Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya ke sAdhaka -zrI kAkAsAheba kAlelakara abhinandana graMtha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ / isa graMtha meM gAMdhI vicAradhArA ke pramukha vyAkhyAtA, svataMtra citaka tathA satsAhitya ke praNetA AcArya kAkAsAheba kAlelakara se saMbaMdhita saMsmaraNa, kAkAsAheba kA Atma-paricaya, unake vicAra tathA unake kucha cune hue patra diye gae haiN| saMsmaraNoM ko par3hakara patA calatA hai ki kAkAsAheba kA vyaktitva kitanA prakhara aura unakI sevAeM kitanI bahumukhI tathA dIrghakAlIna Atma-paricaya se mAlUma hotA hai ki kAkAsAheba meM prAraMbha se hI sevA kI kitanI gaharI lagana thI aura unakI pratibhA unheM itane kSetroM meM le gaI ki vaha eka vyakti nahIM rahe, saMsthA bana ge| unake vicAra to gAgara meM sAgara kI kahAvata caritArtha karate haiN| unheM par3hakara Ananda to AtA hI hai. preraNA bhI milatI hai| patrAvalI ke patra kAkAsAheba ke jIvana ke, vizeSakara spandanazIla hRdaya ke, vibhinna pakSoM paraprakAza DAlate haiN| pariziSTa meM unake jIvana kI pramukha ghaTanAoM kI tAlikA tathA pustakoM kI sUcI dI gaI hai| aneka citra bhI diye gae haiN| graMtha supAThya to hai hI, saMgrahaNIya bhI hai| 00
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya ke sAdhaka
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya ke sAdhaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ yeshae yugigijeeo
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaya kai zAghra kra zrI kAkAsAheba kAlelakara abhinandana graMtha kAlelakara abhinandana samiti
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzadAtA maMDala banArasIdAsa caturvedI umAzaMkara jozI viSNu prabhAkara prabhAkara mAcave satIza kAlelakara ravIndra lekara saMpAdaka maMDala yazapAla jaina sarojinI nAnAvaTI hasamukha vyAsa mukhya vikretA sastA sAhitya maMDala ena-77, kanaoNTa sarkasa, naI dillI- 110001 prakAzaka : zrI kAkAsAheba kAlelakara abhinaMdana samiti ; 1, javAharalAla neharU mArga, naI dillI * pahalI bAra : 1 disambara 1976 0 mUlya : picahattara rupaye *mudraka : rUpaka priMTarsa, zAhadarA, dillI - 32
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinhoMne jIvana ke pratyeka kSetra meM samanvaya kI athaka sAdhanA kI hai una manISI kAkAsAheba kAlelakara ko unakI piccAnavevIM varSagAMTha ke pAvana avasara para naI dillI 1 disambara, 1976
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ CHINTAC parama saubhAgya kI bAta hai ki zraddheya kAkAsAheba kAlelakara ne apane yazasvI jIvana ke 64 varSa pUrNa karake 65veM varSa meM padArpaNa kiyA hai| kAkAsAheba vyakti nahIM, eka saMsthA-mahAna sNsthaa-haiN| zikSA, sAhitya, saMskRti, kalA. darzana Adi vibhinna kSetroM meM unhoMne jo yogadAna diyA hai, vaha sarvavidita hai| gAMdhIjI ke siddhAntoM meM unakI gahana AsthA hai / apane svataMtra cintana, sazakta lekhana tathA ojasvI vANI se unhoMne apane dezavAsiyoM ko hI nahIM, anya aneka dezoM ke asaMkhya bhAI-bahanoM ko anaprANita kiyA hai| kAkAsAheba ne vipula sAhitya kI racanA kI hai| unakI bahuta-sI pustakeM hindI, gujarAtI marAThI Adi bhAratIya bhASAoM ke sAtha-sAtha aMgrejI tathA anya bhASAoM meM bhI upalabdha haiN| ye pasta preraNA kA akSaya srota haiN| unheM par3hakara pAThakoM ko jahAM apAra AnaMda milatA hai, vahAM unakA jJAnavarddhana bhI hotA hai| kAkAsAheba jIvana bhara parivrAjaka rahe haiN| deza-videza meM khUba ghUme haiN| jApAna kI to unhoMne chaH bAra yAtrA kI hai / apane ina pravAsoM meM unheM jo anubhava hue haiM, AnaMda kI anubhUti haI hai, usakA bharapUra lAbha unhoMne pAThakoM ko diyA hai| unake yAtrA-sAhitya ko par3hakara pAThaka vibhora ho uThate haiN| unake vivaraNa itane sajIva aura jIvanta haiM ki pAThakoM ko lagatA hai ki ve svayaM kAkAsAheba ke sAtha yAtrA kara rahe haiN| kAkAsAheba kA adhyayana atyanta bahumukhI tathA sUkSma rahA hai| unhoMne bhArata ke hI nahIM, sAre saMsAra ke adhyAtma, darzana, kalA, saMskRti Adi se saMbaMdhita vAGmaya kA svAdhyAya kiyA hai aura unakA sAra grahaNa karake usameM pAThakoM ko bhAgIdAra banAyA hai| kAkAsAheba kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki ve niraMtara gatizIla rahe haiM aura pratyeka kSaNa unakA vikAsa hotA rahA hai| yahI kAraNa hai ki ve naye-naye kSetroM meM barAbara praveza karate gaye haiN| unakA jIvana-paTala itanA vizAla aura vaividhya-pUrNa hai ki use zabdoM meM bAMdhanA AsAna nahIM hai| kAkAsAheba kA hRdaya bahuta hI saMvedanazIla hai| jo bhI unake samparka meM AtA hai, usa para vaha apane vAtsalya kI varSA karate haiN| unake lie.dharmoM, saMskRtiyoM, vizvAsoM, rASTrIyatAoM Adi kI paridhiyAM koI mahatva nahIM rkhtiiN| unakA dharma mAnava-dharma hai, jisakA mUlAdhAra prema hai| kAkAsAheba kI ikyAsIvIM varSagAMTha para, 'sastA sAhitya maMDala' Adi saMsthAoM ne eka graMtha 'saMskRti ke parivrAjaka' prakAzita kiyA thA, jise rASTrapati bhavana meM tatkAlIna rASTrapati sarvapallI rAdhAkRSNana ne unheM 1 disambara 1965 ko samarpita kiyA thaa| usa graMtha ko pAThakoM ne itanA pasaMda kiyA ki kucha hI samaya meM usakI sArI pratiyAM khapa gii|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kAkAsAheba kA vikAsazIla vyaktitva vahIM rukA nahIM, vigata varSoM meM usane Age kI aura bhI maMjileM pAra kIM aura ina varSoM meM unhoMne deza-videza ko samanvaya kA saMdeza diyA / ve mAnate haiM ki mAnava jAti kA bhaviSya vividhatA ke bIca ekatA sampAdita karane meM hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara nizcaya kiyA gayA ki kAkAsAheba kI piccAnavevIM varSagAMTha para unheM eka grantha arpita kiyA jAya / prastuta grantha usI nizcaya kA suphala hai / isa grantha ke Arambha meM vinobA, muktAnanda paramahaMsa, ravizaMkara mahArAja aura nicIdAtsU phUjII ke maMgala vacana tathA do bhAvAMjaliyAM dI gaI haiN| tatpazcAta graMtha kI sAmagrI ko cAra khaNDoM meM vibhAjita kara diyA gayA hai| pahale khaNDa 'vyaktitva' meM una vyaktiyoM ke saMsmaraNa diye gae haiM, jinheM kAkAsAheba ko nikaTa se dekhane aura samajhane kA suyoga milA thA / dUsare khaNDa 'bar3hate kadama' meM kAkAsAheba kA unhIM kI lekhanI se likhA Atma-paricaya saMkalita kiyA gayA hai| tIsare khaNDa 'vicAra' meM kAkAsAheba kI cunI huI racanAoM kA saMgraha hai / use hamane tIna bhAgoM meM vibhakta kara diyA hai (2) jIvana darzana (2) prakRti darzana aura (3) mAnava darzana / cauthe khaNDa 'patrAvalI' meM hamane kAkAsAheba ke kucha cune hue patra diye haiM / anta meM pariziSTa meM kAkAsAheba ke jIvana kI pramukha ghaTanAoM kI tAlikA tathA unakI racanAoM kI sUcI de dI hai| kAkAsAheba ne vipula sAhitya kI racanA kI hai| unakA sArA sAhitya ucca koTi kA hai| hamAre sAmane bahuta bar3I kaThinAI yaha rahI ki isa grantha ke sImita pRSThoM meM kina racanAoM ko deM, kinako chodd'eN| pAThakoM se hamArA anurodha hai ki ve kAkAsAheba ke pUre sAhitya ko par3hane kI kRpA kareM / graMtha kaMsA bana par3A hai, isa saMbaMdha meM hameM vizeSa kucha nahIM kahanA hai hama yahI kaha sakate haiM ki graMtha adhika-se-adhika supAThya tathA upayogI bane aura kAkAsAheba ke prakhara vyaktitva tathA samanvayI vicAroM kI jhAMkI usameM A jAya, aisA hamArA prayatna rahA hai| graMtha kI taiyArI meM aura usake prakAzana meM jinhoMne apanA mUlyavAna yoga diyA hai, unakA zabdoM meM AbhAra mAnanA dhRSTatA hogii| vastuta: kAkAsAheba kA vizAla parivAra unake prati itanI AtmIyatA rakhatA hai ki unase saMbaMdhita kisI bhI anuSThAna meM apanA havirbhAga arpita karanA usake lie prasannatA kA hI nahIM, dhanyatA kA kAraNa hotA hai / pAThakoM ko zAyada patA hogA ki vinobAjI kI lekhanI ne eka prakAra se virAma le rakkhA hai| bAbA muktAnanda paramahaMsa videza meM haiM, ravizaMkara mahArAja asvastha haiM aura nIcI dAsU phUjI gurujI prAyaH pravAsa meM rahate haiM, lekina hamAre anurodha para unhoMne tatkAla apane maMgalavacana likhakara bheja diye, usake lie hama una sabake prati jitanA AbhAra vyakta kareM, thor3A hai| saMsmaraNa lekhakoM ne alpa samaya meM bar3I mahatvapUrNa sAmagrI prastuta kara dI, hama unake RNI haiN| aise granthoM kA prakAzana kitanA vyaya-sAdhya hai, yaha kisI se chipA nahIM hai / usa dizA meM jinhoMne hameM udAratApUrvaka sahAyatA dI, unake prati hama apanI AMtarika kRtajJatA jJApana karate haiN| isa maMgala avasara para hama kAkAsAheba kA hArdika abhinandana karate haiM aura prabhu se prArthanA karate haiM ki unakA varadahasta abhI bahuta samaya taka hamAre Upara banA rahe aura hama unase satata preraNA prApta karate rheN| - sampAdaka-maMDala
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukrama vinobA 13 ravizaMkara mahArAja 15 vaMdana guruvara anusara re 16 abhinaMdana - prasUnAMjaliH 20 khaNDa - 1 maMgala vacana samanvaya ke udgAtA unakI bahumukhI sevAeM jJAna ke bhaNDAra satyAgraha ke siddhAntoM ko AtmasAta karanevAle 21 hamArA dIrghakAlIna sAnnidhya 21 bhArata ke sAMskRtika rAjadUta sarvadharma samanvaya meM aTala niSThA unakA premamaya sparza anugraha kA bhAjana merA prathama paricaya unake jIvana ke vibhinna pahalU prema aura protsAhana ke pradAtA unakI zAnta tejasvI vinamratA mAnavatA ke pujArI samanvaya ke sAdhaka gujarAta vidyApITha meM jIvana - samanvaya : 23 25 25 27 30 33 34 34 35 36 36 40 40 44 48 14 svAmI muktAnaMda 16 nIcI dAtsU phujII ba0 bha0 borakara zaMkaradeva vidyAlaMkAra vyaktitva mo0 ka0 gAMdhI je0 bI0 kRpAlAnI dAdA dharmAdhikArI jagajIvanarAma jAnakI devI bajAja banArasIdAsa caturvedI jI0 rAmacandrana mIA aura klAusa bAlajIbhAI desAI gaMgAbaina vaida lakSmI devadAsa gAMdhI madAlasA nArAyaNa mArgareTa aura viliyama belI sophiyA vADiyA yazapAla jaina sundaram sarojinI nANAvaTI anukrama / 5
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aphrIkA ko unakI mahAna dena 51 appA paMta namaH param RSibhyaH 52 kuMdara divANa vaMdanIya 53 kAzinAtha trivedI unakI kRpA-varSA 57 caMdrakAMta mehatA samanvaya kI jIvanta pratimUrti 56 omaprakAza trikhA unakA pAvana yogadAna 60 gulAma rasUla kuraizI svAtaMtrya-prApti meM hI jIvana-sAphalya 62 amRtalAla nANAvaTI hamAre guru-tulya 63 rAmakRSNa bajAja unakI do vizeSatAeM 64 phIrojA vakIla mere pyAre dAdAjI 65 nirUpamA mArU sarva-bhASA-mama-bhAvI RSi 68 ravIndra kelekara ___pyAre AcArya 71 muralIdhara ghATe unake prema kI saritA 73 puruSottama nA. gAMdhI zabdaloka ke yAtrI 75 ramaNalAla jozI sAhitya ke sAtha tadrUpatA 78 premA kaMTaka . mere vinamra praNAma 78 rAdhikA mere nirmANa meM unakA yoga 76 padamacaMdra siMghI mere jIvana ke dizA-darzaka 82 prabhudAsa gAMdhI aise haiM kAkAsAheba 84 ismAilabhAI nAgorI sthitaprajJa karmayogI 86 mRNAlinI desAI himAlaya aura kAkAsAheba 87 yazodharA dvivedI vallabha vidyAlaya kI preraNA-mUrti 90 zivAbhAI go0 paTela jJAna ke anaMta bhaNDAra 62 umA agravAla aparicita mArgoM para calane kI preraNA denevAle 14 mohana pArIkha .. pariNata suvicAra kI pavitra khAna 96 puNDalIka kAnagar3e eka avismaraNIya prasaMga 66 anasUyA bajAja ___ merA hRdaya-parivartana 100 nAyabarAja kAlarA jIvana-kalA ke AcArya 102 cimanabhAI bhaTTa tyAga aura svArpaNa kI mUrti kAkI 105 jyoti thAnakI samanvaya-yoga 106 umAzaMkara jozI deza-videza ke bIca samanvaya ke saMsthApaka 111 mahAtama siMha pratibhA ke puMja 113 viSNu prabhAkara durlabha avasara 115 henarI I0 nAilsa amarIkA para unakI chApa 116 merI kuziMga ('khuzI') nAilsa pahalI bheMTa kI aTUTa kar3I 116 kyUyA doI 6 / samanvaya ke sAdhaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa-2 : bar3hate kadama (jIvana-yAtrA apanI kalama se) mere mAtA-pitA 123; bacapana ke saMsmaraNa 125; mAM kA sikhAyA kuTuMba-dharma 127; jIvadayA 126 ; mere bhAI-bahana 131; merI par3hAI 133; zikSA ke dvArA krAMti kI taiyArI 134; himAlaya aura usake bAda 136 ; merA'vaivAhika jIvana 142; patnI kI dezabhakti 144; siMdha ke prati AtmIyatA 146 ; prAraMbhika sArvajanika jIvana kI pariNati 148; prAntIyatA aura merA saMkalpa 150; merA Azrama-praveza 154 : Akhira hindI mujhase cipakI 156 ; hindI yAnI uttara kA AkramaNa 157; rASTrabhASA hindustAnI 161 ; sAhitya-samRddhi, bhAva-zakti 166 ; 'navajIvana' 170; kAMgresa kI sevA 173 ; 'maiM jAne ko taiyAra nahIM' 177; narama hote hue bhI tejasvI 178; gujarAta vidyApITha kI sthApanA aura punarracanA 182; prAntIyatA 186; vikAsa kA maukA aura krAnti kI jhaDapa 160; pahalI jela-yAtrA aura kurAnazarIpha kA adhyayana 193; carkhe kI upAsanA 195; AkAza-darzana aura pUjya bApUjI 197; grAmoddhAra kI bhUmikA 168; aspRzyatA-nivAraNa ke lie bApU kA anazana 199; Arogya aura dIrghAya 200; vizva-samanvaya-saMgha kI sthApanA 202 / khaNDa-3 : vicAra (cunI huI racanAeM) prakRti-darzana arNava kA AmaMtraNa 207; sura-dhanu kA manana 211; varSA-gAna 213; uMcallI kA prapAta 216 divasA Adyanta ramaNIyA 219; chUTe hue svacchaMda patte 221; iNTaralaoNkana meM 224 / jIvana-darzana o'm namo nArAyaNAya puruSottamAya 228; brahmavidyA ke bAda bhI jIvana vidyA 226; 'satyameva jayate' 231; adveSa-darzana 232; gAMdhInIti kA bhaviSya 234; merA dharma 238; parama snehI aMdhakAra 236% mRtyu kA rahasya 243; vizvAtmaikya kA AnaMda 247; saba dharmoM kA eka parivAra 246 ; samanvaya kI mAMga 252; vizva samanvaya kI vizeSatA 254; jAgatika roga kA sAMskRtika ilAja 256; vizva-samanvaya kyA aura kaise 256 / mAnava-darzana hama sabameM sIniyaramosTa 263; gaMgAdhararAva ke kucha saMsmaraNa 264; dInabaMdhu se prathama paricaya 269; sarahada ke gAMdhI khAna abdula gaphAra khAna 271; gAMdhIvAdI nIgro-vIra 273; gAMdhI-yuga ke Adarza dampatI 276; hindU-muslima ekatA meM jUjhanevAlI bIbI amatussalAma 277 / anukrama / 7
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDa 4 : patrAvalI gAMdhIjI ko 281 ; zrImannArAyaNa ko 283; babala mehatA ko 284; amRtalAla nAnAvaTI ko 287 ; prabhudAsa gAMdhI ko 286; jeThAlAla joSI ko 261; puNDalIka ko 263; vijayA ko 265; babanI ko 266 ; caMdana ko 267 ; yazodharA ko 266; anusUyA bajAja ko 301; umA agravAla ko 302 padama canda siMghI ko 304; vanU ko 305 / pariziSTa kAkAsAheba ke jIvana kI mukhya tithiyAM 302 kAkAsAheba kAlelakara ke graMthoM kI sUcI 314 / 8 / samanvaya ke sAdhaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaMgala - vacana brahmavidyAmaMdira paramadhAma, (vardhA) pavanAra maMgala vacana / 8
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kAkAsAheba kAlelakara jaise tatvajJa aura satpuruSa kA 65veM varSa meM praveza karanA bhAratavAsiyoM ke lie bhAgya kI bAta hai| unake bhAratIya saMskRti ke prasAra tathA sAhitya-dAna ke lie janatA unakI karaNI hai| ve uttama lekhaka haiM aura unhoMne bhArata ke gAMdhI-bApU jaise mahAnubhAvoM kA sAtha bhI kiyA hai| zrI kAlelakarajI se meM milA huuN| ve hamAre gaNezapurI Azrama meM bhI Aye haiN| hamArA Apasa meM sneha hai| unase milane para meM yaha bhI samajhA ki ve bhAratIya darzana ke zreSTha jJAtA hai| mere sAtha unhoMne saMtoM ko rahasyamaya AdhyAtmika anubhatiyoM ke viSaya meM carcA kI thii| unake janmadina para meM apanI maMgalakAmanAeM bhejatA huuN| -svAmI muktAnaMda par3Ava, zrI gurudeva Azrama pratiSThAna sAutha phaoNlsabarga, nyUyArka, amarIkA 10 / samanvaya ke sAdhaka
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa pahalI disaMbara ko kAkAsAheba 64 varSa pUre karake 65veM varSa meM praveza kreNge| kAkAsAheba se meM do sAla bar3A hUM, isalie sAMsArika dRSTi se AzIrvAda dene kA adhikArI mAnA jAUMgA sahI, paraMtu kAkAsAheba me apane jIvana meM jitane parAkrama kiye hai, gAMdhI-vicAra kI jo sevA kI hai, aura gujarAtI bhASA ko jo amUlya yogadAna diyA hai, use dekhate meM unake lie zubhecchA vyakta karUM, yahI adhika ucita rhegaa| aise samarpita jIvana yajJarUpa hI hote hai / usameM bhI kAkAsAheba kA jIvana to parAkramI rahA hai| isa umra meM ve ghamajhe jAte hai aura svastha ciMtana bhI kara sakate haiM, yaha bhI eka parAkrama hI hai| unakA yaha parAkrama jyAdA-se-jyAdA panapatA rhe| nAma-smaraNa kA saikar3A 107 kA mAnA gayA hai| gujarAta meM ratalakA saikar3A 112 kA mAnA jAtA thA aura liMbU kA saikar3A 120 kA hai| svAsthyavardhaka liMbU kA saikar3A kAkAsAheba saMpanna kareM, arthAta 120 varSa jIyeM aura apane svastha ciMtana kA lAbha dete jAyaM, aisI aMtara kI zubhecchA bhejatA huuN| ahamadAbAda -ravizaMkara mahArAja maMgala vacana | 11
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kAkAsAheba ke sAtha merI prathama bheMTa san 1933 I0 ke 8 aktUbara ko usI dina huI thI, jisa dina vardhA - Azrama meM mahAtmA gAMdhI se pahalI bAra milane kA mujhe saubhAgya prApta huA thA / taba se Ajataka paraspara sammAna aura vizvAsa dRr3ha rahe aura lagabhaga ardha zatAbdI bIta gaI / usa samaya vardhA - Azrama meM vaha mahAtmA gAMdhI ke sahacArI the aura unake maMtrI kA kAma karate the / kAkAsAheba me apanA kamarA mujhe de diyA aura svayaM dUsare kamare meM cale jAne kI kRpA kii| mujhe pratIta huA, vaha bar3e kRpAlu puruSa hai| taba se vardhA - Azrama meM 'noghI'honajAna' ke antevAsiyoM ko sadA rahane ke lie sthAna mila gayA / dvitIya vizva- mahAyuddha ke pazcAta mahAtmA gAMdhI kI manokAmanA ke anusAra, binA raktapAta ke ahiMsaka krAnti ke dvArA svarAjya prApta karake bhArata eka mahAn rASTra bana gayA / vardhA meM saMpanna Azrama kI zAntipUrNa prArthanA samasta vizva ko mAnava-jAti ke jIvana aura vikAsa ko kAmanArUpI prabhA bana gaI tathA bhAratIya rAjanIti sAkSAt vizva-zAnti sthApanA meM aMtarrASTrIya mArgapradarzita AdhAra bana gaI / jApAna aura bhArata donoM dezoM kA paraspara sambandha punaH sthApita ho jAne ke uparAnta, bhArata se vardhA ke AzramavAsiyoM ko jApAna meM bulAne ke lie prayAsa kiyA gayA, jisameM vizeSakara AcArya kAkAsAheba ko nimaMtrita kiyA gayA thA / AcArya kAkAsAheba kA hArdika sneha jApAnI saMskRti tathA jApAna ke prAkRtika dRzyoM se hai aura jApAnI janatA ke prati unameM hArdika AtmIyatA bharI hai| unhoMne 12 / samanvaya ke sAdhaka
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya janatA ke samakSa 'sUryodaya kA deza' nAmaka pustaka kI racanA karake prakAzita krvaaii| unheM chaha bAra jApAna meM nimantrita kiyA gayA / inhIM dinoM meM kAkAsAheba me eka jApAnI yuvaka tathA eka lar3akI ko bhArata meM bulAkara hindI bhASA kA adhyayana karAyA aura narezabhAI nAmaka yuvaka ko, jo unake priya aMtevAsI haiM, jApAna bheja kara jApAnI bhASA tathA bauddha dharma kI zikSA grahaNa karAyI / kAkAsAheba ke nivAsa sthAna 'sannidhi' ke eka kakSa meM eka 'konazI sAnagAI' kA mahA maNDAlA pratiSThita hai, jisakA vandana-arcana hotA hai / jApAnI bauddha dharma kAkAsAheba ke hRdaya meM utara gayA / abhI 1 aktUbara 1976 ko jaba maiM kAkAsAheba se milane gayA thA taba kAkAsAheba ne kahA, "jApAna merA apanA deza hai| aba jApAnI logoM ke sAtha bArambAra milanA-julanA to asambhava ho gayA hai, lekina vahAM ke saba loga mere hRdaya meM haiN| maiM jApAnI logoM se kabhI pRthaka nahIM rahatA / " bauddha dharma ke saMskArAnusAra maiMne bhI apane jIvana-kAla ke prAraMbhika lagabhaga pacAsa varSa bhArata meM vyatIta kiye aura bhArata ke lie pUjA - prArthanA kI / sambhavataH kAkAsAheba agale janma meM jApAna meM paidA hoMge aura ho sakatA hai ki agale janma meM merA janma bhArata meM ho / cAhe hama donoM kA janma kisI bhI deza meM ho, hama eka sAtha hokara vizva zAnti kI sthApanA karane ke lie satat prayatna karane kI pratijJA leMge / nAmyo ho reMge kyo / Tokiyo, ( jApAna ) -- nIcI dAtsU phUjII maMgala vacana | 13
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedana guruvara anusAra re ba0 ma0 borakara guruvara anusara, re mn| guru meM hI sthita datta niraMtara brahmA harihara re| jananI se bhI guru dayAlu, janaka se bhI guru kRpAlu, suhRda se bhI guru nehAlu, cira sukha-sAgara re| guru-nayanoM meM sUrya camakate, guru-smita meM caMdra damakate, guru ke eka madhura vacana se __ zatayuga viSa utre| guru-kRpA se smRti nikharatI, trikAlaakhiyAM spaSTa nirakhatIM, piMDa meM hI brahmAMDa pratIti, mana meM vizva tre| he mana, ho nata guru-nAma meM, anusara guru ko dharma-karma meM, bhRga bhAMti guru pAdu-padma meM, avirata ho rata re!0 anu0 vijayakumAra caukase vaMdana | 15
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya-pravarAya zrI kAlelakarAya abhinaMdana-prasUnAMjali: zaMkaradeva vidyAlaMkAra vandanA bhakti-bhadreyaM, saMskAra-RSaye mudA / janmotsava-samAraMbhe, ziSyeNa saMpradIyate // jJAnavRddha stapovRddhaH, sadaiva ziSya-vatsalaH / AyuSyaM zatavarSANAM, Anandena prakalpatAm / / nisargopAsakaH nityaM, bhArataM kIrtayan mudA / samanvaya-pravaktA vai, vindatAM maMgalaM sadA // sArasvata-pradIpo'yaM, bhAsayan rASTra-bhAratIm / dhIrodAtta: suzAntazca, guruvaryo mahIyate // AcAre-vinaye caiva, prajJAyAM zIla-karmaNi / dizA-bodhaM prakurvANaH, yazobhi rabhivardhate // sudRDhA sammatiryasya, sAhitye jIvanAya vai / caturvarga-phala-prAptya, mAMgalyAya ca kalpate / / prasannA madhurA ramyA, pAvanA zItalA tthaa| gadya-maMdAkinI yasya, padya bandhAd viziSyate / / puNNaM yo bhArataM varSa, bhrAyaM bhrAmaM vilokayan / prabandhairlalitaH hRdayaH, gAyaM gAyaM pramodate / / parvatAnAM nadInAM ca, srotasAM sarasAM tthaa| mugdhena manasA vijJaH, mahimAnamagAyata / nikhilaM bhArataM lokaM, stAvaM stAva pramodayan / kRSNa-dvaipAyano manye, kalikAla mupAgataH / / puNye sAbhramatI tIre, rASTra-zikSaNa-karmaNi / ciraM yena tapastaptaM, prabodhaM prApitAH prajAH // vidyApIThaM yazo lebhe, yasya prajJA-prabhAvataH / zAntAya muni-kalpAya, namasyA saMprazAsyate / 16 / samanvaya ke sAdhaka
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNyaM bhASya kartta tvaM gA~dhI-tatva - vivecane / vizrutaM vijJaM goSThISu, kovidaiH parikIrtyate // samanvayasya saMdezaM, saMdiyan vizva-zAMtaye / vizva - nAgariko nUnaM, prakRtyA karmaNA tathA / / bhadraM vAJchati sarveSAM RSikalpa stapodhanaH / bhadraM bhadraM sadA brUte, bhadrakArI mahAmanA // O vAda-viveca nipuNA prajJA hi pradyotate / sanmAnya stapasA zrutena mahitaH vAgIzvarI sevate / nAnA-dharma- vicAra - saMskRti - juSAM sammelane kalpate / prajJAzIla vate prasanna -mataye puSpAMjali dayate // O parikalpitA budhavaraiH ArnolDa maithyU varaiH / AcArye pariharayate madhumayI jyotiSmatI saMskRtiH / tAM ramyAM madhu-dIpikAM parivahan lAkaM zubhA zraddhayA / zrI kAkA zaradAM zataM vijayate mAMgalya mA kalpayan // O sA saumyA RjutA viveka - paTutA, sArasvatI bhavyatA / AmodaM tanute saroja-sadRzaM lokottaraM jIvanam // tasmai paryaTakAya saMskRti - pathi prItyA namaskurmahe / karttAraM tu samanvayasya nipuNaM, saMprApya modAmahe || vaMdana / 17
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARIA AIMADAANIA WIII IWAND INIRAIN WAINA pani isa khaNDa meM vibhinna kSetroM ke una mahAnubhAvoM ke saMsmaraNa diye haiM, jinheM kAkAsAheba ko nikaTa se dekhane-samajhane kA avasara prApta huA thaa| ye saMsmaraNa kAkAsAheba ke bahumukhI vyaktitva ke alaga-alaga pahaluoM para prakAza DAlate haiM-aura batAte haiM ki unakI sevAoM kA pahala kitanA vyApaka rahA hai| bNd ,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyAgraha ke siddhAMtoM ko AtmasAta karanevAle mo0 ka0 gAMdhI 00 kAkA kA anubhava jaisA mujhe isa bAra jela meM huA, vaisA pahale kabhI nahIM huA thaa| kAkA meM 'mahArASTrIyatA' rahI hI nahIM hai / kAkA kI apAra mRdutA maiM jela ke bAhara zAyada kabhI dekha nahIM pAtA / kAkAsAheba kabhI aise ho sakate haiM, aisI kalpanA Apa kara sakeMge? maiMne unheM jAra-jAra AMsU bahAte dekhA hai| kAkA mujhe kaI bAra kahate, "mujhameM aneka doSa haiN| jaise-jaise Apake dhyAna meM AveM, Apa kRpayA nirdaya hokara mujhe kahate jAyaM, sudhArate jaayN|" maiMne kahA, "yaha jo vizvAsa Apa mujha para rakhate haiM, usakA maiM pUrA upayoga kruuNgaa|" aura usake anusAra kabhI merI kar3I TIkA ho jAya, taba apanI bhUla kabUla karake kAkA rote bhI the| satyAgraha ke siddhAntoM ko to kAkA ne pUrA AtmasAta kiyA hai... kAkA ke bAre meM DaoNila ke mana meM pakSapAta ho, isameM Azcarya nahIM hai / DaoNila ne to kAkA ko musalamAnoM ke pakSa meM satyAgraha karate dekhA hai| satyAgraha kI mImAMsA DaoNila ne kAkA ke pAsa se sunI hogI, aneka carcAeM bhI kI hoMgI, phira to DaoNila jaisA AdamI unake guNoM se aura unakI zakti se AkarSita ho, usameM Azcarya kisa bAta kA hai ? maiMne apane 'AkAzadarzana' lekha meM kAkA ke sahavAsa ko 'satsaMga' kahA hai aura usa 'satsaMga' ko maiM bahuta daphA hRdaya se cAhatA thaa| 1. iMspekTara janarala oNpha prijansa hamArA dIrghakAlIna sAnnidhya je0 bI0 kRpAlAnI 00 kAkAsAheba se maiM sarvaprathama 1907 meM milA, jaba hama donoM phargusana kAleja meM bI0 e0 ke AkhirI sAla meM par3ha rahe the| merI rAjanaitika pravRtti ke kAraNa mujhe karAcI aura vilasana kAlejoM meM praveza nahIM diyA gyaa| una dinoM bRhattara bambaI prAnta ke kAlejoM ke, pUnA ke phargusana kAleja ko chor3akara, pradhAnAcArya aMgreja the| vahAM bhI merA praveza AMzika hI thaa| vahAM ke mahArASTrIya vidyArthiyoM ke sAtha maiMne mitratA kii| una dinoM phargusana kAleja ke vidyArthI vyaktitva : saMsmaraNa | 21
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhikatara tilaka mahArAja ke anuyAyI the aura prAdhyApaka narama dala ke 'gokhale' ko mAnane vAle the| isalie vidyArthiyoM aura prAdhyApakoM ke bIca kucha-na-kucha vivAda calatA rahatA thaa| mujhe usase dUra rahane kI salAha dI gayI thii| kAkAsAheba ke sAtha merI mitratA kAleja ke dinoM se calI A rahI hai| usake bAda hama 1913 meM mile, jabaki maiM mujaphpharapura (bihAra) kAleja meM prAdhyApaka thA aura kAkAsAheba brahmacArI dattAtreya bana cake the| una dinoM yaha asAdhAraNa bAta nahIM thii| bahuta se rAjanItijJoM ne pulisa kI nigarAnI se bacane ke lie nAma aura vezabhUSAeM badala rakkhI thiiN| kAkAsAheba ke sAtha eka yuvaka thA, jo svAmI AnaMda ke nAma se jAnA jAtA thaa| usI sAdhu ne bAda meM 'navajIvana' presa ke vyavasthApaka ke taura para kAma kiyA aura gAMdhIjI ke 'yaMga iMDiyA' nAmaka patna kA saMpAdana bhI kiyaa| hama donoM ne pazupatinAtha ke darzanArtha nepAla kI yAtrA kii| una dinoM bAharI vyaktiyoM ke dvArA nepAlayAtrA niSiddha thii| lekina jo hindU-bhakta yAtrI zivarAtri para pazupatinAtha ke darzanArtha jAte the, ve chaH dina Thahara sakate the| usake bAda jaba bhI chaTriyAM milIM, hama tInoM ne milakara himAlaya kI yAtrA kI aura gaMgotrIjamanotrI gaye, jo ki una dinoM muzkila tIrtha-sthala the, kyoMki vahAM paidala hI jAyA jAtA thaa| yaha san 1914 kI bAta hai| 1915 meM hama donoM brahmadeza gaye aura raMgUna meM gAMdhIjI ke ghaniSTha mitra DA0 mehatA ke mehamAna bne| usake bAda kucha sAla taka hama nahIM mila paaye| phira 'asahayoga Andolana' ke samaya mile| usa samaya kAkAsAheba sAbaramatI Azrama meM buniyAdI zAlA ke AcArya the| 1923 meM saradAra ne mujhe gujarAta vidyApITha ke mahAvidyAlaya kAleja kA bhAra sauNpaa| gAMdhIjI usa saMsthA ko grAmINa saMsthA banAnA cAhate the| isalie 1627 meM maiMne AcArya-pada se tyAgapatra de diyA aura vaha sthAna kAkAsAheba ne saMbhAlA, kyoMki ve una dinoM gAMdhIjI ke vicAroM ke anurUpa 'grAma-punanirmANa' yojanA ko sAkAra rUpa pradAna karane meM mujhase jyAdA sakSama the| usake bAda hamAre rAste alaga-alaga rahe, kintu saMbaMdha bane rhe| kucha varSoM ke bAda kAkAsAheba ne mahAvidyAlaya chor3a diyA, kyoMki unameM eka saMsthA meM aura eka sthAna para Tike rahane kI Adata nahIM hai| ve sadA se parivrAjaka rahe haiM / isake bAda to ve rASTrIya Andolana meM kUda pdd'e| kAkAsAheba gujarAta meM bahuta sAla rahe aura vahAM kI bhASA aura sAhitya kA jJAna arjita kiyaa| ve tIna bhASAeM -marAThI, gujarAtI, hindI- dhArApravAha likha sakate haiN| unakI pustakeM par3hane meM rocaka aura jJAnapUrNa haiN| unake himAlaya aura gaMgA mAtA ke vivaraNa abhUtapUrva haiN| unakA gujarAtI bhASA meM viziSTa yogadAna hai| Ajakala ve 'gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA' ke pramukha staMbha haiM aura dillI meM hI rahate haiN| kAkAsAheba kA 65vAM janmadina A rahA hai| umra ke kAraNa kaI kaThinAiyAM hote hue bhI ve apane kArya meM rata haiN| yahI eka saMkSipta-sI rUparekhA hai usa manuSya kI, jo ki eka saccA AjIvana mitra rahate hae rASTrIya kSetra meM koI sarakArI pada grahaNa na karate hue bhI, rASTrIya Andolana meM pUrNatayA saMlagna rahA hai| maiM kAkAsAheba ke zatAyu aura usase bhI adhika Ayu pAne kI kAmanA karatA hai| 22 / samanvaya ke sAdhaka
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya ke udgAtA dAdA dharmAdhikArI oNyajaka vaoNlTana kI eka kitAba chuTapana meM par3hI thii| eka vAkya yAda A rahA hai--"dI eprIsiyezana oNpha myUjika ija lArjalI dI rijalTa oNpha libarala ejuukeshn|" saMgIta samajhane ke lie ucca zikSaNa kI AvazyakatA hai| isalie akasara reDiyo aura Telivijana para pakke gAne sunane vAle kama hote haiN| citrapaTasaMgIta ke upabhoktA bahuta hote haiN| usI prakAra mahAna vyaktitva ko samajhane ke lie svayaM apane vyaktitva meM pragalbhatA caahie|shrRNgaar kI bhASA meM kaheM to lailA kI khUbasUratI dekhane ke lie majanU kI AMkha cAhie / yoM to kisI bhI dUsare manuSya ko pUrI taraha samajhanA asaMbhava hai| elekasisa kurela ne eka kitAba likhI hai, 'maina dI ananona' / usakI bAta pate kI hai| phira bhI hama eka-dUsare se vyavahAra to karate hI haiN| sambandha ke binA jInA asaMbhava hai| isalie hama apane par3osI aura anya sambandhiyoM kI eka pratimA gar3ha lete haiM aura usa pratimA ke sAtha hI hamArA sArA vyavahAra hotA hai| isI prakAra mahAna vyaktiyoM kI bhI pratimAeM hamAre citta para aMkita hotI haiN| una pratimAoM ke AdhAra para hama apanA jIvana banAte haiM |mhaan vyaktiyoM ko pUrI taraha samajhanA jitanA muzkila hai,utanA hI unakI pratimA banA lenA AsAna hai| jo saMgItajJa mUrdhanya hote haiM, unake saMgIta meM zAstra kA jo aMza hotA hai, use maiM khAka nahIM samajhatA; lekina unakI AvAja kI loca aura rAga mujhe mugdha kara letI hai| isake lie saMgIta ke zAstra ke jJAna kI koI AvazyakatA nahIM hotii| mahAna vyaktiyoM ke lie bhI yahI lAgU hai| andhA bhI unakI mahAnatA ko dekha sakatA hai aura apanI sAmarthya ke anusAra unakI pratimA apane lie gar3ha letA hai| pUjya kAkAsAheba kAlelakara kI aisI eka pratimA maiMne apane lie gaDha lI hai| jahAM taka mujhe yAda hai, maiMne kAkAsAheba ko nAgapura meM 1921 meM pahale-pahala dekhA thaa| usa samaya maiM nAgapura kI rASTrIya zAlA meM asisTeMTa mAsTara thaa| kAkAsAheba khAsa taura se rASTrIya zAlAoM kA muAyanA karane Aye the| bApUjI ne unheM bhejA thaa| una dinoM nAgapura meM mahAtmA bhagavAnadInajI eka asahayoga Azrama calAte the| mahAtmA bhagavAnadInajI hI usake adhiSThAtA the| usI Azrama meM kAkAsAheba Thahare the| usa samaya ve gAMdhI TopI lagAte the| pozAka bilkula sAdI, lekina sApha-sutharI thii| mujhe aisA lagA ki vaha pozAka unake vyaktitva kI pratibimba thii| sAdagI meM udAttatA thii| unase milane ke bAda mujhapara unakI vidvattA kI chApa pdd'ii| kAkAsAheba eka caturastha vidvAna haiN| yaha unakI pratimA Aja bhI mere citta para aMkita hai| unakI buddhi ke lie jIvana kA koI kSetra aviSaya nahIM hai aura na achUtA rahA hai| una dinoM kAkAsAheba ne hamArI zAlA meM eka bhASaNa kiyaa| usameM unhoMne eka bAta kahI, jo mujhe Aja bhI yAda hai| unhoMne kahA ki maiM aMgrejI kavitA para Azika haiN| aMgrejI sAhitya kA rasika haM, phira bhI tuma logoM se yaha Agraha karane AyA hUM ki tuma loga aMgrejI kA bahiSkAra kro| isa bahiSkAra kA pratipAdana unhoMne bar3e purajora zabdoM meM kiyaa| maiM zurU se aMgrejI ke bahiSkAra kA virodhI rahA haiN| una dinoM to maiM rASTrIya pAThazAlA meM aMgrejI hI par3hAtA thA aura bahuta lokapriya zikSaka thaa| kAkAsAheba se maiMne apanI bhUmikA kA namratApUrvaka nivedana kiyaa| unake mana meM tIvratA hote hue bhI unhoMne merI bAta bar3I udAratA se suna lii| isa bauddhika udAratA ko maiM buddhi-niSThA kA pramukha lakSaNa mAnatA hN| kAkAsAheba ke usI pravAsa meM maiM unake vyaktitva : saMsmaraNa | 23
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha bhaMDArA kI rASTrIya zAlA meM bhI gyaa| vahAM unakA jo bhASaNa huA, usase maiM yaha samajha sakA ki kAkAsAheba kI rASTrIya zikSaNa kI kalpanA kitanI vyApaka aura vizada hai| usake bAda 1930 meM sAbaramatI meM gujarAta vidyApITha meM kAkAsAheba ke nimaMtraNa para eka rASTrIya zikSA sammelana huaa| usa sammelana kI preraka aura mArgadarzaka vibhUti kAkAsAheba hI the| gujarAta vidyApITha usa samaya apane pUre aizvarya se suzomita thaa| vahAM AcArya kRpAlAnI the, kizoralAlabhAI the, naraharibhAI pArikha the| aura bhI kaI nAmavara zikSaNazAstrI the| usa sammelana kA niyamana karate hue kAkAsAheba ne rASTrIya zikSaNa kI vyApti aura usake aMgapratyaMgoM kA jo nirUpaNa aura vizleSaNa kiyA, usase bhI maiM prabhAvita huaa| isake anantara jaba bApUjI vardhA rahane ke lie Aye, taba 1935 meM maiM bhI nAgapura se vardhA A gayA aura bajAjavAr3I meM rahane lgaa| bajAjavAr3I kI kendrIya vibhUti to puNyazloka jamanAlAlajI the| jamanAlAlajI eka alaukika yajamAna the| unakA Atithya hara prakAra se lokottara thA, kyoMki usa Atithya meM atithi aura yajamAna donoM ke pArasparika vikAsa kI yojanA thii| usa samaya bajAjavAr3I sacamuca eka jaMgama tIrtharAja thaa| mujhe to aisA pratIta huA, mAno purANoM meM varNita vibhUtiyoM ke Adhunika saMskaraNoM ke bIca Akara rahane kA sadbhAgya mujhe prApta huaa| usa prativeza meM eka-eka svanAma-dhanya vyaktitva kA nivAsa thaa| tapodhana zrIkRSNadAsa jAjU the| yogArUr3ha 'kizoralAlabhAI, snehamUrti aNNAsAhaba sahasrabuddhe tathA kArya-kuzala aura nirantara dakSa bhAI dhone the| ina saba para pUjya bApUjI ke sAnnidhya kI AbhA thii| kucha dina ke lie to bajAjavAr3I meM AtmasamarpaNa kI pratimUrti mahAdevabhAI bhI nivAsa karate the| bajAjavAr3I ke nikaTa hI harijana-chAtrAlaya meM kAkAsAheba kA nivAsa thaa| harijana aura girijanoM ke lie kAkAsAheba ke hRdaya meM eka viziSTa sthAna rahA hai| isalie unhoMne harijana chAtrAlaya hI nivAsa ke lie pasaMda kiyaa| una dinoM maiM kAkAsAheba ke sAtha unake upasaMpAdaka ke nAte 'sarvodaya' mAsika meM kAma karatA thaa| DikTezana ke lie karIba-karIba roja kAkAsAheba ke pAsa jAtA thaa| majhe aisA anubhava huA ki unake pAsa jJAna kA akhaMDita srota thaa| kAmadhenu kI taraha unakI vAgdhArA apratihata rUpa se pravAhita hotI rahatI thii| unheM eka kSaNa ke lie bhI vicAra nahIM karanA par3atA thaa| jitane majamUna kI jarUrata hotI thI, usako aMdAja se pUrA kara dete the| lekhaka ke nAte unakI isa vizeSatA se maiM prabhAvita huaa| usIjamAne kA eka prasaMga mujhe yAda A rahA hai| 1636 yA 37 kA varSa hogaa| zrIbAbU kAmata nIrA ke pracAraka the / sevAgrAma se eka kanastara-bhara nIrA kAkAsAheba aura unake sAthiyoM ke lie lAye / durbhAgyavaza jitane vyaktiyoM ne nIrA pI, una para haije kA AkramaNa huaa| kAkAsAheba kA homiyopaithI meM bahata vizvAsa hai| unhoMne nAgapura se suvikhyAta homiyopaitha bhAUjI daphtarI ko bulaayaa| bhAUjI upacAra karake hAra gye| kAkAsAheba maraNAsanna sthiti meM pahuMca ge| usa samaya unheM kucha poSaNa dene kI nitAnta AvazyakatA thii| usake abhAva meM mRtyu aTala thii| bhAUjI daphtarI ne kAkAsAheba se kahA ki isa avasthA meM aMDe ke bhItara ke sapheda dravya ke sivA aura koI poSaNa nahIM diyA jA sktaa| kAkAsAheba ne kahA ki yadi koI dUsarA vikalpa nahIM hai to mRtyu kA svAgata hai| yaha prasaMga kAkAsAheba kI vrata-niSThA kA dyotaka hai| isI prakAra kA dUsarA prasaMga yAda AtA hai| usakA Azaya bilkula bhinna hai| parantu vaha prasaMga bhI kAkAsAheba kI vrata-niSThA kA paricAyaka hai| 1940 kA jamAnA hogaa| hama loga karAcI meM the| zAma ko eka giraje meM kAkAsAheba kA hindI-hindostAnI' viSaya meM aMgrejI meM bhASaNa thaa| kAkAsAheba kA niyama yaha thA ki ve zAma kA bhojana ThIka 7 baje karate the| saMyoga kucha aisA huA ki saMyojaka aura sabhApati ke bhASaNa 24 / samanvaya ke sAdhaka
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote-hote paune sAta baja gaye / kAkAsAheba ne 15 minaTa ke bAda bIca meM usI jagaha bhASaNa baMda karake bhojana kara liyA aura bAda meM bhASaNa cAlU rakhA / kAkAsAheba ke vyaktitva kA unakI vrata-niSThA bhI eka pahalU rahI hai / sAheba ke sAtha mujhe siMdha, AsAma, dakSiNa bhArata aura deza ke anya kaI prAMtoM meM hindI-pracAra ke silasile meM ghUmane kA suyoga milaa| kAkAsAheba eka jIte-jAgate nitya pragatizIla vizvakoza hI rahe haiM / aisA jItA-jAgatA saMdarbha-graMtha bahuta durlabha hai / bhASA- kovida to haiM hii| janma se mahArASTrIya hote hue bhI gujarAtI ke coTI ke sAhityikoM meM aura manISiyoM meM unakI gaNanA hotI hai / rasikatA unakI adamya hai / zabda - vinyAsa bhI vilakSaNa hai / 'nagarapAlikA' zabda ke janaka kAkAsAheba hI haiN| nadiyoM ko unhoMne 'lokamAtA' kI saMjJA dii| ve advitIya pravAsI haiN| saMskRti ke parivrAjaka haiN| unakA sabase pyArA zabda 'samanvaya' hai / vahI unakI tar-dRSTi kA bodhaka hai| sAMskRtika samanvaya, dhArmika samanvaya aura rASTrIya samanvaya ke ve udgAtA rahe haiN| mujhe unake sAtha nikaTa paricaya kA suyoga milA hai| isa ratnAkara meM se apanI sAmarthya ke anusAra kucha ratna maiMne yahAM prastuta kiye haiN| O unakI bahumukhI sevAeM jagajIvana rAma AcArya kAkAsAheba kAlelakara eka svataMtratA senAnI aura hindustAnI bhASA tathA saMskRti ke samarthaka rahe haiM / ve eka samAja sevI ke atirikta rASTra-sevI aura sAhitya sevI bhI haiN| inakI rASTrIya bhAvanA aura sAhityika pratibhA sarvamAnya hai / zubhakAmanA hai ki kAkAsAheba dIrghajIvI hoM aura deza, rASTra, samAja aura sAhitya kI sevA meM lage rheN| O jJAna ke bhaNDAra jAnakI devI bajAja 00 A. zrIkailAsasAgarasUri jJAnamandira zrImahAvIra jaina ArAdhanA kendra kovA ( gAdhInagara) pi 382009 bApUjI ke sAbaramatI Azrama meM kAkAsAheba, unakI dharmapatnI kAkI aura unake do beTe satIza aura bAla 'cAlI' meM rahate the| vahIM paM0 morezvarajI khare, unakA parivAra, kizoralAlabhAI aura gomatIbahana, naraharibhAI aura maNIbahana pArikha saparivAra, lakSmIdAsabhAI Asara aura belAbahana kA parivAra - ye saba rahate the| usa samaya hama loga bhI saparivAra lAla baMgale ke pIche sAta koThariyoM ke pAsa 'jamanAkuTIra' meM vyaktitva : saMsmaraNa / 25
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahane lage the| taba sabase milanA-julanA hotA hI rahatA thaa| kAkAsAheba ke bar3e lar3ake satIza ke sAtha hamAre beTe kamalanayana kI bar3I dostI thii| videza meM bhI ve sAtha hI rhe| bApU kI aitihAsika dANDI yAtrA meM bhI donoM sAtha the aura bAda meM bhI kamalanayana ke sAtha jIvana-bhara unakI dostI kAyama rhii| satIza kA choTA bhAI bAla to itanA mIThA bolatA thA ki maiM sadA usake mukha kI tarapha dekhatI rahatI thI ki vaha kyA bolatA hai| zurU meM bApUjI kI sAptAhika patrikA 'navajIvana' AtI thii| vaha maiM par3hatI thI, para kucha samajhUna samajhaM to kAkAsAheba ke pAsa koI lekha samajhane ko le gii| unhoMne isa taraha se samajhAyA ki bApUjI likhate kyA haiM, isakA artha kyA hai, isako isa taraha par3hanA, isa taraha manana krnaa| gujarAtI, hindI, saMskRta meM bApUjI kI lekhana-zailI ko isa taraha se samajhAyA ki eka hI dina meM saba kucha samajha meM A gayA ho, itanA santoSa ho gyaa| kAkAsAheba kI taraha unakI patnI ko bhI saba 'kAkI' hI kahate the| bApUjI, saba bacce aura kAkA bhI unako 'kAkI' hI kahate the, jaise unakA nAma hI 'kAkI' ho gayA thaa| usa samaya Azrama meM bApUjI praur3ha bahanoM kA varga lete the| taba hama sabhI kA vahAM milanA ho jAtA thaa| usameM kAkI ke sAtha bhI acchI ghaniSThatA ho gaI thii| jamanAlAlajI kI kAkAsAheba ke sAtha gaharI ghaniSThatA sAbaramatI Azrama meM hI ho gaI thii| isase unako bhI unhoMne vardhA bulA liyaa| unake sAtha rehAnAbahana aura sarojabahana bhI yahIM A gyiiN| kAkAsAheba ke nAma para kAkAvADIhI basa gaI, jo sevAgrAma jAne ke rAste para gopUrI kI ora aba bhI kAyama hai aura vahAM kaI prakAra ke racanAtmaka aura grAmodyoga ke kAma calate haiN| kAkAsAheba ke pAsa jJAna kA bhaNDAra hai| koI bhI prazna lekara jAo, itanI saralatA se gale utAra dete haiM ki jaise ka, kha, ga se lekara Akhira taka kI pUrI bAta samajha meM A jAtI hai| abhI kucha samaya pahale janavarI meM maiM dillI meM thI, taba choTI beTI umA ke sAtha kAkAsAheba se milane gaI thii| ve kAna se kama sunate haiM, para ceharA dekhate hI pahacAna lete haiN| unase milane vAloM kA tAMtA lagA hI rahatA hai aura mana meM aisI dayA-sI AtI hai ki aba inase kucha pUchakara inheM kyoM satAyeM; para ve to hareka manuSya ko dekhakara usase bAta karake hI santoSa pAte haiM / kAna meM yantra se sunanA par3atA hai, phira bhI ve pUrI bAta pUchate haiM aura dera taka khUba samajhAte haiN| ve to Ubate hI nahIM haiM. Ane vAle bhale Uba jaayeN| unake sAtha rahane vAlI sarojabahana bhI dhanya haiM ! rehAnAbahana ko jamanAlAlajI ne apanI dharmabahana mAna liyA thA aura unase rAkhI bhI baMdhavAte the| rehAnAbahana zarIra se nAjuka hI thIM, para unakI AtmA bar3I balavAna thii| ve ihaloka-paraloka taka kI bAtoM meM gaharA rasa letI thiiN| jIvana-maraNa kI samasyA hala kara detI thiiN| unake pAsa choTe-bar3e sabako gaharA prema milatA / bar3e-se-bar3e saMkaTa kA dharma-jJAna-dhyAna se ve nivAraNa kara detIM / deza-paradeza ke aneka loga hareka bhASA vAle unake pAsa apane jIvana ke jaTila praznoM ko lekara aate| unako dAna, dharma, havana, pUjana, japa, yajJa Adi manuSya kI zakti aura bhakti ke anusAra ve batAtIM aura zraddhA bar3hA detiiN| apane pitA zrI jamanAlAlajI kI smRti meM choTe beTe rAmakRSNa ne 'pAMcaveM putra ko bApU ke AzIrvAda' kitAba chapavAI thI, taba usakI bar3I bhAvabharI prastAvanA kAkAsAheba ne likhii| beTI umA se unhoMne jApAna-yAtrA kA hindI meM anuvAda kraayaa| ci0 madAlasA ne 'smRti-saMgama' taiyAra kiyaa| usakI prastAvanA bhI kAkAsAheba ne hI likhii| kamalanayana para to unakA gaharA sneha thA hii| bar3I lar3akI kamalA ke pati 26 / samanvaya ke sAdhaka
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmezvarajI bhI kAkAsAheba ke pAsa vidyApITha meM par3he the| isa taraha sabhI baccoM para kAkAsAheba kA bar3A gaharA prema rahA / kAkAsAheba, kizoralAlabhAI, naraharibhAI, mahAdevabhAI, maganalAlabhAI -- ina sabake sAtha jamanAlAlajI kA sage bhAiyoM se adhika sneha jama gayA thaa| ina sabhI meM anokhI vizeSatAeM thIM aura ina sabakI bApUjI ke prati ananya bhakti thI / svAmI Ananda bhI inhIM ke sAthI the aura kedAranAthajI mahArAja kA jIvana bhI bar3A tapomaya rahA / vardhA ke tapodhana jAjUjI bhI inhIM ke sahayogI aura bar3e saMyamI satpuruSa the / ina sabhI kA Apasa meM gaharA premabhAva thA / isalie mujhe bhI ye saba apane parivAra ke samAna hI lagate rahe / ina sabakI khUbiyAM kAkAsAheba jAnate haiM aura sabakI smRtiyAM unake hRdaya meM bharI haiN| kAkAsAheba jahAM baiThate haiM, vahIM jJAna - gaMgA bahane lagatI hai / gote mArate raho / kAsAheba zatAyu hoM aura unake pAsa anamola anubhavoM kA jo khajAnA hai, vaha jinase jitanA jA sake, lUTate raho / O lUTA bhArata ke sAMskRtika rAjadUta banArasIdAsa caturvedI 00 pUjya kAkAsAheba ke prathama darzana mujhe san 1921 meM sAbaramatI Azrama meM hue, jabaki maiM pravAsI bhAratIyoM kA kArya karane ke lie bApU ke AdezAnusAra zAntiniketana se vahAM phuNcaa| eka bAta meM kAkAsAheba aura merA sAmya hai / ve bhI zAntiniketana ke rAste se hI bApU ke pAsa pahuMce the| sAbaramatI ke chAtrAvAsa meM kAkAsAheba kA kamarA dUsare talle para mere kAryAlaya ke ThIka Upara thaa| cUMki kAkAsAheba bar3e svAdhyAyazIla the, aura nirantara vyasta rahate the, isalie unase adhika bAtacIta karane ke mauke nahIM mile| una dinoM Azrama meM kitane hI pratiSThita vyakti rahate the, jaise maganalAla gAMdhI, chaganalAla jozI, mazarUvAlA, paM0 totArAma tathA haribhAUjI / bApU aura kAkA kA kamarA sar3aka ke dUsarI ora thA / sAheba ko bahuta nikaTa se dekhane ke avasara to mujhe nahIM mile, para unakI aneka racanAoM ko maiM taba bhI par3hA karatA thaa| unakI 'sapta saritA' nAmaka pustaka mujhe taba bhI priya thii| bApU ke jo saMsmaraNa Age calakara chape, ve bhI bar3e mahattvapUrNa haiM / kAkAsAheba kA adhikAra samAna rUpa se ina cAroM bhASAoM para haimarAThI, gujarAtI, hindI aura aMgrejI / inake sivA saMskRta ke to ve mahAna paMDita haiN| gujarAtI meM kAkAsAheba kI zailI kAphI prasiddha ho cukI hai| eka bAra avAgar3ha ke rAjAsAhaba ko mahAtmAjI se milAne ke lie le gayA / rAjAsAhaba ne bAtacIta ke daurAna kahA, "maiM avAgar3ha meM saMskRta ke adhyayana kA kendra kAyama karanA cAhatA huuN|" usI samaya bApUjI ne mujhase kahA, "Apa rAjAsAhaba ko kAkAsAheba se milA deM / ve saMskRta ke viSaya meM adhikArapUrvaka salAha de sakate haiN|" 1 vyaktitva : saMsmaraNa / 27
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi kAkAsAheba ne cAroM bhASAoM meM sAhitya-sRSTi kI hai, tathApi jahAM taka pracAra kA sambandha hai, sabase adhika pracAra unhoMne hindI kA hI kiyA hai| bhAratavarSa ke bhinna-bhinna bhAgoM kI jitanI yAtrAeM hindI ke pracArArtha unhoMne kI haiM utanI kisI anya vyakti ne na kI hoNgii| hindIvAloM kA kartavya thA ki ve kAkAsAheba ko sAhitya-sammelana kA sabhApati banA dete, para hama logoM ne isa karttavya kA pAlana nahIM kiyA aura puraskAra ke rUpa meM kAkAsAheba ko hindIvAloM ke kaTAkSa bhI mile| eka bAra kAkAsAheba ne kaha diyA thA ki hindI ke sabase bar3e duzmana hindIvAle hI hoNge| yaha bAta kitane hI hindIvAloM ko bahuta khalatI thii| eka bAta daraasala yaha hai ki kAkAsAheba apane hRdaya ke vicAroM ko chipAte nahIM aura do TUka bAta kaha denA unake svabhAva kA aMga hI bana cukA hai| apane anubhava kI dotIna bAteM maiM bhI sunA duuN| hama loga TIkamagar3ha meM prAyaH kahA karate the ki uSA-aniruddha kA prema-milana kuNDezvara meM hI huaa| akasmAta kAkAsAheba kuNDezvara padhAre aura apanI garvokti hama logoM ne kAkAsAheba ke sAmane bhI kaha dii| use sunate hI unhoMne turanta kahA, "nirAdhAra bAta kA pracAra Apa kyoM karate haiM ? uSA-aniruddha kA milana to kisI dUsare pradeza meM huA thaa|" akATya pramANa dekara kAkAsAheba ne hamArI kalpanA ke mahala ko DhA diyaa| usase hamAre hRdaya ko dhakkA bhI phuNcaa| dUsarI bAta merI nijI hai| gAMdhI bhavana bana jAne para viMdhya pradeza sarakAra se mujhe eka jIpa milI huI thii| cUMki hamArA sthAna TIkamagar3ha se sAr3he tIna mIla dUra thA, vaha jIpa prAya: kAma meM AtI thii| use TIkamagar3ha ke kalakTarasAhaba ne hamase le liyaa| yaha bAta zikAyata ke taura para maiMne kAkAsAheba se khii| kAkAsAheba ne turanta hI kahA, "Apa to sAbaramatI Azrama kI zikSA bilakula hI bhUla gye| jisake paira majabUta hoM, use jIpa kI kyA jarUrata ?" bAta kAkAsAheba ne bilakula ThIka hI kahI thI, para usa samaya mujhe vaha burI lgii| bAtacIta ke silasile meM mere muMha se nikala gayA, "bApU ke mUla patroM para jo unhoMne mujhe, paM0 totArAma jI ko yA dInabandhu eNDyUja ko bheje the, unapara merA pUrA adhikAra hai aura yadi maiM cAhUM to unheM luI phizara (eka amarIkI patrakAra) ko de sakatA huuN|" kAkAsAheba ko yaha kalpanA Apattijanaka jaMcI aura unhoMne mujhe DAMTa hI pilA dii| isa bAta kA jikra maiMne mIrAbahana se kiyA to unhoMne merA samarthana kiyA aura kahA, "maiM to apane pAsa ikaTTha bApU ke patroM ko kaI sthAnoM meM bAMTa denA cAhatI hUMbhArata, vilAyata, yuurop|" Age calakara maiMne apanA patra-saMgraha bhAratIya abhilekhAgAra, naI dillI ko hI diyaa| kAkAsAheba una patroM kI nakala lene ke lie hI TIkamagar3ha meM Aye the| kAkAsAheba kA svAgata-sammAna TIkamagar3ha kI eka sabhA meM huA aura vahAM unakA paricaya maiMne hI karAyA thaa| zAyada paricaya dete samaya koI tithi yA tathya kI bAta mujhase galata ho gyii| kAkAsAheba ne apane bhASaNa meM kahA, "maiMne apanA saMkSipta paricaya svayaM hI chapA diyA hai, kyoMki Apa jaisI bhUleM bahatoM se hotI rahatI haiN|" eka vyaktigata ghaTanA aura bhI sunA duuN| jaba maiM kAMgresa kA pratinidhi hokara pUrva aphrIkA jA rahA thA, maiMne kAkAsAheba kI sevA meM upasthita hokara unase pravAsI bhAratIyoM ke bAre meM kucha bAtacIta kii| usa iNTaravyU meM kAkAsAheba ne yaha parAmarza diyA ki kAMgresa meM eka pravAsI vibhAga kAyama honA caahie| maiMne kAkAsAheba ke isa parAmarza ko dhyAna meM rakhakara isa viSaya para Andolana hI prArambha kara diyA aura kAnapura kAMgresa ke avasara para usakA prastAva bhI upasthita janatA ke sAmane rkhaa| mahAtmA gAMdhI se jaba maiMne yaha bAta kahI ki maiM prastAva rakhane vAlA hUM to unhoMne turanta hI kahA, "maiM to tumhAre prastAva kA virodha kruuNgaa|" maiMne kahA, "Apane virodha kiyA to merA prastAva phela hI ho jaayegaa| Apa mujhe prayoga to kara lene deN|" bApU mere Agraha 28 / samanvaya ke sAdhaka
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko mAna gye| unhoMne kahA, "isakA prayoga karake dekha lo| kAMgresa vAle na khada kAma kareMge, na karane deNge|" prastAva maiMne pAsa karA liyA aura pAMca vyaktiyoM kI eka kameTI prastAva ko kAryarUpa meM pariNata karane ke lie niyukta huI ; jisake sadasya the--TI0sI0 gosvAmI, lAlA lAjapatarAya, sarojanI nAyaDU, DAkTara ansArI aura maiN| maiMne yojanA banAI bhI, para mAmalA Age nahIM bar3ha sakA aura Age calakara jaba pravAsI vibhAga kAyama huA bhI to usase kevala paccIsa rupaye mahIne mujhe do-DhAI sAla mile| bAda meM ve bhI banda kara diye gae! bApU kI bAta bahuta ThIka.nikalI, phira bhI maiM kAkAsAheba kA RNI haM kyoMki unake parAmarza ke anusAra kAma karane para mujhe bahumUlya anubhava prApta huaa| pravAsI bhAratIyoM kA kArya isa samaya kAphI mahattva rakhatA hai| durbhAgya kI bAta yahI hai ki mahAtmA gAMdhI, dInabandhu eNDrayUja, mAnanIya zrInivAsa zAstrI, bhagavatIdayAla saMnyAsI, sadAziva govinda vaje aura kodaNDa rAva, paM0 hRdayanAtha kuMjarU ke cale jAne ke bAda koI unakA nAmalevA na rhaa| yadi pravAsI bhAratIyoM meM koI sAhityika aura sAMskRtika kArya karane kI yojanA banAI jAye to kAkAsAheba kA netRtva usake lie sabase preraNAprada hogaa| ve bar3e udAra vicAroM ke haiM, aura samanvaya unake jIvana kA mUla siddhAnta hai, jisakI pravAsI bhAratIyoM ko atyanta AvazyakatA hai| kAkAsAheba prazaMsA ke bhUkhe nahIM haiN| unheM kisI pramANa-patra kI jarUrata nahIM hai, balki ve usa sthiti para pahuMca cake haiM, jabaki unake kathana dUsaroM ke lie pramANa-patra siddha hote haiN| rAjya sabhA meM gujarAta vidyApITha ke tIna adhyApaka sadasya the| kAkAsAheba, pro0 malakAnI sAhaba aura maiM / vidyApITha ke purAne chAtra DAhyAbhAI the, jinakI bar3I bahana maNIbahana lokasabhA meM thiiN| malakAnIsAhaba bar3e pratiSThita harijana sevaka the aura unhoMne harijanoM ke lie bahuta kAma kiyaa| kheda kI bAta hai ki unake svargavAsa kA samAcAra eka mahIne ke bAda idhara ke patroM meM chapA aura usase adhika duHkha kI bAta yaha huI ki zrI viyogI harijI tathA kAkAsAheba ko chor3akara kisI ne bhI unapara kucha nahIM likhaa| durbhAgyavaza hama logoM ke kaI ziSya, jo vidyApITha meM hama logoM se par3he the, akAla meM hI svargavAsI ho gye| kAkAsAheba ne una sabako zraddhAMjali arpita kii| kAkAsAheba ke saMsmaraNa-paryaTana sambandhI lekha-vizeSa mahattva rakhate haiN| apanI yauvanAvasthA meM kAkAsAheba ne kAphI paidala bhramaNa kiyA thaa| himAlaya ke jina durgama sthaloM para ve pahuMce the, unapara bahuta kama loga pahuMca pAte haiN| hama loga isa maMtra ko "caraiveti-caraiveti" bAra-bAra duharAte to haiM, para usake anusAra kAma kAkAsAheba ne hI kiyA hai| kAkAsAheba yAtrA-priya haiN| prArambha meM unakI yAtrAoM ke mahattva ko bApU bhI nahIM samajha pAye, para ve turanta hI kAkAsAheba kI pravRtti ko samajha gye| ve sacce arthoM meM parivrAjaka haiN| ve bhArata ke sAMskRtika rAjadUta haiM / kaI jApAniyoM ko unhoMne hindI par3hane kA Adeza diyA thaa| ve pUrva aphrIkA aura gayAnA Adi kI yAtrA kara cuke haiN| jApAna to ve pAMca-chaH bAra jA cuke haiN| prAkRtika sthala jitane kAkAsAheba ne dekhe haiM, utane zAyada hI kisI ne dekhe hoNge| AvazyakatA isa bAta kI hai ki una vRtAntoM ko eka saMgraha meM prakAzita karA diyA jaay| kAkAsAheba ke jo mahattvapUrNa lekha niyama-pUrvaka 'maMgala prabhAta' meM chapate the. ve usI patra taka sImita raha jAte the| mere mana meM kaI bAra yaha vicAra AyA ki una lekhoM ko TAipa karAke maiM anya hindI patroM ko bhI bhejUM, para maiM aisA nahIM kara skaa| bar3e durbhAgya kI bAta yaha huI ki sarvodayI lekhakoM ke bIca koI saMyojaka nahIM rhaa| sva0 dhIrendrabhAI uccakoTi ke cintaka the| para unake lekha bhI pracArita nahIM he| hindI-pracAra ke lie sabase adhika kArya marAThI bhASA-bhASiyoM ne hI kiyA hai| lokamAnya tilaka, vyaktitva : saMsmaraNa | 26
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vinobAjI, vAmana datto poddAra, kAkAsAheba, saprejI, gardaijI, parAr3akarajI, zevar3ejI ityAdi marAThI bhASA-bhASI hI rahe haiN| bhAI mAcave bhI marAThI bhASA-bhASI haiM / hama hindIvAle svabhAvataH Atma- kendrita bana gaye haiM / hama yaha cAhate haiM ki saba loga hamArI bhASA hindI ko sIkheM, cAhe hama koI anya bhASA na sIkheM / indaura meM rahate hue maiMne marAThI nahIM siikhii| gujarAta meM rahate hue gujarAtI nahIM sIkhI, baMgAla meM rahate hue baMgalA nahIM siikhii| apane isa akSamya aparAdha ko maiM lajjApUrva svIkAra karatA huuN| magara kAkAsAheba ne to baMgalA para adhikAra prApta kara liyA thA / Tara pahalI disambara ko 65 veM varSa kA prArambha kara rahe haiN| zAyada bairisTara mukundIlAla unake sama-vayaska haiN| paM0 sundaralAlajI unase eka varSa choTe the| yaha Azcarya kI bAta hai ki yaha trimUrti lokamAnya ke nikaTa samparka meM Ane ke bAda mahAtmAjI kI ananya bhakta bnii| kAkAsAheba andha-bhakta kisI ke nahIM haiM / ve apanA svatantra vyaktitva rakhate haiN| rASTra-bhASA hindI ke lie, usakI sarala-subodha zailI ke lie, kAkAsAheba ne jo mahattvapUrNa kArya kiyA hai, use hama hindIvAle kabhI nahIM bhUla sakate / O sarvadharma - samanvaya meM aTala niSThA jI0 rAmacandrana OO kAkAsAheba se merA samparka sAbaramatI ke satyAgraha Azrama meM 1924 aura agale kucha varSoM meM huA thA / vizvabhAratI se bI0 e0 pAsa karane ke bAda hI maiMne isa Azrama meM praveza liyA thaa| vizvabhAratI ( zAntiniketana) se nikalakara sAbaramatI ke satyAgraha Azrama meM praveza karane ke kAraNa mere jIvana meM jo Akasmika parivartana AyA, usane mere tana-mana ko pUrNarUpa se jhakajhora diyaa| vizvabhAratI meM maiMne vikhyAta bhAratIya tathA videzI prAdhyApakoM se sAhitya, darzana tathA samAjazAstra kA adhyayana kiyA thA / vizvavidyAlaya kI kakSAoM se adhika zikSA maiMne kakSAoM se bAhara prApta kI, kyoMki maiM zAntiniketana ke bauddhika, kalAtmaka aura sAMskRtika vAtAvaraNa se ghirA huA thaa| lagabhaga pratyeka dina koI-na-koI aisA utsava avazya hotA thA, jo mere mana ko samRddha karatA thA tathA mujhe apane deza kI sAMskRtika virAsata tathA lalita kalAoM ko jo ki hamAre sAMskRtika punarjAgaraNa kI gaMgA meM prasphuTita ho rahI thIM, samajhane meM sahAyaka hotA thaa| satyAgraha Azrama meM Ate hI maiMne apane Apako anuzAsana tathA sRjanAtmaka kArya meM vyasta paayaa| isameM khAdI utpAdana kA kArya bhI thA, jisameM rUI se kapar3A banAne kI pratyeka prakriyA sammilita thI / satyAgraha Azrama meM hama pratidina ATha ghaNTe kA utpAdana kArya karate the-- jaise, rUI kA oTanA, cunanA, kAtanA tathA bunanA ityAdi / isake atirikta hamArI dinacaryA meM khAdautpAdana jaisA khetI-bAr3I kA kAma bhI sammilita thaa| Azrama meM lar3ake-lar3akiyoM ke lie eka zAlA bhI thI, jisameM vidyArthI Adhe samaya utpAdana kArya tathA Adhe samaya viSayoM kA adhyayana karate the / parantu sAtha hI gAMdhIjI ke sAtha pratidina rahanA tathA unako dhyAnapUrvaka sunane kA ( vizeSataH zAma ko Ayojita prArthanA sabhAoM meM) lAbhakArI aura sukhada anubhava bhI thA / tathApi mujhe eka prakAra kI mAnasika kSudhA tathA zArIrika thakAna-sI mahasUsa hone lagI thii| tabhI kAkAsAheba satyAgraha Azrama meM kucha dina bitAne ke lie acAnaka A phuNce| vaha 30 / samanvaya ke sAdhaka
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ una dinoM gujarAta vidyApITha ke upakulapati the aura mahAtmA gAMdhI dvArA sthApita isa vizvavidyAlaya ke kSetra meM rahate the| yahAM maiM yaha kaha dUM ki isase pahale maiM gAMdhIjI ke nikaTa ke sahayogI zrI kizoralAla mazarUvAlA tathA gAMdhIjI ke saciva zrI mahAdeva desAI ke bauddhika tathA sAMskRtika vicAroM se prabhAvita ho cukA thA / isake bAvajUda kAkAsAheba kA Agamana mere lie bAdala se phUTate sUrya-puMja ke samAna thA aura jaba merI unase prathama bheMTa huI to mere mana meM eka khuzI kI lahara daur3a gii| kaI varSa pUrva kAkAsAheba zAntiniketana meM raha cuke the aura gurudeva Taigora kA adhyayana kara cuke the| vaha kavivara ke bar3e prazaMsaka the| satyAgraha Azrama meM Ane ke pazcAt gAMdhIjI se nikaTa saMbaMdha rakhanevAle bhAratIya saMskRti, darzana aura kalA ke adbhuta pratIka rUpI vyakti se yaha merI prathama bheMTa thI / Azrama meM una dinoM do vicAradhArAeM ubharakara sAmane A rahI thiiN| unameM se eka kaThina anuzAsana tathA sAdhanA kI thI, jisake netA maganalAla gAMdhI the| dUsarI bauddhika, sAMskRtika tathA kalAtmaka dRSTikoNa se prabhAvita thI, jisake netA kAkAsAheba the| donoM ke bIca koI pratyakSa tanAva to nahIM thA, parantu gAMdhIjI ke mahAna vyaktitva kI chAyA meM ina donoM vicAradhArAoM kA eka prakAra kA antapravAha sA cAroM ora sUrya kI kiraNoM kI bhAMti samasta Azrama meM phailA huA thaa| jaise-jaise samaya gujaratA gayA, kAkAsAheba aura maiM gAMdhIjI dvArA nizcita kie hue apane-apane alaga rAstoM para, nirmANa kArya meM laga gaye, parantu hamArI mulAkAteM kaI sthAnoM para aksara hotI rahIM / kAkAsAheba jaba hindI prasAra ke kArya hetu kerala Aye to unake sAtha yAtrA karane kA tathA unakA yAtrA sambandhI kAryakrama banAne kA saubhAgya mujhe prApta huaa| kerala hindI pracAra sabhA ke saciva devadUta vidyArthI sahita unake sAtha kerala ke kaI sthAnoM kA maiMne bhramaNa kiyA aura mujhe kAkAsAheba ke mantra-mugdha karane vAle bhASaNa sunane kA avasara bhI milaa| isa avasara para vaha apane bhASaNoM meM dakSiNa bhArata ke lie hindI bhASA kI AvazyakatA tathA usake kAryakSetra ityAdi ke atirikta deza meM vyApta kaI anya samasyAoM para bhI amUlya prakAza DAlate the, jinameM jAtiprathA tathA aspRzyatA kA unmUlana, strI jAti kI svatantratA tathA sAmAjika samanvaya aura rAjanaitika svatantratA dvArA prastuta cunautiyAM bhI sammilita thiiN| vizeSataH mujhe vaha avasara acchI taraha se yAda hai, jaba unhoMne prema kI vyAkhyA bhArata ke kaviyoM tathA dArzanikoM kI zailI meM kI thI taba maiM pUrNa rUpa se samajhA ki kAkAsAheba svayaM saMskRta ke prakANDa vidvAna tathA hindI, aMgrejI aura gujarAtI ke pratibhAzAlI lekhaka hone ke sAtha-sAtha apane jIvana-dRSTikoNa meM eka Adhunika navInatA bhI rakhate the / apane vyAkhyAnoM meM vaha naI pIr3hI ko pIche kI tarapha dRSTi na rakhane kI cetAvanI dete the, cAhe atIta kitanA bhI gauravapUrNa kyoM na ho| naI pIr3hI se vaha sadA Age bar3hakara pahale se adhika bhavya bhaviSya kA sRjana karane kA anurodha karate the| kerala ke rAjanaitika netAoM dvArA prastuta taraha-taraha ke praznoM ke samAdhAna karane meM kAkAsAheba pUrI taraha saphala rhe| mujhe acchI taraha yAda hai jaba eka pratibhAzAlI netA ne kAkAsAheba se pUchA thA, "kyA svarAjya hameM upalabdha ho sakegA aura yadi hA~, to kyA hamAre jIvana kAla meM aisA saMbhava hogA ?" kAkAsAheba ne eka AkarSaka muskarAhaTa ke sAtha uttara diyA, "Apako svarAjya kala hI mila sakatA hai, yadi Apa gAMdhIjI kI bAta mAneM aura unake kAryakrama para pUrNarUpa se amala kareM, anyathA Apa hI batA sakate haiM ki Apako svarAjya kaba milegaa| yaha Apa para aura mere Upara nirbhara hai|" unhoMne Age kahA ki svarAjya koI sastI athavA AsAna vastu nahIM, apitu isakI prApti ke lie bahuta balidAna aura kaSTa sahane pdd'eNge| unhoMne praznakarttA ko yaha kahakara niruttara kara diyA, "Apa kitanA vyaktitva : saMsmaraNa / 21
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ balidAna de sakate haiM aura kitane kaSTa saha sakate haiM ?" isakA koI uttara na thA / navayuvakoM kI eka anya sabhA meM unhoMne yaha vistRta rUpa se samajhAyA ki nArAja harijanoM tathA sAmAjika krAMtikAriyoM dvArA hindU mandiroM meM balapUrvaka praveza karanA tathA sahamati aura maitrIpUrNa DhaMga se praveza karanA, isameM kyA antara hai| unhoMne kahA ki pahalI kriyA vAsanA tathA dUsarI kriyA prema ke samAna hai / adhIra navayuvakoM ko unhoMne samajhAyA ki ve vAsanA athavA prema ke rAstoM ke bIca pasaMdagI karane ke lie Apa svatantra haiN| yuvakagaNa cunautI ko samajha gaye aura unhoMne gAMdhIjI kI paddhati ko hI apanAyA / kAkAsAheba eka asAdhAraNa uccakoTi ke buddhijIvI haiM, parantu unakI buddhi meM eka atyanta gahana kalAtmaka saMvedanazIlatA bhI anusyUta hai| unakI buddhi samUce saMsAra ke itihAsa tathA darzana aura isake atirikta kavitA, nATaka tathA nirmANa zilpa kalA ke kSetroM meM huI upalabdhiyoM ke jJAna kI pRSThabhUmi para kArya karatI hai / kevala eka hI aura puruSa hai, jinakI isa sambandha meM kAkAsAheba se tulanA kara sakatA huuN| vaha haiM raajaajii| merA abhiprAya svargIya rAjagopAlAcArya se hai, jo isa pyAre nAma se samasta bhArata meM jAne jAte the| rAjAjI aura kAkAsAheba ke bIca huI carcAoM ke anekAneka saMsmaraNa mere pAsa haiN| rAjAjI sadaiva kAkAsAheba ke sAtha vArtAlApa karane meM prasannatA anubhava karate the aura kAkAsAheba rAjAjI ke caritra aura saMskRti ke prati gaharI zraddhA aura premAdara rakhate the| kaI aise citra upalabdha hoMge, jo rAjAjI aura kAkAsAheba ko ekasAtha darzAte haiN| aise citroM ko ekatra karake abhinandana grantha meM prakAzita karanA caahie| kAkAsAheba eka hindU haiM, parantu gAMdhIjI kI bhAMti unakA hindU dharma AkAza ke samAna vizAla aura samudra ke samAna gaharA hai / 'sarva dharma samAnatva' kA dhyeya unake lie ati priya hai tathA dillI meM sthita unake nivAsa sthAna 'sannidhi meM lagAtAra antadhArmika sabhAeM hotI rahatI haiM, jinameM kAkAsAheba kI AvAja sarvadharmooM kI ekatA aura Avazyaka mUlyoM meM samAnatA kI AvAja kA udghoSa karatI rahatI hai / sarvocca sAhityika kalAkAra hone ke anantara unako amara kIrti prApta hogI, sarva-dharma-samanvaya kI unakI aTala niSThA ke lie| saMsAra kI vibhinna dhArmika paramparAoM meM unhoMne hara kisma ke aMdhavizvAsa ko nakArA hai / vibhinna dharmoM ke AMtarika mUlyoM ko unhoMne ubhArA hai aura sAbita kiyA hai ki vaha Apasa meM pUrNatayA paripUraka haiN| dharmAndhoM ke tathA dharma meM junUnI matAndhatA ke vaha pakke zatru haiN| sabase mahatva kI bAta yaha hai ki kAkAsAheba kI gahana kalAtmaka saMvedanazIlatA unake pratyeka vicAra, zabda tathA kArya meM jhalakatI hai| isa sambandha meM vaha ravIndranAtha Taigora ke bahuta nikaTa haiM dUsarI ora yaha jIvana kI sAdagI tathA ahiMsA meM niSThA aura sarvodaya ke Adarza se otaprota hone ke nAte gAMdhIjI ke bahuta nikaTa haiN| hamAre samaya meM gAMdhIjI dvArA prerita krAMti ne zAyada hI koI aisA dUsarA netA ubhArA ho, jo apane meM gAMdhIjI aura ravIndranAtha Taigora kI virAsatoM ko otaprota kara sakA ho / isa samaya kAkAsAheba 65 veM varSa meM praveza kara rahe haiM, bhagavAna se merI yaha prArthanA hai ki vaha apanI zatAbdI pUrI kareM - sazakta zarIra aura satarka mana ke sAtha aura satata sAdhanArata jIvana ke saath| O 32 / samanvaya ke sAdhaka
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA premamaya sparza mIA aura klAusa' OO 'kAkA' - 'cAcA' zabdoM se riztedArI, kauTuMbika saMbaMdha kA khyAla AtA hai / kintu hama logoM ke bAre meM nahIM, kyoMki kAkAsAheba, klAusa aura maiM - hamArA sAmAnya zArIrika riztA ho nahIM sktaa| bhArata-jarmanI - kaineDA aise vividha dezoM ke logoM ko nikaTa lAnevAlI sivAya adhyAtma ke kauna- sI cIja ho sakatI hai ? aura ucca AdhyAtmika AkarSaNa kI zakti aisI hotI hai ki hama binA kAkAsAheba ke bAre meM kucha bhI jAne aura hamAre deza meM unake bAre meM binA kucha bhI sune hama unakI ora AkarSita gaye - jaise pataMgA jvAlA kI ora khicA calA AtA hai / hamako usa jvAlAM kI AvazyakatA thI, usa jvAlA ke sAtha prajjvalita hokara ' kAkAsAheba' nAmaka cirAga se prakAza prApta karanA thA / ravIndranAtha 'ThAkura aura mahAtmA gAMdhI kI racanAeM par3hakara hamAre dila meM bhArata ke prati prema aura Adara utpanna huA thA aura kAkAsAheba meM ina donoM mahAna puruSoM ke vicAroM kA samanvaya hameM mila gyaa| hamArI prathama bheMTa meM hI kAkAsAheba ne kahA, "eka ne mujhe saundarya sikhAyA aura dUsare ne satya - satyAgraha dvArA / " zrI kAkAsAheba kA paricaya hameM sarvaprathama DA0 mAcave ne kraayaa| unake prati hama sadA kRtajJa raheMge / kintu kAkAsAheba ke sAtha hamArA saccA milana to taba huA jaba hama dUsarI bAra bhArata gaye san 1974 meM / san 1969 se hamArA patra-vyavahAra cAlU thA, kAkAsAheba ke sAtha aura saroja bahana ke sAtha, jo bAda meM hamArI bahuta pyArI bahana banI, jaise kAkAsAheba hamAre pitA aura guru bane / isalie 1974 meM dillI Ate hI hama sabase pahale sannidhi, rAjaghATa gaye, jahAM hamAre priyajana hamArI rAha dekha rahe the aura jahAM nijI parivAra ke sadasya ke rUpa meM hamArA svAgata kiyA gyaa| eka saptAha se adhika samaya hamane kAkAsAheba ke palaMga ke pAsa baiThakara sunane meM aura praznottarI karane meM bitaayaa| aisA kabhI nahIM lagatA thA ki kAkAsAheba kucha upadeza de rahe haiM athavA kucha sikhA rahe haiN| apane praznoM ke uttara hama svayaM DhUMDha leM, aisA vAtAvaraNa vaha taiyAra kara dete the| taba hama samajha gaye ki kAkAsAheba cAhate haiM ki hara vyakti ko apanA rAstA aura apanA satya Apa hI khoja lenA cAhie / pratyeka vyakti ke vyaktitva ke lie kAkAsAheba ko itanA Adara thA ki eka bAra jaba klAusa ne hamArA vArtAlApa Tepa karane kI anumati mAMgI to unhoMne uttara diyA, "Apako 'Tepa' karanA ho to mujhe usameM koI Apatti nahIM hai, kintu mujhe usameM, maiM kahUM, khuzI nahIM hogI / 'khuzI' zabda maiMne socakara istemAla kiyA hai mujhe isa bAta meM khuzI hogI ki maiM kahUM so Apa suneM, AtmasAt kareM aura phira apane hI zabdoM meM, apane tarIke se, dUsaroM se vaha kheN| aisA karane meM Apa merI bAta ko eka nayI gaharAI pradAna kreNge| aisA karane ke lie mUla saMdeza ke prati niSThA jarUrI hai hI, kintu maiMne bhI to yaha paigAma kisI aura se yA kaI auroM se sunA / usa para gaharAI se manana-ciMtana karane ke bAda maiM apanI dRSTi se vaha Apako de rahA huuN| Apako bhI vaisA hI karanA hai / taba taka Apane sune hue zabdoM ke andara kI AtmA ko pakar3a liyA hogaa| isase isa vicAra ko nayI samRddhi milegI / " 1. kaineDA ke phoTogrAphara daMpati / pati jarmana, patnI phrenca / donoM kI AdhyAtmika jIvana kI AkAMkSA utkaTa hai / -sampA0 vyaktitva : saMsmaraNa / 33
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ "guru ko ziSya kA Adara karanA cAhie - aisoM kA -- jinake pAsa sunane ko kAna haiM / " kAkAsAheba ke mukha se bhagavAna yIzu ke ye zabda sunakara unameM hameM navIna artha dikhAI diyaa| hama ina zabdoM ko mAno naye hRdaya se grahaNa kara rahe the - jisa hRdaya ko kAkAsAheba apane premapUrNa premamaya sparza se hamAre andara jAgrata kara rahe the| aura hamAre pitA guru kA AkhirI aura sabase pyArA saMsmaraNa suniye bhArata se jaba hama havAI aDDe jAne ke lie nikala rahe the, hRdaya meM aura AMkhoM meM AMsU bharakara vidAI le rahe the, taba unake caraNa chUkara maiMne kahA,"jAte-jAte eka bAta Apako kahanA cAhatI huuN| hamAre deza meM jaba hama kisI ko bahuta pyAra karate haiM taba bAMha phailAkara unase hRdaya se hRdaya lagAkara milate haiM Apake deza meM yaha ho nahIM sakatA, isakA mujhe yaha kheda hai ... / " I kAkAsAheba haMsa par3e, tanika muzkila se palaMga para se uTha khar3e hue aura apanI bAMheM phailAkara mujhe aura klAusa donoM ko apane hRdaya se lagA liyA -- eka dIrgha kSaNa ke lie hameM svarga kI pUrvAnubhUti karAne ko paryApta thA / O anugraha kA bhAjana vAlajIbhAI desAI OO zrI kAkAsAheba mere bar3e bhAI ke samAna haiN| mujha para unake sneha ke kAraNa, jaba-jaba AvazyakatA huI, maiM niHsaMkoca unako takalIpha detA rahA huuN| jaise gAMdhIjI ke 'dakSiNa aphrIkA ke satyAgraha kA itihAsa' kA aMgrejI karane kA kAma mere pAsa AyA taba usa graMtha kI prastAvanA kA aMgrejI anuvAda unhoMne aura maiMne sAtha baiThakara kiyA thA / 'akhila bhArata gorakSA maMDala' kA vidhAna taiyAra karane meM bhI mujhe unakI sahAyatA milI thI / apanI pustakeM maiM unako par3ane ke lie detA hUM, tAki par3hakara apanI samIkSA vaha vistAra se likha deN| aise aneka prakAra se maiM unake anugraha kA bhAjana banA huuN| O merA prathama paricaya gaMgAbena baida OO Azrama meM bulA liyaa| bApUjI ne kahA - Azrama kI havA acchI hai kAkAsAheba ke khAnapAna Adi sabakI vyavasthA zAmalabhAI karate the| gaye the| pUjya kAkAsAheba bImArI se uThe the| havAbadala ke lie Azrama ke bAhara gye| kucha dina bAda bApUjI ne unheM / yahIM rahakara ArAma karo / una dinoM kAkAsAheba bahuta kamajora azakta ho 34 / samanvaya ke sAdhaka
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'himAlaya kA pravAsa', 'uttara kI dIvAreM' aura 'navajIvana' ke lekha par3hane se mere mana meM kAkAsAheba ke prati AdarabhAva utpanna huA thaa| vaha Azrama meM aaye| unase paricaya karane kI bahuta icchA thI, kintu yaha ho kaise ? maiMne zrI surendrajI se apanI icchA prakaTa kI ki mujhe kAkAsAheba se milanA hai / surendrajI ne kahA ki Terra ko pauSTika aura sAttvika AhAra kI bahuta jarUrata hai| unheM khilAne kI jimmedArI le lIjiye / Apake ghara roja bhojana karane AyeMge to paricaya saralatA se ho jAyegA / bApUjI se kahA ki yadi kAkAsAheba mere yahAM khAnA khAne AyeM to vaha kAma maiM khuzI se karane ko taiyAra hUM / bApUjI bahuta prasanna hue aura kAkAsAheba se kahA ki Apa gaMgA bena ke ghara bhojana ke lie jAyA kIjiye / isa taraha kAkAsAheba mere ghara Ane lge| subaha nAzte meM maiM unako haluA aura dUdha detI thii| bhojana meM roTI, makkhana aura sabjI / sAdA aura pauSTika AhAra detI rhii| thor3e dina yaha krama calA aura unakI tabIyata bahuta sudhara gyii| bAda meM vaha kucha dina boraDhI gye| vahAM bhI maiM sAtha gyii| kucha samaya rhii| jaba maiM bocA saNa rahane A gayI taba vaha samaya-samaya para bocAsaNa Ate rhe| ve mujhe satsaMga kA lAbha dete rhe| phira to kAkAsAheba ke sAtha kA saMbaMdha gaharA hI banatA calA gayA / Satara dIrghAyu hoM, yahI prArthanA karatI hUM | 0 1. 102 varSa kI gaMgAbena bApUjI ke Azrama meM rahIM / atyaMta sevAbhAvI, premala / go aura pIr3ita janoM kI sevA / bAlakoM se pyAra / niDara svAtaMvya senAnI, satyAgrahI aura sabakI pyArI / --sampA0 unake jIvana ke vibhinna pahalU lakSmI devadAsa gAMdhI 00 unnIsavIM sadI ke uttarArdha meM bhArata mAtA ne jina suputroM ko janma diyA thA unameM AcArya kAkA kAlelakara agragaNya haiN| bApUjI ke patha ke anuyAyiyoM meM aba tIna AcArya raha gaye haiM : 1. AcArya kAkAsAheba 2. AcArya kRpAlAnI aura 3. AcArya vinobA bhAve, jo sabase choTe haiM / kAkAsAheba ke isa viziSTa janmadina para hama unheM namratApUrvaka praNAma karate haiM aura unase yaha AzIrvAda cAhate haiM ki hamArA isa deza kA bhaviSya ujjvala rahe aura unakI varSoM kI zikSA, jo logoM ne pAI hai, vyarthaM na jAya / zAyada 1923 meM mere pitAjI ( pUjya rAjagopAlAcArya jI) ne merA aura mere bhAI kA kAkAsAheba se paricaya karAyA thA, sAbaramatI Azrama meM / kAkAsAheba kA ghara, kizoralAlabhAI kA ghara, aura mahAdevabhAI kA ghara, ye saba pAsa-pAsa the / taba kAkAsAheba kI dharmapatnI bhI jIvita thIM, jinheM hama loga 'kAkI' kahakara pukArate the / bahuta vAtyalyamayI thIM vaha / mahAdevabhAI kaI bAra hameM kAkAsAheba ke ghara le jAte the / kAkI hameM hamezA pyAra se rucikara vyaMjana khilAyA karatI thIM / unake putra bAla kAlelakara hamAre samavayaska the / vyaktitva : saMsmaraNa 35
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ (durbhAgyavaza ve aba nahIM rhe| UMce sarakArI adhikArI pada para A gaye the ) kAkI bhI kucha choTI umra meM hI cala bsiiN| rAjanaitika, sAmAjika aura sAhityika samasyAoM ke bIca khuzamijAja rahanA kAkAsAheba kA svabhAva rahA hai| logoM ke sAtha unake vArtAlApa sunane se kAphI jJAna aura Ananda milatA thaa| kAkAsAheba ne deza-videza kA kAphI bhramaNa kiyA hai| kaI pustakeM likhI haiN| kitane hI pravacana diye haiN| unakI zailI hamezA sarala, buddhivardhaka aura rocaka rahI hai / svayaM gujarAtI na hone para bhI unhoMne gujarAtI bhASA ko saMpUrNatayA apanAyA hai| gujarAta kAThiyAvAr3a meM kAkAsAheba ke bhakta aura prazaMsaka saikar3oM-hajAroM hai| hamAre gAMdhI-parivAra ke loga unameM se kucha haiN| dillI Ate the| hamAre ghara nAma mAtra ke lie Thaharate the, adhikAMza samaya kAkAsAheba ke sAtha hI bitAte the| mujhe eka bAra rAjaghATa para kAkAsAheba kA pravacana sunane kA saubhAgya milA / viSaya mujhe bahuta pasanda aayaa| kAkAsAheba ne kahA, "rAmAyaNa meM uttara kANDa bAda meM jor3A gayA hai / rAmacandra jaisA vivekA, premala, zaraNAgata rakSaka kabhI bhI aisA nahIM badala sakatA thA ki sItA jaisI parama pavitra patnI ko dUsarI bAra agni-parIkSA kA Adeza de / kavi vAlmIki ne aisI kalpanA kabhI nahIM kI hogii| kisI eka anya kavi ne uttara kANDa ko jor3a diyA hai| caturAI ke saath|" khaira, isa vivAdAspada bAta ko yahIM chor3a dete haiN| ___kAkAsAheba kI choTI bahU (bAla kAlelakara kI patnI) kI mRtyu dillI meM acAnaka ho gii| do choTe bacce the| kAkAsAheba apanI avasthA aura kAmoM ko bhUlakara una do baccoM kI dekhabhAla ke lie aura manoraMjana ke lie nitya unake ghara jAkara, kAphI samaya bitAkara, Ate the| turanta eka aura dhakkA lgaa| bar3e putra satIza kAlelakara kI patnI kA bhI videza meM nidhana ho gyaa| maiM kAkAsAheba se milane gaI thii| unake asAdhAraNa dhIraja ko dekhakara cakita raha gii| hama sabako kumArI saroja bahana nANAvaTI ko badhAI denI caahie| kyoMki unakI niSThApUrvaka dekhabhAla se hI pUjya kAkAsAheba kA yaha janmadina manA pA rahe haiN| prabhu se prArthanA kareM ki hamAre isa gurujana ko jitane aura nIroga svastha varSa de sakeM, deM, unake astitva se hama preraNA aura zakti pAte rheN| . prema aura protsAhana ke pradAtA madAlasA nArAyaNa pUjya pitA jamanAlAlajI ke sAtha kAkAsAheba kI ghaniSThatA apratima thii| isalie hameM apane atyanta nikaTa ke svajana ke samAna hI gaharA sneha kAkAsAheba se sadA milatA rahA hai| unake sAtha dakSiNa bhArata kI yAtrA kA suavasara mujhe sadA milaa| ur3IsA aura AsAma kA pravAsa bhI kAkAsAheba ke sAtha karane meM bar3A Ananda prApta huaa| pUnA ke nikaTa siMhagar3ha kI saira bhI bar3I aitihAsika rhii| dillI meM mere paramapUjya pitAsvarUpa zvasurajI bAbU zrI dharmanArAyaNajI kA janmadina aura pU0 kAkAsAheba kA janmadina 1 disambara 1648 ko hamane eka sAtha donoM mahAna gurujanoM kI pratyakSa 36 / samanvaya ke sAdhaka
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasthiti meM sAnanda manAyA hai| pU0 bApUjI ke divaMgata ho jAne ke bAda kAkAsAheba ke sAtha saurASTra aura gujarAta kA pravAsa bar3A AzvAsanaprada rahA thaa| kAkAsAheba kA jIvana-vyavahAra hara prakAra se kalApUrNa hotA hai| yaha anubhava unake sAtha pravAsa meM vizeSa rUpa se milaa| usakI yAda Aja bhI hameM Anandita aura zraddhAnvita kara detI hai| hama nepAla meM the, taba vahAM bhI pU0 kAkAsAheba kA zubhAgamana huA thaa| vahAM se bArabAra milanA hotA hI rhaa| ve hamAre anurodha para aneka bAra ahamadAbAda rAjabhavana meM Akara bhI rhe| unake sAnnidhya meM gujarAta ke viziSTa bujurgoM kA anaupacArika pArivArika sammelana bhI karIba cAra dina taka rAjabhavana meM bar3A hI saphala aura sukhadAyaka rahA thaa| kAkAsAheba ke sAtha aruNodaya se sUryodaya taka kI nisarga kI ramaNIyatA kA Ananda bhI aneka bAra jI bharakara lUTane ko milaa| usameM sarojabahana kI prArthanA ke sumadhura spaSTa svara sadA kAnoM meM gUMjate rahate haiN| rAjabhavana ke nikaTa sAbaramatI nadI ke pula para se dina-bhara meM asaMkhya TreneM AtI-jAtI rahatI thiiN| unakI AvAja sunakara usameM apanI AvAja milAte hue kAkAsAheba hamAre do bAlakoM kI yAda hamezA kara liyA karate the / dekho, yaha relagAr3I barAbara pUcha rahI hai, "bharata kahAM hai? rajata kahAM hai ?" yaha hai baDA ajaba aura anokhA kAkAsAheba kA tarIkA / jIvana kI smRtiyoM ko pArivArika smRtiyoM se saMbaMdhita karake ve hamezA ke lie svajanoM meM eka zubha saMskAra kA siMcana kara dete haiN| paMchiyoM kI bolI ko duharA-duharAkara baccoM ko bahalAne meM unako bar3A hI Ananda milatA, khAsa karake grISma Rtu ke bAda varSA ke pUrva Ama kI amarAiyoM meM kukatI huI koyala kI nakala karake use cher3ane aura cir3hAne meM kAkAsAheba baccoM meM itane ghulamila jAte ki dekhane-sunane vAlA bhI Ananda-vibhora ho utthtaa| isa bAta para zAstroM kA eka kathana yAda AtA hai, "brAhmaNaH pAMDitya nividha bAlyena tisstthaaset|" arthAt vidvajana ko apanI paMDitAI bhUlakara bAlaka ke samAna rahanA caahie| yaha bAta baccoM ke sAtha to kAkAsAheba ko ekadama hI sadha jAtI thii| kAkAsAheba kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki ve sUrya kI bhAMti 'nitya-pravAsI' rhe| naimittika rUpa se to havAI jahAja, relagAr3I yA moTarakAra meM jaba jahAM jAnA hotA, ve jAte hI rhte| para ve jaba dillI ke apane 'sannidhi' ke nivAsa sthAna para rahate haiM, taba bhI unakA pravAsa prAyaH rojAnA hI niyamita rUpa se hotA hai| ve dinakara (sUryadeva) kI bhAMti dina-bhara apanI aneka vidha-pravRttiyoM meM saMlagna rahate haiN| sUryAsta ke samaya sAMdhyavelA meM aksara unake choTe beTe bAla kAlelakara unheM lene A jAte the| taba apanI sArvajanika pravRttiyoM kI kiraNoM ko sameTakara ve apane beTe ke sAtha apane do potoM ke jIvana meM mAtR-sthAna kI pUrti kI dRSTi se gaharA sneha-siMcana aura zubha-saMskAra dene ke lie unake nivAsa-sthAna para jA pahuMcate the| apane pyAre dAdA ko pAkara bacce aise praphullita hote, jaise sUrya-prakAza ko dekhakara sarovara ke kamala khila uThate haiN| yaha kAkAsAheba kA krama unakI snehamayI putra vadhu revArAnI ke svargavAsa ke bAda varSoM se satata calatA rhaa| yaha dekhakara mana Azcaryacakita ho utthtaa| baccoM ko nita naI kahAnI sunAnA, unake sAtha snehayukta sahabhojana karanA, unako sulAkara sonA / subaha jaldI uThakara prAtavidhi se nivRtta ho Iza-smaraNa karanA, phira baccoM ke sAtha bar3e ThIka tarIke se nAztA karanA aura kraanaa| usake bAda prArthanA pravacana ke samaya ThIka 7 baje sAnnidhi pahuMca jaanaa| kAkAsAheba ke sAtha kabhI bhI koI nayA vicAra, naI bAta yA naI yojanA ke sambandha meM salAha pUchI jAya to ve itane khuza hote haiM aura usameM itanA rasa lete haiM ki sAmane vAlA apane Apa protsAhana pA letA hai| vyaktitva : saMsmaraNa | 37
