Book Title: Dharmadhyaksha Author(s): Gopaldas Jivabhai Patel Publisher: Gyanjyoti Prakashan Mandir Ahmedabad Catalog link: https://jainqq.org/explore/005003/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રકાશને ૧. ભ્રષ્ટાચારને માર્ગે સંપા, કમુબહેન પુછે છાર પટેલ ૧૨.૦૦ નહેરુ સરકારે લીધેલાં અમુક પગલાંથી દેશમાં ભ્રષ્ટ હારનું જે દ્વાર ખુલ્લું મુકાયું, તેનું નવલકથાની રીતે કરાયેલું કારમું વર્ણન. દેશમાં રૂંવે વયાપેલા ભ્રષ્ટાચારને દૂર કરવા ર.છના ર દરેક સ્ત્રી-પુરુષ યુવાન-યુવતીએ આ નવલકથા વાંચવી જોઈએ. ૨. પ્રેમબલિદાન સંપા. ગોપાળદાસ પટેલ ( બંધાય છે) પ્રસિદ્ધ ફેન્ચ લેખક વિકટર હ્યુગેની નવલક “ ટેઇલર્સ ફ ધ સી’નો સંક્ષેપ. માગુસ જે માસ સચિતાની કે અધમતાની કઈ કક્ષાએ પહોંચી શકે તેનું નિરૂપણ કરતી નવલકથા. સ સે ‘બિન્સન ક” જેવી નવલક્થાઓને સામે હોડમાં મૂકે, તે પણ પાછી પાડી દે, તેવી કથા તરીકે ઓળખાવવામાં આવી છે. ગુનો અને સજા સંપાપાળદાસ પટેલ (બંધાય છે) પ્રસિદ્ધ રશિયન નવલકથાકાર ડસ્ટચ્છી કુત “ક્રાઈમ એન્ડ નિશમેન્ટ'નો સંક્ષેપ. અમ-વિમુખ નવા સિદ્ધાંતની નળમાં ગૂંથાયેલે એક જુવાનિ સમા જનહિત સાધવાના પ્રખ્યાલથી કારમાં મુના આચરતા જાય છે. છેવટે સેનિયા જેવી એક નિબળ કરીને નિહંતુક પ્રેમ તેને કેવી રીતે બધામાંથી ઉગારી લે છે, તેની હૃદયદ્રાવક કથા. ધન અને ધરતી સંપાત્ર કમુબહેન પુત્ર છે. ઇ પટેલ ૧૨.૦૦ સુપ્રસિદ્ધ હિંદી નવલકથાકાર ગુરુદત્તની કૃતિ “ઘર ઐર ન’ને અનુવાદ, તા. ૨૪-૧૧-'9૪ ના રોજ પ્રકાશિત થઈ ચૂકી છે. પ્રાક્ષસ્થાન રાાન જ્યોતિ પ્રકાશન મંદિર કોચરબ આશ્રમ અમદાવાદ-૬ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધ મધ્ય ક્ષ [વિકટર હ્યુગે કૃતઃ “હંચબૅક ઑફ નોત્રદામ”] સંપાદક ગાયાળદાસ જીવાભાઈ પટેલ જ્ઞાનચોવિકે જ્ઞાનતિ પ્રકાશન મંદિર અમદાવાદ-૬ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કિં. પ્રકાશક કમુબહેન પુછે પટેલ વ્યવસ્થાપક, જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રકાશન મંદિર અમદાવાદ મુદ્રક વર્લ્ડ કલાસિક મ્યૂઝિયમે ગેાઠવેલાં બીબાં પરથી પાન છાપ્યાં - .૧૦,૦૦ o થી ૬ અમિષ પ્રેસ, અમદાવાદ-૧૩ ૧ થી ૩૩૬ ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરી, અમદાવાદ-૧ પ્રથમ આવૃત્તિ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૫ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રકાશકનું નિવેદન આવી મહાન અને જુસ્સાદાર નવલકથા વાંચીને પૂરી કરીએ, ત્યારે માણસ તરીકે જન્મવા બદલ આપણી જાતને અભિનંદન આપવાનું મન થઈ જાય છે. – આવી સારી નવલકથા વાંચવા મળી એટલા ખાતર નર્દી, પણ પોતાના દેશના ઐતિહાસિક જમાનાને આટલો સારી રીતે રજૂ કરી શકનાર એક મહાન સાહિત્યકારના જાન-બંધુ હોવા બદલ. આવી નવલકથાઓ ઝટ લખાતી નથી, અને ઝટ વાંચવા પણ મળતી નથી. મૂળ ક્રેચના અંગ્રેજી અનુવાદમાંથી આ સંક્ષેપ ગુજરાતીમાં તૈયાર કરવા જતાં સંપાદકે ઘણી કાપકૂપ કરી છે, એ વાત ખરી; છતાં કેટલાકને હજુ પણ એમ લાગવા સંભવ છે કે, વાર્તા ઉપરનું ભારણ વળી વિશેષ ઓછું કર્યું હોય તો આ વાર્તા હજુ પણ સરળ – સુવરપ બને. પરંતુ સંપાદકશ્રીએ પોતાના “પ્રાસ્તાવિક 'માં જણાવ્યું છે તે પ્રમાણે, આ વાત રસના ટડાની પેઠે ઉતારી જવા માટે વાંચવી ન ઘટે. છેલ્લાં પાનનો અમૃત-રસ લેવો હોય, તેણે શરૂઆતનાં પાનાંનું કણ કોટલું પ્રયત્નપૂર્વક ભેદવું જ રહ્યું. વિકટર હ્યુગોની નવલકથાએ જમાનાઓ સુધી ચોમેર રોશની પાથરવા સરજાયેલી છે. ગાંધીજીએ હિંદમાં તેજ અને પ્રાણ પૂરવા જે સ્વપ્નો સેવ્યાં છે, તે આવાં તેજસ્વી પુસ્તકોના પ્રચારથી કદાચ જલદી સિદ્ધ થશે. આજના જમાનામાં અમને પોતાને નવી પેઢીનું ચારિત્ર ઘડવાનો રામબાણ ઇલાજ આવા વિચારકોનો કાયમી સત્સંગ જ લાગે છે. વિકટર હ્યુગોની પાવનકારી એક પછી એક પાંચ પાંચ નવલકથાઓ ગુજરાતી વાચકને સુલભ કરી આપીને શ્રી. ગોપાળદાસ પટેલે ગુજરાતી વાચકની અનન્ય સેવા બજાવી છે. તે માટે નૂતન ગુજરાત તેમનું આભારી છે. તા. ૩૧-૧૨-૧૪ કમુબહેન પુત્ર છે. પટેલ Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અનુક્રમણિકા ૫૧. પ્રકાશકનું નિવેદન પ્રાસ્તાવિક ગોપાળદાસ પટેલ પાત્રસૂચિ ખંડ ૧ લે પેરિસની મૂ-મહેસવ ૨. કસી ૩. સમરાદા ૪. ગ્લાસ દ ઍ છે. રાતે સુંદર સ્ત્રી પાછળ જવાના જોખમ ૬. જખમ ચાલુ છે ! છે. ઘડા-ફેડે લગ્ન ૮. વલની રાત ખંડ ૨ જે ૧. પૅરીસનું માતાજીનું મંદિર : નૌ ત્રદામ ૨. કલૈદ ક્રૉલે ૩. કૂતરે અને તેને માલિક . કલેદ કોલોના વ્યાસંગ ૫. ભેદી મુલાકાતી ૬. સજા છે. ઉંદર-ખાનું ૮. પાણીના ટીપાના બદલામાં આંસુ ૯. પિતાની ગુમ વાત બકરીને સોંપવામાં જોખમ ૧૦. ધર્માચાર્ય અને ફિલસૂફ એ બે જુદી જાતો છે. ૧૧. કલેદ કૅલેની ગુમ કોટડી ૧૨. સાત ગાળા સાથે ન બોલવી ૧૦૨ ૧૧૬ ૧૨૪ ૧૪૦ ૧૪૯ ૧ ૫૭ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૩ ૨૦૮ ૨૨૩ ૨૨૭ ૨૪૬ ૨૫૦ ૨૫૭ ૧૩. અદાલતમાં ૧૪. ન્યાયને પ્રકાશ લાદ ૧પ. બધી જ આ શાએ પાછળ મૂકીને ૧૬. માતા ! ૧. જુદાં જુદાં ઘડતર ૧૮. બહેરા ૧૯. ઠીકરું અને રતન ૨૦. લાલ બારણાની ચાવી Mડ ૩ જે ૧. આવતી કાલે નક્કી ! ૨, છેક છેલ્લા ! ૬. નૌત્રદા મ ઉપર ચડાઈ ૪. રાજાજી ૫. સંકેત-શબ્દ ૬. નાનકડા વડા છે, કસીનો નું લગ્ન ૨૬૭ ૨૭૫ ૨૭૮ ૨૮૯ ૩૦૩ ३०१ જે Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્રારસ્તાવિક કેટલીક નવલકથા વાંચી રહ્યા બાદ આપણી જાતને કૃતાર્થ થયેલી અનુભવીએ છીએ : તે વાંચવાથી આપણે માનવજીવનનું કોઈ સત્ય જાણે અવગત કર્યું હોય એમ આપણને લાગે છે. એ સત્ય બંને રીતનું હોઈ શકે : માનવ તરીકે આપણે કેટલા મહાન બની શકીએ તે દર્શાવતું, તેમ જ માનવ તરીકે કેટલા પિતત બના શકીએ તે પણ. વિકટર હ્યુગોની આ નવલકથા ‘હુંચબઁક ઓફ નોંત્રદામ' અપૂર્ણ માનવજીવનની કથા છે. અલબત્ત, અપૂર્ણતાને પણ પૂર્ણપણે રજૂ કરીને લેખક પૂર્ણતાના જ પુરસ્કાર કરવા માગે છે; અને તેથી કરીને જ, કદાચ, પેાતાના હેતુમાં તે વધુ સફળ નીવડે છે. શ્રી પ્રત્યેના પુરુષના પ્રેમનાં બે, અને સ્ત્રીના પુરુષ પ્રત્યેના પ્રેમનું એક, એમ કુલ ત્રણ પ્રેમ-ચિત્રો આ નવલકથામાં રજૂ થાય છે. મુખ્યત્વે ખોટા પ્રેમનું જ સર્વાંગસંપૂર્ણ ચિત્ર રજૂ થાય છે; પણ તે ઉપરથી સાચા પ્રેમ કેવા હોઈ શકે કે કેવા હોવા જોઈએ તેનું સત્ય જ આપણને અવગત થાય છે. આ નવલકથાના મુખ્ય પાત્ર ધર્માધ્યક્ષના સ્ત્રી પ્રત્યેના મેડો મેડો જાગેલા પ્રેમ સ્વાભાવિક ન હોય એમ લાગે; પરંતુ વિદ્યાઓનું અનુશીલન કરવા જતાં, અને નાનાભાઈની જવાબદારી સંભાળવા કરેલા સાંસારિક જીવનના ત્યાગને કારણે એ પ્રેમ મેડો પ્રગટયો અને કંઈક અસાધારણ તીવ્રતાથી પ્રગટ્યો, એટલું જ. પરંતુ પછીથી એ પ્રેમ, ગીતામાં નિરૂપેલ આખા ક્રમને શબ્દશ: અનુસરે છે : કામથી ક્રોધ, ક્રોધથી સંમેાહ, સંમેહથી સ્મૃતિભ્રંશ, સ્મૃતિભ્રંશથી બુદ્ધિનાશ, અને બુદ્ધિનાશથી છેક જ બરબાદી. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પણ એ કમ તે ન પણ અનુસર્યો હોત ! પ્રેમને ખાતર બલિદાનને – આત્મસમર્પણને ક્રમ પણ તે અનુસરી શક્યો હોત – જેવું શ્રગાની જ બીજી નવલકથા “પ્રેમ-બલિદાન” (“ટોઈલર્સ ઑફ ધી સી')માં નિરૂપવામાં આવ્યું છે. પરંતુ માનવને જુદા જુદા વિકલપ અનુસરવાની મળેલી સ્વતંત્રતા, એ જ માનવજીવનની બલિહારી છે, તેમ જ કરુણતા પણ છે. છતાં કલાકાર બેમાંથી કોઈ પણ વિકલ્પનો ક્રમ આબેહૂબ રજૂ કરીને શુદ્ધ પ્રેમની વાસ્તવિકતાનું દર્શન કરાવે, એમાં જ એની કળાકાર તરીકેની કુશળતા છે અને કૃતાર્થતા પણ. કસીમૉદો નર્યો શારીરિક વિદ્રપતનો અવતાર છે. અને તેથી જ તેના મનમાં એક પ્રકારનો ઓછપનો દીન-ભાવ પ્રવર્તે છે. એટલે તે કોઈ પણ સ્ત્રીની અને તેય સુંદર સ્ત્રીની ખામુખા કામના કરવા જાય, એમ સ્વાભાવિક રીતે તે બને જ નહિ. પરંતુ પિલરી ઉપર પાણી પાવાના પ્રસંગને કારણે સમરાદા પ્રત્યે તેનામાં જે કૃતજ્ઞતાને ભાવ ઊભે થાય છે, તેમાંથી જ તેના તરફ એને આકર્ષણ જન્મે છે. ધર્માધ્યક્ષની જેમ જ તે તેના પ્રત્યે તીવ્રપણે આકર્ષાય છે, પણ તે પોતાની મર્યાદાનું ભાન ભૂલતો નથી – વિવેક ચૂકતા નથી. તેથી તે પોતાના પ્રેમને ઍસમરાદાનું રક્ષણ કરવા તરફ વાળી શકે છે: ધર્માધ્યક્ષની પેઠે તેને પિતાને શિકાર બનાવવા તરફ નહીં. તેથી જ તે ગીતામાં બતાવેલા ક્રમ અનુસાર ક્રોધ અને બુદ્ધિભ્રંશને માર્ગે વળતાં બચી જાય છે. છેવટે તે પોતાના પ્રેમની સફળતા પણ પ્રાપ્ત કરે છે – મિલન પણ સાધે છે; પણ કેવી અનેખી રીતે ! ઍસમરાદાને પુરુષ (ફેબસો પ્રત્યેનો પ્રેમ એક મુગ્ધ હૃદયને કૃતજ્ઞતાના ભાવમાંથી જન્મેલો પ્રેમ છે. કેટલો બધો તીવ્ર, કેટલો બધો નિર્મળ ! કોબસ તે કેવળ પશુ છે – છતાં જે ધર્માધ્યક્ષ વચ્ચે ન આવ્યો હોત, તે ઍસમરાહદાને શુદ્ધ પ્રેમ ફોબસમાં પણ સામે શુદ્ધ પ્રેમને પડઘો ન પાડી શક્યો હોત એમ ન કહેવાય. અને ઍસમરાદાને Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પિતાના પ્રેમનો સામો જવાબ કયાં જોઈએ પણ છે? પિતાના ખાનદાનનું ઠેકાણું ન હોવાથી, ફોબસનું લગ્ન તો તેને યોગ્ય ખાનદાનની કોઈ છોકરી સાથે થાય એમ જ સમરાદા ઇચ્છે છે. પોતાને માટે તે તેના ઘરમાં દાસીનું સ્થાન જ તેણે કયું છે. જોકે, ઍસમરાદાને પ્રેમ અનેક કારણે સફળ થતો નથી; પરંતુ તેથી શું? દરેક માનવ પ્રાણીના જીવનમાં ઉદભવતી બધી લાગણીઓ અને ભાવનાઓ ક્યાં સફળ થાય છે? બલિહારી તે એવી લાગણી કે ભાવના જીવનમાં પ્રગટવી એ વાતની જ છે. અને એવી શુદ્ધ ઉટ લાગણી કે ભાવના જીવનમાં પ્રગટી, એટલે એ જીવન ઉત્ક્રાંતિને માર્ગે આવી જ ગયું. વેશ્યાનો ધંધો કરતી માને પેટે જન્મેલી સમરાદા પોતાના તુચ્છ જીવનમાં આ શુદ્ધ, શુભ, ઉત્કટ પ્રેમ પ્રગટાવીને જ કૃતાર્થ થઈ ગઈ. તેની તુલનામાં આ નવલકથાનાં જ ખાનદાન-રાજવંશી કુટુંબનાં ગણાતાં કેટલાં બધાં સ્ત્રી-પુરુષોને મનુષ્યજન્મ કેવો તુચ્છ – કે વિપરીત લાગે છે? આવાં કારણોને લીધે જ હ્યુગો જેવા મહાન લેખકને સંપર્ક મળવો, એ માનવ તરીકે કૃતાર્થ થવા જેવું લાગે છે. મહાન લેખકો જ જે મહાન ભાવનાઓ, જે મહાન સત્યે આપણે આપણા સામાન્ય જીવનમાં કદી અવગત ન કરી શકીએ, ન અનુભવી શકીએ, તે આપણને તેમની અદ્ભુત કલમને બળે અવગત કરાવે છે. અને તેટલા પ્રમાણમાં આપણે ઉત્ક્રાંત થઈએ છીએ. વિક્ટર હ્યુગો સાહિત્યમાં રોમાંચ-રસનો પુરસ્કર્તા છે. અને તેની નવલકથાઓ રોમાંચક-રસથી છલકાતી હોય છે. અલબત્ત, જેમ સૂષ્ટિનું રોમાંચકારી દર્શન કરવા એવરેસ્ટ જેવા ઊંચા શિખરે ચડવું જરૂરી છે, તેમ જ હૃગોની વાર્તાઓનો અદ્ભુત રોમાંચ રસ અનુભવવા માટે વાચકે નવલકથાકારની સાથે અમુક ચડાણ ચડવું જ પડે છે. વિના પરિશ્રમ મળતે રસ કે આનંદ જમીન ઉપર આળોટવાનો જ હોઈ શકે. એટલે ૨ ૦ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જેમ “લે મિઝેરાબ્લ’ નવલકથામાં બિશપના કથાનકનાં સો-પચાસ પાન જરા ધીરજથી ઓળંગવાં પડે છે, ત્યાર પછી જ રસનું દ્વાર અચાનક ઊઘડતાં આપણે પણ તૈયાર થયા હોઈએ છીએ – તે રસ ઝીલવાના અધિકારી બન્યા હોઈએ છીએ. તેમ જ આ નવલકથામાં પણ શરૂઆતની થોડીક વિગતોનું ચડાણ ધીરજપૂર્વક ચડવું પડે છે; ત્યાર પછી જ અને અદ્ભુત રસને જે ધોધ પડવા લાગે છે, તે ઝીલવાના અધિકારી આપણે બન્યા હોઈએ છીએ – ઝીલી પણ શકીએ છીએ. કોઈ પણ રસ ઉચિત તપ કે યજ્ઞ કર્યા વિના ભોગવીએ, તે ન સદે. વાર્તારસ પણ ઉચિત યજ્ઞ-તપ વિના ભોગવવા જઈએ, તે તુચ્છતામાં સબડી આવ્યા એવું જ લાગે. પરંતુ આવા મહાન નવલકથાકારોની અદભુત રસભરી વાર્તાઓ વાંચવા દરમ્યાન જ જાણે ઉચિત યજ્ઞ-તપ સધાઈ ગયાં હોય છે, અને પરિણામે વાર્તા વાંચી રહેતાં કશું ઉધાર-ખાતું ઊભું કર્યું લાગતું નથી – ઊલટું, પરમ લાભ ખાટી આવ્યા, એવું લાગે છે. વિક્ટર હ્યુગોની પાંચે જાણીતી નવલકથાના ગુજરાતી સંક્ષેપ તૈયાર કરવાની યોજના હતી. તે મુજબ “લે મિઝેરાલ” ઉફે દરિદ્રનારાયણ; “ક્રાંતિ કે ઉત્ક્રાંતિ – (નાઈન્ટી શ્રી”), “લાફિંગ મૅન' યાને ઉમરાવશાહીનું પોત અને પ્રતિભા, “પ્રેમ-બલિદાન”-(‘ટૉઇલર્સ ઑફ ધ સી') અને આ નવલકથા પોતે “ધર્માધ્યક્ષ' ('લંચબૅક ઑફ નોત્રદામ') – એમ પાંચે નવલકથા હવે પૂરી થાય છે. એ પાંચે નવલકથાઓ પોતપોતાની રીતે અનેખી નવલકથાઓ છે. ભાષાંતર રૂપે પણ આવી નવલકથાઓ કોઇ પણ ભાષાના નવલકથાકારોને એક પડકારરૂપ થાય છે. હ્યુગોએ આ નવલકથામાં પિતાના દેશના જે જમાનાને ચીતર્યો છે, તે કાંઈ વખાણવા લાયક કહી શકાય તેવો છે જ નહિ. છતાં તે જમાનાને આદરીને તેણે જે નવલકથા લખી છે, તે સત્યને, શિવને, સુંદરને સ્પર્શતી હોઈ, મંગળરૂપ બને છે. આવા કળાધરો દેશને મળવા, એ એક સદ્ભાગ્ય જ કહેવાય. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આ વાર્તાને મુખ્ય મુદ્દો (પરિવાર સંસ્થાએ) અગાઉ પ્રસિદ્ધ કરેલી આનાતોલ ફ્રાંસની નવલકથા “તપસ્યા અને નિગ્રહ' (“થાઈ')ના જેવો જ છે. પરંતુ બંને સમર્થ લેખકોએ એક જ મુદ્દો જુદી જુદી રીતે છો હોઈ નવીન જ બની રહે છે. બંને વાર્તાના તપસ્વીએ ઇન્દ્રિયનિગ્રહ કરે છે, પરંતુ તેનાં અનેકમુખી પરિણામો બતાવવામાં બંને નવલકથાઓ પોતપોતાની અને ખી રીત અનુસરે છે. બંને વાર્તાઓમાંથી અણુધડાકાની પેઠે એ સાર ફૂટી નીકળે છે કે, માત્ર ઇન્દ્રિયનિગ્રહ પૂરતું નથી. બીજા પરમરસ – પરમાત્મા - ની ભક્તિ જીવનમાં ઊભી ન થઈ હોય, તો પછી માત્ર ઇન્દ્રિયનિગ્રહ કે બીજી વિદ્યા કે પ્રવૃત્તિના વ્યાસંગો માણસને કશો આધાર આપી શકતાં નથી – આગળ લઈ જવાની તો વાત જ કયાં?. તે પણ ઇન્દ્રિયનિગ્રહ સાધ્યા વિના બીજો પરમ-રસ જીવનમાં પ્રગટી શકેય શી રીતે? આમ એક પ્રકારનો ચકરાવો જ ન થયો? એમાંથી રસ્તો શો? ત્યાં આગળ ઈશ્વરકૃપા અને સત્સંગનું સ્થાન આવીને ઊભું રહે છે. પૂર્ણ જીવન પામેલા સંતને પ્રત્યક્ષ દાખલો જ જીવને આગળ વધવા જોઈતાં પ્રેરણા અને બળ પૂરાં પાડે છે. તે વિના માત્ર બૌદ્ધિક સૂઝબૂઝ જરાય કારગત નીવડતાં નથી. એમ “પ્રાચ વરાનું નિવત' ઉત્તમ પુરુષોને સેવીને સમજો – બૂઝો’– એ ઉપનિષદની ઘોષણા ચરિતાર્થ થાય છે. - એવા પરિપૂર્ણ જીવન પ્રાપ્ત કરનારા અને બક્ષનારા સંતે જ છેવટે સંસારના સાર રૂપ છે. તેમને નમોનમઃ | તા. ૧૫-૧૨-૭૪ - ગોપાળદાસ જીવાભાઈ પટેલ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાત્રસૂચિ આચડીકન : જુઓ કલોદ ક્રૉલે. આલોઈ, મૅડમ : જુઓ ગેન્દરિયેર. એનીઃ ગુઘુ-માની બચપણમાં અપહરણ કરાયેલી છોકરી. અસમરાદા ઃ જિસી-કન્યા તરીકે ઓળખાતી અને નિર્ણખેલ કરનારી એક નમણું ભિખારણ. ઓલિવિયરઃ રાજા લૂઈ-૧૧ ને માનીતો હજામ. કસમદેઃ નૌત્રદામ મંદિરનો ઘંટ વગાડનાર કદરૂપ બૂધિ; મંદિરના ધર્માધ્યક્ષ આર્ચ-ડીકનને વફાદાર નોકર. કાર્ડિનલ એફ બુક ક્રાંસને રંગીલે ધર્માધિકારી; રાજકુટુંબ સાથે સગાઈ-સંબંધવાળે (પૃ. ૧૬). કેપનોલ: જુઓ જેકસ કૌ૫નોલ. કલૈદ શૈલેઃ આર્ચ-ડીકન, નેત્રદામ મંદિરને ધર્માધ્યક્ષ; કસીમેંદોને પાલક; જૈન ક્રૌલોને મેટે ભાઈ. કલાપિન ગુલેકુ એક ભિખારી. (ભિખારીઓને રાજા) ગિલોમ રીમઃ ઘેન્ટને કાઉન્સેલર (ક્રાંસના પાટવી ડેફિન સાથે રાજ કુમારી માર્ગરેટનું લગ્ન ગોઠવવા પેરિસ આવ્યો છે.) ગુઘ-મા : જુઓ સાશે. મિન”; પૅરીસની શેરીઓનાં ઉઘાડપગાં ભટકતાં છેકરો. બદલોરિયે મેડમ આલઈ દ: નૌત્રદામના મંદિર સામેના મકાનમાં રહેતી એક તવંગર બાઈ. વિગે૨ ? જુઓ પાયેરી ઢિંગો૨. જાક કેઈતિચર : રાજજીનો વૈદ. જાક મહાશય : પૂરું નામ જાક ચાલુ. રાજાની ધર્મ-અદાલતમાં રાજાના એટની. આર્ચ-ડીકનના કીમિયાગરવિદ્યાના સાગરીત. લોઃ ઐસમરાદાના ખેલમાં સાગરીત બનતી, - તાલીમ પામેલી બકરી. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જૈકસ કે પનેલ : ઘેન્ટને દુકાનદાર. (ગિલેમ રીમ સાથે પૅરીસ આવ્યો છે.) જેહાં દ મુલિઃ જુઓ જન કોલે. જેહાં માશે પાયેરી ચિંગારને નાટચભૂમિને સાગરીત. જોન દૈલે? આર્ચ-ડકન (ધર્માધ્યક્ષ) કાઁદ કૅલેનો નાનો ભાઈ, ભટકેલ વિદ્યાથી. તુર-રેલાંવાળી સાધુડી પોતાના બાળકને જોઈને તે પાછું મેળવવા તપશ્ચર્યા કરતી એક બુટ્ટી. જુઓ સાશે. ત્રિસ્ત : રાજા લઈ-૧૧ ને જલ્લાદ. ધર્માધ્યક્ષઃ જુએ ઊંદ કૅલે. પાકેત લા શાંતકુવરી ઃ ગામડાની એક બાઈ (જુઓ સાશેતો. પાયેરી ચિંગે૨ : નાલેખક. બસ ૬ શેતેપરઃ રાજાના બાણાવળીઓનો કમાન. રૅન્ડ તુરાં : રજા લઈ-૧૧ માએ સામાન્ય ઠાકરના વેશ વખતે ધારણ કરેલું નામ. ફલર-દલી : મેડમ આલેઈની સુપુત્રી; ફેબસ દ શૈોપરની વિવાહિતા. ફલોરિયન બાબેદિયે કેટવાળ રૉબર્ટ દસ્તાવિલના ડેપ્યુટી. કલૈદેલ, લા : જેમાં ખાંજરું ચાલે છે એવા મકાનની માલિકણું. માગરેટ ઃ ફલૅન્ડસ અને ઓસ્ટ્રિયાના શહેનશાહ મૅકિઝમિલાનની પુત્રી. (કાસના ડેફિન – પાટવીકુંવર સાથે વિવાહનો પ્રસ્તાવ છે.) યુસ્ટાશ મુબે : ભંગારના વેપારી. બર્ટ સ્તાવિલ : પેરીસની કોટવાળીના વડા. રોબિન પુસેપ: જૉન કૅલનો ધાંધળિયો મિત્ર. રેલાં, મૅડમ ? તુર રોલાંની અંધારકોટડી બંધાવનાર અને તેમાં રહી - તપશ્ચર્યા કરનાર તવંગર બાઈ. લૂઈ-૧૧, રાજા ઃ ક્રાંસને આ વાર્તાના સમય દરમ્યાન રાજ. ઍપ શેવિયર લેડી ગોન્દલોરિયેરની મહેમાન, સાત વર્ષની છોકરી. સાશેત ઃ જેની છોકરીને બચપણમાં જિસીએ ઉપાડી ગયા હોવાથી તુર રિલાની અંધાર-કોટડીમાં પુરાઈ તપશ્ચર્યા કરતી સ્ત્રી. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શુદ્ધિપત્ર [પાનના મથાળાને લીટીઓની ગણનરીમાંથી પડતું મૂકયુ છે, ] પૃષ્ઠ લીટી शुद्ध માર્ગેરિત (પા. ૧૪૮ સુધી આ ભૂલ સુધારી લેવી.) અર્થાત્ વિદ્રૂપ (ધણી જગાએ દી ઊ ઊડી ગયું છે.) અમારી તે ત્રુલે ફુ નામદાર ૨૪ ૧૪ ૨૪ ૨૮ ૬૨ ૮૩ ૩૯ ૧૯૪ ૧૯૮ ૧૯૮ ૨૫ ૧૯૮ ૧૯૯ ૩૦૧ ૩૧૩ ૩૩૦ ૨૧ ૨૬ ૨૭ ૨૩ ૧૯ と ૧૭ ૧૯ મ ૨૫ ૨૧ ૧૪ ૧૫ ૨૨ ૨૪ અમ્રુદ્ધ માર્ગરેટ અર્થાત વિદ્રપ અમારીતા ત્રુલેક્ તમાર એ ખાટલી ઉપર નવ શ ફાલસન હતી – માટા નર-મકરા હતા, એમ જ કહે ને, એ ખકરી કેાળી હતી. ફ્લાદેલ ભયભત ત્રિસ્તાન સાઇમન દિન હિંમત ગુદ્ય! ગુંદ્ય ! ચાર્લ્સ ના-૮ માએ પાસેની ભીંત ઉપર નિશ ફેશખસના હતી. એ બકરી ધેાળી હતી લા દે લ ભયત્રસ્ત ત્રિસ્તાં સાઇમન દિન હિંમત ગુલ્લુ ગ્રુધુ! ચાર્લ્સ ૮ માએ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પકટર હ્યુગે કૃત નવલકથાઃ “હશબૅક ઓફ નેત્રદામ”] ખંડ ૧ લો Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસનો મૂર્ખ-મહોત્સવ 2. સ. ૧૪૮૨ના જાન્યુઆરીની છઠ્ઠી તારીખે સવારે પૅરીસના “સીટી, “યુનિવર્સિટી', અને “ટાઉન’ એ ત્રણે જિલ્લાના બધા દાંટ એકસામટા વાગવા લાગ્યા અને પૅરીસના ભલા લોકો સ્ટ જાગી ઊઠયા. આજે બેવડો તહેવાર હોં : ધર્મ-મહોત્સવ અને મૂર્ખ-મહોત્સવ. એ નિમિત્તે ગ્લાસ દ ગ્રેવે આગળ હોળી પ્રગટાવવાની હતી, બ્રાક ચેપલ આગળ “મે-પોલર ઊભું કરવાનો હતો, અને પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસમાં ધર્મ-નાટક ભજવાવાનું હતું. આગલા દિવસે બધાં જાહેર સ્થાનમાં રણશિંગાં ફૂંકીને આ અંગે ઢંઢેરો પિટાવવામાં આવ્યો હતો. એટલે વહેલી સવારથી જ લોકો ઘરો અને દુકાનો બંધ કરીને ટોળાંબંધ એ ત્રણે જગાઓમાંથી પોતાને ગમતા સ્થાન તરફ ધસારો કરવા લાગ્યા. અલબત્ત, પૅરીસના વતનીઓને ન્યાય કરવા ખાતર એટલું કહી દેવું જોઈએ કે, સ્ત્રી-પુરુષોને સૌથી મોટો સમુદાય કાં તે હોળીની જગાએ એટલે કે ગ્લાસ દ ગ્રેવે તરફ જતો હતો, યા તો જ્યાં ધર્મ-નાટક થવાનું હતું તે પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસ તરફ જતો હતો. ૧. ચર્ચા કરતાં નાનું એવું પૂજા-સ્થાન. ૨. એક દંડ રેપી તેની આસપાસ નૃત્ય કરવામાં આવે છે. ૩. “મિસ્ટરી” – મુખ્યત્વે ઈશુખ્રિસ્તના જીવનપ્રસંગને લગતું નાટક. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસ તરફ જતા બધા રસ્તાઓ અને ગલીઓમાં ખાસ કરીને લોકોની ભીડ હકડાઠઠ જામી હતી. કારણ કે, બે દિવસ અગાઉ ફ્રાન્સના “ડૉફિન”(પાટવી કુંવર) સાથે ફલૅન્ડર્સની* રાજકુમારી માર્ગરેટના લગ્નનું નક્કી કરવા મોકલવામાં આવેલ ફૂલૅમિશ પ્રતિનિધિઓ એ નાટક જોવા હાજર રહેવાના હતા તથા નાટક બાદ એ જ હોલમાં થનારી મૂર્ખાઓના “પોપટની ચૂંટણીમાં પણ હાજર રહેવાના હતા. દુનિયામાં મોટામાં મોટા ગણાતા એ હૉલમાં, પરંતુ, તે દિવસે જગા મેળવવી અશક્ય થઈ ગયું હતું. એ હૉલની બારીઓએથી બહાર ડોકિયું કરનારને આંગણામાં ચારે બાજુ માનવ મહેરામણ જ હિલોળે ચડેલો નજરે પડે. ચારે તરફથી પાંચ કે છ શેરીએ ભરી ભરીને માણસે ત્યાં ઠલવાયે જ જતાં હતાં. તેમના હોકારા–બખાળા, તેમનાં ખડખડાટ હાસ્ય, અને એકબીજાના પગ ઉપર પગ દબાતાં પડાતી ચીસો અને અપાતી ધમકીઓ વગેરેથી આંગણા ઉપરનું આકાશ પણ જાણે રજેરજ ભરાઈ ગયું હતું. તેમાં વળી ઘોડેસવાર સૈનિકો અને સારો વ્યવસ્થા સ્થાપવા ધસારો કરે, ત્યારે જે ખળભળાટ અને ખદબદાટ મચે તે જુદો. એ હૉલની આસપાસનાં મકાનની બારીએ, બારણાં અને અગાશીએ પણ હકડેઠઠ ભરાયેલી હતી. પોતાનાથી જ્યાં પહોંચી શકાય નહીં, તે મકાનની ભીતિ તરફ જોઈ રહેવા માને કે તે જોવા ઊમટેલા લોકોને જોઈને જ ઘણાને તૃપ્તિ થઈ જાય છે. એ જંગી હૉલની ભવ્યતા અને વિશાળતાનું વર્ણન કરવું નકામું છે. જુદા જુદા ઐતિહાસિક કાળોએ તેમાં જુદી જુદી સજાવટો ઉમેરાઈ હતી. એ હોલને એક ખૂણે આરસપહાણનું વિખ્યાત ટેબલ હતું. એક જ જ ફલેન્ડર્સ એટલે અત્યારે બેલિજયમ અને ફ્રાન્સમાં વહેચાયેલે પ્રદેશ, ઘેન્ટ તેની રાજધાની. માર્ગરેટને પિતા ઑસ્ટ્રિયાને ( ડચક અને પછી શહેનશાહ) મૅકિઝમિલાન હતો; એટલે તે ઑસ્ટ્રિયાની રાજકુંવરી જ કહેવાય; પરંતુ તેની મા મૅરી ઓફ બગડી પિતાના પિતા ચાર્લ્સને લેંડર્સને માટે વારસે લાવેલી હોવાથી, માર્ગરેટ પણ ફ્લેડર્સન તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસના મૂખ“મહાત્સવ શિલામાંથી બનાવેલી એ ટેબલની છાટ એટલી બધી લાંબી-પહેાળી-જાડી હતી કે, દુનિયાભરમાં તેની સરખામણી કરે એવી બીજી છાટ નથી, એમ કહેવાતું. હૉલને બીજે ખૂણે એક નાનું દેવ-મંદિર ‘ચેપલ’ હતું – જ્યાં રાજા લૂઈ-૧૧ માએ મૅરી માતા આગળ ઘૂંટણિયે પડેલી પાતાની આકૃતિ મુકાવી હતી. એ દેવ-મંદિર છએક વર્ષ પૂર્વે જ બનાવવામાં આવ્યું હતું. હૉલની વચમાં, મુખ્ય દરવાજાની સામે એક પ્લૅટફૉર્મ આંતરી લેવામાં આવ્યું હતું, જ્યાં પેલા ફ્લૅન્ડર્સવાળા પ્રતિનિધિઓ અને તેમના સત્કાર કરનારા રાજ-પ્રતિનિધિએ બેસવાના હતા. પેલા આરસના ટેબલ ઉપર વહેલી સવારથી નાટક અંગેની તૈયારીઓ ચાલુ થઈ ગઈ હતી. એ ટેબલ ઉપર લાકડાનાં પીઢિયાંનું એક પાંજરું ઊભું કરવામાં આવ્યું હતું — જેની છત ઉપર નાટક ભજવાવાનું હતું. હૉલમાં બેઠેલા કે ઊભેલા હરકોઈની નજરે એ ઊંચાઈએ ભજવાતું નાટક પડે એવી ધારણા હતી. . નીચે પાંજરાની આસપાસ સુંદર પડદા વીંટી દેવામાં આવ્યા હતા; તેથી સ્ટેજની નીચે અભિનેતા માટે વેશ-ભૂષા માટેના અલગ કમરો તૈયાર થઈ ગયા હતે. એ કમરામાંથી ઉપરના સ્ટેજ ઉપર ખુલ્લી નિસરણીએ ચડીને જ જવાનું હતું. નાટકમાં અચાનક થતા કોઈ પણ પ્રવેશ કે અચાનક બનતી દેખાડવાની કોઈ પણ ઘટના એ ખુલ્લી નિસરણી દ્વારા ચડ-ઊતર કરીને જ થઈÁકે ! આરસના ટેબલને ચાર ખૂણે ચાર સારજંટા વ્યવસ્થા જાળવવા ઊભા રહ્યા હતા. નાટક બપારે બાર વાગ્યે શરૂ થવાનું હતું. ફ ્લૅન્ડર્સના રાજ-પ્રતિનિધિઓની સગવડ વિચારી એ સમય નક્કી કરવામાં આવ્યા હતા. લોકો તે આગલી રાતથી ત્યાં જમા થવા લાગ્યા હતા. હૉલના દરવાજો પણ ઊઘડે તે પહેલાં કેટલાય જગુ પગથિયાં ઉપર જ ટાઢમાં ઠૂંઠવાતા ગાઠવાઈ ગયા હતા - જેથી વહેલા અંદર પેસી, આગળની સારી જગા મેળવી શકાય 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધમો યક્ષ ટોળું હર ક્ષણે વધતું જ જતું હતું. ખૂણો-ખાંચે, બારીની પાતળી પટ્ટીઓ – જ્યાં કંઈ બેસવાની કે ગોઠવાવાની સહેજ પણ જગા મળે, તે બધી જગાએ રોકાઈ ગઈ હતી. અને જેમ જેમ વખત જતો ગયો, તેમ તેમ વૃંદાવાથી, પિલાવાથી, અકળાવાથી, કંટાળવાથી આખા ટોળાનો મિજાજ બગડતો જતો હતો. ચારે બાજુ હવે ફરિયાદો, ગાળાગાળી અને બૂમબરાડા જ સંભળાતાં હતાં. ફલૅન્ડર્સનું પ્રતિનિધિમંડળ, તેમને સત્કાર કરવાનું જેને સોંપવામાં આવ્યું હતું તે કાર્ડિનલ ઑફ બુ. આ મહેલનો ગવર્નર, રાજકુંવરી માર્ગરેટ, – જેના લગ્નનું ગોઠવવા માટે એ શિષ્ટ પ્રતિનિધિમંડળ આવ્યું હતું, સારજંટ, આબોહવા, પેરીસના બિશપ, મુર્ખાઓનો પોપ, એ હોલના થાંભલા, દરવાજો, બારીએ- વગેરે બધા વિશે લોકોના ટોળામાં ગમે તેવા કટાક્ષો અને ફરિયાદો થવા લાગ્યાં હતાં. કેટલાક ટીખળીખોર લોકો, બારીને કાચ તોડી નાખી, બંને બાજુ પગ લબડતા રાખી ગોઠવાઈ ગયા હતા. તેઓ હૉલની અંદરની મજાકો હૉલની બહારના લોકોને સંભળાવતા હતા તથા બહારના લોકોની મજાકો અંદરના લોકોને સંભળાવતા હતા; અને એમ આખા બુમરાણમાં સારો સરખો વધારો કરી રહ્યા હતા. એક થાંભલાની ટોચની કાંગરી ઉપર ગોઠવાયેલા એક ખુશનુમા સુંદર ચહેરાવાળા જુવાનિયાને સંબોધીને નીચેના ટોળામાંથી એક જુવાનિયો બેલ્યો વાહ, બિરાદર ! જોન ફૉલો ઊર્ફે જેહાં દુ મુલિ, તું તે ખરે પવનચક્કીના પંખા પેઠે તારા ચાર હાથ-પગ હલાવતો ગોઠવાયો છે ને? કેટલા વખતથી તું ત્યાં ચોટયો છે, દોસ્ત?” “અરે ભાઈ ચાર કલાકથી ! મારી પ્રાર્થના છે કે, જમરાજા કે અહીં ભગવેલી આ સજાને મારી નરકની સજામાંથી કાપી આપે Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્ટેજ નીચેને વેશભૂષા માટેનો ઓરડે સ્ટેજ ઉપર ચડવાની નિસરણી સાથે.- પૃ. ૫. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસને મૂખમહત્સવ સિસિલિના રાજાના કીનિયાએ સાત વાગ્યે ચેપલમાં કીર્તન ગાવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારનો અહીં છું!” માળા કીર્તનિયા પણ કેવા છે ! – તેમને અવાજ એમના પાઓની તીણી ટોચ કરતાં પણ વધુ તીણો છે. સેંટ જોનને આવી ભ્રષ્ટ રીતે ગવાતાં લૅટિન સ્તોત્રો ગમશે કે નહીં એ પૂછયા વિના જ રાજાએ એ કીર્તનની ગોઠવણ કરી લાગે છે.” અરે, એ તો કીર્તનિયાઓને નેકરી આપવા ખાતર જ કીર્તનનું લફરું શરૂ કરાવવામાં આવ્યું છે. પૅરીસના બજારમાં વેચાતાં ખારા પાણીનાં માછલાંના પરવાનાની એક હજાર લિટ્ટની આવક એ ખાતે નાખવામાં આવી છે!” ચૂપ રહો !” એક હૃષ્ટપુષ્ટ માણસ ત્રાડી ઊઠ્યો; “રાજા એ કીર્તન ન ગોઠવે તો શું કરે? તે ફરીથી માંદા પડે એમ?” વાહ, વાહ! ભલી કહી ! રાજાનાં કપડાં માટે ફરનાં રૂંછાં વેચનાર ઇજારદાર એથી વધુ રૂડું બીજું શું બોલે ?” “અરે ભાઈ, માત્ર ફર વેચનારો કેમ કહે છે? તેથી તે રાજજીના મહેલના પોલીસ-અમલદારના ભાઈ થાય, અને વિસનીનાં જંગલનાં લાકડાં સાચવનાર અધિકારીના સુપુત્ર થાય! બાપથી દીકરા સુધીના બધા જ પરણેલા છે એ વાત તે ન કહીએ, તે પણ!” ચારે બાજુ ખડખડાટ હાસ્યનું મોજું ફરી વળ્યું. અને પેલા બિચારાને લોકોની નજરમાંથી કયાં છુપાઈ જવું તે શોધ્યું જડયું નહીં. પણ એના જેવો એક બીજો માણસ મિજાજ કરીને બોલી ઊઠ્યો, “આ કેવી અશિષ્ટતા! કેવી અધોગતિ ! વિદ્યાર્થીઓ* એક નગરજનની આવી ઠેકડી કરે ? મારા જમાનામાં તો આમ કરનાર વિદ્યાર્થીને સટીથી ફટકારીને એ ભાગેલી સેટીઓ સાથે જ તેને બાળી મૂકે” જ મધ્યયુગની યુનિવર્સિટીએ મુખ્યત્વે ધર્મ અને દર્શનશાસ્ત્રના પંડિતો અને શાસ્ત્રીઓ તૈયાર કરતી. અત્યારની પેઠે ભૌતિક શાસ્ત્રાની કેળવણુ મુખ્ય નહોતી. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “અલ્યો આ કર્યું ઘુવડ ઘૂઘવી ઊઠયું?” “હાં, હાં, એ તે યુનિવર્સિટીને પિથી-પુસ્તક વેચનારો બૂકસેલર છે!” “અલ્યા, બૂકસેલર, અમે તારાં પોથાં બાળી મૂકીશું!” અલ્યા, અમે તારી બૈયરનાં ચીંથરાં ફાડી નાખીશું!” હા, હા, મારી બેટી વિધવાની પેઠે ખરી ગલોલા જેવી અને તાજીમાજી થતી જાય છે!” “સેતાન તમને બધાને ભરખી જાય, દુત્તાઓ!” પેલો બૂકસેલર ગાજી ઊઠયો. પેલો થાંભલાની કાંગરી ઉપર બેઠેલો જેહાં બોલી ઊઠ્યો, “દીકરા, બાલતાં વિચાર કરજે, નહિ તો અહીંથી સીધો કૂદીને તારા ઢમઢોલ પેટ ઉપર જ પડીશ, તો તડાક દઈને ફૂટી જશે !” પેલાએ ગણતરી કરી જોઈ કે, એટલી ઊંચાઈથી કોઈ પોતાની ઉપર પડે, તે પોતાની શી વલે થાય! એટલે તે તરત ચૂપ થઈ ગયો. પેલો વિદ્યાર્થી હવે વિજેતાના ગૌરવ સાથે બોલ્યો, “જોજે ભ્રમમાં રહેતે; હું આર્ચ-ડીકનનો ૧ ભાઈ થાઉં છું, તે પણ તારી ઉપર કુદી પડીશ, એ નક્કી !” “અલ્યા, આપણે આજે એની ચોપડીઓની ચકલામાં હોળી કરે!” અલ્યા, યુનિવર્સિટીના રેકટરો, ઇલેકટર અને ઍટનનાં ટેબલો, દંડા, ઘૂંક-પેટીએ, પાટિયાં અને પટારાઓ પણ મહીં હોમજો ! જુઓને, “ટાઉન-વિભાગમાં “મે-પલ’ અને હોળી છે, “સિટી’-વિભાગમાં નાટક, મુર્ખાઓના પોપની ચૂંટણી તથા ફલૅન્ડર્સના પ્રતિનિધિઓનો સત્કાર છે; પણ આપણા “યુનિવર્સિટી'-વિભાગમાં આજના શુભ દિવસે કંઈ જ ગોવ્યું નથી!” ૧. બિશપના હાથ નીચે ધર્માધ્યક્ષ. એને ધર્માસન ઉપર બેસી હળવી સજા કરવાનો પણ અધિકાર હોય છે. ૨. (કાંસ વગેરેમાં) યુનિવર્સિટી કે કૉલેજને અધ્યક્ષ. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પેરીસને મૂખમોત્સવ “બધા આચાર્યો, પંડિત, શાસ્ત્રીઓ મુર્દાબાદ!” વિદ્યાર્થીઓ બરાડી ઊઠયા. પ્રલયકાળ આવી રહ્યો છે! ” પેલે બૂકસેલર કાનમાં આંગળીઓ બેસી બોલી ઊઠ્યો. તે જ ઘડીએ યુનિવર્સિટીના રેકટર વગેરે કર્મચારીઓ સરઘસ આકારે પેલા ફલેન્ડર્સના પ્રતિનિધિમંડળને સત્કારવા બહાર રસ્તા ઉપર થઈને પસાર થતા હતા. તરત જ બારીએથી જોતા તથા આસપાસના બધા વિદ્યાર્થીઓ ગૂડ મૉનિગ, રેકટર!” એમ મશ્કરીના ભાવમાં પોકારી ઊઠ્યા. - “અલ્યા, આખી રાત જુગાર રમીને એ બેટો આટલો વહેલો “જાગી ઊઠ્યો શી રીતે ?” હે મિ૦ રેકટર, કાલે રાતે કેટલા દાવ જીત્યા?” “ખચ્ચરના કાન પણ બેટાના કાન કરતાં ટૂંકા હોય !” “અલ્યા, તું પાસે છે, મારો આ જોડો એના મોં ઉપર ફેંક જોઉં!” દરમ્યાન, પેલે બુકસેલર પેલા ફર-ઇજારદારના કાનમાં મે. લઈ જઈને બોલ્યો, “ દુનિયાનો પ્રલય-કાળ જ આવ્યો છે ને! વિદ્યાર્થીઓનું આવું ગેરશિસ્ત શી રીતે સાંખી લેવાય? પણ આ બધી નવી નવી શોધો – તોપખાનું, બૉમ્બાર્ડ, અને ખાસ કરીને જર્મનીથી આવેલ. મહામારી જેવાં છાપખાનાંની આ બધી મોંકાણ છે. હવે હસ્તપ્રત વેચાતી બંધ થઈ ગઈ જાણો! ચોપડીઓને વેપાર પણ બંધ ! છાપખાનાંએ પુસ્તકોનો ધંધો ધૂળ મેળવી દીધો! ખરેખર દુનિયાને પ્રલયકાળ જ આવી રહ્યો છે !” પેલાએ પણ તરત એ બાબતમાં સંમતિ આપીને જણાવ્યું, “જુઓને, હવે મખમલની ફેશન કેટલી બધી પ્રચારમાં આવતી જાય છે? છાં-રૂવાંટીનું નામેય કોણ લે છે? એ બધી પ્રલયકાળની જ નિશાની છે, વળી; બીજું શું?”, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તે જ ઘડીએ બારના ટકોરા સ્તબ્ધ થઈ ગયું. કારણ કે, બાર લોકો ત્રણ વસ્તુની રાહ જોઈ રહ્યા પ્રતિનિધિ-મંડળનું આગમન, અને ખેલની શરૂઆત. એ ત્રણમાંથી વખતસર માત્ર બપાર જ આવ્યા હતા; બાકીનાં બેનું ઠેકાણું ન હતું. સંભળાયા. બધું ટોળું એકદમ તે વાગ્યે ખેલ શરૂ થવાના હતા. હતા : બપેાર, લૅન્ડર્સના લેાકો ઇંતેજારીમાં એક-બે-ત્રણ-પાંચ-પંદર મિનિટ ચૂપ રહ્યા. પણ પછી પ્રતિનિધિમંડળ માટેના પ્લૅટફૉર્મ ઉપર કે આરસપહાણના ટેબલ ઉપર ખડા કરવામાં આવેલા રંગમંચ ઉપર કશી જ હિલચાલ થતી ન દેખી, એકદમ બેવડા-ત્રેવડા ગુસ્સાથી બુમરાણ મચાવવા લાગ્યા : નાટક ! નાટક ! ” 66 " જહાંએ તરત જ પરાળના << ઢગલામાં તણખા નાખે એ રીતે. મેટી બૂમ પાડીને કહ્યુ, “ નાટક શરૂ કરી દો, ફ ્લૅન્ડર્સવાળા જહાનમમાં જાય !” << ‘હા, હા, નાટક જલદી શરૂ કરો; નહિ તો પછી આપણે આ ચાર સારજંટાને પકડી પકડીને રંગમંચ ઉપર ફાંસી દેવાના ખેલ શરૂ કરી દો!” "C ‘ હા, હા, પકડો ! પકડો ! સારજ ટોને પકડો ! ” એમ કહેતા થોડાક લોકો આરસના ટેબલને ચાર ખૂણે ઊભેલા સારંટ તરફ ધસવા. લાગ્યા. પેલા બિચારાઓના જીવ ઊડી ગયા. તે જ ઘડીએ સ્ટેજ નીચેના વેશ-ભૂષાના ઓરડાના પડદો જરા ખસ્યા અને જુપિટર દેવના વેશ સાથેના એક નટ બહાર આવ્યો. તરત જ લેાકો એ શું કહે છે તે સાંભળવા ચૂપ થઈ ગયા. ૩ પેલાએ આરસના ટેબલની કિનાર ઉપર આવીને બૂમ પાડીને કહ્યું, “ સગૃહસ્થ-નગરજને, અને નગર-સન્નારી, માઁ શ્યાર કાર્ડિનલની. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસના ભૂખ-મહાત્સવ સમક્ષ આજે અમે લોકો એક સુંદર ધર્મનાટ્ય રજૂ કરવાના છીએ . ‘મૅરી માતાના ફેંસલા’! તેમાં જુપિટરને પાર્ટ આ સેવકે પોતે લીધેલા છે. ધર્માવતાર કાર્ડિનલ અત્યારે મૉન્શ્યોર યૂક ઑફ ઑસ્ટ્રિયા તરફથી આવેલ પ્રતિનિધિમંડળ સાથે છે, અને એ પ્રતિનિધિમંડળ અત્યારે દરવાજા બહાર યુનિવર્સિટીના મૉન્શ્યોર રેકટરનું સંભાષણ સાંભળવા ભેલું છે. એટલે ધર્માવતાર કાર્ડિનલ આવી પહોંચશે કે તરત અમે અમારું નાટક શરૂ કરીશું. "" કબૂલ કરી દેવું જોઈએ કે, આ વિચિત્ર વેશધારી દેવરાજ જુપિટરના આગમને જ આરસના ટેબલના ચાર ખૂણે ઊભેલા ચાર સારંટાનાં ગળાં સલામત રાખ્યાં. પરંતુ જ્યારે જુપિટરે જાહેર કર્યુ કે, કાર્ડિનલ આવશે ત્યાર પછી જ્ઞ ખેલ શરૂ થશે, ત્યારે અચાનક આખા સમુદાયે બૂમાબૂમ મચાવી મૂકી. ૧૧. ,, “ એકદમ ખેલ શરૂ કરો ! એકદમ ખેલ શરૂ કરો ! જુપિટર મુર્દાબાદ ! કાર્ડિનલ મુર્દાબાદ ! એકદમ શરૂ કરો! ન માને તો એ બધા નટો અને કાર્ડિનલને પણ દોરડે ટિંગાવી દો, અલ્યા! જેહાંએ અને બારીઓમાં બેઠેલા રૉબિન પુસેપેાં વગેરે તેના બીજા ધાંધળિયા મિત્રોએ શેરબકોર મચાવી મૂકયો. બિચારા જુપિટરના હાસ ઊડી ગયા. જો ટોળાની ફરમાયશ મુજબ તે ખેલ શરૂ કરી દે, તે કાર્ડિનલ જરૂર તેને ફાંસીએ ચડાવે. અને કાર્ડિનલથી ડરીને ટોળાની ફરમાયશને અવગણે, તે પણ તેના ગળાની આસપાસ દોરડું વીંટાય જ! ~ બંને રીતે આજે તેના ફેંસલા થઈ જવાને એ નક્કી. પણ સદ્ભાગ્યે, બીજો એક જણ તે જ ઘડીએ તેના બચાવમાં દોડી આવ્યા. એ માણસ આરસના ટેબલની આસપાસના કઠેરાની અંદર જ એક થાંભલાને ટેકો દઈ ઊભા રહેલા હતા. તે પાતળા, ઊંચા, જુવાન Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨ ધર્માધ્યક્ષ દેખાવના ગેારો માણસ હતા. તે એક ડગલું આગળ આવી પેલા નટને સંબાધીને બાલ્યા, “ જુપિટર ! વહાલા જુપિટર !” >> “મને કોણ બાલાવે છે! << હું; તમે લેાકેા તરત ખેલ શરૂ કરી દો. હું મૉ શ્યાર બેલિફને સમજાવી લઈશ, અને તે મૉશ્યાર કાર્ડિનલને સમજાવી લેશે. જુપિટરના જીવમાં હવે જીવ પાછા આવ્યા. તે તરત જ મેટેથી બૂમ પાડીને બાલ્યા સદ્ગૃહસ્થ-નગરજના ! અમે ખેલ તરત જ શરૂ "" કરીએ છીએ ! " - "" ર “હુ ! હુ ! ” ટોળામાંથી પાકારો ઊઠયા. જુપિટર હવે પડદા પાછળ ચાલ્યા ગયા એટલે પેલા અજ્ઞાત માણસ પાછા થાંભલાને અઢેલીને ઊભા રહ્યો. એટલામાં પાસે બેઠેલી બે જુવાન બાનુએ તેને બાલાવ્યા અને વાતાએ વળગાડયો – 66 હે! આજના ખેલ મજા પડે તેવા છે ખરો ? ” 66 હા, હા; જરૂર તદ્દન નવા ખેલ છે. ફ્લૅન્ડર્સની પ્રિન્સેસને અનુલક્ષીને ખાસ લખાયેલે છે.” * 1 ‘અંદર પ્રેમ-ગીતા હશે કે, નહિ ? "C વાહ ! ધર્મ-નાટ્યમાં પ્રેમ-ગૌતા કેવી રીતે હાય ? * અરે બે વર્ષ ઉપર પાપના પ્રતિનિધિ મૉશ્યાર લિગેટના આગમન વખતે જે ખેલ ભજવાયેા હતેા, તેમાં ત્રણ સુંદર છેાકરીએ માહિનીના વેશ લીધેા હતા, અને તેમાં લડાઈના દેખાવા પણ હતા. લડનારા લડતાં લડતાં સુંદર ગીતે ગાતા હતા, અને વાજિંત્રો તેમને મજાને સાથ આપતાં હતાં, '' << પણ આજે જોજોને, બહુ સરસ ખેલ તમને જોવા મળશે.” << તમે અમને ખાતરી આપે છે ?' 66 હા, હા; મે પોતે જ એ ખેલ લખ્યો છે!” * ન્યાચખાતાને અસર. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસના મખ-મહાત્સવ “ હે ? તમે ?" 39. બનાવ્યું છે, અને મેં ખેલ લખ્યા “ હા; હા; અમે બે જણ છીએ; જેહાં માર્ગોંએ પાટિયાં વહેરી આ સ્ટેજ છે. મારું નામ પાયેરી શૃિંગાર છે ! જોઈ, પેલા થાંભલે ચડી બેઠેલા અલ્યા. મશ્કરી કરી કુંવારિકા-માતા, બધાં ખેલ શરૂ થવાને હજુ વાર થતી જૉન ફ઼ૉલા તરત જ બૂમ પાડી ઊઠયો હેય જુપિટર-મહાદેવ, અને મૅડમ સાગરીતે, ઝટ બહાર નીકળા, નહીં તો તમારું આવી બન્યું જાણા ! અને એના એ પેાકારને સાથ આપવા ટોળું પણ તત્પર થવા માંડયું હતું તેવામાં જ વાજિંત્રોના સૂર વેશ-ઘરમાંથી આવવા શરૂ થયા. ચાર નટો વેશ-ઘરમાંથી નીકળી, નિસરણી ચડી, ઉપર આવ્યા અને પ્રેક્ષકોને નમન કરી ઊભા રહ્યા. એ ચારેનાં કપડાં અર્ધા ધોળાં અને અર્ધું પીળાં હતાં; પણ એકનાં કપડાં સેાના-ચાંદીની જરીવાળાં હતાં, બીજાનાં રેશમનાં હતાં, ત્રીજાનાં ઊનનાં હતાં અને ચેાથાનાં શણનાં હતાં. પહેલાના જમણા હાથમાં તરવાર હતી, બીજાના હાથમાં સાનાની બે કૂંચી હતી, ત્રીજાના હાથમાં ત્રાજવાં હતાં, અને ચેાથાના હાથમાં કોદાળા હતા. છતાં કોઈ ન સમજે, તે તે દરેકના જન્ભાના નીચેના ભાગમાં ભરત-ગૂંથણથી આવા શબ્દો ઉપસાવેલા હતા : “મારું નામ ઉમરાવ-વર્ગ છે,’ મારું નામ પાદરી-વર્ગ છે,” “ મારું નામ વેપારી-વર્ગ છે,” મારું નામ મજૂરવર્ગ છે.” 66 ‘ પાદરી-વર્ગ’ અને ‘મજૂર-વર્ગ” પુરુષ-જાતિ છે એમ સૂચવવા તેમના જમાા ટૂંકા રાખવામાં આવ્યા હતા તથા તેમને માથે ટોપા હતા; ત્યારે બાકીના બે વર્ગ સ્રી-જાતિ છે એમ સૂચવવા તેમના જમાા લાંબા રાખ્યા હતા તથા તેમને માથે હૂડ હતા. > * : ૧૩ 66 છે કે શું ? સેતાનનાં નાંદી-વાકય ઉપરથી જ પ્રેક્ષકોએ સમજી લેવાનું હતું કે, પુરુષમજૂર-વર્ગ ’ નું લગ્ન સ્ત્રી-‘વેપારી-વર્ગ ’સાથે થયેલું હતું અને પુરુષ‘ પાદરી-વર્ગ ’નું લગ્ન સ્ત્રી-‘ઉમરાવ-વર્ગ' સાથે થયેલું હતું. * જૂના વખતમાં સ્ત્રીએ માથેથી પીઠ સુધી એઢતી તે ઢાંકણું, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ બંને દંપતીએ ભેગાં જ એક ભવ્ય સેાનેરી મત્સ્ય-મૂર્તિ પકડી હતી; અને દુનિયાની સૌથી સુંદર સ્ત્રીને એ મૂર્તિ બક્ષિસ આપવાની હતી. તેથી તે આખી દુનિયામાં સૌથી સુંદર સ્ત્રી નક્કી કરવા માટે મુસાફરીએ નીકળ્યાં હતાં. તેઓએ મુસાફરી દરમ્યાન ગેાલકોંડાની રાણીને નપાસ કરી હતી, વેબિઝાંડની રાજકુંવરીને પણ નપાસ કરી હતી, તાર્નર-ખાનની પુત્રીને પણ નપાસ કરી હતી અને બીજી પણ કેટલીય સુંદરીઓને. હવે તેઓએ થાક ખાવા થોડી વાર મુસાફરી બંધ રાખી હતી, અને દરમ્યાન તે અનેક સુભાષિત અને સુવાકયા બાલ્યે જતાં હતાં. ४ બધું બહુ મજાનું હતું; તથા સારી રીતે ગેાઠવવામાં આવ્યું હતું. છતાં આખા સમુદાયમાં જો ધ્યાનપૂર્વક કોઈ એ બધું સાંભળતું હોય તથા નિહાળતું હાય, તે તે એક જ જણ : એ નાટકના લેખક પાયેરી ઝિંગાર પાતે! નાટકની શરૂઆત જનસમુદાયે જે આનંદના ગડગડાટથી વધાવી લીધી હતી, તેના આનંદમાં મસ્ત થઈ, નટાની કામગીરી તે લગભગ સમાધિસ્થ થઈને સાંભળી તથા નિહાળી રહ્યો હતે. તેવામાં અચાનક તેની સમાધિ તૂટી. એક ચીંથરેહાલ ભિખારી ભીંડમાં અટવાઈ જઈને, સૌની નજરે પડાય એવા કોઈ ઊંચા સ્થળની શેાધ કરતાં કરતાં ફલૅમિશ પ્રતિનિધિઓ માટે ખાસ અનામત રખાયેલા પ્લૅટફૉર્મના કઠેરા બહારની કિનારી ઉપર બેસી ગયા હતા. તે હવે પોતાનાં ચીંથરાં તથા જમણા હાથ ઉપરનું ચીતરી ચડે તેવું ઘારું સૌને દયા આવે એવી રીતે દેખાડીને મેટેથી ભીખ માગવા લાગ્યા ! થાંભલા ઉપર ચડીને બેઠેલા જાન ફ઼ૉલાનું લક્ષ તે ભિખારી ઉપર તરત જ ગયું, અને નાટક તથા પ્રેક્ષકોને ડખલ થાય એની પરવા કર્યા વિના તરત જ તે મેટેથી બોલી ઊઠ્યો, “ અલ્યા ખરા ! પેલે ભીખ માગવા કાં ચડીને બેઠો છે? શાબાશ !” .. જુઓ તે Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસના ભૂખ-મહેાત્સવ દેડકાં ભરેલા ખાબાચિયામાં તમે પથરો નાખા, અથવા પંખીઓનું ટોળું બેઠું હોય તેના ઉપર બંદૂક છેાડો, ને જે પરિસ્થિતિ થાય, એવી પરિસ્થિતિ સૌ પ્રેક્ષકોમાં એની બૂમથી થઈ. લેખક પાયેરી ઝિંગાર તેા વીજળીને આચકો લાગ્યો હોય તેમ ચાંકયો; કારણકે, નાટક ચાલતું એકદમ થંભી ગયું અને બધાંનું ધ્યાન એ ભિખારી તરફ ગયું. તેની સાથે એ ભિખારીએ પણ રોજની ભાષામાં ઠાવકે માંએ આંખા અર્ધી મીંચીને પાતાનું ભાષણ ચલાવ્યું દયાદાન કરતાં જા, ભલાં લેાકા!” ચલાવી – જાન ફ઼ૉલાએ એ ભિખારીને ઓળખીને પેાતાની ‘કૉમેન્ટ્રી’ આગળ ગળાની સોંગંદ ! આ તે કૉપિન ઝુલેકુ છે ને ! દાસ્ત, પગ ઉપરનું ઘારું તને સગવડભર્યું ન લાગ્યું એટલે તારે જમણે હાથે તે ચોટાડી દીધું, ખરું?” 66 66 ય અને આમ બેાલતાં જ તેણે વાંદરાની ચપળતાથી એક સફેદ, સિક્કો પેલાએ લાંબા કરેલા ટોપામાં નાખ્યા. પેલા એ સિક્કો તથા એ મશ્કરી બંને નિરાંતે ખિસ્સામાં ઉતારી ગયા, અને બાલવા લાગ્યા, દયાદાન કરતાં જાએ "" અને પ્રેક્ષકોનું લક્ષ એક વખત તૂટે, પછી આટલા મેાટા સમુદાય ફરી પાછા લક્ષ દઈને કશું સાંભળવા ગેાઠવાય, એમાં ઘણા વખત જાય. અને દરમ્યાન નાટકને થોડોક ભાગ આગળ ચાલી ગયા હાય, એટલે વાર્તા-પ્રવાહ અને રસ-પ્રવાહ તૂટતાં એકબીજાને ‘શું આગળ ચાલ્યું’ એમ પૂછપરછ પણ શરૂ થાય, અને એમાંથી બીજી ત્રીજી વાતા. છતાં ધીમે ધીમે નાટક આગળ ચાલવા લાગ્યું. વસ્તુની ગોઠવણી એવી રીતે કરવામાં આવી હતી કે, જાણે ફ્રાંસના પાટવી માટે જગતની સુંદરમાં સુંદર સ્ત્રી શેાધવા જ પેલાં બે દંપતી નીકળ્યાં હોય એવું સમજાય. કાર્ડિનલને કાને આ બધું જાય, એવી લેખક પાયેરી ચિંગારની Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩ ધર્માધ્યક્ષ મરજી હતી. કારણ કે, કાર્ડિનલ ખરી રીતે વર અને કન્યા બંને પક્ષ સાથે સગાઈ-સંબંધ ધરાવતા હતા : ફ઼્રાંસના રાજાની મેાટી દીકરી સાથે કાર્ડિનલના ભાઈ પરણેલા હતા; અને કન્યા પક્ષના ચાર્લ્સ સાથે. તેની મા ઍગ્ન ઑફ બર્ગન્ડી મારફતની સગાઈ હતી. પ્રેક્ષકોની ધાંધળને કારણે કાર્ડિનલ આવ્યા પહેલાં જ શૃિંગારને નાટક શરૂ કરવું પડયું હતું; છતાંય, કાર્ડિનલના લક્ષમાં પેાતાના કસબ લાવવાની ઇચ્છા તો તેને હતી જ. કવિના કુલ વ્યક્તિત્વના ૧૦ ગુણાંક મૂકીએ, તેા તેમાંના એક ગુણાંક કંઈક લાભ ખાટવાની સ્વાર્થવૃત્તિ હાય, અને બાકીના નવગુણાંક પેાતાને માટે વધારે કિંમત આંકનારું ઘમંડે હાય ! તેના નાટક માટે તેને બપારના બારથી ચારને સમય નિયત કરી આપવામાં આવ્યા હતા. એટલે જ્યારે નાટક ફરીથી આગળ ચાલવા માંડયું અને લેાકો કંઈક ચૂપ તથા સ્થિર થઈ તેને સાંભળવા લાગ્યા, ત્યારે પાયેરી શૃિંગાર કંઈક હર્ષપુલક્તિ ચિત્તે, એ નાટક બરાબર લક્ષપૂર્વક સાંભળવા લાગ્યા. ૫ પણ —, પાછું બીજું ધાંધળ ઊપડયું! અચાનક છડીદારે પેાકાર કર્યા . “ ધર્માવતાર કાર્ડિનલ ઑફ બુબેČ પધારે છે !” દારૂખાનાના આખા રાજભંડાર એકદમ ફૂટી ઊઠે તે પણ પાયેરી સ્પ્રિંગોર આ જાહેરાતથી જેટલા ચાંકયો, એટલા ચોંકી ઊઠયો ન હોત! કારણ કે, બધાંનું લક્ષ હવે કાર્ડિનલ તરફ જ ખેંચાયું અને સૌ કોઈના માંમાં ‘ કાર્ડિનલ ! ’‘કાર્ડિનલ’ એ શબ્દો જ ગૂંજી ઊઠયા. દરેક જણ હવે આગળના પડોશીથી પોતાનું માથું ઊંચું કરી કાર્ડિનલને જોવા પ્રયત્ન કરવા લાગ્યું અને આખા સમુદાય એક પ્રકારે હિલેાળે જ ચડી ગયા. * ચાર્લ્સની દીકરી મૅરી ઓફ બગન્ડી, અને તેની દીકરી મારેટ. ચાર્લ્સ બગડીનેા હાઈ ફ્લૅન્ડના અધિપતિ હતા. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસને મુખ-હત્સવ 'કાર્ડિનલ ધર્માધિકારને સ્થાને હોવા છતાં બહુ રંગીલો માણસ હતો. શેલત મુકામે આવેલા શાહી દ્રાક્ષવાડીના મધુરસને તે રસિયો હતો. તેની આસપાસ ધર્માચાર્યો ને ધર્માધિકારીઓને જે દરબાર રહે, તે પણ રંગીલા તથા ખાનપાનના રસિયાઓનો જ હતો. તે દાન પણ જુવાન સુંદરીઓના હાથમાં જ કરતો – ચિમળાયેલી બુટ્ટીઓના હાથમાં નહિ. દિવસે દેવળમાં ભક્તિગીત ગાનાર ગવૈયાએ રાતે તેના મહેલમાં જઈ પછી શરાબની મહેફિલનાં ગીતે જ ગાતા. લોકો આ રંગીલા દ્રનિલ ઉપર ખુશ હતા, એટલે જ તે મોડો આવ્યો હતો તેમ છતાં ચિડાવાને બદલે તેનાં ભપકાબંધ કપડાં અને તેની બાલવા-ચાલવાની છટા જ તેઓ જોવા લાગી ગયા. વસ્તુતાએ પણ પૅરીસના લોકો ડંખીલા લોકો નથી; ઉપરાંત તેઓએ કાર્ડિનલ આવતા પહેલાં નાટક શરૂ કરાવ્યું હતું એ વિજ્યને આનંદ તેમના મનમાં હતો; અને આજે મૂર્ખાઓનો પોપ તેઓ ચૂંટવાના હોઈ, એક કાર્ડિનલને* તેઓ વધુ લક્ષમાં લેવાના ઢંગમાં નહોતા! કાર્ડિનલની પાછળ એબટો, બિશપ વગેરેનો તેનો દરબાર આવતો ગયો, તેમાંથી જેઓને લોકો ઓળખતા હતા, તેમનાં નામ દઈ દઈ તેઓ એકબીજાને ઓળખ આપવા લાગ્યા. ખાસ કરીને માર્સિલેનો બિશપ ઍલેદેવ, તથા લૂઈ -૧૧ ની રખાતને કાછડી-છૂટો ભાઈ, જે સેંટ જર્મો દ પ્રેને ઍબટ હતું તે, તથા સેંટ જેનીવીને બટ–એ લોકોનાં નામ વારંવાર બોલાવા લાગ્યાં. વિદ્યાર્થી વર્ગ – સ્કૉલરો તે એ બધાં નામો બોલતાં બોલતાં ફાવે તેવા અપશબ્દો ઉચ્ચારવા લાગ્યા. આજે તો તેઓને દિવસ હતે: મૂર્ખાઓનો મહોત્સવ ! એટલે આજે ફાવે તે બદમાશી કે કાન કરવાને તેમને હક હતો! તેથી તો આજે ભગવાનના નામથી ફાવે તેવા શાપો * ધર્માધિકારમાં પોપને હોદ્દો બધા કાર્ડિનલોની ઉપર – સર્વોચ વિચણાચ, તેથી ધ-૨ Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮ ધર્માધ્યક્ષ ઓચરીને, ભ્રષ્ટ સ્ત્રીઓ અને ધર્માધિકારીઓની રૂડી સોબતમાં પોતાના એ હકને પૂરેપૂરો ઉપયોગ તેઓ કરવા માગતા હતા. પરિણામે કાર્ડિનલના અનુગામીઓનાં નામે દઈ દઈને ફાવે તેવી વાતો ચાલવા માંડી. જૉન ફૉલો તે પાછો આર્ચ-ડીકનનો ભાઈ થતો હેઈ, વધુ જાણકાર કહેવાય, એટલે તેણે એ બધા ધર્મ-ધુરંધરોની બદગઈ કરવામાં કશી કસર જ ન રાખી. લોકોના બુમરાણ સાથે ભળતું ભળતું આ બધું કાર્ડિનલની બેઠક સુધી પહોંચે ત્યાં સુધીમાં સ્પષ્ટ સંભળાય તેવું ભાગ્યે રહે; છતાં જો તે સંભળાય તેવું રહ્યું હોત, તે પણ કાર્ડિનલ એ વસ્તુઓ સાંભળી-નસાંભળી જ કરી નાખત, કારણ કે, આજના દિવસે જે કંઈ ગાંડપણ કરવું હોય તે કરવાની પરંપરા અને રૂઢિથી છૂટ ગણાતી હતી. • કાર્ડિનલ પોતે ગળાબૂડ રાજકારણી પુરુષ નહોતો તથા માર્ગરેટ અને ડોફિન સાથેના લગ્નથી ફ્રાંસ-ટ્યિા વચ્ચે કેટલાં સુલેહ-સંપ સ્થપાશે કે ઇંગ્લેંડના રાજાને પોતાની પુત્રીની થયેલી અવગણનાથી કેવું લાગશે, એ કશાની ચિંતા તેને ન હતી. તેને તો ચિંતા એટલી વાતની જ હતી કે, રાજાને ખુશ કરવા ખાતર, ફલૅન્ડર્સના સામાન્ય શેરીફ જેવા મહાજનને આવકાર આપવાનું અને તેમના મનોરંજનની ગોઠવણ કરવાનું હલકટ કામ પોતાને કરવું પડવાનું હતું! બે દિવસ ઉપર એ પ્રતિનિધિઓ આવ્યા ત્યારે પણ પોતાના મહેલમાં તેમને સત્કાર તથા મનોરંજન કરવાની વ્યવસ્થા પોતાને કરવી પડી હતી, અને હવે આજના ઉત્સવન દિવસે જાહેરમાં પણ તેને તેમ કરવું પડવાનું હતું. છતાં, છડીદારે જ્યારે “ડયૂક ઑફ ઑસ્ટ્રિયાના માનવંત પ્રતિ નિધિ' એવો પોકાર કર્યો, ત્યારે કાર્ડિનલ હસતે મેંએ ઠાવકાઈ તેમના સત્કાર માટે દરવાજા તરફ વળ્યો. ૧. ક્રાંસના રાજાને પાટવી કુંવર. ૨. કન્યા માર્ગરેટના પિતા ઓસ્ટ્રિયાને મૅકિઝમિલાન. પછીથી શહેનશાહ કહેવાયે. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસને મૂર્ખ-મહત્સવ તરત જ દરવાજામાંથી બે-બેની જોડીમાં પૂરી ગંભીરતાથી એ ૪૮ પ્રતિનિધિઓ હૉલમાં દાખલ થયા. કાર્ડિનલના રંગીલા અને મોજીલા સાલાની સરખામણીમાં એ લોકોની શિષ્ટતા અને ઠાવકાઈ નોંધપાત્ર હતી. એ લોકમાં દરેક પોતાનું નામ અને હોદો છડીદારને કહી દેતો, અને પછી એ છડીદાર ઉચ્ચારણમાં ફાવે તેવો ગોટાળો કરી, એ બધાં વિચિત્ર નામો પોકારતા હતા. તેથી પ્રેક્ષકસમુદાયમાં સારી રમૂજ ફેલાતી. પ્રતિનિધિમંડળના બધા જ સભ્યો જુદાં જુદાં સ્થળોના શેરીફ-બેલિફ મૅજિસ્ટ્રેટ એવા હોદ્દાના માણસો જ મુખ્યત્વે હતા. તેમની મુખાકૃતિ ઠાવકી, ગંભીર, શિષ્ટ તથા ગૌરવાન્વિત હતી. માત્ર એક અપવાદ હતો, – તેનું મોં બુદ્ધિશાળી, કાવતરાબાજ, હોશિયાર માણસનું હતું – વાંદરા અને રાજકારણી એ બેના મિશ્રણરૂપ અને કાર્ડિનલ ખાસ ત્રણ ડગલાં આગળ ભરીને તેના સત્કાર અર્થે સામાં ગયા. તેનું નામ ગિલોમ રોમ હતું અને ઘેન્ટને* તે કાઉન્સેલર હતો. કાડિનલ ગિલમ સાથે વાતચીતમાં જોડાયો, તે દરમ્યાન તેની સાથે જોડીમાં આવેલો એક ઊંચા કદનો, સામાન્ય હેટ અને ચામડાનું જાકિટ પહેરેલે માણસ અંદર પેસવા ગયો. છડીદારે તેને મખમલ અને રેશમના પિશાક પહેરેલા આ બધા પ્રતિનિધિઓને નોકર ધારીને આગળ વધતો રોક્યો. પેલાએ તરત ત્રાડ નાખીને કહ્યું – “ભલાદમી, તું કેમ મને રોકે છે? જેતે નથી, કે હું એ લોકો મને જ એક છું?” “તમારું નામ?” “જેકસ કૉપનેલ.” “તમારો હેદો?” * લૅન્ડર્સની રાજધાની. વેપાર-ધંધાને કારણે તે શહેર લગભગ સ્વતંત્ર સ્થિતિ ભેગવતું હતું. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “ઘેન્ટ મુકામે હોઝિયરીને દુકાનદાર.” પેલો છડીદાર તરત જ આભે બની એક-બે ડગલાં પાછો ખસ્યો: અત્યાર સુધી શેરીફ અને મેજિસ્ટ્રેટો જેવાઓની છડી તેણે માંડમાંડ પોકારી હતી, પણ આ તો મોજાં વેચનાર બકાલ! એની છડી પોકારવી? કાર્ડિનલને પણ આખે શરીરે જાણે કાંટા ભોંકાઈ ગયા. આસપાસના પ્રેક્ષકો શું થાય છે ને બોલાય છે, તે લક્ષપૂર્વક જોવા-સાંભળવા ઉત્સુક થઈ ગયા. ગિલોમ રીમે હવે લુચ્ચાઈથી થોડું હસતાં હસતાં પાસે જઈ છડીદારને સૂચવ્યું: “ઘેન્ટનગરના શેરીફોના કલાર્ક જેકસ કૉપનોલ, એમ જાહેરાત કરો.” કાર્ડિનલે પણ એ પ્રમાણે જાહેરાત કરવા છડીદારને મોટેથી કહ્યું. કૉપનેલ તરત એ સાંભળીને થેંકયો. તે તરત જ ત્રાડી ઊઠ્યો: પવિત્ર ફ્રેસના સોગંદ ! “જેકસ કૉપલ, હોઝિયરીના દુકાનદાર, એટલું જ બોલજે, છડીદાર! સાંભળે છે ને? ક્રૂસના સોગંદ ! એ તે જેવું તેવું નામ છે? અરે મોર આર્ચ ડચૂકે પોતે કેટલીય વાર મારે ત્યાંથી એમનાં મોજાં ખરીદ્યાં છે !” ' લોકો તરત તાળીઓ પાડી ઊઠયા અને ખડખડાટ હસી પડ્યા. કોપનો પણ જનતાને જ માણસ હતો, અને આજુબાજુના પ્રેક્ષકો પણ જનતા-વર્ગના જ હતા. પંદરમા સૈકામાં ફ્રાંસના લોકોમાં પિતાને માટે સ્વાતંત્ર્યનો અને ગૌરવને અહોભાવ હજુ ઝાંખે ઝાંખે ધૂંધવાતો જ હતો. એટલે કાર્ડિનલના રસાલાના સેંટ જેનીવીના ઍબટનાય બેલિફના સાઈંટોના નોકરોને પણ કુર્નિશ બજાવતા આ લોકોને ફ લેન્ટર્સના દુકાનદારે બતાવેલો પિતાને માટે શિષ્ટપણાને ભાવ તરત તેના પક્ષમાં ખેંચી ગયો. અને કૉપનેલ પોતાને માટે ગર્વ અનુભવે એમાં નવાઈ શી? કારણકે, જે માર્ગરેટના લગ્નનું નક્કી કરવા તે ફ્રાંસમાં આવ્યો હતો, તેની મા મેરીફ બર્ગન્ડીને કોઈ કાર્ડિનલ કરતાંય ઘેન્ટના હેઝિયરીના આ દુકાનદારની બીકે ન્યાય ખાતાના અફસર. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પેરીસને મૂ-મહત્સવ વધુ લાગ; કારણકે, ઘેન્ટના લોકોને ત્યાં કોઈ કાર્ડિનલ પોતાના માનીતા કાજવંશી દરબારીઓ સામે થવા ઉશ્કેરી શકયો ન હોત; પરંતુ આ દુકાનદારે તે ફલૅન્ડર્સની પ્રિન્સેસ પોતે ફાંસીના માંચડા આગળ આવીને આંખે આંસુ મિળતી વિનંતી કરી ગઈ, છતાં પોતાની આંગળી ઊંચી કરી અને એ દરબારીઓનાં માથાં વધેરાઈ ગયાં હતાં! પણ હજુ તે કાર્ડિનલની તપસ્યા પૂરી થઈ ન હતી! આવી હલકટ સોબતમાં ઊભવાની ખરી સજા તો તેને હજુ ભોગવવાની હતી, કારણ કે, પેલો ભિખારી હજુ એ અનામત લૅટફૉર્મની કિનારી ઉપર બેઠો બેઠો, લહેરથી ભીખ માગવાની પોતાની કામગીરી મોટેથી બજાવી રહ્યો હતો. હવે બનવાકાળ, તે કૉપનો પોતાના નામની જાહેરાત પછી બૅલરીની પ્રથમ હારોળમાં જ્યાં જઈને બેઠો, ત્યાં જ નીચે એ ભિખારી બેઠેલો હતો. કૉપલે એ ભિખારી તરફ થોડી વાર જોઈ રહ્યા બાદ, મને એાળખીને એકદમ ઉપરથી તેના ખભાને થપથપાવ્યો. પેલા ભિખારીએ વળીને તેના તરફ જોયું અને તેના મોં ઉપર પણ અચંબાની અને ઓળખાણની રેખાઓ છવાઈ રહી. પછી આસપાસ શું ચાલી રહ્યું છે, તેની દરકાર કર્યા વિના બંને જણ એકબીજાનો હાથ પકડી ધીમે અવાજે વાતચીત કરવા લાગ્યા. લોકો એ બે જણને આમ પરિચિતની માફક વાતો કરતા જોઈ, તરત રાજી થઈને આનંદથી તાળીઓ પાડી ઊઠયા. કાર્ડિનલનું ધ્યાન હવે તે તરફ ખેંચાયું. અનામત પ્લેટફોર્મની કિનારીએ બેસી ભીખ માગવાની હિંમત કરનાર એ ભિખારડાને નદીમાં ફેંકી દેવાનો તેમણે તરત મહેલના બેલિફને હુકમ કર્યો. આ “ભગવાનના કૂસની સોગંદ! આ તે મારો મિત્ર છે!” કોપરેલ બોલી ઊઠયો. કાર્ડિનલે હોઠ કરડયા, અને લોકો તરત તેની અવદશા જોઈ હર્ષના પોકાર કરી ઊઠયા. કૉપનો ઘેન્ટની પેઠે પૅરીસના લોકોનો પણ માનીત બની ચૂક્યો હતો. * * Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨ ધર્માધ્યક્ષ કાર્ડિનલે પોતાની પાસે બેઠેલા સેંટ જેનીવીના ઍબટના કાનમાં કહ્યું “આડયૂક માર્ગરેટ કુંવરીની છડી પોકારવા બહુ મજાના પ્રતિનિધિઓ મોકલી આપ્યા છે, કહેવું પડે!” આપ નામદારની મોંઘી મહેમાનગીરી તો આ ફલૅમિશ૧ ડુકકરોને મોતીને ચારો” ધરવા જેવી નકામી બની રહી છે.” અરે, આ તે મોતી આગળનાં ડુક્કરો .” પણ આ દરમ્યાન નાટકના લેખક પાયેરી સિંગરની માઠી વલે થઈ ગઈ હતી. કારણ કે, કોઈનું લક્ષ હવે તેના નાટક પ્રત્યે રહ્યું જ નહોતું. તેના મનમાં જે બીક હતી તે સાચી પડી હતી. જોકે, કાર્ડિનલ આવ્યા પછી મચેલી ધાંધળ દરમ્યાન તે બિચારો પેલા નટોને પોતાનું વક્તવ્ય આગળ ચલાવવા ગોદાવ્યા કરતો હતો; તથા અવાજ મોટો કરવા સૂચના આપ્યા કરતો હતો. પરંતુ કોઈનું લક્ષ એ તરફ ન જોઈ, તેણે નટોને તત્કાળ તો આગળ વધતા રોકી દીધા. પરંતુ પછી થોડીક શાંતિ સ્થપાતાં તેણે પ્રેક્ષકોમાંથી ફરમાયશ થતી હોય એ રીતે મોટેથી બૂમ પાડીને કહ્યું, “નાટક ફરીથી શરૂ કરો! નાટક ફરીથી શરૂ કરો !” પણ પેલો થાંભલે ચડીને બેઠેલ જોન ફૉલો ચાર જણના અવાજે ગર્યો – “હે? બિરાદર, નાટક તો પૂરું થઈ ગયું ને? તેઓ પાછું બધું ફરી એકડેએકથી શરૂ કરવા માગે છે, એ તે કંઈ રીત છે?” ના, ના, નાટક મુર્દાબાદ! મુર્દાબાદ નાટક !” બીજા વિદ્યાર્થીઓ બૂમ પાડી ઊઠયા. આ બૂમાબૂમે કાર્ડિનલનું ધ્યાન ખેંચ્યું, તેણે તરત બેલિફને ધમકાવીને કહ્યું, “પેલા મૂરખાઓ આટલી બૂમે શાના પાડે છે?” ૧. ૬ લૅન્ડર્સનું રહેવાસી. ૨. માર્ગરેટ નામના મૂળમાં “મેતી' અર્થને શબ્દ રહે છે. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસને મૂખ-મહત્સવ બેલિફે બિચારે કાર્ડિનલ ગુસ્સે થઈ જવાનું જોખમ ખેડીને થોથવાતાં થવાતાં કહ્યું, “નામદાર, બપોરના બાર વાગી જવાથી, આપના પધારતા પહેલાં લોકોએ બૂમો પાડીને નાટક વહેલું શરૂ કરાવી દીધું છે.” ગિલોમ રોમ વચ્ચે બોલી ઊઠયો, “વાહ, તો તો અધું નાટક જેવાની સજામાંથી છૂટયા!” તો નામદાર, એ લોકો નાટક આગળ ચલાવે?” હા, હા, મારે મન તો બધું સરખું જ છે; હું તો દરમ્યાન મારો નિત્યપાઠ પતવી લઈશ.” કાર્ડિનલે જવાબ આપ્યો. બેલિફ હવે ગૅલરીની કિનારી ઉપર જઈને મોટેથી જાહેરાત કરી – “નગરજનો, અને રહેવાસીઓ, જે નાટક આગળ ચાલે એમ ઇચ્છે છે તથા જે તે પૂરું થાય એમ ઇચ્છે છે, તે બંનેને સંતોષવા ધર્માવતાર એમ ફરમાવે છે કે, નાટક ભલે અધૂરું રહ્યું હોય ત્યાંથી આગળ ચાલે!” - ચિંગરની તો ઇચ્છા હતી કે, બધું ફરીથી જ શરૂ થાય, જેથી કાં ડનલ વગેરે પોતાના આખા નાટકની ખૂબીઓ પિછાની શકે; પરંતુ કા ડનલનો હુકમ થવાથી હવે લોકો નાટકનો બાકીનો ભાગ તો ધ્યાન દઈને સાંભળશે, એવો તેણે સંતોષ માન્યો. પરંતુ એની એ આશાય અધૂરી રહી! કારણ કે ગૅલરીમાં આવનાર હજુ આવ્યે જ જતા હતા અને દરેકના નામ-હોદ્દાની બૂમ છીદાર પોકાર્યો જ જતો હતો. એના ભારે અવાજમાં નટનો અવાજ તે ડૂબી જ જતો. એટલે પરિસ્થિતિ અસહ્ય થવા લાગી. સિંગર ખૂબ અકળાયો અને તેટલો જ હતાશ થયો. કારણ કે, નાટક તેના રસિક ભાગે પહોંચ્યું હતું. પણ કોઈએ તેને સળંગ સાંભળ્યું જ ન હતું, અને પરિણામે પ્રેક્ષકોનું લક્ષ ધીમે ધીમે તે નાટક તરફ ન રહ્યું. તેમની અંદરઅંદરની વાતચીતનો ગણગણાટ જ વધતો ગયો. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ જે પ્રેક્ષક નાટક વહેલું શરૂ કરાવવા ધાંધળ મચાવવાની હદે ગયા હતા, તે જ પ્રેક્ષકો હવે એ નાટક ચાલતું હોવા છતાં, તે તરફ કાન કે આંખ ધરવા પણ રાજી ન હતા ! લેખકે નાટકમાં સમાવેલી શબ્દ અને અર્થની કેટલીય ખૂબીઓ નાહક હવામાં જ વિલીન થવા લાગી. છેવટે ગૅલરીમાં આવનારા બધા આમંત્રિત-નિમંત્રિત આવી રહ્યા, એટલે છડીદાર ચૂપ થયો. ચિંગારને આશા બંધાઈ કે, હવે જો એકાદ વખત કઈ બૂમ પાડીને નાટક તરફ સૌનું લક્ષ ખેંચે, તો પાછું નાટકનું કામ આગળ ચાલે! અને વસ્તુતાએ પણ પેલો હોઝિયરીનો દુકાનદાર જ તરત ઊભો થયો અને બૂમ પાડીને સૌને સંબોધીને બોલ્યો - પૅરીસના નાગરિક સગૃહસ્થો અને સર્જનો! પવિત્ર ક્રૂસના સગંદ ! આપણે અહીં ભેગા થઈ હવે શું કરવા માંગીએ છીએ, તે મને સમજાતું નથી. પણે રંગમંચ ઉપર કેટલાક માણસે ટોળે વળી કશુંક ધાંધળ મચાવી રહ્યા છે, અને હું પાએક કલાકથી કોણ કોને ઠોકે છે એ જોવા પ્રયત્ન કરું છું. પણ એ લોકો તે જીભ સિવાય બીજું કોઈ હથિયાર આપસઆપસમાં વાપરવાના હોય એમ લાગતું નથી. આપ લોકોને મજા કરવી હોય તે અમારા સેંટરડામથી કે લંડનથી કેટલાક કુસ્તીબાજોને આવા દિવસે બોલાવવા જોઈએ – જેથી તે લોકોએ એકબીજાને કરેલી મારપીટ તે જોવાની મળે! આ લોકો તો નથી મારપીટ કરતા કે નથી નાચતા-કૂદતા ! માત્ર એમની જીભ જ હાલ્યા કરે, એ જોવાની તે શી મજા આવે? મને તો કહેવામાં આવ્યું હતું કે, આજે અંધેરી નગરીના ગર્દભસેનની ચૂંટણી થવાની છે, અર્થાત્ મૂર્ખાઓના પોપની. પણ અહીં તો એ વાતનું કશું ઠેકાણું લાગતું નથી. અમારે ત્યાં ઘેન્ટમાં અમે પણ મૂર્ખાઓનો પોપ ચૂંટીએ છીએ. પણ અમારી રીત જુદી છે – જેમ કે, અમારે ત્યાં અહીંના જેવું મોટું ટોળું ભેગું થાય; પછી દરેક જણ વારાફરતી એક બાકામાંથી માં કાઢી આખા ટોળા તરફ મરજીમાં આવે એવા ચાળા કરીને સૌને હસાવવા પ્રયત્ન કરે. અને જે માણેસ વિદ્રપમાં વિદ્ર૫ ચાળો કરી સૌને વધુમાં વધુ હસાવે, તેને સૌ મળી પોપ ચૂંટે! અમી રીતે Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫ પૅરીસને ભૂખ-મહેસવ એ રીત છે. અને એમાં બહુ મજા આવે છે. તો આપ સૌની મરજી હોય તે આપ લોકો આપને પો૫ અમારી એ રીત પ્રમાણે આજે ચૂંટી કાઢો! પેલા રંગમંચ ઉપર ટકટકારો કર્યા કરતા લોકોને સાંભળવા કરતાં એમાં ભારે મજા આવશે. એ નટોને પણ આપણી ચાળા કરવાની હરીફાઈમાં ભાગ લેવો હોય તો ભલે આવી જાય! તો શું મહેરબાનો? આપ લોકોને શે વિચાર છે? આજને મજાને દિવસ સારી રીતે ઊજવવો હોય તે મારે આ પ્રસ્તાવ મંજૂર રાખો, અને થવા દો મજા! ” આદિથી વધાવી લાવાય એવું જ - લોકોએ હોઝિયરીવાળાએ કરેલો આ પ્રસ્તાવ એટલા ઉત્સાહઉમંગ-આનંદથી વધાવી લીધો કે, બિચારો ગ્રિગોર કંઈક વાંધો નાખવા જાય તો પણ તેનાથી કશું બોલાય એવું જ ન રહ્યું. તેણે બિચારાએ પિતાના હાથના બે પંજા વડે પોતાનું માં એકદમ ઢાંકી દીધું. કાંકી દીધું. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસમેંદો આાખના એક પલકારામાં કૉપનલના પ્રસ્તાવને અમલમાં મૂક્વાની તૈયારી થઈ ગઈ! નગરજનો, વિદ્યાર્થીઓ અને પાદરીઓ – સૌ એ કામે લાગી ગયા. આરસપહાણના ટેબલની સામે આવેલી નાના ચેપલની બારીને એક રંગીન કાચ તોડી નાખવામાં આવ્યો, અને તેમાં માં ઘાલીને હરીફ ઉમેદવારોએ સૌ પ્રેક્ષકોને ચાળા કરી બતાવવા, એમ નક્કી થયું. સ્ત્રી અથવા પુરુષ – દરેક ઉમેદવાર હરીફે ચેપલમાં પોતાનું મોં બુરખાથી ઢાંકી રાખવું એમ પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું, જેથી ચાળા કરતી વખતે જ તેઓ પોતાનું મોં ખુલ્લું કરી સૌને ચોંકાવી શકે. એક ક્ષણમાં તો હરીફાઈમાં ઊતરનારા ઉમેદવારોથી આખું ચેપલ ભરાઈ ગયું. પછી બારણું બંધ કરી દેવામાં આવ્યું. ગેલરીમાં બેઠો બેઠો કૉપનેલ જ આ બધી તૈયારીઓ અંગે હુકમો અને માર્ગદર્શન આપતે હતો તથા ગોઠવણો કરતે હતો. આ ધાંધળ દરમ્યાન કાર્ડિનલ પોતાના રસાલા સાથે બીજા રોકાણનું તથા સંધ્યા-પૂજાનું બહાનું કાઢી વિદાય થઈ ગયો. આ બધી જનતાની ધાંધળ જોઈ, ગ્રિગોર જેટલો જ તે પણ છોભીલો પડી ગયો હતો, જોકે, તે આવ્યો ત્યારે જે ટોળાએ તેને આટલે બધો આવકાર આપ્યો હતો, તે ટોળાને તેની વિદાય લક્ષમાં લેવા જેટલી પણ ફુરસદ ન હતી! Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કાસીમે ચાળા કરવાની હરીફાઈ ભારે આનંદોત્સાહ વચ્ચે શરૂ થઈ. પહેલા હરીફે પોપચાં ઉલટાવી, મોં ગુફા જેવું પહોળું કરી, તથા કપાળ ઉપર વિચિત્ર કરચલીઓ પાડીને એવો ચાળો કર્યો કે, ચારે તરફ જે ખડખડાટ હાસ્ય ફાટી નીકળ્યું, તે કેમે કરી શમ્યું જ નહિ. પછી તો બીજો, ત્રીજો, એમ હરીફે આવતા ગયા, અને દરેકની અવનવી વિન્દ્ર પતા જોઈ જોઈ, લોકો પગ પછાડી પછાડી, પેટ દાબી, દાબી, તથા ઊછળી ઊછળીને એવા હસવા લાગ્યા કે, હોમર કવિ જો તે વખતે હાજર હોત તો, તેમને દેવ-સભાના આનંદી ન-ફિકરા દેવો. જ માની બેસતા. નાનાં-મોટાં, સ્ત્રી-પુરુષ, વિદ્યાર્થીઓ અને રાજ-પ્રતિનિધિઓ સૌ સરખાં જ પાગલ બની રહ્યાં હતાં. “મને ડાકણ ભરખે, જો મેં આવો ચહેરો કોઈ દિવસ જોયો હોય તો.” અરે પણ આ તે જો! આની આગળ તે બધા ચહેરા પાણી જ ભરે!” “અલ્યા આ તે માણસનું માં છે કે ખવીસનું?” “અને આ તે વાંદરી છે કે, બે-પગી સ્ત્રી?” “અરે, આ ભૂત તે જો!” “બાપરે ! આ તે શી બલા છે?” પણ અમારે જોન ફ્રૉલોને ન્યાય કરવા ખાતર કહેવું જોઈએ કે, આ ઘમસાણ વચ્ચે પણ તે હજુ પેલા થાંભલાની કાંગરી ઉપર જે બેઠેલો રહી, માં પહોળું કરી, એવી ચીસો મોટેથી પાડતો હતો કે, આટલા બધા માણસોના અવાજની ઉપર એનો અવાજ જ ઉપર તરી આવતો હતે. ટૂંકમાં, ટોળાના હર્ષોલ્ગારો દોરવાની નેતાગીરી એ જ સંભાળતા હતા. : ગ્રિગેર શરૂઆતમાં તો છેક હતાશ થઈ ગયો હતે; પણ પછી તેના મનમાં નર્યો ગુસ્સો અને તુચ્છકાર ઊભરાઈ રહ્યો. તેણે પોતાના નરોને સંવાદ ચાલુ રાખવા મોટેથી સૂચના આપી; જોકે બધાંની પીઠ. જ તે તરફ વળેલી હતી! એક વખત તો ગ્રિગોરને જાતે ચેપલમાં જઈ Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R ધર્માધ્યક્ષ આ બધા ગમાર પ્રેક્ષકો સામે પેટી ભરીને દાંતિયાં કરી લેવાનું જ મન થયું; પણ પછી તેણે પાતે એકલાએ જ આખું નાટક સાંભળવાનું બીડું ઝડપ્યું! માત્ર એક જ જણનું મેમાં નાટક તરફ હતું; કારણ કે, તે માણસ ઊંઘતા હતા! પરંતુ શિંગારે તે તેની પાસે જઈ તેને આભાર માનતાં કહ્યું, – “ માંગ્યેાર, હું તમને ધન્યવાદ આપું છું કે, તમે આ બધા જંગલી ધાંધળમાં સાથ આપવાને બદલે એક બાજુ અળગા બેસી રહ્યા છે. બીજા લોકો જ્યારે કેવળ વાનરચેષ્ટાઓ જોવામાં મગ્ન છે, ત્યારે તમે સરસ્વતી દેવીનું સન્માન જાળવી રહ્યા છે, તે જોઈ તમારું નામ ભવિષ્યની પ્રજામાં અમર કરવા જેવું મને લાગે છે; તે તમારું મને કહેશે?” નામ 66 ‘મારું નામ રને શાનુ છે; હું પૅરીસના કિલ્લાનો સીલધર અમલદાર છું.” 66 તમે એકલા જ આ નાટક સાંભળી રહ્યા છે; તે તમને તે કેવું લાગ્યું?” CE “ વાહ, વાહ, બહુ મજાનું હતું.' જાડિયે મૅજિસ્ટ્રેટ અર્ધા ઊંઘમાં બાલ્યા. શિંગારને આટલી પ્રશંસાથી જ સંતોષ માનવો પડયો. કારણકે, તરત જ આખા હૉલમાં તાળીઓને ભારે ગડગડાટ અચાનક ફાટી નીકળ્યા અને સાથે સાથે આનંદના ફેફસાંફાડ પેાકારો પણ: લોકોએ અંધેરી નગરીનો ગર્દભસેન યાને મૂર્ખાઓના ‘ પોપ’ ચૂંટી કાઢયો હતા! એક એવા કદરૂપા ચહેરો પેલા બાકામાંથી બહાર આવ્યા હતા કે, પછીના કલૉપિન ઝુલેફ જેવા બાકી રહેલા ઉમેદવારોએ પેાતાની હાર એમ ને એમ જ કબૂલ કરી લીધી. ગૅલરીમાં બેઠા બેઠા કૉપનાલ પાતે પણ તાળીઓ પાડવા લાગી ગયો. એ ચહેરાનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે. ચાર બાજુથી શંકુ જેવાં અણિયાંવાળું ચપટું નસકોરું, ઘેાડાની ખરી જેવું માં, લાલ રંગના વાળના ઝૂલફાથી ઢંકાયેલી Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસીમાદા તેની નાની ડાબી આંખ, ( જમણી આંખતા એક ભયંકર મેટી રસાળી હેઠળ છેક જ અદૃશ્ય થઈ ગઈ હતી.) - વચ્ચે વચ્ચે ખાલી ભગદાળાંવાળી કિલ્લાની ભીંત જેવા છૂટાછવાયા દાંત, શીંગડાં જેવા બે હાઠ ઉપર હાથીના દંતૂશળની પેઠે નીકળી આવેલા એક દાંત, અને એ બધાની ઉપરવટ એ આખા ચહેરા ઉપર છવાઈ રહેલી નવાઈ, ખિન્નતા અને અસૂયાની વિચિત્ર આભા ! લેાકોનું ટોળું હવે ચેપલ તરફ ધસી ગયું અને પેાતાના વરાયેલા પેપને વિજયાત્રા નિમિત્તે બહાર ઊંચકી લાવ્યું. વસ્તુતાએ એ માણસ આખા જ એક વિદ્રપ ચાળારૂપ હતા. તેનું ડીમચા જેવું અને લાલ શિહેાળિયાં જેવા વાળવાળું મેલું માથું; તેના બે ખભા વચ્ચે એક જંગી ખૂંધ, જેની સમતુલાએ છાતીની આગળ ઊપસેલા એક મોટો ટો; સાથળા અને પગની એવી આડાઅવળી ગાઠવણી, કે આગળથી જોતાં બે દાતરડાં હાથા આગળ ભેગાં કર્યાં હોય એમ લાગે; જંગી હાથ; – અને એ બધી વિદ્રુપતાની ઉપરવટ તેના સમગ્ર વ્યક્તિત્વમાંથી બળ, ચપળતા અને હિંમતની પ્રગટતી છટા - એ જાતનો પાપ મૂર્ખાઓના શિરોમણિ તરીકે આજે ચૂંટાયા હતા ! - ― જરા વધુ સમજાય તેવું વર્ણન કરવું હોય તો એમ કહેવું પડે કે, એક રાક્ષસનાં જાણે હાડકાં તોડી-ફોડી ગુંદી-ભાગીને ફાવે તેમ એની કાયા ઘડી હાય ! - લેાકો તે તેને તરત ઓળખી ગયાં હતાં, અને બૂમા પાડવા લાગ્યાં હતાં. "C . માતાજીના મંદિર નૉત્રદામ ’ ના જાણીતા ઘંટ વગાડનાર કસીમૉદા ! નૉત્રદામ મંદિરના બૂંધિયા ! કમાનદાર પગવાળા કસીમૉદા ! કાણિયા કસીમૉદા !” .. વિદ્યાથી ઓ ભલા થઈને પોકારી ઊઠયા, “ ગાભણી સ્ત્રીઓ બાજુએ ખસી જાય !” Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३० ધર્માધ્યક્ષ અને ખરેખર, ગાભણી તો શું બધી જ સ્ત્રીઓએ કયારના પોતાનાં ડાકણા, ખવીસા, મે ઉપર પંજા ઢાંકી દીધા હતા. કસીમૉદાને તે ઘુવડો અને ભૂતાને સાગરીત જ માનતી. પરંતુ પુરુષો તે એકદમ હરખમાં આવી ગયા હતા. જહાંના મિત્ર રૉબિન યુસેપેમાં તે કસીમોંદાની પાસે જઈ તેના દેખતાં જ ચાળા કરી હસવા લાગ્યા. કસીમૉદાએ તરત તેને કમરપટેથી પકડી, ઉછાળીને ટોળામાં દૂર ફેકયો –જાણે એક પીછું ખંખેરી નાખ્યું હોય ! કૉપનેાલ તેની પાસે જઈને બાલ્યા, “ પવિત્ર ક્રૂસના સેગંદ ! મેં મારી જિંદગીમાં સુંદરમાં સુંદર કદરૂપાપણું જોયું હોય, તો આજે જ જોયું; તને પૅરીસના તે શું, રેમના પણ પાપ તરીકે ચૂંટી કાઢવા જોઈએ !” કૉપનાલ હવે તેને પૂછવા લાગ્યો, “ દોસ્ત, હું તને મિજબાની કરાવું — ભલે ગમે તેટલા પૈસા થઈ જાય – બાલ શું ખાવું છે?” કસીમૉદાએ કંઈ જવાબ ન આપ્યો. ભલા ભાઈ, તું બહેરો છે કે શું?” કસીમાઁદા ખરખર બહેરા જ હતા. પણ કૉપનાલની આ બધી પૂછપરછથી ચિડાઈ, તેણે તેના સામું જોઈ એવું દાંતિયું કર્યું કે, એ ફૉમિશ રાક્ષસ પણ બીનીને, બુલ-ડૉગ બિલાડી સામેથી ખસી જાય, તે રીતે ખસી ગયા. પાસે ઊભેલી એક બુઢ્ઢીએ કૉપનાલને જણાવ્યું કે, કસીમૉદો બહેરો જ છે. . પણ એટલામાં જૉન ફ઼ૉલા સીમૉદાને નજીકથી જોવા માટે થાંભલા ઉપરના પેાતાના આસનેથી ઊતરીને નીચે આવ્યા. તેણે તરત જ કહ્યું, આ તા માતાજીના મંદિરના ધર્માધ્યક્ષ – મારા ભાઈ 66 આર્ચ-ડીકનના ઘંટ વગાડનારો છે!” “ વાહ! શી અનેાખી ચીજ છે, વારુ ? તે દેખા દે ત્યારે ખબર પડે કે તે ખૂંધિયા છે ! તે ચાલે ત્યારે ખબર પડે કે, તે કમાન-પગા Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસોદો ૩૧ છે! તે તમારી સામું જુએ ત્યારે ખબર પડે કે તે કાણિયો છે! તમે એની સાથે વાત કરો ત્યારે ખબર પડે કે તે બહેરો છે! તો પછી તેની જીભ વડે તે શું કરે છે?” બીજો એક જણ બોલ્યો. એની મરજી થાય ત્યારે તે બોલે છે. તે જનમ-બહેરો નથી; માતાજીના મંદિરના ઘંટ વગાડી વગાડીને તેના ધાક ફૂટી ગયા છે!” પેલી ડોસીએ ઉમેર્યું. તો તો જીભ પૂરતે તે અપૂર્ણ રહી ગયો કહેવાય. સર્વાગસંપૂર્ણ થવા માટે તેની જીભમાં પણ કંઈક ખેડ હોવી જોઈતી હતી !” જૉન ડ્રૉલોએ કહ્યું. દરમ્યાન બધા ભિખારીઓ હજૂરિયાઓ, ખીસાકાતરુઓ અને વિદ્યાર્થીઓ વરાયેલા મૂરખરાજ માટે પૂંઠાનો ત્રણ કલગીવાળો મુગટ, તેને રાજદંડ તથા મજાકી પહેરવેશ પેલેસના પાદરીઓ પાસેથી લઈ આવવા દોડી ગયા હતા. તે બધું આવ્યું એટલે કસીમૉએ શાંતિથી એ બધું પહેરી લીધું. પછી તેઓએ તેને એક માંચી ઉપર બેસાડયો; અને મૂરખરાજના દરબારીઓ તરીકે બાર જણાએ તે માંચીને ખભે ઊંચકી લીધી. આખું સરઘસ પહેલાં તો મહેલની ગેલરીઓમાં ફરી વળ્યું અને ત્યાર બાદ હોકારા-બકારા કરતું શેરીઓમાં ફરવા બહાર નીકળ્યું. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઍસમરાદા આ બધા ધાંધળ દરમ્યાન, ગ્રિગોર અને તેના નટએ પોતાનું નાટક ભજવ્ય જ રાખ્યું હતું. શિંગોર નટોને ગોદાવ્યા કરતો હતો, અને નટો પોતાના પાર્ટ ભજવ્યે જતા હતા. સિંગરને છેવટ સુધી આશા હતી કે, મૂરખરાજની ચૂંટણી પૂરી થયા બાદ લોકો પોતાના નાટક તરફ લક્ષ આપશે! એટલે જ્યારે કસીમૉદોને ઊંચકીને સરઘસ હૉલની બહાર નીકળ્યું, ત્યારે તેણે માની લીધું કે, એ બધા તોફાનીઓ ચાલ્યા જતાં, બાકી રહેલા શિર જનો નાટક સાંભળવા જરૂર થોભશે. પરંતુ, આ શું? પેલાઓની પાછળ પાછળ જ હૉલ તો તદ્દન ખાલી થઈ ગયો! અલબત્ત, થોડાં ઘરડાં સ્ત્રી-પુરુષો અને છોકરાં હૉલમાં રોકાયાં, પણ તે તો ભીડ ઓછી થાય ત્યારે બહાર નીકળાય એ માટે જ. થોડાક વિદ્યાર્થીઓ પણ બારીઓ ઉપર ચડી ગયા હતા, પરંતુ તે તો અંદર-બહાર સારી રીતે છેવટના નજર નાખી લેવાય તે માટે. વિંગેરે જેકે, સંતોષ માન્યો કે, “મારા નાટકની પૂર્ણાહુતિ જોવા માટે આટલા પ્રેક્ષકો પણ બહુ છે. સાહિત્યરસિક માણસે થોડા જ હોય !” નાટકમાં પવિત્ર માતા મેરી દાખલ થાય તે વખતે વાજિંત્રોવાળા એએ અમુક રાગ વગાડવાનો હતો, પરંતુ તે વખતે માલૂમ પડયું કે ૩૨ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઍસમરાલ્દા વર મૂરખરાજના સરઘસ-વાળાઓ એ બધા સાજિંદાને પણ ખેંચતા થયા હતા! 