Book Title: Dhyanashatakam Part 1
Author(s): Jinbhadragani Kshamashraman, Haribhadrasuri, Kirtiyashsuri
Publisher: Sanmarg Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002559/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.zrIvijayarAmacandrasUrismRti-saMskRta-prAkRtagranthamAlA - kramAGka-23 yAkinImahattarAdharmasUnu-samarthazAstrakAraziromaNipUjyAcAryazrImad-haribhadrasUriviracitavRttyA samanvitaM yugapradhAnapUjyAcAryazrImad-jinabhadragaNikSamAzramaNaviracitaM dhyAnazatakam-1 bhAga-1 - TIkA-TippaNa-pAThAntarayuktam bhAga-2 - 1 taH 36 pariziSTasametam -: sampAdakAH saMzodhakASTA :suvizAlatapAgacchAdhipatipUjyapAdAcAryazrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAM paTTaprabhAvakavardhamAnataponidhipUjyapAdAcAryazrImadvijayaguNayazasUrIzvarANAM caraNacaJcarIkAH pravacanaprabhAvakapUjyapAdAcAryazrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarAH Forpilvatikpersonal usage Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.zrIvijayarAmacandrasUrismRti-saMskRta-prAkRtagranthamAlA - kramAGka-23 yAkinImahattarAdharmasUnu-samarthazAstrakAraziromaNipUjyAcAryazrImad-haribhadrasUriviracitavRttyA samanvitaM yugapradhAnapUjyAcAryazrImad-jinabhadragaNikSamAzramaNaviracitaM dhyAnazatakam-1 TIkA-TippaNa-pAThAntarayuktam -: sampAdakAH saMzodhakApTA :suvizAlatapAgacchAdhipatipUjyapAdAcAryazrImadvijayarAmacandrasUrIzvarANAM paTTaprabhAvakavardhamAnataponidhipUjyapAdAcAryazrImadvijayaguNayazasUrIzvarANAM caraNacaJcarIkAH pravacanaprabhAvakapUjyapAdAcAryazrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarAH International brary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAma granthakartAraH TIkAkartAraH sampAdakAH saMzodhakAzca prakAzakam AvRttiH prakAzanavarSaH pratayaH mUlyam : dhyAnazatakam : yugapradhAnapUjyAcAryazrImajinabhadragaNikSamAzramaNAH : samarthazAstrakAraziromaNipUjyAcAryazrIharibhadrasUrIzvarAH : pUjyapAdAcAryazrImadvijayakIrtiyazasUrIzvarAH : sanmArgaprakAzanam, ahamadAvAda : prathamA : vi.saM. 2066, vi.saM. 2536, I.saM. 2009 jJAnapaJcamI : 700 rUpyakANi 250/ ISBN-978-81-87163-56-5 sUcanam _jJAnanidhivyayena mudrito'yaM grantho'to sampUrNa mUlyaM tatkSetre dattvaiva gRhasthaiH svAmitvamasya karaNIyaM suyogyaM vA zulkaM (nakaro) dattvaiSa paThanIyaH / - sabmArgaprakAzanam opilatemational 2010_02 Forate &ersonale Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ------------------- jainazAsana ziratAja tapAgacchAdhirAja vyAkhyAnavAcaspati suvizALagacchAdhipati pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe ATha-ATha dAyakA sudhI pravacana gaMgAnuM vaheNa vahevaDAvI bhAratabharanA bhavyone jinAjJA-marmanuM mahApradAna karyuM hatuM. tenA mULamAM teozrImade AjIvana karelI AgamAdi zrutanI apramatta upAsanA hatI. teozrImanI zrutasiddhi ane zrataviniyoganI hArdika anumodanAnA bIjarUpa teozrImannI puNyasmRtine zAzvata banAvavA kAje amoe teozrImadranA maMtratulya nAma sAthe saMkaLAyela 'pU. A. zrI. vijaya rAmacaMdrasUrismRti saMskRta-prAkRta graMthamALA' prakAzita karavAno zubha nirNaya karyo hato. teozrImadranA paTTAlaMkAra suvizAla gacchAdhirAja pU.A.zrI. vijaya mahodayasUrIzvarajI mahArAjAnA AzIrvAdathI A zreNImAM amo ThIka-ThIka AgaLa vadhI zakyA hatA. vardhamAna taponidhi pU.A.zrI vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjanI chatrachAyA ane teozrInA ziSyapravara pravacanaprabhAvaka pU.A.zrI vijaya kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAjAnA zAstrIya mArgadarzanane pAmI vividha zrutasevI munivaro Adi dvArA taiyAra karAyela vividha viSayanA pratAkAra temaja pustakAkAra aneka graMtho chapAyA bAda A ja zreNInA 23mA puSpa tarIke "dhyAnazataka-1' AgamagraMtharatnanuM prakAzana karatAM amane savizeSa AnaMdanI anubhUti thaI rahI che. jenA prathama bhAgamAM dhyAnazatakamULagraMthahAribhadrIyaTIkA-Tippana- pAThAMtarono samAveza karAyo che tathA bIjA bhAgamAM dhyAnazatakagraMtha saMbaMdhi 1thI 36 pariziSTono samAveza karAyo che. jemAM aneka apragaTa graMthone paNa samAviSTa karAyA che. parama yogIzvarazrI arihaMtaprabhu ane temanA AjJAzAsananA vartatA pratyeka sUri-vAcaka-sAdhuvaMdanA anugraha temaja zAsanadevonI zubha sahAyathI dhyAnayogasAdhanAnA prakAzaka AvA vadhune vadhu AgamAdi graMthonA prakAzanamAM ame nimittarUpa banIe evI bhAvanA bhAvavA sAthe sahu koI adhikArI banI AvA grUtaratnonA abhyasana dvArA paramAtmA zrI arihaMta devonA yogasAmrAjyanA svAmI banI zAzvata sukharUpa mokSane pAme e ja zubhakAmanA. - jannATa pradAna vate & Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAbhArthI -- - - sabhA prakAzana dvArA Ayojita pUjyapAda AcArya zrI vijaya rAmacaMdrasUri-smRti-saMskRta-prAkRta graMthamALAnA 23mA puSparUpe prakAzita thatA samartha zAstrakAra ziromaNi pUjyapAda AcAryadeva zrImad haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA racita vRtti tathA aneka graMthonA TippaNothI samRddha yugapradhAna pUjyapAda AcAryavarya zrImad jinabhadragaNi kSamAzramaNa racita dhyAnazatakam - bhAga-1 jainazAsana ziratAja, tapAgacchAdhirAja pUjyapAda bhAvAcArya bhagavaMta zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna saMyamapremI, pUjyapAda paMnyAsapravara zrI hitaprajJavijayajI gaNivaranA sadupadezathI zrI tapAgaccha udayakalyANa zvetAMbara mUrtipUjaka TrasTa zrI rAmacaMdrasUrIzvarajI ArAdhanA bhavana caMdAvarakara lena, borIvalI (vesTa), muMbaInA jJAnanidhinA sadupayoga dvArA prakAzita thayo che. jenI amo hArdika anumodanA karIe chIe ane bhaviSyamAM paNa teonA hAthe uttarottara uttama kakSAnI zrutabhakti thatI rahe evI zubhakAmanA karIe chIe. janjA pradAna Jaip Vale & Personal use only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vayasthavira-jJAnasthavira-paryAyasthavira-saMghasthavirAdi guNopeta, taponidhAna, siddhAMta saMrakSaka, saMyamamUrti, vacanasiddha paramapUjya paramatAraka pUjyapAda 'AcAryadeva zrImad vijaya siddhisUrIzvarajI mahArAjA '(pUjyapAda zrI bApajI mahArAjA) | Jaitlucation International 2010 02 jainelibrary ore Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samae @ mANI cAra varSanI uMmarathI ja mArA pitAzrIe mane jemanA khoLAmAM samarpita karyo; che mArA AyaMbilo ane paccakkANo jemanA sAnidhyamAtrathI akhaMDita rahyAM; # mArA jIvananA svapnagu' rUpe ekamAtra jeonuM ja sthAna-mAna hatuM, che jeonA kALadharmanA samAcAre mArA jIvanamAM ghaTatIkaMpa jevI saMvedanA sarjI hatI; ( jemanI gerahayAtImAM mahino mAsa sudhI khAlIpo ane khAvA-pIvAnI anicchA ghara karI gaI hatI; che jemanI AMkhomAM mane mA dekhAtI, jemanA hAthomAM pitAno sparza anubhavAto ane jemanI mIThI preraNA ane madhura saMbodhanothI mANa aMge aMgamAM adhyAtmanA romAMca UbhA thatA; che jemanI divya-kRpAthI ja mane jagatanA suvizuddhakarUpaka gurudeva pU.A. zrImadvijaya rAmacaMdrasUrirAjano bheTo thayo; mArI dIkSAnA samaye rajoharaNa-pradAnanI veLAe meM mArA gurudevanI pAchaLa ubhelA ane mane odho ApatA e mArA bApajInAM jANe ke sAkSAt darzana karyA hatAM; jIvananI pratyeka paLe, kasoTInI kaparI ghaDIomAM, sAdhanA mATenuM saMmIna mArgadarzana jeozrInA zubhasmaNe mane saMprApta thatuM rahyuM che te svanAmadhanya, vaya-puNya-jJAna-paryAya-saMghasthaviTa, vacanasiddha, maNiguNavizvAsaghAma, rAjanagaNanA lADIlA, jainazAsana javAhIe, sUrimaMtrasAdaka, dhyAnamagna pUjyapAda AcAryadeva zrImadvijaya siddhisUrIzvarajI (bApajI) mahArAjAnI 50mI svargArohaNa tithi prasaMge teozrImanA pAvana pANiyazromAM dhyAnazatakam-2' mahAnathanuM sAda samarpaNam sevakANu - vijaya kIrtiyazasUri. sI nI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dhyAnazata - mA - 9 prastAvanA-anukramaH viSaya dhyAnazatakaprathamabhAganI anukramaNikA dhyAnazatakadvitIyabhAganI anukramaNikA saMpAdakIya graMthaparicaya graMthagAthA pramANa dhyAnazataka-graMthaviSaya [CHARTS]. ArtadhyAna vagere cAra dhyAnanuM varNana kayA graMthomAM? catvAri ArtadhyAnAni catvAri raudradhyAnAni graMthakArazrIno paricaya graMthakAra ane racanAkALa [saM. vijayakumAra TIkAzailI TIkAkArazrIno paricaya prastutagraMtha vizeSapadArtho hastalikhita prato [PHOTos] hastalikhita pratono vizeSa paricaya graMtha kA viSaya [paM. bAlacandra zAstrI] dhyAna ke svAmI [paM. bAlacandra zAstrI] dhyAnazataka kA tulanAtmaka adhyayana [paM. bAlacandra zAstrI] dhyAnastuti-adhikAra [adhyAtmasAra 2010_02 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka: prathamabhAganI anukramaNikA viSayaH viSaya patraphu: HthAma: - = 0 0 - = 2. mAlTAvaraNam - maMgalAcaraNa prabhoH anuttarayogAH prabhunA anuttara yogo 2. dhyAnAdhyAnasvarUpam dhyAna ane adhyAnanuM svarUpa bhAvalezyA jIvapariNAmarUpA bhAvalezyA e jIvanA pariNAmarUpa kAyotsargasya guNAH kAyotsarganA guNo kAyika-mAnasika-vAcikadhyAnasvarUpam kAyika - mAnasika - vAcikadhyAna saptaprakArakaM dhyAnam sAta prakAranuM dhyAna bhAvanA-'nuprekSA-cintAsvarUpam bhAvanA - anuprekSA - ciMtAnuM svarUpa saptaprakArikA - cintA sAta prakAranI ciMtA 3 dhyAnasya kAlasvAminI dhyAnano kALa tathA dhyAnanA svAmI dviprakArakaM dhyAnam be prakAranuM dhyAna dhyAnasvAmI uttamasaMghayaNazAlI dhyAna uttama saMghayaNAvALAne saMbhave yogAnAM svarUpam yogonuM svarUpa mayoga-yogino yonirodharUTdhyAnam yoganirodha svarUpa dhyAna ayogine tathA sayogine 4 dhyAnAdanu cintA dhyAnAntaraM vA dhyAnakALa pachI ciMtA athavA dhyAnAMtara15 cirakAlInadhyAnasya ghaTamAnatA ghaNA kALa sudhI dhyAnanI ghaTamAnatA dhyAnAntarikA dhyAnAMtarikA 5 dhyAnasya caturbhedAH dhyAnanA Arta vagere cAra bhedo ArtadhyAnAdinAM caturNA svarUpam ArtadhyAna vagere cAranuM svarUpa ArtadhyAnAdinAM phalam ArtadhyAna vagere cAranA phaLa navaprakArakaM dhyAnam dhyAnanA nava prakAra [mArtadhyAna ] [ArtadhyAna, 6 aniSTaviyogacintAnAma prathamabhedaH prathama bheda : aniSTaviyoga ciMtana 7 rogaviyogacintAnAma dvitIyabhedaH bIjo bheda : rogaviyoga ciMtana 8 iSTAviyogacintAnAma tRtIyabhedaH trIjo bheda : ISTaaviyoga ciMtana 9 nidAnacintAnAma caturthabhedaH cotho bheda : nidAnaciMtana mamatvamArtadhyAnarUpam mamatva e ArtadhyAna svarUpa = - - = =. 2010_02 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam m m ly ly lh lh lh bh lh lh bh 34 gAthAviSayaH viSaya patrAGkaH kramaH 10 saMsAravardhakaM tiryaggatezcamUlamArtadhyAnam / ArtadhyAna e saMsArane vadhAranAra che, tiryaMcagatinuM mULa che. 28 nidAnamanantasaMsArAnubandhi anaMta saMsArano anubaMdha karanAra niyANuM Atasya caturbhedAnAM svarUpam ArtadhyAnanA cAra bhedonuM svarUpa 11 sAdhorA-dhyAnaM bhavati na vA ? sAdhu saMbaMdhI ArtadhyAnanI vicAraNA 12 prazastAlambanasya svarUpam prazasta AlaMbananuM svarUpa 13 ArttadhyAnaM saMsAratarubIjarUpama ArtadhyAna e saMsAra vRkSanAM bIja svarUpa 14 lezyAH lezyA 15 liGgAni liMgo 16 liGgAni liMgo 17 liGgAni liMgo 18 svAmI svAmI svAmino vicAraNA svAmI saMbaMdhI vicAraNA svAmisatkaH tAtparyArthaH svAmI saMbaMdhI tAtparyArtha [raudradhyAnam ] [raudradhyAna 19 hiMsAnubandhInAma prathamabhedaH prathama bheda : hiMsAnubaMdhI 20 mRSAnubandhInAma dvitIyabhedaH bIjo bheda : mRSAnubaMdhI triprakArakamasatyam asatyanA traNa prakAra 21 steyAnubandhInAma tRtIyabhedaH trIjo bheda : teyAnubaMdhI 22 saMrakSaNAnubandhInAma caturthabhedaH cotho bheda : saMrakSaNAnubaMdhI ___catuSprakArakaraudrasya svarUpam cAra prakAranA raudradhyAnanuM svarUpa 23 svAmI svAmI svAmino vicAraNA svAmI saMbaMdhI vicAraNA pa0 24 saMsAravardhakaM tiryaggatezca mUlaM raudradhyAnam raudradhyAna e saMsAra vadhAranAra tathA narakagatinuM mULa pa1 25 lezyAH 26 liGgAni liMgo usana-bahulAdinAM svarUpam utsanna-bahula-nAnAvidha-AmaraNadoSonuM svarUpa 27 liGgAni liMgo [dharmadhyAnam ] [dharmadhyAna] 28 dvArANi dvAronA nAma 29 dvArANi dvAronA nAma 30 (1) bhAvanAdvAram (1) bhAvanAdvAra 31 jJAnabhAvanAyA: svarUpaM phalAni ca jJAnabhAvanAnuM svarUpa tathA lAbho paka 7WW. 48 lezyA ` ` b 54 54 _ 2010_02 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka, bhAga-1, anukramaNikA patrAGkaH 7 0 ) ) ) ) ) OMG. 7 70 KP ON ) ) ) ) gAthAviSayaH viSaya kramaH 32 darzanabhAvanAyAH svarUpaM phalAni ca darzanabhAvanAnuM svarUpa tathA lAbho 33 cAritrabhAvanAyAH svarUpaM phalAni ca cAritrabhAvanAnuM svarUpa tathA lAbho 34 vairAgyabhAvanAyAH svarUpaM phalAni ca vairAgyabhAvanAnuM svarUpa tathA lAbho apramAdaikAgrAdibhAvanAnAM svarUpam apramAda-ekAgra vagere bhAvanAonuM svarUpa vairAgyasya svarUpam vairAgyano artha 35 (2) dezadvAram - apariNatayogine (2) zivAra - aparipAtayogI mATe 36 pariNatayogine sthAnam sthAna - pariNatayogI mATe 37 sthAnAya sAmAnyaniyamAH sthAna mATe sAmAnya niyamo 38 (3) kAladvAram (3) kALadvAra 39 (4) AsanadvAram (4) AsanavAra 40 deza-kAlA-''senavaniyamasya kAraNam deza-51-mAsanamA maniyamana 1298 41 dhyAnAya yogasamAdherAvazyakatA dhyAna bhATe yogonI samApinI mahattA 42 (5) AlambanadvAram-zrutadharmacAritradharmoM (5) AbanavAra - zrutadharma tathA yAtriya vAcanAdInAM svarUpam vAcanA vagerenuM svarUpa 43 sUtrAderAlambanatve kAraNam sUtrAdi AlaMbanapaNAmAM kAraNa 44(6) kramadvAram () kramavAra - dharmadhyAna tathA zukaladhyAna 45 (7) dhyAtavyadvAram (7) dhyAtavya __ AjJAvicayanAma prathamabheda: prathama bheda : AjJAvicaya 46 AjJAvicayanAma prathamabhedaH prathama bheda : AjJAvicaya 47 AjJAyA abodhe kAraNAni AjJA na samajAvavAnA kAraNo 48 AjJAyA abodhe kAraNAni AjJA na samajAvavAnA kAraNo tathA te samayanuM tatsamayasya ca cintanam ciMtana 49 jinasya yathArthavAditve kAraNAni paramAtmA anyathAvAdI na hovAnA kAraNo 50 apAyavicayanAma dvitIyabhedaH bIjo bheda : apAyaricaya 51 vipAkavicayanAma tRtIyabhedaH trIjo bheda : vipAkavicaya 52 saMsthAnavicayanAma caturthabhedaH cotho bheda : saMsthAnavicaya dravyANAM lakSaNa-saMsthAnAdInAM cintanama dravyonA lakSaNa, saMsthAna, Asana vagere 53 lokasvarUpacintanam lokanuM svarUpa 54 pRthvI-valayAdInAM svarUpacintanam pRthvI, valaya, dvIpa, sAgara vagerenuM ciMtana 55 jIvasvarUpacintanam jIvanuM svarUpa 56 saMsArasAgarasvarUpacintanama saMsArasAgaranuM svarUpa ) ) ) ) ) ) 75 VVVVVV _ 2010_02 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dhyAnazatakam 0 0 0 = thAvissyH viSaya patrAGkaH ma: 57 saMsArasAgarasvarUpacintanam saMsArasAgaranuM svarUpa 58 cAritramahApotasvarUpacintanam cAritrasvarUpa mahAjahAjanuM svarUpa 59 cAritramahApotasvarUpacintanam cAritrasvarUpa mahAjahAjanuM svarUpa 60 cAritramahApotasvarUpacintanam cAritrasvarUpa mahAjahAjanuM svarUpa 61 mokSasukhasvarUpacintanam mokSasukhanuM svarUpa 62 sarvasiddhAntapadArthacintanam sarva siddhAMtanA padArthonI vicAraNA karavI AjJAvicayAdInAM svarUpam AjJAvicaya vagere cAra bhedonuM svarUpa 62 (8) dhyAtRikAram (8) dhyAtRdvAra dhyAturabhyantarasvarUpam dhyAtAnuM atyaMtara svarUpa 95, dhyAtRvicAraNA dhyAtAnI vicAraNA 102 64 zukladhyAnadhyAtRsvarUpam zukladhyAnanA dhyAtA 103 65 (9) anuprekSAdvAram (9) anuprekSAdhAra 105 anityAdInAM svarUpam anityAdi bAra bhAvanAo 106 66 (10) lezyAdvAram (10) lezyAvAra 11) 67 (11) liGgadvAram (11) liMgadvAra 111 68 triduni liMgadvAra 11 1 nisargAdInAM samyaktvabhedAnAM varNanam nisarga vagere samyaktanA daza bhedonuM varNana 11 2 vinayasvarUpam vinayanuM svarUpa 11 5 dAnasvarUpam dAnanuM svarUpa 11 5 saMyamasvarUpam saMyamanuM svarUpa 117 [zukladhyAnam] [zuklAnI 69 (5) AlambanadvAram (5) AlaMbanadvAra 118 kSamAdInAM svarUpam kSamA vagerenuM svarUpa 118 70 (6) madvAram (6) kramadvAra 1 25 76 chAstha manaviSayasaMkSepIkarane dAnta: chabastha dvArA mananA viSayanuM saMkSepIkaraNanuM dRSTAnta 127 72 upanaya: upanaya 73 anyadRSTAntaH anya dRSTAnta .74 upanayaH dRSTAMtano upAya 127 75 tRtIyadRSTAntopanayau trIjuM dRSTAMta tathA upanaya 127 76 zeSayoganirodhavidhiH zeSayoganirodhavidhi 1 27 77 (7) dhyAtivAram (7) dhyAtavyadvAra 1 30 126 2010_02 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka, bhAga-1, anukramaNikA tatatatatatazadaza gAthA kramaH viSaya: pRthaktvavitarkasavicAranAma prathamabhedaH 78 pRthaktvavitarkasavicAranAma prathamabhedaH prathamabhedasya phalam 79 ekatvavitarkAvicAranAma dvitIyabhedaH 80 ekatvavitarkAvicAranAma dvitIyabhedaH dvitIyabheda phalam 81 sUkSmakriyA'nivartinAma tRtIyabhedaH 82 vyucchinnakriyA'pratipAtinAma caturthabhedaH caturbhedAnAM svarUpam 83 caturSu bhedeSu yogasaGkhyA 84 sayogino dhyAnasya siddhiH 85 ayogino dhyAnasya siddhiH 86 ayogino dhyAnasya siddhiH 87 (9) anuprekSAdvAram 88 anuprekSAH 89 (10) lezyAdvAram 90 (11) liGgadvAram 91 avadhAsaMmohayoH svarUpam 92 vivekavyutsargayoH svarUpam 93 (12) dharmadhyAnaphalam 14 (12) gurudhyAnam 95 dharmazukladhyAne saMsArAvirodhinI 96 dhyAnaM mokSahetuH 97 dRSTAntena siddhiH 98 dRSTAntena siddhiH 99 dhyAyinaH karmanAzo'vazyaM bhavati 100 dhyAnaM karmanAzakam 101 dRSTAntena spaSTatA 102 dRSTAntena spaSTatA 103 ihalaukikaM dhyAnaphalam 104 ihalaukika dhyAnaphalam 2010_02 viSaya prathamabheda : pRthakatvavitarkasavicAra prathamabheda : pRthakatvavitarkasavicAra prathamabhedanuM phaLa bIjo bheda : ekatvavitarkaavicAra bIjo bheda : ekatvavitarkaavicAra bIjA bhedanuM phaLa trIjA bheda : sUkSmakriyAanivarji cotho bheda : vyacchinnakriyAapratipAti cAre bhedanuM svarUpa cAre bhedamAM yoga saMkhyA sayogine dhyAnanI siddhi ayogine dhyAnanI siddhi ayogine dhyAnanI siddhi (9) anuprekSAdvAra anuprekSAo (10) lezyAdvAra (11) liMgadvAra avadha ane asaMmohanuM svarUpa viveka ane vyutsarganuM svarUpa (12) dharmadhyAnanuM phaLa (12) zukladhyAnanuM phaLa dharma-zukladhyAna saMsAranA virodhI dhyAna - mokSa hetu dRSTAMta dvArA siddhi dRSTAMta dvArA siddhi dhyAnine karmanAza avazya karmane nAza karanAra dhyAna - dRSTAMta dvArA spaSTatA dRSTAMta dvArA spaSTatA Ihalaukika dhyAnaphaLa Ihalaukika dhyAnaphaLa 11 arara patrAGkaH 130 135 135 135 137 139 144 145 147 149 149 150 151 151 152 153 15 153 154 156 156 157 157 157 158 158 158 159 159 159 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dhyAnazatakam viSaya patrA: 160 160 thAma: 105 sarva sAdhvAcArAH dhyAnarUpAH 106 granthakartAraH pAThAntarANi gAthA: 1 ta: 11 gAthA: 12 taH 22 gAthAH 23 taH 39 gAthAH 40 taH 51 gAthA: 51 taH 64 'thI: 64 ta: 77 gAthA: 79 taH 102 gAthA: 103 taH 106 161 162 sAdhuno sarva AcAra dhyAnarUpa graMthakartA pAThAMtaranI noMdha gAthA 1 thI 11 gAthA 12 thI 22 gAthA 23 thI 39 gAthA 40 thI 51 gAthA 51 thI 64 gAthA 64 thI 77 gAthA 79 thI 102 gAthA 103 thI 106 163 164 165 166 167 168 mokSa karmakSayAdeva, sa cAtmajJAnato mataH / dhyAna sAdhyuM mataM taruM, tal dhyAna hitamAtmanaH zarU yogazAstra, pra-4 / karmanA kSayathI ja mokSanI prApti, te karmano kSaya AtmajJAnathI ane te AtmajJAna dhyAnathI sAdhya che. mATe dhyAna ja AtmAnuM hita karanAra che. bhadanta ! dvAdazAGgasya, kiM sAramiti kathyatAm / sUriH provAca sAro'tra, dhyAnayogaH sunirmalaH / / mUlottaraguNAH sarve, sarvA ceyaM bahiSkriyA / munInAM zrAvakANAM ca, dhyAnayogArthamIritA / manaHprasAdaH sAdhyo'tra muktyarthaM dhyAnasiddhaye / hiMsaddhivizuddha sonuSThAnena sAdhyate upamitisAroddhAra, pra. 8 // he bhagavaMta ! dvAdazAMgIno sAra zuM che ? kaho. AcArya bhagavaMta jaNAve che ke, atyaMta nirmaLa evo dhyAnayoga ja dvAdazAMgInA sAra svarUpa che. sarve mUlaguNo tathA uttaraguNa ane A sarve sAdhu ane zrAvakono bAhya kiyAkalApa dhyAnayoga mATe kahevAyo che. mukti mATe A dhyAna yoga mananI prasannatAthI sAdhya che. vaLI, ahiMsA vagerethI vizuddha evA anuSThAna vaDe te dhyAnayoga siddha karI zakAya che. saddharmadhyAnasandhAna-hetavaH zrIjinezvaraiH / maitrIpramRta: provattA-zratatra mavinA: paI: - zAMtasudhArasa, pra. 13 // zrI jinezvara paramAtmAo vaDe maitrI vagere cAra zreSTha bhAvanAone sadu dharmadhyAnanI prAptinI kAraNabhUta kahevAyI che. 2010_02 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka, bhAga-2, anukramaNikA pariziSTakramaH 1. >>3 ; dhyAnazataka: dvitIyabhAganI anukramaNikA pariziSTAni, 1 taH 36 viSayaH patrAGkaH A kAlasaukarikakathAnakam / B samyaktvAticArasvarUpam / c paJcakriyAsvarUpam / D lokasvarUpam / AvazyakacUrNigatadhyAnasvarUpam / dhyAnazatakasyArthaleza-dIpikA'vacUrNya-vacUri-TIkAH / dhyAnazatakahAribhadrIyavRttiTippanakam / dhyAnazatakahAribhadrIyavRttiviSamapadaparyAyAH / dhyAnazatakahAribhadrIyavRttiviSamapadaparyAyAH / dazavaikAlikacUrNigatadhyAnasvarUpam / saMbodhaprakaraNA-dhyAtmasAragatadhyAnasvarUpam / darzanaratnaratnAkaragatadhyAnasvarUpam / dhyAnadIpikA / saMvegaraGgazAlAgatadhyAnasvarUpam / 126 lokaprakAzagatadhyAnasvarUpam / 129 dharmasaMgrahagatadhyAnasvarUpam / 136 pratikramaNasUtrapadavivRttigatadhyAnasvarUpam / 138 zrAddhadinakRtyagatadhyAnasvarUpam / AtmaprabodhagatadhyAnasvarUpam / 141 vicArasAraprakaraNagatadhyAnasvarUpam 143 triSaSTidhyAnakathAnakakulakam / 148 dhyAnacatuSTayasya vicAraH / dhyAnasvarUpaNaprabandhaH / 153 dhyAnadIpikAcatuSpadI / 167 navatattvasaMgrahagatadhyAnasvarUpam / 209 paJcaparameSThimaMtrarAjadhyAnamAlA 102 112 140 152 218 2010_02 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 dhyAnazatakam 230 llh pariziSTakramaH viSayaH patrAH jainendrasiddhAntakozagatadhyAnasvarUpam / dhyAnazatakagAthAnukramaNikA / 302 dhyAnazatakagAthA-uddhRtAnAM granthAnAM sUciH / 306 dhyAnazatakamUlagranthagataviziSTazabdAnukramaH / 307 dhyAnazatakaTIkAgataviziSTazabdAnukramaH / 316 dhyAnazatakaTIkAgataniruktazabdAni / 320 dhyAnazatakaTIkAgatAvataraNavAkyAni / 322 TIkAnusAripAThabhedAH / 324 TIkAnusArimatabhedAH / 324 TIkAgatagranthanAmollekhAdi / 324 TIkAgatanyAyoktayaH / 325 vibhinnagranthAdhAritadhyAnazabdasya vyAkhyAH / 326 mudritAmudritasAhityasUciH / Tippana-pariziSTopayuktagranthAvaliH / granthasaGketasUciH / 332 sajjhAyasaMjamatave veAvakhe a jhANajoge a / jo ramai no ramai asaMjamammi so vaJcaI siddhiM / / 366 / - 6zavAsiniyuti // je sAdhaka svAdhyAya, saMyama, tapa, vaiyAvacca ane dhyAnayogamAM rame che tathA asaMyamanI pravRttiomAM ramato nathI te sAdhaka siddhigatine pAme che. yadaiva saMyamI sAkSAtsamatvamavalambate / syAttadaiva paraM dhyAnaM tasya karmoghaghAtakam / / - [ ] llh W saMyamI mahAtmA jyAre sAkSAt samatvanuM AlaMbana grahaNa kare che tyAre ja saMyamIne karmanA samUhane nAza karanAra zreSTha dhyAna pragaTa thAya che. anAdivibhramodbhUtaM rAgAditimiraM dhanam / sphuTatyAzu jIvasya dhyAnArkaH pravijRmbhitaH / / - [ pragaTa thayela dhyAnarUpI sUrya, anAdikALanA vibhramathI utpanna thayela rAgAdi aMdhakArarUpa vAdaLane jaldIthI naSTa kare che. 2010_02 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyA / dhyAnamevAvastha mukyameva vinthanam . / / dhyAnino nopamA loke sadevamanuje'pi hi / / - jJAnasAra adhyAtmajagatanA pitA, dhyAnayogasAdhanAnA praNetA, anaMta karuNAnidhAna zrI tIrthaMkara paramAtmAe kevalajJAna pAmyA bAda anaMta duHkharUpa saMsArathI bacavA mATe ane anaMta sukharUpa mokSane pAmavA mATe tenA amogha sAdhanarUpa zrata ane cAritrarUpa dharmatIrthanI sthApanA karIne jIvone sAcA sukhano yathArthamArga batAvyo. dareka bhUmikAnA jIvo potAnuM kalyANa sAdhI zake te mATe asaMkhyAtA yogo batAvyA. A asaMkhyAtA yogomAM mokharAnuM sthAna dharAvato koI yoga hoya to te ekamAtra "dhyAnayoga' che. mAtra be ke aDhI akSaranA A "dhyAna" zabdamAM sAdhanA jIvananA atigaMbhIrabhAvo dharabAyelA che. paramAtmAnI AjJA mujaba karAtI pratyeka kriyAmAM A dhyAnayoga tANevANe vaNAyelo che. je kriyAmAM A dhyAnayoga na hoya agara to dhyAnayoga pAmavAnuM lakSya na hoya te sAdhvAcAranI ke zrAvakAcAranI pratyeka kriyAnuM sthAna ekaDA vagaranAM mIDAM jevuM che. dhyAna' zabda mAtra jainadarzanamAM nahi paNa prAyaH sarva dArzanikomAM suprasiddha che. paurvAtya ane pAzcAtya, prAcIna ane navya dareka darzanoe potapotAnI samaja mujaba dhyAnane nirUpI potAnI sAdhanA paddhatimAM ene mahatvapUrNa sthAna-mAna ApyuM che. videzIdarzanoe mahadaMze "Concentration of Mind' mananI ekAgratAne ja dhyAna kahI teno Adara karyo che; to bhAratIya darzanoe enA aneka AkAra-prakArone vistArathI vivecI enA saiddhAMtika ane vyavahArika svarUpane AlekhyuM che. bhAratIya darzanomAMnA keTalAke mananI ekAgratArUpa dhyAnanI vyAkhyAthI AgaLa vadhI vacananI ane kAyAnI ekAgratAne paNa dhyAna kahevA sudhI pragati sAdhI che, chatAM mana, vacana, kAyAnI ekAgratAthI upara uThI AtmAnI vizuddhatama avasthAne pamADavA mATenA prabaLa kAraNarUpa evA "AtmAnI ekAgratArUpa dhyAna' arthAt upayogane nirUpavA teo samartha banI zakyA nathI. e kArya ekamAtra jainadarzana karI batAvyuM che. jainadarzana sarvajJatA ane sarvadarzitAnA nakkaratama pAyA para UbhuM thayeluM hoI enA nirUpaNamAM sarvAzagrAhitA jhaLake emAM koI navAI nathI. jainadarzananA prAraMbhika AcAra-kriyAne lagatAM sUtromAM paNa vyApakastare dhyAnane vaNI levAyuM che. tenuM nidarzana IriyAvadhisUtra' Ape che. enA prAMte tAva vAyaM avi mori #vvi Livi vosirAmi !' pada dvArA kAyAnuM dhyAna-1, vacananuM dhyAna-2, mananuM dhyAna-3 ane AtmAnuM dhyAna-4 sUcita karavAmAM AvyuM che. eka sthAne kAyAne sthira rAkhavAthI kAyAnuM dhyAna thAya che; maunanA pAlanathI vacananuM dhyAna siddha thAya che; mananA nirodhathI mAnasikadhyAna thAya che ane AtmAnuM dhyAna upayoganI siddhi dvArA thAya che. kAyika, vAcika ane mAnasika plAnanI siddhine pAramArthikI-tAttvikI banAvavA mATe emAM AtmAnA upayoganuM joDANa anivArya bane che. e joDAtAM te te dhyAno paNa tAtvika bane che. ahIM samyagdarzanAdi yukta AtmAno upayoga abhipreta che. jainAgamomAM sAdhaka AtmAne hitazikSA, anuzAsana ApatAM Apta puruSoe "covIseya kalAka dhyAnamAM rahevuM' - evo upadeza Apyo che. eno paramArtha samajAvatAM kahyuM che ke - "covIse kalAka dhyAnamAM rahevuM 2010_02 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam rasapresa eTale-sAdhanAnI, sAdhvAcAranI dareke dareka kriyAo dhyAnapUrvaka karavI, AgamamAM kahela vidhi anusAra karavI.' ahIM dhyAnanA nAme paramAtmAnI AjJA mujabanA 'upayogane ja sUcita karAyo che. sAdhue cAlavAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka, sthira rahevAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka, besavAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka ane UbhA rahevAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka, khAvA-pIvAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka ane maLavisarjanAdi karavAnAM che te paNa dhyAnapUrvaka, sUvAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka ane jAgavAnuM che te paNa dhyAnapUrvaka, e ja rIte ratnatrayInI sAdhanAne lagatI je paNa kriyAo karavAnI che te badhI ja dhyAnapUrvaka karavAnI che. TUMkamAM je paNa karaNIya kAryonuM AcaraNa karavAnuM che te dhyAnapUrvaka ja karavAnuM che ane akaraNIya kAryono tyAga paNa dhyAnapUrvaka ja karavAno che. ahIM paNa paramAtmAnI AjJA mujabanA upayogane "dhyAna' zabdathI sUcita karAyo che. jaina zAsanamAM azubhakriyAno tyAga ane zubhakriyAno svIkAra (Adara) karavArUpa cAritra batAvyuM che, te ahIM saMgata thAya che. AgaLa vadhI aSTa pravacanamAtAmAM AvatI pAMca samitionuM pAlana pravRjyAtmaka dhyAnarUpa che to traNa guptionuM pAlana nivRtyAtmaka dhyAnarUpa che. zrI AcArAMgasUtramAM jaNAvyuM che ke, "suttA pramukha muLa sayA nA aMta " eno zabdArtha che - "je sUtelA che te amunio che, munio haMmezAM jAgatA hoya che.' bhagavad gItAmAM jaNAvyuM che ke, "zA nizA sarvabhUtAnAM tathAM nIrti saMyamI !' "sarva loko mATe je rAtri hoya che temAM munio jAgatA rahe che." A sUkita paNa dhyAnanuM ja mahatva prasthApita kare che. jinAjJA nirapekSa upayoga-dhyAna vinAnI pravRtti ke nivRtti karanArAo bAhya daSTie jAgatA dekhAtA hovA chatAM paramArthe sUtelA ja che ane jinAjJA sApekSa upayoga-dhyAnapUrvakanI pravRtti ke nivRtti karanArAo bAhya dRSTie sUtelA dekhAtA hovA chatAM paramArthe jAgatAM ja che. jaina zAsananA munionI nidrA jinAjJAnA saMgraharUpa zAstra-vacanathI niyaMtrita hoI e paNa jinAjJAnA pAlanarUpa ja hoya che. e nidrA samayamAM paNa temanI paDakhAM pheravavA AdinI kriyA upayogapUrvakanI, pUMjavA-pramArjavAnI kriyA (anya jIvone du:kha na thAya evA vyApArapUrvakanI) thI yukta ja thatI hoya che. e ja rIte UMghamAM AvelAM svapnamAM paNa e munivaro saMyamane bAdhA pahoMce tevI pravRttimAM joDAtA nathI. emanA saMskAramAM saMyama ja chavAyelo hoya che. emanI nidrA samayanI A jAgarukatA paNa dhyAnarUpa hoya che. dhe cittAvA' ' viyoniro', " yojitve' A traNa arthamAM vaparAtA "dhdha dhAtu uparathI dhyAna' zabda banyo che. A traNa artha paikI prathama cintA artha dvArA chabasthonuM dhyAna apekSita che, jyAre anya be artha dvArA kevalI bhagavaMtonuM dhyAna apekSita che. aMtarmuhUrta pramANa kALa mATe cittana-mananuM eka ja vastumAM niSpakaMpapaNe vartana e chabasthonuM dhyAna che, jyAre yoganirodharUpa ke yoganA abhAvarUpa kevali bhagavaMtonuM dhyAna hoya che. zAstrakAra bhagavaMto jaNAve che ke, kevaLa mananI sthiratArUpa dhyAna ja chadmasthone hoya che tema nathI, paNa vacana ane kAyAnuM eka ja vastumAM niSpakaMpapaNe vartanarUpa dhyAna paNa chabasthone hoya che. A vAtane spaSTa karatAM Avazyaka niryuktimAM bhagavAnuM zrI bhadrabAhusvAmIjI mahArAjAe jaNAvyuM che ke, "mAru zarIra calAyamAna na thAo e pramANe ekAgratApUrvaka zarIranI halanacalananI kriyAno nirodha 1. mA me calautti taNU jaha taM jhANaM nireiNo hoi / ajayAbhAsavivajjassa vAiyaM jhANamevaM tu / / 1476 / / evaMvihA girA me vattavvA erisA na vattavvA / iya veyAliyavakkassa bhAsao vAiyaM jhANaM / / 1477 / / maNasA vAvAraMto kAyaM vAyaM ca tapparINAmo / bhaMgiasuaMguNaMto vaTTai tivihevi jhANami / / 1478 / / 2010_02 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya karavAthI kAyikadhyAna pragaTa thAya che" tathA "A prakAranI niravagha bhASA mArA vaDe bolavA yogya che ane A prakAranI sAvadya bhASA bolavA yogya nathI, e rIte ekAgrapaNAthI vicArIne vAkya bolanArane vAcikadhyAna pragaTa thAya che" eja rIte AgaLa vadhatAM jaNAvyuM ke, "dRSTivAda aMtargata athavA bhaMgikahyutane gaNatAM sAdhakane mana-vacana-kAyAnuM trividhadhyAna pragaTa thAya che." jaina zAstrakAra bhagavaMtoe "bai" dhAtuno ciMtA artha grahaNa karIne dhyAnanI AsapAsanI vibhinna cAra bhUmikA rajU karI che. 1-ciMtana, 2-bhAvanA, 3-dhyAna ane 4-anuprekSA. prathama ciMtananI bhUmikAthI sau prAyaH paricita che. te pachI vAraMvAra eka ja viSayanuM ciMtana karavAthI pragaTa thatI, ciMtananA padArthathIviSayathI AtmAne bhAvita karatI ane dhyAnanA pUrva abhyAsarUpa mananI pravRttine (avasthA vizeSane) bhAvanA kahevAya che. mananA sthira adhyavasthAnane arthAt eka ja vastumAM mananA niSpakaMpapaNAne dhyAna kahevAya che. dhyAna pachI "anu' eTale pAchaLathI ane 'prekSA' eTale jovuM tene anuprekSA kahevAya eTale dhyAna thayA pachI te sthitine pAchaLathI mANI zakAya athavA dhyAna pUrNa thayA pachI cittanI ke te te viSayanI ekAgratA kevI hatI, tene pAchaLathI joI zakAya, mANI zakAya tene "anuprekSA' kahevAya. Ama ciMtana ane bhAvanA A be avasthA dhyAnanI pUrve pravarte che; jyAre anuprekSA avasthA dhyAnanI pachI pragaTa thatI hoya che. A cAre bhUmikAo Arta Adi cAre dhyAnamAM saMbhave che arthAt ArtanI ciMtA, ArtanI bhAvanA, ArtanuM dhyAna ane ArtanI anuprekSA. A rIte raudra Adi traNemAM paNa samajavuM. AgaLa vadhIne jovA jaIe to ArtanA je cAra pAyA che te dareka pAyAmAM paNa ciMtA vagere cAre avasthA ghaTI zake che arthAt aniSTaviyoga praNidhAnarUpa ArtanI ciMtA, aniSTaviyogapraNidhAnarUpa ArtanI bhAvanA, aniSTaviyogapraNidhAnarUpa ArtanuM dhyAna ane aniSTa viyoga praNidhAnarUpa ArtanI anuprekSA. A rIte roganI ciMtA vagere traNa pAyAmAM paNa dharAvatAM ArtanA kula soLa bheda thaze. te ja rIte raudra vagere traNenA paNa soLa-soLa bheda thatAM kula cosaTha (14) bheda paNa ghaTAvI zakAya. dhyAnanI A ciMtA vagere cAre bhUmikAo zubha paNa hoI zake che ane azubha paNa hoI zake che. AtmAno je dizAmAM DhALa hoya te dizAmAM mana (vacana kAyA paNa) doDI jAya che - ekAgra bane che ane yAvatuM dhyAnanuM svarUpa grahaNa kare che. AtmAno DhALa azubha tarapha - saMsAra tarapha hoya to azubhadhyAna-aprazastadhyAna pragaTe che ane AtmAne DhALa zubha tarapha - mokSa taraphano hoya to zubhadhyAna-prazastadhyAna pragaTe che. azubhadhyAna karmanuM sarjana kare che, cIkaNA karma baMdhAve che, azubha anubaMdho pADe che, durgatinuM sarjana kare che yAvatuM anaMta saMsAranuM paNa sarjana kare che. jyAre zubhadhyAna karmanuM visarjana kare che, kaThIna karmone nabaLA kare che, zubha anubaMdho UbhA kare che, sadgatinI paraMparA sarje che. yAvat AtmAne mukti sudhI pahoMcADe che. anAdikALathI AtmAno DhALa saMsAra ane saMsAranA upAyo pratye che. jene kAraNe azubha-aprazastadhyAna sahaja pragaTe che. azubhadhyAnanA mukhya be prakAra che. ArtadhyAna ane raudradhyAna. te paikI ArtadhyAnanA cAra pAyA-bheda che ke jenA upara ArtadhyAnanI ImArata UbhI thAya che. 1-aniSTaviyogapraNidhAna, ra-rogaciMtA, 3-ISTasaMyogapraNidhAna ane 4-nidAna. A cAra muddAmAMthI ArtadhyAna pragaTe che. A cAra muddAne ja ArtadhyAnanA cAra pAyA ke staMbho ke bheda kahevAmAM Ave che. 2010_02 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dhyAnazatakam mane koIpaNa pratikaLa saMyogo na maLavA joIe, kadAca pratikuLa saMyogo maLyA hoya to e jaldI cAlyA javA joIe, pharI evA saMyogo mArA jIvanamAM kyAreya na AvavA joIe, pachI te pratikULatA vyaktirUpe hoya, vasturUpe hoya ke saMyogarUpe hoya. A aniSTaviyogapraNidhAna nAmanuM ArtadhyAna che. mAruM zarIra sAjuM-naravuM rahevuM joIe, mane eka paNa roga na thavo joIe, thAya to e kyAre ane kevI rIte jAya tenI ciMtA karavI, bhaviSyamAM na thAya tenI anAgata cikitsA karavI. A rogaciMtA nAmanuM ArtadhyAna che. mane badhI anukULatAo maLavI ja joIe, mane maLelI anukULatAo kAyama mATe TakavI ja joIe, pachI te anukULatA vyaktirUpe hoya, vasturUpe hoya ke saMyogarUpe hoya. A prakAranuM ciMtana, bhAvanA, dhyAna ke anuprekSA e ISTasaMyogapraNidhAna nAmanuM ArtadhyAna che ane mane mArA karelA dharmanA prabhAve paralokamAM sukha-samRddhi maLI rahevI joIe, deva-devendra cakravartIpaNAnAM sukho maLavAM joIe, maLelI sukha-samRddhi TakavI joIe. ene mATe karelA dharmane vecavAnI bhAvanA te nidAna nAmanuM ArtadhyAna che. A ArtadhyAna ja jyAre vadhu gheruM bane, hiMsaka vaLAMka le tyAre e raudradhyAnane kheMcIne lAve che. enA paNa cAra pAyA bheda che. 1-hiMsAnubaMdhI raudradhyAna, 2-mRSAnubaMdhI raudradhyAna, 3-steyAnubaMdhI raudradhyAna ane 4-viSayasaMrakSaNAnuMbaMdhI raudradhyAna. te paikI hiMsAnI paraMparA UbhI karanAra dhyAnane hiMsAnubaMdhI raudradhyAna kahevAya che, asatyabhASaNanI paraMparAne UbhI karanAra dhyAnane mRSAnubaMdhI raudradhyAna kahevAya che, corInI paraMparAne UbhI karanAra dhyAnane teyAnubaMdhI raudradhyAna kahevAya che ane viSaya sAmagrInA saMrakSaNavRttinI paraMparAne UbhI karanAra dhyAnane viSayasaMrakSaNAnubaMdhI rodradhyAna kahevAya che. jema ArtadhyAna ane raudradhyAna svarUpa azubhadhyAnanA mukhyatve cAra-cAra bhedo jaNAvela che. tema AturapratyAkhyAna prakIrNaka AgamamAM vivakSAbhede azubhadhyAnane 63 peTAbhedomAM avatArI azubhadhyAnanuM vyavahArika svarUpa spaSTa karavAmAM AvyuM che ane AturapratyAkhyAna prakIrNaka Agamane anusarI upadezaprAsAda graMthamAM paNa A ja 63 bhedonI spaSTatA karavAmAM AvI che. jyAM sudhI AtmAno DhALa saMsAra ke saMsAranA upAyothI dUra haTe nahi tyAM sudhI AtmAmAMthI ArtadhyAna ke raudradhyAna haTI zakatuM nathI ane dharmadhyAna ke zukladhyAnarUpa zubhadhyAnanA paNa cAra cAra pAyA bhedo che. temAM 1-AjJAvicaya, 2-apAyaricaya, 3-vipAkavicaya ane 4-saMsthAnavicaya. A cAra pAyA dharmadhyAnanA che. paramAtmAnI AjJAnuM ciMtana karavuM te AjJAvicaya, rAga-dveSa-kaSAya-Azrava vageremAM pravartavAthI Aloka ane paralokamAM duHkha utpanna thAya che vagere vicAraNA karavI te apAyaricaya, prakRti-sthiti-pradeza-rasanA bhedathI yukta karmanA phaLanuM ciMtana karavuM te vipAkavicaya ane paramAtmAe kahela jIvAdi dravyonI lakSaNasaMsthAna-bheda vagerethI yukta vicAraNA karavI te saMsthAnavicaya dharmadhyAna kahevAya che. A dharmadhyAna jyAre utkRSTapaNAne pAme che tyAre temAMthI zukladhyAna pragaTa thAya che. jenA paNa cAra bheda che. 1-pRthakatvavitarkasavicAra, 2-ekatvavitarkaavicAra, 3-sUkSmakriyAanivarti ane bucchinnakriyAapratipAti. koIpaNa eka dravyanA utpAda vagerene AzrayIne aneka paryAyonA ciMtanathI pRthakatvavitarkasavicAra nAmano 2010_02 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya 12 zukladhyAnano prathama pAyo pragaTe che, koIpaNa dravyanA utpAda vagerene AzrayIne aneka paryAyomAMthI mAtra eka ja paryAyanI vicAraNAthI ekatvavitarkaavicAra nAmano bIjo pAyo pragaTe che, yoganirodha avasthAkALamAM sUkSmakriyAanivarti nAmano trIjo pAyo pragaTe che tathA ayoga nAmaka caudamA guNasthAnake bucchinnakriyAapratipAti nAmano cotho pAyo pragaTe che. A rIte dharmadhyAna ane zukladhyAnarUpa zubhadhyAnanA mukhyatve cAra-cAra bhedo jaNAvavAmAM AvyA che. vividha graMthomAM vipakSabhede batAvelA mokSasAdhaka asaMkhyAtA yogo paNa saravALe dharmadhyAna ane zukladhyAnamAM ja samAtA hovAthI enA asaMkhyAtA bhedo paNa saMbhavI zake che. A cAre dhyAnanuM phaLa jovA jaIe to jIva ArtadhyAnathI tiryaMcagati pAme che, raudradhyAnathI narakagati pAme che, dharmadhyAnathI (manuSyagati ane) devagati pAme che, zukladhyAnanA prathama pAyAthI devagatine pAme che, zukladhyAnanA bIjA pAyAthI kevalajJAna pragaTa thAya che, zukladhyAna trIjA pAyAthI yoganirodha avasthA karI caudamuM guNasthAnaka pAme che ane zukladhyAnanA cothA pAyA vaDe jIva siddhigatine pAme che. AtmAnI adhogati ane urdhvagatimAM dhyAnanuM AvuM sAmarthya hovAthI durgatithI ke saMsArathI bacavA ane sadgati ke mokSa pAmavA ArtadhyAna vagere cAra cAra dhyAnanuM svarUpa vistArathI samajavuM ane azubha dhyAnane tajI zubhadhyAnane apanAvavuM ati Avazyaka che. vaLI, sAdhupaNAnA dainika aticAramAM, pagAsakjhAyasUtranA vimAna pariM diM - gavi vi, of phAivi, ghavi phAivi, suvavi phA " sUtramAM ane zrAvakonA pAkSika aticAramAM, zrAvakonA bAra vrato paikInA AThamAM anarthadaMDa vratamAM, tapAcAranA aticAramAM cAre dhyAnanI rajUAta karIne na karavA jevAM azubha-dhyAna karyA hoya ke thayAM hoya ane karavA jevAM zubhadhyAna na karyo hoya tenI mAphI mAMgavAmAM Ave che ane tenAthI pAchA pharavAnuM praNidhAna karavAmAM Ave che. thayelI bhUlonI niMdAgaha, thaI rahela bhUlo para roka ane bhAvI bhUlonI saMbhAvanAone khatama karavA mATe pratyAkhyAna, niyama ke abhigraha ema tripAMkhIyo sAdhanA mArga apanAvavAmAM Ave che. AgaLa vadhIne adhyAtma-bhAvanA-AdhyAna-samatA ane vRttisaMkSaya nAmanA pAMca yogomAM paNa sUripuraMdara-bhagavAn zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe yogabiMdugraMthamAM 'AdhyAna' yoga nAme dhyAnayoganI ja vyAkhyA karI che. dhyAnayoga dvArA ja samatva bhAva pragaTe che ane enAthI ja bAhya-abhyatara vRttiono kSaya thaI AtmA kevalajJAna ane mokSasukhano bhAgI bane che ema jaNAvyuM che. AgamAdi graMthomAM bAra prakAranA tapanuM varNana joIe to emAM pahelAM cha prakAranA bAhyatAnuM varNana karyA bAda cha prakAranA atyaMtaratapanuM varNana karavAmAM AvyuM che. eka pachI eka ema bAre tapa caDhiyAtA prabhAvavALA che. A bAra tapomAM dhyAnano samAveza agiyAramA tapa tarIke ane keTalAka graMthakAronI virakSA mujaba bAramA tapa tarIke karAyo che. A uparathI paNa dhyAnanI mahattA samajAya tevI che. maharSi pAtaMjalIe yoganAM ATha aMgo jaNAvyAM che. 1-yama, 2-niyama, 3-Asana, 4-prANAyAma, 5pratyAhAra, 9-dhAraNA, 7-dhyAna, 8-samAdhi. ahIM paNa yama-niyama vagere yoganA cha aMgo jeNe siddha karyA che te sAdhakane dhyAna mATe yogya gaNyo che. chevaTe prathama cha aMgomAM je sAdhaka prayatnazIla che te sAdhaka dhyAna mATe prayatna kare te ucita jaNAvavAmAM AvyuM che. ahIM dhyAnanA phaLa tarIke samAdhi jaNAvavAmAM AvI che. 2010_02 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dhyAnazatakam che. sArA samAcAra mAsa sasa sasasa sasasasa sasasa sasa A rIte jovAmAM Ave to dhyAnayoganuM jo koI phaLa hoya to te samatA ane vRttisaMkSaya che, bIjI bhASAmAM kAyotsarga che, agara to samAdhi che. paNa je dhyAnanuM phaLa samatA, vRttisaMkSaya, kAyotsarga ke samAdhi na hoya ane mAtra Ihalaukika-pAralaukika bhautika sukha meLavavA mATe ja je dhyAna karavAmAM Ave che, te dhyAnane yoga tarIke zAstrakAroe gaNatarImAM lIdhela nathI ke evA dhyAnane prazasta dhyAnarUpe mAnyatA paNa ApelI nathI. A ja vAtane spaSTa karatAM zrI sUyagaDAMgasUtra nAmanA dvitIya aMga Agama sUtramAM tathA tenA AdhAre mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjAe gurutattvavinizcayagraMthanA prathama ullAsamAM jaNAvyuM che ke, sUyagaDAMgasUtramAM manabhAvatA bhojana AroganArA ane cAritrano abhyAsa nahi karanArAonuM dhyAna mAMsArthI jIvonA mAchalAnA dhyAnanI jema azubha ja hoya che. gAma-kSetra-ghara-gAya-nokaro vagereno parigraha rAkhanArAone ane traNe gAravamAM rasika AtmAone zubhadhyAna kyAMthI saMbhave arthAt zubhadhyAna saMbhavI zakatuM ja nathI. gRhasthone potAnA banAvavAmAM rakta ane azubha AhAra, azuddha vasati vagerenuM sevana karanArA pAsasthAonuM paNa dhyAna Arta-raudra svarUpa hovAthI nicce durgatinuM kAraNa thAya che. pAMce IndriyonA managamatA viSayo bhogavanArAone zubhadhyAna saMbhavatuM nathI. AthI, viSayothI virakta, sarva AzravathI nivRtta thanArA ane aparigrahI AtmAone ja nisargathI dharma-zukla dhyAna saMbhavI zake che." Ama chatAM jeo yama-niyamAdinuM pAlana karatAM nathI, potAnI bhUmikAne anurUpa yathAzakti anazana Adi daza tapamAM prayatnazIla banatA nathI tathA svabhUmikAnusAra aucitya, aNuvrato-mahAvrato vagerenuM pAlana karatA nathI teomAM dhyAnayoga pragaTato ja nathI. ulaTuM teo mAtra potAnA AtmAnI viDaMbanA ja karI rahyA che. mATe ja yogazAstramAM kalikAlasarvajJazrIjI jaNAve che ke, "vinA samatvamaLe dhyAne svAtmA viyete !" samatA pAmyA vinA mAMDelA dhyAnathI AtmAnI viDaMbanA thAya che. dhyAnanI A mahattA che. ethI ja dhyAtAnA guNo varNavatAM kalikAlasarvajJazrIjIe yogazAstra mahAgraMthanA sAtamA prakAzamAM kahyuM che ke, prANatyAga thAya to paNa saMyamadhurAne je choDatA nathI, anya jIvane paNa je Atmavat nihALe che, AtmasvarUpathI je calAyamAna thatA nathI, ThaMDI-pavana-garamI vagere vaDe je upatApane pAmatA nathI, yogarUpI 1. iTTha visayANugANa ya, jhANaM kalusAhamaM viNiddiTuM / sUagaDe maMsaTThia-jIvANaM macchajhANaM va / / 61 / / gharakhittanayaragouladAsAINaM pariggaho jesiM / gAravatiyarasiANaM, suddhaM jhANaM kao tesiM / / 2 / / gihidisabaMdharayANaM, asuddhaAhAravasaisevINaM / pAsatthANaM jhANaM, niyameNaM duggainiyANaM / / 63 / / visayavirattamaINaM, tamhA savvAsavA NiyattANaM / jhANaM akiMcaNANaM, Nisaggao hoi NAyavvaM / / 64 / / 2. amuJcan prANanAze'pi saMyamaikadhurINatAm / paramapyAtmavat pazyan svasvarUpAparicyutaH / / 2 / / upatApamasaMprAptaH zItavAtAtapAdibhiH / pipAsuramarIkAri yogAmRtarasAyanam / / 3 / / rAgAdibhiranAkrAntaM krodhAdibhiradUSitam / AtmArAmaM manaH kurvanirlepaH sarvakarmasu / / 4 / / virataH kAmabhogebhyaH svazarIre'pi niHspRhaH / saMvegahUdanirmagnaH sarvatra samatAM zrayan / / 5 / / narendre vA daridre vA tulyakalyANakAmanaH / amAtrakaruNApAtraM bhavasaukhyaparAGmukhaH / / 6 / / sumeruriva niSkampaH zazIvAnandadAyakaH / samIra iva nissaGgaH sudhIrdhyAtA prazasyate / / 7 / / 2010_02 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya 21 >> a ra ra ra ra ra ra re amRta rasAyaNa pIvAnI IcchAvALA hoya, rAgAdibhAvo jene sparzatA na hoya, krodhAdi kaSAyo vaDe je adUSita hoya, manane AtmabhAvamAM ja ramADanAra hoya, sarva kriyAomAM niHspRha hoya, kAma-bhogothI virata hoya, potAnA zarIramAM paNa niHspRha hoya, saMvegarUpI sarovaramAM DUbela hoya, sarvatra samabhAvano Azraya karanAra hoya, rAjA hoya ke raMka hoya darekanI ekasarakhI kalyANa karavAnI bhAvanAvALA hoya, amAtra karUNApAtra hoya, bhavasukhathI avaLAmukhavALA hoya, merU parvatanI jema niSpakaMpa hoya, caMdranI jema AnaMda ApanAra hoya, pavananI jema saMgarahita hoya sanmArgagAmI buddhivALA hoya te ja dhyAtA prazaMsAne yogya che." yogazAstranA pahelAthI cothA prakAzamAM jaNAvelI sAdhanAne AtmasAt karIne je sAdhake dhyAtA mATenA ATalA guNo keLavyA hoya te ja AtmA dhyAna karavA mATe yogya lAyaka) che. A rIte anekadarzanomAM, aneka zAstromAM, mokSasAdhaka dareka yogomAM dhyAnane AgavuM sthAna ApI tenI mahattA sthApita karavAmAM AvI che paNa jo ArtadhyAna Adi cAre dhyAnone heya-upAdeyanA vivekapUrvaka samajavAmAM na Ave to mokSanI sAdhanA saphaLa banI zakatI nathI. saheje prazna uThe ke A cAre dhyAnanuM vistArathI, uDANathI svarUpa samajAvato graMtha karyo ? tenA uttararUpe dareka mahApuruSonI najara samakSa eka ja graMtha taravarI uThe che, jenuM nAma che "dhyAnazataka'. A mahAgraMtha samarthazAstrakAraziromaNi bhagavAn haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe caudapUrvadhara maharSi bhagavAnuM bhadrabAhusvAmI mahArAjA racita AvazyakaniryuktinI vyAkhyAmAM zAstrAMtara svarUpe uddhata karela che. A dhyAnazatakanA racayitA tarIke zvetAMbarAgraNI-trIzamA yugapradhAna pU.A.zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNajI mahArAjA samagra jaina zAsanamAM prakhyAtine pAmelA che. keTalAka vidvAno A graMthane anya AcAryanI kRti tarIke ullekha che. jenuM sAdhAra nirAkaraNa prastAvanAmAM samAvela "zramaNa' mAsikanA lekha dvArA karavAmAM AvyuM che. A graMthamAM je rIte cAre dhyAnano vistAra uMDANapUrvaka karavAmAM Avyo che tevo vistAra anya graMthomAM nahIvat che. digaMbara AcAryoe paNa paravartI keTalAye graMthomAM A graMthanI gAthAono bahumAnapUrvaka samAveza karelo jovA maLe che. A dhyAnazataka graMthanuM mAhAsya eTaluM badhuM che ke, "saMbodhaprakaraNa" graMthamAM ya bhagavAn zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe A saMpUrNa graMthagAthAne sthAna-mAna ApyuM che. aneka sUrivaroe potapotAnA graMthomAM dhyAnazatakanI gAthAone yatra tatra TAMkIne enI pramANikatA para apAra ahobhAva vyakta karyo che. navAMgI vRttikAra pU.A.zrI abhayadevasUrijI mahArAjAe paNa AgamonI TIkAmAM sAkSI tarIke A graMthanI gAthAone uddhata karI che. kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe paNa yogazAstranI potAnI svopajJa TIkAmAM dhyAnazatakanI keTalIye gAthAo pramANabhUta AdhAra graMtha tarIke ullekhI che. to adhyAtmasAra'nA dhyAnAdhikAramAM nyAyAcArya nyAyavizArada pU. mahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAjAe saMskRtamAM dhyAnazatakano samavatAra karyo che. "darzanaratnaratnAkara" graMthamAM to saMpUrNa dhyAnazataka graMthane kramika alaMkArika chatAM saraLa saMskRta gadyabhASAmAM DhALavAmAM Avyo che. to mULa Agama zrI uttarAdhyayana sUtranA TIkAkAra pUjya upAdhyAya zrI bhAvavijayajI mahArAjAe A saMpUrNa graMthanA padArthone gujarAtI geya padyomAM DhALarUpe DhALyA che. to vaLI, saMvegI ziromaNi nyAyAbhAnidhi pUjya A zrI.vi. 2010_02 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam zazazazazataza zatatatata vijayAnaMdasUrIzvarajI (AtmArAmajI) mahArAjAe svopajJa 'navatatvasaMgraha' graMthamAM svaracita savaIA IkatisA chaMdamAM dhyAnazataka graMthanA padArthone saMgRhIta karyA che. A sivAya paNa aneka graMthomAM dhyAnazatakagraMthanA padArthone pota-potAnI bhASAmAM DhALavAmAM AvyA che. je prastuta prakAzananA baMne bhAgane jotAM khyAla Avaze. 22 ArtadhyAna vagere cAre dhyAnonuM varNana jovA jaIe to sau prathama AgamomAM sthAnAMgasUtra, bhagavatIsUtra, aupapAtikasUtra, AvazyakasUtra, payajJA, bRhatkalpasUtra vageremAM jovA maLe che. tyAra bAda AgamonI niryuktio, bhASyo, cUrNi, TIkA vageremAM vizeSe jovA maLe che. e uparAMta tattvArthasUtra, tatvArthabhASya, tatvArthasUtranI aneka TIkAomAM, prazamarati, adhyAtmasAra, saMvegaraMgazALA, pravacanasArodvAra, yogabiMdu, saMmatitarkanI vAdamahArNavaTIkA, saMbodhaprakaraNa, guNasthAnamAroha, zrAddhadinanRtya, yogazAstra, lokaprakAza jevA aDhaLaka graMthomAM cAre dhyAnanuM vistArathI-saMkSepathI varNana jovA maLe che. A graMthanA saMpAdana kALamAM amArA khyAlamAM AvyA teTalA graMthonI nAmAvalI ame prastAvanAmAM mUkela che. A uparAMta bIjA aneka dRSTikoNathI graMthanI tathA graMthanA padArthanI vyApakatA ane gahanatA spaSTa thAya ane enI vizeSatA khyAlamAM Ave te rIte graMthanI pUrvabhUmikAmAM prastAvanA vagere rUpe te te lakhANa grahaNa karela che. kharekhara, jovA jaIe to AjathI keTalAka varSa pUrve jyAre A mahAna graMtha upara pravacano karavAnA thayAM te vakhate ja A graMthanuM punaH saMpAdana karavAnI bhAvanA thaI hatI paNa ethI vadhu anya kAMI vizeSa kArya karavAnI tyAre gaNatarI na hatI. tyAra bAda lagabhaga traNa varSe amadAvAdamAM cAturmAsa ka2vAnuM thayuM te vakhate saMyogo sAnukULa jaNAtAM A kArya zarU karyuM. tyAre tevuM vicAryuM hatuM ke ArtadhyAna vagere cAre dhyAnanuM varNana je je viziSTagraMthomAM AvatuM hoya te te graMthonI rajUAto TippaNa rUpe graMthamAM samAvavI ane te uddezathI kArya cAlu karyuM. AgaLa jatAM vicAra udbhavyo ke saMpAdananI sAthosAtha hastalikhita pratone AdhAre jo samagra graMtha zuddha thaI jato hoya to sAdhaka vargane vadhu upayogI banaze. te vakhate traNa prakAzako taraphathI chapAyela dhyAnazataka graMthanI AvRttio hAthamAM AvI. (1) RSabhadeva kezImala saMsthA taraphathI chapAyela Avazyaka niryukti hAribhadrIya TIkA aMtargata dhyAnazataka TIkA, (2) vinayabhaktisuMda2ca2Na graMthamALA taraphathI prakAzita dhyAnazataka graMtha, (3) paM. bAlacandrazAstrI saMpAdita dhyAnazataka graMtha, traNe graMtho jotAM khyAla Avyo ke A graMthanuM hastalikhita pratone AdhAre zuddhikaraNa karavuM jarUrI che. tethI te mATe pATaNa zrI hemacaMdrAcArya jJAnamaMdira, khaMbhAta-amarazALA jaina jJAnabhaMDAra, kobA zrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira, L.D. Institute of Indology amadAvAda, bhAMDArakara Ori. Re. Insti. pUnA, DahelAno upAzraya amadAvAda vagere aneka hastalikhita bhaMDAromAMthI prato meLavavAnuM zarU karyuM. te mATe te te bhaMDA2ono, vidvAna AcArya zrI vijaya municaMdrasUrijI ma.no, vidvAnamuni zrI vairAgyarati vijayajIno, viduSI sA. caMdanabALAzrIjIno, ane keTalAka zrutapremI zrAvakono sAro sahayoga sAMpaDyo. jenA kAraNe atyaMta saraLatAthI te te hastaprato maLI. te dareka pratono paricaya ame bhUmikAmAM Apela che. A badhI pratone AdhAre cIvaTapUrvaka graMthane zakya teTalo zuddha karavAno prayatna karyo ane je je pAThonA anya pAThAMtaro jaNAyAM. tene TippaNa svarUpe prastuta prakAzananA prathama bhAganA aMte pariziSTarUpe Apela che. A vibhAganuM sUkSmakSikAthI nirIkSaNa karavAthI . 2010_02 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya 23 khyAla Avaze ke Avazyaka niryukti-hAribhadrIyaTIkA-aMtargata dhyAnazatakagraMthamAM keTakeTalA zuddha pATho sAMpaDyA che, jenA dvArA padArthonuM sArU spaSTIkaraNa thavA pAmyuM che. jema jema hastalikhita prato maLatI gaI tema tema zuddhikaraNanuM kArya cAlatuM rahyuM ane sAthosAtha tulanAtmaka TippaNanuM noMdhaNIkArya paNa cAlatuM rahyuM. te kArya karatI vakhate evo vicAra janmyo ke jo zvetAMbara mAnya sarva graMtho paikI je je graMthomAM ArtadhyAna vagere cAre dhyAnanuM varNana Ave che te dareka graMthomAMthI cAre dhyAnano padArtha atre grahaNa karavAmAM Ave to cAra dhyAnanA svarUpa varNana mATe A graMtha eka mahattvano AdhAra strota banI jAya. tyAra bAda te vicArane sAkAra karavAnuM kArya paNa cAlu karyuM. dhyAnazataka graMtha Avazyaka niryukti paranI zrI hAribhadrIya TIkAmAM hoI Avazyaka niryukita upara jeTalI TIkAo maLe che te dareka TIkAmAM paNa dhyAnazataka graMthanI TIkA saMgrahIta karAyelI che. tethI te TIkAono paNa atre samAveza karAyo. sAtho sAtha Avazyaka niryukti uparanuM je je sAhitya haju sudhI apragaTa hatuM. tenI paNa hastalikhita prato meLavI saMpAdananuM kArya karyuM, jemAM Avazyaka niryuktinI-tilakAcAryakRta laghuTIkA, Avazyaka niryuktinI dhIrasuMdaragaNikRta avasUri, Avazyaka niryuktinI hAribhadrIya TIkA-viSamapada paryAya vagere graMthono samAveza thAya che. A uparAMta jemAM mukhyatve dhyAnazatakanA ane dhyAnane lagatA padArthono ja samAveza karAyo che tevA - dhyAnazatakano ajJAtakRta arthaleza, triSaSTidhyAnakathAnakakulaka, dhyAnasvarUpaprabaMdha vagere saMskRta-prAkRtagujarAtI graMthonuM paNa hastalikhita pratone AdhAre saMzodhana karAyuM. tyAra bAda zvetAMbara AmnAyanI jema digaMbara saMpradAya mAnya cAre dhyAnanuM vivaraNa paNa atre saMgrahIta karavAnuM nakkI karyuM, paNa tema karatAM graMthanuM kada ghaNuM vadhI jAya tevuM jaNAtAM bhikSu kSullakavarNI saMpAdita jainendra siddhAMtakozane AdhAre digaMbara mAnya dhyAnanuM varNana pariziSTomAM lIdhuM che. temAM je padArtho lIdhA che. te paikI keTalAka padArtho jevA ke strIone zukladhyAna na saMbhave vagere Agama mAnya nathI. A rIte zvetAMbara AmnAya tathA digaMbara saMpradAya mAnya ArtadhyAna Adi cAre dhyAnanuM varNana bhinna bhinna graMthone AdhAre grahaNa karAyuM che. A uparAMta dhyAnazataka graMthaTIkAnI zailI, saMpUrNa graMthano viSaya Charts rUpe, je je graMthomAM vizeSa padArtho jaNAyAM tenI noMdha, vibhinna graMthone AdhAre ArtadhyAna-raudradhyAnanA cAra-cAra pAyAnA vibhinna nAmo, graMthakartA aMge spaSTatA, graMtha pramANa aMge spaSTatA, dhyAnazataka graMthanI anya graMtho sAthenI tulanA vagere paNa A graMthamAM jovA maLaze. prastuta graMtha be khaMDamAM vaheMcavAmAM Avyo che. je paikI prathama khaMDamAM mULa saTIka graMtha, hastalikhita pratone AdhAre pAThAMtaro tathA graMthano padArtha vadhu spaSTa thAya te mATe jarUrI TippaNono samAveza karAyo che. TippaNa tathA pariziSTomAM zvetAmbara mAnya che je graMthomAM dhyAnano viSaya grahaNa karyo hoya tevuM jaNAyuM te graMthono samAveza karavAno prayatna karyo che. TippanamAM cUrNi, viSamapada vyAkhyA, avacUri vageremAM grahaNa karela vizeSa padArtha paNa grahaNa karela che. je je padArthamAM digaMbara mAnyatA bhinna paDe che te te sthAne digaMbara mAnya graMthono paNa samAveza karyo che. amuka sthAnomAM zubhArNava, tattvAnuzAsana vagere digaMbara graMthomAM vizeSa padArtha jaNAtAM te graMthono paNa TippanamAM samAveza karela che. TIkAmAM je je graMthonI gAthAnI sAkSI ApI hoya teno 2010_02 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 re re tyAM TippaNamAM tathA pariziSTamAM samAveza karyo che. dhyAnanA svAmI koNa ? A padArtha spaSTa karavA jarUrI graMthono samAveza karavApUrvaka zvetAMbara AmnAya mAnya dhyAnanA svAmInI spaSTatA karavAmAM AvI che. dhyAnazatakam bIjA khaMDamAM aneka pariziSTo grahaNa karavAmAM AvyAM che, je anukramaNikA jotAM khyAla Avaze. te paikI vizeSatA jovA jaIe to... pariziSTa-1mAM pU.A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe dhyAnazatakaTIkAmAM AvatA je je padArtho jovA mATe potAnI Avazyaka niryukti uparanI TIkA jovAno nirdeza karela che, te padArtho jevA ke samyaktvanA aticAro, lokanuM svarUpa tathA pAMcakriyAnuM svarUpa grahaNa karela che. to A ja pariziSTamAM raudradhyAna mATe sUcavela kAlasokarikanuM kathAnaka yogazAstra pra-2, gA. 30, nA AdhAre grahaNa karela che. pariziSTa-2mAM dhyAnazataka uparanI pAMca TIkA vagereno samAveza karela che. jemAM C saMjJaka dhyAnazataka arthaleza haju sudhI apragaTa che, te uparAMta AgamikagacchIya AcArya zrI tilakasUrijI ma0 kRta Avazyaka laghuTIkA je paNa apragaTa che. (jenuM kArya munirAjazrI puNyakIrtivijayajI gaNivarya dvArA cAlu che ane pahelo bhAga sanmArga prakAzana dvArA prakAzita thaI gayela che.) teno paNa samAveza karela che. e uparAMta pU. dhIrasuMdaragaNikRta avasUrino paNa samAveza karyo che. A avasUrino prathama bhAga chapAyela maLyo paNa bIjo bhAga tapAsa karavA chatAM koI bhaMDAramAMthI maLyo nahi. tethI A. zrI kailAzasAgarasUri jJAnabhaMDAra kobAnI (prata naM. 3487) hastalikhita prata meLavI tenA AdhAre taiyAra karela pATha lIdhela che. jyAM jyAM pratamAM paMktio rahI gaI jaNAI te hAribhadrIya TIkAnA AdhAre pUrNa karela che. jene corasa kauMsamAM 2ju karela che. A prata lagabhaga hAribhadrIya TIkAno saMkSepa hoya tevuM jaNAya che. pariziSTa-pamAM Avazyaka niryukti hAribhadrIya TIkA uparanA viSamapadaparyAyano samAveza karela che. je adyApi apragaTa che. jenI eka prata pATaNa-bhaMDAramAMthI tathA bIjI prata kobA bhaMDAramAMthI prApta thaI che. te uparAMta A. zrI municaMdrasUrIzvarajI ma. pAsethI AgamasaMzodhaka pU. munirAja zrI puNyavijayajI mahArAje taiyA2 karela presakopI maLela che, je pATaNa bhaMDAramAMthI maLela traNa hastalikhita pratone AdhAre taiyAra karelI hatI. pATaNa tathA kobA baMnnemAM viSamapado bhinna bhinna maLatAM ame baMne pratono samAveza karela che. pATaNathI maLela hastalikhita prato paikI eka prata saM. 1653 varSe, jeTha suda-12 budhavAre lakhAyela che to bIjI prata saM. 1644 varSe poSa suda-15 budhavAre lakhAyela che. pATaNanI trIjI pratamAM temaja kobAthI maLela pratamAM lekhana saMvata vagereno ullekha jovA maLela nathI. pariziSTa-7mAM saMbodhaprakaraNa tathA adhyAtmasAra graMtha grahaNa karela che. saMbodha prakaraNamAM kula 109 gAthA grahaNa karela che. je vadhArAnI cAra gAyA che. te paikI traNa gAthA dhyAnazatakanI TIkAmAM Ave che. tathA cothI gAthA dharmadhyAnanA cAra bhedane sUcavanArI che. je dhyAnazatakanI prApta thayela keTalIka hastalikhita pratomAM mULa gAthA tarIke jovA maLe che. vizeSa noMdhavA lAyaka bAbatarUpe adhyAtmasAra graMthamAM paNa dharmadhyAnanA cAra dhyAtavya paikI saMsthAnavicaya dharmadhyAnane savizeSapaNe jaNAvavAmAM Avela che. pariziSTa-8mAM darzanaratnaratnAkara graMthano dhyAnavibhAga samAveza karela che. jemAM gadya bhASAmAM jANe dhyAnazataka graMtha ja kramasara grahaNa karyo hoya tevuM jaNAya che. temAM amuka paMktio na jaNAtAM te mATe hastalikhita pratono AdhAra letAM te apragaTa paMktio maLI gaI che. te mATe A. zrI hemacaMdrAcArya jaina 2010_02 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya arasAraNasarakAra sarakAra mATe prakhyAta jJAna bhaMDAra pATaNanI (1) DA. naM. 112 prata naM. 2924, (ra) DA. naM. 345 - prata naM. 16519 tathA (3) DA. naM. 104- prata naM. 2612 A traNa pratono tathA zrI kailAsasAgarasUri jJAnabhaMDAra kobAnI 14402 na. nI pratano upayoga karela che. pariziSTa-14 mAM dhyAnagSTathI vivAra: graMthano samAveza karyo che. aneka sthAne A graMtha hovAnI mAhitI maLI paNa koI bhaMDAramAM pragaTa ke apragaTa svarUpe maLyo nahi. chevaTe lIMbaDInA hastalikhita jJAnabhaMDAramAM hovAno khyAla tenA chapAyelA keTaloga parathI maLyo. 885 naM. nI A pratimAM kula 15 pAnAM che. A pratamAM mAtra eka ja graMtha nathI paNa kula pAMca graMtho che. zarUnA traNa graMtho bhartuharikRta zatakatraya che. cotho graMtha nItinirIrane cho: svarUpe 17 zlokarUpa che ane aMtima pAnAmAM kula 19 zlokasvarUpe prastutagraMtha lakhAyelo che. A graMthamAM cAra dhyAnanuM svarUpa che. te ArtadhyAna vagere svarUpa nathI paNa te padastha , piMDastha, rUpastha, ane rUparahita avasthAnA dhyAna svarUpa che. prastuta saMskaraNanA viSayanI bahAra hovA chatAM Aja sudhI apragaTa hovAne kAraNe ja atre pariziSTamAM grahaNa karavAmAM Avela che. pariziSTa-15mAM pU. mahopAdhyAya zrI bhAvavijayajI kRta dhyAnasvarUpaNaprabaMdhano samAveza karyo che. chapAyela A sajhAya azuddha jaNAtAM te mATe vividha hastalikhita pratono upayoga karI zuddha karavAno prayatna karyo che. te mATe L.D.Institute of Indology - amadAvAdanI (1) prata naM. 18970 tathA (2) prata naM. 1345 no mukhya upayoga karyo che. je paikI bIjI prata saM. 17pakamAM phAgaNa suda-13nA roja lakhAyela che. pariziSTa-19 mAM triSaSTidhyAnakathAnakakulaka lIdhuM che. je paNa haju sudhI pragaTa thayela nathI. te mATenI hastaprato mu. zrI dharmaratnavijayajI pAsethI maLela hatI. te paikI eka prata pravartaka zrI jaMbUvijayajI ma. pAsethI (pAkAma-1273) (bhAMtA-72) maLelI che. je tADapatra upara lakhAyela bhAMDArakara orI. rIsarca insTi. pUnAnI prata che. tathA bIjI prata zrI hemacaMdrAcArya jaina jJAna bhaMDAra, pATaNanI DA. naM. 55, pra. naM. 1288 che. A kulakamAM zrI AturapratyAkhyAna prakIrNaka AgamamAM varNavelA 63 prakAranA durgAnanI kathAonAM nAmo jaNAvela che. pariziSTa-20mAM digaMbara mAnya dhyAnanuM svarUpe raju karavA mATe bhikSu jinendravarNI saMpAdita jenendrasiddhAtakozano upayoga karAyo che. vizeSamAM pariziSTa-31mAM aneka graMthomAM AdhAre dhyAna zabdanI vyAkhyAo ApavAmAM Avela che. A uparAMta bIjAM aneka pariziSTo banAvAyAM che. jeno viSayAnukrama jotAM khyAla Avaze. A paikI keTalAMka pariziSTo paM. bAlacaMdra zAstrI saMpAdita dhyAnazatakamAMthI laI emAM jarUrI sudhArA-vadhArA karI raju karyA che. pATaNa-hemacaMdrAcArya jJAnabhaMDAra, khaMbhAta-amarazALA jaina jJAnabhaMDAra, kobA-kailAsasAgarasUri jJAnabhaMDAra, pUnA-bhAMDArakara InsTiTayUTa, amadAvAda-ela.DI. InsTiTyUTa, lIMbaDI jaina jJAnabhaMDAra, amadAvAda - DahelAno upAzraya vagere hastalikhita pratonA jJAnabhaMDAronA saMcAlakoe tathA TrasTIoe je udAratAbharyo vyavahAra dAkhavI hastalikhita prato pUrI pADI tathA vidvarya A zrI municaMdrasUrijI ma., vidvAna mu. zrI vairAgyarati vijayajI ma., viduSI sA. zrI caMdanabALAzrIjI vageree paNa hastalikhita prato 2010_02 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 dhyAnazatakam meLavIne mokalavA mATe je rIte hRdayanI urmIthI madada karI che te atyaMta anumodanIya che. A uparAMta A saMzodhana-saMpAdana karatI vakhate nAmI-anAmI aneka mahAtmAo zAstravyAsaMgI gRhastha zrAvako Adi sahAyaka banyA che. mArA ziSya maMDaLa ane vizeSarUpe munirAjazrI maMgalayaza vijayajIe A mATeno je saghana ane suMdara parizrama karyo che. te sahu jJAnAvaraNIyAdi karmanirjarAnA sobhAgI banyA che, tenI huM savizeSa anumodanA karuM chuM. mane paNa A graMthanA adhyayana, adhyApana, pravacana karaNa, saMzodhana ane saMpAdananI puNyapaLomAM apAra prasannatAnI je anubhUtio thaI che, tene zabdadeha Apavo asaMbhava che. A prasaMge dhyAna dvArA mokSa' sUtranA mahAudgAtA zrI tIrthaMkaradevo, zrI gaNadharadevo, cauda Adi pUrvadharo, viziSTa zrutadhara sUri-vAcaka-munivaro, dhyAnazatakanA racayitA pU.A.zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNajI mahArAjA, TIkAkAra maharSi sUripuraMdara pU.A.zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjA, adhyAtmasAramAM dhyAnane savizeSa sthAna-mAna ApatA mArA parokSa gurudeva nyAyAcArya nyAyavizArada pU.mahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivara Adi mahApuruSone smaraNapathamAM saMsthApita koTi koTi vaMdana karuM chuM. to vaLI mane sarbodha cakSunuM dAna karI anAdinuM aMdhatva dUra karanAra dIkSAyugapravartaka, paramazAsanaprabhAvaka, vyAkhyAnavAcaspati suvizALatapAgacchAdhipati pUjyapAda bhAvAcAryabhagavaMta zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI anugraha dhArA niraMtara varasI rahI che. Avo anubhava meM satata karyo che ane karI rahyo chuM. teozrImadranI parama kRpAthI A mahatkArya alpAvadhimAM pUrNa thayuM che. mArA paramatAraka gurudeva zrI vardhamAnataponidhi, pravaratapasvI, satata svAdhyAyamagna, Azritajana kalyANakAMkSI, saune suvizuddha saMyamI banAvI zivasukhanA svAmI banAvuM evI bhavya bhAvanAmAM dina-rAta tallIna pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjanA pratyakSa sAMnidhyamAM A saMzodhana-saMpAdana thayuM che. eno paNa eka adakero AnaMda che. sau koI dhyAnano divya prakAza pAme, dhyAnanA nAma mAtrane joI jyAM tyAM jaI dhyAnAbhAsanA ravADe caDI AtmAnI viDaMbanA noMtaratAM aTake, paramAtmAnA zAsananuM suvizuddha "dhyAna" potapotAnI bhUmikA ane adhikAra mujaba ArAdhe ane enA dvArA vipula jhaDapI karmanirjarA sAdhI enA yoge upara uparanI dhyAna bhUmikAonA adhikArI banI, te te dhyAnone Atmastha banAvI enA saMpUrNa phaLarUpe kSapakazreNI-ghAtikarmano nAza-kevalajJAnAdinI prApti ane aghAti karmano kSaya sAdhI saMpUrNa, zAzvata, svAdhIna mukti sukhanA bhoktA bane e ja zubhAbhilASA. vi.saM. 2065, jaina zAsana ziratAja , dIkSAyugapravartaka, suvizALa tapAgacchAdhirAja bhAdaravA vada-14 pUjyapAda AcArya zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA pU.A.zrI vijaya ziSyaratna vizasthAnakatapaprabhAvaka, vardhamAnAdi aneka taponA siddhisUrIzvarajI nidhAna, japayoga - svAdhyAyayogamagna pUjyapAda AcAryadeva (bApajI) mahArAjAnI 50mI svargArohaNa tithi. zrImad vijaya guNayazasUrIzvarajI mahArAjano vinaya zeTha zrI motizA lAlabAga AcArya vijaya kIrtiyazasUri. bhUlezvara, muMbaI 2010 02 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthaparicaya 27 graMthaparicaya. dhyAnayoga sAdhanAnuM varNana karatAM A mahattvapUrNa graMthanI prathama gAthAmAM ja prabhuvIrane namaskAra karI dhyAnAdhyayana kahevAnI graMthakArazrI pratijJA kare che. gAthA-2mAM dhyAna ane adhyAnanuM svarUpa varNavI 3jI gAthAmAM dhyAnanA kALa ane svAmInuM sAmAnyathI nirUpaNa kare che. gAthA-4mAM dhyAna pUrNa thatAM zuM ? tenuM varNana karI gAthA-pamAM saMkSepamAM cAre dhyAnanI vyAkhyA karI phaLa batAvavAmAM AvyuM che. gAthA 6 thI 9mAM ArtadhyAnanA cAre pAyAnuM varNana, ArtadhyAnanuM svarUpa gAthA 10mAM, ane gAthA 1112mAM sAdhu saMbaMdhI ArtadhyAnanI vicAraNA karI gAthA 18 sudhImAM ArtadhyAnInI vezyA-liMga-svAmInuM nirUpaNa karAyuM che. gAthA-19 thI raramAM raudradhyAnanA cAra pAyAnuM varNana, gAthA-23mAM svAmI, gAthA-24mAM raudradhyAnanuM svarUpa, gAthA-2pamAM vezyA tathA gAthA-26-27mAM liMgonuM varNana karavAmAM AvyuM che. dharmadhyAnanuM nirUpaNa karatAM gAthA-28-29mAM dharmadhyAna saMbaMdhI 12 dvAronA nAmo jaNAvyA che. gAthA30 thI 34mAM prathama bhAvanAdvAra, gAthA-35 thI 37mAM dezadvAra, gAthA-38mAM kALadvAra, gAthA-39mAM AsanadvAra, gAthA-40-41mAM krama dvAra, gAthA-45 thI 49mAM dhyAtavyadvAramAM prathama AjJAvicama dharmadhyAna, gAthA-50mAM apAyaricaya, gAthA-51mAM vipAkavicaya, gAthA-para thI pha2mAM saMsthAnavicaya dharmadhyAnanuM svarUpa, gAthA-93mAM dhyAtAnuM svarUpa, gAthA-94mAM dhyAtAnA prasaMgathI zukladhyAnanA dhyAtAnuM svarUpa, gAthA-6pamAM anuprekSAdvAra, gAthA-66mAM lezyAdvAra ane gAthA-97-68mAM liMgadvAranuM svarUpa varNavAyuM che. zukladhyAnane varNavatAM prathama cAra dvAra dharmadhyAnanI jema samAna hovAthI gAthA-69mAM pAMcamAM AlaMbanahAranuM varNana, gAthA-70 thI 76mAM krama dvAranuM dRSTAMtapUrvaka viziSTa varNana, gAthA-77-78mAM dhyAtavyadvAra paikI pRthakatvavitarkasavicAra svarUpa prathama pAyo, gAthA-79-80mAM ekatvavitarkaavicAra, gAthA-81mAM sUkSmakriyAanivarti, gAthA-82mAM vyacchinnakriyAapratipAti nAmanA cothA pAyAnuM varNana, gAthA-83mAM cAre pAyAmAM yoga saMkhyA, gAthA-84mAM sayogine dhyAnanI siddhi, gAthA-85-86mAM ayogine dhyAnanI siddhi, gAthA-87-88mAM anuprekSAtkAra, gAthA-89mAM lezyAdvAra, gAthA-90 thI 92mAM liMgadvAra, gAthA-93 thI tathA 94mAM dharmadhyAna ane zukladhyAnanuM phaLa jaNAvyuM che. tyAra bAda gAthA 95 thI 102mAM dRSTAMto vaDe dhyAnathI karmanAza ane mokSanI siddhi karavAmAM AvI che. gAthA 103-104mAM dhyAnanA Ihalaukika phaLane varNavI chelle gAthA 10pamAM sAdhuno sarva AcAra kaI rIte dhyAnarUpa bane che. te vAtanI spaSTatA karavApUrvaka prastuta graMthanI pUrNatA karavAmAM AvI che. keTalIka pratomAM maLela gAthA-106mAM graMthakartAnA nAmano ullekha che. paNa A gAthA prakSipta manAya che. A rIte, graMthano viSaya saMkSepamAM varNavI A ja viSayane thoDA vistArathI paNa saraLatAthI samajAya te mATe CHARTS rUpe jaNAvavAmAM Ave che. 2010_02 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dhyAnazatakam rerAza sa granthagAthA pramANa dhyAnazataka eka svataMtra graMtha hovA chatAM samarthazAstrakAraziromaNi pU. A. zrI. haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAe Avazyaka niryuktinI TIkA racatAM parivAra vAihiM padanI vyAkhyAmAM A mahAna graMthano samAveza karyo che ane tenI 105 gAthAnI vistRta vyAkhyA rajU karI che. amane prApta thayela moTA bhAganI hastalikhita pratomAM 105 gAthA tathA tenI TIkA jovA maLI che. Ama chatAM, * keTalIka hastalikhita pratomAM 100 gAthA hovAno paNa nirdeza maLe che. 'paMcuttareNa gAhAsaeNa jhANassa yaM "samakkhAyaM / jiNabhaddakhamAsamaNehiM 'kammavisohIkaraNaM jaiNo / / jema ke, (1) bhAMDArakara orIeMTala rIsarca insTiTyUTa, pUnA bhaMDAramAM graMtha naM. 1055, tathA 1056mAM. (2) 4 saMjJaka DahelAnA upAzrayathI maLela AvazyakoddhAra pratamAM, tathA (3) zAMtilAla maNilAla hastalikhita zAstra saMgraha, khaMbhAtathI maLela G saMjJaka pratamAM (4) B saMjJaka saM. 1515mAM lakhAyela kobAthI maLela, pratamAM dhyAnazataka graMthanA aMte napho mAdda ' zabdo dvArA A gAthAno ullekha jovA maLe che. (5) A jJAnasAgarasUrikRta avacUrNimAM aMte 'ghuttareT0' zabdo vaDe A gAthAno ullekha jovA maLe che. to vaLI ke keTalIka hastalikhita pratomAM 107 gAthA paNa jovA maLe che. [ URUT XXX Ollell neu] ANAvijayamavAe, vivAgasaMThANa u ya bodhavvA (nAyavvA) / ee cattAri payA, jhAyavvA dhammajhANassa / / 46 / / uparanI be gAthAonA samAvezathI kula 107 gAthA hovAno ullekha (1) bhAMDArakara orIeMTala rIsarca insTiTyUTa, pUnA bhaMDAra prata naM. 1074 ke jene L saMjJA ApavAmAM AvI che A khatamAM maLe che. te pratanI hArIbhadrIya TIkAmAM A baMne gAthAnI TIkA maLatI nathI tathA aMtima gAthA sajutarekhA padathI zarU thAya che. (2) kobA bhaMDAranI pra. naM. 3487 svarUpe je pU. dhIrasuMdaragaNInI avacUri prApta thaI che. temAM paNa 107 gAthAno ullekha jovA maLe che. uparAMta gA. 46nI avacUri karatAM teozrIe jaNAvyuM che ke A gAthA anyakartakI che. mATe tenI avacUri na karatAM te pachInI gAthAnI avacUri rajU karI che. 2. sattattarekha (CL) 2. thANA (G) rU. kharca (G) 4. samuduM (JL) , musoTInara (C) 2010_02 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthagAthApramANa * A uparAMta 108 gAthA hovAno ullekha : saMjJaka pratamAM jovA maLela che. piyuttara xxx gAthA] [mAvinaya xxx gAthA] jUiyarasolameMThA vaTTA ubbhAmagAdiNo jeya / ee hoMti kuzIlA vajeyatvA payatteNaM / / 36 / / _c saMjJaka dhyAnazataka arthaleza prata ke je pATaNanA bhaMDAramAMthI prApta thaI che. A pratamAM A traNe gAthAnI arthaleza-avacUri paNa jovA maLe che. je pariziSTa-2mAM joI zakAze. tathA 108mI gAthA tarIke mULamAM paMguttare padathI rajU karavAmAM AvI che. jyAre tenI arthaleza-avacUri rajU karatAM sanuttare pada grahaNa karavAmAM Avela che. A rIte keTalIka pratomAM 106 gAthA, keTalIka pratomAM 107 gAthA, eka pratamAM 108 gAthA tathA bAkInI moTAbhAganI pratomAM 105 gAthAno ullekha jovA maLela che. dhyAnamevApavargasya mukhyamekaM nibandhanam / tadeva duritavrAtagurukakSahutAzanam / / - dhyAna ja mokSanuM eka mukhya kAraNa che ane te dhyAna ja pApanA samUharUpI vizALa jaMgalane bALavA mATe agni samAna che. astarAgo muniryatra vastutattvaM vicintayet / tatprazastaM mataM dhyAnaM sUribhiH kSINakalmaSaiH / / - [ rAga rahita muni ja je vastutattvane vicAre che, tene ja duritano nAza karanAra AcAryo prazasta dhyAna kahe che. ajJAtavastutattvasya rAgAdyupahatAtmanaH / svAtivRtti nantostasaddhayAnamute -[ vastutattvane nahi jANanAra ane rAgAdine vaza evA jIvanuM je paNa svataMtrapaNe ciMtana che tene asadhyAna kahevAya che. 2010_02 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dhyAnazatakam dhyAnazataka (dhyAnAdhyayana) (1) granthaviSaya dhyAnayogasAdhanAnuM varNana karatAM A mahAna graMthano viSaya saraLatAthI ane saMkSepamAM jaNAya te hetuthI graMthaviSayane CHARTS rUpe rajU karavAmAM Ave che. CHARTS mAM je aMko vartuLamAM u) mUkavAmAM AvyA che te aMko "dhyAnazataka' graMthanI gAthAno krama sUcave che. dhyAna dhyAna (sthiramana) u) adhyAna (asthiramana) bhAvanA che (dhyAnanA abhyAsa svarUpa mananI pravRtti) anuprekSA (dhyAnathI bhraSTa evA mananI pravRtti) ciMtA 2) (bhAvanA ane anuprekSAthI bhinna vicitra evI mananI pravRtti) chaghasthanuM dhyAna che (eka vastumAM aMtarmuhUrta pramANa mananA sthirIkaraNa svarUpa) kevalInuM dhyAna che (yoganirodha svarUpo -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- dhyAnanA prakAra azubhadhyAna che zubhadhyAna 5) 1. ArtadhyAnapaNe dradhyAna(r) 4. zukladhyAnapaNe 3. dharmadhyAna (pa) (dharmadhyAna). (dharmadhyAna) - saMsArane vadhAranAra che. 5,10 - saMsArane vadhAranAra che.5,2che - nirvANanuM kAraNa che. pa) - nirvANanuM kAraNa che. ) - tiryaMcagatinuM mULa che. 5,10 - narakagatinuM mULa che. parajI - devagati tathA paraMparAe - siddhigatine - sarva pramAdanuM mULa che. (18) - adhama vipAkavALuM che. 1) muktinuM kAraNa che. pa9) ApanAra che. 59) - anArya che. (19) - zubha karma baMdhAve che. (3) - viziSTa evA zubha - paralokanA apAyothI - azubha karma baMdhAtA karmo baMdhAve che vagere. 9) nirapekSa che. (21) aTakAve che. 7) - anuttara devalokamAM - adhanya che. (23) - baMdhAyelA azubha utpanna karAvanAra che. 94) karmono nAza kare che. 93) - viziSTa evA devalokanA sukhanI prApti karAve che.9) 2010_02 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaviSaya ArtadhyAna (kulabheda -12) 1. aniSTaviyogapraNidhAna che 'SI jIvane. 2. vedanAviyogapraNidhAna @ pratikAramAM AkuLa jIvane. 3. ISTa aviyoga praNidhAna che rAgI jIvane vartamAna. bhaviSya. bhUta. vartamAna. bhaviSya. bhUta. vartamAna. bhaviSya. bhUta. 4.nidAnaciMtana (c) (ajJAnIjIvane) Avazyaka niryuktidIpikATIkAne AdhAre ArtadhyAnanA bhedo (dhyAnazataka, gAthA-16) ArtadhyAna (kula bheda-45) aniSTa viSayaviyoga ciMtana (15) rogaviyoga praNidhAna(3) ISTa viSaya vedanA aviyoga ciMtana (18). nidAna ciMtana (9) 1 aniSTa sparza aniSTa rasa aniSTa gaMdha aniSTa rUpa aniSTa zabda bhUtakALa vartamAnakALa bhaviSyakALa viSaya vedanA veda bAna anekanA bhavijhana bhUtakALa vartamAnakALa bhaviSyakALa sparza 2sa rAsa gaMdha rUpa rUpa zabda zabda bhUtakALa vartamAnakALa bhaviSyakALa bhUtakALa vartamAnakALa bhaviSyakALa bhUtakALa | vartamAnakALa | bhaviSyakALa | | | | | | 2010_02 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 dhyAnazatakam raudradhyAna (kulabheda -12) 1. hiMsAnubaMdhI 2. mRSAnubaMdhI che 3.steyAnubaMdhI 4. saMrakSaNAnubaMdhI krodhI jIva nirdaya jIva -mAyAvI jIva -bIjAne chetaranAra -pracchanna pApI tIvra krodha ane lobhathI AkuLa cittavALo -kaSAyothI AkuLa --paropaghAtathI AkuLa cittavALo karavuM karAvavuM anumodavuM karavuM karAvavuM anumodavuM karavuM karAvavuM anumodavuM karavuM karAvavuM anumodavuM AvazyakaniryuktidIpikA TIkAne AdhAre raudradhyAnanA bhedo (dhyAnazataka, gAthA-27) rodradhyAna (kula bheda-1296) hiMsAnubaMdhI (948) mRSAnubaMdhI (432) steyAnubaMdhI (108) saMrakSaNAnubaMdhI (108) vadha vedha baMdhana dahana aMkana mAraNAdi pizuna asabhya asaddabhUta bhUtaghAta karaNa karAvaNa anumodana krodha ma mAyA lobha rAga moha bhUtakALa vartamAnakALa bhaviSyakALa 2010_02 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grakhyaviSaya 33 - dvAra dharmadhyAna zukladhyAna (1) bhAvanA (1) jJAnabhAvanA, (2) darzanabhAvanA, (3) cAritrabhAvanA,(4) vairAgyabhAvanA. cha dharmadhyAnanI jema samajavuM. uche (2) deza (1) jJAnabhAvanA, (2) darzanabhAvanA, (3) cAritrabhAvanA, (4) vairAgyabhAvanA. (apariNata yogI mATe) strI-pazu-napuMsaka kuzIla rahita sthAna. (pariNata yogI mATe) gAma-jaMgala kyAMya paNa. mana vacana-kAyAnA yogo jyAM samAdhimAM rahe te sthAna, upa-37) (3) kALa dharmadhyAnanI jema samajavuM. u0 mana-vacana-kAyAnA yogo jyAM samAdhimAM rahe che. 8). (4) Asana dharmadhyAnanI jema samajavuM. che (5) AlaMbana dhyAnane anuparathinI (nahIM aTakAvanArI) koIpaNa avasthA, mana-vacanakAyAnA yoga samAdhimAM rahe tevI avasthA. cha (1) zratadharma-vAcanA, pRcchanA, parAvartana, anuprekSA. (2) cAritradharma- sAmAyika, muhapatti paDilehaNa vagere sarva cakravAla sAmAcArI, u) yathAsamAdhi.jI (1) kSamA, (2) mArdava (namratA), (3) Arjava (saraLatA), (4) mukti (saMtoSa).jI (6) krama (7) dhyAtavya (1) AjJAvicaya, (2) apAyaricaya, (3) vipAkaciya, (4) saMsthAnavicaya. pa-62) (8) dhyAtA apramata muniothI (7mAM guNasthAnakathI) kSINamohI munio. (12muM guNasthAnaka) ha kevalIne manoyoganigraha vagere, anyane yathAsamAdhi. jI (1) pRthakRtvavitarka savicAra, (2) ekatvavitarka avicAra, (3) surmakriyA anivRtti, (4) vyavacchinnakriyA apratipAti. 7-82) prathama be bhedanA 7 mAM guNasthAnakathI 12 mA guNasthAnaka sudhInA pUrvadhara munio, trIjA bhedanA sayogI kevalI bhagavaMto ane cothA bhedanA ayogIkevalI bhagavaMto. hajI (1) AsravadvAronA apAyo, (2) saMsAranuM azubha svarUpa, (3) anaMta bhavanI paraMparA, (4) vastuono vipariNAma. che (9) anuprekSA | anityAdi bAra anuprekSA. upa 2010_02 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 dvAra (10) lezyA (11) liMga (12) phaLa dharmadhyAna tIvra, maMda ane madhyama bhedavALI pIta-padmazuklalezyA. jI (1) AgamarUci, (2) upadezarUci, (3) AjJArUci, (4) nisargarUci, (5) jinezvara paramAtmA ane sAdhu bhagavaMto tathA temanA guNonuM kIrtana, (6) prazaMsA, (7) vinayasaMpanna, (8) dAnasaMpanna, (9) zruta-zIla-saMyamamAM rakta 67-68) dhyAna - tapa 2010_02 vipula ane zubhAnubandhI evA prathama be bhedanuM phaLa vizeSathI dharmadhyAnanA zubhakarmano Azrava, saMvara, nirjarA, devasukha.D phaLa tarIke jaNAvela zubhAzrava vagere tathA aMtya be bhedanuM phaLa muktigamana. dhyAna e tapanuM pradhAna aMga che. tapanuM phaLa saMvara ane nirjA che, ane saMvara ane nirjA e mokSanA mArga svarUpa che. AthI dhyAna e mokSanuM kAraNa che. . zukladhyAna prathama be bhedamAM zuklalezyA, trIjA bhedamAM paramazuklalezyA, cotho bheda lezyAtIta che. (1) avadha, (2) asaMmoha, (3) viveka, (4) vyutsarga. che dhyAna saMvara, nirjAtha mokSa. dhyAnazatakam CS mokSa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaviSaya dharmadhyAna- bhAvanAonuM phaLa (1) jJAnabhAvanA | (2) darzanabhAvanA T (3) cAritrabhAvanA 1. manodhAraNa (azubha-vicArothI 1. zaMkA vagere doSathI rahita thAya.] 1. navA azubha karmo na baMdhAya. aTakAvavA svarUpa). T2. prazama vagere guNo prApta thAya. 2. junA azubha karmono nAza thAya. 2. sUtra ane arthanI vizuddhi thAya.J3. dhairya vagere guNo pragaTa thAya. T3. zubha karmo grahaNa thAya. 3. dhyAnamAM sunizcala mati thAya. I4. dhyAnamAM asaMmUDha manavALo bane. 4. dhyAna saraLatAthI thAya. u3 (4) vairAgyabhAvanA 1. jagatano svabhAva sArI rIteT2. nisaMga bane. jANe. 3. nirbhaya thAya. 4. AzaMsA rahita thAya. 5. dhyAnamAM sunizcala bane. AjJAnuM svarUpa 1. sunapuNT sUkSma dravyanuM nirUpaNa karatI hovAthI atyaMta kuzaLa. 2. anAnidhana dravya vagerenI apekSAthI zAzvata. bhUtahitA jIvonuM hita karanAra che. tenA prabhAvathI ghaNA jIvo siddha thayA che. __bhUtabhAvanA anekAMtasvarUpa, jIvonI bhAvanA svarUpa che. anA amUlya, karmane haNanAra. amitA aparimita athavA paththakArI athavA jIvaMta. ajitA anya darzanonA vacano vaDe aparAjita. 8. madArtho mahAna arthavALI athavA zreSTha jIvomAM rahelI athavA viziSTa rIte pUjAyelI che. 9. mAnumAvI pradhAna sAmarthyavALI athavA ghaNA sAmarthyavALI. 10. mahAviyA sakala dravya vagerenA viSayavALI. 11. niravadyA asatya vagere batrIsa (32) doSathI rahita hovAthI pApa vagaranI. 12. nipuWInanakuvA maMdabuddhivALAthI na jaNAya tevI. 13. nava-ma pramA-madinA naya, bhAMgA, pramANa, gama vagerethI gahana. (gA. 45-46) 2010_02 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sarvajJamatamavitathameva nIcenA kAraNothI paramAtmAnuM vacana sArI rIte na samajAya to paNa 'paramAtmAnuM vacana anyathA na hoI zake' ema ja vicAravuM. (1) buddhinI maMdatA. (2) (3) (4) paramAtmAnuM vacana samajAvanAra viziSTa AcAryano abhAva. jANavA yogya padArthanI gahanatA. jJAnAvaraNIya karmano udaya. (5,7) paramAtmAnA vacanane samajavAmAM sahAyaka hetu-udAharaNano asaMbhava. (gA. 47-48) saMsthAnavicaya dharmadhyAna mATenA padArtho (1) SaT dravyonAM lakSaNa, AkAra, AdhAra, bheda (prakAra), pramANa, utpAda-vinAzadhrauvya vagere svarUpa paryAyo. (gA. 52) dhyAnazatakam (2) paMcAstikAyamaya, anAdianaMta, nAma vagere bhedathI prarUpita, adho-urdhva-tirjI svarUpa traNa prakAranA, ane paramAtmAe kahela lokanuM svarUpa. (gA. 53) (3) urdhvaloka-adholoka-tirthAloka svarUpa caudarAjalokamAM rahela pRthvIo, valayo, dvIpo,sAgaro, narako, vimAno, bhavano vagerenA AkAra. (gA. 54) (4) zAzvata ane AkAza-vAyu vageremAM pratiSThita evI loka vyavasthA. (5) upayoga lakSaNavALA, anAdi anaMta, zarIrathI bhinna, arUpi, potAnA karmano kartA, potAnA karmano bhoktA evo jIva. (gA. 55) (6) saMsAra rUpI samudrane vicAre ke, jemAM janma vagere e jaLa samAna che, jemAM kaSAyo e pAtALa samAna che, 2010_02 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaviSaya jemAM Apattio e jaLacara jIvo samAna che, jemAM moha e Avarta samAna che, je ajJAnarUpI pavanathI prerita saMyoga-viyoga svarUpa taraMgovALo che, je anAdi anaMta che tathA je azubha che. (gA. paka-pa7) (7) saMsAra sAgarane taravA samartha niSpApa evA cAritrarUpa jahAjane vicAre ke, samyagdarzana jemAM suMdara baMdhana samAna che, jJAnasvarUpa jemAM khalAsI (sukAnI) che, saMvara vaDe jenA chidro pUrAyelA che, taparUpa pavana vaDe jeno vega zIgha karAyo che, vairAgyarUpa mArgamAM je raheluM che, durgAnarUpa mojAothI je akSobhya che, amUlya evA zIlAMga ratnothI che bharapUra che ane muni rUpI vepArIo, jemAM beThelA che. (gA. 58-59-60) (8) traNa rananA viniyoga svarUpa (darzana-jJAna-cAritrarUpa traNa ratnanA viniyogathI muktisukha utpanna thatuM hovAthI), ekAMtika, nirAbAdha, svAbhAvika, nirUpama, akSaya evuM sukha jyAM che evA mokSanagarane vicAre. (gA. 91) (9) jIva vagere padArthonA vistArathI yukta ane sarvanayanA samUha svarUpa sarva siddhAMtanA arthane vicAre. (gA. 12) 2010_02 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dhyAnazatakam cAre dhyAnanA liMga-svAmI-lezyA ane gati. | ArtadhyAna | raudradhyAna | dharmadhyAna | kaladhyAnA a A liMgo : 1-avadha 2-asaMmoha 3-viveka 4-utsarga 1- AjaMdana 2-zocana 3-paridevana 4 tADana 5-svaniMdana -paraddhiprazaMsana 7-paraddhiprArthana 8-prApta RdviraMjana -aprApta zraddhaudyama 1zabdAdiviSayalubdhana 11 saddharmavimukhatA 12-~mAparAyaNa 13-jinamataupekSaNa 1-utsatratA 2-bahulatA 3-nAnAvidhatA 4-AmaraNa 5-paravyasana abhinaMdana 6-parabhava apAyanirapekSatA 7-nirdayatA 8- niranutApatA (pazcAttAparahita) 9-pApaharSa 1-AgamazraddhA 2-upadezazraddhA 3-AdhazraddhA 4-nisargazraddhA 5-jina, sAdhu tathA temanAguNonuM kIrtana, prazaMsA, vinaya ane dAna saMpannatA 6- zrata, zIla ane saMyamaratatA sarvavirati(apramata) B svAmI 1- mithyAtvI guNasthAnaka(kone | 2-samyagdaSTi A dhyAna hoya) -dezavirati 4-sarvavirati (pramatta) (pahelethI chaTTe guNasthAnaka sudhI) 1-mithyAtvI 2-samyagdaSTi 3-dezavirati (pahelethI pAMcame guNasthAnaka sudhI) 4- sarvavirati (niranubaMdhapaNe) mukhyatve sarvavirati (apramatta) thI kSINamoha sudhI gauNatve 1-samyagdaSTi 2-dezavirati 3-sarvavirati(pramatta) cothe thI cha paNa ayogI kevalI sudhI (sAtame thI caudame guNasthAnaka sudhI) C leyA kRSNa, nIla ane kApotAnA (madhyama) kaSNa-nIla ane kApota (atisaMkliSTa) pIta padha, ane zukla, paramazukla zukla lezyAtIta (4NuM). (tIvra-madhyama-maMda) | (manuSya ane) deva deva-mokSa D gati tirthaya naraka 2010_02 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2010_02 ArtadhyAna | 1 1 aprazastadhyAna azubha-heya-saMsAranuM kAraNa praNidhAna 2 44 ti "14] praNidhAna _&_&# &# __!# #_39 4 ciMtA5 nidAna praNidhAna dhyAna15 ciMtA13 bhAvanA 10 bhAvanA14 anu prekSA 4 anuprekSA 8 anuprekSA 12 anuprekSA 16 tiryaMca gati A 5 baMdhI barapha ati rodradhyAna | 2 ciMtA 17 bhAvanA18 dhyAna|19 anuprekSA 20 6 sneyAnu baMdhI mRSAnu baMdhI ciMtA 21 bhAvanA 12 dhyAna23 anu prekSA 24 nara gati dhyAna napha mAMti ciMtA 25 bhAvanA 26 dhyAna27 anu prekSA 28 ciMtA 29 bhAvanA 30 dhyAna1 anuprekSA 32 9 nara gati AjJa vicaya deva gati manuSya gati dharmadhyAna 3 10 apAyo vicaya . ciMtA ciMtA 37 viSaya saMrakSaNa bhAvanA34 bhAvanA 38 ciMtA 41 bhAvAnA 42 baMdhI dhyAna35 dhyAna 39 dhyAna 43 anuprekSA 36 anuSe kSA 40 deva gati prazastadhyAna zubha-kapAda-mokSanuM kAraNa manuSya gati 11 vipAka viyaya deva gati 12 manuSya gati saMsthAne viya anu prekSA44 anuprekSA48 ciMtA 45 bhAvanA 46 dhyAna47 deva gati manuSya gati 13 pRthakatva vitarka savicAra ciMtA 49 bhAvanA 50 mokSa. ciMtA 53 bhAvanA 54 dhyAna ka 151 anuprekSA 52 anuprekSA 56 mokSa ) dava gati zukaladhyAna 4 14 B ekatva vitarka savicAra 15 sUkSma kriyA anivRtti ciMtA 57 bhAvanA 58 dhyAna|59 anuprekSA60 mAsa 16 vyavi kriyA pratipAti Ridl 61 bhAvanA 62 PS21101 63 anuprekSA 64 mokSa. tatatatatatatatazadadadadadadadadadadazadazazaz arazadazarazadaza za za graMthaviSaya 39 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ArtadhyAna vagere cAra dhyAnonuM varNana kayA graMthomAM ? granthanAma 1 adhyAtmasAra 2 AturapratyAkhyAna 3 upadezaprAsAda 4 Atmaprabodha 5 AvazyakasUtra cUrNi 6 dhyAnazataka 7 dhyAnazataka hAribhadrIyavRtti 8 dhyAnazataka avasUri (dhIrasuMdaragaNi) 9 dhyAnazataka avaMcUrNi (jJAnasAgarasUri) 10 dhyAnazataka dIpikA (mANikyazekharasUri) 11 dhyAnazataka laghuTIkA (tilakAcArya) 12 dhyAnazataka Tippanaka 13 dhyAnazataka viSamapadaparyAya 14 dhyAnazataka arthaleza 15 sthAnAMgasUtra 16 bhagavatIsUtra 17 aupapAtikasUtra 18 guNasthAnakakramAroha 19 tatvArthasUtra 20 tatvArthabhASya 21 tatvArtha siddhasenIya TIkA 22 tatvArtha hAribhadrIya TIkA 23 triSaSTidhyAnakathAnakaphulaka 24. darzanaratnaratnAkara 25 dazavaikAlikacUrNi 2010_02 - dhyAnazatakam zaraza svarUpa dhyAnasvarUpAdhikAra Arta-raudradhyAnanuM 73 bhedo vaDe varNana, kathAnakonA nAmollekhapUrvaka nAmollekhapUrvaka ArTa-raudradhyAnanA 63 bhedonuM varNana cAre dhyAnanuM saMkSepamAM varNana cAre dhyAnonuM dvA2opUrvaka varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe vistArathI varNana cAre dhyAnonuM dvA2o vaDe vistArathI varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe vistArathI varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe vistArathI varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe vistA2thI varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe vistArathI varNana -hAribhadrIyavRttinA agharA padArthonI spaSTatA -hAribhadrIyavRttinA agharA zabdonI spaSTatA cAre dhyAnonuM vistArathI varNana cAre dhyAnonuM hAro vaDe varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe varNana cAre dhyAnonuM dvAro vaDe varNana - guNasthAnakane AzrayI dhyAnanuM varNana cAre dhyAnanuM vistArathI varNana cAre dhyAnanuM vistArathI varNana cAre dhyAnanuM vistArathI varNana cAre dhyAnanuM vistArathI varNana Arya-raudradhyAnanI kathAnA nAmo gadyabhASAmAM saMpUrNa dhyAna zataka, cAre dhyAnanI kathAo cAre dhyAnonuM dvA2opUrvaka varNana Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArtadhyAna vagerenuM varNana kayA graMthomAM? 