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisA hI eka bar3A mahattvapUrNa prasaMga isa samaya sahaja dhyAna meM A rahA hai| hameM 1964 se 1967 taka nepAla meM rahane kA suavasara milA thA, taba sambhavataH 1965 meM pahalI bAra 'navayuvaka sammAna divasa' kI rUparekhA dillI ke phirojazAha roDa ke makAna meM, kAkAsAheba jaba zraddheya kamalanayanabhAI ke pAsa Aye the taba, maiMne unheM dikhAI thii| use unhoMne bahuta pasanda kiyaa| vidyArthiyoM meM asantoSa kA kAraNa aura usakA nivAraNa kaise ho sakatA hai, isakA gaharAI se vicAra karate hue navayuvakoM ke sammAna kI bAta mere mana meM AI, yaha saba khUba dhyAna se aura gaharI dilacaspI se kAkAsAheba ne sunA aura usakA nAma 'navanAgarika sammAna-divasa' rakhanA ThIka hogA, aisA usI samaya sujhAva de diyaa| isase mujhe bar3A bhArI protsAhana milaa| phalasvarUpa usakA patra-patrikAoM ke dvArA bhArata bhara meM khUba pracAra huaa| gAMdhI zatAbdI meM gujarAta bhara meM 'taruNAbhinandana' ke kAryakrama khUba saphalatA se sampanna hue| usakA prabhAva dillI kI lokasabhA taka jA pahuMcA aura tkiAlIna kendrIya zikSAmaMtrI DA0 vI0ke0Ara0vI0 rAva ne bar3I acchI taraha eka prastAva ke rUpa meM 'navanAgarika sammAna-divasa' ke vicAra ko lokasabhA meM prastuta kiyaa| kucha anukUla, kucha pratikUla carcA ke bAda isa sadana meM vaha prastAva pAsa ho gayA ki 15 agasta se do dina pahale 13 agasta kA dina deza-bhara meM 'taruNAbhinandana divasa' ke rUpa meM manAyA jaay| tadanusAra gujarAta meM 1972 kA 13 agasta kA dina rAjya bhara meM aura vizeSataH rAjabhavana meM bar3e zAnadAra tarIke se manAyA gyaa| vaise to gAMdhI zatAbdI meM 1666 se hI gujarAta meM taruNAbhinandana ke samAroha hote hI rahe haiN| vaha to mahattvapUrNa aitihAsika ghaTanA hI ho gaI hai| pitA jamanAlAlajI kI rASTrIya smRti meM 'smRti-saMgama' nAmaka eka choTe se grantha kA saMgrathana ho rahA thA, taba pU0 kAkAsAheba se bAra-bAra milane kA milane kA mujhe maukA aura protsAhana milatA rhaa| saMgraMthana kArya pUrA hone para 'smRti-saMgama' ke lie unhoMne AzIrvacana ke rUpa meM ye paMktiyAM likhIM : "canda granthoM meM 'itihAsa' hotA hai ! canda granthoM meM 'mAhAtmya' par3hane ko milatA hai| 'smRti-saMgama' meM ina donoM kA saMgama hai hii| lekina isameM jo tIsarI cIja hai, usake sAmane ye donoM tatva mahatva ke hote hue bhI gauNa banate haiN| 'smRti-saMgama' meM mahAtmAjI ke vizAla vividha-yuga kI pavitratA' kA vAyumaNDala milatA hai|" zurU se Akhira taka isI pavitratA ke vAyumaNDala ke kAraNa par3hate-par3hate hRdaya unnata hotA jAtA hai aura mAno sAre grantha se hameM vahI dIkSA mila rahI hai| isa taraha kitane unnata AzIrvacana kAkAsAheba se saMgrathana ko mile ki kRtajJatA se mastaka apane Apa nata ho uThatA hai| kAkA jamanAlAlajI kI saba saMtAnoM kA smaraNa bhI smRti saMgama kI prastAvanA meM kAkAsAheba ne atyanta AtmIyatA se kiyA thaa| kAkAsAheba bar3e kuzala ratnapArakhI haiN| bacapana se unhoMne bahuratnA vasundharA ke rUpa meM bhArata ko bhalIbhAMti parakhA hai / vyaktiyoM meM pahale gurudeva ThAkura ko unhoMne prkhaa| bAda meM mahAtmA gAMdhI ke vyaktitva ko isa taraha parakha liyA ki AjIvana unhIM ke hokara raha gye| isI taraha kAkAsAheba vyaktiyoM ke antaratama meM samAye hue sadguNa rUpa anekAneka bahumUlya ratnoM ke ratnapArakhI haiN| unake snehIjanoM kA maNDala vizvabhara meM phailA huA hai / unhoMne agaNita vyaktiyoM ke jIvana ko jJAna-sAdhanA se samRddha kiyA hai| unake eka patra se yA eka bAra yAda karane se bhI mana unakI ora itanA gurutvAkarmI ho jAtA hai ki tatkAla unase jAkara milane kA mana ho uThatA hai| kAkAsAheba ne hamAre pitA jamanAlAlajI aura pitAmaha bApUjI kI saMskAra-sAdhanA kI paramparA ko isa prakAra se prastuta kiyA hai ki hama usako samajhakara usakA anusaraNa karane kA vicAra, cintana aura prayatna kara skeN| 38 / samanvaya ke sAdhaka
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pitA jamanAlAlajI ko juhU se jUna 1924 meM bApUjI ne eka patra meM likhA : "tumhAre prema ke vaza hokara maiM pitA banA huuN| Izvara mujhe isa yogya bnaaye|" kAkAsAheba kA aisA pArivArika-sneha prema aura protsAhana hameM sadA milA hai aura pitA-pitAmaha kI ananyatA kA sadA spaSTa-darzana ve hameM karAte rahe haiN| isase hamArA jIvana zubha-smaraNoM se sadA sampanna rahA hai| itanA hI nahIM, rASTrapitA kI rASTravyApI pArivArikatA kA paricaya bhI ve samaya-samaya para prastuta karate rahe haiN| isa daSTi se 'eka hRdaya ho bhArata jananI' kA jo akhila bhAratIya rASTrabhASA samiti kA dhyAnamaMtra hai, vaha pU0 kAkAsAheba ke dvArA sahaja siddha hotA hai| aisI zraddhAbharI bhAvanA ke sAtha zraddhAyukta vandana ! olii chaatn nnii linaa mArgareTa aura viliyama belI 00 kAkAsAheba ke lie hamAre dila meM usa samaya prema utpanna huA jaba hamane unake putra bAla ke mukha se bAra-bAra unake bAre meM sunaa| kaoNrnela yunivarsiTI meM DaoNkTareTa lene ke bAda bAla aneka bAra hamAre ghara viliyamaspaoNrTa Ate the| apane pitA ke prati bAla kI gaharI niSThA aura Adara-yukta pyAra kI hamAre mana meM bar3I sarAhanA thI. aura isa taraha bAla ke kAraNa kAkAsAheba ke prati hamArA prema baDhane lgaa| hamAre mArga alaga hae, phira bhI bAla kA sthAna hamAre hRdaya meM banA rahA, aura jaba hamane vizva kI pahalI yAtrA kI taba bhArata jAne kI utkaMThA huii| hama dillI julAI meM pahuMce, taba bAla to cala base the; kintu unake bar3e bhAI satIza ne hamArA svAgata kiyaa| hameM sunakara samAdhAna huA ki kAkAsAheba kA svAsthya ThIka cala rahA thaa| hamane baMbaI jAne para kAkAsAheba se milane kI icchA vyakta kii| baMbaI meM nAnAvaTI ke ghara para jaba hama pahuMce taba saroja ne hamArA snehapUrNa svAgata kiyaa| kAkAsAheba ke zAnta gaurava se aura AtmIyatApUrNa svAgata se hama bar3e prabhAvita hue| bAla ke sAtha kI maitrI ke apane anubhava aura viliyamaspaoNrTa meM bAla ke anya mitroM ke saMsmaraNa hamane sunaaye| kAkAsAheba ne dhyAnapUrvaka unheM sunaa| bAda meM bhArata kI do yAtrAoM meM to kAkAsAheba ke vAtsalyamaya vyaktitva ne mAno hama para jAdU hI kara diyaa| apane deza ke itihAsa meM batAyI huI kAkAsAheba kI asAdhAraNa samarpita niSThA aura unakI anekavidha upalabdhiyAM dekhakara hama vismita raha gye| apane kAma para gaurava karane kA unheM pUrA adhikAra hai. kintu unakI zAnta-tejasvI vinamratA se vaha sabake pyAre bana jAte haiN| meM bhArata ke aneka samAjoM aura aneka vyaktiyoM se milane kA avasara prApta haa| hamezA hama sanate rahate haiM, "kAkAsAheba ko to hama pahacAnate haiN|" hama AzA karate haiM ki hama jaldI hI punaH bhArata-yAtrA kareMge aura svajanoM se punarmilana kA Ananda prApta kreNge| vyaktitva : saMsmaraNa | 39
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnavatA ke pujArI sophiyA vADiyA 00 kAkAsAheba ke anurAgiyoM ke lie yaha atyanta harSa kI bAta hai ki unhoMne na kevala itanI bar3I Ayu prApta kI hai, kintu aba taka bhI ve apane racanAtmaka tathA maulika kAryoM aura niHsvArtha sevAoM meM rata haiN| yaha choTI-sI aMjali maiM 2 aktUbara ko (gAMdhI-jayantI ke dina)arpita kara rahI huuN| usameM bar3A aucitya hai, kyoMki maiMne hamezA kAkAsAheba ko mahAtmAjI ke sacce ziSya ke rUpa meM dekhA hai| kAkAsAheba ke kriyAzIla jIvana ke anekAneka aura vividha pahalU haiM, kintu maiM yahAM unake pratiSThita tathA mahAna lekhaka ke rUpa kI hI bAta kruuNgii| unhoMne bahuta-sI pustakeM likhI haiN| unameM se kaI eka ke bhASAMtara aneka bhAratIya bhASAoM meM kiye gae haiN| kendrIya pI0 I0 ena0 ke hama loga dhanyatA anubhava karate haiM ki kAkAsAheba 1936 meM hamAre sadasya bane--hamAre kendra ke sthApita hone ke tIna hI varSa bAda / 1665 meM unhoMne hamArI mAnada sadasyatA svIkAra kii| eka prasaMga mujhe acchI taraha yAda hai| hamArI 38vIM vArSika sabhA meM kAkAsa heba padhAre the| maiM adhyakSA thii| unake svAgata meM kucha zabda kahane ke pazcAta maiMne kAkAsAheba se anurodha kiyA ki ve sabhA meM pravacana kreN| kAkAsAheba ne kahA ki dUra paradezoM ke pI0 I0 ena0 kendroM ko dekhakara bar3A Ananda huA thA aura vahAM unheM ghara jaisA lagA thaa| aphrIkA, jApAna aura amarIkA kA unhoMne vizeSa ullekha kiyaa| phira pI0 I0 ena0 aura usake sadasyoM ke sarvAdhika mahattvapUrNa kartavya ke viSaya meM unhoMne kahA ki mAnavatA aura vizvasAhitya ke eka-eka sacce kendra taiyAra karanA, jisameM koI sImAeM yA sakuMcitatA na hoN| isa Adarza taka pahuMcane ke hetu vyakti ko eka sarva-sAdhAraNa durbalatA para vijaya pAnA hogaa| vaha durbalatA hai dharma, rASTrIyatA yA zikSaNa ke kAraNa utpanna ahaMkAra kii| unhoMne Age kahA ki koI bhI dharma sabase acchA yA UMcA hone kA dAvA karake mAnavatA ke bhrAtRtva ko Thesa na phuNcaaye| sArvajanika sabhA meM bolate hamezA kI taraha unakI vANI bar3I hRdayasparzI, prabhAvakArI, saumya tathA tejasvI thii| kAkAsAheba ke svabhAva meM mAnavatA nikhara AtI hai| hara prakAra ke, hara stara ke, logoM ke sAtha unake vyavahAra meM saccI sahRdayatA kI USmA dikhAI detI hai| unameM mahAna buddhi ke sAtha sahAnubhUtipUrNa hRdaya kA subhaga sumela pAyA jAtA hai| kAkAsAheba ke 65veM janmadina para hama unakI hArdika abhivaMdanA karate haiM aura unake paricaya tathA saccI sneha-bharI mitratA se dhanyatA anubhava karate haiN| samanvaya ke sAdhaka yazapAla jaina 00 bhAratIya saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha rahI hai ki usane vividhatA ke bIca ekatA sampAdita kI hai / bhArata jaise prAcIna evaM vizAla deza meM bhUgola, itihAsa, dharma, saMskRti, kalA, bhASA, sAhitya, AcAravicAra, rahana-sahana Adi kI dRSTi se vaividhya honA svAbhAvika hai| bhAratIya saMskRti ne isa vaividhya ko 40 / samanvaya ke sAdhaka
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ miTAyA nhiiN| ise yathAvata rakhakara apanI samanvaya-buddhi aura kauzala se ekatA ke sUtra meM bAMdha diyaa| isI se hama kahate haiM ki bhArata kI AtmA eka aura akhaNDa hai| jisa prakAra saMgIta ke aneka vAdyoM ke pRthaka-pRthaka svaroM kA astitva banAye rakhakara unameM se ekalayatA sAbita karanA sarAhanIya hai, usI prakAra bhAratIya saMskRti kI yaha samanvaya-sAdhanA abhUtapUrva hai| jo bAta deza ke sAtha hai, vahI vyakti ke sAtha hai| maharSi TAlsaTAya ne likhA hai ki eka hI manuSya ke aneka vyaktitva hote haiM, jinakA apanA-apanA svataMtra astitva hotA hai| ye vyaktitva apane prabhutva ke lie prAyaH Apasa meM TakarAte rahate haiN| jIvana ke saMtulita vikAsa ke lie ina vyaktitvoM ke madhya saMgharSa nahIM, samanvaya honA Avazyaka hai| zraddheya kAkAsAheba kA jIvana isI samanvaya-sAdhanA kA jvalaMta dRSTAMta hai| mAnava-jIvana meM sabase adhika saMgharSa buddhi aura hRdaya ke bIca hotA hai| jinakI buddhi adhika vikasita ho jAtI hai, unakA hRdaya-pakSa daba jAtA hai| jinakA hRdaya-pakSa prabala hotA hai, unakA buddhi-pakSa durbala ho jAtA hai| kAkAsAheba ne donoM ke bIca adbhuta samanvaya sAdhita kiyA hai| unakI buddhi atyanta prakhara hai, para unake hRdaya kI spandanazIlatA bhI utanI hI prakhara hai| unakA jJAna asIma hai, hama loga unheM 'jJAna kA vizvakoza' (ensAiklopIDiyA oNpha naoNleja) kahA karate haiM, lekina unakA jJAna kabhI zuSka nahIM hotA, kyoMki usameM unake hRdaya kI saralatA aura taralatA kA mizraNa hotA hai| kAkAsAheba ke vyaktitva ke aneka pahalU haiM : ve vidvAna haiM, zikSA-zAstrI haiM, lekhaka haiM, bhASAvid haiM, rASTrabhASA ke unnAyaka haiM, sarvadharma samabhAva ke poSaka haiM, paryaTaka haiM aura na jAne kyA-kyA haiM lekina yadi koI pUche ki kAkAsAheba ke jIvana kA kauna-sA pahalU sabase adhika mahattvapUrNa hai to usakA uttara denAH bar3A kaThina hogA, kAraNa ki kAkAsAheba ne kisI bhI pahalU kI upekSA nahIM kI, sAre pahaluoM ko vikAsa kA samAna avasara diyA hai aura unake bIca samanvaya kI vRtti rakhI hai| zarIra kA pratyeka aMga puSTa hotA hai, tabhI hama zarIra ko svastha kahate haiN| eka aMga durbala ho to zarIra kA vikAsa kaMThita ho jAtA hai| kAkAsAheba ne jIvana ke samagra vikAsa ke lie sabhI aMgoM ko bharapUra poSaNa diyA hai| sAtha hI isa bAta kI sAdhanA bhI kI hai ki unameM se samaveta svara hI phUTe / koI bhI pahalU apanA rAga isa prakAra na alApe ki vaha visaMgata jAna pdd'e| kAkAsAheba kA janma unnIsavIM zatAbdI kA hai| vaya kI dRSTi se kaha sakate haiM ki ve purAtana haiM, lekina unhoMne purAtana kI paridhi meM apane ko kabhI Abaddha nahIM hone diyaa| vaha satata vikAsazIla rahe haiN| purAtana ko unhoMne isalie svIkArya nahIM mAnA ki ve bhArata ke gauravazAlI atIta kI dharohara haiM aura nUtanatA ko isalie tyAjya nahIM ThaharAyA, kyoMki vaha pazcima se prabhAvita Adhunika yuga kI dena hai| purAtana meM jo acchA hai, use unhoMne nissaMkoca aMgIkAra kiyA hai aura navInatA meM jo guNa haiM, unheM bhI unhoMne mukta hRdaya se apanAyA hai / sAhitya, saMskRti, vijJAna Adi-Adi kI jo navInatama dhArAeM haiM, unakA kAkAsAheba ko adyatana jJAna hai / jaba-jaba unase carcAeM hotI haiM to aisA pratIta hotA hai, mAno Adhunika yuga kA sampUrNa citra unake mastiSka meM vidyamAna hai| aMgrejI, marAThI, baMgalA, gujarAtI Adi bhASAoM kI koI bhI mahattvapUrNa pustaka AtI hai to kAkAsAheba Aja bhI use par3he binA nahIM rahate aura yadi pustaka meM maulika cintana athavA koI navInatA unheM dikhAI detI hai to prAyaH phona para yA milane para kahate haiM, "yazapAlajI, yaha pustaka bahuta acchI hai| isakA rUpAntara hindI meM honA caahie|" kahane kA tAtparya yaha ki purAtana aura nUtana ke bIca vaha sadA sAmaMjasya banAye rakhate haiN| itanA hI nahIM, unakI dRSTi apane deza kI sImAoM taka hI sImita nahIM rhii| gAMdhIjI ke saMsarga, maulika cintana aura deza-videza kI yAtrAoM ne unake dRSTikoNa ko rASTrIya se aMtarrASTrIya banA diyA / apane vyaktitva : saMsmaraNa | 41
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza kA koI bhI bhAga athavA vizva kA koI bhI deza Aja aisA nahIM hai, jo unake liye parAyA ho; koI bhI dharma aisA nahIM, jisake lie unake hRdaya meM Adara na ho| vaha bhAratIyatA ke usa adhiSThAna para khar3e haiM, jo kisI deza vizeSa kA adhiSThAna nahIM hai, samUcI mAnavatA kA adhiSThAna hai, jisameM jAti, bhASA, dharma, rASTrIyatA ke vilagAva ke lie koI sthAna nahIM hai / ve 'vasudhaiva kuTumbakam' ke samarthaka haiM, arthAta ve sabake haiM, saba unake haiM / yaha mahAna siddhi vyakti ko tabhI prApta ho sakatI hai, jabaki usakA hRdaya nirmala ho, usameM pUrvAgraha na ho aura tAnAzAhI matAgraha na rakhatA ho / kAkAsAheba kA hRdaya nirmala hai, unameM pUrvAgraha nahIM hai, para matAgraha rhaa| hindustAnI, devanAgarI lipi, naI tAlIma Adi ke viSaya meM unake matAgraha ko jAnate haiM, lekina Age calakara jaba unakI samanvaya-buddhi adhika vikasita huI to unake matAgraha apane Apa gala gaye / kAkAsAheba kA sArA jIvana sAdhaka kA jIvana rahA hai / sAdhaka kabhI aura kahIM bhI rukatA nahIM, upaniSada kI 'caraiveti-caraiveti' kI preraNA ke anusAra vaha niraMtara calatA hI rahatA hai| unakA jIvana prayogoM kI lambI kahAnI hai| una prayogoM ke kAraNa unakI tIvra se tIvra AlocanAeM huIM, kaThora se kaThora AkSepa unapara kiye gaye, lekina kAkAsAheba unase vicalita na hue| jise sahI mAnA, use lekara nirbhIkatA tathA dRr3hatA apane mArga para agrasara hote gye| kintu Age calakara jaba unhoMne dekhA ki deza kA mAnasa una prayogoM ke lie anukUla nahIM hai, unheM grahaNa nahIM kara pA rahA hai to unhoMne binA kisI kaTutA ke unako isa prakAra chor3a diyA jaise koI bAlaka khela-khela meM apane hAtha ke khilaune ko paTaka detA hai| vyakti ke lie sabase kaThina kAma apane Agraha ko chor3anA hotA hai; kyoMki Agraha ke sAtha usakA ahaMkAra jur3a jAtA hai aura vaha usake lie mAna apamAna kA prazna bana jAtA hai| kAkAsAheba ke lie choTese choTA yA bar3e se bar3A masalA kabhI mAna-apamAna kA prazna banA ho, aisA eka bhI prasaMga mujhe yAda nahIM AtA / saMsAra kA koI bhI deza kadAcita aisA bacA ho, jahAM kAkAsAheba na pahuMce hoN| saMyoga se una aneka dezoM meM jahAM kAkAsAheba ho Aye haiM, mujhe bhI jAne kA avasara prApta huA hai| una dezoM ke nivAsI Aja bhI kAkAsAheba ko yAda karate haiM, unake dRSTikoNa kI vyApakatA, unake hRdaya kI vizAlatA, unakI ojasvI vANI aura prema-bhare zabdoM kI itanI gaharI chApa una logoM ke hRdaya para par3I hai ki ve kAkAsAheba ke Agamana kI Aja bhI utsukatA se bATa johate haiM / kAkAsAheba cira-pravAsI haiM / itanI avasthA taka pravAsa unake lie AnaMdadAyaka hai| apanI pustaka 'parama sakhA mRtyu' meM unhoMne bar3e pate kI bAta likhI hai, loga pUchate haiM, "apanI dIrghAyutA kA kAraNa batAiye / Aja bhI Apa satata karmazIla haiM, lagAtAra musAphirI karate rahate haiM, tanika bhI aprasanna yA thake hue mAlUma nahIM hote, isakA kyA kAraNa hai ?" "apane bAre meM koI bar3A dArzanika yA gaMbhIra javAba denA mere lie rucikara nahIM haiN| maiM cira-pravAsI to hUM hI isakA lAbha lekara maiMne vinoda meM kahA, javAba AsAna hai| maiMne mRtyu kA cintana to kAphI kiyA hai, lekina mRtyu kI cintA maiM nahIM karatA / aba ye do mere pIche par3e haiM, mujhe pakar3anA cAhate haiM, eka hai 'bur3hApA' dUsarA hai 'mRtyu' / ye donoM kAphI thake hue haiM, para pIche to par3e hI rahate haiN| mujhe lene kahIM pahuMca jAte haiM aura logoM se pUchate haiM ki phalAM AdamI kahAM hai ? loga kahate haiM, 'abhI kala yahAM the, lekina patA nahIM yahAM se kahAM cale gye|' dariyAphta karake, merA patA pAkara, naye sthAna para hAMphate - hAMphate mujhe lene pahuMcate haiN| vahAM para bhI unheM vahI anubhava hotA hai / loga kahate haiM, 'Apane thor3I-sI derI kii| abhI yahAM para the, lekina patA nahIM, yahAM se kahAM cale gaye / " 42 / samanvaya ke sAdhaka
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age saba kahate haiM, jaba taka merI jIvana-yAtrA tejI se calatI hai, 'bur3hApA' aura 'mauta' mujhe pA nahIM sakate / ina pravAsoM ne kAkAsAheba ko jahAM dIrghAyu pradAna kI hai, karmaTha banAyA hai, prakRti ke sAtha unakA abhinna nAtA jor3A hai, vahAM mAnava aura prakRti ke samanvaya kA avasara bhI pradAna kiyA hai / apanI racanAoM jaba kAkAsAheba prakRti kA saMgIta sunAte haiM to mAno mAnava ke hRdaya kA saMgIta bhI svataH hI prasphuTita uThatA hai / isI se kAkAsAheba ke pravAsa vRttAnta jahAM prAkRtika sauMdarya ke sajIva citroM se pAThakoM ko vibhora kara dete haiM, vahAM una citroM meM mAnava hRdaya kA chalachalAtA spandana unheM alaukika AnaMda se sarAbora kara detA hai / kahate haiM, yaha saMsAra AdAna-pradAna para calatA hai / jitanA hama lete haiM, utanA hameM denA hI par3atA hai; para kAkAsAheba haiM ki jIvana-bhara dete rahe haiM, bhara-bhara hAthoM dete rahe haiM, aura lene ke avasara para unhoMne sadA apane hAtha pIche khIMca liye haiM / unake aMtara kA srota Aja bhI bharA-pUrA hai to usakA rahasya yahI hai ki unhoMne jitanA diyA hai, usakA zatAMza bhI liyA nahIM hai / yahI kAraNa hai ki sau ke nikaTa pahuMcakara bhI unameM taruNa jaisA utsAha aura umaMga hai / sAheba ke lie koI bhI kAma choTA yA bar3A nahIM hai| vaha pratyeka kArya ko pUjA kI bhAvanA se karate haiN| par3hane-likhane kA DhaMga, rahana-sahana kI kalA, vaktRtva zailI jaisI cIjeM to koI unase sIkha sakatA hai, yaha bhI zikSA le sakatA hai ki kama-se-kama sAbuna meM aura kama-se-kama pAnI meM kapar3e kisa prakAra sApha dhoye jA sakate haiM aura kama-se-kama sthAna meM adhika-se-adhika sAmAna kisa prakAra vyavasthita rUpa meM rakkhA jA sakatA hai / yadyapi vRddhAvasthA ke kAraNa aba unakA zarIra kucha thaka gayA hai, kAna se suna nahIM pAte, smaraNa zakti kAphI kSINa ho gaI hai, phira bhI unake jIvana kI kalA-pUrNa vyavasthitatA Aja bhI banI huI hai| bahuta varSa pahale kA eka prasaMga mujhe yAda AtA hai| hindI sAhitya sammelana ke adhivezana meM bhAga lekara hama loga zimalA se lauTa rahe the / kAkAsAheba bhI tIsare darje ke Dibbe meM hamAre sAtha the / bole, "jAnate haiM, tIsare darje ko pahale darje kA DibbA kaise banAyA jA sakatA hai ?" maiMne kahA, "nahIM / " taba unhoMne darI ko taha karake sITa para bichAyA, usapara kambala bichAyA aura phira cAdara bichAI / sITa gudagudI ho gii| jisa surucipUrNatA aura vyavasthitatA se kAkAsAheba ne usa kAma ko kiyA, usakI chApa Aja taka mere mana para banI huI hai| jo jIvana kI kalA jAnate haiM, unake lie parigraha kI AvazyakatA nahIM hai / ve to aparigraha ko hI vaibhavazAlI banA dete haiM, sAdagI ko garimA pradAna kara dete haiM / kAkAsAheba kI ikyAsIvIM varSagAMTha para unheM arpita karane ke lie hama logoM ne jo graMtha taiyAra kiyA thA, usakA nAma 'saMskRti ke parivrAjaka' rakhA thaa| Aja unakI 94vIM varSagAMTha ke maMgala avasara para 'samanvaya ke sAdhaka' kI saMjJA se vibhUSita karake merA mana adhika Ananda kA anubhava kara rahA hai / apane vinamra praNAma arpita karate hue maiM prabhu se kAmanA karatA hUM ki kAkAsAheba abhI apane jIvana ke aneka hare-bhare vasaMta dekheM aura hameM unase nita naI preraNAeM prApta karane kA saubhAgya milatA rahe / O vyaktitva : saMsmaraNa / 43
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta vidyApITha meM suMdaram 00 bhUtakAla hamezA suvarNa yuga-sA pratIta hotA hai| 1924 meM jaba maiM vidyApITha meM dAkhila huA, taba usakI sthApanA ke cAreka varSa hI vyatIta hue the| itane samaya meM kaI adhyApaka A-jA cuke the| hama jaba usa bhUtakAla kI bAteM sunate taba hameM lagatA thA ki bahuta-sI uttama cIjo se hama vaMcita raha gaye / hamArA yuga hameM suvarNayugasA nahIM mAlUma hotA thA, kintu kaI bAteM, jinakI svalpa icchA kI ho, kintu akalpita pracura parimANa meM mila jAtI haiM, aisA kAkAsAheba ke bAre meM huaa| prathamA ke varga meM saMskRta viSaya sikhAte samaya upaniSada pAThAvalI ke adhyayana ke sAtha kAkAsAheba kA prathama parokSa samAgama huaa| isa pustaka ke saMpAdakoM meM bhI vaha the, aisA smaraNa hai| satyaM vada / dharma cr| AcArya devo bhava / yAnyasmAkaM sucaritAni tAnyeva tvayopAsitavyAni, no itarANi, no itraanni| yad bhUmA tat sukham , nAlpe sukhmsti| jIvana kI prArambhika avasthA meM hI upaniSadoM ke ina mahAvAkyoM kA prathama paricaya huaa| aise parama gahana satya jinameM haiM, ve upaniSad graMtha kaise hoMge, ina graMthoM meM se hamAre lie cuna-cuna kara uttama pAThAvalI taiyAra karane vAloM kI vidvattA kaisI hogI? unakA svabhAva kaisA hogA?...aise vicAra mujhe Ate rahate / kAkAsAheba ke bAre meM jyAdA jAna lene kI utkaMThA hone lgii| kintu usa samaya kAkAsAheba vidyApITha meM the nhiiN| 'sAbaramatI' dvaimAsika kI phAila dekhate-dekhate usameM vidyApITha ke kaI purAne adhyApakoM kI chaviyAM dekhane ko miliiN| unameM kAkA kI chavi thI yA nahIM, yAda nahIM / kAkAsAheba kI jo pahalI chavi mere sAmane AyI, vaha hai himAlaya ke pravAsI kI-bharI huI dAr3hI vAle kAkAsAheba kA citra / unake 'himAlaya ke pravAsa' meM hI zAyada vaha rakhI gayI thii| kAkAsAheba hamAre tIsare AcArya the| giDavAnI ke bAda kRpAlAnI AcArya hokara Aye, taba vaha rAjya-parivartana saumya zAnti-pUrvaka huA thaa| kRpAlAnI ke pazcAt AcArya ke taura para kAkAsAheba Aye taba vaha yugakrAnti kucha alaga tarIke se huI / jAte samaya kRpAlAnI z2yAdA lokapriya bane the| gujarAta kAleja kI har3atAla ko saphala karane meM unake netRtva kA acchA sahayoga thaa| sAre gujarAta ke yuvA varga ko unhoMne mugdha kiyA thaa| vidyApITha meM unakA vidAI-samAroha akalpya bhavyatA se manAyA gyaa| utsAha aura viSAda ke tIvra Aroha-avaroha kI aisI bhUmikA para kAkAsAheba kA vidyApITha meM Agamana huaa| ___ unake Ane ke bAda to yuga hI palaTane lgaa| taMtra hAtha meM lene ke bAda kAkAsAheba ne hameM pahalA sabaka diyA-svataMtratA aura ataMtratA ke bIca ke bheda kaa| vidyApITha ke taMtra meM adhika svacchatA, adhika suvyavasthA aura adhika karmazIlatA lAne kA lakSya thaa| naI vidhiyAM aura naye niSedha Ane lge| hama saba vidyArthI apanA kacarA-datauna ke Tukar3e, kAgaja ke Tukar3e, jUThA pAnI ityAdi pIche apanI khir3akiyoM meM se yatheccha pheMkate the| kAkAsAheba ne Akara kacarApeTiyAM rakhavA dI aura usI meM kacarA DAlane kA upadeza diyaa| khir3akI meM se kacarA pheMkane kI kriyA ke lie unhoMne 'okanA' yA 'kai karanA' zabda kA prayoga kiyA thaa| vaha mere mana meM cipaka gyaa| kintu hama aise turanta mAna jAne vAle thoDe the| kAkAsAheba ke vidhi-niSedha umaMga se apanAne vAle vidyArthiyoM meM eka the amRtalAla naannaavttii| hamAre durAgraha ke viruddha nANAvaTI sakriya sadAgraha karate / kAkAsAheba ke sadupadeza ke bAda bhI subahasUbaha hama datauna ke Tukar3e khir3akI meM se bAhara pheMka dete, taba eka TokarI lekara nANAvaTI unako uThAne nikala 44 / samanvaya ke sAdhaka
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ par3ate ! bAda meM hama bhI yaha sabaka sIkha gye| chAtrAlaya ke vidyArthI jI cAhe vahAM apane kapar3e sukhAne DAlate aura mahAvidyAlaya ke calate samaya laharAtI dhotiyoM kA dRzya bahuta ramya to nahIM hI thaa| kAkAsAheba ne apane-apane kamaroM meM hI kapar3e sukhAnA hameM sikhaayaa| usake lie Upara chata para khAsa vyavasthA bhI karavA dii| unake Ane ke bAda pezAbagharoM kI hAlata sudhara gyii| zaucAlayoM meM upayoga ke bAda miTTI DAlane kI vyavasthA ho gyii| rasoIghara meM bhI kAphI sudhAra huA, jisase kharcA bhI kama huaa| kAkAsAheba ne Akara pAThyakrama meM udyogoM ko sammilita kiyA aura katAI ko niyamita aura anivArya bnaayaa| isake lie unako kAphI mehanata karanI par3I hogI, kintu kula milAkara udyoga hameM--khAsakara mujhe to-kAphI acche lage the| bar3haI ke kAma aura bunAI ke lie naye zikSaka aaye| vidyApITha meM pratidina prArthanA hotI / bAda meM varga zurU hote / kAkAsAheba Aye usake bAda prArthanA ke saMgIta meM unake pravacana zAmila hue aura kucha samaya bAda hareka ne kitane tAra kAte, usakA hisAba bhI zurU huaa| ahamadAbAda meM gAMdhIjI ke kArya kA kRpAlAnI ne tIna taraha se vargIkaraNa kiyA thA-Azrama, vidyApITha, aura saradAra kI myunisipNlittii| Azrama thA kaThora tapobhUmi / gAMdhIjI ke kArya ko Thosa bhUmikA para mUrta karane kA kAma saradAra karate the| vidyApITha meM saMsAra aura tapovana donoM kA samanvaya thaa| taduparAnta buddhisvAtaMtrya kI vizAla pITha-bhUmikA para zuddha saMskAra kI upAsanA thaa| kAkAsAheba ke Ate hI jaise vidyApITha para Azrama kA AkramaNa hotA dikhAI diyA / udyoga kI himAyata meM buddhi kI tarAjU mAno halkI mAnI gii| yaha bAta agarace bilkula saccI to nahIM thI, kintu buddhi-svAtaMtrya ke Upara maryAdA to avazya A gyii| vidyApITha ke dvaimAsika 'sAbaramatI' aura hastalikhita 'paMcataMtra' donoM para sensarazipa lAgU ho gyii| vidyAthiyoM kI sabhA AcArya ke kar3e Adhipatya meM AyI / pustakAlaya meM se hevalaoNka elisa kI pustakoM ko uThAkara adeya vibhAga meM rakha diyA gayA aura maeNkaphaeNDana ke 'phijikala kalcara' maMgavAnA baMda huaa| isa sArI nayI vyavasthA ko cAhe kaisI mAneM, samaya bItane para manuSya ko hara cIja kI Adata ho jAtI hai aura viparIta lagane vAlI paristhiti bhI vikAsa ke lie poSaka banatI hai| sensarazipa ke baMdhana meM AI huI 'sAbaramatI' kA maiM pahalA saMpAdaka thA aura mere dimAga meM aba taka svataMtratA kI dhuna thii| mAsika kA lekha dikhAyA to kyA aura na dikhAyA to bhI kyA, aisI zithila manovRtti se maiMne kucha lekha sensara ko binA batAye hI chapavA diye| phira kyA thA ! kAkAsAheba kI kaThoratA kA mujhe pahalA anubhava huaa| chape hue lekhoM meM se eka meM ahiMsA ke viruddha mAnA jAya, aisA kucha thA / vaha bhI lekhaka kI kalama bhUla hI thii| maiMne kAkAsAheba se kahA, "zuddhi-patra meM sudhAra deMge yA phira usa para syAhI chapavA deNge|" aisA na karane kA kAkAsAheba kA khaMDana mujhe camatkArI lgaa| unhoMne kahA, "Apa kucha bhI kareM, kintu par3hane vAle kA dhyAna usase khicegaa| aura kucha aniSTa kI AzaMkA usake mana meM raha jaayegii|" apane isa tarka se unhoMne mujhe bilkUla jIta liyaa| unakI AjJA se maiMne vaha pUrA pannA phira se chpvaayaa| kAkAsAheba ke vidhi-niSedhoM kI dhIre-dhIre Adata ho gyii| hama saba utsAha se kAtane lage, udyoga ke samaya meM lakar3I tarAza kara cIjeM banAte, prArthanA ke bAda unake pravacana sunate aura khAdI ke tAroM kA hisAba bhI karavAte / kalA para nIti kI, naye AcAroM kI vijaya hI khlaayegaa| hamAre abhyAsakrama ke uparAMta unhoMne kaI khAsa varga zurU kiye / kRpAlAnI bhI vaisA karate the| isa taraha unake pAsa se hamane 'ina memoriyama' aura rAmakRSNa ke vacanAmRta sIkhe the| zrI rAmakRSNa ke vacanoM se bhI vyaktitva : saMsmaraNa | 45
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhika prabhAva zrI rAmakRSNa ke prati kRpAlAnI ke bhaktibhAva kA huA thaa| kAkAsAheba ne rAdhAkRSNa kA 'di hindU vyU oNpha lAipha', 'maoNDarna simpojiyama', 'leTarsa oNpha jaoNna cAinAmaina' ityAdi pustakeM hamAre sAtha pddh'iiN| kalAviSayaka bhI kaI vyAkhyAna unhoMne diye| una sabameM se mujhe kaI bilkula naI bAteM jJAta huiiN| kintu una vyAkhyAnoM meM se milI huI jAnakArI se adhika vyAkhyAnoM ke aMta meM jisa vRtti vikAsa kA maiMne anubhava kiyA vaha mujhe Aja jyAdA kImatI mAlUma hotA hai / kAkAsAheba meM bhI vidvattA hai, yaha unake vyAkhyAnoM meM dekha sakA / unake prati aura jinakI pustakeM ve bahumAna se par3hate, una lekhakoM ke prati merA Adara bar3hane lagA / hama loga khUba zarArata kiyA karate the| hamArI ina zarAratoM ke bAre meM kAkAsAheba bezaka jAnate hoMge, kintu kucha kahate nahIM the kintu eka dina hada ho gyii| pradarzana to hamezA ke jaisA hI thA, hAsya vinoda bhI hamezA ke jaisA thaa| kamare ke AsapAsa hama pradarzana kA phAyadA uThA rahe the| itane meM kAkAsAheba bar3e gaMbhIra hokara nIce utara aaye| hama saba zAnta ho gaye / akalpanIya saMyama aura gAMbhIrya se unhoMne kahA, "Aja ramaNabhAI kA dehAnta huA hai, aisA vinoda Aja Apako zobhA nahIM detA!" aura taba se hamArI zarArateM sadA ke lie samApta ho gii| kAkAsAheba ke vyaktitva kA bar3A gaMbhIra prabhAva mere mana para pdd'aa| vidyArthiyoM kA daMgA kahA jA sake aisA eka choTA-sA prasaMga yAda AtA hai| usa samaya jisa dakSatA se kAkAsAheba ne kAma liyA, vaha mujhe barAbara smaraNa hai| bAraDolI kA satyAgraha cala rahA thA / vidyApITha ke kaI vidyArthI usameM bhAga lene gaye hue the| zahara meM bAraDolI dina manAyA jA rahA thA aura sarvatra har3atAla thI / hamane bhI chuTTI kI mAMga kI aisI har3atAla kI mAMga vidyApITha meM zAyada yaha prathama hI thI kAkAsAheba ne pravacana meM samajhAyA, "anya zAlA ke vidyArthI aura vidyApITha ke vidyArthI samAna kakSA ke nahIM haiN| sarakAra aura rASTra ke bIca jo gaja-grAha cala rahA hai usameM sarakAra ke pakSa meM khar3e loga apanI pakar3a DhIlI kara sakate haiN| sarakArI zikSA lene vAloM ko har3atAla karanA jarUrI hai| hama to sarakAra ke vipakSa meM haiN| hama pakar3a DhIlI nahIM kara skte| hameM to adhikAdhika joroM se khIMcanA caahie|" isake bAda hamane chuTTI kI mAMga chor3a dI / tatpazcAt bAraDolI kA abhinaMdana karane vAlA eka kAvya likhakara kAkAsAheba ke pAsa maiM le gayA / usameM 'lar3ate raho, jUjhate raho' aisI paMkti thii| yaha sunakara kAkAsAheba ne jarA-sI TIkA kI, "hAM, usako kaho 'tuma lar3o, khatama ho jAo, aura hama yahAM baiThe-baiThe tumhArI kavitA kareMge ! aisA hI na ?" unakI bAta mere dhyAna meM A gyii| maiMne kahA, "nahIM, aisA to khyAla bhI hameM nahIM ho sakatA / " aura 'hama saba sAtha lar3eMge, jUjheMge' isa taraha kI paMkti maiMne banAyI / 1 saba vidyArthiyoM kA vikAsa karane ke lie kAkAsAheba ne bahuta pravRttiyAM zurU kiiN| rAta ko tArAdarzana karAne lge| yaha mujhe bahuta pasaMda thaa| jAr3e kI ThiTharatI rAta meM hama chata para jAte TheTha pairoM taka pahuMcane vAle garama ovarakoTa pahanakara kAkAsAheba Ate the aura tAroM kA paricaya karavAte the| maiMne pahalI bAra tAroM ko pahacAnA -- aura sAtha hI sAtha kAkAsAheba koTa pahane jitane arvAcIna haiM, yaha dekhakara khuzI bhI huii| patA nahIM yaha kaise huA, lekina kAkAsAheba ke sAtha maiMne ravIndranAtha Taigora kI 'sAdhanA' par3hane kA prArambha kiyaa| hama do hI par3hane baiThate kAkAsAheba ke sAnnidhya kA yaha mere lie uttama prasaMga thA jitanA 'sAdhanA' ke saundarya ke bAre meM, jagata ke zAzvata Rta ke bAre meM kaI citra aura dRSTAMta mujhe bahuta AkarSaka mAlUma hue the; kintu Taigora kI vaha 'sAdhanA' kiMvA kAkAsAheba kI sAdhanA merI prakRti ke adhika anukUla na thii| jo ho, hamArI 'sAdhanA' pUrI huii| kintu usameM se maiM eka bAta sIkhA, jo abhI yAda hai maiM par3atA taba 46 / samanvaya ke sAdhaka
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAkAsAheba mere uccAraNa sudhaarte| usameM Tratha (satya) kA uccAraNa laghu svara kA hai, yaha maiM siikhaa| jo bAta 'sAdhanA' se siddha na ho sakI vaha anAyAsa siddha ho gyii| kAkAsAheba vaise to kalA-bhakta the, phira bhI ve saMyama pradhAna zuSka rasa vRtti ke haiM, aisI chApa mujha para thii| eka samaya hama do-tIna vidyArthI unake pAsa baiThe the hamameM se eka ne bahuta dabA-dabAkara sira ke bAla banAye the| kAkAsAheba ne haMsakara kahA ki ina bAloM ko isa taraha kaida kara rakhA hai, yaha acchA nahIM hai| unako jarA mukta rkhiye| svayaM bAla na rakhate hae bhI bAla rakhane meM unako koI etarAta nahIM, balki bAla kisa taraha acche lageMge, yaha bhI samajhAte haiM, yaha dekhakara mujhe khuzI huii| vidyApITha ke cAra varSa pUre karake maiM vatana gyaa| aba mAnoM sanAtana chuTTiyAM zurU ho rahI thiiN| bhaviSya meM kyA karanA, usakA vicAra Akara aTaka jAtA / garamI kI 'eka dopahara ko maiM kueM para snAna kara rahA thA taba merA choTA bhAI eka patra le aayaa| vaha kAkAsAheba kA thaa| Apane sonagar3ha gurukula ko mujhe sauMpA thaa| adhyApaka ke rUpa meM vahAM merI niyukti huI thii| aura zAmaladAsa bhAI ke sAtha mujhe vahAM jAnA thaa| mujhe atyanta prasannatA huii| kAkAsAheba ne mujhe ThikAne lagA hI diyA ! auroM ke sAtha AptabhAva se bharA unakA vartana dekhakara mujhe IrSyA rahatI thI, vaha aba calI gyii| mujhe kyA patA thA ki kAkAsAheba mere lie kaisA AptabhAva rakhate haiM ? sonagar3ha meM maiMne eka varSa bitaayaa| nayA-nayA zikSaka thaa| mujhe kAphI muzkileM aatiiN| kAkAsAheba una muzkiloM kA nirAkaraNa sujhaate| 1630 ke satyAgraha meM maiMne jaMbusara tAlukA meM kAma karake apanA yogadAna diyaa| gAMdhI-ivina karAra hone para aba mere sAmane prazna thA-kyA karanA ? zAntiniketana ho Ane kA kucha vicAra thA / ahamadAbAda gayA, taba kAkAsAheba se milaa| bAtoM-bAtoM meM maiMne apane bhAvI kAryakrama kI sUcanA unheM dii| ekAdha kSaNa rukakara unhoMne maMda smita ke sAtha kahA, "maiM nahIM mAnatA ki Apako vahAM jAne kI AvazyakatA hai| vidyApITha ne Apako kyA kAma diyA hai ?" aise javAba kI maiM kalpanA bhI nahIM kara sakatA thaa| kintu kAkAsAheba ke usa eka vAkya se zAntiniketana jAne kI merI vRtti palaTa gyii| apUrNatA kA bhAsa pighala kara vizeSa tRpti kA anubhava maiMne kiyaa| kAkAsAheba ke aneka pravacanoM se maiMne jo nahIM pAyA, vaha unake ekAdha vAkya se bahuta bAra prApta kiyaa| upaniSad pAThAvalI se Arambha hone vAlA merA parokSa paricaya isa taraha saghana AtmIyatA meM pariNata huaa| kAkAsAheba ke AsapAsa vaha upaniSad kAla kA aura usase bhI vizeSa susaMskRta yuga kA kucha arvAcInatA se mizrita madhura vAyumaMDala banA rahatA hai| unhoMne mujhe svAyatta paripUrNatA kI jo dIkSA de dI, vaha kitanI mahAna thI, usakA pUrA vicAra unako bhI zAyada nahIM hogaa| kAkAsAhaba zikSA ke kalAkAra kahalAte haiN| kisI bhI tatva kA saMkramaNa uttama taraha se tabhI ho sakatA hai jaba usake lene vAle aura dene vAle apane mukta antaHkaraNa ko sarvabhAva se unmukha karake eka-dUsare kI ora abhimukha hote haiN| usa sthiti meM ekAdha vAkya, ekAdha zabda, ekAdha dRSTipAta bhI bhArI kAma kara dete haiN| kAkAsAheba ke pAsa yaha merI saccI upa-ni-Sad thii| vyaktitva : saMsmaraNa | 47
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-samanvaya kumArI sarojinI nANAvaTI 00 pUjya kAkAsAheba ke prathama darzana mujhe karIba ikatAlIsa varSa pahale 1938 meM hue - merI abhinna- hRdaya muslima bahana kumArI rehAnAbahana taiyabajI dvaaraa| jaise-jaise maiM kAkAsAheba ke najadIka AI, maiMne dekhA ki samanvaya unakI pradhAna jIvana-sAdhanA hai / usake mUla meM hai AstikatA / manuSya meM zraddhA, usakI bhalAI meM zraddhA, bahuta gire hue manuSya meM bhI nihita, supta zubhavRtti para kI zraddhA aura hareka ke sAtha Atmaikya kA anubhava karane kI utkaTa icchA / bahuta chuTapana meM eka harijana bAlaka ke sAtha kAkAsAheba ( dattu ) khela rahe the / ghara ke kisI bar3e ne dekha liyaa| vahIM AMgana meM bar3e unako sira para se snAna karavAyA aura phira ghara meM liyaa| choTe-se dattu ke mana ko bar3I Thesa lgii| apane jaise hI lar3ake ko chUne para snAna kyoM karanA par3e? Age calakara jaba skUla jAne lage taba zAlA ke vArSikotsava samiti ke ve maMtrI niyukta hue| sammelana meM una dinoM rivAja thA ki bhojana ke samaya vidyArthI paMkti meM baiThate the taba pahale brAhmaNa lar3ake phira anya hindU lar3ake aura anta meM gaira-hindU lar3ake baiThate the / parosane kA AraMbha hamezA brAhmaNa lar3akoM se zurU hotA thA / paMkti ke anta taka pahuMcate khAnA ThaMDA ho jAtA thA / dattAtreya ne kahA, "aisA maiM bilakula nahIM calane dUMgA / khAnA parosane kA kAma paMkti ke donoM choroM se, bArI-bArI se zurU hogaa| kisI ke prati anyAya yA tiraskArayukta bartAva maiM sahana nahIM karUMgA / " tabase yaha sudhAra ho gayA aura lar3akoM meM aisA bheda-bhAva apratiSThita ho gayA / jaba kAleja meM Aye taba taka to kAphI ciMtana-manana ho cukA thA aura saMkalpa pUrvaka samanvaya kI rAha kAkAsAheba ne lI thii| jo dUra ke hoM--akele hoM unako khAsa apanAnA yahI unakI vRtti thii| isIlie jaba tejasvI jIvata rAma kRpAlAnI ko siMdha ke kAleja se aura bAda meM baMbaI ke vilsana kAleja se nikalanA par3A aura pUnA kI phargyusana kAleja meM dAkhila hue, taba kAkAsAheba ne unase jAna-pahacAna karake dostI bar3hAI / aura tabase Aja taka vaha dostI nibhAI hai| 've kAleja zikSA pUrI karane ke bAda kAkAsAheba kucha dina ke bAda bar3audA gaye aura vahAM ke rASTrIya gaMganAtha vidyAlaya ke AcArya bane vahAM mahArASTrI lar3ake gujarAtI brAhmaNa ke hAtha kA pakAyA bhI nahIM khAte the| yaha rivAja sarvamAnya thA kintu yaha bAta kAkAsAheba ko kaise sahana hotI himmatapUrvaka unhoMne gujarAtI brAhmaNa ko rasoI karane ke lie rakhane kA taya kiyA karIba saba vidyArthI aura zikSaka vidyAlaya chor3a jAne ko taiyAra ho gye| phira bhI kAkAsAheba nahIM ddige| dhIre-dhIre eka-eka karake saba vidyArthI vApasa A gaye / jaba gaMganAtha vidyAlaya banda ho gayA aura dUsarI koI rASTrIya sevA karanA zakya nahIM thA, taba kAkAsAheba himAlaya kI yAtrA ko nikle| usa DhAI sAla kI paidala yAtrA meM unhoMne zrI rAmakRSNa mizana ke mUrdhanya logoM se bahuta najadIkI va AtmIyatA bdd'aaii| unhoMne kAkAsAheba ko dIkSA lene kA sujhAyA thaa| dIkSA to nahIM lI kintu apane ko rAmakRSNa bhakta mAnane lage aura rAmakRSNa mizana ke loga bhI unako 'rAmakRSNa 'baoNya' mAnate the| himAlaya jAkara vahAM gaharI sAdhanA kii| deza kI svataMtratA kA utkaTa khyAla hI unako himAlaya se 48 / samanvaya ke sAdhaka
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vApasa lA skaa| vApasa Ane ke bAda kucha samaya sanAtanI RSikula meM mukhya adhiSThAtA rhe| vahAM rahate hue gurukula ke Arya samAjI logoM se unakA premAdara kA sambandha rahA jo una dinoM karIba asaMbhava sA mAnA jAtA thA / bAda meM kavivara ravIndranAtha ThAkura ke zAntiniketana meM phuNce| vahAM kavivara ne thor3e hI dinoM meM saMsthA ke AjIvana sadasya kA pada lene kA Agraha kiyaa| , apanA hRdaya to kavivara ko de hI cuke the| eka vibhAga kA vyavasthApakapada lene kI bhI karIba-karIba svIkRti dI thI ki itane meM 1615 meM gAMdhIjI -- karmavIra gAMdhI dakSiNa aphrIkA se bhArata pdhaare| gAMdhIjI svayaM vilAyata hokara aaye| unake phIniksa Azrama ke loga kucha mahIne pahale hI zAntiniketana meM Akara rahe the / unake sAtha kAkAsAheba ghula-mila gaye / unhIM ke sAtha khAnA-pInA, prArthanA karanA -- ityAdi calA / balki subaha kI prArthanA to kAkAsAheba ne hI banAkara zurU kara dI thii| bApUjI aaye| unase kAkA sAheba kI kAphI carcAeM huI aura kAkAsAheba ko bApUjI para pUrA vizvAsa baiTha gayA jaba bApUjI ne kAkAsAheba ko apane Azrama meM Ane kA AmaMtraNa diyA, kAkAsAheba ne kavivara se pUchA / unase AjJA lekara gAMdhIjI ke AmaM aNa ko saharSa svIkAra kiyA aura apane kucha kAma nipaTAkara yathAzIghra ve Azrama meM pahuMce / usa samaya Azrama meM eka bar3A utpAta-sA macA huA thA / Thakkara bApA ne eka harijana parivAra ko bApUjI ke pAsa bhejaa| sAre samAja kA aura apane logoM kA virodha sahana karake bhI bApUjI ne usa parivAra ko prema se apnaayaa| pati-patnI aura choTI-sI putrI lakSmI the usa parivAra meN| barasoM ke sAthI bApUjI kI isa bAta ko sahana na kara sake / kaI loga Azrama chor3akara cale gye| kaI loga sirpha phalAhAra para rahane lge| unakA kahanA thA ki aphrIkA jaise paradeza meM to yaha saba ThIka thA, kintu apane samAja meM yaha kaise cala sakatA hai| I usI samaya kAkAsAheba apanI patnI aura do putroM ko lekara Azrama meM Aye aura AnaMda se sabase mila-julakara rahane lage / AzramazAlA meM hindU-muslima, harijana hara taraha ke bacce the hI / kucha sAla bAda jaba bApUjI ke Adeza se kAkAsAheba gujarAta vidyApITha calAte the taba unhoMne dekhA ki brAhmaNa rasoI karanevAle, saMsthA ke cauke meM kisI ko Ane nahIM dete the| unakA virodha karane se pahale kAkAsAheba ne bAkAyadA Dabala roTI banAne kA tarIkA sIkha liyA, usake lie bhaTTI banavAI aura phira niyama kiyA ki rasoI meM jAne kI kisI ko manAI nahIM hogI / Azrama meM imAmasAheba kI beTI AminA apane ko pUjya kAkAsAheba kI beTI mAnane lagI / kAkAsAheba ke rasoI ghara meM jAkara unake sAtha kAma karane lagI thii| apane yahAM koI acchI cIja banI ho to le AtI thii| bilakula eka parivAra kA vAtAvaraNa thA / vidyApITha meM kAkAsAheba ne alaga-alaga dharma ke mUrdhanya jAnakAroM ko bulAkara saba dharmoM kA gaharA adhyayana zurU karavAyA / bauddhadharma ke vizva vikhyAta paMDita zrIdharmAnaMda kosaMbI, jaina-dharma ke prakhara jJAtA paMDita sukhalAlajI aura paMDita becaradAsajI jaise niSNAtoM ko ikaTThA kiyA / isa taraha se dharma - samanvaya kA kAma calA / eka jela yAtrA meM kAkAsAheba ne mazahUra maulAnA madanI se kurAna zarIpha kA adhyayana kiyaa| yaha maukA kAkA sAheba ne acchI taraha kamAyA thaa| isa jela yAtrA meM jelavAloM ne muslima kaidiyoM ko ajAM dene kI manAI kara dI yaha kahakara ki Apa bahuta bar3I AvAja meM ajAM pukArate haiM, usase anya kaidiyoM ko takalIpha hotI hai / hara namAja ke vakta ajAM dekara logoM ko namAja ke lie jAgrata karanA yaha unakAanivArya dhArmika tarIkA mAnA vyaktitva: saMsmaraNa / 46
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayA hai| manAI hone para saba muslima kaidiyoM ne upavAsa zurU kiye| unake sAtha sahAnubhUtipUrvaka kAkAsAheba ne bhI upavAsa kiye| kAkAsAheba ke upavAsa ke kAraNa hI sarakAra ne manAI hukuma haTAkara ajAM kI ijAjata de dI kintu jela meM upavAsa karane ke gunhA kI zikSA bhI dii| sabako ekatra rakhA aura par3hane-likhane kI sahUliyata baMda kara dI / usa samaya maulAnA husaina ahamada madanI ke sAtha kAkAsAheba ne sArA pavitra kurAna par3hA aura islAma kA marma samajha liyaa| bAibala kA adhyayana bhI kAkAsAheba ne kiyA hai| jaba maukA milatA hai taba carca meM,yA masjida meM yA gurudvAre meM baiThakara prArthanA karate kAkAsAheba ko bar3A AnaMda AtA hai| . kAkAsAheba ke sAtha bhArata-bhara meM aura deza-videzoM meM pravAsa karane kA saubhAgya mujhe milA hai| hamane apane deza ke zrI zAha salIma ciztI khvAjAsAheba kI daragAha jaise aneka pavitra sthAnoM meM aura Iji aphIkA aura vesTainDIja taka kI masjidoM meM kurAna-zarIpha kA pahalA sUrA (adhyAya) al phAtihA par3hA hai| jarmanI, phrAMsa, iMgalaiMDa, amarIkA ke jaga vikhyAta carcoM meM aura kathIloM meM baiThakara Izu bhagavAna kA dhyAna kiyA hai| amRtasara ke suvarNa maMdira jaise aneka gurudvAroM meM pavitra graMthasAheba sunA hai| aura bhavyAtibhavya maMdiroM meM bhI prArthanA kI hai| kAkAsAheba ko maiMne hara jagaha para eka hI taraha dhyAna-magna hote dekhA hai| kAkAsAheba ke aMgata saMbaMdhoM meM bhI saba deza ke saba dharma ke loga haiN| unako pitA tulya mAnane vAloM meM se kisa-kisakI yAda karUM ! jApAna kI kAtsu, yukIko, okAmoto dampati, bhAI koMkI nAgA ityAdi kaineDA ke mIA aura klAusa, elIja vagairA amarIkA ke snehI nAilsa dampati, svargIya mArTina lyUthara kiMga, aura kitane sAre snehI ! jarmanI ke hamAre bhAI AlphreDa vafaila aura bhArata meM to bilakula beTI jaisI rehAnA bahana. amatassalAma bahana, Ala bahana, phIrojA bahana, vagairA agaNita nAma dhyAna meM Ate haiN| mUla spena ke kintu aba bhAratIya nAgarikatA prApta kiye hue saMta phAdara vAlesa jinhoMne gujarAtI ko apanAkara usameM kitAbeM bhI likhI haiM, ve kAkAsAheba ke mAno nikaTa ke riztedAra hI haiN| isa taraha se samanvaya kAkAsAheba ke jIvana kA eka aMga hI nahIM, jIvana meM pUrNa rUpa se vyApaka ho gayA hai| jisa bhI prAnta meM yA deza meM kAkAsAheba jAte haiM, vahAM ke loga unako pUrNatayA apanA mAnakara unake sAtha apanI sArI muzkiloM kI gaharI carcAeM niHsaMkoca karate haiN| gujarAtI to ve pUre bana hI gaye haiN| kintu AsAma ke loga bhI unako apanA mAnate haiM-yahAM taka ki AsAma kI pahalI yUnivarsiTI ke kUla-nAyaka (vAisa cAnsalara) hone kA AmaMtraNa kAkAsAheba ko diyA gayA thaa| jApAna meM bhI eka vidvAna bauddha bhikSuka ne kahA, "kAkAsAheba Apake sAtha bAta karate hama bhUla hI jAte haiM ki Apa jApAnI nahIM haiM aura andara ke saba savAla Apake sAmane rakha dete haiM !" aise udgAra duniyA ke kaI konoM meM maiMne sunakara dhanyatA kA anubhava kiyA hai / isakA kAraNa yahI hai ki kAkAsAheba ke mana meM koI bheda-bhAva nahIM hai| jaisI gaharI bhakti himAlaya ke prati hai usI taraha kI bhakti kI dRSTi se ve phujIyAmAko aura kili mAMjAroM jaise parvatoM ko dekhate haiN| zrIgaMgAmaiyA,yamunA-mAtA ko jisa bhAva se namana karate haiM usI bhAva se nIla-maiyA, rahAina-maiyA ityAdi ko namate haiN| maiMne anubhava kiyA hai ki kAkAsAheba ke lie kudarata to bhagavAna kA hI sAkAra rUpa hai| bhagavAna to eka hI ho sakate haiM / phira bhedabhAva A hI kaise sakatA hai ? samanvaya kI sAdhanA ke dvArA Atmaikya, sabake sAtha aikya kA anubhava karanA yahI mokSa kI unakI vyAkhyA hai| 50 / samanvaya ke sAdhaka
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aphrIkA ko unakI mahAna dena appA paMta OO zrI kAkAsAheba aura mere pitAjI - rAjA bhavAnarAva paMta, auMdha ke rAjAsAhaba - kA paricaya bahuta purAnA thA / kintu apane rAjya ke naye saMvidhAna ke viSaya meM mahAtmAjI kA parAmarza lene mere pitAjI sevAgrAma gaye, taba maiM kAkAsAheba se prathama bAra milA / prAcIna rAjA-mahArAjAoM kI punIta paramparA ke anusAra mere pitAjI apane rAjya kA tyAga kara use prajA ke nAma karake eka sAkSI, mArgadarzaka aura 'prathama sevaka' ke nAte hI rahanA cAhate the / sevAgrAma ke hamAre eka saptAha ke nivAsa ke daramiyAna roja subaha rAjya ke tyAga ke tAtvika aura AdhyAtmika pahaluoM para pitAjI aura kAkAsAheba kI carcAeM hotI rahIM / ina saba bAtoM se kAkAsAheba itane prasanna aura pulakita ho gaye ki usI kSaNa se mujhe beTe ke samAna apanA liyA / mahAtmAjI ke sAtha kI mere pitAjI kI huI smaraNIya bheMTa ke bAda jaba-jaba sevAgrAma gayA, maiM hamezA kAkAsAheba kA preraNAdAyaka aura saccA parAmarza letA rhaa| khAsakara 1642 kI 'bhArata chor3o' ke bhUmigata AMdolana ke samaya jaba choTA-sA auMdha, satArA aura kolhApura kI 'prati sarakAra' kA kendra banA huA thA, una dinoM jaba nAnA pATila, ratnAppA kuMbhAra, vasaMtarAva pATila jaise netA kaI bAra auMdha ke gAMvoM meM Azraya lete the / taba kAkAsAheba kI salAha ne aura prabodhaka mArga darzana ne hamAre AMdolana ko prayojanoM ke ucita saMdarbha meM prastuta kiyA / videzoM meM svataMtra bhArata kA pratinidhi hokara jaba maiM aphrIkA gayA, taba kAkAsAheba ne pUrva aphrIkA, madhya aphrIkA aura ( usa samaya ke) kAMgoM kI yAtrA kii| lagabhaga chaH mahIne vaha hamAre bIca rhe| aphrIkA meM kAma karane vAle hama saba ke lie kaisI tejasvI aura preraNAtmaka thI vaha kAlAvadhi / isa 'sUryodaya ke deza' (kAnTIneMTa oNpha DaoNna - kAkAsAheba isI nAma se aphrIkA kA ullekha karate rahe) aura bhArata ke bIca maMtrI utpanna karane ke kAma ko kAkAsAheba ne nayA hI AyAma diyA / manuSya- manuSya ke bIca sneha-sambandha kA vikAsa karane meM dharma, vaMza, saMskRti yA jAti ke bheda unake lie kabhI bAdhaka nahIM hue haiN| unake lie vividha raMga milakara jIvana kA eka adhika suraMgI aura santoSajanaka citra utpanna karate haiN| apanI vividha sabhAoM meM- aMgreja, aphrIkI, bhAratIya aura arabI zrotAgaNoM ke sAmane kAkAsAheba isa viSaya kA atyanta saundarya ke sAtha aura hRdaya ko chU jAne vAlI bhASA meM apane vicAroM kA vikAsa karate rhe| vaha marAThI meM, gujarAtI meM, hindI aura aMgrejI meM bolate the / vaha eka kavi kI taraha bolate the - eka mAtA ke vAtsalya se bolate the / haMsate- samajhAte preraNA dete / saumyabhASI, tAje vicAra, citroM ko darzAte -- jo sunanevAle ko spardhA, hAni-lAbha, sattA saMgharSa aura durdazA kI duniyA se kahIM dUra ur3A le jAte / aphrIkA meM basanevAle bhAratIyoM ne kAkAsAheba kI spaSTa dRSTi ke dvArA prathama bAra anubhava kiyA ki aphrIkI manuSya ke hRdaya meM bhI saundarya aura sneha basate haiM / taba taka adhikatara bhAratIyoM ke lie aphrIkI mAtra eka naukara hI thA, bartana mAMjanevAlA aura jUte sApha karane vAlA, jisake sAtha cillAkara hI bAta kI sakatI thI aura jo mAno abhI-abhI per3a se utarakara AyA ho ! kAkAsAheba ke pravacanoM se isa dRSTi meM dhIre-dhIre kintu nizcita sudhAra Ane lgaa| jisa taraha se aphrIkI loga jomo kainyATA, nyerere, mboyA jaise netA se lekara sAdhAraNa azikSita naukaroM taka kAkAsAhaba ke pravacanoM ko maMtra-mugdha hokara sunate the / yaha vyaktitva : saMsmaraNa / 51
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhane yogya dRzya thA / kaI bAra unameM se adhikAMza vyakti samajha bhI nahIM pAte the ki kyA kahA jA rahA hai, kintu una sabake lie kAkAsAheba 'bAtu amuMgu' ( bhagavAna ke sandezavAhaka ) the| una dinoM aphrIkiyoM ne kabhI aise manuSya dekhe hI nahIM the, isalie ve saba una para mugdha the / bhAratIya aura aphrIkI loga kAkAsAheba pUrNa prabhAvita ho jAyaM, yaha samajhA jA sakatA hai, kintu yUropIya loga bhI, jo vijetA the, zAsaka the, ve pahale acchA se, kintu bAda meM apanatva aura Ananda - utsAha ke sAtha unakI sabhA meM Ate rahe / saba-ke-saba sara bAMkale (pUrva aphrIkA ke suprIma korTa ke adhyakSa ) se lekara nAkurU, yA kisumu ke choTe se kisAna vyApArI taka Ane lage aura apane gharoM meM kAkAsAheba ko AmaMtrita karake apane mitroM ke sAtha unake jJAna kA rasAsvAdana karane ko utsuka the / kAkAsAheba sabake yahAM jAte unake sAtha kavitA kI, kalA kI, saMgIta kI, jIvana kI aura saundarya kI bAteM karate / unakA uddezya bhAratIya saMskRti kA pracAra karanA hI nahIM thA / vaha to mAnavIya saMskRti ke poSaka the / vizvabhara ke yugoM kI samasta saMskRti unakI virAsata thii| aisI vizAla dRSTi kA virodha kauna kara sakatA hai, vizeSakara jaba itane sAde aura jvalanta zabdoM meM samajhAyA jAya / 1650 meM bhArata-aphrIkA ke sambandhoM kA zrIgaNeza ho hI rahA thaa| kisI aura se adhika kAkAsAheba ne hI isa vikAsa - kAla ko nayA aura mArmika AyAma diyA / unake prati merA nijI RNa atulanIya hai, kyoMki unakI dI huI AdhAra- zilA para kAma karanA mere lie bahuta AsAna hogA / videza sevA ke 27 varSoM ke daramyAna jaba-jaba maiM bhArata AtA, taba kAkAsAheba ko apane kAma kA vivaraNa avazya detA / unake AzIrvAda aura mere prayAsoM kI snehapUrNa aura vivecanAtmaka kadra mere jIvana ke amUlya tatva bane haiM / unhoMne beTe ke rUpa meM mujhe svIkAra kiyA hai| maiM unako apane vinamra abhinaMdana arpita karatA hUM | O namaH param RSibhyaH kudara divANa 00 zubhAzubhAbhyAM mArgAbhyAM vahantI vAsanA-sarit / pauruSeNa prayatnena yojanIyA zubhe pathi // yaha upaniSad-vacana bahuta hI mArmika hai / yaha mAnava-jIvana kA yathArtha citraNa aura mArga-darzana karatA hai / nadI kA pravAha jisa prakAra kisI ajJAta giri kI goda se nikalakara acche-bure khetoM se bahatA huA dUra ke kisI anajAne aura asIma sAgara meM jAkara samA jAtA hai, usI prakAra yaha hamArA jIvana bhI hai / usakA Adi-anta ajJAta hai / kevala madhya hI gocara hai aura hameM jo kucha karanA hai, vaha isI madhyAvadhi meM karanA hai, apane pauruSa prayatnoM se, apane nijI bala se, karanA hai / manuSya jIvana kA koI lakSya hotA hai aura use prApta karane kA koI krama hai / manuSya vahI hai, jisane ye donoM samajha-bUjhakara apanA liye haiN| upaniSad ne mAnava jIvana 52 / samanvaya ke sAdhaka
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko sarit kahA hai| saritA kA svabhAva nimnagAmI hotA hai| use isalie saMskRta meM nimnagA' kahA hai| sAmAnya mAnava kA jIvana bhI isI taraha svabhAvataH nimnagAmI hai| use Upara kI ora mor3anA, uThAnA manasvI puruSa kI apekSA rakhatA hai| upaniSad isI puruSakAra kI preraNA detA hai| mAlI jisa taraha pAnI ko mor3atA hai aura uttamottama phUla aura phala ke bagIce sIMcakara kRtArtha hotA hai, usI taraha manasvI puruSa ko apane jIvana kA pravAha mor3akara use savRtti, sadvicAra aura sadvartana ke bagIce sIMcakara phUlate-phalate karane hote haiN| tabhI usakA jIvana saphala hotA hai / 'yojanIyA zubhepathi' kA yahI Azaya hai| aise hI puruSakAra ko prakaTa karane vAle manasvI puruSoM ko maiM UrdhvaretA kahatA huuN| prAyaH sabhI samaya aura sabhI samAja meM aise agraNI mahApuruSaine-gine hI kyoM na hoM-huA karate haiM, yaha bhagavAn kI parama kRpA hai / inhIM ke netRtva meM mAnava samAja agrasara hotA huA apane lakSya taka pahuMcane vAlA hai| hamAre yuga meM aisA eka mahApuruSa ho gayA hai gAMdhI, jisake sannidhi meM vahI zubha preraNA lekara jinhoMne apanA jIvana kRtArtha kiyA hai, unameM kAkAsAheba kAlelakara kA sthAna viziSTa hai| gAMdhI kI mUla preraNA aura prayAsa 'sva'rAjya yAnI Atma-zAsana kI sthApanA ke rahe haiM / usakA eka aMza aMgrejoM ke videzI zAsana ko haTAnA thaa| yaha kArya UparI dRSTi se dekhane se to bhautika hI dIkhatA hai, paraMtu use prApta karane ke jo sAdhana gAMdhI ne nizcita kiye aura apanAye the aura jinakA Agraha unhoMne antima zvAsa taka rakkhA, una satya aura ahiMsA kI ora dhyAna diyA jAya to kahanA hogA ki yaha bhautika nahIM, AdhyAtmika kArya thaa| isa lakSya kA darzana kAkAsAheba ko spaSTa rUpa se haA aura satya aura ahiMsA para unakI niSThA avicala rahI hai| aneka acche-acche loga bhI svarAjya prApti ke AndolanoM meM baha gaye aura satyAgraha arthAt satya ke lie ahiMsA kA Agraha unhoMne chor3a diyA; paraMtu kAkAsAheba ne kabhI unakI puSTi nahIM kI, na tor3aphor3a, na mAra-kATa kA samarthana kiyA; kyoMki isa taraha prApta hone vAlA rAjya svarAjya yA rAmarAjya nahIM ho sakatA, isakA unheM pUrA vizvAsa thaa| 'natvahaM kAmaye rAjyam" aura "yatemahi svarAjye" yaha jo vaidika AryoM kA niSedha rUpa aura vidhirUpa ghoSa-vAkya rahA hai, usa para ve barAbara calate rahe haiM aura isa AdarzarUpa svarga ko dharA para utArane ke kArya meM manasA-vAcA-karmaNA AjIvana saMlagna rhe| jo kucha unhoMne kiyA, jo socA yA likhA yA bolA, vaha saba isImeM A jAtA hai| usakA vistRta vivaraNa unakI jIvanI meM par3hA jA sakatA hai| kAkAsAheba isa yuga ke RSi haiN| namaH param RSibhyo, namaH param Rssibhyo| 0 vaMdanIya kAzinAtha trivedI 00 zrI kAkA kAlelakara hamAre deza ke una birale saubhAgyazAlI gurujanoM meM se haiM, jinheM Aja se cauMsaTha barasa pahale, san 1915 meM, usa samaya ke karmavIra gAMdhI ko gurudeva ravIndranAtha ThAkura ke zAntiniketanaAzrama meM bahuta nikaTa se dekhane, jAnane aura samajhane kA suavasara milA thaa| gAMdhIjI ke sAtha zAntiniketana meM huI apanI pahalI bheMTa-carcA se kAkAsAheba itane prabhAvita hue ki unhoMne apanA zeSa sArA jIvana deza-kArya vyaktitva : saMsmaraNa | 53
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie gAMdhIjI ko samarpita kara diyaa| unhoMne na kevala apanA jIvana samarpita kiyA, balki apanI AsthAeM badalIM, apanA jIvana-patha badalA aura apanI jIvana-paddhati bhI bdlii| gahare soca-vicAra ke bAda ve gAMdhIjI ke AjIvana-sAthI bne| apane parivAra ke sAtha ve unake Azrama meM rahane lge| gAMdhIjI kI paribhASA vAle vratadhArI AzramavAsiyoM meM unakI ginatI hone lgii| zIghra hI Azrama-parivAra ke bIca unakA apanA eka sthAna bana gyaa| isa taraha zrI dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara satyAgraha-Azrama, sAbaramatI ke Azrama-parivAra ke lie 'kAkA kAlelakara' bana gae aura Age calakara sAre deza meM unakA yahI nAma vyApaka aura susthira ho gyaa| ve na kevala AzramavAsiyoM ke, balki sAre deza ke aura sArI duniyA ke kAkA bana gae ! khada gAMdhIjI bhI unheM 'kAkA' hI kahane lge| gAMdhI-yuga meM jinake mUla nAma lupta hue aura upanAma vyApaka rUpa se pracalita ho gae, unameM gAMdhIjI kA nAma sabase Age rhaa| zrImohanadAsa karamacanda gAMdhI 'mahAtmA gAMdhI' aura 'bApU' ke nAma se prasiddha ho ge| zrI kAlelakara 'kAkA kAlelakara',zrI phar3ake 'mAmA phar3ake', zrI vinAyaka naraharibhAve 'vinobA', zrI zaMkara ambaka dharmAdhikArI 'dAdA dharmAdhikArI', aura zrI ananta viSNu sahasrabuddhe 'aNNA sahasrabuddhe' ke nAma se pahale gAMdhI-parivAra meM aura phira pUre deza meM pahacAne jAne lge| nAmoM kA yaha parivartana bhI gAMdhI-yuga ke usa samaya ke cintana aura AcaraNa kI eka vizeSa dena rhii| jaba gAMdhIjI ne apane pArivArika jIvana ko Azrama jIvana meM badalA aura Azrama kA apanA eka vizAla parivAra banAyA, to usameM AtmIyatA aura pArivArikatA kA puTa car3hAne ke lie unhIM kI preraNA se pArivArika sambandhoM ko vyApaka banAnevAlA nAma-parivartana kA yaha silasilA zurU huA aura dhIre-dhIre yaha sAre deza meM phaila gyaa| jahAM-jahAM bhI gAMdhIjI ke sAbaramatIAzrama se preraNA pAkara rASTra-kArya ke lie AzramoM kI sthApanA huI, vahAM-vahAM lagabhaga sabhI sthAnoM meM nAmoM ke sAtha yaha pArivArikatA jur3atI calI gii| san 1917-18 ke dinoM meM sAbaramatI ke satyAgraha Azrama meM AzramavAsI kI taraha rahane vAle bhAiyoM, bahanoM aura baccoM kI saMkhyA itanI bar3ha gaI thI ki Azrama ke parivAroM meM rahane vAle bAlakoM aura kizoroM kI par3hAI kA prazna eka jvalanta prazna bana gayA thaa| isa prazna ko hala karane ke lie Azrama meM rASTrIya zAlA kA zrIgaNeza kiyA gyaa| isa rASTrIya zAlA meM zikSaka kA kAma karane vAloM meM sarvazrI vinobAbhAve, kAkA kAlelakara, kizoralAla mazarUvAlA, jugatarAma dave, narahari pArIkha, chaganalAla jozI, ramaNIkalAla modIjaise una dinoM ke pramukha AzramavAsI the| svayaM gAMdhIjI bhI bIca-bIca meM rASTrIya zAlA ke vidyArthiyoM ko par3hAne-sikhAne kA kAma karate rahate the| jaba 1919-20 ke jamAne meM gAMdhIjI ne apane asahayoga Andolana ke sAtha skUloM, kaoNlejoM, adAlatoM Adi ke bahiSkAra kA rASTravyApI Andolana calAyA, to usase prabhAvita aura prerita hokara jo naujavAna vidyArthI skUla aura kaoNleja kI apanI par3hAI chor3akara asahayoga Andolana meM sammilita ho gae, unakI adhUrI par3hAI ko rASTrIya zikSA kI dRSTi se pUrA karane ke lie sAre deza meM jagaha-jagaha rASTrIya vidyAlayoM kI sthApanA kI gaI aura ucca zikSA ke lie vidyApITha khole ge| gAMdhIjI ne 'gujarAtavidyApITha' ke nAma se eka vidyApITha kI sthApanA ahamadAbAda meM kii| Age calakara banArasa meM kAzI-vidyApITha kI, paTanA meM bihAra-vidyApITha kI aura dillI meM jAmiyA miliyA ke nAma se muslima-vidyApITha kI sthApanA huI / AcArya giDavAnI, AcArya kRpAlAnI, AcArya kAkA kAlelakara-jaise usa samaya ke dhurandhara mAne jAne vAle rASTrIya cetanA se otaprota adhyApakoM ne gujarAta-vidyApITha ko apanI sevAeM dekara use rASTrIya zikSA kI eka sajIva prayogazAlA kA rUpa diyaa| zrI kAkA kAlelakara ne varSoM taka isa vidyApITha meM rahakara isake AcArya ke nAte rASTrIya zikSA ke 54 / samanvaya ke sAdhaka
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha pahaluoM para gahana cintana- manthana kiyA, nita nae prayoga kie, aura rASTrIya zikSA ke sAtha-sAtha loka-zikSA ke vikAsa aura vistAra kI naI-naI dizAeM kholane kA apUrva puruSArthaM bhI kiyA / zikSaNa kI naI dhArAoM ke sAtha cintana aura lekhana kI bhI naI-naI dhArAeM pravAhita hone lagIM / AgrahapUrvaka aura vicArapUrvaka apanI hI bhASA meM socane aura likhane kI eka svastha aura sudRr3ha paramparA kA zubhArambha huA / gujarAtI, marAThI, hindI, urdU-- jaisI dezI bhASAoM meM alaga-alaga viSayoM kI jAnakArI denevAle adhyayana-graMtha likhe aura chApe jAne lage / Arambha se Aja taka sArI par3hAI mAtRbhASA yA rASTrabhASA meM cale, isakA Agraha rakkhA gyaa| eka viSaya ke rUpa meM aMgrejI bhI par3hI aura par3hAI gaI, para usake mAdhyama se sAre viSayoM kI par3hAI ko amAnya kiyA gayA / san 1916-20 se lekara san 1946-47 taka sAre deza meM prAthamika se lekara ucca zikSA taka ke kSetra meM rASTrIya zikSA kI dRSTi se ye jo prayoga jagaha-jagaha hue, jinameM san 1937-38 meM buniyAdI zikSA athavA naI tAlIma ke prayoga bhI jur3e, una sabake saMyojana, saMcAlana aura mArgadarzana meM kAkAsAheba kA apanA bahuta hI mUlabhUta aura mUlyavAna yogadAna rhaa| isa nimitta se una dinoM unhoMne bahuta par3hA, bahuta socA, bahuta kiyA, bahuta karavAyA, bahuta likhA aura bahuta khaa| isI silasile meM sAre deza meM unakI jo zaikSaNika yAtrAeM calIM, unake jo bhASaNa pravacana hue, unake kAraNa deza meM rASTrIyatA kA apanA eka viziSTa aura mahattvapUrNa sthAna banA / rASTrIya zikSA rUpI isa mahAna yajJa ke AcAryoM meM kAkAsAheba kA kAma agragaNya rahA hai| kAkAsAheba kI aneka vizeSatAoM meM eka bar3I vizeSatA yaha rahI hai ki janma se marAThIbhASI hote hue bhI apane apratima puruSArtha se ve gujarAtI ke marmajJa aura mUrdhanya sAhityakAra bane aura sAhityikoM ke bIca meM pratiSThita aura puraskRta hue| gujarAtI, marAThI, hindI, aMgrejI aura saMskRta ko unhoMne jo kucha, jisa taraha se diyA hai, usake kAraNa ina bhASAoM ke bhaNDAra samRddha aura suzobhita hue haiN| deza kI ina bhASA-bhaginiyoM ke Upara kAkAsAheba ke RNoM kI koI sImA nahIM hai / san 1917-18 se san 1933 - 34 taka lagAtAra gujarAta aura usake rASTrIya jIvana se jur3e rahane ke bAda kAkAsAheba sAbaramatI se vardhA A ge| varSoM ve vardhA ke harijana chAtrAvAsa meM rhe| jaba vardhA ke mahilAAzrama kI bagala meM, sevAgrAma ke rAste para, kAkAvAr3I kA nirmANa huA, to kAkAsAheba usameM rahane lage aura vahIM se pahale rASTra bhASA kA aura phira hindI - hindustAnI kA kAma karate rahe / 'sabakI bolI' nAmaka apanA usa samaya kA lokapriya mAsika unhoMne vahIM se nikAlA / rASTrabhASA hindI ke aura hindI - hindustAnI ke pracAra bhI sAheba ne, andara-bAhara ke sAre virodhoM ke bAvajUda, jo prayatna aura puruSArtha kie, unakI yAda ko unake usa samaya ke sAthI aura sahayogI kyoM kara bhulA sakate haiM? kAkAsAheba ke saMgharSamaya jIvana kA vaha eka smaraNIya adhyAya hai / Sararara deza ke aura gAMdhI parivAra ke una birale vyaktiyoM meM se haiM, jinhoMne mauta ko bAra-bAra chAyA hai aura isa taraha eka artha meM mRtyuJjayI banane kA biruda pAyA hai / kSaya aura haije -- jaisI jAnalevA mAriyoM se jUjhakara 64 sAla jinhoMne tana-mana kI sajagatA aura sakriyatA ke sAtha bitAe hoM, aura Age isI rUpa meM 100 sAla pUre karane kI sAdha jinake mana-prANa meM basI ho, aise mahAprANa vyakti hamameM Aja kitane haiM ? kAkAsAheba kI eka vizeSatA aura hai / unakI vANI jitanI mukhara aura askhalita rahI hai, utanI unakI lekhanI nahIM raha paaii| likhane ke kAma meM unakI aMguliyAM unase sahayoga nahIM kara paaiiN| mahAbhArata ke vyAsa ke lie gaNeza ne jo kAma kiyA, kAkAsAheba ke lie vaisA hI kAma unake antevAsiyoM ne sAtatya se vyaktitva : saMsmaraNa / 55
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| inameM sarvazrI candrazaMkara zukla, zivabAlaka bisena, amRtalAla nANAvaTI aura saroja bahana nANAvaTI ke nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| dakSiNa bhArata ke kulIna brAhmaNoM meM tarka-kauzala yA tarka-paTutA kI jo eka dIrgha aura aTUTa paramparA pIr3hiyoM se calI A rahI hai, usakA khAsA acchA uttarAdhikAra kAkAsAheba ko bhI milA hai| tarka-paTu vidvAn yA vicAraka hamezA satyaniSTha, saMyamI aura vivekazIla hI hote haiM, aisA koI aTala niyama nahIM hai| ve apane tarka ke sahAre saca ko jhUTha, jhUTha ko saca, nIti ko anIti aura anIti ko nIti siddha karane kI hada taka bhI jA sakate haiM, aura yaha saba karake bhI vidvAnoM tathA vicArakoM kI maMDalI meM pratiSThA-pAna bane raha sakate haiN| kAkAsAheba kI tArkikatA kabhI isa taraha paTarI se utarakara calI ho, niraMkuza banI ho, isake bahuta hI kama udAharaNa hAtha laga skeNge| phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki unakI tarka-paTutA ke kAraNa sAthiyoM ke bIca, saMsthAoM meM yA nitya ke vyavahAra meM kabhI koI galataphahamI, roSa, kSobha, TIkA yA ghuTana paidA hI na huA ho| kahA gayA hai ki ve jahAM-jahAM bhI rahe, vahAM-vahAM unake AsapAsa kisI-na-kisI taraha kI prakaTa-aprakaTa khaTapaTa kI kucha-na-kucha aTapaTI havA jAne-anajAne banatI rhii| isake kAraNa kAkAsAheba ko unake sahI svarUpa meM samajhanA unake saba sAthiyoM aura sahayogiyoM ke lie sadA sambhava aura sahaja nahIM rhaa| maiMne ise unakI mAnavI maryAdA mAnA hai aura yoM mAnakara apane mana ko Azvasta kiyA hai| mAnava ke nAte paripUrNa to hamameM kauna, kaba raha pAyA hai ? mujhe lagatA hai ki svayaM kAkAsAheba ne bhI kabhI apane lie pUrNatA kA dAvA nahIM kiyaa| kAkAsAheba svabhAva se AjIvana paryaTaka aura parivrAjaka rahe haiM / apane samaya ke pravAsa-priya vyaktiyoM meM unakI apanI eka mUlabhUta vizeSatA yaha rahI hai ki unhoMne pravAsa-janya nirIkSaNa, avalokana aura ciMtana kA prasAda apane cirantana sAhityika rUpa meM itanI vipulatA aura vividhatA ke sAtha bAMTA hai ki usakI vaisI dUsarI misAla milanI muzkila hai / aina javAnI meM kI gaI unakI suprasiddha himAlaya-yAtrA se lekara TheTha baDhApe taka kI deza-videza kI apanI yAtrAoM ke saMsmaraNoM ko unhoMne jisa sahajatA aura kuzalatA se rocaka. udabodhaka aura preraka banAyA hai, usake lie deza kA sAhitya-rasika pAThaka-samAja unakA sadA hI RNI aura AbhArI rhegaa| hindastAnI-sabhA, sannidhi, rAjaghATa, naI dillI se nikalane vAle apane pAkSika 'maMgala prabhAta' ke sampAdaka ke rUpa meM kAkAsAheba ne apanI bahumukhI pratibhA kA aura apane bahumukhI sampAdana-kauzala kA adbhata paricaya diyA hai| sAloMsAla eka hI vyakti ke maulika, prANavAna aura preraNAprada cintana kI itanI vividhatA vAlI vipula sAmagrI satsAhitya ke kSetra meM durlabha hI kahI jaaegii| apanI ina bahumUlya sevAoM ke lie ve deza ke sAhitya-jagat meM lambe samaya taka smaraNIya, paThanIya aura mananIya bane rheNge| kAkAsAheba ke aise vaMdanIya aura abhinandanIya vyaktitva ke Age nata mastaka hone kI preraNA kise na hogI? unheM mere zata-zata vandana aura namana / / .egA 56 / samanvaya ke sAdhaka
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakI kRpA varSA candrakAnta mehatA 00 gujarAtI 'kumAra' mAsika patrikA meM kAkAsAheba ne apanI bAlyavaya se kizorAvasthA paryanta kI jIvana-gAthA 'smaraNa gAthA' ke nAma se dhArAvAhika rUpa se prakAzita karanA prArambha kiyA, tabhI se maiM use niyamita par3hatA rahatA thA aura isase atyanta prabhAvita huA thaa| usake bAda kAkAsAheba ke sAhitya kI anya pustakeM bhI jaise-jaise prakAzita hotI thIM, par3hatA rahatA thA / kAkAsAhaba kI pustakoM ne mere sAhityika vicAroM ko AkAra dene meM pracura mAtrA meM sahAyatA kii| kAkAsAheba ne hI mujhe Atma-vizleSaNa karane kI preraNA dI 1 unakI pustakoM se hI yaha AsthA mere mana meM dRr3ha huI ki prakRti jar3a tattva nahIM hai, parantu usakA manuSya kI bhAMti jIvana rUpa hai / jaba umAzaMkara jozI kA prathama kAvya 'vizvazAMti' prakAzita huA aura maiMne kAkA sAheba kI likhI huI isakI bhUmikA par3hI taba gAMdhIjI ke sAtha merA kevala bhAvanAtmaka saMbaMdha thA, usako tArkika bala milA / mahAdevabhAI dvArA anUdita gurudeva kI pustaka 'prAcIna sAhitya' meM kAkAsAheba kI kAvyamayI bhUmikA ne mujhe 'gurudeva' ke prati AkarSita kiyA aura 'kAlidAsa' 'zeksapiyara' tathA 'gurudeva' ko naI dRSTi se samajhane kA avasara diyA / isa prakAra kAkAsAheba ke manojagata se paricita hone para bhI unake darzana kA mujhe avasara prApta nahIM huA thaa| vaha prApta huA taba jaba ahamadAbAda meM gujarAtI sAhitya pariSada kA adhivezana san 1936 meM huA / aura kalA vibhAga ke adhyakSa ke rUpa meM kAkAsAheba cune gaye, unake darzana hue aura kalA-viSayaka unakA adhyakSIya bhASaNa sunakara mujhe kalA ke yathArtha svarUpa kI jhAMkI milii| mujhe yAda hai ki usI adhivezana meM maiMne kAkAsAheba ke hastAkSara lie the / umAzaMkara jozI mere acche mitra the aura kAkAsAheba ke suputra satIza kAlelakara umAzaMkarajI ke acche mitra the / umAzaMkarajI ke ghara satIzabhAI se maiM milA, mujhe kAkAsAheba ke putra ke mAdhyama se svayaM kAkAsAheba se milane kA AnaMda prApta huaa| mujhe yaha bhI lobha thA ki satIzabhAI kI maitrI se kAkAsAheba ko milane kA suyoga mujhe milegA, aura vaisA huA bhI / satIzabhAI usa samaya bambaI ke elphinsTana kaoNleja meM par3hate the, aura jaba kAkAsAheba bambaI Ate the, taba unake sAtha maiM kAkAsAheba se milane lagabhaga cAra-pAMca bAra gayA hUMgA, aisA mujhe yAda hai / mere jIvana ke ve kSaNa bahumUlya the, itanA hI nahIM, mujhe lagatA thA ki hareka bAra maiM jJAna samRddha hokara vApasa AtA thA / isa bIca gujarAtI patrikAoM meM kAkAsAheba ke graMthoM ke viSaya meM AlocanAtmaka lekha likhatA rahatA thA / kAkAsAheba saMbaMdhI adhyayana graMtha meM, jisameM kAkAsAheba -viSayaka vividha lekhakoM ke lekha prakAzita hue haiM, 'kAkAsAheba kA prakRti nirUpaNa' viSaya para merA lekha bhI samAviSTa kiyA gayA hai, jisameM kevala gujarAtI sAhitya meM hI nahIM, parantu vizvasAhitya meM kAkAsAheba prakRtidarzana kI vizeSatA ke lie ciraMtana sthAna prApta kareMge, yaha spaSTa rUpa se dikhAyA gayA hai / jaba san 1956 meM mujhe baMbaI vizvavidyAlaya ne pI-eca0 DI0 kA nirdezaka niyukta kiyA, taba kAkAsAheba ke sAhitya kA vizeSa aura gaharA adhyayana ho sake, isalie maiMne apanI eka chAtrA ku0 zAradA goraDiyA ko 'kAkAsAheba - eka adhyayana' viSaya zodhaprabaMdha ke lie diyA / isa nimitta gaharAI se kAkAsAheba kI sArI racanAoM kA adhyayana karane kA avasara zAradA ke bahAne mujhe milaa| jaba vaha zodha ke kArya meM lagI huI thI taba merI dillI vizvavidyAlaya meM gujarAtI ke prAdhyApaka ke rUpa meM niyukti huI / zAradA bhI dillI aaii| kaI vyaktitva : saMsmaraNa / 57
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dinoM kAkAsAheba ke sAtha rahI, aura kAkAsAheba se prazna pUchakara apanI jijJAsA tRpta kI / usako san 1955 meM pI-eca0 DI0 prApta huI / isa samaya mujhe yAda AtA hai ki gujarAta vizvavidyAlaya meM jaba gujarAtI vibhAga AraMbha kiyA gayA, usa samaya gujarAtI vibhAga ke adhyakSa ( prAdhyApaka ) ke lie samAcAra-patra meM eka vijJApana nikalA thA / maiM bhI usa sthAna ke lie Avedana patra bhejA thaa| mujhe niyukti - borDa ke samakSa milane ke lie bulAyA gayA / usa borDa meM kAkAsAheba bhI the / unhoMne mujhase pUchA thA, "tuma pI-eca0 DI0 ke chAtroM ko zodha prabaMdha likhane ke lie kauna-sA viSaya doge ?" mujhe yAda hai ki maiMne kahA thA ki prathama to Apake sAhitya-sarjana para hI zodhaprabaMdha likhavAUMgA / taba ve joroM se haMsa par3e the / san 1632 meM maiMne gurudeva kI kahAniyoM kA reDiyo nATaka meM rUpAntara kiyA thA, jo bambaI AkAzavANI se prasArita huA / bambaI ke 'kalkI prakAzana' ne jaba una nATikAoM ko prakAzita karane kI mAMga kI, taba merI icchA huI ki usa pustaka kI bhUmikA kAkAsAheba likheN| maiMne saroja bahana ke mArphata kAkAsAheba se anurodha kiyA / udAra carita kAkAsAheba ne jApAna yAtrA meM vyasta hote hue bhI bhUmikA likhavAkara jApAna se bhejI, jisake lie maiM unakA atyanta RNI huuN| unake AzIrvAda se maiM lAbhAnvita huA, isalie maiM apaneApako dhanyabhAgya samajhatA hUM / dillI vizvavidyAlaya ke ema0e0 ke gujarAtI chAtra-chAtrAoM ke sneha sammelana meM maiMne do bAra kAkAsAheba ko mukhya atithi ke rUpa meM nimaMtrita kiyA thA aura donoM bAra unhoMne atyanta prema se mere nimaMtraNa ko svIkAra kiyA aura atyanta rocaka aura madhura bhASaNa diyA / dillI vizvavidyAlaya kI gujarAtI pAThyakrama samiti meM unakI bahumUlya salAha kA lAbha hameM mile, isalie unakI niyukti karavAI aura unhoMne samiti kI baiThaka meM upasthita hokara hameM upakRta kiyA / 1965 meM gujarAtI sAhitya pariSada kA adhivezana dillI meM Ayojita karane ke lie maiMne sUrata adhivezana meM nimaMtraNa diyaa| kAkAsAheba usa adhivezana meM svAgata samiti ke adhyakSa bane - itanA hI nahIM, usa adhivezana kI sArI vyavasthA ke lie bAra-bAra parAmarza dete rhe| dillI adhivezana kI saphalatA ke lie kAkAsAheba kA yogadAna atyaMta mUlyavAna hai / kAkAsAheba kI ora se gAMdhI hindustAnI sabhA dvArA saMcAlita bhAratIya bhASAoM kI zikSA ke vargoM ke lie saroja bahana ne gujarAtI aura baMgAlI par3hAne ke lie mujhase kahA to mujhe behada AnaMda huA, kyoMki isase kAkAsAheba parivAra meM praveza karane kA yaha svarNima avasara thA / isa prakAra kAkAsAheba jaise arvAcIna maharSi ke sAtha merA saMbaMdha ghaniSTha hotA gayA aura isako maiM paramAtmA kI kRpA - varSA mujhapara ho rahI hai, aisA mAnatA hUM | O 58 / samanvaya ke sAdhaka
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya kI jIvanta pratimUrti omaprakAza likhA 00 meM DubakI kAkAsAheba kA sArA jIvana samAja aura rASTra sevA kA jIvana rhaa| unake sevA kSetra ke gahare samudra lagAne para samAja tathA rASTra sevakoM ko preraNAdAyaka sAmagrI ke anamola motI, hIre, javAharAta mila sakate haiM / unakI sevAoM kA eka preraNAdAyaka prasaMga hai hindI pracAra / unakI preraNA pAkara na jAne kitane hindI premI kAryakartAoM ne ahindI bhASI pradezoM meM jAkara jIvana paryanta sevA kArya kiyA jisake pariNAma svarUpa rASTra bhASA ke pracAra-prasAra ko gati milii| vardhA meM rASTrabhASA pracAra samiti kA nirmANa huA jisakI zAkhAeM sAre bhAratavarSa meM phaila gayIM / kAkAsAheba apane guru gAMdhIjI ke samAna bhArata kI sAmAjika saMskRti kI vAhaka rASTrabhASA hindustAnI ke samarthaka rahe / rASTrabhASA hindustAnI kI unhoMne 45 varSa taka sevA kii| kAkAsAheba ke hindustAnI bhASA meM mAnavIya jIvana ke hara pahalU para aneka anamola grantha prakAzita hue haiN| unakI lekha -sAmagrI itanI bikharI par3I hai ki usa prakhara sAhitya- dhana rAzi se kaI amUlya graMtha aura taiyAra kiye jA sakate haiM / unakI lekha -sAmagrI adhikatara sRjanAtmaka Antarika preraNA ke phalasvarUpa hI hai 1 zikSA ke kSetra meM kAkAsAheba kI amUlya sevAoM ko bhulAyA nahIM jA sktaa| vaha bahuta bar3e zikSAzAstrI haiN| gujarAtI vidyApITha aura hindustAnI tAlImI saMgha ne unase zikSA darzana kA AdhAra lekara zikSA * ke kSetra meM vizeSa sthAna prApta kiyaa| prakRti aura samAja kI ekarUpatA kA bhAna hI unake zikSAzAstra kA ekamAtra siddhAMta thA / unhoMne bAlavAr3I kI zuruAta se lekara ema0 e0 kI kakSAoM ke liye sarvottama graMtharacanA kii| jo Aja bhI skUloM aura kAlijoM meM korsa yA sahAyaka pustakoM ke rUpa meM vidyArthiyoM ko par3hAI jAtI haiN| zikSAzAstrI ke nAte kAkAsAheba kA sevA kArya sadA ke liye amara mAnA jAyegA / kAraNa, unhoMne jo kucha zikSArthaM likhA yA kahA vaha na kevala sAhityika guNa se paripUrNa rahA balki jIvana AcaraNa se bhI paripuSTa rahA / bIsavIM sadI ke pahale dazaka meM bAlagaMgAdhara tilaka, bipinacandra pAla aura lAlA lAjapatarAya kA-- lAla, bAla aura pAla kA bolabAlA thaa| ina dinoM svadezI, baMga-bhaMga aura bhUmi kara na dene ke Andolana joroM para the / kAkAsAheba unase bar3e prabhAvita hue aura unhoMne 1605 se apane kAleja jIvana se apane Apako rASTra sevA ke liye samarpita kara diyA / svatantratA saMgrAma senAnI ke nAte unako kaI bAra kArAgAra ke duHkha bhI jhelane par3e / parantu unhoMne unheM prasAda rUpa meM prasantApUrvaka sahana kiyA / yaravadA jela meM kAkAsAheba gAMdhI jI ke sahavAsa meM rhe| gAMdhIjI kA yaha Agraha thA ki jela nivAsa ke samaya meM kama se kama kharca ho aura sAdagI se rahA jAye / kAkAsAheba ne bhI jela meM gAMdhIjI ke isa Adarza ko pUrI taraha nibhaayaa| kAkAsAheba belagAma, haidarAbAda aura siMdha kI jeloM meM bhI rhe| vahAM bhI usI nIti kA pAlana karate rahe / kAkAjI ina dinoM niyamita rUpa se DAyarI likhA karate the / yaha unakI vizeSatA thI / kAkAsAheba ko saMskRti ke parivrAjaka, saMskRti ke akhaNDa dIpa, samanvaya-saMskRti ke pratIka, vizvasaMskRti ke sandezavAhaka Adi nAmoM se yAda kiyA jAtA hai / kAkAsAheba ke samUce jIvana- netRtva se jisakI puSTi hotI hai / gAMdhI vicAra ko ve eka vikAsazIla darzana mAnate haiM / ise hama samajheM / samajha meM A jAye to jIvana ke AcaraNa meM lAyeM / matabheda hone para usakI hama AlocanA avazya kareM, lekina vaisA karate samaya vyaktitva : saMsmaraNa / 56
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUjanatA na chodd'eN| kAkAsAheba ko maiM bahuta dinoM se jAnatA huuN| unheM apanA guru mAnatA hUM / jaba kabhI unase milatA hai / to bAtacIta meM gAMdhIjI ke prati unakI apAra bhakti kA darzana hotA hai| unakA mAnanA hai ki gAMdhI, Taigora aura aravinda ke Azrama navabhArata ke tIna mahAtIrtha haiN| samanvaya saMskRti ke sAdhakoM ko kucha samaya ke liye vahAM jAkara rahanA caahiye|| ___ kAkAsAheba bar3e ghumakkar3a haiN| prakRti se unheM bahuta prema hai| deza-videza kI yAtrA unake jIvana meM nirantara calatI hI rhii| parantu unakI isa vRtti ke pIche unake do lakSya rhe| eka rahA vijJAna darzana / vaha jahAM bhI gaye, jo kucha dekhA, use AtmasAta kiyA aura yatra-tatra-sarvatra usakI vaijJAnika jAnakArI phailaaii| bhAratIya jIvana ko vibhinna rUpoM meM dekhaa| sabameM ekarUpatA lAne ke liye sadA prayatnazIla rhe| bhAratIya jIvana meM Arthika sAmya, sAmAjika sAmya tathA mAnasika sAmya kaise lAyA jA sake, hamezA unakI yaha cintA banI rahI aura jisake liye unhoMne jIvanabhara apanI pUrI zakti se kAma bhI kiyaa| pravAsI bhAratavAsiyoM ke bIca jAkara unakI samasyAoM ko samajha bhArata tathA pravAsI sarakAroM ke sAmane samAdhAnakAraka hala bhI peza kiye| 'usa pAra ke par3osI' pustaka meM unake samanvaya saMskRti se sambandhita vicAra milate haiM-"hindu saMskRti kA saccA rahasya samajhane ke pazcAta aura saMsAra ke sAre dharmoM ke prati samatA aura Adara kA bhAva paidA hone ke bAda aba jaise sAre dharma mujhe sacce, acche aura apane hI lagate haiM, vaise hI saMsAra ke sAre deza mujhe bhArata bhUmi ke jaise hI pavitra aura pUjya mAlUma hote haiN|" kAkAsAheba kahate haiM-'jIvana vyakti kA ho, rASTra kA ho yA samasta mAnava jAti kA, saMgharSa TAlakara utkarSa-siddhiprada samanvaya hI use samartha aura kRtArtha kregaa| saMskRti kA pUrvArdha hai saMgharSa aura shyog| uttarArdha hai--smnvy| kAkAsAheba samanvaya kI jIvanta pratimUrti haiN| unake liye sabhI jAti ke, sabhI dharmoM ke, sabhI saMskRtiyoM ke sabhI dezoM ke loga eka haiM ! kAkAsAheba jaise samanvaya saMskRti ke prAkAzadIpa ke liye yaha svAbhAvika hI haiN| vinobA mAnate haiM-" hama vizva mAnava haiM, kisI deza vizeSa ke abhimAnI nahIM, kisI dharma vizeSa ke AgrahI nahIM, kisI sampradAya yA jAti vizeSa ke bandI nhiiN| vizva ke sadavicAra utthAna meM vihAra karanA hamArA svAdhyAya hogA, sadvicAra ko AtmasAt karanA hamArA abhyAsa hogA aura virodhoM kA nirAkaraNa karanA hamArA dharma hogaa| vizeSatAoM meM sAmaMjasya karake vizvavRtti kA vikAsa karanA hamArI vaicArika sAdhanA hogii|" yahI vaha sAdhanA mArga hai jisa para kAkAsAheba ne calakara apanA hI nahIM apane samparka meM Aye aneka logoM kA jIvana saphala bnaayaa| bhagavAna se merI prArthanA hai ki kAkAsAheba zatAyu hoM unakA pAvana yogadAna gulAma rasUla kuraizI 00 kAkAsAheba ke sAtha kA merA paricaya karIba sATha varSa kA hai| 1920-21 meM gujarAta kAleja meM jaba maiM adhyayana karatA thA taba unake lekhoM se AkarSita huaa| sarala bhASA, sundara vicAra aura samajhAne kA mArmika DhaMga hama saba yuvakoM ko mugdha kara detA thaa| yaha thA kAkAsAheba kA parokSa paricaya / 60 | samanvaya ke sAdhaka
