Book Title: Syadvadarahasya Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, 
Publisher: Divya Darshan Trust

View full book text
Previous | Next

Page 299
________________ * 'अस्या इवास्या' इतिवाक्यसमर्थनम् * नान्यथा । अनुगतव्यवहारस्तु भेदान्नुपरक्ताऽखण्डधर्ममाणेति सादृश्यात्सामान्यमतिरिच्यत | इति चेत १ कोशपानपत्यायनीयमेतद. वैधाडिपतिसन्धानेऽपि तवाद्यर्थबोधानपवादात । 'तदप्रतिसन्धानेऽनन्वय एव नोयमेति चेत् ? न, सादृश्यस्य भेदगर्मितत्वे इवादिपदात्तप्रतिसन्धानस्येवाऽवश्यम्भावात् । ===* जयलता * 'सादृश्यन्यवहारेऽवश्यम्भेदोल्लेखाभ्युपगमे कथं तत्राऽनुगतव्यबहार: स्यात् ? वैधय॑ज्ञानस्याऽनुगतधीव्यवहारविरोधित्वात, अन्यथा घटपटादिष्वप्यनुगतीव्यवहारौ प्रसज्येतां, वैधाऽविशेषादित्याशङ्कायामथवाद्याह - अनुगतन्यवहारस्तु = 'अयं घटोऽयमपि घट' इत्याद्यनुगतप्रयोगस्तु, भेदानुपरक्ताऽखण्डधर्ममात्रेण = भेदानुल्लेखिघटत्वादिलक्षणाऽखण्डधर्मेण 'इदं द्रव्यमिदमपि द्रव्यमि' त्यनुगतव्यवहारस्त्वभिमत एव । भेदज्ञाने सादृश्यव्यवहारात् भेदाघटिताऽखण्डधर्मेण चाऽनुगतव्यवहारात् सादृश्यात् सामान्यमतिरिच्यत एवेति सादृश्यकुक्षौ तद्भिन्नत्वे सतीति निवेश आवश्यक एवेति न तद्वतधर्मकधर्मवक्त्वं सादृश्यमहतीत्यथाशयः पर्यवस्यति । प्रकरणकृत्तदपाकरोति - कोशपानप्रत्यायनीयं = युक्तिविकलं एतत् = ‘भेदप्रतिसन्धान पद सादृश्यव्यवहार' इत्यभिधानम् । अब हेतमाह - देशाप्रतिसन्धाने = वैधात्मकभेदानवयोधे अपि तत्र = 'अस्या इवाऽस्या', 'गगनं गगना कारं' इत्यादौ, इवायर्थबोधानपवादात् + सादृश्यधर्मप्रकारकधियं सादृश्यव्यवहारस्य चानपलपनीयत्वात् । न हि 'घटः पट | इव रूपवामित्यादिस्थलेडा लाका घटें पदभेदमवबुध्येव पटसादृश्यं जानन्ति किन्तु रूपं प्रतिसन्धायैवेति न वैधम्र्थप्रतिसन्धानस्य साधर्म्यप्रतिसन्धानसमनियतत्वम् । एतेन सादृश्यस्य सामान्यन्यतिरिक्तत्वमपि प्रत्याख्यातम्, गौरवाच । पुनरपि परः शङ्कते . तदप्रतिसन्धाने = वैधय॑स्वरूपभेदानवबोधे सति 'अस्या इव अस्या' इत्यादी अनन्वयः अलङ्कार एव नोपमा इति न तत्र सादृश्यधीव्यवहारौ । प्रकरणकृत् तन्निराचष्टे - नेति । यद्यपि स्वमते सादृश्यस्य न भेदघटितत्वं तथापि अभ्युपगमवादेनाऽऽह - सादृश्यस्य = सादृश्यपदार्थस्य, भेदगर्भितत्वे = भेदघटितत्वे सति सादृश्यवाचकात् । इवादिपदात् तत्प्रतिसन्धानस्य = भेदाचचोधस्य एव अवश्यम्भावात् । 'गगनं गगनमिवे त्यादी युगभेदप्रयुक्ततत्तधुगविशिष्टगगनभेदस्योरमेयगगने सवादिवपदात् भेदगर्मितसादृश्यबोधः परेणाऽप्यवश्यमगीकर्तव्य इति भावः । वैधाज्ञान के बिना भी सादृश्यमान मुमफिन - स्यादादी अथा. इति । यहाँ यह शंका हो कि -> "सादृश्य को भेदगर्मित मानना ही युक्तिसंगत है, क्योंकि 'अस्या इवास्याः' । इत्यादि स्थल में भी वैधय॑स्वरूप भेद का ज्ञान होने पर ही सादृश्य का व्यवहार होता है, न कि भेदज्ञान न होने पर भी। उपमान और उपमेय में भेद होने पर भी उनमें जो अनुगत व्यवहार होता है, वह भेदानुपरक्त अखण्डधर्म से ही : होता है । घट, पद में भेद होने पर भी भेदानवगाही द्रव्यत्वात्मक अखण्ड धर्म से ही उनमें 'इदं इन्यं, इदमपि द्रव्यं' ऐसा अनुगत व्यवहार होता है। सादृश्यव्यवहार में उपमान-उपमेय में भेद का ज्ञान आवश्यक है और अनुगत व्यवहार में भेदानवगाही अखण्ड धर्म का ज्ञान आवश्यक है । इसलिए सादृश्य से सामान्य अतिरिक्त है, ऐसा फलित होता है। अतः सामान्य को ही सादृश्य नहीं कहा जा सकता" - . कोश. इति । तो यह भी ठीक नहीं है, क्योंकि उपमान और उपमेय में भेदज्ञान होने पर ही सादृश्यव्यवहार होता है, इस विपय में कोई युक्ति नहीं है। यहाँ यह कहना कि > 'मैं कसम खा कर कहता है कि उपमान और उपमेय में भेद का ज्ञान होने पर ही सादृश्यव्यवहार होता है' - भी असंगत है, क्योंकि दार्शनिक जगत में वादादिस्थल में हजारों शपथ से वस्तु की सिद्धि नहीं की जा सकती, किन्तु युक्ति-प्रमाण से ही वस्तुसिद्धि हो सकती है । 'अस्या इन अस्या', 'गगनं गगनाकारं' इत्यादि स्थल में उपमान और उपमेय में वैधर्म्य - भेद का ज्ञान न होने पर भी सादृश्य का, जो इव आदि शब्द का वाच्यार्थ है, बोध होता है। इसका अपलाए नहीं किया जा सकता । इसलिए सादृश्य को भेदगर्मित नहीं माना जा सकता। * भेद इव आदि शब्द का अर्थ नहीं है - स्यादादी * तद. इति । यहाँ यह वक्तव्य कि > "उपमान और उपमेय में भेद की प्रतीति न होने पर तो 'गगनं गगनमिव' इत्यादि स्थल में अमन्वय अलंकार की ही प्रवृति होगी, न कि उपमा अलंकार की" -भी इसलिए निराधार है कि सादृश्य को भेदगर्मित मानने पर उपर्युक्त स्थल में सादृश्यवाचक इन आदि शन्न से उपमान और उपमेय में भेद का ज्ञान अवश्य

Loading...

Page Navigation
1 ... 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370