41 sarakhATa sara prakAra presa 26 dazavaikAlika hAribhadrIya TIkA - eka-eka gAthAmAM cAre dhyAnanuM svarUpa 27 dharmasaMgraha - cAre dhyAnanuM saMkSepamAM varNana 28 dhyAnadIpikA - cAre dhyAnanuM vistArathI varNana 29 dhyAnadIpikAcatuSpadI - geya padyomAM gujarAtI bhASAmAM cAre dhyAnanuM varNana 30 dhyAnasvarUpaNaprabaMdha - geya padyomAM gujarAtamAM cAre dhyAnanuM varNana 31 dhyAnamAlA - kAvyasvarUpe dhyAnanuM varNana 32 navatattvasaMgraha savaI IkatIsA vaDe dhyAnazatakane AdhAre gujarAtImAM dhyAnanuM varNana 33 pAkisUtra cAra dhyAnanI sAmAnya mAhitI 34 pratikramaNa sUtrapadavivRtti - sAmAnyathI cAra dhyAnanuM svarUpa 35 pravacanasAroddhAra - cAre dhyAnanuM svarUpa 36 prazamarati - dharmadhyAnanuM phaLa 37 bRhatkalpasUtra - ciMtA ane dhyAnanuM svarUpa tathA bheda 38 yogabiMdu - AdhyAnayoganuM varNana ane phaLa 39 yogazAstra - ArtaraudranuM sAmAnyathI tathA dharmazuklanuM vistArathI svarUpa 40 lokaprakAza - cAre dhyAnanuM vibhinna graMthone AdhAre varNana 41 vicArasAra - cAre dhyAnanuM guNasthAnakane AzrayI varNana 42 zrAddhapratikramaNa sUtra (arthadIpikATIkA) - cAre dhyAnanuM saMkSepamAM varNana 43 zrAddhadinakRtya - dazagAthAmAM dhyAnanuM varNana 44 SoDazaka prakaraNa - dhyAnanI vyAkhyA 45 saMvegaraMgazALA - azubha dhyAnonuM sAmAnyathI tathA zubhadhyAnonuM vizeSathI varNana 46 saMbodha prakaraNa - dhyAnAdhikAra 47 saMmatitarka - A graMthanI TIkAmAM AgavI zailIthI cAre dhyAnanuM varNana 48 hitopadeza - cAre dhyAnanuM saMkSepamAM varNana 2010_02 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 krama: 1 2 3 dhyAnazatakam tatvArthaH hitopadezavRttiH 4 sammatitarkavRttiH 5 7 granthanAma sthAnAGgasUtram bhagavatIsUtram aupapAtikasUtram 10 11 azeSAniSTasaMyogajaM jJAnArNavaH dhyAnadIpikA 6 amitagatikRta- priyayogavicintanaM zrAvakAcAraH 8 9 prazamarativRttiH guNasthAnakakramArohaH catvAri- ArtadhyAnAni adhyAtmasAra: prathamabhedaH amaNutrasaMpaoga pautte tassa vippaogasatisamaNNAgate pravacanasAroddhAravRttiH amanojJaviSayANAM viprayogapraNidhAnaM aniSTayogArttaM lokaprakAzaH amanojJaviyogacintanaM amanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRti samanvAhAraH amanojJasamprayogAnutpattyadhyavasAnaM dvitIyabhedaH maNunnasaMpaogasaMpautte tassa avippaogasatisamaNNAgate aniSTAnAM sambandhe tadviyogadhyAnaM vedanAviyogapraNidhAnaM vedanAyA samprayoge tadviprayogAya smRtisama nvAhAraH amanojJasamprayogotpannasya vinAzAdhyavasAyaH rogArtaM apriyAyogavicintana vedanAviyogAsamprayoga prArthanaM iSTaviyogArtaM sadvedanAyAH samprayoge tadviyogekatAnaM amanojJaviSayasamprayoge tadviyogakatAnaM aniSTAnAM viyogAsamprayo- vedanAyAH viyogAsampra gacintanaM tRtIyabhedaH AyaMkasaMpaogasaMpautte tassa vippaogasatisamaNNAgate cintanaM iSTAviyogAdhyavasAnaM manojJAnAM viprayoge tatsamprayoge smRtisama nvAhAraH manojJasamprayogasya utpattikalpanAdhyavasAyaH iSTaviyogajaM | pIDAvicintanaM iSTAnAmaviyogasamprayoga prArthanaM rogArttaM manojJaviSayasamprayoge tadaviyogakatAnaM iSTAnAM samprayogAviyogapraNidhAnaM yogacintanaM labdhAnAmiSTAnAmaviccheda- AtaGkopazAnticintanaM caturthabhedaH parijusitakAmabhogasaMpaogasaMpatte tassa avippaogasatisamaNNAgate nidAnacintanaM nidAnacintanaM manojJasamprayogasya utpannasya avinAzasaGkalpAdhyavasAnaM nidAnaprabhavaM lakSmIvicintanaM | devendracakravarttitvAdi prArthanaM nidAnArttaM nidAnakaraNaM nidAnacintanaM bhuktAnAM kAmabhogAnAM smaraNam anye- nidAnacintanaM zazazazazazadazadazadazadadadadadazazazadadadadadadadadaeazazadadadadadasasasa 42 dhyAnazatakam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catvAri raudradhyAnAni Pasaradastarakarakakakakarskskskskskakakakakakakakakakakakakakakarsaataka granthanAma mRSAnubandhI im >> 3 catvAri raudradhyAnAni / dvitIyabhedaH tRtIyabhedaH dhyAnazatakam / hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI sthAnAGgasUtram hiMsAnubandhI steyAnubandhI bhagavatIsUtram / hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI aupapAtikasUtram hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI AvazyakacUrNiH hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI hitopadezavRttiH | hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI 7. | prazamarativRttiH | hiMsAnubandhI mRSAnubandhI steyAnubandhI hiMsAraudra mRSAraudra cauryAnanda | AdipurANam hiMsAnanda mRSAnanda steyAnanda dhyAnadIpikA hiMsAraudra mRSAnanda cauryaraudra saMmatiTIkA hiMsAnanda mRSAnanda steyAnanda caturthabhedaH / saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnubaMdhI saMrakSaNAnanda saMrakSaNAnanda rakSAraudra saMrakSaNAnanda jJAnArNavaH prabhaJjanAsphAlitameghavRnda, yathA dravecchrIdhrataraM ghaniSTam / vrajettu karmAvaraNaM janasya, dhyAnAnilenaiva tathAtmanau vai|| jema atyaMta gADha evo paNa vAdaLono samUha pavananA jhapATAthI jaldIthI vikharAya jAya che, tema dhyAnarUpI pavana vaDe ja AtmA para vaLagela karmarUpI AvaraNa dUra thAya che. 2010_02 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dhyAnazatakam re re , granthakArazrIno paricaya yugapradhAna AcArya zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNa jinavacananataM viSamaM, bhAvArtha yo vivecya ziSyebhyaH / itthamupAdizadamalaM, paropakAraikakRtacetAH / / taM namata bodhijaladhiM, guNamandiramakhilavAgminAM zreSTham / caraNazriyopagUDhaM, jinabhadragaNikSamAzramaNam / / - . manariktakSetrasamAsavRtta IT vAkyairvizeSAtizaya-vizva saMdehahAribhiH / jinamudraM jinabhadraM kiM kSamAzramaNaM stuve / / - mA. munaratnasUritAmaHvaritre || jinabhadragaNiM staumi, kSamAzramaNamuttamam / yaH zrutAjjItamuddabhre, zauriH sindhoH sudhAmiva / / - 3. tinnasUrivRtAvasthavRtto || prastuta graMthanA kartA kone mAnavA te aMge vidvAnomAM aneka mAnyatAo vartamAnakALamAM pracalita che. paNa paraMparAgata jovA jaIe to yugapradhAnazrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa samasta saMghamAM dhyAnazatakagraMthanA kartA tarIke prakhyAta che. je aMgenI vizeSa spaSTatA mATe ame A prastAvanAmAM ja "zramaNa' mAsikanA A graMtha aMgenA lekhano samAveza karyo che. * graMthakArazrI trIzamA yugapradhAna tarIke paramAtmA zrI mahAvIra svAmInI pATane zobhAvanArA thayA che. * AgamanI anahada zraddhAne kAraNe graMthakArazrI siddhAMtavAdI, AgamavAdI tarIke paNa jaina saMghamAM prakhyAta che. ka graMthakArazrI kevaline upayoga mAnavAnI bAbatamAM kramavAdane arthAt kevalajJAna tathA kevaladarzanane kramika svIkAranArA hatA. * graMthakArazrIe A graMtha uparAMta nizIthabhASya, svopajJa TIkA sahita vizeSAvazyakabhASya, vizeSaNavatI, jatakalpasUtra, bRhatsaMgrahaNI, bRhatsatrasamAsa vagere aneka graMthonuM sarjana karyuM che. 4 graMthakArazrInuM sAhitya vartamAnamAM moTe bhAge prAkRta bhASAmAM upalabdha thAya che. * graMthakArazrIno 14 varSano gRhasthaparyAya, 30 varSa zramaNaparyAya ane 60 varSa yugapradhAnaparyAya hato. graMthakArazrI kula 104 varSanuM AyuSya pALI devalokane pAmyA hatA. 2010_02 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra ane racanAkALa zazazaza granthakAra ane racanAkALa dhyAnazataka eka paricaya saM. vijayakumAra [ zramaNa, varSa - 59, aMka-3, apraila-jUna 2008] - granthanAma x x x jhANajjhayaNa yA dhyAnazataka 1 prastuta grantha ke nAma ko lekara do abhimata prAcInakAla se dekhane meM Ate haiM / granthakAra ne svayaM ise dhyAnAdhyayana (jhANajjhayaNa) kahA hai / jabaki isake prathama TIkAkAra AcArya haribhadrasUri ne Avazyakaniryukti kI TIkA meM isa grantha ko dhyAnazataka kahA hai| vaise ye donoM nAma sArthaka hI pratIta hote haiM / prathama to lekhaka ne grantha kI prathama maMgala gAthA meM 'jhANajjhayaNaM pavakkhAmi' kahakara grantha ko jo dhyAnAdhyayana nAma diyA hai vaha isalie diyA hai ki unhoMne apane vizeSAvazyakabhASya meM AvazyakasUtra para bhASya likhane kI pratijJA kI thI / naMdIsUtra meM AvazyakasUtra ke chaH adhyayanoM ko chaH zeSa svataMtra granthoM ke nAma se hI ullekhita kiyA gayA hai / usameM pA~cavA~ Avazyaka kAyotsarga rUpa hai / kAyotsarga mUlataH dhyAna kI hI eka avasthA hai, ataH usa adhyayana para bhASya kI dRSTi se likhI gayI gAthAoM ko dhyAnAdhyayana kahA gayA hai / vizeSAvazyakabhASya yadyapi AvazyakasUtra ke chahoM adhyayanoM para likhA jAnA thA, kintu prastuta vizeSAvazyakabhASya sAmAyika adhyayana para hI sImita hokara raha gayA, zeSa adhyayanoM para nahIM likhA jA sakA / ataH eka saMbhAvanA yaha bhI hai ki AcArya jinabhadragaNi kI ruci dhyAna meM rahI ho / isalie unhoMne sAmAyika ke adhyayana ke bAda dhyAnAdhyayana para bhASya gAthAe~ likhane kA prayatna kiyA ho aura unhIM gAthAoM ne hI Age calakara eka svataMtra gantha kA rUpa le liyA ho / isalie lekhaka ke dvArA sUcita dhyAnAdhyayana nAma prAmANika lagatA hai / 45 zaza AcArya haribhadra ne pratikramaNa adhyayana kI niryukti kI TIkA meM 'cauvihaM jhANaM' sUtra para TIkA likhate hue ye gAthAe~ uddhRta kI haiM / hama dekhate haiM ki Avazyakaniryukti kI vRtti meM AcArya haribhadra ne ina gAthAoM ko usI sUtra kI vRtti meM uddhRta kiyA hai / isase aisA avazya lagatA hai ki ye gAthAe~ bhASya rUpa haiM / yahA~ prArambha meM dhyAnazataka nAma dekara bAda meM jhANajjhayaNaM kI vRtti bhI likhI hai / ataH dhyAnazataka yaha nAmakaraNa haribhadra kA hI hai / kyoMki unhoMne apane aneka granthoM kA nAmakaraNa gAthA yA zloka saMkhyA I 2010_02 AdhAra para kiyA hai, yathA- aSTaprakaraNam, SoDazakaprakaraNam, viMzativiMzikA, dvAtriMzikA, paMcAzakaprakaraNam Adi / isI prakAra apane yoga sambandhI eka gantha kA nAma bhI unhoMne 'yogazataka' diyA hai, ataH prastuta grantha kA 'dhyAnazataka' nAma granthakAra ke dvArA na diyA jAkara grantha ke TIkAkAra haribhadra ke dvArA hI diyA gayA hai, granthakAra dvArA diyA gayA nAma to 'jhANajjhayaNa' hI hai, ataH do nAmoM ke hone para bhI grantha aura granthakAra ke viSaya meM kisI prakAra kI bhrAnti kI kalpanA nahIM karanI cAhie / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 dadadadadazaza grantha ke kartA - jahA~ taka prastuta grantha ke kartA kA prazna hai, paramparAgata dRSTi se usake kartA jinabhadragaNi kSamAzramaNa mAne jAte / itanA hI nahIM isake sambandha meM eka pramANa yaha diyA jAtA hai ki prastuta grantha ke kucha saMskaraNa meM isakI 106vIM gAthA meM grantha kI gAthA saMkhyA kA nirdeza karate hue usake kartA ke rUpa meM 'jinabhadragaNi kSamAzramaNa' kA spaSTa ullekha huA hai / paMcuttareNa gAhA saNa jhANassa jaM samakkhAyaM / jinabhaddakhamAsaNehiM kammavisohIkaraNaM jaiNo / / prastuta gAthA meM eka sAmAsika pada 'kammavisohIkaraNaM' hai / kintu jahA~ taka merA jJAna hai prastuta gAthA meM 'kammavisohIkaraNaM' yaha sAmAsika pada jinabhadragaNi kA vizeSaNa to nahIM ho sakatA, kyoMki yahA~ isa sAmAsika pada meM prathamA yA dvitIyA vibhakti hai jabaki jinabhadragaNi kSamAzramaNa meM tRtIyA bahuvacana yA paMcamI vibhakti hai / ataH 'kammavisohIkaraNaM' yaha yA to jinabhadragaNikRta kisI anya grantha kA nAma ho sakatA hai yA phira prastuta 'jhANajjhayaNaM' ko hI karmavizuddhikAraka kahA gayA hai / hamArI dRSTi meM yahI vikalpa samucita hai, kyoMki dhyAna tapa kA hI eka prakAra hai aura jaina darzana meM tapa ko karma- vizuddhi yA karmanirjarA kA hetu mAnA jAtA hai / punaH dhyAna meM zukladhyAna hI aisI avasthA hai jisake caturtha caraNa meM sarva karmo kA kSaya ho jAtA hai / ataH 'kammavisohIkaraNaM' isa 'jhANajjhayaNaM' nAmaka grantha kA hI vizeSaNa hai / ataH isa samasta pada ko isa rUpa meM lenA cAhie- 'kammavisohIkaraNaM jhANajjhayaNaM' / merI dRSTi meM isa gAthA kA anvaya bhI isa rUpa meM karanA hogA / dhyAnazatakam jinabhakhamAsamaNehiM gAhA paMcuttareNa saeNa jaiNo / kammavisohIkaraNaM jhANajjhayaNaM samakkhAyaM / / isa gAthA ke AdhAra para 'vinayabhakti sundara caraNa granthamAlA' dvArA prakAzita saMskaraNa meM 'jinabhadragaNi kSamAzramaNa' ko isakA kartA batAyA gayA hai / 2010_02 kintu yahA~ eka samasyA yaha hai ki prastuta grantha ke kucha prakAzita saMskaraNoM meM evaM haribhadra kI AvazyakavRtti meM mAtra 105 gAthAe~ hI milatI haiM / usameM 106vIM gAthA nahIM hai / isa AdhAra para paNDita bAlacandra jI siddhAntazAstrI ne dhyAnazataka kI apanI bhUmikA meM yaha zaMkA prastuta kI hai ki dhyAnazataka ke kartA jinabhadragaNi kSamAzramaNa nahIM haiM / yadi hama paMDita jI kI isa bAta ko svIkAra karake yaha mAna bhI leM ki 106vIM gAthA mUlagranthakAra kI na hokara ke bAda meM kisI ke dvArA joDI gaI hai to bhI isa AdhA para yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA hai ki prastuta grantha ke kartA jinabhadragaNi kSamAzramaNa nahIM hai, kyoMki svayaM paMDita bAlacandra jI siddhAntazAstrI ne apanI bhUmikA meM hI isa bAta ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA hai ki jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne apanI kRtiyoM yathA- vizeSAvazyakabhASya, jItakalpabhASya Adi meM bhI lekhaka ke rUpa meM apane nAma kA ullekha nahIM kiyA hai / kintu kartA ke nAma ke anullekha se Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra ane racanAkALa aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaarararararare 'dhyAnAdhyayana' kI anyakartRkatA siddha nahIM hotI hai / hama unase sahamata hokara yaha mAna sakate haiM ki yaha aMtima gAthA bAda meM kisI ke dvArA joDI gaI hai / kintu unakI isa bAta se prastuta grantha ke kartA jinabhadragaNi nahIM hai yaha phalita nahIM hotA hai / kyoMki isa sambandha meM anya aneka sAdhaka pramANa bhI upasthita haiM / yaha bhI satya hai ki isa 106vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke dvArA yaha grantha racA gayA / yaha kathana svayaM lekhaka ke dvArA to nahIM kiyA jA sakatA hai, kyoMki yadi lekhaka svayaM isa gAthA ke racayitA hote to ve yaha likhate 'mujha jinabhadragaNi dvArA racA gayA' / ataH isa gAthA kA anyakartRka aura prakSipta honA to siddha hai, kintu paMDita bAlacandrajI kA yaha kahanA ki yaha gAthA asasambaddha hI hai ucita nahIM haiM, kyoMki prastuta gAthA meM grantha kI gAthA saMkhyA kA ullekha karate hue hI granthakAra kA ullekha huA hai / ataH yaha gAthA asambaddha nahIM kahI jA sakatI / aba prazna yaha uThatA hai ki yaha gAthA prastuta kRti meM kaba joDI gaI ? vastutaH yaha gAthA prastuta kRti meM haribhadra kI TIkA ke pazcAt hI joDI gaI hogI aura yahI kAraNa ho sakatA hai ki haribhadra ne isa gAthA para TIkA na likhI ho / dUsare yadi haribhadra svayaM isa gAthA ko joDate to mUla gAthAoM ke bAda isa gAthA ko avazya dete, kintu unakI TIkA meM isa gAthA kI anupalabdhi yahI siddha karatI hai ki yaha gAthA avazya kI haribhadrIya TIkA ke bAda hI juDI hogI / kintu haribhadrIya TIkA ke pazcAt maladhArI hemacandra dvArA jo TippaNa likhe gaye unameM bhI isake kartA ke sambandha meM koI saMketa nahIM kiyA gayA / isase bhI yaha siddha hotA hai ki yaha gAthA maladhArI hemacandra ke TippaNa ke bAda hI prakSipta huI hogI arthAt IsA ko bArahavIM zatI ke pazcAt hI prakSipta huI hogI / yaha satya hai ki paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne 'gaNadharavAda' kI prastAvanA meM bhI dhyAnazataka/ jhANajjhayaNa ke jinabhadragaNi kSamAzramaNa dvArA racita hone meM saMdeha vyakta kiyA hai / unake saMdeha kA AdhAra bhI haribhadrIya TIkA aura maladhArI hemacandra ke TippaNI meM kartA ke nAma kA anullekha hI hai / paM. bAlacandrajI, paM. dalasukhabhAI ke isa saMdeha se to sahamata hote haiM, parantu paM. dalasukhabhAI ke isa nirNaya ko svIkAra kyoM nahIM karate haiM ki yaha AvazyakaniyuktikAra kI kRti hai / paM. dalasukhabhAI 'gaNadharavAda' kI bhUmikA meM spaSTataH yaha likhate haiM ki 'haribhadrasUri ne ise jo zAstrAntara kahA hai, isase yaha svataMtra grantha hai, yaha to nizcita hai, kintu yaha Avazyakaniyukti ke racayitA kI kRti nahIM hai yaha usase phalita nahIM hotA hai / usake prArambha meM yogIzvara aura jina ko namaskAra kiyA gayA hai, isa kAraNa se haribhadrasUri ise AvazyakaniyuktikAra kI kRti nahIM mAnate hoM, yaha to ho nahIM sakatA / kAraNa yaha hai ki kisI navIna prakaraNa ko prArambha karate hue niyuktiyoM meM kitanI hI bAra tIrthaMkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai / ataH use niyuktikAra bhadrabAhu (dvitIya) kI hI kRti mAnanI cAhie / ' yadyapi isa grantha kI zailI evaM bhASA kI niyukti kI zailI aura bhASA se nikaTatA hai, ataH use 2010_02 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dhyAnazatakam takarakarskarataarakatakarakarararakatarrakaratalatakararataratararakatarata niyuktikAra kI kRti mAnane meM vizeSa bAdhA nahIM hai / paM. bAlacandra jI yaha 'jhANajjhayaNa' jinabhadragaNi kI kRti nahIM hai isa hetu paMDita dalasukhabhAI ke tarka kA apane pakSa meM upayoga karate haiM, aura unake isa nirNaya ko ki yaha grantha niyuktikAra kI kRti hai, ko svIkAra nahIM karate haiM aura na hI ve isakA tArkika khaNDana hI karate haiM / saMbhavataH unheM isameM yahI kaThinAI pratIta hotI hai ki cAhe ise niyuktikAra kI kRti mAne yA bhASyakAra kI kRti mAneM donoM hI sthitiyoM meM yaha zvetAmbara paramparA kI kRti hI uTharatI hai / ve kisI anya AcArya kI kRti mAnate haiM, kintu ve yaha bhI siddha nahIM kara pAte haiM ki yaha kisa anya AcArya kI kRti hai / kevala isa AdhAra para ki AcArya haribhadra ne apanI TIkA meM aura AcArya maladhArI hemacandra ne apane TippaNa meM ise jinabhadragaNi kI kRti nahIM batAyA hai - ise jinabhadra kI kRti mAnane se iMkAra kara denA samucita nahIM hai / kyoMki donoM ne unake sAmane jo mUlapATha thA usI para TIkA yA TippaNa likhe / jaba mUla meM nAmollekha vAlI gAthA unake samakSa thI hI nahIM to ve kisa AdhAra para kartA ke nAma kA ullekha karate aura jaba jinabhadragaNi kI apanI kisI bhI kRti meM apanA nAma dene kI pravRtti hI nahIM rahI to phira isa kRti meM ve apanA nAma kaise dete ? paNDita bAlacandrajI ne isa grantha ko jinabhadragaNi kSamAzramaNa kI kRti mAnane se jo iMkAra kiyA hai, usakA sambhavataH mukhya kAraNa yahI hai ki ve ise kisI zvetAmbara AcArya kI kRti mAnanA nahIM cAhate haiM, kintu unakA yaha mantavya isalie siddha nahIM ho sakatA ki kRti mUlataH arddhamAgadhI bhASA meM hI likhI gaI hai / jinabhadragaNi kSamAzramaNa ke pUrvavartI evaM paravartI jo bhI digambara AcArya hue haiM una sabane zairasenI prAkRta meM hI apane grantha likhe haiM, jaba ki yaha grantha pUrNataH arddhamAgadhI meM hI pAyA jAtA hai / isa para mahArASTrI prAkRta kA prabhAva bhI prAyaH adhika nahIM dekhA jAtA hai / vaise arddhamAgadhI aura mahArASTrI prAkRta meM jo bhI lekhana huA hai vaha pramukhataH zvetAmbara AcAryoM ke dvArA hI huA hai / ataH itanA sunizcita hai ki yaha grantha zvetAmbara paramparA meM hI nirmita huA hai / punaH AcArya haribhadra ne isa para jo TIkA likhI hai, vaha bhI mUlataH zvetAmbara paramparA kI hai / ataH granthakartA ke rUpa meM jinabhadragaNi kSamAzramaNa ko svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM AtI hai| prAcIna jaina AcAryoM kI yaha pravRtti rahI hai ki ve apanI kisI racanA meM apane nAma kA ullekha nahIM karate the, yahI kAraNa hai ki vizeSAvazyakabhASya, jItakalpabhASya, vizeSaNavatI Adi granthomeM jinabhadragaNi ne bhI kala bhI apane nAmakA ullekha nahI kiyA hai, kintu isa AdhAra para vizeSAvazyakabhASya, jItakalpabhASya, vizeSaNavatI Adi ko kisI anya kI kRti nahIM mAnA jA sakatA hai / isase to yahI siddha hotA hai ki dhyAnazataka ke kartA jinabhadrAgaNi kSamAzramaNa hI haiM aura kartA ke nAma ke sambandha meM kisI prakAra kI bhrAMti na ho isalie paravartIkAla meM kisI ne 106vIM gAthA joDakara kartA kA nAma nirdeza ___ 2010_02 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra ane racanAkALa 49 kara diyA hai / mAtra yahI nahIM digambara AcArya kundakunda, mUlAcAra ke kartA vaTTakera Adi ne bhI apanI kRtiyoM meM kahIM apane nAma kA nirdeza nahIM kiyA hai, aisI sthiti meM kyA samayasAra, mUlAcAra Adi ke kartRtva para bhI saMdeha kiyA jAyegA ? sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki yaha sampUrNa grantha vikrama kI AThavIM zatAbdI meM AcArya haribhadra ke samakSa upasthita thA / jinabhadragaNi kA kAla lagabhaga chaThI zatAbdI mAnA jA sakatA hai / jinabhadra ke pazcAt aura haribhadra ke pUrva jo pramukha zvetAmbara AcArya hue haiM unameM tattvArthasUtra ke TIkAkAra siddhasenagaNi kSamAzramaNa aura cUrNikAra jinadAsagaNi ko choDakara aise koI anya samartha AcAryoM ke nAma hamAre samakSa nahIM haiM, jinheM isa grantha kA kartA batAyA jA sake / ye donoM bhI isake kartA nahIM hai yaha bhI suspaSTa hai| ataH yaha nirvivAda rUpa se siddha hai ki dhyAnazataka ke racanAkAra zvetAmbara ke AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa hI hai / merI dRSTi meM ise niyuktikAra kI racanA mAnane meM bhI kaThinAI hai ki Avazyakaniyukti meM pratikramaNaniryakti kI aura kAyotsarganiyukti kI jo gAthAe~ haiM, unase dhyAnAdhyayana kI eka bhI gAthA nahIM milatI hai / vastutaH yaha grantha niyukti ke bAda kA aura jinadAsagaNi mahattara kI cUrNiyoM ke pUrva bhASyakAla kI racanA hai, ataH isake kartA vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadragaNi hI honA cAhie / jahA~ taka jhANajjhayaNa ko niyuktikAra bhadrabAhu kI racanA mAnane kA prazna hai, isa sambandha meM hamAre pAsa meM koI bhI Thosa pramANa upalabdha nahIM hai, kevala yaha mAna karake ki AcArya haribhadra ne Avazyaniyukti kI vyAkhyA meM ise samAhita kiyA hai, mAtra isI AdhAra para ise niyuktikAra kI racanA nahIM mAnA jA sakatA hai / kyoMki AcArya haribhadra ne Avazyakaniyukti kI TIkA meM anya-anya granthoM ke bhI saMdarbha diye hai aura jinake kartA nizcita hI niyuktikAra nahIM haiM / ataH AcArya haribhadra kI TIkA meM uddhRta hone mAtra se ise niyuktikAra kI racanA mAnanA saMbhava nahIM hai / niyuktiyoM ke bAda meM bhASyoM aura cUrNiyoM kA kAla AtA hai aura prastuta kRti haribhadra ke pUrva hone se use bhASyakAra kI racanA mAnanA hI upayukta hai, kyoMki cUrNiyA~ to prAkRta gadya meM likhita haiM, ataH unakI zailI bhinna hai / zailI, bhASA Adi kI apekSA se ise vizeSAvazyakabhASya ke kartA jinabhadragaNi kI kRti mAna lenA hI saMbhava hai / racanAkAla : jahA~ taka prastuta kRti ke racanAkAla kA prazna hai yadi hama ise jinabhadragaNi kSamAzramaNa kI racanA mAnate haiM to unakA jo kAla hai vahI isa kRti kA racanAkAla hogA / vicArazreNI grantha ke anusAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA svargavAsa vIra saMvat 1120 meM huA / tadanusAra unakA svargavAsa vikrama saMvata 650 yA IsvI san 593 mAnA jA sakatA hai / dharmasAgarI paTTAvalI ke anusAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA svargavAsa kAla vi.saM. 705 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / tadanusAra ve IsvI san 649 meM svargastha 2010_02 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 hue| cU~ ki vizeSAvazyakabhASya aura unakI svopajJaTIkA unakI antima kRti ke rUpa meM mAne jAte haiM, ataH itanA sunizcita hai ki 'jhANajjhayaNa' kI racanA IsvI san kI 7vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM hI kabhI huI hai / yaha nizcita hai ki jinabhadragaNi kSamAzramaNa zaka saMvat 531 arthAt IsvI san 609 ke pUrva hue haiM, kyoMki zaka saMvat 531 meM likhI vizeSAvazyakabhASya tADapatrIya prati ke AdhAra para pratilipi kI gaI anya tADapatrIya prati Aja bhI jaisalamera bhaMDAra meM upalabdha hai| isa prakAra vizeSAvazyakabhASya kI racanA zaka saMvat 531 arthAt IsvI san 609 se pUrva hI huI / vizeSAvazyakabhASya kA racanAkAla sAtavIM zatAbdI ke uttarArddha ke bAda nahIM le jAyA jA sakatA hai / ataH dhyAnazataka kI racanA IsvI san kI chaThI zatAbdI ke uttarArddha aura sAtavIM zatI prathama dazaka ke pUrva hI mAnanI hogI / dhyAnazatakam paM. dalasukhabhAI ne ise niyuktikAra bhadrabAhu kI racanA hone kI kalpanA kI hai / yadyapi hama pUrva meM hI kalpanA ko nirasta kara cuke haiM phira bhI yadi hama niyuktiyoM kA racanAkAla IsA kI dUsarI yA tIsarI zatAbdI mAnate haiM to prastuta kRti ke racanAkAla kI pUrva sImA IsA kI dUsarI-tIsarI zatAbdI aura uttara sImA IsvI san kI chaThI zatAbdI kA uttarArddha mAnA jA sakatA hai / paM. bAlacandra jI ne apanI prastAvanA meM dhyAnazataka ke AdhAra rUpa meM sthAnAMgasUtra Adi sabhI arddhamAgadhI AgamoM ko valabhI vAcanA arthAt IsA kI 5vIM zatAbdI kI racanA mAnA hai, kintu yaha unakI bhrAMti hI / valabhI vAcanA vastutaH arddhamAgadhI AgamoM kA racanAkAla na hokara unakI aMtima vAcanA kA arthAt unakA sampAdana kAla hai / unakI racanA to usake pUrva hI ho cukI thI / sthAnAMgasUtra ko prastuta dhyAnazataka kA AdhAra grantha mAnA jA sakatA hai / usakI racanA usake kAphI pUrva hI ho cukI thI, cU~kI sthAnAMgasUtra eka saMkalanAtmaka grantha hai, usameM nau gaNa Adi ke jo ullekha haiM ve bhI use IsvI san kI prathama- dvitIya zatAbdI se paravartI siddha nahIM karate haiM / sthAnAMgasUtra meM AyAradasA Adi dasa dazA-granthoM nAma aura unakI viSaya-vastu ke jo ullekha haiM ve samavAyAMgasUtra aura nandIsUtra meM varNita unakI viSayavastu se kAphI prAcIna haiM, ve nAgArjunIya (tIsarI zatI) aura devarddhigaNi kI vAcanA ke pUrva ke haiM aura dhyAnAdhyayana meM dhyAna ke usI prAcIna rUpa kA anusaraNa dekhA jAtA hai / yadi jhANajjhayaNa aparanAma dhyAnazataka kA AdhAra sthAnAMgasUtra rahA ho to bhI vaha IsvI san kI dUsarI zatI se pUrvavartI tathA pA~cavIMchaThI zatI se paravartI nahIM hai, kyoMki vikrama kI AThavIM zatAbdI aura tadanusAra IsvI san sAtavIM zatI ke uttarArddha meM hue haribhadra svayaM ise na kevala uddhata kara rahe haiM, apitu AvazyakavRtti ke antargata usa para TIkA bhI likha rahe haiM / ataH jhANajjhayaNa aparanAma dhyAnazataka kA racanAkAla IsA kI dUsarI zatI ke pazcAt aura IsvI san kI sAtavIM zatI ke prathama dazaka ke pUrva ho sakatA hai / phira bhI merI dRSTi meM ise jinabhadra kSamAzramaNa kI racanA hone ke kAraNa IsvI san kI chaThI zatI ke antima caraNa kI racanA mAnanA adhika upayukta hai / x x x 2010_02 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAzailI TIkAzailI dhyAnazatakasya ca mahArthatvAt pa6thI za3 thatI jane nAsti kAcidasau kriyA AgamAnusAreNa vimALA thayA sAdhUnAM dhyAnaM 7 mati / vAkyathI pUrNatAne pAmatI, atisaMkSipta paNa nahi ke ativistRta paNa nahI evI samartha zAstrakAra ziromaNi zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAjAnI prastuta graMthanI TIkA jotAM teozrIjInI TIkA zailI AMkhe caDhyA vagara rahetI nathI. jemAM mukhyatAe 51 .. x zabdonA artho kholavA rUti zabdano upayoga karyo che. x kRtyartha:, rUti yAvat vagere zabdo vaDe zabdonA tAtparya sudhI laI gayA che. prakRti zamyate, rUti zeSa:, prarAp ti zamyate vagere zabdono upayoga karI gAthAmAM nahi kahevAyelI vAtono paNa samanvaya karyo che. krUti yoga:, ti sambandhaH vagere zabdo vaDe gAthAno anvaya kaI rIte ka2vo, joDANa kaI rIte karavuM, tenI 2juAta jarUrI gAthAonI TIkAmAM zarUAtamAM ja Apela che. * prAnarUpitazabdArtha:, prAptipitasvarUpaH vagere vacanono upayoga karI je zabdono artha pUrve nirUpita karI gayA hoya tenI punarukti na thAya ane vAcakane pUrvokta arthanuM anusaMdhAna thaI jAya tenuM paNa teozrIjIe dhyAna rAkhyuM che. x moTA bhAge TIkAmAM gAthAnA je zabdo lIdhA hoya te pratiko saMskRtamAM laI teno artha spaSTa karyo che. Ama chatAM gAthA-60, 105 vageremAM te pratiko mULagAthA mujaba ja prAkRta bhASAmAM rajU karelAM che. * gAthAnI avataraNikAmAM jJAnIm, sAmpratam, atha vagere zabdono upayoga pUrato jovA maLe che. * TIkAmAM prasaMgane anurUpa aneka sthAnomAM padArthane pramANita karavA mATe prAcIna granthonuM uddharaNa karavAmAM AvyuM che. x koIka sthAnomAM gAthAnI vyAkhyA saMbaMdhI je matabhedo pravartatA jaNAyA tenI paNa sUcanA TIkAmAM karavAmAM AvI che. x dhyAnazataka mULagrantha viSayaka je pAThabhedo jaNAyA teno paNa teozrIe TIkAmAM nirdeza karyo che. 2010_02 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam TIkAkArazrIno paricaya samarthazAstrakAraziromaNi pUjya AcAryazrI haribhadrasUrijI mahArAjA zrI jainazAsananA mahAnuM prabhAvaka, samartha dharmopadezaka jainAcArya zrI haribhadrasUri advitIya viziSTa vibhUtirUpa thaI gayA. jemaNe zreSTha jyotirdhara tarIke jainazAsana-gaganane apUrva jJAna jyotithI AjathI bAraso varSo pahelAM dIpAvyuM hatuM. 1400 jeTalA prakaraNa graMthonI racanA dvArA jemaNe samAjane vividha jJAna ApyuM hatuM, jemAMnA vartamAnamAM paNa vidyamAna 75 jeTalA upalabdha graMtho jJAna-prakAza phelAvI rahyA che. haribhadrasUrie Avazyaka sUtranI bAvIsa hajAra zloka pramANa vistRta ziSyahitA vRtti racelI che, tenA aMtamAM potAne "sitAmbarAcArya, zrI jinabhaTa (jinabhadra)nA nigada (vacana)ne anusaranAra, vidyAdharakulatilaka AcAryazrI jinadattanA ziSya tarIke tathA dharmathI yAkinI mahattarAnA sUnu tarIke, alpamati AcArya haribhadra' nAme potAne oLakhAvela che :_ 'samAptAceyaM ziSyahitAnAma AvazyakaTIkAvRttiH (kRtiriya) sitambarAcAryazrIjinabhaTa-nigadAnusAriNo vidyAratnatittAvAnidraSijI, gharmatavikanI madattaraznanoratnamaterArtharimA " Ava.. vRttinA aMtamAM (da. bhA.) pAchaLanA aneka vidvAnoe-AcAryoe haribhadrasUrinuM ane temanI samarAditya kathAnuM sanmAnapUrvaka saMsmaraNa karyuM che - zaka saMvata-700, vikrama saMvata-835mAM udyotanAcArye aparanAma "dAkSiNya cina sUrie racelI 13OO0 zloka pramANa prAkRta kuvalayamAlAkathAnA prAraMbhamAM 'bhavaviraha' nAmAMkita kavinI samaramRgAMkA (maracaMdrA) prastuta kathAnuM saMsmaraNa karyuM che - "jo icchai bhava-virahaM ko na vaMdae suyaNo ? / samayasayasatvaguruno, samaramiyaMvadA naH " bhAvArtha : je bhavanA virahane (mokSane) icche che, te karyo sujana "bhavaviraha" (haribhadrasUri)ne vaMdana karato nathI ? siddhAMtanA seMkaDo zAstronA je gurunI samaramiyaMkA kathA prasiddha che. vizeSa mATe juo "apabhraMza kAvyatrayI" gA.o.si. naM.37nI saM, bhUmikA, tyAM prA. kuvalayamAlA kathAno tathA temAMnI 18 dezabhASAono paricaya ame vistArathI I.sana- 1927mAM darzAvyo che. vi.saM. 992mAM 16000 zloka-pramANa saM. upamiti bhavaprapaMcA-kathA racanAra kavikuMjara siddharSie potAnA upakArI haribhadrasUri mATe jaNAvyuM che ke : 2010_02 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 TIkAkArazrIno paricaya sa00 sarerAza "viSa-vinidhUya kuvAsanAmayaM, vyarIracad yaH kRpayA madAzaye / __ acintyavIryeNa suvAsanA-sudhAM, namo'stu tasmai haribhadrasUraye / / " bhAvArtha : aciMtya zaktizALI jemaNe kRpA vaDe kuvAsanAmaya viSa dUra karIne mArA aMtaHkaraNamAM suvAsanA rUpI amRta saMcArita karyuM, te zrI haribhadrasUrine namaskAra thAo. "jemaNe bhaviSyakALanuM jANIne mArA mATe ja jANe caityavaMdana-saMbaMdhI lalita vistarA vRtti racI hatI." | vikramanI 11mI sadImAM vi.saM. 1055mAM vardhamAnasUri haribhadrasUrinA upadezapada prA. graMthanI vyAkhyA racatAM temanI prazaMsA karI che. mALavAnA mahArAjA muMja ane bhojanA mAnanIya rAjamAnya kavi dhanapAle saM. tilakamaMjarI kathAnA prAraMbhamAM jaNAvyuM che ke - "nirodhdhuM pAryate kena, samarAdityajanmanaH ? / prazamastha vapUta, samarAcinanana: " bhAvArtha samarAditya (carita)thI utpanna thayela prazamane vaza thayeluM mana konA vaDe aTakAvI zakAya ? vi.saM. 1080mAM jinezvarasUrie zrI haribhadrasUrinA aSTaka prakaraNa para vRtti racatAM jaNAvyuM che ke - "sUryaprakAzyaM kva nu manDalaM divaH, khadyotakaH kvAsya vibhAsanodyataH / kva dhIzagamyaM haribhadra-sadvacaH, kvAdhIrahaM tasya vibhAsanodyataH / / " bhAvArtha : sUrya vaDe prakAza karavA yogya AkAzanuM maMDala kyAM ! ane ene prakAzita karavA tatpara thayela khadyota (tagamagato khajUo) kyAM ! tevI rIte bRhaspati jevAthI jANI zakAya evuM haribhadranuM sacana kyAM ! ane tene prakAzita karavA tatpara thayela buddhihIna evo huM kyAM ! navAMgI-vRttikAra abhayadevasUrie vi.saM. 1124mAM zrI haribhadrasUrinA prA. paMcAzaka graMtha para saM. vyAkhyA racatAM haribhadrasUrinI vidvattAnI ghaNI prazaMsA karI che. | vi.saM. 1160mAM suprasiddha AcArya hemacaMdranA guru zrI devacaMdrasUrie racelA bAra hajAra zloka pramANa prAkRta zAMtinAtha carita mahAkAvyamAM jaNAvyuM che ke - "vaMde siriharibhadaM, sUriM viusayaNa-Niggaya-payAvaM / ne ya vedAnyo, samara DraDyo vimavi " bhAvArtha : viddhagaNamAM jemano pratApa nIkaLyo che, te zrI haribhadrasUrine huM vaMdana karuM chuM, jemaNe samarAdityano kathA prabaMdha racyo che. 2010_02 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 juo pattanastha-prAcya jaina bhAMDAgArIya graMthasUcI (gA.o.si. pR. 335) vi.saM. 1174mAM municaMdrasUrie haribhadrasUrinA upadezapada graMthanI vRtti racatAM temanI prazaMsA uccArI che. vi.saM. 1174mAM vAdI devasUrie syAdvAda ratnAkaranA prAraMbhamAM zrI siddhasena sAthe zrI haribhadrasUri saMsmaraNa karyuM che - "zrI siddhasena - haribhadra-mukhAH prasiddhAste sUrayo mayi bhavantu kRtaprasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn prabandhAn, zAstraM cikIrSati tanupratibho'pi mAdRk / / ' '' dhyAnazatakam azaraza bhAvArtha : siddhasena haribhadrasUri vagere te prasiddha sUrio mArA para prasAda karanArA thAo, jemanA vividha prabaMdhone niraMtara vicArIne mArA jevo alpa pratibhAvALo paNa zAstra karavAne Icche che. vikramanI 12mI-13mI sadImAM thayelA suprasiddha zrI hemacaMdrAcArye kAvyAnuzAsanamAM 'samasta phalAMta ItivRtta varNanavALI samarAditya jevI sakalakathA hoya che.' tevo ullekha karyo che. vi.saM. 1199mAM mahArAjA kumA2pALanA rAjya-prAraMbhamAM kavi lakSmaNagaNie dasa hajAra zloka pramANa prAkRta zrI supArzvanAtha-caritanA prAraMbhamAM jaNAvyuM che ke - 'mAM sirijJarimadrassa, sUrino nasla muvaLa-raMgami / vALI visaTTa-rasa-bhAva-maMtharA nathya! muchyuM " bhAvArtha : zrI haribhadrasUrinuM bhadra thAo, ke jenI vikasvara 2sa ane bhAvathI maMthara (suMdara gativALI) vANI (naTI) bhuvanarUpI raMga (nATyAlaya)mAM cira kALathI nRtya kare che. vi.saM. 1132thI saM. 1211 paryaMta vidyamAna zrI jinadattasUrie prA. gaNadhara-sArdha zatakamAM gAthA para thI 59mAM temanAM saMbaMdhamAM jaNAvyuM che ke tattvaruci je, yAkinI mahattarAnA vacana-zravaNathI parama nirveda pAmyA. ahaMkAravALA bhavakArAgAramAMthI nIkaLI gayA ane suguru samIpa pahoMcyA, gurue kahelA sUtranA upadezathI sarvavirati svIkArI, temAM rati ka2nA2 thayA. guru pArataMtryathI sArI rIte jinamatanA jANakAra thatAM jemaNe gaNipada prApta karyuM hatuM, madarahita thaI jemaNe sva-52-hita karavAnA mana vaDe praka2No karyAM. 1400 caudaso prakaraNa-kiraNo dvArA doSone aTakAvanAra haribhadrAcArya jevA bhadrAcArya udaya pAmatA mArgadarzanathI sudRSTine bhadra thAya che. samAna nAmathI bhrAMtimAM paDelA keTalAka, jemanA pratye asatyo bole che ke te (haribhadrasUri) caityavAsIthI dIkSita ane zikSita hatA, paraMtu te mata gItonuM (jJAnIonuM) nathI. je (kutsita siddhAMta)ne haNanAra jinabhaTanA ziSya jinadatta prabhue kahela sUtra-tattvArtha rUpI ratnane zira para dhAraNa karanAra zeSanI jema dharela tIrthane dharanAra, . 2010_02 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkArazrIno paricaya ra yugapravara thayA. kusamaya-kauzikonuM kula jemanAthI saMkocita thayuM, tevA amala uttama (sUrya jevA) prabhAsamAna praNatajanone bhadra ApanAra haribhadra prabhune huM vaMdana karuM chuM." jinadattasUri racita gaNadhara sArdhazataka (gAthA-52 thI 59no bhAvArtha), mULa mATe juo apabhraMza kAvyatrayI pR. 94 (gA.o.si.naM. 37, sana-1927mAM pra. pariziSTa(2)) bIjA aneka AcAryoe anyatra zrI haribhadrasUrinI sadbhAvabharI prazaMsA karI che. vikramanI teramI sadInA prAraMbhamAM suprasiddha vyAkhyAnakAra malayagirisUrie zrI haribhadrasUrinI prA. dharmasaMgrahaNInI vyAkhyA karatAM jaNAvyuM che ke "kRmidra vaSa: vevatizammIra-pezanam ! / vana cAThuM nakathIrepa:, svatvazAstratazrama: !" / / 55 bhAvArtha : A atigaMbhIra pezala (suMdara-manoha2) haribhadranuM vacana kyAM ! ane svalpa zAstramAM zrama karanAra jaDabuddhi evo huM kyAM ! vi.saM. 1314mAM pradyumnAcArye saM. samarAditya-saMkSepa graMthanI racanA karatAM jaNAvyuM che ke - 'tAmevAryAM stuve, yasyA dharmaputro vRSAsanaH / gamezo haribhadrAkhyazcitraM bhavaviyogamaH / / caturdazazatI granthAn, sadAlokAn samAvahan / dare: jJatamuLa: zrImAn, midravimurmudde / / " bhAvArtha : te ja AryA yAkinI mahattarA (bIjA pakSamAM pArvatI)nI huM stuti karuM chuM, jenA dharmaputra pRSAsana (dharma, bIjA pakSamAM vRSabha AsanavALA) hirabhadra nAmanA gaNeza thayA. Azcarya che ke, je bhava-viyoga (bhava-viraha, bIjA pakSamAM bhava-mahAdevanA viyoga)vALA thayA. sadA Aloka (prakAza) ApatA 1400 graMthone sArI rIte vahana karanArA, hirathI so guNA zrImAn haribhadra vibhu harSa ApanAra thAo. AcArya haribhadrasUrie racelI anekAMta jayapatAkAnA abhyAsI, jayasiMhasUri ziSya yakSadeve bAramI sadImAM (?) uccAryuM hatuM ke - " yathAsthitArhanmatavastuvedine, nirAkRtAzeSavipakSavAdine / vidagdhamadhyasthanRmUDhatA'raye, namo'stu stamai haribhadrasUraye / / " bhAvArtha : yathAsthita arhanmatanI vastuonA jANakAra, samasta vipakSa vAdIone parAsta karanAra, vidagdha madhyastha manuSyonI mUDhatA dUra karanAra te haribhadrasUrine namaskAra thAo. 2010_02 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ra vikramanI 17mI sadImAM upAdhyAyajI yazovijayajIe zrI haribhadrasUrinA zAstravArtA samacucya graMtha para vRtti racatAM jaNAvyuM che ke "yeSAM giraM samupajIvya susiddhavidyAmasmin sukhena gahane'pi pathi pravRttaH / te sUro maci bhavantu dhRtaprasAvA:, zrIsiddhasena-bhidra-muvA: suvAya / / " bhAvArtha : suprasiddha vidyA jevI, jemanI vANIno Azraya laIne, A gahana mArgamAM paNa huM sukhethI pravRtta thayo chuM, te siddhasena, haribhadra vagere sUcio mArA para prasAda karanArA sukha mATe thAo. AcArya zrIharibhadrasUrinuM caritra vikramanI bAramI sadImAM prA. kathAvalImAM tathA teramI sadImAM thayelA sumati gaNIe vi.saM. 1925mAM racelI prA. gaNadhara sArdha zatakanI saM. bRhavRttimAM tathA prabhAcaMdrasUrie vi.saM. 1334mAM racela saMskRta prabhAvaka caritamAM tathA rAjazekharasUrie saM. 1405mAM racela prabaMdhakoza (caturviMzati-prabaMdha) vageremAM maLe che. prAcIna graMthomAM maLatA ullekha pramANe zrI haribhadrasUrino svargavAsa vi.saM. 585mAM thayo manAya che, vartamAna zodhakhoLa pramANe temano samaya vikramanI 8mI-9mI sadI vacce vicAravAmAM Ave che. dhyAnazatakam vi.saM. 733mAM Avazyaka sUtra vagerenI cUrNi (vyAkhyA) racanAra jinadAsagaNi mahattaranA ullekho zrI haribhadrasUrinI vRttimAM jaNAya che, tema ja vi.saM. 835mAM dAkSiNya cihna a52nAma udyotanAcArye prA. kuvalayamAlA kathAmAM AcArya vIrabhadra sAthe haribhadra guruno ullekha karyo che : "so siddhaMteNa gurU, juttIsatthehi jassa haribhaddo | vaDulatyAMtha-visthara-patjhariya-yaDa-sano !" bhAvArtha : te siddhAMta vaDe, yukti-zAstro vaDe jenA guru haribhadra thayA, jeNe vistAra vaDe sarva arthone pragaTa rIte vistAryA che. bahuzAstra- graMthonA vartamAnamAM sva. paM. ha2goviMdadAsajIe paM. sukhalAlajIe, purAtattvAcArya zrI jinavijayajIe, AgamoddhAraka zrI AnaMdasAgarasUrijIe tathA itihAsa premI munirAja zrI kalyANavijayajI vagere vidvAnoe AcArya zrI haribhadrasUrinI graMtharacanA ane samaya saMbaMdhamAM tathA sadgata sAkSara zrI mohanalAla licaMda desAIe jaina sAhityanA itihAsamAM anyatra vicAraNA karI che. pro. hI. 2. kApaDiyAe 'zrI haribhadrasUri' nAmanA graMtha (sayAjI sAhityamAlA graM. 336)mAM vistArathI ane ahIM paNa 'purovacana' dvArA Avazyaka vaktavya karyuM che. ethI ahIM tenI punarukti karavI ucita nathI, jijJAsuo te te graMtho, lekho, vAMcazevicAraze evI AzA che. - paM. lAlacaMdra bhagavAnadAsa gAMdhI (samarAIccakahA prastAvanAmAMthI sAbhAra) . 2010_02 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutagraMtha vizeSapadArtho - prastutagraMtha vizeSapadArtho yogazataka gAthA-50 (dhyA. za. gAthA-1 Tippana) arihaMta vagere cA2nA dhyAnathI kilaSTa karmano nAza thAya che. jenAthI zAMti-rakSAnI prApti thAya che, mATe A cAranuM ja zaraNa svIkAravuM joIe. bRhatkalpabhASya, gAthA-1641 (dhyAnazataka, gAthA-2 Tippana) lezyA be prakAranI che dravya tathA bhAva. te paikI bhAvalezyA eTale AtmAno mAnasika pariNAma ane te mAnasadhyAna svarUpa che. 57 ara bRhatkalpasUtra gAthA-1641 (dhyA. za. gAthA-2 Timpana) dhyAna e nizce ciMtA svarUpa che. paNa ciMtA e dhyAnarUpa paNa hoya, dhyAnanI bhUmikA svarUpa dhyAnAMtarikArUpa paNa hoya athavA A bethI bhinna vibhinna vicArorUpa mananI pravRtti paNa hoI zake. A rIte ciMtA ane dhyAna vacce ekatva paNa ghaTe ane anyatva paNa ghaTe. Avazyakaniryukti, gAthA-1462 kAyotsarga ka2vAthI zeSavyApAranA tyAgapUrvaka eka citta thaI zubhadhyAna utpanna thaI zake che. Avazyakaniryukti, gAthA-1476 thI 1478 mAnasika dhyAna, vAcikadhyAna ane kAyikadhyAna svarUpa trividha dhyAnanuM vistA2thI varNana ka2vAmAM AvyuM che. AvazyakacUrNi (dhyA. za. gAthA-2 Tippana) dhyAna sAta prakAranuM che. 1-mAnasa >> 1 thI 12 guNasthAnaka 2-vAcika - 1 thI 12 guNasthAnaka tathA dharmakathA karatAM kevalI bhagavaMtone 3-kAyika - 1 thI 12 guNasthAnaka tathA carama samayonA sayogI kevalI bhagavaMtone 4-mAnasika-vAcika + 1 thI 12 guNasthAnaka 5-vAcika-kAyika - 1 thI 12 guNasthAnaka 6-mAnasika-kAyika - saMyogi kevalI bhagavaMtone 7-mAnasika-vAcika-kAyika - 1 thI 12 guNasthAnaka 2010_02 dhyAnavicAra (dhyA. za. gAthA-2 Tippana) ciMtA tathA bhAvanApUrvakanA sthira adhyavasAyane dhyAna kahevAya che. te be prakAranuM che. dravya tathA bhAva. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dhyAnazatakam re re dravyadhyAna = ArtarIdradhyAna, bhAvappAna=dharmadhyAna, tathA zukladhyAnanA prathamabhedane paramadhyAna kahevAmAM AvyuM che. dhyAnavicAra (dhyA. zA. gAthA-2 Tippana) ciMtAnA - ciMtananA sAta prakAra che. 1 - tattvanuM tathA paramatattvanuM ciMtana, 2 - mithyAtva, sAsvAdana vagerenA viparyasta vagere svarUpanuM ciMtana, 3 - 393 pAkhaMDinA svarUpanuM ciMtana, 4 - pAsaFA vagerenA svarUpanuM ciMtana, 5 - naraka vagere avirata samyagdaSTinA svarUpanuM ciMtana, 7 - dezavirati samyagdaSTinA svarUpanuM ciMtana, 7 - pramattathI laI siddha bhagavaMtonA svarUpanuM ciMtana. tatvArthasUtra-9)27 (dhyA. za. gAthA-3 Tippana) vajuRSabhanArAca vagere prathama cAra uttama saMghayaNavALAne dhyAna pragaTa thaI zake che. yogazAstra-4/115 (dhyA. za. gAthA-4 Tina) ayogikevali bhagavaMtone yoganirodhasvarUpa dhyAna hoya che. bRhatkalpasUtra, gAthA-146ra (dhyA. za. gAthA-5 Tippana). dRDha adhyavasAya svarUpa cittane dhyAna kahevAmAM Ave che. te traNa prakAranuM che. mAnasika, vAcika ane kAyika. A traNe prakAranuM citta paNa traNa prakAranuM che. - tIvra, mRdu ane madhya. jema siMhanI gati maMda (vilaMbita), plata (atimaMda paNa nahi ane atitvarita paNa nahi) ane tRta (atizIdhravegavALI) A rIte traNa prakAranI hoya che. tema daDha adhyavasAya svarUpa dhyAna paNa mRdu, madhya ane tIvra svarUpa traNa prakAranuM che. adhyAtmamataparIkSA, gAthA-6 (dhyA. za. gAthA-8, Tippana) mamatvano pariNAma e ajJAna svarUpa nathI paNa ArtadhyAna svarUpa che. A vAtanuM suMdara nirUpaNa karela che. gurutattvavinizvaya, ullAsa-1, gAthA-61 thI 64 (dhyA. za. gA. 8 Tippana) manabhAvatA bhojanone AroMganArA ane cAritrano abhyAsa nahi karanArAonuM dhyAna azubha ja hoya che. gAma, kSetra, ghara, gAya, nokaro vagereno parigraha rAkhanArAone zubhadhyAna saMbhavI zakatuM ja nathI. 2010 02 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutagraMtha vizeSapadArtho gRhasthone potAnA banAvavAmAM rakta ane azubha AhAra, azuddha vasati vagerenuM sevana karanArA pAsatthAonuM dhyAna Arta tathA raudra svarUpa hovAthI nicce durgatinuM kAraNa thAya che. pAMce IndriyonA managamatA viSayone bhogavanArAone zubhadhyAna saMbhavatuM ja nathI. AthI viSayothI virakta AtmAone ja zubhadhyAna saMbhave che. adhyAtamamataparIkSA, gAthA-85 (dhyA. za. gAthA-13, Tippana). prazasta cittavRtti vaDe bhojana vagere karatAM sAdhuone ArtadhyAna na hovAthI AhArasaMjJA nathI. jyAre rAgAdine paravaza thayelA sAdhuone ja ArtadhyAnanI jema AhArasaMjJAnI sattA hoya che. guNarasthAnakakramAroha, gAthA-28 (dhyA. za., gAthA-18, Tipana). pramatta guNasthAnake hAsya vagere cha nokaSAya hovAne kAraNe ArtadhyAnanI mukhyatA hoya che ane upalakSaNathI raudradhyAnanI paNa mukhyatA hoya che. paMcavastu, gAthA-1506 (dhyA. za. gAthA-23, Tippana) jinakalpanA svIkAra svarUpa kuzaLayoga prApta thavA chatAM paNa tIvra karmanA udayathI Arta tathA raudrano bhAva utpanna thaI zake che. paNa te Artarodrano bhAva svalpa hovAthI prAyaH karIne niranubaMdha hoya che. (dhyAnazataka gAthA-26 Tippana) raudradhyAnanA trIjA liMga tarIke dhyAnazatakamAM nAnAvidha doSa grahaNa karela che, jyAre sthAnAMgasUtra tathA AvazyakacUrNimAM ajJAnadoSa grahaNa karela che tathA dazavaikAlikacUrNimAM ajJAtadoSa grahaNa karela che. (pariziSTa-3) AcArAMgasUtra-cUlikA-3 (dhyA. za. gA-34 Tippana). dharmadhyAnanI bhAvanA svarUpe jJAna-darzana-cAritra-vairAgya bhAvanA uparAMta apramAdabhAvanA-ekAgrabhAvanA ane tapabhAvanA paNa darzAvela che. dhyAnazataka gAthA-35 TIkA dhyAnanA dezadvAranI vicAraNA karatAM jaNAvyuM ke, sAdhunuM sthAna sAmAnyathI yuvati, pazu, napuMsaka vagerethI rahita hoya. A gAthAnI TIkAmAM pazu tarIke tiryaMca strI grahaNa karavI evI spaSTatA karI che. dhyAnazataka-gAthA-42 Tippana dhyAnazataka graMthamAM dharmadhyAnanA AlaMbana svarUpe vAcanA, pRcchanA, parAvartana ane anuprekSAnuM grahaNa karela che. dharmakathA grahaNa karavI nahi te aMge spaSTatA karI nathI. jyAre AvazyakacUrNimAM jaNAvyuM che ke dharmadhyAnano samAveza parAvartanamAM thato hovAthI tene bhinna grahaNa karela nathI tathA dhyAnazatakanI arthaleza avacUrimAM jaNAvyuM ke, gAthAnA "tuM" zabdathI dharmakathA grahaNa karavI. (pariziSTa-3) tathA dhyAnadIpikA graMthamAM pAMca prakAranA svAdhyAyane AlaMbana svarUpe grahaNa karela che. 2010_02 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 e yogazAstra-10/15 (dhyA. za. gAthA-52 Tippana) lokasvarUpa bhAvanA tathA saMsthAnavicayadharmadhyAna, A bemAM pharaka batAvatAM jaNAvyuM che ke, lokasvarUpabhAvanA e ciMtA svarUpa che, jyAre saMsthAnavicayadharmadhyAna nizcalamatirUpa dhyAnasvarUpa che. - - sthAnAMga sUtra TIkA-sU. 247 dhyAna. za. gAthA-62 Tippana dharmadhyAnanA cAra dhyAtavyane jaNAvavA vaparAtA vicaya tathA vijaya A baMne zabdo samAnArthI che. guNasthAnakakramAroha-gAthA-35 (dhyAna. za. gAthA-62 Tippana) dharmadhyAnanA dhyAtavya traNa prakAre che. dharmadhyAna be prakAranuM che - bAhya tathA AdhyAtmika. sUtrArthanuM paryAlocana karavuM, daDha vratapaNuM, zIlaguNAnurAga, kAyA tathA vacananA vyApAro AjJA mujaba pravartAvavA vagere svarUpa bAhya dharmadhyAna che. tathA sva saMvedanathI grAhya ane anyo vaDe anumAna ka2vA yogya dhyAna AdhyAtmika dharmadhyAna che. je AjJAvicaya vagere svarUpa cAra prakAranuM che athavA daza prakAranuM che. 1-maitrI Adi cAra bhAvanA, 2-AjJAvicaya vagere cAra bhedo, 3-piMDastha vagere cAra avasthAnuM bhAvana. saMmatiprakaraNa, kAMDa-3, gAthA-63 (dhyA. za. gAthA. 62, Tippana) dhyAnazataka-gAthA-63 Tippana dharmadhyAnanA dhyAtAnuM svarUpa kAma ane bhogone vize virAga bhAva dharanAra zarIranI spRhAno paNa tyAga karanAra sthira thayelA cittavALo zreSTha evI saMyamanI dhurAno prANanAza thAya to paNa tyAga nahi karanAra Atmavat anya jIvone jonAra potAnA svarUpanI bahAra nahi janAra ThaMDI, ga2mI vagerethI akaLAmaNane nahi pAmanAra yogarUpI amRtanA 2sAyanane pIvAthI lAlasAvALo rAga vagere bhAvone nahi sparzanAra krodha vagere kaSAyothI adUSita AtmaramaNatAmAM manavALo sarvakAryomAM nirlepa 2010_02 dhyAnazatakam zara - - saMvegarUpI sarovaramAM DUbelo sarvatra samabhAvane dhAraNa karanAra rAjA ke raMka pratye eka samAna kalyANanI kAmanAvALo aparimita karUNAnuM pAtra saMsAranA sukhathI dUra rahenAra merUparvatanI jema niSNakaMpa caMdranI jema AnaMda ApanAra pavananI jema saMga rahita suMdara buddhivALo mana ane IndriyonA jayathI nirvikAra buddhivALo zAMta dAMta sthitaprajJa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutagraMtha vizeSapadArtho tata - - - - - - zazazazaz duHkhomAM anugnimanavALo sukhomAM spRhA rahita rAga-bhaya-krodhathI rahita sarvatra snehathI rahita, nirmaLa anukULatAmAM rAga nahi karanAra pratikULatAmAM dveSa nahi karanAra dhIra jJAna ane vairAgyathI saMpanna sthirAzaya zuddhasamyaktvadarzI zrutajJAnanA upayogavALo zukladhyAna prathama saMghayaNavALAne hoya. daDhasaMghayaNI sarva SaTjavanuM pAlana karanAra satyavANIne dhAraNa karanAra koInuM ApeluM ja bhogavanAra - bhikSAcaryAthI jIvana jIvanAra brahmacArI pavitra hRdayavALo strI-kAmanI ceSTAthI nahi sparzAyelo vRddha puruSono sevaka nirapekSa niSparigrahI guNasthAnakakramAroha, gA-29 (dhyA. za. gAthA-63, Tippana) jyAM sudhI sAdhu pramAdathI yukta che tyAM sudhI nirAlaMbana evuM dharmadhyAna AvI zakatuM nathI. kAraNa ke, pramatta nAmanA chaThThA guNasthAnakamAM madhyama dharmadhyAna paNa gauNapaNA vaDe ja kahevAya che. yogazAstra, prakAza-11, gAthA-4 (ghyA. za. gAthA-64 Tippana) A yuganA jIvono zukladhyAnamAM adhikAra nathI. chatAM saMpradAyanA aviccheda mATe zukladhyAnano upadeza ApavAmAM Avyo che. dhyAnazataka gAthA-64, yogazAstra dhyAnazataka gAthA-64, 69, yogazAstra-11/13 (Tippana) 61 via 2010_02 mukhyatayA zukladhyAna pUrvadharone ja hoya. apUrvadhara evA mASatuSamuni, marUdevA mAtA vagerene paNa hoI zake che. te mATe prAya: zabda grahaNa karela che. dhyAnazataka gAthA-77, 80 zukladhyAnano prathama bheda pUrvadhara tathA apUrvadhara baMne mahAtmAone saMbhavI zake che. paNa bIjo bheda pUrvadhara mahAtmAone ja saMbhavI zake. dhyAnazataka gAthA-81 manoyoga tathA vacanayogano nirodha karyA bAda ardhaniruddha kAyayogavALA kevalI bhagavaMtone zukladhyAnano trIjo bheda hoya che. jyAM ucchavAsa-nizvAsarUpa atialpa kAyakriyA hoya che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam AvazyakacUrNi (dhyA. za. gAthA-82 Tipana) sarAgacaudapUrvIne zukladhyAnano prathama bheda saMbhave che. jyAre rAgano kSaya karanAra vItarAga caudapUrvIne zukladhyAnano bIjo bheda saMbhave che. saMmatiprakaraNa, kAMDa-3, gAthA-63 (dhyA. za. gAthA-82, Tipana) kaSAyarUpI maLa dUra thavAthI pavitrapaNuM pragaTa thAya che ane tenA anusaMgathI je dhyAna pragaTe che tene zukladhyAna kahevAya che. je be prakAranuM che - zukla ane paramazukla, zukladhyAnanA prathama be pAyA zuklasvarUpa che ane aMtima be pAyA paramazuklasvarUpa che. A zukla ane paramazukla svarUpa baMne prakAranuM zukaladhyAna paNa be prakAranuM che - bAhya ane AdhyAtmika. zarIra, dRSTi vagerenA parispaMdano abhAva, bagAsuM oDakAra vagereno abhAva, anabhivyaktapaNe zvAsocchavAsanI prakriyA vagere svarUpa bAhya zukladhyAna che. tathA svasaMvedya ane bIjAo vaDe anumeya evuM pRthakatvavitarkasavicAra vagere svarUpa AdhyAtmika zukladhyAna che. dhyAnazataka gAthA-88 zukladhyAnamAM je cAra anuprekSAo jaNAvavAmAM AvI te prathama be bhedane saMgata jANavI. aMtya be bhedamAM anuprekSAo saMbhavatI nathI. yogazAstra, prakAza-11, gAthA-1 (dhyA. za. gAthA94, Tippana zukladhyAnanuM mukhya phaLa mokSa che. A nirUpaNa zukladhyAnanA aMtima be bhedanI apekSAe jANavuM - prathama be bhedanuM phaLa anuttaravimAna paNa che. dazavaikAlikacUrNi (pariziSTa-1) dharmadhyAna mAtra apramattane nahi paNa agiyAra aMgone jANakAra upazAMta kaSAyI tathA kSINakaSAyI mahAtmAone paNa hoya che. Atmaprabodha, prakAza-3 (pariziSTa-15A). raudradhyAna pAMca guNasthAnaka sudhI saMbhave che. keTalAka AcAryo raudradhyAnanA cothA viSayasaMrakSaNAnubaMdhi bhedane yAvat chaThThA guNasthAnaka sudhI paNa mAne che. dharmadhyAna cothA guNasthAnakathI laI sAtamA-AThamA guNasthAnaka sudhI saMbhavI zake che. te paikI cothe guNasthAnake dharmadhyAnanA prathama be bheda (AjJAvicaya ane apAyaricaya) tathA pAMcamA guNasthAnake prathama traNa bheda (vipAkavicaya sahita) saMbhavI zake che. zukladhyAnano prathama bheda AThamA guNa sthAnakathI laI agiyAra guNasthAnaka sudhI hoya che. bIjo bheda bArame guNasthAnake ja hoya che. 2010_02 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutagraMtha vizeSapadArtho 63 vicArasAra, gAthA-upa/66 (pariziSTa-15 bI) anaMtAnubaMdhi-apratyAkhyAna-pratyAkhyAnavaraNa kaSAyanA udayanA abhAvamAM ja AjJAvicayadharmadhyAna AvatuM hovAthI cothA guNasthAnake saMbhavI zakatuM nathI. prathama pAMca guNasthAnakamAM ArtadhyAna tathA raudradhyAna hoya che. vaLI, tattvArthasUtramAM dharmadhyAna apramatta munione jaNAvela che, te dharmadhyAna svIkAranAranI apekSAe arthAt apramattaguNasthAnake dharmadhyAna AvyA bAda paDatAM pramattaguNasthAnake paNa keTaloka kALa dharmadhyAna hoya che. munIone niyANuM saMbhavatuM na hovAthI chaTTe guNasthAnake ArtadhyAnanA traNa bheda tathA dharmadhyAnanA cAra bheda saMbhave che. tathA sAtame guNasthAnake dharmadhyAnanA ja cAra bhedo hoya che. AThamA guNasthAnake dharmadhyAnanA cAra bhedo tathA zukladhyAnano eka bheda hoya che. navamA guNasthAnakathI terame sudhI zukladhyAnano eka bheda hoya che. tathA yogakevaliguNasthAnake zukladhyAnanA chellA be bheda hoya che. jJAnavairAgyasaMpannaH saMvRtAtmA sthirAzayaH / mumukSurudyamI zAnto dhyAne dhIraH prazasyate / / jJAna ane vairAgyathI saMpanna, azubha pravRttithI AtmAne rokanAra, sthira AzayavALo, mokSanI icchAvALo, prayatnazIla, zAMta ane dhIra evo sAdhaka dhyAnamAM prazaMsA karAya che arthAt Avo sAdhaka dhyAnane yogya che. prabhaJjanAsphAlitameghavRndaM, yathA dravecchIghrataraM ghaniSTam / vrajettu karmAvaraNaM janasya, dhyAnAnilenaiva tathAtmano vai / / je rIte pavananA athaDAvAthI atyaMta ghana vAdaLono samUha jaldIthI dUra thAya che, te rIte dhyAnarUpI pavana vaDe ja jIvanuM karma pI AvaraNa dUra thAya che. mano'pravRttimAtreNa, dhyAnaM naikindriyAdiSu / dharmya-zuklamanaHsthairyabhAjastu dhyAyinaH stumaH / / - adhyAtmane, . 24 mananI apravRttimAtrathI dhyAna kahevAtuM nathI. kAraNa ke te to ekendriya vageremAM paNa hoI zake. mATe ame dharmadhyAna ane zukladhyAnamAM mananI sthiratAne bhajanArA dhyatAonI stuti karIe chIe. 2010_02 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dhyAnazatakam hastalikhitaprato, 7 dalahAnAdinAtmatiAyAgAva nAnA mAM kA jnyaataavraannmyaadiaataadvaatiniisaanlnivvtvaadivnkaamvniittvnyaanaaminaadshmlaavaayn| sapAdakamayayanAtayAghAramA mNgoctypkaavaashtivaasptivishisviirpnnaamtaanmaaraayaagyaa| "parAsatapayakaramaralAgavitaratirivamagirapaziNAmAmammanIvApAjAyAgIdAriza OM sarakAzArititapAvasAlA tatitizAnizamaNaviramAnopavivisivAhAsanAvArakAmavaprakAzitavAkomaTAzamanakarmANacikita stiikaaraatitighaaikhtaapaacvaavmitvynaamitmaanklaavaapaanmntvaagtsptyendyaatmnlsvdyaanaa| minAzItIsuktIvAprakRtyAsAvazuddhayAcidikAta vijJAnatadArAmamvAdazAdivinIyAtadinAraprayAMtIti nipAtakAdAyApalatabaniAtAmasavaviziSaSpyo vivAdAvilayAzAkAdityavAdizAtAlayAzima tigamyatAmaghavAna zakyAtavalAyatamAedavAnanarApadAkamAdAyApakAkatimAghALAlA dAzAyamastinIyATriAyayAevarasatisampradarzanazAtacAritrAvAsa vitAninavetinitAmavikAsa sApeziyamAgAMsAjanAdhAnaMtaravatItigAdyAlAyAnAtavAsamAMnA vimAsiress A = Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti, tADapatrIya prata zrI saMgha bhaMDAra, hemacaMdrAcArya jena jJAna (bhaMDA2-4221, ..naM. 17, po.naM. 17 2010_02 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 hastalikhitaprato yolANDAnAtinatadAsavAnagyApitavatoyAnacAtAnAmikAdhivAsAkiyAyAMcAgAmAsArAkriyamANamAhatAba nmnvtaangaaNdhaabaalshodaaghaaNyNshyyaasmaaNmdhyaanNshtkamesmaamihalafakiriyaadi| sadhyAvanikAmAMmiAvalikiyAzivyApAraladAyAniyotivAramAdyayAkAyakotyAdivAyaMtanikAyakAkAya manitrAkAyikIyasapAdilekhAniyAkarmabaMdhanibaMdhanAviratakAyikAevamatyatrApiTAsamAsAhAchA jAyApradinakAyikImatasaMparaspesApunaridhAI diyArAdikAthikAmamoDiyA:nitakAdhikAmA ghiNi nimAyikIvetanAsaDirayAvAdinihitamyaspaTAniSTa viSayaprAptImanaganidavArA mAyanivewiasiAsarAdhAmapaMzaprAgAMsAyA mamarakAyA nimAsayamAsamAgAdikamadhimAkAkA ratasmAkAyikIyavanADiyopAmasAmiztitasyAzunamaMkalpadhArApayoavinayakAdhikI yAyAdhamannaMsaMyatasparaspavAyAsAvedyayogA sthAnitamyakAmanAkayikAadhikriyatAtmAna rakAdizyetadadhikyAvazanabAhocavakasaMghakramadAdimatrAyAdhikarapAkItayAmAsAnAvidhAAA6 karaNApravanimIsanapavanitAvakamadhyasabavAdiSavA nAnInivAdhinAyakavAdini ninIyannamAmyarudAnApAgA niThAravAhApAzivAyogenAdhikaraNAkAnImarakhananatrApravibikInayAcasAvapiDidhAjIva va pikAtra sAvadhAnavikIyAdyAMjAvaMDAganAvinAyanaramApAmAdhAmavajinenaghaSamAvadAtagAnAtI yaa|piritaapaanbaaddnaadinaadinaapllevpaatnNdishodhaarinaabhikiityaaNcaamaavvidhivivsvdevpritaapn kIvAnAdyAsvadehayaritnAnAdhatAvitIyapaMradetA parasiyAmAnyaraMzayasaMvarzaparatApanaparAspabAkazvina khAnapravAspadamaparitnAyabApadaphairinAnikIsvAvAcAvahasanapazinApanakAdhitIyArakSanakArayA -gamAvAritApamikAvizvAsApoliyAMpatAnAviSayakriyApatipAnekiyoniyAyasAvapividhAvA B = Avazya niyuti, A.kailAsasAgarasUri jaina jJAna bhaMDAra, kobA, prata naM.97pa9 madrIyavRtti,.saM. 1515 tyAyani pratyAkhyAnAkAvApAnadapratyAstyAnAmalanitadAtmakavAdamAnAnaMvadanupATIyamAnabAdapAyA ho? mAnatAvalatItigAghAsAvakAkriyAnayAmAnaviyAnayamarUpaMpradhAzrAviditatadAsipAyovineyAmAyApalAmatrA dakimavatacapadAvAyApiTyAkrisaptavAdAvAyInarAhAvAsAvAmAyaNAyAdhivAtAnakriyAnayamatapatyakAmaniyA dhunAvitapakSamayadarzayanAzAbAsasasipinayANavavidavatranvayAnamAmijAsatranaya visanaMvaraNAzanamA tAcavyAkhyAsAvadhAminalanayAnAsApisAkSAnnadAnAvanaya divyarasikAyAdAnAvavavidhakkayanosAmAnyamavati uAchApavAlayamavavAnApazAmityAdisyAMnaghavAnAnAdInAnayAnAMkAsAtapikatAtyAdipaMnizamya vAtajhavanya vizupasarvanayasampatavacanayantraNamA khitAsAbhuryammA avanayApadanAvatAkayamiksIbhAyAdhaHnidhyavinAya pityAkhAnavivaraNAsamAnAbagarakhyAyAdhyayanamidanyAya yAdavAnamidamayAkatrAlA khatyAratyAnaMlattanAtAyA bananArisamAveyAzighyAdivAnAmAvazpakaTIkA TIkAniminAMvarAvAjinatInigandAvamAriya yAbasalatilakAcAryajinadArASpaspaMdhAtAyAkinI madatarAmanoralyamaMtarAvAryaharitadrasAyadizadAmAcama sAnAdyAkhyAtAjaniHsaMtavyakampasAmAnyastrasya mAnyatAzyadadArjita vizvayatAmAbAvApApamayAvara vyAkazAvarIkosAvarAtanamevamevazcayAmiAnAkAnamAtapayAsAzyanpaccasatpanAsamatanAmAaryakaravasanabI jatamukhAtmakamakipadAvadevasarvatramAdhyamamavAparatAvaniHsaTamAgitAmmApanAtAninabhAna chaMdama mAnamaspAnAdhAnATAtAnA ||asNvtraabaastdaaryaapvaancnadivaasaamgriimaanpurnn bAAnalikhitamidevimAyAlAdAlakhakapAtakAyAkalpatyAgAmamA bAbA ! yI 65 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 dAcAramukkAmApAnidarakAgnikSapaNAmiyAjogI sarasaranAmAgaayapopavarakImirArAjadhirana navasAyAtamApajivanataya! pavitratA patAvaNAcA dhAna EDIOmikamAmivAditANa dianArazIDitalagaNidharmanazatakAmAdA vAraMgAbAdadhAnAdhyayama lAvaNAcA hidi kyAmiAkiMvA vArazrIvaImAnajhinetraNamya kivishissttcaarshkaaynaagnidgdhkaamNdhnaataayaa| brahmAcatA PREMaljanamitra zAya gAvarAaparazAraNAzakaMrigAmAyatasviraMdhAvasAnilizilAmanaHpariNAmatatadhAnasyAta yA bhAtAma banavacatavanavalaMtacitavanitAlAvanArUpa gyAsAakhAdArUpAsyAtAciMtArUpavAsyAvatAnA makAmotavatAnAanityAdyAvAdazAledAupe daashaakhaacitaamcitaayaashiitaashaasaasaagvkemi|| pAsatamA rikaammikaavaasyaanaashaataagaay|| brahmAsvAnAMaMtamattaekavakhAnavinAvaralA umANa SUHINInadhyAnasyAtA nAjinAnAyAganiArAjhe .. dhyAnasAtAzAtAyAghAtamazanatiyatA kaMgANa tAsAMsArikAmAmilAvArAnAzanAtaraMdA spAtAbadhAIsakasatistraviramayibajakAlA gyaa| mAyadhyAnasatAnAmyAtAmATuMgAAdhAnAniyavArisphakichachorodezdhAMmatrizulI vayAtAmA tyadhyAnadhAthilatAyativaNisAdhAkanavAsAtIroitavasAdhanAsaMsArakAraNastApAtramAtrapara ra bANasA haNAzasarakAramaharubAyAzcamaNunANama hAzaksiyapAdAsamazlammAliyeviuMgacitaNAmamepAla sADemayaMdrAyAryanazAna bhaMDAra, 41291, 1.naM. 128, prata naM. 778 C = dhyAnazata429sAkyUri (arthaleza) nakasAyasamAhiIbAhidyazmANAsahiMdhAravahiAIsAvisAyAsAgAIehimANAvagayavinAsAyAyA jArAnabAdhAtAnAmcAtAtaghAchAnAyagatadhinAjAvAviSAdakozoditizatabAdhyAta zyamana sIsAtha gAghAsanasamithilAvAsAcAsItAtyAkSitimabajAkAnimazAgarikanaya vAiehi guNAdA dhyAtAyaghAnapAnatividhiziSTAmA nijazAyadA kArmabhijIrAvAMbAbAnAyacyagAthA sAsarahi gAdinAlagaDIviyAnazrAdhyAjhiyAnityamapiAdhyAya kiMviziSTadhamAnazatazaktipakAraNasakI khabaUppa dira yUpAkSatAsaghayaNAvAmAgapAtapAdRSTA dRSTakharavasAdhanaMdRSTAnizvAlAkasbarakA yaaraahaa| sAhaMgamA kirADyAdAnidRSTAnisvayAmAkAAdA mAtAMsAdhakaMtraparaMtuSazAstrAkSsa mANasAna NAmupasatAraNagAghADinalaikSamApramANeyAna spazatakaMsAptAvAraNAghAzAtanasamA battAvanA ThasAdhya rayAtAkAvArASTramAtakAyAtAkammadizAdhikaratadhAtazatakAcIlA saMtApaH navadiyAM niryakaye sAjarAjakanayanAthAligApitAgA ||dhaa:|| ||dhaarH // // zAnadhara pahA vivRttArAgAhAsaeemANassayasamarakAjinadaravamAsamANahikammAsiAdIkaraNa bhAratalamattA pachI // // kalyANama // 8 janavaumA / dhyAnazatakam Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 hastalikhitaprato D mAnazatAvaraMsahabhAgAzidahAkamiMdhaNamikAoIsarasarahI prAlayalAyavirakAzivyArayA vAraMvamadhnAgnidagdhakamANampadhyAnAdhyayanAzvayAmItiyogAtaramanilayoHztyaspacipUcA syAUtaspavinohAIsyanikamgamayatiyAtidehazivamivivArastavIraMkiMviziSTamityatamAha zukamA yatIvikAzokaMmlapayatItyartha:mayatecityate'nenamitimAekAgracinanirodhAtyarthaH zukaMvatamA yAnaMtadevakamadhanadahanAdagniHzulazanAgniHtathAmithyAdarzanAviratizmAdakapAyayo:jhiyata'tika marmajJAnAvaraNIyAditadevA'titIbAravAnajanibaMdhanavAdidhanakammedhanaMtatazvakathAnAgninAdasvasta nAvApanayanenanasmIkRta kAmadhanaMyenasatAvikSaHtazaNampakamanovAkAyayogainevenyathe:samAnaka kayoHpUrvakAlekAztyayavikSanAradhyAnAdhyayanazvAmItiyogaH tavAdhIyatatpadhyayanaM karmalisapanA taztyarthaHmAnapratipAdakamadhyayanaratAyAtampamaMgIkRtyazkaNavadhe'nikSaspeviziSTaMvIrezamenyatA hayogezvara yogIzvaravAtavyurutatiyogA:manovAkAyavyApAralAzazvarAkSAnAtathAnusarA enagavatomanovAkAyApArAtiyathokAdazamalosomapAlAekarAesaMsayavoniti kakleganAsanikuzariniyapayarakarasaralAmibisisigirapariNAmAmabANIvAlI yAnIhAriNIcAlAyacaNegesiMAsaMsayavobeyopaniyAnayaNichidyAisoyAtipparasabAjAIA chAyaNegesililAmilitarAvAsa meya.. SnsTiTyUTa moI, -Dolo, amahAvA = dhyAnazata, DAribhadrIyavRtti prata. naM. 8288 UAENa vAstaratArtha karamaNadharAdinirAseditavAnyanamvevamatAdeyanAmathaitadaninAvanayAkeyaMzAtI svarUpataHmeyamanuktinAyakilyAekvasatisampagadarzanajhAmacArivArapAsevitAninavaMsinittamatiH sarvakAjamapizAhai trhisdkiyaaloshnotintdaasevnsmaavishnodhyaanvaannaastikaacidsaa| kiyAyAmAnAmAnenanavAnIlam: janAdhyAnAtakasamAptaHn in Maulod EER288 67 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 2010_02 - dA pahacAnAvAne FacAnamAnAsArikhamanimayadarA kA bhAciyAkaMganavAdhyAna varNaviNakAlizvanimayA'dopaH momabAravizeSa viSAdAvinAdhya ekAdemAdizAhAdiyariyana manAnAdinizkayAIgaraMgAyA sAyA yAdayAmAgAradiva3 / / lapagAradikANamanicalavinoudhikAranirApadI zyArayAdakAramayAkApAyacAnailapAhiniyara rAdhA dA zArAzijavalapakAsanakAnodaninicalapidhAnanAvinamAna PIHEREnsaramadinigamyAna nAzakAtacanna zijI niapanirapekSAkarmavayApekSakAtimAghAdhI upalahAramadhu mApasaMdasvAhA esadhyaNAvAridihasahasAdarakANa ||saesasadeyaneyAyaMcanibaMpiyazAyAzyapadamAmAnazkAra samAdhAna zovaNNasaM zahaSmakhaMsAdhanA kAnamanmathAna saddhapI marAdimirAsavinahAyA nAzavamAyanAtyAnadiviniyAiyajJAnavayaM ) sAnAdhayamanacitanArakiyAdavasavisamAvanikAnavArita AbhAsAmajinisati niyamAda: kAlamapizavaM / / nrdiokiyaalopaamaaninvaasvnsaaninvaanaadhyaanvaacaali| kAdidAsokiyAmAgamAnasazAraNa mAmAkSanAdhAnakA navanAnigAvAH samAptadhamanazAna ghara paMDikamAbhiyaMcadikSiriyAdi kAravAzyAepanikAmA pani kriyAsivAeH ralakSaNAziyanivAsanamnavAdAthihatyAdivAyananikAyakAAyanAniyAkAyitarayAsAunamidhAmavikAdhikAjANi ||hitkaayikaaertkaayikaa miTAhAyaraviratasampanhAdhyAyAcaviratasyakAyikA udeyAdilakSaNAkiyAkarmavadhanibaMdhanAdi ||rtkaayik) vamanAnAvidhAsamAyAyokAvitAthA'pyuNidinakAyikAzmanamathanamadhyAnAzAiniyAjANiditakAthikA vivaraNagArAmAzAlaSayamamAkAyA ganAsamAjamanAlakanAramAhAkAraNAra % 33 G = Avazyaniyuti, pAribhadrIyavRtti zAMtilAla maNilAla hastalikhita zAstra saMgraha, staMbhana tIrtha po.naM. 9, prata naM. 26 yAdAdA pyAdA 5 gharadevajalavigaNyAtakSyANAsAragAmagArgadI emAdavitavyakANevayavahAmAhoni caaurimaannysnaaviytdydonaa| yavahADigamAligamAdAdasakadhArAsataNAMtave parAzAkadhArAjhavadhAnAdhyamazinAranirNamAkSisAMdanavajAvAdeva romArAyA ||! kidavANigrAmamanigamAvaleyAmAsadohAra nijAnimakarAyApariyAvinavAe zvAmAkarasavakSadalirakaM misAsatApanagamalll (vayadhaniyAzadAyalayAzAcara evazyayAsahacArahaNayalavAdaNakSamAevAkoTIkAsAkohAgArAvaNvaniyA parikSAmA midivANehiM aNamA panikAmAmivartidhAnika rAjJaniranaiyAdinAdhakAramANanivAsanamtAdhA mAnini ! mAnanadhanazyAninimininAdasAdhana nAkAlAnA'narmavanamAmidavasAkAramAna dilAdanAyayakArAmamAyA viSayamAyAgadayA navazokAkaMdanaklienAdilakaraNa mAnAna usanakAdiladANArozanana chinaghaNAnanAzA dAnAdiladaNadhamyAnanayavanayavadhAmAmAdAdilakSaNaza pha laMghanAradhAniyamArakAdevagayAdimAkArayaminijhAmA prathadhAnasabhAsAbaravAyAmazAnazanakAdavAsayanavedadhAnAnaka aspacamadAIcAmakhAzAbAnaravAnyAranapavavivAjinA yAkApazAlayamaMgalAyIbhAdavanAnamakAramAdadhAramANadhigadAkabhidhaNapaNAmijaeM jAgImarasarane kANayapavarakA miravyAravA vAraMzalAhAnAmidagdhakAdhinazaNamAdhyAnAdhyayanazvakAmAniyogaH nvrssgtidhernnaayaarivaasaavismaavsy| vizeSagaIzyanikarmagamayazivazivaminivArasaMcAra kivizidhamityatayAdavalamayatAnicokaMlaNyanIyadhAzanaciya nanenanavaminidhAna ekAyavinAnArAvazyarthIdAnAvatadhyAnavayalayAne nAdevamAmadhanadadanAdAniyalAdhAnAminadhAniyAdarzanA UC * yAni dhyAnazatakama Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 uDelAno upAzraya, abhahAvAha, DA.naM. 147, prata naM. 7888 |J = dhyAnazata, hAribhadrIyavRtti (khAvazyoddhAra) laH trAsadatismIkarotItigAdhArthaH va jadadvANa saMghA yA khoyA pavalA hayA viliti zAkhAyavaraNAvasyA taka mdhyaavi| viddhAMti*2 vyA yaghA vAghnasaMghAtAmegho karAH nipavanA dattA vAsu preritA vijaya vinAze yAMtigaveti dhyAna yavanavatAvAdyavi / kSiptAstayA karmo va jIvakhatIvAvaraNAcanA karmaghnAH kva svitaHzIyAMkhIvaH tyAtAva76mA trikA va vijJAne tA dAvaNAma savaditi 1 vilIyete vinA vAyAM nItigAghArthaH kiMvedamanyadiha loka pratItameva dhyAna phalamitida vayati ekasAtha samaje hi vAhi mAsaidi praskedi IsA visAtha so gAiedi kAlo vagayavino para AnakaSAya samAdravaiJa bAdhyateyamAnakhe mana sadyapi yadvaktaM tatravAtizaSyAMviSAdazoM kA ditiH tatra pratiyo kA rapha kyApale rAj nito mAravizeSamaniSA dAve kavya zo ko dainye zrAdizAma ya mArA rahisAba japa garidiMzaesa cilavitro eva tAtayAdiziSyAdizAta dAdipariyaha: zArIri natAvita matirnabAdhyate dhyAna svAditi gamyate vA / | jhakaitigAghArthaH va uktaM phaladAramaka nopasaMharati / chAya yaMzeyaMca chipi 105 vyA iyaevApakaraNa sarva gaNAdhAneSaNAsvAne ToTaka rava sAdhanaMdhyA phakta nyAyAsa Tu yuvA straMtI karA dinirAse vitatvAt yatayaivamataH dhiyaM vAnyathaitaditi sAvana yA jJAtavyaMkharUpataH dhyeyamaka vitanA ye kiyA evaM ca sati samyagdananijJAna vArivANi zrAvitAtiveti nityamapi sarvakAlamaveta doSa kriyAlepaH praapno|||||||| tina tadA se ghanasthApitatvato dhyAnatvAnnAstrikA vidA kiyAAgamA kasari kriyamAlA sAdhanAdhyAnenanavatItigAvAdhaH 6 vA naragAdAsapaNa zANassayasa mahiM jilA sUkha mAsama rohiM kammuvi sodI kareM DAyarAmA zati dhyAna zataka sa |mApte zrIH // itizrIdhyAnAta nA mAye saMpUrNaH zrIH / zrI mahopAdhyAya zrIrAma rUta tasampaya pAdipariyahaH dhyAnopagatavizatigAdharmaH sIyAya vA ehi / hijarI 104 vyA va kAraNe kAryAya cArA Rs "saba U prakAre rAvakabhedaiH dhyAsa nizcalavitodhyA na zakyate vAnatitapavacanirjarApezI karma yApe yasavaguNAdA divA divasa hasAdakA rUpa sasa para mA02268-69 khA sumArI: 2 tatatatatatatatatatatatatatata RRRRRRRRRRR hastalikhitaprato 69 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 . . . 2010_02 rAtitaghAjAravatAenAhaubAta kAmavidhanakAmeghanamitamAnakatAvApAnamanatakSaNasamAyanayAnamatalazvadhAnAnanAAsAdahatyakAmA / kaaraatiitigaadhaamaabgaadddvaaghnnsNghaayokhnnennyvaannaahyaavittidhtishaannyvaannaavtyaathkaamaadypaaiilytiaayaaydhaavaadhnsghaataamaadhoyaa| kaNevatAhatA pAyAparitAkliyavinAzayAzigatimAnayavanAvahatAdhAvAyuvidizAtaghAkAmevajIvachatAvAvaraNAhatAzvazAni tAzInAzavajIvapakaraNAMtAdRzaSyApikAvavijJAnaMtadAdaraNAmavadityAdivilIyAtavinAzamaNyAtItigAyA kivadanyadizAlAkA taataamvdhaanphlmitidrshytinaanksaaysmraahiyvihivaashmaagaashiNjvhiaaiisaavisaayaasaagaadishhiaaegaavgyvitaayaatkyaa| yasamAbezcatAkAmachAnAdevanAdhAtAyAzAtamAnasamAratmati syahaNAnAeityAdyapiyaputatanabAdhAtAIyAdidhAdAzAkAditisavapatiyA jhAraphadAyAenasajavitAmajharakSizaSTAIvidhAdavilaya zAkAdenayAtrAdizakSAdadidhariyAdhamAnAyagatacitapratipakaTAchI mayagAdhAnAsIryavAhiyasArIrahiMsabajaNagArahiM zANatibanavitAnavavidhAnidharAyahI isakAraNekAyapicAra satzItAtayAdimizvazrAdizakSAtahudAdidhariyahAzArisa bajayakArerAnakAlAdedhanimuniyanavitAdhamattAvitamatibAdhAtA nasvAditigamyatAapavAdazakAtavAlayitatAvati ge| zokAkSiyAeTAkazatigAdAsalAutiphaladhAramAnApasaMharanAhAnA zyasabANAdhAdiDAdihasahasAhazAgAsAsakhaMsAdhyAnAzayati piAbAyAzyAvamAtAnapukAraNasatyapAdhatacApamA aSTaplAna rasAdhanadhAnamuktanyAyAtAmuSTupazAsaztA karagaNadharAdiniArAsavitavAtayatAzcedamatAAdhyatAnyA tadititAvanayAkeyakAtAmarUpatA yamanucitatAyakiyayAvasatisAdagadatijJAnavAriyANA savitAtitatiniyamazisarvakAlamaNiAhetarhisa kiyAlAyAyAmAnAnatA, dAsavatasthAyitadhAtAjhAnAdhAnAsikAdhidAsokiyAyAMsAhAnAdhAravatItigAdAyI samAdhAnazatakAnA DikvAmivahiM kiriyaahie| kAzyAe ptikmaa(mpdaataakyaativyaapaarlkssnnaaliytitaaraahaataadhaakaayiktyaadiciiytshtkaayaakaaytnitaakaayikiitiyaasaan| bhAMDArakara orIenTala rIsarca InsTiTyUTa, pUnA, pra.naM. 1077 K = Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti mAnusAreNA-yANA 10 minAyAjAlAtanakhalasIlAkAlatAmAmAyikaparamAyasmAnAgAsagavAnAsAnAyikArala.pATIzA natAnakAravanAzayAmAdAyAzyazAyarAzAbA zrImAmayadAdAlivitAnAsaM022 varSe mAnamAnezvara samosAdarapaMisIvAgavannAvAryadImirAtagaNanAsvaziSyadayAsAgaragaNavAcanAdAlanApalanA zrImAlayAtIya saMvAdAtAryayAsaMprANarAlaputrImAlIzrAvikayA-zrImaMDaNAmitayAlekhitAvAdanAnigAyaka dhyAnazatakam Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 bhAMDArakara orIenTala rIsarca InsTiTyUTa, pUnA pra. naM. 1074 L = Avazyaniryukti, hAribhadrIyavRtti aNghi saadh ru.10 275 eii| namaH sarvajJAya prazie jina re| san zrApakampavijJAna paramaM // yadyaprimayAtmAnyaH tAmAzA dhAna nA kiyA nayA // 3zayA mAyakAH prayAnanAdirahitacA kaMTaka zAradAmana va zilpa va mAdyA kAya navarAtrAyAjA nAdiranan pAvanotpalA ricita maMgala zAstra rAjya shmityaadi| zrataH yAjanamatimA saM dhAma para vana priyA anya rAzana ke kaI zrotA miyA (lAnA yA mAgamasmAra vAMgIna kavi mAnakadAcitaviSyanikazavicatAnyAdivacanAtparyA yA trikanayA lAbanAyA vAnityazvAzamA ni vAnarUpA rAgamasyAmapiyA nityA 32 nArA ninyavikA mini // kaH paramapavargaprAzi para ma hai / pranipAdayi kiM prayAjanaminiki vikRta anya caan|| yAjanamaMzA rAI ani yAtayAmAzu itrinayanArthakara nAmA karma vipAkAni // agalA dina erI di|| ityAdinA // zrAbhigamaH pareSunika jJAna kriyAnyA kSatranyacAva zAkamiti nAmaviziSTa jJAnA kiyA baapjaayt| trakAra zvAna dAtraH tadavApara krimidhiritytH| prayAjanAnA kAyakAra prathama niSi sAmAyikA dina maMtropayAyAprati shrv| premamA vItarAgA // ynmH|-K miniyamamA nirAmayatyArinA mAmAjJAmapi citra:maMyataH yAvAnmAna eva ni // yasmA yAMminI dhiyAM nivinAyakA / zrAkA yoga vagrasa zani maMsyAdo manamA maMgalamityAdavA maMgalayAyukta prayAjanAsAvAdinIva // prayAjanAnAsyAmi nAma vinayA vicA tripurA modi bhagajoyanyA mAtA sadAraH myAdinyanAma priyAvijJAsyi nAzinermasya kriyA yA zinipradona nAnAmaprAyAjanAdiparijJAnAya svA/do mAyA janAdyanyAsayanityaH mApA ma manizvayarcikAyAsanAdI kriminAgina zAstrAsyanA zirzinA kRSI jalAdivadityana / / mayAmi vijJAni // sarvAnimahatAmapi // zrAzramAMkA mAsadI sevi vinAyakA pa kiriyA hiMga kAiyAnikA mAmitiH kriyAni mA pAraza niryAtadAra kI cikityAdinAtha kA yananitrAkA vikI tathA sA navina kAyikI: pratihina kA mikI uparata kAzikI // miyAha ra vizvasampadyA zravirana myakA thi|| kA akSayA diza karma nibaMdhana kaaryk|| manyatrAsamA mAnyAtAH / dvitIyA linikAyakA mantrayanasya mAtra nAtriH pratihi da pikA kI / ena iMdriye mnmaadduH||prlihin myA zralakA dina ekA vikAnI yAtrA mana saMyanampa para spA yaH mAradyAyA ge yA nikAyakA adhikiyAnA zrAtmAnarakA dina nadadhikarAvA cakrama hA tina nirdhAdhikaraNakA nirvarjanAninIna rAdaurAna monASigatAdhikara zikA prAdhASAmA ckknpni| nirvabhaurava kA dina nika 'rAjananirvRnA prAmika yAtra mAvajI prakAza AyAjI vA chataH dvitIyA nara jIvanavAhi pAdhApramana jinakAndrA mAvahani // nAnA yA kI gAhAmA samuddijivanAmamA ehikamA bisAla 106 ma prema tADanAdinADuH kharbhazAmalakSyatanitrApAstA panikIta sAmavidvirisvAda harisAyanikA para diharinApani kAma mrA cAstra dihitApanaM kurvananAyAparA harinAmAcAnyaru pisvAda pritaapH|| mrAstra harinAma nikA para hastraya sAnikA zrAdyAsvAmA pari nApane OM manApAsna kaarytH|| manA nipAtaH praagH|| nayA kiyA jAegA kriyAna yA // mAyapi viprAniyAna kiyA jAmIyA rAnipAnaM arvnH| dvitIyA paranipAnamitimAcaktavirvidanaH svargAkapriyatAdi nAna karAnAkA mAna mAyA khAnAmA duvA jAgA nikana minikA bhanASTomA nyAyati mAnane jAtyAditihAsitaH mAyA kA thie vizvamanAlA ninAmo kA rikAH // mAhinasa mArAmAnekaH samAgatrayA yA gai ni|| gatAparamA kiyA vikArA ziniyA upamanyapitaMji kriyA: prdrshn||2|| khAreniyA 1 201 mrinaa| tatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatatata 71 hastalikhitaprato Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 hAribhadrIyavRttiviSamapadaparyAya A. hemacaMdrAcArya jaina jJAna bhaMDAra, pATaNa sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya aMtargata Avazyakaniryukti yamatA apanAyAiti vAryata praghamasamAyAvakiyAnAvatiHzApUrva mahi mAravIrakA darzitAvAda yAvazyaka kamalapaNAparyataitis kR.vi.patirananya samayAdI ticA divAdAdAdalI mutra dy| satrA satyAca pAhAyaitisatyadAsatyA yAtA jyAvayAvatikAramItyAdina RajdhyAsAtipAttamA haarpraamrsh| davAitizranyava vivAditagadyAkhyAnapi itiidiyapariNAm nAdItirapikA grahaNAM sitaMba tatAmaya paDilA goitimaMdA lAkriTa [tAnadhArApAtA niya erumAyA nira jAyataitijJAvA namrAyamityAdiviparyAsasaMkA sAvakarA citivaDa gadADA catAyA dIvyAhitI caritasA manAsA roDa vinigA yAvadatividyamiyAitipAridArikA / layava vAraNavAlA kicanapu vizvAsAcA gamyaitigamanakA kriyAtA rANI yatirAhariyA/dadiyasma paDhAI zatAlA tAbATa yo tAkaghamiva vasAvadha vAdAra | pakkasyA visarAAsama rAga sAlati bstthaa| tidadhiyA 50 2-02-02 arararara 72 dhyAnazatakam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 hastalikhitaprato Rachanalaini A.kelAzasAgarasUri jaina jJAnabhaMDAra, kobA hAribhadrIyavRttiviSamapadaparyAya sarvasiddhAntaviSamapadaparyAya aMtargata Avazyakaniryukti lavarunitAcavizatiritpanenanesyAamurAIityAdigAthAsavitAnayavastamizidIrva paprAcAyantiAdAnAne vijJAnAvaralasyAnidhAne ithayAditiniAdiprakAratati manuSyAkSevippativipatpayanAniAnaMnaliyatiprayaMjAvAyaHpathamoritipUrvapayogana la:bIsaMsArativIsInAnAmanyegAthA sabakAAlizyavidhimaDanotiampapayA divasaityAdivAdhAriyAlilivijakAyotsagakaroviniyaMta tinaMtara nAkAtiramobaMdhAvidajagatimAdhAdanaM niyuktiritisUcakRtrimuktithAni sAhasipADasagaMDayaaanitigabanasarImAjhilitizarIrasamAlIrayAvAvAra lipariyamikaziyatikAThiyAveDetikarotiztaraMsIpAsthi chAlaMtarAhiyaeni sacitAputvIravAyAyAyasamtipAtamAkavAkarotijatilovagdhAriyati kharaMTiyaMvaravAtAzaticAyAhauravAnitiliviyatipayalasmazatisaMvanassAliyara ralIzatinIdhIniHmAmusakhamitinAtinAvaMsestiA'tivijayavaralidAsAcyA lipalpaM jalUsagatijovara: nipaka zikSakAsahitakarImAnaselinAvitakakaztavayAliitiSayatAdayeyAtparyatI patiprativAyenakavyAmitidaMDa sAdhya kAranitisapratyayaMsusaMvakasivitrakasayAmAgArativaIyAraMvAlavADatiyAnADu nItivimitivADiyanitisamavasaralavivartimuhapAyavarasatisaravasaghAsasyasazyA bIsimiyAgetipaniyA:saddAashisikavAdA jiyaitijIvasvajAvyAvavi yatithapAsanayatipatrapanAnayAnalaMtatiknalatosaMvidhAdItinirantara tanidhyAtvasaMpAvarakRtayAvidhikAtianuttaravAsinaHpasiddhIsittaraMsImebiyaititaspara zaterapavatakAparaspasamAsulAtidhulIyohigaliyodayakAlatiyadAtithi:sama 61 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2010_02 garAbAtAUauvanAyatarAdhAramoliratAmAritoyasAdhAsArAdhanakitAvAlAnA bannadhonatArotarAhAtAta vAnanariktasyApriyAtAladAulAsamAtadhogaspasAtmanonAtmanopisAparovatA jalapiSTAdipyAganamadyasyapradeza ktivtyaavhaannyaaytnaavdhiitynhrdvaadiraajnraashktinvidyaataaymaaninnaatincitishaasmudaayaadhigaa| saamaakiniisvaadorshvtaar2tyaakpmaannsynaamikmaansaavraayaatmaarkaayaanumaanaadhikaa:yaavrivaar| yaMkara dArAbAjI kAtivadyAvakAmAlaladrakAtavayukAsAdimAdhyatAvazyAkSaNamAraNAnalakSyAtanaDAnA dinAnikatavAnapinAjhiAbuddijastayA apatyakA tabAbAvarAdazazataraMgatAnAvapazirAdatanAzikasA kavAdilakApaNyA aadhaashaasaatkmshothyaatilaantaasrityaarnnyvmaatmaavidhiyaadaarvaaiivinaanikni| rAkAraNAlAkA dayAmaraNadakhaca piM - piMDavarjitAdhAnavavivAdAsamArasaMjhArakAralA tipravarUpa rastoniyatatApAdAnamayAsyAnatA phirUyAtAta kamAjhavinamayAvacitamAlebrUpaMkkigadAziva kriyAtayatsudAdhAnataDpamvanigadyAtAdidyAyadaradivAmAtra prasAdavasavAvaNipadakadhAnadhyAnAvapativAmyayAdA taatspvaanivaarprkaaninaanivdaanvijnymdmaanishaavspaanimaarraannaadhaaeNgvspaanishshivmnijhaa| tikAyAkAIkaNavanimmAranmevAdArANijAvayakkimapizarAradhyAdayatAdavavAdikAmayAtAzcatatamisaMdhyAna yAtAyadhyAptadhAmamAgaNazarAraMpANavAyumA tAnevaracayikA manAyabApadamanAjayomAdavakAdAnAvinAyAdavyA marutavirAsAvanmanAyadyuikkiAnAktAtavAcakAlAnimAmAImAtrAtuvAnamatyAdAmanavalamahAvayatyAnAta tinizcalAyAlAyAtayatramAyAvayAcapalemanaH nirAzAvAvyAlavalyaM divAlitozamanazcadariyAvadazA dhyAna catuSTayarcA vicAra hastalikhita jaina jJAna bhaMDAra, lIMbaDI, prata naM. 885 timinAkSAtavAhiyATyAdhasatya A22sanmasatya vAdAcAMcacakAle pradAtA sadAsmanaviyata saMvAcatA tAkayadhyAyAyavAtivitisAdarapAmidativaramagArAvadyApiDamAlikANAdhiHsihayamuradazaraya vikalpaviravAdAmana jyAniyavAnnAvataraMgavigamAharasaMbhaTaranazyAvRkSArayA vidhAyadhanahuMjAtaviSAyAsyAnidhAsTo'diyAzimAnaHsAmyA bAmyavidhayAnavAkSiraziyANimitrAgAvyavacanAvAcAtagAvAtivAdastibadhAmamAyAmAmaMtriyagrAmAcI tAviSTAyalAdzala nATA cAmpasabhitAcArizabalA nirvasyanirUpasyasidazyaparamAtmAna, ciNdaanNdshymympaayaa| nirapazciAnanAyajJavidhyAnadhAya vicAra mA555 226 kI kalA pApa dhyAnazatakam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastalikhitaprato ka / kAmAyamAjhAetayavAsapAtikabaMgASumo Xya mAhArimaMta lasarAyax khAraTAsayadalaNyAsAgapayacayanamaviSatAmayAmamA sAhamikAsayApaDalamAyAlaganApharayarasAsayAvijhatamirA padha liyazasamayasiAppalapatigasapiAvasAyAta bijalosapAiyA kadhAnamahAlakasamAgamaramA jhApajANatasavatAsayasasarapritakSayA I vaDavAdiApAsAsasasilAbAlamanca triSaSTidhyAnakathAnakakulaka, tADapatrIya prata bhAMDArakara orIenTala rIsarca InsTiTayUTa, pUnA (bhAMtA-72) 2010_02 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 dhyAnazatakam sarIramalatyAgAtAnarotaalafall bADAnAzAtArANAvadarahasajAvatAnaravAtagAdi hmohinsnstejaanimlsdaadit|| lokAInamakSAmi vrgeeckeevivriudhujhaarkis'uvaadheerrbjurraivs'iis'uugrvaibs'i||5} leadeaAraNahApAkAtasayotiparamAdAnaMtIvatAvAsatosAnimAsamavaraparatAghAtAmakoyanA IdawuntalailaastAmAtAhAdAnamaskAramAkARarmalanipkAraNAsphebamA pilagAyAvatasarvAtasaDApAvacyAviyA vitayaMtAtmA MURanleDalAsabavAhanilAgajAta camyatevAlavalokamAnatitevayImavizvasanodl jayanAsamatAdAtAsAmahisAsaI hiMsAnAtItiviminasA tAviSTIhiMsAmanyasmAdhAstAvIyAmazAsvatiMEIL jAvadayAtahIDIvahiMsAtahAzayatyAnAmAhAsadehanadI AMRATANAhAbArAtadinasahakANAAdaraNasaMgahAsanArUNAsa annANAcapamAdihAtAMsagaDama AarapayAralA vinarajhApAkAjasaemasoradahasAvayAdAdAMevanAtokodezAnaMgasAsaganAliyA HalarminAunADAralakSiAdevImAyAlAsarAsAunlAyarijanasaMsAvA sirasAihAnihAvihAmiAtArAgaMmivikAsoviddhasirAvavAdamadAsamipippalAdAmahAdAvAvinAvitadoSA JamunavyesmasaMmAyAmAsomalavAtAdira raDatayaMghakoTiniyArApakAranapAyAya: batAUsavahAramAnimittAvAtA triSaSTidhyAnakathAnakakula A. hemacaMdrAcArya jaina jJAnabhaMDAra, pATaNa 31.naM.55, pra.naM. 1288 2010_02 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hastalikhitapratono vizeSa paricaya 77 hastalikhita pratono vizeSa paricaya A graMthanA zuddhikaraNa mATe je je hastalikhita pratono upayoga karavAmAM Avyo che te paikI moTA bhAganI prato Avazyaka niryukti hAribhadrIya TIkA aMtargata dhyAnazataka TIkAno upayoga karyo che. dhyAnazataka graMthanI svataMtra prato ghaNI ochI jovA maLe che. je pratono upayoga karyo che tene AB vagere saMjJA Apela che. A Avazyakaniryukti hAribhadrIyavRtti zrI saMgha bhaMDAra, A. hemacaMdrAcArya jaina jJAna bhaMDAra - pATaNa DA. naM. 11, po.naM. 16 A prata tADapatra para lakhAyela che. tenA lekhanane sulekhana ja kahevuM paDe. temAM ra thI 3, 14 thI 18, 32 thI 34, 40 thI 47, 14 thI paka, 65 thI 71 gAthAonAM pAnAM maLyAM nathI. paNa jeTalAM pAnAM maLyAM che temAM suMdaratA tathA zuddhatA anya sarva prato karatAM vizeSa jovA maLI che. tathA A pratamAM mULa gAthAo grahaNa na karatAM mAtra gAthAnA pratiko ja grahaNa karAyA che. A pratanI xe A. zrI municaMdrasUrIzvarajI ma. pAsethI prApta thayela che. B Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti A. kelAsasAgarasUri jaina jJAnabhaMDAra kobA, prata naM. 9729 A prata vi.saM. 151pamAM Aso suda-4 somavAranA divase aNahilapurapATaNamAM lakhAyela che. A pratamAM azuddhio ghaNI che. be-cAra sthAne amuka paMktio lakhavAnI paNa rahI gaI che. chatAM keTalAka pATho sArA maLyA che, je anya pratomAM nathI. c dhyAnazataka prakaraNa sAvacUrika A. hemacaMdrAcArya jaina jJAna bhaMDAra, pATaNa DA. naM. 128, prata naM. 3779, patra-15 A prata haju sudhI apragaTa che. jenI eka nakala pATaNathI ane bIjI nakala A. zrI. municaMdrasUrIzvarajI ma. pAsethI paNa prApta thayela che. A pratano mULa gAthAnI zuddhi karavA mATe upayoga karavAmAM Avyo che. te uparAMta pariziSTa-ramAM A graMthane levAmAM Avela che. A pratane aMte ti dhyAnazatArthaza: saMpUH | sI. nIvarIne paDanArtha &i@Apitar Avo ullekha jovA maLyo che. paNa lekhana saMvatano tathA kartAno ullekha jovA maLela nathI. dhyAnazataka, hAribhadrIyavRtti L.D. Institute of Indology prata naM. 9288 A prata navI lakhAyela jaNAya che. saMvata vagareno ullekha nathI. lakhANa suMdara akSaromAM che. prAyaH vartamAnamAM chapAyela prata AnA AdhAre chapAI hoya tevuM jaNAya che. mudrita prata tathA A pratamAM lagabhaga lakhANa sarakhuM che. da Avazyakaniryukti hAribhadrIyavRtti nItivijaya zAstra saMgraha, staMbhanatIrtha po. naM. 409, prata naM. 3323 2010_02 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dhyAnazatakam, rAjaya sarakAra praha rAkhe , F Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti nItivijaya zAstra saMgraha, staMbhanatIrtha, po. naM. 85, prata naM. 327 G Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti zAMtilAla maNIlAla hastalikhita zAstra saMgraha staMbhanatIrtha po. naM. 9, prata naM. 26 H Avazyaniryukti hAribhadrIyavRtti nItivijaya zAstra saMgraha, staMbhanatIrtha, po.naM. 9, prata naM. 332 [E, F G H A cAre pratomAM lekhana sAruM che. pATho ekaMdare ghaNA zuddha maLyA che. kyAre lakhANa thayuM tenI vigata ekapaNa pratamAM maLI zakI nathI. 1 Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti nItivijaya zAstra saMgraha, staMbhana tIrtha, po. naM. 87, prata naM. 329 A prati ekaMdare ghaNI azuddha che. chatAM amuka cokkasa pATho je anya zuddha pratomAM che tevA paNa jovA maLyA che. A pratano vizeSa upayoga karyo nathI. J dhyAnazataka hAribhadrIyavRtti (AvazyakoddhAra). DahelAno upAzraya, amadAvAda, DA. naM. 147, prata naM. 9898 A pratanAM kula 34 pAnAM che. paNa zarUnA 1 thI 31 pAnAM upalabdha na hovAthI mAtra chellAM 3 pAnAM ja A. zrI. municaMdrasUrIzvarajI ma. pAsethI maLela che. cokaksa jarUrI sthAnomAM teno upayoga karela che. gA. 78 pachInI gAthAo A pratamAM upalabdha che. Avazyakaniryukti hAribhadrIyavRtti bhAMDArakara orIeMTala rIsarca InsTiTyUTa, pUnA, prata naM. 1077 A prata saM. 1511mAM lakhAyela che. jemAM pAnA naM. 50 thI 62 nathI. jemAM A graMthanI gAthA 1 thI 51 maLI zakI nathI. zeSa gAthAomAM A pratano upayoga karela che. lekhana atyaMta suvAcya che. Avazyakaniryukti, hAribhadrIyavRtti bhAMDArakara orIeMTala rIsarca InsTiTyUTa pUnA, prata naM. 1074 tripAThI pA.naM.25 thI 271mAM dhyAnazatakagraMthano samAveza thAya che. vacce mULa tathA upara-nIce TIkA grahaNa karavAmAM AvI che. pAchaLathI A prata maLI hovAthI zaMkAvALA sthAnomAM teno upayoga karavAmAM Avyo che. lekhana saMvata vagereno ullekha maLyo nathI. lekhana suMdara che. zuddhi paNa sArI jovA maLela che. M (1) dhyAnazataka hAribhadrIyavRtti | vinayabhakti suMdara caraNa graMthamALA dvArA prakAzita ane (2) paM. bAlacaMdra zAstrI dvArA saMpAdita, dhyAnazataka (dhyAnAdhyayana) 2010_02 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A be mudrita graMthono upayoga karavAmAM Avyo che. A sarva prato paikI mukhyatayA A pratano upayoga karyo che. A pratanA pATho lagabhaga zuddha jovAmAM AvyA che. te uparAMta B prata, mULagAthA mATe C prata, tathA khaMbhAta bhaMDAranI E, F G H pratono vizeSa upayoga karyo che. 4, 6, L prato pAchaLathI maLI hovAne kAraNe grahaNa karelA pATho tathA pAThAMtaro yogya che ke nahi te jovA teno paNa upayoga karyo che ane jyAM te pratamAM zuddha pATha maLyo hoya tyAM teno paNa upayoga karyo che. je pATho zuddha jaNAyA te pATho prastuta prakAzanamAM grantha svarUpe grahaNa karela che tathA anya pATho pAThAMtara tarIke grahaNa karela che. jJAnavairAgyasampatraH saMvRtAtmA sthirAzayaH / mumukSurudyamI zAnto dhyAne dhIraH prazasyate / / - jJAna ane vairAgyathI samRddha, indriyonuM saMvaraNa karanAra, sthira AzayavALo, mumukSu, puruSArtha karanAra, zAMta tathA dhIra evo AtmA dhyAna karavA mATe yogya che. ArttaraudraparityAgAd, dharmazuklasamAzrayAt / navaH prAnoti nirvAna-manantagumavyutam / - [ ArtadhyAna ane raudradhyAnanA tyAgathI tathA dharmadhyAna ane zukladhyAnanuM dhyAna karavAthI jIva anaMtasukhAtmaka ane zAzvata evI muktine pAme che. dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM, trayaM yasyaikatAM gatam / munerananyacittasya, tasya duHkhaM na vidyate / / / / - jJAnasAra dhyAtA, dhyeya ane dhyAna-A traNe aMgo jene ekapaNAne pAmyA che te ananyacittavALA munine du:kha saMbhavI zakatuM nathI. 2010_02 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 re grantha kA viSaya [peja naM. 80thI zarU karI peja naM. 87 sudhInuM lakhANa paM. bAlacandrazAstrI saMpAdita 'dhyAnazata-dhyAnastava' pustabhAMthI sAlAra sevAmAM AvyuM che. - saMpA. ] I grantha ko prArambha karate hue maMgala ke pazcAt sarvaprathama sthira adhyavasAna ko dhyAna kA svarUpa batalAyA hai / sthira adhyavasAna se ekAgratA kA Alambana lenevAle mana kA abhiprAya rahA hai, jise dUsare zabdoM meM ekAgracintAnirodha kahA jA sakatA hai / isake viparIta jo adhyavasAna kI asthiratA hai use cala citta kahakara bhAvanA, anuprekSA aura cintA ina tIna meM vibhakta kiyA gayA hai / unameM dhyAna ke abhyAsa kI kriyA kA nAma bhAvanA hai / dhyAna se cyuta hone para jo citta kI ceSTA hotI hai use anuprekSA kahA jAtA hai / bhAvanA aura anuprekSA ina donoM se bhinna jo mana kI pravRtti hotI hai vaha cintA kahalAtI hai ( gA. 2) / eka vastu meM citta ke avasthAna rUpa usa dhyAna kA kAla antarmuhUrta mAtra hai / isa prakAra kA dhyAna kevalI se bhinna chadmastha (alpajJa) jIvoM ko hI hotA hai, kevaliyoM kA dhyAna yogoM ke nirodha svarUpa hai (3) / antarmuhUrta ke pazcAt dhyAna ke vinaSTa ho jAne para yA to pUrvokta svarUpavAlI cintA hotI hai, yA phira bhAvanA aura anuprekSA rUpa dhyAnAntara hotA hai / yaha dhyAnAntara tabhI sambhava hai jaba ki usake pazcAt punaH sthira adhyavasAna rUpa vaha dhyAna honevAlA ho, anyathA usa prakAra kA dhyAnAntara na hokara cintA hI ho sakatI hai (3-4) / ArtadhyAna dhyAna sAmAnya se cAra prakAra kA hai - Arta, raudra, dharma yA dharmya aura zukla / inameM Arta aura raudra ye do dhyAna saMsAra ke kAraNa haiM tathA dharma aura zukla ye do dhyAna mukti ke kAraNa haiM / vizeSa rUpa se ArtadhyAna ko tiryaMca gati kA, raudradhyAna ko naraka gati kA, dharmadhyAna ko deva gati kA aura zukladhyAna ko mukti kA kAraNa mAnA gayA hai (5) / dhyAnazatakam, araza aniSTa viSayoM kA saMyoga hone para unake viyoga kI jo cintA hotI hai tathA unakA viyoga ho jAne para bhI jo bhaviSya meM unake punaH saMyoga na hone kI cintA hotI hai, use prathama ArtadhyAna mAnA gayA hai / rogajanita pIDA ke hone para usake viyoga kI cintA ke sAtha bhaviSya meM usake punaH saMyoga na hone kI bhI jo cintA hotI hai, use dUsarA ArtadhyAna kahA gayA hai| abhISTa viSayoM kA saMyoga hone para unakA bhaviSya meM kabhI viyoga na hone viSayaka tathA vartamAna meM yadi unakA saMyoga nahIM hai to unakI prApti kisa prakAra se ho, isake lie bhI jo cintA hotI hai use tIsarA ArtadhyAna mAnA jAtA hai / yadi saMyama kA 1. (ka) anena kilAnAgatakAlaparigraha iti vRddhA vyAcakSate / hari. TI. gA. 8. (kha) anye punaridaM gAthAdvayaM caturbhedamapyArtadhyAnamadhikRtya sAdhoH pratiSedharUpatayA vyAcakSate / TI. 12. (ga) anye tu vyAcakSate tiryaggatAveva prabhUtasattvasambhavAt sthitibahutvAcca saMsAropacAraH / TIkA 13. (gha) AdizabdaH xxx prakRti-sthityinubhAva- pradezabandhabhedagrAhaka ityanye / TIkA 50. 