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ san 1924 se gAMdhI Azrama meM bApUjI ke sAnnidhya meM rahane lagA / svargIya imAma sAhaba ke sAtha pArivArika sambandha ke kAraNa AzramavAsI banA taba kAkAsAheba ke pratyakSa paricaya meM AyA / bApU ke Azrama jo aneka mahApuruSa antevAsI hokara base the, unameM jinakI tAjagI, svasthatA aura bhASA kI mohakatA mana ko jIta letI thI, unameM zrI dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara the / saba AzramavAsI unako kAkAsAheba ke nAma se pahacAnate the / kAkAsAheba kA paricaya jaise-jaise bar3hatA gayA, unake premala svabhAva aura vAtsalya kA lAbha milatA gayA, vaise-vaise unako diyA huA kAkAsAheba kA viruda kitanA yathArtha thA, usakI pratIti huI / hama AzramavAsiyoM ke kAkAsAheba sAhityika kSetra meM bhI 'kAkAsAheba' ke nAma se pahacAne jAne lage / kAkAsAheba aura svargIya imAma sAhaba ghaniSTha mitra the| bApUjI ke kAryakrama aura pravRttiyoM meM niSThApUrNa sahayogI the | maitrI ke nAte donoM eka-dUsare ke bahuta nikaTa the / ina mahAnubhAvoM kI maitrI kA lAbha mujhe aura mere samasta parivAra ko milaa| kAkAsAheba kI tejasvI buddhimatA aura ucca vidvatA ke saMskAra hamAre kuTumba ke choTe-bar3e sabako milate rahe / Satara ke lekhoM aura pustakoM kA AkarSaNa bar3hatA hI rhaa| gAMdhIjI ke satyAgraha AMdolanoM meM baMdI hokara sAbaramatI kArAvAsa meM raha Ane ke bAda kAkAsAheba kI 'otarAtI divAlo' (uttara kI dIvAreM ) pustaka ne jela-vAsa ke jIvana ke anubhavoM ko tAjA karA diyaa| vaha pustaka bAra-bAra par3ha lene kA moha chUTatA nahIM / Aja aneka dazakoM ke bAda bhI vaha pustaka par3hate, aisA lagatA hai, sAbaramatI jela meM bitAye divasoM kI citra kathA hI dekha rahe hoN| jela-vAsa ke daramiyAna jena kI zuSka dIvAroM meM bhI jisa bhavyatA kA darzana ho sakatA hai, usakA bhAna bAhara Ane ke bAda 'otarAtI divAlo' ne kraayaa| gAMdhI Azrama ke uttara kI ora Ane vAlI una dIvAroM meM satyAgrahI kaidI hokara maiMne kaI mahIne bitAye the, kintu vahAM ke jIvana kI nAjuka bArIkiyAM dekhane-samajhane kI zakti to kAkAsAheba kI kitAba ne hI dI / aneka pradezoM meM kAkAsAheba ne mAnasika pravAsa karAyA hai| unakI pravAsa kathA par3hate-par3hate una-una pradezoM meM svayaM yAtrA karane kA bhAva aura saMtoSa prApta hotA hai| 'himAlayo nA pravAsa' (himAlaya kI yAtrA ) jIvana kI bhavyatA ke sAtha himAcchita pradeza kI bhavyatA kA sundara sumela hote dekhA hai / prakRti ke sAtha tAdAtmya hone kI manokAmanA ko kAkAsAheba ke jIvana ko Ananda se par3hakara saMtoSa milA hai| bhArata meM bahatI huI nadiyAM mAno samagra deza para prakRti kA anugraha haiN| dharatI kA rasa kasakara ve sAra tatva detI haiN| usakI goda meM base logoM ko jIvana aura aizvarya pradAna karatI haiN| kAkAsAheba dvArA pravAhita lokamAtAeM hamAre saMskAra aura saMskRti ko jIvana detI huI dhIra gambhIra baha rahI haiM, aura sadiyoM taka bahatI raheMgI / kAkAsAheba ne gujarAtI bhASA aura sAhitya ko samRddha kiyA hai| unakI dena samagra deza ke lie vizeSakara gujarAta ke lie atyanta pAvaka aura upakAraka hai / kAkAsAheba kA sthAna RSi-muniyoM kI paMkti meM hai / vaha jIvana ke 94 varSa pUre karake 65 veM varSa meM praveza kara rahe hai, isa zubha prasaMga para paravaradigAre Alama se duA karatA hUM ki varSoM taka unake AzIrvAda aura unakI mamatA hama sabako milatI rahe |O vyaktitva : saMsmaraNa / 61
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAtaMtrya-prApti meM hI jIvana- amRtalAla nANAvaTI 00 AcArya zrI kAkAsAheba kAlelakara 1 disambara 1976 ko 64 varSa pUre karake 65 veM varSa meM praveza kareMge / unake jIvana se jo loga paricita haiM, ve saba jAnate haiM, TheTha kAleja ke jIvana meM unhoMne aura unake jaise AcArya jIvatarAma kRpAlAnI, paM0 sundaralAlajI Adi dostoM ne hindustAna ko aMgrejoM kI gulAmI se mukta karane kA praNa kiyA thA / pU0 kAkAsAheba apane samaya ke bhArata ke mahAna puruSoM ke nikaTa ke paricaya meM Aye / lokamAnya tilaka ke sAtha unhoMne kAma kiyaa| gaMgAdhararAva dezapAMDe, bairisTara kezavarAva dezapAMDe Adi gurujanoM ke sahavAsa meM Akara dezonnati ke kAma kiye / zAntiniketana meM gurudeva ravIndranAtha ThAkura ke sAtha bhI kAma kiyA aura vahIM karmavIra mohanadAsa karmacanda gAMdhI se mile aura unake bana gaye / -sAphalya bAda meM mahAtmA gAMdhI ke sAbaramatI Azrama meM phuNce| ve svabhAva se zikSAzAstrI haiM / isalie rASTrIya zikSA kA kAma vahAM unhoMne saMbhAlA aura gujarAta ko 'sA' vidyA yA vimuktaye' kA maMtra diyA / jaba gujarAta vidyApITha kA kAma unhoMne saMbhAlA aura bApU ne 1930 meM 12 mArca ko aitihAsika 'dAMDIkUca' kiyA taba kAkAsAheba ne vidyApITha ko bhI usa advitIya svAtaMtrya saMgrAma meM homa diyaa| bApU apane dAMDIkUca jaba vidyApITha ke rAste se gujare taba kAkAsAheba ne unako praNAma kiyA; usakA maiM sAkSI thaa| bApU ne sAheba kI pITha para jora se hAtha Thokakara AzIrvAda diyaa| usa dhanyatA kA anubhava karate hue kAkAsAheba ne mujhase kahA, "Aje bApUjIe mArI pITha para jora thI dhabbo lagAvI AzIrvAda Apyo / " bApU ne jitane bhI satyAgraha ke AMdolana kiye, unameM jela jAne kA eka bhI maukA kAkAsAheba ne nahIM chodd'aa| ina jela yAtrAoM kA varNana likhakara unhoMne gujarAtI sahitya kI jo sevA kI hai vaha atyaMta lokapriya huI hai| 14 agasta 1947 ko hama asama jA rahe the / madhyarAtri ko hama pArvatIpura sTezana para the| usa samaya saba relagAr3iyoM ke iMjinoM ne apanI sITiyAM bajAkara AjAdI kI ghoSaNA kI aura maiM apane Dibbe meM se sAheba ke Dibbe ke pAsa 'Aja mila saba gIta gAo' gAtA huA phuNcaa| unhoMne mujhe bulAyA, apane pAsa bitthaayaa| subaha kI Azrama - prArthanA hamane kI aura 'Aja mila saba gIta gAo' bhajana maiMne gAyA / prArthanA ke aMta meM kAkAsAheba ne mujhe aura saroja bahana ko apanI jagaha baiThe-baiThe apanI donoM bAMhoM meM eka sAtha lekara AliMgana kiyA aura dhanyatA kA jo anubhava kiyA, usakA varNana zabdoM meM nahIM kiyA jAtA / kAkAsAheba ne ikasaTha sAla kI umra meM gAMdhIjI ke puNya prayatnoM se svAtaMtrya sUrya kA darzana kiyA aura unake jIvana kA eka bar3A adhyAya yahIM samApta huaa| hama jaise navayuvakoM ne, jinhoMne isI svarAjya ke lie apanA jIvana arpaNa kiyA thA unhoMne, ikatAlIsa sAla kI umra meM, svarAjya ke sUrya ke darzana kiye aura unake jIvana kA bhI eka bar3A adhyAya yahIM pUrA huA / jIvana zAMta hai aura ananta bhI hai| gItAjI meM kahA hai "jAtasya hi dhruvo mRtyu: / " aura yaha bhI kahA hai, "bahUni vyatItAnI janmAni tapa cArjuna / " manuSya ko patA nahIM calatA ki isI janma meM usakA mokSa hai yA aura bhI janma usako lene haiN| jaina tIrthaMkaroM kI bAta alaga hai, jinheM kevalI jJAna prApta hotA hai, aura usI janma meM nirvANa prApta karate haiM / bhArata ke saMvidhAna ne hindI ko sarakArI bhASA ghoSita kiyA aura use bhArata kI milI-julI saMskRti 62 / samanvaya ke sAdhaka
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko vyakta karane vAlI khaa| isa milI-julI saMskRti ko apanAne kI koziza karate hue svataMtra bhAratIya ke nAte kAkAsAheba ne duniyA ke vibhinna dezoM kI yAtrA kii| jApAna to ve aneka bAra ho aaye| samanvaya kA saMdeza unhoMne saboM ko sunAyA aura bhArata ke aneka sevakoM se carcA bhI kii| _ ve bAra-bAra kahate haiM ki samanvaya to ahiMsA ke dvArA hI siddha ho sakatA hai aura ahiMsA kI mAtrA puruSoM kI apekSA striyoM meM jyAdA hai| Aja taka duniyA ne puruSoM ke netRtva kA anubhava kiyaa| aba nArI-zakti ko Age Akara duniyA kA netRtva karanA hai aura puruSoM ko usakA anusaraNa karanA hai| isImeM jagata kA kalyANa hai| samanvaya kI sAdhanA ke lie vasudhaiva kuTumbakam , yaha sArA vizva eka choTA-sA kuTumba hai, yaha bhAvanA manuSya meM vikasita honI caahie| isakA pracAra zabdoM se nahIM hotA, saMsthAeM khar3I karane se nahIM hotaa| pratyakSa manuSya apane jIvana meM isa bhAvanA ko jaba utAratA hai, taba apane Apa usakA pracAra hotA hai| kAkAsAheba isI bhAvanA se jI rahe haiN| hamAre guru-tulya rAmakRSNa bajAja pUjya kAkAsAheba se aneka varSoM se hamArA pArivArika sambandha rahA hai| sAbaramatI vidyApITha meM mere baDe bhAI sva0 kamalanayanajI unake vidyArthI rahe aura unake prati mana meM bahuta gaharI zraddhA rakhate the| pU0 kAkAjI (sva. zrI jamanAlAla bajAja) kA unake prati vizeSa AkarSaNa thaa| kAkAjI ke anugraha para ve sAbaramatI Azrama se vardhA A gae aura barasoM taka vahAM rhe| taba se donoM parivAroM ke bIca paraspara sadbhAvanA.aura sneha kA jo sambandha jur3A vaha abhI taka calA A rahA hai| isI vajaha se bhAI kamalanayana aura kAkAsAheba ke suputra satIzabhAI donoM sAtha hI adhyayana ke lie videza gae the| zrI satIzabhAI ke vidyArthI-jIvana kI khUbI yaha thI ki vaha jisa kakSA meM khuda par3hate the, usI kakSA ke vidyArthiyoM kA ve sAtha-hI-sAtha TyUzana bhI kara lete the| zrI satIzabhAI kA bhAI kamalanayana ke sAtha sadA aTUTa aura ghaniSTha sambandha rahA aura Aja jabaki kamalanayana hamAre bIca nahIM haiM, hamAre apanatva meM koI kamI nahIM AI hai| kAkAsAheba ko hamAre parivAra ke sAre loga hI guru-tulya mAnate haiN| kAkAjI ke prati unakI jo zraddhA aura sneha kI bhAvanA rahI, usake kAraNa hama sabako unakA AzIrvAda tathA mArgadarzana nirantara prApta hotA rahatA hai| kAkAjI aura bApU ke patra-vyavahAra ke prakAzana ke silasile meM merA unase adhika nikaTatA kA saMbaMdha aayaa| pAMcaveM putra ko bApU ke AzIrvAda' nAma se prakAzita grantha kA sampAdana kAkAsAheba ne karanA svIkAra kiyaa| isa daurAna kaI dinoM taka lagAtAra maiM unake pAsa jAtA rahA / kauna-sA patra lenA, kauna-sA nahIM lenA, kisa patna kA kitanA aMza lenA, Adi taya karane meM unakA mArgadarzana aura salAha bahuta hI AtmIyatA se prApta huI / aura bhI jo savAla sAmane Ate, unakA vivecana ve turanta bar3I bArIkI se karate, spaSTatA se unakA khulAsA karate aura ucita samAdhAna kara dete| isa carcA aura mArgadarzana se mujhe bahuta kucha sIkhane ko milaa| vyaktitva : saMsmaraNa | 63
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke to vaha vizvakoza hI haiN| eka calatA-phiratA pustakAlaya yadi unheM kahA jAya to atizayokti nahIM hogii| kisI bhI viSaya para carcA calane para vaha jo vizleSaNa karate haiM aura vaha itane adhikArika rUpa se karate haiM ki Azcarya hotA hai ki saba prakAra ke viSayoM kA itanA jJAnArjana unhoMne kaise kiyaa| gAMdhI vicAradhArA ke vyAkhyAtA hone ke sAtha-sAtha vaha eka maulika vicAraka bhI haiN| bApU ke prati pUrI zraddhA aura bhakti ke bAvajUda jaba kabhI unase vicAra-bheda hotA thA to kAkAsAheba ko apane dRSTikoNa ko pUre Atma-vizvAsa aura sAhasa ke sAtha unake sAmane rakhane meM kisI taraha kI hicakicAhaTa nahIM hotI thii| gahana ciMtana se upajI mAnyatA aura mAnyatA ke prati dRr3ha vizvAsa dvArA hI yaha saMbhava ho sakatA thaa| choTe bacce se lekara bar3e taka, kAryakartA se lekara netA taka, sabase vaha sneha aura sadbhAvanA kA riztA bahuta saralatA se jor3a lete haiN| bar3I sahAnubhUti se unake jIvana aura samasyAoM meM mArgadarzana dete haiN| unakI gaharI mAnavIya saMvedanA hI isakA eka vizeSa kAraNa hai| sArI umra unhoMne sevAkArya kiyaa| Izvara kI kRpA hai ki unhoMne lambI Ayu pAyI aura abataka pUrNa rUpa se cetana haiN| bApU kA lakSya thA ki ve 125 varSa taka jieN| ve to nahIM jI pAe, para kAkAsAheba, bApU ke anuyAyI hone ke nAte, isa avadhi ko pUrNa kareM aura hameM apane jJAna aura ciMtana kA lAbha dete raheM, yahI Izvara se kAmanA hai| unakI do vizeSatAeM phIrojA vakIla 00 hAM, sacce mitra hI haiM kAkAsAheba ; hareka ke, jo bhI unake saMparka meM Ate haiM; una sabake-choTe yA bar3e, yuvA yA vRddha, jJAnI yA mUr3ha ! bahuta varSa pahale jaba maiM kAkAsAheba se milI, maiM atyanta sAdhAraNa zikSikA thI, eka nagaNya-sI prANI, jisako bhArata ke kucha sarvottama, viziSTa mahApuruSoM ke darzana aura paricaya kA parama saubhAgya milA huA thaa| unhIM meM the kAkAsAheba / hamane turanta eka-dUsare ko apanA liyaa| unake andara ve saba vizeSatAeM haiM, jo mere hRdaya meM unake lie prema utpanna karatI haiN| unakI eka bahuta lambI sUcI hai, jinameM pramukha hai gaharI karuNA aura hRdaya kI sneha-bharI udaartaa| vaha lupta prAya sacce, janma-jAta sajjanoM ke varga ke pratinidhi haiN| lekina unake svabhAva ke jo do pahala mujhe sabase adhika AkarSita karate haiM, ve haiM-pArasiyoM ke lie unakI kadradAnI aura jAnavaroM ke lie unakA gaharA prema / .. bambaI mahArASTra meM ho yA gujarAta meM, yaha vAda jaba cala rahA thA taba eka mitra ne kAkAsAheba se pUchA, "bambaI kisako dI jAye ?" unhoMne turanta uttara diyA, "pArasiyoM ko yaha nagara kyoM na diyA jAye ? pArasiyoM ne hI to isako banAyA hai, isalie unakA adhikAra hai aura ve hI uttama taraha se usakI dekhabhAla kreNge|" __ kAkAsAheba ke lekha jinhoMne par3he haiM, ve unake pazu-prema ko barAbara samajha sakate haiN| unakI isa vize 64 / samanvaya ke sAdhaka
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ patA ne hamAre bIca nikaTa kA hArdika saMbaMdha utpanna kiyA hai, kyoMki mujhe bhI jAnavara bahuta pyAre lagate haiM / merI apanI jAti, hamArI prAcIna IrAnI saMskRti aura bhagavAna jarathustra kI karuNA pUrNa zikSAoM kI kadra karake usakA Adara karane kI sIkha mujhe kAkAsAheba ne hI dI hai, jisake lie maiM unakI cira RNI hUM / bhagavAna jarathustra ne kahA hai, "prANI mAtra kI sevA ko hI apanA AjIvana dharma maano|" isa zloka ke jIte-jAgate sAkAra mUrta svarUpa hI haiM hamAre pyAre kAkAsAheba | O mere pyAre dAdAjI nirupamA mArU OO bacapana se hI jIvana ke prati eka maMgala dRSTi kA vikAsa ho, choTI-choTI cIjoM meM chipe hue Ananda ko DhUMr3hakara use apanA banA lene kI aura usa Ananda meM apanA Ananda milAkara dUsaroM ke sAmane usakA nalarAnA peza karake dugunA Ananda prApta karane kI kalA kA AvirbhAva ho aura vaisI vRtti AtmasAta ho sake yaha jIvana vikAsa kA eka bahuta hI mahattvapUrNa sopAna hai, vaisA mere mAtA-pitA mAnate rahe haiN| usI dRSTikoNa se merI mAM ne jaba kAkAsAheba kI pustakoM meM se 'smaraNayAtrA', 'lokamAtA', 'jIvano AnaMda', 'himAlayanI pravAsa' ityAdi meM se kaI eka pariccheda par3ha-sunAkara una saba pustakoM ko apane-Apa par3ha lene kA utsAha aura preraNA dI, taba se merI choTI-sI sRSTi kI paridhi apane-Apa vistarita hone lagI / kAkAsAheba ke sAhitya ko par3hate-par3hate unake sabhI anubhavoM ko maiM svayaM anubhava kara rahI hUM, aisA anubhava hotA thA, aura usa AnaMdamaya vyaktitva ke sAtha, dUra rahate hue bhI, eka vicitra AtmIyatA ghaniSTha hotI huI anubhava karane lagI thI / sAheba se hamArA kauTumbika saMbaMdha to barasoM purAnA thA hI, aura maiM unase pahalI bAra milI bhI unake priya ziSya puruSottama aura vijayA kI putrI ke nAte hI; parantu jaba maiMne unase pUchA, "agara maiM patra likhUM to Apa mujhe uttara deMge ?" aura unhoMne vAtsalyabhAva se pattra-vyavahAra karane kI bAta ko svIkAra kiyA, taba se hI hamAre naye saMbaMdha kA prArambha eka anokhI bhUmikA para huaa| usI kSaNa se unhoMne eka nanheM-se bIja ko bar3e jatana se pAlakara usake komala aMkura ko praphullita paudhe meM vikasita karane kI zraddhApUrNa, niSThApUrNa, phira bhI sahaja, aisI eka mAlI kI jimmedArI kucha bhI jyAdA kahe binA svIkAra kara lI thI / mujhe kitanA kucha kahanA thA, kitanA hI pUchanA aura samajhanA thA, aise samaya meM mujhe mere aise dAdAjI mila gaye, jo merI bAta ko sammAna kI dRSTi se, rasa se sunane aura samajhane ke lie taiyAra the| taba se ve mujhe sahaja rIti se yogya mArgadarzana dekara aura bhI gaharAI se, vizAla dRSTi se saba kucha dekhane, samajhane aura anubhava karane kI zikSA dete rahe / kAkAsAheba ke zabdoM meM hI kahUM to, "zikSaNa to pratyakSa sahavAsa se hI diyA jAtA hai / lekina pattoM dvArA zikSaNa kama nahIM diyA jaataa| aise patra zikSaNa meM madada rUpa bhale hI hote hoM, parantu unakA mukhya uddezya zikSaNa kA hI nahIM honA caahie| vArtAlApa jIvana ke AnaMda ke lie aura jIvana ke vinimaya ke lie hotA vyaktitva : saMsmaraNa / 65
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, vahI uddezya patra-vyavahAra kA bhI honA caahie| tabhI usameM svacchaMda AnaMda Aye, Tike aura usakI abhivRddhi ho sake / ... umra meM cAhe kitanA hI pharka kyoM na ho, phira bhI pattoM meM samAna bhAva se vicAra-vinimaya ho sakatA hai| vinoda bhI ho sake aura isa taraha se pragati bhI uttama rUpa meM sAdhya ho sakatI hai|" unake vizvajanIna rasa aura vaividhya grahaNa karane kI abhiruci aura jIvana kA utsAha maiM jatA sakI aura "vidyArthinIne pattro" ne usakA rUpa dhAraNa kiyA / patra-vyavahAra ke prArambha meM eka patra meM likhA hai 'pratita mAtA kA saMsarga akhaMDita milatA hI haieka yA dUsare rUpa meM / prakRti mAtA se sakhya sthApita hote hI abhyAsa meM bhI nayA rasa milatA hai, aura sArA jIvana AnaMdamaya bana jAtA hai / " usa bAta kA mujhe anubhava hone lagA / cAroM ora phaile hue sRSTi-sauMdarya kI vipulatA aura usameM samAI huI agaNita anubhUtiyoM ke spaMdana mujhe chUne lge| kitanI sahI bAta hai ki jIvanAkAza meM agara yaha AnaMda kA sUrya camakatA na hotA to kise jInA acchA lagatA ? isa taraha samudra kA asIma jala ho yA AkAza ke sitAroM kA anaMta sauMdarya, prakRti ke avarNanIya AnaMda kI anubhUti karane kI sUkSmatA vikasita karane meM mere dAdAjI ke patra mujhe adbhuta preraNA aura dRSTi dete rahe jisakA varSoM ke bAda bhI jIvana ke anekavidha anubhavoM kI vizeSatAoM ko samajhane meM AviSkAra hotA huA maiMne dekhA hai / * zabdoM kA vicArapUrNa prayoga kaise kiyA jA sakatA hai, kahIM bhI vicAroM kI yA zabda prayoga kI asaMgatatA na Ane pAve, aisA vicAra kaise rakhA jA sakatA hai, usa ora mujhe jAgRta karate rahe aura merI bhUloM ke prati dhyAna khIMcakara yogya mArgadarzana dete rahe, aura vaha bhI bar3e prema se / aMgrejI bhASA kA AkarSaNa aura rauba bar3hate hI svabhAva kA svarUpa vikRta hone lage, yaha kitanI zocanIya bAta hai, usake prati bhI dhyAna khIMca kara pyAra se DAMTa dI thii| T AdaraNIya zrI manubhAI paMcolI ne 'vidyArthinIne patroM' kI prastAvanA meM bar3I sundara bAta likhI hai, "vidyArthiyoM ko apanI kSati aura vizeSatA - donoM kA darzana karavAnA cAhie, kevala kamI hI nahIM, na kevala vizeSatA hI / kabIra ne kahA hai : "guru kumhAra ziza kuMbha hai, gar3ha-gar3ha kAr3e khoTa, aMtara hAtha sahAra de, bAhara mAre coTa / / " dAdAjI usI bhAMti AMtarika sahArA dekara bAhara se merA caritra nirmANa kara rahe the---eka karuNAmaya guru ke rUpa meN| , isa patra-vyavahAra ke samApta hone se pUrva eka bAra dAdAjI ne mujhe 'kanyAvidAya' kI jhAMkI karavAkara rulAyA thaa| maiM kaoNleja meM gaI, isase merI paristhiti badala gaI thI - merI bhAvanA nahIM, lekina usa samaya eka ora mere prati gaharI saMrakSita AtmIyatA kA vizvAsa dilAte hue aura dUsarI ora gAr3he niHsaMgatA kA bhI anubhava karavAte hue likhA, "aba tumhArI umra bddh'ii| eka aMka pUrA huaa| badalI huI paristhiti meM naye saMkalpa ke sAtha tuma mujhase patra-vyavahAra kara sakatI ho, lekina saMbhava hai ki tumheM aba vicAra-vinimaya karane ke lie kisI aura adhyApaka yA kisI mAnanIya vyakti se patra-vyavahAra karane kI icchA ho / naye vyaktitva kA vikAsa anokhe DhaMga se karanA hotA hai taba usameM mukhya cIja yaha hotI hai ki apanI naI AkAMkSA saMtuSTa ho| isalie isa prakAra kA hamArA patra-vyavahAra yahAM pUrA huA aisA agara hama samajheM to usakA maiM svIkAra kruuNgaa|" usake lagabhaga tIna sAla bAda maiM aura RSi (mere pati ) paricaya meM Ae aura jIvana meM saMgharSa kA bhI 66 / samanvaya ke sAdhaka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava hone lgaa| hama donoM bhinna jAti ke hone se RSi ke parivAra meM hamAre lagna ke nirNaya se viparIta pratyAghAta lambe arase taka hote rhe| usa samaya pU0 kAkAsAheba ne bahuta hI spaSTa aura Thosa bhASA meM kahA thA ki jina do vyaktiyoM kI saMskAra-bhUmikA samAna ho, unako maiM eka jAti kA mAnatA hN| kitanI vizAla dRSTi thI yaha ! 1964 meM donoM parivAroM ne milakara bar3e pyAra se hamArA lagna saMpanna kiyaa| phira tIna sAla hama dillI rhe| usI samaya mujhe mere dAdAjI ke samIpa rahane kA avasara milaa| 'sannidhi' merA mAyakA bana gyaa| kAkAsAheba, rehAnAbahana, aura merI pyArI sarojamAsI ke pAsa jaba bhI mana cAhe, jitanA bhI mana cAhe, utanA raha sakatI thii| bAteM karake mana bhara bhI lUM aura khAlI bhI kara lUM / ve saba hama donoM ko bar3e pyAra se bulAte aura lAr3a-pyAra karate the / svAsthya ke viSaya meM pahale bhI hamezA cintA rakhate the aura aba to maiM unakI AMkhoM ke sAmane hI thI, phira cintA meM kyA kamI rahatI! usake bAda to kaI sAla hama paradeza meM ghUmate rhe| lekina jaba bhI ghara Ate the aura dAdAjI se milane kA avasara milatA thA, taba sArA astitva eka ajIba Ananda se nAca uThatA thaa| unase milane kI saMbhAvanA hI mere varSoM ke AvaraNoM ko dUra karake mujhe usI nirdoSa-sahaja anubhUti se bhara detI thI, jabaki maiMne unase pahalI bAra pUchA thA, "Apa mujhe patra kA uttara deMge?" unako patra to maiM kvacita hI likhatI hUM, para unakA atyanta vAtsalyapUrNa vyaktitva sadA mere sAtha rahatA hai, aura maiM unako apane gatizIla jIvana kI ghaTanAoM kA, anubhUtiyoM kA mUka sAkSI banAtI rahatI haiN| vahI vizAla bhAlapradeza, vahI vAtsalyapUrNa AMkheM, zveta dAr3hI meM hamezA laharAtA huA unakA sneha mujhe niraMtara vizvAsa dilAtA rahatA hai ki ve mujhe jarUra sunate haiN| 1656 ke eka patra meM apanI varSagAMTha ke viSaya meM unhoMne bahuta hI sundara likhA thA, "hara sAla isa dina apane vyatIta jIvana para antarmukha hokara vicAra karatA hUM, aura bAkI rahe hue varSoM ke lie saMkalpa karatA huuN|...antrmukh hone kA samaya na milA, usakA duHkha na huaa| mere mana meM antarmukha aura bahirmukha-aisA bheda aba nahIM rahA hai| kudarata kI bhavyatA nihAratA hUM, usameM paramAtmA kA darzana hotA hai| logoM se milatA haM, unakI bAteM sunatA haiM, unakI paristhitiyoM kA saMzodhana karatA hUM aura unakI paristhiti ke viSaya meM jarUrI salAha detA hUM--taba bhI vaha saba paramAtmA kI sevA ke rUpa meM hI hotA hai| apane Apako bhUlakara itanI sundara sevA hotI ho aura darzana hote hoM taba apanA vizeSa smaraNa karane se vizeSa lAbha kyA ho sakatA hai ?" kasI udAtta vRtti hai mere dAdAjI kI? hamAre aise dAdAjI kI 64vIM varSagAMTha ke pAvana avasara para hama sabakI ora se anekAneka praNAma aura unake dIrghatama tathA iSTatama AyuSya ke lie maMgala kaamnaaeN| vyaktitva : saMsmaraNa | 67
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarva-bhASA-mama-bhAvI RSi ravIndra kelakara pUjya kAkAsAheba kI ginatI gujarAtI bhASA ke prathama paMkti ke sAhityakAroM meM kI jAtI hai| hAlAMki unakI mAtRbhASA marAThI hai aura marAThI meM bhI unhoMne utanA hI maulika sAhitya likhA hai| hindI sAhitya meM unakA kyA sthAna hai, mujhe mAlUma nahIM hai| kintu itanA maiM avazya kaha sakatA hai ki pichale cAlIsa varSoM meM unhoMne hindI meM jitanA aura jisa prakAra kA sAhitya likhA hai, utanA yadi ve tamila yA baMgalA bhASA meM likhate to tamilabhASI yA baMgalAbhASI unakI ginatI nizcaya hI tamila yA baMgalA ke prathama paMkti ke sAhityakAroM meM krte| maiM kahane yaha jA rahA thA ki gujarAtI aura hindI meM jIvana-bhara likhate rahane para bhI kAkAsAheba ko zAyada hI kabhI isa bAta kI vismRti huI hogI ki asala meM ve mahArASTrIya haiM aura marAThI unakI janmabhASA hai| eka bAra bAteM karate samaya unhoMne mujhase yahAM taka batAyA thA ki barasoM se gujarAtI samAja meM ghula-mila jAne para bhI aura jIvana kA bahuta bar3A aura mahattva kA kAla hindI kI sevA meM arpita karane para bhI "aba bhI mUjhe svapna marAThI meM Ate haiM / mere svapnoM kI bhASA marAThI hI hai|" hAM, unhoMne yaha kabhI nahIM kahA ki "mujhe mahArASTra yA marAThI kA abhimAna hai|" 'abhimAna' ko unhoMne hamezA eka durguNa hI maanaa| kaI bAra unhoMne hameM batAyA hai, "abhimAna kI jagaha bhakti ko denI caahie| abhimAna se nazA paidA hotA hai, jabaki bhakti kI pariNati sevA meM hotI hai|" kAkAsAheba meM jo mahArASTra-bhakti yA marAThI-bhakti hai vaha kisI bhI zreSTha mahArASTrIya se kama nahIM hai| mahArASTra ke rASTra-puruSoM ke bAre meM, saMtoM ke bAre meM yA samAja-sevakoM ke bAre meM jaba ve bolate haiM, taba unakA hRdaya gadagad ho uThatA hai| pichale pacIsa varSoM meM mujhe aise kaI prasaMga yAda haiM, jaba ki mahArASTra ke satpuruSoM ke bAre meM bolate samaya maiMne kAkAsAheba kI AMkhoM meM AMsU dekhe haiN| itanA saba hote hue bhI bIca meM eka samaya aisA bhI AyA thA, jabaki mahArASTra ke caMda loga-vizeSa rUpa se caMda rAjanItijJa aura patrakAra--kAkAsAheba ko 'mahArASTra-virodhI' mAnane lage the| isakA eka mahattva kA kAraNa thA : lokamAnya tilaka ke kAraNa deza kA netRtva barasoM taka mahArASTra ke hAthoM meM rahA / lokamAnya ke caMda sAthiyoM kA anumAna thA ki lokamAnya ke bAda bhI deza kA netRtva mahArASTra ke hI hAthoM meM rhegaa| kintu itihAsa ne aisA hone nahIM diyaa| lokamAnya kI mRtyu ke bAda deza kA netRtva gAMdhIjI ke hAthoM meM calA gyaa| mahArASTra ke una netAoM ko isase bar3A duHkha huA thaa| kAkAsAheba mahArASTrIya the| lokamAnya ke saMskAroM meM pale hue rASTrasevaka the| ve jaba mahArASTra chor3akara gujarAta meM jA base aura gAMdhIjI ke eka pramukha sAthI bane, taba una netAoM ko lagA, mAno kAkAsAheba ne mahArASTra ko bahuta bar3A dhokhA diyA hai| isapara kAkAsAheba ne eka bahuta bar3A 'aparAdha' kiyaa| gaMgAdhararAva dezapAMDe lokamAnya ke 'dAhine hAtha' mAne jAte the| kAkAsAheba ne unako 'gAMdhIvAdI' bnaayaa| (gaMgAdhararAva ne svayaM pUnA meM Akara yaha btaayaa|) taba se kAkAsa.heba mahArASTra meM bar3e hI 'apriya' hue| kaThora AlocanA ke bhAjana bane / 68 / samanvaya ke sAdhaka
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ una dinoM gAMdhIjI para prahAra karanA ho taba ye netA loga kAkAsAheba para prahAra karate the| isa pArzva-bhUmi meM kAkAsAheba ne unnIsa sau paiMtAlIsa meM koMkaNI bhASA ko bar3hAvA denA zurU kiyaa| koMkaNI kA mukhya kendra govA hai| aura kAkAsAheba kA govA ke sAtha bahuta purAnA saMbaMdha hai| unake purakhe govA ke haiM / kUladeva bhI govA meM haiN| unake ghara kI bahueM aksara koMkaNI hI bolatI thiiN| koMkaNI ke mAdhurya se ve bacapana se paricita the| bAda meM usakI saMskAra-saMpanna AMtarika zakti ko dekhakara ve usase kucha prabhAvita aura mohita bhI hue| itanI sundara, mIThI aura saMskArI-bhASA kevala usake suputroM kI upekSA ke kAraNa sAhitya-nirmiti ke kSetra meM pichar3I rahI isa bAta kA unheM duHkha thaa| govA kI rAjanaitika paristhiti se jaba ve paricita hue taba koMkaNI kI eka aura zakti kA unheM darzana haa| unhoMne dekhA ki do bilakula svataMtra duniyA meM rahane vAle govA ke IsAiyoM aura hinduoM ko ekatra jor3anevAlI yahI eka kar3I hai| govA ke sAmAjika saMgaThana meM yaha bhASA bahuta hI mahattva kA hissA adA kara sakatI hai| svarAjya-prApti ke lie isa sAmAjika saMgaThana kI nitAMta AvazyakatA hai| balki yaha saMgaThana hI svarAjya-prApti kI buniyAda hai| unhoMne yaha bhI dekhA ki govA ke IsAI lagabhaga cAra zatAbdiyoM se bhArata ke sAMskRtika pravAha se alaga kara diye gaye haiN| unameM yadi rASTrIya jAgRti lAnI ho aura unheM yadi bhArata ke sAMskRtika pravAha meM lAnA ho to koMkaNI hI ekamAtra prabhAvI sAdhana bana sakatI hai| govA ke sAmAjika, sAMskRtika aura rASTrIya saMgaThana ke eka prabhAvI sAdhana ke taurapara kAkAsAheba ne koMkaNI ke vikAsa kArya ko bar3hAvA denA zurU kiyaa| magara pUrvAgraha-pIr3ita mahArASTrIya netA kAkAsAheba kI isa bhUmikA ko kaise samajheM? unheM lagA ki kAkAsAheba mahArASTra ko kamajora banAne ke lie yaha 'alaga khicar3I pakA rahe haiM' (savatAsubhA ubhA karIta Aheta) ve kAkAsAheba para TUTa pdd'e| unakI AlocanA karate samaya kaI logoM ko maryAdA kA bhAna bhI nahIM rhaa| ve kahane lage, "koMkaNI marAThI ke parivAra kI hI eka bolI hai / ataH govA mahArASTra kA hI eka avibhAjya aMga hai| Apa koMkaNI ko bar3hAvA dekara govA ko mahArASTra se alaga karanA cAhate haiN|" yahAM taka to ThIka, kintu ve isase bhI Age gaye aura kahane lage, "Apa mahArASTra ke zatru haiN|" san unnIsa sau paiMtAlIsa se lekara ikasaTha taka kAkAsAheba kI mahArASTra meM bar3I hI niMdA kI gyii| majhe Azcarya aura duHkha isa bAta kA hai ki kAkAsAheba se ghaniSTha saMbaMdha rakhanevAle 'gAMdhIvAdI' mahArASTriyoM ne bhI kabhI isa AlocanA kA prativAda nahIM kiyaa| "Apa kinake bAre meM isa taraha kI vAhiyAta aura ucchakhala bAteM kara rahe haiM ?" yaha pUchanevAlA koI bhI 'mAI kA lAla' mahArASTra meM ina solaha-satraha varSoM meM nahIM niklaa| yahAM mujhe kucha apanI bAta bhI batAnI caahie| merI mAtRbhASA koMkaNI hai| sAhitya ke prati jaba mujhameM AkarSaNa paidA huA taba jo eka mahattva kI bAta mere dhyAna meM AyI vaha yaha thI ki marAThI yA gUjarAtI meM jo sAhityika likhate haiM ve ghara meM aura Apasa meM bhI marAThI yA gujarAtI-yAnI apanI-apanI bhASA meM bolate haiN| unakI bolane kI bhASA aura likhane-par3hane kI bhASA eka hai| maiM bolatA hUM koMkaNI meM aura likhatA haM marAThI meN| isase likhate samaya merA dama ghuTatA hai| bahuta-sI bAteM to maiM marAThI meM ThIka se vyakta bhI nahIM kara paataa| merI sRjana-zakti meM marAThI ar3acaneM paidA karatI hai| yA to mujhe bolanA bhI marAThI meM cAhie yA jo bhASA maiM bolatA hai, usImeM likhanA caahie| yahI mere lie svAbhAvika hai| isa anubhava ke kAraNa maiM koMkaNI kA pakSapAtI banA aura usakA pracAra karane lgaa| taba se marAThI vyaktitva : saMsmaraNa | 66
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke pakSapAtI merA kar3A virodha karane lage / koMkaNI ke vikAsa kA khuda marAThI hI virodha karatI hai, yaha dekhakara maiM marAThI kA virodhaka banA / isake pahale koMkaNI ke lekhaka varde vAlAvalIkara ko bhI marAThI ke virodha kA sAmanA karanA par3A thaa| ve kar3e marAThI - virodhaka bane the / maiM kAkAsAheba ke sAnnidhya meM pahuMcA usase pahale marAThI-virodhaka vAlAvalIkara-paMthI bana cukA thA / Tatara ne merI koMkaNI bhakti ko bar3hAvA diyaa| kintu mere marAThI virodha kA kar3A virodha kiyaa| zurU-zurU ke do-tIna sAla to ve mujhe yahI samajhAte rahe ki marAThI ke saMparka ke binA koMkaNI yA to sUkha jAyegI yA mara jAyegI / aura maiM unase kahatA rahA ki koMkaNI ko apane vikAsa ke lie yadi kisI dUsarI bhAratIya-bhASA kI sahAyatA lenI par3e to hama hindI kI leNge| marAThI kI haragija nahIM leMge / eka dina maiMne kAkAsAheba se pUchA, "kAkAsAheba, Apa marAThIvAdI haiM yA koMkaNIvAdI haiM ? mahArASTra to Apako koMkaNIvAdI mAnatA hai aura ApakI kar3I AlocanA karatA hai / aura idhara lagAtAra tIna sAla Apane mujhe marAThI kA mahattva samajhAne meM kharca kiye haiM / " maiMne yaha bhI pUchA, "mahArASTra ne ApakI itanI niMdA kI hai| phira bhI Apa cUM taka nahIM karate ! Apa kaise yaha saba saha lete haiM ?" kAkAsAheba ne kahA, "maiM svayaM mahArASTrIya huuN| mahArASTra ke svabhAva se khAsA paricita hUM / mahArASTra Aja merI niMdA karatA hai / kintu kisI-na-kisI dina usako merI bhUmikA jaMca jaayegii| taba vaha virodha karanA chor3a degA / maiM isa deza kI choTI-bar3I saba bhASAoM kA vikAsa cAhatA huuN| sabhI bhASAeM jIvita raheM, bar3heM / koI kisI kA dveSa na kre| mere lie sabhI bhASAeM eka-sI priya aura pUjya haiN| maiM cAhatA hUM ki tumhArI bhI bhUmikA yahI rahe / tuma koMkaNI kI sevA karate raho marAThI kI bhI karo / hindI to hama sabakI hai| purta - gAlI tuma jAnate ho| isa bhASA kA sArA bar3hiyA sAhitya hindI - marAThI meM le aao| isa bahu-bhASa deza meM haraeka ko bahubhASika banAnA hai / sarvadharma samabhAva kI taraha sarvabhASA - samabhAva - samabhAva hI nahIM, mamabhAva hamArI nIti honI caahie|" mujhe ThIka smaraNa hai ki jisa dina maiMne 'sarvabhASA-samabhAva' zabda sunA usI dina merI bhASA viSayaka sArI bhUmikA meM AmUla parivartana huA / maiM Aja bhI koMkaNI meM hI jyAdAtara likhatA hUM / koMkaNI ke lie hI maiMne apanA jIvana samarpita kiyA hai / kintu maiM marAThI meM bhI likhatA hUM / mahArASTra ke netA loga yA marAThI ke pakSapAtI mAneM yA na mAneM maiM marAThI kA bhakta bhI hUM / marAThI ke pakSapAtI jaba koMkaNI kA virodha karate haiM, taba mujhe cir3ha AtI hai / eka tamAcA khAne para dUsare ko do lagA bhI detA huuN| hindIvAloM ko bhI jaba maiM 'sAmrAjyavAdI' bane hue dekhatA hUM, taba mujhe gussA AtA hai| maukA milane para unako bhI bhalI- burI sunA detA huuN| kintu -- zapathapUrvaka kahatA hUM ki mujhe isa deza kI sabhI bhASAeM eka-sI priya haiN| eka-sI pUjanIya haiM / mere jaise kar3e marAThI-virodhI ko itanI hada taka badala denA kyA mAmUlI karAmAta hai ? kyA kAkAsAheba kI samanvayavRtti kI yaha karAmAta nahIM hai ? samanvayavRtti kI jitanI AvazyakatA dharma ke kSetra meM hai, utanI hI bhASA ke kSetra meM hai, balki maiM kahUMgA, isI kSetra meM sabase jyAdA AvazyakatA hai / O 70 / samanvaya ke sAdhaka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pyAre AcArya muralIdhara ghATe 00 pUjya kAkAsAheba eka bar3e sAhitya-sevI ke nAte sarvatra vikhyAta haiN| vaha kevala sAhitya ke hI kSetra meM priya haiM, aisI bAta nahIM hai| unhoMne aneka graMtha likhe haiN| unakA sampUrNa sAhitya vicAra-mUlaka hai| nATaka, upanyAsa, kAvya yA vyaMgya ityAdi kA unhoMne sparza taka nahIM kiyaa| lekina unake sAhitya kA adhyayana karanevAloM ko usase kAvya kA rasa sarvana milatA hai, bhale hI pustaka mRtyu ke saMbaMdha meM ho yA zmazAnoM kI yAdagAra ho yA gItA kA bhASya ho| unakI varNana-zailI bar3e hI sajIva citra aMkita kara detI hai| 'uttara kI dIvAreM' athavA 'smaraNayAtrA' par3hate samaya kitane hI nATya-prasaMga pAThakoM ke sAmane khar3e ho jAte haiN| nATaka kI bhavyatA 'jIvana kA Ananda' meM pAThaka pA sakate haiN| kAkAsAheba kar3I dhUpa meM bhI kAvyamaya Ananda de sakate haiN| jIvana kI ora dekhane kI unakI daSTi vilakSaNa hai| vaha vinodI lekhaka nahIM haiM lekina unake lekhana ke pravAha meM vinoda tairate Ate haiM aura gaMbhIra prakRti ke vyakti ke lie bhI kahIM-kahIM haMsI rokanA muzkila ho jAtA hai| Apa sAhityakAra haiM, lekina nirAle DhaMga ke| unake pracalita sAhitya ne sevaka nirmANa kiye haiM aura satata kAryarata rahane kI preraNA bhI unheM dI hai| aMtyodaya kI preraNA kAkAsAheba se pAkara dUra AdivAsI kSetroM meM aura durghaTa harijana nivAsoM meM jAkara basane vAle aneka sevaka aba bhI maujada haiN| ve unake preraka patroM se preraNA pAte rahate haiN| unakI pratibhA ne nirjIva grantha hI nirmANa nahIM kiye, lekina jIvana samarpita karanevAle asaMkhya jIvita aura jAgrata sevaka bhI taiyAra kiye haiN| unake graMthoM kA mUlya rupayoM meM ginA jA sakatA hai, lekina unake sAhitya ne jo sevA-kSetra meM preraNA dI hai, vaha anamola hai| unakA yaha cira-sthAyI sAhitya hai| usakA nAza honevAlA nahIM hai| kAkAsAheba ne eka sAhityakAra ke nAte aneka puraskAra pAe haiN| una puraskAroM ko pAkara unhoMne puraskAroM kI hI garimA bar3hAI hai| kAkAsAheba ke ziSyoM kA samudAya bhI kAphI laMbA-caur3A hai| kAkAsAheba kI Ayu jitanI laMbI aura suhAvanI hai, utanI hI sUcI laMbI aura preraNAdAyI hai| kAkAsAheba ke sAhitya ne jIvana ke saba pahaluoM kA sparza karane kA prayatna kiyA hai| isalie vaha sahI mAnI meM sAhitya hai / vaha jIvana ke upayoga meM AtA hai| par3hA aura pheMka diyA, yaha sAhitya kA mUlya nahIM hai| par3hA aura preraNA pAyI, yaha sAhitya kA mUlya hai| hama jaba gujarAta vidyApITha meM par3hate the taba carcA chir3atI thI ki kAkAsAheba kA apanA khAsa viSaya kauna-sA hai ? koI kahate, unakA viSaya itihAsa hai; koI kahate, bhUgola hai; koI kahate, sAhitya hai| saMskRta bhI unakA viSaya ho sakatA thaa| gujarAtI bhASA ke ve lekhaka mAne jAte the| lekina saca yaha hai ki unake khAsa viSaya kA patA nahIM calatA thA / kisI ne sAhasa karake kabhI unase pUchA to javAba milA, "gnnit|" yaha eka bar3A vinoda hI thaa| kisI ko isa javAba kI apekSA bhI nahIM thii| isake mAnI yaha hai ki vaha kisI bhI viSaya ko apanA sakate haiM / vaha khagola-zAstrajJa haiN| bhUgolazAstrajJa haiN| gadya ke paMDita haiM, isI taraha saMgIta ke paMDita bhI haiM / vaha anekavidha sammelanoM ke sabhApati raha cuke haiN| rAjakoTa ke saMgIta-sammelana ke sabhApati kA sthAna bhI Apane suzobhita kiyA thaa| yaha Azcarya kI bAta nahIM hai| usa samaya saMgIta bhI eka sevAkSetra bana vyaktitva : saMsmaraNa | 71
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ cukA thaa| usameM bhI preraNA kA pracAra karane kA avasara vaha kyoM chor3ate ? jIvana meM pAye saMgIta ke jJAna kA srota unhoMne usa sammelana meM phuNcaayaa| aneka saMgItakAroM ko bhI preraNA milii| ghumakkar3a kAkAsAheba ne sAre jagat kA pravAsa kiyA hai / bhArata kI cAroM dizA meM vaha aneka bAra ghUme haiM, isakI ginatI nahIM ho sktii| vaha zaharoM meM ghUme, dUra-dUra ke dehAtoM meM bhI ghuume| vaha sudhare hue samAja meM ghUme aura sudUra rahanevAle AdivAsiyoM meM bhI ghUme / vaha sAhitya seviyoM meM ghUme aura nirakSaroM meM bhI ghUme / ghUmanA unakA svabhAva thA / "svabhAvo duratikramaH / " svabhAva kA atikramaNa nahIM ho sktaa| lekina unakA ghUmanA svAbhAvika hote hue bhI saMzodhaka thA aura pracAraka bhI thA / pRthvI ke anya bhAgoM meM vaha kaI bAra gaye / lekina jApAna to yaha sAta bAra ho Aye / pravAsa se lauTakara kitAbeM likhiiN| usase unakA 'mizana' pUrA nahIM huA / samanvaya unake jIvana kA mizana hai| bhArata-jApAna samanvaya ke lie vaha kaI bAra vahAM gae / vahAM ke sAhitya seviyoM se mile dhArmika paMthoM kA adhyayana kiyaa| vahAM ke samAja kA parizIlana kiyaa| vahAM ke AdivAsiyoM taka phuNce| vahAM ke dharmajJoM kA paricaya kiyA / vidyArthiyoM se mile / apane chAtra jApAna bheje / jApAna ke bhArata meM lAye / apanI aura unakI bhASA kA AdAna-pradAna kiyaa| aise kaI taraha ke prayAsa kie| yahI unake ghUmane kA carama uddezya rahatA hai| unakA likhA pravAsa - sAhitya bhI kAphI samRddha hai| use par3hane se bhUgola aura samAja kA acchA jJAna milatA hai| lekina unake lekhana meM sarvodaya vicAra anusyUta rahatA hai| usase unakA sArA sAhitya preraka aura prabhAvI pracAraka hotA hai| 1 apane bacapana meM maiMne 'kAlelakara' kA nAma kabhI sunA bhI vahIM thaa| 1930 meM jaba jIvana-saMgha meM unake prathama darzana hue taba unako gujarAtI meM bolate sunaa| mAlUma huA, Apa gujarAtI haiN| gujarAta vidyApITha kI par3hAI ke vAste navajIvana saMgha meM se unhoMne mujhe cunaa| maiM unake sAtha ahamadAbAda calA gAr3I meM vaha mere sAtha marAThI meM bolane lge| maiMne mana meM socA, vaha marAThI bhI jAnate haiN| hindI bhI vaha bola lete haiM / lekina unakI mAtRbhASA marAThI hai aura vaha mahArASTrIya haiM, yaha jJAta hone meM thor3I derI lagI / usa samaya unake dila meM gujarAta ke jitanA hI mahArASTra ke lie bhI sammAna thA / mahArASTra meM bhI unake kAphI chAtra the / svarAjya AMdolana meM saba lage hue the| ve 1930-31 ke namaka satyAgraha ke dina the| samUcA vidyApITha AMdolana meM lagA huA thA / hamAre jaise do-cAra chAtra hI vidyApITha meM rahate the / do-tIna mahIne ke aMdara vidyApITha meM 'svarAjya vidyAlaya' zurU huA / usameM gujarAta ke bahuta-se svayaMsevaka zarIka hue| vidyApITha bhara gayA / phira halacala mcii| isa avadhi meM kAkAsAheba ke tanika nikaTa paricaya meM Ane kA maukA milaa| maiMne dekhA, vaha bar3e pyAre pitA haiN| unameM vAtsalya bharA huA hai| vaha jisa vAtsalya se vividha viSayoM ke lie chAtroM meM anurAga paidA karate haiM, usase unake svayaM ke bAre meM bhI chAtroM kA pyAra anAyAsa bar3hatA rahatA hai| kitanA khilAyA, kitanA pilAyA, kitanI pyAra kI bAteM kIM, kitanI aMgata samasyAoM meM sahAyatA kI, isapara se pyAra kA lekhA-jokhA karanA saMbhava nahIM hai| lekina aisA bhI pyAra hamane unake pAsa se pAyA hai / kisI viSaya meM yA samasyAoM ko lekara pAsa Aye vyaktiyoM ko pyAra se samajhAnA, yahI saccA prema hai| kAkAsAheba ne asaMkhya vyaktiyoM ko aneka viSayoM meM praviSTa kiyA hai, unameM pyAra jagAyA hai| aneka samasyAoM ke sulajhAne meM hAtha baMTAyA hai| yaha jo pyAra kA AdAna-pradAna hai, vaha bar3e mahatva kA hai| isase lenevAle aura denevAle bhI eka-dUsare ke nikaTa A jAte haiN| mAM jaisA pyAra kAkAsAheba ke pAsa se kaiyoM ne pAyA hai| kAkAsAheba ko mAlUma nahIM hai ki unake kitane pyAre loga duniyA meM haiM; aura unako pyAra karanevAlI duniyA ko bhI bhAna nahIM hai ki vaha unako kitanA pyAra karatI hai| kAkAsAheba ne AdhyAtmika aura bhautika donoM kSetroM meM anekoM kA pyAra jagAyA hai| eka bAra vaha gItA kA pravacana kara rahe the / solahavAM adhyAya thA / devI 72 / samanvaya ke sAdhaka
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpat aura AsurI saMpat ke bAre meM vaha bola rahe the / unakA pravacana pUrA huaa| devI saMpat aura AsurI saMpat ke bAre meM socate-socate kaiyoM ne gItA kA adhyayana zurU kiyA / gItA se pyAra paidA huA aura usake dvArA kAkAsAheba se bhI jo pyAra paidA huA vaha hamezA ke lie| unakI pravAsa kI pustakeM par3hakara bahutoM ne ghumakkar3a hone kI preraNA pAyI hai| aneka vyaktiyoM ne unako mArga-darzaka mAnakara unake jariye pravAsa bhI kiye haiM aura unake vicAroM para AcaraNa bhI kiyA hai| kAkAsAheba eka samAja anveSaka samAjazAstrI haiN| unhoMne bahutoM ke ujar3e saMsAra ko basAyA hai aura kaI ujar3ate saMsAroM ko saMvArA hai| kaiyoM kI zAdiyAM kI haiN| aneka antarjAtIya aura antardhArmika vivAhoM ko AzIrvAda diye haiN| aMtyodaya se lekara samAja ke saba kamajora pahaluoM ko majabUta banAne kI koziza kAkAsAheba ne kI hai| isameM kArya karanevAle kaI sevakoM kI ulajhaneM unhoMne sulajhAyI haiM / kaiyoM ne samAja-sevA kI dIkSA unase hI pAI hai| "AdivAsI kSetra meM sevA karane kA pahalA pATha maiMne kAkAsAheba se sIkhA,"aisA sva0 dharmadeva zAstrI hamezA kahate the| gujarAta ke babalabhAI kAkAsAheba kI hI dena haiN| aise kaI sevaka bhArata ke kone-kone meM unakI preraNA se base haiN| yaha jo sevakoM kA pyAra hai, vaha prema kI majabUta Dora se baMdhA hai| vaha kaccA dhAgA nahIM hai| kAkAsAheba ne vipula sAhitya kA nirmANa kiyA hai aura usake pAThaka bahuta bar3I saMkhyA meM haiN| yaha saphala sAhityasevI ke sAhitya kA dyotaka hai| yaha to kAkAsAheba ke sAhitya saMbaMdhita bAta rahI, lekina unakI saphalatA isake atirikta hai| unhoMne sAhitya ke lie sAhitya nahIM likhaa| unhoMne jo kucha kiyA, vaha likhaa| usameM samAja zikSita karane kI tamannA thii| kAkAsAheba ke mana meM koI vicAra taraMgita hone lagate haiM to ve samAja ko samarpita kiye binA raha nahIM sakate / ApakA mAnasa zikSaka kA hai| vidyA-vitaraNa unakA kArya hai| isake dvArA duniyA ko vikasita karane kA kAma jo unhoMne kiyA, vaha bar3e pyAre AcArya kA hai| kAkAsAheba bar3e pyAre AcArya haiN| unake prema kI saritA puruSottama nA0 gAMdhI 00 vedakAlIna RSikula-paraMparA kI sAkSAt mUrti yAnI pU0 kAkAsAheba kAlelakara-AdhyAtmikatA jinake jIvana kI nIMva meM hai, aise tatvaciMtaka aura aMtardraSTA kA jIvana, samAja ke jIvana ke anekavidha kSetroM meM sadA prakAza phailAtA rahA hai / 65veM varSa meM pahuMcA huA unakA zarIra bhale hI zithila ho gayA ho, zravaNa-zakti bhale hI lagabhaga naSTa ho gaI ho, kintu mana kI prasannatA aura maulika vicAradhArA kSINa nahIM haI hai| yaha unakI jIvana-bhara kI niSkAma sAdhanA kA phala hai| gItA ke niSkAma karma aura anAsakti ko unhoMne jIvana meM pacAyA hai, aisA kahA jA sakatA hai| saMta ke prApya citta kI prasannatA unameM sthita hai| ___adhyayana aura adhyApana unake jIvana-kArya ke madhyabindu rahe haiN| krAMtikArI vicAradhArA ko dhAraNa karanevAle yuvA dattAtreya ne jIvana ke pratyeka kSetra meM cAhe vaha zikSaNa ho yA sAhityika kSetra ho, rAjakIya kSetra vyaktitva : saMsmaraNa | 73
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho, yA samAja sudhAra kA kArya ho hara eka kSetra meM unhoMne sakriya kArya dvArA, asaMkhya vyAkhyAnoM dvArA anaginata lekhoM tathA anekAneka pustakoM ke lekhana dvArA maulika vicAroM ko prastuta karake krAMti kA sarjana kiyA hai| ve vidyArthI jagata ke AdaNIya adhyApaka rahe, prAdhyApaka hue AcAryapada prApta kiyA aura anekoM ke dila meM guru ke sthAna para virAjamAna hue / apanA adhyayana pUrA hote hI videzI rAjya kI pakar3a meM se deza ko mukta karAne ke lie hiMsaka krAMti ke mArga para kadama rakhA, kintu jaba isa mArga para saphalatA na milane kI pratIti huI to usase mur3akara dUsarA mArga aMgIkAra kiyaa| eka saMnyAsI kI bhAMti unhoMne sAre deza kA paribhramaNa aura uttuMga himAlaya ke zikharoM kA vikaTa pravAsa kiyA hai| sAdhanA - mArga meM bhI jIvana meM kama upalabdhiyAM nahIM huI haiN| jaba kAkAsAheba zAntiniketana meM gurudeva Taigora ke pAsa rahe the, pU0 gAMdhIjI aphrIkA se Akara zAntiniketana gaye the taba bApU kI alpa bheMTa meM hI unakI ora AkarSita hue aura zAMtiniketana chor3akara sAbaramatI Azrama meM Akara gAMdhIjI ke sAthI bane, aura zikSaNa kArya hAtha meM le liyA / Azrama ke hama sabhI choTe-bar3e baccoM ko eka aura sahRdayI guru prApta hue| khUbI to yaha thI ki eka choTe-se-choTe bAlaka se lekara yuvA vidyArthI taka haraeka meM unako rasa rhaa| unakI jJAna prApta karAne kI anokhI hI paddhati rhii| choTe baccoM ko unakI jarUrata ke anusAra rucipUrNa jJAna milatA to bar3e vidyArthiyoM ko unakI kakSA kA rasaprada zikSaNa prApti hotA thA, aura bar3e ucca zikSaNa taka pahuMce huoM ko kAkAsAheba meM khule jJAna bhaMDAra se jitanA de sakeM utanA jJAna de dene kI utkaTa bhAvanA hamezA dIkha par3atI thii| hara eka ke dila ko unhoMne jIta liyA thA / sabake ve priya AcArya bana ge| jIvana ke mArgadarzaka bane aura sabako jJAna prApta karane kI kalA sikhaaii| nisarga premI kAkAsAheba ne pazu-pakSI, phUla, vRkSa, nadIsarovara, pahAr3a, AkAza ke tAre Adi sabhI meM vidyArthiyoM kI abhiruci jagAI, jitanA grahaNa kara sakeM, utanA jJAna diyaa| 1 , taduparAMta unakA anokhA vAtsalya hameM milaa| unhoMne Azrama ke kaThora niyamoM aura bharasaka dinacaryA kA kAma vidyArthiyoM ke dhyAna meM bhI na Ane diyaa| rahana-sahana kI choTI-bar3I muzkileM aura mAnasika ulajhanoM ko sulajhAne ke upAya hameM unake pAsa se milate the / sahRdayatA se sabakI bAteM sunanA, yaha unakA anokhA guNa thA / ve sirpha AcArya hI nahIM, balki vidyArthIsamAja ke kulaguru bane / kaI bhASAoM ke jJAtA kAkAsAheba mUlataH mahArASTra ke hote hue bhI gujarAtI bhASA para unakA kitanA abhUtapUrva adhikAra hai, yaha bAta gujarAta kI janatA se chipI nahIM hai| unakI jJAna gaMgA bahAne kA mukhya mAdhyama gujarAtI bhASA banI rhii| gujarAtI bhASA ko kAkAsAheba ne viziSTa zailI se adhika sarala tathA rocaka banAI aura gujarAtI bhASA meM apanA jJAna parosakara gujarAtI sAhitya ko vizeSa rUpa se samRddha bnaayaa| bhUgola, khagola aura saMskRta ke prati unakA vizeSa pakSapAta rhaa| khUbI to yaha hai ki kucha arasika gine jAnevAle viSayoM ko bhI unhoMne isa prakAra rasa- pUrvaka sikhAyA ki kisI bhI prakAra kI Uba aura bojha ke vinA hara eka vidyArthI vaha arasika viSaya sIkha lene ke lie utsuka rhtaa| hamAre jaise anekAneka vidyArthI aura bAlakoM ne anubhava kiyA ki kAkAsAheba kA vAtsalya unase zikSaNa prApta kiye hue vidyArthI taka hI sImita nahIM rahA hai, balki unake prema kI saritA hamAre kuTumba ke baccoM taka bahatI rahI aura kAkAsAheba ke pattoM ke dvArA unakA bhI vikAsa hotA rhaa| sAbaramatI Azrama ke visarjana ke bAda bhI unakI maulika vicAradhArA kA mArgadarzana unake premapUrNa patroM ke dvArA milatA rhaa| Izvara aise guru ko cirakAla taka AyuSya pradAna kare aura usa jJAnarUpI vizAla vaTavRkSa kI chAyA hama 74 / samanvaya ke sAdhaka
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabako, deza ke vizAla vidyArthI-samudAya ko aura deza-videza kI samasta mAnava-jAti kocirakAla taka milatI rahe, yahI prArthanA hai| zabda-loka ke yAtrI ramaNalAla jozI 00 disambara kI pahalI tArIkha ko kAkAsAheba ne 64 varSa pUre kiye| kitanI pIr3hiyAM unhoMne dekhIM, sArA gAMdhI yuga dekhA, samAja ke aneka parivartana dekhe| kAMgresa kA aura kAkAsAheba kA janma eka hI sAla-1885- meM huaa| svataMtratA ke jana-AMdolana ke ve senAnI aura pracAraka rahe aura svAtaMtrya-prApti ke bAda kI deza kI sthiti ke mUka saakssii| 'mUka' isalie ki svarAjya milane ke bAda kAkAsAheba ne svadezI rAjyakartAoM ko eka bhI zabda sunAyA nahIM hai| zAyada yaha unake saumya vyaktitva aura unakI vyavahAra dakSatA ke kAraNa hI huA hogaa| gAMdhIjI ke nikaTa aMtevAsiyoM meM unake jaise the kizoralAla mazarUvAlA, mahAdevabhAI desAI, AcArya kRpAlAnI, svAmI AnaMda, naraharibhAI pArIkha, giDavANIjI, mAno saptarSi maMDala hI ho ! gujarAta vidyApITha ke dvArA gAMdhI-vicAra dezabhara meM phaila gyaa| apane-apane tarIke se ye saba gAMdhI jIvana-darzana ke udagAtA bne| kAkAsAheba kA kAma pradhAnatayA rahA zikSaNa aura sAhitya ke kSetra meM / unake lekhoM ne aura saMbhASaNoM ne sAhitya meM eka nayI krAnti utpanna kii| gujarAtI lekhakoM ke bhI ve prIti pAtra bane aura gAMdhIjI ne unako 'savAI gujarAtI' kI upAdhi dI, kAkAsAheba gAMdhI jI ke samaya ke bhASyakAra aura gujarAtI gadya ke praNetA ho gye| isakI nIMva meM hai unakI saundaryAbhimukha kavidRSTi / unakI sarjakatA gadya meM ramaNIya kAvya kA nirmANa kara detI hai| umAzaMkara ne kAkAsAheba kA paricaya dete hue unheM 'kavi' kahA hai, yaha sarvathA ucita hI hai / lalita nibaMdha, Atmaparaka nibaMdha lekhana meM kAkAsAheba kI siddhi anokhI hI hai| taduparAnta vaicArika nibaMdha, smaraNa-kathA, zaikSaNika vicAra, sAhitya-vivecana Adi meM bhI unakI dena mUlyavAna hai| kAkAsAheba eka sammAnya sAhityakAra to haiM hI (yadyapi ve apane ko sAhityakAra kahalAnA pasaMda nahIM karate), kinta sAtha hI ve sAhityakAroM ko gar3hanevAle, sAhitya ko bhI preraNA denevAle, gAMdhIjI ke zikSaNa kA pracAra karanevAle, eka sAtvika saMskAra sevaka bhI haiM / patthara meM bhI prANa paidA karane kI zakti gAMdhIjI meM thii| vahAM jo svayaM ratna hI the unameM kasI jvalaMta pratibhA paidA kara sakate the, vaha gAMdhI jI ke aMtevAsiyoM ke jIvanakArya se pratIta hotA hai| eka-eka aMtevAsI mAno gAMdhIjI kI choTI Avatti rUpa the| kucha varSa pahale kAkAsAheba se milane kA saubhAgya prApta huA thA taba zveta vastroM meM tathA zveta dAr3hI meM suzobhita unakI mUrti eka RSi jaisI hI lagatI thI ! tatpazcAt unake darzana kA suyoga nahIM, milA kintu vRddhAvasthA meM jaba-jaba unheM dekhA hai, taba-taba pratIti huI hai ki vArdhakya bhI aisA suMdara ho sakatA hai ! kAkAsAheba kA asalI nAma dattAtreya bAlakRSNa kAlelakara hai| unakA janma IsvI sana 1885 meM disambara kI pahalI tArIkha ko kArtika kRSNa 10 ke dina mahArASTra kI usa samaya kI rAjadhAnI sAtArA meM vyaktitva : saMsmaraNa | 75
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ huaa| kAkAsAheba kA parivAra sAvaMtavAr3I kI ora kA thaa| unakA vatana mANagAMva ke pAsa kA gAMva kAlelI thaa| unakA kulanAma rAjAdhyakSa thA, kintu bAda meM kAlelI para se kAlelakara ho gayA / sAvaMta - vAr3I meM DAkuoM kA upadrava bar3ha jAne se kAlelakara parivAra sAvaMtavAr3I chor3akara belagAMva ke pAsa Akara basa gayA / kAkAsAheba kA janma huA taba unake pitA zrI bAlakRSNa jIvAjI kAlelakara sAtArA jile ke kalekTara ke pramukha hisAbanavIsa me mAtAjI rAdhAbAI (parvAdhama ke godAvarI bAI) zAhapura ke bhise-paribAra kI thiiN| donoM sadAcArI aura rUha dharma ke mAnane vAle the| cha bhAI aura eka bahana meM kAkAsAheba saba se choTe the| unake bacapana kA kAvyamaya varNana unhoMne 'smaraNa yAtrA' meM kiyA hai| 1 1 1 Sararara kA prAthamika mAdhyamika zikSaNa kAravAra, dhAravAr3a, belagAMva - alaga-alaga sthAnoM meM huaa| kAkAsAheba ke mana para pArivArika vAtAvaraNa kA prakRti prema kA aura apane zikSakoM kA acchA prabhAva rhaa| san 1902 meM sataha sAla kI umra meM, jaba vaha chaThI kakSA meM par3ha rahe the taba ziroDakara-parivAra kI lar3akI lakSmIbAI ke sAtha unakA vivAha huA / 1603 meM unhoMne maiTrika kI parIkSA pAsa kii| 1904 se 1907 ke bIca pUnA ke phargyusana kaoNleja meM par3hAI kara bI0 e0 kI parIkSA pAsa kI deza bhara meM svarAjya kA AMdolana cala rahA thaa| kAkAsAheba ne rASTrIya zikSaka hone kA saMkalpa kiyaa| unake mana para svAmI vivekAnanda kA aura zrI araviMda kA saghana prabhAva thA / 1908 meM belagAMva ke gaNeza vidyAlaya ke ve AcArya hue| phira usako chor3akara ela-ela0 bI0 kI parIkSA pAsa kii| usa varSa meM mAtAjI kA avasAna huaa| do varSa bAda pitAjI bhI cala bse| 1920-11 meM gaMganAtha vidyAlaya (bar3odA) meM AcArya rahe / 1612 meM himAlaya gaye / 1913 meM RSikula haridvAra meM mukhya adhiSThAtA rahane aura chaH mahIne siMdhu brahmacaryAzrama meM vyatIta karane ke bAda vaha gurudeva ravIndranAtha ThAkura ke zAntiniketana phuNce| vahAM chaH mahIne zikSaNakArya kiyaa| vahAM gAMdhIjI se mulAkAta huii| gAMdhIjI kA paricaya bahuta ghaniSTha huA aura kAkAsAheba unake aMtevAsI bana gaye / 1620 meM 'gujarAtI sAhitya pariSada' kA adhivezana ahamadAbAda meM huA / ravIndranAtha ThAkura bhI vahAM AmaMtrita the / gujarAta ko ravIndranAtha kI pratibhA kA paricaya karAne vAlA lekha kAkAsAheba ne likhA / yaha unakA pahalA gujarAtI lekha thA / 1628 meM gujarAta vidyApITha kA punargaThana huA, taba kAkAsAheba 'gujarAta vidyApITha' ke kulanAyaka bane / svarAjya ke AMdolanoM meM kaI bAra ve jela gaye / 1636 meM gujarAtI sAhitya pariSad ke bArahaveM adhivezana meM gAMdhIjI adhyakSa the, taba kAkAsAheba kalA vibhAga ke pramukha rhe| 1942 ke 'bhArata chor3o' AMdolana meM bhI lambe arse taka jela bhogI / 1948 meM gAMdhIjI kA utsarga huA taba gAMdhIjI ke jIvana-darzana ke mUrta pratIkarUpa jo mahAnubhAva unake pAsa the, unameM eka kAkAsAheba haiM / 1950 meM unhoMne pUrva aphrIkA kA pravAsa kiyaa| 1952 meM vaha rAjya sabhA ke sadasya niyukta kiye gye| 1952 meM yUropa kA pravAsa kiyaa| 1953 meM pichar3I jAtiyoM ke Ayoga ke adhyakSa bane / 1954 meM jApAna kA pravAsa kiyA / 1656 meM sampUrNa gAMdhI vADamaya kI sarakArI yojanA ke salAhakAra maMDala meM niyukta hue| dUsare hI varSa jApAna aura cIna kI yAtrA kI / tadanaMtara vesTa inDIja, amarIkA, yUropa, aphrIkA ke dezoM kI yAtrA kii| 1656 meM maoNrIzasa aura mailegAsI kI yAtrA kii| kAkAsAheba yathArtharUpa meM vizvayAtrI bana gye| unakI ye sArI saMskAra yAtrAoM ke suMdara varNana hameM 'himAlaya kI yAtrA' 'sUryodaya kA deza jApAna,' pUrva aphrIkA' jaisI pustakoM meM par3hane ko milate haiN| gujarAtI sAhitya meM unake kitane hI pravAsa varNana likhe gaye haiM, kintu Aja bhI 'himAlaya kA pravAsa atyuttama hai| vidyApITha-nivAsa ke daramiyAna kAkAsAheba ne aneka vyaktiyoM ke jIvana ko banAyA hai / aneka lekhakoM kI vaha preraNAmUrti rahe / kavi zrI sundaram unake vidyArthI the / vidyApITha meM eka samaya 76 / samanvaya ke sAdhaka
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAkAsAheba ke bAla bhI sundaram ne kATe the ! aneka saMsmaraNa unhoMne likhe haiM / zrI umAzaMkara jozI vidhipUrvaka kAkAsAheba ke vidyArthI nahIM the, phira bhI unake vikAsa meM kAkAsAheba kA kitanA samRddha yoga hai, yaha umAzaMkara bhAI kI '31 kI jhAMkI' pustaka se pratIta hotA hai / gujarAtI sAhitya ke lalita nibaMdha ke sarjakoM meM kAkAsAheba kA sthAna cirasthAyI hai / 'rakhaDavAno AnaMda' aura 'jIvanano AnaMda' ina do pustakoM ke nibaMdhoM meM lekhaka ke samRddha vyaktitva kA prabhAva AnaMda detA / isa vyaktitva ne saMskRta aura aMgrejI sAhitya kA AkaMTha pAna kiyA hai / janmajAt sAtvika prakRti-prema usakI raga-raga meM vyApta hai, jisane bhArata kI saMskRti kA saMdeza AtmasAt kiyA hai aura jo hamezA abhinava dRSTi se vicAra karanevAlA hai - aise eka sarjaka vyaktitva kA darzana milatA hai / 'otarAnI dIvAloM (uttara kI dIvAreM) meM jela ke anubhava haiM / 'jIvana ke kAvya' meM hamAre utsavoM kA navIna artha ve dete haiM / 'jIvanavikAsa' meM zikSaNa-viSayaka lekha diye haiM / 'jIvana -bhAratI' meM sAhitya-vivecana hai / kAkAsAheba kI ina sArI pustakoM meM 'jIvana' zabda mAtra zobhA kA nahIM, artha sUcaka hai / kAkAsAheba jIvana-dharma sAhityakAra haiM / unhoMne svayaM likhA hai ki vaha 'kalA ke lie kalA' ke vAda ko nahIM mAnate, 'jIvana ke lie kalA' ko mAnate haiM, kyoM ki 'mAtra kalA ke lie kalA' to kaI bAra 'virUpatA ke lie kalA' ho jAtI hai / smaraNa rahe ki apane lekhoM meM kAkAsAheba kabhI upadezaka nahIM bane, saundaryadraSTA hI rahe haiN| vivecana meM bhI unhoMne isa surucipUrNa abhigama ko hI prAdhAnya diyA hai / aura kAkAsAheba kI bhASA ? saMskRta ke saMskAroMvAlI aura sAtha hI apanI kahAvatoM aura rUr3ha prayogoM kA svAbhAvika viniyoga karanevAlI prabhAvazAlI jIvaMta gujarAtI bhASA hai / aisI bhASA kA prayoga karake unhoMne 'savAI gujarAtI' ke viruda ko sArthaka kiyA hai / 1960 meM 'gujarAtI sAhitya pariSad' ke bIsaveM sammelana ke vaha adhyakSa rahe / aura 1661 meM jaba unhoMne 76 varSa pUre kiye taba unakI SaSTi pUrti ke upalakSya meM taiyAra kiyA gayA 'kAlelakara adhyayana-graMtha' unheM arpaNa kiyA gayA / unakI pustaka 'jIvana-vyavasthA' ko akAdamI kA puraskAra milA / SaraisAheba jaisoM ke lie hI 'vibhUti' zabda kA upayoga ho sakatA hai| gujarAtI sAhitya kI ve eka mahAna sAhityika pratibhA haiM / kAkAsAheba ke jIvana-kArya meM se aneka lekhakoM ko preraNA milI hai| umAzaMkara jozI ne apanA 'gaMgotrI' kAvya-saMgraha kAkAsAheba ko arpaNa karate hue jo paMktiyAM likhI haiM, usameM aneka gujarAtI sAhitya seviyoM kI bhAvanA kI pratidhvani hai / ajA AvyaM bharU charaNu ke 1 tava pade pravAsI ! teM ene hRdaya jagavI siMdhu karaNA / ( anajAnA bahakara AyA eka mugdha jharanA tumhAre caraNoM taka, he pravAsI ! tumane usake hRdaya meM siMdhu kI raTanA jagA dI / ) O vyaktitva : saMsmaraNa / 77
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya ke sAtha tadrUpatA premA kaMTaka OO. "merI mRtyu mara gayI, mujhe banA diyA amara / " - saMta tukArAma AcArya kAkAsAheba kAlelakara sAhitya sevI haiM / kavihRdaya haiM, mahAtmA gAMdhI ke satyAgrahAzrama meM varSoM taka rahakara unhoMne samAjasevA kI dIkSA lI hai| lekina mukhyataH vaha lekhaka aura ciMtaka hI rahe haiN| jIvana ke premI hone para usakI pUrNatA ko abhivyakta karanA aura mahAtmAjI ke siddhAnta tathA saMdeza ko sAhityika bhASA meM samAja ke sAmane peza kara tapasyA kA Ananda siddha karane meM vaha saphala hue haiN| unakA sAhitya gujarAtI, hindI tathA marAThI bhASAoM ko samRddha banAnevAlA hai / yuvAvasthA meM unako tapedika huA thA / usa vyAdhi se baca gye| hamAre lie parama saubhAgya kI bAta hai ki vaha Aja hamAre bIca haiM / san 1974 ke disambara meM vaha yahAM mahilA sammelana ke udghATana ke lie Aye the| usa samaya svAsthya thor3A bigar3A thA, lekina zarIra dubalA hone para bhI bauddhika aura mAnasika zaktiyAM acchA kAma detI thiiN| usake bAda eka bAra maiM unase bambaI meM milakara AI thii| taba vaha ThIka se suna nahIM sakate the / apanA savAla yA javAba likhakara unheM denA par3atA thaa| jo ho, unakA jIvana to kaba kA kRtArtha ho gayA hai| unake lie aba kucha karane ko bAkI nahIM rahA hai / apane sAhitya ke dvArA vaha isa saMsAra meM amara ho gaye haiM / Ajakala bhI kAkAsAheba par3hate rahate haiM aura phira par3hA huA bhUla bhI jAte haiN| lekina paThana meM samAdhi laga jAne jitanI anukUlatA bhagavAna ne unheM de rakkhI hai, yaha bhI usakI kRpA samajhanA caahie| aisI avasthA meM bhI zAnti mila sakatI hai / jinhoMne unake sAhitya kI tAz2agI, maulikatA, mAdhurya Adi vizeSatAoM ke darzana kiye haiM, unako samAdhAna hogA ki jIvana ke uttarArddha meM bhI vaha sAhitya ke sAtha tadrUpatA pA rahe haiM / O mere vinamra praNAma rAdhikA Oo solaha sAla videza meM rahane ke bAda maiM bhArata lauTa aaii| jo bhAvanAeM aura Adarza mere dila meM deza ke lie base hue the, unakI pahalI kasauTI to kaoNlija meM hI ho gii| kyA yahI sacamuca bhArata thA, yahI deza kI saMskRti thI, jo ki naI pIr3hI ko sauMpI jA rahI thI, aura jisake gaurava se hamAre dila rozana ho jAte the ? merI umaMga kI laharoM meM hatAzA kA tUphAna utthaa| mere sacce bhArata ke taTa para maiM kaba pahuMca pAUMgI ? kauna-sI dizA meM use DhUMr3ha uu ? aMgrejoM se to svataMtratA pA lI, para aba isa aMgrejiyata se kaba chuTakArA hogA ? Adarza koI mRgatRSNA nahIM hai / yaha eka vAstavikatA hai, jisake bala para hama khar3e rahate haiM aura jisake sahAre sampUrNa jIvana kI ghaTanAoM ko jhela sakate haiM / 78 / samanvaya ke sAdhaka
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI vAstavikatA ko khojate hue maiM kAkAsAheba ke pAsa pahuMca gii| Akhira mujhe bhArata kI jhAMkI milii| kAkAsAheba eka Adhunika manISI hote hue, prAcIna paramparAoM ko lekara Age calate haiN| unhoMne apane maulika ciMtana se eka tAz2agI paidA kI hai| kAkAsAheba meM kaI vicAradhArAeM milatI haiN| isalie unakA dRSTikoNa saMkucita nahIM hai, balki vizAla vizvadRSTi hai, jo ki vibhinna staroM para ekatA aura samanvaya utpanna karatI hai| kAkAsAheba kI gambhIratA kevala sAmAjika aura dhArmika vicAroM se hI prakaTa nahIM hotI hai| unake sahaja AcaraNa aura kriyA se hameM saiddhAntika zikSAeM milatI haiN| mere vinamra praNAma ! mere nirmANa meM unakA yogadAna padamacaMdra siMghI 00 'bombe skUla oNpha ikanomiksa aura sozaoNlAjI' se ema0 e0 karane ke uparAnta maiM kAma kI khoja meM thA to kisIne batAyA ki kAkAsAheba se milo, vaha bhArata sarakAra ke 'pichar3e varga Ayoga ke adhyakSa haiM, kucha kAma de sakate haiM / maiM dillI jAkara kAkAsAheba se milA / vaha palaMga para baiThe the aura unake pAsa kursI para eka mahilA baiThI thiiN| palaMga para pustakeM bikharI thIM aura pAsa hI meja para tathA raika para pustkeN-hii-pustkeN| kamare meM dIvAroM se saTAkara kucha AlamAriyAM thIM, unameM bhI pustakeM bharI thiiN|aisaa lagA, mAno maiM eka gurukula meM pahuMca gayA huuN| kAkAsAheba ko praNAma kiyaa| unhoMne merA paricaya pAsa baiThI huI mahilA se karavAyA, jinakA nAma kumArI sarojanI nAnAvaTI thaa| kamare meM aisI zAMti aura pavitratA kA anubhava ho rahA thA, jo maiMne pahale kabhI anubhava na kI thii| kAkAsAheba ne kucha aupacArika prazna pUche aura usake bAda carcA kA rukha barAbara anaupacArika hotA gyaa| dina-bhara unhIM ke pAsa rahA, aura bAtacIta karatA rahA yA kAkAsAheba ke pAsa milane AnevAle logoM ke vArtAlApa ko dhyAna lagAkara sunatA rhaa| zAma ko Akara apane nivAsa-sthAna para soyaa| prAtaH punaH unake pAsa gayA aura phira vahI bAtacIta karane kA yA sunane kA krama calatA rhaa| zAma ke samaya kAkAsAheba ne kahA, "tumheM maiM pichar3e varga kamIzana meM kAma de sakatA huuN| kitanA vetana cAhie ?" maiMne kahA, "maiM avivAhita hUM, aura parivAra kA koI uttaradAyitva mujha para nahIM hai| kevala 250 rupayA paryApta hogaa|" kAkAsAheba bole, "mere pAsa kamIzana meM isa prakAra kA koI pada nahIM hai| jo pada haiM ve 300 rupaye se 800 rupaye taka kI vetana-zRkhalA ke haiN|" maiMne kahA, "mujhe kevala 250 rupaye caahie|" / kAkAsAheba ne kahA, "ThIka hai| maiM sarakAra ko likhUgA ki Apa svecchA se apane vetana meM se 50 rupaye pratimAha kaTautI karanA cAhate haiN| Apa kala se kArya prArambha kara sakate haiN|" vyaktitva : saMsmaraNa / 79
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM prasanna ho uThA aura 16 agasta, 1953 ko maiMne pichaDe varga Ayoga meM risarca adhikArI ke pada kA kArya prArambha kara diyaa| yaha thA merA kAkAsAheba ke samparka meM Ane kA pahalA avsr| pichar3e varga Ayoga ke kArya meM maiM dattacitta hokara laga gyaa| kamIzana ke anya sadasyoM ke sAtha bhI samparka huaa| deza ke cAroM varNoM yAnI brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra se utpanna hajAroM jAtiyoM kA udgama, unakI sAmAjika aura sAMskRtika itihAsa zodha kA kArya hamAre jimme thA, kyoMki isa AdhAra para kamIzana ko apanA nirNaya bhArata sarakAra ko denA thA ki kauna-sI jAti yA janajAtiyoM ko anusUcita jAti yA janajAtiyoM meM rakkhA jaay| kamIzana ko pichaDe varga ke lie eka kasoTI bhI nirdhArita karanI thI, jo yathAsambhava upayogI ho aura jisake AdhAra para kisI bhI jAti yA janajAti ko kisI varga vizeSa meM rakkhA jA ske| merA kAma janagaNanA kI purAnI riporToM ko par3hane ke sAtha-sAtha anya sAhitya ko par3hakara jAtiyoM ke nAmoM ko tathA unake itihAsa ko khojanA thaa| isa daurAna kAkAsAheba ke sAtha rahakara unakI bAtoM ko sunatA tathA samajhane kI ceSTA krtaa| kamIzana ke isa kArya ke sambandha meM kAkAsAheba kamIzana ke anya sadasyoM ke sAtha sAre deza meM ghUma-ghUmakara vibhinna jAtiyoM ke logoM se milakara jAnakArI prApta karate the| maiM bhI kAkAsAheba ke sAtha kaI rAjyoM meM ghUmA aura choTe-choTe gAMvoM meM jAkara hamAre deza kI garIba janatA aura jAtiyAM kisa taraha kI avasthA meM kisakisa kone meM rahatI haiM, unake khAna-pAna kyA haiM, unakI sAmAjika aura Arthika sthiti kyA hai, unako kyA-kyA sAdhana upalabdha haiM, Adi kI jAnakArI khUba milatI thii| kAkAsAheba ke bhASaNa sunatA thA aura unake bhASaNoM meM deza ke ina pichar3e hue sAmAjika dRSTi se satAye hue aura ajJAna aura andhakAra meM DUbe hue karor3oM logoM ke prati gaharI saMvedanA maiM pAtA thaa| usase mere mana para gaharA asara huaa| lagatA thA ki deza ke ina koTi-koTi nirIha logoM ko kaba aisA avasara milegA ki jaba inakA bhI jIvana sukhI aura samRddha bnegaa| inake bAlakoM ko bhI deza aura duniyA meM upalabdha UMce-se-UMcA jJAna prApta ho sake ora ve UMce-se-UMcA sammAna prApta kara sakeM, jo ki zatAbdiyoM se tathAkathita ucca jAtiyoM ko milatA rahA hai| kamIzana apane kArya ko tejI se bar3hA rahA thA aura mere mana meM zanaiH-zanaiH yaha bAta jamatI jA rahI thI ki mujhe eka-na-eka dina ina pichar3e hue logoM kI sevA kA kAma karanA hai| kAkAsAheba se maiMne kArya prArambha karate samaya kahA thA ki maiM Apake pAsa kevala kucha sIkhane AyA hUM, isalie Apa jisa dina kamIzana kI riporTa bhArata sarakAra ko deMge, usI dina maiM ina pichar3e logoM meM kAma karane calA jaauuNgaa| mujhe vAstava meM isa zaharI vAtAvaraNa meM rahane kI koI icchA nahIM hai| kAkAsAheba ke pAsa rahate hue abhI 4-6 mahIne hI bIte the ki isI bIca snehamayI saroja bahana se itanI AtmIyatA ho gaI ki unhoMne mujhase pUchA, "padamabhaiyA, tumheM rahane aura khAne meM itanI dikkata hotI hai, kyA tuma hamAre pAsa Akara rahanA pasanda karoge ?" saroja bahana kI yaha bAta sunakara to mana khuzI se gadgada ho gyaa| rahane kA suvidhAjanaka sthAna, vaha bhI kAkAsAheba ke sAtha / maiMne turanta "hAM" kara dii| saroja bahana ne kAkAsAheba se bAtacIta kI aura Akhira dUsare hI dina maiM apanA choTA-sA boriyA-bistara lekara unake ghara A gyaa| kAkAsAheba ke makAna meM unake kamare ke pAsa do khir3akiyAM aura binA daravAje vAlA eka barAmadA thA, jisameM eka aura naujavAna vyakti zrI naTavara Thakkara rahate the| vaha bhI kamIzana meM hI kAma karate the| maiM apanA adhikatara samaya kevala kAkAsAheba ke pAsa hI gujAratA thaa| dasa baje kamIzana ke daphtara meM jAnA hotA thaa| taba taka maiM kAkAsAheba ke pAsa lagI meja aura usase saTakara khar3e hue raika ke sahAre TikA kAkAsAheba ke milane vAle logoM kI bAtacIta sunatA rahatA thA yA svayaM unase bIca-bIca meM prazna karake unakI 80 / samanvaya ke sAdhaka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta ko samajhane kI koziza karatA thaa| samaya gujaratA rhaa| aise kaI mauke Aye jaba kamIzana ke kucha variSTha adhikAriyoM ke vyavahAra ke kAraNa mana duHkhI ho uThA aura isI hAlata meM do-cAra bAra maiM kAkAsAheba ke sAmane ro bhI pdd'aa| kAkAsAheba mujhe samajhAte the aura udhara adhikAriyoM se bhI apane DhaMga se bAta karate the / kAkAsAheba kA yaha sAnnidhya merA nirmANa karane meM sahAyatA de rahA thaa| isI bIca san 1954 meM eka dina jayapura se tAra milA ki pitAjI kA svargavAsa ho gayA / maiM cupacApa vaha tAra lekara sarojabahana ke pAsa phuNcaa| tAra unake hAthoM meM thamA diyaa| unhoMne tAra par3A aura mujhe apane pAsa biThAkara chAtI se lagA liyaa| sneha aura sahAnubhUti kA itanA sA sahArA pAkara mana kI vedanA kA bAMdha TUTa pdd'aa| kucha dera rotA rahA, phira sarojabahana kAkAsAheba ke pAsa gii| unhoMne unako yaha khabara dii| kAkAsAheba ne mujhe bulAkara kahA, "mere sAtha ghUmane clo|" maiM sAtha ho liyaa| ghUmateghUmate bole, "dekho padama, duniyA se kisI bhI vyakti ke mAtA-pitA amara nahIM hote| yaha sRSTi kA niyama hai ki sAdhAraNa taura para Ayu ke sAtha mRtyu AtI hI hai| AdamI ko mAtA-pitA kA sAyA surakSA kI bhAvanA detA hai aura isIlie vaha unakI mRtyu para apane ko asahAya aura asurakSita samajhane lagatA hai| isIlie usako kaSTa hotA hai / tumhAre pitAjI cale gaye, lekina maiM to huuN|" kAkAsAheba ke ye zabda kAnoM meM par3e ki jAdU kI bhAMti AMkhoM kA pAnI thama gyaa| aisA lagA, mujhe pitAjI mila gaye / vaha dina mere jIvana kA smaraNIya dina ho gyaa| taba se Aja taka barAbara aisA lagatA rahA hai ki mere sira para pitA kA sAyA barAbara banA huA hai / aba 25 varSa bIta gye| ina pacIsa varSoM meM kAkAsAheba se aneka bAra aneka avasaroM para mArga-darzana milA hai aura aisA kabhI nahIM lagA ki maiMne apane pitA ko khoyA ho / jo saMkalpa lekara kAkAsAheba ke pAsa gayA thA, usako pUrA karane meM kAphI hada taka mujhe saphalatA milI / kamIzana ke kAma ke bAda maiMne lagabhaga eka varSa 'akhila bhAratIya Adima jAti sevA saMgha' meM kAma kiyA aura usake bAda rAjasthAna ke tatkAlIna samAja kalyANa maMtrI ke prayAsa se rAjasthAna meM pichar3e vargoM kI sevA karane kA maukA milaa| phira maiMne rAjya ke samAja kalyANa vibhAga meM sahAyaka nidezaka ke pada kA kAryabhAra sambhAla liyA aura koTA-bUndI- jhAlAvAr3a, savAI mAdhopura aura bharatapura jiloM meM samAja kalyANa kArya ko saMcAlita karane kA dAyitva mere sira para aayaa| gAMvoM meM ghUmatA rahA aura kArya karatA rAjya sevA meM hote hue bhI apane bar3e bhAI aura pUjya pitA kAkAsAheba ke pAsa rahakara jo kucha vicAra aura saMskAra maiMne pAye the, unake kAraNa apane Apako kabhI bhI rAjya kA adhikArI nahIM smjhaa| hAM, mana meM yahI bhAvanA rahI ki maiM janasevaka huuN| usa rUpa meM rAjya sevA kA avasara milA hai| jo bhI kArya karane ko milatA, use jIvana ke eka mizana ke rUpa meM samajhane kI koziza kI aura yaha icchA rahI ki mere pAsa AnevAle garIba se garIba tathA duHkhI se duHkhI vyakti kA duHkha meM jaldI se jaldI pUrI sahAnubhUti ke sAtha dUra kara sakUM / Izvara se prArthanA hai ki kAkAsAheba dvArA pradatta saMskAra jIvana ke aMtima kSaNa taka bane rheN| O vyaktitva : saMsmaraNa / 81
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ mere jIvana ke dizA- darzaka prabhudAsa gAMdhI OO I samaya ThIka yAda nahIM A rahA hai| saMbhavataH asahayoga Andolana ke Der3ha varSa pahale kA samaya rahA hogaa| pahalA vizvayuddha samApta ho cukA thA / bhArata ke naujavAna una dinoM apane deza ke vIra-vIrAMganAoM kI gAthAeM punaHpunaH joroM se sunate-sunAte the, jaise jhAMsI kI rAnI, khudIrAma bosa, vIrendra Adi bAhara ke vIroM meM nepoliyana bonApArTa, kaiMsara, gairIbAlDI, viliyama Tela, vAziMgaTana, lenina Adi ke nAmoM se preraNA lete the / socate the, bhAratamAtA ke lie svataMtratA prApta karane ke silasile meM hameM bhI avazya aisA avasara milegA, jaba hama apanA tana, mana aura saba kucha deza ke lie nyochAvara kara deNge| aisI bAteM ho rahI thIM, jaba maiM ahamadAbAda kI sAbaramatI ke pazcima kinAre para rASTrIyazAlA meM par3hatA thA / isa rASTrIyazAlA kA yaha vidyAlaya satyAgraha Azrama kA eka vibhAga thA, jise pUjya mohanadAsa karamacanda gAMdhI ne calA rakhA thaa| usa Azrama vidyAlaya ke AcArya the kAkAsAheba kAlelakara / prAdhyApakoM meM vinobA, mazarUvAlA, naraharibhAI pArIkha, appAsAhaba paTavardhana, jugatarAmabhAI dave Adi rASTra ke svayaMsevaka aura vipula vidvattA vAle zikSA guru the| eka dina par3hAI kA samaya samApta huaa| Azrama ke saMdhyA ke gRha kArya, kRSi kArya ityAdi ke lie vidyArthI aura adhyApaka bhI alaga-alaga ToliyoM meM bhinna-bhinna zramakArya karane lge| isa prakAra ke kAma se lauTane kI ghaMTI dUra se sunAI dI taba Azrama ke bIca se jela jAnevAlI sar3aka para calate-calate maiMne kAkAsAheba se prazna kiyA, "kAkAsAheba, AcArya aura zikSaka kucha karane ko kaheM, usakA pAlana karanA vidyArthI kA dharma hai, yaha bAta to samajha meM AtI hai, lekina pitA-mAtA ityAdi jo kaheM, usa bAta kA pAlana karanA bhI vidyArthI kA dharma hai kyA ? jo putra pandraha-solaha kI Ayu kA ho gayA hai, use abhibhAvaka kI bAta apane lie acchI nahIM lagatI, phira bhI use usa AjJA kA pAlana kyoM karanA cAhie ? AcArya aura zikSaka guru hai to pitA ko kyoM guru samajhA jAya ?" kAkAsAheba ne merA prazna bahuta dhIraja se sunA / kucha dera socate rhe| phira unhoMne javAba diyA, "guru kA Adeza mAnanA yaha dharma svIkRta ho gayA to usI ke sAtha pitA kA kahanA mAnanA bhI svataH siddha hai|" "kyoM ?" maiMne pUchA / " isalie ki pitA-mAtA Izvara ke diye hue guru haiN| isI kAraNa unheM aura bhI UMcA guru kA pada diyA jAtA hai| vahAM lar3akoM yA vidyArthiyoM ko cunane kA avasara hI nahIM hotaa| isI kAraNa pitA-mAtA Adi bhI guru hI haiN|" itanI bAta hote-hote dUsarA kAryakrama sAmane A gayA aura carcA vahIM samApta ho gii| cAra-pAMca dina taka maiM usa bAre meM socatA rhaa| mana meM kucha spaSTatA hotI hI nahIM thii| adhika gaharAI se socane para mana aura ulajhatA hI jAtA thaa| udhara kAkAsAheba ne apanI ora se kucha bhI nahIM khaa| zAyada socate hoMge ki lar3akA apane-Apa carcA karegA / unako patA thA ki mere samakSa samasyA kyA hai / bAta yaha thI ki eka lakhapati ne do chAtravRttiyAM dene kA prastAva rakhA thaa| vaha prastAva rASTrIyazAlA ke AcArya ke sAmane nahIM rakhA thA, na satyAgraha Azrama ke pradhAna 82 / samanvaya ke sAdhaka
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMsthApaka aura saMcAlaka bApUjI ke sAmane hI rakhA thA, balki pArivArika nikaTatA ke AdhAra para hamAre pitA - kAkA Adi ko khabara bhejI thI ki yadi ve apane kuTumba se do chAtroM ko UMcI par3hAI ke lie videza bhejanA cAheM to unakI par3hAI kA do-cAra varSa kA sArA kharca aura vahAM taka jAne aura lauTane kA kirAyA bhI ve dene ko taiyAra haiN| unake rojagAra meM kAphI munAphA hone se ve sajjana vidyA-kSetra meM dAna karanA cAhate the| unase patra-vyavahAra claa| mere sabase choTe kAkA zrI jamanAdAsa khuzAlacanda gAMdhI ne icchA vyakta kI ki vaha laMdana jAkara DhAI-tIna varSa kI par3hAI pUrI kreNge| sAtha hI gAMdhIjI aura rASTrIyazAlA ke Adarza kA pAlana bhI kreNge| iMglaiMDa meM par3hAI kitanI bhI kareM, DigrI nahIM leMge, isa zarta para bhI una mahAnubhAva ne mere pitA kAkA ko uttara diyA / unako koI Apatti nahIM thI / par3hanevAle vidyArthI svayaM santuSTa hokara jo cAhe par3hakara lauTa AyeM taba taka kA pUrA kharcA vaha deMge / jaba bAta yahAM taka pahuMca gaI to mere kAkA jamanAdAsa gAMdhI ne mujhase kahA, "tU bhI mere sAtha cala / aura kucha nahIM to laMdana meM do-DhAI varSa rahane se aMgrejI to bar3hiyA ho jaaygii| phira svadeza lauTakara deza sevA ke kAma meM bar3hiyA aMgrejI bar3A lAbha phuNcaaegii| vahAM kI koI parIkSA tU pAsa na kara sake to koI cintA nahIM / " maiMne uttara diyA, "prastAva to bahuta acchA hai| jI karatA hai ki calUM, lekina maiM Apake sAtha nahIM jaauuNgaa| hama loga yahAM na hoM aura bApUjI koI bar3A kAma uThAyeM athavA unakA svAsthya deza kI cintA meM bigar3a jAya to dUra iMglaiMDa meM baiThe-baiThe hama bahuta duHkhI ho jAyeMge / " merI bAta sunakara kAkA ne mujhase aura kucha dina socane ko khaa| maiM socatA rhaa| mana meM AyA ki saMskRta meM kaccA hUM to aMgrejI pakkI karane kyoM vilAyata jAUM ? vahAM se lauTane para vinobA ke pAsa saMskRta par3hane kA merA yaha silasilA phira jur3a pAyegA, isakA kyA bharosA ? maiMne na jAne kA nizcaya kara liyA aura isakI sUcanA jamanAdAsakAkA ko de dii| unhoMne mere mAtApitA ko yaha bAta khii| para isa viSaya meM Age koI bAtacIta ghara meM nahIM huii| kaI dinoM taka saba mauna rahe / eka dina jamanAdAsakAkA ne mujhase kahA, "tU nahIM calatA hai to phira terI kAkI (apanI dharma patnI zrImatI mevAbahana gAMdhI) ko vilAyata par3hane le jAtA huuN|" maiMne kahA, "ThIka hai, bahuta acchA hogA / " apane zikSA guruoM ko jaba maiMne apanI gharelU aMtima bAta sunAI to vinobA ne kahA, "isa nizcaya se terI par3hAI gaharI bnegii| aMgrejI meM likhA tU bhale hI na par3ha sake, para saMskRta meM tarkazAstra maiM tujhe sikhAUMgA / " kAkAsAheba ko maiMne apanA nirNaya batAyA to unhoMne vizvAsa dilAyA ki tere isa nirNaya se merI jimmedArI bar3ha gii| mujhe pachatAvA na ho, yaha mujhe vizeSa dhyAna meM rakhanA hogaa| bhUgola, itihAsa, gaNita aura anya vijJAna meM tumako UMcI par3hAI karane meM rukAvaTa na Aye, yaha dekhanA merA kAma hai| aMgrejI na jAnane ke kAraNa bhaviSya meM terA kAma kabhI nahIM rukegA / agara aisA saMkaTa AyA to maiM sAtha dUMgA / tujhe rAstA batAUMgA / isake bAda, jaisA anumAna thA, bApUjI ne eka ke bAda dUsarA bar3e-bar3e kAma utthaaye| lokamAnya tilaka ne ciravidA le lii| "svarAjya merA janmasiddha adhikAra hai," yaha gUMja unhoMne aMtima sAMsa taka sunaaii| gAMdhIjI bole, "maiM svarAjya lekara rhuuNgaa|" phira to dina-ba-dina svarAjya kA AMdolana bar3hatA hI gyaa| sarakAra AMdolana vyaktitva : saMsmaraNa / 83
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ thor3A-bahuta dabA detI / lekina vaha phira jora pakar3a letA / sAtha-sAtha rASTrIya zikSA kI pragati meM bhI vRddhi huii| gujarAta vidyApITha, bihAra vidyApITha, jAmiyA miliyA islAmiyA, tilaka vidyApITha aura madrAsa ke pAsa ainI beseMTa kA vizvavidyAlaya, mAlavIya jI kA kAzI vidyApITha, isa prakAra svarAja AMdolana ke sAtha-sAtha yuvakoM kI par3hAI Age bddh'ii| ina vidyApIThoM meM par3hane ko avasara milatA, isake atirikta dugunA avasara kArAvAsa meM par3hane kA milatA / eka bAra pAThazAlA meM par3hAI cala rahI thI / bApUjI ke pAsa ciTThI AI ki do vidyArthiyoM ko mAmA sAhaba phar3ake ke pAsa godharA meM bhaMgiyoM ke baccoM ko par3hAne kI madada ke lie bhejane kI jarUrata hai / kise bhejA jAya, yaha carcA calI / vicAra-vimarza ke bAda do nAma cune gaye, unameM eka nAma merA bhI thA / kama-se-kama cAra mahIne apanI par3hAI bilkula chor3a dene kI bAta thI aura mAmA sAhaba ke sAtha bhaMgiyoM ke gharoM meM baccoM ko par3hAne, khela khilAne Adi kA kAryakrama vahAM karanA thA / mehataroM ko par3hAne jAne kA anumodana mere mAtA-pitA, kAkA-kAkI, se milA / maiM jAne ko tatpara huA, lekina paira uTha nahIM rahe the| dopahara kA bhojana karake maiM kaakaas|heb ke ghara gayA / vaha apane rasoIghara meM rasoI banAne meM vyasta the / thor3I dera cupacApa unake pAsa baiThA rahA, phira dhIre-se pUchA, "kAkAsAheba jaba merI par3hAI adhUrI hai taba mujhe mAmAsAhaba ke pAsa madada ke lie kyoM bhejate haiM ? vahAM baccoM ko par3hAnA hai| maiM adhakacarA unako kaise par3hAUMgA ?" apanA rukha thor3A sakhta karake unhoMne pUchA, "tU eka se sau taka ginatI jAnatA hai yA nahIM ?" maiMne kahA, "jI / jAnatA huuN| usameM bhUla nahIM hogI / " "a se ha taka likhanA AtA hai ?" kAkAsAheba kA agalA prazna thA / maiMne 'hAM' meM sira hilAyA aura mana hI mana haMsA / "to basa, jitanA tU jAnatA hai, utanA mehataroM ke ghara meM choTe-bar3e baccoM ko sikhaanaa| phira Age kAma na cale taba hama loga terI madada kareMge / " isake bAda kucha kahane kA avasara nahIM thaa| maiM godharA pahuMca gayA / saptAha bhara bAda godharA meM mAmAsAhaba phar3ake ke pAsa sAbaramatI satyAgraha Azrama kI rASTrIyazAlA ke AcArya kA patra pahuMcA, jisameM pUchA gayA thA, "yahAM se bheje vidyArthI kucha upayoga meM A rahe haiM ? prabhudAsa ko kar3avA to lagatA hogaa| dhIre-dhIre anukUla hotA jaaygaa| yaha to mAyakA chor3akara sasurAla jAne kI sI bAta hai| thor3e dina meM sadha jaaygii| " usa sabakA smaraNa karatA hUM to bar3I kRtArthatA anubhava hotI hai / kAkAsAheba ne mere jIvana ko eka naI dizA dI, jisake lie maiM Aja bhI unakA kRtajJa hUM | O aise haiM kAkAsAheba ismAIla bhAI nAgorI 00 kAkAsAheba ko phUla bahuta hI pyAre lagate haiM / suvAsita puSpa to vizeSa pasaMda haiN| gulAba, camelI, mogarA, caMpA, sugaMdhita pArasa, pArijAta, cunI huI sevaMtI Adi dekhane kI dAvata yadi dI jAya to vaha prasannatA ke sAtha 84 / samanvaya ke sAdhaka
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadA taiyAra milate haiM / koI manohArI kalI, koI ardha vikasita gulAba, nayanAbhirAma puSpa guccha, sundara kroTana kA asAdhAraNa namUnA - jo bhI dikhAo, vaha Akara pyAra se dekhate haiM aura raMga tathA sugaMdha ko sarAhate haiM / aise vanaspati jIvana ke hara pahalU para unheM jAnakArI do to khuza ho jAte haiN| itanA hI nahIM, merA graMtha pUrA hone para kitane prema se aura vistAra se prastAvanA likha dI, jo mere lie uttama tohaphA upahAra thaa| isI kitAba ko hindI meM sthAna dilAne ke lie unhoMne prayatna kiyA / akhila bhArata nayI tAlIma sammelana TiTAbara meM huA thaa| akabarabhAI madInA choTe anavara ke sAtha kAkAsAheba ke pAsa gye| dUsare sajjana baiThe hue the| hameM dekhakara kahane lage, "pakke gujarAtI haiM na ?" kuTumba mAtRbhASA, libAsa, rahana-sahana saba gujarAtI thaa| hAM, snehI-saMbaMdhI, riztedAra - mehamAnoM ke sAtha AsAnI se hindustAnI bola lete the / aMgrejI, phArasI, urdU sAhitya ne hameM ina bhASAoM ke pracalita zabdoM kI bheMTa dI aura gItA - kurAna ko mUla svarUpa meM samajhane ke lie saMskRta- arabI kA thor3A-sA abhyAsa kiyaa| isameM se do bar3I jabAnoM kA mAdhurya hamArI bolI ko ThIka-ThIka milaa| isa sababa se mere lekhana meM videzI zabda A jAte haiM, magara ve saba sahavAsa se dezI bana gaye haiM aura kAkAsAheba ne unake upayoga ko maMjUra kiyA hai / kAkAsAheba eka daphA amarelI tazarIpha lAye the / merI icchA unheM apane gAMva taravaDA le jAne kI thI / unase arja kI to phaurana maMjUra kara liyA / magara bhAgya ko nAcane kI Adata hotI hai ! koI savArI nahIM milii| mana kI bAta mana meM hI raha gayI / mere beTe ci0salIma ke choTe asIma ne kala hI apanI 'pAMcavIM gujarAtI' mere sAmane rakha dI aura khuza hokara kahA, "bApUjI, tuma jinake bAre meM likha rahe ho, vaha to isa citra meM bacce banakara, kAna ke motI pakar3akara, dAyAMbAyAM hAtha hilAte baiThe haiN|" dekhakara maiM bhI khuza ho gayA ki kAkAsAheba kaise apanI yukti AjamA rahe haiM ! bAla dattu meM buddhi kI jo camaka thI, vaha bar3hakara bujurgI meM kitanI kSitijeM pAra kara rahI hai ! kabhI vRddhoM ko Adara dene kI bAta zurU karate haiM to kabhI nirAmiSAhAra kA apanA Agraha rakhate hue, AmiSAhAra ke prati 'sUga' (ghRNA) chor3ane kI bahasa kA Arambha karate haiM ! kabhI videza meM rahanevAloM ko tana-mana-dhana AtmIyatA dene kA sujhAva peza karate haiM to kahIM pravAsa kI adbhuta svAnubhava - kathAeM sunAte haiM / marAThI mAtRbhASA hote hue bhI gujarAtI sAhitya ko kitanA samRddha kiyA hai ! bar3aude kI seNTrala jela meM sva0 hariprasAda - bhAI bhaTTa, puruSottamabhAI jozI aura maiMne kArAvAsa adhikArI kI maMjUrI lekara, khAlI pAgalakhAne ke ekAMta kA lAbha lekara kAkAsAheba ke sAhitya kA vAcana kiyA thaa| kAkAsAheba kA milana kabhI zivira meM ho jAtA thA aura naye vicAra, naye dRSTikoNa prApta karake vidyArthI aura zikSaka donoM apanI saMsthA meM vApasa jAte the / kAkAsAheba kA jJAna vizAla hai aura unakA vyaktitva bahuta UMcA hai| jo bhI unake pAsa AtA hai, vaha svayaM UMcA uThatA mahasUsa karatA hai| aise haiM kAkAsAheba ! O vyaktitva : saMsmaraNa | 85