66 t ભલે, સંગીત વગર ચલાવે! “ ઝિંગારે નટોને આદેશ આપ્યા. પછી સ્પ્રિંગાર હૉલમાં હાજર રહેલા લાકોમાં થતી વાતચીત સાંભળવા વળ્યા; જેથી પેાતાના નાટકની ખૂબીઓ વિષે તેમાં શી વાતા થાય છે તે તે જાણી લેવાય પણ તે તો જુદાં જુદાં મકાનો શા ભાડે અપાયાં, કે ભાડાં કેટલાં વધતાં જાય છે, એની જ વાત કરતાં હતાં. પછી તે બારીઓએ ચડીને બેઠેલા વિદ્યાર્થીઓ તરફ વળ્યા. એટલામાં એક વિદ્યાર્થીએ બૂમ પાડી: “દોસ્તા ! ઍસમરાલ્દા! ચકલામાં ખેલ થાય છે!” આ જાહેરાતની એકદમ જાદુઈ અસર થઈ. હવે તે હૉલમાં જેટલાં બાકી રહ્યાં હતાં તે સૌ પણ ‘ ઍસમરાલ્દા !' ઍસમરાલ્દા ’ એવી બૂમેા પાડતાં પાડતાં એને ખેલ જોવા માટે પડાપડી કરતાં દોડયાં. બહારથી પણ તે જ વખતે તાળીઓના અને હર્ષના મોટો અવાજ આવ્યો. સ્પ્રિંગાર હાથ આમળતા ચિડાઈ જઈને બાલ્યા, “ એ ઑસમરાલ્દા વળી શી ચીજ છે?” તે જ વખતે નાટકમાં જુપિટરે રંગભૂમિ ઉપર દાખલ થઈને કરવાની હતી. પણ તે ઍકટરને હજુ આરસના ટેબલ ઉપર જ ફાંફાં મારતા જોઈ, શૃિંગાર ચિડાઈને બાલી ઊઠયો, ભાઈ, ઉપર ગર્જના જતા નથી? નીચે કેમ ફાંફાં માર્યા કરો છે?” “શું કરું ભાઈસાહેબ ! વિદ્યાર્થી 66 બારીએએ ચડવા સ્ટેજની નિસરણી ઉપાડી ગયા છે!” આ છેલ્લા કારમેા ફટકો હતા. હવે નીચેના વેશભૂષા-ઘરમાંથી ઉપર રંગભૂમિ ઉપર જવા-આવવાના જ કોઈ રસ્તા રહ્યો ન હતા ! ૧-૩ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તમે સૌ જાઓ જહન્નમમાં! હવે તો મને પણ કશું મહેનતાણું ચૂકવાશે, તે જ હું પણ તમને ચૂકવી શકીશ. નહિ તો બધા મારે બાલાં!” પછી રણભૂમિ ઉપર છેક છેવટ સુધી ઝૂઝેલા સેનાપતિની જેમ ઝિંગર છેક છેલ્લો એ હૉલ છોડી ગયો. જાન્યુઆરી માસમાં રાત વહેલી પડી જાય છે. એટલે ગ્રિગોર જ્યારે મહેલમાંથી બહાર નીકળ્યો, ત્યારે શેરી કયારની અંધારવા લાગી હતી. રાતનું આ આગમન તેને ઘણું વહાલું લાગ્યું; કારણ કે, તેને કોઈ એકાંત નિર્જન જગાએ ચાલ્યા જવું હતું, જ્યાં તે પોતાના મર્મસ્થાનમાં થયેલા ઘાની માવજત કરી શકે – વિચારરૂપી મલમ ત્યાં લગાડી શકે. અને આમેય અત્યારે હવે તેની પાસે “વિચાર” સિવાય આરામનું કે માવજતનું બીજું કશું સાધન જ શું રહ્યું હતું? જે મકાનમાં તે અત્યાર સુધી ભાડે રહેતો હતો, ત્યાં તેને છ મહિનાનું ભાડું ચડી ગર હતું; અને આજે આ નાટકમાંથી તેને કંઈક આવક થાય તેમાંથી 6 કંઈક ચૂકવીને ભાડાવાળાનો તગાદો શાંત પાડવાની તેની કલ્પના હતી પણ પોતાના પ્રથમ નાટકને મળેલી આ નિષ્ફળતા પછી તે મકાનમાલિકની સંમુખ થવાની તો હિંમત જ ન રહી. એટલે આજ રાત પૂરતા કયાં પડી રહેવું એનો જ વિવાર તેણે કરવો રહ્યો! વિચાર કરતાં કરતાં તેને યાદ આવ્યું કે, દર એક ગલીમાં એ પામેન્ટરી કાઉંસેલરના મકાનના બારણા આગળ, ખચ્ચર ઉપર ચડ માટે એક ઊંચો પથરો ખેડી રાખેલો હતો. ચિંગાર જ્યારે જ્યારે . થઈને પસાર થયો હતો, ત્યારે તેને એવો વિચાર આવ્યો હતો કે, કે ભિખારીને કે કવિને રાત ગાળવી હોય, તો એ પથરો ઓશિકા ત સરસ કામ લાગે તેવો હતો! આજે પણ એને એ પથરે જ આવ્ય; એટલે તે હવે એ જગાએ જવા માટે ઊપડ્યો. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૫ એસમરાહદા પણ એટલામાં જ તેને મહેલના આંગણામાંથી બૂમબરાડા સાથે નીકળતું મૂરખરાજનું સરઘસ ભેગું થઈ ગયું. મશાલોનું અજવાળું કરવામાં આવ્યું હતું, અને પોતાના નાટકના વેઠે પકડેલા વાજિંત્રોવાળા જ આગળ વાજાં વગાડતા હતા. એ દૃશ્યથી તેનું ઘવાયેલું અંતર ફરીથી દુ:ખી ઊડ્યું, અને તે ત્યાંથી દૂર નાઠો. એક જગ્યાએ તે વળ્યો, ત્યારે ત્યાં છોકરાઓ દારૂખાનાના ભડાકા-ફડાકા લઈને દોડાદોડ કરતા હતા. ત્યાંથી પણ તે દારૂખાનાને શાપ આપતો ભાગ્યો. બીજી જગાએ ત્રણ વાવટાઓ અને બીજી છે નાની ધજાઓ બડેલાં હતાં. આખા ભાગને મશાલોથી પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યો હતો, અને લોકો એ ધજાઓ ઉપર ચીતરેલાં રાજા, પાટવી, ફલૅન્ડર્સની માર્ગરેટ, ઑસ્ટ્રિયાના ડયૂક, કાર્ડિનલ બુર્બો, તેમના ભાઈ મૉોર દ બીજુ, વગેરેનાં ચિત્રો જોતાં હતાં અને ટોળે વળી પ્રશંસા કરતાં ઊભાં હતાં. ગ્રિગોરને ચિત્રકાર જેહાં ફૉર્બોની સફળતાની ઈર્ષ્યા આવી, અને સાહિત્યકાર તરીકે પોતાની દુર્દશાનો વિચાર તેને ફરી તાજો થયો. પાસેની એક ગલી અંધારી તથા નિર્જન દેખાતી હતી, તેમાં જ તે પેસી ગયો. ત્યાંથી આગળ પડત-આથડતો તે છેવટે નદીકિનારે જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં હોડીવાળાની એક ઝૂંપડી દેખાતી હતી. એ મજૂર માણસની નિરાંતની અદેખાઈ કરતે તે ત્યાં ઊભે હતો, તેવામાં જ એ ઝૂંપડીમાંથી નીકળેલા એક માછીમારે બહાર નીકળી હવાઈ સળગાવી. ગ્રિગોરના શરીરમાં થઈને પૂજારી પસાર થઈ ગઈ. ચારે તરફ આજના ગાંડપણના દિવસની ઉજવણી થતી હતી. તે એકલો જ એ Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ બધાથી દૂર ભાગવાનો પ્રયત્ન કરતો હતે; પણ બધે એ પાગલપણું જ તેને સામું મળતું હતું! છેવટે થાકીને તેણે ગ્લાસ દ તરફ જ જવાનો મરણિયો વિચાર કર્યો, – જ્યાં મોટી હોળી સળગવાની હતી. ત્યાં કશુંક સળગતું ખેરિયું તાપવા મળશે, તથા આજના જાહેર ભેજનાલયમાં રાજાજી મીઠાઈની ભરેલી જે ત્રણ મોટી ઢાલો મૂકવાના છે, તેમાંથી એકાદ કોળિયો ખાવાનું પણ મળશે! Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્લાસ દ ગ્રેવે ના પરીસમાં પ્લાસ દ ગ્રેવે એટલે લોકોને જાહેરમાં દેહાંત દડ દેવાનું જાણીતું સ્થળ! અત્યારે તો એ વિશાળ જગાનું નામ નિશાન નથી રહ્યું. તે વખતે તેની એક બાજુ મછવાઓને ધક્કો હતો અને ત્રણ બાજુ ઊંચાં મકાનો હતાં. એ વિશાળ મેદાનની પૂર્વ બાજુની વચ્ચે ત્રણ મકાનો આવેલાં હતાં : ડોફિન-હાઉસ – કારણ કે, ચાર્લ્સ-પ જ્યારે ડૉફિન – પાટવી હતી, ત્યારે ત્યાં રહ્યો હતો; બીજું ટાઉનહૉલ; અને ત્રીજું થંભ-ઘર – કારણ કે, તેના ત્રણ માળ ભારે દંભ ઉપર ખડા કરેલા હતા. એ મકાનમાં પૅરીસ જેવા શહેરને જોઈએ તે બધું જ હતું : પ્રાર્થના માટે ચેપલ, મેજિસ્ટ્રેટની અદાલત માટે ઓરડા; અને છાપરા નીચેના ત્રિકોણિયામાં દારૂગોળો અને બંદૂકો. પ્લાસની વચ્ચે જ કાયમને ફાંસીને માંચડો અને હાથ-પગ પરોવી સખવાને જતરડો ખેડેલાં હતાં. પાસે થઈને જતા આવતા રાહદારી એ જગાએથી પસાર થતાં આડું જોઈ લેતા – ત્યાં કેટલાય માનવોએ અંતિમ યાતના વેઠતાં વેઠતાં પ્રાણ ત્યાગ્યા હશે. કેટલાંક કર્ષ બાદ લોકોમાં “સેંટ વાલિયર્સ-ફિવર' તરીકે ઓળખાતા તાવની એક વિચિત્ર બીમારી ફેલાઈ હતી, જે આ દેહાંતદંડની સજા જોવા શિળે મરનારા લોકોમાં એ દૃશ્યના ત્રાસથી જ ફેલાઈ હોવાનું જણાયું ૩૭ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પાયેરી શૃિંગાર જ્યારે પ્લાસ દર્શાવે આગળ આવી પહોંચ્યા, ત્યારે ઠંડીથી લગભગ અકડાઈ ગયા હતા. રસ્તામાંટાળાંથી બચવા તે પન-ચક્કીવાળા પુલ ઉપરથી નીકળ્યા હતા, એટલે ત્યાં પન-ચક્કીનાં ચક્રોથી ઊડતી છાંટથી સારી પેઠે છંટાઈ ગયા હતા. પ્લાસ દ વેમાં વચ્ચે સામેાટી ભારી સળગાવીને હોળી કરેલી હતી; અને લોકોનું મેટું ટોળું તેની આસપાસ જામેલું હતું. શિંગાર શાપ આપતા બબડયો : (6 બદમાશ હૅરીસિયને ! હવે તમે મને તાપણાથી પણ દૂર રાખશે, ખરું? તમારી બદમાશીથી આજે હું ઘરબાર વગરને અને ખાધાપીધા વિનાના તા થઈ ગયા છું; તમારાથી બચવા જતાં પાણીથી પણ લદબદ થઈ ગયા છું. છતાં તાપણાન આનંદ પણ તમારે જ જોઈએ છે, કેમ ? ” પાસે જઈને જોતાં તેને માલૂમ હોળીની આસપાસ જરા વધારે પડતું દૂર લેાકાના કુંડાળા વચ્ચેની જગામાં એક તેને એ લાકો ટોળે વળીને જોતા હતા ! પડયું કે, લાકોનું આ કૂંડાળું જામ્યું હતું. અર્થાત્ હેાળી અને જુવાન છેકરી નાચતી હતી, ૩૮ સ્પ્રિંગાર એ છેકરીના સ્વરૂપથી એવા અભિભૂત થઈ ગયું કે, એ તે કોઈ માનવ કન્યા છે, પરી છે, કે દેવદૂત છે, એ જ નક્કી ન કરી શકયો. તે છેકરી ઊંચી ન હતી; પણ તેની નાજુક દેહલતા એવી લચક દાર હતી કે તે ઊંચી દેખાતી હતી. એક પુરાણી પર્શિયન કાર્પેટ જમીન ઉપર બિછાવેલી હતી તેના ઉપર તે પેાતાના સેંડલ પહેરેલા નાજુ પગ ઠેકવતી નાચતી હતી. ટોળામાંના દરેકની નજર તેના ઉપર જ ઠરી ગઈ હતી. એ આસપાસ કૂંડાળે વળીને ઊભેલા દરેકનું માં આશ્ચર્યથી ખુલ્લું જ ર ગયું હતું. પોતાના બંને હાથે માથા ઉપર ઊંચકી રાખેલી તંબૂ વગાડતી વગાડતી તે છેાકરી ઘૂમતી હતી, ત્યારે તેની કેડે બાંધેલા સાને કંદોરો ચમકી ઊઠતા હતા. તેની કમર ઉપરના ઘેરદાર રંગબેરંગી ઘાઘ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ગ્લાસ દ ચેવે (વીને પહોળો થતો, ત્યારે તેના સુંદર સુઘડ બંને પગ દેખાઈ આવતા. તેના ખુલ્લા ગોળ ખભા, કાળાં ફૂલફા તથા ચમકતી ગાળ કાળી આંખો મળીને એ કોઈ દેવકન્યા સદેહે સ્વર્ગમાંથી ઊતરી આવી હોય, એ જ આભાસ થતા. એ છોકરીએ નાચ પૂરી થતાં જમીન ઉપર પડેલી બે તરવારો ઉઠાવી અને તેમનાં અણિયાં પોતાના ઊંચા કરેલા કપાળ ઉપર અધ્ધર ટેકવી તે તરવારોને ઘુમાવવા માંડી. નવાઈની વાત એ હતી કે સાથે સાથે તે પોતે એ તરવાર કરતાં ઊલટી દિશામાં ઘૂમતી હતી. ગ્રિગોર જેવા નર્યા કલ્પનાશીલ કવિને પણ સમજાયા વિના ન રહ્યું કે, એ જિપ્સી-કન્યા હતી. હોળીને પ્રકાશ એ જિપ્સી-કન્યા ઉપર તેમ જ આજુબાજુ ઊભેલા હજારો પ્રેક્ષકોનાં દિમૂઢ થયેલાં માં ઉપર પડતો હતો. તે બધામાં એક જણ એ કન્યાને વિશેષ ધ્યાનપૂર્વક નિહાળી રહ્યો હતે – જો કે, એ માણસનો દેખાવ કઠોર, શાંત અને ગંભીર હતો. તેનો પોશાક તો તેની આસપાસ ભીડ કરીને ઊભેલાં બીજાં માણસેની આડમાં દબાઈ ગયો હોવાથી દેખાતો ન હતો, પરંતુ તેની ઉંમર પાંત્રીસેક વર્ષથી વધુ હોય એમ લાગતું ન હતું. છતાં તેને માથે ટાલ પડી હતી – માત્ર બ્રમણા આગળ વાળના થોડા ગુચ્છા બાકી રહ્યા હતા – જો કે, તેય ભૂખરા રંગના થવા લાગ્યા હતા. તેના પહોળા અને ઊંચા કપાળ ઉપર કરચલીઓના ચાસ પડી ગયા હતા. પરંતુ તેની ઊંડી આંખોમાં એક પ્રકારની અસાધારણ યુવાની અને ઉદ્દામ જીવરાપણું દેખાઈ આવતાં હતાં. તેણે પોતાની આંખો સોળ વર્ષની એ નૃત્યાંગના ઉપર જ સ્થિર Tી રાખી હતી અને જયારે આસપાસનું ટોળું એની અંગભંગીઓ ઉપર આફરીન થઈ હર્ષ વ્યક્ત કરતું હતું, ત્યારે આ માણસ વધુ ને વધુ ખિન્ન બનતો જતો હતો. કોઈ કોઈ વાર તેના હોઠો ઉપર હાસ્ય અને નસાસો ભેગાં થઈ જતાં; પરંતુ તે હાસ્ય પેલા નિસાસા કરતાં પણ વિધ ખિન્ન દેખાતું હતું. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ છેવટે પેલી છાકરી ફૂદડી ફરતી થેાભી; તેને ખૂબ શ્વાસ ભરાઈ આવ્યા હતા. ટોળાએ આનંદના પ્રશંસાભર્યા હર્ષનાદ કર્યાં. ૬. “ જાલી ! ” જિપ્સી-કન્યાએ અવાજ દીધા. તરત જ એક નાનકડી ૨ાપળ અને સુંવાળાં ચળકતાં રૂંછાંવાળી બકરી તેની પાસે દોડી આવી. તેનાં શીંગડાં ઉપર અને ખરી ઉપર સાનેરી ઢોળ ચડાવેલા હતા; અને તેના ગળામાં એવા જ સેાનેરી પટ્ટો હતા. અત્યાર સુધી તે શેતરંજીને કિનારે બેસી રહી હતી. <6 જાલી, હવે તારો વારો !” એમ કહી પેલી કન્યાએ તેની સામે પેાતાની તંબૂરી ધરી. જાલી, બાલ જોઉં, અત્યારે વર્ષના કયા મહિના ચાલે છે?” બકરીએ પેાતાના આગલા પગ ઊંચા કરી, તંબૂરી ઉપર એક ટકોરો માર્યા. અને વસ્તુતાએ પણ વર્ષના પહેલા મહિના હાઈ, લોકોના ટાળાએ હર્ષનાદો. 66 જાલી!, આજે મહિનાને કેટલામેા દિવસ છે?” પેલીએ તંબૂરી બીજી બાજુ ફેરવીને પૂછ્યું. જાલીએ પેાતાની સાનેરી ખરી ઉપાડીને તંબૂરી ઉપર છ ટકોરા 46 માર્યા. :: · જાલી ! અત્યારે કેટલા વાગ્યા હશે ?” જિપ્સી-કન્યાએ તંબૂરીને ઘુમાવીને પૂછ્યું. જાલીએ સાત ટકોરા માર્યા અને તેના દરેક ટકોરે પાસેના ટાવર ઘડિયાળના પણ સાત ટકોરા પડયા. લોકો દિગ્મૂઢ થઈ ગયા. 66 આ તા મેલી વિદ્યા છે,” ટોળામાંથી એક ભયંકર અવા આવ્યા. આ જિપ્સી-કન્યા તરફ જોઈ રહેલા પેલા ટાલિયા માથાવાળે માણસ એ શબ્દો બોલ્યા હતા. જિપ્સી-કન્યા એ અવાજ સાંભળી એકદમ ધ્રૂજી ઊઠી, એ તેણે પોતાનું માં તે તરફ ફેરવ્યું. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ હાસ દ ગ્રંવે ૪૬ પરંતુ લોકોના ટોળાએ ફરીથી તાળીઓ પાડી અને પેલાના બોલ એ ગડગડાટમાં ડૂબી ગયા. તરત જ પેલી કન્યાએ પ્રશ્નોત્તરી આગળ ચલાવી. જાલી, શહેરના બંદૂકબાજોના કપ્તાન કંડલમસ* વખતે કેવી રીતે સરઘસમાં ચાલે છે?” જાલી તરત જ પાછળના બે પગ ઉપર ઊભી થઈ ગઈ અને સાથે સાથે બે બેં કરતી કૂચકદમ કરતી પ્રેક્ષકોના આખા કૂંડાળા આગળ એવી ગંભીરતાથી ફરી વળી, કે બધા પ્રેક્ષકો એ કપ્તાનની દિંભી ભક્તિનું આ ઠાવકું અનુકરણ જોઈ ખડખડાટ હસી પડયા. “જાલી, ધર્મ-મંડપમાં રાજગુરુ કેવી રીતે ઉપદેશ આપે છે?” પેલી બકરી હવે કૂલા ઉપર બેસી, પોતાનો આગલો પગ એવી વિચિત્ર રીતે હલાવી હલાવીને બે બે કરવા લાગી કે, રાજગુરુની ખરાબ લૅટિન અને ખરાબ ફેંચ વાળી વાણી બાદ કરતાં, આખે ને આખો એ પોતે જ ત્યાં બેસીને ધર્મોપદેશ આપતે હોય, એ દેખાવ થઈ રહ્યો. લોકોના ટોળાએ ગાંડાની પેઠે પોતાની બધી તાકાતથી હર્ષનાદ કર્યો. - “મહા અધર્મ ! મહા પાપ! ઘોર નાસ્તિકતા!” પેલા ટાલિયાનો મોટેથી અવાજ પાછો સંભળાયો. પેલી જિપ્સી-કન્યા ફરીથી એ અવાજની દિશા તરફ વળી, અને પિતાનો નીચલો હોઠ ઉપરના હોઠ કરતાં આગળ કાઢી તે અવાજની દિશામાં તેણે છાસિયું કર્યું, અને પછી પોતાની તંબૂરીમાં ટોળા પાસેથી ઉઘરાણું શરૂ કર્યું. તરત જ ચાંદીના મોટા સિક્કા, નાના સિક્કા, પેનીઓ અને ફાધિગોને જાણે તેના ઉપર વરસાદ વરસ્યો. ફરતાં ફરતાં તે કન્યા * બીજી ફેબ્રુઆરીના, માતા મરીની શુદ્ધિને રેમન કૅથલિક તહેવાર. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ગિર ઊભો હતો ત્યાં આવી. ગ્રિગોરે વગર વિચાર્યું તેને કંઈક આપવા ખીસામાં હાથ નાખ્યો, એટલે પેલી તેની સામે થોડી વાર તેની બક્ષિસ લેવા માટે થોભી. પણ ગિગોરને ખીસામાં હાથ નાખતાં જ ખબર પડી કે, તેમાં કશું જ ન હતું! પેલી જિપ્સી-કન્યા તે શું આપે છે તે જોવા પોતાની મોટી મોટી આંખોથી તેની સામે તાકતી રાહ જોઈ રહી. પણ ગ્રિગોરને રૂવે રૂંવે પરસેવો વળી ગયો. અત્યારે તેના ખીસામાં પેરુનું બધું એનું હોત, તો પણ તેણે તે આ કન્યાને આપી દીધું હોત. પણ હજુ અમેરિકા ખંડ શોધાયો ન હતો, અને તેના ખીસામાં પેરુનો ધનભંડાર પણ ન હતો. પણ સદ્ભાગ્યે એક અણધાર્યો પ્રસંગ બન્યો, અને તે વધુ શરમિંદગીમાંથી બચી ગયો. - “તું અહીંથી ટળીશ, ઇજિશ્યન તિતિઘોડી?” ગ્લાસ દ ગ્રેવેન એક ખૂણામાંથી મોટો કર્કશ અવાજ આવ્યો. પેલી જિપ્સી છોકરી ફરીથી બીનીને તે તરફ ફરી. આ અવાજ પેલા ટાલિયા માથાવાળાનો ન હતો. આ અવાજ તો એક સ્ત્રીને હતો – ધર્મઝનૂન અને નર્યા ખારથી ભરેલો. - એ છોકરી ભલે એ અવાજથી છળી ગઈ; પણ પાસે ભટકતાં છોકરાંનું ટોળું આનંદથી ચિત્કાર કરી ઊઠયું – “અલ્યા એ તો તુરચેલાંવાળી બુટ્ટી સાધુડી! અલ્યા એને ખાણામાંથી કશુંક ખાવાનું લાવીને નાખીએ !” અને બધાં છોકરાં તે તરફ દોડી ગયાં. - ચિંગાર પેલી જિપ્સી-કન્યાના ગભરાટને લાભ લઈ, ટોળામાં અલેપ થઈ ગયો. છોકરાઓએ ખાવાની વાતની પાડેલી બૂમથી તેને યાદ આવ્યું કે પોતે પણ ભૂખ્યો જ છે. એટલે તરત તે પણ જાહેર ભોજન જે તરફ હતું તે તરફ વળ્યો. પણ ત્યાં તો બધું સફાચટ થઈ ગયું હતું ! Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્લાસ દુ થવે બપોરે કશું ભાજન ન મળ્યું હોય, એ જ વસ્તુ પીડાકારી થઈ પડે છે; પણ સાંજનું વાળુ પણ ન મળે અને સૂઈ રહેવાનું પણ ઠેકાણું ન હાય, ત્યારે વળી વધુ અજંપો થઈ આવે, એ સ્વાભાવિક છે. ઝિંગારની એ વલે હતી. ગમે તેવા ડાહ્યા માણસની પણ બધી ફિલસૂફી કે ડહાપણ ભૂખમરાના હલ્લા સામે ટકી રહી ન શકે! અચાનક તે પોતાની ગમગીનીમાંથી જાગૃત થયા : પાસેથી જ કોઈ વિચિત્ર પણ મધુર ગીતને અવાજ તેને સંભળાયા. પેલી જુવાન જિપ્સી-કન્યા ગાતી હતી. એનું ગીત પણ એના નૃત્ય અને સૌંદર્ય જેવું જ અગમ્ય રીતે આકર્ષક હતું. તે કન્યાની મધુર મુખાકૃતિ એના ગીતના લાંબા-ટૂંકા ઉઠાવ પ્રમાણે સુસંવાદીપણે ઊંચી નીચી થતી હતી: તે અચાનક જુસ્સામાં આવી જતી, યા અચાનક એકદમ ગંભીર બની જતી, અથવા અચાનક ડોલવા લાગતી. તેના ગીતની ભાષા સ્પ્રિંગારને સમજાતી ન હતી. છતાં તેની આંખમાંથી જાણે આંસુ નીકળી આવ્યાં; જોકે પેલી તે એક પંખિણીની પેઠે હળવા હ્રદયે જાણે કિલ્લાવતી હોય એમ જ ગાયે જતી હતી. શૃિંગાર બધું ભૂલી એક પ્રકારે સમાધિસ્થ થઈ ગયા. પણ એની એ સમાધિ બહુ ટૂંકજીવી નીવડી. જિપ્સી-કન્યાના નૃત્યને થાભાવી દેનાર પેલી સ્ત્રીનેા જ કર્કશ અવાજ સંભળાયે “ તમરી, હું ચૂપ મરીશ ? બિચારી ‘તમરી ’તરત જ થોભી ગઈ. ચિંર્ગારે કાન બે હાથ વડે દાબી દઈ પેલી સ્ત્રીને શાપ આપ્યો, “અરે ઓ તૂટેલા દાંતાવાળી કરવતી, તારું નખ્ખાદ જાય, શા માટે આ વીણાને તોડી નાખવા તું વચ્ચે કૂદી પડી !’ "" ઉપર ચિડાઈ ગયા; આકરી રીતે ઠાલવ્યા આસપાસ ઊભેલા પ્રેક્ષકો પણ એ સાધુડી અને એમણે પેાતાના રોષ એ સાધુડી ઉપર બહુ જ હોત; પણ એટલામાં તે જ ઘડીએ ‘મૂર્ખાઓના પાપ ’ના સરઘસે. બધી ગલીઓમાં અને ચકલાંચૌટાંમાં ફરતાં ફરતાં આવીને પ્લાસ દ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ગ્રેવેમાં મશાલના ભપકા સાથે અને બૂમબરાડાના ઘમસાણ સાથે પ્રવેશ કર્યો. ન કહેવાની જરૂર નથી કે, એ સરઘસ શરૂ થયું તે વખતે હતું તેના કરતાં કેટલાય ગણું વધી ગયું હતું. સૌથી આગળ જિપ્સીઓ હતા – તેમને ઘોડેસવાર “ચૂક મોખરે હતે; તેના દરબારીઓ પગપાળા જ તેની લગામ અને પેંગડાં પકડી ચાલતા હતા. પાછળ જિગ્લી સ્ત્રી-પુરુષોનું ટોળું હતું, તેમને ખભે તેમનાં છોકરાં ચીસે પાડતાં હતાં. ડયૂકથી માંડીને બધા જ ચીંથરેહાલ હતા. તેમની પાછળ ચોર-સેના હતી – અર્થાત્ ફ્રાંસના બધા ચોરો પોતપોતાની પ્રતિષ્ઠાના ક્રમ પ્રમાણે રચેલી ટુકડીઓમાં ગોઠવાયા હતા. તેઓ ચાર ચારની પંક્તિમાં ચાલતા હતા – તેમાંના કેટલાય જુદાં જુદાં અંગોએ અપંગ હતા, યાત્રાળુઓના કે સાધુના વેશમાં હતા, રક્તપિત્તિયાના રોગનાં બનાવટી ઘારાંવાળા હતા, ટૂંકમાં ગ વઘાના અને ચારવિદ્યાના જેટલા પ્રકારો હોય, તે બધાને અનુરૂપ વેશવાળા હતા. તેમના ટોળાની વચ્ચે તેમને “રાજા” બે જંગી કૂતરાઓ વડે ખેંચાતી નાની ગાડીમાં બેઠેલે હતા. તેમની પાછળ જુગારીનું લશ્કર હતું; તેમને સરદાર” પણ પોતાના છડીદારો, દરબારીઓ, ગુમાસ્તાઓ વગેરેના પૂરા ઠાઠમાં હતો, છેક છેવટે વકીલોના ગુમાસ્તા હતા. તેમની વચમાં મૂર્ખાઓના સંઘના “અધિકારીઓ” એક ખાટલી ઉપાડીને ચાલતા હતા, જેના ઉપર નવો ચૂંટાયેલે મૂર્ખશિરોમણિ – તેમનો પોપ કસીમૉદો, માતાજીના મંદિર નોત્રદામનો ઘંટાનવીસ – બિરાજ્યો હતો. દરેક ટોળાનાં પોતપોતાનાં વાજિંત્રો હતાં, અને ગીતો તથ પોકારો પણ. મૂરખરાજની આસપાસ તો ગ્રિગોરના નાટક માટે બોલાવેલ સાજિદા જ હતા ! કસીમૉદો અત્યારે અનેખા ઠાઠ અને ગૌરવથી પોતાની એ સવારી નિહાળતો હતો. અત્યાર સુધી તેણે જીવનમાં હીણપત સિવા Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પ્લાસ ઃ ચૈવે બીજું કશું અનુભવ્યું જ ન હતું; તથા પોતાની જાત પ્રત્યે પણ તેણે તિરસ્કાર અને ઘૃણા જ દાખવ્યાં હતાં. આજે કોઈ કારણે તેની આસપાસના લોકો તેની અસાધારણ વિદ્ર પતાને કારણે જ તેને આનંદપૂર્વક સંમાની રહ્યા હતા, તે એની અવિકસિત જેવી માનસિક દશામાં પણ તે સમજી શકતા હતા, અને તેથી તેના વિદ્ન ૫ ડંખીલા ચહેરા ઉપર પણ આનંદ અને ગર્વની આભા છવાઈ રહી હતી. પણ આ શું? અચાનક ટોળામાંથી એક માણસ ગુસ્સાથી ધર્મધમતા આગળ ધસી આવ્યા. તેણે કસીમૅદાના હાથમાંથી રાજદંડ ઝૂંટવીને ફેકી દીધા. એ પેલા જિપ્સી-કન્યાને શાપ આપનારો ટાલિયા માણસ જ હતો. તેના પાદરીના પહેરવેશ હવે તે ટોળા બહાર આવ્યા હાવાથી સ્પષ્ટ દેખી શકાતા હતા. ચિંગાર એને તરત ઓળખી ગયો: “વાહ આ તો દામ કલૉદ ફ઼ૉલા – આર્ચ-ડીકન! એ પેલા કાણા ખવીસને શું કરવા માગે છે? પેલા તે! આને કાચા કરડી ખાશે!” આખા ટોળામાંથી પણ ત્રાસની એક ચીસ એકસાથે જ ફાટી પડી : સીમાઁદા એકદમ પેાતાના સિંહાસન ઉપરથી પેલા સાધુ તરફ લપકો: આગળ શું થશે એની કલ્પનામાત્રથી બીનેલી સ્ત્રીઓએ માં ફેરવી લીધાં : આર્ચ-ડીકનના હમણાં જ બહૂકા બાલી ગયા જાણા ! પરંતુ કસીમૉદો તે કૂદીને પેલાની સમક્ષ ઘૂંટણિયે જ પડયો હતા; અને બે હાથ જોડી જાણે આજીજી કરતો અપરાધની ક્ષમા માગતા હતા. એ બે વચ્ચે કેવળ સંજ્ઞાઓની ભાષામાં વાતચીત ચાલતી હતી. પેલા સાધુ ટટાર ઊભા રહી, ગુસ્સામાં આવી, તેની સામે ધમકીભર્યા ચાળા કરતા હતા; ત્યારે કસીમૉદો નીચે નમી માફી માગ્યા કરતા હતો. જો કે, તેણે ધાર્યું હાત તે એ પાદરીને તેણે પોતાની મૂઠીમાં જ સહેલાઈથી મસળી નાખ્યા હોત. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પાદરીએ સીમૉદોનાં બધાં રાજચિહ્ન ખેંચી કાઢયાં અને ફગાવી દીધાં; તથા ત્યાર બાદ તેને ખભેથી હલાવીને ઊભા થવા અને પોતાની પાછળ પાછળ આવવા નિશાની કરી. કસીમૉદો તરત ઊભો થઈ, તેની પાછળ ચાલવા લાગ્યો. પણ તે જ ઘડીએ મૂરખારાજના સંઘે પોતાના પોપના બચાવ માટે પેલા પાદરી ઉપર તૂટી પડવા ભયંકર આક્રમણ આરંભ્ય. પણ આ શું? કસીમૉદોએ જ પાછા ફરી તેમની સામે એવું વિકરાળ ઘુરકિયું કર્યું કે, બધા જીવ લઈને પાછા ભાગ્યો. થોડી વારમાં પાદરી અને કસીમાંદો એક અંધારગલીમાં અલોપ થઈ ગયા. ગ્રિગોર નવાઈ પામી બોલી ઊઠ્યો, “ભારે નવાઈની વાત! પણ મારે અત્યારે વાળનું શું કરવું?” Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ezdicatontineratoriai Private પાદરીએ કસીઍનાં બધાં રાજચિહને ખેંચી કાઢયાં.-પૃ. ૪૬. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫ રાતે સુંદર સ્ત્રીની પાછળ જવાનાં જોખમો ગારે હવે પેલી જિપ્સી છોકરી પાછળ પાછળ જવાનું જ નક્કી કર્યું – જે થવાનું હોય તે થાય! સરઘસ તરફ બધા લોકોને વળતા જોઈ, એ છોકરીને પોતાની બકરી સાથે જે દિશામાં ચાલી તેણે જતી જોઈ હતી, તે દિશામાં વિંગેરે ચાલવા માંડ્યું. શા માટે તેણે પેલીની પાછળ જવાનું નક્કી કર્યું? કદાચ, પોતાની ઇચ્છા મુજબ તે કયાંય જવાનું તેને હતું નહીં તેથી? કે પછી પેલી પણ ક્યાં જતી હતી તે ન જાણતા હોવાથી, તે કયાં જાય છે એ તે જાણવાનું મળશે, એ આશાથી? માણસને જ્યારે પોતાની ઈચ્છા શક્તિ કે બુદ્ધિ વાપરવાનું રહેતું નથી, ત્યારે તે આમ જ કરે છે. કોઈ અગમ્ય ગૂઢને જ પોતાનું કર્તૃત્વ સોંપી દે છે! શેરીઓ હવે દર ક્ષણે અંધારી તથા નિજન થતી જતી હતી. પલા જિપ્સી છોકરી વિચિત્ર વિચિત્ર ગલી પાર કરતી ઝડપભેર આગળ વધતી હતી. કોઈ કોઈ વાર તો પોતાની બકરીને ઠેકડા ભરાવવા જ તે ઝડપથી ચાલવા જેવું કરતી. ગ્રિગોરને હવે પોતે કયા લત્તામાં થઈને જાય છે, તેને ખ્યાલ પણ ન રહ્યો. છેવટના થોડા વખતથી પેલી જિપ્સી-કન્યા ગ્રિગોરને પોતાની પાછળ આવતો જોઈ ગઈ હતી. અવારનવાર ઝંઈક ચિતા સાથે પાછું વળી તેના તરફ તે જોતી પણ ખરી. કોઈ ભઠિયારખાનાના અધ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૮ ધર્માધ્યક્ષ ખુલ્લા બારણામાંથી નીકળતા પ્રકાશમાં ચિંગર આવ્યો, ત્યારે પેલી. તેને પગથી માથા સુધી નિહાળી લેવા ખાસ થંભી. તેને જોઈ લીધા બાદ તેણે પોતાનો નીચલો હોઠ લંબાવી તેને જાણીને ચાળો કર્યો. એ શાળામાં જે અવજ્ઞા અને તુચ્છકાર વ્યક્ત થયાં, તે ગ્રિગોર. સમજી ગયો. પરિણામે, રિંગર, નીચી મૂંડીએ, પોતાની ચાલવાની ઝડપ ઓછી કરી, તેને અને પોતાની વચ્ચે વધારે અંતરને ફાસલો ઊભો કરવા લાગ્યો. એક શેરીને વળાંક એવો આવ્યો કે, થોડો વખત તે એને દેખાતી જ બંધ થઈ ગઈ. શિંગોરે પોતાની ઝડપ વધારી, જેથી પેલી બીજી કોઈ આડગલીમાં અલોપ ન થઈ જાય. અચાનક તેણે એક તીણી ચીસ સાંભળી. આખી શેરી ગાઢ અંધકારમાં ડૂબેલી હતી. પણ શેરીને એક ખૂણે માતા મૅરીની મૂર્તિ આગળ પાંજરામાં તેલની દીવેટ બળતી હતી તેના અજવાળામાં શૃિંગેરે જોયું, તો પેલી જિપ્સી-કન્ય બે જણના હાથમાંથી છૂટવા છતપતાટ કરતી હતી, અને પેલાઓ તેનું મોં દાબી તેના અવાજને રૂંધવા પ્રયત્ન કરતા હતા. પેલી બકરી બિચારી માથું નીચું નમાવી પોતાનાં શીંગડાં આગળ કરી, બેં બેં કરતી હતી. ચોકીદાર ધાજો!” શિંગોરે હિંમતપૂર્વક પેલાઓ તરફ ધસતાં બૂમ પાડી. પેલા બેમાંના એકે પિતાનું મોં ગ્રિગોર તરફ ફેરવ્યું – તે કસીમૉદે હતા! ગ્રિગોર તેને ઓળખી પાછો ન ભાગ્યો, પણ આગળ વધતય અટકી ગયો. કસીમૉદોએ એ જિપ્સી-કન્યાને ઊંચકી લીધી હતી. તેણે પાસે આવેલા ગ્રિગોરને પોતાના ઊંધા હાથની એવી અડફેટ લગાવી કે, તે બિચારો ઊછળીને ફરસ ઉપર ચાર પાંચ ડગલાં દૂર પડ્યો. દરમ્યાન Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાતે સુંદર સ્ત્રીની પાછળ જવાનાં જોખસા re કસીમૉદા પેલીને ઉપાડી અંધારામાં અલાપ થઈ ગયા. તેના સાથી પણ ડપી પગલે તેની પાછળ પાછળ ચાલ્યા ગયા. “ ખૂન ! ખૂન ! ધાજો! ધાજો!” પેલી કમનસીબ જિપ્સી-કન્યા ચીસા પાડયાં કરતી હતી. તે જ ઘડીએ પાસેના ચકલામાંથી આવેલા એક ઘોડેસ્વા૨ે ત્રાંડ નાખી . “ થેાભા, બદમાશે ! ’ "" --- રાજાના બાણાવળીઓના એ કપ્તાન હતા,— પગથી માથા લગી હથિયારબંધ હતા, તથા હાથમાં તેણે પહેાળી ખુલ્લી તલવાર પકડી હતી. તેણે તરત પાછળ ધસીને પેલી જિપ્સી-કન્યાને દિગમૂઢ બની ગયેલા કસૌમોંદાના હાથમાંથી છીનવી લીધી અને ઘેાડા ઉપર જ બેસાડી લીધી. કસીમૉદા પેાતાની દિગ્મૂઢતા ખંખેરી નાખી, હવે પેાતાના શિકાર ફરીથી હાથ કરવા તેની ઉપર લપકવા જતા હતા, તેવામાં કપ્તાનની પાછળ પાછળ આવેલા પંદર કે સાળ હથિયારધારી સૈનિકો તેને ઘેરી વળ્યા. તેમણે તરત તેને પકડીને દબાવી દીધા. પેલા માંએ ફીણ લાવી ગમે તેમ ધમપછાડા કરવા લાગ્યો, બચકાં ભરવા લાગ્યા, તથા એવા વિકરાળ બની ગયા કે, જો દિવસ હાત તે તા એની એ વિકરાળતાથી જ બીની જઈને બધા સૈનિકો કદાચ ભાગી ગયા હોત ! પણ અત્યારે રાતે કસીમાઁદાનું એ શરૂ કશા કામમાં આવે તેમ ન હતું. દરમ્યાન તેના સોબતી અંધારામાં કયારના અલેપ થઈ ગયા હતા ! પેલી જિપ્સી-કન્યાએ હવે પોતાના બંને હાથ પેલા યુવાન કપ્તાન ના ખભા ઉપર આધાર માટે ટેકવી, તેની સામે થોડી વાર જોઈ રહીને પોતાને બચાવી લેવા માટે આનંદ તથા આભાર દર્શાવીને પૂછ્યું, સરદારજી, તમારું નામ કહેશેા ?” ૧–૪ Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “કૅપ્ટન ફોબસ દશૅતાષર, મારી તમારો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું "" છું.’ અને કૅપ્ટન ફોબસ પોતાની મૂછને વળ ચડાવવા રહે, એવામાં તા પેલી એ ઘેાડા ઉપરથી નીચે ઊતરી પડીને તીરની પેઠે અંધારામાં અલાપ થઈ ગઈ. વીજળીના ચમકારો પણ એટલી ઝડપે અને ૫ થઈ ન જાય! 46 "" મીઠડી ! ' Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ લેખમ ચાલુ છે ! પછડાવાથી લગભગ બેભાન બનેલા શૃંગાર શેરીને ખૂણે મૅરી માતા સામે જ ચત્તાપાટ પડયો હતા. ધીમે ધીમે તે ભાનમાં આવતા ગયા, તેમ તેમ તેને ખબર પડી કે તે એક ગટરમાં પડેલા છે. આવી સખત ટાઢમાં પોતાને પલાળવા માટે કસીમોંદાને ગાળ દેતા તે ઊભા થવા ગયો, પણ પછડાટના મૂઢ મારને કારણે તેનાથી ઊભું થઈ ન શકાયું. તેણે પોતાના સાજા રહેલા હાથ વડે નાક દબાવી દઈ, ગટરની દુર્ગંધની અગવડ ટાળીને જ સંતોષ માન્યો. તેને વિચાર આવ્યા કે, “પૅરીસનો કાદવ ખાસ કરીને વધારે દુર્ગંધયુક્ત મનાય છે; કારણ કે તેમાં વિચિત્ર ક્ષારો ભળેલા હોય છે. નિકોલસ ફ્લેમેલ અને બીજા કીમિયાગરો પણ એવું જ માને છે.” અને કીમિયાગરો એ શબ્દ ઉપરથી તેને એકદમ ધર્માધ્યક્ષ (આર્ચ-ડીકન) કલૉદ ફ઼ૉલાની યાદ આવી. કસીમાઁદાને સરઘસમાંથી થોડા વખત ઉપર ધર્માધ્યક્ષ જ પોતાની સાથે ખેંચી ગયા હતા. તરત ન વિચાર આવ્યો : જિપ્સી-કન્યાને પકડનારા બેમાંના એક તા કસીૉદો દૂર હતા; તા પછી જે બીજો હતા તે ધર્માધ્યક્ષ પોતે । નહોતા? હે? પ્રાધ્યક્ષ પોતે સાથે ઊભા રહી જિપ્સી-કન્યાનું અપહરણ કરાવે? એ જ્યારે ઊભી કરેલી મૂંઝવણમાં તે અટવાઈ રહેત, પણ એટલામાં ગટરના ણીની ઠંડીએ તેને એવા ચમકાવ્યો કે, તે પોકારી ઊઠયો, “બાપરે! તે! ઠરી ચાલ્યા ! ' ૫૧ Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પર ધર્માધ્યક્ષ એટલામાં થોડાં ઉઘાડપગાં ભટકતાં છોકરાં કે જે પૅરીસની શર એની ખાસિયત છે, તથા જેઓ “ગેમિન’ નામથી મશહુર છે, તેઓ એક ટોળું બૂમો પાડતું અને હસતું હસતું તે તરફ આવ્યું. તેઓ તેમ પાછળ એક મોટું થેલા જેવું કશુંક ખેંચી લાવતાં હતાં. ગ્રિગોર એ બૂમબરાડાના ઘમસાણથી અર્ધો બેઠો થઈ ગયો. “એહેય! અલ્યો આવો ! ખૂણા ઉપરને બુટ્ટો યુસ્ટા મુબ મરી ગયો – પેલો ભંગારનો વેપારીઆ એનું પરાળ ભરે જંગી ગાદલું ખેંચી લાવ્યા છીએ, તેની હોળી કરીએ! આજે ભડક તાપણાં કરવાનો જ દિવસ છે!” તેઓએ એ મોટું ગદેલું, આગળ પાછળ કશું જોયા વગર છે ગ્રિગોર પડ્યો હતો તેના ઉપર ફેકયું. પછી તેમાં થોડું પરાળ તે એક જણો ખૂણા ઉપરના મૅરી માતાના સ્થાનકના કોડિયામાંથી સળગા લાવવા દોડ્યો. “બાપરે, અત્યાર સુધી પલળ્યા પછી હવે જીવતા બફાવાનું બાકી રહે છે કે શું?” ગ્રિગોર બબડી ઊઠ્યો. અને એ ડરના માર્યા તેણે એકદમ એવું જોર કર્યું કે, આ ગદેલું અધું ઊંચું થઈ ગયું. પછી એક બાજુએ થઈને, મૂઠીઓ વા તે ભાગ્યો. પણ આસપાસ ઊભેલાં છોકરાં એ ગદેલાને ઊંચું થતું દે તથા કશા ઓળાને અંદરથી નીકળી ભાગતો જોઈને, એકદમ બી અને પેલા બુટ્ટા યુસ્ટાશ મુબોનું ભૂત જ ગદેલામાંથી નીકળ્યું ? માની, એવા જોરથી નાઠાં કે, ગ્રિગોરને જીવતા બફાવાની લા બીક તો તેમને ભૂત વળગવાની લાગેલી બીક આગળ કંઈ વિસા ન ગણાય ! પરિણામે એ ગધેલું ત્યાં જ પડયું રહ્યું. બીજે દિવસે સ શહેરના એ ભાગના પાદરીએ એ ગાદલું ભારે ધામધૂમથી ઉ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જોખમ ચાલુ છે ! લીધું અને તેને દેવળના ભંડારમાં પધરાવ્યું. છેક ૧૭૮૯ ના વર્ષ સુધી છે ગદેલાને એ શેરીના ખૂણા ઉપરની મૈરી માતાએ બતાવેલા પરચા હીકે ભાવિક ભક્તોને બતાવી, ખાસી આવક કરવામાં આવતી. કારણ ૧૪૮૨ની છઠ્ઠી અને સાતમી જાન્યુઆરી વચ્ચેની રાતે જ્યારે યુસ્ટાશ મુબો મરી ગયો, ત્યારે તેનો જીવ એ ગલામાં ભરાઈ ગયો હતો, પણ મેરી માતાની સમક્ષ છોકરાં એ ગધેલું ખેંચી લાવ્યાં તેની સાથે જ તેમના પ્રભાવથી તેના જીવને એ ગદેલામાંથી છુટકારો થયો હતો. ગિંગેરે ગહેલા નીચેથી નીકળીને આડુંઅવળું જોયા વિના અંધારામાં જ જ્યાં રસ્તો દેખાય ત્યાં દોડવા માડયું; છેવટે જ્યારે દોડવાથી અને શ્વાસ ભરાઈ આવવાથી તે થાક્યો, ત્યારે તેને અચાનક વિચાર આવ્યો કે, પોતે નાહકને જ આટલું બધું દોડી મર્યો! કારણ છે તે પોતે બીને ઉત્તર તરફ દોડવા લાગ્યો હતો, તે જ વખતે પેલાં ઝાકાં ભૂત! ભૂત !' એવી બૂમો પાડતાં દક્ષિણ તરફ ભાગ્યાં હતાં. એટલે, હવે તેને પોતે કરેલી ભૂલ સુધારી લેવાનો, તથા ત્યાં પાછા જઈ, એ ગધેલા ઉપર જ મજામાં સૂઈ જવાનો વિચાર આવ્યો. કિરણ કે, પોતે વર્જિન માતા મૅરીના અનુસંધાનમાં જે નાટક લખ્યું હિનું – ભલે તે પૂર કોઈએ ન સાંભળ્યું, પણ મૅરી માતા તો તેના અતરનાં ભાવભક્તિ સમજી શકે ને? – એટલે પ્રસન્ન થઈ મૅરી માતાએ IT તેને માટે આ તૈયાર પથારી મોકલી આપી હતી, એમ કેમ ન માનવું? અને પોતે માને છે તેમ છોકરાએ જો નાસી નહિ ગયા હોય, શિવા નાસી જઈને થોડી વાર પછી પોતાની પેઠે જ ભૂલ સુધારી પાછા ફર્યા હશે, તે તેઓએ એ ગદેલાની હોળી કરી જ હશે; તે - ત્યાં આગળ જઈ નિરાંતે તપાશે અને ભીનાં થયેલાં કપડાં સૂકવી વાશે. એટલે ગ્રિગોરે પાછાં પગલાં કર્યા અને જે દિશામાંથી પોતે ત્રિી આવ્યો હતો તે દિશામાં મોં ફેરવીને ચાલવા માંડયું. પણ Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ આ શું?શેરીઓ ઉપર શેરીએ અને આડ-રસ્તા ઉપર આડ-રસ્તા આગળ આવતા જ ગયા; અને કેમેય પેલા ગદેલાવાળી શેરી કે ખૂણો દેખાયાં જ નહિ! પછી તો ચાર રસ્તા – ત્રણ રસ્તા ભેગા થતા હોય એવાં જ સ્થાનો એટલાં બધાં આવવા લાગ્યાં કે, પોતે કયા રસ્તામાંથી આવ્યો હશે, એ જ નક્કી કરવું અશક્ય થઈ ગયું. અકળાઈને આ પરિસ્થિતિને ગાળો ભાંડતો તે અંદાજે આગળ વધવા લાગ્યો, એટલામાં એક લાંબી સાંકડી ગલીને છેડે લાલ અજવાળા જેવું કશુંક દેખાતાં, તેને હૈયાધારણ આવી; પેલું ગદેલું જ ત્યાં જરૂર સળગતું હોવું જોઈએ! પણ એ શેરીમાં આગળ વધતાં તેને લાગ્યું કે તે પોતે કંઈક ઢાળ ઊતરી રહ્યો છે, તથા એ શેરી ખાલી કે નિર્જન પણ નથી. અહીંતહીં એ રસ્તા ઉપર સરકતા વિચિત્ર આકારો પણ અંધારામાં તેને દેખાવા લાગ્યા. એ આકારોય શેરીને છેડે દેખાતા પેલા અજવાળા તરફ જ આગળ વધી રહ્યા હતા. ખાલી ખિસ્સાં માણસમાં કોઈ અનોખી હિંમત પૂરે છે. થિંગોર એ સરકતા આકારની પરવા કર્યા વિના આગળ વધતો જ ગયો અને બીજાએની પાછળ પાછળ નિરાંતે આગળ સરકતા એક પોટલા જેવા આકાર પાસે આવી પહોંચ્યો. પાસે જઈને જોયું તો તે એક કંગાળ અપંગ માણસ હતે – તેને બે હાથ સિવાય બીજું કશું ન હતું; પેટની નીચે કૂલા આગળના ભાગથી જ તેનું શરીર પૂરું થતું હતું. હાથ નીચેનો એ આખે ભાગ એક મોટા પવાલા જેવો જ દેખાતે હતો. ગ્રિગોર પાસે આવતાં જ પેલાએ અવાજ કર્યો : લા બ્લાના મંશિયા,! લા બ્લાના મંશિયા!” (દાન-પુણ્ય કરો " દાન-પુણ્ય કરો! મહેરબાન.) ગ્રિગોરે ગાળ ભાંડી : “તું શું કહે છે તે મને સમજાતું હોય તો તું મરે ને સાથે હું પણ !” તે પછી તે આગળ ચાલ્યો. તરત જ બીજો એક આકાર તેની અડફટમાં આવ્યો. તેને હાથપગ જેવું કશું જ ન હોઈ, તે લાકડાની ઘડી અને Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પથ જોખમ ચાહ્યું છે? લાકડાના પગ ઉપર એવી રીતે ઊભો હતો કે જાણે કડિયાની પાલખ જ હોય. તેણે પણ પોતાને ટોપો ગ્રિગોરની દાઢી નીચે ધરી કંઈક જુદી જ ભાષામાં કહ્યું, “સેનોર કેબેલેરો, પારા કૉપ્રાર ઉ પેદા દ પાન !” (સાહેબ, દરબાર, રોટીને ટુકડો ખરીદવા કંઈક આપો!) - એની ભાષા પણ ન સમજાવાથી તે છાંછિયું કરી વધુ વેગે આગળ ચાલ્યો. પરંતુ ત્રીજી વાર તેના રસ્તામાં કોઈ આવ્યું. આ વખતે એક બટકો આંધળો માણસ હતો, જેને ચહેરો દાઢીવાળા કોઈ યહૂદીના ચહેરાને મળતો આવતે હતો. તે પોતાના હાથમાંની લાકડીને આસપાસ વીંઝતો એક જંગી કૂતરા સાથે પોતાનો રસ્તો કાપતો જતો હતો. ગ્રિગોરને પાસે થઈ જતો જાણી તે હંગેરિયન ઉચ્ચારમાં કશુંક બોલ્યો: “ફેસિટોટ ઍરિરેટમ!' (દાન કરો! ) વાહ! ખ્રિસ્તી ભાષામાં બોલે એવો આ કોઈ મળ્યો ખરો ! ખરેખર, મારા દેખાવમાં કોઈ અદ્ ભુત દાનેશરીપણું પ્રગટતું હોવું જોઈએ જેથી અંધારામાં અને આંધળા પણ ઝટ મારી પાસે દાન જ માગી બેસે છે! આમ ગગણી ગ્રિગોરે તેને સિસેરોની ભાષામાં જવાબ આપ્યો, બૅન્ડિડિ હેબ્દોમેડ નુપર ટ્રાન્ઝિટા ભીમ અલ્ટિમમ કેમિસમ.” (મારું છેલ્લું ખમીસ વેચી નાખે મને એક અઠવાડિયું થઈ ગયું!) આટલું કહી તે ઝડપભેર આગળ ચાલ્યો. પરંતુ એની સાથે જ પેલા આંધળાએ પણ પોતાની ઝડપ વધારી, અને વધારે નવાઈની વાત તે એ કે, પેલો ઘડીવાળો અપંગ અને પેલું પ્યાલા જેવું ઠૂંઠું પણ ઝટપટ તેની લગોલગ જ આવી પહોચ્યાં ! તે ત્રણે જણા હવે બિચારા ગ્રિગોરની પાછળ પાછળ જ તેમના જુદા જુદા અવાજો કાઢતા, તેને ઘેરી વળવા માગતા હોય તેમ દોડવા ગ્યા. બૉરિટેટમ!” “લા બ્લાનું મંશિયા! Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૬ ધર્માધ્યક્ષ “ઉં પેદાસો દ પાન !” ગ્રિગોરે હવે તેમની લપમાંથી છૂટવા દોડવા જ માંડ્યું, પણ પેલો આંધળો પણ તેની પાછળ દોડવા લાગ્યો! લાકડાની ઘડી પણ દોડવા લાગી! અને પેલું પૂંઠું પણ ! અને જેમ જેમ તેઓ શેરીને ઢાળ ઊતરતા ગયા, તેમ તેમ કેટલાંય એવાં ઠૂંઠાં, કેટલીય બીજી લાકડાની ઘોડી, અને આંધળાઓ તેની આસપાસ મધમાખીની જેમ ઘેરાઈ વળ્યાં. એક હાથવાળા, એક આંખવાળા, રક્તપિત્તનાં ઘારાંવાળા એવા કેટલાય લોકો જાણે પાસેનાં ઘરોમાંથી - ગલીમાંથી - ભોંયરામાંથી હાંફતા, ગર્જતા, બૂમો પાડતા તેની પાછળ પાછળ દોડવા લાગ્યા. પણ ગ્રિગોરની લગોલગ તો પેલા ત્રણ જણા જ હતા. ગ્રિગોરને પહેલાં તો નવાઈ લાગી, અને હવે તો ભય જ લાગવા માંડ્યો કે, આ અપંગ દેખાતા લોકો આટલા જલદી ચાલે છે શી રીતે, તથા પિતાને આમ ઘેરી વળવામાં તેમનો ઇરાદો શો હશે. તેને એકદમ તો પાછા ફરવાનો વિચાર આવ્યો. પણ હવે તેમ કરવું અશકય બની ગયું હતું. તેની પાછળની બાજુ હવે માણસોની એક દીવાલ જ થઈ ગઈ હતી; એટલું જ નહિ પણ, પેલા ત્રણ ભિખારી તેને જાણે ગોદાવીને આગળ જ ધકેલી રહ્યા હતા. છેવટે શેરીનો છેડો આવ્યો. ત્યાં એક મેટું ચોગાન હતું, જેમાં ઠેર ઠેર હજારેક છૂટી છૂટી આગનાં તાપણાં રાતના અંધારમાં ચમકી રહ્યાં હતાં. પેલા ત્રણના સકંજામાંથી છૂટવા ગ્રિગોરે એ ચોગાનમાં જોરથી ઝંપલાવ્યું. “ દે વાસ, હોંબરે?” (અલ્યા, કયાં ભાગે છે?) લાકડાની ઘોડીવાળા હવે જાણે કાયદેસર બે પગે જ દોડતો હોય એમ ઘોડીથી ચાલવાનો ઢોંગ છોડી દઈને તેની પાછળ દોડતો દોડતો બોલ્યો. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૭. જોખમ ચાલુ છે! દરમ્યાન પેલું ઠુંઠું પણ હવે તેને નવા પગ ફૂટયા હોય તેમ બે પગે ઊભું થઈ ગયું હતું. તે હવે દોડતું દોડતું તેનું લોઢાનું તાંસળું બ્રિગેરના માથા ઉપર જ પછાડતું હતું, ત્યારે પેલો આંધળો હવે પોતાની આગભરી ખુલ્લી આંખેથી જ તેની સામે તાકી રહ્યો હતો! હું કયાં છું?” બિચારો કવિ હવે ગભરાટને માર્યો બોલી બેઠો. “તિલસ્માતી દરબારમાં! ” એક ચોથા ખવ્વીસે તેને જવાબ આપ્યો. “ખરેખર, અહીં આંધળાઓ દેખતા થઈ જાય છે, અપંગો દોડવા લાગે છે; પણ એ રોગીઓને ઉદ્ધારક કયાં છે?” જવાબમાં તેને એક પ્રકારનું ઝેરીલું ખડખડાટ હાસ્ય જ સાંભળવા મળ્યું. બિચારો ગ્રિગોર અત્યારે ખરેખર તિલસ્માતી દરબારમાં જ આવી પહોંચ્યો હતો, જ્યાં આવે વખતે કોઈ પ્રમાણિક માણસે આવવા તે પહેલાં કદી હિંમત કરી ન હતી. અરે, દરોગાના જે સારજંટો અને અફસરો પણ કદીક અહીં સુધી આવ્યા હતા, તે કયાં ગારદ થઈ ગયા તેની કશી જ ભાળ પછીથી મળી ન હતી. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘડા-ફોડ લગ્ન ! પરીસ નગરના ચહેરા ઉપર આ સ્થળ એક રસોળી જેવું વિદ્રપ ઘારું હતું – જ્યાંથી રોજ સવારે દુરાચાર, ભીખ, અને ભટકેલપણાને મોટો ગોટો નીકળતો અને આખો દિવસ સુધરેલા પેરીસ શહેરની શેરીઓમાં ઘૂમીને રાતે મધમાખો જેમ મધપૂડામાં પાછી ફરે, તેમ આ જંગી મધપૂડામાં પાછો સમાતો. આ એક અનોખી ઇસ્પિતાલ પણ હતી. ત્યાં જિપ્સીઓ, સંઘબહાર કઢાયેલા દુરાચારી સાધુઓ, વહી ગયેલા વિદ્યાર્થીએ – ટૂંકમાં સ્પેનિશ, ઇટાલિયન, જર્મન એમ દરેક પ્રજાના, તથા યહૂદી, ખ્રિસ્તી, મહંમદી, મૂર્તિપૂજક એમ દરેક ધર્મના નાલાયક બદમાશો દિવસ દરમ્યાન રંગબેરંગી ઘારાં, વિવિધ અપંગતાઓ વગેરેથી સજજ થઈ, ભીખ માગવા નીકળતા; અને રાતે ભેગા થઈ, દિવસે જોઈ રાખેલાં સ્થળે લૂંટફાટ કરવા નીકળતા. ટૂંકમાં આ કોઈ મોટી નાટક-કંપનીનું વેશભૂષા-ઘર હતું. આ જંગી ખુલ્લો ચોક ઊંચો નીચો તથા ઊખડી ગયેલી ફરસબંધી વાળો હતો, – તે વખતે પૅરીસના બધા ચોક-ચકલાંની એ જ વલે હતી. સળગતાં તાપણાંની આસપાસ વિચિત્ર ટેળાં ભીડ કરતાં બેઠાં હતાં. ખડખડાટ હસવાના અવાજો જ્યાં ત્યાં સંભળાતા હતા. વચ્ચે વચ્ચે કયાંક માણસને મળતા આકારના કૂતરા, અથવા કૂતરાને મળતા આવતા માણસો અવરજવર કરતા હતા. ટૂંકમાં, સ્ત્રી, પુરુષ, જાનવર, ઉંમર, જાતિ, આરોગ્ય, બીમારી – બધું આ લોકમાં જાણે એકાકાર જ બની ગયેલું હતું: કશું છૂટું પાડી શકાય તેવું રહ્યું ન હતું, ૫૮ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘડા-ફાડ લગ્ન ! પ એમેદાનની આસપાસ જૂનાં પુરાણાં અને ખખળી ગયેલાં મકાનોના વિદ્રુપ આકારો કે ળા દેખાતા હતા. એમની વાંકીચૂંકી બારીઓમાંથી આવતા ઝાંખા પ્રકાશ, એ બધાં ઘરે ને, બુઢ્ઢી ડોસીઓનાં સિમળાયેલાં ડાકાં જાણે જમીનમાંથી બહાર ફૂટી નીકળીને ચકલામાં ચાલતી વિદ્રપ પ્રવૃત્તિ નિહાળી રહ્યાં હોય, એવા આકાર અર્પતા હતા. બ્રિગેાર બિચારો દિગ્મૂઢ થઈ આ બધું જોવા લાગ્યો, એટલામાં અચાનક એક મેાટી બૂમ એક બાજુએથી આવી : “ તેને રાજાજી પાસે લઈ જા ! રાજાજી પાસે લઈ જા !” 66 માતા ભરખે ! આ સ્થળને રાજા ખરેખર કોઈ બકરો જ હાવેા. જોઈએ ! ” ગ્રિગાર ગણગણ્યા. તરત જ, ‘રાજા પાસે ! ' ‘રાજા પાસે!' એમ બૂમા પાડતા સૌ તેને જાણે નહાર ભેરવીને ખેંચી ચાલ્યા. પરંતુ પેલા ત્રણ ભિખારીએ બીજા સૌને છૂટા પાડી પોતે જ એને કબજો લઈ લીધેા, ~ એમ કહીને કે,‘ એ અમારો શિકાર છે!' ઝિંગાર તો પોતે સ્વપ્ન દેખી રહ્યો છે કે, સાચી દુનિયામાં વિચરી રહ્યો છે, એની સાન-સમજ જ ગુમાવી બેઠો. ઘેાડી વારે પેલા લોકો તેને એક જગાએ ધકેલી લાવ્યા. ત્યાં એક મેટી ઓટલા-ઘાટની ગાળ શિલા ઉપર આગ ભડભડ. બળી રહી હતી. તેના ઉપર લેાખંડના પાયાવાળી ત્રિપાઈ ગાઠવેલી હતી. તેના ઉપર અત્યારે કશી હાંડી કે વાસણ ચડાવેલું ન હતું. આસપાસ ખખળી ગયેલાં ટેબલ ફાવે તેમ ગેાઠવેલાં હતાં. એ ટેબલેા ઉપર દારૂ કે બીરનાં થેાડાંક પાત્રો હતાં. અને તેમની આસપાસ તાપણાથી. તથા દારૂથી લાલ લાલ થઈ ગયેલાં મોંવાળા કેટલાક લોકો બેઠા હતા. એક જાડિયા, મકલાતા મકલાતા શહેરની એક રંડીને બાથમાં લઈને ગાતા હતા તથા પેલીને બચ્ચી કરતા હતા. બીજી બાજુ એક ઘાયલ સૈનિકને વેશધારી પોતાના બનાવટી ઘાની આસપાસ બાંધેલા પાટા ઉખાડતા હતા, અને પોતાના અકડાઈ ગયેલા ઢીંચણા છૂટા કરતા હતા. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તેની આગળ એક જણ બળદના લોહીમાં કલેજાની ચરબી ભેળવી બીજા દિવસ માટે પગના ઘારાનો દેખાવ કરવા માટેનું મિશ્રણ તૈયાર કરતો હતો. બે મેજ જેટલે દૂર એક બનાવટી યાત્રાળુ બીજા દિવસ માટે ગાવાનાં સ્તોત્રો વગેરેને પાઠ યાદ કરી જતો હતો. બીજી જગાએ એક જુવાનિયો એક પહેલવાન પાસેથી મેંમાં સાબુ ચાવી ફીણ લાવી ફેફરાને દેખાવ કરવાનો પાઠ લેતો હતો. ત્યારે એ જ ટેબલ ઉપર ચાર કે પાંચ સ્ત્રીઓ દિવસ દરમ્યાન ઉપાડી આણેલા એક બાળકની માલકી માટે ઝઘડો કરી રહી હતી. કર્કશ હાસ્ય તથા ગંદાં ગીતો ચારે તરફથી સંભળાતાં હતાં. ઠેરઠેર ગાળાગાળી, બૂમબરાડા, વાસણોની ફેંકાફેંક, તથા ચીંથરાંની ફાડાફાડવાળી તકરારો પણ ચાલતી હતી. નાનાં નાનાં છોકરાંએ પોતપોતાનાં તોફાન, રમતગમત કે ચીસા-ચીસનો ઉમેરે સામાન્ય કલશોરમાં કરી રહ્યાં હતાં. પેલા ત્રિપાઈવાળા તાપણા પાસે એક પીપ હતું, અને તેના ઉપર સિંહાસન ઉપર બેઠા હોય એ અદાથી રાજાજી બેઠા હતા. પેલા ત્રણ જણા ડ્રિગોરને પકડીને તેની પાસે લાવ્યા. ઘડીભર આસપાસના બધા ચૂપ થઈ ગયા. પેલા ત્રણમાંના એકે ગિરને પોતાનો ટોપો ઉતારી રાજાજીનો વિનય કરવાનું ફરમાવ્યું. પણ તેની ભાષા ગ્રિગોર સમજીને તેની સૂચનાને અમલ કરે તે પહેલાં પેલાએ એનો ટોપો ઉતારી જ લીધો. રાજાએ પોતાના સિંહાસન ઉપરથી પૂછયું, “આ બદમાશ કોણ છે?” ગ્રિગોર એનો અવાજ સાંભળી ચોંક્યો : તેને તરત યાદ આવ્યું કે, એ તો નાટ્યારંભ વખતે હૉલના પ્લેટફૉર્મની કાંગરી ઉપર ચડીને ભીખ માગતા હો તે કલૉપિન ગુલેકું! - તેના હાથ ઉપરનું ઘારું અત્યારે અદૃશ્ય થઈ ગયું હતું, અને તેના હાથમાં ઘણી વાધરીવાળો ચાબખો હતો, જેને સારજંટો ટોળાંઓને પાછાં ધકેલવા વાપરે છે. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘડા-ફાડ લગ્ન! ૬૧. ઝિંગારને કોણ જાણે શાથી, એને દેખી કંઈક આશા પ્રગટી. તેણે હું આપને કયા શબ્દ વડે. કહ્યું, “સાહેબ, મહેરબાન, મૉ સિન્કાર, સંબાધું તે જાણતા ન હોવાથી "" 66 નામદાર, રાજાસાહેબ, કે બિરાદર – ગમે તે શબ્દ વાપરને પણ તારે તારા બચાવમાં શું કહેવાનું છે તે બોલી નાખ!” મારા બચાવમાં ? –પણ હું આજે સવારે r ગધેડીના પુત્તર, તારું નામ જ બોલી નાખ, બીજું કંઈ બાલવાની જરૂર નથી. તું અત્યારે ત્રણ મહાસમ્રાટોની સમક્ષ ખડો છે: એક તે। કૉોપિન ઝુલેકુ, યુનિસના મહારાજા તથા ચાટિના મહાસામ્રાજ્યના વડા હું પોતે; બીજા ઇજિપ્ત - બાહીમિયાના નામદાર ડયૂક પેલા માથાની આસપાસ પટ્ટો બાંધ્યા છે તે; અને ત્રીજા ગૅલીલીના સમ્રાટ, પેલા જાડા માણસ, જે અત્યારે આપણા તરફ લક્ષ નથી આપતા, પણ પેલી ચંડીને પંપાળી રહ્યા છે તે. અમે તારા ન્યાયાધીશા છીએ. હું આગેટિયર ન હેાવા છતાં આર્ગેટના મહા-સામ્રાજ્યમાં તે અનધિકાર-પ્રવેશ કર્યો છે: તેં અમારા કિલ્લાના અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે, અને તેથી તું દેહાંતદંડની સજાને પાત્ર થયા છે. તું જો ચાર, ભિખારી કે ભટકેલ હેાત, તે। જુદી વાત હતી. હું એમાંના કોઈ છે? હોય તે પુરવાર કરી આપ. "" 66 "" ' 66 ના જી; હું એમાંના કોઈ માણસ નથી; હું એક લેખક છું.” તે બસ, તને ફાંસી દેવામાં આવશે. જેમ તમે નગરજન અમારી સાથે તમારી અદાલતામાં વર્તા છે, તે જ રીતે તમેા નગરજન પ્રત્યે અમારી અદાલતમાં વર્તવામાં આવશે. તમે ભટકેલા અને બહારવટિયાને જે કાયદા લાગુ કરો છે, તે કાયદા જ અમે તમને લોકોને લાગુ કરીશું. એમાં કંઈ ખાટું થતું હોય તે તેને માટે તમે લોકો જવાબદાર છે. ફાંસીના ગાળિયામાંથી નર્યા અમારા માણસાનાં માં જ દેખા દે, તેને બદલે અવારનવાર તમે નાગરિક લાકોનાં ડોકાં પણ આંખા ને જીભ કાઢી નાખતાં દેખાય, તો જરા સમપ્રમાણ જળવાતું - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ થાય! એટલે તું રાજીખુશીથી તારાં કપડાં આ જુવાન બાઈઓને આપી દે; તને લટકતો જોવાનો આનંદ આ લોકોને પૂરો પાડ તથા તારા પ્રત્યે શુભેચ્છાની પ્યાલી પીવા માટે તારી પૈસાની થેલી પણ તેમને વહેંચી દે. તારે મરતા પહેલાં કંઈ પૂજા-પાઠ કે દર્શન-ફર્શન કરી લેવાં હોય, તે અમે દેવળમાંથી પેલી મૂર્તિ ચોરી લાવ્યા છીએ તે પડેલી છે. તારો આત્મા તેને ચડાવવા માટે અમે તને ચાર મિનિટ આપીએ છીએ.” નામદાર સમ્રાટો અને રાજવીઓ! હું આજે સવારે હૉલમાં જે નાટક ભજવાયું હતું તેને લેખક પોતે છું.” “એમ, બેટમજી, તું પોતે જ છે કેમ? તે તો બિરાદર તને જલદી ફાંસીએ ચડાવવાનું સવિશેષ કારણ છે; આજે એ હૉલમાં ભીખ માગતી વખતે તારા નાટક વડે તેં મને મરવા જેટલો કંટાળો આપ્યો છે.” “પણ મહેરબાન! તમે લોકો કવિઓને ભટકેલ લોકોના વર્ગમાં સામેલ કરવાની શાથી ના પાડે છે, એ મને સમજાતું નથી. એસપ પણ ભટકેલ હતું, હોમર પણ ભિખારી હતો, મર્ક્યુરિયસ તો ચોર જ હતો .” રહેવા દે, તારી ડાચાકૂટ; શાંતિથી ફાંસીને માંચડે ચડી જા; આટલી બધી ઘાઈ કરવાની જરૂર નથી.” પણ નામદાર, મને બચાવમાં કંઈ બોલવા દેવાની પરવાનગી પણ આપશો કે નહિ?” ચારે તરફ ભારે બુમરાણ મચી રહ્યું. ગુલેએ શાંતિ સ્થાપવા પીપ ઉપરથી નીચે ઊતરી એક ડોસીએ રિપોર્ટ ઉપર મૂકેલા હાંડાને લાત મારી ગબડાવી પાડ્યો અને બે-ચાર છોકરાંને ઊંચકી ઊંચકીને દૂર ફંગોળી દીધાં; ત્યાર પછી ઇજિપ્તના લૂક તથા ગેલીલીના સમ્રાટ સાથે મંત્રણા કરી લઈ, ગ્રિગોરને ઝટ સંભળાવી દીધું – તમને નગરજનોને બદમાશોને ફાંસીએ ચડવું ગમતું હોતું નથી. પણ તારી કાકલૂદીઓને લક્ષમાં લઈ, અમે એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યા Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘડા-ફેડ લગ્ન! ta છીએ કે, તું અમારા રાજ્યના નાગરિક બનવા તત્પર થાય, તે જ તને જીવતા જવા દેવા. બેાલ, તું અમારામાંના એક બની રહેવા તૈયાર છે?” જરૂર, જરૂર ! હું એકદમ તમારા રાજ્યના પ્રજાજન બની જવા તૈયાર છું.” 66 “ બેટમજી, બીજા દિવસે નાસી છૂટવા કે અમને પકડાવી દેવા જ તું અમારા રાજ્યના નાગરિક બનવા તત્પર થયા છે, એ અમે જાણીએ છીએ. એટલે પ્રથમ તે તારે અમારા રાજ્યના નાગરિક બનવાની તારી લાયકાત પુરવાર કરી આપવી પડશે. અલબત્ત, અમારો નાગરિક બન્યા પછી પણ તારે માટે ફાંસીને માંચડો તે કાયમ રહેશે. ~~~ ’ “હેં? ગ્રિગારે ચાંકીને પૂછ્યું, “ હા, હા, પણ તે માંચડો અમારો નહિ હોય, પૅરીસના સરકારી માંચડા હશે એટલું જ; તથા તેને ફાંસીએ ચડાવવાનું ખર્ચ પણ પૅરીસના ભલા નાગરિકો જ ઉઠાવશે, એ જેવું તેવું આશ્વાસન નથી. દરમ્યાન એક આઝાદ સરકારના નાગરિક તરીકે તારે કોઈ કરવેરા ભરવા નહિ પડે, – દીવાબત્તીને કે ગરીબગુરબાંના પાષણ માટેને “ તેા ઠીક, હું આજથી – અબઘડીથી આપ નામદારના સામ્રાજ્યના આઝાદ નાગરિક બની જાઉં છું—" 79 66 પણ એવી માત્ર મરજી જાહેર કર્યાથી શું રંધાયું ? આર્ગાટમાં દાખલ થવા ત્યારે તારી લાયકાત પુરવાર કરી આપવી પડશે.” એટલું હીં ક્લૉપિને નિશાની કરી, એટલે કેટલાય આિિટયરો ટોળામાંથી નોકળી બે થાંભલા લઈ આવ્યા. તે થાંભલાએ જમીન ઉપર આપમેળે ઊભા રહે તે માટે તેમની નીચે ત્રિકોણ ઘેાડી કરવામાં આવી હતી. તે બંને થાંભલાની ઉપર તેમણે એક આડો પાટડા ફસાવી દીધા અર્થાત્ અસીના જંગમ માંચડા તૈયાર થઈ ગયો! એ આડા પાટડા ઉપર તેઓએ દેરડાના છેડો તાણી બાંધ્યો. તેના લટકતા બીજા છેડાએ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ૪ ધર્માધ્યક્ષ વાળેલા ફાંસામાં તેઓએ એક ધૂળધમાં ભરીને બનાવેલું માણસનું પૂતળું ગળા આગળથી પરોવી દીધું. એ પૂતળાને લાલ રંગનું કપડું મઢેલ હતું તથા તેના આખા શરીરે નાની નાની દાંટડીઓ બાંધેલી હતી. દોરડું હાલતું રહ્યું ત્યાં સુધી એ ઘંટડીઓ પણ રણકતી રહી અને એ દોરડું સ્થિર થયું ત્યારે એ કંટડીઓ પણ ચૂપ થઈ ગઈ કલોપિને ત્યાર પછી એ પૂતળાની નીચે મુકેલા અહસાસલા ખાના સ્કૂલ ઉપર ચડવા ગ્રિગોરને ફરમાવ્યું. ગ્રિગોર ડરતા ડરતે એ સ્કૂલ ઉપર મહાપરાણે સમધારણ જાળવીને ચડી ગયો. પછી કલૉપિને ફરમાવ્યું: “તારો જમણો પગ તારા ડાબા પગની આસપાસ વીંટાળ, અને ડાબા પગના અંગૂઠા ઉપર ઊભે રહે.” “પણ નામદાર, મારે નીચે ગબડી મારો હાથ-પગ ભાગો એવી જ આપની મરજી છે?” કલૉપિને તરત તેને કરડાકીથી સંભળાવી દીધું: “જો બિરાદાર, નું વાતો બહુ કર્યા કરે છે. તારે સાંભળવાનું છે તે સાંભળી લે અને ટૂંકું કર. તારે એ રીતે અંગૂઠા ઉપર ઊભા રહી, આ પૂતળાના ખિસ્સામાં હાથ નાખવાનો છે અને તેના ખિસ્સામાં છુપાવેલી જે થેલી છે તે કાઢી લેવાની છે. પરંતુ ખબરદાર, તારે એ પૂતળું જરા પણ હાલવા નહીં દેવાનું. એ પૂતળું જરા પણ હાલશે અને તેની ધંટડીઓમાંથી એકનો. પણ રણકો સંભળાશે, તો તરત જ એ પૂતળાનો ફાંસે જ તારા ગળામાં પરોવી તને ત્યાં ને ત્યાં લટકાવી દેવામાં આવશે. પણ જો તું એક પણ ઘંટડીનો અવાજ કર્યા વિના એ ઘેલી કાઢી શકશે, તો તને સાચો ખીસાચાર ગણી, અમારા રાજ્યના નાગરિક તરીકે સ્વીકારવામાં આવશે.” . આજુબાજુનાં બધાંએ કલૉપનના શબ્દોને તાળીઓના ગડગડાટથી વધાવી લીધા. ચિંગાર હવે મરણિયો થઈ, અંગૂઠા ઉપર ઊભા રહેવાનો પ્રયત્ન કરી, અડબડિયું ખાતાં ખાતાં પેલા પૂતળા ભણી હાથ લંબાવવા ગયો, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઘડા-કેડ લગ્ન! તેટલામાં તો તે આખાં પૂતળાને જોરથી ધક્કો આપી ઊંધે મોંએ જમીન ઉપર જ ગબડી પડ્યો. તરત જ એ પૂતળાની સેંકડો ઘંટડીઓ તેને પડતો જોઈ હસતી હોય એમ રણકી ઊઠી. તરત જ તેને પકડી લેવામાં આવ્યો; અને પેલા પૂતળાના ગળામાંથી ફાંસો કાઢી તેના ગળામાં પરોવી દઈ, તેને પેલા જ ટૂલ ઉપર ઊભો કરી દેવામાં આવ્યો. ગુફુની દોરવણી પ્રમાણે એક જણ એ આડા પાટડા ઉપર ખિસકોલીની ચપળતાથી ચડી ગયો, અને ગ્રિગોરના માથા અડોઅડ જ બેસી ગયો. બીજો એક જણ કલૉપિનની તાળી પડે કે તરત ચિંગારના પગ નીચેથી ટેબલ ગબડાવી પાડવા તૈયાર ઊભે રહ્યો. અને એ સ્ટ્રલ ગબડે કે તરત ગિરનો પગ પકડી ઝોલો ખાવા ત્રીજો એક જણ તૈયાર ઊભો રહ્યો. પેલા પાટડા ઉપર બેઠેલાએ પણ તે વખતે જ વિંગેરના ખભા ઉપર કૂદી પડવાનું હતું. આ બધી તૈયારી થઈ ગઈ અને કલોંપિને તાળી પાડવા પોતાના બે પંજા છૂટા પાડી ઉગામ્યા, તે જ વખતે તેને એકદમ કશુંક યાદ આવ્યું. તે બોલી ઊઠયો, “થોભે, થોભે, આપણા કાયદાનો એક ભાગ હજુ અધૂરો રહી જાય છે. અપરાધીને જીવતો છોડવાની બે શરતો છે; કતો તેણે પૂતળાને હલાવ્યા વિના તેનું ખીસું ખાલી કરવાનો કસબ બતાવી પિતાની લાયકાત પૂરવાર કરી આપવી જોઈએ, અથવા તો આપણી કોઈ સીએ તેને પતિ તરીકે સ્વીકારવો જોઈએ. તો બોલો, એય આગોટરાજયની મહિલાઓ અને મહિષીઓ! તમારામાંથી કોઈ આને માટીડા તરીકે સ્વીકારવા રાજી છે?” ત્રણેક બાઈઓ એ ટોળામાંથી બહાર નીકળી આવી. એક જાણીએ ઝિંગરનાં ફાટયાંતૂટયાં કપડાં તથા ખાલી ખિસ્સાં જોઈ તેને ના-પસંદ કર્યો; તો બીજી એક ધિર્મી બાઈએ તેને બહુ નબળો જોઈ ના-પસંદ કર્યો, અને ત્રીજી એક જુવાનડીએ તેને પસંદ કર્યો તો ખરો, પણ પછી પોતે જિની રખાતી હતી તે માણસનો સામનો કરી શકે એવી ગ્રિગોરની દાકાત ન જોઈ, તેણે છેલ્લી ઘડીએ વિચાર માંડી વાળ્યો. ધ-૫ Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તરત જ કૉપિને હવે એ કમનસીબ માણસને જલદી ફાંસીએ ચડાવી દેવાની તૈયારી કરવાનો હુકમ આપી દીધા અને પેલા ત્રણ માણસા પણ પહેલાંની પેઠે તૈયાર થઈ ગયા. તેવામાં ટોળામાંથી અવાજ આવ્યો, “લાં ઍસમરાલ્દા ! લા ઍસમરાલ્દા ! ” બ્રિગેાર ચમકયો; તેણે એ શબ્દો દિવસ દરમ્યાન પણ સાંભળ્યા હતા. એ પેલી જિપ્સી-કન્યાનું નામ હતું. << તેણે આવી કૉપિને પૂછ્યું: તમે લેાકો આને ફાંસીએ ચડાવ વાના છે?” વાત.” << હા બહેન! તું જો એને પતિ તરીકે સ્વીકારે, તે વળી જુદી પેલીએ ગ્રિગાર તરફ જોઈ પોતાનો નીચલા હોઠ લંબાવી છાસિયું કરી લીધું, પણ પછી તરત જ જવાબ આપ્યો, “ ભલે, હું તેને સ્વીકારું છું.” તરત જ સ્પ્રિંગારનો ફાંસે તેને ગળેથી કાઢીથી લેવામાં આવ્યા. ઇજિપ્તનો યૂક તરત માટીનો એક ઘડો લઈ આવ્યો. જિપ્સીકન્યાએ એ ઘડો ગ્રિગારને આપ્યા અને કહ્યું, “આને જમીન ઉપર પછાડો !” ઘડાના ચાર ટુકડા થયા. ઇજિપ્તના યૂકે ગ્રિગેારને કહ્યું, “ બિરાદર, ચાર વરસ સુધી આ તારી પત્ની બનશે; અને બહેન, ચાર વર્ષ સુધી આ માણસ તારા પિત બનશે ! જા તમારે ઘેર, કરો ખુશરાત ! 23 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વલની રાત થોડી મિનિટ બાદ ગિર એક હૂંફાળા, કમરામાં આવી પહોંચ્યો. સામે ટેબલ હતું, અને હાટિયાં-કબાટમાંથી ખાવાની ચીજો કાઢવાની જ વાર હતી. તેની સામે અપ્સરા જેવી પેલા જુવાન જિપ્સીકન્યા બેઠી હતી. ગિંગોરને પોતે કોઈ પરી-કથા વાંચી રહ્યો હોય એમ જ લાગ્યું. કયાં ફાંસીના માંચડો ! કયાં આ લગ્ન પછીની વસ્લની રાત! અને તેય ખરેખર મૃત્યુલોકની અપ્સરા કહેવાય એવી આ સુંદરી સાથે! પેલી જિપ્સી-કન્યા પરંતુ તેના તરફ જરાય લક્ષ આપતી હોય એમ લાગતું ન હતું. તે આમતેમ જા-આવ કરતી હતી તથા વસ્તુઓ અહીંથી તહીં ફેરવ્યા કરતી હતી. તે અલબત્ત વાતચીત કરતી હતી, પણ એની બકરી સાથે. થોડી વારે પરવારીને તે ટેબલ આગળ શિંગારની સામે આવીને બેઠી. ગ્રિગોર હવે પતિપણાના હકદાવાથી ઊઠયો અને પેલી જિપ્સીકન્યાની નજીક આવ્યો. “શું જોઈએ છે?” પેલીએ પૂછ્યું. “વાહ, મને એમ પૂછવાનું હોય, વહાલી ઍસમરાદા? શું હું તારો પતિ નથી? અને તું મારી પરમ પ્રિય પત્ની નથી?” - અને આટલું કહી તેણે મમતાપૂર્વક તેની કેડે હાથ વીંટાળી દીધો. પણ એ છોકરી તો છાલમાંથી ગોટલો સરકી જાય એમ તેની પકડમાંથી સરકી ગઈ અને કમરાને બીજે છેડે જઈ સહેજ નીચી નમી. ૬૭ Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૬૮ ધર્માધ્યક્ષ પછી એક ઠેકડો મારી તે ગ્રિગોરની સામે આવી ત્યારે કોણ જાણે ક્યાંથી તેના હાથમાં એક કટાર ચમકતી હતી. એ સુંદરી એકદમ ડંખ મારવા તત્પર થઈ ગયેલી નાગણ બની ગઈ હતી! પેલી બકરી પણ શીંગડાં ઉલાળી ચિંગારને સામનો કરવા તૈયાર ઊભી હતી. પેલી જિપ્સી-કન્યા હવે બોલી, “તને બહુ હિંમતવાળો બદમાશ કહેવો પડે !” “માફ કરજો, સુંદરી; પણ તો પછી તમે મને પરણ્યાં શા માટે?” “તો મારે તને ફાંસીએ લટકવા દેવો જોઈતો હતો, એમ તારું કહેવું છે?” “અર્થાત્, મને ફાંસીએથી બચાવવા જ તમે મારી સાથે લગ્ન કરવાનું કબૂલ કર્યું છે?” “તો પછી બીજો કયો હેતુ મને હોઈ શકે, એમ તું કહેવા માગે છે?” ઠીક; ભલે; વારુ, સમજ્યો. હવેથી તમારી પરવાનગી વિના હું તમારી સરસે પણ નહિ ટૂકું. પણ હવે મહેરબાની કરી મને કંઈક ખાવાનું આપો તો સારું.” પેલી જિપ્સી-કન્યા કંઈ બોલી નહિ. તેણે ફરી એક વાર હેઠ લંબાવી પોતાનો તિરસ્કાર વ્યકત કર્યો. પણ પછી ડોક ઊંચી કરી તે ખડખડાટ હસી પડી – તરત જ પેલી કટાર આવી હતી તેમ જ અલોપ થઈ ગઈ – આ મધમાખે પોતાનો ડંખ કયાં સંતાડી દીધો. એની કશી ખબર ગ્રિગોરને ન પડી. પરંતુ થોડી વાર બાદ પેલીએ ટેબલ ઉપર ખાવાની ચીજ મૂકી દીધી. એટલે ગ્રિગોર ભૂખાળવાની પેઠે તે ચીજો ઉપર તૂટી પડયો. – જાણે થોડા વખત પહેલાંની તેની પ્રેમ-ભૂખ જઠરાગ્નિની ભૂખમાં જ પલટાઈ ગઈ ન હોય ! Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વસ્તુની રાત મ પેલી કશું ખાધા વિના માત્ર વિચારમાં પડીને જોઈ રહી. છેવટે એક સફરજન જ ટેબલ ઉપર બાકી રહ્યું, ત્યારે સ્પ્રિંગાર ચોંકીને બાલી ઊઠયો – “ પણે તમે તે કશું જ ખાધું નહિ, કંઈ ?” - પેલીએ કશા જવાબ ન આપ્યો. પણ પછી જાલીને પણ કંઈક ખાવાનું માગતી જોઈ, તેણે રોટીને ભૂકો કરી ખાબામાં તેના માં આગળ ધર્યો. ગ્રિગારે હવે થોડોક વિચાર કરી લઈ તેને પૂછ્યું – “ તમે મારો પતિ તરીકે સ્વીકાર નથી જ કરવાનાં ને?” .. ના, તમારા પ્રેમી તરીકે ? પેલીએ નીચલા હોઠ લાંબા કરીને વધુ અવજ્ઞાપૂર્વક ‘ના’ જવાબ આપી દીધા. << "" 66 તમારા મિત્ર તરીકે ? ’ ,, કદાચ. “પણ મિત્રતા એટલે શું, એ તમે જાણા છે ? ” કવિએ કાવ્ય ચલાવ્યું. "C 66 હા; ભાઈ અને બહેનમાં હાય તેવી – બે આત્માઓ એક થયા વિના નિકટતાથી રહે – એક જ હાથની બે આંગળીઓની જેમ, તેવી પ્રીત. ” “ તે પછી પ્રેમની તમારી વ્યાખ્યા શી છે?” “હે! પ્રેમ ? બે હોવા છતાં એક બની જવું તે! સ્ત્રી અને પુરુષ એકરસ બની જઈ દેવદૂત બની રહે એનું નામ સ્વર્ગ ! ’ “તો તમારો પ્રેમ સંપાદન કરવા ઇચ્છનારે શું બનવું જોઈએ ? ” “તેણે પુરુષ બનવું જોઈએ. ’ "" C “ તેા પછી હું કોણ છું? ” · “પુરુષને તા માથે હૅલ્ફેટ, હાથમાં તરવાર, અને પગે રણકતી એડીએ હાય. "" Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “ઠીક; તે તે ઘોડાને કારણે જ માણસ પુરુષ બની શકે, એમ તમારું માનવું છે. પણ તમે કોઈ પુરુષને પ્રેમ કરો છો?” “પ્રેમી તરીકે ?” “હા, પ્રેમી તરીકે.” પેલી થોડી વાર વિચારમાં પડી ગઈ. પછી કંઈક નિશ્ચયપૂર્વક તે બોલી ઊઠી, “થોડા વખતમાં હું નક્કી કરી લઈશ.” “પણ આજે જ કેમ નહીં ? અને મને જ કેમ નહીં?” “જે માણસ મારું રક્ષણ ન કરે, તેને હું પ્રેમ કરી શકે નહીં.” ગ્રિગોરનું મો શરમથી લાલ લાલ થઈ ગયું. તેણે બે કલાક પહેલાં જ પેલાઓના હાથમાંથી આને બચાવવાની બાબતમાં કેવો કંગાળ દેખાવ કર્યો હતો, એ તેને યાદ આવ્યો. ઊલટું જે કંઈ થોડો ઘણો પ્રયત્ન તેણે કર્યો હતો, તેના બદલામાં તો આણે પતિ તરીકે સ્વીકારવાનું કબૂલ રાખીને તેને જીવ બચાવ્યો હતો ! એ બધું યાદ આવતાં તેણે આગળ પૂછયું, “પણ પેલા ખંધિયાના હાથમાંથી તમે છટક્યાં કેવી રીતે એ તો કહો!” એ ખંધિયાની યાદ આવતાં જ પેલી એકદમ કંપી ઊઠી અને તેણે પોતાના હાથના પંજામાં માં સંતાડી દીધું. પણ તે તમારી પાછળ પાછળ શા માટે આવ્યો હતો, એ તમે કલ્પી શકો છો?” ગ્રિગોરે બીજી રીતે એ વાત પૂછી. “મને ખબર નથી, પણ તું જ કહે કે તું મારી પાછળ પાછળ શા માટે આવ્યો હતો?” સાચું કહું તો મને જ કશી કલ્પના નથી.” અચાનક એ છોકરી કશું ગીત એની ભાષામાં ગણગણવા લાગી અને તેની બકરીને પંપાળવા લાગી. “લોકો તમને લા ઍસમરાદા કેમ કહે છે?” મને કશી જ ખબર નથી.” Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વસ્તુની રાત “ છતાં તે તમને એ નામે બાલાવે તો છે જ!" અચાનક પેલીએ પેાતાની છાતી ઉપરથી એક લાંબચેારસ કોથળી બહાર ખેંચી કાઢી. એક પ્રકારના સુગંધી મણકાની માળા પરોવીને તેને ગળે લટકાવેલી હતી. એ કોથળીમાંથી કપૂરની ઉગ્ર વાસ આવતી હતી. તેના ઉપર લીલા રેશમની ખાળ હતી અને તેની વચમાં ‘એમરલ્ડ મણિના રંગને લીલા કાચ હતા. તે કાચ બતાવીને તે બાલી, ‘ઍસમરાલ્દા ’કહેતા હશે. 66 66 "" ઝિંગાર તે થેલી હાથમાં લેવા ગયા, પણ પેલીએ તરત જ પાછી. ખસી જઈને કહ્યું, “એને અડતા નહીં; એ તેા માદળિયું છે. અને અડવા જતાં કાં તો એ માદળિયાને નુકસાન થાય કે તને પેાતાને. “ એ થેલી તમને કોણે આપી?” "" પેલીએ હાઠ ઉપર આંગળી મૂકી, વધુ પૂછપરછ કરવાની મનાઈ કરી અને પછી પેલું માદળિયું છાતી આગળ કપડાં નીચે હતું ત્યાં ખાસી દીધું. "< 'પણ ઍસમરાલ્દા શબ્દ કઈ ભાષાના છે?” કદાચ જિપ્સીની ભાષાના હશે. 66 .. ૩૧ કદાચ આને કારણે લોકો મને “મને એવા વહેમ જ હતા; તો તમે શું ટ્રાન્સનાં વતની નથી?” મને એ બાબતની કશી ખબર નથી.” તમારાં માબાપ જીવે છે? ” જવાબમાં તેણે એક પ્રાચીન લેાકગીત જ ગાયું “ મારી મા હતી પંખિણી, અને બાપ હતા બીજું પંખી. પાણી. ઉપર હેાડી વિના હું જાઉં; પાણી ઉપર હેાડી વિના હું જોઉં; “મારી મા હતી પંખિણી, અને બાપ હતા બીજું પંખી.” "" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “ભલે; પણ તમે ફ્રાંસમાં કઈ ઉંમરે આવેલાં ?” “બહુ નાની હતી ત્યારે.” “અને પેરીસમાં?” “ગયે વરસે જ.” “જિપ્સીઓની પેઠે ભવિષ્ય ભાખતાં તમને આવડે છે?” ના.” “ઈજિમના ડયૂક તરીકે ઓળખાવતો માણસ તમારી ટોળીનો નાયક છે?” હા.” “તેણે આપણું લગ્ન કરાવ્યું હતું ને?” પેલીએ હોઠ લંબાવી ચાળો કર્યો અને કહ્યું, “મને તો તારા નામની ખબર નથી !' “મારું નામ?–વાહ તમારે સાંભળવું હોય તે હું કહી દઉં – પાયરી ગ્રિગોર.” હું એક વધુ સારું નામ જાણું છું.” “ફૂર કિશોરી! કંઈ નહિ; તમે મને ચીડવી નહિ શકો. કદાચ મારી સારી પિછાન તમને થશે, ત્યારે તમે મને ચાહતા થશો. પણ તમે મને વિશ્વાસમાં લઈ તમારી જીવનકથા કહી છે, તો મારે પણ તમને મારી કથા કહેવી જોઈએ. મારું નામ પાયેરી ગ્રિગોર છે, અને મારો બાપ દસ્તાવેજો લખનાર હતે. વીસ વર્ષ પહેલાં પૅરીસના ઘેરા વખતે બર્ગન્ડિયનેએ મારા બાપને ફાંસીએ ચડાવ્યો અને પિકાએ મારી માનું પેટ ચીરી આંતરડાં કાઢી નાખ્યાં. છ વર્ષની ઉંમરથી હું નિરાધાર બની ગયો. છથી સોળ વર્ષને હું શી રીતે થયો, એની મને કશી યાદ નથી. કોઈ ફળવાળી મને એકાદ ફળ આપે, ભઠિયારો રેટીનો ટુકડો આપે – એમ મારું કામ ચાલતું. રાતે ચોકીદારો મને ભટકતા છોકરા તરીકે ઉપાડી જઈ જેલમાં પૂરી દે, જ્યાં મને સૂવા માટે પરાળની પથારી અને છાપરું મળે. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વસ્વની રાત “ એમ હું વધીને ઊંચા અને પાતળા બન્યા. સાળ વર્ષના થયા ત્યારે મે ધંધા-રોજગારની પસંદગી કરવાને વિચારો. પ્રથમ હું સૈનિક થયા, પણ મારામાં પૂરતી બહાદુરી ન હતી. પછી હું સાધુ થયા, પણ મારામાં પૂરતી ભક્તિ ન હતી – અને મારાથી વધુ દારૂ પી શકાતા નહીં. હતાશ થઈ, છેવટે હું સુતારોને ત્યાં મજૂર તરીકે રહ્યો, પણ મારાં બાવડાંમાં પૂરતું જોર હતું નહિ. આમ કોઈ પણ ધંધા માટે હું નાલાયક છું, એમ જાણ્યા પછી, હું આપમેળે સ્વતંત્ર મરજીથી -જોડકણાં જોડનાર કવિ બન્યો. "C ‘એ ધંધા કોઈ પણ ભટકેલ કરી શકે; અને ચારી કરતાં એ ધંધા ઓછા જોખમકારક પણ ખરો. સદ્ભાગ્યે એક વખત હું દામ લૉદ ફ઼ૉલાને ભટકાઈ ગયા; – નૉત્રદામના પૂજ્ય ધર્માધ્યક્ષ તા. તેમણે કૃપા કરીને મારામાં રસ લીધો, અને પરિણામે હું સાચેસાચ સાક્ષર બન્યો છું. હું હૉટિન શીખ્યા, કાવ્યશાસ્ત્ર શીખ્યા, અને વધુમાં તો સૌ વિજ્ઞાનામાં ક્રોષ્ઠ વિજ્ઞાન જે કીમિયાગીરી, તે પણ શીખ્યો. .. 93 r - આજે દિવસે જે ધર્મ-નાટય ભજવાવાનું હતું, તે મેં જ લખ્યું હતું. બીજું એક પુસ્તક પણ મેં લખ્યું છે, જે છસેા પાન જેટલું મેાટું છે ૧૪૬૫ના જંગી ધૂમકેતુ વિષે. હું તેાપખાનાનાય થોડા ઘણા કસબી છું; અને શારાં પુલ પાસે અજમાવવામાં આવેલા મેટાબૉંબ બનાવવામાં પણ મારો સારો સરખા હિસ્સા હતા – જેને પ્રયોગ દાખલ ફોડતાં’ ૨૪ પ્રેક્ષકો ત્યાં ને ત્યાં માર્યા ગયા હતા. એટલે હું કંઈ નાખી દેવા જેવા માણસ નથી. હું બીજા પણ ઘણા કસબ જાણું છું- જેમ કે, હું તમારી બકરીને પૅરીસના બિશપના ચાળા કેમ પાડવા તે શીખવીશ. ઉપરાંત મે' લખેલા ધર્મ-નાટ્યનું મને મહેનતાણું ચૂકવાશે, ત્યારે ઘણા પૈસા મારા હાથમાં આવશે. ટૂંકમાં, હું અને મારું ભણતર તમારી સેવામાં જરાહજૂર છીએ એમ ગણી લેજો. હું તમારી સાથે તમારી ઇચ્છા મુજબ હીશ, “ તમને ગમે તેા પતિ તરીકે, અને વધુ ગમે તે ભાઈ તરીકે.” Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪ ધર્માધ્યક્ષ ગ્રિગોર હવે ચૂપ થશે, અને પોતાના ભાષણની પેલી ઉપર શી અસર થઈ છે તે જાણવા ઇંતેજારીપૂર્વક રાહ જોઈ રહ્યો. પેલી તો જમીન તરફ જ આંખ ઠેરવી રહી હતી. અચાનક ઊંઘમાંથી જાગી હોય તેમ તેણે ઊંચું જોયું અને પૂછયું, ““ફેબસ” શબ્દને શો અર્થ થાય છે, વારુ?” ગ્રિગોરને પોતાના ભાષણ વચ્ચે અને આ પ્રશ્ન વચ્ચે કંઈ સંબંધ દેખાયો નહીં, છતાં તેણે જવાબ આપ્યો, “એ લેટિન શબ્દ છે, અને તેનો અર્થ સૂર્ય થાય છે.” “સૂર્ય?” “હા; એક સુંદર બાણાવળીનું એ નામ છે, જે દેવ હતો.” “દેવ?” પેલી વિચારમાં પડી જઈ ગણગણી. પણ તે જ ઘડીએ તેનું એક બ્રેસલેટ ઢીલું થઈ અકસ્માત જમીન ઉપર ગબડી પડ્યું. ગ્રિગોર તે લેવા નીચે નમ્યો, અને જ્યારે પાછો ઊંચો થયો, ત્યારે તેણે જોયું કે પેલી છોકરી અને તેની બકરી એક નાના બારણામાંથી અલોપ થઈ ગયાં હતાં. એ બારણા પાછળનો આગળ જલદી જલદી ભિડાતા હોય તેવો અવાજ તેને સંભળાયો. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માષ્યક્ષ [વિકટર ઇંગે કૃત નવલકથા “લંચબૅક ઓફ નેત્રદામ” ખંડ ર જે Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧ પૅરીસનુ માતાજીનું મંદિર : નાત્રદામ ૧ પેરીસનું નોંન્ત્રદા મંદિર એક ભવ્ય ઈમારત હતી. પરંતુ સમયે અને માણસે એ આદરણીય ઇમારતની ઉપર ફેરફારો અને કદ્રુપતા યાદવાના જે વાનરવેડા કર્યા છે, તેથી નિસાસા દબાવી રાખવા અશકય બની રહે છે. શાર્લમાને તેના પહેલા પથ્થર નાખ્યા હતા, અને ફિલિપ ઑગસ્ટસે છેકછેલ્લા. અલબત્ત, સાચું બોલવા ખાતર એટલું ઝટ ઉમેરી લેવું જોઈએ કે, સમયે એ ભવ્ય ઇમારતને જે નુકસાન પહોંચાડયું છે, તેના કરતાં માણસે, અને ખાસ કરીને કળાકાર કહેવાતા માણસાએ તેને અનેકગણું નુકસાન પહોંચાડયું છે. મધ્યયુગની અદ્ભુત કળા-કારીગરી પ્રત્યે બધા દેશમાં – અને ખાસ કરીને ફ઼ાંસમાં – એ જ રીતે અવજ્ઞાથી વર્તવામાં આવ્યું છે. સમયે, અલબત્ત, તેનાં બાહ્ય કોતરકામેા તથા આકૃતિ વગેરેને કાળાં પાડવા અને ઘસી નાખવા પૂરી કોશિશ કરી છે; પણ વખતોવખત થયેલી અને અધ જુસ્સા દાખવતી રાજકીય અને ધાર્મિક ક્રાંતિઓએ પોતાના ગુસ્સા આ પ્રાચીન કળાકૃતિઓ ઉપર ઉતારીને ભલભલા વિનાશ સર્જ્યો છે. ખાસ કરીને આ બધી ઇમારતા ઉપર જે જુદી જુદી આકૃતિઓ અને સૂત બહાર મૂકવામાં આવી હોય છે, તેમનાં રાજમુગટ વગેરે રાજચહ્ન તોડી નાખવા જતાં આખી ને આખી મૂર્તિઓ ખંડિત કરી જ્ઞાખવામાં આવી છે, અથવા બિશપ-પાદરીઓની આકૃતિઓને તો ખાસ વિદ્રપ બનાવવા જ તોડી નાખવામાં આવી છે. IN Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ અને ધાર્મિક-રાજકીય ક્રાંતિએ અને સૌકાંઓએ જે કરવાનુ બાકી રાખ્યું, તે, શાળાઓમાં ભણેલા કલાકારોએ સુધારવાને બહાને પછીના વખતના કળા વિષેના ખ્યાલેા તેની ઉપર આરોપીને પૂરું કરી આપ્યું છે! ૭૮ નૉવદામના દરેક ચહેરા, દરેક પથ્થર દેશના રાજકીય ઇતિહાસને જુદું જુદું પૃષ્ઠ છે, એટલું જ નહિ પણ વિજ્ઞાન અને કળાના ઇતિહાસનું પણ છે. આવી મહાન ઇમારા, મહા-પર્વતાની જેમ યુગ-યુગાની પ્રક્રિયાના કાર્ય-પરિણામ રૂપ હોય છે. તેઓ બનતી જતી હોય છે, તે દરમ્યાન જ પલટાતી જતી પણ હોય છે. જોકે તે પ્રક્રિયા કશા નડતર કે પ્રયત્ન વિના, કે કશી પ્રતિક્રિયા ઉપજાવ્યા વિના ચાલતી રહે છે. છેડ ઉપર નવી કલમ ચડાવીએ અને મૂળ વૃક્ષમાં તે જેમ એકરૂપ બની જાય, એવી એ પ્રક્રિયા હોય છે. આમ આખી ઇમારત અનેકોના પુરુષાર્થ અને શિલ્પનું પરિણામ બની રહે છે. સમય જાણે તેના શિલ્પી હોય છે, અને આખી પ્રજા સલાટ ! ર પંદરમા સૈકાનું પૅરીસ નગર પણ એક ખાસું જંગી નગર બની રહ્યું હતું. લૂઈ-૧૧માના સમય પછી પૅરીસ શહેરમાં એક-તૃતીયાંશ કરતાં વધુ વધારો નથી થયા; અને કદમાં જે કાંઈ વધારો થયા છે, તેના પ્રમાણમાં આખા શહેરની સુંદરતામાં ઘટાડો જ થયા છે. દરેક જણ જાણે છે કે, પૅરીસના જન્મ ‘સાઈટ' અથવા સિટી કહેવાતા પારણા આકારના ટાપુ ઉપર જ થયા હતા. એ ટાપુના કિનારા એ તેની પ્રથમ સીમા હતી, અને ‘સીં’ નદી એ તેની પ્રથમ ખાઈ હતી. કેટલાંય સૈકાં સુધી પૅરીસ આવી એક ટાપુની સ્થિતિમાં રહ્યું. પછી જ્યારે એ ટાપુની મર્યાદામાં રહેવું પૅરીસને અશકય થતું ગયું, ત્યારે તેણે નદી ઓળંગવાનું શરૂ કર્યું. પરિણામે ઉત્તર તરફના પુલ તરફ અને દક્ષિણ તરફના પુલ તરફ શહેર ગ્રામ-પ્રદેશમાં આગળ વધતું ગયું. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ !! Education International માતાજીનું મંદિર – નોત્રદામ, પૃ. ૭૭, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પૅરીસનું માતાજીનું મંદિર નેત્રદામ ૭૯ ફિલિપ ઑગસ્ટસે, પછી, ઊંચાં ઊંચાં ટાવર-બુરોવાળી દીવાલ એ વિસ્તરેલા શહેરની આસપાસ નાખીને બીજી મર્યાદા ઊભી કરી. પણ પછીય જગા ખૂટતી ગઈ, ત્યારે ફિલિપ ઑગસ્ટસે નાખેલી દીવાલની બહાર પણ નગર-વિસ્તાર વધતો ગયો ઈ.