2010_02 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha kA viSaya satarastakalatakaratasasaratarawasakarakatakasakarakarakakakarate paripAlana athavA tapazcaraNa Adi kucha anuSThAna kiyA gayA hai to usake phalasvarUpa indra va cakravartI Adi kI vibhUtiviSayaka prArthanA karanA, ise cauthe ArtadhyAna kA lakSaNa kahA gayA hai / AgAmI kAla meM bhogAkAMkSA rUpa isa prakAra kA nidAna ajJAnI jana ko hI huA karatA hai / kAraNa yaha ki jisa amUlya saMyama athavA tapazcaraNa ke Azraya se mukti prApta ho sakatI hai use isa prakAra se bhogoM kI prApti meM gamA denA, ise ajJAnatA ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai ? uparyukta cAra prakAra kI isa saMkleza rUpa pariNati ko yahAM ArtadhyAna kahA gayA hai (6-9) / rAga-dveSa se rahita sAdhu vastu svarUpa kA vicAra karatA hai, isalie rogAdi janita vedanA ko hone para vaha use apane pUrvopArjita karma ke udaya se utpanna huI jAnakara zubha pariNAma ke sAtha sahana karatA hai / aisA vivekI sAdhu uttama Alambana lekara nirmala pariNAma ke sAtha usakA pApa se sarvathA rahita (pUrNatayA nirdoSa) athavA alpa pApaM se yukta hotA huA pratIkAra karatA hai, phira bhI nirdoSa upAya ke dvArA cikitsAdi rUpa pratIkAra karane ke kAraNa usako ArtadhyAna nahIM hotA, kintu dharmadhyAna hI hotA hai / isI prakAra vaha sAMsArika duHkhoM ke pratIkAra svarUpa jo tapa-saMyama kA anuSThAna karatA hai vaha indrAdi padoM kI prApti kI abhilASA rUpa nidAna se rahita hotA hai, isIlie ise bhI ArtadhyAna nahIM mAnA gayA, kintu nidAna rahita dharmadhyAna hI mAnA gayA hai / saMsAra ke kAraNabhUta jo rAga, dveSa aura moha haiM ve ArtadhyAna meM rahate haiN| isIlie use saMsAra rUpa vRkSa kA mUla kahA gayA hai (10-13) / ___ ArtadhyAnI ko kApota, nIla aura kRSNa ye tIna azubha lezyAyeM hotI hai / ArtadhyAnI kI pahicAna iSTaviyoga evaM aniSTa saMyogAdi ke nimitta ke honevAle Akrandana, zocana, paridevana evaM tADana Adi hetuoM se huA karatI hai / vaha apane dvArA kiye gaye bhale-bure karmoM kI prazaMsA karatA hai tathA dhana-sampatti ke upArjana meM udyata rahatA huA viSayAsakta hokara dharma kI upekSA karatA hai (14-17) / __vaha ArtadhyAna vratoM se rahita mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi evaM aviratasamyagdRSTi tathA saMyatAsaMyata va pramAdayukta saMyata jIvoM ko hotA hai (18) / 2 raudradhyAna hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI aura viSayasaMrakSaNAnundhI ke bheda se raudradhyAna cAra prakAra kA hai / krodha ke vazIbhUta hokara ekendriyAdi jIvoM ke tADane, nAsikA Adi ke chedane, rassI Adi se bAMdhane evaM prANavighAta karane Adi kA jo nirantara cintana hotA hai; yaha hiMsAnubandhI nAmaka prathama raudradhyAna kA lakSaNa hai / paranindAjanaka, asabhya evaM prANiprANa viyojaka Adi aneka prakAra ke asatya vacana bolane kA nirantara cintana karanA; ise mRSAnubandhI nAmaka dUsarA raudradhyAna mAnA gayA hai / jisakA antaHkaraNa pApa se kaluSita rahatA hai tathA jo mAyApUrNa vyavahAra se dUsaroM ke Thagane meM udyata rahatA hai usake yaha raudradhyAna hotA hai / jisakA citta krodha va lobha ke vazIbhUta hokara dUsaroM kI dhana-sampatti Adi ke apaharaNa meM saMlagna rahatA hai usake steyAnubandhI nAma kA tIsarA raudradhyAna samajhanA cAhie / viSayasaMrakSaNAnubandhI 2010_02 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dhyAnazatakam, Parakararararararararararanatakaratmatakarakararararareraturatatatatakarature nAmaka cauthe rodradhyAna se vazIbhUta huA jIva viSayopabhoga ke lie usake sAdhanabhUta dhana ke saMrakSaNa meM nirantara vicAramagna rahA karatA hai / naraka gati kA kAraNabhUta yaha cAra prakAra kA raudradhyAna mithyAdRSTi se lekara saMyatAsaMyata guNasthAna taka sambhava hai / yahAM ArtadhyAnI ke samAna raudradhyAnI ke bhI yathAsambhava lezyAoM aura usake ligoM Adi kA nirdeza kiyA gayA hai (16-27) / 3 dharmadhyAna dharmadhyAna kI prarUpaNA ko prArambha karate hue sarvaprathama yahAM yaha sUcanA kI gaI hai ki muni ko 1 dhyAna kI bhAvanAoM, 2 deza, 3 kAla, 4 Asana vizeSa, 5 Alambana, 6 krama, 7 dhyAtavya, 8 dhyAtA, 9 anuprekSA, 10 lezyA, 11 liMga aura 12 phala; inako jAnakara dharmadhyAna kA cintana karanA cAhie / tatpazcAt dharmadhyAna kA abhyAsa kara lene para zukladhyAna kA dhyAna karanA cAhie (28-29) / isa prakAra kI sUcanA karake Age inhIM 12 prakaraNoM ke Azraya se kramazaH prakRta dharmadhyAna kA vivecana kiyA gayA hai / 1-bhAvanA-dhyAna ke pUrva jisane bhAvanAoM ke dvArA athavA unake viSaya meM abhyAsa kara liyA hai vaha dhyAnaviSayaka yogyatA ko prApta kara letA hai / ve bhAvanAyeM ye haiM - jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya / inameM jJAna ke Asevana rUpa abhyAsa kA nAma jJAnabhAvanA hai / isake Azraya se dhyAtA kA mana azubha vyApAra ko choDa zubha meM sthira hotA hai / sAtha hI usake dvArA tattva-atattva kA rahasya jAna lene se dhyAtA sthirabuddhi hokara dhyAna meM lIna ho jAtA hai / ___ tattvArtha zraddhAna kA nAma darzana hai / zaMkA-kAMkSA Adi pAMca doSoM se rahita evaM prazama va sthairya Adi guNoM se yukta hokara usa darzana ke ArAdhana ko darzanabhAvanA kahate haiM / darzana se vizuddha ho jAne para dharmadhyAna kA dhyAtA dhyAna ke viSaya meM kabhI digbhrAntA nahIM hotA / samasta sAvadyayoga kI nivRtti rUpa kriyA kA nAma cAritra aura usake abhyAsa kA nAma cAritrabhAvanA hai / isa cAritra bhAvanA se navIna karmoM ke grahaNa ke abhAvarUpa saMvara, pUrvasaMcita karma kI nirjarA, sAtAvedanIya Adi puNya prakRtiyoM kA grahaNa aura dhyAna; ye vinA kisI prakAra ke prayatna ke-anAyAsahI prApta hote haiM / saMsAra ke svabhAva ko jAnakara viSayAsakti se rahita honA yahI vairAgyabhAvanA hai / isa vairAgyabhAvanA se jisakA mana suvAsita ho jAtA hai vaha iha-paralokAdi bhayoM se rahita hokara AzA se - ihaloka aura paraloka viSayaka sukhAbhilASA se bhI rahita ho jAne ke kAraNa dhyAna meM atizaya sthira ho jAtA hai (30-34) / 2 deza-yaha eka sAdhAraNa niyama hai ki muni kA sthAna sadA hI yuvatijana, pazu, napuMsaka aura kuzIla (juvArI Adi) janoM se rahita honA cAhie / aisI sthiti meM dhyAna ke samaya to usakA vaha sthAna vizeSarUpa se nirjana (ekAnta) kahA gayA hai / kintu itanA vizeSa hai ki jo saMhanana va dhairya se 2010_02 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 grantha kA viSaya arakarataarararstaratatatatatatstararamatarararatatakarataranataratarakarate baliSTha haiM, jJAnAdi bhAvanAoM ke vyApAra meM abhyasta haiM, tathA jinakA mana atizaya sthiratA ko prApta kara cukA hai, unake lie ukta prakAra se sthAna vizeSa kA koI niyama nahIM haiM - ve janoM se saMkIrNa gAMva meM aura nirjana vana meM bhI nirbAdha rUpa se dhyAna kara sakate hai / dhyAtA ke lie vahI sthAna upayukta mAnA gayA hai jahAM mana, vacana evaM kAya yogoM ko samAdhAna prApta hotA hai tathA jo prANihiMsAdi se virahita hotA hai (35-37) / 3 kAla-sthAna ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai vahI kAla ke viSaya meM bhI samajhanA cAhie / arthAt dhyAna ke lie kAla bhI vahI upayogI hotA hai jisameM yogoM ko uttama samAdhAna prApta hotA hai| isake sivAya kAla ke viSaya meM dhyAtA ke lie dina va rAtri Adi kA koI vizeSa niyama nahIM nirdiSTa kiyA gayA (38) / 4 Asana vizeSa-abhyAsa meM AyI huI jo bhI Asana Adi rUpa zarIra kI avasthA dhyAna meM bAdhaka nahIM hotI hai usameM sthita rahate hue kAyotsarga, padmAsana athavA vIrAsana Adi se dhyAna karanA yogya hai / kAraNa yaha ki deza, kAla aura Asana Adi rUpa sabhI avasthAoM meM vartamAna hote hue munijanoM ne pApa ko zAnta karake utkRSTa kevalajJAna Adi ko prApta kiyA hai| yahI kAraNa hai jo Agama meM dhyAna ke yogya deza, kAla aura Asana vizeSa kA koI niyama nahIM nirdiSTa kiyA gayA / kintu vahAM itanA mAtra kahA gayA hai ki jisa prakAra se bhI dhyAna ke samaya yogoM ko samAdhAna prApta hotA hai usI prakAra kA prayatna karanA cAhie (39-41) / 5 Alambana-vAcanA, pracchanA (prazna), parAvartanA aura anuciMttA tathA sAmAyika Adi saddharmAvazyaka ye dhyAna ke Alambana kahe gaye haiM / jisa prakAra kisI balavatI rassI Adi kA sahArA lekara manuSya viSama (durgama) sthAna para pahuMca jAtA hai usI prakAra dhyAtA bhI sUtra Adi-pUrvokta vAcanA Adi kA-Azraya lekara uttama dhyAna para ArUDha hotA hai (42-43) / 6 krama-krama kA vicAra karate hue yahAM lAghava para dRSTi rakhakara dharmadhyAna ke sAtha zukladhyAna ke bhI krama kA nirUpaNa kara diyA gayA hai / usake prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki kevaliyoM ke mukti kI prApti meM jaba antarmuhUrta mAtra zeSa rahatA hai taba ve jo krama se manayoga Adi kA nigraha karate haiM, yahI zukladhyAna kI pratipatti kA krama hai / zeSa dharmadhyAniyoM ke dhyAna kI pratipatti kA krama samAdhi ke anusAra-jaise bhI svasthatA prApta hotI hai tadanusAra-jAnanA cAhie (44) / 7 dhyAtavya-dhyAtavya kA artha dhyAna ke yogya viSaya (dhyeya) hai / vaha AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna ke bheda se cAra prakAra kA hai| inake cintana se kramazaH dharmadhyAna ke AjJAvicaya, apAyaviSaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ye cAra bheda ho jAte hai / naya, bhaMga, pramANa aura gama (caturvizatidaNDaka Adi) se gambhIra aise kucha sUkSma padArtha haiM jinakA parijJAna mandabuddhi janoM ko nahIM ho pAtA / aisI sthiti 2010_02 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dhyAnazatakam, sasa sasasa sasara, meM yadi use buddhi kI mandatA se, yathArtha vastu svarUpa ke pratipAdaka AcAryoM ke abhAva se, jAnane yogya dharmAstikAya Adi kI gambhIratA (duHkhabodhatA) se, jJAnAvaraNa ke udaya se tathA hetu aura udAharaNa ke asambhava hone se yadi jijJAsita padArtha kA ThIka se bodha nahIM hotA hai to buddhimAn dharmadhyAnI ko yaha vicAra karanA cAhie ki sarvajJa kA mata-vacana (jinAjJA) asatya nahIM ho sakatA / kAraNa yaha ki pratyupakAra kI apekSA na rakhanevAle jina bhagavAn sarvajJa hokara rAga, dveSa aura moha ko jIta cuke haiM-unase sarvathA rahita ho cuke hai; ata eva ve vastusvarUpa kA anyathA (viparIta) kathana nahIM kara sakate / isa prakAra se vaha prANimAtra ke lie hitakara jinavacana (jinAjJA) ke viSaya meM vicAra karatA hai (45-49) jo prANI rAga, dveSa, kaSAya aura Asrava Adi kriyAoM meM pravartamAna haiM ve isa loka aura paraloka donoM hI lokoM meM aneka prakAra ke apAyoM (duHkhoM) ko prApta honevAle haiM / dharmadhyAnI varjanIya akArya kA parityAga karatA huA ukta apAyoM ke viSaya meM vicAra kiyA karatA hai (50) / vipAka kA artha karma kA udaya hai / mana, vacana va kAya yogoM se tathA mithyAdarzanAdi rUpa jIvaguNoM ke prabhAva se utpanna honevAlA karma kA vipAka prakRti, sthiti, pradeza aura anubhAva ke bheda se bheda ko prApta hai / inameM pratyeka zubha aura azubha (puNya-pApa) ina do meM vibhakta hai; ityAdi prakAra se dharmadhyAnI karma ke vipAka ke viSaya meM vicAra kiyA karatA hai (51) / dhyAtavya ke caturtha bheda (saMsthAna) kA nirUpaNa karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki dharmadhyAnI dravyoM ke lakSaNa, saMsthAna, Asana (AdhAra), bheda, prabhANa aura utpAdAdi paryAyoM kA vicAra karatA huA dharmAdi pAMca astikAya svarUpa loka kI sthiti kA bhI vicAra karatA hai / isake atirikta jIva jo upayoga svarUpa, anAdinidhana, zarIra se bhinna, amUrtika aura apane karma kA kartA va bhoktA hai usakA vicAra karatA hai tathA apane hI karma ke vaza jo usakA saMsAra meM paribhramaNa ho rahA hai usase usakA kisa prakAra se uddhAra ho sakatA hai, ityAdi kA bhI gambhIra vicAra karatA hai| yahAM saMsAra ko samudra kI upamA dekara donoM kI samAnatA kA acchA citraNa kiyA gayA hai (52-62) / / 8 dhyAtA-dhyAtA ke prasaMga meM kahA gayA hai ki prakRta dharmadhyAna ke dhyAtA saba pramAdoM se rahita-apramatta guNasthAnavartI-muni aura kSINamoha (kSapaka nirgrantha) evaM upazAntamoha (upazamaka nirgrantha) hote hai (63) / isa dharmadhyAna ke hI prasaMga meM lAghava kI apekSA rakhakara zukladhyAna ke bhI dhyAtA kA vicAra karate hue yaha kahA gayA hai ki jo ye dharmadhyAna ke dhyAtA haiM ve hI atizaya prazasta saMhanana se yukta hote hue pRthaktvavitarka savicAra ora ekatvavitarka avicAra ina do zukladhyAnoM ke bhI dhyAtA hote haiM / vizeSa itanA hai ki caudaha pUrvo ke pAragAmI hote hai / zeSa do zukladhyAnoM ke-sUkSma kriyAnivati aura vyucchinnakriyApratipAti ke-dhyAtA krama se sayogakevalI aura ayogakevalI hote haiM (64) / 2010_02 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 grantha kA viSaya anarararararararakarararakarararakaratadaakarararararararararararararakaran 9 anuprekSA-isake prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki antarmuhUrta pramANa dhyAnakAla ko samApta ho jAne para jaba dharmadhyAna vinaSTa ho jAtA hai taba pUrva meM usa dharmadhyAna se jisakA citta susaMskRta ho cukA hai vaha muni dhyAna ke uparata ho jAne para bhI sadA anityAdi bhAvanAoM ke cintana meM tatpara hotA hai (65) / 10 lezyA-dharmadhyAnI ke krama se uttarottara vizuddhi ko prApta honevAlI pIta, padma aura zukla ye tIna prazasta lezyAyeM huA karatI haiM jo tIvra, manda va madhyama bhedoM se yukta hotI haiM (66) / 11 liMga-dharmadhyAnI kA paricaya kina hetuoM ke dvArA hotA hai, ise spaSTa karate hue kahA gayA hai ki Agama, upadeza, AjJA aura nisarga se jo jinopadiSTa padArthoM kA zraddhAna hotA haiM usase tathA jinadeva, sAdhu aura unake guNoM ke kIrtana Adi se ukta dharmadhyAnI kA bodha ho jAtA hai (67-68) / 12 phala-dharmadhyAna ke phala kA nirdeza yahAM na karake lAghava kI dRSTi se usakA nirdeza Age zukladhyAna ke prakaraNa (gA. 93) meM kiyA gayA hai / isa prakAra uparyukta bhAvanA Adi bAraha adhikAroM ke Azraya se yahAM (68) dharmadhyAna kI prarUpaNA samApta ho jAtI hai / 4 zukladhyAna__ jina pUrvokta bhAvanA Adi bAraha adhikAroM ke dvArA dharmadhyAna kI prarUpaNA kI gaI hai una bAraha adhikAroM kI apekSA prastuta zukladhyAna kI prarUpaNA meM bhI rahI hai / unameM se bhAvanA, deza, kAla aura Asana vizeSa ina cAra adhikAroM meM usakI dharmadhyAna se kucha vizeSatA nahIM rahI hai / isalie unakI prarUpaNA na karake yahAM zeSa Avazyaka adhikAroM se hI zukladhyAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai / yathA 5 Alambana-kSamA, mArdava, Arjava aura mukti ye yahAM zukladhyAna ke Alambana nirdiSTa kiye gaye hai (69) / 6 krama-pRthaktvavitarka savicAra, ekatvavitarka avicAra, sUkSmakriyAnivarti aura vyucchinnakriyApratipAti ke bheda se zukladhyAna cAra prakAra kA hai / inameM prathama do zukladhyAnoM ke krama kA nirUpaNa dharmadhyAna ke prakaraNa (44) meM kiyA jA cUkA hai / isalie unheM choDakara antima do zukladhyAnoM ke krama kA vicAra karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki mana kA viSaya jo tInoM loka hai usakA chadmastha dhyAtA krama se saMkSepa (saMkoca) karatA huA usa mana ko paramANu meM sthApita karatA hai aura atizaya sthiratApUrvaka dhyAna karatA hai / tatpazcAt kevalI jina use paramANu se bhI haTAkara usa mana se sarvathA rahita hote hue antima do zukladhyAnoM ke dhyAtA ho jAte haiM / vaha kisa prakAra se usa mana ke viSaya kA saMkSepa kara use paramANu meM sthApita karatA hai tathA usase bhI phira use kisa prakAra se haTAtA hai, ise Age spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra samasta zarIra meM vyApta viSa ko maMtra ke dvArA DaMka meM roka diyA jAtA hai aura tatpazcAt use atizaya pradhAna maMtra ke yoga se usa DaMka sthAna se bhI haTA diyA jAtA hai usI prakAra tInoM lokarUpa zarIra meM vyApta manarUpa viSa ko dhyAnarUpa maMtra ke bala se yukta dhyAtA DaMkasthAna ke samAna 2010_02 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, Hararararararararararararararararareranarasatarararakarsankrantaramarate paramANu meM roka detA hai aura tatpazcAt jinarUpa vaidya (mAMtrika) use usa paramANu se bhI haTA hetA hai / Age isI bAta ko agni aura jala ke dRSTAntoM dvArA bhI puSTa kiyA gayA hai / isa prakAra mana kA nirodha ho jAne para phira krama se vacanayoga aura kAyayoga kA bhI nirodha karake vaha zaila ke samAna sthira hotA huA zailezI kevalI ho jAtA hai (70-76) / 7-dhyAtavya-zukladhyAna ke dhyeya kA vicAra karate hue yahAM kahA gayA hai ki pRthaktvavitarka savicAra nAmaka prathama zukladhyAna meM dhyAtA pUrvagata zruta ke anusAra aneka nayoM ke Azraya se AtmAdi kisI eka vastugata utpAda, sthiti aura bhaMga (vyaya) rUpa paryAyoM kA vicAra karatA hai / isa dhyAna meM cUMki artha se arthAntara, vyaMjana (zabda) se vyaMjanAntara aura vivakSita yoga se yogAntara meM saMkramaNa hotA hai; isalie use savicAra kahA gayA hai / vaha vItarAga ko huA karatA hai (77-78) ekatva vitarka avicAra nAmaka dvitIya zukladhyAna meM dhyAtA uparyukta utpAdAdi paryAyoM meM se kisI eka hI paryAya kA vicAra karatA hai / isa dhyAna meM citta vAyu ke saMcAra se rahita dIpaka ke samAna sthira ho jAtA hai / isa dhyAna meM cUMki artha se arthAntara Adi kA saMkramaNa nahIM hotA, isalie use avicAra kahA gayA hai / prathama zukladhyAna ko samAna isameM bhI zruta kA Alambana rahatA hai (79-80) / ___ jo yogoM kA kucha nirodha kara cukA hai tathA jisake ucchvAsa-niHzvAsa rUpa sUkSma kAya kI kriyA hI zeSa rahI hai aise kevalI ko jaba mukti kI prApti meM antarmuhUrta mAtra hI zeSa rahatA hai taba unake sUkSmakriyAnivarti nAma kA tIsarA zukladhyAna hotA hai (81) zaila ke samAna acala hokara zailezI avasthA ko prApta hue unhI kevalI ke vyucchinnakriyA pratipAti nAma kA cauthA parama zukladhyAna hotA hai (82) ye cAroM zukladhyAna yoga kI apekSA kinake hote haiM, ise spaSTa karate hue Age kahA gayA hai ki prathama zukladhyAna eka yoga athavA saba yogoM meM hotA hai, dUsarA zukladhyAna tInoM yogoM meM se kisI eka yoga meM hotA hai, tIsarA zukladhyAna kAyayoga meM hotA hai; tathA cauthA zukladhyAna yogoM se rahita ho jAne para ayogI jina ko hotA hai (83) / yahAM yaha AzaMkA ho sakatI thI ki kevalI ko jaba mana kA abhAva ho cukA hai taba unake tIsarA aura cauthA zukladhyAna kaise sambhava hai, kyoMki manavizeSa kA nAma hI to dhyAna hai ? isa AzaMkA ke samAdhAna svarUpa Age yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra chadmastha ke atizaya nizcala mana ko dhyAna kahA jAtA hai usI prakAra kevalI ke atizaya nizcala kAya ko dhyAna kahA jAtA hai, kAraNa yaha ki yoga kI apekSA una donoM meM koI bheda nahIM hai / isa para puna: yaha AzaMkA ho sakatI thI ki ayoga kevalI ko to vaha (kAyayoga) bhI nahIM rahA, phira unake vyucchinnakriyApratipAti nAma kA cauthA zukladhyAna kaise mAnA jA sakatA hai ? isake-parihAra svarUpa Age yaha kahA gayA hai ki pUrvaprayoga, karmanirjarA kA sadbhAva, 2010_02 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 grantha kA viSaya Nakarakarsakasranatakaratatatataranakarararararararararararakarakarakarate zabdArthabahutatA aura jinacandrAgama; ina hetuoM ke dvArA sayoga aura ayoga kevaliyoM ke citta kA abhAva ho jAne para bhI jIvopayoga ka sadbhAva banA rahane se kramazaH sUkSmakriyAnivati aura vyucchinnakriyApratipAti ye do zukladhyAna kahe jAte haiM (84-86) 8 dhyAtA-zukladhyAna ke dhyAtAoM kA kathana dharmadhyAna ke prakaraNa (63-64) meM kiyA jA cukA hai / 9 anuprekSA-zukladhyAnI dhyAna ke samApta ho jAne para bhI AsravadvArApAya, saMsArAzubhAnubhAva, anantabhavasantAna aura vastuvipariNAma ina cAra anuprekSAoM kA cintana karatA hai (87-88) 10 lezyA-prathama do zukladhyAna zuklalezyA meM aura tIsarA parama zuklalezyA meM hotA hai / cauthA zukladhyAna lezyA se rahita hai (86) / 11 liMga-avadha, asammoha, viveka aura vyutsarga ye cAra zukladhyAna ke liMga kahe gaye haiM / parISaha aura upasarga ke dvArA na dhyAna se vicalita honA aura na bhayabhIta honA, yaha avaliMga hai / sUkSma padArthoM aura devanirmita mAyA meM mUDhatA ko prApta na honA, yaha asammoha kA lakSaNa hai / AtmA ko zarIra se bhinna samajhanA tathA saba saMyogoM ko dekhanA, isakA nAma viveka hai / niHsaMga hokara zarIra aura upadhikA parityAga karanA, ise vyutsarga kahA jAtA hai (60-62) / 12 phala-zukladhyAna ke phala kA vicAra karate hue yahAM kahA gayA hai ki zubhAsrava, saMvara, nirjarA aura devasukha ye jo zubhAnubandhI dharmadhyAna ke phala haiM vizeSarUpa se ve hI zubha Asrava Adi aura anupama devasukha ye prathama do zukladhyAnoM ke phala haiM / antima do zukladhyAnoM kA phala nirvANa kI prApti hai (93-94) / isa prakAra zukladhyAna kI prarUpaNA ko samApta karate hue dharma aura zukladhyAna nirvANa ke kAraNa kyoM aura kisa prakAra se haiM, ise vividha dRSTAntoM dvArA siddha kiyA gayA hai (95-102) / anta meM dhyAna ke dvArA isa loka sambandhI bhI zArIrika aura mAnasika duHkha dUra hote haiM, yaha batalAte hue saba guNoM ke AdhArabhUta aura dRSTa-adRSTa sukha ke sAdhaka aise prazasta dhyAna ke zraddhAna, jJAna aura cintana kI preraNA kI gaI hai (103-5) / xxx 2010_02 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dhyAnazatakam, dhyAna ke svAmI dhyAnazataka meM tattvArthasUtra ke samAna dhyAna ke Arta, raudra, dharma aura zukla ye cAra bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / inameM se pratyeka ke bhI cAra-cAra bheda kahe gaye haiM / ArtadhyAna unameM cAroM prakAra kA ArtadhyAna chaThe guNasthAna taka sambhava hai, yaha abhiprAya tatvArthasUtra' aura dhyAnazataka (18) donoM meM hI pragaTa kiyA gayA hai / __ A. pUjyapAda viracita tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi nAmaka TIkA meM prakRta sUtra kI spaSTa karate hue yaha vizeSatA pragaTa kI gaI hai ki aviratoM-asaMyatasamyagdRSTi taka-aura dezaviratoM ke vaha cAroM prakAra kA ArtadhyAna hotA hai, kyoMki ve saba asaMyama pariNAma se sahita hote haiM / parantu pramattasaMyatoM ke pramAda ke udaya kI tIvratA se kadAcit nidAna ko choDakara zeSa tIna ArtadhyAna hote hai / tattvArthavArtika meM isa prasaMga meM itanA mAtra kahA gayA hai ki nidAna ko choDakara zeSa tIna ArtadhyAna pramAda ke udaya kI tIvratA se pramattasaMyatoM ke kadAcit huA karate haiM / sUtra kI sthiti ko dekhate hue yaha svayaM pragaTa hai ki prathama tIna ArtadhyAna pramattasaMyatoM taka kadAcit hote haiM, parantu nidAna pramattasaMyatoM ke nahIM hotA / mUlAcAra, sthAnAMga, samavAyAMga aura aupapAtikasUtra meM kisI bhI dhyAna ke svAmiyoM kA ullekha nahIM kiyA gayA hai / harivaMzapurANa meM sAmAnya se itanA mAtra nirdeza kiyA gayA hai ki vaha ArtadhyAna chaha guNasthAna bhUmivAlA hai-chaha guNasthAnoM meM sambhava hai / jJAnArNava meM usakA harivaMzapurANa ke samAna sAmAnya se 'SaDguNasthAnabhUmika' aisA nirdeza karake bhI Age yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki saMyatAsaMyatoM meM to vaha cAroM prakAra kA ArtadhyAna hotA hai, parantu pramattasaMyatoM ke vaha nidAna se rahita zeSa tIna prakAra kA hotA hai / 1. duHkhAd bibheSi nitarAmabhivAcchasi sukhamato'hamapyAtman / duHkhApahAri sukhakaramanuzAsmi tavAnumatameva / / AtmAnu. 2. 2. tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAm / ta. sU. (di.) 9-34, zve. 9-35 / 3. tatrAvirata-dezaviratAnAM caturvidhamArtaM bhavati, asaMyamapariNAmopetatvAt / pramattasaMyatAnAM tu nidAnavaya'manyadArtatrayaM pramAdodayodrekAt kadAcit syAt / sa. si. 9-34 / / 4. kadAcit prAcyamArtadhyAnatrayaM pramattAnAm / nidAnaM varjayitvA anyadArtatrayaM pramAdodayodrekAt kadAcit pramattasaMyatAnAM bhavati / ta. vA. 9,34,1 / 5. adhiSThAnaM pramAdo'sya tiryaggatiphalasya hi / parokSaM mizrako bhAvaH SaDguNasthAnabhUmikam / / 56-18 / / 6. apathyamapi paryante ramyamapyagrimakSaNe / viddhyasaddhyAnametaddhi SaDguNasthAnabhUmikam / / _ 2010_02 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke svAmI raudradhyAna raudradhyAna ke svAmiyoM kA nirdeza karate hue usakA astitva tatvArthasUtra (9/35), sarvArthasiddhi (9/ 35), tatvArthavArtika (9/35), dhyAnazataka (23), harivaMzapurANa (56-26) aura jJAnArNava (36, pR. 369) Adi prAyaH sabhI granthoM me prathama pAMca guNasthAnoM meM nirdiSTa kiyA gayA hai / dharmadhyAna dharmadhyAna ke svAmiyoM ke viSaya meM paraspara kAphI matabheda rahA hai / yathA-tattvArthadhigamabhASya sammata sUtrapATha ke anusAra tattvArthasUtra meM apramattasaMyata, upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke usakA sadbhAva pragaTa kiyA gayA hai / yahAM sUtra meM upayukta 'apramattasaMyatasya' isa ekavacanAnta pada se aisA pratIta hotA hai ki usase kevala sAtaveM guNasthAna ko hI grahaNa kiyA gayA hai / Age ullikhita upazAntakaSAya aura kSINakaSAya zabdoM se gyArahavAM aura bArahavAM ye do guNasthAna vivakSita rahe dikhate haiM / aisI avasthA meM madhya ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasamparAya guNasthAnoM meM kauna-sA dhyAna hotA hai, yaha vicAraNIya hai / kAraNa yaha ki ise na to mUla sUtra meM spaSTa kiyA gayA hai aura na usake bhASya meM bhI / dhyAnazataka (63) meM bhI lagabhaga yahI kahA gayA hai / parantu vahAM 'savvappamAyarahiyA muNao' aisA jo bahuvacanAtmaka nirdeza kiyA gayA hai usase aisA pratIta hotA hai ki granthakAra ko samasta pramAdoM se rahita-apramattasaMyata se lekara sUkSmasamparAya paryanta-sabhI muni dharmadhyAna ke svAmI abhipreta rahe haiM / Age upazAntamoha aura kSINamoha kA pRthagrUpa meM jo nirdeza kiyA gayA hai usase sayoga aura ayoga kevaliyoM kI vyAvRtti ho jAtI hai / TIkAkAra haribhadrasUrine kSINamoha se kSapaka nirgranthoM aura upazAntamoha se upazamaka nirgranthoM ko grahaNa kiyA hai / isa prakAra se bhI pUvokta apUrvakaraNAdi ukta tIna guNasthAnoM kA grahaNa ho jAtA hai / sarvArthasiddhisammata sUtrapATha ke anusAra tattvArtha sUtra meM dharmyadhyAna ke svAmiviSayaka kucha ullekha nahIM kiyA gayA, usameM mAtra dharmyadhyAna ke bhedoM kA sUcaka svarUpa mAtra kahA gayA hai / vahAM Arta, raudra aura zukla ina tIna dhyAnoM ke svAmiyoM kA nirdeza karane para bhI dharmyadhyAna ke svAmiyoM kA nirdeza kyoM nahIM kiyA gayA, yaha vicAraNIya hai / hAM, yaha avazya hai ki usa sUtra ke abhiprAya ko spaSTa karate hue sarvArthasiddhi meM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki ukta dharmyadhyAna avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata ina cAra ke hotA hai / bRhadrvyasaMgraha TIkA meM usakA astitva inhIM cAra guNasthAnoM meM svIkAra kiyA gayA hai / isI prakAra amitagatizrAvakAcAra (15-17) meM bhI unakA sadbhAva inhIM cAra guNasthAnoM meM batalAyA gayA hai / saMyatAsaMyateSvetaccaturbhedaM prajAyate / pramattasaMpatAnAM tu nidAnarahitaM tridhA / / 38-39, pR. 260 / / 1. AjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya / upazAnta-kSINakaSAyayozca / ta. sU. 9, 37-38 / / 2. AjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmyam / ta. sU. 9-36 / 3. tadavirata-dezavirata-pramattApramattasaMyatAnAM bhavati / sa. si. 9-36 / 4. ataH param Arta-raudraparityAgalakSaNamAjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayasaMjJaM caturbhedabhinnaM tAratamyavRddhikrameNAsaMyatasamyagdRSTi-dezavirata pramattasaMyatApramattAbhidhAnacatargaNasthAnavartijIvasambhavam / bRhad dra.TI. 48, pR. 175 2010_02 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dhyAnazatakam, tattvArthavArtika meM dharmyadhyAna ke svAmiyoM kA pRthak se spaSTa nirdeza to usa prasaMga meM nahIM kiyA gayA, jaisA ki sarvArthasiddhi meM kiyA gayA hai / parantu vahAM zaMkA ke rUpa meM yaha kahA gayA hai ki ukta dharmyadhyAna apramattasaMyata ke hotA hai / usakA samAdhAna karate hue yaha kahA gayA hai ki aisA sambhava nahIM hai, kyoMki vaisA svIkAra karane para apramatta ke pUrvavartI asaMyatasamyagdRSTi Adi tIna guNasthAnoM meM usake abhAva kA prasaMga durnivAra hogA / para samyaktva ke prabhAva se ina tIna guNasthAnoM meM bhI vaha hotA hai / isake bAda vahAM yaha dUsarI zaMkA uThAyI gaI hai ki ukta dharmyadhyAna pUrva guNasthAnavartiyoM ke hI nahIM, balki upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke bhI hotA hai / isa zaMkA ke samAdhAna meM kahA gayA hai ki yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vaisA svIkAra karane para ina do guNasthAnoM meM jo zukladhyAna kA astitva svIkAra kiyA gayA hai usake vahAM abhAva kA prasaMga prApta hogA / isa para yadi yaha kahA jAya ki unake dharmya aura zukla ye donoM hI dhyAna ho sakate hai, to yaha bhI saMgata nahIM hai; kyoMki pUrva (dharmya) dhyAna unake nahIM mAnA gayA hai / ArSa meM use upazamaka aura kSapaka donoM zreNiyoM meM nahIM mAnA jAtA, kintu unake pUrvavartI guNasthAnoM meM mAnA jAtA hai / yahAM agale sUtra (9-37) kI utthAnikA meM yaha sUcanA avazya kI gaI hai ki vaha avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyatoM ke hotA hai / dhavalA meM jo prakRta dharmyadhyAna ke svAmi viSayaka ullekha kiyA gayA hai vaha bahuta spaSTa hai / vahAM yaha zaMkA uThAyI gaI hai ki dharmyadhyAna sakaSAya jIvoM meM hI hotA hai, yaha kaise jAnA jAtA hai ? isa zaMkA ke samAdhAna meM yaha kahA gayA hai ki dharmyadhyAna kI pravRtti asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvasaMyata, anivRttisaMyata aura sUkSmasAmparAyika kSapakoM va upazamakoM meM hotI hai| isa jinadeva ke upadeza se vaha jAnA jAtA hai / __ harivaMzapurANa meM ukta dharmyadhyAna ke svAmiyoM ke prasaMga meM itanA mAtra kahA gayA hai ki pramAda ke abhAva meM utpanna honevAlA vaha apramattaguNasthAnabhUmika hai-apramattaguNasthAna taka hotA hai / yahAM yaha spaSTa nahIM kiyA gayA hai ki vaha prathama se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai athavA cauthe se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai, athavA eka mAtra sAtaveM guNasthAna meM hI hotA hai / yahAM pUrva meM ArttadhyAna ke prasaMga meM bhI 'SaDguNasthAnabhUmika' (56-18) aisA nirdeza karake usakA astitva prathama se chaThe guNasthAna taka pragaTa kiyA gayA hai| AdipurANa meM ukta dharmyadhyAna kI sthiti ko AgamaparamparA ke anusAra samyagdRSTiyoM, saMyatAsaMyatoM aura pramattasaMyatoM meM svIkAra karate hue usakA parama prakarSa apramattoM meM mAnA gayA hai / 1. ta. vA. 9, 36, 14-16 / 2. asaMjadasammAdiTThi-saMjadAsaMjada-pamattasaMjada-appamattasaMjada-apavvasaMjada-aNiyaTThisaMjada-suhamasAMparAiya-khavagovasAmaesa dhammajjhANassa ___pavuttI hodi tti jiNovaesAdo / dhava. pu. 13, pR. 74 / / 3. apramattaguNasthAnabhUmikaM hyapramAdajam / pIta-padmalasallezyAbalAdhAnamihAkhilam / / ha. pu. 56-51 / 4. A. pu. 21, 155-56 / bhidhAnacargutuNasthAnavartijIvasambhavam / bRhadda. TI. 48, pR. 175 / 2010_02 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke svAmI 91 tattvAnuzAsana meM dharmyadhyAna ke svAmiyoM ke prasaMga meM prathamataH yaha nirdeza kiyA gayA hai ki tattvArtha meM usake svAmI apramatta, pramatta, dezasaMyata aura samyagdRSTi ye cAra mAne gaye haiM / tadanantara vahAM ukta dharmyadhyAna ko mukhya aura upacAra ke bheda se do prakAra kA batalAte hue yaha kahA gayA hai ki mukhya dharmyadhyAna apramattoM meM aura aupacArika itaro meM-samyagdRSTi, dezasaMyata aura pramattasaMyatoM meM hotA hai / Age vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki jo mana se sthira hai vaha vikala zruta se bhI usakA dhyAtA hotA hai tathA prabuddhadhI-prakRSTa jJAnI-donoM zreNiyoM ke nIce usakA dhyAtA mAnA gayA hai / yaha AdipurANa (21-102) kA anugrahaNa hai / 'donoM zreNiyoM ke nIce' isase kyA abhipreta hai, yaha spaSTa nahIM hai / donoM zreNiyoM se pUrvavartiyoM ke ukta dharmyadhyAna ke astitva kI sUcanA vahAM Age phira se bhI kI gaI hai / ___ amitagatizrAvakAcAra meM ukta dharmyadhyAna kA sadbhAva sarvArthasiddhi ke samAna asaMyatasamyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM hI nirdiSTa kiyA gayA hai / ___ jJAnArNava meM usake svAmiyoM ke prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki usake svAmI mukhya aura upacAra ke bheda se yathAyogya apramatta aura pramatta ye do muni mAne gaye hai / Age vahAM AdipurANa aura tattvAnuzAsana ke samAna yaha abhiprAya prakaTa kiyA gayA hai ki sUtra (Agama) meM usakA svAmI vikala zruta se bhI yukta kahA gayA hai, adhaHzreNi meM pravRtta huA jIva dharmyadhyAna kA svAmI sunA gayA hai / Age yahAM yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki kucha AcArya yathAyogya hetu se samyagdRSTi se lekara apramatta guNasthAna taka ukta dharmyadhyAna ke cAra svAmiyoM ko svIkAra karate hai / dhyAnastava meM lagabhaga AdipurANa aura tattvAnuzAsana ke samAna dharmyadhyAna ke svAmiyoM kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki upazamaka aura kSapaka zreNiyoM se pahile apramatta guNasthAna meM mukhya dharmyadhyAna hotA 1. 'tattvArtha' se kyA abhipreta rahA hai, yaha vahAM spaSTa nahIM hai / sva. zrI paM. jugalakizora jI mukhtAra ne usake bhASya meM 'tattvArtha' zabda se 'tattvArthavArtika' ko grahaNa kiyA hai / pR. 49 / 2. apramattaH pramattazca sadRSTidezasaMyataH / dharmyadhyAnasya catvArastatvArthe svAminaH smRtAH / / 46 / / ___ mukhyopacArabhedena dharmyadhyAnamiha-dvidhA / apramatteSu tanmukhyamitareSvaupacArikam / / 47 / / 3. ukta donoM granthoM kA vaha zloka isa prakAra hai - zrutena vikalenApi syAd dhyAtA munisattamaH / prabaddhadhIradhaHzreNyodharmadhyAnasya suzrutaH / / A. pu. 21-102 / / zrutena vikalenApi dhyAtA syAnmanasA sthiraH / prabuddhadhIradhaHzreNyordharmyadhyAnasya suzrutaH / / tattvAnu. 50 / / 4. atredAnIM niSedhanti zukladhyAnaM jinottamAH / dharmyadhyAnaM punaH prAhuH zreNibhyAM prAgvivartinAm / / tattvAnu. 83 / / 5. anapetasya dharmasya dharmato dazabhedataH / caturthaH paMcamaH SaSThaH saptamazca pravartakaH / / 15-17 / / 6. mukhyopacArabhedena dvau munI svAminau matau / apramatta-pramattAkhyau dharmasyaito yathAyatham / / jJAnA. 25, pR. 281 / / 7. zrutena vikalenApi svAmI sUtre prakIrtitaH / adhaHzreNyAM pravRttAtmA dharmyadhyAnasya suzrutaH / / jJAnA. 27, pR. 281 / / 8. kiM ca kaizcicca dharmasya catvAraH svAminaH smRtA / sadRSTyApramattAntA yathAyogyena hetunA / / jJAnA. 28, pR. 282 / / 2010_02 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, Panastaraanaanaantaraaaaaaaantaratarnatantanatantana hai tathA asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata aura pramattasaMyata ina tIna meM vaha gauNa hotA hai / Age yahAM yaha bhI kahA gayA hai ki atizaya vizuddhi ko prApta vaha dharmyadhyAna hI zukladhyAna hotA huA donoM zreNiyoM meM hotA hai (15-16) / tattvAnuzAsana meM jahAM 'itareSu' pada ke dvArA asaMyatasamyagdRSTi Adi tIna kA saMketa kiyA gayA hai vahAM prakRta dhyAnastava meM kucha spaSTatA ke sAtha 'pramattAditraye' pada ke dvArA una tIna pramattasaMyata, saMyatAsaMyata aura asaMyatasamyagdRSTi-kI sUcanA kI gaI hai / isa prakAra dharmyadhyAna ke svAmiyoM ke viSaya meM paryApta matabheda rahA hai / adhikAMza granthakAroM ne use spaSTa na karake usake prasaMga meM prAyaH unhIM zabdoM kA upayoga kiyA hai, jo pUrva paramparA meM pracalita rahe haiM / zukladhyAna__ zukladhyAna ke svAmiyoM ke prasaMga meM tattvArtha sUtra meM yaha nirdeza kiyA gayA hai ki prathama do zukladhyAna zrutakevalI ke aura antima do zukladhyAna kevalI ke hote hai / sUtra meM upayukta 'ca' zabda ke Azraya se sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika meM yaha abhiprAya vyakta kiyA gayA hai ki zrutakevalI ke pUrva ke do zukladhyAnoM ke sAtha dharmyadhyAna bhI hotA hai / vizeSa itanA hai ki zreNi caDhane ke pahile dharmyadhyAna aura donoM zreNiyoM meM ve do zukladhyAna hote hai / __tattvArthadhigamabhASyasammata sUtrapATha ke anusAra upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke dharmyadhyAna ke sAtha Adi ke do zukladhyAna bhI hote hai / yahAM bhASya meM yaha vizeSa sUcanA kI gaI hai ki Adi ke ve do zukladhyAna pUrvavedI ke-zrutakevalI ke-hote hai / sarvArthasiddhisammata sUtrapATha ke anusAra jahAM 'pUrvavit' zabda ko mUla sUtra meM hI grahaNa kiyA gayA hai vahAM bhASyasammata sUtrapATha ke anusAra use mUla sUtra meM nahIM grahaNa kiyA gayA hai, para usakI sUcanA bhASyakAra ne kara dI hai / antima do zukladhyAna yahAM bhI kevalI ke abhISTa hai / dhyAnazataka meM bhI yahI abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki pUrva do zukladhyAnoM ke dhyAtA upazAntamoha aura kSINamoha tathA antima do zukladhyAnoM ke dhyAtA sayoga kevalI aura ayoga kevalI hote haiM (64) / dhavalA ke anusAra pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka prathama zukladhyAna kA dhyAtA caudaha, dasa athavA nau pUrvo kA dhAraka tIna prakAra ke prazasta saMhananavAlA upazAntakaSAya vItarAga chadmastha hotA hai tathA dvitIya 1. zukle cAdye pUrvavidaH / pare kevalinaH / ta. sU. 6, 37-38 / 2. ca-zabdena dharmyamapi samuccIyate / tatra vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti zreNyArohaNAt prAgdharmyama, zreNyoH zukle iti vyAkhyAyate / sa. si. 9-37; 3. zukle cAdye / ta. sU. 9-39 / 4. Adhe zukle dhyAne pRthaktvavitakaikatvavitakeM pUrvavido bhvtH| ta. bhASya 9-36 / 5. pare kevinaH / ta. sU. 9-40 / 6. ghava. pu. 13, pR. 78 / 2010 02 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke svAmI re ekatvavitarka- avicAra zukladhyAna kA dhyAtA caudaha, dasa athavA nau pUrvo kA dhAraka vajrarSabha-vajranArAcasaMhanana va anyatara saMsthAnavAlA kSAyikasamyagdRSTi kSINakaSAyakAla hotA hai / vizeSa rUpa se yahAM upazAntakaSAya guNasthAna meM ekatvavitarka- avIcAra aura kSINakaSAyakAla meM pRthaktvavitarka- vIcAra zukladhyAna kI bhI sambhAvanA pragaTa kI gaI hai / sUkSmakriyApratipAtI nAmaka tIsarA zukladhyAna sUkSma kAyayoga meM vartamAna kevalI kera aura cauthA samucchinnakriyApratipAtI zukladhyAna yoganirodha ho jAne para zailezya avasthA meM*-ayoga kevalI ke kahA gayA hai / - harivaMzapurANa meM zukla aura paramazukla ke bheda se zukladhyAna do prakAra kA kahA gayA hai / isameM pratyeka do-do prakAra kA hai - pRthaktvavitarka savIcAra va ekatvavitarka avIcAra tathA sUkSmakriyApratipAtI va samucchinnakriyAnivartaka / inameM prathama zukladhyAna donoM zreNiyoM ke guNasthAnoM-upazamazreNi ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya va upazAntamoha tathA kSapakazreNi ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya va kSINamoha ina guNasthAnoM meM hotA hai / dvitIya zukladhyAna ke svAmI kA kucha spaSTa ullekha kiyA gayA nahIM dikhA / sambhavataH use sAmAnya se pUrvavedI - kSINamoha ke - athavA yoganirodha ke pUrva kevalI ke kahA gayA hai / kevalI jaba tInoM bAdara yogoM ko choDakara sUkSmakAyayoga kA Alambana karate haiM taba ve zukla sAmAnya se tRtIya aura vizeSarUpa se paramazukla kI apekSA - prathama sUkSmakriyApatipAtI zukladhyAna para ArUDha hone ke yogya hote hai / yaha zukladhyAna samudghAta kriyA ke pUrNa hone taka hotA hai / tatpazcAt dvitIya paramazukla-samucchinnakriyAnivartI zukladhyAna - Atmapradezaparispandana, yoga aura prANAdi karmoM ke vinaSTa ho jAne para ayoga kevalI ke hotA hai / 93 AdipurANa meM bhI harivaMzapurANa ke samAna zukladhyAna ke zukla aupa paramazukla ye do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / inameM chadmasthoM ke upazAntamoha aura kSINamoha ke zukla aura kevaliyoM ke paramazukla hotA hai / 3. dhava. pu. 13, pR. 83-86 / 4. dhava. pu. 13, pR. 87 / 5. zuklaM tat prathamaM zuklatara- lezyAbalAzrayam / zreNIdvayaguNasthAnaM kSayopazamabhAvakam / ha. pu. 54-63 / zazazaza 1. dhava. pu. 13, pR. 79 / 2. uvasaMtakasAyammi eyattavidakkAvIcAre saMte 'uvasaMto du pudhattaM' iccepeNa viroho hodi tti NAsaMkaNijjaM tattha pudhattamevetti NiyamAbhAvAdo / Na ca khINakasAyaddhAe savvatya eyattavidakkAvIcArajjhANameva, jogaparAvattIe egasamayaparUvaNaNNahANuvavattile tadaddhAdIe pudhattavidakkavIcArassa vi saMbhavasiddhIdo / dhava. pu. 13, pR. 81 / 6. ha. pu. 56, 64-68 / 7. antarmuhUrtazeSAyuH sa yadA bhavatIzvaraH / tattulyasthitivedyAditritayazca tadA punaH / / samastaM vAGmanoyogaM kAyayogaM ca bAdaram / prahApyAlambya sUkSmaM tu kAyayogaM svabhAvataH / / tRtIyaM zuklaM sAmAnyAt prathamaM tu vizeSataH / sUkSmakriyApratIpAti dhyAnamaskantumarhati / / ha. pu. 56, 69-71 / 8. ha. pu. 56, 72-77 / 9. zuklaM paramazuklaM cetyAmnAye tad dvidhoditam / chadmasthasvAmikaM pUrvaM paraM kevalinAM matam / / A. pu. 21-167 / 2010_02 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dhyAnazatakam, tattvAnuzAsana meM zuklaghyAna kA svarUpa mAtra nirdiSTa kiyA gayA hai, usake bhedoM va svAmiyoM Adi kI kucha carcA nahIM kI gaI hai (221-22) / jJAnArNava meM AdipurANa ke samAna prathama do zukladhyAna chadmastha yogiyoM ke aura antima do doSoM se nirmukta kevalajJAniyoM ke nirdiSTa kiye gaye haiM / dhyAnastava meM atizaya vizuddhi ko prApta dharmyadhyAna ko hI zukladhyAna kahA gayA hai jo donoM zreNiyoM meM-upazamazreNi ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya tathA kSapakazreNi ke bhI inhIM tIna guNasthAnoM meM hotA hai (16) / Age zukladhyAna ke cAra bhedoM kA nirdeza karate hue unameM pRthaktvavitarka savicAra aura ekatvavitarka avicAra ina do zukladhyAnoM kA astitva krama se tIna yogoMvAle ora eka yogavAle pUrvavedI (zrutakevalI) ke pragaTa kiyA gayA hai / tIsarA sUkSmakriyApratipAtI zukladhyAna sUkSma zarIra kI kriyA se yukta sayoga kevalI ke aura cauthA samucchinnakriyAnivartaka zukladhyAna samasta AtmapradezoM kI sthiratA se yukta ayoga kevalI ke hotA hai (17-21) / upasaMhAra tattvArtha sUtra Adi adhikAMza granthoM meM sAmAnya se yaha nirdeza kiyA gayA hai ki cAroM prakAra kA ArtadhyAna chaThe guNasthAna taka ho sakatA hai / parantu sarvArthasiddhi Adi kucha granthoM meM itanA vizeSa kahA gayA hai ki nidAna chaThe guNasthAna meM nahIM hotA / raudradhyAna kI sambhAvanA sarvatra pAMcaveM guNasthAna taka batalAyI gaI hai / * dharmyadhyAna-tattvArthasUtra meM bhASyasammata sUtrapATha ke anusAra isakA sadbhAva apramatta, upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke batalAyA gayA hai / dhyAnazataka meM bhI lagabhaga yahI abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai / TIkAkAra haribhadrasUri ke spaSTIkaraNa se aisA pratIta hotA hai ki unheM usakA sadbhAva upazamazreNi tathA kSapakazreNi ke apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAmparAya guNasthAnoM meM bhI abhISTa hai / sarvArthasiddhi, tattvArthavArtika aura amitagatizrAvakAcAra meM usakA sadbhAva avirata, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata ina cAra guNasthAnoM meM svIkAra kiyA gayA hai / dhavalAkAra use asaMyatasamyagdRSTi se lekara sUkSmasAmparAya taka sAta guNasthAnoM meM svIkAra karate haiM / harivaMzapurANa meM usake svAmI ke sambandha meM 'apramattabhUmika' itanA mAtra saMketa kiyA gayA hai / usase yadI abhiprAya nikAlA jA sakatA hai ki sambhavataH harivaMzapurANakAra ko usakA astitva sarvArthasiddhi Adi ke samAna asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata taka cAra guNasthAnoM meM abhipreta hai / AdipurANa meM use AgamaparamparA ke anusAra samyagdRSTiyoM, saMyatAsaMyatoM aura pramattasaMyatoM meM svIkAra kara usakA parama prakarSa apramattoM meM mAnA gayA hai / yahI abhiprAya tattvAnuzAsanakAra kA bhI rahA hai / 1 chadmasthayoginAmAdye dve tu zukle prakIrtite / dve tvantye kSINadoSANAM kevalajJAnacakSuSAm / / jJAnA. 7, pR. 431. * paMcavastu vagere graMthomA chaTThA guNasthAnakamAM paNa kyAreka niranubaMdha svalpakAlIna rodradhyAnano svIkAra karAyo che. juo gAthA - 23 Tippana 2010_02 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna ke svAmI revarekara 24. jJAnArNava meM apramatta aura ye do muni usake svAmI mAne gaye haiM / matAntara se vahAM usakA astitva samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM pragaTa kiyA gayA hai / dhyAnastava meM asaMyatasamyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM usake astitva ko sUcita karate hue sambhavataH yaha abhiprAya pragaTa kiyA gayA hai ki prakRta dharmyadhyAna hI atizaya vizuddhi ko prApta hokara zukladhyAnarUpatA ko prApta hotA huA donoM zreNiyoM meM bhI rahatA hai / isa prakAra se dhyAnastavakAra sambhavataH prakRta dharmyadhyAna ho asaMyatasamyagdRSTi se lekara upazAntakaSAya va kSINakaSAya taka svIkAra karate haiM, athavA zukladhyAna ko ve donoM zreNiyoM ke apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM svIkAra karate haiM / prasaMga prApta zloka 16 kA jo padavinyAsa hai usase granthakAra kA abhiprAya sahasA vidita nahIM hotA hai / 95 zukladhyAna-sarvArthasiddhisammata sUtrapATha: anusAra tattvArthasUtra meM pUrva ke do zukladhyAna zrutakevalI ke antima do zukladhyAna kevalI ke svIkAra kiye gaye haiM / sarvArthasiddhi aura tattvArthavArtika ke spaSTIkaraNa ke anusAra upazamaka aura kSapaka ina donoM zreNiyoM meM apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmparAya aura upazAntamoha ina cAra upazAmakoM ke tathA apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAmyarAya aura kSINamoha ina cAra kSapakoM ke-krama se ve pUrva ke do zukladhyAna hote haiM / tattvArtha bhASyasammata sUtrapATha ke anusAra tattvArthasUtra meM pUrva ke do zukladhyAna dharmadhyAna ke sAtha upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke tathA antima do zukladhyAna kevalI ke nirdiSTa kiye gaye haiM / abhiprAya dhyAnazatakakAra kA bhI rahA dikhatA hai / dhavalAkAra ke abhiprAyAnusAra prathama zukladhyAna upazAntakaSAya ke, dvitIya kSINakaSAya ke, tRtIya sUkSma kAyayoga meM vartamAna saMyoga kevalI ke aura caturtha zailezya avasthA meM ayoga kevalI ke hotA hai / AdipurANakAra aura jJAnArNava ke kartA kA bhI yahI abhimata rahA hai / harivaMzapurANakAra ke abhimatAnusAra prathama zukladhyAna donoM zreNiyoM ke guNasthAnoM meM, dvitIya sambhavataH bAdara yogoM ke nirodha hone taka sayoga kevalI ke, tRtIya sUkSma upayoga meM vartamAna sayoga kevalI ke aura caturtha ayogI jinake hotA hai / bRhadravyasaMgraha TIkA ke anusAra prathama zukladhyAna upazamazreNi ke apUrvakaraNa upazamaka, anivRtti upazamaka, sUkSmasAmparAya upazamaka aura upazAntakaSAya paryanta cAra guNasthAnoM meM tathA kSapaka zreNike apUrvakaraNa kSapaka, anivRttikaraNa kSapaka aura sUkSmasAmparAya kSapaka ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai / dUsarA zukladhyAna kSINakaSAya guNasthAna meM, tIsarA upacAra ke sayogikevalI jinake aura cothA zukladhyAna upacAra se ayogikevalI jinake hotA hai (gA. 48, pR. 176-77) / dhyAnastavakAra ke matAnusAra atizaya vizuddha dharmyadhyAna rUpa zukladhyAna donoM zreNiyoM meM rahatA hai / prathama zukladhyAna tIna yogoMvAle pUrvavedI ke dvitIya eka yogavAle pUrva vedI ke tRtIya sUkSma kAyayoga kI kriyA se yukta sayoga kevalI ke aura caturtha ayogI jinake hotA hai / 2010_02 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dhyAnazatakam, zacacacazara dhyAnazataka kA tulanAtmaka adhyayana Xx X aba Age hama prastuta dhyAnazataka para pUrvavartI kauna se jaina granthoM kA kitanA prabhAva rahA hai, isakA kucha vicAra kareMge dhyAnazataka aura mUlAcAra AcArya vaTTakera (sambhavataH pra. - dvi. zatI) viracita mUlAcAra yaha eka muni ke AcAra viSayaka mahattvapUrNa grantha hai / vaha bAraha adhikAroM meM vibhakta hai / usake paMcAcAra nAmaka pAMcaveM adhikAra meM tapa AcAra kI prarUpaNA karate hue abhyantara tapa ke jo chaha bheda nirdiSTa kiye gaye haiM unameM pAMcavAM dhyAna hai / isa dhyAna kI vahAM saMkSepa meM (gA. 197 - 208) prarUpaNA kI gaI hai / vahAM sarvaprathama dhyAna ke Arta, raudra, dharma aura zukla ina cAra bhedoM kA nirdeza karate hue unameM Arta aura raudra ina do ko aprazasta tathA dharma aura zukla ina do ko prazasta kahA gayA hai (197) / Age una cAra dhyAnoM ke svarUpa ko yathAkrama se pragaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki amanojJa (aniSTa) ke saMyoga, iSTa ke viyoga, parISaha ( kSudhAdi kI vedanA) aura nidAna ke viSaya meM jo kaSAya sahita dhyAna (cintana) hotA hai use ArtadhyAna kahate haiM ( 198) / corI, asatya, saMrakSaNa- viSayabhogAdi ke sAdhanabhUta dhanAdi ke saMrakSaNa - aura chaha prakAra ke Arambha ke viSaya meM jo kaSAyapUrNa cintana hotA hai use raudradhyAna kahA jAtA hai (199) / uparyukta Arta aura raudra ye donoM dhyAna cUki sugati-devagati va mukti kI prApti meM bAdhaka hai, ata eva yahAM unheM choDakara dharma aura zukla dhyAna meM udyata hokara mana kI ekAgratApUrvaka unake cintana kI preraNA kI gaI hai / ( 200-201) / Age krama prApta dharmadhyAna ke AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ina cAra bhedoM kA nirdeza karate hue pRthak unake svarUpa ko bhI pragaTa kiyA gayA hai / antima saMsthAnavicaya ke prasaMga meM yaha bhI kahA gayA hai ki dharmadhyAnI yahAM anugata anuprekSAoM kA bhI vicAra karatA hai / tadanantara una bAraha anuprekSAoM ke nAmoM kA nirdeza bhI kiyA gayA hai ( 201-206) / tatpazcAt zukladhyAna ke prasaMga meM yahAM itanA mAtra kahA gayA hai ki upazAntakaSAya pRthaktvavitarkavicAra dhyAna kA, kSINakaSAya ekatva - vitarka - avIcAra dhyAna kA, sayogI kevalI tIsare sUkSmakriya zukladhyAna kA aura ayogI kevalI samucchinnakriya kA cintana karatA hai ( 207-208) / mUlAcAra meM jahAM prasaMga prApta isa dhyAna kI saMkSepa meM prarUpaNA kI gaI hai vahAM dhyAna viSayaka eka svataMtra grantha hone se dhyAnazataka meM usakI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai / donoM meM jo kucha samAnatA va asamAnatA hai vaha isa prakAra hai mUlAcAra meM sAmAnya se cAra dhyAnoM ke nAmoM kA nirdeza karate hue Arta va raudra ko aprazasta aura dharma va zukla ko prazasta kahA gayA hai ( 5- 197) / isI prakAra dhyAnazataka meM bhI ukta cAra dhyAnoM ke nAma kA nirdeza karato hue unameM antima do dhyAnoM ko mukti ke sAdhanabhUta tathA Arta va raudra ina do ko saMsAra kA kAraNabhUta kahA gayA hai (5) / yahI unakI aprazastatA aura prazastatA hai / 2010_02 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 dhyAnazataka aura mUlAcAra aakaansaaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaantarakataste mUlAcAra meM ArtadhyAna ke cAra bhedoM kA nAmanirdeza na karake sAmAnya se usakA svarUpa mAtra pragaTa kiyA gayA hai / usa svarUpa ko pragaTa karate hue amanojJa ke yoga, iSTa ke viyoga, parISaha aura nidAna isa prakAra se usake cintanIya viSaya ke bheda kA jo digdarzana karAyA gayA hai usase usake cAra bheda spaSTa ho jAte haiM (5-198) / tattvArtha sUtra (9-32) meM jahAM usake tRtIya bheda ko vedanA ke nAma se nirdiSTa kiyA gayA hai vahAM prakRta mUlAcAra meM usakA nirdeza parISaha ke nAma se kiyA gayA hai / ___ dhyAnazataka meM bhI usake cAra bhedoM kA nAmanirdeza nahIM kiyA gayA, phira bhI usake cAra bhedoM kA svarUpa jo pRthak pRthak cAra gAthAoM (6-9) ke dvArA nirdiSTa kiyA gayA hai usase usake cAra bheda prakaTa hai (1922) / yahAM unakA kucha kramavyatyaya avazya hai / jaise prathama bheda meM amanojJa ke viyoga dvitIya bheda meM zUla rogAdi kI vedanA ke viyoga, tRtIya bheda meM abhISTa viSayoM kI vedanA (anubhavana) ke aviyoga aura caturtha bheda meM nidAna ke viSaya meM cintana / isa prakAra mUlAcAra meM jo dvitIya hai vaha dhyAnazataka meM tRtIya hai tathA mUlAcAra meM jo tRtIya hai vaha dhyAnazataka meM dvitIya hai / isake atirikta donoM meM viyoga aura aviyoga viSayaka bhI kucha vizeSatA rahI hai / jaise-mUlAcAra meM amanojJa kA yoga (saMyoga) hone para jo usake viSaya meM saMklezarUpa pariNati hotI hai use prathama ArtadhyAna kahA gayA hai / para dhyAnazataka meM amanojJa viSayoM ke viyoga ke lie tathA unakA viyoga ho jAne para bhaviSya meM punaH unakA saMyoga na hone ke viSaya meM jo cintana hotA hai use prathama ArtadhyAna kahA gayA hai / yaha kevala uktibheda hai, abhiprAya meM kucha bheda nahIM hai / ___ mUlAcAra meM ArtadhyAna ke samAna raudradhyAna ke bhI svarUpa kA sAmAnya se nirdeza kiyA gayA hai, usake bhedoM kA nAmanirdeza nahIM kiyA gayA (5-199) / phira bhI viSayakrama ke nirdeza se usake cAra bheda spaSTa dikhate haiM / yahAM caturtha bheda kA viSaya jo chaha prakAra kA Arambha nirdiSTa kiyA gayA hai use hiMsA kA hI dyotaka samajhanA cAhie / ___ dhyAnazataka meM bhI yadyapi raudradhyAna ke una cAra bhedoM kA nAmanirdeza to nahIM kiyA, phira bhI Age vahAM cAra (19-22) gAthAoM dvArA unake lakSaNoM kA jo pRthak pRthak nirdeza kiyA gayA hai usase usake cAra bheda spaSTa ho jAte haiM / Age (23) unakI cAra saMkhyA kA bhI nirdeza kara diyA gayA hai / mUlAcAra meM dharmadhyAna ke AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ina cAra bhedoM kA spaSTatayA nAmanirdeza karate hue unake pRthak pRthak lakSaNa bhI kahe gaye haiM (201-5) / dhyAnazataka meM usake una cAra bhedoM kA nAmanirdeza to nahIM kiyA gayA, kintu usake prarUpaka bhAvanA Adi bAraha dvAroM ke antargata dhyAtavya dvAra kI prarUpaNA (45-62) meM jo AjJA, apAya, vipAka aura dravyoM ke lakSaNa va saMsthAna Adi ke spaSTIkaraNapUrvaka unake cintana kI preraNA kI gaI hai usase usake ve nAma spaSTa ho jAte haiM / 1. tattvArtha sUtra meM (9-36) bhI usake ina cAra bhedoM kI sUcanA viSayabheda ke anusAra hI kI gaI hai / 2010_02 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 dhyAnazatakam, Pararararararanatakararakaraarakarakararakarakarakakakakakakakakakakakakakare vizeSa itanA hai ki mUlAcAra meM usake dvitIya bheda ke lakSaNa meM jahAM kalyANaprApaka upAyoM, jIvoM ke apAyoM aura unake sukha-duHkha ko cintanIya kahA gayA hai (5. 203) vahAM dhyAnazataka meM rAgadveSAdi meM vartamAna jIvoM ke ubhaya lokoM se sambaddha apAyoM ko cintanIya nirdiSTa kiyA gayA hai (50) / isake atirikta mUlAcAra meM dharmadhyAna ke caturtha bheda ke lakSaNa ko pragaTa karate hue usameM Urdhvaloka, adholoka aura tiryagloka ke AkArAdi ke cintana ke sAtha anuprekSAoM ke cintana kI bhI AvazyakatA pragaTa kI gaI hai tathA Age una anityAdi bAraha anuprekSAoM ke nAmoM kA nirdeza bhI kara diyA gayA hai (5, 205-6) / parantu dhyAnazataka meM vyApaka rUpa meM unakA vyAkhyAna karate hue yaha kahA gayA hai ki dharmadhyAnI ko usameM dravyoM ke lakSaNa, saMsthAna, Asana, vidhAna, mAna (pramANa) aura unakI utpAdAdi paryAyoM ke sAtha UrdhvAdi bhedoM meM vibhakta loka ke svarUpa kA bhI cintana karanA cAhie / isake atirikta yahAM yaha bhI kahA gayA hai ki jIva ke svarUpa, usake saMsAra paribhramaNa ke kAraNa aura usase uddhAra hone ke upAya kA bhI vicAra karanA Avazyaka hai (52-62) / yahAM anuprekSA dvAra eka pRthak hI hai jahAM yaha kahA gayA hai ki dhyAna ke vinaSTa hone para muni anityAdi bhAvanAoM ke cintana meM udyata hotA hai (65) / yahAM una anityAdi bhAvanAoM kI saMkhyA aura nAmoM kA koI nirdeza nahIM kiyA gayA / mUlAcAra meM zukladhyAna ke prasaMga meM itanA mAtra kahA gayA hai ki upazAntakaSAya pRthaktva-vitarkavIcAra dhyAna kA, kSINakaSAya ekatva-vitarka-avIcAra dhyAna kA, sayogI kevalI tIsare sUkSmakriya dhyAna kA aura ayogI kevalI samucchinnakriya dhyAna kA cintana karatA hai (207-8) / parantu dhyAnazataka meM usake Alambana va krama (yoganirodhakrama) Adi kI carcA karate hue dhyAtavya ke prasaMga meM pRthaktva-vitarka-savicAra Adi cAra prakAra ke zukladhyAna ke pRthak pRthak lakSaNoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai (77-82) / unake svAmiyoM kA nirdeza dharmadhyAna ke prasaMga (64) meM kiyA gayA hai / mUlAcAra meM zukladhyAna ko choDakara anya Arta Adi kisI bhI dhyAna ke svAmiyoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA, jaba ki dhyAnazataka meM pRthak pRthak una cAroM hI dhyAnoM ke svAmiyoM kA nirdeza yathAsthAna kiyA gayA hai (18, 23, 63 va 64) / ___ ina donoM granthoM meM dhyAna ke varNana meM jahAM kucha samAnatA dRSTigocara hotI hai vahAM kucha usameM vizeSatA bhI upalabdha hotI hai / isako dekhate hue bhI eka grantha kA dUsare kI racanA meM kucha prabhAva rahA hai, aisI pratIta nahIM hotA / dhyAnazataka va bhagavatI-ArAdhanA bhagavatI-ArAdhanA AcArya zivArya (sambhavataH 2-3rI zatI) ke dvArA racI gaI hai / ArAdhaka ko lakSya karake usameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoM kI prarUpaNA kI gaI 1. TIkAkAra haribhadra sUri ne usake spaSTIkaraNa meM anitya, azaraNa, ekatva aura saMsAra ina cAra bhAvanAoM kA nirdeza kiyA hai (isakA AdhAra sthAnAMga kA dhyAna prakaraNa rahA hai-sUtra 247, pR. 188) / isI prasaMga meM Age haribhadrasUri ne prazamaratiprakaraNa se bAraha bhAvanAoM ke prarUpaka padyoM ko bhI uddhRta kiyA hai / 2010_02 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va bhagavatI-ArAdhanA karanatakakakakakararararakararararsrakararararararararakarakarararakarakarare hai / unameM bhI samAdhimaraNa ke pramukha hone ke kAraNa kSapaka ke Azraya se maraNa ke 17 bhedoM meM paNDitapaNDitamaraNa, paNDita-maraNa, bAla-paNDitamaraNa, bAlamaraNa aura bAla-bAlamaraNa ina pAMca maraNabhedoM kA kathana kiyA gayA hai / vahAM bhaktapratyAkhyAna ke bhedabhUta savicAra bhaktapratyAkhyAna ke prasaMga meM yaha kahA gayA hai ki jo saMsAra paribhramaNa ke duHkhoM se DaratA hai vaha saMkleza ke vinAzaka cAra prakAra ke dharma aura cAra prakAra ke zukladhyAna kA hI cintana kiyA karatA hai / vaha parISahoM se santapta hokara bhI kabhI Arta aura raudra ina durvyAnoM kA cintana nahIM karatA (1669-70) / isI prasaMga meM vahAM do gAthAoM dvArA krama se cAra prakAra ke Arta aura cAra prakAra ke raudradhyAna kI saMkSepa meM sUcanA kI gaI hai aura tatpazcAt yaha kahA gayA hai ki ina donoM ko uttama gati kA pratibandhaka jAnakara kSapaka unase dUra rahatA huA nirantara dharma aura zukla ina donoM dhyAnoM meM apanI buddhi ko lagAtA hai (1702-4) / ___ pazcAt zubha dhyAna meM pravRtta rahane kI upayogitA ko pragaTa karate hue saMkSepa meM dhyAna ke parikara kI sUcanA kI gaI hai / tadanantara dharmadhyAna ke lakSaNa va Alambana kA nirdeza karate hue usake AjJAvicayAdi cAroM bhedoM kA pRthak pRthak lakSaNa kahA gayA hai (1705-14) / __dharmadhyAna ke caturtha bhedabhUta saMsthAnavicaya ke svarUpa ko dikhalAte hue yahAM bhI mUlAcAra ke samAna isa saMsthAnavicaya meM anugata anuprekSAoM ke cintana kI AvazyakatA pragaTa kI gaI hai / prasaMgavaza yahAM una adhruvAdi bAraha anuprekSAoM kA nAmanirdeza karake unameM kisa prakAra kyA cintana karanA cAhie, isakI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai (1714-1873) / ___ Age yaha kahA gayA hai ki ukta bAraha anuprekSAyeM dharmadhyAna kI AlambanabhUta haiM / dhyAna ke AlambanoM ke Azraya se muni usa dhyAna se cyuta nahIM hotA / vAcanA, pRcchanA, parivartanA aura anuprekSA ye ukta dharmadhyAna ke Alambana haiM / loka dharmadhyAna ke AlambanoM se bharA huA hai, dhyAna kA icchuka kSapaka mana se jisa ora dekhatA hai vahI usa dharmadhyAna kA Alambana ho jAtA hai (1874-76) / isa prakAra se kSapaka jaba dharmadhyAna kA atikramaNa kara detA hai taba vaha atizaya vizuddha lezyA se yukta hokara zukladhyAna ko dhyAtA hai / Age usa zukladhyAna se cAra bhedoM kA nirdeza karake unakA pRthak pRthak svarUpa bhI pragaTa kiyA gayA hai (1877-89) / __ Age kahA gayA hai ki isa prakAra se kSapaka jaba ekAgracita hotA huA dhyAna kA Azraya letA hai taba vaha guNazreNi para ArUDha hokara bahuta adhika karma kI nirjarA karatA hai / anta meM dhyAna ke mAhAtmya ko dikhalAte hue isa prakaraNa ko samApta kiyA gayA hai / __ bhagavatI-ArAdhanA meM Arjava, laghutA (niHsaMgatA), mArdava aura upadeza inako dharmadhyAna kA lakSaNaparicAraka liMga-kahA gayA hai / ye dharmadhyAnI ke svabhAvataH huA karate haiM / athavA usakI sUtra meMAgamaviSayaka upadeza meM-svabhAvataH rUci huA karatI hai| 1. dhammassa lakkhaNaM se ajjava-lahagatta-maddavovasamA / uvadesaNA ya sutte NisaggajAo rucIo de / bha. A. 1709 / 2010_02 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dhyAnazatakam, prastuta dhyAnazataka (67) meM bhI dharmadhyAna ke paricAyaka liMga kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki Agama, upadeza, AjJA aura nisarga (svabhAva) se jo dharmadhyAnI ke jinopadiSTa padArthoM kA zraddhAna huA karatA hai, vaha dharmadhyAna kA liMga (hetu) hai / donoM granthagata una gAthAoM meM zabda va artha se yadyapi bahuta kucha samAnatA dikhatI hai, phira bhI dhyAnazataka meM ukta abhiprAya bhagavatI-ArAdhanA se na lekara sambhavataH sthAnAMga se liyA gayA hai / usake sAtha samAnatA bhI adhika hai| isI prakAra bhagavatI-ArAdhanA meM dharmadhyAna ke jina AlambanoM kA nirdeza kiyA gayA hai unakA ullekha yadyapi dhyAnazataka (42) meM kiyA gayA hai, phira bhI vahAM unakA ullekha bhagavatI-ArAdhanA ke Azraya se na karake ukta sthAnAMga se hI kiyA gayA dikhatA hai / bhagavatI-ArAdhanAgata isa dhyAna prakaraNa kI samAnatA pUrvokta mUlAcAra ke usa prakaraNa ke sAtha avazya kucha rahI hai / donoM granthoM meM viSaya vivecana kI paddhati hI samAna nahIM dikhatI, balki kucha gAthAyeM bhI donoM granthoM meM samAna rUpa se upalabdha hotI haiM / yathA-mUlA. 5, 198-200 va bha. A. 1702-4 tathA mUlA. 202-6 va bha. A. 1711-15 / / __dhyAnazataka aura tattvArthasUtra AcArya umAsvAti (vi.dvi.-tR. zatI) viracita tattvArthasUtra 10 adhyAyoM meM vibhakta hai / usameM mukti ke prayojanIbhUta jIvAdi sAta tattvoM kI saMkSepa meM prarUpaNA kI gaI hai / usake nauveM adhyAya meM saMvara aura nirjarA ke kAraNabhUta tapa kA varNana karate hue abhyantara tapa ke chaThe bhedabhUta dhyAna kA saMkSepa meM vyAkhyAna kiyA gayA hai-usakA prabhAva dhyAnazataka para vizeSarUpa meM rahA dikhatA hai / yathA 1 tattvArtha sUtra meM sarvaprathama dhyAna ke svarUpa, usake svAmI aura kAla kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki ekAgra cintAnirodha kA nAma dhyAna hai / vaha uttama saMhananavAle jIva ke antarmuhUrta kAla taka karatA hai / dhyAnazataka meM usake svarUpa kA nirdeza karate hue jo yaha kahA gayA hai ki sthira adhyavasAna ko dhyAna kahate haiM, usakA abhiprAya tattvArthasUtra jaisA hI hai / kAraNa yaha ki sthira kA artha nizcala aura adhyavasAna kA artha ekAgratA kA Alambana lenevAlA mana hai / tadanusAra isakA bhI yahI abhiprAya huA ki mana kI sthiratA yA eka vastu meM cintA ke nirodha ko dhyAna kahate haiM / Age use spaSTa karate hue yahI kahA gayA 1. dhammassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0-ANAruI NisaggaruI suttaruI ogADharutI / sthAnAMga 247, pR. 188 / 2. AlaMbaNaM ca vAyaNa pucchaNa pariyaTTaNANupehAo / dhammassa teNa aviruddhAo savvANupehAo / / bha. A. 1710 va. 1875 / 3. dhammassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paM0 taM0-vAyaNA paDipucchaNA pariyaTTaNA aNuppehA / sthAnAMga 247, pR. 188 / 4. ta. sU. 9-27 / 2010_02 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura tattvArthasUtra 101 hai ki eka vastu meM jo citta kA avasthAna-cintA kA nirodha hai-use dhyAna kahA jAtA hai aura vaha antarmuhUrta mAtra rahatA hai / tattvArthasUtra meM jahAM usake svAmI kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha uttama saMhanana vAle ke hotA hai vahAM dhyAnazataka meM use aura adhika spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki isa prakAra kA vaha dhyAna chadmasthoM ke-kevalI se bhinna alpajJa jIvoM ke-hIM hotA hai / kevaliyoM kA vaha dhyAna sthira adhyavasAnarUpa na hokara yogoM ke nirodha svarUpa hai / isakA kAraNa yaha hai ki unake mana kA abhAva ho jAne se cintA nirodharUpa dhyAna sambhava nahIM hai / aba raha jAtI hai saMhanana ke nirdeza kI bAta, so usakA nirdeza dhyAnazataka meM Age jAkara zukladhyAna ke prasaMga meM kiyA gayA hai / 2 tattvArthasUtra meM jo antima do dhyAnoM ko-dharma aura zukladhyAna ko-mokSa kA kAraNa nirdiSTa kiyA gayA hai usase yaha spaSTa sUcita hotA hai ki pUrva ke do dhyAna-Arta aura raudra-mokSa ke kAraNa nahIM haiM, kintu saMsAra ke kAraNa hai| yaha sUcanA dhyAnazataka meM spaSTatayA zabdoM dvArA hI kara dI gaI hai / 3 tattvArthasUtra meM jahAM amanojJa padArtha kA saMyoga hone para usake viyoga ke lie honevAle cintAprabandha ko prathama ArtadhyAna kahA gayA hai vahAM dhyAnazataka meM use kucha aura bhI vikasita karate hue yaha kahA gayA hai ki amanojJa zabdAdi viSayoM aura unakI AdhArabhUta vastuoM ke viyogaviSayaka tathA bhaviSya meM unakA punaH saMyoga na hone viSayaka bhI jo cintA hotI hai, yaha prathama ArtadhyAna kA lakSaNa hai / isI prakAra se yahAM zeSa tIna ArtadhyAnoM ke bhI lakSaNoM ko vikasita kiyA gayA hai / 4 tattvArthasUtra meM sarvArthasiddhisammata sUtrapATha ke anusAra manojJa padArtho kA viyoga hone para unake saMyogaviSayaka cintana ko dUsarA aura vedanAviSayaka cintana ko tIsarA ArtadhyAna sUcita kiyA gayA hai / isake viparIta dhyAnazataka meM zUlarogAdi vedanAviSayaka ArtadhyAna ko dUsarA aura iSTa viSayAdikoM kI vedanA (anubhavana) viSayaka cintana ko tIsarA ArtadhyAna kahA gayA hai / yaha kathana tattvArthadhigamasammata sUtrapATha ke anusAra usake viparIta nahIM hai / 5 avirata, dezavirata aura pramattasaMyama ina guNasthAnoM meM ukta ArtadhyAna kI sambhAvanA jaise tattvArthasUtra 1. dhyA. za. 2-3 / 2. dhyA. za. 64 / 3. ta.sU. 9-29 (pare mokSahetU iti vacanAt pUrve Arta-raudre saMsArahetU ityuktaM bhavati-sa. si. 9-29 / 4. dhyA. za. 5 / 5. ta. sU. 9-30; dhyA. za. 6 / 6. ta sU. 9, 31-33; dhyA. za. 7-9 / 7. viparItaM manojJasya / vedanAyAzca / ta. sU. 9, 31-32 / 8. dhyA. za. 7-9 / 9. vedanAyAzca / viparItaM manojJAnAm / ta. sU. 9, 32-33 / 2010_02 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dhyAnazatakam, Parekarararerakarakarararatarrerakatereraturerakararararakaranatakarakalatara meM pragaTa kI gaI hai vaise hI vaha dhyAnazataka meM bhI inhIM guNasthAnoM meM pragaTa kI gaI hai| 6 tattvArthasUtra kI apekSA dhyAnazataka meM prakRta ArtadhyAna se sambandhita kucha anya bAtoM kI bhI carcA kI gaI hai / jaise-vaha kisa prakAra ke jIva ke hotA hai, kaunasI gati kA kAraNa hai, vaha saMsAra kA bIja kyoM hai, ArtadhyAnI ke lezyAyeM kaunasI hotI hai, tathA usakI pahicAna kina hetuoM ke dvArA ho sakatI hai; ityAdi / 7 tattvArthasUtra meM jahAM eka hI sUtra ke dvArA raudradhyAna ke bhedoM va svAmiyoM kA nirdeza karate hue usake prakaraNa ko samApta kara diyA gayA hai vahAM dhyAnazataka meM tattvArthasUtrokta una cAra bhedoM ke svarUpa ko spaSTa karate hue usake svAmiyoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai / isake atirikta vahAM ArtadhyAna ke samAna raudradhyAna ke bhI phala va lezyA Adi kI carcA kI gaI hai / 8 tattvArthasUtra meM eka sUtra dvArA dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirdeza mAtra karake usake prakaraNa ko samApta kara diyA gayA hai / para dhyAnazataka meM usakI prarUpaNA bhAvanA, deza, kAla, AsanavizeSa, Alambana, krama, dhyAtavya, dhyAtA, anuprekSA, lezyA, liMga aura phala ina bAraha adhikAroM ke Azraya se vistArapUrvaka kI gaI hai / tattvArthasUtrokta usake cAra bhedoM kI sUcanA yahAM dhyAtavya adhikAra meM karake unake pRthak pRthak svarUpa ko bhI pragaTa kiyA gayA haiM / 9 jaisA ki Upara kahA jA cUkA hai tattvArthasUtra meM sarvArthasiddhisammata sUtrapATha ke anusAra dharmadhyAna ke cAra bhedoM kA nirdeza mAtra kiyA gayA hai, usake svAmiyoM kA nirdeza vahAM nahIM kiyA gayA hai / para usakI TIkA svArthasiddhi meM usake svAmiyoM kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata inake hotA hai / ukta tattvArthasUtra ke bhASyabhUta tattvArthavArtika meM pRthak se usake svAmiyoM kA ullekha to nahIM kiyA gayA, kintu isa sambandha meM jo vahAM zaMkA-samAdhAna hai usase siddha hai ki vaha, jaisA ki sarvArthasiddhi meM nirdeza kiyA gayA hai tadanusAra, asaMyatasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata aura apramattasaMyata jIvoM ke hotA hai| 1. ta. sU. 9-34; dhyA. za. 18 / 2. dhyA. za. 10-17 / 3. ta. sU. 9-35 / 4. dhyA. za. 19-27 / 5. ta. sU. 9-36 / 6. dhyA. za. 28-68 / 7. AjJAvicaya 45-49, apAyavicaya 50, vipAkavicaya 51, saMsthAnavicaya 52-62 / 8. AjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmyam / ta. sU. 9-36 / (yahAM mUla sUtroM meM ArtadhyAna (9-34) raudradhyAna (9-35) aura zukladhyAna (9, 37-38) ke svAmiyoM kA nirdeza karake bhI dharmadhyAna ke svAmiyoM kA ullekha kyoM nahIM kiyA gayA, yaha vicAraNIya hai / ) 9. tadavirata-dezavirata-pramattApramattasaMyatAnAM bhavati / sa. si. 9-36 / 10. ta. vA. 9,36, 14-16 / 2010_02 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura sthAnAMga para ukta tattvArthasUtra meM hI tattvArthadhigamasammata sUtrapATha ke anusAra usa dharmadhyAna ke bhI svAmiyoM kA ullekha kiyA gayA hai / vahAM yaha kahA gayA hai ki vaha cAra prakAra kA dharmadhyAna apramattasaMyata ke sAtha upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ke bhI hotA hai' / jaisA ki yahAM usake svAmiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai, tadanusAra hI dhyAnazataka (63) meM bhI yaha kahA gayA hai ki dharmadhyAna ke dhyAtA saba pramAdoM se rahita muni jana, upazAntamoha aura kSINamoha nirdiSTa kie gae hai| isakI TIkA meM haribhadrasUri ne upazAntamoha kA artha upazAmaka nirgrantha aura kSINamoha kA artha kSapaka nirgrantha pragaTa kiyA hai / 103 10 tattvArthasUtra meM zukladhyAna kI prarUpaNA karate hue usake cAra bhedoM meM prathama do kA sadbhAva zrutavalI ke aura antima do kA sadbhAva kevalI ke batalAyA gayA hai / pazcAt yoga ke Azraya se unake svAmitva ko dikhalAte huye yaha kahA gayA hai ki prathama zukladhyAna tIna yoga vAle ke, dUsarA tInoM yogoM meM se kisI eka hI yogavAle ke tIsarA kAyayogI ke aura cauthA yoga se rahita hue ayogI ke hotA hai / Age yaha sUcita kiyA gayA hai ki zrutakevalI ke jo pUrva ke do zukladhyAna hote haiM unameM prathama vitarka va vIcAra se sahita aura dvitIya vitarka se sahita hotA huA vIcAra se rahita hai / Age prasaMgaprApta vitarka aura vIcAra kA lakSaNa bhI pragaTa kiyA gayA hai / yaha sabhI zukladhyAna viSayaka vivecana dhyAnazataka meM yathAsthAna kiyA gayA hai / usase sambandhita tattvArthasUtra ke sUtra aura dhyAnazataka kI gAthAyeM isa prakAra hai ta. sU. -9, 37-38; 9-40 9, 41-44 / dhyA. za. - 64; 83; 77-80 / dhyAnazataka aura sthAnAMga AcArAdi bAraha aMgoM meM sthAnAMga tIsarA hai / vartamAna meM vaha jisa rUpa meM upalabdha hai usakA saMkalana valabhI vAcanA ke samaya devarddhigaNi kSamAzramaNa ke tattvAvadhAna meM vIranirvANa ke bAda 980 varSa ke AsapAsa huA hai / usameM dasa adhyayana yA prakaraNa haiM, jinameM yathAkrama se 1, 2, 3 Adi 10 paryanta padArthoM va kriyAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / udAharaNa svarUpa prathama sthAnaka meM eka AtmA hai, eka daNDa hai, eka kriyA hai, eka loka hai; ityAdi / isI prakAra dvitIya sthAnaka meM loka meM jo bhI vastu vidyamAna hai vaha do padAvatAra yukta hai / jaise- jIva- ajIva, trasa - sthAvara, ityAdi / isI krama se antima dasama sthAna meM 10-10 padArthoM kA saMkalana kiyA gayA hai / 1. AjJApAya-vipAka-saMsthAna vicayAya dharmamapramatta saMyatasya / upazAnta kaSAyayozca / ta. sU. 9, 37-38 / 2. gAthA 63 meM upayukta 'nidhiTThA' pada se yaha pragaTa hai ki granthakAra ke samakSa ukta prakAra dharmadhyAna ke svAmiyoM kA prarUpaka tatvArthasUtra jaisA koI grantha rahA hai / 3. ege AyA / ege daMDe / egA kiriyA / ege loe / sthAnaka 1, sUtra 1-4 / 4. jayatthi NaM loge taM savvaM dupaovaAraM, taM jahA jIvacceva ajIvacceva / tase ceva thAvare ceva / sthAnaka 2, sUtra 80 / 2010_02 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, 982228 prakRta meM cauthe adhyayana yA sthAnaka meM 4-4 padArthoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / vahAM cAra prakAra kA dhyAna bhI prasaMgaprApta huA hai / usakA nirUpaNa karate hue vahAM sAmAnya se dhyAna ke Arta, raudra, dharma aura zukla ina cAra bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai / tatpazcAt unameM se pratyeka ke bhI cAra-cAra bhedoM kA nirdeza karate hue yathAsambhava unake cAra-cAra lakSaNoM, cAra-cAra AlambanoM aura cAra cAra anuprekSAoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai / 104 sthAnAMga prarUpita yaha saba viSaya prakArAntara se dhyAnazataka meM AtmasAt kara liyA gayA hai / sAtha hI use spaSTa karate hue yahAM kucha adhika vistRta bhI kiyA gayA hai / yathA 1 ArtadhyAna sthAnAMga meM cAra prakAra ke ArtadhyAna meM se prathama ArtadhyAna ke svarUpa ko pragaTa karate hue yaha kahA gayA hai ki amanojJa viSayoM ke sambandha se sambaddha huA prANI jo unake viyogaviSayaka cintA ko prApta hotA hai, ise ArtadhyAna ( prathama ) kahA jAtA hai / ise kucha adhika spaSTa karate hue dhyAnazataka meM yaha kahA gayA hai ki dveSa ke vaza malinatA ko prApta hue prANI ke jaba amanojJa indriya viSayoM aura unakI AdhArabhUta vastuoM kA saMyoga hotA hai taba vaha unake viyoga ke lie jo adhika cintAtura hotA hai ki kisa prakAra se ye mujhase pRthak hoMge ise, tathA unakA viyoga ho jAne para bhI bhaviSya meM unakA punaH saMyoga na hone ke lie bhI jo cintA hotI hai use, prathama ArtadhyAna kahate hai / isI prakAra se sthAnAMga meM nirdiSTa dvitIya aura tRtIya ArtadhyAna ke lakSaNoM ko bhI yahAM adhika spaSTa kiyA gayA hai / vizeSa itanA hai ki sthAnAMga meM jise dUsarA ArtadhyAna kahA gayA hai vaha dhyAnazataka meM tIsarA hai tathA jise sthAnAMga meM tIsarA ArtadhyAna kahA gayA hai vaha dhyAnazataka meM dUsarA hai I sthAnAMga meM parijuSita (anubhUta) kAmabhogoM se saMyukta hone para prANI ko jo unake aviyogaviSayaka cintA hotI hai use caturtha ArtadhyAna kahA gayA hai / parantu dhyAnazataka meM indra va cakravartI Adi kI guNaRddhiyoM kI prArthanArUpa nidAna ko cauthA ArtadhyAna kahA gayA hai / isa parivartana kA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki sthAnAMgagata ukta caturtha ArtadhyAna kA lakSaNa dvitIya ArtadhyAna se bhinna nahIM dikhatA / sthAnAMga ke TIkAkAra abhayadeva sUri ne apanI TIkA meM ise spaSTa karate yaha kahA hai ki dvitIya ArtadhyAna abhISTa dhanAdi se jahAM sambaddha hai vahAM caturtha ArtadhyAna usa dhanAda 1. amaNunnasaMpaogasaMpatte tassa vippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati / sthAnA. 4-247, pR. 187 / 2. dhyA. za. 6 | 3. maNunnasaMpaogasaMpatte tassa avippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 2, AyaMkasaMpaogasaMpautte tassa vippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 3 / sthAnA. pR. 187-88; dhyA. za. 8 va 7 / 4. parijusitakAmabhogasaMpaogasaMpatte tassa avippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavai 4 / sthAnA. pR. 188 / 5. dhyA. za. 9 / 2010_02 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura sthAnAMga 105 watantaratatatatakaratastaraswatatasrstarakaratatatatatatatatakararate se prApta hone vAle zabdAdi bhogoM se sambaddha hai, isa prakAra una donoM meM yaha aMtara samajhanA cAhie / zAstrAntara meM dvitIya aura caturtha ke eka hone se-unameM bheda na rahane se unheM tIsarA ArtadhyAna mAnA gayA hai tathA caturtha ArtadhyAna nidAna ko svIkAra kiyA gayA hai / yaha kahate hue unhoMne Age dhyAnazataka kI ArtadhyAna se sambaddha cAroM gAthAoM ko (6-9) ko bhI uddhRta kara diyA hai / isa prakAra zAstrAntara se unakA abhiprAya tattvArthasUtra aura dhyAnazataka kA hI rahA dikhatA hai / . sthAnAMga meM jo prakRta ArtadhyAna ke cAra lakSaNa (liMga) nirdiSTa kiye gaye hai unameM kandanatA, zocanatA aura paridevanatA ina tIna ko dhyAnazataka meM prAyaH usI rUpa meM le liyA gayA hai, kintu 'tepanatA' ke sthAna meM vahAM tADana Adi ko grahaNa kiyA gayA hai / abhayadevasUri ne 'tipi' dhAtu ko kSaraNArthaka mAnakara tepanatA kA artha azruvimocana kiyA hai / raudradhyAna sthAnAMga meM raudradhyAna kA nirUpaNa karate hue usake cAra bheda ginAye gaye haiM-hiMsAnubandhI, mRSAnubandhI, steyAnubandhI aura viSayasaMrakSaNAnubandhI / dhyAnazataka meM unakA isa prakAra se nAmollekha to nahIM kiyA gayA, kintu vahAM jo unakA svarUpa kahA gayA hai usase ina nAmoM kA bodha ho jAtA hai / __ sthAnAMga meM raudradhyAna ke ye cAra lakSaNa nirdiSTa kiye gaye haiM-osannadoSa, bahudoSa, ajJAnadoSa, aura AmaraNAntadoSa / dhyAnazataka meM ve isa prakAra upalabdha hote haiM-ussaNNa (utsanna) doSa, bahuladoSa, nAnAvidhadoSa aura AmaraNadoSa' / inameM osaNNa aura ussaNNa, bahu aura bahula tathA AmaraNAnta aura AmaraNa inameM arthataH koI bheda nahIM hai / kevala aNNA aura NANAviha (nAnAvidha) meM kucha bheda ho gayA dikhatA hai / phira bhI donoM granthoM ke TIkAkAra krama se abhayadeva sUri aura haribhadra sUri ne unakA jo abhiprAya vyakta kiyA hai vaha prAyaH samAna hI hai / 1. dvitIyaM vallabhadhanAdiviSayam, caturthaM tatsaMpAdyazabdAdibhogaviSayamiti bhedo'nayorbhAvanIyaH / zAstrAntare tu dvitIya-caturthayorekatvena tRtIyatvam, caturthaM tu tatra nidAnamuktam / uktaM ca-(dhyA. za. 6-9) / sthAnA. TIkA 247, pR. 189 / 2. nidAnaM ca / ta. sU. 9-33 / 3. aTTassaNaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 (paNNattA) taM0 (taM jahA)- kaMdaNatA socaNatA tippaNatA paridevaNatA / sthAnA. pR. 189 / 4. dhyA. za. 15 / 5. tepanatA-tipeH kSaraNArthatvAdavimocanam / sthAnA. TIkA / 6. rodde jhANe cauvvihe paM0 taM0-hiMsANubandhi mosANubaMdhi teNANubaMdhi sArakkhaNANubaMdhi / sthAnA. pR. 188 / 7. dhyAnazataka 19-22 / 8. ruddassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0-osaNNadose bahudose annANadose AmaraNadose / sthAnA. pR. 188 / 9. dhyA. za. 26 / 10. ajJAnAt-kuzAstrasaMskArAta hiMsAdiSvadharmasvarUpeSu narakAdikAraNeSa dharmabaddhayA'bhyudayArthaM vA pravRttistallakSaNo doSo'jJAnadoSaH / sthAnA. TI. pR. 190; nAnAvidheSu tvakRtvakSaNa-nayanotkhananAdiSu hiMsAdhupAyeSvasakRdapyevaM pravartate iti nAnAvidhadoSaH / dhyA. za. TIkA 26 / 2010_02 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dhyAnazatakam, kakakakaratundatabaradstirantaratarawasakaranatakaararakaraastaadaras 3 dharmadhyAna sthAnAMga meM dharmadhyAna ke ye cAra bheda nirdiSTa kie gae haiM-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura sNsthaanvicry| dhyAnazataka meM usake ina nAmoM kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai / kintu vahAM usake bhAvanAdi bAraha adhikAroM meM se dhyAtavya adhikAra ke prasaMga meM AjJA evaM apAya Adi kA jo svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai usase usake ve cAra bheda spaSTa ho jAte haiM / sthAnAMga meM dharmadhyAna ke ye cAra lakSaNa kahe gae haiM-AjJAruci, nisargarUci, sUtraruci aura avagADharuci / dhyAnazataka meM prakArAntara se unakA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai-Agama, upadeza, AjJA aura nisarga se jinaprarUpita tattvoM kA zraddhAna / inameM zraddhAna zabda 'ruci' kA samAnArthaka hai / AjJA aura nisarga ye donoM granthoM meM zabdazaH samAna hI haiM / sUtra ke paryAyavAcI Agama zabda kA yahAM upayoga kiyA gayA hai / sthAnAMga meM cauthA lakSaNa jo avagADharUci kahA gayA hai usameM avagADha kA artha dvAdazAMga kA avagAhana hai, usase hone vAlI ruci yA zraddhA kA nAma avagADharUci hai / isake sthAna meM dhyAnazataka meM jo 'upadeza' pada kA upayoga kiyA gayA hai usakA bhI abhiprAya vahI hai / kAraNa yaha ki Agama ke anusAra tattva ke vyAkhyAna kA nAma hI to upadeza hai / isa prakAra avagADharUci aura upadeza zraddhA meM kucha bheda nahIM hai / sthAnAMga meM dharmadhyAna ke ye cAra Alambana kahe gae haiM-vAcanA, pratipracchanA, parivartanA aura anuprekSA / inameM se vAcanA, pracchanA aura parivartanA ye tIna dhyAnazataka meM zabdazaH samAna hI haiM / sthAnAMga meM cauthA Alambana jo anuprekSA kahA gayA hai usake sthAna meM dhyAnazataka meM anucintA ko grahaNa kiyA gayA hai / vaha anuprekSA kA hI samAnArthaka hai / donoM kA hI artha sUtrArtha kA anusmaraNa hai / sthAnAMga meM dharmadhyAna kI ye cAra anuprekSAyeM kahI gaI haiM-ekAnuprekSA, anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA aura saMsArAnuprekSA / dhyAnazataka meM dharmadhyAna se sambaddha eka anuprekSA nAma kA pRthak prakaraNa hai / usake sambandha meM vahAM itanA mAtra kahA gayA hai ki dharmadhyAna ke samApta ho jAne para muni sarvadA anityAdi bhAvanAoM ke cintana meM tatpara hotA hai / vahAM anityAdi bhAvanAoM kI saMkhyA kA koI nirdeza nahIM kiyA gayA / TIkAkAra 1. dhamme jhANe cauvvihe cauppaDoyAre paM0 taM0-ANAvijate avAyavijate vivAgavijate saMThANavijate / sthAnAM. pR. 188 / 2. dhyA. za.-AjJA 45-49, apAya 50, vipAka 51, saMsthAna 52-62 / 3. dhammassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0-ANAruI NisaggaruI suttaruI ogADharutI / sthAnAM. pR. 188 / 4. dhyA. za. 67 / 5. dhammassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paM0 taM0-vAyaNA paDipucchaNA pariyaTTaNA aNuppehA / sthAnAM. pR. 188 / 6. dhyA. za. 42 / 7. dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paM0 20-egANuppehA aNiccANuppehA asaraNANuppehA saMsArANuppehA / sthAnAM. pR. 188 / 8. dhyA. za. 65 / 2010_02 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura sthAnAMga 107 aakarasataraswatantastaraastakakakakakakakakakakakakakakakakakarstars haribhadrasUri ne usako spaSTa karate hue yaha kahA hai ki 'anityAdi' meM jo Adi zabda hai usase azaraNa, ekatva aura saMsAra bhAvanAoM ko grahaNa kiyA gayA hai / sAtha hI Age unhoMne yaha bhI nirdeza kiyA hai ki muni ko 'iSTajanasamprayogaddhiviSayasukhasampadaH' ityAdi grantha ke Azraya se bAraha anuprekSAoM kA cintana karanA caahie| ___ sthAnAMga meM caturtha sthAna kA prakaraNa hone se sambhavataH vahAM cAra hI anuprekSAoM kI vivakSA rahI hai; para dhyAnazataka meM aisA kucha nahIM rahA / isase vahAM unakI saMkhyA kA nirdeza na karane para bhI 'anityAdi' pada se tattvArthasUtra evaM prazamarati prakaraNa Adi meM nirdiSTa bArahoM anuprekSAoM ke cintana kA abhiprAya rahA dikhatA hai / sambhavataH yahI kAraNa hai jo dhyAnazatakakAra ne 'aNiccAIbhAvaNAparamo' aisA kahA hai / yahi unheM pUrvokta cAra anuprekSAoM kA hI grahaNa abhISTa hotA to ve 'anityAdi' ke sAtha 'cAra' saMkhyA kA bhI nirdeza kara sakate the / para vaisA yahAM nahIM kiyA gayA / isake atirikta tattvArthasUtra (9-7) aura prazamaratiprakaraNa Adi granthoM meM sarvaprathama anityAnuprekSA upalabdha hotI hai / para sthAnAMga meM nirdiSTa una cAra anuprekSAoM meM prathamataH ekAnuprekSA kA nirdeza kiyA gayA hai / ataH tadanusAra yahAM anityAdi ke sthAna meM 'ekAtvAdi' aisA nirdeza karanA kahIM ucita thA / 4 zukladhyAna sthAnAMga meM zukladhyAna ke ye cAra bheda nirdiSTa kie gaye haiM-pRthaktvavitarka savicAra, ekatvavitarka avicAra, sUkSmakriya-anivartI aura samuchinnakriya-apratipAtI / dhyAnazataka meM zukladhyAna ke ina cAra bhedoM kI sUcanA unake viSaya kA nirUpaNa karate hue dhyAtavya prakaraNa meM kI gaI hai| sthAnAMga meM zukladhyAna ke jina cAra lakSaNoM kA nirdeza kiyA gayA hai unako dhyAnazatakakArane usI rUpa meM grahaNa kara liyA hai / vizeSatA yaha hai ki yahAM do gAthAoM ke dvArA unake svarUpa ko bhI spaSTa 1. haribhadra sari ne isa prArambhika vAkya ke dvArA prazamaratiprakaraNa nAmaka grantha kI aura saMketa kiyA hai| vahAM 'iSTajanasamprayogaddhiguNasampadaH' ityAdi 12 zlokoM meM bAraha anuprekSAoM kA varNana kiyA gayA hai / una saba zlokoM ko yahAM prakRta vAkyAMza ke Age prazamatiprakaraNa se caukoNa [ ] koSThaka meM le liyA hai / 2. jaise ki zukladhyAna ke prasaMga meM 'NiyayamaNuppehAo cattAri carittasaMpaNNo' vAkya ke dvArA cAra saMkhyA kA nirdeza kiyA gayA hai / dhyA. za.87 / 3. sukke jhANe cauvvihe cauppaDoAre paM0 20-puhuttavitakke saviyArI 1, ekattavitakke aviyArI 2, suhumakirite aNiyaTTI 3, samucchinnakiriye appaDivAtI 4 / sthAnAM. pR. 188 / 4. pRthaktvavitarka-savicArI 77-78, ekatvavitarka-avicArI 79-80, sUkSmakiya-anivartI 81, vyucchinnakriya-apratipAtI 82 / 5. sukkassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0-avvahe asammohe vivege viussagge / sthAnAM. pR. 188 / 6. dhyA. za. 90, ____ 2010_02 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dhyAnazatakam, kara diyA gayA hai| sthAnAMga meM zukladhyAna ke jina cAra AlambanoM kA nirdeza kiyA gayA hai unhIM kA saMgraha dhyAnazataka meM bhI kara liyA gayA hai / sthAnAMga meM zukladhyAna kI ye cAra anuprekSAyeM nirdiSTa kI gaI hai-anantavRttitAnuprekSA, vipariNAmAnuprekSA, azubhAnuprekSA aura apAyAnuprekSA / inhIM cAroM kA saMkalana kucha spaSTIkaraNa ke sAtha dhyAnazataka meM bhI kiyA gayA hai / bheda kevala unake krama meM rahA hai| uparyukta tulanAtmaka vivecana ko dekhate hue isameM sandeha nahIM rahatA ke sthAnAMga ke antargata dhyAnaviSayaka usa sabhI sandarbha ko dhyAnazataka meM yathAsthAna garbhita kara liyA gayA hai / prakRta sthAnAMga meM dhyAna ke bheda-prabhedoM kA nirdeza karate hue unameM se cAra prakAra ke Arta aura cAra prakAra ke raudradhyAna ke svarUpa ko dikhalA kara unake lakSaNoM (liMgoM) kA bhI nirdeza kiyA gayA hai tathA dharma aura zukladhyAna ke cAra cAra bhedoM ke svarUpa ko pragaTa karate hue unake cAra cAra lakSaNoM, AlambanoM aura anuprekSAoM kI bhI prarUpaNA kI gaI hai / para vahAM na to dhyAnasAmAnya kA lakSaNa kahA gayA hai aura na usake kAla kA bhI nirdeza kiyA gayA haiM / isake atirikta ukta cAra dhyAna kisa guNasthAna se kisa guNasthAna taka sambhava haiM, jIva kisa dhyAna ke Azraya se kauna sI gati ko prApta hotA hai, tathA pratyeka ke Azrita kaunasI lezyA Adi hotI hai; ityAdi kA vicAra bhI vahAM nahIM kiyA gayA / kintu dhyAnazataka meM una sabakA bhI vicAra kiyA gayA hai / isase yaha samajhanA cAhie ki dhyAnazataka kI racanA kA pramukha AdhAra sthAnAMga to rahA hai, para sAtha hI usakI racanA meM tattvArthasUtra Adi grantha granthoM kA bhI Azraya liyA gayA hai / dhyAnazataka aura bhagavatIsUtra va aupapAtikasUtra pUrvokta dhyAnaviSayaka jo sandarbha sthAnAMga meM pAyA jAtA hai vaha saba prAyaH zabdazaH usI rUpa meM bhagavatIsUtra aura aupapAtikasUtra meM bhI upalabdha hotA hai / ataH punarukta hone se unake Azraya se yahAM kucha vicAra nahIM kiyA gayA / unameM jo sAdhAraNa zabdabheda va kramabheda hai vaha isa prakAra hai___ sthAnAMga aura bhagavatIsUtra meM ArtadhyAna ke lakSaNoM meM jahAM cauthA 'paridevanatA' hai vahAM aupapAtikasUtra 1. dhyA. za. 91-92 / 2. sukkassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paM0 taM0-khaMtI muttI maddave ajjave / sthAnAM pR. 188 / 3. dhyA. za. 69 / 4. sukkassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paM0 taM0-aNaMtavattiyANuppehA vippariNAmANuppehA asubhANuppehA avAyANuppehA / sthAnAM. pR. 188 5. dhyA. za. 87-88 / 6. bhagavatIsUtra (ahamadAbAda) 25, 7, pR. 281-82; aupapAtika 20, pR. 43 / 2010_02 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura dhavalA kA dhyAnaprakaraNa 109 meM vaha 'vilapanatA' hai / ina donoM ke abhiprAya meM kucha bheda nahIM hai / sthAnAMga aura bhagavatIsUtra meM jahAM dharmadhyAna ke cAra lakSaNoM meM tIsarA sUtraruci aura cauthA avagADharuci hai vahAM aupapAtikasUtra meM tIsarA upadezaruci aura cauthA sUtraruci hai / dhyAnazataka meM bhI dUsarA lakSaNa upadezazraddhAna kahA gayA hai / parantu jaisA ki Upara spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai, tadanusAra una donoM meM abhiprAyabheda kucha nahIM rahA / sthAnAMga aura bhagavatIsUtra ke antargata dharmadhyAna kI cAra anuprekSAoM meM jahAM prathamataH ekatvAnuprekSA hai vahAM autapAtika meM prathamataH anityAnuprekSA kA nirdeza kiyA gayA hai, ekatvAnuprekSA kA sthAna yahAM tIsarA hai / dhyAnazataka meM bhI 'anityAdibhAvanA' ke rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai, saMkhyA kI kucha sUcanA vahAM nahIM kI gaI hai / __ sthAnAMga aura bhagavatIsUtra meM nirdiSTa zukladhyAna ke cAra bhedoM meM tIsarA sUkSmakriyAnivartI aura cauthA samucchinnakriyApratipAtI hai / para aupapAtikasUtra meM anivartI aura apratipAtI meM kramavyatyaya hokara ve sUkSmakriyApratipAtI aura samucchinnakriyAnivartI ke rUpa meM nirdiSTa hue haiM / isI prakAra aupapAtikasUtra meM zukladhyAna ke lakSaNoM, AlambanoM aura anuprekSAoM meM bhI kucha thoDAsA zabdabheda va kramabheda huA hai / dhyAnazataka aura dhavalA kA dhyAnaprakaraNa AcArya bhUtabali-puSpadanta (prAyaH prathama zatAbdI) viracita SaTkhaNDAgama para A. vIrasena svAmI (9vIM zatAbdI) dvArA eka dhavalA nAmaka vistRta TIkA racI gaI hai / SaTkhaNDAgama ke vargaNA nAmaka pAMcaveM khaNDa meM eka karma anuyogadvAra hai / usameM 10 karmabhedoM ke antargata 8veM tapaHkarma kA nirdeza karate hue use chaha abhyantara aura chaha bAhya tapa ke bheda se bAraha prakAra kA kahA gayA hai / usakI vyAkhyA karate hue A. vIrasena ne apanI usa TIkA meM abhyantara tapa ke pAMcaveM bhedabhUta dhyAna kI prarUpaNA ina cAra adhikAroM ke dvArA kI hai-dhyAtA, dhyeya, dhyAna aura dhyAnaphala / tadanusAra vahAM prathamataH dhyAtA kA vicAra karate hue usameM kauna kaunasI vizeSatAyeM honI cAhie, ise spaSTa karane ke lie aneka mahattvapUrNa vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai / isa prasaMga meM unhoMne 'ettha gAhA' yA 'gAhAo' kahakara dhyAnazataka kI ina gAthAoM ko uddhRta kiyA hai -2, 39-40, 37, 35-36, 38, 41-43 aura 30-34 / kucha gAthAyeM yahAM bhagavatI ArAdhanA se bhI uddhRta kI gaI haiM / Age dhavalA meM kramaprApta dhyeya kI prarUpaNA meM aneka vizeSaNoM se viziSTa arahanta, siddha aura jinaprarUpita nau padArthoM Adi ko dhyeya-dhyAna ke yogya-kahA gayA hai / 1. Sa. khaM. 5, 4, 25-26-pu. 13, pR. 54 / 2. dhavalA meM inakI kramikasaMkhyA isa prakAra hai-12, 14-15,16,17-18, 19, 20-22 aura 23-27 / (pu. 13, pR. 64-68) / 3. dhavalA pu. 13, pR. 69-70 / 2010_02 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dhyAnazatakam, saraswaraamaanarastarashatansaansaanndattrakarasatara tatpazcAt dhyAna kA nirUpaNa karate hue usake dharma aura zukla ina do bhedoM kA hI vahA~ nirdeza kiyA gayA hai, tapa: karma kA prakaraNa hone se vahAM sambhavataH Arta aura raudra ina do dhyAnoM ko grahaNa nahIM kiyA gayA / vaha dharmadhyAna dhyeya ke bheda se cAra prakAra kA kahA gayA hai-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya / AjJA, Agama, siddhAnta aura jinavacana ye samAnArthaka zabda hai / isa AjJA ke anusAra pratyakSa va anumAnAdi pramANoM ke viSayabhUta padArtho kA jo cintana kiyA jAtA hai usakA nAma AjJAvicaya hai / isa prasaMga meM yahAM 'ettha gAhAo' kahakara dhyAnazataka kI 45-49 gAthAyeM uddhRta kI gaI haiM / isake Age eka gAthA (38) aura uddhRta kI gaI hai jo mUlAcAra (5-202) meM upalabdha hotI hai / / mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga se utpanna honevAle janma, jarA aura maraNa kI pIDA kA anubhava karate hue unase honevAle apAya kA vicAra karanA, ise apAyavicaya dharmadhyAna kahate haiM / isa prasaMga meM yahAM dhyAnazataka kI 50vIM gAthA uddhRta kI gaI hai / isake sAtha vahAM kucha pAThabheda ko lie hue eka gAthA mUlAcAra kI bhI uddhRta kI gaI hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki apAyavicaya meM dhyAtA, kalyANaprApaka upAyoM-tIrthakarAdi pada kI prApti kI kAraNabhUta darzanavizuddhi Adi bhAvanAoM kA cintana karatA hai, athavA jIvoM ke jo zubha-azubha karma haiM unake apAya (vinAza) kA cintana karatA hai / ___ vipAkavicaya dharmadhyAna ke svarUpa ko batalAte hue yahAM yaha kahA gayA hai ki prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra se zubha-azubha karmoM ke vipAka kA smaraNa karanA, isakA nAma vipAkavicaya hai / isa prasaMga meM yahAM dhyAnazataka kI 51vIM gAthA uddhRta kI gaI hai / isake sAtha hI vahAM mUlAcAra ko bhI eka gAthA uddhRta kI gaI hai| dhavalA meM saMsthAnavicaya dharmadhyAna ke svarUpa kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki tInoM lokoM ke AkAra, pramANa evaM unameM vartamAna jIvoM kI Ayu Adi kA vicAra karanA; yaha saMsthAnavicaya dharmadhyAna kahalAtA hai / isa prasaMga meM vahAM dhyAnazataka kI 5 (52-56) gAthAyeM uddhRta kI gaI haiM / isake Age 1. hemacandrasari viracita yogazAstra meM bhI ina do dAnoM ko dhyAna meM sammilita nahIM kiyA gayA hai (4-115) / 2. dhavalA meM inakI kramikasaMkhyA 33-37 hai (pR. 71) / 3. dhavalA meM usakI kramikasaMkhyA 39 hai (pR. 72) / 4. mulAcAra 5-203 / (yaha gAthA bhagavatI ArAdhanA (1711) meM bhI upalabdha hotI hai); dhavalA meM usakI kramika saMkhyA 40 _ (pR. 72) / 5. dhavalA meM usakI kramikasaMkhyA 41 hai (pR. 72) / 6. mUlAcAra 5-204; yaha gAthA bhagavatI ArAdhanA (1713) meM bhI pAyI jAtI hai / 7. dhavalA meM inakI kramikasaMkhyA 43-47 (pR. 73) hai / _ 2010_02 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura dhavalA kA dhyAnaprakaraNa tatatatatatasasaeaeaeaeazaz Pazara vahAM eka gAthA aisI hai jo krama se dhyAnazataka kI 58vIM aura 57vIM gAthAoM ke uttarAdhoM ke yoga se niSpanna huI hai' / tadanantara isI prasaMga meM vahAM dhyAnazataka kI 62, 65, 3- 4, 66-68, 93 aura 102 ye gAthAyeM krama se uddhRta kI gaI hai / anta meM dhavalA meM jo zukladhyAna kI prarUpaNA kI gaI hai vaha prAyaH tattvArthasUtra aura dhyAnazataka ke hI samAna hai / isa prasaMga meM yahAM dhyAnazataka kI 69, 101, 100, 90 92, 103, 104 (pU.) 75 aura 71-72 ye gAthAyeM krama se uddhRta kI gaI hai / sAtha hI vahAM bhagavatI ArAdhanA kI bhI 1880-88 gAthAyeM udghRta kI gaI hai' / donoM meM kucha pAThabheda isa prakAra ghavalA (pustaka 13 ) meM jo dhyAnazataka kI lagabhaga 46-47 gAthAyeM uddhRta kI gaI haiM unameM aise kucha pAThabheda bhI haiM, jinake kAraNa vahAM kucha gAthAoM kA anuvAda bhI asaMgata ho gayA hai / yahAM hama 'hoi - hojja, bhUdova-bhUova, TThiyo- Thio, lAhaM - lAbhaM' aise kucha pAThabhedoM ko choDakara anya jo mahattvapUrNa pAThabheda ukta donoM granthoM meM rahe haiM, aura jinake kAraNa arthabheda honA bhI sambhava hai, unakI eka tAlikA de rahe haiM / sambhava hai usase pAThakoM ko kucha lAbha ho sake / isake atirikta bhaviSya meM yadi dhavalA pu. 13 ke dvitIya saMskaraNa kI AzyakatA huI to usameM tadanusAra kucha saMzodhana bhI kiyA jA sakatA hai / 1. dhavalA meM usakI kramikasaMkhyA 48 (pR. 73 ) hai / 2. dhavalA meM unakI kramikasaMkhyA 49, 50, 51-52, 53-55, 56, 57, (pR. 76-77) hai / 3. dhavalA pu. 13, pR. 77-88 / 4. dhavalA meM unakI kramikasaMkhyA isa prakAra hai-64, 65, 66, 67-69, 70, 71, 74, 75-76 / 111 5. dhavalA meM unakI kramikasaMkhyA isa prakAra hai -58-63, 72-74 / 6. jaise- pR. 67, gA. 21 va 22; pR. 68, gA. 24 va 27, pR. 71 gA. 35-37 / pR. 73, gA. 48 kA pAThabheda sambhavataH pratilekhaka kI asAvadhAnI se huA hai-dhyAnazataka kI gA. 58 aura 57 ke kramazaH uttarAdha ke mela se yaha gAthA banI hai / isa avasthA meM vaha prakaraNa se sarvathA asambaddha ho gaI hai / dhyAnazataka ke antargata gA. 56-57 meM saMsAra - samudra kA svarUpa dikhalAyA gayA hai tathA Age vahAM gA. 58-59 meM ukta saMsAra-samudra se pAra karA denevAlI naukA kA svarUpa pragaTa kiyA gayA hai / vahAM gA. 58 ke uttarArdha meM upayukta 'NANamayakaNNadhAraM (jJAnarUpa karNadhAra se saMcAlita)', yaha vizeSaNa vahAM cAritrarUpa mahatI naukA kA rahA hai, vaha dhavalA meM hue isa pAThabheda ke kAraNa saMsAra-samudra kA vizeSaNa bana gayA hai| yaha eka vahAM socanIya asaMgati ho gaI hai / 2010_02 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dhyAnazatakam, RAAT. PANMakaantaraaaaaaaaaaa024630& dhava. pu. 13, pR. gAthAMka pATha dhyA. za. gA. pATha 15 18 mm calaMtayaM jayA Na jjhANAvarohiNI khaviya to jattha jhANesu Niccala tahA payaiyavvaM NANupehAo savvamAvAsayAI i davvAlaMbaNo veraggajaNiyAo maNovAraNaM jjhAyai Niccala saMkAisallarahiyo pasamatyeyAdiguNagaNovaIyo porANadi NijjarA Nibbhavo -NamaNagdhaM jjhAejjo tattha maidubbaleNa ya tavijjAiriyavirahado NANAvaraNAdieNaM ya sari-suThujjANabujjhejjo -mavitatthaM tahAvihaM aNuvagaya -mohA Na aNNahA calaM tayaM jiyA Na jhANovarohiNI samiya jo [to] jattha jhANe suNiccala tahA [pa] yaiyavvaM NANuciMtAo saddhammAvassayAI i daDhadavvAlaMvaNo veragganiyatAo maNodhAraNaM jhAi suniccala saMkAidosarahio pasamatthejjAdiguNagaNoveo porANaviNijjaraM Nibbhao -Namaha [NagdhaM jhAijjA tattha ya maidobbaleNaM tabvihAyariyavirahao NANAvaraNodaeNaM ya sai suThu jaM na bujjhejjA -mavitahaM tahAvi taM aNuvakaya -mohA ya NaNNahA 25 47 36 48 0 0 37 0 1. dhyA. za. meM yahAM 'jo' pada ke asambaddha hone se koSThaka meM usake sthAna meM 'to' pada kI sambhAvanA pragaTa kI gaI hai / para ghavalA __ ke nirdezAnusAra vaha mUla meM hI pATha rahA hai / 2. yahAM koSThaka meM jo [pa] pATha kI sambhAvanA pragaTa kI gaI hai vaha bhI ghavalA ke ukta pATha se siddha hai / 3. gA. 30 kI TIkA meM 'janitaH' yaha pAThAntara bhI pragaTa kiyA gayA hai / 4. yahAM artha kI saMgati baiThAne ke lie jo 'ha' ke sthAna meM 'Na' kI kalpanA kI gaI hai vaha dhavalA ke isa pATha se susaMgata hai| _ 2010_02 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka aura dhavalA kA dhyAnaprakaraNa 113 aasasarsatarnatantaraastaarataarakarararaswatantanatarankara 39 -logAvAe jjhAejjo -loyAvAo jhAijjA logabhAgAdiM loyabheyAI Nayara Naraya 72 45 46 bhoI bhoyaM 47 48 48 50 mm mm 999999999 m m Www uF 54 sayasAvamINaM NANamayakaNNahAraM varacArittamayamahApoyaM / viciMtejjo kiM bahuso -maNiccAdiciMtaNAparamo dhammajjhANe jiha va puvvaM ciMtAvatthANa ciMtA-jjhANaMtaraM talligaM saMpaNNA saMjamaradA -muNeyavvA saMvara-NijjarA jjhANappavaNovahayA AlaMbaNehi pavaNuggado dhuvaM abhayAsaMmohavivegavisaggA vIhei dehavicittaM - - - savvado sayasAvayamaNaM aNNANa-mArueriyasaMjogavijogavIisaMtANaM / viciMtejjA kiM bahuNA -maNiccAibhAvaNAparamo dhammajjhANeva jo pubdi cittAvatthANa ciMtA jhANaMtaraM taM liMgaM saMpaNNo saMjamarao-- muNeyavvo saMvara-viNijjarA jhANa-pavaNAvahUyA AlaMbaNAI pavaNasahio duyaM avahA'saMmoha-vivega-viussaggA bIbhei dehavivittaM - - - savvahA 33 65 67 70 74 sIyAyavAdiehi mi sArIrehi bahuppayArehiM / kameNa tahA jogajalaM jjhANajalaNeNa / / pahANajjharamaMta taha bAdarataNuvisayaM jogavisaM jjhANamaMtabalajutto / aNubhAvammi NiruMbhadi sIyA''yavAiehiM ya sArIrehiM subahuppagArehiM / kameNa jahA taha jogimaNojalaM jANa / / pahANayaramaMta taha tihuyaNa-taNuvisayaM maNovisaM joga-maMtabalajutto / paramANumi NiruMbhai 87 75 2010_02 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, 114 Pakarakaraarakararararatstakestantarawasannadatarashatararararate dhyAnazataka va AdipurANa kA dhyAnaprakaraNa AcArya jinasena (9vIM zatI) dvArA viracita mahApurANa eka paurANika grantha hai / vaha AdipurANa aura uttarapurANa ina do bhAgoM meM vibhakta hai / rAjA zreNika ke prazna para gautama gaNadhara ne jo usake lie dhyAna kA vyAkhyAna kiyA thA usakI carcA karate hue AdipurANa ke 21veM parva meM jo vistAra se dhyAna kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha dhyAnazataka se kAphI prabhAvita dikhatA hai / ina donoM kI vivecanapaddhati meM bahuta kucha samAnatA dRSTigocara hotI hai / itanA hI nahIM, AdipurANa meM vahAM aise kitane hI zloka bhI upalabdha hote haiM jo dhyAnazataka kI gAthAoM ke chAyAnuvAda jaise hai / isakA spaSTIkaraNa Age yathAprasaMga kiyA jAne vAlA hai / yathA dhyAnazataka meM maMgala ke pazcAt sarvaprathama dhyAna kA svarUpa dikhalAte hue yaha kahA gayA hai ki jo sthira adhyavasAna yA ekAgratA yukta mana hai usakA nAma dhyAna hai / isake viparIta jo anavasthita (asthira) citta hai vaha bhAvanA, anuprekSA aura cintA ke bheda se tIna prakAra kA hai / eka vastu meM citta ke avasthAnarUpa vaha dhyAna antarmuhUrta kAla taka hotA hai aura vaha chadmasthoM ke hI hotA hai / jinoM kA-sayoga kevalI aura ayogI kevalI kA-dhyAna sthira adhyavasAnarUpa na hokara yogoM ke nirodha svarUpa hai / antarmuhUrta pramANa dhyAnakAla ke samApta ho jAne para cintA athavA dhyAnAntara-anuprekSA yA bhAvanArUpa cintana-hotA hai / isa prakara se bahuta vastuoM meM saMkramaNa ke hone para dhyAna kA pravAha calatA rahatA hai| ___ yahI bAta AdipurANa meM bhI isa prakAra se kahI gaI hai -eka vastu meM jo ekAgratArUpa se cintA kA nirodha hotA hai vaha dhyAna kahalAtA hai aura vaha jisake vajrarSabhanArAcasaMhanana hotA hai usake antarmuhUrta kAla taka hI hotA hai / jo sthira adhyavasAna hai usakA nAma dhyAna hai aura isake viparIta jo calAcala citta hai-citta kI asthiratA hai-usakA nAma anuprekSA, cintA athavA bhAvanA hai / pUrvokta lakSaNarUpa vaha dhyAna chadmasthoM ke hotA hai tathA vizvadRzvA-sarvajJa jinoM ke jo yogAsrava kA nirodha hotA hai use upacAra se dhyAna mAnA gayA hai / samAnatA ke lie donoM ke ina padyoM ko dekhiye jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / taM hojja bhAvaNA vA aNupehA vA ahava ciMtA / / dhyA. za. 2 sthiramadhyavasAnaM yat tad dhyAnaM yaccalAcalam / sAnuprekSAthavA cintA bhAvanA cittameva vA / / A. pu. 21-6 dhyAna ke bheda Age dhyAnazataka meM Arta, raudra, dharma aura zukla ina dhyAna ke cAra bhedoM kA nirdeza karate hue unameM antima do dhyAnoM ko nirvANa kA sAdhaka tathA Arta va raudra ina do ko saMsAra kA kAraNa kahA gayA hai / 1. dhyA. za. 2-4 / 2. A. pu. 21, 8-10, 3. dhyA. za. 5, 2010_02 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va AdipurANa kA dhyAnaprakaraNa 115 prakhe 2002 2 prasare re re re re ? __ Adi purANa meM Age sAmAnya dhyAna se sambaddha kucha anya prAsaMgika carcA karate hue yaha kahA gayA hai ki prazasta aura aprazasta ke bheda se dhyAna do prakAra kA hai / isa bheda kA kAraNa zubha va azubha abhiprAya (cintana) hai / ukta prazasta aura aprazasta dhyAnoM meM se pratyeka do do prakAra kA hai / isa prakAra se dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai-Arta va raudra ye do aprazasta tathA dharma aura zukla ye do prazasta / inameM prathama do saMsAravardhaka hone se heya aura antima do yogI janoM ke lie upAdeya hai| 1 ArtadhyAna Age dhyAnazataka meM cAra prakAra ke ArtadhyAna kA svarUpa dikhalAte hue usake phala, lezyA, liMga (anumApaka hetu) aura svAmiyoM kA nirdeza kiyA gayA hai / isI prakAra AdipurANa meM bhI ukta cAra prakAra ke ArtadhyAna ke svarUpa ko pragaTa karate hue usake svAmI, lezyA, kAla, Alambana, bhAva, phala aura paricAyaka hetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai| 2 raudradhyAna ArtadhyAna ke pazcAt dhyAnazataka meM pRthak pRthak cAra prakAra ke raudradhyAna ke svarUpa ko dikhalAte hue usake svAmiyoM, phala, usameM sambhava lezyAoM aura paricAyaka ligoM kA vivecana kiyA gayA hai / AdipurANa meM bhI isa prasaMga meM prathamataH 'prANinAM rodanAd rudraH, tatra bhavaM raudram' isa nirukti ke sAtha usake hiMsAnanda Adi cAra bhedoM kA nAmanirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha prakRSTatara tIna durlezyAoM ke prabhAva se vRddhigata hokara chaThe guNasthAna se pUrva pAMca guNasthAnoM meM sambhava hai / kAla usakA antarmuhUrta hai / tadanantara usake uparyukta cAra bhedoM kA pRthak pRthak svarUpa batalAkara usake paricAyaka liMgoM aura phala kA nirdeza kiyA gayA hai / hiMsAnanda ke prasaMga meM vahAM sikthya matsya aura aravinda nAmaka vidyAdhara kA udAharaNa diyA gayA hai / AdipurANa meM kucha vizeSa kathana pazcAt isa prasaMga meM yahAM yaha kahA gayA hai ki anAdi vAsanA ke nimitta se ye donoM aprazasta dhyAna binA kisI prayatnavizeSa ke hote haiM / muni jana ina donoM duAnoM ko choDakara antima do dhyAnoM kA abhyAsa karate haiM / uttama dhyAna kI siddhi ke liye yahAM dhyAnasAmAnya kI apekSA usake kucha parikarma-deza, kAla va Asana AdirUpa sAmagrIvizeSa-ko abhISTa batalAyA hai / 1. A. pu. 21, 11-29, 2. dhyA. za. 6-18, 3. A. pu. 21, 31-41, 4. dhyA. za. 19-27, 5. A. pu. 21, 42-53, 6. dhyAna ke parikarma kA vicAra ta. vA. (9-44) aura bha. A. (1706-7) meM bhI kiyA gayA hai / 7. A. pu. 21, 54-84 / 2010_02 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dhyAnazatakam, tandarmerstarstaramatarekarararekarakariteraturerakarskaraturerstarasataram parikarma kA yaha vivecana yadyapi sAmAnya dhyAna ko lakSya meM rakhakara kiyA gayA hai, phira bhI isa prasaMga meM kucha aisA bhI kathana kiyA gayA hai jo yathAsthAna dhyAnazatakagata dharmadhyAna ke prakaraNa meM upalabdha hotA hai aura jisase vaha vizeSa prabhAvita bhI hai / udAharaNArtha ukta donoM granthoM ke ina padyoM kA milAna kiyA jA sakatA hai / niccaM ciya juvai-pasU-napuMsaga-kusIlavajjiyaM jaiNo / ThANaM viyaNaM bhaNiyaM visesao jhANakAlaMmi / / dhyA. za. 35 strI-pazu-klIba-saMsaktarahitaM vijanaM muneH / sarvadaivocitaM sthAnaM dhyAnakAle vizeSataH / / A. pu. 21-77 jacciya dehAvatthA jiyA Na jhANovarohiNI hoi / jhAijjA tadavattho Thio nisaNNo nivaNNo vA / / dhyA. za. 39 dehAvasthA punaryaiva na syAd dhyaanoprodhinii| tadavastho muniAyet sthitvA''sitvA'dhizayya vA / / A. pu. 21-75 xx x savvAsu vaTTamANA muNao jaM desa-kAla-ceTThAsu / varakevalAilAbhaM pattA bahaso smiypaavaa|| dhyA. za. 40 yaddesa-kAla-ceSTAsu sarvAsveva samAhitAH / siddhAH siddhayanti setsyanti nAtra tanniyamo'styataH / / A. pu. 21-82 Adi purANagata ukta tInoM zlokoM meM dhyAnazataka kI gAthAoM kA bhAva to pUrNatayA nihita hai hI, sAtha hI unake prAkRta zabdoM ke saMskRta rUpAntara bhI jyoM ke tyoM lie gae haiM / isa prakAra parikarma kI prarUpaNA karake tatpazcAt vahAM dhyAtA, dhyeya, dhyAna aura usake phala ke kahane kI pratijJA kI gaI hai aura tadanusAra Age unakI kramazaH prarUpaNA bhI kI gaI hai / ___ dhyeya kI prarUpaNA ke bAda vahAM krama prApta dhyAna kA kathana karate hue yaha kahA gayA hai ki eka vastu viSayaka prazasta praNidhAna kA nAma dhyAna hai / vaha dharmya aura zukla ke bheda se do prakAra kA hai / yaha prazasta praNidhAna rUpa dhyAna mukti kA kAraNa hai / yaha kathana yadyapi AdipurANa meM sAmAnya dhyAna ke Azraya se kiyA gayA hai, phira bhI jaisA ki pAThaka Upara dekha cuke haiM; usameM jo deza, kAla evaM Asana Adi kI prarUpaNA kI gaI hai vaha dhyAnazataka ke antargata dharmadhyAna ke prakaraNa se kAphI prabhAvita hai / 1. dhyAtA 21, 85-103; dhyeya 104-31, dhyAna 132, phala dharmadhyAna 162-63 aura zukladhyAna 186. 