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthitaprajJa karmayogI mRNAlinI desAI 00 kAkAsAheba ke sAtha jaba-jaba bAta kI hogI, kitanI sampadA pAkara samRddha ho gaI ! mere pitA kA 'dhanezvara' nAma sArthaka ho gayA ! 'sahajAnaMda' yaha jIvana kA mUlamaMtra kAkAsAheba se hI milA hai / merA aura kAkAsAheba kA prathama milana huA pUnA ke pAsa siMhagar3ha para / karIba 50 sAla ho gaye ! maiM bilkula choTI thii| umra eka sAla se bhI kama rahI hogii| vahAM mere pitAjI yakAyaka bImAra ho gye| DaoNkTara unheM pUrNa vizrAma karane ke lie kahate the, lekina maiM unake binA eka kSaNa bhI rahane ko taiyAra na thI / DaoNkTara kA AnA-jAnA, merA ronA-cillAnA, parivAra kI cintA, asvastha manaHsthiti ! hamAre par3osa meM kAkAsAheba Thahare the| sahaja kutUhala se hamAre ghara aaye| merA ronA cAlU thA / vaha mere pAsa aaye| mujhe bulAkara kucha kahane lage / unakI AvAja, unakA rUpa Adi saba pitAjI se bahuta milatA-julatA thaa| maiM phaMsa gayI aura jaba taka pitAjI asvastha rahe, khuzI se kAkAsAheba ke pAsa ThaharI ! taba se kAkAsAheba mujhe prasannatA hI dete rahe / nirAzA, viphalatA Adi zabdoM se to mAno vaha ekadama aparicita haiM ! Rgveda ke prathama RSivara madhucchaMdA ko gurumaMtra milA thA - "cara" ( calate rahanA) / basa, vahI kAkAsAheba kA jIvanAnaMda hai| eka bAra maiMne pUchA thA, "itanI bar3I umra meM Apa lambI-lambI musAphirI karate haiM, havA badalatI hai, pAnI badalatA hai, vAhana meM bhI hairAnI hotI hai / Apako kAphI thakAvaTa mAlUma hotI hogI !" unhoMne merI bAta suna lI aura kahane lage, "dekho beTI, bhagavAna ne per3a bnaaye| kitane sundara, kitane vividha, kitane udAra ! phira prabhu ne nirmANa kiyA mAnava kaa| per3a meM eka apUrNatA thii| unheM vAcA na thI aura na thI unameM gati / mAnava ko vAcA aura gati kI devI dena milii| per3a eka hI jagaha para vikasita hote haiM, lekina insAna calane-phirane se pUrNa hotA hai / yaha IzvarI saMketa hai| pravAsa se kabhI koI kaSTa yA klAnti kaise hogI ?" kI icchA hote hue bhI vRddhAvasthA sabake lie avAMcchita hotI hai, lekina vRddhAvasthA kAkAsAheba ke pAsa Akara kitanI sundara aura prasanna ho cukI hai ! eka bAra kahane lage, "ve loga Aye the / AzIrvAda mAMga rahe the|" "phira ?" " phira kyA ? khUba khUba AzIrvAda de diye / aba to vaha merA ekAdhikAra hai ! AnevAle saba mujhase choTe the !" adhikAra kI bAta agara aura koI kare to acchI nahIM lgtii| lekina kAkAsAheba kI bAta hI kucha aura hai / unake adhikAra meM pyAra hI pyAra hai| sattA kI ugratA tanika bhI nahIM hai / avasthA ke sAtha zarIra kI zakti, kSamatA kama hotI hai, isa vAstavikatA kA svIkAra bhI vaha kitanI AsAnI se karate haiM ! zravaNa zakti kama hone lagI to kahate the, "aba to maiM AdhA yogI bana cukA, kisIkI sunanA nahIM aura sabako niHzaMka sunAtA hUM !" kaI sAla se eka hI kAna se suna sakate the, aba vaha kAna bhI chuTTI kara gayA ! maiM milane gayI to choTI86 / samanvaya ke sAdhaka
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sI sleTa aura battI mere hAtha meM de dI aura kahA, "jo bhI kahanA ho, likha do| aba maiM 'pUrNa yogI' hUM ! sunanA baMda hai / aba ciMtana karatA huuN| AkAza-nakSatroM ke bAre meM khUba socA hai| aba vaha pustaka likhavA lUMgA !" maiM unase kahane gayI thI, "aba maiM thaka gaI, mujhase kucha nahIM hogaa|" lekina kAkAsAheba kA zubhasaMkalpa sunakara lajjita ho gii| nirAzA, thakAvaTa ! unake pAsa aise durguNa phaTaka hI nahIM paate| sadAnaMdinI vatsala-mUrti sarojabahana kI premapUrNa bAteM aura kAkAsAheba ke pratyakSa AnaMdarUpa Astitva meM nirAzA lopa ho jAtI hai| ___kAkAsAheba kI smaraNazakti adbhuta thii| vaha bhI aba vidA le rahI hai / apane paricitoM se kAkAsAheba kaha dete haiM, "apanA pUrNa paricaya likhakara saroja ko de diijiye| agara maiM bhUla jAUM to vaha par3hakara yAda kara skeN|" ___ bApU aura gurudeva ravIMdranAtha donoM kA zubhamilana kAkAsAheba ke vyaktitva meM hai| bApU kI kAryakSamatA apUrva thii| nirmalatA ke vaha AgrahI the| sAtha-sAtha anAsakta virakti aura asaMgraha kA Agraha bhI kama nahIM thaa| gurudeva kavi the| nirAmaya sauMdaryAsakti unakI svabhAvagata vizeSatA thii| kAkAsAheba sthitaprajJa karmayogI rhe| anAsakta bhI, lekina sauMdarya-prema se unakA vyaktitva paripUrNa hai| unakI AMkhoM para zalyakriyA ho cukI thii| pUre tIna mAsa taka AMkheM banda thiiN| jaba paTTI khulI, maiM milane gii| mere kAna meM motI ke karNaphUla the| unakI nirmala daSTi karNaphala para paDI aura AnaMda se kahane lage, "motI kI sundara racanA dekhakara Aja baDA saMtoSa haa| zalyakriyA hone se pahale eka bahana milane AyI thii| mInAkArI ke raMgAraMga meM 'motI DAlakara karNaphala banAye the| kitanI visaMgati ! AMkheM banda thIM taba bAra-bAra socatA rahA, kyA strI bhI muktAmaNi kA upayoga rasikatA se nahIM kara sakatI...Aja terA alaMkAra dekhaa|...sNtoss hai|" kAkAsAheba ko milatI hUM taba jIvana kA pUrNa vikasita svarUpa dikhAI detA hai| aupacArikatA ke koI baMdhana paripakva jIvana kA sparza nahIM kara pAte ! eka saMpUrNa, sabhara, sthitaprajJa aura krAMtadarzI kaviAtmA ke sahavAsa se hameM bhI milatI hai apUrva samRddhi ! himAlaya aura kAkAsAheba yazodharA dvivedI zraddheya kAkAsAheba ke sAtha paricaya hone ko maiM Izvara kI dena samajhatI haiN| mere mAtA-pitA ke dezabhakti-pUrNa vicAroM ke kAraNa merI par3hAI (maiTrika priikss| taka) ghara para hI huii| pitAjI ke pravAsa ke zauka ke kAraNa unake sAtha himAlaya jAne kA suavasara mujhe bacapana se hI prApta huA aura taba se lekara Aja taka himAlaya ke prati merA eka vizeSa prakAra kA lagAva aura AkarSaNa hai| sAla meM eka bAra agara himAlaya ke darzana na hoM to maiM becaina ho jAtI haiN| mere mAtA-pitA ne kucha anokhe DhaMga se mujhe pddh'aayaa| merI mAtAjI aitihAsika, dhArmika, sAhityika Adi pustakeM par3hane ke lie mujhe diyA karatI thIM aura isa prakAra saba viSayoM kI ora merI ruci jAgrata hotI thii| vyaktitva : saMsmaraNa | 87
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zraddheya kAkAsAheba ke nAma kA sarvaprathama paricaya bacapana meM merI mAtAjI ke dvArA hI huaa| akasara merI mAtAjI unake bAre meM kucha-na-kucha bAteM kiyA karatI thiiN| eka bAra pustakAlaya se merI mAtAjI unakI 'smaraNa-yAtrA' pustaka le AyIM / maiMne bhI vaha pustaka pddh'ii| merA bAlamAnasa kAkAsAheba ko eka bAlarUpa meM dekhane lagA, kalpanA karane lgaa| kAkAsAheba ke aura mere vicAroM meM maiMne ekatA pAI, aura unase milane kI merI prabala icchA huii| merI mAtAjI bhI yaha jAnakara bahuta khuza huiiN| eka bAra belagAMva meM mAtA-pitA ke sAtha, kAkAsAheba ke ghara jAne kA avasara milaa| maiM bahuta prasanna thii| kAkAsAheba se mulAkAta hogI, khUba bAteM kareMge, maiMne socA; lekina aphasosa ! vaha ghara para nahIM the, isalie bheMTa nahIM huii| isake bAda kaI sAla bIta gye| bhArata AjAda hone ke bAda, maiMne kaoNlija kI par3hAI zurU kara dI thii| kAkAsAheba kI pustaka 'himAlaya kI yAtrA' hamAre pAThyakrama meM thii| jaise-jaise maiM pustaka par3hatI gayI, mujhe aisA mahasUsa hone lagA ki kAkAsAheba to mere apane hI haiN| are kAkA kyA, mere pitAjI hI haiM ! merI hI taraha unheM prakRti se pyAra hai| merI hI taraha hara per3a, parvata, nadI, pakSI, jharanA, bAdala Adi se bAteM karate haiM / vizeSa bAta to yaha hai ki merI hI taraha himAlaya ke prati AkarSita haiN| pustaka par3hate-par3hate kaI sthAna para to mujhe aisA lagA ki maiM unake sAtha himAlaya meM ghUma rahI haiN| basa, usI samaya se, apanI ora se maiM unakI mAnasaputrI bana cukI thii| bAlyAvasthA se hI maiM himAlaya ke lie pAgala huuN| himAlaya ke jaMgaloM meM akele ghUmanA, himazikharoM ko ghaMToM taka apalaka dekhate rahanA, gaMgA ke pavitra jala meM dera taka snAna karake mukta AnaMda pAnA, cIr3a aura devadAra ke UMce vRkSoM ko dekhate rahanA, yaha saba bacapana se lekara Aja taka mujhe behada pasaMda hai| himAlaya ke prati jo merA asIma prema hai, vahI maiMne kAkAsAheba meM aura unakI pustaka meM paayaa| ___ Akhira eka dina bhagavAna ne merI prArthanA sunii| ahamadAbAda meM, zrI umAzaMkara bhAI ke ghara para 28 janavarI, 1968 ko kAkAsAheba se merI mulAkAta huii| zraddhA se jaba maiM unake caraNoM meM jhukI to mujhe aisA lagA, maiM apane himAlaya ke pAsa hI pahuMca gayI haiN| jIvana kI vaha eka dhanya ghaDI thii| Aja bhI jaba maiM usa prasaMga kA smaraNa karatI hUM to mujhe vaha utanA hI tAz2A lagatA hai, aura maiM AnaMda-vibhora ho jAtI huuN| maiMne socA, merA jIvana dhanya huaa| jIvana kI eka prabala icchA pUrNa huii| isa jIvana meM kAkA ke sAtha merA ghaniSTha saMbaMdha hogA, isakI to maiM kalpanA bhI nahIM kara sakatI thI, kyoMki hama donoM kA himAlaya ke prati anurAga eka samAna hote hue bhI-kahAM unakA asIma jJAna aura kahAM maiM ? yaha saba merA mana socatA thA, lekina AtmA kI bAta kucha aura thI! maiMne to kAkAsAheba meM himAlaya ke darzana kiye the| himAlaya to hai azaraNa shrnn| jo usake pAsa jAtA hai, use Azraya detA hI hai| bhalA, kAkAsAheba mujhe kaise chor3a dete? prathama bheMTa meM hI unhoMne mujhase kahA, "jaba jI cAhe, taba mere pAsa dillI jarUra AnA, jitane dina rahanA ho rahanA, kabhI saMkoca mata karanA / tumhArA hI ghara hai|" yaha sunakara maiM phUlI nahIM smaaii| basa, taba se lekara Aja taka maiM kAkAsAheba ke pAsa akasara jAtI huuN| jaba milate haiM taba himAlaya aura gaMgA ke bAre meM to bAteM hotI hI haiM, lekina isake atirikta veda, upaniSada, gItA Adi para bhI carcA hotI hai| kabhI-kabhI vinoda bhI hotA rahatA hai| maiM kAkAsAheba se ahamadAbAda aura bambaI meM bhI milI hUM, lekina jaba maiM unase eka bAra himAlaya (masUrI) meM milI to maiMne kAkAsAheva ke cehare para kucha anokhA AnaMda aura teja paayaa| usI samaya unhoMne 88 / samanvaya ke sAdhaka
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ merI oNTogrApha buka meM likhakara diyA, "bhAratavarSa se bhI purAnA yaha himAlaya, yuga-yugAntara se apane vaktRtvapUrNa mauna ke dvArA deza-dezAntara ke baccoM ko nimaMtraNa detA hai, aura unakI mIThI-mIThI bAtoM se khuza hotA hai| hamAre lie jo kAla anaMta hai, vaha usake lie gatadivasa ke samAna hai| usake mauna meM vAtsalya hai, gAMbhIrya hai, prasannatA hai, aura samAdhi kI aliptatA bhI hai| lekina sarvopari hai usakA sabake lie manAtana vAtsalya, jo usake vRkSa aura bAdaloM meM hamezA pratIta hotA hai|" -kAkA ke saprema zubhAziSa 12-6-68, masUrI kAkAsAheba ke bhI mauna meM vAtsalya, gAMbhIrya, prasannatA aura samAdhi kI aliptatA ke darzana hote haiM, lekina sarvopari hai, ApakA sabake lie sanAtana vAtsalya, jo ApakI AMkhoM meM jhalakatA hotA hai / aisA lagatA hai, mAno unhoMne himAlaya ko apane jIvana ke sAtha saMpUrNa rUpa se milA liyA hai| 'himAlaya kI yAtrA' pustaka meM unhoMne likhA hai, 'himAlaya kA vaibhava duniyA ke tamAma samrAToM ke samasta vaibhava se bhI bar3hakara hai| himAlaya vahI hamArA mahAdeva hai, sAre vizva kI samRddhi ko AbAda karate hue bhI alipta, virakta, zAMta aura dhyAnastha himAlaya jAkara use hI hRdaya meM dhyAnastha kara lene kI jisakI zakti ho, usane hI jIvana para vijaya paayii| aise ko anaMta praNAma / " sacamuca, kAkAsAheba ne himAlaya jAkara use apane hRdaya meM dhyAnastha kara liyA hai aura apane jIvana para vijaya pAyI hai| jisa prakAra himAlaya kA vaibhava apAra hai, usI prakAra kAkAsAheba kA jJAna bhI apAra hai| jisake pAsa jJAna grahaNa karane kI zakti aura icchA hai, vaha kabhI kAkAsAheba ke pAsa se khAlI hAtha lauTa nahIM sktaa| aura Azcarya to isa bAta kA hai ki binA pUche hI ApakI jJAna-pipAsA ke viSaya ko kAkAsAheba jAna jAte haiM, aura Apako yatheSTa jJAna dekara saMtuSTa karate haiN| maiM to himAlaya kI pagalI huuN| himazikharoM ke sAmane ghaMToM dekhatI rahatI hUM ! usa samaya to patA nahIM calatA ki kyA pAyA? lekina jaba vApasa lauTatI hUM, taba avazya anubhava karatI hUM ki maiMne kucha pAyA hai, jise zabdoM meM batAyA nahIM jA sktaa| ThIka vaisA hI anubhava jaba maiM kAkAsAheba se milatI haM taba hotA hai| cAhe mujhe unase bAta karane kA suyoga hI na mile, unake darzana mAtra hI hoM, taba bhI maiM unase avazya kucha pAtI huuN| agara eka hI zabda meM kahA jAya, to himAlaya aura kAkAsAheba se maiM jo pAtI haiM, vaha hai AtmAnaMda ! bhalA. AtmAnaMda kA kabhI zabdoM meM varNana kiyA jA sakatA hai ? yaha to svAnubhava kI bAta hai / jisane anubhava kiyA, usane samajha liyaa| kAkAsAheba ko maiM eka aura dRSTi se dekhatI huuN| aura vaha hai mAtA ke rUpa meM ! puruSa hote hue bhI unameM maiMne mAtA ke vAtsalya-bhAva kA darzana kiyA hai| maiM itanA to dAve ke sAtha kaha sakatI haiM ki maiMne jo pyAra apanI mAM se pAyA, vaha Aja taka kahIM se nahIM pAyA / agara pAyA to, himAlaya se, gaMgA se aura kAkAsAheba se ! mAM kA pyAra kucha anokhA hI hotA hai| niHsvArtha prema karanevAle duniyA meM virale hI milate haiN| usI niHsvArtha prema aura vAtsalya kA darzana kAkAsAheba ke netroM meM hotA hai aura isase prerita hokara, eka choTe bAlaka kI taraha, ni:saMkoca unheM saba bAta batAne ko jI karatA hai| eka dazaka ke unake sAnnidhya se maiMne unase bahuta AdhyAtmika jJAna pAyA, aura usI jJAna ke sahAre merA jIvana Upara uTha rahA hai| 14 varSa kI Ayu meM kisa-kisa se unakA paricaya huA aura kisa-kisa ne unase kyA pAyA, yaha batAnA vyaktitva : saMsmaraNa | 86
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3A muzkila hai| vaha namratA aura vizvAtmakya kI bhAvanA-sAdhanA para cala rahe haiN| choTe-bar3e, sabhI ke lie unakA pyAra sAmAna hai| aise RSi-tulya, himAlaya-svarUpa, kAkAsAheba ke pAvana caraNoM meM mere koTi-koTi sASTAMga praNAma ! vallabha vidyAlaya kI preraNA-mUrti zivAbhAI go0 paTela 00 san 1930 meM jaba deza meM pUrNasvarAja kI lar3AI zurU huI taba dAMDI kUca meM kAkAsAheba ne, jo usa samaya vidyApITha ke AcArya the, do aruNa Tukar3iyAM taiyAra kI, jo bAraha-bAraha vidyArthiyoM aura kAryakartAoM kI thiiN| ve Tukar3iyAM dAMDI kUca ke mukAmoM para Age se jAkara saphAI kI, rahane kI, bhojana kI samucita vyavasthA kareM, aisI vyavasthA kI thii| isase dAMDI-yAtriyoM ko bahuta saralatA rahatI thI, sAtha hI gAMvavAloM ko anukUlatA hotI thii| AkhirI dina 6 tArIkha ke subaha pUjya bApUjI ne ina aruNa Tukar3iyoM ke 24 sadasyoM ko dAMDIyAtriyoM meM samAviSTa kara liyA thaa| ye saba namaka-satyAgraha meM zAmila ho gye| bhAI zAmalabhAI (malAtaja, tA0 paTelAda) san 1933 meM kAkAsAheba ke sAtha jela meM the| taba se vaha svataMtratA kI lar3AI meM sakriya bhAga lete the| ve san 1930 meM vidyApITha ke vidyArthiyoM ke sAtha bocAsana meM Aye aura bocAsana ne mahasUla na dene kA prastAva kiyA thaa| isase unake gharoM meM kurkI lAkara sarakAra mahasUla vasUla na kara sake, isalie pAsa kI gAyakavAr3I sImA ke khetoM meM maMDave banAkara vaha rahate the| unake sAtha maMDavA bAMdhakara rahane gye| usa samaya satyAgrahAzrama se gaMgAbahana Azrama kI bahanoM ke sAtha bhAI zAmalabhAI ke sAtha kAma karane aayiiN| isa taraha gAMva kA Azrama ke aura vidyApITha ke satyAgrahI bhAI-bahanoM ke sAtha pArivArika saMbaMdha hue| satyAgrahI phurasata ke samaya baccoM ko par3hAte, katAI karanA sikhAte aura sabhA karane meM sahAyaka hote| isalie jaba san 1931 meM gAMdhI-ivina-saMdhi huI taba gAMva ke logoM ne kahA, "tuma sabhI hamAre sAtha rahanA aura hamAre baccoM kI par3hAI meM sahAyaka honaa|" __unakI abhilASA thI ki gAMva meM jo sAtavIM kakSA taka kI par3hAI kI vyavasthA hai, vaha bar3hakara Age hAIskUla taka ho aura usameM ye svayaMsevaka hI kArya kreN| bhAI zAmalabhAI ne gAMva kI abhilASA pUjya kAkAsAheba ke sAmane rkkhii| baMbaI ke zrImAna nagInadAsa amulakharAya ne jIvana meM kiphAyata karake bacAI huI eka lAkha rupaye kI rakama grAma-sevA ke lie gAMdhIjI ko dI thii| gAMdhIjI ne vaha rakama vidyApITha ke AcArya kAkAsAheba ko sauMpa dI thii| isalie kAkAsAheba kI icchA thI ki gujarAta ke pratyeka jile meM dalita aura uccajAtIya logoM ko jor3anevAlI saMsthA sthApita kI jAya / 10 / samanvaya ke sAdhaka
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAI zAmalabhAI bocAsana kI darakhvAsta lekara gaye to kAkAsAheba ne use saharSa svIkAra kara liyA / kher3A jile meM ucca jAti meM mukhyatayA pATIdAroM kI ginatI thI aura bArayA tathA pATanavADiye sAmAjika rUpa se dalita nahIM balki Arthika aura zaikSaNika rUpa se harijanoM se bhI vizeSa dalita the aura unakI bastI bhI bahudhA pratyeka gAMva meM thii| kaI gAMva to aise the, jahAM koI bhI pATIdAra yA uccajAtIya nahIM thaa| vahAM bar3haI, luhAra aura nAI bhI nahIM the, parantu bAraiyA yA pATanavADiyA hI mukhyatayA the / kAkAsAheba kI icchA thI ki ina jAtiyoM ke bIca kar3I bana sake, aisI saMsthA honI cAhie, isalie bocAsana gAMva meM zrI naraharibhAI parIkha ( mahApAtra) gaye aura logoM se mile| gAMva ke loga khuza hue aura aisI saMsthA ke lie eka bIghA jamIna sTezana ke pAsa bheMTa meM dene kA nizcaya kiyA / saMsthA ke nAmakaraNa kA prazna AyA / bArayAdi bhAiyoM ne kahA ki bAraiyAdi lar3akoM ko dhyAna meM rakhakara zikSA saMsthA kA AraMbha karate haiM to bArayA vidyAlaya nAma rakhanA caahie| parantu sAmpradAyika saMsthA sthApita nahIM karanI thI, rASTrIya saMsthA banAnI thI, jisase rASTra kA pratyeka baccA lAbha uThA ske| isalie vicAra-vimarza ke bAda anta meM saradAra vallabhabhAI kA nAma jor3ane kA taya huA, aura 'vallabha vidyAlaya' saMsthA kA nirmANa huA / kAkAsAheba kI dUsarI yaha icchA thI ki vidyAlaya ke makAna sAde hoM, garIba loga jaise makAnoM meM rahate haiM, vaise makAna banAye jaayeN| isa taraha ke bAMsa-miTTI ke makAna eka mahIne meM banA diye aura gAMdhIjI ke pavitra karakamaloM se 6-5-31 ke dina saMsthA kI buniyAda DAlI aura zrI morArajIbhAI ke hAthoM 16-6-31 ko usakA udghATana huA / zAlA ke AcArya ke rUpa meM sva0 zrI kapilarAya mehatA rhe| bAla kAlelakara aura bhAdaraNa ke zrI maNibhAI unake sAtha zAmila hue / saMsthA chaH mAsa clii| chAtrAlaya meM 10 vidyArthI the aura niTakavartI gAMvoM se aneka vidyArthI par3hane Ate the / cha: mAsa ke bAda san 1932 ke janavarI meM phira se lar3AI zurU huI, isalie sarakAra ne isa vidyAlaya ko jabta kara liyA / 1935 meM vApasa milaa| makAnoM meM dImakoM ne kabjA kara liyA thA, aura pulisa ne makAnoM ke bAMsa rasoI ke kAma meM le liye the / isase makAnoM kI dIvAreM khatma ho gayI thIM / bhAI zAmalabhAI ne phira se bAMsa vagairA istemAla karake eka mahIne meM makAnAta taiyAra karAye aura saMsthA ko phira se 1935 ke jUna kI 16 tArIkha se zurU kiyaa| saradAra paTela ne vidyAlaya ke AcArya kI jimmedArI mujhe sauNpii| kAkAsAheba kI icchA ko dhyAna meM rakhakara dImakoM se bacAne ke lie cUne kI cunAI se naye makAna taiyAra kiye / unake Upara dezI khaparaila ddaaliiN| isa prakAra kI vyavasthA se svacchatA, sughar3atA rakkhI, jise aratsAheba ne pasaMda kiyA / usake bAda kAkAsAheba kaI bAra vidyAlaya meM Aye, unake AzIrvAda hameM mile, aura unakI jo bhAvanA thI ki uccajAtIya aura dalita jAti kI kar3IrUpa vallabha vidyAlaya bane, usa bhAvanA ke sAtha Aja bhI yahAM kAma jArI hai / bApU kI naI tAlIma kI dRSTi se bAlavAr3I se lagAkara kakSA 12 taka calatA hai / taduparAMta grAma sevA kI dRSTi se davAkhAnA aura gozAlA calate haiM / Ate haiM, kyoMki yahAM kRSi vidyA udyoga ke rUpa meM sikhAI jAtI hai / kA aura adhyApana maMdira yahAM prAyaH kisAnoM ke bacce par3hane vyaktitva : saMsmaraNa / 61
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUtapUrva vidyArthiyoM kI mAMga se yahAM se do mIla dUra bhAlela gAMva meM bahanoM kA kanyA vidyAlaya san 1972 meM vidyAlaya kI zAkhA ke rUpa meM AraMbha kiyA hai| prAraMbhika varSa meM 11 bahaneM chAtrAvAsa meM thIM / usameM bhI dalita aura uccajAtIya bahaneM par3hatI haiN| aba usameM 100 lar3akiyAM par3hatI haiN| ve saba chAtrAvAsa meM rahatI haiM / unako gRha -vidyA kI zikSA vizeSa rUpa se dI jAtI hai / gRha-vidyA meM saphAI, rasoI, silAI, katAI, gau-sevA, bAla - poSaNa Adi viSaya haiM / | kher3A, bar3audA aura bharauMca jile kI kanyAeM par3hatI haiN| isakA zreya AcAryA dhanalakSmIbahana ko jAtA hai / isa saMsthA ko sabhI rAjakIya pakSoM kA, sabhI jAtiyoM kA anumodana prApta hai| yahAM sabhI jAtiyoM aura rAjakIya pakSoM ke bhAI-bahanoM ke bAla-bacce sAtha meM prema se rahakara par3hate haiM / svarAjya milane ke bAda sarakAra ne udyoga aura sAmUhika jIvana kI zikSA ke lie prAthamika zAlA ke zikSakoM tathA nirIkSakoM ko bhejaa| sabhI jagaha unheM sAmUhika jIvana kA anubhava huA / usake bAda zikSakoM ke sammelanoM meM jAtivAra baiThAkara bhojana karane kI prathA baMda huI aura saba sAtha milakara saphAI, rasoI Adi kAma karane lage aura sAtha hI bhojana karane lage / Tarah pravidyArthI babalabhAI mehatA isa vidyAlaya ke nirmANa meM hamezA sahAyaka hue / pUjya ravizaMkara mahArAja kI madada to hai hI / isa taraha kAkAsAheba isa saMsthA kI preraNAmUrti haiM | 0 jJAna ke ananta bhaNDAra umA agravAla OO pUjya kAkA sAheba kA smaraNa Ate hI aneka sukhada smRtiyAM mastiSka meM ghUmane lagatI haiM / unameM se cunAva karanA bar3A hI kaThina hai / kAkAsAheba ne deza, samAja, saMskRti, zikSA Adi vibhinna kSetroM meM mahatva - pUrNa yogadAna kiyA hai | vipula sAhitya kI racanA kI hai / usa sabakA lekhA-jokhA lenA gAgara meM sAgara bharane ke samAna hogA / merA bacapana kAkAsAheba ke sAnnidhya meM bItA hai / mujhe yAda hai ki hama baccoM kI zaitAniyoM ko bhI kAkAsAheba eka sundara jAmA pahanA dete the aura haMsI haMsI meM hI bahuta-sI bodhaprada bAtoM kI jAnakArI hameM anAyAsa unase mila jAtI thI / unake jJAna kA ananta bhaNDAra choTe-bar3e, strI-puruSa sabake lie sadA khulA rahatA thaa| apanI kSamatA ke anusAra jitanA grahaNa kara sako, unase grahaNa kara lo / kAkAsAheba kA jJAna itanA vyApaka hai ki dekhakara Azcarya hotA hai| AsamAna ke raMga, graha, nakSatra, bAdaloM ke AkAra Adi bAteM unase sahaja hI jAnI jA sakatI thiiN| nadI, parvata, prapAta, vana, pRthvI ke kaMkar3apatthara, saMsAra ke pazu-pakSI, aisI aneka kITa-pataMga, bhunage, pakSiyoM ke nAma, jAta, guNa, rUpa-raMga, AvAjeM, unakI nakala karanA, aisI bAteM unase bar3I AsAnI se sIkhI jA sakatI thIM / koyala ko cir3hAne kI dIkSA to mujhe kAkAsAheba se hI milI thI / prakRti kI vRkSa - ballariyoM, phUla-pattoM ke guNa-avaguNa saba unase jAne jA sakate the / 2 / samanvaya ke sAdhaka
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake varNana itane sarasa hote the ki sunate-sunate unakA citra AMkhoM ke Age sAkAra ho jAtA thaa| phUla aura phaloM kA jaba vaha paricaya karAte the to phUloM kI mahaka aura phaloM kA svAda anubhava hone lagatA thaa| deza-videza meM kAkAsAheba kA lAkhoM vyaktiyoM se samparka AyA hai| vastutaH vaha 'vasudhaiva kuTumbakam' meM vizvAsa rakhate haiM aura isa daSTi se unakA parivAra atyanta vizAla hai| kucha varSoM se kAkAsAheba kI smaraNa aura zravaNa zaktiyAM kSINa ho gayI haiN| ina zaktiyoM se kAkAsAheba ne kAma bhI to kama nahIM liyaa| aba vaha adhikAMza ceharoM ko bhUla jAte haiM, lekina abhI kucha mahIne pahale jaba maiM unase milI to unhoMne mujhe ekadama pahacAna liyA aura prasannatA ke sAtha merA nAma liyaa| bole, "merI yAdadAzta aba bahuta kamajora ho gayI hai| bahuta se logoM ko maiM bhUla gayA huuN| para tumheM nahIM bhuulaa| isakA matalaba yaha hai ki bahuta purAne saMbaMdhoM kI smRti aba bhI mere mastiSka meM banI huI hai|" maiM jaba bhI unase milatI thI, vaha mujhe likhane ke lie protsAhita karate rahate the| unake Agraha ke kAraNa hI kucha varSa pahale maiMne unakI gujarAtI meM likhI jApAna yAtrA 'ugamaNoM deza' kA hindI meM anuvAda 'sUryodaya kA deza' ke nAma se kiyA thaa| maiM jAnatI hUM ki isa kAma ke lie unheM bar3e-se-bar3e lekhaka aura anuvAdaka mila sakate the, lekina unhoMne yaha kAma mujhase hI kraayaa| baccoM se bhI javAbadArI ke kAma karAne kI unakI kalA kA yaha eka sabUta hai| kAkAsAheba se saMbaMdhita eka ghaTanA kI chApa mere mana para abhI bhI jamA hai| unake choTe yuvA putra bAlabhAI kA akasmAta hRdaya kI gati ruka jAne se svargavAsa ho gyaa| isa duHkhada samAcAra ko sunate hI hama loga kiMkartavyavimUr3ha ho gye| bar3I kaThinAI se himmata karake unake yahAM gye| bar3A hRdayasparzI dRzya thaa| bAlabhAI eka kamare meM cira-nidrA meM leTe hue the| unake baDe bhAI aura lar3ake antima yAtrA kI taiyArI meM lage the| sAmane hI kAkAsAheba eka palaMga para dhIraja aura sAMtvanA kI mUrti bane baiThe the| hamAre muMha se zabda nahIM nikala rahe the / bAlabhAI hara sAla rakSAbaMdhana para mere pAsa rAkhI baMdhavAne Ate the| yaha sneha-sUtra bacapana se hI baMdhA huA thA / bAlabhAI ko dekhakara hamAre dhIraja kA bAMdha Ta gyaa| para kAkAsAheba ne hameM dhIraja bNdhaayaa| hameM hI kyoM, vaha sabako samajhA rahe the| bar3e taTasthabhAva se sArI ghaTanA batA rahe the| bur3hApe meM apane lADale beTe ko ciravidA dene se pahale kAkAsAheba ne prArthanA karavAI, bar3e udbodhaka pravacana khe| sArA vAtAvaraNa nitAnta zAMta aura pAvana thaa| aise avasara para mana kA itanA saMtulana rakhanA eka adbhuta devIguNa hI mAnanA caahie| Izvara se prArthanA hai ki kAkAsAheba bahata varSoM taka hamAre bIca bane raheM aura hama unake AzIrvAda se nirantara preraNA lete rheN| vyaktitva : saMsmaraNa | 63
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparicita mArgoM para calane kI preraNA denevAle mohana parIkha sAbaramatI satyAgraha Azrama kA zikSaka nivaas| kAkAsAheba, kizoralAlabhAI, mahAdevabhAI, naraharibhAI, paMDitajI khare-sabhI parivAra eka cAlI meM rahate the| Amane-sAmane do katAreM thiiN| eka ora rahane-baiThane ke kamare, bar3e rAste kI ora lakar3I kI paTiyA lagAkara banAyA huA jAliyA; dUsarI ora rasoIghara, usake Upara mAliyA, pIche kI ora nahAne kA kamarA, jahAM pAnI bhI rakhate the| usa jamAne meM zaucAlaya ghara se kucha dUrI para alaga sAmUhika upayoga ke lie bane the, jisakA sabhI istemAla karate the| zikSaka-nivAsa kI cAlI meM naye vicAroM se yukta gAMdhI se AkarSita yuvaka, utsAha aura umaMga se bhare hue samajhapUrvaka jIvana jIne kI lagana ke sAtha jI rahe the| unheM pracalita samAja se kAphI alaga hokara apanI marajI ke anusAra prayoga karane kI pUrI chUTa thii| choTI-choTI bAtoM ke saMbaMdha meM ve vicAra-vimarza karate aura nirNaya lete| jahAM kahIM zaMkA hotI yA adhika socane jaisA lagatA to bApUjI Azrama meM the hii| zikSakoM meM agragaNya kAkAsAheba unake sAtha carcA kara Ate the| Apasa meM vizvAsa, prema aura kucha kara miTane kI tamannAvAle ye yuvaka eka-dUsare ke guNa hI dekhate the| zAlA meM zikSaka kA kArya to saba milakara calAte hI the, para eka-dUsare ke jIvana ke bAre meM bhI jyAdA nikaTatA unameM thii| akelA puruSa-varga hI aisA socatA ho, so nahIM, bahaneM bhI jyAdAtara sunatI rahatI thIM aura bAda meM saheliyoM kI taraha Apasa meM eka-dUsare se bAteM krtiiN| apanI pasaMdagI yA nApasaMdagI bhI avazya btaatiiN| bApU bahanoM ko milane ke lie khAsa taura para bulAte aura pUrA samaya dete| aise bApU-parivAra kA vaTavRkSa vikasita ho rahA thaa| isI samaya hama baccoM kA janma huA, sabhI parivAroM ko eka-dUsare ke bAlakoM meM dilacaspI thii| pitAjI ke samakakSa nikaTa ke vyaktiyoM ko hama 'kAkA' kahate the aura mAM kI saheliyoM ko 'mausI' kahate the| para kAkAsAheba kI patnI ko sabhI 'kAkI' kahate aura paMDitajI khare kI patnI ko 'aaii'| nArAyaNa apane pitA jI ko 'kAkA' kahatA thA, jisase kAkAsAheba ko vaha 'bIjIkAkA' kahatA thaa| yahI zikSaka nava-sthApita gujarAta vidyApITha meM, Azrama se do mIla dUrI para, par3hAne jAte the| kAkAsAheba vidyApITha ke AcArya hue to vahIM rahane gye| naraharibhAI bhI usa samaya vidyApITha ke mahAmAna bane aura ve bhI vidyApITha meM rahane lge| donoM kA Apasa meM gaharA premabhAva aura vizvAsa thA, jisase kAma bahuta nikhara utthaa| merI umra 6-7 sAla kI huI taba sahaja hI prazna uThA, "mohana kI par3hAI kA kyA kareM?" bacapana meM maiM tUphAnI aura ghumakkar3a thaa| usa samaya kAkAsAheba kI ora se aisA protsAhana milA ki 10 sAla kI umra taka baccoM ko zAlA meM jAkara likhAI-par3hAI karane kI koI jarUrata nahIM hai| merA to kAma bana gayA ! koI pUchatA, "kyA par3hate ho?" javAba taiyAra rahatA, "kAkAsAheba ne par3hane kI manAI kI hai|" dasa sAla kI umra taka zAlA na jAne kA sUtra maiMne pakar3a liyA aura akSarazaH usakA pAlana kiyA ! vidyApITha meM vividha udyoga calate the| kAkAsAheba suthArI udyoga meM jAte the| mere pitAjI ne bhI mujhe suthArI ke aujAra lA diye the aura maiM bhI kAkAsAheba ke sAtha hI apanI paTarI rakhakara kAma karatA thaa| kAkAsAheba 14 / samanvaya ke sAdhaka
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ se udyoga aura hasta-kauzala aura Teknikala kAma kI preraNA pAtA thaa| kaI sAla gujarane hue aura sudhAra aura anusaMdhAna ke kArya meM bahuta kAma Aye / kaI loga pUchate the ki tumhAre pitAjI ne tumheM par3hAne kA bahuta dhyAna rakhA hogA, aura tumhAre lie kAphI samaya dete hoNge| pUchanevAloM ko kahAM khabara thI ki par3hAne meM pitAjI kA kabhI vizvAsa hI nahIM thA to sAmane biThAkara samaya dene kA savAla hI kahAM se uThatA ! hAM, ve dUrI para rahate hue nigAha rakkhA karate the, ki merA vikAsa sahI DhaMga se ho rahA hai yA nhiiN| unhoMne mujhe na par3hAkara aura kAkAsAheba kI rAya ke mutAbika zAlA meM na bhejakara hI merI saccI zikSA kI / isa taraha merI zikSA meM unheM jarUra dilacaspI thI, aisA kaha sakate haiM / zrInagara skAra bacapana meM kAkAsAheba ke kAraNa kisIne mujhe par3hane ko nahIM khaa| sudhArI udyoga aura vijJAna ke vargoM meM ghaMToM sabhI kArya aura prayoga karanA, unakA nirIkSaNa karanA yahI merA zikSA krama rahA aura yaMtrazAstra bIja yahIM se par3e, jinase merI Age kI sArI zikSA huI / bar3e hone para svataMtra rUpa se kAma karane kA samaya AyA aura kArya kI pasaMdagI bhI buniyAdI zikSA paddhati se mujhe svayaM hI karanI thI, aisI pitAjI kI rAya rhii| bhAI nArAyaNa desAI ke sAtha bAtacIta calatI rahatI thI / hama donoM ne svataMtra rUpa se soca liyA ki hama logoM ko jisa taraha tAlIma milI hai, vaisI hI tAlIma kA dUsaroM ko lAbha mila sake to kitanA acchA hogA ! hamane naI tAlIma ke mAdhyama se sAtha milakara, eka jagaha baiThakara kAma karane kA taya kiyaa| ber3achI sthAna taya huA aura gAMva kI zAlA hamArI zAlA bnii| naI tAlIma ke siddhAMta ke anusAra prakRti, samAja aura udyoga hamAre zikSA ke mAdhyama bane / prathama to zikSA dI prakRti aura samAja kI, yaha to ThIka thA; para jaba zAlA meM udyoga kI zikSA milane lagI to vaha vAstavika paristhiti se bhinna hone ke kAraNa mujhe saMtoSa na thA kahA karatA ki saccA udyoga calanA caahie| Aja jo hama calAte haiM, vaha udyoga vAstavika nahIM, balki khela-sA lagatA hai / se rAjI hoMge ? unako to akele par3hane-likhane ke badale tIna uMgaliyoM kI uMgaliyoM kA istemAla karanA sIkhe, apanA hAtha calAye, usase saMtoSa thA / aura ve aisA bhI mAnate the ki udyoga dvArA upArjana aura svAvalaMbana, yaha sahI nahIM hai| muMha se ve bolate nahIM the, para mana meM aisA bhI thA ki zikSA ke lie calanevAle udyoga meM bigAr3a bhI anivArya hai| mujhe ye saba bAteM kisI bhI taraha pasaMda nahIM thIM aisI merI mAnasika sthiti thii| saMyoga se mujhe kAkAsAheba kA sahArA mila gyaa| mere kahane para zikSaNa zAstrI kahAM tAlIma ke bajAya vidyArthI 10 san 1956 meM vAlama (ji0 mahesANA, gujarAta rAjya ) meM gujarAta naI tAlIma sammelana huA / kAkAsAheba usake adhyakSa the| unhoMne kahA, "yadi zAlA meM udyoga dAkhila karane meM hama saphala na hue to udyoga meM zikSA dAkhila kreNge|" isa bAta ne mere vicAroM ko bala aura protsAhana diyA aura isa dizA meM kAma karane kI icchA hone lgii| pitAjI kI bImArI ke kAraNa unheM chor3akara bAraDolI se bAhara jAnA saMbhava nahIM thA / ataH bAraDolI Azrama meM hI zrI AryanAyakamajI ke AzIrvAda se uttara buniyAdI vidyAlaya zurU kiyaa| pAMca vidyArthI aaye| kRSi hamArA mUla udyoga thaa| kheta meM jo pake, vahI khAnA! galake aura turaI khUba Ane lge| donoM samaya usakI bhAjI zakkarakanda pake to savere nAzte meM ubale hue zakkarakanda, dopahara ke bhojana meM usakI bhAjI aura zAma ko pakAye hue zakkarakanda meM ATA DAlakara usakI capAtI banAte the / pitAjI kA avasAna hone para vidyAlaya baMda ho gayA / merI buniyAdI zikSA ke kAraNa san 1956 se kRSi ke aujAroM meM sudhAra aura anusaMdhAna kA kArya sarva sevA saMgha ke bujurgoM ne mujhe sauNpaa| taba se unnata kRSi aujAra banAne kA kAma zurU huaa| isI samaya san vyaktitva : saMsmaraNa / 15
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1962 meM suruci chApAkhAnA AraMbha kiyA gayA / chApAkhAnA zurU karane meM do mahAnubhAvoM kI preraNA thii| eka the svAmI AnaMda, jinhoMne navajIvana presa kI zuruAta se hI chapAI - kalA ke bAre meM naI rAha DhUMr3hane kA kAma kiyA thA / unake mana meM jo bAkI raha gayA thA, vaha hamAre dvArA pUrA karAne kA unhoMne vicAra kiyA / dUsare the kAkAsAheba, jinhoMne naI tAlIma sammelana meM kahA thA ki yadi pAThazAlA meM udyoga dAkhila karane meM hama saphala na hue to udyogazAlA meM zikSA dAkhila kareMge / chapAI - vyavasAya jaise udyoga meM zikSA dAkhila karake sUrata jile ke auragujarAta ke bhI AdivAsI yuvakoM ko -- usameM bhI khAsa karake halapati kheta-majadUra ke beTelie eka naI zikSA kI saMsthA svAzraya ke AdhAra para calAne kA saMkalpa kiyaa| saMkalpa ko bujurgoM aura hitecchuoM ke AzIrvAda prApta hue / prayoga saphala hotA huA dikhAI dene lagA / taba usIke AdhAra para san 1970 ke jUna mAsa kI 25 tArIkha ko yaMtra - vidyAlaya kA prAraMbha kAkAsAheba ke kara-kamaloM se bAraDolI huA / aisI do Teknikala zikSaNa saMsthAeM svAzrayI zikSA 'kamAo aura par3ho' ke AdhAra para cala rahI haiN| ina donoM saMsthAoM kA preraNAbala kAkAsAheba hI rahe haiN| merI nijI zikSA se lekara abhinava zikSA prayoga meM kAkAsAheba ne pratyakSa aura parokSa rUpa se madada kI hai| aise aparicita rAstoM para calane kI preraNA kAkAsAheba jaise prakhara gAMdhIvAdI zikSAzAstrI hI de sakate haiM / O pariNata suvicAra kI pavitra khAna puMDalIka kAnaDe OD pU0 kAkAsAheba kAlelakara ke jIvana kA siMhAvalokana karate hue aisA dikhAI degA ki jahAM ve gaye, jina-jina saMsthAoM se sambandha aura samparka hotA gayA, vahAM-vahAM unakA svAgata huA, saMtkAra huaa| itanA hI nahIM, kintu goda liye putra ke samAna una una saMsthAoM ke uddezya aura siddhAMtoM meM aura una saMsthAoM ke gaThana meM kAkAsAheba kA yogadAna sabase adhika rahA / kintu unheM apanA kSetra taba prApta huA jaba ve gAMdhIjI ke sAnnidhya meM A phuNce| san 1913 meM kAkAsAheba rAmakRSNa mizana ke belUra maTha meM aura usake bAda kavivara ravIndranAtha ThAkura ke zAMtiniketana meM dAkhila hue| eka vidvAna kI haisiyata se zAMtiniketana meM svAgata huA hI, kintu apane zuddha antaHkaraNa ke kAraNa usake parivArika sadasya ho gaye / zAntiniketana meM gAMdhIjI se unakI prathama bheMTa huii| gAMdhIjI ke sAtha kAkAsAheba kI tAtvika carcAeM kaI dinoM taka cliiN| gAMdhIjI ko usake bAda kaI dhyeyaniSTha kAryakartA mile| jinameM kAkAsAheba aura vinobA ke nAma vizeSarUpa se ullekhanIya haiM / donoM hI Aja gAMdhI-vicAra aura gAMdhI-darzana ke prAmANika vivecaka mAne jAte haiN| bhArata meM gAMdhIdarzana sikhAne ke lie vizva meM usakI pratiSThA bar3hAne ke lie aura usa darzana ko apane jIvana meM ota-prota karane ke lie, ina donoM ne vipula sAhitya kA nirmANa kiyA hai, jo aneka bhASAoM meM prakAzita ho cukA hai / san 1920 meM 'asahayoga Andolana' ke sAtha rASTrIya zikSaNa dene ke hetu gAMdhIjI ne gujarAta vidyA96 / samanvaya ke sAdhaka
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pITha kI sthApanA kii| usa vidyApITha meM prathama adhyApaka hokara aura anta meM kulapati hokara kAkAsAheba ne sevA kii| bAda meM 1920 meM jaba gAMdhIjI jela meM the, unake donoM sAptAhika pattroM kA saMpAdana kAkAsAheba ne saMbhAlA / yaha kArya karate-karate hI unheM jela jAnA pdd'aa| sAheba kI bhASA gujarAtI na hote hue bhI unhoMne gujarAtI bhASA para itanA prabhutva pA liyA hai ki gujarAtI ke jo sarvamAnya pratiSThita lekhaka haiM, unakI pakti meM kAkAsAheba kA uccasthAna hai / unakI likhI huI aneka pustakoM ko puraskAra bhI mile haiN| unakI prakAzita pustakoM kI saMkhyA Der3ha sau se adhika hogI / aneka bhASAoM para unakA acchA adhikAra hai / baMgalA sAhitya ke to ve utkRSTa vivecaka haiM / hindIhindustAnI bhASA ke ve prakhara pracAraka aura samarthaka haiN| isake alAvA aura bhI kaI bhASAeM ve jAnate haiM / rASTrIya svatantratA ke Andolana meM kAkAsAheba ko pAMca bAra kArAvAsa kI sajA huI / usameM eka varSa hiMDalagA (belagAma) jela meM maiM unake sAtha thA / kAkAsAheba ke sahavAsa meM mujhe jela kI koI yAtanA anubhava nahIM huI, kintu kAkAsAheba ke sAtha rahanA aura calanA donoM kaThina thA / kAkAsAheba ke sAtha TikanA AsAna nahIM / unake sahavAsa ke mIThe phala Aja mujhe jyAdA mIThe lagate haiM / mere jIvana meM do-tIna bAra kAkAsAheba ne mujhe sambhAla liyA, eka varSa unake nikaTa sAnnidhya meM rahane se kAleja zikSaNa ke abhAva kI pUrti ho gyii| apane jIvana meM maiMne jina-jina AndolanoM ko hAtha meM liyA, svatantra rUpa se calAyA / kAkAsAheba ne madada bhI kI aura mArga-darzana bhI kiyaa| yaha saba maiMne apanI pustaka ( saprema vandemAtaram ) meM kiyA hai / kAkAsAheba bahubhASI haiM, vidvAna haiM, tatvajJa haiM / unhoMne vipula utkRSTa sAhitya samAja ko diyA hai / aneka saMsthAeM calAI haiM / gAMdhI tatvajJAna ke samartha vivecaka haiM aura rASTrabhASA ke samarthaka haiM / ye saba bAteM sarvavidita haiM aura aneka samartha cintakoM aura vicArakoM ne ina sabake bAre meM kAphI likhA hai / kintu kAkAsAheba kI ye vizeSatAeM paryApta nahI haiN| unake jIvana kI viziSTatA to alaga hI hai / 1 rASTra-nirmAtA kAkAsAheba ne yuvaka-yuvatiyoM ko dezabhakta banAne kI kalA ko jIvana meM zurU se hI pradhAnatA dI hai / unake samparka meM Aye aura unake sahavAsa meM kucha samaya rahe hue taruNa AjIvana rASTrabhakta hokara hI nikale haiN| aise kitane hI yuvaka-yuvatiyAM rASTra ke kArya meM lagA diye haiN| mujhe garva hai ki unameM se eka maiM hUM ! kAkAsAheba ke pratyakSa samparka aura sahavAsa meM Aye hue kaI vicArakoM ne ziSyoM ne, antevAsiyoM ne svayaM bahuta-sI pustaka likhI haiN| kAkAsAheba kA sAhitya buddhi ke sAtha-sAtha antaHkaraNa se bhI samajha lenA cAhie / AcaraNa kI jugAlI ke binA vaha paca nahIM sakatA aura vaha upayogI bhI nahIM ho sktaa| unake sAhitya kI bhASA bhI barAbara samajha lenI cAhie / kAkAsAheba kevala bhASA- kovida hI nahIM haiM, balki naye-naye zabdoM ke banAne kI to mAno TakasAla hI haiN| bhArata ke zreSTha-zikSaNa- kovidoM meM kAkAsAheba kA nAma bahuta UMcA hai / unakI aneka racanAoM ke kAraNa 'cintaka' to unase paricita haiM hI prathama koTi ke sAhityika kI haisiyata se pratiSThita sAhityakAra bhI unheM pahacAnate haiN| tIna pIr3hiyoM se kAkAsAheba niSThAvAna rASTrasevaka to mAne hI gaye haiM / vaha kevala tatvajJa haiM, itanA hI nahIM, kintu aise saMskAra auroM ko bhI sahajatA se dete haiM, aisA kahane meM atizayokti nahIM hogI / AdhyAtmika mArga para kAkAsAheba ne bahuta dUra kI maMjila taya kI hai / AdhyAtmikatA kI carama sI taka ve pahuMce haiM / mokSa athavA mukti ko eka sAdhana mAnane kA vicAra unhoMne pahale apane jIvana meM utArA, 1 , phira apane sAhitya meM usakA prativAdana kiyA / isalie unakA sAhitya rocaka bodhaka banA / brahmavidyA athavA adhyAtmavidyA se adhika mahatva vaha dhArmikatA ko dete haiN| kevala AtmA-paramAtmA ko hI ve jIvana kA sarvasva nahIM mAnate / Atmadarzana ke sivA jIvana-darzana apUrNa, niHsatva aura niHsAra hai| yaha bAta unako mAnya hote vyaktitva : saMsmaraNa / 67
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue Atmadarzana-yukta jIvana darzana unake mata se sarvazreSTha haiN| jIvana darzana aura sevA karane kI AvazyakatA ye donoM AdhyAtmikatA ke aMtargata haiN| vaha vicAra kAkAsAheba ne apane sAhitya meM utkaTatA se diyA hai / adhyAtma-vidyA kI sAdhanA se uttama siddhi prApta karane ke bAda jIvana-sAdhanA karanI caahie| yadi aisA na ho sake to mAtra adhyAtma-vidyA kA prayoga kabhI nahIM ho sakatA, aisA kAkAsAheba kA nizcita mata hai / unakI yaha jIvana-sAdhanA kevala vyakti ke lie nahIM, athavA samAja taka jAkara hI vaha rukatI nahIM hai, vaha to samagra mAnavatA jitanI vistRta hai / Atmadarzana jIvana sAdhanA kI yaha sImA hai| isase tanika bhI saMkucita dhyeya, isase choTI mahatvAkAMkSA, kAkAsAheba ko kabhI bhI saMtoSadAyaka nahIM lagI / apane grantha aura apane guru ko pUrNatayA parakha-parakha kara hI ve unake sAnnidhya meM gaye / unhoMne apane nivAsa sthAna ko 'sannidhi' kA nAma diyA hai / ve kabhI bhI grantha- paratantra yA guru-paratantra ho nahIM sake / unake vicAroM kI svatantra zailI hai / saba dharmoM ke mUla siddhAntoM kI sAra rUpI dhArmikatA unameM hai| Izvara kA varadAna unheM milA huA hai / isI ko ve 'yugadharma' kahate haiM / yahI hai unakA vedAnta aura unakA adhyAtma | vedAnta zabda Satara ko acchA nahIM lagatA / vedAnta meM bhI dvaita, advaita, viziSTA dvaita, jaise kisI bhI paMtha yA sampradAya kAkAsAheba aTake nhiiN| gItA, upaniSada, brahmasUtra isa prasthAva- trayI kA kitanA hI adhyayana kiyA ho, to bhI usameM apane Apako kabhI sImita nahIM kiyA, na dUsaroM ko bhI aisI preraNA hI dI / adhyAtma aura vijJAna kA samanvaya unameM ota-prota hai| isI taraha 'sarva dharma samanvaya' meM bhI unakI niSThA hai aura jIvana kA unakA antima Agraha hai / unake jIvana meM 'adhyAtma vijJAna - samanvaya' hai / mAnavajAti ke vikAsa ke lie adhyAtma-vidyA aura vijJAna ko hAtha se hAtha milAkara calanA cAhie, aisA ve mAnate haiM / aise mahAna puruSa ke sAnnidhya meM kSaNa-bhara baiThane se bhI manuSya kucha-na-kucha sahaja hI sIkha letA hai| bApUjI ne eka bAra mujhase kahA thA, "kAkAsAheba kI buddhi sirpha calatI nahIM balki dor3atI hai / " eka bAra vinobAjI ne carcA meM kahA thA, "bar3e maje kI bAta hai ki kAkAsAheba apane vicAra likhavAne lagate haiM aura usameM koI sudhAra bhI nahIM karanA par3atA / " unakA samasta 'cintana' kisI bhI kSaNa kisI bhI viSaya para sadA taiyAra rahatA hai / unhoMne mRtyu kA sampUrNa vicAra kara rakhA hai| svayaM mRtyu ne bhI apane viSaya meM itanA cintana kiyA hogA yA nahIM, yaha vizvAsapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| 'paramasakhA mRtyu' nAma kI pustaka kAkAsAheba ke cintana se otaprota hai / aise RSitulya vyakti ke pAsa jAkara vidyA ke samudra meM gote lagAte rahane se bar3A AnaMda milatA hai| vaha "pariNata suvicAra anubhava kI pavitra khAna" haiM | C 8 / samanvaya ke sAdhaka
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka avismaraNIya prasaMga anasUyA bajAja 00 maiM aneka ke sahavAsa meM AI, unakI prema-bhAjana bhI rahI, aisA kahUM to atizayokti nahIM hogii| mere apane pitA RSitulya the| purAnA udAharaNa denA ho to janakarAjA jaise the| unakA jIvana saba taraha se virakta thaa| ve pitA to the, lekina merI bhAvanA guru kI hI adhika rhtii| 1635 meM pU0 kAkAsAheba kA paricaya-saMbaMdhasahavAsa sabhI bAteM eka sAtha huii| kaise kyA ghaTanA huI, yAda nahIM, lekina unakI ora ekadama AkarSita huii| itanA hI nahIM, unake lie mere mana meM pitA kA sthAna ho gyaa| vaha vardhA se 3 mIla para boragAMva rahate the| maiM roja jaatii| unake sAtha dakSiNa kA pUrA pravAsa kiyaa| baMgAla-AsAma gii| mujhe unakI sabhI bAteM acchI lgtiiN| vaha atyaMta sneha krte| unake pAsa baitthtii| ve sahaja meM naI-naI bAteM batAte rahate / phira merI zAdI huii| saMbaMdha bar3hatA hI gyaa| bacce hue, kAkAsAheba kAkAvAr3I rahane A gye| roja subaha-zAma ghUmane jaanaa| unakA AnA sahaja bAta ho gii| patroM kA AdAna-pradAna bhI hotA rhaa| zAdI ke bAda unake sAtha rASTrabhASA pracAra ke ziSTamaNDala meM maiM bhI sAtha thii| sArA dakSiNa ghUmateghUmate kanyAkumArI phuNce| samudrasnAna karane ko bahuta utAvalI ho rahI thii| pahale to vivekAnaMda zilA ke pAsa lohe kI jaMjIrabaMdhe pAnI meM nahAnA huaa| lekina vahAM samudra apanApana kyA vyakta kara sakatA thA? maiMne kAkAsAheba se zikAyata kI ki yaha kyA nahAnA ? yaha to nadI-snAna huaa| taba hama donoM khule samudra meM nahAne gye| patA nahIM, kAkAsAheba ko kaise kyA sUjhA udhara jAte samaya bistara kI DorI sAtha le lii| sAtha hI nahIM lI vahIM se mere bAyeM hAtha meM kasakara bAMdha dI aura apane hAtha meM bAMdha lii| samudra-kinAre jAkara khar3e ho gye| maiM samudra-darzana meM khoI thii| itane meM aisI bhayaMkara lahara AI ki mere aura kAkAsAheba ke sira para se hoke gaI aura hama donoM ko kAphI aMdara bahA le gyii| kSaNabhara hama apanI-apanI jagaha saMbhalate rhe| itane meM reta joroM se aayaa| pahale khArA pAnI AMkha-muMha meM calA gyaa| phira reta se bhara gye| merI to kucha bhI samajha meM nahIM AyA ki eka kSaNa meM yaha kyA ho gyaa| samudra dekhane tathA samudra meM snAna karane kA yaha pahalA hI avasara thaa| kAkAsAheba kahIM dIkhe nhiiN| lekina rassI baMdhI thI aura mujhe khIMcA jA rahA thA, itanA samajha meM aayaa| maiM jamIna kI tarapha gaI, tAki kucha saMbhalaM / kAkAsAheba ko dekheN| tabhI kAkAsAheba cillaaye| kitanA AnaMda huA, kaha nahIM sktii| samudra ke itane vega meM mujhe khIcate-khIMcate unake donoM hAtha lAla-surkha ho gaye the| merA hAtha rassI se baMdhA kaTane jaisA ho gayA thaa| bhagavAna kI pUrva yojanA hI kahanI cAhie ki kAkAsAheba ko yaha saba sUjhA, varanA kyA hotA ? kAkAsAheba kahane lage, "bahuta bhISaNa prasaMga thaa| rassI mere hAtha se chUTa jAtI to kyA hotA? tuma to jAtI hI, maiM bhI tumhAre sAtha AtA !" mere mana meM vicAra jAyA ki bhagavAna ko dhanyavAda denA caahie| aisA kucha ho jAtA to merI kitanI mUrkhatA khlaatii| merA to kyA, lekina kAkAsAheba kA jIvana atyanta mUlyavAna thaa| isa prasaMga ko maiM kabhI nahIM bhUla sktii| ___kAkAsAheba 94 sAla pUre karake :65veM varSa meM padArpaNa kara rahe haiN| kitanI khuzI kI bAta hai ! bhagavAna unako zatajIvI kreN| unheM sneha-bhakti-pUrvaka apane hRdayapuSpa arpaNa karatI huuN| vyaktitva : saMsmaraNa | 88
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA hRdaya-parivartana nAyabarAja kAlarA DD 1947 meM pAkistAna banane ke bAda hama loga saha parivAra pAkistAna se dillI A gye| yahAM Akara rahane kI jagaha aura rojagAra ke lie dukAna mila gyii| parivAra sahita hama yahAM basa gye| lekina pAkistAna banane para jo hAlAta AMkhoM se dekhe the aura kAnoM se sune the unakA gaharA asara mana para hAvI thA aura rojagAra karate hue bhI pAkistAna kI yAda mana se bhUlatI nahIM thii| pitAjI aura mAtAjI vRddha the aura pAkistAna kA bananA bhI apanI AMkhoM se dekha Aye the| isalie ve yahAM Akara satsaMgoM meM jyAdA samaya dene lage / maMdira jAnA, kathAkIrtana sunanA, sAdhu-saMtoM ko saMga lAkara bhojana khilAnA, unakA satsaMga karanA Adi kAryoM meM ve jyAdA samaya dene lge| mAtA aura pitAjI ke isa kAryakrama se hameM bhI saMtoM ke saMga kA aura kathA-kIrtana kA maukA mila jaataa| Akhira saMtoM ke saMga kA asara mere mana para joroM se honA zurU ho gayA, aura maiMne 1656 meM gharavAloM ko javAba de diyA ki maiM aba dukAna kA kArobAra nahIM kruuNgaa| 1956 meM maiMne dukAna para jAnA chor3a diyA aura kAryakrama banAyA ki subaha dasa baje khAnA khAkara dotIna pastakeM jogAMdhIjI dvArA likhita thIM aura eka kizorIlAla mazarUvAlA kI thI, lekara koTalA phirojazAha meM calA jAtA aura zAma pAMca baje taka vahAM rhtaa| kabhI so jAtA, kabhI pustakoM kA adhyayana krtaa| gharavAloM ko merA isa taraha kA vyavahAra acchA nahIM lagatA thaa| magara ve isa bAta se saMtuSTa the ki ghara chor3akara haridvAra vagairA dUsarI jagaha nahIM calA gayA hai| koTalA phirojazAha jAte karIba tIna mahIne ho gaye / eka dina zAma ko vahAM se vApasa Ane lgaa| harijana bastIvAlI galI se nikalakara maiMne mana meM vicAra kiyA Aja rAjaghATa gAMdhI samAdhi hokara ghara jaauuNgaa| jaba harijana bastI kI sar3aka se rAjaghATa jAne lagA to thor3A Age sar3aka ke kinAre eka choTI-sI takhtI eka darava je ke sAtha lagI dekhii| usa para likhA thA-kAkAsAheba kaalelkr| aura eka borDa thA gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA kaa| borDa kI tarapha merA dhyAna nahI gyaa| takhtI ko dekhakara mana meM khayAla AyA, kAza, maiM kAkAsAheba ko dekha letaa| lekina mana meM socA, Azrama meM jAUM kaise? ___ Akhira Darate-Darate aMdara dAkhila huaa| yaha pahalA hI maukA Azrama-praveza kA thaa| aMdara jAkara maiM sIdhA daphtara kI tarapha gayA; Darate-Darate daphtara meM dAkhila huaa|ek tarapha ke kamare ke daravAje para sArvajanika pustakAlaya likhA huA thaa| dUsare daphtaravAle kamare meM gyaa| saubhAgya se vahAM zAMtibhAI baiThe mile| uThakara ve Akara majhase mile / unhoMne kahA, 'Aiye, kaise Aye ho ?" maiMne kahA, "idhara se gujarate ApakA Azrama dekhane AyA hai| mujhe apane Azrama ke saMbaMdha meM kucha smjhaaiye|" unhoMne 'maMgala prabhAta' ke do parce mujhe diye aura kahA, "Apa inako pddh'eN| Apako hamAre Azrama ke saMbaMdha meM tathA usakI pravRttiyoM ke saMbaMdha meM saba jAnakArI milegii|" maiMne cAra Ane dekara do pratiyAM zAMtibhAI se le liiN| aura khuzI-khuzI ghara vApasa aayaa| eka-do dina meM maiMne una aMkoM ko acchI taraha pddh'aa| mere mana meM aura jyAdA jijJAsA paidA huI aura vizvAsa huA ki asalI kAma to inhIM logoM kA hai aura ye pravattiyAM bilakUla ThIka haiN| cAra dina ke bAda phira maiM daphtara meM gyaa| zAMtibhAI phira mujhe mila gye| mere sAtha Azrama-pravRttiyoM ke saMbaMdha meM bAtacIta kii| bAtacIta meM hI maiMne kahA, "bhAI sAhaba, Apake kAmoM kI 100 | samanvaya ke sAdhaka
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravRttiyoM meM merI pUrI ruci hai / agara Apa kAkAsAheba se ijAjata lekara yahAM Azrama meM eka makAna banA deM to mujhe bahuta khuzI hogii|" bhAI ne turaMta kahA, "yaha jagaha dekho yahAM hameM eka makAna banAnA hai| nakzA hamane banavA liyA hai / lekina hamane sarakArI madada lenA chor3a diyA hai / Apa agara isa jamIna para prArthanA bhavana nirmANa karAnA cAho to maiM abhI Apako kAkAsAheba se milA duuN|" maiMne kahA, "ThIka hai / " zAMtibhAI mujhe kAkAsAheba ke pAsa le gaye / mere lie pUjya kAkAsAheba kA yaha pahalA darzana thaa| jaba kamare meM dAkhila huA to eka phariztA sIrata bujurga ko cArapAI para baiThe dekhA / donoM hAtha jor3akara praNAma kiyaa| caraNa-vaMdanA karane lagA to unhoMne manA kiyA ki caraNa vaMdanA nahIM karanA caahie| hAtha jor3akara praNAma karanA basa hai / unakI cArapAI ke pAsa par3e mUr3hoM para hama baiTha gaye / zAMtibhAI ne kahA, "yaha bhAI yahAM dariyAgaMja se Aye haiM / inake pitAjI kI icchA yahAM Apake Azrama meM prArthanA bhavana banavAne kI hai / Apa ijAjata deM to ve apane mAtA-pitA aura bar3e bhAI ko lekara AyeMge tathA Apase bAtacIta karake bhavana banAne ke lie rupaye de jAyeMge / kAkAsAheba ne khuzI se AjJA de dii| maiM khuzI-khuzI ghara aayaa| rAta ko pitAjI se bAta kii| dUsare dina subaha hama taiyAra hokara pitAjI, mAtAjI, bar3A bhAI, choTA bhAI aura maiM -- pAMca loga kAkAsAheba pahuMca gye| zAMtibhAI hamAre sAtha the / bAtacIta pitAjI aura kAkAsAheba kI ho gaI / maiMne kahA, jaba prArthanAbhavana taiyAra ho jAya to banavAne vAle nAma kA patthara Apako lagAnA hogA / kAkAsAheba ne turaMta kahA, "hamArI gAMdhIjI kI saMsthAoM meM nAma kA patthara lagAne kA rivAja nahIM hai / hama patthara nahIM lagavAyeMge / prArthanA bhavana banAnA ho to banAveM, na banAnA ho to na banavAveM / " sunakara hama loga khAmoza ho gaye / Akhira hama pAMcoM loga bAhara Akara barAmade meM baiThe / pitAjI ne kahA ki kAkAsAheba ne jo kahA hai ki hama patthara nahIM lagavAyeMge, so kAkAsAheba patthara lagAve yA na lagAveM, hama unako rupaye de deM, aura prArthanA bhavana banavA leN| hama sabane kahA, ThIka hai / cunAMce vApasa kAkAsAheba ke pAsa jAkara pitAjI ne kahA, Apa patthara lagAveM yA na lagAveM, hama rupaye prArthanA bhavana banavAne ke lie de jAyeMge / cunAMce tArIkha mukarrara ho gayI aura hamane rupaye kAkAsAheba ke pAsa jamA karavA diye| maiMne kahA, hamArI eka zarta hai ki isa makAna meM gAMdhIjI kI sArvajanika sarvadharma samanvaya kI prArthanA roja huA kare aura prArthanA ke bAda jaba kAkAsAheba dillI meM hoM, unakA pravacana huA kare / kAkAsAheba ne donoM bAtoM kI maMjUrI khuzI de dii| 1 agasta 1960 ko prArthanA bhavana banakara taiyAra ho gayA aura usI dina pUjya kAkAsAheba ke hAthoM usakA udghATana huA aura azoka vRkSa kA paudhA bhI lagAyA gayA / kAkAsAheba ne pharamAyA ki prArthanA bhavana rojAnA sArvajanika prArthanA huA karegI aura isa matalaba kI takhtI bhI lagavAyI / una dinoM prArthanA zAma ko pAMca baje hotI thI, vaha rojAnA bAkAyadA hone lgii| kucha dina isa taraha gujare, lekina hama logoM ko yaha anukUla na thA / pitAjI vRddha the / ve zAma kI prArthanA meM zAmila nahIM ho sakate the / hamameM se sirpha eka bhAI prArthanA meM zAmila hotA / maiMne kAkAsAheba se prArthanA kI ki agara prArthanA subaha rakhI jAye to hameM bahuta anukUla hogA / kAkAsAheba ne maMjUra kiyA aura prArthanA subaha 6-45 para zurU ho gayI / phira kyA thA ? phira to hamAre ghara se pitAjI, mAtAjI, hama donoM bhAI aura donoM bhAiyoM kI dharmapatniyAM saba prArthanA meM zAmila hone lage / kAkAsAheba kA pravacana bAkAyadA rojAnA hotA / hamAre pitAjI vyaktitva : saMsmaraNa / 101
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI-kabhI kAkAsAheba ke pAsa Ate rahate aura mere bAre meM unase kahA karate ki hameM isakA Dara hai ki yaha ghara chor3akara haridvAra yA kahIM jAkara sAdhu na bana jAya, kyoMki sAdhu-saMgata kA usa para jyAdA asara hai / kAkAsAheba ne mujhase bagaira kucha kahe, pravacana ke jariye apanA rAmabANa calAnA zurU kara diyA aura mujhako mere kartavya ke prati jimmedArI samajhAte rhe| AhistA AhistA unake pravacanoM ne mujha para pUrA asara kiyA / aura mere mana se ghara chor3akara sAdhu banane kA khyAla bilakula haTa gyaa| maiM samajhatA hUM yaha kAkAsAheba kI mujha para bar3I kRpA huI unhoMne mujha para kisI prakAra kA dabAva na DAlakara mujhe mere kartavya kA mAna karAyA aura hamAre ghara meM hara taraha kI sukha-zAMti tathA devI saMpatti kI zrIvRddhi kraayii| mujhe unhoMne mAtA-pitA ke, bhAiyoM ke, dharmapatnI ke prati kartavya kA bhAna karAyA aura samAja ke prati manuSya ke kartavya kA bhAna kraayaa| Aja pUre sattaraha sAla ho gye| bhagavAna kI kRpA se unakA satsaMga aura pravacana kA lAbha mila rahA hai / maiM pUrI AstikatA se yaha mAnatA hUM ki kAkAsAheba ke satsaMga se merA jIvana hI badala gayA hai aura hamAre parivAra ke sadasyoM ko bhI pUrA saMtoSa huA hai| gharavAloM ko pUrNa vizvAsa hai ki agara kAkAsAheba kA satsaMga na milatA to unakA lar3akA ghara chor3akara sAdhu bana gayA hotaa| merA bhI vizvAsa hai ki kAkAsAheba kA satsaMga na milatA to maiM Aveza meM ghara chor3akara netA banatA aura merA jIvana hI kucha aura hotA / bhagavAna se prArthanA hai ki vaha kAkAsAheba kA sAyA hama para hamezA kAyama rkhe| O jIvana-kalA ke AcArya cimanabhAI bhaTTa 00 kAkAsAheba se merA prathama sAkSAtkAra 57 varSa pahale 1922 meM satyAgraha Azrama meM huA / jhalakamAtra hote hue bhI usa avasara kI yAda mere mana para aba taka banI hai| maiM sUrata kAleja meM iMTara varga meM par3hatA thaa| gAMdhIjI ke asahayoga Andolana kA AhvAna rASTra ko mila cukA thA; aura gAMdhIjI ghUmate-phirate Azrama meM padhAre the| unakI eka sabhA usa samaya ke pATIdAra Azrama meM AmavRkSa ke nIce huI thii| usameM hama kaI vidyArthI unakA saMdeza sunane ko gaye the| saMdeza bahuta preraka aura deza ke lie sarva-samarpaNa kA joza paidA karanevAlA thaa| gAMdhIjI ne kucha aisA kahA thA, "yadi hama puruSArtha kareMge to eka hI varSa meM svarAjya mila gayA smjho| mere eka hAtha meM racanAtmaka kArya haiM, dUsare meM svarAjya hai / racanAtmaka kArya pUrNa karo aura svarAjya le lo|" aisA prabhAvazAlI aura abhUtapUrva saMdeza sunakara hamameM se kaiyoM ke diloM meM gulAmI se mukta hokara svatantra havA meM sAMsa lene kI tamannA jAgI aura thor3e hI dinoM meM hamane kAleja ko tilAMjali de dii| tatpazcAt gujarAta vidyApITha kI sthApanA huI aura usake sAtha hama jur3a gye| una dinoM gAMdhIjI kA tathA satyAgraha Azrama kA AkarSaNa bahuta adhika thaa| eka dina hama loga kisI kAryavaza Azrama gaye aura rAta ko vahIM raha gaye / hamArI pandraha-bIsa logoM ke sone kI vyavasthA chAtrAlaya ke Upara chajje meM kI gayI thii| jaba hama saba sone ke lie gaye, maiMne kisI eka kinAre para sone kI ruci prakaTa kI / kAkAsAheba vahIM khar3e the| merI bAta sunakara unhoMne pUchA, "sire para sone kI pasandagI kisakI hai ?" "merI 102 / samanvaya ke sAdhaka
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai," maiMne kahA, "mujhe bIca meM sone ke bajAya eka tarapha sonA acchA lagatA hai|" "oha, aisA hai ?" kAkAsAheba haMsakara bole, "bahuta acchI bAta hai|" unake ina zabdoM se mAno merI ruci ko unakA samarthana mila gayA ho / aisA thA-thor3e kintu madhura zabdoM meM huA pahalA paricaya / chaH sAla bIta gaye 1628 meM bAraDolI satyAgraha meM saradAra vallabhAI paTela aura gujarAta ke anya netA, mohanalAla paMDayA, ravizaMkara mahArAja, darabArasAheba, DA0 candrabhAI, svAmI AnaMda, jugatarAmabhAI jaise agragaNya lokasevakoM ke sAtha bAraDolI-satyAgraha meM chaH mAsa kAma karane kA svarNima avasara prApta huA aura satyAgraha kI vijaya-pUrNAhuti ke bAda jugatarAmabhAI ke sAtha ber3achI Azrama meM rahakara AdivAsiyoM ke zikSaNa aura lokasevA ke kSetra meM kAma karane kA maMgala kArya prArambha kiyaa| zrI jugatarAmabhAI ke kAraNa unake AdaraNIya bujurga ke rUpa meM kAkAsAheba yahAM Ate the| ataH unake sAtha merA paricaya bhI sahaja bar3hatA gyaa| dhIre-dhIre hamAre paricaya meM AtmIyatA gaharI hotI gaI; kyoMki kAkAsAheba ke sAtha jo vArtAlApa hote the, ve Atmapreraka hote the| unakI mere mana para sthAyI chApa par3atI thii| unake lekha par3hane meM mujhe hamezA se ruci thii| gAMdhIjI kA 'navajIvana' hAtha meM Ate hI Adi se anta taka par3he binA rahA hI nahIM jAtA thaa| vaise hI kAkAsAheba ke zikSaNa, saMskRti aura jIvana-viSayaka lekhoM ke bAre meM thA / bAda meM to 'maMgala prabhAta' ke lie bhI yahI vicAra mana meM bana gyaa| eka bAra 'gaja-grAha' kI kathA kAkAsAheba ne gadya meM sundara DhaMga se likhii| maiMne pddh'ii| par3hate hI mujhe preraNA milI ki ise kAvyarUpa denA caahie| 'gaja-grAha' kI kathA ne mAno mere mana para kabjA kara liyA thaa| usake lie maiMne marAThI 'ovI' se milate-julate chaMda ko pasanda kiyaa| usI chaMda meM jugatabhAI kA likhA huA 'kauzikAkhyAna' mere dhyAna meM thaa| merI kalama cala par3I aura kAkAsAheba kI gadya-kathA para eka ke bAda eka 'oviyAM' racatI gii| merI padya-baddha kI huI 'gajendra-mokSa' kI kathA para jo bItI usakA ullekha karanA aprAsaMgika na hogaa| 1942 ke maI mAsa meM maiM sevAgrAma gyaa| gAMdhIjI ke pavitra sAnnidhya meM do dina bitAne kA lobha to thA hI, sAtha hI kAkAsAheba ko isa kAvya ko sunAkara unakI sUcanAeM aura prastAvanA prApta karane kA pralobhana bhI thaa| isa AkhyAna kA 'bhAI aura bairI' yaha arthapUrNa nAmakaraNa sevAgrAma Azrama meM kiyA gayA aura dUsare dina kAkAsAheba ne sundara, utsAhavardhaka prastAvanA bhI likhvaaii| umaMga se bharA huA maiM sevAgrAma se bambaI lauTane ko huaa| vardhA meM jamanAlAla jI ke baMgale meM peTI rakhakara eka mitra ke sAtha zahara meM kucha dera ghUmane gyaa| vApasa Akara dekhA, peTI nadArada / koI use le gyaa| usa peTI ke sAtha AkhyAna ke noTa aura prastAvanA donoM hI cale gye| kAkAsAheba ko khabara dii| corI kI bAta sunakara unhoMne likhA, "sAhitya ke kSetra meM aise bhI udAharaNa haiM jaba bIsa-bIsa barasa kI mehanata se likhI huI kitAbeM jala gaI hoM yA curAI gaI hoN| 'gajendra-mokSa' phira se likhoge, taba pahale se uttama kAvya gujarAta ko milegA, aisA vizvAsa mujhe hai|" ber3achI pahuMcate hI 'punazca-hariUM' karake maiMne kAvya likhanA zurU kara diyA aura vaha yathA samaya pUrA ho gyaa| mujhe lagA, jo huA, ThIka hI huA, kyoMki kAkAsAheba ne mamatApUrvaka kAvya kA avalokana karake aneka mUlyavAna sUcanAeM dIM, jinakA maiMne pUrA lAbha utthaayaa| merI dRSTi se isa kAvya kA sacamuca nayA avataraNa hI huA aura sone meM sUhAge kI taraha kAkAsAheba kI sundaratama prastAvanA milii| bAda meM jaba kAkAsAheba ne usa AkhyAna ke sAtha cAre citra bhI dene kI sUcanA dI, taba kAvya meM paripUrNatA kI jhalaka AI aura mere mitra jagajIvana ne cAra sundara citra taiyAra kara diye / kAvya ko mAno alaMkAra mila gye| kAkAsAheba kI prastAvanA kI kucha paMktiyAM yahAM dene kA lobha saMvaraNa karanA saMbhava nahIM hai| unhoMne likhA, "hamAre purANa meM dharmabodha dene vAlI yoga-kathAoM kA mahAsAgara, prAcIna bhArata ke lokazikSaNa meM vyaktitva : saMsmaraNa | 103
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina kathAoM kA yogadAna bejor3a hai| isIlie ye bAra-bAra gAI aura sunI jAtI haiN| aisI lokahRdaya kI pasanda kI gaI kathAoM meM 'gajendra-mokSa' kA sthAna anokhA hai / ahaMkAra, matsara aura krodha manuSya ko girAte haiM, itanA hI nahIM, use pazu banAte haiM / aura usa sthiti meM lajjA se apanA rAstA sudhArane ke badale prANI usameM hI masta rahatA hai aura patana dvArA nIce girane kA prayatna karatA hai| aisA dikhAkara manuSya kI pApa-zakti kitanI anahada hai, yaha bAta lokamAnasa para aMkita karane kA prayatna karake bAda meM aisI adhamAdhama dazA meM se bhI ubArane vAlA eka pApa-puMja hari baiThA huA hai| manuSya ke pApa karane kI zakti se adhika hai uddhAra karane kI zakti aura isalie anta meM kamajora aura duSTa, gAphila, krUra sabhI kA uddhAra karanevAlA hai, aisA amara AzvAsana denevAlI yaha kathA jana-hRdaya cintAmaNi kyoM na lage! "draupadI ne apanI sAr3I kI cunnaTa ko hAtha se jaba chor3a diyA, taba zrIkRSNa para ke vizvAsa kI parAkASThA thii| tabhI bhagavAna daur3akara Aye, phira kucha karanA bAkI rahA hI nhiiN| "aura chaH varSa kA dhruva kauna-sI sAdhanA karane gayA thA? bAla prahalAda ne titikSA ke pATha kisake pAsa se liye the ki pitA ke trAsa ke sAmane aDiga aura mahAvIra banakara Tika sakA? Izvara smaraNa--sirpha Izvara kA saccA smaraNa kaisI bhI sthiti ko pAra karane ke lie samartha hai| "hArI huI duniyA ko 'gajendra-mokSa' kI kathA meM se yaha tAraka kathA mila gii| isIlie purANa-kAla se Aja taka itanI lokapriya banI huI hai| "Taga oNpha vAra' ke lie rassI 'kheMca' jaisA arasika zabda radda karake maiMne jaba 'gaja-grAha' yaha nayA zabda gujarAtI meM calAyA taba svapna meM bhI khyAla nahIM thA ki duniyA bhara ke 'gaja-grAhoM' kA rahasya samajhAne vAlI sundara kathA kA yaha gujarAtI rUpa mujhe par3hane ko milegaa| sacamuca cimanabhAI ne gujarAtI bhASA ko yaha sundara alaMkAra pahanAyA hai| mujhe vizvAsa hai ki gujarAtI bolane vAle ise kevala kAgaja para na rahane dekara athavA mAna abhyAsa ke lie hAtha meM na lekara hajAroM-lAkhoM kaNThoM meM dhAraNa kreNge|" yahAM kAkAsAheba kI viziSTa aura preraNAdAyaka zakti kA ullekha karanA Avazyaka hai| vaha cirapravAsI rahe haiN| vizvayAtrI bane haiM, aura zikSA-zAstrI to sau phIsadI haiM hI, samartha adhyApaka haiM, lipi-niSNAta haiM, zabdoM ko gar3hanevAle haiM, kalA aura sauMdarya ko parakhanevAle haiN| aura bahuta se guNa haiN| eka jagaha vaha kahate haiM, "agara vizvAsa ho jAya ki pirAmiDa yA tAjamahala ke sRjana ke pIche garIboM kI hAya thI to bhavya-kRtiyoM ke lie apanA AkarSaNa utara jAnA cAhie / kalAkAra ke bAre meM yahI naitika dRSTi rakhanI caahie|" kAkAsAheba eka calate-phirate zabda-koza haiN| isake kucha rasika udAharaNa unake zabdoM meM detA hUM, "Azrama kI zAlA meM aMgrejI zabda na calAne kA Agraha hama sabako cipakA / khela meM 'AuTa' zabda kAma AtA thaa| mahArASTra meM usake lie 'mArA', 'mara gayA' aise zabda calate, ve hameM pasanda nahIM aaye| isalie hamane calAyA 'bAddha' ho gyaa| yaha sabako pasanda aayaa| 'lambI kUda' aura 'UMcI kUda' ina do zabdoM ne bhArata se zrIlaMkA taka lambI chalAMga maarii| 'lAMga jampa' ke lie hamane calAyA 'hanumAna kuda', to phira 'hAI jampa' ke lie bhI aisA zabda honA caahie|" kAkAsAheba ne isa zabda ke lie lambI kahAnI sunAI, jisameM saba bandara mitroM ke bIca aMgada ne sabase aMcI chalAMga lagAI thI, isalie 'hAI jampa' ke lie nAma diyA 'aMgada kUda' / naye-naye zabda gar3hane meM ve niSNAMta haiM. jaise kumAra mandira, vinaya mandira, vinIta snAtaka, dhyAnamantra, mahAmAna / 1973 meM kaccha ke mitroM ne gAMdhIjI ke kucha kAryakrama rkhe| isalie maiM kaccha gayA thaa| una dinoM eka divaMgata lokasevaka kI yAda meM sabhAraMbha huI, jisameM kAkAsAheba bhI pdhaare| dUsare dina bhaMja meM hama phira se 104 / samanvaya ke sAdhaka
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ mile, taba kAkAsAheba ke eka viziSTa pahalU ke darzana hue| vaha baiThe hue the, hamArA vArtAlApa cala rahA thaa| maiMne pUchA, "ApakA svAsthya kaisA hai ?" unhoMne vinodapUrvaka kintu samajhane lAyaka zabda kahe, "maiM Ajakala dhIme-dhIme kramazaH maraNa kA anubhava karatA hUM / kAna - vidAI mAMga rahe haiN| yaha eka maraNa- vismaraNa bhI pIche par3A ho to isa taraha pIche daur3atA AtA hai, yaha dUsarA mrnn| yoM to usa zabda meM 'maraNa' zabda to hai hI, yoM tabIyata calatI hai|" paramasakhA mRtyu' ina zabdoM se mRtyu pahacAnane vAle kAkAsAheba kA yaha vinodapUrNa aura arthavAna * vacana thA, jo Aja bhI kAnoM meM gUMja rahA hai | O tyAga aura svArpaNa kI mUrti kAkI jyoti thAnako 00 bhAratIya nArI yAne saMyama, samarpaNa evaM sahanazIlatA kI sAkSAt pratimA ! tyAga aura balidAna kA mUrtimaMta svarUpa / prema aura kAruNya kI maMgaladhArA / zIla aura satya kI agni zikhA / saMskRti kI dhAtrI kiMvA rASTra ke bhAvI jIvana kI vidhAtrI strI kyA nahIM hai ? cAhe vaha mAM ke svarUpa meM ho yA patnI ke rUpa meM ho, yA bhaginI ke svarUpa meM ho, vaha avazya hI preraNAdAvI banakara binA kucha zabda kahe apanA kArya karatI rahatI hai| aisI nArI kI garimA para bhAratavarSa ko garva hai| bhArata kA bhUtakAla nArI ke tyAga, svArpaNa aura zaurya se ujjvala hai| 1 bhAratavarSa kI mukti ke mahAyajJa kA AraMbha kiyA mahArAnI lakSmIbAI ne jhAMsI kI usa rAnI ne apanA sarvasva mAM bhAratI kI svataMtratA ke lie nyochAvara kara diyaa| bhArata kI isa vIrAMganA dvArA prajvalita kI huI mukti kI yajJAgni meM kaI nAriyoM ne apanA saba kucha arpita kiyaa| eka sadI taka yaha agni prajvalita hotI rhii| mahAtmA gAMdhI ke Ane se isa yajJa kI agni zikhA pracaMDa ho uThI aura mAM bhAratI gulAmI kI jaMjIroM se mukta huI / bhArata ke svAtaMvya yajJa ke itihAsa meM zrI lakSmIbAI kAlelakara kA nAma cAhe na likhA gayA ho, phira bhI unakA samagra jIvana svAtaMvya yaza kI jvAlA meM samarpita huA thaa| mahArASTra ke eka jamIMdAra parivAra kI suzIla kanyA aise hI ucca aura vizAla saMyukta parivAra meM vivAhita hokara jaba sasurAla AI taba usane gRhamAMgalya ke kaI svapna aura aramAna apane dila meM aMkita kiye hue the / patigRha meM paira rakhate hI usane jAnA ki pati ko to apanA vidyAbhyAsa jArI rakhanA hai, gRhajIvana tatkAla ke lie zakya nahIM hai, aura isa vizAla parivAra ko apane jIvana meM AtmasAt karanA hai, taba isa mugdha bAlikA vadhU ne apane saba aramAna apane dila ke atala meM chipA liye| parivAra kI saccI gRhalakSmI banakara sabakI sevA kA bhAra usane apane nAjuka kaMdhoM para le liyaa| bahuta thor3e samaya meM vaha sabakI prItipAtra bana gii| apane-Apako parivAra kI samasta pravRttiyoM meM isa taraha se vyasta rakhA ki isa navavadhU ke dila ke aramAnoM kA kisI ko khyAla taka na aayaa| pati kA vidyAbhyAsa jArI rhaa| ve to ucca zikSA pAne ke lie pUnA meM hI rahate the| pati ke ujjvala vidyAbhyAsa meM apanI ora se koI rukAvaTa na hone pAye, yaha socakara vaha pativratA nArI apanI sasurAla meM rhii| pati ke vyaktitva : saMsmaraNa / 105
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ujjvala aura maMgalamaya jIvana ke lie apane kuladevatA ko prasanna karanA unhoMne apanA dharma samajhA / ve vrata, upavAsa, pUjA, upAsanA karatI rhiiN| hRdaya meM sukhI dAmpatya-jIvana kI manokAmanA thI aura sAtha hI gRhajIvana ke maMgala-svapna bhI the| unheM apane pati kI buddhi aura sUjha-bUjha para abhimAna thA ataH kAleja ke unake tejasvI jIvana ko dekhate hue pati se unake viraha kA samaya bahuta jaldI se kaTatA jA rahA thaa| apane Apako bhI pati kI saccI ardhAMginI banAne ke lie ve taiyAra kara rahI thIM / kisI ne saca hI to kahA hai ki hareka mahAna puruSa ke jIvana ke pIche nArI kA hAtha sadA hI rahA hai / phira bhI mahAna pati kI sahadharmacAriNI ke bhAgya meM gRhajIvana ke mAMgalya kI sthiti bahuta kama dikhAI detI hai| pati kI mahAnatA ke lie nArI ko apanA sarvasva nyochAvara kara denA par3atA hai, phira cAhe vaha sItA ho, bhAminI ho, kastUrabA ho, yA lakSmIbAI ho / kAkAsAheba apane vidyAbhyAsa kI samApti ke bAda na to vakIla bane na beristtr| unake samakSa samAja meM pratiSThita sthAna prApta karane ke bahuta pralobhana the, para ve saba kucha chor3akara bane mAtRbhUmi se eka svAtaMtrya senAnI ve sacce dezabhakta the| tatkAlIna krAMtikArI vicAroM ne unako bahuta prabhAvita kiyaa| jabataka deza svataMtra na ho tabataka jIvana meM caina kahAM thA unheM ! deza kI khAtira saba kucha nyochAvara karane ko ve taiyAra the| usa bhAvanA ke prAdhAnya ke kAraNa unake gRhajIvana meM sneha, sukha aura mAdhurya ko bahuta avakAza nahIM milaa| kAkAsAheba ne apanI dharmapatnI lakSmIbAI ko bhI dezabhakti kI ora AkarSita kiyA aura lakSmIbAI sacce artha meM pati kI sahadharmacAriNI bana giiN| apane pyAre vatana ke svAtaMtrya ke svapnoM ne unake apane jIvana ke svapnoM kA sthAna le liyA / I kAkAsAheba belagAMva kI rASTrIya zAlA ke AcArya bane kevala siddhAnta kI khAtira jaba sabake mana eka na ho pAye taba unhoMne saMsthA chor3a dI aura janmabhUmi se dUra gujarAta rAjya meM gaMganAtha vidyAlaya ke AcArya pada ko svIkAra kiyaa| kucha arase ke bAda apane priya vatana, parivAra, snehIjana sabako chor3akara binA hicakicAe lakSmIbAI apane pati ke sAtha gujarAta A phuNciiN| vahAM bhI apane apratima sneha se anajAna pradeza ke logoM ko apane hI parivAra meM sammilita kara diyaa| isa taraha se ve sabakI 'snehamayI kAkI' bana gii| phira bhI gRhastha jIvana ke sukha aura sthiratA unake bhAgya meM nahIM bade the / ve cAhatI thIM ki apane vidvAna pati ke sAtha caina se jIvana vyatIta kareM aura jaba unhoMne apane svapna ko sAkAra banatA huA pAyA to dekhA ki gaMganAtha vidyAlaya baMda hone se kAkAsAheba apanI patnI ko do sAla ke putra ke sAtha apane vatana meM chor3akara himAlaya kI ora cala diye / arat ke lie phira se binA pati ke sahAre ke rahane kA kaThina kAla zurU huaa| kAkAsAheba saMnyAsa grahaNa karane kI ekamAtra manokAmanA se himAlaya kI ora gaye the| vahAM unhoMne zakti kI upAsanA kI, kyoMki unheM bhAratamAtA kI mukti kA varadAna pAnA thA / yadyapi unake isa parivrAjaka sthiti meM unakA koI patA nahIM thA, phira bhI lakSmIbAI kI apane pati meM acala zraddhA banI rhii| eka dina unake pati avazya ghara lauTeMge, yaha unakA dRr3ha vizvAsa thaa| Izvara meM to unakI AsthA thI hii| unhoMne atyaMta ugra tapazcaryA AraMbha kii| vrata, upavAsa aura jAgaraNa meM vaha vyasta rahane lgiiN| somavAra ko bhagavAna AzutoSa kI prasannatA ke lie upavAsa krtiiN| maMgalavAra ko devI kA upavAsa aura bRhaspativAra ko datta bhagavAna kI upAsanA ke lie ve anna nahIM letI thiiN| zukravAra ko lakSmI kI upAsanA kA upavAsa karatIM aura zanivAra ko hanumAnajI kA sahArA letiiN| isa prakAra saptAha meM pAMca dina upavAsa karatI thiiN| vyavasthita bhojana to do hI dina letI thiiN| isa prakAra kA kaThina vrata unhoMne tIna sAla taka kiyA, aura usI tapa ke prabhAva se kAkAsAheba ko ghara vApasa lauTanA hI pdd'aa| lakSmIbAI ko pati ko pAkara bar3I prasannatA huI para kaThina tapazcaryA ke kAraNa unake zarIra 106 / samanvaya ke sAdhaka
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bahuta viparIta prabhAva pdd'aa| do choTe-pyAre bacce, jo sadA hI pitA kI yAda karate rahate the, unako pAlanAposanA, logoM ke pratighoSa ke sAmane akele hI lar3anA, pati ke lie logoM ke vyaMgyabANa sahanA aura sAtha hI svadharma se cyuta na honA; vrata, saMyama, niyama, AcAra saba niyamita karake pati ke vApasa lauTane kI aharniza prArthanA karanA aura parivAra-jana ke sAtha eka parivrAjaka pati kI patnI banakara rahanA, yaha usa jamAne meM AsAna kAma na thaa| phira bhI lakSmIbAI apane dharma se cyuta na hokara dharatI kI taraha dhairya se cupacApa saba kucha sahatI rahIM aura pariNAmasvarUpa unake pati unase A mile| himAlaya se lauTate hI kAkAsAheba pUjya gAMdhIjI ke aMtevAsI bana ge| samagra deza meM svAtaMtrya-yajJa kI jvAlAeM phaila cukI thiiN| gAMdhIjI ne ahamadAbAda meM sAbaramatI Azrama kI sthApanA kii| rASTrIya zAlA kI sthApanA huii| kAkAsAheba usake AcArya bane / unhoMne apane parivAra ke sAtha Azrama meM hI rahane kI vyavasthA kara lii| prAraMbha meM to Azrama meM rahane ke lie koI vyavasthita makAna nahIM the| taMbU meM rahanA par3atA thA aura unhoMne aneka asuvidhAoM ke bIca rahanA zurU kara hI diyA / kAkI ne kabhI apane muMha se isakI phariyAda nahIM kii| ve hareka kaThinAI aura asavidhA haMsate-haMsate sahatI rhiiN| phira bhI apane pati ke pratyeka kArya meM ve binA vicAra kiye sahayoga denA svIkAra nahIM karatI thiiN| unake apane vicAra the| unakA apanA jIne kA DhaMga thaa| ve satyapriya, spaSTa-vaktA aura niDara thiiN| jo saca lage, vahI bolanA aura karanA, yaha to unako pati ne svayaM vivAhita jIvana ke prAraMbha meM hI sikhAyA thaa| apane vicAra aura nizcaya pati ke aura svayaM gAMdhIjI ke samakSa bhI binA hicakicATa se rakha sakatI thiiN| gAMdhIjI ke sAtha vArtAlApa karane kA maukA jaba bhI unheM milatA to mahAdevabhAI desAI unake dubhASiye bnte| kAkI kI sUjha, niSThA aura dezabhakti apratima thii| 1614 ke prathama vizvayuddha meM briTiza sarakAra ko kaThinAI kA sAmanA karanA pdd'aa| taba gAMdhIjI ne socA ki aMgreja sarakAra ko madada karanA hara bhAratIya kA kartavya hai, kyoMki aMgreja sarakAra ke sAtha kA jhagar3A to bhArata kA AMtarika mAmalA hai| unhoMne nizcaya kiyA ki aMgreja sarakAra ko madada karane ke lie bhAratIya logoM ko senA meM bhAratI karanA aura usakI zuruAta Azrama se honI caahie| para aMgreja sarakAra ko madada karane ko koI taiyAra na thaa| sirpha gAMdhIjI ke anuyAiyoM meM se kAkAsAheba aura naraharibhAI ne apane nAma likhvaaye| jaba lakSmIbAI ko yaha vAstavikatA mAlUma huI to ve gAMdhIjI ke pAsa pahuMca gaI aura spaSTa rUpa se kahA, "bApUjI, jaba merA unase vivAha haA taba maiM jAnatI thI ki kisI-na-kisI dina ve jela jAyeMge yA unheM phAMsI dI jaayegii| maiM usake lie taiyAra thii| merA nAma lakSmI hai| deza ke lie unheM phAMsI mile yA zaMkara aura bAla bhI nyochAvara ho jAyaM, phira bhI maiM kAyaratA kabhI nahIM dikhaauuNgii| para Apa unheM briTiza sarakAra kI madada ke lie phauja meM bharatI karAte ho, isakA maiM virodha karatI haiN| aura usake lie merA sahakAra kabhI nahIM milegaa|" yahI vArtAlApa siddha karatA hai usa nArI kA asIma naitika sAhasa aura pracaMDa shkti| unakI dezabhakti kI sImA na thii| "aMgreja kI madada ke lie to unheM nahIM jAne duuNgii|" gAMdhIjI bhI yaha spaSTa bAta sunakara cakitase raha gye| unhoMne lakSmIbAI ke spaSTa vaktavya kI prazaMsA kii| usI arase meM prathama vizvayuddha baMda karane kI naubata A gaI aura senA kI bharatI ruka gii| para isa prasaMga ne lakSmIbAI ke vyaktitva para anokhA prakAza ddaalaa| gAMdhIjI ko bhI mAnanA par3A ki svadeza bhakti meM kAkI kucha kama nahI hai| kAkI bhaya nahIM jAnatI thiiN| ve atyaMta nirbhaya thiiN| kAkAsAheba jaba pahalI bAra jela gaye taba kAkI svayaM pulisa-vana meM jAkara baiTha gaI thiiN| pati ke sAtha ve bhI jela jAnA cAhatI thiiN| para unako jela ke aMdara praveza nahIM karane diyA gyaa| unheM vApasa lauTanA par3A / kAkA to sacce rASTrabhakta ke sAtha gAMdhIjI ke sacce anuyAyI bhI bane rhe| prAraMbha meM unake aspRzyatA-saMbaMdhI vicAra ke prati kAkI kA tIvra virodha rhaa| usake vyaktitva : saMsmaraNa | 107
