Book Title: Syadvadarahasya Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, 
Publisher: Divya Darshan Trust

View full book text
Previous | Next

Page 43
________________ * अवच्छेदकत्वनिरुक्तिदीधितिसंवादः तद्धर्मस्य विशेषणतावच्छेदकतया भासकसामग्रयां एव प्रतियोगितावच्छेदकत्वभासकत्वात्, पटादौ घटत्वादिभानस्य आवश्यकत्वात् तस्य च प्रमारूपस्याऽसम्भवात् भ्रमस्य च ॐ जयलता पदोपस्थापितधर्मान्योऽङ्गीकार्यः । ततः घटत्वेन पटो नास्ती' त्यादी व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावसिद्धिः | नित्हा । अनेन गुरुधर्मस्यापि प्रतियोगितावच्छेदकत्वं प्रामाणिकमिति ध्वनितम्, 'घटत्वेन घटो नास्ती' त्यत्र यथा घटत्वेऽभावप्रतियोगितावच्छेदकत्वभानमभावे च स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसम्बन्धेन बटत्वमानं प्रामाणिकं तथैव 'कम्बुग्रीवादि| मत्त्वेन घटो नास्तीत्यत्र कम्बुग्रीवादिमत्त्वेऽत्यन्ताभावप्रतियोगिता वच्छेदकत्व मानस्यात्यन्ताभावे च स्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वसंसर्गेण कम्बुग्रीवादिमत्त्वभानस्यापि प्रामाणिकत्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य अवच्छेदकत्वनिरुक्तिदीधिती "गौरवप्रतिसन्धानदशाया'मपि 'कम्बुग्रीवादिमान्नास्तीति प्रतीतिचलाद गुरुरपि धर्मोऽवच्छेदकः प्रतियोगितायाः " (अव.नि. दी. पू. १२५ ) इत्युक्तम् । ततश्च द्वितीयभङ्गोऽपि प्रामाणिक एवेति फलितमिति स्याद्वादिनोऽभिप्रायः । ननुवादी मौलपूर्वपक्षी प्रकृतस्याद्वाद्याशयं प्रत्याचष्टे तद्धर्मस्येति । तृतीयांत पदोपस्थापितधर्मस्येति । विशेषणतावच्छेदकतया अभावीयविशेषणतावच्छेदकविधया भासकसामग्रयाः = ज्ञापकसामग्रचाः एव प्रतियोगितावच्छेदकत्वभासकत्वात् अभावीयविशेषणतावच्छेदकनिष्ठस्य अभावनिरूपित प्रतियोगितावच्छेदकत्वस्य उपलम्भकत्वात् 'घटत्वेन पटो नास्तीत्यादी घटत्वादेः पटादिप्रतियोगिका भावीयप्रतियोगितावच्छेदकत्वाभ्युपगमे पटादौ घटत्वादिभानस्य = पटस्य स्वनिष्ठप्रतियोगितानिरू| पितानुयोगितासम्बन्धेन अभाववृत्तित्वेनाऽभावविशेषणीभूत - पटादिनिरूपितवृत्तित्वविशिष्टघटत्वादिज्ञानस्य, आवश्यकत्वात्. अभाबीयविशेषणतावच्छेदकत्वेनाऽज्ञातस्य तत्प्रतियोगितावच्छेदकत्वासम्भवात् । परन्तु तस्य पटादिवृत्तितया घटत्वादिभानस्य, च प्रभारूपस्य = तद्वति तत्प्रकारकत्वविशिष्टस्य असम्भवात् घटत्वादेः पटाद्यवृत्तित्वात् । अस्तु तर्हि भ्रमात्मकमेव तद्वानमित्याशङ्कायामाह् - भ्रमस्य च वस्त्वसाधकत्वात् = वैज्ञानिकसम्बन्धेन घटत्वादिविशिष्टपटादिविषयकज्ञानस्य घटत्वादौ 1= २४० | यह है कि उक्त अभाव का प्रतियोगी है कम्बुग्रीवादिमान् । अतः प्रतियोगिता उसमें रहेगी। अतः प्रतियोगिता का अन्वयितावच्छेदक बनेगा