2. A. pu. 21-132, 2010_02 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va AdipurANa kA dhyAnaprakaraNa 117 Paramataramaraksaradasatararararararamaratarraastaarararsatarararararan pUrvokta dhyAtA kI prarUpaNA meM vahAM yaha kahA gayA hai ki jina jJAna-vairAgya bhAvanAoM kA pUrva meM kabhI . cintana nahIM kiyA gayA hai unakA cintana karanevAlA muni dhyAna meM sthira rahatA hai / ve bhAvanAyeM ye haiM-jJAnabhAvanA, darzanabhAvanA, cAritrabhAvanA aura vairAgya bhAvanA / ina cAroM bhAvanAoM ke svarUpa kA bhI vahAM pRthak pRthak nirdeza kiyA gayA hai / __isa kathana kA AdhAra bhI dhyAnazataka rahA hai / vahAM dharmadhyAna ke bAraha adhikAroM meM prathama adhikAra bhAvanA hI hai / isa prasaMga meM nimna gAthA aura zloka kI samAnatA dekhiye puvakayanbhAso bhAvaNAhi jhANassa joggayamuvei / tAo ya NANa-daMsaNa-caritta-veraggajaNiyAo / / dhyA. za. 30 bhAvanAbhirasaMmUDho muniAnasthirIbhavet / jJAna-darzana-cAritra-vairAgyopagatAzca tAH / / A. pu. 21-95 ___ isa prasaMga meM AdipurANakAra ne vAcanA, pRcchanA, anuprekSaNa, parivartana aura saddharmadezana inako jJAnabhAvanA kahA hai / dhyAnazatakakAra ne inheM dharmadhyAna ke AlambanarUpa se grahaNa kiyA hai / jJAnabhAvanA kA svarUpa dikhalAte hue dhyAnazataka meM yaha kahA gayA hai ki jJAna ke viSaya meM kiyA jAnevAlA nitya abhyAsa mana ke dhAraNa-azubha vyApAra ko rokakara usake avasthAna-ko tathA sUtra va artha kI vizuddhi ko bhI karatA hai / jisane jJAna ke Azraya se jIva-ajIvAdi sambandhI guNoM kI yathArthatA ko jAna liyA hai vaha atizaya sthirabuddhi hokara dhyAna karatA hai / 3 dharmadhyAna ___ dhyAnazataka meM dharmadhyAna kI prarUpaNA karate hue usa para ArUDha hone ke pUrva muni ko kina kina bAtoM kA jAna lenA Avazyaka hai, isakA nirdeza karate hue prathamataH bhAvanA Adi bAraha adhikAroM kI sUcanA kI gaI hai| unameM se AdipurANa meM dhyAnasAmAnya se sambaddha parikarma ke prasaMga meM, jesA ki Upara kahA jA cukA hai; deza, kAla, AsanavizeSa aura Alambana kI jo prarUpaNA kI gaI hai vaha dhyAnazataka se bahuta kucha prabhAvita hai / dhyAnazataka meM dhyAtavya kA nirUpaNa karate hue dhyAna ke viSayabhUta (dhyeya svarUpa) AjJA, apAya, vipAka aura dravyoM ke lakSaNa-saMsthAnAdi ina cAra kI prarUpaNA kI gaI haiM / 1. A. pu. 21, 94-99. 2. A. pu. 21-96, 3. dhyA. za. 42 / 4. dhyA. za. 31, 5. A. pu. 21, 57-58 va 76-80, 6. A. pu. 21, 81-83, 7. A. pu. 21, 59-75, 8. A. pu. 21-87, 9. dhyA. za. AjJA 45-49, apAya 50, vipAka 51, saMsthAna 52-60, 2010_02 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dhyAnazatakam, asaaraaaaaaaantarandaratataaraksharararakarararakaraararararara __ dhyAtavya yA dhyeya ke bheda se jo dharmadhyAna ke AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ye cAra bheda niSpanna hote haiM unakI prarUpaNA AdipurANa meM bhI yathAkrama se kI gaI hai / dhyAnazataka meM AjJA kI vizeSatA ko pragaTa karate hue usake lie jo aneka vizeSaNa die gaye haiM unameM anAdinidhanA, bhUtahitA, amitA, ajitA (ajayyA) aura mahAnubhAvA ina vizeSaNoM kA upayoga AdipurANa meM kiyA gayA hai| ___ dhyAtavya ke caturtha bheda (saMsthAna) kI prarUpaNA karate hue dhyAnazataka meM dravyoM ke lakSaNa va saMsthAna Adi tathA unakI utpAdAdi paryAyoM ke sAtha paMcAstikAyasvarUpa loka, tadgata pRthiviyoM, vAtavalayoM aura dvIpasamudrAdikoM ko cintanIna (dhyeya) batalAyA hai / sAtha hI upayogAdisvarUpa jIva va usake karmodayajanita saMsAra-samudra ke bhayAvaha svarUpa ko dikhalAte hue usase pAra hone ke upAyaviSayaka vicAra karane kI bhI preraNA kI gaI hai| isI prakAra AdipurANa meM bhI saMsthAnavicaya dharmadhyAna kI prarUpaNA karate hue loka ke AkAra jIvAdi tattvoM, dvIpa-samudroM evaM vAtavalayAdi ko cintanIya kahA gayA hai / sAtha hI vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki jIvabhedoM va unake guNoM kA vicAra karate hue unakA jo apane hI pUrvakRta karma ke prabhAva se saMsAra-samudra meM paribhramaNa ho rahA hai usakA tathA usase pAra hone ke upAya kA bhI vicAra karanA cAhie / tulanA ke rUpa meM isa prasaMga kI nimna do gAthAyeM aura zloka draSTavya hai khii-valaya dIva-sAgara-naraya-vimANa-bhavaNAisaMThANaM / vomAipaiTThANaM niyayaM logaTTiivihANaM / / dhyA. za. 54 dvIpAbdhi-valayAnadrIn saritazca sarAMsi ca / vimAna-bhavana-vyantarAvAsa-narakakSitiH / / A. pu. 21-149 kiM bahuNA savvaM ciya jIvAipayatthavittharoveyaM / savvanayasamUhamayaM jhAejjA samayasabbhAvaM / / dhyA. za. 62 kimatra bahunoktena sarvo'pyAgamavistaraH / naya bhaGgazatAkIrNo dhyeyo'dhyAtmavizuddhaye / / A. pu. 21-54 Age AdipurANa meM ukta dharmadhyAna ke kAla va svAmI kA nirdeza karate hue kahA gayA hai ki vaha antarmuhUrta kAla taka rahatA hai tathA apramatta dazA kA Alambana lekara apramattoM meM parama prakarSa ko prApta hotA hai / isake atirikta usakA avasthAna Agama paramparA ke anusAra samyagdRSTiyoM aura zeSa 1. A. pu. AjJA 21, 135-41, apAya 141-42, vipAka 143-47, saMsthAna 148-54, 2. dhyA. za. 45; A. pu. 21, 137-38. 3. dhyA. za. 52-60, 4. A. pu. 21, 148-54, 2010_02 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va AdipurANa kA dhyAnaprakaraNa 119 Parakatarekararararararararararararararakararakataranakaratakararakararararaks saMyatAsaMyatoM va pramattasaMyatoM meM bhI jAnanA cAhie / Age lezyA kA nirdeza karate hue yaha kahA gayA hai ki vaha prakRSTa zuddhi ko prApta tIna lezyAoM se vRddhiMgata hotA hai| __tapazcAt vahAM dharmadhyAna meM sambhava kSAyopazamika bhAva kA nirdeza karate hue usake abhyantara va bAhya cinhoM (liMgoM) kI sUcanA kI gaI hai / usakA phala pApa karmoM kI nirjarA aura puNyodaya se prApta honevAlA devasukha batalAyA hai / sAtha hI vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki usakA sAkSAt phala svarga kI prApti aura pAramparita mokSa kI prApti hai / isa dhyAna se cyuta hone para muni ko anuprekSAoM ke sAtha bhAvanAoM kA cintana karanA cAhie, jisase saMsAra kA abhAva kiyA jA sake / dhyAnazataka meM jina bhAvanAdi 12 adhikAroM ke Azraya se dharmadhyAna kI prarUpaNA kI gaI hai unameM usake svAmI, lezyA aura phala Adi kA bhI kramAnusAra vivecana kiyA gayA hai / svAmI ke viSaya meM prakRta donoM granthoM meM kucha matabheda rahA hai / yathA dhyAnazataka meM prakRta dharmadhyAna ke dhyAtA kA ullekha karate hue yaha kahA gayA hai ki saba pramAdoM se rahita muni tathA upazAntamoha aura kSINamoha usake dhyAtA hote hai / upazAntamoha aura kSINamoha kA artha haribhadrasUri ne usakI TIkA meM kramazaH upazAmaka nirgrantha aura kSapaka nirgrantha kiyA hai / abhiprAya usakA yaha pratIta hotA hai ki ukta dharmadhyAna sAtaveM guNasthAna se lekara bArahaveM kSINamoha guNasthAna taka hotA parantu AdipurANa meM, jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, ukta dharmadhyAna ke svAmitva kA vicAra karate hue usakA sadbhAva asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se sAtaveM apramatta guNasthAna taka hI batalAyA gayA hai / yaha avazya vicAraNIya hai ki vahAM vaha apramatta dazA kA Alambana lekara apramattoM meM parama prakarSa ko prApta hotA hai' yaha jo kahA gayA hai usakA abhiprAya kyA sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna se hI rahA hai yA Age ke kucha anya apramattoM se bhI / Age vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki Agama paramparA ke anusAra vaha samyagdRSTiyoM, saMyatAsaMyatoM aura pramattasaMyatoM meM bhI hotA hai / yaha mAnyatA sarvArthasiddhikAra aura tattvArthavArtikakAra kI rahI hai / zukladhyAna__ zukladhyAna kA nirUpaNa karate hue AdipurANa meM AmnAya ke anusAra usake zukla aura paramazukla ye do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / unameM chadmasthoM ke zukla aura kevaliyoM ke paramazukla kahA gayA hai / ina bhedoM kA saMketa dhyAnazataka meM bhI upalabdha hotA hai, para vahAM paramazukla se samucchinnakriyApratipAtI 1. A. pu. 21, 155-56 / 3. dhyA. za. 63, 5. A. pu. 21, 155-56, 2. A. pu. 21, 157-64, 4. kSINamohAH kSapakanirgranthA;, upazAntamohA; upazAmakanirgranthAH / 6. sa. si. 9-36; ta. vA. 9, 36, 13-15, 2010_02 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dhyAnazatakam, nAmaka caturtha zukladhyAna abhISTa rahA hai / Age donoM granthoM meM jo zukladhyAna ke pRthaktvavitarka savicAra Adi cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha bahuta kucha samAna hai / dhyAnazataka meM zukladhyAnaviSayaka krama kA nirUpaNa karate hue eka udAharaNa yaha diyA gayA hai ki jisa prakAra saba zarIra meM vyApta viSa ko maMtra ke dvArA krama se hIna karate hue DaMkasthAna meM roka diyA jAtA hai aura tatpazcAt use pradhAnatara maMtra ke dvArA usa DaMkasthAna se bhI haTA diyA jAtA hai usI prakAra tInoM lokoM ke viSaya karanevAle mana ko dhyAna ke bala se kramazaH hIna karate hue paramANu meM rokA jAtA hai aura tatpazcAt jinarUpI vaidya use usa paramANu se bhI haTAkara usa mana se sarvathA rahita ho jAte hai / yahI udAharaNa prakArAntara se AdipurANa meM bhI diyA gayA hai / yathA-vahAM kahA gayA hai ki jisa prakAra saba zarIra meM vyApta viSa ko maMtra ke sAmarthya se khIMcA jAtA hai usI prakAra samasta karmarUpI viSa ko dhyAna ke sAmarthya se pRthak kiyA jAtA hai / ukta donoM granthoM meM eka anya udAharaNa meghoM kA bhI diyA gayA hai / yathAjaha vA ghaNasaMghAyA khaNeNa pavaNAhayA vilijjaMti / jhANa-pavaNAvahUyA taha kamma-ghaNA vilijjati / / dhyA. za. 102 tadvad vAtAhatAH sadyo vilIyante ghanAghanAH / tadvat karma-ghanA yAnti layaM dhyAnAnilAhatAH / / A. pu. 21-213 isa prakAra donoM granthoM kI varNanazailI tathA zabda, artha aura bhAva kI samAnatA ko dekhate hue isameM sandeha nahIM rahatA ki AdipurANa ke antargata vaha dhyAna kA varNana dhyAnazataka se atyadhika prabhAvita hai / yahAM isa zaMkA ke lie koI sthAna nahIM hai ki sambhava hai AdipurANa kA hI prabhAva dhyAnazataka para rahA ho, kAraNa isakA yaha hai ki dhyAnazataka para haribhadra sUri ke dvArA eka TIkA likhI gaI hai, ataH dhyAnazataka kI racanA nizcita hI haribhadra ke pUrva meM ho cukI hai aura haribhadra sUri nizcita hI A. jinasena ke pUrvavartI haiM / isase yahI samajhanA cAhie ki AdipurANa ke racayitA jinasena svAmI ke samakSa prakRta dhyAnazataka rahA hai aura unhoMne usakA upayoga usameM kiye gaye dhyAna ke varNana meM kiyA hai / dhyAnazataka va jJAnArNava AcArya zubhacandra (sambhavataH vi. kI 11vIM zatI) viracita jJAnArNava yaha eka dhyAnaviSayaka mahattvapUrNa grantha hai / isameM mudrita prati (parama zrutaprabhAvaka maNDala, bambaI) ke anusAra 42 prakaraNa haiM / padyasaMkhyA lagabhaga 2230 hai / saMskRta bhASAmata ye padya anuSTubh, AryA, indravajrA, indravaMzA, upajAti, upendravajrA, pRthvI, mandAkrAntA, mAlinI, vasantatilakA, vaMzastha, zArdUlavikrIDita, zAlinI, zikhariNI aura sragdharA 1. A. yu. 21-167, 2. dhyA. za. 89, 3. dhyA. za. 71-72, 4. A. pu. 21-214 / _ 2010_02 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va jJAnArNava sAma zaraza jaise chandoM meM race gaye haiM / grantha kI bhASA, kavitA aura padalAlitya Adi ko dekhate hue granthakAra kI pratibhAzAlitA kA patA sahaja meM laga jAtA hai / siddhAnta ke marmajJa hone ke sAtha ve eka pratibhA sampanna utkRSTa kavi bhI haiM / grantha meM ukta 42 prakaraNa svayaM granthakAra ke dvArA vibhakta kiye gaye haiM, aisA pratIta nahIM hotA / mUla grantha meM kahIM kisI bhI prakaraNa kA prAyaH nirdeza nahIM kiyA gayA hai / viSaya vivecana bhI prakaraNa ke anusAra kramabaddha nahIM hai, kisI eka viSaya kI carcA karate hue vahAM bIca bIca meM anya viSaya bhI carcita hue haiM / anya granthoM ke bhI bahuta se padya usameM 'uktaM ca' Adi ke saMketa ke sAtha aura binA kisI saMketa ke bhI samAviSTa hue haiM, bhale hI unakA samAveza vahAM cAhe svayaM granthakAra ke dvArA kiyA gayA ho athavA pIche anya adhyetAoM ke dvArA / grantha meM pramukhatA se dhyAna kI prarUpaNA to kI hI gaI hai, para sAtha meM usa dhyAna kI siddhi meM nimittabhUta anityAdi bhAvanAoM, ahiMsAdi mahAvratoM aura prANAyAmAdi anya bhI aneka viSaya carcita hue haiM / isIlie usake 'jJAnArNava' aura 'dhyAnazAstra' ye do sArthaka nAma granthakAra ko abhISTa rahe hai ' / grantha kA kucha bhAga subhASita jaisA rahA hai / prastuta dhyAnazataka meM dhyAna va usase sambaddha jina viSayoM kA varNana kiyA gayA hai una sabakA kathana isa jJAnArNava meM bhI prAyaH yathAprasaMga kiyA gayA hai / para donoM kI varNanazailI bhinna rahI hai / dhyAnazataka kA viSayavivecana pUrNatayA kramabaddha va vyavasthita hai, kintu jaisA ki Upara saMketa kiyA gayA hai, jJAnArNava meM vaha viSaya vivecana kA krama prAyaH vyavasthitarUpa meM nahIM raha sakA hai / ina donoM granthoM meM kahIM kahIM zabda va artha kI jo samAnatA dikhatI hai vaha isa prakAra hai jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / taM hojja bhAvaNA vA aNupehA vA ahava ciMtA / / dhyA. za. 2 ekAgracintAnirodho yastad dhyAnaM bhAvanA parA / anuprekSArthacintA vA tajjJairabhyupagamyate / / jJAnA. 16, pR. 256 X X X niccaM ciya juvai - pasU-napuMsaka - kusIlavajjiyaM jaiNo / ThANaM vijaNaM bhaNiyaM visesao jhANakAlaMmi / / dhyA. za. 35 yatra rAgAdayo doSA ajastraM yAnti lAghavam / tatraiva vasatiH sAdhvI dhyAnakAle vizeSataH / / jJAnA. pR. 8, 278 X X X 2010_02 121 1. zloka 11, pR. 7; zloka 88, pR. 447; va zlo 87, pR. 446 / (pratyeka prakaraNa ke antima puSpikAvAkya meM usake 'yogapradIpAdhikAra' isa nAma kA bhi nirdeza kiyA gayA hai / ) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dhyAnazatakam, Partstakarakakakakakarsatararakaratatataaratatatamatatakaraarsatarastate thirakayajogANaM puNa muNINa jhANe suniccalamaNANaM / gAmaMmi jaNAiNNe suNNe raNe va Na viseso / / dhyA. za. 36 vijane janasaMkIrNe susthite duHsthite'pi vA / yadi dhatte sthiraM cittaM na tadAsti niSedhanam / / jJAnA. 22, pR. 280 savvAsu vaTTamANA muNao jaM desa-kAla ceTThAsu / varakevalAilAbhaM pattA bahuso samiyapAvA / / 40 to desa-kAla-ceTThAniyamo jhANassa natthi samayaMmi / jogANa samAhANaM jaha hoi tahA payaiyavvaM / / dhyA. za. 41 vajrakAyA mahAsattvA niHkampAH susthirAsanAH / sarvAvasthAsvalaM dhyAtvA gatAH prAgyoginaH zivam / / 13, pR. 279 saMvignaH saMvRto dhIraH sthirAtmA nirmalAzayaH / sarvAvasthAsu sarvatra sarvadA dhyAtumarhati / / 21, pR. 280 isa prakAra kI samAnatA ko dekhate hue bhI jJAnArNava para dhyAnazataka kA kucha prabhAva rahA hai, yaha sambhAvanA nahIM kI jA sakatI hai / isakA kAraNa yaha hai ki A. jinasena ke dvArA AdipurANa ke 21veM parva meM jo dhyAna kA varNana kiyA gayA hai usakA prabhAva jJAnArNava para atyadhika rahA hai / ataH yahI sambhava hai ki jJAnArNavakAra ne dhyAnazataka kI AdhAra na banAkara AdipurANa ke Azraya se hI dhyAnaviSayaka prarUpaNA kI hai / granthakAra A. zubhacandra ne svayaM hI grantha ke prArambha meM A. jinasena ke vacanoM ke mahattva ko pragaTa karate hue unakA smaraNa kiyA hai / pUrvollikhita jJAnArNava ke zloka 16, 8, 22 tathA 13 aura 21 kramazaH AdipurANa parva 21 ke 9, 77, 83 aura 73 zlokoM se prabhAvita haiM / AdipurANa kA vaha dhyAna kA prakaraNa dhyAnazataka se vizeSa prabhAvita hai, yaha pahile pragaTa kiyA hI jA cukA hai / dhyAnazataka va yogazAstra jaisA ki grantha ke nAma se hI pragaTa hai, prastuta yogazAstra yaha yogaviSayaka eka mahattvapUrNa grantha hai / usake racayitA suprasiddha hemacandra sUri (vi. kI 12vIM zatI) haiM / vaha 12 prakAzoM meM vibhakta hai / unameM se prathama tIna prakAzoM meM samyagdarzana-jJAna-cAritra svarUpa ratnatraya; tathA caturtha prakAza meM kaSAyoM, indriyoM evaM rAga-dveSAdi kI vijaya ke sAtha samatAbhAva kI prApti ko anivArya batalAte hue anityAdi bAraha aura maitrI Adi cAra bhAvanAoM kI bhI prarUpaNA kI gaI hai / yahIM para dhyAna ke yogya aneka AsanoM kA svarUpa 1. jayanti jinasenasya vAcastravidyavanditAH / yogibhiryat samAsAdya skhalitaM nAtmanizcaye / / jJAnA. 16, pR.8 2010_02 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va yogazAstra zasasazazazadazacazi 200 bhI dikhalAyA gayA hai| pAMcaveM prakAza meM vistAra se prANAyAma kA nirUpaNa karate hue chaThe prakAza meM usase honevAlI hAni kA digdarzana karAyA gayA hai tathA dharmadhyAna kI siddhi meM nimittabhUta manakI sthiratA kI AvazyakatA pragaTa kI gaI hai| sAtaveM prakAza meM dhyAna ke icchuka yogI ko pUrva meM dhyAtA, dhyeya aura phala ke jAna lene kI preraNA karate hue dhyeya ke prasaMga meM usake piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta ina cAra bhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai va unameM se prathama piNDastha dhyeya kI prarUpaNA kI gaI hai / AThaveM prakAza meM padastha aura nauveM prakAza meM rUpastha dhyeya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dazama prakAza meM rUpAtIta dhyeya kA digdarzana karAte hue vikalparUpa meM usa dhyeya ke cAra bheda bhI nirdiSTa kiye gaye haiM- AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna / Age yathAkrama se unake Azraya se bhI dharmadhyAna kI prarUpaNA kI gaI hai / gyArahaveM prakAza meM zukladhyAna kA nirUpaNa karake bArahaveM prakAza meM anubhavasiddha tattva ko prakAzita kiyA gayA hai / dhyAnazataka kA prabhAva tulanAtmaka dRSTi se dekhane para isa yogazAstra ke Upara dhyAnazataka kA prabhAva spaSTa dikhatA hai / yathA 1 jisa prakAra dhyAnazataka ko prArambha karate hue granthakAra ne maMgala svarUpa yogIzvara vIra ko namaskAra karake dhyAnazataka ke kahane kI pratijJA kI hai (1) usI prakAra A. hemacandra ne yogIzvara mahAvIra jina ko namaskAra karate hue yogazAstra ke racane kI pratijJA kI hai (1, 1-4) / 123 2 jisa prakAra dhyAnazataka meM sthira adhyavasAna ko mana kI sthiratA ko dhyAna kA lakSaNa batalAkara usakI sthiti antarmuhUrta mAtra kahI gaI hai tathA sAtha meM yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki aisA dhyAna chadmasthoM ke hotA hai, kevaliyoM kA dhyAna yogoM ke nirodha svarUpa hai ( 2-3 ); usI prakAra se yahI bhAva yogazAstra meM bhI pragaTa kiyA gayA hai (4-115) / Age dhyAnazataka meM yaha bhI kahA hai ki antarmuhUrta mAtra dhyAnakAla pazcAt cintA athavA dhyAnAntara hotA hai, isa prakAra bahuta vastuoM meM saMkramaNa ke hone para dhyAna kI santAna dIrghakAla taka cala sakatI hai / ThIka yahI abhiprAya yogazAstra meM bhI vyakta kiyA gayA hai| donoM meM zabdoM va artha kI samAnatA draSTavya hai aMtomuhuttaparao ciMtA jhANaMtaraM va hojjAhi / suciraM pi hojja bahuvatthusaMkame jhANasaMtANo / / dhyA. za. 4 muhUrttAt paratazcintA yadvA dhyAnAntaraM bhavet / bahvarthasaMkrame tu syAd dIrghApi dhyAnasantatiH / / yo. zA. 4 - 116 2010_02 isI prakAra zukladhyAna ke prasaMga meM upayukta dhyAnazataka kI kucha gAthAoM kA yogazAstra meM chAyAnuvAda kiyA gayA jaisA dikhatA hai / yathA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nivvANagamaNakAle kevaliNo daraniruddhajogassa / suhumakiriyA' niyaTTiM taiyaM jhANaM taNukAyakiriyassa / / 81 tasseva ya selIsIgayassa selovva nippakaMpassa / vocchinnakiriyamappaDivAijjhANaM paramasukkaM / / dhyA. za. 82 nirvANagamanasamaye kevalino daraniruddhayogasya / sUkSmakriyApratipAti tRtIyaM kIrtitaM zuklam / / kevalinaH zailezIgatasya zailavadakampanIyasya / utsannakriyamapratipAti turIyaM paramazuklam / / yo. zA. 11, 8-9 isI prakAra Age gA. 83-84 kA milAna yogazAstra ke 11, 10-11 zlokoM se tathA gA. 85, 86 kA milAna yogazAstra ke 11-12veM zlokoM se kiyA jA sakatA hai / kucha vizeSatA yahAM yaha vizeSa smaraNIya hai ki A. hemacandra ne grantha ke prArambha (1-4) meM tathA anta meM (12- 1 va 12-55) meM bhI yaha sUcanA kI hai ki maiMne zruta ke Azraya se aura gurumukha se jo yogaviSayaka jJAna prApta kiyA hai tadanusAra usakA varNana karatA huA maiM kucha apane anubhava ke AdhAra se bhI kathana karUMgA / isase siddha hai ki unhoMne prastuta grantha meM Agama paramparA ke anusAra to yoga kA varNana kiyA hI hai, sAtha hI unhoMne apane anubhava ke AdhAra se usameM kucha vizeSatA bhI pragaTa kI hai, jo isa prakAra hai 1 AgamaparamparA meM dhyAna ke Arta, raudra, dharma aura zukla ye cAra bheda kahe gaye haiM / para A. hemacandra ne usake bhedoM meM Arta aura raudra ina do durdhyAnoM ko sammilita na karake usa dhyAna ko dharma aura zukla ke bheda se do prakAra kA hI batalAyA hai / tm dhyAnazatakam, 2 dhyAnazataka meM dharmadhyAna kI prarUpaNA yathAkrama se bhAvanA Adi (28-29) bAraha dvAroM ke Azraya kI gaI hai, parantu A. hemacandra ne usakI upekSA karake dhyAtA, dhyeya aura phala ke anusAra yahAM dhyAna kA kathana kiyA hai (7-1) / 3 AgamaparamparA meM va dhyAnazataka meM bhI piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpavarjita ina cAra dhyayebhedoM 1. jaise - sthAnAMga 247, pR. 187; mUlAcAra 5-197 aura tattvArthasUtra 9 - 28 / 2. muhUrttAntarmanaH sthairyam dhyAnaM chadmasthayoginAm / dharmyaM zuklaM ca tad dvedhA, yogarodhAstvayoginAm / / 4-115 SaTkhaNDAgama kI A. vIrasena viracita dhavalA TIkA (pu. 13, pR. 70) meM bhI Arta-raudra ko sammilita na karake dhyAna ke ye hI do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM / 2010_02 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazataka va yogazAstra 125 ke anusAra cAra prakAra ke dhyAna kI kahIM kucha prarUpaNA nahIM kI gaI hai, para A. hemacandra ne apane isa yogazAstra meM dhyAna ke ina cAra bhedoM kI vistAra se prarUpaNA kI hai| 4 dhyAnazataka meM dhyAtavya (dhyeya) ke prasaMga meM AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya ina dharmadhyAna ke cAra bhedoM kI hI prarUpaNA kI gaI hai / vahAM piNDastha-padasya Adi cAra dhyAnoM ke viSaya meM kucha bhI nirdeza nahIM kiyA gayA hai / parantu yogazAstra meM inako pramukha sthAna diyA gayA hai tathA uparyukta AjJAvicayAdi cAra dharmadhyAna ke bhedoM kA vivecana vikalparUpa meM kiyA gayA hai| 5 dhyAnazataka meM dhyAtA kA vicAra karate hue samasta pramAdoM se rahita muni, upazAntamoha aura kSINamoha inako dharmadhyAna kA dhyAtA kahA gayA hai (63) / parantu yogazAstra meM dhyAtA kI vizeSatA ko pragaTa karake bhI (7, 27) dharmadhyAna ke svAmiyoM kA kahIM koI nirdeza nahIM kiyA gayA / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai, dharmadhyAna ke svAmiyoM ke viSaya meM kucha matabheda rahA hai / sambhava hai hemacandrasUri ne isI kAraNa se usakI upekSA kI hai| 6 dhyAnazataka meM dharmadhyAna se sambandhita lezyAoM kA nirdeza karake bhI usameM sambhava kSAyopazamika bhAva kA koI ullekha nahIM kiyA gayA hai (66) / parantu yogazAstra meM dharmadhyAna meM sambhava una lezyAoM ke nirdeza ke pUrva hI usameM kSAyopazamika Adi bhAva kA sadbhAva dikhalAyA gayA hai / 7 sthAnAMga, vyAkhyA prajJapti, mUlAcAra, tattvArthasUtra evaM dhyAnazataka Adi prAcIna granthoM meM prANAyAma ko grahaNa nahIM kiyA gayA hai / parantu yogazAstra meM usa prANAyAma kA varNana karate hue vividha prakAra ke 1. yahAM krama se 7veM prakAza meM piNDastha (8-28),8veM prakAza meM padastha (1-81), 9veM prakAza meM rUpastha (1-16) aura 10veM prakAza meM rUpAtIta (1-6) dhyAna kA varNana kiyA gayA hai / 2. evaM caturvidhadhyAnAmRtamagnaM munermanaH / sAkSAtkRtajagattattvaM vidhatte zuddhimAtmanaH / / AjJApAyavipAkAnAM saMsthAnasya ca cintanAt / itthaM vA dhyeyabhedena dharmadhyAnaM caturvidham / / yo. zA. 10, 6-7 piNDastha-padastha Adi ukta cAra prakAra ke dhyAna kI prarUpaNA A. zubhacandra viracita jJAnArNava meM saMsthAnavicaya dharmadhyAna ke prasaMga meM (pR, 381-423) aura A. amitagati viracita zrAvakAcAra (15, 30-56) meM vistAra se kI gaI hai / 3. tattvArthAdhigamabhASyasammata sutrapATha ke anusAra tattvArthasUtra meM dharmadhyAna ke svAmiyoM kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai AjJApAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya / upazAnta-kSINakaSAyayozca / 9,37-38 / 4. dharmadhyAne bhaved bhAvaH kSAyopazamikAdikaH / lezyAH kramavizuddhAH syuH pIta-padma-sitAH punaH / / 10-16 / (kSayopazamika bhAva kI sUcanA AdipurANa (21-157) va jJAnArNava (zjJoka 39, pR. 270) meM kI gaI hai) ___ 2010_02 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dhyAnazatakam, aratamaraarararararakarararararararamatarararararararararararararararate vAyusaMcAra se sUcita zubhAzubha kI vistAra se carcA kI gaI hai / sAtha hI vahAM parakAyapraveza Adi kA bhI kathana kiyA gayA hai / hAM, yaha avazya hai ki A. hemacandra ne vahAM maharSi pataJjali viracita yogazAstra meM nirdiSTa usa prANAyAma kA vistAra se varNana karate hue bhI use anAvazyaka aura ahitakara batalAyA hai (6, 1-5) / 8 dhyAnazataka meM dharmadhyAna ke dhyAtAoM kA ullekha karane ke anantara yaha kahA gayA hai ki ye hI dharmadhyAna ke dhyAtA atizaya prazasta saMhanana se yukta va pUrvazruta ke dhAraNa hote hue pUrva ke do zukladhyAnoM ke bhI dhyAtA hote haiM (63-64) / yogazAstra meM ise kucha spaSTa karate hue yaha kahA gayA hai ki prathama saMhanana se yukta pUrvazruta ke jJAtA zukladhyAna ke karane meM samartha hote haiM / kAraNa yaha ki hIna balavAloM kA ina viSayoM ke vazIbhUta hone se cUM ki sthiratA ko prApta nahIM hotA, isIlie ve zukladhyAna ke adhikArI nahIM hai (11, 2-3) lagabhaga yahI abhiprAya tattvAnuzAsana (35-36) aura jJAnArNava meM bhI pragaTa kiyA gayA hai / isa prasaMga se sambandhita jJAnArNava aura yogazAstra ke zlokoM kI samAnatA dekhane yogya hai calatyaivAlpasattvAnAM kriyamANamapi sthiram / cetaH zarIriNAM zazvad viSayairvyAkulIkRtam / / jJAnA. 5, pR. 425, na svAmitvamataH zukle vidyate'tyalpacetasAm / AdyasaMhananasyaiva tat praNItaM purAtanaiH / / jJAnA. 6, pR. 425 idamAdi (ma) saMhanatA evAlaM pUrvavedinaH kartum / sthiratAM na yAti cittaM kathamapi yat svalpasattvAnAm / / dhatte na khalu svAsthyaM vyAkulitaM tanumatAM manoviSayaiH / zuklathyAne tasmAnAstyadhikAro'lpasArANAm / / yo. zA. 11, 2-3 yahAM jJAnArNava meM upayukta atyalpacetasAm' ke samakakSa jo yogazAstra meM 'svalpasattvAnAm' pada prayukta huA hai vaha bhAva ko adhika spaSTa kara detA hai / isa prakAra dhyAnazataka ke sAtha yogazAstra kI samAnatA va asamAnatA ko dekhakara yaha nizcita pratIta hotA hai ki A. hemacandra ne usa dhyAnazataka ko hRdayaMgama karake usase yatheccha viSaya ko grahaNa kiyA hai aura usakA upayoga apanI rUci ke anusAra yogazAstra kI racanA meM kiyA hai / para viSayavivecana kI zailI unakI dhyAnazatakakAra se bhinna rahI hai / - x 1. jJAnArNava meM bhI usa prANAyAma kA vistAra se varNana karate hue (zloka 1-102, pR. 284-303) bhI use aniSTakara sUcita kiyA gayA hai (zloka 100, pR. 302 va va zloka 4-6, pR. 305 / 2010_02 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnastuti-adhikAraH 127 mahAmahopAdhyAyazrImad-yazovijayagaNivaraviracita-adhyAtmasAre dhyAnastutinAmakaH saptadazo'dhikAraH / yatra gacchati paraM paripAkaM, pAkazAsanapadaM tRNakalpam / svaprakAzasukhabodhamayaM tat, dhyAnameva bhavanAzi bhajadhvam / / 1 / / he muni ! jyAre dhyAnayoga potAnI prakRSTa dazAne pAme che tyAre IndranuM sAmrAjya paNa taNakhalA jevuM lAge che. je dhyAna svaprakAza svarUpa che, sukha svarUpa che, jJAna svarUpa che ane saMsArano nAza karanAra che. mATe te dhyAnane ja tuM seva. (1) Aturairapi jaDairapi sAkSAt, sutyajA hi viSayA na tu rAgaH / dhyAnavA~stu paramadyutidarzI, tRptimApya na tamRcchati bhUyaH / / 2 / / kharekhara, rogI jIvo ke mUrkha jIvo vaDe kadAca viSayono tyAga karAze paNa teo viSayonA rAgane choDI nahi zake. jyAre paramAtma prakAzane jonArA dhyAnayukta mahAtmAo alaukika tRptine pAmIne pharI kyAreya paNa viSayo tarapha pravRtti karatAM nathI. (2) yA nizA sakalabhUtagaNAnAM, dhyAnino dinamahotsava eSaH / yatra jAgrati ca te'bhiniviSTA, dhyAnino bhavati tatra suSuptiH / / 3 / / saghaLAye jIvo mATe je AdhyAtmika dRSTi rAtrI samAna che te AdhyAtmika dRSTi tattvadaSTi dhyAnI evA sAdhako mATe divasarUpa mahotsava samAna che ane je mithyAdRSTimAM abhinivezavALA saMsArI jIvo jAgatAM rahe che te mithyASTimAM dhyAnI sAdhakonI suSupti hoya che arthAt dhyAnI sAdhako tenAthI parAkSukha hoya che. (3) samplutodakamivAndhujalAnAM, sarvataH sakalakarmaphalAnAm / siddhirasti khalu yatra taducaiH dhyAnameva bhavanAzi bhajadhvam / / 4 / / jema kUvAnA pANInI prAptinuM kAraNa dharatImAM vahetAM pANInA jharaNAM ja che. tema saghaLAya karmanA phaLonI siddhimAM saMsArano nAza karanAra dhyAna ja che mATe te dhyAnane bhajo. (4) bAdhyate na hi kaSAyasamutthaiH, mAnasairna tatabhUpanamadbhiH / atyaniSTaviSayairapi duHkhe-AnavAtribhRtamAtmani lInaH / / 5 / / AtmasvarUpa ramaNatAmAM lIna evA dhyAnI mahAtmAo kaSAyothI utpanna thayelA mAnasa duHkho vaDe duHkhI thatAM nathI, moTA rAjAo vaDe karAtA vaMdanamAM abhimAna pAmatAM nathI, ke atyaMta aniSTa evA viSayo vaDe du:khI paNa thatAM nathI. (5) spaSTadRSTasukhasambhRtamiSTaM, dhyAnamastu zivazarmagariSTham / nAstikastu nihato yadi na syAdevamAdinayavAGmayadaNDAt / / 6 / / AtmAne spaSTa jovAthI utpanna thayelA sukhathI bharapUra, ISTa tathA mokSasukhathI viziSTa evuM dhyAna 2010_02 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dhyAnazatakam, che. AvA prakAranA nayavacanarUpI daMDathI paNa jo nAstika, AtmAne na mAne to te upekSA karavA yogya che. 6) ___ yatra nArkavidhutArakadIpa-jyotiSAM prasaratAM nAvakAzaH / dhyAnabhinnatamasAM muditAtmajyotiSAM tadapi bhAti rahasyam / / 7 / / jyAM sUrya-caMdra-tArA ke dIpakonI jyoti pahoMcI zakatI nathI tyAM paNa dhyAnathI ajJAnarUpI aMdhakArane bhedI Atmajyotine pAmanAra mahAtmAo rahasyane pAme che. (7) yojayatyamitakAlaviyuktAM, preyasIM zamaratiM tvaritaM yat / dhyAnamitramidameva mataM naH, kiM parai jagati kRtrimamitraH / / 8 / / jagatane vize nakalI evA mitro vaDe zuM ? amAre to A jagatamAM dhyAna ja eka mitra samAna che ke, je dhyAna anaMtakALathI viyoga pAmelI prazamarati nAmanI patnIne jaldIthI meLavI Ape che. (8) vAritasmarabalAtapacAre, zIlazItalasugandhiniveze / ucchrite prazamatalpaniviSTo, dhyAnadhAgni labhate sukhamAtmA / / 9 / / kAmanA baLarUpI tApanA pravezane aTakAvanAra, zIlanI zItala sugaMdha jyAM pravezelI che tathA vizALa dhyAnarUpI mahelamAM prazamarUpI palaMga upara AtmA sukhane pAme che. (9) zIlaviSTaradamodakapAdyaprAtibhAya'samatAmadhuparke: / dhyAnadhAni bhavati sphuTamAtmAhUtapUtaparamA'tithipUjA / / 10 / / zIlarUpI siMhAsana, IndriyanA damana rUpI paga dhovA mATe pANI, prAbhijJAna rUpI artha ane samatA rUpI madhuparka vaDe dhyAnarUpI mahelamAM pratyakSa rIte AtmAnI zreSTha atithipUjA thAya che. (10) Atmano hi paramA''tmani yo'bhUd, bhedabuddhikRta eva bhedaH / dhyAnasandhikRdamuM vyapanIya, drAgabhedamanayorvitanoti / / 11 / / AtmAno paramAtmA vize je bhedabuddhithI karAyelo vivAda utpanna thayo che, A dhyAna nAmanA dUte te vivAdane dUra karIne jaldIthI AtmA ane paramAtmA vacce abheda karyo che arthAt dhyAnathI AtmA e ja paramAtmA svarUpa che tevuM jaNAya che. (11) kvA'mRtaM viSabhRte phaNiloke, kva kSayiNyapi vidhau tridive vA / kvA'psaroratimatAM tridazAnAm, dhyAna eva tadidaM budhapeyam / / 12 / / viSathI bharapUra evA nAgalokamAM amRta kyAMthI hoya ? kramazaH nAza pAmatAM evA caMdramAM amRta kyAMthI hoya? apsarAomAM rAgI evA devone devalokamAM amRta kyAMthI hoya ? kharekhara, paMDitajano vaDe pIvA yogya amRta dhyAnamAM ja che. (12) gostanISu na sitAsu sudhAyAM nA'pi vanitAdharabimbe / taM rasaM kamapi vetti manasvI, dhyAnasambhavadhRtau prathate yaH / / 13 / / 2010_02 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnastuti-adhikAraH 129 dhyAnathI utpanna thatI nizcalatAmAM je apUrvarasa vistAra pAme che te rasane jJAnIo ja pAmI zake che. paNa tevo madhuro rasa drAkSamAM, sAkaramAM, amRtamAM ke priyAnA AzleSamAM paNa nathI. (13) ityavetya manasA paripakvadhyAnasambhavaphale garimANam / tatra yasya ratirenamupaiti, prauDhadhAmabhRtamAzu yazaHzrIH / / 14 / / A rIte paripakava-zreSTha dhyAnathI utpanna thatAM phaLamAM rahelI mahattA mana vaDe jANIne temAM jene rati utpanna thAya che. te proDha tejasvI mahAtmAne yazarUpI lakSmI zIdhra prApta thAya che. (14) / / AjJAvicayadharmadhyAnam / / nayabhaGgapramANADhyAM, hetUdAharaNAnvitAm / AjJAM dhyAyejjinendrANAmaprAmANyAkalaGkitAm / / / / apAyavicayadharmadhyAnam / / rAga-dveSa-kaSAyAdipIDitAnAM januSmatAm / aihikAmuSmikAMstAMstAnAnA'pAyAn vicintayed / / // vipAkavicayadharmadhyAnam / / dhyAyetkarmavipAkaM ca, taM taM yogAnubhAvajam / prakRtyAdicaturbhedaM, zubhAzubhavibhAgataH / / pratikSaNasamudbhUto, yatra karmaphalodayaH / / cintyate citrarUpaH sa vipAkavicayo mataH / / / / saMsthAnavicayadharmadhyAnam / / utpAda-sthiti-bhaGgAdiparyAyairlakSaNaiH pRthak / bhedairnAmAdibhirlokasaMsthAnaM cintayed bhRzam / / anAdyanantasya lokasya, sthityutpattivyayAtmanaH / AkRtiM cintayed yatra, saMsthAnavicayaH sa tu / / 2010_02 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_02 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAkinImahattarAdharmasUnu-samarthazAstrakAraziromaNi-zrImaddharibhadrasUriviracitavRttyA samanvitaM bhagavacchrImad jinabhadragaNikSamAzramaNaviracitaM dhyAnazatakam / *dhyAnazatakasya ca mahArthatvAdvastutaH zAstrAntaratvAt prArambha eva vighnavinAyakopazAntaye maGgalArthamiSTadevatAnamaskAramAha - vIraM sukkajjhANaggidaDDakammiMdhaNaM paNamiUNaM / / joIsaraM saraNNaM jhANajjhayaNaM pavakkhAmi / / 1 / / vIraM0 gAhA / / vIraM zukladhyAnAgnidagdhakarmendhanaM praNamya dhyAnAdhyayanaM pravakSyAmIti yogH| tatra 'Ira gati-preraNayoH' ityasya vipUrvasyAjantasya vizeSeNa Irayati karma gamayati yAti veha zivamiti vIrastaM vIram / / pratikramAmi catubhirdhyAnaH kAraNabhUtairazraddheyAdinA prakAreNa yo'ticAraH kRtaH, tadyathA- ArtadhyAnena 4,tatradhyAtirdhyAnamiti bhAvasAdhanaH, tatpuna: kAlato'ntarmuhUrtamAtram, bhedatastucatuSprakAramAdibhedena, dhyeyaprakArAstvamanojJaviSayasamprayogAdayaH, tatra zokAkrandanavilapanAdilakSaNamArtaM tena, utsannavadhAdilakSaNaM raudraM tena, jinapraNItabhAvazraddhAnAdi lakSaNaM dharmyaM tena, avadhAsammohAdilakSaNaM zuklaM tena / phalaM punasteSAM hi tiryagnarakadevagatyAdimokSAkhyamiti krameNa, ayaM dhyaansmaasaarthH| vyAsArthastu dhyAnazatakAdavaseyaH, taJcedam- dhyAnazatakasya ca mahArthatvAdvastuta: xxxii -Ava. ni. hA. / / PA vizeSeNa Irayati kSipati karmANIti vIraH, 'vidArayati yat karma tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca tasmAd vIra iti smRtaH / / ' iti lakSaNAnirUktAdvA vIraH / xxx. -yogazAstra, pra. 1 vRttau / / B 'zUra vIra vikrAntI' kaSAyAdimahAzatrusainyajayAd mahAvikrAnto mahAvIraH, -yadi vA 'Ira gatau' kiyatkSapitakarmasAdhvapekSayA vizeSata Irayati-kSapati-tiraskarotyazeSANyapi karmANIti vIraH, -athavA vizeSata Irayati-zivapadaM prati bhavyajantUn gamayatIti vIraH, -yadi vA vizeSata: zivapadaM svayamiyati-gacchatIti vIraH, -athavA 'dR-vidAraNe' vidArayati karmaripusaMghaTTamiti vIraH, -ananyAnubhUtamahAtapaHzriyA vA virAjata iti vIraH, -antaraGgamohamahAbalanirdalanArthamanantaM tapovIryaM vyApArayatIti vA vIraH, uktaM ca- "vidArayati yatkarma tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca tasmAda vIra iti smRtaH / / " xxx / / 1057 / / -vizeSA. hema ttA / 2010_02 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-1 aakarshakakakakakaki kiMviziSTamiti ? ata Aha - zucaM lamayatIti zuklam zokaM gnupayatItyarthaH, dhyAyate-cintyate'nena tattvamiti dhyAnam ekAgracittanirodha ityarthaH, zuklaM ca tad dhyAnaM ca tadeva karmendhanadahanAdagniH zukladhyAnAgniH, tathA mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAya-yogaiH kriyate iti karma jJAnAvaraNIyAdi, tadevAtitIvraduHkhAnalanibandhanatvAdindhanaM karmendhanam, tatazca zukladhyAnAgninA dagdhaM svasvabhAvApanayanena bhasmIkRtaM karmendhanaM yena sa tthaavidhstm| praNamya prakarSeNa manovAkkAyayogairnatvetyarthaH, kim ? samAnakartRkayoH pUrvakAle ktvApratyayavidhAnAt, dhyAnAdhyayanaM pravakSyAmIti yogaH, tatrAdhIyata ityadhyayanam, 'karmaNi lyuTa' paThyata ityarthaH, dhyAnapratipAdakamadhyayanaM dhyAnAdhyayanam, tad yAthAtmyamaGgIkRtya prakarSeNa vakSye-abhirdhAsye / 2] mU. mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH / / 8-1 / / bhA. mithyAdarzanamaviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhavanti / tatra samyagdarzanAd viparItaM mithyaadrshnm| tad dvividham- abhigRhItamanabhigRhItaM ca / tatrAbhyupetyAsamyagdarzanaparigrahaH abhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM triSaSThInAM kuvAdizatAnAm, zeSamanabhigRhItam / yathoktAyA [hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virtivrtm|| 7-1 / / ] virtevipriitaa'virtiH| pramAdaH - smRtyanavasthAnam, kuzaleSvanAdaro yogaduSpaNidhAnaM cetyeSa pramAdaH / kaSAyA mohanIye [a. 8, sU. 10] vkssynte| yogastrividhaH pUrvoktaH [kAyavAGmanaHkarma yoga: / / 6-1 / / ] - tattvArthasUtre / / 3] A kammaM ca cittapoggalarUvaM jIvassa'NAisaMbaddhaM / micchattAdinimittaM NAeNamatIyakAlasamaM / / 54 / / -yogazatake / / B sirivIrajiNaM vaMdiya, kammavivAgaM samAsao vucchaM / kIrai jieNa heUhiM jeNa to bhaNNae kammaM / / 1 / / vR. x x x tatra karmazabdaM vyutpAdayannAha kriyate vidhIyate'JjanacUrNapUrNasamudgakavanirantarapudgalanicite loke kSIranIranyAyena vahnayayaHpiNDavadvA karmavargaNAdravyamAtmasambaddhaM yena kAraNena tatastasmAt kAraNAt karma bhaNyata iti sambandhaH / x x x kaiH kRtvA jIvena kriyate ? ityAha-hetubhirmithyAtvAviratikaSAyayogalakSaNaizcaturbhiH sAmAnyarUpaiH, "paDiNIyattaNa ninhava, uvaghAya paosa aMtarAeNa / aJcAsAyaNayAe, AvaraNadurga jio jayai / / " ityAdibhirvizeSaprakArairihaiva [gA. 53] vakSyamANaiH / tadayamatra tAtparyArtha:-kriyate jIvena hetubhiryena kAraNena tataH karma bhaNyata iti / xxx / / 1 / / -prathamakarmagranthe / / 2010_02 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgalAcaraNam kiMviziSTaM vIraM praNamyetyata Aha-yogezvaraM yogIzvaraM vA tatra yujyante iti yogAH manovAkkAyavyApAralakSaNAstairIzvaraH pradhAnastam, tathAhi-anuttarA eva bhagavato manovAkkAyavyApArA iti, yathoktam - mU. kAyavAGmanaHkarma yogaH / / 6-1 / / bhA0 kAyikaM karma, vAcikaM karma, mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati / kAyAtmapradezapariNAmo gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / bhASAyogyapudgalAtmapradezapariNAmo vAgyogaH / manoyogyapudgalAtma-pradezapariNAmo manoyogaH / / -tatvArthasUtre / / savvasurA jai rUvaM aMguTThapamANayaM viubvejjA / / jiNapAyaMguTuM pai Na sohae taM jahiMgAlo / / 569 / / gaNahara AhAra aNuttarA(ya) jAva vaNa cakki vAsu balA / maNDaliyA tA hINA chaTThANagayA bhave sesA / / 570 / / saMghayaNa rUva saMThANa vaNNa gai satta sAra ussAsA / emAiNuttarAI havaMti nAmodae tassa / / 571 / / pagaDINaM aNNAsu vi pasattha udayA aNuttarA hoti / khayauvasame'vi ya tahA khayammi avigappamAhaMsu / / 572 / / assAyamAiyAo jAvi ya asuhA havaMti pagaDIo / NiMbarasalavovva pae Na hoMti tA asuhayA tassa / / 573 / / dhammodaeNa rUvaM kareMti rUvassiNo'vi jai dhammaM / gijjhavao ya surUvo pasaMsimo teNaM rUvaM tu / / 574 / / kAleNa asaMkheNavi saMkhAtItANa saMsaINaM tu / mA saMsayavocchittI na hoja kamavAgaraNadosA / / 575 / / savvattha avisamattaM riddhiviseso akAlaharaNaM ca / savaNNupaJcao'vi ya aciMtaguNabhUtio jugavaM / / 576 / / vAsodayassa va jahA vaNNAdI hoMti bhAyaNavisesA / savvesipi sabhAsA jiNabhAsA pariName evaM / / 577 / / sAhAraNAsavatte taduvaogo u gAhagagirAe / na ya nibijai soyA kiDhivANiyadAsiAharaNa / / 578 / / savvAuaMpi soyA khaveja jai hu sayayaM jiNo kahae / sIuNhakhuppivAsAparissamabhae avigaNeto / / 579 / / - Avazyakaniyuktau / / 2010_02 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 " davvamaNojoeNaM maNaNANINaM aNuttarANaM ca / saMsayavocchittiM kevaleNa nAuNa sai kuNai / / 1 / / ribhiyapayakkharasaralA micchitaratiricchasagirapariNAmA / maNaNivvANI vANI joyaNanihAriNI jaM ca / / 2 / / ekkA ca agesiM saMsayavoccheyaNe apaDihadA / na ya Nivvijjai soyA tippai savvAueNaMpi / / 3 / / / savvasurehiMtovi hu ahigo kaMto ya kAyajogo se tahavi ya pasaMtarUve kuNai sayA pANisaMghAe / / 4 / / " [ ] ityAdi, yujyate vA'nena kevalajJAnAdinA Atmeti yogaH -dharmazukladhyAnalakSarNaH, sa yeSAM vidyata iti yoginaH-sAdhavastairIzvaraH, tadupadezena teSAM pravRttestatsambandhAditi, teSAM vA Izvaro yogIzvaraH, IzvaraH prabhuH svAmItyanarthAntaram, taM yogIzvaram, athavA yogismaryaM - yogicintyaM dhyeyamityarthaH / 6 A yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiH, dhyAnamityanarthAntaram / / B yogo dhyAnaM samAdhizca dhIrodhaH svAntanigrahaH / 7 punarapi sa eva viziSyate - zaraNyam tatra zaraNe sAdhuH zaraNyastam, rAgAdiparibhUtAzritasattvavatsalaM rakSakamityarthaH, dhyAnAdhyayanaM pravakSyAmItyetad vyAkhyAtameva / antaH saMlInatA ceti, tatparyAyAH smRtA budhaiH / / C pratyAhRtya yadA cintAM nAnAlambanavartinIm / ekAlambana evainAM nirUNaddhi vizuddhadhIH / / 60 / / tadAsya yogino yoga-zcintaikAgranirodhanam / prasaMkhyAnaM samAdhiH syAd, dhyAnaM sveSTaphalapradam / / 61 / / dhyAnazatakam, gAthA - 1 2010_02 zazazazazazaza = - tattvAnuzAsane / / causaraNagamaNa dukkaDagarahA x x x // 50 // vR0 catuHzaraNagamanam arhat-siddha-sAdhu-kevaliprajJaptadharmazaraNagamanam, AcAryopAdhyAyayoH sAdhuSvevAntarbhAvAt, kevaliprajJaptadharmasya cAnAditvena pRthagupAdAnAt / na hyatazcatuSTayAdanyaccharaNyamasti guNAdhikasya zaraNyatvAt, guNAdhikatvenaiva tato rakSopapatteH, rakSA ceha tattatsvabhAvatayA evAbhidhyAnataH kliSTakarmavigamena zAntiriti / xxx // 50 // - yogazatake || - tatvArthavArttike 6,1,12 / / - AdipurANe, 21-12 / / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnAdhyAnalakSaNam antaraaaaranatantaratatataaraantaraaratatatatakarsaraswana atrA''ha-yaH zukladhyAnAgnidagdhakarmendhanaH sa yogezvara eva, yazca yogezvaraH sa zaraNya eveti gatArthe vizeSaNe, na, abhiprAyAparijJAnAt, iha ca zukladhyAnAgnidagdhakarmendhanaH sAmAnyakevalyapi bhavati, na tvasau yogezvaro vAkkAyAtizayAbhAvAt, sa eva ca tattvataH zaraNya iti jJApanArthamevAduSTametadapi / tathA cobhayapadavyabhicAre ekapadavyabhicAre'jJAtajJApanArthaM ca zAstre vizeSaNAbhidhAnamanujJAtameva 'pUrvamunibhirityalaM vistareNeti gAthArthaH / / 1 / / sAmprataM dhyAnAdhyAnalakSaNapratipAdanAyA''ha - jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM / taM hojja bhAvaNA vA aNupehA vA ahava ciMtA / / 2 / / jaM thiraM0 gAhA / / yad ityuddezaH sthiram nizcalam, adhyavasAnam mana ekAgrAlambanamityarthaH, tad iti nirdezaH, dhyAnam praagniruupitshbdaarthm| tatazcaitaduktaM bhavati-yat sthiramadhyavasAnaM tad dhyaanmbhidhiiyte| yaccalam iti yat punaranavasthitaM [1] A sthiramadhyavasAnaM yat, tad dhyAnaM cittamasthiram / bhAvanA cApyanuprekSA, cintA vA tat tridhA matam / / 1 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / ___B ekacintAnirodho ya-staddhyAnaM bhAvanAH parAH / anuprekSArthacintA vA, dhyAnasantAnamucyate / / 66 / / -dhyaandiipikaayaam|| 2 / A ava. x x x dhyAnaM punarnizcala evAzubha: zubho vA AtmanaH pariNAmaH / tathA cAha jhANeNa hoi lesA, jhANaMtarao va hoi anayarI / ajjhavasAo u daDho, jhANaM asubho subho vA vi / / 1640 / / vR. lezyA dvividho-dravyato bhAvatazca / tatra dravyalezyAmupariSTAd vakSyati / bhAvalezyA tvanantarokta eva zubhAzubharUpo jIvapariNAmaH / sA caivaMvidhA zubhAzubhapariNAmarUpA kRSNAdInAmanyatamA 'lesa'tti bhAvalezyA dhyAnena vA bhavati dhyAnAntarato vA / dhyAnAntaraM nAma-adRDhAdhyavasAyarUpA cintA, yadvA dhyAnasya dhyAnasya cAntarikA dhyAnAntaramucyate / dhyAnaM punaH dRDho nizcalo'dhyavasAyo'zubho vA zubho vA mantavyam / sa ca nizcalo'dhyavasAyo mAnaso vAcika: kAyikazceti tridhA draSTavyaH / dRDhazcAdhyavasAyo'ntarmuhUrttamAtrameva kAlaM yAvad draSTavyaH, parato nirantaraM dRDhAdhyavasAyasya krtumshkytvaat| yazcAdRDho'dhyavasAya: sa sarvo'pi cintetyabhidhIyate / / 1640 / / ava. Aha - yadyevaM tarhi cintA-dhyAnayoranyatvamApannam? ucyate- nAyamekAntaH, kintu syAdekatvaM syaadnytvm| kathaM punaH? iti ucyate . 2010_02 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va0 dhyAnazatakam, gAthA-2 antaratatakstarakarsawakarasaradarsaasaradasataratatataaraaa jhANaM niyamA ciMtA, ciMtA bhaiyA u tIsu ThANesu / jhANe tadaMtarammi u, tabivarIyA va jA kAi / / 1641 / / yanmanaHsthairyarUpaM dhyAnaM tad niyamAt cintA / cintA tu bhaktA vikalpitA triSu sthaanessu| tathAhi- kadAcid dhyAne dhyAnaviSayA cintA bhavati yadA dRDhAdhyavasAyena cintayati / 'tadaMtarammi u' tti tasya dhyAnasyAntaraM tadantaraM tasmin vA cintA bhavet, dhyAnAntarikAyAmityarthaH / tadviparItA vA yA kAcid dhyAne dhyAnAntarikAyAM vA nAvatarati kintu viprakIrNA cittaceSTA sA'pi cintA prtipttvyaa| ato yadA dRDhAdhyavasAyena cintayati tadA cintAdhyAnayorekatvam, anyadA punaranyatvam / / 1641 / / bhA. lezyA dvividhA-dravyato bhAvatazca / tatra dravyalezyAmupariSTAd vakSyati / bhAvalezyA tvanantarokta evAtmano mAnasikaH pariNAmaH, sa ca mAnasadhyAnAdananya itikRtvA'bhidhIyate / dhyAnena ArttAdinA karaNabhUtena lezyA kRSNAdikA bhavati, yadA yAdRzaM prazastamaprazastaM vA dhyAnaM bhavati tadA tAdRgeva prazastA aprazastA vA lezyA'pIti bhAvaH / 'jhANaMtarao va' tti dhyAnAntaram-adRDhAdhyavasAyarUpaM cittaM yadvA dhyAnasya dhyAnasya cAntarikA dhyAnAntaramucyate, tatra vA vartamAnasya SaNNAM lezyAnAmanyatarA lezyA bhavati / atha dhyAnamiti ko'rthaH? ityAha- adhyavasAyo dRDho nizcalo'zubho vA zubho vA dhyAnamiti mantavyam / dRDhazcAdhyavasAyo'ntarmuhUrttamAtrameva kAlaM yAvad draSTavyaH, parato nirantaraM dRDhAdhyavasAyasya krtumshkytvaat| yazcAdRDho'dhyavasAyaH sa sarvo'pi cintetyabhidhIyate na tu dhyAnam / / 1640 / / Aha-yadyevaM tarhi cintA dhyAnayoranyatvamupapannam ? ucyate- nAyamekAntaH, kintu syAdekatvaM syaadnytvm| kathaM punaH? iti ucyate / xxx // 1641 / / / -bRhatkalpasUtre // B ava. itthaM sAmAnyena bhedaparimANe darzite satyAha codakaH, nanu kAryotsargakaraNe kaH punarguNa ityAhAcArya: dehamaijaDDasuddhI suhadukkhatitikkhayA aNuppehA / jhAyai ya suhaM jhANaM eyaggo kAusaggaMmi / / 1462 / / 'dehamatijahusuddhI ti dehajADyazuddhiH-zleSmAdiprahANataH, matijADyazuddhistathAvasthitasyopayogavizeSataH, 'suhadukkhatitikkhaya'tti sukhaduHkhatitikSA sukhaduHkhAtisahanamityarthaH, 'aNuppehA' anityatvAdyanuprekSA ca tathA'vasthitasya bhavati, tathA 'jhAyai ya suhaM jhANaM' dhyAyati ca zubhaM dhyAnaM dharmazuklalakSaNam, ekAgraH ekacittaH zeSavyApArAbhAvAt kAyotsarga iti| ihAnuprekSA dhyAnAdau dhyAnoparame bhavatItikRtvA bhedenopanyasteti gAthArthaH / / 1462 / / ava. iha dhyAyati ca zubhaM dhyAnamityuktam, tatra kimidaM dhyAnamityata Aha aMtomuttakAlaM cittassegaggayA havai jhANaM / taM puNa aTTa rudaM dhammaM sukkaM ca nAyavvaM / / 1463 / / vR. 'aMtomuttakAlaM' dvighaTiko muhUrttaH, bhinno muhUtto'ntamuhUrta ityucyate, antarmuhUrttakAlaM cittasyaikAgratA bhavati dhyAnaM 'ekAgracittanirodho dhyAna mitikRtvA [tattvArthe, a09, sUtra 27] / tat punarAta raudraM dharma zuklaM ca jJAtavyamityeSAM ca svarUpaM yathA pratikramaNAdhyayane pratipAditaM tathaiva draSTavyamiti gaathaarthH||1463|| tattha ya do AillA jhANA saMsAravaDaNA bhaNiyA / duni ya vimukkhaheU tesi'higAro na iyaresiM / / 1464 / / 2010_02 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhadhyAnasiddhiH takalatakarakarakararararararakarsankaratarakararakarakataranakasaarate saMvariyAsavadArA avvAbAhe akaMTae dese / kAUNa thiraM ThANaM Thio nisano nivatro vA / / 1465 / / ceyaNamaceyaNaM vA vatthu avalaMbiuM ghaNaM maNasA / jhAyai suamatthaM vA daviyaM tappajae vAvi / / 1466 / / 'tattha ya do AillA' gAthA nigadasiddhA / sAmprataM yathAbhUto yatra yathAvasthito yaJca dhyAyati tadetadabhidhitsurAha- 'saMvariyAsavadAra'tti saMvRtAni-sthagitAni AzravadvArANi-prANAtipAtAdIni yena sa tathAvidhaH, kva dhyAyati? 'avyAbAdhe akaMTae dese'tti avyAbAdhe-gAndharvAdilakSaNabhAvavyAbAdhAvikale akaNTake-pASANakaNTakAdidravyakaNTakavikale deze bhUbhAge, kathaM vyavasthito dhyAyati?- 'kAUNa thiraM ThANaM Thio nisaNNo nivanno vA' kRtvA sthiraM-niSkampaM (ava)sthAnam-avasthitivizeSalakSaNaM sthito niSaNNo nivaNNo veti prakaTArtham, cetanaM-puruSAdi acetanaM-pratimAdi vastu avalambya-viSayIkRtya ghanaM-dRDhaM manasA-antaHkaraNena yad dhyAyati, kim ? tadAha-'jhAyati suyamatthaM vA' dhyAyatIti sambadhyate, sUtra-gaNadharAdibhirbaddham arthaM vA-tadgocaram, kiMbhUtamarthamata Aha-'daviyaM tappajave vAvi' dravyaM tatparyAyAn vA, iha ca yadA sUtraM dhyAyati tadA tadeva svagatadharmerAlocayati, na tvartham, yadA tvarthaM na tadA sUtramiti gAthArthaH / / 1464-1466 / / ava. adhunA prAguktacodyaparihArAyAha tattha u bhaNija koI jhANaM jo mANaso parINAmo / taM na havai jiNadiTuM jhANaM tivihevi jogaMmi / / 1467 / / vR0 tatra bhaNed-brUyAt kazcit, kiM brUyAdityAha-'jhANaM jo mANaso parINAmo' dhyAnaM yo mAnasaH parINAmaH, 'dhyai cintAyA mityasya cintArthatvAt, itthamAzaGyottaramAha-'taM na bhavati jiNadiTuM jhANaM tivihevi jogaMmi' tadetanna bhavati yat pareNAbhyadhAyi, kutaH? yasmAjjinaidRSTaM dhyAnaM trividhe'pi yoge manovAkkAyavyApAralakSaNa iti gAthArthaH / / 1467 / / ava. kiM tu? kasyacit kadAcit prAdhAnyamAzritya bhedena vyapadezaH pravarttate, tathA cAmumeva nyAyaM pradarzayannAha vAyAIdhAUNaM jo jAhe hoi ukkaDo dhAU / kuviotti so pavui na ya iare tattha do natthi / / 1468 / / vR. 'vAyAIdhAUNaM' vAtAdidhAtUnAm AdizabdAt pittazleSmaNoryo yadA bhavatyutkaTaH pracuro dhAtuH kupita iti sa procyate utkaTatvena prAdhAnyAt, 'na ya itare tattha do natthi tti' na cetarau tatra dvau na sta iti gAthArtha: / / 1468 / / emeva ya jogANaM tiNhavi jo jAhi ukkaDo jogo / tassa tahiM niddeso iare tatthikka do va navA / / 1469 / / 'emeva ya jogANaM' evameva ca yogAnA-manovAkkAyAnAM trayANAmapi yo yadA utkaTo yogastasya yogasya tadA tasmin kAle nirdezaH, 'iyare tatthekka do va NavA' itarastatraiko bhavati dvau vA bhavataH, na vA bhavatyeva, iyamatra bhAvanA-kevalino: vAci utkaTAyAM kAyopyasti, asmadAdInAM tu manaH kAyo na veti, kevalinaH zailezyavasthAyAM kAyayoganirodhakAle sa eva kevala iti, anena ca zubhayogotkaTatvaM 2010_02 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-2 Ranatarawadastakalakatataakaashakakakakakakakawtsaratasawal tathA nirodhazca dvayamiti[mapi] dhyAnamityAveditavyamiti gAthArthaH / / 1469 / / ava. itthaM ya utkaTo yogastasyaivetarasadbhAve'pi prAdhAnyAta sAmAnyena dhyAnatvamabhidhAyAdhanA vizeSeNa triprakAramapyupadarzayannAhakAevi ya ajjhappaM vAyAi maNassa ceva jaha hoi / kAyavayamaNojuttaM tivihaM ajjhappamAhaMsu / / 1470 / / vR. 'kAevi ya' kAye'pi ca adhyAtmam adhi Atmani varttata iti adhyAtma dhyAnamityarthaH, ekAgratayA ejanAdinirodhAt, 'vAyAe'tti tathA vAci adhyAtma ekAgratayaivAyatabhASAnirodhAt, 'maNassa ceva jaha hoItti manasazcaiva yathA bhavatyadhyAtmam evaM kAye'pi vAci cetyarthaH, evaM bhedenAbhidhAyAdhunaikAdAvapi darzayannAha-kAyavADmanoyuktaM trividhamadhyAtmamAkhyAtavantastIrthaMkarA gaNadharAzca, vakSyate ca- "bhaMgiasutaM guNato vaTTati tivihevi jhANaMmi"tti gAthArthaH / / 1470 / / ava. parAbhyupagatadhyAnasAmyapradarzanenAnabhyupagatayorapi dhyAnatAM pradarzayannAha jai egaggaM cittaM dhArayao vA niraMbhao vAvi / jhANaM hoi naNu tahA iaresuvi dosu emeva / / 1471 / / vR0 jai egaggaM gAhA, he AyuSman ! yadapyekAgraM cittaM kvacid vastuni dhArayato vA sthiratayA dehavyApiviSavad DaGka iti 'niraMbhao vAvi'tti nirundhAnasya vA tadapi yoganirodha iva kevalinaH kimityAha-dhyAnaM bhavati mAnasaM yathA nanu tathA itarayorapi dvayorvAkkAyayoH, evameva - ekAgradhAraNAdinaiva prakAreNa tallakSaNayogAd dhyAnaM bhavatIti gAthArthaH / / 1471 / / ava. itthaM trividhe dhyAne sati yasya yadotkaTatvaM tasya tadetarasadbhAve'pi prAdhAnyAd vyapadeza iti, lokalokottarAnugatazcAyaM nyAyo varttate, tathA cAhadesiyadaMsiyamaggo vacaMto naravaI lahai sadaM / / rAyatti esa vaJcai sesA aNugAmiNo tassa // 1472 / / itthaM trividhe dhyAne sati yasya yadotkaTatvaM tasya tadetarasadbhAve'pi prAdhAnyAd vyapadeza iti, lokalokottarAnugatazcAyaM nyAyo varttate, tathA cAha-desiya labhate zabda- prApnoti zabdam, kiMbhUtamityAha'rAyatti esa vaJcati' rAjA eSa vrajatIti, na cAsau kevalaH, prabhUtalokAnugatatvAt, na ca tadanyavpapadezaH, teSAmaprAdhAnyAt, tathA cAha- 'sesA aNugAmiNo tassa'tti zeSAH-amAtyAdayaH anugAminaH anuyAtArastasya rAjJa ityataH prAdhAnyAdrAjeti vyapadeza iti gAthArthaH / / 1472 / / ava. ayaM lokAnugato nyAyaH, ayaM punarlokottarAnugata: paDhamilluassa udae kohassiare vi tinni tatthasthi / na ya te Na saMti tahiyaM na ya pAhanaM tehayaMmi / / 1473 / / vR. 'paDhamilla' prathama eva prathamillukaH, prAthamyaM cAsya samyagdarzanAkhyaprathamaguNaghAtitvAt tasya prathamillukasya udaye, kasya?, krodhasya anantAnubandhina ityarthaH, 'itare vi tiNNi tatthatthi' zeSA api trayaH- apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasajvalanAdayastatra- jIvadravye santi, na cAtItAdyapekSayA tatsadbhAvaH pratipAdyate, yata Aha - 'na ya te Na saMti tahiyaM' na ca teapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAdayo na santi, kintu santyeva, na ca prAdhAnyaM teSAmato na 2010_02 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhacittasvarUpam attarakakakakakakakaratatatalaramatatatatarakarakaranararararararataarate taccittam, taJcaughatastridhA bhavatIti darzayati- tadbhavedbhAvanA vA iti taJcittaM bhaved, kA? vyapadezaH, Adyasyaiva vyapadezaH, 'taheyaMpi' tathA etadapi adhikRtaM veditavyamiti gAthArthaH / / 1473 / / ava. adhunA svarUpataH kAyikaM mAnasaM ca dhyAnamAvedayannAha mA me ejau kAutti acalao kAiaM havai jhANaM / emeva ya mANasiyaM nirudvamaNaso havai jhANaM / / 1474 / / vR. 'mA me ejau kAutti' ejatu-kampatAM kAyo' deha iti, evam acalata ekAgratayA sthitasyeti bhAvanA, kim ? kAyena nirvRttaM kAyikaM bhavati dhyAnam, evameva mAnasaM niruddhamanaso bhavati dhyAnamiti gAthArthaH / / 1474 / / ava. itthaM pratipAdite satyAha codakaH jaha kAyamaNanirohe jhANaM vAyAi jujjai na evaM / tamhA vaI u jhANaM na hoi ko vA visesuttha ? / / 1475 / / vR. 'jaha kAyamaNanirohe' nanu yathA kAyamanasonirodhe dhyAnaM pratipAditaM bhavatA 'vAyAi jujai na evaM ti vAci yujyate naiveti, kadAcidapravRttyaiva nirodhAbhAvAt, tathAhi- na kAyamanasI yathA sadA pravRtte tathA vAgiti 'tamhA vatI u jhANaM na hoi' tasmAd vAg dhyAnaM na bhavatyeva, tuzabdasyaivakArArthatvAt vyavahitaprayogAJca, 'ko vA viseso'ttha'tti ko vA vizeSo'tra? yenetthamapi vyavasthite sati vAg dhyAnaM bhavatIti gAthArthaH / / 1475 / / ava. itthaM codakenokte satyAha guruH mA me calautti taNU jaha taM jhANaM nireiNo hoi / ajayAbhAsavivajjassa vAiaM jhANameva tu / / 1476 / / vR0 mA me calau tti' mA me calatu-kampatAmitizabdasya vyavahitaH prayogastaM ca darzayiSyAmaH, tanuH zarIramiti-evaM calanakriyAnirodhena yathA tada dhyAnaM kAyikaM 'nireiNo' nirejino-niSprakampasya bhavati 'ajatAbhAsavivajjissa vAiyaM jhANameva tu' ayatAbhASAvivarjino-duSTavAkpariharturityarthaH, vAcikaM dhyAnameva yathA kAyikam, tuzabdo'vadhAraNArtha iti gAthArthaH / / 1476 / / ava0 sAmprataM svarUpata eva vAcikadhyAnamupadarzayannAha evaMvihA girA me vattavvA erisA na vattavvA / iya veyAliyavakkassa bhAsao vAiyaM jhANaM / / 1477 / / vR. 'evaMvihA girA' evaMvidheti niravadyA gI:-vAgucyate 'me'tti mayA vaktavyA 'erisa'tti IdRzI sAvadyA na vaktavyA, evamekAgratayA vicAritavAkyasya sato bhASamANasya vAcikaM dhyAnamiti gAthArthaH / / 1477 / / ava. evaM tAvad vyavahArato bhedena trividhamapi dhyAnamAveditam, adhunaikadaiva ekatraiva trividhamapi darzyate maNasA vAvAraMto kAyaM vAyaM ca tapparINAmo / bhaMgiasuaM guNaMto vaTTai tivihevi jhANaMmi / / 1478 / / vR. 'maNasA vAvAraMto' manasA-antaHkaraNenopayuktaH san vyApArayan kAyaM-dehaM vAcaM bhAratI ca 'tapparINAmo' tatpariNAmo vivakSitazrutaparINAmaH, athavA tatpariNAmo-yogatrayapariNAmaH sa tathAvidhaH zAnto 2010_02 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-2 yogatrayapariNAmo yasyAsau tatpariNAmaH, bhaGgikazrutaM dRSTivAdAntargatamanyad vA tathAvidhaM 'guNaMto'tti guNayan varttate trividhe'pi dhyAne manovAkkAyavyApAralakSaNe iti gAthArthaH / / 1478 / / -Ava. ni. hA. / / C jIvassa egagge jogAbhiniveso jhANaM, aMtomuhuttaM tIvrajogapariNAmasyAvasthAnamityarthaH, tasya satta bhaMgA-mAnasaM 1, ahavA vAiyaM 2, ahavA kAyigaM 3, ahavA mANasaM vAiyaM ca 4, ahavA vAigaM kAyigaM ca 5, ahavA mANasaM kAyigaM ca 6, ahavA maNavayaNakAyigaM ti 7 / ettha paDhamo bhaMgo chaumatthANaM sammaddiTThimicchAdiTThINaM sarAgavItarAgANaM bhavati, bitito tesiM ceva chadumatthANaM sajogikevalINaM ca dhammaM kathentANaM, kAigaM tesiM ceva chadumatthANaM sajogikevalINaM ca caramasamayasajogitti tAva bhavati, cauttho paMcamo ya jathA paDhamo, chaTTho jathA sajogikevalINaM, sattamo jathA paDhamo / -AvazyakacUrNI / / D ekAlambanasaMsthasya, sadRzapratyayasya ca / pratyayAntaranirmuktaH, pravAho dhyAnamucyate / / -SoDazaka, 12/14 vRttau / / zubhakAlambanaM cittaM, dhyAnamAharmanISiNaH / sthirapradIpasadRzaM, sUkSmAbhogasamanvitam / / 362 / / / vR. zubhakAlambanaM prazastaikArthaviSayaM cittaM dhyAnaM dharmadhyAnAdi / AhurmanISiNaH sthirapradIpasadRzaM nirvAtagRhodarajvalatpradIpapratimam / sUkSmAbhogasamanvitamutpAdAdiviSayasUkSmopayogayutam / / 362 / / avidyAkalpiteSUcha-riSTAniSTeSu vastuSu / saMjJAnAttadvyudAsena, samatA samatocyate / / 364 / / vR. avidyAkalpiteSvAnAdivitathavAsanAvazotpanna vikalpakalpitazarIreSu / uratIva / iSTAniSTeSvindriyamana:pramodapradAyiSu taditareSu ca vastuSu zabdAdiSu saMjJAnAt / "tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'niSTaM vA na vidyate kiJcidiSTaM vA / / " [praza. 52] ityAdibhAvanArUpAdvivekAt tadvyudAseneSTAniSTavastuparihAreNa yA samatA tulyarUpatA manasaH, sA samatA prAgupanyastocyate / / 364 / / anyasaMyogavRttInAM, yo nirodhastathA tathA / apunarbhAvarUpeNa, sa tu tatsaMkSayo mataH / / 366 / / vR. iha svabhAvata eva nistaraGgamahodadhikalpasyAtmano vikalparUpAH parispandarUpAzca vRttayaH sarvA anyasaMyoganimittA eva / tatra vikalparUpAstathAvidhamanodravyasaMyogAt, parispandarUpAzca zarIrAditi / tato'nyasaMyogena yA vRttayastAsAM yo nirodhH| tathA tathA kevalajJAnalAbhakAle'yogikevalikAle ca apunarbhAvarUpeNa punarbhavanaparihArarUpeNa / sa tu sa punaH tatsaMkSayo vRttisaMkSayo mata iti / / 366 / / -yogabindau // upayoge vijAtIya-pratyayA'vyavadhAnabhAk / zubhaikapratyayo dhyAnaM, sUkSmA''bhogasamanvitam / / 11 / / 2010_02 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H bhAvanAdisvarUpam tarareralarakaranatakararararakarakatarararararakararararamataradaratadarate bhAvyata iti bhAvanA dhyAnAbhyAsakriyetyarthaH, vA vibhASAyAm anuprekSA vA iti anupazcAdbhAve prekSaNaM prekSA sA ca smRtirdhyAnAd bhraSTasya cittaceSTetyarthaH, vA pUrvavad athavA cintA iti athavAzabdaH prakArAntarapradarzanArthaH cinteti yA khalUktaprakAradvayarahitA citrA manazceSTA sA cinteti gAthArthaH / / 2 / / vR. upayoga iti / upayoge sthirapradIpasadRze dhArAlagne jJAne vijAtIyapratyayena tadvicchedakAriNA viSayAntarasaJcAreNAlakSyakAlenA'pi avyavadhAnabhAg anantaritaH zubhaikapratyaya: prazastaikArthabodho dhyAnamucyate / sUkSmAbhogena utpAtAdiviSayasUkSmA''locanena samanvitaM sahitam / / 11 / / -dvAtriMzadvAtriMzikAyAM, 18 / / G x x x | dhyAnaM caikAgryasaMvittiH, samApattistadekatA / / 2 / / -jJAnasAre, 30 / / dhyAnaM, paramadhyAnam, zUnyaM x x x / / vR. tatra dhyAna- cintA-bhAvanApUrvaka: sthiro'dhyavasAyaH / dravyatazcAta-raudre, bhAvatastu AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayamidaM dharmadhyAnam / / 1 / / paramadhyAnaM-zuklasya prathamo bhedaH pRthaktvavitarkasavicAram / / 2 / / -dhyAnavicAre / abhyAso'syaiva vijJeyaH, pratyahaM vRddhisaGgataH / mana:samAdhisaMyuktaH, pauna:punyena bhAvanA / / 360 / / vR. abhyAso'nuvartanam / asyaivAdhyAtmasya vijJeyaH / pratyahaM pratidivasam vRddhisaGgataH smutkrssmnubhvn| manaHsamAdhisaMyuktazcittanirodhayuktaH, kathamityAha-paunaHpunyena bhUyo bhUya ityarthaH, bhAvanA dvitIyo yogabheda iti / / 360 / / -yogbindau|| anaprekSA dhyAnAdavatIrNasya, sA ca dvAdazadhA'nityAdibhedAta 'paDhamaM aNiJcabhAvaM0' ityaadi|| -dhyaanvicaare|| 5] A [ghaTate'yaM zubhadhyAnApekSayA] aucityAd vRttayuktasya vacanAttatvacintanam / maitryAdisAramatyanta-madhyAtma tadvido viduH|| 358 / / vR. aucityAducitapravRttirUpAd vRttayuktasyANuvratamahAvratasamanvitasya vacanAjinapraNItAt / tatvacintanaM jiivaadipdaarthsaarthpryaalocnm| maitryAdisAraM maitrIpramodakarUNAmAdhyasthyapradhAnaM sattvAdiSu viSayeSu / atyantamatIva / kimityAha- adhyAtmaM yogavizeSam, tadvidaH adhyAtmajJAtAro vidurjAnate / / 358 / / -yogbindau|| B tatra cintA bhAvanA'nuprekSAvyatiriktaM calaM cittam / sA ca saptadhA prathamA tattvacintA-paramatattvacintArUpA / tatrAdyA jIvA'jIvAdInAma 9 / dvitIyA dhyAnAdInAmeva 24 bhedAnAm / / 1 / / dvitIyA mithyAtva-sAsvAdana-mizradRSTigRhastharUpA / atraiteSAM svarUpaM viparyastAdirUpaM cintyam / / 2 / / tRtIyA caturvidhAnAm-kriyA(180)-akriyA(84)-ajJAna(67)-vinaya(32)-vAdinAM(363) pAkhaNDinAM svarUpacintA / / 3 / / 2010_02 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dhyAnazatakam, gAthA-3 Patantarataranaarastarakarakaratmarataruarakaraantaratarnatantara itthaM dhyAnAdhyAnalakSaNamoghato'bhidhAyAdhunA dhyAnameva kAla-svAmibhyAM nirUpayannAha aMtomuttamettaM cittAvatthANamegavatthumi / chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaM tu // 3 // aMto0 gAhA / / iha muhUrtaH saptasaptatilavapramANaH kAlavizeSo bhaNyate, uktaM ca "kAlo paramaniruddho avibhajjo taM tu jANa samayaM tu / samayA ya asaMkhejjA bhavaMti UsAsa-nIsAsA / / 1 / / haTThassa aNavagallassa NiruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsa-nIsAse esa pANutti vuccai / / 2 / / satta pANUNi se thove satta thovANi se lavo / lavANaM sattahattarIe esa muhutte viyAhie / / 3 / / " [ antarmadhyakaraNe, tatazcAntarmuhUrtamAtraM kAlamiti gamyate, mAtrazabdastadadhika kAlavyavacchedArthaH, tatazca bhinnamuhUrtameva kAlam / kim ? cittAvasthAnam iti cittasya manasaH avasthAnaM cittAvasthAnam, avasthitiH-avasthAnam niSpakampatayA vRttirityarthaH / kva ? ekavastuni ekam advitIyam, vasantyasmin guNa-paryAyA iti vastu cetanAdi, ekaM ca tadvastu ca ekavastu, tasmin 2, chadmasthAnAM dhyAnam iti tatra chAdayatIti chadma pidhAnam, tacca jJAnAdInAM guNAnAmAvArakatvAjjJAnAvaraNAdilakSaNaM ghAtikarma, chadmani sthitAzchadmasthA pArzvasthAdisvayUthyasvarUpacintA / / 4 / / nAraka-tiryaG-narA-'marANAmaviratasamyagdRSTInAM svarUpacintA / / 5 / / manaSyANAM dezaviratasamyagdRSTInAM svarUpacintA / / 6 / / pramattAdi-ayogiparyantAnAM navAnAM sarvaviratAnAM siddhAnAM 15 cAnantaraparamparagatabhedAnAM svarUpacintanam / / 7 / / -dhyAnavicAre / ava0 samprati dhyAnakAlapramANanirUpaNAyAhamU. A muhUrtAt / / 9-28 / / bhA0 taddhyAnamAmuhUrtAdbhavati parato na bhavati durdhyAnatvAt / / 28 / / vR. A muhUrtAditi / ghaTikAdvayaM muhUrtaH / abhividhAvAG / antarmuhUrtaparimANaM na parato muhUrtAdityarthaH / tddhyaanmityaadi| tadetat sAmAnyalakSaNoktaM dhyAnaM caturvidhamapyAmuhUrtAdbhavati, parato na bhvtyshktrev| yasmAnmohanIyakarmAnubhAvAt saMklezAd vA vizodhya vAntarmuhUrtAt parAvartate / uktaM ca 2010_02 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 dhyAnasya kAlasvAminI Preranatakarakaranatakakakakakakaraaaaantwadarsatara akevalina ityarthasteSAM chadmasthAnAma, dhyAnaM praagvt| tatazcAyaM samudAyArthaH- antarmuhUrtakAlaM yaccittAvasthAnamekasmin vastuni tacchadmasthAnAM dhyaanmiti| "nAntarmuhUrtakAlaM, vyatItya zakyaM hi jagati saGkleSTum / nApi vizoDhuM zakyaM, pratyakSo hyAtmanaH so'rthaH / / " kiM puna: kAraNaM parato na dhyaanmstiityaah-durdhyaantvaat| duritizabdo vaikRte vartate / vikRto varNo durvarNa iti yathA, evaM vikRtaM dhyAnaM vikArAntaramApannaM durdhyAnamiti / athavA vyuddhau duHzabdaH, RddhiviyuktA yavanA duryavanaM duSkaM (STaM?) bIjamiti, evaM dhyAnalakSaNavinirmuktaM durdhyAnam / anIpsAyAM vA duHzabdaH, anIpsito'syA bhaga iti durbhagA kanyA, evamanIpsitaM durdhyAnamiti tadbhAvo durdhyAnatvaM tasmAd durdhyAnatvAna parato dhyAnamasti / / 28 / / / -tattvArtha. siddha. vRttau / B catAri jhANA paM0 x x x ||sU. 247 // vR0 x x x sugamaM caitannavaraM-dhyAtayo dhyAnAni, antarmuhUrtamAnaM kAlaM cittasthiratAlakSaNAni.... / / / __ - sthAnAGgasUtravRttau / / 2]A mU0 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam / / 9-27 / / bhA0 uttamasaMhananaM vajrarSabhanArAcaM vajranArAcaM nArAcaM ardhanArAcaM ca tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca , dhyAnam / / 27 / / vR0 uttama- prakRSTaM saMhananam-asthnAM bandhavizeSaH / uttamaM saMhananamasyetyuttamasaMhananam, taduttamasaMhananaM caturvidhaM-vajrarSabhanArAcam, vajranArAcam, nArAcam, ardhanArAcam / vajraM-kIlikA, RSabha:paTTaH, naaraaco-mrkttbndhH| prathamaM tritayayuktam / dvitIyasaMhanane paTTo nAsti / tRtIye vajrarSabho na staH / tato vajrarSabham ardhavajrarSabhaM nArAcaM cetyanena catvAro bhedA: pratipAdyA uttmsNhnnvaacyaaH| uttamasaMhananagrahaNaM nirodhe kArye prativiziSTasAmarthyapratipAdanArtham / tasyottamasaMhananasya ekAgracintAnurodho dhyaanm| agram-Alambanam, ekaM ca tadagraM cetyekAgram,, ekAlambanamityarthaH / ekasminnAlambane cintAnirodhaH / calaM cittameva cintA, tannirodhastasyaikatrAvasthApanamanyatrApracAro nirodhH| ato nizcalaM sthiramadhyavasAnamekAlambanaM chadmasthaviSayaM dhyaanm| kevalinAM punarvAkkAyayoganirodha eva dhyAnam, abhaavaanmnsH| na hyavAptakevalasya manovyApAraH samasti, sklkrnngraamnirpeksstvaaditi| tadhuktasyeti tena prativiziSTena saMhananatrayeNAdyena caturvidhena vA yuktsy-smpnnsy| ekAgracintAnirodhaH / cazabdAd vAk-kAyanirodhazca dhyAnam / atra ca dhyAtA saMsAryAtmA dhyaansvruupmekaagrcintaanirodhH| dhyAtirdhyAnamiti bhaavsaadhnH| kAlato muhUrtamAnaM ctuHprkaarmaadibheden| dhyeyprkaaraastvmnojnyvissysNpryogaadyH| zokAkrandanavilapanAdilakSaNamArtam, utsannabaddhAdilakSaNaM raudram, jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dharmyam, abAdhA'sammohAdilakSaNaM shuklm| phalaM punastiryaG-narakadevagatyAdi-mokSAkhyamiti krameNa uttamasaMhananapadArthalabhyo dhyAtA abhihitH| dhyAnasvarUpaM bhAvasAdhanatA ca vijJeyA / / 27 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / B ekAgracintArodho yaH, parispandena vrjitH| taddhyAnaM nirjarAhetuH, saMvarasya ca kAraNam / / 56 / / ekaM pradhAnamityAhu-ragramAlambanaM mukham / cintAM smRtiM nirodhaM tu, tasyAstatraiva varttanam / / 57 / / 2010_02 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 3 yoganirodho jinAnAM tu iti tatra yogAH tattvata audArikAdizarIrasaMyogasamutthA AtmapariNAmavizeSavyApArA eva, yathoktam - audArikAdizarIrayuktasyA''tmano vIrya - pariNativizeSaH kAyayogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro vAgyogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtamanodravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro manoyoga iti, amISAM nirodho yoganirodhaH, nirodhanaM nirodhaH, pralayakaraNamityarthaH, keSAm ? jinAnAM kevalinAm, tuzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, yoganirodha eva na tu cittAvasthAnam, cittasyaivAbhAvAd, athavA yoganirodho jinAnAmeva dhyAnaM nAnyeSAm, azakyatvAdityalaM vistareNa / yathA cAyaM yoganirodho jinAnAM dhyAnaM yAvantaM ca kAlametadbhavatyetadupariSTAdvakSyAma iti gAthArthaH / / 3 / / sAmprataM chadmasthAnAmantarmuhUrtAt parato yadbhavati tadupadarzayannAha - 4 dhyAnazatakam, gAthA-4 aMtomuhuttaparao ciMtA jhANaMtaraM va hojjAhi / suciraMpi hojja bahuvatthusaMkame jhANasaMtANo ||4 || dhyAnamAhurathaikAgracintArodho jinottamAH / / 64 / / chadmasthAnAM tu yaddhyAnaM bhavedAntarmuhUrtikam / yogarodho jinendrANAM dhyAnaM karmoghaghAtakam / / 65 / / ahavA taNujogAhi avaidavvasamUhajIvavAvAro / so vaijogo bhaNNai vAcA nisirijjae teNaM / / 363 / / taha taNuvAvArAhi amaNadavvasamUhajIvavAvAro / so maNajogo bhaNNai bhaNNai neyaM jao teNaM / / 364 / / ava0 idAnIM dhyAnasya svarUpaM vyAkhyAyate zazadazazadaza dravya - paryAyayormadhye, prAdhAnyena yadarpitam / tatra cintAnirodho yastaddhyAnaM babhaNurjinAH / / 58 / / ekAgragrahaNaM cAtra, vai vyagravinivRttaye / vyagraM hyajJAnameva syAddhyAnamekAgramucyate / / 59 / / pratyAhRtya yadA cintAM nAnAlambanavarttinIm / ekAlambana evainAM niruNaddhi vizuddhadhIH / / 60 / / tadAsya yogino yogazcintaikAgranirodhanam / prasaMkhyAnaM samAdhiH syAdvayAnaM sveSTaphalapradam / / 61 / / athavAGgati jJAnAtI - tyagramAtmA niruktitaH / tattveSu cAgragaNyatvA - dasAvagramiti smRtaH / / 62 / / dravyArthikanayAdekaH kevalo vA tathoditaH / antaHkaraNavRttistu, cintArodho niyantraNA / / 63 / abhAvo vA nirodhaH syAt sa ca cintAtaravyayaH / ekacintAtmako yadvA, svasaMvicintayojjhitaH / / 64 / / tatrAtmanyasahAye ya- cintAyA: syAnnirodhanam / taddhyAnaM tadabhAvo vA, svasaMvittimayazca saH / / 65 / / C dRDhasaMhananasyApi munerAntarmuhUrtikam / 2010_02 - tattvAnuzAsane || - dhyAnadIpikAyAm / / - vizeSAvazyake || Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 dhyAnAntarasvarUpam tamatarnatakararararararararararamataramataramatatantaramataramarsaasara aMto0 gAhA / / antarmuhUrtAt parataH iti bhinnamuhUrtAdUrdhvam, cintA prAguktasvarUpA tathA dhyAnAntaraM vA bhavet tatreha na dhyAnAdanyad dhyAnaM dhyAnAntaraM prigRhyte| kiM tarhi? bhAvanAnuprekSAtmakaM ceta iti, idaM ca dhyAnAntaraM taduttarakAlabhAvini dhyAne sati muhUrtAntarmana:sthairya, dhyAnaM chadmasthayoginAm / dharmya zuklaM ca tad dvedhA, yogarodhastvayoginAm / / 115 / / vR. iha dvaye dhyAtAraH sayogA ayoginazca / sayogA api dvividhAH- chadmasthAH kevalinazca / tatra chadmasthayoginAM dhyAnasya lakSaNametad yadutAntarmuhUrta kAlamekasminnAlambane cetasaH sthitiH, yadAha- "uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam, AmuhUrtAt" [tattvA. 9/27-28] taJca chadmasthayoginAM dhyAnaM dvedhA-dharmya zuklaM c| tatra dharmAd dazavidhAnapetaM dharmeNa prApyaM vA dhrmym| zuklaM zuci nirmalaM sakalakarmamalakSayahetutvAt / yadvA zuga duHkhaM tatkAraNaM vA'STavidhaM karma, zucaM klamayatIti zuklam / ayoginAM tu ayogikevalinAM dhyAnaM yoganirodhaH, yogAnAM manovAkkAyAnAM nirodho nigrahaH / sayogikevalinAM tu yoganirodhakAla eva dhyAnasambhava iti pRthag noktam, te hi dezonapUrvakoTI yAvanmanovAkkAyavyApArayuktA eva viharanti / apavargakAle tu yoganirodhaM kurvantIti / / 115 / / -yogazAstre, pra. 4 / / [1] A ava. nanu chadmasthayoginAM yadi muhUrtakAlaM dhyAnaM tarhi tataH paraM kiM syAdityAha muhUrtAt paratazcintA, yadvA dhyAnAntaraM bhvet| bahvarthasaGkrame tu syA-dIrghA'pi dhyAnasantatiH / / 116 / / vR0 muhUrtAt parato muhUrvottaraNakAlaM cintA bhavet, yadvA dhyAnAntaram Alambanabhedena bhinnaM dhyAnaM bhavet, na punarekameva dhyAnaM muhUrtAt parato bhavati tatsvAbhAvyAditi / evaM caikasmAdarthAd dvitIyamarthamAlambamAnasya punastRtIyaM caturthaM ca dIrghA'pi dIrghakAlA'pi dhyAnasantatirbhavet, muhUrtAntaraM ca prathame dhyAne samAptaprAHye AlambanAntare tadvivRddhyarthaM dhyAnabhAvanA: kurviit||116 / / ava0 tadevAha maitrI-pramoda-kArUNya-mAdhyasthyAni niyojayet / dharmyadhyAnamupaskartuM taddhi tasya rasAyanam / / 117 / / vR. xxx tAni Atmani niyojayet / kimartham ? dharmyadhyAnamupaskartuM truTyato dhyAnasya punAnAntareNa sandhAnaM kartum / kutaH ? ityAha- taddhi tasya rasAyanam, tanmaitryAdiniyojanaM hiryasmAttasya dhyAnasya jarAjarjarasyeva zarIrasya truTyato rasAyanamiva rasAyanam / / 117 / / x x x ava. atha yaduktaM 'dharmadhyAnamupaskartum' (4/117) iti tadvivecayati AtmAnaM bhAvayannAbhi-rbhAvanAbhirmahAmatiH / truTitAmapi saMdhatte, vizuddhadhyAnasantatim / / 122 / / -yogazAstre, pra. 4 / / muhUrtA'ntarbhaved dhyAna-mekArthe manasaH sthitiH / bahvarthasaGkrame dIrghA-'pyacchinA dhyAnasantatiH / / 2 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2] kiM tarhi ? - bhAvanAnuprekSAtmakaM ceta iti / etaduktaM bhavati-yadA dharmadhyAnAdavatarati tadA B 2010_02 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 dhyAnazatakam, gAthA-5 bhavati, tatrApyayameva nyAya itikRtvA dhyAnasantAnaprAptiryataH atastameva kAlamAnaM vastusaGkramadvAreNa nirUpayannAha - suciramapi prabhUtamapi, kAlamiti gamyate, bhaved bahuvastusaGkrame sati dhyAnasantAno dhyAnapravAha iti, tatra bahUni ca tAni vastUni bahuvastuni AtmagataparagatAni gRhyante, tatrAtmagatAni manaHprabhRtIni paragatAni dravyAdInIti, teSu saGkramaH saJcaraNamiti gAthArthaH / / 4 / / ___itthaM tAvat saprasaGgaM dhyAnasya sAmAnyena lakSaNamuktam, adhunA vizeSalakSaNAbhidhitsayA dhyAnoddezaM viziSTaphalahetutvaM ca saMkSepataH pradarzayannAha - __ aTuM rudaM dhammaM sukkaM jhANAi tattha aMtAI / nivvANasAhaNAI bhavakAraNamaTTa-ruddAiM / / 5 / / eko'hamazaraNazcetyAdyA ihaiva vakSyamANA anuprekSA vibhAvayati, punarapi ca dharmadhyAnAdidhyAnamArurukSurbhAvanAH- jJAnadarzanAdyA vakSyamANasvarUpA: paribhAvayati, etaddhyAnAntaramucyate, na punarekasmAd dhyAnAdavatIryAnantara-mevAnyad dhyAnaM pratipadyate anuprekSAbhAvanAntaritaM tu pratipadyate tato'pyuttIrNasyAyameva krama ityevaM dhyAnasantAno bhavatyapIti / -AvazyakaTippanake / / 3] ava0 syAd buddhiH keyaM punAnAntarikA ? iti ucyate anatarajhANa'tIto, biiyaM jhANaM tu so asaMpatto / jhANaMtarammi vaTTai, bipahe va vikuMciyamaIo / / 1643 / / vR0 anyatarasmAd dravyAdyanyataravastuviSayAd dhyAnAdatIta: atikrAnto yaH kazcidadyApi dvitIyaM dhyAnaM na samprApnoti sa dvitIyaM dhyAnamasamprAptaH san yad dhyAnAntare varttate sA dhyAnAntarikA bhavatIti shessH| iyamatra bhAvanA- dravyAdInAmanyatamaM dhyAtavato yadA cittamatpadyate 'samprati zeSANAM dhyAtavyAnAM katarad dhyAyAmi ?' ityevaMvidho vimarzo dhyAnAntariketyucyate / dRSTAnto'tra 'bipahe va vikuMciyamatIu' tti dvipathaM-mArgadvayasthAnam, tato yathA kazcidekena pathA gacchan purastAd dvipathe' mArgadvaye dRSTe sati 'vikuJcitamatikaH' 'anayormArgayoH katareNa vrajAmi?' iti vimarzAkulabuddhiM sannapAntarAle varttate, evameSo'pi dhyAnAntare iti / / 1643 / / -bRhatkalpasUtre / / 1]A Arta raudraM ca dharmaM ca, zuklaM ceti caturvidham / tat syAd bhedAviha dvau, kAraNaM bhavamokSayoH / / 3 / / -adhyAtmasAre, a.16|| B AtaM raudraM ca durdhyAnaM, pratyekaM taJcaturvidham / arte bhavamathArta syAd, raudraM prANAtipAtajam / / 69 / / dhyAnaM caturvidhaM jJeyaM, dharmaM zuklaM ca nAmataH / pratyekaM tacchrayet yogI, viraktaH pApayogataH / / 105 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnabhedAH sa aTTa0 gAhA / ortaM raudraM dharmyaM zuklam, tatra RtaM duHkham tannimitto dRDhAdhya 2A se kiM taM jhANe ? jJANe cauvvihe pannatte, taMjahA aTTe jhANe, rodde jhANe, dhamme jhANe, sukke jhANe x x x / / bhaga. sU. 803, aupa.sU.20, sthA. sU. 247 / / mU0 bhA0 vR0 - B ava0 sAmAnyena dhyAnalakSaNamabhidhAya samprati bhedakathanAyAha Arta- raudra-dharmya - zuklAni / / 9-29 / / caturvidhaM bhavati / tadyathA Artam, raudram, dharmyam, zuklamiti / / 29 / / kRtadvandvAnyArtAdIni napuMsakabahuvacanena nirdiSTAni - taJcaturvidhaM bhavatItyAdi / taddhyAnaM sAmAnyena lakSitaM caturvidhaM bhavati - caturdhA bhidyate catasro vidhA yasya tacaturvidham / vidhApradarzAyAha tadyatheti / Artam, raudram, dharmyam, zuklamiti / tatrArtasya zabdanirbhedAbhidhAnam / Rtazabdo duHkhaparyAya -vAcyA zrIyate / artergamikriyAparispandino niSThApratyayAntaH / tasmAdAgatArthe taddhitapratyayo Nit / ArtaM duHkhabhavaM duHkhAnubandhi ceti / tathA cAmanojJaviSayaprayogo duHkham / vedanA ca netrazirodazanAdikA duHkhameva / tathA manojJaviSayaviprayogo'zamaiva / nidAnamapi cittaduHkhAsikayaiva kriyata ityupapannaH pratyayArthaH / tathA rodayatyaparAniti rudro duHkhasya hetu:, tena kRtaM tatkarma vA raudraM prANivadhabandhapariNata Atmaiva rudra ityarthaH / dharmaH kSamAdidazalakSaNakastasmAdanapetaM dharmyam / zuklaM zuci nirmalaM sakalakarmakSayahetutvAditi / zugvA duHkhamaSTaprakAraM karma tAM ca zucaM klamayati- glapayati nirasyati zuklam ityetAvadeva dhyAnaM caturvidhamiti / / 29 / / 17 -- tattvArtha siddha vRttau LI C cattAri jhANA paM0 taM. aTTajjhANe rUddajjhANe dhammajjhANe sukkajjhANe x x x / / sU. 4 / / xxx antarmuhUrtaM yAvaccittasyaikAgratA yoganirodhazca dhyAnam, tatrArttaM manojJAmanojJeSu vastuSu viyogasaMyogAdinibandhanacittaviklavalakSaNam, vR0 raudraM hiMsAnRtacauryadhanasaMrakSaNAbhisandhAnalakSaNam, dharmyamAjJAdipadArthasvarUpaparyAlocanaikAgratA, zuklaM pUrvagatazrutAvalambanena manaso'tyantasthiratA yoganirodhazceti xxx / / 4 / / - samavAyAGgasUtre / / D taM jhANaM catuvvidhaM- ahaM rudaM dhammaM sukkaM ca / ArtabhAvaM gato ArttaH Artasya dhyAnam ArtadhyAnam, raudrabhAvaM gato raudraH, dharmabhAvaM gato dharmaH, zuklabhAvaM gataH zuklaH / uktaM ca 2010_02 "hiMsANuraMjitaM raudraM, aTTaM kAmANuraMjitaM / dhammANuraMjitaM dhammaM, zuklaM jhANaM niraMjaNaM / / 1 / / " egegassa asaMkhejjAiM ThANAI, etesu ThANesu jIvo arahaTTaghaTIviya Aeti ya jAti ya / - AvazyakacUrNo / / E samprati dhyAnamAha - RtaM-du-kham, uktaM hi "Rtazabdo duHkhaparyAyavAcyA zrIyate," Rte bhavamArtam, tatha Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 dhyAnazatakam, gAthA-5 PaataaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaNNNNN rodayatyaparAniti rudra:- prANivadhAdipariNata Atmaiva tasyedaM karma raudram, ArtaM ca raudraM ca Arttaraudre, prAkRtatvAJca bahuvacananirdezaH, varjayitvA-hitvA dhyAyetsusamAhitaH prAgvat, kimityAha- dharma:-kSamAdidazalakSaNastasmAdanapetaM dharmyam, zuklaM-zuci-nirmalaM sakalamithyAtvAdimalavilayanAd yadvA zugiti-duHkhamaSTaprakAraM vA karma tataH zucaM klamayati- nirasyatIti zuklamanayordvandvastato dharmyazukladhyAne sthirAdhyavasAnarUpe, uktaM hi [dhyAnazatake-2]."jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM cittaM"ti, dhyAna-dhyAnAkhyaM tapastat tuzabdasyaivakArArthatvAttadeva budhAH 'vayaMti' vadanti 5 / / -uttarAdhyayane a. 30, pAiaTIkAyAm / / F do ceva rAgadose duni ya jhANAi aTTaroddAI / parivajaMto gutto rakkhAmi mahabbae paMca // 3 // xxx tathA dve ca dvisaMkhye ca dhyAyate-cintyate vastvAbhyAmiti dhyAne, dhyAtirvA dhyAne, antarmuhUrttamAtrakAlamekAgracittAdhyavasAne, yadAha- [dhyAnazatake "aMtomuhuttamittaM cittAvatthANamegavatthumi / chaumatthANaM jjhANaM joganiroho jiNANaM tu / / 3 / / " te eva nAmagrAhamAha- ArtaM ca raudraM cAtaraudre, tatra RtaM duHkhaM tasya nimittam, tatra vA bhavam, Rte vA pIDite prANini bhavamAtam,, taJcAmanojJAnAM zabdarUparasagandhasparzalakSaNAnAM viSayANAM tadAzrayabhUtavAyasAdivastUnAM vA samupanatAnAM viprayogapraNidhAnam, bhAvinAM vA'samprayogacintanam (1), evaM zUlazirorogAdivedanAyA api viprayogaprArthanam (2), iSTazabdAdiviSayANAM sAtavedanAyAzcAviyogasamprayogaprArthanam (3), devendracakravartyAdisambandhyaddhiprArthanaM ca (4) / zokAkrandanasvadehatADanavilapanAdilakSaNalakSyaM tiryagatigamanakAraNaM vijJeyam / tathA rodayatIti rudra Atmaiva tasya karma raudram, tadapi sattveSu vadhavedhabandhanadahanAGkanamAraNAdipraNidhAnam (1), paizunyAsabhyAsadbhUtabhUtaghAtAdivacanacintanam (2), tIvrakopalobhAkulaM bhUtopaghAtaparAyaNaM paralokApAyanirapekSaM paradravyaharaNapraNidhAnam (3), sarvAbhizaGkanaparaM paropaghAtaparAyaNaM zabdAdiviSayasAdhakadravyasaMrakSaNapraNidhAnam (4) / utsanavadhAdigamyaM narakagatigamanakAraNaM samavaseyam / ete ca kimityAha-parivarjayan guptaH san rakSAmi mahAvratAni paJceti / tathAduvihaM carittadhammaM duni ya jjhANAi dhammasukkAI / uvasaMpano jutto rakkhAmi mahabbae paMca / / 4 / / vR. xxx dve ca dhyAne praNidhAne dharmya zuklaM ca dharmyazukle / tatra zrutacaraNadharmAdanapetaM dharmyaM tacca sarvajJAjJAnucintanam (1), rAgadveSakaSAyendriyavazajantvapAyavicintanam (2), jJAnAvaraNA 2010_02 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArtAdinAM svarUpam zazazazazada G vR0 dizubhAzubhakarmmavipAkasaMsmaraNam (3), kSiti-valaya-dvIpa- samudraprabhRti-vastusaMsthAnAdidharmmAlocanAtmakam (4) / jinapraNItabhAva zraddhAnAdicihnagamyaM devagatyAdiphalasAdhakaM jJAtavyam / tathA zodhayatyaSTaprakAraM karmmamalaM zucaM vA zokaM klamayatyapanayatIti niruktavidhinA zuklam / etadapi pUrvagatazrutAnusAri nAnAnayamataikadravyotpatti-sthiti-bhaGgAdiparyAyAnusmaraNAdisvarUpam / avadhAsammohAdiliGgagamyaM mokSAdiphalaprasAdhakaM vijJeyam / zeSaM prAgvat jJeyamiti // 4 // - pAkSikasUtre / / pAyacchittaM viNao veyAvacaM taheva sajjhAo / jhANaM ussaggo'vi ca abbhitarao tavo hoi / / 279 // 19 xxx 'jhANa' miti dhyAyate - cintyate vastvaneneti dhyAtirvA dhyAnam-antarmuhUrtamAtrakAlamekAgracittAdhyavasAnam, yadAhu:- [ dhyAnazatake] " aMtomuhuttamettaM cittAvatthANamegavatyuMmi / chaumatthANaM jhANaM joganiroho jiNANaM tu / / 3 / / " taccaturdhA-ArttaraudradharmyazuklabhedAt, tatra RtaM duHkhaM tasya nimittaM tatra vA bhavaM Rte vA pIDite prANini bhavamArttam, taJcAmanojJAnAM zabdarUparasasparzagandhalakSaNAnAM viSayANAM tadAzrayabhUtavAyasAdivastUnAM vA samupanatAnAM viprayogapraNidhAnaM bhAvinAM vA'samprayogacintanam 1, evaM zUlazirorogAdivedanAyA apa viprayogAsaMprayoga prArthanam 2, iSTazabdAdiviSayANAM sAtavedanAyAzcAviprayogasamprayogaprArthanam 3, devendracakravartitvAdiprArthanaM ca 4 / zokAkrandanasvadehatADanavilapanAdilakSaNalakSyaM tiryaggatigamanakAraNaM vijJeyam 1 | tathA rodayatyaparAniti rudram:- prANivadhAdipariNata-Atmaiva tasyedaM karma raudram, tadapi sattveSu vadhavedhabandhanadahanA-GkanamAraNAdipraNidhAnam 1, paizUnyAsabhyAsadbhUtabhUtaghAtAdivacanacintanam 2, tIvrakopalo - bhAkulaM bhUtopaghAtaparAyaNaM paralokApAyanirapekSaM paradravyaharaNapraNidhAnam 3, sarvAbhizaGkanaparaMparopaghAtaparAyaNazabdAdiviSayasAdhakadravyasaMrakSaNapraNidhAnaM ca 4 / utsannavadhAdiliGgagamyaM narakagatigamanakAraNamavaseyam 2 / tathA dharma:- kSamAdidazalakSaNastasmAdanapetaM dharmyam, taca sarvajJA''jJAnucintanam 1, rAgadveSakaSAyendriyavazajantUnAmapAyavicintanam 2, jJAnAvaraNAdizubhAzubhakarmavipAkasaMsmaraNam 3, kSitivalayadvIpasamudraprabhRtivastusaMsthAnAdidharmAlocanAtmakam 4 / jinapraNItabhAva - zraddhAnAdicihnagamyaM devagatyAdiphalasAdhakaM jJAtavyam 3 / tathA zodhayatyaSTaprakAraM karmamalaM zucaM vA zokaM klamayati- apanayatIti niruktavidhinA zuklam, etadapi pUrvagatazrutAnusArinAnAnayamataikadravyotpattisthiti-bhaGgAdiparyAyAnusmaraNAdisvarUpam 4 avadhAsammohAdiliGgagamyaM mokSAdiphalaprasAdhakaM vijJeyam 4 / atra ca dharmazukle eva tapasI nirjarArthatvAt, nArtaraudre bandhahetutvAditi 11 / - pravacanasAroddhAravRttau // 2010_02 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dhyAnazatakam, gAthA-5 Parakararararararakararakaranatakarsatarasatararadarshakakaraaratatataka C vR0 ukta saptama vasAyaH, Rte bhavamArtaM kliSTamityarthaH, hiMsAdyatikrauryAnugataM raudram, zrutacaraNadharmAnugataM dharmyam, zodhayatyaSTaprakAraM karmamalaM zucaM vA lamayatIti zuklam, amUni dhyAnAni vrtnte| adhunA phalahetutvamupadarzayati - tatra dhyAnacatuSTaye antye carame sUtrakramaprAmANyAddharmazukle ityarthaH, kim ? nirvANasAdhane iha nirvRtinirvANaM sAmAnyena sukhamabhidhIyate, tasya sAdhane kAraNe ityarthaH, tatazca3] A xxx rAjyopabhogazayanAsanavAhaneSu, strIgandhamAlyamaNiratnavibhUSaNeSu / icchAbhilASamatimAtramupaiti mohAd, dhyAnaM tadAtamiti tatpravadanti tajjJAH / / 1 / / -dazavakAlika a.1, hA.vRttau / / B Arta raudramapadhyAnaM pApakarmopadezitA / xxx // 73 / / vR. apakRSTaM dhyAnamapadhyAnam, tadanarthadaNDasya prathamo bhedaH / taJca dvedhA - Arta raudraM ca, tatra RtaM duHkham, tatra bhavamAtam, yadi vA atiH pIDA yAcanaM ca tatra bhavamArttam / xxx -yogazAstre, pra. 3 / / uktaM saptamaM vratamathAnarthadaNDaparihArAkhyamaSTamam xxx sa cApadhyAna 1, pApopadeza 2, hiMsrapradAna 3, pramAdAcarita 4 bhedAccaturddhA, tatrApadhyAnam- ArtaraudrabhedAddvidhA- tatrApyA caturddhA-aniSTazabdAdInAM kAlatraye'pyatyantaviprayogacintA 1, evaM rogAdivedanAyA viprayogacintA 2, iSTazabdAdInAM kAlatraye'pyatyarthaM saMyogAdhyavasAya: 3, divyabhogarddhirAjyAdinidAnAdhyavasAyazceti 4 / / raudramapi catu - hiMsAnubandhi 1, mRSAnubandhi 2, steyAnubandhi 3, viSayasaMrakSaNAnubandhi ca 4 / tatrAdyamatikrodhAdinA dveSyaM prati vadha-bandhanA-'Gkana-hiMsana-puradezabhaGgAdicintA 1, dvitIyaM pizunAsabhyAsadbhUtaghAtakAdivAkpraNidhAnam 2, tRtIyaM parasvaharaNacintA 3, turyaM zabdAdiviSayasAdhanadhanarakSArthaM sarveSAmavizvasanenopaghAta eva zreyAniti durdhyAnam 4 / / -zrAddhaprati. sUtra, arthadIpikATIkAyAm, gA. 24 / / 4] A saMchedanairdahanabhaJjanamAraNaizca, bandhaprahAradamanairvinikRntanaizca / yo yAti rAgamupayAti ca nAnukampAM dhyAnantu raudramiti tatpravadanti tajjhAH / / 2 / / -dazavaikAlika, a. 1. hA. vRttau // B rodayatyaparAniti rudro duHkhahetuH, tena kRtaM tasya vA karma raudrm|.... / / 73 / / -yogazAstre, pra. 3 / / sUtrArthasAdhanamahAvratadhAraNeSu, bandhapramokSagamanAgamahetucintA / paJcendriyavyuparamazca dayA ca bhUte, dhyAnaM tu dharmamiti tatpravadanti tajjJAH / / 3 / / - dazavai. a.1, hA. vRttau / / yasyendriyANi viSayeSu parAGmukhAni, saGkalpakalpanavikalpavikAradoSaiH / / yogaiH sadA tribhiraho nibhRtAntarAtmA, dhyAnottamaM pravarazuklamidaM vadanti / / 4 / / ... / / / -dazavaikAlika a. 1, hA. vRttau / / ava. teSAmityanena sUtraM sambadhnAti 2010_02 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyena dhyAnaphalam saraswatanarararararararsataranakaraararsatarsranamaskarate aTTeNa tirikkhagaI ruddajjhANeNa gammatI nryN| . dhammeNa devaloyaM siddhigaI sukkajhANeNaM / / 1 / / [da.vai. cUrNi, a. 1/1] iti yaduktaM tadapi na virudhyate, devagati-siddhigatyoH sAmAnyena sukhasiddheriti, athApi nirvANaM mokSastathApi pAramparyeNa dharmadhyAnasyApi tatsAdhanatvAdavirodha iti| tathA bhavakAraNamArta-raudre iti tatra bhavantyasmin karmavazavartinaH prANina iti bhavaH saMsAra eva, tathA'pyatra vyAkhyAnato vizeSapratipattestiryagnarakabhavagraha iti gAthArthaH / / 5 / / kA mU0 pare mokSahetU / / 9-30 / / bhA0 teSA caturNAM dhyAnAnAM pare dharmya-zukle mokSahetU bhavataH / pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti // 30 / / vR0 teSAM caturNAmityAdi / Nani prastutAni dhyAnAni teSAmArta-raudra-dharma-zuklAnAM caturNAM dhyAnAnAM sUtrasannivezamAzritya pare dharmya-zukle mokSahetU mukteH kAraNatAM pratipadyate / tatrApi sAkSAnmukteH kAraNIbhavata: pAzcAtyau zukladhyAnabhedI sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyAM vA nivarti, dharmyadhyAnaM punarAdyAbhyAM saha zuklabhedAbhyAM pAraMparyeNa mokSasya kAraNaM bhavati, na sAkSAditi / tatazcaitaddharmyadhyAnAdi devagatermuktezca kAraNam, na muktereva / arthAdidamagamyamAnamAha- pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti / Arta-raudrayoH saMsArahetutaiva, na jaatucinmuktihetutaa| saMsArazca nArakAdibhedazcaturgatika iti / paramArthatastu rAgadveSamohAH sNsaarhetvH| tadanugataM cArtaraudrarUpamapi prakRSTatamarAgadveSamohabhAjaH, ata: saMsAraparibhramaNahetutA tayoriti / / 30 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / avaatha dhyAnasyaiva bhedAnAha - kAyAdi tihikkikkaM, cittaM tivva mauyaM ca majjhaM ca / / jaha sIhassa gatIo, maMdA ya putA duyA ceva / / 1642 / / vR0 tat punadRDhAdhyavasAyAtmakaM cittaM tridhA - kAyikaM vAcikaM mAnasikaM ca / kAyikaM nAma yat kAyavyApAreNa vyAkSepAntaraM pariharanupayukto bhaGgakacAraNikAM karoti, kUrmavadvA salInAGgopAGgastiSThati / vAcikaM tu 'mayedRzI niravadyA bhASA bhASitavyA, nedRzI sAvadyA' iti vimarzapurassaraM yadbhASate, yadvA vikathAdivyudAsena zrutaparAvartanAdikamupayukta: karoti tad vAcikam / mAnasaM tvekasmin vastuni cittasyaikAgratA / punarekaikaM trividham - tIvra mRdukaM ca madhyaM ca / tatra tIvram - utkaTam, mRdukaM ca - mandam, madhyaM ca- nAtitIvra nAtimRdukamityarthaH / yathA siMhasya gatayastisro bhavanti / tadyathA - mandA ca platA ca drutA caiva / tatra mandA-vilambitA, plutA-nAtimandA nAtitvaritA, drutA ca - atizIghravegA / / 1462 / / -bRhatkalpasUtre / / 2010_02 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dhyAnazatakama, gAthA-6 Paaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa.. [atha ArtadhyAnam sAmprataM yathoddezastathA nirdeza iti nyAyAdArtadhyAnasya svarUpAbhidhAnAvasaraH, tacca svaviSaya-lakSaNabhedatazcaturddhA / uktaM ca bhagavatA vAcakamukhyena-"ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / / vedanAyAzca / / viparItaM manojJAdInAm [manojJAnAm / / nidAnaM ca / / " [tattvArtha, 9/ 31-34] ityAdi / tatrA''dyabhedapratipAdanAyAha amaNuNNANaM saddAivisayavatthUNa dosamailassa / dhaNiyaM viogaciMtaNamasaMpaogANusaraNaM ca / / 6 / / amaNu0 gAhA / / amanojJAnAm iti manaso'nukUlAni manojJAni iSTAnItyarthaH, na manojJAni amanojJAni teSAm / keSAmiti ata Aha-zabdAdiviSayavastUnAm zabdAdayazca te viSayAzca zabdAdiviSayAH, AdigrahaNAdvarNAdiparigraho viSIdanti eteSu saktAH prANina iti viSayA indriyagocarA, vastUni tu tadAdhArabhUtAni rAsabhAdIni, tatazca zabdAdiviSayAzca vastUni ceti vigrahasteSAm, kim ? samprAptAnAM satAM 'dhaNiyaM' atyarthaM viyogacintanaM viprayogacinteti yogaH, kathaM nu nAma mamaibhirviyogaH syAditi bhAvaH, anena vartamAnakAlagrahaH / [2] A ava. bhA0 - atrAha- kimeSAM lakSaNamiti ? / atrocyate - vR0 samprati dhyeyaprakArA viSayaviSayivikalpanimittabhedenocyante-atrAhetyAdi / sambandho lakSyena yena tallakSaNaM vilaapshokaadi| amanojJaviSayasambandhe krandati zocatIti lakSyate ArtadhyAyI / / mU. ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / / 9-31 / / bhA. amanojJAnAM viSayANAM samprayoge teSAM viprayogArthaM ya: smRtisamanvAhAro bhavati tadArtadhyAnamityAcakSate / / 31 / / kiJcAnyatvR. ArtamamanojJAnAmityAdi / ArtazabdaH pUrvavad vyAkhyeyaH / ayaM cAparaprakAraH / atirdhAturdu:khArthaH / tasyAtiriti ruupm| atizca-duHkhaM zArIraM mAnasaM cAnekaprakAram, tasyAM bhavamArtaM dhyAnam / amanojJA aniSTAH zabdAdayaH teSAM sambandhe indriyeNa saha samparke sati caturNAM zabda-sparza-rasa-gandhAnAmekasya ca yogyadezAvasthitasya dravyAdestena viSayiNA grAhyagrAhakalakSaNe samprayoge sati tadviprayogoyeti / tditymnojnyvissyaabhismbndhH| teSAmamanojJAnAM zabdAdinAM viprayogo'pagamastadarthaM viprayogAyAniSTazabdAdiviSayaparihArAya yaH smRtisamanvAhArastadArtam / smRtisamanvAhAro nAma tadviprayogAdevAnugraha pratipattIcchayA ya AtmanaH praNidhAnavizeSaH sa samanvAhAraH smRteH kathamahamasmAdamanojJaviSayasamprayogAd vimucyeyeti / smaryate'neneti smRtirmno'bhidhiiyte| 2010_02 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Artasya prathamadvitIyo bhedo 23 wataranatakalakaranatakaranatakarakaratmakarakarsanararararadaradarakara tathA sati ca viyoge'samprayogAnusmaraNam kathamebhiH sadaiva samprayogAbhAva iti, anena cAnAgatakAlagrahaH, cazabdAt pUrvamapi viyuktAsaMyuktayorbahumatatvenAtItakAlagrahaH / kiMviziSTasya sata idaM viyogacintanAdyata Aha-dveSamalinasya jantoriti gamyate, tatrAprItilakSaNo dveSastena malinastasya tadAkrAntamUrteriti gAthArthaH / / 6 / / uktaH prathamabhedaH, adhunA dvitIyamabhidhitsurAha taha sUla-sIsarogAiveyaNAe vijogapaNihANaM / tadasaMpaogaciMtA tappaDiyArAulamaNassa / / 7 / / smRtihetutvAd vA smRtirmana: / tasyAH smRteH praNidhAnarUpAyAH samanvAharaNaM samanvAhAraH / amanojJaviSayaviprayogopAye vyavasthApanaM manaso nizcalamArtadhyAnaM kenopAyena viyogaH syAdityekatAnamanonivezanamArtadhyAnamityarthaH / / 31 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / B jvalana-vana-viSAstravyAlazArdUladaityaiH, sthalajalabilasattvairdurjanArAtibhUpaiH / svajanadhanazarIradhvaMsibhistairaniSTai-rbhavati yadiha yogAdAdyamArtaM tadetat / / 25 / / tathA carasthirairbhAva-ranekaiH samupasthitaiH / aniSTairyanmanaH kliSTaM, syAdAta~ tatprakIrtitam / / 26 / / zrutairdRSTaiH smRtairzAtaiH, pratyAsattiM ca saMsRtaiH / yo'niSTArthairmanaHklezaH, pUrvamA tadiSyate / / 27 / / azeSAniSTasaMyoge, tadviyogAnucintanam / yatsyAttadapi tattvajJaiH, pUrvamA prakIrtitam / / 28 / / -jJAnArNave, sarga-25 / / viSadahanavanabhujaGgamaharizastrArAtimukhyadurjIvaiH / svajanatanughAtakRdbhiH saha yogenArttamAdyaM ca / / 71 / / zrutairdRSTeH smRtetiH, pratyAsattisamAgataiH / aniSTArthermana:kleze, pUrvamArtaM bhavettadA / / 72 / / -dhyAnadIpikAyAm / / pUrvamapi viyuktAsaMyuktayorbahumatatvenetyAdi / yadatItakAle mamAmukaH saMyujya viyuktaH Adita eva vA na saMyuktastatsundaramabhUd ityatItamanumodamAnasyAtItakAlaviSayamapyArtaM bhavatIti / - AvazyakaTippanake / / 2010_02 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dhyAnazatakam, gAthA-8 taramatatatatataramarataruratatatarnatatatatarararataratatatataramanaras taha0 gAhA / / tathA iti dhaNiyam-atyarthameva, zUla-zirorogavedanAyA ityatra zUla-zirorogau prasiddhau, AdizabdAccheSarogAtaGkaparigrahaH, tatazca zUla-zirorogAdibhyo vedanA zUla-zirorogAdivedanA, vedyata iti vedanA tasyAH, kim ? viyogapraNidhAnaM viyoge dRDhAdhyavasAya ityarthaH, anena vartamAnakAlagrahaH / / ___ anAgatamadhikRtyAha-tadasamprayogacintA iti tasyAH-vedanAyAH kathaJcidabhAve satyasamprayogacintA-kathaM punarmamAnayA AyatyAM samprayogo na syAt ? iti, cintA cAtra dhyAnameva gRhyate, anena ca vartamAnAnAgatakAlagraheNAtItakAlagraho'pi kRta eva veditavyaH, tatra ca bhAvanA'nantaragAthAyAM kRtaiv| kiMviziSTasya sata idaM viyogapraNidhAnAdyata Aha-tatpratikAre vedanApratikAre cikitsAyAmAkulaM vyagraM manaH antaHkaraNaM yasya sa tathAvidhastasya, viyogapraNidhAnAdhArtadhyAnamiti gAthArthaH / / 7 / / ukto dvitIyo bhedaH, aMdhunA tRtIyamupadarzayannAha iTThANaM visayAINa veyaNAe ya rAgarattassa / aviyoga'jjhavasANaM taha saMjogAbhilAso ya / / 8 / / A ava0 prakArAntaramanyadasyArtasyAstItyAha mU. vedanAyAzca / / 9-32 / / vR. vedanaM-vedanAyA anubhavaH / anantarasUtramanuvartate tadabhisambadhnan bhASyakRdAhabhA. vedanAyAzcAmanojJAyAH samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti / / 32 / / kiJcAnyat - vR. vedanAyA amanojJAyA ityAdi / sukhA duHkhA cobhayI vedanA / tatrAmanojJAyAH samprayoge vedanAyAH prakupitapavanapittazleSmasannipAtanimittairupajAtAyAH zUlaziraHkampajvarAkSizravaNadazanAdikAyAstadviprayogAya smRtisamanvAhAro dhyAnamArtameSa dvitIyo vikalpaH / -tattvArtha. siddha. vRttau // B kAsazvAsabhagandarodarajarAkuSThAtisArajvaraiH, pittazleSmamarUtprakopajanita rogaiH zarIrAntakaiH / syAtsattvaprabalaiH pratikSaNabhavairyad vyAkulatvaM nRnnaam| tadrogArttamaninditaiH prakaTitaM durvAraduHkhAkaram / / 32 / / svalpAnAmapi rogANAM, mAbhUtsvapne'pi sambhavaH / mameti yA nRNAM cintA, syAdAta~ tattRtIyakam / / 33 / / -jJAnArNava sarga-25 / / C alpAnAmapi rogANAM, mA bhUtsvapne'pi saGgamaH / mameti yA nRNAM cintA, syAdAta~ tattRtIyakam / / 76 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arttasya tRtIyabhedam 25 ___ iTTANaM0 gAhA / / iSTAnAM manojJAnAM viSayAdInAmiti viSayAH pUrvoktAH, AdizabdAd vastuparigrahaH, tathA vedanAyAzca iSTAyA iti vartate, kim? aviyogAdhyavasAnamiti yogaH, aeNviprayogadRDhAdhyavasAya iti bhAvaH, anena vrtmaankaalgrhH| __tathA saMyogAbhilASazceti tatra tatheti dhaNiyamityanenAtyarthaprakAropadarzanArthaH, saMyogAbhilASaH-kathaM mamaibhirviSayAdibhirAyatyAM sambandha itIcchA, anena kilAnAgatakAlagraha iti vRddhA vyAcakSate, cazabdAt pUrvavadatItakAlagraha iti / ___ kiMviziSTasya sata idamaviyogAdhyavasAnAdyata Aha - rAgaraktasya, jantoriti gamyate, tatrAbhiSvaGgalakSaNo rAgastena raktasya tadbhAvitamUrteriti gAthArthaH / / 8 / / [1]A ava0 kiJcAnyadityArtaprakArAntaraM darzayati mU. viparItaM manojJAnAm / / 9-33 / / bhA0 manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAra Artam // 33 / / kiJcAnyatvR. manojJA abhirucitA iSTAM prItihetavasteSAM viparItaM saMyojanaM kAryam / manojJAnAmityAdi / manojJAnAM viSayANAM vedanAyAzca manojJAyA viparItapradhAnArthAbhisambandho viparItazabdena kriyata ityAha- viprayoge tatsamprayogAyetyAdi / tatsamprayogArthastatsamprayogAya samprayogaprayojanaH smRteH samanvAhAraH / kathaM nu nAma bhUyo'pi taiH saha manojJaviSayaiH samprayoga: syAnmameti / evaM praNidhatte dRDhaM manastadapyAmiti / / 33 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / B iSTaviSayopanItaM dhyAnameva sarvakAryakaramityuktaM nirAkartumAha iThThavisayANugANa ya, jhANaM kalusAhamaM viNiddiTuM / / sUagaDe maMsaTThia-jIvANaM macchajhANaM va / / 61 / / vR. 'iTThavisaya'tti / iSTaviSayAnugAnAM ca manojJabhojanAdiviSayAsaktAnAM ca dhyAnaM kaluSAdhamam ArttaraudrarUpatayA malinaM cAdhamaM tad vinirdiSTaM pratipAditaM sUtrakRte dvitIyAGge mAMsArthinAM jIvAnAM matsyadhyAnamiva, viSayasvAbhAvyAdeva hISTaviSayaprAptirdharmadhyAnaM pratibandhAtyadharmaM cAdhatte, viSayadveSajanitaM vairAgyaM vinA'rthaprAptyApIcchAnivRttyasiddheradhyAtmamataparIkSAyAM vyavasthApitatvAt / tathA ca manojJabhojanAdi sevinAmanabhyastacaraNAnAM dhyAnamapyazubhameveti bhAvaH, tathA ca sUtrakRtagranthaH"tameva avijANaMtA, abuddhA buddhamANiNo / buddhAmu tti ya maNNaMtA, aMtae te samAhie / / 1 / / te ya bIodagaM ceva, tamuddissa jayaM kaDaM / bhuccA jhANaM jhiyAyaMti, akheaNNA'samAhiA / / 2 / / jahA DhaMkA ya kaMkA ya, kulalA maNukA sihI / macchesaNaM jhiyAyaMti, jhANaM te kalusAhamaM / / 3 / / evaM tu samaNA vege, micchaddiThThI aNAriA / visaesaNaM jhiyAyaMti, kaMkA vA kalusAhamA / / 4 / / " iti / / 1 / / 2010_02 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 raza uktastRtIyo bhedaH, sAmprataM caturthamabhidhitsurAha etadeva bhAvayati vR0 vR0 gharakhittanayaragouladAsAINaM pariggaho jesiM / gAravatiyarasiANaM suddhaM jhANaM kao tesiM / / 62 / / 'ghara' tti / gRhakSetranagaragokuladAsAdInAM yeSAM zAkyAdInAM parigrahasteSAM gAravatrikarasikAnAm RddhirasasAtagauravAsaktamanasAM saGghabhaktAdikriyayA manojJaM bhojanamavApya tadavAptikRte ArttadhyAnaM dhyAyatAM kutaH zuddhaM dharmyaM dhyAnaM syAt, taduktam "grAmakSetragRhAdInAM gavAM preSyajanasya ca / yasmin parigraho dRSTo, dhyAnaM tatra kutaH zubham / / 1 / / " iti / / 62 / / gihidisabaMdharayANaM, asuddha AhAravasaisevINaM / pAsatthANaM jhANaM, niyameNaM duggainiyANaM / / 63 / / vR0 'gihi' tti / gRhiNAM yo digbandhaH svAyattakaraNaM yadbalAtteSAM tatputrAdInAM ca saMvignAnAM samIpe dharmopadezazravaNapravrajyAdAnAdikaM niSidhyate tatra pravacanapratiSiddhe'pi ratAnAm AsaktAnAm azuddhAhAravasatisevinAM pArzvasthAnAM dhyAnaM niyamena durgatinidAnam, ArttaraudrarUpatvAditi / / 63 / / iSTaviSayAnugAnAM nAstyeva zubhadhyAnamityuktam, atastadviraktAnAmeva tatsambhavatItyAha visayavirattamaINaM, tamhA savvAsavA NiyattANaM / jhANaM akiMcaNANaM, Nisaggao hoi NAyavvaM / / 64 / / dhyAnazatakam, gAthA-8 C rAjyaizvaryakalatraputravibhavakSetrasvabhogAtyaye, cittaprItikaraprazastaviSayapradhvaMsabhAve'thavA / satrAsabhramazokamohavivazairyaM cintyate'harnizam, zazazazazaazaa 'visaya' tti / tasmAd uktahetorviSayaviraktamatInAM sarvAzravAnivRttAnAm akiJcanAnAm paradravyapratibandhatyAgenAtmasvabhAvAcaraNapratibaddhAnAM nisargataH svabhAvataH dhyAnaM dharmazuklalakSaNaM jJAtavyaM bhavati, gagane'bhranivRttau vidhosteja iva viSayanivRttAvAtmano dhyAnasya svataH prasaraNazIlatvAditi / / 64 / / - gurutatvavinizcaye, ullAsa - 4 / / tatsyAdiSTaviyogajaM tanumatAM dhyAnaM manoduHkhadam / / 73 / / dRSTazrutAnubhUtaistaiH, padArthaizcittaraJjakaiH / viyoge yanmanaH klezaH, syAdArttaM ceSTahAnijam / / 74 / / 2010_02 manojJavastu vidhvaMse, punastatsaGgamArthibhiH / klizyante yat tadetatsyAd, dvitIyArttasya lakSaNam / / 75 / / - jJAnArNave dhyAnadIpikAyAM ca / / D mamatvapariNAmalakSaNA mUrcchA, mamatvapariNAmazca nAjJAnalakSaNaH, tasya jJAnAdeva nAzAt, kintu prApteSTa - vastvaviyogAdhyavasAnA'prAptatadabhilASalakSaNArttadhyAnasvarUpaH / / - adhyAtmamataparIkSAyAm, gA. 6 / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Artasya caturthabhedam 27 deviMda-cakkavaTTittaNAiguNa-riddhipatthaNAmaIyaM / ahamaM niyANaciMtaNamaNNANANugayamaccaMtaM / / 9 / / deviMda0 gAhA / / dIvyantIti devAH-bhavanavAsyAdayasteSAmindrAH-prabhavo devendrAH camarAdayastathA cakraM-praharaNaM tena vijayAdhipatye vartituM zIlameSAmiti cakravartino bharatAdayaH, AdizabdAd baladevAdiparigrahaH, amISAM guNaRddhI devendracakravartyAdiguNI, tatra guNAH surUpAdayaH, Rddhistu vibhUtiH, tatprArthanAtmakaM tadyAJcAmayamityarthaH, RI A ava. kiJcAnyaditi turIyamArtaprakAraM darzayati mU. nidAnaM ca / / 9-34 // vR0 nipUrvAd dAterlavanArthasya lyuTi rUpam / nidAyate-lUyate lupyate yenAtmahitamaikAntikAtyantikAnAbAdha sukhalakSaNaM tnnidaanmiti| cazabdaH samuccaye / eSa cArtaprakAra ityarthaH / bhA0 kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhavati / / 34 / / kAmopahatacittAnAmityAdi / kAma icchAvizeSa: zabdAdhupayogaviSayaH / athavA madana: kAmazciramugrataponiSThAya karmakSapaNakSamadIrghadarzitayA khalvasya vinazvarasyAvitRptikAriNaH suramanujasukhaizvaryasaubhAgyAdeH kRte tatraiva kRtadRDhapraNidhAnA bahvavinazvaraM satatatRpti-kAraNamuktisukhamanupamamavamanya, pravartamAnAH kAmopahatacetasaH punarbhavaviSayagRddhA vidadhati yatridAnaM tadArtadhyAnaM nidAnarUpam / eSa evArtho vibhaktyantareNa prtipaaditH| kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhvtiiti| tasya etasya xxx -tattvArtha, siddha. vRttau / / B bhogA bhogIndrasevyAstribhuvanajayinI rupasAmrAjyalakSmI, rAjyaM kSINAricakraM vijitasukhadhUlAsya-lIlAyuvatyaH / anyazAnandabhUtaM kathamiha bhavatItyAdi cintaasubhaajaam| yattadbhogArttamuktaM paramaguNadharairjanmasantAnamUlam / / 34 / / puNyAnuSThAnajAtairabhilaSati padaM yajjinendrAmaraNAm, yadvA taireva vAJchatyahitakalakajacchedamatyantakopAta / pUjA-satkAra-lAbhaprabhRtikamathavA yAcate yadvikalpaiH; syAdAta~ tanidAnaprabhavamiha nRNAM duHkhadAvogradhAma / / 35 / / iSTabhogAdisiddhyarthaM, ripughAtArthameva vA / yanidAnaM manuSyANAm, syAdAta~ tatturIyakam / / 36 / / -jJAnArNave, sarga. 25 / / C rAjyaM surendratA bhogAH, khagendratvaM jayazriyaH / kadA me'mI bhaviSyanti, bhogArtaM ceti saGgatam / / 77 / / puNyAnuSThAnajAtairabhilaSati padaM yajjinendrAmarANAm, yadvA taireva vAJchatyahitajanakulacchedamatyantakopAt / 2010_02 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dhyAnazatakam, gAthA-10 Pawantwantsarsatarawasnasataramarstaraantaraasarararara kiM tat ? adharma jaghanyaM nidAnacintanaM nidAnAdhyavasAyaH, ahamanena tapastyAgAdinA devendraH syAmityAdirUpaH, Aha - kimitIdamadhamam ? ucyate - yasmAdajJAnAnugatamatyantam, tathA ca nAjJAnino vihAya sAMsArikeSu sukheSvanyeSAmabhilASa upajAyate, uktaM ca"ajJAnAndhAzcaTulavanitApAGgavikSepitAste, kAme sakti dadhati vibhavAbhogatuGgArjane vaa| vidvaccittaM bhavati hi~ mahanmokSakA?katAnam, nAlpaskandhe viTapini kaSatyaMsabhittiM gajendraH / / 1 / / " [ ] iti gAthArthaH / / 9 / / uktazcaturthabhedaH, sAmpratamidaM yathAbhUtasya bhavati yadvarddhanaM cedamiti tadetadabhidhAtukAma Aha eyaM cauvvihaM rAga-dosa-mohaMkiyassa jIvassa / aTTajjhANaM saMsAravaddhaNaM tiriyagaimUlaM / / 10 / / eyaM0 gAhA / / etad anantaroditaM caturvidhaM catuSprakAraM rAga-dveSa-mohAGkitasya rAgAdilAJchitasyetyarthaH, kasya ? jIvasya Atmana ArtadhyAnamiti, gAthAcatuSTayasyApi kriyA, kiMviziSTamidamiti ? ata Aha-saMsAravarddhanamoghatastiryaggatimUlaM vizeSata iti gAthArthaH' / / 10 / / pUjA-satkAra-lAbhAdikasukhamathavA yAcate yadvikalpaiH, syAdAta tatridAnabhavamiha nRNAM duHkhadaM dhyAnamArttam // 78 / / -dhyAnadIpikAyAm / / mU. jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni / / 7-32 / / vR. x x x nidAnakaraNamiti / nidAnam avakhaNDanaM tapasazcAritrasya vA, yadi asya tapaso mamAsti phalaM tato janmAntare cakravartI syAmardhabharatAdhipatirmahAmaNDalikaH subhago rUpavAnityAdi / etaJcAtyantAdhamamanantasaMsArAnubandhitvAt parityAjyam / -tattvArtha. siddha. vRttau / / [1] A cattAri jhANA paM x x x aTTe jhANe caunvihe paM. taM. amaNunasaMpaogapautte tassa vippaogasatisa maNNAgate yAvi bhavati 1, maNunnasaMpaogasaMpautte tassa avippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 2, AyaMkasaMpaogasaMpautte tassa vippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 3, parijusitakAmabhogasaMpaogasaMpautte tassa avippaogasatisamaNNAgate yAvi bhavati 4 xxx // - sthA. sU. 247, bhaga. sU. 803, aupa. sU. 20 / / sugama caitannavaraM-dhyAtayo dhyAnAni, xxx tatra RtaM duHkhaM tasya nimittaM tatra vA bhavam Rte vA pIDite bhavamArtaM dhyAnaM-dRDho'dhyavasAyaH, hiMsAdyatikrauryAnugataM raudram, zrutacaraNadharmAdanapetaM dharmyam, zodhayatyaSTaprakAraM karmamalaM zucaM vA klamayatIti zuklam, caubihe tti catasro vidhA-bhedA yasya tattathA, amanojJasya aniSTasya, asamaNunassa tti pAThAntare asvamanojJasya-anAtmapriyasya zabdAdiviSayasya tatsAdhanavastuno vA samprayogaH sambandhastena samprayuktaH sambaddhaH amanojJasamprayogasamprayukto'sva 2010_02 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arttasya caturNAM bhedAnAM svarUpam 29 manojJasamprayogasamprayukto vA ya iti gamyate tasyeti amanojJazabdAdeviprayogAya viprayogArthaM smRtizcintA tAM samanvAgata: samanuprApto bhavati yaH prANI so'bhedopacArAdAtamiti, cApItizabda uttaravikalpApekSayA samuccayArthaH , athavA amanojJasamprayogasamprayukto yaH prANI tasya prANino viprayoge prakramAdamanojJazabdAdivastUnAM viyojane smRtizcintanaM tasyAM samanvAgataM samAgamanaM samanvAhAro viprayogasmRtisamanvAgatam, cApIti tathaiva, bhavati ArtadhyAnamiti prakramaH, athavA amanojJasamprayogasamprayukte prANini tasyeti amanojJazabdAdeviprayogasmRtisamanvAgatamArttadhyAnamiti, uktaM ca-"ArttamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH" [tattvArtha0 9/31] iti prathamamevamuttaratrApi, navaraM manojJaM vallabhaM dhanadhAnyAdi aviprayoga: aviyoga iti dvitIyamArttamiti, tathA AtaGko-roga iti tRtIyam, tathA 'parijusiyatti niSevitA: ye kAmAH kamanIyAH bhogA: zabdAdayo'thavA kAmI zabdarUpe bhogA: gandharasasparzAH kAmabhogAH kAmAnAM vA-zabdAdInAM yo bhogastaistena vA samprayuktaH, pAThAntare tu teSAM tasya vA samprayogastena samprayukto yaH sa tathA, athavA 'parijhusiya'tti parikSINo jarAdinA sa cAsau kAmabhogasamprayuktazca yastasya teSAmevAviprayogasmRteH samanvAgataH samanvAhAraH, tadapi bhavatyArttadhyAnamiti caturtham, dvitIyaM vallabhadhanAdiviSayaM caturthaM tatsampAdyazabdAdibhogaviSayamiti bhedo'nayorbhAvanIyaH, zAstrAntare tu dvitIyacaturthayorekatvena tRtIyatvam, caturthaM tu tatra nidAnamuktam, uktaM ca- [dhyAnazatake] "amaNunANaM saddAivisayavatthUNa dosamailassa / dhaNiyaM viyogaciMtaNamasaMpaogANusaraNaM ca / / 6 / / (vastUni-zabdAdisAdhanAni dosotti dveSaH) taha sUlasIsarogAiveyaNAe viogapaNihANaM / tayasaMpaogaciMtA tappaDiyArAulamaNassa / / 7 / / iTTANaM visayAINa veyaNAe ya rAgarattassa / aviogajjhavasANaM taha saMjogAbhilAso ya / / 8 / / deviMdacakkavaTTittaNAiguNariddhipatthaNAmaiaM / ahamaM niyANaciMtaNamannANANugayamaJcaMtaM / / 9 / / iti... / / __ -sthAnAGgasUtravRttau / / B tattha saMkhevato aTuM caubvihaM amaNuNNANaM saMjogANaM viyogaM ciMteti-kAe velAe vimuJcenjAmi ?, aNAgate'vi asaMprayogANusaraNaM, atIte'vi viyogaM bahu maNNati (1) evaM bIyaM maNuNNANaM viyogaM necchati (2) evaM tatiyaM AyaMkassa keNa uvAeNa sacittAdiNA davvajAteNa tigicchaM karemitti ciMteti (3) cautthaM parihINo vitteNa taM pattheto vittaM jhAyati, dubbalo thero asamattho vA bhottuM AhAraM itthaM vA kadA bhuMjejjAmitti ya ciMteti (4) / gAhAoamaNuNNasaMpayoge maNuNNavaggassa vippaoge vA / viyaNAe abhibhUto paraiDDIo ya daTTaNaM / / 1 / / saddA rUvA gaMdhA rasA ya phAsA ya je tu amaNuNNA / baMdhavaviyogakAle aTTajjhANaM jhiyAyaMti / / 2 / / evaM maNuNNavisae iDDIo cakkavaTTimANadINaM / gahite vimhitamanase patthemANe jhiyAejjA / / 3 / / mittayanAtiviyoge vittaviNNAse taha ya gomahise / aTTa jhANaM jhAyati paritappaMte sidaMte ya / / 4 / / kiNhA nIlA kAU aTTajjhANassa tiNNi lesAo / uvvajati tiriesuM bhAveNa ya tAriseNaM tu / / 5 / / aTTaM jhANaM jhiyAyaMto, kiNhalesAe vaTTatI / ukkiTThagaMmi ThANaMmi, acarittI asaMjato / / 6 / / aTTaM jhANaM jhiyAyaMto, nIlalesAe vaTTatI / majjhillagaMmi ThANaMmi, acarittI asaMjato / / 7 / / aTTa jhANaM jhiyAyaMto, kAUlesAe vaTTatI / kaNiTThagaMmi ThANaMmi, acarittI asaMjato / / 8 / / 2010_02 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dhyAnazatakam, gAthA-10 Paraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaakarakararakarate tivvakodhodayAviTTho, kiNhalesANuraMjito / aDheM jhANaM jhiyAyaMto tirikkhattaM nigacchatI / / 9 / / evaM cattArivi kasAyA bhANitavvA / majjhimakodhodayAviTTho, nIlalesANuraMjito / arddha jhANaM jhiyAyaMto, tirikkhattaM nigacchati / / 10 / / evaM catArivi kasAyA / / maMdakodhodayAviTTho, kAulesANuraMjito / aTTajjhANaM jhiyAyaMto, tirikkhattaM nigacchati / / 11 / / evaM cattArivi kasAyA / -aavshykcuurnnaa|| C vR. xxx aprazastazca AtmapariNAmo dvividhaH Arta-raudrabhedAt / AmuhUrtasthAyI Akrandana-vilapana-paridevana zocana-paravibhavavismaya-viSayasaGgAdikazca svasaMvedya AtmanaH anumeyazca pareSAm, kliSTaH pariNAmavizeSa ArtadhyAnazabdavAcyo bAhyaH Abhyantarazca, amanojJasaMprayogAnutpattyadhyavasAnam utpannasya ca vinAzAdhyavasAya: manojJasaMprayogasya utpattikalpanAdhyavasAya: utpannasya avinAza-saMkalpAdhyavasAnam ityetat caturvidhamArtadhyAnam / amanojJasaMprayogazca bAhyAdhyAtmajatvena dvidhA / zItA-''tapa-vyAlAdijanito bAhyaH / vAta-pitta-zleSmAdiprAdurbhUto'bhyantaraH zArIraH, bhaya-viSAdA-'rati-zoka-jugupsA-daurmanasyAdiprabhavo mAnasaH / ayamamanojJasaMprayogaH kathaM nAma me na saMpadyata iti saGkalpaprabandhaH / ArtadhyAnaM kRSNa-nIlakApotalezyAbalAdhAyakaM pramAdAdhiSThAnam ApramattaguNasthAnAt tiryag-manuSyagatinirvartakam utkarSA'pakarSabhedAt kSAyopazamikabhAvarUpaM parokSajJAnarUpatvAt / xxx ||63 / / -sammativRttau, kA. 3 / / paricattaaTTarUdde maNami samabhAvabhAvie sammaM / varadhammasukkajhANANa saMkamo rukamo hoi maNaguttI / / 484 / / vR. xxxparityaktAtaraudre |tvaartN caturddhA-amanojJAnAMzabdAdiviSayavastUnAMsamprayogetadviprayogAya smRtismnvaahaarH| kathaM nu nAma mamaibhirviyogaH syAditi cintanaM prathamo bhedaH / tathA dyUte zIrSAdivedanAdhAtA viprayogapraNidhAnam, kathaM punarmamAnayA AyatyAM samprayogo nasyAdityanAgatAdhyavasAyAtpratIkArAkulatvaM ca dvitIyaH / tathA iSTAnAM zabdAdiviSayANAM samprayoge tadaviprayogacintanam, kathaM mamaibhirmanojJaviSayAdibhirAyatyAM sambandhaH syAditi yogaabhilaassshctRtiiyH|tthaa devendracakravAdInAM svarUpAdiguNAvabhUtiprArthanAtmakam, ahamanenatapastyAgAdinA devendrazcakravartI vA syAmityadharma nidAnacintanaM caturthaH / xxx ||484 / / -hitopadezavRtau // rAgadveSaparigato mithyAtvopahatakaluSayA dRSTyA / paJcAzravamalabahulA-raudratIvrAbhisandhAnaH / / 20 / / vR. x x x ArtaM caturdhA / amanojJaviSayasaMprayoge sati tadviyogaikatAnaH, tathA sadvedanAyAH, tathA manojJaviSayasaMprayoge tadaviprayogaikatAnazcittanirodhastRtIyamArtam, cakravartyAdInAmRddhidarzanAnmamApyamuSya tapasaH phalamevaMvidhameva syAdanyajanmanIti cittanirodhazcaturthamArtaM nidAnakaraNamAtramiti / Rtamiti duHkhaM saMklezastatra bhavamArtamiti xxx / / 20 / / -prazamarativRttau / / F zabdAdInAmaniSTAnAm, viyogAsamprayogayoH / cintanaM vedanAyAzca, vyAkulatvamupeyuSaH / / 4 / / iSTAnAM praNidhAnaM ca, samprayogAviyogayoH / nidAnacintanaM pApa-mArttamitthaM caturvidham / / 5 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / G priyayogA-'priyAyoga-pIDA-lakSmIvicintanam / Arta caturvidhaM jJeyaM tiryaggatinibandhanam / / 11 / / -ami. zrAvakAcAre, pari. 15 / / 2010_02 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhugatArtadhyAnam aantaraaratarnataravasarataramatarnatararararararartarasataramatara Aha-sAdhorapi zUlavedanAbhibhUtasyAsamAdhAnAt tatpratikArakaraNe ca tadviprayogapraNidhAnApattestathA tapaHsaMyamAsevane ca niyamataH sAMsArikaduHkhaviyogapraNidhAnAdArtadhyAnaprAptiriti ? atrocyate - rAgAdivazavartino bhavatyeva, na punaranyasyeti, Aha ca granthakAra: majjhatthassa u muNiNo sakammapariNAmajaNiyameyaMti / vatthussahA~vaciMtaNaparassa "sammaM sahatassa / / 11 / / majjhatthassa0 gAhA / / madhye tiSThatIti madhyasthaH, rAga-dveSayoriti gamyate, tasya madhyasthasya, tuzabda evakArArthaH, sa cAvadhAraNe, madhyasthasyaiva netarasya, manyate "jagatastrikAlAvasthAmiti munistasya muneH sAdhorityarthaH, svakarmapariNAmajanitametat 'zUlAdi, yacca prAkkarmavipariNAmidaivAdazubhamApatati na tatra paritApAya bhavanti sntH| uktaM ca paramagurubhiH "'puTviM ca khalu bho ! kaDANaM kammANaM ducciNNANaM duSpaDikkaMtANaM veyaittA mokkho, natthi avedaittA, tavasA vA jhosaitte"tyAdi [dazavaikAlika, prathamacUlikAyAm] "ityevaM vastusvabhAvacintanaparasya samyak 'zobhanenAdhyavasAnena sahamAnasya sataH kuto'samAdhAnam ? api tu dharmyamanidAnamiti vakSyatIti gAthArthaH / / 11 / / parihata AzaGkAgataH prathamapakSaH, dvitIya-tRtIyAvadhikRtyAhaRI ava0 evaM cAhArasaMjJaiva prakarSaprAptA tRSNeti vyavasthitam / athAsyA evArttadhyAnahetutvamuddhoSayati AhAraciMtaNubbhavameyaM AhArasaNNamAsaja / vaDDai aTTajjhANaM iTThAlAbheNa mUDhANaM / / 85 / / vR0 nirantarAhAracintanasUtayA khalvAhArasaMjJaceSTAbhilASarUpamArttadhyAnaM varddhate, tadaprAptau ca duHkhavegamasahamAnAnA maratimahodayapAravazyAvedanAviyogapraNidhAnarUpaM tatpravardhata iti / idaM ca rAgAdivazavartina eva, na tu madhyasthasya, yadAgamaH- [dhyAnazatake "majjhatthassa u muNiNo kammapariNAmajaNiyameyaMti / vatthussahAvaciMtaNaparassa sammaM sahatassa / / 11 / / kuNao va pasatthAlaMbaNassa paDiAramappasAvajaM / tavasaMjamapaDiyAraM ca sevao dhammamaNiyANaM / / 12 / / " evamapi jJAyate prazastacetovRttyA bhojanAdau pravartamAnAnAmapyArttadhyAnAbhAvAnnAhArasaMjJeti sattA tu tasyA ArtadhyAnasyeva rAgAdipAravazyadazAyAM yatInAmupayujyata iti / / 85 / / -adhyAtmamataparIkSAvRttau / / 2010_02 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 re kuNao va pasatthAlaMbaNassa paDiyAramappasAvajjaM / tava - saMjamapaDiyAraM ca sevao dhammamaNiyANaM / / 12 / / kuNa va0 gAhA / / kurvato vA, kasya ? prazastaM jJAnAdyupakArakam, Alambyata ityAlambanaM pravRttinimittaM zubhamadhyavasAnamityarthaH / uktaM dhyAnazatakam, gAthA - 12 zarazadazazaza - "kAhaM "achittiM aduvA ahIhaM, tavovahANesu va ujjamissaM / gaNaM ca NItI aNusAravessaM, sAlaMbasevI samuvei mokkhaM / / 1 / / [ vya. bhA. 1 / 83 ]" ityAdi, yasyAsau prazastAlambanastasya / kiM kurvataH ? ityata Aha pratIkAraM cikitsAlakSaNam / kiMviziSTam ? alpasAvadyam avadyaM - pApam 'sahAvadyena sAvadyam, alpazabdo'bhAvavaicanaH stokavacano vA, alpaM sAvadyaM yasminnasAvalpasAvadyastam, dharmyamanidAnameveti yogaH / kutaH ? nirdoSatvAt, nirdoSatvaM ca vacanaprAmANyAt / uktaM ca - " gIyattho jayaNAe kaDajogI kAraNaMmi niddoso tti", [ bRhatkalpabhASye, 4946 ] ityAdyAgamasyotsargApavAdarUpatvAt, anyathA paralokasya sAdhayitumazakyatvAt, sAdhu caitaditi / tathA tapaHsaMyamapratIkAraM ca sevamAnas iti tapaH saMyamAveva pratIkArastapaH saMyamapratIkAraH, sAMsArikaduHkhAnAmiti gamyate, taM ca sevamAnasya, cazabdAtpUrvoktapratikAraM ca / kim ? dharmyaM dharmadhyAnameva bhavati / kathaM sevamAnasya ? anidAnam iti kriyAvizeSaNam, devendrAdinidAnarahitamityarthaH / Aha-kRtsnakarmakSayAnmokSo bhavatvitIdamapi nidAnameva ? ucyate - satyametadapi hi nizcayataH pratiSiddhameva / katham ? mokSe bhave ca sarvatra, niHspRho munisattamaH / prakRtyA'bhyAsayogena, yata ukto jinAgame / / 1 / / iti / tathApi tu bhAvanAyAmapariNataM sattvamaGgIkRtya vyavahArata idamaduSTameva, anenaiva prakAreNa tasya cittazuddheH kriyApravRttiyogAccetyatra bahuvaktavyaM tattu nocyate, granthavistArabhayAditi gAthArthaH / / 12 / / 2010_02 anye punaridaM gAthAdvayaM caturbhedamapyArtadhyAnamadhikRtya sAdhoH pratiSedharUpatayA vyAcakSate, na ca tadatyantasundaram prathama- tRtIyapakSadvaye samyagAzaGkAyA evAnupapatteriti / Aha-uktaM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArttadhyAyino lezyAH 33 zazazazazadaza zaraza bhavatA''rtadhyAnaM saMsAravarddhanamiti, tatkatham ? ucyate - bIjatvAt / bIjatvameva darzayannAha - rAgo doso moho ya jeNa saMsAraheyavo bhaNiyA / aTTami ya te tiNi vi to taM saMsAratarubIyaM / / 13 / / rAgo0 gAhA / / rAgo dveSo mohazca yena kAraNena saMsArahetavaH saMsArakAraNAni bhaNitA uktAH paramamunibhiriti gamyate, Arte ca ArtadhyAne ca te trayo'pi rAgAdayaH sambhavanti, yata evaM tatastat saMsAratarubIjaM bhavavRkSakAraNamityarthaH / Aha - yadyevamoghata eva saMsAratarubIjam, tatazca tiryaggatimUlamiti kimarthamabhidhIyate ? ucyate tiryaggatigamananibandhanatvenaiva saMsAratarubIjamiti / anye tu vyAcakSate tiryaggatAveva prabhUtasattvasambhavAt *sthitibahutvAcca saMsAropacAra iti gAthArthaH / / 13 / / idAnImArttadhyAyino lezyAH pratipAdyante - kIvoya-nIla- kAlAlessAo NAisakiliTThAo / aTTajjhANovagayassa kammapariNAmajaNiAo / / 14 / / kAvoya. gAhA / / kApota- nIla- kRSNalezyAH, kimbhUtAH ? nAtisaGkliSTA raudradhyAnalezyApekSayA nAtIvAzubhAnubhAvA bhavantIti kriyA, kasyetyata Aha- ArtadhyAnopagatasya, jantoriti gamyate, kiMnibandhanA etAH ? ityata Aha- karmapariNAmajanitAH, tatra "kRSNAdidravyasAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH prayujyate / / 1 / / " etAzca karmodayAttA iti gAthArthaH / / 14 / / Aha kathaM punaroghata evA''rttadhyAyI jJAyata iti ? ucyate liGgebhyaH, tAnyevopadarzayannAha - - 2010_02 - * sthiti bahutvAditi nigodAdInAmiti dRzyam / - dhyAnazatakavRttiviSamapadaparyAye / / 1 lezyAtrayaM ca kRSNAdi, nAtisaMkliSTakaM bhavet / ArttadhyAnagatasyAtha, liGgAnyetAni cintayet / / 79 / / - dhyAnadIpikAyAm / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 7278 tassa'kkaMdaNa - soyaNa- paridevaNa-tADaNAI liMgAI / sugviogA'vioga-viyaNAnimittAI / / 15 / / niMdai ya niyakayAI pasaMsai savimhao vibhUIo / patthei tAsu rajjai tayajjaNaparAyaNo hoi / / 16 / / dhyAnazatakam, gAthA - 15, 16, 17 saddAivisayagiddho saddhammaparammuho pamAyaparo / jiNamayamaNavekkhaMto vaTTai ami jhANaMmi / / 17 / / tassa0 gAhA / / tasya ArtadhyAyina AkrandanAdIni liGgAni, tatrA''krandanaM mahatA zabdena viravaNam, zocanaM tvazruparipUrNanayanasya dainyam, paridevanaM punaH punaH kliSTabhASaNam, tADanam uraH ziraH kuTTana - kezaluJcanAdi, etAni liGgAni cihnAni / amUni ca iSTAniSTaviyogAviyogavedanAnimittAni, tatreSTaviyoganimittAni tathA'niSTAviyoganimittAni tathA vedanAnimittAni ceti gAthArthaH / / 15 / / kiJcAnyat niMda0 gAhA / / nindati ca kutsati ca nijakRtAni AtmakRtAni alpaphalaviphalAni karma-zilpa-kalA- vANijyAdInyetad gamyate, tathA prazaMsati stauti- bahumanyate savismayaH sAzcaryo vibhUtIH parasampada ityarthaH, tathA prArthayate abhilaSati paravibhUtIriti, vR0 1 A aTTassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0- kaMdaNatA-sotaNatA-tippANatA-paridevaNatA / - sthA. sU. 247, bhaga. sU. 803, aupa. sU. 20 / / xxx ArttadhyAnalakSaNAnyAha - lakSyate-nirNIyate parokSamapi cittavRttirUpatvAdArttadhyAnamebhiriti lakSaNAni, tatra krandanatA mahatA zabdena viravaNaM zocanatA dInatA tepanatA tipeH kSaraNArthatvAdazruvimocanaM paridevanatA punaH punaH kliSTabhASaNamiti, etAni ceSTaviyogAniSTasaMyogarogavedanAjanitazokarUpasyaivArttasya lakSaNAni, yata Aha - [ dhyAnazatake ] "tassakkaMdaNasoyaNaparidevaNatADaNAI liMgAI / iTThANiTThaviyogAviyogaviyaNAnimittAnaM / / 15 / / " iti nidAnasyAnyeSAM ca lakSaNAntaramasti, Aha ca "niMdai niyakayAI pasaMsai savimhao vibhUIo / patthei tAsu rajjai tayajjaNaparAyaNo hoi / / " 16 / / xxx || sthAnAGgasUtravRttau / / 2010_02 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArtadhyAyino liGgAni karanamrataranasannatantaratarnatantaraantaraatatatatamarate tAsu rajyate tAsviti prAptAsu vibhUtiSu rAgaM karoti, tathA tadarjanaparAyaNo bhavati tAsAM vibhUtInAmarjane-upAdAne parAyaNaH-udyuktastadarjanaparAyaNa iti, tatazcaivambhUto bhavati, asAvapyArtadhyAyIti gAthArthaH / / 16 / / kiJca - saddAi. gAhA / / zabdAdayazca te "viSayAzca zabdAdiviSayAsteSu gRddho mUrchitaH kAMkSAvAnityarthaH, tathA saddharmaparAGmukhaH pramAdaparaH, tatra durgatau prapatantamAtmAnaM dhArayatIti dharmaH, sa~zcAsau dharmazca saddharma:- kSAntyAdikazcaraNadharmo gRhyate, tatparAGmukhaH, pramAdaparo madyAdipramAdAsakto, jinamatamanapekSamANo varttate ArtadhyAne iti tatra jinAH-tIrthaMkarAH, teSAM matam AgamarUpaM pravacanamityarthaH, tadanapekSamANastannirapekSa ityarthaH / kim ? vartate ArtadhyAne iti gAthArthaH / / 17 / / B aTTassa lakkhaNANi-kaMdaNatA, soyaNatA, tippaNatA, pridevnntaa| tattha kaMdaNatA- hA mAta! hA pitetyAdi, soyaNatA- karatalapalhatthamuho dINadiTThI jhAyati, tippaNatA-tihiM jogehiM tappati, paridevaNatAerisA mama mAtA vA 2 logassa sAhati, ahavA vemAe vAyaM joeti vA, ahavA pari 2 tappati, sarittA mAtuguNe sayaNavatthANi vA gharaM vA damaM 2 tappatiiMdiyagAravasaMNNA usseya ratI bhayaM ca sogaM ca / ete tu samAhArA bhavaMti aTTassa jhANassa / / 1 / / -AvazyakacUrNI / / c mU. nidAnaM ca // 9-34 / / vR0 xxx tasyaitasyArtadhyAnasya catuHprakArasyApi zokAdIni lakSaNAni bhavanti / yairArtadhyAyI lakSyate karatalaparyAptapramlAnavadanaH zocati krandati vilapati hA hA aho dhik kaSTaM huM mAnasyorastADaM paridevate dIrghaM nizvasiti kavoSNaM zUnyavyAkSiptacitta ivopalakSyate / tathA kalahamAyAmAtsaryAsUyAstathA aratiH strIbhojanakathAsuhRtsvajanAnurAgAzca tasya lakSaNAni bhavanti parisphuTAnIti / / 34 / / - -tattvArtha. siddha. vRttau / / D mUrchA-kauzIlya-kainAzya-kausIdyA-nyatigRdhnutA / bhayodvegAnuzokAzca, liGgAnyArte smRtAni vai / / 40 / / -AdipurANe, parva-21 / / E krandanaM rudanaM procaiH, zocanaM paridevanam / tADanaM luJcanaM ceti, liGgAnyasya vidurbudhAH / / 7 / / moghaM nindan nijaM kRtyam, prazaMsan parasampadaH / vismitaH prArthayatretAH, prasaktazcaitadarjane / / 8 / / pramattazcendrayArtheSu, gRddho dharmaparAGmukhaH / jinoktamapuraskurva-nArtadhyAne pravarttate / / 9 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / F zokAkrandau mUrchA, mastakahRdayAditADanaM cintA / Artagatasya narasya hi, liGgAnyetAni bAhyAni / / 80 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-18 sAmpratamidamArtadhyAnaM sambhavamadhikRtya yadanugataM yadana/ vartate tadetadabhidhitsurAha - taMdaviraya-desavirayA -pamAyaparasaMjayANugaM' jhANaM / savvappamAyamUlaM vajjeyavvaM jaijaNeNaM / / 18 / / tada0 gAhA / / tad ArtadhyAnamiti yogaH, avirata-dezavirata-pramAdaparasaMyatAnugam iti tatrAviratA mithyAdRSTayaH samyagdRSTayazca, dezaviratA eka [1]A ava. itthamArtadhyAnaM sabhedakamabhidhAyA'dhunAsyaiva dhyAtAraH svAmino nirUpyante iti tadarthamAha mU. tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / / 9-35 / / bhA. tadetadArtadhyAnamaviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavatIti / / 35 / / vR0 tadityArtamabhisambadhyate / tadArtadhyAnamaviratasamyagdRSTyAdInAM trayANAM svAminAM sambhavati / etasya trayaH svAminazcaturtha-paJcama-SaSThaguNasthAnavartinaH krameNAvirata-dezavirata-pramattasaMyatAH / aviratazcAsau samyagdRSTizceti aviratasamyagdRSTiH pratyAkhyAnAvaraNodaye sati viratilakSaNasya saMyamasyAbhAvAdaviratasamya gdRSTiH / Aha ca"AvRNvanti pratyAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnA-varaNAste naJ hiMso'lpArthaH / / 1 / / pratyAkhyAnAvaraNasadRktvAd vA tat tathA bhavati siddham / na tvabrAhmaNavacane, tatsadRzaH puruSa eveSTaH / / 2 / / " aupazamika-kSAyopazamika-kSAyikabhedAcca trividhaM samyagdarzanam, tadyogAt samyadRSTiH dezavirataH saMyatAsaMyataH hiMsAdibhyo dezato viratatvAt saMyataH, anyataH sAvadyayogAdanivRtta iti sa evAsaMyataH, so'viratasamyagdRSTisthAnAdasaMkhyeyAni vizodhisthAnAni gatvA apratyAkhyAnAvaraNakaSAyeSu kSayopazamaM nIteSu pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAt kRtsnapratyAkhyAnAbhAvAd dezavirataH / Aha ca"tasmAdaviratasamyag-dRSTisthAnAd vizodhimupagamya / sthAnAntarANyanekA-nyArohati pUrvavidhinaiva / / 1 / / kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / satatodayena bhavet ta-sya viramaNe buddhiralpe'lpA / / 2 / / tasya tathaiva vizodhi-sthAnAnyArohato'tisaGkhyAni / gacchanti sarvathA'pi, prakarSataste kSayopazamam / / 3 / / zrAvakadharmo dvAdaza-bhedaH saJjAyate tatastasya / paJcatricatuHsaGkhya-vrataguNazikSAmayaH zuddhaH / / 4 / / sarvaM pratyAkhyAnam, yenAvRNvanti tadabhilaSato'pi / tena pratyAkhyAnA-varaNAste nirvizeSoktAH / / 5 / / " idAnIM pramattasaMyataH / tasmAdasaGkhyeyAni vizodhisthAnAnyArohatastRtIyakaSAyeSu prakarSAt kSayopazamaM gateSu sarvasAvadhayogapratyAkhyAnaviratirbhavati / uktaM ca"dezavirato'pi tataH; sthAnAt sa vizodhimuttamAM prApya / sthAnAntarANi pUrva-vidhinaiva saMyAtyanekAni / / 1 / / kSapayatyupazamayati vA, pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / satatodayena bhavet, tasya viramaNe sarvato'pi matiH / / 2 / / 2010_02 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArttadhyAna-svAmI zazazazazazaza dvyAdyaNuvratadharAdibhedAH : zrAvakAH, pramAdaparAH pramAdaniSThAzca te saMyatAzca pramAdaparasaMyatAstAnanugacchatIti vigrahaH, naivApramattasaMyatAniti bhAvaH / idaM ca svarUpataH sarvapramAdamUlaM vartate, yatazcaivamato varjayitavyam parityajanIyam, kena ? yatijanena sAdhulokena, upalakSaNatvAt zrAvakajanena ca parityAgArhatvAdevAsyeti gAthArthaH / / 18 / / B D chedopasthApyaM cA-vRttaM sAmAyikaM caritraM vA / sa tato labhate pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamAt / / 3 / / " tasyedAnIM mahAvrataguptisamitiyuktasya kaSAyanigrahAd indriyadamAcca niruddhAzravasya nirvedAdivairAgyabhAvanAbhiH sthirIkRtasaMvegasya yathoktadvAdazaprakAratapoyogAt saJcitAni karmANi nirjarayataH sUtrAnusArAd yatamAnasyApi mohanIyakarmAnubhAvAt salezAd vA vizodhyA vA'ntamuhUrttAt parAvartate / tataH saJjvalanakaSAyodayAd, indriyavikathApramAdAd, yogaduSpraNidhAnAd, kuzaleSvanAdarAcca pramattasaMyato bhavati, tasmAd saGklezAddhAyAM vartamAnaH pramattasaMyataH / ete trayo'pyArtadhyAyino bhavanti, ArtadhyAnasvAmina ityarthaH / etadArtadhyAnamaviratAdInAmeva bhavati, nApramattasaMyatAdInAmityarthaH / tadetadArtaM nAtisaMkliSTakApota- nIla- kRSNalezyAnuyAyi draSTavyamiti / / 35 / / - tattvArtha siddha. vRttau // vR0 C vR0 37 ara tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / / 9 / 34 11 xxx tatrAviratadezaviratAnAM caturvidhamapyArtaM bhavati, asaMyamapariNAmopetatvAt / pramattasaMyatAnAM tu nidAnavarNyamanyadArtatrayaM pramAdodrekAtkadAcitsyAt / - tatvArtha. sarvArtha. vRttau / / xxx kadAcit prAcyamArttadhyAnatrayaM pramattAnAm, nidAnaM varjayitvA anyadArttatrayaM pramAdodayodrekAt kadAcitpramattasaMyatAnAM bhavati / - tatvArthavArttike, 9 / 34 / / cha kappassa palimaMthU paM. taM. kokutite saMjamassa palimaMthU 1 x x x bhijjANitANakaraNe mokkhamaggassa palimaMthU 6, savvattha bhagavatA aNitANatA pasatthA / (sU. 529) vR0 kalpAdhikAre sUtradvayam cha kappetyAdi, SaT kalpasya kalpoktasAdhvAcArasya parimanthantIti parimanthavaH, uNAditvAt, pAThAntareNa parimanthA vAcyA ghAtakA ityarthaH x x x bhijjatti lobhastena yatridAnakaraNaM cakravarttIndrAdiRddhiprArthanaM tanmokSamArgasya samyagdarzanAdirUpasya parimandhu ArtadhyAnarUpatvAt, bhidhyAgrahaNAd yatpunaralobhasya bhavanirvedamArgAnusAritAdiprArthanaM tantra mokSamArgasya parimanthuriti darzitamiti / nanu tIrthakaratvAdiprArthanaM na rAjyAdi prArthanavadduSTamatastadviSayaM nidAnaM mokSasyAparimanthuriti, naivam, yata Aha- savvatthetyAdi sarvatra tIrthakaratvacaramadehatvAdiviSaye'pi AstAM rAjyAdau bhagavatA jinena anidAnatA aprArthanameva pasatthatti prazaMsitA zlAghiteti, tathA ca- " ihaloganimittaM avi titthagarattacaramadehattaM / savvatthesu bhagavayA aNiyANattaM pasatyaM tu / / " evameva hi sAmAyikazuddhiH syAditi, uktaM ca 2010_02 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-18 "paDisiddhesu a dose vihiesu ya Isi rAgabhAve vi / sAmAiyaM asuddhaM suddhaM samavAe doNhaM pi / / " tti / ayaM cAntimaparimanthayorvizeSaH"AhArovahidehesu, icchAlobho u sajjaI / niyANakArI saMgaM tu, kurUte uddhadehikam / / " - sthAnAGgasUtravRttau / / E evaM khalu samaNAuso niggaMthe nidANaM kiyA tassa TThANassa aNAloiya'paDikvaMte kAlamAse kAlaM kiyA aNNataresu devalogesu devatAe uvavattAro bhavaMti x x x taM evaM khalu samaNAuso tassa NidANassa imetArUve phalavivAge jaM No saMcAeti kevalipannattaM dhamma paDisuNittae / / 1 / / -dazAzrutaskanthe, a. 10 / / F anye punaridaM gAthAdvayaM caturbhedamapyArtadhyAnamadhikRtya sAdhoH pratiSedharUpatayA vyAcakSate, na ca tadatyantasundaram, prathamatRtIyapakSadvaye samyagAzaGkAyA evAnupapatteriti / xxx -dhyAnazataka, gA. 13 vRttau / / G ava. atha dezaviratau dhyAnasambhavamAha Arta rodraM bhavedatra, mandaM dhayaM tu madhyamam / SaTkarmapratimAzrAddha-vratapAlanasambhavam / / 25 / / vR. atra dezaviratiguNasthAnake aniSTayogAtam, iSTaviyogAtam, rogAtam, nidAnAtamiti catuSpAdamArttadhyAnam, raudradhyAnaM ca hiMsAnandaraudram, mRSAvAdAnandaraudram, cauryAnandaraudram, saMrakSaNAnandaraudraM ceti catuSpAdaM raudradhyAnaM ca mandaM bhavati, ko'rthaH? yathA yathA dezaviratiradhikA'dhikatarA ca bhavati, tathA tathA''taraudradhyAne mande mandatare ca syAtAm xxx / / -guNasthAnakakramArohe / / H ava. atha pramattasaMyataguNasthAne dhyAnasambhavamAha astitvAnokaSAyANAmatrAtasyaiva mukhyatA / AjJAdyAlambanopetadharmadhyAnasya gauNatA / / 28 / / vR. atra pramattaguNasthAnake mukhyatA mukhyatvam Arttasya dhyAnasyaivopalakSaNatvAdraudrasyApi kasmAt ? nokaSAyANAM hAsyaSaTkAdInAm astitvAd vidyamAnatvAt, xxx / / -guNasthAnakakramArohe / / / pramattAntaguNasthAnA-nugataM tanmahAtmanA / sarvapramAdamUlatvA-tyAjyaM tiryaggatipradam / / 10 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArttadhyAnasvAmivicAraNA tAtparyArthaH ArtadhyAnasvAmivicAraNA darzitaM caturbhedamapyArttadhyAnaM SaSThaguNasthAnakaparyantaM viziSTavivakSArahitaM tatvArthasiddhasenIyavRttihAribhadriyavRtti-adhyAtmasArAdiSu / varNitaM tad paJcamaguNasthAnake manda-mandataratayA bRhatkalpasUtravarNitadhyAnabhedAzritatayA guNasthAnakakramArohe / sajvalanakaSAyamati pramattaguNasthAnake tu nokaSAyasya sattvena mandatamasyApi tasyaiva mukhyatA, na tu dharmadhyAnasya / jJApitamanidAnamArttatrayaM pramatasaMyatAnAM kadAcit pramAdodayodrekAd digambarAmnAyAnusAriNoH tatvArthasarvArthasiddhivRtti-vArtikayoH / sthAnAGgAdyAgamagrantheSu tu lobhamUlakanidAnasyArttadhyAnarUpatvena samyagdarzanAdimokSamArgasya ghAtakatayA nirUpitam, tanna SaSThaguNasambhavi / kintu nirlobhamUlakaM bhavanirvedamArgAnusAriviSayakam nidAnaM na mokSamArgasya ghAtakam, tad SaSThaguNasthAnake'pi bhvti| arthAt pramattaguNasthAnake nizcayena nidAne satyapi vyavahAranayena na iti Apatitam / dhyAnazataka gA-11 avataraNikAnusAreNa rAgAdivazavartinaH sAdhorAzritya rogacintA-nidAnarUpe ArtadhyAne darzite / gA. 12 vRtyanantareNa "anye... evAnupapatteriti" kathitena catuSprakAramapyArttadhyAnaM sAdhusambhavitvena kathitam / vizeSastu sAMsArikaduHkhapratikArarUpeNa tapaHsaMyamAsevanasya nizcayena nidAnatve satyapi bhAvanAyAM tathAprakArasattvAbhAvatvena vyavahAranayena na nidAnamiti prakaTitama / tasmAt pramattaguNasthAnake yadi sAdhu rAgAdivazavartI tarhi bhaviSyati caturvidhamapi ArttadhyAnam, yadi sa rAgAdivazavartI na tarhi ArttadhyAnamapi na / tatra ca nizcayanayena mokSecchArUpe nidAne bhavatyapi vyavahAranayena na, bhAvanAyAM tathAprakArasattvAbhAvatvAt / vizeSastu, rAgAdivazavartI sAdhu yadA nidAnaM kariSyati tadA tasya SaSThaguNasthAnapariNAmAt patanaM bhaviSyati, sthAnAGgAdyAgameSu lobhamUlakanidAnasyArttadhyAnatvena samyagdarzanAdimokSamArgasya ghAtakatayA nirUpitatvAt / yattu tattvArthasarvArthasiddhivRtti-vArtikayoH pramattAnAM nidAnarUpAtasyAbhAvo darzitaH sa kathaM ghaTate tadvicAraNIyaH / -sampA0 / / 2010_02 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dhyAnazatakam, gAthA-19 Parakarsakasarakaretakestakakakakakakakakaaaaaaaaaaaaaaa [atha raudradhyAnam uktamArtadhyAnam, sAmprataM raudradhyAnAvasaraH, tadapi caturvidhameva, tadyathA-hiMsAnubandhi mRSAnubandhi steyAnubandhi viSayasaMrakSaNAnubandhi ca / uktaM degca bhagavatomAsvAtivAcakena"hiMsA-'nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo raudram" ityAdi [ta. sU. 9-36] / tatrA''dyabhedapratipAdanAyAha sattavaha-veha-baMdhaNa- DahaNaM'kaNa-mAraNAipaNihANaM / aikohaggahaghatthaM nigghiNamaNaso'dhamavivAgaM // 19 // satta0 gAhA // sattvA ekendriyAdayasteSAM vadha-vedha-bandhana-dahanA-'GkanamAraNAdipraNidhAnam, tatra vadhaH tADanaM kara-kazalatAdibhiH, vedhastu nAsikAdivedhanaM kolakAdibhiH, bandhanaM saMyamanaM rajju-nigaDAdibhiH, dahanaM pratItamulmukAdibhiH, aGkanaM lAJchanaM zva-zRgAlacaraNAdibhiH, mAraNaM prANaviyojanamasi-zakti-kuntAdibhiH, AdizabdAdAgADhaparitApana-pATanAdiparigrahaH, teSu praNidhAnam akurvato'pi karaNaM prati dRDhAdhyavasAnamityarthaH, prakaraNAd raudradhyAnamiti gamyate / kiMviziSTaM praNidhAnam ? atikrodhagrahagrastam atIvotkaTo yaH krodhaH- roSaH, sa evApAyahetutvAd graha iva grahastena grastam-abhibhUtam, krodhagrahaNAcca mAnAdayo'pi gRhyante / kiMviziSTasya sata idamiti ? ata Aha - nighRNamanaso nighRNaM-nirgatadayaM manaH-cittamantaHkaraNaM yasya sa nighRNamanAstasya, tadeva viziSyate - adhamavipAkam iti adhamaH jaghanyo narakAdiprAptilakSaNo vipAkaH-pariNAmo yasya tattathAvidhamiti gAthArthaH / / 19 / / * raudradhyAnamiti bhavatIti yogaH / -dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / 2]A hate niSpIDite dhvaste, jantujAte kadarthite / svena cAnyena yo harSa-staddhiMsAraudramucyate // 4 // anArataM niSkarUNasvabhAvaH, svabhAvata: krodhakaSAyadIptaH / madoddhataH pApamatiH kuzIlaH, syAnAstiko yaH sa hi raudradhAmA / / 5 / / 2010_02 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudradhyAne prathamabhedam 41 narswatantaratarnatakarsanawrsantarawatsanstaramaraate hiMsAkarmaNi kauzalaM nipuNatA pApopadeze bhRzaM, dAkSyaM nAstikazAsane pratidinaM prANAtipAte ratiH / saMvAsaH saha nirdayavirataM naisargikI krUratA; yatsyAddehabhRtAM tadatra gaditaM raudraM prazAntAzayaH / / 6 / / kenopAyena ghAto bhavati tanumatAM kaH pravINo'tra hantA, hantuM kasyAnurAgaH katibhiriha dinairhanyate jantujAtam / hatvA pUjAM kariSye dvijagurumarutAM kiirtishaantyrthmitthm| yatsyAddhiMsAbhinando jagati tanubhRtAM taddhi raudraM praNItam / / 7 / / gaganavanadharitrIcAriNAM dehabhAjAM, dalanadahanabandhacchedaghAteSu yatnam / dRti nakha-kara-netrotpATane kautukaM yat: tadiha gaditamuccaizcetasAM raudramittham / / 8 / / asya ghAto jayo'nyasya, samare jAyatAmiti / smaratyaGgI tadapyAhU, raudramadhyAtmavedinaH / / 9 / / zrute dRSTe smRte jantu-vadhAyurUparAbhave / yo harSastaddhi vijJeyam, raudraM duHkhAnalendhanam / / 10 / / ahaM kadA kariSyAmi, pUrvavairasya niSkrayam / asya citrarvadhezceti, cintA raudrAya kalpitA / / 11 / / kiM kurmaH zaktivaikalyA-jjIvantyadyApi vidviSaH / tamumutra haniSyAmaH, prApya kAlaM tathA balam / / 12 / / abhilaSati nitAntaM yatparasyApakAraM, vyasanavizikhabhinnaM vIkSya yattoSameti / yadiha guNagariSThaM dveSTi dRSTvAnyabhUti, bhavati hRdi sazalyastaddhi raudrasya liGgam / / 13 / / hiMsAnandodbhavaM raudraM vaktuM kasyAsti kauzalam / jagajjantusamudbhUtavikalpazatasambhavam / / 14 / / -jJAnArNave, sarga - 26 / / B vadhabandhAbhisandhAna-bhaGgacchedopatApane / daNDapAruSyamityAdi,hiMsAnandaH smRto budhaiH / / 45 / / hiMsAnandaM samAdhAya, hiMsraH prANiSu nighRNaH / hinastyAtmAnameva prAk, pazcAd hanyAna vA parAn / / 46 / / sikyamatsyaH kilaiko'sau, svayambhUramaNAmbudhau / mahAmatsyasamAndoSA-navApa smRtidoSataH / / 47 / / purA kilAravindAkhyaH, prakhyAtaH khacarAdhipaH / rudhirasnAnaraudrAbhi-sandhiH zvAbhrIM viveza saH / / 48 / / -AdipurANe, parva-21 / / nirdayaM vadhabandhAdi-cintanaM nibiDakrudhA / xxx ||11 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / pIDite ca tathA dhvaste jIvaughe'tha kadarthite / svena vAnyena yo harSastad hiMsAraudramucyate / / 83 / / nirantaraM nirdayatAsvabhAvaH, svabhAvataH srvkssaaydiiptH| madoddhattaH pApamatiH kuzIlaH, syAnAstiko yaH sa hi raudrageham / / 84 / / jIvAnAM mAraNopAyAn, cintayet pUjanaM tathA / gotradevIdvijAdInAM, meSAdiprANaghAtanaiH / / 85 / / jalasthalakhagAdInAM, galanetrAdikarttanam / jIvAnAM prANaghAtAdi, kurvan raudraM gato bhavet / / 86 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dhyAnazatakam, gAthA-20 a uktaH prathamabhedaH, sAmprataM dvitIyamabhidhAtukAma Aha - pisuNAsabbhAsabbhUya-bhUyaghAyAivayaNapaNihANaM / mAyAviNo'isaMdhaNaparassa pacchannapAvassa / / 20 / / pisuNa0 gAhA / / pizunA-'sabhyA-'sadbhUta-bhUtaghAtAdivacanapraNidhAnam ityatrAniSTasya sUcakaM pizunaM 'pizunamaniSTasUcakaM viduH' iti vacanAt / sabhAyAM sAdhu sabhyaM na sabhyamasabhyaM jkaar-mkaaraadi| ne sadbhUtamasadbhUtamanRtamityarthaH, tacca vyavahAranayadarzanenopAdhibhedatastridhA, tadyathAabhUtodbhAvanaM bhUtanihnavo'rthAntarAbhidhAnaM ceti / tatrAbhUtodbhAvanaM yathA [1] A asatyakalpanAjAla-kazmalIkRtamAnasaH / ceSTate yajjanastaddhi, mRSAraudraM, prakIrtitam / / 16 / / vidhAya vaJcakaM zAstraM mArgamuddizya nirdayam / prapAtya vyasane lokaM, bhokSye'haM vAJchitaM sukham / / 17 / / asatyacAturyabalena lokAdvittaM grahISyAmi bahuprakAram / / tathAzvamAtaGgapurAkarANi kanyAdiratnAni ca bandhurANi / / 18 / / asatyavAgvaJcanayA nitAntaM pravarttayatyatra janaM varAkam / saddharmamArgAdativarttanena madoddhato yaH sa hi raudradhAmA / / 19 / / asatyasAmarthyavazAdarAtIn nRpeNa vAnyena ca ghAtayAmi / adoSiNAM doSacayaM vidhAya cinteti raudrAya matA munIndraiH / / 20 / / pAtayAmi janaM mUDhaM, vyasane'narthasaMkaTe / vAkkauzalyaprayogeNa, vAJchitArthaprasiddhaye / / 21 / / imAn jaDAn bodhavicAravicyutAn pratArayAmyadya vacobhirUntrataiH / amI pravaya'nti madIyakauzalAdakAryavaryeSviti nAtra saMzayaH / / 22 / / anekAsatyasaMkalpa-ryaH pramodaH prajAyate / mRSAnandAtmakaM raudraM tatpraNItaM purAtanaiH / / 23 / / -jJAnArNave, sarga - 26 / / B xxx / pizunA'sabhyamithyAvAk, praNidhAnaM ca mAyayA / / 11 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / C vidhAya vaJcakaM zAstraM mArgamuddizya hiMsakam / prapAtya vyasane lokaM, bhokSye'haM vAJchitaM sukham / / 87 / / asatyakalpanAkoTi-kazmalIkRtamAnasaH / ceSTate yajanastaddhi-mRSAnandaM hi raudrakam / / 88 / / -dhyAnadIpikAyAm / / bhA0 atrAha-athAnRtaM kimiti ? atrocyate - vR0 atrAhetyAdinA sambandhaM vyAcikhyAsate-athAnRtaM kimiti / atheti hiMsAnantaramanRtaM nirdiSTaM prAk, tat kiMlakSaNamityajAnAnaH praznayati / AcAryastu tallakSaNaM vaktukAma Aha-atrocyata iti / atra 2010_02 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudradhyAne dvitIyabhedam 43 sarvagato'yamAtmetyAdi, bhUtanihnavastu nAstyevAtmetyAdi, gAmazvamityAdi bruvato'rthAntarAbhidhAnamiti / bhUtAnAM satvAnAmupaghAto yasmin tad bhUtopaghAtam chinddhi bhinddhi vyApAdaya prazzre'bhidhIyata iti / etaduktaM bhavati- abhihitahiMsAlakSaNAnantaroddiSTamanRtaM kiMlakSaNamityatrocyate nAnAprakAraM parapIDApAdanasamarthammU0 - asadabhidhAnamanRtam / / 7-9 / / xxx pramattayogAdityanuvartate ato vAkyArtha:- pramattayogAdasadabhidhAnamanRtamiti / pramatto yaH kAyavAGmanoyogairasadabhidhAnaM prayuSTe yat tadanRtam / bhAvasAdhanaH karaNasAdhano vA'bhidhAnazabdaH / avyayam | Rtamiti satyArthe / na RtamanRtam / mithyA'nRtamiti sUtravinyAso yukto laghutvAditi cet tanna / satyAbhAsasya parapIDAkAriNo vacasaH pApAdAnahetukasya pratiSedhAya kauzikAdivAkyasyevAsadabhidhAnagrahaNam / evaMvidhe ca sUtravinyAse paryAyamAtramityuktaM syAt, na tu lakSaNaM mRSAvAdasyetyasadgrahaNe tu sarvamupapadyate / abhidhAnaMvAgyogaviSayaH bhAvasAdhanapakSe pramattasyAbhiniviSTacetasa AtmanaH karturvivakSitArthapratipAdane sAdhakatamamiti / kAyena hasta-lecanauSThapAdAdyavayavakriyAbhiralIkAbhiH paraM vaJcayati, vAcA'pyasad bravIti, manasA'pyAlocyatievaM paraH pratAraNIya iti / sacchabdaH prazaMsAoM loke pratItaH satpuruSaH sajjana ityAdiSu prayogeSu / na sad asad aprazastamAptapraNItAgamaninditaM niSiddhaM vA / taJca trividhamasadityAdinA bhASyakAro darzayatibhA0 asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM garhA ca / tatra sadbhAvapratiSedho nAma bhUtanidvavaH abhUtodbhAvanaM ca / tadyathA- nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / kR. asadityasya zabdasyAyamarthaH- sato bhAvaH sadbhAvaH / saJca utpAdavyayadhrauvyamuktaM [a05, sU029] tasya bhAvastadeva na tathA bhavatItyanekena paryAyarUpeNAsya pratiSedho nirAkaraNaM yadetadutpadyate'vatiSThate vyeti ca tadekamevaMvidhaM nAstItyapaDhavate / tatra sadbhAvapratiSedhavyAcikhyAsayedamAha-tatra sadbhAvapratiSedho naameti| nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH / sadbhAvapratiSedho dvividhaH- bhUtanihvavaH abhUtodbhAvanaM ca / bhUtasya-vidyamAnasya nivaH- apalApaH / tadyathA-nAstyAtmA nAsti paraloka iti vidyamAnasyAtmanaH kartuH zubhAzubhAnAM karmaNAmanubhavasmaraNAdikriyAdhArasya nAstitvaM kecinmohAt pratijAnate / AtmAbhAve ca paralokino'bhAvAta paralokAbhAva iti sajJAnama | AdigrahaNAcchabhAzubhakarmatadapabhogadAnaphalAbhAvaparigrahaH / sadbhAvapratiSedhabheda evaabhuutodbhaavnm| cazabdaH samuccayArthaH / yathA'vasthitAtmasadbhAvamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAt saGkocavikAsadharmakamarUparasagandhasparzamanekaprakArakriyamavadhUyAjJAna balenAtmAnamabhUtamevAtmatattvaM samudbhAvayanti svarUcyA / bhA0 zyAmAkatandulamAtro'yamAtmA, aGguSThaparvamAtro'yamAtmA, AdityavarNaH, niSkriya ityevamAdyabhUtodbhAvanam / / kR. zyAmAkatandulamAtro'yamityAdi / zyAmAka:-kudhAnyavizeSaH tasya tandulastatpramANaH zyAmAkatandulamAtraH / 2010_02 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 dhyAnazatakam, gAthA-20 Parsanatantanstarawasakasestarakaranatakarsatarakaratataararare ityAdi, AdizabdaH pratibhedaM svagatAnekabhedapradarzanArthaH, yathA pizunamanekadhAaniSTasUcakamityAdi, tatra pizunAdivacaneSvapravartamAnasyApi pravRttiM prati praNidhAnaM dRDhAdhyavasAnalakSaNam, raudradhyAnamiti prakaraNAdgamyate / ayamityanubhavagamyaH svapratyakSa AtmA nirdizyate / tathA aGguSThaparvamAtra iti / aGguSThaH- pANeravayavastasya rekhAkacchinna uparitano bhAgaH parva, tat pramANamasyeti aGguSThaparvamAtra AtmA / itthaM cAbhyupagame tasyAtmanaH zarIraikadezAvasthAne sati zeSadezAnAM cetanA'bhAvaprasaGgaH / tatapTA daMzamazakamakSikAditodane zastracchedane ca teSu dezeSu na duHkhavedanA syAt / candanAdivilepane ca na sukhAnubhavaH / svAnubhavasiddhASTA sukhaduHkhavedanA ityataH pramANaviruddha eSa panthA prahAtavyaH / AdityavarNa iti bhAsvararUpastasya cArUpAditvAdamUrtatvAt kuto bhAsvaratA?| karmAtmapradezAnAmanyo'nyAnugatilakSaNapariNAmAbhyupagame samasti rupAdimattA cet tadasat, jJAnAvaraNAdipudgalAnAmabhAsuratvAt / tasmAdayamapi heyaH pakSaH / niSkriya iti / AtmA sarvagatastasya ca gamanAgamanavIkSaNabhojanAdikA kriyA kAyavAGmanaHkaraNajanitA, tadabhAvAnniSkriya iti vyAcakSate, tadapyasad darzanam, AtmanaH sarvagatatce pramANAbhAvAt / upetya vA'bhidhIyate, sarvagatAtmanaH sarvatra sarvopalabdhiprasaGgaH / atha yatraivopabhogopalabdhyadhiSThAnaM zarIramasti tatraivopalabdhistadabhAvAnnAnyatra cet tadayuktam, anyatrApi zarIrakANAM sambhavAt / nijadharmAdharmotpAditaM yaccharIrakaM tatreti cet tadasat, niSkriyatvAd AtmanastAveva dharmAdharmoM kathaM nijAviti niSkriyasya saMsAramuktiprahANaprAptyupAyAnuSThAnAbhAvAdasamIcIna eva nisskriytvpkssH| Adi grahaNAt kSaNavinazvaravijJAnamAtratodbhAvanaM skandhamAtratodbhAvanamavaktavyatodbhAvanaM vA sarvamanRtamiti / asata eva dvitIyabhedavyAkhyAnAyAhabhA0 arthAntaraM yo gAM bravItyazvam azvaM ca gauriti / garhati hiMsApAruSyapaizunyAdiyuktaM vacaH satyamapi garhitameva bhavatIti / / 9 / / vR0 arthAntaramityAdi / arthAdanyo'rthaH arthAntaram / tad darzayati- yo gAM bravItyazvamiti azvaM ca gauriti / ya iti pramattasya karturnirdezaH / gozabdaH saGketavazAt sAnAdimati piNDe lokena vyavahArArthaM prayujyata iti rUDham / azvazabdo'pyekazaphAdyavayavasannivezavizeSa prasiddhaH / vaktA tu vaiparItyena mauDhyAt prayogaM karotyazvazabda gavi prayuSTe zAThyAd vA, gozabdaM cAzva iti, evam, acauraM caura ityAdi / / asata eva tRtIyabhedo gardA / tadvivaraNAyAha-garheti hiMsetyAdi / garhaNaM gardA kutsA zAstrapratiSiddhavAganuSThAnaM garhitaM kutsitamiti yAvat / yuktazabda: pratyekamabhisambadhyate / hiMsAyuktaM vacaH sadbhUtArthapratipattikamapyalIkameva / yato hiMsAnivRttema'SAvAdAdinivRttiH parikaraH / hiMsAnivRttiparikSaNArthameva hi mRSAvAdAdivRttaya upadiSTAH / tatra hiMsA-abhihitalakSaNA yena vacasocyamAnena prANinAM paritApAvadrAvaNe bhavatastaddhiMsAyuktaM vacaH satyamapyAgame kutsitatvAdanRtameva bhavati / yataH prANipIDAparirakSaNArthaM mRSAvAdAdinivRttiriti / tathA pAruSyayuktaM paruSo-niSThurastadbhAvaH pAruSyaMniSThuravacanAbhivyaGgyamantargatAzubhabhAvapizunaM tadapi parapIDotpAdahetutvAt satyamapi garhitam / tathA 2010_02 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 raudradhyAne dvitIyabhedam Pasanatanasannatarawasatssataraanadaansaansaanks kiMviziSTasya sata iti ? ata Aha - mAyA nikRtiH, sA'syAstIti mAyAvI tasya mAyAvino vaNijAdeH, tathA atisandhAnaparasya paravaJcanApravRttasyA'nenAzeSeSvapi pravRttimapyAha, tathA pracchannapApasya kUTaprayogakAriNastasyaiva, athavA dhigjAtikakutIthikAderasadbhUtaguNaM guNavantamAtmAnaM khyApayataH, tathAhi-guNarahitamapyAtmAnaM yo guNavantaM khyApayati na tasmAdaparaH pracchannapApo'stIti gAthArthaH / / 20 / / paizunyayuktam / marmasu tudan parAn pizuna ucyate, tadbhAvaH paizunyam / yena yena vacasoJcAryamANena parasya prItirvihanyate tat sarvaM paizunyayuktamiti / AdizabdAcchalazaThadambhakalkavikArollaptikAkaTukasandigdhAhitAmitAprazastavikathAzritapravacanaviruddhasAvadyagrahaNamiti / AgamaSTA"jA ya saJcA avattavvA, saJcAmosA ya jA musA | jA ya buddhehiM NAiNNA, Na taM bhAsijja paNNavaM / / 1 / / " [dazavaikAlike, a07, gA0 2] vAcakenApyuktam"yad rAgadoSavad vAkyam, tattvAdanyatra vartate / sAvadhaM vA'pi yat satyam, tat sarvamanRtaM viduH / / 1 / / " tathA pareNApyuktam"anRtamasadvacanaM syA-JcaturvidhamasaJca jinavarairdRSTam / sadbhUtapratiSedho-'sadbhUtodbhAvanaM ca tathA / / 1 / / " nAsti ghaTaH, zazazRGgamastIti, garhitavacanaM hyasat sato'pi vA vacanamanyathA yat syAt, garhitamupaghAtAdi, itaracca gaurazva iti vacanam, tasmAt pramattayogAdasadabhidhAnamanRtamiti vyvsthitm| tacca saMkSepataSTAtuHsthAnasagRhItaM sarvadravyaviSayamanyUnam / dravyANi ca lekAlekAvacchinnAni, kAle rAtriMdivalakSaNaH, bhAvato rAgadveSamohapariNata AtmA / anenaitadapi pratikSiptamavaseyam"na narmayuktaM vacanaM hinasti, na strISu rAjan ! na vivAhakAle / prANAtyaye sarvadhanApahAre, paJcAnRtAnyAhurapAtakAni / / 1 / / " iti / apare tu mohAdayuktaM mRSAvAdalakSaNaM buvate / anyathAsaMjJino vAkyamarthAbhijJe mRSAvacaH / yadvacanaM yamarthaM bravIti tasminnanyathAsaMjJIbhavati cauramacauramiti, yaM vA'dhikRtya bravIti sa tasya vAkyasyArthAbhijJo yadi bhavati tatastadvAkyaM mRSAvAdaH, arthAbhijJaSTAbhijJAtuM samartho yaSTA utpannabhAvaH utpanne zrotravijJAne, vAkyArthapTA manovijJAnaviSayo na zrotraviSayaSTA, abhijJAtuM samarthe zrotarItyetadabhyupetaM bhavati / vAkyArthAnabhijJe tu sambhinnaH pralApaH syAnna mRSAvAda iti, tadetadayuktam, pramattabhASitatvAt / arthAbhijJo'nabhijJo vA bhavatu zrotA, kiM tena bAhyena vastuto nimittamAtratayopayujyamAnena? svAzrayo'trAparAdhyati / sarvathA'pi pramatto yaH kAyavAGmanoyogairasadabhidhatte tadanRtam, AzayasyAvizuddhatvAt / sambhinnapralApaSTA paribhASAntaramAtmarucyA vyavasthApitamanRtavacanAt paramArthato na bhidyata eva vAcakamukhyapraNItAnRtalakSa-NAditi / / 9 / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / 2010_02 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-21 Patatakarakarakaarararatatatakaraketaraksarakararaararadarsatarakarsaks ukto dvitIyo bhedaH, sAmprataM tRtIyamupadarzayati taha tibvakoha-lohAulassa bhUovaghAyaNamaNajjaM / paradavvaharaNacittaM paraloyAvAyaniravikkhaM / / 21 / / taha tibba0 gAhA / / tathAzabdo dRDhAdhyavasAnaprakArasAdRzyopadarzanArthaH / tIvrau utkaTau ca to krodhalobhau ca tIvrakrodhalobhau tAbhyAmAkulo'bhibhUtastasya, jantoriti gamyate / kim? bhUtopahananamanAryam iti hanyate'neneti hananam, upa sAmIpyena hananam upahananam, bhUtAnAmupahananaM bhUtopahananam, ArAdyAtaM sarvaheyadharmebhya ityAryaM nA''ryamanAryam, kiM tadevaMvidhamityata Aha-paradravyaharaNacittam raudradhyAnamiti gamyate, pareSAM dravyaM paradravyaM sacittAdi, tadviSayaM haraNacittaM paradravyaharaNacittam, tadeva viziSyate - kimbhUtaM taditi ? ata Aha - paralokApAyanirapekSam iti tatra paralokApAyAH-narakagamanAdayastannirapekSamiti gAthArthaH / / 21 / / |RIA cauryopadezabAhulyaM, cAturya cauryakarmaNi / yacauryakaparaM ceta-stacauryAnanda iSyate / / 24 / / yacauryAya zarIriNAmaharahazcintA samutpadyate, kRtvA cauryamapi pramodamatulaM kurvanti yatsaMtatam / cauryeNApi hate paraiH paradhane yajjAyate saMbhramastaccauryaprabhavaM vadanti nipuNA raudraM sunindAspadam / / 25 // kRtvA sahAyaM varavIrasainyaM, tathAbhyupAyAMzca bahuprakArAn / dhanAnyalabhyAni cirArjitAni, sadyo hariSyAmi janasya dhAtryAm / / 26 / / dvipadacatuSpadasAraM, dhanadhAnyavarAGganAsamAkIrNam / vastu parakIyamapi, me svAdhInaM cauryasAmarthyAt / / 27 / / itthaM curAyAM vividhaprakAraH, zarIribhiryaH kriyte'bhilaassH| apAraduHkhArNavahetubhUtaM, raudraM tRtIyaM tadiha prnniitm||28|| - jJAnArNave, sarga - 27 / / B cauryadhInirapekSasya, tIvra krodhA''kulasya ca / xxx / / 12 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / c cauryArtha jIvaghAtAdi, cintAH yasya mAnasam / kRtvA tazcintitArthaM yat, hRSTastacauryamuditam / / 89 / / dvipadacatuSpadasAraM, dhanadhAnyavarAGganAsamAkIrNam / vastu parakIyamapi, me svAdhInaM cauryasAmarthyAt / / 90 / / caurya bahaprakAraM, graamaadhvdeshdhaatkrnnecchaa| satatamiti cauryaraudra, bhavatyavazyaM zvabhragamanam / / 91 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 raudradhyAne caturthabhedam Pakarararararitarakaratarutakedaradarsanratakarsansaradarsentaratataste uktastRtIyo bhedaH, sAmprataM caturthamupadarzayannAha - saddAdivisayasAhaNadharNasaMrakkhaNaparAyaNamaNiTuM / savvAbhisaMkaNaparovaghAyakalusAulaM cittaM / / 22 / / saddAdivisaya0 gAhA / / zabdAdayazca te viSayAzca zabdAdiviSayAsteSAM sAdhanaM-kAraNam zabdAdiviSayasAdhanaM tacca taddhanaM ca zabdAdiviSayasAdhanadhanam, tatsaMrakSaNe tatparipAlane parAyaNam udyuktamiti vigrahaH, tathA'niSTam satAmanabhilaSaNIyamityarthaH, idameva vizeSyatesarveSAmabhizaGkanena 'na vidma kaH kiM kariSyatI'tyAdilakSaNena, tasmAtsarveSAM yathAzaktayopaghAta eva zreyAnityevaM paropaghAtena ca, tathA kaluSayatyAtmAnamiti kaluSAH kaSAyAstaizcAkulaM vyAptaM yattat tathocyate, cittam antaHkaraNam, prakaraNAdraudradhyAnamiti gamyate, iha ca zabdAdiviSayasAdhanaM dhanavizeSaNaM kila zrAvakasya caityadhanasaMrakSaNe na raudradhyAnamiti jJApanArthamiti gAthArthaH / / 22 / / RA bahvArambhaparigraheSu niyataM rakSArthamabhyudyate, yatsaMkalpaparamparAM vitanute prANIha raudrAzayaH / yaJcAlambya mahattvamunatamanA rAjetyahaM manyate, tatturya pravadanti nirmaladhiyo raudraM bhavAzaMsinAm / / 29 / / Arogya cApaM nizitaiH zaraughainikRtya vairivrajamuddhatAzam / dagdhvA puragrAmavarAkarANi prApsye'hamaizvaryamananyasAdhyam / / 30 / / Acchidya gRhNanti dharAM madIyAM kanyAdiratnAni ca divyanArIm / ye zatravaH samprati lubdhacitAsteSAM kariSye kulakakSadAham / / 31 / / sakalabhuvanapUjyaM vIravargopasevyaM, svajanadhanasamRddhaM ratnarAmAbhirAmam / amitavibhavasAraM vizvabhogAdhipatyaM, prabalaripukulAntaM hanta kRtvA mayAptam / / 32 / / bhittvA bhuvaM jantukulAni hatvA pravizya durgANyudadhiM vilaya / kRtvA padaM mUrdhni madoddhatAnAM mayAdhipatyaM kRtamatyudAram / / 33 / / jalAnalavyAlaviSaprayogai-vizvAsabhedapraNidhiprapaJcaiH / utsAdya niHzeSamarAticakraM, sphuratyayaM me prabalapratApaH / / 34 / / ityAdisaMrakSaNasanibandhaM sacintanaM yatkriyante manuSyaiH / saMrakSaNAnandabhavaM tadetadraudraM praNItaM jagadekanAthaiH / / 35 // -jJAnArNave, sarga. 26 / / B xxx / sarvAbhizaGkAkaluSaM, cittaM ca dhanarakSaNe / / 12 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / C bahvArambhaparigrahasaMgrAmairjantughAtato rakSAm / kurvan parigrahAdeH rakSAraudrIti vijJeyam / / 92 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2]A ava samprati raudradhyAnaM sasvAmikamabhidhitsurAha mU. hiMsA-'nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH / / 9-36 / / 2010_02 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dhyAnazatakam, gAthA-22 bhA. hiMsArthamanRtavacanArthaM steyArthaM viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnam, tadaviratadezaviratayoreva bhavati / / 36 / / vR. hiMsA anRtaM steyaM viSayasaMrakSaNaM ceti dvandvaH / tato dvandvasamAsaH / liGgAnyasyo-tsannabahvajJAnAmaraNa doSAH / tatra hiMsAnandAdInAM caturNA prakArANAmanyatamabhede'navaratamavizrAntyA pravartamAnasya bahukRtvaH saJcitadoSa utsatrazabdavAcyaH / yathotsanakAlAntaramupacitamiti / tathA hiMsAnandAdiSu caturdhvapi pravartamAnasyAbhiniviSTAntaHkaraNasya bahudoSatA ajJAnadoSatA teSveva hiMsAdiSu adharmakAryeSvabhyudayakAryabuddhivyapAzrayasya caikatAnavidhAnAvalambitasaMsAramocakasyeva bhavati / athavA nAnAprakAreSu hiMsAnandAdhupAyeSu pravartamAnasya pracaNDakrodhAviSTasya mahAmohAbhibhUtasya tIvravadhabandhasaMkliSTAdhyavasAyasya nAnAvidhadoSatA, pAThAntaravyAkhyAnaM tRtIyavikalpasya / turyadoSastu maraNAvasthAyAmapi hiMsAnandAdikRtaH svalpo'pi pazcAttApo yasya nAsti tasyAmaraNAntadoSateti / / 36 ||-tttvaarth. siddha. vRttau / / B cattAri jhANA paM xxx rodde jhANe caubihe paM. taM0 - hiMsANubaMdhi mosANubaMdhi- teNANubaMdhisArakkhANANubaMdhi xxx / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR. xxxatha raudradhyAnabhedA ucyante, hiMsAM-sattvAnAM vadhabandhanAdibhiH prakAraiH pIDAmanubadhnAti-satatapravRttaM karotItyevaMzIlaM yatpraNidhAnaM hiMsAnubandho vA yatrAsti taddhiMsAnubandhi raudradhyAnam iti prakrama iti, uktaM ca - [dhyAnazatake "sattavahavehabaMdhaNaDahaNaMkaNamAraNAipaNihANaM / aikohaggahagatyaM NigghiNamaNaso'hamavivAgaM / / 19 / / " iti, tathA mRSA-asatyaM tadanubadhnAti pizunA'sabhyAsadbhUtAdibhirvacanabhedaistanmRSAnubandhi, Aha ca"pisuNA'sabbhAsabbhUyabhUyaghAyAivayaNapaNihANaM / mAyAviNo'tisaMdhaNaparassa pacchannapAvassa / / 20 / / " iti, tathA stenasya-corasya karma steyaM tIvrakrodhAdyAkulatayA tadanubandhavat steyAnubandhi, Aha ca"taha tivvakohalohAulassa bhUtovaghAyaNamaNajjaM / paradavvaharaNacitaM paralogAvAyaniravekkhaM / / 21 / / " iti, saMrakSaNe-sarvopAyaiH paritrANe viSayasAdhanadhanasyAnubandho yatra tatsaMrakSaNAnubandhi, yadAha"saddAivisayasAhaNadhaNasaMrakkhaNaparAyaNamaNihU~ / savvAhisaMkaNaparovadhAyakalusAulaM cittaM / / 22 / / " iti / xxx / / -sthAnAGgasUtravRttau 247 / / c rodaM catuvidhaM-hiMsANubaMdhI, mosANubaMdhI, teNANubaMdhI, saarkkhnnaannubNdhii| tattha hiMsANubaMdhI hiMsaM aNubaMdhati, puNo puNo tivveNa pariNAmeNaM tasapANe hiMsati, ahavA puNo puNo bhaNati ciMteti vA su? kataM, ahavA chiddANi vayarANi vA maggati, hiMsaM aNubaMdhati, Na viramati / evaM mosevi, tiNNevi, saMrakkhaNo parAgAdINi karoti, jo vA joillao khAti taM mAreti, mA aNNovi khAhiti, duDhe sAsati, savvato ya bIbheti, palittamiva maNNati, ukkhaNati, nikkhaNati, savvaM telokkaM coramaiyaM maMNati, paraniMdAsu va hissati, russati, vasaNamabhinaMdati parassa, roddajjhANamatigato bhavati yeva dukkaDamayIyo, evaM sArakkhaNANubaMdhe, sesaM thev| - AvazyakacUrNI / / D_xxx evaM rudre bhavaM raudraM hiMsA-'nRta-steya-saMrakSaNA''nandabhedena caturvidham, hiMsAyAmAnando ruciryasmin tad hiMsAnandam evamuttaratrApi yojyam, etadapi bAhyAdhyAtmabhedAd dvividham, paruSaniSThuravacanAkroza 2010_02 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudradhyAna-svAmI 49 Parastaaraastaratastaramataramatarakarakarakarsatarakarakarstarakara sAmprataM vizeSAbhidhAnagarbhamupasaMharannAha iya karaNa-kAraNANumaivisayamaNuciMtaNaM caunbheyaM / aviraya-desAsaMjayajaNamaNasaMseviyamahaNNaM // 23 // iya0 gAhA / / 'iya' evaM karaNaM svayameva, kAraNamanyaiH, kRtAnumodanamanumatiH, karaNaM ca kAraNaM cAnumatizca karaNakAraNAnumatayaH, etA eva viSayo gocaro yasya tatkaraNakAraNAnumativiSayam, kimidamiti ? ata Aha-anucintanaM paryAlocanamityarthaH / caturbhedam iti hiMsAnubandhyAdicatuSprakAram, raudradhyAnamiti gamyate / / nirbhartsanatADanaparadArAtikramAbhinivezAdirUpaM bAhyam-svaparAbhyAM svasaMvedanA'numAnagamyaM bAhyam; AdhyAtmikaM hiMsAyAM saMrambha-samArambhAdilakSaNAyAM naipuNyena pravartamAnasya saMkalpAdhyavasAnam-saMkalpazcintAprabandhastasyAdhyavasAnam-tIvrakaSAyAnuSaktatvaM prathamaM hiMsAnandaM nAma / pareSAmanekaprakAraimithyAvacanairvaJcanaM prati saMkalpAdhyavasAnaM mRSAnandaM nAma / paradravyApaharaNaM prati anekopAyairyat tat steyAnandam / parigrahe 'mama eva idaM svam ahameva asya svAmI' iti abhinivezastadapahartRvighAtena saMrakSaNaM prati saMkalpAdhyavasAnaM saMrakSaNAnandam / caturvidhamapyetat kRSNAdilezyAbalAdhAyakaM prAk pramattaguNasthAnAt pramAdAdhiSThAnaM kaSAyaprAdhAnyAdaudayikabhAvarUpaM narakagatiphalanirvartakaM pApadhyAnadvayamapi heyam / xxx / / 63 / / - sammativRttau, kA. 3 / / E mU0 paricattaaTTarudde xxx // 484 / / vR. xxx raudramapi caturddhA-tatra sattvAnAM vadhavedhabandhanadahanAGkanamAraNAdi hiMsAnubandhi praNidhAnaM prathamaM raudram / tathA pizunAsabhyasadbhUtaghAtAdivacanapraNidhAnAtmakaM mRSAnubandhi dvitIyam / tathA tIvrakrodha- lobhAkulasya bhUtopamardanaparadravyAdiharaNAtmakaM steyAnubandhi tRtIyam / tathA zabdAdiviSayadhanasaMrakSaNasarvAbhizaGkanaparopaghAtAdyAtmakaM viSayasaraMkSaNAnubandhi cturthm| ata etAbhyAmapadhyAnAbhyAM parityakte virahite cetasi, ata eva samabhAvabhAvite / Artaraudrayoreva cittavisrotasikAnimittatvAt / xxx / / 484 / / -hitopdeshvRttau|| rAgadveSaparigato mithyAtvopahatakaluSayA dRSTyA / paJcAzravamalabahulAtaraudratIvAbhisandhAnaH / / 20 / / vR. x x x rudraH krUro nRzaMsastasyaidaM raudram, tadapi caturdhA / tatra prathamaM hiMsAnubandhi / anenAnena copAyena paro vaJcayate kUTasAkSidAnAdinA tokatAnaM manoraudraM dvitIyam / tRtIyaM steyAnubandhi yena yena prakAreNa parasvamAdIyate ghughurukakartarikAcchedakakSAtrakhananAdinA tatrekatAnaM manoraudram / dhanadhAnyAdiviSayasaMrakSaNaikatAnaM mano divAnizi turIyaM raudram / / / 20 / / -prazamarativRttau / / TRA mU. hiMsA-nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH / / 9-36 / / bhA. hiMsArthamanRtavacanArthaM steyArthaM viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnam, tadaviratadezaviratayoreva bhavati / / 36 / / -tattvArthasUtre / / 2010_02 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 202 B aratas (ime gAthe jinakalpikasAmAcArImAzritya staH / sampA0 ) ava0 dhyAnadvAramadhikRtyAha zazaza jhAmivi dhammeNaM, paDivajjai so pavaDamANeNaM / iare vijhANesuM, puvvapavaNNo Na paDisiddho / / 1505 / / vR0 dhyAne'pi prastute dharmeNa dhyAnena pratipadyate'sau kalpaM pravarddhamAnena satA itareSvapi dhyAneSu ArttAdiSu pUrvapratipanno'yaM na pratiSiddho bhavatyapIti gAthArthaH / / 1505 / / evaM ca kusalajoge, uddAme tivvakammapariNAmA / roddaTTesuvi bhAve, imassa pAyaM niraNubaMdho / / 1506 / / vR0 evaM kuzalayoge jinakalpapratipattyoddAme sati tIvrakarmapariNAmaudayikAd raudrArttayorapi bhAvo'sya jJeyaH, sa ca prAyo niranubandhaH svalpatvAditi gAthArthaH / / 1506 / / - paJcavastuni / / C mU0 hiMsAnRtasteya x x x viratayoH / / 9 - 35 / / vR0 xxx aviratasya bhavatu raudradhyAnam, dezaviratasya katham ? tasyApi hiMsAdyAvezAdvittAdisaMrakSaNatantratvAcca kadAcid bhavitumarhati / tatpunarnArakAdInAmakaraNam, samyagdarzanasAmarthyAt / saMyatasya tu na bhavatyeva tadArambhe saMyamapracyuteH / / 35 / / - tattvArtha. sarvArtha. vRttau // ava0 atha dezaviratau dhyAnasambhavamAha D vR0 dhyAnazatakam, gAthA- 23 arazara ArttaM raudraM bhavedatra, mandaM dharmyaM tu madhyamam / x x x / / 25 / / atra dezaviratiguNasthAnake aniSTayogArttam, iSTaviyogArttam, rogArttam, nidAnArttamiti catuSpAdamArttadhyAnam, raudradhyAnaM ca hiMsAnandaraudram, mRSAvAdAnandaraudram, cauryAnandaraudram, saMrakSaNAnandaraudraM ceti catuSpAdaM raudradhyAnaM ca mandaM bhavati, ko'rthaH ? yathA yathA dezaviratiradhikA'dhikatarA ca bhavati, tathA tathA ''rttaraudradhyAne mande mandatare ca syAtAm / x x x / / 25 / / ava0 atha pramattasaMyataguNasthAne dhyAnasaMbhavamAha astitvAnnokaSAyANAmatrArttasyaiva mukhyatA / x x x / / 28 / vR0 apramattaguNasthAnake mukhyatA mukhyatvam Arttasya dhyAnasyaivopalakSaNatvAdraudrasyApi, kasmAt ? nokaSAyANAM hAsyaSaTkAdInAm astitvAd vidyamAnatvAt x x x / / 28 / / - guNasthAnakakramArohe / / E etat sadoSakaraNA- kAraNA'numatisthiti / dezaviratiparyantam, raudradhyAnaM caturvidham / / 13 / / - adhyAtmasAre, a. 16 11 2010_02 tAtparyArthaH raudradhyAnasvAmivicAraNA catuSprakAramapi raudradhyAnaM bhedAvivakSayA paJcamaguNasthAnakaparyantaM tatvArthAdhyAtmasArAdiSu grantheSu nirUpitam / guNasthAnakakramArohe pariNAmavizuddhayA manda mandataraM tad dezaviratiguNasthAnake prarUpitam, tathA nokaSAyANAmastitvAd sarvaviratiguNasthAnake Artasya mukhyatA svIkRtA, upalakSaNAJca raudrasyApi / paJcavastukagranthe tu tIvra karmodayena jinakalpikAnAmapi niranubandhitayA raudradhyAnaM dezitam / digambarAmnAyAnusAritatvArthasarvArthasiddhimadhye tu raudrasya saMyamanAzakatvena SaSThaguNasthAnake sarvathA'bhAva eva darzitaH / tasmAt - niranubandhitayA SaSThaguNasthAnaparyantasaMbhavI api raudradhyAnaM tadavivakSayA paJcaguNasthAnakasthAyitvena vivakSitam / yadA tad SaSThagusthAnake prabalaM bhavet tadA saMyamapracyutirbhaved iti jJAyate / - sampA0 / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudradhyAnasya svAmI lezyAzca adhunedameva svAmidvAreNa nirUpayati-aviratAH samyagdRSTayaH itare ca, dezAsaMyatAH zrAvakAH, anena sarvasaMyatavyavacchedamAha, avirata dezAsaMyatA eva janA aviratadezAsaMyatajanAH, teSAM manAMsi cittAni, taiH saMsevitaM saJcintitamityarthaH, manograhaNamatra dhyAnacintAyAM pradhAnAGgakhyApanArtham, adhanyamityazreyaskaraM pApaM nindyamiti gAthArthaH / / 23 / / adhunedaM yathAbhUtasya bhavati yadvarddhanaM cedamiti tadetadabhidhAtukAma Aha eyaM cauvvihaM rAga-dosa- mohAMkiyassa jIvasa / roddajjhANaM saMsAravaddhaNaM narayagaimUlaM / / 24 / / eyaM0 gAhA / / etat anantaroktam, caturvidhaM catuSprakAraM rAga-dveSa- mohAGkitasya, Akulasya veti pAThAntaram / kasya ? jIvasya AtmanaH kim ? raudradhyAnamiti, iyameva cAtra catuSTayasyApi kriyA, kiMviziSTamidamiti ? ata Aha - saMsAravarddhanam oghataH, "narakagatimUlaM vizeSata iti gAthArthaH / / 24 / / d sAmprataM raudradhyAyino lezyAH pratipAdyante 51 - kAMvAya-nIla- kAlAlesAo tivvasaMkiliTTAo / rojjhANovagayassa kammapariNAmajaNiyAo / / 25 / / b kAvoya0 gAhA / / pUrvavad, etAvAMstu "vizeSaH- -yat tIvrasaMkliSTA atisaMkliSTA etA iti / / 25 / 2010_02 1 A kiNhA nIlA kAU roddajjhANassa tiNNi lesAo / naragaMmi ya uvavattI roddajjhANA u jIvassa / / 4 / / rojjhANaM jhiyAyaMto, kiNhalesAe vaTTatI / ukkassagaMmi ThANaMmi, acarittI asaMjato / / 5 - AvazyakacUrNI / / 11 B kApotanIlakRSNAnAM lezyAnAmatra sambhavaH / atisaMkliSTarUpANAM, karmaNAM pariNAmataH / / 14 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / C kApotanIlakAlA, atisaMkliSTA bhavanti durlezyAH / raudradhyAnaparasya tu narasya narakAtithermohAt / / 94 / / - dhyAnadIpikAyAm / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-26 kararararararuratiranraaaaaaadaramaraaantaraasaratatataranas Aha-kathaM punaH raudradhyAyI jJAyata iti ? ucyate-liGgebhyaH, tAnyevopadarzayati - 'liMgAiM tassa ussaNNa-bahula-nANAvihA''maraNadosA / tesiM ciya hiMsAisu bAhirakaraNovauttassa / / 26 / / liMgAIM0 gAhA / / liGgAni cihnAni tasya raudradhyAyinaH, utsanna-bahulanAnAvidhA''maraNadoSAH ityatra doSazabdaH pratyekamabhisambadhyate-utsannadoSo bahuladoSo nAnAvidhadoSa AmaraNadoSazceti / tatra hiMsAnubandhyAdInAmanyatarasmin pravartamAna utsannamanuparataM bAhulyena pravartate ityutsannadoSaH / sarveSvapi caivameva pravartata iti bahuladoSaH / nAnAvidheSu tvaktvakSaNa-nayanotkhananAdiSu hiMsAdhupAyeSvasakRdapyevaM pravartata iti nAnAvidhadoSaH / mahApadgato'pi svataH mahApadgate'pi ca pare AmaraNAdasaJjAtAnutApaH kAlasaukarikavadapi tvasamAptAnutApAnuzayapara ityAmaraNadoSa iti / teSveva hiMsAdiSu AdizabdAnmRSAvAdAdiparigrahaH, tatazca teSveva hiMsAdiSu- hiMsAnubandhyAdiSu caturSu bhedeSu, kim ? bAhyakaraNopayuktasya sata "utsannAdidoSA liGgAnIti, bAhyakaraNazabdeneha vAkkAyau gRhyete, tatazca tAbhyAmapi tIvramupayuktasyeti gAthArthaH / / 26 / / * pariziSTa - 10 [1] A cattAri jhANA paM0 x x x ruvassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0, taM. osaNNadose, bahudoSe, anANadose, aamrnnNtdose|...|| -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 803 , aupa. sU. 20 / / vR0 x x x athaitallakSaNAnyucyante -'osannadose'tti hiMsAdInAmanyatarasmin osannaM-pravRtteH prAcuryaM bAhulyaM yatsa eva doSaH athavA 'osanaM' ti bAhulyenAnuparatatvena doSo hiMsAdInAM caturNAmanyatara osannadoSaH, tathA bahuSvapi-sarveSvapi hiMsAdiSu doSaH-pravRttilakSaNo bahudoSaH, bahurvA-bahuvidho hiMsAnRtAdiriti bahudoSaH, tathA ajJAnAt-kuzAstrasaMskArAt hiMsAdiSvadharmasvarUpeSu narakAdikAraNeSu dharmabudhyA'bhyudayArthaM yA pravRttistallakSaNo doSo'jJAnadoSaH, athavA uktalakSaNamajJAnameva doSo'jJAnadoSa iti, anyatra nAnAvidhadoSa iti pAThastatra nAnAvidheSu tu uktalakSaNAdiSu hiMsAdhupAyeSu doSo'sakRtpravRttiriti nAnAvidhadoSa iti,tathA maraNamevAnto maraNAntaH AmaraNAntAdAmaraNAntam asaJjAtAnutApasya kAlasaukarikAdevi yA hiMsAdiSu pravRttiH saiva doSa AmaraNAntadoSaH / xxx / sU. 247 / / -sthAnAGgasUtravRttau / / B tassa cattAri lakkhaNANi-ussaNNadoso, bahudoso, aNNANadoso, AmaraNaMtadoso, osaNNaM hiMsAdINaM egataraM abhikkhaNaM 2 kareti ussaNNadoso, hiMsAdisu savvesu pavattamANo bahudoso, 2010_02 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raudradhyAne liGgAni 53 kiJca - paravasaNaM abhinaMdai niravikkho niddao niraNutAvo / harisijjai kayapAvo roddajjhANovagayacitto / / 27 / / paravasaNaM0 gAhA / / ihA''tmavyatirikto yo'nyaH sa parastasya vyasanam Apat paravyasanam, tadabhinandati atikliSTacittatvAd bahumanyata ityarthaH-'zobhanamidaM yadetaditthaM saMvRttamiti, tathA nirapekSa ihAnyabhavikApAyabhayarahitaH, tathA nirgatadayo nirdayaH parAnukampAzUnya ityarthaH, tathA nirgatAnutApo niranutApaH pazcAttAparahita iti bhAvaH, tathA kiJca hRSyate tuSyati kRtapApo nirvartitapApaH san siMhamArakavat, ka ityata Aha - raudradhyAnopagatacitta iti, amUni ca liGgAni vartanta iti gAthArthaH / / 27 / / aNNANadoso saMsAramodagAdINaM, AmaraNaMtadoso jathA pavvatarAI, parigilAyamANassavi AgatapaccAdesassa thovo'pi pacchANutAvo na bhavati, avi maraNakAlevi jassa kAlasoyariyasseva Na tAo uvaratI bhavati, esa AmaraNaMtadoso / tattha gAhAo aTTAe aNaTTAe niravekkho niddayo haNati jIve / ciMteto vAvi vihare roddajjhANe maNetavvo / / 1 / / aliyapisuNe pasatto NAhiyavAdI tahevamAdI ya / abhisaMdhANabhisaMdaNa roddajjhANaM jhiyAyeti / / 2 / / paradavvaharaNaluddho niJcaMpi ya coriyaM tu pattheto / luddho ya rakkhaNaparo ruddajjhANe havati jIvo / / 3 / / -AvazyakacUrNI / / c utsatrabahudoSatvaM, nAnAmaraNadoSatA / hiMsAdiSu pravRttizca, kRtvAcaM smayamAnatA / / 15 / / nirdayatvA'nanuzayo, bahumAnaH parApadi / liGgAnyatretyado dhIrai-styAjyaM narakaduHkhadam / / 16 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / [1] A hiMsopakaraNAdAnaM, krUrasattveSvanugraham / nistriMzatAdiliGgAni, raudre bAhyAni dehinaH / / 15 / / krUratA daNDapArUSyaM, vaJcakatvaM kaThoratA / nistriMzatvaM ca liGgAni, raudrasyoktAni sUribhiH / / 37 / / visphuliGganibhe netre, bhrUvakA bhISaNAkRtiH / kampaH svedAdiliGgAni, raudre bAhyAni dehinAm / / 38 / / -jJAnArNave, sarga - 26 / / B krUratA cittakAThinyaM, vaJcakatvaM kudaNDatA / nistUMzatvaM ca liGgAni, raudrasyoktAni sUribhiH / / 15 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jhANassa0 gAhA / / tatto'NuppehAo0 gAhA / / dhyAnasya prAgnirUpitazabdArthasya, kim ? bhAvanA jJAnAdyA jJAtveti yogaH, kiM ca- dezaM taducitam, kAlaM tathA AsanavizeSaM taducitamiti, AlambanaM vAcanAdi, kramaM manonirodhAdi, tathA dhyAtavyaM dhyeyamAjJAdi, tathA ye ca dhyAtAraH apramAdAdiyuktAH, tataH anuprekSA dhyAnoparamakAlabhAvinyo'nityatvAdyAlocanArUpAH, tathA lezyAH zuddhA eva, tathA liGgaM zraddhAnAdi, tathA phalaM suralokAdi, cazabdaH svagatAnekabhedapradarzanaparaH, etajjJAtvA / kim ? dharmyam iti dharmadhyAnaM dhyAyenmuniH / tatkRtayogaH dharmadhyAnakRtAbhyAsaH, tataH pazcAt zuklaM zukladhyAnamiti gAthAdvayasamAsArthaH / / 28-29 / / A b vyAsArthaM tu pratidvAraM granthakAraH svayameva vakSyati, tatrA''dyadvArAvayavArthaM pratipAdanAyedamAhapuvvakayabbhAso "bhAvaNAhiM jhANassa joggayamuve / tAo ya nANa- daMsaNa caritta veraggajaiNiyA [niyatAoM / / 30 / / [atha dharmadhyAnam ] uktaM raudradhyAnam, sAmprataM dharmadhyAnAvasaraH, tatra tadabhidhitsayaivAdAvidaM dvAragAthAdvayamAhajhANassa bhAvaNAo desaM kAlaM tahA''saNavisesaM / AlaMbaNaM karma jhAiyavvayaM je ya jhAyAro / / 28 / / tatto'NuppehAo lessA liMgaM phalaM ca nAUNaM / dhammaMjhAija muNI taggayajogo tao sukkaM / / 29 / / B 1 A vR0 spaSTaH / / 1 / / - yogazAstre, pra- 7 / / bhAvanA dezakAlau ca, svAsanA''lambanakramAn / dhyAtavyadhyAtranuprekSA, lezyA liGgaphalAni ca / / 18 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / C bhAvanAdIni dharmasya, sthAnAdyAsanakAni vA / kAlazcAlambanAdIni, jJAtavyAni manISibhiH / / 106 / / - dhyAnadIpikAyAm // ava0 atha dhyAnaM vidhitsoH kramamAha dhyAnaM vidhitsatA jJeyaM, dhyAtA dhyeyaM tathA phalam / sidhyanti na hi sAmagrI, vinA kAryANi karhicit / / 1 / / (gAthA dhyAnazatakam, gAthA - 28, 29, 30 zazazazazazaza - 30) bhAvanAdhyAnamAha "ArurukSormuneryogaM, karma kAraNamucyate / 2010_02 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne bhAvanAdvAram antarwasnastaraastarssswaraswataranatakarastra - puvakaya0 gAhA / / pUrvaM dhyAnAt prathamam, kRto nirvartito'bhyAsa AsevanAlakSaNo yena sa tathAvidhaH, kAbhiH pUrvakRtAbhyAsaH ? bhAvanAbhiH karaNabhUtAbhiH, bhAvanAsu vA bhAvanAviSaye pazcAd dhyAnasya adhikRtasya yogyatAm anurUpatAmupaiti yAtItyarthaH / tAzca bhAvanA jJAna-darzana-cAritra-vairAgyaniyatA vartante, niyatA iti paricchinnAH pAThAntaraM vA janitA iti gAthArthaH / / 30 / / yogArUDhasya tasyaiva, zamaH kAraNamucyate // [-bhagavadgItA, a0 6 zlo0 3] ArurukSorabhyAso' jJAna-darzana-cAritra-vairAgyabhedAcaturdhA / tatra jJAnabhAvanA sUtrA'rtha-tadubhayabhedAt tridhA- 'nANe nizabbhAso0' ityAdi / / 1 / / darzanabhAvanA AjJAruci (1)-tattva (9)-paramatattva (24)-rucibhedAt tridhA-'saMkAidosarahio0' ityAdi / / 2 / / cAritrabhAvanA sarvavirata-dezavirata-aviratabhedAt tridhA-'NavakammANAyaNaM0' ityAdi / avirate'pyanantAnubandhikSayopazamAdijanya upazamAdicAritrAMzo'stIti / / 3 / / vairAgyabhAvanA'nAdibhavabhramaNacintana-viSayavaimukhya-zarIrAzucitAcintanabhedAt tridhA - 'suviiyajagassabhAvo0' ityAdi / / 4 / / -dhyAnavicAre / / ___ jJAtvA dharmyaM tato dhyAye-zatasrastatra bhAvanAH / jJAnadarzanacAritra-vairAgya''khyAH prakIrtitAH / / 19 / / nizcalatvamasaMmoho, nirjarA pUrvakarmaNAm / saGgA''zaMsAbhayocchedaH, phalAnyAsAM yathAkramam / / 20 / / sthiracittaH kiletAbhi-ryAti dhyAnasya yogyatAm / yogyataiva hi nA'nyasya, tathA coktaM parairapi / / 21 / / caJcalaM hi manaH kRSNa !, pramAthi balavad dRDham / tasyA'haM nigrahaM manye, vAyoriva suduSkaram / / 22 / / asaMzayaM mahAbAho !, mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya !, vairAgyeNa ca gRhyate / / 23 / / asaMyatA''tmanA yogo, duSpApa iti me matiH / vazyA''tmanA tu yatatA, zakyo'vAptumupAyataH / / 24 / / sadRzapratyayA''vRttyA, vaitRSNyAd bahirarthataH / etaJca yujyate sarvaM, bhAvanAbhAvitA''tmani / / 25 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / __ janmajarAmaraNabhayaiH pIDitamAlokya vizvamanagArAH / niHsaMgatvaM kRtvA dhyAnArthaM bhAvanAM jagmuH / / 5 / / bhUteSu bhaja samatvaM ciMtaya citte nijAtmarUpaM ca / manasaH zuddhiM kRtvA bhAvaya cittaM ca bhAvanayA / / 6 / / bhAvanA dvAdazaitAstA, anityAdikatAH smRtAH / jJAnadarzanacAritryaM vairAgyAdyAstathA parAH / / 7 / / bhAvanAsvAsu saMlInaM, vidhAyAdhyAtmikaM sthiram / karmapudgalajIvAnAM, svarUpaM ca vicintayet / / 12 / / nityamAbhiryadA vizvaM, bhAvayatyakhilaM muniH / vizvaudAsInyamApana-zcaratyatraiva muktavat / / 13 / / catasro bhAvanA bhAvyA, uktA dhyAnasya sUribhiH / maitryAdayazciraM citte, vidheyA dharmasiddhaye / / 107 / / -dhyAnadIpikAyAm / / . 