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAre meM apane vicAra kAkI ne gAMdhIjI ko khule dila se btlaae| lekina jaba unakI samajha meM AyA ki aspRzyatA ko mAnanA hI eka pApa hai taba unhoMne lAlajI nAmaka eka harijana bAlaka ko goda liyA aura apane donoM beToM ke sAtha use bhI bar3e pyAra se pAlA / ve jisa Adarza meM vizvAsa karatI thIM, sabase pahale use kAryAnvita karatI thiiN| kAkI prakANDa vidvAna pati kI patnI thiiN| phira bhI dharma ke prati unakI asIma zraddhA thii| unhoMne apane donoM baccoM ko dharma kA jJAna mile, isalie pUrI koziza kii| prabhu ke prati unheM vizvAsa dilaayaa| kAkI ko jIvana meM anekavidha kaThina paristhitiyoM kA aura pracaMDa jhaMjhAvAtoM kA sAmanA karanA pdd'aa| pati ke parivrAjaka jIvana ke daurAna bhI ve vicalita nahIM huii| paristhiti kA sAmanA bahAdurI se karatI rahIM aura apane baccoM ko dharma aura dezaprema ke unnata saMskAra detI rhiiN| kAkAsAheba jaise atyaMta buddhizAlI vidvAna ko bhI kAkI kI bhakti ke sAmane jhukanA par3atA thaa| isake bAre meM mahAdevabhAI desAI kahate haiM ki kisI dhArmika tyohAra ke dina to kAkAsAheba jo kAkI kahatI thIM vahI karate the| dharma ke kSetra meM kAkI kA abAdhita adhikAra rahatA thaa| kA kAkI eka mahAna satI strI thiiN| unakI patiniSThA adbhuta thii| phira bhI pati ke sAtha vicAroM kI bhinnatA ke kAraNa kabhI-kabhI bahasa hotI rahatI thii| kAkAsAheba kA Agraha thA ki jabataka donoM eka-dUsare ko pUrI taraha se samajha na sakeM, tabataka unheM alaga rahanA caahie| kAkI ne pati kI icchA zirodhArya kI aura apane vatana belagAMva lauTa aaii| unhoMne isake bAre meM apane mana kI bhAvanA kabhI prakaTa nahIM kii| pati ke prati roSa to thA hI nhiiN| phira se vahI bhakti aura ugra tapazcaryA zurU kara dI, jisase unake pati unheM pUrNa rUpa se samajha skeN| phira se pativimukha hone se unhoMne tIvra vedanA kA anubhava kiyaa| pahalI bAra choTe-choTe do atyaMta priya beTe sAtha meM the, aba ve bar3e ho gaye the / bar3A putra kAleja meM par3atA thA, jabaki choTA beTA sAbaramatI Azrama meM par3hAI karatA thaa| isa taraha se donoM beTe aura pati kAkI se dUra the aura jo sAtha meM rahate the, ve unheM samajha nahIM pAte the| ve kyoM belagAMva AI haiM, usake bAre meM unhoMne apane mAtA-pitA ko bhI kabhI kucha batAnA nahIM caahaa| unake svAsthya para isa sabakA bahuta gaharA asara huaa| unakA zarIra kRza ho gyaa| phira bhI zarIra ke bAre meM unhoMne kisI ko kucha nahIM btaayaa| rAjaroga ke kITANu ne una para hamalA kiyaa| dhIre-dhIre rAjaroga kA unapara saMpUrNa adhikAra ho gyaa| isa sthiti meM unhoMne tIna sAla vyatIta kiye| Akhira meM jaba unheM anubhava huA ki aba zarIra jyAdA nahIM cala sakegA taba unhoMne gAMdhIjI ko eka patra likhakara Azrama meM Thaharane dene kI anumati maaNgii| anumati milate hI apane bar3e putra satIza ke sAtha ve Azrama meM aayiiN| kAkAsAheba ne unase bAtacIta kI to ve atyaMta prasanna ho utthiiN| kahane lagIM, "kAkAsAheba ne mujhase bAta kii|" pativratA nArI ko apane pati ke darzana aura sneha ke atirikta aura kucha cAhie bhI kyA ? unakA ceharA prasannatA se khila utthaa| jaba kisIne unase apane darda kI bAta kahI to ve kahane lagIM, 'merI vyAdhi AyI to bhale hI AyI, aba maiM jIne vAlI nahIM haiN| mujhe jIvana cAhie bhI nhiiN| para merA saubhAgya kAyama rhaa|" aura usI zAma ko unakI AtmA ne pati ke sAnnidhya meM gAMdhIjI ke Azrama meM hI sthUla deha ko tyAga diyaa| kAkI ne kAkAsAheba ko mahAnatA dI ! aura apane saubhAgya ke lie unake rAjaroga ko apane meM le liyA, aura unheM uttama Arogya pradAna kiyaa| unheM dIrgha AyuSya kI bheMTa dekara ve svayaM cala bsiiN| kAkI Aja hamAre bIca nahIM haiN| unakI mUka sevA, sneha, tyAga aura tapazcaryA Aja bhI itihAsa ke pRSThoM para aMkita haiM / balidAna aura svArpaNa ke pIche chipI huI mahAnatA kA dUsarA nAma hai bhAratIya naarii| 108 / samanvaya ke sAdhaka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya-yoga umAzaMkara jozI 00 hAMgakAMga se vimAna calA aura beMgakaoNka kI ora udd'aa| thor3I dera ke bAda dekhA ki koI yAtrI mahodaya merI baiThaka kI pITha para hAtha rakhe hue kucha jhukakara khir3akI se bAhara dekhane kA prayatna kara rahe haiN| maiMne dRSTi UMcI kii| vismaya se mere muMha se nikalA, "kAkAsAheba, Apa?" utane vismaya se unhoMne kahA, "are, tU ?" pRthvI se bIsa-paccIsa hajAra phuTa kI UMcAI para yaha Akasmika milana bahuta Anandaprada thaa| kAkAsAheba cIna hokara A rahe the| maiM tokyo-kyoto meM antarrASTrIya pI0 I0 ena0 pariSada meM sammilita hokara lauTa rahA thaa| gusalakhAne se nikalakara unako khir3akI dvArA bhUtaladRzya dekhane kA kutUhala huA, aura usane hameM milA diyaa| yaha kutUhala-adamya kutUhala-kAkAsAheba ke svabhAva kA eka pramukha lakSaNa hai| "Azcaryavat pazyati"sRSTi ko AzcaryarUpa se dekhane meM unakI sAdhanA parisImita nahIM hai| samasta AzcaryoM ke pIche jisakI AMkhamicaunI cala rahI hai, usako pahacAnA ('enaM veda')-aisA saMtoSa pAnA, yaha unakI sAdhanA kA lakSya hai| isa Azcaryaloka koAnandaloka ke rUpa meM pAnA, paramAtma-darzana ke mAdhyama ke rUpa meM pAnA, yahI to vaha sAdhana hai| kAkAsAheba jIvana-bhara ghumakkar3a rahe haiN| mUla mahArASTra-karNATaka kI sImA para jnme| baMgAla meM zAMtiniketana meM kucha mAsa kAma kiyA, phira gAMdhIjI ke sAthI banakara gujarAta ko karmabhUmi bnaayaa| kAryavaza sAre deza meM ghUmate rhe| jaise eka titalI eka phUla se ur3akara dUsare para baiThatI hai aura vanaspati ke phalane-phUlane meM sahAyaka hotI hai, vaise parivrAjaka kAkAsAheba eka adRSTa sevA to kahate hI rahe / (yaha misAla unhoMne hI dI hai, parantu usase pUrA varNana nahIM miltaa|) sampUrNa paribhramaNa meM kAkAsAheba kI ekAtmakatA-dRSTi puSTa hotI rahI aura jahAM-jahAM ve gaye, vahAM-vahAM usa dRSTi kA prabhAva bhI par3atA rhaa| pUrvavaya meM hI unhoMne kucha samaya nikAlakara, eka-do mitroM ke sAtha, himAlaya meM do hajAra mIla kA paribhramaNa kiyA, mAno AtmadRSTi ke vikAsa kI, AtmadRSTi ko kendrIbhUta karane kI, prayogazAlA claaii| himAlaya ke protsAhaka ekAnta meM ghusate-ghUmate unhoMne bhAratIta saMskRtidhArA kI gati, usakA lakSya, usakA vaividhya hone para bhI ekAtma svarUpa citta meM dhAraNa kiyaa| dharmaprANa jIvana kI mahimA vizeSa rUpa se hRdaya meM utAra lii| usakA paricaya, balki AsvAda, unakI himAlayano pravAsa' pustaka meM jI-bhara kara milatA hai| kAkAsAheba ke lekhana meM aura jIvana-vyavahAra meM isa ekAtmadaSTi kA Aloka sUcAru rUpa se nirantara prakaTa hotA rahatA hai| svarAja milane paryanta videza yAtrA ke prati unhoMne ruci nahIM rkkhii| bhArata svataMtra hone para unhoMne videzoM meM bhI cAroM ora yAtrA kii| yUropa, amarIkA, aphrIkA ke dezoM meM ghuume| jApAna chaH bAra gaye / himAlaya meM jo pAyA thA, vaha aba aura bhI paripuSTa huaa| bhArata kI ekAtmatA ke darzana vAstava meM mAnavajAti kI ekAtmatA ke darzana ke rUpa meM nikhara utthaa| kAkAsAheba batAte haiM ki bhArata meM aneka jAtiyAM haiM, bhASAeM haiM, duniyA ke pramukha dharmoM ke anuyAyI haiM, mAno bhArata saMsAra kI ekAtmatA kI eka prayogazAlA-sA hI bana rahA hai| kAkAsAheba ne bhArata ke jIvana ko jisa vyApaka dRSTi se dekhA thA, usane hI unako mAnava-jAti ke aikya ko samajhane meM sahAyatA kii| vyaktitva : saMsmaraNa | 106
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI Azcarya nahIM, kAkAsAheba kI sAdhanA samanvaya kI dizA meM hI calatI rhii| samanvaya sAdhanA meM sAvadhAnI Avazyaka hai| thor3I-sI asAvadhAnI se sArI sAdhanA para pAnI phira jAtA hai| eka choTA-sA kintu dyotaka dRSTAnta kAkAsAheba ke jIvana kA hI yAda AtA hai / jApAna meM bauddha samAja ke sAtha ve goSThI Adi meM vyasta the / eka bAra sAre maNDala kA phoTo koI le rahA thaa| eka sAdhu, jo kAkAsAheba kA bar3A prazaMsaka thA aura hAtha meM bhArata kA tiraMgA jhaMDA liye hue unake irda-girda umaMga se nAcatAkUdatA rahatA thA, vaha bhI phoTo ke grupa meM bar3A thA kaimarA kI cAMpa jaba dabAI jA rahI thI, usane kAkAsAheba kI ora tiraMgA bar3hA diyaa| lekina kAkAsAheba ne zIghra hI hAtha haTA liyA aura jhaMDe ko grahaNa nahIM kiyA / unakA vicAra yaha rahA ki anya deza kI bhUmi para apane deza ke jhaMDe ko hAtha meM lekara khar3e rahane se usa bhUmi para apane deza kA Adhipatya sUcita kiyA jAtA hai, jo eka bar3I avinaya hai / / jAgrata mAnasavAle hI samanvaya kI sAdhanA kara sakate haiM aura apanI saMkIrNatAoM aura AgrahoM se usako kaluSita karane se baca sakate haiN| sabase pecIdA prayoga dharma ke bAre meM hai| vahAM Agraha aura bheda-buddhi ko kaise miTAnA athavA kama-se-kama zithila karanA ? madhyakAlIna gujarAta ke jIvana ke viSaya meM likhate hue, 'purANomAM gujarAta' (1946) meM, maiMne sarvadharmasamabhAva ke sAtha sarvadharmasamabhAva kA nirdeza kiyaa| kAkAsAheba ko sarvadharmasamabhAva zabda aura usakI bhAvanA pasanda aaii| unhoMne gAMdhIjI se bhI usakA ullekha kiyaa| apanI anokhI zailI meM unhoMne gujarAtI meM usakA hRdayaMgama vivaraNa bhI kiyA- 'dareka dharmamAM ghaNuMbadhuM sAraM che ane sAruM che te mAruM che' - hara eka dharma meM bahuta-kucha acchA hai, aura acchA hai, vaha merA hai / 1 mujhe smaraNa hai, sadgata manISI kizoralAlabhAI mazarUvAlA ne AlocanA karate hue kahA thA ki sarvadharmasamabhAva, yaha kyA bAta hai| AdamI acche-bure eka hI dharma kA anusaraNa kara sakatA hai| unake kathana meM eka prakAra kI saccAI hai| koI bhI dharma prAyaH dharmavRtti kA eka vizeSa vyaktIkaraNa ( iNDiviDacuezana) hai sAdhAraNa amUrta bhAvanA nahIM hai| usakA eka AkAra bana AyA dikhAI detA hai / aise dRr3ha nizcita AkAra se lAbha hai, to hAni bhI hai| gauNa rekhAoM ke viSaya meM bhI junUna aura saMgharSa-pravaNatA prakaTa hote haiM, jhagar3e bhI, hote haiM / isase sAre itihAsakAla meM samanvayadraSTA paidA hote hI rahe haiM, jo jhagar3e ke mUla para kuThArAghAta karate rahe haiM / veda ne kahA, "ekaM sad, viprA bahudhA vadanti" - satya eka hai, jAnanevAle usako aneka prakAra se abhivyakta karate haiN| janadarzana ne anekAnta kA mahattva dikhaayaa| saMskRti pravAhoM ke milana ke mahAna avasara para samanvayadRSTi anivArya -sI banatI huI dikhAI detI hai / akabara ne samanvayadharma kI khoja kI aura 'dIne-ilAhI' kI ghoSaNA kii| hamAre yuga meM rAmakRSNa mizana se saMbaMdha rakhanevAle manISI AlDasa haksle ne 'pereniyala philosophI' pustaka meM sabhI dharmoM se, vicArakoM se, saMkalana karake nirantara dhArAvAhI darzana kA nirdeza kiyA hai / Aja ke samaya meM jaba sabhI dharma muMha chipAe hue raheM, aisI saMsAra kI sthiti hai, dharma zabda kI elarjIsI dikhAI de rahI hai, aura jaba sAtha-sAtha yaha bhI pratIti ho rahI hai ki dharma hI hamArA ekamAtra cArA hai, taba yaha yA vaha dharma na dekhate hue, dharmatattva kA spandana jisameM ho vaise samanvayadharma kI AvazyakatA aura bhI tIvrarUpa se anivArya -sI lagatI hai| saMbhava hai ki jaise ekadeza-parAyaNatA ke bajAya samagrajagatparAyaNatA (DA0 rAdhAkRSNan ne jisako 'varlDa-peTriyaTijma' kahA) anivArya sI ho rahI hai, koI eka yA dUsare pAraMparika dharma ke bajAya eka nayA samanvayadharma anivArya sA ho rahA hai| kAkAsAheba ke jIvana kI caritArthatA isa samanvaya-yoga kI sAdhanA meM hai| 110 / samanvaya ke sAdhaka
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAkAsAheba ko kucha varSa se bahuta kama sunAI detA hai| unakI eka pramukha abhivyakti vArtAlApa dvArA hai, vaha aba sUkha-sI gaI hai / maiM unake pAsa jAtA hUM, aura pAsa meM par3I huI sleTa kI madada se sleTAlApa karatA huuN| unakI AMkha meM camaka A jAtI hai / choTI-se-choTI vinoda-rekhA bhI ekadama pakar3akara haMsa par3ate haiM / unakA bRhat vyaktitva pUrA-kA-pUrA cetanAvibhora ho uThatA hai / bhArata kI yuga-yuga kI saMskRtidhArA, saundaryavibhUSita samUce bhUgola-khagola, manuSyajAti kI 'patana-abhyudayabandhura' AyuSyayAtrA, manuSya-viSayaka vAtsalyayukta ciMtA ina sabakI una samanvayayogI ke vyaktitva meM hama jhAMkI kara pAte haiN| deza-videza ke bIca samanvaya ke saMsthApaka mahAtama siMha 00 isa varSa pUjya kAkAsAheba apane samapita jIvana ke 64 varSa pUre kara 65 veM meM praveza kara rahe haiN| isa maMgala avasara para ina mahAna sAdhaka ke prati abhinaMdana ke rUpa meM do zabda aMkita karate samaya Aja se 25 varSa pUrva kI, jaba merA prathama paricaya unase huA thA, ghaTanA smRti-paTala para ubhara AI hai| chAtrAvasthA meM kAkAsAheba ke bAre meM bahuta-kucha sunA thA, para unase sAkSAtkAra kA avasara 1954 meM milA / svataMtratA ke pazcAt bhAratIya manISiyoM ne acchI taraha anubhava kara liyA thA ki bhArata ke pAsa sAhitya, saMgIta, kalA tathA mAnava-jIvana ko paripuSTa karane ke lie prAyaH sabhI kSetroM meM bahumUlya sAmagrI upalabdha hai jo vizva kalyANArtha pradAna kI jA sakatI hai aura jisase bhAratIya RSiyoM kI prAcInatama bhAvanA 'yatra bhavati vizvaM eka nI'm' sArthaka bana sakatI hai| isa kArya ke saMcAlana ke nimitta eka aisI saMsthA kI AvazyakatA thI, jo sarakArI niyaMtraNa se mukta rahakara kArya sampAdana kara ske| 1952 meM 'bhAratIya sAMskRtika sambandha pariSada' kI sthApanA huI aura kAkAsAheba isake upa-pradhAna bne| socA gayA ki sudUra pUrva ke lie pIkiMga, araba dezoM ke lie kAhirA, yUropa tathA amarIkA meM sAMskRtika kendroM kI sthApanA ho / tatkAlIna zikSA-maMtrI sva0 maulAnA abula kalAma AjAda kI anumati prApta kara kAkAsAheba, kAhirA, laMdana, nyUyaoNrka hote hue kairIbiyAI dezoM (jayekA trinIdAda, giyAnA aura sUrInAma kI yAtrA para 1658 meM Aye / maiM una dinoM giyAnA meM sAMskRtika pravaktA kA kAma kara rahA thA aura samaya-samaya para sUrInAma jAyA karatA thaa| jamekA aura trinIdAda meM kAkAsAheba aura bahana sarojanI nAnAvaTI kI yAtrA kI vyavasthA tatkAlIna rAjadUta DaoN0 ena0 vI0 rAjakumAra ne kI thI aura giyAnA tathA sUrInAma kI vyavasthA mere dvArA huI thii| jaoNrja TAuna ke havAI aDDe para kAkAsAheba kA bhavya svAgata huaa| svAgatArtha upasthita pramukha vyaktiyoM meM DaoN. jagana kI patnI jaineTa jagana bhI thIM, jo usa samaya zrama-maMtrI thIM / pradhAna matrI DaoN0 chedI jagana laNdana kI yAtrA para gaye hue the| isa kSetra ke choTe-se pravAsa-kAla meM hI kAkAsAheba ne pravAsI bhAratIyoM kI pramukha samasyAoM kA Akalana kara liyA thaa| unhoMne kahA thA, loga vibhinna guToM meM baMTe hue haiN| eka guTa - kA netA apane hI logoM kI sImita svArtha-siddhi meM lagA hai| pravAsI bhAratIyoM kI vyApaka unnati kI bAta unake mana meM nahIM baitthtii| rASTrIya bhAvanA kA nitAnta abhAva dRSTigocara hotA hai| sanAtaniyoM aura AryasamAjiyoM ke bIca purAnI lar3AI kI bAta jAnakara unake mana meM apAra kaSTa haA thaa| unako lagA ki dharma vyaktitva : saMsmaraNa | 111
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevala alagAva bar3hAne kA taMtra pramANita ho rahA hai| hindU dharmAvalambiyoM ko samajhAte hue unhoMne kahA thA, "nadI Age bar3hate samaya kisI TIle ke pAsa pahuMcane para do bhAgoM meM baMTa jAtI hai| kintu samatala sthAna para pahuMcate hI punaH eka dhArA meM pariNata ho jAtI hai|" spaSTa thA ki kAkAsAheba kA dhyAna eka UMce dhyeya para kendrita ho gayA thA, jo dharma-dharma ke bIca bhASA va bhASA ke bIca, vAda-vAda ke bIca aura deza-deza ke bIca samanvaya kI sthApanA karanA cAhatA hai / eka rAta hama nimaMtrita hokara amarIkI rAjadUta ke yahAM gye| unheM patA ho gayA thA ki hama donoM nirAmiSa bhojI haiN| ataH hama logoM ke lie bhojana kI vyavasthA alaga meja para kI gayI thii| kAkAsAheba ko yaha acchA nahIM lagA aura unhoMne AmiSa bhojiyoM ke sAtha baiThakara hI bhojana karane kA Agraha kiyaa| unhoMne kahA, "mAMsAhAra aura zAkAhAra kA AhAra-bheda rahegA hI, rahanA hI cAhie, lekina 'mAMsAhArI aura zAkAhArI' eka-dUsare ke ghara khAnA khAyaM / eka-dUsare ke hAtha kA pakAyA huA khAyaM / dhArmika tyohAroM meM eka-dUsare ko bulAveM / dharma-bheda hote hue bhI AtmIyatA kama na ho, isake lie pUrI-pUrI koziza honI caahie|" pAMca sAla giyAnA meM kAma karane ke pazcAt jaba maiM 1952 meM chaH mahIne kI chuTTI para bhArata gayA taba kAkAsAheba se milane sannidhi, rAjaghATa ( naI dillI ) gayA / mere mana meM bar3I icchA thI ki maiM pUjya vinobA bhAve se milakara unake anubhava prApta karUM aura usakA upayoga apane naye kArya kSetra sUrInAma meM karUM / kAkAsAheba ne isakA samarthana kiyA aura jahAM taka ho sake, vinobA-sAhitya ko dekha jAne kA parAmarza diyA / vinobAjI usa samaya bhUdAna kI ahiMsaka krAMti kA zaMkhanAda karate hue deza meM paidala ghUma rahe the / unakA patA lagAkara aura kAkAsAheba se paricaya-patra prApta kara maiMne dillI se bhaTiMDA ke lie prasthAna kiyA / kar3Ake kI sardI par3a rahI thii| lagabhaga 5 baje the| sTezana se bAhara Ate hI mAlUma huA ki bAbA apanI TolI ke sAtha sirasA kI dizA meM meM cala par3e haiN| usI dizA kA TikaTa lekara maiM relagAr3I meM cala pdd'aa| agale sTezana para utarate hI jJAta huA ki bAbA vahAM Ane vAle haiN| sUrya kI kiraNoM ke sAtha hI bAbA tathA unakI TolI ke loga Ate dikhAI pdd'e| Age bar3hakara maiMne patra diyA, jisameM kAkAsAheba ne marAThI meM likhA thA, "zrI vinobA, zrI mahAtama siMha nA tumase kar3e pAThavIta aaheN...|" bAbA ne patra par3hakara prasanna mudA meM kahA, "ajJAta vAsa meM bhI tumane hameM DhUMDha hI liyA / " usa dina aura dUsare dina pada-yAtrA ke samaya bAbA ne kAkAsAheba ke prati jisa AtmIya bhAvanA ko vyakta kiyA vaha mujhe kabhI nahIM bhuulegii| mahAtmA gAMdhI ke do pradhAna AdhyAtmika ziSyoM ke bIca anaMta sauhArda aura AtmIyatA se maiM gadgada ho gyaa| hamezA kI taraha jaba maiM 1965 meM bhArata yAtrA para gayA taba preraNA prApta karane ke nimitta snnidhiphuNcaa| prAtaH kA samaya thA / sardiyoM ke dina the / kAkAsAheba sarojabahana ko 'maMgala prabhAta' ke lie lekha likhavA rahe the / namaskAra kara kursI para baiThA hI thA ki kAkAsAheba ne kahA, "utanI dUrI se bAtacIta meM AnaMda nahIM aayegaa| pAsa Akara baittho|" maiM unake palaMga para hI jAkara baiTha gyaa| sUrInAma tathA vahAM ke logoM se sambandhita carcA calatI rhii| isa avasara para kAkAsAheba ne bambaI meM Ayojita mukhariSTa kAMgresa kI, jisakA udghATana romana kaitholika carca aura samudAya ke sarvocca adhikArI popa ke hAthoM huA thA, carcA kii| kucha logoM ne isa samme na ke Antarika uddezya para saMdeha prakaTa kiyA thaa| unakA kahanA thA ki yaha saMgaThana - gaira khristI dharmAbalambiyoM ko miTAne ke lie kiyA gayA thA aura bhArata jaise sahiSNu deza ke lie yaha zobhA nahIM detaa| isalie usa avasara para khistI dharma para bhAratIya jana mAnasa kyA socatA- samajhatA hai, isake spaSTIkaraNa ke lie kAkAsAheba se bI0 bI0 sI0ke mAdhyama se eka vaktRtA dene ke lie Agraha kiyA gyaa| kAkAsAheba ne saharSa 112 / samanvaya ke sAdhaka
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIkAra kara liyaa| sAtha hI unhoMne spaSTa kaha diyA thA ki vyaktIkaraNa kI pUrI chUTa rahanI caahie| Ayo jakoM ne isa bAta ko mAnya kiyA thaa| calate samaya kAkAsAheba ne apane bhASaNa kI eka prati mujhe dI? 1977 meM jaba meM bhArata gayA to kAkAsAheba se milane punaH sannidhi phuNcaa| isa avasara para eka aisI bAta sAmane AI, jisake bAre maiMne suna to rakhA thA, para vizvAsa nahIM huA thaa| kAkAsAheba ne kucha kSaNoM taka mujhe pahacAnA hI nahIM ! sarojabahana bahuta becaina ho gayIM aura UMcI AvAja meM bola uThIM, "ye apane mahAtama siMha haiN|" maiM mana hI mana muskarA rahA thaa| usa samaya kAkAsAheba ke bhulakkar3a svabhAva ke zikAra kitane hI logoM kI yAda ho AI / sva0 rAmadhArI siMha 'dinakara' ne likhA hai, "kAkAsAheba se itanI bAra mila cakA thA ki isa bAta kA mujhe andezA bhI nahIM thA ki ve mujhe kabhI nahIM bhI phcaaneNge| para yaha anahonI bAta eka bAra ho hI gyii| taba maiM kavitA lekara kAkAsAheba ke pAsa baiTha gayA aura unase kahA, "merA nAma 'dinakara' hai aura apanI navIna racanA Apako sunAnA cAhatA huuN|" Age kyA huA, pAThaka samajha sakate haiN| kAkAsAhaba ne rasapUrvaka unakI kucha kavitAeM suniiN| maiMne usa samaya kAkAsAheba ko hAtha meM vizva mAnacitra liye vicAroM meM nimagna pAyA ! lagA, saMskRti kA yaha parivrAjaka zarIra se azakta hote hue bhI vicAroM meM vizva-kalyANa kI bhAvanA se satata jAgarUka hai| calA to mana meM akathanIya sphUrti thii| antaHkaraNa se yaha udgAra nikala hI par3A-kAkAsAheba sacce arthoM meM pRthvIputra haiM ! pratibhA ke puja viSNu prabhAkara 00 kAkAsAheba ne kitanA likhA hai yaha utanA Azcaryajanaka nahIM hai jitanA yaha ki unhoMne kitane vividha viSayoM kA adhyayana kiyA hai| bhautika aura AdhyAtmika jagat meM kucha bhI to aisA nahIM raha gayA hai, jisako unhoMne naye artha dene kI ceSTA na kI ho| asaMkhya rahasyoM ko antara meM chipAye usa ananta AkAza jaisA hai hamArA vaangmy| usa sabakA yathAsambhava avagAhana karake kAkAsAheba ne hameM dikhAnA cAhA hai ki koI aisI samasyA nahIM hai, jisakA samAdhAna vahAM na khojA jA ske| unakI mAtRbhASA marAThI hai, lekina gujarAtI meM aise likhate haiM, jaise vaha unheM ghuTTI meM milI ho| hindI kA prasAra-pracAra karane meM unhoMne sArA jIvana khapA diyA aura ravIndra sAhitya kI sAragarbhita vyAkhyA karake unhoMne pramANita kara diyA ki koI bhI bhASA ho, mana hone para vaha apanI ho rahatI hai| ve krAMtikArI banane ghara se nikale, para pahuMca gaye mahAkavi ravIndranAtha ThAkura ke zAntiniketana meN| vahIM unakI bheMTa gAMdhIjI se huI aura ve sadA-sadA ke lie unake ho gye| krAMti, kavitA aura karma tInoM kA adbhuta samanvaya huA hai unameM / isIlie unake antara meM satata prajvalita jyoti AkAza ke rahasyoM ko hI ujAgara nahIM karatI, balki nirantara karma kI ora bhI prerita karatI hai| unakI pratibhA vAyavI nahIM, racanAtmaka hai| isIlie mArga-darzaka bana jAtI hai| ve jisa adhikAra se adhyAtma kI vyAkhyA kara sakate haiM, usI adhikAra se gaNita, jyotiSa kA rahasya vyaktitva : saMsmaraNa | 113
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI prakaTa kara sakate haiN| nadiyoM kI carcA karate samaya ve kavi ho uThate haiM aura ravIndra gIta nirjhara ke Aji, vasanta jAgrata dvAre' kA artha samajhAte -samajhAte antarjAtIya vivAhoM kI upayogitA pratipAdita karane lagate haiM / unakA kahanA ki "hama saMkucitatA chor3akara, sAre jagat se ekarUpa honA, vizva ke Ananda meM apanA Ananda mAnanA aura anubhava karanA siikheN| apanA parAyA bhAva gayA, svArthaM gala gayA aura kSudra vAsanAoM kA asta huA, phira to mAtra Ananda dekara hI vaha pAne kA zeSa rahatA hai / apanI Antarika madhuratA yadi sAre vizva ko dI to kyA bigar3A? apane jIvana ke subhaga kSaNa meM basanta kI bahAra Ane para hama apanA sarvasva arpaNa karane ko bAhara kyoM na nikAleM ? apanA jIvana kuMThita karake avaguNThana meM ulajhe kyoM raheM? Aji basanta jAgrata dvAre / tava avaguNThita kuNThita jIvane koro nA biDambita tAre / " hindI bhArata kI rASTra-bhASA kyoM, aMgrejI kyoM nahIM ? isakA vivecana karate hue ve kahate haiM, "aMgrejI jAnane vAle loga apanI eka alaga jAti banAte haiM, dUsarI bhASAeM sIkhate hI nhiiN| apanI-apanI jana- bhASA to bacapana meM hI unheM sIkhanI par3I, nahIM to use bhI nahIM sIkhate / " ve hindI ko svIkAra karane ke do pramukha kAraNa mAnate haiM, eka to usakI lipi nAgarI hai, jo saMskRta kI lipi hone ke kAraNa bhArata meM sarvata phailI huI hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki saba prAntoM ke santoM ne use apanAyA hai / ve likhate haiM, "cIna, jApAna, barmA, zrIlaMkA, iMDoneziyA Adi dezoM ke sAtha hamArA samparka Aja aMgrejI ke dvArA bar3ha rahA hai| isameM sahUliyata cAhe jitanI ho, eziyA ke lie yaha zApa rUpa hI hai| eziyAyI saMskRti jaisI cIja para aMgrejI ke kAraNa hamArA vizvAsa hI nahIM baiThatA / " kAkAsAheba ne saMskRti kA adhyayana dIvAroM se pire vidyAlayoM meM nahIM kiyaa| ve sahI arthoM meM parivrAjaka haiN| unhoMne vizva bhramaNa hI nahIM kiyA, prakRti ke prAMgaNa meM bhI ve mukta hokara ghUme haiN| aneka saritAoM ke atha - iti ko bahuta pAsa se dekhA hai unhoMne, "nadI ke kinAre-kinAre ghUmane jAyaM to prakRti ke mAtR-vAtsalya ke akhaNDa pravAha kA darzana hotA hai| nadI bar3I ho aura usakA pravAha, dhIra gambhIra ho taba to usake kinAre para rahanevAloM kI zAna-zaukata usa nadI para hI nirbhara karatI hai| sacamuca, nadI jana-samAja kI mAtA hai... nadI Izvara nahIM hai, balki Izvara kA smaraNa karAnevAlI devatA hai| yadi guru ko vandana karanA Avazyaka hai to nadI ko bhI vandana karanA ucita hai|" nadI hI nahIM, tyohAra bhI bhAratIya saMskRti kI AtmA hai / kAkAsAheba ne unakA vizleSaNa karate hue unake pIche ke mUla sAMskRtika AdhAra ko khojA hai| dIvAlI ke nAnA rUpoM kA paricaya dete-dete kAkAsAheba bahuta gahare DUba jAte haiM aura mRtyu ke rahasya ko samajhAne lagate haiM, "mRtyu arthAt ghar3I-bhara kA ArAma, mRtyu arthAt nATaka ke do aMkoM ke madhyAvakAza kI yavanikA, mRtyu arthAt vANI ke askhalita pravAha meM AnevAle virAma-cinha |...mRtyu to punarjanma ke lie hI hai / pratyeka nayI pIr3hI purAnI pIr3hI kA teja lekara javAnI ke joza meM Age bar3hatI rahatI hai aura purAnI pIr3hI bur3hApe ke parAvalambana ko mahasUsa karatI huI lupta ho jAtI hai| yaha kaise bhulAyA jA sakatA hai ki bUr3hA nizcaMtana banA huA jAr3A praphulla navavasanta kI uMgalI pakar3a kara le AtA hai ? isa bAta ko bhulAne se kAma nahIM calegA ki hemanta kI kATanevAlI ThaNDaka meM hI vasanta kA prasava hai / " "" 'dIvAlI ke dina vasanta kI apekSA se, vasanta kI mArga pratIkSA se, agara hama dIpotsava kara sakate haiM, 114 / samanvaya ke sAdhaka
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ananda aura maMgala kA anubhava kara sakate haiM to hama mRtyu se kyoM na khuza hoM?" "dIvAlI hameM sikhAtI hai ki mRtyu meM hI nava-jIvana pradAna karane kI zakti hai, dUsaroM meM nahIM / dIvAlI kA tyohAra mauta kA utsava hai, mRtyu kA abhinandana hai, mRtyu kI zraddhA hai| nirAzA se utpanna honevAlI AzA kA svAgata hai| rudra hI ziva hai / mRtyu kA dUsarA rUpa hI jIvana hai| " mRtyu agni nahIM hai, balki tejasvI ratnamaNi hai, jise chUne meM koI khatarA nahIM hai|" kAkAsAheba ke lie yaha mAtra vAgjAla, mAtra chUche zabdoM kA samUha nahIM hai| inake artha ko jiyA hai unhoNne| isa Ayu meM apane beTe kI Akasmika mRtyu para maiMne unako vaisA hI zAnta-susthira dekhA hai| darda na huA ho, aisA nahIM, parantu usake prathama AghAta ko sahakara unhoMne turanta rudra ke zivarUpa ko dekhA aura zAnta ho gye| koI aura vyakti hotA to svayaM hI kAtara-vihvala na hotA, balki pUre vAtAvaraNa ko tarala-vigalita karake zoka kI vibhISikA ko aura ugra kara detaa| kAkAsAheba kI pratibhA kI thAha lenA isa choTe-se lekha meM sambhava nahIM ho sktaa| eka jhalakamAna hai yaha unakI usa sAgara-rUpiNI medhA kI, jisake garbha meM asaMkhya amUlya ratna chipe par3e haiN| Aja ke bhraSTa yuga ke sandarbha meM yaha sIkha hameM hRdayaMgama kara lenI cAhie ki "rAjanIti nahIM kintu mAnava-samAja kI sAMskRtika nIti hI duniyA ko bacA sakegI aura mAnava-samAja ko nayA prasthAna milegaa| arAjakatA aparihArya-sI bana rahI hai| isameM agara hama phaMsa gaye to hamArA khAtmA hai| apane ko bacA sake to jAgatika saMskRti kI sthApanA hogii|" isake lie ve eka rASTrIya caritna kI anivAryatA para jora dete hue likhate haiM, "saba logoM ke mana meM mAtRbhUmi ke bAre meM eka-sI niSThA honI hI cAhie, kintu itanA basa nahIM hai / saba logoM meM, saba pakSa ke, saba dharma ke, sampradAya aura phirake ke logoM ke mana meM eka-dUsare ke prati bhI pUrI-pUrI AtmIyatA aura niSThA honI caahie| aisI niSThA kharIdI nahIM jA sktii| kharIdane kI rIti khataranAka hotI hai| hama bahuta huA to khAmozI kharIda sakate haiM, na ki niSThA / niSThA to ujjvala rASTrIya cAritrya se hI utpanna ho sakatI hai|" unakI 65 vIM janma-jayantI ke avasara para unake prati zraddhA jJApita karane kA ekamAtra mArga yahI hai ki hama rASTrIya caritra ke artha jAneM hI nahIM, unheM jInA bhI siikheN| tabhI, kevala tabhI, hama deza ke bhaviSya ke prati Azvasta aura eka-dUsare ke prati niSThAvAna ho skeNge| hudUde jAta se bAhara nikala kara dekha jarA, na koI gaira hai, na koI rakIba lagatA hai| durlabha avasara henarI I0 nAilsa zrI kAkAsAheba kAlelakara kI maitrI se merA jIvana bar3A samRddha huA hai, aisA maiM anubhava karatA huuN| 1953 meM jaba maiM amarIkA ke 'Tekanikala mizana Ta iMDiyA' kA DipTI DAyarekTara thA taba zrI kAkAsAheba se pahalI bAra milA thaa| mahAtmA gAMdhI ke nikaTavartI sthajanoM se milakara unase gAMdhIjI ke Adarza aura vicAroM ke bAre meM adhika jAna lene kI AzA lekara hI maiM bhArata AyA thaa| vyaktitva : saMsmaraNa | 115
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa dina mere AnaMda kI sImA na rahI jaba yogAyoga yA IzvarecchA mujhe rehAnAbahana taiyabajI ke pAsa le aura vahAM se hama kAkAsAheba kAlelakara aura unakI maMtrI saroja nAnAvaTI ke pAsa phuNce| una tInoM ne mujhe aura merI patnI ko parivAra ke apane logoM kI taraha pUrA apanA liyA aura hamAre bIca bar3I preraNAdAyaka bAtacIta hotI rahI / kaI varSoM ke bAda 1958 meM kAkAsAheba dakSiNa amarIkA ke sUrInAma, briTiza giyAnA Adi dezoM meM vahAM rahanevAle bhAratIyoM ko milane pdhaare| merI patnI ne kahA ki kAkAsAheba aura DaoN0 mArTina lUthara kiMga ke bIca mulAkAta ho to uttama hogaa| DaoN0 kiMga 'maoNnTagomarI AlAbAmA basa baoNyakaoNTa, ke netA the| nIgro logoM ke prati jo pRthakkaraNa yA alagAva - nIti vahAM cala rahI thI, usake viruddha basoM kA yaha bahiSkAra ho rahA thA / nIgro logoM kA yaha ahiMsaka AMdolana thaa| 'amarIkI phreMDsa sarvisa kameTI kA pratinidhi hokara maiM kAkAsAheba ko aura saroja ko maoNnTagomarI le gyaa| vahAM DaoN0 kiMga ke sAtha ahiMsaka AMdolana ke praznoM para gaharI carcA sunane kA saubhAgya mujhe prApta huA / kAkAsAheba varSoM ke anubhava se bola rahe the aura yuvA DaoN0 kiMga, jinake sira para bina mAMgI gaMbhIra jimmedArI A par3I thI, aneka gaMbhIra prazna pUchate rahe / dUsare yA tIsare dina DaoN0 kiMga ko sabhA meM jAnA pdd'aa| zAma ko hama DaoN0 kiMga ke gola kamare meM baiThe the / yoga para bAteM cala pdd'iiN| maiMne kahA ki varSoM se zIrSAsana sIkhanA cAhatA huuN| maiMne sunA thA ki paMDita javAharalAla neharU kahA karate the ki zIrSAsana karane se duniyA kA nayA darzana milatA hai / kAkAsAheba ne kahA ki yaha to karanA AsAna hai| unhoMne eka takiyA jamIna para rakhA, usapara merA sira rakhavAyA aura phira mere paira Upara uThAye / isase maiM bar3e abhimAna se kaha sakatA hUM aura kahatA bhI hUM ki maiM hI ekamAtra gorA hUM, jisane DaoN0 kiMga ke kamare meM zIrSAsana kiyA ho / kAkAsAheba aura unake parivAra ke sAtha ghaniSTha paricaya hone ke kAraNa mujhe bhArata kA aisA anokhA darzana ho sakA hai, jo zAyada hI kisI paradezI aphasara ko mila sakA ho| maiM unakA atyanta RNI hUM | O amarIkA para unakI chApa merI kuziMga ( 'khuzI') nAilsa 00 1954 meM bhArata chor3ane se pahale maiM klipharDa menzArDa ko milane gayI thii| bhArata-amarIkA ke bIca vyaktiyoM ke AdAna-pradAna kI yojanA kA kArya unake hAtha meM thaa| maiMne kahA ki bhArata kI prAcIna saMskRti aura adyatana anubhavoM ke bAre meM amarIkA ko bar3A lAbha ho sakatA hai, yadi AcArya kAkAsAheba kAlelakara ko amarIkA AmaMtrita kara sakeM aura vahAM unakA samparka DaoN0 mArTina lyUthara kiMga, jUniyara se aura ahiMsaka AMdolana ke vahAM ke dUsare netAoM se karavAyA jAya, jo amarIkA meM nIgro logoM ke adhikAroM ke lie AMdolana kara rahe haiN| DaoN0 manzArDa ne unakI umra puuchii| maiMne kahA, "66 / " DaoN0 manzArDa ne kahA, "ApakI bAta saca hai ki unakI kAphI sahAyatA mila sakatI hai, kintu unakI umra jyAdA hai / amuka umra taka ke logoM ko AdAnapradAna ke kAryakrama meM bheja sakate hai|" maiM udAsa huii| mana meM taya kiyA ki kisI dina maiM kAkAsAheba ko vahAM le jAne kA prayatna kruuNgii| 1657 meM isake lie guMjAiza huI, jaba hamane sunA ki 'iMDiyana kaunsila oNpha kalacarala rilezansa' 116 / samanvaya ke sAdhaka
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI ora se kAkAsAheba vesTa iMDIja Adi kerIbIyana dezoM meM pravacana-yAtrA karane vAle the| turaMta maiMne unakI amarIkA-yAtrA ke prayatna zurU kara diye / maiM cAhatI thI ki yaha yAtrA 'amarIkana phreMDsa sarvisa kameTI' ke dvArA ho, kyoMki yaha saMsthA nIgro logoM ke nAgarika adhikAroM ke AMdolana meM sahAnubhUti aura dilacaspI rakhatI thii| kvekaroM aura anya mitroM kI sahAyatA se yaha yAtrA sAkAra huii| 27 jUna 1958 ko henarI nAilsa aura maiM nyUyArka ke havAI aDDe para kAkAsAheba aura unakI maMtrI sarojanI nAnAvaTI se mile / eka rAta hoTala meM gujArakara hama phileDalphiyA gye| hamAre bacce kuziMga aura luI Dolvera ke sAtha dopahara kA khAnA khAkara nyU jarasI-kepa meM gaye, jahAM phrenDsa (kvekarsa) kI kaoNnphensa cala rahI thii| vahAM hama recala nesana ke ghara para tthhre| unhoMne kaI vicAraka kvekara mitroM ko kAkAsAheba se milane ke lie AmaMtrita kiyA thaa| bAda meM eka anaupacArika sabhA meM kAkAsAheba ne 'ahiMsA dvArA parivartana' para pravacana kiyaa| usake bAda kAkAsAheba aura saroja vesTa iMDIja kI yAtrA para nikle| agasta 1958 ke pUrvArddha meM kAkAsAheba aura saroja vesTa iMDIja se miyAmI Aye, jahAM henarI nAilsa ne unakA svAgata kiyA aura vahAM se maoNnTagomarI-AlAbAmA cle| usa samaya monTagomarI pRthakkaraNa ke virodha meM ahiMsaka bahiSkAra AMdolana kA pramukha kendra thaa| usa AMdolana ke netA the-yuvA DaoN. mArTina lyUthara kiMga --eka baeNpTisTa pAdarI, jinhoMne usa ahiMsaka bahiSkAra ko aMta taka ahiMsaka paddhati se saphala banAyA thaa| DaoN0 kiMga ne mahAtmA gAMdhI ke vicAra aura kArya kA aura ahiMsA dvArA parivartana lAne kI zakyatA kA gaharA adhyayana kiyA thaa| aba pahalI bAra unako ahiMsA kI takanIka para gaharAI meM utarakara carcA karane kA avasara mila rahA thA-eka aise netA ke sAtha, jinhoMne bhArata ko briTiza rAjya se mukti dilAne vAle ahiMsaka AMdolana meM sakriya yogadAna diyA thaa| hamAre AdaraNIya atithiyoM ke Thaharane kI vyavasthA DaoN kiMga ke ghara aura carca se jitanI najadIka ho sake, utanI nikaTa kI gayI thii| yaha kahate duHkha hotA hai ki gorA hone ke kAraNa henarI ko vahAM ke kAnana ke anusAra goroM ke hoTala meM alaga rahanA par3A ! DaoN0 kiMga kI dharmapatnI koreTA ne kahA ki tInoM mehamAnoM ko sAtha DaoN0 kiMga ke ghara meM hI bhojana karanA hai| ravivAra kI rAta ko kAkAsAheba ne bapTisTa carca meM dharmapravacana diyaa| isameM varSoM bAda koreTA kiMga nayI dillI aayii| unake pati ko mRtyu ke bAda jo neharU puraskAra arpita kiyA gayA thA, use svIkAra karane ke lie unhoMne yaha yAtrA kI thii| eka bar3e bhoja meM kAkAsAheba aura saroja unake sammukha baiThe hae the| taba koreTA ne kahA ki monTa gomarI kI kAkAsAheba kI mulAkAta ne mArTina ke jIvana-patha ko eka nayA mor3a diyA, kyoMki unako ahiMsaka takanIkoM kI gaharI carcA karane kA avasara milA. jisase unake netRtva meM naye sphUrtidAyaka tatvoM kA vikAsa huaa| vahAM se kAkAsAheba aura saroja vaoNziMgaTana gye| vahAM pahalI mulAkAta thI 'phreMDsa iMTaranezanala hAusa' meM, jahAM kAkAsAheba ne bhAratIya vidyArthI samAja ke sAmane vyAkhyAna diyaa| zAma vaoNziMgaTana 'arbana lIga' kI ora se sabhAraMbha thaa| varjiniyA meM yaha lIga kAle-goroM kI mahattvapUrNa saMsthA hai, jo nIgro jIvana ke utthAna kA kArya kara rahI hai| agale dina katharIna sTona ke ghara unakA svAgata huA / vajiniyA lejislecara kI vaha ekamAtra mahilA sadasyA haiM aura udAra matavAdI haiN| unhoMne AliMgTana kAuNTI ke mAnava-saMbaMdhoM kI saMsthA ke kaI sadasyoM ko jAmaMtrita kiyA thaa| usa samaya zAlAoM meM nIgro baccoM ko bhI praveza dene ke prazna para deza meM ugra carcA cala itanalamA vyaktitva : saMsmaraNa | 117
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahI thii| DaoN0 sTona ne kAkAsAheba se eka prazna kiyA, "ahiMsaka pratikAra kaba zurU karanA cAhie, isakA nirNaya kaise ho?" AcAryajI ne turaMta uttara diyA, "jaba samajhAne ke, anunaya ke sAre-ke-sAre prayAsa kara liye hoM, usakA koI pariNAma na nikalA ho, tabhI ahiMsaka pratikAra ke mArga ko apanAyA jA sakatA hai| gAMdhIjI ne hameM sikhAyA thA ki ahiMsaka pratikAra bhI sAmane vAle para eka taraha kI jabaradastI hai, isalie samajhaute ke saba-kesaba mArga prayoga kara lene ke pazcAt hI ise kAma meM lene kA adhikAra prApta hotA hai|" unake isa kathana ke rahasya para hamameM se jo nIgro logoM ke amarIkI satyAgraha meM yogadAna denA cAhate the una logoM meM gaMbhIratA se bhArata se hamAre liye kAkAsAheba jo dena lAye the, usakA yaha sAratatva thaa| dopahara ke bAda hama vesTa minsTara merilaiMDa gaye, jahAM bAlTimora phreMDsa (kvekaro) kI vArSika sabhA ho rahI thii| vahAM kAkAsAheba ne ahiMsA para vyAkhyAna diyA aura praznottarI tathA carcA bhI rhii| ___ mehamAnoM ne bAlTImora ke hamAre ghara meM rAta vyatIta kii| amarIkA meM uttara aura dakSiNa ke bIca kI jo rekhA mAnI gayI hai, usake turaMta dakSiNa meM bAlTimora eka bar3A nagara hai| 1858 meM lagabhaga saba upahAragahoM meM alagAva nIti calatI thI, yAne 'nogro lo' unameM nahIM jA sakate the| ine-gine hoTaloM ne hI apane dvAra sabake lie khola rakhe the| mAnanIya bhAratIya mehamAnoM ke lie aise eka hoTala meM bhojana sabhAraMbha huaa| usameM alaga jAti aura vaMzoM ke saMbaMdhoM meM sudhAra kI icchA rakhane vAle vyApArI, DaoNkTara, vakIla Adi logoM kA acchA pratinidhitva thaa| usI zAma nIgro logoM kI sabhA thI, jisakA Ayojana donoM jAtiyoM ke zikSaNa-zAstriyoM ne aura pAdariyoM ne milakara kiyA thaa| agalI subaha kAkAsAheba aura saroja vAziMgaTana gye| pahale seneTara hayUbarTa hamphIsA ke sAtha mulAkAta huI, jo seneTa meM dUsarI bAra cune gaye the aura jo hamezA se nAgarika adhikAroM ke himAyatI rahe the| liMkana smAraka ke sAmane vaoNziMgaTana ke sarvAdhika prasiddha nIgro vyakti DaoN0 moDeMkAI jaoNnsana, hAvarDa vizvavidyAlaya ke adhyakSa ke sAtha kAkAsAheba kA citra khIMcA gyaa| dopahara ke bhojana ke samaya aneka saMsthAoM ke zrotA bahuta bar3I saMkhyA meM kAkAsAheba kA bhASaNa sunane ke lie ekatra hue| rAta ko eka vikhyAta nIgro-daMpati ke ghara para bhoja thaa| hara samaya kAkAsAheba kA vyAkhyAna aura praznottarI rahate the| hamArA AkhirI pravAsa thA nyUyArka zahara kaa| vahAM kAkAsAheba aura saroja mArgareTa snAiDara se mile| mArgareTa bahana karIba eka sAla sannidhi, rAjaghATa meM rahI thiiN| hamAre dAmAda sTaoNTana liMDa se bhI mile / sTaoNTana bAda meM aTalAMTA ke nIgro kaoNleja meM prAdhyApaka bane aura vidyArthiyoM kI ahiMsaka yojanA samiti ke saMyojaka banakara kAle-gore saba vidyArthiryoM ko nAgarika adhikAra-AMdolana meM utsApUrvaka sakriya bhAga lene kI preraNA dii| kucha samaya bAda eka mitra ke sAtha sTaoNTana linDa ne viyatanAma kI lar3AI ke viruddha pahalA satyAgraha kiyaa| usake lie ve giraphtAra hokara jela bhI gye| aise yuvaka sTaoNTana ke lie kAkAsAheba ke sAtha ahiMsA kI carcA karane kA avasara prApta ho, yaha eka anokhA prasaMga thaa| dUsare loga-vRddha aura yuvA--kAkAsAheba kI bAtoM atyanta se prabhAvita hue| usI dina ahiMsA para eka vicAra-goSThI thI, jisameM saba varga aura jAti ke loga upasthita the| rAta ko mitroM kA sneha-sammelana thaa| dUsare dina bhArata ke kauMsala-janarala, ke ghara dopahara kA bhojana thaa| vahAM presa-kAnphrensa bhI huii| bAda meM bhAratIyoM kI eka bar3I sabhA meM kAkAsAheba kA vyAkhyAna thaa| 118 / samanvaya ke sAdhaka
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare dina bhI aupacArika dopahara kA bhoja aura eziyA sosAyaTI kI sabhA thI, jisameM bhArata ke harijanoM kA sthAna aura unakI pragati ke bAre meM vyAkhyAna huA / isa taraha AcAryajI kI amarIkA ko dI huI adbhuta sevAoM kI pUrNAhuti huii| unake darzana se bahuta loga atyaMta prabhAvita hue, zAyada unake jJAnapUrNa zabdoM se bhI adhika / sAta varSa bAda 1965 meM maiM nayI dillI meM thI / mere bhAratIya parivAra ne AgrahapUrvaka kAkAsAheba ke ikyAsIveM janmadina ke utsava meM mujhe apane sAtha biThAyA / pAzcAtya duniyA ke do hI upasthita logoM meM se maiM eka thI / kAkAsAheba ke krAntikArI sAthiyoM ke aura anuyAyiyoM ke bIca upasthita rahanA mere lie bar3e hI gaurava kI bAta thI / kAkAsAheba, herI aura merI kuziMga nAilsa Apake 65 veM janmadina para gaharI kRtajJatA ke sAtha ApakA sAdara, saprema vaMdana karate haiN| sevA aura preraNA ke Apake jIvana ke lie bhagavAna ko dhanyavAda dete haiM, jisake dvArA duniyA ke alaga-alaga bhAgoM meM itane logoM ke jIvana samRddha hue haiM ! O pahalI bheMTa kI aTUTU kar3I kyUyA doI OO hamAre jIvana meM kucha aisA suavasara bhI sakatA hai ki kisI se milate hI hamAre hRdaya meM eka vicitra maitrI yA Adara bhAva utpanna hotA ho / mujhe yaha saubhAgya milA thA san 1967 ke eka dina / bAta yoM huI ki jApAna meM padhAre kAkAsAheba kAlelakarajI se bheMTa-vArtA karane kA kAma mujhe sauMpA gayA thaa| isI uddezya se maiM subaha unake hoTala meM gyaa| kAkAjI bistara para leTe hue the aura sarojabahana bagala meM khar3I thiiN| dotIna sajjana khir3akI ke pAsa ArAma se baiThe the kamare ke aMdara jAte hI mujhe eka vicitra AtmIyatA mahasUsa huii| aisA laga rahA thA ki maiM vAstava meM apane kAkAjI se milane AyA huuN| yaha thA kAkAjI ke vyaktitva kA prabhAva / / vaha rakSA-baMdhana kA dina thA / sarojabahana ne merI kalAI para rAkhI bAMdha dii| taba hamArA saMbaMdha aura bhI gaharA ho gyaa| maiM niHsaMkoca kAkAjI ke pAsa baiTha gayA aura turaMta hI bAteM AraMbha ho giiN| yaha hamArA pahalA milana thA, para 'sarvodaya saMgha' ke zrI nAgA aura zrI maMtrI ke mAdhyama se hama ekadUsare ko acchI taraha jAna cuke the / isIlie hamArI bAteM ekadama anaupacArika rUpa se aura ThIka-ThIka calane lagIM / Satara hAla meM nikko ho Ae the| nikko ke maMdira meM tIna baMdaroM kI mUrtiyAM bahuta prasiddha haiM / jApAnI bhASA meM baMdara artha kA " sArU" dekhanA, sunanA, kahanA artha kI kriyAoM ke sAtha milakara nakArAtmaka artha detA hai / isalie tIna baMdaroM ke nAma mijAru, kikAjAru aura ivAjAru ke artha hote haiM na dekhanevAlA baMdara, na sunanevAlA baMdara aura na kahanevAlA baMdara / ina laghu para arthapUrNa zabdoM ko sunakara aura baMdaroM kI mUrtiyoM ko dekhakara adhikatara jApAnI samajhate hai ki ina tIna baMdaroM kA vicAra jApAna kA apanA hai / dUsarI ora yaha prasiddha bAta hai ki bApUjI ina tIna baMdaroM ko apanA guru mAnate the / ina bAtoM ko dhyAna meM rakhakara yaha kahanA kaThina ho jAtA hai ki ina baMdaroM kA mUla AdhAra jApAna kA hai yA bhArata kA / niSkarSa yaha huA vyaktitva : saMsmaraNa / 116
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki eka bAta kA mUla srota kahIM kA bhI ho, saMskRti to vizva ke saboM kI saMpatti haiN| isa bAta ko lekara kAkAjI ne paMcataMtra, hitopadeza Adi kA vizva meM phailanA, phira unameM se kucha kathAoM kA bhArata meM vApasa AnA, yA bhakti-AMdolana ke bhArata ke aneka bhAgoM meM eka sAtha utpanna honA Adi manoraMjaka udAharaNa diye| phira ve dharma-samanvaya kI bAta karane lge| yahI unake jApAna-bhramaNa kA mukhya uddezya thaa| dharma-samanvaya kA eka udAharaNa unhoMne batAyA ki nepAla meM eka maMdira hai, jo bauddhoM kA bhI hai aura hiMduoM kA bhii| eka maMdira, eka mUrti aura eka pujaarii| isa maMdira ko bauddha loga bhI mAnate haiM aura hiMdU loga bhI pUjA ke lie Ate haiN| dUsarI ora maiMne batAyA ki jApAna meM kisI-kisI bauddha maMdira ke ahAte meM zinto maMdira banA huA hai aura vahAM pUrNa saha-astitva hotA hai| kAkAjI ne bhArata meM dharma-saMbaMdhI jaTila samasyAoM kI bAta karate hue kahA, "vizva-dharma-samanvaya ke mere prayatna meM jApAna ke loga hI aura tuma hI andhI sahAyatA de sakate ho|" mere lie sabase AnaMdadAyaka prasaMga kAkA-gAMdhI milana kA thaa| unhoMne batAyA ki ve 1915 meM gurudeva ravIndranAtha ThAkura ke sAtha zAMtiniketana meM the| vahAM gAMdhIjI Ae to unase khUba bAteM kiiN| bihAra meM raha rahe apane mitra ko bulAkara gAMdhIjI se milaayaa| donoM mitroM ne milakara gAMdhIjI ke vicAroM kA adhyayana kiyA aura aMta meM kAkAjI ne nizcaya kiyA ki maiM apanA hRdaya gurudeva ko arpaNa karUMgA, para merA deza-sevAkArya to gAMdhIjI ko samarpita karanA ucita hai| isa nizcaya ke sAtha ve gAMdhIjI ke Azrama ge| isa prakAra gAMdhIjI ke bAre meM bahuta-sI bAteM batAte hue unhoMne samajhAyA ki AnevAlI gAMdhI-janma-zatI meM jApAna ko kyA-kyA kAma karane caahie| idhara mujhe bhI gAMdhIjI ke hiMdustAnI-AMdolana, zikSA-nIti Adi ke saMbaMdha meM prazna-para-prazna karane meM bar3A AnaMda A rahA thA, vizeSakara mere lie yaha AzAtIta AnaMda kI bAta thI ki jaba maiMne hiMdI sAhitya aura gAMdhI-darzana ke bAre meM ghUmate hue premacanda, jainendrakumAra aura dinakara ke nAma liye to mAlUma huA ki kAkAjI ina tInoM ke acche mitra haiM / mujhe ina tInoM lekhakoM ke bAre meM aisI-aisI bAteM mAlUma huIM, jo pustakoM meM nahIM mila sakatI thiiN| hama donoM hiMdI meM bAteM karate rahe / para kAkAjI kI mAtRbhASA marAThI hai| unhoMne batAyA ki jaba kabhI AvazyakatA ho to ve gujarAtI meM bhI bAteM karate haiN| ve aMgrejI bhI khUba jAnate haiN| yuvAvasthA meM to ve aMgrejI sAhitya ke premI the| para aba kucha likhanA ho to ve aMgrejI kA prayoga nahI karate, kyoMki yaha janatA kI bhASA nahIM hai / unakA vizvAsa hai ki janatA kI sevA karane ke lie janatA kI bhASA meM likhanA hI unakA kartavya hai| unake mastiSka meM sadA janatA rahatI hai| unake saba kAma jana-hita ke lie hote haiN| unake hRdaya meM na kevala apane mitroM ke prati varana janatA ke prati apAra prema hai| tabhI to unake zarIra aura unakI pratyeka cAla se vicitra AtmIyatA chalaka par3atI hai| kahane kI AvazyakatA nahIM ki isa bheTa-vArtA se mujhe sabase adhika lAbha aura AnaMda milA hai| apane prabala vyaktitva se kAkAjI mujhe apanI ora khIMcate rahe aura sAtha hI gAMdhIjI kI bAteM karate-karate mujhe isa bhrama meM DAla diyA ki mujhe kAkAjI ke mAdhyama se gAMdhIjI kA ziSya banane kA gaurava mila gayA hai aura sAtha hI kAkAjI ne mujhe premacaMda, jaineMdra kumAra aura dinakarajI kA mina banA diyA hai| kAkAjI mAne yA na mAneM, maiMne apane Apako kAkAjI kA celA maanaa| aba merA kartavya hai ki maiM bhI 65 varSa kI Ayu taka svastha rahUM aura kisI-na-kisI taraha se janatA kI sevA karatA rhuuN| maiM bhagavAna se prArthanA karatA rahUMgA ki kAkAjI aura adhika varSoM taka apane priya kArya, bheMTa-vArtA Adi se logoM ko preraNA dete raheM aura gurujI ke anukaraNa karane ke bahAne mujha nAlAyaka cele ko bhI dIrgha AyU mile| 120 / samanvaya ke sAdhaka
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3hate kadama 1018 isa khaNDa meM kAkAsAheba kI saMkSipta Atma-kathA dI gaI hai| isase unake jIvana kA paricaya to milatA hI hai, yaha bhI patA calatA hai ki unake jIvana kA vikAsa kisa prakAra huA / cUMki yaha sArI sAmagrI kAkAsAheba kI kalama se prastuta huI hai, ataH atyanta prAmANika hai / kahane kI AvazyakatA nahIM ki pAThakoM ke lie yaha preraNA kA akSaya srota hai| m$ jIvana yAtrA apanI kalama se
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1: mere mAtA-pitA dakSiNa ke hama sArasvata brAhmaNa / pazcima bhArata meM rahanA hamane pasaMda kiyA / hamAre pUrvaja kaba yahAM Akara base usakA itihAsa Aja mila nahIM sakatA, aura kahAM se Aye yaha bhI hama nahIM jaante| kAlelakara, rAMgaNekara athavA nerUrakara jaise hamAre kulanAma Aja mahattva ke nahIM haiN| sthAna ko lekara ye nAma diye gae haiN| maiMne sunA thA ki hamArA asalI kulanAma rAjAdhyakSa thaa| isa kulanAma ke sArasvata parivAra Aja bhI pazcima bhArata meM milate haiN| sAmAnya rUpa se dakSiNa bhArata ke brAhmaNa zuddha zAkAhArI hote haiN| uttara ke brAhmaNoM ko mAMsa khAne meM sAmAnya rUpa se harajA nahIM hai, aisA kaha sakate haiN| dakSiNa ke sArasvata, dharma ke rivAja ke anusAra, mAMsa nahIM khAte, kintu macchI khAte haiN| _Aja kI bAta nahIM hai, purAne dhArmika parivAroM ke rivAjoM kI bAta hai| adhikatara sArasvata samudra kinAre rahate haiM isalie macchiyAM khAte haiN| macchI to samudra kI sabjI / yaha khAyI jA sakatI hai, aisA kahanevAle dharmaniSTha loga maiMne dekhe haiM / macchI khAnevAle aura na khAnevAle eka hI jAti meM raha nahIM sakate, unakI alaga jAti honI cAhie, yaha hai dakSiNa kI sAmAnya maanytaa| lekina hama sArasvatoM ne itanA bar3A AhArabheda hote hue bhI, do nyAteM nahIM kii| lar3akI kA byAha karate samaya sahaja talAza kI jAtI hai ki beTI ko takalIpha to sahana nahIM karanI par3egI? jisako macchI khAnI nahIM hai, usapara khAne kA atyAcAra nahIM honA cAhie-yaha hai sarvamAnya niyama / hamArI jAti kI isa udAratA ke kAraNa hama udAra mana ke pragatizIla mAne jAte haiN| hamAre kAlelakara parivAra meM tIna-cAra pIr3hiyoM taka matsyAhAra kA nAmonizAna bhI nahIM milegaa| isalie maiM to Ajanma zuddha zAkAhArI hI rahA huuN| govA ke uttara meM, sAvaMtabADI rAjya meM, 'kAlelI' nAma kA eka gAMva hai| vahAM ke hama rhnevaale| isalie hamArA kulanAma ho gayA kaalelkr| mere pitAzrI chuTapana meM garIbI kA pUrA anubhava lekara belagAma Aye, thor3I aMgrejI sIkha lii| (una dinoM maiTrika parIkSA bhI nahIM thii|) aura kalAdagI (bijApura) kI tarapha lazkarI naukarI meM zAmila hue| usI naukarI meM yadi ve Tike hote to sUbedAra ke pada taka pahuMce hote aura hama sabako lazkarI vAyumaMDala meM rahakara usa taraha kI jIvana-paddhati apanAne kI zAyada icchA huI hotI, aisA vicAra bahuta bAra mana meM AyA thaa| phauja ke gore amaladAra mere pitAzrI kI aMgrejI para khuza hue aura unako mulkI vibhAga meM naukarI dilvaayii| pitAzrI kalekTara ke mukhya hisAba-navIsa bane / unakI naukarI ke anusaMdhAna meM hama sAtArA, belagAma, kAravAra, dhAravAr3a ityAdi jiloM meM raha ske| taduparAnta jina dezI rAjyoM ke rAjA bAliga nahIM hote, una rAjyoM kI vyavasthA briTiza dekhabhAla meM calatI thii| phalasvarUpa vyavasthA saMtoSakAraka hai yA nahIM, isakI talAza karake aMgreja sarakAra ko riporTa dene ke lie kabhI-kabhI mere pitAjI kI niyukti hotI thii| maiM to apanI vidyAbhyAsa kI hAni uThAkara bhI pravAsa kA lAbha lene kA AgrahI thA; isalie pitAzrI ke sAtha sAvaMtavAr3I, jata, rAmadurga, miraja, mubola, sAvanara bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 123
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdi dezI rAjyoM kI rAjadhAniyoM meM jAkara vahAM kI sarakAra ke AdaraNIya atithi hokara rahane kA maukA hameM milA taba dezI rAjya kaise calate haiM, janatA kI bhAvanA kaisI hotI hai aura aMgreja apanI nIti kisa DhaMga se calAte haiM, isakI savistAra kalpanA mujhe sahaja milii| merI mAM thI bhise parivAra kI una logoM ne bhI kisI jamIMdAra ke yahAM naukarI karake kamAI meM se kheta kharIde aura ve gAMva ke sAhUkAra banane jA rahe the merA bAlyakAla satArA meM aura belagAma kI tarapha sAMgalI rAjya ke zAhapura ina do zaharoM meM biitaa| zAhapura meM hamArI jAti ke loga sAhUkArI karate yA vyApAra karate / aMgrejI sIkhakara sarakArI naukarI meM jAnevAle zAyada hI koI niklte| isalie jAti meM hamArI pratiSThA bahuta acchI thii| mere pitAzrI acche dharmaniSTha aura ImAnadArI ke AgrahI the unhIM saMskAroM huA maiM saMskRta maMtra kaMTha karake chuTapana se hI bhagavAna kI pUjA karane meM sahayoga dene lagA / pitAjI ke sAtha aneka yAtrAeM bhI maiMne kIM / phalasvarUpa rUr3hiniSTha dhArmika paraMparA ke saMskAra mujhe uttama mile hue the / sAtha-sAtha saMta-sAhitya par3hakara aura paMDharapura, gokarNa jaise mahatva ke tIthoM meM jAkara maiMne apanI dhArmikatA acchI taraha se bar3hAI thii| dharmaniSThA ke pUre-pUre lAbha bhI mujhe mile the| Age calakara kaoNlija meM prinsipala rengalara parAMjape ke prabhAva meM Akara meM buddhivAdI banA usa viSaya kA aMgrejI sAhitya par3hakara bhagavAna para kI merI zraddhA hila gyii| phira bhI mere cAritrya para buddhivAda kA acchA hI prabhAva huA / satyaniSThA, nyAyaniSThA aura samAja-sudhAra kA maiM AgrahI banA / / chatrapati zivAjI ke samaya se hI mahArASTra meM utkaTa svarAjya bhakti calI AtI thii| do sau, tIna sau sAla ke usa ujjvala itihAsa ke prabhAva se aMgrejoM ke prati mere pitAjI kI jo 'svAminiSThA' thI, usako maiMne tilAMjali de dI aura kaoNleja ke dinoM meM hI maiM krAntikArI bana gayA isa hada taka ki mere janma ke varSa meM hI jisakA janma huA, usa inDiyana nezanala kAMgresa jaisI saMsthA kA bhI maiM virodhI bana gayA; kyoMki vaha to 'briTiza sAmrAjya ke aMdara rahakara prajAkIya adhikAra prApta karane kA prayatna karanevAlI eka kamajora saMsthA' hai, aisA merA sakAraNa, khyAla thaa| gAMdhIjI bhArata aaye| naramadala ke gokhalejI ko apane rAjanaitika netA ke rUpa meM svIkAra kara, gAMdhIjI ne kAMgresa meM praveza kiyaa| kintu dekhate-hI-dekhate jaba unhoMne usI 1 kAMgresa ko pUrNa svarAjya ke Adarza ko kabUla karanevAlI eka tejasvI saMsthA banA meM madadarUpa hone ke lie maiM kAMgresa meM dAkhila huaa| phira bhI kAMgresa calAnevAle dila se zAmila na ho skaa| yaha hai gAMdhI pUrvakAla kA merA mukhya jIvana-vRttAMta | gAMdhI pUrvakAla meM apane jIvana ke mukhya do bhAga maiM mAnatA huuN| pahalA bhAga to rAjanaitika, krAMtikArI AMdolanoM meM zAmila hokara gupta saMsthA dvArA krAMti kI taiyArI karanevAlA banA saMsAra sudhAra ke lie lokamata taiyAra karane ke prayatna ko bhI isImeM maiM mAna letA hUM aura dUsarA bhAga hai mere AdhyAtmika vikAsa kA / isameM chuTapana kI bholI, karmakANDI pUjA, tyohAra, utsava, upavAsa, yAtrAeM vagairA saba A jAtA hai / usake bAda AyA buddhivAda kA kAla vaha kAla thA cArivya kA Agraha rakhate hue bhI dharmabhAvanA kA virodha karanevAlA aura usake bAda phira se vedAMta AdhArita dharmaniSThA se prAraMbha karake, himAlaya meM khUba ghUmakara dharmaciMtana dhyAna Adi sAdhanA ke dvArA prApta kiyA huA dharmAnubhAva aura sAre jIvana para chAyA huA usakA AdhyAtmika prabhAva / isa vibhAga meM svAmI vivekAnanda, svAmI rAmatIrtha, rAmakRSNa paramahaMsa, bAbU bhagavAnadAsa, araviMda ghoSa aura ravIndranAtha ThAkura Adi dharmapradhAna, svAtaMtrya - premI sAMskRtika netAoM ke vicAra aura jIvana kA prabhAva mukhya hai / 124 / samanvaya ke sAdhaka diyA, taba unake usa prayatna gAMdhI- bhaktoM meM bhI maiM pUre
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2:: bacapana ke saMsmaraNa chuTapana ke saMsmaraNoM meM se do-tIna yahAM dene ko jI cAhatA hai| merI mAM ghara kI naukarAnI ko sAtha lekara, athavA akelI-akelI ATA pIsa rahI hai aura maiM usakI goda meM sira rakhakara jamIna para TAMgeM phailAkara mAM ke gIta sunatA rahatA huuN| aisA citra yAda AtA hai| naukarAnI ke sAtha mAlakina pIsane ko baiTha jAya, isameM una dinoM kisIko kucha burA nahIM lagatA thaa| bar3appana kA khyAla aura madhyamavarga ke loga hAtha se mehanata na kare, aisA galata vicAra usa jamAne meM logoM meM ghusA nahIM thaa| pIsane kI gati ke sAtha gItoM kA saMgIta eka ho jAtA thaa| usake prabhAva meM leTe-leTe sunane kA viziSTa Ananda na milA hotA to yaha saMsmaraNa Tika na paataa| kabhI-kabhI merI dAdI ke sAtha maiM galI ke sire para sthita hanumAna mandira taka jaataa| dAdI mandira meM purANa sunane baitthtii| apane rAma mandira ke AsapAsa khelate rahate / bIca-bIca meM dAdIjI mujhe AvAja dekara vizvAsa kara letI thIM ki maiM kahIM dUra to nahIM gayA huuN| yaha bhI eka majedAra saMsmaraNa hai| tIsarA saMsmaraNa yaha hai| zAma hote hI sarakArI adhikAriyoM kI patniyAM saja-dhajakara deva-darzana ke lie mandira ko jAtI, taba hama bacce bhI sAtha jAte the| yaha mandira hanumAna mandira jaisA choTA nahIM thaa| purohita Age Akara bhagavAna kA prasAda aura caraNAmRta dete| choTe-bar3e saba use lekara mukha para dhanyatA dikhAte, aisA spaSTa citrAtmaka saMsmaraNa mana meM AtA hai| maiMne eka bAra mAM se pUchA, "AI, Apa mandira jAtI haiM, taba acche-acche gahane kyoM pahanatI haiM ? aura mandira kA rAstA mAlUma hote hue bhI caparAsI ko sAtha kyoM letI haiM ?" merA savAla sunakara pahale tove muktakaNTha se haMsa pdd'iiN| phira bolI, "datta, dekho, hama acche bar3e makAna meM rahate haiM / ghara meM naukara-cAkara haiM, yaha sArA vaibhava bhagavAna kI kRpA se hI to hameM milA hai| mandira ko jAte haiM, taba acche kapar3e pahanate haiM, kImatI gahane pahana lete haiM aura bhagavAna ko sArA dikhAkara kahate haiM ki 'deva-bApA, yaha sArI terI hI kRpA hai| Ananda se rahate haiM. tamane bacce diye, sukha-samRddhi dI, aura vaibhava diyA, yaha terI hI kRpA hai| bhagavAna hamAre hAthoM garIboM kA bhalA hone do| sabhI ke AzIrvAda hama prApta kareM, aura kabhI bhI tujhe na bhuuleN|" 'pradarzana bhagavAna ke sAmane karake pratiSThA aura vaibhava ke lie bhagavAna kA upakAra mAnanA caahie|' aisI-aisI bAteM karake mAM ne apanA samarthana kiyaa| mere lie to yaha jIvana kI pahalI dIkSA siddha huii| mandira meM ekatra honevAle loga adhikatara vibhinna prakAra kI mAMgeM karate haiM, yaha sArA maiMne sunA thaa| mAM ke kahane meM bhagavAna ke pAsa se kucha mAMgane kI bAta nahIM, kintu bhagavAna kI kRpA ko yAdakara, usakA ikarAra karane kI bAta hai| yaha bheda bahuta varSoM ke bAda mana meM spaSTa huA / lekina mandira meM jAkara bhagavAna ke upakAra ko yAda kara usakA svIkAra karane kI bAta mere mana meM jama gyii| hamAre ghara meM dopahara kI rasoI kA kAma jyAdAtara merI dAdIjI karatI thiiN| pakAe hue dAla, bhAta, sabjI sArI rasoI bhagavAna ko naivedya ke rUpa meM arpita kI jAtI thii| isalie usameM pyAja yA lahasUna kA niSedha thaa| mere pitAzrI nau baje ke AsapAsa snAna karake pUjA meM baiTha jAte / pUjA ke kamare meM jise 'devaghara' kahate the, deva-deviyoM kI choTI-choTI mUrtiyAM, zivajI ke sthAna para liMga jaise gola patthara, jise bANa kahate haiM, gaNapati ke lie lAla patthara, sUrya nArAyaNa ke lie sphaTika jaisA patthara, devI ke lie sonAmukhI dhAtu kA Tukar3A ityAdi taraha-taraha kI cIjeM rahatI thiiN| ThIka bIca meM maMgeza mahArudra (zivajI) ke sthAna para lakar3I ke Asana bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 125
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ para eka nAriyala rahatA, usakI kudaratI do AMkheM aura mUMcha ke nIce chipA huA mukha yaha saba dekhakara bhagavAna ke sira kI kalpanA AtI thii| do AMkhoM ke bIca kA sahaja Upara ke bhAga ko kapAla samajhakara usapara hama candana kA tilaka karate the| usapara thor3A kumakuma chir3akate dUdha, dahI, makkhana, cInI kA zavaMta ityAdi se mUrtiyoM ko paMcAmRta snAna krvaate| mere pitAzrI vaidika maMtroM kA uccAraNa karate jAte, kaMThastha kI huI saMskRta kI paurANika racanAeM bhI bolate jAte, aura sAtha meM pUjA bhI karate jAte the / merA yajJopavIta nahIM huA thA, phira bhI pitAzrI ke pAsa nirvastra baiThakara mUrti-pUjA meM maiM pitAzrI kI madada karatA thaa| paMcAmRta snAna ke pazcAt zuddhodaka se snAna karavAnA, phira zuddha pavitra kapar3oM se mUrtiyoM ko poMcha lenA, unakI pUjA pUrI karake naivedya car3hAnA ityAdi sabhI kAryoM meM maiM pitAzrI kI madada karatA rahatA thaa| ghara meM maiM sabase choTA thA mujhe isa taraha bhaktipUrvaka bhagavAna kI pUjA meM madada karatA dekhakara choTe-bar3e sabhI merI kadara karate the| kadara ke zabda sunakara maiM khuza hotA thaa| mAM kahatI thI, "isake bar3e bhAI skUla jAkara nAstika hone lage haiM, apanA choTA dattU kaisI sundara pUjA karatA hai| Age jAkara na jAne kyA-kyA kregaa|" pUjA ke bAda maiM pUjA ke nAriyala kI AMkhoM meM dekhatA ki bhagavAn merI pUjA se prasanna haiM, yA nahIM ? na jAne kisa taraha se bahuta bAra to nAriyala kI AMkhoM meM prasannatA dIkha par3atI, kintu kabhI-kabhI jarA nArAja hue haiM, athavA cintita haiM, aisI mana para chApa par3atI thI, aura phira sAre dina kI ghaTanAeM yAda karake, maiMne kyA galatI kI, kyA bigAr3A isakA vicAra bAla- buddhi ke anusAra karatA rahatA thA / una dinoM to yaha saba bAla-mAnasa kA khela thA / Aja dekhatA hUM, ki antarmukha hokara apane AcaraNa aura vicAroM para dharma-buddhi calAkara Atma-parIkSaNa karane kI, eka taraha kI sAdhanA kA, yaha zubhArambha hI thA / jaba maiM bahuta choTA thA, releM naI-naI zurU huI thiiN| usase pahale bailagAr3I meM baiThakara sAtArA se belagAMva taka hama gaye the aura rAste meM eka nadI ke kinAre dopahara kI rasoI karane ke lie ruke the| itane meM mAM ne kahA, "dekho, isa nadI ke pravAha meM kitane sAre bulabule paidA hokara bahate rahate haiN| yaha nadI mAsika dharma meM hai / isalie isakA pAnI isa samaya nahIM pInA cAhie na ise rasoI meM lenA caahie| eka par3Ava Age calakara vahIM pakAyeMge aura bhojana kareMge / " meM bAla-mAnasa ise kyA samajhatA ? nadI kA pAnI bigar3A hai, itanA hI maiM samajha sakA / bar3e hone ke bAda isa purAne prasaMga ko yAdakara, mana meM zaMkA AyI, nadiyoM ko bhI kyA mAsika dharma ho sakatA hai ? nadI kA pAnI bigar3A ho, use kAma meM na liyA jAye, yaha to samajhanevAlI bAta thii| kintu manuSya jAti ke bAlyakAla meM buddhi se kalpanA-zakti adhika kAma karatI hai| aura usameM se kitanI hI dharma bhAvanAyeM jAgatI haiM / mUla: hotI hai, loka-dharma kI bhAvanA bAda meM usako tor3a-maror3a kara bhI loga usa zAstra kA AdhAra baiThA dete haiN| relagAr3I jaba naI-naI thI, taba loga iMjina para phUla car3hAte the, kucha nAriyala ko iMjina para car3hAte aura rela ke Dibbe meM hara taraha ke loga baiThate haiM, isalie kaI loga rela meM kucha nahIM khAte the| caMda loga bAMsa yA beMta kI choTI-sI peTI meM khAnA rakhakara, UnI vastra usa para lapeTakara sAtha rakha lete the| sTezana Ane para nIce utara jamIna para baiTha khAnA khAte, nala se pAnI pIte, phira Dibbe meM baiTha jAte the| usa jamAne meM rela ke Dibbe meM zauca jAne kI suvidhA nahIM thii| sTezana Ane para loga utarakara zauca jAte / 126 / samanvaya ke sAdhaka
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 :: mAM kA sikhAyA kuTumba-dharma merI mAM ne jisa prakAra mujhe merA dharma diyA, usI prakAra spaSTa zabdoM meM kuTumbiyoM ke prati merA dharma bhI mujhe sikhAyA / putra kA pitA ke prati kyA dharma hai, yaha to ve aneka bAra mujhe samajhAyA karatI thiiN| prasaMga ke anusAra, eka-eka karake, ye saba bAteM maiMne mAM ke muMha se sunI thiiN| pitAjI apane sukha yA ArAma kA koI vicAra kiye binA dina-rAta jo yaha saba mehanata karate haiM, kamAyA huA dhana apane lie jarA sA bhI kharca kie binA hamAre lie kharca karate haiM, hamArI zikSA-dIkSA kI itanI adhika cintA rakhate haiM, hamAre bImAra hone para jAgate baiThe rahate haiM, hamArI pragati se saMtoSa kA anubhava karate haiM aura samAja meM hamAre lie sthAna banA dete haiM, yaha saba unakA prema hai, unakA upakAra hai / isalie hameM unakI sevA karanI cAhie, unakI AjJA mAnanI cAhiye, unheM jisase santoSa ho, vaisA vartAva karanA caahie| mAM ke vacana mere lie hamezA hI pramANa hote the, isalie yaha saba sahaja hI mere gale utara jAtA thA / parantu ina saba vacanoM kA mujha para jo gaharA asara hotA, vaha isa lie ki mere pitAjI ke prati merI mAM kI bhakti bahuta gaharI thii| mAtA-pitA kA paraspara sambandha pati-patnI kA hotA hai, yaha usa samaya mere dhyAna meM nahIM AyA thA, aura yaha bhI mere dhyAna meM Ane kA koI kAraNa nahIM thA ki mere pitA ke prati mAM kI bhakti vizuddha prema hI hai| eka dina maiM apanI mAM ke sAtha eka bagIce meM ghUma rahA thaa| vahAM eka asAdhAraNa sundara, khuzabUdAra aura tAjA gulAba kA phUla dekhakara merI mAM kA mana lalacA utthaa| unhoMne use tor3akara halke se aMguliyoM meM pakar3a liyA aura jahAM pitAjI baiThe the, vahAM jAkara unheM de diyaa| itanI bhakti se diyA ki unakI AMkhoM meM usa bhakti ke teja ko asAdhAraNa rUpa se prakaTa hote maiMne dekhA / pitAjI ne prasanna hokara vaha phUla lekara use sUMgha liyaa| mAM dhanya dhanya ho gayIM aura bAlI hAtha vApasa lauTIM khAlI hAtha isalie kahatA hUM ki mAM ne isa spaSTa bhAva se apanA hAtha laTakatA huA rakhA thA ki jo kucha mere pAsa dene ko thA, vaha saba de diyaa| merA dhyAna usakI ora turanta gyaa| vApasa lauTate hue mAM ne mujhase kahA, "gulAba kA phUla unheM bahuta acchA lagatA hai / " itanI bAta kahe binA mAM se rahA nahIM gayA, yaha bhI maiMne dekhA / 1 usa dina se maiM pitAjI kI sevA aura bhI adhika premapUrvaka karane lgaa| pitAjI kI koI choTI-sI bhI sevA karane kA avasara milatA to maiM bhI dhanyatA kA anubhava karane lagatA / eka dina mujhe bahuta duHkhada anubhava huA / pitAjI kI badalI ho gii| hama kAravAra gye| samudra ke kinAre kA garma pradeza thaa| belagAma satArA kI ora kI ThaMDI aura sUkhI havA meM pale hue hama loga kAravAra kI gIlI garmI se barpha ke sammAna pighalane lge| saba loga yahI socate rahate ki dopahara kaba samApta ho aura kaba sAyaMkAla kI ThaMDI havA mile / pAnI se bharA loTA rUmAla se muMha bAMdhakara ulaTA TAMga dene kI rIti kisI ne batA dI thI, isI se ThaMDe-se ThaMDA pAnI pIne ko mila jAtA thA; para jitanA pAnI pIte the, utanA pasIne ke rUpa meM bAhara nikala jAtA thA / ravivAra kA dina thaa| bhojana karane ke bAda pitAjI caTAI para so rahe the| hanumAna jisa taraha rAmacandra kI bhakti karate the, usI prakAra maiM khar3A pitAjI para paMkhA jhala rahA thaa| paMkhA jhalate-jhalate maiM thaka gayA / khar3e-khar3e mere paira duHkha gye| paMkhA calAte calAte hAtha to thaka gayA thA, parantu merI bhakti nahIM thakI thii| paMkhA jhalatA jA rahA thA aura soye hue pitAjI kI gaharI sAMsa suna-sunakara saMtoSa pA rahA thA / bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 127
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI bIca bAhara eka strI acchI-acchI kakar3I becane AyI / komala, kurakurI kakar3I dekhakara mana meM AyA ki yadi pitAjI ko aisI kakar3I khAne ko mile to andara se ThaMDaka pahuMcegI, zAnti milegii| maiM itanA bar3A nahIM thA ki apane mana se kakar3I kharIda letaa| maiMne pitAjI ko jagAyA / gaharI nIMda se jAgane ke kAraNa ve nArAja hue| unIMde hI bole, "kaisA kasAI hai tU, jarA sone bhI nahIM detA !" mere dila ko bar3I coTa phuNcii| kyA karane gayA thA aura kyA ho gayA ! muMha se eka zabda bhI na niklaa| udAsa hokara khar3A dekhatA raha gyaa| bAda meM unhoMne dekhA ki acchI kakar3iyAM AI haiN| unhoMne prasannatA se unheM khriidaa| cAkU nikAlakara unheM kATA, unapara namaka burakakara aura nicokara unakA kucha pAnI nikAla diyA aura pahalA Takar3A mujhe diyaa| maiMne kahA, "nahIM, pahalA Takar3A Apa khaaiye|" pitAjI ne kahA, "nahIM, tU khaa|" jagAne ke bAda ve vastusthiti samajha gaye the| merA utarA huA ceharA bhI unhoMne dekhA thaa| mujhase pahale khAne kA unakA Agraha apanI bhUla svIkAra karane kA eka tarIkA thaa| maiM apanI jida para kAyama rahA / unhoMne kakar3I khA lii| mAM ke hisse kI kakar3I maiMne le jAkara unheM dii| isake bAda hI maiMne kakar3I khaaii| usa dina apane hisse kI kakar3I mAtA-pitA ke khAne ke bAda khAne meM mujhe jo Ananda huA, vaha bhI merA eka dharmAnubhava hI thaa| mAM ko merI isa prakAra kI vRtti bahuta acchI lagatI thii| ve bar3I prasanna hotI thiiN| mAM mujhe hamezA zikSA diyA karatI thIM ki jisa taraha lakSmaNa ne rAma kI sevA kI thI, usI taraha tU bhI bar3e bhAiyoM ke kahane meM rhnaa| lakSmaNa ke to eka hI bar3e bhAI the| mere hisse meM pAMca the, aura ve saba rAma nahIM the| ve merI lakSmaNa-vRtti kA khUba lAbha uThAte the aura phira mujhase jhagar3ate aura mujhe mArate the, so alg| maiM apanA yaha dharma samajhatA thA ki ve mujhe mAreM aura DATe-phaTakAreM to bhI unake prati mere prema meM koI kamI nahIM AnI cAhie, aura maiMne apane isa dharma ko bahuta hada taka nibhaayaa| goMdU kI umra lagabhaga merI jitanI hI thI aura hama donoM eka-dUsare ke sAthI the, isalie vaha mere Upara bar3e bhAI ke rUpa meM rauba nahIM dikhA sakatA thaa| mujhe bahuta sahanA par3A bhAU (kezU) ke haathoN| vaha laharI, maujI aura zIghrakopI thA / apanI icchAoM kA dAsa thaa| usake hAthoM maiMne bahuta mAra khAyI aura Azcarya yaha ki usa para hI merI bhakti adhika rhii| usa samaya mujhe aisA lagatA thA ki maiM Adarza bandhu-prema ke saMskAra prApta kara rahA huuN| Aja maiM samajhatA hUM ki vaha eka prakAra kI vikRti thI aura gulAmI kI vRtti kA rUpa dhAraNa kara rahI thii| kezU se viSNu umra meM thor3A bar3A thA, parantu usake prati bhAU ne lakSmaNa-vRtti nahIM sIkhI thii| bhAU usakI nindA karatA thA aura mujhe bhI usa nindA meM zAmila hone ke lie nyotA detA thaa| maiM parezAnI meM par3a jAtA thA, parantu karatA vahI thA, jo bhAU kahatA thaa| pitRbhakti aura jyeSThabandhu-bhakti maiMne apanI mAM se sIkhI, parantu mAtRbhakti to mujhe kisI ne sikhAI hI nhiiN| mAtA ko hamezA 'tU' kahakara pukArA jAye, jisa cIja kI icchA ho vaha haThapUrvaka mAMga lI jAya, aneka prakAra se unheM satAyA jAya, pitAjI mAM ko DAMTa-phaTakAreM to nirapavAda rUpa se pitA kA pakSa liyA jAya aura isa prakAra mAM ko aura bhI duHkhI kiyA jAya-aisI sthiti meM mAtA ke prati bhakti kA vAtAvaraNa kaise paidA hotA? parantu yadi mAM ko jarA-sA bhI duHkha hotA to maiM andara-hI-andara itanA vyAkula ho jAtA, mAno adhamarA ho gayA houuN| mAtA kI sevA karate hue mujhe asAdhAraNa Ananda milatA thA / jaba mAM apane sukha-duHkha kI bAteM mujhe sunAtI taba to maiM gala-sA jAtA, pighala utthtaa| unake prati bhakti nahIM, utkaTa prema hI mere hRdaya 128 / samanvaya ke sAdhaka
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM vikasita huA aura vaha bhI binA sikhAye / svayaM mAM ne mujhe mAtRbhakti kI zikSA kabhI eka zabda dvArA bhI nahIM dii| jaba maiM pitA kA pakSa letA to kabhI-kabhI ve kahatI, "Akhira tU bhI unakA hI pakSa letA hai| merI lar3akI hotI to aisA na krtii|" maiMne nizcaya kara liyA ki maiM to mAM kI lar3akI hI bnuuNgaa| vaisA maiMne kiyA, parantu jaba pitAjI aura mAM ke bIca matabheda hotA taba to maiM pitAjI ke hI pakSa meM rahatA / usameM lar3akI banane kI bAta mujhe kabhI nahIM suujhii| 4. jIvadayA mana meM eka maMthana cala rahA thA ki prANiyoM ko marane se bacAnA cAhie yA nahIM, aura yadi yaha nizcaya ho jAya ki bacAnA cAhie aura bAda meM bacAnA hI eka dhandhA bana baiThe to kyA kiyA jAya? aise hI samaya hamAre belaguMdI ke ghara meM eka billI ne bacce jane / usake baccoM ko le-lekara hama loga khUba khelate the| eka dina kahIM se eka bar3A billA hamArI koTharI meM ghusa AyA aura usane ekadama jhapaTakara hamArI billI ke eka bacce ko pakar3a liyaa| maiMne use eka lAThI mArI, magara phira bhI vaha bacce ko le hI gyaa| maiM duHkhI aura avAk hokara vahIM khar3A rhaa| parantu hamAre nArAyaNa mAmA bar3e jozIle the| unhoMne cillAkara mujhase kahA, "dattU, daudd'| isa bacce ko hama abhI bhI bcaayeN|" maiM uThaM isake pahale hI unhoMne bille kA pIchA kiyA aura idhara-udhara daur3akara use ghera liyaa| bille ne bacce ko chor3a diyA aura khuda apanI jAna lekara bhAga gyaa| billA sirpha apane prANa bacAkara bhAga gayA hotA to koI harja nahIM thA, parantu usane bacce ko chor3ane ke pahale usakI garadana para itane jora se kATa liyA thA ki vaha lagabhaga niSprANa ho gyaa| mAmA ne use jilAne kA bahuta prayatna kiyA, parantu koI AdhA ghaMTA vedanA bhogakara vaha mArjAroM ke vaikuMThaloka ko prayANa kara gyaa| mAmA uThe taba maiMne mana-hI-mana apane Apako taraha-taraha se dhikkArA / mAmA kA rajoguNa kaisA samartha hai ki unhoMne bille kA pIchA kiyA, bacce ko bacAne ke lie itanA kaSTa uThAyA ! maiM to jahAM-kA-tahAM baiThA rhaa| mAmA cillAye to maiM daur3A jarUra aura bille ko pakar3ane meM madada bhI thI, parantu vaha merI svayaM-bhU preraNA thor3e hI thI! __ bAda meM jaba baccA mara gayA to dUsare DhaMga se vicAra calane lge| bacce kI AkhirI cIkha sunate hI mujhe rAmA kI 'cAnnI yAda A gii| isa bacce ko bacAne kA prayatna karake hamane kyA pAyA ? baccA to mara 1 koMkaNI bhASA meM 'cAnnI' gilaharI ko kahate haiM / rAmA lekhaka mahodaya ke mamere bhAI kA nAma thA / jaba sabhI bacce the, eka dina usane eka gilaharI pakar3I aura ghara ke saba bacce use gherakara usake uchalane-kUdane kA Ananda lene lge| gilaharI jidhara se nikalane kA prayatna karatI, udhara hI kisI-na-kisI ko khar3A dekhakara lauTa pdd'tii| isa prakAra vaha ghere ke bIca meM hI uchalatI-kUdatI rhii| saba baccoM ko jaba isameM khUba Ananda A rahA thA, ThIka usI samaya eka cIla jhapaTTA mArakara gilaharI ko uThA le gayI / usa samaya gilaharI ne marmavedhI cIkha nikAlI. usane usa bAlavaya meM lekhaka ke hRdaya para gaharA AghAta kiyaa| bAda meM cIla use lekara eka UMce vRkSa kI phunagiyoM para jA baiThI aura use kATa kATakara khA gaI / saba loga asahAya hokara usa dRzya ko mArmika vedanA ke sAtha dekhate rahe / usa dRzya ne lekhaka ke hRdaya ke ghAva ko sthAyI banA diyA / -anu. bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 129
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI gyaa| isIlie mana meM vicAra uThA ki kudarata kI vyavasthA meM dakhala dene se koI lAbha hai kyA ? agara maiM bille ko samajhA sakatA ki bacce ko nahIM mAranA cAhie to bAta alaga thii| billA.cUhe ko khAya, yaha samajha meM Ane lAyaka bAta hai| yaha usakA bhojana hai| parantu vaha billI ke bacce ko khAtA nahIM, mArakara pheMka detA hai, to phira vaha mAratA kisalie hogA ? prakRti ne use jo yaha vRtti dI hai usake pIche kyA hetu hogA? isa prakAra ke vicAra karatA-karatA maiM parezAna ho utthaa| koI ThIka javAba nahIM milA, isIlie samaya-samaya para ye vicAra uThate hI rhe| jIvana aura maraNa prakRti kA khela hai| cahA hameM satAtA hai, isalie hama ghara meM billI pAlate haiN| billI jaba cUhe ko khAtI hai to hama dila kI bhUtadayA ko bhotharI karake khuza hote haiM / vahI billI jaba apane bacce ko mAratI hai to hama anAtha kI sahAyatA ko daur3a par3ate haiM, aura jaba vaha pakSI ko mAratI hai to hamAre kAvyAtmA kA hanana hotA hai, aura jaba vaha billI manuSya ke baccoM ko nAkhUna mAratI hai taba-? mere pitAjI jaba bahuta choTe the taba eka dina pAlane para eka billI ne jhapaTakara unakI nAka aura gAla ke bIca ke bhAga meM, AMkha ke nIce, paMjA mAra diyA thaa| usakI nizAnI unake mukha para sArI jindagI rhii| usIse mere vicAroM ne yaha dizA pakar3I thii| kocaraba (ahamadAbAda) ke satyAgraha Azrama kI bAta hai| svAmI satyadeva Azrama ke mehamAna the| rAta hone para dIye ke AsapAsa kIr3e ikaTThe ho jAte the| bahuta se gaMdhAte bhI the| ina kIr3oM ko khAne ke lie chipakaliyAM AtI thiiN| kIr3oM ko bacAne ke lie hama chipakaliyoM ko bhagA dete the| satyadeva ko yaha ThIka nahIM lagatA thaa| ve kahate, "chipakalI kIr3oM ko pakar3atI hai to use dekhane meM kitanA majA AtA hai|" eka bAra unakI khar3AUM ke nIce dabakara eka chipakalI mara gayI to unheM duHkha huA-jIvahatyA kA nahIM, lekina upayogI chipakalI ke mara jAne kA ! kisI ne sArI bAta bApUjI se kahI aura jIvoM ko bacAne kI carcA cher3a dii| bApUjI ne jo javAba diyA, usake lie maiM taiyAra nahIM thaa| unhoMne kahA, "sabhI prANiyoM ko bacAne kA hamArA dharma nahIM hai| chipakalI kIr3oM ko khAtI hai, yaha kyA isase pahale maiMne kabhI nahIM dekhA ? chipakalI apanI khurAka DhUMr3hatI hai isameMarthAt prAkRtika vyavasthA meM dakhala dene kA maiMne apanA kartavya nahIM maanaa| ina jAnavaroM ko hama svArtha ke lie yA zauka ke lie pAlate haiM unako bacAne kA dharma hamane apane Upara liyA hai isase Age jAnA hamAre lie saMbhava nahIM hai|" . bApUjI ke isa javAba para hamane Apasa meM khUba carcA kii| kizoralAlabhAI ne phaisalA diyA, "mana taTastha athavA udAsIna ho, taba bacAne kA prayatna na kiyA jaaye| jIva ko bacAne kI vRtti jAgrata ho, dayAbhAva umar3e, taba use dabAne kI apekSA jIva ko bacAne kA yatna karanA hI acchA hai|" kizoralAlabhAI kI vatti mere jIvana-siddhAntoM ke sAtha mela khAtI thI, isalie unakA nirNaya svIkAra karake maiM zAnta ho gyaa| usake bAda jIvoM ke savAla ne mana meM kisI bhI prakAra kI asvasthatA paidA nahIM kii| bacapana se jAgrata haA jIvAsthA aura jIvadayA kA yaha savAla isa prakAra zAMta huaa| hala huA, aisA kahane kA mana nahIM hotaa| 130 / samanvaya ke sAdhaka
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5: mere bhAI-bahana hama the chaha bhAI / maiM sabase choTA thA / hamAre bIca meM eka hI bahana thii| vaha thI naMbara tIna / vaha mere bacapana meM hI gujara gyii| maiMne usa AkkA ke bAre meM 'smaraNayAtrA' meM likhA hai / apane pAMcoM bhAiyoM ke bAre meM maiMne 'smaraNayAtrA' meM kucha-kucha likhA hai, isalie yahAM jyAdA likhanA jarUrI nahIM, kintu eka bAta kA ullekha kiye binA cArA nahIM / merA cauthA bhAI kezu svabhAva se ugra thA / prema se mujhe apanAtA bhI, aura cir3ha jAye taba mujhase cuTakI le aura mAra bhI mAre / usakA svabhAva maiM samajha sakatA thA, aura usake prati kisI bhI hAlata meM niSThA rakhane meM maiM dhanyatA kA anubhava karatA thA / mere svabhAva kI isa khAsiyata kA rahasya meM abhI bhI samajha nahIM pAyA huuN| bhAU (kezU) ke prati merI niSThA saMbhAlane ke lie maiMne pitAjI ke prati putra kI niSThA se bhI kinArA kiyA hai| bhAU ke pAsa se mujhe kucha bhI vizeSa milatA ho, aisA bhI nahIM thA / vaha kevala zuddha niSkAma AMtarika niSThA hI thI / I carcA karane meM sabase bar3e bhAI ko vizeSa rasa thA / ve the saMskRta ke vizeSa premI, lekina hamAre ghara meM vedAMta dAkhila kiyA mere dUsare bhAI aNNA ne / ve vedAMta bahuta par3hate the| usa ativAcana ke kAraNa hI ve vedAMta ke prabhAva se mukta hue, aisA hama mAna sakate haiM / vyavahAra to ve acchI taraha pahacAnate the / bI0 e0 hokara naukarI meM gye| acchA kmaayaa| pitAjI se aura ghara se alaga hone kI vyAvahArika svArtha buddhi bhI unameM thI / merI mAtAjI meM sAmAjikatA jyAdA thii| ghara meM AnevAle atithi abhyAgatoM ko khilAnA, ghara meM AnevAlI putravadhuoM ko beTiyoM kI taraha rakhanA, aura isa viSaya meM samAja ke logoM, khAsa karake apanI jAti ke logoM se apanI prazaMsA sunanI yaha yA unakA sabase bar3A Ananda aura loga bhI kaise! merI mAM kI , yaha kamajorI pahacAna kara TIkA karane lAyaka kucha-na-kucha DhUMr3ha hI nikAlate the mAtra cir3hAne ke hetu se, aura aisA kucha sunane meM A jAye to mAM bar3I duHkhI ho jAtI thIM / mere pitAjI ko apane parivAra ke bAhara kisI cIja meM rasa nahIM thaa| bhojana ke bAda yadi pAna kA bIr3A taiyAra karake unheM diyA to jaldI ke kAraNa, jeba meM rakha dete the aura kabhI use khAnA bhUla bhI jAte the / mujhase bar3A bhAI govinda, bacapana meM bImAra rahatA thA / isalie vaha mAM ke pAsa sotA thA aura maiM pitAjI ke bistara meM, unakI pITha kI tarapha apanI pITha karake sotA thaa| putra kA mukhyadharma hai mAM-bApa kI sevA, chuTapana se yaha maiM jAnatA thA isalie donoM kI sevA karane meM mujhe akhaMDa AnaMda aura dhanyatA kA anubhava hotA thaa| isa kAraNa se, aura sabase choTA hone ke kAraNa bhI mujhe mAtA-pitA donoM kA pracura prema milatA rhaa| pitAjI ko prema ke zabda bolane kI Adata na hone se zAbdika prema kI mujhe jarUrata hI nahIM pdd'ii| pitAjI kA sahavAsa bhI sabase jyAdA mujhako milaa| Age calakara apane sukha-duHkha kI bAteM bhI, pitAjI binA kisI saMkoca ke mere sAtha karate the aura jaba maiM bar3A huA taba merI salAha bhI lete the| isa dhanyatA ke kAraNa mujhe asAdhAraNa poSaNa milatA rahatA thA / mere bhAI saba par3hAI ke lie puNe jAkara rahe the / kucha dina merI mAM bhI, apanI bahuoM ko lekara, una beToM ke lie puNe jAkara rahI thiiN| usa samaya maiM bhI vahIM thA / naukarI ke lie pitAjI ko naye-naye sthAna para rahanA par3atA / taba mAtA-pitA ke sAtha maiM akelA hI raha jaataa| nayI jagaha jAne para mAM kI sevA to maiM hI karatA thaa| mAM ko snAna karane meM madada karatA, aura unake bAla banA detA / kaI bAra mAM kahatIM, "dattU to merA beTA nahIM, beTI hI hai / " bar3hate kadama jIvana-yAtrA / 121