कम्बुग्रीवादिमत्त्व । तादृश अन्वयितावच्छेदकीभूत कम्बुग्रीवादिमत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्व सम्बन्ध से घटत्व तो तादृश अत्यन्ताभाव में नहीं रह सकता है । अतः तादृश प्रतियोगिता का अवच्छेदक घटत्व नहीं बनेगा, किन्तु कम्बुग्रीवादिमत्त्व होगा मगर कम्बुग्रीवादिमत्त्व गुरुभूत होने से प्रतियोगितावच्छेदक नहीं होता है - यह तो आपका मूल सिद्धांत है । अतः फलतः तादृश प्रसिद्ध प्रतीति को भी अप्रामाणिक माननी पड़ेगी, जो आप नैयायिक महाशय को इष्ट नहीं है । अतः उपर्युक्त प्रतीति के प्रामाण्य का निर्वाह करने के लिए तृत्तीयतपदसमभिव्याहार स्थल में तृतीयांतपदवाच्य धर्म से अवच्छिन्न प्रतियोगिता का निरूपकत्व अभाव में मानना आवश्यक है । तब तो घटत्वेन पटो नास्ति' यह प्रतीति भी उपदर्शित पद्धति से प्रामाणिक होगी, जिसके फलरूप में प्रतियोगिताव्यधिकरणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताक अभाव की सिद्धि हो जायेगी । इस परिस्थिति में सप्तभंगी के द्वितीय भंग का प्रामाण्य भी अबाधित रहेगा। * प्रभावविशेषणतावच्छेदकत्व और अभावप्रतियोगितावच्छेदकत्व की ज्ञापक सामग्री एक पूर्वपक्ष पूर्वपक्षी :- तद्धर्मस्य इति । स्याद्वादी महाशय ! आपने उपर्युक्त रीति से व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताक अभाव को सिद्ध करने का प्रयास किया है, वह ठीक नहीं है । इसका कारण यह है कि प्रतियोगिताव्यधिकरण धर्म में अभावविशेषणतावच्छेदकत्व का भान नहीं होता है । यह एक अकाट्य नियम है कि जिस सामग्री से जिस धर्म में अभावविशेषणतावच्छेदकत्व का भान होता है उसी सामग्री से उसी धर्म में अभावीयप्रतियोगितावच्छेदकत्व का भान होता है । यह नियम इस तरह स्पष्ट हो जायेगा । देखिये, 'घटो नास्ति' इस प्रतीति में घट है प्रतियोगी और अभाव है अनुयोगी अतः घट में प्रतियोगिता और अभाव में अनुयोगिता रहती है । प्रतियोगिता और अनुयोगिता परस्पर सापेक्ष होने से एक-दूसरे से निरूपित बनती है । अनुयोगी विशेष्य बनता है और प्रतियोगी विशेषण । अतः पट स्वनिष्ठप्रतियोगितानिरूपितानुयोगितासंबंध से अभाव में रहता है । तादृश संबंध से घटविशिष्ट अभाव बनता है । विशेषण में रहने वाला धर्म विशेषणतावच्छेदक कहा जाता है । अतः यहाँ विशेष्यभूत अभाव के विशेषणरूप घट में रहने वाला घटत्व अभावविशेषणतावच्छेदक कहा जाता है । घटप्रतियोगि काभावनिरूपितप्रतियोगिता का अवच्छेदक होता है । अतः घटत्व धर्म में अभावविशेषणतावच्छेदकत्व की भासक सामग्री ही घटत्वरूप धर्म में अभावप्रतियोगितावच्छेदकत्व की भासक = ज्ञापक होती है। अब 'घटत्वेन पटो नास्ति' इत्यादि -

Loading...

Page Navigation
1 ... 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370