2010_02 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 sAmprataM jJAnabhAvanAsvarUpa- guNadarzanAyedamAha manocAraya / NANe NiccanbhAso kuNa nANaguNamuNiyasAro to 'jhAi suniccalamaIo / / 31 / / b 1 A ava0 jJAnabhAvanAmadhikRtyAha NANe0 gAhA / / jJAne zrutajJAne nityaM sadA abhyAsa AsevanAlakSaNaH karoti nirvartayati / kim ? manasaH antaHkaraNasya cetasa ityarthaH, dhAraNam azubhavyApAranirodhenAvasthAnamiti bhAvanA tathA vizuddhiM ca tatra vizodhanaM vizuddhiH sUtrArthayoriti gamyate tAm, cazabdAd bhavanirvedaM ca / - niryu0 tattaM jIvAjIbA nAyavvA jANaNA ijhaM diThThA / vR0 dhyAnazatakam, gAthA - 31 2010_02 iha kajjakaraNakAragasiddhI iha baMdhumukkho ya / / 335 / / baddho ya baMdhaheU baMdhaNabaMdhapphalaM sukahiyaM tu / saMsArapavaco'vi ya ihayaM kahio jiNavarehiM / / 336 nANaM bhavissaI evamAiyA vAyaNAiyAo ya / sajjhAe Autto gurukulavAso ya iya nANe / / 337 / / 11 tatra jJAnasya bhAvanA jJAnabhAvanA - evaMbhUtaM maunIndraM jJAnaM pravacanaM yathA'vasthitAzeSapadArthAvirbhAvakamityevaMrUpeti, anayA ca pradhAnamokSAGgaM samyaktvamAdhigamikamAvirbhavati, yatastattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam, tattvaM ca jIvAjIvAdayo nava padArthAH, te ca tattvajJAnArthinA samyajjJAtavyAH, tatparijJAnamihaiva Arhate pravacane dRSTam upalabdhamiti, tathehaiva Arhate pravacane kAryaM paramArtharUpaM mokSAkhyaM tathA karaNaM kriyAsiddhau prakRSTopakArakaM samyagdarzanajJAnacAritrANi, kArakaH sAdhuH samyagdarzanAdyanuSThAtA, kriyAsiddhizca ihaiva mokSAvAptilakSaNA,tAmeva darzayati-bandhaH karmabandhanaM tasmAnmokSaH karmavicaTanalakSaNaH, asAvapIhaiva, nAnyatra zAkyAdikapravacane bhavati, ityevaM jJAnaM bhAvayato jJAnabhAvanA bhavatIti // / 335 / / tathA baddhaH aSTaprakArakarmapudgalaiH pratipradezamavaSTabdho jIvaH, tathA bandhahetavaH mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAstathA bandhanam - aSTaprakArakarmavargaNArUpaM tatphalaM caturgatisaMsAraparyaTanasAtAsAtAdyanubhavanarUpamiti, etatsarvamatraiva sukathitam, anyadvA yatkiJcitsubhASitaM tadihaiva pravacane'bhihitamiti jJAnabhAvanA, tathA vicitrasaMsAraprapaJco'traiva jinendraiH kathita iti / / 336 || tathA jJAnaM mama viziSTataraM bhaviSyatIti jJAnabhAvanA vidheyA, jJAnamabhyasanIyamityarthaH, AdigrahaNAdekAgracittatAdayo guNA bhavantIti tathaitadapi jJAne bhAvanIyam, yathA- "jaM annANI kammaM khavei" ityAdi, tathaibhizca kAraNairjJAnamabhyasanIyam, tadyathA - jJAnasaGgrahArthaM nirjarArtham avyavacchityarthaM svAdhyAyArthamityAdi, tathA jJAnabhAvanayA nityaM gurukulavAso bhavati, tathA coktam " NANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe carite ya / dhannA AvakahAe gurukulavAsaM na muJcanti / / 1 / / ", ityAdikA jJAnaviSayA bhAvanA bhavatIti / / 337 / / - AcArAGgasUtre, cUlikA - 3 || Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnabhAvanA amanarstararamanandrakaasararatalatarakarakarantaraamaaise evaM jJAnaguNamuNitasAra iti jJAnena guNAnAM jIvAjIvAzritAnAm 'guNa-paryAyavat dravyam' [tattvArtha, 5/37] iti vacanAt, paryAyANAM ca tadavinAbhAvinAm, muNitaH-jJAtaH sAraH-paramArtho yena sa tathocyate, jJAnaguNena vA jJAnamAhAtmyeneti bhAvaH, jJAtaH sAro yena, vizvasyeti gamyate, sa tathAvidhaH / tatazca pazcAd dhyAyati cintayati / kiMviziSTa: san ? suSTha atizayena nizcalA niSprakampA samyagjJAnato'nyathApravRttikamparahiteti bhAvaH, matiH buddhiryasya sa tathAvidha iti gAthArthaH / / 31 / / uktA jJAnabhAvanA, sAmprataM darzanabhAvanAsvarUpa-guNadarzanArthamidamAha - B mU. upazAntakSINakaSAyayozca / / 9-38 / / ___ vR. xxx jJAne nityAbhyAsAnmanasastatraiva praNidhAnamavagataguNasArazca nizcalamatiranAyAsenaiva dhayaM dhyAyati Ixxx || - tattvArtha. siddha. vRttau / / C jiNavayaNaM paDhamaM zuddha-ma'vikalaM suttao paDheyavvaM / pacchA susAhupAse, soyavvaM atthao sammaM / / paDhiya-suNiyaM pi ekkasi, jatteNa puNo puNo hu pehejA / Ajamma'ppaNo tayaNu-baMdhathirIkaraNaheu tti / / taM kiM pi paramatattaM, imaM mae pAviyaM supunnehiM / evaM ca bhAvasAraM, bahumanejA'NavajaM taM / / bhadaM samaMtabhaddassa, tassa pAyaDiyasugaimaggassa / jiNavayaNassa bhagavao, bhavaMti jatto guNA ee / / AyahiyaparinA bhAva-saMvaro navanavo ya saMvego / nikkaMpayA tavo bhAva-NA ya paradesiyattaM ca / / nANeNa savvabhAvA, jIvA'jIvA''savAiNo sammaM / najaMti AyahiyaM, ahiyaM ca bhave iha pare ya / / Ayahiyama'yANaMto, mujjhai mUDho samAiyai pAvaM / pAvanimittaM jIvo, bhamai bhavasAyaramaNaMtaM / / jANaMtassAyahiyaM, ahiyaniyattI ya hiyapavittI ya / hoi jao tA niyaM, AyahiyaM AgameyavvaM / / sajjhAyaM kubto paMcidiyasaMvuDo tigutto ca / saMvarai asuhabhAve, rAgaddosA'ie ghore / / jaha jaha suyama'vagAhai, aisayarasapasaranibbharama'uvvaM / taha taha palhAi muNI, navanavasaMdhegasaddhAe / / AyovAyAvihinU, vijjA tavanANadaMsaNacaritte / viharai visuddhaleso, jAvajIvaM pi nikaMpo / / bArasavihammi vi tave, sabbhintarabAhire kusaladiDhe / na'vi asthi na'vi ya hohI, sajjhAyasamaM tavokammaM / / sajjhAyabhAvaNAe ya, bhAviyA hoMti savvaguttIo / guttIhiM bhAviyAhiM, maraNe ArAhao hoI / / AyaparasamuttAro, ANAvacchala dIvaNA bhattI / hoI paradesiyatte, avvecchittI ya titthassa / / 1333 - 1346 / / -saMvegaraGgazAlAyAm / / D vAcanA pRcchanA sAdhu-prekSaNaM parivartanam / saddharmadarzanaM ceti, jJAtavyA jJAnabhAvanA / / 8 / / --dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dhyAnazatakam, gAthA-32 saMkAidosarahio pasama-thejAiguNagaNoveo / hoi asaMmUDhamaNo daMsaNasuddhIe jhANaMmi / / 32 / / saMkAi0 gAhA / / zaGkAdidoSarahita iti zaGkanaM zaGkA, AdizabdAt kAGkSAdiparigrahaH, uktaM ca-"zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-'nyadRSTiprazaMsA-parapASaNDasaMstavAH samyagdRSTeraticArAH" [tatvArtha, 7/18] iti, teSAM ca svarUpaM pratyAkhyAnAdhyayane nyakSeNa vakSyAmaH, tatra zaGkAdaya eva samyaktvAkhyaprathamaguNAticAratvAd doSAH zaGkAdidoSAstai rhitHtyktH| zaGkAdidoSarahitatvAdeva kim ? prazrama-sthairyAdiguNagaNopetaH tatra prakarSeNa zramaH prazramaH khedaH, sa ca svaparasamayatattvAdhigamarUpaH, sthairyaM tu jinazAsane niSpakampatA, AdizabdAtprabhAvanAdiparigrahaH, uktaM ca - "sa-parasamayakosallaM thirayA jiNasAsaNe pabhAvaNayA / AyayaNaseva bhattI daMsaNadIvA guNA paMca / / 1 / / " [ * pariziSTa - 1B 4 zrItatvArthasUtramudritaprato x x x prazaMsA-saMstavAH xxx iti pATho dRzyate / 2] A ava. - prazastabhAvanAmAhaniryu. daMsaNanANacarite tavaveragge ya hoi u pasatthA / jA ya jahA tA ya tahA lakkhaNa vaccha salakkhaNao / / 329 / / darzanajJAnacAritratapovairAgyAdiSu yA yathA ca prazastabhAvanA bhavati tAM pratyekaM lakSaNato vakSya iti / / ava0 darzanabhAvanArthamAhaniyuH titthagarANa bhagavao pavayaNapAvayaNiaisaiDDINaM / abhigamaNanamaNadarisaNakittaNasaMpUaNAthuNaNA / / 330 / / tIrthakRtAM bhagavatAM pravacanasya dvAdazAGgasya gaNipiTakasya, tathA prAvacaninAm AcAryAdInAM yugapradhAnAnAm, tathA'tizayinAmRddhimatAM kevalimanaHparyAyAvadhimaccaturdazapUrvavidAM tathA''moSadhyAdiprAptaRddhInAM yadabhigamanaM gatvA ca darzanaM tathA guNotkIrtanaM saMpUjanaM gandhAdinA stotraiH stavanamityAdikA darzanabhAvanA, anayA hi darzanabhAvanayA'navarataM bhAvyamAnayA darzanazuddhirbhavatIti / / ava. kiJca - niryu. jammAbhiseyanikkhamaNacaraNanANuppayA ya nivvANe / diyaloabhavaNamaMdaranaMdIsarabhomanagaresuM / / 331 / / 2010_02 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanabhAvanA ya prazrama-sthairyAdaya eva N guNAH prazramasthairyAdiguNAsteSAM gaNaH- samUhastenopeto-yukto yaH sa tathAvidhaH, athavA prazamAdinA sthairyAdinA ca guNagaNenopetaH 2, tatra prazamAdiguNagaNaH prazamasaMvega-nirvedA-'nukampA -''stikyAbhivyaktilakSaNaH, sthairyAdistu darzita eva, ya itthambhUtaH asau bhavati asammUDhamanAstattvAntare'bhrAntacitta ityarthaH, darzanazuddhayA uktalakSaNayA hetubhUtayA, kva ? dhyAna iti gAthArthaH / / 32 / / vR0 vR0 ava0 niryu0 gaNiyaM nimitta juttI saMdiTThI avitahaM imaM nANaM / iya egaMtamuvagayA guNapaiyA ime atthA / / 333 / / guNamApaM isinAmakittaNaM suranariMdapUyA ya / porANaceiyANi ya iya esA daMsaNe hoi / / 334 / / pravacanavidAmamI guNapratyayikA arthA bhavanti, tadyathA - gaNitaviSaye bIjagaNitAdau paraM pAramupagato'yam, tathA'STAGgasya nimittasya pArago'yam, tathA dRSTipAtoktA nAnAvidhA yuktIH dravyasaMyogAn hetUvA vetti tathA samyag aviparItA dRSTiH darzanamasya tridazairapi cAlayitumazakyA tathA'vitathamasyedaM jJAnaM yathaivAyamAha tattathaivetyevaM pravacanikasyAcAryAdeH prazaMsAM kurvato darzanavizuddhirbhavatIti, evamanyadapi guNamAhAtmyamAcAryAdervarNayatastathA pUrvamaharSINAM ca nAmotkIrttanaM kurvatasteSAmeva ca suranarendra pUjAdikaM kathayatastathA cirantanacaityAni pUjayata ityevamAdikAM kriyAM kurvatastadvAsanAvAsitasya darzanavizuddhirbhavatItyeSA prazastA darzanaviSayA bhAvaneti / / - AcArAGgasUtre, cUlikA - 3 || B mU0 vR0 - 59 Para aTThAvayamujjite gayaggapayae ya dhammacakke ya 1 pAsarahAvattanagaM camaruppAyaM ca vaMdAmi / / 332 / / kRtAM janmabhUmiSu tathA niSkramaNacaraNajJAnotpattinirvANabhUmiSu tathA devalokabhavaneSu mandareSu tathA nandIzvaradvIpAdau bhaumeSu ca pAtAlabhavaneSu yAni zAzvatAni caityAni tAni vande'hamiti dvitIyagAthAyAmante kriyeti, evamaSTApade, tathA zrImadujjayantagirau gajAgrapade dazArNakUTavarttini tathA takSazilAyAM dharmacakre tathA ahicchatrAyAM pArzvanAthasya dharaNendramahimAsthAne, evaM rathAvartte parvate vairasvAminA yatra pAdapopagamanaM kRtaM yatra ca zrImadvarddhamAnamAzritya camarendreNotpatanaM kRtam, eteSu ca sthAneSu yathAsambhavamabhigamanavandanapUjanotkIrttanAdikAH kriyAH kurvato darzanazuddhirbhavatIti / / kiJca upazAntakSINakaSAyayozca / / 9 - 38 / x x x tathA vigatazaGkAdizalyaH prazama-saMvega-nirvedA'nukampA ''stikya- sthairya prabhAvanA - yatanA sevanabhaktiyuktaH asammUDhacetA darzanabhAvanayA vimalIkRtamatiraskhalitameva dharmaM dhyAyati / x x x / / - tatvArtha siddha. vRttau // 2010_02 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 dhyAnazatakam, gAthA-33 a uktA darzanabhAvanA, sAmprataM cAritrabhAvanAsvarUpa-guNapradarzanAyedamAha naMbakammANAyANaM porANaviNijjaraM subhAyANaM / cArittabhAvaNAe jhANamayatteNa ya samei / / 33 / / nava0 gAhA / / navakarmaNAmanAdAnam iti navAni upacIyamAnAni pratyagrANi bhaNyante, kriyanta iti karmANi jJAnAvaraNIyAdIni, teSAmanAdAnam- agrahaNaM cAritrabhAvanayA, sametigacchatIti yogaH, tathA purANavinirjarAm cirantanakSapaNAmityarthaH, tathA zubhAdAnam iti zubhaM puNyaM - sAta-samyaktva-hAsya-rati-puruSaveda-zubhAyurnAmagotrAtmakam, tasyA''dAnam-grahaNam / kim ? cAritrabhAvanayA hetubhUtayA dhyAnam, cazabdAnavakarmAnAdAnAdi ca, ayatnena aklezena sameti gacchati prApnotItyarthaH / tatra cAritrabhAvanayeti ko'rthaH ? 'cara gati-bhakSaNayoH' ityasya 'ati-lU-dhU-sU-khanasaha-cara itraH' [pA.3-2-184] itItranpratyayAntasya caritramiti bhavati, carantyaninditamaneneti caritraM kSayopazamarUpam, tasya bhAvazcAritram / etaduktaM bhavati-ihAnyajanmopAttASTavidhakarmasaJcayApacayAya caraNabhAvazcAritramiti, sarvasAvadyayogavinivRttirUpA kriyA ityarthaH, tasya bhAvanA-abhyAsazcAritrabhAvaneti gAthArthaH / / 33 / / C saMvegaH prazamaH sthairya-masaMmUDhatvamasmayaH / Astikyamanukampeti, jJeyA samyaktvabhAvanA / / 9 / / -dhyAnadIpikAyAma / / RIA ava. cAritrabhAvanAmadhikRtyAhaniryuH sAhumahiMsAdhammo saJcamadattaviraI ya baMbhaM ca / sAhu pariggahaviraI sAhu tavo bArasaMgo ya / / 338 / / vR. sAdhu zobhano'hiMsAdilakSaNo dharma iti prathamavratabhAvanA, tathA satyamasminnevArhate pravacane sAdhu__ zobhanaM nAnyatreti dvitIyavratasya, tathA'dattaviratizcAtraiva sAdhvIti tRtIyasya, evaM brahmacaryamapyatraiva navaguptiguptaM dhAryata iti, tathA parigrahaviratizcehaiva sAdhvIti, evaM dvAdazAGgaM tapa ihaiva zobhanaM nAnyatreti / / x x x || ___ -AcArAGgasUtre, cUlikA-3 / / B mU. upazAntakSINakaSAyayozca / / 9-38 / / vR. xxx tathA caraNabhAvanAdhiSThitaH karmANyaparANi nAdatte, purAtananirjaraNaM zubhAni vA saJcinute / tatazcAyatnenaiva dharmadhyAyI bhavati / .. / / -tatvArtha, siddha. vRttau / / C IryAdiviSayA yatnA, manovAkkAyaguptayaH / parISahasahiSNutva-miti cAritryabhAvanA / / 10 // - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyabhAvanA 61 uktA cAritrabhAvanA, sAmprataM vairAgyabhAvanAsvarUpa-guNapradarzanArthamAha - suvidiyajagarasabhAvo nissaMgo nibhao nirAso ya / veraggabhAviyamaNo jhANaMmi suniccalo hoi / / 34 / / suvidiya0 gAhA / / suSThu atIva, vidito jJAto jagatazcarAcarasya, yathoktam"jaganti jaGgamAnyAhurjagad jJeyaM carAcaram" [ ] / svo bhAvaH svabhAvaHjanma maraNAya niyataM bandhuvuHkhAya dhanamanirvRtaye / tannAsti yanna vipade tathApi loko nirAlokaH / / 1 / / ityAdilakSaNo yena sa tathAvidhaH, kadAcidevambhUto'pi karmapariNativazAtsasaGgo bhavatyata Aha-niHsaGgo viSayajasnehasaGgarahitaH, evambhUto'pi ca kadAcitsabhayo bhavatyata Aha - nirbhaya ihalokAdisaptabhayavipramuktaH, kadAcidevambhUto'pi viziSTapariNatyabhAvAtpara1. A niyuH veraggamappamAo eggattA(gga)bhAvaNAya parisaMgaM / iya caraNamuvagayAo bhaNiyA itto tavo vucchaM / / 339 / / vR0 x x x tathA vairAgyabhAvanA-sAMsArikasukhajugupsArUpA, evamapramAdabhAvanA-madyAdipramAdAnAM karmabandhopAdAnarUpANAmanAsevanarUpA, tathaikAgrabhAvanAekko me sAsao appA, NANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjogalakkhaNA / / 1 / / " ityAdikA bhAvanAH (iti prakRSTamRSitvAGga) caraNamupagatAzcaraNAzritAH, ita UrdhvaM tapobhAvanAM vakSye abhidhAsya iti / / niryu. kiha me havijjavaMjho divaso ? kiM vA pahU tavaM kAuM ? ko iha davve jogo khitte kAle samayabhAve / / 340 / / vR. kathaM kena nirvikRtyAdinA tapasA mama divaso'vandhyo bhavet ? kataradvA tapo'haM vidhAtuM prabhuH zaktaH ? tathA katarattapaH kasmin dravyAdau mama nirvahati ? iti bhAvanIyam, tatra dravye utsargato vallacaNakAdike kSetre snigdharUkSAdau kAle zItoSNAdau bhAve'glAno'hamevaMbhUtaM tapaH kartumalam, ityevaM dravyAdikaM paryAlocya yathAzakti tapo vidheyaM "zaktitastyAgatapasI" [tattvArthe a0 6 sU0 23 darzana0] iti vacanAditi / / kiJcaniryu. ucchAhapAlaNAe iti (eva) tave saMjame ya saMghayaNe / / veragge'NicAI hoi caritte ihaM pagayaM / / 341 / / vR0 tathA'nazanAdike tapasyanigUhitabalavIryeNotsAhaH karttavyaH, gRhItasya ca pratipAlanaM karttavyamiti, uktaJca 2010_02 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dhyAnazatakam, gAthA-34 antatarnatarararararararaatarakaranatakarakaraaratalarakaratadaareen lokamadhikRtya sAzaMso bhavatyata Aha - nirAzaMsazca iha-paralokAzaMsAvipramuktaH, cazabdAttathAvidhakrodhAdirahitazca / ya evaMvidho 'vairAgyabhAvitamanA bhavati sa khalvajJAnAdyupadravarahitatvAd dhyAne sunizcalo bhavatIti gAthArthaH / / 34 / / uktA vairAgyabhAvanA, mUladvAragAthAdvaye dhyAnasya bhAvanA iti vyAkhyAtam / adhunA dezadvAravyAcikhyAsayA''ha - B titthayaro caunANI suramahio sijjhiavvayadhuvammi / aNigUhi abalavirio savvatthAmesu ujjamai / / 1 / / kiM puNa avasesehiM dukkhakkhayakAraNA suvihiehiM / hoi na ujjamiavvaM sapaJcavAyami mANusse ? / / 2 / / " ityevaM tapasi bhAvanA vidheyaa| evaM saMyame indriyanoindriyanigraharUpe, tathA saMhanane vajrarSabhAdike taponirvAhanAsamartha bhAvanA vidheyeti, vairAgyabhAvanA tvanityatvAdibhAvanArUpA, taduktam"bhAvayitavyamanityatva 1 mazaraNatvaM 2 tathaikatA 3 'nyatve 4 / azucitvaM 5 saMsAraH 6 karmAzrava 7 saMvara 8 vidhizca / / 1 / / nirjaraNa 9 lokavistara 10 dharmasvAkhyAtatattvacintA ca 11 / bodheH sudurlabhatvaM ca 12 bhAvanA dvAdaza vizuddhAH / / 2 / / " ityAdikA anekaprakArA bhAvanA bhavantIti... / / --AcArAGgasUtre, cUlikA-3 / / mU. upazAntakSINakaSAyayozca / / 9-38 // vR. x x x tathA jagatkAyasvabhAvAlocanAt suviditajagatsvabhAvo niHsaGgo nirbhayo virAgo vairAgye bhAvanAvaSTabdhacetA lIlayaiva dharmadhyAyI bhavati / x x x / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / viSayeSvanabhiSvaGgaH, kAryaM tattvAnucintanam / jagatsvabhAvacinteti, vairAgyasthairyabhAvanA / / 11 / / -dhyAnadIpikAyAm / / mU. jagatkAyasvabhAvau ca saMvega-vairAgyArtham // 7-7 / / bhA. vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpadhiSvanabhiSvaGga iti / / 7 / / vR. xxx vairAgyaM nAmetyAdi / virAgabhAvo vairAgyam / nAmetyalaGkArArtham / zarIrasya bhogo 'bhyaJjanodvartana-srAnAGgarAgadhUpapuSpamAlyAlaGkAravicitranivasaneSTAhArAdilakSaNaH / saMsArazcAturgatikastAbhyAM zarIrabhogasaMsArAbhyAM nirvedo nirviNNatA zarIrabhogasaMsAraviSayavaimukhyamudvegastasmAnirvedAllabdhopazamasyapratanukaSAyasya bahirbhavo bAhyo vAstukSetrAdirdazavidhaH paJcamavrate vakSyamANo rAgadveSAdirAbhyantarazcaturdazabhedastatraiva vakSyate / teSUpadhiSvanabhiSvaGgo mUrchA lobho gAyaM tadAkAraH pariNAma AtmanaH / nAbhiSvaGgaH anabhiSvaGgaH nirapekSatA teSu gAya'miti / / 7 / / -tattvArtha. siddha. vRttau|| 2010_02 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dezadvAram niccaM ciya juvai-pasU-napuMsaga-kusIlavajjiyaM jaiNo / ThANaM viyaNaM bhaNiyaM visesao jhANakAlaMmi / / 35 / / niccaM. gAhA / / nityameva sarvakAlameva, na kevalaM dhyAnakAla iti / kim ? yuvati-pazu-napuMsaka-kuzIlaparivarjitaM yateH sthAnaM vijanaM bhaNitam iti / tatra yuvatizabdena manuSyatrI devI ca parigRhyate, pazuzabdena tu tiryaksrIti, napuMsakaM pratItam, kutsitaM ninditaM zIlaM vRttaM yeSAM te kuzIlAH, te ca tathAvidhA dyUtakArAdayaH, uktaM ca - "jUiya-rasola-meMThA vaTTA ubbhAmaMgAdiNo je ya / ee hoMti kusIlA vajjeyavvA payatteNaM / / 1 / / ' [ yuvatizca pazuzcetyAdi dvandvaH, yuvatyAdibhiH pari-samantAd varjitam rahitamiti vigrahaH, yatestapasvinaH sAdhoH, 'ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNam' iti sAdhyAzca yogyaM yatinapuMsakasya ca / kim ? sthAnam avakAzalakSaNam, tadeva viziSyate-yuvatyAdivyatiriktazeSajanApekSayA vigatajanaM vijanaM bhaNitam uktaM tIrthakarairgaNadharaizcedamevambhUtaM nityameva, anyatra pravacanoktadoSasambhavAt / vizeSato dhyAnakAla ityapariNatayogAdinA'nyatra dhyAnasyA''rAdhayitumazakyatvAditi gAthArthaH / / 35 / / * iyaM gAthA CL pratimadhye gAthAkramAGka - 36 svarUpeNAsti / - sampA0 / * sola iti ThANApAlAH kecana punarmadyapA vadanti / - dhyAnazatakavRtti - viSamapadaparyAye / / udbhamiyA iti pAradArikAH / - dhyAzatakavRtti - viSamapadaparyAye / / upAdeyaM tu prazastaM dharma-zukladhyAnadvayam / tatra parvataguhA-jIrNodyAna-zUnyAgArAdau manuSyAdyApAtavikale avakAze manovikSepanimittazUnye sattvopaghAtarahite ucite zilAtalAdau yathAsamAdhAnaM vihitaparyaGkAsana UrdhvasthAnastho vA mandamandaprANA'pAnapracAra:- atiprANanirodhe cetaso vyAkulatvena ekAgratAnupapatteH-niruddhalocanAdikaraNapracAro hadi lalATe mastake anyatra vA yathAparicayaM manovRttiM praNidhAya mumukSurdhyAyet prazastaM dhyaanm| -sammativRtau, kA. 3 / / B strIpazuklIbaduHzIla-varjitaM sthAnamAgame / sadA yatInAmAjJaptaM, dhyAnakAle vizeSataH / / 26 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / _c siddhatIrthAdike kSetre, zubhasthAne niraJjane / manaHprItiprade deze, dhyAnasiddhirbhavenmuneH / / 114 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2]A - "jUiya-rasolamiMThA" gAhA sugamA, navaraM solAH-sthAnapAlAH, udbhraamkaaH-paardaarikaaH| -AvazyakaTippanake / / B dhyAnazatakArthaleza-dIpikATIkayo: 'rasola zabdaM gRhItvA iyaM gAthA vizliSTA (pariziSTa-3) [-sampA0] 2010_02 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dhyAnazatakam, gAthA-36, 37 sssssssssssssssssssssanskaternatakaraastaaskare itthaM tAvadapariNatayogAdInAM sthAnamuktam, adhunA pariNatayogAdInadhikRtya vizeSamAha 'thira-kayajogANaM puNa muNINa jhANe suniJcalamaNANaM / gAmaMmi jaNAiNNe suNNe raNe va Na viseso / / 36 / / thirakaya0 gAhA / / tatra sthirAH saMhanana-manodhRtibhyAM balavanta ucyante, kRtA nirvatitA abhyastA iti yAvat / ke ? yujyanta iti yogA jJAnAdibhAvanAvyApArAH sattvasUtra-tapaHprabhRtayo vA yaiste kRtayogAH, sthirAzca te kRtayogAzceti vigrahasteSAm / / __ atra ca sthira-kRtayogayozcaturbhaGgI bhavati / tadyathA- 'thire NAmege No kayajoge' ityAdi, sthirA vA paunaHpunyakaraNena paricitAH kRtA yogA yaiste tathAvidhAsteSAm / punaHzabdo vizeSaNArthaH / kiM vizinaSTi ? tRtIyabhaGgavatAM na zeSANAm, svabhyastayogAnAM vA munInAmiti manyante jIvAdIn padArthAniti munayo-vipazcitsAdhavasteSAM ca, tathA dhyAne adhikRta eva dharmadhyAne suSTu atizayena nizcalaM niSprakampaM mano yeSAM te tathAvidhAsteSAm, evaMvidhAnAM sthAnaM prati grAme janAkIrNe zUnye'raNye vA na vizeSa iti tatra grasati buddhayAdIn guNAn gamyo vA karAdInAmiti grAmaH sannivezavizeSaH, iha ca 'ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNAd' nagara-kheTa-karbaTAdiparigraha iti, janAkINe-janAkule grAma evodyAnAdau vA, tathA zUnye tasminnevAraNye vA-kAntAre veti, vA vibhASAyAM na vizeSo-na bhedaH, sarvatra tulyabhAvatvAtpariNatatvAtteSAmiti gAthArthaH / / 36 / / yatazcaivam to jattha samAhANaM hojja maNovAyakAyajogANaM / bhUovaroharahio so deso jhAyamANassa / / 37 / / to jattha0 gAhA / / yata etaduktaM tatastasmAtkAraNAd yatra grAmAdau sthAne [2] A sthirayogasya tu grAme-'vizeSA kAnane vane / tena yatra samAdhAnaM, sa dezo dhyAyato mataH / / 27 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dezakAladvAre atararararararararararararararakaraaratatasterstaterararandaramataratale samAdhAnaM svAsthyaM bhavati jAyate, keSAmiti ? ata Aha - manovAkkAyayogAnAM prAgnirUpitazabdArthAnAmiti / Aha - manoyogasamAdhAnamastu, vAkkAyayogasamAdhAnaM tatra kvopayujyate, na hi tanmayaM dhyAnaM bhavati ? atrocyate - tatsamAdhAnaM tAvanmanoyogopakArakam, dhyAnamapi ca tadAtmakaM bhavatyeva / yathoktam - "evaMvihA girA me vattavvA erisI na vattavvA / iya veyAliyavakkassa bhAsao vAigaM jhANaM / / 1 / / [Ava. ni. 1477] tathAsusamAhiyakara-pAyassa akajje kAraNami jayaNAe / kiriyAkaraNaM jaM taM kAiyajhANaM bhave jaiNo / / 2 / / " [ na cAtra samAdhAnamAtrakAritvameva gRhyate, kintu bhUtoparodharahitaH, tatra bhUtAnipRthivyAdIni, uparodhaH - tatsaGghaTTanAdilakSaNaH, tena rahitaH-parityakto yaH 'ekagrahaNe tajjAtIyagrahaNAd' anRtA-'dattAdAna-maithuna-parigrahAdyuparodharahitazca sa dezo dhyAyatazcintayataH, ucita iti zeSaH, ayaM gAthArthaH / / 37 / / gataM dezadvAram, adhunA kAladvAramabhidhitsurAha kAlo'vi socciya jahiM jogasamAhANamuttamaM lahai / na u divasa-nisA-velAiniyamaNaM jhAiNo bhaNiyaM / / 38 / / kAlovi0 gAhA / / kalanaM kAlaH kalAsamUho vA, sa cArddhatRtIyeSu dvIpa-samudreSu candra-sUryagatikriyopalakSito divasAdiravaseyaH, apizabdo dezAniyamena tulyatvasambhAvanArthaH / / 1]A yatra yogasamAdhAnaM, kAlo'pISTaH sa eva hi / dinarAtrikSaNAdInAM, dhyAnino niyamastu na / / 28 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / B yatra kAle samAdhAnaM, yogAnAM yogino bhavet / dhyAnakAlaH sa vijJeyo, dinAdeniyamo'sti naH / / 115 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-39, 40 Pataranakaraarararararatantaraantaraaraaratatasamratadaradaradaras tathA cAha-kAlo'pi sa eva, dhyAnocita iti gamyate, yatra kAle yogasamAdhAna manoyogAdisvAsthyam uttama pradhAnaM labhate prApnoti / / na tu na puna va ca, tuzabdasya punaHzabdArthatvAdevakArArthatvAdvA / kim ? divasanizA-velAdiniyamanaM dhyAyino bhaNitamiti / divasa-nize pratIte, velA sAmAnyata eva tadekadezo muhUrtAdiH, AdizabdAtpUrvAhnAparAhlAdi vA, etaniyamanaM divaivetyAdilakSaNaM dhyAyinaH sattvasya bhaNitam uktaM tIrthaMkara-gaNadharainaiveti gAthArthaH / / 38 / / gataM kAladvAram, sAmpratamAsanavizeSadvAra vyAcikhyAsayA''ha - jaicciya dehAvatthA jiyA Na jhANovarohiNI hoi / jhAijjA tadavattho Thio nisaNNo 'nivaNNo vA / / 39 / / jaJciya0 gAhA / / iha yaiva yA kAcid dehAvasthA zarIrAvasthA niSaNNatAdirUpA, kim ? jitA ityabhyastA ucitA vA, tathA'nuSThIyamAnA na dhyAnoparodhinI bhavati nAdhikRtadharmadhyAnapIDAkarI bhavatItyarthaH, dhyAyet tadavastha iti tayAvasthayA yaH sthitastadavasthaH / tAmeva vizeSataH prAha - sthitaH kAyotsargeNeSannatAdinA niSaNNa upaviSTo vIrAsanAdinA nirviNNaH sanniviSTo daNDAyatAdinA vA vibhASAyAmiti gAthArthaH / / 39 / / Aha - kiM punarayaM deza-kAlA-''sanAnAmaniyama iti ? atrocyate - savvAsu vaTTamANA muNao jaM desa-kAla-ceTThAsu / varakevalAilAbhaM pattA bahuso samiyapAvA / / 40 / / [1]A yaivA'vasthA jitA jAtu, na syAd dhyAnopaghAtinI / tayA dhyAyetriSaNNo vA, sthito vA zayito'thavA / / 29 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / B padmAsanAdinA yenA-sanenaiva sukhI bhavet / dhyAnaM tenAsanena syAd, dhyAninAM dhyAnasiddhaye / / 116 / / pUrvAbhimukho dhyAnI, cottarAbhimukho'thavA / prasannavadano dhIro, dhyAnakAle prazasyate / / 117 / / -dhyAnadIpikAyAm / / (gAthA-40) 1] A sarvAsu munayo deza-kAlAvasthAsu kevalam / prAptastaniyamo nA''sAM, niyatA yogasusthatA / / 30 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 dharmadhyAne AsanA''lambanadvAre Parasataranakarararamataranakararararakarakaranatakarararakaranatakaranatara to desa-kAla-ceTTAniyamo jhANassa natthi samayaMmi / jogANa samAhANaM jaha hoi tahA payaiyavvaM / / 41 / / savvAsu0 gAhA / / sarvAsu ityazeSAsu deza-kAla-ceSTAsu iti yogaH, ceSTAdehAvasthA, kim ? vartamAnA avasthitAH, ke ? munayaH prAgnirUpitazabdArthA yad yasmAtkAraNAt, kim ? varaH pradhAnazcAsau kevalAdilAbhazca varakevalAdilAbhaH, taM prAptA iti, AdizabdAnmanaHparyAyajJAnAdiparigrahaH, kiM sakRdeva prAptAH? na, kevalavarja bahuzo'nekazaH, kiMviziSTAH ? zAntapApAstatra pAtayati narakAdiSviti pApam, zAntam-upazamaM nItaM pApaM yaiste tathAvidhA iti gAthArthaH / / 40 / / to desa0 gAhA / / yasmAditi pUrvagAthAyAmuktaM tena sahAsyAbhisambandhaH, tasmAddezakAla-ceSTAniyamo dhyAnasya nAsti na vidyate / kva ? samaye Agame, kintu yogAnAM manaHprabhRtInAM samAdhAnaM pUrvoktaM yathA bhavati tathA prayatitavyaM yatnaH kArya ityatra niyama eveti gAthArthaH / / 41 / / gatamAsanadvAram, adhunA''lambanadvArAvayavArthapratipAdayannAha - AlaMbaNAI vAyaNa-pucchaNa-pariyaTTaNA'NuciMtAo / sAmAiyAiyAiM saddhammAvassayAiM ca / / 42 / / RA_xxx dhammassa NaM jhANassa cattAri AlaMbaNA paM0 taM. vAyaNA paDipucchaNA pariyaTTaNA aNuppehA... / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 803 aupa. sU.-20, / / vR0... dharmasyAlambanAnyucyante-dharmadhyAnasaudhArohaNArthamAlambyanta ityAlambanAni vAcanaM vAcanA vineyAya nirjarAyai sUtradAnAdi, tathA zaGkite sUtrAdau zaGkApanodAya guroH pracchanaM pratipracchanA, pratizabdasya dhAtvarthamAtrArthatvAditi, tathA pUrvAdhItasyaiva sUtrAderavismaraNanirjarArthamabhyAsaH parivartaneti, anuprekSaNamanuprekSA sUtrArthAnusmaraNamiti / xxx || -sthAnAGgasUtravRttau / / B AlaMbaNANi ca se cattAri, jathA-visamasamuttaraNe vallimAdINi, taMjathA-vAyaNA pucchaNA pariyaTTaNA aNuppehA, dhammakahA pariyaTTaNe paDati / evaM vibhAsejjA / / -AvazyakacUrNI / / vAcanA caiva pRcchA ca, parAvRttyanucintane / kriyA cA''lambanAnIha, saddharmA''vazyakAni ca / / 31 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / D AlambanAni dharmasya, vAcanApracchanAdikaH / svAdhyAyaH paMcadhA jJeyo, dharmAnuSThAnasevayA / / 118 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 22 dhyAnazatakam, gAthA- 43 prazna 1 AlaMbaNAi0 gAhA / / iha dharmadhyAnArohaNArthamAlambyanta ityAlambanAni vAcanAa- parAvartanA - 'nucintA iti / taMtra vAcanaM vAcanA vineyAya nirjarAyai sUtrAdidAnamityarthaH, zaGkate sUtrAdau saMzayApanodAya gurupracchanaM prazna iti, parAvartanaM tu pUrvAdhItasyaiva sUtrAderavismaraNanirjarAnimittamabhyAsakaraNamiti, anucintanam anucintA manasaivAvismaraNAdinimittaM sUtrAnusmaraNamityarthaH, vAcanA ca praznazcetyAdi dvandvaH, etAni ca zrutadharmAnugatAni vartante, tathA sAmAyikAdIni saddharmAvazyakAni ca iti, amUni tu caraNadharmAnugatAni vartante, sAmAyikamAdau yeSAM tAni sAmAyikAdIni, sAmAyikaM pratItam, AdizabdAnmukha - vastrikApratyupekSaNAdilakSaNasakalacakravAlasAmAcArI parigraho yAvat punarapi sAmAyikamiti, etAnyeva vidhivadAsevyamAnAni santi zobhanAni santi ca tAni cAritradharmAvazyakAni ceti vigrahaH, AvazyakAni niyamataH karaNIyAni, caH samuccaye iti gAthArthaH / / 42 / / sAmpratamamISAmevA''lambanatve nibandhanamAha azadazasasazacaca viMsamaMmi samArohai daDhadavvAlaMbaNo jahA puriso / sutAikAlaMbo taha jhANavaraM samAruhai / / 43 // A mU0 vAcanA- pracchanA - 'nuprekSA ''mnAya - dharmopadezAH / / 9-25 / / bhA0 svAdhyAyaH paJcavidhaH / tadyathA - vAcanA, pracchanam, anuprekSA, AmnAyaH, dharmopadeza iti / tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam / pracchanaM granthArthayoH / anuprekSA granthArthayoreva manasA'bhyAsaH / AmnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanam, rUpAdAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanarthAntaram / / 25 / / vR0 svAdhyAyaH paJcavidha ityAdi / tadyathetyanena bhedapaJcakopanyAsaM sUcayati tatra vAcanetyAdi / ziSyANAmadhyApanaM vAcanA kAlikasyotkAlikasya vA''lApakapradAnam / granthaH sUtrArthaH sUtrAbhidheyaM tadviSayaM pracchanam / sandehe sati granthArthayormanasA'bhyAso'nuprekSA / na tu bahirvarNoccAraNamanuzrAvaNIyam / AmnAyo'pi parivartanam udAtAdiparizuddhamanuzrAvaNIyamabhyAsavizeSaH / guNanaM saGkhyAnaM padAkSaradvAreNa rUpAdAnamekarUpam / ekA paripATI dve rUpe trINi rUpANItyAdi / dharmopadezastu sUtrArthakathanaM vyAkhyAnamanuyogavarNanamanuyogadvAraprakrameNa zrutacaraNadharmopadeza ityanarthAntaramiti / / 25 / / - tatvArtha siddha. vRttau // 2010_02 1 A Arohati dRDhadravyA-lambano viSamaM padam / tathA''rohati saddhyAnaM, sUtrAdyA''lambanA''zritaH / / 32 / / AlambanAdarodbhUta- pratyUhakSayayogataH / dhyAnAdyArohaNabhraMzo, yoginAM nopajAyate / / 33 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 dharmadhyAne kramadhyAtavyadvAre aaaraaaarakarataruraruralsararararandaramatararararatadararararurate visamaMmi0 gAhA / / viSame nimne-duHsaJcare samArohati samyak pariklezenovaM yAti / kaH ? dRDhaM balavad dravyaM rajjvAdhAlambanaM yasya sa tathAvidhaH, yathA puruSaH pumAn kazcit, sUtrAdikRtAlambano vAcanAdikRtAlambana ityarthaH, tathA tenaiva prakAreNa dhyAnavaraM dharmadhyAnamityarthaH, samArohatIti gAthArthaH / / 43 / / gatamAlambanadvAram, adhunA kramadvArAvasaraH, tatra lAghavArthaM dharmasya zuklasya ca pratipAdayannAha jhANappaDivattikamo hoi maNojoganiggahAIo / bhavakAle kevaliNo sesassa jahAsamAhIe / / 44 / / jhANa. gAhA / / dhyAnaM prAgnirUpitazabdArtham, tasya pratipatteH krama iti samAsaH, pratipattikramaH paripATyabhidhIyate, sa ca bhavati manoyoganigrahAdistatra prathama manoyoganigrahaH, tato vAgyoganigrahaH, tataH kAyayoganigraha, iti / kimayaM sAmAnyena sarvathaivetthambhUtaH kramaH ? na, kintu bhavakAle kevalino'tra atra bhavakAlazabdena mokSagamanapratyAsanno'ntarmuhUrtapramANa eva zailezyavasthAntaH parigRhyate, kevalamasyAstIti kevalI tasya, zukladhyAna evAyaM kramaH / zeSasyAnyasya dharmadhyAnapratipatturyoga-kAlAvAzritya kim ? yathAsamAdhinA iti yathaiva svAsthyaM bhavati tathaiva pratipattiriti gAthArthaH / / 44 / / gataM kramadvAram, idAnIM dhyAtavyamucyate, taccaturbhedamAjJAdiH / uktaM ca-"AjJA'pAyavipAka-saMsthAnavicayAya dharmyam" ityAdi, [tatvArtha,9/37] tatrA''dyabhedapratipAdanAyAha *suniuNamaNAiNihaNaM bhUyahiyaM bhUyabhAvaNamaNagdhaM / amiyamajiyaM mahatthaM mahANubhAvaM mahAvisayaM / / 45 / / 1] A manorodhA'diko dhyAna-pratipattikramo jine / zeSeSu tu yathAyogaM, samAdhAnaM prakIrtitam / / 34 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / _____B dhyAnAnukrama uktaH kevalinAM cittayogarodhAdi / bhavakAle tvitareSAM yathAsamAdhiM ca vijJeyaH / / 119 / / -dhyAnadIpikAyAm / / (gAthA-45) 1] A AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyamiti, vicayaH paricayo'bhyAsa ityanarthAntaram, anantaravakSya mANanyAyenAjJAdyabhyAsAya pravarttamAnasya dharmadhyAnaM bhavatItyarthaH / -AvazyakaTippanake / / ANAvijayamavAe vivAgasaMThANao vi nAyavvA / ee cattAri payA jhAyavvA dhammajhANassa / / suniuNamaNAi x x x || [C pratau, sambodhaprakaraNe dhyAnAdhikAre - gAthA 45] 2010_02 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 dhyAnazatakam, gAthA-46 Patakarakarakakakakakakakakakakakakakakakantasasaramnnatantastne jhAijjA niravajjaM jiNANaANaM jagappaIvANaM / aNiuNajaNaduNNeyaM naya-bhaMga-pamANa-gamagahaNaM // 46 / / suniuNa0 gAhA / / jhAijjA0 gAhA / / suSThu atIva, nipuNA kuzalA sunipuNA tAm, AjJAmiti yogaH, naipuNyaM punaH sUkSmadravyAdhupadarzakatvAttathA mtyaadiprtipaadktvaanyc| uktaM ca - "suyanANaMmi neuNNaM kevale tayaNaMtaraM / appaNo sesagANaM ca jamhAtaM paribhAvaNaM / / 1 / / " [ ] ityAdi, itthaM sunipuNAM dhyAyet / 2] A mU. AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya / / 9-37 / / bhA0 AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisamanvAhAro dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati / / 37 / / kiJcAnyatvR. AjJAdInAM kRtadvandvAnAM vicayazabdena saha SaSThIsamAsaH / AjJAdInAM vicaya: paryAlocanam / vicayazabdaH pratyekamabhisambadhyate / AjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayazabdAt tAdah caturthI / dharmazabdo vyAkhyAtaH / apramattasaMyatasyeti svAminirdezaH / tatrAjJA sarvajJapraNIta aagmH| tAmAjJAmitthaM vicinuyAt-paryAlocayet-pUrvAparavizuddhAmatinipuNAmazeSajIvakAyahitAmanavadyAM mahA* mahAnubhAvAM nipuNajanavijJeyAM dravyaparyAyaprapaJcavatImanAdyanidhanAM "iccheiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi NAsI" ityAdi [nandI sU0 58] vacanAt / tatra prajJAyAH paridurbalatvAdupayukte'pi sUkSmayA zemuSyA yadi nAvaiti bhUtamarthaM saavrnnjnyaantvaat| yathoktam"nahi nAmAnAbhoga-cchadmasthasyeha kasyacinnAsti / jJAnAvaraNIyaM hi, jJAnAvaraNaprakRti karma / / 1 / / " tathApyevaM vicinvato'vitathavAdinaH kSINarAgadveSamohAH sarvajJA nAnyathAvyavasthitamanyathA vadanti bhASante vaa'nRtkaarnnaabhaavaat| ataH satyamidaM zAsanamanekaduHkhagahanAt saMsArasAgarAduttArakamityAjJAyAM smRtismnvaahaarH| prathamaM dhrmdhyaanmaajnyaavicyaakhym| -tattvArtha. siddha. vRttau / / B ava. athA''jJAdhyAnamAha AjJAM yatra puraskRtya sarvajJAnAmabAdhitAm / tattvatazcintayedastidAjJAdhyAnamucyate / / 8 / / vR. AjJA''ptavacanaM pravacanamiti yAvat, abAdhitAM pramANAntaraiH parasparavirodhena ca, tattvata iti paramArthavRttyA, arthAn padArthAn jIvAdIn cintayet / / 8 / / ava. AjJAyA abAdhitatvaM bhAvayati - sarvajJavacanaM sUkSma, hanyate yantra hetubhiH / tadAjJArUpamAdeyaM, na mRSAbhASiNo jinAH / / 9 / / vR0 spaSTaH / / 9 / / atrAntarazlokAH 2010_02 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJAvicayadharmadhyAnam 71 arekararakarsakstarastaarakstatererakatarsata r awstakatarsistan tathA anAdyanidhanAm anutpannazAzvatAmityarthaH, anAdyanidhanatvaM ca dravyAdyapekSayeti / uktaM ca - "dravyArthAdezAdityeSA dvAdazAGgI na kadAcinnAsIt" [ ] ityAdi / tathA bhUtahitAm iti iha bhUtazabdena prANina ucyante, teSAM hitAM-pathyAmiti bhAvaH, hitatvaM punastadanuparodhinItvAttathA hitakAriNItvAJca / uktaM ca "sarve jIvA na hantavyAH" [ ] ityAdi, etatprabhAvAcca bhUyAMsaH siddhA iti / tathA - bhUtabhAvanAm ityatra bhUtaM-satyaM bhAvyate'nayeti bhUtasya vA bhAvanA bhUtabhAvanA, anekAntaparicchedAtmiketyarthaH, bhUtAnAM vA-sattvAnAM bhAvanA bhUtabhAvanA, bhAvanA vAsanetyanarthAntaram / uktaM ca - "kUrAvi sahAveNaM rAga-visavasANugAvi hoUNaM / bhAviyajiNavayaNamaNA telukkasuhAvahA hoti / / 1 / / " [ zrUyante ca - "bahavazcilAtIputrAdaya evaMvidhA iti " / AjJA syAdAptavacanaM, sA dvidhaiva vyavasthitA / AgamaH prathamA tAva-ddhetuvAdo'parA punaH / / 1 / / zabdAdeva padArthAnAM, pratipattikRdAgamaH / pramANAntarasaMvAdA-ddhetuvAdo nigadyate / / 2 / / dvayorapyanayostulyaM, prAmANyamavigAnataH / aduSTakAraNArabdhaM, pramANamiti lakSaNAt / / 3 / / doSA rAga-dveSa-mohAH, saMbhavanti na te'rhati / aduSTahetusaMbhUtaM, tat pramANaM vaco'rhatAm / / 4 / / naya-pramANasaMsiddha, paurvAparyAvirodhi ca / apratikSepyamaparai-baliSThairapi zAsanaiH / / 5 / / / aGgopAGga-prakIrNAdi-bahubhedApagAmbudhim / anekAtizayaprAjya-sAmrAjyazrIvibhUSitam / / 6 / / durlabhaM durabhavyAnAM, bhavyAnAM sulabhaM bhRzam / gaNipiTakatayo-nityaM stutyaM narAmaraiH / / 7 / / evamAjJAM samAlambya, syAdvAdanyAyayogataH / dravya-paryAyarUpeNa, nityAnityeSu vastuSu / / 8 / / svarUpa-pararUpAbhyAM, sadasadrUpazAliSu / yaH sthiraH pratyayo dhyAnaM, tadAjJAvicayAhvayam / / 9 / / 9 / / -yogazAstre, pra. 10 / / nayabhaGgapramANA''DhyAM, hetUdAharaNA'nvitAm / AjJAM dhyAyejjinendrANA-maprAmANyA'kalaGkitAm / / 36 / / __ - adhyAtmasAre, a. 16 // D svasiddhAntaprasiddhaM yad, vastutattvaM vicAryate / sarvajJAjJAnusAreNa, tadAjJAvicayo mataH / / 121 / / AjJA yatra puraskRtya, sarvajJAnAmabAdhitAm / tattvatazcintayedarthAM-stadAjJAdhyAnamucyate / / 122 / / -dhyAnadIpikAyAm / / ___ 2010_02 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dhyAnazatakam, gAthA-46 aaraaarakaratarutakaraarakarakararararararararararararakararararararam tathA anAm iti sarvottamatvAdavidyamAnamUlyAmiti bhAvaH / uktaM ca - "savve'vi ya siddhatA sadavvarayaNAsayA satelokkA / jiNavayaNassa bhagavao na mullamittaM aNaggheyaM / / 1 / / " [ ] tathA stutikAreNApyuktam"kalpadrumaH kalpitamAtradAyI, cintAmaNizcintitameva datte / / jinendradharmAtizayaM vicintya, dvaye'pi loko laghutAmavaiti / / 1 / / [ ityAdi, athavA RNaghnAm, ityatra RNaM-karma, taghnAmiti, uktaM ca "jaM annANI kammaM khavei bahuyAhi vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto khavei UsAsamitteNaM / / 1 / / " [ ] ityaadi| tathA amitAm ityaparimitAm, uktaM ca - "savvanadINaM jA hojja vAluyA savvaudahINa jaM toyaM / tatto vi aNaMtaguNo attho "egassa suttassa / / 1 / / " [bR. ka. bhA. 1170] amRtAM vA 'mRSTAM pathyAM ca, tathA coktam - "jiNavayaNamodagassa u ratiM ca divA ya khajjamANassa / tittiM buho na 'vaJcati heusahassovagUDhassa / / 1 / / *nara-naraya-tiriya-suragaNasaMsAriyasavvadukkharogANaM / jiNavayaNamegamosahamapavaggasuhakkhayaphalayaM / / 2 / / " [ sajIvAM vA'mRtAmupapattikSamatvena sArthikAmiti bhAvaH, na tu yathA"teSAM kaTataTabhraSTairgajAnAM madabindubhiH / / prAvartata nadI ghorA hastyazvarathavAhinI / / 1 / / " [vize. svo. pR.187] ityAdivanmRtAmiti / tathA ajitAm iti zeSapravacanAjJAbhiraparAjitAmityarthaH / uktaM ca "jIvAivatthuciMtaNakosallaguNeNa-'NaNNasariseNaM / - sesavayaNehiM ajiyaM jiNiMdavayaNaM mahAvisayaM / / 1 / / " [ tathA mahArthAm iti mahAna-pradhAno'rtho yasyAH sA tathAvidhA tAma, tatra pUrvAparAvirodhitvAdanuyogadvArAtmakatvAnnayagarbhatvAcca pradhAnAm, mahatsthAM vA atra mahAntaH iyaM gAthA sambodhaprakaraNa-dhyAnAdhikAre mUlagAthArUpeNAsti / _ 2010_02 2010_02 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJAvicayadharmadhyAnam 73 Pratamrakararararararararakarararakararararararararalatarakararararararate samyagdRSTayo bhavyA evocyante, tatazca mahatsu sthitA mahatsthA tAM ca pradhAnasattvasthitAmityarthaH, mahAsthAM vetyatra mahA pUjocyate, tasyAM sthitA mahAsthA tAm, tathA coktam - "savvasurAsura-mANusa-joisa-vaMtarasupUiyaM NANaM / jeNeha gaNaharANaM "chuhaMti cuNNe suriMdAvi / / 1 / / " [ tathA mahAnubhAvAm iti tatra mahAn-pradhAnaH prabhUto vA'nubhAvaH-sAmarthyAdilakSaNo yasyAH sA tathA tAm, prAdhAnyaM cAsyAzcaturdazapUrvavidaH sarvalabdhisampannatvAt, prabhUtatvaM ca prabhUtakAryakaraNAt, uktaM ca-"pabhU NaM coddasapuvvI ghaDAo ghaDasahassaM karittae" [vyA. pra. 5/4/240] ityAdi, evamihaloke, paratra tu jaghanyato'pi vaimAnikopapAtaH, uktaM ca - "uvavAo laMtagaMmi coddasapuvvIssa hoi u jahaNNo / ukkoso savvaDhe siddhigamo vA akammassa / / 1 / / " [ tathA mahAviSayAm iti mahadviSayatvaM tu sakaladravyAdiviSayatvAt / uktaM ca-"davvao suyanANI uvautte savvadavvAiM jANai" [ ] ityAdi kRtaM vistareNeti gAthArthaH / / 45 / / dhyAyet cintayediti sarvapadakriyA, niravadyAm iti avayaM pApamucyate nirgatamavadyaM yasyAH sA tathA tAm, anRtAdidvAtriMzaddoSAvadyarahitatvAt, kriyAvizeSaNaM vaa| kathaM dhyAyet ? niravadyam ihalokAdyAzaMsArahitamityarthaH / uktaM ca-"no ihalogaTThayAe no paralogaTThayAe no paraparibhavao ahaM nANI" [ ] ityAdikaM niravadyaM dhyAyeta, jinAnAM prAgnirUpitazabdArthAnAm AjJAMvacanalakSaNAM tathAhi - kuzalakarmaNyAjJApyante'nayA prANina ityAjJA tAm |kiNvishissttaanaaN jinAnAm ? kevalAlokenAzeSasaMzayatimiranAzanAjagatpradIpAnAmiti / Ajaiva vizeSyate - anipuNajanadujJeyAm na nipuNaH anipuNaH-akuzala ityarthaH, janaHlokastena durjeyAmiti samAsaH, dujJeyAmiti, duravagamAm / tathA naya-bhaGga-pramANa-gamagahanAm ityatra nayAzca bhaGgAzca pramANAni ca gamAzceti vigrahastairgahanA-gahvarA tAm, tatra naigamAdayo nayAste cAnekabhedAH / tathA bhaGgAH kramasthAnabhedabhinnAH, tatra kramabhaGgA yathA eko jIva eka evAjIva ityAdi, sthaapnaa|| / / '' / '|'| '' sthAnabhaGgAstu yathA priyadharmA nAmaikaH no dRDhadharmetyAdi / tathA pramIyate jJeyamebhiriti pramANAni dravyAdIni, yathAnuyogadvAreSu, gamAH 2010_02 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dhyAnazatakam, gAthA-47, 48 Pareraturerakatarerakatariatererekararararareranandalatarakarsatarasna caturviMzatidaNDakAdayaH, kAraNavazato vA kiJcidvisadRzAH sUtramArgA yathA SaDjIvanikAyAdAviti kRtaM vistareNeti gAthArthaH / / 46 / / nanu yA evaMvizeSaNaviziSTA sA boddhamapi na zakyate mandadhIbhiH, AstAM tAvaddhyAtum, tatazca yadi kathaJcinnAvabudhyate tatra kA vArtetyata Aha - tattha ya maidobbaleNaM tabvihAyariyavirahao vAvi / NeyagahaNattaNeNa ya NANAvaraNodaeNaM ca / / 47 / / heUdAharaNAsaMbhave ya sai suTu jaM na bujhejjA / savaNNumayamavitahaM tahAvi taM ciMtae maimaM / / 4 / / tattha ya0 gAhA / / tatra tasyAmAjJAyAm, cazabdaH prastutaprakaraNAnukarSaNArthaH / kim ? jaDatyA calatvena vA matidaurbalyena-buddheH samyagarthAnavadhAraNenetyarthaH 1 / tathA tadvidhAcAryavirahatazcA'pi tatra tadvidhaH samyagaviparItatattvapratipAdanakuzalaH, Acaryate'sAvityAcAryaH sUtrArthAvagamArthaM mumukSubhirAsevyata ityarthaH, tadvidhazcAsAvAcAryazca tadvidhAcAryaH, tadvirahatastadabhAvatazca, cazabdaH abodhe dvitIyakAraNasamuccayArthaH, apizabdaH kvacidubhayavastUpapattisambhAvanArthaH 2 / tathA jJeyagahanatvena ca tatra jJAyata iti jJeyaM dharmAstikAyAdi, tadgahanatvena tadgahvaratvena, cazabdo'bodha eva tRtIyakAraNasamuccayArthaH 3 / tathA jJAnAvaraNodayena ca tatra jJAnAvaraNaM prasiddham, tadudayena tatkAle tadvipAkena, cazabdazcaturthakAraNasamuccayArthaH 4 / . atrAha-nanu jJAnAvaraNodayAdeva matidaurbalyaM tathA tadvidhAcAryaviraho jJeyagahanapratipattizca, tatazca tadabhidhAne na yuktamamISAmabhidhAnamiti ? na, 'tasya kAryasyaiva sakSepa-vistarata upAdhibhedenAbhidhAnAditi gAthArthaH / / 47 / / tathA heUdAharaNA0 gAhA / / tatra hinoti gamayati jijJAsitadharmaviziSTAnAniti hetuH * caturvizatiriti anena 'neraIyA asurAI' ityAdi gAthA sUcitA / -dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / * ubhayavastUpapattiriti matidaurbalya-tathAvidhAcAryAbhAvaH / -dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / * tadabhidhAne iti jJAnAvaraNasyAbhidhAne / SamapadaparyAye / / e -dhyAna 2010_02 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 AjJAyA abodhe kiM karaNIyam ? karatatarararararararanataranatakarakarakararamarekararararerakarakarakarate kArako vyaJjakazca, udAharaNaM carita-kalpitabhedam, hetuzcodAharaNaM ca hetUdAharaNe tayorasambhavaH, kaJcana padArtha prati hetUdAharaNAsambhavAt, tasmiMzca, cazabdaH paJcamaSaSThakAraNasamuccayArthaH, 5-6 sati vidyamAne / kim ? yat vastujAtaM na suSThu buddhyeta nAtIvAvagacchet sarvajJamatamavitathaM tathApi taccintayenmatimAniti / tatra sarvajJAstIrthakarAsteSAM mataM sarvajJamataM mataM - vacanam / kim ? vitatham anRtam, na vitatham avitathaM satyamityarthaH, tathApi tadabodhakAraNe satyanavagacchannapi tanmataM vastu vA cintayet paryAlocayenmatimAn buddhimAniti gAthArthaH / / 48 / / kimityetadevamityata Aha - aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jagappavarA / jiyarAga-dosa-mohA ya NaNNahAvAdiNo teNaM / / 49 / / aNuvakaya0 gAhA / / anupakRte parairavartite sati, parAnugrahaparAyaNA dharmopadezA-dinA parAnugrahodhuktA iti samAsaH, yad yasmAt kAraNAt, ke ? jinAH prAgnirUpitazabdArthAH, ta eva "viziSyante-jagatpravarAzcarAcarazreSThA ityarthaH, evaMvidhA api kadAcid rAgAdibhAvAdvitathavAdino bhavantyata Aha - jitA nirastA rAga-dveSa-mohA yaiste tathAvidhAH, tatrAbhiSvaGgalakSaNo rAgaH, aprItilakSaNo dveSaH, ajJAnalakSaNazca mohaH, cazabda etadbhAvaguNasamuJcayArthaH, nAnyathAvAdinastena iti tena kAraNena te nAnyathAvAdina iti / uktaM ca "rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyAnRtakAraNaM kiM syAt / / " [ ] iti gAthArthaH / / 49 / / uktastAvaddhyAtavyaprathamo bhedaH, adhunA dvitIya ucyate- tatra rAga-dosa-kasAyA-''savAdi-kiriyAsu vaTTamANANaM / iha-paraloyAvAo jhAijjA vajjaparivajjI // 50 // rAga0 gAhA // rAga-dveSa-kaSAyA-''zravAdi-kriyAsu vartamAnAnAmihaparalokApAyAn dhyAyet / [2] A mU. AjJA-'pAya-vipAka x x x saMyatasya / / 9-37 / / _ 2010_02 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-50 Parasarararararakaratmaratrakaareranaarasranamaratmararatarnataka yathA rAgAdikriyA aihikAmuSmikavirodhinI, uktaM ca - "rAgaH sampadyamAno'pi duHkhado dussttgocrH| mahAvyAdhyabhibhUtAnA-mapathyAnAbhilASavat / / 1 / / " [ "dveSaH sampadyamAno'pi tApayatyeva dehinam / koTarastho jvalannAzu dAvAnala iva drumam / / 2 / / " [ ] tathA ""dRSTyAdibhedabhinnasya rAgasyAmuSmikaM phalam / dIrghaH saMsAra evoktaH sarvajJaiH sarvadarzibhiH / / 3 / / " [ ] ityAdi / tathA ] tathA * dRSTyAdi iti darzanAdi / -dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / vR. xxx apAyavicayaM dvitIyaM dharmadhyAnamucyate / apAyA-vipadaH zArIra-mAnasAni duHkhAnIti paryAyAsteSAM vicayaH- anveSaNamihAmutra ca rAgadveSAkulitacetovRttayaH sattvA mUlottaraprakRtivibhAgArpitajanmajarAmaraNArNavabhramaNaparikheditAntarAtmAnaH sAMsArikasukhaprapaJceSvavitRptamAnasAH kAyendriyAdiSvAsravadvArapravAheSu vartamAnA mithyAtvAjJAnAviratipariNatibhirnivRttAH / prAtipadikAt tAdayaM caturthIbahuvacanam / hiMsAyai hiMsA) hiMsAprayojanaM raudraM bhavati dhyAnam / evamanRtAya steyAya viSayasaMrakSaNAya ceti vAcyaM raudramityuktaM nirvacanaM prAk / aviratazca dezaviratazca kRtadvandvauM svAminau raudradhyAnasya nirdiSTau SaSThIdvivacanena / avirata-dezaviratayostu raudradhyAnametAvasya dhyAtArAvityarthaH / etadeva bhASyakAro vivRNoti-hiMsArthamityAdinA / spaSTameva tAdarthya drshyti| "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA " [a0 7, sU0 8] taJca sattvavyApAdanodvandhaparitApanatADanakaracaraNa-zravaNanAsikA'dharavRSaNaziznAdicchedanasvabhAvaM hiMsAnandam / tatra smRtisamanvAhAro raudradhyAnam / ye ca jIvavyApAdanopAyAH parasya ca duHkhotpAdanaprayogAsteSu ca smRtisamanvAhAro hiMsAnandamiti prathamo vikalpaH / prabalarAgadveSamohasya anRtaprayojanavat kanyAkSitinikSepApalApapizunAsatyAsadbhUtaghAtAbhisandhAnapravaNamasadabhidhAnamanRtaM tatparopaghAtArthamanuparatatIvraraudrAzayasya smRteH samanvAhAraH / tatraivaM dRDhapraNidhAnamanRtAnandamiti / steyArthaM steyaprayojanamadhunocyate / tIvrasaklezAdhyavasAyasya dhyAtuH prabalIbhUtalobhapracArAhitasaMskArasya apAstaparalokApekSasya parasvAditsorakuzalaH smRtisamanvAhAraH / dravyaharaNopAya eva cetaso nirodhaH praNidhAnamityarthaH / viSayasaMrakSaNArthaM ceti caturtho vikalpaH / cazabdaH samuccaye / viSayaparipAlanaprayojanaM ca bhavati raudraM dhyAnam / viSamiva yAnti visarpanti paribhujyamAnAH / pRSodarAditvAt saMskAraH / athavA 'SiJ bandhane' [pA0 dhA0 1478] bhoktAraM vizeSeNa vividhaM vA sinvanti-badhnantIti viSayAHzabdAdayaH / tatsAdhanAni ca cetanAcetanavyAmizravastUni viSayazabdavAcyAni / viSIdanti vA prANino yeSu paribhuJjAnAste vissyaaH| yathoktam [prazamaratau zlau0 107] "yadyapi niSevyamANA, manasaH parituSTikArakA viSayAH / 2010_02 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 ApAyavicayadharmadhyAnam tarakararakarakaratatakaraarararararararakstartstakararadarsraritarashataks "dosAnalasaMsatto ihaloe ceva dukkhio jiivo| paralogami ya pAvo pAvai nirayAnalaM tatto / / 1 / / " [ ] ityAdi / tathA kaSAyAH krodhAdayaH, tadapAyaH punaH - "koho pItI paNAseti mANo viNayaNAsaNo / mAyA mittANi NAsei lobho savvaviNAsaNo / / " [da.vai.8/38] "koho ya mANo ya aNiggahIyA mAyA ya loho ya pavaDDhamANA / cattAri ee kasiNo kasAyA siMcati mUlAI puNabbhavassa / / 1 / / " [da.vai. 8/40] kimpAkaphalAdanavad, bhavanti pazcAdatidurantAH / / " / viSayANAM ca saMrakSaNamuktaM parigraheSvaprAptanaSTeSu kAGkSAzoko prApteSu rakSaNamupabhoge cAvitRptiH / itthaM ca viSayasaMrakSaNAhitakrauryasya mlecchamalimlucAgnikSetramRddAyAdibhyaH samuditAyudhasyAnAyudhasya vA rakSatastIveNa lobhakaSAyeNAnuraktacetasastadgatapraNidhAnasya tatraiva smRtisamanvAhAramAcarato viSayasaMrakSaNAnandaM raudraM bhavati dhyAnam / taJcaitadaviratasvAmikam / tau ca pUrvoktalakSaNau / tayoreva ca bhavatyetat pramattasaMyatAdInAmiti / raudradhyAyinastIvrasaMkliSTAH kApotanIlakRSNalezyAstisrastadanugamAJca nrkgtimuulmett| paryAptamAdAya karmajAlaM durantaM narakAdigatiSu dIrgharAtramapAyairyujyante / kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozavadhabandhAdyapAyabhAjo dRzyante klizyante ityataH pratyavAyaprAye'smin saMsAre'tyantodvegAya smRtisamanvAhArato'pAyavicayaM dharmadhyAnamAvirbhavati / xxx / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / B ava. athApAyavicayamAha rAga-dveSa-kaSAyAdyai-rjAyamAnAn vicintayet / yatrApAyAMstadapAya-vicayadhyAnamiSyate / / 10 / / vR. rAga-dveSajanitAnAmapAyAnAM vicayo vicintanaM yatra tadapAyavicayam / / 10 / / ava. tasya phalamAha aihikA-''muSmikApAya-parihAraparAyaNaH / tataH pratinivarteta, samantAt pApakarmaNaH / / 11 / / vR0 spaSTaH / / 11 / / atrAntarazlokAH - aspRSTajinamArgANA-mavijJAtaparAtmanAm / aparAmRSTAyatInA-mapAyAH syuH sahasrazaH / / 1 / / mayA mohAndhatamasA, vivazIkRtacetasA / kiM kiM nAkAri kaluSaM, kasko'pAyo'pyavApi na / / 2 / / yadyad duHkhaM nArakeSu, tiryakSu manujeSu ca / mayA prApi pramAdo'yaM, mamaiva hi vicetasaH / / 3 / / prApyApi paramAM bodhiM, manovAkkAyakarmajaiH / duzceSTitairmayaivAyaM, zirasi jvAlito'nalaH / / 4 / / svAdhIne muktimArge'pi, kumArgaparimArgaNaiH / aho AtmaMstvayaivaiSa, svAtmA'pAyeSu pAtitaH / / 5 / / yathA prApte'pi saurAjye, bhikSAM bhrAmyati bAlizaH / AtmAyatte tathA mokSe, bhavAya bhrAntavAnasi / / 6 / / ityAtmanaH pareSAM ca, dhyAtvA'pAyaparaMparAm / apAyavicayaM dhyAna-madhikurvIta yogavit / / 7 / / 11 / / -yogazAstre, pra. 10 / / 2010_02 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dhyAnazatakam, gAthA-51 tathA''zravAH karmabandhahetavo mithyAtvAdayaH, tadapAyaH punaH - "micchattamohiyamaI jIvo ihaloga eva dukkhAI / niraovamAiM pAvo pAvai pasamAiguNahINo / / 1 / / " [ ] tathA - "ajJAnaM khalu kaSTaM krodhAdibhyo'pi "sarvadoSebhyaH / arthaM hitamahitaM vA na vetti yenAvRto lokaH / / 1 / / " [ ] tathA - "jIvA pAviMti "ihaM pANavahAdaviraIe pAvAe / niyasuyaghAyaNamAI dose jaNagarahie pAvA / / 1 / / [ paralogaMmivi evaM AsavakiriyAhi ajjie kamme / jIvANa ciramavAyA nirayAigaI bhamaMtANaM / / 2 / / " [ ] ityAdi / AdizabdaH svagatAnekabhedakhyApakaH, prakRtisthityanubhAvapradezabandhabhedagrAhaka ityanye, kriyAsu kAyikyAdibhedAH paJca, etAH punaruttaratra nyakSeNa vakSyAmaH, vipAkaH punaH - "kiriyAsu vaTTamANA kAigamAIsu dukkhiyA jIvA / iha ceva ya paraloe saMsArapavaDDhayA bhaNiyA / / 1 / / " [ tatazcaivaM rAgAdikriyAsu vartamAnAnAmapAyAn dhyAyet / kiMviziSTaH sanniti ? Aha-varNyaparivarjI tatra varjanIyaM-varNyam-akRtyaM parigRhyate, tatparivarjI-apramatta iti gAthArthaH / / 5 / / uktaH khalu dvitIyo dhyAtavyabhedaH, adhunA tRtIya ucyate, tatra - payai-Thii-paesA 'NubhAvabhinnaM suhAsuhavihattaM / jogANubhAvajaNiyaM kammavivAgaM viciMtejjA / / 51 / / C rAgadveSakaSAyAdi-pIDitAnAM januSyatAm / ehikAmuSmikA~stA~stAn nAnA'pAyAn vicintayet / / 37 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / D apAyavicayaM jJeyaM, dhyAnaM tajha vicakSaNaiH / apAyaH karmaNAM yatra, so'pAyaH procyate budhaiH / / 123 / / rAgadveSakaSAyAzravakriyA-vartamAnajIvAnAm / iha-paralokApAyAnapAyabhIruH smaret sAdhuH / / 124 / / - dhyAnadIpikAyAm // * pariziSTa - 10 1] A mU. AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya xxx / / 9-37 / / vR. xxx tRtIyaM dharmadhyAnaM vipAkavicayAkhyamucyate-vividho viziSTo vA pAko vipAkaH anubhAvaH / anubhAvo rasAnubhavaH karmaNAM naraka-tiryaG-manuSyA-'marabhaveSu tasya vicayaH anucintanaM mArgaNaM tadarpitacetAH / tatraiva smRti 2010_02 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAkavicayadharmadhyAnam tataaraantaratatatastaramataararararararararararararamatatatatatatara payai0 gAhA / / prakRti-sthiti-pradezA-'nubhAvabhinnaM zubhAzubhavibhaktam iti atra prakRtizabdenASTau karmaprakRtayo'bhidhIyante jJAnAvaraNIyAdibhedA iti, prakRtiraMzo bheda iti paryAyAH / sthitistAsAmevAvasthAnaM jaghanyAdibhedabhinnam / pradezazabdena jIvapradezakarmapudgalasambandho'bhidhIyate / anubhAvazabdena tu vipAkaH / ete ca prakRtyAdayaH zubhAzubhabhedabhinnA bhavanti / tatazcaitaduktaM bhavati-prakRtyAdibhedabhinnaM zubhAzubhavibhaktaM yogAnubhAvajanitaM 'manoyogAdiguNaprabhavaM karmavipAkaM vicintayediti gAthAkSarArthaH / / 51 / / bhAvArthaH punarvRddhavivaraNAdavaseyaH / taccedam iha payaibhinna suhAsuhavihattaM kammavivAgaM viciMtejjA, tattha payaItti kammaNo bheyA aMsA "NANAvaraNijjAiNo aTTha, tehiM bhinnaM vihattaM suhaM puNNaM sAyAiyaM asuhaM pAvaM tehiM vihattaM vibhinnavipAkaM jahA kammapayaDIe tahA viseseNa ciMtijjA / kiMca-ThiibhinnaM ca suhAsuhavihattaM kammavivAgaM viciMtejjA-Thiitti tAsiM ceva aTThaNhaM payaDINaM jahaNNamajjhimukkosA kAlAvatthA jahA kammapayaDIe / samanvAhRtya vartamAno vipAkavicayAdhyAyI bhavati / jJAnAvarAdikamaSTaprakAraM karmaprakRti-sthitya-'nubhAvapradezabhedamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamotkRSTasthitikaM vividhvipaakm| tadyathA-jJAnAvaraNAd durmedhstvm| darzanAvaraNAJcakSurAdivaikalyaM nidrAdyudbhavazca / asadvedyAd duHkham, sadvedyAt sukhAnubhavaH / mohanIyAd viparItagrAhitA cAritravinivRttizca / aayusso'nekbhvpraadurbhaavH| nAmno'zubhaprazastadehAdinirvRttiH / gotrAduJcanIcakulopapattiH / antarAyAdalAbha iti| itthaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusaraNa eva smRtisamanvAhArato dharmyaM bhavati dhyAnamiti / / xxx -tatvArtha. siddha. vRttau. / / B. ava. atha vipAkavicayamAha - pratikSaNasamudbhUto, yatra karmaphalodayaH / cintyate citrarUpaH sa, vipAkavicayo mataH / / 12 / / vR. xxx spaSTaH / / 12 / / ava0 etadeva bhAvayati - yA saMpadA'rhato yA ca, vipadA nArakAtmanaH / ekAtapatratA tatra, puNyApuNyasya karmaNaH / / 13 / / va. xxx A arhataH, A nArakAtmanaH' iti cAbhivyAptau paJcamI / zeSaM spssttm| atrAntarazlokAHvipAkaH phalamAnAtaH, karmaNAM sa zubhAzubhaH / dravya-kSetrAdisAmagryA, citrarUpo'nubhUyate / / 1 / / zubhastatrAGganA-mAlya-khAdyAdidravyabhogataH / azubhastvahi-zasrA-'gni-viSAdibhyo'nubhUyate / / 2 / / kSetre saudha-vimAnopa-vanAdau vasanAcchubhaH / zmazAna-jAGgalA-'raNya-prabhRtAvazubhaH punaH / / 3 / / 2010_02 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 dhyAnazatakam, gAthA-51 Parararaaraararakaratarnatantaaraaaraantaraataaratacaranatakam 'kiMca-paesabhinnaM zubhAzubhaM yAvat-'kRtvA pUrvavidhAnaM padayostAveva pUrvavad vayau~ / varga-ghanau kuryAtAM tRtIyarAzeH sthitaM prAgvat' / / 1 / / 'kRtvA vidhAnam' iti '256, asya rAzeH pUrvapadasya ghanAdi kRtvA tasyaiva vargAdi tataH dvitIyapadasyedameva viparItaM kriyate, tata etAveva vayete, tatastRtIyapadasya varga-ghanau kriyete, evamanena krameNAyaM rAziH 16777216 ciMtejjA, paesotti jIva-paesANaM kammapaesehiM suhumehiM egakhettAvagADhehiM puTTho-gADha-aNaMtara kAle tvazItalAnuSNe, vasantAdau rateH zubhaH / uSNe zIte grISme hema-ntAdau bhramaNato'zubhaH / / 4 / / manaHprasAda-santoSA-dibhAveSu zubho bhavet / krodhA-'haGkAra-raudratvA-dibhAveSvazubhaH punaH / / 5 / / sudevatva-bhogabhUmi-manuSyAdibhave zubhaH / kumartya-tiryaG-narakA-dibhaveSvazubhaH punaH / / 6 / / api caudaya-kSaya-kSayopazamopazamAH karmaNAM bhavantyatra / dravyaM kSetraM kAlaM bhAvaM ca bhavaM ca saMprApya / / 7 / / iti dravyAdisAmagrI-yogAt karmANi dehinAm / svaM svaM phalaM prayacchanti, tAni tvaSTaiva tadyathA / / 8 / / jantoH sarvajJarUpasya, jJAnamAviyate sadA / yena cakSuH paTeneva, jJAnAvaraNakarma tat / / 9 / / mati-zrutA-'vadhi-manaH-paryAyAH kevalaM tathA / yadAvriyante jJAnAnI-tyetajjJAnAvRteH phalam / / 10 / / paJca nidrA darzanAnAM, catuSkasyAvRtizca yA / darzanAvaraNIyasya, vipAkaH karmaNaH sa tu / / 11 / / yathA didRkSuH svAmyatra, pratIhAranirodhataH / na pazyati svamapyevaM, darzanAvaraNodayAt / / 12 / / madhuliptAsidhArAgrA-svAdAbhaM vedyakarma yat / sukha-duHkhAnubhavana-svabhAvaM parikIrtitam / / 13 / / surApAnasamaM prAjJA mohanIyaM pracakSate / yadanena vimUDhAtmA, kRtyAkRtyeSu muhyati / / 14 / / tatrApi dRSTimohAkhyaM, mithyAdRSTivipAkakRt / cAritramohanIyaM tu, viratipratiSedhanam / / 15 / / nR-tiryaG-nArakA-'martya-bhedAdAyuzcaturvidham / svasvajanmani jantUnAM dhArakaM guptisannibham / / 16 / / gati-jAtyAdivaicitrya-kAri citrakaropamam / nAmakarma vipAko'sya, zarIreSu zarIriNAm / / 17 / / ucainIcairbhaveda gotraM koccainIcagotrakata / kSIrabhANDa-sarAbhANDabhedakArikalAlavata / / 18 / / dAnAdilabdhayo yena, na phalanti vibAdhitAH / tadantarAyaM karma syAd, bhANDAgArikasannibham / / 19 / / iti mUlaprakRtInAM vipAkAstAn vicinvtH| vipAkavicayaM nAma, dharmya dhyAnaM pravartate / / 20 / / / / 13 / / ___ -yogazAstre, pra.10 / / C dhyAyetkarmavipAkaM ca, taM taM yogA'nubhAvajam / prakRtyAdicaturbhedaM zubhA'zubhavibhAgataH / / 38 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / D caturdhA karmabandhena, zubhenApyazubhena vA / vipAkaH karmaNAM jIva-rbhujyamAno vicintyate / / 125 / / pratikSaNasamudbhUto yatra karmaphalodayaH / cintyate citrarUpaH sa, vipAkavicayo mataH / / 126 / / yA saMpadA'rhato yA ca, vipadA naarkaatmnH| ekAtapatratA tatra, puNyApuNyasya krmnnH|| 127 / / -dhyAnadIpikAyAm / / RA kiMca-paesabhitraM zubhAzubhaM yAvat-'kRtvA pUrvavidhAnamityAdi pUrvamaharSivacanatvAdgambhI ramidamasmAdRzAmagamyam, AmnAyAnusAratastu gamanikAmAtraM kiJciducyate-iha pradezabhinnaH- zubhAzubharUpaH 2010_02 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vipAkavicayadharmadhyAnam 81 araza karmmavipAko bhAvanIyaH, pradezAzca jIvasya karmmANavo'bhidhIyante, taizca kiyadbhirekaiko jIvapradeza AveSTitaH pariveSTita iti cintanIyam, ayaM ca pradezabandhaH karmmaprakRtyAdiSu vistareNAbhihito'ta eva zubhAzubhaM yAvadityatra zAstrakRd yAvacchabdaM cakAra sa cAtra saMkSepataH kathyate - asaMkhyAtapradezasyApi jIvasyAsatkalpanayA kila SaTpaJcAzadadhike dve zate pradezAnAM sthApyete 256, asya caitAvanmAnasya rAzerghanIkRtasya yadAgataM phalaM tAvatpramANaiH karmmapradezaH kilaite jIvapradezA AveSTitAH, bahutvapradarzanamAtraM cedam, ekaikasyApi jIvapradezasyAnantAnantakarmmavargaNAveSTitatvAt, tatrAsya kalpitajIvapradezarAzerghanIkaraNArthaM karaNakArikAmAha - ' kRtvA pUrvavidhAna mityAdi asyAzcArtha: 'sthApyo'ntaghano'ntyakRtiH sthAnAdhikyaM tripUrvvaguNitA ca / kRtirantyaguNitA triguNA ca ghanastathA''dyasya / / 1 / / etatkArikAnusArato gaNitavidhijJena vijJeyaH, tatra sthApyo'ntyaghana iti antyo'tra dvikastasya ghano'STau 8 sthApyante, antyakRtiriti antyasya dvikasya kRtiH - vargazcatvAraH, tripUrvvaguNitA ceti tribhiH pUrveNa ca paJcakena guNyate jAtA SaSTiH, sthAnAdhikyamiti sA SaSTiH pUrvasthApitASTakasyAdhastAtsthAnAdhikyena sthApyate tadyathA 80/6 AdyakRtiriti dvikApekSayA AdyaH paJcakastasya kRtiH paJcaviMzatiH, antyaguNiteti eSA kRtirantyena dvikena guNitA jAtA paJcAzat triguNA ceti sA triguNitA jAtaM sArddhazatam, tacca sthAnAdhikyena sthApyate - 850/6/1 ghanastathAdyasyeti AdyaH paJcakastasya ghanaH paJcaviMzatyadhikaM zataM tadapi sthAnAdhikyena sthApyate tadyathA - 8525 / 61 etAvatI ca prakriyA pUrvagaNitakArasaMjJayA pUrvvavidhAnamityucyate / ata etAvatA kRtvA pUrvavidhAnaM padayorityetadvyAkhyAtamavaseyam, sthApyo 'ntaghano ityAdi kArikA punarAdita Avartyate, tatra ca, niryukta rAzirantyamitivacanAdidAnIM paJcaviMzaterantyasaMjJA tasyAzca ghanaH kila mIlita evAste'taH sthApyo'ntyaghana ityullaGghyAntyakRtiH kriyate, tatra jAtAni paJcaviMzatyadhikAni SaT zatAni, triguNite jAtAni paJcasaptatyadhikAni aSTAdazazatAni paJcaviMzateH pUrvvaH SaTkastena guNite jAtAni sArddhazatadvayAdhikAni ekAdazasahasrANi sthAnAdhikyena sthApyante yathA - 85250/61250 /10/1 anena cAnantaravidhinA tAvaiva pUrvvavadvargyAvityetad vyAkhyAtam, tau dvikapaJcakalakSaNau padavizeSau pUrvvapUrvvavad vargyAvityasyAnuSThitatvAdupalakSaNaM caitat triguNaSaDguNatvayoriti, Adyasya SaTkasya kRtirantyabhUtayA paJcaviMzatyA guNitA triguNitA ca jAtAni zatAni saptaviMzatiH pUrvvarAzau sthAnAdhikyena sthApyate, tadyathA - 852500/61250/1127/1 Adyasya SaTkasya ghane jAtaM zatadvayaM SoDazAdhikaM sthAnAdhikyena pUrvvarAzau kSipyate tadyathA- 8525216 / 61250/1127/1 anena ca vargaghanau kurvatAM tRtIyarAzeH SaTkalakSaNasyetyetad vyAkhyAtam, nanu yathA SaTkasya vagrgo vihitastathA paJcaviMzatyA tribhizca guNitastatkathaM labhyate ? ityAha- tataH prAgvaditi yadanuktaM tat pUrvvavat sarvvaM vidheyamiti bhAvaH, asmi~zca rAzau mIlite AgataM 16777216 / etAmeva kArikAM vRttikRd vyAcaSTe - kRtvA vidhAnamityAdi, pUrvapadasya ghanAdi ityAdi pUrvvapadasya dvikalakSaNasya ghano vidheyaH, AdizabdAdavanyAdau sthApanaM ca kRtvA tasyaiva dvikalakSaNasya padasya vargaH, AdizabdAt triguNakaraNAdiparigrahaH tato dvitIyasya padasya paJcakalakSaNasyedameva yad dvikasya kRtaM tadviparItaM kriyate, etaduktaM bhavati - dvikasya prathamaM ghanAdi kRtam, tato vargAdi paJcakasya tu prathamaM vargAdi tato ghanAdi kriyate, etacca sarvvaM kRtameva bhAvanIyam, tadetAvatA kRtvA pUrvvavidhAnamiti vyAkhyAtam, sAmprataM tAveva pUrvvavadvagrgyAvetad vyAcaSTe - etAveva dvikapaJcakau vayete iti vargaghanau kuryAtAmityAdi 2010_02 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 dhyAnazatakam, gAthA-52 annu-baayr-uddhaaibheehiN baddhANaM vittharao ya kammapayaDIe bhaNiyANaM kammavivAgaM viciMtejA / kiMca - aNubhAvabhinnaM suhAsuhavihattaM kammavivAgaM viciMtejjA, tattha aNubhAvotti tAsiM ceva'TThaNhaM payaDINaM puTTha-baddha-nikAiyANaM udayAu aNubhavaNaM, taM ca kammavivAgaM jogANubhAvajaNiyaM viciMtejjA, tattha jogA maNa-vayaNa-kAyA, aNubhAvo-jIvaguNa eva, sa ca mithyAdarzanAvirati-pramAda-kaSAyAH, tehiM aNubhAveNa ya jaNiyamuppAiyaM jIvassa kammaM jaM tassa vivAgaM udayaM viciMtijjai / uktastRtIyo dhyAtavyabhedaH, sAmprataM caturtha ucyate, tatra jiNadesiyAI lakkhaNa-saMThANA''saNa-vihANa-mANAiM / uppAyaTThiibhaMgAipajjavA je ya davvANaM / / 52 / / jiNa0 gAhA / / jinAH prAgnirUpitazabdArthAH tIrthakarAH, tairdezitAni kathitAni vyAkhyAnayati, tataH SaTkalakSaNasya tRtIyapadasyetyAdi, etacca sarca keSucitpustakeSu na dRzyate teSu ca duravagamatvenotsAritamiti lakSyate bahuSvAdazeSu darzanAdityalaM prasaGgeneti / -AvazyakaTippanake / / [2] A mU. AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya x x x / / 9-37 / / vR. xxx saMsthAnavicayaM nAma caturthaM dharmadhyAnamucyate-saMsthAnam-AkAravizeSo lokasya dravyANAM ca / lokasya tAvat tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokaM sthAlamiva ca tiryglokmuurdhvmdhomllksmudgm| tatrApi tiryagloko jyotiya'ntarAkulaH / asaGkhyeyA dvIpa-samudrA valayAkRtayo dharmA-'dharmA-''kAza-pudgala-jIvAstikAyAtmakA anAdinidhanasannivezabhAjo vyoma-pratiSThA: kSitivalayadvIpasAgaranarakavimAnabhavanAdisaMsthAnAni ca / tathA''tmAnamupayogalakSaNamanAdinidhanamarthAntarabhUtaM zarIrAd, arUpaM kartAramupabhoktAraM ca svakRtakarmaNaH zarIrAkAram, muktau vibhAgahInAkAram / Urdhvaloko dvAdazakalpA asakalasakalanizAkaramaNDalAkRtayo nava graiveyakANi paJca mahAvimAnAni muktAdhivAsazca / adholoko'pi bhavanavAsidevA naarkaadhivstiH| dharmA'dharmAvapi lokAkArau gatisthitihetU, AkAzamavagAhalakSaNam, pudgaladravyaM zarIrAdikAryam, itthaM saMsthAnasvAbhAvyAnveSaNArthaM smRtisamanvAhAro dharmadhyAnamucyate / padArthasvarUpaparijJAnaM tattvAvabodhastatvAvabodhAJca kriyAnuSThAnaM tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti / xxx - tatvArtha. siddha. vRttau / / B ava. atha saMsthAnavicayamAha 2010_02 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 saMsthAnavicayadharmadhyAnam atarnatandardarataaranatakaratmatalatakaratmatalatakaratarnalataka jinadezitAni, kAnyata Aha-lakSaNa-saMsthAnA''sana-vidhAna-mAnAni, kim ? vicintayediti paryante vakSyati SaSThyAM gAthAyAmiti / tatra lakSaNAdIni vicintayet, atrApi gAthAnte dravyANAmityuktaM ttprtipdmaayojniiymiti| ___ tatra lakSaNaM dharmAstikAyAdidravyANAM gtyaadi| tathA saMsthAnaM mukhyavRttyA pudgalaracanAkAralakSaNaM parimaNDalAdyajIvAnAm, yathoktam - "parimaMDale ya vaTTe taMse cauraMsa Ayate ceva" [ ] / jIvazarIrANAM ca samacaturastrAdi / yathoktam - vR0 anAdyantasya lokasya, sthityutpttivyyaatmnH| AkRtiM cintayedyatra, saMsthAnavicayaH sa tu / / 14 / / vR. lokazabdena lokastadgatAni ca kSityAdIni dravyANi parigRhyante / zeSaM spaSTam / / 14 / / ava. lokadhyAnasya phalamAha nAnAdravyagatAnanta-paryAyaparivartane / sadA saktaM mano naiva, rAgAdyAkulatAM vrajet / / 15 / / spaSTaH / atrAntarazlokAHsaMsthAnavicayo loka-bhAvanAyAM prapaJcitaH / tanneha varNyate bhUyaH, punaruktatvabhIrubhiH / / 1 / / atha lokabhAvanAyAH, saMsthAnavicayasya ca / ko nAma bhedo yenobho, vibhinau parikIrtitau / / 2 / / uktametadyathA cintA-mAtrakaM lokabhAvanA / sthirA tu lokAdimatiH, saMsthAnadhyAnamucyate / / 3 / / 15 / / -yogazAstre, pra. 10 / / C utpAdasthitibhaGgAdi-paryAyairlakSaNaiH pRthak / bhedairnAmAdibhirloka-saMsthAnaM cintayeddhRtam / / 39 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / D annatAnantamAkAzaM, sarvataH supratiSThitam / tanmadhye yaH sthito loko, nityo dRSTo jinauttamaiH / / 128 / / sthityutpattivyayopetaiH, padArthazcetanetaraiH / sampUrNo'nAdisaMsiddhaH, sthitaM yatra jagattrayam / / 129 / / ___ -dhyAnadIpikAyAm / / 2] A saMsthAnaM mukhyavRttyA pudgalaracanAkAralakSaNamityAdi, etaduktaM bhavati-mukhyavRttyA tAvatparimaNDa lasamacaturasrAyeva rUpidravyasambandhi saMsthAnamucyate, dharmAdharmAkAzAnAM tvamUrttatvena mukhyavRttyA na sambhavatyeva saMsthAnam, kintu lokena sarvato'vacchinnaM sadupacAratastu pratiSThakAdyAkAraM lokakSetramucyate dharmAdharmayorapi tadvRttitvAt tanibandhana evopacArataH saMsthAnavyavahAraH ata evAha -AvazyakaTippanake / / 2010_02 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dhyAnazatakam, gAthA-52 karakatalatarakaratatatastaraaraataantaraastarakaradataarararataste "samacauraMse naggohamaMDale sAi vAmaNe khujje / huMDevi ya saMThANe jIvANaM cha muNeyavvA / / 1 / / " [ tathA dharmAdharmayorapi lokakSetrApekSayA bhAvanIyamiti , uktaM ca" heTThA majjhe uvari chavvI-jhallari-muiMgasaMThANe / logo addhAgAro addhAkhettAgaI Neo / / 1 / / " [ tathA''sanAni AdhAralakSaNAni dharmAstikAyAdInAM lokAkAzAdIni svasvarUpANi vA / tathA vidhAnAni dharmAstikAyAdInAmeva bhedAnityarthaH, yathA - "dhammatthikAe dhammatthikAyassa dese dhammatthikAyassa paese" [anu.cU.pR.199] ityAdi / tathA mAnAnipramANAni dhrmaastikaayaadiinaamevaatmiiyaatmiiyaani| tathotpAda-sthiti-bhaGgAdiparyAyA ye ca dravyANAM dharmAstikAyAdInAM tAn vicintayediti, tatrotpAdAdiparyAyasiddhiH "utpAda-vyayadhrauvyayuktaM sat" [tatvArtha, 5/29] iti vacanAt, yuktiH punaratra - "ghaTa-maulisuvarNArthI nAzotpAda-sthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / 1 / / payovrato na daddhayatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam / / 2 / / [AptamI.kA.60] tatazca dharmAstikAyo vivakSitasamayasambandharUpApekSayotpadyate, tadanantarAtItasamayasambandharUpApekSayA tu vinazyati, dharmAstikAyo dravyAtmanA tu nitya iti / uktaM ca - addhAkhetta iti manuSyakSetram / -dhyAnazatakavRtti-viSayamapadaparyAye / / dharmAdharmayorapi lokakSetretyAdi, nanu lokakSetrasyaiva kiM saMsthAnamityAha- -AvazyakaTippanake / / 'hiTThA majhe' gAhA vyAkhyA-adhastAnmadhye upari ca yathAsaMkhyaM chavvijhallarimRdaGgasaMsthAno loko'vaseyaH / tatra chavvI-nAma vistIrNA puSpacaGgerI tadAkAro'dholokaH, tiryagloko jhallAkAraH, Urdhvalokastu mRdaGgAkAra iti, nanvavagatamuktakrameNa dharmAdharmAkAzajIvapudgalAnAM saMsthAnam, atha kAlasya kiM saMsthAnamityAha-addhAgAro addhAkhittAgitI neto tti addhAyAH- kAlasyAkAro'ddhAkSetraM-manuSyakSetraM tadAkRtijJeyaH,sUryakriyAbhivyaGgyo hi kAlaH kila manujakSetra eva varttate, ato ya eva tasyAkAraH sa eva kAlasyApyupacArato vijJeya iti gAthArthaH / / -AvazyakaTippanake / / 2010_02 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAnavicayadharmadhyAne lokasvarUpam 85 sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vishessH| styoshcitypcityo-raakRtijaativyvsthaanaat||1||"[ttvaarthbhaassy, 5/29] AdizabdAdagurulaghvAdiparyAyaparigrahaH, cazabdaH samuccayArtha iti gAthArthaH / / 52 / / kiJca - paMcatthikAyamaiyaM logamaNAiNihaNaM jiNakkhAyaM / NAmAibheyavihiyaM tivihamaholoyabheyAiM / / 53 / / paMcatthikAya0 gAhA / / paJcAstikAyamayaM lokamanAdyanidhanaM jinAkhyAtam iti, kriyA pUrvavat / tatrAstayaH pradezAsteSAM kAyA astikAyAH, paJca ca te astikAyazceti vigrahaH, ete ca dharmAstikAyAdayo gatyAdhupagrahakarA jJeyA iti / uktaM ca - "jIvAnAM pudgalAnAM ca, matyupagrahakAraNam / dharmAstikAyo jJAnasya, dIpazcakSuSmato yathA / / 1 / / jIvAnAM pudgalAnAM ca, sthityupagrahakAraNam / adharmaH puruSasyeva, tiSThAsoravaniH samA / / 2 / / jIvAnAM pudgalAnAM ca, dharmAdharmAstikAyayoH / badarANAM ghaTo yadvadAkAzamavakAzadam / / 3 / / jJAnAtmA sarvabhAvajJo, bhoktA kartA ca karmaNAm / nAnAsaMsAri-muktAkhyo, jIvaH prokto jinAgame / / 4 / / sparza-rasa-gandha-varNa-zabda-mUrtasvabhAvakAH / saGghAta-bhedaniSpannAH, pudgalA jinadezitAH / / 5 / / "[ tanmayaM tadAtmakam, kam ? lokyata iti lokastam, kAlataH kimbhUtamityata Aha - anAdyanidhanam anAdyaparyavasitamityarthaH, anenezvarAdikRtavyavacchedamAha, asAvapi darzanabhedAccitra evetyata Aha - jinAkhyAtaM tIrthaMkarapraNItam / Aha - jinadezitAn ityasmAjjinapraNItAdhikAro'nuvartata eva, tatazca jinAkhyAta 2010_02 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 Peaks dhyAnazatakam, gAthA-54 matatatatamnaanana mityatiricyate ? na, asyA''darakhyApanArthatvAt, AdarakhyApanAdau ca punaruktadoSAnupapatteH / tathA coktam - "anuvaadaadrviipsaabhRshaarth-viniyoghetvsuuyaasu| ISatsambhramavismayagaNanAsmaraNeSvapunaruktam ||1||"[d.vai.cuurnni.a.10] tathA nAmAdibhedavihitaM bhedato nAmAdibhedAvasthApitamityarthaH / uktaM ca - *"nAmaM ThavaNA davie khitte kAle bhave ya bhAve ya / pajjavalogo ya tahA aTThaviho loganikkhevo / / 1 / / " [Ava.ni.1057] bhAvArthazcaturviMzatistavavivaraNAdavaseyaH, sAmprataM kSetralokamadhikRtyAha - trividhaM triprakAram adholokabhedAdi iti prAkRtazailyA'dholokAdibhedam, AdizabdAttiryagUz2alokaparigraha iti gAthArthaH / / 53 / / / kiJca, tasminneva kSetraloka idaM cedaM ca vicintayediti pratipAdayannAha khii-valaya-dIva-sAgara-naraya-vimANa-bhavaNAisaMThANaM / vomAipaiTThANaM niyayaM logaTTiivihANaM / / 54 / / khii0 gAhA / / kSiti-valaya-dvIpa-sAgara-niraya-vimAna-bhavanAdisaMsthAnaM tatra kSitayaH khalu dharmAdyA ISatprAgbhArAvasAnA aSTau bhUmayaH parigRhyante, valayAni ghanodadhighanavAta-tanuvAtAtmakAni dharmAdisaptapRthivIparikSepINyekaviMzatiH, dvIpA jambUdvIpAdayaH svayambhUramaNadvIpAntA asaMkhyeyAH, sAgarA lavaNasAgarAdayaH svayambhUramaNasamudraparyantA asaMkhyeyA eva, nirayA: sImantakAdyA apratiSThAnAvasAnAH saMkhyeyAH, yata uktam - "tIsA ya pannavIsA panarsa daseva sayasahassAI / tinnegaM paMcUNaM paMca ya nirayA jahAkamaso / / 1 / / " [ vimAnAni jyotiSkAdisambandhInyanuttaravimAnAntAnyasaMkhyeyAni, jyotiSkavimAnAnAmasaMkhyeyatvAt, bhavanAni bhavanavAsyAlayalakSaNAni asurAdidazanikAyasambandhIni saMkhyeyAni, uktaM ca - * pariziSTa - 10 2010_02 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 saMsthAnavicayadharmadhyAne jIvasvarUpam aaraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa "satteva ya koDIo havaMti bAvattari sayasahassA / "bhavaNasamAso eso bhavaNavaINaM viyANejjA / / 1 / / " [ AdizabdAdasaMkhyeyavyantaranagaraparigrahaH, uktaM ca - "heTThovarijoyaNasayarahie rayaNAe joyaNasahasse / paDhame vaMtariyANaM bhomA nayarA asaMkhejjA / / 1 / / " [ tatazca kSitayazca valayAni cetyAdidvandvaH, eteSAM saMsthAnam AkAravizeSalakSaNaM vicintayediti, tathA vyomAdipratiSThAnam ityatra pratiSThitiH pratiSThAnam, bhAve lyuTa, vyoma AkAzam, AdizabdAdvAyvAdiparigrahaH, vyomAdau pratiSThAnamasyeti vyomAdipratiSThAnam lokasthitividhAnamiti yogaH, vidhiH vidhAnaM prakAra ityarthaH, lokasya sthitiH lokasthitiH, sthitiH vyavasthA maryAdA ityanarthAntaram, tadvidhAnam, kimbhUtam ? niyatam nityaM-zAzvatam, kriyA pUrvavaditi gAthArthaH / / 54 / / kiJca - uvaogalakkhaNamaNAinihaNamatthaMtaraM sarIrAo / jIvamarUviM kAriM bhoiM ca sayassa kammassa / / 55 / / uvau0 gAhA / / upayujyate'nenetyupayogaH sAkArAnAkArAdiH, uktaM ca-"sa dvividho'STa-caturbhedaH" [tattvArtha, 2/9], sa eva lakSaNaM yasya sa upayogalakSaNastam, jIvamiti vakSyati, tathA anAdyanidhanam anAdyaparyavasitam, bhavApavargapravAhApekSayA nityamityarthaH, tathA arthAntaram pRthagbhUtam, kutaH ? zarIrAt, jAtAvekavacanam zarIrebhyaH audArikAdibhya iti, kamityata Aha-jIvati jIviSyati jIvitavAn vA jIva iti tam, kimbhUtamityata Aha - arUpiNam amUrtamityarthaH, tathA kartAram nirvartakam, karmaNa iti gamyate, tathA bhoktAram upabhoktAram, kasya ? svakasya AtmIyasya karmaNo jJAnAvaraNIyAderiti gAthArthaH / / 55 / / 2 cintayettatra kartAraM, bhoktAraM nijakarmaNAm / arUpamavyayaM jIva-mupayogasvalakSaNam / / 40 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dhyAnazatakam, gAthA-56, 57 tassa ya sakammajaNiyaM jammAijalaM kasAyapAyAlaM / vasaNasayasAvayamaNaM mohAvattaM mahAbhImaM / / 56 / / aNNANa-mArueriyasaMjoga-vijogavIisaMtANaM / saMsArasAgaramaNorapAramasuhaM viciMtejA / / 57 / / tasya ya. gAhA / / tasya ca jIvasya svakarmajanitam AtmIyakarmanivartitam, kam ? saMsArasAgaramiti vakSyati tam, kimbhUtamityata Aha - janmAdijalam janma pratItam, AdizabdAjjarAmaraNaparigrahaH, etAnyevAtibahutvAjjalamiva jalaM yasmin sa tathAvidhastam, tathA kaSAyapAtAlam kaSAyAH pUrvoktAsta evAgAdhabhavajananasAmyena pAtAlamiva pAtAlaM yasmin sa tathAvidhastam, tathA vyasanazatazvApadavantam vyasanAni-duHkhAni dyUtAdIni vA, tacchatAnyeva pIDAhetutvAt zvApadAni, tAnyasya vidyanta iti tadvantam 'maNaM' ti dezIzabdo matvarthIyaH, uktaM ca - "matuyatthaMmi muNijjaha AlaM illaM maNaM ca maNuyaM ce"[ ti, tathA mohAvartam mohaH-mohanIyaM karma, tadeva tatra viziSTabhramijanakatvAdAvarto yasmin sa tathAvidhastam, tathA mahAbhImam atibhayAnakamiti gAthArthaH / / 56 / / kiJca - __ aNNANa. gAhA / / ajJAnam jJAnAvaraNakarmodayajanita AtmapariNAmaH sa eva tatprerakatvAnmAruto vAyusteneritaH preritaH, kaH ? saMyoga-viyoga-vIcisantAno yasmin sa tathAvidhastam, tatra saMyogaH kenacit saha sambandhaH, viyogastenaiva viprayogaH, etAveva satatapravRttatvAd vIcaya UrmayastatpravAhaH santAna iti bhAvanA, saMsaraNaM saMsAraH sa sAgara iva saMsArasAgarastam, kimbhUtam ? anorapAram anAdyaparyavasitam, azubham azobhanaM vicintayet, tasya guNarahitasya jIvasyeti gAthArthaH / / 57 / / 2] tatkarmajanitaM janma-jarAmaraNavAriNA / pUrNa mohamahAvartta-kAmaurvAnalabhISaNam / / 41 / / AzAmahA'nilApUrNa-kaSAyakalazocchalat / asadvikalpakallola-cakraM dadhatamuddhatam / / 42 / / hadi srotasikAvelA-sampAtaduratikramam / prArthanAvIcisaMtAnaM, duSpUraviSayodaram / / 43 / / ajJAnadurdinaM vyApad-vidyutpAtodbhavadbhayam / kadAgrahakuvAtena, hRdayotkampakAriNam / / 44 / / vividhavyAdhisambandha-matsyakacchapasaMkulam / cintayeca bhavA'mbhodhiM caladdoSA'didurgamam / / 45 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAnavicayadharmadhyAne cAritramahApotasvarUpam . Paradatarnatantaraararaatamataramatarararararararararararararamadarate tassa ya saMtaraNasahaM sammaiMsaNasubaMdhaNamaNahaM / NANamayakaNNadhAraM cArittamayaM mahApoyaM / / 58 / / saMvarakayanicchidaM tavapavaNAiddhajavaNataravegaM / veraggamaggapaDiyaM visottiyAvIinikkhobhaM / / 59 / / AroDhaM muNi-vaNiyA mahagghasIlaMga-rayaNapaDipunnaM / jaha taM nivvANapuraM sigghamaviggheNa pAviti // 60 / / tassa ya0 gAhA / / tasya ca saMsArasAgarasya saMtaraNasaham santaraNasamarthaM potamiti vakSyati, kiMviziSTam ? samyagdarzanameva zobhanaM bandhanaM yasya sa tathAvidhastam, anagham apApam, jJAnaM pratItaM tanmayastadAtmakaH karNadhAro niryAmakavizeSo yasya yasmin vA sa tathAvidhastaM cAritraM pratItaM tadAtmakam, mahApotam iti 'mahAbodhittham, kriyA pUrvavaditi gAthArthaH / / 58 / / 2] A tasya santaraNopAyaM, samyaktvadRDhabandhanam / bahuzIlA'GgaphalakaM, jJAnaniryAmakA'nvitam / / 46 / / saMvarAstAzravacchidraM, guptiguptaM samantataH / AcAramaNDapoddIptA-pavAdotsargabhUdvayam // 47 / / asaGkhyairdurdharairyodhai-rduSpradhRSyaM sadAzayaiH / sadyogakUpastambhAgra-nyastA'dhyAtmasitAMzukam / / 48 / / tapo'nukUlapavanod-bhUtasaMvegavegataH / vairAgyamArgapatitam, cAritravahanaM zritAH / / 49 / / sadbhAvanAkhyamaJjUSA-nyastasaJcittaratnataH / yathA'vighnena gacchanti, nirvANanagaraM budhA / / 50 / / yathA ca mohapallIze, labdhavyatikare sati / saMsAranATakocchedA-zaGkApaGkA''vile muhuH / / 51 / / sajIkRtasvIyabhaTe, nAvaM durbuddhinAmikAm / zrite durnItinauvRndA-rUDhazeSabhaTA'nvite / / 52 / / Agacchatyatha dharmeza - bhaTaughe raNamaNDapam / tatvacintA''di-nArAca-sajjIbhUte samAzrite / / 53 / / mitho lagne raNA''veze, samyag darzanamantriNA / mithyAtvamantrI viSamAM, prApyate caramAM dazAm / / 54 / / lIlayaiva nirUddhyante, kaSAyacaraTA api / prazamAdimahAyodhaiH, zIlena smarataskaraH / / 55 / / hAsyAdiSaTkaluNTAka-vRndaM vairAgyasenayA / nidrAdayazca tADyante, zrutodyogAdibhirbhaTaiH / / 56 / / bhaTAbhyAM dharmazuklAbhyA-mArttaraudrA'bhidhau bhaTau / nigraheNendriyANAM ca jIyate drAgasaMyamaH / / 57 / / kSayopazamatazcakSu-darzanA''varaNAdayaH / nazyantyasAtasainyaM ca, puNyodayaparAkramAt / / 58 / / saha dveSagajendreNa, rAgakesariNA tathA / sutena mohabhUpo'pi, dharmabhUpena hanyate / / 59 / / tataH prAptamahAnandA, dharmabhUpaprasAdataH / yathA kRtArthA jAyante, sAdhavo vyavahAriNaH / / 60 / / vicintayettathA sarvam, dharmadhyAnaniviSTadhIH / IdRganyadapi nyasta-marthajAtaM yadAgame / / 61 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 dhyAnazatakam, gAthA-61, 62 Pararararararararararararararararararararalarakaranatakararakararakatarerake saMvara0 gAhA / / ihA''zravanirodhaH saMvarastena kRtanizchidraM sthagitarandhramityarthaH, anazanAdilakSaNaM tapastadeveSTapuraM prati prerakatvAt pavana iva tapaHpavanastenA''viddhasya preritasya "javanataraH zIghrataro vego rayo yasya sa tathAvidhastam, tathA 'virAgasya bhAvo vairAgyam tadeveSTapuraprApakatvAnmArga iva vairAgyamArgastasmin patito gatastam, tathA visrotasikA apadhyAnAni tA eveSTapuraprAptivighnahetutvAdvIcaya iva visrotasikAvIcayastAbhirnikSobhyaH niSpakampastamiti gAthArthaH / / 59 / / AroDhuM muNi0 gAhA / / evambhUtaM potaM kim ? AroDhum ityAruhya, ke ? munivaNijo manyante jagatastrikAlAvasthAmiti munayaH, ta evAtinipuNamAya-vyayapUrvakaM pravRttervaNija iva munivaNijaH, pota eva vizeSyate-mahA_Ni mahArhANi zIlAGgAnipRthivIkAyasa mArambhaparityAgAdIni vakSyamANalakSaNAni, tAnyevaikAntikAtyantikasukhahetutvAdratnAni mahAghazIlAGgaratnAni, taiH pratipUrNo bhRtastam, yena prakAreNa yathA tat prakAntaM nirvANapuraM siddhipattanam, parinirvANapuraM veti pAThAntaraM zIghram Azu svalpena kAlenetyarthaH, avighnena antarAyamantareNa prApnuvanti AsAdayanti, tathA vicintayediti vartata ityayaM gAthArthaH / / 60 / / tattha ya tirayaNaviNiogamaiyamegaMtiyaM nirAbAhaM / sAbhAviyaM niruvamaM jaha sokkhaM akkhayamurveti / / 6 / / tattha ya0 gAhA / / tatra ca parinirvANapure triratnaviniyogAtmakam iti trINi ratnAni jJAnAdIni, viniyogazcaiSAM kriyAkaraNam, tataH prasUtestadAtmakamucyate, tathA aikAntikam ityekAntabhAvi, nirAbAdham ityAbAdhArahitam, svAbhAvikam na kRtrimam, nirupamam upamAtItamiti, uktaM ca - "navi asthi mANusANaM taM sokkham"[dharmo viva.] ityAdi yathA yena prakAreNa saukhyam pratItam, akSayam aparyavasAnam upayAnti sAmIpyena prApnuvanti, kriyA pUrvavaditi gAthArthaH / / 61 / / kiM bahuNA ? savvaM ciya jIvAipayatthavittharoveyaM / savvanayasamUhamayaM jhAijjA samayasabbhAvaM / / 2 / / 2010_02 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAnavicayadharmadhyAnam sasarA a kiM bahuNA0 gAhA / / kiM bahunA bhASitena ? sarvameva niravazeSameva jIvAdipadArthavistaropetam tar-star-SS-bandha-saMvara- nirjarA-mokSAkhyapadArthaprapaJcasamanvitaM samayasadbhAvamiti yogaH, kiMviziSTam ? sarvanayasamUhAtmakaM dravyAstikAdinayasaGghAtamayamityarthaH, dhyAyed vicintayediti bhAvanA, samayasadbhAvaM siddhAntArthamiti hRdayam, ayaM gAthArthaH / / 62 / / 1. A B vR0 1 91 x x x dhamme jhANe cauvvihe cauppaDoyAre paM0 taM0 ANAvijate avAyavijate vivAgavijate saMThANavijate x x x 11 - sthA. sU. 247, aupa. sU. -20, bhaga sU. 803 / / xxx atha dharmyaM caturvidhamiti svarUpeNa caturSu padeSu-svarUpalakSaNAlambanAnuprekSAlakSaNeSvavatAro vicAraNIyatvena yasya taccatuSpadAvatAraM caturvidhasyaiva paryAyo vA'yamiti, kvacit cauppaDoyAramiti pAThastatra caturSu padeSu pratyavatAro yasyeti vigraha iti, ANAvijae tti A - abhividhinA jJAyante'rthA yayA sA''jJA-pravacanaM sA vicIyate-nirNIyate paryAlocyate vA yasmiMstadAjJAvicayaM dharmmadhyAnamiti, prAkRtatvena vijayamiti AjJA yA vijIyate adhigamadvAreNa paricitA kriyate yasminnityAjJAvijayam, evaM zeSANyapi, navaraM apAyA - rAgAdijanitAH prANinAmaihikAmuSmikA anarthAH, vipAkaH - phalaM karmmaNAM jJAnAdyAvArakatvAdi saMsthAnAni lokadvIpasamudrajIvAdInAmiti, Aha ca"AptavacanaM pravacanamAjJA vicayastadarthanirNayanam / AzravavikathAgauravaparISahAdyairapAyastu / / 1 / / azubhazubhakarmmapAkAnucintanArtho vipAkavicayaH syAt / dravyakSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastviti / / 2 / / " X X X 11 - sthAnAGgasUtravRttau / / dhamme catuvvidhe cauppaDoyAre paNNatte, taMjathA-jhANe aNuppehAu lakkhaNe AlaMbaNe, etaM catuvvidhaM, cauppaDoyAraM nAma ekkekkaM tattha catuvvidhaM jhANaM, catuvvidhaM taMjathA - ANAvijaye avAryAvajae vivAgavijae saMThANavijaye, tattha ANAvijae ANaM viveeti, jathA paMcatthikAe chajjIvanikAe aTTha pavayaNamAtA, aNNe ya suttanibaddhe bhAve abaddhe ya peccha kahaM ANAe pariyANijjati ?, evaM ciMteti bhAsati ya, tathA purisAdikAraNaM paDucca kicchAsajjhesu hetuvisayAtItesuvi vatthusu savvaNNuNA diTThesu evameva setaMti ciMtaMto bhAsato ya ANA viveyeti 1, evaM avAyavijayeti, pANAtivAteNaM nirayaM gacchati appAuo kANakuMTAdI bhavati evamAdi tvAjJA, ahavA micchatta- avirati pamAya- kasAya- jogANaM avAyamaNuciMteti NANadaMsaNacarittANaM vA virAdhaNAvAyamaciMteta 2, 2010_02 vivAgavijayo vividho pAgo vivAgo kaMmANubhAvoti bhaNitaM hoti, subhAsubhA ya je kaMmodayabhAvA te ciMteti 3, Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dhyAnazatakam, gAthA-62 saMThANavijayo, saMThANANi vivecayati, savvadavvANaM saMThANaM ciMteti, jathA loe supattiTThAsaMThite, aloe susiragolakasaMThite, naragA huMDasaMThitA, evaM savvadavvANaM / ettha imAo cauNhaMpi kAragagAthAopaMcatthikAe ANAe, jIvA ANAe chavvihe / vijae jiNapaNNatte, dhammajjhANaM jhiyAyai / / 1 / / ihaloie avAe, tadhA ya pAraloie / ciMtayaMto jiNakkhAe, dhammajjhANaM jhiyAyatI / / 2 / / ihaloiyaM avAyaM, bitiyaM pAraloiyaM / appamatto pamatto vA, dhammajjhANaM jhiyAyatI / / 3 / / subhamasubhaM aNubhAvaM kaMmavivAgaM vivAgavijayaMmi / saMThANa savvadavve NaragavimANANi jIvANaM / / 4 / / dehAdIyaM parINAmaM, nAragAdIsu NekadhA / lessAtigaM ca ciMteti, vivAgaM tu jhiyAyatI / / 5 / / subhANaM asubhANaM ca, kaMmANaM jo vijANatI / samutiNNANamappANaM, vivAgaM tu jhiyAyatI / / 6 / / -AvazyakacUrNI // C tatra bAhyAdhyAtmikabhAvanAM yAthAtmyaM dharmaH tasmAd anapetaM dharmyam / taJca dvividham bAhyam AdhyAtmikaM ca / sUtrArthaparyAlocanam dRDhavratatA zIlaguNAnurAgo nibhRtakAyavAgvyApArAdirUpaM bAhyam AtmanaH svasaMvedanagrAhyamanyeSAmanumeyamAdhyAtmikaM tattvArthasaMgrahAdau cAturvidhyena pradarzitaM saMkSepataH anyatra dazavidham / tadyathA-apAyopAyajIvA'jIvavipAkavirAgabhavasaMsthAnAjJAhetuvicayAni ceti / loka-saMsAravicayayoH saMsthAnabhavavicayayorantarbhAvAnnoddiSTadazabhedebhyaH pRthgbhidhaanm| tatra apAye vicayo vicAro yasmin tad apAyavicayam / evam anyatrApi yojyam / 'duSTamano-vAk-kAyavyApAravizeSANAmapAyaH kathaM nu nAma syAt' ityevaMbhUtaH saMkalpaprabandho doSaparivarjanasya kuzalapravRttitvAd apAyavicayam / 'teSAmeva kuzalAnAM svIkaraNamupAyaH sa kathaM nu me syAd' iti saMkalpaprabandha upAyavicayam / asaMkhyeyapradezAtmakasAkArA'nAkAropayogalakSaNA'nAdisvakRtakarmaphalopabhogitvAdi jIvasvarUpAnucintanaM jIvavicayam / dharmAdharmAkAzakAlapudgalAnAmanantaparyAyAtmakAnAmajIvAnAmanucintanamajIvavicayam / mUlottaraprakRtibhedabhinnasya pudgalAtmakasya madhurakaTuphalasya karmaNaH saMsArisattvaviSayavipAkavizeSAnucintanaM vipaakvicym| 'kutsitamidaM zarIrakam zukrazoNitasamudbhUtam azucibhRtaghaTopamam anityam aparitrANam / galadazucinavacchidratayA azuci Adheyazocam na kiJcidatra kamanIyataraM samasti kiMpAkaphalopabhogopamAH pramukharasikA vipAkakaTavaH prakRtyA bhaGgurAH parAdhInAH saMtoSAmRtAsvAdaparipanthinaH sadbhininditA viSayAH tadudbhavaM ca sukhaM duHkhAnuSaGgi duHkhajanakaM ca nAto dehinAM tRptiH na ca etad Atyantikamiti nAtra AsthA vivekinA AdhAtuM yukteti viratireva ataH zreyaskAriNI' ityAdirAgahetuvirodhAnucintanaM vairAgyavicayam / 'pretya svakRtakarma-phalopabhogArthaM punaH prAdurbhAvo bhavaH sa ca araghaTTaghaTIyantravad mUtra-purISA'ntratantranibaddhadurgandhajaTharapuTakoTarAdiSu ajasramAvartanam na cAtra kiJcid jantoH svakRtakarmaphalamanubhavataH cetanamacetanaM vA sahAyabhUtaM zaraNatAM pratipadyate' ityAdi bhavasaMkrAntidoSaparyAlocanaM bhavavicayama / 'bhavana-naga-sarita-samadra-bharuhAdayaH pRthivIvyavasthitAH sA'pi ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAtapratiSThA te'pi AkAzapratiSThAH tadapi svAtmapratiSTham tatra adhomukhamallakasaMsthAnaM varNayanti adholokam' ityAdi ca saMsthAnAnucintanaM saMsthAnavicayam / atIndriyatvAd hetUdAharaNAdisadbhAve'pi buddhyatizayazaktivikalai: paraloka-bandha-mokSa-dharmA'dharmAdibhAveSu atyantaduHkhabodheSu AptaprAmANyAt tadviSayaM tadvacanaM tathaiveti AjJAvicayama / AgamaviSayavipratipattau ta : paMsaH syAdvAdaprarUpakAgamasya kaSa . . 