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghara meM maiM sabase choTA thA, parantu jaise mAM aura pitAjI apanI bhAvanAeM mere sAmane khule dila se vyakta karate the, merA abhiprAya bhI pUchate the, usI taraha merI umra jarA bar3hane ke bAda mere bhAI aura bhAbhiyAM bhI apaneapane sukha-duHkha kI aura anubhava kI bAteM mere sAmane karane lagI aura mere abhiprAya kI carcA bhI hone lgii| phalasvarUpa sAmAnya saMskArI hindU gharoM ke andara vAyumaNDala se aura usameM se uThate praznoM ke sAtha merA acchA paricaya ho gayA / hindU Adarza aura hindU ghara kI paristhiti donoM ke utkaTa anubhava ke kAraNa samAja-vijJAna ke zAstra meM maiM Age calakara sahaja aura uttama praveza kara skaa| mere bacapana meM pitAjI ke sAtha choTe-choTe rAjyoM kI rAjadhAniyoM meM rahakara vahAM ke rAjadarabArI vAtAvaraNa, rAjya calAne kI paddhati, rAjAoM ke bAre meM prajA ke mana meM sikhAI huI madhyakAlIna rAjabhakti, aura sAre vAyu maNDala meM garIboM kI durdazA hote hue bhI samAja meM kahIM bhI asantoSa yA asamAdhAna nahIM yaha sArA deza-darzana gaharA thaa| Thosa thaa| lekina isake bAre meM una dinoM cintana nahIM calA thaa| Age calakara jaba svatantrA, samatA aura bandhutA ke phreMca Adarza kA paricaya huA taba apanI saMskRti kI madhyakAlIna sundaratA ko bhI maiM samajhane lagA, madhyakAlIna saMskRti kI kadara bhI maiM karane lagA aura sAtha hI sAtha garIboM kI parezAnI se adhika unakI apamAnAspada sthiti ke bAre meM mana meM cir3ha bhI Ane lgii| yaha sArA cintana pitAjI ke sAtha kI huI dezI rAjyoM kI yAtrAoM ke kAraNa hI ho skaa| isa anubhava kA eka dUsarA asara haA, jo mere lie bhI Azcaryajanaka thaa| dezI rAjyoM meM, rAjAoM ke jIvana adhikatara vilAsI the / rAjA loga apanI rAniyoM kI pratiSThA ko khUba saMbhAlate the| unake prati Adara bhI dikhAte the, rAja-darabAra meM unako milane vAlI shuuliyteN|aur pratiSThA meM koI kamI nahIM Ane dete the, aura phira bhI, rAnI ko sacce pati-prema se vaMcita rahanA par3atA, aura tuccha dAsiyAM athavA caritrahIna striyAM rAjA ke hRdaya para kabjA jamA letI isa taraha kI bAteM sunane para mujhe bahuta duHkha hotA thaa| rAja-darabAra meM purAnI tamAma kalAoM kI kadara hotI thI, kalAkAroM ko protsAhana milatA thA darabAra meM unakA sthAna sthira rahatA, yaha saba acchA lagatA thA, kintu kalA rasikatA ke sAtha jaba azobhanIya vilAsitA dIkha par3atI thI taba mana asvastha hotA thA aura isa paristhiti ko kaise sudhArA jAya, ye vicAra bhI mana meM Ane lge| dezI rAjyoM meM AdaraNIya mehamAnoM kI Avabhagata bhI acchI hotI hai| eka jagaha hama gaye taba ghara ke bartana mAMjane ke lie darabAra kI ora se niyukta eka dAsI A phuNcii| usakI pozAka aura usake nakhare dekhakara merI mAM ne turanta use nikAla diyA aura darabAra meM kahalAyA ki hameM aise kisI naukara kI AvazyakatA nahIM hai| mujhe bahuta majA aayaa| darabAra ke alaga-alaga vibhAgoM meM thor3I carcA bhI maiMne sunii| ve loga hamAre bAre meM Apasa meM kahate the, "naye Aye hue ye adhikArI auroM ke jaise nahIM haiM, kucha alaga hI lagate haiN|" mere pitAjI ke sAmane ghUsa yA rizvata kI bAta karane kI to kisI kI himmata hI nahIM hotI thii| sAmAnya mehamAna-navAjI svIkArane meM pitAjI ko koI Apatti nahIM thI, kintu saba taraha se kar3I dRSTi rakhakara kisI azobhanIya cIja ko pAsa Ane hI nahIM dete| merA eka zauka pitAjI ne calane diyaa| roja zAma ko saira ke lie darabAra se eka ghoDAgAr3I bhejI jAtI thI, usameM baiThakara darabAra ke kisI kArakUna ke sAtha rAjadhAnI meM aura usake AsapAsa acche-acche sthAna dekhane ke lie hama khUba dhuumte| eka jagaha ghor3e jarA tejasvI the, vyavasthApaka ne mAphI mAMgI aura kahalAyA, 132 / samanvaya ke sAdhaka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ "kala acche ghor3e laaeNge|" maiMne kahalavAyA, "nahI, nahIM, tejasvI ghor3e hI mujhe pasanda haiN|" kyA karate becAre ! mAna gaye / bilakula bacapana meM hamAre ghara meM pitAjI kuladeva kI vidhivat pUjA karate the / mandiroM meM bhI bhagavAna kI vidhivat pUjA calatI thii| maMdiroM meM bhI bhagavAna kI vidhivat pUjA calatI thii| vahAM paMca pakavAna kA naivedya, saMgIta, nRtya, kathA-kIrtana sArA dekhakara merI dhArmikatA ko tuSTi milatI / pUjya vyaktiyoM kI jisa taraha se sevA karate haiM, usI taraha bhagavAna kI pUjA hotI / usameM merI dhArmikatA ko tuSTi milatI / lekina jaba maiMne dezI rAjyoM ke darabAroM kA vAyumaNDala dekhA taba vahAM kI kalA - vilAsitA aura khuzAmada dekhane ke bAda maMdiroM kI pUjA ke bAre meM jo merA bhaktibhAva thA so Tika nahIM sakA / deva bhI to vilAsI rAjAoM ke jaise hI rahate haiM aura deviyoM ke sAtha mauja karate haiM, ye saba mujhe cubhane lagA / phira maiM socane lagA ki hama bhagavAna kA dhyAna kareM, yaha to ThIka hai, lekina pUjA kisalie karanI caahie| bhagavAna ko pasInA to hotA nahIM / unako snAna karAne kI kyA jarUrata ? pujArI ko yadi paMca pakavAnakhAne hoM to vaha bhale hI khaayeN| bhagavAna ke sAmane kyoM vaha sArA dharanA cAhie ? isalie aba dhyAna taka jAne kI merI taiyArI hai| dhyAna ke lie mUrti yA chavi anivArya nahIM hai, kintu usakI upayogitA kucha logoM ke lie mAnya ho sakatI hai lekina pUjA to aba mujhe baccoM ke khela ke jaisI lagatI hai| dezI rAja darabAroM kA vAyumaNDala dekhane ke bAda naye vicAroM kA prArambha huA / usake bAda ke vicAra svataMtra haiM, kintu prArambha kI bAta yahAM likha dI hai / 6 : merI par3hAI sAmAnyataH baccoM ko jaba skUla bhejate haiM taba ve par3hate haiM nAma kamAne kI dRSTi se acche nambara mileM, parIkSA meM pAsa ho jAyaM, nIce kI kakSA meM se Upara kI kakSA meM jAkara baiTha sakeM, apanI pragati dekhakara sage-saMbaMdhI aura iSTa mitra khuza hoM aura hamArI prazaMsA kreN| ina sAre protsAhana ke kAraNa vidyArthI ko usa umra meM par3hane kI preraNA milatI hai / ina sArI bAtoM kA mere mana para asara nahIM hotA thA, aisA nahIM hai, kintu adhikatara maiM lAparavAha hI rahatA thaa| ghara meM par3hatA, adhyApaka hameM jo kAma sauMpate usako acchI taraha kara hI letA, phira bhI merI par3hAI jyAdAtara zikSaka kakSA meM jo sikhAte, usako rasapUrvaka sunane meM hI pUrI hotI thI / dhyAnapUrvaka sunanA mujhe acchA lagatA / gaNita ke udAharaNa meM bhI usI taraha mujhe gaNitAnanda miltaa| yahI merI par3hAI kI ThIka preraNA thI / eka dina bhAI ne pUchA, "mAnA ki tumheM gaNita meM rasa na AyA, aura tuma gaNita meM phela ho gaye, aura tumhArA eka varSa kharAba ho gayA, to tuma kyA karoge ?" maiMne kahA, "to ghara baitthuuNgaa| kisane kahA hai ki par3hanA hI cAhie / rasa hai, isIlie to par3hatA huuN|" aura isIlie maiMne kabhI icchA nahIM kI ki mujhe UMcA sthAna mile, skaoNlarazipa mile yA skaoNlara ke taura para merI pratiSThA ho / parIkSA najadIka Aye taba rukSa viSaya ko bhI hAtha meM lekara usameM rasa paidA karake jaise-taise pAsa huA / gaNita ke bAre meM mujhe koI muzkila nahIM thI / bhASA aura gaNita donoM meM mujhe rasa thA / 1 bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 133
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaoNlija ke pahale varSa meM roma ke itihAsa meM koI rasa nahIM thA; kintu par3ate-par3hate usameM bhI rasa Ane lagA / sArA itihAsa par3ha liyA / parIkSA meM 33 pratizata ke aMka mile hI hoMge, kyoMki maiM pAsa ho gyaa| phira varSoM bAda romana kAnUna par3hA, taba romana itihAsa bhI phira se par3ha liyaa| Aja maiM mAnatA hUM ki usa itihAsa ke binA merI par3hAI adhUrI raha jAtI / jisako parIkSA kI par3I na ho, DigariyAM mileM na mileM, yaha bAta jisake lie eka jaisI ho, 'rasa hai ' isIlie jo par3hatA ho, usa AdamI ko jaise saMskAra mila sake, vaise saMskAra prApta kara maiMne kaoNleja kA abhyAsa pUrA kiyaa| bhagavAna ne mujhe vidyAdhyayana kI abhiruci pUrI-pUrI dI hai| maiM cAhatA to lokottara vidvAna ho sakatA, parantu aisA kucha maiM socanevAlA na thA / sabhI viSayoM meM mujhe rasa thA, lekina vaha jIvana taka sImita thA aura jIvana kA rasa AtmAnanda thA / phalasvarUpa maiM apane ko bahuzruta kaha sakatA hUM, vidvAna nahIM / ' isI kAraNa se gAMdhIjI ke Azrama kA jIvana-rasa maiMne pUrA-pUrA prApta kiyA / Azrama ke AdarzoM ko pUre hRdaya se apane meM panapane diye / kintu samAja ke sAmane eka bar3e AzramavAsI netA ke taura para prasiddhi pAne kI merI koI icchA nahIM thI merI paddhati se mujhe svayaM sampUrNa saMtoSa milA, isalie isameM mujhe koI aphasosa nahIM hai| samAja ke sAmane maiM prathama koTi ke sAdhaka ke rUpa meM mazahUra nahIM huA, isakI mujhe paravAha nahIM hai| kintu Adarza AzramavAsI ko jo AMtarika unnati milatI hai, vaha mujhe milI hai| yaha samAdhAna mere lie kAphI hai, phira bhale hI loga mujhe alpa santoSI maaneN| maiM alpa santoSI nahIM hUM, itanA Atma-vizvAsa mere lie paryApta hai / 7: zikSA ke dvArA krAMti kI taiyArI "aMgrejoM ke zAsana meM rahanA lajjAspada hai / usa rAja ko tor3akara svatantra honA hI hai|" aise vicAroM kI carcA bahuta chuTapana meM hama tInoM bhAiyoM ke bIca aneka bAra hotI thii| aise vicAra kahAM se Aye, yaha khojane kA prayAsa karatA hUM, lekina unakA udgama nahIM miltaa| pitAjI ke pAsa se to aise vicAra hameM nahIM mile the, unhoMne deza kA itihAsa kabhI par3hA bhI ho, aisA mujhe nahIM lagatA / naukarI zurU kI taba se eka sarva-sAmAnya vicAra apanI saMskRti meM sarvatra phailA huA maiM dekhatA hUM / "jinakI naukarI karate haiM, unake prati vaphAdAra rahanA hI caahie|" ye vicAra pitAjI meM maiM spaSTa dekhatA thA / aMgreja loga videzI haiM, unakA vaMza alaga, dharma alaga, isa deza meM rAja karane kA unakA adhikAra kyA ? aise vicAra samAja meM sunAI dete the| unakA virodha bhI koI nahIM karatA. ye vicAra havA meM the; svAbhAvika lagate the, kintu unako svIkAra karanA cAhie, aMgrejoM kA rAjya haTAne ke lie kucha karanA bhI cAhie - aisA vAyumaNDala una dinoM samAja meM thA hI nahIM merA janma huA taba san 1857 kI pravRtti aura hAra ko tIsa sAla bhI huena the, to bhI aMgrejoM kA rAjya kAyama hI hai aura loga usake AdI ho gaye haiM, aise hI vicAra sAre vAtAvaraNa meM phaile the| "rAjyakarttA videzI haiM, vidharmI haiM, mana meM Aye so kareMge hI, hamAre hita kA khyAla unake mana meM Ave kahAM se?" aise vicAra loga prakaTa jarUra karate the, lekina usake bAre meM kucha karane kI vRtti kahIM nahIM dIkha par3atI thii| bar3e bhAiyoM ke pAsa meM bhI svatantratA ke vicAra sune nahIM the| skUla jAnA, par3hAI karanA, kyoMki par3hane se hI naukarI milegI, aura jIne ke lie yA to manuSya khetI kare, vyApAra kare athavA 134 / samanvaya ke sAdhaka
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukarI kare, isase jyAdA vicAra kahIM se sunane ko nahIM milte| aise vAyumaNDala meM na jAne kahAM se, ghara ke hama tIna loga mAno sabhA meM baiThe hoM, isa taraha se "aMgreja sarakAra kA rAjya tor3anA hI caahie|" isa taraha ke vicAroM kI carcA Apasa meM karane lge| Azcarya to yaha hai ki aise vicAra dimAga meM Aye kahAM se? samAja meM aneka jAtiyAM haiN| apanI jAti alaga / dUsarI jAtiyoM kA mAno samAja hI bhinna / unake yahAM jAne kA kAraNa hI nhiiN| sAtha khAnA-pInA nhiiN| jaisA jAti-bheda vaisA hI dharma-bheda / musalamAnoM kI bhI eka jAti hI to hai| goroM ke pIche-pIche calanevAle dezI TopIvAloM kI bhI eka jAti alaga-itanA hama samajhe hue the| vizeSa bheda dhyAna meM lene kI jarUrata nahIM thii| aisI hAlata meM rAjya videziyoM kA hai, usakI cir3ha kisI meM dIkhatI nahIM thii| aMgrejoM ke khilApha gupta saMsthA calAnI cAhie, logoM meM asaMtoSa phailAnA cAhie, aisA hama mAnate the, usakI carcA bhI karate, kintu ye the sAre Upara se or3he hue vicaar|hmaare deza para aMgrejoM kA rAjya ho yaha hamArA bar3A apamAna hai, yaha anubhava hameM utkaTatA se nahIM ho rahA thA aura aMgrejoM kA rAjya hameM asahya nahIM ho gayA thaa| ye vicAra to kaoNleja meM jAne ke bAda, puNe ke vAyumaMDala meM sarvaprathama jAgrata hue, aisA mujhe lagatA hai| taba taka to eka sarvabhauma vicAra pracalita thA ki "par3ha-likhakara sarakArI naukarI prApta kara lenI hai|" khaira, kAleja ke jisa vicAra ne sarvaprathama jar3a pakar3I vaha thA kaaNgres-virodhii| kAMgresa meM saba dezabhakta bhale hI hoM, kintu aMgrejoM kA rAjya apane bhale ke lie, Izvara kI icchA se yahAM AyA hai, "unake sAtha thor3I dalIleM karake prajA ke lie jyAdA adhikAra prApta karane caahie|" aisA mAnane vAle acche-acche loga bhI the| yahAM ke logoM ko aMgrejI rAjya acchA lagatA hai, kintu rAjya ke sarakArI kAmoM se janatA meM jo thor3A-bahuta asaMtoSa hai vaha dUra kareM, par3he-likhoM ko acchI naukariyAM dene se saba ThIka calegA, aisA mAnane vAle aMgreja bhI haiN| unake sahayoga se logoM ko jyAdA adhikAra dilavAne cAhie aura aisA karane ke lie aMgrejoM ko apanI vaphAdArI kA bharosA utpanna honA cAhie, isa taraha ke vicAra kAMgresa phailAtI hai aura svatantratA ke vicAroM ko panapane nahIM detii| aMgrejI rAjya ko haTAne ke lie prajA meM asaMtoSa bar3hAne kA kAma mukhya hai, aisA mAnanevAle pakSa meM maiM zAmila ho cukA thaa| isalie kAMgresa kA virodha karanA, yaha hamArA mukhya kAma thaa| kyA karanA cAhie, isakI prakaTa carcA nahIM hotI thii| lar3anA cAhie, lar3AI kI taiyArI karanI cAhie, itanA kahane vAle loga bhI bar3e dezabhakta mAne jaate| samAja meM rAjanaitika vicAroM ke anusAra eka pakSa ko 'jahAla' aura dUsare pakSa kI 'mavAla' kahate the| jahAla pakSa ke netA the lokamAnya tilaka / unakI rAjanIti mujhe pasaMda thI, lekina unakI samAjanIti tanika bhI pasaMda na thii| narama pakSa ke loga samAja-sudhAra kA acchA pracAra krte| usakA mahattva mujhe jaMcatA thaa| samAja-sudhAra ke binA sArA samAja eka ho nahIM sakegA, usameM tejasvitA AyegI nahIM, isa vicAra kA pracAra maiM joza se karane lgaa| lokamAnya tilaka aMgrejoM ke khilApha asaMtoSa bar3hAne kA kAma to acchI taraha karate haiM, kintu svAtaMtrya kA pracAra joza ke sAtha nahIM karate, yaha asaMtoSa unake khilApha hamAre mana meM thaa| isalie maiM nAsika ke sAvarakara kI gupta saMsthA meM zAmila huA / dekhA ki vahAM guptatA kahIM milatI na thii| kevala vicAra phailAne kA hI kAma ho rahA thA / bahuta huA to thor3I pistoleM aura rivaoNlvara ikaTThI karake do-cAra aMgrejoM kA khUna karane se kyA phAyadA ? usa samaya se kahatA AyA hUM ki aMgreja kAyaroM kI aulAda nahIM hai| do-cAra aura pAMca-dasa aMgrejoM kA khUna karane se ve bhAga nahIM jAyeMge, ulTA ve bhayaMkara ho jAyeMge / eka tarapha tove sAmAnya janatA ko khuza karate jAyeMge, narama dala ke logoM ko acchI-acchI naukariyAM bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 135
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ deMge aura rAjanaitika hatyA karanevAle logoM ko krUratA ke sAtha kucala DAleMge / taduparAnta sAre hI prakaTa jIvana ko naSTa karane ke lie sakhta kadama utthaayeNge| isase aMgrejoM ke prati asaMtoSa bar3hane ke badale, daMgA karanevAle aura aMgrejoM ko mAra DAlane vAle muTThI bhara logoM ke kAraNa sAre deza para damananIti phailegI aura prajA meM krAMtikArI deza-bhaktoM ke prati aruci phailegii| deza kArya ke lie janatA prakaTa sahAyatA to de nahIM sakatI kintu vaha khAnagI DhaMga se dezabhaktoM ko paise khuzI se detI hai, isa vAtAvaraNa kA bhI aMta ho jaayegaa| loga hamako najadIka Ane hI na deM, hamase Darane lageM, aisA vAyumaMDala khar3A karake hameM kyA milane vAlA hai ? saca to hameM gupta rahakara lar3AI kI taiyArI karanI caahie| hama meM se kaI loga kahate the ki gupta kAma ke vAste paise ekatra karane ke lie sarakArI khajAnA lUTanA caahie| lekina yadi hama aisA kareMge to hama janatA meM apriya ho jaayeNge| loga hamArA hRdaya se dveSa karane lgeNge| pulisa meM hamAre khilApha zikAyateM kreNge| phira lar3AI kA vAyumaMDala hama kaise taiyAra kara pAyeMge ? yaha thI merI dalIla hamAre aMdara ke matabheda bar3hate gye| janatA meM vicAra- prasAra karane se pahale hamArI gupta saMsthA meM vicAra-zuddhi aura nizcita yojanA taiyAra karake usako kAryAnvita karane ke pIche jyAdA zakti kharca karanI cAhie, aisA mujhe lagatA thA / jela jIvana mola lenA athavA phAMsI jAne ko taiyAra honA, isake lie bhI taiyArI honI cAhie, sAthasAtha Ama janatA ko abhayadAna bhI denA cAhie, aise-aise vicAra gupta maMDala ke logoM ke sAmane maiM rakhatA thA / phira nAsika ke kalekTara jaMksana kI hatyA huii| bihAra meM aura baMgAla meM bama phuutte| deza meM jo thor3e gupta krAntikA dala the, ve prakaTa ho gaye aura hameM anubhava huA ki hamArI taiyArI nahIM ke barAbara hai, jabaki aMgrejoM kI taiyArI, socA thA usase hajAragunA jyAdA thii| aba kyA karanA ? yaha vicAra mana ko parezAna karane lagA / aura dezI rAjya meM rahakara bhI kucha karanA zakya nahIM hai, aisA pUrA anubhava hone ke bAda aura bar3odarA kA rASTrIya zikSA kA hamArA kAma bhI sarakAra kI ora se azakya ho jAne ke bAda maiMne himAlaya kA rAstA liyaa| kAleja meM jAne se pahale, krAMti ke bAre meM mere vicAra kacce the| samAna vicAra ke logoM ke sAtha vicAra-viniyama karane kA maukA milaa| videziyoM kI gulAmI kaise sahana kara sake aura mukta hone ke prayatnoM meM bAra-bAra hameM hAra kyoM milii| isa bAta kA cintana hamAre loga nahIM karate, aisI zikAyata maiM aneka bAra karatA aura phira bhI sAthiyoM ke mana para jarUrI asara nahIM hotA, yaha bhI merI ulajhana merI bAtoM meM zAyada kucha doSa hogaa| mere vicAra hI mujhe yahAM peza karane caahie| lekina yaha AsAna nahIM hai / isalie anubhava aura utkaTa cintana ke phalasvarUpa usa samaya ke vicAroM ne jo antima svarUpa liyA, vahI yahAM peza karUMgA / cintana aura anubhava kA krama dikhAne kA merA tanika bhI Agraha nahIM hai / kAleja meM dAkhila hone ke bAda hI itanI bhavya saMskRti ke vArisa hama 1 hamAre deza meM cAra varNoM kI vyavasthA ko lekara deza kA rakSaNa aura deza kI rAjya vyavasthA kSatriya varNa ko hI sauMpa dI gaI hai| pariNAma yaha huA ki bAkI ke loga gaphalata meM hI rhe| roTI-beTI vyavahAra kI maryAdA ke kAraNa haraeka samAja alaga hI hai, aisI mAnyatA lokamAnasa meM rUr3a huI hai| rAjA hAra jAye aura videzI loga yahAM Akara rAja kareM to pUre samAja ko isakA jyAdA burA nahIM lagatA thA / videzI rAjAoM kI ora se jaba dhArmika julma hotA thA tabhI janatA akulAtI dhArmika svatantratA kAyama rahate hue rAjadvArI paratantratA logoM ko khAsa cubhatI nahIM thI / yadi aisA na hotA to muTThI bhara videzI loga karor3oM ke rASTra ko parAjita nahIM kara sakate, aura videziyoM ke rAjya yahAM majabUta bhI nahIM hote / hamAre yahAM dharma-jIvana kI zikSA uttama vikasita huI thI aura janatA meM usakA pracAra bhI acchI taraha 136 / samanvaya ke sAdhaka
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA thaa| kintu pUrAne dharma-graMthoM para se yaha nahIM lagatA ki deza-rakSA ke bAre meM aura rAjya-vyavasthA ke bAre meM sAmAnya janatA ko acchI zikSA milI ho| cANakya kA arthazAstra, kAmandakIya nItizAstra ityAdi grantha hamAre pAsa haiN| rAmAyaNa, mahAbhArata meM bhI rAjya-zAsana aura prajA-dharma ke bAre meM vicAra-vivaraNa milatA hai| jo hai, so acchA hai, kintu deza kI pUrI kSatriya kauma ko deza-rakSA aura deza-zAsana ke bAre meM pUrI zikSA milatI ho, aisA yakIna nhiiN| isa bAre meM jo sAhitya hai, vaha dharma ko hI najara meM rakhakara likhA gayA hai| videzI AkramaNa ke sAmane saba rAjA ekatra hokara lar3eM aura sArI prajA bhI kSAtra-dharma ko svIkAra kare, isa taraha kA upadeza utkaTatA se diyA huA kahIM dikhAI nahIM detaa| bahAdurI se lar3anA, zatru ko pITha nahIM dikhAnI, ityAdi upadeza saphala hue the aura kSatriya loga pUre-pUre bahAdura the yaha to spaSTa hai| hato vA prApsyasi svargama jitvA vA bhokSyase mhiim| isa kisma ke upadeza se sArI kSatriya kauma meM bahAdurI kA vikAsa huA thA, jo Aja bhI hai, kintu apane ina kSatriyoM ne videziyoM kA rAjya majabUta karane meM sahayoga diyA hI hai| Aja bhI rAjasthAna meM kSatriya jAti yuddha meM, aura Apasa meM lar3ane meM bahAdurI dikhAtI hai aura usI rAjasthAna meM brAhmaNa-vaizya jaisI jAtiyAM jaina dharma kI ahiMsA kA utkarSa bhI batAtI haiN| aba hameM asaMkhya choTI-choTI jAtiyoM kA bandhana tor3akara, roTI-beTI vyavahAra kI bina jarUrI maryAdAeM chor3akara saMsAra-sudhAra ke Age bar3hanA caahie| kevala rAjanaitika krAnti kareMge aura sAmAjika jIvana meM to rUr3hivAdI raheMge, isa taraha kI nIti calAkara hameM kabhI krAnti meM saphalatA nahIM milegii| aise mere vicAra hamArI gupta saMsthA meM maiM sAthiyoM ke sAmane rakhane lgaa| usa jamAne meM hindU-muslima ekatA kA savAla hamAre mana meM tIvra huA nahIM thaa| zivAjI ke samaya kA mahArASTra kA itihAsa hama logoM ne abhimAnapUrvaka par3hA huA thA, isalie, "musalamAna to apane virodhI hI raheMge" aise vicAra mana meM jora karate the| kintu isalie hindU, khistI, yahUdI, pArasI ityAdi logoM ke sAtha hameM milanA-julanA cAhie, unameM svarAjya ke lie phanA hone kI vRtti aura ekatA utpanna karanI cAhie la hinduoM kA saMgaThana karake tamAma gaira-hinduoM ko dUra rakhakara kiyA haA hamArA hindU-saMgaThana AtmaghAtI hogaa| isa taraha ke vicAra kA maiM pracAra karatA thaa| maiMne dekhA ki sAmAnya janatA meM utkaTa dezabhakti kI kadara hai, krAntikArI logoM ko, ho sake itanI madada kara denI cAhie, aisI bhI logoM kI icchA hai| koI krAntikArI dezabhakta saMkaTa meM A par3A ho to use bacAne ke lie, sarakArI najara se use chipAne ke lie cAhe jaisA jokhima mola lene aneka loga taiyAra hote / gulAmI ke prati tiraskAra aura AjAdI ke lie utkaTa bhakti kI bhAvanA logoM meM hai| itanA hote hue bhI vyavahAra ke sAmane loga hAra jAte haiN| krAntikArI logoM ke sAtha khullama-khullA milate ve Darate haiM aura sArA samaya vyavahAra meM hI DUbe rahate haiN| svAtaMtrya prApta karane ke lie rASTrIya utthAna caahie| lAkhoM logoM meM tejasvitA kA saMcAra hone kI AvazyakatA hai, aisA vAtAvaraNa to taiyAra ho sakatA hai| lekina videzI rAjya-vyavasthA kI pakar3a ko padacyuta karane ke lie jo rASTrIya joza jarUrI hai, vaha kevala hamAre gupta Andolana se siddha nahIM hogaa| gupta Andolana karanevAle apane ko gupta rakhane kI sAdhanA bhI sAdha nahIM skte| svAtantrya-prApti ke lie jo taiyArI cAhie, usakA hajAravAM to kyA, lAkhavAM hissA bhI hama kara nahIM kara pAye haiN| taba Age kaise bar3ha sakeM, isakI cintA lagabhaga nirAzA kI hada taka pahuMca gaI thii| svAmI vivekAnanda kA vedAnta, rAmakRSNamizana, DA0 bhagavAnadAsa kA sarva-dharma-adhyayana, ravIndranAtha kA kAvyamaya jIvanatatva-jJAna, lokamAnya tilaka bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 137
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI preraNA se AI huI rASTrIya jAgRti zrIaravinda ghoSa kI yogika zakti -- ye sArI cIjeM preraka aura protsAhaka thiiN| phira bhI sAre rASTra kA turanta utthAna karane kI AvazyakatA ko pahuMca sake, aisI koI saMsthAgata pravRti dikhAI nahIM detI thii| kabhI-kabhI nirAza hokara maiM kahatA ki rASTravyApI dUdha kA krAntikArI dahI banAne ke lie jo jAmuna cAhie so to apane pAsa hai / kintu jisakA dahI ho sake, aisA dUdha hI janatA meM nahIM hai / usakA kyA karanA, usako kahAM se lAnA ? yahI thI merI ulajhana / eka hI choTA-sA, kintu nirNayAtmaka udAharaNa detA hUM / dillI darabAra ke samaya sayAjIrAva ne thor3A-sA svAbhimAna dikhAyA, itane bhara se unako dabA dene ke lie briTiza nIti Age AI / kucha thor3A kAma ho sake, isa lobha se dezI- rAjya meM, bar3audA meM hama loga gaMganAtha vidyAlaya calAte the / usake niyAmaka maNDala meM gAyakavAr3I rAjya ke kaI bar3e-bar3e adhikArI the / mukhya netA to bairisTara kezavarAva dezapANDe the / unhoMne to apanI naukarI se istIphA de diyaa| lekina saba niyAmakoM ne gaMganAtha banda karane kA nirNaya kiyaa| usa vakta maiMne kahA bhI, " cAhe Apa saba niyAmaka nikala jAeM, saMsthA kA nayA makAna taiyAra huA hai so hamako deM yA na deM, Apake Azraya ke binA hI hama gaMganAtha vidyAlaya calAyeMge / saMsthA ko jIvita rakhane ke lie jarUrI paise janatA degii| hama gaMganAtha vidyAlaya banda nahIM kreNge|" itanA jora to maiMne dikhAyA, kintu janatA meM aisI ghabarAhaTa phailI huI thI ki ekamAtra rAmadAsI sevaka ananta buA bharaDekara hI mere sAtha rahane ko taiyAra huA, bAkI kisI kAryakartA kI himmata na pdd'ii| maiMne kahA, "do to do, athavA DhAI zikSaka lekara bhI gaMganAtha claayeNge| saMsthA banda kyoM kI jAya ?" maiMne jora to kiyA, kintu paristhiti mujhe sayAnApana sikhAnA cAhatI thii| gaMganAtha ke vidyArthiyoM meM se eka bhI vidyArthI vidyAlaya meM rahane ko taiyAra na huaa| kaI vidyArthI ghara ke garIba the, unakA khAne-pIne kA kharca bhI saMsthA detI thii| unake saMrakSaka sarakArI naukara bhI nahIM the| phira bhI aMgreja sarakAra kA ugra rukha dekhakara bhale thor3e hI samaya ke lie kintu janatA aisI sahama gaI thI ki garIba vidyArthI bhI saMsthA meM rahane ko taiyAra na hue| aise anubhava ke bAda hamAre vidyArthI yadi rAjakIya sarakArI skUloM meM dAkhila honA cAheM to rAjya kI ora se usameM koI muzkila utpanna nahIM kI jAyegI, isa taraha kI vinatI karane ke lie mujhe sarakArI vidyAdhikArI ko milane jAnA pdd'aa| yaha to mere lie bar3A marmAghAta thaa| maiM hAra gayA, aura himAlaya meM jAkara AdhyAtmika sAdhanA karane kA maiMne nirNaya kiyA / belagAma jAkara pArivArika ulajhaneM saba dUra kIM / yaha bhI eka bar3A prakaraNa thA / patnI ko aura bacce ko mere sasura ke yahAM rakhakara unake khAne-pIne kI saba vyavasthA kI aura "himAlaya kI yAtrA ko jA rahA hUM" itanA hI kahakara nijI aura sArvajanika jIvana kA aMta kara diyaa| rASTramata ke dinoM ke mere sAthI svAmI Ananda kaba se himAlaya meM pahuMca gaye the / unako maiM likhA ki maiM saba pravRttiyoM se mukta ho gayA huuN| bhagavAna ke pAsa se nayI preraNA prApta karane ke lie himAlaya A rahA hUM / prayAga, banArasa aura gayA visthalI jAkara mAtA-pitA kA zrArddha kiyA / kalakattA jAkara rAmakRSNa mizana ke netAoM se milA / ananta buA mere sAtha the, unake saMtoSa kI khAtira hama ayodhyA phuNce| saba taraha se mukta hokara sthAyI rUpa meM himAlaya kA rAstA liyA aura jIvana kA eka hissA pUrA kiyaa| 138 / samanvaya ke sAdhaka
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8:: himAlaya aura usake bAda ___ jaisA ki Upara kahA gayA hai, bacapana ke pichale dharmAnubhava ke bAda buddhivAda, saMzayavAda aura nAstikatA aaii| yaha bhI upayogI hI sAbita huii| isI taraha Atmika sAdhanA kI pUrI dhuna lagane ke pahale deza ko AjAda karane ke lie utkaTa niSThA aura samAja-sudhAra kI lagana mujha meM utpanna huii| yaha bhI nayI sAdhanA ke lie atyanta upayogI sAbita huaa| yadi aisA na hotA to merI sAdhanA purAne DhaMga se calatI rahatI aura usameM purAnI rUr3hiyoM kI kRtrimatA bhI A jaatii| amuka zaktiyAM jise camatkAra kahate haiM bhI mujha meM prakaTa hoM aisI icchA bhI jAgrata hotii| phalasvarUpa bhaviSya kI sevA ke lie maiM nikammA ho jAtA aura AdhyAtmikatA meM bhI jo naI gaharAI AI hai, so nahIM aatii| jaisA ki maiMne merI pustaka 'himAlaya kI yAtrA' meM likhA hai deza darzana, prakRti kI bhavyatA aura samAja-nirIkSaNa-ye tIna cIjeM mere sAtha na hotIM to maiM yA to TUrisToM ke jaisA chichalA rahatA athavA himAlaya ke kaI purAne DhaMga ke sAdhakoM kI taraha himAlaya kA mere Upara koI prabhAva na ho pAtA, aura phira to himAlaya meM rahanevAle aura sAmAnya logoM ko zArIrika AMkhoM se na dIkhanevAle yogiyoM kI aura avatArI puruSoM kI bAteM kahate rahane meM hI himAlaya ke jIvana kI kRtArthatA maiMne mAna lI hotii| usa-usa samaya mujhe jojo suvidhAeM milIM ve saba mAno Izvara kI yojanA ke anusAra hI ho rahA hai, aisA samajhakara maiMne logoM ko purAne DhaMga meM hI DhAlA hotaa| himAlaya meM maiMne kyA-kyA dekhA? jo dekhA usake sAtha jo AnaMda kA anubhava kiyA, usakI bAteM maiMne usa pustaka meM likhI haiN| vahAM kyA sAdhanA kI, vaha mujhe, bhale thor3e meM, alaga pustaka meM denA bAkI hai| isalie 'svarAjya-saMkalpa' kI pUrti ke lie maiM vApasa AyA, itanA kahakara usake bAda ke jIvana kI thor3I bAteM yahAM denA cAhatA huuN| uttara tarapha kI merI usa sAdhanA ke bAre meM maiMne kahIM thor3A kucha likhA hai| AkhirI yAtrA nepAla kI thii| pANDava-kAla se lekara abataka nepAla kA aura tibbata kA sambandha kaisA rahA, yaha maiM jAnanA cAhatA thaa| usa samaya kA itihAsa hamAre logoM ne likhakara nahIM rakhA hai, aura paurANika kAla kI bAteM hama jAnate bhI nahIM / nepAla kI tarapha kI bhASA meM aura bhUTAna kI bhoTa bhASA meM jo sAhitya milatA hai usakA saMzodhana hone ke bAda zAyada hameM bahuta-sI aitihAsika tathA anya bAteM yathArtha rUpa se jAnane ko mileNgii| aura taba hama purAne itihAsa para nava-prakAza DAla skeNge| maiM nepAla to gayA, kintu khojaranAtha jA nahIM sakA, usakI glAni mujhe aba bhI hai| maiM nahIM mAnatA ki Aja maiM khojaranAtha jAUM to vahAM kI purAnI hakIkata aba mujhe mila skegii| maiMne nepAla-yAtrA pUrI kI tabhI himAlaya kA parva pUrA huA, aisA maiM mAnatA huuN| maiMne apanA mAnasa badalakara sAMskRtika svarAjya kA ciMtana zurU kiyA aura usa hetu se rAmakRSNa mizana meM aura zAntiniketana meM kucha samaya bitaayaa| zrIaravinda ghoSa ke pAsa nahIM jA sakA, kyoMki ve guptarIti se pAMDicerI jAkara vahAM sthira hone kI taiyArI kara rahe the| yadi maiM rAmakRSNa mizana meM dAkhila huA hotA to vidhivat saMnyAsa le letaa| taba to strI-putroM ko sAtha lekara rahane kA savAla hI nahIM utthtaa| rAmakRSNa mizana ke adhyakSa svAmI brahmAnanda (pUrvAzrama ke rAkhAla rAjA) ke sAtha thor3A-sA sambandha hI ho pAyA thaa| isalie maiMne mAna liyA ki ve mujhako turanta saMnyAsa kI dIkSA deMge, kintu unhoMne tIna sAla ummIdavArI karane ke bAda saMnyAsa dene kI bAta kii| isalie maiM khUba yAtrA kara sakA aura mere vicAroM meM bahuta parivartana haa| isa parivartana ko lekara maiM zAntiniketana gyaa| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 136
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI vivekAnanda ke saMnyasta jIvana kA aura unakI loka-sevA kA uttama prabhAva mere mana para thA, phira bhI isa saMsthA kA svarUpa aura asaMkhya saMnyAsiyoM kI rUr3hiyAM ityAdi dekhakara saMnyAsa Azrama ke bAre meM mere mana meM bahuta Agraha nahIM rhaa| mujhe lagA ki strI-putroM ke prati merA jo kartavya hai aura rASTra sevA ke lie jo vAyumaNDala maiM cAhatA hUM usakA vicAra karate merA bhagave vastra dhAraNa na karanA hI ThIka hogaa| gaMganAtha ke samaya ke DhaMga kA nahIM, kintu mere paripakva vicAra ke Agraha ke anusAra naI rASTrIya zikSA Arambha karane kA saMkalpa uThA, aura maiMne apane jIvana kI dizA usa tarapha mor3a lii| usI samaya zAntiniketana meM gAMdhIjI se bheMTa huii| usase pahale gAMdhIjI ke dakSiNa aphrIkA ke logoM ke sAtha phIniksa pArTI ke sAtha acchA paricaya huaa| isa taraha se mAno mere bhAgya ne athavA mere jIvanasvAmI ne mujhe gAMdhI kArya ke sAtha bAMdha diyaa| san 1915 ke prArambha ke mahInoM meM mujhe tIna paribala eka-se mahattva se khIMca rahe the / gurudeva ravIndranAtha ne zAntiniketana meM mujha se kahA ki zAntiniketana meM Apa sthAyI rUpa se juTa jaayeN| Apa pasanda kareMge, usa sthAna para zAntiniketana meM Apake lie jhoMpar3I banavA dUMgA aura zAntiniketana ke sthAyI vyavasthApaka Apako niyukta kruuNgaa| unhoMne kahA thA, "mere pAsa cAhie utane baMgAlI vidvAna haiM aura jyAdA ko bulA bhI sakatA hUM, isalie sirpha par3hAne kI dRSTi se mujhe kisI ko bulAnA par3e aisA nahIM hai, lekina jo thor3e mahIne opane yahAM zAntiniketana meM kAma kiyA hai, vaha dekhakara tathA zAntiniketana kA rasoIghara, vidyArthiyoM kA vAyumaNDala saba dhyAna meM lekara Apako maiM sthAyI vyavasthApaka banAnA cAhatA hUM, yadi Apa yahAM AnA svIkAra kreN|" anya saba adhyApakoM kI taraha maiM bhI vRkSa ke nIce vidyArthiyoM ke varga liyA karatA thA / zrI ainDrayUja ne mere kAma kA nirIkSaNa kiyA hogaa| gurudeva se maiMne sunA ki ainDra yUja kI rAya mere lie acchI hai / gurudeva jaise vizva-vikhyAta kavi kI ora se aisA AmaMtraNa milane para kisako haSaM nahIM hogA aura mere mana meM gurudeva zikSA - zAstrI kI haisiyata se sAmAnya manuSya na lage / ve prabhAvI zikSA zAstrI haiM, yaha to maiM pahacAna sakA thaa| 1 maiMne gurudeva se kahA, "maiM saharSa zAntiniketana meM zAmila ho jAUM pahalI bAra jaba isa bAta kA ullekha huA taba maiMne kahA thA ki Apa nahIM jAnate, kintu maiM zAdI-zudA hUM, mere do choTe beTe bhI haiN| una logoM ko sadA ke lie tyAgakara maiM himAlaya gayA thaa| vaha merI sAdhanA pUrI huI / aba yadi maiM zAntiniketana meM Akara rahUM to mujhe patnI ko aura baccoM ko sAtha rakhanA pdd'egaa| usake javAba meM hI gurudeva ne kahA thA, zAntiniketana kI bhUmi para Apa cAheM vahAM maiM jhoMpar3I banavA dUMgA / jaba unhoMne zAntiniketana meM zAmila hone ke lie pakkA AmaMtraNa diyA taba maiMne jo uttara diyA vaha yahAM dene yogya hai / maiMne kahA, "haridvAra meM Arya samAja kA gurukula calatA hai / use calAnevAle loga garIba haiN| kevala janatA kI madada se itanI bar3I saMsthA ve calA rahe haiN| sarakAra se sahAyatA nahIM mAMgate / yahAM zAntiniketana ke pIche Apa jaise dhanI jamIMdAra kA AdhAra hote hue bhI zAntiniketana meM Apa baccoM ko kalakattA kI maiTrika ke lie taiyAra karate haiM, isalie isa saMsthA meM dAkhila hone meM mana meM kucha saMkoca-sA rahatA hai|" gurudeva eka kSaNa meM merI bAta samajha gye| unhoMne kahA, "Apa vidhu zekhara bAbU se mileN| isI bhUmi para 'vizva bhAratI' nAma kI naI saMsthA calAne jA rahe haiM / usameM dAkhila hote Apako koI saMkoca nahIM hogaa|" 140 | samanvaya ke sAdhaka
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye saba bAteM gAMdhIjI zAntiniketana meM Aye, unhIM dinoM kI thiiN| gAMdhIjI jaba dubArA zAntiniketana Aye taba unhoMne mujha se kahA, "maiM AyA hUM, aba merA Azrama kholuuNgaa| hamArI phIniksa pArTI meM Apa acchI taraha se ghula-mila gaye haiM / Apa mere Azrama meM A sakate haiN|" __usa samaya maiMne koI uttara nahIM diyA, kintu gurudeva ke pAsa jAkara kahA, "Apa jAnate haiM ki apanA hRdaya maiM Apako de cukA hN| ApakI zikSA-pravRtiyAM mujhe acchI lagatI haiN| Apake sAtha kAma karane kA maiMne lagabhaga svIkAra kara liyA hai, kintu aba merA mana gAMdhIjI ke prati AkarSita ho rahA hai| isakA kAraNa sarala bhAva se kahanA cAhatA huuN| bar3audA kI hamArI saMsthA jaba banda huI taba nirAza hokara maiM himAlaya gayA, vahIM hamezA ke lie raha sakatA thA, kintu svarAjya kA saMkalpa mujhe vApasa khIMca laayaa| Apake yahAM rahane meM mujhe hara taraha kA santoSa rahegA, kintu maiM mAnatA hUM ki gAMdhIjI Apase jaldI svarAjya lA sakeMge, isIlie unake yahAM jAne kI icchA hotI hai|" udAratA se aura prasannatApUrvaka gurudeva ne mujhe azIrvAda diyaa| varSoM ke bAda maiMne sunA ki bApUjI ne gurudeva se merI mAMga kI thI aura gurudeva ne javAba meM kahA thA, "datAtreya bAbU kI sevA maiM Apako udhAra de sakatA hai|" phira to maiM gAMdhIjI ke Azrama meM purAnA ho gyaa| eka samaya ahamadAbAda meM gujarAtI sAhitya pariSada haI aura usameM sammAnita mehamAna ke taura para ravIndranAtha ThAkura ko AmaMtrita kiyaa| ve Aye aura cAra dina Azrama ke mehamAna rhe| taba haMsate-haMsate gurudeva ne bApUjI se kahA, "maiMne dattAtreya bAba kI sevA Apako udhAra dI thI, vaha vApasa karane kI ApakI icchA nahIM diikhtii|" aura donoM khila-khilAkara haMsa pdd'e| yaha bAta bhI mujhe varSoM ke bAda mAlUma huii| zAntiniketana aura gAMdhI-Azrama, ina do AkarSaNoM kI bAta maiMne kii| tIsarA AkarSaNa bhI mere lie jabardasta thaa| himAlaya aura zAntiniketana ke AkarSaNa ko pUrA karake maiM jaba gujarAta AyA, taba svAbhAvikatayA bar3audA ke pAsa sayAjIpurA jAkara kezavarAva dezapANDe se milaa| unhoMne mujhe apane pAsa rahane kA AmaMtraNa diyA aura grAmavAsI janatA kI sevA karane kA kAma sUcita kiyaa| himAlaya jAne se pahale unake hAtha ke nIce maiMne gaMganAtha vidyAlaya meM kAma kiyA thaa| mere krAntikArI vicAra aura zikSA kA Agraha-donoM kAraNoM se maiM kezavarAva kA AdamI bana gayA thA aura khAsa bAta to yaha ki gaMganAtha banda hone ke bAda himAlaya jAne se pahale kezavarAva ke pAsa se devI upAsanA kI dIkSA maiMne lI thI, aura himAlaya ke AdhyAtmika vAtAvaraNa meM vaha upAsanA calAI bhI thii| vaha mere dIkSA-guru the| unakA kAma karane ke lie maiM manA kaise kara sakatA thA, isalie vahAM raha gyaa| yogAyoga se usI sAla kAMgresa bambaI meM hii| usake lie pUjya bApUjI Aye the| prArthanA-samAja ke pAsa mAravAr3I vidyAlaya meM ve Thahare the| maiM roja unase milane jAtA aura ghaNToM vahAM baiThA rhtaa| eka dina bApUjI apane Deska para baiThakara Aye hue patra par3ha rahe the, maiM jarA dUra baiThA thaa| vahAM mahAtmAjI ke sabase bar3e putra harilAla mujhase pUchane lage, "kAkAsAheba zAntiniketana meM Apa hamArI phIniksa pArTI meM ghulamila gaye the aura jaba pUjya bApUjI vahAM Aye taba Apa unake itane karIba Aye ki hama sabane mAnA thA ki bApUjI ke Azrama khalane para sabase pahale Apa hI usameM dAkhila ho jaaeNge| kitanA Azcarya hai ki abataka Apa vahAM nahIM phuNce|" maiMne kahA, "ApakI bAta bilakula sahI hai, kintu himAlaya jAne se pahale jinake sAtha maiM kAma karatA thA ve bairisTara dezapANDe grAmasevA kara rahe haiM / unako merI sevA kI AvazyakatA hai, isalie vahAM rahA huuN| aba Apa hI kahie ki maiM purAne baoNsa ko chor3akara nayA baoNsa karane jAUM aura dezapANDe sAhaba ko naye bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 141
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevaka DhUMDhane par3eM, yaha kucha ThIka hogA? isIlie bApUjI ke prati merA cAhe kitanA utkaTa AkarSaNa ho, maiM kezavarAva ko chor3a nahIM sktaa|" pUjya bApUjI ne hama donoM kA saMvAda sunA, ve khuza hue unase rahA na gyaa| mujhase kahA, "kAkA, tumhArI bAta sonA-muhara jaisI hai| deza ke saba sevaka aisI niSThA rakha sakeM to svarAjya dUra nhiiN|" bAta vahAM samApta ho gii| maiM mana meM phUlA na smaayaa| svayaM gAMdhIjI ne merI kadara kI, isase jyAdA mujhe kyA cAhie ? kAMgresa samApta huI, bApUjI Azrama gaye aura maiM bdd'audaa|| kintu merA bhAgya mujhe kaise chor3e ? bApUjI ne ahamadAbAda se dezapANDe sAhaba ko patra likhA / usameM likhA thA, "Apake pAsa kAkA haiM, Apa unakA koI vizeSa upayoga karate hoM, aisA nahIM lgtaa| Azrama meM hama eka zAlA calanA cAhate haiM, ityAdi ityaadi|" isa taraha se bApUjI ne kezavarAva se merI mAMga kii| kezavarAva ne mujhe bApUjI kA patra dikhAyA aura pUchA, "kyA vicAra hai tumhArA?" maiMne kahA, "isameM mujhe socane kA kucha hai hI nhiiN| maiMne to apanI sevA Apake caraNoM meM arpita kI hai| gAMdhIjI ne Apako likhA hai, Apa jAne aura bApUjI jaane|" kezavarAva ne kahA, "itane mahAna puruSa mAMga kara rahe haiM aura Azrama meM bhI rASTrIya zikSA kA kAma hai| gaMganAtha meM Apa kAma karate hI the| bApUjI ke Azrama ko bhI gaMganAtha samajha lIjiye aura jaise yahAM rASTrIya zikSaNa kA kArya karate the vaise vahAM kiijiye|" mujhe to socane kA thA hI nhiiN| gAMdhIjI ke Azrama ke logoM ke sAtha to maiM pahale se ghulamila gayA thaa| isalie eka dina mujhe lekara kezavarAva bar3audA se ahamadAbAda gaye aura unhoMne mujhe bApUjI ko sauMpa diyaa| yaha bAta Age calakara maiMne mahAdevabhAI se kahI, taba unhoMne kahA, "pitA jaise beTI kA kanyAdAna karate haiM, usI taraha Apa bApUjI ko arpita hue|" zantiniketana, sayAjIpurA kI grAmasevA aura gAMdhIAzrama ina tIna taraha ke AkarSaNoM kA isa taraha anta aayaa| gurudeva ne mere bAre meM bApUjI ko jo tAnA diyA thA, vaha to bAda kI bAta hai| 'gujarAta sAhitya pariSada' kI tArIkha dekhane se usakA patA laga sakatA hai| 6. merA vaivAhika jIvana eka bahana aura chaha bhAiyoM meM maiM sabase choTA thA, isalie bilakula choTI umara se ghara ke vAyumaNDala se acchI taraha paricita thaa| jIvana ke bAre meM maiM kucha bhI samajha sakU, isase pahale mere do bar3e bhAI bAbA aura aNNA ke byAha ho cuke the| una donoM kI patniyAM mujhe ghara ke bacce ke taura para nahalAtI, khilAtoM, pyAra karatIM aura dhamakAtI bhI thiiN| dUsare bhAI viSNu kI zAdI huI, taba use ghor3e para baiThakara bArAta meM jAte dekhA thA usakA smaraNa hai| cauthA kezUkA lagna haA / usakI patnI ramA merI hI umara kI thii| hama bacce bhAIbahana kI taraha khelate aura zAma ko kahAniyAM khte| mere saba bhAiyoM ke mukAbale meM merI zAdI kucha bar3I umara meM huii| maiM solaha yA satraha sAla kA rahA huuNgaa| zAdI ke bAda turanta gRhasthAzrama zurU karanA to azakya hI thA / patnI umara lAyaka bhI nahIM hotI aura eka hI ghara meM ekatra rahate hae bhI pati-patnI Apasa meM bAta nahIM kara sakate the| corI se bolanA taka nahIM milaa| 142 / samanvaya ke sAdhaka
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1902 ke jeTha mahIne meM merI zAdI huI / 1903 meM maiTrika pAsa kara 1904 meM kAleja gyaa| bacapana se maiM eka tarapha Izvara-bhakta aura karmaniSTha aura dUsarI tarapha rUDhiyoM kA virodha krnevaalaa| ghara meM maiM bar3oM kA Adara rakhatA, phira bhI patnI ke sAtha khullama-khullA bolane kI bhI icchA hotii| mere sAtha bolane kI himmata patnI to nahIM kara sakatI, kintu maiM usake sAtha kyoM na bolU? maiMne eka acchA rAstA DhUMr3ha nikaalaa| ghara meM pitAjI aura mAM kI adhika-se-adhika sevA karanevAlA maiM thaa| jaba patnI A gaI, taba sAsasasura kI sevA karane kA kAma usakA ho gayA, taba mAM aura ghara kI dUsarI bahanoM kI upasthiti meM maiM patnI se sIdhA savAla pUchatA, "snAna ke lie mAM taiyAra hai ? pAnI rakhA hai ? mAM ke kapar3e taiyAra rakhe haiM ?" pitAjI ke kAryoM meM bhI aise hI savAla pUchatA rahatA / ghara ke bar3e loga mujha para haMsate / gRhasthAznama to abhI zurU bhI nahIM huA aura apanI patnI ke sAtha bolane lgaa| becArI pattI zarma ke mAre pAnI-pAnI ho jAtI / lekina jaba sabane dekhA, sirpha mAM-bApa kI sevA ke sambandha meM hI prazna pUchatA hai, sUcanA detA hai, anyathA patnI ke sAtha nahIM boltaa| mAtR-bhakti aura pitR-bhakti ke kAraNa itanI hada taka hI purAnI rUr3hiyAM isane tor3a dI haiM, bAkI saMyama meM yaha kisI se bhI kama nahIM hai, taba merI majAka eka-do bAra hI huI, so huI phira to merA haka sabako mAnya ho gayA / patnI bhI binA kucha bole sira hilAkara javAba detI, "saba ThIka hai|" samAja meM merI umara ke yuvaka-yuvatiyoM ko jaba merI isa himmata kA patA calA taba ve merI prazaMsA karane lge| "Apa catura nikle| mAM-bApa kI bhakti Age karake patnI ke sAtha bAteM karane kA haka prApta kara liyaa|" maiM bhI khuza hokara kahatA, "prApta kiyA, itanA hI nahIM, usa para amala bhI karatA huuN|" usake bAda dUsarI taraha se patnI ke sAtha bAta karane ko jI cAhe taba usako nahIM, kintu bhAbhI ko maiM . saba bAteM batAne lgaa| ve haMsI meM kahatI, "hamase kyoM kahate haiM ? ApakI patnI yahAM khar3I hai, usase sIdhA kahiye / maiM sirpha haMsa detaa| phira bhI bhAbhI dvArA maiM to sUcanA hI de sakatA thaa| kucha kAma raha gayA ho to usakI ora dhyAna khIMcatA / kabhI-kabhI jarA-sI cir3ha bhI vyakta krtaa| mere pAsa se kisI taraha ke sneha ke zabda to kaise milate ? eka dina mere dhyAna meM AyA ki vaha hamezA kucha udAsa-sI dIkhatI hai| isakA kyA ilAja ? eka dina mujhe sUjhA, bhojana ke bAda maiM ilAyacI le rahA thaa| eka jyAdA le lI aura mere kamare kI ora jAte-jAte ilAyacI ke dAne nikAlakara usake hAtha meM rakhakara cala diyaa| usake bAda maiMne dekhA ki usake cehare para prasannatA dIkha rahI hai| eka dina AMgana meM kursI para maiM baiThA thA ApapAsa koI nahIM thaa| jAte-jAte himmata baTora kara usane kaha diyA, "ilAyacI ke una dAnoM ne Apake prema kA mujhe bharosA dilAyA / aba bhale hI jIvana meM kitane hI saMkaTa AyeM mujhe unakI paravA nhiiN|" jIvana meM usakA yaha pahalA hI vAkya thA, isalie yAda raha gayA hai| mere pitAjI ko aMgreja sarakAra kI naukarI meM, kaI bAra dezI rAjyoM meM jAnA pdd'taa| rAjA choTA ho, taba usakA rAjya kaisA cala rahA hai, usakI riporTa bhI pitAjI sarakAra ko dete| mAtA-pitA ke sAtha maiM aura kAkI bhI AdaraNIya atithi banate taba vahAM ke bagIce, myUjiyama ityAdi dekhane jaate| vaibhava bhogane ke lie nahIM hai kintu taTastha hokara dekhane kA maukA mile, taba jIvana samRddha hotA hai| hareka sthAna kA mahattva maiM sabako samajhAtA rahatA / isI taraha kAkI kI zikSA bar3hatI jaatii| phira to hama najadIka bhI Aye, ekAMta meM bAteM hone lgiiN| hamane khUba musAphirI kii| mere jIvana meM aneka parivartana hue / ghara chor3akara maiM himAlaya gayA / bAda meM himAlaya se vApasa aayaa| bar3audA meM kezavarAva dezapANDe ke sAtha rhaa| vahAM se gAMdhI-Azrama meM gyaa| ye bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 143
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ saba parivartana prasannatA se sahana karane kI zakti AI / Azrama meM hamAre par3osa meM kizoralAlabhAI aura unakI patnI gomatIbahana rahatI thiiN| unake sAtha kAkI kI gaharI dostI jama gaI mahAdevabhAI kI patnI durgAbahana ke sAtha bhI Age calakara gujarAta vidyApITha calAte samaya jaba asahayoga Andolana zurU huA taba rAta-dina kAma karane se mujhe kSaya roga huaa| jela jIvana se vaha bar3ha gyaa| jela meM eka aMgreja lazkarI DAkTara maMjara DAila jela supariTeMDeMTa banakara aayaa| prathama to usane mere sAtha sakhtI baratI, lekina usane dekhA ki maiM AzramavAsI apanI hI sakhtI kA AdI huuN| jela se kisI taraha se sahUliyata nahIM mAMgatA, taba dhIre-dhIre hamArI dostI huii| mere pAsa Akara khar3e-khar3e khUba bAteM karatA / yaha dekhakara jelavAle mujhe sahUliyateM dene ko Atura the mujhe aisI sahUliyateM lene se inkAra thaa| jaba DAila ne dekhA ki mujhe to kSaya roga hai, taba usane mujhe jela ke andara ho sake, itanI sahUliyateM diiN| auSadhi aura burAkha bhI ThIka milane lage aura tabIyata sudhAra kara maiM jela se bAhara AyA / I KH gyAraha mahInoM kA merA viyoga kAkI ne bar3I himmata se sahana kiyA / bahuta prayatna aura DaoNkTara talavalakara ne kAkI ke svAsthya kI tarapha pUrA-pUrA dhyAna diyA phira bhI usakI tabIyata sudharatI hI nahIM thI taba lAcArI se maiM use mAyake chor3a AyA / vahAM usakI tabIyata kucha sudharI bhI kintu phira se bImArI ne jora kiyaa| vaha vApasa Azrama AI taba maiM vidyApITha meM rahane gayA thA / Azrama meM merA ghara nahIM rahA thA, isalie kAkI ko mahAdevabhAI ke ghara rakhA / san 1926 meM sAbaramatI Azrama meM hI kAkI kA dehAnta 40 varSa kI avasthA meM huA / ci0 satIza aura bAla bhI taba sAtha hI the| sAbaramatI ke kinAre usakA deha hamane agni ko arpaNa kiyA aura kevala usakI smRti hI zeSa raha gaI / mere Azrama - jIvana ke sAtha pUrNarUpa se eka hokara kAkI ne mujhe aura mere sAthiyoM ko saMtoSa diyA thaa| kintu Azrama- jIvana usakA svayaM kA Adarza nahIM thA, isalie maiM use aneka bAra mAyake jAne detaa| usakI mAM ke prati sAre samAja kA Adara thaa| mere mana meM bhI unake prati pUjya bhAva thA / 10 :: patnI kI deza-bhakti kAkI ke vicAra-svAtantrya kI bApUjI ke mana meM kadara thii| kAkI gujarAtI samajha sakatI, kintu bola nahIM pAtI / mahAdevabhAI ke sAtha isIlie chUTa se bAta kara sakatI thii| mahAdevabhAI bhI kAkI ke sAtha carcA karane ke lie hamAre rasoI ghara meM Akara baiThate the koI khAsa bAta ho taba pUjya bApUjI bhI kAkI ke sAtha carcA karate the aura apanI bAta use samajhAne hamAre rasoIghara meM Aye the| aise do prasaMga vizeSa kahane yogya haiN| bApUjI ne jaba Azrama ke puruSoM ko Azrama ke rasoIghara meM sAtha dene ko kahA, taba kAkI ne kahA, "aisA karane meM bApUjI ne strI jAti kI mAno 'duzmanI' kI hai|" kAkI kA yaha vicAra mahAdevabhAI ne bApUjI taka pahuMcA diyA aura bApUjI apanI dRSTi vistArapUrvaka kAkI ko samajhAne ke lie hamAre yahAM aaye| kAkI marAThI meM bolatI thI aura bApUjI ko samajhAne kA kAma mahAdevabhAI karate aura bApUjI kI bAta kAkI acchI taraha na samajha sake taba marAThI meM samajhAne kA kAma bhI mahAdevabhAI kA rhtaa| una donoM kI aisI carcAoM meM maiM bIca meM nahIM rahatA thaa| 144 | samanvaya ke sAdhaka
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarI eka mahatva kI carcA bApUjI aura kAkI ke bIca calI thii| dakSiNa aphrIkA se hamezA ke lie bhArata vApasa Akara bhArata ke sArvajanika jIvana meM hissA lene kA aura gujarAta meM apanA Azrama sthApita karane kA bApUjI ne nirNaya liyaa| hama saba bApUjI ke pAsa gye| una prAthamika dinoM kI yaha bAta hai| usa samaya taka gAMdhIjI kI ahiMsA pUrI kar3I nahIM huI thI aura briTiza sAmrAjya ke sAtha pUrA nAtA tor3ane kA bhI unake mana meM ugA nahIM thaa| gAMdhIjI briTiza rAjya ke khilApha jaba jarUrata par3e taba lar3ate sahI, kintu tabataka unake mana meM vizvAsa thA ki kula milAkara briTiza sAmrAjya bhArata kA ahita nahIM kregaa| hama usa sAmrAjya meM dAkhila to ho gaye haiM, icchA se yA inicchA se| taba apanA svabhAva tejasvitA chor3e binA usa sAmrAjya ke prati hama vaphAdAra raheM, muzkila khar3I hone para sAmrAjya kI madada bhI kareMge aura yadi sAmrAjya kI ora se anyAya ho to usake sAmane lar3a bhI leNge| jaba gAMdhIjI kI aisI bhUmikA thI, unhIM dinoM meM briTiza sAmrAjya aura jarmanI ke bIca yuddha chir3a gyaa| gAMdhIjI dakSiNa aphrIkA se vilAyata gye| unhoMne vahAM vilAyata meM rahate bhAratIya yuvakoM kA saMgaThana karake ghAyala sipAhiyoM kI sevA karane ke lie eka sevA-dala sthApita karane kI koziza kI thii| kintu ve bImAra ho gaye aura unako bhArata lauTa AnA pdd'aa| usa jAgatika yuddha ke lie aMgreja bhArata se madada cAhate the| briTiza vAyasarAya ne deza ke kaI netAoM ko dillI bulaayaa| gAMdhIjI ko bhI AmaMtraNa thaa| aMgrejoM kI tarapha se lar3ane ke lie deza ke yuvakoM ke bIca raMgarUTa bharatI kA prayatna gAMdhIjI ne svIkAra kiyA aura ve dillI se vApasa aaye| raMgarUTa bharatI sAre deza meM karane kI thI kintu usakA Arambha gujarAta se karanA gAMdhIjI ke lie svAbhAvika thaa| gAMdhIjI jAnate the ki jarmanoM ke viruddha aMgrejoM ke pakSa meM lar3ane ke lie loga AsAnI se taiyAra nahIM hoNge| ataH usa dizA meM prayatna karane kA gAMdhIjI ne socA / gAMdhIjI ne kahA, "gujarAta kA pracAra Azrama se hI zurU honA caahie| isalie hama AzramavAsiyoM ko ekatra karake unhoMne hameM saba bAteM samajhAte hue kahA ki yuddha ke lie raMgarUTa bharatI kA kAma maiMne apane sira para liyA hai, isalie jAnanA cAhatA hUM ki Azrama meM se bharatI hone ko kauna-kauna taiyAra haiM ?" AzramazAlA ke AcArya vijJAna-vid sAkalacandabhAI ko bApUjI ne prathama pUchA / unakA javAba sunakara bApUjI ko bahuta burA lgaa| "nA re bAbA ! hama to baniyA Thahare ! bandUka pakar3ane kA hamArA kAma nahIM ?" unhoMne eka vAkya meM javAba de diyaa| bApUjI ne merI tarapha najara kI aura mujhase puuchaa| isase pahale sArI paristhiti unhoMne hameM samajhAI thI ki isa vakta yadi hama aMgrejoM kI madada kareMge to unakA hamAre prati jo avizvAsa hai so dUra ho jaayegaa| sAmrAjya meM hamArI pratiSThA bar3hegI aura svarAjya-prApti ke lie yaha eka uttama kadama hogA, ityaadi|" gAMdhIjI kI bAteM sunakara maiMne kahA, "Apa deza ke yAne hama sabake netA haiN| hamArI ora se Apa vacana de cuke haiN| usa vacana kA pAlana karanA hamArA dharma hai| maiM phauja meM dAkhila hone le lie taiyAra huuN| yUropa ke yuddha meM avazya hissA luuNgaa|" mere pIche-pIche hamAre naraharibhAI parIkha aura pRthu zukla nAma ke eka yuvA kavi taiyAra hue| itane bar3e Azrama meM se tIna hI vyakti taiyAra hue| yaha saMkhyA utsAhavardhaka nahIM thI, kintu tIna taiyAra hue yahI zubha zakUna thaa| gAMdhIjI ne hama tInoM ke nAma sarakAra ke pAsa bheja diye aura vallabhabhAI ko sAtha lekara svayaM bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 145
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta-bhara meM raMgarUTa bharatI ke lie ghUmane lge| usameM unako saphalatA nahIM ke barAbara milii| eka dina Azrama meM vApasa Aye taba kucha cir3hakara kahane lage, "ina 'vaiSNavoM ne' aura 'jainiyoM ne' logoM kI tejasvitA kA hanana kara diyA hai|" jisa dina phauja meM bharatI honA maiMne kabUla kiyA, usa dina kI bAta sunate hI kAkI to gusse se AgababUlA ho gii| "aMgrejoM ke pakSa meM lar3ane ke lie kAkAsAheba unake sainya meM bharatI ho jAyaM, yaha maiM kabhI pasanda nahIM karUMgI / aMgrejoM ke khilApha lar3ane ko taiyAra hoM to maiM samajha sakatI huuN| usakA virodha maiM nahIM karUMgI, kintu yaha bAta to merI kalpanA se pare hai / " / mahAdevabhAI ne yaha bhUmikA savistara gAMdhIjI ko sunaayii| apanI bhUmikA kAkI ko samajhAne ke lie kAkI ne apanI dRSTi sunAyI, "bApUjI, Apa aisA na mAne ki maiM kAyara hUM / merA nAma lakSmI hai| jhAMsI kI rAnI kA caritra maiMne par3hA hai| jabase kAkAsAheba kAleja ke dinoM meM aMgrejoM ke viruddha SaDyaMtra meM zAmila hue the taba se maiM samajha gaI hUM ki eka na eka dina ve pakar3e jAeMge aura unako phAMsI kI sajA bhI ho sakegI aura mujhe vidhavA kA jIvana vyatIta karanA hogaa| isake lie maiMne apanA mana taiyAra kara rakhA hai / kala yadi Apa aMgrejoM ke viruddha yuddha jAhira kareMge to maiM kAkAsAheba ko lar3ane ke lie jarUra bhejuuNgii| itanA hI nahIM, kintu mere do beTe yadi aMgrejoM ke khilApha lar3ate-lar3ate prANa kho deMge taba bhI maiM nahIM rouuNgii| aMgrejoM ke khilApha lar3ane ko apane beToM ko maiM hamezA taiyAra rkhuuNgii| " kintu jina aMgrejoM kA rAjya tor3ane kA kAkAsAheba kA nizcaya hai, unake hI pakSa meM jarmanoM ke sAmane lar3ane ke lie kAkAsAheba ko bheja rahe haiM, usameM merI sammati kabhI bhI milanevAlI nahIM hai / 'aMgrejoM ke pakSa meM kAkAsAheba lar3a rahe haiN|' ye zabda bhI kaise asahya lagate haiN|" bApUjI kA javAba sunane ko bhI kAkI taiyAra nahIM thI isalie bAta vahIM raha gaI / hama tInoM ke nAma sarakAra ke pAsa gaye hI the / sarakAra ke AmaMtraNa kI hama rAha dekha hI rahe the, kintu vaha nahIM AyA / paristhiti badala gaI / jarmanoM kA pakSa nirbala bana gayA / 11 : siMdha ke prati AtmIyatA mahArASTra ke logoM meM jaldI-jaldI apanA abhiprAya banAne kI Adata hai / manuSya ke doSa jhaTa pahacAna lete haiM / usameM bhI gahare nirIkSaNa se adhika chichale anubhavoM para jaldI-jaldI abhiprAya bAMdha lete haiM / ye saba dekhakara kAleja ke dinoM meM isake sAmane maiM kAphI carcA karatA thaa| aisI bhAvanA ke kAraNa alaga-alaga birAdarI ke sambandha hama khUba bigAr3ate haiM, isakI bAta to maiM karatA hI thA sAtha-sAtha vidyArthI jagata ke sAmane maiM yaha bAta bhI bAra-bAra kahatA thA ki anya prAnta ke logoM ke sAtha hameM sambandha bar3hAne caahie| unake kAMjI banane kI vRti hameM chor3a denI cAhie ityAdi / maiM belagAMva kItarapha kA rahanevAlA itanA sunakara logoM ne mujhe 'kAna DI appA' mAna liyA aura tIsare klaba meM bheja diyA / chaH mahIne ke bAda una logoM ko mAlUma huA ki maiM to mahArASTrI hUM merA janma satArA kA aura prAthamika zikSA pUnA meM lI hai| phira una logoM ne mujhe dUsare klaba meM le liyA, jo una dinoM airisTro 146 / samanvaya ke sAdhaka
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ kreTika, sabase uttama aura pratiSThita mAnI jAtI thii| merA dUsarA Agraha yaha thA ki dUra prAnta ke logoM ko hameM adhika apanAnA caahie| baMga-bhaMga ke Andolana ke bAda baMgAla meM krAntikArI hiMsAtmaka vRti bar3ha gaI, taba mahArASTra ke mana meM baMgAla ke bAre meM Adara ekadama bddh'aa| kintu hamAre yahAM koI baMgAlI the nhiiN| usI samaya pAMca-dasa siMdhI lar3ake pharagyusana kAleja meM Aye / kaiyoM ne pahale se patra likhakara pharagyusana kAleja meM jagaha prApta kara lI thii| kAleja meM praveza milate hI unhoMne apanI eka alaga klaba zurU kii| hamAre loga siMdhI logoM kI IrSA karane lage, kintu unase milane-julane kA koI nAma nahIM lete / maiMne socA, "jisa cIja kA maiM upadeza karatA hUM, usako amala meM lAne kI jimmedArI merI hai|" maiMne apane Apa Age hokara do-tIna siMdhI lar3akoM kA paricaya prApta kara liyaa| unameM mukhya thejIvatarAma kRpaalaanii| unako apanAne kA maiMne pUrA prayatna kiyA aura saphala haa| phira dekhA ki anya siMdhiyoM ke jaise ye nahIM haiM / unako anta meM zaMkA AI ki maiM gupta krAntikArI rAjakAraNa meM andara taka pahuMcA huA huuN| maiMne isa bAre meM unako koI dAda na dI kintu bAda meM bhAI sAhaba khuda bhI krAntikArI mata ke bana gye| Age calakara jaba ve bihAra mujaphpharapura ke prAiveTa kAleja meM prophesara the taba svAmI Ananda aura maiM nepAla yAtrA jAte mujaphpharapura meM kRpAlAnI ke mehamAna hokara rahe / phira to hama tInoM nepAla ho aaye| unhoMne apane bhatIje giradhArI ko mere sAtha rahane aura par3hane ke lie bheja diyaa| giradhArI merA beTA banakara rahA thaa| bihAra meM kapAlAnI ne krAntikArI vicAroM kA khuba pracAra kiyA thaa| usI arse meM maiMne brahmadeza kI yAtrA kI taba kRpAlAnI mere sAtha the| pUjya bApUjI jaba hamezA ke lie bhArata Aye taba unake Azrama ke loga zAntiniketana rahe the| unako milane bApUjI zAntiniketana aaye| vahAM bApUjI ke sAtha merA gaharA paricaya huaa| taba maiMne tAra karake kRpAlAnI ko bApUjI se milane bulaayaa| mulAkAta ke una dinoM meM kRpAlAnI bhI merI taraha bApUjI ke ho gye| usa samaya kA bApUjI aura kRpAlAnIjI kA saMbhASaNa maiMne anyatra likhA hai| Age calakara bApUjI jaba bihAra gaye taba kRpAlAnIjI ne unheM apane yahAM ThaharAyA / pariNAmasvarUpa apanI naukarI kA istIphA denA pdd'aa| kapAlAnI campAraNa ke Andolana meM zAmila hue, jela gaye aura pUre-pUre bApUjI ke bana bye| kapAlAnI ne dekha liyA thA ki krAntikArI kAma karane ke lie vidyArthiyoM meM jAgati lAnI cAhie aura usakA prArambha dhArmika vAtAvaraNa se kareMge to samAja kI sahAnubhUti hameM milegI, isalie unhoMne siMdhahaidarAbAda ke pAsa eka brahmacarya Azrama kholaa| usa Azrama kA bhAra maiM uThAUM, aisI unhoMne icchA kii| himAlaya kI yAtrA aura sAdhanA pUrI karake lauTa AyA thaa| kRpAlAnI ke sAtha kA sambandha thA hI isalie maiMne svIkAra kara liyA aura haidarAbAda ke pAsa koTarI nAma ke gAMva meM siMdhu nadI ke kinAre usa Azrama meM jAkara rahA / plega ke kAraNa usa Azrama ko vahAM se haTAnA pdd'aa| taba use hama sakkara le gye| sakkara zikArapura ke pAsa hI hai| maiM thoDe mahIne siMdha meM rahA, usa daramyAna usa prAnta kI sthiti bahuta kucha samajha skaa| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 147 -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12:: prAraMbhika sArvajanika jIvana kI pariNati aMgrejoM kA rAjya tor3akara deza ko svataMtra karane ke lie lar3AI kI taiyArI karanI caahie| yaha kAma kAMgresa jaisI saMsthA se ho nahIM sakegA, aura corI-corI se purAne DhaMga se karane jAyaM to sArI prajA ko na jAne kaba taiyAra kara sakeMge? rASTrIya zikSA ke dvArA krAnti ke vicAra phailAkara janatA meM jAgati lAkara asaMtoSa bar3hAnA cAhie aura isa vAyumaMDala kI madada lekara ho sake, utanI lazkarI taiyArI hameM karanI caahie| isameM thor3A-sI vijaya milate hI aMgrejoM ke zatruoM kI sahAyatA bhI hama prApta kara skeNge| isa taraha ke vicAra se pravRtta hokara maiMne sArvajanika jIvana kA prAraMbha kiyaa| janamAnasa para dharma kA prabhAva sabase adhika hai isalie isa krAMti ke pIche dharma-bhAvanA kI sahAyatA bhI honI cAhie, yaha bhI hamArA usa samaya vicAra thaa| mitroM ke sAtha vicAra-vinimaya khAnagI meM calatA thaa| itane meM hamAre belagAma ke netA zrI gaMgAdhararAva dezapAMDe kA saMparka huaa| unhoMne protsAhana dekara belagAma ke gaNeza vidyAlaya ke sAtha saMbaMdha karavA diyaa| vahAM eka taraha kI rASTrIyatA thI, dhArmikatA bhI thI, kintu vaha rASTrIyatA thI zivAjI ke samaya kI aura dhArmikatA thI sanAtanadharmI vrata-utsavoM kI, saMtoM ke nAma saMkIrtana kI aura purAne DhaMga kI dhArmikatA ko punarujjIvana dene ke rUpa kI thii| isase mujhe ulajhana huI ataH usa saMsthA ko chor3a diyA aura baMbaI gyaa| una dinoM baMga-bhaMga kA AMdolana pUre joza meM thaa| lAla, bAla, pAla deza ke sarvocca netA mAne jAte the| baMgAla meM 'vande mAtaram' nAma kA eka aMgrejI dainika calatA thA, usameM vahAM ke netAoM ke uttama lekha, vyAkhyAna ityAdi diye jAte the| dekhate-dekhate una sabameM apanI utkaTa dezabhakti aura vicAroM kI tejasvitA se zrI aravinda ghoSa Age Aye / svAmI vivekAnanda kA prabhAva to hama para pUrA-pUrA par3A thaa| usI arse meM amerikA ke eka nIgro zikSA-zAstrI aura netA bukara vAziMgaTana kI AtmakathA hamane pddh'ii| 'apa phraoNma slevarI' turanta usakA anuvAda dezI bhASA meM kiyaa| usa AtmakathA kA uttara bhAga 'mAI lArjara ejakezana' maMgavAkara usakA bhI anuvAda kiyA aura hama ko pUrA vizvAsa ho gayA ki rASTrIya zikSaNa ke lie likhane-par3hane kA kAma' aura prAcIna itihAsa kA abhimAna' itanA basa nahIM hai, kintu zramajIvana udyoga-hanara kI kuzalatA, sAmAjika svAvalambana aura svAbhimAnI tejasvitA kA pracAra karanA caahie| saMkSepa meM zikSaNa yAnI kauTumbika, sAmAjika, Arthika, dhArmika aura sAMskatika jIvana kalA meM pravINa hotA', yaha nayI vyAkhyA hamane svIkAra lii| kintu vizAla samAja rUr3hivAdI hotA hai| usake andara rahI huI dhArmika bhAvanA se hI prArambha karanA cAhie yaha vicAra bhI hamane kucha hada taka pakar3A huA thaa| aise samaya para bar3audA ke bhArata-bhakta rAjA sayAjIrAva gAyakavAr3a ke rAjya meM calate hae 'gaMganAtha vidyAlaya' kA AmaMtraNa aayaa| mujhe mAlUma thA ki isa vidyAlaya ke pIche zrIaravinda ghoSa ke khAsa snehI bairisTara kezavarAva dezapAMDe kI preraNA hai aura bairisTara dezapANDe bar3audA rAjya meM sUbedAra (kalaikTara) ke ucca sthAna para haiN| mere lie itanA AkarSaNa paryApta thaa| maiM gaMganAtha vidyAlaya se jur3a gyaa| kezavarAva meM dhArmikatA to thI hI, taduparAMta yaha bhI Agraha unameM thA ki samAjoddhAra ke lie udyoga-hunara vikasita karane cAhie, logoM kI muzkiloM meM unakI madada karanI cAhie ityAdi / 148 / samanvaya ke sAdhaka
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgreja sarakAra ne jaba hamAre isa prayoga ko azakya kara diyA taba putra-kalana chor3akara AdhyAtmika sAdhanA ke lie himAlaya gayA, vahAM advaita-vedAnta aura mAtA kI upAsanA (zuddha dakSiNa mArgI devI upAsanA) ye mere dhyAna-cintana ke viSaya the| taduparAMta kudarata meM aura manuSya-samAja meM-paramezvara ke darzana karane kI merI sAdhanA bhI khUba joza se clii| kAzmIra se nepAla taka himAlaya kI yAtrA kii| eka jagaha baiThakara maMtra-sAdhanA kI, khUba zAnti milI, kintu deza jabataka svatantra nahIM huA hai, usake lie mara-miTanA cAhie, yaha utkaTa bhAvanA kisI taraha mujhe chor3atI nahIM thii| rASTrIya zikSaNa ke dvArA samasta janatA ko krAnti ke lie taiyAra karanA hI cAhie, yaha vicAra mujhe chor3atA nahIM thaa| himAlaya kI yAtrA meM ati zrama ke kAraNa bImAra hone se maiM thor3e dina deharAdUna Akara rahA thA, usa daurAna paricita logoM ke sAtha isakI hI carcA maiM karatA rahA / mujhe lagA ki uttara bhArata meM dharma-sudhAraka Arya-samAjI logoM ne gurukula calAye haiM, ve dekhane caahie| unakI isa pravRti ko dekha sanAtaniyoM ne RSikUla zurU kiye haiM, usakA bhI anubhava lenA caahie| maiMne yaha bhI sunA ki hAtharasa kI tarapha ke eka rAjA mahendra pratApasiMha ne krAntikArI vicAroM se preraNA lekara vRndAvana meM prema-mahAvidyAlaya kI sthApanA kI hai, vaha bhI dekhanA caahie| isa taraha kAtikArI zikSaNa-saMsthAeM dekhane kA anubhava letA huA ghUmatA rahA / kavivara ravIndranAtha kI saMsthA zAntiniketana ke bAre meM bahuta suna rakhA thA, isalie vahAM cAra-pAMca mahIne rhaa| saMskRti kI dRSTi se ravIndranAtha ke vicAra mujhe jyAdA Thosa aura sAtha-sAtha pUre Adhunika lge| maiMne dekhA ki zAntiniketana meM aneka AdarzoM kA AgrahapUrvaka prayoga calAte hue bhI anta meM to vidyArthI ko kalakattA yUnivarsiTI kI maiTrika ke lie taiyAra karate haiN| yaha bAta mujhe cubhatI thii| maiMne gurudeva ravIndranAtha se yaha kahA bhii| unhoMne mujhe samajhAyA ki hamAre vidhuzekhara zAstrI 'vizvabhAratI' nAma kI eka vidyApITha kI sthApanA karanA cAhate haiM usameM Apa zAmila ho skeNge| usa vakta mujhe usa saMsthA kA pUrA khyAla nahIM thA, nahIM to usameM hamezA ke lie zAmila ho jaataa| mana meM yaha vicAra AtA thA ki yadi maiM zikSaNa dvArA kAma na kara sakU to svAmI vivekAnanda ke rAmakRSNa mizana dvArA dharma-krAnti kA kAma kyoM na karUM? zrI rAmakRSNa paramahaMsa ke eka uttama ziSya mahendranAtha gupta ne apanA pUrA nAma jAhira kiye binA 'gaoNspala oNpha zrI rAmakRSNa bAI ema0' nAma kI eka-do kitAbeM prasiddha kI thiiN| mere mitra ne unakA marAThI karake chApA thA usameM merA hAtha bhI thA, isalie maiM 'ema' se milaa| vivekAnanda ke kaI advaita Azrama aura sevAzrama maiMne dekhe the| usameM dAkhila hone kA vicAra bhI AyA thA, kintu nirNaya nahIM ho pAtA thaa| itane meM mahAtmAjI ke dakSiNa aphrIkA ke Azrama ke loga bhArata meM Akara kucha dina ke lie zAntiniketana meM Thahare the| itanA to maiM snehiyoM se jAna hI sakA thA ki gAMdhIjI meM dhArmikatA bharI huI hai, rASTrabhakti pUrI-pUrI hai, krAntikArI zikSaNa unheM mAnya hai| isalie maiM zAntiniketana meM varga letA kintu bhojana karatA gAMdhIjI kI phIniksa pArTI ke sAtha / phira jaba gAMdhIjI vilAyata hokara bhArata vApasa Aye taba prathama bAra unake darzana hue zAntiniketana meM hii| unhoMne sUcita kiyA thA ki "bhArata meM kisI acche sthAna para maiM eka Azrama zurU karanevAlA hUM yadi tuma cAho to usameM dAkhila ho sakate ho|" gAMdhIjI ke sAtha maiMne ATha-dasa dina taka jI-bhara carcA kI thii| mujhe vizvAsa ho cukA thA ki unakI ahiMsA durbala yA jIvana-vimukha nahIM hai, usake pIche kSAtra-teja hai, isalie kaI purAne sambandhoM kI vaphAdArI kI niSThA saMbhAlane ke bAda maiM gAMdhIjI ke bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 146
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrama meM dAkhila ho gayA, athavA jaise maiM kaha cukA hUM, kezavarAva dezapANDe ko patra likhakara gAdhIjI ne svayaM mujhe apane Azrama meM khIMca liyA / mere pUre jIvana meM isase adhika mahatva kA koI prasaMga nahIM ho sakatA / 13 :: prAntIyatA aura merA saMkalpa jaba maiM zAntiniketana dekhane prathama bAra gayA taba mujaphpharapura meM kRpAlAnI ko milakara unake bhatIje giradhArIko dekhane vahAM (zAntiniketana) meM gayA thA, aisA kucha khyAla hai / usa samaya jisa kamare meM mujhe rakhA thA, usake sAmane ke rAste para gurudeva Tahalane lge| maiM kisa taraha mAna letA ki mujhase milane gurudeva Aye haiM, kintu sadbhAgya se dhyAna meM AyA aura maiM bhI Tahalane meM zarIka huaa| usa samaya maiM haridvAra ke RSi kula kA avaitanika mukhya-vyavasthApaka thaa| gurudeva ne mAnA thA ki maiM paMjAbI hoUMgA isalie unhoMne usa DhaMga se bAteM zurU kIM / vinaya ke khAtira eka - do savAla ke javAba maiMne diye aura phira spaSTa kiyA, "maiM mahArASTrIya hUM, RSikula ke saMsthApakoM ke hAtha meM phaMsa gayA huuN| maiM hUM to sanAtanI, kintu mujhe Apa vivekAnandI mAna sakate haiM / " haMsa par3e aura phira dila kholakara hamArI bAteM huiiN| dUsare dina maiM vApasa gayA / usake bAda maiMne unako patra likhA : " gItAJjali' ke kavi ko aura 'maoNDarna rivyU' ke lekhaka ko maiM pahacAnatA hUM / zAntiniketana meM Apase yAnI zikSaNa-zAstrI Taigora se milA / svayaM zikSaNa - zAstrI hone ke kAraNa ApakI saMsthA dekhakara Apake prati merA AkarSaNa jAgA hai| ApakI saMsthA meM cAra-pAMca mahIne rahe binA ApakA Adarza acchI taraha dhyAna nahIM A sakegA / isalie mujhe cAra-chaH mahIne apanI saMsthA meM zikSaka ke taura para kAma karane diijie| mujhe paisoM kI jarUrata nahIM / ataH maiM vetana nahIM mAMgatA aura mere pAsa paise haiM bhI nahIM, isalie khAne kA kharcA nahIM de skuuNgaa| mujhe ApakI saMsthA meM rahane-khAne dIjiye aura meM vidyArthiyoM ko par3hAUMgA / " itanA likhane ke bAda maiMne Age likhA, "rASTrIya zikSaka kI do-tIna saMsthAeM maiMne calAyI haiM / avatanika zikSaka kitane avyavasthita aura gaira-jimmedAra hote haiM, usakA mujhe khyAla hai / isalie maiM Apako vizvAsa dilAnA cAhatA hUM ki jitane dina zAMtiniketana rahakara kAma karUMgA, utane dina saMsthA ke AdarzoM aura niyamoM kA niSThApUrvaka pAlana karUMgA / kevala zAbdika pAlana nahIM, balki hArdika rUpa se pAlana karUMgA / " mujhe yakIna thA ki itane AzvAsana ke bAda mujhe AmaMtraNa milegA hI aura AmaMtraNa A bhI gayA / maiM vahAM rahane gayA taba gurudeva kalakattA the mujhe rahane ke lie kamarA aura sikhAne ke lie varga milate huii| bar3I saMsthA meM vyavasthA aisI hI hotI hai| maiMne apane mana ko manA liyaa| phira gurudeva Aye / vAtAvaraNa meM ekadama aMtara A gyaa| DAyarekTa maithsa se aMgrejI sikhAne kA kAma mujhe sauMpA gyaa| mujhe kyA patA thA ki mi0 ainDrayUja yahAM-vahAM Tahalate Tahalate merI zikSaNa kI paddhati ko dekhate aura sunate hoMge / unhoMne gurudeva ko mere bAre meM acchI rAya dI hogii| isa saMsthA meM maiM saphala huA, usakA lAbha lekara zAntiniketana meM maiMne eka choTe se maNDala kI sthApanA kii| alabattA mukhya vyavasthApaka kI anumati se / maNDalakA 150 | samanvaya ke sAdhaka
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma rakkhA---'sailpha hailparsa phUDa-riphaoNrsa lIga' / usameM do-tIna adhyApaka aura ATha-dasa vidyArthI the| rasoI karane kA aura bartana mAMjane kA kAma hama hI kara lete the| 'naukara nahIM rakhanA' yaha hamArA niyama thaa| svAvalaMbana hamArA siddhAnta aura khurAka meM bhAta ke sAtha roTI bhI khAte the / sabjI meM sirpha haldI aura namaka DAlate the, mirca-masAlA nhiiN| yaha thA hamArA aahaar-sudhaar| hamArI isa lIga meM eka acchI pratiSThAvAlA yuvA adhyApaka zAmila huA--santoSa mjuumdaar| hamArA kAma pUre vega se claa| bAda meM pUjya bApUjI ne hamAre isa kAma ko dekhakara hamArI itanI adhika kadara kI ki sArA prayoga caupaTa ho gyaa| dakSiNa aphrIkA ke satyAgraha ke vijayI vIra, gurudeva ke naye-naye kintu atyanta AdaraNIya mehamAna, jinakI prazaMsA karate mi0 enDa yUja kabhI thakate nahIM the, aise gAMdhIjI zAntiniketana Aye / itanI bar3I saMsthA ke sAre adhyApakoM ne aura vidyAthiyoM ne dhArmika DhaMga se unakA bhavya svAgata kiyaa| logoM meM Adara aura utsAha kA jvAra AyA / gAMdhIjI ke jaise kase huye loka-netA aise vAyumaNDala se phAyadA uThAye binA kaise rahate ? unhoMne hamArI choTI-sI lIga kI prazaMsA kI 'tumhArI isa choTI-sI lIga ko zAnti niketana-vyApI banAnA caahie|" mahArASTrIya spaSTavAditA ke sAtha maiMne apanA matabheda vyakta kiyA, "bApUjI, ApakI saMsthA ke logoM ko ina logoM ne AdarapUrvaka yahAM rkhaa| yahAM ke loga Adara ke sAtha Apake prayoga dekhate haiN| unameM se zAntiniketana ke thoDe utsAhI vidyArthI aura adhyApakoM ko lekara maiMne apanA prayoga calAyA hai| mujhe apanA yaha choTA-sA kAma karane diijiye| Apa yahAM AdaraNIya atithi haiN| vyavasthApakoM para prabhAva DAlakara Apa sArI saMsthA meM krAnti karAnA cAhatA haiM / gurudeva bhI jaba yahAM upasthita nahIM haiM, taba yaha kahAM taka ucita hai ?" itanI spaSTa cetAvanI kA bhI mahAtmAjI ke mana para koI asara na huaa| unhoMne to jagadAnandabAbU zaradabAbU, saMtoSabAbU Adi logoM ko bulAkara saMsthA meM parivartana karane kI sUcanA kii| sUcanA kA AhvAna hI kiyaa| becAre vyavasthApaka daba gaye, mAna gye| saMsthA ke tamAma naukaroM ko chaThI dii| bhAta ke sthAna para roTiyAM khilAne kI prathA bhI zurU huii| mahAtmAjI ne mujhase pUchA, "isa naI vyavasthA kI jimmedArI Apa leMge?" maiMne sApha inkAra kiyaa| maiMne kahA, "aisI vyavasthA kA mujhe pUrA anubhava hai| yadi maiM jimmedArI laM,kahIM kSati nahIM hone dUMgA, lekina mujhe to yaha anAdhikAra ceSTA lagatI hai| mujhe jo vastu priya hai, usameM maiM zAmila hoUMgA, pUrA sahayoga dUMgA, prayoga ko niSphala nahIM hone dUMgA, kintu pUrA bhAra sira para lene kI merI bilkula taiyArI nahIM hai / aMgrejI meM eka kahAvata hai, 'nathiMga sakasIDsa lAika sakasaisa' manuSya ko eka bAra vijaya milI to phira vijaya milatI hI jAtI hai|" maiMne jahAM jora se 'nA' kahA, vahAM gaMganAtha ke mere hI purAne sAthI madrAsI rAjaMgama pUrA bhAra lene ko taiyAra ho gye| pUrI krAnti amala meM lAte bApUjI ko koI muzkila nahIM huii| prAraMbha to hamane uttama kiyaa| roTiyAM seMkane kA kAma mere hAtha meM aayaa| roTiyAM acchI-se-acchI banane lgiiN| khAne vAloM kI saMkhyA bddh'ii| baMgAliyoM ne moyana vAlI roTI kabhI khAyI hI na thii| unhoMne to camar3e jaisI roTI khAI thii| aba gaira-jimmedArI prakaTa huii| mahAtmAjI raMgUna jAne ko nikale-DaoN0 prANa jIvana mehatA se milne| hamAre rAjaMgama ne DaoN0 mehatA ke yahAM TyUTara kA kAma kiyA thaa| isalie ve bhI bApUjI ke sAtha jAne ko taiyAra ho gye| maiMne apanA Azcarya vyakta kiyA taba bApUjI ne bar3I zAnti se javAba diyA, 'maiMne dekha liyA hai ki ApameM pUrI sajagatA hai| Apa hI sArA calA rahe haiN| rAjaMgama ko nahIM roka skte| kAma acchI taraha calegA; isameM mujhe koI zaMkA nhiiN|" rAjaMgama bApUjI ke sAtha cale gye| bAda meM hama logoM ne cAlIsa dina taka usa prayoga ko TikAye rkhaa| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 151
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara kI kRpA se chuTTiyAM A gyiiN| sabane chuTakAre kA dama liyA aura maiMne hamezA ke lie zAntiniketana chodd'aa| usake pahale janmabhara yAda rahe, aisA eka prasaMga bnaa| prasaMga thA to sAmAnya, kintu mere mana para usakA gaharA prabhAva pdd'aa| zAntiniketana ke saMcAlakoM ne gAMdhIjI ko vacana diyA thA ki svAvalambI Adarza ko hama svIkAra karate haiM, jisako hama kAryAnvita kreNge| aisA nizcaya karanevAloM mi0 enDa yUja ke sAthI mi0 piyarasana bhI the| unake sAtha merI gaharI dostI ho gayI thii| bartana mAMjane meM pUre utsAha ke sAtha ve zAmila hote the| saba mAMjane vAloM kA utsAha Tike, isalie kucha vidyArthI unake bIca baiThakara saMgIta sunAte the| kaI vidyArthI acchA sAhitya par3hakara sunaate| kabhI-kabhI hama acchI carcA cher3a dete| isa taraha se bartana mAMjane kI pravRttiko kalAmaya karane kI koziza hamArI thii| phira bhI eka dina mi0 piyarasana ne ekAnta meM mujhase kahA, "bartana mAMjane meM kucha kamI rahatI hai, aisA to hameM kisI ko bhI nahIM lgtaa| Aja taka utsAha ke sAtha karate Aye haiM, kintu isake pIche jo samaya denA paDatA hai, vaha hameM bhArI par3atA hai, kyoMki kaI jarUrI kAma raha jAte haiN| unakA viSAda mana ko becaina karatA hai| kAma jo hAtha meM liyA hai to satra ke anta taka calAyeMge / gurudeva ne bhI AzIrvAda diye haiN| lekina maiM nahIM mAnatA ki chuTTI pUrI hone ke bAda svAvalambana kI yaha pravRtti Age cala skegii|" mukhya bAta yaha thI ki vaMza-paramparA ke bhadra loga jo kAma nahIM karate the, unakI bhadra-saMskRti meM zramajIvana dAkhila karane ke lie jo zArIrika tapazcaryA cAhie, vaha isa samAja meM vikasita nahIM huI thI aura sAmAjika asamAnatA kA pApa dhone ke lie jisa taraha kI zraddhA aura uparati cAhie, vaha isa samAja meM ugI nahIM thii| isalie nayI zraddhA saccI hote hue bhI Tika na skii| manuSya jaba asvastha hotA haiM taba taraha-taraha ke vicAra usake hRdaya meM baiTha jAte haiN| isa nayI pravRtti ko calAte haiM, tabataka usakA Adarza DhIlA nahIM honA cAhie, aisA merA Agraha thaa| itane meM eka ghaTanA ghttii| eka praur3ha baMgAlI bhAI ne hamAre cintAmaNi zAstrI dvArA mujhase kahalavAyA, "Apa bhUla jAte haiM ki Apa mahArASTrIya haiM, hamAre sAthI nahIM, kintu mehamAna haiN| isa paristhiti ko bhUlakara baMgAlI saMsthA meM eka mahArASTrIya apanA rAjya calAne kA prayatna kare, yaha hama kaise bardAzta kare?" aisA sandezA sunane ke lie merA mana taiyAra nahIM thaa| maiM mAnatA thA ki maiM prAntIya bhAvanA se pare haiN| prAntIya bheda kA mere mana meM lavaleza bhI nahIM thA, isalie zAntiniketana ke sAtha itanA ekarUpa banA huuN| aura jo kucha maiM karatA hUM, baMgAlI mukhyAdhyApaka kI ijAjata se hI karatA hUM, balki unakA sauMpA huA kAma pUrI ImAnadArI se kara rahA huuN| to phira yahAM ke eka praur3ha manuSya ke mana meM 'hama baMgAlI Apa bAhara ke' aisA bheda uTha hI kaise pAyA ? sAmAnya saMsthA meM yadi aisI TIkA hotI to hama samajha sakate the kintu zAntiniketana to gurudeva kI saMsthA hai, usakI pratiSThA kevala rASTrIya nahIM, antarrASTrIya bhI thii| isIlie to mi0 enDa yUja tathA mi0 piyarasana jaise rAjya-kartA samAja ke loga yahAM sabake sAtha samAna bhAva se kAma karate haiN| aura maiM to prAntAtIta tthhraa| merA pUrA AcaraNa zaMkAtIta thA, phira bhI bartana mAMjakara thaka gaye, isalie mere jaise maiM bhI prAntIyatA dekhate haiM ! aura maiM rAjya calAnA cAhatA hai, aisI zaMkA mana meM lAte haiN| taba mai kyA samajhaM? "merA jIvana, AcaraNa aura vyaktitva zaMkAtIta hai, aisA abhimAna rakhanA hI nahIM, vaha abhimAna Aja se chor3a detA huuN|" aisA maiMne nizcaya kiyA / aura usake bAda jahAM-jahAM gayA, vahAM "prAnta-bheda, dharma-bheda aura 152 / samanvaya ke sAdhaka
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTra-bheda bhI mana meM na rakhate huye, mAnavatA mana meM rakhakara calUMgA aura ye saba hote hue zaMkAtIta: manuSya ko jo adhikAra milane cAhie, usakI koI bhI lAlasA nahIM rakhUMgA aura logoM ko zaMkA kA koI kAraNa hI na rahe. 7 itanI sAvadhAnI Aja se jIvana bhara rakhUMgA / " yaha nizcaya kiyaa| usa dina rAta bhara nIMda nahI AyI / gaharA cintana calA aura yakAyaka smaraNa huA ki zAntiniketana meM praveza mAMgate samaya maiMne gurudeva ko likhA thA, "ApakI saMsthA ke lie kisI taraha bAdhA nahIM banUMgA / itanA AzvAsana Apako detA huuN|" Aja bhI gurudeva ke mana meM kabhI nahIM AyegA ki diyA huA vizvAsa maine tor3A hai, phira bhI yadi zAntiniketana kA eka bhI sevaka cintAmana zAstrI ke dvArA sandezA bhejatA hai, taba mujhe samajha lenA cAhie ki diye huye vacana kA maiMne pUrNa artha meM pAlana nahIM kiyA / usake bAda gAMdhIjI ke AmaMtraNa para maiM unake Azrama meM zAmila huaa| unake asaMkhya kAmoM kA jimmA uThA liyA aura yathAzakti kara dikhaayaa| merI kalpanA meM bhI na A sake, itanI AtmIyatA se pUre hRdaya se, mujhe apanAyA --- kevala AzramavAle yA vidyApIThavAle yA gAMdhIvAle hI nahIM, kintu samasta gujarAtiyoM ne mujhe pUre hRdaya se apanAyA hai| apane hI samAja kA AdamI huuN| isI taraha se gujarAtiyoM ke guNa-doSa kI carcA mere sAtha kii| unakI AtmIyatA aura itanA vyApaka aura akRtrima prema prApta karake maiMne dhanyatA kA anubhava kiyA hai; lekina zAntiniketana meM usa dina maiMne jo saMkalpa kiyA thA ki logoM kI AtmIyatA para khicAva nahIM Ane dUMgA, aura kisI bhI adhikAra ke sthAna ko svIkAra nahIM karUMgA, pUrNa AtmavizvAsa se, kintu saba taraha se saceta rahakara sevA hI karatA rahUMgA isa saMkalpa ko bhulAne nahIM diyaa| eka hI samaya merI pUrI kasauTI huyI / pUjya bAbUjI ne mujhe gujarAta vidyApITha kI jimmedArI lene kI sUcanA kI aura kRpAlAnI ko meraTha vApasa bhejaa| usa samaya, yAnI jaba vidyApITha kI punarracanA huI, eka akhila gujarAta kI saMsthA kI jimmedArI ko maiM svIkAra karUM yA na karUM, yaha zaMkA mere mana meM AyI / Azrama meM yA vidyApITha meM yA anya kisI jagaha prathama sthAna lene se maiMne hamezA inkAra kiyA thaa| pUjya bApUjI koI bhI kAma sauMpate to turanta zrI kizorI lAlabhAI, mahAdevabhAI athavA naraharibhAI jaisoM ko sAtha rakha, adhikAroM ko maiM bAMTa detA thA / itanI sAvadhAnI rakhate hue bhI jaba vidyApITha kI punarracanA kI gayI to jimmedArI mere Upara AyI / taba maiMne naraharibhAI se kahA, "naraharibhAI, hama donoM ke bIca koI bheda nhiiN| hama ekarAga hokara kAma karate Aye haiM; taba vidyApITha ke kulanAyaka Apa hI kyoM nahIM bnte| merI pUrNa zakti Apa hI ke hAtha hoMgI, Apa kahoge, usa sthAna ko maiM svIkAra karUMgA; kintu kulanAyaka Apa hI rahiye / " merI bhAvanA naraharibhAI samajha gye| unhoMne kahA, "Apake saMtoSa kI khAtira meM ApakI sUcanA mAna jAtA; kintu apanI maryAdA bhI mujhe samajhanI caahiye| maiM yadi kulanAyaka banUM to mujhe kadama-kadama para Apako pUcha-pUchakara hI kAma karanA pdd'egaa| maiM nAmamAtra kA kulanAyaka banUM aura hara samaya salAha yA nirNaya ke lie Apake pAsa daur3a, yaha sthiti ho jAegI aura yaha mujhe bilkula ThIka nahIM lgegaa| jo vastusthiti hai, usako svIkAra karake cleN| kulanAyaka Apa hI bneN| maiM roja Apase milUMgA aura ApakA saba kAma Apako saMtoSa ho, isa taraha karUMgA / Apa doge vaha saba adhikAra bhoguuNgaa| lekina kulanAyaka kA pada to Apako hI lenA hogaa|" lAcAra hokara maine svIkAra kara liyaa| Age maiMne anubhava kiyA ki merI bAta yadi naraharibhAI mAna jAte to saradAra vallabhabhAI ke lie vaha vizeSa anukUla rahatA / bar3hate kadama jIvana-yAtrA / 153
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu avasara bItane para 'aisA hotA' aura 'vaisA hotA' aisA vicAra karanA vyartha hai| jo honA thA, so ho gayA, aura kucha ho bhI nahIM sakatA thA. aisA mAne binA cArA nhiiN| 14:: merA Azrama-praveza 10 apraila 1917 ke dina campAraNa jAte hue rAste meM bar3audA sTezana para pUjya bApUjI mujhe mile aura bole, "abhI-abhI maiMne Azrama kholA hai| isalie mujhe sArA samaya Azrama ko denA cAhie thA, kintu sevAkArya lie bAhara se nimaMtraNa Ate haiM / unako manA kaise karUM! isalie maiM campAraNa jA rahA hai| Apa anubhavI haiN| ke zAntiniketana meM AzramavAsiyoM ke sAtha Apa ThIka-ThIka mila-jula gae, isalie Apa pUre ghara ke hI haiN| Apa yadi Azrama jAkara raheM to maiM nizcinta rhuuNgaa|" maiM mAna gayA aura Azrama kA ho gayA aura saba kAmoM meM rasa lene lgaa| khAsakara zaucAlaya kI aura usake AsapAsa kI saphAI karane meM, aura rasoI karane meM maiM parA sahayoga detaa| parosane meM aura bartana mAMjane meM auroM se merA utsAha kucha jyAdA hI rahA hogaa| paDhAne meM saMskRta sikhAne kA kAma mere hisse meM AyA thaa| devadAsa rAmadAsa usameM vizeSa rasa lete the. aisA yAda hai| prArthanA meM maNilAla gAMdhI aura maiM jyAdA rasa lete the| usa samaya Azrama kocaraba meM do kirAye ke makAnoM meM calatA thaa| rAste ke usa pAra se eka kueM meM se pAnI khIMcakara lAnA par3atA, isalie hama saba pAnI bharane ke kAma meM nizcita samaya para laga jaate| usa samaya kA eka maje kA kissA yAda AtA hai| kueM meM se pAnI khIMcanevAle hama do-tIna loga the, bAkI ke saba hama deM, utanA pAnI uThAkara Azrama meM pahaMcAte / Azrama ke sAre bartana bhara diye, phira 24 ghaMToM taka pAnI kI koI cintA nahIM rahatI thii| kahane kI AvazyakatA nahIM ki isa kAma meM pUjya bApUjI bhI bhAga lete the| eka dina maiMne unase kahA, "hama choTe-bar3e kAphI loga haiM, pAnI kI vyavasthA ThIka taraha se baiTha gaI hai| Apake lie dUsare bahuta kAma par3e haiM, Apa isameM na Ave to clegaa|" kintu bApU nahIM mAne, to maiMne Azrama ke choTe-bar3e baccoM ke sAtha eka SaDyaMtra rcaa| hama pAnI khIMcate jAte aura jo koI hAjira ho, usake bartana meM pAnI uMDelate aura bartana usake sira para rakha dete| pAnI le jAne ke lie jitane bhI bartana the, utane lar3akoM ko maiMne bulA liyaa| eka bartana meM pAnI bharUM aura eka lar3ake ke sira para rakha daM / bApUjI vahAM khar3e the| unako pAnI mile hI nhiiN| eka-do bAra aisA haA aura turanta bApUjI ke dhyAna meM bAta A gii| eka bhI bartana unako milatA nahIM thaa| bApU ke mana meM ulajhana huI--phira kyA karUM? apane lie bartana DhUMr3hane Azrama gae, vahAM eka bhI bartana khAlI na thaa| eka kamare meM se dUsare meM gae, bartana nahIM milA, sonahIM hI milA / maiMne pakkA SaDyaMtra kiyA hai, yaha ve samajha gae, kintu parAjaya kabUla kareM to bApUjI kaise ? eka kamare meM choTe baccoM ko nahalAne ke lie eka acchA sA Taba thA, usameM pAnI bhara to sakate the; lekina bharA huA Taba uThAkara ghara meM le jAnA muzkila thaa| isalie hamane use rahane diyA thaa| usako khAlI kara bApUjI le Aye aura mere sAmane rakhakara bole, "isameM pAnI bhara do|" maiMne dalIla kI, "isameM pAnI rahegA to sahI, lekina ise uThAkara le kaise jAyeMge?" bar3e ThaMDe dimAga se bApUjI bole, "yaha kAma merA hai| Apa to isameM pAnI bhara diijie|" maiM haaraa| utsAha-umaMga se pAnI lene daur3ate Ate bacce se maiMne eka acchA bartana mAMga liyaa| vaha bharakara bApUjI ko diyaa| lekina bApUjI kahAM mAnane vAle the ! kahane lage, 154 / samanvaya ke sAdhaka
