहुरि सर्वदेवनिकू तथा सर्वशास्त्रनिकू तथा सर्वमतनिकू समान मानें, सर्वका विनय करे, मिथ्यात्व सम्यक्त्वका भेद न जाणे, सो वैनयिकमिथ्यात्व है। बहुरि हितअहितकी परीक्षा रहित अंधेकीज्यों परिणाम सो आज्ञानिकमिथ्यात्व है । इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थक्रियावादीनिके एकसौ असी भेद हैं, अक्रियावादीनिके चौरासी भेद हैं, अज्ञानवादीनिके सतसठि भेद हैं, वैनयिकवादीनिके बतीस भेद हैं । ऐसें तीनिसै तिरेसठि भेद सर्वथाएकान्तवादीनिके हैं ।। इहां विशेष ऐसा है, जो, अविरत बारहप्रकार हैं। तहां पांच इंद्रिय अर एक मन इनके विषयनिविर्षे रागादिसहित प्रवृत्ति छह तो ए बहुरि छहकायके जीवनिकी रक्षा न करै छह ए, | बहुरि अनंतानुबंधी आदि सोलह कषाय अरु नव नोकषाय ऐसे पचीस कषाय हैं। नो कहिये | | ईषत् किंचित् ऐसा नो शब्दका अर्थ लेणा अभाव अर्थ न लेना । बहुरि च्यारि मनोयोग, च्यारि || aabeatabeertabisexlovertiseraboutupsaas For Private and Personal Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५८९ ॥ en oerseri perderderderderderderd वचनयोग, पांच काययोग ऐसें तेरह योगके भेद हैं । अर आहारक आहारकमिश्र काययोग ए प्रमत्तसंयमीकै होय हैं तातें योग पंदरहभी हैं । बहुरि प्रमाद है सो अनेकविध है। तहां भावकायविनय ईर्यापथ भिक्षा प्रतिष्ठापन शयनासन वाक्य ए आठ तो शुद्धि बहुरि दशलक्षणधर्म | इनविर्षे उत्साहरहित परिणाम होय तहां प्रमाद कहिये । ऐसें ए पांच बंधके कारण समस्त कहिये | सारे एकटे तथा व्यस्त कहिये ते न्यारे न्यारे होय हैं। सोही कहिये है, मिथ्यादृष्टि गुणस्थानवालेकै तौ पांचूही कारण बंधके हैं । बहुरि सासादन मिश्र असंयतसम्यग्दृष्टि इन तीनिकै अविरत आदि च्यारि बंधके कारण हैं । बहुरि संयतासंयतकै अविरति है सो विरतिकरि मिश्रित है अर प्रमाद कषाय योग ऐसें च्यारि हैं। बहुरि प्रमत्तसंयमीके प्रमाद कषाय योग ए तीनि हैं। अप्रमत्त आदि च्यारि गुणस्थानवालेनिकै योग अर कषाय ए दोयही हैं। बहरि उपशांतकषाय क्षीणकषाय सयोगकेवली इन तीनिके एक योगही है । बहुरि अयोगकेवली बंधराहत है ऐसें जानना ॥ इहां विशेष लिखिये हैं । प्रथम तौ बंधके पहले ताके कारण कहे, तामें तो यह जनाया है, जो, विनाकारण बंध नाहीं होय है । तथा कूटस्थ सर्वथानित्यकभी बंध नाहीं होय है । संतानकी अपेक्षा तो अनादिबंध है । अर पुरातन जड है नवीन बंध है ताकी अपेक्षा आदिसहित बंध exhoherrer opxeroxer Brezorgersertatis For Private and Personal Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAHYAPRICOPIGOROREIASPONGAPOSIFAOPANSARIORAIGNSORR ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९० ॥ || है । बहुरि मिथ्यात्व नैसर्गिक परोपदेशपूर्वक दोयप्रकार कह्या, सो तौ नैसर्गिक तौ एकेन्द्रियआदि | सर्वही संसारी जीवनिकै अनादित प्रवर्ते है, याकू अगृहीतभी कहिये । अर जो परके उपदेश” प्रवर्ते सो परोपदेशपूर्वक है, ताकू गृहीतभी कहिये । ताकै क्रियावादादिक च्यारि भेद तीनिसै तरेसठि भेद कहे । ते कैसे हैं सो कहिये है । तहां प्रथमही क्रियावादके एकसौ असी भेद हैं। तहां मूलभेद पांच काल ईश्वर आत्मा नियति स्वभाव ऐसें । बहुरि आपते परतें नित्यपणाकरि अनित्यपणाकरि ऐसे च्यारि एक एकपरि लगाय अर जीव अजीव आश्रव संवर निर्जरा बंध मोक्ष पुण्य पाप ऐसें नवपदार्थ तिनपरि न्यारे न्यारे लगाईये सो ऐसें इनकू परस्पर गुणते पांचकू से च्यारिकरि गुणे वीस भये, बहुरि नवकरि गुणे एकसौ असी भये, याका उदाहरण जीवपदार्थ आपही तें कालकरि अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ परही कालकरि अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ | कालकरि नित्यत्वकरि अस्तित्व कीजिये है, जीवपदार्थ कालकरि अनित्यत्वकरि अस्तित्व कीजिये । | ऐसेंही अजीवादिपदार्थनिपरि लगावना, तब कालकरि नवपदार्थनिपरि छतीस भंग भये । ऐसेंही | ईश्वर आत्मा नियति स्वभाव इन च्यारिनिकरि छतीस छतीस होय, तब सारे एकसौ असी | भंग क्रियावादके होय हैं ।। serbessert werderserver For Private and Personal Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९१ ॥ अब इनका आशय लिखिये हैं । कालवादी तौ कहै है, जो, यह काल है सोही सर्व कूं उपजा है, कालही सर्वका नाश करे है, कालही सर्वकूं सुवाणै है, निद्रा दे है, तथा जगावे है, यह काल काहूकार जीत्या न जाय, सर्वके ऊपरि खडा है, ऐसें तौ कालवादी कहैं हैं । बहुरि ईश्वरवादी कहै है, जो, यह जीव अज्ञानी है, बहुरि अनीश्वर है, असमर्थ है, याके सुख दुःख स्वर्ग नरकका गमन आदि सर्व कार्य ईश्वर करे है, ऐसा ईश्वरवादीका आशय है | बहुरि आत्मवादी कहे है, जो, पुरुष एकही है, महात्मा है, देव है, सर्वव्यापी है, सर्व अंग जाके गूढ हैं, चेतनासहित है, निर्गुण है, परम उत्कृष्ट है । भावार्थ, यह सर्व सृष्टिकी रचना है, सो पुरुषमयी है, दूसरा कोई नहीं ऐसा आत्मवादका अर्थ है | बहुरि नियतवादी कहै है, जो, जिसकाल जाकरि जैसें जाकै नियमकरि होय है, सो तिसकाल तिसकरि तिसप्रकार ताकैही होय है, ऐसा नियम है ऐसा नियतवादका अर्थ है | बहुरि स्वभाववादी कहै है, देखो, कंटक के तीखापणा कौन करे है ? अरु पशु पंखी आदि जीवनिकै अनेकप्रकारपणा कौंन करे है ? तातें जानिये है कि स्वभावही ऐसें करे है, ऐसें स्वभाववादका अर्थ है । ऐसें क्रियावाद के भेद कहे ॥ ra अक्रियावादके मूलभेद दोय नास्तिक स्वतः परतः ऐसें । दोऊकूं पुण्यपापविना सात For Private and Personal Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९२ ॥ पदार्थनिपरि लगाईये, तब चौदह भये । बहुरि काल ईश्वर नियति आत्मा स्वभाव इन पांचनिपरि लगाईये तब सत्तरि भंग होय हैं । बहुरि काल अरु नियतिकरि सात पदार्थ फेरि नास्तित्वपरि लगावणा ऐसें चौदह होय हैं । सब मिलि चौरासी अक्रियावादके भंग होय हैं । याका उदाहरण, जीवपदार्थ कालकार आपहीतैं नास्तिकस्वरूप कीजिये है । जीव नाम पदार्थ कालकरि परतें नास्तिकस्वरूप कीजिये है । ऐसेंही अजीव आदिपरि लगावणा तब चौदह होय । बहुरि ईश्वरआदि च्यारिपरि लगायें चौदह चौदह होय । सब मिलि सत्तरि हैं । बहुरि ऐसैंही चौदहका उदाहरण काल अरु नियति इन दोयहीपरि नास्तित्वपणा लगाया जो जीवकालतें नास्तित्व कीजिये है । जीव नियति है नास्तित्व कीजिये है, ऐसें सातपदार्थ के चौदह होय । इहां विशेष यह भया, जो, स्वतः परतः न कह्या नास्तित्वही कह्या । ऐसें अक्रियावादके चौरासी भंग जानने ॥ अब अज्ञानवाद के सतसठि भंग कहे हैं। तहां नवपदार्थनिपरि अस्तिनास्ति आदि वचन के सात भंग हैं ते लगावणे, तब तरेसठि होय । याका उदाहरण, जीवपदार्थ अस्तिस्वरूप है, यह कौन जानें है ? कोऊही न जानें। जीव नास्तिस्वरूप है, यह कौन जाने है ? कोऊही जानें नाहीं । ऐसें सातौही भंग नवपदार्थपरि लगाय लेणे । बहुरि नवपदार्थका भेद नाहीं करै, अर एक I For Private and Personal Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिषचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९३ ॥ शुद्धपदार्थ थापि अर अस्ति नास्ति अस्तिनास्ति अवक्तव्य ए च्यारि भंग लगावणे, तब च्यारि होय । यामें ऐसा कहना, जो, पदार्थ है कि नाहीं है, कि दोऊरूप है, कि अवक्तव्य है। ऐसे कौन जाने है ? कोऊही जानें नाहीं । इहां भावार्थ ऐसा, जो, सर्वज्ञ कोऊ नाही सर्वज्ञविना कोन जाने? ऐसे अज्ञानकी पक्ष भई, तातें सब मिलि अज्ञानवादके सतसठि भंग भये ॥ अब वैनयिकवादके बत्तीस भंग कहै हैं। विनय मन वचन काय ज्ञान इन च्यारिनिकरि होय है, सो देव राजा ज्ञाति यति वृद्ध बाल माता पिता इन आठनिका होय । तब एकएकप्रति च्यारि दिये तब बत्तीस भंग भये । इनका अर्थ देवमात्रका विनय कीये सर्वसिद्धि है इत्यादि । सुगम है, सो जानना । ऐसें ए तीनिसै तरेसठि वाद स्वच्छंद प्रवर्तनेवाले निकले हैं। पाखंडी मिथ्यादृष्टीनिके व्याकुल करनहारे हैं । अज्ञानी लोकनिके चित्तषं हरै हैं, रंजायमान करै हैं। ज्ञानी यथार्थ जाने है, ऐसें अन्यभी वाद हैं। तहां पौरुषवादी कहै है, जो, आलस्यवान उत्साहरहित होय सो किछुभी फल न पावै । जैसैं बालक मातास्तनकू खैचिकरि दूध पीवै तौ मिलै | नातर न मिले, तातें पौरुषही कार्यसिद्धि है, विनापौरुष किछुभी नाहीं । बहुरि दैववादी कहै है हैं, हम तो केवल दैवकूही उत्तम माने हैं, पौरुष अनर्थक है, ताकू धिक्कार है। प्रत्यक्ष देखो, For Private and Personal Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir verdwerkerexercer ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । अष्टम अध्याय । पान ५९४ ।। कर्णराजा एता बडा पुरुष था, सोभी युद्ध में हण्या गया, ऐसे दैववाद है ॥ ... बहुरि संयोगवादी कहे हैं, जो, वस्तुनिका संयोग मिलेही कार्यसिद्धि है। देखो, एक पह्यासं रथ चलता नाही, तहां अंधा पंगुला जुदेजुदे तो वनमें भटकै अर दोऊका संयोग भया तब नगरमें आय गये, ऐसे संयोगवाद है । बहुरि लोकरूढिवादी कहै हैं, जो, लोकवि रूढिही एकवार चलि गई पीछे ताकू देवभी मिलिकरि निवारण कीया चाहें तौ निवारी न जाय । देखो, द्रौपदीने अर्जुनके गलेमें वरमाला डारी थी, तब लोक परस्पर कहने लगे, जो, माला पांडवनिके गलेमें डारी, सो कहनावति अबताई चली जाय है । कोऊ मैंरि सकै नाहीं । ऐसें सर्वथाएकांतपक्षके संक्षेप कहे । बहुत कहांतांई कहिये? जेते वचनके मार्ग हैं तेतेही नयनिके वाद हैं बहुरि जेते नयनिके वाद हैं, तेते अन्यमत हैं, ते सर्व मिथ्या हैं । जातें सर्वथाएकान्तपक्षकरि कहे हुए हैं, तातें सर्व परमत हैं। बहरि तेही नयके वचन सर्वही सम्यक हैं, सत्य हैं, जैनमतके हैं, जातें कथंचित्प्रकारकरि कहे हुए होय हैं । बहुरि स्वामिसमंतभद्राचार्य आप्तकी परीक्षाके अर्थि देवागमस्तोत्र रच्या है, तामें सत्यार्थ | sil आप्तका तौ स्थापन असत्यार्थका निराकरणके निमित्त दस पक्ष स्थापी हैं। तहां १ अस्ति नास्ति, | r For Private and Personal Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 2 excl broers www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९५ ॥ २ एक अनेक, ३ नित्य अनित्य, ४ भेद अभेद, ५ अपेक्ष अनपेक्ष, ६ दैव पौरुष, ७ अंतरंग बहिरंग, ८ हेतु अहेतु, ९ अज्ञानतैं बंध स्तोकज्ञानतें मोक्ष, १० परके दुःख करै अर आपके सुख करे तो पाप अर पर सुख करे आपके दुःख करे पुण्य । ऐसें दस पक्षविषै सप्तभंग लगाये सत्तरि भंग भये । तिनका सर्वथा एकांतविषै दूषण दिखाये हैं। जानें ए कहे सो तौ आप्ताभास है अर अनेकांत साधे हैं ते दूषणरहित हैं, ते सर्वज्ञवीतरागके भाषे हैं। तातें अनेकान्तका कहनेवाला सत्यार्थ आत है, ऐसें सम्यक् अर मिथ्याका निर्णय कीया है । सो देवागमस्तोत्रकी टीका अष्टसहस्रीतें जानना ॥ बहुरि तीनसै तरेसठ कुवादके अचार्य इस कालमें भये हैं, तिनके केतेकनिके नाम • राजवार्तिक तथा गोमटसारतें जानने । तिनमें केई अज्ञानवादी चरचा करे हैं, जो, वेदमें क्रिया आचरण यज्ञादि कह्या है, तिस विधानसूं क्रिया करनेवाले अज्ञानी कैसे ? ताकूं कहिये, जो, प्राणीनिके वध करनेमें धर्मसाधनका तिनका अभिप्राय है, तातें ते अज्ञानी हैं । इहां वह कहै, जो, अपौरुषेय वेद है तामें कर्ताका दोष नाहीं आवै, तातैं प्रमाण है, तार्ते तिस आगमप्रमाणतें प्राणीनिका वध करना धर्म है। ताकूं कहिये, जो, जामें प्राणीनिका वध करना धर्म कह्या, सो आगमही नाहीं, सर्वप्राणीनिका हित कहै सो आगम है । वेदमें कहूं तो हिंसाका निषेध For Private and Personal Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९६ ।। कीया है, कहूं हिंसा करना धर्म कह्या है, तातें विरुद्धवचन प्रमाणभूत नाहीं । बहुरि अरहंतभाषित आगम में हिंसाका निषेघही है, तातें प्राणीनिका वध धर्मका कारण नाहीं । फेरि वह कहै, जो, अरहंता आगम कैसे प्रमाण करो हौ ? ताकूं कहिये, जो, अरहंत सर्वज्ञ वीतराग है, ताके वचन सत्यार्थ हैं, अतिशयरूप ज्ञानकी खानि हैं, यामें अनेक चमत्काररूप स्वरूप लिखे हैं, ता प्रमाण हैं | फेरि कहै हैं, जो, अन्यके आगममें भी चमत्काररूप है लिखे हैं । ताकूं कहिये, जो, चमत्कारस्वरूप लिख्या होगा, सो अरहंतके आगममेंसूंही लेकरि लिख्या होगा । फेरि कहै, जो, यह तौ तुमारी श्रद्धामात्रतैं कहौ हौ । ताकूं कहिये, जो, यह न्याय है, जहां बहुतवस्तुनिका बहुतप्रकारकरि वर्णन होय ऐसा पूर्ण वर्णन अन्य जायगा नाहीं होय तब जाणिये, जो, जहां पूर्णरूप लख्या होय सो तौ आदि है मूल है अर जहां थोरा लिख्या होय तहां जानिये पूर्णमेंसूं लेकरि अपना नाम चलाया है । फेरि कहै, जो, अन्यके आगममें अरहंतके आगमतें लेकर लिखी है तो भी प्रमाणभूत क्यों न मानिये ? ताकूं कहिये, जो, लिखे हैं ते साररहित हैं । जातें आगममें सर्वही वस्तुनिक स्वरूप लिया था तिनमेंसूं पांच वस्तु साररहित लेकरि लिख्या तो ते निरर्थक हैं | For Private and Personal Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAROPOISORRIAGOPAgapROHOROINFPAASPARAGAR ॥ सर्वार्थसिदिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय । पान ५९७ ॥ बहुरि प्राणिवघकू धर्म लिख्या ताकू धर्म मानिये तो जे जीवहिंसक हैं तिनके सर्वकै धर्मसा|| धन ठहरे है । फेरि कहै, जो, यज्ञसिवाय अन्य जायगा प्राणिवध करै तो आपहीके अर्थ है। ताकू कहिये, प्राणिनिका वध तो दोयजायगा बरोबरि है, दोऊही जायगा प्राणिनिकू दुःख होय है, या विशेष कहा ? फेरि कहै, मंत्रविधानतें पशुहोम कीये पाप नाहीं होय है । ताकू कहिये, जो, मंत्रकी सामर्थ्य तौ तब जानिये जो केवल मंत्रहीतें पशूकू बुलायकरि होमें । होममें तो जेवडा | बांधिकरि पटकिये है ऐसे मारणेमें मंत्रकी सामर्थ्य कहा रही? तातें यह तो प्रत्यक्षतें विरुद्ध है, जो, मंत्रसामर्थ्यतें होमें पाप न होय । बहुरि जैसे शस्त्रादिकरि पशूनिकू मारै पाप होय है, तैसें मंत्रतेंभी मारै पापही होयगा हिंसाका दोष तौ न मिटेगा । जातें पशुकू बांधि होममें पटकतें अशुभपरिणामही होय है । अशुभपरिणामहीतें पाप है ॥ बहुरि वाकू पूछिये, जो, मंत्रपूर्वक होम करै है, सो इस क्रियाका करनेवाला कर्ता कौंन ा है? जो, पुरुषकों बतावै तौ पुरुष नित्य कहेगा तौ ताके करनेके परिणाम काहेतें होते? परिणाम | तौ अनित्यकै होय हैं । बहुरि अनित्य कहेगा तो स्मरणआदिका अभावतें किया तथा क्रियाका करनेवाला फल लेनेवाला न ठहरेगा। बहुरि पुरुषकू एकही मानेगा तौ कर्ता कर्म आदिका भेद aadbaltakartoiseDEOSeatsANORATORS For Private and Personal Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir erhvervoerder verderboerderd ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९८ ॥ | किलुभी न संभवैगा । प्रत्यक्ष विरोध आवैगा । इत्यादि विचार कीये जिननें हिंसाकरि धर्म ठहराया है तिनके वचनसौं रागी द्वेषी विषयी प्राणीनिके कहे भासे हैं, तातें प्रमाणभूत नाहीं । ऐसें मिथ्यादर्शनके अनेक भेद हैं । तिनकू नीकै समझि मिथ्यात्वकी निवृत्ति होय ऐसा उपाय करना । यथार्थ जिनागमकू जानि अन्यमतका प्रसंग छोडना अरु अनादित पर्यायबुद्धि जो नैसर्गिकमिथ्यात्व ताकू छोडि अपना स्वरूपकू यथार्थ जानि बंधसूं निवृत्ति होना, तिसहीका अभ्यास जैसे वणे तैसें करणा यह श्रीगुरुनिका प्रधान उपदेश है ॥ आगे, वधके कारण तौ कहे अब वध कहनेयोग्य है सो कहै हैं ॥ सकषायत्वाजीवः कर्मणो योग्यान पुद्गलानादत्ते स बन्धः॥२॥ याका अर्थ- यह जीव है सो कषायसहितपणातें कर्मके योग्य जे पुद्गल तिनकू ग्रहण करै है, सो वध है। तहां कषायकरि सहित व ताकं सकषाय कहिये, ताका भाव सो सकषायत्व | कहिये । ऐसा कषायपणाकू पंचमीविभक्तीकरि हेतुकारण कह्या सो यह हेतु कहनेका कहा प्रयोजन सो कहै हैं । जैसें उदरविर्षे अमिका आशय है ताके अनुसार आहारकू ग्रहण करै है तैसें तीव्र मंद म मध्यम जैसा कषायका आशय होय ताके अनुसार स्थिति अनुभागरूप होय कर्म ग्रहण होय बंधै है, For Private and Personal Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ५९९ ॥ | ऐसें जणावनेकू कह्या है । इहां प्रश्न, जो, आत्मा तो अमूर्तिक है, याकै हस्त नाही, सो कर्मका ग्रहण कैसे करै है? ऐसे पू● सूत्रमें जीव ऐसा शब्द कह्या है, जो प्राणनिके धारणते जीवै, सो जीव कहिये । सो आयु नाम प्राणका संबंध है तेतें जीव है। जो आयुकर्मका संबंध न होय तौ जीवै नाही, ऐसा इस जीवनेकूही हस्तसहितकी उपमा है। ऐसा जीव कर्मकू ग्रहण करै है। बहुरि कर्मयोग्यान ऐसा कहनेमें लघुनिर्देश होता अक्षर घाटि आवता, सो यहां कर्मणो योग्यान ऐसा क्यों कह्या ? ताका प्रयोजन कहै हैं, जो, इहां न्यारा विभक्तिका उच्चार कीया है, सो अन्यवाक्य जनावनेके अर्थि है । सो न्यारा वाक्य कहा? सो कहे हैं, कर्मते जीव कषायसहित होय है, ऐसे एक वाक्य तौ यह भया । इहां कर्मशब्दके पंचमीविभक्तिकरि हेतुअर्थ कीया, जातें कर्मरहित जीवकै कषायका लेशभी नाहीं है । ऐसा कहने” यह प्रयोजन आया, जो, जीवकर्मका अनादिसंबंध है । तिसकरि ऐसा तर्कका निराकरण भया, जो, अमूर्तिक जीव मूर्तिक कर्म कैसे बंधै? जो ऐसें न होय बंध नवीनही मानिये, तो पहले जीव सर्वथा शुद्ध ठहरै तौ सिद्धनिकीज्यों बंधका अभाव ठहरै है ।। बहुरि दूसरा वाक्य ऐसा, जो, जीव कर्मके योग्य पुद्गलनिकू ग्रहण करै है। तहां अर्थके For Private and Personal Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4taarkertubertoleriteras ॥ सर्वार्थसिदिषचनिका पंडित जयचंदजीकत्ता ॥ अहम अध्याय ॥ पान ६.० ॥ वशतें विभक्ति पलटि लीजिये, इस न्यायतें कर्मशदके षष्ठीविभक्तीकरि संबंधका अर्थ कीया है । बहुरि पुद्गल कहनेतें यह जानिये, जो, कर्म है सो पुद्गलपरमाणुका स्कंध है । सो पुद्गलस्वरूपही है। यामें पुद्गलकै अरु कर्मकै तादात्म्य जनाया है। जातें केई वैशेषिकमती आदि कहे हैं, जो, कर्म आत्माहीका अदृष्ट नामा एक गुण है, ताका निराकरण भया । जातें जो केवल आत्माहीका | गुण होय तौ संसारका कारण होय नाहीं । बहुरि आदितें ऐसी क्रिया कही सो हेतुकें अर हेतु. मानके भावके प्रगट करनेकू कही है। हेतु तो मिथ्यादर्शन आदि पहले कहे ते अर हेतुमान पुद्गलकर्मका बंध है। ताका कर्ता जीव है। यातें ऐसा अर्थ सिद्ध होय है, जो, मिथ्यादर्शन आदिका आवेशतें आला सचिकण भया जो आत्मा ताकै सर्वतरफकरि योगनिके विशेषतें सक्षम अर एकक्षेत्र अवगाहकरि तिष्ठते जे अनंतानंत पदलके परमाणु तिनका विभागरहित मिलि जाना सो बंध है, ऐसा कहिये है ॥ जैसें भाजनके विशेष जे हांडी आदिक तिनवि क्षेपे जे अनेक रस बीज फूल फल तिनका मदिरारूप परिणाम होय है, तैसें आत्माविर्षे सामिल तिष्ठते जे पुद्गल ते योगनिकरि बँचि हुये योग कषायके वशतें कर्मभावरूप परिणामळू प्राप्त होय हैं, ऐसा जानना । बहुरि सूत्रमें स ऐसा ఉstanులననలవకాలకుండనుందరకుండును For Private and Personal Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org errorrertainertise cawaSHOPONSORRENORRISORRORSCOPPOKHORAGAAORR ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । अष्टम अध्याय ॥ सन २०१॥ वचन अन्यकी निवृत्तिके अर्थि है, यहही एक बंध है, अन्य नाहीं है । ऐसें कहनेकरि गुणकै अरु गुणीकेंभी बंध है सो बंध इहां न जानना । बहुरि बंधशब्द है सो कर्मसाधन है, तथा करणसाधन कर्तृसाधन भावसाधन भी जानना। तहां पहले बंधकी अपेक्षा आत्मा बंधकरि नवा बंध करे है। तातें बंधकू कारणभी कहिये, बहुरि जो आत्मा बांध्या सोबंध ऐसा कर्मभी कहिये, बहुरि आत्मा बंधरूप आपही परिणमे है तातें कर्ताभी बंधकू कहिये, बहुरि बंधनरूप क्रिया सोही भाव ऐसे क्रियारूपभी बंधकू कहिये । ऐसें प्रत्ययका अर्थविवक्षातें सिद्धि होय है । बहुरि ऐसा जानना, जो, आत्माकै कार्मणशरीररूप कोठा है । तामें कर्मरूप नाज भरया रहे है । सो पुराना तौ भोगमें आता जाय है अर नवा धरता जाय है । याका संतान टूटे, तब मोक्ष होय है ।। .. आगें पूछे है, जो, यहबंध कहा एकरूपही है कि या कोई प्रकार है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशास्तद्विधयः ॥३॥ याका अर्थ- प्रकृति स्थिति अनुभव प्रदेश ए च्यारि तिस बंधकी विधि है। तहां प्रकृति तो स्वभावकू कहिये । जैसें नीमवृक्षकी प्रकृति कडुपणा है, गुडकी प्रकृति मीठापणा है, तैसें ज्ञानावरणकर्मकी प्रकृति पदार्थकू न जानना है । दर्शनावरणकी प्रकृति पदार्थका न देखना है।। tertainertialiteracinetalkies For Private and Personal Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय || पान ६०२ ॥ 1 वेदन की प्रकृति सुखदुःखका संवेदन है | दर्शनमोहकी प्रकृति तत्वार्थका अश्रद्धान है | चारित्रमोहकी प्रकृति असंयमभाव है । आयुकी प्रकृति भवका धारणा है । नामकी प्रकृति नारकआदि नामका कारण है । गोत्रकी प्रकृति ऊंचा नीचा स्थानका नाम पावना है। अंतरायकी प्रकृति दान आदिका विघ्न करणा है । सो ऐसा है लक्षण जाका ऐसा कार्यकूं प्रकर्षकरि करै । जातें ऐसा कार्य प्रगट होय सो प्रकृति है ॥ बहुरि तिस प्रकृतिस्वभावतें छूटे नाहीं तेंतैं स्थिति कहिये । जैसें छेली गऊ भैंसि आदिके दूधका मीठापणा स्वभावतें जेते न छूटना सो स्थिति है । तैसैंही ज्ञानावरण आदिका जो अर्थका न जानना आदि स्वभावतें न छूटना सो स्थिति है । बहुरि तिन कर्मनिका रसका तीव्र मंद विशेष सो अनुभव है । जैसें छेली गऊ भैंसि आदिका दूधका तीव्र मंद आदि भावकरि रसस्वादका विशेष है तैसेंही कर्मपुद्गलनिका अपनेविषै प्राप्त भया जो सामर्थ्यका विशेष, सो अनुभव है ॥ बहुरि परमाणुनिका गणतिरूप अवधारणा जो एते है सो प्रदेश है, जो पुद्गलपरमाणुके स्कंध कर्म भावकूं परिणये तिनका गणनारूप परिमाण यामें करिये है । बहुरि विधिशब्द है सो प्रकारवाची है । ते ए प्रकृति आदि तिस बंधके प्रकार हैं । तहां योगतें तौ प्रकृति प्रदेश बंध होय For Private and Personal Use Only Beexxx Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०३ ॥ हैं । कषायनिमित्ततें स्थिति अनुभव बंध होय हैं। तिन योगकषायनिके हीनाधिक होनेते तिस बंधकाभी विचित्रपणा होय है । इहां उक्तं च गाथा है, ताका अर्थ- आत्मा जोगते प्रकृति प्रदेश बंध करै है, अरु स्थिति अनुभाग कषायतें करै है । बहुरि योग कषायरूप न परिणमे तथा तेऊ छिन्न होय जाय नष्ट होय जाय तब बंध स्थितिके कारण आत्माके नाही हैं। आगे आदिका जो प्रकृतिबंध ताका भेद दिखावनेके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ आद्यो ज्ञानदर्शनावणवेदनीयायुर्नामगोत्रान्तरायाः ॥४॥ याका अर्थ- ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय मोहनीय आयु नाम गोत्र अंतराय ए आठ कर्मकी मूलप्रकृति हैं । तहां आद्य कहिये प्रकृतिबंध सो ज्ञानावरण आदि आठ भेदरूप जानना । तहां जो आवरण करै तथा जाकरि आवरण होय सो आवरण कहिये । सो न्यारान्यारा जोडिये | ज्ञानावरण दर्शनावरण ऐसें । बहुरि जो वेदना करावै अथवा जाकरि वेदना होय, सो वेदनीय है। बहुरि जो मूढ करै भुलावै अथवा जाकरि मूढ हूजे भूलिजे सो मोहनीय है । बहुरि जाकरि नारकआदि भव प्राप्त करिये अथवा जो भवन प्राप्त करै, सो आयु है । बहुरि जो आत्माका नाम करै तथा जाकरि नाम कीजिये, सो नाम है । बहुरि जाकरि ऊंचा नीचा कहिये, सो गोत्र है । बहुरि ఆడతనయుడు కుండకుండisedులనుండును For Private and Personal Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥पान ६०४ ॥ SAGAProgaporegappOPROMOPPOSITIOPOPoorpawn दातार तथा देनेयोग्य वस्तु आदिकके मध्य अंतर करै, सो अंतराय है । एकही आत्माका परिणामकरि ग्रहण भये जो पुद्गल ते ज्ञानावरण आदि अनेकभेदकू प्राप्त होय हैं । जैसें एकवार खाया जो अन्न ताका रस रुधिर आदि अनेक परिणामरूप होय तैसें जानना ॥ तहां कोई कहै , ज्ञानावरण है सोही मोह है । जातें हिताहितकी परीक्षा न होय सो ज्ञानावरण, सोही मोह, यामें भेद कहा ? ताका समाधान, जो, अर्थकू यथार्थ न जाने सो तौ ज्ञाना| वरण है । बहुरि यथार्थ जानिकरिभी यऊ ऐसेंही है ऐसी रुचिरूप सत्यार्थविर्षे श्रद्धानका अभाव सो मोह है ऐसा भेद जाका जानना । अथवा कार्यके भेदतेंभी कारणका भेद जानिये । अज्ञान अदर्शन | तो ज्ञानावरण दर्शनावरणके कार्य हैं । अर अतत्वश्रद्धान रागद्वेषरूप इष्ट अनिष्ट बुद्धि मोहका || कार्य है । ऐसेंही कार्यके भेदतें कारणका भेद मूल उत्तर प्रकृतिनिविर्षे सर्वत्र जानना । बहुरि कर्मके भेद हैं, ते शब्दकी अपेक्षा तो एक” ले संख्यात भेद जानने । तहां सामान्यकरि तो बंधरूप कर्म । है| एक है । सोही पुण्यपापके भेदतें दोय प्रकार है बहुरि सोही अनादि सांत, अनादि अनंत, सादि । सांत, ऐसें तीनिप्रकार है । तथा भुजाकार अल्पतर अवस्थित भेदतें भी तीनिप्रकार कहिये । बहुरि || | प्रकृति स्थिति अनुभव प्रदेशभेदते च्यारिप्रकार है। बहुरि द्रव्य क्षेत्र काल भव भाव इनके For Private and Personal Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir NIORNIORRENSIOPARIPORANGIPRINFOPANIPREAMINpn ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०५ ॥ निमित्तके भेदतें पांचप्रकार है। बहुरि छै जीवनिकायके भेदतें छहप्रकार हैं। बहुरि राग द्वेष क्रोध मान माया लोभ ए सात कारण हैं। तिनकी अपेक्षा तो सातप्रकार हैं। बहुरि ज्ञानावरणादिके भेदतें अष्टप्रकार है । ऐसें शद तौ संख्यातभेद हैं। बहुरि अध्यवसायस्थानके भेदतें असंख्यातभेद हैं। बहुरि पुद्गलपरिणामरूप स्कंधभेदतें अनंतभेद हैं । अथवा ज्ञानावरण आदिके अनुभवके | अविभागपरिच्छेदनिकी अपेक्षा अनंतभेद हैं। बहुरि इनका अनुक्रम कहनेका प्रयोजन कहै हैं । तहां ज्ञान है सो आत्माके अधिगमकू निमित्त है, तातें प्रधान है, तातें आदिमें ज्ञानावरण कह्या | ताके पीछे दर्शनावरण कह्या । सो दर्शनहू अनाकार उपयोगस्वरूप है, ताते युक्त है । बहुरि ताके पीछे वेदनीय कह्या, सो ज्ञान दर्शन सुख दुःख जाननेका विरोधी है । जातें मोही होयकरि सुख | दुःख हिताहितका विचार नाहीं करै है, बहुरि याके पीछे आयु कह्या सो सुख दुःख आदि भवकें । आश्रय है भवकू आयु निमित्त है। तातें युक्त है। बहुरि ताके पीछे नाम कह्या। जातें आयुके उदयके | आश्रय नाम है। गति आदिका उदय कार्यकारी होय है । ताके पीछैभी अंतराय कह्या । सो || प्रयोजन कहे पीछे अवशेष रहै सो अंतमेंही आवै । ऐसें क्रमप्रयोजन जानना॥ आगें पूछे है, कि, कर्मबंध प्रकृतिका भेद तो अष्टप्रकार कह्या, अब उत्तरप्रकृतिबंध कहना । ऐसें पूछे सूत्र कहैं हैं apersatssetwwsasiatertabisarits For Private and Personal Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०६ ॥ ॥ पञ्चनवद्व्यष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्विपञ्चभेदा यथाक्रमम् ॥ ५ ॥ याका अर्थ- मूलप्रकृति आठ कहीं, तिनके भेद पांच नव दोय अठाईस च्यारि बयालीस दोय पांच ए यथाक्रमतें जानने । इहां तर्क, जो, सूत्रमें द्वितीयका ग्रहण करना था, जातें उत्तर प्रकृतिबंध दूसरा है | आचार्य कहैं हैं, जो पारिशेष्यन्यायतें दूसराका ग्रहण सिद्ध होय है । दोयभेद का नाम है, तब दूसरा विना नाम कहेही जानिये ऐसें । तातें सूत्रमें द्वितीयका ग्रहण न करना । आदिका मूलप्रकृतिबंध आठभेदरूप कह्या, तातें अवशेष बाकी उत्तरप्रकृतिविधि है ऐसें जानि लेना । बहुरि सूत्रमें भेदशब्द है सो पांच आदिकी संख्यातें जोडना । तहां पांच भेद ज्ञानावरणके, नव भेद दर्शनावरणके, दोय भेद वेदनीयके, अठाई भेद मोहनीयके, च्यारि भेद आयुके, वयालीस भेद नामके, दोय भेद गोलके, पांच भेद अंतराय के ऐसें जानना || आगे पूछे है, जो, ज्ञानावरणके पांच भेद कहे, ते कौंन हैं सो कहो, ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं॥ मतिश्रुतावधिमनः पर्ययकेवलानाम् ॥ ६ ॥ याका अर्थ-मति श्रुति अवधि मनःपर्यय केवल ए पांच ज्ञान हैं, तिनका आवरण करें सो पांच भेद ज्ञानावरणके हैं । तहां मत्यादिज्ञान तौ पूर्वै कहे ते लेणे, तिनका आवरण आवर For Private and Personal Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAFACHARSASARAREASORRORAFASPORATIOPROGRAPAPAYPROSAROpn ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०७॥ णका भेद होय है, ऐसें ज्ञानावरणकर्मकी पांच उत्तरप्रकृति जाननी । इहां तर्क करै हैं, जो, अभव्यजीवकै मनःपर्ययज्ञान केवलज्ञानकी शक्ति है कि नाही है.? जो शक्ति है तौ ताकै अभव्यपणाका अभाव है । बहुरि जो शक्ति नाहीं है तौ तिसकै दोऊ ज्ञानका आवरणरूप प्रकृति कहना व्यर्थ है। ताका समाधान, जो, इहां आदेशके वचन कहनेते यह दोष नाहीं है। तहां द्रव्यार्थिकनयके आदेशतें तो अभव्यकै मनःपर्यय केवलज्ञानकी शक्तिका संभव है । बहुरि पर्यायार्थिकनयके आदेश- | करि तिस शक्तिका अभाव कहिये । बहुरि पूछे है, जो ऐसें कहे तो भव्यका अभव्यका भेद कहना || न बणैगा जातें दोऊकै तिनकी शक्तिका सद्भाव कह्या । तहां कहिये, जो शक्तिके सद्भावकी अपेक्षा तौ भव्य अभव्यका भेद नाहीं है व्यक्ति होनेके सद्भाव असद्भावकी अपेक्षा भेद है । जाकै सम्य. ग्दर्शन आदिकी व्यक्ति होयगी सो भव्य कहिये अर जाकै तिनकी व्याक्त न होयगी सो अभव्य कहिये । जैसे सुवर्णपाषाणमें अंधपाषाण कहिये है, जामें सुवर्ण नीसरैगा सो तो बुरी सुवर्णपाषाण | कहिये । जामें नाही नीसंरैगा सो अंधपाषाण कहिये ऐसें जानना ॥ इहां कोई कहै है, जो, मत्यादिज्ञानकै आवरण कह्या सो ए ज्ञान सद्रूप है कि असद्रूप है ? | जो सद्रूप है तो जो विद्यमान है ताकै आवरण काहेका ? अर जो असद्रूप है तौ विद्यमानही नाही, errexercererersey For Private and Personal Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra erbise www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०८ ॥ ताकै आवरण को कहिये ? ऐसें दोऊही पक्षमें आवरण बनें नाहीं । ताका समाधान, जो, इहांभी आदेशवचन जानना | द्रव्यार्थिकनयके आदेशतें तौ सत्कै आवरण कहिये । जैसें सद्रूप आकाशकै मेघपटलका आवरण देखिये है, तैसें जानना । बहुरि पर्यायार्थिकनयके आदेशकरि असत्कै आवरण कहिये । जातैं उत्पत्तिका रोकनेवाला होय ताकुंभी आवरणशब्दकरि कहिये है । जो एकान्तकर सत्कै तथा असत्कै आवरण कहिये तौ ज्ञानकै क्षायोपशमिकपणां बर्णे नाहीं । बहुरि ज्ञान किछु न्यारे पदार्थ है नाहीं । आत्माके गुणपर्यायस्वरूप है । सो जब आवरण होय तब तिस पर्यायी व्यक्ति न होय सकै है । बहुरि जब आवरणका अभाव होय तब ज्ञानकी व्यक्ति प्रगट होय है । जैसें प्रत्याख्यानसंयमभाव न्यारा पदार्थ नाहीं आत्माविषैही शक्तिरूप है । जेतें प्रत्याख्यानावरणकर्मका सद्भाव होय तेतैं तौ प्रत्याख्यान प्रगट न होय अर जब याका आवरणका अभाव होय तब आत्माकें प्रत्याख्यानपर्यायकी व्यक्ति होय है; तैसें इहांभी जानना । ऐसें यह ज्ञानावरणकर्म है । याके उदयतें आत्माके जाननेकी सामर्थ्य हीन होय तब स्मरण नाहीं होय, धर्मश्रवण नाहीं होय, अज्ञानके वशर्तें अनेक दुःखनिकं भोगवै है || आगे पूछे है कि, ज्ञानावरणकी उत्तरप्रकृतिका भेद तौ कला, अब दर्शनावरणकर्मकी For Private and Personal Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir E dussertiseradiseDrawimaabs ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६०९ ॥ | प्रकृतिका उत्तरभेद कहनेयोग्य है ऐसें पूछे सूत्र कहें हैं ॥ चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचलास्त्यानगृहयश्च ॥७॥ ___ याका अर्थ- चक्षु, अचक्षु, अवधि, केवल ए च्यारि तौ दर्शन; तिनका आवरणरूप च्यारि, प्रकृति बहुरि निद्रा, निद्रानिद्रा, प्रचला, प्रचलाप्रचला, स्त्यानगद्धि ए पाच निद्रा ऐसे दर्शनावरणकर्मकी नव उत्तरप्रकृति हैं। तहां चक्षु अचक्षु अवधि केवल इनका आवरणकी अपेक्षाकरि भेद कहना, चक्षुर्दर्शनावरण अचक्षुर्दर्शनावरण अवधिदर्शनावरण केवलदर्शनावरण ऐसें । बहुरि मद खेद ग्लानि इनके दूरि करनेकै अर्थि सोवना निद्रा है । बहुरि तिस निद्राका उपरिउपरि फेरिफेरि आवना सो निद्रानिद्रा है। बहुरि जो आत्माकू सूतेही क्रियारूप चलायमान करै शोक खेद आदि । करि उपजै बैठेकेंभी नेत्र शरीर विक्रिया होय, सो प्रचला है । बहुरि सोही फेरिफेरि प्रवर्ते सो प्रचलाप्रचला है । बहुरि जाकरि सोवतेंभी पराक्रम सामर्थ्य बहुत प्रगट होय सूताही उठि किछु कार्य । करै फेरि सोवै यह न जानें 'मैं किछ किया था' सो स्त्यानगृद्धि है । इहां स्त्यायति धातुका अनेक | अर्थ हैं, तिनमेंसूं सोवनेका अर्थ ग्रहण कीया है । बहुरि गृद्धिधातुकाभी दीप्ति अर्थ ग्रहण है, तातें | सोवतेभी जो आत्मा पराकमरूप दिपै ऐसा अर्थ भया । जाके उदयतें आत्मा बहुत रौद्रकर्म करै सो | SAD For Private and Personal Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१० ॥ स्त्यानगृद्धि है। इन निद्रादिकरि दर्शनावरणकर्म समानाधिकरणकरि संबंध करना, इनका आधार दर्शनावरणही है । तातें निद्रा दर्शनावरण, निदानिद्रादर्शनावरण इत्यादि कहना ।। . इहां कोई पूछे, जो, निद्रा तौ पापप्रकृति है अर सोवनेते प्राणीनिकै सुख दीखै है, सो कैसे है? ताका समाधान, जो, निद्रा आवै है सो तो पापहीका उदय है । जातें दर्शन ज्ञान वीर्य आत्माका स्वभाव है ताका घात होय है । बहुरि सोवनेते खेद ग्लानि मिटेंभी है, सो याके लगता सातावेदनीयका उदय है । तथा असाताका उदय मंद पडै है ता• यह निद्रा सहकारी मात्र होय है । तातें यह पाणी सुखभी माने है । परमार्थतें किछु सुख है नाहीं । बहुरि दर्शनावरणके उदयमें चक्षु अचक्षु. के उदयतें तो चक्षु आदि इन्द्रियनिकरि अवलोकन नाहीं होय है । एकेन्द्रिय विकलत्रय होय तब तो इन्द्रियही घाटि होय | बहुरि जाकै नेत्र होय तो बिगडि जाय बहुरि अवधिकेवलदर्शनावरणके उदयतें ते दोऊ दर्शन प्रगट न होय । बहुरि निद्राके उदयतें अंधकार अवस्था है । निद्रा- | || निद्राके उदयतें महा अंधारा है । प्रचलाके उदयतें बैठाही घूमे, नेत्र चले, गात्र चलै, देखताही | न देखे । प्रचलाप्रचलाके उदयतें अत्यंत घूमै, ऊंघे, कोई शरिमें शलाका आदि चुभावै तोऊ || चेत न होय । स्त्यानगृद्धिका स्वरूप पहला कह्याही था । For Private and Personal Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir e ఆడవకులనుండassessertioned ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६११ ॥ आगें, तीसरी प्रकृति जो वेदनीय ताकी उत्तरप्रकृतिके भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं - ॥सदसवेद्ये ॥८॥ याका अर्थ- वेदनीयकी साता असाता ए दोय प्रकृति हैं। तहां जाके उदयतें देवादिगतिनिविर्षे शरीरसंबंधी तथा मनसंबंधी सुखकी प्राप्ति होय सो सातावेदनीय है । सत् कहिये प्रशस्त सराहनेयोग्य जहां वेदनेयोग्य होय सो सदेद्य कहिये । बहुरि जाका फल नारक आदि गतिविर्षे अनेकप्रकार दुःख होय, सो असातावेदनीय है। असत् कहिये अप्रशस्त वेदनेयोग्य होय सो असद्धेद्य है ॥ __आगें चौथा मोहनीयकर्मकी उत्तरप्रकृतिके भेदके कहनेकू सूत्र कहै हैं दर्शनचारित्रमोहनीयाकषायकषायवेदनीयाख्यास्त्रिहिनवषोडशभेदाः सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयान्यकषायकषायौ हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रीपुंनपुंसकवेदा अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानसंज्वलनविकल्पाश्चैकशः क्रोधमानमायालोभाः ॥९॥ ____याका अर्थ- दर्शनमोहनीय चारित्रमोहनीय अकषायवेदनीय कषायवेदनीय ए च्यारि | | तिनकी संख्या तीनि दोय नव सोलह इनका यथासंख्य संबंध करि लेणा । तहां दर्शनमोहनीयके | zeroerosouzsverteerders wat For Private and Personal Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobetirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥पान ६१२ ॥ sagespnNSOPOSApropposrcoopamargapnepa तीनि भेद, सम्यक्त्व मिथ्यात्व मिश्र ऐसें । सो बंधअपेक्षा तो एक मिथ्यात्वही है । अर सत्ताकी अपेक्षा तीनिप्रकार होय तिष्ठे है । तहां जाके उदयते सर्वज्ञका भाष्या जो स्वर्गमोक्षका मार्ग, तातें पराङ्मुख होय तत्वार्थका श्रद्धानविर्षे उत्साहरहित होय हितअहितका भेद जाननेकू असमर्थ होय ऐसा मिथ्यादृष्टि होय ताका ऐसा भाव सो मिथ्यात्व कहिये । बहुरि तिसही मिथ्यात्वका भेदकू सम्यक्त्व संज्ञा है । जातें जो शुभपरिणामकरि विशुद्धताके बलतें जाका विपाकरस हीन होय गया | होय उदासीनकीज्यों अवस्थित हुवा संता आत्माके श्रद्धानकू रोकि सकै नाही, तिसके उदयकू वेदता संता पुरुष सम्यग्दृष्टिही कहिये, सो सम्यक्त्व नाम है ॥ बहुरि सोही मिथ्यात्व अपना रस आधाक शुद्ध भया आधाक मिथ्यात्व रह्या ऐसा होय ऐसे | अमलके कोऊ होय है तिनकू जलते पखालतें पखालतें तिनकी मदशक्ति क्यों मिटी क्यों रही होय है तैसें होय, सो मिश्र कहिये, याकू सम्यमिथ्यात्वभी कहिये । याके उदयतें आत्माका श्रद्धान नामा परिणाम मिथ्यात्व सम्यक्त्व दोऊ मिल्या हुवा मिश्ररूप होय है । जैसें मदके कोंटू धोयेते आधे शुद्ध भये तिनकू कोई भात पचाय खाय ताके निमित्ततें किछू अमल किछू चेतन | ऐसा मिश्रपरिणाम होय है तैसें जानना ॥ For Private and Personal Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय । पान ६१३ ॥ CHAPRANIPRECAPRICOPEACONDripasaNCONPARIOR बहुरि चारित्रमोहनीयके दोय भेद अकषायवेदनीय कषायवेदनीय । तहां ईषत् किंचित् कषायकू अकषाय कहिये, इहां अकार निषेधवाचक न लेणा ईषत् अर्थ लेणा । सो याके नव भेद हैं, | हास्यादिके भेदतें । तहां जाके उदयतें हास्य प्रगट होय, सो हास्य कहिये । बहुरि जाके उदयतें किछु वस्तुसूं आसक्त होना सो रति है । बहुरि रतिते विपरीत किछु न सुहावै सो अरति है । बहुरि | जाके उदयतें इष्टका वियोगकरि परिणाम खेदरूप होय सोच करै रुदनादिक करै, सो शोक है । बहुरि जाके उदयतें दुःखकारी पदार्थ देखि उद्वेग करना डरपना भागना सो भय है । बहुरि जाके उदयतें अपना दोष तौ संकोचना परका दोष देखि परिणाम मलिन करना सो जुगुप्सा है। बहुरि | जाके उदयतें स्त्रीसंबंधी भाव पावै सो स्त्रीवेद है । जाके उदयतें पुरुषसंबंधी भावनिकू पावै, सो पुरुषवेद है । जाके उदय नपुंसकसंबंधी भावनिकू पावै, सो नपुंसकवेद है । बहुरि कषायवेदनीय सोलहप्रकार है । तहां अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, अप्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, प्रत्याख्यानावरण क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, संज्वलन क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि ऐसे सोलह भई ।। ___ तहां अनंत नाम मिथ्यात्वका है, जातें यह मिथ्यात्व अनंतसंसारका कारण है, तिस akbesisextabasuspeeraberdstartsbs For Private and Personal Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir । सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१४ ॥ मिथ्यात्वकी अनुसारणी याकै लारलगी यातें अनुराग करावनहारी होय, सो अनंतानुबंधी है । याके उदयतें सर्वथा एकांतरूप झूठा तत्वविर्षे तौ राग प्रीति होय है । अनेकान्तरूप सांच तत्वार्थतें द्वेष होय है। झूठाकू साचा थापि ताकी पक्ष करै है, ताके विर्षे सत्यार्थका अभिमान करै है, जो हमारा मानना सत्यार्थ है इत्यादि चेष्टा होय है । बहुरि जाके उदयतें एकदेशत्यागरूप श्रावकके व्रत किंचिन्मात्रभी करि सके है सो देश ईषत्पत्याख्यानकू आवरण करै, सो अप्रत्याख्यानावरण है । बहुरि जाके उदयतें सकल संयमकू न पाय सकै, सो सकलपत्याख्यानकू न आचरै, तातै प्रत्याख्यानावरण है । बहुरि संयमकी लार एक होय तिष्ठै दैदीप्यमान रहै तथा तिसके होतें संयमभी दैदीप्य. मान रह्या करै सो संज्वलन है। इहां वेदनीयके भावनिका विशेष ऐसा, जो, स्त्रीसूं रमनेआदि विकारभाव होय सो तौ पुरुषवेदके भाव हैं । बहुरि नपुंसकवेदविौं स्त्रीपुरुष दोऊतूं रमनेरूप आदि विकारभाव होय हैं । बहुरि स्त्रीवेदके भावका विशेष सो लजाकरि नम्रीभूतपणा होय, अर जाके मनकी ग्लानि प्रगट न दीखे, कामका अभिप्राय रहै, नेत्रनिका विभ्रम होय, आलिंगनितें सुख माने, पुरुषसू रमनेकी || वांछा रहै इत्यादिक जानना । सो भावनिका विशेष ऐसा कदाचित् पुरुषकैभी होय तब स्त्रीवेदका XtssexiseseartlisexHNORaatextistsexdipixexists For Private and Personal Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१५ ॥ उदय कहिये । तथा नपुंसककैभी कदाचित् ऐसे भाव होय तत्र स्त्रीवेदहीका उदय कहिये । बहुरि स्त्रीकैभी कदाचित पुरुषनपुंसकके भावरूप वेदका उदय होय है अर शरीरके आकाररूप द्रव्य स्त्री पुरुष नपुंसक होय हैं । ते आकार नामकर्मके उदयतें होय हैं । बहुरि क्रोधादिपरिणामका विशेष, तहां अपना परका जातें घात होय बहुरि उपकार जानें नाहीं अहित करनेवाला क्रूरपरिणाम होय ताकूं अमर्ष कहिये, सोही कोष है । इहां भावार्थ ऐसा भी, जो परद्रव्य परणमें तामें ऐसे भाव होय, जो 'यह ऐसें क्यों परिणामें' ऐसें खुनसि होय सो क्रोध है । ताका ती मंद अपेक्षा च्यारि अवस्था हैं । ताके च्यारि दृष्टांत - तीव्रतर तौ पापा की रेखासारिखा होय, घणे कालमें मिटै । तीव्र पृथ्वी की रेखासारिखी होय, सो थोरेही कालमें मिट जाय । मंद धूलिरेखासारखी होय, सो अल्पकालही में मिटि जाय । मंदतर जलकी रेखासारखी होय, सो तत्कालही मिटि जाय । ऐसें वासनातें क्रोधका विशेष है ॥ बहुरि जाति आदि आठ मदके कारण हैं, तिनके अवलंबनतें परतें नमनरूप परिणाम न होय सो मान है । याकैभी तीव्र मंद अपेक्षा च्यारि दृष्टान्त हैं । तीव्रतर तो पाषाणके स्तंभसारिखा होय, जो खंड तौ होय परंतु नमना कठिन । बहुरि तीव्र अस्थिसारिखा होय, सो कोई कारणविशेषतें For Private and Personal Use Only exer Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१६ ॥ SAROPOSAPANIPRINGAPORINGARPROPRIASISPARAGAON केतक काल पीछे नमि जाय । बहुरि मंद काष्ठसारिखा होय, जो नमनेका कारण मिलै थोरेही कालमें नमि जाय । बहुरि मंदतर वेलिके तंतुसारिखे होय, तत्काल नमि जाय । ऐसें मानका विशेष है ॥ बहुरि मायाका विशेष, जो परकू ठगनेके अर्थि परतें छिपाय मन वचन कायका कुटिलपणाका विचार, सो माया है। याकेभी तीव्रमंदके च्यारि दृष्टान्त हैं। तहां तीव्रतर बांसके विडाके जडसारिखी जाका परकू ज्ञान होय सकै नाहीं अर पैला ठिगाय जाय सो बहुत कालताई प्रवर्ते कहि न मिटें । बहुरि तीन मीढेके सींगसारिखी, जाकी वक्रता थोडी, थोडे कालमें मिटि जाय । बहुरि मंद गोमूत्रकसारिखी, जाके दोय च्यारि मोडेरूप वक्रता, सो अल्पकालमें मिटि जाय । बहुरि मंदतर खुरवा तथा लिखनेकी कलमसारिखी, जाकी एकमोडारूप वक्रता, तरत मिटि जाय । ऐसें मायाका विशेष है। बहुरि लोभका विशेष, तहां अपने उपकारका कारण जो द्रव्य आदिक वस्तु ताकी वांछा अभिप्रायमें रहै सो लोभ है, याकेभी तीव्र मंदके च्यारि दृष्टांत हैं । तहां तीव्रतर किरिमिची रंग सारिखा बहुतकालमेंभी जाका मिटना कठिन । बहुरि तीव्र काजलके रंगसारिखा, जो थोडेही कालमें मिटि जाय । बहुरि मंद कर्दम लग्या ह्वा सारिखा, सो अल्पकालमें जाका रंग उतरि जाय। बहुरि | मंदतर हलदके रंगसारिखा, तुरत उडि जाय । ऐसा लोभका विशेष है । ऐसें दर्शनमोहकी तीनि astiseredakeepeakveerateekarporans For Private and Personal Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAHASRAHASRANASORRENCIPANGIPROSAGARPROGRAProrpiopn ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१७ ॥ | प्रकति , च्यारि मोहनीयकी, पर्चास कषायरूपप्रकृति ए अठाईस कहीं ॥ आगे आयुकर्मके उत्तरप्रकृतिके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥नारकतैर्यग्योनमानुषदैवानि ॥ १० ॥ याका अर्थ- नारक तैर्यग्योन मानुष दैव ए च्यारि प्रकृति आयुकर्मकी हैं। तहां नरकआदिविर्षे भवके संबंधकरि आयुका नाम कीया है। जो नरकविर्षे उपजनेकू कारण कर्म, सो नारकआयु है । जो तिर्यंचयोनिविर्षे उपजनेकू कारण कर्म, सो तैर्यग्योन है । जो मनुष्यविर्षे उपज. नेकू कारण कर्म , सो मानुष है | जो देवनिविर्षे उपजने... कारण कर्म, सो दैव है । इहां भावार्थ | ऐसा, जो, जिस पर्यायमें यह जीव उपजै, तिसविर्षे जीवना मरना इस आयुके आधीन है। तिस पर्यायसंबंधी दुःख तथा सुख आयुपर्यंत भोगवै है ॥ आगें याके अनंतर कह्या जो नामकर्म ताकी उत्तरप्रकृति के निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्गनिर्माणबन्धनसंघातसंस्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानु| पूर्व्यागुरुलघूपघातपरघातातपोद्योतोच्छासविहायोगतयः प्रत्येकशरीरत्रससुभगसुस्वरशु| भसूक्ष्मपर्याप्तिस्थिरादेययशःकीर्तिसेतराणि तीर्थकरत्वं च ॥ ११ ॥ For Private and Personal Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAFAIRRORAPARIVARASPARAGIPARAGRAPIONORPORANAPANAGAR ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || अष्टम अध्याय ॥ पान ६१८ ॥ याका अर्थ- ए गतिआदि वियालीस भेद नामप्रकृतिके हैं। जहां जाके उदयतें आत्मा अन्यपर्यायकू गमन करै, सो गति है । सो च्यारिप्रकार है। नरकगति, तिर्यग्गति, मनुष्यगति, | देवगति ऐसें । बहुरि जिनविर्षे अव्यभिचारी समानभावकरि एकतारूप भया जो अर्थका स्वरूप | सो जाति है । सो पांचप्रकार है एकेन्द्रियजातिनाम, द्वीन्द्रियजातिनाम, त्रीन्द्रियजातिनाम, चतुरिन्द्रियजातिनाम, पंचेन्द्रियजातिनाम । बहुरि जाके उदयतें आत्माके शरीर निपजै, सो || शरीरनाम है । सो पांचप्रकार है औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस , कार्मण । बहुरि जाके | | उदयते अंग उपांग निपजै, सो अंगोपांगनाम है । सो तीनिप्रकार है औदारिक वैक्रियक आहारक | ऐसें । बहुरि जाके उदयतें नेत्रादिककी यथास्थान तथा यथाप्रमाण निष्पत्ति होय , सो निर्माणनाम | है । ताके दोय भेद हैं स्थाननिर्माण प्रमाणनिर्माण । बहुरि शरीरनामकर्मके उदयके वशतें पाये | जे पुद्गलके स्कंध तिनका परस्पर प्रदेशनिका अनुप्रवेश होय बंधान होय, सो बंधननाम है। जो || शरीरके नामतेंही जिनके नाम ऐसे पांचप्रकार हैं ॥ बहुरि जाके उदयतें औदारिकआदि शरीरनिके परमाणुनिके स्कंध परस्पर अनुप्रवेशतें ही एकरूप होय छिद्ररहित होय मिलै, सो संघातनाम है । सोभी शरीरनामधारक पांचप्रकार है । For Private and Personal Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६१९ ।। बहुरि जाके उदयतें औदारिकआदि शरीरनिके आकार निपजै, ते संस्थाननाम हैं । सो छहप्रकार है समचतुरस्रसंस्थान, न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान, स्वातिकसंस्थान, कुब्जकसंस्थान, वामनसंस्थान, संस्थान | तहां जो ऊपर नीचें समान बराबरि विभागरूप शरीरके अवयवनिका स्थापन होय ' जैसें प्रवीण कारीगरका बनाया सर्व अवयव यथास्थान सुंदर होय तैसें ' समचतुरस्रसंस्थान है । बहुरि जो शरीर के अवयव उपरिलै तौ बडे होंय नीचे छोटे होय वडवृक्षकीज्यों सो न्यग्रोधपरिमंडल है । बहुरि याके उलटा उपरितें छोटे होय नीचे चौडे होय सो स्वातिक है, जैसें वंबी होय तैसा आकार हो । बहुरि जामें पीठि बड़ा होय सो कुब्जक है । बहुरि जामें सर्वही अंग छोटे होय सो वामन है । बहुरि जामें सर्वही अंग उपांग रुंड मुंड बुरे होय सो हुंडक है ॥ बहुरि जाके उदयतें अस्थि कहिये हाड तिनकी बंधनका विशेष होय सो संहनननाम है । सो छप्रकारका है । तहां जामें हाड अरु संधिके बडे कीला वज्रमयी होंय अर वज्रमयी नसनिके वलय बंधनकर बंधे होय, सो वज्रवृषभनाराचसंहनन है । बहुरि जामें वज्रमयी हाड संधिके तथा बडे कीला होय सो वज्रमयी वलयबंधनकरि रहित होय वज्रनाराचसंहनन है । बहुरि जामें हाड तथा संधि के कीला तौ होय परंतु वज्रमयी न होय अर वज्रमयी वलयबंधनभी न होय, सो For Private and Personal Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२० ॥ नाराचसंहनन है। बहुरि जामें हाडनकी संधिके कीला एकतरफ तो होय दूसरीतरफ न होय, सो अर्धनाराचसंहनन है । बहुरि हाडनिकी संधि छोटी कीलनिकरि सहित होय, सो कीलकसंहनन है। बहुरि जामें हाडनिकी संधिमें अंतर होय चौगिरद बडी नस छोटी नस लिपटी होय मांसकरि | भवा होय, सो असंप्राप्तासृपाटिकासंहनन है । ऐसें छह भये ॥ बहुरि जाके उदयते स्पर्श निपजै, सो स्पर्शनाम है । सो आठप्रकार है, कर्कश मृदु गुरु | लघु स्निग्ध रूक्ष शीत उष्ण ऐसें । बहुरि जाके उदयतें रस निपजै, सो रसनाम है । सो पांच | | प्रकार है, तिक्त कटुक कषाय आम्ल मधुर ऐसें । बहुरि जाके उदयतें गंध उपजै, सो गंधनाम | | है । सो दोयप्रकार है, सुरभि असुरभि । बहुरि जाके उदयतें वर्ण निपजै, सो वर्णनाम है । ताके | | पांच भेद हैं, कृष्ण नील रक्त पीत शुक्ल ऐसें । बहुरि जाके उदयतें पहला शरीरका आकार बण्या | रहै नवा शरीरकी वर्गणा ग्रहण न करै, जेतें आनुपूर्व्यनाम है । याका उदय उत्कृष्ट तीनि समय | विग्रहगतिमें रहै है । सो च्यारिप्रकार है, नरकगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, तिर्यग्गतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, | मनुष्यगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, देवगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य ॥ बहुरि जाके उदयतें लोहके पिंडकीज्यों भाया होयकरि तलै गिरि पडै तथा आकके aapkeertitvertisrreritaireritsarreritirreritairsertopics For Private and Personal Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२१ ॥ फूफदाकेज्यों हलका होयकरि ऊपर• उडि जाय नाहीं, सो अगुरुलघुनाम है । यह कर्मकी प्रकृति || है सो शरीरसंबंधी जाननी । जो अगुरुलघुनामा स्वाभाविक द्रव्यका गुण है, सो याकू न जानना। बहुरि जाके उदयतें अपना घात आपकरि होय, सो उपघातनाम है । बहुरि जाके उदयतें अपना घात परकरि होय, सो परघातनाम है । बहुरि जाके उदयतें आतपमय शरीर पावै, सो आतपनाम है। यहू सूर्यके विमानविर्षे पृथ्वीकायिक जीवनिकै वतॆ है। बहुरि जाके उदयतें शरीर उद्योतरूप पावै सो उद्योतनाम है । सो यहू चंद्रमाके विमानके पृथ्वीकायिकजीवनिकै तथा आग्या आदि | जीवनिकै उदय होय है। बहुरि जाके उदयतें उच्छ्वास आवै, सो उच्छ्वासनाम है। बहुरि जाके उदयतें आकाशविर्षे गमनका विशेष होय, सो विहायोगतिनाम है। इहां विहाय ऐसा नाम आकाशका है, यह दोयप्रकार है, प्रशस्त अप्रशस्त , याकं शुभचालि अशुभचालि कहिये । सो जीवकै कर्मके उदयतें एक आत्माकरि भोगिये ऐसी बुरी भली चाल जाननी । जो क्रियावान् द्रव्यके स्वभावहीकरि गमन होय सो नाहीं लेना । बहुरि जाके उदयतें एक आत्माकरिही भोगिये ऐसा शरीर पावै, सो प्रत्येकनाम है । बहुरि जाके उदयतें बहुतजीवनिका भोगनेका एकही शरीर होय, सो साधारण नाम है। बहुरि जाके उदयतें द्वींद्रियादिविर्षे जन्म होय, सो | For Private and Personal Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२२ ॥ GAROOPERATOPARATIOPORNSARRIAGAproopnNROPEACapna वसनाम है । बहुरि जाके उदयतें एकेन्द्रियविर्षे उपजै, सो स्थावरनाम है । बहुरि जाके उदयतें अन्यकू प्यारी लागै, सो सुभगनाम है । बहुरि जाके उदयतें रूप आदि सुंदरगुण होय, तौ अन्यकुं प्रीति न उपजै, सो दुर्भगनाम है । बहुरि जाके उदयतें स्वर मनोज्ञ होय, सो सुस्वरनाम है। यातें विपरीति बुरा खर होय सो दुःस्वरनाम है ॥ बहुरि जाके उदयतें शरीर रमणीक सुन्दर होय, सो शुभनाम है । यातें विपरीति असुंदर होय, सो अशुभनाम है । बहुरि जाके उदयतें सूक्ष्मशरीर निपजै, सो सूक्ष्मनाम है । बहुरि जाके उदय अन्यकू बाधा करै रोकै ऐसा शरीर उपजै, सो बादरनाम है। बहुरि जाके उदयतें आहार आदि पर्याप्ति पूर्ण करै, सो पर्याप्तिनाम है। सो पर्याप्ति छह प्रकार है आहार, शरीर, इंद्रिय, श्वासोस्वास, भाषा, मन ऐसें । बहुरि जाके उदयतें छह पर्याप्ति पूर्ण न करै ऐसा अपर्याप्तिनाम है । बहुरि जाके उदयतें शरीरके अंगोपांग दृढ होय, सो स्थिरनाम है। याते विपरीति अस्थिरनाम | है। बहुरि जाके उदयतें प्रभासहित शरीर होय पैला सहारी न सकै, सो आदेयनाम है। प्रभारहित शरीर होय, सो अनादेयनाम है । बहुरि जाके उदयतें पवित्रगुण लोकमें प्रगट होय, सो यशःकी| तिनाम है । बहुरि जाके उदयः छते गुणभी प्रगट न होय सकै अवगुण प्रगट होय सो अयशः. erosataranakisatasexinbisextoberties For Private and Personal Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२३ ॥ कीर्तिनाम है । बहुरि जाके उदयतें अचिंत्य विभृतिविशेषसहित अरहंतपणा पावै, सो तीर्थंकरनाम है ।। इहां कोई कहै, गणधर चक्रवर्ती आदिभी बडी विभूति पावैं हैं, तिनकी प्रकृति क्यौं न कहौ ? ताकूं कहिये, जो, ऊच्चगोत्रादिकके उदयतें होय है । तातैं न्यारे न कहे अर तीर्थंकर होय हैं ते मोक्षमार्ग प्रवर्तावे है, यह फल चक्रवर्त्यादिककै नाहीं है । तहां चौदह तौ पिंडरूप प्रकृति हैं तिनके पैसठ भेद हैं । गति ४ । जाति ५ । शरीर ५ । अंगोपांग ३ | निर्माण २ । बंधन ५ । संघात ५ । संस्थान ६ । संहनन ६ | स्पर्श ८ । रस ५ । गंध २ | वर्ण ५ । आनुपूर्व्य ४ । विहायोगति २ ऐसें ६५ | बहुरि प्रत्येकशरीर आदि १० प्रतिपक्षीसहित कही ते बीस अर आठ अगुरुलघु आदिक ऐसे अठाईस अपिंडरूप हैं । ऐसें सब मिलि तेरणवै प्रकृति जाननी । सूत्रमें इकतीसकें तौ न्यारी विभक्ति करी ते प्रतिपक्षी जाननी । दशके सेतर पद दे न्यारी विभक्ति करी, ते सप्रतिपक्षी जाननी । तीर्थंकर न्यारी विभक्ति करी सो याकेँ प्रधानपणा जनावनके अर्थ है ॥ आगे, नामकर्मकी प्रकृतिनिके भेद तौ कहे अब याके अनंतर कह्या जो गोत्रकर्म ताकी प्रकृतिका भेद कहिये हैं ॥ उच्चैर्नीचैश्च ॥ १२ ॥ For Private and Personal Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२४ ॥ याका अर्थ- उच्चगोत्र नीचगोत्र ए दोय गोत्रकर्मकी प्रकृति हैं। तहां गोत्र दोयप्रकार हैं उच्चगोत्र नीचगोत्र । तहां जाके उदयतें लोकपूजितकुलविर्षे जन्म होय, सो उच्चगोत्र है। बहुरि तिसतें विपरीति निंद्यकुलमें जन्मका कारण होय, सो नीचगोत्र हैं। आगें आठमां अंतरायकर्मकी उत्तरप्रकृति कहनेकू सूत्र कहै है-- ॥दानलाभभोगोपभोगवीर्याणाम् ॥ १३ ॥ याका अर्थ-- दान लाभ भोग उपभोग वीर्य इन पांचनिका विघ्न करनेवाली अंतरायकी पांच प्रकृति हैं । तहां अंतराय करनेकी अपेक्षा भेद कहे हैं । दानका अंतराय लाभका अंतराय इत्यादि । जाके उदयतें देनेकी इच्छा करै तौऊ दीया न जाय, सो दानान्तराय है। लेनेकी इच्छा होय सोऊ पावै नाही, सो लाभांतराय है । भोगनेकी इच्छा होय भोगने पावै नाही, सो भोगांतराय है । उपभोग करनेकी इच्छा होय उपभोग पावै नाहीं, सो उपभोगान्तराय है । कोई कार्यका उत्साह करै उत्साहकी सामर्थ्य न होय सो वीर्यातराय है। ऐसे ये अन्तराय कर्मकी पांच प्रकृति जानना । ऐसें प्रकृतिबंधके भेद तो कहे । अब स्थितिबंधके भेद कहने हैं, सो स्थिति दोयप्रकार है, उत्कृष्ट जघन्य । तहां जिन प्रकृतिनिकी उत्कृष्टस्थिति समान है, ताका निर्देशके अर्थि सूत्र कहै हैं For Private and Personal Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिषचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२५ ॥ ॥ आदितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यः परा स्थितिः॥१४॥ ___याका अर्थ- आदितें कहे जे ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय ए तीनि बहुरि अंतराय इन च्यारि कर्मनिकी उत्कृष्ट स्थिति तीस कोडाकोडी सागरकी बंधै है । इहां आदितः ऐसा शद तो मध्यके तथा अंतके न लेने इसवास्तें कह्या है । अर अंतरायका ग्रहण न्यारा हैही । बहुरि सागरोपमका पहली स्वरूप कह्याही था । बहुरि कोडिकोडि• कोटीकोटी कहिये । बहुरि परा कहनेतें उत्कृष्ट जानना। एहां ऐसा अर्थ भया, जो, ज्ञानावरण दर्शनावरण वेदनीय अंतराय इन च्यारिनिकी उत्कृष्टस्थिति तीस कोडाकोडी सागरकी है । सो यह मिथ्यादृष्टि संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त जीवकै बंध होय है, अन्य जीवनिकै आगमतें जानना । तहां एकेन्द्रिय पर्याप्तकें एकसागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, बहुरि द्वीन्द्रियपर्याप्तके पचीस सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, त्रीन्द्रियपर्याप्तकें पचास सागरके सात भाग कीजे तामें तीनि भाग, चतुरिन्द्रियके सौ सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, असंज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्तके एक हजार सागरके सात भाग कीजै तामें तीनि भाग, बहुरि अपर्याप्तकै संज्ञी पंचेन्द्रियकै तौ अंतःकोडाकोडी सागरकी जानना अर एकेन्द्रियादिककै पूर्वोक्त भाग पल्यकें असंख्यातवां भाग करि हीन जानने । बंधके प्रथम समयतें || For Private and Personal Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२६ ॥ लगाय जेते काल अवस्थान रहै सो स्थितिबंध जानना ॥ आगे, मोहनीयकर्मकी उत्कृष्टस्थितिके जाननेकू सूत्र कहै हैं ॥सप्ततिर्मोहनीयस्य ॥ १५॥ याका अर्थ-- मोहनीयकर्मकी स्थिति उत्कृष्ट सत्तरि कोडाकोडी सागरकी है। इहां कोडाकोडी सागर उत्कृष्टकी पहले सूत्रतें अनुवृत्ति लेणी । यहभी स्थिति मिथ्यादृष्टि संज्ञी पर्याप्तकै बंधै है। अन्यकै आगमतें जानना ॥ आगें नाम गोत्रकी उत्कृष्टस्थिति जाननेकू सूत्र कहै हैं-- ॥विंशतिर्नामगोत्रयोः ॥ १६॥ याका अर्थ-नामकर्म अर गोत्रकर्मकी उत्कृष्ट स्थिति वीस कोडाकोडी सागरकी है। इहांभी उत्कृष्ट कोडाकोडी सागरोपमकी अनुवृत्ति है । यहभी उत्कृष्टस्थिति संज्ञीपंचेन्द्रिय पर्याप्तकें बंधै है, अन्य आगमतें जाननी ॥ आगे आयुकर्मकी उत्कृष्टस्थिति कहने... सूत्र कहै हैं-- ॥ त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुषः ॥ १७॥ याका अर्थ- आयुकर्मकी स्थिति उत्कृष्ट तेतीस सागरकी है । इहां उत्कृष्टकीही अनुवृत्ति है। || For Private and Personal Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२७ ॥ | इहांभी संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्तकही बंधै है, अन्यकै आगमतें जाननी ॥ ___ आगे, उत्कृष्टस्थिति तो कही, अब जघन्यस्थिति कहनी है, तहां पांचकर्मकी तो जघन्यस्थिति समान है, सो न्यारी कहसी, अर तीनि कर्मकी स्थितिमें विशेष है, सो पहली कहें हैं । तहां दोय सूत्र हैं-- ॥ अपरा द्वादशमुहूर्ता वेदनीयस्य ॥१८॥ ___याका अर्थ-- वेदनीयकर्मकी जघन्यस्थिति बारह मुहूर्तकी है । इहां अपरा ऐसा | जघन्यका नाम लेणा ॥ ॥ नामगोत्रयोरष्टौ ॥ १९॥ याका अर्थ-- नामकर्म गोत्रकर्म इन दोऊनिकी जघन्यस्थिति आठ मुहूर्तकी है। इहां अपरास्थिति अन्तर्मुहूर्त इन शब्दनिकी अनुवृत्ति है। आगें, पांच कर्म न्यारे राखे थे, तिनकी जघन्यस्थिति कहने• सूत्र कहै हैं ॥शेषाणामन्तर्मुहूर्ता ॥२०॥ याका अर्थ- शेष कहिये बाकीके पांच कर्म ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय मोहनीय | For Private and Personal Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२८ ॥ आयु इनकी जघन्यस्थिति अंतर्मुहूर्त की है। तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय इन तीनकी तौ जघन्यस्थिति सूक्ष्मसांपरायगुणस्थानवालेकें बंधे है । बहुरि मोहनीय कर्मकी जघन्यस्थिति अनुवृत्ति दरस पराय कहिये नवमां गुणस्थानवालेकें बंधे है । बहुरि आयुकर्मकी जघन्य संख्यातवर्षका जिनका आयु ऐसें कर्मभूमि मनुष्य तिर्यचनिकें बंधे है | आगे पूछे है, जो, दोऊ प्रकारकी स्थिति ज्ञानावरणआदि कर्मनिकी कही, अब इनका अनुभवका कहा लक्षण है सो कहौ । ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं॥ विपाकोऽनुभवः ॥ २१ ॥ - याका अर्थ - कर्मप्रकृति पचकर उदय आवै ताका रस अनुभवमें आवै सो अनुभव कहिये | sti aurat दोय अर्थ हैं, एक तौ विशिष्ट पाक होय सो विपाक कहिये, दूजा नाना पाक होय सो विपाक कहिये । तहां पूर्वै कहे जे तीव्र मंद कषायरूप भावाश्रवके विशेष तिनतें कर्मनि पाक समें विशेष होय, सो तौ विशिष्ट पाक है । बहुरि द्रव्य क्षेत्र काल भव भावके निमित्तके भेद भया जो नानाप्रकारपणा जामें ऐसा जो कर्मका पचना, सो विपाक है । तहां इनमें शुभपरिणामनिके प्रकर्षतैं तौ शुभप्रकृतिका उत्कृष्ट अनुभव बंधे है । अर अशुभप्रकृतिनिका For Private and Personal Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६२९ ॥ हीन अनुभव बंधे है । बहुरि अशुभपरिणामनिके प्रकर्ष होनेते अशुभप्रकृतिनिका उत्कृष्ट अनुभव बंधै है । अर शुभपकृतिका हीन अनुभव बंधै है । सो ऐसें कारणके वशतें प्राप्त भया जो अनुभव सो दोयप्रकार प्रवर्ते है, स्वमुख करि बहुरि परमुखकरि । तहां मूलप्रकृतिके जे आठ कर्म तिनका तो अनुभव स्वमखहीकरि प्रवत है। अपना अपना बंधके अनुसार उदय आवै है। अन्यकर्मका | अन्यकर्मरूप होय उदय आवै नाहीं । बहुरि उत्तरप्रकृतिनिका जे तुल्यजातिकर्म होय तिनका परमुखकरिभी अनुभव होय है । तिनमें आयुकर्मके भेदनिकें तौ परमुखकरि उदय नाहीं, जो आय बंधै ताहीका उदय होय । बहरि दर्शनमोह अर चारित्रमोहके परस्पर उलटना नाही। जो बांधै सोही उदय आवै । सोही कहिये है । नरकआयु तौ तिर्यंच आयु होय उदय आवै नाहीं । मनुष्यआयु नरकतिर्यंचरूप होय उदय आवै नाहीं ऐसें । बहुरि दर्शनमोह तो चारित्रमोहरूप होय उदय आवै नाही अर चारित्रमोह दर्शनमोहरूप होय उदय आवै नाहीं। आगे शिष्य कहै है, जो, प्रर्व संचय कीया जो नानाप्रकार कर्म, ताका विपाक सो अनुभव है, सो यह तो हमने | अंगीकार कीया मान्या, परंतु यह न जाने है- यह अनुभव प्रसंख्यात कहिये जो प्रकृतिगणनामें | आई तिसस्वरूपही है कि अप्रसंख्यात कहिये किछु औरभांति है ? ऐसें पूछे तें आचार्य कहै हैं। GKGANPARAGANPARIKEANPARAMPARASIRRAINEPARINEEPARASADAR For Private and Personal Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । अष्टम अध्याय || पान ६३० ॥ प्रसंख्यातही हैं, जो प्रकृतिगणनामें आई तिसरूपही उदय आये भोगिये है । जातें ऐसा है ऐसें सूत्र है हैं— ॥ स यथानाम ॥ २२ ॥ याका अर्थ -- जो प्रकृतिनाम है तैसाही ताका अनुभव है । तहां ज्ञानावरणका फल ज्ञानका अभाव है, शक्तिकी व्यक्ति न होना है। दर्शनावरणका फल दर्शनशक्तिकी व्यक्ति न होना है । ऐसेंही जैसा जाका नाम है तैसाही अर्थरूप अनुभव सर्वकर्मप्रकृतिनिका भेदनि सहित प्रतीतिमें ल्यावना ॥ आगें शिष्य कहै है, जो कर्मका विपाक सो अनुभव कह्या, तहां कर्म भोगे पीछे आभूषणकीज्यों लग्या रहै है, कि भोगे पीछे साररहित होय गिरि पड़े है झडि जाय है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं॥ ततश्च निर्जरा ॥ २३ ॥ याका अर्थ- तिस अनुभवपीछे निर्जराही है । भोगेपीछे झडि जाय है । आत्माकं दुःख सुख देकर अर पूर्वस्थितिके क्षयतें फेरि अवस्थान रहै नाहीं । तातें कर्मकी निवृत्तिही होय है । जैसें आहार खाय सो पचिकर झडिही जाय, तैसें झडि जाय, याहीकूं निर्जरा कहिये । सो यह दो प्रकार है, सविपाकतें उपजी अविपाकतें उपजी । तहां च्यारि हैं गति जामें बहुरि अनेक जातिके For Private and Personal Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । अष्टम अध्याय ॥ पान ६३१ ॥ विशेषनिकरि भस्खा भ्रमणरूप ऐसा जो संसाररूप समुद्र ताविर्षे घणे कालतें भ्रमता जो यह प्राणी ताकै शुभअशुभ कर्म अनुक्रमकरि परिपाककू प्राप्त होय स्थिति पूरी करि अनुभव कहिये भोगनेका जो उदयावलीरूप नाला ताकेविर्षे प्राप्त होय अपना फलकू देय झडै है, सो तौ सविपाकनिर्जरा है । बहुरि जो कर्म स्थिति पूरी करि अपना उदयकालकून प्राप्त भया अर तपश्चरण आदि उपचारि कियाके विशेषनिकी सामर्थ्यते विना उदय आयाही• जोरीतें उदारणा करि उदयावलीमें लेकरि वेदना भोगना “ जैसें आम्र तथा फनसका फल पालमें देकरि शीघ्र पचावै तैसें पचाय लेना" सो अविपाकनिर्जरा है । बहुरि सूत्रमें चशब्द है सो निर्जराका अन्यभी निमित्त है ऐसा जनावनेके अर्थ है। आगे कहेंगे जो तपसा निर्जरा ऐसासूत्र सो अनुभवतें निर्जरा होय है बहुरि तपतेंभी होय है ऐसा जनाया है। इहां पूछे है, कि, इस अध्यायमें निर्जराका कथनका कहा प्रयोजन ? संवरके पीछे निर्जरा कह्या चाहिये । जातें संवरके पीछे याका नाम है तैसेंही कहना । ताका समाधान, यह लघुकरणका प्रयोजन है, जो, संवरके पीछे याकू कहते तो तहांभी — विपाकोऽनुभवः' ऐसा, फेरि कहना होता, | तातें इहां कहने में फेरि नाही कहना होय सो इहां विशेष कहिये है। ते कर्मप्रकृति दोयप्रकार हैं, | For Private and Personal Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३२ ॥ घातप्रकृति अघातप्रकृति । तहां ज्ञानावरण दर्शनावरण मोहनीय अंतराय एतौ घातिकर्म हैं । अर वेदनीय नाम आयु गोल ए अघातिकर्म हैं । बहुरि घातिकर्मकी प्रकृति दोयप्रकार है, सर्वघाति देशघाति । इहां केवलज्ञानावरण निद्रा निद्रानिद्रा प्रचला प्रचलाप्रचला स्त्यानगृद्धि केवलदर्शनावरण दर्शनमोह चारित्रमोहकी संज्वलननोकषायविना बारह कषाय ऐसें बंधअपेक्षा वीस प्रकृति सर्वघाति हैं । बहुरि ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरणकी तीनि अंतराय पांच संज्वलननोकषाय तेरा ऐसें पचीस देशघाति हैं । यहभी बंधअपेक्षा जाननी । बहुरि अन्यविशेष है सो कहिये है, शरीर ५ बंधन ५ संघात ५ संस्थान ६ संहनन ६ अंगोपांग ३ स्पर्श ८ रस ५ गंध २ वर्ण ५ प्रत्येक साधारण २ स्थिरअस्थिर २ शुभअशुभ २ अगुरुलघु १ उपघात १ परघात १ उद्योत १ निर्माण १ ए वासठि प्रकृति तौं पुद्गलविपाककी कहिये पुद्गलही कूं रस दे हैं, शरीरसंबंधी जाननी । बहुरि आर्य ४ क्षेत्रविपाकी कहिये जीवके प्रदेशन के आकाररूप विपाक इनके हैं । बहुरि आयु ४ भवविपाककी कहिये इनका भवसाधारणमात्र फल है । अब शेषप्रकृति जीवविपाककी कहिये । ते जीवके उपयोग आदि शक्तिकूं विपाक दे हैं । ज्ञानावरण ५ दर्शनावरण ९ अंतराय ५ मोहनीय २८ ऐसें घातिकर्म की तौ ४७| बहुरि वेदनीय २ गोत्रकर्मकी २ नामकी २७ तिनके नाम For Private and Personal Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Ravadisexsatorsakcertvikretarsearts सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३३ ॥ गति ४, जाति ५, विहायोगति २, बसस्थावर २, सूक्ष्मवादर २, पर्याप्तअपर्याप्त २, सुखरदुस्वर २, सुभग दुर्भग २, आदेय अनादेय २, यश-कीर्ति अयश कीर्ति २, स्वासोस्वास १, तीर्थकर १, ऐसें सब मिलि ७८ जीवविपाककी प्रकृति हैं । ए सत्तरकी अपेक्षा एकसौ अठतालीस प्रकृति जाननी ।। आगे सो अनुभवबंध तो कह्या, अब प्रदेशबंध कहनेयोग्य है, ताकू वक्तव्य होतें एते प्रयोजन कहने । प्रदेशबंधका कारण तो कहा है ? कौनसे कालविणे होय है ? काहेत होय है ? कहा स्वभाव है? किसविर्षे होय है ? केते परमाण परमाणु है ? ऐसें अनुक्रमकरि प्रश्नके भेदकी अपेक्षा लेकरि तिसके उत्तरके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात्सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहस्थिताः सर्वात्मप्रदेशेष्वनन्तानन्तप्रदेशाः ॥२४॥ याका अर्थ- ज्ञानावरणआदि प्रकृतिनिकू कारण तीनि कालसंबंधी जीवके भावनिविर्षे योगके विशेष सर्वही आत्माके प्रदेशनिविर्षे सूक्ष्म एकक्षेत्रावगाहकरि तिष्ठं ऐसे अनन्तानंत पुद्गलके स्कंध बंधरूप होय, तिस... प्रदेशबंध कहिये । तहां नामके कारण होय ताकू नामप्रत्यय कहिये । | इहां नामशब्दकरि सर्व कर्मप्रकृतिका ग्रहण है । जाते स यथानाम ऐसा अनुभवबंधका सूत्र है । ताते eatsabsoriasiseriaseberadikeertabaertairawports For Private and Personal Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३४ ॥ नाम कहनेतें प्रकृति जाननी । ऐसे कहनेकरि तौ प्रदेशबंधकै कारणपणा कह्या । बहुरि सर्वतः कहिये सर्वभवनिविर्षे इहां तस्प्रत्यय सप्तमीविभक्तिका अर्थमें है । जाते व्याकरणका ऐसा सूत्र है, दृश्यतेऽ. न्यतोऽपि । इस वचनतें सप्तमीविभक्तिमेंभी तस्प्रत्यय होहै, इस वचनतें कालका ग्रहण कीया है । जातें एकजीवकै अतीतकालमें अनंते भव वीते आगामी कालमें संख्यात तथा असंख्यात तथा अनंत भव होंयगे । बहुरि योगविशेषात् कहिये मनवचनकायके योगके विशेष पुद्गल हैं ते कर्मभा. वकरि जीव ग्रहण करें हैं । ऐसें कहनेकरि निमित्तविशेषका स्वरूप कह्या ॥ . बहुरि सूक्ष्मादिशदके ग्रहणतें कर्मके ग्रहणयोग्य जे पुद्गल तिनका स्वरूपका वर्णन है । ग्रहणके योग्य पुद्गल सूक्ष्म हैं स्थूल नाहीं । बहुरि एकक्षेत्रावगाहवचन है सो अन्यक्षेत्रका अभाव जनावनेके अर्थि है । आत्माके प्रदेशनिही मैं तिष्ठे हैं अन्य जायगा नाहीं। बहुरि स्थिता ऐसा कहनेते तिष्ठंही हैं, चलते नाही हैं ऐसा जनाया है । बहुरि सर्वात्मप्रदेशेषु ऐसा वचन है, सो, तिन कर्मप्रदेशनिका आधार कह्या है, एकही प्रदेशादिविर्षे कर्म नाही तिठे हैं, ऊपर नीचे तिर्यग् | सर्वही आत्मा प्रदेशनिवि व्यापिकरि तिष्ठे हैं । बहुरि अनंतानंतप्रदेशवचन है, सो, अन्यपरि- | | माणका अभाव जनावनेकू है, संख्यात नाहीं हैं, असंख्यात नाहीं हैं, अनंत नाहीं हैं । जे | For Private and Personal Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir exterioredoxectrexatesverseas ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । अष्टम अध्याय । पान ६३५ ।। || पुद्गलस्कंध कर्मरूप होय हैं एक समयवि समयप्रबद्ध होय हैं ते अभव्यराशितें अनंतगुणे सिद्धराशिकै अनंत भाग परिमाण हैं । बहुरि घनांगुलके असंख्यातवे भाग क्षेत्रविर्षे अवगाह करै ऐसे हैं। बहुरि ते एक दोय तीनि च्यारि संख्यात असंख्यात समयकी स्थितिकू लेकरि तिष्ठे हैं। पंच वर्ण, पंच रस, दोय गंध, च्यारि स्पर्श गुणरूप भावकू लिये आवै हैं । आठ प्रकार कर्मकी प्रकृतिके योग्य हैं, ते योगके वशतें आत्मा आप ग्रहण करै है । ऐसें प्रदेशबंधका वरूप संक्षेपतें जानना ॥ - आगे बंध पदार्थके अनंतर पुण्य पापभी गिणने ऐसी प्रेरणा है, सो पुण्यपाप बंधपदार्थविर्षे अंतर्भूत हैं, ऐसें जानना । तहां ऐसा कह्या चाहिये, जो, पुण्यबंध तो कहा है ? अर पापबंध कहा है ? तहां ऐसा पहले तो पुण्यप्रकृतिकी संख्या कहनेकू सूत्र कहै हैं-- ॥सवेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् ॥२५॥ याका अर्थ-- सातावेदनीय शुभआयु शुभनाम शुभगोत्र हैं ए पुण्यप्रकृति हैं । तहां शुभ तौ प्रशस्तकू कहिये, सराहनेयोग्य होय, सो शुभ है। सो शुभशब्द आयुआदि तीनि कर्मके न्यारा न्यारा कहना । तातें शुभआयु शुभनाम शुभगोत्र ऐसा जानना। तहां शुभआयु तो तीनि For Private and Personal Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra COPY www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३६ ॥ हैं । तिर्यंच आयु मनुष्यआयु देवआयु ऐसें । तहां शुभनामप्रकृति तैंतीस हैं। मनुष्यगति, देवगति पंचेन्द्रियजाति, पांच शरीर, तीनि अंगोपांग, समचतुरस्रसंस्थान, वज्रवृषभनाराचसंहनन, प्रशस्तवर्ण रस गंध स्पर्श ए च्यारि, मनुष्यदेवगत्यानुपूर्व्य दोय, अगुरुलघु, परघात, उच्छवास आतप, उद्योत, प्रशस्तविहायोगति, त्रस, बादर, पर्याप्त, प्रत्येकशरीर, स्थिर, सुभग, शुभ, सुस्वर, आदेय, यशःकीर्ति, निर्माण, तीर्थंकर ऐमें बहुरि उच्चगोत्र सातावेनीय ऐमें व्यालीस प्रकृति पुण्यकर्मकी हैं | आगे पापप्रकृतिनिके जाननेकूं सूत्र कहै हैं -- ॥ अतोऽन्यत् पापम् ॥ २६ ॥ याका अर्थ - एकही जे पुण्यप्रकृति तिनतें अवशेष रही ते पापप्रकृति हैं । इस पुण्यनामा कर्मप्रकृति के समूह अन्य कर्म हैं सो पाप ऐसा कहिये । ते कौन कौन ? ज्ञानावरण पांच, दर्शनावरण नव, मोहनीयकी छवीस, अंतरायकी पांच, नरकगति, तीर्यंचगति, जाति व्यारि, संस्थान पांच, संहनन पांच अप्रशस्त वर्ण गंध रस स्पर्श ए च्यारि, नरकगत्यानुपूर्व्य, तिर्यंचगत्यानुपूर्व्य, उपघात, अप्रशस्तविहायोगति, स्थावर, सूक्ष्म, अपर्याप्त, साधारणशरीर, अस्थिर, अशुभ, दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय, अयशःकीर्ति ऐसें चौतीस नामकर्मकी प्रकृति बहुरि असातावेदनीय नरकआयु For Private and Personal Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir aaortersneeraserraceracottweatsmes ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३७ ॥ नीचगोत्र ऐसे ब्यालीस प्रकृति पापकर्मकी हैं। ऐसे पुण्यपापप्रकृति सर्व मिलि एकसौ चौंतीस भई , सो यह कथन बंधअपेक्षा जानना। बंधप्रकृति एकसौ वीस कही हैं । तहां दर्शनमोहकी तीनि प्रकृतिमें बंध एक मिथ्यात्वहीका है । पीछ तीनि होय हैं, तातें दोय तो एक घटी । बहुरि बंधन संघात शरीरतें अविनाभावी है, तातें शरीरहीमें अंतर्भूत कीये, तातें दश ए घटी । बहुरि वर्णादिक वीस हैं । तिनकू संक्षेपकरि च्यारिही कहे, तातें सोलह ए घटी । ऐसें अठाईस घटनेतें एकसो वीस रही । सो इहां वर्णआदि च्यारि पुण्यरूपभी हैं पापरूपभी हैं। तातें दोयवार गिणते च्यारि बधी हैं । बहुरि इनहीको सत्ताकी अपेक्षा गिणिये तब वर्णादिक वीस दुहार गिणतें एकसौ अठसठि प्रकृति होय । तामें पुण्यप्रकृति तौ अठसठि होय हैं । सो कैसे हैं ? वेदनीय १, आयु ३, गोत्र १, नामकी तिरेसठि तहां गति २, जाति १, शरीर ५, बंधन ५, संघात ५, संस्थान १, संहनन १, अंगोपांग ३, वर्णादिक २०, आनुपूर्य २, विहायोगति २, त्रस आदि १०, अगुरुलघु १, परघात?, उछ्वास १, आतप १, उद्योत १, निर्माण १, तीर्थकर १ ऐसें । बहुरि पापप्रकृति सोच । तहां घातिकर्मकी तौ ४७, वेदनीय १, आयु १, गोत्र १, नामकर्मकी ५० तहां गति २, जाति ४, संस्थान ५, संहनन ५, वर्णादिक २०, आनुपूर्व्य २, बसस्थावरआदि १०, उपघात १, प्रशस्तविहायोगति १ ऐसे •NDrsectsaptarithipretireratisexihirrertapatradip For Private and Personal Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ अष्टम अध्याय ॥ पान ६३८ ॥ CREASPREACEPOSIPORAIPORNEAprospaparAAPKORTERana | जानना । ऐसें बंधपदार्थ कह्या, सो यह अवधिमनःपर्ययकेवलज्ञानीनिकै तो प्रत्यक्षप्रमाणके गम्य है, ते प्रत्यक्ष जाने हैं। बहुरि अन्यके तिनके उपदेश आगमप्रमाणकें गम्य है । तातें भव्य जीवनिळू तिनका उपदेश्या आगमतें जानि इस कर्मबंधका विध्वंसका उपाय करना योग्य है । ॥ छप्पय ।। बंध च्यारि परकार बांधि संसार भमें जिय, मिथ्या अविरत अरु प्रमादहू कषाय योग लिय । दुःख अनेक परकार जनममरणादिक भुगतहि, गिनत नांहि सविकार ज्ञान परभावसु जुगतहि । जिनआगमके सरधानविन चारित सत्यारथ नहीं, इम शुद्धातम अनुभवविगरि मुकति नाहि मुनि यों कही ॥ १ ॥ ॥चौपाई॥ पुण्यपापमय है संसार । दोऊ करमबंध परकार ॥ ऐसें पुण्य गहौ जिय सार । जो शिवमारगमें सहकार ॥ १ ॥ ऐसे तत्वार्थका है अधिगम जाते ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे आठमां अध्याय पूर्ण भया । For Private and Personal Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६३९ ॥ ॥ॐ नमः सिद्धेभ्यः ।। ॥ आगे नवमा अध्यायका प्रारंभ है ॥ दोहा- आस्रव रोकि विधानतें, गहि संवर सुखरूप। पूर्वबंधकी निर्जरा, करी नमू जिनभूप ॥ १॥ ऐसें मंगलके अर्थि जिनराजकू नमस्कार करि नवमां अध्यायकी आदिविर्षे सर्वार्थसिद्धि नाम टीकाकार कहै हैं, जो, बंधपदार्थ तो कह्या, अब याके अनंतर है नाम जाका ऐसा जो संवर नाम पदार्थ, ताका निर्देश करने का अवसर है, यातें तिसकी आदिमें यह सूत्र है ॥ आस्रवनिरोधः संवरः॥१॥ याका अर्थ- आसवका निरोध, सो संबर है। तहां नवीनकर्मका ग्रहण करना, सो | आस्रव है। सो तो पहले व्याख्यान कीया। ताका निरोध, सो संवर है । सो दोयप्रकार है, ENAMRATAPAIKOPARKHAPATRAPAIKOKHAPAIKOPARATOPAN For Private and Personal Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिघचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४० ॥ भावसंवर द्रव्यसंवर ऐसें । तहां संसारका कारण जो क्रिया, ताकी निवृत्ति कहिये न होना, सो भावसंवर है । बहुरि तिस क्रियाके रोकनेते तिसके निमित्ततें कर्मपुद्गलका ग्रहण होय तिसका विच्छेद भया ग्रहण होता रह गया सो द्रव्यसंवर है । सो विचारिये हैं। कौंन गुणस्थानविर्षे किस आश्रका संवर भया? सो कहिये हैं । मिथ्यादर्शनके उदयके वशीभूत जो आत्मा ताळू मिथ्यादृष्टि कहिये । इस गुणस्थानविर्षे मिथ्यादर्शनकू प्रधानकरि जो कर्म आश्रव होय था, सो तिस मिथ्यादर्शनके निरोध कहिये अभावकरि सासादन आदि अगिले गुणस्थाननिविर्षे तिनका संवर होय है। ते प्रकृति कौंन सो कहिये हैं। मिथ्यात्व, नपुंसकवेद, नरकआयु, नरकगति, एकेन्द्रिय, दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय ए च्यारि जाति, हुंडकसंस्थान, असंप्राप्तासृपाटिका संहनन, नरकगत्यानुपूर्य, आतप, स्थावर, सूक्ष्म, साधारणशरीर, अपर्याप्त ए सोलह प्रकृतीका संवर भया । इनका आश्रव सासादनादिकविर्षे नाहीं है ॥ बहुरि असंयम तीनि प्रकार है अनंतानुबंधीका उदयकृत, अप्रत्याख्यानावरणका उदयकृत, प्रत्याख्यानावरणका उदयकृत । सो इस असंयमके निमित्ततें जिन प्रकृतिनिका आश्रव होय था, | सो तिस असंयमके अभावते तिनका संवर होय है। सो कहिये हैं। निद्रानिद्रा, प्रचलाप्रचला. For Private and Personal Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४१ ॥ स्त्यानगृद्धि, अनंतानुबंधी क्रोध मान माया लोभ ए च्यारि, स्त्रीवेद, तिर्यंचआयु, तिर्यंचगति, च्यारि मध्यके संस्थान, च्यारि मध्यके संहनन, तिर्यंचगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, उद्योत, अप्रशस्तविहायोगति, दुर्भग, दुःस्वर, अनादेय, नीचगोत्र ए पचीस प्रकृतिनिका तो अनंतानुबंधीकषायके उदयकृत असंयमकू प्रधानकरि आश्रव होय था, एकेन्द्रियकू आदि दे सासादन सम्यग्दृष्टीपर्यंत । सर्वही जीव इनका बंध करै थे, सो तिस अनंतानुबंधी असंयमका अभाव हो सासादनतें अगिले गुणस्थाननिविर्षे तिनका संवर भया । बहुरि अप्रत्याख्यानावरणके उदयकरि भया जो असंयम ताके निमित्ततें अप्रत्याख्यानावरण | | क्रोध मान माया लोभ, मनुष्यआयु, मनुष्यगति, औदारिकशरीर, औदारिक अंगोपांग, वज्रवृ. भनाराचसंहनन, मनुष्यगतिप्रायोग्यानुपूर्य इन दशप्रकृतिनिका आश्रव एकेन्द्रियतें लगाय असंयतसम्यग्दृष्टीताईं जीव बंध करै थे, सो तिस अप्रत्याख्यानावरणकृत संयमके अभावतें तिसतें उपरिके देशसंयत आदि गुणस्थानविर्षे तिनका संवर होय है। बहुरि सम्यग्मिथ्यात्व तीसरा गुणस्थानविर्षे आयुका बंध नाही होय है । बहुरि प्रत्याख्यानावरणकषायके उदयकरि भया जो । असंयम ताके होते प्रत्याख्यानावरण गुणस्थानवाले जीवनिताई बंध करनेवाले थे सो तिस CREATPORASAIRAOKEYPRIMANPRONUNROENPOPORNGAROORKER For Private and Personal Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४२ ॥ असंयमका अभाव भये तिनका संवर होय । अगिले प्रमत्तसंयतआदि गुणस्थाननिवि तिनका बंध नाहीं है। बहुरि प्रमादकरि सहित जीवकै असातावेदनीय अरति शोक अस्थिर अशुभ अयश कीर्ति ए छह प्रमादके निमित्ततें बंध होय थे, सो प्रमादका अभाव भये तिनका संवर होय है । अप्रमत्तआदि गुणस्थाननिमें तिनका बंध नाहीं होय है ॥ बहुरि देवायुकाभी बंध प्रमत्तवाला करै है । अर अप्रमत्तभी ताके निकटवर्ती है, तातें ताकैभी बंध हो है। आगे अपूर्वकरणआदिविर्षे ताकाभी बंध नाहीं हो है । बहुरि जिस कर्मका आश्रव कषाय होतेही होय है, तिनका प्रमादादिकके अभावहीते अभाव नाही होय है । जातें जे कषाय प्रमादादिभावकरि रहित तीव्र मध्य जघन्य भावकरि अपूर्वकरण अनिवृत्तिकरण सूक्ष्मसांपराय इन तीनि गुणस्थाननिमें तिष्ठे हैं तहां अपूर्वकरणके आदिविर्षे संख्यातभागविर्षे दोय प्रकृति निद्रानिद्रा प्रचला ए बंध है। ताके आगे संख्यातभागविर्षे तीस प्रकृति बंधै हैं, तिनके नाम देवगति, पंचेन्द्रियजाति, वैक्रियक आहारक तैजस कार्मण ए च्यारि शरीर, समचतुरस्रसंस्थान, वैक्रियक आहारकशरीरांगोपांग, वर्ण, गंध, रस, स्पर्श, देवगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य, अगुरुलघु, उपघात, परघात, उच्छ्वास प्रशस्तविहायोगति, त्रस, बादर, पर्याप्त, प्रत्येकशरीर, स्थिर, शुभ, सुभग, सुस्वर, आदेय, For Private and Personal Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४३ ॥ | निर्माण, तीर्थकर ए तीस । बहुरि तिसही अपूर्वकरणके अंतके समयविर्षे हास्य रति भय जुगुप्सा | ए च्यारि प्रकृतिबंध हैं । सो ए तहां संबंधी तीव्रकषायके निमित्ततें बंधे हैं। तातें तिस तिस भावसंबंधी कषायके अभाव होते तिनका तिस भावतें उपरि बंधका अभाव होय है । तहां संवर भया ॥ बहुरि अनिवृत्तिबादरसांपरायके आदिसमयतें लगाय संख्यातभागविर्षे पुरुषवेद, क्रोध संज्वलन ए दोय बंध होय हैं । ताके उपरि बाकी रहे जे संख्यातभाग तिनविर्षे मान माया ए दोय बंध है। बहुरि तिसहीके अंतके समयवि लोभ संज्वलन बंधै है ऐसे ए पांच प्रकृति मध्यमकषायके निमित्तते बंध होय है । सो तिस कषायके अभाव होते कहे तिस भागके उपरि तिनका संवर होय है । बहुरि सूक्ष्मसांपरायविर्षे सूक्ष्मलोभकषाय पाईये है, याकू मंदभी कहिये , याके निमित्ततें पांच ज्ञानावरण, च्यारि दर्शनावरण, यश कीर्ति, उच्चगोत्र, पंच अंतराय ए सोलह प्रकृतिका आश्रय होय है । सो तिस || कषायका अभाव होतें उपशांतकषायादिकवि तिनका बंध नाहीं होय है । बहुरि केवल योग के निमित्ततें सातावेदनीयका आश्रव उपशान्तकषाय क्षीणकषाय सयोगकेवलीकै होय है सो आगें | योगके अभावतें अयोगकेवलीके तिसकाभी बंध नाहीं हैं । इहां कोई पूछे है, गुणस्थाननिके क्रमकरि संवर कह्या, सो गुणस्थान कहा है ? तहां कहिये, SINEAPARVAPRPRIMEANPARKHANPARKHAPATROPARKETPRIVACOPER For Private and Personal Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ।। पान ६४४ ॥ जो, इनका स्वरूप विशेषताकरि गोमटसारग्रंथ में लिख्या है, तहांतें जानूं । किछु संक्षेप प्रयोजन इनका लिखिये है | ए गुणस्थान जीवके सामान्यपरिणाम हैं, जातें इनका नाम अर्थ जो गुण कहिये जीवके गुण तिनके स्थान कहिये ठिकाणे सो गुणस्थान हैं, यह तौ सामान्यसंज्ञा । बहुरि विशेषसंज्ञा मोहकर्मके उदय आदिके विशेषतैं तथा योगतें भई है । तहां मिध्यादृष्टि ऐसा तो अनादिमिथ्यात्व नामा कर्म इस जीवकें पाईये है ताका उदयतें तत्वार्थनिका अश्रद्धानरूप परिणाम होय है । सो दो प्रकार है, एक तौ नैसर्गिक है, तातैं तौ अनादिहीतें अपना परका तथा हितअहितका यथार्थ स्वरूप भूलि रह्या है । जो पर्याय आवै है, ताहीकूं अपना स्वरूप मानि हिताहितं नाही जानि प्रवर्ते है । बहुरि दूजा परोपदेशतें प्रवर्ते है, तातें जैसा उपदेशदाता मिलै हितअहितका तथा आत्माका स्वरूप जैसा बतावै ताहीकूं सत्यार्थ जानि मिथ्यात्व के उदयतें तथा अनंतानुबंधी कषायके उदय तिमका पक्ष दृढ करि प्रवर्ते, जिनेश्वरकी आज्ञा जाननेवालाका उपदेशका श्रद्धानविना यथार्थमार्ग बाह्य प्रवर्ते ऐसे दोयप्रकार परिणाम जाके होय सो मिध्यादृष्टि जीव है । सो इसका दोय भेद हैं । जो अनादिहीतें जानें सम्यक्त्व पाया नाहीं सो तौ अनादिमिध्यादृष्टि हैं । बहुरि सम्यक्त्व पाये फिर मिथ्यात्वका उदयतें मिथ्यादृष्टि होय सो सादिमिध्यादृष्टि है । सो सम्यक्त्व For Private and Personal Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४५ ॥ || पावनेका विधान ऐसे है, जो, जब काललब्धि आवै तब मिथ्यात्वकर्मका तो अनुभाग मंदउदयः रूप होय अर बाह्य सर्वज्ञ वीतराग जिनेश्वरका यथार्थमार्गका उपदेशका निमित्त मिले वीतरागकी मुद्रा निर्ग्रथगुरुका दर्शन तथा जिनेंद्रके कल्याणक आदिकी महिमाका दर्शन श्रवण प्रभावनाअंग अतिशयचमत्कारका देखना पूर्वभवका स्मरण होना इत्यादिक निमित्त मिले तब यथार्थतत्वार्थविर्षे रुचिरूप उत्साह ऐसा वधै, जो, आगे कदे हूवा नाहीं । ऐसें उत्साहमें तीनि करणका आरंभ होय है । तिनके नाम अधःकरण अपूर्वकरण अनिवृत्तिकरण ऐसैं । सो इनका आरंभ कैसैं जीवकै होय है सो कहिये है । शुभपरिणामनिके सन्मुख होय संज्ञीपंचेन्द्रिय पर्याप्तक होय साकार उपयोगसहित होय अंतर्मुहूर्तपर्यंत समयसमय अनंतगुणी विशुद्धताकरि वर्द्धमान होय एकयोगका आलंबनसहित होय अतिमंदकषायरूप परिणया होय तीनि वेदमेंसूं एकवेदके परिणाम संक्लेश. रहित होय विशुद्धताका बलतें कर्मकी स्थितिकू घटावता संता अशुभप्रकृतिनिका अनुभागबंधकू हीन करता संता शुभप्रकृतिनिका अनुभागबंधकू वधावता संता होय ताके करणनिका प्रारंभ होय है । इन तीनूंही करणनिका काल अंतर्मुहूर्तका जुदाजुदा जानूं । इनका विशेषवर्णन गोमटसारतें || जानना ॥ तहां अनिवृत्तिकरणके अंतके समयकै लगताही अनादिमिथ्यादृष्टि तो मिथ्यात्व अरु For Private and Personal Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४६ ॥ अनंतानुवांधिचतुष्क इन पांच प्रकृतिनिका उपशमकरि प्रथमोपशमसम्यक्त्वकू ग्रहण करै है । तहां सत्तामें तिष्ठता जो मिथ्यात्वका उदय ताका अनुभाग घटाय तीनि भाग करै हैं । केताएक द्रव्य तौ मिथ्यात्वरूपही रहै, अर केताएककू सम्यमिथ्यात्वरूप करै, केताएककू सम्यक्त्वप्रकृतिरूप करे, पीछे तहां अंतर्मुहूर्तकाल भोगिकरि कै तौ सम्यक्त्वप्रकृतिका उदय आवनेतें क्षायोपशमिकसम्यक्त्वी होय के सम्यग्मिथ्यात्वके उदय आवनेरौं सम्यमिथ्यादृष्टि होय के पहले अनंतानुबंधीका उदय आवनेते सासादनसम्यग्दृष्टि होय कै मिथ्यात्वका उदय आवनेतें मिथ्यादृष्टि होय, ऐसें अनादिमिथ्यादृष्टिकी व्यवस्था है। बहुरि सादिमिथ्यादृष्टि होय सोभी ऐसेंही तीनूं करणनिका प्रारंभ करि सम्यक्त्वकू परसै है । विशेष इतना, जो, याकै दर्शनमोहकी तीनि प्रकृतिका सत्व होय है । सो सात प्रकृतिका उपशम करि सम्यक्त्व पावै है । ऐसें जाके अनंतानुबंधीका उदय मिथ्यात्वके पहले आवै सो सम्यक्त्वकी विराधनासहित भया । ए जघन्य एकसमय उकृष्ट छह आवलीपर्यंत बीचमें रहै , तेतें सासादनगुण स्थान नाम पावै है । याके अनंतर मिथ्यात्वका अवश्य उदय आवै है, तब मिथ्यादृष्टि होय है। | बहुरि सम्यग्मिथ्यात्वप्रकृतिका उदयतें सम्यग्मिथ्यादृष्टि गुणस्थान होय है । याका नाम मिश्रभी •r/Dreateseartlinkeatireareshvertistereasaratis For Private and Personal Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकुता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४७ ॥ | कहिये । याकामी अंतर्मुहूर्तका काल है। तहां ताकू भोगि के तौ मिथ्यादृष्टि होय, के फेरि सम्यक्त्वकू प्राप्त होय है ॥ . - बहुरि अविरतसंयत चौथा गुणस्थान है। तहां औपशमिक तथा क्षायोपशमिक तथा क्षायिक सम्यक्त्व तौ पाईए अर चारित्रमोहकी प्रत्याख्यानावरणकषायके उदयतें एकदेश संयमरूपभी परिणाम | न होय सकै, तातें अविरतसम्यग्दृष्टि ऐसा नाम है । बहुरि अप्रत्याख्यानावरणकषायके अभावतें | एकदेशविरति परिणाम होय, प्रत्याख्यानावरणके उदयतें सकलविरति न होय, तातें विरताविरत नाम | पावै ऐसा पांचवां गुणस्थान होय, याका धारककू श्रावक कहिये । बहुरि प्रत्याख्यानावरणकषायका | उदयकाभी अभाव होय अरु संज्वलननोकषायका तीव्रउदयतें किंचित् प्रमादसहित सकलसंयम होय | है, तातें प्रमत्तसंयत ऐसा नामधारक छठा गुणस्थान होय है । बहुरि संज्वलननोकषायका हीन उदय | होते प्रमादका अभाव होय तब अप्रमत्तसंयत सातमां गुणस्थान नाम पावै है ॥ | बहुरि संज्वलननोकषायकाभी जहां अव्यक्त उदय होय जाय तब उपशमश्रेणी तथा | | क्षपक श्रेणी नाम पावै है । सो श्रेणीके प्रारंभविषेभी करणपरिणाम होय, जहां सातमां गुणस्था| नवर्ती जब ध्यान करने लगे तब शुद्धोपयोगमें लीन होय, जब जिस जीवके श्रेणीका प्रारंभ PAPERPANIPATPARAPEOPARDAFASPKINEAAPKORKERPROGRAPAR VAPU92a For Private and Personal Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४८ ॥ होय सो सातिशय अप्रमत्त होय, अधःकरणपरिणाममें तिष्ठ, समयसमय अनंतगुणी विशुद्धताकरि वर्द्धमान होय, बहुरि विशुद्धता वधतें वधते अपूर्वकरणपरिणाम होय, तब आठमां गुणस्थान नाम पावै । बहुरि अनिवृत्तिकरणपरिणाम होय तब नवमां अनिवृत्तिबादरसांपराय गुणस्थान नाम पावै । बहुरि कषाय घटतें घटते सूक्ष्मरूप होय जाय, तब सूक्ष्मसांपराय दशमा गुणस्थान नाम पावै । बहुरि समस्तकषायनिका उपशम होय जाय, तब उपशांतमोह ग्यारहमां गुणस्थान नाम पावै । इहां यथाख्यातसंयम होय है। बहुरि समस्त मोहकर्मका सत्तामैसू नाश होय जाय तब क्षीणमोह नाम पावै । ऐसें ये श्रेणीके गुणस्थान हैं । इनमें शुक्लध्यानकी प्रवृत्ति है ।। बारमांकी आदिताई तो पहला पाया प्रवर्ते है । बहुरि बारहां गुणस्थानकै अंत एकत्ववितर्कवीचार ध्यान होय है। ताके अनंतरही घातिकर्मका नाश करि केवलज्ञान उपजावै है। इन श्रेणीका गुणस्थाननिका काल अंतर्महर्तका है। क्षपक श्रेणी चढनेवाला अंतर्मुहूर्तमें केवलज्ञान उपजावै है । उपशमश्रेणी चढनेवाला उलटा नीचा उतरि जाय है । बहुरि केवलज्ञान उपजै तब जेते योगनि की प्रवृत्ति रहै जेतें तो सयोगकेवली नाम तैरहा गुणस्थान है । याका काल उत्कृष्ट आठ वर्ष है| घाटि कोटिपूर्वका है। बहुरि जब योगनिकी प्रवृत्ति मिटै तब अयोगकेवली चौदहमा गुणस्थान | For Private and Personal Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६४९ ।। नाम पावै है। याकी स्थिति पंच लघु अक्षरका उच्चारणमात्र काल है। एते कालमें अघातिकर्मकी सत्तामें प्रकृति रही थी , तिनका क्षयकरि सिद्धगतिकू प्राप्त होय, लोकके शिखिरविर्षे जाय तिष्ठे हैं, ते सिद्ध कहावे हैं । अनंतकाल आत्मिक आनंदमें लीन रहै हैं । फेरि संसारमें जिनका आगमन नाहीं । ऐसें गुणस्थाननिकी प्रवृत्ति जाननी । विशेष जान्या चाहै सो गोमटसारग्रंथतें जानूं ॥ आगें, यह संवर कह्या, ताका कारणके कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्रैः ॥२॥ याका अर्थ- कह्या जो संवर, सो गुप्ति समिति धर्म अनुप्रेक्षा परीषहजय चारित्र इन छह भावनिकरि होय है । तहां संसारके कारण जे प्रवृत्तिभाव तिनतें आत्माकू गोपै राखे तिनकी प्रवृत्ति रूप न होने दे, सो गुप्ति है । बहुरि प्राणीनिकी पीडाके परिहारके अर्थि भलेप्रकार प्रवृत्ति करना, सो समिति है । बहुरि अपना इष्टस्थान जो सुखका स्थान तामें धरै सो धर्म है । बहुरि शरीरआदिका स्वभावका बारबार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । बहुरि क्षुधाआदिकी वेदना उपजै ताकू कर्मकी निर्जरार्थि सहै सो परिषह है, तिनका जीतना सो परिषहजय है । बहुरि चारित्रशद्धका | अर्थ आदिसूत्रमें कह्या है । ऐसें ए गुप्तिआदिक हैं तिनके संवरणक्रियाका साधकतमपणातें करणरूप For Private and Personal Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५० ॥ संवर है, ऐसा अधिकार कीया है । बहुरि स ऐसा शब्द है सो गुप्त्यादिक साक्षात् संबंध करनेके अर्थि है । तहां ऐसा नियम जनाया है, सो यह संवर गुप्तिआदिकरिही होय है, अन्य उपायकरि नाहीं होय है । ऐसें कहनेकरि तीर्थनिविर्षे स्नान करना, अतिथिका भेषमात्र दीक्षा लेना, देवताईं आराधना, ताके अर्थि अपना मस्तक काटि चढावना इत्यादि प्रवृत्ति करै यह संवर नाहीं होय है, ऐसा जनाया है । जाते राग द्वेष मोहकरि बांधे जे कर्म, तिनका अन्यप्रकार निवृत्ति होनेका अभावही है ॥ आगे संवरका तथा निर्जराका कारणविशेषके जानने• सूत्र कहै हैं ॥ तपसा निर्जरा च ॥३॥ याका अर्थ- तपकरि निर्जरा होय है, बहुरि चकारतें संवरभी होय है, ऐसा जानना । तहां तप है सो धर्मके भेदनिमें गर्भित है, सोभी न्यारा कह्या है, सो संवर अर निर्जरा दोऊका कारण जनावनेके अर्थि कह्या है अथवा संवरप्रति प्रधानपणा जनावने के अर्थि है । इहां तर्क, जो, तप तौ देवेन्द्रादिपदवीकी प्राप्तिका कारण मानिये है, याते अभ्युदयका अंग है, सो निर्जगका है | अंग कैसे होय ? ताका समाधान, जो, यह दोष इहां नाहीं है। एक कारणकरि अनेक कार्य | •eameritaireratipsetorrectobertssonitebestxtiles For Private and Personal Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५१ ॥ होते देखिये हैं । जैसें अमि एक है तोऊ यातें वस्तूका पचना नामा कार्यभी होय है बहुरि वस्तूकू | भस्म करि देना नामा कार्य भी होय है । तैसें तपते अभ्युदयभी होय है अर कर्मकाभी नाश होय है । यामें कहा विरोध है ? इहां अन्यभी दृष्टान्त है, जैसे किसाणकै खेती बोहनेकी क्रियाका फल धान्य उपजाना सो प्रधान है । अर पराल घास चारा उपजना गौण फल है । तैसें मुनिनिके तपक्रियाका फल कर्मका नाश होना तो प्रधान है, अर देवेन्द्रादिकपद उपजावना गौण फल है । ऐसा जानना ॥ आगें संवरके कारणनिविर्षे आदिमें कह्या जो गुप्ति ताका स्वरूपके जाननेके अर्थि सूत्र कहै हैं । ॥ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः ॥४॥ याका अर्थ- काय वचन मनकी क्रियारूप जो योग तिनका सम्यक् प्रकार रोकना बसि करना, सो गुप्ति है । तहां योगका स्वरूप तो पहले कह्या सोही जानना । कायवाङ्मनःकर्म योगः है। इस सूत्रवि कह्या सो तिस योगकी स्वेच्छाप्रवृत्तिका मेटना, सो निग्रह कहिये । बहुरि सम्यक्पद है सो विषयसुखकी अभिलाषाके अर्थि योगनिकी प्रवृत्तिका निग्रह करै तौ गुप्ति नाहीं, ऐसें जनावनेके | अर्थि है । यातें ऐसा अर्थ भया, जो, सम्यक् विशेषणकरि विशिष्ट अर जामें अधिक सक्लेश न AdSeartbrorieskatrikatastrartistertabase. For Private and Personal Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५२ ॥ उपजै ऐसा जो कायआदियोगका निरोध ताके होतें जो योगनिकी स्वेच्छा प्रवृत्तितें कर्मका श्रव होय था ताका संवर होय है ऐसा प्रगट निश्चय करना । सो यऊ गुप्ति तीनिप्रकार है, काय गुप्ति, वचनगुप्ति, मनोगुप्ति ऐसें । इहां विशेष, इहां सम्यक् विशेषणका तौ यह विशेष, जो, गुप्तिका सत्कार न चाहै, बहुरि लोकतें पूजा न चाहे, यहू महामुनि वडे ध्यानी ऐसी लोक विष प्रसिद्धता न चाहै, तथा इसलोक परलोक संबंधी विषयअभिलाष न करे ॥ बहुरि कायवचनमनकी स्वेच्छाप्रवृत्तिका विशेष ऐसा, जो, कायकरि भूमिविषै चलना होय तब विनादेख्या विनाप्रतिलेख्या चलै तब कर्मका आश्रव होय । बहुरि वस्तुका उठावणा धरणा होय सो बहुरि बैठना होय सोवना होय तिसके निमित्ततें कर्मका आश्रव होय । बहुरि वचन जैसे तैसें बोले, तथा मनविषै रागद्वेष प्रवर्ते, विषयनिकी वांछा प्रवर्ते, ताके निमित्ततैं कर्म आश्रवै सो महामुनि गुप्तिरूप रहै तिनके ऐसे कर्मका आश्रव रुकै है, तातें संवर होय है ॥ आगे जो मुनि गुप्तिरूप रहनेविषै असमर्थ होय आहारविहार उपदेशादिक्रियाविषै प्रवर्ते, तिनके निर्दोषप्रवृत्ति जैसे होय ताके प्रगट करने कूं सूत्र कहैं हैं ॥ ईर्याभाषैषणादाननिक्षेपोत्सर्गाः समितयः ॥ ५ ॥ For Private and Personal Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५३ ॥ याका अर्थ - ईर्ष्या भाषा एषणा आदाननिक्षेप उत्सर्ग ए पांच समिति हैं, ते संवरके कारण हैं । इहां सम्यक्पदकी अनुवृत्ति लेणी, यातें सम्यक्ईर्या इत्यादि पांचनिकै लगाय लेणी । तहां जान्या है जीवन के स्थान योनि आदिक भेदकी विधि जानें ऐसा जो मुनि ताके यत्नतैं चलना, यत्नतें बोलना, यत्नतें शुद्ध निर्दोष आहार लेणा, यत्नतें उपकरणादि उठावना धरना, यत्नतें मलमूत्र आदि क्षेपणा ऐसें प्रवृत्तिरूप पांच समिति हैं, ते प्राणिनिकी पीडाका परिहार के अर्थ होय हैं । ऐसें प्रवर्ते अन्यप्राणीनिकूं बाधा नाहीं होय है । तथा सम्यक् प्रवर्तमानके असंयमपरिणाम के निमित्ततें कर्म आश्रवरूप होय थे तिसका अभाव होय है तब संवर होय है | विशेषविधि लिखिये है । तहां मुनि जीवस्थाननिके जाननहारे हैं । ते जीवस्थान संक्षेपकरि चौदह हैं । एकेन्द्रिय सूक्ष्मवादरकरि दोयप्रकार बेन्द्रिय, त्रींद्रिय, चौइन्द्रिय ए विकलत्रय कहिये । बहुरि पंचइंद्रिय संज्ञी असंज्ञी दोय भेद ऐसें सात भये । ते पर्याप्त अपर्याप्त भेदकर चौदह होय हैं । बहुरि इनके उपजनेके ठिकाणेकं योनि मुनि तिनकी रक्षानिमित्त समितिरूप नेत्रनितें जूडा प्रमाण भूमिकूं नीकें बहुरि अय्याण कहे हैं । कहिये । तथा कुलनिके प्रर्तें हैं । तहां गमन करें बहुरि च्यारिसे छह कहे हैं । भेद अनेक हैं । तिनकूं जानि तब सूर्यके उदयका प्रकाशविषै For Private and Personal Use Only vetvis extre Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५४ ॥ | निहारि जिस मार्ग मनुष्यादि पहले गये होंय, भूमि मर्दली गयी होय, तिस मार्गविर्षे मंदमंद पगनिकू धरते गमनसिवाय अन्यविर्षे मन न चलावते शरीरके अंगनिकू संकोचरूप राखते गमन करें हैं, तिनकें ईर्यासमिति होय है ॥ बहुरि वचन कहै सो हित मित असंदिग्ध कहै। तहां जामें मोक्षपद पावनेका प्रधानफल होय, सो तो हित कहिये । बहुरि अनर्थक बहुतप्रलाप जामें नाही होय, सो मित कहिये । बहुरि जाके अक्षर स्पष्ट होय तथा व्यक्त होय सो असंदिग्ध कहिये । याका विस्तार मिथ्यावचन, ईर्षासहित वचन, परफू अप्रिय वचन, परका मर्म भेदनेका वचन, जामें सार थोडा होय ऐसा वचन, संदेहरूप वचन, जातें परके भ्रम उपजै ऐसा वचन, कषायसहित वचन, परका परिहास | सहित वचन, अयुक्त वचन, असभ्यवचन, गाली आदिक तथा केठारवचन, अधर्मका वचन, देशकालयोग्य नाहीं ऐसा वचन, आतिस्तुतिवचन इत्यादि वचनके दोष हैं; तिनते रहित मुनि | वचन बोले हैं, ताकै भाषासमिति होय है ॥ बहुरि आहारके उद्गम आदि दोष तिनका वर्जना सो एषणासमिति है । सो गुणरूप रत्ननिका ले चलनवाली जो शरीररूप गाडी ताहि समाधिरूप नगर पहुंचावना है । तातें | For Private and Personal Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । नवम अध्याय ॥ पान ६५५ ।। ANGEORANGOPIONORRONTASPRIORPORAJAPANAppresen घृतादिका वांगकीज्यौं आहार दे है । बहुरि उदरअमिरूप दाहका रोग ताके वुझावनेकू औषधीकीज्यों बुरी भलीका स्वाद न लेते देशकालसामर्थ्यकू जाणि पवित्र आहार ले हैं । तामें उद्गम उत्पादन एषणा प्रमाण अंगार धूम आदि भेदसहित छियालीस दोष टलें नवकोटि शुद्ध आहार करें । छियालीस दोष बतीस अंतराय चौदह मल आदिका वर्णन आचार वृत्तिग्रंथके पिंडशुद्धिअधिकारमें है, तहांतें जानना । ऐसा ऐषणासमितिका विशेष है। बहुरि आदाननिक्षेपण उत्सर्ग समिति पूर्व कहीही है ॥ इहां कोई कहै, यह समिति तौ वचनकायकी गुप्ति है । ताडूं कहिये, ऐसा नाहीं । गुप्तिविर्षे तौ कालकी मर्यादा करि सर्वक्रियाकी निवृत्ति करै है । बहुरि समितिविर्षे कल्याणरूप कार्यनिविर्षे प्रवृत्ति होय है । बहुरि इहां कोई कहै, मुनि पात्रविना हस्तविर्षे ले आहार करे हैं तहां आहार गिर पडै तामें जीवहिंसा दीखे है, तहां एषणासमितिका अभावतै संवरकाभी | अभाव आवे है । ताका समाधान, जो, पात्र राखै तो परिग्रहका दोष आवै है। तिसकी || रक्षा करनी पड़े है । अर कपाल आदि लिये फिरै तौ यामें दीनता आवे है । भाजन गृहस्थतें मांगे तो मिले न मिलै । बहुरि ताके प्रक्षालनके आदिके विधानमें बडा आरंभ है। बहुरि | For Private and Personal Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धियनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५६॥ | आपके पात्रमें भोजन लेय अन्य जायगा जाय खानेमें आशा लार लगी रहै है। बहुरि गृहस्थ अवस्थामें सुन्दर पात्रमें भोजन करै थे, अब जैसेंतैसेंमें खाय तब बडी दीनता आवै, ताते अपने हस्तरूप पात्रविषही आहार करना, यामें किछूभी दोष नाहीं उपजै है, स्वाधीन है, बाधारहित है । निराबाध देशविर्षे खडा रहकरि भोजनकू परखिकरि निश्चल होय भोजन करते किंचि. न्मात्रही दोष लागै नाहीं है, ऐसें जानना ॥ आगें तीसरा संवरका कारण जो धर्म, ताके भेद जाननेकू सूत्र कहै हैं॥ उत्तमक्षमामार्दवार्जवसत्यशौचसँयमतपस्त्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्याणि धर्मः॥६॥ याका अर्थ-- उत्तमक्षमा, उत्तममार्दव, उत्तमआर्जव, उत्तमसत्य, उत्तमशौच, उत्तमसंयम उत्तमतप, उत्तमत्याग, उत्तमआकिंचन्य, उत्तमब्रह्मचर्य ए दश धर्मके भेद हैं, तिन” संवर होय है, इहां शिष्य पूछे है, जो ये धर्म कौनअर्थि कहे हैं? ऐसें पूछे ताका प्रयोजन कहै हैं- पहले तो | | गुप्ति कही सो तो सर्वप्रवृत्तिके रोकने कू कही । पीछे तिस गुप्तिवि असमर्थ होय तब प्रवृत्ति करी | चाहिये । तातें भलेप्रकार यत्नतें प्रवर्तनेके अर्थि समिति कही। बहुरि यह दशप्रकारका धर्मका | || कथन है, सो, जे मुनि समितिविषे प्रवर्ते तिनकू प्रमादके परिहारके अर्थि कहा है, ऐसें जानना । | eativecitievertissertairertaipreritissertsoprotes For Private and Personal Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५७ ॥ तहां शरीरकी स्थितिका कारण जो आहार ताके अर्थि परघर जाता जो मुनि तिनकू दुष्टजन | देखिकरि दुष्ट वचन कहै, उपहास करे, अवज्ञा करे, ताडन करे, शरीरके घातआदि करै ऐसें क्रोध | उपजनेके कारण निकट होतेंभी चित्तमें क्रोधरूप कलुषता न उपजै, सो क्षमा है । बहुरि उत्तम. जाति कुल रूप विज्ञान ऐश्वर्य शास्त्रादिकका ज्ञान लाभ वीर्य एते गुण आपमें पाईये हैं, तिनका मद न होना, पैलें कोई अपमान किया होय तहां अभिमान न करना, सो मार्दव है । बहुरि | काय वचन मनके योगनिकी सरलता मायाचारसूं रहित सो आर्जव है । बहुरि लोभतें आत्माका | परिणाम मलिन रहै है ताका अभाव उत्कृष्टपणे होय, सो पवित्रता है, सोही शौच है ॥ इहां कोई कहै, लोभकी उत्कृष्ट निवृत्ति तो गुप्तिविभी है, तामें शौच आय गया, जुदा क्यों कह्या ? ताका समाधान, जो, गुप्तिविर्षे तो मनका चलनेका निषेध है । बहुरि तिस गुप्तिविर्षे असमर्थ होय ताकै परके वस्तु लेने का अभिप्रायका निषेध धर्मविर्षे जानना । बहुरि कहै, जो, | आकिंचन्यधर्मविर्षे आय जायगा शौच मति कहौ । ताकू कहिये, आकिंचन्यविर्षे ममत्वका अभाव प्रधानकरि कह्या है। अपने शरीरविर्षेभी संस्कार आदिका निषेध है । बहुरि शौचविर्षे च्यारिप्रकारके लोभकी निवृत्ति कही है । तहां लोभ च्यारिप्रकार कहा? सो कहिये है, जीवनेका लोभ | SAFASPARAGAPAINFORPORATOPARAPOPOARIOPANTRAPARINAPRI For Private and Personal Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६५८ ॥ SAFARRIAGIOPORNROPAIKAYPRINCIPRONIPRINGARORIAAPAN नीरोग रहनेका लोभ, इन्द्रिय बणी रहनेका लोभ, उपभोगवस्तुका लोभ ऐसें । सो यहभी अपना अर परका ऐसें च्यारिनिपरि दोयदोय प्रकार जानि लेना । ऐसें लोभका अभाव शौचमें जानना । बहुरि दिगंबर यति अर तिनके भक्त श्रावक आदि तिनविर्षे समीचीन वचन बोलना सो सत्य है ।। इहां कोई कहै, यह तो भाषासमितिही है । ताकू कहिये, समितिविर्षे तो सर्वही लोकतें बोलनेका कार्य होय । तब हित मित वचन कहै । जो औरप्रकार वचन बोलै तौ राग अनर्थदंड आदि दोष उपजै । बहुरि सत्यधर्मवि मुनिश्रावकनिहीते शास्त्रज्ञान सीखने आदिका कार्यनिमित्त बहुतभी परस्पर आलाप होय है । तामें दशप्रकार सत्य कहा है ताकी प्रवृत्ति होय है ऐसा भेद है । तिनके नाम जनपद, सम्मित, स्थापना, नाम, रूप, प्रतीत्य, व्यवहार, संभावना, द्रव्य, भाव ऐसे हैं । इनका स्वरूप उदाहरणसहित गोमटसारतें योगमार्गणामें जानना है । बहुरि समितिविर्षे प्रवर्तते जे मुनि तिनकै समितिकी रक्षाके अर्थि प्राणीनिकी रक्षा अर इन्द्रियनिकी रागसाहित विषयनिका परि- | हार, सो संयम है । ताका दोय भेद, अपहृतसंयम उपेक्षासंयम । तहां अपहृतसंयम उत्कृष्ट मध्यम | | जघन्य भेदकरि तीनिप्रकार । तहां प्रासुक वसतिका आहार आदिमात्र है बाह्यसाधन जिनकै बहुरि | | स्वाधीन हैं ज्ञानचारित्रकी प्रवृत्ति जिनकै तिनकै गमन आसन शयनादि क्रियाविर्षे जीव आय | For Private and Personal Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra expeedre www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । नवम अध्याय ॥ पान ६५९ ।। प्राप्त होय तौ तार्ते आप अन्यक्षेत्रमें टल जाय तिन जीवनिकूं पीडा न दे, ताकें उत्कृष्ट अपहृत संयम है | बहुरि कोमल मयूरपिच्छिका आदि उपकरण तिस जीवकूं टालै सरकायदे, ताकें मध्यम अपहृतसंयम है । बहुरि अन्य उपकरणतैं टालै ताकूं बाधा न होय तैसें करै सो जघन्य अपहृतसंयम है । बहुरि देशक्षेत्रकालका विधानका ज्ञाता परके उपरोध कहिये वशर्तें छोड्या है काय जानें बहुरि गुप्तिरूप निरोधै है मन वचन काय जानें ऐसा मुनिके रागद्वेषका न उपजना, सो उपेक्षासंयम है । भावार्थ ऐसा, जो कोई दुष्ट उपसर्ग आदि करे प्राणभी ले तो ध्यानकरि तिष्ठै तहां किंचिन्मात्र भी रागद्वेष न उपजावै ताकै उपेक्षासंयम है ॥ इहां अपहृत संयम पालने के अर्थि आठप्रकार शुद्धिका उपदेश है। तहां भावशुद्धि, कायशुद्धि, विनयशुद्धि, ईर्यापथशुद्धि, भिक्षाशुद्धि, प्रतिष्ठापनशुद्धि, शयनासनशुद्धि, वाक्यशुद्धि ऐसें । तहां कर्मका क्षयोपशमतें तौ उपजी बहुरि मोक्षमार्गकी रुचिकरि भई है प्रसन्नता जामें, बहुरि रागादिक के उपद्रव रहित होय, सो भावशुद्धि है । याके होतैं आचार प्रकाशरूप सोहता होय है । जैसें सवारि उज्जल करी भीतिविषै चित्राम करे, सो सोभायमान होय; तैसें सोहे है । बहुरि जो निरावरण रहै, आभरणादिकका सवारनेंकरि रहित होय, जैसें जन्मतैं बालक होय तैसें मलकरि For Private and Personal Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६०॥ ఆడదండలం దుండగులు सहित होय जामें, कछू विकार न होय, यत्नरूप है प्रवृत्ति जाकी, मूर्तिमान शांतिरूप सुखकू दिखावती ऐसी कायकी शुद्धि है । याके होतें आपकें तथा आपकरि परकें भय नाहीं उपजै है ॥ बहुरि अरहंत आदि जे परमगुरु तिनविर्षे तौ जहां यथायोग्य पूजा प्रवर्ते, बहुरि ज्ञानआदिके विर्षे यथाविधान भक्तिसहित होय, गुरुनिके अनुकूल जामें प्रवृत्ति सदा रहे, प्रश्न स्वाध्याय वाचना कथा विज्ञान आदिकी प्रवृत्तिके विर्षे कारणरूप होय, देश काल भावका जाननेविर्षे जहां प्रवीणता होय, आचार्यनिके अनुसार जहां प्रवर्तना होय सो विनयशुद्धि है । यऊ पुरुषका भूषण है, याने पुरुष सोहै है, बहुरि संसारसमुद्रके तरवेविर्षे यह नावतुल्य है । बहुरि जो नाना. प्रकारके जीवनिके स्थान योनि आश्रय इनका ज्ञानकरि उपज्या जो यत्न ताकरि परिहरी है जीवनिकी पीडा जामें, बहुरि अपना ज्ञानसूर्यके प्रकाश नेत्रादिककरि देख्या जो क्षेत्र ताविर्षे है जामें गमन होय , बहुरि अतिशीघ्र, तथा अतिमंद, तथा शरीरकू भ्रमाय करि, तथा विस्मयकरि, तथा क्रीडारूप , तथा विकारसहित, तथा दशदिशाका अवलोकनआदि दोषनिकरि रहित है गमन जामें ऐसी ईर्यापथशुद्धि है । याकें होतें संयम प्रतिष्ठा पावै है। जैसैं न्यायमार्ग चलते संपदा प्रतिष्ठा पावै, तैसें ॥ ADto-mitebeaturiercaseatsAtos For Private and Personal Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acquaric Cate www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir || सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६१ ॥ बहुरि परीक्ष्या है विचान्य है उभयप्रचार कहिये मलमूत्रकी बाधा जामें, बहुरि मांज्या है। धोया है अगिला पिछला अंगका प्रदेश जामें, बहुरि आचारसूत्र में कह्या तैसें देशकालकी प्रवृत्तिका ज्ञान ताकरि है प्रवीणता जामें, बहुरि लाभ अलाभ मान अपमानविषै समान हैं मनकी वृत्ति जायें, बहुरि लोकनिंद्य कुलका वर्जना ताविषै तत्पर है, बहुरि चन्द्रमाको गतिकीज्यों हीनाधिक गृहविषै प्रवेशका है अविशेष जामें, बहुरि दीन अनाथननिके अर्थ दानशाला जहां होय बहुरि विवाह तथा यज्ञ जहां होय ऐसे घरनिविषे प्रवेशका है वर्जना जामें, दीनवृत्तिकार रहित है, बहुरि प्रासु आहारका है हेरना जानें, बहुरि आगमकथित निर्दोष आहारकरि पाया है प्राणयात्रामात्र फल जामें ऐसी भिक्षाशुद्धि है | चारित्ररूप संपदा है सो यातें संबंधरूप है । बहुरि गुणनिकी संपदाकीज्यों साधुनिकी सेवाका कारण है । सो यऊ भिक्षा पांचप्रकार नामकरि प्रसिद्ध है, गोचरी अक्षमृक्षण उदरामिप्रशमन भ्रमरहार गर्तपूरण । तहां लाभ अलाभ तथा सुरसविरस आहारविष समान संतोष जामें होय तातैं तौ भिक्षा नाम है ॥ बहुरि जैसे गऊ घास चरै, तहां घास गेरनेवाला स्त्री पुरुष क्रीडासहित सुंदर आभूषण आदि धारे गेरे तो गऊ ताके अंगका सुंदरपणाकूं नाहीं निरखै, तिस घासहीके खानेविषै दृष्टि रहै, अथवा For Private and Personal Use Only extre • Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६२ ॥ -- ఆరుంగులకలంరకుడవకుండకుడదండనకు अनेकदेशमें घासका तृण होय तिनकू जैमैं मुखमें आवै तैसें चरनेहीकी दृष्टि रहै , देनेवालेकी संपदाकी तरफ न देखे; तैसेंही मुनिभी आहार देनेवालाका रूपआदिकी तरफ न देखें तथा सूखा आला रूक्ष सचिकण आहारकी तरफ न देखै, जैसा पावै तैसा खाय, ताका गोचरी ऐसा नाम है । तथा गवेषणाभी याहीका नाम है ॥ बहुरि जैसे रतनके भारकरि भन्या गाडा होय ताकू जैसेंतैसें। घृतकरि अक्ष कहिये धुरी ताकू वांगिकरि अपने वांछितदेशांतरकू व्योपारी ले जाय है, तैसैं मुनिभी शरीररूप गाड्या भरि गुणरूप रत्ननिकरि भखा है, ताकू निर्दोष आहार देय कायरूप अक्षको | लेयकरि अपने वांछित जो समाधिरूप नगर तहां पहुंचावै है, याका अक्षमृक्षण नाम है । बहुरि से जैसैं भंडारमें अमि लागे ताकू भंडारका धणी जैसे तैसें जलते बुझाय अपना धन राखै, तैसें मुनिभी शरीरकू उदरामि बुझाय अपना गुणरत्न राखै है, याका उदरामिप्रशमन नाम है ॥ | बहुरि दातारकू बाधाविना प्रवीण मुनि भ्रमरकीज्यों जैसे भ्रमर पुष्पकू बाधा न करै तैसें आहार ले सो भ्रमराहार नाम है ॥ बहुरि जैसे खाडाकू जैसे तैसें कंजोडकरि भरिये है तैसें मुनिभी उदररूप खाडाकू सुखाद दुःस्वाद आहारकरि पूरण करै है, ताका गर्तपूरण नाम है ॥ बहुरि नख रोम कफ थूक मल मूत्रका क्षेपण तथा देह छोडना इनकू करते जाण्या है देश में For Private and Personal Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६३ ॥ • जानें ऐसा जो मुनि सो जविनिकूं देखिकरि क्षेपण करै सो प्रतिष्ठापनशुद्धि है | बहुरि स्त्री क्षुद्रजन चोर वधिक कहिये शिकारी तथा शाकुनिक कहिये पक्षीनिके मारनेवाले इत्यादिक पापी जन जहां • वसते होंय तथा शृंगारके विकारसहित भूषणानिकरि उज्वल वेशसहित वेश्यादिक जहां क्रीडा करे आवै जाय तथा गीत वादित्र नृत्य करे ऐसे स्थानकनिविषै मुनि शयन आसन करें नाहीं, अकृत्रिम - गिरिकी गुफा वृक्षनिके कोटर तथा कृत्रिम सूंना घर जाकूं लोकान छोडि दिया होय ऐसे स्थानक जे आपके उपदेश बणे नाहीं आरंभरहित तहां सोवै बैठे, सो शयनासनशुद्धि है | बहुरि पृथ्वी आरंभ आदिकी जायें प्रेरणा नाहीं और कठोर निर्लज आदि परकूं जातें पीडा होय ऐसा नाहीं अर व्रत शील आदिका उपदेश आदिकी जामें प्रधानता होय अर हितरूप मर्यादसहित मीठा मान आदरकरि सहित संयमीनिके योग्य ऐसा वचन प्रवर्ते, सो वाक्यशुद्धि है । याके आश्रय • सर्वसंपदा है । ऐसें संयमधर्म कह्या ॥ बहुरि कर्म के क्षय के अर्थ जो तप ले सो तप है । सो बारहप्रकार है सो आगें कहेंगे । बहुरि संयमीनिके योग्य ज्ञान आदिक देना सो त्याग है । बहुरि शररिआदि परिग्रह विद्यमान रहै हैं निविभी मेरा यऊ है ऐसा ममत्वभावका अभिप्राय नाहीं होय, सो आकिंचन्य है । नाहीं For Private and Personal Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६४ ॥ | है किंचन कहिये किछूभी जामें ताकू अकिंचन कहिये, तिसका भाव अथवा कर्म होय सो आकि चन्य ऐसा याका अर्थ है । बहुरि पूर्व स्त्रीनिके भोग किये थे तिनकू यादि न करना, स्त्रीनिकी कथाका श्रवण न करना, स्त्रीनिकी संगति जहां होय तहां शयन आसन न करना, ऐसें ब्रह्मचर्य परिपूर्ण ठहरै है । अथवा अपनी इच्छातें स्वच्छन्दप्रवृत्ति निवारण गुरुके निकट रहना, सो ब्रह्मचर्य है । जातें ब्रह्म कहिये गुरु तिनिविर्षे चरण कहिये तिनके अनुसार प्रवर्तना ऐसाभी ब्रह्मचर्यका अर्थ होय है ॥ ऐसें दशप्रकार धर्म हैं । इन भेदनिमें कोई गुप्तिसमितिविर्षे गर्भित हैं तोऊ फेरि कहनेते पुनरुक्तपणा नाही होहै । जातें इनके संवर धारनेकी सामर्थ्य है । तातें धर्म ऐसी संज्ञा सार्थिक है । अथवा गुप्त्यादिकी रक्षाके अर्थि ऐर्यापथिक, रात्रिक, देवसिक, पाक्षिक, चातुर्मासिक, सांवत्सरिक, उत्तमस्थान, अकाल ऐसें सातप्रकार अतिक्रमणका उपदेश है । तैसेंही उत्तमक्षमादिक दशप्रकार धर्मभी न्यारा उपदेश है। तातें पुनरुक्त नाहीं है । बहुरि इनकै उत्तमविशेषण है सो या लोकसंबंधी दृष्टप्रयोजनके निषेधकै अर्थि है । बहुरि इन धर्मनिके गुणकी बहुरि इनके प्रतिपक्षी जे क्रोधआदि दोष तिनकी भावनातें ए धर्म संवरके कारण होय हैं । सोही कहिये है । तहां व्रतकी अर शीलकी रक्षा या Satarreritsab kertairtesterdistortisertisterities For Private and Personal Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६५ ॥ लोक परलोकमें दुःखका न होना सर्व जीवविर्षे सन्मान सत्कार आदरका होना इत्यादिक क्षमातें गुण होय हैं। बहुरि धर्म अर्थ काम मोक्ष इनका नाश होना बहुरि प्राणनिका नाश होना ए क्रोधत दोष होय हैं तहां कोई अन्यपुरुष आपके क्रोध उपजनेका कारण मिलाया तहां ऐसा चिंतवन करना, जो, आपविर्षे दोष होय तिनका पैला निषेध करै । तब आप ऐसा विचारै, जो, मोविर्षे ए दोष हैं, यह कहा झूठ कहै है ? ऐसा विचारि क्षमा करनी । बहुरि आपविर्षे दोष न होय तो ऐसा विचारै, जो, ए कहे हैं ते दोष मोवि नाही, पैला विनासमझा अज्ञानतें कहै है, || अज्ञानीते कहा क्रोध ? ऐसें विचारि क्षमा करनी । बहुरि अज्ञानीका बालककासा स्वभाव है विचारना। कोई अज्ञानी परोक्ष आपकू दुर्वचन कहै तब विचारणा, जो, यह परोक्ष कहै है, अज्ञानी तो प्रत्यक्षभी कहै है, सो मोकू प्रत्यक्ष न कह्या एही भला भई । बहुरि प्रत्यक्षभी कहै | तो ऐसी विचारणी, जो, अज्ञानी तो मेरा ताडनभी करै यह दुर्वचनही कहै है, सोही भला है । बहुरि ताडै तौ ऐसा विचारणा, जो, अज्ञानी तो प्राणघातभी करै है, यह ताडैही है, प्राणघात | न कीया, सो भला भई । बहुरि प्राणघातभी करै तो ऐसा विचारै, जो, अज्ञानी तौ धर्मविध्वंसभी | For Private and Personal Use Only Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६६ ॥ करै, यह प्राणघात करै है, धर्मविध्वंस न कीया, यह भलाई भई । बहुरि विचारे, जो, यह मेराही अपराध है, जो, पूर्व कर्म बांधे थे तिनका यह दुर्वचनादिक सुनना फल है, पैला तो निमित्तमात्र है, ऐसा चितवन करना । बहुरि जो मार्दवधर्मकरि युक्त होय तापरि गुरु अनुग्रह करै, साधु भला मानें, तब सम्यरज्ञान आदिका पात्र होय तातें स्वर्गमोक्षफलकी प्राप्ति होय यह मार्दवके गुण हैं । अर मानकरि मैला मन होय तामें व्रत शीलआदि गुण न तिष्ठे। साधुपुरुष ताकू छोडि दे। यह मान सर्व आपदाका मूल है। यह मानकषायके दोष है । बहुरि मायाचाररहित सरल हृदय जाका होय ताविर्षे तिष्ठै मायाचारवालेका गुण आश्रय न करै निंद्यगति पावै । ऐसे आर्जवके गुण हैं, मायाके दोष हैं ॥ बहुरि शौचधर्मयुक्त पुरुषका सर्वही सन्मान करै । सर्व विश्वास करै । सर्वगुण जामें तिष्ठै । लोभीके हृदयविर्षे गुण अवकाश न पावै । परलोकमें तथा इसलोकमें बड़ी आपदा पावें । ऐसे शौचके गुण लोभके दोष हैं ॥ बहुरि सत्यवचन कहनेवालेविर्षे सर्व गुण तिष्ठे सर्व संपदा तिष्ठे झूठ बोलै ताकी बंधुजनभी अवज्ञा करै । मित्रभी ताकू छोडि दें। जीभ छेदन सर्वस्वहरण आदि | आपदा पावै । ए सत्यके गुण असत्यके दोष हैं। For Private and Personal Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६७॥ बहुरि संयम आत्माका हित है । जाके संयम होय, सो लोककरि पूज्य होय परलोककी। कहा कहणी ? असंयमी प्राणीनिके घात विषयनिके रागकरि अशुभकर्म बांधै । ऐसें संयमके गुण | असंयमके दोष हैं ॥ बहुरि तप है सो सर्वप्रयोजनकी सिद्धि करनहारा है । तपहीतें ऋद्धि उपजै है। तपस्वीनिके रहने के क्षेत्रभी तीर्थ होय हैं । जाकै तप नाहीं सो तृणतभी छोटा है । जाळू सर्व है गुण छोडि दे है । तपविना संसारतेंभी नाही छूटै है । ऐसें तपके गुण तपरहितविर्षे दोष हैं ॥ परिग्र हका साग दान है । सो पुरुषका हित है । परिग्रहका त्यागवाला सदा निर्वेद रहै है। मन जाका | उज्वल रहै है । पुण्यका निधान है । परिग्रहकी आशा है सो बलवान है, सर्वदोष उपजनेकी खानि | है, जातें तृप्ति नाहीं होय है । जैसें समुद्र जलते तृप्त नाही होय, तैसें तृप्त नाहीं । इस आशारूपी | है खाडाकू कौन भरि सकै ? जामें सर्व वस्तु क्षेपिये तौऊ रीतीही रहै । ऐसें त्यागके गुण तृष्णाके दोष || हैं । बहुरि जाके शरीर आदिकें विर्षे ममत्व नाहीं होय सो परमसुखकू पावै है । जाकै ममत्व होय || सो सदा शरीरसंबंधी दुःखकू भोगवै है । ऐसे आकिंचन्यके गुण ममत्वके दोष हैं ॥ बहुरि ब्रह्मचर्य | पालै ताकै हिंसादिदोष न लागै हैं। सर्व गुणसंपदा जामें वसै है । बहुरि जो स्रीअभिलाषी है ताहि || || सर्व आपदा आय लागें हैं । ऐसे ब्रह्मचर्यके गुण हैं अब्रह्मके दोष हैं । Easakcertistreatsapredicabkoerasaiksextabsurants For Private and Personal Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६८ ॥ ऐसें उत्तमक्षमादिकके गुण अर तिनके प्रतिपक्षी क्रोधादिकके दोषका चितवन कीये क्रोध आदिका अभाव होते तिनके निमित्ततें कर्मका आश्रव होय था, ताकी निवृत्ति होतें बड़ा संवर होय है। यह धर्म अविरतसम्यग्दृष्टि आदिकें जैसे क्रोधादिककी निवृत्ति होय, तैसें यथासंभव होय है । अर मुनिनिके प्रधानपणे हैं । अगें शिष्य कहै है, जो क्रोधआदिका न उपजना क्षमादिकका आलंबनतें होय है ऐसा कह्या, सो यह आत्मा क्षमादिककू कैसैं अवलंबन करै ? जाते क्रोधादिक न उपजै । ऐसें पूछे, कहै है, जो, जेसें लोहका पिंड तपाया हूवा अमितें तन्मय होय है, तैसें क्षमादिकतें तन्मय. होय जाय, तब क्रोधआदि न उपजै । यामैं जो आत्महितका वांछक है सो बारह अनुप्रेक्षाका बारवार चिंतवन करै ॥ ॥ अनित्याशरणसंसारकत्वाशुच्यास्रवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्म स्वाख्यातत्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः ॥७॥ याका अर्थ- अनित्य, अशरण, संसार, एकत्व, अन्यत्व, अशुचि, आस्रव, संवर, निर्जरा' लोक, बोधिदुर्लभ, धर्मस्वाख्यातत्व इन बारहनिका वारंवार चितवन करना, सो अनुप्रेक्षा है । तहां | उपात्त कहिये लगे हुए अर अनुपात्त कहिये बाह्य जे द्रव्य तिनके संयोगते वियोग होना, सो | For Private and Personal Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir GAYAPAGAPOORANASIOPORNFOPEONXCUSPORNgARANASPRExpAspiri ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६६९ ॥ अनित्यपणा है । तहां आत्मा रागादिरूप परिणामकरि कर्मनोकर्मभावकरि ग्रहे जे पुद्गलद्रव्य, ते तो उपात्त कहिये । अर जे परमाणुआदि बाह्यद्रव्य हैं, ते अनुपात्त हैं । तिन सर्वनिके द्रव्यस्वरूप | तौ नित्यपणा है । बहुरि पर्यायस्वरूपकरि संयोगवियोगरूप है । तातें अनित्यपणा है । तातें यह शरीर इंद्रियनिके विषयरूप उपभोग परिभोग द्रव्य हैं ते समुदायरूप भये जलके बुदेबुदेकीज्यों अनवस्थितस्वभाव हैं । गर्भकं आदि लेकरि जे अवस्थाके विशेष तिनविर्षे सदा संयोग वियोग | जिनमें पाईये हैं । इनविर्षे ज्ञानी जीव मोहके उदयके वशते नित्यपणा माने है। संसारविर्षे किछुभी ध्रुव नाहीं है। आत्माका ज्ञानदर्शनरूप उपयोगस्वभाव है, सोही ध्रुव है। ऐसे चितवन करना, सो अनित्यानुपेक्षा है। याप्रकार याके चितवन करनेवाले भव्यजीवकै शरीरादिकविर्षे प्रीतिका अभावतें जैसें भोगकरि छोड़े भोजन गंधमाला आदिक तिनकीज्यों वियोगकालविभी शोकआदि न उपजै है। या संसारविर्षे जन्म जरा मरण व्याधि मृत्यु आदि कष्ट आपदासहित भ्रमता जो यह | जीव ताके कोईभी शरण नाहीं है । जैसें मृगका बच्चाकू एकान्त उद्यानविर्षे भुंखा मांसका इच्छक | बलवान वघेराने पकड्या ताळू किछूभी शरण नाही; तैसें । बहुरि यह शरीर है ताकू नीकें पोषिये KANPATRIOPORTERPRISARKARNATRAINIORRORMARRIAGAPRA For Private and Personal Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥पान ६७० ॥ NAGARPAASARAISIPORRONCORRNAPOARIORAINSAARCHGANIN है तोऊ भोजन करतेताई सहाई है, कष्ट आये किछुभी सहाई नाही है । बहुरि बहुत यत्नकरि | संचय कीये जे धन तेभी भवांतरमें लार न जाय हैं। बहुरि जिनतें सुख दुःख वांटिकरि भोगिये ऐसे मित्र हैं तेभी मरणकालविर्षे रक्षा नाहीं करै हैं। बहुरि रोगकरि व्याप्त होय तब कुटुंबके भले होय तेभी प्रतिपाल नाहीं करि सके हैं। जो भलेप्रकार धर्मका आचरण कीया होय तो यह धर्म अविनाशी है सो संसारके कष्टरूपी समुद्रविर्षे तरणेका उपाय है। यह प्राणी कालकरि ग्रहण कीया होय तब इंद्रआदिकभी शरण न होय हैं। तातें कष्टविर्षे धर्मही शरण है, यहही धन है । कैसा है ? अविनाशी है । और किछुभी शरण नाही है । ऐसें चिंतवन करना सो अशरणानुप्रेक्षा | है । याकू ऐसे चिंतवनमें सदा अशरण हूं ऐसे संसारतें विरक्त होनेते संसारसंबंधी वस्तुनिविर्षे ममत्वका अभाव होय है । भगवान अरहंत सर्वज्ञप्रणीत मार्गविर्षेही यत्न होय है । कर्मके उदयके वश” आत्माकै भवांतरकी प्राप्ति सो संसार है । सो पहले पांच परिवर्तनरूप व्याख्यान कीयाही था । तिसविर्षे अनेक योनि कुलकोटि लाखनिके बहुत संकट पाईये हैं। ऐसे संसारविर्षे भ्रमण करता तो यह जीव कर्मरूप यंत्रका प्रेस्सा पिता होयकरि भाई होय है, तथा पुत्र होय है, तथा पिता होय है, माता होयकरि बहिन होय है, तथा स्त्री होय है, तथा पुत्री होय । For Private and Personal Use Only Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra **** www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७१ ॥ जा है, तथा स्वामी होय करि चाकर होय जाय है, दास होयकरि स्वामी होय जाय है । जैसें न अनेक स्वांग धरि नाचे है, तैसें अनेक पर्याय धरि भ्रम है । बहुरि बहुत कहा कहै ? आपही आपके पुत्र होय जाय है । इत्यादिक संसारका स्वभाव चितवन करना, सो संसारानुप्रेक्षा है । ऐसें याकूं चिंतन करते पुरुषके संसारके दुःखके भयतें उद्वेग होयकरि वैराग्यभाव होय है । तब संसारके नाश करनेकूं यत्न करें है । ऐसें संसारानुप्रेक्षा है । इस संसारभावना में ऐसा विशेष जाननां, आत्माकी च्यारि अवस्था हैं; संसार, असंसार, नोसंसार, तत्रितयव्यपेत ऐसें । तहां च्यारिगतिविषै अनेकयोनिमें भ्रमण करना, सो तौ संसार कहिये । बहुरि च्यारि गतितैं रहित होय फेरि न आवना मुक्त होना, सो असंसार है । तहां शिवपदविषै परमआनंद अमृतरूपविषें लीन है | बहुरि सयोगकेवली नोसंसार कहिये, जातें चतुर्गतिभ्रमणका तौ अभाव भया अर मुक्त भये नाहीं, प्रदेशनिका चलना पाईये है, तातें ईषत्संसार है, ताकूं नोसंसार कहिये । बहुरि अयोगकेवली चऊदमां गुणस्थानवालेकें तत्रितयव्यपेत है । जातैं चतुर्गतिका भ्रमण नाहीं अर मुक्त भये नाहीं, तातैं असंसारभी नाहीं अर प्रदेशनिका चलना नाहीं, तातैं नोसंसारमी नाहीं, तातें तीनहू अवस्था जुदीही अवस्था है, ताकूं तत्रितयव्यपेत ऐसा नाम कह्या । सो यह संसार अभव्यकी For Private and Personal Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ।। पान ६७२ ॥ SASARARIACOOPARAPATRAPARKHAPAGAPAGAPRApr अपेक्षा तथा भव्यसामान्यकी अपेक्षा तो अनादिनिधन है । बहुरि भव्यविशेषकी अपेक्षाकरि सादि सनिधन है। बहुरि नोसंसार है सो सादि निधन है । बहुरि असंसार सादि अनिधन है । बहुरि तत्रितयव्यपेत अयोगकेवली अंतर्मुहूर्तकाल है ॥ बहुरि पंचपरावर्तनरूप संसारका व्याख्यान तो पहले कीयाही है, ताका संक्षेप ऐसा है, जो, द्रव्यनिमित्त संसार तो च्यारिप्रकार है, कर्म नोकर्म वस्तु विषय, इनके आश्रयते च्यारि भेद होय हैं । बहुरि क्षेत्रनिमित्तके दोय प्रकार हैं, स्वक्षेत्र परक्षेत्र । तहां आत्मा लोकाकाशतुल्य असंख्यातप्रदेशी है, सो कर्मके वशतें संकोचविस्ताररूप हीनाधिक अवगाहनारूप परिणमै, सो स्वक्षेत्रसंसार है । बहुरि जन्मयोनिके भेदकरि लोकमें उपजै लोककू स्पर्शे सो परक्षेत्रसंसार है । बहुरि काल निश्चयव्यवहारकरि दोयप्रकार है। तहां निश्चयकाल करि वाया जो क्रियारूप तथा उत्पादव्ययध्रौव्यरूप परिणाम, सो तो निश्चयकाल निमित्तसंसार है । बहुरि अतीत अनागत वर्तमानरूप भ्रमण, सो व्यवहारकाल निमित्तसंसार है ॥ बहुरि भवनिमित्तके बत्तीस भेद हैं । तहां पृथ्वी अप् तेज वायु कायकके भव सूक्ष्म | बादर पर्याप्त अपर्याप्तककरि सोलह हैं। प्रत्येकवनस्पति पर्याप्त अपर्याप्तककरि दोय हैं । साधारण For Private and Personal Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७३ ॥ addreatsaratapatraniramssertairs वनस्पति सूक्ष्म बादर पर्याप्त अपर्याप्तकरि च्यारि हैं। बहुरि बेइन्द्रिय तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पर्याप्त अपर्याप्तकरि छह । बहुरि पंचेन्द्रिय संज्ञी असंज्ञी पर्याप्त अपर्याप्तककरि च्यारि ऐसै बत्तीस भये । । बहुरि भावनिमित्तक संसार दोयप्रकार है, स्वभाव परभाव । तहां मिथ्यादर्शनादिक अपने भाव | सो स्वभाव है । बहुरि ज्ञानावरणआदि कर्मका रस, सो परभाव है । ऐसा संक्षेप जानना ॥ जन्म जरा मरणकी आवृत्तिके महादुःखके भोगनेकू में एकही हों, मेरै कोई मेरा नाही, | तथा मेरै कोई पर नाही, में एकही जन्म हौं, एकही मरूं हों, मेरे कोई स्वजन नाही, तथा मेरे | कोई परिजन नाही, जो मेरा व्याधि जरा मरण आदिकू मेटै । बंधु मित्र हैं ते मेरे मरणपीछे मसाणताई जाय हैं। आगे जाय नाहीं। मेरै धर्मही सहाय है, सो सदा अविनाशी है । ऐसें | चिंतवन करना सो एकत्वानुप्रेक्षा है ॥ ऐसें याकू भावनेवाला पुरुषकै स्वजनके विषे तो राग | नाहीं उपजे है। परजनके वि द्वेष नाहीं उपजै है । तब निःसंगताकू प्राप्त भया मोक्षहीके अर्थि यत्न करै है ॥ शरीरआदिका अन्यपणाका चिंतवन, सो अन्यत्वानुप्रेक्षा है। सोही कहिये हैं। बंधक | अपेक्षा शरीर आत्माकै एकपणां है । तोऊ उपलक्षणके भेदतें भेद है। तातें में शरीतें अन्य हों। LADEveedeeaaseevikaakaas For Private and Personal Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७४ ॥ शरीर अन्य है। बहुरि शरीर तौं इन्द्रियगोचर है, मूर्तिक कहै । मैं अतीन्द्रिय हौं, अमूर्तिक हों। बहुरि शरीर तौ अज्ञानी जड़ है। में ज्ञानरूप चेतन हौं। बहुरि शरीर तौ अनित्य है । मैं नित्य हौं । बहुरि शरीर तो आदि अंतसहित है। मैं अनादि अनंत हों। मेरे शरीर तौ या संसारमें भ्रमते लाख निवीते अतीत भये । मैं अनादित था सोही हौं । शरीरनितें न्याराही हौं । ऐसें शरीरतेंही मेरै अन्यपणा है, तो बाह्यपरिग्रहनिकी कहा कथा ? ऐसें चितवन करते या आत्माके मनविर्षे समाधान होय है । शरीरआदिविर्षे वांछा नाही उपजै है । ताते यथार्थज्ञानभावनापूर्वक वैराग्य वध संतें अंतरहित जो मोक्षका सुख , ताकी प्राप्ति होय है । ऐसें अन्यत्वानुप्रेक्षा है ॥ बहुरि यह शरीर है सो अत्यंत अशुचि दुर्गंध शुक्रशोणितकी योनि है, अशुचिहीकरि वध्या है, विष्ठाका स्थानकीज्यों अपवित्र है, उपरितें चाममात्रकरि आच्छादित है-ढक्या है, अतिदुर्गंध रसकरि झुरते जे नीझर तिनका बिल है, याके आश्रय. अन्यवस्तु होय ताकुंभी अंगारेकीज्यों शीघ्रही तत्काल आपसारिखा अपवित्र करै है, स्नानसुगंधका लेपन धूपका वास सुगंधमाला आदिकरिभी याका अशुचिपणा दूरि न होय है । बहुरि याकू सम्यग्दर्शनआदिकरि भाईयै तौ जीवके अत्यंत शुद्धता प्रगट करै है। ऐसे याका यथार्थस्वरूपका विचारना सो अशुचित्वानुप्रेक्षा है। For Private and Personal Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७५ ॥ याकू ऐसे विचारता पुरुषकै शरीरतें वैराग्य उपजै है। तब वैरागी हूवा संता संसारसमुद्र तिरिवेकू चित्त समाधानरूप करै है ॥ याका विस्तार ऐसा, जो, अशुचिपणा दोय प्रकार है, लौकिक अलौकिक । तहां आत्मा कर्ममलकलंककू धोयकरि अपने शुद्धस्वरूपविर्षे तिष्ठे सो तो अलौकिकशुचिपणा है। या साधन सम्यग्दर्शनआदिक हैं। अथवा ए जिनमें पाईये ऐसे महामनि हैं। अर तिन मुनिनिकरि आश्रित जे निर्वाणक्षेत्र आदिक तीर्थ हैं ते ए शुद्धि आत्माकी प्राप्तिके उपाय हैं । तातें तिनकीभी नामशुद्धि कहिये । बहुरि लौकिक शुचिपणा लोक आठपकार मानें हैं। काल अमि पवन भस्म मृत्तिका गोमय जल जान । जातें इनके निमित्तते ग्लानि मिटै है। सो ए आठहि प्रकार | या शरीरकू पवित्र शुचि करनेकू समर्थ नाहीं। जातें यह शरीर अत्यंत अशुचि है, याकी उत्पत्ति जहां होय सोभी अशुचि, यह उपज्या सोभी अशुचि । देखो! कवलाहार मुखमें लेतेही श्लेष्मका ठिकाणा पायकरि तो तत्काल श्लेष्मते मिलि द्रव है। तापी, पित्तके ठिकाणे जाय पचै तब अशुचिही होय | है। पीछे पचिकरि वातके ठिकाणे जाय वातकरि भेदरूप कीया हुवा खलरसभाव परिणवै है । इन सर्वनिका भांजन भिष्ठाका ठिकाणाकीज्यौं है । खलभाव तौ मलमूत्रआदि विकाररूप होय है । अर | रसभाव रुधिर मांस मेद मजा शुक्ररूप होय है । -याका पवित्र करनेका उपाय किछुभी नाहीं है। For Private and Personal Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७६ ॥ आश्रव संवर निर्जरा पहले कहेही थे। ते इहांभी कहै हैं। सो इनतें उपजै गुण तिनके दोष चितवनके अर्थि कहै हैं। सोही कहिये है । ए आश्रव हैं ते इसलोक अर परलोकविर्षे नाश अर दुर्गतिके कारण हैं । महानदीके प्रवाहकी वेगकीज्यों महातीखण हैं । ते इन्द्रिय कषाय अव्रत आदिक हैं। तहां प्रथम तौ इन्द्रिय स्पर्शन आदिक हैं । ते जीवनिकू कष्टरूप समुद्रमें पटके हैं। देखो ! स्पर्शन इन्द्रियके वशीभूत भया वनका हस्ती बहुत बलवान है, तौऊ मदकरि आंघा कपटकी हथिणीसं सांचीके भ्रमते खंधकमें आय पडै! तब मनुष्यके वाशि होय बंधन वहन अंकुशका घात आदि तीव्रदःखकू सहै है। अपने यूथमें स्वच्छंद विहारकं अपने वनवासकं सदा यादि । करता खेदकुं प्राप्त होय है ।। बहुरि जिह्वा इन्द्रियके वशीभूत हूवा कामला मूये हस्तीके शरीरके | उपरि तिष्ठै था, सो नदीके प्रवाहमें हस्ती चल्या तब काकभी चल्या समुद्र में जाय पड्या! तहां | उडिकरि निकलनेकू समर्थ न भया, तहांही कष्टकरि मूवा! तैसेंही मांसके रसके लोभी जालमें पडि मरै है ॥ बहुरि घाणइन्द्रियके वशीभूत सर्प औषधिकी सुगंधतें कष्टके स्थानक जाय पडे है । तथा भौरा कमलमें दबि मरै है ॥ बहुरि नेत्रइन्द्रियनिके वशीभूत हूवा पतंग जीव दीपगकी लोय उपरि या पडि मरे है । बहुरि श्रोत्रइन्द्रियके वशीभूत हूवा हरिण वधिकके गानकी ध्वनि सुनिकरि खाना aaAksatsaahatpatraneatus For Private and Personal Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। नवम अध्याय ॥ पान ६७७ ॥ पीवना विचारना भूलि जाय व्याधपास आवै, तब पकड़े, कष्टके समुद्रमें डारि प्राण ले । तैसें अन्यभी प्राणी इन इन्द्रियनिके वशीभूत भये या लोकमें अनेक दुःख अर परलोकमें दुर्गति पावै हैं ।। बहुरि तैसेही कषाय आदिभी इस लोकविर्षे वध बंधन महान क्लेश उपजावै है। परलोकविर्षे अनेक दुःखनिकरि प्रज्वलित जे नानागति तिनविर्षे भ्रमण करावै है । ऐसें श्रावकके दोष | चितवन करना, सो आश्रवानुप्रेक्षा है। ऐसें चितवतै पुरुषके क्षमादिकवि कल्याणरूपपणाकी | | बुद्धि दूरि न होय है ।। जे आश्रवके दोष कहे ते काछिवाकीज्यों संवररूप कीया है आत्मा | | जाने ताकै नाही होय हैं। जैसें समुद्रविर्षे नावका दोष मूदते सतें वांछित देशकू निरुपद्रवतें | | पहुंचै अर जो छिद्र न मूदिये तो नाव जलतें भरि जाय तब नावमें तिष्ठते पुरुषनिका विनाश | होय, तैसें कर्मका आवनेका द्वारका संवर करते सत कल्याणरूप जो मोक्ष ताका प्रतिबंधक जो कर्म सो नाहीं आवै है । ऐसें संवरके गुणनिका चिंतवना, सो संवरानुप्रेक्षा है। ऐसें याके | चितवन करनेवालेकै संवरवि नित्य उद्यम प्रवर्ते है । तातें मोक्षपदकी प्राप्ति होय है । निर्जरा वेदनाका विपाक है ऐसें कहा था, सो दोयप्रकार है, अबुद्धिपूर्वा कुशलमूला । | तहां नरकआदिके विर्षे जो कर्मका फलका विपाकतें निरंतर स्वयमेव उपजै है, सो तौ अबुद्धिः For Private and Personal Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७८॥ 44044saksadetweertoberts | पूर्वक है। सो तौ अकुशलमूला कहिये । जाते याकरि किछु कल्याण नाहीं। बहुरि परीषहके | जीतते होय, सो कुशलमूला कहिये । याकी दोय रीति हैं, एक तो आगामी शुभकर्मका बंध करै | है, बहुरि दूजी केवल निर्जराही है, आगामी बंध नाहीं करे है । इहां ऐसा जानना, जो, किछु रागके आशयतें होय तहां तौ शुभकर्म बंधे है अर जहां रागका आशय न होय केवल शुद्धो. | पयोगही होय तथा बंधका अभाव है। जहांजहां रागका आशय हीन तथा अधिक होय तहां | तैसा जानना । ऐसा निर्जराके गुणदोषका चिंतवना, सो निर्जरानुप्रेक्षा है। ऐसे याके चिंतवनयुक्त पुरुषकै कर्मकी निर्जरा करने के अर्थि प्रवृत्ति होय है ॥ लोकके संस्थान आदिकी विधि पहले कही थी, सर्वतरफ अनंत जो आकाश ताके बहु. मध्यदेशबीचिही बीचि तिष्ठता जो लोक ताका संस्थान आदि स्वभावका चितवन करना, सो लोकानुप्रेक्षा है। ऐसें याकू चिंतवनेतें पुरुषनिकै यथार्थ लोकके जाननेते ज्ञान संशयादिकरहित उज्वल होय है ।। सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र आदि जो अपना स्वभाव ताकी लब्धि ताकी अप्राप्ति सो बोधिदुर्लानुपेक्षा है। तहां एकनिगोदियाके शरीरविर्षे जीव सिद्धराशि” अनंतगुणे हैं । तिन शरीरनितें सर्वलोक अंतरहित भया है। यह सर्वज्ञके आगमकरि प्रमाण है । यातें बेइन्द्रियआदि जीव ఆకుల retirednessertaineerine For Private and Personal Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir GAFONPROGRESPROGATIOPORATIOPOpaparATIOPRACTREASON ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६७९॥ निपट थाडे हैं। तातें तसपर्याय जैसे वालूरेतके समुद्रविर्षे हीरेकी कणी सूक्ष्म गिरि पडे ताका फेरि पावना दुर्लभ होय तैसें दुर्लभ है । तहांभी विकलत्रय बहुत हैं । पंचेन्द्रिय थोरे हैं । सो पंचेन्द्रियका पावना ऐसा दुर्लभ है जैसे गुणनिविषे कृतज्ञता कहिये कीये उपकारका न भूलना सो दुर्लभ होय तैसें है। तहांभी तिर्यंच पशु मृग पक्षी सरीसृप आदि बहुत हैं, मनुष्य अल्प हैं । सो मनुष्यपर्यायका | पावना ऐसा दुर्लभ है, जैसे चौडे पडी रत्नकी राशिका पावना दुर्लभ होय तैसें है। तिस मनुष्यपर्यायकू गये फेरि ताका पावना ऐसा दुर्लभ है; जैसे कोई वृक्ष वलि गया ताकी भस्मी होय गई तिनके | | पुद्गलपरमाणु फेरि तिसही वृक्षपणाके भावकू प्राप्त होय ए अतिदुर्लभ जानूं ॥ बहुरि जो फेरि मनुष्यपणाभी पावै तौ भला देश जामें हिताहितका विचारसहित प्राणी | | वसते होय ऐसा पावना दुर्लभ है । जाते पशुसमान मनुष्यनिका देश बहुत है, भला देश थोरा | | है । बहुरि वहांभी भला कुल पावना दुर्लभ है । जाते पापकर्मकरि सहित कुल बहुत हैं । भले || है। कुल थोरे हैं । बहुरि तहांभी बडी आयु पावना दुर्लभ हैं। तहांभी इन्द्रिय भले पावना दुर्लभ || all है। तहांभी बल पराक्रम पावना दुर्लभ है। तहांभी भला रूप शरीर नीरोग पावना दुर्लभ || | है। बहुरि जो ए सर्वही पावै अरु धर्मका लाभ न होय तो सर्व पावना निरर्थक है । जैसें मुख AMPARKHAPARIHARATPAKFA-AROPATASAMPARKHAPAGARPAN For Private and Personal Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। नवम अध्याय ।। पान ६८० ॥ सुंदर पावै अर नेत्रकरि अंध होय सो मुखकी सुंदरता वृथा है । बहुरि ऐसा दुर्लभ धर्मभी पायकरि जो विषयसुखनिविषै आसक्त होना होय, सो जैसैं भस्म के अर्थ चंदनकूं वालि दीजिये तैसें निष्फल गमावना है । बहुरि जो विषयतें विरक्त होय तिस पुरुषकै तपकी भावना धर्मकी प्रभावना सुखतें मरणा करनेरूप समाधि सो होना दुर्लभ है । बहुरि तिसकुंभी होते जो स्वभावकी प्राप्तिरूप बोधि ताका लाभ होय तौ फलवान् है । ऐसें चिंतवना सो बोधिदुर्लभानुप्रेक्षा है । ऐसें याके चितवन करते पुरुषकै बोधिकं पायकरि कदाचितभी प्रमाद नाहीं होय है ॥ जिनेन्द्रका उपदेशया आदि अहिंसालक्षण है, सत्यकूं अधिकारकरि प्रवर्ते हैं, विनय जाका मूल है, क्षमाका जामें बल है, ब्रह्मचर्य जाकरि रक्षा है, उपशम कहिये कषायका अभाव जामें प्रधान है, नियति कहिये नियम त्याग निवृत्ति जाका स्वरूप है, निर्बंथपणाका जामें आलंबन है ऐसा जिनभगवान्करि धर्मस्वाख्यातत्व भलेप्रकार व्याख्यान कीया है । याके अलाभतें यह जीव अनादि संसारविषै भ्रमण करें है । पापकर्मके उदयतें उपज्यो जो दुःख ताहि भोगता संता अ है । बहुरिया धर्म के पाये अनेकप्रकार इन्द्रादिकपदकी प्राप्तिपूर्वक मोक्षकी प्राप्ति नियमकरि होये है | ऐसा चिंतन करना सो धर्मस्वाख्यातत्वानुप्रेक्षा है । ऐसें याकूं चिंतवते पुरुषके धर्मविषै For Private and Personal Use Only Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra SPAR eratzerat www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || नवम अध्याय ॥ पान ६८९ ॥ अनुरागतैं सदा उद्यम होय है । याका व्याख्यान ऐसा भी है । जो जीवके धर्म गुणस्थान जीवस्थान मार्गणास्थान चौदह चौदह कहै हैं, सो धर्मस्वाख्यातत्व कहिये भलेप्रकार आख्यातपणा है । तिनका चितवन करै । सो गुणस्थानके नाम तो पहले कहेही थे । बहुरि जीवसमास चौदहमी पूर्वै कहे थे । बहुरि मार्गणास्थान गति, इन्द्रिय, काय, योग, वेद, कषाय, ज्ञान, संयम, दर्शन, लेश्या, भव्य, सम्यक्त्व, संज्ञी, आहारक ए चौदह हैं, तेभी पूर्वै कहे थे । तिनिपरि गुणस्थान जीवस्थान आगममें कहे हैं, तैसें लगावणे । तिनका स्वरूप चितवन करते जीवके धर्मनिकी प्रवृत्ति नी, जाणी जाय है । तातें यथार्थज्ञान होय है । निश्चयव्यवहाररूप धर्मका स्वरूप जानिये है ऐसें जानना । ऐसें अनित्यत्व आदि अनुप्रेक्षा के निकट उत्तमक्षमादिधर्मके धारणतैं महान संवर होय है । बहुरि धर्म के अरु परिषहनिकै मध्य अनुप्रेक्षा करनेतैं ऐसा जनाया हैं, जो यह अनुप्रेक्षाचिंतवन करनेवाला पुरुष धर्मनिकूं तो पाले है रक्षा करे है अर परीषहनिकूं जीतने का उत्साह करे है || आगे पूछे हैं, ते परीषद कौन हैं बहुरि तिनकूं कौनअर्थि सहिए है ? ऐसें पूछें सूत्र कहे हैं॥ मार्गाच्यवननिर्जरार्थं परिषोढव्याः परीषहाः ॥ ८ ॥ याका अर्थ - मार्ग कहिये संवर तातें न छूटनेके अर्थि तथा कर्मकी निर्जराके अर्थ परि For Private and Personal Use Only reperto Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८२ ॥ SAPNAASPARSAFARRIAGIPANAGAPrakapRASAPANASOPR षह सहने । इहां संवरका प्रकरण है, तातें तिसका विशेषण मार्ग कीया है। मार्ग संवर है, तातें च्युत न होनेके अर्थि बहुरि कर्मनिर्जराके अर्थि परीषह सहने कहै हैं । कष्ट आये मार्गत चिगै नाही, ताकी परीषह सहना साधन है । क्षुधा तृष्णा आदि बडे बडे कष्ट सहै तब भगवानका भाष्या | मार्गरौं न छूटते सतें तैसें ते तिस मार्ग प्रवर्तते कर्मका आवनेका द्वार जो आश्रय ताका संवर करते | संते आप उद्यमकरि पचाया जो कर्मका फल ता• भोगवते संते अनुक्रम निर्जरे है कर्म जिनके ते महामुनि मोक्ष... प्राप्त होय हैं। आगें परीषहनिमित्त संज्ञासूत्र कहै हैं- . ॥क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीच-निषद्याशय्याक्रोशवध याचनालाभरोगतणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानादर्शनानि ॥ ९॥ ___याका अर्थ-क्षुधा, तृषा, शीत, उष्ण, दंशमशक, नाग्न्य, अरति, स्त्री, चर्या, निषद्या, शय्या, | आक्रोश, वध, याचना, अलाभ, रोग, तृणस्पर्श, मल, सत्कारपुरस्कार, प्रज्ञा, अज्ञान, अदर्शन ए| बाईस परीषह हैं । ए क्षुधाआदिक हैं ते वेदना पीडाका विशेष हैं ते बाईस हैं इनका सहना मोक्षके अर्थिनळू करना । सो कैसे सोही कहै हैं । ऐसें महामुनिकें क्षुधाका जीतना कहिये । कैसे हैं ? | प्रथम तो भिक्षावृत्तिकरि परके घर आहार ले हैं, तातें तो भिक्षु ऐसा नाम है जिनका। बहुरि निर्दोष SARIPARIKSHOPRAKAFOPANSARAPARASHAROPANASOPAAPPA NEPAL For Private and Personal Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८३ ॥ आहार हेरे हैं, दोषसहित जैसेंतैसें नाहीं ले है । बहुरि निर्दोषआहारका अलाभ होय तथा अंतराया. || दिकके कारणते थोरा मिले तो नाही मिटै है क्षुधाकी वेदना जिनकी । बहुरि अकाल अर अयोग्य क्षेत्रविर्षे आहार लेनेकी वांछा जिनकै नाहीं है। ऐसा नाही, जो, क्षुधा उपजै तिसही काल आहारकू | दौडै तथा अयोग्यक्षेत्रमेंभी ले ले ऐसें नाहीं करै है । बहुरि आवश्यकक्रियाकू किंचिन्मात्रभी घटावै । | नाहीं। क्षुधाके निमित्त चित्त न लागै तब सामायिकआदि क्रिया जैसेंतेसैं करै ऐसे नाही है। बहुरि स्वाध्याय अर ध्यानकी भावनावि तत्पर रहे हैं। बहुरि बहुतवार आप चलाय करै । तथा | प्रायश्चित्तआदिके निमित्तते करै ऐसें अनशन अवमौदर्य नीरसाहार तप तिनिकरि युक्त है । बहुरि । इन तपनिके निमित्ततें क्षुधा तृषाकी ऐसी दाह उपजै है, जैसे ताते भांडमें पड्या जो जलका बिंदू | | सो तत्काल सूकि जाय तैसें आहार पाणी ले सो तत्काल सूकि जाय है । बहुरि उठी है क्षुधावेदना ! | जिनकै तौऊ भिक्षाका अलाभ होय तौ ताकू लाभतेंभी अधिक मानें है, जो, हमारे यहभी अनश-: नतप भया सो बडा आनंद भया ऐसैं माने है। क्षुधाका चितवन नाहीं है । धन्य है वे मुनि, | जिनके ऐसे उज्वलपरिणाम हैं। ऐसे मुनिक क्षुधा जतिना सत्यार्थ है ॥ १॥ बहुरि ऐसे मुनिराजकै तृषाका परीषह जतिना होय है, जो जलविर्षे स्नान अवगाहन छिड. For Private and Personal Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८४ ॥ paproxenoNOPRIETPROINNARASRANASPORAasan कनेके त्यागी हैं । बहुरि पक्षीकीज्यों अनियत है बैठना बसना जिनकै । बहुरि पवनकरि वनके बसनेकरि रुक्ष सचिक्कण प्रकृतिविरुद्ध आहारके निमित्तकरि ग्रीष्मके आतापकरि पित्तज्वर अनशन| आदि तपकरि इनकारणनिकरि उपजी जो शरीर इन्द्रियनिविर्षे दाह पीडा तौऊ जल पीवनेकी इच्छा| प्रति नाही आदया है, ताका प्रतीकार इलाज ज्यां । तृषारूपी अमिकी ज्वालाकू धैर्यरूपी नवा | घडाविर्षे भन्या जो शीतल सुगंध समाधिरूपी जल ताकरि शमन करै है बुझावै है । ऐसें मुनिराजनिकै तृषाका सहना सराहिये है ॥ २॥ शीतके कारण निकट होते तिसका इलाजकी वांछारहित संयम पालना, सो शीतसहन है । | कैसे हैं मुनि ? छोड्या है वस्रआदि वोढना पहरना ज्यां । बहुरि पंखीकीज्यौं नाहीं निश्चय कीया | है वसनेका घर ज्यां । वृक्षके मूल तथा चौडे मार्गमें शिलातल आदिवि पालाका पडना शीतल पवनका चलना आदि होते तिसका इलाजकी प्राप्ति नाहीं चाहे हैं। पहले गृहस्थपनेमें शीतके उपचारके कारण भोगे थे तिनकू यादि नाहीं करै हैं । ज्ञानभावनारूपी जो गर्भागार कहिये वीचका शाल बरोबरादिक ताविर्षे वसते तिष्ठै हैं । तिनके शीतवेदनाका सहना सराहिये ॥३॥ दाहके इलाजकी वांछारहित चारित्र पालना उष्णसहन है । कैसे हैं मुनि ? नाहीं है पवन For Private and Personal Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८५ ॥ ACAPRICORasiaPORNGAPRINCIPEACORPRISMCAPARINCIPES जहां, बहुरि नाही है जल जहां, बहुरि सूर्यके किरणनिकरि पड़े हैं पान जिनके ऐसें छायारहित भये हैं वृक्ष जहां, ऐसी जो वनी ताके मध्य अपनी इच्छाकरि जहांतहां तिष्ठे हैं। बहुरि अनशन आदि तप तेही. भये शरीरके अभ्यंतरकारण तिनकरि उपज्या है दाह जिनकै, बहुरि दावानलकी कठोर ताती पवन ताकरि उपज्या है तलमें तथा तालुवामें शोष जिनकै, तिसका इलाजके कारण पहले घणेही भोगे थे तिनकू यादि नाहीं करते प्राणीनिकी पीडाके परिहारविर्षे लगाया है चित्त जिनूनें, तिनकै चारित्र है लक्षण जाका ऐसा उष्णका सहना कहिये है ॥ ४॥ ... देशमशकादिककी बाधातें तिनका इलाज करना, संयमतें परिणाम चिग नाही, सो दंशमशकसहन है । इहां दंशमशकका ग्रहण उपलक्षणस्वरूप है । जैसे काहू, कह्या कागते घृतकी । रक्षा करै । तहां तिस घृतके बिगाडनेवालेनितें सर्वहीतें रक्षा करावै है, ऐसा जानना । एक काकाहीका अर्थ न समझना। तैसें इहां दंशमशकके ग्रहणते माक्षी कोकिल सूवा वालू कीडी पीपल्या उटकण जूं कीडी कीडा वीछू आदिभी ग्रहण करने । इनकी करी बाधा ताकू सहै हैं। तिनकी बाधाकरि मन वचन कायविर्षे विकार न ल्यावै हैं। मोक्षकी प्राप्तिका जो संकल्प तिसमात्रही है शरीरनपरि आवरण जिनकै ऐसे मुनि तिस दंशमशककी वेदना सहे हैं । तिनके दंशमशककी परीषहसहन समाधान For Private and Personal Use Only Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८६ ॥ ర క రకుల SAGARNAGASPASSPARRORRIAGARRANGOPnorgaon कहिये ॥ याका ऐसा विशेष, जो, देशमशक आदि जीव वाधा करै, ताके विद्या मंत्र औषधि होय हैं, सो मुनिनिके तिसकी वांछा नाहीं हो है। जो मरण होय तौभी स्वरूपहीमें लीन होय हैं। इहां दृष्टांत ऐसा, जो, जैसे बलवान हस्ती शबुकी सेनाका संहारप्रति उद्यमी होय तब मदकरि अंधा हूवा संता शत्रुके प्रेरे जे अनेकशस्त्र तिनके घातकरिभी उलटा न मुडै निर्विन जीतिकाही ग्रहण करै। तैसें कर्मकी सेनाळू जीतनेकू उद्यमी भये मुनि ते ऐसे परीषहते उलटे न मु. हैं। स्वरूपसाधनतें परिणाम न चिगै हैं ॥५॥ ____जातरूप धरनेकू नाग्न्य कहिये । ऐसा कलंकरहित नमपणा धारे हैं, जो अन्यकरि धाऱ्या न जाय। बहुरि नाम रहा कोईही न चाहै है । कैसा है नमपणा? काहूपै किछु याचन परिग्रहकी रक्षा जीवनिकी हिंसा आदि दोषनिकरि रहित है । बहुरि निग्रंथपणारौं मोक्षकी प्राप्तिका अद्वैतसाधन है। || यामें किछु बाधा नाहीं है । ऐसें नमपणाकू धारते मुनिनिकै स्त्रीनिरूपकू देखिकरि मनविर्षे किछुभी || विकार नाही उपजै है । जातें ताकू अत्यंत अशुचि दुगंध निंद्यरूप विचार है । एते दिन ब्रह्मचर्यकी भावना करें हैं । तामैं किंचित्भी दूषण न लगावै हैं। अखंड ब्रह्मचर्य पाले हैं। ऐसें अचेलव्रतधारणकू नाग्न्यपरीषहका सहन कहिये ॥ ftertainerspeeches For Private and Personal Use Only Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय || पान ६८७ ॥ याका विशेष ऐसा, जो, अन्यमती केई मनके विकार मेटने कूं असमर्थ हैं । तिस विकारपूर्वक बाह्य के विकार छिपावनेकूं कोपीन वस्त्र आदिकरि गुह्यप्रदेश ढाकै हैं, तिनके कर्मका संवर न होय है ॥ ६ ॥ संयमी मुनि इन्द्रियनि विषय के संबंधविषै उत्साहरहित हैं । गीत नृत्य वादित्र आदिरहित जे शून्य ठिकाणे गुफा देवमंदिर वृक्षनिके कोटर शिलाआदिविषै स्वाध्यायध्यानकी भावनाविषैही मन लगा हैं । बहुरि देखे सुने भोगये जे रतिके कारण तिनका यादि करणा तिनकी कथा सुनना ऐसे काम बाण तिन करि नाहीं भेदकूं प्राप्त भया है हृदय जिनका, प्राणीनिर्विषै सदा दयासहित वर्तें हैं, ऐसे मुनिकैं अरतिपरीषहका जीतना कहिये । क्षुधाआदिकी बाधा, संयम की रक्षा, इन्द्रि यनिका प्रबलपणा, व्रतका पालनेका भारिकरि गौरवपणा, सर्वकाल प्रमादरहित रहना, देशकी भाषा सिवाय अन्यदेशकी भाषाका न जानना, विषम प्रतिकूल चंचलप्राणी जामें पाईये ऐसा दुर्गम भयानक मार्गविषै विहार करना इत्यादि अरति उपजने के कारण हैं । सो तिनकेविषै धैर्य के बलतें अरति जिनके नाहीं उपजै है, विषयकूं विषके मिले आहारतुल्य जाणें हैं, तिनकै अरतिपरीषहका जीतना है । एक संयमही में जिनके रति है । इहां कोई कहै, जो, ए सर्वही परिषह अर्तिके कारण हैं, तातें अरतिका न्यारा ग्रहण अनर्थक है । ताका समाधान, जो, क्षुधाआदिकी वेदना विनाभी For Private and Personal Use Only erhapssertsbreet Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SNASPARATOPROSAGApridgPARTICIPROSAROSPIRINGAPOREarn ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८८ ॥ .. मोहके उदयतें चित्त व्याकुल होय है, संयमके विर्षे अरति उपजि आवै है, तातें जुदा गिणिये ॥७॥ सुन्दरस्त्रीका रूपके दर्शन स्पर्शन आदिका अभाव स्त्रीपरीषहका जीतना है। तहा एकांत बाग उद्यान आदिविर्षे धन यौवन मद विभ्रम मदिरापानकरि प्रमत्त जे स्त्री आय बाधा करै तौऊ काछिवेकीज्यों संवररूप संकोच्या है इन्द्रियमनका विकार जिननें, बहुरि ललित मंदहास्य कोमल मीठे कामचेष्टाके वचन विलाससहित देखना हसना मंदकरि मंथर गमन करना तेही भये कामके | बाण तिनका व्यापार विफल करनेवाला है चारित्र जिनकै ऐसे मुनिकै स्त्रीवाधाका सहना जानना | । इहां विशेष जो, अन्यमतीनिकरि कल्पे जे ब्रह्मा आदि देवता ते तिलोत्तमा अप्सरा आदिका | रूप देखनेकरि विकारी भये स्त्रीपरीपहरूप पंकतें आपकू काढिवेकू असमर्थ भये अरु ए महामुनि आर्तरौद्रध्यानका फल संसारसमुद्रके कष्टमें गिरनेवाला निश्चयकरि अपने स्वरूपके ध्यान करते ऐसी परीषहतें न चिगै ते धन्य हैं ॥ ८॥ गमन करनेवि दोष न लगावै सो चर्यापषिह है। कैसे हैं मुनि? घणे कालतें धस्सा है | अभ्यासरूप कीया है गुरुनिके कुलविर्षे ब्रह्मचर्य जिनि, बहुरि जान्या है बंध मोक्ष पदार्थनिका या यथार्थस्वरूप जिनि, बहुरि संयमके आयतन जे तीर्थंकर बड़े मुनि तथा तिनकरि पवित्र भये ऐसे crashereraberdometOMODAproadporanabita For Private and Personal Use Only Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Catopreritupatopatsetopertsperitocreats ॥ सर्वार्थसिद्धिवनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६८९ ॥ . निर्वाणक्षेत्र आदि देश तिनकी भक्तिके अर्थि कीया है देशांतरगमन जिनि, बहुरि गुरुनिके आज्ञाकारी हैं, बहुरि पवनज्यों काहूंसों संग न करै हैं-निर्लेप हैं, बहुरि बहुतवार कीया जो अनशन अवमोदर्य वृत्तिपरिसंख्यान रसपरित्याग आदि तप ताकी बाधा ताकरि क्षीण भया है काय जिनका, बहुरि देशकालके प्रमाण मार्गविर्षे गमन ऐसे करें हैं, जाते संयम विराध्या न जाय, बहुरि त्यागे हैं पगनिके जोड़ी आदि आवरण जिनके, कठोर कांकरकी भूमि तथा कंटक आदिकरि वीधे गये जे पाद तिनका भया है खेद जिनके, तौऊ पूर्व गृहस्थपणोमें पालकी घोडे रथ आदि चढते थे । तिनकू यादि नाहीं करै हैं, बहुरि कालकी काल आवश्यकक्रियाकी हानिकू न करें हैं ऐसे मुनिके चर्यापरीषहका सहन कहिये ॥ इहां विशेष जो, अनेकदेशनिविर्षे गमन करै हैं तिन देशनिकी भाषा तथा क्रिया व्यवहारकू जानते संते छोटे गाममें तो एकरात्रि बसें हैं, बडे नगरमें पंचरात्रि बसें हैं, इह उत्कृष्ट बसना जानूं ॥९॥ आप संकल्पमें कीया जो आसन तिसते चले नाही, सो निषद्यापरीषहका जीतना है । तहा स्मशान सूनां ठिकाणा पर्वतकी गुफा वृक्षनिके तले वेलिनका मंडप इत्यादिक जिनमें पूर्व हा अभ्यास न कीया कदे बैठे नाहीं ऐसे स्थानक तिष्ठे हैं । बहुरि सूर्यका प्रकाश तथा अपनी इंद्रियका CADsexderivatisaxsaturiaasaberdasti For Private and Personal Use Only Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९० ॥ ज्ञान ताकरि परीक्षारूप कीया प्रदेश क्षेत्र ताविर्षे करी है नियमकी क्रिया ज्यां, कालका नियमकरि आसन मांडि बैठे हैं। तहां सिंह वघेरा आदिका भयानक शब्द सुननेकरि नाहीं कीया है भय ज्यां, देव मनुष्य पशु अचेतनपदार्थनिकरि कीया जो चारिप्रकार उपसर्ग तिनकरि नाहीं तज्या है मोक्षमार्गका साधन ज्यां, वीरासन उत्कुटिकासन इत्यादि जे कठिन आसन तिनकरि अविचलित है काय जिनका, ऐसें आसनकी बाधाका सहना, सो निषद्यापरिषह है ॥ याका विशेष जो, आसनका नियम करि बैठे तब उपसर्ग आवै तौ तिसका मेटनेका उपाय विद्या मंत्र आप जाने हैं-मेटनेकू समर्थ है, तोऊ ताका उपाय न करै हैं । बहुरि पूर्व कोमल गद्दीआदि बिछाय बैठे थे ताकू यादि न करे हैं। प्राणीनिकी रक्षाका अभिप्राय है तथा अपने स्वरूपके ध्यानमें लगि रहे हैं । तातें परीषहकी वेदना नाहीं है ॥ १०॥ . आगमकथित शयनतें न चिगै सो शयनपरिषहका सहन है। तहां वे मुनि ध्यानका गमनका खेदकरि मुहूर्तमात्र निद्रा ले हैं । सो कठोर नीची ऊंची बहुत कांकरी ठीकरिनिकरि भरी भूमिवि तथा सकडी जहां शरीर स्वच्छंद पसरै नाहीं ऐसी भूमिवि तथा जहां अतिशीतता | अतिउष्णता होय ऐसी भूमिप्रदेशविणे सोहै हैं। एकपार्श्व कीये तथा सूधे सोवै । सोवै सो For Private and Personal Use Only Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९१ ॥ akhabretatraortabeerverteertops प्राणीकू बाधा होनेकी शंकाकरि जैसेंके तैसें सूते रहै । अंग• चलाचल न करै कलोट न ले । जैसे काठ पड्या होय तैसें पडे रहै । तथा जैसे मृतक पड्या होय तैसें निश्चल रहै । ज्ञानभावनाविर्षे लगाया है चित्त ज्यां, व्यंतरआदिके उपसर्ग होतेंभी नहीं चलाया है शरीर ज्यां, जेते काल | नियम कीया तेते काल जेती बाधा आवै तेती सहै हैं, सो शय्यापरिषहका सहन है ॥ याका विशेष जो, भयानक प्रदेशविर्षे शयन करे, तहां ऐसा विचार न उपजै, जो, यह | प्रदेश नाहर वघेरा चीता आदि दुष्टप्राणीनिका निवास है, इहांते शीघ्र निकलना भला है, रात्रि बहुत बडी है, कदि पूरी होयगी ऐसे विषाद न करै हैं । सुखकी प्राप्ति नाही वांछ है । पहले | कोमलशय्यापरि सोवते थे ताकू यादि न करे हैं ॥ ११ ॥ अनिष्ट दुर्वचन सहना, सो आक्रोशपरीषह है । मिथ्यादृष्टीनिके क्रोधके भरे कठोर बाधाके । करनहारे निंदा अपमानके झूठे वचन सुनें हैं, “जो ऐसैं दुर्चचन हैं तिनकू सुनतेही क्रोधरूप अमिकी ज्वाला बधि जाय है ऐसे हैं " तौऊ तिन वचननिकू झूठे माने हैं । तत्काल ताका इलाज करनेकू समर्थ हैं, जो आप क्रूरदृष्टीकरिभी ताकू देखें तो पैला भस्म होय जाय तौऊ अपना पाप- | कर्मके उदयहीकू विचारै तिनकू सुनिकरि तपश्चरणकी भावनाहीकेविर्षे तत्पर हैं, कषायका अंश For Private and Personal Use Only Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९२ ।। ఆగానం కలకలం రండరగండరగండరగండరు मात्रकूभी अपने हृदयविर्षे अवकाश न दे हैं। ऐसें आक्रोशपरीषहका जीतना होय है ॥ १२ ॥ ___मारने वालातें क्रोध न करना, सो वधपरिषहका सहन है । तहां तीखण छुरी मूशल मुद्गर आदि शस्त्रनिके घातकरि ताडना पीडना आदितें वध्या है शरीर जिनका, बहुरि घात करनेवाले | विर्षे किंचिन्मात्रभी विकारपरिणाम नाही करै है, विचारै हैं “जो यह मेरे पूर्वकर्मका फल है ए देनेवाला गरीव रंक कहा करै ? यह शरीर जलके बुदबुदेकीज्यौं विनाशिकस्वभाव है, कष्टका कारण है, ताकू ए बाधा करै है, मेरे सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रकू तौ कोई घात सकै नाही" ऐसा विचार करते रहे हैं । कुहाडी बसोलाकी घात अर चंदनका लेपन दोऊनिकू समान दीखे हैं। तिनके वधपरीषहका सहना मानिये हैं। वे महामुनि ग्राम उद्यान वनी नगरनिविर्षे रात्रिदिन एकाकी नम रहे हैं । तहां चोर राक्षस म्लेंछ भील वधिक पूर्वजन्मके वैरी परमती भेषी इत्यादि क्रोधके वशि भये घात आदि करै हैं । तोऊ तिनके क्षमाही करै हैं । तिनके वधपरीषहसहना सत्यार्थ है ॥१३॥ प्राण के नाश होतेंभी आहारआदिवि दीनवचनकरि याचना नाही करै, सो याचनापरिषहका सहना है ॥ तहां बाह्य आभ्यंतरतपका आचरणविर्षे तो तत्पर रहैं, बहुरि तपकी भावनाकरि || साररहित भया है देह जिनका, तीव्र सूर्यके तापकरि जैसे वृक्ष सूकि जाय छाया” रहित होय जाय asperdastiseatsANDvertisembarrass For Private and Personal Use Only Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिनचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९३ ॥ तैसें जिनका शरीर कांतिरहित भया है, चामडी हाड नसा जाल मात्र तनु भया है, मांस सूकि गया है, बहुत कहा कहै? प्राणनिका नाशभी होय तो आहार वसतिका औषधि आदि दीनवचन मुखका विलखावना अंगकी संज्ञा आदिकरि याचते नाहीं हैं, बहुरि भिक्षाके कालविभी लव आहार लेनेकू जाय तब वीजलीके चमत्कारकीज्यों तथा रत्नका व्यापारी रत्न दिखाय दे तेसैं दर्शन दे फिरि जाय हैं- ताहूंकू दीनता माने, अदीनता तो ऐसे माने है जैसे कोई नमस्कार करे ताकू अपना हाथ पसारी आशीष दे सो अदीनता है, ऐसे मुनिके याचनापरिषहका सहना, निश्चय कीजिये । अवार कालविर्षे दीन अनाथ पाखंडी भेखी बहुत भये हैं। कैसे हैं? नाहीं जान्या है आत्माका तथा मोक्षमार्गका स्वरूप जानें, याचनाकरि उदरपूरण करे हैं, अर कहै हैं। | हम सुमार्गमें प्रवर्ते हैं। सो यह कालदोष है ॥ १४ ॥ भोजनका अलाभविषे लाभकीज्यों संतुष्ट रहै, सो अलाभपरीषहका जीतना है। तहां कैसे ६ हैं मुनि? पवनकीज्यों अनेकदेशनिमें विचरनहारे हैं। बहुरि अंगीकार कीया है एककालविर्षे all भोजन ज्यां । बहुरि मौनी हैं मुखतें कछू कहैं नाहीं गूंगेसमान विचरे हैं । बहुरि आहारकू नग रमें जाय तब शरीरके दर्शनमात्र दिखाय फिरि आवे हैं । बहुरि हस्तपुटमात्रही है पात्र जिनकै, For Private and Personal Use Only Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९४ ॥ ADDuaseraseranatervatopati अन्य किछू पात्र राखै नाहीं हैं । बहुरि बहुत दिनमें तथा बहुत घरनिमें आहारकू न पायकरि संक्लेशरहित है चित्त जिनका । बहुरि दातारका विशेषकी परीक्षाविर्षे जिनके उत्साह नाहीं है “जो, फलाणाके भोजन अवश्य मिलेगा तहां चलिये” ऐसा विचार नाहीं करे हैं। बहुरि आहारका अलाभ होय तब ऐसा मानें हैं हमारे तप भया बडा आनंद भया ऐसे संतुष्ट हैं । एकग्राममें अलाभ होय तो दूसरे ग्राम जाय नाहीं लेवै हैं। ऐसे मुनिराजके अलाभपरीषहका जीतना निश्चय कीजिये ॥ १५॥ नाना व्याधि रोग आवै तिनका इलाज न करै, सो रोगपरीषहसहन है। तहां कैसे हैं मुनि? शरीरवि निःस्पृह हैं । ऐसा विचारे हैं, जो, यह शरीर सर्व अशुचि वस्तुका तौ स्थानक है, | अनित्य है, राख्या रहै नाही, ताते याका कळू संस्कार संवारना आदि नाहीं करै हैं, बहुरि | अपने सम्यग्दर्शनआदि गुणरूप रत्न यामें संचय हैं तिनकू वधावने हैं, तिनकी रक्षा करनी है, तिनका यामें धारण होय है, ऐसें याकू तिन क्रियाका कारण जाणि याकी स्थितिका विधान जो आहार आदि देना, सो करै हैं । जैसें व्यापारी गाडेकू अक्षम्रक्षण कहिये वांग करि चलावै तथा । गूमडा होय ताके किछु लेप न करै है, तैसें या आहार लेनेकरि अपना बहु उपकार जाणि योग्य | For Private and Personal Use Only Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९५ । || आहार ले हैं। बहुरि विरुद्ध आहार पाणी मिलै ताके सेवनेकरि उपजे हैं वात आदि विकारके रोग जिनके ऐसे एककाल अनेक सैंकडा रोगनिका कोप होतेंभी तिनके वशवर्ती नाहीं होय हैं। जिनकै जल्लोषधि प्राप्ति आदि अनेकऋद्धि तपके विशेषतें प्राप्त भई हैं तोऊ शरीरतें निःस्पृह हैं। यातें कछु इलाज नाहीं करै हैं । ऐसें माने हैं, जो, पूर्वपापकर्मका उदय भुगतेंही देना उतरेगा, ऐसें मुनिराजके रोगपरीषहका सहना जानना ॥ १६ ॥ तृणआदिके निमित्त वेदना होते मन ताविर्षे लगावै नाहीं, सो तृणस्पर्शपरीषहका जीतना है । इहां तृणको ग्रहण उपलक्षणरूप है, जो कोई शरीरमें चुभिकरि वेदना उपजावै सो लेणा। यातें सुका तृण कठोर कांकरी कांटा तीखा सूकी मांटी सूल आदिकरि चुभनेतें पगनिविर्षे वेदना होतें तिसविर्षे चित्त नाही लगावै हैं। कठोर तृणादिसहित भूमिऊपर चलना सोवना बैठना इन क्रियानिविर्षे प्राणीनिकी पीडांका परिहारविर्षे सदा प्रमादरहित है चित्त जिनका ऐसे मुनिके | तृणस्पर्शकी बाधाका परीषहका जीतना जानना ।। १७ ॥ अपना शरीरका मलका दूरि करनेविर्षे अर परके मल देखि अपना मन मैला करनेविर्षे पृष्ट चित्त न लगावें, सो मलपरिषहका जीतना है । तहां कैसे हैं मुनि ? जलके जीवनिकी पीडाका PAROPAHARIORRECORPIONORRECAPSAPANAPAISION EASOPANIPRAJAPANIPAPARNEAPOARPANEOPAGAPPS For Private and Personal Use Only Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९६ ॥ परिहारके अर्थि आयुके अंतपर्यंत अस्नानव्रतके धारी हैं। बहुरि तीबसूर्यको किरणनिकरि भया | जो ताप ताकरि उपजे जे पसेव तिनकरि आला भया शरीर ताविर्षे पवनकरि उड्या जो रज सो जिनकें आय लग्या है । बहुरि पावखाज दाधकरि उपजी जो खाजी ताके होतें खुजावने | मर्दन करना घसना आदि क्रियाकरि रहित हैं मूर्ति जिनकी । बहुरि अपने लग्या जो मल | ताका दूरि करनेवि तथा परके मल देखि मन मलिन करनेविर्षे नाहीं लगाया है चित्त ज्यां। सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्ररूप जलके प्रक्षालनेकरि कर्मरूप मलके धोवनेके अर्थि सदा उद्यमरूप है बुद्धि जिनकी। ऐसे मुनिके मलपीडाका सहन कहिये । इहां कोई कहै, केशनिका लोंच करनेविर्षे तथा तिनकी संस्कार न करनेतें बडा खेद होय है, ताकुं सहे हैं, सो यहभी परीषह क्यों न गिण्या ? ताका समाधान, जो, यह परिषह मलसामान्यके ग्रहणमें गर्मित है तातें जुदा न गिण्या हैं॥ १८॥ मान अपमानविर्षे समबुद्धि होय , सो सत्कारपुरस्कारपरीषहका सहन है । तहां पूजा प्रशंसा स्वरूप तो सत्कार कहिये । अर महान क्रियाके आरंभक्र्षेि अग्रेसर करना बुलावना सो पुरस्कार कहिये । सो मुनिनिका सत्कार पुरस्कार कोई न करै तौ ऐसा न विचारै जो मैं बहुतकालतें For Private and Personal Use Only Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान-६९७ ॥ ब्रह्मचर्य पालं हूं, बडा तपस्वी हूं, अपना परका मतका निर्णय करनहारा हूं, घणीवार परवादी. निळू जीतनहाग हूं, मेरी भक्ति वंदना आदर ऊंचा आसन देना आदि कोई न करे है । इनतें तो मिथ्यादृष्टीही भले हैं, बडे भक्तिवान हैं; जो अपना गुरु किछुभी नहीं जानता होय अज्ञानी होय ताकुंभी सर्वज्ञतुल्य मानि तिनका सन्मानकरि अपने मतका प्रभावना करै हैं । बहुरि सुनिये है, जो, पूर्वकालमें व्यंतरआदिक बड़े तपस्वीनिका पूजा करे थे सो यह किछु मिथ्याही दीखें है, सो यह सांची होय तो हमसारिखेनिका अवार पूजाआदि क्यों न करें ? ऐसा खोटा चिंतवन नाहीं करै है । ऐसे मुनिके सत्कारपुरस्कार परीषहका जीतना जाणिये ॥ १९॥ प्रज्ञा कहिये विज्ञान ताका मद न करना सो प्रज्ञापरीषहका जीतना है । तहां अंगपूर्वप्रकीर्णकके जाननेविर्षे तौ प्रवीण हैं, बहुरि शब्द न्याय अध्यात्मशास्त्रनिविर्षे निपुण हैं, ऐसा होय तौऊ मुनि आप ऐसा न विचारै, जो, मेरे आगे अन्य ऐसा भासे है “जैसे सूर्य के प्रकाशकरि | तिरस्कार कीये जे आग्याकीट प्रकाशरहित दीखै" ऐसा विज्ञानका मद न करे, सो प्रज्ञापरीका पहका जीतना कहिये ।। २०॥ अज्ञानपणेकरि अवज्ञातें ज्ञानके अभिलाषरूप परीषहका जीतना सो अज्ञानपरीषहका सहन arabazabretirserasatbeeartbreerprets For Private and Personal Use Only Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९८॥ है। तहां मुनि दुष्ट जन कहैं, यह मुनि अज्ञानी है, पशुममान है, किछु जाने नाही इत्या| दिक निन्दाके वचन कहै, ताकू सहैं हैं । जो परमतपका आचरण कर है निरंतर प्रमादरहित वर्ते है तोऊ ऐसा न विचार है, जो मेरै अबताईभी ज्ञानका अतिशप नाही उपज्या,” ऐसा अभिप्राय नाहीं राखै है, ताके अज्ञानपरीषहका सहना जानना ॥ २१ ॥ दीक्षा लेना अनर्थक है ऐसी भावना न उपजे सो दर्शनपरीषहका सहन है । तहां कैसा है मुनि ? परमवैराग्यभावनाकरि शुद्ध है मन जाका, बहुरि जाना है सकलपदार्थका यथार्थस्वरूप जानें, बहुरि अरहंत अर अरहंतके प्रतिमाआदि तथा साधु तथा धर्म इनका पूजक है, बहुरि बहुतकालते मुनि भया है ऐमा है तोऊ ऐसा न विचारे है, जो “मेरे अवास्ताई ज्ञानका | अतिशय उपज्या नाही, पूर्व सुनिये है, जो, महान् उपवासादिकके करनेवालेनिकै प्रातिहार्यके | विशेष उपजे हैं, सो यह कथनी तौ प्रलापमात्र झूी है, यहू दीक्षा अनर्थक है, व्रतका धारण | विफल है” इत्यादिक नाही विचार है । जाते मुनिकै दर्शनकी विशुद्धता योग है । ऐसें अदर्शनपरीषहका सहन जानना ॥ २२ ॥ ऐसें बाईस परीषह हैं । परीषह आये क्लेशपरिणाम न करें । तातें रागादि परिणाम होय For Private and Personal Use Only Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिक्चमिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ६९९ ॥ था जो आश्रव, ताके निरोधमें महान संवर होय है ॥ आगें पूछे हैं, जो, ए परीषह जे मुनि संसारके तरनेळू उद्यमी भये हैं तिनकू सर्वही अविशेषफरि आवै हैं, कि किछु विशेष है ? तहां कहै हैं, जो, ए क्षुधाआदि परीषह कहे, ते अन्यचारित्रविौं तौ भेदरूप आवे हैं अर सूक्ष्मसांपराय अर छद्मस्थ वीतरागके तौ नियमकरि जेते होय हैं सो कहै हैं ॥ सूक्ष्मसाम्परायछद्मस्थवीतरागयोश्चतुर्दश ॥ १०॥ याका अर्थ- सूक्ष्मसांपराय संयमीके अर छमस्थ वीतराग संयमीके चौदह परीषह संभवे हैं। क्षुधा, पिपासा, शीत, उष्ण, देशमशक, चर्या, शय्या, वध, अलाभ, रोग, तृणस्पर्श, मल, प्रज्ञा, अज्ञान ए चौदह परीषह हैं। सूत्रमें चतुर्दशवत्रन है तातें अन्यपरीषहका अभाव जानना । इहां प्रश्न, जो, छद्मस्थवीतरागके तो मोहनीयकर्मका अभाव भया, तातें तिसके उदयसंबंधी नाग्न्य अरति, स्त्री, निषद्या, आक्रोश, याचना, सकार, पुरस्कार, अदर्शन ए आठ परीषह नाही | होय हैं, तात् इहां तौ चौदहका नियम युक्त है, बहुरि सूक्ष्मसांपरायकेवि मोहका उदयका सद्भाव all है, सो चौदहका नियम कैसे बणे ? ताका समाधान, जो, तहां केवल लोभसंचलनकषायका उदय है, सो अतिसूक्ष्म है, तातें यहभी समस्थवीतरागसारिखाही है, तातें तहांभी चौदहका | For Private and Personal Use Only Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०० ॥ नियम कह्या है । फेरि तर्क करे हैं, जो, इहां मोहका उदयका सहाय नाही, तथा मंद उदय है, ताते क्षुधाआदिकी वेदना नाही, परीषह तो वेदनाकू सहै । ताकू कहिये, तातें तहां परीषहका नामही युक्त नाहीं। तहां कहै हैं, जो, ऐसा नाहीं है। इहां शक्तिमात्रकी विवक्षा है । जैसे सर्वार्थसिद्धिके देवनिकै सातमी पृथिवीताई गमन करनेकी शक्ति है ते कबहूं गमन करे नाही, तोऊ तिनके शक्तिअपेक्षा कहिये । तैसें इहांभी जानना । इह उपचारकरि कह्या है ॥ आगें पूछे है कि, जो, शरीरवान आत्माविर्षे परीषह आवनेका नियमवचन कीजिये है, तो भगवान् भये तिनकू केवलज्ञान उपज्या अर अघातिकर्म च्यारिका फल भोगवै है तिनके केते परीषह कहिये ? तहां सूत्र कहै हैं ॥एकादश जिने ॥ ११॥ याका अर्थ-जिन कहिये केवलज्ञानी तिनविर्षे ग्यारह परीषहका सद्भाव है । तहां नष्ट भया है घातिकर्मका चतुष्टय जाके ऐसा जो जिन केवलज्ञानी भगवान ताके वेदनीयकर्म के उदयके सद्भावतें तिसके आश्रयतें भये ऐसे ग्यारह परीषह हैं । इहां तर्क, जो, मोहनीयकर्मके सहायके | अभावतें क्षुधाआदिकी वेदनाका तो अभाव है । तहां परीषहका कहना युक्त नाहीं । ताका rawbrerativectiveeriratibordNDreatiramalibe For Private and Personal Use Only Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०१ ॥ समाधान, जो, यह तौ सत्य है । परंतु वेदनाका अभाव होतें भी द्रव्यकर्मके सद्भावकी अपेक्षाकरि परीका उपचार कीजिये है । जैसें समस्तज्ञानावरणकर्मका नाश भये युगपत् सर्वपदार्थका जनावनेवाला जो केवलज्ञानरूप अतिशय होतैं चिंताका निरोधका अभाव होतेंभी ध्यानका फल जो कर्मका नाश होना तिसकी अपेक्षाकरि ध्यानका उपचार कीजिये है; तैसें परीषहकाभी उपचार जानना । अथवा इस सूत्रका अर्थ ऐसाभी कीया है, "एकादशजिने न सन्ति " ऐसा वाक्यशेष कहिये सूत्रमें चाहिये ते अक्षर लगावने । जातें सूत्र हैं ते सोपस्कार कहिये अन्य उपकार करने वाले अक्षरनिकी अपेक्षा करे हैं । तातें सूत्रमें वाक्यशेष कल्पना योग्य है । बहुरि वाक्य है सो वक्ता के आधीन है, ऐसा मानिये है । तातें इहां निषेधकूं न संति ऐसा वाक्यशेष लेना । जातें हां मोहके उदयका सहायके अभावतें क्षुधाआदिकी वेदनाका अभाव है, तातें ए परीषहभी नाहीं हैं ऐसा भी अर्थ जानना ॥ ए ग्यारह परीषहके नाम हैं । क्षुधा, तृष्णा, शीत, उष्ण, दंश, मशक, चर्या, शय्या, वध, रोग, तृणस्पर्श, मल ऐसें ग्यारह हैं। इहां दृष्टांत ऐसा भी जानना, जैसैं विषद्रव्य है सो मंत्र औषधि के चलतें ताकी शक्ति मारनेकी क्षीण होय जाय तब ताकूं कोई खाय तौ मरे नाहीं, तैसें For Private and Personal Use Only Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir necesterosserticisteries ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०२॥ ध्यानरूपी अमिकरि घातिकर्मरूप ईंधनकू ज्यां बाल्या, तिनके अनंत निर्बाध ज्ञानादिचतुष्टय प्रगट भया सो अंतरायके प्रभावतें निरंतर संचयरूप शुभपुद्गल होय हैं, सो वेदनीयकर्म है । सो सहायविना क्षीणबल हूवा संता अपना प्रयोजन उपजावनेकू समर्थ नाहीं है, तैसें क्षुधाआदि वेदनारूप परीपहनिका अभावही जानना ॥ ___आगें पूछे है, जो, सूक्ष्मसांपरायआदिविर्षे भेदरूप केई परीषह कहै तो ए समस्तपरीषह कौनविषे हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं ॥ बादरसाम्पराये सर्वे ॥१२॥ याका अर्थ- बादरसांपराय कहिये प्रमत्ततें लगाय अनिवृत्तिवादरसांपराय जो नवमां गुण| स्थान तहांताई सर्व परीषह हैं। तहां सांपराय तो कषायकू कहिये । बहुरि बादरकषाय जहां होय सो बादरसापराय है । इहां गुणस्थानविशेषका ग्रहण तौ न करना, प्रयोजनमात्रका ग्रहण करना तातें प्रमत्तआदि संयमीका ग्रहण करना, तिनविः कषायनिका आशय क्षीण न भया । तातें सर्व परीषह संभवे हैं । इहां कोई पूछ, जो, कैसे चारित्रमें सर्व परीषह संभवे हैं ? तहां कहिये है, है। सामायिक छेदोपस्थापन परिहारविशुद्धि संपमविषे कोई एक संयमविर्षे सर्वपरीपहनिका संभव है ॥ addistricanceros For Private and Personal Use Only Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir NAGORIEOPOHOROSPICARRANGOPassporapan ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०३ ॥ आगे शिष्य कहै हैं, जो, परीपहनिका स्थानविशेषका तो नियम कह्या, सो जान्या । परंतु | कैसे कर्मकी प्रकृतिका कैसे परीषह कार्य हैं ? यह न जान्या । ऐसें पूछ सूत्र कहै हैं ॥ज्ञानावरणे प्रज्ञाज्ञाने ॥ १३॥ ____याका अर्थ- ज्ञानावरणकर्मका उदय होतें प्रज्ञा अज्ञान ए दोय परीषह होय हैं । इहां तर्क, जो, यह अयुक्त है । जाते ज्ञानावरणके उदय होते अज्ञानपरीषह तो होय अर प्रज्ञापरीषह तो ज्ञानावरणके अभाव होते होय है। सो दोऊ परीषह ज्ञानावरणके उदयतें कहना अयुक्त है। ताका समाधान, जो, यह प्रज्ञा है सो ज्ञानावरणके क्षयोपशमतें होय है । सो परकै ज्ञानावरणका उदय होतें विज्ञानकला नाही होय तहां जाकै प्रज्ञा होय ताकै मद उपजावै है । अर सकल आवरणका क्षय भये मद नाहीं होय है। तातें ज्ञानावरणके उदयतें कहना बने है । इहां कोई कहै है, मद तो अहंकार है सो मोहके उदयहीत होय है । ताका समाधान, जो, यह परीषह चारित्रवानकै ज्ञानावरणके उदयकी शक्तिअपेक्षा कही है। तातें मोहके उदयमैं अंतर्भाव याका नाही, ज्ञानावरणहीकी मुख्यता लिये है ॥ आगे अन्य दोय कर्मके निमित्ततें भये परीषहकू कहै हैं ॥दर्शनमोहान्तराययोरदर्शनालाभौ ॥ १४॥ Satosexamirsertspirsertopssertonsertiorsertoisseries For Private and Personal Use Only Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir reaaseeratapASSrranteertebraat ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०४ ॥ - याका अर्थ- दर्शनमोहके होते तो अदर्शनपरीषह होय है । अर अंतरायकर्मके होतें अलाभपरीषह होय है । इहां यथासंख्य संबंध करना । दर्शनमोहके होते अदर्शन परीषह, लाभा- | न्तरायके होते अलाभपरीषह ऐसें ॥ आगै पूछे है कि, आदिका मोहनीयका भेदतें एक परीषह कह्या, बहुरि दूजा मोहनीयके भेदतें केते परीषह होय हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं..... ॥ चारित्रमोहे नाग्न्यारतिस्त्रीनिषद्याक्रोशयाचनासत्कारपुरस्काराः ॥ १५॥ ___याका अर्थ- चारित्रमोहके होते नाग्न्य, अरति, स्त्री, निषद्या, आक्रोश, याचना, सत्कारपुरस्कार ए सात परीषह हो हैं । इहां पूछे है कि, पुरुषवेदके उदयआदिके निमित्ततें नाग्न्या- | दिपरीषह होय हैं । इहां सो इनकै तौ मोहका निमित्तपणा हमने जाण्यां, परंतु निषद्यापरीषह तो आसनका परीषह होय है, याकै मोहका उदयका निमित्त कैसे ? ताका समाधान, जो, आसन| विर्षे प्राणीनिका परिहार प्रयोजन है । सो प्राणीनिकी पीडाके परिणाम मोहके उदयतें होय है। | तातें आसनसे चिगना . मोहके उदयके निमित्ततें होय है । तात याके उदयकी मुख्यता है । || आगे अवशेष परीषहका निमित्त कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥ वेदनीये शेषाः ॥ १६ ॥ a For Private and Personal Use Only Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०५ ॥ याका अर्थ- कहे जे ज्ञानावरण आदिके निमित्ततें परीषह तिनतें अवशेष रहे ते वेदनी. यके उदय होते होय हैं। उपरि ग्यारहका निमित्त तो कह्या । अब शेष ग्यारह रहे ते वेदनीयके होते होय हैं । ते कौन ? क्षुधा, पिपासा, शीत, उष्ण, दंशमशक, चर्या, शय्या, वध, रोग, तृण स्पर्श, मल ए ग्यारह हैं ॥ आगें पूछे है कि, परीषहनिका निमित्त लक्षणभेद तो कहे, सो यह परीषह एक आत्माके एककाल केते आवै हैं ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥एकादयो भाज्या युगपदेकस्मिन्नैकोनविंशतिः ॥ १७॥ ___ याका अर्थ-- ए परीषह एककू आदि देकरि भाज्यरूप एक आत्माके विर्षे उगणीसताई आवे हैं । इह सूत्रमें आङ ऐसा उपसर्ग सो अभिविधिके अर्थि है । तातें उगणीसभी कोईविर्षे एककाल होय हैं ऐसें जानिये । सो कैसे ? शीत उष्ण दोऊ युगपत् न होय, तातें इनमेंतें एक बहुरि शय्या, निषद्या, चर्या ए तीनूं युगपत् न होय, तातें इनमेंतें एक बहुरि दोय ये घटे । ऐसे युगपत् एककालविणे उगणीसका संभव है । इहां तर्क जो, प्रज्ञा अज्ञान इन दोऊनिकैभी विरोध है। तातें इनका युगपत् असंभव है । ताका समाधान, जो, श्रुतज्ञानकी अपेक्षा तौ प्रज्ञापरीषह | अर अवधिआदिका अभावकी अपेक्षा अज्ञानपरीषह ए दोऊ युगपत् होय तातें विरोध नाहीं है । For Private and Personal Use Only Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०६॥ | बहुरि इहां भाज्यका अर्थ ऐसा जानना, जो, एक आवै दोय आवै ऐसे उगणीसताई आवे ॥ आगें पूछे है कि, गुप्ति समिति धर्म अनुप्रेक्षा परीषहजय ए पांच संवरके कारण तो कहै ।। अब छठा कारण चारित्र है, ताके भेद कहने । ऐसें पूछ ताके भेद कहने कू सूत्र कहै हैं । सामान्य | अपेक्षाकरि तौ चारित्रमोहके उपशम क्षय क्षयोपशमतें भई जो आत्माके विशुद्धिकी लब्धि एकही | है। सो चारित्र एकही कहिये । बहुरि एकप्राणीनिका पीडाका परिहार अर इंन्द्रियनिका निरोधकी | अपेक्षा दोयभी कहिये । बहुरि उत्कृष्ट मध्यम जघन्य अपेक्षा तीनिभी कहिये । बहुरि क्षयोपशमज्ञानीकी अपेक्षा सरागवीतरागभेदकरि तथा केवलज्ञानीके सयोग अयोगभेदकरि च्यारि भेदभी , कहिये । बहुरि पांच भेदका सूत्र है॥सामायिकच्छेदोपस्थापनापरिहारविशुद्धिसूक्ष्मसाम्पराययथाख्यातमिति चारित्रम् १८ __. याका अर्थ- सामयिक छेदोपस्थापना परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात ऐसे पांच भेदरूप चारित्र है । इहां प्रश्न, जो, दशप्रकार धर्मविर्षे संयम कह्याही है, सोही चारित्र || al है, यह फेरि कहना अनर्थक है । ताका समाधान, जो, अनर्थक नाहीं है। धर्मके विर्षे अंतर्भूत है, तोऊ अंतविर्षे चारित्रका ग्रहण कीया है। जातें यह मोक्षकी प्राप्तिका साक्षात् कारण है। For Private and Personal Use Only Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir Satalaberdst MARATPATROPRINOPANSIOPORAEOPageRGARIOPARAGAORAN ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०७ ॥ चौदहवां गुणस्थानके अंत चारित्रकी पूर्णता भये लगताही मोक्ष होय है। तातें साक्षात्कारण है | ऐसा जनावनेकू न्यारा कह्या है। सो सामायिकका स्वरूप तो पहले श्रावकके सप्तशील कहे तहां कह्याही था। सो दोयप्रकार है, एक तौ नियतकाल दूजा अनियतकाल । तहां कालकी मर्याद करि जामें स्वाध्यायआदि कीजिये सो तो नियतकाल है । बहुरि ईर्यापथआदिविर्षे अनियतकाल है । बहुरि प्रमादके वशतें उपज्या जो दोष ताकरि संयमका प्रबंधका लोप भया होय ताका प्रायश्चित्त आदि प्रतिक्रियाकरि स्थापन करना सो छेदोपस्थापना है । अथवा सामायिकवि अहिंसादिक तथा समित्यादिकका भेद करना सो छेदोपस्थापना कहिये । बहुरि प्राणिपीडाका जहां परिहार ताकरि विशेषरूप जो विशुद्धता जामें होय सो परिहारविशुद्धि कहिये ॥ बहुरि जहां अतिसूक्ष्मकषाय होय सो सूक्ष्मसांपरायचारित्र है। यह दशमा गुणस्थान सुक्ष्मलोभसहित होय है । बहुरि जहां मोहनीयकर्मका सम्पूर्ण उपशम होय, तथा क्षय होय जाय सत्तामेंसूं द्रव्यका कर्म उठि जाय, तहां आत्माका स्वभावकी वीतराग अवस्था होय, सो यथाख्यातचारित्र है । अथवा पहले सामायिकआदि चारित्रके आचरण करनेहारेने याका व्याख्यान || तो कीया अर मोहके क्षयतें तथा उपशमतें पाया नाही, तातें अब कह्या, ताते याका नाम अथा eertobreatmeatherNOARD For Private and Personal Use Only Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆడగలడందరూ కందకుండకుండలను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७०८ ॥ ख्यातभी कहिये । जातें अथशब्दका अर्थ अनंतर पदार्थ होय सो है, यह समस्तमोहके क्षय तथा | उपशमके अनंतर होय है, तातें अथाख्यात नाम सार्थक है । बहुरि आत्माका स्वभाव जैसा अवस्थित है तैसाही यामें फह्या है, तात याका नाम यथाख्यातभी कहिये । बहुरि सूत्रमें इतिशब्द है सो परिसमाप्ति अर्थविर्षे है । तातें ऐसा जानिये, जो, यथाख्यातचारित्रतें सकलकर्मके क्षयकी परिसमाप्ति होय है । बहुरि सामायिकादिकका अनुक्रमका कहना है । ताकरि अगिले अगिले चारित्रवि गुणकी विशुद्धताकी वृद्धि है । ऐसें जनाया है ॥ इहां विशेष कहिये हैं, सर्वसावद्ययोगका अभेदकरि त्याग करै सो सामायिक है । याका | शब्दार्थ ऐसाभी कीया है, जो, प्राणीनिके घातके कारण जे अनर्थ तिनकू आय ऐसा नाम कहिये सम् ऐसा उपसर्ग देनेते एकीभूत अर्थ भया । तातें अनर्थ एकटे भये होय तिनकू समाय ऐसा || कहिये । ते समाय जाका प्रयोजन होय सो सामायिक कहिये । तातें ऐसा अर्थसिद्धि होय है। सो सर्वपापका सामान्य एकाही त्याग जहां होय सो सामायिकचारित्र है। इहां कोई कहै, ऐसा । तो गुप्तिभी है। ताका समाधान, जो, यामें मनसंबंधी प्रवृत्ति है, गुप्तिविर्षे प्रवृत्तिका निषेध है । बहुरि याकू समितिभी न कहिये । जातें सामायिकवालेकू प्रवृत्तिका उपदेश है। ताविर्षे प्रवृत्ति | For Private and Personal Use Only Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पानं ७०९ ॥ होय तां समिति कहिये । ऐसा सामायिकका कारण है सो समिति कार्य है । ऐसा कार्यकारणका भेद है । बहुरि परिहारविशुद्धिविषै ऐसा विशेष है, जो इसकूं धारै जो पुरुष तीस वर्षका होय, तीर्थंकरके निकट पृथक्त्ववर्षतांई सेवन कीया होय, प्रत्याख्यानपूर्व तहां पढ्या होय, जीवनिकी उत्पत्ति मरणके ठिकाणे कालकी मर्याद जन्म योनिके भेद देशका द्रव्यका स्वभावका विधानका जाननहारा होय, प्रमादरहित होय, महावीर्यवान् होय, जाकै विशुद्धता के बलतें कर्म की प्रचुरनिर्जरा होती होय, अतिकठिन आचरणका धारणेवाला होय, तीनूं संध्याविना दोयकोश नित्य विहार करनेवाला होय, ताकै परिहारविशुद्धिसंयम होय है । अन्यकै नाहीं होय है | बहुरि सूक्ष्म सांपरायसंयम ऐसे मुनिके होय है, जो सूक्ष्मस्थूल प्राणीनिकी पीडाके परिहारविषै प्रमादरहित होय, बहुरि स्वरूपके अनुभवविषै बघता उत्साह जाकै होय, जाकै अखंडक्रियाविशेष होय, बहुरि सम्यग्दर्शनज्ञानरूप प्रचंडपवन ताकरि प्रज्वलित भई, जो शुद्धआशयरूप अभिकी शिखा ताकरि दग्ध भये हैं कर्मरूप इंधन जाके, बहुरि ध्यानके विशेषकरि क्षीण कीये हैं कषायरूप विषके अंकुरे जानें, बहुरि नाशके सन्मुख भया है मोहकर्म जाके, याही पाया है सूक्ष्मस पराय संयम जानें ऐसा मुनिकै होय है । याका गुप्तिसमितिविषै अंतर्भाव जानना । जातें For Private and Personal Use Only Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra C www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१० ॥ गुप्तिसमिति होतैं या सूक्ष्मलोभकषायका होना यह विशेष गुण है । ताकी अपेक्षा न्याराही जानना | बहुरि सूत्र के अनुक्रमवचनकर उत्तरोत्तर अनंतगुणी विशुद्धता जाननी । बहुरि चारित्र के भेद शब्दअपेक्षा तो संख्यात हैं । बुद्धि के विचारतें असंख्यात हैं । अर्थ अनंतभेद हैं । ऐसें यहू चारित्र आश्रवके निरोध परमसंवरका कारण जानना । अर समितिविषै प्रवर्तें है । तामें धर्म अनुप्रेक्षा परीषहनिका जीतना चारित्र यथासंभव जाननें ॥ आगे पूछे है कि, चारित्र तौ कह्या, ताके अनंतर 'तपसा निर्जरा च' ऐसा कह्या था सो अब तपका विधान कहना । ऐसें पूछें कहैं हैं । तप दोयप्रकार है, बाह्य आभ्यंतर । सोभी प्रत्येक छप्रकार है । तहां बाह्य तपके भेद जाननेकूं सूत्र कहै हैं ॥ अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरस परित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः ॥ १९ ॥ याका अर्थ — अनशन, अवमौदार्य, वृत्तिपरिसंख्यान, रसपरित्याग, विविक्तशय्यासन, कायक्लेश ए छह बाह्यतप हैं । तहां इष्टफल कहिये धनकी प्राप्ति, जगतमें प्रशंसा स्तुति होना, रोगादिक मिटना, भय मिटना, मंत्रसाधन करना इत्यादिक इसलोकसंबंधी फलकी अपेक्षा जामें For Private and Personal Use Only Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७११ ॥ arobatikakoseravinatoube | नाही, तथा ऐसेंही परलोकसंबंधी विषयनिका सुखकी अभिलाषरूप स्वर्गआदिका फलकी निदानरूप वांछा जामें नाहीं, अर संयमकी प्रसिद्धि , रागादिकका विनाश, कर्मकी निर्जरा, ध्यानकी प्राप्ति, आगमका अभ्यासकी प्राप्ति इनके अर्थि जो आहार कषायका विषयका त्याग करना, सो अनशन है ॥ १॥ बहुरि संयमकी वृद्धि, निद्रा आलस्यका नाश, वात पित्त कफआदि दोषका | प्रशमन, संतोष, स्वाध्यायआदि सुखतें होना इत्यादिककी सिद्धिके अर्थि आहार थोरा लेना, सो | अवमौदर्य है ॥ २॥ बहुरि मुनि आहारकू जाय तब प्रतिज्ञा करै, जो, एकही घर जावेंगे, तथा | एकही रस्तामें प्रवेश करेंगे, तथा स्त्रीका दीया आहार लेंगे, तथा एकही द्रव्यका भोजन लेंगे | इत्यादिक अनेकरीत हैं; तिसकी प्रतिज्ञा करि नगरमें जाय तिस प्रतिज्ञाकी रीति मिलै तौ ले, ना तरि फिरि आवै, सो वृत्तिपरिसंख्यान तप है। यह आशाकी निवृत्तिके अर्थ है ॥ ३॥ बहुरि इन्द्रियका उद्धतपणाका निग्रह निद्राका जीतना स्वाध्याय सुखतें होना इत्यादिके अर्थि । | घृतआदि पुष्ट स्वादरूप रसका त्याग, सो चौथा रसपरित्याग तप है ॥ ४ ॥ बहुरि शूनास्थानक | | आदि जे एकांत जायगा जहां प्राणीनिकू पीडा न होय तहां संयमी सोवना बैठना आसन करै, | || यातें आपके स्वाध्यायध्यानमें बाधा न होय, ब्रह्मचर्य पालै, स्वाध्यायध्यानकी सिद्धि होय, ऐसे S For Private and Personal Use Only Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१२ ॥ पांचवा विविक्तशय्यासन तप है ॥ ५॥ बहुरि आतापके स्थान वृक्षका मूल इनविषे बसना, चौडै निरावरण शयन करना, बहुतप्रकार आसनकरि प्रतिमायोग करना, इत्यादिक कायक्लेश तप है ॥ ६ ॥ सो यऊ देहकू कष्ट देनेके अर्थि है, परीषहके सहने के अर्थि है, सुखकी आभिलाषा मेटनेके अस्मिार्गकी प्रभावनाके अर्थि है इत्यादि प्रयोजनके अर्थ जानना ॥ इहां कोई पूछै, जो, परीषहमें अर यामें कहा विशेष है ? ताका समाधान, जो, स्वयमेव आवै सो तौ परीषह है अर आप चलाय करै सो कायक्लेश है । फेरि कोई पूछे, इन छह तपनिके बाह्यपणां केसे है? ताका समाधान, जो, ये तप बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा लीये हैं। तातें आहारादिकका त्याग करना आदि इनमें प्रधान है । तातें इनकू बाह्यतप कहे हैं, तथा परके ए तप प्रत्यक्ष हैं, सर्वलोक इन तपनिकू जाने हैं, तातेंभी बाह्यतप कहिये । तथा बाह्य कहिये मोक्षमार्गत बाह्य जे मिथ्यादृष्टि तेभी इनकं करे हैं। तातेंभी इनकं बाह्यतप कहिये हैं ॥ आगे अभ्यंतर तपके भेद | | दिखावनेकू सूत्र कहै हैं ॥ प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् ॥२०॥ याका अर्थ- प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, व्युत्सर्ग, ध्यान ए छह उत्तर | For Private and Personal Use Only Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir || सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१३ ॥ कहिये दूसरा जो अभ्यंतर तप ताके भेद हैं । इनकै अभ्यंतरपणा कैसें है ? सो कहै हैं । ए तप अन्यमतिनिकरि नाहीं कीजिये हैं । तथा मनकूंही अवलंब्यकरि इनका प्रवर्तन है। तथा बाह्यद्रव्यकी अपेक्षा इनमें प्रधान नाहीं है, तातैं इनकै अभ्यंतरपणा है । तहां प्रमादके वशर्तें व्रतमें दोष उपजै ताके मेटनें करिये सो तौ प्रायश्चित्त है ॥ १ ॥ पूज्य पुरुषनिका आदर करना, सो विनय है || २ || कायकी चेष्टाकार तथा अन्यद्रव्यकरि जो उपासना टहल करना, सो वैयावृत्य है || ३ || ज्ञानभावनाविषै आलस्यका त्याग, सो स्वाध्याय है ॥ ४ ॥ परद्रव्य के विषै यह मै हूं यह मेरा है ऐसा संकल्पका त्याग, सो व्युत्सर्ग है ॥ ५ ॥ चित्तका विक्षेप चलाचलपनेका त्याग, सो ध्यान है ॥ ६ ॥ ऐसें छह अभ्यंतर तप हैं | आगे इन तपनिके भेद कहने कूं सूत्र कहै हैं॥ नवचतुर्दशपंचाद्विभेदा यथाक्रमं प्राग्ध्यानात् ॥ २१ ॥ याका अर्थ - नवभेद प्रायश्चित्तके, च्यारि भेद विनयके, दश भेद वैयावृत्यके, पांच भेद स्वाध्यायके, दोय भेद व्युत्सर्गके ऐसें अनुक्रमतें जानने । ए ध्यानतें पहले पांच तपके भेद हैं । इहां यथाक्रमवचनतैं प्रायश्चित्त नवभेद है इत्यादि जानना । बहुरि प्राग्ध्यानात् इस वचनतें ध्यान के भेद बहुत हैं । तें आगे कहसी ऐसा जानना ॥ आगे आदिका प्रायश्चित्ततपके नव भेद कहे, For Private and Personal Use Only Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१४ ॥ तिनका स्वरूपभेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं__॥ आलोचनप्रतिक्रमणतदुभयविवेकव्युत्सर्गतपश्छेदपरिहारोपस्थापनाः ॥२२॥ याका अर्थ- आलोचन, प्रतिक्रमण, ते दोऊ, विवेक, व्युत्सर्ग, तप, छेद, परिहार, उपस्थापना ए नव भेद प्रायश्चित्ततपके हैं। तहां गुरुनिकू अपना प्रमादकरि लागै दोषका कहना ताकै दश दोष टालने, सो आलोचन है। बहुरि मोकू दोप लागे हैं, ते मिथ्या होऊ निष्फल होऊ ऐसे प्रगट वचनकरि कहना, सो प्रतिक्रमण है । बहुरि आलोचनाप्रतिक्रमण दोऊ करना, सो तदुभय है । बहुरि दोषकरि सहित जे आहार पाणी उपकरण तिनका संसर्ग भया होय तौ तिनका त्याग करना, सो विवेक है । कायोत्सर्गआदि करना सो व्युत्सर्ग है । अनशन आदि तप करना, सो तप है । दिवस पक्ष मास आदिकी दीक्षाका घटावना, सो छेद है । पक्ष मास आदिका विभागकरि दृरिपर वर्जन करना, संघवारे राखणा, सो परिहार है । अगिली दीक्षा छेदि नवा सरधे दीक्षा देना, सो उपस्थापन है ।। याका विशेष लिखिये हैं। तहां प्रमादजनित दोषका तो सोधन, अर भावकी उज्वलता; अर शल्यका मिटना, अर अनवस्थाका अभाव, अरु मर्यादमें रहना, संयमकी दृढता इत्यादिकी || For Private and Personal Use Only Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir . ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१५ ।। Massaduasatertaitaaraaberdasatta सिद्धिके अर्थि प्रायश्चित्तका उपदेश है। तहां प्रायश्चित्तका शब्दार्थ ऐसा, प्रायः कहिये साधुलोकका समूह तिनका चित्त जिस कार्यमें प्रवर्ते, सो प्रायश्चित्त कहिये । अथवा प्राय नाम अपरा| धका है, ताका चित्त कहिये शुद्ध करना, सोभी प्रायश्चित्त कहिये । तहां दशदोषवर्जित गुरुका अपना लग्या दोष कहना, सो आलोचन कह्या । सो गुरु एकान्तविर्षे तौ बैठे होय, प्रसन्नचित्त है | होय, बहुरि देशकाल जाननेवाला शिष्य होय सो विनयकरि अपना प्रमाददोषर्फे कहै । ताके दश दोष टालै ते कौन सो कहिये है। शिष्य ऐसा विचारै, जो, गुरुनिकू किछू उपकरण दीजिये तो प्रायश्चित थोरा दे, ऐसें विचारि किछु नजरि करना, सो प्रथम दोष है ॥ में दुर्बल || | हौं, अशक्त हों, रोगी हों, उपवासादि करनेको समर्थ नाही, जो, थोरासा प्रायश्चित्त दे तौ | दोषका निवेदन करूं ऐसें थोरा प्रायश्चित्त लेनेके अभिप्राय कहना, सो दूसरा दोष है ।। अन्य जो न देखे तिनकू छिपाय अर अन्यके देखै प्रगट भये ते दोष कहने ऐसा मायाचार करना सो है | तीसरा दोष है ॥ आलस्यतें, प्रमादतें, अल्पअपराधकू तो गिणे नाही, ताके जाणनेका उत्साह नाहीं अर स्थूलदोषहीकू कहना, सो चौथा दोष है । मोटे प्रायश्चित्त देनेके भयकर बड़ा दोष तो छिपावना अर तिसके अनुकूलही अल्पदोष कहना, सो पांचमा दोष है ॥ ऐसें व्रतके अतीचार For Private and Personal Use Only Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१६ ॥ SAFARPAISAGAROSAGARPAISAFARPAIKARAOKGARKONKENPAoragaveen | होतें कह्या प्रायश्चित्त होय है, ऐसे अभिप्रायतें प्रायचित्त जानने कू गुरुनिकी उपासना टहल करना दोष न कहना, सो छठा दोष है ॥ पाक्षिक चातुर्मासिक सांवत्सरिक जो प्रतिक्रमण ताकू घणे मुनि भेले होय करै, तहां आलोचनाके शद बहुत होय तिनमें आपभी अपना दोष कहै अभिप्राय ऐसा होय जो कछू सुणेंगे कळू न सुणेंगे ऐसा विचारिकरि नचीत होना सो सातमां दोष है ॥ गुरुनिकरि दीये प्रायश्चित्तविर्षे संदेह उपजावे, जो, यह प्रायश्चित्त दीया सो आगममें है कि नाही? ऐसी शंकाकरि अन्यमुनिनिक पूछ सो आठमां दोष है । किछु प्रयोजन विचारी | अर आपसमान होय ताहीकू अपना प्रमाददोष कहकरि प्रायश्चित्त आपही ले ले, सो नवमां दोष है, यामें बडा प्रायश्चित्त ले तो फलकारी नांहीं ॥ अन्यमुनिनिकू अतीचार लाग्या होय तानें है किछु प्रायश्चित्त लीया होय ताकू देखि तहां विचारै, जो, याकेसमान मोकुंभी अतीचार लाग्या | सो याकू प्रायश्चित्त दिया सोही मोकू युक्त है ऐसें विचारि अपना दोष प्रगट न करना प्रायश्चित्त | ले लेना, सो दशमां दोष है | अपने अपराधकू घणे काल न राखणा तत्काल गुरुनिपै जाय | कपटभावतें रहित होय बालककीज्यों सहलपणातें दोषनिकू कहै ताकै ए दोष नाही लागै हैं ।। तहां मुनि तौ आलोचन करै, सो एक गुरु एक आप ऐसें दोयही होते एकान्तमें करै । excesserxoxhotezier berezikis For Private and Personal Use Only Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir -- ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१७ ॥ अर अर्जिका करें, तब एक गुरु होय दोय अर्जिका होय ऐसे तीनि होतें करै, से जहां करै अंधकारमें न करै । बहुरि लज्जाकरि तथा अपमानके भयकरि दोष प्रगट न सोधै तौ नाही है धनविर्षे लेना जाके ऐसा जो लोभी सो धन विनशै खेदखि चारित्रके दोषतें खेदखिन्न रहै है । बहुरि जो आलोचना न करै तौ महान तपभी वांहि दे है । जैसें कडी औषधि कायविर्षे गयेविना फलदाता नाही, तैसें जानना । ब नभी करै अर गुरुका दीया प्रायश्चित्त न ले तोभी महान फल न होय है । जैसैं को वीनने लगे, तामें एकएक देखतें कंकर आदि देखता तो जाय, अर कंकरकू काढे अन्न उत्तमस्वादरूप फलकों नाहीं दे; तैसें जानना । बहुरि आलोचनकरि प्रायश्चित्त मांजा आरसा रूप उज्वल दीखै तैसें व्रत उज्वल होय है ।। प्रतिक्रमणका लक्षण पूर्व कह्याही है । बहुरि तदुभयका प्रयोजन यह है। कोऊ आलोचनहीतें मिटै है । कोऊ प्रतिक्रमणहीतें मिटै है । कोऊ दोष दोऊ करें मिटें है। इहां। केरै है, जो, यह तो अयुक्त है। कहा, जो, बिनाआलोचन तौ प्रायश्चित्त नाहीं कह्य कह्या, जो, प्रतिक्रमणहीतें शुद्ध होय है, सो यऊ अयुक्त है । बहुरि कहोगे, जो, आ For Private and Personal Use Only Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१८ ॥ पूर्वक प्रतिक्रमण है, तौ तदुभयका कहना व्यर्थ है। ताका समाधान, जो, यह दोष इह है । जातें सर्वही प्रतिक्रमण आलोचनपूर्वकही है। परंतु यामें विशेष है, सो कहा? 5 गुरुनिकी आज्ञातें शिष्य जानि रहे हैं, जो, प्रतिक्रमणमात्रतें फलाणा दोष निर्वर्वन होर ऐसा दोषका प्रतिक्रमण तो शिष्यही करि ले है । सो तौ आलोचनपूर्वक भयाही । बहुरि जा दोषका प्रतिक्रमणकी गुरुनिकी आज्ञा नाहीं, सो आलोचनपूर्वकही शिष्य करैर्ह गुरु करै सो आपही करि ले है । बहुरि तिनकै आलोचना नाहीं है ।। विवेकका विशेष जो, जा वस्तुविर्षे सदोषका संदेह पड्या होय, तहां सदोष षका ज्ञान भया होय. तथा जाका त्याग कीया होय, जाका ग्रहण हो जाय, तिसर करना, सो विवेक है। कायोत्सर्ग करै है सो कालका नियमकरि करै । अर तप कहे तेही जानने। इन प्रायश्चित्तानकू कहां कहां लेने ताका संक्षेप कहिये है। आतापनादियोग करना, अन्यका उपकरण ग्रहण करणा इत्यादिक विनयसहित तौ याका आलोचनमात्र प्रायश्चित्त है। बहुरि परोक्ष प्रमादसेवना, आचार्यका व आचार्यके प्रयोजननिमित्त विनापूछ्या जाना, परसंघमेंसू विना पूछया आवन For Private and Personal Use Only Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७१९ । आलोचनाही है। आवश्यकआदिकी क्रियाका देशकालका नियम कीया था, करने आदिके निमित्तकरि विस्मरण होय जाय, ताका फेरि करनेविर्षे प्रतिक्रमण का है। बहुरि इन्द्रियवचनका दुःपरिणाम होय जाय, आचार्य आदिके पग लागि मितिगुप्तिविर्षे स्वल्प अतिचार लागै, परका बिगाड होनेका वचन निकलै, कल वैयावृत्य स्वाध्यायादिविर्षे प्रमाद करै इत्यादिविर्षेभी प्रतिक्रमण है। बहुरि अकाल . गमन करे, लोंचन स्वछंद करै, स्वमविर्षे रात्रिभोजनादिका अतिचार लागै, उदरमेंसूं: मांछर पवनादिकके निमित्ततें रोमांच होय, हरिततृणादिकी भूमि तथा पंकपरि गमन्? ताई जलमें प्रवेश करै, नावतें नदी तिरै, अन्यका उपकरण आदि अपणावै, पुस्तन कका अविनय होय जाय, पंचस्थावरका घात होय जाय, अदृष्टदेशवि मलमूत्र क्षे क्रिया व्याख्यानके अंत इत्यादिविर्षे आलोचन प्रतिक्रमण दोऊ हैं। बहुरि भयकरि तपऊ तथा विना जाणे तथा कोई कार्यकी अशक्तताकरि शीघ्रताकरि महाव्रतमें अतिचार लागें, तपपर्यंत छहूप्रकार प्रायश्चित्त है। बहुरि त्यागनेयोग्यफू छिपायकरि छोडै, बहुरि कोई का अप्रासुकका ग्रहण होय जाय, तथा प्रासुककाभी त्याग कीया था तथा भूलिकरि ग्रहण For Private and Personal Use Only Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२० ॥ सो यादि आई ताका फेरि त्याग करणा, प्रायश्चित्त है । बहुरि खोटा सुपना आवै, खोटा चिंतवन करे, मलमूत्रका अतीचारविर्षे बडी न बनीके प्रवेश तरणेविय कायोत्सर्ग प्रायश्चित्त है । बहुरि बहुतवार प्रमादतें बहुत प्रत्यक्ष होर प्रतिकूल प्रवर्ते, विरुद्ध श्रद्धा करै, तिनकू अनुक्रमतें छेद मूलभूमि अनुपस्थापन 'रि प्रायश्चित्त हैं। तहां अपने संघके आचार्यके निकटही सर्वते नांचा पाडि प्रायश्चित्रैई अनुपस्थापन है। बहुरि अन्य आचार्यके निकटि तीनिवार फेरै सो पारंचिक है। ऐ प्रायश्चित्त देश काल शक्ति संयमादिके अविरोधकरि जैसा अपराध होय तैसा प्रायधि मिटावै । जैसैं यथा रोग देशकालादि देखि वैद्य रोग मिटावै तैसें करै । या जीव स्थानक असंख्यातलोकपरिमाण है। तेतेही अपराध लागें हैं। सो प्रायश्चित्तके भेद व्यवहारनयकरि सामान्यकरि प्रायश्चित्तके भेद यथासंभव होय हैं। आगे विनयके भेद कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥ज्ञानदर्शनचारित्रोपचाराः ॥ २३ ॥ याका अर्थ- ज्ञानका विनय, दर्शनका विनय, चारित्रका विनय, उ For Private and Personal Use Only Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२१ ॥ ऐसे विनयतपके च्यारि भेद हैं । इहां विनयका अधिकार है । तातें विनयशब्दका यातें ज्ञानविनय दर्शनविनय चारित्रविनय उपचारविनय ऐसें संबंध भया। तहां । मोक्षके अर्थि ज्ञानका ग्रहण अभ्यास स्मरण इत्यादि करणा, सो ज्ञानविनय है। ब. दोषरहित तत्वार्थनिका श्रद्धान करना, सो दर्शनविनय है। बहुरि ज्ञानदर्शनसहि चारित्रविर्षे समाधानरूप चित्तकू कारण, सो चारित्रविनय है। बहरि आचार्यआदि प्रत्य होय तिनकौं देखिकरि उठना तिनके सन्मुख जाना अंजली जोडना इत्यादि उपचारवि परोक्ष होय तो मन वचन कायकरि हाथ जोड नमस्कार करना, गुणका स्तवन कर करना इत्यादिभी उपचारविनय हैं। याका प्रयोजन, जो, विनयतें ज्ञानका लाभ होय है। शुद्धता होय है, भली आराधना होय इत्यादिकके अर्थि विनयकी भावना है ।। आगै वैयावृत्त्यतपके भेदके जाननेकू सूत्र कहै हैं-. ॥ आचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षग्लानगणकुलसङ्घसाधुमनोज्ञानाम् ॥ २४ ॥ याका अर्थ- आचार्य, उपाध्याय, तपस्वी, शैक्ष, ग्लान, गण, कुल, संघ, साधु, । इन दशनिका वैयावृत्य करणा, ऐसें याके दश भेद हैं। इहां विशेषके भेदतें भेद जानने । For Private and Personal Use Only Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२२ ॥ आचार्यवैयावृत्य इत्यादि कहना । तहां जिनतें व्रतआचरण कीजिये, ते आचार्य हैं जिनतें मोक्षके अर्थि प्राप्त होय शास्त्र पढिये ते उपाध्याय हैं । बहुरि महान उपवास तप करते होय, ते तपस्वी हैं। बहुरि जे शास्त्र पंढनेआदि शिक्षाके अधिकारी ते शैक्ष हैं। बहुरि रोगआदिकरि क्षीण होय, ते ग्लान हैं। बहुरि जे स्थविर मुनिनिकी परिपाटीके होय, ते गण कहिये । बहुरि दीक्षा देनेवाले आचार्यके शिष्य हे कुल कहिये । बहुरि च्यारिप्रकार मुनिनिका समूहकू संघ कहिये । बहुरि घणा कालका र्द सो साधु कहिये । बहुरि जो लोकमान्य होय सो मनोज्ञ कहिये । इनके रोग परिषह मि संबंध आवै तब अपनी कायचेष्टाकरि तथा अन्य द्रव्यकरि तिनका प्रतिकार इलाज करैः वृत्य है। याका फल, जो, वैयावृत्यतै समाधिका तौ धारण होय है, निर्विचिकित्साभ प्रवचनका वात्सल्य होय है इत्यादि जानना । इहां च्यारिप्रकारके मुनिकू संघ कह्या, त अनगार मुनि ए च्यारि जानने । तहां ऋद्धिधारीकू तौ ऋषि कहिये, इन्द्रियकू वश कहिये, अवधिमनःपर्यय ज्ञानीकू मुनि कहिये, सामान्य घरके त्यागी साधु सो अ अथवा यति आर्यिका श्रावक श्राविका ऐसैंभी च्यारिप्रकार संघ है। बहुरि मनोज्ञ: For Private and Personal Use Only Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२३ ॥ पंडितपणाकरि कला वक्तापणा आदि गुण होय, सो लोकविर्षे मान्य होय सो मन | ऐसा अविरतसम्यग्दृष्टि होय, जामें मार्ग• ऊचौ दिखावनेके गुण होय, ताकुंभी म है ॥ आगें स्वाध्यायके भेद जाननेकू सूत्र कहै हैं ॥ वाचनापृच्छनानुप्रेक्षाम्नायधर्मोपदेशाः ॥ २५॥ ___ याका अर्थ- वाचना, पृच्छना, अनुप्रेक्षा, आम्नाय, धर्मोपदेश ए पांच स्त्र भेद हैं । तहां निर्दोष ग्रंथ अर्थ उभय उनका जो भव्यजीवनिकू देना शिखावना सो तौ बहुरि संशयके दूरि करनेकू निर्बाध निश्चयके समर्थनिळू दृढ करनेकू परकू ग्रंथका अर्थ दं | करना, सो पृच्छना है । जो आपकी उच्चताकरि प्रार्थि परके ठगनेके अर्थि नीचा पाड परकी हास्य करनेकू इत्यादि खोटे आशयसूं पूछै सो पृच्छना तप नाही है । बहुरि जिस स्वरूप जान्या, ताका मनकेविर्षे वारवार चिंतन करना, सो अनुप्रेक्षा है । बहुरि पार घोखना, सो आम्नाय है । बुहिरि धर्मकथा आदिका अंगीकार, सो धर्मोपदेश है। ऐसे कारका स्वाध्याय है । याका फल प्रज्ञाका तौ अतिशय होय, प्रशस्त आशय होय, प | होय, तपकी वृद्धि होय, अतीचारका शोधन होय इत्यादिक याके प्रयोजन हैं । तथा सश For Private and Personal Use Only Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२४ ॥ नाश होय, मार्गकी दृढता होय, परवादीकी आशंकाका अभाव होय, ए फल हैं । आगें व्युत्सर्गतपके भेदके निर्णयके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ बाह्याभ्यन्तरोपध्योः ॥२६॥ याका अर्थ-बाह्य अभ्यंतर ऐसें दोयप्रकारका परिग्रहका त्याग ए व्युत्सर्गके दो तहां व्युत्सर्ग नाम त्यागका है, सो दोयप्रकार है, बाह्य उपाधिका त्याग, अभ्यंतर उपाधि तहां अनुपात्तवस्तु जो आपते न्यारा धनधान्यादिक, सो तो बाह्यपरिग्रह है । बहुरि कर्म भये आत्माके भाव जे क्रोधआदिक, ते अभ्यंतर परिग्रह हैं । बहुरि कायकाभी त्याग य गिणना । सो कालका नियमकरिभी होय है, अर यावजीवभी होय है। ऐसें बाह्य अभ्यंत तिनका त्याग, सो व्युत्सर्ग है। याके प्रयोजन निःसंगपणा निर्भयपणा जीवितकी आश ए व्युत्सर्गके फल हैं । इहां ऐसा जानना, जो, व्युत्सर्ग महाव्रतमेंभी कह्या, दशध' प्रायश्चित्तमेंभी कह्या, इहां तपका भेदभी कह्या । सो यामें विरोध नाहीं है । जा कोईविर्षे त्यागकी शक्ति होय ऐसें शक्तिकी अपेक्षा अनेकप्रकारकरि कह्या है। उन बढनेकाभी प्रयोजन है। इहां एता विशेष और जानना, जो, महाव्रतमें परिग्रह For Private and Personal Use Only Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२५ ॥ है, तहां तो धनधान्य आदि बाह्यपरिग्रहका त्याग प्रधान है। अर दशधर्म में कह्या है, तहां आहारादिक योग्यपरिग्रहका त्याग कया है । अर प्रायश्चित्तमें दोषका प्रतिपक्षी कया है । अर इहां में का, सो सामान्य है | आगे ध्यानके बहुतभेद कहनेकूं न्यारा राख्या था ताके अब भेद कहने का अवसर है, सो ताके पहली ध्यानका करनेवालेका तथा ध्यानका स्वरूप तथा ध्यानका कालकी निर्धारके अर्थ सूत्र कहें हैं ॥ उत्तमसंहननस्यैकाग्रचिन्तानिरोधो ध्यानमान्तर्मुहूर्तात् ॥ २१ ॥ याका अर्थ - उत्तम संहननका धारी पुरुषके एकाग्रचिंताका निरोध सो ध्यान है । सो उत्कृष्टपणे अंतर्मुहूर्तताई रहे । तहां आद्यके तीनि संहननकूं उत्तम कहिये वज्रऋषभनाराचसंहनन वज्रनाराचसंहनन नाराचसंहनन ऐसें । ए तीनूंही ध्यानके साधन हैं । बहुरि इनमें मोक्षका साधन एक आदिकाही है, अन्यतें मोक्ष होय नाहीं । ऐसें ए तीनि संहनन जाकै होय सो पुरुष ध्यानी है | बहुरि अग्र कहिये मुख, ऐसा एक मुख कहिये एकाग्र जाकै होय, सो एकाग्र कहिये मनकी चिंता है, सो अनेक पदार्थके अवलंबनतैं चलायमान है, याकूं अन्यसमस्तका अवलंबनतैं छुडाय एकअग्रविषै नियमरूप करै, सो एकाग्रचिंतानिरोध है । यह ध्यानका स्वरूप कह्या । बहुरि अंतर्मु For Private and Personal Use Only etectviceived red Breed Boerder Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir NASPARRAJASPRINFOPPORTERPRINCOOPERATOPARATIOPARGAppa ॥सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२६ ॥ हूर्त ऐसा कालका परिमाण है, सो अंतर्गत कहिये मुहूर्तके माहीं होय, सो अंतर्मुहूर्त कहिये । आङ् ऐसा उपसर्ग जोडै मर्याद भई, जो, अंतर्मुहूर्तताई लेणा आगे नाहीं, ऐसे कालकी मर्यादा कही । जातें एते कालसिवाय चिंताका एकाग्रनिरोध होय सकै नाही दुर्द्धर है। इहां प्रश्न, जो, चिंताका | निरोध सो ध्यान है, तो निरोध तो अभावकू कहिये है, तातें ध्यान निर्विषय अभावरूप ठहया, सो गधेके सींगकीज्यौं भया। ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं। अन्यचिंताकी निवृत्तिकी अपेक्षा तौ अभावरूपही है । बहुरि चिंता जिसविषयकू अवलंब्या तिसकै आकार प्रवृत्तितें सद्भावरूप है। जाते अभाव है सो भावान्तरके स्वभावरूप है, तातै वस्तुका धर्म है, हेतुका अंग है। अभावतेंभी वस्तुही सधै है। अथवा निरोधशब्दकू भावसाधन न करिये अर कर्मसाधन करिये, तब जो निरोधरूप भई सोही चिंता ऐसें ज्ञानही चलाचलपणातूं रहित होय एकाग्र भया सोही ध्यान है। जैसे अमिकी शिखा निराबाधप्रदेशमें चलाचलपणाते रहित होयकरि स्थिर है दीप्यमान होय, तैसें जानना ॥ इहां विशेष श्लोकवार्तिकतें लिखिये है। इस सूत्रविर्षे ध्याता ध्यान ध्येय ध्यानका काल | ए च्यारि कहा है। अर सामर्थ्यते याकी प्रवृत्तिकी सामग्री जानिये है। इहां कोई अन्यमती For Private and Personal Use Only Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२७ ॥ कहै है, जो, हमारे मतमें चित्तकी वृत्तिके निरोधकू योग कह्या है। ताकू पूछिये, जो, साहीही चित्तकी वृत्तिका निरोध जाका किछू विषय नाहीं ऐसा कह्या है, कि, ज्ञानका स्थिर होना कह्या है? जो, आद्यकी पक्ष कहेंगा, तो निर्विषय तुच्छ अभावरूप है, जो प्रमाणभूत नाहीं अर स्थिर ज्ञानस्वरूप कहेगा, तौ हमारी मिली। तहां वह कहै है, जो, हम तुच्छाभावरूप तो नाहीं कहै । पुरुषका स्वरूपकेविर्षे अवस्थानकू चित्तकी वृत्तिका निरोध कहै हैं। याहीकू समाधि कहिये है। असंप्रज्ञातयोग ध्यान ऐसा कहिये है तहां समाधिविर्षे ज्ञानकाभी उच्छेद होय जाय है। ताते हमारे ऐसा कह्या है, जो, समाधिकालविर्षे द्रष्टा कहिये पुरुष ताका स्वरूपकेविर्षे अवस्थान होय है। आत्मा तो द्रष्टा है अर ज्ञाता प्रधान है। पुरुषका स्वरूपकेविर्षे अवस्थान है, सो परम | उदासीनपणा है। ताकू कहिये, जो, पुरुषकू द्रष्टा कहै हैं, जो ज्ञाताभी पुरुषही है। देखना जानना तो दोऊ अविनाभावी है। जो प्रधानकू ज्ञाता कहेगा तो द्रष्टाभी प्रधानही ठहरेगा, तब पुरुष जड़ ठहरेगा। इहां कहै, जो, ज्ञाता पुरुषकू कहै ज्ञान अनित्य है। तातें पुरुषकै अनित्यता आवैगी। तो ऐसें तो प्रधानभी अनित्य ठहरेगा। तब वह कहै, प्रधानका परिणाम तौ अनित्य हम मानेही మారనుందరందరకుండుతుంటుందని For Private and Personal Use Only Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२८ ॥ हैं। तौ ताकू कहिये ऐसेंही पुरुषके पर्यायके ज्ञान के विशेषते अनित्य मानने में कहा दोष है ? | तब कहै जो पर्याय पुरुषते अभेदरूप है, तातें पुरुषकै अनित्यपणा आवै है। तहां कहिये, जो, प्रधानतें तिसका परिणाम कहा अत्यंतभिन्न है ? जाते प्रधानकै अनित्यता न आवै । तहां वह कहै, जो, परिणामही अनित्य है परिणामी तौ नित्यही है। ताकू कहिये, जो, ऐसें है तो ज्ञान अरु आत्माकै अभेद होतेभी ज्ञानही अनित्य है, पुरुष नित्य है, या ठहरी । फेरि वह कहे, पुरुष तो अपरिणामीही है। तौ ताकू कहिये, प्रधानभी अपरिणामी क्यों न कहे ? तब वाह कहै, व्यक्तितें प्रधान परिणामी कहिये, शक्तितें नाहीं। तहां ताकू कहिये, पुरुषभी ऐसेंही हैं, यामें विशेष कहा? जाते जो स्वत्वरूप है सो सर्वही परिणामी है। अपरिणामीकै तौ क्रमपणा अरु युगपत्पणा होय नाहीं। इनविना अर्थक्रिया होय नाहीं। तातें द्रष्टा है तैसेंही आत्मा ज्ञाता है । यामें बाधा नाही । तातें असंप्रज्ञातयोगरूप ध्यान कहै, सो बणें नाहीं । अज्ञानरूप पुरुषका खरूप अवस्थान संभवै नाहीं । यातें जडपणा आवै है । बहुरि संप्रज्ञातयोग है सो ज्ञान की वृत्ति ज्ञेयका होना तिसमात्र है, सो ज्ञानका स्वरूपही है। यामैं तो किछ विवाद नाहीं है। जातें ध्यान है सो ज्ञानहीका एकाग्र होना है। For Private and Personal Use Only Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७२९ ॥ ___ बहुरि कोई कहै, जो, ज्ञान ज्ञेयस्वरूपही होय जाय है, सो यह वणे नाहीं । जाते विषयरूप ज्ञेय तो जडभी है । सो जडरूप तो ज्ञान होय नाही । ज्ञानकी स्वच्छता ऐसेंही है, जो, ज्ञेयवस्तु तो जैसा है तैसा जहांका तहां तिष्ठै है। आप तिसकू जाने है, तातें तिस आकार भया उपचार कहिये है। ज्ञान आत्माका गुण है सो आत्मा अमूर्तिक है । तातै ज्ञानही अमूर्तिक अर ताकी वृत्तिरूप अंश हैं तेभी अमूर्तिक हैं। तातें अमूर्तिकमें काहू मूर्तिकका प्रतिबिंब कैसे आय पडै ? जो जानकी वृत्तिकों मर्तिक मानिये तो इन्द्रियनिकरि ग्रहण करने योग्य ठहरै। बहरि मनकीज्यों अतिसूक्ष्मपणातें अप्रत्यक्ष कहिये सो स्वसंवेदनगोचरभी न ठहरै। अर स्वसंवेदस्वरूपभी न कहिये, तौ अन्यअर्थकुंभी नाही जानेंगा । बहुरि दीपककीज्यों परप्रकाशकही बतावै तौ दीपक तौ जड है, अन्यके नेत्रनिको ज्ञानका कारण सहकारीमात्र उपचारकरि कहिये है, परमार्थतें ज्ञानका कारण आत्माही है ॥ बहुरि मूर्तिककै तौ स्वसंवेदन कहूं देखा नाहीं। तथा कानें मान्याभी नाहीं। तातें ज्ञानकी वृत्ति जे पर्यायके अमूर्तिकही हैं । बहुरि कहै जो ज्ञानकी वृत्तिके विषयके जाननेका नियम | है, तातें जानिये है, जो, शेयनिके प्रतिबिंबनिकू ए धारी हैं। ताकू कहिये, जो, निराकारकैभी For Private and Personal Use Only Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। नवम अध्याय ॥ पान ७३०॥ विषयका नियमकी सिद्धि है । जैसे पुरुषके जाळू देसै ताका भोगका नियम है, तैसें । फेरि वह कहै, जो, बुद्धिके विषय अर्थका प्रतिबिंब है, ताहि पुरुष भोग है, तातें विषयपति नियम है । ताकू कहिये, जो, बुद्धि फेईक अर्थका प्रतिबिंबळू न धारै, अर समस्तअर्थका प्रतिबिंबकून धारै, सो इहां कारण कहा है ? तहां वह कहै, जो, अहंकार जिसविर्षे भया तिसहीका प्रतिबिंबडूं बुद्धि धारै | है । ता• कहिये, जो, ऐसे तो अहंकारके नियम ठहन्या । बुद्धि तौ प्रतिबिंबविनाही अर्थकू स्थापै | है यह ठहरी । अर मन का संकल्प अहंकार जान्या, अर इंद्रियनिका आलोच्या मन जान्या, ऐसैं अपनी अपनी सामग्रीतही विषयप्रति नियम ठहस्सा । तातै प्रतिबिंबकी कल्पनाकरि कह्या । ऐसें होते चित्तकी वृत्तिका सारूप्य कहिये पदार्थके प्रतिबिंब धारनेरूप समानरूपता नाहीं है, तातें तिस| मात्र संप्रज्ञातयोग ठहरै । तातें अन्यमतीनिकै ध्यानका संभव नाहीं है । बहुरि तिनकै ध्येयवस्तुभी नाहीं ठहरे है । तिनके ध्यानके सूत्रमें ध्येयका ग्रहणही नाही | है । बहुरि ध्यानकी सिद्धि नाहीं, तब ध्येयकी सिद्धि काहेतें होय ? बहुरि स्यादादीनिकै ध्यान है सो विशिष्टध्येयवि कह्याही है। जातें चिंताका निरोधके एकदेशतें तथा सर्वदेशतें ध्यानकें एकाग्रविषयपणाकरि विशेषण कीया है, सोही ध्येय है। अनेकविर्षे अप्रधानविर्षे तथा कल्पितः | For Private and Personal Use Only Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३१ ॥ विर्षे चिंतानिरोध नाहीं। तातें एकाग्रवि चिंतानिरोधकू ध्यान कह्या है । इहां एकशद है सो तौ संख्यावाचक है । बहुरि अंग्यते तत् अथवा अंगति तस्मिन् ऐसा विग्रहते अग्रशब्द निपज्या है । तातें याका अर्थ मुख है, भद्र इंद्र अग्र विप्र ए शब्द निपातसिद्ध हैं। अंगि ऐसी धातु है, सो गतिअर्थमें है। ताका कर्मविर्षे तथा अधिकरण विर्षे र ऐसा प्रत्ययका विधान है । बहुरि चिंता मनकी वृत्तिकू कहिये है । बहुरि अनियम जाकै क्रिया होय ताका नियमतें क्रियाका कर्तापणाविर्षे अवस्थान होय सो निरोध कहिये । इहां समास करै हैं, एक अग्र कहिये मुख जाकै होय सो तो एकाग्र कहिये । बहुरि चिंताका निरोध सो चिंतानिरोध कहिये । बहुरि एकाग्र | सोही चिंतानिरोध सो एकाग्रचिंतानिरोध कहिये । ऐसा एकाग्रचिंतानिरोध है सो ए काहेरौं | होय है ? आत्माकी सामर्थ्य के विशेषतें होय है । जैसे दीपगकी शिखा निर्वातदेशविर्षे अंतरंग बहिरंग हेतुके वशतें निश्चल तिष्ठे है तैसें चिंताह वीर्यांतरायकर्मके क्षयोपशमका विशेषते तथा निराकुलप्रदेशविर्षे निश्चल तिष्ठे है । यातें अन्यचिंतानिरोधः नानामुखपणाकी निवृत्ति कही। अथवा अग्रशब्द है सो अर्थपर्यायवाची है। जाते याकू कर्णसाधन करिये , तब अर्थपर्यायवाची होय है । एकपणा सोही अग्र सो एकाग्र कहिये । ऐसें एकत्वकी संख्याविशिष्ट अर्थ भया । | saacsevertistoricasalaamrerakiroertaircratertasis For Private and Personal Use Only Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३२॥ तथा एकशब्दकू प्रधानवाची लीजिये। तब एकाग्रवि चिंतानिरोध कहिये । ऐसें अनेक अर्थ | जे गौणभूत तिनविर्षे चिंतानिरोधका निषेध भया । तातें कल्पनारोपित ध्यानका निषेध भया । इहां तर्क, जो, अनेकवादीनिके सर्वपदार्थ एकानेकरूप मानिये है तातें अनेकरूपका निषेध कैसे होय? एक अर्थविर्षे ध्यान कैसे होय ? ताका समाधान, यह विनाविचाऱ्या तर्क है । एकअर्थकी एकपर्यायके प्रधानपणाकरि ध्यानका विषयपणा कहिये है । तहां द्रव्यकै अन्यपर्याय होतेभी गौणपणातें ध्यान के विषय नाहीं हैं, याहीते एकशब्द संख्यावाचीका यहां ग्रहण है । फेरि तर्क, जो, ऐसें तौ कल्पनारोपितविषयविर्षे ध्यान भया । जातें पर्यायमात्र तो वस्तु नाही, द्रव्यमात्रभी नाही है । द्रव्यपर्यायस्वरूप जात्यंतर वस्तु माना है । नयका विषय वस्तुका एकदेश है । जो नयका विषय सर्वदेश वस्तु मानिये तो याकै विकलादेशपणाका विरोध आवै । ताका समाधान, जो, ऐसैं कहनेवालाभी न्यायका वेत्ता नाहीं। जो, सर्वथा द्रव्यपर्यायस्वरूपका निषेधरूप पर्यायमात्र मानिये तो अवस्तु होय । अर जहां द्रव्यपर्यायकी परस्पर सापेक्षा होय तहां तौ अवस्तुपणा है नाहीं । तातें नयका एकदेशविषय है तौऊ ताकू अवस्तु न कहिये ।। बहुरि कोई कहै, स्वरूपका आलंबन सोही ध्यान है । सो यहभी युक्त नाहीं । तातें सर्वथा Aasaarakickakportsleaawvaasaberds: For Private and Personal Use Only Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३३ ॥ अंशरहित वस्तुकै तौ ध्यानध्येयपणा आवै नाहीं । कथंचित् अनेकरूप वस्तुकही तिसते अविरोधी ध्यान होय है। तिसते अर्थातरभत जो ध्येयवस्तु तिमविर्षे ध्यान प्रवते है। ऐसें आपलें जदाही जो द्रव्यपरमाणु तथा भावपरमाणुको आलंबे है । बहुरि ऐसा नाही, जो, द्रव्यपरमाणु भावपरमाणु अर्थपर्याय नाहीं । जातें पुद्गलद्रव्यके पर्याय हैं । इहां परमाणुशब्दका ऐसा अर्थ जानना, जो, परम कहिये उत्कृष्ट जाका फेरि विभाग नाहीं ऐसा अंश, सो परमाणु है। तहां द्रव्यका परमाणु तौ पुद्गलका परमाणु है, तथा निश्चयकालका अणु है, इनतें छोटा और द्रव्य नाहीं॥ बहुरि भावपरमाणुके क्षेत्रअपेक्षा तौ एकप्रदेश है । व्यवहारकालका एकसमय है । अर भावअपेक्षा एक अविभागीप्रतिच्छेद है। तहां पुद्गलके गुणअपेक्षा तो स्पर्श रस गंध वर्ण इनका परिणमनका अंश लीजिये । जीवके गुणअपेक्षा ज्ञानका तथा कषायका एक अंश लीजिये । ऐसे द्रव्यपरमाणु भावपरमाणु यथासंभव जानना। तातें ध्यानशब्द है सो भावसाधनभी है कर्तृसाधन भी है करणसाधनभी है । तहां ध्येयप्रति व्यापाररूप होय प्रवर्तना सो भावसाधन है । बहुरि आप स्वतंत्र ध्यावै सो ध्यान कर्तृसाधन है । बहुरि साधकतमकी विवक्षा करिये तब ज्ञानावरणवीयांतरायका विगमका विशेषकरि उपज्या सो जो शक्तिका विशेष ताका आत्मा ध्यावै सो करणसाधन For Private and Personal Use Only Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३४ ॥ है । इनकी एकान्तकल्पनाविषै दोष आदिसूत्र के व्याख्यानविषै कहै हैं । तथा ज्ञानशब्द के करणा दिसाधन का है हां जानना । जो निर्विषय ध्यान होय ताके भावसाधनपणा आदि नाहीं ब है | भाववानविना भावका असंभव है । कर्ताका अभाव होय तहां करणपणां बणै नाहीं । सर्वथा एकान्तविषै कारककी व्यवस्थाका असंभव है, सो पूर्वै कह्याही है ॥ बहुरि कोई कहै, कल्पनारोपितविषयविषैभी ध्यान कहिये है । सो ऐसा एकान्तकर कहनाभी कल्याणकारी नाहीं । जातैं निर्विषयध्यानभी कल्पितही ठहरे है । जैसें बालक कडावडीकल्पित चूल्हो आदिकरि कल्पित भोजनका नाम करै, तातें तृप्ति कैसें होय ? तैसें कल्पितध्यानतें ध्यानीकै तृप्ति नाहीं उपजै । तातें एकान्तवादीनिके ध्यानध्येय की व्यवस्था ठहरै नाहीं । जातें तिनकें जो तत मान्या है, ताका निर्णयका अयोग है । बहुरि ध्यानका कर्ता पुरुषही थपे नाहीं । जातैं पुरुषकूं सर्वथा नित्य कूटस्थ थापै ताके पूर्वापर स्वभावका त्याग ग्रहण तौ हैही नाहीं । ध्यानकी अवस्था कहां बणे ? तैसैंही क्षणिक मानै तिनके बणे नाहीं । बहुरि प्रधानके ध्यात मानें तो प्रधान तो जड है । जडके काहेका ध्यान ? बहुरि प्रधानका पर्यायरूप आत्मा यानी कहै तो सोभी जडही है । प्रधानतें जुदा तौ नाहीं । कल्पित कहै तौ अवस्तुही भया । जैसें बौद्धका For Private and Personal Use Only Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३५ ॥ atertabetwetapherpretcDANA | मान्या संतान अवस्तु है तैसें । तातें स्याद्वादीनिहीकै ध्याता बणे है। सो उत्तमसंहननका | धरी सूत्रमें कह्याही है । बहुरि इहां अन्यमती कहैं, जो, हमारै पवनके साधनेवाले हैं ते उत्तमसंहननविनाही ध्यानकी सामर्थ्यते मनकू वश करै हैं । ताकू पूछिये, जो, पवन कैसें साधी? तहां कहै, | जो, गुरुका उपदेश्या अभ्यास कीया, तातें पवन जीती। तहां कहिये, उत्तमसंहननविना ऐसा | अभ्यासही बणै नाहीं। तिस अभ्यासविर्षे दृढ शरीरविना पीडा उपजै। तहां अन्तर्ध्यान होय । | पहले जाका पवनधारणाविर्षे मन लीन होय ताकै अन्य ध्येयविर्षे प्रवृत्ति होय । तब ध्यान में | काहेका ? ज्ञानकू एकाग्र करै अर पवनका यत्नभी करै । ऐसें तौ मन एकाग्र होय नाहीं। याही | युक्तिते जे प्राणायामधारणकू ध्यानका कारण कहै हैं तथा प्रत्याहारकू कहै हैं तेभी वणें नाही। बहुरि यम और नियम हैं ते ध्यानका कारण हैंही । ते स्याद्वादीभी माने हैं। जाते असंयमीकै । । योगकी सिद्धि नाहीं । बहुरि अंतर्मुहूर्तताईका ध्यानका काल कह्या है । सो यह काल हीनसंहनन· धारीकै नाही बण हैं । बहुरि उत्तमसंहननवालाभी अंतर्मुहूर्तते शिवाय ध्यानविर्षे एकध्येयकू ध्याय सकै नाहीं है । ऐसें पूछे है, जो, मुनिनिकै बहुतकालभी तो ध्यानअवस्था रहै है । ताकू कहिये, L For Private and Personal Use Only Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३६ ॥ एक ध्येय छोडि दूसरा ध्येयविषै उपयोग आवै । ऐसें अन्यअन्य ध्येय पलटनेरूप ध्यानका संतान चल्या जाये | तब बहुतकालभी ध्यानका अवस्थान कहिये । यामें ध्यानका विरोध नाही ॥ - बौद्धमती तर्क करे है, जो अंतर्मुहूर्त ध्यानकी स्थिति है। अंतर्मुहूर्त के समय तौ बहुत हैं । तिनविर्षे सयमसयम एकध्येयपरि तैसाही ध्यान होय । तैसेंही द्वितीयआदि अंतर्मुहूर्तविषै लगता तैसाही क्यों न कहौ ? ऐसें बहुतकालभी एकध्येयविषै ध्यानका अविच्छेद आवे है । अर अंतर्मुहूर्त में विच्छेद कहौ तौ द्वितीयसमयविषैही विच्छेद ठहरे है । ऐसें समयमात्रही ध्यानकी स्थिति ठहरेगी। हमारे सर्वपदार्थकी क्षणमात्र स्थितिकी मान्य है । अर क्षणिकविषै बाधा आवै है । ताका समाधान, ऐसैं क्षणस्थायी वस्तु मानते जे बौद्धमती तिनके पहले क्षण ध्यानकी अवस्थिति है, तेही तिस ध्यान के अंतसमयभी एकक्षणस्थायीपणा ठहन्या, तब ध्यानका काहूं क्षण के विषै विनाश नाही कहिये | जातें सर्वक्षण में व्यापक ध्यानकी स्थिति ठहरी । जो ऐसें न मानिये तौ एकक्षणमात्रभी स्थिति नाहीं ठहरे । अर वह कहै, जो, एकक्षणस्थायीके जो उत्पत्ति है सोही विनाश है । तातें सदाअवस्थित नाहीं कहिये । ताकूं कहिये, जो, ऐसें है तो हम अंतर्मुहूर्तस्थितिमात्र ध्यान कहै हैं । सो हमारैभी अंतर्मुहूर्त उत्तरकालविषै समयआदिकी स्थिति की उत्पत्ति सोही For Private and Personal Use Only Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SAGESPrayapradaPAGAPAGAPOREIPRONIPORArgen ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३७ ॥ विनाश है। अर अंतर्मुहूर्त स्थिरता सो ध्यानका आत्मलाभरूप उत्पत्ति है। ऐसें अविच्छेदरूप होनेते सदा अवस्थितरूप ध्यानका प्रसंग नाही आवै है । ताते नित्य कूटस्थ ठहरै । तब वह कहें है, अन्यकालविर्षे अन्यकी उत्पत्ति भई सोही अंतर्मुहूर्त ठहरनेवालाका नाश कैसे मानिये? तहां | कहिये, जो, क्षणकाभी तो अन्यअन्यकाल है । तामें एकक्षणमें नाश अन्यक्षण स्थितिपणाकरि | उत्पत्ति कैसे माने है ? यामें तो हमारा अर तेरा कहना समान है । ऐसें होतें क्षणिकवस्तुकै उत्पत्ति विनाश दोऊही सिद्ध नाहीं होय हैं । कूटस्थ नित्यकीही सिद्धि होय है ॥ बहुरि जो क्षणिकवादीनिका ऐसा अभिप्राय है, जो, एकक्षणपीछे नाश होय है सो दूसरेक्षण तिष्ठनेरूप उपजै है ऐसे सदा रही उत्पत्ति, सदाही विनाश नाहीं ठहरे है । जाते क्षणिककी सिद्धि न होय । सो ऐसें मानेगा तो अंतर्मुहूर्तस्थितिरूपभी ठहरेगा। सो अंतर्मुहूर्त ठहरिकरि नाश भया पछि अन्य अंतर्मुहूर्त ठहरनेकू उत्पत्ति भई । ऐसें समान है । बहुरि वह कहै, जो, ऐसे है तो | संवर आदिपर्यंत ध्यानका काल क्यों न कहै । ताका उत्तर, जो, जैसा जहां संभवै तैसा तहां कहिये । मनकी वृत्तिस्वरूप जो चिंताका निरोध एकध्येयविर्षे अंतर्मुहूर्तशिवाय ठहरना संभवै । नाहीं । यह अनुभवगोचर है । मनकी वृत्तिके एकविषयतें अन्यविषयविर्षे उलटना देखिये है । ऐसें For Private and Personal Use Only Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३८ ॥ हीनसंहननवालाके चिंताका निरोध अल्पकाल देखि अर उत्तमसंहननवालेके अंतर्मुहूर्तकी संभावना करिये है । आगमप्रमाणकारभी यह सिद्ध है । बहुरि अंतर्मुहूर्तका स्वरूप आगमतें जानना।। बहुरि इहां कोई कहै, जो, ज्ञान है सोही ध्यान है। ताकू कहिये, जो, ऐसें नाहीं है। | ज्ञान है सो तो चलाचलरूप है। ध्यान है सो ज्ञानका निश्चलपणा है । यातें ज्ञानतें याका लक्षण जुदा है । याहीतें ध्यानकू अधिकाररूपकरि ताका स्वरूप कहनेकू अंतर्मुहुर्त कहनेतें बहुतकालरूप दिवसादिकका निषेध है । जातें ऐसी शक्तिका अभाव है। बहुरि सूत्रविर्षे एकशब्द है ताका अर्थ प्रधानपणाभी होय है। तिस अर्थकी अपेक्षा इहां एक कहिये प्रधान जो ध्यान करनेवाला पुरुष ताहीविर्षे चिंताका निरोध करै । बहुरि अग्रशब्दकाभी अर्थ पुरुष होय है । ताकी अपेक्षाभी पुरुषविर्षे चिंताका निरोध कहिये अन्यध्येयकू छोडि आपविही ध्यानकी प्रवृत्ति होय है । ऐसें अनेकअर्थका वाची जो एकाग्रशब्द सो सूत्रमें युक्त स्थाप्या है । इहां एकार्थवचनही नाहीं ग्रहण करना । जो एकार्थ ऐसा वचन ग्रहण करिये तो " वीचारोऽर्थव्यंजनयोगसंक्रान्तिः” इस सूत्रमें द्रव्यपर्यायविर्षे पलटनेका अर्थ है । ताका निषेध आवै । तातें एकाग्रशब्दतै पलटनेका अर्थ विरोध्या न जाय है । ऐसें जानना ॥ Meritocratsessertistatusrectaverdastsexashs For Private and Personal Use Only Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७३९ ॥ बहुरि जो चिंताका निरोध दिवसमासादि पर्यंत ठहरना कहिये तो बणे नाहीं । जातें बहुतकाल रहे इन्द्रियनिकै पीडा उपजै है । बहुरि जो श्वासोच्वासके रोकनेकू ध्यान कहिये तो साशरूपके तौ शरीरका नाश होय मृत्यु होय जाय है । बहुरि जो अन्यवादी कहै , मंदमंद श्वासोच्वासका प्रचार करि रोके तो शरीरका पात न होय है, यामें पीडाभी नाहीं होय है ।। ताकू कहिये, जो, ऐसा नाहीं है । मंद श्वासोश्वास रोकनेका साधन करना तो ध्यानका साधन करना है । जैसैं आसनआदि साधिये है, तैसें यहभी है । ध्यान तो एकाग्रचिंतानिरोध होय सोही है । बहुरि जय आदिविर्षे चित्तकी प्रवृत्ति रहै है सोभी ध्यान नाहीं है । बहुरि ध्यानके साधनके उपाय गुप्त्यादिक पहलै कहेही, ते संवरके कारणभी हैं । अर ध्यानकेभी उपाय हैं। __ आगें ध्यानके भेद दिखावनेकू सूत्र कहै हैं ॥आर्तरौद्रधर्म्यशुक्लानि ॥२८॥ याका अर्थ- आत रौद्र धर्म्य शुक्ल ए च्यारि ध्यानके भेद हैं। तहां ऋतुनाम दुःखका है, | अथवा अर्दन कहिये अति पीडा बाधा तिसविर्षे उपजै सो आर्त कहिये । रुद्र नाम क्रूर आशयका | है, ताका कर्म तथा ताविर्षे उपजै सो रौद्र कहिये । धर्म पहलां कह्या, सो तातें सहित होय सो For Private and Personal Use Only Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ఆడవనుండగలనకుంటారకులను ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४० ।। धर्म्य कहिये । शुचिगुणयोगते शुक्ल कहिये । आत्माका परिणाम कषायमलरहित उज्वल होय सो शुक्ल है । सो यह च्यारिप्रकार ध्यान है । प्रशस्त अप्रशस्त भेदतें दोयप्रकार है । तहां अप्रशस्त आर्त रौद्र हैं । सो तो पापके आश्रवकू कारण हैं । बहुरि प्रशस्त धर्म्य शुक्ल हैं। सो कर्मके नाशकू कारण हैं। आगे कहै हैं, प्रशस्तध्यान कैसे है ताका सूत्र ॥परे मोक्षहेतू ॥ २९॥ ___याका अर्थ- पर कहता अंतके दोय ध्यान हैं ते मोक्षके कारण हैं । तहां परशब्दतें अंतका एक है ताके समीपते धर्नाकू उपचारकरि पर कहिये । जाते सूत्रमें द्विवचन है, ताकी सामर्थ्यतें गौणकाभी ग्रहण भया । ऐसें पर कहता धर्म्य शुक्ल ए दोय मोक्षके कारण हैं। प्रशस्त हैं इस वचनकी सामर्थ्यतेही पहले आर्त रौद्र दोऊ अप्रशस्त संसारके कारण जानिये ॥ आगे आर्तध्यान च्यारिप्रकार है, तहां आदिके भेदका लक्षण कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥आर्तममनोज्ञस्य सम्प्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारः॥३०॥ याका अर्थ- अमनोज्ञवस्तुका संयोग होते तिसके वियोग करने कू बारबार चितवन होय, | चिंताका प्रबंध होय, सो पहला आर्तध्यानका भेद है। तहां अमनोज्ञ नाम अप्रियका है। जो catasteritaliroertebratisativartaverdosextube For Private and Personal Use Only Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४१ ॥ आपकूं बाधाका कारण ऐसें विष कंटक शत्रु शस्त्र होय, सो अमनोज्ञ है । तिसके संयोग होतें मेरे यह कैसे वियोग होय ? ऐसा संकल्प होय, सोही चिंताका प्रबंध ताकूं स्मृतिसमन्वाहार कहिये । यह पहला आर्तध्यान कहिये || आर्गे दूसरे भेदका लक्षणसूत्र कहैं हैं॥ विपरीतं मनोज्ञस्य ॥ ३१ ॥ याका अर्थ- मनोज्ञवस्तुके वियोग होतें तिसके संयोगके अर्थि वारवार चितवन रहे, सों दूसरा भेद आर्तध्यानका है । तहां पहले भेदमें कह्या तिसतें विपरीत कहिये । तातें ऐसा अर्थ भया, जो, मनोज्ञ प्यारा जो अपना पुत्र स्त्री धन आदि वस्तु तिनका वियोग होतें तिनके संयोग होनेके अर्थि संकल्प रहै वारवार चिंताका प्रबंध होय, सो दूसरा आर्तध्यानका भेद है ॥ आगें तीसरा भेद आर्तध्यानका लक्षणका सूत्र कहै हैं ॥ वेदनायाश्च ॥ ३२ ॥ याका अर्थ - वेदना कहिये रोगकी पीडा ताका वाखार चितवन रहै, सो तीसरा आर्तध्यानका भेद है। तहां वेदनाशब्दका अर्थ सुखदुःख दोऊही है । तथापि यहां आर्तध्यानका प्रक-रण है । तातें दुःखकाही अर्थ लेना । ऐसें वातआदि रोगविकारकरि उपजी वेदना ताका मेरे For Private and Personal Use Only Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४२ ॥ नाश कैसे होय ? ऐसा संकल्परूप चिंताप्रबंध होय सो तीसरा भेद आर्तध्यानका है | आगे चौथा भेद आर्तध्यानका लक्षणसूत्र कहै हैं ॥निदानं च ॥३३॥ याका अर्थ-- आगामी भोगनिकी वांछा, सो निदान कहिये । ताका चितवन रहै, सो चौथा भेद आर्तध्यानका है । भोगनिकी वांछाकरि आतुर जो पुरुष ताके आगामी कालविषय || विषयनिकी प्राप्तिप्रति मनका संकल्प रहै, वाखार चिंतवन रहै, सो चौथा भेद आर्तध्यानका है। इहां कोई कहै, जो, मनोज्ञवस्तुके संयोगकी वांछा तो दूसरे भेदविर्षे कहीही थी, यामें वामें कहा भेद ? ताकू कहिये, पूर्व न पाये ऐसे विषयकी प्राप्तिकी वांछा सो तौ निदान है । अर पायेका | वियोग है, ताके संयोगकी वांछा सो दूसरा भेद है ऐसा विशेष जानना ॥ आगें पूछे है, ए च्यारि भेद आर्तध्यानके कहे ते कौन कौनकै होय हैं ? ऐसे पूछे सूत्र कहै हैं तदविरतदेशाविरतप्रमत्तसँयतानाम॥32॥ याका अर्थ- यह च्यारिप्रकारका आर्तध्यान अविरतका है ये असंयमी, देशविरत कहिये | संयमासयमी, प्रमत्तसंयत कहिये प्रमादसहितसंयमी इनकै होय है । तहां अविरत तो मिथ्यात्व For Private and Personal Use Only Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४३ ॥ गुणस्थानतें लगाय अविरतसम्यग्दृष्टिपर्यंत जानना । देशविस्त संयमासंयमवाले श्रावक हैं । प्रमत्तसंयत पंदरहप्रमादसहित मुनिपणाकी आहारविहारआदि क्रिया तथा आचार्यपदकी क्रियाके आच. रनेवाले हैं। तहां अविरत देशविरतकै तौ च्यारिही प्रकारका आर्तध्यान होय है । जातें ए असंयमपरिणामकरि सहित हैं। बहुरि प्रमत्तसंयमीनिकै विदानरहित तीनिही आर्तध्यान होय हैं । सो जिसकाल प्रमादका तीव्र उदय आय जाय तिसकाल होय है, सदाही न होय है । याका विशेष ऐसा, जो, आर्तध्यान तीव्र होय है, तब कृष्ण नील कापोत लेश्याके बलते होय है । अज्ञानतें उपजै है । पुरुषके परिणाम यामें लीन होय है । पापका प्रयोगके आश्रवतें होय है । बाह्यविषयके प्रसंगतें होय है । अनेकसंकल्प जामें पाईए । धर्मके आश्रव छुडावनहारी जे कषाय तिनके आश्रयतें होय है । कषाय तीव्र वधावनहारा है । प्रमाद याका मूल है । पापकर्मका यातै ग्रहण होय है । जाका फल कडवा है । तिर्यंचगतिका कारण होय है। सो ऐसा तो | मिथ्यादृष्टीकै होय है । बहुरि सम्यग्दृष्टि देशव्रती संयमीके उत्तरोत्तर मंद है ॥ आगे आर्तध्यान तो संज्ञादिकरि कहा, अब दूसरा ध्यानकी संज्ञा हेतु स्वा के निर्धारके अर्थि सूत्र कहै हैं aakatpatrikaxxxantertairs For Private and Personal Use Only Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४४ ॥ ॥हिंसानृतस्तेयविषयसंरक्षणेभ्यो रौद्रमविरतदेशविरतयोः ॥३५॥ ___ याका अर्थ-- हिंसा अनृत स्तेय विषयकी रक्षा इनतें रौद्रध्यान होय है । तातें याके च्यारि भेद हैं । सो अविरत अर देशविरत इन दाऊनिकै होय है । हिंसा आदिका स्वरूप तो पहले कह्याही था। ते रौद्रध्यानकी उत्पत्तिकू कारण होय हैं । याहीतें सूत्रमें पंचमीविभक्तिरूप हेतुका निर्देश किया है । इहां स्मृतिसमन्वाहार जो चिंताप्रबंध ताका संबंध करना । हिंसाका स्मृतिसमन्वाहार इत्यादि । सो यहू रौद्रध्यान अविरत देशविरतकै दोकानके होय है । इहां प्रश्न, जो, अविरतकै तौ रौद्रध्यान होनेयोग्य है, देशविरत कैसैं कह्या? ताका उत्तर, जो, देशविरतकै हिंसादिका आवेश पाईए है, विरतआदिकी रक्षाके आधीन है । तातें कदाकाल होय है, सो यातें नरकादिक | दुर्गतिका कारण नाहीं है । जाते याकै सम्यग्दर्शनकी सामर्थ्य है । तातें ताका फल मंद है। बहुरि सकलसंयमीकै यह होयही नाही है। जो यह तौ संयमीतें च्युत होय जाय । यह रौद्रध्यान तीव्र होय है, तब अतिकृष्ण नील कपोतके बलतें होय है । प्रमाद याका आश्रय है । नरक गतिका कारण है । इन दोऊ अप्रशस्त ध्याननितें आत्मा ताता लोहका पिंड जैसें जल बँचे | तैसें कर्मनिकू बँचे है। For Private and Personal Use Only Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४५ ॥ आगें पूछे है, जो, दोय ध्यान उत्तर मोक्षके कारण कहै, तामें आद्यका ध्यानके भेद स्वरूप स्वामीका निर्देश करना । ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम् ॥ ३६॥ याका अर्थ- आज्ञा अपाय विपाक संस्थान इनिका विचय कहिये विचार ताकै अर्थि चितवन होय सो ए धर्म्यध्यानके च्यारि भेद हैं । तहां विचय विवेक विचारणा एकार्थ है। आज्ञा अपाय विपाक संस्थान इन च्यारिनिका विचय । बहुरि स्मृतिसमन्वाहारकी इहां अनुवृत्ति करणी सो जुदाजुदा लगाय लेणा । ऐसें आज्ञाविचम स्मृतिसमन्वाहार इत्यादि संबंध जानना । सोही कहिये हैं। तहां उपदेशदाताके अभावतें अपनी मंदबुद्धीतें कर्मके उदके वशते जे सूक्ष्मपदार्थ हैं तिनका हेतु दृष्टांत जानेंविना सर्वज्ञका कह्या आगमही• प्रमाणकरि अर " यह पदार्थका स्वरूप सर्वज्ञ भाषा है तैसेंही है, जातें जिनदेव सर्वज्ञ वीतराग है, अन्यथा कहै नाही," ऐसें गहन पदार्थका श्रद्धानतें अर्थका अवधारणा सो आज्ञाविचय है । अथवा आप जान्या है पदार्थका स्वरूप जानें, | तैसाही परकू कहने की है इच्छा जाकै ऐसे पुरुषके अपने सिध्दांतके अविरोधकरि तत्त्वार्थकू दृढ कर|| नेका है प्रयोजन नारि तर्क नप प्रमाणकी योजनाके विर्षे प्रवीण ऐसा जो स्मृतिसमन्वाहार AltoubseDirserasasaraisalamatouttarai For Private and Personal Use Only Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४६ ॥ | कहिये वारवार चितवन, सोभी आज्ञाविचय है । जाते यामें सर्वज्ञकी आज्ञा प्रकाशनेहीका प्रयोजन भया, तातें आज्ञाविचय ऐसा कहना ।। ___ बहुरि ये प्राणी सर्वज्ञके आज्ञातें विन्मुख हैं, ते सर्व अंधकीज्यों मिथ्यादृष्टि हैं, अर मोक्षके अर्थि हैं परंतु सम्यङ्मार्गदूरिही प्रवते हैं । ऐसें समीचीनमार्गका अपायका चिंतवना सो अपायविचय है । अथवा मिथ्यादर्शन ज्ञान चारित्रतें ए प्राणी कैसे रहित है! ऐसी चिंता वारवार करणी सोभी अपायविचय है । अपाय नाम अभावका है । सो मिथ्यादृष्टिनिके सांचे मार्गका अभाव चिंतवना तथा तिनके मिथ्यामार्गका अभावका उपाय चिंतवना तातें अपायविचय कहिये । बहुरि ज्ञानावरणादि कर्मनिका द्रव्य क्षेत्र काल भव भावके निमित्ततें भया जो फल ताका अनुभवका जो चिंतवना, सो विपाकविचय है । बहुरि लोकका संस्थानके विर्षे चितवन रहै, सो, संस्थानविचय है। ऐसे उत्तमक्षमादिरूप धर्म कह्या था तथा सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्ररूप धर्म तथा वस्तुका स्वरूप सो धर्म तिसते लग्या हूवा धर्मध्यान च्यारिप्रकारही जानना । यह अविरतसम्यग्दृष्टि देशविरत प्रमत्तसंयत अर अप्रमत्तसंयत इनकै होय है ।। इहां ऐसा जानना, जो, आज्ञा तो सर्वज्ञकी वाणी है । अपाय मिथ्यात्वतें अपशरण करना For Private and Personal Use Only Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचानिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४७ ॥ | है। कर्मका फल सो विपाक । लोकका आकार सो संस्थान । तहां आज्ञासामान्य चिंतवै तब एकरूप चिंतानिरोध होय अरु न्यारा न्यारा पदार्थकू आज्ञाप्रमाणकरि चिंतवै तब न्यारा जानना ॥ ऐसेंही संस्थानविर्षेभी सामान्यविशेष चितवन जानना । अर अपायविपाकमें न्यारान्याराही चिंतवनविर्षे चिंतानिरोध होय है । बहुरि अविरतसम्यग्हाष्ट आदि तिनकै तौ गौणवृत्तिकरि ध्यान है । अरु अप्रमत्तकै यह ध्यान मुख्य है। बहुरि अनुप्रेक्षा तो चिंतवनरूपही है । अरु जब एकाग्रचिंतानिरोध होय तब ध्यान कहिये है । ऐसें अनुप्रेक्षातें ध्यान जुदा जानना । बहुरि इहां कोई पूछे है, जो, मिथ्यादृष्टि अन्यमती तथा भद्रपरिणामी व्रतशीलसंयमादि तथा जीवनिकी दयाका अभिप्रायकरि तथा भगवानकी सामान्यभक्तिकरि धर्मबुद्धितें चित्तकू एकाग्ररि चितवन करै है, | तिनकै शुभ धर्मध्यान कहिये कि नाही? ताका समाधान, जो, इहां मोक्षमार्गका प्रकरण है। तातें जिस ध्यानतें कर्मकी निर्जरा होय सोही इहां गणिये है। सो सम्यग्दृष्टिविना कर्मकी निर्जरा होय नाहीं। मिथ्यादृष्टीक शुभध्यान शुभबंधहीका कारण है । अनादित केईवार ऐसा ध्यान करि शुभ बांधै है, परंतु निर्जराविना मोक्षमार्ग नाहीं । तातें मिथ्यादृष्टिका ध्यान मोक्षमार्गमें है सराह्या नाहीं, ऐसा जानना ॥ exerxeter xexxsexsex For Private and Personal Use Only Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिपचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४८ ॥ आगें तीनि ध्यानका तौ निरूपण कीया अब शुक्लध्यानका निरूपण करना सो यह चारिप्रकार कहसी तिनमें आद्यके दोयका स्वामीका निर्देशकै अर्थि सूत्र कहैं हैं॥ शुक्ले चाद्ये पूर्वविदः ॥ ३७ ॥ याका अर्थ - आद्यके दोय शुक्लध्यान पूर्वके जाननेवालेकै होय हैं। तहां कहेंगे जे च्यारि शुक्लध्यानके भेद तिनमें आदिके दोय ध्यान पूर्वका जाकूं ज्ञान होय ताकै होय है । इहां पूर्वविदशब्दकरि श्रुतकेवली जानना । बहुरि सूत्रमें चशब्द है, ताकरि ऐसा जानना, जो, श्रुतकेवल क धर्मध्यानभी होय है । जातें सूत्रके व्याख्यानतें विशेषकी प्रतिपत्ति होय ऐसा वचन है । तातैं प्रमत्त अप्रमत्त गुणस्थानवर्ती मुनिभि पूर्वके वेत्ता होय हैं । तिनकै धर्म्यध्यानभी होय है । जातें श्रेणी चढने पहली तौ धर्म्यध्यान है । अरु श्रेणी चढै तब शुक्लध्यान होय है ऐसा व्याख्यान है । तातें शब्दरि श्रुतकेवलीकै प्रमत्तअप्रमत्तविषै धम्यध्यान होय है, ऐसा समुच्चय कीजिये || आगे पूछे है, कि अवशेष दोय ध्यान कौनकै होय ? ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं॥ परे केवलिनः ॥ ३८ ॥ याका अर्थ - परे कहतां उत्तर जे दोय ध्यान ते केवलज्ञानीकै होय हैं । तहां जिनके सम For Private and Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra P bre www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७४९ ॥ स्तज्ञानावरण दर्शनावरणका क्षय भया ऐसे जे सयोगकेवली तथा अयोगकेवली तिनकै उत्तर दोय शुक्लध्यान यथासंख्य जानने । सयोगकेवलीकै तीसरा सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति होय है । अयोगकेवलीकै चौथा व्युपरत क्रियानिवर्ति होय है । आगें शुक्लध्यानके भेद कहने कूं सूत्र कहै हैं ॥ पृथक्त्वैकत्ववितर्क सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरतक्रिया निवर्तीनि ॥ ३९ ॥ याका अर्थ - प्रथक्त्ववितर्क एकत्ववितर्क सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति व्युपरत क्रियानिवर्ति ए च्यारि शुक्लध्यानके भेद हैं । इनका अर्थ आगे सूत्र कहसी । तिनकी अपेक्षा अन्वर्थ कहिये जैसा इनका नाम है तैसाही अर्थ जानना ॥ आगें, इनके योगनिका आलंबन न्यारान्यारा है । ताके जानने के अर्थि सूत्र कहै हैं॥ त्र्येकयोगकाययोगायोगानाम् ॥ ४० ॥ याका अर्थ - पहला भेद तौ तीनूं योगनिविष होय है । दूजा भेद तीनूं योग में एक कोई योगविष होय है । तीसरा भेद एक काययोगहीविषै होय है । चौथा भेद योगरहितविर्षे होय है । तहां योग काय वचन मनकी क्रिया है, सो पूर्वै इनका स्वरूप कह्याही है । सो च्यारि भेद शुक्लध्यानके कहे, तिनकै तीनि योग, एक योग, काययोग, अयोग ए च्यारि यथासंख्य For Private and Personal Use Only Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir eithe r ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५० ।। संबंध करि लेणा । तातें ऐसा कहना, जाकै तीनूं योग प्रवर्ते, ताकै तौ पृथक्त्ववितर्क होय है। जाकै तीनूं योगमें एक योग प्रवर्ते, ताकै एकत्ववितर्क होय है । जाकै काययोगही प्रवते, ताकै सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति होय है। जाकै योग नाहीं प्रवते, ताकै व्युपरतक्रियानिवर्ति होय है । ऐसें जानना ॥ आगे आद्यके दोय शुक्लध्यानके विशेष जाननेकू सूत्र कहै हैं-- ॥एकाश्रये सवितर्कवीचारे पूर्वे ॥४१॥ याका अर्थ-- पृथक्त्ववितर्क एकत्ववितर्क ए दोऊ ध्यान एकाश्रय कहिये श्रुतकेवलीके आश्रय होय हैं । सो वितर्क अर वीचारसहित होय है। तहां एक है आश्रय जिनकै ते एकाश्रय । कहिये । ते दोऊही रुतज्ञान पूर्ण जिनकै होय ते आरंभै हैं । बहुरि वितर्क अरु वीचार इन दोऊसहित होय ते सवितर्कवीचार हैं । ऐसें पूर्व कहिये पहले पृथक्त्ववितर्क एकत्ववितर्क ए दोऊ हैं ॥ आगें इस सूत्रमें वितर्कवीचारका यथासंख्य प्रसंग आवै ताका निषेधके अर्थि सूत्र कहै हैं ॥ अवीचारं द्वितीयम् ॥४२॥ __याका अर्थ-द्वितीय कहता दूसरा जो एकत्ववितर्क सो अवीचार है, यामें विचार नाहीं । । पहले दोय शुक्लध्यान तिनमें दूसरा है सो वीचाररहित है । इहां ऐसा अर्थ भया, जो, आदिका तो | sistertainer పులుసు For Private and Personal Use Only Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra COP www.kobatirth.org ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता || नवम अध्याय || पान ७५१ ॥ वितर्कसहित अर वीचारसहित है । अर दूसरा वितर्कसहित अवीचार है ॥ आगें वितर्कवीचारविषै कहा विशेष है? ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं॥ वितर्कः श्रुतम् ॥ ४३ ॥ याका अर्थ - वितर्क ऐसा श्रुतकूं कहिये । इहां तर्कण कहिये समूहन सो विशेषकर होय सो वितर्क है । सो ऐसा नाम श्रुतज्ञानका है । सो इहां श्रुतज्ञान शब्दश्रवणपूर्वक ज्ञानका ग्रहण है | अर मतिज्ञानका भेद चिंताका नामभी तर्क है, ताका ग्रहण नाहीं है ॥ आगे पूछें है कि, वीचार कहा है ? ऐसें पूछें सूत्र कहै हैं-॥ वीचारोऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः ॥ ४४ ॥ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir याका अर्थ - अर्थ व्यंजन योग इन तीनूनिका संक्रांति कहिये पलटना, सो वीचार है । तहां अर्थ कहता तो अभिधेयवचनकरि कहने कूं योग्य वस्तु है, सो द्रव्य है तथा पर्याय है । बहुरि व्यंजनशब्दकरि वचनका ग्रहण है । बहुरि योग कायवचनमनकी क्रियाकूं कहिये है । बहुरि संक्रांति कहिये परिवर्तन पलटना । तहां द्रव्यकूं छोडि पर्याय में आवै, पर्यायकूं छोडि द्रव्यमें आवै यह तौ अर्थसंक्रांति है | बहुरि एक श्रुतके वचनकूं ग्रहणकरि फेरि ताकूं छोडि दूसरा श्रुतका वच For Private and Personal Use Only Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५२ ॥ नकू आलंबन करै फेरि ताकुंभी छोडि अन्यवचनकू आलं यह व्यंजनसंक्रांति है । बहुरि काययोगका आलंबनकू छोडि वचनयोग तथा मनोयोगकू आलंबन करै, अन्ययोगळू छोडि फेरिफेरि काययोगकू आलंबै यह योगसंक्रांति है । ऐसा परिवर्तन करै सो वीचार है ॥ इहां प्रश्न , जो, ऐसे उल्टै तब ध्यान कैसे कहिये ? ध्यान तो एकाग्र कह्या है । ताका समाधान, जो, एककू आलंबिकरि क्यों एक ठहरि पीछे दूजेकू आलंबन करै तहां ठहरै। ऐसे ध्यान तौ ठहरनेहीकू कहिये । परंतु इहां पहलें ठहन्या फेरि ठहरना ऐसें ध्यानका संतान है, सो ध्यानही है, या दोष नाहीं । सो यह सामान्यविशेषकरि कह्या जो च्यारिप्रकार धर्मध्यान अर च्यारिप्रकार शुक्लध्यान सो पहले कहे जे गुप्ति आदि तिनस्वरूप जो अनेकप्रकार ध्यानके उपाय | तिनकरि कीया है उद्यम जानें ऐसा जो मुनि सो संसारके नाशके अर्थि ध्यान करनेकू योग्य हो है। तहां द्रव्यपरमाणु अथवा भावपरमाणुकू ध्यावता लीया है श्रुतज्ञानका वचनस्वरूप वितर्ककी सामर्थ्य जानें ऐसें अर्थ अरु व्यंजन तथा काय अर वचनकू पृथक्त्व कहिये भिन्नपणाकरि पलटता जो मन सो कैसा है मन ? जैसे कोई पुरुष कार्य करनेकू उत्साह करै सो जेता अपना बल होय तेतें | कीयाही करै बैठि न रहै, तैसें मनका बल होय तेसै ध्यानकी पलटनी होवी करै, बैठि न रहै । ऐसें For Private and Personal Use Only Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५३ ॥ मनकरि ध्यावता संता मोहकी प्रकृतिनिळू उपशम करता संता तथा क्षय करता संता पृथक्त्ववितर्कवीचार ध्यानका धारी होय है ॥ इहां दृष्टात ऐसा, जैसें, कोई वृक्षकू काटने लगा ताकै शस्त्र कुहाडी तीखी न होय तब थोडा थोडा अनुक्रमः काटै, तेसैं इस ध्यानकेविर्षे मनकी पलटनि है सोहू शक्तिका विशेष है । तातें अनुक्रमः मोहकी प्रकृतिका क्षय तथा उपशम करै है । बहुरि सोही ध्यानी जब समस्तमोहनीयकर्मळू दग्ध करनेकू उत्साहरूप होय तब अनंतगुणी विशुद्धताका विशेषफू आश्रवकरि बहुत जे ज्ञानावरणकर्मकी सहाय करनेवाली कर्मप्रकृति तिनकी बंधकी स्थितिकू घटावता तथा क्षय करता संता अपना रुतज्ञानका उपयोगरूप हूवा संता नाही रचा है अर्थव्यंजनयोगका पलटना जानें ऐसें निश्चल मनस्वरूप होता संता क्षीण भये हैं कषाय जाके ऐसा वैडूर्यमणिकीज्यों मोहका लेपः रहित भया ध्यानकरि फेरि तिसते निवर्तन न होय पलटै नाही, ऐसे एकत्ववितर्कअवीचार दूसरा | होय है । ऐसेंही सो ध्यानी एकत्ववितर्क शुक्लध्यानरूप अमिकरि दग्ध कीये है घातिकर्मरूप ईंधन जानें अर देदीप्यमान भया है केवलरूप किरणनिका मंडल जाकै ऐसा बादले के पिंजरमें छिप्या था | जो सूर्य जैसे ताकू दूरि भये निकले तब बहुत देदीप्यमान सोहै, तैसें सोहता संता भगवान् Masabrezepisoriasabrerantertainxitsexistocratsaxs For Private and Personal Use Only Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५४ ॥ तीर्थकर तथा अन्य केवली इंद्रनिकै आवनेयोग्य स्तुति करनेयोग्य पूजनेयोग्य उत्कृष्टिकरि कछू घाटि कोटिपूर्व आयुकी स्थितिताई विहार करै है । सो जब अंतर्मुहूर्त आयु अवशेष रहै तब जो आयुकमकी स्थितिकै समानही वेदनीय नाम गोत्र कर्मकी स्थिति रह जाय तब तो सर्व वचनमनयोग अर बादरकाययोगकू निरोधरूप करि सूक्ष्मकाययोगकू अवलंबै तब सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति ध्यानके ध्यावनेयोग्य होय है । बहुरि जो जब अंतर्मुहुर्त आयुकर्मकी स्थिति रहै तब वेदनीय नाम गोत्रकर्मकी स्थिति अधिक रही होय तो यह सयोगी भगवान् अपना उपयोगका अतिशयकरि शीघ्र कर्मका पचा. वनेकी अवशेष कर्मरजका झाडनेकी शक्तिके स्वभावते दंड कपाट प्रतर लोकपूरण ए च्यारि क्रियारूप आत्माका प्रदेशनिका फेलना, सो च्यारि समयमें करि अरु बहुरि च्यारिही समयमें संकोच्या है प्रदेशनिका फैलना जानें अर समानस्थिति कीये है च्यारि अघातिकर्म जानें ऐसे पहले शरीरममाण था तिसही प्रमाण होयकरि सूक्ष्म काययोगकरि सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति ध्यानकू ध्यावै है । यह केवल समुद्धातकरि भया हो है । इहां उपयोगके अतिशयके विशेषण ऐसे हैं । सामायिक है सहाय जाकै, विशिष्ट है कारण कहिये परिणामनका विशेष जाकै, महासंवरस्वरूप है ऐसे तीनि विशेषणरूप उपयोगका अतिशय है । Massroorrespitertsosixeomittorneristirreritairezitarreriasabas For Private and Personal Use Only Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir SAPTOPAISASARPRISIOPORATOPANIPAPASCOPosperoranspa ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५५ ॥ बहुरि तापीछे लगताही समुछिन्नक्रियानिवर्ति ध्यानका आरंभ करै है। तहां उच्छिन्न कहिये | दृरि भया है श्वासोश्वासका प्रवर्तन जहां, बहुरि सर्व काय वचन मनयोग सर्वप्रदेशनिका चलना | जहां दूरि भया है, यातें याकू समुच्छिन्नक्रियानिवर्ति ऐसा नाम कहिये है । तिस ध्यानविर्षे सर्व बंध अर सर्व आश्रवकरि निरोधरूप अवशेष कर्मका झाडनेरूप सामर्थ्य की प्राप्ति हैं सो इस अयोगकेवली भगवानके सम्पूर्ण यथाख्यातचारित्र ज्ञान दर्शन भये हैं, ते सर्व संसारके दुःखके जालका जो संबंध ताका नाश करनेवाले हैं, साक्षात लगताही मोक्षके कारण हैं, ऐसे प्रगट भये हैं । सो यह भगवान तिस कालविर्षे तिस ध्यानके अतिशयरूप अमिकरि दग्ध भयो जो सर्वकर्मरूप मलका कलंक तातें जैसें अनिके प्रयोगते धातुपाषाणरूप समस्त कीट जाका वलि जाय दृरि होय, तब शुद्ध सुवर्ण नीसरे, तैसें पाया है आत्मस्वरूप जानें ऐसा होय निर्वाणकू प्राप्त होय है । ऐसें यह दोय प्रकार बाह्य आभ्यंतरका तप है, सो नवीनकर्मके आश्रवका निरोधका कारणपणातें तो | संवरका कारण है । बहुरि पूर्वकर्मरूप रजके उडावने• कारण है । तातें निर्जराका कारणभी है ।। इहां विशेष लिखिये हैं । केवलीकै चिंतानिगेधका अभाव है । जाते क्षयोपशमज्ञानकी | मनके द्वारा प्रवृत्ति होय सो चिंता है । क्षायिकज्ञान में उपयोग निश्चल है अर ध्यानका लक्षण For Private and Personal Use Only Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५६ ॥ एकाग्रचिंतानिरोध कह्या, सो केवलीकै यह नाहीं । यात उपचारकरि ध्यान कहिये । ध्यानका कार्य योगका रुकना अघातिकर्मका नाश होना सो उपचारका निमित्त है। यातें उपचार कहना बनें है । बहुरि सकलपदार्थ जाकै साक्षात् भये हैं तातें ध्यावनेयोग्य ध्येयभी किछू नाहीं है । बहुरि उपयोग नित्य निश्चल भया तातें सदा ध्यानरूपही है । सो या अपेक्षा निश्चयध्यानीभी कहिये । स्यादादीनिकै किछु विरोध नाहीं । बहुरि मोहके नाशतें सोही सुख है । ज्ञानावरण दर्शनावरणके नाशतें अनंतज्ञानदर्शन है। अंतरायके नाश अनंतवीर्य है। बहुरि मुक्ति भये पीछे आयुकर्मके अभावतें फिरि जन्म मरण नाहीं हैं । नामकर्मके अभावतें अमूर्तिकपणा प्रगट होय है । गोत्रकर्मके अभावतें नीच ऊंच कुल नाहीं है । वेदनीयके अभावतें इंद्रियजनित सुखदुःख नाहीं है । ऐसें ध्यानके प्रभावतें आत्मा ऐसा होय है ॥ बहुरि अब ऐसे ध्यानका मुनि उद्यम करै हैं, तब उत्तमसंहननपणाकरि परीषहकी बाधा | सहनेकी शक्ति आपमें जाणे, तब ध्यानयोग्य परिचय करै । सो कहिये हैं । पर्वत गुंफा तथा दरी | कंदरा जहां पर्वतमें जलका प्रवेश निकट होय सो कंदरा बहुरि वृक्षका कोटर नदीकी पुल मसाण भूमि जीर्ण उद्यान सूना घर इत्यादिमें एकजायगा जहां अवकाश होय सर्प पशु पक्षी मनुष्यका AFARPANAGAPAGAPATPARINCIPRONICIANPROVARANASPARAMPA For Private and Personal Use Only Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५७ ॥ SAGARPRISORRORISARAISISPOSARIPANAPATROENAPANOR गमनागमन नाहीं, तथा निवास नाहीं, जहां अतिउष्णता नाही, अतिशीत नाही, अतिपवन नाही, वर्षा आताप नाही, सर्वतरफतें बाह्य अभ्यंतर विशेष कारणनै रहित ऐसा भूमितल होय, पवित्र होय, जहां स्पर्शभी अनुकूलही होय बाधाकारी नाही, तहां जैसे सुखरूप निराकुलताका | कारण आसनकरि तथा पल्यंकासनकरि शरीरकू सरलकरि अपना अंकविर्षे बावा हस्ततल धेरै, ताकै उपरि जीमणा हस्ततल धरै, नेत्र अति उघाडे नाही, अति मीचे नाही, दंतनिकरि दंतनिके अग्रभाग धारे, किंचित् ऊंचा मुख कीये सरल सूधा कडि कीये सूधे स्तंभवत् मूर्ति जाकी, बहुरि । अंतःकरणके अभ्यासकार गंभीर है वाणी जाकी, प्रसन्न है मुखवर्ण जाका, नेत्रनिकी टिमकार | रहित है सौम्यदृष्टि जाकी, बहुरि दूरि भये है निद्रा आलस्य काम राग रति अरति शोक हास्य भय द्वेष ग्लानि जाके, मंदमंद श्वासोश्वासका है प्रचार जाके इत्यादि क्रियासहित साधू नाभीके उपरि | हृदयविर्षे तथा मस्तकवि तथा अन्यप्रदेशविर्षे मनकी वृत्ति स्थापि जैसा परिचय विचारै तैसा | | विषय मन लगाय मोक्षका इच्छक प्रशस्तध्यान• ध्यावै ॥ - इहां कोई पूछे है, शुक्लध्यान ध्यावै ताकै ध्येयकू ध्यावनेकी इच्छा है कि नाही ? ताका | समाधान, जो, इच्छा है सो मोहका उदयका कार्य है, सो जहांताई अनुभवमें मोहका उदय रहै | For Private and Personal Use Only Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५८ ।। easerter0utoDrertosarita तहांताई तो व्यक्तरूप इच्छा है अरु जब मोहका उदय अतिमंद होय जाय है, तब इच्छा अव्यक्त होय जाय है, अपने अनुभवमें इच्छा नाहीं दीखे है। अरु मोहका जहां उपशम तथा क्षय होय जाय है, तहां इच्छाका अभाव है । ऐसें होतें सातमां अप्रमत्तगुणस्थानविर्षे ध्यान होय है । ताकू धर्मध्यान कह्या है । तामें इच्छा अनुभवरूप है । अपना स्वरूपमें लीन होनेकी इच्छा है । इहांताई सरागचारित्र व्यक्तरूप कहिये है । बहुरि जब श्रेणी चढे, तब अष्टम अपूर्वकरणगुणस्थान हो है। तहां मोहके अतिमंद उदय होने” इच्छाभी अव्यक्त होय जाय है । तहां शुक्लध्यानका पहला भेद प्रवर्ते है । इच्छाके अव्यक्त होनेतें कषायका मल अनुभवमें रहै नाही उज्वल होय, याही याका नाम शुक्ल कह्या है । अर उपयोग क्षयोपशमरूप है सो मनके द्वारा होय प्रवर्ते है । सो मनका स्वभाव चंचल है। एक ज्ञेयपै ठहरै नाहीं। याहीसें इस पहले ध्यानवि अर्थव्यंजनयोगके विर्षे उपयोगकी पलटनी इच्छाविना होय है। ध्यानी अपना स्वरूपमें लीन हवा ज्ञाता द्रष्टा हुवा देखै | है । सो पलटनीभी पूर्वं श्रुतज्ञानका अभ्यास है ताहीके अनुसार वचननिके विर्षे तथा वचननिकी अर्थ द्रव्य पर्याय स्वरूपविर्षे योगनिके द्वारा होय है । जैसे तैसें नाहीं होय है। __ इस ध्याताके ऐसें विशेषण कीये हैं, जो, एकाग्रमन होय उपशांत भये हैं राग द्वेष मोह | SAFARPRASAGARPARAGAOPANSARRORGANPARNFESPARAGHPANSAR For Private and Personal Use Only Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७५९ ॥ ఆధారణండురందనుండగులందరకుండined जाके, निपुणपणातें रोकी है शरीरकी क्रिया जानें, मंद है श्वासोश्वास जाकै, भलेप्रकार निश्चित कीया है अभिप्राय जानें, क्षमावान् है, परिषहादिकतें चले नाहीं है, ऐसा होयकरि बाह्य कहिये अन्यद्रव्यसंबंधी द्रव्यपरमाणु भावपरमाणु अर अभ्यंतर कहता अपने जे द्रव्यपर्याय तिनकू ध्यावता | संता अर्थव्यंजन काय वचन इनकू पलटता संता ध्यावे है, सो याहीतें ऐसा जानिये है, जो व्यक्त इच्छा याकै नाही, क्षयोपशम उपयोग है, सो मनके द्वारा विनाइच्छा पलटै है, आप | ज्ञाता द्रष्टाही है ॥ आगें पूछे हैं, कि, सम्यग्दृष्टि सर्वहीकै कर्मनिकी निर्जरा समान होय है कि | | किछु विशेष है ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥ सम्यग्दृष्टिश्रावकविरतानन्तवियोजकदर्शनमोहक्षपकोपशमकोपशान्त मोहक्षपकक्षीणमोहजिनाः क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जराः ॥४५॥ ___ याका अर्थ- सम्यग्दृष्टि, श्रावक, विरत, अनंतानुबंधीका वियोजक, दर्शनमोहक्षपक, उप| शमक तीन गुणस्थान, उपशांतमोह ग्यारमा गुणस्थान, क्षपक तीनि गुणस्थान, क्षीणमोह | | बारहवां गुणस्थान, जिन केवली ऐसे दश स्थाननिविर्षे अनुक्रमतें असंख्यात गुणी कर्मकी निर्जरा हा होय है । ते ए सम्यग्दृष्टिकू आदि लेकर दशस्थान कहे, तिनविर्षे अनुक्रमतें असंख्यातगुणनिर्जरा For Private and Personal Use Only Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६० ॥ सहित है । सोही कहिये हैं। तहां भव्य पंचेन्द्रिय संज्ञी पर्याप्तक पूर्व कही जे काललब्धि आदि लब्धि तिनका है सहाय जाकै, बहुरि परिणामकी विशुद्धताकरि वर्द्धमान है, अनुक्रमते अपूर्व कारण आदि जे करणके परिणाम तेई भई पैडी ताकरि ऊंचा चढता ऐसा जीव ताकै जो अतिशय करि बहुत निर्जरा होय है, सो इस स्थानकतें आगें दशस्थाननिविर्षे असंख्यातका गुणाकार है, सो ऐसा जीव जब प्रथमोपशमसम्यक्त्वकी प्राप्ति सोही भया निमित्त ताके निकट होते सम्यग्दृष्टि होता संता असंख्यगुणनिर्जरावान् होय है । बहुरि सोही जीव चारित्रमोहका भेद जो अप्रत्याख्यानावरणकषाय ताके क्षयोपशमपरिणामकी प्राप्तिका कालविर्षे श्रावक होता संता असंख्यातगुण निर्जरावान् होय है । बहुरि सोही जीव चारित्रमाहका भेद जो प्रत्याख्यानावरंणकषाय ताका क्षयोपशमकी प्राप्तिका कालवि विशुद्धपरिणामके योगते विरत नाम पावै, तब तिस श्रावकते असं ख्यातगुण निर्जरावान मुनि होय है । बहुरि सोही जीव अनंतानुबंधी कषायकी चौकडीकू परिणामकी विशुद्धताके बलते अप्रत्याख्यानावरण आदि कषायरूप संक्रमण प्रधानकरि परिणमता संता अनंतानुबंधीका वियोजक नाम कहावता संता तिस विरतसंयमी मुनितें असंख्यातगुण निर्जरा|| वान मुनि होय है । बहुरि सोही जीव दर्शनमोहकी तीनि प्रकृति सोही भया तृणका समूह ताकू || For Private and Personal Use Only Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsur Gyarmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६१ ॥ दग्ध करता संता परिणामकी शुद्धिका अतिशयके योगते दर्शनमोहक्षपक नाम पावै तब तिस विरततेंभी असंख्यातगुण निर्जरावान् होय है । बहुरि ऐसे सो क्षायिकसम्यग्दृष्टि होयकरि श्रेणीकू चढनेकू सन्मुख होय तब चारित्रमोहके उपशमावनेप्रति व्यापाररूप होता संता परिणामकी विशुद्धताके योगते उपशमक ऐसा नाम पावता संता तिस क्षपकते असंख्यातगुण निर्जरावान् होय है । बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहका उपशम करनेका निमित्तकू निकट होतें पाया है उपशांतकषाय नाम जानें ऐसा होयकरि तिस उपशमकते असंख्यातगुण निर्जरावान होय | है । बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहकी उपशम करनेका निमित्तकू निकट होते पाया है उपशांतकषाय नाम जानें ऐसा होयकरि तिस उपशमकते असंख्यातगुण निर्जरावान् होय है । | बहुरि सोही जीव समस्तचारित्रमोहकी क्षपणाप्रति सन्मुख हुवा संता परिणामकी विशुद्धताकरि वधता संता क्षपकनामकू पावता संता तिस उपशांतकषायतें असंख्यागुण निर्जरावान् होय है । || बहुरि सोही जीव चरित्रमोहके सम्पूर्ण क्षपणाके कारणपरिणामके सन्मुख हूवा संता क्षीणकषाय नाम पावता संता तिस क्षपकतें असंख्यातगुणनिर्जरावान् होय है । बहुरि सोही जीव द्वितीयशुक्ल। ध्यानरूप अभिकरि दग्ध कीये हैं घातिकर्मके समूह जानें ऐसा हुवा संता जिन नाम पावै, तब aathibheraprseraiboerisahurtNaisatirerasberriedies For Private and Personal Use Only Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aapsexesarveresassertdisremeeraareereaseerica ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६२ ॥ तिस क्षीणमोहते असंख्यातगुण निर्जरावान होय है ।। इहां विशेष जो, एकादशस्थान एकजीव अपेक्षा कहे तैसेंही नानाजीव अपेक्षा जाननो। याका विशेष कथन गोमटसार लब्धिसार क्षपणासारतें जानना ॥ आगें पूछे हैं, जो, सम्यग्दर्शन होतेंभी स्थानकस्थानकप्रति असंख्यातगुणी निर्जरा कही, याते परस्पर समानपणा तौ नाहीं भया । सो इहां विरतआदिके गुणका भेद है। यातें जैसे श्रावक निग्रंथ नाहीं तैसे ते मुनि संयमीभी निग्रंथ नाहीं ठहरेंगे। जातें बाह्य आभ्यंतर ग्रंथ जिनके नाहीं ऐसे निग्रंथ तो ग्यारमां बारमा गुणस्थानवर्ती हैं, नीचिले तो सग्रंथही ठहरेंगे। आचार्य कहै हैं, जो, यह ऐसा नाहीं है । तातें गुणके भेदतें परस्पर गुणका विशेष है तोऊ नैगमआदि नयके व्यापारतें सर्वही संयमी मुनि निग्रंथ हैं ऐसा सूत्र कहै हैं ॥ पुलाकबकुशकुशीलनिर्ग्रन्थस्नातका निर्ग्रन्थाः ॥ ४६॥ ___याका अर्थ- पुलाक बकुश कुशील निग्रंथ स्नातक ए पांचप्रकार मुनि हैं, ते सर्वही निग्रंथ हैं। तहां उत्तरगुणकी भावनाकरि रहित है मन जिनका बहुरि व्रतनिविर्षेभी कोई क्षेत्रविर्षे कोई कालविर्षे परिपूर्णताकू नाही पावते संते पुलाक ऐसा नाम पावै हैं। पुलाक ऐसा नाम पराल For Private and Personal Use Only Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६३ ॥ 44seriSupertopatwADORABoeristboverdose सहित शालीका है, ताकी उपमा इनकू देकरि संज्ञा कही है । सो मूलगुणनिविर्षे कोई क्षेत्र कालके वशतें विराधना होय है । तातें मूलगुणमें अन्य मिलाय भया, केवल न भये, तातें यह उपमा दे संज्ञा कही है । बहुरि निग्रंथपणा जो सर्वथा बाह्य आभ्यंतर परिग्रहका अभाव तिसका तौ जिनकै उद्यम है, बहुरि व्रत जिनके अखंडित है, मूलगुण खंडित नाहीं करै हैं, बहुरि शरीर उपकरण इनकी जो विभूषा कहिये सुन्दरता ताका अनुवर्ती है कछू सुन्दरताका अनुराग है, जातें संघके नामक आचार्य होय हैं तिनके प्रभावनाआदिका अनुराग होय है, तिनके निमित्ततें शरीर तथा कमंडलू पिच्छिका पुस्तक तथा ताके बंधन तिनकी सुंदरताकी अभिलाष उपजै है, चैत्यालयके उपकरण आदिकी सुंदरताका अनुराग होय तथा शरीरकी सुंदरताका अनुराग संघनायककै कदाचित् उपजै ऐसे शरीर उपकरणानुवर्ती कहिये ॥ बहुरि नाहीं मिट्या जो परिवारका अनुमोद कहिये हर्ष सोही भया छेद याते शवल कहिये चित्रवर्ण ताकरि युक्त है। इस विशेषणतें ऐसा जानना, ज राग था, सोही अनुराग अब संघरौं भया । इनके एकही परिवार है, सो परमनिग्रंथअपेक्षा याकू चित्रवर्ण आचरण कहिये । वीतरागता सरागताके मिलनेते चित्रलाचरण कह्या याहीतें बकुश ऐसा अनु For Private and Personal Use Only Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । नवम अध्याय ॥ पान ७६४ ॥ नाम है | कुशशब्द शवलका पर्यायशब्द है, दूसरा नाम है । इनका वार्तिक में ऐसाही विशेषण कीया है । ऋद्धिका अर यश अर शरीरका संस्कार अर विभूतिकेविषै तत्परता है । तहां भी यही आशय जानना, जो, ए दिगम्बर निर्बंथमुनि हैं तिनकै कछु अशुभ लौकिक संबंधी तौ व्यवहार है नाहीं धर्मानुराग है । सो मनकी प्रभावना संघसूं अनुराग है, ताके अर्थ ऋद्धिका अनुराग है, हमारे ऋद्धि पुरै तौ मार्गका बडा प्रभावना होय तथा मार्गका यश चाहै, तथा शरीरका संस्कारभी चाहै, संघकूं विभूतिसहित देखै, तब प्रसन्न होय ऐसा अनुराग शुभरागतें होय है, परमार्थतें यहभी परिग्रहही है । तातें यह विशेषण कीजिये है । ऐसा नाहीं जानना, जो, सर्वही परिग्रह राखे स्वेच्छा प्रवर्ते जो ऐसा होय तौ श्वेतांबरादि भेषीनिकीज्यों ये भी ठहरे, तो अखंडित व्रत है ऐसा विशेषण काकूं कहै ? नाममात्र भेषतें तो दिगम्बर निग्रंथमुनिनिकी पंक्ति में आवै नाहीं ॥ बहुरशील दो प्रकार हैं । प्रतिसेवनाकशील, कषायकुशील । तहां परिपूर्ण है मूलगुण उत्तरगुण जिनके, बहुरि नाही न्यारे भये हैं परिग्रहतें जे, बहुरि कोईप्रकार कारणविशेष उत्तरगुणकूं विराधनवाले हैं, ऐसें प्रतिसेवनाकुशील हैं, यहां परिग्रहशब्दका अर्थ गृहस्थवत् नाहीं लेणा । मुनिनिके कमंडलू पीछी पुस्तकका आलंबन है, गुरुशिष्यपणाका संबंध है, सो यहही परिग्रह है । For Private and Personal Use Only Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६५ ।। इनतें न्यारा न होय तबभी परिग्रहसहितही कहिये है। बहुरि वशि कीया है अन्य कषायका उदय ज्यां अर संज्वलनकषायमात्रके आधीन हैं ते कषायकुशील हैं। इहां ऐसा जानना, जो, संज्वलनकषायका स्थानक जिनकरि प्रमाद व्यक्त होय ऐसा जाकै उदय न होय, ते कषायकुशील हैं। बहुरि जिनकै मोहका उदयका तौ अभाव होय अरु अन्यकर्मका उदय है, सो ऐसा है; जैसे जलकेविर्षे मंदमंद लहरिका हालना होय तैसें प्रदेशनिका तथा उपयोगका चलना मंद होय है, जो, व्यक्त अनुभवगोचर नाहीं है, बहुरि मुहूर्तते उपरि उपजें हैं केवलज्ञानदर्शन जिनकू ऐसे निग्रंथ हैं । बहुरि अत्यंत नाश भये हैं घातिकर्म जिनके ऐसे दोयगुणस्थानवर्ती केवली ते स्नातक हैं। स्नात वेदसमाप्तौ धातु ताकरि स्नातकशद है, सो सम्पूर्णज्ञानके अर्थमें है । ऐसें ए पांचहू चारित्रपरिणामकी हानिवृद्धि” भेद होतेभी नैगमसंग्रहादिनयकी अपेक्षाकरि निग्रंथही हैं। इहां विशेष कहिये हैं । इहां इनका दृष्टांत ऐसाभी है। जैसे ब्राह्मणजाति आचार अध्ययन | | आदिकरि भेदरूप है, तौऊ ब्रह्मणपणाकरि सर्वही ब्राह्मण हैं, तैसें इहांभी जानना । तत्वार्थ| वार्तिकमें ऐसें कह्या है, जो, सम्यग्दर्शन अर निग्रंथरूप वस्त्र आभूषण आयुध आदिका ग्रहणकरि || रहित ए दोऊरीति तो सर्वत्र मुनिनिकै समान है । यातें पांचूही भेदनिविर्षे निग्रंथशब्द युक्त है ।। aaspiraaspxsexessexranisexdadiseatsuperiesbeserters For Private and Personal Use Only Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६६ ॥ tareereasortasticoatosarvertiseases इहां कोई कहै, जो, ए दोऊ तौ जाकै होय अर व्रतका भंग भया होय, ताकै निग्रंथपणा ठहस्सा, सो तुम पुलाककै मूलवतका कोई काल क्षेत्रके वशतें व्रतका भंग कह्याही है । ऐसें होतें तो गृहस्थकैभी निग्रंथपणा आवैगा। जातें व्रतका भंगवालेकै निग्रंथपणा कह्या तौ गृहस्थकैभी कहै । ताका समाधान कीया है, जो, गृहस्थकै निग्रंथरूप जैसा कह्या नम दिगंबरमुद्रा | सो नाहीं है। तातें ताकै निर्मथपणाका प्रसंग नाहीं है । बहुरि कोई कहै, जो, कोई नमलिंगी | भेषी होय ताकै निग्रंथपणा आवेगा। ताकू कहिये, जाकै सम्यग्दर्शन नाहीं तातें नम होतेभी | निग्रंथपणा नाहीं है दोऊ भये निर्मथ नाम पावै ॥ बहुरि श्लोकवार्तिकमें कही है, जो, ए पुलाकादि पाचुंही निग्रंथ निश्चयव्यवहार दोऊन यकरि | साधि कहे है, यातें जे वस्त्रादिक ग्रंथकरि संयुक्त हैं ते निग्रंथ नाहीं हैं। जातें बाह्यपरिग्रहका सद्भाव होय तौ अभ्यंतरका ग्रंथका अभाव होय नाहीं । जे श्वेतांबरादिक बाह्य परिग्रह वस्त्रादिक होतेभी जैसा निर्यथपणा आगमयुक्तिकरि सिद्ध होय है तैसा कहै हैं, ताका वे हेतु कहै हैं, जो, परियह तो मूर्छा है, सो वस्त्रादिकमें मूर्छा नाही, तातै ते परिग्रहसंज्ञा न पावै ऐसें कहै हैं । | तिनकू कहिये, जो, ऐसा बाह्यपरिग्रह होतेंभी मूर्छा न कहो हो, तो स्री धन आदि बाह्य || erasacreralissertaireatreatmissertairserasachcourttire For Private and Personal Use Only Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aakaaamsereasooraaseerasacrereassertsbrealits ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७६७ ॥ होतेंभी मूर्छा न होती होयगी, तिनके राखनेवालेभी निग्रंथ ठहरेंगे। तातें यह श्वेतांबरादिकका कहना अयुक्त है। जाते विषयका ग्रहण तो कार्य है। अर मूर्छा ताका कारण है। जो बाह्यपरिग्रह ग्रहण करै है, सो मूर्छातें करै है । सो जाका मूर्छा कारण नष्ट होयगा, ताकै बाह्यपरिग्रहका ग्रहण कदाचितही नाहीं होयगा । बहुरि जो विषययहणकू तौ कारण कहै अर मूछाकू कार्य कहै तिनके मतमें विषयरूप जो परिग्रह तिनके न होते मूर्छाका उदय नाहीं सिद्ध होय है । तातें जाके मोहके उदयतें मूर्छा होय है तातें परिग्रहका ग्रहण होय है अर जो आप परिग्रहकू ग्रहण करै है, तातें निर्गथपणा कदाचितही नाहीं है, यह निर्णय है ॥ आगे तिन पुलाकआदि मुनिनिकी फेरि विशेषकी प्रतिपत्तिके अर्थि सूत्र कहै हैं- . ॥ संयमश्रुतप्रतिसेवनातीलिङ्गलेश्योपपादस्थानविकल्पतः साध्याः॥४७॥ याका अर्थ- संयम १, ३रुत २, प्रतिसेवना ३, तीर्थ ४, लिंग ५, लेश्या ६, उपपाद ७, स्थान ८ ए आठ भेदरूप अनुयोग तिनकरि पुलाक आदि निर्ग्रथमुनिनिकू साधणे । तहां पुलाक बकुश प्रतिसेवनाकुशील ए तीनि तौ सामायिक छेदोपस्थापना इन दोय संयमनिवि वर्ते हैं । बहुरि कषायकुशील हैं, ते सामायिक छेदोपस्थापना परिहारविशुद्धि सूक्ष्मसांपराय इन च्यारि संयमनिविर्षे For Private and Personal Use Only Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय | पान ७६८ ॥ वर्ते हैं, बहुरि निर्मथ स्नातक ए दोऊ एक यथाख्यातसंयमवि वर्ते हैं । बहुरि श्रुत पुलाक बकुश प्रतिसेवनाकुशील इन तीनिनिकै उत्कृष्ट दशपूर्वतांई है। बहुरि कषायकुशील अर निग्रंथ इनकै चौदहपूर्वताई हैं। बहुरि जघन्यकरि पुलाककै तौ आचारांगहीमें आचारवस्तुताई है । बहुरि बकुश कुशील निर्गथके आठ प्रवचनमातृकाताई हैं । पांच समिति तीनि गुप्तिका व्याख्यानरूप अधिकार आचारांगमें है, तहांताई होय है । बहुरि स्नातक हैं ते केवली हैं, तिनकै रुत नाहीं है । बहुरि प्रतिसेवनापुलाकके तौ पंचमहावत एक रात्रिभोजनकी त्याग छह व्रतनिमें परके वश” जबरीतें एक व्रत कोईकी विराधना होय है। - इहां कोई पूछे है, कहा विराधन होय है? तहां कहिये, जो, महाव्रतकी प्रतिज्ञा मन वचन | काय कृत कारित अनुमोदनाकरि त्यागरूप है, तातें दोष लागनेके अनेक भंग हैं । तातें कोई भंगमें परके वश” विराधना होय जाय है । यह सामर्थ्यहीनपणाकरि दूषण लागै है । बहुरि बकुश दोयप्रकार है; उपकरणवकुश, शरीरवकुश । तहां उपकरणवकुशकै तौ बहुतविशेषनिकार सहित कमंडलू पीछी पुस्तक बंधन आदि धर्मोपकरणकी अभिलाष होय तो यह प्रतिसेवना है। बहुरि शरीरबकुहै शकै शरीरका संस्कार कदाचित् करै तब प्रतिसेवना है । बहुरि प्रतिसेवनाकुशील मूलगुण तो विराधै For Private and Personal Use Only Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ।। नवम अध्याय ॥ पान ७६९ ॥ नाहीं अर उत्तरगुणनिमें कोईक विराधना लगावै, सो प्रतिसेवना है । बहुरि कषायकुशील निग्रंथ स्नातकनिकै प्रतिसेवना नाहीं है । जाका त्याग होय ताळू कोई कारणकरि ग्रहण करि ले तत्काल सावधान होय फेरि न करै सो प्रतिसेवना कहिये, याकू विराधनाभी कहिये । बहुरि तीर्थ कहता | सर्व तीर्थंकरनिके समयवि सर्वही होय हैं । बहुरि लिंग दोयप्रकार है, द्रव्यलिंग भावलिंग । तहां भावलिंगकरि तो पांचूही भावलिंगी हैं, सम्यक्त्वसहित हैं, मुनिपणासू निरादरभाव काहूकै नाहीं है । बहुरि द्रव्यलिंगकरि तिनमें भेद है । कोई आहार करे है, कोई अनशन आदि तप करै है, कोऊ उपदेश करै है, कोऊ अध्ययन | करै है, कोऊ तीर्थविहार करै है, कोऊ ध्यान करै है, ताके अनेक आसन करै हैं, कोऊको दोष | | लागै है, प्रायश्चित्त ले है, कोऊ दोष नाहीं लगा है, कोऊ आचार्य है, कोऊ उपाध्याय है, | | कोऊ प्रवर्तक है, कोऊ निर्यापक है, कोऊ वैयावृत्य करै है, कोऊ ध्यानविर्षे श्रेणीका प्रारंभ करै है, कोऊकौं केवलज्ञान उपजै है, ताकी बाह्य बडी विभूतिसहित महिमा होय है इत्यादि मुख्य | गौण बाह्यप्रवृत्तिकी अपेक्षा लिंगभेद है । ऐसा न जानना, जो, नम दिगंबर यथाजातरूप सामान्य | सर्वकै है, तातें भेद है । यह तो सर्वकै समान है ऐसो न । कोई श्वेत पीत रक्त शाम आदि वस्त्र || For Private and Personal Use Only Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकुता ॥ नवम अध्याय || पान ७७०॥ धारे, कोई जटा धारे, कोई कौपीन धारै, कोई. दंड धारै, कोई शस्त्र धारै, कोई पालकी चदै, कोई स्थ चढे इत्यादिक स्वरूप लिंगभेद नाही, ए सर्व अन्यमतीनिके भेद हैं। तथा इस पंचमकालमें जिनमतमें भी जैनाभास भये हैं । तिनमें भेद पड्या है । यह कालदोष है ।। बहुरि लेश्या पुलाककै तौ तीनि शुभही होय हैं । जाते याकै बाह्यप्रवृत्तिका आलंबन | विशेष नाहीं है। अपने मुनिपणाहीसूं कार्य है। बहुरि बहुत तीव्र मंद परिणाम नाहीं होय हैं। बहुरि बकुश प्रतिसेवनाकुशीलके छहभी होय हैं। इहां अपिशब्दकरि ऐसा जनाया है, जो, अन्य आचार्य तीनि शुभही कहे हैं । बहुरि कषायकुशीलकै कपोततें लगाय शुक्लपर्यंत च्यारि होय हैं। इहांभी अन्य आचार्यनिकी अपेक्षा तीनि जाननी। बहुरि निग्रंथ स्नातककै एक शुक्लही | है । लेश्याके स्थानक कषायनिके मंद तीव्र स्थानकनिकी अपेक्षा असंख्यात लोकपरिमाण कहे हैं। | सो इनका पलटना सिद्धांतनितें जानना ॥ बहुरि उपपादपुलाक तो उत्कृष्टपणे उत्कृष्टस्थितीवाले | सहस्रारस्वर्गके देव तिनमें उपजै तहां अठारह सागरकी आयु पावें । बहुरि बकुश प्रतिसेवनाकुशील | उत्कृष्टपणे आरण अच्युत स्वर्गके देव बाईस सागरकी स्थितीवाले तिनमें उपजै हैं । बहुरि कषाय| कुशील निग्रंथ तेतीस सागरकी स्थितीवाले सर्वार्थसिद्धिके देवनिविर्षे उत्कृष्टपणे उपजे हैं। बहुरि For Private and Personal Use Only Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७७१ ॥ जघन्यकरि ए सर्व सौधर्मकल्पविर्षे दोय सागरकी स्थिति पात्र हैं। मध्यके नानाभेद यथासंभव जानने । बहुरि स्नातक निर्वाणप्राप्तही होय है | बहुरि स्थान कहिये संयमकी लब्धिके स्थानतें कषायका तीव्रमंदपणा है सो है निमित्त | जिनकू ऐसे असंख्यात हैं। तहां सर्वजघन्य संयमस्थान पुलाक कषायकुशील इन दोऊनिकै | समान होय ते असंख्यातस्थानताई साथी रहें, पीछे पुलाकका व्युच्छेद है। याके अगिले स्थान नाहीं अर अगिले स्थान असंख्यात एक कपायकुशीलकही होय अन्यकै ते स्थान नाहीं। बहुरि आगें कषाय| कुशील प्रतिसेवनाकुशील दोऊ असंख्यातस्थानताई लार रहै हैं । दोऊनिके समानस्थान होय है । पीछे प्रतिसेवनाकुशीलका व्युच्छेद है। अगिले स्थान याकै होय नाहीं। आगे असंख्यातस्थान | कषायकुशीलकैही होय। ऐसेंही पीछे कषायकुशीलका व्युच्छेद है। यातें उपरि कषायराहत स्थान हैं | ते निग्रंथकही हैं । तेभी स्थान असंख्यात हैं । पीछे निग्रंथकाभी व्युच्छेद है । आगें एक स्थान || है, सो ताकू पायकरि स्नातक केवली निर्वाणकू प्राप्त होय है । ऐसें ए संयमस्थान हैं । सो अवि. भागप्रतिच्छेदनिकी अपेक्षा स्थानस्थानप्रति अनंतका गुणाकार है । ऐसें नवमां अध्यायमें संवर | निर्जराका स्वरूप अर तिनके कारणके भेद स्वरूप, अनेकप्रकार गुप्ति समिति धर्म अनुप्रेक्षा परि- | Acertaircreasraliasoritereerasacreristics For Private and Personal Use Only Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ नवम अध्याय ॥ पान ७७२ ॥ पहका जीतना, चारित्र तप ऐसें व्याख्यान भया । ताकू भले प्रकार जानि श्रद्धान करि भव्यजीव हैं ते इनका धारण करौ । मोक्षकी प्राप्तिका यह उपाय है । यामें तत्पर होना योग्य है । ऐसा श्रीगुरुनिका उपदेश है ॥ ॥ सवैया इकतीसा ॥१॥ आश्रवनिरोध रीति संवर सुबोधनीतिकारण विबोध गीत जानिये सुज्ञानतें । गुपति समिति धर्म जानूं अनुप्रेक्षा मर्म सहन परीषह परीस्या श्रम ठानिये उठानतें ॥ संयम संभारि करौ तप अवि. कार धरौ उद्यम विचारि ध्यान धारिये विधानतें । नवमां अध्यायमांहि भाषे विधिरूप ताहि जानि धारि कर्म टारि पावौ,शिवमान ते ॥ १ ॥ ऐसे तत्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविर्षे नवमां अध्याय सम्पूर्ण भया ॥ ९ ॥ For Private and Personal Use Only Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । दशम अध्याय ॥ पान ७७३ ॥ ॥ नमः सिद्धेभ्यः ।। ॥ आगें दशमां अध्यायका आरंभ है ॥ -- * --- दोहा- अष्टकर्मळू नष्ट करि, भये सुसिद्ध अनंत ॥ __नमि तिनकुं व्याख्या करूं, मोक्षपदारथ अंत ॥ १ ॥ ऐसें मंगलके अर्थि सिद्धनिकू नमस्कार करि, दशम अध्यायकी वचनिका लिखिये हैं.॥ तहां सर्वार्थसिद्धिटीकाकारके वचन हैं, जो, शिष्य कहै है, अंतकेविर्षे कह्या जो मोक्षपदार्थ ताका स्वरूप कहनेका अवसर है । तहां आचार्य कहै हैं, यह सत्य है, परंतु मोक्षकी प्राप्ति केवलज्ञानकी प्राप्तिपूर्वक है, तातें पहले केवलज्ञानकी उत्पत्तिका कारण कहिये हैं, ताका सूत्र ॥मोहक्षयात् ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम् ॥ १॥ याका अर्थ- मोहके क्षयतें बहुरि ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय इन तीनके क्षयतें केवल SAFARPATIAFORAINAROPORTHOPRANAYAMAIRATAPDRAGAPRrapapna For Private and Personal Use Only Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय । पान ७७४ ॥ PAGAPRINSIOPANSIODONGARPRASARAMANADANGApargama ज्ञान उपजै है। तहां प्रश्न, जो, इस सूत्रमें समास करणा न्याय्य था, जाते सूत्र लघु होता। कैसे सो कहिये हैं । यामें क्षयशब्द दोय आये, सो एक तौ क्षयशब्द घटता बहुरि दूसरी विभक्ति घटती बहुरि चशब्द न होता, तब मोहज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयात्केवलम् ऐसा लघुसूत्र बणता। ताका समाधान आचार्य कहै हैं । यह तो सत्य है । परंतु यहां विशेष है । प्रथम तो च्यारि घातिकर्मका क्षयका अनुक्रम कहनेके अर्थि वाक्यभेदकरि निर्देश कीया है । पहली मोहका क्षयकरि अंतर्मुहूर्त क्षीणकषाय नाम पाय तापीछै युगपत् ज्ञानावरण दर्शनावरण अंतराय इन तीनीनिका क्षय करि केवलज्ञानकू प्राप्त होय है । एसैं तिनका क्षयतें केवलज्ञानकी उत्पत्ति होय है । याहीतें हेतु है लक्षण जाका ऐसी पंचमीविभक्तिका निर्देश कीया है। तहां पूछे है, मोहका क्षय पहली कौन रीति करै है ? सोही कहिये हैं। तहां प्रथम तौ भव्य होय, बहुरि सम्यग्दृष्टि होय, बहुरि परिणामकी विशुद्धताकरि वर्द्धमान होय, सो जीव असंयतसम्यग्दृष्टि संयतासंयत प्रमत्त अप्रमत्त इन च्यारि गुणनिविर्षे कोई गुणस्थानमें मोहकी सात प्रकृति मिथ्यात्व सम्यमिथ्यात्व सम्यक्त्वप्रकृति अनन्ता. | नुबन्धी क्रोध मान माया लोभ इनका क्षयकरि क्षायिक सम्यग्दृष्टि होयकरि जब क्षपकश्रेणी चढ|| वाने सन्मुख होय अधःप्रवृत्तिकरणकू अप्रमत्तगुणस्थानविर्षे पायकरि अपूर्वकरणपरिणामका प्रयोग Mirreriwixixixixivirseravertworrertaireritvists For Private and Personal Use Only Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७७५ ।। SAKSPIRINGAPRIMARRIAGARGOPOSPRINFORMINORN करि अपूर्वकरण नामा क्षपकश्रेणीका गुणस्थानकू भोगिकरि तहां नवीन शुभपरिणाम तिनमें क्षीण कीये हैं पापप्रकृतिनिके स्थिति अनुभाग जानें, बहुरि वधाया है शुभकर्मका अनुभाग जाने, ऐसा होय अनिवृत्तिकरणपरिणामकी प्राप्तिकरि अनिवृत्तिवादरसांपरायनाम नवमां गुणस्थानकू चढिकरि तहां कषायनिका अष्टक जो अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण ताका सत्तामेंसू नाशकरि फेरि नपुंसकवेदका नाशकरि फेरि स्त्रीवेदका क्षयकरि बहुरि नोकषायका षट्क हास्य रति अरति शोक भय जुगुप्सा इनकू पुरुषवेदवि क्षेपणकरि क्षय करै। बहुरि पुरुषवेदकू क्रोधसंज्वलनमें क्षेपै । बहुरि क्रोधसंज्वलनळू मानसंज्वलनविर्षे क्षेपै । बहुरि मानसंज्वलनकू मायासंज्वलनविर्षे क्षेपे । बहुरि मायासंज्वलनकू लोभसंज्वलनविर्षे क्षेपै । ऐसें संक्रमणविधानकरि अनुक्रमणतें क्षयकरि बादरकृष्टिका विभागकरि, लोभसंज्वलनकू सूक्ष्म करि, अर सूक्ष्मसांपराय नाम क्षपक गुणस्थान दशमांकू भोगिकरि, तहां समस्तमोहनीयकर्मळू मूलते नाशकरि, क्षीणकषायपणाकू पायकरि उताया है मोहनीयकर्मका बोझ जामें तिस बारमा गुणस्थानका उपांत्य कहिये अंत्यसमय ताके पहले समये निद्रा प्रचला नाम दोय प्रकृतिका क्षय करि, बहुरि पांच ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरण पांच अंतराय इन चौदह प्रकृतिनिका बारमा गुणस्थानके अंतसमये क्षयकरि, EassertivatBrezebratviadioudsosorts For Private and Personal Use Only Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७७६ ॥ ताके अनन्तरही ज्ञानदर्शन है स्वभाव जाका ऐसा केवल नामा आत्माका पर्याय अचिंत्य है विभूतिका विशेष जामें ऐसी अवस्थाकू पावै है । ऐसें इहां तरेसठि प्रकृतिनिका सत्तामेंसू नाश करि केवलज्ञान उपजावै है । घातिकर्मकी । १७ । आयुकर्मकी । ३ । नामकर्मकी । १३ ॥ आगें शिष्य कहै है, जो, मोक्ष कैसै हेतुतें होय है अर ताका लक्षण कहा है ? ऐसे पूछ सूत्र कहै हैं ॥बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षो मोक्षः ॥२॥ याका अर्थ-- बंधका कारण जे मिथ्यात्व आदि तिनका अभाव अर निर्जरा इन दोऊनितें समस्त कर्मका अत्यंत अभाव होय, सो मोक्ष है। तहां मिथ्यादर्शनआदि जे बंधके कारण तिनका अभावतें तौ नवीन कर्मका बंध नाहीं होय है । बहुरि पूर्व कहे जे निर्जराके कारण तिनकू निकट होतें पूर्वबंध जे कर्म तिनका अभाव होय । ऐसे ए दोऊ कारण होय तब भव कहिये पर्यायकी स्थितिका कारण जो आयुकर्म तिसकी स्थितिके समान स्थिति कीये है अवशेष | कर्मकी अवस्था जानें ऐसा केवली भगवान् ताकै एककाल समस्त अवशेष कर्मका विप्रमोक्ष कहिये अत्यंत अभाव सो मोक्ष है । ऐसी प्रतीतिरूप करना । इहां कहै है, जो, कर्मका अभाव दोय प्रकार है, यत्नसाध्य अयत्नसाध्य । तहां चरमशरीरी आत्माकै नरक तिर्यंच देव इन तीनि आयुका तौबंध AttpreritsabsertebratSaatxesisaxemberitain. For Private and Personal Use Only Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७७७ ।। urGet0s aasabseresubroxesabreto 4000+DeoriessertopurA | होय नाही, तातें पहलेही अभाव है, सो तौ अयत्नसाध्य है । अर यत्नसाध्य कहिये हैं, असंय तसम्यग्दृष्टि आदि च्यारि गुणस्थाननिविर्षे कोई एक गुणस्थानविर्षे मोहनीयकर्मकी सात प्रकृतिका क्षय करै है। बहुरि निद्रानिद्रा; प्रचलाप्रचला; स्त्यानगृद्धि; नरकतिर्यंचगति; एकेंद्रिय, दींद्रिय, वींद्रिय, चतुरिंद्रिय ए च्यारि जाति; नरकतिर्यंचगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य; आताप; उद्योत; स्थावर; सूक्ष्म; साधारण इन सोलहप्रकृतिनिका अनिवृत्तिवादरसांपरायगुणस्थानविर्षे युगपत् क्षय करै है । बहुरि तातें परै तिसही गुणस्थानमें अप्रत्याख्यानावरण प्रत्याख्यानावरण आठ कषाय क्षय करै है । बहुरि तिसही गुणस्थानमें अनुक्रमतें नपुंसक्वेद अर स्त्रीवेदकू क्षय करै है । बहुरि तहांही नोकषाय षद् हास्य रति अरति शोक भय जुगुप्सा इनकू एककाल क्षय करै है । तापीछे तिसही गुणस्थानमें अनुक्रमकरि पुरुषवेद संज्वलन क्रोध मान माया इनका अत्यंत नाश करै है । ऐसें छत्तीस प्रकृ. तिकी नवमें गुणस्थानविर्षे व्युच्छित्ति है । बहुरि लोभसंज्वलन सूक्ष्मसांपराय दशमगुणस्थानविर्षे नाशकू प्राप्त होय है । बहुरि क्षीणकषाय बारमा गुणस्थान जो छद्मस्थ वीतराग ताके उपांत्यसमय जो अंतसंयमतें पहला समय ताविर्षे निद्रा प्रचला ए दोय क्षय होय हैं । बहुरि ताके अंतके | समय पांच ज्ञानावरण च्यारि दर्शनावरण पांच अंतराय इन चौदह प्रकृतिनिका क्षय होय है । m isexiboexisastarts: For Private and Personal Use Only Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir INCODesertebeatherapresortants ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७७८ ॥ ऐसें इहांताई तो तरेसठि प्रकृतिका क्षय भया। तापीछे अयोगकेवली चौदहवां गुणस्थानमें | पिचासी प्रकृति क्षय होय हैं, तामें अंत्यका पहला जो उपांत्य समय तावि बहत्तरी प्रकृतिका क्षय होय है । तिनके नाम दोय वेदनीयमेंसू एक तौ वेदनीय, देवगति, औदारिक, वैक्रियक, आहारक, तैजस, कार्मण ए पांच शरीर इनके बंधन ५, इनके संघात ५, संस्थान ६, औदारिक वैक्रियक आहारक शरीरके अंगोपांग तीनि ३, संहनन छह ६, वर्ण प्रशस्त अप्रशस्त पांच ५, गंध दोय २, रस प्रशस्त अप्रशस्त ५, आठ स्पर्श ८, देवगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य १, अगुरुलघु १, उपघात १, परघात १, उछ्वास १, विहायोगति प्रशस्त अप्रशस्त २, पर्याप्तक १, प्रत्येकशरीर १, स्थिर अस्थिर २, शुभ अशुभ दोय २, दुर्भग १, सुस्वर दुःस्वर दोय २, अनादेय १, अयश कीर्ति १, निर्माण १, नीचगोत्र १, ऐसें बहत्तरी बहुरि ताके अंत्यसमये तेरा प्रकृतिका क्षय है, तिनके नाम दोय वेदनीयमेसू एक वेदनीय १, मनुष्यगति १, मनुष्यआयु १, पंचेंद्रियजाति १, मनुष्यगतिप्रायोग्यानुपूर्व्य १, त्रस १, बादर १, पर्याप्तक १, सुभग १, आदेय १, यशःकीर्ति १, तीर्थकर १, उच्चगोत्र १ ए तेरह । ऐसें सर्व कर्मका अत्यंत अभाव, सो मोक्ष है ॥ ___ अन्यवादी कोई अन्यथाप्रकार कल्पै सो नाहीं है । बहुरि ऐसें कहनेतें सामर्थ्यतें ऐसाभी | For Private and Personal Use Only Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिदिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७७९ ॥ SAGApnAHAPARNAGARPANGANPAIGNOPPORAJERRORNERSExapa | सिद्ध होय है, जो, एकदेश कर्मका क्षय है, सो निर्जरा है, यातेंही तिस निर्जराका लक्षणका सूत्र न्यारा न कीया। इहां प्रश्न, जो, कर्म तौ अनादिके हैं, तातें जिनका आदि नाही . ताका अंतभी नाही चाहिये, तातें कर्मका नाश कल्पना युक्त नाहीं। ताका समधान, जो, यह एकांत नाहीं । जाते प्रत्यक्ष देखिये है, जाका आदि नाहीं ताका अंत है। जैसे बीज जे अन्नआदि हैं, तिनका संतान तो आदिरहित है। अरु अमिआदिकरि बीज दग्ध होय जाय तब फेरि संतांन नाहीं होय है; तैसें मिथ्यादर्शन आदिका संतान अनादि है। सो ध्यानरूप अमिकरि | कर्मबीज दग्ध होय तब संसाररूप अंकुराके उपजनका अभावतें मोक्ष होय है। बहुरि द्रव्यकर्म हैं ते द्रव्यरूप पुद्गलपरमाणुके स्कंध हैं, सो कर्मरूप परिणमना पर्याय है, सो तिस पर्यायका नाश है। जीवके संबंधते अत्यंत विनाश है । पुद्गलद्रव्यपणाकरि विनाश नाहीं है । बहुरि मोक्ष ऐसा शब्द मोक्ष असने धातुका निपजै सो भावसाधन है। आत्मातें कर्मका न्यारा होना मात्र क्रियाकू मोक्ष कहिये है ऐसा जानना ॥ आगें पूछे है कि, ए द्रव्यकर्मकी प्रकृति हैं ते पुद्गलमयी हैं, तिनका अभावहीते मोक्ष निश्चय कीजिये है, कि भावकर्मकाभी अभाव कहिये ? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं SAFARPORNEAPKINFOPORNCONOKARNEAPKORAGAPORNPIRIraparn For Private and Personal Use Only Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८० ॥ ॥ औपशमिकादिभव्यत्वानां च ॥३॥ याका अर्थ - जीवके पूर्व भाव औपशमिक आदि कहे थे, तिनमैं औपशमिक अर आदि शब्दतें अन्य अर पारिणामिकमें भव्यत्व इनकाभी अभावतें मोक्ष है । इहां भव्यका ग्रहण तौ अन्यपारिणामिकका निषेधके अर्थि है। जीवत्व आदि पारिणामिकका मोक्षमें अभाव नाहीं है । तातें पारिणामिकमें तौ भव्यत्वका औपशमिक आदि भावनिका अभावतें मोक्ष होय है, ऐसा जानिये । इहां तर्क, जो, द्रव्यकर्मका नाश होते भावकर्मका नाश सामर्थ्यतेही जान्या जाय है । तातें भाव है सो तौ द्रव्यके निमित्ततें होय है । जब द्रव्यकर्मका नाश भया, तब भावकर्मका नाश होयही है। ताका समाधान, ऐसा एकान्त नाहीं है, जो, कारणका अभाव होते कार्यकाभी अवश्य अभाव होय । जैसैं घट कार्य है सो दंड आदि कारणते उपजै है, सो दंडआदिका अभाव होतें घटका नाश नाहीं देखिये है। तातें सामर्थ्यकरि जानिये है। तोऊ ताके स्पष्ट करनेके अर्थि फेरि कहने में दोष नाहीं है ।। आगे शिष्य कहै हैं, जो, मोक्ष भावनिका अभावरूप है तो औपशमिक आदि भावनिके अभावकीज्यों सर्व क्षायिकभावनिकीभी वृत्ति होते मुक्तजीवका नाम ठहरसी, अभावमात्र मोक्ष For Private and Personal Use Only Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय । पान ७८१ ॥ ठहया। आचार्य कहै हैं, जो, ऐसे तो जब होय जो विशेष न कहिये । इहां विशेष है। ऐसे पूर्वसामान्यसूत्रका विशेष कहनेकू सूत्र कहै हैं ॥ अन्यत्र केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनसिद्धत्वेन्यः ॥४॥ ___ याका अर्थ- केवलसम्यक्त्व ज्ञान दर्शन सिद्धत्व इन भावनिविना अन्यभावनिका इहां अन्यत्र ऐसा शद्धकी अपेक्षाकरि पंचमी विभक्तिका निर्देश है । तातें ऐसा जानिये, जो, केवलसम्यक्त्व ज्ञान दर्शन सिद्धत्वविना अन्यविर्षे पूर्वसूत्रकी विधि है । इहां अन्यत्रशब्द वर्जनके अर्थमें है । अरु अन्यशब्दपरि वल प्रत्यय है सो स्वार्थविर्षे है । बहुरि प्रश्न, जो, मोक्ष भये ए च्यारिही भाव अवशेष रह्या कह्या तौ अनंतवीर्यादिककाभी अभाव आया। ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं। अनंतवीर्यादिक हैं, ते ज्ञानदर्शन अविनाभावी हैं। तातें उनके कहने में तेभी गिणि लेणो। इनमें विशेष नाहीं कह्या । जाते अनंतवीर्य सामर्थ्य करि हीन तौ अनंतनानदर्शनकी | प्रवृत्ति होय नाहीं । बहुरि सुख है सो ज्ञानमयही है । ज्ञानविता जडकै वेदना नाहीं ॥ बहरि प्रश्न, जो, मक्त भये पी, किछ आकार नाही, तातें अनाकार है, सो तो अभावही है । ताका समाधान, जो, अनाकार नाही है-तिस शरीरतें मुक्त भया तिस शरीरके आकार जीवके For Private and Personal Use Only Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८२ ॥ | अमूर्तिकप्रदेशनिका आकार है । बहुरि प्रश्न, जो, शरीरकै आकार शरीरमें रहै, जेतें रहै है । अर जीवका प्रदेश स्वाभाविक लोकके आकार है, सो जब शरीरका अभाव भया तब लोकाकाशके प्रदेश परिमाण विस्तया चाहिये, यह प्रसंग आवै है । ताका समाधान, जो, यह दोष नाहीं है । जातें | विसर्पणाका कारणका अभाव है । नामकर्मका संबंध संकोच विस्तार... कारण था, ताका अभाव भया । तब फेरि संकोच विस्तार होनेका अभाव है । बहुरि प्रश्न, जो, ऐसें है, कारणके अभावतें संकोच विस्तारका अभाव है, तो गमनका कारणकाभी अभाव है। तातें ऊर्ध्वगमनभी न प्राप्त होगा, जैसे नीचा ऊंचा तिर्यग्गमन नाही; तैसेंही ऊर्ध्वगमनभी नाहीं । ऐसें होतें जहां मुक्त भया तहांही अवस्थान चाहिये । ताका समाधानका सूत्र कहै हैं ॥ तदनन्तरमूर्व गच्छत्यालोकान्तात् ॥५॥ ___ याका अर्थ- सर्वकर्मका अभाव भयेपी, जीव ऊर्ध्वगमन करै है, सो लोकके अंतताई जाय है । बहुरि इहां तदनंतर कहिये ताके अनंतर, सो कौंन ? सर्वकर्मका अभाव होना ताके अनं- | तर । बहुरि इहां आलोकान्तात् में आङ् उपसर्ग है सो अभिविधिअर्थमें है । तातें ऐसा अर्थ | भया, जो, लोकके अंतताई गमन है, आगें अलोकमें नाहीं है । यातें ऐसाभी जानिये, जो, | For Private and Personal Use Only Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kallassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८३ ॥ मुक्त होय तथा तिष्ठेभी नाहीं है बहुरि अन्यदिशाकुंभी न जाय है ॥ आगें पूछे है, जो, यह ऊर्ध्वगमनहेतुके कहेविना कैसे निश्चय करिये ? ऐसें पूछे ताके निश्चय करनेकू हेतु कहै हैं ॥पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाबन्धच्छेदात्तथागतिपरिणामाच्च ॥६॥ याका अर्थ- पूर्वके प्रयोगते असंगपणेतें बंधके छेदतें तैसाही गतिपरिणामतें इन च्यारि हेतुनतें ऊर्ध्वगमन निश्चय करना । आगे कहै हैं, हेतुका अर्थ पुष्टभी है तोऊ दृष्टांत अरु सम. र्थनविना साध्य के साधनेकू समर्थ नाहीं होय है । तातें वांछितसाधनेकू दृष्टांत कहिये हैं ॥ आविध्दकुलालचक्रवव्यपगतलेपालाबुवदेरण्डबीजवदग्निशिखावञ्च ॥७॥ __याका अर्थ- पूर्वं हेतु कह्या तिनके ए च्यारि दृष्टांत हैं। फिराये कुमारके चाककीज्यों लेपते रहित भये तूंबीकीज्यों एरंडके बीजकीज्यौं अमिकी शिखाकीज्यों ऐसे च्यारि दृष्टांतनिकरि ऊर्द्धगमन जानना । पहले सूत्रमें कहे जे च्यारि हेतु अर इस सूत्रमें कहे जे च्यारि दृष्टांत तिनका यथासंख्य संबंध करना । सोही कहिये है। जैसे कुमारके प्रयोगते भया जो हस्तका अरु दंडका अर चाकका संयोग, तिसकरि भया जो चाकका फिरना, सो कुमार फिरावता रहि गया | तौऊ पहले प्रयोगते जहांताई वाके फिरनेका संस्कार न मिटै, तहांताई फिरवौही करै । ऐसाही SAFARPANCHANPATIONFARPANCHAPRINCIPARINEIRPORAPARPRIASIPR For Private and Personal Use Only Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । दशम अध्याय || पान ७८४ ॥ संसारविषै तिष्ठता जो जीव तानें मुक्तिकी प्राप्तिके अर्थ बहुतवार परिणाम चितवन अभ्याकरि रह्या था सो मुक्ति भये पीछे तिस अभ्यासका अभाव भया, तौऊ पहले अभ्यासपूर्वक मुक्तजीव कै गमन निश्चय कीजिये है | बहुरि जैसें मृत्तिकाका लेपतें तूंबा भन्या होय उतरि जलविषै पड्या पीछें जलके संबंध माटी जाय तब हलका होय जलके ऊपर आय जायः तैसें कर्मके भारकरि दव्या परवंश भया आत्मा तिसकर्मके संबंध संसारविषै नियमकरि पड्या है । जब कर्मका मिलाप दूरि होय तब ऊर्ध्वही गमन होय । बहुरि जैसैं एरंडका बीज एरंडका डोडामें बंधाणरूर था, जब डोडा सूकिकरि तिडके, तबंधाणमेंं उछार ऊर्ध्व चलैः तैसें मनुष्य आदि भवकी प्राप्ति करणहारी जे गति जाति नाम आदि सकलकर्मी प्रकृति ताका बंधाण में आत्मा है, जब इस बंधका छेद होय, बत मुक्तजीव कै मनका निश्चय होय है । बहुरि जैसैं सर्वतरफ गमन करनहारा जो पवन ताका संबंध करिरहिन जो दीपकी शिखा लोय सो अपने स्वभावतें ऊंचीही चढैः तैसें मुक्तजीव भी सर्वतरफ गमनरूप विकारका कारण जो कर्म ताके दूरि होतें अपना स्वभाव ऊर्ध्वगमनरूप है तातें ऊंचाही गमन करें है ॥ आगे पूछे हैं, जो, मुक्त भये आत्मा ऊर्ध्वगमनस्वभावी है, तौ लोकके अंत ऊर्ध्व For Private and Personal Use Only Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८५ ॥ क्यों जाय नाही? ऐसें पूछे सूत्र कहै हैं ॥धर्मास्तिकायाभावात् ॥ ८॥ याका अर्थ- मुक्तात्मा लोकके अंतताई जाय है । परै अलोकमें न जाय है । जातें तहां धर्मास्तिकायका अभाव है । गति उपग्रहका कारण जो धर्मास्तिकाय सो लोकतें परै उपरि नाहीं है। तातें मुक्तात्माका अलोकमें गमनका अभाव है। बहुरि धर्मास्तिकायका अभाव सर्वत्र मानिये तो लोकअलोकके विभागका प्रसंग होय । ऐसें जनना ॥ __आगें पूछे है, कि, ए निर्वाणकू प्राप्त भये जीव तिनके गति जाति आदिक तो कारण नाहीं । तातें इनविर्षे भेदका व्यवहार नाहीं है कि किछू भेदका व्यवहार कीजिये ? ताका उत्तर, जो, कथंचित् भेदभी करिये है, सो काहेरौं करिये ? ताका सूत्र कहै हैं ॥क्षेत्रकालगतिलिङ्गतीर्थचारित्रप्रत्येकबुद्धबोधित ज्ञानावगाहनान्तरसंख्याल्पबहुत्वतः साध्याः ॥९॥ याका अर्थ- क्षेत्र, काल, गति, लिंग, तीर्थ, चारित्र, प्रत्येकबुद्धवोधित,' ज्ञान, अवगाहना, हा अंतर, संख्या, अल्पबहुत्व इन बारह अनुयोगनिकरि सिद्धजीव भेदरूप साधने । क्षेत्रादि बारह || For Private and Personal Use Only Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८६ ॥ । अनुयोगनिकरि सिद्धनिकं भेदरूप करने । तहां दोय नय लगावणी, प्रत्युत्पन्नग्राहकनय भूतप्रज्ञापननय । इन दो नयनिकी विवक्षाकरि भेद साधना । सोही कहिये हैं । तहां प्रथमही क्षेत्रकरि तौ कौन क्षेत्रवि सिद्ध होय हैं ? प्रत्युत्पन्नग्राहीनयकी अपेक्षाकरि सिद्धक्षेत्रविषै अथवा अपने आत्माके प्रदेशनिविषै सिद्ध होय है, अथवा आकाशके प्रदेशनिविषै सिद्ध होय है ऐसें कहना । अर भृतप्रज्ञापननया पेक्षाकरि जन्मकी अपेक्षा तौ पंद्रह कर्मभूमिका जन्म्या जवि तहां सिद्ध होय है । बहुरि हांका जन्म्या कोई देवआदि अन्य क्षेत्रमें लै जाय तौ ढाई द्वीप मनुष्यनिका क्षेत्र है, तिस सर्वही क्षेत्र सिद्ध होय हैं । इहां प्रत्युत्पन्नग्राही नय वर्तमानमात्रपदार्थ ग्रहण करे है, सो ऐसा नय ऋजुसूत्र है । तथा शह समभिरूढ एवंभूतभी याही नयका परिवार है । बहुरि भूतनय नैगम है ! बहुरि कालकर कौनसे कालमें सिद्ध होय हैं ? तहां प्रत्युत्पन्नग्राही नयकी अपेक्षाकरि एकसमयविषही सिद्धगति प्राप्त होय हैं । बहुरि भूतप्रज्ञापननयकी अपेक्षाकरि सामान्यकरि उत्स र्पिणी अवसर्पिणी इन दोऊही कालविषै जीव सिद्ध होय हैं । बहुरि विशेषकर अवसर्पिणका सुषमदुःषम जो तीसरा काल अंतका भागविषै उपज्या अर दुःषमसुषमा जो चौथा काल तिस सर्वविषै उपज्या जीव सिद्धगति पावे है, सो दुःषमा पांचमां कालमें मोक्ष पावें है । अर दुःषमा जो पांचमां For Private and Personal Use Only २३ Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७८७ ॥ 440repertosakxsakss | काल तिसविर्षे उपज्या तिस कालमें तथा अन्यकालमें सिद्धगति नाही पावै है । बहुरि कोई देवादिकका ले गया सर्वही कालनिमें उत्सर्पिणी अवसर्पिणीमें सिद्धगति पावै है । बहुरि गतिविर्षे प्रत्युत्पन्नग्राहीनयकी अपेक्षा सिद्धगतिहीविर्षे सिद्ध होय है । बहुरि भूतग्राहीनयकी अपेक्षा मनुष्यगतिते सिद्धगति पावै है । बहुरि लिंगविर्षे प्रत्युत्पन्ननयकी अपेक्षा वेदरहित सिद्धगति है। बहुरि भूतग्राहीनयकी अपेक्षा भाववेद तीनांहीकरि क्षपकश्रेणी चढि मोक्ष पावै है । द्रव्यवेदकरि पुरुषवेदहीकरि पावै है । अथवा निग्रंथलिंगहीकरि सिद्धगति होय है । तथा भूतनय अपेक्षा सग्रंथलिंगकरिभी होय है ॥ बहुरि तीर्थ दोयप्रकार । केई तो तीर्थंकर होय मोक्ष पावै अर केई सामान्यकेवली होय मोक्ष पावै । सोभी दोयप्रकार । केई तो तीर्थकर विद्यामान होय तिस समय मोक्ष पावें । केई जिसकाल तीर्थंकर विद्यमान न होइ तिस कालमें मोक्ष पावै । बहुरि चारित्रविर्षे प्रत्युत्पन्ननयअपेक्षा तौ चारित्रनिका अभावहीकरि सिद्धि होय है । तहां चारित्रका नाम नाहीं । बहुरि भूतग्राहीनयकी अपेक्षा अनंतर अपेक्षा तो यथाख्यातचारित्रकारही मोक्ष पावै हैं । बहुरि अंतरकी अपेक्षा तो | सामायिक छेदोपस्थापना सूक्ष्मसांपराय यथाख्यात इन च्यारिनितें कहिये । तथा कोईकै परिहार atsapproatsastertoisexstoertisextortoisserts 0 4 For Private and Personal Use Only Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । दशम अध्याय ॥ पान ७८८ ॥ विशुद्धि होय तब पाहतें कहिये । बहुरि प्रत्येकबुद्ध तौ अपनी शक्तिहीकरि स्वयमेव ज्ञान पाव अरबोधित कहिये परके उपदेशतें पावै । तहां केई तौ प्रत्येकबुद्ध मोक्ष पावै हैं । केई बोधितबुद्ध मोक्ष पावै हैं । बहुतकरि प्रत्युत्पन्ननयअपेक्षा तो एक केवलज्ञानकरि सिद्ध हैं । बहुरि भूतग्रा की अपेक्षा केई तौ मति श्रुत इन दोऊ ज्ञानकरिही केवल उपजाय मोक्ष पावै हैं । केई मति श्रुति अवधि मनःपर्यय इन चारोंही ज्ञानकरि केवल उपजाय मोक्ष पावै हैं । बहुरि अवगा - हना उत्कृष्ट तौ पांचसौ पचीस धनुषकी काय जघन्य साढातीनि हाथकी काय किछु घाटि । बहुरि मध्यके नानाभेद, इनमेंतें एक अवगाहनातें सिद्धगति पावै है । तहां प्रत्युत्पन्ननयकी अपेक्षा देशोन लेणी ॥ बहुरि अंतर कहा सो कहै हैं ॥ तहां जे सिद्ध होय हैं तिनके अनंतर तौ जघन्य दोय समय हैं अर उत्कृष्ट आठ समय हैं । बहुरि अनंतर जघन्य तौ एकसमय अर उत्कृष्ट छह महीना है । बहुरि संख्या जघन्यकरि तो एकसमयही एकही सिद्धगति पावै । बहुरि उत्कृष्ट एकसमयमें एक्सौ आठ जीव मोक्ष पावैं हैं । बहुरि क्षेत्र आदिका भेदके भेदतें परस्पर संख्या लगाईये । तहां अल्पबहुत्व है, सोही कहिये हैं। हां प्रत्युत्पन्ननयकी अपेक्षा सिद्धक्षेत्रहीविर्षे सिद्ध भये । तहां अल्यबहुत्व नाहीं । बहुरि भूतग्राही - For Private and Personal Use Only Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥पान ७८९ ॥ SANTOPRAKAPOONGAROONPRASNAPostgasprosagaPORN नयकी अपेक्षा क्षेत्रसिद्ध दोयप्रकार हैं, जन्मते संहरणते। तहां संहरणसिद्ध अल्प हैं, थोरे हैं । इनतें संख्यातगुणा जन्मसिद्ध हैं । बहुरि क्षेत्रनिका विभागवि ऊर्ध्वलोकतें सिद्ध भये अल्प हैं। तिनके संख्यातगुणा अधोलोकतें सिद्ध भये हैं । तिनतें संख्यातगुणा तिर्यग्लोकसिद्ध हैं। बहुरि सबतें थोरा समुद्रते सिद्ध भये हैं, तिनतें संख्यातगुणा द्वीपतें सिद्ध हैं । ऐसें सामान्य । इनका विशेष सर्वते स्तोक लवणसमुद्रते भये सिद्ध हैं । तिगते संख्यातगुणा कालोदसमुद्रते भये सिद्ध हैं। तिनतें संख्यातगुणां जंबूद्वीपते भये सिद्ध हैं । तिनतें संख्यातगुणा धातकीद्वीपतें भये सिद्ध हैं। तिन संख्यातगुणा पुष्करा ते भये सिद्ध हैं । ऐसेंही कालआदिका विभाग अल्पबहुत्व जानना ।। तहां कालका विभाग उत्सर्पिणीकालमें सिद्ध भये तिनते अवसर्पिणीमें भये विशेषकरि अधिक हैं । बहुरि उत्सर्पिणी अवसर्पिणी विना सिद्ध भये ते तिनतें संख्यातगुणे हैं । बहुरि प्रत्यु. त्पन्ननयापेक्षाकरि एकसमये सिद्ध भये इस अपेक्षामें अल्पबहुत्व नाहीं है । बहुरि गतिविणे प्रत्यु. त्पन्ननयकी अपेक्षा तो अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि भूतनयापेक्षातें अनंतर अपेक्षा तौ मनुष्यगतिही है। तहां अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि एकगतिका अंतर अपेक्षा तिर्यंचगतिके आये मनुष्य होय | सिद्ध भये तो सर्वते स्तोक हैं । तिनत संख्यालगनुष्यगतिते मनुष्य होय सिद्ध भये हैं । बहुरि CAPIOPORNFOPANAPOPoorgappsOPoogPasCIOPARNAGAOPAN For Private and Personal Use Only Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयनंद || दशम अध्याय ॥ पान ७९० ॥ तिनतें संख्यातगुणा नरकगतितें मनुष्य होय सिद्ध भये हैं । तिनतें संख्यातगुणा देवगतितें मनुष्य होय सिद्ध भये हैं । बहुरि वेदकर प्रत्युत्पन्ननयकरि तौ वेदरहित सिद्ध होय हैं। तहां अल्पबहुत्व नाहीं है । भूतनयअपेक्षा सर्वतें स्तोक तौ नपुंसकवेदतें श्रेणी चढि सिद्ध भये हैं । तिनतें संख्यातगुणा स्त्रीवेदतें श्रेणी चढि भये हैं । तिनतें संख्यातगुणा पुरुषवेदतें श्रेणी चढि भये हैं । बहुरि तीर्थकर तीर्थकर होय सिद्ध भये थोरे हैं, तिनतें संख्यातगुणा सामान्यकेवली भये सिद्ध हैं | बहुरि चारित्रकरि प्रत्युत्पन्ननयअपेक्षा चारित्रविनाही सिद्ध भये कहिये । तहां अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि भूतनयापेक्षया अनंतर चारित्र यथाख्यातहीतें सिद्ध होय हैं। तहांभी अल्पबहुत्व नाहीं । बहुरि अंतरसहित चारित्रअपेक्षा पंचचारित्रतें भये अल्प हैं । तिनतें संख्यातगुणा च्यारितें भये हैं । बहुरि प्रत्येकबुद्धनितें भये अल्प हैं । तिनतें संख्यातगुणा बोधितबुद्ध भये सिद्ध हैं । बहुरि प्रज्ञानकरि प्रत्युत्पन्ननयअपेक्षा तौ केवलज्ञानतें सिद्ध भये तिनमें अल्पबहुत्व नांही । बहुरि भूतनयअपेक्षा दोय ज्ञानतें सिद्ध भये अल्प हैं, तिनतें संख्यातगुणा च्यारि ज्ञानतें भये सिद्ध हैं । बहुरि तिनतें संख्यातगुणा तीन ज्ञानतें भये सिद्ध हैं । बहुरि अवगाहनाकरि जघन्य अवगाहनातें सिद्ध भये सर्वतें थोरे हैं । तिनतें संख्यातगुणा उत्कृष्टअवगाहनातें भये सिद्ध हैं । तिनतैं संख्यात For Private and Personal Use Only Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९१ ॥ गुणा मध्यअवगाहनातें भये सिद्ध हैं । बहुरि संख्याविर्षे एकसमयमें उत्कृष्टपणें एकसो आठ सिद्ध होय हैं । ते तो सर्व थोरे हैं । तिनतें अनंतगुणा पचासताईकी संख्यातें भये सिद्ध हैं । तिनतें असंख्यातगुणा गुणचासतें लगाय पचीसकी संख्याताई भये सिद्ध हैं । बहुरि तिनतें संख्यातगुणे चोईस लगाय एकताईंकी संख्यातें भये सिद्ध हैं । ऐसें जानना । इहांताई टीकाका व्याख्यान है ॥ ऐसें तत्त्वार्थका है अधिगम जातें ऐसा जो मोक्षशास्त्र ताविषै दशम अध्याय सम्पूर्ण भया ॥ स्वर्गापवर्गसुखमाप्तुमनोभिरार्ये । जैनेन्द्रशासनवरामृतसारभूता ॥ सर्वार्थसिद्धिरिति सद्भिरुपात्तनामा । तत्त्वार्थवृत्तिरनिशं मनसा प्रधार्या ॥ १ ॥ याका अर्थ - स्वर्गमोक्षके पावनेकूं है मन जिनका ऐसे आर्य कहिये महंत पुरुष, तिनकर यह तत्त्वार्थकी वृत्ति निरंतर मनकरि धारनेयोग्य है । कैसा है यह ? जिनेंद्रका शासन कहिये मत आज्ञा मार्ग, सोही भया उत्तम अमृत, ताका सारभूत है । बहुरि कैसी है ? सर्वार्थसिद्धि ऐसा सत्पुरुषनिकर पाया है नाम जानें ॥ १ ॥ 1 तत्त्वा सर्व स्तोक हैं । तिनत संख्याः । ण्वन्ति ये परिपठन्ति सुधर्मभक्त्या ॥ For Private and Personal Use Only Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयदंजा कृष्ण दशम अध्याय ॥ पान ७९२ ॥ हस्ते कृतं परमसिध्दिसुखामृतं तै । र्मत्यामरेश्वरसुखेषु किमस्ति वाच्यम् ॥ २ ॥ याका अर्थ — ये पुरुष यह कही जो तत्वार्थवृत्ति ताहि भलेप्रकार धर्मकी भक्तितें सुण हैं । बहुरि नीकें पढ़ें हैं, ते जान्या है तत्वार्थका यथार्थस्वरूप जिननें ऐसे भये संते तिननें परम सिद्धि जो मोक्ष ताका स्वरूप अमृत सो हस्तविषै कीया । अन्य जे चक्रवर्तीपद इन्द्रपदके सुखनिविष किछु कहने योग्य है कहा ? किछु भी नहीं है || २ || येनेदमप्रतिहतं सकलार्थतत्त्व- । मुद्योतितं विमलकेवललोचनेन ॥ भक्त्या तमद्भुतगुणं प्रणामामि वीर । मारान्नतामरगणार्चितपादपीठम् ॥३॥ याका अर्थ- मैं जुहूं टीकाकार सो तं कहिसो वीर कहिये श्रीवर्द्धमान अंतिमतीर्थंकर परमदेव ताहि भक्तिकरि प्रणाम करौ हौं । ते कौन? जिननें यऊ निर्वाध सकलपदार्थका स्वरूप यथार्थ कह्या प्रगट कीया । सो कैसे हैं? वे निर्मल केवलज्ञान हैं नेत्र जिनके । भावार्थ - साक्षात् देखि - करि कहे हैं । बहुरि कैसे हैं? अद्भुत आश्चर्यकारी हैं गुण जिनमें । भावार्थ- अतिशयकरि सहित हैं । बहुरि कैसे हैं? निकट आयकरि नमे जे अमर कहिये देव तिनके गण कहिये समूह तिनकरि पूजित है सिंहासन जिनका । भावार्थ- सर्व देवनि के देव हैं । For Private and Personal Use Only extrove Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९३ ॥ SamasapneIgORIAppeaparasparaPROICIAN आगे तत्वार्थवृत्ति सर्वार्थसिद्धि है नाम जाका तिसविर्षे तत्वार्थका दशमां अध्याय समाप्त भया ॥ याका तात्पर्य तत्वार्थवार्तिकविर्षे कह्या है सो लिखिये हैं ऐसे निसर्गअधिगमविर्षे एकतै उपज्या जो तत्वार्थश्रद्धानस्वरूप सम्यग्दर्शन शंकादिअतीचारनिकरि रहित संवेग अनुकंपा आस्तिक्यकरि जाका प्रगट होना ऐसा विशुद्ध ताहि अंगीकारकरि, बहुरि तिसहीकी प्राप्तिकरि विशुद्ध भया जो सम्यग्ज्ञान ताहि अंगीकारकरि, बहुरि नामआदि निक्षेप प्रत्यक्षममाण निर्देश आदि सत् संख्या आदि अनुयोग | नैगमादिनय इत्यादिक जे तत्वार्थके जाननेके उपाय तिनकरि जीवनिके पारिणामिक औदायिक औपशमिक क्षायिक क्षायोपशामिक जे भाव ते स्वतत्व हैं, तिनकू जाणिकरि, बहुरि जीवके भोगके साधन जे अचेतनपदार्थ तिनका उत्पत्तिविनाशस्वभावके जानने” तिनतें विरक्त तृष्णारहित हूवा संता तीनि गुप्ति पांच समिति दशलक्षण धर्मके आचरण” बहुरि तिनका फल देखनेते मोक्षकी प्राप्तिके यतनके अर्थि बढाया है श्रद्धान अर संवेग जानें, बहुरि भावनाकरि प्रगट भया है अपना स्वरूप जाकै, बहुरि अनुप्रेक्षाके चितवनकरि दृढ कीया है परद्रव्यका त्याग जानें, बहुरि संवररूप भया है आत्मा जाका, याहीत आश्रवरहित भया तातें नाहीं है नवीन कर्मका आवना जाकै, बहुरि बाह्य अभ्यंतरके तपते परीषहके जीतने कर्मके फल भोगने” बहुरि सम्यग्दृष्टीते लगाय जिनपर्यंत परिणामकी विशुद्धतात असंख्यातगुण निर्जरा बढतीकी पामित जसंच्यरूप कर्मकू निर्जरारूप करता संता, बहुरि सामायिकतें लगाय सूक्ष्मसांपरायपर्यंत जे संयमकी लब्धिके स्थान तिमकू उत्तरोत्तर वृद्धि पावनेपुलाक आदि निग्रंथमुनि तिनका संयमका अनुक्रमतें | For Private and Personal Use Only Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिकांडित जमादजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९४ ॥ ENABASUDoctsaaDSweatopati पालना , ताकी उत्तरोत्तर बंधते विशुद्धताके स्थानके विशेष तिनकी प्राप्तिकरि सहित हूवा संता, अत्यंत अभावरूप भये हैं आतरौद्र ध्यान जाके, बहुरि धर्मध्यानके बलते पाया है समाधिका बल जानें, बहुरि आदिके दोय शुक्लध्यान तिनमें क्रमकरि एकविर्षे वर्तमान हूवा संता, पूर्वै कहे जे ऋद्धि तिनकरि युक्त होय तिनविर्षे अनुराग नाही लगावता संता, पूर्वोदित अनुक्रमकरि मोहआदिकी प्रकृतिनिक क्षयकार सर्वज्ञज्ञानकी लक्ष्मीकू वे भोगिकरि पीछे समस्तकर्मका नाशते संसारके बंधनते छुट्या हूवा, जैसैं आनि जेता इंधन होय तेता समस्त दग्धकरि जाके फेरि होने• कछू न रहै, तय उपादानकारणविना फेरि न उपजै बुझि जाय तैसे पूर्व पाया जो पर्याय ताका वियोगः बहुरि आगामी तिस भव होनेका कारणके अभावतै आगामी भवकी उत्पत्तिके अभाव. संसारका अंत भया, ताक् संसारदुःखते रहित होयकरि जामें दुःख नाहीं ऐसा एकांत बहुरि जाका अंत नाहीं ऐसा अत्यंत बहुरि जाकी उपमा नाहीं ऐसा निरुपम बहुरि जामें हीनाधिकपना नाहीं ऐसा निरतिशय जो निर्वाणसुख ताहि यहू आत्मा पावै है । ऐसे तत्वार्थकी भावनाका फल है । ॥ छप्पय ॥ घातिकर्मकू नाशि ज्ञान केवल उपजावै । फेरि बंधके हेतु तास नीडे नहि आवै ।। पूर्वकर्म निर्जरा ठानि सर्व कर्म नशावै । भावकर्महू मेटि शेष क्षायिक रहि जावै ॥ तव ऊरध गमन स्वभाव लहि लोक अंत थावै सदा । इम नित्य अनूपम अमित सुख भरे सिद्ध वंदौ मुदा ॥१॥ atsppasaseatsastertwittervertierrerities For Private and Personal Use Only Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिषचनिका पंडित जयचंदजीकृता । दशम अध्याय ॥ पान ७९५ ॥ ASOPORANPOXOPANARROROPRICORIApapa ऐसें इस तत्वार्थशास्त्रका दशम अध्यायकी वचनिका पूर्ण भई ॥ आगें तत्वार्थसूत्रका दश अध्यायका जोडरूप संक्षेप अर्थ लिखिये हैं । _ तहां प्रथम अध्यायमें प्रथमसूत्रमें तौ सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तीनकी एकता है । सो मोक्षमार्ग है ऐसा कह्या। आगें दूसरे सूत्र में सम्यग्दर्शनका लक्षण कह्या। तीसरे सूत्रमें सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति दोयप्रकार कही। चौथे सूत्र में सम्यग्दर्शनके विषयभूत सात तत्व कहे । बहुरि इनके स्थापनकू व्यवहारका व्यभिचार मेंटनेकू नाम आदि च्यारि निक्षेप कहे। आगे प्रमाणनयनिकरि सम्यग्दर्शनादिक तथा तिनका विषय जीवादिक तत्वनिका अधिगम होय है। बहुरि निर्देशादि छह अर सत् आदि आठ ऐसैं चौदह अनुयोगानकार अधिगम होय है, ऐसे कया। बहुरि मति आदि पांच ज्ञानके भेद कहि अर तिनके दोय प्रकार प्रमाण कहे । परोक्ष दोय प्रत्यक्ष तीनि । बहुरि मतिज्ञानके उत्पत्ति के कारण कहि । ताके अवग्रहादिक भेद च्यारि सूत्रमें कहे । ते तीनसै छत्तीस होय हैं। बहुरि श्रुतज्ञानका स्वरूप भेद कहे । बहुरि अवधिज्ञानका स्वरूप दोय सूत्रमें कह्या । बहुरि मनःपर्ययका स्वरूप कह्या ! ताके दोय भेदनिका विशेष कहि अवधिमनःपर्ययमें विशेष कह्या। आगें पांचू ज्ञानका विषय तीनि सूत्रमें कहि । अर एकजीवके एककाल च्यारिताई ज्ञान होय है ऐसे कया । बहुरि मति श्रुत अवधि विपर्ययस्वरूपभी होय है, ताका कारण कह्या । बहुरि नैगम आदि सात नयकी संज्ञा कहि । प्रथम अध्याय पूर्ण कीया ॥१॥ आगें दसरा अध्यायमें जीवतत्वका निरूपण है। तहां प्रथमही जीवके औपशमिक आदि पांच भाव हैं। तिनके तरेपन भेद सात सूत्रमें कहे। आगे जीवका प्रसिद्ध ऐखि उपयोगकू लक्षण कह्या । ताके आठ भेद कहे। आगे जीवके भेद कहे। तहां संसारी अर मुक्त अर 7 पावने.. "संझी असंज्ञी त्रस स्थावर त्रसके भेद द्वीन्द्रियादिक पंचइन्द्रि ANDrawasakapusakssexcakaasis For Private and Personal Use Only Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥सर्वार्थसिदिवचाधिका पंडित जीता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९६ ॥ यताई कहे । बहुरि पांच इन्द्रियके द्रव्यइन्द्रिय भावइन्द्रियकरि भेद तिनके नाम विषय कहे । बहुरि एकइन्द्रिय आदि जीवनिके इन्द्रिय पाईये तिनका निरूपण अर संज्ञी जीव कौंन ऐसैं कह्या । बहुरि परभवकू जीव गमन करै ताका गमनका स्वरूप कह्या । आगें जन्मके भेद योनिके भेद अर गर्भज कैसे उपजै देव नारकी सन्मूर्छन कैसे उपजै ताका निर्णय है। आगे पांच शरीरनिके नाम कहि । अर तिनके सूक्ष्मस्थूलका स्वरूप कहि । अरु ये जिनकै जैसे उपजै तिनका निरूपण कीया। आगें वेद जिनकै जैसा होय ताक् कहिकरि जिनके उदय उदीरणाकरि मरण होय तिनका नियम कहि अध्याय पूर्ण कीया ॥ २॥ आगें तीसरा अध्यायमें जीवका रहनेका लोक है तामें अधोलोक मध्यलोकका निरूपण है। तामें अधोलोकमें सातपृथ्वीनिके नाम कहे तिनविर्षे नारकी जीव उपजे हैं। तिनके बिलनिका परिमाण कह्या । बहुरि जीवनिका अशुभपरिणाम आदि कहिकरि तिनकें परस्पर अर असुरानिकार कीया दुःख है ताकू कहि तिनकी आयुका परिमाण कह्या । आगें मध्यलोकविर्षे जंबूद्वीप आदि द्वीप लवणसमुद्र आदि समुद्र हैं तिनका व्यास आकार कह्या । बहुरि जंबूद्वीपका स्वरूप कहि ताके मध्य क्षेत्र हैं कुलाचल पर्वत हैं तिनका नाम वर्ण आकार कह्या । बहुरि कुलाचलानउपरि द्रह हैं तिनके नाम व्यासादिक बहुरि तिनमें कमल हैं तिनका व्यासादिक बहुरि तिनमें देवी वसैं हैं तिनके नाम परिवार आयु कही। आगे द्रहनिमेंसू नदी गंगादि निकली हैं तिनके नाम परिवार गमन कह्या । बहुरि भरतक्षेत्रका विस्तार कहि अन्यका विस्तार जनाया । बहुरि भरत ऐरावतक्षेत्रमें काल घटै वधै अन्यमें अवस्थित है ऐसैं कहिकरि भोगभूमिके जीवनिकी स्थिती कही । बहुरि भरतआदि क्षेत्र धातकीखंड पुष्करद्वीपमें हैं सो कहे । मनुष्यक्षेत्रकी मर्याद कही । कर्मभूमिके क्षेत्र कहे । बहुरि मनुष्यतिर्यंचनिकी आयुका प्रमाण कहि अध्याय पूर्ण कीया ॥३॥ For Private and Personal Use Only Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९७ ॥ - आगें चौथे अध्यायमें ऊर्ध्वलोकका वर्णन है । तामें च्यारिप्रकारके देव कहे । तिनके लेश्या कहि । अर इन्द्र आदि दश भेद कहि । अर इन्द्रनिकी संख्या अर तिनका कामसेवनकी रीति कहि । बहुरि भवनवासीनिके भेद व्यंतरनिके भेद ज्योतिषीनिके भेद कहे । बहुरि ज्योतिषीनिका गमनका प्रकार अर मनुष्यक्षेत्रविर्षे इनकरि कालका विभाग है। मनुष्यक्षेत्रते परै अवस्थित है ऐसैं कह्या । आगे विमानवासी देव तिनविर्षे कल्प कल्पातीतका भेद बहुरि स्वर्गनिका नाम अर तिनके आयु आदि वधते वधते अर गमन आदि घटते उपरि उपरि है सो कहि तिनकी लेश्या कहि । ग्रेवेयक पहली कल्प कहे। बहुरि पांचमां स्वर्गमें लौकांतिक देव हैं तिनके जातिभेदके नाम कहे । बहुरि औपपादिक मनुष्यसिवाय रहे ते जीव सर्व तिर्यंच हैं ऐसे कह्या । आर्गे तिन देवनिकी आयुका निरूपणमें भवनवासीनिकी उत्कृष्टि कहि । अर स्वर्गवासीनिकी उत्कृष्ट जघन्य कही। अर नारकीनिकी जघन्य कही । भवनवासी व्यंतरनिकी जघन्य कही । अर उत्कृष्ट व्यंतर ज्योतिषीनिकी कही । ऐसें चौथा अध्याय पूर्ण कीया ॥४॥ आर्गे पांचमां अध्यायमें अजीवतत्वकू प्रधानकरि निरूपण है। तहां धर्मादि च्यारि अजीवास्तिकाय कहि । अर जीवास्तिकाय कह्या । तिन पांचनिकू द्रव्य कहे । तिनमें च्यारि अरूपी पुद्गल रूपी अर आकाशताई तीने एकएक द्रव्य क्रियारहित कहे । धर्म अधर्म एकजीवके असंख्यातप्रदेश कहे । आकाशके अनंत कहे । पुद्गलके स्कंध अपेक्षा ती प्रकार कहे । अणूके प्रदेश नाही, अर आकाशका उपकार, अवगाह, गति , स्थिति , धर्म, अधर्मका उपकार , शरीरादिक जीवकू पुद्गलके उपकार, जीवनिकें परस्पर कालद्रव्यका वर्तना उपकार कह्या । बहुरि पुद्गलके स्पर्श आदि | गुण शब्द आदि पर्याय कहे । अणुस्कंधभेद कहे। बहुरि द्रव्यका सत् सामान्यलक्षण कह्या । नित्यताका स्वरूप कया । Atertaioritrativartansertaisartabardas For Private and Personal Use Only Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता । दशम अध्याय ॥ पान ७९८ ॥ Mosedaareereaverdoseatseraveetaseradhe बहुरि मुख्यगौणकरि नयका लगावणा कह्या । बहुरि पुद्गलके स्कंध होनेका विधान कह्या । बहुरि द्रव्यका विशेष लक्षण कह्या । बहुरि कालद्रव्य कह्या । बहुरि गुणपर्यायका खरूप कहि पांचमां अध्याय पूर्ण कीया ॥५॥ ___ आगें छठा अध्यायमें आश्रयतत्वका सामान्यनिरूपण है। तहां मनवचनकायके योगकों आश्रव कह्या । बहुरि पुण्य पाप दोय भेद कहे.। तहां सकपायीकै सांपरायिक आश्रव होइ अकषायीकै इर्यापथ होय । तहां सांपरायिककै इन्द्रियआदि भेद कहे तिनके तीव्र मंदादिक भावनिकरि विशेष कह्या । बहुरि आश्रवका अधिकरण जीव अजीव द्रव्यकों कहिकरि जीवाधिकरणके संरंभादिक एकसौ आठ भेद तथा इनके विशेषः अनेकभेद होना कह्या । बहुरि अजीवाधिकरणके | निर्वर्तनादिक अनेक भेद कहे । आगें अनुभागके तीन मंद बंध होने अपेक्षा न्यारे न्यारे आठकर्म तिनके आश्रव होनेके कारण कहे । तिनकू कहिकरि छठा अध्याय पूर्ण कीया ॥६॥ _ आगें सातमा अध्यायमें पुण्याश्रवका निरूपण है । तहां हिंसादिक पांच पापका त्यागते व्रत होय है ऐसा कहि, तिसके एकएक देश सर्व दुःखतें (2) अणुव्रत है ऐसा कहि । तिन व्रतनिके दृढ करनेकों पांच पांच भावना कहीं। बहुरि पांचपाप इसलोक परलोकमें दुःखदायी तथा दुःख कहे। तिनकी भावना राखणी । बहुरि मैत्री आदि च्यारि भावना कहीं । बहुरि संसार देहका स्वभावकी भावना कही। आगें पांच पापका लक्षण जुदाजुदा कह्या । व्रती निःशल्य होय मुनि अर गृहस्थ होय तहां गृहस्थके अणुव्रत अर दिग्विरति आदि सात शील कहे । बहुरि अंत सल्लेखना कही । बहुरि सम्यक्त्व एक पांच अणुव्रत सात शील एक सल्लेखना इन चौदहनिका पांचपांच अतीचार न्यारे न्यारे सूत्रतें कहे । बहुरि दानका अर तिसका विशेष कह्या । ऐसें सातमा अध्याय पूर्ण कीया ॥ ७ ॥ For Private and Personal Use Only Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobetirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ७९९ ॥ AUDGermssadossertavaasaas आगे आठमा अध्याय में बंधतत्वका निरूपण है। तहां मिथ्यात्वआदि बंधके कारण कहि अर बंधका स्वरूप कह्या। आगें तिसके च्यारि भेद कहि अर तिनमें पहला भेद प्रकृतिबंध तिसकी मूलप्रकृति आठ उत्तरप्रकृति एकसौ अठतालीस तिनके न्यारे न्यारे नाम कहे। आगे उत्कृष्ट जघन्य आठ कर्मनिकी स्थिति न्यारी न्यारी कही। बहुरि अनुभवबंधका स्वरूप कह्या। बहुरि प्रदेशबंधका स्वरूप कह्या । आगें पुण्यपापका प्रकृतिनिके भेद कहि आठमा अध्याय पूर्ण कीया ॥८॥ आगे नवमां अध्यायमैं संवरतत्व अर निर्जरातत्वका निरूपण है। तहां आश्रवके निरोधकू संवर कहा है। सो संवर गुप्ति आदि कारणनिकरि होय है ऐसैं कहि गुप्तिका स्वरूप समितिका स्वरूप भेद धर्मके भेद अनुपेक्षाके भेद परीपहका विशेषकरि भेदनिका कथन अर चारित्रके भेदनिका निरूपण कीया। आगें तपकरि निर्जरा कही। तिस तपके बारह भेदके उत्तरभेद बहुरि ध्यानतपके च्यारि भेदमें अशुभ आर्तरौद्र शुभ धर्मशुक्ल तिनके भेदनिका विशेषनिरूपण कीया। आगें सम्यग्दृष्टि आदि दशस्थान असंख्यातगुणी निर्जराके कहि । अर पुलाकआदि पांचप्रकार मुनिनिका निरूपण करि नवा अध्याय पूर्ण कीया ॥९॥ . आगे दशमां अध्यायमें मोक्षतत्वका निरूपण है। तहां केवलज्ञानकी उत्पत्तिका विधान कहि तिसपूर्वक मोक्षका स्वरूप कसा । सो द्रव्यभावरूप सर्वकर्मका अभावकरि मोक्ष होय तब जीवका ऊर्ध्वगमनस्वभाव है। सो ऊर्ध्वगमनकरि लोकके अंत जाय तिष्टै ताके हेतु दृष्टांत कहे। धर्मास्तिकायविना अलोकमें गमन नाही ऐसे कह्या । बहुरि कथंचित अपेक्षा सिद्धनिमें भेद कहनेका सूत्र कहि दशमां अध्याय पूर्ण कीया ॥१०॥ For Private and Personal Use Only Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ८०० ॥ ఆహrtosteroneticineinterdicinetasserticles ऐसे मोक्षमार्गका निरूपणखरूप जो तत्वार्थशास्त्र ताके दश अध्यायका कथन• नीकै धारणकरि भव्यजीव हैं ते मोक्षमार्गमें प्रवर्तनेका उद्यम करौ ज्यौं शाश्वता सुखरूप निर्वाणकी प्राप्ति होय ऐसा श्रीगुरुनिका उपदेश है। आगें इस वचनिकाके होनेका संबंध लिखिये हैं। . दोहा- इष्टदेवकों नमन करि, सरल चौपई बंध ।। इस भाषाके होनेका, कहूं हेतुसंबंध ॥ १ ॥ ॥ चौपई ॥ जंबूद्वीप भरत सुनिवेश । आरिज मध्य हुँदाहड देश ॥ पुर जयपुर तहां सूवस वसै । नृप जगतेश अनूपम लसै ॥२॥ ताके राजमाहिं सुख चैन । धरै लोक कहूं नाहीं फैन । अपने अपने मत सब चलें। शंक नाहिं घारै शुभ फलें ॥३॥ नृपके मंत्री सब मतिमान् । राजनीतिमें निपुण पुरान ॥ सर्वही नृपके हितकों चहैं । ईति भीति टारै सुख लहै ॥ ४ ॥ तिनमें रायचंद गुण धरै । तापरि कृपा भूप अति करै । ताकैं जैनधर्मकी लाग। सब जैननिस् अति अनुराग ॥ ५॥ करी प्रतिष्ठा मंदिर नयौ । चंद्रप्रभ जिन थापन थयौ ॥ ताकरि पुण्य बढौ यश भयो । सर्व जैनिनिको मन हरखयौ ॥६॥ ताके ढिंग हम थिरता पाय । करी वचनिका यह मन लाय ॥ यह तौ राजतणू संबंध । कह्यो सुणु अब अन्य निबंध ॥७॥ शैली तेरापंथ सुपन्थ । For Private and Personal Use Only Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ८०१॥ MPORARISORRIAGEORAONKARAVAHARANPORONAFARRIAGIPR तामें बडे गुनी गुनग्रंथ ॥ तिनकी संगतिः कछु बोध । पायौ में अध्यातम सोध ॥८॥ शास्त्रज्ञान अधिकौ नहि पढ्यौ । धर्मप्रसाद राग बहु बढ्यौ ॥ तवै विचार भयौ हियमांहि । तत्वारथको ज्ञान करांहि ॥९॥ भयौ बोध तव कछु चिंतयो। करन वचनिका मन उमगयौ । सब साधरमी प्रेरण करी । ऐसें मैं यह विधि उच्चरी ॥१०॥ काल अनादि भ्रमत संसार । पायी नरभव में शुभकार ॥ जन्म फागई लयौ सुथानि । मोतीराम पिताकै आनि ॥ ११ ॥ पायो नाम तहां जयचंद । यह परजाय तणूं मकरंद ॥ द्रव्यदृष्टि मैं देखू जवै। मेरा नाम आतमा कवै ॥ १२॥ गोत छावडा श्रावकधर्म । जामें भली क्रिया शुभकर्म ॥ ग्यारह वर्ष अवस्था भई । तब जिनवारगकी शुधि लही ॥ १३ ॥ आन इष्टिको ध्यान अयोग। अपने इष्ट चलन शुभ भोनि ॥ तहाँ दजी मंदिर जिनराय । तेरापंथ पंथ तहाँ साज ॥ १४ ॥ देव धर्म गुरु सरधा कथा । होय जहां जन भार्षे यथा ॥ तब मो मन उमग्यो तहां चलो। जो अपनूं करनो है भलो ॥ १५॥ जाय तहां श्रद्धा दृढ करी। मिथ्या बुद्धि सबै परिहरी ॥ निमित पाय जयपुरमें आय । बडी जु शैली देखी भाय ॥ १६ ॥ गुणी लोक साधर्मी भले। ज्ञानी पंडित बहुते मिले ॥ पहले थे वंशीधर नाम । धरै प्रभाव भाव शुभ ठाम ॥ १७ ॥ टोडरमल पंडित मति खरी । गोमटसार बचनिका करी ॥ ताकी महिमा सवजन करें। वाचे पदै बुद्धि विस्तरै ॥ १८॥ दौलतिराम गुणी अधिकाय । पंडितराय राजमैं जाय ॥ ताकी बुद्धि लसै सव खरी । तीन CARORRIORAIPRONORAJAProPAGAL For Private and Personal Use Only Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ८०२ ॥ e ntertainertainertainerals पुराण वचनिका करी ॥ १९ ॥ रायमल्ल त्यागी गृहवास । महाराम व्रत शीलनिवास ॥ मैं हूं इनकी संगति ठानि । बुधि सारू जिनवाणी जानि ॥ २०॥ लखे पुराण आदि उत्तरा । और पुराण चरित्र जु खरा ॥ गोमटसार लब्धि पण सार । क्षपणसार तिलोक सुसार ॥ २१ ॥ टोडरमलकृत भाषा तणां । पाय सहाय संस्कृति भणा ।। मूलाचार श्रावकाचार । लखे विचारे बुद्धि अनुसार ॥ २२ ॥ समयसार अध्यातमसार । प्रवचनसार रहसि मन धारि ॥ पंचासतिकाया ए तीनि । नाटक त्रयो कहावै वीन ॥ २३ ॥ तत्वारथमूत्रकी टीका । सर्वार्थसिद्धि नाम सुठीका ॥ दूजी तत्वारथवार्तिका । श्लोकरूप वार्तिक तार्तिका ॥ २४ ॥ तिनको कछू कियौ अभ्यास । बुद्धि जिसी जिम पायौ ख्यास ॥ पद्धति न्यायतणी इनमांहि । सोभी किछ विचारी जाहि ॥ २५॥ ग्रंथ परीक्षामुख संभलो । है प्रमाणको वर्णन भलौ ॥ देवागमस्तुति टीकासार । अष्टसहस्री नाम सुधार ।। २६ ॥ आप्तपरीक्षा देखी सार। अर प्रमाणनिर्णय निरधार ॥ न्यायदीपिका सुगमपचार। सो पहलै पढनेमें सार ॥ २७ ॥ देवसेनकृन गाथाबंध । है नयचक्र बडौ अरबंध ॥ और ग्रंथ जिनमतमें धणे। पाये जे शुभविधिवश वणे ॥ २८॥ तेभी कछु विचारे जवै। स्याद्वादमैं समझे तवै ।। नयप्रमाणकी कथनी महां । गुरुविन वार न पावै जहां ॥ २९ ॥ पै अभ्यास जोर बहु कीयौ । बीजरूप सामान्य जु लीयो ।। और ग्रंथ बुधिसारू लखे। अपने मत परके मत अखे ॥ ३० ॥ नंदलाल मेरा सुत गुनी । dicinete For Private and Personal Use Only Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shn Kalassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडित जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ८०३ ॥ बालपनेते विद्या सुनी ॥ पंडित भयौ बढी परवीन । ताहूने प्रेरण यह कीन ॥ ३१ ॥ कोई ग्रंथ वचनिका करो। जामें सब समझें इस धरौ ॥ मै हूं तवै विचारी एम । रची वचनिका यह धरि प्रेम ॥ ३२ ॥ हीनाधिक यामें कछू होय ॥ पंडित लोग सुधारो सोय ॥ ख्यातिलाभपूजाके हेतु । रची नाहि इम शुभफल हेतु ॥ ३३॥ चांचौ पढौ पढावौ सुनूं । तत्वारथकू जानू गुनू ॥ करौ प्रसिद्धि सवै धरि चाव । सतपुरुषनिको यहै स्वभाव ॥ ३४ ॥ होनाधिक लखि इंसियो नाहिं । अल्पबुद्धि में क्षमा कराहिं ।। यह मेरी प्रार्थना संभारि । अपनी उत्तमताकौं धारि ॥ ३५ ॥ ॥सवैया ॥ शब्दको उच्चार सोहै पुद्गलविकार और अक्षरमकार इच्छा जीवकी मिलै जवें । श्याही पत्र लेखनी हू पुद्गल दरवि जानूं क्रिया जीवके प्रदेश इच्छातें हलै तवें ॥ ग्रंथ रचनेको राग मोहको विकार शुभ ए तौ सवै पुद्गल है जीवको कहा फ3 । तातें करनेकौ अभिमान तजो पंडित हो चेतनास्वरूप आप लखौ यो भलै अवै ॥ ३६ ॥ दोहा- संवत्सर विक्रम तणूं । शिखि रस गज शशि अंक ॥ चैतशक्त तिथि पंचमी । पूरण पाठ निशंक ॥ ३७॥ ॥छप्पय ॥ मंगलमय अरहन सिद्ध मंगल विनिकाई । आचारज उवझाय साधु मंगल सुखदाई ।। For Private and Personal Use Only Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ॥ सर्वार्थसिद्धिवचनिका पंडिस जयचंदजीकृता ॥ दशम अध्याय ॥ पान ८०४ ॥ वाणी मंगलरूप स्यातपद मुद्रित सांची । धर्मशुद्ध निजरूप क्षमादिक हैं गुणवाची ॥ दुख पाप गालि सुखकों करै सो मंगलको अरथ है। सवकारिज करि मंगल चहै हमहूकू यह सुपंथ है ॥ ३८॥ s apokemperatural ॥ इति तत्वार्थशास्त्र दशाध्यायी वचनिका सर्वार्थसिद्धि नाम टीकाके अनुसार सम्पूर्णम् ॥ ANTARAdiversasearchsriveresssertoon ॥ शुभं भवतु सर्वेषाम् ॥ 4Aseartbeat For Private and Personal Use Only Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir SS Julture तत्वार्थसूत्र-टीका. सर्वार्थसिध्दि वचनिका. (पंडित जयचंदजी-कृता) प्रकाशक कल्लाप्पा भरमाप्पा निटवे. कोल्हापूर-सिटि. "जैनेंद्र प्रेस" वैशाख शुक्ला ३ शके १८३३. कीमत ४ रुपये. For Private and Personal Use Only Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ulnusyancininun rodanath naninch nar en funder.y.rissa ata kengengenoeg eng A9ERA98A92929292% सर्वार्थसिद्धि वचनिका. For Private and Personal Use Only