2010_02 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJAvicayAdinAM svarUpam zazazadazazadazazasas ccheda-tApazuddhitaH samAzrayaNIyatvaguNAnucintanaM hetuvicayam / etaca sarvaM dharmadhyAnam zreyohetutvAt etacca saMvararUpam azubhAsravapratyanIkatvAt "AsravanirodhaH saMvaraH " [ tattvArtha0 9 / 1 ] iti vacanAt / guptisamiti-dharmAnuprekSAdInAM cAsravapratibandhakAritvAt / ayamapi jIvA'jIvAbhyAM kathaMcidabhinnaH bhedAbhedaikAnte doSopapatteH / na cAyamekAntavAdinAM ghaTate mithyAjJAnAd mithyAjJAnasya nirodhAnupapatteH / saMvarazca dvividhaH sarvadezabhedAt / pIta- padmalezyAbalAdhAnamapramattasaMyatasya antarmuhUrtakAlapramANaM svargasukhanibandhanametad dharmadhyAnaM pratipattavyam / - sammativRttau, kA. 3 / / D ava0 x xx atha bhedapratipAdanadvAreNa dhyeyasya svarUpamAhapiNDasthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavarjitam / caturdhA dhyeyamAmnAtaM, dhyAnasyAlambanaM budhaiH / / 8 / / ava. piNDasthAdikrameNa caturvidhaM dhyeyamabhidhAya prakArAntareNa tasya AjJA'pAya- vipAkAnAM saMsthAnasya ca cintanAt / itthaM vA dhyeyabhedena dharmyaM dhyAnaM caturvidham / / 7 / / dhyeyabhedAccAturvidhyaM dhyAnasya / / 7 / / E vR0 zazazar ava0 taca dharmadhyAnaM caturdhA prAha - vR0 vR0 AjJAvicayamapAyavicayaM ca saddhyAnayogamupasRtya / tasmAdvipAkavicayamupayAti saMsthAnavicayaM ca / / 246 / / 93 zaza 2010_02 - yogazAstre, pra. 7 / / cAturvidhyamAha tadanantaraM AjJAvicayamAdyamapAyavicayaM dvitIyaM saddhyAnayogaM sadbuddhisamparkamupasRtya prApya tasmAt vipAkavicayaM tRtIyaM bhedaM dharmadhyAnasyopayAti prApnoti / saMsthAnavicayaM ca caturthabhedamiti / / 246 / / AptavacanaM pravacanaM, cAjJA vicayastadarthanirNayanam / AsravavikathAgauravaparISahAdyairapAyastu / / 247 // - yogazAstre, pra. 10 / / etAneva lezato vyAcaSTe Aptasya-rAgAdirahitasya vacanamAptavacanaM pravacanaM ca, kim ? AjJA, tasyA vicayaH kaH ?, ucyate, tadarthanirNayanaM tasyA- AjJAyA artho vAcyaH tasya nirNayanamiti / AsravAH- prANAtipAtAdayaH, vikathAH - strIkathAdyAH, gauravANi RddhiprabhRtIni parISahAH kSudAdayaH / etAdyairanuSThAnaiH zAstraniSiddhairyo'pAyastvaihikaH pAratrikazca cintyate dharmArthinA so'pAyavicayaH syAditi sambandha iti / / 247 / / azubhazubhakarmapAkAnucintanArtho vipAkavicayaH syAt / dravyakSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastu // 248 / / vR0 tRtIyacaturthabhedayoH svarUpamAha - azubhAni ca dvyazItipramANAni pUrvoktAni zubhAni dvicatvAriMzatpramANAni ca tAni ca tAni karmANi ca teSAM pAkA vipAkA rasavizeSA ekadvitricatuH sthAnikAH Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dhyAnazatakam, gAthA-62 vR0. kvathyamAnakaTukamadhurarasonIyamAnasvarUpAsteSAmanucintanamevArtho vAcyaM yasya sa tathA / ka evaMvidhaH ? vipAkavicaya iti tRtIyabhedaH syAditi / dravyANi SaT, kSetram UrdhvAdhastiryaglakSaNaM tayorAkArAH AkRtayastAsAmanugamanaM-cintanam / tatkim ? saMsthAnavicayastu syAditi caturthabheda iti / / 248 / / ava0 ekaikabhedaM cintayato yat syAt tadAha jinavaravacanaguNagaNaM, saJcintayato vadhAdyapAyAMzca / karmavipAkAn vividhAn, saMsthAnavidhInanekAMzca / / 249 / / ekaikabhedaM cintayato yatsyAttadAha-tasya zIladhAriNo jinavaravacanaguNagaNaM prathamamAjJAvicayam 1, vadhAdyapAyAMzca cintayato dvitIyamapAyavicayam 2, karmavipAkAn vividhAn vicintayatastRtIyaM karmavipAkavicayam 3, saMsthAnavidhInanekAMzca caturthaM saMsthAnavicamiti / / 249 / / -prazamaratau / / F mU0 paricattaaTTa xxx // 484 / / tatrAjJAvicaya-apAyavicaya-vipAkavicaya-saMsthAnavicayabhedAd dharmadhyAnamapi caturkI-tatra kSINAzeSarAgadveSamohasya bhagavato'rhataH zaGkAdirahitaM dvAdazAGgAgamarUpaM vacanAmAjJA / tasyA vicayo gaveSaNaM guNavattvena nirdoSatvena upAdeyatvena cArthanirNayaH / tathA apAyA AzravavikathAgauravaparISahAsamitatvAguptatvAdayaH / teSAM vicayo nArakatiryagnarAmarajanmasu vividhavedanotpAdakatvam / azubhaM [zubhaM] ca karma dvayoH koTyorvarttate / tasya pAko vipAko'nubhAvo rasa ityarthaH / tasyAnucintanam / azubhAnAM karmAMzAnAmayaM vipAka: / zubhAnAM cAyamiti saMsArabhAjAM jIvAnAM tadanveSaNaM vipAkavicayaH / tathA dharmAdharmI gatisthityAtmako lokAkAzapramANau / AkAzaM tu lokAlokavyApakamavakAzadam / lokazcordhvAdhastiryagrUpaH / pudgaladravyaM sacittAcittANuskandhAdibhedAdanekaprakAram / jIvo'pi zarIrAdibhedenAnekAkAraH, samuddhAtakAle ca sakalalokAkAraH / kAlo'pi yadA kriyAmAtro dravyaparyAyastadA dravyAkAra eva / yadA tu svatantraM kAladravyaM tadaikasamayo'rddhatRtIyadvIpasamudrAkRtirityeSa saMsthAnavicayaH / eSAmAjJAvicayAdInAM sarvajJopajJatayA'vitathatvenAnucintanaM dharmadhyAnam / xxx / / 484 / / -hitopadezavRttau // dharmadhyAnaM bhavatyatra, mukhyavRttyA jinoditam / x x x / / 35 / / vR. xxx jinoditam jinapraNItaM dharmadhyAnaM maitryAdi bhedabhinnamanekavidham, yadAha maitryAdizcaturbhedaM yadA''jJAdicaturvidham / piNDasthAdi caturdhA yA dharmadhyAnaM prakIrtitam / / 1 / / x x x 35 / / -guNasthAnakakramArohe / / H AjJA'pAyavipAkAnAM, saMsthAnasya ca cintanAt / dharmadhyAnopayuktAnAM, dhyAtavyaM syAccaturvidham / / 35 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dhyAtRdvAram zazazazazazatacaca zazaza gataM dhyAtavyadvAram, sAmprataM ye'sya dhyAtArastAn pratipAdayannAha 2 saMvvaSpamAyarahiyA muNao khINovasaMtamohA yaM / jhAyAro nANadhaNA dhammajjhANassa niddiTThA / / 63 / / savvappamAya0 gAhA / / pramAdA madyAdayaH, yathoktam - "majjaM visaya- kasAyA niddA vikahA ya paMcamI (c)bhaNiyA / " [ ] sarvapramAdai rahitAH sarvapramAdarahitA apramAdavanta ityarthaH, a 95 [1] A paMcAsavapaDivirao, carittajogaMmi vaTTamANo u / suttatthamaNusaraMto, dhammajjhAyI muNeyavvo / / 7 11 - AvazyakacUrNo / / B " virajya kAmabhogeSu vimucya vapuSi spRhAm / yasya cittaM sthirIbhUtaM sa hi dhyAtA prazasyate / / 3 / / satsaMyamadhurA dhIrai-rna hi prANatyaye'pi yaiH / tyaktA mahattvamAlambya te hi dhyAnadhanezvarAH / / 4 / parISahamahAvyAlai-gramyairvAkkaNTakairdRDhaiH / manAgapi mano yeSAM na svarUpAt paricyutam / / 5 / / krodhAdibhImabhogIndre, rAgAdirajanIcaraiH / ajayyairapi vidhvastaM, na yeSAM yamajIvitam / / 6 / / manaH prINayituM yeSAM, kSamAstA divyayoSitaH / maitryAdayaH satAM sevyA, brahmacarye'pyanindite / / 7 / / tapastaralatIvrArciH - pracaye pAtitaH smaraH / yai rAgaripubhiH sArdhaM, pataGgapratimIkRtaH / / 8 / / niHsaGgatvaM samAsAdya, jJAnarAjyaM samIpsitam / jagattrayacamatkAri, citrabhUtaM ca ceSTitam / / 9 / / atyugratapasA''tmAnaM, pIDayanto'pi nirdayam / jagad vidhyApayantyucai- ye mohadahanakSatam / / 10 / / svabhAvajanirAtaGka - nirbharAnandananditAH / tRSNArciH zAntaye dhanyA, ye'kAlajaladodgamAH / / 11 / / azeSasaGgasaMnyAsa-vazAjjitamanodvijAH / viSayoddAmamAtaGga-ghaTAsaMghaTTaghAtakAH / / 12 / vAkpathAtItamAhAtmyA, vizvavidyAvizAradAH / zarIrAhArasaMsAra- kAmabhogeSu niHspRhAH / / 13 / / vizuddhabodhapIyUSa - pAnapuNyIkRtAzayAH / sthiretarajagajjantu- karuNAvArivArdhayaH / / 14 / / svarNAcala ivAkmpA, jyotiHpatha ivAmalAH / samIra iva niHsaGgA, nirmamatvaM samAzritAH / / 15 / / hitopadezaparjanyai- bhavyasAraGgatarpakAH / nirapekSAH zarIre'pi, sApekSAH siddhisaMyame / / 16 11 ityAdiparamodAra- puNyAcaraNalakSitAH / dhyAnasiddheH samAkhyAtAH, pAtraM munimahezvarAH / / 17 / / - jJAnArNave, sarga. 5 11 C ava0 atha dhyAtAraM SaDbhiH zlokairAha amuJcan prANanAze'pi, saMyamaikadhurINatAm / paramapyAtmavat pazyan svasvarUpAparicyutaH / / 2 / / upatApamasaMprAptaH zItavAtAtapAdibhiH / pipAsuramarIkAri, yogAmRtarasAyanam / / 3 // rAgAdibhiranAkrAntaM krodhAdibhiradUSitam / AtmArAmaM manaH kurvan, nirlepaH sarvakarmasu / / 4 / / virataH kAmabhogebhyaH, svazarIre'pi niHspRhaH / saMvegahRdanirmagnaH, sarvatra samatAM zrayan / / 5 / / narendre vA daridre vA, tulyakalyANakAmanaH / amAtrakaruNApAtraM, bhavasaukhyaparAGmukhaH // 6 // 2010_02 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dhyAnazatakam, gAthA-63 Parasataramatataaraamanararamatarataaraaaaaaadaratadatarndan munayaH sAdhavaH kSINopazAntamohAca iti kSINamohAH-kSapakanirgranthA upazAntamohAH - sumeruriva niSkampaH, zazIvAnandadAyakaH / samIra iva niHsaGgaH, sudhIrdhyAtA prazasyate / / 7 / / -yogazAstre pra-7 / / D manasazcendriyANAM ca, jayAdyo nirvikAradhIH / dharmadhyAnasya sa dhyAtA, zAnto dAntaH prakIrtitaH / / 62 / / parairapi yadiSTaM ca, sthitaprajJasya lakSaNam / ghaTate hyatra tatsarvaM, tathA cedaM vyavasthitam / / 63 / / prajahAti yadA kAmAn, sarvAn pArtha ! manogatAn / AtmanyevA''tmanA tuSTaH, sthitaprajJastadocyate / / 64 / / duHkheSvanudvignamanAH, sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrodhaH, sthitadhIrmunirucyate / / 65 / / yaH sarvatrA'nabhisneha-stattat prApya zubhA'zubham / nA'bhinandati na dveSTi, tasya prajJA pratiSThitA / / 66 / / yadA saMharate cA'yaM, kUrmo'GgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthebhya-stasya prajJA pratiSThitA / / 67 / / zAnto dAnto bhavedI-gA''tmArAmatayA sthitaH / siddhasya hi svabhAvo yaH, saiva sAdhakayogyatA / / 68 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / E jitendriyasya dhIrasya, prazAntasya sthirA''tmanaH / sukhA''sanasya nAsAgra-nyastanetrasya yoginaH / / 6 / / ruddhabAhyamanovRtte-rdhAraNAdhArayA rayAt / prasatrasyApramatasya, cidAnandasudhAlihaH / / 7 / / sAmrAjyamapratidvandva-mantare ca vitanvataH / dhyAnino nopamA loke, sadevamanuje'pi hi / / 8 / / -jJAnasAre, a.30 / / F jJAnavairAgyasampannaH, saMvRtAtmA sthirAzayaH / kSINopazAntamohazcA'-pramAdI dhyAnakArakaH / / 130 / / zuddhasamyaktvadarzI ca, zrutajJAnopayogavAn / dRDhasaMhanano dhIraH, sarvaSaTjIvapAlakaH / / 131 / / satyavAk dattabhojI ca, brahmacArI pavitrahat / strIkAmaceSTayAspRSTo, niHsaMgo vRddhasevakaH / / 132 / / nirAzo niSkaSAyI ca, jitAkSo niSparigrahI / nirmamaH samatAlIno dhyAtA syAt zuddhamAnasaH / / 133 / / -dhyAnadIpikAyAm / / [avabudhyate jJAturabhyantarasvarUpaM guNagarimAdvAreNa / - sampA0] [2]A mU0 x x xAjJA'pAya-vipAka-saMsthAnavicayAya dharmamapramattasya / / 9-37 / / vR. xxxtadetadapramattasaMyatasya bhavati dharmadhyAnaM pramattasaMyatasthAnAd vizuddhyamAnAdhyavasAyo'pramattasthAna mApnoti / yathoktam"nirmAtA eva tathA, vizodhayo'saGkhyalokamAtrAstAH / taratamayuktA yA adhi-tiSThan yatirapramattaH syAt / / 1 / / " / ato vizuddhAddhAyAM vartamAno'pramattasaMyatastasya ca bhagavato dharmadhyAnAditapoyogaiH karmANi kSapayato vizodhisthAnAntarANi ArohataH RddhivizeSAH prAdurbhavantyaNimAdayaH / uktaM hi - 2010_02 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dhyAtRdvAram 97 "avagAhate ca sa zruta-jaladhiM prApnoti cAvadhijJAnam / manaHparyAyaM vA, vijJAnaM vA koSTAdibuddhirvA / / 1 / / cAraNavaikriyasarvo-SadhA(va)dyAvApi labdhayastasya / prAdurbhavanti guNato, balAni vA mAnasAdIni / / 2 / / " atra ca zreNiprAptyabhimukha: prathamakaSAyAn dRSTimohatrayaM cAviratasamyagdRSTidezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatama upazamazreNyA''bhimukhyAdupazamayati, kSapakazreNyAbhimukhyAt kSapayati / yathoktam"kSapayati tena dhyAne-na tato'nantAnubandhinazcaturaH / mithyAtvaM saMmizraM, samyaktvaM ca krameNa tataH / / 1 / / kSIyante hi kaSAyAH, prathamAstrividho''pi dRSTimohazca / dezayatAyatasamyagdRgapramattapramatteSu / / 2 / / pANigrAhArIstAn, nihatya vigataspRho vidIrNabhayaH / prItisukhamapakSobhaH, prApnoti samAdhimatsthAnam / / 3 / / " iti / / 37 / / ava0 kiJcAnyadityanena svAmyantaraM sambadhnAtimU. upazAntakSINakaSAyayozca / / 9-38 / / upazAntakaSAyasya kSINakaSAyasya ca dharmaM dhyAnaM bhavati / / 38 / / kiJcAnyatvR. cazabdaH samuccaye / kaSAyazabdaH pratyekamabhisambadhyate / upazAntAH kaSAyA yasyAsAvupazAntakaSAyaH ekaadshgnnsthaanvrtii| kSINAH kaSAyA yasya sa kSINakaSAyaH / bhasmacchannAgnivadupazAntAH niravazeSataH parizaTitAH kSINA vidhmAtahutAzanavadanayozca upazAntakSINa-kaSAyayorapramattasaMyatasya ca dhyAnaM dharma bhavati / tatropazAntakSINakaSAyasvarUpanirjJAnAya adhastanaM guNasthAnatrayamavazyaMtayA prarUpaNIyam, anyathA tadaparijJAnameva syAditi / apramattasthAnAdasaGkhyeyAni vizodhisthAnAnyAruhyApUrvakaraNaM pravizati / samaye samaye sthitighAta-rasaghAta-sthitibandha-guNazreNi-guNasaGkramaNakaraNamapUrvaM nirgcchtiitypuurvkrnnm| aprAptapUrvakatvAd vA saMsAre tdpuurvkrnnm| na tatra kasyAzcidapi karmaprakRterupazama kSayo vA / upazamanAbhimukhyAt tatpuraskArAdupazamakaH kSapaNArhatvAcca kSapaka iti / uktaM ca" sa tataH kSapakazreNiM, pratipadya cAritraghAtinIH zeSAH / kSapayan mohaprakRtI:, pratiSThate zuddhalezyAkaH / / 1 / / pravizatyapUrvakaraNaM, prasthita evaM tato'paraM sthAnam / tadapUrvakaraNamiSTaM, kadAcidaprAptapUrvatvAt / / 2 / / " tato'pyuttarottaravizodhisthAnaprAptyA anivRttisthAnaM bhavati / parasparaM nAtivartante ityanivRttayaH / parasparatulyavRttaya ityrthH| samparAyAH kaSAyAstadudayo bAdaro yeSAM te baadrsmpraayaaH| anivRttayazca te bAdarasamparAyAzca ta ityarthaH / te upazamakAH kSapakAzca / tatra napuMsakatrIvedaSaTnokaSAyAdikramAnmohaprakRtIrupazamakaH zamayati"aNadasaNapuMsagaitthiveyachakkaM ca purusaveyaM ca / do do egaMtarie, sarise sarisaM uvasamei / / 1 / / " [Avazyakaniryuktau gA0 116] kSapako nidrAnidrAditrayakSayAt trayodazanAmakarmakSayAcApratyAkhyAnAvaraNAdikaSAyASTakanapuMsakatrIvedakramAJca ksspyti| uktaM ca 2010_02 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 " atha sa kSapayati nidrA-nidrAditrayamazeSatastatra / narakagamanAnupUrvI, narakagatiM cApi kArtsnyena / / 1 / / sUkSmasthAvarasAdhA-raNAtapodyotanAmakarmANi / tiryaggatinAma tathA tiryaggatyAnupUrvyaM ca / / 2 / / caturekadvitrIndriya-nAmAni tathaiva nAzamupayAnti / tiryaggatiyogyAstAH prakRtaya ekAdaza proktAH / / 3 / / aSTau tataH kaSAyAn, paNDakavedaM tatastataH strItvam / kSapayati puMvede saG kramayya SaNNokaSAyAMzca / / 4 / / puMstvaM krodhe krodhaM, mAne mAnaM tathaiva mAyAyAm / mAyAM ca tathA lobhe sa kSapayati saGkramayya tataH / / 5 / / lobhasya yAvad bAdaraprakRtIvedayati tAvadanivRttibAdarasamparAyasaMyatAH / tataH sUkSmaprakRtivedanAllobhakaSAyasya sUkSmasamparAyasaMyataH upazamakaH sajvalanalobhamupazamayati kSapakaH kSapayati / yathoktam " atha sUkSmasamparAya - sthAnaM prApnoti bAdare lobhe / kSINe sUkSme lobhe kaSAyazeSe vizuddhAtmA / / 1 / / yat samparAyamupajana-yanti svayamapi ca samparAyanti / vyAsaGgahetavaste-na kaSAyAH samparAyAkhyAH / / 2 / / samyagbhAvaparAyaNa-hetutvAd vA'pi samparAyAste / prakRtivizeSAcca puna-lobhakaSAyasya sUkSmatvam / / 3 / / satato vizuddhiyoge, nayati sthAnAntaraM vrajaMstamapi / kSapayan gacchati yAvat, kSINakaSAyatvamApnoti / / 4 / / " tato'STAviMzatividhamohanIyopazamAdupazAntakaSAyavItarAgachadmasthaH vIto- gato ( rAgo yasmAditi vItarAgaH ) chadma AvaraNaM tatra sthitaH chadmasthaH mohanIyasya kRtstrakSayAt sa kSINakaSAyavItarAgacchadmasthaH tataH kSINakaSAyo dharmazuklAdyadvayadhyAnavizeSAd yathAkhyAtasaMyamavizuddhyA'vazeSANi karmANi kSapayati / tatra nidrApracale dvicaramasamaye kSapayati / tato'sya caramasamaye AvaraNadvayAntarAyakSayAt kevalajJAnadarzanamutpadyata iti / x x x / / - tatvArtha siddha vRttau / / B ava0 tatra vR0 dhyAnazatakam, gAthA - 63 azazazazaza apunarbandhakasyAyaM vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu / / 369 / / apunarbandhakasyopalakSaNatvAtsamyagdRSTezca ayaM yogaH vyavahAreNa kAraNasyApi kAryatvopacArarUpeNa, tAtvikaH kAraNasyApi kathaMcitkAryatvAditi / kiMrUpaH sannityAha-adhyAtmabhAvanArUpaH adhyAtmarUpo bhAvanArUpazca / nizcayena nizcayanayamatenopacAraparihArarUpeNa / uttarasya tvapunarbandhakasamyagdRSTyapekSayA cAritriNa iti / / 369 / / cAritriNastu vijJeyaH, zuddhayapekSo yathottaram / dhyAnAdirUpo niyamAt, tathA tAtvika eva tu / / 379 / / vR0 cAritriNastu cAritriNaH punaH vijJeyaH / zuddhapekSo yathottaramuttarottarAM zuddhimapekSya kimityAha-dhyAnAdirUpo dhyAnasamatAvRttisaMkSayalakSaNo yogaH / niyamAt avazyatayA na tyanyasya / tathA iti tAttvika eva tu tattvarUpa iti / / 371 / / C ava0 atha dezaviratau dhyAnasaMbhavamAha vR0 2010_02 ArttaM raudraM bhavedatra, mandaM dharmyaM tu madhyamam / SaTkarmapratimAzrAddha-vratapAlanasaMbhavam / / 25 / / xxx atra dezaviratiguNasthAnake x x x tu punardharmadhyAnaM yathA yathA dezaviratiradhikA'dhikA syAttathA tathA madhyamaM yAvadadhikAdhikaM bhavati, na tUtkRSTaM dharmadhyAnaM syAdityarthaH, yadi punastatrApyutkRSTaM dharmadhyAnaM pariNamati, tadA bhAvataH sarvaviratireva saMjAyate, kathaMbhUtaM dharmadhyAnam ? SaTkarmapratimAzrAddhavratapAlanasaMbhavaM SaTkarmANi devapUjAdIni, yaducyate mu - yogabindau / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dhyAtRdvAram devapUjA gurupAstiH, svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAm, SaT karmANi dine dine / / 1 / / pratimA - abhigrahavizeSA darzanapratimAdyA ekAdaza, yadAhadasaNavayasAmAiaposahapaDimA abaMbhasaJcitte / AraMbhapesauddiTTha vajae samaNabhUe a / / 1 / / zrAddhavratAnyaNuvratAdIni dvAdaza, yadAhapANivahamusAvAe, adattamehuNapariggahe ceva / disibhogadaNDasamaIa dese posaha taha vibhAge / / 2 / / SaTkarmAdivistaro granthAntarAdavaseyaH, tathaiteSAM pAlanAtsaMbhavatIti SaTkarmapratimAzrAddhavratapAlanasaMbhavaM dharmadhyAnaM mdhymmiti| xxx / / 25 / / ava. x x xatha pramattasaMyataguNasthAne dhyAnasaMbhavamAha astitvAtrokaSAyANAmatrArtasyaiva mukhyatA / AjJAdyAlambanopetadharmadhyAnasya gauNatA / / 28 / / vR. atra pramattaguNasthAnake mukhyatA mukhyatvam Arttasya dhyAnasyaivopalakSaNatvAdraudrasyApi, kasmAt ? nokaSAyANAM hAsyaSaTkAdInAm astitvAd vidyamAnatvAt, tathA AjJAdyAlambanopetadharmadhyAnasya gauNatA AjJAdInyAjJApAyavipAkasaMsthAnavicayalakSaNAnyAlambanAni AjJAvAlambanAni tairupetaM ca taddharmadhyAnaM cAjJAdyAlambanopetadharmadhyAnaM tasya, atra dharmadhyAnamapi catuSpAdam, yathAAjJApAyavipAkAnAM, saMsthAnasya ca cintanAt / itthaM vA dhyeyabhedena, dharmadhyAnaM caturvidham / / 1 / / AjJA yatra puraskRtya, sarvajJAnAmabAdhitAm / tattvatazcintayedarthAn, tadAjJAdhyAnamucyate / / 2 / / rAgadveSakaSAyAdyai-rjAyamAnAn vicintayet / yatrApAyAMstadapAya-vicayadhyAnamucyate / / 3 / / pratikSaNaM samudbhUto, yatra karmaphalodayaH / cintyate citrarUpaH sa, vipAkavicayo mataH / / 4 / / anAdyantasya lokasya, sthityutpAdavyayAtmanaH / AkRtiM cintayedyatra, saMsthAnavicayaH sa tu / / 5 / / ityAjJAdyAlanbanopetadharmadhyAnasya gauNatA atra sapramAdatvAducyata iti / / 28 / / ava. atha ye pramattasthA nirAlambanamapi dharmadhyAnaM samahInte, tAn prati taniSedhamAha yAvatpramAdasaMyukta-stAvattasya na tiSThati / dharmadhyAnaM nirAlamba-mityUcurjinabhAskarAH / / 29 / / vR. jinabhAskarA jinasUryA ityUcuH ityetadeva kathayanti sma, kiM tadityAha - yaH sAdhuryAvatpramAdasaMyukto bhavati, tAvattasya sAdhogocare nirAlambaM dhyAnaM na tiSThatIti nizcayaH, yato'tra pramattaguNasthAne madhyamadharmadhyAnasyApi gauNataivoktA, na tu mukhyatA, tato'tra nirAlambano tkRSTadharmadhyAnasyAsaMbhava eva / / 29 / / ava. atha yathA'pramattastha eva mohanIyakarmopazamakSapaNanipuNaH saddhyAnArambhakatvaM kurute, tathA zlokadvayenAha naSTAzeSapramAdAtmA, vratazIlaguNAnvitaH / jJAnadhyAnadhano maunI, zamanakSapaNonmukhaH / / 33 / / saptakottaramohasya, prazamAya kSayAya vA / saddhyAnasAdhanArambhaM, kurute munipuGgavaH / / 34 / / yugmam / vR0 naSTAzeSapramAdo nirdhATitAkhilapramAdaH AtmA jIvo yasyAsau naSTAzeSapramAdAtmA, vratAni mahAvratAdIni, zIlaguNA aSTAdazasahasrazIlAGgalakSaNAstairanvitaH saMyukto vratazIlaguNAnvitaH, jJAnaM sadAgamAbhyAsalakSaNam, dhyAnam ekAgratArUpaM tad, jJAnaM ca dhyAnaM ca dhanaM sarvasvaM yasyAsau jJAnadhyAnadhanaH, ata eva maunI maunavAn, yato maunavAneva dhyAnadhanaH syAt, yadAha - 2010_02 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dhyAnazatakam, gAthA-63 upazAmakanirgranthAH, cazabdAdanye vA'pramAdinaH, dhyAtArazcintakAH, dharmadhyAnasyeti sambandhaH, dhyAtAra eva vizeSyante - jJAnadhanA jJAnavittA vipazcita ityarthaH, nirdiSTAH pratipAditAstIrthakara-gaNadharairiti gAthArthaH / / 63 / / tatra mano (taM namata0) gRhItAkhilakAlatrayagatajagattrayavyAptiH / yatrAstameti sahasA, sakalo'pi hi vAkparispandaH / / 1 / / / tato jJAnadhyAnadhano maunI zamanAya zamanArthaM kSapaNAya kSapaNArthaM vA unmukhaH saMmukhaH kRtodyama ityarthaH, zamanakSapaNonmukhaH, evaMvidho munipuGgavaH, saptakottaramohasya pUrvoktasaptakAtiriktaikaviMzatiprakRtirUpasya mohanIyasya zamanonmukhaH prazamAya kSapaNonmukhaH kSayAya vA saddhyAnasAdhanArambhaM nirAlambadhyAnapravezaprArambhaM kurute, nirAlambe dhyAnapraveze hi yoginastrividhA bhavanti - yathA prArambhakAH, tanniSThAH, niSpannayogAzca, yadAhasamyagnaisargikI vA viratipariNatiM prApya sAMsargikI vA, kvApyekAnte niviSTAH kapicapalacalanmAnasastambhanAya / zazvanAsAgrapAlIghanaghaTitadRzo dhIravIrAsanasthA, ye niSkampAH (niSprANAH) samAdhervidadhati vidhinArambhamArambhakAste / / 1 / / kurvANo marudAsanendriyamanaHkSuttarSanidrAjayaM, yo'ntarjalpanirUpaNAbhirasakRttattvaM samabhyasyati / sattvAnAmupari pramodakaruNAmaitrIbhRzaM manyate, dhyAnAdhiSThitaceSTayA'bhyudayate tasyeha tanniSThatA / / 2 / / uparatabahirantarjalpakallolamAle, lasadavikalavidyApadminIpUrNamadhye / satatamamRtamantarmAnase yasya haMsaH, pibati nirupalepaH syAttu(so'tra) niSpannayogI / / 3 / / 34 / / ava. athApramattaguNasthAne dhyAnasaMbhavamAha dharmadhyAnaM bhavatyatra, mukhyavRttyA jinoditam / rUpAtItatayA zukla-mapi syAdaMzamAtrataH / / 35 / / xxx jinoditaM jinapraNItaM dharmadhyAnaM maitryAdibhedabhinnamanekavidham, yadAhamaitryAdizcaturbhedaM yadA''jJAdicaturvidham / piNDasthAdi caturdhA vA, dharmadhyAnaM prakIrtitam / / 1 / / tatramaitrIpramodakAruNya-mAdhyasthyAni niyojayet / dharmadhyAnamupaskartuM, taddhi tasya rasAyanam / / 2 / / AjJApAyavipAkAnAM, saMsthAnasya ca cintanAt / itthaM vA dhyeyabhedena, dharmadhyAnaM prakIrtitam / / 3 / / iti pUrvameva pradarzitaMsyAtpiNDasthaM dhyAnamAtmAGgasaGgi, svAntaM svAntavyAparUpaM padastham / rUpasthaM saMkalpitAtmasvarUpaM, rUpAtItaM kalpanAmuktameva / / 1 / / tadevaMvidhaM jinoditaM dharmadhyAnam atra apramattaguNasthAne mukhyavRttyA pradhAnatayA bhavati, tathA rUpAtItatayA kRtvA zukladhyAnamapi aMzamAtrataH atra gauNatayA syAdeveti / / 35 ||-gunnsthaankkrmaarohe / / |3] A asaMjadasammAdivi-saMjadAsaMjada-pamattasaMjada-appamattasaMjada-apuvvasaMjada-aNiyaTTisaMjada-suhumasAMparAiya khavagovasAmaesu dhammajjhANassa pavuttI hodi tti jiNovaesAdo / / -dhavalAyAM - pu. 13, pR. 74 / / B mU. AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam / / 9-36 / / vR0 2010_02 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne dhyAtRdvAram 101 vR. xxx tasmAdanapetaM dhayaM dhyAnaM caturvikalpamavaseyam / tadavirata-dezavista-pramattA'-pramattasaMyatAnAM bhavati / / -tattvArtha. sarvA. vRttau / / C mU. AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam / / 9-36 / / vR. xxx dharmyamapramattasyeti cet, na, pUrveSAM vinivRttiprasaGgAt / / 13 / / kazcidAha- dharmyamapramattasaMyatasyaiveti, tanna, kiM kAraNam? pUrveSAM vinivRttiprasaGgAt / asaMyatasamyagdRSTisaMyatAsaMyatapramattasaMyatAnAmapi dharmyadhyAnamiSyate samyaktvaprabhavatvAt / yadi dharmyamapramattasyaivaityucyeta tarhi; teSAM nivRttiH prasajyet / upazAntakSINakaSAyayozceti cet, na, zuklAbhAvaprasaGgAt / / 14 / / kazcidAha-upazAntakSINakaSAyayozca dharmya dhyAnaM bhavati na pUrveSAmeveti; tannaH kiM kAraNam ? zuklAbhAvaprasaGgAt / upazAntakSINakaSAyayorhi zukladhyAnamiSyate tasyAbhAvaH prsjyet| tadubhayaM tatreti cet, na; pUrvasyAniSTatvAt / 15 / syAdetat - ubhayaM dharmya zuklaM copazAntakSINakaSAyayorastIti? tanna; kiM kAraNam ? pUrvasyAniSTatvAt / pUrvaM hi dharmya dhyAnaM zreNyorneSyate ArSe, pUrveSu ceSyate / xxx / / 9-36 / / Aha - yadi dharmyadhyAnamaviratadezaviratapramattApramattasaMyatAntAnAM bhavati, atha zukladhyAnaM kasyeti? xxx -tattvArthavArtike / / D tadapramattatAlambaM, sthitimAntarmuhUrtikIm / dadhAnamapramatteSu, parAM koTimadhiSThitam / / 155 / / sadRSTiSu yathAmnAyaM, zeSeSvapi kRtasthitiH / prakRSTazuddhimallezyA-trayopodbalabRMhitam / / 156 / / -AdipurANe, parva 21 / / E anapetasya dharmyasya, dharmato dshbhedtH| caturthaH paJcamaH SaSThaH, saptamazca pravartakaH / / 17 / / - ami. zrAvakAcAre, pari. 15 / / F tatrAsatrIbhavanmuktiH, kiJcidAsAdya kAraNam / viraktaH kAmabhogebhya-styaktasarvaparigrahaH / / 41 / / abhyetya samyagAcArya, dIkSAM jainezvarIM zritaH / tapaHsaMyamasampannaH, pramAdarahitAzayaH / / 42 / / samyagniItajIvAdi-dhyeyavastuvyavasthitiH / ArttaraudraparityAgA-labdhacittaprasattikaH / / 43 / / muktalokadvayApekSaH, SoDhA'zeSapariSahaH / anuSThitakriyAyogo, dhyAnayoge kRtodyamaH / / 44 / / mahAsatvaH parityakta-durlezyA'zubhabhAvanaH / itIdRglakSaNo dhyAtA, dharmadhyAnasya sammataH / / 45 / / apramattaH pramattazca, sadRSTirdezasaMyataH / dharmadhyAnasya catvAra-stattvArthe svAminaH smRtAH / / 46 / / makhyopacArabhedena, dharmadhyAnamiha dvidhA / apramatteSa tanmakhya-mitareSvaupacArikam / / 47 / / -tattvAnuzAsane / / G mukhyopacArabhedena, dvau munI svAminau matau / apramattapramattAkhyau, dharmasyaitau yathAyatham / / 25 / / apramattaH susaMsthAno, vajrakAyo vazI sthiraH / pUrvavitsaMvRtto dhIro, dhyAtA saMpUrNalakSaNaH / / 26 / / zrutena vikalenApi, svAmI sUtre prakIrtitaH / adhaH zreNyAM pravRttAtmA, dharmadhyAnasya suzrutaH / / 27 / / -jJAnArNave, sarga 28 / / 2010_02 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dhyAnazatakam, gAthA-63 tarakarakaratatarnatakaradstarawatsarakarakararatatatastaaranasala / sadRSTijJAnavRttAni, mohakSobhavivarjitaH / yazcAtmano bhaved bhAvo, dharmaH zarmakaro hi saH / / 14 / / anapetaM tato dharmAd, dharmadhyAnamanekadhA / zamakakSapakayoH prAk, zreNibhyAmapramattake / / 15 / / mukhyaM dharmya pramattAdi-traye gauNaM hi tatprabho / dharmyamevAtizuddhaM syA-cchuklaM zreNyozcaturvidham / / 16 / / -jJAnArNave, sarga -25 / / tAtparyArthaH dharmadhyAnasvAmivicAraNA zrItattvArthasUtrasya siddhasenIya-hArIbhadravRttyoH, "apramattAdArabhya kSINamohaguNasthAnakavartino mahAtmAno dharmadhyAnAdhikAriNo bhavanti" iti nirUpitam / guNasthAnakakramArohe, "SaTkarma-pratimA-'NuvratapAlanena prAdurbhUtaM madhyamadharmadhyAnaM paJcamaguNasthAnake gauNatvena tathA dezaviratipariNAmavizuddhyA tad adhikAdhikaM bhavati", "SaSThaguNasthAnake pramAdasattvAd madhyamadharmadhyAnasya gauNatA nirAlambanadhyAnasyAsaMbhavazca" tathA "apramattAvasthAyAM tu utkRSTamadhyamadharmadhyAna-nirAlambanadhyAne bhavataH" iti darzitam / yogabindau, "adhyAtmabhAvanAyogI vyavahAreNa apunarbandhakAviratasamyagdRSTIn tathA nizcayena to cAritriNa eva bhavataH, dhyAnAdiyogAstu ubhayApekSayA cAritriNa eva uttarottarazuddhimapekSya tAtvikA eva bhavanti" iti jJApitam / digambarAmnAyAnusAriSu tatvArthasarvArthasiddhi-zrAvakAcAra-tatvArthavArtikeSu, caturthaguNasthAnakAdArabhya saptamaparyantaM dhayaM svIkRtam / vArtike vizeSato nirUpitam, "dhayaM samyaktvenodbhUtatvAd aviratAdayaH api tasya svAminaH bhaviSyanti, na tu apramattAH eva / tathA upazAntakSINakaSAyayoH dharmyaM na bhavati, zuklAbhAvaprasaGgAt, yataH ArSe zreNyoH dharmya neSyate / " AdipurANa-tattvAnuzAsana-jJAnArNavAdiSu, tAttvikadharmadhyAnasya svAmina apramattAH tathA aupacArikasya tasya svAminaH pramattAdaya iti dezitam / dhyAnastave, dharmadhyAnaM pradhAnataH apramata-upazAmaka-kSapakAn tathA gauNataH pramattAdIn saMbhavati iti spaSTIkRtam / SaTakhaMDAgama-dhavalATIkAyAM, aviratAdArabhya kSINamohaparyantA dharmadhyAnasya svAmino bhavanti iti kathitam / tanniSkarSo'yam nizcayanayena, tAtvikadharmadhyAnAdhikAriNa A'pramattAt kSINamohaparyantA ghaTanti / vyavahAranayena, tAtvikadharmadhyAnAdhikAriNaH pradhAnarUpeNa ta eva tathA dezaviratasarvaviratayoH pramAdadazAyuktatvAd gauNarUpeNa tAtvikadharmadhyAnAdhikAriNau saMbhavataH / aviratastu vyavahAranayenApi aupacArika: eva adhikArI bhaviSyati / punaH sAlambananirAlambanadhyAnadvayasattA apramattAdiguNasthAnakeSu, kintu pramattAdiguNasthAnakeSu sAlambanameva na tu nirAlambanadhyAnam / 2010_02 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne dhyAtRsvarUpam 103 uktA dharmadhyAnasya dhyAtAraH, sAmprataM zukladhyAnasyApyAdyabhedadvayasyAvizeSeNa eta eva yato dhyAtAra ityato mA bhUtpunarabhidheyA bhaviSyantIti lAghavArthaM caramabhedadvayasya prasaGgatastAnevAbhidhitsurAha - etecciya puvvANaM puvadharA suppasatthasaMghayaNA / doNha sajogAjogA sukkANa parANa kevaliNo / / 64 / / eteJciya0 gAhA / / eta eva ye'nantarameva dharmadhyAnadhyAtAra uktAH pUrvayoH ityAdyayordvayoH zukladhyAnabhedayoH pRthaktvavitarkasavicAramekatvavitarkamavicAramityanayoH, dhyAtAra iti gamyate, ayaM punarvizeSaH - pUrvadharAzcaturdazapUrvavidastadupayuktAH, idaM ca pUrvadharavizeSaNamapramAdavatAmeva veditavyaM na nirgranthAnAm, mASatuSamarudevyAdInAmapUrvadharANAmapi tadupapatteH, suprazastasaMhananA ityAdyasaMhananayuktAH, idaM punaroghata eva vizeSaNamiti tathA dvayoH zuklayoH parayoH uttarakAlabhAvinoH pradhAnayorvA sUkSmakriyAnivRtti 2] A paDhamaM bIyaM ca sukkaM, jhAyaMtI puvvajANagA / uvasaMtehiM kasAehiM, khINehi va mahAmuNI / / 6 / / bIyassa ya tatiyassa ya aMtariyAe kevalanANaM uppajjati / doNNI suttaNANIgA jhANA, duve kevalaNANigA / khINamohA jjhiyAyaMtI, kevalI doNNi uttame / / 7 / / -AvazyakacUrNA / / B mU. zukle cAdye / / 9-39 / / ___ bhA0 zukle cAdye dhyAne pRthaktvavitarkekatvavitakeM copazAntakSINakaSAyayorbhavataH / / 39 / / vR. zukle cAye ceti / zukle dhyAne upazAntakSINakaSAyayorbhavataH / ke punaste ? pRthaktvaikatvavitarke / xxx / / 39 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / mU. pUrvavidaH / / 9-40 / / bhA0 Adye zukle dhyAne pRthaktvavitarkekatvavitarke pUrvavido bhavataH / / 40 / / pUrvavido yo upazAntakSINakaSAyo tayorbhavataH / sUtrAntaramiva vyAcaSTe, na tu paramArthataH pRthak sUtram / pUrvaM praNayanAt pUrvANi caturdaza tadvidaH pUrvavidaste bhavanti naikAdazAGgavidaH / / evamAdyazukladhyAnadvayasya svAminiyamanaM vihitam / / 40 / / -tattvArtha, siddha. vRttau / / 2010_02 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 uparatakriyA'pratipAtalakSaNayoryathAsaMkhyaM sayogAyogAH kevalino dhyAtAra iti yoga 1 C mU0 xxx zukle cAdye pUrvavidaH / / 9-37 / / vR0 vakSyamANeSu zukladhyAnavikalpeSu Adye zukladhyAne pUrvavido bhavataH zrutakevalina ityarthaH / cazabdena dharmyamapi samuccIyate / tatra 'vyAkhyAnato vizeSapratipatiH ' iti zreNyArohaNAtprAgdharmyam, zreNyoH zukle iti vyAkhyAyate / / - tattvArtha sarvA vRttau // D ava0 zukladhyAnasyAdhikAriNaM nirUpayati idamAdimasaMhananA evAlaM pUrvavedinaH kartum / sthiratAM na yAti cittaM kathamapi yat svalpasattvAnAm / / 2 / / xxx AdimaM vajrarSabhanArAcasaMhananaM yeSAM te tathA / sakalazrutAt pUrvaM praNayanAt pUrvANi tAni vidantItyevaMzIlAH pUrvavedinaH pUrvadharAH / idaM ca prAyikam, mASatuSa- marudevyAdInAmapUrvadharANAmapi zukladhyAnasaMbhavAt / AdimasaMhananA ityasya sthiratAmityAdinA heturuktaH / / 2 / / ava0 idameva bhAvayati vR0 vR0 dhatte na khalu svAsthyaM vyAkulitaM tanumatAM mano viSayaiH / zukladhyAne tasmAnnAstyadhikAro'lpasArANAm / / 3 / / spaSTam / yadAha "chinne bhinne hate dagdhe dehe svamapi dUragam / prapazyan varSa - vAtAdiduHkhairapi na kampate / / 1 / / na pazyati tadA kiJcinna zruNoti na jighrati / spaSTaM kiJcinna jAnAti lepyanirvRttamUrttivat / / 2 / / " iti / / 3 / / ava0 nanu yadyAdimasaMhananAnAM zukladhyAne'dhikArastadAnIM sevArtasaMhananAnAM puruSANAM zukladhyAnopadeze ko'vasaraH ? ityAha dhyAnazatakam, gAthA - 64 Azazaza anavacchittyA''mnAyaH samAgato'syeti kIrtyate'smAbhiH / duSkaramapyAdhunikaiH zukladhyAnaM yathAzAstram / / 4 / / vR0 yadyapyaidaMyugInAnAM na zukladhyAne'dhikArastathApi saMpradAyAvicchedArthaM tadupadeza ityarthaH / / 4 / / - yogazAstre, pra. 11 / / E dhyAtA'yameva zuklasyA- pramattaH pAdayordvayoH / pUrvavid yogyayogI ca, kevalI parayostayoH / / 69 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / A ava0 atha pazcAcchukladhyAnadvayasya kaH svAmIti tannirdidikSayovAca pare kevalinaH / / 9-41 / / vR0 mU0 / / 41 / / bhA0 pare dve zukle dhyAne kevalina eva bhavataH, na chadmasthasya atrAha-uktaM bhavatA pUrve zukle dhyAne pare zukle dhyAne iti / tat kAni tAnIti ? atrocyateparaM ca paraM ca pare sUtrasannivezamAzritya sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyaM cAnivarti grahItavyam, te ca kevalina eva trayodaza caturdazaguNasthAnakrameNaiva bhavataH / chadmasthasya tu naite jAtucid bhavata iti x x x 11 - tattvArtha siddha vRttau / / Jaini Education International 2010_02 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne anuprekSAdvAram 105 Parekararararararanatakarakaranatakarararararararararararararararararararara evaM ca gamyate - sukkajjhANAidugaM volINNassa tatiyamappattassa eyAe jhANaMtariyAe vaTTamANassa kevalaNANamuppajjai, kevalI ya sukkaleso'jjhANI ya jAva suhumakiriyamaniyaTTi tti gAthArthaH / / 64 / / / uktamAnuSaGgikam, idAnImavasaraprAptamanuprekSAdvAraM vyAcikhyAsuridamAha - jhANovarame'vi muNI NizcamaNiJcAiciMtaNAparamo / hoi subhAviyacitto dhammajjhANeNa jo pulviM / / 5 / / jhANo0 gAhA / iha dhyAnaM dharmadhyAnamabhigRhyate, taduparame'pi tadvirAme'pi muniH sAdhunityaM sarvakAlamanityAdicintanAparamo bhavati, AdizabdAdazaraNaikatvasaMsAraparigrahaH / etAzca catasro'nuprekSA bhAvayitavyAH - * gammae iti gamanikA kriyate / ___-dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / R]A x x x dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo paM0 taM0-egANuppehA-aNizANuppehAasaraNANuppehA-saMsArANuppehA xxx // -sthA. sUtra-247, aupa. sU.20, bhaga. sU.803 / / vR. xxx athAnuprekSA ucyante - anviti-dhyAnasya pazcAtprekSaNAni-paryAlocanAnyanuprekSAH, tatra 'eko'haM na ca me kazcinnAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM, nAsau bhAvIti yo mama / / 1 / / " ityevamAtmana ekasya ekAkino asahAyasyAnuprekSA-bhAvanA ekAnuprekSA, tathA"kAyaH sannihitApAyaH, sampadaH padamApadAm / samAgamAH sApagamAH, sarvamutpAdi bhaGguram / / 1 / / " ityevaM jIvitAderanityasyAnuprekSA anityAnuprekSeti, tathA "janmajarAmaraNabhayairabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kvacilloke / / 1 / / " evamazaraNasya-atrANasyAtmano'nuprekSA azaraNAnuprekSeti, tathA-"mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAJcaiva / / 1 / / " ityevaM saMsArasya-catasRSu gatiSu sarvAvasthAsu saMsaraNalakSaNasyAnuprekSA saMsArAnuprekSeti / x x x || __ -sthAnAGgasUtravRttau / / B imAo puNa se catAri aNuppehAo, taM0 aNiJcatANuppehA evaM asaraNatA0, egattA0, sNsaaraannuppehaa| saMsArasaMgavijayanimittamaNiJcatANuppehamArabhate, evaM dhaMme thiratAnimittaM asaraNagattaM, saMbaMdhisaMgavijayAya egattaM, saMsArudvegakAraNA saMsArANuppehaM / -AvazyakacUrNI / / ___ 2010_02 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dhyAnazatakam, gAthA-65 stakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakaka iSTajanasamprayogaddhiviSayasukhasampadastathArogyam / dehazca yauvanaM jIvitaM ca sarvANyanityAni / / 1 / / janmajarAmaraNabhayairabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kvacilloke / / 2 / / ekasya janmamaraNe gatayazca zubhAzubhA bhavAvarte / tasmAdAkAlikahitamekenaivAtmanaH kAryam / / 3 / / C anityatvAdyanuprekSA, dhyAnasyoparame'pi hi / bhAvayenityamabhrAntaH, prANA dhyAnasya tAH khalu / / 70 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / [2] A ava0 tachecchatA bhAvanA bhAvyA ityAha bhAvayitavyamanityatvamazaraNatvaM tathaikatA'nyatve / azucitvaM saMsAraH, karmAsravasaMvaravidhizca / / 149 / / vR. bhAvayitavyaM cintanIyam, kiM tat ? anityatvaM 1, tathA azaraNatvaM janmAdyabhibhUtasya nAsti trANaM 2, tathaikatA'nyatve tatraikatvam- eka evAhamityAdi 3, anyatvam-anya evAhaM svajanebhyaH 4, azucitvaM zukrazoNitAdInAmAdi(dyuttara)kAraNAnAmazucirUpatvAt 5, saMsAra iti bhavabhAvanA mAtA bhUtvA [gA. 156] ityAdikA 6, karmAstravazca saMvarazca tayovidhiH, tatra karmAsravavidhinA AsravadvArANi vivRtAni karmAsravantIti bhAvayet 7, saMvaravidhezcAsravadvArANAM sthaganamiti 8 / / 149 / / nirjaraNalokavistaradharmasvAkhyAtatattvacintAzca / bodheH sudurlabhatvaM ca bhAvanA dvAdaza vizuddhAH / / 150 / / suSTvAkhyAtaH svAkhyAto dharmazcAsau svAkhyAtazca, nirjaraNaM lokavistarazca dharmasvAkhyAtazca teSAM tattvacintAzca, tatra nirjaraNaM tapasA karmakSapaNaM 9, lokavistaro-lokAyAmAdiH 10, dharmasvAkhyAtazcazobhano'yaM dharmo bhavyahitAya jinaiH kathitaH, eSAM tattvacintanAni 11, bodheH sudurlabhatvaM ceti 12 bhAvanA dvAdaza vizuddhA iti spaSTam / / 150 / / ava. tatrAnityatvamAha iSTajanasamprayogaddhiviSayasukhasampadastathA''rogyam / dehazca yauvanaM jIvitaM ca sarvANyanityAni / / 151 / / vR. iSTajanasamprayogazca RddhisampaJca viSayasukhasampaJca, sampacchabdaH pratyekaM sambadhyate, tA anityAH, tathA ArogyAdIni sarvANyanityAnIti / / 151 / / ava. azaraNabhAvanAmAha janmajarAmaraNabharabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanyatra, nAsti zaraNaM kvacilloke / / 152 / / 2010_02 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne anuprekSAH 107 anyo'haM svajanAtparijanAcca vibhavAccharIrakAcceti / . yasya niyatA matiriyaM na bAdhate taM hi zokakali: / / 4 / / azucikaraNasAmarthyAdAdyuttarakAraNAzucitvAcca / dehasyAzucibhAvaH sthAne sthAne bhavati cintyaH / / 5 / / mAtA bhUtvA duhitA bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAM caiva / / 6 / / vR0 loke kvacitrAsti zaraNamiti yogaH / kIdRze ? abhidrute abhibhuute| kaiH ? janmajarAmaraNebhyo bhayAni taiH, tathA vyAdhivedanAgraste / tataH kiM ? nAsti na vidyate / kiM tat ? zaraNaM trANam, kva ? anyatra / kasmAt ? jinavaravacanAt sarvajJAgamAditi / / 152 / / ava. ekatvabhAvanAmAha ekasya janmamaraNe, gatayazca zubhAzubhA bhavAvarte / tasmAdAkAlikahita-mekenaivAtmanaH kAryam / / 153 / / vR. ekasya jIvasya janmamaraNe bhavata iti zeSaH / tathA gatayazca zubhAzubhAH, tatra devamanuSyagatI zubhe narakatiryaggatI azubhe bhavataH / kva ? bhavAvarte saMsAre punaHpunardhamaNe / tasmAdAkAlikaMsadAbhAvi hitaM pathyamekenaiva jIvanAtmanaH svasya kAryaM karaNIyaM taJca hitaM saMyamAnuSThAnamityartha iti / / 153 / / ava. anyatvabhAvanAmAha anyo'haM svajanAtparijanAJca vibhavAccharIrakAzceti / yasya niyatA matiriyaM, na bAdhate taM hi zokakaliH / / 154 / / vR. na bAdhate na pIDayati, kaH? zokakaliH kalikAlasvarUpaM kam ? taM jIvam / hizabdaH sphuTArtho yasya niyatA nizcitA, kA'sau ? matiH buddhiriyameveti anyatolekhena, anyo'haM svajanAt pitrAdeH parijanAd dAsAdevibhavAt kanakAdeH zarIrAd dehAd, etebhyo bhinno'hamiti / / 154 / / ava. azucitvamAha azucikaraNasAmarthyAdAdyuttarakAraNAzucitvAJca / dehasyAzucibhAvaH, sthAne sthAne bhavati cintyaH / / 155 / / vR. bhavati jAyate cintyaH cintanIyaH, kaH? azucibhAvaH jugupsanIyatvam, kva? sthAne sthAne ziraHkapAlAdiSu / kasya? dehasya tanoH / kasmAt ? azucikaraNasAmarthyAt zucino'pi dravyasya karpUrAderazucikaraNasAmarthyamastyeva / tathA AdhuttarakAraNAzucitvAJca, kAraNazabdasya pratyekaM yojanAd AdikAraNottarakAraNayorazucitvAt, tatrAdikAraNaM zukrazoNitAdi uttarakAraNaM tu jananyA'bhyavahatasyAhArasya rasaharaNyopanItasya rasasyAsvAdanamatyantAzuciriti / / 155 / / 2010_02 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 dhyAnazatakam, gAthA-65 Parastaramatarataruaatarakararararararatarntaraarastaramanratatasters mithyAdRSTiravirataH pramAdavAn yaH kaSAyadaNDaruciH / tasya tathAsravakarmaNi yateta tannigrahe tasmAt / / 7 / / yA puNyapApayoragrahaNe vAkkAyamAnasI vRttiH / susamAhito hitaH saMvaro varadadezitazcintyaH / / 8 / / yadvadvizoSaNAdupacito'pi yatnena jIryate doSaH / tadvatkarmopacitaM nirjarayati saMvRtastapasA / / 9 / / ava0 saMsArabhAvanAmadhikRtyAha mAtA bhUtvA duhitA, bhaginI bhAryA ca bhavati saMsAre / vrajati sutaH pitRtAM bhrAtRtAM punaH zatrutAM caiva / / 156 / / vR0 mAtA bhUtvA duhitA putrikA bhavati / tathA bhaginI ca sahodarI bhAryA bhavati / kva ? saMsAre / tathA vrajati yaati| sutaH putraH / kAm? pitRtAM janakatvaM bhrAtRtAM bandhutvaM punaH zatrutAM vairitvaM caiveti / / 156 / / ava. AsravabhAvanAmurarIkRtyAha mithyAdRSTiravirataH, pramAdavAn yaH kaSAyadaNDaruciH / tasya tathA''sravakarmaNi, yateta tatrigrahe tasmAt / / 157 / / vR0 mithyAdarzanAdayaH paJcApi pUrvoktAH / yacchabdaH paJcasvapi yojyaH / tato mithyAdRSTiyoM jIva stathA avirataH prmaadvaan| rucizabdo'pi pratyekaM yojyH| tataH kssaayrucirdnnddruciH| tasya jIvasya AsravakarmaNi karmAsrave sati, tathA tena prakAreNa tatrigrahe Asravanigrahe yateta yatnaM kurvIta, yatiriti zeSaH / yattadonityAbhisambandhAd yathA''sravavizeSA na bhavantItyarthaH / kasmAt ? tasmAdbhAvanAbalAditi / / 157 / / ava. saMvarabhAvanAmAha yA puNyapApayoragrahaNe vAkAyamAnasI vRttiH| susamAhito hitaH saMvaro varadadezitazcintyaH / / 158 // yattadornityAbhisambandhAt saMvaraH AsravanirodhalakSaNazcintyaH cintanIyo bhavati / yA ketyAha - yA vRttiH vyApAraH, pAThAntare guptiH-gopanam / kIdRzI ? vAkkAyamAnasI, etadbhAvAt, kva? agrahaNe anupAdAne / kayoH? puNyaM karma-sAtAdidvicatvAriMzadbhedaM pApaM karma-jJAnAvaraNIyAdi dvyazItibhedam, ubhayamapi vakSyamANam, tato dvandvaH, tayoragrahaNaM ca saMvRtAsravadvArasya bhavati, tato na puNyamAdatte, na pApamiti / kIdRzaH saMvaraH ? susamAhitaH suSTvAtmanyAropitaH / tathA hita AyatyAM tathA varadAH tIrthakarAstairdezitaH kathita iti samAsaH / / 158 / / ava. nirjarAbhAvanAmAha 2010_02 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne anuprekSAH 109 staramataramataramatatakarararamatatatakaratanararatatarnatakalatakare lokasyAdhastiryaga, vicintayedUrdhvamapi ca bAhalyam / . sarvatra janmamaraNe rUpidravyopayogAMzca / / 10 / / dharmo'yaM svAkhyAto jagaddhitArthe jinairjitArigaNaiH / ye'tra ratAste saMsArasAgaraM lIlayottIrNAH / / 11 / / yadvadvizoSaNAdupacito'pi yatnena jIryate doSaH / tadvat karmopacitaM nirjarayati saMvRtastapasA / / 159 / / vR. yadvad yathA zoSaNAd laGghanAdikAd yatnena mahAdareNa upacito'pi puSTo'pi jvarAdidoSo jIryate hAni yAti, dRSTAntaH / dArTAntikamAha - tadvat-tathA karma jJAnAvaraNAdikamupacitaM baddhAdi nirjarayati kSapayati saMvRto niruddhAsravadvAro jIvaH / kena ? tapasA anazanAdineti / / 159 / / ava. lokabhAvanAmAha lokasyAdhastiryaga, vicintayedUrdhvamapi ca bAhalyam / sarvatra janmamaraNe, rUpidravyopayogAMzca / / 160 / / vR. lokasya jIvAjIvAdhArakSetrasyAstiryagUrdhvamapi ca bAhalyaM vistaraM vicintayet / tatrAdhaH saptarajjupramANo lokaH, tiryag rajjupramANaH, UrdhvaM brahmaloke paJcarajjupramANaH, paryante rajjupramANaH, cshbdaadurvaadhshcturdshrjjuprmaannH| sarvatra janmamaraNe samanubhUte, nAstyeko'pyAkAzapradezo yatra na jAtaM na mRtaM vA mayeti / rUpidravyopayogAMzca rUpANi ca tAni dravyANi ca - paramANuprabhRtInyanantAnantaskandhaparyavasAnAni teSAmupayogAH - paribhogA manovAkkAyAdibhiH kRtAstAMzca / na ca taistRpta iti cintayediti / / 160 / / ava0 svAkhyAtadharmabhAvanAmAha dharmo'yaM svAkhyAto jagaddhitArthaM jinairjitArigaNaiH / / ye'tra ratAste saMsArasAgaraM lIlayottIrNAH / / 161 / / vR. iti vyaktam / / 161 / / ava. durlabhabodhikabhAvanAmAha mAnuSyakarmabhUmyAryadezakulakalpatA''yurupalabdhau / zraddhAkathakazravaNeSu, satsvapi sudurlabhA bodhiH / / 162 / / mAnuSyaM naratvaM karmabhUmiH bharatAdi paJcadazadhA Aryadezo magadhAdiH kulam ugrAdi kalpatA nIrogatA AyuH dIrghAyuSkaM teSAM SaNNAM kRtadvandvAnAmupalabdhiH prAptistatra, tathA zraddhA ca dharmajijJAsA kathakazca AcAryAdiH zravaNaM ca AkarNanaM tAni, teSvapyeteSu navasvapyuttarottaraduSprApeSu durlabhA bodhiH duSprApaH samyaktvalAbha iti / / 162 / / -prazamaratau / / 2010_02 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 dhyAnazatakam, gAthA-66 asketstarawatskskskskskskskskakakakakakakakakakakakakakakakakakakakakata mAnuSyakarmabhUmyAryadezakulakalpatAyurupalabdhau / zraddhAkathakazravaNeSu satsvapi sudurlabhA bodhiH / / 12 / / [prazama.151-162] ityAdinA grnthen| phalaM cAsAM sacittAdiSvanabhiSvaGga-bhavanirvedAviti bhaavniiym| atha kiMviziSTo'nityAdicintanAparamo bhavatIti ? ata Aha - subhAvitacittaH suvAsitAntaHkaraNaH, kena ? dharmadhyAnena prAgnirUpitasvarUpeNa / yaH kazcit pUrvam AdAviti gAthArthaH / / 65 / / gatamanuprekSAdvAram, adhunA lezyAdvArapratipipAdayiSayAha - hoMti kamavisuddhAo lesAo pIya-pamma-sukkAo / dhammajjhANovagayassa tivva-maMdAibheyAo / / 66 / / hoMti0 gAhA / / iha bhavanti saJjAyante kramavizuddhAH paripATivizuddhAH, kAH ? lezyAstAzca pIta-padma-zuklAH / etaduktaM bhavati-pItalezyAyAH padmalezyA vizuddhA, tasyA api zuklalezyeti krmH| kasyaitA bhavanti ? ata Aha - dharmadhyAnopagatasya [2]A tejopamhAsukkAlesAo tiNNi aNNatarigAo / uvavAto kappatIte kappaMmi va aNNataragaMmi / / 8 / / dhammajjhANaM jhiyAyaMto, sukkalesAe vaTTatI / vikkiTThagaMmi ThANaMmi, sacarittI susaMjato / / 9 / / evaM pamhAlesAe majjhiyagaMmi ThANaMmi, teUlesAe kaNiTThagaMmi ThANaMmi / kovaniggahasaMjutto, sukkalesANuraMjito, dhammajhANaM jhiyAyaMto, devayattaM nigacchatI / / 10 / / ti| evaM mANamAyAlobhaniggahe'vi, evaM pamhAevi, teUevi lesAe / -AvazyakacUrNA / / B ava. dharmyadhyAnasyaiva svarUpavizeSamAha dharmyadhyAne bhaved bhAvaH kSAyopazamikAdikaH / lezyAH kramavizuddhAH syuH pIta-padma-sitAH punaH / / 16 / / kSAyopazamikAdika ityAdigrahaNAdaupazamikasya kSAyikasya ca grahaNam, na tvaudayikasya / yadAha"dharmyamapramattasaMyatasya upazAnta-kSINakaSAyayozca / " [tattvArtha0 9/37-38] dharmyadhyAne ca krameNa vizuddhAstisro lezyA bhavanti, tadyathA-pItalezyA, tato'pi vizuddhA padmalezyA, tato'pi vizuddhatarA zuklalezyeti / / 16 / / -yogazAstre, pra. 10 / / C tIvrAdibhedabhAjaH syulezyAstisra ihottarAH / liGgAnyatrA''gamazraddhA vinayaH sadguNastutiH / / 71 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / D pItA padmA ca zuklA ca lezyAtrayamiti smRtam / dharmasya kramazaH zuddhaM kaizcicchukleva kevalA / / 190 / / dharmadhyAnasya vijJeyA sthitizcAntarmuhUrtikI / kSAyomazamiko bhAvo lezyA zukleva kevalA / / 191 / / -dhyAnadIpikAyAm / vR. 2010_02 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne lezyAliGgadvAre 111 Pararerakirastamarekarararetstakalatakarararararararararararatatatarararera dharmadhyAnayuktasyetyarthaH, kiMviziSTAzcaitA bhavantyata Aha-tIvra-mandAdibhedA iti, tatra tIvrabhedAH pItAdisvarUpeSvantyAH, mandabhedAstvAdyAH, AdizabdAnmadhyamapakSaparigrahaH, athavaughata eva pariNAmavizeSAttIvramandAdibhedA iti gAthArthaH / / 66 / / uktaM lezyAdvAram, idAnIM liGgadvAraM vivRNvannAha - Agama-uvaesA''NA-Nisaggao jaM jiNappaNIyANaM / bhAvANaM saddahaNaM dhammajjhANassa taM liMgaM / / 6 / / jiNasAhuguNukkittaNa-pasaMsaNA-viNaya-dANasaMpaNNo / sua-sIlasaMjamarao dhammajjhANI muNeyavvo // 68 / / [2]A xxx dhammassa NaM jhANassa cattAri lakkhaNA paM0 taM0 ANArUI-NisaggaruI-suttarUI ogADharUtI... / / -sthA. sU.-247, aupa. sU.-20, bhaga. sU. 802 / / vR. xxx etallakSaNAnyAha-ANAruitti AjJA-sUtravyAkhyAnaM niyuktyAdi tatra tayA vA ruciH-zraddhAnaM AjJAruciH, evamanyatrApi, navaraM nisargaH svabhAvo'nupadezastena, tathA sUtram Agamastatra tasmAdvA, tathA avagAhanamavagADham-dvAdazAGgAvagAho vistarAdhigama iti sambhAvyate tena ruciH athavA ogADhatti sAdhupratyAsatrIbhUtastasya sAdhUpadezAdruciH, uktaM ca - [dhyAnazatake] "Agama-uvaesA''NAnisaggao jaM jiNappaNIyANaM / bhAvANaM saddahaNaM dhammajjhANassa taM liMgaM / / 67 / / " iti, tattvArthazraddhAnarUpaM samyaktvaM dharmasya liGgamiti hRdayaM x x x || -sthAnAGgasUtravRttau / / B lakkhaNANi imANi cattAri-ANAruI, nisaggaruI, suttaruI, ogaahruii| ANAruI-titthagarANaM ANaM pasaMsati, nisaggaruI- sabhAvato jiNappaNIe bhAve royati, suttaruI-suttaM paDhaMto saMvegamAvajjati, ogAhaNAruINayavAdabhaMgaguvilaM suttamatthato sotUNa saMvegamAvanasaddho jhAyati / -AvazyakacUrNA // R]A tIvrAdibhedabhAjaH syu-lezyAstisra ihottarAH / liGgAnyatra''gamazraddhA, vinayaH sadguNastutiH / / 71 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / B arhadAdiguNIzAnAM, natiM bhaktiM stutiM smRtim / dharmAnuSThAnadAnAdi, kurvan dharmIti liGgataH / / 192 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 dhyAnazatakam, gAthA-67, 68 sarasa prakAranA rasa IMha Agamo-padezA-''jJA-nisargato yajjinapraNItAnAM tIrthakaraprarUpitAnAM itthaM samyaktvasvarUpamabhidhAya tadbhedAnAhanissagguvaesaruI ANArui suttabIyaruimeva / abhigamavitthAraruI kiriyA saMkhevadhammaruI / / 16 / / 'nisagguvaesarutitti rucizabdaH pratyekaM yojyate, tato nisargaH svabhAvastena ruciH tattvAbhillaSarUpA'syeti nisargaruciH, upadezo gurvAdinA kathanaM tena ruciryasyetyupadezaruciH, AjJA sarvajJavacanAtmikA tayA ruciryasya sa tathA 'suttabIyarUimeva'tti ihApi rucizabdasya pratyekamabhisambandhAt sUtreNa Agamena rUciryasya sa sUtraruciH, bIjamiva bIjaM yadekamapyanekArthaprabodhotpAdakaM vacastena ruciryasya sa bIjaruciH, anayoH samAhAradvandvaH, eveti samuccaye, abhigamo jJAnaM vistAro vyAsastAbhyAm, pratyeka rucizabdo yojyate, tato'bhigamarucivistArarucI iti, tathA kriyA anuSThAnaM saGkSepaH saGgraho dharmaH zrutadharmAdisteSu ruciryasyeti, pratyekaM rucizabdasambandhAt kriyArucirdharmaruciH saGkSaparuciSTA bhavati vijJeya iti zeSaH, yacceha samyaktvasya jIvAnyatvenAbhidhAnaM tadguNaguNinoH kathaJcidananyatva khyApanArthamiti sUtrasakSepArthaH / / vyAsArthaM tu svata evAha sUtrakRtbhaattheNAhigayA jIvA'jIvA ya puNNa pAvaM ca / sahasaMmaiA AsavasaMvaru roeDa u nisaggo / / 17 / / jo jiNadiDhe bhAve cauvvihe saddahAi sayameva / emeva nannahatti ya nissaggaruitti nAyavyo / / 18 / / ee ceva u bhAve uvaiDhe jo pareNa sahahai / chaumattheNa jiNe va uvaesaruitti nAyavvo / / 19 / / rAgo doso moho annANaM jassa avagayaM hoi| ANAe royaMto so khalu ANAruInAma / / 20 / / jo suttamahijaMto sueNa ogAhaI u saMmataM / aMgeNa bAhireNa va so suttaruitti nAyavyo / / 21 / / egeNa aNegAI payAI jo pasaraI u sammattaM / udayavva tillabiMdU so bIyaruiti nAyavyo / / 22 / / so hoi abhigamaruI suanANaM jassa atthao diTuM / ikkArasa aMgAI paiNNagaM diTThivAo ya / / 23 / / davvANa savvabhAvA savvapamANehiM jassa uvaladdhA / savvAI nayavihIhi ya vitthAraruitti nAyavyo / / 24 / / dasaNanANacaritte tavaviNae snycsmiiguttiisu| jo kiriyAbhAvaruI so khalu kiriyAruI nAma / / 25 / / aNabhiggahiyakudiTThI saMkhevaruitti hoi naayvyo| avisArao pavayaNe aNabhiggahio a sesesu / / 26 / / jo atthikAyadhammaM suyadhamma khalu carittadhammaM ca / saddahai jiNAbhihiyaM so dhammaruitti nAyavyo / / 27 / / vR0 bhUtaH sadbhUto'vitatha iti yAvat tathAvidho'rtho viSayo yasya tadbhutArthaM jJAnamiti gamyate tena, bhAvapradhAnatvAdvA nirdezasya, bhUtArthatvena sadbhutA amI arthA ityevaMrUpeNAbhigatA adhigatA vA paricchinnA yeneti gamyate, jIvAjIvASToktarUpAH puNyaM pApaM ca, kathamamI adhigatA ityAha - sahasaMmuiatti sopaskAratvAtsUtratvAJca sahAtmanA yA saMyatA matiH sahasaMmati, ko'rthaH ?-- paropadezanirapekSatayA jAtismaraNapratibhAdirUpayA, AsavasaMvare tti AzravasaMvarau, cazabdo'nuktabandhAdisamuccaye, tato bandhAdayaSTA, tathA rocate zraddhatte, tuzabdasyaivakArArthatvAdrocata eva yo'nyasyAzrutatvAdanantaranyAyenAdhigatAna jIvAjIvAdIneva nisarga iti nisargarucirvijJeyaH, sa iti zeSaH / / 17 / / amumevArthaM punaH spaSTataramevAha - yaH jinadRSTAn tIrthakaropalabdhAn bhAvAn jIvAdipadArthAn caturvidhAn JainEducation International 2010_02 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne liGgadvAram je bhAvAnAM dravyAdipadArthAnAm 'zraddhAnam avitathA eta ityAdilakSaNaM dharmadhyAnasya " talliGgamiti tattvazraddhAnena liGgyate dharmadhyAnIti, iha cAgamaH sUtrameva, tadanusAreNa dravyakSetrakAlabhAvabhedato nAmAdibhedato vA catuSprakArAn zraddadhAti tatheti pratipadyate svayameva paropadezaM vinA, zraddhAnollekhamAha - 'emeya'tti evametadyathA jinairdRSTaM jIvAdi, nAnyatheti naitadviparItaM caH samuccaye, saIdRnisargaruciriti jJAtavyaH, nisargeNa rucirasyetikRtvA ||18|| upadezarucimAha etAMSTavAnantaroktAn (tuH pUraNe) bhAvAn jIvAdIn padArthAn upadiSTAn kathitAn pareNa anyena zradadhAti kIdRzA pareNa ? - chAdayatIti chadma-ghAtikarmacatuSTayaM tatra tiSThati chadmasthaH anutpannakevalastena, jayati rAgAdIniti jinaH, auNAdiko nak tena cotpannakevalajJAnena tIrthakRdAdinA, chadmasthasya tu prAgupanyAsastatpUrvakatvAjjinasya prAcuryeNa vA tathAvidhopadeSTRNAm, sa IdRk kimityAha - upadezaruciriti jJAtavyaH upadezena rucirasyeti hetoH / / 19 / / AjJArucimAha rAgaH abhiSvaGgaH dveSaH aprItiH mohaH zeSamohanIyaprakRtayaH ajJAnaM mithyAjJAnarUpaM yasya apagataM naSTaM bhavati, sarvathA cAsyaitadapagamAsambhavAddezata iti gamyate, apagatazabdaSTA liGgavipariNAmato rAgAdibhiH pratyekamabhisambadhyate, etadapagamAcca ANAetti avadhAraNaphalatvAdvAkyasya AjJayaiva AcAryAdisambandhinyA rocamAnaH kvacitkugrahAbhAvAjjIvAdi tatheti pratipadyamAno mASatuSAdivat sa khalu niSTitamAjJArucirnAmetyabhyupagame, tataSTathAjJArucirityabhyupagantavyaH, AjJayA rucirasya yataH || 20 | sUtrarucimAha-yaH sUtram Agamam adhIyAnaH paThan zrutena iti sUtreNAdhIyamAnena avagAhate prApno tuH pUraNe samyaktvam kIdRzA zrutena ? aGgena AcArAdinA bAhyena anaGgapraviSTenottarAdhyayanAdinA vA, vA vikalpe, saH uktalakSaNo govindavAcakavat sUtraruciriti jJAtavyaH, sUtrahetukatvAdasya ruceH / / 21 / / bIjarucimAha-ekena prakramAtpadena jIvAdinA 'aNegAiM payAiM ti subvyatyayAd anekeSu bahuSu padeSu jIvAdiSu yaH prasarati vyApitayA gacchati tuH evakArArthaH, prasaratyeva, samyaktvamityanena ruciratropalakSitA, tadabhedopacArAdAtmA'pi samyaktvamucyate, upacArAnimittaM ca rucirUpeNaivAtmanA prasaraNam, keva kaH prasarati ? - udaka iva tailabindu:, yathodakaikadezagato'pi tailabinduH samastamudakamAkrAmati tathA tattvaikadezotpannarucirapyAtmA tathAvidhakSayopazamavazAdazeSatattveSu rucimAn bhavati, sa evaMvidho bIjarucirjJAtavyaH, yathA hi bIjaM krameNAnekabIjAnAM janakamevamasyApi rucirviSayabhedato bhinnAnAM rucyantarANAmiti / / 22 / / abhigamarucimAha - sa bhavatyabhigamaruciH zrutajJAnaM yenArthyata ityarthaH - abhidheyastamAzritya dRSTam upalabdham, kimuktaM bhavati ? yena zrutajJAnasyArtho'dhigato bhavati, kiM punastat zrutajJAnamityAha-ekAdazAGgAni AcArAdIni, prakIrNakamiti jAtAvekavacanaM tataH prakIrNakAni uttarAdhyayanAdIni dRSTivAdaH parikarmasUtrAdi, aGgatve'pi pRthagupAdAnamasya prAdhAnyakhyApanArtham, cazabdAdupAGgAnyaupapAtikAdIni, abhigamAnvitatvAdasya ruceH ||23|| - 2010_02 113 Para vistArarucimAha- dravyANAM dharmAstikAyAdInAM sarvabhAvA ekatvapRthaktvAdyazeSaparyAyAH sarvapramANeH azeSaiH pratyakSAdibhiryasyopalabdhA yasya yatra vyApArastenaiva pramANena pratItAH 'savvAhiM'ti sarvaiH samastaiH nayavidhibhirnaigamAdibhedairamuM bhAvamayamamuM vA'yaM nayabheda icchatIti, caH samuccaye sa IdRg Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 vistAraruciriti jJAtavyaH, vistAraviSayatvena jJAnasya rucerapi tadviSayatvAdasya jJAnapUrvikA hi ruciH, yata uktam-" saddahai jANati jato" / / 24 / / kriyArucimAha- darzanaM ca jJAnaM ca caritraM ca darzanajJAnacaritraM tasmin prAguktarUpe tathA tapovinaye satyAH nirupacaritAstASTA tAH samitiguptayatha, yadi vA satyaM ca - avisaMvAdanayogAdyAtmakaM samitiguptayaSTA satyasamitiguptayastAsu yaH kriyAbhAvaruciH, kimuktaM bhavati ? - darzanAdyAcArAnuSThAne yasya bhAvato rucirasti saH khalu niSTizataM kriyAruciH, nAmiti prakAzam, bhaNyata iti zeSaH, iha ca cAritrAntargatatve'pi tapaHprabhRtInAM punarupAdAnaM vizeSata eSAM muktayaGgatvakhyApanArtham / / 25 / / saGkSeparucimAha- anabhigRhItA anaGgIkRtA kudRSTi: saugatamatAdirUpA yena sa tathA saGkSeparuciriti bhavati jJAtavyaH, avizAradaH akuzalaH pravacane sarvajJazAsane 'aNabhiggahio ya sesesu 'tti avidyamAnamabhIti- Abhimukhyena gRhItaM grahaNaM - jJAnamasyetyanabhigRhItaH anabhijJa ityarthaH caH samuccaye, anabhigRhItaTA - tyAha- zeSeSu kapilAdipraNItapravacaneSu, saMbhavati hi jinapravacanAnabhijJo'pi zeSapravacanAnabhijJa iti tadvyavacchedArthametat, ayamAzayaH - ya uktavizeSaNa H saGkSepeNaiva cilAtIputravatprazamAdipadatrayeNa tattvarucimavApnoti sa saGkSeparucirucyate / / 26 / / dharmarucimAha-yo'stikAyAnAM dharmAdInAM dharmo gatyupaSTambhAdirastikAyadharmastaM jAtAvekavacanam, zrutadharmam aGgapraviSTAdyAgamasvarUpaM khalu vAkyAlaGkAre cAritradharmaM vA sAmAyikAdi, casya vArthatvAt, zraddadhAti tatheti pratipadyate jinAbhihitaM tIrthakRduktaM sa dharmaruciriti jJAtavyaH, dharmeSu-paryAyeSu dharme vAzrutadharmAdA rucirasyetikRtvA, ziSyamativyutpAdanArthaM cetthamupAdhibhedena samyaktvabhedAbhidhAnam, anyathA hi nisargopadezayoradhigamAdau vA kvacitkeSAMcidantarbhAva iti bhAvanIyamiti sUtraikAdazakArthaH / / 27 / / kai punarliGgairidaM dazavidhamapi samyaktvamutpannamastIti zraddheyamityAhaparamatthasaMthavo vA sudiTThaparamatthasevaNA vAvi / vAvannakudaMsaNavajjaNA ya saMmattasaddahaNA ||28 / paramASTA te tAttvikatvenArthASTAryamANatvena paramArthAH jIvAdayasteSu saMstavo guNakIrttanaM tatsvarUpaM punaH punaH paribhAvanAjanitaH paricayo vA paramArthasaMstavo, vAzabda uttarApekSaH samuccaye, tathA suSThu yathAvaddarzitayA dRSTA upalabdhAH paramArthA jIvAdayo yaiste sudRSTaparamArthA AcAryAdayasteSAM sevanaM paryupAsanam, ihottaratra ca ( prAkRtatvAt ) sUtratvAcca strIliGganirdezaH, vetyanuktasamuccaye, tato yathAzaktitadvaiyAvRtyapravRttiSTA, apiH pUrvApekSaH samuccaye, 'vAvaNNakudaMsaNa tti darzanazabdaH pratyekamabhisambadhyate tato vyApannaM vinaSTaM darzanaM yeSAM te vyApannadarzanAH - yairavApyApi samyaktvaM tathAvidhakarmodayAdvAntam, tathA kutsitaM darzanaM yeSAM te kudarzanAH zAkyAdayasteSAM ca varjanaM parihAro vyApannakudarzanavarjanam, mA bhUdetadaparihArataH samyaktvamAlinyamiti, caH samuccaye, samyaktvaM zraddhIyate'stIti pratipadyate'neneti samyaktvazraddhAnam, pratyekaM ca paramArthasaMstavAdibhirasya sambandhAdekavacanaM cAGgAramardakAderapi paramArthasaMstavAdInAM sambhavAdvyabhicAritA, tAttvikAnAmaivaiSAmihAdhikRtatvAt, tasya ca tathAvidhAnAmeSAmasaMbhavAditi sUtrArthaH / / - pAiyaTIkopeta- uttarAdhyayananiryuktau / / 2010_02 dhyAnazatakam, gAthA - 67, 68 razazazazazarazaza - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAne liGgadvAram 115 kathanam upadezaH, AjJA tvarthaH, nisargaH svabhAva iti gAthArthaH / / 67 / / kiJca - jiNa0 gAhA / / jinasAdhuguNotkIrtana-prazaMsA-'vinaya-dAnasampannaH iha jinasAdhavaH pratItAH, tadguNAzca niraticArasamyagdarzanAdayasteSAmutkIrtanaM sAmAnyena saMzabdanamucyate, prazaMsA tvaho zlAghyatayA bhaktipUrvikA stutiH, vinayaH abhyutthAnAdiH, dAnam azanAdipradAnam, etatsampannaH etatsamanvitaH, tathA [4]A mU0 darzanavizuddhivinayasampannatA x x x tIrthakRttvasya / / 6-23 / / vR0 xxx vinayasampannatA ceti / vinIyate'nenASTaprakAraM karmeti vinayaH / sa ca jJAna-darzana-cAritro-pacArabhedena caturdhA / tatra jJAnavinayaH kAlavinayabahumAnopadhAnAdiH / darzanavinayo niHzaGkaniHkAGkSAdibhedaH / caraNavinayaH samitiguptipradhAnaH / upacAravinayo'bhyutthAnAsanapradAnA-alipragrahAdibhedaH / evaMvidhena vinayapariNAmena pariNataH kartA vinayasampanna ucyate, tadbhAvo vinayasampannatA xxx||6-23 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / B ava0 pratipattipuraHsaramityuktamiti gurupratipattiM zlokadvayena darzayati abhyutthAnaM tadAloke-'bhiyAnaM ca tadAgame / zirasyaJjalisaMzleSaH, svayamAsanaDhaukanam / / 125 / / AsanAbhigraho bhaktyA, vandanA paryupAsanam / tadyAne'nugamazceti, pratipattiriyaM guroH / / 126 / / / abhyutthAnaM sasambhramamAsanatyAgaH tadAloke guruNAmAlokane sati, abhiyAnamabhimukhaM gamanaM tadAgame gurvAgamane, zirasi mastake gurudarzanasamakAlamaJjalisaMzleSa: karakorakakaraNaM 'namo khamAsamaNANaM' ti vacanoccArapUrvakam, svayamityAtmanA na tu parapreSaNena AsanaDhokanamAsanasannidhApanam / / 125 / / AsanAbhigrahaH Asana upaviSTeSu guruSu svayamAsitavyamityabhigraha: AsanAbhigrahaH, bhaktyA bhaktipUrvakaM vandanA paJcaviMzatyAvazyakavizuddhaM vandanakam, sthAnasthitAnAM ca gamanAdivyAkulatvAbhAve paryupAsanaM sevA, teSAM gurUNAM yAne gamane'nugamanaM pRSThataH katipayapadAnyanusaraNam / iyaM pratipattirupacAravinayarUpA gurordharmAcAryasya / / 126 / / -yogazAstre, pra. 3 / / 5] mULa anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / / 7-33 / / vR. apare muktasambandhamAcakSate-atithisaMvibhAge codanAd dAnadharmo'gAriNaH shessdhrmssttaaoditH| tatra kiMlakSaNaM dAnamityAha-anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / anugRhyate'nenetyanugraho'nnAdirUpakArakaH pratigrahItuH, 2010_02 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dhyAnazatakam, gAthA-67, 68 Parashatasatssasarasatssakasamakadaaaaaaaaaaaa dAtuSTA pradhAnAnuSaGgikaphalaM pradhAnaM muktiH, AnuSaGgikaM svargAdiprAptiH pracyutasyeha sukula pratyayAtivibhavabodhilAbhAdiH so'rthaH - prayojanaM yasya tadanugrahArtham anugrahaprayojanam, arthazabdasya prayojanavAcitcAt / svasyeti svazabda AtmAtmIyajJAtidhanAdiSu vartate ityAtmIyavacanaH prayuktaH / svamAtmIyanyAyena svIkRtaM pUrvajakramAgataM nyAyavRtyA vA svasAmarthyopAttaM tasyAtisargaH tyAgaH / na cojjhanamAtra tyAgazabdenocyate, kiM tarhi?, dAnaM viziSTasampradAnakamityarthaH / taJca sampradAnaM dvividham-arhadbhagavantaH sAdharmikASTA, tatrArhaTyo dIyate pussp-bli-dhuup-caamraa-''tptr-klshdhvj-cndraatpkiriittaabhrnnaadiH| sAdharmikAstu dviprakArAH . sAdhavaH zrAvakASTA / sAdhavo ythoktjnyaandrshnkriyaanusstthaansmpnnaaH| zrAvakApTA smyktvaannuvrtaadidvaadshvidhdhrmbhaajH| tebhyo dAnamannAderdezakAlopapannamiti / evaMvidhasUtrArthapratipAdanAya AtmaparAnugrahArthamityAdi bhASyam / bhA0 AtmaparAnugrahArthaM svasya dravyajAtasyAnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam / / 33 / / kiJcavR0 anena ca bhASyeNa vizuddhabuddhitvaM dAturAkhyAyate / zraddhAdiguNayoga upAyaH pratigrahItA pAtravizeSaH deyasampaJceti / AtmA ca parapTA Atmaparau tayoranugrahaH AtmaparAnugrahaH so'rtho yasya tadAtmaparAnugrahArtham / anugraha upakAraH / sa ca vizuddhayA dhiyA dadataH, karmanirjaraNAdi phalaM mamAstItyanugrahagrahaNAd vizuddhabuddhitvaM labhyate, anyathA tu anugrahAbhAva eva syAt / tacca nirjarAdiphalamupeyamupAyAdRte na sampadyata ityubhayaparigraha / dezakAlapuruSAvasthAH saMprekSyAgamAnusAriNA rAgapramodanirbharaNa cetasA romAJcakaJcakopagUDhavapuSA vA'bhyutthAnA-''sanapradAna-vandana-caraNapramArjana-satkArapUrvakaM samAdhAyaikAgrya-mityAdirupAyaH / Atmeti dAtA zraddhAzaktisattvakSamAvinaya-vitRSNatAguNasampanno dadAmItyevaM pariNataH, paropAdAnAt pratigrahItA jJAnakriyAnvito vijitendriyakaSAyaH svAdhyAyatapodhyAnasamAdhibhAga mUlettaraguNasampadupetaH pAtramiSyate / svasya dravyajAtasyAnnapAnavastrAderityanena deyanirdezaH / svasyetyAtmIyasya lokaviruddhacauryavyavahArAdyanupAttasya / dravyajAtasyeti dravyavizeSasya pudgaladravyasya jIvadravyasya ca, pudgaladravyasyApi na sarvasya kuThArahaladAtrazasrAderanekaprANiduHkhahetoH / kiM tarhi?, annapAnavasrAdeH / AdigrahaNAdaudhikaupagrahikasaka lopakaraNaparigrahaH / sarvathA AhAro bheSajaM zayyopadhirvA sAdhoH parata eva labhyaH / sa ca pudgalotpAdanenaiSaNAzuddhaH / sa ca dAtuH pratigrahItuSTopakArako nirjarAphalatvAt, jIvadravyasyApi na sarvasya, dAsadAsIbalIvardavAhanAdeH svayameva duHkhitatvAt klizyamAnatvAt / yathA''ha"jaM na ya duhiyaM na ya dukkhakAraNaM hoi diNNamaNNesiM / vaTTai aNuggahe taM vihie dinnaM asAvajjaM / / 1 / / " dvipadamapi gRhiNA pravrajyAbhimukhaM pravrajyAhaM putraduhitRbhrAtRpatnIprabhRti svAminA dattamanujJAtaM pravrAjyam, itthamuktena nyAyena dezakAlopapannamacetanaM sacetanaM vA dravyajAtaM pAtre guNavati deyam / atrAdhAkarmAdyapi dezakAlApekSapAtraviniyuktaM svargAnukUlapratyayAtiphalameva bhavati, pAramparyAnmuktiphalamapIti / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / _ 2010_02 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 dharmadhyAne liGgadvAram Pararararatarurakarerakasaratanaararakaratmaratatataaraaratatataste zruta-zIla-saMyamarataH tatra zrutaM sAmAyikAdibindusArAntam, zIlaM vratAdisamAdhAnalakSaNam, saMyamastu prANAtipAtAdinivRttilakSaNaH, yathoktam-"paJcAzravAt" [prazama.172 ] ityAdi, eteSu bhAvato rataH, kim ? dharmadhyAnIti jJAtavya iti gAthArthaH / / 68 / / ___ gataM liGgadvAram, adhunA phaladvArAvasaraH, tacca lAghavArthaM zukladhyAnaphalAdhikAre vakSyatItyuktaM dharmadhyAnam / 6] mU0 x x x darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavrateSvanaticAro x x x tIrthakRtvasya / / 6-23 // kR. xxx tathA zIlavrateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / zIlamuttaraguNAH piNDavizuddhi-samiti bhAvanA-pratimA-bhigrahalakSaNA: mumukSoH samAdhihetutvAt zIlazabdAbhidheyAH / vratagrahaNAt paJca mahAvratAni rajanIbhaktavirati- paryavasAnanyAkSiptAni / zIlAni ca vratAni ca zIlavatAni / teSviti tadviSayaH / AtyantikaH atyantabhavaH saMyamaH pratipattikAlAdArabhya yAvadAyuSaH kSayastAvadavizrAntyA bhavatvAtyantiko'pramAdaH sambadhyaH / bhRzamiti prakarSavacanaH / prakRSTo'pramAdo bhRzamapramAdaH / vikaTendriya-vikathAkaSAya-nidrAlakSaNaH paJcadhA pramAdaH / anena hyAviSTo jIvaH kAryAkAryavimukhatvAdAdhAkarmAdi prANAtipAtAdi vA parihartamakSamo bhavati / na prmaado'prmaadH| pramAdaparivarjanamapramattatA / anaticAra ucyate - aticaraNamaticAraH-svakIyAgamAtikramaH / naaticaaro'nticaarH| utsargApavAdAtmakasarvajJapraNItasiddhAntAnusAritayA shiilvrtvissymnusstthaanmityrthH| x x x ||6-23 / / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / ava0 saMyamamAha paJcAstravAd viramaNaM, paJcendriyanigrahaH kaSAyajayaH / daNDatrayaviratizceti, saMyamaH saptadazabhedaH / / 172 / / vR.... paJcabhyaH prANAtipAtAdibhyaH AsravaH karmagrahaNaM tasmAdviramaNaM viratiH, paJcendriyanigrahaH kaSAyajayo daNDatrayaviratizceti padatrayamapi sugamam / saMyamaH saptadazabhedaH, pRthivyAdirakSaNarUpo veti / / 172 / / -prazamaratau // 2010_02 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dhyAnazatakam, gAthA-69 sssssssssssssssssswarastaantarakankshatakshararate _ [atha zukladhyAnam] idAnIM zukladhyAnAvasara ityasya cAnvarthaH prAgnirUpita eva, ihApi ca bhAvanAdIni phalAntAni tAnyeva dvAdaza dvArANi bhavanti, tatra bhAvanA-deza-kAlA''sanavizeSeSu dharmadhyAnAdasyAvizeSa evetyata etAnyanAdRtyA''lambanAnyabhidhitsurAha - aha khaMti-maddava-'jjava-muttIo jiNamayappahANAo / AlaMbaNAI jehiM sukkajjhANaM samAruhai / / 69 / / aha0 gAhA / / atha ityAsanavizeSAnantarye kSAnti-mAIvA-''rjava-muktayaH krodhamAna-mAyA-lobhaparityAgarUpAH, parityAgazcAkrodhena vartanamudayanirodhaH udIrNasya R] A AlaMbaNANi cattAri-khaMtI, muttI, ajjavaM, maddavaMti / / -AvazyakacUrNA / / B ava. uktamapi zukladhyAnacatuSTayaM prapaJcayati Aye zrutAvalambanapUrve pUrvazrutArthasaMbandhAt / pUrvadharANAM chadmasthayoginAM prAyazo dhyAne / / 13 / / vR. prAyaza ityapUrvadharANAmapi mASatuSa-marudevyAdInAM zukladhyAnasadbhAvAdityuktaprAyam / / 13 / / ava. tathA sakalAlambanavirahaprathite dve tvantime samuddiSTe / nirmalakevaladRSTi-jJAnAnAM kSINadoSANAm / / 14 / / vR0 spaSTA / / 14 / / -yogazAstre, pra. 11 / / c dhyAyecchuklamatha kSAnti-mRdutvArjavamuktibhiH / chadmastho'Nau mano dhRtvA, vyapanIya mano jinaH / / 73 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / D zrutajJAnArthasambandhAt zrutAlambanapUrvake / pUrve'pare jinendrasya niHzeSAlambanacyuteH / / 196 / / -dhyAnadIpikAyAm / / RIA mU. uttamaH kSamA-mArdavA-''rjava-zauca-satya-saMyama-tapastyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH / / 9-6 / / vR0 uttamagrahaNamagAridharmavyavacchedArtham / uttamo dharmaH prakarSayogAt / kSamAdayo hi uttamavizeSaNaviziSTAstA dRzApTAgAriNo na santi / yataH sarvAvasthAM anagArAH kSamante, sakalamadasthAnanigrAhiNa: zAThyarahitAH santoSAmatataptAH satyavAdinaH saMyaminaH tapasvino yathAvada dAtAraH kanakAdikiJcanarahitAH sarvaprakAraM brahma bibhratIti / na tvevaM jAtucid gRhiNAM kSamAdayaH prakarSabhAjo bhavanti / kSamAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacananirdiSTAH samuditA evottamo dharmaH / eSa ca kSamAdisamudayaH saMvaraM dhArayati karoti yatastato dharmaH / saMvarArthaM cAtmanA dhAryata iti dharmaH / etAvanti dharmAGgAni taniSpAditaSTA dharma iti darzayatibhA0 ityeSa dazavidho'nagAradharma uttamaguNaprakarSayukto bhavati / / vR0 evameva dazaprakAro yatidharmaH / uttamA guNA mUlottarAkhyAsteSAM prakarSaH parAkASThA tadyukto'nagArANAM dharmo bhavati / / 2010_02 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne AlambanAni bhA0 vR0 bhA0 vR0 bhA0 vR0 bhA0 vR0 tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM krodhanigraha ityanarthAntaram / / tatra kSametyAdinA vivRNoti / uttamatvaM kSameti kSamaNaM-sahanaM pariNAma AtmanaH zaktimataH / azaktasya vA pratIkArAnuSThAne tAM paryAyazabdairAcaSTe / titikSA kssaantiH| sahiSNutvaM shnshiiltvm| krodhanigrahaH krodhasyodayanirodhaH, uditasya vA vivekabalena niSphalatA''pAdanam / evamete'narthAntaravAcinaH zabdAH kSamAmevAbhidadhati | 119 bhASyakArastu svayamevAzaGkyAha tat kathaM kSamitavyamiti ceducyate - krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt / / tat kathaM kSamitavyamiti cet / kSamitavyamiti bhAve kRtyaH / kSamA'pi bhAva eva / ataH sAmAnyamAtramAzritya tacchabdaprayogaH / vAkyArthastu sA kSamA kathaM kena prakAreNa kartavyA ? evaM manyate durbhaJjaH krodhavego madAkulasyeva kariNaH / cecchabdaH zaGkAyAH sUcakaH / evamAzaGkite AzaGkAvyudAsacikIrSayA Ahaucyata iti / krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt / bhAvaH sadbhAvo'stitvaM tacintanAt tadupayogAd ubhayathA'pi krodho na ghaTata iti / yena nimittena paraprayuktenAyaM mama kopa utpadyate tannimittaM mayi kiM satyamevAsti utAbhyAkhyAti paraH ?, yadi satyamastyetannimittaM kiM kopena ? kRtaM khalu mayedam, nANIyo'pi parasyAtrA''gaH sadbhUtamarthaM prakAzayataH, svakRtaM hi duSTAritaM tapatItyevam cintayet / etadevAhabhAvacintanAt / tAvad vidyante mayyete doSAH kimatrAsau mithyA bravItIti kSamitavyam, tathA'bhAvacintanAdapi kSamitavyamityAdi, ye doSAH pareNopakSipyante mayi naite vidyante / abhAva eva, parastvajJAnAdevamabhidhatte / ajJAtvaiva doSAnupakSipatItyarthaH / evaM ca niraparAdhamAtmAnamavetya kSantavyameva / / kiJcAnyadAlambanaM sahiSNutve ityAha - Pazaraza paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanA kSamitavyam / bhAvacintanAt tAvad vidyante mayi ete doSAH kimatrAsau mithyA bravItIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyam, naite vidyante mayi doSA yAnajJAnAdasau bravItIti kSamitavyam / kiJcAnyat gatArthamevedaM bhASyam / krodhadoSacintanAca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzavratalopAdayo doSA bhavantIti / kiJcAnyat 2010_02 krodhadoSacintanAcetyAdi / kruddhaH kaSAyapariNato vidveSI karma badhnAti paraM vA nihanti vyApAdayati vA / ataH prANAtipAtanivRttivratalopaH syAt, gurUnAsAdayed adhikSipet, ato jJAnAdinirvANasAdhanaparihANiravazyaMbhAvinI / kruddho vA bhraSTasmRtiko mRSA'pi bhASeta, vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAt parapAkhaNDinISu brahmavratabhaGgamapyAseveta / tathA pradviSTaH sahAyabuddhyA gRhastheSvavirateSu mUrcchAmapi kuryAt / AdigrahaNAd uttaraguNabhaGgamapyAcaret karaTukabhaktalAbhe mAsakSapakavat / / kiJcAnyadAlambanaM kSAntAvityAha bhA0 bAlasvabhAvacintanA parokSapratyakSAkrozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva / evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti lAbha eva mantavyaH / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyam, vidyata evaitad bAleSu / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 dhyAnazatakam, gAthA - 69 Patara diSTyA ca mAM pratyakSamAkrozati, na tADayati, etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH / tADayatyapi bAle kssmitvym| evaMsvabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTyA ca mAM tADayati, na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSvati / prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyam / diSTyA ca mAM prANairviyojayati, na dharmAd bhraMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH / kiJcAnyatvR0 bAlasvabhAvetyAdi / bAlazabdo'vaidheyavacanaH, na vayo'vasthAvAcI / tathaiva cAha bhASyakRt / bAla: mUDho nirviveka ityarthaH / tasya caiSa eva svabhAvo mUDhatvAd yatkiJcanabhASitvaM tatsvabhAvAlocanamanveSaNam, atastaccintanAcca kSamitavyameva / cazabdaH samuccayArthaH / uttarottararakSArthamiti parokSAkrozAt pratyakSAkrozanamuttaram, pratyakSAkrozanAt tADanam, tADanAnmAraNam, mAraNAd dharmabhraMzanam, parokSAkrozena kSamAyAM pratyakSAkrozanaM rakSitaM bhavati / evamuttaratrApi, asti hi kiyatyapi mandA kSamA'koSTurmayi tataH parokSamAkrozati, na pratyakSam / diSTyeti tRtIyaikavacanapratirUpako nipAtaH prasAdavacanaH prazaMsAvacano vA / ayameva ca prasAdo mama idameva vA sAdhu yanmAM parokSamAkrozati, na pratyakSamityeSa eva lAbha: / laukikaH khalu ayamAbhANakaH - ayameva (me) lAbha iti, evaM sarvatra vyAkhyA / kiJcAnyadAlambanamAzritya kSamA kAryA tadabhidhIyate vR0 bhA0 svakRtakarmaphalAbhyAgamA / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimitamAtraM para iti kSamitavyam / kiJcAnyatsvakRtaphalAbhyAgamAceti / janmAntaropAttasya karmaNaH svakRtasyAyaM vipAko mama yadAkrozati tADayati vAparaH, sa tu nimittamAtraM karmodayasya / yasmAd dravyakSetrakAlabhavabhAvApekSaH karmaNAmudayo bhagavadbhirAkhyAtaH / svakRtaM ca karmAnubhavitavyamavazyantayA nikAcitaM tapasA vA kSapaNIyamiti / kiJcAnyadAlambanaM kSantumanasA vidhAtavyamityAha bhA0 kSamAguNAMSTAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH / / 1 / vR0 kSaNAguNAMSTatyAdi / kSamAyA guNAH jJAnAdivRddhihetavo'nAyAsAdayaH / tAMSTadhAnucintya kSamAmeva vidadhIta | AyAso- duHkhahetuSTaSTAvizeSaH praharaNasahAyAnveSaNaM saMrambhAvezArUNAvilocanasvedadravapravAhaprahAravedanAdikaH / tadviparIto-'nAyAsaH- svasthatA / AdigrahaNAt tatpratyayakarmaprAyaSTizattAbhAvaH zubhadhyAnAdhyavasAyitA parasamAdhAnotpAdanaM stimitaprasannAntarAtmatvamityAdayaH / itthamanusmarato guNAH sampadyante kSamamANasya, kSamitavyamiti kSamAdharmaH / tathA mArdavadharmaH mRduH - astabdhastadbhAvastatkarma vA mArdavam / tallakSaNapradarzanAyAha bhA0 nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvo mRdukarma vA mArdavam, madanigraho mAnavighAtathetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / vR0 nIcairvRttyanutsekAviti / nIcairvRttiH- abhyutthAnAsanadAnAJjalipragrahayathArhavinayakaraNarUpA nIcairvartanam / utsekaSTizattapariNAmo garvarUpastadviparyayo'nutsekaH / saMsArasvabhAvaM bhAvayato'samaJjasaviziSTajAtikullAdisampadaH kadAcidevAsAdyante kadAciddhInAstato na garvapariNAmamAskandatItyetadevAha - madanigraha ityAdi / mAdyatyaneneti madaH jAtyAdimadaMstasya [ nigrahaH udayanirodhaH kadAciduditasya vA vaiphalyApAdanaM mAno-mUlaprakRtiH yadvijRmbhaNAdete prAduSSanti jAtyAdimadAstasya ] ca nirghAto mUlotkartanamityarthaH / taSTAte cAvazyambhAvI jAtyAdimadavinAzaH / tannirUpaNArthamAha - tatra mAnasyetyAdi / tatreti vAkyopanyAsArthaH / sthAnAni 2010_02 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 zukladhyAne AlambanAni Pantaraastarsssssssansasaramatarakarakarakararatatakarakara bhedAH / imAnIti pratyakSIkaroti / parasyAnubhavamutpAdayati- .. bhA0 tadyathA-jAtiH 1 kulaM 2 rUpam 3 aizvarya 4 vijJAnaM 5 zrutaM 6 lAbhaH 7 vIryam 8 iti / / vR0 tadyathetyAdinodAharati / jAtyAdIni vIryAntAnyaSTau sthAnAni / tatra jAtiH pitranvayaH prakhyAtatamavaMzatA jAtirjanmAtmalAbha: paJcendriyAdilakSaNA vA tayA garvamudvahati viziSTajAtirahamiti / viditakarmapariNAmastu niruNaddhi jAtimadaM, svakRtakarmaphalAnubhAjo jIvA nAnAjAtIruJcAvacAH prapadyante iti na zreyAn jaatimdH| mAtranvayaH kulamugrabhojAdi vaa| tenApi mado na yukta eva jAtyAdibhAvanAvaditi rUpaM zarIrAvayavAnAM sannivezavizeSo lavaNyayuktastenApi kaSTiAnmAdyati, tatpratiSedhastvAdyuttarakAraNAlocanAd bhvti| tatrAdyaM kAraNaM mAturojaH pituH zukram, uttarakAraNaM jananIgrastAnnapAnarasAbhyavahAro rasaharaNyetyevamAmRzato na pratibhAti rupamadaH / tvg-maaNsaa-'sthi-puriiss-puuyaadyshubhpraaytvaat| aizvaryamado dhanadhAnyasampatprabhavaH / dhanaM rajata-cAmIkara-marakatAdi go-mahiSya-'jAvikAdi ca, vrIhitila-mudga-mASa-kaGgvAdi dhAnyaM tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSyamANena klezakAriNA akANDabhagureNA''yatyAmAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAcakSIta / vAcakena tvetadeva balasaMjJayA prazamaratAvupAttam / tacca tridhAH zarIra-svajana-dravyabalam / ihaizvaryagrahaNAt svajanadravyabalaparigrahaH / zarIrabalaM tu vIryagrahaNAt pRthag gRhItaM vIryabalasya prAdhAnyaprakAzanArtham / vijJAnaM buddhiSTAturvidhA-autpattikI, vainayikI, karmajA, pAriNAmikI ceti / tatrautpattikI adRSTAzrutapUrvavastunyupanate tatkSaNa eva samAsAditopajanA (?) avyAhataphalA bharatarohakAderiva bhavati / gurvAdivinayAnuSThAnAbhyAsavizeSaprabhavA vainayikI aihikAmuSmikaphalasampAdinI prastutakAryanistaraNasamarthA dharmAditrivargazAstrArthagrAhiNI ca putrAgamanakANahastinIparijJAnanaimittikasyaiva / karmajA punaH dhIH sAdhukAraphalA, anAcAryakaM karma, tatra punaHpunarupayogAt pratikSaNamabhyasyatastAdRzI buddhirutpadyate yena prathamAdikRtakarmAtizAyi pASTAtyaM karmopajAyate, sauvarNikakRSIvalatantuvAyAderiva / pAriNAmikI tu vayovipAkalabdhajanmA paramahitaniHzreyasaphalA paJcAvayavAdisAdhanAnusAriNI bhavatyabhayakumArAderiva yathAsambhavam / itthaM labdhayA buddhyA ahameva buddhimAniti manyamAna: paribhavati zeSaM janam / madasamuddhatasya paraparibhavaparivAdAdAtmotkarSAccAzubhaM karma nIcairgotrAdi bandhameti yadanekabhavaparamparAsu pariniSThAsyatIti sApAyamavaga(ma)tya buddhigarvamitthaM vicintayet-buddhayo hi vinayAdhAnahetavaH sarvadA,na jAtucit ahaGkArasya kaarnniibhvnti| mAnaparasya ca vinykhnnddnmvshymbhaavi| vinayahInasya ca dharmatapasI niSphale syAtAmiti vijJAnamado yatnena mahatA vivarjanIyaH / zrutam AptapraNIta AgamaH tatparijJAnAnmAdyati ahamevaiko jAne, nApara iti / zrutamadAndhaSTA bAlizameva paraM manyate, zrutamadaM ca nijighRkSuritthamAlocayet prakarSApakarSavRttitvAt kSayopazamasya santi matto'nye'pi bahuzrutAH, kadAcidahamanya-bhyo'lpatarazruto'tigahanArthatvAdAgamAnAmadhigatazruto'pi vA duradhigatatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn / api ca- caturdazapUrvadhareSvapi SaTsthAnakamavadhuSyate yadi, tatra kA kathA zeSazrutadhare zrutajJAnAvaraNakSayopazamavaicitryAd, adhigatasakalazrutenApi parihAryaH zrutamada iti / / 2010_02 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dhyAnazatakam, gAthA - 69 222222 lambhanaM lAbhaH prAptirviziSTaphalasya satkArasanmAnAdeH nRpatisanmitrabhRtyasvajanebhyo vijJAna- tapo 'bhijanazauryAdyAdhikyAdahaM labheyam, aparaH prayatnavAnapi na labhata iti svalAbhena mAdyati / tathA sakalajanavallabhatAM ca prApto'ham, ayamaparo na kasmaicid rocate, vacanamapyasya nAdarayantIti sarvo'pyayaM lAbhamadaH / sa caivaM nigRhItavyo bhAntarAyakarmodayAdalAbho lAbhAntarAyakarmakSayopazamAJca satkArAdilAbhaH, saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko na tu zAzvataH, karmAyattatvAt, saMsArAnubandhyeveti lAbhamadatyAgaH zreyaskaraH / vAllabhyakaprAptirapi karmodayajanitaiva, saMsAriNAM ca sulabheti vAllabhyakalAbhamadaH parivarjanIya iti / bhA0 ebhirjAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnairmattaH parAtmanindAprazaMsAbhirataH tIvrAhaGkAropahatamatirihAmutra ca azubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // vR0 vIryaM parAkramaH zaktirutsAhaH sAmarthyAtizayavatI ceSTeti paryAyAH / vIryAntarAyakSayopazamAt prAdurasti vIryaM-balavizeSastena vIryeNa mAdyatIti vIryamadaH, tasya pratikSepaH saMsArAnubandhitvacintanAt, saMsArAnubandhI vIryamadaH kaSAyarUpatvAt, vIryasya cAzAzvatatvAt / tathAhi balino'pi puruSAH kSaNena nirbalatAmupayAnto dRzyante, nirbalASTA balavantaH saMskAravazAdAzu jAyante tathA vyAdhi-jarA-mRtyuSUdbhUtabaleSu cakravartiharisIriNo'pi sIdanti sasurAsurAH, kimutAnye pRthagjanA iti ? vIryamadAd vyuparamaH zreyAn / itizabdo madasthAnAnAmiyattAmAvedayati / maulAnyetAvanti, sUkSmabhedAsteSAM bhUyAMsa iti / / samprati sAmAnyena sarvamadasthAneSu doSAnAvirbhAvayannupasaMharati ebhirjAtyAdibhirityAdi / uktalakSaNairjAtyAdibhirmattaH - ahaMmAnI paranindAyAmAtmaprazaMsAyAM ca saktastIvraNaatizayavatA'haGkAreNopahatabuddhirmalImasadhiSaNa ihaparalokAnubhavanIyaM karmopacinoti - badhnAti akuzalaMpApamazubhaphalam, akuzalamapi baddhaM kadAcit kuzalaphalatayA pariNamata ityazubhaphalagrahaNam / samyagdarzanAdi muktisAdhanaM zreyaH / taccAkhyAyamAnamapi na pratipadyate na zraddhatte / yata etadevaM tasmAdeSAM madasthAnAnAM mArdavaM nigrAhakaM tannigrahAcca dharma iti / / samprati mAyApratipakSamArjavaM lakSayati bhA0 bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaH Rjukarma vA''rjavam / bhAvadoSavarjanamityarthaH / bhAvadoSayukto hi upadhinikRtisaMprayukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti / upadizyamAnamapi ca zreyo na prtipdyte| tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // vR0 bhAvavizuddhiriti / bhAvA: kAyavAGmAnasAni teSAM vizuddhi: avakratAzAThyavirahitatvam, manaso'pi pariNAmaH kAyavAcorupacaryate tadvRttAnuvRtteH / mAyAvI tu sarvAbhisandhAnaparatayA sarvAbhizaGkanIyaH kapaTapaTapracchAditakAyAdikriyaH suhRde'pi druhyati / tameva yogAnAmaviparyAsaM darzayati RjubhAva ityAdinA / upadhinikRtyorvizeSaH upadhiH chadma chAdanaM svAbhisandheH nikAro nikRtiH parabuddhiparAbhavadvAreNa svAbhisandheH sAphalyApAdanam / avisaMvAdanamavinAzanaM ahiMsanamityanarthAntaram / vinAzanaM - pariNAmAntarApAdanaM visaMvAdanamucyate / na visaMvAdanamavisaMvAdanam, pariNAmAntarAnApAdanamiti / tasmAdevaMvidhamArjavaM dharmaH / / 2010_02 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne AlambanAni 123 adhunA lobhapratipakSaM zaucalakSaNAvirbhAvayannAhabhA0 alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zucikarma vA zaucam / / alobha iti / alobhaH zaucalakSaNam / lobhastu bhAvataH paramArthato'bhiSvaGgapTotanAcetanamizravastuviSayaH / lobhadoSAJca krodhamAnamAyAhiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahArjanamalajAlenopacIyamAna AtmA bhavatyazuciH / tatrAlobho-lobhAbhAvo na kcinmmtvm| alobhasya hi lobhadoSavinimuktatvAnnirbhayatvam / tataH svaparahitAbhipravRttirityetadeva zaucalakSaNaM mukhyamAtmanaH / etadeva spssttytibhaavvishuddhinissklmsstaa| dharmasAdhanamAtrAsvapi anabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharma iti / / 4 / / bhAvavizuddhirmamatvAbhAvo niHsaGgatA ca,aparadroheNAtmArthAnuSThAnaM niSkalmaSatA-nirmalatAbhAva (dharma)? sAdhanamAtrAHrajoharaNa - mukhavastrikA-colapaTTaka-pAtrAdilakSaNAH tAsvapyanabhiSvaGgo vigatamUrcha ityarthaH / yasmAdazuci rbhAvakalmaSasaMyuktaH, bhAvakalmaSaM ca lobhakaSAyastasmAt tattyAgaH / zaucaM dharma iti, zarIramahAvraNaprakSAlanAdi dravyazaucam, tacca prAsukaiSaNIyena jaladinA nirlepanirgandhitApAdanamAgamoktena vidhinA kAryamiti / / avasaraprAptaM paJcamaM dharmAnaM nirdidikSurAhabhA0 satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhyo vA hitaM satyam, tadananRtam, aparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilama viralamasambhrAntaM madhuramabhijAtamasandigdhaM sphuTamaudAryayuktamagrAmya-padArthAbhivyAhAramasIbharamarAgadveSayuktam / / san-vidyamAno'rtho'nekadharmA tasmin satyarthe bhavam, digAditvAt yat, yathA'vasthitArthapratipattikArI satyam / nanvevaM sati lubdhakAya mRgAkhyAnamapi satyaM syAt, kiM (evaM ?) tarhi sacchabdaH prazaMsArthaH / prazaMsto'rthaH san na pApahetuH tasmin sati bhavaM satyaM pakSAntarasamAzrayaNaM vA, sadbhayo vA hitaM satyamiti, santo jIvA eva gRhyante, hitazabdopAdAnAta / na hyajIvasambandhi kiJciddhitamasti, ato'prazastArthavyAvRttiH / sAmAnyena vA jIvAjIvebhyo hitam / anekaparyAyakalApabhAjo'rthAH / teSAM yathA'vasthitavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyam, etadeva tebhyo hitaM yad yathArthapratipAdanamiti, tasyedAnIM satyavacanasya vizeSaguNAnAcaSTe - tadanRtamiti / anRtaM-bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM viparItakaTukasAvadyAdivacanaM, nAnRtam / nanu ca satyaparyAya evAyam / satyametat, tathApi vakSyamANottaraguNaprAptyarthaM punarvacanam / paruSaM-rUkSaM sneharahitaM (niSThuraM) parapIDAkAri / na paruSamaparuSam / tatrAvinayeSu mAdhyasthyabhAvanA, vinayeSu tu saumyA vAgaparuSam, pizunaM-prItivicchedakAri dvayorbahUnAM vA satyAsatyadoSAkhyAnAt, na pizunamapizunam / sabhAha~-sabhyam, na sabhAhamasabhyaM-sabhAsu vigarhitaM vidagdhasabhAsu guhyaprakaTanAmodghATanavacanavat, tasya pratiSedho nAsabhyamanasabhyam / capala: anAlocitabhASI, tadvacanamapi capalaM tacca doSAkSepi bhavati / AvilaM kaluSam, kaSAyavazavartino vacanam, na AvilamanAvilaM prasannavacanamiti yAvat / viralaM va0 2010_02 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dhyAnazatakam, gAthA-69 vizramyabhASaNa, savicchedatvAcca zroturanAdaravAkyavyAharaNAcchravaNavairasyaM karoti / na viralamaviralamanusantatamiti / sabhrAntaM tu trAsakaram, na sambhrAntamasambhrAntam atitvaritaM vA sambhrAntamanucchvasana bhASate ca yad avyaktavarNapadalopatvAdapratyAyakaM vA zrutivirasAkSaramaprarocakameva syAt / madhuramiti prasannapadaghaTitaM zrutisukham, sukhAvabodhArthaM ca anabhimAna-vinayasahitam abhijAtaM-saprazrayaM savinayam sandigdhamAkAGkSAvinivartane akSamaM tadviparItamasandigdha-mAkAGkSAvicchedakAri, nirAkAGkSamiti / asphuTam aniSTiAtArthatvAdAlUnavizIrNaprAyam, (vi)niSTiAtArthaM tu sphuTam / anaudAryam-atyauddhatyapradIpakam, tadviparItamaudAryam, apradhAnArtham anaudAryam udArArthapratibaddhatvAdudAraM tadbhAva audAryaM tadyuktamaudAryayuktam / vidvajjanamano'nuraJjane'samarthaM grAmyam, na grAmyamagrAmyam / padArthATA vivakSitAnabhivyAharatIti padArthAbhivyAhAram, agrAmyatvAt padArthAnabhikhyAharatIti / vidvajjanAbhimatAnityagrAmyapadArthAbhivyAhAram, sIbharaM vikatthanaM vimardakaram, na sIbharamasIbharaM Azveva prastutArthaparisamAptikAri / arAgadveSayuktamiti mAyAlobhAbhyAM kopamAnAbhyAM cAyuktam / / - tatvArtha. siddha. vRttau / / B ava0 kSAnteH prAdhAnyadarzanArthamAha dharmasya dayA mUlaM, na cAkSamAvAn dayAM samAdhatte / tasmAd yaH kSAntiparaH, sa sAdhayatyuttamaM dharmam / / 168 / / vR. dharmasya dazaprakArasya dayA mUlaM / na cAkSamAvAn dayAM samAdhatte karoti / tasmAt yaH kSAntiparaH sa sAdhayatyuttamaM dharmamiti / / 168 / / ava0 mArdavamAha vinayAyattAzca guNAH, sarve vinayazca mArdavAyattaH / yasmin mArdavamakhilaM, sa sarvaguNabhAktvamApnoti / / 169 / / vR0 vinayAyattA gurvabhyutthAdyAdhInA guNA jJAnAdayaH sarve, vinayazca mArdavAyatto mRdutvAdhIno yasmin mArdavamakhilaM samastaM sa prANI sarvaguNabhAktvaM samastajJAnAdyAzrayatAmApnoti labhate, tasmAnmArdavaM kAryamiti / / 169 / / ava. ArjavamAha nA'nArjavo vizudhyati, na dharmamArAdhayatyazuddhAtmA / dharmAdRte na mokSo, mokSAt paramaM sukhaM nAnyat / / 170 / / vR0 yat nA'nArjavo mAyAvAn vizudhyati, na ca dharmamArAdhayati niSpAdayatyazuddhAtmA saMkliSTajIvo dharmAdRte na mokSo dharmaM vinA na muktiH, Rte atrApi yogAt, mokSAdRte paramaM sukhaM nAsti na vidyate'nyaditi / / 170 / / ava0 zaucamAha 2010_02 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne kramadvAram 125 cAphalIkaraNamiti, evaM mAnAdiSvapi bhAvanIyam, etA eva kSAnti-mArdavA-''rjava-muktayo vizeSyante - jinamatapradhAnA iti jinamate tIrthakaradarzane karmakSayahetutAmadhikRtya pradhAnA jinamatapradhAnAH, prAdhAnyaM cAsAmakaSAyaM cAritraM cAritrAcca nizcayato muktiriti kRtvA, tatazcaitA AlambanAni prAgnirUpitazabdArthAni, pairAlambanaiH karaNabhUtaiH zukladhyAnaM samArohati, tathA ca kSAntyAdyAlambana eva zukladhyAnaM samAsAdayati, nAnya iti gAthArthaH / / 69 / / ___ vyAkhyAtaM zukladhyAnamadhikRtyA''lambanadvAram / sAmprataM kramadvArAvasaraH, kramazcA''dau dharmadhyAnakrama evoktaH, iha punarayaM vizeSaH - tihuyaNavisayaM kamaso saMkhiviu "maNo aNuMmi chaumattho / jhAyai sunippakaMpo jhANaM amaNo jiNo hoI / / 70 / / tihuyaNa. gAhA / / tribhuvanam adhastiryagUrdhvalokabhedaM tadviSayo gocara AlambanaM yasya manasa iti yogaH, tatribhuvanaviSayam, kramazaH krameNa - paripATyA prativastuparityAgalakSaNayA, saMkSipya saGkocya, kim ? manaH antaHkaraNam, kva ? aNau paramANau, nidhAyeti zeSaH, kaH? chadmasthaH prAgnirUpitazabdArthaH, dhyAyati cintayati suniSpakampaH atIva nizcala ityarthaH, dhyAnam zuklama, tato'pi prayatnavizeSAnmano'panIya amanAH avidyamAnAntaHkaraNo jino bhavati arhan bhavati, caramayordvayordhyAteti zeSaH, tatrApyAdyasyAntarmuhUrtena zailezImaprAptaH, tasyAM ca dvitIyasyeti gAthArthaH / / 70 / / Aha - kathaM punazchadmasthastribhuvanaviSayaM manaH saMkSipyANau dhArayati, kevalI vA tato'pyapanayatIti ? atrocyate - va. yA yad dravyopakaraNabhaktapAnadehAdhikArakaM zaucam / tad bhavati bhAvazaucAnuparodhAd yatnataH kAryam / / 171 / / yacchaucaM dravyopakaraNabhaktapAnadehAdhikArakaM tadbhavati kAryaM bhAvazaucAnuparodhAditi sambandhaH / tatra dravyarUpaM-pudgalAtmakaM taJca tadupakaraNaM ca- rajoharaNAdi taJca bhaktapAne ca dehazca tathA, tAnAzrityAdhikAro-gocaro yasya tattathA / ayamatra bhAvArthaH - etAnyupakaraNAdIni samastAnyazucyAdinA rudhirAdinA (vA) kharaNTitAni prakSAlanIyAni, pUrvayativarairevaM kRtatvAd, bhAvazaucAnuparodhAt saMyamAkSateriti ||171 / / -prazamaratau / / 2010_02 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jaha savvasarIragayaM maMteNa visaM niruMbhae DaMke / / tatto puNo'vaNijjai pahANayaramaMtaijoeNaM / / 71 / / jaha. gAhA / / yathA ityudAharaNopanyAsArthaH sarvazarIragatam sarvadehavyApakaM mantreNa viziSTavarNa-AnupUrvIlakSaNena viSaM mAraNAtmakaM dravyaM nirudhyate nizcayena dhriyate, kva ? Da bhakSitadeze, tataH DaGkAtpunarapanIyate, kenetyata A pradhAnataramantrayogena zreSThataramantrayogenetyarthaH, mantra - yogAbhyAmiti ca pAThAntaram atra punaryogazabdenAgadaH parigRhyanta iti gAthArthaH / / 71 / / eSa dRSTAntaH, ayamarthopanayaH taha tihuyaNataNuvisayaM maNovisaM maMtajogabalajutto / paramANuMmi niruMbhai avaNei taovi jiNavejjo / / 72 / / dhyAnazatakam, gAthA-71, 72, 73 zazazazazazazaza taha0 gAhA / tathA tribhuvanatanuviSayaM tribhuvanazarIrAlambanamityarthaH, mana eva bhavamaraNanibandhanatvAdviSaM manoviSam, mantra - yogabalayukto jinavacanadhyAnasAmarthyasampannaH paramANau niruNaddhi, tathA'cintyaprayatnAccApanayati tato'pi tasmAdapi paramANoH kaH ? jinavaidya jinabhiSagvara iti gAthArthaH / / 72 / / asminnevArthe dRSTAntAntaramabhidhAtukAma b " osAriyeMdhaNabharo jaha parihAi kamaso huyAso va thoviMdhaNAvaseso nivvAi tao'vaNIo ya / / 73 / / 1 A trijagadviSayaM dhyAnAdaNusaMsthaM dhArayet krameNa manaH 1 viSamiva sarvAGgagataM mantrabalAnmAntriko daMze / / 19 / / (gAthA - 73) A apasAritendhanabharaH zeSaH stokendhano'nalo jvalitaH / tasmAdapanIto vA nirvAti yathA manastadvat / / 20 / / 2010_02 - - adhyAtmasAre, a. 16 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne kramadvAram 127 taha visaiMdhaNahINo maNohuyAso kameNa taNuyaMmi / visaiMdhaNe niraMbhai nivvAi tao'vaNIo ya / / 74 / / osAriya0 gAhA / / apasAritendhanabharaH apanItadAhyasaGghAto yathA parihIyate hAniM pratipadyate kramazaH krameNa hutAzo vahniH, vA vikalpArthaH, stokendhanAvazeSo hutAzamAtraM bhavati, tathA nirvAti vidhyAyati tataH stokendhanAdapanItazceti gAthArthaH / / 73 / / taha. gAhA / / asyaiva 'dRSTAntasyopanayamAha - tathA viSayendhanahIno gocarendhanarahita ityarthaH, mana eva duHkhadAhakAraNatvAd hutAzo manohutAzaH, krameNa paripATyA tanuke kRze, kva ? viSayendhane aNAvityarthaH, kim? nirudhyate nizcayena dhriyate, tathA nirvAti tatastasmAdaNorapanItazceti gAthArthaH / / 74 / / punarapyasminnevArthe dRSTAntopanayAvAha - toyamiva nAliyAe tattAyasabhAyaNodaratthaM vA / parihAi kameNa jahA taha jogimaNojalaM jANa / / 75 / / toya0 gAhA / / toyamiva udakamiva nAlikAyA ghaTikAyAstathA taptaM ca tadAyasabhAjanaM ca lohabhAjanaM taptAyasabhAjanaM tadudarastham, vA vikalpArthaH, parihIyate krameNa yathA, eSa dRSTAntaH, ayamupanayaH - tathA tenaiva prakAreNa yogimana evAvikalatvAjjalaM yogimanojalaM jAnIhi avabuddhyasva, tathA'pramAdAnalataptajIvabhAjanasthaM manojalaM parihIyata iti bhAvanA, alamativistareNeti gAthArthaH / / 75 / / 'apanayati tato'pi jinavaidyaH' iti vacanAdevaM tAvat kevalI manoyogaM niruNaddhItyuktam, adhunA zeSayoganirodhavidhimabhidhAtukAma Aha - evaM ciya vayajogaM niraMbhaI kameNa kAyajogapi / to selesovva thiro selesI kevalI hoi / / 76 / / evaM ciya0 gAhA / / evameva ebhireva viSAdidRSTAntaiH, kim ? vAgyogaM niruNaddhi, tathA krameNa kAyayogamapi niruNaddhIti vartate, tataH zaileza iva meruriva sthiraH san zailezI kevalI bhavatIti gAthAkSarArthaH / / 76 / / _ 2010_02 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dhyAnazatakam, gAthA-76 sarerAza iha ca bhAvArtho namaskAraniryuktau pratipAdita eva, tathA'pi sthAnAzUnyArthaM sa eva lezataH pratipAdyate / tatra yogAnAmidaM svarUpam - audArikAdizarIrayuktasyA''tmano vIryapariNativizeSaH kAyayogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhatavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro vAgyogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhatamanodravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro manoyoga iti / saM cAmISAM nirodhaM kurvan kAlato'ntarmuhUrtabhAvini paramapade bhavopagrAhikarmasu ca vedanIyAdiSu samuddhAtato nisargeNa vA samasthitiSu satsveva tasmin kAle karoti, parimANato'pi pajjattamittasannissa jattiyAiM jahaNNajogissa / hoti maNodavvAiM tavvAvAro ya jammatto / / 1 / / tadasaMkhaguNavihINe samae samae niruMbhamANo so / maNaso savvanirohaM kuNai 'asaMkhejjasamaehiM / / 2 / / pajjattamittabiMdiyajahaNNavaijogapajjayA je u / tadasaMkhaguNavihINe samae samae niraMbhaMto / / 3 / / PA mU0 cattAri jJANA paM0 20......sukke jJANe caubvihe cauppaDoAre.... / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR. iha cAntye zuklabhedadvaye ayaM kramaH- kevalI kilAntarmuhUrttabhAvinI paramapade bhavopagrAhikarmasu ca vedanIyAdiSu samuddhAtato nisargeNa vA samasthitiSu satsu yoganirodhaM karoti, tatra ca'pajjattamettasannissa jattiyAiM jahanajogissa / hoti maNodavvAiM tavvAvAro ya jammetto / / 1 / / tadasaMkhagaNavihINe samae samae niruMbhamANo so / maNaso savanirohaM kRNai asaMkhejjasamaehiM / / 2 / / pajjattamettabiMdiya jahannavaijogapajjayA je u / tadasaMkhaguNavihINe samae samae niraMbhaMto / / 3 / / savvavaijogarohaM saMkhAtIehiM kuNai samaehiM / tatto a suhumapaNagassa paDhamasamaovavannassa / / 4 / / jo kira jahannajogo tadasaMkhejjaguNahINamekkekke / samae niraMbhamANo dehatibhAgaM ca muMto / / 5 / / ruMbhai sa kAyayogaM saMkhAItehiM ceva samaehiM / to kayajoganiroho selesIbhAvayAmei / / 6 / / zailezasyeva-meroriva yA sthiratA sA zailezIti. 