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ "yaha bartana merA nhiiN| jisakA hai,usako diijie| maiM to yaha Taba hI le jaauuNgaa|" kyA kiyA jAe ! taba Taba uThAne meM maiMne hI unakI madada kI / bApUjI pAnI le ge| vApasa Ae taba maiMne kahA, "bApUjI, maiM hArA / Apa to satyAgraha ke AcArya haiM; Apake Age hamArA kahAM taka basa calegA aura bhagavAna bhI to Apake hI pakSa meM haiM, isIlie Apako yaha Taba milA / aba Apa kaheMge maiM vaisA hI kruuNgaa| Apa isa Taba ko chor3a diijie|" bApUjI haMsa par3e aura mAna ge| saba lar3ake yaha tamAzA dekha rahe the| bApUjI ko harAne ke lie una sabane ho sake utanA saba kiyA thaa| daur3a-daur3akara jAte aura daur3a-daur3akara Ate ki jisase bApUjI kI bArI Ae hI nhiiN| ___maiM hArA; bApUjI jiite| usameM hama sabako majA AyA thA, lekina lar3akoM kI sahAnubhUti pUrI mere sAtha thii| maiM jaba zAntiniketana meM thA aura bApUjI vahAM Ae taba bartana mAMjane ke lie baMgAlI lar3akoM ko maiMne rAjI kiyA thA, yaha bApUjI ne dekhA thA, isalie Azrama kI prArthanA meM usa bAta kA ullekha karake bApUjI ne kahA ki bartana mAMjane kI bhI ekatA hai / kAkA ke pAsa se saba AzramavAsiyoM ko sIkha lenI caahie| yaha bAta Azrama ke prArambha kI nahIM, kintu Azrama meM eka choTI-sI zAlA zurU hone ke bAda kI hai| Azrama meM pahale se bartana mAMjane ke lie naukara nahIM the| saba bartana hI mAMjate the| hareka AdamI apanI apanI thAlI, kaTorI, loTA ityAdi apane-Apa sApha krte| rasoI ke bartana hamameM se amuka loga mAMjakara rakha dete| isameM maiMne sudhAra kiyaa| sabakoparosa lene ke bAda dAla-cAvala ke jUThe bartana sUkhakara sakhta ho jAte the| maiMne taya kiyA ki khAne ke lie saba ekatra ho jAyaM, taba pakAne ke bartana meM se cAvala dUsare bartana meM nikAlakara use DhaMka diyA jAya aura pakAye gaye bartana meM pAnI DAlakara bAjU para rakha diyA jAya, dAla ke bartana kA bhI vaisA hI kiyA jaay| isa taraha bahuta-sI mehanata kama ho gii| phira bar3e-bar3e bartana mAMjane kA kAma to rahatA hI thaa| eka dina prArthanA ke bAda maiMne jAhira kiyA, "Aja se bartana mAMjane kI vyavasthA ko nAma diyA jAtA hai 'mArjana maMDala / jaba bartana mAMje jAyeMge taba zikSakoM meM se hama bArI-bArI se, kisI acchI pustaka meM se kucha rocaka cIjeM sunAte jAyeMge aura yadi isameM se carcA chir3a jAya to mAMjane vAle usa carcA meM zAmila ho skeNge|" phira maiMne kahA, "koI bhAI yA bahana joza meM Akara yadi jora-zora se dalIla kareMge to usI joza se bartana bhI sApha hote raheMge, isalie isameM phAyadA hI hai| maiMne zAntiniketana meM yaha upAya AjamAyA thaa| isalie saba bArIkiyAM maiM jAnatA thaa| phira to pUchanA hI kyA thA ! naraharibhAI, kizoralAlabhAI, devadAsa ityAdi sabhI carcA meM bhAga lene lge| jinakI bArI nahIM thI, vaise loga bhI mAMga-mAMgakara bartana lekara baiTha jAte / carcA karate jAte aura rAkha yA miTTI lekara baratana mAMjane jAte, dhote jAte / satyAgrahiyoM ke lie carcA ke viSaya kabhI kama nahIM pdd'te| 'mArjana maMDala' kA kAma pUre vega se claa| Age calakara purAne logoM ko bAhara ke naye-naye kAma lene pdd'e| hama titara-bitara ho gaye, phira 'mArjanamaMDala' kA kyA haA, maiM nahIM jaantaa| Azrama meM naukara nahIM hote| isalie saba AzramavAsI milakara hI sAre baratana mAMjate hoMge, kintu 'mArjana maMDala' jaisA saMskRti kendra Age calA nahIM, yaha to Azrama-jIvana kI eka nyUnatA hI tthhrii| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 155
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15:: Akhira hindI mujhase cipakI maiM Azrama meM dAkhila huA, usake bAda thor3e hI dinoM meM bharuca (bhar3auca) meM eka zikSaNa pariSada huii| usake adhyakSa hone ke lie gAMdhIjI ko AmaMtraNa thaa| gAMdhIjI ne kahA ki isa zikSaNa pariSada meM Apa jarUra upasthita rhie| usa pariSad ke lie eka nibaMdha bhI likhie-'hindI hI isa deza kI rASTrabhASA ho sakatI hai|' maiMne hAM bhI bhara lI, lekina isa viSaya para maiMne khAsa vicAra nahIM kiyA thaa| kaoNleja meM sIkhatA thA taba eka vidyArthI ne mujhase kahA thA, "lokamAnya tilaka ke 'kesarI' kI hindI AvRtti maiMne maMgavAI hai| uttara bhArata meM sarvatra hindI calatI hai| usa bhASA kA kucha jJAna honA acchA hai, isalie maiM 'hindI-kesarI' maMgavAtA huuN|" isa bhASA ke bAre meM mere mana meM yaha sarvaprathama jAgati thii| mujhe usakA khyAla ucita lgaa| lekina usakA khAsa mahattva mana meM ugA nhiiN| kaI mahArASTrIya santoM ne kucha kavitAeM hindI meM kI haiM, yaha maiM jAnatA thaa| kaI kavitAeM maiMne par3hI thiiN| kaI bAra hindI meM logoM ko bolate sunA thaa| svarAjya hone para sAre deza kA rAjya koI sarvamAnya dezI bhASA meM hI calanA cAhie, aisA vicAra aneka bAra mana meM AyA thaa| yaha viSaya mere lie nayA nahIM thA, kintu usapara maiMne cintana nahIM kiyA thaa| sayAjIrAva gAyakavAr3a ne apane rAjya meM marAThI kA mahattva kama karake usako sirpha apane nijI vibhAga meM hI calAyA thA, bAkI kA sArA sarakArI kAma gujarAtI meM hI calAyA, kyoMki "vahI merI prajA kI bhASA hai aura sAre deza ke lie hindI ko hI svIkAra karanA caahie|" isa khyAla se unhoMne hindI ko apane rAjya meM protsAhana diyaa| yaha bhI mujhe mAlUma thaa| kintu jaba bApUjI ne zikSaNa pariSad meM peza karane ke lie hindI ke bAre meM nibandha likhane ko kahA taba isa viSaya para gujarAta ke sAkSaroM ne kyA-kyA likhA hai, yaha saba dhyAnapUrvaka par3hakara maiMne apane vicAra banA liye| mUla lekha marAThI meM likhA thA, bAda meM usakA gujarAtI kiyaa| isameM kisakI madada lI thI, yaha Aja yAda nhiiN| usa lekha meM mere vicAra aura gAMdhIjI ke mukha se jo sunA, vaha acchI tahara A gayA hai| usa samaya mujhe kalpanA bhI nahIM thI ki yaha nibandha mere bhAgya meM mahattva kA parivartana karanevAlA hai| yaha lekha likhA gayA thA 1917 ke Akhira ke dinoM meN| bharuca kI 'zikSaNa-pariSada' meM bApUjI ne apane bhASaNa meM hindI kA mahattva samajhAyA hI thaa| use par3hakara TaMDanajI ne bApUjI ko indaura meM honevAle hindI sAhitya sammelana ke adhyakSa hone kA AmantraNa diyaa| indaura yAnI bhAI kotavAla kA kSetra / yaha krAntikArI bhAI dakSiNa aphrIkA jAkara gAMdhIjI ke Azrama meM rahe the aura gAMdhIjI para unakA acchA prabhAva thaa| isalie indaura pariSad ke adhyakSa kA sthAna bApUjI ko dilAne meM bhAI kotavAla kA hAtha mukhya honA koI Azcarya nahIM / khaira, bApUjI mujhe apane sAtha indaura le ge| usa sammelana meM maiMne bhI bhAga liyA hogA para aba spaSTa yAda nahIM hai| usake bAda dUsarI bAra 1635 meM usI indaura meM hindI sAhitya sammelana huaa| usameM phira se bApUjI adhyakSa cune ge| usake pahale san 1932 meM svarAjya Andolana ne jora pkdd'aa| maiM aneka bAra jela gyaa| bApUjI ne sAbaramatI Azrama kA visarjana kiyaa| maiMne gujarAta vidyApITha kA kAma chor3a dene kA vicAra kiyaa| itanA hI nahIM, kintu gujarAta bhI chor3ane kA nizcaya kiyA, jisase bApUjI bahuta nArAja hue| anta meM ve merI bAta mAna gae, aura dakSiNa kA hindI pracAra majabUta karane ke lie unhoMne mujhe vahAM bhejaa| isa taraha rASTrabhASA hindI ke kAma meM maiM pUrA-pUrA jur3a gyaa| usI arse meM (1935 meM) indaura kA hindI sAhitya sammelana huA aura 156 / samanvaya ke sAdhaka
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bApUjo usake adhyakSa cune ge| usa sammelana meM maiMne hindI lipi sudhAra kA prastAva rkhaa| isase hindIvAle kucha dukhI hue| TaMDanajI mere prastAva kA mahattva jAnate the kintu rUr3hivAdI hindI loga kahAM mAnane vAle the ? unako bahuta ulajhana huii| maiM thA gAMdhIjI kA AdamI aura hindI pracAra ke pIche hAtha dhokara par3A huA thaa| ve loga mujhe cAhate bhI the aura mujhase Darate bhI the| Age calakara sammelana ne rASTrabhASA pracAra ke lie eka samiti niyukta kI aura usakA kAryAlaya gAMdhIjI ne vardhA meM rkhaa| isa taraha rASTrabhASA pracAra merA jIvanakArya bana gyaa| mere jIvana ke kitane hI uttamottama varSa isa pracAra ko maiMne diye, kintu gAMdhIjI ke pragatizIla vicAroM kA mahattva hindI jagata samajha na sakA / deza ke Tukar3e kabUla karane pdd'e| hindI-urdU milI-julI hindustAnI zailI kA pracAra kI bApUjI kI pravRtti kA bahuta virodha huaa| aura hindI pracAra ke mere jIvana-kArya meM bhI bAdhA utpanna huii| isa samaya to mujhe itanA hI kahanA hai ki merA bhAgya hindI ke bhAgya ke sAtha jur3a gayA, usakA prArambha mere Azrama-nivAsa ke sAtha hI san 1917 meM huaa| 16:: hindI yAnI uttara kA AkramaNa hindI pracAra ke sAtha-sAtha bhASA ke vyApaka savAla kA anubhava bhI mujhe yahAM denA cAhie aura hindI pracAra ke bAre meM jo anubhava hue, unameM se kaI prasaMga bhI yahAM denA Avazyaka hai| na jAne kisa taraha kintu bhASA kA prazna chuTapana se hI mujhe mahattva kA lagA hai| hamAre ghara meM hama hamezA marAThI meM bolate the, marAThI hI hamArI janmabhASA thIM, usameM koI zaMkA nahIM / phira bhI ghara meM merI mAM aura merI bhAbhiyAM acUka koMkaNI meM bAteM karatI thiiN| maiM belagAMva zAhapura jAtA taba vahAM bhI hamArI birAdarI ke jyAdAtara loga koMkaNI meM hI bolate the, kintu vaha koMkaNI thI marAThI-mizrita / isalie hama mAnate the ki koMkaNI to marAThI kI hI eka gharelU bolI hai| zuddha bhASA likhane kI, pratiSThita taraha se bolane kI aura grantha meM AnevAlI bhASA to marAThI hI hai| koMkaNI usa marAThI kA eka sthAnika aura mAtra bolacAla kA rUpAntara hai| aisA hI hama saba mAnate the| ratnAgirI, bhAlavaNa, alibAga ityAdi jiloM meM jo koMkaNI bolI jAtI hai, vaha marAThI mizrita hai, isalie vahAM ke loga bhI koMkaNI ko marAThI kI eka bolI hI mAnate haiM, yaha bilakula svAbhAvika hai| bAda meM jaba hama govA gae, aura kAravAra kI ora gae, taba koMkaNI kA zuddha rUpa sunane ko milaa| dhIme-dhIme nizcaya huA ki koMkaNI marAThI ke najadIka kI, kintu bilakula svatantra bhASA hai| pitAjI ke sAtha yAtrA karate hue kAnar3I bhASA kA kAphI paricaya huaa| yaha to bilakula bhinna bhASA, Arya kuTumba kI nahIM dravir3a kuTumba kii| usameM bhI kucha thor3e marAThI zabda dAkhila bhale hue hoN| kannar3a bhASA kI lipi bhI alaga aura usake saMdhi-niyama bhI alg| vaha bhASA bhI maiM thor3I sIkhA thaa| karnATaka meM eka dezI rAjya hai sAvanUra / vaha to musalamAnI rAjya thaa| vahAM ke rAjavaMzI loga eka taraha kI urdU bolate the, kintu AsapAsa kI sArvabhauma bhASA kannar3a thii| isa taraha aneka bhASAoM kA sAhacarya isa deza meM hai, isakA koI ilAja nhiiN| kisI bhI bhASA kA pracalana banda karake sarvatra eka hI bhASA calAnA (netA kitanA hI cAheM to bhI) janatA usake lie taiyAra nahIM hogii| lokavyavahAra ke anusAra bhASA kA kSetra bar3hatA hai yA ghaTatA hai| deza meM bhASA kI vividhatA to rahegI bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 157
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI aura AdAna-pradAna bar3hane se bhASA kA mizraNa bhI hotA rahegA yaha bAta mere dhyAna meM aaii| maiM yaha bhI dekhA ki bhASA kA sambandha dharma ke sAtha bhI jur3a jAtA hai| eka udAharaNa leNge| musalamAna bhArata meM kahIM bhI rahate hoM aura vahAM kI bhASA unakI janmabhASA bhI ho to bhI ve urdU ko musalamAnoM kI khAsa bhASA samajhakara ghara meM use calAne kI pUrI koziza jarUra kreNge| usakA eka majedAra anubhava suniye / maiM AsAma meM hindI pracAra karane gayA thaa| vahAM ke logoM kI bhASA hai asamiyA / usakI lipi karIbakarIba baMgAlI hI hai / asamiyA bhASA to baMgAlI kI hI eka bahuta kharAba vikRti hai / aisA kaI acche-acche baMgAlI mAnate haiM / hindI jaba saMskRta zabda jyAdA kAma meM letI hai, taba jyAdAtara hindU use samajha jAte haiM / isa anubhava se AsAma meM kyoMki vahAM kI bhASA maiM nahIM jAnatA thA, hindI meM hI bolatA thaa| adhikatara loga samajha jAte the / jaba kucha samajha meM na Ave taba vahAM ve aMgrejI meM pUchate the| javAba meM maiM kabhI aMgrejI meM aura kabhI hindI meM savistara samajhAtA thaa| eka dina mere vyAkhyAna ke lie eka bar3e asamiyA musalamAna ko adhyakSa banAyA thaa| maiMne usa bhAI se pUchA, "ApakI janmabhASA kauna-sI hai ?" usane gambhIratA se aura kucha joza se kahA, "oNpha korsa, urdU / " maiMne svAbhAvika taura se pUchA, "taba to Aja Apa urdU meM hI boleMge / " usa bhAI kA uttara sunakara maiM to Azcaryacakita raha gayA / usane kahA, "hamArI janmabhASA to urdU hI hai, kintu maiM urdU bilakula bola nahIM sakatA ! mujhe asamiyA bolane kI Adata hai, isalie Aja maiM asamiyA meM hI bolUMgA / " apanI janmabhASA meM manuSya bola nahIM sakatA, yaha bAta maiMne pahalI bAra sunI ! usake bAda snehiyoM ko vaha kissA sunAkara maiM kahane lagA, "apane deza meM do urdU haiM- eka mAmUlI urdU aura dUsarI oNpha korsa urdU / " yaha oNpha korsa una asamiyA musalamAna bhAI kI janmabhASA thI ! svarAjya ke Andolana meM baMgAlI logoM ne bar3A yogadAna diyaa| baMga-bhaMga ke khilApha unhoMne jabaradasta Andolana karake baMga-bhaMga radda karAyA / una dinoM baMgAla meM aMgrejoM ke rAjya ke khilApha jabardasta krAMtikArI Andolana bhI claa| pariNAmasvarUpa baMgAlI logoM ke bAre maiM aura unakI bhASA ke bAre meM hamAre mana meM bahuta Adara jAgA / aise saMskArI aura tejasvI logoM kI bhASA aura sAhitya jAnanA hI cAhie, isa vicAra se baMgAlI ( aura asamiyA ) bhASA acchI taraha se sIkha lI thiiN| dakSiNa kI kannar3a maiM bola bhI sakatA thA / yaha saba dekhakara hI gAMdhIjI ne mujhe bhASA pracAra meM liyA hogaa| kAphI kama samaya meM maiMne gujarAtI apanAI aura usameM likhane bhI lagA / yaha bhI kAraNa hogA, jisase bApUjI ne mujhe hindI pracAra ke lie pasanda kiyA / -- / maiM Azrama meM dAkhila huA, usake thor3e hI dina bAda ve hindI pracAra ke lie mujhe madrAsa kI ora bhejanevAle the| maiMne himmatapUrvaka 'nA' kI yaha eka hI prasaMga thA ki jaba bApUjI ne kahA ho, aura maiMne sIdhA iMkAra kiyA ho| maiMne kahA, "maiM Apake pAsa AyA hUM Apake vicAra, ApakI kArya-paddhati aura ApakA vyaktitva samajhane ke lie Apake pradhAna kArya ke sAtha saha-kArya karane ke lie maiM jAnatA hUM ki hindI kA pracAra svarAjya kI dRSTi se aura svadezI sAMskRtika vikAsa kI dRSTi se Apake lie bahuta mahatva kA savAla hai / phira bhI isa samaya Azrama chor3akara dUsarA kAma lene kI bAta mujhe sUjhatI nhiiN| phira bhI ApakI AjJA hI hogI to maiM use mAna luuNgaa|" bApUjI ne merI bAta mAna lI aura gujarAtI samAja kI sevA karake usako apanAne kA mujhe uttama se uttama maukA diyaa| isake lie maiM Ajanma unakA RNI huuN| kintu Age calakara gujarAta chor3ane kI maiMne bAta kI aura yaha bAta svIkAra kie binA cArA nahIM, aisA bApUjI ne dekhA, taba unhoMne rASTrabhASA hindI kA pracAra kArya Akhira mujhe pakar3A hI diyaa| 158 / samanvaya ke sAdhaka
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba AsAma kA thor3A anubhava yahAM de rahA huuN| hindI pracAra ke lie jaba maiM AsAma gayA taba mere pahale isa pradeza meM hindI pracAra kA kArya bAbA rAghavadAsa ne kiyA thaa| unakA Adarza aura unakI paddhati mujhase bilakula alaga thii| unake DhaMga se AsAma meM hindI kA pracAra to vahAM hamezA ke lie rahanevAle mAravAr3iyoM ke bIca hI ho sake, aisA thaa| usa jamAne meM maNipura eka dezI rAjya thaa| rAjA nAbAliga thaa| isa kAraNa se ho, athavA aura koI bhI kAraNa ho, maNipura meM sArI sattA aMgrejoM ke ejenTa ke hAtha meM thii| maNipura jAne ke lie ijAjata lene ke lie maine aneka bAra prayatna kie, lekina saphalatA nahIM milii| Akhira maiMne briTiza ejenTa ke nAma 15 rupaye kA lambA-caur3A tAra kiyaa| gore ejenTa ko lagA hogA ki yaha koI bar3A netA yA adhikArI hogaa| ijAjata tAra se milI to sahI, kintu itanI dera se milI ki usa dina kI saba baseM jA cukI thiiN| anta meM tela ke pIpe le jAnevAle eka Traka meM subaha se zAma taka baiThakara maiM maNipura pahuMca sakA / yaha anubhava bhUla nahIM sktaa| maiM maNipura phuNcaa| maNipura kI rAjadhAnI imphAla hai| vahAM kisI kI pahacAna nahIM thI, phira kahIM se pahacAna nikAlI, eka vyAkhyAna diyA, aneka zaMkAeM dUra kii| dUsare dina maiM vApasa aayaa| usake bAda varSoM taka maNipura jAnA nahIM huaa| dUsarI bAra gayA taba kyA Azcarya ! vahAM ke sthAnika logoM ne hindI ke aneka kendra khola rakkhe the| sAhitya kI taiyArI cala rahI thii| jahAM gayA, vahAM loga kahane lage, "barasoM pahale Apa Ae the aura hindI ke pakSa meM Apane eka vyAkhyAna diyA thA, usakA asara mAravAr3I aura asamiyA logoM para bhI acchA huA aura donoM ke sahayoga se hama kitanI pragati kara sake haiM, yaha Apako dikhAte haiN| Aja hameM Ananda bhI hai, aura abhimAna bhI hotA hai|" hindI pracAra ke silasile meM jaba maiM pahalI bAra kerala gayA taba vahAM kA eka majedAra anubhava bhI saMkSepa meM suna liijiye| kerala meM zAma ko phuNcaa| logoM se milA / Age kA kAryakrama taya kiyaa| subaha kerala kA eka aMgrejI dainika kholaa| usameM bar3e akSaroM se merA isa taraha kA svAgata thA, "enaadara Aryana invejana phraoNma dI noNrth|" aise baDe zIrSaka ke nIce hI aMgrejI meM likhA thA ki kAkAsAheba ke jaise bar3e netA hindI pracAra ke lie dakSiNa meM ghamanevAle haiN| Aja kerala AyaMge / madrAsa aura tamilanADu ke samAcAra logoM ne par3he hI the, isalie kerala meM isa taraha kA svAgata hogA, aisI mujhe kalpanA bhI nahIM thii| 'uttara bhArata se dakSiNa para eka car3hAI lekara Ae haiM', aisA kahakara merA virodhI svAgata dekhakara mujhe majA aayaa| eka sAthI ne pUchA, "aba kyA kreNge|" unakI AvAja meM ulajhana bharI huI thii| maiMne kahA, "isakA maiM pUrA phAyadA utthaauuNgaa| Akhira maiM zikSaNa-zAstrI to haM nhiiN|" maiMne talAza kI ki ye loga haiM kauna, jinako hindI kI itanI bhar3aka hai| una logoM ko ekatra lAne kA maiMne prayatna kiyaa| unako lagA ki itanA sakhta virodha kiyA, phira bhI vaha hamase milanA cAhate haiM ! ThIka hai, unako kucha sunAeMge, aisA socakara ve loga acchI saMkhyA meM ekatra hue| prArambha meM hI maiMne kahA, "bhAiyo, Apane bhUla kI hai, maiM nahIM hUM uttara kA, na dakSiNa kaa| maiM to uttara aura dakSiNa ke bIca madhya kA (jarA pazcima kI tarapha kA) huuN| uttara ke loga yadi dakSiNa para dhAvA boleM to bIca meM hama hI unako rokeNge| Apa jAnate haiM ki hama mahArASTriyoM ko saba 'dakSiNI' kahate haiN| hindI rASTra bhASA bhale ho, kintu merI janma-bhASA to 'mahArASTrI' hai| uttara kI phauja lekara maiM dhAvA kyoM bolU ! ApakA hI netRtva karake kyA maiM uttara ke viruddha nahIM lar3agA?" itanA vinoda karane ke bAda maiMne kahA, "Apako samajhanA cAhie ki Aja taka sAre deza para canda khAsa bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 156
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAvI loga, svadezI hoM yA videzI, sAmAnya janatA para rAjya karate Ae haiM aura janatA kI bhASA ko dabA dete haiN| "prAcIna kAla meM Arya loga uttara pradeza meM sarvatra phaile, phira dakSiNa meM Ae aura unhoMne yahAM saMskRta bhASA calAI / maiM saMskRta kA bhakta hUM / dakSiNa meM saMskRta kA pracAra acchA huA / usameM Apa kerala-vAsiyoM ne sabase adhika utsAha dikhAyA hai| -- " usake bAda Ae paThAna aura mugala unakI dharma bhASA arabI aura saMskRti kI bhASA phArasI hai, jisako Aja paraziyana kahate haiM una bhASAoM kA rAjya claa| ve donoM bhASA uttara kI dezI bhASA ke sAtha milIM aura urdU paidA huii| usake bAda pazcima ke loga Ae usakA itihAsa Apa jAnate haiN| unakI bhASA aMgrejI / unakA rAjya hama para cala rahA hai| vaha kucha yahAM kI prajA kI bhASA nahIM hai / ' kintu yaha bhASA kA prazna Apako savistAra samajhA dUM, isase pahale maiM apanI hI bAta Apako kahanA cAhatA huuN| " Apake Upara koI ApaNa kare to Apa saMgaThita hokara apane bacAva kI taiyArI karate haiM / maiM Apako samajhAne AyA hUM ki kevala AtmarakSA yaha uttama lakSaNa nahIM hai| " saMkaTa dekhakara, dIvAra bAMdha kara, andara rahakara AtmarakSA karane ke badale AkramaNakAriyoM ke viruddha Apa hI AkramaNa kyoM na kareM ! "" , aba Apa hI batAie, pichale dasa hajAra varSoM meM kerala kA sabase bar3A AdamI kauna thA ? bezaka ve Adya zaMkarAcArya the| ve kerala ke nAmbudrI brAhmaNa kerala ke bacAva ke lie unhoMne yahAM para sAMskRtika kile nahIM baaNdhe| unhoMne to uttara ke logoM kI bhASA sIkha lI aura una para AkramaNa kiyaa| vaha akelA choTA kerala kA brAhmaNa sAre deza meM hara jagaha jAtA thA aura vAda-vivAda ke lie AhvAna detA thaa| uttara kI bhASA sIkhakara uttara ke zAstroM meM pravINa hokara unhoMne digvijaya claayaa| sArA deza jItakara unhoMne cAroM choroM para AdhyAtmika maThoM kI sthApanA kii| ve cAra AdhyAtmika chAvaniyAM haiM, jo Aja bhI majabUtI se kAma kara rahe haiM / pazcima meM dvArakA ke pAsa, pUrva meM jagannAthapurI, uttara meM himAlaya kI goda meM jozImaTha, aura dakSiNa meM zRMgerI athavA kanyAkumArI cAra yAtrAdhAmoM meM unhoMne apane maThoM kI sthApanA kI aura taba se ina saba sthAnoM para zaMkarAcArya ke ziSyoM ne dharmapracAra kiyA hai| "maiM Apako kahane AyA hUM ki aba hama brAhmaNoM kA, mullAoM kA athavA aMgreja AI0sI0 esa0 yA mizanariyoM kA rAjya nahIM caahte| hama bhAratIya prajA kA rAjya cAhate haiM / yaha rAjya prajA kI bhASA meM calanA caahie| kerala kA rAjya na calanA cAhie aMgrejI meM na calanA cAhie hindI meM vaha to malayAlaya meM hI calanA cAhie / 1 'aura bhArata kI ekatA saMbhAlanI hai na ? vaha zakya hogA rASTrabhASA dvArA / binA ekatA ke nahIM Tika sakegI hamArI svataMtratA aura na Tika sakatA hai hamArA sAmarthya duniyA meM hamAre deza kI pratiSThA bhI nahIM jama paayegii| aura isa deza kI bhASAoM meM jisa bhASA ko bolanevAloM kI saMkhyA sabase adhika hogI aura jo bhASA samasta janatA ke lie AsAna hogI aisI svadezI bhASA hI rASTrabhASA bana skegii| isalie maiM Apako kahane AyA hUM ki malayAlama kI madada meM uttara bhArata kI janatA kI bhASA hindI 'eka jarUrI dUsarI bhASA' ke taura para Apa sIkha leM aura phira zaMkarAcArya kI taraha uttara bhArata para dhAvA bola deN| Apako sirpha AtmarakSA karanI hai ? yA sarvasaMgrAhaka ekatA kA dhAvA lekara sarvatra pahuMcanA hai ? "Apa saMskRta uttama jAnate haiN| saMskRta uttama tarIke se sIkha rahe haiM / 160 / samanvaya ke sAdhaka
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 'uttara bhArata se Dara kara yadi Apa dakSiNa bhArata ke loga alaga raheMge aura aMgrejoM kI chatrachAyA meM rahanA cAheMge to deza ke Apa Tukar3e kreNge| phira eka-eka Tukar3A bhinna-bhinna jabaradasta rASTra ke hAtha meM calA jAyegA / yaha saba TAlane ke lie uttara kI prajAkIya bhASA sIkha kara usakA pracAra karane kA kAma Apa le lIjiye / jo kAma eka samaya zrI zaMkarAcArya ne kiyA, vahI Aja Apako dUsare DhaMga se karane kA hai; kintu usake lie akhila bhAratIya ekatA kA Agraha Apako saMbhAlanA hogA / " yaha maiMne utsAhapUrvaka unako khaa| unakA sArA virodha to pighala hI gayA; kintu kerala meM hindI pracAra kA kAma una logoM kI hI sahAyatA se, pUre joza meM zurU ho gayA ! 17 :: rASTrabhASA hindustAnI ( 1 ) bhArata Ate. hI gAMdhIjI ne rASTrabhASA hindI kA kAma dakSiNa bhArata meM zurU kiyA, phira jaba gAMdhIjI hindI sAhitya sammelana ke dubArA adhyakSa hue taba bAkI ke bhArata ke ATha prAntoM meM rASTrabhASA pracAra kA kAma zurU kiyA aura usakA bhAra mere Upara kaise AyA, so sarvavidita hai / usake bAda rASTrabhASA kA nAma badalakara 'hindustAnI' nAma calAne kA aura rASTrabhASA ke lie nAgarI ke sAtha-sAtha urdU lipi ko bhI svIkAra karane kI nIti gAMdhIjI ne calAI, usakA itihAsa bhI saba loga jAnate haiM / gAMdhIjI ne yaha parivartana kiyA usa samaya apane vicAra spaSTa rUpa se gAMdhIjI ko maiMne kahe the aura yaha bhI sUcanA unake sAmane rakhI thI ki yadi yaha nIti calAnI hai to vaha amuka krama se calAnI caahie| isa bAta kA ullekha maiMne saMkSepa meM kiyA hai kintu usa nIti kA amala pUrI niSThA se kiyA, phira bhI usameM saphalatA kyoM na milI aura gAMdhIjI ke dehAnta ke bAda usa sArI yojanA ko chor3akara rASTrabhASA kI nIti meM maiMne vyApaka sudhAra kaise kiyA, usakI kaI bArIkiyAM bilakula spaSTa thIM usako aba vigatavAra spaSTa kahane meM koI nukasAna nahIM hai aisA dekhakara use thor3e meM yahAM de rahA huuN| isa prakaraNa dvArA merI manovRti aura merI nIti kA spaSTIkaraNa bhI hogaa| I san 1975 meM gAMdhIjI sthAyI rUpa se bhArata Akara base aura ahamadAbAda sAbaramatI meM unhoMne satyAgraha Azrama kI sthApanA kii| thor3e hI dinoM meM mere jaise aneka sAthI Azrama meM dAkhila hue| gAMdhIjI ne rASTra sevA kA apanA kAryakrama deza ke sAmane peza kiyA, usameM rASTrabhASA ke taura para hindI ko svIkAra karake ahindI prAntoM meM usa bhASA kA pracAra karane kI yojanA kI thii| gAMdhIjI ke isa hindI pracAra ke bAre meM savistAra jAnane ke bAda itanA bar3A samarthana rASTrabhASA ko mila rahA hai, yaha lAbha dekhakara hindI sAhitya ke sarvesarvA bAbU puruSottamadAsa TaMDana lalacAe aura unhoMne 'hindI sAhitya sammelana' ke san 1918 ke indaura ke vArSika sammelana kA adhyakSa-sthAna gAMdhIjI ko sauMpA, taba se sammelana ke sAtha gAMdhIjI kA sambandha zurU huA aura gAMdhIjI kA kArya sammelana ke hI nAma se cale, yaha svAbhAvika nIti kA Agraha TanDanajI kA thaa| maiM 1916 meM gAMdhIjI ke Azrama meM dAkhila huA, usa arse meM (1917 meM) masaca - gujarAta meM eka bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 161
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSaNa pariSad huI, usameM gAMdhIjI ne mujhase kahA ki 'hindI hI hindustAna kI rASTrabhASA ho sakatI hai isa viSaya para maiM eka nibandha likhuuN| usake anusAra maiMne eka lekha likhA aura use pariSad meM pddh'aa| bAda meM karnATaka, kerala, tamilanADu aura Andhra - dakSiNa ke ina cAra prAntoM meM rASTrabhASA pracAra ke lie mujhe vahAM bhejane kA vicAra gAMdhIjI ko turanta AyA / bApUjI ke kahane se bharuca pariSad meM maiMne hindI pracAra kA pUrA samarthana kiyA thaa| isalie isa kAma ke lie dakSiNa meM mujhe bhejane kA vicAra gAMdhIjI ko AyA, isameM kyA Azcarya kisI netA ko apanI sevA arpaNa karake unakI saMsthA meM dAkhila hone ke bAda, jisa ananya niSThA se lazkarI loga sauMpA huA kAma le lete haiM, vaisI niSThA ke binA rASTra kI unnati ho nahIM sakatI, aisA mAnane vAlA aura usake anusAra krAnti kArya meM dAkhila hone vAlA maiM apane ko sauMpe hue kArya se inkAra kaise kara sakatA thA ! phira bhI maiMne gAMdhIjI se kahA, "ApakI AjJA mAnakara yaha sArA uttaradAyitva maiM lene ko taiyAra hUM, kintu isa samaya Apa mujhe dakSiNa kI tarapha bhejeM, yaha ThIka nahIM lagatA / "Apake bAre meM maiMne bahuta par3hA aura bahuta sunA hai| guptarIti se sazastra krAnti kA kArya karane meM vizvAsa rakhanevAlA meM Apake pAsa AyA huuN| Azrama meM rahakara sIdhe Apake hAtha ke nIce rahakara kAma karane kA maukA mujhe milanA caahie| Apake siddhAnta to maiM jAnatA hUM, kintu usake anusAra kAma karane kI paddhati maiM acchI taraha apanA sakUM, tabhI merA mana pUrNa rUpa se taiyAra ho pAyegA aura maiM kArya-samartha banUMgA / isalie maiM Apake pAsa AyA aura turanta Apane mujhe dUra bheja diyA, yaha paristhiti mere lie, mere svabhAva ke lie anukUla nahIM hai / "bar3audA ke mere eka purAne sAthI Azrama meM Ae haiM, ve tamilanADu ke hI haiM / unako yaha kAma sauMpa sakate haiM / " merI bAta gAMdhIjI ko jaMcI aura unhoMne zrI rAjaMgam ko, jinako hama 'aNNA' karate the aura jinhoMne Age calakara 'harihara zarmA' nAma dhAraNa kiyA thA, dakSiNa meM hindI pracAra kA kAma sauMpakara madrAsa bheja diyA / dakSiNa ke cAra prAntoM kA kAma gAMdhIjI ne zurU kiyA aura gAMdhIjI hindI sAhitya sammelana ke adhyakSa hue taba dakSiNa kA kAma sammelana kI eka zAkhA hI bana gyaa| isa taraha dakSiNa ke kAma para sammelana ne apanA rAjya calAyA / sArA itihAsa mujhe yahAM nahIM denA hai, kintu thor3e hI dinoM meM gAMdhIjI ko anubhava huA ki sammelana aisI pravRtiyAM utpanna nahIM kara sakatA, kAma calAne kI kuzalatA bhI usake pAsa pUrI nahIM, kintu vaha apanA adhikAra lAne kA Agraha rakhatA hai| isa sthiti meM dakSiNa kA kAma bigar3a jaaegaa| gAMdhIjI ne dRr3hatA-pUrvaka sammelana se bAtacIta kI dakSiNa kA hindI pracAra kA kAma vApasa liyA aura use svatantra rIti se calAne lge| usake bAda yaha kAma acchA claa| rAjasthAna ke mAravAr3I logoM ke netA zrI jamanAlAla bajAja ne isa kAma ke lie bhI gAMdhIjI ko uttama se uttama sahAyatA dii| isalie paisoM kI koI cintA na rhii| 1 ( 2 ) san 1935 meM hindI sAhitya sammelana ne dUsarI bAra gAMdhIjI ko adhyakSa bnaayaa| vaha adhivezana bhI indaura meM thA / usameM gAMdhIjI ne eka prastAva pAsa karAyA ki dakSiNa ke cAra prAnta chor3akara bAkI ke bhArata ke ahindI pradezoM meM hindI kA pracAra karane kI pravRti zurU kreN| kazmIra, siMdha, gujarAta, mahArASTra, baMgAla, ur3IsA, AsAma Adi prAntoM meM rASTrabhASA hindI kA pracAra karane kA kAma mere sira para AyA / 162 / samanvaya ke sAdhaka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ indaura ke do adhivezana ke bIca ke 17 sAloM meM deza ne bahuta pragati kI thii| gujarAta meM sarvaprathama satyAgraha Azrama meM zikSaNa kA kAma maiMne liyA thaa| sAtha-sAtha gAMdhIjI ke gujarAtI sAptAhika 'navajIvana' meM maiM likhane lagA thaa| dekhate-dekhate 'navajIvana' kI sArI pravRtiyoM ke sAtha merA sambandha bar3ha gyaa| gujarAtI bhASA kA maiM eka niyamita lekhaka bnaa| sAhitya-sevA karate-karate sAre pradeza ke pUre sArvajanika jIvana ke sAtha bhI merA sambandha ho gyaa| itane meM svarAjya ke Andolana meM gAMdhIjI ne briTiza sarakAra ke sAtha asahayoga kI nIti kI ghoSaNA kii| usameM sarakArI zikSaNa aura sarakArI vizvavidyAlaya Adi kA bahiSkAra mukhya hone se gujarAta ke lie eka rASTrIya vidyApITha kI sthApanA karane kA dAyitva hameM lenA par3A / sAtha-sAtha mahArASTra, madrAsa, bihAra, baMgAla ityAdi aneka prAntoM ke rASTrIya zikSaNa meM gAMdhI vicAra samajhAne kI jimmedArI mere sira A pdd'ii| maiM gujarAta jAkara basA huA eka mahArASTrIya, phira bhI pUre gujarAtI ke taura para janatA ne mujhe svIkAra kiyaa| itanA gujarAta ke sAtha maiM tadrUpa ho gayA thaa| merI sAhitya-sevA kI mAno kadara karane kI dRSTi se mahAtmAjI ne gujarAtI bhASA kI zuddha jor3anI sikhAne vAlA eka koza banAne kA kAma mujhe sauNpaa| gujarAta kI janatA ne gAMdhIjI kI yaha pasandagI saharSa svIkAra kara lii| yaha mere lie jitanA AzcaryakAraka thA, itanA hI dhanyatA kA bhI viSaya thaa| maiMne turanta vidyApITha kI ora se eka samiti niyukta kI, isake lie gAMdhIjI kI anumati bhI le lI aura usake lie satata ekAgra mehanata karake pAMca varSa meM gAMdhIjI ko gujarAtI bhASA kA eka sampUrNa jor3anIkoza de diyaa| gAMdhIjI ne bhI hamArI isa pravRti ko AzIrvAda dete jAhira kiyA, "aba se kisI bhI gujarAtI ko gujarAtI zabdoM kI manamAnI jor3anI calAne kA adhikAra nahIM hai|" aisA AzIrvAda milate hI usI koza kI eka sAtha vizAla Avati taiyAra karane kA kAma maiMne apane sAthiyoM ko sauMpA, jo do barasa ke andara santoSakAraka rIti se prakAzita ho gyaa| ina satraha sAla ke daramiyAna gAMdhIjI ne do khAsa kAma mujhe sauNpe| eka, gujarAta vidyApITha jaise atyanta mahatva kI saMsthA kI saba muzkileM dUra karake usakA kAma kendrita karake sArI saMsthA kA kAryabhAra gAMdhIjI ne san 1928 meM mujhe sauNpaa| vaha kAma maiMne sAta varSa taka kiyaa| ___ vidyApITha kA kAma merI sArI jindagI kA sarva samanvayakArI kAma ho gayA ! kama-se-kama tIsa varSa mujhe yaha kAma karanA hI cAhie, aisI sUcanA bApUjI kI thii| tIsa varSa kA AMkar3A pUjya bApUjI ne apanI kalama se likhA thaa| kintu paristhiti aura merI maryAdAeM Adi kA vicAra karake maiMne gujarAta chor3akara sAre deza meM athavA kahIM bhI bApUjI ke racanAtmaka kAma ke lie hI jIvana arpaNa karanA taya kiyaa| gujarAta chor3ane kA merA nizcaya bApUjI ko bilakula pasanda nahIM aayaa| unhoMne Agraha bhI kiyA, kintu jaba dekhA ki vaisA nahIM ho sakegA taba hindI kA kAma mujhe sauMpane kA unakA purAnA saMkalpa jAgrata huaa| gAMdhIjI ke vicAra ke mujhe do mahattva ke kArya karane the, prathama mujhe dakSiNa meM jAkara vahAM kA hindI pracAra kA kAma adhika vyavasthita aura majabUta tarIke se karanA thaa| dUsare, usake lie dakSiNa ke sthAnIya logoM se paise ekatra karake rASTra bhASA pravRtti kI jar3a dakSiNa bhArata ke logoM ke jIvana meM pahuMcAnA thaa| san 1934 ke disambara ke prArambha meM unhoMne yaha kAma mujhe sauNpaa| dakSiNa meM sarvatra ghamakara 'bhAratIya saMskRti ko vyakta karanevAlI', aura '12 karor3a logoM kI janma bhASA' hindI ko rASTra bhASA svIkArane meM bhAratIya saMskRti samartha aura paripuSTa hogI, yaha samajhAne kA kAma do mahIne claayaa| paise bhI ThIka-ThIka ekatra kie| san 1934 ke anta meM zurU kie usa kAma kiyA bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 163
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko do-eka mahIne meM pUrA karake maiM vardhA vApasa aayaa| tabhI hindI sAhitya sammelana ne indaura ke adhivezana kA adhyakSa-sthAna dubArA gAMdhIjI ko sauNpaa| madrAsa kI ora ke isa kAma ke kAraNa maiM hindImaya ho gayA thaa| yahAM gAMdhIjI ne indaura ke sammelana ke sAmane prastAva rakhA ki dakSiNa ke cAra prAnta ke uparAnta bAkI deza meM jahAM hindI bhASA bolI nahIM jAtI vahAM hindI kA pracAra saMgaThita rIti se calAnA caahie| isa prastAva ko TaMDanajI ne pUre utsAha se svIkAra kiyA aura yaha kAma sammelana kI ora se hI honA cAhie, isalie mujhe bhI sammelana meM le liyaa| aba to yaha merA jIvana-kArya-sA bana gyaa| san 1934 se 1942 taka yAnI ATha sAla yaha kAma maiMne pUrI niSThA se aura utsAhapUrvaka kiyA / usameM AzAtIta saphalatA milii| yahI kAma yadi nirvighna calA hotA, to deza kA vAyumaNDala alaga hI ho gayA hotaa| Aja jo likha rahA hUM usake pIche merA anubhava, bhAratIya itihAsa kA merA adhyayana aura gAMdhIjI ke pAsa se milI jIvana-dRSTi ina tInoM kA samanvaya hai| uttara bhArata meM hindI bolanevAloM kA mAnasa samajhane kI AvazyakatA hai| unakI saMkucitatA hI hindI pracAra ke lie bAdhA rUpa huI, yaha bAta sahI hai| phira bhI unako anyAya na ho, isalie unakI daSTi sahAnubhUtipUrvaka samajhane ke lie hamAre chuTapana kI rASTrIyavRti ko logoM kA mAnasa samajhAnA paDegA, jisase hindIvAloM kA mAnasa bhI eka taraha se rASTrIya thA, aisA hama samajha skeNge| aMgrejoM kA rAjya jaba isa deza meM majabUta hone lagA aura usake khilApha hamAre rAjAoM ne aura senA ke netAoM ne san 1857 meM akhila bhAratIya stara para bagAvata kii| usameM ve hAra ge| usake bAda kA bhAratIya vAyu maNDala samajha lenA caahie| usa samaya pratiSThita aura dezapremI logoM kA eka bar3A pakSa thA, jisake sarvopari netA nyAyamUrti rAnADe mAne jAte the| mahAdeva govinda rAnADe rUr3hivAdI hindU samAja ke doSoM se bahuta akulAe hue, kintu atyanta dharmaniSTha eka baDe vidvAna the| unhoMne purAnI aura naI vidyA ke apane jaise hI niSNAta logoM ko ekatra karake, baMgAla ke brahma-samAja ke jaisA hI eka prArthanA-samAja mahArASTra meM sthApita kiyA / acche cAritrya ke kAraNa, vidvattA ke kAraNa aura sarakArI naukarI meM atyucca sthAna para hone ke kAraNa unakI pratiSThA atyadhika thii| logoM ko ve samajhAte the ki aMgrejoM kA rAjya huA, yaha IzvarIya yojanA hI thii| hamAre loga unake khilApha lar3e, saphala na hae / aMgrejoM kI vidyA meM AdhunikatA hai, sudhAra kA bala hai| hameM bhaktipUrvaka aura niSThApUrvaka aMgrejoM kA rAjya mAnya karanA caahie| usa rAjya ko majabUta karane meM hI hamArA hita hai, hameM janatA ko bhI IzvarIya yojanA samajhAnI caahie| hamAre sAmAjika doSa hama dUra kreNge| andara kI kamajoriyAM nikAla deMge, taba ye hI aMgreja loga apane para khaza hokara 'briTiza sAmrAjya ke andara kA svarAjya' hamako dhIre-dhIre deNge| isI meM hamArA kalyANa hai| rAjya-niSThA, saMsAra-sudhAra, zikSaNa kA pracAra, udyoga-hunara phira se sajIvana karane ke lie svadezIvatti kA pracAra yahI hamArI apanI rASTra-nIti honI caahie| aise logoM ne hI kaI udAra dila ke aMgrejoM kI preraNA aura salAha se kAMgresa kI sthApanA kI (san 1885 meM) aura usake lie aMgrejI rAjya ke AzIrvAda prApta karane ke prayatna kie|| isa pratiSThita netAoM ke pakSa ke khilApha eka rASTrIya pakSa paidA huA, jinake netA prathama viSNa zAstrI cipakUlakara the| Age jAkara isI rASTrIya pakSa ke mukhya netA hue bAlagaMgAdhara tilk| unako prajA ne 164 / samanvaya ke sAdhaka
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtsalya-mUrti
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAtra parivAra ke sAtha gujarAta vidyApITha ke kulanAyaka himAlaya ke yAtrI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 javAharalAla neharU tathA rAjarSi puruSottamadAsa TaMDana ke sAtha mArTina lUthara kiMga dampati Adi ke samudAya meM jaina vidvAna paM0 sukhalAla se tAtvika carcA karate hu
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAMdhIjI ke nikaTa DaoN0 rAjendra prasAda tathA DaoN0 rAdhAkRSNan ke sAtha
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti-premI - manISI vatsalla vividha rUpa ciMtaka /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbA vinobA ke sAtha , seMTa jeviyarsa kAleja ahamadAbAda meM + AcArya kRpAlAnI ke sAtha 1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'loka-mAnya' kA nAma diyA / usa rASTrIya pakSa kI bhUmikA nimnalikhita thii| "aMgrejoM kA rAjya bhArata para majabUta huaa| yaha eka IzvarIya yojanA hai, bhArata ke pakSa meM hai," isa taraha kI bhrAMti kA hama sakhta virodha karate haiN|' aMgreja logoM kA dharma, unakI saMskRti, unakI bhASA ina tInoM kI apane Upara jabardastI ho rahI hai| usake sAmane DaTakara aMgrejI rAjya tor3ane ke prayatna phira se hone caahie| 1857 ke sAla meM hama hAra gae usake kAraNa ddhuuNddheNge| dezadrohI logoM ne apanA svArtha sAdhane ke lie aMgrejoM ko pahale se viplava hone kI bAta kaha dI, deza ko unhoMne dagA diyaa| aura aba ve loga aMgrejI rAjya meM UMce sthAna para pahuMca gae haiN| unakI sAmAjika pratiSThA bhI bahuta hogI / usako hameM tor3anA caahie| jIne ke lie kahIM to naukarI karanI hI pdd'egii| sarakArI naukarI kharAba hai| para usakA tyAga kahAM taka kreNge| kintu naukarI milatI hai isalie sarakAra ke prati niSThA kisalie rakhanI cAhie ? Upara se rAjaniSTha hone kA dAvA bhale hama kareM, kintu andara se aMgrejoM ke prati duzmanI hI hameM phailAnI caahie| ___aMgrejI ke aura aMgrejI vidyA ke ye bhakta apanI sAmAjika kamajoriyoM kI bAta rAta dina karate haiN| sAmAjika kamajorI kisa deza meM nahIM hai ? kamajorI calA leNge| dhIre-dhIre dUra kreNge| kintu jo sudhAra hajAroM barasa ke bAda honevAlA hai, usI ko lekara yadi hama jIvana kI nindA kareMge to samAja meM bar3I-bar3I darAra par3a jaayeNgii| samAja kI niSThA hama kho baiTheMge, prajA netRtva-hIna ho jaaygii| aMgrejoM kA rAjya majabUta hogaa| isalie saMsAra-sudhAra kI bAta isa samaya hama bAjU para rahane deN| jAhira kareM ki prathama svarAjya ho, use prApta kie bAda saMsAra sudhAra to karanA hI hai| - hameM dekhanA cAhie, "jo loga svarAjya cAhate haiM unakI pratiSThA tor3ane ke lie sarakAra hara taraha kI koziza karatI hai| svarAjya-drohI logoM ko bar3I-bar3I naukariyAM detI hai / unakI saMsthAoM ko paise kI madada detI hai, pratiSThA bar3hA detI hai, isa taraha samajhA-samajhAkara rASTrIya pakSa ko majabUta karanevAle loga aMgrejoM kA itihAsa hameM samajhAte the| uttara bhArata meM jaba mugaloM kA rAjya thA, taba yahAM ke musalamAna bhI apane ko isa deza kA mAlika mAnate the| una dinoM musalamAna aMgrejoM kI vidyA sIkhate nahIM the| isa deza para rAja karane kA adhikAra musalamAnoM kA, use chInakara aMgrejoM ne apanA rAja majabUta kiyA, aise duzmanoM kI bhASA kauna sIkhe? unakI naukarI kauna kare? aisA kahakara musalamAna alaga raha ge| usa daramiyAna hinduoM ne aMgrejI vidyA sIkhI, sarakArI naukariyoM meM dAkhila hue, unako aMgreja loga khAnagI meM kahate, "dekho, yaha deza hai ApakA, hinduoM kaa| Apa para jabaradastI karake ina videzI paThAna aura mugala logoM ne Apake deza para kabjA jmaayaa| logoM ko jabaradastI musalamAna bnaayaa| isa gulAmI meM se Upara Ane kA maukA hama Apako de rahe haiN| jaise-jaise hamArI bhASA sIkhoge vaise-vaise sarakArI naukarI meM Apako UMcA pada deNge| rAjya calAne kA adhikAra Apake hI hAtha meM AegA isalie hamAre rAjya ke prati vaphAdAra rhie| hama kisI para dharma kI koI jabardastI nahIM karate, na karane dete haiM, isalie briTiza rAjya ke prati Apa vaphAdAra rhie|" yaha paristhiti clii| jaba hinduoM ko aMgrejI zikSaNa kA lAbha milA aura unakI mahatvAkAMkSA bar3hI, taba iMglaiMDa kA itihAsa par3hakara ve svarAjya kI bAteM karane lge| acche aMgrejoM ne unako protsAhana diyA, kAMgresa kI sthApanA karane meM madada dI kintu rAjya karanevAle aMgrejoM ko kAMgresa kI rASTrIya pakSa kI mAMga acchI na lagI / taba unhoMne musalamAnoM ko apanAne kI nIti akhtiyAra kii| kahane lage, "hamArA rAja huA, usase bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 165
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahale hindustAna para ApakA hI rAja thaa| aba yadi prajA-rAja ho jAyagA to pracaNDa hindU-bahumata kA rAja hogaa| usameM Apako kyA milegaa| usase behatara to Apa 'kAMgresa kA virodha' kiijie| hama Apako Apake zikSaNa meM khAsa madada kreNge| UMcI sarakArI naukariyAM deNge|" musalamAna lalacAe aura unhoMne kAMgresa kA virodha zurU kiyaa| hameM bhUlanA nahIM cAhie ki uttara bhArata ke hinduoM ko patana kAla se videzI logoM kI jIhukumI kA anubhava thaa| Aja jisa taraha apane rASTrIya netA aMgrejI bhASA aura zikSaNa kA mahatva kucha hada taka svIkAra karate hue bhI vaha zikSaNa 'svarAja cAhanevAlI rASTrIyatA ko bAdhaka hai', aisA kahate haiN| usI taraha uttara bhArata ke usa samaya ke narama dala ke loga svadezI saMskRti kA abhimAna rakhakara hindI ko Age lAnA cAhate the| Aja kI apanI rASTrIyatA akhila bhAratIya hai| use kevala aMgrejI rAjya kA virodha karanA hai| usI taraha se sau-Der3ha sau sAla pahale uttara bhArata kI rASTrIyatA urdU kA virodha karake saMskRtamayI hindI kA puraskAra karatI thii| aisI hAlata meM hindIvAloM ko yaha samajhAne kI AvazyakatA thI ki jabataka paThAna-mugaloM kA videzI rAja thA, usa samaya jo rASTrIyatA Apane vikasita kI vaha Aja rASTrIya nahI rahI hai| aba to hameM hindU, musalamAna, IsAI, yahUdI, pArasI sabako ekatra karake aMgrejoM kA rAja tor3anA hai| yaha dRSTi sarvaprathama gAMdhIjI ne AraMbha kii| uttara bhArata ke hindI logoM ke andara usa samaya kI purAnI rASTrIyatA ke kAraNa urdU kA sakhta virodha thA aura adhikatara musalamAna to svarAjya ke hI virodhii| unhoMne to aMgrejoM ke rAjya ko aura aMgrejI zikSaNa ko vaphAdAra rahane meM hI bhAratIya musalamAnoM kA kalyANa dekhaa| gAMdhIjI ke hindI pracAra meM uttara-bhArata ke hindIbhASI Aye to sahI, kintu urdU kA virodha ve nahI chor3a ske| javAharalAla neharU jaise rASTrIya vRtti ke loga aMgrejI sAhitya ke prabhAva meM A hI gaye the| aMgrejI rAjya se unheM dveSa hote hue bhI pazcimI saMskRti ke ve bhakta the aura aMgrejI sAhitya ke premI the| aMgrejoM kA rAjya to ve tor3anA cAhate the, bAda meM svarAjya ke lie rAjya-bhASA ke taura para unheM videzI aMgrejI bhASA hI cAhie thii| gAMdhIjI ke netRtva ke prabhAva se javAharalAlajI to gAMdhIjI ke hindI ke pakSa meM Ae, lekita nAmamAtra ko| gAMdhIjI kI hindI meM musalamAna Ate hI nahIM the| rASTrIya-vRttivAle aura gAMdhIjI kA netRtva karane vAle eka bar3e muslima netA ke sAtha merI bAtacIta huI thii| apanI bhUmikA spaSTa karane ke lie apane dila kI bAta khule dila se samajhAne kI vRtti se unhoMne mujhase kahA : "Apa dakSiNa ke loga hamArI bAta barAbara samajha nahIM pAte, isalie eka bAra to dhyAnapUrvaka suna liijie| uttara bhArata meM hamArA rAja thaa| Aja jisa taraha isa deza para aMgrejI kA prabhAva hai| usI taraha usa samaya hinda-musalamAna sabhI paraziyana bhASA sIkhate the / saMskAritA ke lie duniyA bhara meM mazahara yahI bhASA thii| hamArI dharmabhASA arabI bhI eka samartha bhASA hai| donoM bhApAeM isa deza ke loga (hindU aura musalamAna donoM) niSThApUrvaka sIkhane lage the, hamArA rAjya phArasI meM calatA thaa| "yaha saba hote hue bhI prajA kA mahatva pahacAnakara arabI aura phArasI chor3akara janatA kI bhASA 'khaDI bolI' ko hamane rAja-bhASA svIkAra kiyaa| Aja jaise bhArata ke saba dezI bhASAoM meM aMgrejI ke zabda ghasa gae haiM, usI taraha khar3IbolI meM arabI-phArasI zabda pracura mAtrA meM ghuse| usa bhASA kA nAma huA urdU / vaha thI pUrI-pUrI prjaa-bhaassaa| isa deza meM rahakara rAjya karanA hai to urdU jaisI prajAbhASA ko hI rAjabhASA banAnA caahie| aisA taya karake urdU ko hamane rAjabhASA karAra diyaa| 166 / samanvaya ke sAdhaka
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ "aba lipi kA savAla liijie| bhArata meM hareka bhASA kI apanI alaga lipi hai| usameM rAjabhASA ke lie kauna sI lipi pasanda karanI hai ? yaha savAla hamAre sAmane aayaa| Aja jaise jyAdAtara saMskArI loga aMgrejI bhASA kI romana lipi ko aMtarrASTrIya lipi mAnane ko taiyAra haiM, usI taraha una dinoM phArasI lipi tIna khaNDa meM-eziyA, dakSiNa yUropa aura aphIkA meM calatI thii| usI lipi ko hamane urdU ke lie pasanda kiyaa| usa lipi ko pUrI taraha svadezI banAne ke lie hamane usameM thor3e sudhAra bhI kie / rAjyakarttA hote hue, hamArA adhikAra aura Agraha chor3akara rASTrabhASA ke lie hamane prajAmAnya urdu ko svIkAra kiyA aura use claayaa| aba usa akhila bhAratIya rAjabhASA ko chor3akara hinduoM kI khAtira hindI svIkArane ko Apa kahate haiM, yaha kahAM taka yogya hai ? yaha Apa hI socie jise Apa urdU lipi kahate haiM vaha phArasI lipi likhane meM AsAna hai| usa lipi ko chor3akara romana lipi lene ko Apa kaheM to hama samajha sakate haiM, kintu nAgarI lipi hamAre mAthe kyoM lAda rahe hai ?" yaha thI eka sampUrNa rASTrIya muslima netA kI dalIla aura bhuumikaa| maiM samajha gayA ki hindI pracAra meM hama cAheM utane sudhAra kareM aura arabI-phArasI zabdoM kA bilakUla vistAra na hone cAhie, aisI nIti calAeM to bhI musalamAna pUre utsAha se hindI pracAra meM zAmila nahIM hoNge| aMgrejI kA pakSa ve chor3eMge nhii| canda musalamAna gAMdhIjI ke pakSa meM aaeNge| yahAM kI saMsthAoM meM unakI pratiSThA bddh'egii| musalamAna hone se unako apane yahAM kucha lAbha bhI milegaa| kintu rASTrIya savAloM meM samasta musalamAna kauma kI ora se hameM koI sahAyatA milanevAlI nahI hai| bhArata meM rahanevAle sAmAnya musalamAna paristhiti ke anusAra anukUla yA pratikUla hokara raheMge, lekina unake hRdaya to kaumI musalamAna netAoM ke pIche hI jaayeNge| rASTrIyavRtti ke eka netA sundaralAlajI ne mahAtmAjI se kahA, "hindI kI vyAkhyA Apa cAheM jitanI vyApaka kareM, usameM sAre-ke-sAre urdU zabdoM ko svIkAra kareM, to bhI jaba taka unakA nAma hindI hai tabataka ApakI rASTrabhASA kI pravRtti hindU rAja kI pravRtti hI mAnI jaaygii| isalie hindI aura urdU donoM nAma chor3akara pUrNa rASTrIya vyAkhyA kI rASTrabhASA ko hindustAnI nAma dIjie aura usake lie nAgarI tathA urdU donoM lipi mAnya rkhie| tabhI musalamAnoM kI zaMkA dUra hogii|" sundaralAlajI kI bAta mahAtmAjI ko jaMcI aura unhoMne kucha parivartana karane kA vicAra kiyaa| __ aba rASTrabhASA kA sArA bhAra lekara maiM dezabhara meM khUba ghUmA thaa| logoM kI vRtti maiM samajha gayA thaa| gAMdhIjI ke vicAroM kA logoM para kyA aura kitanA prabhAva par3atA hai, vaha maiM jAnatA thA aura samaya-samaya para usakI riporTa bhI gAMdhIjI ko detA thaa| maiMne gAMdhIjI se kahA ki bahuta se musalamAna urdU ke lie "hindustAnI' zabda kAma meM lete haiM, isalie sAmAnya janatA hindustAnI kA artha urdU hI karatI hai| nAgarI ke sAtha urdU ko bhI rASTrIya lipi mAneMge to sAre deza meM usakA pracAra nahIM ho skegaa| saMskRta ke kAraNa kaI baMgAlI aura madrAsI loga bhI nAgarI lipi jAnate haiN| rASTrIya ekatA kI khAtira loga muzkila se nAgarI lipi sIkhane ko taiyAra hoMge, kintu do lipiyoM kA bojha svIkArane jitanI rASTrIyatA logoM meM vikasita nahIM huI hai| nAgarI lipi ko hI sarvamAnya karane ke lie usameM kucha jarUrI sudhAra karane kI koziza meM kara rahA hUM, usameM merI zakti kA anta A gayA hai| urdU lipi kA pracAra karanA AsAna nhiiN| vaha lipi adhUrI hai| kaI bAra usameM likhane meM galatiyAM ho jAtI haiN| uccAraNa ke sAtha lipi kA pUrA mela nahIM, isalie yaha lipi sArvatrika ho nahIM sktii| kaI musalamAna sApha-sApha kahate haiM, "hindustAnI kI Ar3a meM gAMdhIjI hindI hI calAnA cAhate haiM ; isalie hameM usameM zAmila nahIM honA caahie|" bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 167
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara bhArata ke hindIvAle kahate haiM ki hindustAnI kI Ar3a meM urdU hI clegii| sArI paristhiti gAMdhIjI ko pUrI taraha samajhAne ke bAda unakI AjJA ke anusAra calanA, yaha merI manovRtti thii| gAMdhIjI ne apanA Agraha kAyama rkhaa| unakI nIti svIkAra kara usake anusAra kAma karane ke lie mere sAtha ci0 amRtalAla nANAvaTI raha ge| unhoMne urdU lipi sIkhane ke lie eka bAlapothI taiyAra kii| svarAjya ke Andolana meM jaba hama jela meM the taba amRtalAla nANAvaTI ne hI hindustAnI kA kAma jIvanta rakhA aura gAMdhIjI ke AzIrvAda prApta kie nAgarI urdU lipi-bodha jaisI eka kitAba taiyAra huI aura donoM lipiyoM meM hindustAnI kI parIkSAeM lI jAne lgii| 1 pUrva-pazcima bhArata ke ATha prAntoM meM rASTra bhASA pracAra kA kAma barasoM maiMne kiyA thaa| eka-eka prAnta meM eka-eka saMsthA sthApita kI thii| zrI puruSottamadAsa TaMDana ke sAtha merA sahayoga bar3hA thA, ve mujha para khuza the| hindustAnI zabda aura do lipi kA svIkAra donoM kA unakA virodha thaa| maiMne kahA, "itanA maulika aura mUlagAmI virodha ho to gAMdhIjI kI pravRtti sammelana ke hAtha meM nahIM rakhI jA sakatI, usako svatantra karanA hogaa|" TaMDanajI ne kahA ki sArI pravRtti Apa hI ne saMgaThita kI hai| gAMdhIjI cAheM aura pUrI pravRtti ko sammelana se alaga kareM to use maiM sahana karUMgA, kintu gAMdhIjI kI nayI hindustAnI nIti ko hama kabhI svIkAra nahIM kara skeNge| itanI bAta hone ke bAda aura TaMDanajI kI bhale hI lAcArI se dI huI sammati lekara meM gAMdhIjI ke pAsa gyaa| maiMne unase kahA, "isa samaya Apa hindustAnI pracAra ke bAre meM mauna raheM to apanI ATha prAntoM kI pravRtti sammelana se svatantra kara leNge| TaMDanajI kI sammati maiMne prApta kI hai / ve sammelana ko samajhAyeMge / svatantra hone ke bAda itanI bar3I saMsthA dvArA hindustAnI kA pracAra hama kramAnusAra claayeNge| yaha sArI saMsthA yadi sammelana ko sauMpa deMge to phira sAre bhArata meM hindustAnI ke nAma se do lipi kA pracAra azakya hogaa| maiM to deza bhara meM ApakI bAta logoM ko smjhaauuNgaa| kintu deza meM yaha bAta jar3a nahIM pakar3a skegii| uparAnta bhArata kI tamAma prAdezika bhASAoM ke lie nAgarI lipi svIkAra kI jAya isa taraha kA prayatna meM kara rahA hUM karnATaka meM usakA Arambha huA hai| baMgAla meM sakhta virodha hai; vahAM nAgarI lipi meM baMgAlI sAhitya prakAzita kareMge / ravIndranAtha ThAkura se maiMne ijAjata bhI le rakhI hai| isa hAlata meM akhila bhAratIya eka lipi pracAra kI jagaha rASTrabhASA ke lie do lipi kA pracAra zakya ho, aisA mujhe nahIM lgtaa|" itanA sArA samajhAne ke bAda bhI gAMdhIjI ne merI eka na maanii| ATha prAnta kA rASTrabhASA pracAra kA kAma sammelana se svatantra karane kI nIti ko maiM prArambha karUM taba taka bApUjI vAtAvaraNa ko asvastha na kareM, yaha merI vinatI bApUjI ne sunI nahIM / unakI nIti kA virodha kA vAtAvaraNa sAre deza meM sulaga uThA / usakA lAbha lekara TaMDanajI ne gAMdhIjI ko kahA, "ATha prAnta kA saMgaThana Apane kiyA hai, yaha saba kAkAsAheba ke dhama se huA hai, yaha mujhe mAnya hai, kintu yaha pravRtti Apane sammelana ke nAma se zurU kI, hindI ke nAma se Ajataka kAma kiyA; isalie yaha pravRtti hameM sauMpa deM, usI meM nyAya hai / " gAMdhIjI ne kahA, "vaha sArI pravRtti Apako sauMpa kara hindustAnI ke nAma se hama naI pravRtti khar3I kareM to Apako koI Apatti hogI ?" TaMDanajI ne khuza hokara kahA, "Apa jarUra eka nayI saMsthA khar3I kareM, usako maiM AzIrvAda dUMgA / hamArI pravRtti hameM vApasa de dIjie to kAphI hai / " gAMdhIjI ne vaisA kiyaa| thor3e hI dinoM meM svarAjya ke Andolana meM hama saba jela ge| hindustAnI pracAra kA kAma calAne vAle akele amRtalAla nANAvaTI bAhara rahe the| bAhara Ane ke bAda meM dekhA ki sAre deza kA vAyumaNDala badala gayA hai| hindI pracAra ke lie bhI kAMgresa kucha vizeSa kara sake, aisA nahIM hai| javAharalAlajI to gAMdhIjI kaheM, aisA prastAva pAsa kara 168 | samanvaya ke sAdhaka
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ dete the| gAMdhI-niSThA ke kAraNa mujhase ho sakA, utanA kiyaa| eka maje kI bAta yaha ki maiMne paMDita sundaralAlajI kI sUcanA ke anusAra do lipivAlI hindustAnI kA pracAra zurU karane ke bAda maiMne sundaralAlajI ko madada ke lie bulAyA / unhoMne ThaMDe dila se kahA, "maiM to aba donoM lipiyAM chor3akara romana lipi calAne ke pakSa meM / " maiMne apane mana ko samajhA ki sArI sthiti samaya-samaya para savistAra samajhAne ke bAda gAMdhIjI ne jo nIti calAI hai, vahI deza ke lie hitakara hogI / isalie maiMne anta meM taya kiyA ki hindustAnI pracAra ke nAma se hindI urdU zailI kA mizraNa aura nAgarI urdU lipi kA pracAra ina donoM bAtoM ko maiM inakAra bhI nahIM karUMgA aura pracAra bhI nahIM karUMgA / kintu usake pIche rahI huI bhArata kI mahAn nIti 'sarvadharma samabhAva' ko apanA lUMgA aura sAre deza meM ghUmakara sarvadharma samabhAva kI jagaha para 'sarva-dharma-mamabhAva' kA pracAra kruuNgaa| isameM kevala islAma hI nahIM, pArasI, yahUdI, IsAI ina saba dharmoM ke prati samabhAva vikasita karane kI bAta deza ke sAmane rkhuuNgaa| gAMdhIjI ke dehAnta ke bAda saMvidhAna meM rASTrabhASA kA prastAva maMjUra honA mujhe barAbara yAda nahIM vinobA ne rASTrabhASA hindI kA pracAra kevala nAgarI lipi dvArA karane ke lie protsAhana diyaa| abhI-abhI unhoMne bhArata kI sabhI bhASAoM ke lie eka nAgarI lipi calAnI cAhie, aisA pracAra zurU kiyA hai aura sAtha hI yaha bhI jAhira kiyA hai ki nAgarI sudhAra kA kAma isa samaya hama vyakti taka sImita rkheN| rUr3a nAgarI ko bhArata kI saba bhASA svIkAra kareMgI, usake bAda nAgarI sudhAra kI bAta socI jaaygii| bhArata bhAgya vidhAtA hamAre pAsa se jo aura jitanI sevA mAMge, utanI de denA, ora cittavRtti ko alipta rakhanA aura hAtha meM lie hue kAmoM ke pIche pUrI zakti lagA denA, itanA hI apane hAtha meM hai / "karmaNye vAdhikAraste mA phaleSu kadA cana / mA karmaphalaheturbhUryA te saMgostu akarmaNiH // " 18 :: sAhitya samRddhi, bhAva-zakti san 1920 ke 2 apraila kI bAta hogI / ahamadAbAda meM gujarAtI sAhitya sammelana bar3I dhUma-dhAma cala rahA thaa| prakhyAta sAhityika rA0 ba0 kotavAlA adhyakSa the| ravIndranAtha kA gAMdhIjI ke sAtha prema saMbaMdha gujarAta 'meM sarva vidita thA / isalie logoM ne zrI ravIndranAtha ko sAhitya sammelana ke AdaraNIya atithi ke rUpa meM AmaMtrita kiyA thaa| svAbhAvika taura para ve gAMdhIjI ke atithi hokara Azrama meM rahe the / hama AzramavAsiyoM meM se kaI loga kabhI-na-kabhI zAntiniketana meM rahe hue the / isalie kavivara kA aura unake sAthiyoM kA Atithya karate hameM vizeSa Ananda thA / ravi bAbU eka sundara bhASaNa aMgrejI meM likhakara lAye the / bhASaNa kA nAma thA - 'eDavenTa oNpha spriMga' (vasaMta kA Agamana ) bhASaNa khule meM rakhA thA / adhyakSa sthAna para sAkSara zrI narasiMha rAva bholAnAtha the| ravIndra kI kokila kaMThI vANI-sArA bhASaNa unhoMne itane sundara tarIke se par3hakara sunAyA ki sunanevAle saba maMtra-mugdha ho gaye unakA zAnta unmAda dekhakara jina logoM ko aMgrejI nahIM AtI thI, ve asvastha hue| sabhA ke adhyakSa se unhoMne vinatI kI, "kavizrI ne kyA kahA, usakA sAra to hameM btaaie|" utsAha mugdha bane hue narasiMharAva ne kahA, "itanI sundara bhASA aura kAvyamaya vicAroM kA sAra bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 166
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisa taraha diyA jA sakatA hai ? svayaM aMgrejI sIkhane ke bAda hI aisA bhASaNa samajha meM A sakatA hai|" yogAyoga se usI samaya gAMdhIjI vahAM aae| pahale se taya nahIM thA ki ve sabhA meM aaeNge| gAMdhIjI ke Ane para kevala gujarAtI jAnane vAloM kI jAna meM jAna aaii| unhoMne gAMdhIjI ke sAmane apanI bAta rkhii| sArA bhASaNa mudrA likhita to thA hii| bApUjI ne vaha hAtha meM liyA use dekha gae aura sAre bhASaNa meM Ae hue vicAra bApUjI ne anurUpa zailI meM sahaja saMkSepa karake gujarAtI meM logoM ke sAmane rakha die aura phira apanA bhASaNa bhI diyaa| zrI narasiMharAva khuza hokara kahane lage, "apanA kitanA bhAgya ki Aja eka ke badale do sundara bhASANa hameM sunane ko mile !" isa sAre prasaMga ko lekara maiMne eka lekha likhA thA, "aMgrejI bhASA ke sAmane dezI bhASAeM kamajora haiM, aisA mAnane kA koI kAraNa nahIM hai / " isa vicAra kA maiM jora-zora se pracAra karatA thA / merA kahanA thA ki aMgreja logoM ke puruSArtha ke kAraNa aMgrejI sAhitya samRddha hai| duniyA ke sampUrNa sAhitya jagata meM sabase Age mAnA jAtA hai| usake sAmane apanI dezI bhASA sAhitya-sampatti nahIM ke barAbara hai| lekina usapara se apanI bhASA kI zakti hI kamajora hai, aisA kyoM mAnanA cAhie ? saMskArI prajA ho, aura apane DhaMga se apanI bhASA kA vikAsa kiyA ho to bhASA-zakti kama darje kI nahIM mAnI jAtI / bhASA-zakti aura sAhitya-samRddhi donoM ko alaga karane kI zakti hamameM honI cAhie aura yadi hamameM puruSArtha ho, to prajA kI sevA karate-karate apane sAhitya ko bhI hama cAheM utanA samRddha banA sakate haiN| aMgrejI sAhitya kI samRddhi dekhakara hameM usake dAsa kyoM bananA caahie| aMgrejoM ke jitanA hI puruSArtha karane kI mahattvAkAMkSA hamameM kyoM prakaTa na ho ? eka mahArASTrIya nayA-nayA gujarAtI sIkhatA hai aura gujarAta kI saMskAritA ke pakSa meM likhatA hai, yaha dekhakara loga khuza hone lage, aura unhoMne merI sAhitya sevA kI jI bhara kara kadara kI / isI arse meM ravIndranAtha ke svAgata meM, unakA paricaya dete maiMne eka lekha gujarAtI meM likhA thaa| vahI yA merI kalama se likhA huA sarva prathama gujarAtI lekha isase pahale maiM marAThI meM likhatA aura AzramavAsiyoM kI madada se usakA gujarAtI kara letaa| 16 : 'navajIvana' pUjya bApUjI san 1915 meM bhArata lautte| unake guru gokhale ke kahane se eka varSa sAre deza meM ghUmakara unhoMne mAtra nirIkSaNa kiyaa| taba taka kisI sArvajanika kAma meM bhAga nahIM liyA, na koI kAma zurU hI kiyA / kevala apanA Azrama AraMbha karake usameM unhoMne pUrA dhyAna kendrita kiyA / eka varSa ke anta meM unako sArvajanika jIvana meM khIMcane kA prayatna kiyA zrI zaMkara lAla baiMkara ne / bApUjI ne prathama 'yaMga iMDiyA' hAtha meM liyA / unakA siddhAnta thA ki nayA akhabAra nikAleM to usake lie naye vAcaka utpanna nahIM hote / purAne akhabAra ke grAhaka purAnA chor3akara nayA kharIdate haiM, isalie nayA patra purAne kA pratispardhI banatA hai| usase to koI purAnA calatA huA akhabAra hAtha meM lekara calAnA behatara hai| unakA yaha bhI vicAra hogA ki loga paise dekara use kharIda leNge| unhoMne yahAM taka kahA ki yadi koI vijJApana atyanta mahatva kA hai to janatA 170 | samanvaya ke sAdhaka
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA hita samajhakara use binA paise liye apane akhabAra meM chaayeNge| kintu vijJApana kI AmadanI para akhavAra nahIM calanA cAhie / una dinoM bApUjI kI isa nIti kI khUba carcA clii| merA abhiprAya pUchA gyaa| maiMne kahA, "bApUjI kA niyama vyavahArya hai yA nahIM, maiM nahIM jAnatA, kintu unakI nIti mujhe sau pratizata mAnya hai| unakI jagaha yadi maiM hotA to itanI himmata karatA yA nahIM, yaha bAta alaga hai|" bApUjI kI nIti kA samarthana karane ke liye maiMne eka udAharaNa diyA, "samAja meM dharma, nIti, sadAcAra, saMskAritA, kalA- vikAsa ityAdi dAkhila karane ke lie eka maMdira banAyA gyaa| maMdira dvArA ina saba kAmoM ko uttama protsAhana diyA jAne lagA / " maMdira kA cAlU kharca pUrA karane ke lie maMdira ke AsapAsa dukAneM banAI gaIM aura una dukAnoM meM azlIla sAhitya bikane lagA aura AsapAsa bhraSTAcAra phailaa| vijJApana kI Aya se akhabAra calAne kI bAta bhI vaisI hI hai|" aisA kar3A udAharaNa sunane ke bAda TIkAkAra cupa ho gae / aba prazna uThA eka gujarAtI athavAra calAne kaa| bApU ne kahA, "sarakAra aura usake gore adhikArI dhyAna deM, isalie hama aMgrejI meM likhate haiN| hara eka prAnta meM aMgrejI jAnanevAloM kI saMkhyA kevala ATha-dasa pratizata hotI hai / unake lie hama aMgrejI akhabAra calAeM aura jinako aMgrejI kI gaMdha bhI nahIM hai aisI nabbe pratizata janatA ko hama bhUkhe rakhate haiM-- unako zikSaNa nahIM dete, yaha bahuta bar3I khAmI hai / " maiMne bIca meM kahA, "lokamAnya tilaka kA sAptAhika 'kesarI' marAThI dvArA sAre mahArASTra ko zikSaNa detA hai / lokamAnya kA dUsarA aMgrejI akhabAra bhI hai 'marAThA' jo aba taka svAvalambI nahIM huA hai, kyoMki 'aMgrejI jAnanevAle loga lokamAnya ke tejasvI vicAra sunane ko bhI taiyAra nahIM hai, " ityAdi / 1 gAMdhIjI ne gujarAtI sAptAhika calAnA taya kiyA kintu vaha bhI unako purAnA hI cAhie thaa| yaha bAta sunate hI indralAla yAgnika madada ko A ge| 'navajIvana aura satya' nAma kA unakA eka mAsika cala rahA thaa| mAlikoM ne vaha mAsika gAMdhIjI ko sauMpa diyaa| usI nAma ko choTA karake bApUjI ne use sAptA hika banAyA / zaMkara lAla baiMkara ne eka presa kharIda liyA, usI presa meM 'navajIvana' aura 'yaMga iMDiyA' chApane kA taya huA / aba isa presa aura akhabAra kI vyavasthA kauna saMbhAle ? Azrama meM mujhase milane ko AnevAle loga gAMdhIjI se bhI milate the / aise Ane vAloM meM svAmI Ananda aura jugatarAmabhAI dave ke nAma abhI yAda Ate haiM / dUsare kaI loga bhI mere dvArA bApUjI se paricita hue the, unameM atyanta mahatva ke eka the belagAMva ke karnATakakesarI gaMgAdhararAva dezapANDe isakA zreya lete mujhe saMkoca hotA hai, kintu gaMgAdhararAva ne svayaM apane lekha meM ullekha kiyA hai ki kAkAsAheba dvArA maiMne gAMdhIjI kA paricaya prApta kiyA / 1 itanI choTI umara meM bhI svAmI Ananda ne apanI kAryazakti aura sajagatA kA uttama paricaya diyA thaa| pUjya bApUjI ne svAmI Ananda ko presa kA aura akhabAra kA kAma sauMpa diyaa| svAmI Ananda ne kahA, " presa lAye haiM zaMkaralAla baiMkara / isalie unakA adhikAra usameM clegaa| unake prati mere mana meM kucha nahIM hai, kintu kisI kA adhikAra calAnA maiM sahaja nahIM kara sakUMgA / presa ke jitane paise lage hoM, vaha kahIM se bhI lAkara dUMgA, kintu presa kevala gAMdhIjI kA aura usakI vyavasthA mere hAtha meM honI caahie|" 'navajIvana' ke pahale aMka meM bApUjI ne Azrama kI mahilAoM ke pAsa se eka-eka lekha maaNgaa| narahari bhAI kI patnI maNibahana, kizoralAlabhAI kI patnI gomatIbahana, Adi ne eka-eka lekha diyaa| ye nAma isa bar3hate kadama jIvana-yAtrA / 171
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie yAda haiM, kyoMki sAre jIvana ma ina do bahanoM ne usake bAda eka bhI lekha likhA ho, aisA maiM nahIM jaantaa| bApUjI to maMgalAcaraNa ke taura para bahanoM ke lekha khAsa lenA cAhate the| aba svAmI ke sAtha merA itanA nikaTa kA sambandha thA ki hamameM se koI eka jo pravRti zurU kare, to vaha donoM kI ho jAtI ! bApUjI ke pAsa se lekha Ate, aMgrejI ke anuvAda bhI Ate / taba bhI yadi 'navajIvana' ke lie masAlA kama hotA, taba svAmI mere pAsa se lekha mAMgate / bApUjI kA jIvana-tatvajJAna, unakI nIti ityAdi maiM saba vistAra se jAnatA thaa| marAThI meM akhabAra calAne kA mujhe acchA anubhava bhI thA, isalie lekha dene ke bAre meM mujhe sirpha bhASA kI muzkila thii| maiM svAmI ko apanI TUTI-phUTI gujarAtI meM likhavAtA jAtA aura ve acche zabda pasaMda karake lekha likhate jAte / isa taraha 'bahuta se acche asala gujarAtI zabda mere lekhoM meM Ane lage / lekhoM ke vicAra aura nirUpaNa-zailI, merI aura bhASA kI karAmata svAmI kii| gAMdhIjI bhArata Aye, usase pahale sUrata kAMgresa ke bAda lokamAnya tilaka ne bambaI meM eka marAThI dainika 'rASTramata' zurU kiyA thaa| isameM zrI gaMgAdhararAva dezapANDe ne mujhe khiiNcaa| aura bhI kaI lekhaka nAgapura yavatamAla kI tarapha se Ae hue the| bAda meM vicAra huA ki lokamAnya kI nIti gujarAta ke sAmane bhI peza karanI caahie| gujarAtI 'rASTramata' zurU karane kA taya huaa| usake lie marAThI meM se gujarAtI meM anuvAda karanevAlA eka javAna lar3akA unheM milA jo gujarAtI hote hue varAr3a ke tarapha kI marAThI meM vyAkhyAna detA thaa| unako marAThI se gujarAtI karane ke lie bulaayaa| ve the apane svAmI Ananda / 'rASTramata' meM unake sAtha merI uttama mitratA huI thii| maiM gujarAtI meM likhane lagA, usakA sArA zreya svAmI Ananda ko hai| phira to merA gujarAtI likhatelikhate sudhArane kA kAma aura loga bhI karane lage aura maiM svayaM bhI taiyAra huaa| svAmI Ananda ke bAda jugatarAma dave mere lekha likha lete the| phira narahari bhAI, kizoralAla bhAI bhI kabhI-kabhI madada krte| bAda meM Ae mere vidyArthI candrazaMkara zukla / ve to mere saciva hI bana ge| mahAdevabhAI ne bhI kaI bAra mujhe madada dii| eka bAta Age kI hai, phira bhI yahIM detA hai| 1630 ke AsapAsa jaba bApUjI yaravadA jela meM bandI the aura jela niyamoM ke anusAra unako eka sAthI dene kI jarUrata sarakAra ne mahasUsa kii,| taba jeloM ke insapaikTara janarala karnala DaoNyala ne mujhe pasanda kiyaa| sAbaramatI jela se mujhe yaravadA bhejA taba kI bAta hai| jAte hI merA svAgata karake bApUjI ne mujhase kahA, "tumhArI muzkila maiM jAnatA huuN| tumako hAtha se likhane kI Adata nahIM hai, yahAM svAmI Ananda yA candrazaMkara zukla kahAM se mileMge? maiMne dina-bhara kA merA hisAba karake dekhA hai, tumhAre lie maiM roja AdhA ghaMTA nikAla sakU~gA / gujarAtI-aMgrejI jo kucha likhanA ho, mujhase kaha sakate ho|" unake ye zabda sunakara maiM to pAnI-pAnI ho gayA ! maiMne itanA hI kahA, "bApUjI, maiM buddhU jarUra hUM, kintu itanA buddhU nahIM ki likhane ke lie ApakI madada maiM mAgU?" turanta bApUjI bole, "nahIM-nahIM, jarA bhI saMkoca mata kro| binA kisI muzkila ke maiM AdhA ghanTA de sakatA huuN|" maiMne kahA, "Apake hAtha se likhavAne jaisA mere pAsa kucha hai hI nhiiN|" saca pUcho to usI dina se mujhe apane hAtha se likhane kI Adata DAlanI cAhie thI, jisase merA parAvalambana miTa jaataa| lekina purAnI Adata kaise chuTe ? Aja bhI koI likhanevAlA mile to hI likhanA aura Izvara kI racanA aisI hai ki koI-na-koI likhanevAle mujhe milate hI rahe haiM aura vaha bhI acche likhnevaale| 172 / samanvaya ke sAdhaka
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba bApUjI svayaM 'navajIvana' calAte the, taba lekhoM kI kamI par3ane para maiM hI likha detA thaa| jaba bApUjI jela gaye taba sArA 'navajIvana' aMka bharane kA tathA agra-lekha likhane kA bhAra bhI mere sira para A gyaa| svAmI kI madada se usakI jimmedArI nibhAnA mere lie muzkila na thaa| saca to yaha hai ki sArI jimmedArI nibhAne kI zakti svAmI ke pAsa thI hI aura merI madada kA unako pUrA bharosA thaa| sarakAra ne dekhA ki gAMdhIjI ko jela bhejane para bhI unake akhabAra acchI taraha se calate haiM, taba unhoMne lekhaka, sampAdaka, prakAzaka aura presa-mainejara sabhI ko jela bheja diyaa| phira bhI akhabAra to calatA hI rhaa| bAda meM mere eka-do lekhoM ke lie sarakAra ne mere Upara mukadamA claayaa| adAlata meM maiMne bayAna dete kahA, "gAMdhIjI kI gaira-hAjirI meM 'navajIvana' calAne kI jimmedArI hI mere sira para thii| mere lekhoM meM rAjadroha hai, yaha siddha karane kI takalIpha sarakArI vakIla ko uThAne kI jarUrata nahIM hai| Aja kI sarakAra ke khilApha asaMtoSa phailAnA hama apanA kartavya samajhate haiN| mAtra yaha kAma hama ahiMsaka DhaMga se kareMge / gunAha maiM kabUla karatA hai aura sajA pAne ko taiyAra huuN|" mere bAda sarakArI vakIla khar3e hue| unhoMne kauna se mudde rakkhe, usake sAtha kucha lenA-denA nahIM hai| Akhira meM unhoMne kahA, "zrI kAlelakara apanI sArI jimmedArI kabUla karate 'navajIvana' kA bhAgya hI acchA thaa| jaba maiM jela gayA, usI samaya mahAdevabhAI jela se chUTakara ghara gaye the, isalie 'navajIvana' kI paramparA maiM eka aMka kI bhI muzkila nahIM aayii| eka sAla kI sajA dasa mahIne meM pUrI karake maiM chUTa kara AyA / usI samaya chaH sAla kI sajA bhogate gAMdhIjI ko bImArI ke kAraNa sarakAra ne rihA kara diyaa| maiM turanta pUnA gayA aura kaidI gAMdhIjI se aspatAla meM mila aayaa| 20:: kAMgresa kI sevA 'navajIvana' dvArA gujarAta ke sArvajanika jIvana kI aura sAtha-sAtha gujarAtI sAhitya kI jo sevA huI, usakI kadara karane kA mana rAjakIya netAoM ko huA / thor3e hI dinoM meM borasada meM hone vAlI gujarAta kI rAjanaitika pariSada ke adhyakSa ke lie merA nAma sujhAyA gyaa| gujarAta ke rAjakIya sArvajanika jIvana kI dAMva-peca ke bAre meM kucha jAnatA thA, isalie maiMne mahAdevabhAI dvArA pUjya bApUjI kA nirNaya maaNgaa| maiMne kahA ki rAjakIya pariSad kA adhyakSa-pada svIkArane kI merI yogyatA meM mujhe zaMkA hai, isalie bApUjI jaisA kaheMge vaisA kruuNgaa| ___ adhyakSa-pada svIkArane kI bApUjI ne salAha dii| vaisA jaba jAhira huA taba usase mahArASTra aura karnATaka ke loga bahuta khuza hue| una dinoM deza meM eka jabardasta matabheda cala rahA thaa| sarakAra ke kAnUna tor3akara satyAgraha karane kI gAMdhIjI kI nIti nahIM calAnI cAhie, aisA kahanevAlA eka jabardasta pakSa thaa| usa pakSa ke netA the saradAra vallabhabhAI paTela ke bar3e bhAI zrI viThThalabhAI paTela / unhoMne gAMdhIjI kI 'kAnUna bhaMga' karane kI nIti kA phira se vicAra karane ke lie eka samiti niyukta kii| loga use 'kAnUna bhaMga samiti' kahane lge| vallabhabhAI the bApUjI ke pakSa meN| unake hI bhAI virodhI pakSa ke netA ! mere adhyakSIya vyAkhyAna meM mujhe usa samiti kA kucha majAka karanA thA ! isalie maiMne use 'utsAha bar3hate kadama :jIvana-yAtrA | 173
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMga-samiti' nAma diyaa| logoM ko majA aayaa| vallabhabhAI khuza hue| borasada-pariSad kA meM adhyakSa huA, isalie Azrama meM merA abhinandana karane kA bApUjI kA vicAra thaa| maiMne bApUjI se kahA, "pariSad kA adhyakSa hote hue bhI maiM gujarAta prAntIya kAMgresa samiti kA adhyakSa nahIM rahanA cAhatA hUM / vallabhabhAI jAneM aura unakI nIti jAne / maiM to sirpha pariSad kA tIna dina kA adhyakSa thA, aisA mAnakara alipta hI rahane vAlA huuN|" aura meM alipta hI rahA ho sake taba taka vallabhabhAI hat anukUla rahanA aura merA vyaktigata svAtaMtrya saMbhAlanA yaha thI, merI nIti / I usake bAda kI akhila bhAratIya kAMgresa kI baiThaka belagAMva meM huii| gAMdhIjI usake adhyakSa cune gae / zrI gaMgAdhararAva dezapANDe the usake svAgatAdhyakSa / unhoMne eka mahIne ke lie bApUjI se merI sevA mAMga lii| bApUjI ne 'hAM' khaa| gaMgAdhararAva ne mujhe sAre kAMgresa kaimpa kI svacchatA kA kAma sauNpaa| zrI gaMgAdhararAva haMsakara bole, "kAkAsAheba, ApakI sevA mAMgane meM aura Apako yaha kAma sauMpane meM merI caturAI hai| gAMdhIjI ke mana meM racanAtmaka kAma kA bahuta Agraha hai, yaha maiM jAnatA hUM, isalie kAMgresa meM unake rahane ke lie eka sundara khAdI maNDapa banAnevAlA hUM aura saphAI kA kAma Apako sauMpA hai, vaha uttama hogA hii| maiMne soca liyA hai ki yadi ApakA kAma bahuta acchA huA to maiM jAhira meM kahUMgA ki dekhiye, belagAMva ke hamAre kAkAsAheba ne kaisI Adarza saphAI rakhI ? aura yadi usameM gAMdhIjI ko koI kamI dikhAI dI aura TIkA huI to maiM kahUMgA ki maiMne to saphAI kA kAma gAMdhIjI ke acche se acche AdamI ko sauMpA thA, usase jyAdA hama kyA kara sakate haiM ? yadi saphala hue to zreya merA, aura karnATaka kA / na hue to 'gAMdhIjI ke AdamI saphala nahIM hue' aisA maiM khuuNgaa|" maiMne kahA, "mujhe maMjUra hai|" do hate maiMne rkkhiiN| maiMne kahA, "kAMgresa ke adhivezana ke kAma ke lie Apane Der3ha hajAra svayaMsevaka ekatra kie haiM aura haradvIkara jaise vivekazIla AdamI ko yaha kAma sauMpA hai| una Der3ha hajAra svayaMsevakoM meM se mere saphAI kAma ke lie mujhe Der3hasau svayaMsevaka cAhie / lekina isa kAma ke lie maiM to unameM se mAtra brAhmaNoM ko hI pasanda karanevAlA hUM / gaMgAdhararAva ne svIkRti dii| svayaMsevakoM kI sabhA meM maiMne thor3A majAka kiyA, "maiM gAMdhIjI ke Azrama kA to hUM, lekina merI jAti-niSThA kahAM jAyagI ? maiM brAhmaNa hUM, isalie kAMgresa ke lie pAkhAne khar3e karanA, sApha karanA, isa kAma ke lie mujhe pavitra brAhmaNa hI pasanda karate haiN| unameM bhI belagAMva ke aura najadIka ke zAhapura, ina do zaharoM ke brAhmaNa mileM to maiM jyAdA khuza huuNgaa| unake sage-sambandhI aura jAtivAle jaba dekheMge ki hamAre lar3ake pAkhAne sApha karane ko taiyAra hue haiM, taba abhimAna se phUlane kA maukA unako milegA !" merI yaha 'jAti-niSThA' sunakara saba hNse| usake bAda sabhA meM se kaI liMgAyata brAhmaNettaroM ne kahA, "ApakI jAti-niSThA hama samajhe; Apako abhinandana kintu hama bhI usa kAma kA thor3A puNya lenA cAhate haiN|" jabAva meM sIdhe muMha se maiMne kahA, "ThIka hai, ThIka hai, bahuta hI udAratA se Apako bhI puNya prApta karane kA thor3A maukA duuNgaa| paccIsa pratizata brAhmaNettaroM ko lene ko maiM taiyAra hUM, usase jyAdA kI mAMga mata kiijie|" isa kAma ko lete samaya, merI eka dUsarI zarta bhI thI ki mere vibhAga ko 'kanjaraveTiva' jaisA acchA aMgrejI nAma na rkheN| mere vibhAga ko sIdhA dezI nAma dIjie 'bhaMgI vibhAga' hamane bhaMgI nAma apratiSThita kara diyA hai / gAlI ke taura para use kAma meM lete haiM / pAkhAne jAkara jagaha ko gandA karanA, yaha hama pavitra mAnate haiM aura logoM dvArA gandI kI huI jagaha ko sApha karane kA kAma apavitra !" loga samajha gae aura merI isa bAta ko bhI mAnya kara liyaa| 174 | samanvaya ke sAdhaka
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa sAla kAMgresa ke saphAI vibhAga kA kAma uttama huaa| "eka sundara Adarza kA hamako udAharaNa milA / " aisA loga kahane lage / gaMgAdhararAva ne gAMdhIjI ko belagAMva kAMgresa ke lie AmaMtrita kiyA, tabhI taya kara rakhA thA ki sAre deza ke loga gAMdhIjI ko milane AyeMge taba unake lie kAMgresa kI bhUmi para hI rahane kI vyavasthA khAdI ke makAna meM karanI hai| gAMdhIjI jaise apane hRdayasvAmI aura rASTra ke netA, unake lie acche-se-acchA eka makAna taiyAra kiyaa| unake usa utsAha kI ora kauzala kI kadara karate gAMdhIjI ne apane anokhe tarIke se akhavAra meM likhA thA "AI haiDa bArageMDa phaoNra kharahaTa, baTa AI vAsa iMsalTeDa vida e khaTTara pailesa" (maine to khAdI kI jhoMpar3I meM rahane kI bAta kI thI, kintu unhoMne to mere lie khAdI kA rAjamahala banAkara merA apamAna kiyaa|) mahAtmAjI kI kalama se to isI taraha kadara ho sakatI hai na! use par3hane ke bAda gaMgAdhararAva ne gAMdhIjI ke pAsa jAkara kahA, "bApUjI, usa khAdI ke rAjamahala kA kharca kitanA huA, mAlUma hai ? pUre sAr3he tIna sau rupaye / kAMgresa kI samApti ke bAda usa mahala kA sAmAna beca diyA, usameM se DhAI sau vApasa mila gaye / " isa taraha se merA kAma bar3hatA claa| ghara meM patnI kI bImArI bhI thii| mere zarIra meM kSayaroga ke jantu the hI usa roga ne mujhe phira se ghera liyaa| To jIvarAja mehatA ne jAMca kii| mere chAtI ke phoTo dekhakara spaSTa abhiprAya diyA ki kSayaroga kA prArambha hai / bambaI ke eka vaidya ne bhI khUba dhyAnapUrvaka merI nAr3I dekhI aura cAra akSara bole, "rAja- yakSmA / " sabako Azcarya huaa| mujhe nahIM huA, usakA kAraNa yaha thA / belagAMva meM DA0 ziragAMvakara sabase hoziyAra DAkTara the| bahuta se parivAroM kI davA karate the| belagAMva aura zAhapura bilakula par3osa ke do zahara the| ina do zaharoM meM rahanevAle hama saba logoM kI tabIyata ke bAre meM unako pUrI jAnakArI thii| maiM kAleja meM par3hatA thA taba maiM eka bAra apanI tabIyata dikhAne ko unake pAsa gayA thA / bhAI sAhaba aura bahuta sI bAteM bhUla jAte haiM, bAra-bAra pUchate haiM, kintu roga kI saba bArIkiyAM unako barasoM taka yAda rhtiiN| unhoMne kahA, "Apake pitA kA svAsthya bahuta acchA hai / vayaska hone para bhI unakA eka bhI dAMta nahIM girA, kintu Apake mAM ke mAyake meM kSayaroga hai|" phira unhoMne usa khAnadAna ke aneka logoM ke nAma lekara hareka AdamI kaise gujara gayA, usakI bAta khii| Apake mAmA ke andara bhI ayaroga kA asara thA hii| isalie kahatA hUM ki abhI se apanA svAsthya Apako sambhAlanA caahie| yadi mAMsa khAne ko kahUM to Apa mAneMge nhiiN| hAlAMki mAMsa na khAnA hai to mUrkhatA hI, kintu aba se Apa aNDe khAnA zurU kara deN| maiMne yaha salAha zAMti se sunI kintu usako mAnA nahIM / aise spaSTa vaktA DAkTara ko uttara bhI aisA hI denA caahie| maiMne zAMti se kahA, "prANiyoM ko mArakara puSTa hone meM merA vizvAsa nahIM hai|" aura joza lAne ke lie aMgrejI meM kahA, "mAI lAipha ija vartha vana ega," Apane mujhe itane vistAra se salAha dI hai ki vaha bekAra nahIM hogii| maiM apanA svAsthya khUba sambhAlUMgA / marane kA hogA taba mahaMgA hI, lekina Apako yakIna dilAtA hUM ki maiM kSaya roga se nahIM mahaMgA / mujhe kSayaroga hai, aisA taya huA taba DA0 ziragAMvakara ko diyA huA vacana mujhe yAda AyA / maiMne socA, "DAkTara kI cetAvanI sahI niklii| kSayaroga zarIra meM ghusA hai| aba merA saMkalpa mujhe siddha karanA caahie| kSayaroga ko maiM avazya jItUMgA / " svAmI Ananda mere AtmIya jana aura saba taraha se mere hitakartA unhoMne merA kesa hAtha meM liyA / bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 175
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ na jAne kahAM se paise le Ae ! mujhe narmadA ke kinAre le ge| vahAM se pUnA ke pAsa nau-dasa mIla para ciMcavarDa kI rASTrIyazAlA meM merI rahane kI sArI vyavasthA kii| usake bAda pUnA ke pAsa ke itihAsa-prasiddha pahAr3I kile siMhagar3ha meM mujhe rkhaa| vahAM se samudra kinAre borDI meM rahane kI vyavasthA kii| ciMcavarDa meM kher3A jile ke zyAmalabhAI merI sevA meM the| siMhagar3ha meM aura borDI meM pUjya gaMgAbA ne merI behada sevA kii| bIca-bIca meM svAmI Ate-jAte rahate the| sArI vyavasthA uttama karate the| maiM nahIM mAnatA ki atyanta najadIka ke koI bhI sage-saMbaMdhI bhI svAmI ke jitanI cintA aura mehanata kara skte| mere mana meM eka hI zaMkA uThatI rahI, "kyA itanI prema-bhakti aura sevA kA pAtra maiM hUM?" una dinoM pUjya bApUjI kitane prema se aura cintA se mujhe patra likhate the| svAmI kI sevA se ve bhI prasanna hokara kahate the, "kahAM rahanA, kyA ilAja karanA ityAdi sabhI bAtoM meM svAmI Ananda kA hI nirNaya hameM mAnya karanA caahie|" merI tabIyata bahuta sudharI, kintu maiM pUrA roga-mukta nahIM huaa| svAmI mujhe ahamadAbAda le Ae aura ArAma ke lie AzramazAlA meM hI mujhe rakhA aura kSayaroga ke niSNAta DAkTara talavalakara ke injekzana lenA zurU kara diyaa| prANija vastu meM se bane hue injaMkzana lene kA mujhe sakhta virodha thaa| maiMne kahA, "rAsAyanika dravya ke injekzana lene meM mujhe koI harja nahIM hai|" bApUjI ne bhI sammati dii| maiMne do-cAra nahIM khAse 22 injaMkzana liye| usakA asara acchA huaa| maiM kSayaroga-mukta huaa| usa arse meM ci. satIza aura kAkI (merI patnI) mere sAtha rahe the| maiM svastha huA, kAma karane lgaa| bAda meM mAlUma huA ki una injaikzanoM meM prANija vastuoM kA sparza to hotA hI hai / injekzana le liye, svastha ho gayA, bAda meM saccI bAta kA patA claa| aba kyA kara sakatA thA? nasIba meM honA thA, so ho gayA, aisA karake zAnta ho gyaa| saMtoSa itanA hI ki kSayaroga se maranA na par3A / usake bAda maiMne DAkTara dinazA mehatA ke pAsa se naisargika upacAra kA lAbha bhI liyaa| tabIyata kaise sambhAlanI, usakA jJAna prApta kiyA aura vizeSa to zarIra ke Upara mana kA asara kaise hotA hai, usakI jAnakArI hone se mana ke Upara kAbU rakhakara sukha-dukha se alipta rahane kI kalA vikasita kii| 'manuSya ko cintA karane ke badale cintana karanA cAhie, yaha merA jIvana-sUna bana gyaa| usake bAda maiMne apanA svAsthya acchI taraha sambhAlA hai| mujhe kabUla karanA cAhie ki himAlaya ho yA samudra kA kinArA, raNa ho yA mahA kAMtAra, kudarata ke sAtha maiM eka hRdaya ho sakatA hUM aura kudarata ke pAsa se AdhyAtmika preraNA aura zArIrika prANa mujhe milate haiN| isalie kudarata ke prati-kudarata ke AdhAra para jI lie kudarata ke prati-kudarata ke AdhAra para jInevAle manuSya kI haisiyata se--merI kRtajJatA mujhe vyakta karanI hI caahie| 176 / samanvaya ke sAdhaka ..