સ. ૧૩૬૭માં તે એ બાહ્ય પરાં વિસ્તાર પણ એટલો વધી ગયો કે તેની બહાર – અને ખાસ કરીને નદીના જમણા કિનારા તરફ કિલ્લાની નવી દીવાલ ઊભી કરવી આવશ્યક બન્યું. રાજા ચાર્જ-૫ માએ તે દીવાલ બાંધી. પરંતુ પછી પણ સૈકાઓ સુધી પરીસ શહેર વધતું જ ગયું. અને પંદરમા સૈકા સુધીમાં ચાર્જ-૫ માએ નાખેલી સીમા પણ એગંગાઈ ગઈ. પંદરમા સૈકામાં પરીસ નગર ત્રણ જુદા કસબા કે શહેરોમાં વહેંચાયેલું હતું. તે દરેકને જુદો ઇતિહાસ, જુદી વિશિષ્ટતાઓ, જુદા રીતરિવાજો અને જુદા અધિકારો હતાં. ટાપુ ઉપરનું શહેર એ જૂનામાં નું અને નાનામાં નાનું હતું – બીજી પુત્રીઓ વચ્ચે ભિડાયેલી જાણે બુઠ્ઠી માતા. “યુનિવર્સિટી' કસબો “સી” નદીના ડાબા કિનારા ઉપર પથરાયો હતે, “ટાઉન વિસ્તાર જમણા કિનારે આવેલો હતો અને તે સૌથી મોટો હતો. “સિટી’ વિસ્તારમાં ચર્ચ-દેવળો ખૂબ હતાં; ‘ટાઉન વિસ્તારમાં મહેલ ખૂબ હતા; અને “યુનિવર્સિટી’ વિસ્તારમાં મહાવિદ્યાલયો. બીજી રીતે કહીએ તો ટાપુવાળા ભાગ ઉપર બિશપની હકૂમત હતી; જમણા કિનારા ઉપર મહાજનોના મૅજીસ્ટ્રેટ “પ્રોવોસ્ટ' ની હકૂમત હતી; અને ડાબા કિનારા ઉપર યુનિવર્સિટીના રેકટરની. અલબત્ત, રાજાએ નીમેલા પેરીસના પોસ્ટની બધા ઉપર હકૂમત હતી. સિટી' વિભાગમાં નૉત્રદામ મંદિર તથા હૉસ્પિટલ આવેલાં હતો; “ટાઉન' વિભાગમાં લુવ્ર રાજમહેલ, હૉટેલ દ વિલ, અને સદર બજાર; તથા યુનિવર્સિટી વિસ્તારમાં સેરબેન કૉલેજ-મઠ. યુનિવર્સિટી જાભાગમાં વિદ્યાથીં એ જે ગુના કરે, તેની સજા ટાપુ વિસ્તારમાં Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ આવેલા પેલેસ ઑફ જસ્ટિસમાં થતી, અને એ સજાનો અમલ જમણક કિનારે આવેલા મૉટફૉકનમાં થતો. જોકે રેકટર પોતાની સ્થિતિ મજબૂત જોતા તે રાજાની સાથે ઝઘડીને પણ વિદ્યાર્થીઓને યુનિવર્સિટી-વિસ્તારમાં જ ફાંસીએ દેવરાવવાની છૂટ મેળવતો. અલબત્ત, આ બધા અધિકારો રાજા પાસેથી લડી ઝઘડીને છીનવી લેવા પડતા : રાજા પોતે કશું એમ ને એમ જતું કરતો નહીં. “સિટી’ વિસ્તારમાં પાંચ પુલો હતા : જમણી બાજુ નૉટાદામ પૉઇટ અને ચેઈજ પૉઇટ તરફ બે પથ્થરના, મુનિયર પૉઇંટ તરફ લાકડાનો, ડાબી બાજુ પતિત પૉઇંટ તરફનો પથ્થરને અને સેંટ માઇકેલ પૉઇંટ તરફ લાકડાનો. એ બધા પલો ઉપર તે જમાનામાં. રહેવાનાં મકાન હતાં. યુનિવર્સિટી” વિસ્તારને ફિલિપ ઓગસ્ટસે બંધાવેલા છ દરવાજા હતા; “ટાઉન’ વિભાગને પણ ચાર્જ-૫ માએ બંધાવેલા છ દરવાજા હતા. આ બધા દરવાજા મજબૂત તથા અંદરથી સુંદર શિલ્પવાળા હતા. પૅરીસની દીવાલને ઘસાઈને એક પહોળી અને ઊંડી પાણી ભરેલી ખાઈ હતી. રાતે દરવાજા બંધ કરાતા, અને શહેરને બે છેડે નદીને પણ મજબૂત સાંકળેથી બંધ કરી દેવામાં આવતી, જેથી પૅરીસ શહેર શત્રના અચાનક આક્રમણથી ડર્યા વિના નિરાંતે ઊંઘી શકે. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BP R - SIM 169 170 13pin V15 1914 81PAC Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલોદ રૈલો આ વાત શરૂ થાય છે તે સમયથી સોળ વર્ષ પૂર્વે એટલે કે ઈ. સ. ૧૪૬૭ના ઈસ્ટર પછીના પ્રથમ રવિવારની એક ખુશનુમા સવારે (જે રવિવાર ફ્રાન્સમાં કસીમૉદો રવિવાર તરીકે ઓળખાય છે.) નૉત્રદામ મંદિરમાં પૂજા-પ્રાર્થના પૂરી થયા બાદ, ડાબે હાથે રીપ્ટ ક્રિસ્ટોફરના મોટા બાવલાની સામે, ફરસ ઉપર જડી દીધેલી લાકડાની ખાટલીમાં એક જીવતું બાળક સુવાડવામાં આવ્યું હતું. ખાટલી ઉપર અનાથ – નિરાશ્ચિત બાળકો લોકોની નજરે પડે તે માટે ખુલ્લામાં સુવાડવામાં આવતાં. એ ખાટલીની એક ઈસે જડેલા માંસળામાં જેમને એ બાળક માટે પૈસા નાખવા હોય તે પિસા નાખે; અને જેને એ બાળક ઉછેરવા માટે લઈ જવું હોય તે લઈ પણ જાય. આજે સવારે જાહેરમાં મૂકવામાં આવેલા એ બાળકે જરા વધુ રસ આવ્યો હતો અને મુખ્યત્વે ઘરડી ડોસીએનું એક મોટું ટોળું તેની કપાસ ભેગું થયું હતું. પહેલી પંક્તિમાં ઊભેલી સ્ત્રીઓમાંની ચાર તે પાસેના મઠમાંથી વેલી સાધ્વીઓ હતી. તે ઉપદેશ સાંભળવા નોત્રદામ મંદિરમાં હતી. સાધ્વીઓને એ રીતે દર્શન-પૂજન માટે બહાર આવવાની છૂટ પણ તે બહાર નીકળ્યા પછી બેલી શકે નહિ. પરંતુ આ બધી મરજી મુજબ બોલ્યા જતી હતી. “આ શું હશે, સિસ્ટર?” એકે બીજીને પૂછ્યું. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “છેકરાં જે રીતે આજકાલ ઘડાયે જાય છે, તે રીતે ઘડાયે જશે, તો દુનિયાનું શું થશે, એ સમજાતું નથી.” ત્રીજીએ જવાબ આપ્યો. “બાળકોની બાબતમાં મને કશી વિશેષ જાણકારી નથી, પરંતુ આવા બાળકની સામે જોવાથી પણ પાપ લાગે, એની મને ખાતરી છે.” પહેલીએ કહ્યું. કર 66 પણ આ તે બાળક જ નથી. “આ તો કોઈ કદરૂપું વાંદરું છે,” બીજીએ જવાબ આપ્યો. 66 આ તો એક ચમત્કાર જ છે,” ચેાથીએ જણાવ્યું. “અરે આ તો ખરી રીતે ધૃણાપાત્ર રાક્ષસ જ છે!” ત્રીજીએ અભિપ્રાય આપ્યા. ' જુને ચીસા પાડે છે, - મંદિરના કીર્તનિયાને પણ બહેરો કરી નાખે એવી. ચૂપ મર, ભૂંડા સાંઢિયા ! બીજી ગર્જી ઊઠી. "" 66 મને તો લાગે છે કે કોઈ યહૂદીને ભૂંડણથી થયેલું આ બાળક છે – એ ખ્રિસ્તી બાળક છે જ નહિ, અને તેને કાં તે પાણીમાં ડુબાડી દેવું જોઈએ કે આગમાં ફેંકી દેવું જોઈએ !” પહેલી તડૂકી. 66 ‘ એટલી તે। મને ખાતરી છે કે, કોઈ એને દત્તક લઈ જવા તૈયાર નહિ થાય !” ચોથીએ ફેંસલા સંભળાવી દીધા. "" “લૉર્ડ બિશપના સ્થાનની પાસે, નદી ભણી જતાં આ ગલીને છેડે આવેલા અનાથાશ્રમની બિચારી ધાવ-નર્સને આ બાળક ધવડાવવું પડશે, ત્યારે તેમની શી વલે થશે? હું તે આને ધવડાવવું પડે તેના કરતાં ખવીસને જ પહેલા ધવડાવું. પહેલી બાલી. "" “બાપડી કેવી નાદાન છે? મારી વહાલી સિસ્ટર, હું જોતી પણ નથી કે આ ખવ્વીસ ચાર વર્ષના છે, અને તેને તા ભૂંજાવેલું માંસ જોઈએ, તારું થાન નહીં!” ત્રીજીએ તેને સંબોધીને જવાબ આપ્યો અને વસ્તુતાએ પણ એ નાને ખવ્વીસ તરતનું જન્મેલું બાળક નહેાતે. એને કેનવાસની કોથળીમાં માથું એકલું બહાર રહે તે રીતે ખાસી દીધેલા હતા. તે કોથળી ઉપર પૅરીસના બિશપનું નિશાન હતું Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કાઁદ લો એનું માથું પણ પૂરતું વિદ્રપ હતું. થોડા લાલ વાળ, એક આંખ, એક મોં અને થોડા દાંત સિવાય બીજું કશું દેખાતું ન હતું. આંખ રડતી હતી, માં બરાડતું હતું અને દાંત તો કશાને બચકું ભરવાની જ જાણે રાહ જોઈ રહ્યા હતા. આખું ડીમચું કોથળીમાં એટલા જોરથી અમળાતું હતું, કે આસપાસ જોનારાં નવાઈ પામતાં ગયાં તેમ જ સંખ્યામાં વધતાં ગયાં. એક તવંગર ખાનદાન બાઈ પિતાની ફૂટડી નાની છોકરીને આંગળીએ વળગાડીને ત્યાં થઈને જતી હતી. પેલી છોકરીએ ધીમે ધીમે એ ખાટલી ઉપર કોતરેલા અક્ષરો ઉકેલ્યા : “ફાઉન્ડલિંગ૧.” દરમ્યાન પેલી તવંગર બાઈ ચાંદીનો સિક્કો પેલા તાંસળામાં નાખતાં ધૃણાથી પિતાનું મોં પેલા બાળક તરફથી ફેરવી લઈને ચાલી જતાં બોલી : “અહીં બાળકો સિવાય કશાનું પ્રદર્શન કરાતું જ નથી કે શું?” થોડી વાર બાદ ત્યાંથી ધર્મ-દફતરને કર્મચારી એક હાથમાં પુસ્તક અને બીજા હાથમાં પત્ની સાથે ત્યાં થઈને જતો હતો, તેણે એ બાળક તરફ જોઈને કહ્યું, “ફાઉન્ડલિંગ૨– સ્તો! ફલેગેથોન નદીના કિનારા ઉપરથી મળી આવ્યું છે!” એની આંખ તો દેખાય છે, પણ બીજી ઉપર તે રસોળી જ છે!” તેની પત્ની બોલી ઊઠી. “ના, ના, એ રસોળી નથી, પણ એ તો ઈંડું છે; એ ઈંડામાંથી આના જેવું જ બીજું ભૂત નીકળશે, જેની આંખ ઉપર આવું જ ઈંડું છે. તેમાંથી પાછું બીજું ભૂત નીકળશે – એમ જગતના અંત સુધી!” પતિએ માહિતી આપી. “તમને શી રીતે ખબર પડી?” પત્નીએ પૂછ્યું. “હું બધું જાણું.” પતિએ જવાબ આપ્યો. ૧. તાયેલું મળી આવેલું બાળક ૨. “ફાઉન્ડ” એટલે જડેલું અર્થ થાય છે. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ બીજી સાધ્વી હવે 66 આ પતિપત્નિની વાતમાં ટપકી પડી ‘માઁ શ્યાર, આ બાળકના જન્મ ઉપરથી તમે શું ભવિષ્ય ભાખા છે ?” ભારેમાં ભારે ઉત્પાતા અને ઉપદ્રવા. ” 66 “તે તે આ નાના ખવીસને આ ખાટલીને બદલે ભડભડતી આગમાં મૂકી દીધા હોય તો સારું!” એક બુઠ્ઠી બાલી ઊઠી. થોડો સમય થયાં એક જુવાન સાધુ આ બધી વાતચીત સાંભળી રહ્યો હતા. તેના ચહેરા કડક દેખાવના હતા, તેનું કપાળ વિશાળ હતું, તથા તેની આંખ તીણી હતી. તેણે બાલ્યા વિના આખા ટોળાને જરા દૂર હડસેલ્યું અને પેાતાના હાથ પેલા બાળક ઉપર લંબાવી માટેથી કહ્યું, “હું આ બાળકને દત્તક લઉં છું.” પછી એ બાળકને પોતાના ઝભ્ભામાં વીંટી લઈ, તે ત્યાંથી ચાલતા થયા. ટોળાનાં સૌ ભયભીત ચહેરે તેની પાછળ જોઈ રહ્યાં. એક ક્ષણમાં તે મંદિરમાંથી મઠમાં ઊઘડતા લાલ દરવાજામાં થઈ તે ચાલ્યા ગયા અને દેખાતા બંધ થયા. ૪ આશ્ચર્ય જરા શમ્યું એટલે તરત ત્રીજી સાધ્વીએ ચેાથીના કાનમાં ધીમેથી કહ્યું, “હું તને રોજ કહેતી હતી ને સિસ્ટર, કે આ જુવાન સાધુ મૉશ્યર કલૉદ ફ઼ૉલે મેલી વિદ્યાના સાધક છે!” સ્ અને અલબત્ત, કલોંદ ફ઼ૉલા એ કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ ન હતી. કલૉદ ફ઼ૉલા મધ્યમવર્ગી કુટુંબના હતા. પણ એ કુટુંબિતરશેપનું જાગીરદાર હોઈ, એ સૈકાની તોછડી ભાષામાં ઉચ્ચ ‘નાગરિક’ વર્ગનું કે નીચલી કક્ષાના ખાનદાન વર્ગનું ગણાતું. તિરૅશેપની જાગીર પૅરીસના બિશપની હકૂમત તળે હતી. તે બાળક હતા, ત્યારથી જ તેનાં માતિપતાએ તેને ધર્માધિકારને માર્ગે આગળ લેવાને વિચાર કર્યા હતા. તેને લૉટિન વાંચતાં શીખવવામાં આવ્યું હતું, તથા આંખો "ઢાળેલી રાખતાં તથા ધીમે અવાજે બોલતાં પણ! બાલ્યાવસ્થાથી જ તેના પિતાએ તેને યુનિવર્સિટી-વિભાગમાં આવેલા તારચી - ધર્મવિદ્યાલયમાં જ ભરતી કરી દીધા. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કદ દૈલે તે પોતે ગમગીન અને ગંભીર પ્રકૃતિના વિદ્યાર્થી હોઈ, અભ્યાસમાં લવલીન રહેતા અને બહુ જલદી શીખી જતો. રમતગમતમાં તે કશો જુસ્સો બતાવતો નહીં. મારામારી કરવાનું તો તે જાતે જ નહોતે. વખતોવખત થતાં રમખાણોમાં તે જરાય ભળતો નહીં. વ્યાખ્યાન વખતે તે સૌથી આગળ બેસી નોંધો ઉતારી લેતો; અને સૌથી પહેલો વર્ગમાં દાખલ થતો. સોળ વર્ષની ઉંમરનો થતાંમાં તો તે ભલભલા પ્રૌઢ ધર્માચાર્યોના જેટલું જ્ઞાન ધરાવતો થઈ ગયો. ધર્મશાસ્ત્રનો અભ્યાસ પૂરો કરી, તેણે ધર્મ-કાનૂન અને સ્મૃતિશાસ્ત્રને અભ્યાસ શરૂ કર્યો ! થોડા વખતમાં તે તે ધર્મ-કાનૂન અને રાજ્ય-કાનૂન એ બંને વિરોધી અને અટવાયેલી બાબતોને નિષ્ણાત થઈ ગયો. એ પૂરું થયું એટલે તે વૈદકશાસ્ત્રના અભ્યાસમાં પડ્યો. વનસ્પતિશાસ્ત્ર, ચિકિત્સાશાસ્ત્ર, રોગશાસ્ત્ર, ઉપચારશાસ્ત્ર, વાઢકાપશાસ્ત્ર, એમ બધાં શાસ્ત્રોમાં તે પારંગત થઈ ગયો. એ પછી તે ભાષાના અભ્યાસમાં પડયો અને લેટિન-ગ્રીકહિબૂ એ ત્રણે ભાષાઓ અને પુસ્તકોનો વિદ્વાન બની ગયો. જ્ઞાનપ્રાપ્તિનો જાણે તેને તાવ જ ચડયો હતો. આ અરસામાં ઈ. સ. ૧૪૬૬ ના ઉનાળામાં અસાધારણ ગરમી પડતાં પ્લેગની બીમારી ફાટી નીકળી. તેમાં બૃહત્ પેરીસનાં બધાં મળી ચાલીસ હજાર માણસો માર્યા ગયાં. ખાસ કરીને તિરેશે પમાં પ્લેગનું ઘમસાણ વધુ હતું, એવી ખબર “યુનિવર્સિટી વિસ્તારમાં પહોંચતાં જ, કલૌદ પોતાનાં મતાપિતાની ખબર કાઢવા દોડી ગયો. તે તેને માલુમ પડ્યું કે, પાછળ રાળક નાનો ભાઈ જીવતે – ટટળતો છોડી, તેનાં માતપિતા આગલે દિવસે જ પ્લેગનો ભોગ બની ગયાં હતાં. કૉદ પોતાના એ બાળક ભાઈને હાથમાં લઈ, ત્યાંથી ચાલ્યો મો. અત્યાર સુધી તે જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના જ સાતમા આસમાનમાં શિપ હતો, હવે તેને ધરતી ઉપર પાછા આવવું પડ્યું. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ કલૉદની પોતાની ઉમર તે વખતે ઓગણીસ વર્ષની જ હતા પણ પોતાના બાળક ભાઈની અનાથતાને પોતાના કરતાં વધુ કારમી જોઈ, તે દયાભાવથી વિચલિત થઈ, એના ઉછેરના કામે લાગી ગયો. અને ધીમે ધીમે તેના ભાઈ પ્રત્યેનો તેનો સ્નેહ કંઈ વિચિત્ર પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યો. બચપણથી જ તે પોતે માતાપિતાથી છૂટો પડી, પુસ્તકો વચ્ચે જ દટાઈ ગયો હતો – તથા ભણવું અને શીખવું, એ જ તેનો વ્યાસંગ બની રહ્યો હતો. તેને હદય નામની ચીજના અસ્તિત્વની જાણે ખબર જ નહોતી! પરંતુ માતા-પિતા વિનાનો તેને નાનો ભાઈ જાણે આકાશમાંથી જ તેના હાથમાં ટપકી પડયો હતો, અને કલૉદ તે દિવસથી જુદો જ માણસ બની રહ્યો. તેને માલુમ પડ્યું કે, તત્ત્વજ્ઞાનીએ અને ધર્મશાસ્ત્રીઓ, કવિઓ અને દાર્શનિકોની ચર્ચાઓ ઉપરાંત માણસને બીજી પણ બાબતોની જરૂર છે –- હૃદયના ભાવોની! તે વિનાનું જીવન એ તો ઊંજણ વિનાનાં યંત્રો જેવું ચીસો પાડતું તથા નવું ઘર્ષણયુક્ત જ બની રહે. જો કે, તે ઘડીએ એક ભ્રમની જગાએ બીજ જાતને ભ્રમ જ તેના જીવનમાં ગોઠવાઈ ગયો કે, લોહીના સગપણ વાળા પ્રત્યે પ્રગટતો મમતા-ભાવ અને સ્નેહ-ભાવ જ જીવનને પૂર્ણ કરવા માટે બસ છે! એટલે નાનાભાઈ જેહાં પ્રત્યે મમતા-ભાવ દાખવવામાં પણ તે તેની અભ્યાસીની એકાગ્રતા અને ચીવટથી જ લાગ્યો. એ નાજુક અને ક્ષણ ભંગુર જીવન ઉપર તે માતાની કાળજીથી અને હૂંફથી છવાઈ રહ્યો. નાને જેહાં હજુ ધાવણો હતો, એટલે એને માટે ધાવણની વ્યવસ્થા કરવાની તાત્કાલિક જરૂર હતી. કલૉદને વારસામાં પિતા તરફથી તિરેશેપની જાગીર ઉપરાંત વિચેસ્ટર-કેસલ નજીકની એક ટેકરી ઉપર આવેલી મિલ(ઘંટી) પણ મળી હતી. ત્યાંના મિલરની પત્ની તે વખતે પોતાના ધાવણા છોકરાને ધવરાવતી હતી. કલૉદ પોતાના નાના ભાઈને જાતે તેની પાસે લઈ ગયો. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૌદ લે પણ ત્યાર પછી, તેને એમ લાગ્યું કે, તેને માથે આ એક ગંભીર જવાબદારી છે – ભારે બોજ છે, એટલે તેણે પોતાના ભાવી જીવન વિશે ગંભીરપણે વિચાર કરવા માંડ્યો. તેણે નક્કી કર્યું કે, આ જવાબદારીને યથોચિત નિર્વાહ કરવો એ જ તેનું મુખ્ય કર્તવ્ય કહેવાય; એટલે તેણે પોતે લગ્ન કરી બીજા સંતાનની જવાબદારી ઉઠાવવાનું માંડી વાળ્યું. અર્થાત્ સાધુપણાનું જીવન સ્વીકારવાનું તેણે નક્કી કર્યું; અને તેની લાયકાત, તેને અભ્યાસ, તથા પૅરીસના બિશપની હકૂમત હેઠળના જાગીરદાર હોવાપણું – એ બધાને કારણે ધર્મતંત્રમાં દાખલ થવાનો માર્ગ તેને માટે ઝટ ખુલ્લો થઈ ગયો, અને એક ધર્માચાર્ય તરીકે નૉત્રદામ મંદિરમાં તેની નિમણૂક પણ થઈ ગઈ. તે અંગે તેને એક વેદી આગળ સેવા-ભક્તિ કરવાનો અધિકાર મળ્યો. ત્યાર પછી તો તે પોતાનાં પુસ્તકોના અભ્યાસમાં વિશેષપણે લાગી ગયો. માત્ર એક કલાક જ તે પેલી ધાવને ત્યાં પોતાના નાનકડા ભાઈને જોવા જતો. ધીમે ધીમે, નાની ઉંમરે પણ તેણે બતાવેલ તપસ્યા અને વિદ્વાને કારણે તેની કીર્તિ મઠની બહારેય લોકોમાં ફેલાવા લાગી. જોકે લેકોમાં એની કીર્તિ મંત્ર-તંત્ર-વિદ્યાના જાણકાર તથા કીમિયાગર તરીકે વિશેષ ફેલાઈ. ૩. કસીમૉદ-રવિવારને દિવસે તે વર્જિનમાતા મેરીની મૂર્તિ પાસેની પિતાની વેદી આગળ સેવા-ભક્તિ પરવારીને મઠમાં પાછો ફરતો હતો, તે વખતે તેણે અનાથ બાળકો માટેની ખાટલીમાં પેલું વિદ્ર૫ બાળક મૂકેલું જોયું. આસપાસ ઊભેલાં માણસ તે વિદ્રપ બાળકને અપશુકનિયાળ ગણી તેને આગમાં કે પાણીમાં નાખી દેવાની જે વાતો કરતાં હતાં તે સાંભળી, તેને અચાનક ખ્યાલ આવ્યો કે, પોતે ધારો કે અચાનક મરી જાય, તો પોતાના નાના ભાઈ જેહાંને આ ખાટલી ઉપર જ મકે, અને કોઈ તેને ઉછેરવા લઈ જાય તો જ તે જીવતો રહે! એટલે તેણે તરત પેલા વિદ્રપ બાળકને ઉછેરવા માટે ઉપાડી લીધું – જેથી પરમાત્મા પ્રભુ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ધર્માધ્યક્ષ તેના ઉપર પોતે બતાવેલી દયાના બદલામાં, પોતાનો નાનો ભાઈ અનાથ થાય, તે બીજા કોઈના હૃદયમાં એવો દયાભાવ પ્રેરે ! - એ બાળક જ્યારે તેણે ઉપાડયું ત્યારે જ તેને ખબર પડી ગઈ કે, તે બહુ જ વિદ્રશ્ય હતું. તેની ડાબી આંખ ઉપર મોટી રળી હતી, તેનું માથું બે ખભા વચ્ચે પેસી ગયેલું હોય તેવું હતું, તેની કરોડરજજુ કમાન વળી ગયેલી હતી, તેની છાતી ઉપર મોટો ઢેકો હતો, તથા તેના પગ કમાનદાર હતા. અલબત્ત, એ બધી વિપતાના બદલામાં તેને અદ્ ભુત શારીરિક તાકાત મળી હે ય એમ લાગતું હતું. તે મોટેથી ચીસો પાડતું હતું, તથા એટલા જોરથી અમળાતું હતું કે ન પૂછો વાત! એની વિદ્રતા છતાં, એ બાળકને કલૉદે પૂરી મમતાથી ઉછેરવાનું નક્કી કર્યું, જેથી પોતાનો નાનો ભાઈ ભવિષ્યમાં જે કાંઈ અપરાધો કરે, તેની સામે, આને નિમિત્તે પોતે કરેલું આ સત્કાર્ય – પુણ્ય નોંધાય. અર્થાત, પોતાના નાના ભાઈના ખાતામાં તે આ પુણ્યકાર્ય જમા કરાવી મુકવા માગતો હતો, જેથી ભવિષ્યમાં સ્વર્ગના દરવાજામાં દાખલ થતી વખતે પોતાના નાનાભાઈએ પૂરતાં પુણ્યકર્મ ન એકાં કર્યો હોય, તો પણ આ પુણ્યકાર્ય તેને લેખે લાગે! Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૂતરો અને તેનો માલિક ૧૪૮૨માં તો કસીમો મોટો થઈ ગયો હતો અને કેટલાય સમયથી તે નૉત્રદામના મંદિરને દાંટા-ગર નિમાઈ ચૂક્યો હતો. કારણ, ત્તિના પાલક પિતા કલોંદ ફૉલો નોંત્રદામના ધર્માધ્યક્ષ-આર્યડીકન’નિમાયા હતા, –અને તે આર્ચ-ડોકન નિમાવાનું કારણ એ હતું કે, પૅરીસના બિશપ સ્વર્ગવાસી થતાં ઈ. સ. ૧૪૭૨માં કલૉ ડ્રૉલના જાગીર-માલિક શ્રોતે પેરીસના બિશપ નિમાયા હતા,અને તે પૅરીસના બિશપ નિમાવાનું &ારણ એ હતું કે, તેમના પેટન રાજા લૂઈ-૧૧ના માનવંત હજામ હતા. કસીમૉદો નોંત્રદામનો દાંટા-ગર જ નિમાયો હતો, પણ વિશિષ્ટ સંજોગોને કારણે તેને મંદિરના આખા કોટલા સાથે મમતા બંધાવા શિલાગી. તેના અજ્ઞાત જન્મ અને તેની વિદ્ર પતાને કારણે બહારની દુનિયા સાથે તેને કશે સંબંધ જ રહ્યો ન હતો. બહારની દુનિયા તેના તરફ વળ ધૃણા અને તિરસ્કાર જ દાખવતી. એટલે જે મંદિરની ભીંતોએ માઈને કશા તિરસ્કાર વિના સ્વસ્થ પણે આશરો આપ્યો હતો, તેમને, તે જેમ જેમ મોટો થતો ગયો, તેમ તેમ પોતાનું ઈંડું – માળો – ઘર – દેશ અને વિશ્વ ગણત થયો. અને એ મંદિરના ઘડતર વચ્ચે અને તેના પિતાના શારીરિક પડતર વચ્ચે એક વિચિત્ર સંવાદીપણું પણ હતું. તે મંદિરની અંધારરિી કમાન, ભીની-ફરસબંધી, તથા તેના ઉપર પડતા રોમન શૈલીના સ્તના પડછાયા – એ બધા વચ્ચે તે એમને અનુરૂપ ઘરોળી જેવો લાગત. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ એ મંદિરનું કોઈ પણ ઊંડાણ એવું ન હતું જ્યાં તે ઊતર્યો હોય; કે એવી કોઈ ઊંચાઈ ને હતી, જ્યાં તે ચડ્યો ન હોય. ઘણી વા મંદિરના આગલી ભીંત ઉપરના ખાંચાઓ કે કોતરકામ ઉપર થઈ ઘરેળીની પેઠે પેટે સરકો તે એક મજલા ઉપરથી બીજા મજલા ઉપર ચડતો દેખાતો. અરે મંદિરના બે રાક્ષસી મિનારા કે જે એટલા ઊંચા હતા કે જેમની ઉપર ઊભતાં જ તમ્મર ચડી જાય, તેમના ઉપર પણ તે કશ ડર વિના કે ખચકાટ વિના ચડી જતો. તેના હાથ-પગના પંજા ની એ મિનારા જાણે તેણે પાળેલા પ્રાણીની પેઠે ઘૂરકતા મટી નમ્ર બની જવા તેના શરીરની પેઠે તેના મનને પણ એ મંદિરે જ ઘાટ અ વળાંક આપ્યા હતા. એનો અંતરાત્મા વિકાસની કઈ ભૂમિકાએ હતા એ તે કોણ કહી શકે? મહા મહેનતે અને ખૂબ ધીરજથી કલૉદ ફૉલોચ તેને બોલતાં શીખવ્યું હતું. પરંતુ એક પ્રકારની ખારીલી નિયતિ જ આણ ફરી વળતી હોય એમ, જયારે કસીમૉદો ચૌદ વરસનો થયો, ત્યાં મંદિરના દાંટ વગાડવા જતાં તેમના ભારે અવાજથી તેના કાનના પડા તૂટી ગયા, અને તે બહેરો બની ગયો. કુદરતે તેની અને બાહ્ય જગત વચ્ચેના સંબંધનું જે એકમાત્ર દ્વાર ખુલ્લું રાખ્યું હતું, તે અચાનવ હંમેશને માટે બંધ થઈ ગયું. એ દ્વાર બંધ થવાની સાથે કસીમૉના અંતર સુધી આને અને પ્રકાશનું જે એકમાત્ર કિરણ પ્રવેશતું હતું તે પણ રોકાઈ ગયો તથા એનું અંતર હવે ગાઢ અંધકારમાં ઘેરાઈ ગયું. એ બિચારાની ગમા ગીની પણ એની વિદ્રપતા જેટલી જ અસાધ્ય અને સંપૂર્ણ બની રહી તે બહેરો બન્યો તેની સાથે બીજાનો હાસ્યાસ્પદ ન બનાય છે માટે તે ચૂપ પણ બની ગયો; - તે એકલો હોય ત્યારે કંઈક ગણગણી લે એટલું જ. વિદ્રપ શરીરમાંના અંતરાત્મા પણ ધીમે ધીમે અપંગ બનતે જા. છે. કસીમૉદો જાણે નહિ તે પ્રમાણે એની અંદર આત્મા પણ તેના Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૂતરે અને તેને માલિક બાહ્ય કોટલાનું પ્રતિબિંબ બની રહ્યો. બહારના પદાર્થોની બધી છાયા તેની સમજબુદ્ધિમાં પહોંચે તે પહેલાં અટપટી – વિદ્રપ જ બની જતી ! તેના મગજમાંથી પસાર થતા બધા વિચારો તદૃન અમળાઈ-વંકાઈને જ નીકળતા. પરિણામે તે હજારો ભ્રમો, આભાસ, અવિવેક, અને અવિચારીપણાનો ભોગ થઈ પડવા લાગ્યો. ધીમે ધીમે તે તોફાની બનતો ગયો, કારણકે તે જંગલી – અવિચારી બનતો જતો હતો. તેના તોફાનીપણાનું અને વિપરીત પણાનું બીજું એક કારણ તેનું અસાધારણ શક્તિશાળી શરીર પણ હતું, જોકે તેને ન્યાય આપવા ખાતર કહેવું જોઈએ કે, તે પ્રકૃતિથી ઝેરીલો કે ડંખીલો ન હતો. પરંતુ માણસો સાથેના પ્રથમ વ્યવહારથી જ તેને અવજ્ઞા, ઘણા અને તિરસ્કાર જ મળ્યાં હતાં. મનુષ્યોની વાણી હંમેશ તેને મજાક-મશ્કરીભરી અને તેના અપશુકનિયાળપણાને કારણે તેના ઉપર ધ્યાનત વરસાવતી જ સાંભળવા મળી હતી. તે મોટો થતો ગયો તેમ તેમ તેની આસપાસ તેને તિરસ્કાર સિવાય બીજાં કાંઈ જ જોવા મળ્યું નહિ; એટલે તેણે પણ સૌને માટે ધિક્કાર જ પોતાના મનમાં ભંડાર્યા કર્યો. પછી તે ધીમે ધીમે તે માણસજાતથી વિમુખ જ થતો ગયો. નોત્રદામ મંદિરમાં જે જે રાજાઓ, સંતો, બિશપ, રાક્ષસ, પિશાચ વગેરેની મૂર્તિઓ હતી, તે જ તેને પૂરતી થઈ પડી. એ બધી આકૃતિઓ તેના તરફ કશો તિરસ્કાર દાખવ્યા વિના તેને નિહાળતી. તે પોતે તેમની પાસે ગમે તેટલી વાર ઊભે રહે કે તેઓ સામે ગમે તેટલું જોયા કરે, પણ તેઓ એકસરખી સ્વસ્થતા તથા ભલમનસાઈ દાખવી તેની સામું જોઈ રહેતી. સંતે જાણે તેના મિત્રો હોય તેમ તેને આશીર્વાદ આપતા; રાક્ષસ પણ તેના મિત્રો હોઈ, તેને રક્ષણ આપતા. પરિણામે તે તેની સામે ઊભે રહી લાંબો વખત સંભાષણ કર્યા કરતો. એ મંદિર તેને માટે માત્ર સમાજ જેવું જ ન રહ્યું; – તે એને માટે આખા વિશ્વ – આખી કુદરત રૂપ જ બની રહ્યું. મંદિરની બારીઓના 1, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ હર ધર્માધ્યક્ષ રંગીન કાચ તેને માટે હંમેશ ખીલી રહેતી વૃક્ષરાજીરૂપ બની રહ્યાં સ્તંભની કાંગરીઓ તેને માટે લતામંડપ રૂપ બની રહી; મંદિરનાં ઉત્તર ટાવરે તેને માટે પર્વત રૂપ બની રહ્યાં; અને એ ટાવરો નીચે ખદ બદતું દેખાતું પેરીસ એ તેને મન ઊછળતે મહાસાગર હતા. ૩ પણ આ મંદિરની બીજી બધી બાબતો કરતાં તેના ઘંટ તેની અંતરમાં અનેરા ભાવ - અનેરી મતી જાગ્રત કરતા. તે એમની સાથે વાત કરતે, તેમને પંપાળતો અને તેમને જાણે બરાબર સમજતો. વ ઘંટા-ઘર અને બે મિનારાનાં ઘંટાઘરો તેને મન ત્રણ પાંજરાં હતી જેમાં તેણે પાળેલાં અને ભણાવેલાં પંખીઓ રહેતાં હતાં! એ દાંટોની નાદે જ તેને બહેરો કરી મૂક્યો હતો, પણ મા હંમેશાં પોતાના જે બાળક માટે વધુમાં વધુ સહન કરવું પડ્યું હોય છે, તે બાળકને જ સૌથી વધુ ચાહે છે! અલબત્ત, એ દાંટોનો અવાજ જ તે સાંભળી શકતે. ખાસ કરીને વડો ઘંટ તેને બહુ પ્રિય હતો. એ દાંટનું નામ મેરી હતું. દક્ષિણ તરફના ટાવરમાં તેને લટકાવેલો હતો અને તેની પાસે નાના પાંજરામાં બીજો નાનો દાંટ હતું. બીજા ટાવરમાં છ નાના ધંટ હતા; અને વચલા શિખરમાં તે સૌથી નાના છ ઘંટ હતા તથા એક લાકડાનો ઘંટ હતો, જે પવિત્ર ગુરુવારને પાછલે પહોરથી પવિત્ર શનિવારની સવાર સુધી (એટલે કે ઈસ્ટરની આગલી રાત દરમ્યાન) વગાડવામાં આવતો. આમ કસીમૉદોના જનાનખાનામાં પંદર ઘંટા-ગૃહિણીઓ હતી, જેમાં મેરી પટરાણી હતી ! જે દિવસે મોટો દાંટા-૨વ કરવાને હોતે, તે દિવસે તેના આનંદ નો પાર ન રહેત. ધર્માધ્યક્ષ – આર્ચ-ડકન તેને પરવાનગી આપે તેની સાથે તે આમળો ખાતી નિસરણીએ બીજો કોઈ નીચે ઊતરે તેના કરતાં વધુ ઝડપથી ઉપર ચડી જતો. પછી તે મોટા ઘંટના આકાશઘરમાં પહોંચી જઈ, તેના તરફ લક્ષપૂર્વક તથા પ્રેમપૂર્વક થોડું જોઇ Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૂતરા અને તેના માલિક હતા. ત્યાર બાદ તેની સાથે હળવેથી વાત કરવા લાગતા, તેને હાથ વડે પંપાળતા-થાબડતા.- જાણે મુસાફરીએ નીકળતા પહેલાં કોઈ સવાર પોતાના ઘેાડાને પંપાળે-થાબડે તેમ. ઘંટને જે તકલીફ પડવાની તે બદલ તે ખેદ વ્યક્ત કરતા. ત્યાર પછી નીચેને માળ ઊભેલા પોતાના મદદનીશાને શરૂ કરવા તે હુકમ કરતા. પેલા દાર ઉપર તેમનું વજન નાખતા એટલે તરત એ મહા-દાંટનું કલેવર એક બાજુ ઊંચું થઈ જંગી ટકોરો પાડતું. ધીમે ધીમે એની ગતિ વધતી જતી અને પછી તો એની હલચાલથી આખું મકાન પાયાથી ટોચ સુધી જાણે ધણધણવા લાગતું. સીમમઁદા ાંટની વધતી જતી ગિત તરફ આનંદાશ્ચર્યથી જોઈ રહેતા અને ચાર ચાર લીગ સુધી સંભળાતા તેના ઠોક સાંભળતા. પછી તે એ મહા-દાંટને વેગમાં અને જુસ્સામાં આવી આમથી તેમ લાંબા હીંચોળા માતા જોઈ, કસીમૉદોનું શરીર પણ તેના અનુકરણમાં આમથી તેમ હાલવા માંડતું, અને છેવટે તે દાંટને આવેશ જ તેનામાં આવી જતા હોય તેમ એ જંગી ાંટ ઉપર જ તે લપકી પડતા અને પેાતાનું આખું જન એ દાંટ ઉપર ઉમેરી તેની ગતિમાં વધારો કરતા. એટલી ઊંચાઈએ હાલતા અને વીંઝાતા દાંટ ઉપર કૂદી પડવું, એ તે કસીમમાંદા જેવા હાથ-પગની અસાધારણ તાકાતવાળાથી જ બને, અસાધારણ આકૃતિવાળા આ પ્રાણીથી આખા નેત્રદામ મંદિરમાં ણે એક જાતનો પ્રાણ પુરાતા. વહેમીઓ તે એમ જ માનતા કે ૉદાના શરીરમાંથી નીકળતી ગૂઢ શક્તિ આખા મંદિરના પથ્થરોમાં પા રહે છે, અને એ શક્તિથી એ મંદિરની હજારો મૂતિઓની સુધી નાડીઓ પ્રાણવાન બને છે. કસીમાઁદા એ મંદિરના દરેક ભાગમાં હાજરાહજૂર માલૂમ પડત જાણે એકીસાથે અનેક દેહ ધારણ કરીને ! કેટલીક વખત લેાકો સસ્ત નજરે તેને મંદિરના ગમે તે ઉંચા શિખર ઉપર ઘરોળીની ઊંચે સરકતા જોતા. ઉપર જઈને પણ તે એક ઝુકાવ ઉપરથી બીજા Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ઝુકાવ ઉપર હવામાં અધ્ધર ઠેકડા મારતો – મંદિર ઉપરનાં કોતરકામામાં માળા કરતા કાગડાને ઉરાડી મૂકવા! એ મંદિરનાં છાં-ઝરૂખાની આસપાસ કૂતરા, રાક્ષસો કે રાક્ષસી પ્રાણીઓની કોતરેલી જે અનોખી મૂર્તિઓ રાત-દિવસ હવામાં અધ્ધર ડકાં કાઢીને ઝળંબી રહેતી, તે બધી કસીમૉદોની હાજરીને લીધે જીવંત લાગતી. કારણ કે, ગમે ત્યારે કસીમૉદી એ આકૃતિઓ વચ્ચે ફરતે દેખાતે; અને પડોશની કેટલીક ભલી બાઈઓ તો એમ ખાતરીપૂર્વક કહેતી કે, એ મૂતિઓમાંથી કેટલીયને તેમણે ભસતી કે ગરજતી સાંભળી છે! બધાં મનુષ્ય-પ્રાણીઓમાંથી કેવળ એક વ્યક્તિને કસીમોએ પિતાના વેર-ધિક્કારમાંથી બાકાત રાખી હતી. કદાચ તેને તે આ મંદિર કરતાં પણ વધુ ચાહત હતો : કલૉદ ફૉલોને! અને તેનું કારણ સમજવું સહેલું હતું : કલૉદ ક્રૉલેએ જ તેને દત્તક લીધો હતો, અને ઉછેર્યો હતો. જ્યારે તે નાનો હતો, ત્યારે કેટલીય વાર કૂતરાંએ કે નાનાં છોકરાં તેની પાછળ પડે, ત્યારે દોડતે આવીને તે એમના બે ઢીંચણ વચ્ચે ભરાઈ જતો. કલૉદ ડ્રૉલેએ જ તેને બોલતાં, વાંચતાં અને લખતાં શીખવ્યું હતું. ઉપરાંત, કલૉદ ફ્રોએ તેને ઘંટ વગાડનાર બનાવી તેનું લગ્ન મોટી ઘંટા સાથે કરાવી આપ્યું હતું, જેમ રોમિયોનું જુલિયેટ સાથે કરાવી આપે તેમ. અર્થાત્ કસીમૉદો કલૉદ ફ્રૉલો પ્રત્યે ઊંડે, તીવ્ર અને અસીમ કૃતજ્ઞતાભાવ દાખવતે. અલબત્ત, કલૉદ ફ્રૉલોને ચહેરો સામાન્ય રીતે ઘેર તથા કડક જ રહે, તથા તેની બોલવાની રીત પણ અછડતી કઠોર અને તોછડાઈભરી રહેતી – છતાં કસીમૉદોની કૃતજ્ઞતા, એક ક્ષણ પણ, તેથી કરીને જરાય ડગુમગુ થતી નહિ. ધર્માધ્યક્ષ – આર્ચ-ડીકનને પણ કસીમૉદો જે આજ્ઞાંકિત ગુલામ બીજો કોણ મળે? અને કૂતરો ગણો તો હંમેશ જાગ્રત એવો વફાદાર Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૂતરે અને તેને માલિક હ૫ કુતરો! જ્યારે કસીમૉદો બહેરો થઈ ગયો, ત્યારે કલૉદ ફોલો અને તેની વચ્ચે નિશાનીઓની અને સંજ્ઞાની એક એવી સંકેત-ભાષા ઊભી થઈ, કે જે તે બે જણ જ સમજી શકે. આમ આખી દુનિયામાં ધર્મામક્ષ આર્ચ-ડીકન જ એવા માણસ રહ્યા, જેમની સાથે એક માનવ તરીકે કિસીમોને કંઈકેય વિચારોની લેવડ-દેવડનો સંબંધ રહ્યો હોય. ટૂંકમાં, જગતમાં તેને બે વસ્તુઓ સાથે જીવન-સંપર્ક હતો: નેત્રદામ અને કલાઁદ ફ્રૉલો. ધર્માધ્યક્ષનો આ દાંટા-ગર ઉપર જેવો અસીમ પ્રભાવ હતો, તેવી જ આ દાંટા-ગરની તેમના પ્રત્યેની ભક્તિ પણ અસીમ હતી. એમ ખાતરીથી કહી શકાય કે, ધર્માધ્યક્ષ એક જ નિશાની કરે, તેની સાથે અસીમૉદો તેને ખુશ કરવા નોત્રદામનાં ટાવરો ઉપરથી નીચે પડતું નાખે. સિીમૉદોમાં અનોખી શારીરિક તાકાત વિકસી હતી; અને તે બધી તેણે વૉદ ફ્રૉલોને ચરણે જ સમર્પિત કરી હતી. અલબત્ત, એને પિતા પ્રત્યેની કે માલિક પ્રત્યેની ભક્તિ કે વફાદારી જ કહી શકાય; તેમ છતાં આપણે ઉમેરવું જોઈએ કે, કોઈ કૂતરાએ, કે કોઈ ઘોડાએ, કે કોઈ હાથીએ માલિકને આટલા આદરભાવથી ચાહ્યો નહિ હોય. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલીદ ફાલાના વ્યાસંગા ૧ ઈ. સ. ૧૪૮૨માં કસીમૉદા વીસેક વર્ષની ઉંમરના થયા તે વખતે કલાદ ફ઼ૉલાની ઉંમર આશરે છત્રીસ વર્ષની હતી. એક માટે થતા હતા, બીજા ઘરડો થતા જતા હતા. લૉદ ફ઼ૉલા હવે વિદ્યાલયમાં ભણતા વિદ્યાર્થી અર્થાત્ સ્વપ્નાં સેવતા ફિલસૂફ, કે જે ઘણી વસ્તુઓ જાણતા હાય અને ઘણી વસ્તુ થી અજ્ઞાત હાય, – એવા સીધાસાદો યુવક રહ્યો ન હતો. હવે તો તે કઠોર, ગમગીન. તપસ્વી પણ બન્યા હતે — બિશપના બીજો મદદનીશ આર્ચ-ડીકન – અર્થાત્ ધર્માધ્યક્ષ, — જેના હાથ નીચે બે મઠ, અને એકસે વાતેર ગ્રામ-વિસ્તારના પાદરી હતા. -- તે ગંભીર અને પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વવાળા પુરુષ બન્યો હતો, જેની આગળ હાજર થતાં ભલભલા કર્મચારીઓ ધ્રૂજી ઊઠતા. નેત્રદામ મંદિરની વિશાળ ઉત્તુંગ કમાનો નીચે જ્યારે તે અદબ વાળીને માં જમીન તરફ ઢળેલું રાખી મનન ચિંતન કરતાં કરતાં ચંક્રમણ કરતા, ત્યારે તેનું ટાલિયું વિશાળ કપાળ જ તગતગી રહેલું નજરે પડતું. પરંતુ કલૉદ ફ઼ૉલાએ હજુ વિજ્ઞાન કે પેાતાના નાના ભાઈની કેળવણી, એ બંને જીવન-વ્યાસંગા જેવા ને તેવા કાયમ રાખ્યા હતા, - જોકે, એ બીજી બાબતમાં હવે કલૉદ ફ઼ૉલાને થોડીક નિરાશા સાંપડવા લાગી હતી. કારણ કે, તેમના નાના ભાઈ જેહાં ફ઼ૉલા – જેનું બીજું ઉપનામ પેલી દાંટી-મિલને સ્થળે ધાવ-મા પાસે નાનપણમાં તેને રાખવામાં આવ્યો ૯૬ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કવૈદ કૅલેના વ્યાસ હોવાથી દુ મુલિ પડ્યું હતું – તેના મોટાભાઈએ તેને જે દિશામાં થઈ જવા ધાર્યો હતો, તેથી ઊલટી દિશામાં જ વળી ગયો હતે. મોટાભાઈએ તે તેને ધર્મ-ભીરુ, નમ્ર, અભ્યાસી, અને અઠંગ વિદ્યાથી બનાવવા તાકર્યું હતું, પરંતુ નાનો ભાઈ તે પ્રમાદ, અજ્ઞાન અને વ્યભિચાર તરફ જ પોતાની શાખાઓ ફેલાવતે વિકસ્યો હતો. તે બહુ અનિયંત્રિત અને ઊર્શોખલ એવો સાક્ષાત ખવીસ જ બની રહ્યો હતો, – જેથી વારેઘડીએ કાઁદ ફ્રોલોને ભવાં ચડાવવાં પડતાં. પરંતુ તે બહુ રમૂજી અને બહુ ચાલાક હતા, – એટલે મોટાભાઈને ઘણી વાર તેને ધમકાવતાં ધમકાવતાં જ હસવું આવી જતું. કલોદ પોતે જ્યાં અભ્યાસ-ચિંતનમાં શરૂઆતનાં વર્ષો ગાળ્યાં હતાં તે વિદ્યાલયમાં જ તેને ભરતી કરાવ્યો હતો; પણ જે વિદ્યાલય પહેલાં ડ્રૉલ નામની કીર્તિની સુવાસથી મહેકી રહેતું, તે હવે એ જ નામની બદગઈથી ગંધાઈ ઊઠયું હતું. મોટો ભાઈ નાના ભાઈને ઘણી વાર લાંબા લાંબા કડક ઉપદેશ આપત. પેલો એ બધું નીડરપણે સાંભળી રહેતું. અને એ ઉપદેશ પૂરો થાય એટલે પાછો પોતાને મનમાન્ય રસ્તે જ વળતો. નવા આગંતુક વિદ્યાર્થીઓના પૈસા પડાવી લેવા, પાસેનાં પીઠાંમાં હુમલો લઈ જઈ દારૂ ઢળવો અને ઢીંચ, તથા દૂરનાં જુગાર-ઘરોની મુલાકાત લેવી વિગેરે બાબતો તે તેને માટે સામાન્ય હતી. આમ માનવ પ્રત્યે બતાવેલા ભાવોમાં નિરાશા મળતાં, કલોંદ ફોલો પિતાના બીજા વ્યાસંગ – વિજ્ઞાન તરફ વધુ ને વધુ વળતે ગયો. જેમ જિમ તે વધુ ને વધુ જ્ઞાની થતો ગયો તેમ તેમ ધર્માચાર્ય તરીકે તે Lય કડક અને માણસ તરીકે વધુ ગમગીન બનતો ગયો. યુવાનીન સમયથી જ ક્વૉદ ફૉલોએ તે વખતે જાણીતાં જ્ઞાનનાં ધાં બાહ્ય અને કાયદેસર ક્ષેત્રો સર કરી લીધાં હતાં. એટલે હવે જે Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તેને આગળ વધવું હોય, તો પોતાની જ્ઞાન-ભૂખ તેણે બીજી દિશામાં જ વાળવી પડે એવી આવશ્યકતા ઊભી થઈ. પ્રાચીન ચિત્રમાં સાપ પોતાની પૂંછડી ગળતો જ બતાવ્યો છે, તે વિજ્ઞાન માટેનું આબેહૂબ પ્રતીક છે! એટલે જ્ઞાનનાં બધાં કાયદેસર ક્ષેત્રો ખૂટી જતાં, કલોંદ ફૉલો ગેરકાયદેસર ક્ષેત્રો તરફ અર્થાત્ જ્ઞાન-વૃક્ષનાં નિષિદ્ધ ફાળો ચાખવા તરફ વળ્યો: બધાં ભૌતિક, મર્યાદિત વિજ્ઞાન પૂરાં કર્યા બાદ, પોતાના આત્માની સદ્ગતિને જોખમમાં નાખીને પણ, તેણે પૂર્વ તરફના કીમિયાગરો, ભવિષ્યવેત્તાએ, અને માંત્રિકો-તાંત્રિકોની વિદ્યાઓમાં ગોનું લગાવ્યું. અલબત્ત, આવી વાયકા હતી; સાચું શું હતું તે કોણ કહી શકે? તે અવારનવાર કબ્રસ્તાનોની મુલાકાત લેતો, એ તે નક્કી છે. ઉપરાંત, રૂ દ એ૦ અને રૂ મૅ૦ ને ખૂણે આવેલા એક નાના ભૂતિયા ઘરમાં પેસતો પણ તેને લોકોએ જોયો હતો. એ ઘર નિકોલસ લૅમેલે બંધાવ્યું હતું અને તેમાં જ તે ઈ.સ. ૧૪૧૭માં ગુજરી ગયો ત્યાર બાદ તે અવાવરુ જ રહ્યું હતું. એ મકાનની ભીંતો ઉપર એટલા બધા કીમિયાગરોએ પોતાનાં નામ કોતર્યાં હતાં કે એ નામના ઘસરકાથી જ એ ભત દોદળી પડી ગઈ હતી. એ મકાનનાં બે ભેંયરાંમાં કલૉદને ખેદકામ કરતો અને જમીન ઉપરતળે કરતે પડોશના લોકોએ ચોર-બાકામાંથી જોયો હતો. એવી માન્યતા હતી કે, ફલૅમે પોતે પોતાને જડેલો પારસ મણિ એ ઘરમાં ક્યાંક દાટી દીધો છે અને કેટલાય જાણીતા કીમિયાગરો એ ઘરને આવીને ખાદી ગયા હતા. છેવટે એ ખોદકામથી જ એ મકાન તૂટી પડ્યું હતું. નેત્રદામ મંદિરના પથ્થરમાં કોતરાયેલી અમુક કડીઓને અર્થ બેસાડવા પણ કૉદ ઘણી મહેનત કર્યા કરતો, તથા મંદિર સામેના ચોકમાં ખડા કરવામાં આવેલા સેંટ ક્રિસ્ટોફરના વિરાટ બાવલા ઉપરની કુંવારી કન્યાઓએ ધારણ કરેલી મશાલોની આડીઅવળી જવાળાઓની દિશાઓ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલૅદ કૅલેના વ્યાસંગે પણ તે બહુ જોઈ રહેતે. ખાસ કરીને દરવાજાના ડાબા બારણા છે. કાગડો મંદિરમાં જે બાજુ તરફ ચાંચ કરીને જોઈ રહેતો મૂકેલો તે મંદિરનું કયું સ્થળ હોઈ શકે, એની પણ તે તપાસ કરતે; કારણ પેલો પારસમણિ ફલૅમેલના મકાનમાં ન હોય, તો આ મંદિરમાં યાંક સંતાડેલો હોવો જોઈએ, અને તે સ્થળની ચાવી આવી ગૂઢ તથી સૂચવાતી દિશામાં જ હોવી જોઈએ! આમ, કૉદ અને કસીમૉદો બને જણ જુદાં જુદાં કારણોસર કમ મંદિરના બધા વિચિત્ર ખૂણા-ખાંચરા તરફ સવિશેષ રસ તા હતા. ધર્માધ્યક્ષે નોત્રદામ મંદિરના મઠના ગ્રેવે વિસ્તાર તરફના ટાવરમાં ર પાસેની જ એક નાની તથા છૂપી કોટડીમાં પોતાનું ખાસ સ્થાન શું હતું. તેમાં તેના સિવાય કોઈ પણ દાખલ થઈ શકતું નહિ– પણ તેની પરવાનગીથી જ તેમાં પ્રવેશ કરી શકે, એમ કહેવાતું. ટિડી ટાવરની ટોચ ઉપર, કાગડાઓના માળાઓ વચ્ચે આવેલી અને જાદુ-મંતર સાધનારા એક બિશપે (૧૩૨૬ - ૧૩૩૨) તેને ી હતી. એ કોટડીમાં શું હતું, તે કોઈ જાણતું ન હતું. પરંતુ દૂરની એક Thથી, જયાંથી એ કોટડીની પછીત તરફની છત નીચેની ત્રિકોણિયા બારી દેખાતી હતી, તેમાંથી અવારનવાર રાતો પ્રકાશ ધમણની hથે વધ-ઘટતો-ઝબૂકતો દેખાતો હતો. અર્થાત્ તે પ્રકાશ દીવાનો કરતાં ધમણ-ભઠ્ઠીનો હોય એમ જ માનવું ઘટે. ધર્માધ્યક્ષ કોઈ જાદુ-મંતર કે કીમિયાગરી સાધતા હોય, એ tam કશા સ્પષ્ટ પુરાવા ન હતા; છતાં લોકોને એમના વ્યક્તિત્વની hસ એવી બધી ગૂઢતા આરોપવાનું કારણ મળે, એટલી જાણકારી અલબત્ત, ઇજિપ્તની ગૂઢ વિદ્યાઓ – જેવી કે, મડદામાં જીવાત્માને કરાવી તેને ભવિષ્ય પૂછવાની વિદ્યા જેવી વિદ્યાઓને, નેત્ર Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૦ ધર્માધ્યક્ષ દામના અધિકારીવર્ગ સમક્ષ સજાપાત્ર ગુનો ગણાવવા તીવ્ર ધરાવનાર પણ કૉાદ પાતે જ હતા. . આર્ચ-ડીકનને ખરેખર એ વિદ્યાઓ તરફ એવી ઘૃણા હતી કે નાસતા ચાર જેમ આગળ હાથ બતાવી ‘ ચાર, ’· ચાર,’ ‘પકડો !' બૂમા પાડવાની યુક્તિ અજમાવે છે, તેના જેવું જ એ પણ કરત એ તે કોણ જાણે; પરંતુ ધર્માધિકારીઓ પણ એટલું તો માન આર્ચ-ડીકન પોતે આવી બધી ગૂઢ મેલી વિદ્યાઓમાં માથું મારી, પે પારલૌકિક અધોગતિ સાધી રહ્યા છે ખરા ! અને લોકો તા એટલે સુધી માનતા કે, ધર્માધ્યક્ષે કસીૉદ્દે એક ભૂતને જ પેાતાનું સેવક બનાવ્યું છે; પણ મરણ પછી એ પેાતે કરેલી સેવાઓ બદલ, કિંમત તરીકે, ધર્માધ્યક્ષના આત્માને નિવાસસ્થાન નરકમાં ઉપાડી જવાનું છે! જીવનમાં બીજી રીતે ધર્માધ્યક્ષ વધુ ને વધુ આગ્રહી અને થતા જતા હતા. પેાતાના હાદ્દાની રૂએ તેમ જ પેાતાના તીવ્ર અણગમાને તે હંમેશ સ્ત્રીઓથી અળગા જ રહેતા. અને વખત જતાં સ્ત્રી તેમની ઘૃણા વધતી જ ચાલી. સને ૧૪૮૧ના ડિસેમ્બરમાં રાજાની પુત્રી લેડી ઑફ બીજુ નેત્રદામના મઠની મુલાકાતે આવી ધર્માધ્યક્ષે બિશપ આગળ ૧૩૪૪ને સેટ બાર્થોલામ્બૂના ફતવા કોઈ પણ સ્ત્રી – બુઢ્ઢી કે જુવાન, રાણી કે દાસી -- એને મઠમાં પેર મનાઈ હોવાનું જણાવ્યું, ત્યારે બિશપને ૧૨૦૭ની સાલના, ઊંચા હૈ બાનુઓને માટે અપવાદ રાખતા એક ફતવા બતાવવા પડયો પણ તે ફતવા ૧૨૭ વર્ષ પહેલાંના હાઈ, પછીના ફતવાથી તેના થઈ જાય છે, એમ જણાવી કાદ ફ઼ૉલાએ નમતું મૂકવા ના અને તે પેાતે રાજકુંવરીની મુલાકાત વખતે હાજર ન જ રહ્યો. - છેલ્લા કેટલાક સમયથી જિપ્સી સ્રીઓ વધી ગઈ હતી. અને બિશપ પાસે તેણે એક પ્રત્યેની તેની ધૃણા હુકમ કઢાવ્યા હતે Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલાદ ફ્રલાના વ્યાસ ગા ૧૦૧ ॥ સ્રીએ અમુક વિસ્તારમાં તંબૂરી સાથે આવીને નાચ-ગાન કરી ન શકે; અને તાજેતરમાં ! તે બિશપનાં જૂના કાગળામાં ખાળા કરીને એવા કિસ્સા શેાધી રહ્યો હતા કે જેમાં બકરામેં સાગરીત તરીકે રાખીને મેલી વિદ્યાના પ્રયોગા કરનારાંને જીવતાં ધ્રુવી મૂકવાની કે ફાંસીને માંચડે ચડાવવાની સજાઓ કરવામાં હાય. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી દોમ કલાઁદની ખ્યાતિ દૂર દૂર સુધી ફેલાઈ હતી. એક સાંજે સેવા-ભક્તિ પરવારી, તે પોતાની પેલી ટાવશે ગુપ્ત કોટડીમાં ચાલ્યા ગયા હતા. એ કોટડીના ખૂણામાં પડેલી બંદૂકના દારૂ જેવા પાવડરથી ભરેલી થોડી કાચની શીશીઓ બાદ કરી તે તેમાં અસામાન્ય કે ગૂઢ કહી શકાય તેવું બીજું કાંઈ જ ન અલબત્ત, ભીને ઉપર થોડા લેખે આમ તેમ દેખાતા હતા; પણ તે સારા લેખકોના ગ્રંથોમાંથી વિજ્ઞાન કે ધર્મ અંગે ઉતારેલાં સુવ જ હતાં. આર્ચ-ડીકને પોતાની કોટડીમાં આવી, ત્રણ જીભવાળી દી પ્રકાશમાં, પથીએથી ભરેલા મોટા કબાટ પાસે આવીને બેઠા ફિલસૂફીના એક ખુલ્લા ગ્રંથ ઉપર કોણી ટેકવી, તે ગંભીર ચિંતન મદ્રામાં પોતાની સાથે લાવેલ એક પોથીનાં પાન ફેરવતા હતા. એ ઓરડામાં એટલું એ જ છાપખાનામાં છાપેલું પુસ્તક હતું. તેટલામાં બારણે ટકોરો પડયો. “કોણ છે?” ભૂખ્યો હાડકું ચવળતો નિરાંતે બેઠો હોય અને તેને કોઈ ડખલ કરે, અવાજે તે ત્રાડી ઊઠયો. “તમારો મિત્ર, જાક કોઇતિયર.” આર્ચ-ડીકને તરત ઊઠીને બારણું ઉઘાડ્યું. ક ગડી વાળીને બનાવેલો આકાર. ચોપડીની પેઠે બાંધેલ નહિ પાનના આકારે ગડી વાળેલ. ૧૦ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી જાક કોઈતિયર એટલે રાજાજીના વૈદ્ય. તેમની ઉંમર પચાસેક વર્ષની હતી, અને તેમની સાથે બીજો એક માણસ પણ આવ્યો હતે. બંનેએ સ્લેટ-રંગના જન્મ પહેરેલા હતા. તેમના હાથ જન્માની લાંબી બાંયમાં, તેમના પગ તેમના જભાની કિનારીઓ હેઠળ અને તેમની આંખો રૂંછાંવાળી બૉનેટો પાછળ ઢંકાયેલાં હતાં. “વાહ! અત્યારે આ સમયે આવા સંમાનનીય મુલાકાતીની લ્પના પણ શી રીતે આવે?” આર્યડીકને આદર દર્શાવતાં કહ્યું. “દોમ કલૉદ ફ્રૉલો દ તિરેશેપ જેવા વિખ્યાત વિદ્વાનને મળવા જવામાં મોડું વહેલું કશું જોવાનું હોય જ નહિ.” રાજવૈદે દરબારી ઉચ્ચારણવાળા શબ્દોમાં જવાબ આપ્યો. અને આવા વિદ્યાવાન લોકો ભેગા થાય, ત્યારે શરૂઆતમાં એકબીજાને પ્રશંસા અને અભિનંદન સંભળાવવાને જે લાંબો ઉપક્રમ ચાલે, તે અહીં પણ ચાલ્યો. અલબત્ત, તેથી એકબીજા પ્રત્યે અંતરમાં એટલી જ ઊંડી ધૃણા અને અવજ્ઞા ધારણ કરવામાં એક પક્ષને કશો જ વાંધો આવતે નથી ! રાજાના દરેક રોગના ઉપચારમાંથી રાજવૈદે પડાવેલા દુન્યવી કાભેની ગણતરી જ મુખ્યત્વે કલૉદ ફૉલો આપ્ટે જતા હતા : “તમારા ભત્રીજાને આમિયાન બિશપ બનાવ્યો, નહીં?” “તમારું નવું મકાનકમરે નવો રાજમહેલ કયાં સુધી આવ્યો?” “તમને રાજમહેલના જેલખાતામાંથી અને બેલિફ ખાતામાંથી, તથા આંગણામાંનાં બધાં મકાનો અને દુકાનોનાં ભાડાંમાંથી સારી આવક થતી હશે નહિ?” “તમને 1૦, મેં જેમ્સ અને સેંટ જ૦ લાવનો નાકાવેરો દૂઝણી ગાય જેવી આવક આપ્યા કરતા હશે,’ ‘રાજાના સલાહકાર તરીકેની તમારી જગા કમી થઈ એ બહુ સારું થયું, ઇ. આ બધું ભારે કટાક્ષપૂર્વક બોલવામાં આવતું હતું; જો કે, રાજદિ તે એમાં ધન્યવાદ સિવાય બીજું કંઈ સમજતો હોય એમ લાગતું હિતું. અને તે, દરેક પ્રશ્ન દીઠ, આર્ચ-ડીકને ધાર્યા મુજબની મબલક Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૪ ધર્માધ્યક્ષ - આવક નથી થતી – ભગવાનની કૃપાથી બધું વળ્યે જાય છે, – એવા અર્થના નમ્રતાસૂચક જવાબા આખે જતા હતા. છેવટે રાજવૈદ્યના હાથ દબાવી કલૉદે પૂછયું, “ પણ તમને આવા નીરોગી જોઈને મને ઘણા આનંદ થયા: પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા, ખરુને ? ” ' આભાર, માસ્ટર કૉદ.’ “પણ, તમારા શાહી દરદીના શા સમાચાર છે?” 66 "" રાજવૈદ્ય “તે પેાતાના વૈદ્યને પૂરતાં નાણાં ચૂકવતા નથી.’ પેાતાના સાથી તરફ જોઈને કહ્યું. 33 “મિત્ર, તમે ખરેખર એમ માને છે, શું? ’ પેલા સાથીએ તેને કંઈક ઠપકાના અવાજે નવાઈ પામી પૂછયું. એ સાથીના અવાજે જાણે આર્ચ-ડીકનનું લક્ષ તેના ઉપર એકદમ ખેંચ્યું. જો કે, તે એના કમરામાં દાખલ થયા ત્યારથી આર્ચ-ડીકને એક ક્ષણ પણ તેના તરફથી પેાતાનું લક્ષ ખસેડયું જ નહોતું. એ તકના લાભ લઈ, રાજવૈદ્ય આર્ચ-ડીકનને કહ્યું — “હું મારી સાથે મારા આ સાબતીને લઈ આવ્યો છું; તમારી ખ્યાતિને કારણે તમને મળવાની તેમને ખાસ ઈચ્છા હતી.” .. ‘શું તે વિજ્ઞાનના અભ્યાસી છે?” આર્ચ-ડીકને રાજવૈદના સાથી તરફ પેાતાની વેધક દૃષ્ટિ સ્થિર કરીને પૂછયું. એ માણસ સાઠેક વર્ષના, મધ્યમ કદના અને માંદલા જેવા માણસ હતા. જો કે, એની મુખાકૃતિ સામાન્ય કહી શકાય તેવી જ હતી, પણ બહુ કડક અને કઠોર હાય તેવી લાગતી હતી. કેઈ મહા-પ્રજ્ઞ વ્યક્તિના જેવી તેની ગુચ્છાદાર ભમરો નીચેથી, અંધારી ગુફામાંથી નીકળતા પ્રકાશની જેમ, તેની આંખા ઝબકારા મારતી હતી. આર્ચ-ડીકને પૂછેલા પ્રશ્નનો જવાબ તે સાથીએ જ આપ્યો – “પૂજય મુરબ્બી, હું તેા ગ્રામ-પ્રદેશનો એક સામાન્ય ઠાકોર છું, જેણે .. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી વિદ્વાન પંડિતેની સમક્ષ હાજર થતાં પગના જોડા ઉતારી કાઢવા જોઈએ. મારું નામ ફ્રેન્ડ તુરાજે છે.” ઠાકોરનું આવું નામ વિચિત્ર કહેવાય!” આર્ચ-ડીકન મનમાં ગણગણ્યો. પરંતુ હવે તે સામે બેઠેલા માણસની ૨ સામાન્યતા પારખી જઈ, તરત ગંભીર થઈ ગયો. તેણે પૂછયું - “તો, તમે મને કયા વિજ્ઞાનની બાબતમાં પૂછવા માગો છો?” “મુરબ્બીશ્રી, હું બહુ માંદો છું; હું દવા-દારૂ અંગે આપની સલાહ લેવા આવ્યો છું.” દવા-દારૂ અંગે? ફ્રેન્ડ તરાં, – તમારું નામ જ એ હોવાથી ફ્રેન્ડ’ શબ્દ વાપરવો જ પડે – પરંતુ તમે જરા તમારું મોં ઊંચું કરશો, તો માથે ભીંત ઉપર લખેલો જે લેખ છે, તે એ અંગે મારો જવાબ છે.” ફ્રેન્ડ તુરાજોએ મોં ઊંચું કરીને માથા ઉપરની ભીંત ઉપર લખેલો લેખ આ પ્રમાણે વાંચ્યો – “વૈદક-વિદ્યા એ સ્વાનોની પેદાશ છે.” – જામલિક” ડૉકટર જાક કોઇતિયરને પોતાના સાથીએ પૂછેલો પ્રશ્ન સાંભળીને જ અણગમો થઈ આવ્યો હતો, અને દોમ કલૉદનો જવાબ સાંભળીને ને તે અણગમો બમણો થઈ ગયો. તેણે પોતાનું માં પોતાના સાથીના કાન પાસે લઈ જઈને કહ્યું – “મેં આપને ચેતવ્યા હતા કે, આ તો ગાંડે માણસ છે. છતાં શાપે તેને મળવાનો આગ્રહ રાખ્યો.” પણ ડૉકટર જાક, તમે જેને ગાંડો કહો છો, તે માણસ જે કહે છે તે ખરું હોવાની શક્યતા પણ નકારી ન શકાય.” . “ જેવી આપની મરજી !” એવું લુખાશથી તેને કહી, ડૉકટરે હવે માર્ચ-કનને જ સીધું કહ્યું – “શું તમે વૈદકને કેવળ સ્વપ્ન માનો Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૬ ધર્માધ્યક્ષ છો? જૂના વૈદકાચાર્યો તમને સાંભળે તે તમને પથ્થર મારીને મારા નાખવાની સજા કરે! શું લેહી ઉપર જુદા જુદા કવાથોની અસર નથી થતી, કે સ્નાયુઓ ઉપર લેપની? આ બધી વનસ્પતિ કે આ બધી ધાતુઓ, કાયમનો રોગી એવો જે મનુષ્ય, તેને માટે જે દવાઓ પોતાની અંદર તૈયાર કર્યા કરે છે, એ શું મિથ્યા સ્વપ્ન છે?” હું એ પદાર્થો કે એ રોગીને ઈનકાર નથી કરતે; હું વૈદ થનારનો ઈનકાર કરું છું.” તે શું, અમે જુદાજુદા રોગનું નિદાન કરી જે જુદી જુદી ચિકિત્સા કરીએ છીએ, એ “બે વત્તા બે એટલે ચાર’ જેટલું નિશ્ચિત કે સાચું જ્ઞાન નથી?” “કેટલીક બાબતો અંગે હું અમુક રીતે જ વિચાર કરું છું.” રાજવૈદ્ય એકદમ ગુસ્સે થઈ ગયો. ફ્રેન્ડ તુરાંજોએ હવે તેને ઠંડો પાડ્યો અને કહ્યું, “મારા ભલા કોઇતિયર, તમે ગુસ્સે ન થઈ જશો; મૉોર દ આઈ-ડીકન તો આપણા મિત્ર છે.” ફ્રેન્ડ તુરાજાએ હવે આર્યડીકનને પૂછયું, “માસ્ટર કલોંદ, મારે બે બાબતો અંગે આપને પૂછવાનું હતું. એક તો મારી તબિયત અંગે અને બીજું મારી ગ્રહદશા અંગે.” મહેરબાન! તો તો તમારે આ સીડીઓ ચડીને તમારો શ્વાસ, ખોટી રીતે બગાડવાની જરૂર નહોતી. મને વૈદકમાં જેમ વિશ્વાસ નથી, તેમ જ્યોતિષમાં પણ નથી.” “?” પેલો નવાઈ પામી બોલી ઊઠ્યો. કઇતિયર હવે અવજ્ઞાભર્યું હસ્યો.“જુઓને, ગાંડો જ છે ને? જયોતિષમાં પણ નથી માનતો!” તેણે પોતાના સાથીના કાનમાં કહ્યું. “પણ તારામાંથી નીકળતું દરેક કિરણ માણસના માથાને ત્યાંથી લટકતી દોરીની પેઠે અડકે છે, એમ માનવાનું શું કારણ છે, ભલા?” દમ કલૉદે દલીલ આગળ ચલાવી Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી ૧૦૭ “તો શું વિજ્ઞાનના ઊંડા અભ્યાસ પછી આપ એવી હદે આવ્યા છે કે, જેથી વિજ્ઞાનમાત્રમાં આપને શ્રદ્ધા જ નથી રહી?” ના, ના, હું વિજ્ઞાનનો ઇનકાર કરતો નથી; જ્ઞાનની ઊંડી ગુફામાં ફાંફાં મારતાં મારતાં પણ પ્રકાશનો આભાસ દેખાય છે, જે એવા જ્ઞાનને પ્રકાશ છે, કે જે ઈશ્વરી જ્ઞાન જેટલું નિશ્ચળ પ્રમાણભૂત વિજ્ઞાન છે!” એ ભલે; પરંતુ તમારી અત્યારની ભૂમિકાએ તમે શાને નિશ્ચિત જ્ઞાન માને છે?” “કીમિયાગર-વિદ્યાને !” “અલબત્ત, કીમિયાને નિશ્ચિત જ્ઞાન કહી શકાય, પરંતુ તેથી કરીને વૈદક અને જ્યોતિષને ઇનકારવાની શી જરૂર?” રાજવૈદ વચ્ચે બોલી ઊડ્યો. કારણ કે, તમારું માનવ-દેહ-વિજ્ઞાન શૂન્યરૂપ છે; અને તારાનક્ષત્રોનું તમારું વિજ્ઞાન પણ શૂન્ય છે ! એ વિજ્ઞાનો કશા નકકર નિશ્ચિત જ્ઞાનના પાયા ઉપર ખડાં થયેલાં નથી. ત્યારે કીમિયાનું વિજ્ઞાન તો અમુક નક્કર હકીકતો ઉપર ઊભેલું છે : બરફ એક હજાર વર્ષ જમીનમાં દટાઈ રહે, તો બિલોરી-ખડક બની જાય; સીસું બધી ધાતુઓ ની મા છે; સેનું એ ધાતુ નથી પણ તેજ-તત્ત્વ છે; સીસું બસે બસે વર્ષના ચાર ગાળામાં અનુક્રમે મન:શિલ ધાતુ બને; મન:શિલમાંથી લાઈ બને; અને કલાઈમાંથી રૂપું બને. આ બધી નક્કર હકીકતો નથી?” મેં કીમિયાવિદ્યાનો અભ્યાસ કર્યો છે, અને છતાં હું ભારપૂર્વક કહેવા માગું છું...” કોઇતિયર ત્રાડી ઊઠયો. પણ મેં વૈદક, જયોતિષ અને કીમિયો – એ ત્રણેનો અભ્યાસ કર્યો છે, અને હું કહું છું કે, કીમિયામાં જ સત્ય છે,” એમ કહી આર્ચ-ડીકને કબાટમાંથી પાવડર ભરેલી એક શીશી કાઢી અને કહ્યું, “જુઓ, અહીં પ્રકાશ છે – સત્ય છે. બાકીની બધી વિદ્યાઓ સ્વપ્ન જેવા Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦૮ ધર્માધ્યક્ષ આભાસા છે. સુવર્ણ એ સૂર્ય છે! તેથી કરીને સુવર્ણ બનાવવું એટલે ઈશ્વર જેવા બનવું! કીમિયા એ એવી અસામાન્ય વિદ્યા છે!” “શું આપે આપનું લક્ષ્ય સિદ્ધ કર્યું છે? – આપ સેાનું બનાવી શકયા છે ? ” તુરાંજાએ અચાનક પૂછ્યું. ' - 66 “જો મેં બનાવ્યું હોત, તે ફ્રાંસના રાજાનું નામ કલૉદ હાત, લૂઈ નહીં ! ” "" r એ સાંભળી પેલા અજ્ઞાત માણસનાં ભવાં તરત ચડી ગયાં. કલૉદે ઉમેર્યું, પણ સેાનું બનાવીને તે હું આખું પૂર્વનું સામ્રાજય ઊભું કરી શકું, તે પછી ટ્રાંસના રાજસિંહાસનની મારે મન શી વિસાત હાય, વારુ ? ' "" “ ખરી વાત.” તુરાંજોએ કહ્યુ. << મા 'ળા પાગલ છે, પાગલ !” રાજવૈદ ગણગણ્યા. 66 આર્ચ-ડીકને હવે પોતાનું ચિંતન જ પ્રગટપણે ચલાવતા હાય એમ કહ્યુ, “ હજુ તે હું ઘૂંટણિયાં ભરું છું; એ ભૂગર્ભના પથ્થરો ઉપર એમ સરકવા જતાં મારું માં અને મારા ઢીંચણ જ હજુ તે છેાલાયા કરે છે; હજુ મને વાંચતાં નહિ, પણ એક એક અક્ષર ઉકેલતાં જ આવડયું કહેવાય. “અને આપ જ્યારે વાવતાં શીખી જશેા, ત્યારે ખરેખર સાનું બનાવશેા?” "" 66 એમાં શી શંકા? ” "" ‘તો તા માતાજી જાણે છે કે, મારે પૈસાની કેટલી બધી જરૂર છે! મને આપની પાસે એ વાંચતાં શીખવાનું મન થાય ખરું. પણ મુરબ્બીશ્રી, આપ મને કહી દો કે, એ કીમિયાની વિદ્યા માતાજી પસંદ કરે ખરાં ?' "" “તો હું આર્ચ-ડીકન માતાજીના નહિ તે બીજા કોના છું? ” “ સાચી વાત મુરબ્બી; તે મને હવે કીમિયાવિઘાની દીક્ષા આપશે? મને પણ આપની સાથે એ બારાખડી ઉકેલતાં શીખવા ! ” Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી ૧૦૯ “ તમારે એ શીખવું છે? તમે ઘરડા તા થઈ ગયા છે ! વિજ્ઞાનની ગુફામાં કાળા વાળ સાથે પેસનારો તેના વાળ ધાળા થઈ જાય અને તેનું માં કરચલીઓવાળું થઈ જાય ત્યારેય બહાર નીકળી શકે તે ભાગ્ય ! એટલે તમારી પેઠે છેક બુઢ્ઢા થયા પછી, એ ગુફામાં મુસાફરી આદરવા ઇચ્છવું, એ બહુ હિંમતનું કામ કહેવાય. છતાં તમારો આ ઉમરે પણ એ અભ્યાસ આદરવાના આગ્રહ હાય, તેા ભલે, હું પ્રયત્ન કરીશ. હું તમને પિરામિડોનાં ભેાંયરાંની મુલાકાતે, કે બાબિલાનના ઈંટના ટાવરની મુલાકાતે કે એકલિંગના ભારતીય મંદિરની મુલાકાતે જવાનું નહીં કહું. હું પાતે પણ એ બધી ઇમારતોની મુલાકાતે નથી ગયા. આપણે તે આપણી પાસે કીમિયાવિદ્યાની જે પથ્થરની કિતાબા અહીં પાસે જ છે... જેમ કે, આ નેત્રદામનું મંદિર, – તે વાંચીને, જ સંતેષ માનીશું. નિકોલસ ર્ફોમેલના મૂસને તળિયે સાનાના જે કણ ચેાટી રહ્યા હતા, તે હું તમને બતાવીશ. પણ પ્રથમ તે હું એક પછી એક આ વિદ્યાનાં જે આરસપૃષ્ઠ આપણી આસપાસ મેાજૂદ છે, તે વાંચતાં શીખવીશ. એ પ્રાચીન ઇમારતાની એક એક આકૃતિ, એક એક ખૂણા કીમિયાવિદ્યાનુ એક એક પૃષ્ઠ છે.” “હેં? એ બધી કઈ કિતાબાની આપ વાત કરો છે, મુરબ્બી ? મારાથી આપની એ વાત સમજાઈ નહિ.” “જુઓને, એક તો આ રહી!” એમ કહી, આર્ચ-ડીકને બારી ઉઘાડી નોત્રદામની ભવ્ય ઇમારતનાં જે બે ટાવર તારાજડિત આકાશની પૃષ્ઠભૂમિમાં દેખાતાં હતાં તે બતાવ્યાં. પણ પછી થેાડી વાર ચુપ રહી, ટેબલ ઉપર પડેલી પેલી છાપેલી ચાપડી તરફ આંગળી કરીને તેણે કહ્યું, પણ, આ વસ્તુ પેલી વસ્તુને મારી નાખશે !” 66 કોઇતિયરે એ છાપેલી ચાપડી તરફ નજર કરી, તેનું નામ વાંચીને કહ્યું, “ વાહ ! એ તો પાયેરી લૉમ્બાર્ડનું સુભાષિતાનું પુસ્તક છે, તેમાં ડરવા જેવું શું છે? તે છાપેલું છે, એ કારણે? ,, Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “બસ, તમે સાચી વાત ઉપર જ આંગળી મૂકી દીધી. નાની વસ્તુઓ મેટી વસ્તુઓનો નાશ કરે છે : નાઈલના ઉંદરો મગરોને મારી નાંખે છે; તલવાર-માછલી હેલ-મસ્યને મારી નાંખે છે; એમ આ ચોપડી પેલી ભવ્ય ઇમારતને મારી નાંખશે.” પણ એટલામાં જ મઠનો ઘંટ વાગ્યો; એ ઘંટ વાગ્યા પછી કોઈ બહારને માણસ મઠમાં ને રહી શકે. એટલે પેલા બંને જવા માટે ઊભા થયા. મુરબ્બી,” ફ્રેન્ડ તુરાંજો રજા લેતાં બોલ્યો, “ડાહ્યા પુરુષો તથા મહામના લોકો મને ગમે છે; અને તેથી આપને પણ હું ભારે આદરણીય ગણું છું. કાલે આપ પૅલેસ દ તુર્નેલ આવજો અને તમને સેઇન્ટ માર્ટિન દ તુરના ઍબટ પાસે લઈ જવાનું દરવાનને જણાવજો.” આર્ચ-ડકન એ બંનેને વળાવીને દિમૂઢ થઈ પોતાની કોટડીમાં પાછો આવ્યો. કારણકે, મઠને લગતી ઉપાધિઓના રજિસ્ટરમાં આવતી એક વ્યાખ્યા તેને યાદ આવી હતી : સેઇન્ટ માર્ટિનના બટ એટલે ફ્રાંસના રાજા પોતે! એમ કહેવાય છે કે, તે દિવસથી માંડીને રાજા લૂઈ-૧૧ જ્યારે જયારે પૅરીસમાં આવતા, ત્યારે ત્યારે દોમ કલૉદ સાથે તેમને વારંવાર મુલાકાતો થતી, અને ધીમે ધીમે દોમ કલોંદનો રાજા ઉપરનો પ્રભાવ કોઇતિયર જેવા રતાં પણ ઘણો વધી ગયો. અમે અહીં આગળ જ, “છાપેલું પુસ્તક પ્રાચીન ઇમારતોને નાશ કરશે,’ એવું કલૉદ ફ્રૉલેનું મંતવ્ય હતું, તે અંગે કંઈક ખુલાસો કરતા જઈએ. એ મંતવ્યનાં બે કારણો હોઈ શકે : એક તો ધર્માચાર્ય-પાદરીને છાપેલા શબ્દથી હસ્તલિખિત ગ્રંથ અને ઉપદેશ-વેદીને ભય ઊભો થતો લાગે, તે સ્વાભાવિક છે. પેગંબર તરીકે તે એ મુક્ત થયેલ માનવતાની ગર્જના સાંભળી, બુદ્ધિને શ્રદ્ધાના પાયા તોડતી, અભિપ્રાયને માન્યતાને પદભ્રષ્ટ Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી ૧૧૧ કરતે, અને જગતને રોમની પ્રતિષ્ઠા ધૂળ મેળવવું જોઈ-જાણીને ચોંકે એમાં નવાઈ નથી. સ્થાપત્ય પ્રાચીન કાળમાં માનવ વિચારને અભિવ્યક્ત કરનાર કિતાબ બન્યું હોય છે. તાકાત તથા બુદ્ધિની માનવ ભૂમિકા, તે વખતના સ્થાપત્યમાં જ મૂર્તિમંત થાય છે. પ્રાચીન પ્રજાની સ્મૃતિ જ્યારે છલોછલ ભરાઈ જાય, તેના ઉપર એટલો બધો ભાર વધી જાય છે, સાદી માધી ભાષામાં તે સંઘરાઈ રહેવી કે જળવાઈ રહેવી અશકય બને, ત્યારે લોકો પોતાનો એ જ્ઞાનસંગ્રહ જમીન ઉપર લખી દે છે કે ઢાળી દે છે! અર્થાત્ પોતાની દરેક કીમતી પરંપરાને તે એક એક ઇમારત નીચે સીલબંધ કરી દે છે. - એક ઉપર એક ખડકેલા સીધાસાદા પથ્થરો ખરી રીતે માનવ જાતની ચિત્રલિપિ – પ્રતીકલિપિ જ હોય છે. એક એક પથ્થર એક એક શબ્દ રૂપ હોય છે. આખી દુનિયાની સપાટી ઉપર પ્રાચીન પ્રજાએ એકસાથે આમ જ કર્યું છે. જ્યાં ખૂબ જગા અને ખૂબ પથ્થર હોય, ત્યા તેઓએ આખાં વાક્ય એ રીતે લખ્યાં છે – જેમ કે કર્નાકનો રાટ ઢગલો પૂરે એક વાકય છે. માણસોએ એ રીતે આખાં પુસ્તકો જ લખ્યાં હોય છે. જિરંપરાએ એ નિશ્ચિત કરેલાં અમુક પ્રતીકો વધતાં ચાલે છે, તેમ લાખ એકબીજાનો અધવચ છેદ કરતાં ચાલે છે; અને છેવટે વધુ ને વધુ વણિયાં બની રહે છે. એટલે શરૂઆતની ઇમારતો એ બધાને સમાવી તેવી રહેતી નથી. પરિણામે શિલ્પ પણ માનવ વિચારની સાથે સાથે ભાસતું જાય છે. તે સહસ મસ્તક અને સહસ બાહુવાળું બની જાય જુદાં જુદાં સ્થાપત્યો જુદા જુદા અક્ષરરૂપ, પદરૂપ, શબ્દરૂપ છે અને તે બધાં મળી તે યુગની અનોખી કિતાબ રચે છે. આમ શરૂઆતનાં પ્રથમ છ હજાર વર્ષ દરમ્યાન હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન રિથી માંડીને કોલોનના દેવળ સુધીનું સ્થાપત્ય માનવજાતના વિરાટ Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૨ ધર્માધ્યક્ષ હસ્તાક્ષર રૂપ જ છે. અને એ મહાગ્ર થમાં બધાં ધાર્મિક પ્રતીકોને નહિ, પણ બધા માનવ વિચારને પણ પાતપેાતાનું પૃષ્ઠ મળેલું છે. બધી સંસ્કૃતિઓની શરૂઆત ધર્મશાહીથી થાય છે અને લેાકશાહી છેવટે પરિણમે છે. સંગઠન-એકીકરણ બાદ મુક્તિને આ કાય શિલ્પમાં પણ લખાયો છે. દરેક સમાજમાં એવી ક્ષણ છેવટે આવે જ્યારે ધાર્મિક પ્રતીક ઘસાઈ જાય છે અને મુક્ત વિચારની અસર હેઠા ભૂંસાઈ જાય છે. તે વખતે મનુષ્ય ધર્માચાર્યના હાથમાંથી છૂટો થાય અને તેની ફિલસૂફીએ અને દર્શનરૂપી રસાળી ધર્મના સુંદર ચહેરાર્ડે આવરી લે છે. શલ્પ માનવ મનની આ નવી સ્થિતિ પોતામાં ઉતારી શકે. એનું પુસ્તક અપૂર્ણ જ રહે. ખ્રિસ્તી ધર્મનંગે જે રોમન શિલ્પ ઊભું કર્યું, તે પાપ નીચેન સંગઠનનું અદ્ભુત અલેાપ્ય પ્રતીક છે. તેમાં સત્તા-પ્રમાણભૂતતા-સંગઠ બધે જ વ્યાપી રહેલાં જણાય છે. દરેક જગાએ ધર્માચાર્ય જ દેખા છે; માણસ કયાંય નહિ ! દરેક જગાએ વર્ણ હોય છે. પણ જનત્ કાંય નહિ ! પરંતુ આરબા સાથેની ક્રુઝેડો-ધર્મયુદ્ધો આવતાં, એક મહાન લેાક-હિલચાલ શરૂ થઈ; અને લેાક-હિલચાલનું કારણ કે પરિણામ તે આવે, પણ તેને કારણે આઝાદીની ભાવના મુક્ત થાય જ છે; એક હથ્થુ સત્તા હલી જાય છે; અને તેણે ઊભાં કરેલ સંગઠન-એકલ છિન્નભિન્ન થઈ જાય છે. બને છે એવું કે, ધર્મતંત્રની સત્તામાં પ્રથમ સામંતશાહી ભાગ પડાવે છે, અને પછી લોકો અચૂક આગળ આવતા જઈને બધ સત્તામાંથી મોટા ભાગ પડાવી લે છે. ઉમરાવા ધર્માચાર્યોની હરોળમાં ભંગાણ પાડે છે; અને લેાકા ઉમરાવાની હરોળમાં. આમ, આખા યુરોપના ચહેરા જ બદલાઈ જાય છે, અને બસ એ પ્રમાણમાં શિલ્પના ચહેરો પણ બદલાઈ જાય છે. સંસ્કૃતિની શિલ્પની કિતાબનું પૃષ્ઠ પણ ફર્યું હાય છે અને નવા યુગને ના જુસ્સા જે લખાવે તે લખવા શિલ્પશાસ્ત્ર તૈયાર થઈ જાય છે. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ભેદી મુલાકાતી ૧૧૩ રોમની સત્તા છિન્નભિન્ન થવા માંડતાં રોમન શિલ્પ પણ મરવા માંડે છે. અત્યાર સુધી જે શિલ્પ ધર્માચાર્યના હાથમાં હતું, તે કળાકારના હાથમાં આવે છે; અને કળાકાર પોતાની કલ્પના મુજબ હવે શિલ્પને મરોડ આપે છે. એટલે ગૂઢતા, પુરાણકથા અને કાનૂનના સામ્રાજ્યમાંથી શિલ્પ મુક્ત થાય છે, અને તેમાં કલ્પના અને સ્વયંસ્ક્રુતિને અગ્રસ્થાન મળે છે. એક વસ્તુની નોંધ આ જગાએ લેવી જોઈએ. તે વખતે અત્યારના છાપાંના સ્વાતંત્ર્ય સાથે સરખાવી શકાય એવું સ્વાતંત્ર્ય શિલ્પની બાબતમાં જ હતું. અને એ સ્વાતંત્ર્ય બહુ દૂરગામી હતું: કોઈ કોઈ વાર તા. ધર્મપંથના સિદ્ધાંતાની સાથે જરાય લેવાદેવા ન હેાય એવાં પ્રતીકોથી દેવળ કે મંદિરનું શિલ્પ કરાતું. એ જમાનામાં વિચાર-સ્વાતંત્ર્યના તે કરુણ અંજામ જ આવે. એ વિચાર ધરાવનારની પેઠે તેના પુસ્તકને પણ જાહેરમાં બાળી જ નાખવામાં આવે. પરંતુ પથ્થરની ાથીરૂપ શિલ્પમાં તમે તમારું ગમે તેવું વિચાર-સ્વાતંત્ર્ય દાખવી શકો. અને એ સ્વાતંત્ર્યના લાભ જનતાએ ખૂબ જ લીધા પણ છે. એ જમાનામાં આખા યુરોપમાં દેવળા એટલાં બધાં બંધાયાં છે કે ન પૂછે વાત. બધાં ભૌતિક બળા કે બધાં બૌદ્ધિક બળે શિલ્પરૂપી એક જ કેન્દ્ર તરફ વળેલાં જણાય છે. આમ, પરમાત્મા માટે ધામ રચવાના નિમિત્તે કળાએ વિરાટ પ્રમાણમાં વિકાસ સાધ્યો છે. હિંદુ, ઇજિપ્ચ્યુન કે રોમન શિલ્પમાં બધે જ માત્ર ધર્માચાર્ય જ ઊભેલા જણાય છે. પરંતુ જનતાના શિલ્પમાં એવું નથી હોતું. તે વધુ સમૃદ્ધ હોય છે અને ઓછું ધાર્મિક હોય છે. ફોનિશિયન શિલ્પમાં આપણને વેપારી દેખાય છે; ગ્રીક શિલ્પમાં રિપબ્લિકન (લાકતંત્રવાદી) ખાય છે, અને ગોથિક શિલ્પમાં નાગરિક દેખાય છે. ધાર્મિક શિલ્પમાં સ્થગિતતા, પ્રગતિના ડર, પરંપરાની જાળવણી, અને પ્રતીકોના અગમ્ય લાસ હેઠળ પ્રકૃતિ અને માનવજાતનાં બધાં સ્વરૂપોને સતત નિયંત્રિત ૧૮ Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૪ ધર્માધ્યક્ષ કરતા રહેવાની વૃત્તિ દેખા દે છે. એ બધા અંધકારના ગ્રંથા છે, જેમને દીક્ષિત અને વરાયેલા અમુક જના જ ઉકેલી શકે. ઉપરાંત એ લા દરેક આકૃતિ કે દરેક કદરૂપતાને એવું રહસ્ય અર્પતા હોય છે કે તમારે એને મૂર્તિમંત કરવી જ જોઈએ. કોઈ હિંદુ, ઇજિપ્ચ્યુન રોમન શિલ્પના નકશામાં કે આકૃતિમાં તમે ફેરફાર સૂચવી જ ન શકો. ત્યારે જનતાના શિલ્પમાં સત્ય, પ્રગતિ, મૌલિકતા, સમૃદ્ધિ, અને સતત ગતિ તમને જોવા મળે. તે લોકો ધર્મ-તંત્રની જકડામણમાંથી એટલા મુક્ત હોય છે કે, સૌંદર્યની ભાવનાને સ્વતંત્રપણે સેવી શકે, અને તેથી મૂતિની સજાવટને અને શણગારને સતત સુધારતા રહી શકે. અર્થાત્, આપણે એવા નિર્ણય ઉપર પહોંચી શકીએ કે, પંદરમ સૈકા સુધીનું શિલ્પ માનવજાતના મુખ્ય રજિસ્ટર - નોંધપોથી-રૂપ હતું એ યુગ દરમ્યાન જગતમાં એકે એવા અટપટા વિચાર નથી ઉદ્ભવ્યો, જેને શિલ્પમાં રૂપાંતરિત કરી લેવામાં ન આવ્યા હોય. બધા લેાકગત વિચારો કે બધા ધાર્મિક કાનૂને શિલ્પમાં જ મૂર્તિમંત થયા હતા અર્થાત્ માનવજાત પાસે કોઈ એવા અગત્યના વિચાર હાતા નહિ જેને પથ્થરમાં ઉતારવામાં આવ્યા ન હોય. અને શાથી એમ બનતું ? કારણ કે ધાર્મિક કે દાર્શનિક કોઈ પણ વિચાર પેાતાનું કાયમીપણું ઇચ્છતો હાય છે. એક પેઢીને જે વિચાર હલાવી શકયો, તે પછીની બીજી પેઢીને હલાવી શકાય તેવું કશુંક પાછળ કાયમ કરતા જવા ઇચ્છે છે. અને હસ્તલિખિત પાથી જેવું ક્ષણભંગુર બીજું શું કહી શકાય? એના કરતાં એ પાથી પથ્થરમાં ઉતારી હેાય, તે કેવી કાયમી નીવડે ! લખેલા શબ્દનો નાશ કરવા મશાલ કે તુર્કો શક્તિમાન થઈ શકે; પરંતુ શિલ્પમાં ઉતારેલા શબ્દનો નાશ કરવા તે આખી સામાજિક કે ભૌતિક ક્રાંતિ આવશ્ય બને. પરંતુ પંદરમા સૈકામાં બધું બદલાઈ જાય છે. માનવ-વિચાર એવ એક ઔષધ શોધી કાઢે છે, જેથી તે અમર બની શકે : શિલ્પ કરતા તે વધુ કાયમી બની શકે એટલું જ નહિ પણ તેના કરતાં વધુ સહેલાઈ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧૫ ભેદી મુલાકાતી સમજી શકાય એવો પણ બની શકે. પથ્થરના અક્ષરો કરતાં સીસાના અક્ષરો એ જાદુ સર્જવાના હતા. છાપખાનાની શોધ ઇતિહાસની એક મોટામાં મોટી શોધ છે. ક્રાંતિની એ જનની છે. માનવ અભિવ્યક્તિનું એ છેક જ અવનવું સાધન છે. છાપેલા રૂપે વિચાર વધુ અવિનાશી બની રહે છે. એ વધુ સૂક્ષ્મ અને વધુ પ્રાણવાન પણ બને છે. શિ૯૫ના જમાનામાં તે પર્વત જેવા નિશ્ચળરૂપે સ્થિર થઈ, આખા યુગનો અને આખા પ્રદેશને સુદઢ કબજો લઈને બેસી જતું. હવે છાપખાનાના જમાનામાં તે પંખીઓના ટેળાનું રૂપ લે છે, જે ચારે દિશામાં ઊડી જઈ, હવામાં તેમ જ જમીન ઉપર દરેક સ્થાને પહોંચી જાય છે. પરંતુ, આ રૂપે તે વધુ કાયમી કે અવિનાશી બની રહે છે એમ કહેવાય ખરું? હાઊલટું એક પ્રકારની ઘન સ્થગિતતામાંથી તે પ્રાણવાન બની જાય છે, અને માત્ર કાયમીપણામાંથી અમરપણું પ્રાપ્ત કરે છે. ઘન-નક્કર જવાને તો નાશ પણ કરી શકાય; પણ વ્યાપકતાનો નાશ શી રીતે કરી શકાય? પ્રલય-પુર આવે ત્યારે પર્વત ડૂબી પણ જાય; પણ તે પહેલાં તેના ઉપરનાં પંખીઓ ઊડી જાય, અને પછી જ્યાં કંઈ એ પ્રલય-પુર ઉપર તરનું કશુંક માલૂમ પડે, તેના ઉપર તેઓ બેસી જાય! આમ, છાપખાનાની શોધ થતાં, શિલ્પ ધીમે ધીમે ઘટતું જાય છે, ફરમાનું જાય છે અને છેવટે તેની પાનખર બેસી જાય છે. ૧૯મા સૈકાથી માંડીને આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે, શિલ્પ હવે સમાજની અભિવ્યક્તિનું અગત્યનું સાધન રહેતું નથી. બીજી કળાઓ જેવી જ એક કળા તે બની રહે છે; પહેલાંનું તેનું સમ્રાટપદ -સર્વસત્તાધીશપણું ચાલ્યું થાય છે. બીજી કળાએ તેના રૂંધન – બંધનમાંથી મુક્ત બની જાય છે અને દરેક પોતપોતાનો અલગ રસ્તો પકડે છે. દરેક કળાને આ છૂટાછેડાથી લાભ થાય છે. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૮૨માં પૅરીસની કોટવાળી*ના વડા રૉબર્ટ દેસ્તોવિલ હતા. ખાનદાન ઉમરાવ કુટુંબના હતા, નાઈટ હતા, બૅરન હતા, તથ રાજાના કાઉ સેલર અને ચૅમ્બરલેન હતા. ૧૪૬૫ના નવેમ્બરની ૭મ તારીખે તે આખા પૅરીસ નગરના કોટવાળ નિમાયા તે વાતને સત્ત વર્ષ થવા આવ્યાં હતાં. આ હોદ્દો નાકરી કરતાં પ્રતિષ્ઠાને જ વધુ ગણાય કારણ કે, રાજદરબારમાં તેથી મેાટી અસર અને લાગવગ પ્રાપ્ત થાય તથા કેટલાય હક-અધિકાર પણ. રાજા લૂઈ - ૧૧ આમ તે શંકાશીલ પ્રકૃતિના હતા; એટલે મુખ મુખ્ય અમલદારો વગેરેની વારંવાર બદલી કરીને, પદભ્રષ્ટ કરીને, નવી નિમણૂકો કરીને પોતાની સત્તાને સ્થિતિસ્થાપક રાખતા. પર રૉબર્ટ દેસ્તાવિલ પેાતાની બાહેાશીથી પેાતાના પદે જ કાયમ રહ્યા હતા રાજમાન રૉબર્ટનું જીવન બહુ સુખી હતું: પ્રથમ તા તેમના પગા ખાસા મોટા હતા; ઉપરાંત દ્રાક્ષની લૂમા પેઠે દીવાની અને ફોજદારી રજિસ્ટ્રીની બીજી કેટલીય આવક પણ તેમના હાથમાં લચ્યા કરતી. વળ નીચલી દીવાની અને ફોજદારી કોર્ટોની આવક પણ તેમને મળતી; અમુ સ્થળેાના નાકાવેરો ઉઘરાવવાના પણ તેમને અધિકાર હતા; પૅરીસમ લવાતાં ડુંગળી-લસણ ઉપર તે જકાત ઉઘરાવી શકતા; તથા કઠિયારાએ અને મીઠું વેચનારાઓ પાસેથી પણ તેમને આવક થતી. * ‘પ્રેાવાસ્ક્રી’ અર્ધ લશ્કરી હેદ્દો-ફ્રાંસમાં, દારાગા –કાટવાળ- મૅજિ સ્ટ્રેટ- મધુ ભેગુ. ૧૧૩ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સા ૧૧૭ જયારે આખા શહેરની સરકારી રોન ઉપર તે નીકળે, ત્યારે તે સિતાના ખાસ સુશોભિત લશ્કરી પેોશાક પહેરતા. તે વખતે તેમને દબબા અને ઠાઠ જોવા જેવા હાતા. અને કેમ ન હાય? તમામ પોલીસૉર્ટર-વૉચ-સારજંટાના સર્વસત્તાધીશ હોવું એ જેવી તેવી વાત છે? mયા શહેરના સાળ ખૂણાઓના સાળ ડેપ્યુટી-અમલદારો, જેલર, ચાર ધરાસદાર સારજંટા, એકસ-વીસ ઘોડેસવાર સારજંટા, એકસા-વીસ દુડાધારી સારઘંટા, તથા રસાલા સાથેના પહેરેગીરોના નાઈટના પણ ? સાથે સાથે નાના મેોટા ગુનાઓનું કામ ચલાવવાની, ફાંસી વગે૨ે સુજાઓને અમલ કરવાની, તથા આખા નગરમાં થતા નાના ગુનાની બાબતમાં તે પ્રાથમિક ન્યાય ચૂકવવાની સત્તા પણ તે ધરાવતા. ઉપરાંત જે મેટા પ્રતિષ્ઠિત લોકોના રાજાજી ન્યાય ચૂકવે અને તેમને સજા કરે, તેમને દોરી જઈને જલ્લાદને સોંપવાની સત્તા પણ તેમને જ હતી. આમ બધી રીતે સુખ-સગવડની રંગભરી જિંદગી હોવા છતાં ઈ.સ. ૧૪૮૨ના ૭મી જાનેવારીને દિવસે સવારમાં રાજમાન રૉબર્ટ ફૅસ્તાવિલના મિજાજ જરા ખાટા થયા હતા. શા કારણે તેમણે મિજાજ ગુમાવ્યો હશે, ભલા ? તેમને પેાતાને જ પૂછ્યું હોત તો પણ ભાગ્યે તે કશું કારણ બતાવી શકત. પણ આવા સર્વસત્તાધીશ લોકોના મિજાજ જવું એ જ તેનું કરણ ગણાય. તે સિવાય તેનું કોઈ ભૂત-ભાવી-વર્તમાન કારણ શેાધવાનું ન હોય વળી. અલબત્ત આગલે દિવસે તહેવારને દિવસ હતા, એટલે તહેવાર પછીના દિવસ સૌ માટે અને ખાસ કરીને મૅજિસ્ટ્રૅટો માટે બહુ થકવનાર દિવસ હોય છે. આગલા દિવસને બધા એગાટ તેમને સાફ કરવાને હાથ છે. આજે તેમની અદાલત બેસવાની હતી — અને જે દિવસે જસ્ટ્રેટના મિજાજ ખરાબ હાય, તે દિવસે તે ખાસ કરીને અદામાાં આવે જ, જેથી પોતાના ગુસ્સા કોઈની ઉપર ઠાલવી શકે,− અને રીતે પેાતાનું માથું હળવું કરી શકે! Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ અને તેઓશ્રીની અદાલત કયારની શરૂ થઈ ચૂકી હતી. સુનાવણી અધિકારી અથવા કોટવાળના ડેપ્યુટી શ્રીમાન ફલૉરિયન બાબું દિર્યોએ અદાલતનું કામકાજ શરૂ કરી દીધું હતું. હવે વાત એમ હતી કે શ્રીમાન સુનાવણી-અધિકારી પોતે બહેરા હતા. એ ખેડ એવા અધિકારી માટે ખાસ વાંધાભરી ન જ કહેવાય છે કારણ કે, શ્રીમાન ફલૉરિયન અપીલ ન થઈ શકે તેવા ચુકાદા કુશળતાપૂર્વક આપી દેતા. ન્યાયાધીશ બધી દલીલો અને રજૂઆતો સાંભળે છે એવું દેખાવું જોઈએ, એટલું જ બસ છે; અને એ કામ શ્રીમાન ફલૉરિયન સવિશેષ ઉત્તમ રીતે પાર પાડતા; કારણ કે બીજા કોઈ અવાજથી તેમનું લક્ષ બીજે ખેંચાય તેમ હતું જ નહિ. જોકે, આજે એમની કામગીરી અને ચેટાનો એક ભારે ટીખળી ટીકાખોર અદાલતમાં હાજર હતો: આપણે મિત્ર જોન ફૉલ – આર્ચ-ડીકનને ભાઈ. એ વ્યક્તિને આખા પૅરીસની નમૂનેદાર “ભટકેલ” વ્યક્તિ કહી શકાય; કારણ કે, એ માત્ર પોતાના પ્રોફેસરની ખુરશી સમક્ષ હાજર રહેવા સિવાય, પૅરીસમાં બીજે બધે જ ઠેકાણે હાજર રહેતો. તેણે પોતાના સાથી રૉબિન પુસેપને કાનમાં કહ્યું, “જોને દોસ્તી સાળાને કાન નથી પણ આંખોય નથી કે શું? પેલી બિચારીને બે માળા પહેરવા બદલ પંદર સૂ દંડ ઠોકી દીધો! અને ઓહો, આ બે તો સગૃહસ્થો છે ને! શું – પાસા રમવા બદલ ! તો આપણા રેકટરને કયારે અહીં પકડી લાવીને સે લિગ્ર દંડ ઠોકશે? અલ્યા, પણ આટલી બધી છોકરીઓ આજે શાની પકડી આણી છે? – એમાંની ઘણીખરીને હું ઓળખું છું! અહા, સોનેરી પટા કેડે પહેરવા બદલ દશ સૉલ દંડ? – બાપરે, આ બહેરિયો તો ખરા પૈસા ઝુડવા બેઠો છે ! થોડા જ વખતમાં કેટલે ઢગલો વાળી દીધો! અહા, પેલી અપ્સરા-થિબૉદ લી થિબૉદને કેમ પકડી છે ? રૂ લૅટિનીની બહાર જવા માટે? અને આ ભાઈ-સાહેબને? ભગવાનના નામ ઉપર લ્યાનત વરસાવવા માટે? વાહ Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સા ૧૧૯ અલ્યા દાસ્ત, પણ આ હવે કોણ આવ્યું? હા! આ તો આપણે બૂંધિયા – મૂર્ખાઓનો પોષ કસીમૉદો !” - અને ખરે જ કસીમૉદાને ત્યાં રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. તેને સારી પેઠે સખત તાણી બાંધીને લાવવામાં આવ્યા હતા, – ખાસ સાવધા નીથી. તેની આસપાસ બંદૂકધારી અને બખ્તરધારીને આખ કોટ રચી દેવામાં આવ્યા હતા. રાજમાન લૉરિયન સમક્ષ કસીમૉદા સામેની ફરિયાદના કાગળ અદાલત-કારકુને રજૂ કરી દીધા. રાજમાન તેને આગાઉથી વાંચી ગયા, જેથી સવાલા પૂછતા પહેલાં ગુનેગારનું નામ, હાદો, ગુના વગેરેની માહિતીની પોતાને જાણ થઈ જાય, અને એ શા જવાબા આપશે. એ અગાઉથી કલ્પી લઈ, તે બાલી બતાવી, પેાતાનું બહેરાપણું છુપાવી શકાય ! અલબત્ત, આમ કરવા જતાં કોઈ કોઈ વખત ભૂલ થઈ જવાનો સંભવ ખરા; પણ એ કાં તે ન્યાયાધીશની ઊંડી વિચારશીલતાને અને તેને પરિણામે આવતા થોડાઘણા બેધ્યાનપણાને આભારી ગણી તેને કાઢી નાખી શકાય. અથવા તે કામકાજના ભારે બોજને આભારી ઠરાવી શકાય. tr તારું નામ ?” કસીમાઁદાને રજૂ કરવામાં આવતાં જ રાજમાન ફ્લૉરિયને તેને ગંભીરતાથી તથા કડકતા સાથે પૂછયું હવે કસીૉદા પણ બહેરો છે, વાતની ખબર રાજમાનને આપવામાં આવી હતી નહિ; એટલે કસીમૉદા પોતાને પુછાયેલા પ્રશ્નના જવાબમાં મૌનપણે તેમની સામે તાકી જ રહ્યો. એ રાજમાને માની લીધું કે, તેણે જવાબ આપ્યા છે, એટલે તેમણે ક્ર્માત્માવશ્વાસ સાથે આગળ ચલાવ્યું – ‘ઠીક, તારું નામ જાણ્યું; હવે તારા ઉંમર ?” "6 આ વખતે પણ કસીમોંદો કશે। જવાબ આપ્યા વિના જોઈ રહ્યો. ન્યાયાધીશે માની લીધું કે, તેણે જવાબ આપ્યા છે; એટલે તેમણે પૂછ્યું, ઠીક, તારી ઉંમર જાણી; હવે તારા ધંધા ? ” .. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ કસીમમાંદો ચૂપ જ રહ્યો. પરંતુ હવે પાસે ઊભેલા પ્રેક્ષકોમાં ગુસ ખુસ થવા લાગી તથા એકબીજા સામે આંખા મિચકારાવા લાગી. ૦ બસ! એ બધી માહિતી પૂરી થઈ. તારી સામે રાતને વખતે ધાંધળ મચાવવાનો આરોપ છે; શંકાશીલ બાઈના શરીર ઉપર બદદાનતથી હુમલા કરવાનો આરોપ છે; તથા એ બધાની ઉપરવટ આપણા નામદાર લૉર્ડ રાજાજીના બાણાવળી ચેાકિયાતા સામે બંડખારી અને ગેરવફાદારી તે દાખવી છે. ' << આ બધા મુદ્દાઓ બાબત તારે જે કંઈ કહેવું હોય તે કહેવા માંડ. અને કારકુન! અત્યાર સુધી કેદીએ જે કહ્યું, તે બધું તમે બરાબર નોંધી લીધું છે ને?” આ કમનસીબ પ્રશ્ને કારકુન તેમ જ પ્રેક્ષકોમાં ખડખડાટ હાસ્યનું મોજું ફેલાવી મૂકયું. એ મોજું એટલું ભારે, એટલું અદમ્ય, એટલું ચેપી તથા એટલું વ્યાપક હતું કે, બંને બહેરાના લક્ષ ઉપર ન આવે એ અશકય હતું. કીમૉદોએ ખભેા અને ખૂંધ ઉછાળી તે તરફથી મેાં ફેરવી લીધું; પણ લૉરિયને એમ માની લીધું કે, પેલા ખૂંધાએ કશે! ગેરવાજબી જવાબ આપ્યા છે, એ કારણે જ લોકો હસી પડયા છે. અને ઉપરથી પાછે તે ખૂંધિયા પોતાની ખૂંધ મરડે છે!એટલે તેમણે ગુસ્સામાં આવી જઈ, કસીમૉદોને ધમકાવતાં કહ્યું — “તેં આપેલા એ જવાબને કારણે તને ફાંસીએ જ ચડાવવા જોઈએ. તું કોની સાથે બેાલી રહ્યો છે, એ જાણે છે?” - અને ફ્લૉરિયનને આ નવો ધડાકો વળી વધુ હાસ્ય પ્રેરનાર જ બન્યો. આ વખતનું હાસ્ય તે। ચાકિયાટ સૈનિકો સુધી ફેલાયું. માત્ર કસીમૉદા જ ગંભીરતા જાળવી રહ્યો; કારણકે, તે બિચારાને પેાતાની આસપાસ શું બની રહ્યું છે, તેની કશી સમજ જ પડી ન હતી. લૉરિયને આ વધુ હાસ્યથી વિશેષ ચિડાઈને, એ ગુનેગાર ડરી જાય ત્રાસી જાય – એવું કંઈક કરવાના વિચાર કર્યો, જેની અસર સૌ પ્રેક્ષકો ઉપર પણ એવી Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સજા ૧૨૧ કરમી થાય, કે જેથી તેઓ પણ અદાલતમાં ન હસવા જેટલી અક્કલહોશિયારી દાખવે. તેમણે તરત જ કસીમૉદોને સંબોધીને કહ્યું – તો, તું આવો ચોર, બદમાશ હોવા છતાં અદાલત તરફ પણ પૂરતો આદરભાવ દાખવતો નથી, કેમ? તું જાણે છે કે, પૅરીસની વડી પોલીસ-અદાલતના મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ નું ઊભો છે, જેને બધા ગુના અપરાધ, અને દુર્વર્તનની તપાસ કરવાનો અધિકાર છે, ઉપરાંત બધા ધંધાપારો નિયંત્રણમાં રાખી ઇજારાશાહી રોકવાની સત્તા છે; જેને રસ્તાની પગથીના સમારકામની દેખરેખ રાખવાનો અધિકાર છે, જેને મરઘાંબતકાં તથા જંગલના શિકારની ફેરી અટકાવવાની સત્તા છે; તથા જેને જલાઉ લાકડાના માપની દેખરેખ રાખવાની, અને શહેરમાંથી કાદવ તથા ચેપી દુર્ગધવાળી હવા દૂર કરવાની મહત્ સેવા બજાવવાની સત્તા છે, અને તે બધું પણ પગાર કે મહેનતાણાની કશી આશા રાખ્યા વિના ?” અને બહેરો માણસ બીજા બહેરા માણસ સાથે વાત કરતો હોય તે અટકે શું કામ? એટલે ફલૉરિયનનો ભાષણનો આ જુસ્સો કયારે પૂરો થયો હોત કે શાંત પડયો હોત, એ કહી ન શકાય, પરંતુ અચાનક તેમની પાછળનું બારણું ઊઘડ્યું અને રાજમાન કોટવાળ સાહેબ રૉબર્ટ સ્તવિલ જ જાતે અદાલત-ખંડમાં તશરીફ લાવ્યા. ફલૉરિયને પોતાનું ભાષણ રોકયા વિના, કસીમૉદોને સંબોધવાને બદલે બાજુએ ફરી, કોટવાળ સાહેબને જ સંબોધવા માંડયું– મોં સિન્યોર, અદાલતનો તિરસ્કાર કરવા બદલ આ ગુનેગારને રોગ્ય માનો એવી સખ્ત સજા ફરમાવવા આપને વિનંતી કરું છું.” કોટવાળ સાહેબે ગુસ્સે થઈ, નસ્કોરાં ફુલાવી કસીમોદીને પૂછયું, અલ્યા અહીં તને શા માટે પકડી આપ્યો છે, જાનવર?” હવે બહેરા કસીમૉદનો અનુમાનથી પ્રશ્નો કલપી જવાબ આપવાનો વારો આવ્યો ! તેણે પોતાનું નામ પૂછવામાં આવ્યું છે, એમ માની પાબ આપ્યો – મારું નામ કસીમૉદો છે.” Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧રર ધર્માધ્યક્ષ પ્રશ્ન અને ઉત્તર વચ્ચેની વિસંગતિથી અદાલતમાં ફરી હાસ્યનું મોજું ફરી વળ્યું. કોટવાળ સાહેબે ચિડાઈને પૂછયું, “બદમાશ, મને પણ મકરીમાં ઉડાવે છે કેમ?” કસીમોદીએ કલ્પી લીધું કે, નામ પૂછ્યા પછી ધંધો જ પુછાય, એટલે તેણે જવાબ આપ્યો, “નાદામનો ઘંટા-ગર.” ધંટા-ગર? એમ? હું તારી પીઠ ઉપર આખા પૅરીસ નગરમાં ફેરવીને દંડા વડે એવા દાંટ વગડાવીશ કે, તું આવા જવાબ આપવાની ખો ભૂલી જશે !” બિચારા કસીમોએ માન્યું કે, હવે તેની ઉંમર પુછાઈ છે. એટલે તેણે જવાબ આપ્યો, “મારી ઉંમર પૂછતા હો, તો આવતા...તહેવારે હું એકવીસ વર્ષને થઈશ.” હવે કોટવાળ સાહેબની ધીરજ રહી નહિ. તેમણે તરત ગુસ્સાથી સળગી ઊઠીને કહ્યું:– કુત્તા! પૅરીસ નગરના કોટવાળનું આવું અપમાન કરવાની તારી ગુંજાશ છે કેમ? આ બદમાશને ગ્રેવે મેદાનની પિલરી* ઉપર લઈ જાઓ અને ત્યાં તેને ફટકા મારતા એક કલાક ઘુમાવો. આ સજાની જાહેરાત ચાર રણશિંગાવાળાઓ પૅરીસની કોટવાળીની હકૂમતના સાતે જિલ્લામાં કરે!” કારકુન આ સજાની નોંધ કરવાના કામે લાગી ગયો. “ક્સ ઉપર ચડાવે એને! બહુ સારી સજા ફટકારી કહેવાય !” વિદ્યાર્થી-રત્ન જૉન ફૉલો પોતાના મિત્ર રૉબિન પુસેપ તરફ જોઈને બોલ્યો. ઘુમાવી શકાય એવું ઊંચું છત્રી પેઠે ગોઠવેલું ચક્ર. તેના ઉપર ગુનેગારને બાંધી, સજા જેટલા સમય માટેની હોય તેટલો સમય ડુિં ગળ ફેરવતા ફેરવતા, ફટકા મારવામાં આવે છે. જેથી ચોમેર એકઠ થયેલા લોકો તેની વેદના તથા તેનું માં બરાબર જોઈ શકે. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સજા ૧૨૩૪ કોટવાળ સાહેબને કાને શરૂઆતના શબ્દો પહોંચ્યા. તેમણે કસીમૉદ તરફ આગ ઠાલવતી નજર ઠેકવીને કહ્યું, “હે? નું “સ ઉપર ચડાવે એને!' એવા અપશબ્દ બોલ્યો કેમ? બાર દેનિયરનો દંડ એની. સજામાં ઉમેરી લો !” રજિસ્ટ્રારે સજાની નેધનાં કાગળિયાં વિધિસર કોટવાળ-સાહેબ, સમક્ષ રજૂ કર્યો, તેના ઉપર પોતાનું સીલ લગાવી તેઓશ્રી વિદાય થયા. પછી જ્યારે શ્રીમાન ફલોરિયન સહી કરતા અગાઉ એ કાગળ ધ્યાનપૂર્વક વાંચી જોતા હતા, તે વખતે રજિસ્ટ્રારે બિચારા કસીમોદીની. બાબતમાં બધું આંધળે બહેરું કૂટાયા જેવું થયું ગણી, સજા કંઈક હળવી કરાય તે સારું એવી આશાથી, તેમના કાનમાં માં લઈ જઈને કહ્યું, “આ બિચારો છેક જ બહેરે છે.” " હવે શ્રીમાન ફલૉરિયન પોતે બહેરા છે, એવો દેખાવ થાય તે રીતે પોતાને કાન પાસે માં લાવીને કોઈ બોલે, તે સખ્ત નાપસંદ કરતા. એટલે તેમણે રજિસ્ટ્રારે કહેલો એક શબ્દ સાંભળ્યો ન હોવા છતાં, ચિડાઈને ફરમાવ્યું – “એમ? એમ? તો તો વાત જુદી છે. એમ કહેવું પડે––મને એ વાતની ખબર નહોતી. સજામાં અવશ્ય વધારો કરવો જોઈએ. એ ગુનેગારને ફટકા માર્યા બાદ પિલરી ઉપર એક કલાક વધુ રાખવાનું ફરમાવવામાં આવે છે.” અને એમણે એ પ્રમાણે સજામાં ફેરફાર કરીને સહી કરી. “ઠીક થયું !” રૉબિન પુસેંપ બોલ્યો; “હવે એ બદમાશને બીજા સજજનો સાથે કેમ વર્તવું એને પાઠ શીખવા મળશે.” કસીમોએ નાટ્યસમારંભ વખતે પોતાના માં સામે હસવા બદલ ચિડાઈને પુસેને ઊંચકીને ફગાવી દીધું હતું, એ દાઝ તે ભૂલ્યો નહોતે. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉંદર-ખાનું ૧ પ્લાસ ૬ ગ્રેવે મેદાન તરફ હવે અમે વાચકને પાછે લઈ જઈએ જ્યાંથી લા ઍસમરાલ્દાના પીછે પકડતા સ્પ્રિંગારની સાથે સાથે આપણે બહાર નીકળી ગયા હતા. સવારના દશ વાગ્યા હતા. તહેવાર પછીની સવારનું દૃશ્ય ચેાગરદ હતું. ચીંથરાં, ડૂચા, પીંછાં, મશાલમાંથી ટપકેલું મીણ અને જાહે ભાજન-સમારંભના ખાદ્ય પદાર્થોના ઓગાટ ચેતરફ નજરે પડતાં હતાં સવારના પહેારમાં પણ લાકે હોળીનાં ખેરિયાંને લાતાએ ચડાવતા તથ ગઈ કાલે દેવાયેલી સરસ ફાંસીના દૃશ્યનું આપસઆપસમાં વર્ણ સંભળાવતા ટોળે વળ્યા હતા. તેમની આસપાસ બીર-સાઇડર વેચનાર બૂમેા મારતા ફરતા હતા. દુકાનદારો પોતપોતાના ઉંબરે ઊભા રહી તહેવાર, ઍમ્બેસેડરો, કૉપનાલ, મૂર્ખાના પાપ વગેરેને લગતી વાતે અને મજાકો માટેથી બાલીને તથા હસીને સંભળાવતા હતા. આજે પિલરીની ઉપર સજા જોવા મળવાની હાઈ, પિલરીન ચારે બાજુ સારટો ગેાઠવાયા એટલે તરત લોકો આગળની હરોળમ સ્થાન મેળવવા જલદી તે તરફ ધસવા લાગ્યા. હવે જે આ મેદાન ઉપર ધક્કા તરફની બાજુએ પશ્ચિમ ખૂણા તર વાચક પોતાની નજર દોરી જાય, તે તુર રોલાં નામનું પુરાણું મકા તેની નજરે પડે. તેને એક ખૂણે, એસરી નીચે, જાહેર પાઠ-ઘ આવેલું છે, જ્યાં જઈ લાકો ધર્મગ્રંથના પાઠ કરી શકે. તે પાઠ-ઘરનું આસપાસ સળિયા ભરેલા છે, જેથી ચેારા તેમાંથી કશું ઉપાડી ન જાય એ પાઠ-ઘરની નજીક જ એક કમાનદાર સાંકડી બારી છે, જેમાં ૧૨૪ — Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨૫ ઉંદર-ખાનું મજબૂત સળિયા, વચ્ચેથી ક્રૂસની આકૃતિ થાય એ રીતે– એક આડો અને બીજો ઊભે – એમ જડી દેવામાં આવ્યા છે. એ બારીનું મોં બરાબર ગ્રેવે મેદાન તરફ જ છે. એ બારી એક સાંકડી અંધારી કોટડીની છે. એ સિવાય એ કોટડીમાં હવા-અજવાળાને કે બીજા કોઈને પેસવાનું કશું બારી-બારણું જ નથી. વાત એમ છે કે, એ કોટડી અલગ બાંધેલી નથી, પણ જૂના મકાનની જાડી ભીંતમાંથી કોતરી કાઢેલી છે. અને તેથી, પ્લાસ, ગ્રેવે જેવા હંમેશાં લોકોની અવરજવર કે ભીડથી ગાજતા રહેતા મેદાનને કિનારે તે આવેલી હોવા છતાં, તેમાં નીરવ શાંતિ જ વ્યાપેલી રહે છે. આ અંધાર-કોટડી ત્રણ સૈકાથી પૅરીસમાં મશહૂર છે. રોલાં ટાવર વાળી મૅડમ રોલાએ કુડ– ધર્મયુદ્ધમાં માર્યા ગયેલા પોતાના પિતાનો શેક કરવા પોતાના મકાનની ભીંતમાંથી આ કોટડી કોતરી કઢાવી હતી. તેણે પોતાના આખા મહેલમાંથી આટલો જ હિસ્સો પોતાને કબજે રાખી, બાકીનો આખો મહેલ તથા તમામ મિલકત ઇશ્વર તથા ગરીબેને અર્પણ કરી દીધાં. ત્યાર બાદ પોતે એ કોટડીમાં પેસી, બારણામાં ભીંત ભરાવી લીધી. એટલે એ કોટડીમાં હવા-અજવાળું આવવા માટે આડાઊભા જડી દીધેલા બે સળિયાવાળી પેલી બારી સિવાય બીજાં કશું રહ્યું નહિ. એ બારીમાં થઈને શિયાળામાં ટાઢ, ઉનાળામાં તડકો અને ચોમાસામાં પાણી યથેચ્છ પ્રવેશી શકતાં. મૅડમ રોલાં એ કસમયની કબરમાં વીસ વર્ષ સુધી જીવી. દિવસરાત તે પોતાના પિતાની સદ્ગતિ માટે પ્રાર્થના કર્યા કરતી; રાખડી ઉપર જ સૂતી, ઓશિકા તરીકે પથરો પણ ન વાપરતી, કાળા કંતાનને પોશાક પહેરતી, અને બહાર જતા-આવતા લોકો બારીની કિનાર ઉપર દયા-દાનમાં જે કંઈ ખાવાનું મૂકે, તે ખાઈને જીવતી. અર્થાત્ પોતાનું સર્વસ્વ દાનમાં દઈ દીધા બાદ, પતે બીજાના દાન ઉપર જીવતી. સના ગઈ. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ મૃત્યુ સમયે, અર્થાત એક કબરમાંથી બીજી કબરમાં પેસતી -વખતે, મૅડમ રોલાંએ આ કોટડી પણ દુ:ખી માતા, વિધવાએ કે કુંવારિકાઓને અર્પણ કરી દીધી. અર્થાત્ જે સ્ત્રીઓને બીજાંઓ માટે કે પોતાને માટે પ્રાર્થના કરવાની કે પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાની જરૂર હોય, તેઓ આ કોટડીમાં જીવતાં દટાઈ શકે. શહેરનાં ગરીબ-ગુરબાંઓએ એ બાઈને મૃત્યુ પછી સંત તરીકે સ્વીકારવા વિનંતી કરી. પણ પૂરતી રાજય-ભલામણના અભાવે પોપ તરફથી -તેને એ પદવી મળી નહિ. પરિણામે લોકોએ તેની કંથા-ગોદડીનાં ચીંથરાને જ સ્મારક અવશેષ તરીકે સંઘરી લીધાં. શહેરે તે કોટડીની બાજુમાં જાહેર પાઠ ઘર બંધાવ્યું, જેથી ત્યાં પ્રાર્થના કરવા માટે પણ લોકો જરા થોભે, અને તે વખતે એ કોટડીમાં કોઈ રહેતું હોય, તો તેને ખાન-પાન મળતું રહે અને આ કોટડી મૅડમ રોલાંની પેઠે જીવતાં દટાવા ઇચ્છતી સ્ત્રીએ વિનાની કદી ખાલી રહી ન હતી! એ કોટડીની બારી ઉપર તુ, ઓ 1 (“તું પ્રાર્થના કર”) એવા શબ્દો લખેલા હતા. લોકોએ તે શબ્દોને અપભ્રંશ “ મો રા (“ઉંદર ખાનું) કરી દીધો હતો. આપણી વાતને સમયે તુર રોલાંવાળી એ અંધાર-કોટડી ખાલી ન હતી. તેમાં કોણ રહેતું હતું તે જાણવા માટે, વાચકને અમે તે તરવું જતી ત્રણ બાનુઓની વાતચીત સાંભળવાનું જ સૂચવીએ છીએ.' તે ત્રણમાંની બે તો પહેરવેશ તેમ જ લટકે મટકે શુદ્ધ રીસની મધ્યવર્ગીય તવંગર વેપારી કુટુંબની સ્ત્રીઓ હોય એવું દેખાઈ આવતું. હતું, અર્થાત્ દરબારી હજૂરિયાએ “બૈરી ” કે “લેડી” એવા જે બે વિભાગો પાડે, તેમાં વચલા વાંધાની! ત્રીજી જેણે પોતાની આંગળીએ એક હૃષ્ટપુષ્ટ છોકરો વળગાડેલો હતો, તે ગ્રામપ્રદેશની લાગતી હતી અલબત્ત, પોશાક તો તેણે પેલી જેવો જ પહેરવા પ્રયત્ન કર્યો હતો એ છોકરાના હાથમાં એક ચપટી મોટી કેક હતી. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : ઉંદર-ખાનું ૧૨૭ છેાકરો ઝટ ચાલતા ન હેાવાથી તેની મા તેને વારંવાર ધમકાવ્યા તથા ખેંચ્યા કરતી હતી. અલબત્ત એ છેકરો ચાલવા કરતાં કે રસ્તા તરફ જોવા કરતાં પેાતાના હાથમાંની કેક તરફ જ વધારે જોયા કરતા હતા. ઝટ ઝટ તે એ કેકમાં બચકાં ભરી તેને પેટમાં કેમ પધરાવી દેતા નહાતા, અને હાથમાં પકડી રાખવાની અને તેની જ સામે તાકયા કરવાની તકલીફ ઉઠાવી રહ્યો હતા, તે સમજી શકાય તેવું ન હતું; કદાચ તે કેક તેને ખાવા માટે નહિ, પણ કેવળ હાથમાં પકડવા જ આપવામાં આવી હતી.. આ ત્રણ બાનુઓમાંથી પૅરીસની પહેલી બેને આપણે પહેલી અને ચીની એ નામે જ સંબોધીશું અને ત્રીજીને ગ્રામ-ગારી તરીકે. 66 66 બીજીએ – કે જે એ ત્રણેમાં પૂરબહાર નવૌવના હતી, તેણે ગ્રામ-ગારીને કહ્યું, આપણે મેાડાં પડવાનાં ! મને તે એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે, તેઓ તેને તરત જ પિલરી ઉપર ચડાવી દેવાના છે.” તુંય મારી બહેન કેવી વાત કરે છે ? એને ખાસા બે કલાક પિલરી ઉપર રાખવાના છે, પહેલીએ જવાબ આપ્યા અને પેાતા તરફથી ગ્રામ-ગેરીને પૂછ્યું, તે કોઈ દિવસ પિલરી જોઈ છે કે ? હા, રીમમાં.” "" "6 "2 << “ એહ ! તમારી રીમની પિલરી એટલે શું ? એક નાનું સરખું પાંજરું અને તેમાં સામાન્ય ખેડૂતોને તે ફેરવે છે, બીજું શું ? ” પહેલીએ કહ્યું. <6 "" ‘ લે, કર વાત ! સામાન્ય ખેડૂતોને ? અરે કાપડ-બજારની અમારી રામના પિલરીમાં તા પોતાનાં બાપ-માને જબ્બે કરનારા ભલભલા ખૂનીને ચડાવેલા અમે જોયા છે! લા, કહે છે કે, માત્ર સામાન્ય ખેડૂતે! તમે તે અમને શું ગણી કાઢો છે, બીજીએ હવે ગ્રામ-ગારીને ખાટું ન અમારા ફ્લેમિશ અમ્બેસેડરો તે જોયા ને ? એવું ભપકાબંધ દૃશ્ય તમને પ્રેમમાં જોવા મળે ખરું? ભલા ? લાગી જાય તે માટે પૂછ્યું, ,, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ << 66 એ વાત ખરી; અમને અમારા રીમમાં - આવા ઍમ્બેસેડ જેવાના ન મળે. ખરે જ, શા ભપકો હોય છે, એ લાકોના ! ” ‘અને ગઈ કાલે એ ફૉમિશ ઍમ્બેસેડરોને માટે હૉટલ દ વિલ વેપારી મહામંડળના પ્રમુખે જે ભેાજન-સમારંભ ગાઠવ્યા હતા, તેમાં વાની પીરસવામાં આવી હતી, તેની તા કલ્પના જ ન આવે" પહેલીએ ઉમેર્યું. ૧૨૯ “શી વાત કરો છે, પડોશણ ? એ મહાભાજન-સમારંભ કાર્ડિનલે પોતાના મહેલ પેતિત બુČમાં રાખ્યા હતા.” બીજીએ વાંધા ઉઠાવ્ય · ના, ના; હૉટલ દ વિલમાં ! મને ખાતરી છે ને! મારા પતિ પરવાના-દાર બૂકસેલર છે, તેમણે મને સગી જીભે કહ્યું છે!” 66 66 · અરે, મારા પતિ કૉમનાલ્ટી હૉલમાં પચાસ માણસાના કૅપ્ટન છે; તેમણે આજે સવારે આ ફૉમિશ ઍમ્બેસેડરો અને પહેલાં મેસેટે મિયાથી આવેલા પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે સરખામણી કરતાં પેતિત બુČનું જ નામ દીધું હતું ને ! 25 "C અરે હૉટલ દ વિલમાં જ એ બધા છપ્પન ભાગ પીરસવામ આવ્યા હતા, એમાં જરાય જેટલી શંકા નથી ! ત્યાં તે વખતે હુસે 4 વૉઇએ વાંસળી વગાડી હતી, એટલે સુધીની મને ખબર છે ને!” “હું કહું છું કે, એ ખોટું છે!” 66 ‘હું કહું છું કે, તદૃન સાચું છે!” આ તકરાર કદાચ લાંબી ચાલત, એટલામાં પેલી ગ્રામ-ગારી અચા નક નવાઈ પામી બાલી ઊઠી, અરે, પુલને છેડે પેલા લોકો શા મા ટોળે વળ્યા હશે, વારુ? વચ્ચે કશું હોય એમ લાગે છે, જેની આસપાસ તેઓ કુંડાળે વળ્યા છે.” << અરે, તંબૂરીના અવાજ પણ આવે છે ને ? તેા તે પેલી એંસમ રાદા હાવી જોઈએ, જે તેને બકરીના ખેલ બતાવતી હશે. ચાલ ચાલ ઉતાવળ કર જોઉં, બહેન, અને તારા છેાકરાને જરા જલદી દોડાવ તે પૅરીસની જોવા જેવી અજાયબી છે. ય ભાગ્યશાળી કે, ગઈ કાર્લો "6 — Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉદર-ખાનું ૧૨૯૩ "" ફૉમિંગો જોવા મળ્યા, અને આજે આ જિપ્સી-કન્યા ! ” પહેલીએ “ જિપ્સી કન્યા? ” ।। મારે નથી આવવું. એ મને એમ કહીને તે તેા સડતી ભાગી જ. પેલી બે પૅરીસ-બાનુ પણ ઉતાવળ કરી તેની સાથે થઈ. " એ જિપ્સી-કન્યા તારા છેકરાને ઉપાડી જશે? શી વાત કરે છે, હેન ?” પહેલીએ કંટાળીને કહ્યું. ગ્રામ-ગારી કહ્યું બાલ્યા વિના માથું ધુણાવવા માંડી. નવાઈની વાત છે; સાથેતને પણ એવા જ પ્સી છેાકરાં ઉપાડી જાય છે!” બીજીએ ટહુકો કર્યો. 66 (6 t ગ્રામ-ગારી બૂમ પાડી ઊઠી; “ના, ના, ત લોકો તા મારા છેાકરાને ઉપાડી પુલથી દૂર ગ્રેવે તરફ છેાકરાને જાય !” પાછળ સાથેત વળી કોણ?” ગ્રામ-ગારીએ પૂછ્યું. અરે ઉંદર-ખાનાની તપસ્વિની!” 66 66 તેને જેને માટે આપણે આ કેક લઈ જઈએ છીએ, તે ?' બીજીએ હકારમાં ડોકું હલાવ્યું. “બારીના બાકામાંથી હમણાં જ આપણે તેને જોઈ શકી તંબૂરી વગાડતાં અને ભવિષ્ય ભાખતાં આ ઇજિપ્તનાં ભટકેલાના · જ ડર, કોણ જાણે શાથી પેસી ગયા છે! પણ એ લોકો નજરે હતાં આમ ભાંગાભાગ મચાવવી ન જોઈએ, ભાઈ!” “અરે, પાકેત લા શાંતેલરીને જેવું બન્યું હતું તેવું મારે નથી નવા દેવું તે !” એમ કહી ગ્રામ-ગારી પેાતાના હૃષ્ટપુષ્ટ છેાકરાનું માથું પંજા વડે મમતાપૂર્વક પસવારવા લાગી. ખ્યાલ છે કે, એની વાત શી છે? કહા તે ખરાં ! ” પહેલીએ સાના હાથમાં પકડીને આશ્વાસન આપતાં કહ્યું. 66 અરે, અઢાર વર્ષ પહેલાંની વાત છે; તે વખતે ફ્લરી પણ મારા જેટલી જ અને કહા ને કે મારા તેને હાથ પાકેત લા જેવી જ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૦ ધર્માધ્યક્ષ રૂપાળી અઢાર વર્ષની જુવાન છેાકરી હતી. અને જુઓ હું આ છત્રીસ વર્ષની ઉંમરે પતિ અને પુત્રવાળી કેવી ભલી ચંગી છું; એ બિચારીની તા ૧૪ વર્ષની ઉંમરથી જ વળે બેસી ગઈ. એને રીમમાં રાજા નૌકા-વિહારે નીકળે ત્યારે ચારણ-સંગીત કરનારો હતા. પાકેત નાની બાળકી હતી તેવામાં જ તે મરી ગયો. પાકેતને માત્ર શેાભા-શણગારની ચીજો અને રમકડાં બનાવતાં શીખવ્યું હતું, એટલે તે બહુ ઊંચી વધી પણ ગરીબ જ રહી. જણ રીમમાં નદીકિનારા તરફ રહેતાં હતાં; અને એમાંથી એમની લે બેઠી. 6 “‘૬૧માં આપણા રાજા લૂઈ-૧૧ના રાજયાભિષેક વખતે પાકેત આનંદી અને સુંદર બાળકી હતી કે બધા તેને લા શાંતેલ (કાવ્ય-પુષ્પ) જ કહેતા. તેના દાંત એવા સુંદર હતા કે તે વા હસ્યા કરતી અને બતાવ્યા કરતી. પણ બહુ હસવું એ બહુ રડવાનું કારણ થઈ પડે છે, એ સાચી વાત છે. પાકેતને અને તેની ગુજરાન ચલાવવા ભારે મહેનત કરવી પડતી; છતાં તેમના સેાયકા તેમને અઠવાડિયે છ દેનિયર જેટલી કમાણી થતી. તે વર્ષના શિયાળ ભારે ઠંડી પડી અને બંને જણ પાસે બળતણનું લાકડું પણ ન હું પણ એક રિવવારે એ ચૌદ વર્ષની છેકરી ચર્ચમાં સાનાના ક્રૂસ ગળ પહેરીને આવી ! તરત જ અમે સમજી ગયાં કે, હવે તેણે જાત વેર માંડી ! પહેલાં તે તે યુવાન વાઇકાઉંટ દ કૉના હાથમાં પડી, પછી રાજ ઘેાડાવાળાના હાથમાં, પછી સારજંટના હાથમાં, પછી રાજાના સલાર્ટ હાથમાં, પછી પાટવીના હજામના હાથમાં, પછી રાજાના રસાઇયાના હાથ પછી તે નીચે ઊતરતી ઊતરતી વાયેલિન વગાડનારા અને દીવાબ સળગાવનારા જેવાના હાથમાં તે જતી ગઈ. "" 66 પણ આ વાતમાં અને ખાપણું શું છે? તથા એમાં જિપ્સી કે બાળકોની વાત શી આવી? પહેલીએ કહ્યું. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉદર-ખાનું ૧૩૧ ધીરજ ધરી બહેન! થોડા વખત બાદ પાકેતની મા પણ મરી ગઈ. પછી પાકેતને ચાહનારું કે પાકેત જેને ચાહે એવું દુનિયામાં કોઈ જ ન રહ્યુ. પાંચ વરસથી – જ્યારથી પાકેતે વેશ્યાવૃત્તિ આદરી હતી, ત્યારથી તે એકલવાયી તેમ જ હડધૂત બની ગઈ હતી. સૌ કોઈ તેના તરફ આંગળી કરતું, કાંકરાચાળી કરતું, હુરિયા બાલાવતું, અને સારજંટા તે તેને મારપીટ ક્યે જ રાખતા. આમ કરતાં કરતાં તે ૨૦ વર્ષની થઈ અને વીસ વર્ષની ઉંમર આ જાતની સ્ત્રીઓ માટે વૃદ્ધાવસ્થા જ ગણાય. હવે તેને વેશ્યાવૃત્તિમાંથી પાતાના પહેલાંના સાયકામ જેટલી જ નજીવી આવક થતી. કારણ કે, આ જાતની છેાકરીઓનાં શરીર તરત ઊતરી જાય છે, અને તેમના ભાવ પણ ઘટતા જાય છે. એ અરસામાં પાછા એક આકરો શિયાળા આવ્યા. પાકેતના ચૂલામાં લાકડું ન રહ્યું અને તેના કબાટમાં રોટી ન હતી. તેનાથી બીજ કંઈ કામકાજ તા થઈ શકે તેમ રહ્યું ન હતું; કારણ કે આ જાતની સ્ત્રીઓનાં શરીર કામકાજ કરવાની દૃષ્ટિએ બહુ સુંવાળાં અને આળસુ બની જાય છે, અને સુખચેન ભાગવવાની તેમની આકાંક્ષા તે વધતી ગઈ હોય છે; એટલે ગરીબાઈ અને તંગીનાં દુ:ખ પણ તેમને વધુ આકરાં લાગે છે. ’ 15 66 કયાં આવ્યા ?'' બહેન ! પાકેતને કયાંયથી સાચા પ્રેમ મળ્યો ધીરજ ધરો ! મેટી હતા. કેઈ એવી સ્ત્રીએ ઉપર પ્રેમ કરી પણ ન શકે. છતાં એ ટ્વીનેય પ્રેમની ભૂખ પણ કાયમ રહેતી હાય છે. તેને પેાતાનું હૃદય ભરી કાઢવા કાં તો પ્રેમી જોઈએ, અથવા બાળક જોઈએ. નહિ તે વિશેષ દુ:ખી થઈ જાય છે. એટલે કોઈ સાચા — સ્થિર પ્રેમી મળતાં, પાકેતની બધી ઇચ્છાઓ બાળક મેળવવા તરફ વળી. તેણે શ્વરની સાચા આંતરથી બાળક માટે પ્રાર્થના કરવા મડી. અને ઈશ્વરે તેના ઉપર કૃપ! કરી, અને, ’૬૬ની સાલમાં એટલે કે આજથી --- 66 પણ આમાં જિપ્સી t Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૨ ધર્માધ્યક્ષ સોળ વર્ષ પહેલાં પાકેત એક બાળકીની માતા બની. તેના આનંદને પાર ન રહ્યો. “તેણે પોતાનાં છેલ્લાં કપડાં ફાડી ફાડીને પોતાની બાળકી માટે ઝભલ સીવી તેને પહેરાવવા માંડયાં! તે તેને જાતે જ ધવરાવતી. પ્રેમ કરવા બાળકી મળ્યાના સંતોષથી તે પાછી ફૂટડી અને જુવાન પણ બનતું ચાલી ! અને પરિણામે તેની પાસે ઘરાકો પાછા આવવા લાગ્યા. એ રીતે થતી પોતાની બધી જ કમાણી પાકેત પોતાની બાળકી ઍની શણગારવા સજાવવામાં જ વાપરી નાખતી. એમ કહેવાય કે રાજકુંવરી પણ જેવાં જરી-રિબન પહેરવા ન મળતાં હોય, તેવાં જરી-રિબન ; પિતાની બાળકીને પહેરાવતી. વળી આપણા રાજા લૂઈ-૧૧માએ નાન હશે ત્યારે જેવા ભરત-ગૂંથણવાળા જોડા નહિ પહેર્યા હોય, તેવા જોડાને જોડ તે પોતાની બાળકીને પહેરાવતી. તે જોડા ઉપરનું બધું ભરતકા તેણે પોતે કર્યું હતું. એ જોડા મારા અંગૂઠા જેટલા નાનાશીક હતા અને પાકેતની નાનકડી ઍનીના નાનકડા પગ એમાં પેસતા નજરે જોય ન હોય, તે કોઈ માની પણ ન શકે, એ કોઈ બાળકીના જોડા છે એ બાળકીના પગ એવા નાનકડા – સુંદર હતા. પણ એ બાળકીને પગ જ સુંદર હતા એમ નહિ, તે ચાર મહિનાની થઈ ત્યારે મેં પણ તેને જોઈ હતી; તેની આંખો તેના મોં કરતાં પણ મોટી હતી, અને તેને કાળા સુંદર ગૂંછળિયા વાળ હતા. “એની મા તે એને જોઈ જોઈને રોજ વધુ ને વધુ ગાંડી છે બનતી ચાલી. આખે વખત જાણે તે તેને છાતીએ દબાવ્યા કરે અને ચંખ્યા કરે. ખાસ કરીને પોતાની બાળકીના નાનકડા ગુલાબી પગ તેને ખૂબ ગમતા. વારેઘડીએ એના પગ તે ચૂમ્યા કરતી; અને એમનું ફૂટડાપણું તથા નાનકડાપણું જોઈ જોઈને નવાઈ પામતી.” આ કહાણી મનોરંજક છે, એ વાત ખરી; પણ એમાં હજી જિપ્સી કયાં આવ્યા ?” Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉંદર-ખાનું ૧૩૩ “જુઓને, હવે જિપ્સીઓની જ વાત બાકી રહે છે. એક દિવસ રીમમાં આ બધા જિપ્સી ભિખારીઓ અને ભટકેલોનું ટોળું આવી ચડ્યું. તેમના નાયકો પોતાને ડમૂકો અને કાઉંટો કહેવરાવે છે. ધિઓના વાળ ગૂંછળાદાર હોય છે, અને તેઓ કાનમાં રૂપાની વીંટી પહેરે છે. તેમના વાળ માથા પાછળ ખભા સુધી ઘેડાની પૂંછડીની પેઠે લટકતા હોય છે. એ બધી સમાજ-બહાર ગણાતી જાતિઓ છે. તેઓ મિલેંડમાં થઈને ઇજિપ્તથી સીધા રીમ આવ્યા હતા. પોપે તેમનાં પાપોની બૂિલત સાંભળી હતી અને તેઓને સાત વર્ષ સુધી એક જગાએ સ્થિર થયા વિના ભટકતા રહેવાનું અને પથારીમાં કદી ન સૂવાનું સિાયશ્ચિત્તર આપ્યું છે એમ કહેવાતું. તેઓ અલિયર્સના રાજાને અને કર્મનીના બાદશાહને નામે રીમમાં આવ્યા હતા અને લોકોનાં ભવિષ્ય રાખી આપવાનું કામ કરવા લાગ્યા. 1 - ૪ ) E ના રોજ તેમને શહેરમાં તો દાખલ થવા દેવામાં ન આવ્યા, એટલે રોએ જાની ચાકની ખાણો નજીક દરવાજા પાસે પડાવ નાખ્યો. તરત - આખું શહેર તેમની પાસે જવા ઊમટયું. તેઓ હાથ જોઈ જોઈને દભુત ભવિષ્ય ભાખી આપતા. ગમે તેવો બદમાશ હોય કે ભિખારી કા, તેને તે મોટો ધર્માચાર્ય બનશે કે રાજા-મહારાજા બનશે એવું વિષ્ય ભાખી આપે! તેઓ બાળકો ઉપાડી જાય છે, ખીસાં કરે છે, અને માનવ-માંસ ભક્ષણ કરે છે, એવી વાયકાઓ પણ હતી. અને તેથી સ્ત્રીઓ એકબીજીને હંમેશાં તેમની પાસે ન જવાની થિી સલાહ આપતી, પણ પછી છાનીમાની પોતાના બાળકને તેમની લઈ જઈ, તે શું થશે વગેરે ભવિષ્ય રસ-પૂર્વક સાંભળી આવતી. 1 ઘેર પાછી આવી, પડોશણો આગળ પોતાનો છોકરો પોપ થશે, ત થશે કે શહેનશાહ થશે, એવી વાતોની બડાશે મારતી. એ સાંભળી સ્ત્રીઓને પણ પોતાના સંતાન માટે એવું ભારે ભવિષ્ય જાણી સની ચટપટી થતી! Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૪ ધર્માધ્યક્ષ “બિચારી પાકેતને પણ એ રીતે જ પોતાની ફૂટડી છોકરીનું ભવિષ્ય જાણી આવવાનું મન થયું. તે એ લોકોને પડાવે ગઈ. એક જિપ્સી સ્ત્રીઓ તે બાળકીની સુંદરતાનાં બહુ વખાણ કર્યાં, પોતાના હાથમાં લઈ તેને ચૂમી, તથા તેના નાના પગ અને સુંદર જોડા જોઈ જાણે તે દિમૂઢ થઈ ગઈ. બાળકી તે વખતે એક વરસની થઈ હતી. તે સામાન્ય રીતે મા સામું જોઈને હસ્યા કરતી, ટહુકા કર્યા કરતી અને હાથપગ ઉછાળી ગેલ કરતી. પણ આ જિસી સ્ત્રીને જોઈને તો તે એવી રડવા લાગી કે ન પૂછો વાત. માએ તેને પાછી પોતાના હાથમાં લઈ ખૂબ પંપાળી, બચ્ચીઓ કરી, તથા શાંત પાડી. પેલી જિપ્સી બાઈએ છોકરી બહુ સુંદર, સચ્ચરિત્ર, તથા રાજ-રાણી થશે એવું ભવિષ્ય ભાખી આપ્યું. “બીજે દિવસે ઍની જરા ઊંઘમાં પડી એટલે પાકે તેનું જે ભવિષ્ય જિપ્સીઓ પાસેથી પોતે જાણી લાવી હતી, તે પોતાની પડોશણને કહેવા ઘર ઉધાડું મૂકી, હાસમાં ને હોસમાં દોડી – “અરે મારી નાનક એની જમવા બેઠી હશે ત્યારે ઇંગ્લૉન્ડનો રાજા અને યુથોપિયાને આર્ચ-ડક તેની તહેનાત ભરશે !” ઇ૦, ૮૦. પડોશણ આગળ એ બધું અંતરનો આનંદ ઠાલવીને તે ઘેર પાછી આવી, ત્યારે પોતાની દીકરીને કશો અવાજ ન આવતે જાણી, તે તેને જોવા ગઈ – તો બાળકી ને મળે! માત્ર તેના બે જોડામાંથી એક જ જોડો બાજુએ પડી રહ્યો હતો તરત તે બૂમાબૂમ કરતી આખા ઘરમાંને આસપાસ દોડી વળી, પણ કયાંય છોકરીને કશો પત્તો જ લાગ્યો નહિ કે તેની કશી ભાળ મળે નહિ. આખો દિવસ તેણે ગાંડાની પેઠે આખા શહેરમાં દોડાદોડ કરી મુકી; જેને ને તેને પકડીને તે પોતાની દીકરી ગુમ થયાની વાત હૃદય દ્રાવક રીતે કરતી. એમ કરતાં કરતાં રાત પડી ત્યારે તે ઘેર પાછી ફરી તે ગેરહાજર હતી એ દરમ્યાન બે જિપ્સી-સ્ત્રીઓ હાથમાં પોટલા જેવ કશું લઈને આવી હતી અને ગુપચુપ તેના ઘરમાં પેઠી હતી; તેએ બહાર નીકળી, ત્યારે તેમના હાથમાં પેલું પોટલું ન હતું, એવું એ Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ એક કપ ' ' 2 '- 'રી - . ક ક.. ડr wed છે. " રીમ નગરની બહાર ઉતારે કરીને પડેલી જિસીઓની મંડળી ભવિષ્ય ભાખે છે. - મૃ. ૧૩૩. કા માં જ . એ . તા . ક - - I fer, વ સER ક કરો TA કરી છે કે, Part પાક. 2 - કે Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩૫ ઉંદર-ખાનું શિણે બરાબર જોયું હતું. પણ તેમના ચાલ્યા ગયા પછી ઘરમાંથી નકના રડવાનો અવાજ આવતા હતા – એવું એ પડોશણે ઘેર પાછી થી પાકેતને રસ્તામાં જ કહ્યું. ત્યારે પાકે રાજી થતી, પોતાની ળકીને જ પેલી જિપ્સી બાઈઓ પાછી મૂકી ગઈ હશે એવું માની, માં દોડી. ઘરમાં બાળક હતું એ સાચી વાત; પણ તેના દિદાર ઈને પાકતે એવી કારમી ચીસ પાડી કે ન પૂછો વાત. તેની ફૂટડી તીને બદલે પથારી ઉપર એક નાનો ખવીસ છોકરો જ ઢબૂરીને લે હતે. તે ભયંકર વિદ્રપ હતો, એક આંખે કાણિયો હતો તથા થી ચીસો પાડતો આમતેમ અમળાતે હતે. પાકતે છળીને આંખો કરી દીધી. તેને લાગ્યું કે પેલી જિપ્સી બાઈઓએ મંત્રીને તેની ડી છોકરીનું આમ રૂપાંતર કરી દીધું છે. તેને જોઈ જોઈને તે એવી { ગાંડી થવા લાગી કે, પડોશણોએ તરત પેલા ખવ્વીસને તેની નજર ગળથી ઉપાડી લીધો. તે ચાર વર્ષની ઉંમરનો હોય એવો લાગતો છે, તથા તે જે કંઈ થોડા શબ્દો બોલતો હતો, તે જાણે માણસની ષા જ ન હતી. પાકેત હવે પોતાની બાળકીના એકમાત્ર અવશેષ પેલા એક હને જ વળગી પડી અને હૃદયાફાટ આક્રંદ કરવા લાગી. અમે માંય તેના એ કલ્પાંતથી રડી ઊઠયાં. પછી અચાનક પાકેત જપ્સીના કંપમાં ચાલો! તેઓને પકડો ! તેઓ મારી છોકરી પડી ગયા છે!' એવી બૂમો પાડતી જિપ્સીઓના પડાવ ભણી દોડી. કજિપ્સીઓ ત્યાંથી ઊપડી ગયા હતા, અને અંધારી રાતે તેમનો છે પકડવો અશક્ય હતું . બીજે દિવસે અજવાળું થતાં લોકો પગેરુ કાઢતા એ સીએની ભાળ મેળવવા દોડયા, ત્યારે રીમથી બે લીગ દૂર એક ઉમાં એક મોટા તાપણાના અવશેષ તેમની નજરે પડ્યા. ત્યાં પાકેતની કરના પોશાકની થેડી રીબનો, લોહીનાં થોડાં ટીપાં, અને બકરીની ઓ પડી હતી. લેકોને ખાતરી થઈ ગઈ કે, જિપ્સી લોકોએ Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માદયક્ષ પોતાના કોઈ પર્વને નિમિત્તે માનવ-માંસ-ભક્ષણ કરવા, પાકે બાળકીને જ શેકી ખાધી છે. જયારે પાકેતને આ બધા સમાચા મળ્યા, ત્યારે તે રડી નહિ, પણ એકદમ ચૂપ થઈ ગઈ. બીજી સવા જ તેના માથાના બધા વાળ સફેદ થઈ ગયા. અને એ દિવસે અલોપ થઈ ગઈ, તે પછી કોઈએ તેને જોઈ નથી.” - “બહુ બિહામણી વાત છે!” બીજી બેલી. “તને શાથી જિપ્સીની આટલી બધી બીક લાગે છે, તે હ સમજાય છે. પણ પછી એ શાંતે લરીનું શું થયું તેની ખબર જ છે નહિ કેમ?” પહેલીએ પૂછયું. “કેટલાકોએ તેને રાતે ફ્લે) દરવાજાથી શહેર બહાર ચાલી જા જોઈ હતી, અને જ્યાં ગુજરી ભરાતી હતી તે મેદાનના પથ્થરના ફૂ ઉપર એક ગરીબ માણસે પાકેતને સુવર્ણ-ક્સ લટકતો જોયો હતો. ક્રૂસ પાકેતને તેના પ્રથમ પ્રેમી વાઇકાઉંટ દ કૉ૦ તરફથી મળ્યો હતે પાકેત મરતાં લગી એ ક્રૂસથી કદી વિખૂટી ન પડે – ગમે તેવી ગરીબાઈ અને તંગીના દિવસેમાં પણ તેણે એ ક્રૂસ વેચી નાખ્યો ન હતે. એટ તે મરી જ ગઈ હતી, એમ માનવું જોઈએ. જોકે કેટલાક એમ કહે કે, તેમણે તેને ખુલ્લા પગે પૅરીસ તરફને રસ્તે જતી જોઈ હતી. ૫ મારું માનવું છે કે, તે નદીમાં ડૂબી જ ગઈ હોવી જોઈએ.” અને પેલો નાનો જોડો – તેનું શું થયું?” એ જોડો પણ માની સાથે જ નદીને તળિયે પહોંચ્યો હો જોઈએ.” “અને પેલા ખવીસનું પછી શું થયું?” “કયો ખવીસ વળી?” “કેમ, લા શાંતેફલરીને ત્યાં પેલી જિપ્સી-બાઈએ મૂકી ગી હતી તે? મને લાગે છે કે, તેને પણ તમે લોકેએ નદીમાં જ ડુબા દીધો હશે કે પછી સળગાવી મૂક્યો હશે ! ડાકણો જેવી જિપ્સી બાઈએ સેતાનથી થયેલાં છોકરાંને બીજું વળી શું કરાય?” Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉંદર-ખાનું “ના, ના, તેને તે મોં શ્યોર આર્ચબિશપે પોતાના રક્ષણ હેઠળ લઈ, તેમાંથી પેલા ખવ્વીસને હાંકી કાઢ્યું; પછી તેને આશીર્વાદ આપીને શુદ્ધ કરી, કોઈ દત્તક લઈ જાય તે હેતુથી, નેત્રદામના અનાથ બાળકોના ખાટલામાં ખુલ્લો મૂકવા પૅરીસ મોકલી આપ્યો.” “આ બિશપ લોકોને પણ શું કહેવું? એ લોકો દરેક સીધી સાદી બાબતમાં કંઈક પંચાત જ ઊભી કરવાના. પણ નેત્રદામના ખાટલામાંથીય એ ખવીસ જેવા છોકરાને કોણ પાળવા પોષવા લઈ ગયું હશે?” મને એ વાતની આગળ કશી ખબર નથી.” - ૩ આમ વાતો કરતાં કરતાં તે ત્રણે બાનુ લાસ દ ગ્રેવેમાં આવી પહોંચી. પણ વાતમાં ને વાતમાં તેઓ તુર રોલાંના જાહેર પાઠ-ઘરને વટાવીને આગળ પિલરી તરફ ચાલી આવી હતી. અને પિલરીની સજા થતી જોવામાં એ લોકો પેલા ઉદર-ખાનાની વાત છેક જ ભૂલી ગયાં હેત; પણ એટલામાં પેલી ગ્રામ-ગોરીના છોકરાએ મને પૂછયું, “મા, ત્યારે આ કેક હું ખાઈ જાઉં ?” તરત તેની માને યાદ આવ્યું, “અરે, આપણે પેલાં તપસ્વિનીને આ કેક આપવાનું ભૂલી જ ગયાં ને કંઈ?” મને એ ઉંદર-ખાનું કયાં આવ્યું તે કહો એટલે હું આ કેક ત્યાં મુકી આવું.” ચાલ, આપણે બધાં સાથે જ ત્યાં જઈએ.” પેલા જાડિયા છોકરાને એ વાત મુદલ પસંદ ન આવી. ત્રણે જણીઓ તુર રોલાં પાસે પહોંચી એટલે બીજીએ બાકીની બેને કહ્યું, “આપણે ત્રણે એકસાથે બાકામાંથી ડોકિયું કરવા જઈશું, તો સાશેત નકામી ભડકશે. એટલે તમે બે જણ પાઠ-ઘરમાં જઈ થોડો પાઠ કરી આવો, એટલામાં હું પહેલી એ બારીમાં ડોકિયું કરી લઉં. સાત મને થોડી ઘણી ઓળખે પણ છે. પછી હું તમને બોલાવું, ત્યારે તમે આવી પહોંચજો.” Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ એ પ્રમાણે તેણે એકલીએ જઈ પહેલાં સાથેતનાં દર્શન કર્યાં... એક ક્ષણ બાદ તેણે પેલી ગ્રામ-ગારીને એકલીને પાસે આવવા નિશાની કરી. તેણે આવી અંદર ડોકિયું કર્યું. ૧૩૯ અંદરના દેખાવ ભારે કરુણ હતા. પહેલી નજરે ખૂણામાં બેઠેલી. સાથેત પથ્થરનું નિર્જીવ પૂતળું જ લાગે. પણ થોડી થોડી વારે તેના ભૂરા થઈ ગયેલા હોઠ શ્વાસ લેતાં-મૂકતાં પહોળા થતા, એ ઉપરથી તે જીવતી છે એવી કલ્પના જાય. પછી તે પહેલીને પણ બેાલાવવામાં આવી, અને ત્રણે જણ સાથે જ એ બાકામાંથી નજર કરવા લાગી. થોડી વાર જરા ગાભરી થઈને અંદર જોઈ રહ્યા બાદ ગ્રામ-ગોરી. તરત ચાંકીને આંખમાં આંસુ સાથે બહારની તરફ મેમાં ફેરવીને બાલી ઊઠી, અરે આ જ અમારી પાકેત લા શાંતેલરી !” 66 પછી તેા કોટડીના ખૂણામાં પડેલા એક નાના જરી ભરેલા. ગુલાબી સાટીનના જોડા ઉપર પણ તેમની નજર ગઈ. ત્રણે જણ સમજી ગઈ કે, એ જ પેલી બાળકીની કમનસીબ માતા પાકેત જ છે! ત્રણે જડસડ થઈ ગઈ: કોઈની એક શબ્દ બાલવાની પણ હિંમત ન રહી. અચાનક પેલા છેાકરાએ માને બૂમ પાડીને કહ્યું, મા, મને 66 પણ ઊંચા કરીને અંદર શું છે તે જોવા દો ! ” નાના છેકરાનો અવાજ સાભળીને પેલી અંદર બેઠેલી તપસ્વિ ચોંકી. તે તરત જ ચીસ પાડીને ઊઠી — “ ભગવાન, કંઈ નહિ તે મ બીજાનાં બળકો તે ન જ બતાવશેા ! ” અને તે એકદમ આખે શરીરે ધ્રૂજી ઉઠી. પેલી બાનુએ તેને ટાઢ વાતી ગણીને ગરમ કંઈ ઓઢવા પહેરવાનું આપવા પરવાનગી માગી; પણ પેલીએ ઘસીને ના પાડી. પેલાંએ પોતાની પાસેનું કંઈક ગરમ પીણું. તેને પીવા ધર્યું, તેની પણ તેણે ના પાડી. “ મારે તે પાણી જેઈએ !” એમ તે બાલી. તહેવારને કારણે બે દિવસથી તેના તાંસળામાં કોઈઍ. પાણી રેડયું ન હતું ! Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઉંદર-ખાનું પછી અચાનક તેણે ગ્રામ-ગારી તરફ મોં ફેરવીને છોકરાને આ જગ્યાએથી લઈને દૂર ચાલી જા! પેલી રાંડ ઇજિપ્ચ્યુન નીકળશે ! ' ૧૩૯ કહ્યું, અહીં થઈને હમણાં આટલું કહી તે થાકથી અને માનસિક આઘાતથી ફરસબંધી ઉપર ચત્તાપાટ ગબડી પડી. તેને હાલ્યા ચાલ્યા વિના લાંબા વખત પડી રહેલી જોઈ, તે જીવે છે કે નહિ તેની ખાતરી કરવા, પેલી બે પૅરીસિયન બાનુઓએ તેનું પ્રચલિત નામ લઈને તેને બૂમ પાડી : “ ગુદ-મા ! ગુહ્યુ-મા!” પણ પેલીએ કશો જવાબ ન આપ્યો. એટલે ગ્રામ-ગારીએ હવે બૂમ પાડી, —“ પાકેત ! પાકેત લ શાંતેફલરી ! " તરત પેલી તપસ્વિની વાઘણની પેઠે ઊછળીને ઊભી થઈ અને એ બારી ભણી લપકી. ત્રણે જણી તેની આ વિકરાળતાથી બીનીને ત્યાંથી ખસી ગયાં. પેલી તપસ્વિની તેમની પાછળ ત્રાડતી હતી “ઓહો! તું જ પાછી મારી પાસે આવી કેમ? મારી બાળકીને ચેરી જનારી કુી! તારું સત્યાનાશ જાય! તું ઊભી ને ઊભી ફાટી પડે ! તું મને ન ઓળખે, તો બીજું કોણ ઓળખે? રાંડ? બેશરમ ! તારું નર્વંશ જાય !” Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાણીના ટીપાના બદલામાં આંસુ 13 વખત થયાં પ્લાસ દ ગ્રેવે મેદાનમાં પિલરી અને માંચડાની આસપાસ પુષ્કળ માણસો ભેગાં થવા લાગ્યાં હતાં. સવારના નવ વાગ્યાથી ચાર ઘોડેસવાર સારજંટ પિલરીની આસપાસ ચાર ખૂણે આવીને ઊભા રહ્યા, ત્યારથી જ લોકો ફટકાબાજીની કે એવી કોઈ સજા જેવાની મળશે એવી આશા સાથે ત્યાં ભેગા થવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે પિલરી તરફ ટોળાનો ધક્કો એટલો ભારે થવા લાગ્યો કે, પેલા સારજંટોને એ ધક્કો પાછો હઠાવવા પોતાના હાથમાંના ચાબૂકો તથા ઘોડાના થાપાનો ઉપયોગ વારંવાર કર્યા કરવો પડતો. લોકોને આવી જાહેર સભાઓ જેવા દિવસભર રાહ જોતા ખડા રહેવાની ટેવ પડેલી હોવાથી, તેઓ કશી અધીરાઈ બતાવ્યા વિના પિલરીની આસપાસ ભીડ કરતા ગોઠવાયે જતા હતા. એ પિલરીનું બાંધકામ સીધું-સાદું હતું. પથ્થરનું ઘનચોરસ જેવું, દશેક ફૂટ ઊંચાઈનું ચણતરકામ કરવામાં આવ્યું હતું. તે વચ્ચેથી પોલું હતું. તેની બાજુએ પથ્થરનાં જ પગથિયાંના એક ઉભડક દાદર જેવું ચણતરકામ કરવામાં આવ્યું હતું. તેના વડે ઉપરના ઓટલા ઉપર જાઓ એટલે વચ્ચે કુંભારના ચાકળા જેવું એકનું એક જંગી ચક્કર આડું ગોઠવેલું નજરે પડે. એ ચક્કરની વચલી લાટ ઉપર ઊભી ધરી જેવા એક લાકડાના ડીમચા સાથે, ગુનેગારને ઘૂંટણિયે પાડી તેના હાથ તથા પગની ઘૂંટીઓ પીઠ પાછળ કાઢી, મોં મેદાન તરફ રહે એ રીતે બાંધી દેવામાં આવતે. ૧૪૦ Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાણીના ટીપાના બદલામાં આંસુ ૧૪૨ પછી એ બાંધકામની વચ્ચે ખાડેલી એ જંગી પૈડાની ધરીને ઘુમાવવામાં આવે એટલે પેલું ઉપરનું પૈડું ગાળ ફરવા માંડે, જેથી ચાતરફ ઊભેલા પ્રેક્ષકોને વારાફરતી પેલા ગુનેગારનું મોં જોવા મળે. છેવટે ગુનેગારને ગાડાની પાછળ બાંધીને ત્યાં લાવવામાં આવ્યો અને તરત પિલરી ઉપર ચડાવી દેવામાં આવ્યા. લાકો એને ઓળખી ગયા : એ કસીમાઁદા હતા! ગઈ કાલે । મૂર્ખાઓના પાપ અને રાજા તરીકે, ઇજિપ્તના યૂક, યુનિસના રાજવી તથા ગૅલીલીના શહેનશાહ કહેવરાવનારાએ તેને સરઘસરૂપે વરઘોડો કાઢયો હતો; પણ આજે તેને ફટકાની સજા પણ જાહેરમાં જ કરવા લાવવામાં આવ્યા હતા. લોકોને એ બાબતની કશી પરવા ન હતી. રણશિંગાવાળાએ તરત સૌને ચૂપ રહેવા ફરમાવી કસીમાઁદાને કરવામાં આવેલી સજાનું એલાન કર્યું. કસીમમઁદા હાલ્યા-ચાલ્યા વિના શાંત જ રહ્યો હતા. તે છૂટા થઈ મારી ન બેસે એ બીકે તેને તાણી બાંધવામાં આવેલા બંધ જરા વધારે સખત રીતે . કસવામાં આવ્યા હતા અને તેની ચામડીમાં સખત કળતા હતા. તેને ઘૂંટણિયે બેસાડી તરત પેલા થડા સાથે બાંધી દેવામાં આવ્યો. પછી કેડ સુધીનાં તેનાં કપડાં ઉતારી લેવામાં આવ્યાં. કસીમૉદા કશી ચેષ્ટા કર્યા વિના પેલા જેમ કરે તેમ કરવા દેવા લાગ્યા. અવારનવાર તે ઊંડો શ્વાસ લેતા “ કસાઈના ગાડામાં ચાર પગ બાંધીને નાખેલા અને માથું ગાડાની કિનારી બહાર લબડતું હેાય એવા વાછડાની જેમ. હવે એક પહેલવાન જેવા માણસ નિસરણીએ થઈને પિલરી ઉપર ચડયો. તેણે નગરને ગણવેશ પહેર્યો હતા – અર્થાત્ ગુનેગારોને સરકારી સજા પ્રમાણે રિબાવનાર અધિકારી તે હતો. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૨ ધર્માધ્યક્ષ તેણે પિલરીને એક ખૂણે કાળી કલાક-શીશી મૂકી. ઉપરના ભાગમાંથી લાલ રેતી નીચે સરકતી હતી. તેણે હવે પોતાનું જાકિરે ઉતારી નાખ્યું, તથા બાંયો બરાબર ચડાવી. પછી તેણે પોતાના જમણા હાથમાં એક જંગી ચાબખો પકડ્યો. તેની લાંબી લાંબી ચામડાની પટ્ટીને છેડે ગાંઠો તથા ધાતુની ખેળીઓ હતી. તેણે પગ જરા પછાડ્યો એટલે વચ્ચેના પોલાણમાં નીચે બેઠેલા માણસે ધરી ફેરવવા માંડી. ફરતી ફરતી કસીમૉદોની પીઠ આ ચાબૂકવાળા તરફ આવી એટલે તેણે તરત પોતાને ચાબખે હવામાં વીંઝી જોરથી ફટકાર્યો. કસીમૉદો બિચારો ઊંઘમાંથી ઝબકી ઊઠ્યો હોય એમ ઊછળ્યો. પણ સખત તાણિયાથી તેને જકડેલ હોઈ, તે માત્ર થોડો અમળાયો એટલું જ. સાંઢને જેમ પડખે બગાઈ કરડે ત્યારે ત્યાં કશું પૂછડું કે માં પહોંચી શકે તેમ ન હોય, ત્યારે ડંખની ઊલટી બાજુએ પોતાનું મેં નાખી દે છે, તેમ જ કસીમૉદોએ પોતાનું માથું પાછળની તરફ જમણી બાજુ ઉછાળ્યું. પછી ચાબુકને બીજો ફટકો – પછી ત્રીજો – એમ પિલરીનું ચક ફરનું જ રહ્યું. થોડા ફટકા બાદ કસીમૉદોની ખુલ્લી ચામડી ચિરાઈ જતાં તેમાંથી લોહીની છાંટ ઊડવી શરૂ થઈ, અને પછી તો લાંબી ધાર જ. ચાબખાની ઊછળતી વાધરીઓ સાથે ચોટતા એ લેહીની ફરફર નીચે ઊભેલા ટોળા સુધી પણ પહોંચવા લાગી. કસીમોદીએ દુ:ખ અસહ્ય બન્યું ત્યારે એક વખતે પોતાનું બધું રાક્ષસી જોર અજમાવી એ બંધનમાંથી છૂટા થવા પ્રયત્ન કરી જોયો. પણ એના બંધ થોડો તડ તડ અવાજ કરીને તેની ચામડીમાં ઊલટા વધુ ઊંડા ઊતર્યા, એટલે તે થાકીને જંપી ગયો. તેણે પોતાની એક આંખ બંધ કરી દીધી અને માથું પોતાની છાતી ઉપર ઢાળી Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ •128 'Ñ - '13111f the 1stly Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાણીના ટીપાના બદલામાં આંસુ ૧૪૩ દીધું – જાણે મરી ગયો હોય એમ. પછીથી ફટકા પૂરા થતાં સુધી તે જરાય હાલ્યો નહિ – જો કે, ચાબખા મારનાર તો વધુ જુસ્સામાં આવતો જઈ, વધુ જોરથી ચાબખા ફટકારવા લાગ્યો, અને લોહી પણ વધુ ઊડવા લાગ્યું. છેવટે કાળા ઘોડા ઉપર પગથિયાં પાસે ઊભેલા અધિકારીએ સજા પૂરી થયાની જાહેરાત કરી, ત્યારે પેલો ફટકા મારનારો થોભો. સાથે સાથે પિલરી પણ ફરતી બંધ થઈ. તરત જ ફટકા મારનારના બે મદદનીશે ઉપર આવ્યા; તેમણે કસીમૉદોનો લોહીલુહાણ થયેલો ખભે અને પીઠ કશાકથી ધોઈ કાઢયાં. તેમના ઉપર કંઈક મલમ જેવું ચોપડ્યું અને પછી લૂગડાનો એક કટકો ઢાંકી દીધો. પરંતુ હજુ શ્રીમાન ફલૉરિયન બાર્બોદિએ ઉમેરેલી, એક કલાક પિલરી ઉપર જ બાંધી રાખવાની સજા ભોગવવાની બાકી રહેતી હતી. એટલે કલાક-શીશીને ઉલટાવી દેવામાં આવી, અને કસીમૉદોને પિલરી ઉપર બાંધેલી હાલતમાં જ મૂકી રાખવામાં આવ્યો. પણ લોકોમાં હવે જાણે પેલા ચાબુકવાળા અધિકારીને જુસ્સો સંક્રાંત થયો હોય તેમ તે કસીમૉદોના મોં સામે વિવિધ ચાળા કરવા લાગ્યા, અને તેના ઉપર હાથ માં જે આવ્યું તે છૂટું ફેંકવા લાગ્યા. તેમણે નાખેલા પથરા કસીમૉદોને લમણામાં કે બીજે કંઈ વાગતા, ત્યારે લોકો ખડખડાટ હસી પડતા. કસીમૉદો શરૂઆતમાં તો શાંત રહ્યો; પણ પછી તેણે લોકોને ડરાવવા પોતાના વિકરાળ મોંઢાથી ઘરકિયાં અને છાંછિયાં કરવાનાં શરૂ કર્યા; તથા બંધ તેડી, છૂટો થઈ, લોકો ઉપર કૂદી પડે એવું જોર કરવા માંડયું. પણ તેના બંધ એવા સખત હતા કે, લોકો ઊલટા તેના પ્રયત્નથી વધુ ને વધુ હસવા લાગ્યા અને વધુ ને વધુ પથરા મારવા લાગ્યા. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪૪ ધર્માધ્યક્ષ છેવટે બિચારો કસીમૉદો લાચારીથી શાંત થઈ ગયો. અને બધાં અપમાન તથા બધી છેડછાડ સહન કરી રહ્યો. અચાનક દૂરથી તેણે એક ખચ્ચર-સવારને તે તરફ આવતે જોયે. એ ખચ્ચર-સવાર તેના આશ્રયદાતા આર-ડીકન પતે હતા. કસીમૉદોના માં ઉપર હવે આનંદની એક ઝલક છવાઈ ગઈ; - આર્ચ-ડીકન જરૂર તેની આ યાતનામાંથી તેને છુટકારો કરાવવા પ્રયત્ન કરશે જ! અથવા લોકોને પથ્થર મારતા કે છેડછાડ કરતા રોકશે જ ! પરંતુ આ શું? એ ખચ્ચર-સવાર પિલરી ઉપર બાંધેલા માણસને ઓળખી શકે તેટલે નજીક આવ્યો કે તરત પોતાના ખચ્ચરને એડી લગાવી ત્યાંથી ચાલતો થયો! જાણે કસીમોદીની આંખમાં તેની સામે જોઈ જે કરુણ આશા પ્રગટ થતી દેખાતી હતી, તે ઉપરથી એની સાથેને પિતાને સંબંધ લોકોમાં છતો થઈ જાય તેની એને શરમ આવી હોય! કસીમૉદીનું મોં એ જોઈ કાળું ઠણક થઈ ગયું. વખત પસાર થવા લાગ્યો. તેને અહીં પિલરી ઉપર ચડાબે દોઢ કલાક થઈ ગયો હતો. અચાનક તેણે જોર કરીને પોતાના ગળામાંથી નીકળે તેટલો મોટો અવાજ કાઢી બૂમ પાડી, “પાણી! પાણી!” પણ તેની એ બૂમથી લોકોના ટોળાને આનંદ જ વધ્યો, અને તેમણે પાણીને બદલે અમુક પ્રાણીનું મૂતર પીવાની તેને ઑફરો આપવા માંડી. કોઈ દયાળુ સ્ત્રી-પુરુષને ખરેખર તેને પાણી આપવાનું મન થાય, તો પણ લોકોનાં આ ઠઠ્ઠામશ્કરીનો સામનો કરી, પિલરી જેવી જગાએ ઉપર ચડીને તેને પાણી આપી આવવું, એ અશકય જ હતું. થોડી વાર રાહ જોઈ રહી, કસીમૉદોએ ટોળા તરફ પોતાની હતાશ નજર નાખીને ફરી બૂમ પાડી, “પાણી!” જોન ફ્રૉલો અને તેને મિત્ર રૉબિન પુસે આ ટોળામાં પહેલેથી હાજર હતા, અને કસીમૉદોની મશ્કરીની આગેવાની તેઓ જ કરી Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાણીના ટીપાના બદલામાં આંસુ ૧૪૫ રહ્યા હતા. પુસેપએ ગટરના પાણીમાં વાદળી પલાળી લાવી, “લે પી” કહી તેના મોં ઉપર છૂટી ફેંકી; અને બૂમ પાડીને કહ્યું, “બદમાશ, તે મને ઉછાળીને ફેંકયો હતો તેને આ બદલે!” બીજી એક બાઈએ પથરો છૂટો મારીને બૂમ પાડી, “રાતે તારા ઘંટ પછાડી અમને નિંદરમાંથી જગાડે છે તેને આ બદલો !” એક લંગડાએ નીચે ઊભા ઊભા પોતાની ઘોડી તેના તરફ વઝીને કહ્યું, “અક્કરમી, નોટદામ મંદિરનાં શિખરો ઉપરથી મંતર-તંતર કરી અમને અપંગ બનાવે છે, તેનો લે બદલો !” એક જણાએ ફૂટેલા ઘડાનું કલાર્ડ તેના ઉપર ફેંકીને કહ્યું, “તારા જાદુ-ટોણાથી મારી બૈયરને બે-માથાળું છોકરું જમ્મુ, તેને લે બદલે!” એક બુઠ્ઠી સ્ત્રીએ નળિયાનો ટુકડો તેના મોં ઉપર ફેંકીને બૂમ પાડી, “મારી બિલાડી છ નહોરવાળા પંજા સાથે જન્મી, તેને લે બદલો !” કસીમૉદેએ ફરીથી “પાણી! પાણી!' એવી કરુણ ત્રાડ નાખી. તે ઘડીએ લોકોના ટોળામાં અચાનક ભંગાણ પડ્યું. વિચિત્ર વેશધારી એક છોકરી સોનેરી શીંગડીઓવાળી એક સફેદ બકરી સાથે ટોળે વીંધતી આગળ નીકળી આવી. તેના હાથમાં તંબૂરી હતી. કસીમૉદોની આંખો ચમકી ઊઠી. એ છોકરીને ઉપાડી જવાના ગુનાસર જ તેને આ સજા થઈ હતી. તેને ખાતરી થઈ ગઈ કે, એ છોકરી પણ બીજાઓની જેમ તેને પથરો બથરો મારીને સખત બદલો લેશે. પેલી ઝટપટ પિલરીના દાદરનાં પગથિયાં ચડવા લાગી. કસીમૉ ગુસ્સાથી ધમધમી ગયો. ઓહ! આ તો દાદર ચડી, નજીક આવીને તેને પ્રહાર કરવા માગે છે! પેલી કાંઈ બોલ્યા વિના તેની પાસે પહોંચી; પછી પોતાની કમરેથી તૂમડી છોડીને તેણે ધીમેથી કસીમૉદોના મોંએ લગાડી. ધ-૧૦ Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ કસીમૉદની આંખમાંથી એક મોટું આંસુ તેના વિદ્રપ ચહેરા ઉપર થઈને અચાનક નીચે સરી પડ્યું. – કદાચ તેણે આખી જિંદગીમાં રેડેલું પહેલું જ આંસુ ! દરમ્યાન તે તૂમડીમાંથી પીવાનું ભૂલી ગયો; એટલે પેલી છોકરીએ પિતાના નીચલો હોઠ લંબાવી અધીરાઈનો. ચાળો કર્યો; અને જરા હસી કસીમૉદોના મોં ઉપર તૂમડીનું મોં જરા જોરથી દબાવ્યું. મોટા મોટા ઘંટડે હવે કસીમૉદે બધું પી ગયો. જ્યારે તે પી રહ્યો, ત્યારે તેણે પોતાના જાડા કાળા હોઠ, એ છોકરીના હાથ ઉપર આભારનું ચુંબન કરવા લંબાવ્યા. પણ પેલી છોકરીને તેની આગલી રાતની કામગીરી યાદ હતી, એટલે પેલો બચકું ભરશે કે શું એમ માની, તેણે પોતાનો હાથ જલદી પાછો ખેંચી લીધો. કસીમૉદોએ તેના તરફ ઠપકાની અને અવાચ્ય ખેદની નજર નાખી. લોકો આ છોકરીની હિંમત અને દયાળુતા જોઈ વિચલિત થયા. તેઓએ તાળીઓ પાડી એ છોકરીને ધન્યવાદ આપ્યા. તે વખતે જ તુર રોલાંવાળી તપસ્વિની બારીના સળિયામાંથી તે છોકરી તરફ જોઈ બૂમો પાડી પાડીને શાપ વરસાવવા લાગી - “તારા ઉપર બધા શાપ ઊતરજો ! ઇજિપ્તની દુરી! તારું સત્યાનાશ જાય !” સમરાદા દૂરથી એ અવાજ સાંભળી એકદમ ફીકી પડી ગઈ અને પિલરી ઉપરથી લથડતે પગે નીચે ઉતરી પડી. પેલી તપસ્વિીની હવે બોલી – “ઊતર! ઊતર! એરટી! પણ તારે ફરી એ જ જગાએ ચડવાનું છે, મારે શાપ છે!” કસીમૉનો કલાક પૂરો થયો ત્યારે તેને છોડવામાં આવ્યો, અને ટોળું વિખરાઈ ગયું. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પાણીના ટીપાના બદલામાં સુ ૧૪૭ પેલી ગ્રામ-ગારીએ પેાતાના પુત્રને હવે પૂછ્યું, અલ્યા તે પેલી કેકનું શું કર્યું?” 66 મા, જયારે તમે પેલ બાકાની ઔંદરથી બાઈક સાથે વાત કરતાં હતાં, ત્યારે એક મોટા કૂતરો આવી એ કેકમાંથી એક મેટું, બચકું ભરી ગયા એટલે પછી મેં પણ એમાંથી એક બચકું ભરી લીધું. 66Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પેાતાની ગુપ્ત વાત કરીને સેોંપવામાં જોખમ ૧ ઉપરની વાતો બાદ ઘેાડાં અઠવાડિયાં પસાર થઈ ગયાં છે. માર્ચ મહિને બેસી ગયા છે. સૂર્ય આથમવા અગાઉ નોત્રદામના મંદિરને સાનાના અદ્ભુત ઢોળ ચડાવી દે છે. એ મંદિરની બરાબર સામે આવેલા એક સુંદર મકાનના પથ્થરના ઝરૂખામાં, સૂર્યાસ્ત સમયે જ, કેટલીક સુંદર કિશારી હસતી મજાક કરતી બેઠી હતી. એ ઘર મૅડમ આલાઈ દ ગેાન્હલેારિયેરનું હતું. પેલી યુવાન કિશારીમાં એક તે એમની પેાતાની પુત્રી ફલર-દ-લી હતી. અને બાકીની આસપાસના પ્રદેશમાંથી આવેલી તેમનાં સગાંવહાલાંની સુકન્યાઓ હતી. અલબત્ત, તેમાંની એક સાતેક વર્ષની ઉંમરની નાની છોકરી પણ હતી. વાત એમ હતી કે ફ઼્રાંસના પાટવી કુંવર ડૉલ્ફિનનું લગ્ન જેની સાથે થવાનું હતું તે ડૉફિનેસ માર્ગેરિતનું સ્વાગત પિકાર્દીમાં ફ્લેમિંગા* કરવાના હતા. તે વખતે માર્ગેરિત માટે રાજ-સખી પસંદ કરવા રાજાજીના મોટા જમાઈ મૉસિન્યાર દ બીજુ અને તેમનાં પત્ની મૅડમ એપ્રિલ મહિનામાં પૅરીસ આવવાનાં હતાં. એટલે એ બહુમાન માટે પેાતાની પુત્રી પણ પસંદ થાય, એ આશાએ, કેટલા બધા સદ્ગૃહસ્થાએ પેાતાની * લૅન્ડના રાજપ્રતિનિધિ. ૧૪૮ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પિતાની ગુપ્ત વાત બકરીને સેંપવામાં જોખમ ૧૪ પુત્રીઓને પૅરીસ નગરમાં પોતાનાં સગાંવહાલાંને ત્યાં મેકલી આપી હતી. ઓરડાના સાજ-શણગાર ઉપરથી લાગતું હતું કે આ મકાન નાઇટ બેરોનેટની પત્નીનું કે વિધવાનું છે. વસ્તુતાયે પણ એ મકાન રાજાજીના બાણાવળીએના સરદારની વિધવાનું જ હતું. લેડી ગોન્ડલૉરિયેરની ઉંમર તે વખતે પંચાવન વર્ષની હશે. અત્યારે તેમની પાસે એક લશ્કરી જુવાનિયો ઊભો હતો. એનો દેખાવ ફટડો તથા રૂઆબદાર હતો – જેની બાબતમાં બધી સુંદર સ્ત્રીઓ હંમેશાં પ્રશંસાભાવ જ દાખવે, પણ વિવેકી ગંભીર પુરુષો જેને જોઈ ડોકું જ ધુણાવે! એ જુવાનિયો મેડમનો કુટુંબી હતો અને તેમણે તેને પોતાની સુપુત્રી ફલર-દલી માટે પસંદ કર્યો હતો. તે બે જણાં એક બીજાની વધુ નજીક આવે તે માટે તેમના પ્રયત્નો કયારના જારી થઈ ગયા હતા. પરંતુ, ફેબસ દ શેતપરને ફલર-દ-લી તરફ ખાસ આકર્ષણ ઊભું થયું હોય તેમ લાગતું ન હતું. તે પોતે બહુ ચંચળ પ્રકૃતિને ઉછાંછળો જુવાનિયો હતો, અને સારા ખાનદાનનો હોવા છતાં પહેલેથી લશ્કરી બરાકોથી જ ટેવાયો હોઈ, રીતભાત, વર્તન, શેખ વગેરે બાબતમાં છેક જ રદ્દી બની ગયો હતો. દારૂના બાર આગળ બેસી સ્કૂલ મશ્કરીઓ અને ટોળટપા કર્યા કરવા, તથા હલકી સ્ત્રીઓ સાથેના સંબંધોનાં તથા વ્યવહારનાં બણગાં ફૂંકયા કરવાં – એ જ તેને માટે સ્વાભાવિક વસ્તુઓ હતી. એટલે ખાનદાન કુટુંબમાં તેને થોડો વખત શિષ્ટતાથી ગાળવો પડે, તો તે તેને માટે ભારે કંટાળાની વસ્તુ બની રહેતી. એટલે આજે પણ પોતાને ફાંદવાના મા-દીકરીના પ્રયત્નોથી તે છેક જ વાર આવી ગયો હતો. દરમ્યાન કંઈક અજુગતું પોતાનાથી બોલી ન બેસાય એની તેને ફિકર રહ્યા કરતી. તેવામાં અચાનક નાની શું પ. શૈવિયેર કે જે ઝરૂખાને કઠેર પકડી બહાર ચકલા તરફ નજર નાખી રહી હતી, તે બોલી ઊઠી, “અરે ગૉડ-મમ્મા ફલર-દ-લી, જુઓ પેલી ના ચનારી તંબૂરી વગાડીને કેવું સુંદર નાચે છે?” Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૦ ધર્માધ્યક્ષ તરત જ બીજી ફૂટડીઓ કઠેરા પાસે દોડી ગઈ. ફલર-દ-લી પણ પિતાના થનારા પતિની કંટાળાભરી ઠંડી સોબત છોડી ધીમે ધીમે ત્યાં આવી. પેલી નર્તકીને થોડો વખત જોયા બાદ, ફલર-દ-લીએ કૅપ્ટન ફેબસ તરફ ફરીને કહ્યું, “મારા સુંદર સરદાર, તમે મહિનાએક પહેલાં કોઈ જિપ્સી-કન્યાને ચોરોના હાથમાંથી બચાવ્યાની વાત કરતા હતા, તે તે આ છોકરી ન હોય ? જરા અહીં આવીને જુઓ તો ખરા !” ' ફોબસે આવીને એ છોકરી તરફ જોઈને કહ્યું, “હા, હા ! એ જ છોકરી છે, તેની બકરી ઉપરથી જ તેને ઓળખી કઢાય.” એટલામાં નાનકડી શું પશેવિયરે ફરીથી બૂમ પાડી, “હે ગોંડમમ્મા, જુઓને નોત્રદામ મંદિરનાં ટાવરોની ટોચે પેલો કાળો માણસ કોણ ઊભો છે?” બધાએ એ તરફ નજર કરી, તો ઓતરાતા ટાવર ઉપરથી પાદરી જેવો એક માણસ સ્થિર નજરે પેલી નાચતી છોકરી તરફ જોઈ રહ્યા હતા. ફલર-દ-લી તરત તેને ઓળખી ગઈ. “એ તો મૉોર આર્ચડીકન પોતે છે!” " “પણ કેવા તાકીને પેલી નાચતી છોકરી તરફ જોઈ રહ્યા છે!” એક યુવતી બોલી. - “બાપરે, ઇજિશ્યન છોકરીનું આવી બન્યું! એ માણસને આ બધાં લોકો ઉપર ભારે તિરસ્કાર છે!” “પણ મરદ થઈને એ છોકરી તરફ આવી ઝેરીલી નજરે તે શા માટે જોઈ રહ્યા છે? આ છોકરી કેવી ફૂટડી છે, અને કેવું સરસ નાચે છે!” બીજી સુકન્યા બોલી. અચાનક ફલર-દ-લીને યાદ આવ્યું, તેણે કેપ્ટનને સંબોધીને કહ્યું, “સુંદર કેપ્ટન ફોબસ, તમે એ જિપ્સી-કન્યાને ઓળખે તે છો જ તે તેને ઉપર બોલાવોને! મજા પડશે!” Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પેતાની ગુપ્ત વાત અકરીને સોંપવામાં જોખમ ૧૫૧ ' ‘ખરી વાત ! જરૂર બાલાવા સરદારજી ! જરૂર બોલાવા !” બીજી તાલીઓ પાડતી બાલી ઊઠી. સરદારજીએ તરત બહાર જરા ઝૂકીને બૂમ પાડી : નાનકડી ! ” " પેલી જિપ્સી-કન્યાએ તરત ઊંચું જોયું. સરદારજી સાથે આંખ મળતાં જ તે પાતાને બચાવનારને ઓળખી ગઈ, અને તેના ગા ઉપર આનંદ-શરમની સુરખી છવાઈ ગઈ. સરદારજીએ તેને ઉપર આવવા હાથ વડે નિશાની કરી, એટલે તે તંબૂરી પેાતાની બગલ નીચે દબાવી, ટોળામાંથી માર્ગ કરતી ઉપર ચાલી આવી. નાનકડી શૅ પશેબ્રિયેર તાલી પાડી ઊઠી. પેલી ઉપર કમરાના બારણામાં આવીને ઊભી રહી. પણ પેલી સુંદરી હવે ચોંકી ઊઠી : અત્યાર સુધી એ સૌ સમાન સુંદરતાવાળી હોવાથી આપસઆપસમાં કશે! ખાર દાખવતી નહોતી; પરંતુ આ ફૂટડી જિપ્સી-કન્યાને જોતાં જ તેનાં માં ઉપર શાહી ઢળી ગઈ! એ જિપ્સી-કન્યા તે બધીય કરતાં કાંય સુંદર તથા ફૂટડી હતી. એટલે એ લોકોએ તેને ઉપર આવેલી જોવા છતાં કશેા આવકાર ન આપ્યા. છેવટે સરદારજીને જ આગળ પડવું પડયું. tt “ વાહ, કેવું સુંદર પ્રાણી છે! મારાં સુંદર પત્રાણ, તમે એને વિષે શું ધારો છે? '' લર-દ-લીનું બિચારીનું માં કડવું કડવું થઈ ગયું, છતાં તેણે જવાબ આપ્યા, ખરાબ નથી ! ” 46 “ હેય બીજી તે પેલી છોકરી તરફ લાંબી લાંબી નજરો નાખતી અરસપરસ ગુસપુસ કરવા લાગી. છેવટે મૅડમ આલેાઈએ પેલીને પાસે બાલાવી. ફેબસ તરત વચ્ચે બાલી ઊઠયો, મારી લાડકડી ! મને ઓળખ કે?” "" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ ધર્માધ્યક્ષ પેલીએ આખી દુનિયાના અમૃતભર્યું મોં કરી, મધુર હસીને કહ્યું, “આપને ઓળખું છું તે !” “પણ સાચું કહે જોઉં, તે રાતે મેં તને બિવરાવી મૂકી હતી કે નહિ?” “ના રે ના, આપે શાની બિવરાવી? આપે તે મને બચાવીને આપની પાસે ઘોડા ઉપર બેસાડી લીધી હતી.” પણ તેના બદલામાં તે શું કર્યું તે ખબર છે? તું તો કયાંય સરકી ગઈ અને મારા હાથમાં ધર્માધ્યક્ષને પેલો ખંધિયો જ આવ્યો ! આપણે તો જાણ્યું કે આપણા હાથમાં જીવતી જાગતી અપ્સરા જ આવી છે તે; પણ નીકળ્યો જીવતો જાગતે ખવ્વીસ! પણ એ ખવીસ તને શા માટે ઉપાડી જતો હતો? જાણે તારા જેવી ફૂટડી કન્યાઓ એવા મંદિરના ગોલા-ગુલામો માટે જ સરજાઈ ન હોય! પણ એ તારું શું કરવા માગતો હતો, તે તો કહે!” હું કશું નથી જાણતી !” “પણ કેવી બદમાશી? એના જે એક ઘંટ વગાડનાર નોકર વાઇકાઉંટની પેઠે એક ફૂટડી છોકરી ઉપર હાથ નાખે? સગૃહસ્થોના શિકારની એક હાલીમવાલી ચોરી કરે? પણ બેટમજીને તેનું બરાબર ફળ ચાખવા મળ્યું છે– આજે એને બરડો પિલરીવાળાએએ બરાબર છોલી નાખ્યો છે!” બિચારો !” જિપ્સી-કન્યા હમણાં જ પોતે જે દેખાવ નજરે જોઈને આવી હતી તે યાદ આવતાં બેલી બેઠી. પણ એટલામાં તો આસપાસની પેલી ફૂટડી યુવતીઓ એ જિપ્સીકન્યાના પિશાકની વિચિત્રતાની તથા સારી છોકરીઓ તે આમ રસ્તા વચ્ચે નાચતી-કૂદતી ફરતી હશે- એવી એવી ટીકા-નિંદા મોં મચકોડીને કરી કરી, પોતાના કરતાં વધુ સુંદર હોવાના તેના અપરાધની સજા તેને કરવા લાગી. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પેાતાની ગુપ્ત વાત બકરીને સોંપવામાં જોખમ ૧૧૩ જિપ્સી-કન્યાને તેમનાં આ દ્વેષ-બાણ નહાતાં વાગતાં એમ નહીં. કોઈ વખત તેના ચહેરા ગુસ્સાથી લાલ લાલ પણ થઈ જતા, તથા પેાતાની ટેવ પ્રમાણે અવજ્ઞા બતાવવા તે પેાતાના નીચલા હાઠ લાંબા કરવા પણ જતી. પરંતુ તે કશું બેલ્યા-કર્યા વિના જડ સડ થઈને ઊભી જ રહી, અને અવારનવાર કેપ્ટન ફોબસ ઉપર મધુર, ખિન્ન અવશપણાની નજર નાખવા લાગી. જાણે તેની હાજરીમાંથી હાંકી ન કાઢે તે માટે જ તે એ બધું જાણી જોઈને સહન કરી રહી હતી. ફોબસ પરિસ્થિતિ સમજી ગયો; તેણે તેના પ્રત્યે દયા તથા પેલી ફૂટડીઓ પ્રત્યે અવજ્ઞાને ભાવ દર્શાવતાં કહ્યું – તથા . મારી મીઠડી, એ લોકોને બાલવા દે, જે બાલવું હોય તે; તારો પોશાક જરા ગામઠી કહેવાય ખરો; પરંતુ તારા જેવી ફૂટડી છોકરીને પોશાકથી સુંદર દેખાવું પડતું હોય તે ને ?” બાપરે! રાજાજીના બાણાવળીએ ચમકતી જિપ્સી આંખોથી ઝટ વીંધાઈ જતા લાગે છે, કંઈ!” એક સુકન્યા પેાતાની હંસલા જેવી ડોક લાંબી કરીને બાલી ઊઠી. 66 b. “ અને કેમ વીંધાઈ ન જાય? ” ફોબસે પૂછ્યું. આ પ્રશ્નના જવાબમાં બધી સુંદરીઓ હસી પડી; જોકે, લર-દ-લીની આંખમાં એક આંસુ પણ અજાણતાં આવી રહ્યું. અત્યાર સુધી નીચું માથું કરી રહેલી પેલી જિપ્સી-કન્યાએ આનંદ અને અભિમાન સાથે ફોબસ સામું મેમાં ઊંચું કરીને હવે જાયું. 66 પણ એટલામાં પેલાં બુઢ્ઢા બાનુ ચિત્કાર કરી ઊઠયાં – અરે, માતાજી બચાવે મને! આ કયું જંગલી પ્રાણી મારાં કપડાંમાં અટવાયું છે, જે ? ” અને ખરે જ, તે ઘડીએ પેલી જિપ્સી-કન્યાની બકરી, પેાતાની માલિકણને શેાધતી ઉપર દોડી આવી હતી. પણ વચમાં બુઠ્ઠાં આલાઈ બાનુના બહેાળા વિખરાયેલા પેાશાકમાં તેનાં શીંગડાં ભરાઈ જતાં, તે છૂટી થવા કૂદાકૂદ કરવા લાગી હતી. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૫૪ ધર્માધ્યક્ષ - જિપ્સી-કન્યાએ તરત દોડી જઈ, બકરીને કપડાંના ઢગલામાંથી છૂટી કરી, અને તેને પાછળ ભૂલીને પોતે એકલી ઉપર ચાલી આવી તે બદલ જાણે તેની માફી માગતી હોય તેમ તેના માથાને પોતાના ગાલ સાથે દબાવવા લાગી. - પેલી ફૂટડી સુકન્યાઓમાંની એકે બીજીના કાનમાં કહ્યું, “ઓહો, આ તો પેલી બકરી-વાળી કહેવાતી જિપ્સી-કન્યા છે, કંઈ! એ બકરી તે ભારે ચમત્કારી ખેલ કરે છે, એમ સાંભળ્યું છે.” ' તરત જ એ બે જણીઓ, ‘બકરી પાસે જાદુ-મંતર કરાવ, ચમત્કાર કરાવ’ એમ આગ્રહપૂર્વક કહેવા લાગી. “તમે શું કહેવા માગે છે, તે હું સમજી નહિ,” પેલી જિપ્સીકન્યા બોલી ઊઠી. “કેમ વળી? નજરબંધી – મેલી વિદ્યાના ચમત્કાર – તારી બકરી કરી બતાવે છે, તે!” “એવું કશું હું કે તે જાણતા નથી!” પેલીએ ભારપૂર્વક વળતે જવાબ આપ્યો. પેલાં બુઠ્ઠાં બાનુ હવે તડૂકી ઊઠયાં, “જો તારે કે તારી બકરીએ કંઈ ખેલ બતાવવાના ન હોય, તો તું અહીં ઊભી રહી છે, શા માટે? ઝટ ચાલતી થા.” - પેલી કશો જવાબ આપ્યા વિના બહાર ચાલી જવા બારણા ભણી વળી. “વાહ, અમે તે હોય? મારી ફૂટડા, થાડુક નાચતી તા જા ! પણ પહેલાં તારું નામ શું એ તો કહે.” ઍસમરાદા.” પેલીએ કેપ્ટનની આંખોમાં પોતાની આંખ પરોવીને જવાબ આપ્યો. એ નામ સાંભળીને તરત પેલી સુંદરીઓએ ખભા મચકોડ્યા અને ખડખડાટ હસી લીધું. “વાહ, છોકરીનું આ તે કેવુંક નામ?” Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પિતાની ગુપ્ત વાત બકરીને સેંપવામાં જોખમ ૧૫૫ જાદુગરણી અને ડાકણની સાગરીતનું બીજું શું રૂપાળું નામ હોય વળી!” “અરે જલ-દીક્ષાને સંસ્કાર કર્યો હોય તો રૂડું રૂપાળું ખ્રિસ્તી નામ હોયને!” બુઢાં ડોસીએ ઉપસંહાર કર્યો. તે દરમ્યાન પેલી નાનકડી શું પશેવિયર પલી બકરીને કેકની લાલચ બતાવી એક બાજુ લોભાવી ગઈ હતી. તેણે બકરીને ગળે બાંધેલી નાનકડી ઝોળી હાથમાં લઈ નીચે ઠાલવી – તો તેમાં એ – બી - સી – વગેરે એક એક અક્ષર લખેલ લાકડાની ચકતીઓ હતી. એ ચકતીઓ જમીન ઉપર ફેલાતી પડી, તેની સાથે પેલી બકરી પોતાની એક પગની ખરી વડે એ ચકતીઓમાંથી અમુક અક્ષરવાળી ચકતી બાજુએ કાઢીને ક્રમમાં ગોઠવવા લાગી. એ ગોઠવાઈ રહી એટલે તરત નાનકડી શેપશેવિયર રાજી થતી અને તાળીઓ પાડતી ફલર-દ-લીને સંબોધીને બોલી ઊઠી – ગોંડ-મમ્મા ફલર-દ-લી, જુઓ તો ખરાં, આ બકરીએ કયું નામ ગોઠવ્યું તે !” - ફલર-દ-લી તરત તે તરફ ઉતાવળે દોડી ગઈ; પણ પેલું નામ વાંચતાં જ ફીકી પડી ગઈ. એ ચકતીઓ ગોઠવીને આ શબ્દ બકરીએ બનાવ્યો હતો – phoebus (“ફોબસ”) સ હવે ત્યાં આવી પહોંચ્યાં, અને એ શબ્દ વાંચી આભાં થઈ ગયાં. જિપ્સી-કન્યા પોતાની બકરીએ વાળે આ દાટ જોઈ એકદમ ફીકી પડી ગઈ. જાણે કેપ્ટન ફોબસનો મહાપરાધ કર્યો હોય તેમ તે દીન દુ:ખી થઈને જોઈ રહી. પરંતુ કેપ્ટન તો રાજી થતા પોતાની મુછના આંકડા ચડાવવા લાગ્યા. તરત જ ફલર-દ-લી હિસ્ટીરિયા ચડયો હોય એમ ત્રાડી ઊઠી – Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫૬ ધર્માધ્યક્ષ ડાકણ! જાદુગરણી!” પણ તેના અંતરમાં તો “શૉકય’ શબ્દ જ સંભળાતો હતો અને તે બેભાન થઈને નીચે ગબડી પડી. સૌ હલ્લો મચાવતાં એને બીજા ઓરડામાં ઊંચકી ગયાં. પેલી 'જિપ્સી-કન્યા પણ જલદી જલદી પેલાં ચકતાં ઝોળીમાં ભરી લઈ, બકરી સાથે મકાન બહાર ચાલી ગઈ. કેપ્ટન ફલર-દ-લી પાછળ જવું કે જિપ્સી-કન્યાની પાછળ જવું એની ગડભાંજમાં થોડાક થોભી, છેવટે જિપ્સી-કન્યાની પાછળ જ ચાલી નીકળ્યા. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બકરી ચકતા વડે “ફેબસ” નામ ગોઠવી કાઢે છે. - મૃ. ૧૫૫. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૦ ધર્માચાર્ય અને ફિલસૂફ એ બે જુદી જાતો છે પલી જુવાન ફૂટડીઓએ પોતાના ઝરૂખામાંથી જે પાદરી જેવા માણસને ઓતરાતા ટાવર ઉપરથી પેલી નાચતી જિપ્સી-કન્યા તરફ તાકીને જોઈ રહેલ દેખ્યો હતો, તે વસ્તુતાએ આર્ચ-ડીકન કલાઁદ ફ્રૉલે હતો. વાચકોને યાદ હશે કે આર્ચ-ડીકને આ ટાવરમાં પોતાને માટે એક ગુપ્ત કોટડી કબજે રાખી હતી. સૂર્યાસ્ત પહેલાં એક કલાક અગાઉ રોજ તે આ કોટડીમાં આવતો અને અંદરથી બારણું બંધ કરીને બેસતે. ઘણી વાર આખી રાત પણ તે ત્યાં જ રોકાતે. આજે પણ તે દાદર ચડીને કોટડીના બારણા પાસે આવ્યો અને તાળું ઉઘાડવા કૂંચી તેણે હાથમાં લીધી, એટલામાં, તેને મંદિર સામેના ચકલામાંથી તંબૂરી અને તાલ-ચીપટોને અવાજ આવતો સંભળાયો. તરત જ ચાવીને પોતાની કમરે હંમેશ રહેતી થેલીમાં પાછી મૂકી દઈ, કે ટાવરની ટોચ ઉપર ચડી ગયો. કારણ કે, તેની આ કોટડીને તો પાત્રદામની પછીત ભણી પડતી એક જ બારી હતી. ઉપર જઈ તે ગંભીરતાથી સ્થિર થઈને એક-પલક, એક-વિચાર મિની પેલી તરફ જોઈ રહ્યો. તેની આંખ નીચે આખું પૅરીસ શહેર દબદતું પડયું હતું, અને ખાસ તો ચકલામાંનું પેલું ટોળું. પરંતુ એ એક જ વ્યક્તિ- પેલી જિપ્સી-કન્યાને જ જોતો હતો. ૧૫૭ Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ એની એ નજરમાં શું ભર્યું હતું, તે કોણ કહી શકે? એ નજર સ્થિર હતી, પણ તેમાં કંઈક વિક્ષેાભ અને મૂંઝવણ દેખાતાં હતા. તેનું બાકીનું શરીર એવું પથ્થર જેવું નિશ્ચલ હતું કે, તેની આંખો સિવાય આખા શરીરને બીજો કોઈ ભાગ જીવતા હોય એમ લાગે જ નહિ, ૧૫૮ પેલી જિપ્સી-કન્યા આંગળી વડે તંબૂરીના તાર છેડતી, તેને હવામાં ઉછાળતી, લેાકનૃત્ય કરતી હતી. તેના મુખ ઉપર આનંદ-કલ્લાલના નિર્દોષ ભાવ છવાઈ રહ્યો હતા. તેના ઉપર ટાવર ઉપરથી જે તીવ્ર દૃષ્ટિ નંખાઈ રહી હતી, તેની તેને કશી કલ્પના ન હતી. લોકો તેને જોવા ભીડ કરતા કૂંડાળે વળ્યા હતા. અવારનવાર લાલ-પીળા ડગલા પહેરેલા એક માણસ ચેતરફ ફરીને કૂંડાળું અમુક અંતર દૂર રહે એમ હઠાવતા હતા. લોકોને દૂર ખસેડયા પછી, એ માણસ એક ખુરસીમાં બેસી જતા, અને બકરીના માથાને પેાતાના ઢીંચણ ઉપર મૂકી હાથ વડે પસવારતા. એ માણસ એ જિપ્સી-કન્યાની મંડળીના જ માણસ હતો, એ ઉઘાડું હતું. આર્ચ-ડીકનની નજરે એ માણસ પડયો, ત્યારથી તેનું લક્ષ જિપ્સી કન્યા તથા એ માણસ વચ્ચે વહેંચાઈ ગયું. એટલે દૂરથી તે કણ હત તે ઓળખવું અશકય હતું. આર્ચ-ડીકન અકળાતા જતા હતા. તે વાર વાર ગણગણત —“ એ વળી કોણ છે? અત્યાર સુધી મેં જિપ્સી-કન્યાનેં એકલી જ ફરતી જોઈ છે. 55 તરત જ તે ટાવર ઉપરથી આમળાવાળી નિસરણીએ થઈ સ સડાટ નીચે ઊતરવા માંડયો. દાંટા-ગરના બારણા આગળથી પસાર થત તેણે જોયું કે, સ્લેટ-તખ્તીઓના એક કાણામાંથી કસીમોંદો પણ બરાબર એ જિપ્સી-કન્યા તરફ જોઈ રહ્યો હતો. તે એવા લવલીન થઈ ગયું હતા કે, પાસે થઈને તેના પાલક પિતા આર્ચ-ડીકન – ધર્માધ્યક્ષ પસા થતા હતા છતાં તેને ખબરે ન પડી. એની વિકરાળ આંખમાં અત્યા માહ-મુગ્ધતાના મધુર ભાવ ઊભરાતા હતા. ધર્માધ્યક્ષ એકદમ ચાંકયા Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માચાર્ય અને ફિલસૂફ એ બે જુદી જાતે છે ૧૫૯ નવાઈની વાત છે; એ પેલી ઇજિશ્યન કન્યા તરફ તો આ નજરે નથી જોઈ રહ્યો?” પણ ધર્માધ્યક્ષ ત્યાંથી વધુ થોભ્યા વિના સડસડાટ છેક નીચે ઊતરી આવ્યો, અને ટાવરના તળિયા પાસેના બારણામાંથી બહાર નીકળી ચકલામાં પેલા ટોળા પાસે આવી પહોંચ્યો. પણ આ શું? પેલી જિપ્સીકન્યા કયાં ગઈ? આસપાસના પ્રેક્ષકોને પૂછપરછ કરતાં જાણવા મળ્યું કે, સામેના મકાનમાં તેને નચાવવા કોઈકે બોલાવી છે. દરમ્યાન પેલો લાલ-પીળા કોટવાળો વિદૂષક જેવો માણસ, પોતાની કેણી પોતાના ફૂલા ઉપર ટેકવાય એમ કમાન વળીને, પોતાના દાંત વચ્ચે એક ખુરશી પકડી, એ ખુરશી ઉપર પડોશની કોઈ બાઈની માગી આણેલી બિલાડી બાંધી, પ્રેક્ષકોના કંડાળા સામે ફરતો હતો. - ધર્માધ્યક્ષ તેને પાસેથી જોતાંવેત જ ઓળખી ગયો અને બોલી Gહ્યો : “વાહ! આ તે પાયેરી ગ્રિગોર મહાશય ! તેઓ અહીં આ શું કિરી રહ્યા છે?” ધર્માધ્યક્ષને કઠોર અવાજ પેલા બાપડા વિદૂષકના કાનમાં પહોંચ્યો કે તરત તે ચેકીને જોવા ગયો એવામાં તેની ખુરશી બિલાડી વગેરે મધું પ્રેક્ષકો ઉપર જ ગબડયું. પ્રેક્ષકોએ તરત તેનો હુરિયો બોલાવ્યો; મને જેમને વાગ્યે તેઓ તો તેને મારવા જ તડયો. એટલે એ બિચારો જીવ બચાવવા મંદિર તરફ જ નાઠો. વસ્તુતાએ ધર્માધ્યક્ષે તેને તે તરફ પડી જવા જ નિશાની કરી હતી. મંદિરમાં અંધારું હતું તથા આસપાસ કોઈ માણસ ફરકતું હોવાનાં હન પણ ન હતાં. બંને જણ થોડાંક ડગલાં આગળ વધ્યા એટલે ધ્યિક્ષ કલૉદે એક થાંભલાને અઢેલીને ઊભા રહી, ગ્રિગોર સામે ઈને પૂછયું – “પારી મહાશય, તમારે મને ઘણા ઘણા ખુલાસા નાના રહે છે. એક તો છેલ્લા બે મહિનાથી તમે ક્યાં અલોપ થઈ ન હતા? અને હવે જયારે દૃશ્યમાન થયા ત્યારે આવા વિદૂષકના તારમાં કયાંથી ?” Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૦ ધર્માધ્યક્ષ ગ્રિગોરે દયામણા અવાજે કહ્યું, “મહાશય, બધો મારા ફાટી ગયેલા કોટનો વાંક છે! તેણે એનાં બાકોરાં વડે મારી ટાઢ ખાળવાની ના પાડી, અને સંસ્કૃતિ હજુ આગળ વધતી વધતી પ્રાચીન ડાયોજિનિસ ઋષિની દિગંબર રહેવાની કક્ષાએ આવી ન હોવાથી, મને આ વિદૂષકનો જ ઓઢવા મળ્યો કે તરત મેં નછૂટકે સ્વીકારી લીધું.” “બહુ સારો ધંધો પસંદ કર્યો; કહેવું પડે!” શું કરું, મહાશય? મેં ઉત્સાહપૂર્વક જે ધર્મ-નાટ્ય તૈયાર કર્યું હતું, તેને માટે મને એક ત્રાંબિયો પણ મહેનતાણાનો ન મળે. અને મારાં જડબાં ચાવવાનું તો માગતાં જ હતાં – એટલે મેં તેમને શિક્ષા કરી કે, તો પછી તમે જ કામકાજ કરીને ચાવવાનું કમાઓ! મારાં જડબાં ભારે તાકાતવાળા છે, તે તે મેં એમના વડે બિલાડી સમેત જે ખુરશી ઊંચકી હતી, તે ઉપરથી જ આપે જોયું હશે.” પણ પાયેરી મહાશય, તમે આ જિપ્સી-નર્તિકાની પંડળીમાં શી રીતે જોડાયા?” ' બીજું કશું જ કારણ નથી; તે મારી પત્ની છે, અને હું તેને પતિ છું! એટલે આમેય અમે જોડાયેલાં જ કહેવાઈએ ને?” ધર્માધ્યક્ષની ઘેરી આંખમાંથી આગ ભભૂકવા લાગી. “કમભાગી માણસ! તે એ જિપ્સી-કન્યા સાથે સહવાસ કર્યો એમ? તું એટલી બધી અધોગતિએ પહોંચી ગયો, શું?” ગ્રિન્ગાર ધર્માધ્યક્ષની આગથી જાણે સેકાઈ ગયો હોય એમ ડરતા ડરતે બોલ્યો, “માઁ સિન્યોર, ક્ષમા કરો. જો તમને એ બાબતને જ વાંધો લાગતો હોય, તો એ વસ્તુ હજુ મેં નથી કરી.” પણ હમણાં તો તું બોલ્યો કે, તું પતિ છે અને તે તારી પત્ન છે. " ગ્રિગેરે ટૂંકમાં પોતાની તે દિવસની અને રાતની આખી આપે વીતી કહી સંભળાવી; તથા છેવટે ઘડો ફોડી કેવી રીતે લગ્ન થયું વસ્લની રાતે પેલીએ કટાર કાઢી તેને કેવી રીતે દૂર રાખ્યો, તથા જ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માચાર્ય અને ફિલસૂફ એ બે જુદી જાતે છે ૧૬૧ રિડામાં અંદરથી બારણું વાસી તે સૂઈ ગઈ, વગેરે વર્ણન વિગતે કરી તતાવ્યું. એ જિપ્સી-કન્યા સાથે સિંગરને પતિ-પત્નીના સંબંધ થયો નથી, જાણી ધર્માધ્યક્ષને જાણે શાંતિ વળી હોય એમ તેણે હવે જરા ટાઢા સીને ધીમે અવાજે પૂછયું – પણ લગ્ન કર્યા પછી, આવી રીતે કુંવારિકા રહેવાને તેને રાગ્રહ શા માટે છે, એ વિષે કંઈ તારી જાણમાં આવ્યું?” . “એ ટોળીને ડયૂક ઑફ ઇજિપ્ત કહેવાતે જે બુટ્ટો શેર છે, મને કહ્યું હતું કે, એ કન્યા કોઈની ખેવાયેલી - જડેલી બાળકી તેના ગળામાં એક માદળિયું છે, જેમાં એવી તાકાત છે કે, તે વિષ્યમાં તેનાં માતાપિતાને શોધી આપશે. પણ જો એ કન્યા દરમ્યાન કોઈની સાથે દેહસંબંધ કરે, તો એ માદળિયાની એ તાકાત નાશ મે. એટલે એ કન્યા પોતાનાં માતા-પિતાને ભવિષ્યમાં મળવાની શાએ પોતાના પતિને મળવાની ના પાડે છે!” પણ તું શું એમ માને છે કે. એ ફૂટડી કન્યા હજુ કોઈ પણ ષથી અસ્પષ્ટ રહી છે?” એમ ને એમ તો કદી ન રહી શકી હોત; પણ કહે છે ને કે, હેમનું ઓસડ નહિ!” આ જિપ્સી ટોળીએની સ્ત્રીઓ કન્યાઓ રે સામાન્ય રીતે પોતાનો દેહ સસ્તામાં વેચતી હોય છે; પણ આ ની બાબતમાં ત્રણ કિલ્લા તેનું રક્ષણ કરી રહ્યા છે. એક તો ડયૂક ઑફ ઇજિપ્ત પોતે, જેણે તેને પોતાના સંરક્ષણમાં રાખી લીધી છે, જોકે તેની દાનત તો છેવટે તેને કોઈ રંગીલા ધર્માચાર્યને રકમ લઈને વેચી ખાવાની છે. બીજો કિલ્લો તે એની આખી છે. તેઓ બધાં જ – નાનાં-મોટાં, સ્ત્રી-પુરુષ – તેના પ્રત્યે આપણાં માતા જેવો આદરભાવ દાખવે છે. અને ત્રીજો કિલ્લો તે એની છુપાવી રાખેલી કટાર છે, જેને તે ક્યાંથી એકદમ કાઢે છે, અને ૧૧ Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬૨ ધર્માધ્યક્ષ પાછી કયાં છુપાવી દે છે, તે જ ખબર પડતી નથી! તમે એને કે પકડવા જાઓ કે તરત એ મધમાખ પોતાનો એ છુપાવી રાખેલે હું વાપરે છે જ !” ધર્માધ્યક્ષે હવે રિંગરને ઉપરાઉપરી પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યા ગ્રિગોરે પણ જાત-માહિતીથી તેના ખાતરીપૂર્વક જવાબ આપ્યા – ૨ કન્યા સીધીસાદી ભલીભળી બાળા છે; તે કશી મેલીવિદ્યા, મોહનશક્તિ કે જાદુટોણા નથી જાણતી કે નથી વાપરતી; તેની બકરી પણ કો ભૂત-પિશાચના આવેશવાળી નથી. કેટલાંક પ્રાણીઓ બહુ ચાલાક હો છે અને તેમને જે કરામતે શીખવો તે શીખી જાય છે, – આ બકરી પણ તંબૂરીને અમુક રીતે તેની તરફ ધરો એટલે અમુક ક્રિયાઓ વગ સમયે કરે છે; મળે આ છોકરી કયાંની છે એ નથી કહી શકાત પણ તે આ ટોળી સાથે જ બચપણથી સ્પેન, કેટેલેનિયા, સિસિલી આલિયર્સ વગેરે સ્થળોએ ફરતી ફરતી આવી છે; ફ્રાંસમાં તે નાન હતી ત્યારથી હંગેરીને રસ્તે એ ટોળી સાથે જ આવી છે; બધે જ લોકે તેની નિર્દોષતા, ચપળતા, સુંદરતા અને નૃત્ય-સંગીત ઉપર આફરી થઈ જાય છે; પૅરીસમાં બે જણ તેને ધિક્કારે છે, એમ તે માને છે એક તો નર-રોલાંની કોટડીમાં પુરાઈ રહેલી પેલી સાથેત ડોસી, જે જિપ્સી-બાઈએ પ્રત્યે કોણ જાણે કશુંક એવું વેર છે કે, આ બિચા જ્યારે જ્યારે ત્યાં થઈને પસાર થાય છે, ત્યારે ત્યારે તેના ઉપર કર કારમી નજર નાખીને વિચિત્ર શાપ વરસાવે છે; તેને બીજો દુશ્મ છે એક પાદરી, જે પણ હંમેશા તેના તરફ એવી ઝાળભરી નજર ના છે અને એવા આગભર્યા બોલ બોલે છે કે, તેનાથી પણ તે ત્રાર ગઈ છે. આમ તો એ છોકરી બહુ નીડર છે; પણ આ બે જણ બા એ છોકરીના પિતાના મનમાં જ કંઈક એવો અગમ્ય અંદેશો છે એમાંના કોઈને હાથે કે એ બંનેને હાથે પોતાનું કંઈક કારમું અનિ થવાનું છે, તે પોતે કોઈનું ભવિષ્ય ભાખતી નથી, તથા નિષિદ્ધ એ કશા મંત્ર-તંત્ર-પ્રયોગ કરતી નથી; તે એવી કશી વિદ્યા જાણતી Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માચાય અને ફિલસૂફ એ એ જુદી જાતા છે ૧૩ નથી, અને જાણતી હાવાના ઢોંગ પણ કરતી નથી. તેની બકરી પણ કશી જાદુઈ શક્તિ ધરાવતી નથી – માત્ર શીખવ્યા પ્રમાણેની કરામતે જ કરી જાણે છે. જોકે એમાં પેલી જિપ્સી-કન્યાની પણ અનેાખી આવડત જ કારણભૂત છે - જુઓને, હમણાં છેલ્લા બે મહિના થયાં તેણે ચકતાં ઉપર લખેલા અક્ષરોમાંથી phoebus ~ ફેબસ નામ ગાઠવતાં શીખવી દીધું છે ! “ ફોબસ ?” ધર્માધ્યક્ષે ચોંકીને પૂછ્યું; “ એ શબ્દ જ શા માટે શીખવ્યો છે, વારુ?” " “ મને ખબર નથી, કદાચ સૂર્ય અર્થાવાળા એ શબ્દમાં કંઈ જાદુઈ શક્તિ રહેલી જિપ્સીમાં મનાતી હેય! મે તેને એ શબ્દ વારંવાર રટતી અને જપતી સાંભળી છે. "6 પણ એ ખાલી શબ્દ છે કે, કોઈનું નામ છે?” “ કોનું નામ હાય વળી ? << ઠીક, મને શી ખબર ? સોગંદપૂર્વક એવું કહેવા તૈયાર કર્યાં?” << "" ,, << >> ‘હા, હું સાગંદપૂર્વક કહું છું. છતાં, તમે તેની સાથે એકાંતમાં “રોજ સાંજે એક કલાક તો ખરો જ. "" “તે તમારી માતાના સોગંદ ખાઈને કહો કે તમે એ પ્રાણીને આંગળીની ટોચથી પણ કદી સ્પર્યું નથી.” " ર ‘ પૂછે ! ” પરંતુ તમને ફરીથી પૂછું છું કે, તમે કે, તમે તેને કદી સ્પર્શ નથી છે ' અરે, મારા બાપના સેગંદથી પણ હું એ વાત કહેવા તૈયાર પરંતુ પૂજય મુરબ્બી, મને એક પ્રશ્ન હવે પૂછવા દેશે?” તે રહેતા જ હશેા? >> k આ બધા સાથે તમારે શી લેવાદેવા છે વારુ ? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ધર્માધ્યક્ષ જુવાન છેાકરીની જેમ શરમાઈને લાલ લાલ થઈ ગયો. પણ પછી થોડી વાર ચૂપ રહીને મૂંઝાયા જેવા બાહ્યા * - જુઓ પાયેરી ગ્રિગેાર મહાશય, મને તમારામાં રસ છે, અને હું તમારું હિત ઇચ્છું છું. એ છેાકરી સેતાનની સાગરીત – ડાકણ છે: તેની સાથે સહેજ પણ બંધ કરશેા કે, તમારા જીવનની કાયમી અધાગિત થઈ જાણજો. શરીર જ આત્માના નાશ કરે છે. બસ, મારે એટલું જ કહેવાનું છે.” ૧૩૪ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૧ ઘંટ પિલરી ઉપર ચડાવ્યાના દિવસથી નોત્રદામ મંદિરની આસપાસ રહેતા લોકોના લક્ષ ઉપર એક વાત આવી હતી કે, કસીમૉદનો ઘંટ વગાડવાનો ઉત્સાહ ઠંડો પડી ગયો હતો. પહેલાં તો હર વખત ઘંટ વાગ્યા જ કરતા – દરેક વિધિ વખતે, દરેક પ્રસંગે આખું નોત્રદામ મંદિર વાગતા દાંથી હંમેશાં ગાજતું – રણકતું – જાગતું જ રહેતું. પણ હવે જાણે આખા મંદિરમાંથી જીવ ચાલ્યો ગયો હોય એમ લાગતું હતું. ઉત્સવ વખતે કે સ્મશાનયાત્રા વખતે રોજનો ચાલુ જે ટા-નાદ થવો જોઈએ તે જ થતો : પહેલાં જે ઉમંગપૂર્વક બીજા ઘંટને સાથે તેમાં ભળતે, તે હવે ચૂપ થઈ ગયો હતો. જાણે શિખરોમાં રહેતો મંદિરનો સંગીતાત્મા અચાનક અલોપ થઈ ગયો હતો. કસીમૉદો જોકે હજુ ત્યાં જ રહેતો હતો. તે પછી તેને શું થઈ ગયું હતું? પિલરી ઉપર થયેલી સજાની નામોશી અને ડંખ તેના અંતરને કોરી ખાતાં હતાં ? કે મંદિરની મુખ્ય દાંટા – મૅરી, અને તેની બીજી ચૌદ બહેનો કરતાં કસીમૉદોના અંતરમાં વધુ સુંદર, મનોરમ અને જીવંત અવી બીજી કોઈ નારીએ સ્થાન મેળવ્યું હતું? તા. ૨૫મી માર્ચ, ૧૪૮૨નો દિવસ હતો. આજે કોણ જાણે શાથી કસીમાઁદોમાં દાંટ વગાડવાનો ઉત્સાહ જાગ્યો હતો. તેથી તે ઓતRાતા ટાવર ઉપર ચડયો, અને તેમાંની છયે દાંટાઓને પહેલાંના ઉત્સાહથી ૧૬૫ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ રણકાવવા લાગ્યો, અને એક દોરડા પાસેથી બીજા દોરડા તરફ દોડતો. વારંવાર બોલવા લાગ્યો – ગર્યો જા ! ગાયે જા! આજે ઉત્સવ છે. આળસુની ફેઈઓ! તમારી જીભ કટાઈ જવા બેઠી છે – ઉતાવળ કરો ! મારી પેઠે સૌને બહેરાં બનાવી દો ! શાબાશ! હજ જોરથી ! વાહ વાહ!” અચાનક ઘંટા-ઘરને જડેલી સ્લેટોની તરાડમાંથી તેની નજર મંદિર બહારના ચકલામાં પડી : વિચિત્ર પોશાકવાળી એક છોકરી ત્યાં આવીને એક શેતરંજી બિછાવવા લાગી હતી. એક બકરી આવીને એ શેતરંજી ઉપર બેસી ગઈ, અને પછી લોકો એની આસપાસ મૂંડાળું રચતા ભેગા થવા લાગ્યા. કસીમૉદો તરત ઘંટ વગાડવાનું ભૂલી, તરાડમાંથી એ છોકરી તરફ મીઠી નજરે જોવા લાગ્યો. એક વખત પહેલાં પણ ધર્માધ્યક્ષ તેને એ રીતે એ છોકરી તરફ જોતે દેખી ગયા હતા. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨ કલાદ ફૌલોની ગુપ્ત કાટડી ૧ એ જ માર્ચ મહિનાની એક સુંદર સવારે આપણા વિદ્યાથી મિત્ર જાન ફ઼ૉલો ઉર્ફે જેહાં દુ મુસ્લિને કપડાં પહેરતી વેળા ખબર પડી થઈ કે, તેમની પૈસાની થેલી તદૃન ખાલી થઈ ગઈ છે. શરાબ-સુંદરીજુગાર – એ ત્રણ વાનાંથી થેલીના માલિકોની જેમ છેવટે વલે બેસે પ્રેમ જ! એ થેલી તાત્કાલિક પાછી ભરી કાઢવાને કશે જ ઉપાય તેમની નજરે ન પડતાં, તેમણે મરણિયા થઈ પેાતાના મેાટા ભાઈ આર્ચ-ડીકન : ર્માધ્યક્ષ પાસે જઈને થોડા પૈસાની માગણી કરવાને મનસૂબો કર્યો. જે થવાની હાય તે થાય; ભલે એક આખા ધર્મોપદેશ સાંભળવા ળે. પણ તેમની પાસે પૈસા માગવા જવું તે જવું જ!” અને એ મક્કમ નિરધારને જારે, તે ચાલતા ચાલતા છેક મઠમાં પણ ધ્રુવી પહોંચ્યા ! પૂછપરછ કરતાં તેમને માલૂમ પડયું કે, ધર્માધ્યક્ષ ત વર ઉપરની તેમની એકાંત કોટડીમાં છે. તે સાંભળી જાન ફ઼ૉલાને વિશેષ નંદ થયા : ટાવર ઉપર એકાંતમાં ગમે તેટલા ધર્મોપદેશ કે ઠપકો ભળવા મળે તે પણ વાંધા નહીં, – અને પેાતાના ભાઈની એ ગુપ્ત ડીમાં શું ભર્યું છે, તથા પેાતાના ભાઈ શું કરે છે, તે જોવા મળશે એ આમળા ખાતી નિસરણીનાં પગથિયાં ચડીને છેવટે તે એક કોટડીના મા જેવી જગાએ આવી પહોંચ્યા. ૧૬૭ Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ચાવી તાળામાં જ હતી. તેમણે બારણું થોડુંક ધકેલ્યું અને ડા કર્યું. ઓરડી અંધાર-ઘેરી હતી. એક આરામખુરશી અને મેટું ટેબ અંદર હતાં. કેટલીય શીશી, પ્રાણીઓનાં હાડપિંજરા, વિચિત્ર આકારની પાત્રો, ગાળા, ખાપરીએ, અને પાથી જેવા સરસામાન આસપાસ વીખરાયેલા પડયો હતો. એક ભઠ્ઠી અને ધમણ જેવું પણ હતું, પરંતુ જૉન ડ્રોલાને જોતાંવેત સમજાઈ ગયું કે, એ બધું કેટલાય વખતથી વપરાયા વિનાનું જ પડયું છે. બધી વસ્તુઓ ઉપર ધૂળ અને જાળ જામી ગયાં હતાં. ૧૩૮ ધર્માધ્યક્ષ ટેબલ ઉપર નમીને આરામખુરશીમાં બેઠા હતા. બારણું તરફ તેમની પીઠ હાવા છતાં તેમની ટાલ ઉપરથી તેમને એળખવામાં કોઈનેય ભૂલ થાય તેવું ન હતું. બારીના કાચમાંથી ઝાંખા પ્રકાશ આવતા હતા; પણ એ બારી ઉપર પણ વચ્ચે એક કરોળિયા મેાટું જાળું બાંધી નિરાંતે શિકારની લાલચમાં બેઠા હતા. આસપાસ ભીંત-છત ઉપર જુદી જુદી ભાષામાં કેટલાક મુદ્રાલેખે જેવાં ટૂંકાં વાકયા લખેલાં કે ધાતુના અણિયાથી કોતરેલાં હતાં. આખી કોટડીના ગેાબરા દેખાવ ઉપરથી એકદમ જ જણાઈ આવે કે, ઘણા વખતથી એના માલિકનું લક્ષ બીજી કોઈ બાબતમાં ચડી ગ છે— અને કોટડી જે કામ માટે સજાવવામાં આવી છે, તે કામ કરત જુદી જ કોઈ ફિકર-ચિંતા-કે-ધખણામાં. ધર્માધ્યક્ષની નજર એક માટી હસ્તલિખિત પેાથી ઉપર ઢળેલું હતી. તે પેથીમાં વિચિત્ર ચિત્રો ચીતરેલાં દૂરથી દેખાતાં હતાં. ધર્માધ્યક્ષ તે પેાથીનું લખાણ વાંચતા હતા કે સાથે સાથે પેાતાન મનના વિચારો જ માટેથી ગણગણતા હતા, એ પીઠ પાછળ દૂર ઊભ રહીને નક્કી કરવું જૉન ફ઼ૉલા માટે શકય ન હતું. પોતાની પૈસાનું માંગણી યાગ્ય વખતે રજૂ થાય તે સારું, એમ માની તે લાગ ખાળતે ઘેાડા ઉઘાડેલા બારણામાં ડોકિયું કરી ચુપચાપ બહાર જ ઊભા રહ્યો. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલેટ લેની ગુણ કેટલી ૧૬૯ ધર્માધ્યક્ષ ગણગણતા હતા – “હા, ખરી વાત છે; મનુએ તે ચિખું વિધાન કર્યું છે અને જરથુષ્ટ્ર પણ ઉપદેર્યું છે કે, સૂર્ય અગ્નિમાંથી પેદા થયો છે, અને ચંદ્ર સૂર્યમાંથી. અગ્નિ આખા વિશ્વનો પ્રાણ છે! તેનું મૂળ મહાભૂત – મૂળતત્ત્વ આખા વિશ્વમાં જુદી જુદી ધારાઓ રૂપે વીખરાયેલું અને સતત પ્રસરતું રહે છે. આકાશમાં જ્યાં તે ધારાએ એકબીજીને કાપે છે, ત્યાં પ્રકાશ પેદા થાય છે; પણ પૃથવીમાં જયાં તે ધારાઓ એકબીજીને કાપે છે ત્યાં તેનું પેદા થાય છે. જુઓને, આ સૂર્યપ્રકાશ મારા હાથ ઉપર પડે છે, તે સોનું જ છે – સોનાનાં અને પ્રકાશનાં અણુઓ એક જ છે. પ્રકાશનાં અણુઓ અમુક રીતે એકઠાં થયેલાં છે, અને સોનાનાં બીજી રીતે. પણ એમનો મૂળ મસાલે એક જ છે. એ મસાલો ભેળવતાં આવડવું જોઈએ. કેટલાકોએ સૂર્યનાં કિરણોને જમીનમાં દાટીને સોનું બનાવવાનો નુસખો વિચાર્યું છે. હા, હા, એવરોએ કૉડૉવાની મસ્જિદમાં જયાં કુરાન રાખવામાં આવ્યું છે, તેના પહેલા સ્તંભ નીચે એ સૂર્યકિરણ દાળ્યાં છે. પણ એ કિરણો જમીનમાં આઠ હજાર વર્ષ રહે ત્યાર પછી સેનું બનશે, એમ તેણે જણાવ્યું છે.” જોન ફોલ પોતાના ભાઈની આ સુવર્ણ-ચિતાથી મૂંઝાવા લાગ્યો : સોનું મેળવવા તો આઠ હજાર વર્ષ રાહ જોવી પડે, તો થોડું રૂપાનાણું મેળવવા કેટલી રાહ જોવી પડે,” એવી ગણતરી તેના મનમાં કુર્યા ના ન રહી ! ધર્માધ્યક્ષે પોતાનું મૌખિક ચિતન આગળ ચલાવ્યું – “કેટલાક (મૃગશીર્ષમાંના ) વ્યાધ તારાના કિરણ ઉપર અખતરો કરવાનું જણાવે છે; પણ એનાં કિરણો નિભળ રીતે પકડવાં શી રીતે? આસપાસના બધા તારાઓનાં કિરણો સાથે ભળેલાં જ આવે ને! ફિલૅમેલ અગ્નિ ઉપર પ્રયોગ કરવાનું કહે છે. હા, એ બરાબર છે. હીરો ફિલસામાં છે; તેમ સોનું અગ્નિમાં છે. પણ અગ્નિમાંથી તેને તારવી કાઢવું શી રીતે? ઍગિસ્ત્રી એ પ્રયોગ દરમ્યાન સ્ત્રીઓનાં અમુક મધુર કામ ઉચ્ચારવાનું કહે છે. મનુ પણ કહે છે કે, જ્યાં સ્ત્રીઓ પૂજાય છે. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૦ ધર્માચક્ષ ત્યાં દેવો આનંદ પામે છે, અને જયાં સ્ત્રીઓની અવજ્ઞા થાય છે, ત્યાં ઈશ્વરની પ્રાર્થના નકામી બની જાય છે. સ્ત્રીનું મુખ હંમેશ પવિત્ર છે: વહેતા પાણીના પ્રવાહ જેવું કે સૂર્યકિરણ જેવું. સ્ત્રીનું નામ મધુર, કર્ણપ્રિય તથા કલ્પનામય હોવું જોઈએ, તથા તેને છેડે દીર્ધસ્વર આવવો જાઈએ. હા, એ ઋષિનું કહેવું સારું છે- મૅરિયા, સોફિયા ... સમરાદા - અરે, એ કમબખ્ત નામ કયાંથી યાદ આવ્યું? સત્યાનાશ !” અને તેમણે ચોપડીને જોરથી બંધ કરી દીધી. તેમણે પોતાની ભમર ઉપર હાથ ફેરવ્યો, જાણે અચાનક ફુરી આવેલો દુષ્ટ વિચાર ખંખેરી કાઢવો હોય ! પછી તેમણે ટેબલમાંથી એક ખીલ કાઢયો અને એક હથોડો. પછી કડવાશભર્યા અવાજે તે બોલ્યા “છેલ્લા કેટલાક સમયથી મારા બધા પ્રયોગો નિષ્ફળ જાય છે. આ એક જ વિચાર વારંવાર મારા મગજમાં ઘોળાયા કરે છે, અને તપાવેલા સળિયાની પેઠે ડામ્યા કરે છે. મારે કૅસિયોડોરોએ વર્ણવેલ તેલ કે દિવેટ વગરનો દીવો શોધી કાઢવો હતો, તે પણ મારાથી શોધી ન કઢાયો – જોકે, એ કેટલી બધી સહેલી બાબત છે? અને એ બધી નિષ્ફળતાનું કારણ પેલો એક જ દુવિચાર છે! ગમે તેવો માણસ પણ એમ તો ગાંડો થઈ જાય! નિકોલસ ફલૅમેલ પોતાને મહા-પ્રયોગ કરતો હતો ત્યારે કલોંદ પનેલ ગમે તેટલાં ફાંફાં મારી ગઈ, પણ તેને જરાય વિચલિત કરી શકી નહોતી. પણ મારા હાથમાં એઝેકિલને જાદુઈ હથોડો જ છે! એ ઋષિ પોતાની કોટડીમાં બેસી એ હથોડા વડે ખીલા ઉપર જે ઘા કરે, તે તેમને શા બે હજાર ગાઉ દૂર પડયો હોય તે પણ તેના માથા ઉપર વાગે, અને એ માણસ જમીનમાં એક કબિટ * જેટલો ઊંડે ઊતરી જાય અને પૃથ્વી તેને ગળી જાય. એ હથોડો અને ખીલ તો મારા હાથમાં છે, પણ જે જાદુઈ શબ્દ બાલીન એ હથોડો ઠોકવો જોઈએ, એ શબ્દ હું જાણતો નથી. પણ આજે તો જે કેટલાક મંત્ર છે કેણીથી માંડીને વચલી આંગળીના ટેરવા જેટલા અંતરનું પ્રાચીન માયઃ અઢારથી બાવીસ ઇંચ જેટલું. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલેદ કોલોની ગુપ્ત કેટલી શબ્દો હું જાણું છું તે બોલી બોલીને આ હથોડો જ હું અજમાવું! જ સાચો મંત્ર બેલાશે, તો તરત એ ખીલાના માથામાંથી ભૂરો તણખો. ઊડશે; તો લાવો અજમાવીએ – ઈમેન - હૈતાન ! મેન-દેતાન! – ના, ના, એ મંત્ર નકામે છે. તે લિનિયાના ! નિયાની ! – આ મંત્ર વડે ફોબસ નામધારી તરત ઊંડી કબરમાં ઊતરી પડે! હેં? એ વિચાર પાછો ક્યાંથી આવ્યો? એ વાત જ મારા મગજમાં કેમ ઘૂમ્યા કરે છે?” - આમ કહી, ગુસ્સામાં અને હતાશામાં તેમણે પોતાના હાથમાં હથોડે દૂર ફગાવી દીધો. પછી એકદમ માં દબાવી આરામ-ખુરશીમાં લે થઈને તે પડયા. જૉન ફૉલો ભાઈની આ વિચિત્ર દશા જોઈને ઘણો નવાઈ પામ્યો. ઍસમરાદા, અને ફેબસ, એ બે નામો શાથી વારેવારે ભાઈના મગજમાં ઘૂસી આવી તેમને પજવે છે, એ તેને સમજાયું નહિ. પોતાના ભાઈને તે હંમેશ શાંત- સ્વસ્થ જોતો અને જાણતો. માણસોને પજવતી વિવિધ કામનાઓ અને વાસનાઓ તેમના અંતરમાં ઊભી થતી હશે, તે પણ બીજી પ્રવૃત્તિઓ અને ધખણાઓની નીકો વાટે તે બધી બારોબાર વહી જાય છે, એમ તે માનતે. એ વાસના તેમના અંતરને જરાય કલુષિત તથા વિક્ષુબ્ધ કરી શકે નહિ. માનવ વાસનાઓને દબાવવામાં આવે અને તેમને તેમનું જોઈતું તૃપ્તિસ્થાન ન મળે, તો તે કેવું ઘમસાણ મચાવે છે અને જવાળામુખી પેઠે અંદર ને અંદર ઊકળી શિવટે ઉપરનું કોટલું ધડાકાભેર ઉરાડી દઈ, કેવો કારમો વિનાશ સરજે છે, ધની પિતાના ભાઈને કલ્પના સરખી પણ નહોતી, એવું તે જાણતો. અચાનક ધર્માધ્યક્ષ પોતાની ખુરશીમાંથી ઊભા થયા. તેમણે પાસની જોડી લીધી અને તેનાં અણિયાં વડે ભીંત ઉપર એક ગ્રીક શબ્દ. Iો, ana tkh જેનો અર્થ થાય “નિયતિ !” જેહાં પોતાના મનમાં ગણગણ્યો : “વાહ, મારા ભાઈ સી. | Tatum શબ્દ વાપરવાને બદલે આવો અટપટો ગ્રીક શબ્દ કેમ | કરે છે? બધા જ કંઈ ગ્રીક ભાષા ભણ્યા નથી હોતા.” Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ | ગમે તેમ પણ તે એટલું સમજી ગયો કે, તે પોતે પોતાની ભાઈના કોઈ ગુપ્ત મનોમંથનનો સાક્ષી થયો છે. પોતાના ભાઈ એસમરાદા તથા ફોબસ નામની વ્યક્તિઓ અંગે કંઈ પંચાત છે; પોતે તેમની એ બધી અજાણતાં ઉચ્ચારેલી વાત સાંભળી ગયો છે એવું તે જાણશે, તે પોતાની ઉપર ગુસ્સે થઈ, પોતાને એક પૈસો પણ નહિ પરખાવે! એવું સમજી જઈ, તેણે તરત બારણું બંધ કરી દીધું અને થેડો પાછો જઈ, અબઘડી જ દાદર ચડીને આવ્યો હોય એમ પગલાંને ધબધબાટ કરતો બારણા પાસે પાછો આવ્યો. અંદર આવો; તમે આવવાના છે એમ માની, મેં બારણામાં જ ચાવી રાખી મૂકી છે. આવો જાક મહાશય.” પણ એ “જાક મહાશયને બદલે જૉન ફૉલો જ અંદર દાખલ થયો. તેને જોઈ આર્ચ-ડીકન બોલી ઊઠ્યા: “તું આવ્યો છે, જેહાં?” . “તમે જેની રાહ જોઈ રહ્યા છો, અને હું જે આવ્યો તે બંનેની નામનો પહેલો અક્ષર “જ” છે, એટલે વાંધો નહિ ભાઈ !” “અહીં કેમ પધારવું થયું છે?” “મારે તમારા થોડા ધર્મોપદેશની જરૂર છે; અને થોડા પૈસાની પણ !” “સાહેબ, મને તમારા વર્તનથી ઘણો ઘણો અસંતોષ છે. મને ઘણી ફરિયાદો મળી છે. તમે નાના વાઈકાઉંટ આલ્બર્ટ દ રેશેપને શા માટે ધોકાથી માર્યો?” અરે એ તે કંઈ ફરિયાદ છે? એ ગોલો ઘોડા ઉપર બેસી કાદવ ઉછાળી બધા વિદ્યાર્થીઓનાં કપડાં બગાડતો હતો.” અને મ0 ફ0 નું ગાઉન તમે ચીરી નાખ્યું, તેનું શું? લૅટિનું ભાષામાં એ અપરાધને “ટયુનિસમ દેશિવેરંટ' કહે છે, એ ખબર છે? પણ આજકલ લૉટિન કોણ ભણે છે? અને છતાં કહેવાય વિદ્યાથી લૅટિન, સિરિયાક એ ભાષાઓ તે જાણે દુનિયામાં છે જ નહિ! અને Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કલેદ રૅલોની ગુણ કેટલી ૧૭૩ ભલા ભલા પંડિતો વાચન વખતે વચ્ચે ગ્રીક શબ્દ આવે ત્યારે - ગ્રીક શબ્દ વાંચવાનું હોય નહીં” એમ કહી આગળ ચાલે છે!” “પણ મોટાભાઈ, હું પેલી ભીંતે લખેલો ગ્રીક શબ્દ વાંચી આપું તે તમે રાજી થશો?” ક શબ્દ?” “પેલો શબ્દ જેનો અર્થ “નિયતિ” થાય છે. ઉપરાંત જુએ તેની નીચે બીજો ગ્રીક શબ્દ છે, તેનો અર્થ થાય “કલંક”.” ધર્માધ્યક્ષ એ શબ્દો અને તેમના અર્થ સાંભળી એકદમ તે તદ્દન [ફીકા પડી ગયા, અને ચૂપ રહ્યા. પછી તેમણે પૂછયું: “તારે શું જોઈએ છે?” “પૈસા !” “તું જાણે છે કે, આપણી જાગીરમાંથી આપણને કુલ મળી ૩૯ fપાઉંડ, અગિયાર પેન્સ અને છ પેરીસ - ફાધિગની આવક થાય છે. જોકે, મળ માલિકને તો તેનાથી બમણી આવક થાય. હવે આપણે એ જાગીર કરેપૂરી ખંડી લઈએ તે પેટે તેઓ બે માર્ક માગે છે. પણ ઘણી કોશિશ કિરવા છતાં હું હજુ એ બે માર્ક બચાવી શક્યો નથી, એ તું જાણે હું એટલું જાણું છું કે, મારે પૈસાની અત્યારે બહુ કારમી જરૂર છે.” શા માટે જોઈએ છે, ફરમાવશે વાર?” હું કંઈ દારૂના પીઠાંમાં જઈને કે સુંદર પોશાક ખરીદીને ઉરાડી 'તા એ પૈસા નથી માગતો. એક કંગાળ વિધવાના છોકરા માટે કપડાં 3 વિરાવવા અમે વિદ્યાર્થીઓ ઉઘરાણું કરીએ છીએ, તે માટે ત્રણેક લોરિન જોઈશે, તેમાં મારે મારો હિસ્સો ભરવાનો છે.” “વાહ, એવી કંગાળ વિધવાએ પોતાના છોકરાઓને ત્રણ ત્રણ ' રિનના રાજાશાહી પોશાકો પહેરાવતી કયારથી થઈ, વારુ?” Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૪ ધર્માધ્યક્ષ તે આજે રાત્રે ઇસાબુલા થિરીને જોવા માટે થોડા પૈસા મા જોઈએ છે, એમ કહું તો તમને સંતોષ થશે, વારુ?” કલંકિત, ભ્રષ્ટ દુરાત્મા! ટળ અહીંથી, અત્યારે મને મળવો કઈ આવવાનું છે.” જોને હવે છેલ્લો પ્રયત્ન આદર્યો – “ભાઈ, મને અત્યારે એક નાનો ફાધિંગ તે આપો, હું ભૂખ્યો છે.” “હું તારી કશી વાત સાંભળવા માગતો નથી.” પણ ભાઈ, મારા આ જોડા સામું તો જુઓ; નીચે તળિયું જ રહ્યું નથી.” “નવા જોડા ખરીદીને મોકલાવીશ; રોકડા પૈસા તારા હાથમાં નહીં મૂકે.” પણ મોટાભાઈ અત્યારે ભયંકર ભૂખ મને ભરખી રહી છે મને એક પેની તો આપો.” ના, ના; જે કામ ન કરે, તેને ખાવાનું ન મળે, એવું સૂત્ર વાકય છે. નું કશું ભણતો નથી, કે બીજું કાંઈ કામ કરતો નથી.” હવે જ ને બીજી તરકીબ અજમાવી. તેણે પોતાનો ટોપે સામી ભીતે પછાડીને કહ્યું, “બસ, ત્યારે હવે મારે રખડેલ-ભટકેલની જે જિંદગી ગાળવાની હોય તો શું વાંધો છે? – હમણાં જ પીઠામાં જઈ વાસણો ફેડું છું, ખુરશીઓ ઉછાળું છું, અને ગલ્લો લૂંટીને પછી નિરાંતે વેશ્યાને ત્યાં જાઉં છું !” આચ-ડીકન તેના તરફ ખિન્ન નજરે જોઈ રહ્યા. છેવટે તે બોલ્યા “ તારામાં આત્મા જેવી ચીજ જ હવે રહી નથી. તું કયે માર્ગે જઈ રહ્યો છે, તેનું તને ભાન છે?” “હા, હું પીઠા તરફ જઈ રહ્યો છું.” “પીઠાને રરતો પિલરી તરફ જાય છે, એ ખબર છે?” “શો વાંધો છે?” “પણ પિલરીનો રસ્તો ફાંસીના માંચડે પહોંચે છે.” Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કૉદિ દોલની ગુમ કેટલી ૧૭૫ “વાહ, એ તે ભારે મજાની વાત કહેવાય – ફાંસીના ત્રાજવાના એક પલામાં આપણે એકલા હોઈએ, અને બીજામાં આખી દુનિયા, એના જેવી ગૌરવની વાત બીજી કઈ?” પણ ફાંસીને માંચડો નરકે પહોંચાડે છે!” વાહ, ત્યાં સરસ અગ્નિ તાપવા માટે કાયમ સળગતો હોય છે!” “ભલા ભગવાન! તારું શું થશે?” પણ એ જ ઘડીએ કોઈનાં પગલાં પાસે આવતાં સંભળાયાં. એટલે આર્ચ-ડીકને તરત હોઠ ઉપર આંગળી મૂકીને જોનને ચૂપ રહેવા ફરમાવ્યું. “જો જાક મહાશય આવી પહોંચ્યા; તું જલદી જલદી ભઠ્ઠી નીચે છુપાઈ જા; શ્વાસ પણ ન લઈશ.” પણ મોટાભાઈ, શ્વાસ પણ ન લઉં એના મહેનતાણાનો એક ફલૉરિન તો તમારે આપવો ઘટે.” “મૂંગો રહે! હું પછીથી આપીશ, બસ?” “ના, હમણાં જ!” લે ટળ!” એમ કહી આર્ચ-ડીકને પોતાની થેલી તેના ઉપર ગુસ્સે થઈને ફેંકી. જોન તરત ભઠ્ઠી તળે પેસી ગયો, અને તે જ ઘડીએ કોટડીનું બારણું ઊઘડયું. આવનાર માણસ સાઠેક વર્ષની ઉંમરને હતો; અને તેના કાળા ગાઉન ઉપરથી તે વૈદ હશે કે મૅજિસ્ટ્રેટ હશે, એટલું ભઠ્ઠી નીચે બેઠાં વિઠાં પણ નક્કી કરતાં જનને વાર ન લાગી. પેલાનો ચહેરો ગમગીન જેવો હતો; અને તેનું નાક તેના મેં કરતાં વધારે પડતું ઊંચું જોઈ, Sાનને સાથે સાથે એ પણ સમજાઈ ગયું કે, એ માણસ છેક જ મૂરખ વિવો જોઈએ. એવા માણસની મુલાકાતમાંથી કશું અવનવું કે રસભર્યું ભળવા-જાણવા મળશે, એવી આશા તેને ન રહી; અને તેના આવવાને Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭૬ ધર્માધ્યક્ષ કારણે પેાતાને ભઠ્ઠીમાં સંકડાઈને બેસી રહેવાનું થયું, એ કમનસીબ બદલ તેને અફસાસ થવા લાગ્યા. ધર્માધ્યક્ષે ઊભા થઈ તેને વિશેષ કંઈક આવકાર આપવાના દેખાવ કરવાને બદલે સીધું જ પૂછ્યું, મહાશય, કંઈ વળે છે “ કેમ જાક ખરું?” "" 66 ધમણ ફૂંકયા જ કરું છું, અને રાખ ઊડયા જ કરે છે, પણ સાનાના એક ચમકારો પણ નજરે જોવા મળતે નથી. દામ કલૉદે જરા અકળાઈને કહ્યું, એ વાત કર્યાં પૂછું છું? હું તે હિસાબી ખાતાના પેલા બટલર, માર્ક સેને, કે શું તેનું નામ, મેલીવિદ્યા સાધવાના ગુનાસર તેને પકડયો છે, તે એને કબૂલાત કરાવી શકાઈ કે નહિ ?” રિબાવવાથી કંઈ 66 બેઠો છે. બાકી રહ્યું છે. “ના, ના; એ માણસ પથ્થર જેવા ચૂપ બની ભૂંડ-બજારમાં લઈ જઈને જીવતા ઉકાળવાનું જ તેના એકેએક સાંધા છૂટો પાડી દીધા છે; તથા ચાબૂક, બેડીઓ વગેરેને તે આડો આંક વાળ્યો છે; પણ હજુ તે કશું જ કબૂલ કરતા નથી.” 66 ‘ તેના ઘરમાંથી કશું મળ્યું કે નહિ?” એને અમે ડામ, દડા .. "" હા, આ એક કાગળ નીકળ્યા છે, પણ તેમાં લખેલી ભાષા અમને સમજાઈ નથી. એમ કહી જાક મહાશયે એક કાગળ ખીસામાંથી કાઢીને ધર્માધ્યક્ષ સામે મૂકયો. ધર્માધ્યક્ષે તેના ઉપર નજર કરીને તરત કહ્યું, આ । હિબ્રૂ ભાષાના સીધા જાદુ-મંતરના શબ્દો જ છે ને ! ‘એમેન હેતાન' એ શબ્દ તે મધરાતે સભામાં ભેગી થતી ડાકણાના પાકાર છે. ‘ પેર ઇપ્સમ, એટ કમ ઇપ્સેા, એટ ઇન ઇમ્સેા !’ ( તેની મારફતે, તેની સાથે, અને તેની અંદર!) આ તા સેતાનને નરકમાં ફરીથી સાંકળે બાંધવા માટે હુકમ છે. ‘હૅકસ, પૅકસ, થેંકસ ' એ શબ્દ હડકાયું કૂતરું કરડયું હોય. , Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ વાદ લેાની ગુપ્ત ફાડી ત્યારે ઉચ્ચારાતા મંત્ર છે. જાક મહાશય, તમે તેા રાજાની ધર્મ-અદાલતમાં શજાના એટર્ની છે,— આ કાગળ તા ભયંકર છે !” “અમે એ માણસને ફરીથી રિબાવીશું; અને આ પણ એના ઘરમાંથી મળ્યું છે, એમ કહી જાક મહાશયે પેાતાની થેલીમાંથી કશુંક કાઢીને ધર્માધ્યક્ષ સમક્ષ રજૂ કર્યું. આ તે કીમિયા માટેનું મૂસ છે.” (c “મેં એને સાનું બનાવવા મારી ભઠ્ઠી ઉપર મૂકી જોયું; પણ મારા મૂસ કરતાં એમાં કશા વધુ ચમત્કાર માલૂમ ન પડયો !” પણ એની નીચે શું લખેલું છે ? ‘એચ !’– અરે એ તે માત્ર માખી હાંકી કાઢવા બાલાતા શબ્દ છે. એમાં ચમત્કારી કશું નથી.” ‘ ઠીક, પણ હું અહીં ઉપર ચડયો, ત્યાં આગળ નીચેના દરવાજાની કૅમાન ઉપર જે લખાણ છે, તે મારે સમજવું છે.” << 66 “ હા, ઇટાલિયન ઑગસ્ટિન નિફોએ લખેલા ભૌતિક શાસ્ત્રના એ પ્રારંભિક શબ્દો છે. એક દાઢીવાળું ભૂત તેને બધી માહિતી આપતું. હું તમને નીચે આવીને તે સમજાવીશ. 39 ,, “ આભાર ! આભાર ! પેલાએ જમીન સુધી નીચા લળીને ૧૭૭ k કહ્યું; “ પણ હું પૂછવાનું ભૂલી જ જતા હતા! પેલી નાની જાદુગરણીને કયારે પકડી લઈએ એવી તમારી ઇચ્છા છે ? "" r કઈ જાદુગરણી ? ’ પેલી જિપ્સી-કન્યા. મનાઈ હોવા છતાં મંદિરના ચાકમાં આવીને રોજ નાચી જાય છે, તે! એની બકરીમાં તેણે એક ભૂત પૂર્યું છે, જેથી બકરી વાંચી શકે છે, લખી શકે છે અને ગુણાકાર-ભાગાકાર કરી શકે છે. એના ઉપર ફરિયાદનામું તૈયાર થઈ ગયું છે. પણ મારા પંડના સાણંદ ! એ છેાકરી છે મજાની! શી કાળી કાળી મજાની બે આંખા ? તા હવે તેને પકડી લઈએ ? "" ૧-૧૨ 66 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ આર્ચ-ડીકન કાળાઠણક પડી ગયો. થોડી વારે તત ૫૫ કરતા બાલ્યા, ” હું તમને તેની બાબતમાં પછી જણાવીશ, અત્યારે તા ત પેલા માર્ક સેને જ પતાને.’ << ૧૭૮ – કશી ચિંતા ન કરશે; અમારી પસે હજી તેને રિબાવવાના ઘણા રસ્તા બાકી છે. હમણાં જઈને જ એ બધું શરૂ કરાવું છું- પછ ભાઈસાહેબને કબૂલ કરી દીધા વિના શી રીતે ચાલે છે, એ જોઉં છું દરમ્યાન પેલી છેાકરીનું તા તમે કહેશે। ત્યારે — પણ મુરબ્બી, તમે શ વિચારે ચડી ગયા છે ?” પેલાએ દામ કલૉદને અચાનક જુદા ૬ વિચારે ચડી ગયેલા જોઈને પૂછ્યું. દામ કૉદની નજર બારીના કાર ઉપરના કરોળિયા ઉપર ચોટી હતી. એક માખી ભાન ભૂલી, બહારન સૂર્ય-પ્રકાશમાં દોડી જવા, કાચ આગળ બહાર જ્વાનો ખુલ્લા રસ્તા એવા ભ્રમમાં પડી, સીધી કરોળિયાના જાળામાં જ અટવાઈ ગઈ. પેલે કરોળિયા તરત કૂદકો મારી તેના ઉપર કૂદી પડયો. દામ કલૉદની નજર પાછળ પાછળ જાક મહાશયે પણ તે તર્ જોયું અને માખીને બચાવવા પોતાના હાથ ઊંચા કર્યા. દામ કલૉદે તરત તેનો હાથ પકડી લીધેા અને કહ્યું, મહાશય, નિયતિની કારવાઈમાં દખલગીરી કરવા ન જશે!!' 66 જા (C - જાક તેમના માં સામું નવાઈ પામી જોઈ રહ્યો; એટલે દામ કલોં આગળ ઉમેર્યું, ‘એ તે આખા વિશ્વના સામાન્ય બનાવનું પ્રતીક છે. જુઓને, એ માખ ઊડયા કરે છે – આનંદી છે – અને વસંતના બહાર વરવા માટે બહાર જવા ઇચ્છે છે, ત્યાં કાચમાં અથડાઈ આ કદરૂપા કરોળિયાન હાથમાં જ સપડાય છે! બિચારી નર્તિકા ! નિયતિએ તેને માટે જે અં નિર્મ્યા છે, તેમાં વચ્ચે ન આવશેા! કલૉદ, તું કરોળિયા છે! કલૉ તું માખી પણ છે! તું જ્ઞાનની, પ્રકાશની, સૂર્યની શેાધમાં દોડયા છે. ચાખ્ખી હવા અને શાશ્વત સત્યના ખુલ્લા પ્રકાશમાં પહોંચવા તું નીકળ્યા હતા. પણ મૂરખ, એ પ્રકાશ અને તારી વચ્ચે લટકત સૂક્ષ્મ જાળાને તું જોઈ ન શકયો! તું સીધા તે જાળામાં જ ધસી ગયે Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ફલાદ ફ્રીલાની ગુપ્ત કાઢી ૧૭૯ ફૂટેલે માથે અને તૂટેલી પાંખાએ નસીબના લોખંડી આંકડાઓમાં લાઈ ગયા છે. જાક મહાશય ! કરોળિયાને પોતાનું કામ પૂરું દો!” '' ભલે, ભલે, મુરબ્બી. હું એ કરોળિયાને કશું નહિ કરું; પણ મારો હાથ તો છેડો ! કેટલા જોરથી તમે દબાવ્યા છે ?” ઝેર ખસેડયા વિના આગળ બાલવા લાગ્યા << આર્ચ-ડીકન તેની વાત સાંભળ્યા વિના, તથા બારીના કાચ ઉપરથી અને મૂરખ ! તું નાજુક પાંખોથી એ કઠોર જાળાને તોડી નાખી છૂટી થઈ શકે પણ, હું પેલા પ્રકાશને પામી શકી હોત ખરી ? હરગિજ નહિ ! શકે, પેલા પારદર્શક કાચ કેવું છેતરામણું અને નક્કર વિઘ્ન છે? એ કાચને શી રીતે ભેદીને બહાર નીકળી શકે, માખી ? આ જ્ઞાનનાનનું ઘમંડ તા જુઓ ! કેટલા જ્ઞાનીઓ પ્રકાશ પામવાના ઘમંડમાં દૂરથી ઊડતા આવી, એની સામે માથું પટકી મરે છે!” cr પાછા હાસમાં આણ્યા વતાં કયારે શીખવી દેશે!, તે થેાડી વાર ચૂપ બની ગયો. જાક મહાશયે પોતાના પ્રશ્ન પૂછી ચાલા, ચાલા, મુરબ્બી, મને સાનું વિદ્યા સિદ્ધ કરવી કહે ? મારે એ છે!” "" જાકે મહાશય, આર્ચ-ડીકને ડોકું હલાવી, કડવું હાસ્ય હસીને “ માઇકેલ સેલસે લખ્યું છે તે વાકય યાદ કરો – આપણે જે તેની પાછળ પડયા છીએ, તે છેક નિર્દોષ ન ગણાય. >> 66 મુરબ્બી, ધીમેથી બાલા; તમારી વાત ખરી છે, એ કબૂલ કરું પરંતુ ધર્મ-અદાલતમાં રાજાના ઍટની જેવી કંગાળ પગારની નોકરીથોડું ઘણું આવું કીમિયાનું કામ ન કરે, તો બીજું શું કરે ? ” તે જ ઘડીએ ખૂણામાંથી કોઈ કશીક કઠણ વસ્તુ ચાવતું હાય એવા આવ્યા. જાક મહાશય તરત ચોંકીને બાલી ઊઠયા * '' એ શું છે?” Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ વાત એમ છે કે, પેલો જૉન ફૉલો ભઠ્ઠીમાં સંતાયો હતો ભૂખ તે ખૂબ લાગી જ હતી; એવામાં તેની નજરે ફૂગ વળેલી અને સૂકી બ્રેડનો ટુકડો પડતાં જ તેણે ઉતાવળે બડાક બડાક એ કરતાં કરતાં ખાવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. આર્ચ-ડીકને પરિસ્થિતિ સમજી લઈ, તરત જવાબ દીધો – “એ તો બિલાડી છે; તેને ઉદર બુંદર હાથમાં આવ્યો તે મજાથી ખાતી હશે.” જક મહાશયને એ ખુલાસાથી સંતોષ થઈ ગયો. પણ હવે દોમ કલૉદને ડર લાગવા માંડયો કે પોતાનો કંઈક નવું નવતર ઊભું કર્યા જ કરશે; એટલે તેમણે તરત જાક શયને દરવાજા ઉપરના પેલા અક્ષરો સમજાવવા માટે નીચે લીધા Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૩ સાત ગાળા સાથે ન મેાલવી ! ૧ પેલા લા બે જણા નીચે ઉતરી જતાં જૉન ફ઼ૉલા ભઠ્ઠી નીચેથી હાર નીકળ્યા, અને એક અંગડાઈ લઈ, ઝટપટ નીચે ઊતરી ગયા. પેાતાની પાસે પૈસા ભરેલી થેલી આવી હતી એટલે તે ખુશમાં દરવાજાની પાસે પેલા બે જણા કમાન ઉપરના અક્ષરો ઉકેલતા તેવામાં અચાનક સામેથી ઉપરાઉપરી સાગંદપૂર્ણાંક ગાળા બાલવાના રાજ આવ્યા . ભગવાનના લોહીના સાણંદ* ! ભગવાનની ફાંદના ગંદ ! ભગવાનના સાળંદ ! ભગવાનની કાયાના સાળંદ ! સેતાનના સાગંદ! ધ્રુના સોગંદ ! સાલાઓને પીલીને તેલ કાઢે!” જૉન ફ઼ૉલો તરત બાલી ઊઠયો, “ વાહ, મારા મિત્ર કૅપ્ટન ફોબસ બીજું કોઈ સાત સાત સાળંદ એકીસાથે ન ઓચરે !” ભાઈના હાઠમાંથી ઉચ્ચારાયેલા ‘ ફોબસ ’ શબ્દ કમાન નીચે ઊભેલા ધ્યક્ષના કાનમાં પહોંચ્યા, અને તે તરત ચાંકયો. તેણે તે તરફ કરીને જોયું, તો જાન ફ઼ૉલો કૅપ્ટન ફોબસ દશૅતોપની પાસે પહોંચ્યા હતા. કૅપ્ટન તેની વિવાહિતાના બારણામાં જ ઊભા હતા. * સાગર્દ શબ્દ અંગ્રેજીમાં એ અમાં વપરાય છેઃ આપણા સામાન્ય શબ્દને અ મુખ્ય છે; પરંતુ ઈશ્વરના નામને અનાદરની રીતે તેમ વાપરવું તથા શાપ આપવા જેવું કહેવું એને પણ oath જ કહે છે. ૧૯૧ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮ર ધર્માધ્યક્ષ વાહ દસ્ત! સોગંદ ઉચ્ચારવામાં પણ તમારા જેવી કલ્પન કોઈ દોડાવી ન શકે! પણ ભલાદમી, આટલું બધું શું છે? શા કો આટલા બધા આકળા થઈ ગયા છો, વારુ?” “અરે હમણાં જ હું પેલી વાંદરીઓના ટોળામાંથી છટા આવ્યો છું. તેમની સાથે જ્યારે જ્યારે હું હાજર હોઉં છું, ત્યારે તે સંભળાવવા મારા ગળામાં એટલા બધા સોગંદ આવીને ભરાય છે ત્યાં તો બોલી શકાય નહિ, એટલે બહાર આવી મારે આમ ખે હવામાં એ બધા ઠાલવી દઈ હળવા થવું પડે છે.” ચાલો મહેરબાન, પીવા આવવું છે?” જરૂર; ઘણી ખુશીથી; પણ બંદા પાસે એક કાવડિયુંય નથી | “પણ મારી પાસે છે ને!” “હોય નહિ! મને પહેલાં બતાવ જોઉં.” જૈન ફ્રોએ પોતાના ભાઈની થેલી કેપ્ટનની આંખ રે અભિમાનપૂર્વક ધરી. દરમ્યાન, જાકને વિદાય કરી, ધર્માધ્યક્ષ દૂર ઊભા રહી, આ બે દોસ્તોની વાત સાંભળવા લાગ્યા – ફોબસે નવાઈ પામી કહ્યું, “તારા ખિસ્સામાં થેલી ! અસંભવ બાલદીના પાણીમાં ચંદ્ર દેખાય, પણ એ તો માત્ર પ્રતિબિંબ જ છે તેમ તારી થેલીમાંય ખાલી કાંકરા જ ભરેલા હશે !” જોન ફ્રૉલેએ તરત એ થેલી પાસેના ઓટલા ઉપર ઠાલુ | વાહ, વાહ ! નાના મોટા ચાંદીના જ ટુકડાઓ છે ને! બે, વાહ ! કાલે રાતે કોને ત્યાં ધાડ પાડી છે, ભાઈ?” “લે, કોઈને ધર્માધ્યક્ષ – આર્ચ-ડકન જેવો ભાઈ ન હોઈ શી પણ ચાલો દોસ્ત, હવે પીઠા ભણી વળીએ. અહીં ખુલ્લી હવામાં સુકાવા લાગ્યું !” પણ ક્યાં જવા ધાર્યું છે? “લા-પૉમ-દ-ઇવ' માં ચાલ; ત્યાં મજા છે!” “ઠીક, ત્યાં ચાલો.” Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળે સાથે ન બેલી! બંને મિત્રો રસ્તે ધાંધલ મચાવતા લા-પૉમ-દ-ઇવ તરફ ચાલ્યા. આર્યડીકન તેમની પાછળ પાછળ ચાલ્યો. ગ્રિગોરની મુલાકાત પછી જે ફેબસ નામ તેના મગજમાં ઘૂમી રહ્યું હતું, તે જ આ ફોબસ? એ વાતની ખાતરી કરી લેવા ખાતર જ તે આ બંને દોસ્તોની પાછળ પાછળ ગુપચુપ ચાલ્યો, તથા તેમની વાતો સાંભળવા લાગ્યો. બંને જણ ઢંદ્વયુદ્ધો, મારામારી, વેશ્યા, દારૂ, અને ઠઠ્ઠામશ્કરીની વાતે, સૌ રાહદારીઓ સાંભળે તેની પરવા ર્યા વિના, મોટેથી કર્યો જતા હતા. - અચાનક એક શેરીના વળાંક આગળ ચકલામાંથી આવતો તંબૂરીને અવાજ તેમને સંભળાયો. બસે તરત જોન ફ્રૉલને કહ્યું, “અલ્યા જલદી ભાગ જોઉં.”, “કેમ, કેમ?” “પેલી જિપ્સી છોકરી મને જોઈ જશે, તે આફત થશે!” “કઈ જિપ્સી છોકરી, વળી ?” “પેલી બકરીવાળી.” લા, સમરાદા? “એ જ, મને નામ યાદ નથી રહેતું; પણ જો તે મને જોશે તે તરત સામી દોડી આવશે; અને શેરી વચ્ચે એમ એ મને મળવા આવે, એ સારું ન દેખાય.” “તો શું તમને એ ઓળખે છે?” ફેબસે નનના કાન પાસે માં લઈ જઈને ડચકારો વગાડતાં કંઈક કહ્યું, અને પછી તે ખડખડાટ હસી પડયો. “હે? ખરી વાત છે?” “હા, હા, મારા જીવની સોગંદ !” “આજે રાતે જ ?” “હા, હા; આજે રાતે જ દોસ્ત !” Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૪ ધર્માધ્યક્ષ tr 99 પણ તમને ખાતરી છે કે, એ આવશે ? ” “તને વળી શંકા શાની થાય છે? 66 · કૅપ્ટન ફોબસ, તમે ખરેખર ભાગ્યશાળી છે; એવી સુંવાળી સુંવાળી કુમળી કળી જેવી છેાકરી તમારા હાથમાં "" આર્ચ-ડીકને મુક્કી વાળીને દાંત કચકચાવ્યા. હવે તે આ લોકોના પીંછા પકડો જ છૂટકો ! છે. લા-પૉમ-દ-ઈવનું પીઠું યુનિવર્સિટી વિસ્તારમાં આવેલું હતું. ભોંયતળના વિશાળ ઓરડામાં ચારે તરફ ટેબલા ગાઠવેલાં હતાં અને પીનારાઓ પણ થેાકબંધ હતા. L રાત પડવા લાગી હતી અને શેરીઓમાં અંધારું જામતું જતું હતું. પીઠામાં ટેબલેા ઉપર મીણબત્તી સળગી રહી હતી. રાતના વખતે કોઈ કામસર એ બાજુને રસ્તે થઈને નીકળેલા રાહદારીઓ, એ પીઠાની કાચની બારીઓ તરફ નજર કર્યા વિના જલદી જલદી ત્યાંથી પસાર થઈ જતા. પરંતુ એક માણસ એ પીઠા તરફ જ નજર રાખીને આમથી તેમ ફર્યા કરતા હતા. પગથી નાક સુધી પહોંચે તેવા મેટો જમા તેણે હમણાં જ જૂનાં કપડાંવાળાની દુકાનેથી ખરીદીને પહેરી લીધો હતા,– માર્ચ મહિનાની રાતની ઠંડીથી બચવા માટે જ કદાચ. છેવટે પીઠાનું બારણું ઊઘડયું; અને એ વસ્તુની જ પેલા જાવાળા જાણે રાહ જોઈ રહ્યો હતો. તે તરત શેરીની સામેની બાજુની દરવાજાની એક કમાન પાછળ છુપાઈ ગયો. બે જુવાનિયા નશાથી ટે થઈ ગયેલી હાલમાં લથડિયાં ખાતા પીઠામાંથી નીકળ્યા. પેલા જભાવાળા બંનેને ઓળખી ગયા – એક હતા જાન ફૂૉલા, અને બીજા હતા કૅપ્ટન ફેબસ. બંનેમાંથી જૉન ફ઼ૉલેા છેક જ ભાન ગુમાવી બેઠા હતા, ત્યારે કૅપ્ટન ફોબસ તેના Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળા સાથે ન એલવી ! ૧૯૫ ફૂટલુ જ પીવા છતાં, રીઢો માણસ હોવાથી, હજુ તેનાં ભાન-સાન ઠેકાણે હતાં. કૅપ્ટન બાલવા મંડયો, “સેતાનના ગળાના સાણંદ ! બ્રહ્મચારીજી હવે હું તે જઈશ; સાત વાગવા આવ્યા, અને મારે પેલીને બરાબર સાત વાગ્યે મળવાનું છે. તમારી સાથે આમ શેરી વચ્ચે નાચ્યા કરવું મને નહીં ચાલે ! પણ કહું છું, મારી દાદીમાની રસાળીના સાનંદ ! તારી પાસે થાડા ઘણા પૈસા પણ બચ્યા છે કે નહિ ? મારે પેલી કરીને લાલૉદેલના ખાંજરામાં લઈ જવાની છે. પણ એ બુઠ્ઠી ડાકણ ઓરડીનું ભાડું પહેલું માગે છે – ઉધાર જરાય રહેવા દેતી નથી. તો મહેરબાની કરીને જો તો ખરો, બાવાજીની થેલીમાં એકાદ પેની ચાટી રહ્યો છે કે નહિ ! "" r પેલાએ કંઈ કંઈ ભાષણ સાથે લથડિયાં ખાતાં ખાતાં જે કંઈ જણાવ્યું તેના અર્થ એટલેા ત થતા જ હતા કે, આખી થેલીના પૈસાનું પ્રવાહી થઈ ગયું છે, અને બંનેના પેટમાં ગયા પછી એ પ્રવાહીનું તેના ભાઈ જે કીમિયો નથી જાણતા એવા કીમિયાથી પાછું સાનુંરૂપું થઈ જાય તા જુદી વાત ! છતાં જાન ફ઼ૉલાને કૅપ્ટન ફોબસની કાયા ઉપર એવી મમતા ઊભરાઈ આવી હતી કે, તેને પકડીને તે શેરીની આ બાજુએથી સામેની બાજુએ – એમ વાંકોચૂંકો ચાલ્યા કરતા હતા. પણ કૅપ્ટન ફોબસ તે હવે સાત વાગવાની તૈયારી હેાવાથી ઉતાવળા થઈ ગયા હતા. તેમણે તેની પકડમાંથી છૂટા થવા પેલાને એક ધક્કો લગાવતાં જ તે ફુદરડી ખાતા ખાતા ધડામ દઈને સામેની બાજુએ ચત્તાપાટ પડયા. કૅપ્ટન ફોબસે ઘડી પહેલાંના પેાતાના શરાબ-બંધુ ઉપર દયા લાવી પગ વડે ગબડાવી, શાક-ભાજીનાં પાંખડાં ડાંખળાંને ઢગલા પડયો હતા તેના ઉપર એના માથાને શિકું કરાવી દીધું. જોન ફ઼ૉલા તરત નાક લાવતા ઘસઘસાટ ઊંઘવા માંડયો. કેપ્ટન ફાબસે મિત્રના માં સામું મું જોઈ તેને આશીર્વાદ આપ્યા સેતાન પેાતાનું ગાડું લઈ આ << 17 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૬ ધર્માધ્યક્ષ બધા ઉકરડા ભેગા કરવા નીકળે, ત્યારે તેની ભેગા એ ગાડામાં બેસી જજે, દીકરા ! ’ પછી તેણે ચાલતી પકડી. પેલા જભાવાળા હવે ચાલતા ચાલતા જૉન ફ઼ૉલા પાસે આવ્યો અને કંઈક દ્વિધામાં પડી તેની પાસે થોડી વાર ઊભે! રહ્યો. પછી એક ઊંડા નિસાસા નાખી, તેણે કૅપ્ટનના જ પીછો પકડવાનું ચાલુ રાખ્યું. ૩ કૅપ્ટન ફોબસને થાડો વખત થયાં લાગતું હતું ખરું કે, કોઈ જમાા ધારી માણસ તેને પીછા પકડી રહ્યું છે. શરૂઆતમાં તે તેણે વિચાર્યું કે, મારી પાસે ખીસામાં એક દિયું પણ કયાં છે? બેટમજી નકામા હેરાન થાય છે!’ પણ પછી છેક નિર્જન ભાગ આવતાં તેને પેલા પીછા પકડનારની વધુ માહિતી મેળવી લેવાનું આવશ્યક લાગ્યું. તે અચાનક એક જગાએ ઘાડો થાભ્યા. પેલા જમાાધારી શેરીમાં એવી જગાએ હતો કે તેણે કાંતે દૂર થાભવું પડે કે પાસે આવવું પડે. જમ્ભાધારી ધીમે ધીમે પાસે આવ્યા. કેપ્ટને જોયું કે એ જભ્ભાધારી કોઈ પાદરી જેવા માણસ છે તેને હવે બીક લાગવા માંડી : હાથમાં હથિયાર લઈ કોઈ લૂંટારુ સામે આવ્યા હાત તા તે ન બીનત; પણ તેણે વાતવાતમાં સાંભળ્યું હતું કે પૅરીસમાં રાતે એક પાદરી જેવા ઓળા અંધારી ગલીઓમાં ફર્યા કરે છે, જેનો હેતુ શેા છે, તે કોઈ જાણતું નથી. પાસે આવવા દીધા અને પછી જા કૅપ્ટને હવે તેને વધુ હસીને એને સંબાધીને કહ્યું – 66 જો તમે ચાર મહાશય હે, અને હું માનું છું કે તમે એવા જ કોઈ સદ્ગૃહસ્થ છે, તે હું તમને જણાવી લેવા રજા લઉં છું કે હું એક ખાનદાન કુટુંબનેા નબીરા છું, એ સાચી વાત છે; પણ પૈસે ટકે પાયમાલ થયેલા કુટુંબનો છું! એટલે મારી પાછળ પડયે કા લાભ તમને થાય તેમ નથી; એના કરતાં આ પાસેની કૉલેજના મંદિરમાં Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળે સાથે ન બેલવી! ૧૮૭ ચાંદીથી મઢેલો જૂસ છે : હું આ કૉલેજમાં જ ભણ્યો હોઈ, મને બધી ખબર છે; એટલે તે તરફ જ હાથ કે નસીબ અજમાવો!” “કેપ્ટન ફોબસ દ શેતાપર! પેલા એળાએ જવાબમાં કહ્યું. “હે? તમે મારું નામ જાણો છો, શું?” “નામ જ નહિ; તમારે અત્યારે સાત વાગ્યે એક મુલાકાત છે. એ પણ હું જાણું છું.” “ફલૉદેલવાળા ખાંજરામાં.” “સેતાનનાં શીંગડાં જેવી સાચી વાત.” “ એક સ્ત્રી સાથે.” હું કબૂલ કરું છું.” જેનું નામ –” “લા એસ્મરાદા છે! ” ફેબસે જ પૂર્તિ કરી આપી. પણ એટલું બોલતાંની સાથે જ પેલા ઓળાએ કૅપ્ટનનો હાથ સખત રીતે પકડીને કહ્યું, “કેપ્ટન ફેબસ શૈતાપર, તમે જૂઠું બોલો છો !” કૅપ્ટન ફોબસે તરત તરવાર ખેંચીને ગુસ્સાથી ધમધમી જઈને કહ્યું, “ચાલ ! તારી તલવાર કાઢીને અબઘડી જ તૈયાર થઈ જા! કેપ્ટન ફેબસ જૂઠું બોલે છે, એમ કહેવાની કોઈની મગદૂર નથી. તે મારા ઉપર એ આક્ષેપ મૂક્યો છે, અને મારે તારા લોહીથી એ આક્ષેપ ધોઈ કાઢવો પડશે!” પણ પેલા ઓળાએ જરા પણ હિલચાલ કર્યા વિના એટલું જ કહ્યું, “પણ કેપ્ટન તમારે અત્યારે પેલી મુલાકાતનો સંકેત પાળવાનો છે, એ કેમ ભૂલી જાઓ છો?” કંટને તરત દ્વિધામાં પડી જઈ, પોતાની તરવારની અણી જમીન તરફ નમાવી દીધી. - “કેપ્ટન, કાલે, અથવા પરમ દિવસે, કે મહિના પછી – અર. દશ વર્ષ પછી – ગમે ત્યારે હું તમારું ગળું કાપવા તૈયાર છું. પરંતુ Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮૮ ધર્માધ્યક્ષ આજે તે તમારે તમારી મુલાકાત પૂરી કરવા જવું જ રહ્યું.” વાહ, સંકેતસ્થાને તરવાર અને સુંદરી બંને મળે તેના જેવું રૂડું એકેય નહિ; એટલે બેમાંથી એકેય જતી કરવી શા માટે ? તે પણ, તરવારની વાત ભલે કાલે!” એમ કહી તેણે પોતાની તલવાર મ્યાન કરી દીધી. “તે બસ, તમારા સંકેતસ્થાને પહોંચી જાઓ!” “અલબત્ત, મને તારી છાતી ચીરીને, અને ગટરમાં યોગ્ય જગાએ સુવાડી દઈને પછી જ મારી મીઠડીને મળવા જવાનું મન હતું. થોડું ઘણું મોડું થાય તે મીઠડીઓને એમ રાહ જોવરાવી થોડી રગરગાવીએ એ તો પ્રેમ-સને વધુ મીઠો બનાવવા જેવું જ થાય. પણ તું બહુ પ્રેમશૌર્યભર્યો માણસ લાગે છે, અને હું મારી મીઠડીને વખતસર મળવા જાઉં એની દરકાર મારા કરતાં તેને વધારે લાગે છે – તે બસ હું તારો આભાર માની જલદી ત્યાં જવા ઊપડી જાઉં છું – તારી સાથેનો તરવારનો હિસાબ ચૂકવવાનું ભલે કાલ ઉપર મુલતવી રાખીએ.” એમ કહી કેપ્ટન ફોબસ જવા તત્પર થયા, પણ પછી અચાનક કાન ખંજવાળતા બોલી ઊઠયા – “મા”ળું, મારી પાસે પેલી ડોકરીને કમરાના ભાડાના આપવા માટે પૈસા જ નથી; અને એ ડોકરી અગાઉથી પૈસા લીધા વિના ઘરમાં જ પેસવા દેતી નથી.” “લો, તમારે જોઈતા ભાડાના પૈસા!” – એમ કહી પેલા જભાધારીએ એક મોટો સિકકો કેપ્ટનના હાથમાં સરકાવી દીધો. “ કહેવું પડે, ઈશ્વરના સત્યના સોગંદ ! તમે એક ભારે સજજન માણસ છો.” પણ એક જ શરત છે; મને તમારે ખાતરી કરાવવી પડશે કે, હું ખોટો છું અને તમે સાચા છે. હું એમ કહ્યું છે કે, જે છોકરી સાથે મુલાકાત ગોઠવી હોવાની વાત તમે કરી છે, એ જૂઠી વાત છે – કારણ કે, હું જાણું છું ત્યાં લગી તે એમ કોઈને મળવા જાય તેવી છે જ નહિ. એટલે તમે એ જ છોકરીને મળ્યા છે, એ ખાતરી હું મારી નજરે જોઈને કરી શકે એવી વ્યવસ્થા તમે કરી આપજો.” Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળે સાથે ન બેલવી! ૧૮૯ “અરે, મને તો બધું સરખું જ છે! જે કમરામાં હું તેને મળવાનો છું તેની પાસે એક ઘોલકું છે; તેમાં હું તમને પહેલેથી છુપાવી દઈશ, જેથી તમે બધું જ નજરે જોઈ શકશે. અલબત્ત, તમારે એટલો વખત એ ઘોલકામાં અંદર પુરાઈ રહેવું પડશે, અલબત્ત, નદી તરફ તેને એક બારી જેવું છે ખરું; પણ તે બંધ હોય છે.” “આવતી કાલે જે વસ્તુની સચ્ચાઈ – જુઠ્ઠાઈ બાબત મારે તમારી સાથે જીવન-મરણનું યુદ્ધ લડવાનું છે, તેની મને આજે ખાતરી થઈ જાય એ માટે કે તમારે માટે લાભની વાત ગણાયને?” બસ, તો ચાલો, વાર શી છે? હું પહેલાં જ તમને તમારે સંતાવાને ઠેકાણે મૂકીને, પછી પેલી છોકરીને તેડવા જઈશ!” પ્ટન ફેબસે પેલા જમ્ભાધારી સાથે ડોસીના પાંજરામાં આવી. ઉપરની ઓરડીના ભાડા પેટે ડોસીના હાથમાં એક ક્રાઉન-સિક્કો પકડાવી દીધો. અંદર બધું ગોજાં-ગોબરું હતું. એક ગંદું છોકરું એક ખૂણામાં રાખના ઢગલામાં રમતું હતું. ડેસીએ પરિચિત ઘરાક જાણી, કશી વિશેષ પૂછપરછ ન કરી. તેણે તરત એ સિક્કો ગલ્લાના ખાનામાં મૂકી દીધો અને પેલાઓ સાથે ઓરડી ઉઘાડી આપવા તે ઉપર ગઈ. પેલા છોકરાએ ડોસીને ઉપર ગયેલી જોઈ કે તરત ઊઠીને ટેબલના ખાનામાંથી પેલો સિકકો કાઢી લીધો અને તેની જગાએ લાકડાના ફાચરા ઉપરથી તેડી લીધેલું એક સૂકું પાન મૂકી દીધું. ડોસીએ ઉપર જઈ ટેબલ ઉપર મીણબત્તી ગોઠવવા માંડી, એટલામાં ફોબસે પેલા જમ્ભાધારીને બાજુના ઘોલકામાં પેસાડી દઈ, બારણું બંધ કરી દીધું; પછી તે પોતે ડોસી સાથે દાદર ઊતરી, પેલી જિપ્સી-કન્યાને તેડી લાવવા બહાર ચાલ્યો ગયો. પાએક કલાક પછી પેલાં બે જણ દાદર ચડતાં હોય એવો અવાજ આવ્યો. કલૉદ ફૉલો પેલા ઘોલકામાં ઊભે ઊભો ઘૂજી ઊઠ્યો. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૦ ધર્માધ્યક્ષ વાચક અત્યાર આગમચ કયારના જાણી ગયા હશે કે, એ જમાાધારી કલૉદ ફ઼ૉલા - ધર્માધ્યક્ષ પેાતે જ હતા. પેલાં બંને જણ કમરામાં આવીને બારણું બંધ કરીને બેઠાં, જિપ્સી-કન્યાના ઘૂંટણ પાસે માથું રાખી તેની બકરી પણ બેસી ગઈ. જિપ્સી-કન્યા શરમથી લાલ લાલ થઈને બાલી ઊઠી, “ મૉસિન્યોર, પછીથી તમે મને તુચ્છાકારવા ન લાગતા. << >> "" “તને તુચ્છકારું, મારી મીઠડી ? શા માટે ? tr આમ તમારી સાથે ચાલી આવવા “તે તે! મારે તને માત્ર તુચ્છકારવી જ ન જોઈએ, તને ખૂબ ધિક્કારવી જોઈએ. "3 “હાયરે! મને ધિક્કારવી જોઈએ ? શા માટે ભલા? મેં એવા તે શેડ અપરાધ કર્યો છે?” માટે!” re "" તને અહીં આવવા માટે બહુ બહુ મનાવવી પડી તે બદલ !” “પરંતુ શું કરું? મારે મારું વ્રત તોડવું પડયું છે. મને મારાં માતિપતા હવે કદી નહિ જડે · મારા માદળિયાનું સત નાશ પામશે. તારી એકે વાત મને સમજાતી હોય તેા સેતાન મને ભરખે !” ઍસમરાલ્ડા ઘેાડી વાર ચૂપ રહી; તેની આંખમાંથી આંસુનું એક ટીપું સરી પડયું, અને તેના હોઠમાંથી એક નિસાસા. પણ પછી તે તરત ઉત્સાહમાં આવી જઈને બાલી ઊઠી “ મૌસિન્યાર, હું તમને એટલા બધા ચાહું છું કે ન પૂછે! વાત. "" kr એ છેકરીના એ શબ્દોની આસપાસ શીલ અને સચ્ચાઈની એવી ફોરમ વ્યાપેલી હતી કે કૅપ્ટન ફોબસને પણ જરા આંચકો લાગ્યા વિના ન રહ્યો. પરંતુ ‘હું તમને ચાહું છું' એવી કબૂલત પેલીના મોંમાંથી નીકળી કે તરત તેમણે હિંમત લાવી પેલીની કમરની આસપાસ પાતાના એક હાથ વીંટાળી દીધા. કલૉદ ફ઼ૉલાએ તરત પેાતાની છાતી આગળ સંતાડી રાખેલી કટારની અણી ઉપર આંગળી ફેરવીને તેની તીક્ષ્ણતાની ખાતરી કરી લીધી. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળા સાથે ન બેલવી ! ફોબસ, તમે બહુ સારા છો - બહુ ઉદાર છો - બહુ સુંદર છો - હું તે એક અનાથ જિપ્સી છોકરી છું. મારાં માતપિતાની મને કશી ખબર નથી – છતાં તમે મને આટલો પ્રેમ કરો છો એથી મને બહુ બહુ આનંદ થાય છે – નાનપણથી મને એવો ખ્યાલ આવ્યા કરતો કે એક બહાદુર અફસર મને બચાવશે અને પ્રેમ કરશે. તમને નજરે જોયા તે પહેલેથી હું તમારાં જ સ્વપ્ન જોયા કરતી હતી. તમારું નામ પણ ફેબસ છે – કેવું સુંદર નામ છે – તમારી પાસે મોટી તલવાર છે – હું એ કાઢીને જોઉં? તમને એ કેવી સરસ શોભે છે!” હા, હા, ઘેલી! લે જો !” એમ કહી ફોબસે માનમાંથી તલવાર કાઢીને તેના હાથમાં મૂકી. પેલી જિપ્સી છોકરીએ તરત એ તલવારને પ્રેમથી બે હાથમાં લઈ, તેના ઉપર ચુંબન કર્યું અને કહ્યું, “તું એક બહાદુર માણસની તલવાર છે – મારા વહાલા કેપ્ટનની!” પેલી તલવારને ચુંબન કરવા નીચી નમી, તેનો લાભ લઈ ફોબસે તેની સુંદર ડોક ઉપર એક ચુંબન કરી લીધું. પેલી શરમની મારી લાલ લાલ થઈ ગઈ. પેલી કોટડીમાં ભરાયેલા પાદરીએ દાંત કચકચાવ્યા. " “ફોબસ, તમે હવે જરા ઊભા થઈને ચાલો જાઉં, જેથી તમારી પૂરી ઊંચાઈ હું જોઈ શકું તથા તમારી એડીઓનો અવાજ હું સાંભળી શકું. તમે કેવા બહાદુર, કેવા સુંદર છે !” કંટન ખુશ થઈને ઊભા થયા, તથા જરા ઠપકાના સ્વરે બોલ્યા, ઘેલી, તેં મને કદી મારા સરકારી યુનિફૉર્મમાં જોયો છે?” “ના રે ના !” બસ, તે વખતે તે મને જોયો હોય તો ખરું!” પછી ફોબસ ધીમે રહીને પેલી છોકરીની વધુ નજીક જઈને બેઠો. પલીનાં રૂંવેરૂંવાં ખડાં થઈ ગયાં. તેણે લાડથી કેપ્ટનના હોઠ ઉપર મેથી પોતાની આંગળી લગાડીને કહ્યું, “સાંભળે તો, પ્રિય, મને ચેસાચ કહી દો કે, તમે મને ખરેખર ચાહો છે?”. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૨ ધર્માધ્યક્ષ - “મારા જીવન, મારા પ્રાણ, તું શું મને એમ પૂછે છે કે તને ચાહું છું? હું તને ચાહું છું, એટલું જ નહિ પણ, મેં બીયા કોઈને કદી ચાહી નથી.” કેપ્ટને એટલી બધી સ્ત્રીઓ સમક્ષ એ વાકય ઉચ્ચાયું હતું તે વાક્ય બોલવામાં તેમની જીભ લીસી થઈ ગઈ હતી. પેલી તો કેપ્ટનના મોંના આ શબ્દો સાંભળતાં જ પ્રેમથી અને આ દથી ધ્રૂજી ઊઠીને બોલી, “હાયરે, આ ક્ષણે તો માણસે મરી જ જો જોઈએ ! આ આનંદ જીરવી શી રીતે શકાય ?” ફોબસે એ ક્ષણને વધુ એક ચુંબન કરી લેવા માટે યોગ્ય ત. માની. પણ આર્ચ-ડીકન તે એ જોઈ તેની બેડમાં રહ્યાં રહ્યાં સમસમી ઊડ્યો. વાહ, તું આ પરમ સુખની ક્ષણે મરવાની વાત શા માટે કરે છે તું મને ચાહે છે, અને હું તને ચાહું છું, હવે શું બાકી રહે છે? હું તને આખી દુનિયામાં સુખીમાં સુખી પ્રાણી કરી મૂકીશ. તને હું સુંદર મકાનમાં રાખીશ, અને પછી તારી બારી નીચેથી મારી ટુકડીને બધા બાણાવળી - સૈનિકોને તેમનાં બધાં છોગાં સાથે પરેડ કરાવીશ અરે, જ્યારે ૮૦ હજાર સૈનિકોની તથા ૩૦ હજાર બખ્તરધારીઓની ધજા-પતાકા સાથે ગ્રાન્ડ-પરેડ થશે, ત્યારે તે જોવા હું તને ત્યાં લઈ જઈશ. અરે રાજાજીના મહેલના સિહો જાવા પણ હું તને લઈ જઈશ નું બધી સ્ત્રીઓને એ જોવા બહુ ગમે છે. તને હું ખુશ ખુશ કરી મૂકીશ.' એટલું કહી ફોબસે હવે તેની કમરનો પટ્ટો છોડવા માંડ્યો. “આ શું કરે છે?” પેલી એકદમ ચેકીને બોલી ઊઠી. કશું નહિ; હું એમ કહેવા માગતો હતો કે, મારી સાથે રહેવા આવશે એટલે તારે આ પટ્ટા અને બીજો બધો શેરીમાં નાચવાને પોશાક કાઢી નાખવો પડશે.” તમારી સાથે રહ્યું ત્યારે! આહા! કેટલી બધી સુખની વાત છે કહો છો, પ્રિય!” Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળા સાથે ન બેાલવી! ૧૨૩ કૅપ્ટને એના એ સુખ-સ્વપનના ઘેનના લાભ લઈ, તેની બૉડિસની કસેા છેડવા માંડી. તે વખતે તેના ખભા ઉપર વીંટેલે રૂમાલ ખસી જતાં તેના સુંદર ખભા પેલી કોટડીમાં ઊભેલા પાદરીની આંખે પડયા; અને તેને અંધારાં આવી ગયાં. તેના આખા શરીરનું લેાહી ઊકળી ઊઠયું હોય એમ ગરમ ગરમ થઈ ગયું. પેલીનું ધ્યાન બીજે જ હતું. અચાનક તે ઊંઘમાંથી જાગી હોય એમ બોલી ઊઠી– “ફોબસ, તમે મને તમારા ધર્મ શીખવા ને !” મારો ધર્મ ! ઘેલી, તારે મારા ધર્મને શું કરવા છે?” 66 “કેમ, તે જ આપણે પરણી શકીએ ને?” “લે, પરણવું શા માટે પડે, વળી?” પેલીનું માં એકદમ પડી ગયું. CC પણ મારી મધુરી, આ બધા કેવા ગાંડા ખ્યાલેા તને છે? લગ્ન એ મોટી બાબત છે, એ ખરી વાત પણ કોઈ પાદરીની દુકાને જઈ બે ચાર લૅટિન વાકયા બાલી ન આવીએ, તેથી કરીને આપણે પ્રેમ ઓછા થઈ જાય શું?” પણ આ બધું બેાલતાં બેલતાં ફોબસે પેલીને કમરેથી પકડીને પોતાના શરીર સાથે વધુ ને વધુ ભીડવા માંડી હતી. અને પછી તે વીજળીના ચમકારાની પેઠે તેના ખભા અને છાતી ઉપરના રૂમાલ તેણે ખે ચી કાઢવો. પેલી શરમની મારી મરવા જેવી થઈ ગઈ, અને છળીને દૂર ખસી ગઈ. તેણે પોતાની શરમ ઢાંકવા ખુલ્લા હાથ છાતી ઉપર દાબી દીધા. પણ તેના ગળામાં બાંધેલું માળિયું હવે ખુલ્લું થઈ ગયું. એ છે એમ પૂછવાને બહાને ફાબસ તેની નજીક સરકયો. "" એને ના અડકશેા! એની મને રક્ષા છે! એની શક્તિથી જહું મારા કુટુંબ ભેગી થઈ શકીશ;– પણ એ માટે મારે મારું શીલ અખંડ ાળવી રાખવું જોઈએ- એ મારી મા, મને બચાવ કૅપ્ટન ફેબસ ષા કરો મને મારો રૂમાલ પાછા આપો !” ૧-૧૩ Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ફોબસ એકદમ ચિડાયા જેવા થઈને બોલી ઊઠયો— “ બસ, હ હું સમજી ગયા કે તું મને ચાહતી નથી.' "" ૧૯૪ “શું કહો છે!? કૅપ્ટન ફોબસ, હું તમને ચાહતી નથી, એમ ! મારું હૃદય તમારા એ શબ્દોથી કેવું ચિરાઈ જાય છે, એ તમે જાણો છે? તમારી આશાએ હું જીવી રહી છું. મારે મારી માને શું કરવી છે? તમે જ મારી મા છે – તમે જ મારા પ્રિય છે – સર્વસ્વ છેઃ - બસ ? હું તમારી જ છું, અને તમે જ મારું સર્વસ્વ સ્વીકારો; – હું હવે એ બધું તમને અર્પણ કરું છું; પણ મને પ્રેમથી વંચિત રાખવાન વાત કદી ન કરશે!! તે વિના હું જીવી શકીશ નહિ. અને તમારી વાત ખરી છે; ગટરોમાં રવડતી મારા જેવી અનાથ છોકરી કયે માઢે તમારી સાથે લગ્ન કરવાની વાત કરી શકે? મારા કુળનું કે માતપિતાનું કય ઠેકાણું જ છે? તમે માત્ર તમારો પ્રેમ જ મને અર્ધજો - એટલાથી ૧ મને શાંતિ થશે – તૃપ્તિ થશે ~ એટલાથી હું આખી દુનિયામાં મારું જાતને સૌ સ્રીઓ કરતાં વધુ ભાગ્યશાળી માનીશ – સુખી માનીશ. તમે તમારે છાજતી કુલીન સ્રી સાથે લગ્ન કરજો – પણ મને તમારી દાસું તરીકે તમારી સમક્ષ રાખજો. હું તમારી બંનેની સેવા ઉઠાવીશ ~ તમારું પ્રિય પત્નીની દાસી થવામાં પણ મને વિશેષ આનંદ આવશે. મા મને ચાહો – ખૂબ ચાહો – ખૂબ પ્રેમ કરજો, એટલે બસ !” આટલું કહી તેણે પાતે જ પાતાના બંને હાથ ફેોબસના ગળામાં નાખી દીધા. - ફોબસે પેાતાના ધગધગતા હોઠ તેના મધુર હોઠ ઉપર ચાંપં દીધા, અને તેને પેાતાના શરીર સાથે ભીડી દીધી. તે જ વખતે અચાનક તેની સામે આવેલા એક વિકરાળ રહે તેની નજરે પડયો. પેલા જમાાધારી પેાતાને કટારવાળા હાથ ઉગામી તેન છુપાવાની જગામાંથી બહાર ધસી આવ્યા હતા. તેની કટાર તરત ફોબસન શરીરમાં ઊંડે ઊતરી ગઈ અને લેાહીથી નીતરતી પાછી ખેંચાઈ. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાત ગાળા સાથે ન મેાલવી ! ૧૯૫ કપ્ટન તરત એક ભયંકર ગાળ ઉચ્ચારી જમીન ઉપર તૂટી પડયો. પેલી પણ બેભાન થઈ ગઈ. પણ જયારે તે બેભાન અવસ્થામાં પ્રવેશ કરતી હતી, ત્યારે તેને લાગ્યું કે, જલ્લાદના ડામ કરતાં પણ વધુ ઉષ્ણ ચુંબન કોઈએ તેના હોઠ ઉપર કર્યું હતું. જયારે તે ભાનમાં આવી, ત્યારે રાતના પહેરેગીર સૈનિકો આસપાસ ઘેરો વળીને ઊભા હતા. તેઓએ લેાહીલુહાણ કૅપ્ટનને ઉપાડીને બહાર લીધા. પેલા પાદરી અલેપ થઈ ગયા હતા. તેના ઘાલકાની એક મારી જે નદી તરફ પડતી હતી, તે ફટાબાર ઉઘાડી પડી હતી. સૈનિકોએ જમીન ઉપર પડેલા એક જભ્ભા કૅપ્ટન ફોબસને જ અંધારપછેડા માટેના માની ઉપાડી લીધા. તેઓ આપસઆપસમાં ગુસપુસ કરતા હતા— ‘ આ જાદુગરણીએ કેપ્ટનનું કટાર વડે ખૂન કર્યું છે.' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૪ અદાલતમાં વગેર અને ડયૂક ઑફ ઇજિપ્તનો આખે સમુદા ભારે ચિંતામાં પડી ગયા હતા. એક આખા મહિનાથી લા ઍસરમાદા શું થયું છે તેની કશી ભાળ તેમને વળી ન હતી. તેની બકરીનું શું થયું એ પણ અજ્ઞાત જ હતું. તે લોકોએ પૅરીસને ખૂણેખાંચરે આદરેલી તપાસ નિષ્ફળ નીવડી હતી. એક એવી વાત આવી હતી કે, કોઈએ તેને એક અફસર સાથે રાતના અંધારામાં કયાંક ચાલી જતી જોઈ હતી. પરંતુ ચિંગારને ખાતરી હતી કે, ઍસમરાદા કોઈ કારણે એવું ન કરે. તેનાં માતાપિતાની શોધ, તે અક્ષત કુંવારિકા રહે તો જ એના માદળિયાને પ્રતાપે કરી છે એમ હતું. એક દિવસ ગ્રિગોર ખિન્ન ચિત્તે, રસ્તાઓ ઉપર લટાર મારત મારતો નીકળ્યો હતો, તેવામાં પેલેસ ઑફ જસ્ટિસ આગળ તે લોકોના મોટા ટોળાને ભેગું થયેલું જોયું. તેના નાટકની નિષ્ફળતાથી માંડીને તેના ઉપર જે જે વીત્યું હતું તેની શરૂઆત એ પૅલેસ ઓ. જસ્ટિસ આગળથી જ થઈ હોઈને, તેને એ મકાનનો એક પ્રકાર ડર પેસી ગયો હતો. તેણે કોઈને પૂછ્યું, “ અહીં વળી આજે શી ધમાલ છે!” “મને ચોકસ ખબર નથી; પણ એમ કહે છે કે, એક સ્ત્રીએ જુવાન અફસરનું ખૂન કર્યું હોવાથી તેના ઉપર કેસ ચાલે છે. પણ ખટલામાં કંઈ મેલીવિદ્યાની વાત પણ ભળેલી હોવાથી, બિશપ અને Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯૭ અદાલતમાં શિપની અદાલતના ન્યાયાધીશ પણ એમાં સામેલ થયા છે; અને મારા મોટા કોઈ આર્ચ-ડીકન તો આખા ને આખા એ ખટલામાં ડૂબી જ ગયા છે. મારે તેમને તાકીદે મળવું છે, – કારણ, મારે તેમની પાસેથી પૈસા લેવાના છે, પણ તે છેક અંદર છે, અને મારાથી આ ભીડને કારણે તેમની પાસે પહોંચાય તેમ નથી.” અરેરે, હું તમને જરૂર થોડાઘણા પૈસા ઘણી ખુશીથી ઊછીના પ્રાપત; પરંતુ મારાં ખીસાં ફાટી ગયાં છે અને તે પણ કંઈ અંદરના પૈસાના ભારથી નહીં, એટલે લાચાર છે,” ગ્રિગોરે સહાનુ[તિપૂર્વક જોન ફૉલોને જવાબ આપ્યો. છે પોતે તેના ભાઈને ઓળખે છે, એવું કહેવાની તો ગ્રિગોરની હિંમત ન ચાલી; કારણકે, ખુરશીના ખેલ વખતે જિપ્સી-ટોળામાં ભળવા દિલ ગ્રિગોરને આર્ચ-ડીકને બાજુએ બેલાવીને ધમકાવ્યો હતો, તે વાત કાગળ આવી ગઈ છે. જોન ફ્રૉલો તો ચાલ્યો ગયો, પણ ગ્રિગોરને બીજે કયાંય જવાનું ૧ હતું, અને અત્યારે તેની ખિન્ન દશામાં, ફોજદારી કેસની વિગતો (ાંભળવાથી પણ બે ઘડી મન-બહેલાવ થશે, એમ માની તે ટોળા hથે હૉલનાં પગથિયાં તરફ આગળ વધવા લાગ્યો. ગ્રિગોર હૉલમાં કંઈક દેખી શકાય એવી જગા સુધી પહોંચ્યો અરે એક બુઠ્ઠી અદાલત સમક્ષ જુબાની આપી રહી હતી. “મારું નામ ફૉટેલ જેટલું સારું છે, એટલી જ હું કહું છું બધી હકીકત સાચી છે. એ રાતે હું રેટિયો કાંતતી બેઠી હતી, pવામાં મારું બારણું કોઈએ ઠોકર્યું. મેં ઉઘાડ્યું, તો બે જણ અંદર ખલ થયા – કાળે જન્મ પહેરેલ એક અને બીજો એક ફૂટડો અફસર. લિા જન્મે પહેરેલાનું મેં એવું ઢંકાયેલું હતું કે તેની બે આંખે જ ત્ર દેખી શકાતી હતી – લાલ લાલ અંગારા જેવી. તેઓએ મને કક ક્રાઉન મારી ઉપરની કોટડી રાત પૂરતી રોકવા માટે ભાડાનો છે, અને મેં ઉપર જઈ એ ઓરડી ઉઘાડી આપી. પછી પેલો Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ અફસર તે મારી સાથે નીચે આવ્યો અને બહાર ચાલ્યો ગયો, પેલો જન્માધારી કયાં અલોપ થઈ ગયો તેની મને ખબર જ નહીં. નીચે હું પાએક કોકડું કાંતી રહી એવામાં પેલો અફસર છે જુવાન સુંદર છોકરીને લઈ પાછો આવ્યો. એ છોકરી સાથે એક બે હતી –– મેટો નર– બક્યો હતો, એમ જ કહોને. એ બકરી ધોળી છે કે કાળી એ અત્યારે હું યાદ કરી શકતી નથી. એ લોકો ઉપર એટલે હું પાછી મારે કાંતવાને કામે ફરીથી બેસી ગઈ. અચાનક ઉપર એક ચીસ સંભળાઈ, અને પાછળની બારી ઊઘડયાનો અવાજ સી ળાયો. કશુંક બારીમાંથી જાણે નીચે પડ્યું. મેં તરત મારી બારી ઉઘા જાયું તો એક પાદરી જેવો માણસ દોડતોકને નદીમાં પડ્યો અને શ તરફ તરતો તરતો ચાલ્યો ગયો. અજવાળી રાત હોવાથી બધું મેં સ્પ જોયું હતું. મેં તરત રોન ફરનારાઓને ખબર આપી; પણ તે જ મસ્તીમાં હતા એટલે અંદર દાખલ થઈને કશું જોયા-મૂક્યા વિના તેમણે જ ઝૂડવા માંડી. મેં તેમને ખુલાસો કર્યો એટલે તેઓ ઉપર ગયા. છે અફસરના ગળામાં આખી કટાર ખોસી દીધેલી હતી – અને પેલી છો? બેભાન થયાનો ઢોંગ કરીને સૂઈ ગયેલી હતી. તેની પેલી બકરી બીકે મરી હોય તેમ ધમાલ કરતી હતી. મેં એ બધું લોહી જોઈને જ કે દીધું – બાપરે! આ બધું ધોતાં ને સાફ કરતાં પૂરા દિવસ પંદર થશે સૈનિકો પેલા અફસરને ઉપાડી ગયા અને પેલી છોકરીને પણ. પરે એક વાત મારે કહેવાની રહી જાય છે, તે કહી દઉં – બી દિવસે જયારે હું ગલ્લાના ખાનામાંથી પેલો ક્રાઉન લેવા ગઈ, ત્ય તેની જગાએ એક સૂકું ચિમળાઈ ગયેલું પાંદડું જ પડ્યું હતું....' ચારે બાજુ અદાલતમાં એ છેલ્લા શબ્દોથી મેલીવિદ્યાના ચમત બાબત ગણગણાટ અને ગભરાટ ફેલાઈ ગયો. પ્રેસિડન્ટ હવે રાજાશાહી અદાથી પૂછયું, “બાઈ ફલદે અદાલતને તારે વિશેષ કંઈ કહેવાનું છે ?” Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અદાલતમાં ૧૯૯ "" “ના જી; માત્ર મારે એટલા વિરોધ નોંધાવના છે કે, તેઓએ મારા ઘરને ‘ગંદુંગાજળું ઘાલકું' કહીને વર્ણવ્યું છે તે બરાબર નથી; - પુલ ઉપરનાં ઘરો બીજાં કેટલાંક મકાનો જેવાં બહુ સારાં ન કહેવાય, છતાં ત્યાં બધા તવંગર કસાઈ યાગ્ય સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરીને રહે છે. હવે મૅજિસ્ટ્રેટે ઊભા થઈને કહ્યું, ” સદગૃહસ્થો, હું આપને એટલી વાત લક્ષમાં રાખવા કહીશ કે, આ છેાકરીના શરીર ઉપરથી એક તીક્ષ્ણ કટાર મળી આવી હતી. બાઈ લૉદેલ, ભૂતે આપેલા ક્રાઉનનું જે પાંદડું બની ગયું, તે હું અહીં લાવી છે ! ” 66 "" હા જી! આ રહ્યું. >> અદાલતમાં બધે જ ગણગણાટ વ્યાપી ગયા. આ પાન, મેલી-વિઘાના જ પુરાવારૂપ છે, એમ. ધર્મ-અદાલતના ઍટની જાક મહાશય બાલી ઊઠયા. હવે એક કાઉંસેલરે શરૂ કર્યું, “ સાક્ષી ! તારા ઘરમાં બે માણસે દાખલ થયા હતા. તેમાંના એક કાળા જન્ભાવાળા હતા, જે ઉપર જ અલાપ થઈ ગયા, અને પછી પાદરીના પોશાકમાં નદીમાં પડીને ભાગી ગયા, એમ તું કહે છે; અને બીજો એક અસર હતા. એ બેમાંથી કોણે તને ક્રાઉન ચૂકવ્યો હતો ?” ડોસીએ થાડો વિચાર કરી લઈને જવાબ આપ્યા, “ પેલા અફસરે "" સાહેબ. ” 66 તરત બધા ગણગણાટ કરી ઊઠયા : “તો પછી એ ક્રાઉન શેતાનની માલકીનો ન કહેવાય ! "" પણ રાજાજીના ઍડવોકેટ વચ્ચે બાલી · ઊઠયો, સગૃહસ્થા આ અસરના ક્રાઉન બાબત એક વિશેષ માહિતી આપવાની રહે છે. શૈલા અફસરે મરણ-પથારીએથી લખાવેલી કેફિયતમાં જણાવ્યુ છે કે, શૈલા જભાવાળા માણસ પૅરીસમાં રાતે ફરતા મનાતા ભૂત - પાદરી એવા વહેમ તેને પહેલાં ગયા હતા, અને પેને પેાતાના મિલનકેત જાળવી શકે તે માટે તેણે ભારપૂર્વક આગ્રહ કરીને પેલા ક્રાઉન 66 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ આપ્યો હતો. એ જ ક્રાઉન તે અફસરે લા ફલૉદેલને ચૂકવ્યો હતો. એટલે એ ક્રાઉન નરકમાંથી આવેલો દૂષિત સિકકો હતો એ સાબિત થાય છે. તમે ફોબસ દ શૈોપરની કેફિયતના કાગળો જાતે વાંચીને એ વાતની ખાતરી કરી શકે છે.” ફોબસનું નામ ઉચ્ચારાયેલું સાંભળતાં જ પેલી જિપ્સી-કન્યા એકદમ છળી મરી હોય એમ કૂદકો મારીને ઊભી થઈ ગઈ. બ્રિગેરે તરત તેને ઓળખી લીધી. તે સમરાદા હતી. ફોબસ ! કયાં છે? અરે મહાશયો, તમે મને મારી નાખે તે પહેલાં દયા લાવીને એટલું કહો કે, તે હજુ જીવે છે કે નહિ?” ચૂપ રહે બાઈ,” પ્રેસિડન્ટ ઘૂરકીને કહ્યું; “એ બાબત સાથે અમારે કશી લેવા દેવા નથી.” દયા ! દયા ! મને માત્ર એટલું જ કહો કે, તે હજુ જીવે છે?” તેણે પોતાના સુકાઈ ગયેલા સુંદર હાથો આમળતાં આમળતાં વિનંતી કરી; તે વખતે તેના હાથે બાંધેલી સાંકળ ખખડી ઊઠી. “સાંભળ, ” રાજાજીના અંડવોકેટે રૂક્ષતાથી કહ્યું, “તે મરવાની તૈયારીમાં છે; તને એ સાંભળી સંતોષ થયો?” એ બિચારી તરત પોતાની બેઠક ઉપર શૂનમૂન થઈને બેસી પડી. હવે, બીજા આરોપીને હાજર કરવાનું પ્રેસિડન્ટ ફરમાન કર્યું. એક બકરીને અદાલત સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવી. તેણે એસમરાલ્દાને જોઈ કે તે ટેબલો ઉપર થઈને બે ઠેકડામાં જ ઍસમરાદાના ઢીંચણ આગળ પહોંચી ગઈ અને તેના પગ આગળ માથું ઘસવા લાગી. ધર્મ-અદાલતના એટર્ની જાક મહાશયે હવે અદાલતને ઉબોધન કર્યું, “આ બકરીમાંથી ભૂતનો આવેશ દૂર કરવા ઘણી ઘણી પવિત્ર ક્રિયાઓ કરવામાં આવી છે; છતાં હજુ જો તે તેના મેલા ચમત્કારો કરતી જ રહે, તો તેને ચેતવણી આપવી ઘટે કે, તેને પણ ભૂત-પિશાચના સાગરીત તરીકે આપણે દેહાંતદંડની જ સજા ફરમાવવી પડશે.” Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અદાલતમાં પછી તરત જિંસી-કન્યાની તંબૂરી લઈને એ બકરી સામે ધરીને પૂછવામાં આવ્યું, “કેટલા વાગ્યા છે?” પેલી બકરીએ પગની ખરી વડે સાત ટકોરા માર્યા. અને ખરેખર તે વખતે સાત જ વાગ્યા હતા! * ગ્રિગોર ગણગણી ઊઠયો, “આ મૂરખ પ્રાણી પોતાની જાતે જ પિતાની મોતની સજા ફરમાવતું જાય છે!” પછી તંબૂરીને જુદી જુદી રીતે ધરીને જાક મહાશયે એસમરાદા જે રીતે ખેલ કરતી, તે બધા એ બકરી પાસે કરી બતાવરાવ્યા. આખી અદાલતમાં સન્નાટો છવાઈ રહ્યો. જે લોકો ચકલા-ચેકમાં એ બકરીના ખેલ જોઈ આનંદથી તાળીઓ પાડતા, તે બધા જ અત્યારે વાતાવરણની અસર હેઠળ આવી, જાણે એ બકરીની પિશાચ-લીલાથી ચોંકી ઊઠયા. પરંતુ પછી જ્યારે તેમણે બકરીના ગળામાંથી થેલી છોડીને તેમાંથી જુદા જુદા અક્ષરો લખેલી ચકલીઓ કાઢીને બકરી સમક્ષ મૂકી, અને બકરીએ phoebus નામ ગોઠવી બતાવ્યું, ત્યારે તો સૌને ખાતરી થઈ ગઈ કે પેલી જિપ્સી-કન્યા ખરેખર મનુષ્યનું લોહી પીનારી પિશાચિની જ છે, જે જાદુવિદ્યાથી આવા જુવાન અફસરોને લોભાવી, તેમને મારી નાખી, તેમના જીવને સંતાનના હાથમાં સોંપી દે છે! જે બિચારાને આ રીતે મારી નાખવાનો હોય, તેનું નામ આ બકરીને આ રીતે ગોઠવવાનું શીખવવામાં આવતું હોવું જોઈએ, જેની જાદુઈ શક્તિથી પછી પેલો માણસ જાતે ખેંચાઈને આ જિપ્સી-બલાના હાથમાં આવી પડે! દરમ્યાન પેલી જિપ્સી-કન્યા આવતી હતી કે મરી ગઈ હતી, એ જ ખબર પડે તેવું રહ્યું ન હતું. આસપાસ બની રહેલું કશું તે જોતી ન હતી કે સાંભળતી ન હતી. એક સૈનિકે તેને જરા તુચ્છકારથી ઢાળીને જગાડી અને તે જ વખતે પ્રેસિડન્ટે ગંભીર અવાજે તેને પૂછ્યું “૨૯મી માર્ચની રાતે તે મેલી વિદ્યા અજમાવીને, રાજાજીના શાણાવળીમાંના એક ફોબસ દ શૈતપરને એકાંત સ્થળે બોલાવીને કરારથી મારી નાખ્યો, એ ગુનો નું કબૂલ કરે છે કે નહિ?” Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૨ ધર્માધ્યક્ષ “ભયંકર ! મારા ફેબસ! આ બધું હું શું સાંભળું છું?” “તું હજુ ગુનો કબૂલ કરવાની ના પાડે છે, એમ? તે પછી આ બધી ઘટના અંગે તારો ખુલાસો શો છે?” “મેં કયારનું કહી દીધું છે કે, મને કશી ખબર નથી. એક પાદરી – કે જે મારી પાછળ કેટલાય વખતથી પડેલો છે – તેનું આ કામ છે. એ સિવાય બીજો કશો ખુલાસો હું આપી શકતી નથી.” જિપ્સી-કન્યાના ગુનાની કબૂલાત કરાવવા તેને રિબાવવાની પ વાનગી ધર્મ-અદાલતના જાક મહાશયે રાજ્ય-અદાલત પાસે માગી. રાજ્ય-અદાલતે તે પરવાનગી તરત આપી. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૫ ન્યાયને પ્રકાશ લાવ્યા કેટલાંય પગથિયાં ચડીને અને ઊતરીને સૈનિકોથી ઘેરાયેલી અવસ્થામાં અસમરાદાને એક ભયંકર ઓરડામાં લઈ જવામાં આવી. આ ઓરડો એક ટાવરના ભોંયતળનો ઓરડો હતો. તેને એક બારી ન હતી, માત્ર ભારે વજનના લોખંડી દરવાજાવાળું એક નાનું પ્રવેશદ્વાર જ હતું. એમાં પ્રકાશ આવે તેવી કોઈ જોગવાઈ જ ન હતી; પરંતુ, ખૂણામાં ભેંત આગળ ભઠ્ઠી ભડ ભડ સળગાવવામાં આવી હોવાથી ઝાંખો લાલ પ્રકાશ આખા કમરામાં વ્યાપેલો હતો. એ પ્રકાશમાં કેદીએ. જોયું કે રિબામણ માટેનાં ગભરાવી મૂકે એવાં સાધનો ચારે તરફ ખડાં. કરવામાં આવેવાં હતાં : કમરાની વચ્ચે છત ઉપર કોતરેલા રાક્ષસના ઉઘાડા માંના દાંત. વચ્ચે પરોવેલી એક ચામડાની મજબૂત રસી નીચે સુધી લટકતી હતી. ભઠ્ઠીમાં કેટલાય ચીપિયા, સાંડસીઓ અને અણીદાર હળપૂણી જેવાં લોઢાં તપાવવા મૂકેલાં હતાં. કસીમૉદોને ફટકાવનાર પેલે વિકરાળ રિબામણ-અધિકારી એક બાજુ ખાટલા ઉપર બેઠો હતો. તેના બે મદદનીશ ભઠ્ઠીમાં મૂકેલાં પેલાં લોઢાંને ફેરવી-રાંકરી રહ્યા હતા, જેથી તે સળંગ લાલચોળ બને. બિચારી સમરાહદાની બધી હિંમત આ ભયંકર દેખાવ જોઈને ઓસરી ગઈ. ૨૦૩ Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ધર્મ-અદાલતવાળા જાક મહાશયે છેવટના તેને પૂછ્યું, “ તું હજુ ગુનો કબૂલ કરવા ના પાડે છે?” મેં એ ગુનો કર્યો જ નથી!” પેલીએ ધીમે અવાજે જવાબ આપ્યો. કેદીને રિબાવવા માટે પ્રથમ “બૂટ’ અજમાવવાનું ફરમાન થયું. તરત જ પેલા બે મદદનીશોએ આવીને સમરાદાને પકડી અને પેલા ચામડાના દર નીચેની શેતરંજી ઉપર બેસાડી. ડાકટર અને કબૂલાતનામું લખનાર કારકુન હવે સાબદા થઈ ગયા. પેલાઓએ હવે ઍસમરાદાનો એક પગ ખુલ્લો કરી નાખ્યો અને લોખંડે જડેલાં બે પાટિયાં વચ્ચે તેને દબાવી દેવામાં આવ્યો. પેલી બિચારી એકદમ ત્રાસીને છળી પડી અને પેલા ધર્મ-અદાલતના જાક મહાશયના પગ આગળ હાથ લંબાવી બોલી ઊઠી – “દયા ! દયા !” પરંતુ તેને પકડીને છત ઉપરથી લટકતી પેલી ચામડાની રસી સાથે બાંધી દેવામાં આવી. પછી છેલી વાર તેને ગુનાની કબૂલાત કરવા કહેવામાં આવ્યું; અને તેણે આ વખતે પણ ખૂન પોતે કર્યું હોવાની ના જ પાડી, એટલે તરત પેલાં પાટિયાંના ક્રૂ ફેરવવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું. પાટિયાં પગ ઉપર ભીડાતાં ગયાં તેની સાથે પેલી બિચારીએ આકાશ ચિરાઈ જાય એવી વેદનાની ભયંકર ચીસ પાડી. જાક મહાશયે તેને પૂછ્યું – બોલ, કબૂલ કરે છે?” “હા, હા, હું કબૂલ કરું છું – બધું જ કબૂલ કરું ૬, દયા કરો! દયા કરો !” પણ યાદ રાખજો કે, કબૂલાત કરવાથી પણ તારે મોતની સજા ' જ વેઠવાની છે, એ હું કેવળ માનવતાની દૃષ્ટિએ, તારા ઉપર દયા લાવીને કહી દઉં છું.” * “ભલે.” Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ન્યાયને પ્રકાશ લાધ્યો .. ‘તે કારકુન લખા, આ બાહીમિયન કરી પિશાચ-પિશાચિની સાથે સંતલસમાં હાવાનું અને તેમની સાથે તેમની લાહીની મિજબાનીઆમાં ભાગ લેવાનું, અને એ કામમાં તેમની મદદગાર હાવાનું કબૂલ કરે છે. ખરી વાતને ? બાલી નાખ?” 33 હી. "C સેતાનને નમંત્રણ આપે છે, તે જોયાનું પણ તું કબૂલ કરે છે?” "" હા. cr 66 ૨૦૫ જે ઘેટા વાદળા ઉપર આવી, બધી ડાકણે ને “ એ જ પિચાશેાએ તને આપેલી એક બકરી તારી સાગરીત છે, એ હું કબૂલ કરે છે ? ” 66 22 હા. << ચાલા, હવે કેદીને જતરડામાંથી છેડો અને અદાલતમાં લે. જાક મહાશયે પરમ સંતેષ સાથે હુકમ આપ્યો. અદાલતમાં જતાં જતાં જાક મહાશયે ઍસમરાલ્દાને કહ્યુ, “ બેટી, વખતસર તે કબૂલ કરી દીધું એ ઠીક થયું; નહિ તો તારા પગ હંમેશ માટે નાચતા બંધ થઈ જાત! હવે તે તું તારાં સાગરીત ભૂત-પિશાચાને તારો છેવટના નાચ બતાવી શકશે. "" 4 જાક મહાશયે અદાલતમાં પહોંચી જાહેર કર્યું : “ છેવટે ન્યાયના માર્ગમાં પ્રકાશ લાધ્યા છે; અને આ બાઈ સાક્ષી પૂરશે કે, અમે શકય તેટલી હળવાશથી જ તેના પ્રત્યે વર્ત્યા છીએ.” >> નક મહાશયે હવે અદાલત સમક્ષ લાંબું ભાષણ કર્યું. એ બધું લંબાણ આપણે ધર્મ-અદાલત અને રાજ્ય-અદાલતમાં જંગી દફતરોમાં સંઘરાવા માટે જ રહેવા દઈએ; પણ આપણી વાર્તાને પ્રસ્તુત એવું નીચેનું વક્તવ્ય જ આપણે અહીં નોંધીએ : 68 આ મુકદ્દમામાં મેલી વિદ્યાની જ કારવાઈ પહેલેથી છેવટ સુધી સાબિત થઈ છે. અને ‘ સિટી ’ ટાપુમાં માતાજીના પવિત્ર મંદિરને બધા નાના મેટા ગુનાઓના ન્યાય ચૂકવવાના હક સમર્પિત થયેલા હાઈ, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦૬ ધર્માધ્યક્ષ તેને નામે અમે ફેસ માગીએ છીએ કે, પ્રથમ તો ખૂનનો કંઈક આર્થિક બદલો વસૂલ કરવામાં આવે; બીજું, માતાજીના મંદિરના દરવાજા સમક્ષ ગુનેગાર પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવવામાં આવે; અને ત્રીજું, એને અને એની સાગરીત બકરીને લા ગ્રેવે જેવી જાહેર જગાએ દેહાંતદંડ દેવામાં આવે.” તરત જ કેદીના વકીલ તરીકે બેઠેલો એક જણ ઊભો થયો અને બોલ્યો, “કેદીએ પોતાનો ગુનો કબૂલ કરી લીધો છે, એટલે હવે સેલિક-લૉ*માંની કલમ પ્રમાણે કે, કોઈ ડાકણ કોઈ માણસને ભરખી ગઈ હોય, અને તેના ઉપર એ ગુનો સાબિત થાય, તો તેને આઠ હજાર દેનિયર એટલેકે સોનાના બસો સુ દંડ કરવો જોઈએ; નામદાર કોર્ટે ગુનેગારને આટલા દંડની જ સજા કરવી જોઈએ, દેહાંતદંડની નહિ.” ધર્મ-અદાલતના ઍટર્નીએ એ સામે વાંધો ઉઠાવ્યો કે, એ કલમ હવે જરીપુરાણી થઈ હોઈ, રદબાતલ ગણવી. કેદીના વકીલે એ વસ્તુ માનવાની ના પાડી. તરત એ મુદા ઉપર ન્યાયાધીશોનો મત લેવામાં આવ્યો. મેં થઈ ગયું હતું અને બધા ઉતાવળમાં હતા; એટલે બધાએ કેદીના વકીલની વાત માનવા ના પાડી. એટલે ચુકાદો મોટેથી વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યો – રાજાજી પસંદ કરશે તે દિવસે, બપોરના વખતે મોત-ગાડામાં બેસાડી, તને ખુલ્લે પગે, ગળામાં દોરડું નાખી નોત્રદામના મંદિરના મોટા દરવાજા પાસે લઈ જવામાં આવશે. ત્યાં તારે બે રતલ વજનની મીણ-મશાલ હાથમાં પકડી પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું પડશે; પછી ત્યાંથી તને પ્લાસ દ ગ્રેવેમાં લઈ જઈ ફાંસી દઈ મારી નાખવામાં આવશે. તારી આ બકરીને પણ. તારા મેલીવિદ્યાના અપરાધો બદલ બિશપની અદા યુરેપનાં પ્રાચીન ઉમરાવ કુટુંબમાં પ્રચલિત એવો કાયદે. પુરુ -જ વારસદાર બની શકે એવું એમાં મુખ્ય વિધાન છે. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ન્યાયને પ્રકાશ લાધ્યું ૨૦૭ લૂતને તારે સેાનાના ત્રણ ‘લાયન’ દંડ તરીકે ચૂકવવા રહેશે. ઈશ્વર તારા આત્મા ઉપર રહેમ દાખવે ! ” "" ઍસમરાલ્દા માત્ર એટલું જ ગણગણી, “ આ બધું સાચું છે કે, સ્વપ્ન છે?” પણ એટલામાં સૈનિકોના કઠોર હાથેાએ તેને પકડીને ઊંચી કરી અદાલતની બહાર લીધી. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૬ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને – ૧ મધ્યયુગમાં મહેલ, ગઢ કે મંદિર જેવાં મકાનો, હમેશાં જેટલાં જમીનની ઉપર હાય તેટલાં નીચે જમીનની અંદર પણ બાંધવામ આવતાં. અર્થાત્ તેમને બે તળ હોતાં, – એક જમીન ઉપરનું અને બીજુ જમીનની નીચેનું. દેવળ નીચેનું તળ કોઈ કોઈ વાર મડદાં-પેટીએ રાખવાના કબ્રસ્તાન તરીકે કામમાં લેવાતું; તો મહેલા અને ગઢ નીચે તળ કેદખાના તરીકે. બધા મા સેટ અંતાઈને ગઢ, પૅરીસને પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસ, લુવ્ર રાજ મહેલ વગેરે ઇમારતાની નીચે માટાં મેટાં કેદખાનાં હતાં. એ ભેાંયત નીચેના માળ જેમ જેમ નીચે ઊતરતા જતા, તેમ તેમ સાંકડા જે સાંકડા થતા જતા. દાંતે કવિ, નરકના વર્ણન માટે આ કરતાં વધુ ભયંકર વસ્તુની ભાગ્યે કલ્પના કરી શકે. આ બધા ટન જેવા ભૂગર્ભ-માળાને છેક તિળયે એક પીપ જેવા કે કૂવા જેવા ઊડે ખાડો હોતા. તેવા અંધારા ભીના ખાડામાં દાંતે જેવા કિવ સેતાનનું રાજ સિંહાસન સ્થાપે, અથવા સમાજ મેાતની સજા દીધેલા પેાતાન કેદીઓને સ્થાપે. એક વખત માણસ એ ખાડામાં ઊતર્યો કે, પર્ણ પ્રકાશ, હવા, જીવન અને બધા જ પ્રકારની આશાઓ પાછ મૂકીને જ ગયો સમજવા. ત્યાંથી તેને સીધા ફાંસીને માંચડે જવા મા જ બહાર નીકળવાનું હોય. કેટલીક વખત તે ત્યાં ઉતારવામાં આવેલે કેદી ત્યાં જ રહી જાય! માનવ ન્યાય એ ઘટનાને ‘ ભૂલી ગયા ’ કહી ૨૦૦૯ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને – ૨૦૯ કાઢી નાખે છે. આમેય એ અભાગિયા કેદી અને માનવજાત વચ્ચે એટલા બધા પથ્થરો, જેલરો, ભૂગર્ભ માળ અને ઉપર આખો ધિંગો ગઢ આવી જાય છે કે, એને જીવતો રહેલો ગણ એ પણ કેવળ વિડબના જ છે. ઍસમરાદાને દેહાંતદંડની સજા કર્યા પછી, તે નાસી ન જાય તે માટે પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસની નીચેનાં ભોંયરાંની તળિયે આવેલા કૂવામાં ઢબૂરી દેવામાં આવી હતી. એક નાનીશી માખી, કે જે તે ઇમારતના એક પથ્થરને પણ હલાવી શકે નહિ, તેના ઉપર એ આખી ઇમારતનો બેજ જાણે ખડકી દેવામાં આવ્યો હતો. આ અવિચારમાં ઈશ્વર તેમ જ માનવ બંને સરખા હિસ્સેદાર ગણાય: આવા કુમળા પ્રાણીને માથે આટલા મોટા કમનસીબને કે આટલી મોટી રિબામણનો બોજ નાખવા માટે ! એસમરાદાને જે કોઈએ સૂર્યપ્રકાશમાં આનંદથી નાચતી કલ્લોલતી જોઈ હોય, તે તો તેને આ સ્થિતિમાં જોતાં વેંત જ કંપી ઊઠે: રાત્રી કે મૃત્યુ જેવી ઠંડક, હવાનું સહેજ પણ હલન-ચલન નહિ, માણસની કોઈ પણ હિલચાલનો કશો અવાજ નહિ, આંખોમાં પ્રકાશનું સહેજ પણ કિરણ નહીં, બેવડા વળી જાય તેટલો સાંકળોનો ભાર, આસપાસ ઝમતા પાણીના ખાબોચિયાને કિનારે મૂકેલો પાણી ભરેલો ચંબુ, એકાદ રોટીને ટુકડો, અને પથારી માટે થોડુંક પરાળ ! આ સ્થિતિમાં હલનચલન વિના કે શ્વાસોચ્છવાસ વિના ઍસમરાદા લગભગ વેદનામાત્ર પ્રત્યે અભાન થઈને જ પડી હતી. જ તે જાગતી પણ નહોતી કે ઊંઘતી પણ નહોતી, એમ જ કહેવું પડે. આ જગાએ જેમ દિવસ અને રાતને જુદા પાડવાનું શક્ય ન હોય, તેમ જ જાગ્રત અને સુષુપ્તને કે સ્વપ્નને યા વાસ્તવિકતાને પણ જુદાં પાડવાનું શકય ન હોય. તેનામાં કશી લાગણી, કશાં સાનભાન, કે વિચાર-ચિંતન મુદલ રહ્યાં નહોતાં. બહુમાં બહુ તો તેને સ્વપ્ન જેવું કંઈક રહ્યા કરતું, એમ જ કહી શકાય;- જેમાં ફેબસ, પેલી ઉગામેલી કિટાર, અદાલતનાં દૃશ્યો વગેરે ચાલું દેખાયા કરતું. ધ-૧૪ Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ અલબત્ત અમુક અમુક નિયત સમયે જેલર તેની તપાસે આવ ત્યારે તેના માથા ઉપરના બારણામાંની નાની ડોકાબારી ઊઘડવાન અવાજ આવતા. પણ તે વખતેય પ્રકાશનું એક ઝાંખું કિરણ પૂ અંદર દાખલ થવું નહિ. માત્ર રોટીના ટુકડા અને પાણીના ચંબુ મુકાઈ જતા સંભળાતા. માનવ જાત સાથે આ કેટલાક અવાજને જ તેને સંબંધ રહ્યો હતા. તેનું ધ્યાન યાંત્રિક રીતે પકડી રાખનાર બીજો એક અવાજ પણ હતા : ઉપરની છતના ભેજમાંથી અવારનવાર નીચેના ખાબોચિયામાં ટપકતા પાણીના ટીપાને. ૨૧૦ તેને આ કૂવામાં નાખ્યું કેટલા વખત થયા, એની તેને ખબર નહેાતી. મેતની સજા સંભળાવ્યા પછી તેને લગભગ ઊંચકીને જ લઈ આવવામાં આવી હતી અને આ કૂવામાં નાખવામાં આવી હતી. જ્યારે તે મૂર્છામાંથી જાગી હતી, ત્યારે તે તેની આસપાસ આ રાત જેવું ઘર, અંધારું વીંટળાઈ ગયું હતું. સ્વાભાવિક રીતે જ પેાતાના હાથને આસપાસ પસારી, પેતે કયાં છે તે જાણવા તેણે પ્રયત્ન કર્યા હતા. તે વખતે તેના કાંડા ઉપરની બેડીઓ સખત ખેચાઈ હતી તથા તે બેડીઓ સાથેની મેાટી સાંકળેા ખખડી હતી; પણ ને પ્રયત્નથી તેને એટલું જાણવા મળ્યું હતું કે, ચારે તરફ નક્કર પથ્થરની દીવાલ છે, નીચે પાણીથી ભીની પથ્થરની ફરસબંધી છે, તથા થોડું પરાળ છે; પણ દીવા કે હવાના બાકા જેવું કાંઈ જ નથી. શરૂઆતમાં કંઈક પ્રવૃત્તિ ખાતર પણ તેણે પાણીનાં ટપકતાં ટીપાં ગણવાનું શરૂ કર્યું હતું, પણ જતા મગજે એ પ્રવૃત્તિ પણ કયારની બંધ કરી દીધી હતી. પછી તેના બીમાર બનતા ૨ - છેવટે એક દિવસે કે એક રાતે – કારણ કે આ કબરમાં બાર કે મધરાત એક જ પ્રકારનાં હતાં – તેને માટે પાણીના કૂજો અને રોટી લાવનાર પહેરેગીર ડાકાબારી ઉઘાડવા કરે તેના કરતાં જરા વધારે મો અવાજ થયો; ભારે તાળું ઉઘડયું અને કટાયેલાં મિજાગરાં ઉપર વજનદાર બારણું જ ખસ્યું. તેણે નજર કરીને જોયું તો એક ફાનસ, એક હાથ Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને- ૨૧૧ અને બે માણસના કેડ નીચેના ભાગો તેને દેખાયા. બારણું નીયું હોવાથી બહાર ઊભેલા માણસોનાં માથાં દેખાય તેમ નહોતું. એ ફાનસનો પ્રકાશ તેની આંખમાં એટલો બધો વાગો કે, તેણે આંખો જ મીંચી દીધી. થોડી વાર પછી તેણે આંખે ઉઘાડી, તો બારણું બંધ થઈ ગયું હતું; ફાનસ દાદરના એક પગથિયા ઉપર મૂકેલું હતું અને એક માણસ તેની સામે ઊભો હતે. કાળા જન્માથી તેનું આખું શરીર ઢંકાયેલું હતું, અને સાધુઓ પહેરે છે તેવી કાન-ટોપીથી તેનું મોં પણ. ઍસમરાદાએ પૂછયું – “તમે કોણ છો?” “એક પાદરી.” ઍસમરાદા એના અવાજથી ચેંકી ઊઠી. “તું મૃત્યુ માટે તૈયાર છે?” “હા, હા. પણ હજુ કેટલી વાર છે?” “કાલે જ બધું પતી જશે.” એ તો બહુ મોડું કહેવાય; એ લોકો શા માટે આટલી વાર લગાડે છે?” “તો શું તને બહુ દુ:ખ થાય છે?” “અહીં ટાઢું બહુ લાગે છે” પેલા પાદરીએ આખા કૂવામાં ચોતરફ નજર કરી : “નહીં અજવાળું નહીં આગ! અને આ નિરંતર ટપકયા કરતું પાણી! ખરે જ બહુ ભયંકર પરિસ્થિતિ કહેવાય.” “અને ઉપરાંતમાં દિવસને ચાળી નાખી, મને એકલી રાત જ તેઓ આપી રહ્યા છે, શા માટે તેઓ એમ કરે છે?” “તું જાણે છે, અહીં તને શા માટે નાખવામાં આવી છે?” “હા, પહેાં ખબર હતી; હવે મને ખબર નથી રહી.” કંઈક યાદ કરી જોવા ભમર ઉપર પોતાની પાતળી આંગળી ફેરવતાં તે બોલી. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૨ ધર્માધ્યક્ષ અચાનક તે નાના બાળકની પેઠે રડી ઊઠી – “મારે અહીં. નથી રહેવું – મને ટાઢ વાથ છેમને બીક લાગે છે – અને જીવડાં મારી શરીર ઉપર ચડી જાય છે.” તે ચાલ, મારી પાછળ પાછળ આવ.” એમ કહી, પેલા પાદરીએ તેનો હાથ પકડ્યો. પેલી છોકરી ટાઢથી છેક જ ટૂંઠવાઈ ગઈ હતી છતાં તેને પાદરી નો હાથ બરફ જેવો ઠંડો લાગ્યો. અરે, આ તો મોતનો ઠંડો હાથ છે; તમે કોણ છે!” પેલા પાદરીએ તરત પોતાનું માથા ઉપરનું ઢાંકણ પાછળ સરકાવી દીધું. પેલી છોકરી તરત તેનું મોં ઓળખી ગઈ – લા ફલોદેલને ત્યાં કોબસના માથા ઉપર કરાર ઉગામતો જેને જોયો હતો તે જ જભ્ભાધારીનું એ મોં હતું. આ માણસનો ઓળો જ તેને અત્યાર સુધી એક કમનસીબમાંથી બીજા કમનસીબમાં ધકેલતો આવ્યો હતો – અને છેવટે પોતાના આ કરૂણ મૃત્યુદંડનું પણ કારણ બન્યો હતો. ફોબસનું ખૂન અને કર્યું હતું અને એ ખૂન બદલ તેને આ સજા વેઠવાની થઈ હતી! તેના આખા શરીરમાં થઈને એ માણસ પ્રત્યે ધૃણાની – નફરતની એક જોરદાર લાગણી પસાર થઈ ગઈ. - પેલો પાદરી તેના પ્રત્યે શકરા-બાજની તીણી નજરે જોઈ રહ્યો હતે. પેલી છોકરી છેવટે ધીમે અવાજે ગણગણી – “બસ તો હવે છેલ્લો ઘા કરી નાખે – જેથી બધું પૂરું થાય !” એમ કહી તેણે ભય ત્રાસમાં પોતાનું માથું બે ખભા વચ્ચે દબાવી દીધું અને ઘેટાની પેઠે કસાઈની છરીનો ઘા થાય તેની રાહ એ જોઈ રહી. “તું મારા પ્રત્યે આમ ભયભીત થઈને કેમ જુએ છે, વારુ?” પેલીએ કંઈ જવાબ ન આપ્યો. તું મારાથી ડરે છે?” પેલાએ ફરી પૂછ્યું. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને“વાહ, જલ્લાદ હવે પોતાના શિકારને ટાણાએ મારવાની મજા લૂંટે છે! મહિનાઓ સુધી જેણે મારો કેડો મૂક્યો નથી, જે હરહંમેશ મને ડરાવતો-ધમકાવતો આવ્યો છે એ મારા માર્ગમાં – મારા જીવનમાં આડે ન આવ્યો હોત, તો હું કેવી સુખી થાત? – એણે જ મને આ અંધાર-ખીણમાં નાખી છે ! એ ભગવાન! એણે જ મારા ફોબસને પણ મારી નાખ્યો છે !” આટલું બેલતાંમાં તે તે ડૂસકે ચડીને ભાગી પડી. પછી પોતાની આંખો એ પાદરી તરફ ઊંચી કરીને તે બોલી – હાય ! તમે કોણ છો? મેં તમારું શું બગાડ્યું છે? તમે શા કારણે મને આટલી બધી ધિક્કારો છો? મેં તમારો શો ગુનો કર્યો છે?” “હું તને ચાહું છું!” પેલીનાં આંસુ તરત બંધ થઈ ગયાં. તે બગલની પેઠે તેના તરફ શૂન્ય નજરે જોઈ રહી. પેલો તેને ઘૂંટણિયે પડ્યો હતો અને તેને પોતાની કામનાની આગભરી આંખોથી જાણે ભરખી રહ્યો હતો. સાંભળે છે? હું તને ચાહું છું!” પેલાએ ફરીથી જરા મોટે અવાજે કહ્યું. “આ તે કેવી જાતનો પ્રેમ?” અધોગતિને પંથે પળેલા એક શાપિત આત્માનો પ્રેમ!” બંને થોડી મિનિટ ચૂપ રહ્ય: પેલે ગાંડોતૂર બનીને, અને પેલી જડસડ થઈને. સાંભળ, તને હું વધું કહી સંભળાવીશ;-અત્યાર સુધી જે વાત મને પોતાને સંભળાવવાની હું હિંમત કરી શક્યો નથી. ઈશ્વર પણ જોતા ન હોય તેવે મોડી રાતને વખતે મેં મારા પોતાના અંતરને છૂપી રીતે ચૂછપરછ કરી છે, પણ ત્યાંય એ જવાબ આપવાની મારી હિંમત ચાલી નથી. તો સાંભળ. તને મેં પહેલવારકી જોઈ, તે પહેલાં હું બહુ સુખી હતો........” Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ હું પણ ! ” પેલીએ ધીમેથી નિસાસા નાખીને કહ્યું. “ વચ્ચે ન બાલીશ ! હા, હું સુખી હતા; કંઈ નહિ તો હુ એમ માનતા તેા હતેા. હું પવિત્ર હતા; મારું અંતર ઉજ્જવળ પ્રકાશથી ભરેલું હતું; મારા જેટલું માથું ઊંચું રાખીને ગૌરવભેર-પ્રતાપભેર કોઈ નહિ ચાલતું હાય. ભલભલા પાદરીઓ-સાધુઓ બ્રહ્મચર્યપાલન અંગે મારી સલાહ લેતા, અને મદદ માગતા; ભલભલા દાર્શનિકો સિદ્ધાંતા અંગે મને પૂછવા આવતા. વિજ્ઞાન-વિદ્યા જ મારું સર્વસ્વ હતી — તે જ મારી બહેન હતી અને બહેનથી મને પૂરો સંતોષ હતો. પરંતુ, વખત જતા ગયા, તેમ તેમ બીજા વિચારો મારા અંતર-આકાશમાં ઘેરાવા લાગ્યા વાદળની પેઠે પસાર થવા લાગ્યા. કોઈ સ્ત્રી મારી પાસે થઈને ચાલી જાય કે તરત મને ધ્રૂજારી થઈ આવતી. વેદીના ઠંડા પથ્થરો સાથે મને જકડી રાખતાં વ્રતોની શૃંખલા કામવાસનાની પ્રબળ આચકાથી તૂટી જાય એ રીતે ખેંચાવા લાગી — જે કામવાસ નાને હું મારા અંતરમાં હમેશ માટે ચૂપ કરી દીધેલી માનતા ! પછી તે હું સ્ત્રીઓને ધિક્કારનારો જ બની રહ્યો. ૨૧૪ “ ઉપવાસા, પ્રાર્થના, અભ્યાસ અને મઠના તપ-પ્રાયશ્ચિત્ત વ મે" કઠોર દેહ-દંડ આદર્યો. ધીમે ધીમે હું મારી જાત ઉપર કાબૂ લાવી શકયો. પછી તે વિજ્ઞાન-વિદ્યાનું પુસ્તક જ હું ઉઘાડતા અને મારા મગજમાંથી બધી અપવિત્ર ધૂણી કે જ્વાળાઓ દૂર થઈ જતી. સેતાન જ્યાં સુધી એમ મંદિરમાં કે શેરીઓમાં અણધારી પસાર થતી સ્ત્રીઓન ઓળા જ મારી પાસે મેાકલા, ત્યાં સુધી તો હું તેને ગાંઠયો નહીં. << પણ મારો એ વિજય હરહંમેશ કાયમ રહ્યો નહી. તેના વાંક ખરી રીતે ઈશ્વરના જ ગણાય, કારણ કે તેણે માણસ અને સેતાનને બંનેને સરખા શક્તિશાળી બનાવવાને બદલે સેતાનને વધુ શક્તિશાળી બનાવ્યા છે.” Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને- ૨૧૫ અને એ વખતે પાદરીના કંઠમાંથી દુ:ખને એક એવો ઊંડો નિસાસો નીકળ્યો કે, તેની વાણી છેક જ રૂંધાઈ ગઈ અને સમરાદા પણ એ જોઈ ચોંકી ઊઠી. પછી થોડી કોશિશ કરીને સ્વસ્થ થઈ, પાદરીએ આગળ બોલવા માંડ્યું – એક દિવસ મારા હાથમાંની ચોપડીમાંથી કંઈક વાંચતા વાંચતા હું મારી કોટડીની બારીએ ઉભો હતો, એવામાં મેં મંદિર સામેના ચોકમાંથી આવતો તંબૂરી અને સંગીતનો અવાજ સાંભળ્યો મારા અભ્યાસચિંતનમાં આવી ડખલ થવાથી હું ચિડાઈ ગયો અને મેં તે તરફ નજર કરી, તે મેં શું જોયું? મેં એક એવી સુંદર છોકરીને સૂર્યના પ્રકાશમાં આનંદથી નૃત્ય કરતી જોઈ કે, ઈશ્વરે પણ ઈશુ તરીકે જન્મ લીધો તે પહેલાં તેને જોઈ હોત, તો જન્મ લેવા માટે તેમણે કુંવારિકા મૅરા માતા કરતાં તેને જ પસંદ કરી હોત ! તેની આંખ કાળી તથા તેજસ્વી હતી; તેના કાળા વાળમાં કેટલાંક જુલફાં સૂર્યના પ્રકાશમાં જાણે સોનાના તાર ચમકતા હોય તેમ ચમકતાં હતાં, તેના પગ જોરથી ફરતા પૈડાના આરા હોય તેવા ઝડપથી ફરતા હતા, અને તેના માથાની આસપાસ ધાતુનાં બાંધેલાં ચકતાં સૂર્યના પ્રકાશમાં, તેના લમણાની આજુબાજુ તારાઓનો મુગટ પહેર્યો હોય એવો આભાસ ઊભો કરતાં હતાં. અરેરે! જુવાન છોકરી, તે હું હતી! ચકિત થઈ, મુગ્ધ થઈ, હું તારા તરફ જોતો જ રહ્યો. હું એટલી બધી વાર સુધી તારા તરફ જોઈ રહ્યો કે, છેવટે હું જ ભયભસ્ત થઈને ચોંકી ઊઠયો– જાણે નસીબે મારા ઉપર કઠોરતાથી પોતાને પંજો ઠપકારી દીધો હતો. પાદરી પાછો લાગણીના આવેશથી રૂંધાઈ, બોલતાં થોભી ગયો. પછી થોડી વારે તે આગળ કહેવા લાગ્યો હું મેહમુગ્ધ થઈ જઈ, મહાપરાણે કશાકનો ટેકો લઈ નીચે ગબડી પડતે અટકી શકયો. એ યુવતીનું સૌંદર્ય માનુષી ન હતું. તેને સ્વર્ગીય જ કહેવું પડે કે પછી સેતાની યા નારકી. એ બેમાંથી એ કઈ જાતનું Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૬ ધર્માધ્યક્ષ હનું તે હું નકકી ન કરી શકયો. પણ એવામાં મારી નજર તારી પાસેના બકરા ઉપર પડી. એ ડાકણોનું માનીતું પ્રાણી કહેવાય છે, અને તે મારી પ્રત્યે હસવું હોય એવી નજરે જાણે જોતું હતું. તરત જ હું સમજી ગયો કે, આ તો સેતાનની જાળ છે, અને તને નરકમાંથી મારી અધોગતિ માટે જ મોકલવામાં આવી છે. મને એ બાબતમાં શંકા રહી નહી.” પાદરીએ આટલું કહી પેલી બંદિનીના મોં સામે નજર કરી, અને ટાઢાશ સાથે ઉમેર્યું– “અને હજુ પણ હું એમ જ માનું છું. પરંતુ તારો જાદુ મારા મગજમાં તારા નૃત્ય સાથે ધીમે ધીમે વ્યાપતો ગયો. મારા અંતરમાં જે બધું જાગ્રત-સાવધાન રહેવું જોઈએ, તે તારી મોહિનીમાં આવી જઈ ઘેનમાં પડી ગયું. પછી તો અચાનક તે ગાવાનું શરૂ કર્યું. અને એ ગાન તારા નૃત્ય કરતાંય વધુ મેહક – વધુ ઘેનમાં નાખી દેનારું હતું. હું પગમાં ખીલા માર્યા હોય તેમ ત્યાં ને ત્યાં સ્થિર થઈને ઊભો રહ્યો. મારા પગ બરફ જેવા ઠંડા બની ગયા હતા, પણ મારું મગજ ચરુની પેઠે ઊકળી રહ્યું હતું. પણ એટલામાં જાણે મારા ઉપર દયા કરીને તે તારુ સંગીત બંધ કર્યું અને તું ચાલતી થઈ. ત્યાર પછી હું કયારે બારીના ખૂણા ઉપર પથ્થરની મૂર્તિની પેઠે જડ- અસહાય થઈને ગબડી પડયો, તેની કશી ખબર મને ન રહી. છેવટે જયારે રાત્રી-પૂજાને ઘેટ વાગ્યો, ત્યારે જ હું ભાનમાં આવ્યો. હું ત્યાંથી ઊઠીને ભાગ્યો પરંતુ હાય! મારા અંતરમાં કશુંક હંમેશને માટે એવું તૂટી પડ્યું હતું કે જે ફરીથી ઊભું થઈ શકે તેમ ન હતું; તથા કશુંક મને એવું વળગ્યું હતું, જેની ચુંગલમાંથી છૂટો થઈ હું ભાગી શકું તેમ નહોતું.” પાદરી થોડુંક થોભીને બોલવા લાગ્યો – “હા, તે દિવસથી માંડીને હું એક જુદો જ માણસ બની રહ્યો છું. મેં કેટલાય ઉપાયો અજમાવ્યા: વ્રત, તપ, ઉપવાસ! પરંતુ એકે ઉપાય કારગત ન નીવડયો – મારું માથું કંઈક વિચિત્ર વરાળથી ભરાઈ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને- ૨૧૭ ગયું હતું. અરે, હું ચોપડી લઈને બેસતો, તે વખતે ક્યાંથી આવીને તું જ વચ્ચે ખડી થઈ જતી! તારી એ છાયાને હું મારી નજર સમક્ષથી દૂર કરી શકતો નહીં. છેવટે ત્રાસી-કંટાળીને, મેં તને ફરીથી નજરે જોવા મરજી કરી. તું કોણ છે, એની મારે ખાતરી કરવી હતી; કારણકે, મારા અંતરમાં મેં સ્થાપેલી તારી મૂર્તિ જેવી જ તું જો નિર્મળ-પવિત્ર ન નીકળે, તો મારા અંતરમાંથી તારી મૂર્તિને કદાચ સહેલાઈથી ભૂંસી નાખી શકાય, એમ હું માનતો હતો. “મેં તને ફરી વાર જોઈ: પણ આ શું? મને તો ઊલટું હજાર હજાર વખત તને જોવાનું મન થઈ આવ્યું – તને હંમેશ જોયા કરવાનું જ ! હવે તે એ અધોગતિના ઢાળમાં સરકતી મારી જાતને રોકવી મારે માટે અશકય જ થઈ ગયું. હું પણ છેવટે તારી પેઠે ભટકેલ બની ગયો : જ્યાં જ્યાં તું નાચે ત્યાં ત્યાં હાજર રહેવા તારી પાછળ હું ભટકવા લાગ્યો. અને દરેક વખતે તેને જોઈને હું વધુ ને વધુ મેહમુગ્ધ – હતાશ થવા લાગ્યો. દરમ્યાન મારા જાણવામાં આવ્યું કે, તું જિપ્સી છે – મેલી વિદ્યા સાધનારાઓની જાતની! મને થયું કે, મેલી વિદ્યા જાણનારી ડાકણ તરીકે તારા ઉપર કામ ચલાવી તને મારી નંખાવું, તો મારા દરદનો ઉપાય થઈ જાય; આસ્તીના બૂનાને એ રીતે મૂઢ બનાવનારી જાદુગરણીને લાળી નાખવામાં આવતાં જ તે સાજો થઈ ગયો હતો. પહેલાં તો મેં hત્રદામ મંદિર સામેના ચેકમાં તું ન નાચવા આવે એવું તને કહેવરાવવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ તે માન્યું નહિ. તું તે ચાલુ એ ચોક્માં Vાચવા આવવા જ લાગી. પછી તારું અપહરણ કરવાનો મને વિચાર સાવ્યો. અમે બે જણ તારી પાછળ પડયા; અને તને અમે પકડી મિસ ખરી; પરંતુ તે વખતે એક કમબખ્ત અફસર અમારી ઉપર ધસી મળે, અને તેને છોડાવી ગયો. આમ તારા, મારા અને તેના એમ જણાના કમનસીબની શરૂઆત થઈ. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "ધર્માધ્યક્ષ “મને પછી એવો વિચાર આવ્યો કોઈ પણ રીતે તને સ કરાવરાવી, મારા હાથમાં લેવી. કારણકે, કેદખાનામાં તું પુરાઈ હોર ત્યારે તું મારી જકડમાં જ હોય – અને તું મારા હાથમાંથી દૂર ભાગ ન શકે. તેં મને બહુ લાંબા વખત સુધી તારી જકડમાં રાખ્યો છે; એટલે હવે તને મારી જકડમાં લેવાને મને અધિકાર પ્રાપ્ત થયો કહેવાય “એટલે મેં જ તારા ઉપર આરોપ મૂકવા શરૂ કર્યા. અલબત્ત, મારા મનમાં કશું નક્કી ન હતું, અને અવારનવાર મને હું જે કરતો હતા તેમાંથી પાછા ફરવાનું મન થઈ આવતું. પણ હું એમ માનતો હતો કે, જ્યારે મારે મારા એ પગલામાંથી પાછા ફરવું હશે, ત્યારે હું સહેલાઈથી પાછો ફરી શકીશ. પરંતુ દરેક દુષ્ટ વિચાર છેવટે દુષ્ટ કૃત્ય તરફ અચૂક લઈ જ જાય છે – અને તેમાંથી પીછેહઠ કરવી એ મુશ્કેલ બનતું જાય છે – એ વસ્તુનો તે વખતે મને સ્પષ્ટ ખ્યાલ નહોતો. એક દિવસ સૂર્ય પ્રકાશતો હતો અને મેં એક માણસને તારું નામ દેતો તથા હસતો હસતો તારી વાત કરતો જતો જોયો. તરત જ મેં તેનો પીછો પકડયો. અને પછી શું બન્યું તે તું જાણે છે.” આટલું કહી પેલો થેભ્યો, એટલે પછી પેલી છોકરી એક જ શબ્દ બોલી: “હાયરે, મારા ફેબસ!” " એકદમ પેલા પાદરીએ તેનું કાંડું જોરથી પકડ્યું અને કહ્યું, “એ નામ કદી મારા સાંભળતાં મોંએ ન લાવીશ. એ નામે જ આપણી બરબાદી સાધી છે. તને અહીં બહુ દુ:ખ-કષ્ટ થાય છે, ખરું? અહી બધું ટાઢું ટાઢું છે, અંધારું છે, તથા સાંકડું સાંકડું છે; – પર હજુ પેલો જે નાદાન બદમાશ તારા પ્રેમભર્યા હૃદય સાથે ખેલ ખેલતો હતે તેના પ્રત્યેના તારા બાલિશ પ્રેમના પ્રકાશની થોડી હૂંફ પણ તને છે; પરંતુ હું તે મારા અંધાર-ઘેરા અંતરમાં કેવળ શિયાળ, કેવળ હિ અને કેવળ હતાશાને ભાર ભરીને જ ફર્યા કરું છું. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧૯ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને“અત્યાર સુધી હું જે દુઃખ – વેદના સહન કરતો આવ્યો છું, તેને તને કયાં ખ્યાલ પણ છે? હું તારો કેસ ચલતો હતો ત્યારે અદાલતમાં હાજર હતો : તને જ્યારે અદાલત-ખંડમાં લાવવામાં આવી, ત્યારે હું ત્યાં હતો, જ્યારે તારી જુબાની થઈ, ત્યારે હું ત્યાં હતો! એ નાપાક વરુઓ તારી સામે તને દેહાંતદંડ દેવા માટે એક એક પૂરાવો ઊભો કર્યો જતા હતા, ત્યારે હું ત્યાં હતા; અને છેવટે તને પેલા રાક્ષસે રિબામણ માટે લીધી – હું ખરું કહું છું કે, તને રિબાવવામાં આવશે એવી મને કલ્પના જ ન હતી – ત્યારે પણ હું પાછળ પાછળ રિબામણ-ખંડમાં હતો. પેલા બદમાશે તારો પગ ખુલ્લો કરવા તારા ઉપર પોતાના ઘાતકી હાથ નાખ્યા, ત્યારે પણ હું ત્યાં હતો; મેં તારે ખુલ્લો પગ તે વખતે જો – જેના ઉપર એક ચુંબન કરવા હું આખું સામ્રાજ્ય આપી દઉં – જે પગની નીચે છુંદાઈ જવા હું રાજીખુશીથી તૈયાર થાઉં! એ પગને “બૂટ’ – યંત્રની જકડમાં ઘાલી તેનો છૂંદો કરી નાખવા તેઓએ સ્કૂ ફેરવવા માંડ્યો, ત્યારે હું ત્યાં હતો. કેવો કમનસીબ માણસ! જેના અણુ અણુને હું મારા સમગ્ર પ્રાણથી ચાહતો હતો, તેને હું હાથે કરીને આ રિબામણ-યંત્ર સુધી લઈ આવ્યો હતો. તે પહેલી ચીસ નાખી, તેની સાથે મેં મારા જલ્પા નીચે હાથ નાખી ત્યાં છુપાવેલી કટાર મારા હૃદય ઉપર ખાસી અને તે બીજી ચીસ નાખી હોત, તે તરત જ મેં તે કટારને મારા હૃદયની આરપાર પરોવી જ દીધી હોત. જો હજુ મારો કટારનો ઘા લોહી-ભીનો જ છે.” આમ કહી, તેણે પોતાનો જબ્બો ખુલ્લો કર્યો. તેની છાતી જાણે વાઘના નહેરથી ઉઝરડાઈ હોય તેવી બની ગઈ હતી, અને એક બાજુ મોટો – જેમ તેમ દબાવી દીધેલો ઘા હતો. પેલી બંદિની એ જોઈ, ત્રાસથી સંકેચાઈ ગઈ. “અરે છોકરી! હવે તે તું જ મારા ઉપર કૃપા કર! તું તારી તને દુ:ખી માને છે; પણ દુ:ખ શાને કહેવાય, તે તું જાણતી નથી. hક સ્ત્રીને ચાહવી – જાતે પાદરી હોવું – પેલી સ્ત્રીથી ધિક્કારાવું - અને Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૦ ધર્માધ્યક્ષ – છતાં એ સ્ત્રીનું એક હાસ્ય મળે તે ખાતર પેાતાનું સમગ્ર લેાહી, સમગ્ર પ્રાણ, સમગ્ર આબરૂ, સદ્ગતિ, મુક્તિ, અમરતા, શાશ્વતતાને ન્યોછાવ કરવા તૈયાર હોવું; — પેાતે રાજા, બાદશાહ, દેવદૂત કે ઈશ્વર હાઈએ કેવું સારું, જેથી એ સ્ત્રીના ચરણમાં વધુ કીમતી ભેટ ચડાવી શકીએ એવી તડપ વેઠ્યા કરવી; – સ્વપ્નમાં એ સ્ત્રીને રાત અને દિવસ પેાતા છાતીએ વળગાડી રાખવી; – અને છતાં પાતાની સગી આંખોએ સ્ત્રીને પોતાનું સર્વસ્વ એક છીછરા, કામુક, વ્યભિચારી અફસરને અર્પણુ કરતી જોવી; – અને છેવટે એ સ્ત્રીના જે સુંદર પગને, બાહુને, ખભાને ભૂરી નસાને, કિરમજી ત્વચાને ચિંતનમાં અને મનનમાં અધ્ધર તોળ રાખ્યાં હોય, તે સ્ત્રીનાં સમગ્ર અંગેને રિબામણ-યંત્રમાં પિલાતાં જે તથા છેવટે આવા અંધાર-કૂપમાં નંખાતાં જોવાં – એ બધું નરકની અગ્નિથી સહેજ પણ છુ પીડાકારી કહેવાય ખરુ? એના કરતાં મને બે પાટિયાં વચ્ચે નાખી જીવતા વહેરી નાખે, કે ચાર ઘેડાઓને ચાર જુદી દિશામાં દોડાવી મને ફડાવી નાખે, તે તે દુ:ખ બધું સહ્ય બને. આખી રાતેાની રાતે પેતાની નસેામાં થઈને ઊકળતા સીસ જેવા ગરમ ગરમ લાહીને વહેલું અનુભવવું, હૃદયને ક્ષણે ક્ષણે ફાટતું – ચિરાનું તથા માથાને સા સા ટુકડા થઈ જવું અનુભવવું – અને એ બધું પ્રેમ-અદે ખાઈ-હતાશાના માર્યા ! હાય, છેકરી, મારા ઉપર દયા લાવ ! મારા સળગ અંગારા ઉપર રાખ ઢાંકવાની કૃપા કર ! મારી ભમર ઉપર ઝઝૂમત પરસેવાનાં મેટાં બિંદુ લૂછી નાખ! છેકરી, એક હાથે જેટલે! રબાવ હાય તેટલા રિબાવ પણ બીજે હાથે મને પંપાળ! સુંદરી ! માર્ચ દયા લાવ! દયા લાવ! ” આટલું બેલતાં તે એપ!દરી ભીની ફરસબંધી ઉપર ઊબ પડી અપળાવા લાગ્યું અને પથ્થરનાં પયિાંની કિનારી માથું અફાળવા લાગ્યો. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ તે ભીની ફરસબંધી ઉપર ઊબડે પડી અમળાવા લાગ્યું અને માથું અફાળવા લાગ્યું.- પૃ. રર૦. Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બધી જ આશાએ પાછળ મૂકીને ૨૨૧. પેલો બોલતો બંધ થયો એટલો ઍસમરાદાએ નિસાસો નાખી એટલું જ કહ્યું, “ઓ મારા ફેબસ!” પેલો રડતે અવાજે ત્રાડી ઊઠ્યો, “તારામાં જો જરાય દયાભાવ હોય, તો તું મારા સાંભળતાં એ નામ તારે મોંએ ન લાવતી. એ નામ, તું મને સંભળાવે તે કરતાં તારા દાંત વડે મારા હૃદયને આખું ને આખું તું ચાવી ખાય, તે મારા ઉપર તે મોટી દયા દાખવી કહેવાય. દયા કર ! દયા કર ! તું જો નરકમાંથી આવી હશે, તો હું મારી સાથે નરકમાં આવવા તૈયાર છું- તારી સાથેનું નરક પણ મને સ્વર્ગ સમાન સુખદાયક લાગશે. પરમાત્મા કરતાં પણ તારું દર્શન મને વધુ કલ્યાણકર લાગે છે. મારો આટલો ઉગ્ર પ્રેમ પણ તું પાછો ઠેલશે, અને મારો સ્વીકાર નહીં કરે, તે પર્વતો પણ પોતાનાં મૂળમાંથી કંપી ઊઠશે! જો તું કબૂલ થાય તે..... આપણે બંને નાસી જઈએ! હું તને નાસી છૂટવામાં મદદ કરીશ; આપણે બંને કયાંક એવી જગાએ ચાલ્યાં જઈશું, જ્યાં સૂર્ય વધુમાં વધુ પ્રકાશિત હોય, જયાં વૃક્ષો વધુમાં વધુ હરિયાળાં હોય, તથા જયાં આકાશ વધુમાં વધુ ભૂર હોય. ત્યાં આપણે બંને એકબીજાને ચાહતાં ચાહતાં અને પ્રેમ કરતાં કરતાં આપણા આત્માને એકબીજામાં રેડીને એકરસ કરી દઈશું. આપણ બંનેમાં એકબીજા માટે એવી અતર્ણ પ્રેમ-તૃષા ઊભી થઈ હશે, જે આપણે નિરંતર વહેતા પ્રેમ-પ્રવાહમાં બુઝાવ્યા કરીશું.” પેલીએ હવે ખડખડાટ હસી પડીને પાદરીને આગળ બેલતા. ભાવ્યો. જુઓ પિતાજી! તમારા હાથ ઉપર આ કોનું લોહી ચોંટેલું છે?” “હા, ઠીક; તું મને મહેણાં-ટોણાં મારી શકે છે. એ બધું જે કરવું હોય તે કર; પણ મારી સાથે ભાગી આવવા તૈયાર થઈ જા. ઉિતાવળ કર! કાલે તો તને ગ્રેવેની માંચડા ઉપર ચડાવી દેશે. એની યારીઓ આજથી શરૂ થઈ ગઈ છે. હું તને આટલી બધી ચાહું છું, એની ખબર આજ પહેલાં મને કદી નહોતી પડી. મારી પાછળ પાછળ, Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૨ ધર્માધ્યક્ષ ચાલી આવ, અને જીવતી રહેવા પ્રયત્ન કર. પછી તું ભલે મને જેટલું ધિકકારવો હોય તેટલો ધિકકારજે. પણ કાલે તો બહુ મોડું થઈ ગયું હશે. તારી જાતને બચાવ, અને સાથે સાથે મને પણ!” પેલાએ હવે પેલીને હાથ પકડી તેને પરાણે ઊભી કરવા પ્રયત્ન કર્યો. પેલીએ તેના ઉપર તીવ્ર નજર ફેરવી. “મારા ફેબસનું શું થયું છે, તે મને કહો !” પાદરીએ તેનો હાથ પડતો મૂકી દયામણા અવાજે એટલું જ 'પૂછયું, “ તને મારી સહેજે દયા આવતી નથી?” મારા ફેબસનું શું થયું છે?” પેલીએ ટાઢાશથી પ્રાપ્ત બેવડાવ્યો. “તે મરી ગયો છે,” પેલાએ બૂમ પાડીને કહ્યું. “તે પછી તમે મને જીવવા માટે નાસી છૂટવાનું શા માટે કહો છો?” પેલા પાદરીએ એની વાત સાંભળ્યા વિના જ આગળ ચલાવ્યા. “મારી કટાર તેના શરીરમાં ઊંડી ઊતરી ગઈ હતી; તેના હૃદયને છે. એ કટારથી વીંધી નાખ્યું હતું – અને તેના આત્માને પણ !” પેલી છોકરી તરત છંછેડાયેલી વાઘણની પેઠે તેના ઉપર લપી તેણે તેને દાદરનાં પગથિયાં સાથે અસાધારણ બળથી દબાવી દીધો. ચાલ્યો જા, રાક્ષસ ! ચાલ્યો જા, ખૂની! મારે હવે મરવું જ છે. અમારા બંનેના લોહીના ડાઘ હંમેશને માટે તારી ભમરો ઉપર કલી બનીને ચોટી રહો ! ...... તારી સાથે હું નાસી આવું? કદી નહીં એના કરતાં નરકમાં જવું હું વધુ પસંદ કરું ! ચાલ્યો જા, શાપિત દુરાત્મા !” પેલો પાદરી પેલીના ધકકાથી પોતાના જન્મામાં અટવાઈ ગયી હતો. તે હવે જેમ તેમ પગ છૂટા કરી, ફાનસ લઈ, ત્યાંથી વિશે થઈ ગયો. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૭. માતા ! કે વહેલી સવારે મે મહિનાનો સૂર્ય આકાશમાં ઊંચે આવવા લાગ્યો હતો, એ અરસામાં તુર-રોલાં-ની તપસ્વિીનીએ પૈડાંનો ગડગડ અવાજ તથા ઘોડાઓના દાબડાને અવાજ પ્લાસ દ ગ્રેવેના મેદાનમાંથી આવતા સાંભળ્યો. પેલી તપસ્વિનીએ એ અવાજને કાનમાં પેસતો રોકવા પોતાના માથાના છૂટા વાળ કાન ઉપર દાળ્યા, અને પંદર વર્ષથી જે નાના જોડાની તે ભકિતભાવથી ઉપાસના કરી રહી હતી, તેની પૂજા ઘૂંટણિયે પડીને શરૂ કરી. " એ નાનો જોડો તેને મન આખી દુનિયા હતી. એના બધા વિચારે, એનું સમગ્ર અસ્તિત્વ એ જોડા સાથે જ જોડાયેલું હતું – શાત્ર મૃત્યુ જ તેમાંથી તેને છુટકારો કરી શકે! એ જોડાને જોઈ જોઈ, પોતાની બાલ-પુત્રીની યાદ લાવી લાવીને એણે કેટલાં આંસુ વર્ષોથી વહાવ્યાં છે, એને હિસાબ કણ કાઢી શકે? ઉપરાંત, પોતાની એ નાની બાળકીને ઉપાડી જનાર જિપ્સી-બાઈઓ ઉપર તેણે કેટલા શાપ અને કેટલી લ્યાનત વરસાવી છે, તેનો પણ? આજ સવારથી, કોણ જાણે શાથી, તેનાં દુ:ખશોક વધુ તીવ્ર ની રહ્યાં હતાં. on એ મારી દીકરી ! મારી નાનકડી ! મારી લાડકી! હવે શું હું થી તને કદી આ આંખોએ નહિ નિહાળી શકું? છતાં બધું ગઈ તે જ બન્યું હોય એમ હજુ મને લાગ્યા કરે છે. ભલા ભગવાન! અરે એને મારી પાસેથી એટલા થોડા વખતમાં જ છીનવી લેવી. હતી, તમે મને એ દીકરી આપી શા માટે? તમને ખબર નથી કે, અમે Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૪ ધર્માધ્યક્ષ માતાઓ તે અમારાં સંતાનોને અમારા પેટ રૂપ જ માનીએ છીએ, અને જે ઈશ્વર માતાના સંતાનને છીનવી લે છે, તે ઈશ્વરમાં પછી માતા વિશ્વાસ કે શ્રદ્ધા રહેતાં નથી? તે દિવસે હું ભૂંડી શા માટે પડોશ સાથે વાત કરવા, ઘર ખુલ્લું મૂકીને બહાર ગઈ ? અરેરે, આ નાનક જોડો અહીં પડયો છે, પણ તેને પહેરનાર કયાં છે? પ્રભુ! મને મારી બાળકી પાછી આપો! પંદર પંદર વર્ષથી હું ઘૂંટણિયે પડી પીને તમ પ્રાધ્યા કરું છું – મારા ઘૂંટણ પણ છોલાઈ – ઘસાઈને કઢંગા થઈ ગયા એટલું શું તમને બસ થતું નથી? અરેરે, જો તમારા વસ્ત્રનો એક છે પણ મારા હાથમાં આવી જાય, તો જ્યાં સુધી તમે મારી બાળકી પાક ન આપો, ત્યાં સુધી હું તેને મારા હાથમાંથી ન છોડું ! ભલા માતાજી મારા બાળ-ઈશુને મારા હાથમાંથી છીનવી લેવામાં આવ્યા છે; પેલ ડાકણો તેને ચોરી ગઈ છે અને તાપણામાં ભેજી તેનું લોહી પી ગધે છે – તેનાં હાડકાં પથ્થર વડે જીંદી જીંદીને! માતા મૅરીમને મા બાળકી પાછી આપો : ભલે મારું સ્વર્ગ તમે બદલામાં છીનર લો! હું કેવી મહા પાપણી હતી, પણ એ બાળકી આવ્યા પછી હું કેવી સુધરી ગઈ હતી ! એ બાળકી માટે હું ધર્મવાળી – ભક્તિવાળી બની ગઈ જેથી તે બાળકીને મારાં પાપનું કશું કલંક ન લાગે ! એના હાસ્યમાં મને હંમેશાં સ્વર્ગનાં – તમારાં દર્શન થતાં. ઓ પ્રભુ! મને મરતા પહેલું એક ક્ષણ વાર એ મધુર હાસ્ય, એ કમળ મુખ – એક વાર ફરી જોવા દો. હું તેના પગે આ જોડા પહેરાવી લઉં એટલી વાર જ! તે તેને તરત લઈ લેજો અને મને પણ નરકમાં કે જ્યાં નાખવી હોય તે નાખી દેજો. પંદર પંદર વર્ષની આ તપસ્યા હું બદલામાં તમને સમ છું! મરીને સ્વર્ગમાં તેને મળવાની આશા મને હરગિજ છે જ નહિ તેના જન્મ પહેલાંનાં મારાં પાપ મને યાદ છે. મારા જેવી પાણી સ્વર્ગમાં કેવી રીતે જઈ શકે ?” - એ અભાગિયણે આટલું કહી પછી ઊછળીને પેલા નાનકડા જી ઉપર પડતું નાખ્યું. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ માતા! ૨૨૫ તે વખતે બહાર ઘેાડાંક છેકરાં મેટેથી કંઈક વાતો કરતાં અને બૂમેા પાડતાં જતાં હતાં -- "" ‘ અલ્યા, પેલી જિપ્સી-બાઈને આજે અહીં ફાંસીએ ચડાવવાની છે!” તરત જ પેલી તપસ્વિની કરોળિયા જાળામાં ભરાયેલી માખી ઉપર લપકે તે ઝડપથી સાળિયાવાળી બારી પાસે ગઈ; અને ગ્રેવેન મેદાન તરફ જોવા લાગી. ખરે જ, પેલા કાયમી માંચડા આગળ નિસરણી ગોઠવાઈ ગઈ હતી અને ફાંસીગરને મદદનીશ, કટાયેલી સાંકળને સાફ કરતા હતા. કેટલાક લોકો આસપાસ ટાળે વળી ઊભા હતા. પેલી તપસ્વિની, પેાતાની બારી પાસે થઈને કોઈ જાય તો વધુ વિગત પૂછવા માટે તત્પર થઈ રહી. પાસે જ જાહેર પાઠ-ઘરમાં એક પાદરી ધર્મગ્રંથને પાઠ કરતો ઊભા હતા; જોકે તેની નજર વારંવાર ગ્રેવે-મેદાનના પેલા માંચડા તરફ જ જતી હતી. તપસ્વિની એ પાદરીને ઓળખી ગઈ : એ મૉસ્યાર આર્ચ-ડીકન, ધર્માધ્યક્ષ પોતે હતા. તેણે તરત જ તેમને પૂછ્યું : 66 પિતાજી, આજે તેઓ અહીં કોને ફાંસી દેવાના છે?” ધર્માધ્યક્ષે તેના તરફ કશો જવાબ આપ્યા વિના નજર કરીને કેયું. બુઢ્ઢીએ ફરીથી પ્રશ્ન પૂછયો. જવાબમાં તેણે કહ્યું —“મને ખબર નથી. » “પણ અહીં થઈને થેાડાંક છે!કરાં એમ બાલનાં બાલતાં ગયાં કોઈ જિપ્સી-બાઈને ફાંસી દેવાની છે?” "" 66 કદાચ એમ હશે. ’ તરત જ પેલી તપસ્વિની ખડખડાટ હસી પડી. ધર્માધ્યક્ષે તેને પૂછ્યું, બહેન, તમને જિપ્સી-બાઈએ પ્રત્યે બહુ ક્કાર છે, ખરું?” “ધિક્કાર ? હા, હા; ખૂબ જ ધિક્કાર છે! છેારાં ચારી જનારાં બદમાશે। મારી નાનકડી છેાકરીને ભૂંજીને ખાઈ ગયાં! મારી એકની હું નાનકડી - લાડકીને, અને મારા આખા હ્રદયને પણ!” - ૧-૧૫ << 66 - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પેલી બુટ્ટી થોડી વાર ચૂપ રહી, ધર્માધ્યક્ષ ટાઢાશથી તેના જોઈ રહ્યા. “પણ એ બધીમાં હું એક જિપ્સી-છોકરીને ખૂબ ધિક્કારું છે તેના ઉપર નિરંતર મેં શાપ વરસાવ્યા કર્યા છે. શા કારણે, જાણો છે કારણકે, એની મા જો મારી લાડકીને ખાઈ ન ગઈ હોત, તો મા લાડકી પણ આજે પંદર વર્ષની બરાબર એ છોકરી જેવી જ – જેટલું જ થઈ હોત, એટલે એ જિપ્સી છોકરી જ્યારે જ્યારે મારી કો આગળ થઈને પસાર થાય છે, ત્યારે મારું લોહી ઊકળી ઊઠે છે. “તો બહેન, રાજી થાઓ; કારણકે આજે તે છોકરીને જ ફાંસી ચડાવવાની છે.” આટલું બોલતાંમાં તો ધર્માધ્યક્ષનું માથું તેની છાતી ઉપર પડ્યું, અને તે ત્યાંથી ધીમે પગલે ચાલતો થયો. પેલી તપસ્વિની આનંદથી પોતાના બે પંજા એકઠા કરી અને ળવા લાગી. “મેં પહેલેથી ભાળ્યું હતું ડાકણ, કે તું એક દિવસ કાંસી માંચડે જ ચડવાની છે; મારો અંતરનો શાપ તને હતો !” અને જોસભેર એ પિતાની કોટડીમાં આંટા મારવા લાગી. આનંદ | તેનું હૃદય ફાટું ફાટું થઈ ગયું હતું – જાણે તેની કેટડીમાં સમાવું ન હતું! Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૮ જુદાં જુદાં ઘડતર પણ ફેબસ મરી ગયો ન હતો. એ જાતના માણસો બહુ થવડ હોય છે. એટલે એમરાદાને અદાલતમાં જે કહેવામાં આવ્યું હતું કે, ફેબસ મરવાની તૈયારીમાં છે, અને ધર્માધ્યક્ષે તેના કેદખાનાના અંધાર-કૂપમાં જે કહ્યું હતું કે, “ફેબસ મરી ગયો છે’ – એ બંને વાત બોટી હતી. ખરી વાત એ હતી કે, બસનો ઘા બહુ કારમે ન હતો. એટલે ચોકિયાટ સૈનિકો જે સરજનને ત્યાં તેને ઉપાડી ગયા હતા, તેણે પણ શરૂઆતમાં તેના જીવવાની આશા નથી’ એવું શુદ્ધ લૅટિનમાં કહ્યું હોવા છતાં, કેપ્ટન ફોબસની યુવાની વિજયી નીવડી હતી, અને કુદરતે દાક્તરને જૂઠો પાડવાની મજા લેવા માટે જ ફોબસને સાજો કરી દીધો હતો. અને એક સવારે પોતાની જાતને કંઈક સાજી થયેલી જોઈ, કેપ્ટન ફોબસ પોતાની સોનેરી એડી સરજનને બિલ પેટે આપી દઈ, રાધા રવાના થઈ ગયા. તે જમાનામાં, ન્યાયાધીશ, ખૂન કરનારને હાથે પેલો માણસ ખરેખર મરી ગયો છે કે નહિ, એની બહુ પંચાત કરતા નહીં: ગુનેવાર ફાંસીએ ચડ્યો કે નહિ, એટલી જ દરકાર તેઓ રાખતા. રસમરાદા સામે ખૂનનો ગુનો કર્યાના પૂરતા પુરાવા હતા, એટલે બસ ખરેખર મરી જ ગયો છે કે કેમ, એની ખાતરી કરવાની તેમને 'રૂર નહોતી. ૨૭. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ફોબસ પણ પેાતાને વધુ પૂછપરછ ન થાય તે માટે ત્યાથી યૂ-એન-શ્રી મુકામે જઈ પેાતાની ટુકડીમાં જોડાઈ ગયા હતા. ૨૨૮ અદાલતમાં જે મુકદ્દમા ચાલતા હતા તેમાં ભાગ લેવાની તૈ મરજી ન હતી, તેને લાગતું હતું કે, ત્યાં જુબાની આપવા જવ પેાતાની જ ઠેકડી જેવું થશે. તે બિન-ધાર્મિક વહેમી પ્રકૃતિના મા હતા, એટલે તેને પેલીના ચમત્કારી બકરા વિષે, પહેલી વાર જે વિધિ રીતે પેાતાને ભેટો ઍસમરાદા સાથે થયા હતા તે વિષે, તે એક જિષ્મ કન્યા હોવા વિષે, અને છેવટે પેલા ભૂતના ઓળા જેવા પાદરી વિષે ખૂબ જ વહેમ અને શંકા હતાં. આ બધું તેને શ્વેતાનુ પેલી સાથેનું પ્રકરણ હોવાને બદલે તેનુ મેલી વિદ્યાનું કામણ-ટૂમણ જ વિશેષ લા હતું. અને તે જમાનામાં લોકોને પણ ગુનેગારને સજા થાય બના સિક્કા પાડનારને જીવતા ઉકાળવામાં આવે કે ડાકણને ફાંસીએ ચડાવવ આવે, કે ધર્મ-વિરોધી કાફરને જીવતા સળગાવવામાં આવે – એ હૈ વળીને જોવા સાથે જ નિસબત હતી, – એ ગુના સાથે સંડોવાયે સૌનાં નામ કે બીજી વિગત સાથે નહિ. – પરંતુ ધીમે ધીમે ફોબસનું મન પેલી કામણગારી ઍસમરાલ્દામાં પેાતાને થયેલા જીવલેણ ઘામાંથી, કે પેલા ભૂતના ઓળા જેવા પાદરે વાતમાંથી મુક્ત થયું, એટલે તેને તરત પેાતાની વિવાહિત ફલર-દ યાદ આવવા લાગી. કૅપ્ટન ફેબસને, કુદરતના પેલા કાયદાની ખાલીપણા પ્રત્યે ધિક્કાર હતા. ઉપરાંત જે ગામમાં તેની ટુકડી મુકાઈ હતી, તે ગામમાં ભરવા અને ઘોડાને નાળ જડનારા લુહારોની લુહારણા સિવાય બીજી સારી જાતની સ્ત્રી જોવા મળે તેમ ન હતું. એ સ્થિતિમાં મબલક વાર્ લઈને આવનારી પેાતાને માટે નિયત થયેલી વિવાહિતા કૅપ્ટન ફોા વિશેષ યાદ ન આવે તેા બીજું ૢ થાય? Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘડતર એટલે બે મહિના બાદ, પૂરેપૂરા સાજા થઈને, તથા હવે તો પૈલી જિપ્સી-બાઈવાળું પ્રકરણ પણ પતી ગયું હશે તથા ભુલાઈ ગયું છે એમ માનીને, નોત્રદામ મંદિરની સામે આવેલા પોતાના શ્વસુરગૃહે (સાસુ-ગૃહ) ઘોડેસવારી કરતા આવીને તે હાજર થયા. તે વખતે નેત્રદામ મંદિરના દરવાજા આગળ લોકોનું વિચિત્ર રાળું ભેગું થયું હતું, પણ તેમણે માની લીધું કે, મે મહિનો હોવાથી, ઈ ને કંઈ ઉત્સવ-વ્રતનું સરઘસ કે સવારી નીકળવાનાં હશે, તેની કમાલ હશે. ફલર-દ-લીને પેલી જિપ્સી-કન્યાના બકરાએ ચકતી તારવીને Fબસનું નામ ગોઠવી આપ્યું હતું ત્યારથી મનમાં ભારે ઉચાટ રહ્યા કરતો હતો. અને ઉપરથી બબ્બે મહિના થયાં કેપન લાપતા હતા; એટલે કેપ્ટનને આપમેળે આવેલા જોઈ, તે ખરેખર રાજી થઈ, અને ધરમથી લાલ બની ગઈ. કેપ્ટન ફેબસ પણ ભરવાડણો અને લુહારણો જોઈ જોઈને જ વાસ્યા હોવાથી, પોતાની વિવાહિતાને ટાપટીપ – વેશભૂષા તથા ખીલતી પનીના મનોહર રૂપેરંગે ઓપતી જોઈ, એવા રંગમાં આવી ગયા કે ને જણ વચ્ચે તરત સમાધાન થઈ ગયું અને ફલર-દ-લીની મા પૂરા તોષથી એ બંનેને એકબીજા સાથે પ્રેમ અને આનંદની વાતો કરતાં Iઈ રહી. પણ તેફાની માણસ, તમે આ બે મહિના કયાં છૂ થઈ ગયા મા તે તો કહો !” વાહ ભાઈ! મને મારી ટુકડીમાં બોલાવી લેવામાં આવ્યો છે, વળી.” ક મુકામે? અને તો પણ મારી વિદાય માગવા આવ્યા વાય કેમ ચાલ્યા ગયા?” “એક ક્યુ-એન-બ્રી જવું પડયું, એટલે!” કેપ્ટને એક પ્રશ્નના સાબથી, બીજા પ્રશ્નનો જવાબ ટાળી દીધો. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૦ ધર્માધ્યક્ષ 66 પણ એ જગા તો બહુ નજીક છે; તમે ત્યાંથી એક વખત મને મળવા ન આવ્યા, એ કેવું?” મ - એવી ડયૂટી બજાવવાની હતી કે – અને ખરી વાત તે એ કે, હું જરા બીમાર પડી ગયા હતા. "" 66 બીમાર ? ” .. 'હા, હા; ઘાયલ સ્તે !” >> ઘાયલ ? ” ર મારી મધુરી, એમ ચોંકવાથી જરૂર નથી. બહુ સામાન્ય હતી થોડી તકરાર થઈ – તરવારો ઊછળી પડી-અને થોડુંક વા પણ તારે મીઠડી, એ કારણે આવા ગાભરા થવાની કંઈ જરૂર નથી “હે ? તમને તલવાર વાગે, અને મારે ગાભરા થવાની શી જરૂ તમને એવું બેલતાં કશે વિચાર પણ આવે છે? પણ શાથી તરવ ઊછળી, અને કેટલું વાગ્યું હતું, એ બધું મને વિગતવાર કહી બતા એટલે બસ; નહીં તો આજે તમારી માઠી વલે થવાની છે, નક્કી ! "" 66 “ અરે સામાન્ય વાત છે; પેલાના ઘેાડા વિષે મેં જરાક કરી, એટલે તેને ખોટું લાગ્યું, અને ઝટ નાનુંશું છમકલું થઈ પણ હવે તા એ બધું પતી ગયું —મારો ઘા પણ રુઝાઈ ગયો ૨ હવે તે તને ખાતરી કરાવવા માટે બતાવવા હાય તા પણ મુશ્કેલી · પણ હું? પેલા ચકલામાંથી આટલા બધા અવાજ શાનો આવે લોકોનું ટોળું ત્યાં શા માટે ભેગું થયું છે? ” મને વિશેષ ખબર નથી; પણ એક ડાકણને માતાજી સ તપ-પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા લાવવાની છે, અને પછી ફાંસી દેવા લઈ જવ છે, એવું કંઈક સાંભળ્યું છે. "" 66 કેપ્ટન ફોબસને લા ઍસમરાલ્દાનું પ્રકરણ તે કયારનું પતી હશે એવી ખાતરી હાવાથી તેમણે આગળ પૂછપરછ જારી રાખ “ એ ડાકણનું નામ શું છે? અને તેનો ગુના શે છે?” Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૧ જુદાં જુદાં ઘડતર “મને કંઈ ખબર નથી.” પછી અચાનક ફલર-દ-લીએ કેપ્ટન ફેબસ તરફ ફરીને પૂછ્યું, “જુઓ, ફેબસ, ત્રણ મહિના બાદ આપણું લગ્ન થવાનું છે. તો આજે મને સાચેસાચું કહી દો કે, તમે મારા સિવાય બીજી કોઈ સ્ત્રીને કદી પ્રેમ કર્યો છે કે નહિ?” વાહ, મારા સુંદર દેવદૂત! હું સોગંદ-પૂર્વક એમ કહેવા તૈયાર છું.” . પણ એટલામાં તો નીચે લોકેનું બુમરાણ વધતું ચાલ્યું. નોત્રદામ મંદિરના ઘડિયાળમાં બારના ટકોરા પડ્યા, અને તેની સાથે જ નીચે ચકલામાંથી, ઉપર છાપરાંમાંથી અને વચ્ચે બારીઓમાંથી એકસાથે અવાજ આવ્યો – જુઓ પેલી ! ” ફલર-દ-લીએ પોતાની આંખો ઢાંકી દીધી જેથી પેલી ગુનેગાર બાઈ ઉપર નજર ન પડે. - “વહાલી, તો પછી આપણે અહીંથી ખસીને કમરામાં જ ચાલ્યાં જઈએ, તો કેમ? તારા જેવી નાજુક હૃદયવાળીથી એ બધું જોયું નહિ જાય.” “ના, ના, અહીં જ ઊભાં રહીએ, એ તો સહેજ મને શરૂઆતમાં એકદમ થઈ આવ્યું.” તરત જ ઘોડેસવાર સૈનિકેથી ઘેરાયેલું એક ગાડું ગડગડતું આવ્યું. સારજંટો ચાબખા મારી મારી, ટોળામાંથી ગાડા માટે રસ્તો કરવા લાગ્યા. ગાડાની બાજુએ ન્યાયખાતાના અમલદારો અને પોલીસો તેમના કાળા પોશાકમાં હતા. જાક મહાશય તેમને મોખરે હતા. . એ ગાડામાં એક છોકરીને હાથ પીઠ પાછળ બાંધીને બેસાડેલી હતી. તેના આખા શરીરે માથા ઉપરથી ખભા ઉપર પરોવી દીધું પિય તેવું ખુલ્લા જન્મા જેવું જ એક કપડું હતું અને તેના કળાની આસપાસ દોરડાનો ફાંસો બાંધેલો હતો. તે દોરડા નીચે લીલા Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૨ ધર્માધ્યક્ષ કાચ સાથેનું એક નાનું માદળિયું હતું. મોતની સજા પામેલાંની એવી નાની ઇચ્છાઓ મંજૂર રાખવાનો રિવાજ હોઈ, એનું ગળાનું માદળિયું છેવટ સુધી કાયમ રાખવાની તેને પરવાનગી આપવામાં આવી હતી બારીમાંથી જોનારા પ્રેક્ષકો એ બિચારીના ખુલ્લા નાગા પગ જો શકતા હતા, તેણે એ પગને ઘૂંટણોથી બેવડા વાળીને બને તેટલા છુપાઈ વવા પ્રયત્ન ર્યો હતો. બધા લોકોની નજર સમક્ષ પોતાને આમ અર્ધનગ્ન હાલતમાં રજૂ કરવામાં આવી હોવાથી, શરમની મારી તે બિચારી પિતાના જન્મની કિનાર પોતાના દાંત વચ્ચે જોરથી દબાવી રહી હતી. તેના પગ આગળ એક સફેદ બકરી બાંધેલી હતી. ફલર-દ-લી એ જોતાં જ તરત બોલી ઊઠી, “ જિસસ ભગવાન આ તો પેલી બકરીવાળી જિપ્સી છોકરી છે, જેને આપણે અહીં ખેલ કરવા તે દિવસે બોલાવી હતી! ” ફેબસ પણ એને જોઈને આભ થઈ ગયો હતો. હે, શું કહ્યું? મને કંઈ સમજાયું નહિ.” તે તતપપ કરો બોલી શક્યો. “હે? તમને શું થઈ ગયું? એ છોકરીને જોઈને તમે આવા ગાભરા કેમ થઈ ગયા, વારુ?” “ના રે ના! હું ગાભરો થાઉં? શા માટે ?” મંદિરને દરવાજે ગાડું પહોંચતાં જ, અંદર ઊભેલા પાદરીઓએ સ્તોત્રોનો ગણગણાટ શરૂ કરી દીધો. પેલી છોકરીને ગાડામાંથી ઉતારવામાં આવી. તેના અને પેલા બકરાના બંધ છોડવામાં આવ્યા પછી તેને ખુલ્લા પગે અને ગળા ઉપર બાંધેલા દોરડાના ફાંસા સાથે મંદિરના મુખ્ય દરવાજા આગળ લઈ જવામાં આવી. સામેથી મોટો કૂસ અને સળગતી મીણબત્તીઓનું ઝુંડ આવતું દેખાયું – એ બધા પાદરીઓ હતી. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૬૩ જુદાં જુદાં ઘડતર સોનેરી કૂસ લઈને સામે આવનાર આર્ચ-ડીકન ધર્માધ્યક્ષ પોતે હતો. પેલી તરત તેને ઓળખી ગઈ. પેલાઓએ સ્તોત્રો ગાઈ લીધાં એટલે પછી જિપ્સી-બાઈના હાથમાં પીળા મીણની અને સળગતી એક વજનદાર મીણબત્તી પકડાવી દેવામાં આવી. પેલી યંત્રની પેઠે તેઓ જે કરાવે તે બધું કરવા લાગી. પણ તેનું લોહી પેલા આર્યડીકનને જોઈને ઊકળી ઊઠયું હતું. પેલો પાસે આવી તેના કાન પાસે માં લાવી જરા મોટેથી બોલ્યો, – “જુવાન સ્ત્રી, તે તારાં પાપ અને અપરાધની માફી ઈશ્વર પાસેથી માગી લીધી?” અને પછી તરત ધીમે અવાજે તેણે ઉમેર્યું – “બોલ, હજુ મારી થવા તૈયાર છે? તો હજુ પણ હું તને બચાવી લઉં તેમ છું!” પેલીએ તેના સામું તીવ્ર નજરે જોઈને કહ્યું, “દૂર હટ, રાક્ષસ! નહીં તો તારાં કરતૂન સૌ સમક્ષ ખુલ્લાં કરી દઈશ!” - પેલો વિકટ હાસ્ય હસીને બોલ્યો – “કોઈ તારી વાત માનશે નહિ; અને બીજાની જૂઠી બદગોઈ કરવાના અપરાધનો તારા મૂળ અપરાધમાં ઉમેરો થશે, એટલું જ; માટે બોલ, હજુ તું મારી બનવા તૈયાર છે?” તે મારા ફેબસનું શું કર્યું છે?” “એ મરી ગયો છે.” પણ તે જ ઘડીએ આર્યડીકનની નજર સામેના મકાનના ઝરૂખા ઉપર પડતાં, તેણે કેપ્ટન ફેબસને ફલર-દ-લી સાથે ઊભેલો જોયો. તેણે એકદમ લથડિયું ખાધું, અને પોતાની આંખો ઉપર હાથ ફેરવી લઈ, તે તરફ ફરી નજર નાખી – અને તેને આખો ચહેરો જાણે વિચિત્ર રીતે ખેંચાઈ ગયો હોય તેવો બની ગયો. તે જા, મર ત્યારે ! હવે તેને કોઈ બચાવી નહિ શકે.” પછી તેણે હાથ ઊંચો કરી, છેવટનું ધર્મવાક્ય મોટેથી ઉચ્ચાર્યું – મોડું કરતા હે જીવાત્મા ! તું હવે તારે રસ્તે પળ; જેથી ઈશ્વર પાસે જઈ નું તેમની ક્ષમા માગી શકે!” Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૪ ધર્માધ્યક્ષ આ વાકય પાદરીએ જલ્લાદને આપેલી છેલી પરવાનગીરૂપ હતું. તરત આસપાસના બધા લોકો ઘૂંટણિયે પડયા. જાક મહાશયે હવે નિશાની કરી, એટલે જલ્લાદના બે મદદનીશ પેલી કમનસીબ યુવતીના બે હાથ ફરીથી બાંધવા માટે નજીક આવ્યા. પીઠ પાછળ તેના હાથ બાંધી તેને ફરીથી મોત-ગાડી ઉપર ચડાવે તે પહેલાં જાણે જીવનની છેલ્લી ક્ષણો તેને માણી લેવી હોય તેમ, પોતાની સૂકી લાલ લાલ આંખે તેણે આકાશ તરફ, સૂર્ય તરફ, રૂપેરી વાદળો તરફ, જમીન તરફ, લોકો તરફ અને આસપાસનાં મકાન તરફ ફેરવી, પેલો પીળો પોશાક પહેરેલે જલ્લાદના મદદનીશ તેના હાથ બાંધતો જ હતો, તેટલામાં એ જિપ્સી-યુવતીએ એક કારમી ચીસ પાડી – આનંદની ચીસ ! પાસેના ઝરૂખામાં ઊભેલા કેપ્ટન ફેબસ ઉપર તેની નજર પડી હતી! શું તે સ્વર્ગમાંથી તેને દર્શન આપવા ઊતરી આવ્યો હતો? ના, ના, તેની બગલમાં તેની વિવાહિતા લર-દ-લી હતી, જેને તે ઓળખી ગઈ. એટલે કે ન્યાયાધીશ પણ જૂઠું બોલ્યા હતા! અને ધર્માધ્યક્ષ પણ ! ફેબસ જીવતો જ હતો ! તરત જ તેણે મોટેથી બૂમ પાડી, “ફેબસ! મારા ફેબસ!” અને તેણે પોતાના હાથ તેના તરફ ઊંચા કરવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ તે એની પીઠ પાછળ બંધાઈ ગયા હતા. તેણે જોયું કે, કેપ્ટને તેનો અવાજ સાંભળી ગુસ્સામાં ભવાં ચડાવ્યાં, અને તેના હાથે હાથ વીંટાળીને ઊભેલી તેની વિવાહિતાએ ફેબસ તરફ તુચ્છકારમાં હોઠ લંબાવી, ગુસ્સાભરી નજર નાખી. - ફેબસ કંઈક શબ્દો બોલ્યો, જે ઍસમરાદાને સંભળાયા નહીં. અને પછી તે તે બંને જણા ઝરૂખામાંથી અંદર ચાલ્યાં ગયાં. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘડતર tr "" “ફોબસ ! તમે પણ એ વાત સાચી માને છે? ” ઍસમરાલ્દાએ ફોબસનું ખૂન કરવા બદલ પેાતાને દેહાંતદંડની થયેલી સજા યાદ કરીને બૂમ પાડીને પૂછ્યું. કદાચ ફોબસ પણ એમ માનતો હોય કે, તેને એણે જ કટાર મારી હતી ! – ડાકણ તરીકે તેનું લેાહી પીવા! ૨૩૫ અત્યાર સુધી ઍસમરાલ્દા ટકી રહી હતી; પણ ફેોબસની પાતા પ્રત્યે શંકાભરેલી અને તિરસ્કારભરી વર્તણૂક જોઈને તે એકદમ ભાગી પડી; અને બેહેાશ થઈ જમીન ઉપર ગબડી ગઈ. * જાક મહાશયે તરત હુકમ કર્યો, અને ઊંચકીને ગાડામાં નાખો. અને પાર લાવે.” અત્યાર સુધી નેત્રદામ મંદિરના દરવાજા ઉપરની રાજાઓની. મૂર્તિવાળી ગૅલરી તરફ કોઈનું લક્ષ ગયું ન હતું. ત્યાં એક વિચિત્ર આકારને પ્રેક્ષક નીચે બનતું આ બધું લક્ષપૂર્વક નિહાળી રહ્યો હતેા. શરૂઆતથી જ, કોઈનું લક્ષ ન જાય તે રીતે, ગેલરીના એક સ્તંભ સાથે આમળાવાળું મજબૂત દોરડું તેણે બાંધી દીધું હતું, જેનો છેડો મંદિરનાં પગથિયાં સુધી છેક નીચે લટકતા હતા. હવે જાક મહાશયના હુકમથી પેલા બે મદદનીશા બેભાન ઍસમરાલ્દાને ઉપાડીને ગાડામાં નાખવા નીચે નમ્યા કે, તરત ગૅલરી ઉપરના પેલા પ્રેક્ષકે એક પગ કઠેરા બહાર કાઢયો અને પગ, ઢીંચણ તથા હાથ વડે એ દારડા ઉપરથી તેણે સડસડાટ નીચે ઊતરવા માંડયું. નીચે ફરસ ઉપર પગ અડકતાં વેંત તે સીધા પેલા બે મદદનીશા ઉપર વાઘની પેઠે લપકયો. બંનેને એક એક મુક્કો માં ઉપર જોરથી લગાવીને તેણે જમીન ઉપર તોડી પાડયા અને પછી એક હાથે જ પેલી જિપ્સી-કન્યાને ઢીંગલીને પેઠે હાથમાં ઉપાડી લીધી અને ભયંકર ગર્જનાને અવાજે “ આશ્રય-ધામ ! ” “ આશ્રય-ધામ” એવી બૂમેા પાડતા એક જ કૂદકે તે મંદિરમાં પેસી ગયા. આ બધું એટલું ઉતાવળે કરવામાં આવ્યું હતું કે, રાત હોત તે વીજળીના એક ચમકારા દરમ્યાન જ જાણે એ બધું બની ગયેલું લાગત. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૩૬ ધર્માધ્યક્ષ લોકો “આય-ધામ’ એ પકારનો અર્થ સમજી ગયા, અને તેમણે પણ આનંદના ઉદ્રકમાં સામેથી બૂમ પાડી – “આશ્રય-ધામ!” સાથે સાથે દશ હજાર હાથોએ પાડેલી તાળીના અવાજે કસીમૉદેની એક આંખમાં આનંદ અને ગર્વનાં આંજણ આંજી દીધાં. બેભાન બની ગયેલી સમરાદા આ બધી બૂમાબૂમ અને ધમાલથી ભાનમાં આવી ગઈ. તેણે પોતાની આંખો ઉઘાડીને કસીમૉદો ઉપર નજર નાખી; પણ તે તો પોતાની પાછળ પડેલો અને પોતાને પહેલાં ઉપાડી જવા પ્રયત્ન કરનાર પેલો ખવ્વીસ હતો એમ જાણી, પોતાની આંખો તેણે પાછી બંધ કરી દીધી. જાક મહાશય અને અદાલતના બધા રસાલો આ ઓચિંતી ઘટનાથી ડઘાઈ ગયા. કારણ, નોત્ર-દામ મંદિરમાં પેસી જઈને તેમાં આશરો લેનારા દેહાંતદંડના કેદીને પાછો પકડી ન લવાય! વાત એમ છે કે, મધ્યયુગમાં, રાજા લૂઈ-૧૨ ના સમય સુધી, ફ્રાંસના દરેક શહેરમાં આવાં કોઈ ને કોઈ “આશ્રય-ધામ’ હતાં, જ્યાં દુન્યવી સત્તાની કાંઈ આણ ચાલી ન શકે, એવો પરંપરાગત શિરસ્તો હતું. તે વખતની રાજસત્તાના જંગલી જેવા કઠોર ન્યાયમાંથી આશરો આપવા માટે જાણે મધદરિયે ટાપુઓ જેવાં આ સ્થાનો પરંપરાએ નિયત કરેલાં હતાં. કોઈ પણ ગુનેગાર એ સ્થાનમાં પહોંચી ગયો, પછી તે બચી ગયો જાણવો. આમ, સજા કરવાની સત્તાના દુરુપયોગની સાથે સાથે જ, બચી જવાના અધિકારનો દુરુપયોગ પણ ચાલતો રહેતો – જાણે બે ખરાબ વસ્તુઓ એકબીજીને સુધારવા પ્રયત્ન કર્યા કરતી હોય ! રાજાનો મહેલ, અને ખાસ કરીને મંદિરો અને દેવળો આવાં આશ્રય ધામ ગણાતાં. કોઈ કોઈ વાર તો શહેરમાં વસ્તી વધારવાની જરૂર ઊભી થઈ હોય, તો તે આખા શહેરને ગુનેગારોને નાસી છૂટીને ભરાઈ જવા માટે આશ્રય-ધામ તરીકે જાહેર કરાતું. રાજા લૂઈ-૧૧ – માએ ૧૪૭૭ માં આખા પેરીસને આવા આશ્રય-ધામ તરીકે જાહેર કર્યું હતું. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘડતર ૨૩૭ 1 ગુનેગાર આવા કોઈ સ્થાનમાં પગ મૂકે, એટલે પછી તેનું શરીર પવિત્ર મનાય – રાજસત્તા તેના ઉપર હાથ ન નાખી શકે. અલબત્ત, પહેરેગીરો – સૌનિકો વગેરે એ બહાર નીકળે કે તેને ઝડપી લેવા સતત ચોકી રાખ્યા કરે; પણ જ્યાં સુધી પેલા અંદર જ રહે, ત્યાં સુધી તેઓ બીજું કાંઈ કરી શકે નહિ. કેટલાય નાસી છૂટેલા કેદીઓ એ રીતે મઠમાં, રાજમહેલના દાદરમાં, મંદિરના બગીચામાં કે ચર્ચના દરવાજામાં પડયા રહી ઘરડા થઈ ગયાના દાખલા નોંધાયા છે. એક રીતે આ પણ બીજા પ્રકારની કાયમી કેદ જ ગણાય; પરંતુ મોતની સજામાંથી છૂટયાને આનંદ એ અભાગિયાને રહે ખરો. અલબત્ત, પાર્લમેન્ટ ખાસ કાયદો પસાર કરીને એ ગુનેગારને એવા આાય-સ્થાનમાંથી પકડીને પણ જલ્લાદના હાથમાં સોંપી દેવાની સત્તા આપી શકે, એવા દાખલા નોંધાયા છે. પણ એવા દાખલા બહુ વિરલ હાતા. સામાન્ય રીતે આવાં આશ્રય-ધામની પવિત્રતા અખંડિત રાખવામાં આવતી. કેટલાંય દેવળામાં તો આવા આશ્રિતાને રહેવા માટે નાનીશીક કોટડીએ પણ બાંધેલી તૈયાર રખાતી. નેત્રદામ મંદિરમાં પણ બાજુની એક પાંખના છાપરા ઉપર બહાર ઝૂકતી અર્ધ-કમાનાના બાંધકામ નીચે એવી એક કોટડી રાખવામાં આવી હતી. દાદર. કસીમૉદા પેાતાના કઠોર હાથ ઍસમરાલ્દાને જાણે સ્પર્શે ય નહિ – દુ:ખાડે નહિ, એમ કાળજીથી ફૂલની પેઠે તેને ઉપાડી ઝટઝટ ચડવા લાગ્યા. ઉપરના એક પછી એક ઝરૂખામાં નીકળી તે જ્યારે જ્યારે દેખા દેતા, ત્યારે નીચે ઊભેલા લોકો, આદ્રાય-ધામ ”! આાય-ધામ ! ” એવા હર્ષના પાકારોથી તેને વધાવી લેતા. છેવટે કસીમૉદા દાંટા-ઘરના છેક ઉપરના ઝરૂખામાં પહોંચી ગયા ત્યાર બાદ જાણે આખા શહેરને પેાતે બચાવી લીધેલી ઍસમરાલ્દાને બતાવતા હોય તેમ, હાથમાં રાખી, તેણે “ આશ્રય-ધામ ! ” એવી ભયંકર ગર્જના છેવટના કરી. 66 66 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ આ બધા વખત દરમ્યાન ધર્માધ્યક્ષ – કલૉદ ફ્રૉલે કયાં હતો? તે તો ઍસમરાદાની સાથે સવાલજવાબ પૂરા કરી, તરત હોડીમાં બેસી સીં નદીના ડાબે કિનારે પહોંચી જઈ, યુનિવર્સિટી વિસ્તારની ટેકરીઓ ઉપરની શેરીઓમાં પેસી ગયો હતો. કયાં જવું એ કશું તેણે વિચાર્યું ન હતું – તેને માત્ર ગ્રેવે મેદાન તેની પાછળ પડયું હોય તેમ તેનાથી બચવા દૂર નાસી છૂટવું હતું. - તે ફીકો પડી ગયો હતો, અને તેની આંખ વિકરાળ બની ગઈ હતી. તેની ચાલ પણ ગાંડા જેવી હોઈ છોકરાં તેની પાછળ હુરિયો બોલાવતાં. પરંતુ એ શેરીઓમાં પણ તેને ગ્રેવે મેદાનમાં ડાકણને ફાંસી અપાતી જોવા દોડી જતાં ટોળાં મળતાં – જેઓ “હજુ વખતસર પહોંચી શકાશે એ આશાએ ઉતાવળ કરતાં હતાં. છેવટે તે માઉન્ટ સેઇન્ટને કિનારે થઈ શહેર બહાર નીકળી ગયો. હવે વચમાં ડુંગરી આવી જવાથી પૅરીસ શહેર દેખાતું બંધ થયું, અને નિર્જન વેરાન જેવો ભાગ આવતાં તે હાશ કરીને જરાક શ્વાસ ખાતો થોભ્યો. પણ તે જ વખતે તેના અંતરમાં વિચારોનું આખું ઘમસાણ, અચાનક ઊપડેલા તેફાનની જેમ ધસી આવ્યું. જેણે તેનું સત્યાનાશ વાળી મૂક્યું હતું, અને પછી જેનું સત્યાનાશ પોતે વાળ્યું હતું, તે જિપ્સીકન્યાનો વિચાર તેને આવ્યો. પિતાનાં મહાવ્રતની નિરર્થકતા અને મૂખમીને વિચાર તેને આવ્યો. બ્રહ્મચર્ય, વિજ્ઞાન, ધર્મ, સદાચાર વગેરેની પોકળતા, તથા ઈશ્વર ઉપરની શ્રદ્ધાની નિરુપયોગિતાનો તેને વિચાર આવ્યો. એવા એવા બીજા કેટલાય અનિષ્ટ વિચારો ઘોડાપૂરની જેમ તેને ઘેરાઈ વળ્યા. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘડતર ૨૩૯ ' તેણે પોતાનું અંતર તળિયા સુધી તપાસવા માંડયું. તેને માલુમ પડ્યું કે કુદરતે વિવિધ કામનાઓ અને વાસનાઓને માટે કેટલી બધી જગા તેમાં નિર્માણ કરી છે ! તેણે પોતાના અંતરમાં ભરેલો બધો ધિક્કાર – બધી દુષ્ટતા ડોળી જોઈ, તો તેને માલૂમ પડ્યું કે, એ બધો ધિક્કાર તથા એ બધી દુષ્ટતા, વિફળ બનેલો – વિપરીત માર્ગે વળેલો પ્રેમ જ હતો! એ પ્રેમ કે જે સામાન્ય માણસમાં દરેક સદ્ગુણનો જન્મદાતા બને છે; – પરંતુ પોતાના જેવા તપસ્યા-નિગ્રહને વરતા સાધુ તપસ્વીના અંતરમાં દરેક પ્રકારના અનિષ્ટ રૂપ જ બની રહે છે! તેના જેવા ઘડતરવાળે માણસ સાધુ-તપસ્વી બનવા જાય, તો તે એક રાક્ષસ જ બની રહે, એ તેને જાણે સમજાઈ ગયું! કોઈ દરદીને કોઈ વૈદ્ય તપાસે, તે રીતે અત્યારે તે પોતાની જાતનાં ઘટકો જરા પણ શરમ વગર, ગભરાટ વગર, કે સંકોચ વગર તપાસી રહ્યો હતો – કેવળ વિજ્ઞાની ની દૃષ્ટિએ ! પરંતુ તેને જયારે વિચાર આવ્યો કે, તેના આ વિપરીત બનેલા પ્રેમે તેને પોતાને નરકાગ્નિ તરફ ધકેલી મૂકયો છે, તથા તેની પ્રેમપાત્ર પેલી જિપ્સી-કન્યાને ફાંસીના માંચડા તરફ ધકેલી મૂકી છે, ત્યારે પાછો તે એકદમ ગાભરો થઈ ગયો. પરંતુ, ફેબસ જીવતે છે એ વસ્તુ પાછી તેના ખ્યાલમાં આવતાં, તે ખડખડાટ હસી પડ્યો. ફેબસ જીવતો હતો, એટલું જ નહિ પણ, વધુ સારાં કપડાં અને વધુ સારાં છોગાં સાથે, પોતાની નવી પ્રિયતમાને બગલમાં લઈ, જૂની પ્રિયતમાને ફાંસીને માંચડે જતી બતાવી રહ્યો હતો! પણ પછી જ્યારે તેને વિચાર આવ્યો કે, બધાં મનુષ્ય પ્રાણીઓમાંથી જેમનું મોત તે વિશેષે ઇચ્છતો હતો, તેમાંથી જેને તે જરાય નહોતો ધિક્કારતો, તે પ્રાણી જ તેની ચુંગલમાંથી બચી શક્યું નહોતું, ત્યારે તેની પોતાની જાત પ્રત્યેની ધૃણા એકદમ વધી ગઈ. પણ પછી તેના વિચારો ફેબસ ઉપરથી પૅરીસનાં પ્રજાજને તરફ વળ્યા, અને તેને તેમની વિચિત્ર પ્રકારની અદેખાઈ થઈ આવી. onal Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૦ ધર્માધ્યક્ષ એ લોકોએ ગાડામાં બેસાડેલી એ જિપ્સી-કન્યાને નગ્ન સ્થિતિમાં જોઈ હતી – ધોળે દિવસે, જાહેર સ્થળમાં જે સ્ત્રીના સૌંદર્ય તરફ તે સામે એ આંખ ઊંચી કરીને જોઈ શકતો નહોતો, જેની બેભાન અવસ્થા વખતે પણ પોતાના હોઠોથી તેને ચુંબતાં તેને આંખે શરીરે કંપ થઈ આવ્યો હતો, તે નગ્ન સ્ત્રીના સૌંદર્યનું ગમે તેવા ભામટાઓ, ભિખારીઓ, ચોરો, એમ બધા જ, જાહેર હવાડો હોય તેમ ખોબે ખોબે પાન કરતા હતા.' અને પછી તેને વિચાર આવ્યો કે, એ કન્યા જો જિપ્સી જાતિની ન હોત, અને પોતે પાદરી ન હોત, ફોબસ નામનું પ્રાણી જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું ન હોત, અને એ કન્યા તેને હૃદય ભરીને ચાહતી હોત, તો પોતાને માટે કેવું પ્રેમસભર, દિવ્ય, સ્વર્ગીય જીવન શક્ય બન્યું હોત ? અને તે જ ઘડીએ તેની નજર સમક્ષ તાદૃશ ચિતાર ખડો થયો કે અત્યારે હવે છોકરી ફાંસીને માંચડે લટકે છે, અને તેનું પ્રાણપંખેરું હવે આ દુનિયા છોડીને ચાલ્યું ગયું છે.' તેને આખે શરીરે તરત પરસે થઈ આવ્યો. તેણે આગળ ભાગવાનું ફરીથી શરૂ કર્યું. તે કુદરતથી, જીવનથી, પોતાની અને ઈશ્વર પાસેથી કયાંક ભાગી જવા માગતો હતો. આમ આખો દિવસ તેની ભાગદોડ ચાલુ રહી. છેવટે સૂર્યાસ્ત સમયે તે જરાક ભ્યો. પેલી જિપ્સી-કન્યાને બચાવી લેવાની બધી જ આશા અને ઇચ્છા જ્યારથી નષ્ટ થઈ ગયેલી તેને જણાઈ હતી, તે ક્ષણથી માંડીને તેના મનમાં એક પણ તર્કસંગત વિચાર કે એક પણ મક્કમ નિરધાર કાયમ રહ્યો ન હતો. તેની બુદ્ધિશક્તિ. જ જાણે કામ કરતી બંધ થઈ ગઈ હતી. તેના મન સમક્ષ ઍસમરાલદા. અને ફાંસીના માંચડો – એ બે ખ્યાલ જ વળી-વળીને ઘૂમ્યા કરવા. લાગ્યા. અને તેના વિક્ષિપ્ત મનની તાકાત જેમ જેમ વારાફરતી તે Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘડતર ૨૪૧ બે ખ્યાલો ઉપર કેન્દ્રિત થવા લાગી, તેમ તેમ ઍસમરાદા તેને મતે સૌંદર્ય, પ્રકાશ અને નિર્દોષતાની બાબતમાં સ્વર્ગ-નારિકા જેવી કેવળ જયોતિર્મય બનતી ચાલી, અને ફાંસીને માંચડો આકારમાં તેના પોતાના ખુલ્લા નિષ્ફર હાથ જેવો! આમ છતાં એ હતભાગીને એક પણ વખત આત્મહત્યા કરીને આ બધી યાતનાને અંત લાવવા અને વિચાર આવ્યો નહીં. કદાચ પોતાના મૃત્યુ પછીનું અફાટ નરક તેને અત્યારથી સ્પષ્ટ દેખાવા લાગ્યું હોય! રાત પડયે જ્યારે કોઈ પણ માણસ પોતાને ઓળખી નહિ શકે એવું લાગ્યું, ત્યારે કલોંદ ફ્રૉલેએ પોતાના રહેઠાણ તરફ પાછાં પગલાં Eભરવા માંડ્યાં. રસ્તામાં જેના મકાનમાં પોતે કૅપ્ટન ફોબસને કટાર ખોસી દીધી હતી, તે લા ફલર્દેલનું મકાન આવ્યું. એક બારીના તૂટેલા કાચમાંથી તેણે જોયું તો એક જુવાનિયો બગલમાં એક વેશ્યાને લઈને ખડખડાટ હસતો બેઠો હતો, અને પેલી ડોસી કાંતતી હતી. અચાનક પેલો જુવાનિયો ઊઠયો અને પાસે પડેલી ખાલી શીશી લઈને જમીન ઉપર પછાડતો પેલી વેશ્યાને સંબોધતો બોલ્યો, “આ શીશી ખાલી થઈ ગઈ; અને ખીરમાં તો એ પહેલાં જ ખાલી થઈ ગયાં છે. હવે તો જુપિટર દેવ આવીને તને જ દારૂની એક બાટલી બનાવી દે, તો તને હોઠેથી, દીંટડીએથી એમ અનેક જગાએથી ચૂસીને નાખી ને આખી પી જાઉં.” આટલું કહી, તે હવે પેલી વેશ્યાની ભાવભરી રજા લઈ બહાર ચાલી નીકળ્યો. કલૉદ ફોલો હવે તેને ઓળખી શકો: એ તેને નાનો ભાઈ નિ કૉલો ઊર્ફે જહાં દ મુલિ હતો ! તાત્કાલિક તો કલૉદ ફ્રૉલોએ રસ્તામાં આડા પડી જઈ, પોતાનું માં પોતાના ભાઈથી છુપાવી દીધું, છે તેને દારૂડિયે માની, ઠેબે ચડાવી આગળ ચાલતો થયો. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨ ધધ્યક્ષ કલૉદ ફ્રો ક્યારે નોત્રદામ આવી પહોંચ્યો. ત્યારે મઠનો દરવાજે તે બંધ થઈ ગયા હતા. એટલે હવે આજની રાત પૂરતે તેણે મંદિરના ટાવર ઉ૫રની પોતાની કોટીને જ આશ્રય લેવો રહ્યો. ઉપર જવાને રન દેખવા ખાતર, દેવળના પાઠ-ઘરમાં નિરંતર સળગતી રહેતી મીણબત્તી, ઘર નાસ્તિકાણે- ઉઠાવીને, તે પગથિયાં ચડવા લાગ્યો. તે વખતેમધરાતના ડંકા પડયા... - બપોરે બારના ડંકા પડી ત્યારે તેણે ઍસમરાહદાને આ મંદિરન્ટ દરવાજે જીવતી જોઈ હતી; અત્યારે મધરાતના બારને ટકોરે તે તે કબરમાં કયારની ઠંડી પડી ગઈ હશે, એ વિચાર આવતાં તેને કમકમાં આવી ગયાં. અચાનક પવનની લહેરખી આવતાં, તેના હાથમાંની મીણબત્તી બુઝાઈ ગઈ. તે જ વખતે તેણે ટાવરની સામી બાજુને ખૂણેથી સ્ત્રીના આકાર એળો આવતો જોયો. કૉદ ફૉલો ચોંકી ઊઠયો. તે એળાની બાજુએ એક નાની બકરી બેં બેં અવાજ કરતી ચાલતી હતી. અરે, એ તો ઍસમરાહદા! તે તદન ફીકી તથા ગમગીન દેખાતી હતી. તેના વાળ દિવસે હતા તેવા જ ખભા ઉપર છૂટા પથરાયેલા હતા, પણ તેના હાથ અત્યારે પીઠ પાછળ બાંધેલા ન હતા; તે છૂટી હતી!તે મરી ગઈ હતી– આ તો તેનું ભૂત હતું! કલૉદ ફૉલોને આખે શરીરે શીત વળી ગયાં. પેલો ઓળો ધીમે ધીમે કલૉદ ફૉલો ઊભે હતો તે તરફ આવવા લાગ્યો. ને તે ઓળો જેમ જેમ પાસે આવતો ગયો, તેમ તેમ તેરે પાછે પગલે ખસવા માંડયું- અને છેવટે જે સીડીઓ ચડીને તે ઉપર આવ્યો હતો, તે સીડીએએ થઈને ધીમે ધીમે સડસડાટ નીચે ઊતરી ગયા આપણે વચ્ચે કહેવી બાકી રહેલી વાત અહીં જ પરી કરી લઈએ. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ જુદાં જુદાં ઘક્તર કસીમૉદો સમરાદાને મંદિરને દરવાજેથી ઉપાડીને ઉપર લઈ આવ્યો, તે વખતે ઍસમરાદાએ આંખો મીંચી દીધી હતી. કરીમોદીને તે તે પોતાને બળાત્કારે ઉપાડી જનાર દુશમન-ભૂત તરીકે જ ઓળખતી હતી, અને અત્યારે પણ પોતાને તેના હાથમાં પડેલી જોઈ, તેણે એમ જ માની લીધું કે પોતાને બેહોશી દરમ્યાન ફાંસીએ ચડાવી દેવામાં આવી છે અને આ ભૂત પોતાને નરક તરફ જ ઉપાડી જાય છે. પણ કસીમૉદીએ જ્યારે તેને આશ્રય-ધામ તરીકે નિયત થયેલી મંદિરની છાપરા ઉપરની કોટડીમાં ઉપાડી લાવીને મૂકી, તથા તેના હાથના બંધ કાપવા માંડ્યા, ત્યારે ઍસમરાદાએ પરાણે પોતાની આંખો ખોલી અને પરિસ્થિતિ સમજવા પ્રયત્ન કર્યો. તે પોતે નોત્રદામ મંદિરમાં કયાંક છે, એટલું તો તે ઝટ નિશ્ચિત કરી શકી. ઉપરાંત એટલું પણ તેને યાદ આવ્યું કે, પોતાને જલ્લાદના હાથમાંથી છોડાવીને અહીં લાવવામાં આવી છે. પરંતુ એક ત્રીજી વસ્તુ પણ ભારે ખટકા સાથે તેને યાદ આવી કે, ફેબસ જીવતે છે, અને તે હવે તેને ચાહતે નથી. એ વિચારે જ તેના અંતરમાં એટલી કડવાશ ઉભરાઈ આવી કે, જલ્લાદના હાથમાંથી બચી છૂટવા માટે કંઈકે આનંદ થામવાને બદલે તેણે કસીમૉદોને પૂછયું – “તમે મને શા માટે બચાવી લીધી?” - પેલે ચિંતાતુર ચહેરે એમરાલ્ટાએ શું પૂછ્યું હશે તેને વિચાર કરવા લાગ્યો – કારણ કે, તે બહેરો હતો, અને કશું સાંભળી શકતો ન હતો. પેલીએ ફરીથી એ જ પ્રશ્ન પૂછયો. જવાબમાં કસીદો ફરીથી પિતાતુર નજરે તેની સામું જોઈ રહ્યો, પણ પછી એકદમ ઊઠીને મહાર નાઠો. પેલી નવાઈ પામી જોઈ રહી. થોડી વાર બાદ, તે એક નાની શી પોટલી લઈ આવો, તેમ Hઈ દાનેશરી બાઈએ ઍસમરાદાને પહેરવા આપેલાં કપડાં હતાં! Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તરત જ ઍસમરાલ્દાની નજર પોતાની જાત ઉપર પડી : લગભગ નગ્ન અવસ્થામાં હતી. તે એકદમ શરમાઈ ગઈ. ૪૪ કસીમમાંદાએ જાણે તેની શરમમાં ભાગીદાર થવા, પોતાની આં ઉપર પોતાને વિશાળ પંજો દબાવી દીધા. અને તરત તે ત્યાંથી બહતું ચાલ્યા ગયા. ઍસમરાદાએ જલદી કપડાં પહેરી લીધાં. કસીમૉદા તે ઘડી પાછા આવ્યો. તેના એક હાથમાં ભાજન-સામગ્રીથી ભરેલી એક છાબડે હતી; અને બીજા હાથમાં પથારી, પછી ફા છાબડી જમીન ઉપર મૂકીને તેણે કહ્યું, “ ખાઓ. ઉપર પથારી પાથરીને કહ્યું, “ સૂઈ જાઓ.” કસીમૉદા પોતાનું જ ખાવાનું અને પોતાની જ પથારી એને મ લઈ આવ્યા હતા. એસમરાલ્દાએ આભાર માનવા તેના મેમાં સામે ઊંચી નજર કરી પણ તેની વિદ્રુપતાથી ગભરાઈને તરત નીચી કરી દીધી. કસીમાઁદાએ તે જોઈને કહ્યું, “હું બહુ કદરૂપો છું, એટલે તમ મારી સામું જોતાં ડર લાગતો હશે. પરંતુ મારા માં સામે જોયા વિ હું કહું તે સાંભળી લેા. રાતે તમે આખા મંદિરમાં ફરી શકો છે, પ્ દિવસે કે રાતે મંદિર બહાર એક પગલુંય ન ભરતાં. બહાર નીકળતાં સાથે પેલા તમને પકડી લેશે અને મારી નાખશે. પછી તે હું પ મરી જઈશ.” તેના ભાવભર્યા અવાજથી વિચલિત થઈ ઍસમરાદાએ તેના સામું જોવા નજર ઊંચી કરી; પણ પેલા ચાલ્યા ગયા હતા. હવે પોતાની કોટડીનું નિરીક્ષણ કરવા માંડયું. છ ચેારસ ફૂટ કદની નાની ઓરડી હતી. તેને એક નાની બારી હતી, અને છાપરાના ઢ ઉપર એક બારણું હતું. તેની ઉપર કેટલીય ગટરો ઝઝૂમી રહી હતી તે ગટરોનાં માં ઉપર જુદાં જુદાં પ્રાણીઓનાં માં કોતરેલાં હતાં. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૫ જુદાં જુદાં ઘડતર છાપરાથી આગળ પૅરીસ નગરનાં ઘરોનાં ધુમાડિયાંનું જંગલ નજરે પડતું હતું. અચાનક તેના ખળા ઉપર તેને કંઈક વજન જેવું લાગ્યું. તે થકી ઊઠી. હાલમાં રેક નાનીશી ઘટનાથી પણ તે ચોંકયા કરતી. તેણે જોયું તો તેની બકરી જાલી તેના ખોળામાં માથું દબાવતી હતી : કસીમૉદોએ જલ્લાદને મારી હઠાવ્યા, ત્યારે તે પણ કસીમૉદો સાથે જ ઉપર ભાગી આવી હતી. - ઍસમરાદાએ તેના માથા ઉપર વહાલથી હાથ ફેરવીને કહ્યું, “હું નલી, તું હજુ પણ મને ભૂલી નથી ?” અને આખા દિવસનાં ભરાઈ રહેલાં આંસુના બંધ અચાનક ખૂલી ગયા : શત શત ધારાથી તેના અંતરની બધી વેદના બહાર વહેવા લાગી. રાત પડી, ત્યારે ચંદ્રના પ્રકાશમાં તે મંદિરની છત ઉપરની સળંગ છેૉલરીમાં ફરવા નીકળી. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૯ બહેરો 1ીજે દિવસે સવારે સમરાદા જાગી, ત્યારે તેને નવા લાગી કે, પોતે કેટલાય દિવસ બાદ ઊંઘી ગઈ હતી ! બારીમાંથી સૂઈ ઉજ્જવળ કિરણ આવતું હતું અને તેના મોં ઉપર પ્રકાશ પાથરતું હો પરંતુ તે તરફ જોતાં વેંત તેની નજરે કસીમૉદોનો વિપ ચહેરો પડ અને તે છળી ઊઠી. તેણે પોતાની આંખો એકદમ બંધ કરી દીધી. કસીમૉદોએ તરત પિતાના ઘોઘરા અવાજે કહ્યું, “બીશ ની હું તમારો મિત્ર છું. તમે ઊંધી ગયાં હો ત્યારે તમારી ચોકી કરવા ? હું આવ્યો હતો. તમારી આંખો બંધ હોય ત્યારે તમારી ખબર કાઢ હું આવું, તેને તમને વાંધો નહિ જ હોય. હવે હું જાઉં છું, ના. ન હું ભીંતની આડમાં બેસી જાઉં છું. તમારી આંખો ઉઘાડે.” સમરાદાએ આંખ ઉઘાડી અને જોયું તો કસીમૉદી બારી ન હતો. તેણે ઊઠીને જોયું તે તે બિચારો ભીંતના એક ખૂણે લપાઈ બેસી ગયો હતો. તેના મોં ઉપર ખિન્નતા અને શોકનો ભાવ છવા રહ્યો હતો. સમરાહદાએ તેના પ્રત્યેનો પોતાનો ધૃણા તિરસ્કારનો ભા દબાવવાનો પ્રયત્ન કરીને તેને અંદર આવવા બૂમ પાડી. પણ પેલા તેના હોઠ હાલતા જોયા એ ઉપથી એમ કલપી લીધું કે, એને ત્યાં ચાલ્યા જવાનું કહેવામાં આવ્યું છે, એટલે તે વધુ નિરાશ અને ખિ થઈ, માથું નીચું ઢાળી, ખોડંગતો ખેડંગતે ત્યાંથી ચાલતો થયો. ૨૪૬ Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ર૪૭ એસમરાદાએ નવાઈ પામી જરા મોટેથી કહ્યું, “અહીં આવો, કહું છું.” પણ પેલાને દૂર ને દૂર ચાલ્યો જતે જોઈ, તે તરત એરડીની બહાર નીકળી અને તેની પાછળ દોડતી જઈને તેણે તેનો હાથ પકડયો. તેનો સ્પર્શ થતાં જ કસીમૉદ આખે શરીરે ધ્રૂજી ઊઠ્યો; તેણે પોતાનો ગુનો થયો હોય તો માફ કરવા આજીજીભરી નજરે તેના સામું જોયું. પણ પછી પેલીને ઓરડી ભણી પાછો પિતાને ખેંચી જતી જોઈ તેના મોં ઉપર આનંદ અને કમળાપણાની આભા છવાઈ ગઈ. ઓરડીએ પહોંચી પેલી તેને અંદર ખેંચવા લાગી, પણ તે તો ઊમરા બહાર જ ઊભો રહ્યો. અને બોલ્યો, “ ઘુવડે “લાર્ક-મેનાના માળાની નજીક જવું ન જોઈએ.” છેવટે ઍસમરાદા અંદર જઈ પોતાની પથારી ઉપર બેસી ગઈ, અને કસીમૉદો ઉપર પોતાની નજર ફેરવવા માંડી. દરેક ક્ષણે તેના અંગની નવી નવી વિ પતા તેના લક્ષમાં આવવા લાગી. તેને નવાઈ એ વાતની લાગી કે, આટલી બધી વિદ્રપતાઓ ઠાંસીને ભરેલું શરીર અસ્તિત્વમાં જ શી રીતે હોઈ શકે? કસીમૉદો જ પ્રથમ બોલ્યો, “તો તમે મને અહીં પાછા ફરવાનું કહેતાં હતાં, ખરું?” ઍસમરાદાએ ડોકું હલાવીને કહ્યું, “હા.” પેલાએ વધુ ખિન્નતા ધારણ કરીને જણાવ્યું, “હું બહેરો પણ છું; તમારો એક શબ્દય હું સાંભળી શકતો નથી.” “બિચારો!” દયાથી પીગળી જઈને ઍસમરાદ બોલી ઊઠી. પેલો એના અંતરમાં પ્રગટેલો સહાનુભૂતિનો ભાવ સમજી જઈ, શિકઘેરું હાસ્ય હસ્યો. તમે એમ જ વિચારતાં હશો કે, એલું વળી અધૂર શા માટે રહી જાય, નહિ?” Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૪૮ ધર્માધ્યક્ષ એના અવાજમાં પોતાની તુચ્છતાના સ્વીકારનો એ કરુણ રણકા હતું કે, ઍસમરાદા જવાબમાં એક શબ્દ પણ બોલી ન શકી. પેલાએ જ આગળ ચલાવ્યું – “મારી વિદ્રુપતા આજે મને જેટલી કહે છે, તેટલી કદી કદી ન હતી. જયારે તમારી સુંદરતા સાથે હું મારી વિપતા સરખાવું છું, ત્યારે મને વિચાર આવે છે કે, હું તમને કેવો જંગલી રીંછ જેવો દેખાતો હોઈશ?-- તમે તો સૂર્યકિરણ, ઝાકળબિંદુ, પંખીગીત જેવાં છો. હું તે નહિ માણસ, કે નહિ જાનવર – એથી પણ કંઈક વધારે ખરાબ, ચકમકના પથ્થર કરતાં પણ વધુ ખાડામૈયાવાળે છું.” એટલું બોલી તે ખડખડાટ હસી પડ્યો. પણ તેના એ હાસ્યમાં સામાનું હૃદય ભેદી નાખે એવી કરુણતા ભળેલી હતી. તેણે આગળ ઉમેર્યું – હા, હું બહેરો છું; એટલે તમારે મને નિશાનીઓથી – સંકેતથી જ બધું કહેવું પડશે. મારા માલિક એ રીતે મારી સાથે વ્યવહાર કરે છે. હું પણ થોડા વખતમાં તમારા હોઠના હલનચલન તથા તમારી નજર ઉપરથી તમારી ઇચ્છા સમજતો થઈ જઈશ.” પેલીએ હસી પડીને તેને મોટેથી પૂછયું : “તો મને કહો કે તમે શા માટે મને બચાવી?” પેલો તે બોલતી હતી ત્યારે લક્ષપૂર્વક તેની સામું જોઈ રહ્યો. પછી બેલ્યો – મેં તમને શા માટે બચાવ્યાં, એવું તમે મને પૂછો છો, ખરું? તમે ભુલી ગયાં હશે કે, એક બદમાશ તમને એક રાતે ઉપાડી જવા આવ્યો હતો. પણ તમે તે બીજે જ દિવસે એ દુષ્ટને પિલરી ઉપર પાણી પાઈને તેની આગ જેવી તરસ છિપાવી હતી. તમારા એ ઉપકારનો બદલો એ દુષ્ટ પોતાના પ્રાણ તમારે માટે અર્પણ કરીને પણ ચૂકવી શકે તેમ માનતો નથી. તમે તે એ બદમાશને ભૂલી ગયાં હશો, પણ એ તમને ભૂલી શક્યો નથી.” Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ બહેરે ૨૪૯ પેલી હવે ભાવવશ થઈને તેના તરફ જોઈ રહી. કસીમૉદોની આંખમાં આંસુનું એક ટીપું આવવાનું શરૂ થયું, પણ તેણે એને પરાણે દબાવી રાખ્યું. જયારે તેને ખાતરી થઈ કે, એ આંસુ હવે બહાર નહિ નીકળે, ત્યારે તેણે આગળ કહ્યું – “સાંભળો, અહીં ઘણાં ઊંચાં ટાવર છે, તેમાંનાં ગમે તે એક ઉપરથી માણસ નીચે પડે, તો નીચેની ફરસ ઉપર પહોંચે તે પહેલાં મરી જાય. જ્યારે તમારી મરજી થાય કે, મારે નીચે પડતું નાખવું, ત્યારે તમારે એક શબ્દ પણ બેલવો નહિ પડે, માત્ર એક નિશાની કરશો તેની સાથે હું નીચે પડતું મૂકીશ.” - આટલું બોલીને તે જવા તૈયાર થયો. પણ પેલીએ નિશાની કરી તેને થોભવા જણાવ્યું. ના, ના, તે બોલ્યો; મારે અહીં બહુ ઊભા રહેવું ન જોઈએ, તમે માત્ર દયાને ખાતર મારા તરફથી તમારી આંખો ફેરવી લેતાં નથી. પણ તમને મારા સામું જોઈને ત્રાસ તે થાય છે જ! એટલે હું એવી જગાએ ચાલ્યો જઈશ, જ્યાંથી હું તમને જોઈ શકું, પણ તમે મને જોઈ ન શકો.” કે પછી તેણે પોતાના ખીસામાંથી એક સિસટી કાઢી. “જ્યારે તમે મને બોલાવવા ઇચ્છો, ત્યારે આ સિસોટી વગાડજો. એ એટલી તીણી છે કે, તેનો અવાજ હું સાંભળી શકીશ.” પછી ફરસ ઉપર એ સિસોટી મૂકી દઈને તે ત્યાંથી નાઠો. Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૦ ઠીંકરે અને રતન વખત વહેવા લાગ્યો. સમરાદાના અંતરમાં હવે ધીમે ધીમે શાંતિ પ્રવેશવા લાગે અતિશય આનંદની જેમ અતિશય શાકનો ભાર પણ માનવ હૃદય બો ઓછો સમય સહન કરી શકે છે. ધીમે ધીમે બધાં અણગમતાં- દુ:ખદાયક ચિત્રો તેના માથામા ભૂંસાવા લાગ્યાં – જાક મહાશય, રિબામણ અધિકારી, અરે પેલો પાદર સુધ્ધાં. " અને એ બધાંને સ્થાને સામા મકાનના ઝરૂખામાં પોતે જ જીવતા ફોબસનું ચિત્રો બધા રંગે સાથે તેના અંતરમાં જામવા લાગે ફોબસનું જીવન જ તેને મન એકમાત્ર અગત્યની વસ્તુ હતી. અન્ય સુધીના બધા આઘાત-પ્રત્યાઘાતમાં તેના અંતરનું ઘણું બધું તૂટી ગ હતું – બરબાદ થઈ ગયું હતું, પણ તેને કેપ્ટન ફોબસ માટેનો છે હજુ જેવો ને તેવો કાયમ રહ્યો હતો. પ્રેમનું વૃક્ષ આપમેળે જ આપણે અંતરમાં જડ ઘાલે છે; અને ઘણી વેળા એ અંતર પોતે બરબાદ છે જાય, તો પણ પેલું પ્રેમ-વૃક્ષ વધતું-વિકસતું જ રહે છે. અને એ પ્રેમવૃત્તિ જેમ વધુ અંધ હોય, જેમ વધુ અવિચારી પ્રવર્તમાન થઈ હોય, તેમ તે વધુ દૃઢમૂળ અને વધુ પ્રબળ બની હો અલબત્ત, ઍસમરાદાને ફોબસનો વિચાર આવતો ત્યારે, સાં થોડી કડવાશ પણ તેમાં અવશ્વ ભળતી. ફોબસે પણ તેને જ બે માની લીધી હતી!– પોતે તો તેને બચાવવા પોતાના હજાર હજાર છે ૨૫૦ Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઠીક અને રતન છાવર કરી દેવા તૈયાર હતી! પણ એ માટે બસને વાંક પણ શી રીતે કઢાય? કારણકે, રિબામણમાંથી બચવા માટે ખૂન મેં કહ્યું છે, એવું જાહેર અદાલતમાં પિતે જ કબૂલ નહોતું કર્યું? એટલે એસમરાદાને આશા હતી કે, એક વાર ફેબસ ફરીથી ભેગા થાય, તે તેને સાચી વાત કહી દઈને, તેના અંતરને વહેમ ઝટ દૂર કરી શકાય, તથા તેને મૂળ પ્રેમ પાછા પ્રાપ્ત કરી શકાય. પણ ફેબસ એક સુંદર યુવતીની સાથે ઊભા હૉ, તેનું શું? પરંતુ તે યુવતી તેની બહેન પણ ન હોઈ શકે! ફોબસે તે પોતાને મોંએ સોગંદ પૂર્વક કબૂલ કર્યું હતું કે, તે મારા સિવાય બીજી કેઈને ચાહતા જ નથી! કસીમૉદ તેને જે સિસોટી આપી ગયો હતો, તે તેણે જમીન ઉપર જ પડી રહેવા દીધી હતી. કસીમૉદે તેને ખાવાનું-પીવાનું આપવા આવતે તે વખતે ઍસમરાદા તેના તરફથી મેં ફેરવી ન લેવાના પ્રયત્ન કરતી; પણ તે વખતે તેનાં મેં ઉપરથી જે ત્રાસને ભાવ પસાર થઈ જતો, તે પેલાની નજરે પડયા વિના રહેતો નહિ અને તે બહુ ખિન્ન થઈને ત્યાંથી ચાલ્યો જતો. - એક વખત તે જ્યારે જાલીને પંપાળતી બેઠી હતી, ત્યારે કાસીમોદી આવીને એ ક્રિયા જોઈ રહ્યો. પછી માથું ધુણાવીને બેલ્યો, “મારું કમનસીબ કેવું છે કે, હજુ હું જે માણસ જેવો રહ્યો છું. જે આ બકરીની પેઠે હું એક જ જાનવર બની રહ્યો હોત, તો કેવું સારું થાત?” પેલીએ નવાઈ પામી તેની સામે નજર કરી. એક સવારે ઍસભ્યાદા છાપરાની કિનારી તરડું ઊભી ઊભી બહાર નજર નાખી રહી હતી. કભીમદે પાછળની બાજુ - પાઈને ઊભો હતો. તેણે જોયું કે, અચાનક ક્ષમસદા આનંદની ચમક સાથે હાથ લીલા કરી બુમ પાડી ઉછી, “ફેબસ!' ફેબ! અહીં આવો ગવાનને ખાતર! એક મિનિટ નહીં આપો!” Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨ષર ધર્માધ્યક્ષ કસીમોએ તરત એ તરફ ઝૂકીને જોયું તો સામેથી એક જુવાની ઘોડેસવાર સુંદર વેશભૂષા સાથે આવી રહ્યો હતો. એક મકાનના ગર ખામાં હસતી ઊભેલી એક સુંદરીની સામે તેણે માથા ઉપરની કલ) નમાવી અભિવંદન કર્યા. પેલા કેપ્ટને તો સમરાદાની બૂમો ન સાંભળી, પણ કસીમૉ એ તે બધી સાંભળી. તેની આંખમાં તરત આંસુ ઊભરાઈ આવ્યાં અને તેની છાતી ઊંડા નિસાસાથી ઊંચીનીચી થવા લાગી. તે ધીમેથી બોલી ઊઠયો. “તો એવા દેખાવું જોઈએ, કેમ? બહારનું કેટલું સુંદર હોય તો જ સુંદરીઓ લક્ષમાં લે!” - દરમ્યાન ઍસમરાદા તે હતાશ થઈ, ઘૂંટણિયે પડી ભારે ક્ષુબ્ધ અવસ્થામાં બોલવા લાગી: “અરેરે! પેલા મકાન આગળ જ તે ઘોડા ઉપરથી ઊતર્યા અને એ ઘરમાં જ પેસી ગયા! ફેબસ! તમને મારો અવાજ ન સંભળાયો? મેં બૂમ પાડી. ત્યારે જ પેલી દુષ્ટ સ્ત્રી તમારી સાથે વાતો કરવા લાગી, એટલે પછી મારા શબ્દો શી રીતે તમે સાંભળો! એ ફેબસ! ફેબસ!” - કસીમૉદીએ ઍસમરાદા પાસે આવી પૂછ્યું, “હું તેમને બોલાવી લાવું?” પેલી એકદમ આનંદથી ઊછળી પડી : “હા, હા ! જરૂર જાઓ, અને તેને – એ કેપ્ટનને બોલાવી લાવો! તે હું તમારો તિરસ્કાર કરવાને બદલે તમને ચાહવા લાગીશ.” " તરત જ કસીમૉદે ઠેકડા ભરતો ત્યાંથી દેડડ્યો અને સીડી ઉપરથી સડસડાટ નીચે ઊતરી ગયો. પણ તે વખતે તેના હૃદયમાં ઉછળતાં ડૂસકાં કોણ જોતું હતું? એનું હૃદય ફાટી પડતું હતું - કસીમૉદો તરત પેલા મકાન પાસે પહોંચી ગયો. સમરાદો તેની સામે ઉપરથી જોઈ રહી હતી. ફોબસના ફલર-દલી સાથેના લગ્નને દિવસ નજીક આવી રહ્યો હતે; એટલે એ ઘરમાં અત્યારે એ અને આનંદ-ઉત્સવ, મહેમાનને Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કિ અને રતન ૫૩ઃ મુલાકાતી વગેરેની ધમાલ હતી. એક ઘોડાવાળા આવીને ફ્રોબસે બારણ બહાર બાંધેલા ઘોડા છેડીને મકાનના તબેલામાં દોરી ગયા. આખા દિવસ પૂરો થવા આવ્યા. લોકોની અવર-જવર ચાલુ હતી; પણ કૅપ્ટન ફાબસ એક પણ વખત બહાર રન આવ્યા. તેમની રાહ જોતા કીમૉદા એક થાંભલા આગળ બેસી રહ્યો, અને ઍસમ રાÆા મંદિરના છાપરા ઉપર ધીમે ધીમે રાતનું અંધારું થયું. ઍસમરાલ્દા કસીમૉદર્દીને નીચેથી દેખાતી બંધ થઈ, છતાં હજુ ત્યાં ઊભી જ હોય એવી ધારણા તે બાંધી શકતા હતા. છેવટે એકને ટેકરા પડયો, અને મહેમાન એકે એકે વિદાય થવા લાગ્યા. કસીમૉદા બહાર જતા બધાને બારીકાઈથી તપાસવા લાગ્યો. થોડી વાર પછી અચાનક રસ્તા ઉપરના ઝરૂખાની કાચનું પ્રકાશિત બારણું ઊઘડયું અને તેમાંથી કૅપ્ટન અને દિવસે તેને આવકાર આપનારી પેલી યુવતી બંને બહાર આવ્યાં. એ એકાંતમાં કૅપ્ટને તેની કમરની આસપાસ હાથ વીંટાળી તેને પોતાને પડખે દાબી, તથા તે છતપતાટ કરતી રહી અને તેને ચુંબન કરવા પ્રયત્ન કર્યા. આ બધું હજુ લાંબું ચાલત, પણ તેટલામાં એક ડોસી જેવી બાઈ બહાર આવી અને તેમને બંનેને અંદર લઈ ગઈ. થોડી વારમાં કેપ્ટનના ધાડા બારણા આગળ લાવવામાં આવ્યો અને કેપ્ટન પોતે પણ બહાર આવી તેના ઉપર બેસી વિદાય થયા. એ શેરીના નાકે તે પહોંચ્યા નહિ હોય, તેટલામાં પાછળથી દોડતા આવી કસીમૉદાએ તેના ઘેાડાની લગામ પકડી લીધી અને કહ્યું, “કેપ્ટન, મારી પાછળ પાછળ આવેા; એક જણ તમારી સાથે વાત કરવા માગે છે.” ફોબસ એકદમ ચોંકી ઊઠયો. પછી કસીમૉદાના માં સામે જોઈને બાલ્યા, “ અલ્યા, કોણ મૂ છે? હાં, હાં, ઓળખ્યા; લગામ છેાડ, હરામજાદા ! >> Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કરીઓદર તેને એક શબ્દ સંભાળે ન હો, એટલે તેને ફરી -આજીજી કરતાં કહ્યું કેપ્ટન કોણ તમને રાજીના ભાવે છે, એ પ્રો!” પણ તું મારી લગામ પકડીને કેમ ઊભો છે? મારો ઘોડો -ફાંસીના માંચડ નથી કે જેથી ત્યારે એની લગાશે આ ટકવું પડે કસીમૉદો તે કશું સાંભળતું ન હોવાથી, બેહાને મંદિર તારી પાછો વાળવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગશે. “અલ રાશિ, કેપ્ટન, એ તભારી રાહ જોઈ રહી છે, તે તમને ચાહે છે.” પણ બાળા જુવડ! જે ઓ મને ચાહે તે બધી પછળ મારી -દોડતા જવું એવો કંઈ કાયદો છે? અને તું જેને સંદેશ લઈને આવ્યું છે, એ સ્ત્રી પણ તારા જેરા ચહેરા-મહાસ વાળી તારી બહેન જ હોય, તે પછી પૂછવું શું? તારી એ લકણને કહી દેજે કે, હું -હવે પેલા ચકાનવાળીને પરણવાનો છું, એટલે એ ડાકણને જહન્નમમ પાછા જવું હોય તે જવાની મારી સદર પરવાનગી છે.” " કસીમૉદોને કેપ્ટનની આ આનાકાની સમજાઈ નહિ. તેથી તે છેવટનું શસ્ત્ર વાપર્યું -- “મહાશય, ચાલો તમે; ચાલો, ઓળખો છો એ જિપ્સી-છોકરી જ તમને બોલાવે છે! “જિપ્સી છોકરી?” પેલો લગભગ બનીન ત્રાડી ઉઠ્ય ફોબર્સ તે તેને મહિના બે મહિના પહેલાં દેહાંતદંડની સજા પામીને મરી ગયેલી જ માનતે હતો. એટલે તેણે તરત ઉમેર્યું: “તો હું શું બીજી દુનિયા માંથી મને તેડવા આવ્યો છે?” આમ કહી, તેણે તરત કટાર ઉપર -હાથ નાખ્યો. ઉતાવળ કરો! ઉતાવળ કરે! આ તરફ, આ તરફ!” કસીમોદે છે સમજયા વિના બોલવા લાગ્યો. 1 ફેબસે લાગ જોઈ તેની છાતીમાં એવી જોરથી લાત લગાવ્યું છે કસીમૉદોની આંખમાંથી આગના તણખા નીકળવા લાગ્યા. તે સમe | Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ઠીકરુ અને તાન ગયો કે કેપ્ટન પેલીને મળવા આવવા જરાય સજી હતી. પોની લાત મારવા બદલ ઉત્પન્ન થયેલો ગુસ્સા મહાપરાણે રોકી રાખીને તે માત્ર એટલું જ બાલ્યા, “ કેવા ભાગ્યશાળી છેઃ કે, તમને ચાહનાર આ દુનિયામાં કોઈ છે!” આટલું કહી, તેણે લગામ હાથમાંથી છેાડી દીધી. કસીૉદાને એક્લા જ પાછા ફરેલા જોઇ, એસમરાાએ ગુસ્સે થઈને પૂછ્યું: “ એકલા જ પાછા આવ્યા? તેમને સાથે ન લાવ્યા?” તે ઘરમાં ગયા પછી બહાર નીકળ્યા જ નહિ." .. “તે આખી સત ત્યાં બેસી રહેવું હતું.” 66 ઠીક, બીજી વખત એમ કરીશ.” બસ અહીંથી ચાલ્યા જાઓ.” .. પેલા માથું નીચું કરી ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. તે સમજી ગયો કે ઍસમરાલ્દાને પોતાની ઉપર ખોટું લાગ્યું છે. પરંતુ કષ્ટને આવવા હરિંગજ ના પાડી, અને ઉપરથી પોતાને લાત લગાવી એ વાત કહીને ઍસમરાલ્દાને દુ:ખી કરવા કરતાં, તેણે જાતે દુ:ખી થવાનું વધુ પસંદ કર્યું. તે દિવસથી કીમૉદાએ ઍસમરાલ્દાને માં બતાવવાનું બંધ કર્યું. કોઈ કોઈ વાર ઍસમરાલ્દા જોતી કે, બીજા ટાવર ઉપરથી કસીમૉદા તેના તરફ ખિન્ન નજરે જોઈ રહ્યો છે. પણ તેની આંખો ભેગી થતી કે, પેલા તરત ત્યાંથી ખસી જતા. અલબત્ત, અમારે કબૂલ કરી દેવું જોઈએ કે, ઍસમરાદાને કસીમમૅદાની ગેરહાજરી જસમ ડંખતી ન હતી; ઊલટું તેનું મે જોવાનું મરું તેથી તેને કંઈક નિસંત લાગવા માંડી હતી. અચાનક એક વખત તે સૂવાની તૈયારીમાં હતી, ત્યારે ચૂંટાારની પાછળથી ઢંગધડા વગરના એક ગીતના અવાજ તેને સંભળાયો. સીગો અનુ ફાવે તેમ જોડકણું કરીને માતા હત &6 જુવાન કન્યા, માત્ર માં સામે ન જોઈશ; હ્રદય સામું પણ જે Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માભ્યાં ફૂટડા દેખાતા વાનનું હૃદય, કેટલીક વખત બહુ કદરૂપું હાય છે; અને કેટલાંક હૃદયા પ્રેમ-રસ લાંબા વખત ધારણ પણ કરી શકતાં નથી. “ જુવાન કન્યા, પાઈન હાર વૃક્ષ દેખાવમાં પેાપ્લર જેવું સુંદર નથી; પણ શિયાળામાંય તેના ઉપર પાંદડાં કાયમ રહે છે. । ત્યારે પેલાં પાસ્કર તા બાંડાં થઈ જાય છે.. પણ હાય ! આવી બધી વાત 66 કહેવાના શો અર્થ છે? સુંદરીઓ તો સુંદરને જ ચાહવાની; અને એપ્રિલ મહિના જાન્યુઆરી ઉપર નજર પણ નહિ નાખવાના!” એક સવારે ઍસમરાલ્દા જાગી ત્યારે બારીમાં તેણે બે ફૂલદાનીએ જોઈ. તેમાં પાણી ભરી તાજા ફૂલના એક એક ગુચ્છા મૂકેલા હો તેમાંની એક કાચની હતી પણ ફૂટેલી હતી; એટલે તેમાં ભરેલું પાણી ની જતું હતું; ત્યારે બીજી ફૂલદાની માટીની હતી, પણ તે આખી હત એટલે તેની અંદર પાણી કાયમ રહ્યું હતું. ઘેાડી વારમાં કાચની ફૂલદાનીવાળા ગુચ્છા કરમાવા લાગ્યો. પણ ઍસમરાદાએ જાણી જોઈને કે શથી, એ કરમાયેલા ગુ ફૂલદાનીમાંથી ઉપાડી લીધા અને આખા દિવસ પોતાની છાતી ઉપ ધારણ કરી રાખ્યો. તે દિવસથી કસીમૉદોના કઈ અવાજ કે કથી હિલચાલ ઍસમાદાન ગણવામાં આવતાં બંધ થઈ ગયાં.— જાણે તેને તેના આખરી પ્રશ્ન જવાબ મળી ગયા હતા! Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૧. લાલ બારણાની ચાવી ૧ દરમ્યાન લોકવાયકા ઉપરથી આર્ચ-ડીકનને ખબર પડી ગઈ કે, કેવી ચમત્કારી રીતે જિપ્સી-કન્યાને બચાવી લેવામાં આવી હતી. આ સમાચા૨ે તેના અંતરમાં સુરંગ ચાંપવાનું કામ કર્યું. કારણ કે, ઍસમરાલ્દાને મરેલી જાણીને તેનું મન હવે શાંત થઈ જવા આવ્યું હતું. પરંતુ ઍસમરાલ્દા જીવતી છે એ' જાણી, તથા ફોબસ પણ જીવતા છે એ જાણી, તેના અંતરની શાંત સપાટી પાછી વિક્ષુબ્ધ થઈ ગઈ. હવે તે પેાતાના મઠના રડામાં જ ભરાઈ રહેવા લાગ્યા: મંદિરના પૂવિધિ વખતે કે, ધર્મ-મંડળની બેઠકો વખતે પણ તે હાજર રહેતા નહિ. પેાતાના કમરાનું બારણું કોઈ પણ મુલાકાતી માટે બિશપ માટે પણ ~ તે ઉઘાડતા નહિ. કેટલાંય અઠવાડિયાં સુધી તે આમ પુરાઈ હ્યો. સૌ કોઈએ માની લીધું કે તે બીમાર છે; અને વસ્તુતાએ પણ તે બીમાર જ બની ગયા હતા. આમ પુરાઈ રહીને તે શું કરતા હતા? પેાતાની વિરાટ વાસના સામે તે છેવટની લડાઈ લડી રહ્યો હતા?કે પેલીને એક વાર છેવટની ખતમ કરી નાખવાની કોઈ નવી યાજના વિચારી પેાતાની અર્ધાગિતની કોઈ નવી કડી જોડી રહ્યો હતા? તેના નાના ભાઈ એક વખત આવીને બારણું ઉઘાડવા ખૂબ આજીજી કરી ગયો. પણ કલોંદે એ બારણું ઉઘાડયું જ નહિ દિવસના દિવસ તે પેાતાની બારીની પડખે ઊભા રહી, ત્યાંથી દેખાતી મંદિર ઉપરની એસમરાલ્દાની કોટડી સામે જોઈ રહેતા. કોઈ ૫૭ ૧-૧૦ Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૫૮ ધર્માધ્યક્ષ કોઈ વાર બકરી સાથે ૨ સમરાદા તેની નજરે પડતી, તા કોઈ કા વાર કસીમૉદા. કસીમાઁદો કેવા ભક્તિભાવથી નમ્રતાથી, એ જિપ્સી-કન્યા તહેનાત ભરી રહ્યો હતા, તે એ બરાબર જોઈ શકતા હતા. પહે એકવાર કસીમમૅદાને મંદિર ઉપરથી, કલામાં નચાતી ૨ સમરાદા સ ભાવભરી નજરે જોઈ રહેલા તેણે જ્યા હતા. કસીમૉદાએ શા હેત અને બાવી હશે, એ અંગે એ હજાર હજાર કલ્પના કરવા લા દૂરથી દેખાતા સામાન્ય વ્યવહારને તે પેાતાના અંતરમાં ઘૂધવતી વાસના રંગે રંગીને વિચિત્ર રીતે સમવા લાગ્યા. સી - જાતના મનનું દે નહિ; એટલે તે કસીમાઁદા જેવા વિદ્ન પને પણ સ્વીકારી બેઠી છે, માની તેની અદેખાઈની જવાળા હવેકસીૉદાની આસપાસ ઘેરાઈ વળ લાગી કેપ્ટન ફોબસ પ્રત્યેની અદેખાઈ તો એની આગળ કંઈ વિસાવડ ન ગણાય ! - પણ દિવસ દરમ્યાન જિપ્સી-કન્યાનું આમ રટણ-દર્શન કર્યા રાતે સૂતા બાદ તેની ઓર લે બેસતી. સનેપાત થયેલાને જેમ મગ સામે તાદૃશ ચિત્રો વારંવાર દેખાયા કરે, તેમ રાતના અંધારામાં ગરમ તપેલા મગજમાં ઍસમરાલ્દાને વ્યાપાં અનેક ચિત્રો દેખ કરતાં : કોઈ વાર કટારથી ઘાયલ થયેલા કૅપ્ટનને વળગીને તેના સૂતેલી અસમરાલ્દાનું ચિત્ર, જેમાં તેની આંખો શાકભાવથી બંધ થ હાય અને તેનું ગેારું ગળું ફેબસના લેહીથી રાતુ રાતુ થયેલું વળી કોઈ વા ફોબસને કટારના ધાથી મરણ પામેલા જાણી અસમર બેહેાશ થઈ ગઈ હતી, ત્યારે પાતે તેને બાથમાં લઈ, તેના હેઠ દીધેલા દીર્ઘ ચુંબનતું અને તે વખતના આનંદ કે ધ્રુજારાના અનુભ ચિત્ર; તો કોઈ વાર રિબામણ માટે તેને પગ છેક સાથળ સુધી કરી દેવામાં આવ્યો હોય અને બે પાટિયાં વચ્ચે જકડી દેવામાં તે વખતનું ચિત્ર; તો કોઈ વાર ગળે ફાંસીનું દોરડું બાંધી તેને નગ્ન દશામાં મંદિરને દરવાજે લાવ્યા તે વખતનું ચિત્ર ટૂંકમાં -- Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ પથારીમાં સૂતાં સૂતાં, તેના તપેલા મગજમાં એસમરાહદાને અનુલક્ષી અનેક આભાસ-ચિત્રો દેખાયા કરતાં.- પૃ. ૨૫૮ Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ લાલ બ્રાની ચાવી જ અંગ-ઉપાંગતાં પોતે જોયેલાં ચિત્ર તેની નજર સમક્ષ કરતાં. એક રાતે તે એ અગ-ઉપાંગોના દર્શન-ટણથી તેનું શરીર એવું ધમી ઊર્યું કે, તે તરત પથારીમાંથી બેઠો થઈ ગયો અને હાથમાં પો લઈ, અધપર્ધા કપડાંભેર, લાલ લાલ થયેલી આંખો સાથે એકદમ માંથી મંદિરમાં ખૂલતા લાલુ બારણ આગળ આવ્યું. મંદિર ઉપરની તાની કોટડીએ ગમે ત્યારે જવા તેની પાસે એ બારણાની એક ચાવી મિ રહેતી. તે રાતે ઍસમરાદા ફોબસના વિચાર કરતી કરતી આશા અને બનાં સ્વપ્નભરી નિરાંતે ઊંઘી ગઈ હતી. પરંતુ તેની ઊંઘ પંખિણી વી બહુ હળવી હતી. બારી તરફથી આવેલા સહેજ અવાજથી જ તે ગી ઊઠી અને તે તરફ જોવા લાગી. બારીમાં કોઈને ચહેરો તેના ફ જોઈ રહ્યો હોય એમ તેને લાગ્યું, અને તેના હાથમાંના દીવાને કાશ એ ચહેરા ઉપર પડતો હતો. પરંતુ ઍસમરાદા જાગીને પોતા ફ જુએ છે એવું લાગતાં જ, પેલાએ પોતાના હાથમાં દીવો કાવી નાખે. પરંતુ ઍસમરાદા એ ચહેરાને ઓળખી ગઈ હતી. ભય-ત્રાસથી કી આંખે ફાટી ગઈ, અને રૂંધાતા અવાજે તે બોલી ઉઠી -“બાપરે! તો પેલે પાદરી!” પિતાનાં પાછલાં બધાં કમનસીબ તેની કલ્પના સમક્ષ ખડાં થઈ છે અને તે લગભગ ઠરી ગયા જેવી થઈને પાછી પથારી ઉપર ગબડી પરંતુ એક ક્ષણ બાદ, તેના આખા શરીર ઉપર બીજ કોઈનું ખું શરીર ચંપાઈ ગયું અને તે ભયંકર ત્રાસથી ચોંકી ઊઠી,- પેલા દરીએ તેને પડખે આવી, તેને પોતાના હાથમાં સખત ભી દીધી તેણે બૂમ પાડવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ એકદમ પાડી શકી નહિ. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ચાલ્યો જા રાક્ષસ ! ખૂની! હત્યારા?” ગુસ્સા અને થોથવાતા અવાજે ગળામાંથી તે માંડ અવાજ કાઢી શકી. ખુલ્લા ખભા ઉપર હોઠથી ૨૦ 46 66 દયા ! દયા !” પેલા તેના કરતા બાહ્યા. 66 દયા કર ! તારે માટેના પ્રેમ ઊકળતા સીસાની પેઠે મને રહ્યો છે, તથા હજાર હજાર કટારોની પેઠે મને વીંધી રહ્યો છે!” પેલીના છતપતાટ કરતા બંને હાથ અમાનુષી જોર કરીને દબાવી દીધા. પેલી મરિણયણ થઈને બોલી ઊઠી, “મને છેાડ, નિહ તારા માં ઉપર થૂંકું છું!" પેલાએ તેને છેાડી દીધી. “મારું તારે જે કરવું હાય તે મને માર, મારી બદગેાઈ કર, મારા પ્રત્યે ક્રૂરતા દાખવ, પરંતુ ઉપર દયા કર, અને મને એક વાર પ્રેમ કર !” તેણે કરગરતે અ કહ્યું. ખેલીએ બાળકની પેઠે ઝનૂનમાં આવી જઈ પેલાને પ્રહાર અને તેના ચહેરો ફાડી નાખવા પોતાના બંને સુંદર હાથ ઊંચા “મર, ટળ, રાક્ષસ ! સેતાન !” ** 66 મને પ્રેમ કર ! દયા કર ! ” પેલા પાદરી તેના ઉપર ગબ અને તેના પ્રહારોને જવાબ હળવા સ્પર્શથી તેને પંપાળીને બાલ્યા. આ લાગી. પણ થોડી વાર બાદ તેણે પણ જીવ ઉપર આવી જ એક વાર છેવટના ફેંસલા લાવી દેવા, દાંત કચકચાવીને પેલીને દબાવી દી પેલી હવે પરાભૂત થઈ ગઈ અને પેલાના રાક્ષસી બળ દાખવતા વચ્ચે સદંતર ભીડાઈ ગઈ. તેણે એક છેલ્લા પ્રયત્ન કરી જોયા માટેથી બમ પાડી : રાક્ષસ ! રાક્ષસ ! ધાજો! ધાજો !” પણ કોઈ આવ્યું નહિ; માત્ર જાલી જાગી ઊઠીને બે બે' Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ લાલ મારણાની ચાવી ૨૦૧ અચાનક જિપ્સી-કન્યાએ ઉછાળા માર્યો અને પેલા પાદરી તેના પરથી ઊછળીને જરા દૂર પડયો. પેલી તરત જ બીજી બાજુએ ઝડપથી બડીને ઊઠવા ગઈ, એવામાં તેના હાથે ધાતુની કોઈ ચીજને અડયો. ૉકસીમાઁદાએ આપેલી સિસેાટી હતી. તેણે તરત તેને ઉપાડીને મોંએ લગાવી ને જોરથી ફૂંકી. એ સિસોટીના તીણો ધારદાર અવાજ મંદિરની પથ્થરની વાલાને જાણે આરપાર ભેદતા દૂર સુધી વ્યાપી ગયો. “એ વળી શું?” પાદરી બાલ્યો. પણ એટલામાં જ એને કોઈના બળવાન હાથે જોરથી ઊચકયો. તાના માથા ઉપર કોઈના દાંતના ગુસ્સાથી કરાતા 'કચકચાટ તેણે ભળ્યા. અને એ અંધારામાં પણ તેણે પેલાના હાથમાં પેાતાની ઉપર ળાઈ રહેલી ચકચકતી માટી બેધારી તલવાર જોઈ. પાદરી તરત કસીમૉદાને ઓળખી ગયા. આંખના પલકારામાં ૐ કસીમાંદાના તારવાળો હાથ ઉપર ઝાપટ મારી, અને · સીમૉદા’ ગીને બૂમ પાડી; પણ ઉશ્કેરાટમાં એ ભૂલી ગયા કે, કસીમૉદા બહેરો . વીજળીના ચમકારાની ઝડપે કસીમૉદેએ પાદરીને પાછા ચત્તો ડાવી પાડયો અને તેની છાતી ઉપર પાતાના નક્કર ઢીંચણ દબાવી અંધારામાં એ બૃહેરાને પાદરી કંઈ કહી કે સમજાવી શકે તેમ નહિ; અને પેલી છંછેડાયેલી નાગણ તો તેને બચાવવા જરાય શાની કરે? સીમાઁદાએ પાતાની તરવાર તેના માથાની તક ઝીંકી; પણ છેક છેલ્લી ઘડીએ, “આ બાનુને માથે બીજી ાન પડવી જોઈએ,” એમ ગગણીને તેણે પોતાના હાથ રોકી અને પાદરીને પગેથી પકડી, ખેંચતા ખેંચતા એ કોટડીની બહાર ગયા, અર્થાત્ એસમરાલ્દાની કોટડીની બહાર તેને મારી નાખવા r - ; Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ સદ્ભાગ્યે તે વખતે ચંદ્ર થોડો વખત થયાં ઊગ્યા હતા. કોટડીની બહાર આવતાં જ કસીમાંદા પેલાને ઓળખી શકયો માલિક ધધ્યિક્ષ ! તરત તે પોતાની પડે છેડી દઈ, ચાંકીને પો. સર પેલી જિપ્સી-કન્યા પાછળ પાછળ ઓરડીના ઊમા સુધી હતી. કસીમૉદાને આમ સંકોચાઈ જતા જોઈ તે આશ્ચર્યચકિત થ હવે પાદરી કસીમાંદા ઉપર ઘૂકતો હતો અને કર્સીમૉદા સંક કોકડું વળી ગયો હતો: મહાપરાધ કરતા પકડાઈ ગયેલા માણસન પાદરીએ હવે ગુસ્સાભરી અને ધમકીભરી નિશાનીઓ ચાલ્યા જવાના હુકમ કર્યો. કસીમૅદા તરત માથું નીચું કરી, પાદરી તરફ આગળ અને બલ્યા, “મસિન્થેર, પહેલી સમે મને પાી નાખાં; કરવું હોય તે કરો.” એમ કહી તેણે પેલી તરવાર સદી સા .. 3 પી. તે સરંવાર તેના હાથમાંથી લેસ જલ્દી જલદી ધસ્યા, દેવામાં સીયાએ વીજળીની અત્યે ડી ઈ, એ કસીમૉના હાથમાંથી લઈ લીધી. પછી તે ખડખડાટ હર્પી બાલી, “ હવે આવ, શાસ ! પેથીએ એમ કહી પોતાના હાથમાંથી સરવારે પાંદી સ પીમ આગળ ઉમેર્યું, “હું જાણું છું, કાયર, કે તું હવે પાસે બ રમત કરવાના નથી! પણ હવે તું સાંભળો પ્લે કે, ફોસ મંી ગંગા નથી, એ હું જાણી ગઈ 6* 49 સરધારના ઘા કરતાં પણ એ ટકા પદશને માટે વધુ હતો. તે કીમીદાને એક વાત જંગલી, ગુસ્સાથી કંપતા સામ મીચે ઊતરી ગયા. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ હાલ બારણુની ચાવી ૨૬૩ કસીમૉએ જમીન ઉપર પડેલી સિસોટી પાછી જિપ્સી-કન્યાના હાથમાં મૂકતાં કહ્યું, “પડી પડી કટાઈ જાતી હતી, ઠીક ઉપયોગ થશે.” એટલું કહી તે પણ તેને એક્લી મૂકી ઉતાવળે ચાલતો થયો. ધર્માધ્યક્ષ પોતાના કમરામાં પાછા ફર્યો. કસીમૉદે હવે તેને ફેબસ કરતાં પણ પોતાને વધુ મોટો દુશ્મન લાગવા માંડ્યો. તે ગુસ્સામાં મૂઠીઓ વાળી ત્રાડી ઊઠયો, “બીજા કોઈના હાથમાં હું તેને જીવતી જવા નહિ દઉં!” Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ વિકટર હ્રગે કૃત નવલકથા “હચબૅક ઓફ નેત્રદા”] ખંડ ૩ જે Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આવતી કાલે નક્કી! પાયેરી ગ્રિગોરને હવે તેની પરિસ્થિતિથી અકળામણ થવા લાગી હતી. પોતે જે લોકોની વચ્ચે આવી પડ્યો હો, એ લોકોનો અંત પિલરી અને ફાંસીને માંચઠે જ આવે છે, એનો તેને પ્રત્યક્ષ પરિચય. થઈ ગયો હતો. ઘડો ફોડીને પરણાવવામાં આવેલી અને મોતની સજા પામેલી પોતાની પરણેતર નેત્રદામમાં આશરો મેળવીને રહેલી છે, એ. તે જાણતો હતો. પરંતુ તેને કદી ત્યાં જઈ એને મળવાનું મન થતું ન. હતું. કારણ કે, ત્યાં છુપાયેલી એ કંઈ હંમેશ માટે બચી ગયેલી ન. કહેવાય; અને ધારો કે મરતાં સુધી તે ત્યાં છુપાઈ રહે, તો પણ તે એને માટે મરેલી જ ગણાય. પોતાની પત્ની કરતાં તે તેની બકરી તેને વધુ યાદ આવતી, પરંતુ તેને પણ દેહાંતદંડની સજા થયેલ હતી ! દિવસે તો તે પોતાની અલ-ચાલાકી વાપરીને વિવિધ ખેલો. કરી રોટી જોગ કમાણી કરી લાવત; અને રાતે પછી પોતાના કીમિયાના શેખને સ્થાને નવા આવેલા સ્થાપત્ય- શિલ્પના શોખનું અનુશીલન કરતે. અલબત્ત, તે બે વિદ્યાઓ વચ્ચે આંતરિક સંબંધ હતો, એ આપણે તે વખતમાં સ્થાપત્યનો ઇતિહાસ આપણા પ્રકરણમાં ઈ જ આવ્યા છીએ. * * એક વખત તે ૧૪મા સૈકાના એક સુંદર મંદિરની બહારની કારીગરી લક્ષપૂર્વક નિહાળતે હતો, તેવામાં તેને લાગ્યું કે કેઈએ તેના ખભા ઉપર હાથ મૂક્યો છે. તેણે પાછા વળીને જોયું તે, આર્ચીકન ધર્માધ્યક્ષ સિમી પાસે ઊભા હતા. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “કેમ છો, પાયેરી મહાશય?”'ધર્માધ્યક્ષે અભિવાદન કર્યું. “મારી તબિયત વિષે પૂછતા હો, તો મજાની છે. અલબત્ત, સરવાળે સારી છે, એમ કહેવું જોઈએ. કારણ કે, જીવતા માણસને ચિતા તે ઘણીય વળગે, પણ મને કોઈ ચિતાને ખામુખા વળગી રહેવાની ટેવ નથી.” “તો તમને કશી જ ચિંતા પજવતી નથી, એમ?”. તમે જુઓ છો જ કે હું આ સ્થાપત્ય નિહાળી રહ્યો છું.” અને એથી તમને જીવનમાં જોઈતાં બધાં સંતોષ અને વૃતિ મળી રહે છે?” “હા, હા, સ્વર્ગ જેટલાં જ વળી. ” “તે તમે સુખી છે, ખરું?” મારી ઈજજતના સોગંદ, ખરે જ હું સુખી છું! પહેલાં હું સ્ત્રીઓને ચાહતો; પછી જાનવરોને; હવે હું પથ્થરોને ચાહું છું. તેઓ પણ પેલાં બે જેટલું જ સુખ આપે છે;- પેલાં બે જેટલા દગાબાજ નથી હોતા, એટલું વધારામાં!” “અને તમને બીજા કશાની કામના નથી?” “ના !” . “અને કશું ન મળ્યાનો કે ગુમાવ્યાનો શોક પણ નથી?” શોક પણ નહિ અને કામના પણ નહિ. મેં મારા જીવનને એ પ્રકારે ગોઠવી લીધું છે.” પણ માણસનું ગોઠવેલું સંજોગો ઉથલાવી નાખે, એમ નથી બનનું?” “પિરોના* મતને અનુયાયી છે; એટલે બધી બાબતમાં મધ્યમસરનું સમતોલન જાળવવામાં માનું છું.” " “પણ તમે આજીવિકા શી રીતે ચલાવો છો?”. • એલિસને પિરે (ઈ. સ. પૂ. ૩૬૦-૨૭૦); કઈ પણ બાબતનું નિશ્ચિત જ્ઞાન મેળવવું શકચ નથી, એવા વાદને પ્રવર્તક. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આવતી કાલે નક્કી! २६८ “હજુ હું, લેખન-કાર્ય કરું છું–મહાકાવ્ય અને કરુણાંત નાટકોનું; જોકે, મારી નિશ્ચિત કમાણી તો તમે જાણો છો એમ, મારા દાંત ઉપર ખુરશીઓ ઊંચકવાના ખેલમાંથી જ થાય છે.” એક ફિલસૂફને માટે સારી આજીવિકા ન કહેવાય; અને છતાં તમે ગરીબી તે વેઠતા જ હશે.” ગરીબી? હા, મારી સ્થિતિ ગરીબ કહેવાય; પણ હું અસંતુષ્ટ કે દુ:ખી નથી.” તે ઘડીએ રાજાના બાણાવળી-સૈનિકોની એક ભપકાબંધ ઘોડેસવારી ટુકડી એક અફસરની આગેવાની હેઠળ ત્યાં થઈને પસાર થઈ. આડીકન પેલા અફસર તરફ તાકીને જોઈ રહ્યો. તમે એના તરફ કેમ આમ જોઈ રહ્યા છે?” વિંગેરે પૂછ્યું... “હું તેને ઓળખું છું.” “તેનું નામ?” ફોબસ દ શેતપર.” “ફોબસ! વિચિત્ર નામ છે! પરંતુ એક છોકરી એ નામ જ રટયા કરતી હતી, એવું મને યાદ છે.” “જરા અહીં બાજુએ આવે, મારે તમને કંઈક વાત કરવી છે.” આર્યડીકન પેલાને રૂદ-બર્નાદિન તરફ લઈ ગયો. એ જગા. નિર્જન હતી. તમારે શું કહેવું છે, આચાર્યજી?” પેલા જે ઘોડેસવારો ગયા, એમનો પોશાક તમારા અને મારા પોશાક કરતાં વધુ ભપકાબંધ છે, એમ તમે માનો છો?” શિંગોરે માથું ધુણાવ્યું. તમને એ લોકોની લશ્કરી વર્દીની કદી અદેખાઈ નથી આવી?” મને અદેખાઈ આવે, એ લોકોની વર્દીની? એ લોકોને તે. ભારે શિસ્ત હેઠળ અર્થાત્ ગુલામીમાં જ રહેવું પડે. ત્યારે મને તો ચીંથરાં પહેરવાનાં મળે તો પણ મારી સ્વતંત્રતા અને ફિલસૂફે મારી પાસે Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્મચક્ષ અબાધિત રહેએને હું વધુ પસંદ કરું. સિંહની પૂંછડી થવા કરતાં, માના નાયક થવું વધુ સારું!” “ભારે વિચિત્ર વાત કહેવાય; છતાં સુંદર વદને સુંદર તો કહેવી જ જોઈએ.” આટલું કહી આઈ-ડીકન વિચારમાં પડી જઈ, ચૂપ રહ્યો. પછી અચાનક ઊંઘમાંથી જાગ્યો હોય તેમ ઝબકીને તે બેલ્યો, “પાયરી શિંગોર, તમે તમારી પેલી જિપ્સી-નર્તિકાનું શું કર્યું?” ઍસમરાદા? તમે વાતચીતના વિષયમાં ભારે ફલંગે લગાવો છે, આચાર્યજી.” “તે તમારી પત્ની હતીને?” “હા હા, ઘડો ફોડીને કરેલી! અમારે એ વિધિ પ્રમાણે ચાર - વર્ષ ભેગાં રહેવાનું હતું. પણ તમે હજુ એનો વિચાર કર્યા કરો છો, ખરું? પહેલાં પણ તમે એને વિષે મને ઘણું ઘણું પૂછયું હતું.” તો તમે પોતે હવે એને કશો જ વિચાર કરતા નથી?” “બહુ ઓછો વિચાર કરું છું. મારે એના સિવાય ઘણી ઘણી બાબતેનો વિચાર કરવાનો હોય છે. પણ એની બકરી માની હતી!” “પણ એ જિપ્સી છોકરીએ તમારી જિંદગી નહાતી બચાવી?”. “બચાવી જ હતી, તો!” “તો પછી તેનું શું થયું? તમે તેને કયાં રાખી છે?” “હું માનું છું કે તેઓએ તેને ફાંસીએ ચડાવી દીધી છે.” “તમે માનો છો એટલે ?” “મને ખાતરી નથી; મેં જ્યારથી જાણ્યું કે, એને દેહાંતદંડની સજા થાય એવું છે, ત્યારથી મેં એની પંચાત કરવાની છોડી દીધી છે.” “અને તમને એટલી જ બાબતની જાણ છે?” “થોભ; મને કોઈક એમ કહેતું હતું ખરું કે, તેણે નોત્રદામ મંદિરનું શરણું લીધું છે અને તેની બકરી પણ નાસીને તેની સાથે મંદિરમાં ભરાઈ છે.” Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આવતી કાલે નથી! ૨૭૧ “તા હું તમને વિશેષ સમાચાર આપું. તેણે નેત્રદામનું શરણ લીધું છે, એ ખરી વાત; પણ પાર્લમેન્ટ ઠરાવ કરીને એવાં આશ્રયસ્થાનમાંથી પણ ગુનેગારને પકડવાની સત્તા આપી શકે છે; અને ત્રણ દિવસમાં તે તેને ત્યાંથી કાઢીને ગ્રેવે મેદાનમાં ફાંસીએ ચડાવવામાં આવશે. પાર્લમેન્ટે એ માટેની ડિક્રી પસાર કરી દીધી છે!” tr “એ તે બહુ શરમ ભરેલુંગણાય, અને કયા ખવીસે આ રીતે પાર્લમેન્ટ પાસે દોડી જઈને આવી ડિફ્રી મેળવવા ખટપટ કરી હશે વારુ ? પાર્લમેન્ટને પોતાનાં ઘણાં કામ હાય છે; અને એક બિચારી છેકરી, પરંપરા-માન્ય ચાલુ રિવાજ મુજબ નસીબજોગે એવા આશ્રયધામનો આશરો મેળવે, તે। તેમાં પાર્લમેન્ટને કૂદી પડવાની શી જરૂર ?” << ‘દુનિયામાં ઘણા સેતાના હોય જ છે ને? ” પણ આ તે ખરેખર સેતાનનાય બાપનું જ કામ કહેવાય. 66 પણ એ છેાકરીએ તમારી દિગી એકવાર બચાવી હતી, એ વાત તે ખરી ને ?” “ હા; અત્યારના મારા ભટકેલ મિત્રો, તે વવતે મને લટકાવી દેવા જ માગતા હતા. 66 ,, “ તે પછી, તમે પેલીને બચાવવા કાંઈ કરવા માગતા નથી?” " “શી રીતે ? રાજાજીની દયા યાચીને ? ” tr ના રે ના; રાજાએ યાચના મંજૂર જ ન કરે. તેના કરતાં તે વાઘ પાસેથી તેનું હાડકું માગવું વધુ સારું. તમારી પત્નીને નેત્રદામમાંથી જલદી ખસેડવી જોઈએ ત્રણ દિવસમાં તે પાર્લમેન્ટની પેલી ડિકીને અમલ થઈ જશે ~~ કારણ કે, પાર્લમેન્ટની ડિક્રી ત્રણ દિવસ અમલ થયા વિના રહે તા રદ-બાતલ થઈ જાય છે. ઉપરાંત તે પેલી અષ્ટાવક્ર "" - કસીમૉદેશની બગલમાં ભરાઈ છે! સ્ત્રીઓના ગમા-અણગમા પણ કેવા વિચિત્ર હાય છે? પાયેરી મહાશય, મેં બધી બાબતને વિચાર કરી જોયો છે – એને બચાવવાના એક જ માર્ગ છે. ” Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “ ક્યા? મને તો એકે દેખાતા નથી. . જુઓ, તમારી જિંદગી તેણે બચાવી છે; તમારે હવે તેની બચાવવી જોઈએ, હું મારો ઉપાય નિખાલસતાથી તમારી સમક્ષ રજૂ કરું છું. મંદિરની આસપાસ રાત-દિવસના પહેરો છે. જેને અંદર જતા જાયા હાય, તેને જ બહાર નીકળવા દેવામાં આવે છે. તમે અંદર તે જઈ શકશેા. તમે અંદર આવશેા એટલે હું તમને તેની પાસે લઈ જઈશ. તમે તેના કપડાંની અદલબદલ કરી લેજો : તે તમારાં પહેરી લે, તમે એનાં પહેરી લેજો. .. ૨૭૨ “અહીં સુધીનું તે જાણે બરાબર છે; પણ પછી શું?” 66 પછી ? પછી, તમારાં કપડાંમાં તે મંદિર બહાર નીકળી જશે અને તમે તેનાં કપડાંમાં અંદર રહેશે. કદાચ તમારે ફાંસીએ ચડવું પડે પણ તે તે બચી જશે. ” “ વાહ! આવેા વિચાર મારા માથામાં તે કદી જ ઉદ્દભવ્યો હોત, તમે તે। કહી દીધું કે વાન મારે ફાંસીએ ચડવું પડે; પણ તો જોઉં છું કે, મારે ફાંસીએ ચડવું પડે જ. 33 “પણ એ વાતને આપણી વાત સાથે શી લેવાદેવા છે? આપ તો પેલીને બચાવવાના ઉપાય વિચારીએ છીએ ને?” “ જહન્નમમાં જાય એ ઉપાય!” 99 “તેણે તમારી જિંદગી બચાવી હતી એ ત્રણ તે તમારે ચૂકવ જોઈએ ને?” 66 ઘણાંય ઋણ હું ચૂકવતા નથી; તે આ એક વધારે ! બીજા બદલે મારે શા માટે ફાંસીએ લટકવું જોઈએ, એ વાત જ મારે ગ ઊતરતી નથી.” “તમને તમારી જિંદગી સાથે આટલી બધી ચિટકાવી રાખે એ કઈ વસ્તુ છે, એ તે હું જાણું !” 66 વાહ; ઘણી બધી છે : હવા, આકાશ, પ્રાત:કાળ, સંધ્યાકા ચાંદની, મારા ભટકેલ મિત્રો, પેરીસનું સ્થાપત્ય, મેં લખવા શરૂ ક Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ આવતી કાલે નક્કી ! ૨૭૩ .. ત્રણ ગ્રંથે, એમ ઘણું ઘણું છે. ઍનકઝેગરસ કહેતા કે, દુનિયામાં તે સૂર્યનાં ગુણગાન ગાવા જ આવ્યા છે. ઉપરાંત, મને એક પ્રતિભાશાળી મહાપ્રજ્ઞ પુરુષની સેાબતમાં સવારથી માંડીને સાંજ સુધી રહેવાનું મળે છે, એ સૌથી ઉત્તમ લાભ છે: – એ મહાપ્રજ્ઞ એટલે હું પોતે!” પણ એ બધા લાભા અને પરમ લાભા તમે ભાગવી શકો છો, તે કોને પ્રતાપે? તે દિવસે તેણે તમને પરણવાનું કબૂલ કરી બચાવી લીધા ન હાત, તે એ બધાં હવા-પાણી-આકાશ-સ્થાપત્ય-અને-તમારાજેવા-મહાપ્રશની-સેાબત – ખતમ જ થઈ ગયાં હાત ને? તે અત્યાર સુધી એ પરમ લાભા તમે જેને કારણે ભાગવી શકયા, તેની જિંદગી બચાવવાને વારો આવ્યા, ત્યારે તમે પાછા પડશેા? એક જિપ્સી છોકરી જેટલું કરી શકી, એટલું પણ તમે નહિ કરી શકે ? શરમ છે, તમને ! 39 ભલે, હું એ વિચિત્ર ચડાવે ! મારો “તમે બહુ જુસ્સાદાર દલીલ કરી શકો છે; તે બાબતને વિચાર કરીશ. જોકે, તમે સૂચવેલા ઉપાય ભારે છે, પરંતુ, કોણ કહી શકે? મને તેએ ફાંસીએ ન પણ ઘાઘરો જોઈને તેઓ હસી પણ પડે! અને માને કે તેઓ મને ફાંસીએ લટકાવે પણ; તેય શું બગડી ગયું ? એ તે અમારા મધ્યમસરના સિદ્ધાંત પ્રમાણે સ્વર્ગ અને પૃથ્વી વચ્ચેનું અધ્ધર લટકતું મેાત જ કહેવાય —જે અમને મંજૂર જ હોવું જોઈએ "" “તા તમને મારો ઉપાય કબૂલ-મંજૂર છે?” પેલા ફિલસૂફ જવાબ આપવાને બદલે બબડવા માંડયો – “ અને મૃત્યુ પણ છેવટે શી ચીજ છે? એક અણગમતી ક્ષણ છે–એક ઝાંપલી છે — જે ઓળંગીએ એટલે લઘુતામાંથી શૂન્યમાં ચાલ્યા જવાય ! કોઈએ મૅગાલાપોલિસના સરસીડાસને પૂછ્યું કે, મૃત્યુને ભેટતાં તમને આનંદ થાય કે કેમ ? તે તેણે જવાબ આપ્યો – ‘કેમ નહિ વારુ ? મૃત્યુ પછી હું મહાપુરુષોની ભેગા થઈ શકીશ, જેમનાં ગુણગાન મેં સાંભળ્યાં છે, પણ જેમને મેં નજરે જોયા નથી. જેમ કે, ફિલસૂફોમાં પાયથેગારસને ૧-૧૮ Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭૪ ધર્માધ્યક્ષ મળી શકીશ; ઇતિહાસજ્ઞોમાં હેકેટિયસને મળી શકીશ; કવિન હેામરને મળી શકીશ, અને સંગીતજ્ઞોમાં ઓલિમ્પસને મળી શકીશ." “તો પછી નક્કી ને? કાલે નેત્રદામ આવશે। જ ને?” એ પ્રશ્ને સ્પ્રિંગારને પાછા ધરતી ઉપર લાવી મૂકયો. તે બોલી ઊઠયો, “ નારે ના! હું શું કરવા ફાંસીએ લટકવા માટે આવું ? એ તે કેવળ મૂર્ખામી જ કહેવાય.” tr લૉદ ફ઼ૉલા હવે દાંત કચકચાવીને બાલ્યા, “ ઠીક, ત્યારે આવજે હું તને ફરીથી કયારેક શેાધી કાઢીશ.” 66 સ્પ્રિંગારે તરત વિચાર કરી લીધા કે, એ માણસ પોતાને ફરીથી શેાધી કાઢે એવું થવા દેવું જરાય પોતાના હિતમાં નથી. એટલે તેણે તરત તેની પાછળ દોડતા જઈને તેને કહ્યું, પણ મારી વાત તો સાંભળો ! મને એક ઉપાય સૂઝે છે જેમાં તમારો એને બચાવવાનો હેતુ પણ સ૨ે, તથા મારો મારું ગળું બચાવવાના હેતુ પણ.” બાલી નાખ!” કે, << t - મારા ભટકેલ દાસ્તો – ઇજિપ્તની મહાસેના એ છેાકરીને ખૂબ ચાહે છે. કાલે સાંજે જ એ લોકોને હાકલ કરું, તે તેઓ હલ. લઈ ઈને નેત્રદામમાંથી પેલીને જરૂર ભગાડી જશે; — તેની બકરી સમેત !” - પછી તેણે કલૉદ ફ઼ૉલોન! કન પાસે માં લઈ જઈ, વિશેષ વિગતે બધી વાત સમજાવી. પેલાએ ગ્રિગેારા હાથ પકડીને કહ્યું, “ ભલે ! ત્યારે કાલે નક્કી ?” “હા, કાલે નકી ! ” Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨ છેક છેલ્લા -ડીકન પોતાના મઠમાં પાછો આવ્યો, ત્યારે ત્યાં તેના ભાઈ જેહાં દુ મુસ્લિ (જાન ફ઼ૉલો) તેની રાહ જોઈને ઊભા હતા. દામ કલૉદે તેની સામે નજર પણ ન કરી. અત્યાર સુધી તેના ખુશમિજાજ ચહેરા તરફ જોઈને ધર્માધ્યક્ષ કેટલીય વાર પેાતાની ગમગીની ધાઈ કાઢતા. પણ અત્યારે તેમના ભ્રષ્ટ અને સડતા અંતરની ઉપર જે ઘેરું વાદળ રોજબરોજ છવાતું જતું હતું, તે પેલાના આનંદી મુખદર્શનથી દૂર થાય તેમ ન હતું. “ભાઈ, હું તમને મળવા આવ્યો છુ. “પેલાએ જણાવ્યું. “હેં?” 66 ‘તમે મને એવા ડાહ્યા અમૂલ્ય ઉપદેશ આપો છે કે, તે સાંભળવા હું વળી વળીને તમારી પાસે પાછે આવું છું.” આગળ જે કહેવાનું છે તે બોલી નાખ.” tr - ‘ભાઈ તમે મને વારંવાર કહેતા કે - ‘ ડાહ્યો થા,’ ‘ અભ્યાસી થા, કૉલેજની બહાર ખાસ કારણસર અને પરવાનગી વિના રાત ન ગાળતા', ગધેડાની પેઠે કટાઈ ને જતા.' ‘રોજ સાંજે મંદિરમાં જજે અને માતાજીની સ્તુતિ કરજે ’ – વગેરે, વગેરે. તમારી એ સલાહો કેવી કીમતી હતી ! ” 66 આગળ, આગળ ? ” tr પણ હવે તમે તમારી સામે એક અઠંગ ગુનેગાર, ભાગેડુ, સ્વચ્છંદી-વ્યભિચારી અને છેક જ નિષ્ફળ નીવડેલા માણસને જુએ છે. તમારા બધા ઉપદેશાને આ બદમાશે પગ તળે રોળી નાખ્યા છે, અને ૨૭૫ Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૭૩ ધર્માધ્યક્ષ તેની ઠીક સજા પણ તેને થઈ છે. ભગવાન કેવા ન્યાયી છે ! ર્જ્ય સુધી પૈસા મળ્યા કર્યા, ત્યાં સુધી મેં કેવળ માજશાખ જ કર્યા. હવે મારી પાસે એક પૈસા પણ રહ્યો નથી — મારું ટેબલ-કલૉથ પણ મેં વેચી ખાધું છે – મારું ખમીસ અને ટુવાલ પણ ! હવે તા આનંદ-પ્રમાદનો દીવા ગુલ થઈ ગયો છે! કરે છે — અને મા૨ે માત્ર પાણી જ પીને પસ્તાવા અને લેણદારો હવે મારો પીછા છેાડતા નથી.” છેાકરીએ મારી મશ્કરી ચલાવવું પડે છે. હાય, 64 હવે આગળ શું કહેવાનું બાકી રહે છે?” “ભાઈ, હું હવેથી સારું જીવન ગાળવાનો અરે પ્રતિજ્ઞા લેવાને નિશ્ચય કરવા તૈયાર છું. કેવળ પસ્તાવાભર્યો અહીં આવ્યો છું. હું મારા ગુનાઓ કબૂલ કરુ છુ . હું મારી છાતી ધડાધડ ફૂટું છુ, તમે કહેતા હતા કે, હું એક દિવસ મારી કૉલેજનો સબ-મૉનિટર થઈશ. હવે મને એ પદનો લાભ લાગ્યા છે– આકર્ષણ જ જાગ્યું છે. પરંતુ મારી પાસે શાહી નથી, કલમે નથી, કાગળ નથી. એ બધું મારે ખરીદવું છે, એટલું હું તમારી પાસે નમ્ર થઈ, પસ્તાવા કરતો, ઘેાડા પૈસા માગવા આવ્યો છું.” 66 ... બસ, પૂરું થયું ? 66 હા; થોડા પૈસા આપે, એટલું જ ફરીથી ઉમેરવાનું છે. ” મારી પાસે એકે પૈસા નથી. 66 "" "" “ તો બસ, હવે મારે એટલું જ કહેવાનું બાકી રહે છે કે, મને બીજે ઠેકાણેથી જે ઑફર આવી છે, તે મારે સ્વીકારી લેવી જ રહી. તમે જો મને પૈસા આપી સાથે રસ્તે ચડાવવા માગતા નથી, તે પછી મારે નાછૂટકે, ભટકેલ લાકામાં ભળી જવું પડશે તે લોકો મને ધંધા તથા પૈસા આપવા તૈયાર છે.” 66 તે ખુશીથી તેમ કર! મારે વાંધો નથી.” Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ છેક છેલ્લા! २७७ પેલા હવે થોડોક નીચા નમી, વંદન કરી, મઠના દાદર ઊતરવા લાગ્યો. પણ તે જયારે મઠના આંગણામાંથી પસાર થતા હતા, ત્યારે ઉપર આવેલી તેના ભાઈની કોટડીની બારી ઊઘડી, અને ધર્માધ્યક્ષે ડોકું બહાર કાઢી બૂમ પાડી : “ તારે જહન્નમમાં જવું હોય તો ખુશીથી જજે; આ છેક છેલ્લા પૈસા હું તને આપું છું.” એમ કહી તેમણે ઉપરથી પૈસા ભરેલી એક થેલી તેના ઉપર નાખી. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નોત્રદામ ઉપર ચડાઈ ચગાર સાથે આપણે પહેલાં ભટકેલોની નગરીની મુલાકાત લઈ આવ્યા છીએ. શહેરના જૂના કિલ્લાના કેટલાય બુરજો અત્યારે ખંડેર હાલતમાં હતા, તેમાંના એકમાં ભટકે એ પોતાનું આનંદપ્રમોદનું ધામ જમાવ્યું હતું. છેક નીચલા માળે પીઠું હતું, અને બાકીની ધમાલ ઉપરના માળોએ ચાલતી. આજે રાતે જો રોન ફરનારા ચોકીદારોને આ નગરીમાં પેસવા દેવામાં આવ્યા હોત, તો તેમને ભટકેલના આ આનંદ-ધામમાં રોજ કરતાં કાંઈક વધુ પ્રવૃત્તિ ચાલતી માલૂમ પડત. કેટલાય જણ આજે ત્યાં રોજ કરતાં વધુ પ્રમાણમાં પીતા, તથા મત્ત થઈ ગમે તેમ બૂમ બરાડા પાડતા ભેગા મળ્યા હતા. ઉપરાંત આંગણામાં પણ કેટલાય જણ જુદાં જુદાં ટોળાં વળીને બેઠા હતા. કંઈક મંત્રણા ચાલતી હતી – કંઈક કાવતરું યોજાતું હતું. દરેક જણ પાસે કંઈક ચળકતું હથિયાર, લાંબી ફરસી લે વજનદાર દંડા જેવું કંઈ ને કંઈ સાધન દેખાતું હતું. આ બધું ટોળું ફાવે તેમ પથરાયેલું લાગે, પણ બારીકાઈથી નિહાળનારને જણાયા વિના ન રહે કે, ત્રણ મુખ્ય માણસોની આસપાસ વધુ મોટાં ટોળાં જમા થયાં હતાં. એક તો ડયૂક ઑફ ઇજિપ્ત કહેવાતે ગુંડો, બીજો ટયુનિસનો રાજા કહેવાતો ગુંડો, અને ત્રીજો પગથી માથા સુધી બખાર અને હથિયારોથી છવાયેલો હેઈ, બહારથી ઝટ ઓળખી શકાય નહિ તેવો એક જુવાનિયો. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નેત્રદામ ઉપર ચડાઈ આ ત્રણ ટોળાં ઉપરાંત બીજાં વીસેક ફાલતુ ટોળાં ઉમેરો એટલે આખા સમુદાયના તમને કંઈક ખ્યાલ આવશે. t સ્પ્રિંગાર એક ટેબલ આગળ ગંભીર વિચારણામાં બેઠા હતા. અચાનક ચારે તરફથી તૈયાર થાઓ ! ” “ બહાદુરો, હોશિયાર ! ” અવાજો આવવા લાગ્યા. હવે છવાયેલા જુવાનિયા બાલવા મારા વીરા, શાબાશ !” એવા 66 પેલા પગથી માથા સુધી હથિયારોથી લાગ્યો ―――― 66 હું હવે તમારામાંને એક છું; મારો પ્યાલા ભરી આપા ! મિત્ર, મારું નામ જેહાં દુ મુસ્લિ ઉર્ફે જૉન ફ઼ૉલા છે. હું રાજવંશી માણસ છું, પણ તમારા મહાવંશ સાથે જોડાયા છું. ભાઈ, આપણે એક ઉમદા હેતુ માટે કટીબદ્ધ થયા છીએ. આપણે બહાદુરો છીએ. આપણે મંદિરને ઘેરો ઘાલવાના છે, બારણાં તોડવાનાં છે, અને આપણી સુંદર છેાકરીને બિશપના ન્યાયાધીશેાના પંજામાંથી છોડાવી લાવવાની છે, તે માટે ભલે મઠ તાડવા પડે, તથા બિશપને એના મકાનમાં જ બાળી નાખવા પડે! હું તમારામાંના એક છેક તળિયેથી ઉપર સુધી અને અંદરથી બહાર સુધી ~ પૂરો ભટકેલ છું. હું ઘણા તવંગર હતા, પણ મેં બધું ઉડાવી દીધું છે; મારી મા મને અસર બનાવવા ઇચ્છતી હતી, પણ મારે તે ભટકેલ જ બનવું હતું. અને જુઓ, હું ભટકેલ જ બન્યો છું!” W વખત થતાં નિસના રાજાએ જાહેરાત કરી એ સંકેત મળતાં જ, સ્ત્રીઓ, પુરુષા, છોકરાં સૌએ તાળીઓ પાડી. ડયક અને રાજા હવે પેાતપેાતાનાં ટોળાંને હુમલાની યોજના સમજાવવા લાગ્યા; અને દરમ્યાન બને તેટલાં માણસા કંઈ ને કંઈ હથિયાર કે સાધન વડે સુસજ્જ થઈ, ત્યાં ભેગાં થવા લાગ્યાં. એ બુરજમાંથી બહાર નીકળ્યાં. ચંદ્ર હવે ઝાંખા થવા લાગ્યા હતા. ૨૭૯ -- - “ મધરાત !” સૌ ટોળાબંધ Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૪૦ ધર્માધ્યક્ષ બધાંને જરા સરખે અવાજ કર્યા વિના – ગુપચુપ – પૅરીસ તો આગેકૂચ કરવાનો હુકમ થયો. એ રાતે કસીમૉદો ઊંધ્યો ન હતો. તે હમણાં જ રાબેતા મુજબ આખા મંદિરની આસપાસ છેલ્લો ફેરો મારી આવ્યો હતો. જ્યારે તે દરવાજો બંધ કરતો હતો અને આગળા ચડાવી તાળું લગાવતો હતો. ત્યારે ત્યાં થઈને પસાર થતા આર્ચ-ડીકને તેને કાળજીથી બધું બંધ કરતો જોઈ, મોં બગાડ્યું હતું. ધર્માધ્યક્ષ પેલી રાતના બનાવ પછી, કસીમૉદો પ્રત્યે બહુ કઠોરતાથી વર્તતા, તથા તેને અવારનવાર ખૂબ મારતા પણ ખરા. પરંતુ કશાથી કસીૉદોની તેમની પ્રત્યેની આજ્ઞાંકિતતા, તથા તેમના પ્રત્યેનો ભાવભક્તિ જરાય ઓછાં થયાં ન હતાં. કશું ન સમજાવાથી, તે બિચારો મૂંગી કરુણ નજરે તેમના તરફ જોઈ રહે. તે રાતે પોતાની ભુલાયેલી ઘંટા ઉપર એક નજર નાખી લઈ, ઓતરાતા ટાવર ઉપર જઈ, પોતાના ચોરફાનસનું ઢાંકણું બંધ કરી કિસીમૉદ આખી પૅરીસ નગરી ઉપર નજર કરવા લાગ્યો. રાત અંધાર હતી, અને તે જમાનામાં રાતે જાહેર દીવાબત્તી જેવું કાંઈ હોતું નહિ, એટલે આખું નગર જાણે કાળા કાળા આકારોનો ઢગલે હોય તેવું જે ટાવર ઉપરથી દેખાતું હતું. અત્યારે તેના મનમાં કંઈક અકારણ મૂંઝવણ જેવું ગોટાતું હતું. છેલ્લા કેટલાય દિવસશી મંદિરની આસપાસ તેણે કેટલાય શંકાશીલ ઓળાઓ રાતને વખતે ભટકતા જોયા હતા. તેઓ બધા અસમરાદાની કોટડી તરફ જ તાકી રહેતા જણાતા. તેને એવો ડર લાગવા માંડ્યો હતો કે, સમરાહદાને તેના આ આશ્રય-ધામમાંથી ઉપાડી જવાનું જ કંઈક કાવતરું રચાય છે. તેથી વિશ્વાસુ કૂતરાની જેમ, પેરીસ તરફ નજર રાખી, સાવચેત થઈને તે જાગતે બેસી રહ્યો હતો. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નેત્રદામ ઉપર ચડાઈ ૧ અચાનક તેને દૂરના એક સ્થળે નદી તરફ કંઈક વિચિત્ર હિલચાલ થતી માલૂમ પડી. પાછળના પાણીની સફેદ ભૂમિકા ઉપર જાણે કશુંક કાળું લાંબું પ્રાણી સળવળતું હોય એના જેવું તેને લાગ્યું.. ~ અને થોડી જ વાર બાદ તેને ખાતરી થઈ ગઈ કે, એ એક જંગી ટોળાનાં ઊંચાં નીચાં થતાં માથાં જ છે, તેણે ચિંતા સાથે વધુ કાળજીથી એ તરફ જોવા માંડયું. એ સમુદાય નેત્રદામ મંદિર તરફ જ આગળ આવતા હતા! થોડી વારમાં તે આસપાસની બધી શેરીએ જાણે એ સમુદાયથી ભરાઈ ગઈ – રોકાઈ ગઈ. - હવે શું કરવું? ઍસમરાલ્દાને જગાડવી ? તેને કાંક બીજે ભગાડી દેવી ? પણ કઈ તરફ? શેરી તે રોકાઈ ગઈ હતી; મંદિરની પાછળ નદી હતી; પણ ત્યાં હાડી ન હતી – બહાર જવાનું દ્વાર પણ ન હતું. હવે તે એક જ વસ્તુ શકય હતી – નેત્રદામને દરવાજે જે કુમક ન આવે ત્યાં સુધી ઝૂઝવું. જોકે કોની કુમક આવે તે એ વિચારી શકતા ન હતા; છતાં અસમરાલ્દાને મૃત્યુની આખરી ઘડી સુધી જગાડવી નહિ – તેને નિરાંતે ઊંઘવા દેવી, એટલું તે તેણે નક્કી કરી લીધું. હર ક્ષણે પેલું ટોળું વધતું જતું હતું. જોકે બહેરો બહેરા પણ તે એટલું નક્કી કરી શકયો કે, એ ટોળું ચુપકીદીથી પોતાની પ્રવૃત્તિ ચલાવી રહ્યુ છે ~ નહીં તેા તેમના બૂમબરાડાથી આસપાસનાં મકાનોની બારીએ તરત ઊઘડવા માંડી હોત. અચાનક એક ઝબકારો થયા અને તેની સાથે સાત આઠ માટી મશાલા સળગી ઊઠી. કીમોંદાએ જોયું કે, ભૂતાવળ જેવું ચીંથરેહાલ સ્ત્રી-પુરુષોનું એક માઢું ટોળું, દાતરડાં, ફરસી, આંકડી, અને બીજા હજારો તીક્ષ્ણ હથિયારોથી સુસજ્જ થઈને આવ્યું હતું અને સમુદ્રનાં માજાની પેઠે હિલાળા લઈ રહ્યું હતું. તેમાંના કેટલાકને તે ઓળખી Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮ર ' ધર્માધ્યક્ષ પણ ગયા – પોતે મૂર્ખએને પોપ ચૂંટાયો ત્યારે તેને સરઘસ આકારે ફેરવવા નીકળનાર લોકો જ એ હતા. ટ્યુનિસનો રાજા મુખ્ય દરવાજા નજીક પિતાની ટુકડીને આગળ દોરી લાવ્યો. મધ્યયુગમાં આવા હુમલા અસામાન્ય ન હતા. તે જમાનામાં અત્યારે જેને આપણે પોલીસદળ કહીએ છીએ એવું કશું દળ અસ્તિત્વમાં ન હતું. મોટાં મોટાં શહેરોમાં એવી કોઈ કેન્દ્રસત્તા ન હતી, જે બીજાં બધાં બળે ઉપર હકૂમત ચલાવે. સામંતશાહી જમાનામાં બધું વિચિત્ર રીતે જ ગોઠવાતું. જેમકે પૅરીસ શહેર કરવેરા ઉઘરાવવાના, અને ન્યાય ચૂકવવાના કેટલાય હકદારોમાં વહેંચાઈ ગયું હતું. કેટલાક કસબામાં તો જુદી જુદી બાબતના બે ત્રણ જુદા જુદા હકદારો હતા. ક્યાંક કંઈક હુમલો થાય, તે આસપાસના લોકો પ્રેક્ષક તરીકે જોયા કરે, પણ પોતાની ઉપર સીધો હુમલો ન આવે, ત્યાં સુધી જરાય હાલે નહિ. એટલે રાજાના મહેલો વગેરેને રક્ષણ માટે પોતપોતાના જુદા ગઢ હતા તથા રખેવાળ હતા. દેવળે અને મંદિરો તે પવિત્ર ધામ તરીકે આપોઆપ રક્ષાયેલાં મનાતાં. છતાં નોત્રદામ જેવાં મંદિરોને ગઢ-કિલ્લા જેવાં બાંધકામ હોતાં. ટયુનિસના રાજાએ પોતાની યોજના મુજબ હુમલાની પ્રાથમિક વ્યવસ્થા જરા પણ અવાજ ન થાય તે રીતે પુરી કરી લીધી. પછી તે હાથમાં મશાલ હલાવતો નોત્રદામ મંદિર તરફ જોઈને મોટે અવાજે બોલ્યો – “પૅરીસના બિશપ, અને પાર્લમેન્ટની અદાલતના કાઉન્સેલર નું સાંભળી લે - અમારી બહેનને જૂઠી રીતે મેલી વિદ્યાના મંતરમંતર કરનારી ઠરાવીને તેં દેહાંતદંડની સજા કરી છે. તે અત્યારે નેત્રદામ મંદિરમાં આશરો લઈને બેઠી છે. પરંતુ હવે પાર્લમેન્ટની અદાલત તેને ત્યાંથી કાઢી જવા માગે છે, – અને તે એ વાત મંજૂર રાખી છે, જેથી કાલે Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નેત્રદામ ઉપર ચડાઈ ૨૦૩ સવારે ગ્રેવેમાં તેને ફાંસીએ ચડાવી શકાય. પણ હજુ ઈશ્વર અને અમારું સૈન્ય સલામત છે; એટલે અમે અહીં આવ્યા છીએ. જો તારું મંદિર પવિત્ર ગણાય, તે અમારી બહેન પણ પવિત્ર ગણાય. જો અમારી પવિત્ર બહેન ઉપર હાથ નાખી શકાય, તે આ મંદિર ઉપર પણ નાખી શકાય. એટલે જો તારે તારું મંદિર બચાવવું હોય, તે અમારી બહેન અમને સીધી રીતે સોંપી દે; નહીં તો અમે અમારી એ બહેનને કાઢી જઈશું અને તારા મંદિરને લૂંટીશું તથા બાળીશું. કસીમૉદા કમનસીબે એના એકે શબ્દ સાંભળી શકયો નહિ.. એટલે મંદિર તરફથી કોઈએ કશા જવાબ આપ્યા નહિ. "" પરિણામે થાડી જ વાર થેાભીને યુનિસના રાજવીએ તરત હુકમ. આપ્યો : “હુમલા શરૂ કરો; દરવાજો તોડનારા લુહારો પહેલા આગળ આવે!” તરત જ ત્રીસ મજબૂત માણસા હથેાડા, સાંડસીએ અને લેાખંડની મેટી કોશા લઈને આગળ આવ્યા. તેમણે મંદિરના લેાખંડી દરવાજા ઉપર પેાતાની કામગીરી શરૂ કરી દીધી. પણ દરવાજો મજબૂત હતા; અને આ લોકોની કામગીરી કશું ખાસ પરિણામ લાવી શકી નહિ. યુનિસના રાજવી હવે એ લોકોને પાણી ચડાવતા વધુ જોરથી બૂમેા પાડવા લાગ્યો. અચાનક તે ઘડીએ ઉપરથી કશી મોટી વસ્તુ પડવાના ધબાકો થયા: એક જંગી પાટડા ઉપરથી નીચે ગબડયો હતા અને તેની નીચે. બાર પંદર ભટકેલા છૂંદઈને લાચા થઈ ગયા હતા તથા બીજા કેટલાયના હાથપગ ભાગી-તૂટી જતાં તેઓ કારમી ચીસા પાડવા લાગ્યા.. એક પલકારામાં એ ભાગમાંથી બધા દૂર હટી ગયા. પેલા લુહારો દરવાજાની કમાન નીચે સુરક્ષિત હતા, છતાં તે તથા યુનિસના રાજવી પણ દૂર નાઠા. એ જંગી પાટડા ઉપરથી શી રીતે પડયો એની કશી સમજ તે લોકોને મળી નિહ. એટલે એ કોઈ ભૂતિપશાચનું કામ હશે, એવી જ એ લાકોને શંકા ગઈ. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પણ સાથે સેનાપતિ કદી પેાતાનાં માણસાને એવી દ્વિધામાં ઊભાં ન રાખે; એટલે યુનિસના રાજવીએ હવે મંદિર ઉપર સીધા ગોળીબાર કરવાના હુકમ કર્યો. ૨૮૪ એ ધડાધડ અવાજ સાથે આસપાસ રહેતા લોકો જાગી ઊઠયા અને કેટલાંય મકાનાની બારીએ ઊઘડી. સેનાપતિએ એ બારીઓ સામે ગાળીબાર કરવાને હુકમ આપતાં, તરત એ બધી પાછી બંધ થઈ ગઈ. તેણે લુહારોને ફરીથી દરવાજો તોડવાનું કામ શરૂ કરવા ફરમાવ્યું. પણ તેઓએ કહ્યું, આપણાં સાંડસી-ચીપિયાથી એ જંગી દરવાજો તૂટી નહિ શકે. ત્યારે એણે સામું પૂછયું, “તો આવા દરવાજે તોડવા શું જોઈએ ?” . “મેટો જંગી પાટડો તથા તેને ઝૂલાવીને દરવાજા ઉપર ઝી કી શકાય તેવા માંચડ. પેલાએ તરત પેલા પાટડા પાસે જઈ તેના ઉપર પગ મૂકો અને કહ્યું, “ આ રહ્યો પાટડો —– મંદિરવાળાઓએ જ આપણને માકલ્યો છે – તેમના આભાર માનું છું!” આ મજાકની ભારે અસર થઈ. બસેા બસેા હાથેાએ એ પાટડો પીંછાની પેઠે ઊંચકી લીધે, અને જોરથી તેનું માથું દરવાજા ઉપર ઝીંકયું. દરવાજો તે ન તૂટયો પણ એ પાટડો જોરથી ઝીંકાતાં આખું મંદિર ધણધણી ઊઠયું. તે જ ઘડીએ ઉપરથી મેાટા મેાટા પથરાનેા વરસાદ એ લાકો ઉપર વરસવા લાગ્યો. પણ હવે આ લોકોય ઝનૂનમાં આવી ગયા હતા. તેમણે એ પાટડા ફરીથી ઉપાડીને દરવાજા ઉપર જોરથી ઝીંકયો. પરંતુ ઉપરથી વરસતા પથરા કોઈ પૂંજો કાઢે ને ધૂળ ઉરાડે એમ ફાવે તેમ આવતા નહાતા. દરેક પથરા કોઈ ને કોઈની ખાપરી, ખભો કે પગ ભાગતા જ જતા હતા; અને એક જણ બૂમ પાડી રહે તે પહેલાં બીજાની બૂમ શરૂ થઈ જતી. તેમ છતાં ઝનૂને ચડેલી આ ભૂતાવળ લેાહી રેડા Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નેત્રદ્રાસ ઉપર ચડાઈ ૨૯૫ જોઈ, વધારે ઉન્મત બનીને દરવાજા ઉપર પાટડાના ઠોક વધુ ને વધુ જારથી ઝીંકવા લાગી. દક્ષિણ તરફના ટાવરની દીવાલનું સમારકામ ચાલતું હોઈ, કસીમૉદોને પાટડા, પથરા વગેરે સાધને ઝટ હાથ ચડી ગયાં હતાં, અને તેણે તેમના બરાબર ઉપયોગ કરવા માંડયો હતો. પરંતુ નીચેનું ટોળું એટલું મેટું હતું તથા એવા ઝનૂને ચડયું હતું કે, ઘાયલ થયેલા કે મરેલા માણસેાને ઉપાડી લેવા કે બાજુએ કાઢવા થેાભ્યા વિના જ એક પડતાની જગાએ બીજો આવીને ઊભો રહેતા; અને એમ દરવાજા ઉપરના પાટડાના ઠોક ચાલુ જ રહ્યો. કસીમૉદા હવે ચિંતામાં પડી ગયા. અચાનક તેની નજર દરવાજા ઉપર બે બાજુથી ઢળતી પથ્થરની ગટરો ઉપર પડી. એ બંને ગટરોનાં માં દરવાજાની બે જુદી બાજુએ પડતાં હતાં, પણ તેમનાં મૂળ તે ઉપર આવેલી એક ચાકડીમાં સાથે જ હતાં. ત્યાં ભેગું થતું પાણી એ બે જુદી જુદી ગટરો મારફતે દરવાજાની ઉપરથી મેટા બે જંગી દડા નીચે પડતું. રૂપે કસીમૅદાને એ ગટરો જોઈ એક વિચાર સ્ફુર્યો. તરત તે પોતાના રહેઠાણના કમરામાં જઈ ઈંધણ લઈ આવ્યા, અને પેલી ચાકડીમાં ગાઠવી તેને ભડભડાટ સળગાવ્યું. પછી મંદિરમાં રાખેલા સીસાના મેાટા મોટા ગઠ્ઠા ઉપાડી લાવીને તેણે તેના ઉપર ગાઠવી દીધા, અને ઉપર. પાછાં લાકડાંનાં ખપાટિયાં ચીપટો વગેરે ગાઠવ્યાં. ઉપરથી પથ્થર વરસતા બંધ થયા, એટલે નીચેના હુમલાખોરો વધુ જોરમાં આવી, તથા દરવાજો તૂટે ત્યારે શું શું લૂટવાનું મળશે એની કલ્પનાથી ઉત્તેજિત થઈ, પાટડા દરવાજા ઉપર જોરથી ઝીંકયે. રખવા લાગ્યા. હવે છેવટને એક જોરદાર પ્રયત્ન હતા! તેઓએ દાંત કચકચાવી, શ્વાસ પોતાનું વધુ જોર રેડવાના નિશ્ચય કરવાના જ બાકી રહેતા ઘૂંટી, એ આખરી ફટકામાં સાથે એ પાટડો ઉપાડયો. પણ તે Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૮૩ ધર્માધ્યક્ષ જ ઘડીએ એક કરુણ કારમી ચીસ તેમની વચ્ચેથી ઊઠી ! ઉપરથી ઊકળતા સીસાની બે દદૂડી દરવાજા પાસેના ટોળા ઉપર મેાત વરસાવતી પડવા લાગી હતી! એ પ્રવાહી અગ્નિના રેલા જેમના ઉપર પડતા, તેમની દાઝી બળીને જે વલે થઈ જતી, તે જોઈને એ ખવીસાના પણ છક્કા છૂટી ગયા. સૌ એ પાટડાને મરેલાં કે મરતાં માણસા ઉપર જ છૂટા ફગાવી દઈ, ચીસા પાડતા દૂર ભાગ્યા. સેનાપતિઓ એક છત નીચે ભેગા થઈ શું કરવું એને વિચાર કરવા લાગ્યા. આ બધું કોણ કરે છે, એ વિષે તેમાંના કેટલાકે એવા અભિપ્રાય જાહેર કર્યા કે, એ બધું મંદિરની રક્ષાથે નિમાયેલાં અમુક નામનાં દૈવી સત્ત્વાનું કામ છે; તેા બીજા કેટલાક બીજા મેલાં સત્ત્વોનું નામ દેવા લાગ્યા. એટલામાં યુનિસના રાજવીએ મંદિરની ઊંચી છત ઉપર સળગતી હેાળીના પ્રકાશમાં કસીમૉદાને ઓળખી કાઢયો. તે બેલી ઊઠ્યો, અરે, એ તા પેલા કસીમાંદા !” 66 તરત જ બધા સાબદા થઈ ગયા. દરવાજો ન તૂટે તો પછી મંદિરમાં પેસવાના બીજો કોઈ રસ્તો છે કે નહિ, તેની વિચારણા શરૂ થઈ. તે ઘડીએ મંદિરના માહિતગાર તરીકે શૃિંગારને અને જૉર્ન ફ઼ૉલાને યાદ કરવામાં આવ્યા. કોઈકે કહ્યું કે, ગ્રિગેાર તા રસ્તામાંથી જ ખસી ગયા છે. યુનિસના રાજવીએ જમીન ઉપર જોરથી પગ પછાડીને કહ્યું, “ એણે તે આપણને અહીં ધકેલ્યા, અને તે પોતે ભાગી ગયા? જૉન ફ઼ૉલા પણ આસપાસ ન દેખાયાથી તે લડાઈમાં માર્યા ગયા, કે શું, એવા સૌને સવાલ થયા. પણ એટલામાં દૂરથી તે એક માટી નિસરણી ખેંચીને લાવતા દેખાયા. તેણે પાસે આવીને જણાવ્યું કે, “ધક્કા ઉપર માલ ઉતારનારાઓની આ નિસરણી હું ધક્કાના લેફટેનંટના ઘરની પછીતેથી લઈ આવ્યા. એની છે.કરી મારા પ્રેમમાં છે તેથી સ્તા! "" ― "3 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નેત્રદામ ઉ૫ર ચડાઈ ૨૮૭ “પણ તું ભાઈ આ નિસરણીનું શું કરવા માગે છે?” “અરે મંદિર ઉપર પેલાં પૂતળાં દેખાય છે કે, ફ્રાંસના રાજાની ગૅલરીવાળાં, – ત્યાંથી મંદિરમાં અંદર ઉતરવાનું ઉલાળાવાળું એક બારણું છે. આપણે ત્યાં ચડી જઈએ, એટલે મંદિરમાં સીધા પહોંચ્યા જાણો ! અને અંદર જઈ દરવાજાનો આગળ ઉઘાડી નાખીએ, એટલે બધા સીધા અંદર દાખલ થઈ શકશે !” તરત સૌમાં નવી આશા અને નવો ઉત્સાહ વ્યાપી ગયાં. ટયુનિસના રાજાએ એ નિસરણી ઉપર ચડી મંદિરમાં પ્રથમ દાખલ થવાનો પોતાનો અધિકાર જાહેર કર્યો. ત્યારે જોન ફ્રૉલોએ કહ્યું, “નિસરણી હું લાવ્યો છું માટે હું જ પહેલો ચડવાનો; તમારે પહેલા ચડવું હોય તો તમારી નિસરણી લઈ આવો!” જોન ફ્રૉલોએ નિસરણી ભીંતે અમુક જગાએ ટેકવી, ઉપર ચડવા માંડ્યું. તેની પાછળ પાછળ કેટલાય માણસો એ નિસરણી ઉપર ચડવા લાગ્યા. આખી નિસરણી માણસેના જ બનેલા એક ઊંચા દંડા જેવી દેખાવા લાગી. જોન ફ્રૉલો ઉપર ચડી તરત ઠેકડો મારી ગૅલરીમાં કૂદી પડયો. સામે જ એક પૂતળા પાછળ ઊભેલા કસીને પોતાની તરફ તાકી રહેલો જોઈ, તે એકદમ ચીસ પાડી ઊઠયો. કસીમૉદો તેની ચીસ તરફ લક્ષ આપ્યા વિના સીધો પેલી નિસરણીના બે દંડાઓ તરફ કૂદ્યો; અને નિસરણી ઉપરથી બીજે કોઈ ગૅલરીમાં કૂદે, તે પહેલાં તો તેણે એ બે દડા હાથ વડે ઊંચકી એટલા જોરથી સામે ધકેલ્યા કે ઉપર ચડેલાં માણસ સાથે આખી નિસરણી હવામાં એક ક્ષણ વાર અધ્ધર તોળાઈ રહી અને પછી અમળાઈને નીચે તૂટી પડી. એ નિસરણીએ ચડેલા કેટલાના હાથ પગ ભાગ્યા કે, માથાં ફૂટી ગયાં, તે એ લોકો જ જાણે. નીચે ઉભેલું આખું ટોળું એ જોઈ જડસડ થઈ ગયું. આણી બાજુ જોન ફ્રૉલો હવે પોતાને પોતાના સાથીદારોથી છૂટો પડી ગયેલો જોઈ, એકદમ તો પેલા બારણામાંથી નીચે દોડી જઈ, Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ અંદરથી દરવાજાનો આગળો ઉઘાડી નાખવા દોડયો. પણ કસીમોદીએ આવતી વખતે એ બારણું બંધ કરી દીધું હતું એટલે હવે નિસરણીવાળાઓનું પત્યા પછી પોતાને જ વારો આવશે એમ માની, તેણે ધનુષ્ય ઉપર બાણ ચડાવી, કસીમૉદોની બાકી રહેલી એક આંખ ઉપર તાકીને છોડ્યું. કસીમૉદો જલદી એક બાજુ નમી ગયો, એટલે તે બાણ આંખને બદલે તેના હાથમાં પેસી ગયું. કસીમએ કાંટો વાગ્યો હોય એ રીતે એ બાણ ખેંચી કાઢયું, પછી તેણે સીધો જૉન ફ્રૉલો ઉપર કૂદકો માર્યો અને તેનો એક હાથ અને એક પગ પકડી, તેને ગૅલરીની બહાર છૂટો ફગાવ્યો. કસીમોદીના હાથમાં ઘા થયો હોવાથી કે કોણ જાણે, જોન ફૉલો પૂરતા જોરથી ફગાવાયો નહીં, એટલે નીચે ઊભેલા ટોળા ઉપર પડવાને બદલે તે વચ્ચેની કોઈ ગૅલરીની કિનાર કે કોતરકામ ઉપર ટિચાઈને ભરાઈને કપડાનું ચીથરે લટકે એમ લટકી રહ્યો – કેડીએથી ભાગી ગયેલો અને ખોપરી વિનાનો! એ જોઈ, ટયુનિસના રાજવીએ હાકલ કરી કે – હુમલો શરૂ કરી દો! ગમે તે થાય, હવે આપણા દોસ્તનો બદલો લેવો જ રહ્યો !” અને એ ભૂતાવળ કયાં ક્યાંથી નિસરણીઓ ભેગી કરી લાવી, દરડાં લઈ આવી, અને શી રીતે ભીંત ઉપર ચડી ચડીને મંદિરની છત ઉપર કીડીઓની પેઠે ચડી ગઈ, તેનું વર્ણન કરવું અશક્ય છે. એ બૂમાબૂમ અને મંદિર ઉપર સળગતા લાકડાંના પ્રકાશ પી લગભગ આખું પૅરીસ શહેર જાગી ઊઠ્યું. | કસીમૉદો આ લોકોને ટોળાબંધ પોતાની ગૈલરી સુધી ઉપર ચડી આવતા જોઈ રહ્યો. હવે તે કોઈ સ્વર્ગીય ચમત્કાર થાય, તો જ એસમરાદા આ લોકોના હાથમાં પડતી બચે. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાજા જા લૂઈ-૧૧ મે પૅરીસમાં બે દિવસથી આવેલો હતો. પૅરીસ તે જવલ્લે જ આવતા, અને આવે ત્યારે બહુ ઓછું રહેતા. આ વખ પણ એક દિવસ બાદ પછીને દિવસે ને માઁ તિો-તુરના ગઢ તરફ ચાલ્યું જવાનો હતા. તેને પોતાની આસપાસ પૂરતી સંખ્યામાં કેદીઓને પૂરવાન ભોંયરાં, ફાંસીના માંચડા અને પોતાના સ્કૉટિશ બાણાવળીઓની ટુક હોય ત્યાં જ ચેન પડતું. રાજાજી ૧ - તેથી આજે પૅરીસમાં પણ તે પોતાના લુથ્ર મહેલના મોટા કમરાન અગિયાર ફૂટ ગુણ્યા – બાર ફૂટ વિશાળ પલંગમાં સૂવાને બદલે બાસ્તિ જેલની કોટડીમાં સૂવા આવ્યા હતા! બાસ્તિલનો ગઢ, લુવ્ર મહેલન ગઢ કરતાં તેને વધુ મજબૂત લાગતા હતા, તેથી. અત્યારે રાત પડી હતી, અને રાજા લૂઈની કોટડીમાં ટેબલ ઉપ એક જ મીણબત્તી લબકારા માર્યાં કરતી હતી. કમરામાંનાં પાંચેક માણસે ઉપર તેનું ટમટમનું ઝાંખું અજવાળું પડતું હતું. તેમાંના એક જણ રાજાની આરામખુરસા પાછળ એક માટે ટીપણા જેવા કાગળને વીંટા લઈને ઊભા હતા અને રાજાજીને ખર્ચન હિસાબની વિગત સંભળાવતા હતા. બીજા બે તાૉમિશ રાજ-પ્રતિનિધિ હતા ~ પૅલેસ ઔં જસ્ટિસમાં નાટક વખતે વાચકને અમે તેમની ઓળખાણ કરાવી છે એક હતા ગિલેામ રીમ, અને બીજા હતા પેલા કાપડિયા જંક્સ કૉપને લ ૨૦૯ ૧-૧૯ Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ બારણા પાસે વાઘ જેવા મેવાળા એક મજબૂત બાંધાના માણસ હાલ્યાચાલ્યા વિના ઊભા હતા. એ હતા રાજાજીના જલ્લાદ ! ૨૯૦ - .. કૉપનાલ ઊભાં ઊભાં થાકી ગયા હતા – તેણે પેાતાના સાર્થીના કાનમાં કહ્યું, “ક્રૂસની સાળંદ! અહીં ખુરસી જેવી વસ્તુ હોતી જ નથી કે શું? મને તો બેસવાનું મન થઈ ગયું છે.” “ સાવધાન ! અહીં તો માણસે કાં તો પગ ઉપર કે ઘૂંટણ ઉપર ઊભવાનું જ હોય છે!” એ જ વખતે રાજાજીએ ત્રાડ નાખીને પેાતાના માનીતા હજામ એલિવિયરને હિસાબ વાંચતા રોકયો અને કહ્યું - 44 આ બધું શું છે? હજૂરિયાના જન્ભા માટે પચાસ સાલ, અને તાજના પાદરીઓના જણ્ણા માટે બાર પાઉંડ! શી વાત છે? ટન બંધ સેાનું રેડયા જ કરો ! તું તે કંઈ ગાંડો બાંડો થયો છે કે શું, એલિવિયર ! "" આટલું કહી તેમણે હિસાબનું કાગળિયું હજામના હાથમાંથી ઝૂંટવી લીધું અને વિગતા ઉપર ઉતાવળે નજર નાખીને કહ્યું : અમારે આટલો મેટા રસાલા શું કરવા છે? બે પુરોહિતોના મહિને દશ પાઉંડ વડા હજૂરિયાના વર્ષે ૯૦ પાઉંડ; ચાર મુખ્ય રસાઇયાના દરેકના ૧૨૦ પાઉંડ; સાળા-સાઇયા, વનસ્પતિ-રસાઇયા, બટલર, છરી-ચપાંવાળા, બે મદદનીશ, એ બધાના દરેકના મહિને દશ પાઉંડ ! રસાડા ખાતે ઘેાડાવાળા અને બે મદદનીશાના મહિને ૨૪ પાઉંડ! રસેાડાનો પહેરેગીર, ભૂઠિયારખાનાવાળા, અને બે ગાડાંવાળાના વર્ષે સાઠ પાઉડ! બે નાળ જડનારા તથા અશ્વચિકિત્સકો ૧૨૦ પાઉંડ! અમારા તિજોરી-નવીસને બારસા પાઉંડ ! અને હિસાબનીસને પાંચસેા પાઉંડ ! અને બીજા કેટલાય હશે, કોણ જાણે! આ બધા રસાલાના માણસાને જ પગાર ચૂકવવા અમારે આખા ફ઼્રાંસ રાજ્ય ઉપર ધાડ પાડવી પડે! આવા મોટા ખર્ચમાં તે અમારા મહેલનાં વાસણકૂસણ બધું વેચી નાખવું પડે અને બીજે વર્ષે જીવતા રહ્યા હાઈએ – માતાજીની અને પરમાત્માની - . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાજી ૨૦૧ કૃપાથી – તે તેા ડબલાં શકોરાંમાંથી જ અમારે અમારું પીણું પીવું Ge પડે. “માટે એલિવિયર મહાશય, રાજા-બાદશાહેાએ પાતાના ઘરમાં ખોટા ઠાઠમાઠ ઊભા થવા દેવા ન જોઈએ. અમારું જોઈને અમારા ભાયાતા અને પછી દરબારીએ અને પછી જાગીરદારો એમ કરવા લાગે. જુઓને અમારા રસાલાનું ખર્ચ કેટલું વધતું જાય છે તે ! મને બધું બરાબર યાદ છે -’૭૯ ના વર્ષ સુધી વરસે છત્રીસ હજાર પાઉંડથી એ ખર્ચ વધતું નહોતું; પણ '૮૦ માં તેંતાલીસ હજાર, છસેા ઓગશીસ પાઉંડ થયા; અને આ વર્ષે તા આંકડા એસી હજારે પહોંચશે ! ચાર વર્ષમાં ખર્ચ વધીને બમણું થઈ ગયું ! ભયંકર ! ’ આટલું બાલી, થેાડુંક શ્વાસ થાભી, તેમણે જુસ્સામાં "" ખાવા આવીને આગળ ચલાવ્યું “મારી આસપાસ મને દૂબળા કરી, જાતે તગડા થનારા જ ભેગા થયા છે. તમે લેાકો માટે રૂવે રૂંવેથી પાઉંડો જ ખેંચ્યા કરો છે! પછી પેલા બે ફૉમિશ રાજ-પ્રતિનિધિ તરફ ફરીને તેમણે કહ્યું, તે જુઓને, આટલા બધા રસેાઇયા અને નોકરો શું કરવાના ? રાજા જમવા બેસે ત્યારે નાહક ભીડ કરતા આસપાસ ઊભા રહે ! અમારા મહેલના ઘડિયાળની આસપાસ ચાર મૂર્તિ છે. હમણાં તે ઘડિયાળનું સમારકામ સેાને રસેલી છે. પણ ઘડિયાળના કાંટાને ફરવામાં તે શી મદદ કરે છે, વારુ ? તેમ જ આ બધા ઊભા રહે, તેથી ખારાક ખાવામાં કે પચવવામાં શી મદદ થાય? ઠીક, ઠીક, ઓલિવિયર, હવે તું તારું દાસ્તાન આગળ શુભસંદેશ પોકારનારાની ચાલે છે. એ મૂર્તિઓ "" ચલાવ 66 -- પેલાએ તરત રાજાજીના વીટો હાથમાંથી પાછા લઈને આગળ વાંચવા માંડયો - - 66 - મુદ્રા-મહાર-સીલ ખાતાનાં સીલ જૂનાં થઈ ગયાં હોવાથી નવાં બનાવ્યાં તેમની ચાંદીની કિંમતના તથા ઘડતરના બાર પાઉંડ – Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ “ બે પરબડીમાં જાન્યુઆરી, ફેબ્રુઆરી, માર્ચ એ ત્રણ મહિનામાં સાત સે॰ જવ કબૂતરોને નાખ્યાના ચાર પાઉંડ ચાર સાલ – 66 એક ગુનેગારની આખરી કબૂલાત કરાવ્યા બદલ એક ફકીરને ૨૧ ચાર સાલ રાજાજીએ આ વર્ષે પૅરીસનાં ચકલાંમાં રણશીંગા સાથે છપન ઢંઢેરા પિટાવ્યા છે, તેના પૈસા ચૂકવવા હજુ બાકી "6 · જ્યાં ખજાને દટાયેલા મળી શકે તેમ છે એવી લોકવાયકા હતી, તેવી જગાએ ખાદકામ, તથા તપાસ કરાવ્યાના ખર્ચના ૪૫. પાઉંડ;— જોકે કશું કયાંયથી મળ્યું નથી 66 મહેલમાં કાચની છ તખ્તી નંખાવાના તેર સેાલ; રાજાજીના જૂના ઉપરકોટને બે બાંયા નંખાવ્યાના ૨૦ સાલ; રાજાજીના બૂટને ચાપડવાની ગ્રીઝ માટે પેટી બનાવરાવ્યાના પંદર દેનિયર; રાજાજીનાં કાળાં ભૂંડ રાખવા માટેના વાડાના ૩૦ પાઉંડ; મહેલમાં સિંહો માટેનાં પાંજરાં વગેરેના ૨૨ પાઉડ; એક લુચ્ચા ઠગનું શું કરવું તે નક્કી થાય તે પહેલાં છ મહિના તેને કસાઈખાનામાં પૂરી રાખ્યો, તેના ખર્ચના છ પાઉંડ ચાર સાલ "" . --- રાજા હવે વચ્ચે જ ત્રાડી ઊઠયો tr એ શું વળી ? જેને ફાંસીએ જ દેવાના છે, તેને ખવરાવવા પાછળ ખર્ચ શા ખોટા ખર્ચના એક પૈસા પણ ચૂકવવાના નથી! માણસ વધુ ખાવા માટે જીવતા રહેવા ન જોઈએ, સમજ્યા ? એ વ્યવસ્થા જેને મળીને કરવાની હોય તે કરી લેજે માટે કરવું? હું એવા આજે રાત્રે જ એ 66 -- ઓલિવિયરે અંગૂઠાના નખથી કાગળ ઉપર કંઈક નિશાની કરી લીધી, અને આગળ વાંચવા માંડયું "" પૅરીસના જલ્લાદની પહેાળા ફળાની તરવાર લક્ષમબર્ગના લૂઈનું ગળું કાપવા જતાં ખાણા પડી જઈ બગડી ગઈ હોવાથી નવી. બનાવરાવી તથા તેનું સમુચિત મ્યાન તૈયાર કરાવવામાં આવ્યું —" Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શાળ ૧૯૩ રાજાએ તરત ઓલિવિયરને આગળ બેાલતા અટકાવીને કહ્યું – મંજૂર, એ ખર્ચ સામે મારે કશા વાંધા નથી; હું રાજીખુશીથી એનું ખર્ચ મંજૂર કરું છું.” ઓલિવિયરે આગળ વાંચવા માંડયું - “ એક મોટું પાંજરું 46 તૈયાર કરાવ્યું રાજાએ તરત ઊભા થઈને કહ્યું, “હું આજે બાસ્તિલમાં એ પાંજરું જાતે જોવા જ આવ્યો છું. હું તેને તપાસું તે વખતે જ તેના ખર્ચની વિગતા મને વાંચી સંભળાવજે,' "9 "" તરત જેલર તથા મશાલાવાળા સાથે એ બધા કેટલાય દાદર ઊતરી તથા ઓસરી વટાવી એક ભૂગર્ભ ઓરડામાં પહોંચ્યા. એક કમાનદાર અંધારિયા ઓરડાની વચ્ચે લક્કડ, લાખંડ અને ચણતરકામથી મેટું શું પાંજરું ઊભું કરવામાં આવ્યું હતું. રાજા તેની ચારે બાજુ ફરી તેના જુદા જુદા ભાગેા તપાસવા લાગ્યા, દરમ્યાન એલિવિયર તેના ખર્ચની વિગતે વાંચવા લાગ્યા. “ મેાટા પાટડા અને વળાઓનું બનાવેલું, અંદરથી નવ ફૂટ લાંબું અને આઠ ફૂટ પહોળું, સાત ફૂટ ઊંચું, કુલ ૯૬ આડા પાટડા, બાવન ઊભા પાટડા, ટેકા માટેના દશ ગર્ડરો – ૧૯ સુતારોને ઘડતાં ૨૦ રોજ થયા, લાખંડના ૨૨૦ બેલ્ટ વપરાયા, પ્લેટો અને નટો એમ બધા લોખંડનું કુલ વજન ૩૭૩૫ પાઉંડ – ફરસમાં જડવા માટે જે લોખંડ વપરાયું તે જુદું – બધાની કુલ કિંમત ત્રણસો સત્તર પાઉંડ, પાંચ સાલ, સાત ફાર્લીિંગ - "3 રાજાએ પાંજરાના બાંધકામ અંગે સંતાષ વ્યક્ત કરતા ઉદ્ગાર કાઢયો. તે ઓળખીને અંદર પુરાયેલા કેદી રાજાજીને કરગરતા બાલી ઊઠયો, “ સરકાર ! સરકાર ! દયા! દયા!” રાજાએ પાંજરામાંથી કોઈ તેને સંબાધીને બાલે છે, તે જાણે સાંભળ્યું જ નથી, એમ દેખાવ કરી ઓલિવિયરની વિગતો ઉપર જ લક્ષ આપવા માંડયું. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૯૪ ધર્માધ્યક્ષ પેલો કેદી કર ગરવા લાગ્યો, “સરકાર! હું સાચું કહું છું કે, રાજદ્રોહને ગુનો મેં નહિ, પણ મોં શ્યોર કાર્ડિનલ ઍજર્સે કર્યો હતો – અને એ અંગેને પત્ર મસિન્યોર-મ્યુએનને મેં નહિ પણ મોંશ્યોર કાર્ડિનલબેલ્યુએ લખ્યો હતો. મારી બધી મિલકત લઈ લેવામાં આવી. છે – હું નિર્દોષ છું–ચદ ચૌદ વર્ષથી હું લોખંડના પાંજરામાં ટાઢ મ છું – દયા કરો! દયા કરો! ભગવાન આપને સ્વર્ગમાં જરૂર તેનો. બદલે આપશે! ૧૪૬૯ના એપ્રિલથી મને પાંજરામાં પૂર્યો છે – મારા પગે ભારે સાંકળ બાંધેલી છે અને તે સાંકળને છેડે વજનદાર લોખંડી ગોળો છે – બધું નાહક રિબામણ જેવું કરેલું છે– મારા ઉપર દયા. કરે; દયા કરો!” એ પાંજરામાં વ૬ના બિશપને પૂરેલો હતો. બધા હવે રાજાજીની કોટડીમાં પાછા આવ્યા. દરમ્યાન ટેબલ ઉપર કેટલાક ખરીતા આવીને પડયા હતા. રાજાએ પોતે જ ફોડી ફોડીને તે વાંચવા માંડ્યા, અને ઓલિવિયરને ધીમેથી બોલી જવાબ લખાવવા માંડ્યા. દરમ્યાન પેલા ફ્લેમિશ રાજપ્રતિનિધિઓ ઊભા જ રહ્યા! એટલામાં અચાનક બારણુ ઊઘડ્યું અને એક નવો માણસ ગાભરી ગાભરો અંદર પેઠો. તે રાજાજનો દાક્તર હતે – તેમ જ બાતમીદાર ગાઠિયો હતો. સરકાર! સરકાર! પૅરીસની પ્રજાએ બંડ કર્યું છે !” “આમ કેમ ઉતાવળે દોડી આવ્યો છે?” “સરકાર ! સરકાર! બહુ મોટો બળવો થયો છે; પેલેસ ઑફ જસ્ટિસના કોટવાળ સામે – તેમના જાન જોખમમાં છે, તેમને તરત મદદ મોકલવી જોઈએ!” પણ કોટવાળ સામે લોકોને શું વાંધો પડ્યો છે?” - “આ બધા ભટકેલ-લોકોની દેખરેખ તેમના હાથમાં છે, સરકાર! એટલે તેને એમની સામે દાઝ હોય જ! અને એ ભટકેલો કેટલાય Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાજી વખતથી ફરિયાદો કર્યા કરે છે તે સ્વીકારવાના નથી – તે ખરી રીતે સેતાનના જ અનુયાયી છે...) એ બેને જ પોતાના માલિક તરીકે સ્વીકારે છે.' કે, કોટવાળ અને તેમના ન્યાંયાધીશાને તો રાજાજી અને પરમાત્મા (– તે - “વાહ! ત્યારે તે એ લોકો સારું કામ કરી રહ્યા છે! મારા પૅરીસને આ બધા કોટવાળ-ફોટવાળાએ વહેંચી ખાધું છે — તે જેટલા ઓછા થાય તેટલા સારા ! મને કહે જોઉં, કોટવાળની હકૂમતમાં કયા કયા વિભાગે છે?” 66 સરકાર, રૂ-દ લેરબરી સુધીના રૂ દ લ કેલે દ્ર વિભાગ, પ્લાસ સેંટ માઇકેલ, બદામ મંદિર પાસેના વિસ્તારો, કોર્ટ ઑફ મિચેલ્સ કહેવાતા વિસ્તાર, જ્યાં આ ભામટા રહે છે — ઉપરાંત, બૅબ્લ્યૂ ચેપીરોગની હૉસ્પિટલથી માંડીને આખા પોર્ટ સેટ જૅકસ સુધીના ધારી માર્ગ – એ બધું તેમની હકૂમત હેઠળ છે. - "3 ૧૫ 66 વાહ, તા મારા ભલા શહેરના ખાસા ટુકડો જ ભાઈસાહેબે પચાવી પાડયો છે ને! આ બધા ધારી રસ્તા સંભાળનારા, ન્યાય ચૂકવનારા, અમીરો અને માલિકો અમારી બરોબરી કરતા દરેક ખેતરને ખૂણે પોતપોતાનું જુદું ટોલ-નાકું અને જુદા ફાંસીના માંચડો ઊભાં કરે છે; તથા લોકોને દેહાંતદંડ દેતા દેતા કરવેરા પડાવે છે. મારા ફ઼ાંસ રાજ્યમાં જેટલા ફાંસીના માંચડા છે, તેટલા રાજાએ છે. આવી સ્થિતિ કેમ કરીને નભાવી લેવાય ? પૅરીસમાં રાજા સિવાય બીજો જોઈએ, અને પાર્લામેન્ટ સિવાય બીજું કોઈ ન જોઈએ. ફ઼્રાંસમાં એક જ રાજા, એક જ જલ્લાદ હોય, એ દિવસ જલદી આવવેા જોઈએ. એટલે એ બધા ભામટા આજે કોટવાળને ઓછા કરે, તા કંઈ વાંધા નહિ ! ઠીક પણ એ ભામટા હુલ્લડખોરોની સંખ્યા કેટલી છે?” કોઈ લૉર્ડ ન હેાવા 66 છએક હજાર જેટલી કહે છે.” ન્યાય ચૂકવનારું હોવું ન્યાયાધીશ અને એક જ Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૯૬ ધર્માધ્યક્ષ તો અત્યારે એટલા બધા હુમલાખોરો સામે મોકલવા માટે આપણી પાસે પૂરતાં માણસો પણ કયાં છે? અને કેટલાં ભેગાં થઈ થઈ શકશે એની કાલે સવારે વાત. અત્યારે કશું નહિ.” રાજાજીને દાક્તર બિચારો આ સાંભળી ચૂપ થઈ ગયો. પણ તેને કંઈક યાદ આવવાથી તેણે તરત ઉમેર્યું – “સરકાર, રોન ફરનારા એ હુમલાખોરોમાંથી બેએક જણને પકડી લાવ્યા છે, તેમનું શું કરવાનું છે?” એ લોકોને અહીંયાં અંદર લાવો; પૂછી તે જોઈએ કે, તેમની યોજના શી છે, અને તૈયારીઓ શી છે!” તરત પેલા બેને અંદર લાવવામાં આવ્યા. રાજાએ તે બેમાંના એકને પૂછયું – અલ્યા શાનું બંડ ઉપાડયું છે?” “મને ખબર નથી; બધા જતા હતા એટલે હું પણ ગયો.” “તે હું તમારા માલિક કોટવાળ ઉપર હુમલો કરવા તથા તેમને લૂંટવા નહોતો જતો ?” “તેઓ ક્યાંક કશુંક કરવા જવાના હતા એટલું જ હું જાણું છું. એ “આ તારી સાથેના સંબતીને તું એાળખે છે?” “નાજી, હું તેને ઓળખતા નથી.” રાજાએ તરત પોતાના જલ્લાદ ત્રિસ્તને “ઘટતું કરવા ” એ માણસ સોંપી દીધો. પછી પેલા બીજા કેદીને તેમણે પૂછયું – “તારું નામ?” પાયેરી ગ્રિગોર.” “ધંધો ?” “ફિલસૂફનો, સરકાર.” “તો પછી તું અમારા મિત્ર મોં શ્યોર કોટવાળના ઘર ઉપર કેમ હુમલો કરવા દોડ્યો હતો?” Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 << સરકાર, હું હુમલાખોરોમાંના માણસ હરિંગજ નથી !” “તે। શું અમારા રોન ફરનારા તને એ લોકોના ટોળામાંથી પકડી લાવ્યા છે, એ ખાટુ? 66 સરકાર, એમની ભૂલ થઈ છે; હું જાતે કરુણાન્ત નાટકો લખું છું, તેવી જ આ કરુણાન્ત ઘટના છે, સરકાર ! હું તો કવિ છું. અમારા ધંધાવાળાને રાતે શેરીમાં ભટકવું જ પડે છે. એમ હું રાતે ફરવા નીકળ્યા હતા, તેવામાં તે રોન ફરનારાઓએ મને પકડયા. મારે ને પેલા હુલ્લડને કશી લેવા-દેવા નથી, સરકાર. આપ નામદારે જ જોયું કે, પેલો ભામટા મને ઓળખતા જ નહોતા. હું આપ નામદારને આજીજી કરું છું – વિનંતી કરું છું .. tr અલ્યા, તારા લવારાથી તો માથું પાકી જવા આવ્યું.” રાજાજી 66 "" તરત જ રાજાજીને જલ્લાદ ત્રિસ્તાં આગળ આવી બાલ્યા, સરકાર, આને પણ લટકાવી દઈએ ?” .. વાહ, મને કાંઈ વાંધા હોય એમ લાગતું નથી.” << "9 સરકાર, મને એ બાબતમાં ઘણા વાંધા દેખાય છે ચિંગાર તે કરગરી પડયો; સરકાર, મારી બે વાત સાંભળી લો – આપનું મહાવજ્ર મારા જેવા પામર – તુચ્છ જંતુ ઉપર પડે એ ઠીક ન કહેવાય આપ નામદાર તે બહુ મોટા શહેનશાહ છે — આપે મારા વા ગરીબ પ્રમાણિક માણસ ઉપર કૃપાદૃષ્ટિ રાખવી જોઈએ. - મારે ને આ બળવાખોરોને કશી લેવાદેવા નથી — હું તો આપ નામદારનેા વફાદાર પ્રજાજન છું – લેખક છું, કવિ છું. અને આપના જેવા મહારાજવી - – - તા સાક્ષરોને હંમેશાં આશરો આપે છે, જેથી તેએ આપના યશ નિરતર ગાયા કરીને દિશાઓને આકાશ સુધી ભરી કાઢે. — મેં જ ફ્લૅન્ડર્સનાં કુંવરી અને આપણા મહાન પાટવી કુંવરને ઉદ્દેશીને એક સુંદર નાટક લખ્યું હતું – જે તે દિવસે પૅલેસ ઑફ જસ્ટિસમાં લૅન્ડર્સના રાજપ્રતિનિધિની રૂબરૂમાં ભજવાયું હતું. ” આટલું કહી તે તરત રાજાજીના પગમાં જ સીધા આળોટી ગયો. ૧૯૭ - Best Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ રાજાએ ત્રિસ્તાન સામે જોઈને કહ્યું, બહુ જીભ લાંબી છે, આની તે; ત્રાસ્યા એનાથી! એને છોડી મૂકો, ધોલધપાટ કરીને !” - ૩ દાક્તરે હવે રાજાજીની તબિયત વિશે પૂછપરછ શરૂ કરી. કારણકે, એ અંગે જ રાજાજીએ તેને તેડાવ્યા હતા. રાજાજીએ તરત જવાબ આપ્યો, “ અરે રે, આજે મારા કાનમાં ધમાકા થયા જ કરે છે, અને મારી છાતીમાં જાણે આગ સળગી હાય એવી બળતરા થાય છે.” દાકતરે ગંભીર માં કરી તેમની નાડી જોવા માંડી. દરમ્યાન કૉપનાલે પોતાના સાથીના કાનમાં કહ્યું, “ રાજાના આ દરબાર તા જુએ • એક દાક્તર અને એક જલ્લાદ. દાક્તર પોતાને માટે, અને જલ્લાદ બીજા સૌ માટે ! "9 દાક્તરે દરમ્યાન જેટલા ચાળા કરવા જોઈએ તેટલા કરી રહીને કહ્યું, સરકાર, આ બીમારી તે ગંભીર છે. ત્રણ દિવસમાં તે માણસ ખતમ થઈ જાય ! ” >> 46 66 બાલ્યા 66 માતાજી ખમા કરે ! મિત્ર, એની દવા ?’ .. >> હું તેને જ વિચાર કરું છું. અચાનક તે ચિંતનમાંથી જાગી ઊઠયો હાય, એમ માથું હલાવી સરકાર ધર્મ-વેરાના ઉધરાતદારની જગા ખાલી પડી છે, અને મારે એક ભત્રીજો છે. ” 66 એ ભત્રીજાને એ ખાલી જગા આપવામાં આવશે; પણ મારી છાતીમાંથી આ બળતરા ગમે તેમ કરીને મટાડ 66 આપ નામદાર આટલા બધા કૃપાવંત છે, તે અરજ છે કે, મેં જે નવું ઘર બંધાવવા માંડયું છે, તેનું છાપરું બાકી રહ્યું છે, તે મારી પાસે પૈસા ખૂટી ગયા છે. એ છાપરાનીય એટલી પંચાત હું ન કરત, પણ એમાં જેાં ફોર્બાનાં ચિત્રો છે- તે પલળી જાય કે ભેજ "> Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સાથ ૨૯૯ વાળાં બની જાય, તે મેટું નુકસાન થયું ગણાય.. એ ચિત્રો જે મકાનમાં હોય તેનું છાપરું તાંબાનું જ બનાવવું જોઈએ. ” 66 પણ બોલી નાખને, એ છાપરા માટે કેટલા પૈસા જોઈશે ? ’ બેએક હજાર પાઉંડ તો ખરા. અરે ખાટકી ! તું મારો એના વજનના હીરા જેટલી કિંમત વસૂલ કરે છે. 66 તે મારા ઘરને છાપરું મળશે ?” 66 હા, હા, મર! પણ મારી બળતરા તો મટાડ!” * 66 66 "" બસ, તો હું હમણાં જ આપ નામદારની એવી સારવાર શરૂ કરાવી દઉં છું કે, દરદ મટી ગયું જાણા !” પણ હજામ ઓલિવિયરની દાઢ હવે સળકી ઊઠી. પોતાના દેખતાં. પેલો દાક્તરડો અટલું પડાવી ગયા, તે પોતે શા માટે બાકી રહી જાય? તેણે તરત જ નમન કરીને નિવેદન કર્યું – - << સરકાર તિજોરી ખાતાની અદાલતના કાઉંસેલર સાઇમન દિન એક દાંત ખેંચી કાઢે છે ત્યારે પણ "" મરી જવાથી તેમની જગા ખાલી પડી છે.” “ તેનું શું છે? તમે બધાએ શું માંડયું છે? કહેવત છે કે, ‘માછલાં મારવાં તે સમુદ્રમાં, અને બક્ષિસ લેવી તે રાજા પાસેથી.’– એ અનુસાર જ તમે લાકોએ વર્તવા માંડયું છે કે શું? તું અમારો માનીતા હજામ છે, છતાં ’૬૮ માં અમે તને અમારો પાયગા-નવીસ બનાવ્યા, ’૬૯ માં સેંટ કલાઉદ પુલના કિલ્લાના ગઢવી બનાવ્યા, નવેંબર ’૭૩માં મૂળ માણસને ખસેડીને તને વિંસનીના કિલ્લેદાર બનાવ્યા, '૭૫ માં સેટ કલાઉદ પાસેના જંગલના મૂળ રખેવાળને ખસેડીને તને તેની જગાએ નીમ્યા, ૭૮ માં તને અને તારી પત્નીને સ્કૂલ સેંટ જમની જાગીરમાંથી દશ પાઉડનું વર્ષાસન બાંધી આપ્યું, ’૭૯ માં સેનારના જંગલના રખેવાળને ખસેડીને તને રખેવાળ બનાવ્યા, પછી લેશેના કિલ્લાના કૅપ્ટન બનાવ્યા, સેટ વેન્ટિનના ગવર્નર બનાવ્યા, મ્યુલાંના પુલના કૅપ્ટન બનાવ્યા, તહેવારને દિવસે હજામત કરનાર હજામને જે પાંચ સાલ મળે, તેમાંથી ત્રણ તને Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ મળે એવો હુકમ કાઢયો, '૭૪ માં અમારા અમીરોને નાખુશ કરીને તેને હજાર રંગની અને મોરના પીંછા જેવી રાજ-મુદ્રા ધારણ કરવાનો હક આપ્યો અને છતાં હજુ તું ધરાયો નથી ?” ઠીક, રાજાજી આજે ખરેખર બીમાર છે, એમ જ માનવું જોઈએ. તે બધું પેલી જળોને આપી દેવા માગે છે, બીજા કોઈને કશું નહિ!” રાજાજીને હજામ કડવાશ સાથે બોલી ઊઠ્યો. રાજાજી પણ આજે પેલા હુમલાખોરોના બંડના સમાચારથી ખુશમિજાજમાં આવી ગયા હતા, એટલે તે હસતાં હસતાં બોલ્યા, “બહુ સીધો હિસાબ છે; વૈદ્યના હાથમાં મારું આખું શરીર છે; તારા હાથમાં માત્ર મારી દાઢી છે. છતાં રાજા શિલપેરિકની પેઠે મને મારી લાંબી દાઢી એક હાથમાં પકડીને જ વાત કરવાની ટેવ હોત, તો તારો કશે જ ખપ મને ન પડત; અને ત્યારે તારા હોદાનું શું થાત? માટે જા, વધુ વાત કરવી છોડી, તારાં એજાર લઈ આવ, અને મારી દાઢી બનાવવાનું શરૂ કર.” ઓલિવિયર હજામતનાં સાધન લેવા બહાર ચાલ્યો ગયો. દરમ્યાન રાજાએ બારી પાસે જઈ, બંડખોરોના હલ્લા તરફની દિશામાં આગ સળગી હોવા જેવો દેખાવ જોઈ, પેલા ફલૅમિશ રાજપ્રતિનિધિઓને ખાતરી કરવા બોલાવ્યા અને જણાવ્યું, “જાઓ કોટવાળ સાહેબના ઘરને આગ લગાડી હોય એમ લાગે છે ને?” પણ આ ક્ષણે જ ઓલિવિયર ગાભર ગાભરી પાછો દો આવ્યો. સરકાર, મને ક્ષમા કરો, હું બહુ ભયંકર સમાચાર લઈને પાછો આવ્યો છું.” “આ બધું શું છે?” રાજાએ ઘૂરકીને કહ્યું. સરકાર, કોટવાળ સામે નહિ, પણ આપની સામે બળવો થયો છે! એક ડાકણને પાર્લમેન્ટની આપની અદાલતે દેહાંતદંડની સજા કરી છે. પણ તેણે નોત્રદામમાં પેસી જઈ આશરો લીધો છે. લોકો હવે તેને Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ રાજાજી ૩૦૧ 66 હલ્લા કરી ત્યાંથી કાઢી લેવા માગે છે. લોકો કોટવાળના ઘર ઉપર નહીં પણ નેત્રદામ ઉપર —માતાજીના મંદિર ઉપર ત્રાટકયા છે.” હું ? નેત્રદામ ઉપર? તે માતાજીના મંદિર ઉપર ત્રાટકયા છે? આ સમાચાર વખતસર લાવવા બદલ સાઈમન રદિનની ખાલી પડેલી જગા જા તને આપી દીધી! એ ડાકણે મંદિરના આશરો લીધા છે, અને મંદિર મારા આશરા હેઠળ છે. પણ મંદિર ઉપર હુમલા કરીને એ બદમાશેાએ મારા ઉપર જ હુમલા કર્યો છે; અને હું અત્યાર સુધી એને કોટવાળ ઉપરના હલ્લા માની બેઠા હતા. પણ બસ હવે ત્રિસ્તાં! એ બદમાશે ઉપર તૂટી પડે! માર ! કાપ! જે, અહીં બાસ્તિલમાં ૫૦ ભાલાધર સૈનિકો મળી ત્રણસો ઘોડેસવારો છે. તેમને સાથે લઈ જા ! મશ્કાર દશૅતાપરની ટુકડી છે, તેને લઈ જા; તારાં પેાતાનાં માણસા લઈ જા; હૉટેલ સેંટ પૉલ ઉપર મૉ શ્યાર ડૉફિનના ચાલીસ બાણાવાળી છે, તેમને લઈ જા; પણ બનતી ઉતાવળે સીધા નેત્રદામ તરફ દોડી જા. અહા, પૅરીસના ભટક્લા – ભામટા, તમારી ફ઼ાંસના તાજ સામે બંડ કરવાની આટલી મેાટી હિંમત? તમે માતાજીના મંદિરની શાંતિમાં ખલેલ પહોંચાડો એમ? ત્રિસ્તાં ! કતલ ચલાવ, લાહીની નદી વહેવરાવ; એક પણ ભામટા આજે જીવતા નાસી છૂટવે ન જોઈએ!” અને પછી પેલી ડાકણનું શું કરવું?” “લેકો એનું શું કરવા માગે છે?” “ તે તેને નેત્રદામ મંદિરના આશરામાંથી ખેંચી જવા માગે દેહાંતદંડની સજામાંથી તે છટકી છે, એને અર્થ એવો થાય કે, તેઓ ન જાય એવું જ કરવા ઇચ્છે છે.” “ તે પછી બંડખારોની કતલ કરીને એ ડાકણને ફાંસીએ ચડાવી દેજે.” કૉપનાલે સાથીના કાનમાં કહ્યું – “ ખારસું ! લે!કોને જે ઈચ્છા કરવા બદલ સજા થાય, તે ઇચ્છાના અમલ તો કરો જ!” Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ 66 પણ સરકાર, એ ડાકણ હજુ જે નાત્રદામમાં ભરાઈ 66 હોય, તેા આશ્રય-ધામ હાવા છતાં, મંદિરમાંથી મારે તેને પકડવી?” આાય-ધામ? ખરી વાત; અને છતાં તે ડાકણને ફાંસીએ તે ચડાવવી જ જોઈએ. કંઈ નહિ; માતાજી આપણને ક્ષમા કરશે કારણ કે ડાકણ જેવી ડાકણ તેમના આશરામાં પેસે, તા તેને તે ખેંચી કાઢવી જ જોઈએ ને ! પૂર્વે ઘણા રાજાઓએ ઈશ્વરની કીતિ અર્થે અને રાજયની જરૂરિયાત અર્થે મંદિરોની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કર્યુ છે. જેમ કે ઈંગ્લેંડના બિશપ સેંટ ઘૂએ રાજા એડવર્ડને દેવળમાં જ એક જાદુગરને ફાંસીએ ચડાવવા દીધો હતે; મારા ગુરુ સેંટ લૂઈએ એવા જ હેતુથી માઁ શ્યાર સેન્ટ પૉલના મંદિરની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કર્યું હતું, તેમ જ જેરુસાલેમના રાજા મૉન્શ્યોર આલ્ફોન્ઝે ત્યાંના પવિત્ર મંદિરની મર્યાદાનું. અને હું તે આવું ઉલ્લંઘન ફરી કદાપિ નહિ કરું, તથા આ ઉલ્લંઘનના પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે ચાંદીની એક સુંદર મૂર્તિ માતાજીને ભેટ ચડાવીશ.” ર Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સ્તિલમાંથી છૂટેલો ગ્રેગર ભાગી છૂટેલા ઘોડાની પેઠે નાઠા, અને અમુક નિયત જગાએ જઈને ઊભા રહ્યો. ત્યાં ચકલા વચ્ચેના ક્રૂસનાં પગથિયાં ઉપર એક જાધારી માથું ઢાંકીને બેઠા હતા. "" “ તમે છે કે, આચાર્યજી ? 66 ૫ સત-શબ્દ ૧ ભલાદમી, લેાહી ઊકળી ઊઠે એટલું બધું મોડું કરાતું હશે? હમણાં સવારના દાઢને ટકોરો પડયો ! ” 6. પણ મારો એમાં કશા વાંક નથી; હું હમણાં જ ફાંસીએથી -બાલ-બાલ બચી નીકળ્યા છું. રાજાજીના પહેરેગીરો મને સીધા રાજાજી પાસે જ પકડી ગયા હતા.” .. ઠીક, એ વાત પછી; તારી પાસે તારાં માણસાના કશે, સંકેતશબ્દ છે? ” 66 ગુરુજી, પણ મેાતના પંજામાંથી નાસી છૂટેલા માણસની સ્થતિ શી હાય એ તો વિચારો !” 64 ભાઈ, તું તે બહુ વાચાળ માણસ છે; હું એ વાતની કાં ના પાડું છું? પણ આપણે જે હાથમાં લીધું છે, તે પૂરું કરવું છે કે નહિ? "" છું.” “ સંકેત-શબ્દ છે અને હું જાણું ૩૦૩ Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તે તે ઠીક; નહિ તો આપણે મંદિર સુધી પહોંચીએ શી રીતે? તમારા લોકોનું ટોળું બધી શેરીઓ રોકીને ઊભું છે. તેમને કંઈ નડતર નવું લાગે છે. પણ આપણે કદાચ વખતસર પહોંચી જઈશું.” “હા, ગુરુજી; પણ આપણે મંદિરમાં દાખલ શી રીતે થઈશું?” “ટાવરની ચાવી મારી પાસે છે.” “પણ પછી આપણે બહાર શી રીતે નીકળીશું?” “મઠની પાછળ એક નાનું બારણું છે, ત્યાંથી નદીકિનારે પહોંચી શકાશે. એ બારણાની ચાવી મેં મેળવી રાખી છે, અને આજે સવારે એક નાની હોડી પણ મેં છુપાવી રાખી છે.” બંને જણ ઉતાવળે પગલે શહેર તરફ ચાલ્યા. કસીમૉદો હતાશ થઈ, હવે શું થશે, એને વિચાર કરતે ઊભે હતે. એટલામાં પાસેની શેરીઓમાંથી પુરપાટ ધસી આવતા ઘોડાઓના દાબડાનો અવાજ સંભળાયો. થોડી વારમાં તો મશાલોની લાંબી પંક્તિ સાથે ઘોડેસવાર ટુકડીએ “મારો!” “ કાપો' કરતી ભટકેલેના ટોળા ઉપર તૂટી પડી. કસીમૉદોએ કશું સાંભળ્યું તો નહિ. પણ તેણે ઘોડેસવાર ટુંકડીએને આ ટોળા ઉપર ધસી આવતી જોઈ, – જેમાંના એકની આગેવાની કેપ્ટન ફેબસ કરતા હતા. બધા ભામટા-ભટકેલો થોડી વારમાં નાસભાગ કરવા લાગ્યા એટલે તેણે પણ ઉપર ચડી આવેલાઓ સામે પોતાનો મારો વધુ હિંમતથી અને સચોટતાથી ચલાવ્યો. ભટકેલોએ ઘોડેસવાર ટુકડીઓનો બહુ બહાદુરીપૂર્વક સામનો ર્યો. મરણિયા થઈને ઘોડા ઉપર, ઘોડેસવારો ઉપર, તેમનાં હથિયારો ઉપર જે રીતે તેઓ તૂટી પડ્યા, એ જોઈને એમ જ લાગે કે, એ મૃત્યુદેવની જ સેનાના માણસો છે – જેઓને મરવાની બીક જાણે હોય જ નહિ! Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩ ૦૫ સંકેત શબ્દ ટયુનિસનો રાજવી પોતાના જંગી દાતરડા સાથે ઘાસના ખેતરમાં ઘૂમતો હોય તેમ ઘૂમવા લાગ્યો. તે જાણે ભાનમાં જ ન હતો – તેના એ વિકરાળ હુમલા સામે શસ્ત્રધારી અને શિસ્તબદ્ધ ઘોડેસવારો પણ ખમચાઈને ઊભા રહ્યા. છેવટે બંદૂકની એક ગોળીએ તેને સુવાડી દીધો. દરમ્યાન હવે મકાનોની બારી ઉઘડી ગઈ હતી, અને રાજાજીના લશ્કરનાં માણસો જોઈને મકાનવાળાઓએ પણ ઉપર રહ્યાં રહ્યાં પેલા ભટકેલો ઉપર બંદૂકો તાકવા માંડી. આખો ભાગ થોડા વખતમાં માડાથી ભરાઈ ગયો; અને જમીન ઉપર થઈને તે રીતસર લોહીની નદી જ વહેવા લાગી. છેવટે ભટકેલોમાં ભંગાણ પડ્યું. જે જીવતા રહ્યા હતા તે હવે જીવ લઈને નાસવા લાગ્યા. કસીમોદી અત્યાર સુધી એકલે હાથે કારમી લડત આપી રહ્યો હતે; તેણે હવે લડાઈ પૂરી થતાં, ઘૂંટણિયે પડી, આકાશ તરફ હાથ ઊંચા કરી, પરમાત્માનો આભાર માન્યો. પછી આનંદથી લગભગ ઊભરાતો તે હવે ઍસમરાહદાની રી તરફ દોડયો. જેને પોતે બીજી વખત બચાવી હતી, તેની સમક્ષ જઈને ઘૂંટણિયે પડવાનો, અને જાગી હોય અને ગભરાઈ હોય, તો ભય દૂર થયાના સમાચાર આપી તેને શાંત પાડવાને તેને વિચાર હતો. પરંતુ જ્યારે તે એની ઓરડીમાં દાખલ થયો, ત્યારે તેને માલૂમ પડ્યું કે, રડી ખાલી હતી! ધ-૨૦ Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દ્ નાનકડા જોડા ૧ જ્યારે ભટકેલોએ મંદિર ઉપર ચડાઈ કરી હતી, ત્યારે ઍસમરાલ્દા ઊંઘતી હતી. પરંતુ પછી ચાતરફ શરૂ થયેલી બૂમાબૂમ અને ચીસાચીસથી, તથા બકરીના કરુણ બે-બે અવાજથી તે જાગી ઊઠી હતી. તેણે ઝટ બેઠી થઈને પ્રથમ તેા બધા અવાજે લક્ષપૂર્વક સાંભળવા માંડયા તથા પછી ધીમે ધીમે આજુબાજુ નજર કરવા માંડી. મંદિરના ચકલામાં મચી રહેલું ઘમસાણ નજરે પડતાં જ તેણે જિપ્સી લાકોની વહેમી રીતે પ્રથમ તેા એમ જ માની લીધું કે, રાતની કોઈ ભૂતાવળ ચોતરફ ઊતરી આવી છે. એટલે તે બીનીને એકદમ પેાતાની ઓરડીમાં આવી છુપાઈ ગઈ. પછી ધીમે ધીમે તેને લાગવા માંડયું કે, એ ભૂતાવળ નથી પણ લોકોનું ટોળું છે, જે તેને તેના આશ્રય-ધામમાંથી ખેંચી જઈ ફાંસીએ ચડાવવા લઈ જવા આવ્યું છે. એટલે જિંદગીની તેમ જ ફાર્બસને ફ્રી મેળવવાની આશા ગુમાવવાને ડર તેને ઘેરી વળ્યા. પોતે એકલી નિ:સહાય હતી, અને લોકોની બૂમાબૂમ તથા ઝનૂન જોઈ તે શકરાબાજથી ઘેરાયેલી કબૂતરીની જેમ ફફડવા લાગી. તેણે ઘૂંટણિયે પડી, માથું પથારી ઉપર નાખી દીધું‘ અને પછી ખ્રિસ્તીઓના ઈશ્વરને તથા મંદિરનાં માતાજીને રક્ષણ માટે પ્રાર્થના કરવા માડી. તેને પોતાને કોઈ ધર્મ-પંથના કશા ધાર્મિક સંસ્કા મળ્યા ૩૦૬ Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડે જોડે ન હતા, પરંતુ માણસમાત્ર જ્યારે દુઃખમાં ઘેરાઈ જાય છે, ત્યારે નજીકમાં નજીક જે કોઈ ઈશ્વરી ભાવ તેને નજરે પડે છે, તેનું શરણ તે લઈ લે છે. આ સ્થિતિમાં તે કેટલીય વખત ધ્રૂજતી ધ્રૂજતી પડી રહી. નીચેના ટોળાના હોંકારા-બખાળા જેમ જેમ નજીક આવતા જતા હતા, તેમ તેમ તે એ લોકોનો શો હેતુ છે તે ચોક્કસ જાણતી ન હોવાથી જ, પોતાને માટે વધુ ને વધુ કારમાં પરિણામોની કલ્પના કરી કરીને લગભગ બેહોશ થઈ જવા આવી. અચાનક તેને પોતાની છેક પાસે જ કોઈનાં પગલાંનો અવાજ સંભળાયો! તેણે ઝબકીને મોં ઊંચું કરીને જોયું, તે બે માણસો હતા, જેમાંના એકના હાથમાં ફાનસ હતું. એસમરાદાએ ડરના માર્યા હળવી ચીસ પાડી. “ડરતી નહી; એ તે હું છું.” કોણ ?” “પાયેરી ગ્રિગોર.” સમરાદાએ તેને ઓળખીને કંઈક હિંમત ધારણ કરી તથા ફરીથી તે લોકો તરફ નજર કરી. બ્રિગેરની ઓથે બીજો એક જણ હતો, જેણે પગથી માથા સુધી કાળો જભ્ભો પહેરેલો હતો. ચિંગેર જરા ઠપકાના અવાજે કહ્યું, “વાહ, તારા કરતાં તો જાલી મને વગર કહ્યું ઓળખી ગઈ!” તમારી સાથે આ બીજું કોણ છે?” “ચિંતા ન કરીશ; એ મારા મિત્ર છે. તારી તથા જાલીની જિંદગી જોખમમાં છે. બહારના લોકો તને અહીંથી બહાર કાઢી ફરીથી ફાંસીને માંચડે લઈ જવા આવ્યા છે. અમે તારા મિત્રો છીએ અને તેને બચાવવા આવ્યા છીએ. માટે ઝટપટ અમારી પાછળ પાછળ ચાલી આવ.” “ સાચી વાત છે?” હા, હા, તદન સાચી વાત છે. પણ ઉતાવળ કર.” Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ ચાલો, હું આવું છું પણ તમારા આ મિત્ર બોલતા કેમ નથી ?” “તેમનાં મા-બાપને સ્વભાવ એવો ખરાબ હતો કે તેમની સાથે રહીને મારા મિત્રને સ્વભાવ આવો ગમગીન બની ગયો છે.” ઍસમરાદાને જે ખુલાસો મળ્યો તેથી સંતોષ માનવો પડયો. ગ્રિગોર હવે તેને હાથ પકડી બહાર દોરી ચાલ્યો. જાલી એટલા આનંદમાં આવી ગઈ હતી કે ગ્રિગોરના પગમાં વારંવાર અટવાઈને તેને હરઘડી ગબડી પડવાના ખતરામાં જ મૂકવા લાગી. શૃિંગેર એ જોઈને બોલી ઊઠયો – “વાહ, આપણા સારામાં સારા મિત્રો જ આપણને ઠોકર ખવડાવતા હોય છે.” ટાવરના દાદરેથી ઝટપટ ઊતરીને તેઓ નીચે મંદિરમાં આવી ગયાં. પછી પેલા જલ્માવાળાએ લાલ બારણું ઉઘાડીને તેઓને મઠમાં દાખલ કર્યા. મઠનું આંગણું નિર્જન હતું. ત્રણે જણ હવે નદી તરફની મઠની નાની બારી તરફ ઝડપભેર ચાલ્યાં આવ્યા. પેલા કાળા જભાવાળાએ પોતાની પાસેની ચાવીથી એ બારી પણ ઉઘાડી. હજુ તેઓ ભયની વચ્ચે જ હતાં; કારણ કે, એ તરફ બિશપને મહેલ હતો અને ત્યાં ભારે ધમાલ મચી રહી હતી. ફાનસવાળે માણસ તેઓને એ બધામાંથી ગુપચુપ દોરતો દોરતો છેક પાણીની કિનારી સુધી લઈ આવ્યો. ત્યાં જીવજંતુઓએ કોતરી ખાધેલા મોટા પાટડાઓને આધારે એક નાનકડા ધક્કા જેવું કરેલું હતું. તેની ઉપર વેલા – ઝાંખરાં ચડીને આખું એક જ બની રહ્યું હતું. તેની આડમાં એક નાની હોડી છુપાવેલી હતી. ગ્રિગોર અને ઍસમરાદા તે હોડીમાં ચડી ગયાં, એટલે પેલાએ દોરડું કાપી નાખ્યું અને હેડીને હાથ વડે થોડી આગળ ધકેલીને પછી પોતે પણ ઠેકડો મારીને હોડી ઊપર ચડી ગયો. પછી બે હાથમાં બે હલેસાં લઈ તેણે જોરથી હોડીને વહેણની મધ્યમાં લીધી. સી નદીનો પ્રવાહ આ ભાગમાં બહુ જોરદાર હતો. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *>ve – lpK_Peth, 119 >> na lene j»lle, Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડે જોડે નદીમાં રહ્યાં રહ્યાં તેઓને મંદિર પાસે ચાલી રહેલા ઘમસાણના અવાજો સંભળાતા હતા. અચાનક વિજ્યનાદ જેવો પોકાર ઊડ્યો, અને થોડી વારમાં મંદિરમાં ઉપરની છતોએ મશાલો લઈને સૈનિક દોડાદોડ કરતા હોય એવું દેખાયું. તેઓ કોઈને શોધતા હોય એવું ચોખ્ખું દેખાતું હતું. પછી તો “ઇજિશ્યિન!” “ઇજિશ્યિન!” “ પકડે!” “ પકડો !” એવી મોટી બૂમો પણ વચ્ચે વચ્ચે નદીના પ્રવાહ ઉપર દોડી આવવા લાગી. ઍસમરાદા બધું સમજી ગઈ. તેણે હતાશ થઈ માથું નમાવી દીધું. શિંગોર જાલીને પોતાના બે ઢીંચણ વચ્ચે દબાવીને પંપાળવા લાગ્યો. તેને વિચાર આવવા લાગ્યો કે, પોતે એક ભારે જોખમ ઉઠાવી રહ્યો છે. કાયદાની દૃષ્ટિએ દેહાંતદંડની સજા પામેલાં બે પ્રાણીઓને તે ભગાડી જાય છે. બંનેને છુપાવવાનો બોજો ઉઠાવવો તેના એકલા માટે અશકય હતો. તેને સાથી માત્ર ઍસમરાદાનો બોજો જ ઉઠાવવા માગતો હત; તો પછી પોતે એક જાલીની જવાબદારી જ માથે રાખવી શી ખોટી? ડાહ્યા માણસે આખું ન બચાવી શકાય તેમ હોય, ત્યાં અધું જતું જ કરવું રહ્યું! અચાનક કિનારાનો ધક્કો લાગતાં હોડી ઊભી રહી. નીચે ઊતરતી વખતે પેલા અજાણ્યાએ ઍસમરાદાને ટેકો આપવા હાથ લાંબો કર્યો, પણ તેણે તેને પાછો ધકેલ્યો અને ગિરના હાથને વળગવા પ્રયત્ન કર્યો! ગ્રિગોર જાલીને જ બે હાથે પકડી રહ્યો હોઈ, તેણે ખભા વડે જ એસમરાદાને જરા પાછી ધકેલી એટલે તે કોઈના ટેકા વગર જ હોડીમાંથી કૂદી પડી. હવે આગળ શું કરવાનું હતું તેની તેને કંઈ સમજ ન હતી. થોડી વારે જ્યારે માથું ઊંચું કરી તેણે આસપાસ નજર કરી, ત્યારે તેને જણાયું કે, પોતે પેલા અજાણ્યા પાસે એકલી જ ઊભી છે, અને Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧. ધર્માધ્યક્ષ શૃિંગાર તથા જાલી પાસેની શેરીઓના અંધારામાં કયાંક અલાપ થઈ ગયાં છે. અચાનક અજાણ્યાએ તેના હાથ પકડયો. તે હાથ બરફ જેવે ઠંડા હતા. ઍસમરાલ્દા એકદમ મડદા જેવી ફીકી પડી ગઈ અને કંપી ઊઠી; પણ અત્યારે તેને કંઈ વિચારવાનું કે આનાકાની કરવાનું રહેતું ન હતું, – શિંગાર તેને પડતી મૂકીને જ ચાલ્યા ગયા હતા, એ ઉઘાડું હતું. પેલા તેને બળપૂર્વક આગળ ખેંચી ચાલ્યો. ઍસમરાલ્દાએ તેને પૂછ્યું, “ તમે કોણ છે? પણ તેણે કશે જવાબ ન આપ્યો. બંને જણ હવે ગ્રેવે મેદાન પાસે આવી પહોંચ્યાં હતાં. ઝાંખું ચંદ્રનું અજવાળું ચેાતરફ ફેલાઈ રહ્યું હતું. ઍસમરાલ્દાએ ચાતરફ નજર કરીને જોયું તો પોતે ફાંસીના માંચડા નજીક ઊભી હતી. તે જ વખતે પેલા જમાાધારીએ પેાતાને માથે વીંટાળેલું ઢાંકણ ઊંચું કર્યું. અેસમરાલ્દા તેને ઓળખી ગઈ. તે ધર્માધ્યક્ષ હતા ! - તેણે હવે ઍસમરાલ્દાને સંબાધીને ઉતાવળે બાલવા માંડયું – “ જો, સાંભળી લે. આપણે અહીં આવીને ઊભાં છીએ. આ ફાંસીના માંચડો છે – જીવનનું છેલ્લું પગથિયું. નસીબે તને પાછી ફરીથી મારા હાથમાં સોંપી છે. તારું જીવન મારા હાથમાં છે. ખબરદાર, વચ્ચે તારા ફેબસનું નામ ન લેતી. જે તે એનું નામ મારા સાંભળતાં લીધું. તે હું શું કરી બેસીશ તેનું ઠેકાણું નથી. તારું માં આમ ફેરવી લેવાની જરૂર નથી. મારી વાત સાંભળી લે. 31 ઃઃ પહેલાં તે શું બન્યું છે તે હું તને કહી દઉં. પાર્લામે ડિસ્ક્રીપસાર કરીને, તને નેત્રદામમાંથી ઉપાડી ફાંસીએ ચડાવવા લઈ જવાના હુકમ કરેલા છે. હું તને સરકારી સૈનિકોના હાથમાંથી છાડાવીને લઈ આવ્યા છું. પણ તેઓ તારા પીછા પકડી રહ્યા Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડે જોડે ૩૧૧ છે, એ તું નજરે જોઈ શકે છે. ચારે તરફ તેઓ તારું નામ દઈ દઈને તપાસ કરી રહ્યા છે. હવે આગળ સાંભળ: હું તને ચાહું છું. તું મને ધિક્કારે છે, એ શબ્દો મને સંભળાવવાની જરૂર નથી. મારે એ શબ્દો તારે મોંએથી હવે ફરી પાછા સાંભળવા નથી. હું તને બચાવીને અહીં લઈ આવ્યો છું, તે તારી વાત સાંભળવા નહીં, પણ મારી વાત તને સંભળાવવા. બધી તૈયારી મેં કરી લીધી છે – હવે તું ‘હા’ કહે એટલી જ વાર છે. તારે આ માંચડા વચ્ચે અને મારી વચ્ચે પસંદગી કરવાની છે. ત્રીજી કોઈ વાતનું નામ સરખું લેવાનું નથી. હું રાત અને દિવસ તને યાદ કરી કરીને જ તડપ્યા કરું છું. મારાથી એ તડપાટ હવે લાંબે વખત સહન થઈ શકે તેમ નથી. તું જો જીવતી હોય તે તને મેળવીને કે પછી આ પૃથ્વી ઉપર તું જીવતી ન હોય તો જ મારો એ તલપાટ શાંત પડે તેમ છે. અને પુરુષ સ્ત્રીને ચાહે એમાં અસાધારણ જેવું શું છે? તું મારી ઉપર કદી દયા નહિ કરે? મારો આ લોક, મારો પરલોક બધું જ મેં તારી પાછળ ન્યોછાવર કરી દીધું છે. “પરંતુ શું તે મારી સામે નજર કરવા પણ તૈયાર નથી. નું બીજા જ કોઈનું ચિંતન કર્યા કરે છે. પણ મેં પહેલાં કહ્યું તેમ તે અફસરનું નામ મારી આગળ કદી જીભે ન લાવતી. હું અત્યારે તારે ઘૂંટણિયે પડું છું. હું નાના બાળકની પેઠે તારી આગળ રડીને મારું દુ:ખ વ્યક્ત કરું છું. તું બીજા સૌને સહન કરી શકે છે – કસી દે જેવા વિકરાળ ખવ્વીસને, ચિંગાર જેવા નાલાયક બબૂચકને, અને પેલા – જેવા ભ્રષ્ટ વ્યભિચારી અફસરને; તો એકલા મારા ઉપર જ તારી આટલી ખફામરજી શાથી છે?” આટલું બોલતાં બોલતાંમાં તો તે ઘૂંટણિયે પડી ડૂસકે ચડી રડવા જ લાગી ગયો. થોડોક ડૂમો ઓછો થયા પછી તેણે હળવે અવાજે આજીજીપૂર્વક કહેવા માંડયું, “તું મને સ્વીકારવા ના પાડીને તારી જાતને તથા મને પોતાને – એમ બંને જણને મોતની સજા કરી રહી Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૧૩ ધર્માધ્યક્ષ દીધું છે, એ સમજી રાખજે. તને હું કેમ કરીને બતાવું કે, હું તને કેટલી બધી ચાહું છું? મારું હૃદય કેવું શૂન્ય થઈ ગયું છે? મેં મારા બધા આચાર-વિચાર તજી દીધા છે. હું પારંગત હોવા છતાં વિજ્ઞાનને મે તજ્યું છે; સદ્ગૃહસ્થ – રાજપુત્ર હોવા છતાં મેં મારા નામને ધબ્બો લગાવ્યો છે; ઈશ્વરના નામને પણ મે દૂર ફગાવી છે – અને એ બધું તારે માટે! હે મેાહિની, હું તારે માટે જ નરકને સ્વીકાર પણ કરી બેઠો છું – અરે મારા સગા ભાઈને – જેને મેં કેટલે પ્રેમ કરીને ઉછેર્યા હતા, તેને પણ મે' છેવટના જાકારો દીધા છે, અને હમણાં જ તેને ચીંથરાની પેઠે મંદિરની અધવચ લટકતા મેં મારી સગી આંખે જોયા છે . તે વખતે પણ તને બચાવવાની લાહ્યમાં મેં તેના મડદા તરફ થોડાં અંતિમ આશીર્વચન પણ ઉચ્ચાર્યાં નહિ. - “આમ હું મારું બધું તજી, તારાં ચરણામાં આવીને પડયો છું. પણ હવે વખત પસાર થતા જાય છે; થોડા વખતમાં તને બચાવવી હશે તે પણ મારે માટે મુશ્કેલ બની જશે. માટે છેવટના જવાબ મને આપી દે – દયા લાવ, અને આપણાં બંનેનાં જીવનના ઉદ્ધાર કર !” પેલીના હાઠ ઘૃણા અને તુચ્છકારથી ફફડી ઊઠયા. તે માત્ર એટલું જ બોલી, ખૂની ! હત્યારા ! ’” '' પેલા હવે ખડખડાટ હસીને ઊભા થઈ ગયા. ખૂની, હત્યારો ? હા; હવે હું ખૂની – હત્યારો જ બની રહીશ. તું મને તારા ગુલામ તરીકે સ્વીકારવા ના પાડે છે, તેા હવે હું તારા જીવનને ફેસલા કરનાર માલિક બની જઈશ. તારે કાં તે મારી બનવું પડશે, અથવા તા તારા જીવનથી હાથ ધોઈ નાખવા પડશે. મારી પથારી તને મંજૂર છે કે કબરની માટી? બાલી નાખ, એક વખત ફરીથી !” અને આટલું બોલી, તેણે કામનાના ઉગ્ર આવેશમાં આવી જઈને, તેને પકડીને છાતીએ ભીંસવા પ્રયત્ન કર્યો. પેલી ચાંકીને જાનવર બનેલા એ માણસના ઇરાદા કળી જઈ, તેના હાથમાંથી છટકવા, બચકાં, 66 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડે છેડે ૩૧૩ લવૂરિયાં વગેરે ભરવા લાગી. પેલાએ એ શાની પરવા કર્યા વિના, તેના આખા શરીરે ગાઢાં ચુંબન ચાંપવા માંડયાં. “બદમાશ! મને કરડે છે શા માટે? હત્યારા, ખૂની, કૂતરા, છોડ મને ! હું તારા આ ધોળા વાળ ઉખાડી નાખીશ, છેડ! છોડ !” અને પેલીએ કરેલા ઝનૂની સામનાથી હતાશ થઈને તેણે એને છોડી દીધી અને તેના તરફ ખિન્ન નજર કરી. પેલી સુચ્છકારપૂર્વક હવે બેલી ઊઠી – “હું ફબસને જ ચાહું છું, અને મરતા લગ તેમને જ ચાહીશ; હું તેમને અર્પિત થયેલી છે, અને બીજા કોઈને અપિત થવાની નથી. જા, તારાથી થાય તે કરી લેજે!” પેલાએ હવે એક ભયંકર ગર્જના કરી – “તો બસ મરવા તૈયાર થઈ જા.” ઍસમરાદા તેને વિકરાળ ચહેરો જોઈ ત્યાંથી એકદમ જોરથી ભાગી. પેલો તેની પાછળ પડયો. થોડી વારમાં તેને પકડી પાડીને તેણે જમીન ઉપર નાખી. પછી તેને ઘસડતો ઘસડતો તે તુર-રેલાં તરફ લઈ ચાલ્યો – જ્યાં પેલું જાહેર પાઠ-ઘર તથા તપસ્વિનીવાળી અંધાર-કોટડી આવેલી હતી. ત્યાં લઈ ગયા પછી તેણે છેવટના પૂછ્યું,– “છેલ્લી વાર બોલી નાખ – તું મારી થવા કબૂલ થાય છે ?” ના, ના, ના ! ” તરત જ પેલાએ હવે તપસ્વિનીને તેના જાણીતા નામે બોલાવી – ગુઘ! ગુ!” પેલી ડોસીએ તેની કોટડીના બાકોરા આગળ માં કાઢયું એટલે ધર્માધ્યક્ષે તેને સંબોધીને કહ્યું, “આ પેલી જિપ્સી છોકરી છે, જેના ઉપર તમને ઘણી બધી દાઝ છે; તમારો હાથ બારીના બાકામાંથી બહાર કાઢો અને એનો હાથ પકડી રાખો – હું જલદી જઈને સારજંટને બેલાવી લાવું; તેને દેહાંતદંડની સજા થયેલી છે અને તે ભાગી છૂટી છે.” Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ - પેલી તપસ્વિનીએ ખડખડાટ હસતાં હસતાં પોતાને ચિમળાયેલા હાથ બારીના ક્રસ આકારે જડી દીધેલા સળિયાની બહાર કાઢયો અને ઍસમરાદાના હાથ ઉપર કારમી મરણ-ચૂડ ભેરવી. એ ચૂડનો દબાવ અનુભવીને જ ઍસમરાદા કંપી ઊઠી. ધર્માધ્યક્ષ, સામેથી આવતા સંભળાતા ઘોડાઓના દાબડાના અવાજની દિશામાં દોડી ગયો. ૪ 'પેલી તપસ્વિની હસતાં હસતાં એસમરાદા સામું જોઈ રહીને હવે બોલી, “તો તને ફાંસીએ ચડાવવાની છે, કેમ? વાહ, બહુ મજાની વાત! તને જોઈ જોઈને મારું લોહી ઊકળ્યા જ કરતું ! તને નાચતી જોઈને! – ગાતી જોઈને! હવે રાંડ તારો છૂટકો થશે ! તને ફાંસીને માંચડે લટકતી વખતે અધર નાચતી જોઈને મને કેટલો બધો આનંદ થશે, કેવી હાશ થશે!” મેં તમારું શું બગાડ્યું છે? તમે કેમ મારી ઉપર આટલી બધી દાઝ રાખો છો?” હા, હા, તેં મારું ઘણું ઘણું બગાડ્યું છે! મારે પણ નાની છોકરી હતી – મારી સુંદર, ફૂટડી, લાડકી એની; તારી ઇજિશ્યન ડાકણો તેને ચોરી ગઈ, ઉપાડી ગઈ !” પણ હું તે તે વખતે જન્મી પણ નહિ હોઉં; મારો શો વાંક?” “ના, ના, તે વખતે તું જરૂર જન્મી હશે; મારી દીકરી જીવતી હાત તો બરાબર તારી જ ઉંમરની હોત. પંદર પંદર વર્ષથી હું અહીં આ કોટડીમાં માથું પછાડતી પરમાત્માની પ્રાર્થના કરી રહી છું – પેલી ઇજિશ્યન ડાકણો – તારી સગલી – મારી દીકરીને મૂંજીને ખાઈ ગઈ! જ્યાં તેને શેકી હતી ત્યાં પથરા, આગ, હાડકાં બધું જડયું હતું – એવી નાની, ધાવણી બાળકીને ખાઈ જનારાં તમને લોકોને તો જીવતાં જ રહેવા ન દેવાં જોઈએ ! મારી લાડકીને તારી મા થતી જ ખાઈ ગઈ, તો હવે – તેમની દીકરીને – તને હું ખાઈ જઈશ! Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકુંડા જોડે ૩૧૫ વાહ, એક વખત તેમના વારા, તે હવે મારોવારો ! આજે મારે. થેાડું માંસ ખાવું જ છે; આ જિપ્સી-સ્ત્રીઓનું સળિયા વચ્ચેન આવતા હાત, તે। તારું માંસ જ ડું કરડી ખાત ! ઇજિશ્યન ડાકણા ! જુઓ, તમે મારી છોકરીને ખાઈ ગયાં, હવે તમારી છેકરીની શી. વલે થાય છે તે જરા આવીને જુએ તે ખરાં !” આટલું કહી, તે પાછી ફરીથી ખડખડાટ હસી પડી. સવાર થવા આવ્યું હતું, અને પાસે આવતાં ઘોડેસવારોનાં પગલાં બરાબર સંભળાવા લાગ્યાં હતાં. 66 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તમે પણ એનો કોઈ અવશેષ લઈને જ મન મનાવ્યા કરજો ! હું પતુ મારી દીકરીને નાનકડો જોડે જ છાતીએ દબાવ્યા કરું છું ને? -મારી દીકરીને એટલો જ અવશેષ મારી પાસે બાકી રહ્યો છે. તેની જોડનો બીજો જોડો ક્યાં છે, એટલું પણ જો તું બતાવે, તો હું દુનિયાને છેડે એ લઈ આવવા દોડી જાઉં!” એટલું કહી, તેણે બીજો હાથ લાબો કરી નીચે પડેલો જોડો ઉપાડી આપ્યો અને સમરાહદાને બતાવ્યો. તરત જ ઍસમરાદા ચકીને બોલી ઊઠી, “થોભે! થોભો! મને એ જોડો જોવા દો ! હે ભગવાન! હે ભગવાન!” એટલું કહેતાંમાં તો તેણે પોતાના છૂટા રહેલા બીજા હાથે પોતાના -ગળામાંથી એક નાનકડા જોડે કાઢયો. તેની સાથે જ પેલી ડોસી બૂમ પાડી ઊઠી – “મારી દીકરી! મારી લાડકી !” સમરાદાએ કાઢેલા જોડાની સાથે એક નાનકડી ચિઠ્ઠી જેવું બાંધેલું હતું, – તેના ઉપર નીચેનું લખાણ હતું – જ્યારે આના જેવો બીજો જોડો તું નજરે જોશે, ત્યારે તારી માએ તને ગળે વળગાડી હશે. ” વીજળીના ચમકારાની ઝડપે પેલી ડોસીએ બંને જોડા સરખાવી જોયા અને પેલો લેખ વાંચી લીધો. પછી પોતાનું મોં પેલી બારી પાસે લવાય તેટલું લાવીને તે બોલી – “મારી દીકરી! મારી લાડકી !” “મા, મારી મા !” એસમરાદા પણ ડૂસકે ડૂસકે રૂંધાતી બોલી. આગળનું વર્ણન કરવું અમારે માટે અશક્ય છે. એ બંને વચ્ચે ભીંત અને ફ્રેસ આકારના ચોકડીદાર સળિયા હતા. અરેરે! આ ભીંતને શું કરું? મારી દીકરી મને મળી, છતાં મારાથી ગળે લગાડાતી નથી! બેટી, તારો હાથ મને આપ! તારો હાથ મને આપ !” . Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડા જોડા ૩૧૭ ઍસમરાલ્દાએ પેાતાના હાથ અંદર જાય તેટલા ખાસી દીધા. પેલી તપસ્વિનીએ તેના ઊપર ચુંબન ઉપર ચુંબન કરવા માંડયાં. પણ થોડી વાર પછી તે એવી નિશ્વળ બની ગઈ કે, જાણે તેના શ્વાસ થંભી ગયા છે કે શું, એમ જ લાગે. પછી એકદમ પાળ ફાટે અને પાણી ધસી આવે એમ એક કારમી હાય તેના હૃદયમાંથી ફાટી પડી, અને તેની આંખામાંથી આંસુ અને છાતીમાંથી ડૂસકાં બહાર ધસી આવ્યાં. રહ્યા. પછી અચાનક તે બારીના સળિયા તરફ વળી અને એક સિંહણનું જોર કરીને તેણે તે સળિયા હચમચાવવા માંડયા. સળિયા અડગ પછી તે પેાતાની કોટડીમાં પાછી વળી, અને એશિકા તરીકે જે પથર તે વાપરતી હતી તે ઉપાડી તેણે સળિયા ઉપર એટલા જોરથી માર્યા કે એક સિળયા તૂટી ગયા. પછી બીજા પ્રહારે તે સળિયાના આખા ક્રૂસ તૂટી ગયા. પેલી ડોસીએ હવે સળિયાનાં કટાયેલાં જે ઠૂંઠાં ઊભાં રહ્યાં હતાં તે પથરા વડે વાળી નાખ્યાં. આ બધું કરવાનું જાર, અનેક વરસાથી ભૂખે મરેલી અને સુકાઈ ગયેલી ડોસીમાં શી રીતે આવ્યું, તેની કલ્પના ભાગ્યે કરી શકાય. “ મારી પછી તે। એ ડોસીએ અસમરાલ્દાને જેમ તેમ કરી એ બાકામાંથી. અંદર ખેંચી લીધી. એ ક્રિયા પણ શી રીતે થઈ કે તેણે કરી, એનું વર્ણન ન થઈ શકે. પછી ઑસમરાલ્દાને બે હાથમાં લઈ, તેણે પેાતાની પરાળની પથારીમાં સુવાડી – જાણે તે હજુ તેની ધાવણી દીકરી જ હોય. પછી તે ગાંડીની પેઠે અચાનક ખડખડાટ હસી પડી. દીકરી ! છેવટે મને મળી ! અલ્યા ! બધા આવીને જુઓ તો ખરા ! મારી દીકરી મને પાછી મળી! ભલા ભગવાન! તમે મને પંદર પંદર વર્ષ સુધી રગરગાવી, પણ છેવટે મારી દીકરી મને પાછી આપી ખરી ! તે પેલી ઇજિશ્યન બાઇએ તને ખાઈ ગઈ નહાતી ! એમને સારાં માણસા જ કહેવાં જોઈએ ! તેએ તે તને ઉછેરીને મેટી કરી ! બેટા ! તું જ્યારે જ્યારે મારી બારી આગળથી પસાર થતી, ત્યારે કોણ જાણે શાથી મારું હૃદય તારા ઉપર જ ઊછળી પડતું, તથા બીજી કોઈને Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ નહિ અને તેને જોઈને જ શાથી હું આખે શરીરે થથરી ઊઠતી, તે હવે મને સમજાય છે – માત્ર હું મૂરખી તેનો ઊધો અર્થ સમજતી હતી, એટલું જ. મારી એની, મને ક્ષમા કર! તું મને બહુ અદેખી બાઈ ગણતી હોઈશ, નહિ? પણ તારા ગળા ઉપરની પેલી નિશાની હજુ છે? મને જવા દે જોઉં....... ઓહો, આ રહી એ નિશાની! તું કેવી ફૂટડી બની છે? મને ચુંબન કર જોઉં! બીજાં છોકરાંની માતાઓ હવે અહીં આવીને જુએ તો ખરી – મારી દીકરી કેવી ફૂટડી છે તે !” આમ બોલતી બોલતી તે વારંવાર પોતાની દીકરીને આખે શરીરે હાથ ફેરવવા લાગી અને તેનાં વખાણ કરવા લાગી. ઍસમરાદાએ તેને જેમ ફાવે તેમ કરવા દીધું - વચ્ચે વચ્ચે તે હૃદયના ભાવપૂર્વક ધીમેથી, “મારી મા, મારી મા,’ એટલા શબ્દો જ બોલ્યા કરતી. વચ્ચે માને ઊભરો શાંત પડ્યો, તે વખતે અસમરાદાએ તેને કહ્યું, “મા, જિપ્સી લોકોમાં એક બુટ્ટી ડોસી હતી, તે ગયે વરસે જ મરી ગઈ. તે મારી બહુ સંભાળ લેતી. તેણે આ જોડાવાનું માદળિયું મારા ગળામાં બાંધ્યું હતું. તે મને વારંવાર કહ્યા કરતી, “દીકરી, આ માદળિયું બરાબર સાચવી રાખજે; એ તો તારો ખજાનો છે. તારી મા સાથે એ તારો ભેટો ફરીથી કરાવશે. આ માદળિયું નથી, પણ તારી સગી મા જ છે, એમ માની રાખજે.’ તેણે એવું ભવિષ્ય ભાખ્યું હતું, અને એવું જ બન્યું!” પણ એટલામાં એ નાનકડી કોટડી દૂરથી આવતા ઘોડાના દાલડાઓના અવાજથી અને હથિયારોના ખણખણાટથી જાણે ધણધણી ઉઠી. સમરાદા તરત બધી પરિસ્થિતિ સમજી ગઈ. તે તરત પોતાની માને ગળે વળગી પડીને બોલી, “મા, મા, મને બચાવો! એ લોકો મને પકડવા આવે છે!” તપસ્વિની મડદા જેવી ફીકી પડી ગઈ. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ નાનકડે જેડ ૩૧૬ હાય, ભગવાન! તેઓ તને પકડવા આવે છે, ખરું? હું મૂઈ ભૂલી જ ગઈ હતી. તે શો ગુનો કર્યો છે, દીકરી?” “મને ખબર નથી; મને તેઓએ મોતની સજા કરી છે. ” “હે? મોતની સજા ! મોતની સજા !” એટલું બોલીને તે પોતાની દીકરી સામે ગાંડાની પેઠે તાકી રહી. “હા, મા; તેઓ મને ડાકણ ગણીને મારી નાખવા માગે છે – પેલા ફાંસીને માંચડે ચડાવીને. મને બચાવો ! મને બચાવો! તેઓ આવી પહોંચ્યા ! હાય ! હાય !” પિલી ડોસી હવે ચપ થઈ ગઈ; પછી એકદમ ખડખડાટ હસી પડી. તેના મગજનું ઠેકાણું રહ્યું ન હતું. તે બોલી ઉઠી, “ કેવું સ્વપ્ન? પંદર વરસ તે ખવાઈ ગઈ; અને હવે ફરી જડી તે એક મિનિટ માટે જ! તેઓ હવે તેને મારી પાસેથી ઝૂંટવી જશે, અને ફાંસીએ ચડાવી દેશે! આહા! તે કેવી મોટી થઈ છે, કેવી સુંદર થઈ છે! તેઓ મારા દેખતાં જ તેને ડાકણ ગણીને મારી નાખશે!” “આ તરફ! આ તરફ! ત્રિસ્તાં મહાશય ! પાદરીએ કહ્યું હતું કે, આપણને તે છોકરી તપસી ડોસીની બારી આગળ મળશે.” ડોસી હવે એ શબ્દો સાંભળી, બીજો આચકો લાગતાં, પાછી -ભાનમાં આવી ગઈ. તે બોલી ઊઠી, “નાસી જા! દીકરી ! નાસી જા! હવે હું સમજી! આ તો મોત તારી પાછળ પડ્યું છે!” એમ કહી તેણે પોતાનું ડોકું પેલા બાકાની બહાર કાઢયું અને ઝટ પાછું ખેંચી લીધું. પછી તેણે ધીમે અવાજે પોતાની દીકરીને કહ્યું, “ના, ના, દીકરી, તું જ્યાં છે ત્યાં જ શાંતિથી પડી રહે; ચારે તરફ સૈનિકો જ સૈનિકો છે! બહાર તું ક્યાંય ભાગી શકે તેમ નથી.” હવે તેની આંખે ફાટી ગઈ, તથા તેમાંથી આગ વરસવા લાગી. તેણે મૂઠીઓ ભરી ભરી પોતાના સફેદ વાળ તોડવા માંડ્યા; તેના મોંમાંથી ફીણ નીકળવા માંડ્યું. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ તેણે પોતાની પુત્રીને બહારથી ઝટ નજરે ન પડે એવા ખૂણા તરફ બેસાડી દીધી, તથા તેની ઉપર પોતાનો સફેદ જન્મે ઢાંકી દીધો. અને ત્યાં જ પોતાના પાણીને કૂજો તથા ઓશિકાનો પથરો મૂકી દીધો. એ બે વાનાં સિવાય તેની કોટડીમાં બીજું કશું ફરનિચર હતું જ નહિ . - તે જ ઘડીએ પેલા પાદરીનો અવાજ બહારથી સંળળાયો, “આ બાજુ આવો, કેપ્ટન ફેબસ દ ૉપર!” એ નામ સાંભળી ઍસમરાદા ખૂણામાં બેઠી બેઠી પણ સળવળી. ડેસીએ તરત તેને તાકીદ આપી, “જરાય હાલીશ નહિ, મા.” ડોસીએ હવે બારીના બાકા પાસે ચિભી રહીને આખું બાકું ઢાંકી દીધું. એક ટુકડીના કમાન્ડરે ત્યાં આવી, ઘોડા ઉપરથી ઊતરીને તેને પૂછ્યું, અમે એક ડાકણને શોધવા આવ્યા છીએ; તેને ફાંસીએ લટકાવવાને હુકમ છે. અમને એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે, એ ડાકણને તમારા હાથમાં પકડીને સોંપવામાં આવી હતી.” ' ડોસીએ અજાણપણાનો ભાવ ધારણ કરીને કહ્યું, “તમે શું કહે છો, તે મને સમજાયું નહિ.” તો પેલા આર્ચ-ડીકન કેવી તાતા-કહાણી સંભાળવી ગયા? તે કયાં ગયા ?” “માઁ સિન્યોર,” એક સૈનિકે કહ્યું, “તે હમણાં જ અહીંથી ચાલ્યા ગયા.” પેલા કમાન્ડરે હવે જરા ધમકીભર્યા સુરે કહ્યું, “જૂઠું ન બોલશો, ડિસી; પેલી ડાકણને પકડીને તમારા હાથમાં સોંપી હતી; તમે તેનું શું કર્યું છે?” “તમે જો એક ઊંચી છોકરીની વાત કરતા હો, તો ઠીક. તમે ડાકણ કહ્યું, એટલે હું કશું સમજી નહોતી. એક છોકરી મને કોઈએ પકડી રાખવા આપી, પણ તે તો રાંડ મારા હાથે બચકું ભરીને Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૧ નાનકડે છેડે ક્યારની નાસી ગઈ. હું બુઠ્ઠી અને કમજોર; મારા હાથમાં એવી જુવાન પઠ્ઠી છોકરી શી રીતે પકડાઈ રહે, વારુ?” - “જુઓ ડોસી, હું ત્રિસ્તાં છું, રાજાજીનો જલ્લાદ! સાચું કહી દો, એ દુરી કઈ બાજુ ભાગી ગઈ છે?” “પેલી તરફ!” ડોસીએ ગમે તે એક દિશા બતાવી દીધી. પણ એક સૈનિકે ત્રિસ્તા તરફ વળીને કહ્યું, “મસિન્યર, તમે એમને પૂછો તો ખરા કે, આ બાકામાં સળિયા હતા તે કેમ કરીને આમ ભાગી ગયા છે? ગઈ કાલ સુધી તો સરસ જૂસના આકારે જડી દીધેલા મેં નજરે જોયા છે.” અરે, એ સળિયા તૂટી ગયે તે એક વરસ થઈ ગયું. એક ગાડું પથરા ભરીને જતું હતું તેમાંથી એક મોટો પથરો ગબડ્યો તે સીધો એ સળિયા ઉપર પડ્યો અને જૂના કટાયેલા સળિયા ભાગી ગયા.” પેલો રસૈનિક દ્વિધામાં પડી ગયો. તે બોલ્યો, “પણ પથરો પડવાથી એ સળિયા ભાગી ગયા હોય, તો સળિયાનાં ઠૂંઠાં અંદરની બાજુએ વળી જાય; પણ આ ઠંઠાં તો બહારની બાજુ વળેલાં છે.” . ત્રિાસ્તાં હવે અકળાયો હતો; તેણે તરત ધમકી આપી, “ડોસી, નું ફાવે તેમ વાતો બનાવે છે! ચાલો, તેને પાએક કલાક રિબામણમાં નાખવા લઈ લો, એટલે તરત સાચી વાત માની લેશે.” - પેલી ડોસી તરત રાજી થતી બોલી ઊઠી, “હા, હા, ચાલ, મને રિબામણમાં જેમ પીલવી હોય તેમ પીલો; હું આવવા તૈયાર છું.” અને મનમાં તે ગણગણી, “દરમ્યાન મારી દીકરી ભાગી જશે!” આ બધી રકઝક ચાલતી હતી, તે સાંભળી એક બુઢ્ઢા જેવો સૈનિક આગળ આવ્યો અને બોલ્યા, મોંસિન્યોર, આ ડોસી ગાંડી થઈ ગઈ છે. બાકી, તે ઇજિશ્યનો ઉપર એવી ચિડાયેલી રહેતી કે, તેના હાથમાંથી તે કોઈ ઇજિશ્યન બાઈને જીવતી છૂટી જવા જ ન દે! આ પંદર વર્ષથી હું રાતે રોજ રોન ફરવા નીકળું છું; અને રોજ . ધ–૨૧ ૧લે જ ભાગી ગયા છે. બીજી વળેલાં છે વી. “ સી. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩૨૨ ધર્માધ્યક્ષ રાતે આ ડેાસી ઇન્ડિન બાઈઓને જે ગાળાં ભાંડે છે અને શાપ આપે છે, તે હું સાંભળતા આવ્યો છું. આપણે જો ધાળી બકરીવાળી ઇજિશ્યનને શેાધતા હોઈએ, તેા એના પ્રત્યે તે આડોસીને ખાસ દ્વેષ હતો. "" ત્રિસ્તાં આ બધાથી વિચારમાં પડી ગયા. તેણે તરત જ સૈનિકોને આગેકૂચ કરવાના હુકમ આપ્યો. “ આપણે ગમે તેમ કરીને એ દુત્તીને પકડી પાડવી જ જોઈએ. નાસી નાસીને એ કેટલે દૂર જવાની છે?” ત્રિસ્તાં ચાલ્યા જવા લાગ્યા એટલે ડેાંસીએ રાજી થઈ ‘હાશ’ કરી. ઑસમરાલ્દાએ પણ આ બધા પ્રશ્નાર સાંભળ્યા હતા, અને મેાત તથા જીવન વચ્ચે ઝાલાં ખાધા કર્યાં હતાં. પણ હવે બધી આપદા ટળી જાણી, તેણે પણ નિરાંતને શ્વાસ લીધે. << પણ એટલામાં જ બહારથી અવાજ આવ્યા, મહાશય, હું પણ હવે જાઉં છું; મારું કામ દબાવી દેવાનું જ કહેવાય, આવી ડાકણાને પકડવી વવી, એ બધું મારું કામ નહિ. તમે કોટવાળીના કે બીજા સૈનિકો દ્વારા પણ એ કામ તે કરાવી શકશે. તે મૅજિસ્ટ્રેટ લાકોના બળવાને અને ફાંસીએ લટકા "" - એ અવાજ ફેબસના હતા - અને ઍસમરાલ્દા તે સાંભળી તરત રાજી થતી ખૂણામાંથી એકદમ ઊભી થઈ ગઈ. તેને લાગ્યું કે, તેને ફોસ અહીં હાજર છે, એટલે તેને બીજા કોઈથી ડરવાપણું હવે રહેતું જ નથી; તેથી તેની મા તેને રોકે તે પહેલાં તે તેણે બાકા પાસે માં કંઈ જઈને બૂમ પાડી << ફોબસ ! મારા ફોબસ ! હું અહીં છું; આમ આવા !” પણ ફોબસ તો એટલામાં ઘેાડાને એડી લગાવી, દૂર ચાલ્યો ગયો. ત્રિસ્તાં હજુ પાસે જ હતા. ડોસીએ ભયંકર ત્રાડ નાખીને છેાકરીને અંદર પાછી ખ ચી લીધી અને ગુસ્સામાં આવી જોરથી તેના ગળા ઉપર પોતાના હાથ ભીડી Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ દીધા. છેકરીએ કેવું ભારે બહાર હજુ કેટલાય સૈનિકો હાજર હતા, જવાબ સાંભળ્યા હતા! હવે શું પરિણામ ચમકારાની પેઠે તેની સમજમાં આવી ગઈ, થઈ ગઈ. ત્રિસ્તાંએ ઑસમરાલ્દાને અવાજ તેણે તરત પેાતાના માણસોને પાછા ફરવાના હુકમ કર્યો. * નાનકડા જાડા ૩૧૩ ગાંડપણ કર્યુ હતું તે એ સમજી ગઈ હતી; જેમણે ડેસીએ આપેલા આવશે એ વાત વીજળીના અને તે એકદમ હતાશ દૂરથી સાંભળી લીધા હતા; ** ત્યાર પછીની કરુણ કથની વર્ણવવી અશકય છે. સૈનિકોએ એ કોટડીની ભીંત તેાડી નાખી. ડોસીએ પેાતાનો ઓશિકાના પથરો લઈ, અંદર દાખલ થવા આવનાર એક બે સૈનિકનાં માથાં ફોડી નાખ્યાં. પણ છેવટે એક જોરદાર ધક્કો આવતાં તેનું માથું ફરસ સાથે અથડાઈને ફૂટી ગયું. પછી તે હાલી શકી નહિ. ઍસમરાલ્દાએ પેાતાની માના શરીર ઉપર પડતું નાખ્યું. ડોસી સહેજ ભાનમાં આવી, ત્યારે તેણે ત્રિસ્તાંને ઘણા ઘણા કાલાવાલા કર્યા, તથા આખી વાત સમજાવીને ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે, આ કોઈ જિપ્સી-ડાકણ નથી, પણ પેાતાની પુત્રી છે, અને જિપ્સીબાઈએ નાનપણમાં તેને ચારી ગઈ હતી. તેને ગળે બાંધેલા માદળિયામાંથી નીકળેલા એક જોડાને પેાતાની પાસેના જોડા સાથે સરખાવીને તેણે કેવી રીતે એ વાતની ખાતરી કરી, તે પણ તેણે ડૂસકાં ભરતાં ભરતાં ભરતાં કહી સંભળાવ્યું. ત્રિસ્તાં પણ થેાડો વિચલિત થયા. પરંતુ, આ લોકો તે રાજાજીના નાકર હતા;— તેમને કશી બાબતમાં પેાતાની બુદ્ધિ લડાવવાની હાય જ નહિ. અને રાજાજીએ તો નેત્રદામમાં ભરાયેલી એ કરીને લટકાવી દેવાના હુકમ કર્યા હતા – એટલું જ તેમને તે વિચારવાનું હાય – કે યાદ રાખવાનું ાય ! બે ત્રણ સૈનિકોએ હવે આવીને માને વળગી રહેલી ઍસમરાલ્દાને તેની મા સાથે જ ખેંચીને ફાંસીને માંચડે લીધી. તેઓએ દોરડાના ગાળિયા એમરાલ્ડના ગળામાં, એની માની પકડમાં એ હતી તે જ વખતે, Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૩ર૪ ધર્માધ્યક્ષ નાખી દીધા. અચાનક ડોસી સળવળી અને પેાતાની દીકરીને ચુંબન કરવા લાગી. તે વખતે જલ્લાદે લાગ જોઈ, આંચકો મારીને એંસમરાલ્દાને તેની માની પકડમાંથી ખેંચી લીધી અને તેને ખભે નાખી, દોડતાકને તે માંચડાની નિસરણી ચઢવા લાગ્યો. ડોસી તેને ઍસમરાલ્દાને લઈ જતા જોઈ, છેવટનું જોર કરીને ઊભી થઈ અને મેાટી ચીસ પાડી નિસરણી તરફ દોડી. તેના હાથમાં પેલાના પગ આવી ગયા. તેણે તેને સખત રીતે પકડી એવું જોરથી બચકું ભર્યું કે પેલા જાણે મરતી વખતની કારમી ચીસ પાડી ઊઠયો. - એકદમ સૈનિકો તેની મદદે દોડયા. તેઓએ ડોસીને જોરથી ખેંચીને દૂર ફગાવી – કારણ કે તેઓને પણ તેનાં એક-બે લવૂરિયાંને સવાદ ચાખવા મળ્યા હતા. ડોસી આ વખતે એટલા જોરથી ફેંકાઈ કે જમીન ઉપર પડતાંની સાથે તેનું માથું ધબાક લઈને ફાટી ગયું. ડોસી પેાતાની પુત્રીને ફાંસીએ લટકતી જોવા જીવતી ન રહી. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસીમાદોનું લગ્ન કસમદોએ જયારે જોયું કે, ઍસમરાદાવાળી કોટડી ખાલી છે, અને પોતે એને બચાવવા માટે લડી રહ્યો હતો, તે દરમ્યાન તેનું અપહરણ થઈ ગયું છે, ત્યારે તેણે પોતાનું માથું જોરથી પોતાના હાથ વચ્ચે દબાવી દીધું અને પોતાના પગ ચીડમાં ફરસ ઉપર જોરથી પછાડવા માંડયા. તે જ વખતે રાજાના બાણાવળીઓએ નોત્રદામમાં જિપ્સીછોકરીને પકડવા વિજય-પ્રવેશ કર્યો. કસીમાંદેએ જ તેમને અંદર પેસી ઍસમરાદાને શોધવામાં મદદ કરી. તે બિચારો એમ માનતો હતો કે, ઍસમરાદાના દુશમન તો પેલા ભટકેલો હતા. રાજાજીના જલ્લાદ ત્રિસ્તાને તે સંતાવાની દરેક જગાએ સાથે લઈને ફરી વળ્યો; બધાં ગુપ્ત બારણાં તેને માટે તેણે ખોલી નાખ્યાં, તથા બધી બેવડી ભતા પણ તેણે તપાસી આપી. ત્રિસ્તાં એ નિષ્ફળ તપાસથી થાક્યો, તો પણ કસીમૉદેએ એકલાએ પોતાની તપાસ જારી રાખી; અને થોડી વારમાં તો તેણે આખા મંદિરને એક છેડેથી બીજે છેડે અને ટેચથી તળિયા સુધી વીસ વખત, અરે સો વખત તળે-ઉપર કરી નાખ્યું. પછી જ્યારે તેને ખાતરી થઈ કે, સમરાદા એ મંદિરમાં તો કોઈ જ ઠેકાણે નથી, ત્યારે તે ટાવર ઉપર ચડી ગયો. આખું મંદિર હવે નિર્જન બની ગયું હતું. સૈનિકો પેલીની શોધમાં શહેર તરક દેરી ગયા હતા. - ૩૨૫ Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ધર્માધ્યક્ષ કસીમૉદોને અચાનક વિચાર આવ્યો કે હવે ભય દૂર થયો હોવાથી ઍસમરાદા કદાચ પોતાની સંતાવાની જગાએથી નીકળી, પાછી પોતાની કોટડીમાં ગુપચુપ આવીને સૂઈ ગઈ હશે. એટલે તે ધીમે રહીને એ કોટડી તરફ ગયો. જરા પણ અવાજ ન થાય તે રીતે તેણે ઊંચા થઈ અંદર ડોકિયું કર્યું. પણ ઓરડી ખાલી હતી. પછી તે અંદર પેઠો અને પથારી નીચે તો તે નથી ભરાઈ રહી છું, એમ માની, તેણે આખી પથારી તળે ઉપર કરી નાખી. પછી અત્યાર સુધીની ઉત્તેજનાના થાકથી તથા હતાશાના અને ખિન્નતાના ભારથી તે બિચારો ભાગી પડ્યો, અને બેભાન બની ગયો. કેટલીય વારે જ્યારે તે ભાનમાં આવ્યો, ત્યારે એકદમ કૂદકે મારીને ઊઠ્યો અને ભીંત ઉપર માથું જોરથી અફાળવા લાગ્યો. પણ આવા ઝનૂનથી માથું પછાડીને જીવતા રહેવું અશકય છે: ફરીથી તે ફરસ ઉપર બેભાન થઈને ગબડી પડયો. ભાનમાં આવ્યા બાદ ફાટી આંખે ઉપરની છત તરફ તે જોઈ રહ્યો. તે વખતે તેને અચાનક યાદ આવ્યું કે આડકન પાસે આ કોટડીમાં આવવા માટેના દાદરની ચાવી હતી. તે રાતે આર્ચ-ડીકને આ કોટડીમાં આવીને સમરાદા ઉપર હુમલો કર્યો હતો. તેને તરત દીવાના પ્રકાશની પેઠે દેખાઈ ગયું કે, આર્ચ-ડીકન જ એ દાદથી ઉપર આવીને ઍસમરાહદાને ઉપાડી ગયા છે. તે જ વખતે તેણે અજવાળામાં નોત્રદામની ઉપરની ગેલરીમાં કોઈ માણસને આવતે જોયે. તે આર્ચ-ડીકન જ હતા. તે ઓતરાતા ટાવર તરફ જતો હતો. પણ તેનું માં સી નદીના જમણા કિનારા તરફ વળેલું હતું. તે પોતાનું માથું ઊંચું રાખી ચાલતો હતો, જાણે છાપરાંની પાર કશું જોવા માગતો હોય. કસીમૉદો ગુપચુપ ઊડ્યો અને તેની પાછળ પાછળ ચાલ્યો. ધર્માધ્યક્ષ ઉપર જઈ ટાવર ઉપરના કઠેરાને અઢેલી એક જગા તરફ સ્થિર નજરે જોવા લાગ્યો. કસીમૉદોનો વિચાર તે પાછું જુએ Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३२७ કસીમૈદેનું લગ્ન ત્યારે, તેણે ઍમરાદાનું શું કર્યું છે, તે પૂછવાનો હતો. પરંતુ પેલો તો દૂરની એક જગા તરફ એવી રીતે ઉત્સુકતાથી જોઈ રહ્યો હતો કે કસીમોને પણ તેની પાછળ જઈ, તે શાની તરફ જોઈ રહ્યો છે, તે નક્કી કરવાની ઇંતેજારી થઈ. ધર્માધ્યક્ષની આંખ જે તરફ ચોટી હતી, તે તરફ નજર કરતાં જ, તે શાની તરફ જોઈ રહ્યો હતો, એ તેને સમજાઈ ગયું. શેવે મેદાન ઉપરના કાયમી ફાંસીના માંચડા તરફ ધર્માધ્યક્ષ જોઈ રહ્યો હતો. કેટલાક સૈનિકો અને થોડાક લોકો ત્યાં આસપાસ ઊભા હતા. એક માણસ જમીન ઉપર કશુંક ધોળું ઘસડીને લાવતો હતો; એ ધોળી વસ્તુને બીજી કાળી વસ્તુ વળગી રહી હતી. એ માણસ ફાંસીના માંચડા આગળ થોભો, પછી કશુંક બન્યું જે કસીમૉદો બરાબર જોઈ ન શકયો – કારણકે એકદમ થોડા સૈનિકો આસપાસ દોડી આવ્યા હતા. થોડી વાર પછી પેલો માણસ માંચડાનાં પગથિયાં ચડવા લાગ્યો. તેના ખભા ઉપર તેણે એક સ્ત્રી – સફેદ જન્મે પહેરાવેલી એક જુવાન છોકરી – ઊંચકી હતી. તે છોકરીના ગળામાં ફાંસીને ગાળિયો ઘાલેલો હતો. એ સમરાદા હતી ! પેલો માણસ તેને લઈને માંચડાની નિસરણી ઉપર ચડી ગયો; ત્યાં જઈ તેણે ફાંસાને ગાળિયો ઠીક કરી લીધો. ધર્માધ્યક્ષ એ બધું બરાબર જોઈ શકાય તે માટે હવે ઘૂંટણિયે પડ્યો હતો. અચાનક પેલા ફાંસીગરે પાટડા ઉપરથી પોતાના પગ વડે નિસરણીને ધક્કો માર્યો. એટલે પેલી કમનસીબ છોકરી આખા શરીરે ધ્રૂજતી, ફાંસાના ગાળિયામાંથી લટકી રહી. તેના ખભા ઉપર પેલો માણસ બે પગ ભિડાવી ચડી બેઠો હતો. બંને જણના ભારથી દોરડું થોડું અમળાયું અને તેની સાથે પેલી જિપ્સી છોકરીના શરીરમાં પણ બે ત્રણ વખત ઘેરો અમળાટ થયો. કસીમૉને શ્વાસ એ બધું જોઈ એકદમ થંભી ગયો. Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૨૨૮ ધર્માધ્યક્ષ તે જ વખતે ધર્માધ્યક્ષના ગળામાંથી, સેતાનના ગળામાંથી જ નીકળી શકે એવો ખડખડાટ હસવાનો અવાજ નીકળ્યો. અને તેના મોં ઉપર જાણે પોતે ધારેલું કાર્ય પૂરું થયાનો આનંદ છવાઈ રહ્યો. કસીમોં બધું સમજી ગયો; ધર્માધ્યક્ષે જ ઍસમરાદાને નોત્રદામમાંથી કાઢીને ફાંસીએ ચડાવવા માટે સોંપી દીધી હતી. તેણે એકદમ ધર્માધ્યક્ષ પાસે કૂદી જઈ, પોતાના બે બળવાન હાથો વડે તેને ઊંચકીને કઠેરા ઉપરથી બહાર જોરથી ફંગોળ્યો. હવામાં અધ્ધર થયેલા ધર્માધ્યક્ષના ગળામાંથી કારમી ચીસ નીકળી ગઈ. પણ તે કઠેરા નીચેની ઢાળવાળી પહોળી છત ઉપરની ગટરની કિનારી ધર્માધ્યક્ષના હાથમાં આવી ગઈ. તેણે બે હાથ વડે જોરથી તેને પકડી લીધી. તેણે બીજી ચીસ પાડવા માં ફાડ્યું, પણ કસીમૉદના વિકરાળ ચહેરાને પિતા તરફ તાકી રહેલ જોઈ, તે ચુપ થઈ ગયો. નીચેની તરફ બસ ફૂટની ઊંડાઈએ પથ્થરની ફરસબંધી હતી. આ ભયંકર પરિસ્થિતિમાં ધર્માધ્યક્ષે કશે ઊંહકારો પણ કર્યા વિના, બાવડાંના જોરથી છતના ઢાળ ઉપરથી ઉપર ચડવા મરણિયો પ્રયત્ન કર્યો. પરંતુ તેના પગ કાળી ઢળતી સપાટી ઉપર કશી પકડ જમાવી શકયા નહિ. કસીદો જરા આગળ નમી હાથ લાંબો કરે, તે તેના હાથ પકડી તેને પાછો ઉપર ખેંચી લઈ શકે તેમ હતું. પરંતુ તે તો તેની તરફ નજર પણ કર્યા વિના પેલા ફાંસીના માંચડા તરફ જ જોઈ રહ્યો હતો અને તેની ઊછળતી છાતી ઉપરથી સ્પષ્ટ દેખાઈ આવતું હતું કે તે હૃદયાફાટ રડી રહ્યો હતો. ધીમે ધીમે ધર્માધ્યક્ષના હાથ થાકતા જતા હતાં – અને અકડાતા જતા હતા. કસીમૉદોના રુદનનો અર્થ તે સમજી ગયો. તેની નજર સમક્ષ એ ક્ષણમાં પોતાનું આખું જીવન ભયંકર વેદના સાથે ખડું થઈ ગયું. કારમાં દુ:ખની અને વેદનાની એ ક્ષણ કેટલી બધી લાંબી થઈ જતી હશે, તે તો એ ક્ષણ અનુભવનારો જ જાણે. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસીનું થોડી જ વારમાં તેના હાથ જૂઠા પડી જતાં તે ત્યાંથી નીચે પડવા માંડયો. પણ નેત્રદામ જેવાં મંદિરોનાં બાંધકામો સીધી સટ ભતિ રૂપે હોતાં જ નથી; એટલે વચ્ચે વચ્ચે આગળ ધસતી આવતી છતો-કિનારીઓ-કાંગરાઓ ઉપર અફળા અને ગબડતો જ્યારે તે નીચેની ફરસ ઉપર ધબાક દઈને પછડાયો, ત્યારે તેનામાં ચેતન રહ્યું ન હતું. કસીમૉદોએ માત્ર તેને નીચે પડતે જોવા પૂરની આંખ ફાંસીના માંચડા ઉપરથી ખસેડી હતી – પછી પાછી તેણે પિતાની નજર પેલા માંચડા ઉપર જ ચોટાડી દીધી હતી. એ નજર સિવાય તેના આખા શરીરમાં કયાંય બીજે જરા પણ ચેતન રહ્યું લાગતું ન હતું. તે દિવસે સાંજના જ્યારે બિશપના અદાલતી અમલદારો ધર્માધ્યક્ષના મડદાને ખસેડવા માટે આવ્યા, ત્યારે કસીમૉદો નોદામમાંથી અલોપ થઈ ગયો હતો. ધર્માધ્યક્ષની કીમિયાવિદ્યાની સાધના અને સંતાનના અવતાર સમા કસીમૉદો જેવાને પોતાના સાગરીત તરીકે રાખો – એ બે બાબતોથી લોકોમાં તેની વિરુદ્ધ અમુક વિરોધી લાગણી પ્રચલિત જ હતી. તેમાં વળી, નેત્રદામમાંથી બંને જણા એકીસાથે વિદાય થયા, તેનો અર્થ લોકોએ એવો ઘટાવ્યો કે, કસીમૉદે પોતે દેહધારી સેતાન જ હેઈ, કલૉદ ફૉલોના જીવાત્માને પાછો લઈ ગયો છે; અને તેણે અંદરની મજ ખાવા વાંદરું જેમ ઉપરનું કોટલું તોડી નાખે, તેમ કલૉદ ફ્રોલનો આત્મા કાઢી લેવા તેના શરીરના કોટલાને અફાળીને તોડી નાખ્યું છે! પરિણામે ધર્માધ્યક્ષના મડદાને પવિત્ર ભૂમિમાં દાટવામાં ન આવ્યું. પછીને વર્ષે, એટલે કે ૧૪૮૩ના ઓગસ્ટમાં રાજા લૂઈ મરણ પામે. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ધર્માધ્યક્ષ પાયરી ગ્રિગોર જાલીને બચાવી શક્યો. તેણે હવે પોતાની લેખનપ્રવૃત્તિ ફરીથી શરૂ કરી. જુદાં જુદાં વિજ્ઞાનમાં ગોતાં લગાવ્યા પછી, તે કરુણાન્ત નાટકો લખવામાં પડ્યો. અને તેની સારી કદર થઈ. ફેબસ દ શૈતપરના જીવનનો કરુણ અન આવ્યો. તે ફ્લર-દ-લી સાથે પરણી ગયો. ઍસમરાદાને ફાંસી દીધા પછી, તે રાતે તેના શરીરને માંચડેથી ઉતારી, રિવાજ મુજબ મૉટ ફોકનના કબ્રસ્તાનમાં લઈ જવામાં આવ્યું. તે કબ્રસ્તાન પ્રચલિત અર્થનું કબ્રસ્તાન ન હતું. પૅરીસની દીવાલથી થોડે દૂર આવેલી ચાકના પથ્થરની ટેકરીની ટોચ ઉપર પંદર ફૂટ ઊંચો, ૩૦ ફૂટ પહોળો અને ૪૦ ફૂટ લાંબો એક ચોતરો હતો. તેના ઉપર ૩૦ ફૂટ ઊંચા એવા ૧૬ મેટા પથ્થર-સ્તંભે ખડા કરવામાં આવ્યા હતા. તેમની ટોચ ઉપર નાખેલા જંગી પાટડાઓ ઉપરથી થોડે થોડે અંતરે અનેક સાંકળે લટકાવેલી હતી. સાંકળોને છેડે કેટલાંય હાડપિંજરો લટકતાં હતાં. ઍસમરાદાના મડદાને પણ એ કબ્રસ્તાનની એક સાંકળને છેડે ભરવી દેવામાં આવ્યું. મૃત્યુ બાદ પણ જેમના મડદાને કબરની ચિરનિદ્રાની શાંતિ બક્ષવાની ન હોય, તેવાંઓનાં મડદાંને આમ ખુલ્લાં ટિંગાવી દેવામાં આવતાં, જેથી તેઓ હવામાં અફળાતાં ટિચાતાં જ જ રહે ! આ ઇતિહાસ જે વિગતો આગળ પૂરો થાય છે, ત્યાર બાદ દોઢ-બે વર્ષ બાદ, લૂઈ-૧૧ના માનીતા હજામને ફાંસી દઈને તેના મડદાને મોંટ ફોકનના કબ્રસ્તાનમાં જ ટિંગાવી દેવામાં આવ્યું. પણ બે દિવસ બાદ રાજા ચાર્લ્સના – ૮ માએ તેના મડદાને માફી બક્ષીને સારી કબરમાં પોઢાડી દેવા હુકમ કર્યો, ત્યારે તેના મડદાની શોધખોળ એ બ્રસ્તાનમાં ચાલી. તે વખતે સાંકળની નીચે લટકતાં એ હાડપિંજરોમાં એક હાડપિંજર વિચિત્ર સ્થિતિમાં નજરે પડ્યું. સાંકળે લટકવું Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ કસીમાદાનું લગ્ન હાડપિંજર સ્ત્રીનું હતું, અને તેના ગળામાં લીલા રંગનાં કીડિયાંની માળા વચ્ચે એક રેશમી કોથળી જેવું કશુંક બાંધેલું હતું. કબ્રસ્તાનવાળાએ એ બધી ચીજો કિંમત વિનાની ગણીને કદાચ રહેવા દીધી. હતી. એ સ્ત્રીના હાડપિંજરને વળગેલું બીજું હાડપિંજર પુરુષનું હતું. એની કરોડરજ્જુ બહુ વાંકી હતી, અને તેનું માથું બે ખભા વચ્ચે. બહુ અંદર પેઠેલું હતું. તેને એક પગ બીજા કરતાં બહુ ટૂંકો હતા. તે પુરુષ પેલા સ્ત્રીના હાડપિંજરને બહારથી જીવતા આવીને જ વળગ્યા હોય, અને એ સ્થિતિમાં મરી ગયા હોય, એમ લાગતું હતું. કારણકે, એના હાડપિંજરને બીજી કશી ઈજા થયેલી કયાંય દેખાતી ન હતી. પેલાએ એના હાડપિજરને પેલી સ્ત્રીના હાડપિંજરથી છૂટું પાડવા પ્રયત્ન કર્યો, તેની સાથે જ તે માટી થઈને નીચે ખરી પડયું. ૩૩૧ Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ૧૨,૦૦ - પરિવાર પ્રકાશને લે મિઝરા” ઉકે દરિદ્રનારાયણ - સંપા ૦ ગપાળદાસ પટેલ [વિકટર હ્યુગે કૃત પ્રખ્યાત વિશ્વકથાને સચિત્ર સંક્ષેપ.] લાફિંગ મૅન” યાને ઉમરાવશાહીનું પિત અને પ્રતિભા ૮:૦૦ સંપાગોપાળદાસ પટેલ [વિકટર હ્યોની વિખ્યાત કથાને વિસ્તૃત સચિત્ર સંક્ષેપ.] તિ કે ઉત્ક્રાંતિ? સંપા ૦ ગપાળદાસ પટેલ ૫.૦૦ [વિકટર હ્યુગે કૃત નવલકથા “નાઈન્ટી શ્રી નો વિસ્તૃત સંક્ષે૫, સચિત્ર.] મિ-બલિદાન સંપા. ગેપાળદાસ પટેલ ૬.૦૦ [વિકટર હ્ય કૃત વિખ્યાત નવલકથા “ટોઇલર્સ ઓફ ધ સી’નો વિસ્તૃત સંક્ષેપ, સચિત્ર] કાઉન્ટ ઑફ મેન્ટેનક્રિસ” સંપા, ગેપાળદાસ પટેલ ૪.૦૦ ઇતર વાચન માટે સરળ સંક્ષેપ, સચિત્ર.] શ્રી મકેટિયર્સ'– ૧ યાને પ્રેમશૌર્યના રહે! - સંપા, પાળદાસ પટેલ ૮૦૦૦ [ અલેકઝાડર ડૂમા કૃત વિખ્યાત નવલકથાને સચિત્ર, વિસ્તૃત સંક્ષેપ.] શ્રી મકેટિયર્સ'– ૨ યાને વીસ વર્ષ બાદ! સંપા. નેપાળદાસ પટેલ ૮:૦૦ [ ડૂમા કૃત “ ટી ઇચર્સ આફટરનો સચિત્ર સંક્ષેપ.] શ્રી મકેટિયર્સ'– ૩ યાને કામિની અને કાંચન સંપા. બે પાળદાસ પટેલ ૧૦૦૦ [ ડૂમા કૃત “વાઇકાઉન્ટ દ બ્રાજવૅનનો સચિત્ર સંક્ષેપ) શ્રી મસ્કેટિયર્સ'– ૪ યાને પ્રેમ-પંક ? સંપા. ગોપાળદાસ પટેલ [મા કૃત “લુઈઝા દ લ વાલિયેરના સચિત્ર સંક્ષેપ.] ૧૦ Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ શ્રી મસ્કેટિસ-૫ ચાને દગા કિસીકા સગા નહિ! (પ્રેસમાં) - સંપા, ગેપાળદાસ પટેલ [મા કૃત “મૅન ઇન ધ આયન માસ્કને સંક્ષેપ.] મેતીની માયા - સંપા ૦ ગોપાળદાસ પટેલ ૧૫૦ - નોબેલ-પ્રાઈઝ વિજેતા જોન સ્ટાઇનબેકની લખેલી લોકકથા “પલ' નો સંક્ષિપ્ત અનુવાદ, સચિત્ર.] તપસ્યા અને નિગ્રહ અનુ. ગોપાળદાસ પટેલ ૫.૦૦ વિખ્યાત ફેન્ચ લેખક આનાતોલ ક્રાંસની નવલકથા થાઈ ને સંક્ષિપ્ત અનુવાદ.] હૃદયપલટો - સંપા. ગોપાળદાસ પટેલ (પ્રેસમાં) [ ટૉલટૅચ કૃત નવલકથા “રિઝરેકશન’નો વિસ્તૃત સંક્ષેપ, સચિત્ર.] કાઈમ એન્ડ પનિશમેન્ટ” સંપા. નેપાળદાસ પટેલ (તૈયાર થાય છે) [ ડસ્ટરોસ્કી કૃત વિખ્યાત નવલકથાનો વિસ્તૃત સંક્ષેપ.] આંધળાઓના દેશમાં " સંપા. ગેપાળદાસ પટેલ (પ્રેસમાં) [એચ. જી. વલ્સ કૃત રસિક લઘુકથાનો અનુવાદ. ડૉન કિવકસેટ” સંપાગેપાળદાસ પટેલ ૮.૦૯ [ સવંત કૃત પ્રેમ-શૌર્યની એક અનોખી નર્મ-કથા. એલિવર વિસ્ટ' યાને એક અનાથ બાળકની કહાણ ૫.૫ અનુ. નેપાળદાસ પટેલ [ડિકન્સ કૃત જાણીતી નવલકથાને સચિત્ર છાયાનુવાદ.] નિકેલસ નિકટબી” યાને કરણી તેવી ભરણું - સંપા. ગોપાળદાસ પટેલ [ડિકસ કૃત નવલકથાને વિસ્તૃત સંક્ષેપ, સચિત્ર.] પિકવિક કલબ ચાને “સી સારૂ', જેનું છેવટ સારુ” (પ્રેસમાં) જ અનુ. ગોપાળદાસ પટેલ [ડિકસ કૃત વિખ્યાત નવલકથાને સંક્ષેપ, સચિત્ર.]. ડેબી ઍન્ડ સન” યાને તવગરનું સંતાન ૧૨.૦૦ સંપા. ગેપાળદાસ પટેલ [ડિકન્સ કૃત નવલકથાને વિસ્તૃત સંક્ષેપ, સચિત્ર.] વેર અને કાંતિ અનુ. બિપિનચંદ્ર ઝવેરી ૩.૦૦ [ચાર્લ્સ ડિકસ કૃત વિખ્યાત નવલકથા “એ ટેલ ઑફ ટૂ સિટીઝ” ને સરળ સચિત્ર સંક્ષેપ] ૧ ૦.૦૦ Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ અદાલતી ન્યાય સંપા, ગોપાળદાસ પટેલ તૈિયાર થાય છે] [ડિકસ કૃત નવલકથા “બ્લીક હાઉસ”નો વિસ્તૃત “સંક્ષેપ, સચિત્ર.] ભારત પર ચડાઈ મગનભાઈ દેસાઈ ૦.૭૫ [ચીની આક્રમણનો ખ્યાલ આપતી પુસ્તિકા, નકશા સાથે.] ગીતાનું પ્રસ્થાન મગનભાઈ દેસાઈ ૫.૦૦ [ મહાભારતના યુદ્ધના મંડાણ પહેલાંની રસિક કથા. ગીતાને પ્રબંધ મગનભાઈ દેસાઈ ૨.૦૦ [અષ્ટાદશા ધ્યાયિની ગીતાના વિષચની બેઠવણું અને રજૂઆત કેવી રીતે થઈ છે તેનું સળંગ નિરૂપણ.] બુદ્ધિગ મનભાઈ દેસાઈ (પ્રેસમાં) શ્રીકૃષ્ણ જુન-સંવાદ નામે બહાર પડનાર ગીતાના વિવરણ ના પ્રથમ બે અધ્યાયઃ સાંખ્ય-બુદ્ધિનો આત્મયોગ... ૩૦ મી જાનેવારી મગનભાઈ દેસાઈ ૧.૫૦ [ રાષ્ટ્રપિતાને શ્રદ્ધાંજલિઃ અગિયાર ફેટે ચિત્રો સહિત.] નવી યુનિવર્સિટીએ | મગનભાઈ દેસાઈ ૧૨૫ [ યુનિ.ના શિક્ષણ-વહીવટ અંગે માહિતી આપતી પુસ્તિકા; ગાંધીજીના ઉચ્ચ શિક્ષણને લગતા લેખે સહિત.] -ગાંધીજીના જીવન માગ મગનભાઈ દેસાઈ ૬.૦૦ [ ગાંધીજીએ જીવન-સાધનામાં આવશ્યક માનેલાં વ્રત- સાધનોની ઝીણવટભરી પ્રમાણભૂત રજૂઆત.] જિજ્ઞાસુતા પ્રશ્નો (ગાંધીજીને) સંપા, મગનભાઈ દેસાઈ ૦.૭૦ [ કર્મયોગ કે જ્ઞાન-સંન્યાસ ગ અંગે ગાંધીજીને પૂછેલા પ્રશ્નો, તેમના જવાબ સાથે.] કળા એટલે શું ? મગનભાઈ દેસાઈ ૬૫૦ [ ટૉલ્સ્ટૉય કૃત આર્ષ ગ્રંથ “ટ ઇઝ આર્ટને અનુવાદ] કળા વિશે ટોસ્ટોય અને ગાંધીજી મગનભાઈ દેસાઈ ૧.૦૦ [ કળા વિષેના ટૉલ્સ્ટૉયના મૌલિક વિચારેના વિવરણ સાથે ગાંધીજીના કળા વિશેના વિચારના ઉતારા.] મિડલ સ્કૂલ ? “ અદકેર: અગ” મગનભાઈ દેસાઈ ૧.૦૦ [ અંગ્રેજી રાજ્ય હેઠળ પ્રાથમિક કેળવણમાં અંગ્રેજોએ શા હેતુથી “મિડલ સ્કૂલ”ની ફાચર મારી હતી, તેની ચર્ચા.] Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સરસ્વતીચંદ્ર સપા કમુબહેન પુ૦ સાક્ષરશ્રી ગેાવનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી કૃત પ્રસિદ્ધ ગુજરાતી નવલકથાને સરળ, વિસ્તૃત સચિત્ર સક્ષેપ.] કુટુંબ-પરિવાર [ગુરુદત્ત કૃત હિંદી પ્રેમનાથ [ગુરુદત્ત કૃત હિંદી અમર વેલ [દેશ દેશનાં ડાહ્યાં આત્મશેાધનમાળા ૦ પટેલ ૧૦૦૦૦ અનુ કમુબહેન પુ૦ ૦ પટેલ ૧૧૦૦૦ નવલકથા ‘જીહ્ન'ના સચિત્ર અનુવાદ.] અનુ॰ કમુબહેન પુ॰ છે!॰ પટેલ (પ્રેસમાં) નવલકથા. ‘વચના’ને અનુવાદ. ] સંપા॰ કમુબહેન પુ॰ા પટેલ સ્ત્રી-પુરુષાનાં વિચાર-મૌક્તિકેા.] સપા કમુબહેન પુ॰ ॰ પટેલ 2.00 [આત્મસ’શેાધનને લક્ષમાં રાખીને ચૂંટેલાં સુભાષિતા. ] વિચાર-મણિ-માળા સપા કમુબહેન પુ૦૦ પટેલ (પ્રેસમાં) [ ́ સત્યાગ્રહ ’ની પ્રેરક વિચારકલિકાઓને આગળને સંગ્રહ,] વિચારમાળા સંપા॰ કમુબહેન પુ॰ છે॰ પટેલ [‘સત્યાગ્રહ ’ની સુંદર વિચારકલિકાઓને સંગ્રહ.] ચિંતનમણિમાળા આશા અને ધીરજ [ અલેકઝાન્ડર ડૂમા કૃત અદ્ભુત-રસ-પ્રધાન નવલયાને છાયાનુવાદ, સચિત્ર. ] સપા કમુબહેન પુ॰ છે॰ પટેલ 2.00 [ ‘નવજીવન’નાં વિચાર-પુષ્પાની ફૂલગૂથણી, સચિત્ર.] મારી જીવનદૃષ્ટિ સંપા॰ વિજયશંકર મં॰ ભટ્ટ [ કેટલાક વિશ્વવિખ્યાત વિદ્વાને, વિજ્ઞાનીએ તથા સંશાધકાની પ્રેરક જીવનદૃષ્ટિ આલેખતું પુસ્તક, સુંદર ફાટાએ સહિત. ] મનતિકા સપા॰ વિજચાકર મં॰ ભટ્ટ 3.00. [સંપાદકે વાંચેલાં અનેક પુસ્તકાના સારરૂપ મૂળ કરા...] સંત ફ્રાન્સિસનું જીવનગાન અનુ૦ ધનજીભાઈ ફકીરભાઈ (પ્રેસમાં) [સંત ફ્રાન્સિસના જીવન અને કા અંગે સમજ આપતું પુસ્તક. ] ૩.૦૦ KH•• સત્યાગ્રહી બાપુ સપા॰ રમેશ ડા॰ દેસાઈ [ગાંધીજીના સત્યાગ્રહના પ્રસંગેાની રસિક વાર્તાઓ, સચિત્ર.] સંપા॰ ગાપાળદાસ પટેલ ૪૫. ૩.૦૦ ... Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ સરદારશ્રીના વિનાદ સ’પા૦ મુકુલભાઈ કલાર્થી; તથા કલ્યાણજી વિ॰ મહેતા ૨.૦૦ [મારાલીની લડતના ૬૫ પ્રસંગેા સહિત.] સાવધાન! [અગ્રેજીના પ્રશ્ન અંગે સમજ આપતી પુસ્તિકા,] ખારાક અને સ્વાસ્થ્ય [આરેાગ્ય અને ખારાક અંગે સમજ આપતી પુસ્તિકા.] નીલગગાનાં નીર પુરુષાત્તમ ભેાજાણી ૫.૦૦ [યુગાન્ડા જઈ વસેલા ગુજરાતી ભાવુક હૃદયમાં સ્ફુરેલાં કાન્યાના સંગ્રહ, સચિત્ર.] મહાત્મા ગાંધી મગનભાઈ દેસાઈ ૧૦૦ ઝવેરભાઈ પટેલ ૨૦૦ [ શ્રી. પ્રફુલ્લચંદ્ર ધેાષના ખ`ગાળી ઉપરથી. ] ચિત્રકથામાળા લે મિઝેરાલ, ફાઉન્ટ આફ સેન્ટ-ક્રિસ્ટ, થ્રી મસ્કેટિયર્સ -૧, આલિવર વિસ્ત એ નવલકથાઓને ચિત્રમાળા રૂપે રજૂ કરતી અનેાખી કથામાળા, (તૈયાર થાય છે) Tસપા॰ સુબહેન પુ॰ છે॰ પટેલ: ચિત્રકાર: રજની વ્યાસ ] (તૈયાર થાય છે.) Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________