'hassakkharAI majjheNa jeNa kAleNa paMca bhannati / acchaDa selesigao tattiyamettaM tao kAlaM / / 1 / / taNurohAraMbhAo jhAyai suhumakiriyANiyahi so / vocchinnakiriyamappaDivAI selesikAlaMmi / / 2 / / " iti x x x - sthAnAGgasUtravRttau / B sijjhitukAmo jAhe kAyajoge nirubhatI tAhe, tassa suhumA ussAsanissAsA, tattha ya dusamayaTThitiyaM paramasAtaM iriyAvadhiyaM kammaM bajjhati, tattha tatiyaM suhumakiriyaM aNiyaTTIjhANaM bhavati joganirodhe 2010_02 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 yoganirodhasvarUpam aasardarnatantaraamakannadatarnatantnastaranatakartatatatatate savvavaijogarohaM saMkhAIehiM kuNai samaehiM / tatto ya suhumapaNagassa paDhamasamaovavanassa / / 4 / / jo kira jahaNNajoo tadasaMkhejjaguNahINamekkekke / samae niruMbhamANo dehatibhAgaM ca muMcaMto / / 5 / / ruMbhai sa kAyajogaM saMkhAIehiM ceva samaehiM / to kayajoganiroho selesIbhAvayAmei / / 6 / / seleso kira merU selesI hoi jA tahA'calayA / houM ca aseleso selesI hoi thirayAe / / 7 / / ahavA selu vva isI selesI hoi so u thirayAe / seva alesI hoI selesIho alovAo / / 8 / / sIlaM va samAhANaM nicchayao savvasaMvaro so ya / tasseso sIleso sIlesI hoi tayavatthA / / 9 / / hassakkharAiM majjheNa jeNa kAleNa paMca bhaNNaMti / acchai selesigao tattiyamettaM tao kAlaM / / 10 / / taNurohAraMbhAo jhAyai suhumakiriyANiyahi so / vocchinnakiriyamappaDivAI selesikAlaMmi / / 11 / / [vizeSA. 3059-3069] kate puvvapayogeNaM, cautthaM samucchinnakiriyamappaDivAdi jhANaM NANAThANodayaM jathA tathA jhAyati, ahavA kulAlacakkeNa diTuMto, jathA daMDapurisapayattavirAmaviyogeNa kulAlacakkaM bhamati tathA sayogi baliNA puvvAraddhe sukkajjhANe ajogikevalIbhAveNa sukkajjhAyI bhavati / -AvazyakacUrNI / / RA selIsIti prAkRtanAmAdhikRtya vyutpattimAha-'ahavA selovva isI' gAhA, vyAkhyA-sela iva isI maharSiH zailezIti bhavati, nanu zailezI tasya maharSeH kAcidviziSTA'vasthaivocyate, kathaM zailezIpratipattA munirapyevaM vyapadizyata ? ityAha - so'pyevaM vyapadezyo bhavati sthiratayA hetubhUtayA, sa hi maharSistasyAmavasthAyAM zailavat sthiro bhavatIti zailezItyucyate, enameva prAkRtazabdamadhikRtya vyutpattyantaramAha-so veti vAzabda: pakSAntaradyotakaH, sa zailezIpratipattA muni: alesI hoI tti tasyAmavasthAyAmalezyaH-samastalezyAvikalo bhavatItikRtvA, alezItipadasambandhino'kArasya lopaM kRtvA selesIti prAkRtazabdena selesI pratipattAbhidhIyata iti gAthArthaH / / - AvazyakaTippanake / / 2010_02 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dhyAnazatakam, gAthA-77, 78 tayasaMkhejjaguNAe guNaseDhIe raiyaM purA kaMmaM / samae samae khaviyaM kamaso selesikAleNaM / / 12 / / savvaM khavei taM puNa nillevaM kiMci ducarime samae / kiMcicca hoMti carame selesIe tayaM vocchaM / / 13 / / maNuyagai-jAi-tasa-bAdaraM ca pajjatta-subhagamAejjaM / annayaraveyaNijjaM narAumuccaM jasonAmaM / / 14 / / saMbhavao jiNaNAmaM narANupuvvI ya carimasamayaMmi / sesA jiNasaMtAo ducarimasamayaMmi niLaMti / / 15 / / orAliyAhiM savvAhiM cayai *vippajahaNAhiM "jaM bhaNiyaM / nissesatayA na jahA desaccAeNa so puvvaM / / 16 / / tassodaiyA bhAvA bhavvattaM ca viNiyattae samayaM / sammatta-NANa-daMsaNa-suha-siddhattANi mottUNaM / / 17 / / ujuseDhiM paDivanno samayapaesaMtaraM aphusamANo / egasamaeNa sijjhai aha sAgArovautto so / / 18 / / [vizeSA. 3082-3088] alamatiprasaGgeneti gAthArthaH / / 76 / / uktaM kramadvAram, idAnIM dhyAtavyadvAraM vivRNvannAha - uppAya-TThii-bhaMgAipajjayANaM jamegadabbaMmi / nANAnayANusaraNaM puvvagayasuyANusAreNaM / / 77 / / saviyAramattha-vaMjaNa-jogaMtarao tayaM paDhamasukkaM / hoi puhuttavitakkaM saviyAramarAgabhAvassa / / 78 / / vippa iti vipratyayanAbhiH / - dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / jaM bhaNiyaM iti ayaM bhAvArthaH / - dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / [2]A mU. catArijhANA paM0 x x x sukke jhANe caubihe cauppaDoAre paM0 20 puhuttavitakke saviyArI 1, egatta vitakke aviyArI xxx - sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, au. sU. 20 / / 2010_02 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne prathamadhyAtavyam mAM C vR0 x x x atha zuklamAha-puhuttavitakke tti pRthaktvena - ekadravyAzritAnAmutpAdAdiparyAyANAM bhedena pRthutvena vA vistIrNabhAvenetyanye vitarko vikalpaH pUrvagatazrutAlambano nAnAnayAnusaraNalakSaNo yasmiMstattathA, pUjyaistu vitarkaH zrutAlambanatayA zrutamityupacArAdadhIta iti, tathA vicaraNam - arthAd vyaJjane vyaJjanAdarthe tato manaHprabhRtInAM yogAnAmanyatarasmAdanyatarasminniti vicAro 'vicAro'rtha - vyaJjana-yogasaGkrAnti 'riti [ tattvA0 a0 9 sU0 46 ] vacanAt saha vicAreNa savicAri, sarvadhanAditvAdinsamAsAntaH, uktaM ca - [ dhyAnazatake ] 66 " uppAyaThitibhaMgAI pajjayANaM jamegadavvaMmi / nANAnayANusaraNaM puvvagayasuyANusAreNaM / / 77 11 saviyAramatthavaMjaNajogaMtarao tayaM paDhamasukkaM / hoMti puhuttaviyakkaM saviyAramarAgabhAvassa / / 78 / / " ityeko bhedaH x x x 11 sthAnAGgasUtravRttau / / B mU0 zukle cAdye / / 9-39 / / bhA0 zukle cAdye dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke copazAntakSINakaSAyayorbhavataH / / 39 / / vR0 zukle cAdye iti / zukle dhyAne upazAntakSINakaSAyayorbhavataH / ke punaste ? pRthaktvaikatvavitarke / svarUpataH kIdRze / ucyate- pRthag-ayutakaM bhedaH tadbhAvaH pRthaktvam- anekatvaM tena saha gato vitarkaH, pRthaktvameva vA vitarkaH sahagataM vitarkapurogaM pRthaktvavitarkam / tacca paramANujIvAdAvekadravye utpAdavyayadhrauvyAdiparyAyAnekatayA'pi tattvaM tat pRthaktvaM pRthaktvena pRthaktve vA tasya cintanaM vitarkasahacaritaM savicAraM ca yat tat pRthaktvavitarkaM savicAraM tacca pRthaktvamarthavyaJjanayogAnAM vakSyati - "tat tryekakAyayogAyogAnAm", "vitarkaH zrutam", "vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH " [a0 9, sU0 4345, 46] / pUrvagatabhaGgikazrutAnusAreNArthavyaJjana-yogAntaraprAptiH- gamanaM vicAraH / arthAd vyaJjanasaGkrAntiH vyaJjanAdarthasaGkrAntiH manoyogAt kAyayogasaGkrAntirvAgyogasaGkrAntirvA / evaM kAyayogAnmanoyogaM vAgyogaM vA saGkrAmati / tathA vAgyogAnmanoyogaM kAyayogaM veti / yatra saGkrAmati tatraiva nirodho dhyAnamiti x x x 11 - tattvArtha siddha vRttau / / vR0 ava0 zukladhyAnasya bhedAnAha jJeyaM nAnAtvazrutavicAramaikyazrutAvicAraM ca / sUkSmakriyamutsannakriyamiti bhedaizcaturdhA tat / / 5 / / nAnAtvaM pRthaktvam, zrutaM vitarkaH, vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH iti pRthaktvavitarkaM savicAraM prathamam / aikyamapRthaktvam, ekatvavitarkamavicAraM ca dvitIyam / sUkSmakriyamapratipAtIti tRtIyam / utsannakriyamanivartIti caturtham / evaM caturvidhaM zukladhyAnam / / 5 / / ava0 athAdyabhedaM vyAcaSTe 131 Zara - 2010_02 ekatra paryAyANAM vividhanayAnusaraNaM zrutAd dravye / arthavyaJjanayogAntareSu saMkramaNayuktamAdyaM tat / / 6 / / vR0 ekasmin paramANvAtmAdau dravye paryAyANAmutpAda-sthiti-bhaGga-mUrttatvA'mUrttatvAdInAM vividhanayairdravyArthikaparyAyArthikAdibhiryadanusaraNamanucintanam zrutAt pUrvavidAM pUrvagatazrutAnusAreNa, itareSAM tvanyathA, tadAdyaM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dhyAnazatakam, gAthA-77, 78 re re re sara uppAyaTThii0 gAhA / / utpAda-sthiti-bhaGgAdiparyAyANAm utpAdAdayaH pratItAH, AdizabdAnmUrtA-'mUrtagrahaH, amISAM paryAyANAM yadekasmin dravye aNvAtmAdau, kim ? nAnAnayairdravyAstikAdibhiranusmaraNaM cintanam, katham ? pUrvagatazrutAnusAreNa pUrvavidaH, marudevyAdInAM tvanyathA / / 77 / / zuklamiti sNbndhH| kathaMbhUtam ? artha-vyaJjana-yogAntareSu saMkramaNayuktam / artho dravyam, tasmAdvyaJjane zabde zabdAJcArthe saMkramaNam, yogAd yogAntarasaMkramaNaM tu manoyogAt kAyayoge vAgyoge vA saMkrAntiH, evaM kAyayogAnmanoyoge vAgyoge vA, vAgyogAnmanoyoge kAyayoge vA saMkramaNam, tena yuktam / yadAhuH"uppAya-ThiI-bhaMgAipajjavANaM jamegadavvammi / nANAnayAnusaraNaM puvvagayasuyANusAreNa / / 77 / / saviyAramatyavaMjaNajogaMtarao tayaM paDhamasukkaM / hoi puhuttaviyakaM saviyAramarAgabhAvassa / / 78 / / [dhyAnazatake] nanu artha-vyaJjana-yogAntareSu saMkramaNAt kathaM manaHsthairyam ? tadabhAvAcca kathaM dhyAnatvam ? ucyate - ekadravyaviSayatve manaHsthairyasaMbhavAd dhyAnatvamaviruddham / / 6 / / -yogazAstre, pra. 11 / / D ava. athAdyazukladhyAnasya nAmAha savitarka savicAraM sapRthaktvamudAhRtam / triyogayoginaH sAdhorAdyaM zuklaM sunirmalam / / 60 / / vRtriyogayoginaH sAdhormanovacaHkAyayogavato muneH AdyaM prathamaM zukladhyAnam udAhataM proktam, tatkathaMbhUtam ? saha vitarkeNa varttatte iti savitarkam, saha vicAreNa vartate iti savicAram, saha pRthaktvena varttata iti sapRthaktvam, iti vizeSaNatrayopetatvAt pRthaktvavitarkasavicAranAmakaM prathamaM zukladhyAnamiti / / 60 / / -guNasthAnakakramArohe / / E savitarka savicAraM, sapRthaktvaM tadA''dimam / nAnAnayA''zritaM tatra, vitarkaH pUrvagaM zrutam / / 74 / / arthavyaJjanayogAnAM, vicAro'nyo'nyasaGkramaH / pRthaktvaM dravyaparyAya-guNA'ntaragatiH punaH / / 75 / / triyogayoginaH sAdho-vitarkAdyanvitaM hyadaH / ISaJcalattaraGgA'bdheH, kSobhA'bhAvadazAnibham / / 76 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / F savitarkasavicAraM pRthaktvaM ca prakIrtitam / zuklamAdyaM dvitIyaM ca viparyastamataH param / / 197 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2] mU. ekAzraye savitarke pUrve / / 9-44 / / bhA0 ekadravyAzraye savitakeM pUrve dhyAne prathamadvitIye / tatra savicAraM prathamam, avicAraM dvitIyam, avicAraM savitarkaM dvitIyaM dhyAnaM bhavati / / 44 / / vR. eka Azraya-AlambanaM yayoste ekAzraye ekadravyAzraye iti pUrvavidArAbhye matigarbhazrutapradhAna vyApArAccaikAzrayatAparamANudravyamekamAlambyAtmAdidravyaM vA zrutAnusAreNa niruddhacetasaH zukladhyAnamiti "vitarkaH zrutam" vakSyati [a0 9, sU0 45] iti / saha vitarkeNa savitarkam, pUrvagata ___ 2010_02 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakladhyAne prathamadhyAtavyam 133 karatarnatatamarataratarntararatatatarararamataramatatatateraturataterature saviyAra0 gAhA / / tatkimityAha - savicAram saha vicAreNa vartata iti savicAram, vicAraH artha-vyaJjana-yogasaMkrama iti, Aha ca-artha-vyaJjana-yogAntarataH artho dravyam, vyaJjanaM zabdaH, yogaH manaHprabhRti, etadantarataH etadbhedena savicAram, arthAd vyaJjanaM saMkrAmatIti vibhASA, takad etat prathamaM zuklam AdyaM zuklaM bhavati, kiMnAmetyata Aha - pRthaktvavitarkaM savicAram pRthaktvena bhedena, vistIrNabhAvenAnye, vitarkaH - zrutaM yasmin tattathA, kasyedaM bhavatItyata Aha- arAgabhAvasya rAgapariNAmarahitasyeti gAthAdvayArthaH / 78 / / zrutAnusAriNItyarthaH / pUrvaM ca pUrvaM ca pUrve dhyAne / etadeva nizcinoti- prathamadvitIye iti pRthaktvavitarkamekatvavitarkaM ca / tatra-tayoryat prathamam-AdyaM pRthaktvavitarkaM tat savicAraM saha vicAreNa savicAraM saha saGkrAntyeti yAvat / vakSyati [a0 9, sU0 46] "vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH" / kathaM punaranupAttaM sUtre savicAramiti gamyate ? avicAraM dvitIyamiti vacanAdarthalabhyaM prathamaM savicAramiti / avicAraM dvitIyam / avidyamAnavicAram avicAram, arthavyaJjanayogasaGkrAntirahitamityarthaH / dvitIyamiti sUtrakramaprAmANyAdekatvavitarkamavicAram bhavati dhyAnamiti / / 44 / / bhA. atrAha-vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti ? / atrocyatevR. atrAhetyAdi vitarkavicArayorvizeSamajAnAnaH svarUpamavagacchan paraH pRcchati-kaH prativizeSa iti / pratizabdastattvAkhyAyAM vartate / yathA-zobhanazcaitraH pratimAtaramevaM prativizeSaH svarUpamitaretaravyAvRttaM tattvaM vitarkavicArayoH kIdRgiti tttvmaakhyaaytaam| atrocyata ityAha -tattvArtha. siddha. vRttau / / 3] A mU. vitarkaH zrutam / / 9-45 / / bhA0 yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // 45 / / vR. vitakoM-matijJAnaM vikalpaH / vitaya'te-yenAlocyate padArthaH sa vitarkaH tadanugataM zrutaM vitarkaH tadabhedAd vigataM tarka vA vitarkam, saMzayaviparyayopetaM zrutajJAnamityarthaH / idameva satyamityavicalitasvabhAvam / yathoktamiti pUrvagatameva, netarat / zrutajJAnamAptavacanaM vitarka ucyate iti / / 45 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / ava. vicArasvarUpanirUpaNAyAha - B mU0 vicAro'rthavyaJjanayogasaGkrAntiH / / 9-46 / / bhA. arthavyaJjanayogasaGkrAntirvicAra iti / etadabhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAt karmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAt pUrvopacitakarmanirjarakatvAca nirvANaprApakamiti / / 46 / / vR0 arthavyaJjanayoogeSu ca saGkramaNaM saGkrAntiH / arthaH-paramANvAdiH, vyaJjanaM tasya vAcakaH zabdaH, 2010_02 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dhyAnazatakam, gAthA-79 jaM puNa suNippakaMpaM nivAyasaraNappaIvamiva cittaM / uppAya-TThii-bhaMgAiyANamegammi pajjAe / / 79 / / yogA-manovAkkAyAsteSu saGkramaNaM saGkrAntirekadravye arthasvarUpAt vyaJjanaM vyaJjanasvarUpAdarthaM varNAdikaH paryAyo'rthaH vyaJjanazabdaH / etaduktaM bhavati-prAkazabdastatastattvAlambanamidamasya svarUpamayamasya paryAyastatastadarthacintanaM sAkalyena, tataH zabdArthasvarUpavizeSacintApratibandhaH praNidhAnamarthasaGkrAntiH, kAyayogopayuktadhyAnasya vAgyogasaJcAraH, vAgyogopayuktadhyAnasya vA manoyogasaJcAraH ityevamanyatrApi yojyam / itthaMlakSaNo vicAra ityasti vitarkavicArayoH prativizeSa iti / / -tatvArtha. siddha. vRttau / / c ava. atha tadvizeSaNatrayasya svarUpamAha-- zrutacintA vitarkaH syAt, vicAraH saMkramo mataH / pRthaktvaM syAdanekatvaM bhavatyetattrayAtmakam / / 61 / / vR0 etatprathamaM zukladhyAnaM trayAtmakaM kramotkramagRhItavizeSaNatrayarUpam, tatra zrutacintArUpo vitarkaH, arthazabdayogAntareSu saMkramo vicAraH, dravyaguNaparyAyAdibhiranyatvaM pRthaktvam / / 61 / / ava. athaittrayasya krameNa vyaktArthaM vyAcikhyAsuH prathamaM vitarkamAha svazuddhAtmAnubhUtAtmabhAvazrutAvalambanAt / antarjalyo vitarkaH syAd, yasmiMstatsavitarkajam / / 62 / / vR0 yasmin dhyAne'ntarjalpo'ntaraGgadhvanirUpo vitarko vicAraNAtmakastatsavitarka dhyAnaM syAt, kasmAt ? svazuddhAtmAnubhUtAtmabhAvazrutAvalambanAt svakIyanirmalaparamAtmatattvAnubhavamayAntaraGgabhAvaga tAgamAvalambanataH, ityuktaM savitarpha dhyaanm|| 62 / / ava. atha savicAramAha arthAdarthAntare zabdA-cchabdAntare ca saMkramaH / yogAdyogAntare yatra, savicAraM taducyate / / 63 / / vR0 yatra dhyAne sa eva pUrvokto vitarko vicAraNAtmako'rthAntare saMkramate, yogAyogAntare saMkramate taddhayAnaM savicAraM sasaMkramaNamucyata iti / / 63 / / dravyAd dravyAntaraM yAti, guNAdyAti guNAntaram / paryAyAdanyaparyAyaM, sapRthaktvaM bhavatyataH / / 64 / / vR0 yatra dhyAne sa eva pUrvokto vitarkaH savicAro'rthavyaJjanayogAntarasaMkramaNarUpo'pi nijazuddhAtmavad dravyAntaraM yAti, athavA guNAd guNAntaraM yAti, yadvA paryAyAntaraM yAti, tatrasahajAtA guNA dravye, suvarNe pItatA yathA / kramabhUtAstu paryAyA, mudrAkuNDalatAdayaH / / 1 / / teSu dravyaguNaparyAyAntareSu anyatvaM-pRthaktvaM tadasti yatra dhyAne tatsapRthaktvam / / 64 / / 2010_02 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne dvitIyadhyAtavyam 135 Patarakstarstarakantaantatasantatwasarataaraataaratastarashare aviyAramattha-vaMjaNa-jogaMtarao tayaM 'biiyasukkaM / puvvagayasuyAlaMbaNamegattavitakkamaviyAraM // 8 // jaM puNa0 gAhA / / yatpunaH muniH suniSpakampam vikSeparahitaM nivAtazaraNapradIpa iva nirgatavAtagRhaikadezasthadIpa iva cittam antaHkaraNam, kva ? utpAda-sthitibhaGgAdInAmekasmin paryAye / / 79 / / vR0 ava. athAdyazukladhyAnajanitAM zuddhimAha-- iti trayAtmakaM dhyAnaM, prathamaM zuklamIritam / prApnotyataH parAM zuddhi, siddhizrIsaukhyavarNikAm / / 65 / / vR. iti trayAtmakaM pRthaktvavitarkasavicArAtmakaM prathamaM zukladhyAnaM kathitam, tasmAddhyAnAt parAM prakRSTAM zuddhiM prApnoti, kathaMbhUtAm ? siddhizrIsaukhyavarNikAM muktilakSmImukhanidarzanikAmAsAdayatItyarthaH / / 65 / / -guNasthAnakakramArohe / / R] A mU. cattAri jhANA paM0 x x x sukke jhANe caubvihe cauppaDoAre paM0 taM0 puhuttavitakke saviyArI 1, egattavitakke aviyArI, x xx / / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / tathA 'egattaviyakke 'tti ekatvena- abhedenotpAdAdiparyAyANAmanyatamaikaparyAyAlanbanatayetyartho vitarkaH pUrvagatazrutAzrayo vyaJjanarUpo'rtharUpo vA yasya tadekatvavitarkam, tathA na vidyate vicAro'rthavyaJjanayoritarasmAditaratra tathA manaHprabhRtInAmanyatarasmAdanyatra saJcaraNalakSaNo nirvANagRhagatapradIpasyeva yasya tadavicArIti pUrvavaditi, uktaM ca -[dhyAnazatake] jaM puNa suNippakaMpaM nivAyasaraNappaIvamiva cittaM / uppAyaThiibhaMgAiyANamegammi pajjAe / / 79 / / aviyAramatthavaMjaNajogaMtarao tayaM biiyasukkaM / puvvagayasuyAlaMbaNamegattavitakkaviyAraM / / 80 / / " iti dvitIyaH, xxx / - sthAnAGgasUtravRttau / / B mU. zukle cAdye / / 9-39 / / vR0 ___xxx ekasya bhAva ekatvaM , ekatvagato vitarka ekatvavitarkaH / eka eva yogastrayANA manyatamastathA artho vyaJjanaM caikameva paryAyAntarAnarpitamekaparyAyacintanamutpAdavyayaghrauvyAdiparyAyANAmekasmin paryAya nivAtazaraNapratiSThitapradIpavanniSprakampam, pUrvagatazrutAnusAri ceto nirvicAramarthavyaJjanayogAntareSu tdektvvitrkmvicaarm| Aha ca - kSINakaSAyasthAnaM, tat prApya tato vizuddhalezyaH san / ekatvavitarkAvicAraM dhyAnaM tato'dhyeti / / 1 / / ekArthAzrayamiSTaM, yogena ca kenacit tdeken| dhyAnaM samApyate yat, kAlo'lpo'ntarmuhUrtazca / / 2 / / 2010_02 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dhyAnazatakam, gAthA-79, 80 zrutamucyate vitarkaH, pUrvAbhihitArthanizcitamatezca / dhyAnaM tadiSyate yena tena savitarkamiSTaM tat / / 3 / / arthavyaJjanayogAnAM saGkrAntirudito hi vicaarH| tadabhAvAt tad dhyAnaM, proktamavicAramarhadbhiH / / 4 / / vyutsargavivekAt saM-mohAvyayaliGgamiSyate shuklm| na ca sambhavanti kAtsnye-na tAni liDgAni mohvtH|| 5 / / vyutsargaH saGgatyAgaH dehopadhInAM vivekaH / prItyaprItivirahitaM, dhyAyaMstadupekSakaH prasannaM saH / / 6 / / prApnoti paraM hrAdaM, himAtapAbhyAmiva vimuktam / tena dhyAnena yathA-khyAtena ca saMyamena ghAtayati / / 7 / / zeSANi ghAtikarmANi yugapadaparaJjanAni ttH| kAtAnmastakazUcyAM, yathA hatAyAM hato bhavati taalH|| karmANi kSIyante, tathaiva mohe hate kAtyA't / / 8 / / nidrApracale dvicarama-samaye tasya kSayaM samupayAtaH / caramAnte kSIyante, zeSANi tu ghAtikarmANi / / 9 / / AvaraNacaramasamaye, tasya dayAbhAvitAtmano bhavati / jIvaistataM jagat pa-zyato hi bhAvakSayopazamaH / / 10 / / zaTitaprAyaM hi tadA-''varaNaM paramAvadhizca bhavati tdaa| atha kAtAt tatpatanAd dvitIyasamaye kSayAyaiti / / 11 / / tasya hi tasmin samaye, kevalamutpadyate gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cA-varaNadvayasaGkhyAcchuddham / / 12 / / citraM citrapaTanibhaM, trikAlasahitaM tataH salokamimam / pazyati yugapat sarvaM, sAlokaM sarvabhAvajJam / / 13 / / vIryaM nirantarAyaM, bhavatyanantaM tathaiva tasya tadA / kalpAtItasya mahA- tmano'ntarAyakSayaH kAtyA't / / 14 / / sa tato vedayamAno, viharati catvAri zeSakarmANi / AyuSyasya samApti-ryAvat syAd vedyamAnasya / / 15 / / bhASyakArastu pUrvavida iti sUtrAvayavaM pRthag vivRNoti sambandhayati / evamete zukladhyAne pUrvavido bhavataH / / 39 / / -tattvArtha. siddha. vRttau / / C ava. dvitIyabhedaM vyAcaSTe evaM zrutAnusArAdekatvavitarkamekaparyAye / arthavyaJjanayogAntareSvasaMkramaNamanyattu / / 7 / / vR. evaM zrutAnusArAditi pUrvavidAM purvagatazrutAnusArAditareSAmanyathApi ekaparyAyaviSayamekatvavitarkaM nAma dvitIyaM zukladhyAnam, tazArtha-vyaJjanayogeSvasaMkramaNasvarUpam / yadAhuH- [dhyAnazatake 2010_02 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne dvitIyadhyAtavyam 137 sataratatarnakstatstaramatalarakanksterstaratatatatatastarakatarsatara aviyAra0 gAhA / / tat kim ? ata Aha - avicAram asaMkramam, kutaH? arthavyaJjana-yogAntarata iti pUrvavat, takamevaMvidhaM dvitIyazuklaM bhavati, kimabhidhAnamiti ata Aha - ekatvavitarkamavicAram ekatvena - abhedena, vitarka:- vyaJjanarUpo'rtharUpo vA yasya tattathA idamapi ca pUrvagatazrutAnusAreNaiva bhavati, avicArAdi pUrvavaditi gAthAdvayArthaH / / 80 / / jaM puNa suNippakaMpaM nivAyasaraNappaIvamiva cittaM / uppAya-Thii-bhaMgAiyANamegammi pajjAe / / 79 / / aviyaramatthavaMjaNajogaMtarao tayaM biiyasukkaM / puvvagayasuyAlaMbaNamegattavitakkamaviyAraM / / 80 / / / -yogazAstre, pra. 11 / / D ava. atha tadeva zukladhyAnaM sanAmavizeSaNamAha - apRthaktvamavicAraM savitarkaguNAnvitam / sa dhyAyatyekayogena, zukladhyAnaM dvitIyakam / / 75 / / vR. sa kSapakaH kSINamohaguNasthAnavI dvitIyaM zukladhyAnamekayogena ekatarayogena saMdhyAyati, yadAha ekaM triyogabhAjAmAdyaM syAdaparamekayogavatAm / tanuyoginAM tRtIyaM, niyogAnAM caturthaM tu / / 1 / / kathaMbhUtam ? apRthaktvaM pRthaktvavarjitam avicAraM vicArarahitaM savitarkaguNAnvitaM vitarkamAtraguNopetaM dvitIyaM zukladhyAnaM dhyAyatItyarthaH / / 75 / / -guNasthAnakramArohe / / E ekatvena vitarkeNa, vicAreNa ca saMyutam / nirvAtasthapradIpA''bhaM, dvitIyaM tvekaparyayam / / 77 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / F savitarkasavicAraM pRthaktvaM ca prakIrtitam / zuklamAdyaM dvitIyaM ca viparyastamataH param / / 197 / / - dhyAnadIpikAyAm / / R] A tatra zrutAd gRhItvaikamarthamarthAd vrajecchabdam / zabdAt punarapyarthaM yogAdyogAntaraM ca sudhIH / 15 / / saMkrAmatyavilambitamarthaprabhRtiSu yathA kila dhyAnI / vyAvartate svayamasau punarapi tena prakAreNa / / 16 / / iti nAnAtve nizitAbhyAsaH saMjAyate yadA yogI / AvirbhUtAtmaguNastadaikatAyA bhavedyogyaH / / 17 / / utpAda-sthiti bhaGgAdiparyayANAM yadekayogaH san / dhyAyati paryayamekaM tat syAdekatvamavicAram / / 18 / / ava. dvitIyadhyAnasya phalamAha - jvalati tatazca dhyAnajvalane bhRzamujjvale yatIndrasya / nikhilAni vilIyante kSaNamAtrAd ghAtikarmANi / / 21 / / vR. spaSTA / / 21 / / ava. ghAtikarmANyAha jJAnAvaraNIyaM dRSTyAvaraNIyaM ca mohanIyaM ca / / vilayaM prayAnti sahasA sahAntarAyeNa karmANi / / 22 / / vR0 spaSTA / / 22 / / ava0 ghAtikarmakSaye phalamAha 2010_02 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dhyAnazatakam, gAthA-80 saMprApya kevalajJAna-darzane durlabhe tato yogI / jAnAti pazyati tathA lokAkokaM yathAvastham / / 23 / / vR0 dhyAnAntare vartamAna iti zeSaH / / 23 / / - yogazAstre, pra. 11 / / B ava0 athApRthaktvameva vyaktamAha - nijAtmadravyamekaM vA, paryAyamathavA guNam / nizcalaM cintyate yatra, tadekatvaM vidurbudhAH / / 76 / / vR. budhA jJAtatattvAH tadekatvam apRthaktvaM viduH avadhArayanti sma kathayanti sma, tatkim ? dhyAyakena yanijAtmadravyamekaM kevalaM svakIyavizuddhaparamAtmadravyaM vA athavA tasyaiva paramAtmadravyasya ekaM kevalaM paryAyaM vA athavA ekamadvitIyaM guNaM vA, tadatra guNaparyAyavizeSaH pUrvokta eva, etadevaMvidhamekaM dravyamekaM guNaM vA ekaM paryAyaM vA, nizcalaM calanavarjitaM yatra dhyAyate tadekatvamiti / / 76 / / ava0 athAvicAratvamAha yadvyaJjanArthayogeSu, parAvarttavivarjitam / cintanaM tadavicAraM, smRtaM saddhyAnakovidaiH / / 77 / / vR. samprati saddhyAnakovidatvaM zAstrAmnAyavizeSAdevAsti, na tvanubhavAt, yadAhuH zrI hemacandrasUripAdA: anavicchittyA''mnAyaH, samAgato'syeti kiirtyte'smaabhiH| duSkaramapyAdhunikaiH zukladhyAnaM yathAzAstram / / 1 / / taiH saddhyAnakovidaiH zAstrAmnAyAvagatazukladhyAnarahasyaistad avicAram avicAravizeSaNopetaM dvitIyaM zuklaM smRtaM prajJaptam, tatkim ? yatpUrvoktasvarUpeSu vyaJjanAyogeSu zabdAbhidheya (zabdArtha) yogarUpeSu parAvarttavivarjitaM zabdAcchabdAntaramityAdisaMkrameNa rahitaM cintanaM zrutAnusArAdeva kriyate tadavicAramiti / / 77 / / ava. atha savitarkatvamAha nijazuddhAtmaniSThaM hi, bhAvazrutAvalambanAt / cintanaM kriyate yatra savitarkaM taducyate / / 78 / / vR0 yatra nijazuddhAtmaniSThaM svakIyAtivizuddhaparamAtmalInaM hi sphuTaM cintanaM sUkSmavicAraNAtmakaM kriyate, tatsavitarkekaguNopetaM dvitIyaM zukladhyAnam, kasmAt? bhAvazrutAvalambanAt sUkSmAntarjalparUpa bhAvAgamazrutAvalambanamAtracintanAditi / / 78 / / / ava0 atha dvitIyazuklajanitasamarasIbhAvamAha - ityekatvamavicAraM, svitrkmudaahRtm| tasmin samarasIbhAvaM, dhatte svAtmAnubhUtitaH / / 79 / / vR. iti pUrvoktaprakAreNa ekatvAvicArasavitarkarUpavizeSaNatrayopetaM dvitIyaM zuklaM dhyAnamudAhRtaM kathitam, tasmin dvitIye zukladhyAne vartamAno dhyAnIdhyAnAt samarasIbhAvastadekIkaraNaM matam / AtmA yadapRthaktvena lIyate paramAtmani / / 1 / / taM samara sIbhAvaM dhatte dhArayati, kutaH? svAtmAnubhUtitaH svasyAtmano'nubhUtiranubhavanaM svAtmAnubhUtistasyAH / / 79 / / -guNasthAnakakramArohe / / ___ 2010_02 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne tRtIyabhedam 139 nivvANagamaNakAle kevaliNo daraniruddhajogassa / suhumakiriyA'niyaTTi taiyaM taNukAyakiriyassa / / 1 / / RA mU. catAri jhANA paM0 x x x sukke jhANe caunvihe cauppaDoAre.... suhumakirite aNiyaTTI 3, xxx // -sthA.sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR0 x x x suhumakirietti nirvANagamanakAle kevalino niruddhamanovAgyogasyArddhaniruddhakAyayogasyaitad, ataH sUkSmA kriyA kAyikI ucchvAsAdikA yasmiMstattathA, na nivarttate-na vyAvarttata ityevaMzIlamanivarti pravarddhamAnatarapariNAmAditi, bhaNitaM ca - [dhyAnazatake] "nivvANagamaNakAle kevaliNo daraniruddhajogassa / suhumakiriyA'niyahi taiyaM taNukAyakiriyassa / / 81 / / " iti tRtIyaH, xxx / / -sthAnAGgasUtravRttau / / B mU. pare kevalinaH / / 9-41 / / vR. - xxx tatra sUkSmakriyamapratipAtIti / sUkSmA kriyA yatra tat sUkSmakriyam / taJca yoganirodhakAle bhavati / vedya-nAma-gotrakarmaNAM bhavadhAraNAyuSkAdadhikAnAM samuddhAtasAmarthyAdacintyaizvaryazaktiyogAdAyuSkasamIkRtAnAM mano-vAk-kAyayogapariNatasyaudArikazarIratribhAgonasthasya kevalinaH saMjJipaJcendriyaparyAptakamano'saGkhyeyaguNakahInaM sUkSmayogitvamapratipAtyacyutasvabhAvam aavyuprtkriyaanivRttidhyaanaavaapteH| uktaM caapratipAti dhyAyan, kazcit sUkSmakriya vihatyante / AyuHsamIkriyA'rthaM, trayasya gacchet samuddhAtam / / 1 / / ArdrAmbarAzuzoSava-dAtmavisAraNavizuSkasamakarmA / samayASTakena dehe, sthitvA yogAt kramAd dvandve / / 2 / / tathA'nya AhaAyuSi samApyamAne, zeSANAM karmaNAM yadi samAptiH / na syAt sthitivaiSamyAd, gacchati sa tataH samuddhAtam / / 1 / / sthityA ca bandhanena, ca samIkriyArthaM hi karmaNAM teSAm / antarmuhUrtazeSe, tadAyuSi samujjighAMsati saH / / 2 ||aardr virallitaM sad, vastraM makSveva nanu vinirvAti / saMveSTitaM tu na tathA, tathA hi karmApi mUrtatvAt / / 3 / / snehakSayasAmyAt (sthitibandhanaheturhi) snehaH sa ca hIyate samuddhAtAt / kSINasnehaM zaTati hi bhavati tadalpasthiti ca zeSam / / 4 / / AyuSkasyApi virallitasya, na hAsyate sthitiH kasmAt / iti vA codyaM carama-zarIro'nupakramAyuryat kaGkaTukavat / / 5 / / 2010_02 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dhyAnazatakam, gAthA-81 kararararararatswararareratererekarararelatererstareratererstarerstarsrare NivvANa0 gAhA / / nirvANagamanakAle mokSagamanapratyAsannasamaye kevalinaH sarvajJasya mano-vAgyogadvaye niruddhe sati arddhaniruddhakAyayogasya, kim ? sUkSmakriyA'nivarti sUkSmA kriyA yasmiMstat sUkSmakriyam, sUkSmakriyaM ca tadanivarti ceti nAma, nivartituM zIlamasyeti nivarti, pravarddhamAnatarapariNAmAnna nivarti anivarti tRtIyam, dhyAnamiti gamyate, tanukAyakriyasya iti tanvI ucchvAsa-niHzvAsAdilakSaNA kAyakriyA yasya sa tathAvidhastasyeti gAthArthaH / / 81 / / daNDakapATakarucaka-kriyA jagatpUraNaM catuHsamayam / kramazo nivRttirapi ca ta-thaiva proktA catuHsamayA / / 6 / / vikasanasaGkocanadharmatvAjjIvasya tat tathA siddham / yaJcApyanantavIrya, tasya jJAnaM ca gatatimiram / / 7 / / zeSAyAH zeSAyAH, samaye saMhatya saGkhyeyAn / bhAgAn sthiteranantAn, bhAgAn zubhAnubhAvasya / / 8 / / sa tato yoganirodhaM, karoti lezyAnirodhamapi kAGkSan / samasamayasthiti bandhaM, yoganimittaM sa hi rurutsan / / 9 / / samaye samaye karmA-dAne sati santaterna mokSaH syAt / yadyapi hi na mucyante, sthitikSayAt pUrvakarmANi / / 10 / / nokarmANi hi vIrya, yogadravyeNa bhavati jIvasya / tasyAvasthAne nanu, siddhaH samayasthitibandhaH / / 11 / / bAdaratanutvAt pUrva, vAGmanase bAdare sa niruNaddhi krameNaiva / AlambanAya karaNaM, hi tadiSTaM tatra vIryavataH / / 12 / / satyapyanantavIrya-tve bAdaratanumapi niruNaddhi ttH| sUkSmeNa kAyayogena na nirudhyate hi sUkSmo yogaH / / 13 / / sati bAdare yoge,na hi dhAvan vepathu vArayati / nAzayati kAyayogaM, sthUlaM so'pUrvaphaDukIkRtya / zeSasya kAyayogasya tathA kRtIzca sa karoti / / 14 (?) / / sUkSmeNa kAyayoge-na tato niruNaddhi sUkSmavAGmanase / bhavati tato'sau sUkSma-kriyastadAkRtigatayogaH / / 15 / / tamapi sa yogaM sUkSma, ni-rutsan sarvaparyayAnugatam / dhyAnaM sUkSmakriya-mapratipAtyupayAti vitamaskam / / 16 / / 2010_02 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne tRtIyadhyAtavyam C ava0 tRtIyabhedaM vyAcaSTe dhyAne dRDhArpite para - mAtmani nanu niSkriyo bhavati kAyaH / prANApAtanimeSonmeSaviyukto mRtasyeva / / 17 / / dhyAnArpitopayoga- syApi na vAGmanasakriye yasmAt / antarvartitvAdupa-ramatastena tayordhyAnena nirodhanaM neSTam / / 18 / / satataM tena dhyAnena niruddhe sUkSmakAyayoge'pi / niSkriyadezo bhavati, sthito'pi dehe vigatalezyaH / / 19 / / x x x vR0 nirvANagamanasamaye kevalino daraniruddhayogasya / sUkSmakriyApratIpAti tRtIyaM kIrtitaM zuklam / / 8 11 nirvANagamanasamaye mokSagamanapratyAsannasamaye kevalinaH sarvajJasya manoyogavAgyogadvaye niruddhe sati bAdare ca kAyayoge niruddhe sUkSmA uccchAsaniHzvAsAdikA kAyakriyA yatra tattathA / apratIpAti anivarti / darazabdaH prAkRtavat saMskRte'pi dRzyate, yathA- "daradalitaharidrAgranthigauraM zarIram" [ 111211 ava tat kimavizeSeNa sarvo'pi yogI tRtIyaM dhyAnamArabhate utAsti kazcidvizeSaH ? ityAhaAyuH karmasakAzAdadhikAni syuryadA'nyakarmANi / tatsAmyAya tadopakrameta yogI samuddhAtam / / 50 11 vR0 yAvatyAyuH karmaNaH sthitiH zeSA tAvatyeva vedanIyasya karmaNo yadi syAttadA tRtIyaM dhyAnamArabhate / athAyuHsthiteH sakAzAd drAghIyasI sthitirvedanIyasya bhavati tadA sthitighAta- rasaghAtAdyarthaM samuddhataM prayatnavizeSaM karoti / yadAha " yasya punaH kevalinaH karma bhavatyAyuSo 'tiriktataram / vR0 ava0 tasya vidhimAha 141 zaraza sa samuddhAtaM bhagavAnatha gacchati tat samIkartum / / 1 / / " [prazamaratau, 273 ] iti / samuddhAta iti samyagapunarbhAvena ut prAbalyena hananaM ghAtaH zarIrAd bahirjIvapradezAnAM niHsAraNam / / 50 / / - tattvArtha siddha vRttau / / 2010_02 daNDa- kapATe manthAnakaM ca samayatrayeNa nirmAya / tuyeM samaye lokaM niHzeSaM pUrayedyogI / / 51 / / prathamasamaya eva svahatulyaviSkambhamUrdhvamadhazcAyataM lokAntagAminaM jIvapradezasaMghAtaM daNDAkAraM kevalI karoti / dvitIyasamaye ca tameva daNDaM pUrvAparadigdvayaprasAraNAt pArzvato lokAntagAmi kapATamiva kapATaM karoti / tRtIyasamaye tu tadeva kapATaM dakSiNottaradigdvayaprasAraNAnmanthAnamiva manthAnaM karoti lokAntaprApiNameva / evaM ca lokasya prAyo bahu pUritaM bhavati / caturthasamaye tu manthAntarANyapUritAni anuzreNigamanAt saha lokaniSkuTaiH pUrayati / tatazca sakalo loko jIvapradezaiH pUrito bhavati / lokapUraNazravaNAcca pareSAmAtmavibhutvavAdaH samudbhUtaH / tathA cArthavAdaH- "vizvatazcakSurutavizvatomukho Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dhyAnazatakam, gAthA-81 vizvatobAhuruta vizvataHpAt" [zvetAzvataropaniSadi 3/3] ityAdi / / 51 / / ava. atha paJcamAdisamayeSu kartavyamAha samayaistatazcaturbhinivartate lokapUraNAdasmAt / vihitAyuHsamakarmA dhyAnI pratilomamArgeNa / / 52 / / tataH paJcamasamaye pUrvakramAt pratilomaM manthAntarANi jIvapradezarUpANi sakarmakANi saMkocayati / SaSThe samaye manthAnamupasaMharati, ghanatarasaMkocAt / saptame samaye kapATamupasaMharati, daNDAtmani saMkocAt / aSTame samaye daNDamupasaMhatya zarIrastha eva bhvti| samuddhAtakAle ca manovAgyogayoravyApAra eva, prayojanAbhAvAt / kAyayogasyaiva kevalasya vyApAraH / tatrApi prathamA-'STamasamayayoraudArikakAyaprAdhAnyAdaudArikakAyayoga eva / dvitIya-SaSTha-saptameSu samayeSu punaraudArikAd bahirgamanAt kArmaNavIryaparispandAdaudArikakArmaNamizraH / tRtIya-caturtha-paJcameSu audArikAd bahirbahutarapradezavyApArAdasahAyakArmaNayoga ev| yadAha"audArikaprayoktA prathamA-'STamasamayayorasAviSTa: / mizraudArikayoktA saptama-SaSTha-dvitIyeSu / / 1 / / kArmaNazarIrayogI caturthake paJcame tRtIye ca / samayatraye'pi tasmin bhavatyanAhArako niyamAt / / 2 / / [prazamaratau 276-277] parityaktasamuddhAtazca kAraNavazAdhogatrayamapi vyApArayati, yathA-anuttarasurapRSTo manoyogaM satyaM vA'satyAmRSaM vA prayuGkte evamAmantrANAdau vAgyogamapi / netarau dvau bhedau dvayorapi / kAyayogamapyaudArikaM phalakapratyarpaNAdAviti / tato'ntarmuhUrttamAtreNa kAlena yognirodhmaarbhte| iha trividho'pi yogo dvividhaH- sUkSmo bAdarazca / tatra kevalotpatteruttarakAlo jaghanyenAntarmuhUrttam, utkarSeNa ca dezonA pUrvokoTiH, tAM vihatyAntarmuhUrtAvazeSAyuSkaH sayogakevalI prathamaM bAdarakAyayogena bAdarau vAGmanasayogI niruNaddhi / tataH sUkSmakAyayogena bAdarakAyayogaM niruNaddhi / sati tasmin sUkSmayogasya roddhumazakyatvAt / na hi dhAvan vepathu vArayati / tatazca sarvabAdarayoganirodhAnantaraM sUkSmeNa kAyayogena sUkSmau vAGmanasayogau niruNaddhi / tataH sUkSmakriyamanivarti zukladhyAnaM dhyAyan svAtmanaiva sUkSmakAyayogaM niruNaddhi / / 52 / / ava. etadevAryAtrayeNAha zrImAnacintyavIryaH zarIrayoge'tha bAdare sthitvA / acirAdeva hi niruNaddhi bAdarau vAGmanasayogau / / 53 / / sUkSmeNa kAyayogena kAyayogaM sa bAdaraM rundhyAt / tasminnaniruddha sati zakyo roddhaM na sUkSmatanuyogaH / / 54 / / vacanamanoyogayugaM sUkSma niruNaddhi sUkSmatanuyogAt / vidadhAti tato dhyAnaM sUkSmakriyamasUkSmatanuyogam / / 55 / / vR0 spaSTAH / / 53-55 / / -yogazAstre, pra. 11 / / D ava. atha samuddhAtAnivRtto yatkaroti tadAha 2010_02 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne tRtIyadhyAtavyam 143 samuddhAtAnivRtto'sau, manovAkkAyayogavAn / dhyAyedyoganirodhArthaM, zukladhyAnaM tRtIyakam / / 15 / / vR. asau manovAkkAyayogavAn kevalI-sayogikevalI samuddhAtAnivRttaH san yoganirodhArthaM yoga nirodhanimittaM tRtIyaM zukladhyAnaM dhyAyet / / 95 / / ava. atha tadeva tRtIyaM zukladhyAnamAha AtmaspandAtmikA sUkSmA, kriyA yatrAnivRttikA / tattRtIyaM bhavecchuklaM, sUkSmakriyAnivRttikam / / 96 / / vR0 tasminnavasare tasya kevalinastRtIyaM sUkSmakriyA'nivRttikanAma zukladhyAnaM bhavati, tatkim ? yatrAtmaspandAtmikA sUkSmA kriyA'nivRttikA bhavati, ko'rthaH ? AtmaspandAtmikA kriyApi sUkSmatvAdanivRttikA bhavati, sUkSmatvaM muktvA punaH sthUlatvaM na bhajatItyarthaH / / 96 / / ava. atha manovacaHkAyayogAnAmapi yathA yathA sUkSmatvaM karoti tathA tathA zlokacatuSTayenAha bAdare kAyayoge'smin, sthitiM kRtvA svabhAvataH / sUkSmIkaroti vAJcitta-yogayugmaM sa bAdaram / / 97 / / tyaktvA sthUlaM vapuryogaM, sUkSmavAkcittayoH sthitim / kRtvA nayati sUkSmatvaM,kAyayogaM tu bAdaram / / 98 / / sasUkSmakAyayoge'tha, sthitiM kRtvA punaH kSaNam / nigrahaM kurute sadyaH, sUkSmavAkcittayogayoH / / 99 / / tataH sUkSme vapuryoge, sthitiM kRtvA kSaNaM hi saH / sUkSmakriyaM nijAtmAnaM, cidrUpaM vindati svayam / / 100 / / caturbhiH kulakam / vR. sa kevalI sUkSmakriyA'nivRttinAmakatRtIyazukladhyAnadhyAtA acintyAtmavIryazaktayA'smin bAdare kAyayoge svabhAvataH sthitiM kRtvA bAdaraM vAkcittayogayugmaM sthUlavacomanoyogayugalaM sUkSmIkaroti / / 97 / / tataH sthUlaM bAdaraM vapuryogaM tyaktvA sUkSmavAcittayoH sthitiM kRtvA bAdaraM kAyayogaM sUkSmatvaM prApayati / / 98 / / sa sUkSmakAyayoge punaH kSaNaM kSaNamAtraM sthitiM kRtvA sadyaH tatkAlaM sUkSmavAkcittayonigrahaM sarvathA tatsaMbhavAbhAvaM kurute / / 99 / / tataH sUkSme kAyayoge kSaNaM sthitiM hi sphuTaM sa kevalI nijAtmAnaM sUkSmakriyaM cidrUpaM svayamAtmanaiva vindati anubhavati / / 100 / / iti zlokacatuSTayArthaH / -guNasthAnakakramArohe / / sUkSmakriyA'nivRttyAkhyaM, tRtIyaM tu jinasya tat / arddharuddhA'GgAyogasya, ruddhayogadvayasya ca / / 78 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / ___F sUkSmakriyApratipAti tRtIyaM sarvavedinAm / x x x / / 198 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dhyAnazatakam, gAthA-82 tarararararatatasaratatatasarakatatataaraterstinatatatatasaratadassts tasseva ya selesIgayassa selovva NippakaMpassa / vocchinnakiriyamappaDivAi jjhANaM paramasukkaM / / 2 / / RA mU. cattAri jhANA paM0 x x x sukke jhANe x x x suhumakirite aNiyaTTI 3, samucchinnakirie appaDivAtI 4 xxx / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR. xxx tathA, samucchinnakirietti samucchinnA-kSINA kriyA-kAyikyAdikA zailezIkaraNe niruddhayogatvena yasmiMstattathA, 'appaDivAe' tti anuparatisvabhAvamiti caturthaH, Aha hi- [dhyAnazatake] "tasseva ya selesIgayassa selovva nippakaMpassa / vocchinnakiriyamappaDivAI jhANaM paramasukkaM / / 82 / / " iti, xxx / / - sthAnAGgasUtravRttau / / B mU. pare kevalinaH / / 9-41 / / x x x turyadhyAne yogAbhAvAt samayasthitino'pi na karmaNo bhavati bandhaH / dhyAnArpaNasaMhArAt, kiJcicca sasaMhatAvayavAH / / 20 / / lezyAkriyAnirodho, yoganirodhazca guNanirodhena / ityukto vijJeyo, bandhanirodhazca hi tathaiva / / 21 / / trasabAdaraparyAptAdeyazubhagakIrtimanujanAmni paJcendriyatAmanyataraJca vedyam uccaistathA gotram / manujAyuSkaM ca sa ekAdazaM vedayati karmaNAM prakRtIH vedayati tu tIrthakaro dvAdazasahatIrthakRttvena satato dehatrayamokSArthamanivarti sarvagatamupayAti samucchinnakriyamatamaskaM paraM dhyAnaM vyuparatakriyamanivartItyarthaH / taddhi tAvanivartate yAvanna muktaH / / 41 / / / -tattvArtha. siddha. vRttau // C ava. caturthabhedaM vyAcaSTe kevalinaH zailezIgatasya zailavadakampanIyasya / utsanakriyamapratipAti turIyaM paramazuklam / / 9 / / vR. spaSTaH / / 9 / / -yogazAstre, pra. 11 / / D ava0 athAyogiguNasthAne dhyAnasaMbhavamAha tatrAnivRttizabdAntaM samucchinnakriyAtmakam / caturthaM bhavati dhyAnamayogiparameSThinaH / / 105 / / vR. tatra tasminnayogiguNasthAne'yogiparameSThinazcaturthaM dhyAnaM samucchinnakriyAtmakaM vakSyamANasvarUpaM bhavati, kathaMbhUtam ? anivRttizabdAntam anivRttizabdo'nte yasya tatsamucchinnakriyAnivRttinAmakaM caturthaM dhyAnamiti / / 105 / / athAsya caturthadhyAnasya svarUpamAhasamucchinnA kriyA yatra, sUkSmayogAtmikA'pi hi / samucchinnakriyaM proktaM, taddvAraM muktivezmanaH / / 106 / / 2010_02 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne caturthadhyAtavyam 145 Patarakaratmatatatatasatarataranatakarararakaranatakaratmararararatatara tasseva ya0 gAhA / / tasyaiva ca kevalinaH zailezIgatasya zailezI prAgvarNitA tAM prAptasya, kiMviziSTasya ? niruddhayogatvAt zaileza iva niSpakampasya meroriva sthirasyetyarthaH, kim ? vyavacchinnakriyaM yogAbhAvAt, apratipAti anuparatisvabhAvamiti, etadeva cAsya nAma, dhyAnaM paramazuklam prakaTArthamiti gAthArthaH / / 82 / / vR0 yatra dhyAne sUkSmayogAtmikA'pi sUkSmakAyayogarUpA'pi kriyA samucchinnA sarvathA nivRttA tatsamucchinnakriyaM nAma caturthaM dhyAnaM proktam, kathaMbhUtam ? muktivezmanaH siddhisaudhasya dvAraM dvAropamamiti / / 106 / / -guNasthAnakakramArohe / / E turIyaM tu samucchinna-kriyamapratipAti tat / zailavaniSpakampasya, zailezyAM vizvavedinaH / / 79 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / F x x x / samucchinnakriyaM dhyAnaM turyamAryaH praveditam / / 198 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2] A idANiM sukaM, sukke catuvidhe cauppaDoyAre paNNatte-puhattavitakke savicAre 1, egattavitakke avicAre 2, suhumakirie aNiyaTTI 3, samucchiNNakirie appaDivAI 4suttaNANe uvautto atthaMmi ya vaMjaNaMmi saviyAraM / jhAyati coddasapuvvI paDhamaM sukkaM sarAgo tu / / 1 / / suttaNANe uvautto atthaMmi ya vaMjaNaMmi aviyAraM / jhAyati coddasapuvvI bIyaM sukkaM vigatarAgo / / 2 / / atthasaMkamaNaM ceva, tahA vaMjaNasaMkamaM / jogasaMkamaNaM ceva, paDhame jhANe nigacchatI / / 3 / / atthasaMkamaNaM ceva, tahA vaMjaNasaMkamaM / jogasaMkamaNaM ceva, bitie jjhANe vitakkatI / / 4 / / -AvazyakacUrNA / / B kaSAyadoSamalApagamAt zucitvam, tadanuSaGgAt zuklaM dhyAnam / taJca dvividham-zukla-paramazuklabhedAt / tatra pRthaktvavitarkavIcAram ekatvavitarkAvIcAraM ceti zuklaM dvidhA / paramazuklamapi sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnivarti ceti dvidhA / bAhyAdhyAtmikabhedAcca etadapi dvividham-gAtra-dRSTi-parispandAbhAvaH jRmbhodgArakSapathuvirahaH anabhivyaktaprANA'pAnapracAratvamityAdiguNayogi bAhyam pareSAmanumeyam Atmanazca svasaMvedyam / AdhyAtmikaM tu pRthagbhAvaH pRthaktvam-nAnAtvam, vitarkaH-zrutajJAnam-dvAdazAGgam, vIcAraH-arthavyaJjana-yogasaMkrAntiH-vyaJjanam-abhidhAnam tadviSayo'rthaH manovAk-kAyalakSaNo yogaH saMkrAntiH parasparataH parivartanam pRthaktvena vitarkasya artha-vyaJjana-yogeSu saMkrAntirvIcAraH yasmin asti tat pRthaktvavitarkavIcAram / tathAhi-asAvuttamasaMhanano bhAvayati vijRmbhitapuruSakAravIryasAmarthyaH saMhRtAzeSacittavyAkSepaH karmaprakRtI: sthityanubhAgAdibhihAsayan mahAsaMvarasAmarthyato mohanIyamacintyasAmarthyamazeSamupazamayan kSapayan vA dravyaparamANu bhAvaparamANuM caikamavalambya dravya-paryAyArthAd vyaJjanam vyaJjanAd vA artham yogAd yogAntaram vyaJjanAd vyaJjanAntaraM 2010_02 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA - 82 ea ca saMkrAman pRthaktvavitarkavIcAraM zuklataralezyamupazamaka-kSapakaguNasthAnabhUmikamantarmuhUrtArthaM kSAyopazamikabhUmikaM prAyaH pUrvadharaniSevyamAzritArtha- vyaJjanayogasaMkramaNaM zreNibhedAt svargApavargaphalapradamAdyaM zukladhyAnamavalambate ta nirjarAtmakam AtmasthitakarmakSayakAraNatvAt tasyAH " tapasA nirjarA ca " [ tattvArtha0 9-3] iti vacanAd dhyAnasya cAntarotkRSTataporUpatvAd jIvAjIvAbhyAM kathaMcidasAvabhinnA dvyaGgulaviyogavat viyuktAtmano viyogasya kathaMcid abhedAt ekAntavAde tu pUrvavat pazcAdapi aviyogaH ataddharmatvAt viyoge vA pUrvamapi tatsvabhAvatvAd ayuktasya viyogAbhAva eva na hi bandhAbhAve tadvinAzaH saMbhavI tasya vastudharmatvAt na hi aGgulyoH saMyogAbhAve tadviyoga iti vyavahAraH / tasmAd nirjarAyA api ekAntavAde anupapattiH / ekatvena vitarko yasmin tad ekatvavitarkam vigatArtha-vyaJjana- yogasaMkramatvAd avIcAraM dvitIyaM zukladhyAnam / tathAhiekaparamANau ekameva paryAyamAlambyatvena AdAya anyataraikayogabalAdhAnamAzritavyatiriktAzeSArtha-vyaJjanayogasaMkramaviSayacintAvikSeparahitaM bahutarakarmanirjarArUpaM nizzeSamohanIyakSayAnantaraM yugapadbhAvighAtikarmatrayadhvaMsanasamarthamakaSAyacchadmastha- vItarAgaguNasthAnabhUmikaM kSapako dvitIyaM zukladhyAnamAsAdayati / prAyaH pUrvavideva tadanantaraM dhyAnAntare vartamAnaH kSAyikajJAna-darzana- cAritra-vIryAtizayasaMpatsamanvito bhagavAn kevalI jAyata iti sa ca atyantApunarbhavasaMpadaGganAsamAliGgitatanuH kRtakRtyaH acintyajJAnAdyaizvaryamAhAtmyAtizayaparamabhaktinamrAmarezvarAdivandyacaraNaH antarmuhUrtaM dezonAM vA pUrvakoTiM bhavopagrAhikarmavazAd viharan yadA antarmuhUrtaparizeSAyuSkastattulyasthitinAmagotra vedanIyazca bhavati tadA mano-vAga- bAdarakAyayogaM nirudhya sUkSmakAyayogopagaH sUkSmakriyA'pratipAti zukladhyAnaM tRtIyamadhyAste, yadA punarantarmuhUrtasthitikAyuSkakarmAdhikatarasthitizeSakarmatrayo bhavatyasau tadA AyuSkakarmasthiti samAnasthitizeSakarmasaMpAdanArthaM samuddhAtamAzritya daNDa- kapATa-mantharalokapUraNAni svAtmapradezavisaraNatazcaturbhiH samayairvidhAya tAvadbhireva taiH punastAn upasaMhatya svapradezaviza (sa) raNasamIkRta bhavopagrAhikarmA svazarIraparimANo bhUtvA tataH tRtIyaM zukladhyAnabhedaM parisamApayya punazcaturthaM zukladhyAnamArabhate tat punarvigataprANA-pAnapracArAzeSakAya vAg-manoyogasarvadezaparispandatvAd vigatakriyAnivati ityucyate tatra ca sarvabandhAsravanirodhaH azeSakarmaparikSayasAmarthyopapatteH tadeva ca nizzeSabhavaduHkhaviTapidAvAnalakalpaM sAkSAd mokSakAraNam taddhyAnavAMzca ayogikevalI niHzeSitamalakalaGko'vAptazuddhanijasvabhAva UrdhvagatipariNAmasvAbhAvyAt nivAtapradezapradIpazikhAvad UrdhvaM gacchati ekasamayena AlokAntAt vinirmuktAzeSabandhanasya prAptanijasvarUpasya Atmano lokAnte avasthAnaM mokSaH "bandhaviyogo mokSaH " [ ] iti vacanAt / - sammativRttau, kA. 3/63 / / C mU0 paricattaaTTarudde... / / 484 / vR0 146 he x x x zukladhyAnamapi caturvidham-pRthaktvavitarkasavicAram / saha vicAreNa varttate iti savicAram / vicAro'rthavyaJjanayogasaGkramaH / artho dravyam, vyaJjanaM zabdaH, yogo manaHprabhRti / etadbhedena savicAramarthAd vyaJjanaM saGkrAmatIti prathamaM zuklam / ekatvavitarkamavicAram / ekatvenAbhedena vitarko'rtharUpo vyaJjanarUpo vA yasya tattathA / tadevaMvidhaM dvitIyaM zuklam / sUkSmakriyAnivRtti tRtIyaM zuklam / taca kevalino nirvANagamanakAle manovAgyogadvaye niruddhe satyarddhaniruddhakAyayogasya bhavati / kAyayogastUcchavAsanizvAsAdilakSaNaH sUkSma evAsya vijJeyaH / 2010_02 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne yogasaMkhyAnirUpaNam 147 itthaM caturvidhaM dhyAnamabhidhAyAdhunaitatpratibaddhameva vaktavyatAzeSamabhidhitsurAha - paMDhama joge jogesu vA mayaM bitiyamegajogaMmi / taiyaM ca kAyajoge sukkamajogaMmi ya cautthaM / / 83 / / vyavacchinnakriyaM tu caturthaM zuklam / tacca zailezIgatasya kevalinaH sarvAtmanaiva niruddhasakalayogasya zailezIvaniSpakampasya bhavati / evaMvidhayoH pUrvopavarNitadhyAnadvayApekSayA varayoH pradhAnatamayordharmazukladhyAnayormanasi yaH saGkramaH sA vimuktAzeSakuvikalpakalpanAjAlasyAtmArAmasya munermanoguptiriti / / 484 / / -hitopadezavRttau / / [2] A joge jogesu vA paDhama, bIyaM yogaMmi kaNhuyI / tatiyaM kAyike joge, cautthaM ca ajogiNo / / 5 / / -AvazyakacUrNA / / B ava. adhunA pUrvoktasvAmina eva vizeSya kathyante - mU. tat tryekakAyayogAyogAnAm / / 9-43 / / bhA0 tadeva caturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGkhyaM bhavati / tatra triyogAnAM pRthaktvavitarkam, ekAnyatamakayogAnAmekatvAvitarkam, kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAti, ayogAnAM vyuparatakriyAnivartIti / / 43 / / tadetaJcaturvidhaM zukladhyAnaM prathamadvitIyottamasaMhananavato bhavati / tatrAdyaM pRthaktvavitarkaM triyogasya bhavati, mano-vAk-kAyayogavyApAravata ityarthaH / ekAnyatamayogAnAmiti / anyatamaikayogAnAmekatvavitakameko'nyatamaH kAyAdInAM yogo yasya dhyAyino vyApriyate, kadAcinmanoyogaH kadAcid vAgyogaH kadAcit kAyayoga iti / kAyayogAnAmiti kAyaikayogabhAjAmeva sUkSmakriyamapratipAti zukladhyAnamiti / niruddhayogadvayAvasthAnAM kAyavyApAravatAM sUkSmakriyaM bhavati, na ca pratipatati / ayogAnAmiti zailezyavasthAnAM hUsvAkSarapaJcakoccAraNasamakAlAnAM mano-vAk-kAyayogatrayarahitAnAM vyuparatakriyamanivarti dhyAnaM bhavati / uktaM ca"yadarthavyaJjane kAya-vacasI ca pRthaktvataH / manaH saGkramayatyAtmA, sa vicAro'bhidhIyate / / 1 / / saGkrAntirarthAdarthaM yad, vyajjanAd vyaJjanaM tathA / yogAJca yogamityeSa vicAra iti vA mataH / / 2 / / arthAdi ca pRthaktvena, yad vitarkayatIva hi / dhyAnamuktaM samAsena, tat pRthaktvavicAravat / / 3 / / avikampyamanastvena, yogasaGkrAntiniHspRham / 2010_02 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dhyAnazatakam, gAthA-83 Padararanatalatarakarararamatatatatatatatakarakararararararararararararaa paDhama. gAhA / / prathamam pRthaktvavitarkasavicAraM yoge manaAdau yogeSu vA sarveSu matam iSTam, tccaagmikshrutpaatthinH| dvitIyam ekatvavitarkamavicArametadekayoga eva, anyatarasmin sNkrmaabhaavaat| tRtIyaM ca sUkSmakriyA'nivarti kAyayoge, na yogAntare / zuklam ayogini ca zailezIkevalini caturtham vyuparatakriyA'pratipAtIti gAthArthaH / / 83 / / Aha - zukladhyAnoparimabhedadvaye mano nAsti, amanaskatvAt kevalinaH, dhyAnaM ca manovizeSaH, "dhyai cintAyAm" iti pAThAt, tadetatkathamiti ? ucyate - vR. tadekatvavitarkAkhyaM, zrutajJAnopayogavat / / 4 / / sUkSmakAyakriyAruddha-sUkSmavAGmanasakriyaH / yad dhyAyati tadapyuktaM sUkSmamapratipAti ca / / 5 / / kAyikI ca yadeSA'pi, sUkSmoparamati kriyA / anivati tadapyuktaM, dhyAnaM vyuparatakriyam / / 6 / / " / / 43 / / - tattvArtha. siddha. vRttau / / C ava. caturdhvapi yogasaGkhyAM nirUpayati eka-triyogabhAjAmAdyaM syAdaparamekayogAnAm / tanuyoginAM tRtIyaM niryogAnAM caturthaM tu / / 10 / / AdyaM pRthaktvavitarka savicAraM manaHprabhRtyekayogabhAjAM yogatrayabhAjAM vA, taJca bhaGgikazrutapAThakAnAM bhavati / aparamekatvavitarkamavicAraM manaHprabhRtyanyataraikayogAnAm, yogAntare saMkramAbhAvAt / tRtIyaM sUkSmakriyamanivarti, tat tanuyoge kAyayoge sUkSme, na tu yogAntare / caturthaM vyutsannakriyamapratipAti niryogAnAmayogikevalinAM zailezIgatAnAM bhavati / yogastu kAyavAgmanobhedAt trividhaH / tatraudArika-vaikriyA-''hAraka-taijasa-kArmaNazarIravato jIvasya vIryapariNativizeSaH kAyayogaH / audArika-vaikriyA-''hArakazarIravyApArAhatavAgdravyasamUhasAcivyAjjIvavyApAro vaagyogH| audArika-vaikriyA-''hArakazarIravyApArAhatamanodravyasamahasAcivyAjjIvavyApAro manoyogaH / / 10 / / -yogazAstre, pra. 11 / / D tatra triyoginAmAdyaM, dvitIyaM tvekayoginAm / sarvajJaH kSINakarmAsau, kevalajJAnabhAskaraH / / 199 / / antarmuhUrtazeSAyu-stRtIyaM dhyAtumarhati / zailezIkarmato dhyAnaM, samucchinnakriyaM bhavet / / 200 / / ayogayoginAM turya, vijJeyaM paramAtmanAm / tena te nirmalA jAtAH, niSkalaGkA nirAmayAH / / 201 / / -dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalini dhyAnasiddhiH jaha0 gAhA / / yathA chadmasthasya manaH, kim ? dhyAnaM bhaNyate sunizcalaM sat, tathA tenaiva prakAreNa yogatvAvyabhicArAtkevalinaH kAyaH sunizcalo bhaNyate dhyAnamiti gAthArthaH / / 84 / 1 A Aha - caturthe niruddhatvAdasAvapi na bhavati, tathAvidhabhAve'pi ca sarvabhAvaprasaGgaH, tatra kA vArteti ? ucyate - B 1 A jaMha chaumatthassa maNo jhANaM bhaNNai suniccalo to / taha kevaliNo kAo suniccalo bhannae jhANaM / / 84 / / vR0 ava0 nanu zukladhyAnoparitanabhedadvaye mano nAstyeva, amanaskatvAt kevalinaH, dhyAnaM ca manaH sthairyam, tadetat katham ? ityAha chadmasthitasya yadvanmanaH sthiraM dhyAnamucyate tajjJaiH / nizcalamaGgaM tadvat kevalinAM kIrtitaM dhyAnam / / 11 / / yathA chadmasthasya manaH sthiraM sat dhyAnaM bhaNyate, tathA kevalino'pi sunizcalaH kAyo yogatvAvyabhicArAd dhyAnazabdAbhidheyo bhavati / / 11 / / puvyappaogao ciya kammaviNijjaraNaheto yAvi / saddatthabahuttAo taha jiNacaMdAgamAo ya / / 85 / / vR0 ava0 atha yadeva sUkSmakriyasya vapuSaH sthairyaM bhavati, tadeva kevalinAM dhyAnaM syAdityAhachadmasthasya yathA dhyAnaM, manasaH sthairyamucyate / vR0 149 tathaiva vapuSaH sthairyaM dhyAnaM kevalino bhavet / / 101 / / yathA yena prakAreNa chadmasthasya yogino manasaH sthairyaM dhyAnamucyate, tathaiva tena prakAreNa vapuSaH sthairyaM zarIrasya nizcalatvaM kevalino dhyAnaM bhavatIti / / 101 / / - guNasthAnakakramArohe / / ava0 nanu caturthe zukladhyAne kAyayogasya niruddhatvAd asAvapi na bhavati, tathApi bhAve'tiprasaGgaH, tatra kathaM dhyAnazabdavAcyatA ? ityAha - yogazAstre pra. 11 / / 2010_02 pUrvAbhyAsAjjIvopayogataH karmajaraNahetorvA / zabdArtha bahutvAdvA jinavacanAdvA'pyayogino dhyAnam / / 12 / / xxx yathA kulAlacakraM bhramaNanimittadaNDAderabhAve'pi pUrvAbhyAsAd bhramati, tathA manaHprabhRtisarvayogo-parame'pyayogino dhyAnaM bhavati / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dhyAnazatakam, gAthA-86 Pakstantansistarskasmnnarssnratnakararakarsanarassnurstan cittAbhAvevi sayA suhumovarayakiriyAi bhaNNaMti / jIvovaogasabbhAvao bhavatthassa jhANAI / / 8 / / puca0 gAhA / / citta0 gAhA / / kAyayoganirodhino yogino' yogino vA cittAbhAve'pi sati sUkSmoparatakriye bhaNyete, sUkSmagrahaNAt sUkSmakriyA'nivartino grahaNam, uparatagrahaNAd vyuparatakriyA'pratipAtina iti, pUrvaprayogAditi hetuH, kulAlacakrabhramaNavaditi dRSTAnto'bhyUhyaH / yathA taccakraM bhramaNanimittadaNDAdikriyA'bhAve'pi bhramati tathA'syApi manaHprabhRtiyogoparame'pi jIvopayogasadbhAvato bhAvamanaso bhAvAdbhavasthasya dhyAne iti, apizabdazcodanAnirNayaprathamahetusambhAvanArthaH, cazabdastu prastutahetvanukarSaNArthaH, evaM zeSahetavo'pyanayA gAthayA yojanIyAH / vizeSastUcyate - karmavinirjaraNahetutazcApi karmavinirjaraNahetutvAt kSapakazreNivat, ato bhavati ca kSapakazreNyAmivAsya bhavopagrAhikarmanirjareti bhAvaH, cazabdaH prastutahetvanukarSaNArthaH, apizabdastu dvitIyahetusambhAvanArtha iti tathA zabdArthabahutvAd yathaikasyaiva harizabdasya zakra-zAkhAmRgAdayo'neke'rthAH evaM dhyAnazabdasyApi, na virodhaH, "dhyai cintAyAm, dhyai kAyayoganirodhe, dhyai ayogitve" ityaadi| tathA jinacandrAgamAJcaitadevamiti, uktaM ca - tathA yadyapi dravyato yogA na santi, tathApi jIvopayogarUpabhAvamanaHsadbhAvAdayogino dhyAnam / yadvA dhyAnakAryasya karmanirjaraNasya hetoH hetutvAt dhyAnam, yathA putrakAryakaraNAdaputro'pi putra ucyate / bhavati hyasya bhavopagrAhikarmanirjarA / athavA zabdArthabahutvAd dhyAnam, yathA 'hari'zabdasya arka-markaTAdayo bahavo'rthAH, evaM dhyAnazabdasyApi / tathAhidhyai cintAyAm, dhyai kAyayoganirodhe, dhyai ayogitve / vadanti hi"nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam / / 1 / / " [ ] iti / jinAgamAdvA'yogino'pi dhyAnam / yadAha"Agamazcopapattizca saMpUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye / / 1 / / " [ ] iti / / 12 / / - yogazAstre pra. 11 / / prathamaheturiti pUrvaprayogalakSaNaH / - dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / * 2010_02 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 zukladhyAne'nuprekSAH Pararerakarareratureranarararekarararararatarutakarakarakararelatakarakarate "Agamazcopapattizca sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM sadbhAvapratipattaye / / 1 / / " [dazavaikAlikacUrNI, pR.137] ityAdi gAthAdvayArthaH / / 85-86 / / uktaM dhyAtavyadvAram, dhyAtArastu dharmadhyAnAdhikAra evoktAH, adhunA'nuprekSAdvAramucyate - sukkajjhANasubhAviyacitto ciMtei jhANavirame'vi / NiyayamaNuppehAo cattAri carittasaMpanno / / 87 / / sukka0 gAhA // zukladhyAnasubhAvitacittazcintayati dhyAnavirame'pi niyatamanuprekSAzcatasrazcAritrasampannaH, tatpariNAmarahitasya tadabhAvAditi gAthArthaH / / 87 / / tAzcaitAH AsavadArAvAe taha saMsArAsuhANubhAvaM ca / / bhavasaMtANamaNantaM vatthUNaM vipariNAmaM ca / / 88 / / [1]A mU. catAri jhANA paM0 x x x sukkassa NaM jhANassa catAri aNuppehAo paM0 taM. aNaMtavattiyANuppehA, vippariNAmANuppehA, asubhANuppehA, avAyANuppehA / / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR. xxx atha tadanuprekSA ucyante- 'aNaMtavattiyANuppeha' tti anantA-atyantaM prabhUtA vRttiH varttanaM yasyAsAvanantavRttiH anantatayA vA varttata ityanantavartI tadbhAvastattA, bhavasantAnasyeti gamyate, tasyA anuprekSA anantavRttitAnuprekSA anantatitAnuprekSA veti, yathA"esa aNAi jIvo saMsAro sAgarovva duttAro / nArayatiriyanarAmarabhavesu parihiMDae jIvo / / 1 / / " iti, evamuttaratrApi samAsaH, navaraM 'vipariNAmetti vividhena prakAreNa pariNamanaM vipariNAmo vastUnAmiti, gamyate, yathA"savvaTThANAiM asAsayAiM iha ceva devaloge ya / suraasuranarAINaM riddhivisesA suhAiM ca / / 1 / / " 'asubhe'tti azubhatvaM saMsArasyeti gamyate, yathA"dhI saMsAro jaMmi(mI)juyANao paramarUvagaviyao / mariUNa jAyai kimI tattheva kaDevare niyae / / 1 / / " tathA apAyA AzravANAmiti gamyate, yathA"koho ya mANo ya aNiggahIyA. mAyA ya lobho ya pavaGkamANA / 2010_02 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dhyAnazatakam, gAthA-89 Parakarararararakarararanatakarararararararararakaraaraalakaranatakarasan Asava. gAhA / / AzravadvArANi mithyAtvAdIni, tadapAyAn duHkhalakSaNAn, tathA saMsArAzubhAnubhAvaM ca "dhI saMsAro... [ da.vai.cUrNi pR.34] ityAdi," bhavasantAnamanantaM bhAvinaM nArakAdyapekSayA, vastUnAM vipariNAmaM ca sacetanAcetanAnAm "savvaTThANANi asAsayANi" [da.vai.cUrNi pR.34] ityAdi, etAzcatasro'pyapAyA-'zubhA-'nantavipariNAmAnuprekSA AdyadvayabhedasaGgatA eva draSTavyA iti gAthArthaH / / 88 / / uktamanuprekSAdvAram, idAnIM lezyAdvArAbhidhitsayA''ha sukkAe lesAe do tatiyaM paramasukkalessAe / thirayAjiyaselesaM lesAIyaM paramasukkaM / / 89 / / sukkA0 gAhA / / sAmAnyena zuklAyAM lezyAyAM dve Adye uktalakSaNe, tRtIyam uktalakSaNameva paramazuklalezyAyAma, sthiratAjitazailezam merorapi niSpakampataramityarthaH lezyAtItaM paramazuklam caturthamiti gAthArthaH / / 89 / / uktaM lezyAdvAram, adhunA liGgadvAraM vivRNvaMsteSAM nAma-pramANa-svarUpaguNabhAvanArthamAha - cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNabbhavassa / / 1 / / " iha gAthA - [dhyAnazatake "AsavadArAvAe taha saMsArAsuhANubhAvaM ca / bhAvasaMtANamaNaMtaM vatthUNaM vipariNAmaM ca / / 88 / / " iti / xxx / / ___ -sthAnAGgasUtravRttau / / B imAo puNa se cattAri aNuppehAo-avAyANuppehA, asubhANuppehA, aNaMtavattiyANuppehA, vippariNAmANuppehA / jadhatthaM AsavAdiavAyaM pekkhati saMsArassa asubhattaM aNaMtattaM savvabhAvavipariNAmittaM / -AvazyakacUrNA / / C AzravA'pAyasaMsArA-nubhAvabhavasantatIH / arthe vipariNAmaM vA'nupazyecchuklavizrame / / 81 / / * dhI saMsAra iti vIsIbhAvanAmanye gAthA "savvaTThANANi" iyamapi / / ___ -dhyAnazatakavRtti-viSamapadaparyAye / / [2] A paDhamabitiyAo sukkAe, tatiyaM paramasukkiyaM / lezyAtItaM uvarillaM, hoti jjhANaM viyAhitaM / / 8 / / - AvazyakacUrNI / B dvayoH zuklA tRtIye ca, lezyA sA paramA matA / caturthazuklabhedastu, lezyA'tItaH prakIrtitaH / / 82 / / . - adhyAtmasAre, a. 16 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAne liGgadvAram 153 avahA-'saMmoha-vivega-viusaggA tassa hoMti liMgAI / liMgijjai jehiM muNI sukkajjhANovagayacitto / / 10 / / avahA0 gAhA / / avadhA'sammoha-viveka-vyutsargAstasya zukladhyAnasya bhavanti liGgAni, " liGgyate' gamyate yairmuniH zukladhyAnopagatacitta iti gAthAkSarArthaH / / 90 / / adhunA bhAvArthamAha - cAlijjai bIhei va dhIro na parIsahovasaggehiM / suhumesu na saMmujjhai bhAvesu na devamAyAsu / / 11 / / dehavivittaM pecchai appANaM taha ya savvasaMjoge / dehovahivosaggaM nissaMgo savvahA kuNai / / 12 / / cAlijjai0 gAhA / / cAlyate dhyAnAnna parISahopasargebibheti vA dhIro buddhimAn sthiro vA na tebhya ityvdhlinggm| sUkSmeSu atyantagahaneSu na sammuhyati na sammohamupagacchati, bhAveSu padArtheSu, na devamAyAsu anekarUpAsvityasammohaliGgamiti gAthArthaH / / 91 / / RI liGgaM nirmalayogasya, zukladhyAnavato'vadhaH / asammoho vivekazca, vyutsargazcA'bhidhIyate / / 83 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / (gAthA-91) [1]A catAri jhANA paM0 xxx sukkassa NaM jhANassa catAri lakkhaNA paM0 taM0- avvahe, asammohe, vivege, viussagge xxx / / sU. 247 / / -sthA. sU. 247, bhaga. sU. 802, aupa. sU. 20 / / vR. xxx atha zukladhyAnalakSaNAnyucyante-avvahetti devAdikRtopasargAdijanitaM bhayaM calanaM vA vyathA tasyA abhAvo avyatham, tathA devAdikRtamAyAjanitasya sUkSmapadArthaviSayasya ca saMmohasya-mUDhatAyA niSedhAdasammohaH. tathA dehAdAtmana Atmano vA sarvasaMyogAnAM vivecanaM-baGkhyA pathakkaraNaM vivekaH, tathA niHsaGgatayA dehopadhityAgo vyutsarga iti / atra vivaraNagAthA- [dhyAnazatake cAlijjai bIhei va dhIro na parIsahovasaggehiM / suhumesu na saMmujjhai bhAvesu na devamAyAsu 2 / / 91 / / dehavivittaM pecchai appANaM tahaya savvasaMjoge 3 / dehovahivussaggaM nissaMgo savvahA kuNai / / 92 / / " iti xxx / / -sthAnAGgasUtravRttau / / 2010_02 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zaza zasaeaeaeaeaeaza deha0 gAhA / / dehaviviktaM pazyatyAtmAnaM tathA ca sarvasaMyogAniti vivekaliGgam / dehopadhivyutsargaM niHsaGgaH sarvathA karoti vyutsargaliGgamiti gAthArthaH / / 92 / / gataM liGgadvAram, sAmprataM phaladvAramucyate, iha ca lAghavArthaM prathamopanyastaM dharmaphalamabhidhAya zukladhyAnaphalamAha, dharmaphalAnAmeva zuddhatarANAmAdyazukladvayaphalatvAt, ata Aha - hoMti suhAsava saMvara - viNijjarA'marasuhAI viulAI / jhANavarassa phalAI suhANubaMdhINi dhammassaM / 93 / / dhyAnazatakam, gAthA - 93 a hoMti0 gAhA / / bhavanti zubhAzrava-saMvara vinirjarA'marasukhAni zubhAzravaH puNyAzravaH saMvaraH azubhakarmAgamanirodho vinirjarA karmakSayaH amarasukhAni devasukhAni, etAni ca dIrghasthiti-vizuddhyupapAtAbhyAM vipulAni vistIrNAni, dhyAnavarasya dhyAnapradhAnasya phalAni zubhAnubandhIni sukulapratyAyAti - punarbodhilAbha-bhoga-pravrajyA-kevala-zailezyapavargAnubandhIni dharmasya dhyAnasyeti gAthArthaH / / 93 / / B lakkhaNANi vi cattAri - vivege, viyosagge, avvahe asaMmohe, vivege savvasaMjogavivegaM pekkhati, viyosagge savvovahimAdiviussaggaM kareti, avvadhe viNNANasaMpaNNo Na biheti Na calati, asaMmohe susahevi atthe na saMmujjhati / - AvazyakacUrNo / / C avadhAdupasargebhyaH, kampate na bibheti ca / asammohAnna sUkSmA'rthe, mAyAsvapi na muhyati / / 84 / / vivekAt sarvasaMyogA-dbhinnamAtmAnamIkSate / dehopakaraNA'saGgo vyutsargAjjAyate muniH / / 85 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / A jinavaravacanaguNagaNaM saJcintayato vadhAdyApAyAMzca / karmavipAkAn vividhAn saMsthAnavidhInanekAMzca / / 250 / / nityodvignasyaivaM kSamApradhAnasya nirabhimAnasya / dhUtamAyAkalimalanirmalasya jitasarvatRSNasya / / 251 / / tulyAraNyakulAkulaviviktabandhujanazatruvargasya / samavAsIcandanakalpanapradehAdidehasya / / 252 / / AtmArAmasya sataH samatRNamaNimuktaloSThakanakasya / svAdhyAyadhyAnaparAyaNasya dRDhamapramattasya / / 253 / / 2010_02 . Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmadhyAnaphalasvarUpam 155 adhvasAyavizuddheH pramattayogairvizuddhyamAnasya / cAritrazuddhimaggrAmavApya lezyAvizuddhiM ca / / 254 / / tasyApUrvaM karaNamatha ghAtikarmakSayaikadezottham / RddhipravekavibhavavadupajAtaM jAtabhadrasya / / 255 / / sAtaddhiraseSvaguruH samprApya vibhUtimasulabhAmanyaiH / saktaH prazamaratisukhe na bhajati tasyAM muniH saMgam / / 256 / / yA sarvasuravaraddhivismayanIyApi sA'nagAraddheH / nArghati sahasrabhAgaM koTizatasahasraguNitApi / / 257 / / tajayamavApya jitavighnaripubhavazatasahasraduSpApam / cAritramathAkhyAtaM samprAptastIrthakRttulyam / / 258 / / zukladhyAnadvayamavApya karmASTakapraNetAram / saMsAramUlabIjaM mUlAdunmUlayati moham / / 259 / / -prazamaratau / / B ava. caturvidhasya dharmyadhyAnasya phalamAha asminitAntavairAgyavyatiSaGgataraGgite / jAyate dehinAM saukhyaM svasaMvedyamatIndriyam / / 17 / / vR0 spssttH| uktaM caalaulyamArogyamaniSThuratvaM gandhaH zubho mutrapurISamalpam / kAntiH prAsAdaH svarasaumyatA ca yogapravRtteH prathamaM hi cihnam / / 1 / / [ ] 17 / / ava0 AmuSmikaM phalaM zlokacatuSTayenAhatyaktasaGgAstanuM tyaktvA dharmyadhyAnena yoginaH / praiveyakAdisvargeSu bhavanti tridazottamAH / / 18 / / mahAmahimasaubhAgyaM zarazcandranibhaprabham / prApnuvanti vapustatra srag-bhUSA'mbarabhUSitam / / 19 / / viziSTavIrya-bodhADhyaM kAmArtijvaravarjitam / nirantarAyaM sevante sukhaM cAnupamaM ciram / / 20 / / icchAsaMpannasarvArthamanohAri sukhAmRtam / nirvighnamupabhuJjAnA gataM janma na jAnate / / 21 / / divyabhogAvasAne ca cyutvA tridivtsttH| uttamena zarIreNAvataranti mahItale / / 22 / / divyavaMze samutpannA nityotsavamanoramAn / bhuJjate vividhAn bhogAnakhaNDitamanorathAH / / 23 / / tato vivekamAzritya virajyA'zeSabhogataH / dhyAnena dhvastakarmANaH prayAnti padamavyayam / / 24 / / vR. -spaSTAH / / 18-24 // -yogazAstre, pra.10 / / C zIlasaMyamayuktasya, dhyAyato dharmyamuttamam / svargaprApti phalaM prAhuH, prauDhapuNyAnubandhinIm / / 72 / / - adhyAtmasAre, a.16 // 2010_02 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dhyAnazatakam, gAthA-94, 95 Prasartarakstantantsaraswanrakskskskaratatastarakatarawatsare uktAni dharmaphalAni, adhunA zuklamadhikRtyAha - te ya viseseNa subhAsavAdao'NuttarAmarasuhaM ca / doNhaM sukkANa phalaM parinivvANaM parillANaM / / 14 / / te ya. gAhA / / te ca vizeSeNa zubhAzravAdayo'nantaroditAH, anuttarAmarasukhaM ca dvayoH zuklayorphalamAdyayoH, parinirvANam mokSagamanaM parillANaM ti caramayordvayoriti gAthArthaH / / 94 / / athavA sAmAnyenaiva saMsArapratipakSabhUte ete iti darzayati - AsavadArA saMsAraheyavo jaM Na dhamma-sukkesu / saMsArakAraNAI na to dhuvaM dhamma-sukkAiM / / 15 / / AsavadArA0 gAhA / / AzravadvArANi saMsArahetavo vartante, tAni ca yasmAna dharmazuklayorbhavanti saMsArakAraNe na tasmAd dhruvaM niyamena dharma-zukle iti gAthArthaH / / 15 / / D asminitAntavairAgyavyatisaGgataraGgitte / jAyate dehinAM saukhyaM svasaMvedyamatIndriyam / / 193 / / tyaktasaGgAstanuM tyaktvA dharmadhyAnena yoginaH / graiveyakAdisvargeSu bhavanti tridazottamAH / / 194 / / - dhyAnadIpikAyAm / / R] A aNuttarehiM devehiM, paDhamabIehiM gacchatI / uvarillehiM jhANehiM, sijjhatI nirayo dhuvaM / / 9 / / -AvazyakacUrNA / / B ava. dharmyadhyAnamupasaMharan zuklaM dhyAnaM prastauti svargApavargaheturdharmyadhyAnamiti kIrtitaM tAvat / apavargakanidAnaM zuklamataH kIrtyate dhyAnam / / 1 / / dharmyadhyAnasyApavargahetutvaM pAramyaryeNa, apavargasyaikamasAdhAraNaM nidAnaM kAraNaM zukladhyAnam, idaM cottarazukladhyAnadvayApekSayA draSTavyam / Adyayostu zukladhyAnabhedayoranuttaravimAnagamananibandhanatA apyasti / yadAha - [dhyAnazatake] "hoMti suhAsava-saMvara-viNijarA-'marasuhAI viulAI / jhANavarassa phalAI suhANubaMdhINi dhammassa / / 13 / / 2010_02 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnasya mAhAtmyam 157 saMsArapratipakSatayA ca mokSahetunimityAvedayannAha - saMvara-viNijjarAo mokkhassa paho tavo paho tAsi / jhANaM ca pahANaMgaM tavassa to mokkhaheU taM // 96 / / saMvara0 gAhA / / saMvara-vinirjare mokSasya panthAH apavargasya mArgastapaH panthA mArgaH tayoH saMvara-nirjarayoH, dhyAnaM ca pradhAnAGgaM tapasa AntarakAraNatvAt, tato mokSahetustad dhyAnamiti gAthArthaH / / 16 / / amumevArthaM sukhapratipattaye dRSTAntaiH pratipAdayannAha - aMbara-loha-mahINaM kamaso jaha mala-kalaMka-paMkANaM / sojjhA-vaNayaNa-sose sAheti jalA'NalA''iccA / / 97 / / taha sojjhAisamatthA jIvaMbara-loha-meiNigayANaM / jhANajalA-'Nala-sUrA kammamala-kalaMka-paMkANaM / / 9 / / aMbara0 gAhA / / ambara-loha-mahInAM vastra-lohA-''rdrakSitInAM kramazaH krameNa yathA mala-kalaGka-pakAnAM yathAsaGkhyaM zodhya-panayana-zoSAn yathAsaGkhyameva sAdhayanti nirvartayanti jalA-'nalA-''dityA iti gaathaarthH||97 / / / te ya viseseNa suhAsavAdao aNuttarasuhaM c| doNhaM sakkANa phalaM parinivvANaM parillANaM / / 94 / / " - yogazAstre, pra. 11 / / c etaJcaturvidhaM zukladhyAnamatra dvayoH phalam / AdyayoH suralokApti-rantyayostu mahodayaH / / 80 / / -adhyAtmasAre, a. 16 / / RA mokSo'tikarmakSayataH praNItaH karmakSayo jJAnacAritryatazca / jJAnaM sphurad dhyAnata eva cAsti dhyAnaM hitaM tena zivAdhvagAnAm / / 46 / / mokSaH karmakSayAdeva sa samyagjJAnato bhavet / dhyAnasAdhyaM mataM taddhi tasmAttaddhitamAtmanaH / / 47 / / - dhyAnadIpikAyAm / / 2010_02 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-99, 100, 101 158 Parararararararararararararararatalarakararararakarakararurariantaritants taha0 gAhA / / tathA zodhyAdisamarthA jIvA'mbara-loha-medinIgatAnAM dhyAnameva jalA'nala-sUryAH kamaiva mala-kalaGga-paGkAsteSAmiti gAthArthaH / / 98 / / kiJca - tAvo soso bheo jogANaM jhANao jahA niyayaM / taha tAva-sosa-bheyA kammassa vi jhAiNo niyamA / / 99 / / tAvo0 gAhA / / tApaH zoSo bhedo yogAnAM dhyAnato dhyAnAd yathA niyatam avazyam, tatra tApo duHkham, tata eva zoSo daurbalyam, tata eva bhedo vidAraNam, yogAnAM vAgAdInAm, tathA tenaiva prakAreNa tApa-zoSa-bhedAH karmaNo'pi bhavanti, kasya ? dhyAyino na yadRcchayA niyameneti gAthArthaH / / 19 / / kiJca - jaha rogAsayasamaNaM visosaNa-vireyaNosahavihIhiM / taha kammAmayasamaNaM jhANANasaNAijogehiM / / 100 / / jaha0 gAhA // yathA rogAzayazamanam roganidAnacikitsA, vizoSaNavirecanauSadhavidhibhiH abhojana- virekoSadhaprakAraiH, tathA karmAmayazamanam karmarogacikitsA dhyAnAnazanAdibhiryogaiH, AdizabdAd dhyAnavRddhikArakazeSatapobhedagrahaNamiti gAthArthaH / / 100 / / / kiJca - jaha cirasaMciyamiMdhaNamanalo pavaNasahio duyaM dahai / taha kammiMdhaNamamiyaM khaNeNa jhANANalo Dahai / / 101 / / jaha0 gAhA / / yathA cirasaJcitaM prabhUtakAlasaJcitam indhanaM kASThAdi anala: agniH pavanasahito vAyusamanvito drutaM zIghraM dahati bhasmIkaroti, tathA duHkha-tApahetutvAt karmaivendhanam karmendhanam amitam anekabhavopAttamanantam, kSaNena samayena dhyAnamanala iva dhyAnAnalaH asau dahati akarmIkarotIti gAthArthaH / / 101 / / 2010_02 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 ihalokapratItadhyAnaphalam Parasatssassistantaantarasatarakarararararararararerakararararate jaha vA ghaNasaMghAyA khaNeNa pavaNAhayA vilijjaMti / jhANapavaNAvahUyA taha kammaghaNA vilijjaMti / / 102 / / jaha0 gAhA / / yathA vA ghanasaGghAtA meghaughAH kSaNena pavanAhatA vAyupreritA "vilIyante vinAzaM yAnti-gacchanti, dhyAnapavanAvadhUtA dhyAnavAyuvikSiptAH tathA karmava jIvasvabhAvAvaraNAd ghanAH uktaM ca - "sthitaH zItAMzuvajjIvaH prakRtyA bhAvazuddhayA / candrikAvacca vijJAnaM tadAvaraNamabhravat / / 1 / / " [ ] ityAdi / vilIyante vinAzamupayAntIti gAthArthaH / / 102 / / kiJcedamanyadihalokapratItameva dhyAnaphalamiti darzayati - Na kasAyasamutthehi ya bAhijjai mANasehiM dukkhehiM / IsA-visAya-sogAiehiM jhANovagayacitto / / 103 / / Na kasAya. gAhA / / na kaSAyasamutthaizca na krodhAdyudbhavaizca bAdhyate pIDyate mAnasairduHkhaiH, mAnasagrahaNAttApa ityAdyapi yaduktaM tanna bAdhyate IrSyA-viSAdazokAdibhistatra pratipakSAbhyudayopalambhajanito matsaravizeSa IrSyA, viSAdo vaiklavyam, zoko dainyam AdizabdAdbhayAdiparigrahaH, dhyAnopagatacitta iti prakaTArthamayaM gAthArthaH / / 103 / / sIyA''yavAiehi ya sArIrehiM subahuppagArehiM / __jhANasunicalacitto na vahijjai nijjarApehI / / 104 / / sIyAyava0 gAhA / iha kAraNe kAryopacArAt zItAtapAdibhizca AdizabdAt kSudAdiparigrahaH, zArIraiH subahuprakAraiH anekabhedairdhyAnasunizcalacitto dhyAnabhAvitamatirna bAdhyate, dhyAnasukhAditi gamyate, athavA na zakyate cAlayitum, tata eva ca nirjarApekSI karmakSayApekSaka iti gAthArthaH / / 104 / / uktaM phaladvAram, adhunopasaMharannAha - _ 2010_02 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, gAthA-105, 106 160 Pararararararanarasarararamataranatakarakaaranararararararararararadaarate Iya savvaguNAhANaM diTThAdiTThasuhasAhaNaM jhANaM / supasatthaM saddheyaM neyaM jheyaM ca niccaMpi / / 105 / / iya0 gAhA / / 'iya' evamuktena prakAreNa sarvaguNAdhAnam azeSaguNasthAnaM dRSTAdRSTasukhasAdhanaM dhyAnamuktanyAyAt suSTu prazastaM suprazastam tIrthaMkarAdibhirAsevitvAt, yatazcaivamataH zraddheyaM nAnyathaitaditi bhAvanayA jJeyaM jJAtavyaM svarUpatayA dhyeyam anucintanIyaM kriyayA, evaM ca sati samyagdarzana-jJAna-cAritrANyAsevitAni bhavanti, nityamapi srvkaalmpi| Aha - evaM tarhi degzeSakriyAlopaH prApnoti ? na, tadAsevanasyApi tattvato dhyAnatvAt, nAsti kAcidasau kriyA yA AgamAnusAreNa kriyamANA sAdhUnAM dhyAnaM na bhavatIti gAthArthaH / / 105 / / | paMcuttareNa gAhAsaeNa jhANassayaM samakkhAyaM / LjiNabhaddakhamAsamaNehiM kammasohIkaraM jaiNoM / / 106 / / / / / iti vaikramIye 2065 tame varSe vyAkhyAnavAcaspatipUjyapAcAryazrImadvijayarAmacandrasUriziSyAnAM vardhamAnataponidhipUjyAcAryazrImadvijayaguNayazasUrIzvarANAmantevAsinA vijayakIrtiyazasUriNA mumbApurInagare saMzodhitaH saMpAditazcAyaM samarthazAstrakAraziromaNi-zrImad-haribhadrasUriviracitavRtyA'laGkRto bhagavacchrImajjinabhadragaNi-kSamAzramaNa viracito dhyAnazatakagranthaH samAptimagamat / / 1. etaddhyAnaphalaM zuddhaM, matvA bhagavadAjJayA / yaH kuryAdetadabhyAsaM, sampUrNA'dhyAtmavidbhavet / / 86 / / - adhyAtmasAre, a. 16 / / 2010_02 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 aratantantantsasaratarasnastassatarastarakararararakarararata pariziSTam gAthA pAThAMtara pa.kra. gAthA pAThAMtara 1 a. kiM viziSTaM tamityata (M), b. 0tyarthaH samAna0 (M), c. 0dhAsye iti, kiM (M), d. apaDibhUyA (M), e. 0rthAntaraM, yogIzvaraM (BEFGM) f. zukladhyAnAgninA dagdha0 (DM) g. iha zukladhyAnAgninA dagdha0 (DM) h. cobhayapadavyApAre eka0 (HI) cobhayapadavyabhicAre'jJAta0 (M) i. pUrvapUrvamuni0 (B) 2 a. dhyAnalakSaNa. (BD M) b. ekAgratAla0 (D M) c. nirdeze (D H M) d. bhaved bhAvanA bhAvyata, (M) ___bhaved kA ? bhAvanA bhAvyata (M) e. smRtidhyAnAd (D A M) f. rahitA cintA mana0 (B M) rahitA mana0 (D) 3 a. dhyAnalakSaNa (BD M), b. pANetti (B), pANotti (L) c. lave (M) d. ekaM ca tadvastu ekavastu (D M) 5 a. *phalabhAvaM (D M), b. sukhasiddhiriti (DE), c. pratipattiH (D M), 6 a. 0vastunAmiti zabdA0 (D M), b. te viSayAzca, Adi0 (D M), c.ogocarA vA (D M), d. cinteti, kathaM (B), e. 0samprayukta0 (D G M) f. 0graha iti / (D M) 7 a. prathamo (G M), b. sAmprataM (DGM), C. vedanA tat tasyAH (B), d. viprayoge (BR), e. cintA ArtadhyAna0 (BL F) f. grahaNenA. (D M) 8 a. dvitIyabhedaH (D), b. sAmprataM (DGM) c. aviprayoge dRDhA0 (BF) 9 a. 0patthaNama0 (D M), b. guNaRddhayaH (B D M) c. guNarddhayaH (B D M) d. ca (D M) 10 a. caturtho (B D F G M L), b. dosA (B), c. AtmanaH kim ? A0 (D FM) d. miti tathA ca iyaM catu0 (M) e. kiMviziSTam ? ityata (D M) a.sabhAva0 (DM), vaciMtaNA0 (B) sabhAvaciMtaNA (c), b. samaM (D F A M), c. omfalato (B F G H), d. zUlAdi, prAkkarma (A) e. 0munibhiH (D M), f. puTviM khalu (D M), 2010_02 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dhyAnazatakam, pariziSTam gAthA pAThAMtara pa.kra. | gAthA pAThAMtara pa.kra. 20 WW 12 a. prathamo bhedaH (DM), b. mabhidhitsurAha (D M), c. ityatrAniSTasyasUcakaM pizunaM 'pizunamaniSTasUcakaM 'pizunaM sUcakaM viduH... (D M) ityatrAniSTasUcakaM pizunaM 'pizunaMsUcakaM viduH... (A B F G H), d. pratibhedasvagata0 (A FH), . 44 e. 0SvavarttamAnasyApi (GF H L), 44 f. atisandhana0 (A), g. 0mapyA(syA)ha (M), 13 14 15 16 17 ururur a. vedaittA (H) veittA (B DFGM), h. evaM (DM), | zobhanAdhyavasAyena (BM) zobhanenAdhyavasAyena (L), a. prathamaH pakSaH (BFG) b. achittaM ahIyaM tavovihANeNa (BFGH), c. sahAvadyena sAvadham (BF G L), d. 0vacana- stoka0 (A), e. pratikAraM (M), f. tadapi nizca0 (DGM), a. evAnupapattiriti (A), a etAH karmo0 (D M) a odhyAnI (D E) 0dhyAtA (M) b. gacchati (D M), . viSayAzca teSu (IM) zabdAdayazca zabdAdiviSayAH teSu () d. tataH parA. (D M), a. viraya0 (B F G H), b. saMjayANuyaM (B F G H), C 0nugatam (B F G H) d. dharabhedAH (D M), e. 0janena, (D M) a. comAsvAti0 (D M), b. dahaNaM (c), c. hamavivAgaM (D ML), d. kIlikA0 (D) kilikA0 (M), e. eteSu (D M), f. mAnAdayo gR. (D M), 47 18 a. dvitIyabhedaH (BFGHL), b. niravekkhaM (D M), c. dRDhAdhyavasAyaprakAra0 (BD GM), d. Groet at (BFGM), a. tRtIyabhedaH (B D F G H), b. caturthaM bhedama0 (DM), c. 0dhaNasArakkhaNa0 (CDM), d. teSAM sAdhanaM-kAraNaM ca taddhanaM ca tatsaMrakSaNe (A) teSAM sAdhanaM-kAraNaM zabdAdiviSayasAdhanaM taJca taddhanaM ca tatsaMrakSaNe (BGF), teSAM sAdhanaMkAraNaM zabdAdiviSayasAdhanaM ca taddhanaM ca zabdAdiviSaya sAdhanadhanaM tatsaMrakSaNe (M), e. tathA cA'niSTaM (D), 1. mabhizaGkanenAkulamiti sambadhyate na (0 G H M), g. vyAstairAkulaM (D GM) h. 0sAdhanavizeSaNaM (A), 47 19 47 2010_02 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, zazaza gAthA 23 24 25 26 27 28 30 pariziSTam Zazaz pAThAMtara a. vizeSaNAbhi0 (DM), b. manograhaNamityatra (DHM) a. mohAulassa (BDFGHIM), b. niraigayamUlaM (BFGH), niraigayamUlaM (1) C. iyamatra catu0 (DFGM), d. nirayAgati (B) niraigai0 (F), nirayagati0 (AG), a. pUrvavad vyAkhyeyA (DM), b. vizeSaH tIvra (DHM), a. tu tvaktakSaNa0 ( BGFHI), b. vartata ( BF GL), C. mahadApadga0 (ADHM), d. mahadApadga0 (DHM), e kAlasaukarAdivadapi ( BGL ), f. teSveva hiMsAnubandhyAdiSu (DM), g. caturbhedeSu (DM), h. utsannAdidoSali0 ( DGM) a. ahinaMdai (DM), b. niravekkho (DM), C. harasijjai (CFGH) d. nirvartitapApaH siMha0 ( DM), a. dharmam (DF GHL), b. dhyAyenmuniriti / tatkRta0 (DM), c. pazcAt zukladhyAna0 (DFGM), a. o pratipAdanAyAha ( DM), b. bhAvaNAhi (M), C. 0jaNiyAo (BCDEFG HIL), 2010_02 pa.kra. 49 51 51 51 51 51 51 51 52 52 52 52 52 52 52 53 53 53 53 54 54 54 54 54 54 gAthA 31 32 33 34 35 36 37 38 39 pAThAMtara d. niyatAH pari0 (DM) a. jhAijja (D), b. AsevAlakSaNa: (A), a. orahitaH zaGkanaM (DGM), b. eteSAM (DM), c. uktadoSarahita0 (DHM), d. praza ( zra) ma0 (M), e. eva guNAsteSAM gaNa: ( DM ), a. guNadarzanA0 (DHM), a. guNadarzanA0 (DM), b. 0 jagassahAvo (C), c. 0 vazAtsasaMyogo (B), a. vizeSyate (DM), a. saMhanana - dhRtibhyAM (DHM) b. oyogAnAM ca (D), C. iha eka0 (DM), d. vikalpe (DM), a. jo [to ] (M), b. hoi (C), C. maNovayaNa0 (DML), d. evaM taduktaM (DHM), e. * pitasvarUpANAmiti ( DM ), a. vA kAla:, (DHM), a. dvAraM vyA0 (BDM), b. niviNNo (BD), C. ihaiva yA (DM), d. niSaNNAdirUpA (BDM), 163 Para pa.kra. 55 56 56 58 58 58 58 59 60 61 61 61 63 64 64 64 64 64 64 64 64 65 khy khn khn khn kh kh 65 66 66 66 66 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 gAthA 40 42 44 45 pAThAMtara e. iti tayAvasthayA sthitaH tadavasthaH ( F G H), iti saivAvasthA yasya saH tadavasthaH (DM) a. o lAibhAvaM (D), b. paiyavvaM (BDFGH), c. kevalAdibhAvazca pradhAnakevalA dibhAva: (D), d. yatitavyaM (DE), a. o pratipAdanAyAha ( DGM ), b. AlaMbaNAI (B), AlaMbaNAI (M), a. zuklasya ca (taM) prati0 (M), b. sesANa (M), C. pratipattikrama (DHM), d. pratipattiparipATya (DEM), pratipattiM paripATyabhi0 ( BF GL), e. vasthAntargataH (DHML), a. ojiNANamANaM (DM), b. paribhAvagaM (DM), c. bhUtabhAvanAm (DM), d. zrUyante ca bahava eva cilAtI - putrAdayaH evaMvidhA iti (FGHL), zrUyante ca, cilAtIputrAdaya evaMvidhA bahava iti (DM), e. aNaggheNaM (DM), f. udayaM (DM), 9. etto vi (DM), tatto ya (L) h. ekkassa (D), i. mRSTAM vA pathyAM vA pa.kra. j. gacchai (DM), k. kosallaguNe'NaNNa0 ( BF GL), 1. pradhAnaprANisthitA0 (DM), 2010_02 (DHM), 72 66 66 67 67 67 67 67 69 69 69 69 69 69 70 70 71 71 72 72 72 72 72 72 73 gAthA 47 50 pAThAMtara 51 dhyAnazatakam, pariziSTam azaza m. chuhiMti ( BFG L), n. lakSaNAM kuzala0 (DM), 0. kiM viziSTAm ? (M), P. tena durjJeyAmiti (DM), a. yAvi (D), b. ovirahato vA'pi (FH), virahato'pi (DM), 49 a vizeSyante (DM), b. 0 vitathabhASiNo (A) C. gahvaratvena (ABDHM), d. 0zcaturthAbodhakAraNa0 ( DM), e. jJeyagahanAprati0 (DM), f. tatkArya0 (DM), g. hinotiiti gamayati (A), h. sarvajJamataM vacanaM (DHML), C. 0bhAve guNasamu0 (B), d. dveSAdvA" ityAdi gAthArthaH (BDM), a. prathamabheda: (A), b. ucyate rAga0 (DM) c. pravartamAnA0 (DM), d. . vyAdhyabhibhUtasya apathyA0 (BGF HL), * vyAdhyabhibhUtasya kupathyA0 (DM), e. tadapAyAH (DHML), f. punaH - "koho ya mANo.... (M), sarvapApebhyaH (DM), g. h. ihaM (DEFGHM), i. 0garihie pAve (BFGH), j. 0bhedAtpaJca (FGHL), a. manovAkkAyayogAdi0 (BF), pa.kra. 73 73 73 73 74 74 74 74 74 74 74 75 75 75 75 75 75 75 75 76 u n n n n - sh 77 77 78 78 78 79 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, pariziSTam ra gAthA 52 53 cara pAThAMtara b. gAthArthaH (BDM) C. payaIutti (BDFGHM), d. NANAvaraNIyAdiNo (A), e. ciMtijjA viciMtijjA, kiMca (AFGH), 1. ThiivibhinnaM (DM), g. paesabhinnaM zubhAzubhaM jAva ciMtejjA, parasoti (AH), h. rAzestataH (DM), i. 256, amISAM ghane kRte rAzirayamAgacchati athavA caturbhirAzibhirAguNite asya (FGH), 256, amISAM ghane kRte rAzirayamAgacchati athavA catubhiraSTau vArA guNite asya (B), j. kriyate (ABDFH), ko ehiM vittharao (A G), 1. vittharao kamma0 (BDFHM), m. maNavAyakAyA (B), a. jiNadesiyAi (M), b. okhettAgiI (DM) c. paesa iti (A), d. o nAmevAtmIyAni (BDM), e. nAzotpatti (DM), a. o ravaniryathA (DM), b. 0 mUrtisva 0 ( BEFGHL), C. 0tmakam, lokyata (DM), d. tathAhi (DMK), e. taheva (DHMK), 1. logaMmi (ga) nikkhevo (M), logaMmi nikkhevo (H), g. obhedAditi (D1), bhedAdi (M) pa.kra. 2010_02 79 79 79 79 79 80 80 99333 x x x x x 80 80 82 82 82 82 84 84 84 85 85 85 86 86 86 86 gAthA 54 55 57 58 59 60 61 62 63 64 pAThAMtara a. oramaNasAgara0 (DM), b. naragA (DHM), C. asaGkhyeyAni (M), d. eso bhavaNasamAso (DM), d. santatapravRttao (BDGM), e. saMsAraH sAgara (DHM), a. maNagdhaM (CDM), b. cArittamahaM ( B F GL), C. 0 jaiNataravegaM (DMK), d. *jaha parinivvANapuraM ( BFGHL), e. * pAvaMti (DM), f. 0 mahAbohittham (BDM), a. bhoyaM (DM), b. kimityata (DHM), c. svakarmaNaH AtmIyasya karmaNaH (DMK), 87 g. kRtaM nizchidraM (DM), h. jainatara : (A), i. virAgabhAvo (ADH), j. etA (BDM), k. mahArghANi zIlA0 (BDM), 1. 0saMrambha0 (BDM), m. paripUrNa: (BDM), a. jai (M), b. prAgvaditi (DM), a. jIvapuNyapApA'' zrava0 (D), a. bhaNiyA ee paMca pamAyA" / (BF GHL), a. prasaGgata eva tAnevAbhi0 165 pa.kra. 86 86 86 87 87 87 1 88 88 3 3 3 3 3 & & & & & & & 89 89 89 89 89 89 90 90 90 90 90 90 90 90 91 95 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dhyAnazatakam, pariziSTam gAthA pAThAMtara pa.kra. gAthA pAThAMtara pa.kra. 125 104 105 105 127 127 110 127 (DKM), prasaGgata eva tAnabhi0 (BE), prasaGgata etAnabhidhi0 (FLGH) 103 b. 0vyuparata0 (B DM), 104 c. pratipAtila0 (BFG L HM), 104 d. sayogAyogakevalino (DGM), e gammae (DM), a. 0bhAvaNAparamo (DM), 105 b. tadvigame'pi (DM), c. dvAdazAnuprekSA (D MK), d. tathArogyam... sudurlabhA bodhiH / / ayaM pAThaH FGL madhye nAsti / 106 e. subhAvitAntaHkaraNaH (D M), 110 f. prAgnirUpitazabdArthena (DM), 110 66 a. pratipAdanAyAha (DM), b. 0mandabhedA (DM), 67 -a. guNakittaNa (DM 111 b. prarUpitAnAM dravyAdi0 (DM), 112 c. zraddhanAm (BGL), 113 d. talliGgaM tattva. (DM), e. 0dhyAyIti (D M), 113 f. 0dAna-vinayasampannaH (BFLGH), 115 69 a. 0dhyAnAda0 (DM), b. krodhanivartana0 xxx vA viphalI0 (DM), 118 c. niyamato (DM), __ 125 d. 0dyAlambanA xxx0sAdayanti (D M), 125 70 a. 0zcA''dyodharma0 (D), zvA''dyayodharma0 (KM), b. 0punarayaM (FGH), C. maNaM (CF G HL), d. 0teti vAkyazeSaH (DM), e. zailezIM na prAptaH (D), 125 71 a. maMtajogeNaM (DHML), maMtajogehiM (c), 126 b. bhakSitadezaH tatra (B), bhakSaNadeze (DM), 126 C. pAThAntaraM vA (DLM), 126 72 a. jogamaMtabalajutto (DM) 126 b. orailech, (DM), 126 a. dRSTAntaramAha (BFGHL), 126 b. usAri0 (BC D FG),ussAri0 (M), 126 c. huyAsuvva (CDEFGH), 126 d. utsArite0 (DM), e. fazla (ABFGHL), f. dRSTAntopanaya0 (DM), 75 a. bhAjanaM 2 tattadudarasthaM (A), bhAjanaM ca taptAyasabhAjanaM ca lohabhAjanaM ca tadudarasthaM (BFGL), 127 b. ayamarthopanayaH (DM), 127 a. kAyajogaM ca (BFGHL), 127 b. gAthArthaH (DM), 127 c. manodravyasAci0 (DGM), 128 d. zubhavedanIyA0 (BFGL), 128 e. satsveta0 (DM), 128 f. saMkhejja0 (BFG), 128 g. tadavatthA (BF), tayavattho (GHM), 129 a. jamegavatthumi0 (DM), b. tAvadbhedena (M), c. takam (BDFGHM), d. prathamazuklaM AdyazuklaM (FH), 76 118 WWW WW 2010_02 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnazatakam, pariziSTam sara saya pAThAMtara gAthA 79 81 82 83 84 85 prathamaM zuklaM AdyazuklaM (BDGM), e. gAthArthaH (ADM), biIya0 ( C ), biyaiya0 (FGH), bitiya (DM), b. 0 puna: suni0 (M), C. tataH (BHM), d. tamevaMvidhaM (DHM), e. dvitIyaM zuklaM (DM), a. taIyaM (C), a. b. yasya tattathA (DM), jhANaM a. meruriva (AH), b. yogAbhAvAt tat aprati0 (DM), C. anuparatasva0 (DGM), (D) a. bitiyameyajogaMmi (DM), b. taIyaM (c), C. d. nivRtti (A), * raM tadekayoga (DM), a. nAstyeva (DM), b. 0 katham ? ucyate (DM), C. sunicalaM saMtaM (CFGH), a. *dhino' yogino vA (A), * dhano yogino' yogino'pi (DM), b. obhAve'pi sUkSmo0 (DM), C. sUkSmoparatakriyo (DHM), d. bhaNyate (BDFGHM), e. uparatakriyA0 (B), f. cakraM (DM), g. ovat, bhavati (BDFGHKL), h. 0nekArthAH (BDML), i. kAyanirodhe (DM), 2010_02 pa.kra. 133 133 135 135 137 137 137 139 140 145 145 145 147 147 148 148 148 148 149 gAthA 88 89 90 91 93 94 95 96 97 99 150 150 100 150 101 150 150 150 150 150 150 102 pAThAMtara a. saMsArAnubhAvaM (DM), b. bhAvinArakA0 (AH), a. * bhidhitsurA''ha (BH), b. taiyaM (H), taIyaM (BC), C. jiyaselesiM a. vivarNiSusteSAM (B), (DHML), vivarISusteSAM (DFGHL), a. bIbhei ya (DM), b. 0 sargebbiti (A), C. sammuhyate ( DGM), d. mohamupa0 (A), e. gAthAkSarArthaH (DGM), a. nirjarA (M), a. dharmadhyAnaphalAni (FGHL), a. 0 kAraNAI tao dhuvaM (DM), b. 0 zukla - dharmayorbha0 (DM), c. 0 kAraNAni tasmAd (DM), a. 0dhyAnamiti nivedayannAha (BL), b. vheUyaM (DFGHM), C. 0nirjare (BDEFGHILM), a. o zodhyApanayana0 (BDEF), a. tApo (DM), a. ofvirecakau0 (B), 0verekau a. dhuvaM (D), b. kammedha0 (DGM), (FG), C. jvalanaH (A BFGH) d. zIghraM ca dahati (DM), e. bhasmIka0 (BM), a. kiJca jaha vA... (FGL), 167 zara pa.kra. 152 152 152 152 152 152 153 153 153 153 153 154 156 156 156 156 157 157 157 157 158 158 158 158 158 158 158 159 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 dala gAthA 103 pAThAMtara b. vilIyanti vinAzaM eti - gacchanti (B) vilayaM vinAzaM yAnti gacchanti (DM), - C. tathaiva (FGH), d. ghanAH karmaghanAH, uktaM (FGHLM), a. pratItameva dhyAnaphalaM (A), pratItameva dhyAnaphalameva (H) pratItamiti dhyAnaphalameva (FG), b. harSAdiparigrahaH (BDFGHML), 104 a. khedAdi0 (FGHL), b. calayituM (A BF GH), C. eva nirjarA0 (BDHM), 105 a. 0 guNAdhANaM (DM), b. oguNasaMsthAnaM (FG), 2010_02 pa.kra. 159 159 159 159 159 159 159 159 160 160 gAthA 106 dhyAnazatakam, pariziSTam azazazaza pAThAMtara C. tIrthaMkara - gaNadharAdibhi0 (BDM), d. bhAvanayA jJeyaM jJAtavyaM pa.kra. svarUpataH dhyeyaM (DFGHKLM), bhAvanayA jJAtavyaM svarUpataH dhyeyaM (B) 160 160 e. sarvakriyA0 (DM), 160 f. kriyA yayA sAdhUnAM (DGM), 160 160 a. sattuttareNa (L, C pratasthArthaleze ) b. kammavisohIkaraM (GJL) 160 c. iyaM gAthA nAsti / ( ADEFHIKM) 160 * iyaM gAthA dhIrasundaragaNiviracita AvazyakAvacUrau jJAnasAgarasUrikRtAvacUrNo ca asti / * jaiNo / / 6 / / (B) 160 160 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU.A.zrIvijayarAmacandrasUrismRti saMskRta-prAkRtagranthamAlA / / prakAzakam / / sanmArga prakAzana MAMIA sanmAna prakAzana ISBN-978-81-87.163-56-5