Book Title: Syadvadarahasya Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, 
Publisher: Divya Darshan Trust

View full book text
Previous | Next

Page 180
________________ ३७७ मध्यमस्याद्वादरहस्ये खण्डः २ - का. ५ * नमसो द्रव्यत्वे बाधकनिराकरणम् * अथ यदा यत्र प्रागुक्तयावत्तेन: संसर्गाभावो निरवच्छिन्नस्तदा तत्रान्धतमसं यदा तु यत्राऽयं सावच्छिन्नः तदा तत्राऽवतमसमिति चेत् ? न घटादेरिवान्धतमसावतमसयोरवच्छेदकाबुधरामेणैव प्रतीतेरिति दिक् । एटोल तमसो द्रव्यत्वे ऽनन्तसंयोगादिकल्पनमपि पराकृतम्, तस्य फलमुखत्वात् । परः शङ्कते अथेति । यदा = यत्कालावच्छेदेन यत्र = देशे, प्रागुक्तयावत्तेजः संसर्गाभावः महदुद्भूतानभिभूतरूपवद्यावत्तेजः संसर्गाभावः, निरवच्छिन्नः विवच्छिधिकाधिक ताक्षः, तदा = तत्कालावच्छेदेन तत्र = तदेशे अन्धतमसं विद्यते प्रतीयते व्यवह्नियते च । यदा यत्कालावच्छेदेन, तुर्विशेषणे यत्र देशे अयं यावन्महदुद्भूता| नभिभूतरूपवदालोकसंसर्गाभावः सावच्छिन्नः = सावच्छिन्नदेशिकाधिकरणताक:, तदा = तत्कालावच्छेदेन तत्र देशे, अवतमसं विद्यते प्रतीयते व्यवह्नियते च । समनियतत्वेन लाघवादन्धतमसं निरवच्छिन्नतादृशा भावात्मकमवतमसञ्च सावच्छिन्नतादृशा भावस्वरूपमिति न तयोः द्रव्यत्वकल्पना युक्तिमतीत्यथाशयः । : = क प्रकरणकृत्तमपाकरोति नेति । घटादेरिव अन्धतमसावतमसयोः अवच्छेदकानुपरागेणैव प्रतीतेरिति । कपिसंयोगाभावस्य वृक्षादौ सावच्छिन्नत्यं हृदादी च निरवच्छिन्नत्वं यथा प्रतीयेते तथा यदि तमस क्वचिन्निरवच्छिन्नत्वं क्वचिच्च सावच्छिन्नत्वं प्रतीयेत तर्हि निरवच्छिन्नतादृशाभावस्याऽन्धतमसत्वं सावच्छिन्नरस्य च तस्यावतमसत्वं वक्तुं सम्भवेत् । न चैत्रमस्ति । घटादेखि निरवच्छिन्नतत्प्रतीतेः । अन्धकाराभावपक्षस्याऽचटमानत्वात्तमसो द्रव्यत्वमेव युक्तमित्याशयः । एतेनेति । तमसो द्रव्यत्वस्य प्रमाणसिद्धत्वेनेति । अस्य पराकृतमित्यनेनान्वयः । अनन्तसंयोगादिकल्पनमपीति गगनादिपरमाण्वाद्यनन्तद्रव्य प्रतियोगिकानन्तसंयोग-विभागकत्वपरिमाणादिकल्पनाप्रयुक्तगौरवमपीत्यर्थः । अपिशब्देन तत्कारणादिकल्पनागौरवंः समुच्चितम् । तस्य = तादृशगौरवस्य फलमुखत्वादिति । प्रमाणेन तमसो द्रव्यत्वसिद्ध्यनन्तरमुपस्थितत्वात् । प्रमाणप्रवृत्तिपूर्वं तस्यानुपस्थितत्वेनाऽदोषत्वम्, प्रमाणप्रवृत्त्यनन्तरं सतोऽपि तस्य प्रमाणाऽपेक्षया दुर्बलत्वान्न प्रमाणविघटकत्वम् । स्याद्धादी अन्यतमयादि की निवच्छिन्न ही प्रतीति अथ यदा इति । नैयायिकादि की ओर से यह कहा जाय कि "जिस काल और जिस देश में प्रकृष्ट यावत् आलोक का अभाव निरवच्छिन होता है, उस काल में और उस देश में अन्धतमस होता है । जब विवक्षित देश के अमुक भाग में आलोक रहता है, तब तादृश अभाव निरवनि नहीं होता है । अतः तब उस देश में अन्यतमस का व्यवहार या प्रतीति नहीं हो सकती । जब निरवच्छिन्न उक्त अभाव होता है, तभी उस देश में गाढ अन्धकार की प्रतीति एवं प्रयोग हो सकते हैं। जिस काल और देश में प्रकृष्ट यावदालोक का अभाव सावच्छिन्न होता है, वही उस काल और देश में अवतमस होता है । देश के अमुक भाग में कतिपय आलोक होने पर प्रकृष्ट आलोक का अभाव वहाँ सावच्छिन्न होने से तब उस देश में अवतमस की यानी मन्द अन्धकार की प्रतीति एवं व्यवहार हो सकते हैं । अतः अन्धसत्व और अवतमसत्व को जातिविशेषात्मक एवं उसके आश्रय को द्रव्यात्मक नहीं मानना चाहिए" - तो यह कथन भी असंगत है, क्योंकि जैसे घटादि पदार्थ की प्रतीति निरबच्छिन्न होती है, ठीक वैसे ही अन्धकारमात्र की प्रतीति निवच्छिन्न ही होती है । यदि कपिसंयोगादि की भाँति अन्धकार की सावच्छिन्न प्रतीति कभी भी होती, तब तो सावच्छिन्न- निरवच्छिन ऐसा भेद करना संगत होता मगर अन्धकार की सर्वदा निरवच्छिन्न ही प्रतीति होने से अन्धतमस को तादृश निस्वच्छिन अभाव मानना एवं अतमस को सावच्छिन्न तादृशाभावस्वरूप मानना असंगत है। अतः अन्धकार को द्रव्यस्वरूप मानना ही युक्तिसंगत भी है । * अन्धकार में द्रव्यत्वबाधक का निराकरण * एतेन तम इति । अन्धकार को अभावस्वरूप मानने वाले विद्वान का यह आक्षेप है कि "अभाव को द्रव्यात्मक मानने पर उसमें अनन्त द्रव्य ( आत्मादि) के संयोग की कल्पना का गौरव होगा" मगर यह कथन अयुक्त है, क्योंकि यह गौरव फलमुख होने से दोषरूप नहीं है । फलमुख गौरव का मतलब यह है कि कार्य कारणभाव, पदार्थ आदि की प्रमाण से सिद्धि होने के बाद उपस्थित होने वाला गीरव । प्रमाण, तर्क आदि के सहकार से वस्तुस्थिति का निर्णय होने के बाद उपस्थित गौरव प्रमाण का विरोध नहीं कर सकता । अतः वह दोपात्मक नहीं है । अन्धकार को द्रव्य मानने से

Loading...

Page Navigation
1 ... 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370