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16:: 'maiM jAne ko taiyAra nahIM san 1928 ke bAraDolI satyAgraha ke dina the| saradAra vallabhabhAI ne logoM ko bar3I acchI taraha taiyAra kiyA thaa| sarakAra ne bhUmikara bar3hAyA, vaha gairabAjiba hai, yaha thI satyAgraha kI bhUmikA / satyAgraha zurU huA taba usameM kAma karane ke lie vidyApITha ke thor3e vidyArthiyoM ko pasanda kara maiMne unheM bAraDolI bheja diyA thaa| bAkI vidyApITha kA kAma hamezA kI taraha ThIka taraha se cala rahA thaa| eka dina kisIne Akara mujhase kahA, "vallabhabhAI Apase nArAja haiN| kahate haiM-hama yahAM jAna kI bAjI lagAye baiThe haiM, aura kAkA ko to apanI vidyApITha kI hI par3I hai|" maiMne pUrA vicAra karake vallabhabhAI ko javAba bhejA, "vallabhabhAI, deza ke lie bAraDolI kI lar3AI atyanta mahattva kI hai, yaha maiM jAnatA huuN| deza-bhara meM gamagInI phaila gaI thii| vaha isa lar3AI se dUra hone lagI hai| isIlie to isameM maiMne canda vidyArthiyoM ko bhejA hai| vidyApITha banda karake isa satyAgraha meM kUda par3ane kI AvazyakatA mujhe nahIM lgtii| jisa dina pUjya bApUjI athavA Apa svarAjya ke lie AkhirI lar3AI cher3eMge, usa dina sArI vidyApITha banda karake hama saba adhyApaka aura vidyArthI avazya usameM kUda par3eMge; kintu Aja vaisI sthiti nahIM hai| bAraDolI kA Andolana cAhe utanA mahattva kA ho, sthAnika hI hai| amuka pradeza ke kisAnoM para honevAle anyAya ke viruddha yaha Andolana hai| usakI khAtira vidyApITha jaisI saMsthA banda nahIM karanI caahie| kintu maiM Apako vizvAsa dilAtA hUM ki vidyArthI aura adhyApakoM meM se dasa loga bAraDolI satyAgraha ke lie dene kA taya kiyA hai| ina dasa meM se jitane logoM ko sarakAra jela meM banda karegI, utane naye satyAgrahI Apako bhejatA rhuuNgaa| kintu vidyApITha banda nahIM hogii| hamAre varga barAbara caleMge aura roja ke viSaya sikhAye jaaeNge| ___"maiM mAnatA hUM ki vidyApITha ke itane sahayoga se Apako santoSa hogaa| aura kucha kahanA ho to mujhe sandezA bheja diijie| maiM svayaM Apase milane aauuNgaa|" maiM mAnatA hUM ki mere isa javAba se vallabhabhAI ko saMtoSa huA hogaa| unakI ora se koI sandezA nahIM AyA, na asaMtoSa ke vacana sunane pdd'e| maiMne apane vacana kA acchI taraha pAlana kiyaa| isa satyAgraha ke bAre meM eka dUsarI bAta bhI mahattva kI hai| bAraDolI kA Andolana gujarAta ke kisAnoM kA thA aura saradAra vallabhabhAI the kisAnoM ke srdaar| isa Andolana meM ve pUjya bApUjI ko khIMcanA nahIM cAhate the| bApUjI kI naitika madada to hai hI, kintu gujarAta kI lar3AI svayaM lar3a leMge, aisA unheM vizvAsa thaa| hama sabako unakA yaha rukha pasanda thaa| bApUjI sAre Andolana kA kAma dhyAnapUrvaka dekhate the, lekina usameM hastakSepa karane kA unakA koI irAdA nahIM thaa| kintu isa Andolana ke daramiyAna aMgreja sarakAra kI cAlAkI dekhakara bApUjI ko cintA huii| catura sarakAra saradAra ko muzkila meM DAlegI, yaha jokhima bApU kaise sahana kara sakate the| unhoMne saradAra ko ekadama gupta sandezA bhejA, "vallabhabhAI, prasaMga bar3A kaThina hai / Apa khullamakhullA bAraDolI Ane kA AmantraNa mujhe bhejiye / mere vahAM jAne se hI sarakAra samajha jaaygii|" vallabhabhAI samajha ge| turanta bApUjI ko unhoMne jAhirA AmaMtraNa diyaa| bApUjI tatkAla bAraDolI phNce| sarakAra ne bhI dekha liyA ki aba isa banie-senApati se kAma par3anevAlA hai| sarakAra ne phaurana apanA paitarA bdlaa| bAraDolI Andolana kA itihAsa chapA huA hai, aura usa samaya kI bahuta-sI bAteM mujhe yAda nahIM, bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 177
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ itanA yAda hai : sarakAra ne dekha liyA ki aba saradAra ke sAtha samajhautA kiye binA cArA nhiiN| isalie usane 'brumaphilDa aura dUsare eka gore amaladAra ko viSTi ke lie niyukta kiyaa| unake sAmane kisAnoM kA kesa peza karane ke lie vallabhabhAI kI ora se do loga niyukta hue| unameM eka the mere sarvottama sAthI naraharibhAI / maiM thA vidyApITha kA AcArya aura kulanAyaka (vAisa nAsalara) aura naraharibhAI the vidyApITha ke mahAmAtna / merA saba kAma naraharibhAI saMbhAlate the| unake binA maiM apaMga-sA ho jaataa| phira bhI AnAkAnI kie binA naraharibhAI ko isa kAma ke lie maiMne jAne diyA / naraharibhAI ne kisAnoM kI paristhiti, khetI ke saba kAnUna, ityAdi sArI cIjoM kA uttama abhyAsa karake prajA kA kesa sarakAra ke sAmane aisI majabUtI se rakhA ki brumaphilDa to Azcaryacakita raha gaye / zAstrIya DhaMga se kisAnoM kI paristhiti kA vicAra karane ke lie naraharibhAI ne eka 'ekama yUniTa' taiyAra kiyA thA / use brUmaphilDa 'misTara pArIkha kA ekama' kahate the| anta meM naraharibhAI kI vijaya huii| kisAnoM ko jo cAhie thA, so mila gyaa| sarakAra kI AbarU sambhAlane ke lie eka kalama usameM likhI gaI ki 'jo kisAna dhanavAna haiM unako cAhie ki ve svecchA se sarakAra kA bAkI mahasUla adA kara deN| isameM sarakAra koI dabAva nahIM DAlegI' ityAdi / isI satyAgraha ke daramiyAna naraharibhAI ke sAtha merI bAtacIta huI thI, jo mujhe yAda hai / eka samaya aisA AyA thA ki samajhaute ke lie naraharibhAI kI sevA hamezA ke lie de denI pdd'e| taba maiMne unase kahA, "naraharibhAI, Apa jAnate haiM ki Apake binA maiM vidyApITha calA nahIM sktaa| merA sArA AdhAra Apa para hai| phira bhI yadi vallabhabhAI kA Agraha ho, aura Apake binA kAma bigar3atA hI ho to Apako vidyApITha se mukta karane ko taiyAra huuN|" eka kSaNa naraharibhAI ne merI ora dekhA, aura nizcayAtmaka AvAja meM kahA, "lekina maiM to jAne ko taiyAra nhiiN| merI prathama niSThA vidyApITha ke prati hai| Apake prati hai| Apa udAra hokara mujhe chor3ane ko taiyAra ho jAyeM, kintu maiM chUTane ko taiyAra nahIM / yaha merA nizcaya acala hai / " aisA thA naraharibhAI kA aura merA sambandha naraharibhAI ke zabda maiM kabhI bhUla nahIM sakatA, "maiM jAne ko taiyAra nahIM / " 20 : narama hote hue bhI tejasvI gAMdhIjI bhArata Ae, taba apane ko 'nAmadAra gokhale ke ziSya honA' unhoMne sabase pahale jAhira kiyaa| isalie narama dala ke pratiSThita netAoM ke sAtha unakA acchA milApa hone lgaa| lekina hama krAntikArI loga jAnate the ki siddhAnta ke anusAra sarakAra kI bhI kadara karanI cAhie, aisA mAnane vAle gAMdhIjI, "sarakArI anyAya kabhI bhI sahana nahIM kreNge|" unakI narama philAsaoNphI jozahIna nahIM thI, kintu udAra thI 'virodhI kI bhI kadara karanI cAhie, unake dRSTi-bindu se bhI socanA caahie| aisI vRtti se, udAratA se ve calate the| lokamAnya tilaka, bApUjI kI yaha khAsiyata acchI taraha samajha gae the| eka dina kahane lage, " mi0 gAMdhI, isa 178 / samanvaya ke sAdhaka
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukarazAhI ke Age maiMne bhI udAratA se hAtha bar3hAyA thA, kintu yaha unmatta naukarazAhI kevala khuzAmada hI cAhatI hai| unake sAtha sahakAra karane meM merI uMgaliyAM jalI hai| mere jaisA anubhava Apako hogA, taba Apa mujhase bhI Age bar3heMge, aisA merA vizvAsa hai / " pUre eka varSa taka deza kA nirIkSaNa karane ke bAda gAMdhIjI ne bhArata kI rAjanIti meM praveza kiyaa| 'sarakAra kI madada karanI cAhie, sarakAra ne hAtha bar3hAyA hai, so pakar3anA cAhie,' ityAdi DhaMga se unhoMne prAraMbha kiyA, lekina dekhate-hI-dekhate unakI tejasvitA prakaTa hone lagI / eka dina svargIya gokhale kI 'sarveTsa oNpha iMDiyA sosAyaTI ke sadasyoM se bApUjI ne kahA thA, "maiM ApakA AdamI hUM, ApakA purAnA sAthI, Apake bIca rahakara maiMne vahAM ke jAhira jIvana meM praveza kiyA, lekina Aja Apa mere sAtha nahIM haiN| jahAla gine jAnevAle loga hI mere AsapAsa ekatra hue haiN| aisA kaise huaa| yaha Apa socie / rAjanIti meM Apako jyAdA gaharAI meM utaranA caahie| Akhira to hameM janatA ko Upara uThAnA hai|" ityAdi / dekhane dekhate bApUjI kAMgresa ke netA hue janatA meM asAdhAraNa jAgRti AI sArA rASTra bolane lagA, sarakAra ko lalakArane lagA / gAMdhIjI ahiMsA meM pUrA vizvAsa karate the kintu ahiMsA yAnI azakti nhiiN| sAre deza kA svabhAva ve jAnate the / hamArI saMskRti kI tejasvitA, jo 'ahiMsA' meM soI hue hai, vaha jAgrata kI jA sakatI hai, jAgrata karanI cAhie, yaha bAta unhoMne deza ko samajhAI | eka dina hiMsA meM vizvAsa karanevAle krAMtikArI yuvaka ikaTThe hue the| maiM gAMdhIjI ke pakSa kA ho gayA, isakA unheM Azcarya ho rahA thA ! kaI kahate hoMge, "kAlelakara dhUrta hai| gAMdhIjI ke sAtha rahakara ahiMsA kI bAteM karane lagA hai| isa taraha sarakAra kI najara cukA rahA hai / kintu andara se to vaha apanA hI hai / jaise vaha sarakAra ko banA rahA hai, vaise gAMdhIjI ko bhI bhulAve meM DAla rahA hai| sacce krAMtikArI aise hI hone caahie|" aise yuvaka ekatra hue the| saba ye mere purAne sAthI hama sabane ekatra hokara kitanI kitanI yojanAeM taiyAra kI thIM aura amala meM lenA cAhate the / mujhapara unakA pUrA vizvAsa thA / maiMne unase sApha-sApha kahA, "bhAiyo, maiM ApakA hI AdamI huuN| krAMti meM merA pUrNa vizvAsa hai / lekina naye anubhava se aba gAMdhIvAdI huA huuN| maiM gAMdhIjI ko phaMsAtA nahIM hUM / gAMdhIjI ke vicAra samajhakara hRdaya se maiMne unheM svIkAra kiyA hai / sarakAra ko Thagane ke lie maiMne ahiMsA or3ha nahIM lI hai| yakIna hone para hI maiM gAMdhIvAdI huA huuN| aba merI bAta suniye : "hama hiMsA meM vizvAsa karate the, muzkila se hamane thor3e zastra ekatra kiye / baMgAla ke hamAre bhAiyoM ne rAjanaitika hatyAeM kiiN| pariNAma kyA AyA ? sarakAra ko maukA mila gyaa| sarakAra ne prajA ko kucala dene meM koI kasara bAkI na rkhii| 1 "loga hamArI kadara karate haiN| dezabhakti ko pUjate haiN| yadi hama saMkaTa meM par3e to apane ko bacAne ke lie kucha jokhima bhI mola lete haiM / hameM guptavAsa meM rahanA par3e to usakI sahUliyata bhI kara dete haiM / yaha sArA sahI hai| kintu sAmAnya prajA - vizAla prajA- hamAre rAste para AnevAlI nahIM mAra-kATa yA khUna-kharAbe kA tatva apanI prajA meM hai hI nahIM use svabhAva kA DhIlApana kaheM yA saMskRti kI UMcAI kaheM, svabhAva to svabhAva hai hI / usI svabhAva ke andara gAMdhIjI sAMskRtika mahattA dekhate haiN| isalie apanI prajA kI saMskRti ke anurUpa ho aisA lar3AI kA nayA tarIkA unhoMne khojA hai / vaha mArga zreSTha ho yA na ho, hamArI janatA ke lie vaha anukUla hai, isIlie maiM kahatA hUM : bar3hate kadama jIvana-yAtrA / 179
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jahAM hama krAMtikArI aMgreja rAjyakartA ke khilApha janatA ko ukasA nahIM sake, lar3ane ko taiyAra nahIM kara sake, vahAM gAMdhIjI saphala hue haiN| kisI ko mAro mata, makAna jalAo mata, rAste tor3o mata, aura phira bhI sarakAra kA kAma bilakula ruka jAya, aisA kadama uThAo, aura janatA ke dvArA usakA amala karAo, yaha nayI lazkarI lar3AkU paddhati kyA mAmUlI sI hai ? jaina loga ahiMsA kA pracAra karate haiM, vaiSNava bhI ahiMsA ko mAnate haiM, kintu gAMdhIjI ne ahiMsA meM jo kSAtra-teja dAkhila kiyA hai, vaha anokhA hI hai| yaha sUjha unako saurASTra ke vidrohI logoM se milI hogI; kintu usa kalA ko gAMdhIjI ne adhyAtma aura yuddhanIti donoM kI dIkSA dI hai| yaha khabI yadi hama na samajha sakeM to hama kaise krAntikArI aura yuddha kalA-vizArada bhI kaise? "gAMdhIjI kI 'ahiMsaka tejasvI mAnava-saMskRti duniyA meM saphala ho yA na ho, (yathA-samaya saphala hogI hI, aisA merA vizvAsa hai) kintu yaha gAMdhI-paddhati kI yuddha-nIti hamArI saMskRti ke lie atyanta anukUla hai aura Aja ke yuga meM saphala hone yogya hai| isalie gAMdhIjI ko svAtantrya yuddha ke eka adbhuta senApati mAnakara unake pIche-pIche jAnA maiMne taya kiyA hai|" merI isa dalIla kA asara haa| kaI logoM ke jIvana para yaha asara sthAI ho gyaa| * aura isIlie Apa dekheMge ki gAMdhIjI ke satyAgraha meM, asahayoga meM aura aise saba lar3Aka kAryakramoM meM krAntikArI dala ke loga hI jyAdAtara Age Ane lge| gAMdhIjI ne dekha liyA ki kAnUna-bhaMga jaise ugra satyAgraha ke lie lAkhoM logoM ko taiyAra karanA muzkila hai, aura Andolana ke daramiyAna unako ahiMsaka rakhanA usase bhI jyAdA kaThina hai| taba unhoMne satyAgraha ko asahayoga kA vyApaka rUpa diyaa| sarakArI zikSaNa kA tyAga, sarakArI ilkAboM kA tyAga aura sarakArI kAmoM kA tyAga / isa taraha kA vividha kAryakrama unhoMne deza ke sAmane rkhaa| sAtha-sAtha kAnUna banAnevAlI aura rAjya zAsana ke sAtha gaharA sambandha rakhane vAlI kauMsiloM kA bahiSkAra bhI bApUjI ne sujhaayaa| usameM unako kalpanAtIta saphalatA milii| aMgreja sarakAra to sahama hI gaI ! jo deza-netA kAyadA kauMsila meM sarakAra ke sAmane vyAkhyAna dekara apanI buddhi kI camaka dikhAte the ve hI deza ke sAmane lAkhoM kI medanI ko asahayoga ke samartha siddhAnta samajhAne meM apanI buddhi meM nayI tejasvitA vikasita karane lage ! ___Akhira sarakAra ne bApUjI ko jela meM banda kara diyA, svarAjya ke Andolana meM maMdI AI, aura kauMsiloM meM jAkara apanI buddhi kA teja prakaTa karanevAle loga bekAma ho ge| motIlAla neharU, cittaraMjanadAsa, viTThalabhAI paTela jaise netAoM ne kauMsila meM praveza kara andara se sarakAra kA virodha karane kI nayI nIti deza ke sAmane rkhii| gayA meM kAMgresa kA adhivezana huaa| dAMDI-kUca meM ve parivartana nahIM karA ske| kauMsila praveza karane meM pIche haTha hai aisA kahanevAle dala ke netA zrI rAjagopAlAcArI usa samaya pahalI bAra deza ke sAmane jhalaka utthe| phira bhI rAjanaitika jIvana ke Tukar3e hue so hue| gayA-kAMgresa meM maiM 'navajIvana' kA pratinidhi hokara upasthita haA thA, tabase kAMgresa ke rAjakaraNa meM mujhe bhAga lenA pdd'aa| deza ke cintana meM aura svarAjya pravatti meM Tukar3e hue, usakA mujhe duHkha thaa| maiM gAMdhIjI kA AdamI kaTTara-se-kaTTara 'nApheravAdI' thaa| usa bhUmikA ko chor3ane kI mujhe tanika bhI icchA nahIM thii| yaha hote hue, jo loga kauMsila meM jAnA cAhate the unako 'gAMdhI-drohI, kAMgresa-virodhI, svarAjya-drohI' kahane kI merI taiyArI nahIM thii| maiMne gaharA cintana kiyaa| mujhe eka rAstA sUjhA |gaaNdhiivaadii jagaha-jagaha kahate the, "narama dala ke maoNDareTa loga bhale kauMsiloM meM jAyaM, hama kAMgresavAloM ko kauMsiloM meM nahIM jAnA caahie|" 180 / samanvaya ke sAdhaka
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ deza kI paristhiti aisI thI ki maoNDareTa logoM ko koI roka nahIM rahA thaa| ve kauMsiloM meM the hii| deza para yA sarakAra para unakA koI prabhAva nahIM thaa| Aja taka kAMgresavAle kauMsiloM kA bahiSkAra karate the, ve aba kauMsiloM meM jAkara andara se sarakAra kA virodha karanA cAhate the| maiMne dekhA ki uttara bhArata meM rASTra ke hindU samAja aura muslima samAja aise do Tukar3e hue the, vaise hI do TakaDe dakSiNa meM brAhmaNa aura brAhmaNettara ke bhI hue the| dakSiNa bhArata ke lie yaha savAla bar3A kaThina ho gayA thaa| zikSaNa meM, samAja-sudhAra meM, rAjanItika jAgRti meM, adhikatara netA brAhmaNa hI the| unakI buddhi aura rAjanIti donoM tejasvI the| kintu bahujana-samAja to brAhmaNettara hI hogaa| kSatriya, vaizya, zUdra, harijana, hAthakArIgara, gAMva ke netA, ityAdi saba brAhmaNettara hI hote the| Age jAkara brAhmaNettaroM meM musalamAna aura IsAiyoM kI bhI gaNanA hone lgii| maiMne eka dina majAka meM kahA thA, 'jo brAhmaNa nahIM, so ghor3A ho, baila ho yA bandara ho, sabhI brAhmaNettara hI haiN|" bApUjI jaba jela gae taba Andhra, karnATaka, tamilanADu aura kerala meM mujhe aneka bAra jAnA par3atA thaa| taba maiMne dekhA ki rAjAjI jaise tejasvI brAhmaNa kAMgresa ke netA haiM yaha dekhakara brAhmaNettara netA kAMgresa ke bAhara rahate the| maiMne unako jora dekara kahA, "Apa loga vizAla brAhmaNettara janatA ke sAtha anyAya kara rahe haiN| kauna kahatA hai ki kAMgresa brAhmaNoM kI saMsthA hai ? aba dekhie, mahAtmA gAMdhI banie brAhmaNettara haiM, saradAra vallabhabhAI kisAna haiM, citaraMjanadAsa kAyastha haiN| kAMgresa to karor3oM kI saMkhyAvAle brAhmaNettaroM kI pratinidhi saMsthA hai| Apako usameM haka kA sthAna hai usameM dAkhila ho jaaie| usa saMsthA para kabjA kara liijie| phira usameM camakane vAle brAhmaNa netA yA to Apake sahAyaka sAthI baneMge yA nikala jAyaMge / bahumata ApakA hote hue kAMgresa meM Ate Apa Darate kyoM haiM ?" isakA asara acchA huaa| ke0 sI0 reDDI, dAsappA ityAdi karnATaka ke netA kAMgresa meM Ae aura camakane lge| ____ bApUjI jela meM hone se deza meM mandI AI thI aura kauMsila-bahiSkAra kA kAryakrama tor3akara kauMsila ke ke andara hI lar3AI le jAnI cAhie, aisA kahane vAle loga utAvale bane the| taba karnATaka kI eka rAjanaitika pariSada ke adhyakSa ko maiMne sUcita kiyA ki apanI pramukha nIti to 'nApheravAdI, yAnI kauMsila-bahiSkAra kI hI honI cAhie, kintu usa sakhta nIti kA amala sirpha brAhmaNa netA kreN| yadi koI brAhmaNettara netA kauMsila meM praveza karake sarakAra kA virodha karanA cAhe to kAMgresavAloM ko unakI madada karanI caahie| apane matadAtAoM ke mata unako dilavAne caahie| merI yaha nIti dakSiNa ke logoM ko bahuta anukUla siddha huii| brAhmaNettara pakSa meM tejasvitA AI / acche acche pratibhAvAna netA unako mile aura kAMgresa meM do dala hone kI jo naubata AI thI, vaha Tala gii| kauMsi ke bAhara aura kauMsila ke andara donoM tarIkoM se aMgreja sarakAra kA joradAra virodha huA aura janatA ke utsAha meM kamI AnA ruka gyaa| andara-andara kI paraspara virodhI carcA bhI rukii| aMgreja sarakAra ke prati virodha majabUta hone lagA aura usake sAtha-hI-sAtha brAhmaNa aura brAhmaNettaroM ke bIca jo thor3I kaTatA thI, vaha bhI dUra huii| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 181
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23:: gujarAta vidyApITha kI sthApanA aura punarracanA apane jIvana meM jina mahatvapUrNa pravRttiyoM meM maiMne bhAga liyA hai, unameM mere mana meM sabase adhika mahatva kI pravRtti gujarAta vidyApITha kI thii| aMgreja rAjya ke sAtha aura unakI pazcimI zikSA ke sAtha asahayoga karane kI icchA jinako nahIM thI, unameM bhI aise kAphI loga the, jinako aMgreja sarakAra kI calAye hue aura unake vizvavidyAlayoM meM calane vAlI zikSA ke bAre meM asantoSa thaa| aura apane deza kI AvazyakatA tathA saMskRti ke prati vaphAdAra rahakara sAre deza meM rASTrIya zikSaNa kA eka svatantra tantra khar3A karane kI unakI icchA thii| unameM bhI AryasamAja kA vicAra thA ki vaidika dharma aura vedakAla kI saMskRti ko phira se jAgRta karake usake anukUla zikSAtantra khar3A karanA caahie| vaise prayatna bhI unhoMne kiye| uttara bhArata meM aise logoM kI purAnI saMskRti kA jyAdA mahatva dene vAlA gurukula pakSa thA aura isa jamAne kI aMgrejI zikSA kA mahatva pahacAnane vAlA DI0 e0 vI0 (dayAnanda eMglo vaidika) kaoNleja kA pakSa bhI thaa| aise do pakSa ho gae the| muslimoM ne islAma aura usakI saMskRti ko mahatva denevAlI nayI zikSaNa paddhati calAne ke lie jo saMsthAeM khar3I kI usakA kendra thA alIgar3ha yunivrsittii| isI taraha hindU saMskRti ko kendra meM rakhakara sArA zikSA-tantra dezavyApI karane ke hetu se paMDita mAlavIyajI jaisoM ne hindU-vizvavidyAlaya kI sthApanA kii| paM0 mAlavIyajI kI usa saMsthA ko akhila bhAratIya rUpa dene kI utkaTa icchA thI, kintu aMgreja sarakAra ne usa vizvavidyAlaya ko sthAnika banAne kI zarta para hI khar3A hone diyA thaa| yaha thA 'banArasa hindU vishvvidyaaly'| yaha sArI pravRtti eka-eka dharma samAja kI hone ke kAraNa unakI rASTrIyatA ke bAre meM loga zaMkA vyakta karate the| bhArata ke sArvajanika jIvana meM aura sarakArI taMtra meM bhI baMgAlI logoM kA mahatva bahuta bar3A hone se yaha aMgrejI rAjya ke lie jokhimakAraka hai, aisA mAnakara bhArata kI aMgreja sarakAra ne baMgAla ke do bhAga karanA taya kiyaa| isase samasta baMgAla kI janatA bigar3a utthii| unhoMne baMga-bhaMga ke khilApha jabaradasta Andolana claayaa| usI samaya deza bhara meM rASTrIyatA kA acchA joza thaa| isalie mahArASTra, madrAsa ityAdi pradeza ke logoM ne baMgAliyoM ko pUre dila se protsAhana diyaa| aura sAre deza meM svarAjya ke Andolana dvArA asAdhAraNa prANavAna prajA-jAgati dekhane ko milii| usa svarAjya-Andolana meM dezI udyogoM ko protsAhana denA, deza meM Ane vAle videzI mAla kA, khAsakara vilAyatI kapar3e kA, bahiSkAra karanA deza kI sArI zikSA apane hAtha meM rahe, isa dRSTi se sarakAra se svatantra rASTrIya zikSaNa calAnA, isa kisma ke tIna-cAra mahattva ke mudde lekara sAre deza meM khUba pracAra huaa| lokamAnya tilaka kI preraNA se puNe-bambaI ke bIca talegAMva meM samartha-vidyAlaya kI sthApanA huI / subodhacandra malika, vipinacandra pAla aura aravinda ghoSa jaise baMgAlI netAoM ne baMgAla nezanala 'kauMsila oNpha ejukezana' kI sthApanA kii| isa taraha zuddha rASTrIya dRSTi se aura kisI eka dharma ko Age na karake saba dharmoM kA Adara rakhakara bhAratIya saMskRti ko poSaka aisI rASTrIya zikSA ke aneka prayoga zurU hue| maisUra rAjya meM bhI aisA hI eka prayoga zurU huA thaa| paMjAba meM sikha logoM ne aise hI prayoga calAye the| una saba kA itihAsa yahAM denA nahIM haiM / kevala usa samaya kA vAyumaNDala samajhAne kA hI uddezya hai / "kevala kAMgresa ko hI nahIM, kintu zuddha svAtantrya prApta karane kI dRSTi se aMgrejI rAjya tor3ane ke lie sAre rASTra ko taiyAra karanA caahie| aisI taiyArI karanevAlA zikSaNa 182 / samanvaya ke sAdhaka
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI saccA rASTrIya zikSaNa" aisA mAnanevAlA eka pakSa isa vizAla pravRtti ke andara apanA vAtAvaraNa jamAne kI koziza kara rahA thaa| isa pakSa meM se hI maiMne apanA sArvajanika jIvana kA prArambha kiyA thaa| isa lie prathama belagAMva meM aura usake bAda bar3audA meM rASTrIya zikSA kI saMsthA meM dAkhila huaa| vahAM mere vicAra AjamAne kA aura unheM paripakva karane kA prayoga maiMne kiyaa| usameM krAntikArI vicAra ke zikSakoM ko hI lenA aura vidyArthiyoM meM usa taraha kA tejasvI vAyumaNDala utpanna karanA aura phira bhI aMgrejoMkI damananIti se baca jAnA, yaha hamArI kArya-paddhati thI / isake anusaMdhAna meM hama zikSaka sArvajanika jIvana meM acchA bhAga lete the / 'purAne dhArmika, sAMskRtika aura naye rAjanaitika tyohAra manAne, yaha bhI hamArI rASTrIya zikSA kA eka mahatva kA aMga thaa| 1 isI vicAra se hama deza meM kauna-kauna kahAM kAma karate haiM, usakI talAza rakhate hama eka-dUsare ko milate bhI rahate the| jaise hama eka-dUsare ko DhUMDhate rahate the, usI taraha aMgrejI sarakAra bhI hama sabako pahacAna kara hama para kama-jyAdA dabAva DAlane kI koziza karatI thii| yaha vAtAvaraNa samAja ke lie bahuta preraNAdAyI sAbita huA / hama rASTra-sevakoM ke lie to tyAgamaya, sevAmaya, sAdA aura namra tathApi tejasvI jIvana acchI preraNA aura dIkSA dene vAlA thA hii| hamArA Apasa kA bhAIcArA caritra kI dRSTi se unnata aura AtmIyatA kI dRSTi se atyanta santoSakAraka thaa| 1 " jagaha-jagaha para aMgreja sarakAra saphala ho rahI hai, hamArI eka bhI saMsthA Tika nahIM rahI hai| aisA anubhava huA / antima zakti adhyAtma meM hI milanevAlI hai, isa vizvAsa se pazcima bhArata ko hamezA ke lie chor3akara maiM himAlaya kI yAtrA ko gayA / vahAM koI eka snehI rAma kI upAsanA kare, dUsarA koI vedAnta meM se preraNA prApta kare; adhyAtma-zakti kI upAsanA karane ke lie kaI loga devI kI upAsanA karate / Asana prANAyAma, dhyAna aura samAdhivAlI yogika sAdhanA meM bhI kitane loga saMlagna hue, kintu sabake mana meM eka bAta samAna thI ki adhyAtma zakti vikasita karake janatA meM jAgRti lAnI hai|" saba dharmoM meM Aja calane vAlI spardhA ko tor3akara usameM sahayoga kA vAtAvaraNa lAkara gAMvoM meM bhI cala sake, aise udyogoM ko puna: jIvita karake rASTra kA utthAna karanA caahie| pahale mauke se deza ko svataMtra karane kI utkaTa abhilASA saba meM samAna bhAva se kAma karatI thii| adhyAtma kA mokSa aura bhAratIya svataMtratArUpI rAjanaitika mokSa- donoM kA samanvaya yahI thI hamArI sarvopari preraNA isIlie 'sA vidyA yA vimuktaye, yahI hamArA jIvana-sUtra bana gyaa| Age kI bAta kA yahAM jarA-sA ullekha kara dUM gujarAta vidyApITha kI jaba hamane sthApanA kI taba sAthiyoM ne vidyApITha ke lie mere pAsa se dhyAnamaMtra 'moTo' maaNgaa| maiMne turanta unako sA vidyA yA vimuktaye" diyA aura usake lie eka purAnA subhASita DhUMDhakara unako samajhA diyaa| mahAtmAjI ko bhI yaha moTo bahuta pasanda AyA / Aja aneka saMsthAeM isI moTo ko svIkAra karake apanA kAma calA rahI haiM / maiM himAlaya gayA taba mere mana meM aisA koI saMkalpa na thA ki vApasa Akara sArvajanika jIvana ke kAma meM mujhe par3anA hai / kevala adhyAtma sAdhanA karanI aura bhArata sevA se lie paramAtmA jo preraNA de usako zeSa jIvana aparNa karanA itanA hI saMkalpa thA / himAlaya meM eka sthAna para baiThane ke badale apanI pavitra nadiyoM ke udgama sthAna aura pahAr3oM ke zikhara dekhane, yAtrA karate-karate utkaTa dhArmika puruSoM ke darzana karane aura sAdhanA ke sAtha cintana calAte rahanA, yahI hamane jyAdA pasanda kiyaa| gaMgotrI, jamanotrI, kedAra, badrI- ye cAra sthAna to akhila bhArata ke yAtriyoM kA mAno pIhara the| vahAM kI yAtrA pUrI karake kazmIra se lekara nepAla taka himAlaya ke saba pradezoM ko 'padAkrAnta kiyA aura phira gaMgA ke kinAre baiThakara dhyAna lgaayaa| bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 183
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtrA karate-karate aneka saMsthA dekhate aura taraha-taraha ke vicAra viniyama karate hamAre vicAra aura saMkalpa sudRr3ha hone lage / svAmI vivekAnanda kA rAmakRSNa mizana, zrI aravinda ghoSa kI pravRtti aura ravIndranAtha kA zAntiniketana ina tIna saMsthAoM kA kAma dekhane ko jI cAhA / zAntiniketana meM hI pUjya gAMdhIjI se bheMTa huii| mujhe unhoMne apane Azrama meM bulAyA aura Azrama ke zikSaNa vibhAga ko vikasita karane kA maukA diyA / itanI taiyArI ke sAtha gujarAta jaise kArya kuzala pradeza meM rASTrIya zikSA saMgaThita karane kI dRSTi se gujarAta vidyApITha kA kAma maiMne sambhAlA / zAntiniketana ke AkhirI anubhava ke bAda maiMne taya kiyA thA ki jahAM kAma karUMgA, vahAM ke sthAnika logoM ko sAtha lekara unhIM ko Age karake kAma karane se hI vaha kAma sthAyI aura majabUta hotA hai / san 1620 ke agasta ke anta meM ahamadAbAda meM cauthI gujarAta rAjya pariSad ne rASTrIya zikSaNa ke bAre meM eka prastAva pAsa kiyA thaa| gujarAta vidyApITha kA Arambha zrI indulAla yAganika ke Agraha se huA thA / zrI kizoralAlabhAI, naraharibhAI aura maiM aisA mAnate the ki dhIre-dhIre nIce se kAma karate-karate Upara taka pahuMcakara zikhara ke rUpa sAre gujarAta ke lie yathAsamaya eka vidyApITha sthApita karanI caahie| kintu amukabhAI itane lAkha rupaye dene ko taiyAra haiM, isalie vidyApITha kI sthApanA turanta hI kara deN| aisA Agraha zrI indulAlajI kA thA / cauthI rAjakIya pariSad meM indulAlabhAI kA prastAva pAsa huaa| hama - AzramazAlA ke koI bhI vyakti usa pariSad ke sadasya nahIM the / isalie hamArI bAta pariSad ke sAmane AI hI nahIM / pariSad ne bAraha logoM kI samiti niyukta kii| kevala vicAra karake yojanA peza karane ke lie nahIM, kintu yojanA taiyAra karake usako kAryAnvita karane kI sattA bhI usa samiti ko dI gaI thii| usa samiti meM hama do-tIna AzramavAle bhI the / janatA meM jaba itanA utsAha ho aura pariSad sarvAnumati se samiti niyukta kare aura bAraha sadasyoM meM Azrama ke bhI tIna bhAiyoM ko rakhe, taba pIche haTha karanA yaha hamAre svabhAva meM nahIM thA / kizoralAlabhAI aura maiM gujarAta-bhara meM 'aura do-tIna mahInoM ke andara gujarAta vidyApITha kI sthApanA kii| usake kaoNleja kA prArambha bhI kara diyA / carottara ejukezana sosAyaTI, sUrata ke kalyANajI bhAI aura dayAtajIbhAI aura bhAvanagara ke dakSiNAmUrti vAle usameM zAmila hue| kintu sAre gujarAta meM sabase adhika pratiSThAvAlI lekina kevala maiTrika ke lie vidyArthiyoM ko taiyAra karanevAlI ahamadAbAda kI prAparAiTarI hAI skUla kA kyA ? itanI bar3I saMsthA, vidyApITha meM A jAe to vidyApITha kI pratiSThA bar3hegI / mere Upara cAroM ora se dabAva AyA / deza ne asahakAra kI nIti ko svIkAra kiyA / usake anusAra eka pUrI svataMtra yUnivarsiTI sthApita karane kA kAma sarvaprathama gujarAta ne kiyA / isalie deza ke jina-jina vidyArthiyoM ne sarakArI zikSA ke sAtha kA sambandha tor3A thA ve saba gujarAta vidyApITha meM Ane lage / vizeSa to yaha thA ki asahayoga karanevAle vidyArthiyoM kI parIkSA lekara gujarAta vidyApITha kI ora se unako bI0 e0, ema0 e0 ityAdi upAdhi dene kI jimmedArI gujarAta vidyApITha para A gayI / aba aneka bhASA ke aura aneka pradeza ke vidyArthiyoM kI parIkSA kisa taraha lI jAe athavA kyA unakI rASTrasevA dekhakara mAnada upAdhi dI jAya, aisI carcA clii| kevala parIkSA ke lie hI hamAre pAsa Ae vidyArthiyoM ke lie kucha karanA anivArya thA / hamane eka samiti niyukta kI aura una saba vidyArthiyoM kI jAMca karake unako upAdhiyAM 184 / samanvaya ke sAdhaka
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ diiN| sAtha eka bAta spaSTa huI ki sAre deza ke lie jaba gujarAta vidyApITha ekamAtra saMsthA hai taba usakA svarUpa akhila bhAratIya honA caahie| isalie zikSA kA vAhana gAMdhI jI ke siddhAntoM ke anusAra hindI hI ho sakatA hai| gujarAta vidyApITha akhila bhAratIya saMsthA ho aura usakI sArI zikSA hindI dvArA dI jAe, isa nIti kA sabhI asahayogI netAoM ne utsAhapUrvaka puraskAra kiyA / kintu gAMdhIjI ke Azrama ke pratinidhiyoM meM gAMdhI siddhAnta samajhanevAlA aura rASTrIya zikSaNa bhI pUrA samajhane vAlA maiM hI thA / maiMne Agraha kiyA ki sAre deza meM bhASAvAra prAnta hoMge aura usa usa pradeza meM usa usa bhASA dvArA zikSA dI jaaegii| gujarAta vidyApITha ke zikSA viSayaka Adarza akhila bhAratIya haiM, kintu gujarAta vidyApITha vizAla gujarAta kI hI sevA kregii| usameM aMgrejI kA bahiSkAra nahIM ho sakatA / vaha eka upayogI aura sarvatra phailI huI samartha bhASA hai, isalie eka kone meM usako sthAna to hogA / sAre deza kI rASTrabhASA hindI hI ho sakatI hai, isalie sAre gujarAta vidyApITha ke tantra meM nIce se Upara taka dvitIya bhASA ke rUpa meM hindI ke lie atyanta Adara kA sthAna rhegaa| kintu gujarAta vidyApITha kI zikSA kA vAhana to nIce se lekara zikhara taka gujarAtI hI rhegaa| isa nIti meM maiM aDiga rhaa| mere viruddha pracaNDa bahumata hote hue maiMne eka na sunii| loga akulAe, lekina karate kyA ? prastAva rAjakIya pariSad ke hoM yA kisI bhI saMsthA ke hoM, amala meM lAnevAle to hama hI the / hamAre khilApha zikAyata nahIM cala skii| loga gAMdhIjI ke pAsa gye| unhoMne kaha diyA, "kAkA kA Agraha ucita hai|" taba sArA vAtAvaraNa mere lie anukUla huA / kintu kaoNleja meM aMgrejI sikhAegA kauna? usa kaoNleja kA AcArya kauna banegA ? maiM sIdhA bApUjI ke pAsa gyaa| maiMne kahA, bAta yahAM taka AI hai / aba balUbhAI aura dIvAna ko rAjI kie binA cArA nahIM mujhe eka AcArya (priMsipala) caahie| Apa lA deMge tabhI bAta bnegii| thor3e hI dinoM meM bApUjI ne kahA ki dillI ke rAmajasa kaoNleja ke eka prophesara yA AcArya vahAM se mukta honevAle haiN| ve siMdhI hai--asUdamala gidavAnI unake sAtha merI bAta ho cukI hai, ve turanta aayeNge| / mujhe lagA, ThIka hai aba vidyAlaya calegA / asUdamala gidavAnI aMgrejI meM acche vyAkhyAna de sakate the / logoM para unakA acchA prabhAva par3A, khAsakara vallabhabhAI aura ambAlAla sArAbhAI naye AcArya se prabhAvita hue| Arambha meM gidavAnI hareka kAma mujhase pUchakara karane lge| sabhA ke anta meM vaktA aura adhyakSa ko dhanyavAda dene kA kAma acUka mujhe sauMpate hamArA sahayoga acchA calA, kintu Age calakara jaba ambAlAla sArAbhAI aura vallabhabhAI jaise do bar3e AdamiyoM kA unako sahArA milA taba merA mahattva kama ho gyaa| merA sArA utsAha mahAvidyAlaya ke bhASA vibhAga meM Arya vidyA maMdira meM kendrita hotA claa| rAmanArAyaNa pAThaka, rasikalAla parIkha ityAdi logoM kI siphAriza se maiM paMDita sukhalAlajI paMDita jinavijayajI, paM0 becaravAsa jaise jaina paMDitoM ko vidyApITha meM le AyA thA / lekina isa bAta kA pUrA mahattva rAjakIya netA samajha nahIM pAe / mere hI Agraha se bApUjI jinako lAye the, una gidavAnIjI ke sAtha roja kI khIMcAtAnI ke badale vidyApITha meM se maiM nikala hI jAUM, yaha ThIka hogA, aisA socakara maiMne apanA nirNaya bApUjI ko kahA / "merA mukhya kAma to Azrama meM hI hai| gujarAja kI janatA ne merI sevA mAMgI, isalie gujarAta vidyApITha kI sthApanA maiM pdd'aa| aba vaha kAma mere binA acchI taraha cala sakegA isalie vidyApITha chor3akara AzramazAlA calAne kI ijAjata mujhe diijie|" bApUjI mAna ge| gidavAnI ne apane DhaMga se vidyApITha kA kAma acchA calAyA / bar3hate kadama jIvana-yAtrA / 105
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu kintu unheM rAjanaitika bAtoM se jyAdA lagAva thaa| vyAkhyAna acche dete the| pahale-pahala to vallabhabhAI ke sAtha gidavAnI kI acchI banatI thI, kintu Age calakara vallabhabhAI unapara nArAja hue| mere mitra jIvatarAma kRpAlAnI bhI siMdhI the| bIca-bIca meM pUjya bApUjI ko aura mujhe milane AyA karate the| eka dina vallabhabhAI ne kahA, "vidyApITha ke lie maiM kRpAlAnI ko lAnA cAhatA hUM / kAkA cAheM to kala hI kRpAlAnI ko lA sakate haiM / " vallabhabhAI ko rAjI karane kI merI nIti to thI hii| maiMne kRpAlAnI ko bulAyA / ve turanta A ge| unhoMne Ate hI gidavAnI se kahA, "bhale AdamI, kAkA ko khokara Apane bar3I bhArI bhUla kI hai / kAkA haiM. gAMdhIjI ke bharose ke AdamI aura gujarAtI samAja meM unakI jar3eM majabUta haiN| aisA sthAna kabhI bhI Apako mila nahIM skegaa|" yaha bAta kRpAlAnI ne khuda mujhe usa vakta kahI thii| usake bAda vidyApITha meM kRpAlAnI kA sthAna kitanA aura gidavAnI kA kitanA, yaha bAta clii| vallabhabhAI kA pUrA sahArA kRpAlAnI ko thA, isalie gidavAnIjI ko thor3e hI dinoM meM vidyApITha chor3anI pdd'ii| kRpAlAnI kI apekSA aisI thI ki maiM phira se vidyApITha meM jAUM kintu usI aseM meM mujhe kSayaroga ho gayA aura svAmI ne mujhe do-tIna jagaha le jAne ke bAda pUnA ke pAsa siMhagar3ha meM rakhA / | gujarAta vidyApITha kA sArA bhAra kRpAlAnI ke sira para A gayA / dakSiNA mUrti ke nAnAbhAI bhaTTa bhI vidyApITha meM pUrA rasa lete the| sambhava hai ki usI arse meM nAnAbhAI vidyApITha ke kulanAyaka niyukta hue hoN| bhAratIya saMskRti kA gaharA adhyayana karane ke lie hamane purAtatva maMdira kI sthApanA kI thii| isake lie gAMdhIjI ke ananya bhakta zrI pUjAbhAI hIrAcanda ne zrImad rAjacandra ke smaraNArtha bar3A dAna diyaa| zrI rAjacandra eka jaina AdhyAtmika sAdhaka the / gAMdhIjI ke mana para unakA acchA prabhAva thaa| gAMdhIjI unase prabhAvita hue| kaI loga to unako gAMdhIjI kA guru mAnate the / taba gAMdhIjI ko jAhira karanA par3A ki yaha bAta sahI nahIM hai| zrI pUjAbhAI bhI jaina the hamAre adhyApaka maNDala meM zrI rasikabhAI parIkha the / isalie koI Azcarya nahIM thA ki purAtatva maMdira meM jaina dharma ke adhyayana ko sabase mahatva kA sthAna thA / isa taraha purAtatva maMdira meM paMDita sukhalAla jI saMdhavI, muni jinavijayajI, becaradAsa dozI ityAdi jaina vidvAnoM ko hama AkarSita kara sake / maiMne socA ki sanAtanI hindU dharma se alaga honevAle jaina dharma ke sAtha-sAtha boddhadharma kA adhyayana bhI calanA caahie| bauddhadharma ke sAdhAraNa vidvAn dharmAnanda kausAmbI ko maiM khIMca laayaa| ve mUla govA ke the| chuTapana meM khAsa zikSA nahIM pAI thI kisI kI madada ke binA silona (zrIlaMkA), brahmadeza aura tibbata jAkara bauddhadharma kA unhoMne uttama adhyayana kiyA thaa| Age jAkara unako rUsa se AmaMtraNa AyA / amarIkA se AmaMtraNa AyA aura ve prakAMDa paMDita mAne gaye / bauddhadharma samajhAne ke lie unhoMne marAThI meM bahuta kImatI kitAbeM likhI haiM, jinakA anuvAda gujarAtI, hindI, baMgAlI Adi aneka bhASAoM meM huA hai| | / kRpAlAnI ke aura mere eka mitra the- nArAyaNa malakAnI unako kRpAlAnI vidyApITha meM le aaye| mAlUma nahIM, kyoM, kintu gidavAnI, kRpAlAnI aura malakAnI tInoM siMdhI the, unakA gujarAtI prophesaroM ke sAtha pUrA mela nahIM thaa| rAmanArAyaNa pAThaka, rasikalAla parIkha jaise sAthI, khAnagI taura se mere pAsa Akara carcA karate the| maiMne unase kahA, "kRpAlAnI aura malakAnI-- donoM mere purAne aMtaraMga mitra haiN| unameM apane-apane svabhAva kI khAsiyata hogI, kintu unameM 'siMdhIpana' bilkula nahIM hai / unake sAtha dila kholakara bAteM karanI caahie| saba ThIka ho jAyegA / " ve kahane lage, "Apa vidyApITha meM AyeMge tabhI kucha ho sakegA / " merI taiyArI nahIM thI / 186 samanvaya ke sAdhaka
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bImArI se bacakara maiM Azrama meM jaba kAma karane lagA taba bApUjI ne kahA, "vidyApITha kA mAmalA ulajhana meM par3A hai / vidyApITha kA bhAra saMbhAlakara tumheM hI saba sulajhAnA hogA / vidyApITha hai to Akhira tumhArI hI kRti / " 1 maiMne bApUjI se kahA, "vidyApITha meM kitanA bigAr3a huA hai, vaha Apa jAnate haiN| usase bhI adhika mujhe mAlUma hai / phira bhI, kevala Apako nizcita karane ke lie maiM vidyApITha kA bojha saMbhAlane ko taiyAra hUM / kRpalAnI mere aMtaraMga mitra haiN| hamAre bIca galataphahamI hone kI saMbhAvanA hI nahIM hai / kisako kauna-sA sthAna lenA, vaha hama Apasa meM dekha leMge / isake javAba meM bApUjI ne jo kahA usake lie maiM taiyAra na thA / unhoMne kahA, "kRpAlAnI ko maiM vidyApITha se bAhara khIMcanA cAhatA huuN| uttara bhArata meM ve khAdI kA kAma bahuta acchA calA rahe haiM / usa kAma ke lie kRpAlAnI hI uttama haiM / " maiMne kahA, "kRpAlAnI aura maiM kAleja ke dinoM se ghaniSTha mitra haiN| mere hI dvArA mahArASTra kI krAntipravRtti ke sAtha unakA kucha-kucha saMbaMdha huA thaa| maiM vidyApITha meM jAUM aura kRpAlAnI ko chor3anA par3e to hamAre bIca bhArI galataphahamI paidA hogI / " bApUjI ne kahA, "yaha mujhapara chor3a do| aisA kucha na ho pAye, yaha dekhanA merA kAma hai| Ama janatA kI sevA ke lie hI to hama haiM / jo kAma A par3e so karanA hai / " bApUjI kA rukha mujhe acchA to nahIM lagA, kintu maiM rahA AjJAdhArI sevaka / bApUjI ne spaSTa kahA ki kRpAlAnI aura mere bIca galataphahamI ve hone nahIM deNge| merI bar3I ulajhana to vahI thii| bApUjI kA AzvAsana svIkAranA anivArya thaa| lekina aphasosa hai ki merI hI bAta sahI sAbita huI / kRpAlAnI gujarAta chor3anA nahIM cAhate the / bApUjI ne unako bulAkara pUchA, "maiMne to Apako meraTha kI ora Apake khAdI kAma bhejane kA socA hai / kyA phira bhI Apako gujarAta meM rahane kA hI Agraha hai ? " aise prazna kA uttara koI kyA de ? (bApUjI ne hI mujhe bAda meM batAyA thA ki kina zabdoM meM unhoMne kRpAlAnI se savAla pUchA thA / isIlie maiMne unake zabda yahAM uddhata kiye haiM / ) kRpAlAnI ne mujhase kahA, "bApUjI kA yaha rukha tuma jAnate the to pahale hI mujhe cetAvanI dene kA tumhArA dharma thA / isa mitra-dharma kA tumane pAlana nahIM kiyA, yaha sacamuca Azcarya kI bAta hai / " maiMne kahA, "bApUjI jaba mere sAtha khAnagI meM bAta karate haiM taba maiM kaise vaha bAta kisIko bhI kaha sakatA hUM ? bApUjI ne mujhe vizvAsa dilAyA thA ki kRpAlAnI ko maiM saMbhAla lUMgA / isalie maiM nizcita thA / " kRpalAnI ke dila ko coTa pahuMcI thii| hamArA hArdika saMbaMdha unhoMne sameTa-sA liyaa| mere jIvana kA yaha eka bhArI viSAda hai / vidyApITha kI jimmedArI lene ke bAda maiMne bApUjI se kahA, "Apa kulapati haiM, mujhe kulanAyaka niyukta karate haiM to maiM Apako vacana detA hUM ki choTI-se-choTI bArIkiyAM maiM Apako batAtA rhuuNgaa| jo bhI kadama uThAnA ho, usakI jAnakArI Apako pahale se dekara ApakI salAha ke anusAra hI kAma karUMgA / kintu vidyApITha ke kAma ke saMbaMdha meM aura kisI ko bhI Apake pAsa Akara bAta nahIM karanI caahie| saba adhikAra merA hai / ApakI salAha lekara maiMne kAma kiyA ho to bhI usakI jimmedArI maiM Apake sira para nahIM DAlUMgA, kyoMki virodhI dalIla sunane kA maukA maiM Apako nahIM de rahA huuN| ApakI salAha maiM lUMgA, kevala mere aMtarAtmA ke saMtoSa ke khAtira, kintu yadi doSa dekhanA ho to janatA merA hI doSa dekha skegii| ApakA AdhAra nahIM lenA hai / " bApUjI ne merI bAta mAna lI / bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 187
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa samaya bApUjI ke mukha se mujhe 'savAI gujarAtI' kI atyaMta priya upAdhi milii| purAtatva maMdira kI ora se kaI bahuta hI acchI pustakeM prakAzita huiiN| unameM se kaI to Aja kI dRSTi se bhI mahattva kI haiM / aura kaI pustakoM kI kadara purAne DhaMga ke paMDita hI kara skeNge| saba milakara yaha kAma acchA huaa| vidyApITha ke siddhAMta, yadi A hI par3e to unheM mAnane ke lie hamAre vidvAn taiyAra the kintu usake pIche jo jIvana-dRSTi thI, use pUrA apanAnevAle nahIM the| isalie jaba svarAjya ke AMdolana ko utkaTa aura ekAgra karane kI AvazyakatA mahasUsa huI, taba aisI vidvad bhogya pravRttioM kA, kucha samaya ke lie, saMkucita karanA pdd'aa| acche-acche vidvAnoM ko AkarSita karake le Ane jitanI pAMDitya kI kadara mere pAsa thI aura svayaM le Aye hue, acche-acche vidvAnoM kI sevA se vaMcita rahane kI jimmedArI bhI kabhI-kabhI mujhe hI uThAnI pdd'ii| jJAna aura vidyA kI upAsanA bar3hAne kI pravRtti zurU kI taba jJAna kA sArA zreya gAMdhIjI ko aura unakI saMsthA ko mile, yaha to yathAyogya thA, kintu gAMdhIjI kI nIti kA pUrI ImAnadArI se svIkAra karake jaba saMsthA kA vAtAvaraNa maiMne ekAgra kiyA taba loga kahane lage, 'kAkAsAheba ke hAtha meM sukAna Ane se vidyApITha aba TUTa rahI hai|" aise zramavibhAga ke lie maiM hamezA taiyAra hI rahatA hUM, kintu bApU ko kahanA par3A, "yadi vidyApITha TUTI hai to isakA kAraNa kAkAsAheba nahIM, maiM huuN| jaba taka janatA ko mere lie moha yA prema hai aura jyAdAtara merI salAha mAnatI hai taba taka jo bhI parivartana hote haiM unakA preraka maiM hI huuN|" jIvana-bhara kI merI pravRttiyoM meM kisI-na-kisI saMsthA ke sAtha maiMne saMbaMdha rakhA hI hai--jyAdAtara zikSaNa saMsthA ke saath| isalie caMdA ikaTThA karane kA kAma adhika nahIM to thor3A-thor3A mujhe karanA hI par3A hai| kintu samAja meM udAratApUrvaka caMdA de sakeM, aise kauna-kauna haiM ? unako kina viSayoM meM, kAryoM meM rasa hai, unapara prabhAva DAlanevAle kauna haiM--ye sArI jAnakArI prApta karake usake anusAra caMdA ekatra karane kI jo kalA hai, vaha maiMne kabhI vikasita nahIM kii| saMsthA kI upayogitA, usake Adarza, rASTrIya utthAna meM usa Adarza kA mahattva ityAdi bAteM janatA ko samajhAne kA kAma jIvana-bhara kiyA hai| aise pracAra ke pariNAmasvarUpa jo paise mile, usakA svIkAra kiyA hai aura mujhe yaha bhI kahanA cAhie ki saMsthA ko vikasita karane kI merI zakti ke anusAra aura saMsthA kI jarUrata ke anusAra mujhe paise denevAle milate hI rahe haiN| maiM unako DhaMDhane nahIM gyaa| kArya ke lie paise milane kI apekSA rakhanI, yaha thA merA kaam| kintu paise prApta karane ke lie anukUla pravRttiyAM paidA karane kI kalA se maiM bilakula anabhijJa haiN| jina sArvajanika saMsthAoM meM deza ke netA haiM, una saMsthAoM ke lie vitta kI ciMtA netA karate haiN| mere jaisoM kA kAma to mile hue paisoM kA acche-se-acchA upayoga kaise ho sake, yaha dekhane kA hai aura paisoM kA durupayoga na ho, isakI sAvadhAnI rakhane kA hai| jaba gAMdhIjI ko vidyApITha kI punarracanA karanI par3I, taba unhoMne vaha kAma mujhe sauNpaa| kisI sAmAnya vijJapti meM maiMne saradAra vallabhabhAI ke hastAkSara lekara, usake bAda mere hastAkSara kiye| taba gAMdhIjI ne mujhe khAnagI meM kahA, "phira se kabhI isa taraha kI vijJapti tuma nikAlanA cAho to usameM kevala apane hastAkSara hI karanA ThIka hogaa|" aisI vilakSaNa salAha gAMdhIjI ne kisalie dI hogI, isakI kalpanA maiM kara skaa| usake anusAra bahuta-sA kAma maiM apane akele ke hastAkSara se hI karane lgaa| jaba dravya ekatra karane kA samaya AyA, taba dAna denevAle varga ko maiMne kahAH 188 / samanvaya ke sAdhaka
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ "gAMdhIjI ne vidyApITha kA bhAra mere sira para rakhA hai, isalie vidyApITha ke Adarza, isa saMsthA kI khUbiyAM aura saMsthA ke dvArA calanevAlI pravRttiyoM ke bAre meM Apa jAnanA cAhe taba cAhe bAra-bAra Apa mujhe bulAiye, maiM khuzI se AUMgA, mujhameM koI haTha yA bar3appana nahIM hai| "vidyApITha ke bAre meM Apane kucha pratikUla sunA ho, vidyApITha kI pravRtti ke bAre meM koI asaMtoSa ho to merI ora se javAba mAMgane kA Apako pUrA haka hai| Apa kaheMge taba maiM Apake pAsa AUMgA, kintu kevala paise mAMgane ke lie maiM Apake pAsa AnevAlA nahIM hUM, kyoMki yaha saMsthA merI nahIM hai / vaha sAre gujarAta kI hai| gAMdhIjI ne vaha sthApita kI hai| usake karNadhAra svayaM gAMdhIjI haiN| unakI calAI huI isa saMsthA kI pratiSThA kama to nahIM hai| aisI saMsthA calAne ke lie Apako apane Apa mere pAsa paise bheja dene caahie| saMsthA kA sAla-bhara kA kharca paiMsaTha yA sattara hajAra kA hai| yadi Apako vizvAsa ho ki itane paisoM meM hama adhika-se-adhika sevA dete haiM, to itane paise, binA mAMge mujhe bhejate jAiye / "yadi Apa dekheM ki isase kama paisoM meM anya koI saMsthA hamase acchI sevA de rahI hai to apane paise Apa avazya usa saMsthA ko deN| kintu yadi Apako pUrA vizvAsa ho jAya ki kama kharca meM adhika sevA denevAlI yaha saMsthA hai aura vaha sevA saMtoSakAraka hai to Apa hamako paise deN| maiM mAMgane ko nahIM AUMgA / Apa hI paise bhejakara bAkAyadA rasIda leN| hamAre kAma kA vivaraNa hama Apako niyamita bhejate raheMge / " isa nIti kA prabhAva acchA huA aura jabataka vidyApITha mere hAtha meM thI, tabataka mujhe kabhI paisoM kI ciMtA nahIM karanI pdd'ii| eka dina eka bhAI milane aaye| unhoMne mujhe sau-do sau rupaye diye hoNge| maiMne kahA, "saMsthA calA rahA hUM, isalie mile so paise lene ko baMdhA huA hUM, kintu ApakA mujhe paricaya hai, isalie kahatA hUM ki yaha rakama Apako, na mujhe, aura na to saMsthA ko, zobhA detI hai / " dUsarI bAra caMde ke lie maiMne apIla kI to vahI sajjana dubArA aaye| usa samaya unakI sahAyatA cAra AMkar3oM kI thii| 24 : prAntIyatA prAntIyatA kA smaraNa ho jAya, aisA eka prasaMga anAyAsa bana gayA / gujarAta vidyApITha kI punarracanA jaba bApUjI ne kI, taba Adarza yaha rakhA thA ki jo zaharI vidyArthI vidyApITha meM AyaMge, unako kevala acchI vidyA aura saMskAritA dekara uttama nAgarika banAve, itanA hI paryApta nahIM hai, unako uttama svarAjya-sevaka banAkara gAMva kI sevA ke lie jagaha-jagaha bheja denA hai, isa Adarza ko kAryAnvita karane ke lie unhoMne vidyApITha kA kAryabhAra mujhe sauMpA, taba kI yaha bAta hai / grAmodyoga kA mahattva vidyApITha ne mAnya kiyA thaa| bAkI ke saba udyoga AkAza ke graha jaise the, aura khAdI ko una grahoM ke bIca sUrya samajhA jaay| itanA Agraha bAdI ke lie deza ke sAmane rakhate hue bhI apane ghara kI vidyApITha meM khAdI kI svIkRti nahIM huI thI / vidyArthI khAdI pahanate the, kyoMki vaha vidyApITha kI vardI thii| maiM jAnatA thA ki kevala kar3e niyama karane se aura una niyamoM ko sakhtI se lAgU karane se bAdI bhakti bar3hanevAlI nahIM hai| maiM apanI sArI zakti apane prArthanA pravacanoM meM bahA detA thA, aura nayI pIr3hI ke yuvA hRdayoM meM jo svarAjya bar3hate kadama jIvana-yAtrA | 182
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti jAgI thI, usakA sampUrNa svarUpa vidyArthiyoM ko pUre utsAha se samajhAtA thaa| pariNAmasvarUpa vidyArthI carakhA calAne lage aura pUniyAM banAne ke lie dhunAI kI kalA sIkhane lage / katAI dhunAI sIkhane aura sikhAne ke lie maiMne do-tIna acche vidyArthI taiyAra kiye the| bImAra hokara jaba maiM pUnA ke najadIka ciMcavaDa ke svAvalambana rASTrIya vidyAlaya meM jAkara rahA thA, taba vahIM se do-tIna vidyArthiyoM ko khAdI kA mahattva samajhAkara unako sAbaramatI Azrama bheja diyA thaa| una lar3akoM ke pIche maiMne acchI mehanata kI thI isalie unhIM ko vidyApITha meM katAI dhunAI sikhAne ke lie rakhA / usameM se eka prakaraNa khar3A huA / mahArASTriyoM meM svArthI prAntIyatA nahIM hai, kintu abhimAna bharapUra hai| jahAM jAte haiM, vahAM mahArASTrapana kI carcA karate haiM / cicavar3a ke ve vidyArthI mahArASTra ke haiM usakA to khyAla bhI mujhe rahA nahIM thA / isa kalA pravINa hue haiM, ThIka prakAra se sikhA sakeMge, itanA hI socakara maiMne unako vidyApITha meM liyA thA / thor3e hI dinoM meM vidyApITha ke vidyArthiyoM meM mahArASTrIya gujarAtI kI carcA zurU ho gii| "kAkA mahArASTrIya haiM, isalie do-tIna mahArASTriyoM ko lAkara rakhA hai|" aise udgAra sune taba mere Azcarya kA ThikAnA nahIM rhaa| mere bAre meM jo bAta gujarAta ke mana meM kabhI bhI AI nahIM thI, Ane kI sambhAvanA bhI nahIM thI, vaisI bAta sunakara maiM to sahama hI gyaa| maiMne pUjya bApUjI ko yaha bAta sunaaii| unhoMne kahA, " gujarAta meM yA kahIM bhI kisI ke mana meM Apake bAre meM zaMkA uTha hI nahIM sktii| kintu Apa jina mahArASTriyoM ko le Ae, unako lAne se pahale unake svabhAva kA vicAra karanA cAhie thaa| Apake AsapAsa mahArASTrIya ekatra na ho jAyaM, yahI isa deza ke lie surakSita nIti hogii| ApameM prAntIyatA yA abhimAna nahIM hai / kintu sAre deza kA yaha doSa to dUra nahIM ho gayA hai / " itanA kahate bApUjI ko eka acchA udAharaNa yAda AyA / unhoMne kahA, "Apa jAnate hI haiM ki bambaI kA dainika akhabAra 'bombe kraoNnikala' kAMgresa kA hI hai / usake mukhya sampAdaka mi0 bra elvI aMgrejI dainika bar3hiyA calAte haiM / unhoMne apane AsapAsa eka bhI musalamAna ko rakhA nahIM hai / apane deza meM yaha saba bahuta sambhAlanA par3atA hai / " / bApUjI kI bAta mujhe pUrI jaMca gii| itanI sAvadhAnI mujhe sikhAnI par3I, usakI lajjA se maiM pAnIpAnI ho gyaa| maiMne turanta jarUrI kAryavAhI kara lI prAntIyatA kA savAla jarA-sA uThA thA, phailA nahIM thaa| kisI ke mana meM mere bAre meM kucha zaka nahIM thaa| maiMne jo karanA thA so cupacApa kara liyA aura sArA vAtAvaraNa sApha ho gayA / mere lie jIvana kA yaha eka kImatI anubhava thA / 25: vikAsa kA maukA aura krAnti kI jhar3apa mere jIvana ke pahalU cAhe jitane hoM, mukhya to maiM zikSaka huuN| maiM gAMva meM rahUM, koI vidyAlaya calAUM yA kisI vidyApITha kI sthApanA karake usakA vyApaka saMgaThana karUM, usameM merA pUrA hRdaya aura pUrA jIvana uMDele binA mujhase rahA nahIM jaataa| akhavAra calAUM to bhI dRSTi zikSaNa kI hI rhegii| sabhA sammelana meM bhAga lUM to usameM bhI kAma to zikSaka kA hI karUMgA jaba jela gayA taba vahAM jina kaidiyoM kA sahavAsa milA una saba ke sAtha mAno maiM zikSaNa kI saMsthA calAtA hai, aisA hI sambandha ho gyaa| sabhA meM bhASaNa dUM ravAnagI patra 190 | samanvaya ke sAdhaka
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhU yA mulAkAtiyoM ko samaya duuN| merA dila aura vibhAga zikSaNa-zAstrI kI haisiyata se hI kAma kreNge| jaba vidyApITha calAne meM muzkileM AIM, usa saMsthA ko bacAne kA bhAra mujhe sauMpakara pUjya bApUjI ne do bAra vidyApITha meM bhejA taba mere lie jIvana kA vaha uttama-se-uttama avasara thaa| eka Adarza vidyApITha kevala vidyArthiyoM ke lie hI nahIM, kintu samasta janatA ke lie zikSaNa kA kAma kisa taraha kara sakatI hai, yaha batAne kA mujhe maukA milaa| jana-jIvana ke pratyeka aMga ke utkarSa ke lie vidyApITha kyA-kyA kara sakatI hai, usake namUne dikhAne kA maiMne mana meM saMkalpa kiyaa| maiM mAnatA thA ki gujarAta vidyApITha kA vikAsa aura usakI sarvAMgINa jana-sevA hI merA sarvazreSTha jIvana-kArya mAnA jaaygaa| kintu bhavitavyatA alaga thii| san 1628 meM pU0 bApUjI ne vidyApITha mujhe sauMpI aura varSa-Der3ha varSa ke andara hI bApUjI ne svarAjya kI AkhirI lar3AI zurU kI aura mujhe gAMdhIjI kI usa uttamottama saMsthA ko 'svarAjya yuddha kI eka chAvanI' meM parivartita karanA pdd'aa| aura usI samaya, zikSaNa-zAstrI ke rUpa meM merI kadara karane kA gujarAta ke bAharavAloM ko sujhaa| san 1936 meM mahArASTra kI samasta rASTrIya-zikSaNa-saMsthAoM ne talegAMva meM 'rASTrIya-zikSA-pariSada' bulAI aura adhyakSa banane kA mujhe AmaMtraNa diyaa| jaba se maiM gujarAta rahane gayA taba se mahArASTra ke logoM ne sadbhAgya se mujhe gujarAtI mAna liyaa| kaisA merA sadabhAgya ki mahArASTrIya merA asvIkAra kareM aura 'savAI gujarAtI' kahakara gujarAta ke loga majhe apanA leN| yaha thI 1915 se merI sthiti / usI mahArASTra ko eka zikSaNa-zAstrI ke taura para merI kadara karane kI sUjhI aura sAtavIM pariSad kA mujhe adhyakSa cunaa| yadi zAnti ke dina hote to rASTrIya zikSA kI akhila bhAratIya yojanA maiMne vahAM peza kI hotI, aura acche zikSaNa-zAstrI ko zobhA de sake aisA eka bar3A vyAkhyAna bhI taiyAra kiyA hotA, jisameM 'svatantra bhArata aba zikSA-dvArA vizva-sevA kaise kara sakatA hai usakA vyApaka Adarza maiMne rASTra ke sAmane rakhA hotaa| kintu 1930 meM maiM zikSaNa-zAstrI miTakara jagata ke sAmane 'yuddha kI eka nayI kalA' peza karanevAle yuddha-RSi mahAtmA kA eka senAnAyaka bana gayA thaa| talegAMva rASTrIya zikSA pariSad ke pariNAmasvarUpa bahuta se mahArASTrIya (vidyArthI aura zikSaka) svarAjya kI lar3AI meM kUda par3e, isalie merA talegAMva jAnA saphala huaa| kintu mujhameM rahA huA zikSaNa-zAstrI vahAM phIkA par3a gyaa| yaha to ho gaI par3osa ke prAnta kI bAta aura mere janmabhASA ke pradeza kI bAta / kintu vidyApITha dvArA maiMne eka rASTrIya-zikSA-sammelana kI yojanA kI thii| usameM gujarAta kI vizeSa khUbI kA vikAsa karane ke lie eka chAtrAlaya sammelana bhI rakhA thaa| mujhe rASTrIya zikSaNa kA uttama-se-uttama kAma zurU karanA thaa| kintu vaha 1930 kI sAla thI, yaha maiM kaise bhUla sakatA? isalie vahAM bhI mujhameM AdhA zikSaNa zAstrI aura AdhA senApati kAma karatA rhaa| isa chAtrAlaya sammelana ke bAre meM do zabda kahanA Avazyaka hai| bhAratIya saMskRti meM zikSaNa ke sAtha-sAtha 'vidyArthiyoM kA guru-gRha-vAsa meM rahanA,' svAbhAvika thaa| vidyArthI gurU ko phIsa nahIM dete| garIba vidyArthI dakSiNA bhI kahAM se lAte ? kintu ve Azrita bhI nahIM rahanA cAhate the| guru ke ghara meM rahakara atyanta pavitratA se guru ke ghara kA saba kAma karate the| ziSya-vatsala guru apanA sArA samaya ziSyoM ko dete aura guru-gRha meM mile hue saMskAra vidyArthI sAre samAja meM yathAsamaya pahaMcA deM, aisI yaha rASTra-mAnya vyavasthA thii| dhanI aura garIba aisA bheda to guru-gRha meM ho hI nahIM sakatA, lekina saba vidyArthI sarIkhe, jAtibheda bhI guru ke ghara se nahIM jaisaa| 'samAnatA kI zikSA' isa taraha se vidyArthI-avasthA meM jIvana meM utArakara, samAja bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 161
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApI kI jAtI thii| yaha thI bhAratIya saMskRti kI sAmAnya sthiti / guru-gRha-vAsa meM adhikatara brAhmaNa vidyArthI hI rahate hoMge, thor3e vaizya aura kSatriya bhI hote the| kArIgara apanI-apanI kalA sIkhane guru ke ghara para rahane nahIM jAte, kintu usakI dekharekha meM usake kArakhAne meM kAma karate the / vidyArthiyoM ke lie khAsa sahUliyata apane yahAM thii| ailAna hotA to bhASA meM Avasaya jaisA pArivArika zabda nahIM AtA / ( Avasatha yAnI chAtra-gRha) / phira apane yahAM aMgrejI rAjya AyA, aMgrejI zikSA AI, usake bAda hI aMgreja- vidyArthiyoM ke hosTela kA anukaraNa huA / lekina usameM adhikatara apane baccoM ko pazcima ke phaizana ke anusAra taiyAra karanA cAhanevAle dhanika logoM kI hI yaha pravRtti mAnI jAtI thii| gujarAta kI bAta alaga thii| bahuta se gujarAtI loga vyApArArtha aphrIkA meM, yA kisI aura deza meM, jAkara rahate the| vahAM apane baccoM kI par3hAI ke lie sahUliyata na thI, aura ghara ke saba logoM ko paradeza le kI sahUliyata bhI nahIM thI, isalie apane baccoM ko svadeza meM hI par3hane ke lie rakhate the / phalataH paradeza jAkara vyApAra karanevAloM ke baccoM ke lie gujarAta meM jagaha-jagaha para chAtrAlaya calane lge| jAtivAra chAtrAlaya zurU hue, yaha gujarAta kI vizeSatA thI / (vizeSatA to sAre bhArata kI hai, gujarAta ne usakA vyavasthita saMgaThana kiyA / ) apanI jAti ke saba lar3akoM ko sAtha rahakara par3hane kI sahUliyata mile, aisI vyavasthA jAti mAnasa ko atyanta jarUrI lagatI hai, yaha eka bAta hai aura dUsarI yaha ki sArvajanika jIvana ke lie hama paisA kharca kareM to usakA lAbha apanI jAti ko hI milanA cAhie, isa taraha kA Agraha hai, yaha hai dUsarA tatva / isa taraha gujarAta meM 'kaumI chAtrAlaya' zurU ho gae, jo Aja bhI calate haiN| gujarAta meM yaha prakAra svAbhAvika hai aura suvidhAjanaka hai| lekina samasta deza ke sAMskRtika vikAsa ke lie yaha vyavasthA jokhima - kAraka hI nahIM, vinAzakAraka bhI hai| gujarAta ke logoM ke jIvana meM jAti-vyavasthA ne aisI jar3a pakar3a lI hai ki jAtivAra kaumI chAtrAlaya sthApita karane meM rASTrIya saMskRti ko hama nukasAna pahuMcAte haiM, aisI zaMkA bhI kisI ke mana meM nahIM aatii| manuSya ko jo bAta ThIka lagI vaha sabhI ko ThIka lagegI; isa vizvAsa se hI samAja-vyavasthA gar3hI jAtI hai / videza meM basanevAle gujarAtI mAM-bApa ne gujarAta meM jAti ke anusAra kaumI chAtrAlayoM kI sthApanA kii| isa vyavasthA ko tor3ane kI jarUrata hai, yaha bAta logoM ko racanAtmaka DhaMga se samajhAne kI jarUrata dekhakara hamane chAtrAlaya pariSad kA prArambha kiyA thaa| usake dvArA sAmAjika aura sAMskRtika krAnti amala meM lAne kA hamArA lakSya thA / svarAjya ke Andolana meM hama saba phaMsa ge| dUsare bhI mahatva ke kAma A gae isalie chAtrAlaya sammelana kI pravRtti Age nahIM bar3hI, kintu usake pIche kA hetu dhArmika sudhAra kA sAmAjika nyAya kA aura sAMskRtika vikAsa kA hone ke kAraNa usakA ullekha yahAM jarUrI thaa| chAtrAlaya meM brAhmaNa se lekara harijana taka saba jAti ke hindU vidyArthiyoM ke sAtha IsAI, musalamAna aura pArasI vidyArthI bhI pAsa rahate the| AhAra ke niyamoM ke bAre meM bIca kA rAstA amala meM AtA / aura antarajAtIya tathA antaradhArmika vivAha hone kI anukUlatA paidA ho, aisI bhI apekSA rakhI thI / rASTrIyatA kA pracAra kevala rAjadvArI kSetra meM ho, yaha basa nhiiN| aisA pracAra Tikane vAlA bhI nahIM; aise vizvAsa se hama apanI racanAtmaka pravRtti calAte the| gAMdhIjI ke Azrama ke jaise 'udAra kintu saMyamI jIvana kI saMsthA calAveM, 192 / samanvaya ke sAdhaka
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura apane par3hAI ke dinoM meM hI vidyAthI usake AdI ho jAyaM to sAmAjika krAnti binA virodha ke ho sake; aisA vizvAsa isa pravRtti ke pIche thaa| 'rASTrIya zikSaNa' yAnI kevala rAjanaitika ekatA kA zikSaNa, aisA saMkucita artha hamAre mana meM kabhI nahIM thaa| 26:: pahalI jela-yAtrA aura kurAnazarIfa kA adhyayana jaba manuSya koI gunAha karatA hai yAnI 'samAja kI nIti ke viruddha kucha karatA hai, taba samAja kI ora se sarakAra use kucha-na-kucha sajA detI hai| sajA meM duHkha aura nukasAna ke uparAMta sAmAjika apratiSThA kA bhI mahattva rahatA hai / isIlie manuSya sajA se DaratA hai| samAja kI ora se usakI pratinidhi-sarakAra sajA detI hai| samAja kA sabase bar3A pratinidhi rAjA, rAjA kI zakti kA saMgaThana, sarakAra athavA 'rAjyazAsana' nAmaka saMsthA dvArA hotA hai| aba kaI bAra rAjA athavA sarakAra apane viruddha kie gae kAmoM ke lie bhI sajA kara sakatI hai aura usameM samAja kI apratyakSa sahAnubhUti aura mAnyatA hotI hai| sarakAra ke viruddha kucha kAma kiyA to sarakAra khUba cir3ha jAtI hai aura kar3I-se-kar3I sajA detI hai / sajA pAye hue AdamI kI pratiSThA bhI samAja usase chIna letA hai| kintu jaba sarakAra jaisI saMsthA hI anyAya karatI hai, atyAcAra karatI hai, samAja-hita kA droha karatI hai, taba usa sarakAra ko apamAnita karane kA ahiMsaka ilAja gAMdhIjI ne DhUMr3ha nikaalaa| yadi sarakAra kA kAma anyAyI ho, atyAcArI ho, prajA-hita ke lie bAdhaka ho, taba usa sarakAra ko jAhirA taura se phaTakAranA, usakI nindA karanA aura sarakAra ke prati apanA asaMtoSa tIvratA se vyakta karane ke lie koI aisA kAnUnavirodhI kAma karanA jisameM anIti yA pApa na ho| aisA kucha karane se sarakAra sajA karegI, aura sajA ke lie hameM adAlata meM peza karegI, usa samaya yadi khullamakhullA jAhira kiyA jAya ki maiM inakAra nahIM krtaa| maiMne khulleAma 'isa pApI sarakAra, ke khilApha usakA gunAha kiyA hai aura usake lie sarakAra jo kucha sajA karegI, use maiM khazI se bhogane ko taiyAra haM. to sarakAra kyA kara sakegI? sajA kucha bar3hA degI, isase 'gunahagAra' ko nukasAna to hogA, kintu usakI sAmAjika pratiSThA TegI nahIM, balki sarakAra svayaM apratiSThita ho jaaegii| isa taraha sajA karane meM sarakAra ko hI sajA hotI hai| isakA koI ilAja sarakAra ke pAsa nahIM hotaa| jaba apanI galatI svIkAra kara apanI nIti badale tabhI sarakAra kI AbarU Tika skegii| sarakAra paisoM kA daNDa kare vaha hama na deM, to sarakAra hamArI vastu yA jamIna chInakara usameM se daNDa vasUla karegI, isake lie taiyAra rahanA caahie| sarakAra jela meM banda kara de, taba vahAM ghUmane-phirane kI chaTa nahIM, aura sakhta kAma bhI karanA par3e, isake lie hama taiyAra rahe to vijaya apanI hI hai| isa taraha sarakAra kA sAmanA karake naitika vijaya prApta karane kI ahiMsaka paddhati ko gAMdhIjI ne sundara nAma diyaa-styaagrh| taba satyAgrahI ko sajA karanevAlI sarakAra ko loga hatyAgrahI kahane lage / yaha eka anokhA ilAja thA-bilakula ahiMsaka aura pUrNa niitiyukt| / yUropa meM aura anyatra lAcAra loga sarakAra kA kAnUna tor3akara sarakAra ke khilApha sazastra viplava karane kI tAkata na hone se kisI bhI taraha se sAmanA karake sarakAra kI sajA apane para le lete haiN| usako vahAM bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 193
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke loga pesiva rijisTensa - nizastra - pratikAra kahate haiN| gAMdhIjI kA satyAgraha aura yaha niHzastra pratikAra dIkhate eka-se haiM, kintu usameM maulika bheda hai| gAMdhIjI ne isa viSaya meM acchI spaSTatA kI hai| hareka nAgarika ko aura samAja sevaka ko yaha sAhitya par3hanA hI caahie| gAMdhIjI kA yaha satyAgraha hamAre deza meM eka bilakula nayA naitika hathiyAra janatA ke hAtha meM aayaa| gAMdhIjI ne usakA upayoga karake dikhAyA / isase pahale jela jAnA atyanta badanAmI kA kAma mAnA jAtA thaa| samAja kA mAnasa gAMdhIjI ne badala diyaa| satyAgraha karake jela jAnevAloM kI pratiSThA samAja meM bar3hane lagI aura sarakAra kI najara meM bhI aise AdamI kI pratiSThA ekadama TUTa nahIM jAtI thii| sarakAra apane diye hue mAna, ilkAba, upAdhi chIna sakatI hai, kintu aise AdamI kI naitika pratiSThA sarakAra ko bhI mAnya karanI par3atI hai / 1 dakSiNa aphrIkA kA kAma samApta karake gAMdhIjI sthAyI rUpa se bhArata Ae / prArambha meM rAjya-niSTha nAgarika hokara rahane lge| saMkaTa ke samaya sarakAra ko madada dene ko taiyAra, sarakArI kAnUnoM kA ImAnadArI se pAlana karate, sarakAra kI ijjata bhI karate, phira jaba sarakAra kI ora se anyAya hotA athavA prajAhita kA droha hotA taba gAMdhIjI sarakAra ke sAmane apanI nArAjagI jAhira karate itane se sudhAra na huA to sarakAra kA virodha karate aura itane se bhI kucha na bane to satyAgraha karate the| isameM sarakAra ke prati aprasannatA jAhira karate hue bhI niSThA kA inkAra nahIM hotA / yaha bAta tatvataH samajha lenI caahie| sarakAra jaba kahatI hai ki "Apa amuka kAma nahIM kara sakate / hamArI yaha AjJA yadi Apa na mAneMge to sajA bhoganI par3egI, " taba yadi maiM sarakAra ko kahUM ki Apane mujhe do AjJA dI haiM; maiM AjJAdhAraka nAgarika rahanA cAhatA huuN| ApakI pahalI AjJA kA pAlana maiM kara nahIM sakatA, isalie jela jAne kI ApakI dUsarI AzA meM zirodhArya karatA huuN| yadi rAjI khuzI se maiM jela sahana karUMgA to sarakAra kaise yaha kaha sakatI hai ki isa AdamI ne AjJA kA pAlana nahIM kiyA hai, rAjaniSThA kA droha kiyA hai, jaba do AjJA meM se eka AjJA mAna lI taba sarakAra niSThA to TUTI nahIM ! yaha ho gaI satyAgraha kI mImAMsA / 'jaba sarakAra ko hI amAnya karane kA vakta A jAe' taba ahiMsaka AdamI kyA kara sakatA hai ? isake lie bhI gAMdhIjI ne ilAja batAyA hai / vaha hai asahayoga kA / usa samaya asahayoga karane vAlA nAgarika tatvataH aisA kahatA hai, "he sarakAra ! tumhArA anyAya asahya hai / isa lie tumhAre prati jo merI niSThA thI so maiM vApasa khIMca letA huuN| sattA tumhArI hai, ThIka lage, so kara lo| kintu maiM to hRdaya se tumako sarakAra mAnane ko taiyAra nahIM hUM, isalie Aja se maiM apanA sahayoga banda karatA huuN|" yaha bhI eka tejasvI ahiMsaka ilAja hai / (2) maiM pahalI bAra jela gyaa| gAMdhIjI ke gujarAtI akhavAra 'navajIvana' ke pramukha lekhaka ke rUpa meN| isa jela ke daurAna adbhuta tarIke se eka muslima netA aura dharma paMDita se merA paniSTha paricaya huA / jaba hama sAbaramatI jela meM the taba haridvAra ke najadIka kI eka muslima saMsthA ke vidvAna AcArya maulAnA husaina ahamada madanI khilAphata Andolana meM sajA pAkara usI jela meM rakhe gaye the| apane rivAja ke anusAra ve loga pAMca bAra dina meM namAja par3hate the| aura usa namAja meM AmaMtraNa dene ke lie jora se ajAna bolate the| jelavAloM ne unako ajAna pukArane ko manA kiyaa| usake khilApha satyAgraha karake unhoMne upavAsa zurU kiyaa| musalamAnoM ke dhArmika adhikAra ke rakSaNa meM hinduoM kI madada honI cAhie, yaha merA siddhAMta hone se maiMne sahAnubhUtipUrvaka usa upavAsa meM bhAga liyA / phalasvarUpa mujhe bhI sajA huii| isa taraha 194 | samanvaya ke sAdhaka
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ se maulAnA sAhaba ko aura mujhe jela ke eka alaga vibhAga meM sAtha rkhaa| vahAM hamArI acchI dostI hii| sajA ke taura para merI sArI kitAbeM mujhase le lI gaI, aura jelara ke pAsa rakha dI giiN| kevala eka dhArmika pustaka rakhane kI chUTa thii| "saba dharma mere haiN| kisI bhI eka dharma kI pustaka pasanda karane kA mujhe adhikAra hai| gItA kI jagaha maiM kurAnazarIfa mAMgUM to Apa manA nahIM kara sakate," aisA jhagar3A karake kurAnazarIfa rakhane kI ijAjata maiMne prApta kara lii| vaha thA kurAnazarIfa kA marAThI anuvAda / roja meM use par3hatA aura maulAnA sAhaba ke pAsa se islAma dharma kI bArIkI samajha letaa| mere mana jIvana kA yaha eka bar3e-se-bar3A phAyadA thaa| madanI sAhaba apanI vidvatA ke kAraNa makkA-madInA taka adhyApaka hokara pahuMce the| vahAM bhI islAma ke eka niSNAta ke taura para unakI pratiSThA phailI huI thii| isIlie unake nAma ke sAtha 'madanI' jur3A huA thA / aise dharmaniSTha vidvAna ke pAsa se islAma kI jAnakArI maiM prApta kara sakA; yaha khudAtAlA kI bar3I meharabAnI thii| pahalI jela-yAtrA kA varNana maiMne eka choTI-sI kitAba 'uttara kI dIvAreM' meM kiyA hai| mujhe saMtoSa hai ki yaha pustaka gujarAtI samAja ko bahuta pasanda aaii| isakA hindI anuvAda gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA, rAjaghATa, naI dillI ne prakAzita kiyA hai| 27:: cakheM kI upAsanA san 1930 meM jeloM ke iMspekTara janarala ne rAjabaMdI gAMdhIjI ke sAtha yaravadA meM mujhe unake sAthI ke taura para rakhane kA nizcaya kiyaa| usake bAre meM jaba alaga-alaga bhAvanAeM mana meM uThIM taba mana kA asvastha ho jAnA svAbhAvika thaa| pUjya gAMdhIjI ke sAtha maiM akelA pAMca mahIne raha sakU, yaha dhanyabhAgya to thA hI, kintu usa sadbhAgya ke lie mujhameM kisI bhI taraha kI yogyatA thI, aisA na maiMne usa vakta mAnA thA, na Aja hI mAnatA huuN| yaravadA jela meM pUjya bApUjI ke sAtha karIba pAMca mahIne maiMne bitaae| una dinoM kI sArI bAteM mere lie mahattva kI haiN| ve saba maiMne eka pustaka meM likhI haiN| usa samaya kI hamArI jela namaka kA kAnUna tor3ane se hameM milI thI, isalie usa pustaka kA nAma maiMne rakhA 'namaka ke prabhAva se'| yaha nAma pUrI taraha se sArthaka thA phira bhI isa nAma ke kAraNa hI isa kitAba kA pracAra bahuta kama huaa| yadi sIdhA nAma rakhA hotA ki 'gAMdhIjI ke sAtha jela-jIvana', to aba taka usa kitAba kI kaI AvRttiyAM huI hotiiN| usa kitAba ke panne-panne meM gAMdhIjI kA caritra-kIrtana aura merI prasannatA bharI huI hai| __ jo vyakti apanA jIvana gAMdhI-kArya ko arpaNa karatA hai, gAMdhIjI ke vicAroM ke sAtha jisakI tadarUpatA hai usakI kasauTI do-tIna rUpa se ho sakatI hai| eka, usakA jIvana dharma-pradhAna honA caahie| do, aspazyatAnivAraNa ke lie apanI pUrI zakti use lagAnI cAhie aura tIna, vaha khAdIdhArI to honA hI caahie| merI khAdI-bhakti, carkhA calAne ke bAre meM merA Agraha aura carkhe meM choTe-bar3e sudhAra karane kI merI yantra-buddhi kI kasauTI yaravadA jela meM bApUjI ke sAmane huI thii| Age calakara jaba mahArASTra ke eka yantra-vizArada zrI kAle ne eka nayA carkhA taiyAra kiyA aura pajya bApUjI ne jAhira kiye hue eka lAkha rupaye ke inAma ke lie arjI bhejI taba vaha carkhA upayogI hai yA nahIM, use eka lAkha kA inAma diyA jAya yA nahIM, yaha taya karane ke lie pUjya bApUjI ne jAnakAroM kI eka samiti bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 195
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyukta thii| usameM kevala do vyakti the-zrI vinobA aura maiM / eka lAkha rupaye ke inAma kI carcA deza-bhara meM ho cukI thI, isalie grAmodyogI yantra-vidyA ke sarvocca jAnakAra ke taura para hama donoM ke nAma kI carcA bhI usa samaya bahuta clii| logoM ko Azcarya huA ki navajIvana meM, vidyApITha meM aura anya asaMkhya kAmoM meM deza-bhara ghUmane vAlA maiM grAmodyogI yantroM kA aisA jAnakAra kaise banA? pUjya gAMdhIjI jaba rAjabaMdI hokara yaravadA pahuMce usa samaya samasta deza kI aura kAMgresa kI rAjanaitika sthiti nAjuka thii| deza ke sarvocca netAoM ko sarakAra ne kaida meM banda kara diyA thaa| unake sAtha vicAra-vinimaya kie binA cArA nahIM thaa| aisI paristhiti jela ke itihAsa meM sarakAra ko dekhakara svIkAra karanI pdd'ii| yaravadA jela meM gAMdhIjI ko milakara deza-bhara kA bhaviSya taya karane ke lie sarakAra ne alaga-alaga jeloM meM se motIlAlajI, javAharalAlajI,saradAravallabhabhAI,zrImatI sarojinI nAyaDU, zrI saiyada mahamUda aura zrIjayarAmadAsa daulatarAma itane rAjanaitika kaidiyoM ko yaravadA meM ekatra lA diyA aura unake sAtha milakara carcA karane kI sahaliyata DAkTara sapra aura jayakara ina donoM ko kara dii| itane mahattva kI paristhiti meM bhI caubIsoM ghaNTe pUjya bApUjI kA dhyAna carkhe meM hI jyAdA rahA thaa| pUjya bApUjI kI yaha carkhA-bhakti dekhakara maiM bhI yaravadA meM apanA bahuta-sA samaya carkhe ko dene lgaa| khAdI kA arthazAstra to hamArI carcA kA viSaya thA hii| kintu zoSaNarahita ahiMsaka saMskRti meM gAMva kA mahatva, grAmodyoga kI AvazyakatA grAmodyoga, dvArA hasta-udyogoM kI kalA kA vikAsa karane kA mahatva, ina saba cIjoM kI carcA hama dina-rAta karate the| eka dina maiMne bApUjI se kahA, "bApUjI, Apa to merI gujarAtI bhASA kI bhakti, sAhitya kA vikAsa karane kI vRti ke bAre meM saba jAnate haiM, kintu mujhameM yaMtrodyoga kA dimAga bhI hai aura usameM bhI maiM sahayoga de sakatA hUM, yaha maiM kahanA cAhatA huuN|" merA yaha dAvA sunakara vaha haMse nahIM, yaha unakA viveka thaa| unhoMne kahA, "Apako apanA dAvA sAbita karanA pdd'egaa| Aja kI hI merI ulajhana maiM Apake sAmanA rakhatA huuN| takuoM para se sUta utArane ke lie mujhe eka hAtha meM takuA pakar3anA par3atA hai aura dUsare hAtha se carkhe kA cakra ghumAtA huuN| aba yadi do meM se eka hAtha chaTA raha sake to bar3I sahUliyata ho jAya / usake lie koI yantra DhaMr3ha nikaalo| "zarta yaha hai ki usake lie jarUrI saba sAdhana jela ke andara se hI Apa ikaTThA kara lIjie / bAhara se kucha maMgavAnA nhiiN| aisI sahUliyata Apa nikAla sakeM to maiM mAnUMgA ki Apa meM yantra-buddhi hai|" maiMne turanta kahA, "maMjUra hai| jela meM apanI sevA ke lie sarakAra ne eka yUropiyana kaidI ko rakhA hai, usa hIlara ke pAsa se hI elyUminiyama ke eka-do Tukar3e le luuNgaa| jela meM milanevAle aujAroM se merA kAma cala jaaygaa| yaha kAma muzkila nahIM hai / Apa dekheMge ki isa kAma meM koI ulajhana nhiiN|" ____ hamArA karAra ho gayA / hvIlara ko bulAkara maiMne apanI bAta samajhA dii| sUta se bharA huA takuA jisameM Tika sake aisI romana lipi ke 'yU' jaisI choTI-sI cIja eka elyuminiyama ke Tukar3e meM se banA dii| usa ko bApUjI ke carkhe para skrU se biThA diyaa| itanA AsAna aura sahUliyata-bharA upAya dekhakara bApUjI khuza hue| kahane lage, "tumhArI yantra-buddhi ke lie aba eka sarTIphikeTa likha denA pdd'egaa|" usa dina se carkhe kI racanA, takuA biThAne kA koNa ityAdi bArIka-se-bArIka bAtoM kI hamArI carcA calane lgii| svayaM bApUjI ne jela meM eka nayA carkhA taiyAra kiyA / hama usako gAMdhI-carkhA kahanA cAhate the, kintu bApUjI ne use nAma diyA yaravadA cakra / usakI pUrI kalpanA meM zurU se anta taka merA sAtha aura vicAra-sahayoga the hii| yaravadA ke thor3e mahInoM ke anubhava se bApUjI ko yakIna ho gayA ki mujhameM khAdI ke arthazAstra ke 196 / samanvaya ke sAdhaka
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNita meM utarane ke jaisI kuzalatA aura utsAha hai, usI taraha se yantra - buddhi meM bhI merA dimAga acchA calatA hai / taduparAnta khAdI grAmodyoga meM rahI saundarya kalA meM bhI deza ko merA kucha sahayoga mila sakegA / isIlie to zrI kAle ke carce ko eka lAkha rupaye kA inAma diyA jAya yA nahIM, usake nirNaya ke lie samiti niyukta kI, usa samaya bApUjI ko merA nAma turanta yAda aayaa| usake bAda bhI carce ke bAre meM jaba bhI pUjI ko koI nayA vicAra sUjhatA thA athavA koI nayI ulajhana khar3I hotI thI taba bApUjI mujhe prema se bulA lete the / yaravadA nivAsa ke kAraNa bApUjI mere dimAga kA eka pahalU samajha sake, isalie bhI yaravadA jela ke prati mere mana meM kRtajJa - buddhi hai / 28 :: AkAza darzana aura pUjya bApUjI san 1930 meM pUjya bApUjI ke sAtha maiM yaravadA jela meM thaa| jela meM hamako kamare meM banda rakhane ke badale rAta ko khule meM sone kI ijAjata thI, usakA lAbha lekara maiMne apanA pyArA udyoga athavA vinoda cAlU kiyaa| AkAza ke tAre zAma se dikhAI dete the pUrva meM nae-nae ugate rahate the| sArI rAta AkAza kI musAphirI karake subaha asta hote the| yaha dekhane meM mujhe bahuta Ananda AtA thA / 27 nakSatra, unake AkAra ityAdi maiM acchI taraha jAnatA thA / AkAza ke bAraha vibhAga kI kalpanA karake hareka vibhAga ko rAzi kahate haiN| unameM vRzcika jaisI rAzi ke AkAra merA dhyAna AkarSita karate the / AkAza meM dina ko sUraja aura rAta ko candra aura grahoM kI gati dekhane meM mujhe bahuta Ananda AtA thA / aisA Ananda pUjya bApUjI ko diye binA maiM kaise raha sakatA thA ? isalie rAta ko sone se pahale aura subaha prakAza hone se pahale una grahoM aura nakSatroM kI ora bApUjI kA dhyAna maiM khIMcatA thaa| mujhe nirAza na karane ke hetu maiM bApUjI vaha saba dekhate, kintu unako usameM utkaTa rasa sacamuca paidA nahIM huA thA / 3 dina meM jaba bApUjI ko phAriga dekhatA to paMcAMga meM candra aura graha usa dina kauna se nakSatra meM haiM, vaha bApUjI ko samajhAtA / usake bAda pUnA ke hamAre snehI pro0 trivedI ke pAsa se pazcima ke jyotiSa zAstra kI kitAbeM maiMne maMgavAIM / AkAza ke tArAoM ke nakze mNgvaae| vaha bhI saba bApUjI ko dikhAne lgaa| maiM mAnatA thA ki rAjanaitika paristhiti aura carcA-sudhAra ke cintana meM se nikAlane ke lie bApUjI ko thor3A-sA prayatna karUM to vaha acchA hI rhegaa| bApUjI ko lagatA hogA ki 'apanA sAthI itane utsAha se samajhAtA hai to usameM kucha to rasa dikhAnA hI cAhie / ' phira maiM jela se chUTa gayA, apane kAma meM laga gyaa| bApUjI bhI chUTe aura phira se pakar3e ge| 1932 kI sAla meM na jAne kaise AkAza ke tAroM ke bAre meM dilacaspI bApUjI ko yakAyaka jAgrata ho utthii| phira to pUchanA hI kyA thA ! taraha-taraha kI kitAbeM unhoMne maMgavAIM / svayaM unheM pddh'te| maiM jisa jela meM rahatA, vahAM mere lie bheja dete / patra likhane kI sahUliyata hotI taba AkAza ke tAroM ke bAre meM apanA Ananda vyakta karate aura kabhI-kabhI kucha jAnakArI bhI lete / san 1932 ke saMgharSa meM mujhe aneka jeloM meM jAnA par3A thaa| vahAM AkAza ke tAroM kA Ananda to mujhe milatA hI thA, kintu bApUjI ke sAtha usa Ananda ke lena-dena kA harSa to anokhA aura aneka gunA hotA thaa| jela se chUTane ke bAda bApUjI ne AkAza darzana ke Ananda viSayaka eka lekha likhA thA, jisameM mere sahabAsa kA ullekha kiyaa| usake lie bApUjI ne 'satsaMga' zabda kAma meM liyaa| maiM to usako vinaya hI mAnatA hUM, bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 167
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu bApUjI ke sAtha akhaNDa rahanevAle mahAdevabhAI ko 'satsaMga' zabda ke pIche gaharI bhAvanA dikhAI dI / mahAdevabhAI kI DAyarI meM jaba yaha bAta maiMne par3hI taba mujhe itanA samAdhAna huA ki mere sAtha jo pAMca mahIne bApUjI ko bitAne par3e, usameM unako kucha santoSa milaa| isake lie maiM sadA AkAza ke tAroM kA kRtajJa rahUMgA / 26 : grAmoddhAra kI bhUmikA maiM zAhapura belagAma kA rahanevAlA / merI dilacaspI gupta krAntikArI pravRti meM aura rASTrIya zikSaNa meN| ina donoM kAmoM meM dilacaspI rakhanevAle prAntIya rAjanaitika netA zrI gaMgAdhararAva dezapANDe lokamAnya tilaka ke vizvAsa ke AdamI the / unake sAtha merA paricaya svAbhAvika rIti se thA hii| unake saba kAmoM meM bAhozI se madada karanevAle eka navayuvaka the-- govindarAva mAlagI aura unake parivAra ke loga / govindarAva aura maiM hAIskUla meM eka hI varga meM par3hate hue hamArI dostI nAma kI hI thI / gaMgAdhararAva ke aMgata maMtrI the zrI puNDalIkajI kaangdd'e| ina sabake sAtha merA paricaya bar3hatA gayA / svarAjyaAndolana meM hissA lene ke gunAha meM sarakAra ne mujhe pakar3akara aneka jeloM meM rakhA thaa| usameM belagAma ke najadIka kI bar3I jela meM, jisako hiMr3alagA jela karate the, mujhe bheja diyaa| vahAM sUta kAtane kI sahUliyata nahIM dI / taba maiMne sAta dina kA upavAsa kiyaa| bAda meM ijAjata milii| upavAsa karanevAle zarAratI kaidI mAne jAte the; isalie zarAratI gine jAnevAle puNDalIkajI kA sAtha mujhe milA / hamArI purAnI dostI thI, isalie hama duniyA bhara ke savAloM kI carcA karane lage / puNDalIka ko lagA ki ina carcAoM ke pariNAmasvarUpa lekha likheM to acchA hogA / hamane bIsa-paccIsa viSaya pasanda kie aura unapara likhanA zurU kiyaa| svarAjya ke Andolana ko gAMvoM taka pahuMcAnA ho, to grAmoddhAra kI koI yojanA honI caahie| purAnI saMskRti meM se nikalanevAle bhale-bure rivAja aura unake bAre meM baMdhI huI mAnyatAeM, vahI thI grAma logoM kI saMskAritA / usameM ve loga acche dRr3ha rahate the / grAma- sevA karanevAle purAne santoM kI vaha prasAdI thI / ina sAre purAne rivAjoM aura vicAroM ko sudhArakara unheM tAje bhaviSyopayogI aura prANavAn kiye binA svarAjya kA Andolana gAMvoM taka nahIM pahuMca pAyagA, aura grAmINa janatA krAnti ke lie taiyAra nahIM hogI aise nirNaya para Ane ke bAda usI pravRti ke pIche kaisA tatvajJAna honA cAhie, usakA cintana hamane likhanA zurU kiyA / usameM dharma-vicAra to AnA hI thA / jela ke bAhara Ae, usake bAda kitAba hinDalagyAcA prasAda 1635-36 kI pAMDulipi aneka logoM ne dekhii| usakA mahatva aura upayogitA dhyAna meM lekara zrI gaMgAdhararAva ne use puraskRta kiyA / marAThI meM likhI huI isa kitAba kA gujarAtI aura hindI meM anuvAda huaa| kula milAkara isa kitAba kA acchA asara huA / kAryakartAoM ke vicAra krAnti ke anukUla hue, aura janatA bhI usa dizA meM socane lagI / 198 / samanvaya ke sAdhaka
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 :: aspRzyatA nivAraNa ke lie bApU kA anazana rAjyakarttA aura sAmrAjya - saMsthApaka ke lie aMgrejI meM eka bahuta acchI kahAvata hai, "bheda karake jIta lo|" aMgreja to isa kalA meM atyanta pravINa the / ve jahAM jAte vahAM ke logoM kI 'rahana-sahana aura vicArapraNAlI ko samajha lete haiN| logoM kI kamajorI kahAM hai so pahacAna lete haiM aura usakA lAbha lekara Apasa meM ko lar3ane ko protsAhita karate haiM / bhArata kI hindU prajA aura musalamAna rAjyakartA ke bIca kA jhagar3A samAjavyApI huA thaa| dabe hue dalita-hIna-jAti ke kaI hindU apanI sthiti sudhArane ke lie musalamAna hue / unakI hAlata sudharI, kintu purAne jhagar3e jyAdA tIvra hue| isakA ilAja hindU samAja ke netA DhUMr3hate nahIM the / mAtra dharma-granthoM ko pUchate the / vahAM to kar3I sajAeM hI milatI thiiN| phalasvarUpa ina do samAjoM ke bIca khIMcAtAnI clii| islAma ke siddhAntAnusAra Izvara kI mUrti banAnI yaha Izvara kA apamAna, aura manuSya ke lie mahApApa, isalie maMdira tor3ane ko ve puNya mAnate haiM / aisI paristhitiyoM kA lAbha aMgrejoM ne uThAyA / hinduoM ko eka taraha se ukasAte, musalamAnoM ko dUsarI taraha se / aura ye do bhI bhar3akane ko hamezA taiyAra rahate / isa paristhiti ko samajhakara kAMgresa ne hindU-musalamAna aikya ke lie prayAsa kiye| hindU sabhA ko yaha ThIka nahIM lagA / akhila bhAratIya rAjabhASA ke pada se aMgrejI ko haTAkara usakI jagaha hindI lAne kA prayatna gAMdhIjI ne kiyA / aMgrejoM ne musalamAnoM ko uttejita karate hue kahA, "ApakA rAja thA taba inhIM hinduoM ne urdU ko rAjabhASA mAnya kiyA thA / " hindU kahane lage, "isIlie to hama urdU ke khilApha aba vizuddha hindI calAte haiN|" aise jhagar3oM se aMgrejI bhASA kA sthAna majabUta huaa| hameM pAkistAna mAnya karanA par3A / aise jhagar3oM se saceta hokara apanA ghara sudhAreM to ve hindU kaise ? aspRzyatA nivAraNa karake achUtoM ko hindU samAja meM sammAna kA sthAna dene kA prayatna gAMdhIjI ne kiyaa| gAMva ke aura zahara ke bhI aneka hinduoM ne dharma ke nAma se gAMdhIjI kA virodha kiyaa| isa paristhiti kA lAbha lekara bhArata meM aMgreja sarakAra ne prajA ko thor3e se adhikAra dete samaya jAhira kiyA ki savarNa hinduoM kA alaga samAja mAneMge / achUtoM ke adhikAra hinduoM ke hAtha meM surakSita nahIM, isalie unako gaira-hindU mAna unheM svatantra adhikAra deNge| jaise musalamAna, IsAI hindU nahIM haiM, isalie unheM alaga adhikAra haiM / usI taraha achUta kaumoM ko bhI gaira-hindU mAnakara alaga adhikAra deMge / amu jAtiyoM ko achUta mAnanevAle savarNa hindU loga sarakAra kI cAlabAjI samajha to gae, kintu apanA svabhAva chor3a nahIM ske| samAja sudhAra pUrA karate nahIM the aura rAjadvArI kamajorI bar3hatI jAya to use lAcArI se athavA lAparavAhI se mAnya rakhate / lekina gAMdhIjI yaha kaise sahana kara sakate the ! aspRzyatA dUra karane kI bAta samajhAne meM jamAne bhale bIta jAyaM, lekina hindU samAja para yaha rAjanaitika AghAta eka kSaNa ke lie bhI kaise sahana kiyA jAya / isa lie sarakAra ke isa kArya ke khilApha gAMdhIjI ne AmaraNa upavAsa zurU kiyaa| sarakAra aura prajA donoM sahama gae / hindU netA gAMdhIjI ke pAsa daur3e Ae aura unhoMne gAMdhIjI ko vacana diyA ki hindU dharma meM aura samAja aspRzyatA ko rahane nahIM deMge / isI samaya gAMdhIjI ne achUta kauma ke logoM ko 'harijana' nAma diyA / santoM ne eka jagaha isa vacana ko kAma meM liyA thA, usakA lAbha lekara gAMdhIjI ne jAhira kiyA ki achUta kaumoM kI aspRzyatA dUra karate haiM aura unako harijana kA Adara kA nAma dete haiM / bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 166
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa samaya kA eka vinoda kahane yogya hai| jo hindU harijana nahIM haiM, unake lie kauna-sA zabda kAma meM liyA jAya / aisA kisI ne pUchA / turanta koI bole, "harijanoM ko jo na apanAe vaha hari ko aura dharma ko bhI nahIM apanAte / unako hari se aura zuddha dharma se dUra gae hue durijana kahanA caahie|" yaha vinoda usa samaya bahuta calA thA / ina upavAsa ke dinoM meM sarakAra ke sAtha bAtacIta cala rahI thI / hindU netAoM ne vacana die, kintu harijanoM ke usa samaya ke jabardasta netA DA0 ambeDakara Age aae| unhoMne sIdhA kahA, "ye hindU Aja vacana deMge, kala todd'eNge| unakA bharosA kyA ? sarakArI kAnUna ke anusAra hameM hamAre haka milane hI cAhie / " dina jAne lage, bApUjI ke prANa bacAne kI AvazyakatA bar3hane lagI / loga ambeDakara para dabAva DAlane lage, para ve to apanI bAta para ar3e rhe| yaha sArA eka aitihAsika kissA thA / Aja ke hareka yuvaka ko yaha yAda rakhane lAyaka hai / anta meM karor3oM harijana hindU samAja ke andara hI raha sake aura kama-se-kama kAyade meM to hindU dharma kA eka bar3A pApa dhula gyaa| usa samaya ke hindU netAoM ne jo vacana die, unheM pAlane kI jimmedArI pIr3hIdara-pIr3hI svIkAranI cAhie usa prasaMga para gAMdhIjI ne hindU netAoM ne aura usa samaya kI sarakAra ne jo nirNaya kie, ve yaravadA paikTa' ke nAma se pahacAne jAte haiN| 31 : Arogya aura dIrghAyu Aja merI umra karIba 10 ke najadIka hai| svAsthya acchA hai| kaI naye-naye snehiyoM ko Ananda ke sAtha Azcarya bhI hotA hai, aura jaba ve sunate haiM ki gAMdhIjI ke Azrama meM rahate mujhe kSayaroga huA thA aura gAMdhIjI ne mujhe ilAja ke lie cAhe vahAM jAkara rahane ke lie ijAjata bhI dI thI taba unakA Azcarya aura bhI bar3hatA hai aura ve pUchate haiM, "bhAratavAsiyoM kI Ayu sarvasAmAnya 40 ke karIba ginI jAtI hai, AdamI 60 varSa kA huA to vaha ArAma ke yogya peMzana ke yogya ginA jAtA hai aura Apa to isa umra meM nayA-nayA sAhitya par3hate haiM, apane sAhitya meM naye-naye vicAra dete haiM aura deza-dezAMtara meM musAphirI bhI karate haiN| isakA hameM Azcarya hotA hai / jAnane kI icchA hotI hai ki aisA svAsthya Apane kaise sambhAlA ? "aura Apa kahate haiM ki Azrama ke dinoM meM Apako kSayaroga bhI huA thA to usa roga para bhI vijaya kaise pAyI ?" maiM kahatA hUM, Azcarya ke lie aura bhI thor3I bAteM khuuNgaa| hama chaH bhAI aura eka bahana meM maiM sabase choTA thA / merA janma huA taba pitAjI kI umra pacAsa se adhika hogii| lekina unakA svAsthya acchA thA / merI mAM ke bhAI-bahana bImAra aura kamajora rahate the, usa khAnadAna ke loga jaldI gujara gye| kSayaroga mujhe usa khAnadAna se milA hogaa| bacapana meM maiM kamajora hI rahatA thaa| himAlaya jAkara thor3I sAdhanA kI, lekina svAsthya kI dRSTi se usakA kucha mahattva nahIM thaa| himAlaya meM hajAroM mIla kI paidala musAphirI kii| isase kaSTa sahana karane kI zakti to A gayI, kintu himAlaya se lauTane ke bAda hI maiM gAMdhIjI ke Azrama meM phuNcaa| vahAM kA jIvana vyavasthita hote hue bhI mujhe kSayaroga huA, yahI batAtA hai ki roga ke bIja khUna meM supta rUpa se dIrghakAla taka raha sakate haiM / - 200 / samanvaya ke sAdhaka
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba rahI mere svAsthya aura dIrghAyu kI baat| sabase prathama kaha dUM ki maiMne bIca-bIca meM Asana-prANAyAma Adi thor3I yogasAdhanA karake dekhI hai, kintu maiM usakA mahattva nahIM ginatA huuN| maiMne jo paidala musAphirI kI usakA mahattva mujhe jarUra mAnya karanA caahie| Azrama meM Ane ke bAda maiMne (paidala nahIM) bhArata ke anyAnya pradezoM kI aura cAroM khaMDa ke aneka dezoM kI musAphirI kI hai| isako maiM jarUra mahattva detA huuN| isakA kAraNa maiM kahUM to Apako Azcarya hogaa| musAphirI karane se bhinna-bhinna vaMza ke aura bhinna-bhinna saMskRti ke aneka logoM ko milane se merA mAnasika yauvana kAyama rhaa| zarIra para bhI isakA asara ho skaa| isase bhI adhika mahattva maiM detA hUM apanI AdhyAtmika sAdhanA ko ___ jaba maiM saMyama kI sAdhanA karatA thA taba khAna-pAna ke saMyama ke kaI prayoga maiMne kiye haiN| cAra-cAra, sAta-sAta dina ke upavAsa, ghI-dUdha chor3a denA, masAlA aura namaka nahIM khAnA ityAdi; lekina ye sAre prayoga hI the| buddha bhagavAna kA madhyama mArga acchA lgaa| aura mahAtmAjI kI sAdhanA to sarvAMga-sundara sAbita huii| mukhya bAta hai merI vedAnta kI sAdhanA / eka bAta batA duuN| himAlaya ke dinoM meM hI eka daphA maiMne hAtha meM gaMgAjala lekara bhagavAna se prArthanA kI, "merI sAdhanA bhale hI santa-sAdhanA ho, kintu loga mujhe santa mAneM athavA kaheM, yaha maiM nahIM cAhatA, kyoMki loga santoM kI pUjA karate haiM, unakI dI huI sAdhanA nahIM claate| maiM cAhatA hUM ki loga mujhe zikSA-zAstrI mAneM, tabhI to merI sevA uga skegii|" merI mukhya sAdhanA hai-vedAnta ke dhyAna kI, khAsa taura para vizvAtmaikyabhAvanA kii| sabake sAtha maiM aisA aikya anubhava karUM ki rAga-dveSa Apa-hI-Apa narama ho jaayeN| jahAM AtmIyatA hai, vahAM bure AdamI kA bhI dveSa nahIM ho sakatA / aura jahAM pUrNa Atmaikya hai, vahAM hamase kisI kA Atmika akalyANa bhI nahIM ho sktaa| na svayaM maiM girUM, na kisI ko girane meM madadagAra banaM / yahI hai AtmaikyabhAvanA kI sthAyI saadhnaa| saba vaMzoM ke, aneka dezoM ke, aneka dharmI logoM ke prati AtmIyatA kA sambandha socanA, yahI hai vizuddha prema kI saadhnaa| isa Atmamaikya kI utkaTatA jaba bar3hatI hai, taba ahaMtA aura mamatA, rAga aura dveSa narama ho jAte haiM, Apa para bhAva kSINa hotA hai, indriya-jaya AsAna banatA hai| isakA asara Arogya para bahuta acchA hotA hai| anna-pacana, nIMda aura zauca tInoM kriyAeM santoSajanaka calatI haiM / svAsthya ke lie aura kyA cAhie? aisI sAdhanA utkaTatA se kintu svAbhAvikatA se calAyI to aise AdamI ko loga Adara se cAheMge jarUra, kintu santa nahIM kheNge| santa aura yogI bananA acchA hai, kintu kahalAnA acchA nhiiN| dasa acche AdamI jaise rahate haiM, vaise rahane se sAdhanA meM koI bAdhA nahIM aatii| aura mukhya bAta eka zabda meM kaha dUM, aisI uttama sAdhanA bhagavAna kI kRpA se hI cala sakatI hai| isalie sArA zreya usI kI kRpA ko hai| isa AramamA bar3hate kadama : jIvana-yAtrA | 201
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32: vizva-samanvaya-saMgha kI sthApanA sAhitya kahate haiM taraha-taraha ke aise vicAroM ke saMgrahoM ko, jo kisI bhI bhASA kA sahArA lekara anukUla aura AkarSaka zailI meM vyakta kiye gaye hoN| sAhitya meM manuSya ke anubhavoM kA, ciMtanAtmaka vicAroM kA, kalpanAoM kA athavA saMkalpoM kA saMgraha hotA hai| manuSya ke sAmane phailI huI vizAla bhautika sRSTi, kalpanAsRSTi aura usake aMdara mAnavI jIvana ne jo puruSArtha kiyA ho usakA varNana, ciMtana aura khoja kA bayAna hotA hai| manuSya-jIvana ke jitane bhI pahalU haiM una sabako sAhitya meM uddIpita kiyA jAtA hai| bhASA aura zailI to sAhitya kA kevala sahArA hI haiM / sAhitya meM pradhAnatA to ciMtanAtmaka yA varNanAtmaka aura preraNAtmaka vicAroM kI hI hotI hai| sAhitya sacamuca manuSya jAti ko saMskArI, saMpanna aura samartha banAne kA eka adabhuta sAdhana hai| aise sAhitya kI sevA karanA aura usase sevA lenA jIvana ko unnata karane kA eka mahAna sAdhana hai| aise sAdhana ke dvArA hama samAja ke vartamAnakAlIna saba vyaktiyoM se, bhUtakAla ke saba puztoM se aura jamAne se apanA ghaniSTha saMbandha sthApita kara sakate haiM aura bhaviSya meM AnevAlI janatA kI bhI thor3I-bahuta sevA kara sakate haiN| sAhityasevA sacamuca trikAlavyApI saMskRti kI sevA hai| sAhitya-sevA ke lie sthApita saMsthAoM kA pradhAna uddezya saMskRti kI sevA hI ho sakatA hai / aisI sevA sAhitya ke dvArA karanA yaha usakI apanI maryAdA hotI hai, kiMtu aisI saMsthA eka kSaNa ke lie bhI saMskRti-sevA ko gauNa nahIM banA sakatI, bAz2a para nahIM rakha sktii| aura Aja to deza kI aura duniyA kI aisI vicitra hAlata ho gaI hai aura aise vikaTa aura jaTila savAla khar3e hue haiM ki samAja ko bacAnA ho, pragati ke rAste para lAnA ho to saMskRti ke kSetra meM pratyakSa rUpa se kArya kiye binA cArA hI nhiiN| jIvana kI isa mahAna AvazyakatA kA darzana jaise-jaise adhika hotA jAtA hai, saMkalpa dRr3ha hotA jAtA hai ki aba uttama sevA to saMskRti-samanvaya dvArA hI ho sakatI hai / bhArata meM Akara basI huI aura panapI haIM saba saMskRtiyoM kA ekasAtha vicAra karanA, Adara ke sAtha saba kI sevA karanA aura unake andara kA saMgharSa TAlakara samanvaya sthApita karane ke upAyoM ko DhUMr3hanA aura unakA pracAra karanA yaha mizanarI kAma kiye binA hama jI nahIM sakate, Age bar3ha nahIM skte| mahAtmA gAMdhI kI sthApita AkhirI saMsthA kA asalI uddeza saMskRti-samanvaya hI hai| samUce hindustAna kI saMmizra athavA saMgama saMskRti ko vyakta karane ke lie hI hindustAnI zabda kA prayoga Agraha ke sAtha kiyA hai| isameM vividhatA aura ekatA kA samanvaya hI vyakta hotA hai| vicAra-pracAra ke dvArA bhArata kI sArI janatA paraspara otaprota ho jAya aura virATa AtmIyatA kA anubhava karake apane jIvana ko saphala kare aura vizva-sevA ke lie apane ko yogya banAve, yahI hai isa gAMdhI pravRtti kA uddezya / svayaM gAMdhIjI ise sarva-dharma-samabhAva, aspRzyatA-nivAraNa, sarvodaya Adi aneka zabdoM ke dvArA vyakta karate the / unakI sArI sevAeM Atmazakti bar3hAkara saba ko ekatra lAne ke lie hI thii| isI sArvabhauma uddezya ko duniyA ke sAmane rakhakara isa dizA meM saMskRti-samanvaya kA kAma karanA, yahI hamArA pradhAna kArya hogaa| saMsthA ke saMcAlakoM ne isa bAta kA mahattva samajhakara prastAva kiyA ki 'vizva-samanvaya saMgha' 202 / samanvaya ke sAdhaka
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ FURIATM nAmaka eka vizAla, vyApaka, ekatA sAdhaka saMgaThana isa saMsthA ke aMtargata kAyama kiyA jAye aura isa kArya ko zurU karake use saMgaThita rUpa dene kA sArA bhAra mere sira para DAla diyA hai| kArya kA mahattva dhyAna meM lekara isakA svIkAra karate samaya na maiMne apanI umra kA vicAra kiyA, na Aja ke jamAne kI pratikUla paristhiti kA | kAma kisI eka vyakti kA nahIM hai, sabakA hai athavA yoM kaheM itihAsa - vidhAtA kA hI yaha kAma hai, jo hamase karavAtA hai| Aja ke loga kahate haiM ki dharma kA khayAla hI kyoM karate haiM? dharma to kAlagrasta purAnI cIja ho gaI hai unnati karAne kA koI mAddA usameM rahA nhiiN| jinheM apanI saMkucitatA, apanA svAyaM aura apanI sattA saMbhAla ke baiThanA hai vaise loga hI maukA dekhakara dharma kA nAma lete haiM aura ajJAna janatA ko bahakAkara saba taraha kI burAiyAM paidA karate haiN| aise dharma kA nAma hI chor3akara sabakI Arthika sthiti sudhArane kA prayatna kyoM na kiyA jAya ? aura sAmAjika nyAya ko sthApita karane ke lie hama prayatnazIla kyoM na baneM ? hama nahIM mAnate ki hajAroM varSoM se calate Aye dharmoM meM mAnavatA kI ora bhaviSyakAla kI sevA karane kA koI ucca ujjvala tatva rahA hI nahIM saMta-mahaMtoM ne dharma-sudhArakoM ne aura mahAtmAoM ne dharmoM ko sudhArakara Aja taka usase sevA lI hai, Age bhI hama le sakate haiM / lekina agara mAna bhI liyA ki dharmoM meM kisI bhI samAja kA bhalA karane kA mAddA rahA hI nahIM to bhI yaha bAta to rahatI hI hai ki dharma kA nAma lekara usakA durupayoga karake hajAroM aura lAkhoM logoM ko uttejita karane kI zakti dharmoM meM hai aisA durupayoga rokane kI jimmevArI to kisI kI honI caahie| dharmo kI upekSA hama kara sakate haiM, lekina itanA basa nahIM hai / dharmoM ke nAma se jo kharAba kAma duniyA meM kiye jAte haiM unako dUra karane ke lie dharmoM ke aMdara rahe hue acche tatvoM kA sahArA lenA jarUrI hai| mAna liyA ki saba dharmoM meM prakAza aura aMdherA donoM tattva haiM, to prakAza kI madada se hI hama aMdhakAra ko aura aMdhakAra ke sahAre honevAle bure kAmoM ko haTA sakate haiN| hamAre isa prayatna meM kisI eka dharma kI zreSThatA lekara kAma karane kA hamArA uddezya nahIM hai| eka dharma bar3he aura bAkI ke dharma daba jAeM, aisI pravRttiyAM duniyA meM calatI haiN| usa DhaMga kI pravRttiyAM cAhe jitanI khUbiyoM se calAyI jAeM, pahacAnI jAtI hI haiN| hamArI pravRtti inase bhinna hai| lekina hamArA prayatna yaha rahegA ki vaise logoM ko bhI hama batAyeM ki dUsare dharmo ke doSa dikhAkara unakA virodha aura niMdA karane meM unakA hita nahIM hai| kiMtu hara eka dharma meM Izvara kI kRpA se jo acchAiyAM rahatI haiM unakA svIkAra kiyA jAya, unakA kIrtana kiyA jAya aura usako lekara loga apane-apane dharmoM ko samRddha aura ekatA ke lie anukUla bnaaveN| bhArata kA yahI mizana hai| rAjanaitika sthiti pratikUla hone se yaha kAma ruka gayA thaa| aba prajA kA svarAjya hone se isake lie anukUla sthiti paidA huI hai| pazcima ke logoM ne aura bhArata ke logoM ne bhI saba dharmoM ke dharmagranthoM kA adhyayana yA to Adara se yA taTasya buddhi se kAphI mAtrA meM kiyA hai| usase hameM lAbha uThAnA hai aura samanvaya kI dRSTi se use Age bar3hAnA hai| hamArI mizanarI pravRtti kA yaha eka pradhAna aMga hogaa| isake dvArA hama vidyArthI-vidyArthiniyoM ko prerita kareMge aura unase samanvaya kA kAma mizanarI utsAha se karanevAle logoM ko pasaMda kreNge| hamArA sArA prayatna hI samanvaya mizana ko samartha aura samRddha karane kA hogA / isake alAvA bhinnadharmI samAja ko mAnanevAle samAjoM meM praveza karake AtmIyatA se unakA paricaya pAkara sevA kI lena-dena ke dvArA unako samanvaya ke lie anukUla banAne kI koziza kareMge / isameM eka nIti vizeSa Agraha ke sAtha saMbhAlI jAyegI / bar3hate kadama : jIvana-yAtrA / 203
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyayana kareMge saba dharmoM kA isameM unake dharma-saMsthApaka aura pracArakoM ke jIvana kA adhyayana, dharmagranthoM kA gaharA paricaya, dharma kA aura dhArmika saMsthAoM kA itihAsa ityAdi saba viSaya AyeMge hii| lekina dharma-sudhAra kA kAma (jo atyaMta Avazyaka hai) usa dharma ke logoM ko hI karanA par3egA / bAhara ke loga dharma vAloM se paricaya prApta kareMge, jo bAta jaMcatI nhiiN| usake bAre meM prazna pUcheMge, apane dharma kI dRSTi samajhAyeMge, lekina hareka dharma ke sudhAra kA kAma usa dharma ke avalaMbiyoM para hI chor3a deNge| aisA nahIM kiyA to dharma-samanvaya jagaha dharma-saMgharSa hI hogaa| haraeka dharma meM dharma - samanvaya ke lie jo anukUla bAteM hoMgI unapara bhAra denA aura unakA pracAra karanA yahI hogA hamArA pradhAna kArya " isI taraha se jaba aneka dharma eka-dUsare ke najadIka AyeMge taba bhedoM ko sahana karanA hama siikheNge| kaI bheda aise hote haiM jo mAnavI saMskRti ko samRddha hI karate haiN| jahAM prema/dara kA saMbaMdha hai, AtmIyatA kA saMbaMdha hai| vahAM bhedoM ke kAraNa virodha yA tiraskAra khar3A nahIM hotA, khUbiyoM kI ora hI saba dhyAna kendrita hotA hai / isameM zaka nahIM ki jina purAne rivAjoM meM samasta mAnava jAti ko AghAta pahuMce aise bure tattva raha ye haiM / unakA virodha to saba milakara hI kreNge| lekina yaha sArA kAma samanvayavRtti ke lie poSaka bane, isakA Agraha rahegA hI / 1 sabase bar3I AvazyakatA hai - sArvabhauma samanvaya tattva ko usake zuddha rUpa meM samajhane kI aura samajhAne kI saMskRti ke pahaluoM ke adhyayana ke dvArA paripakvatA lAye binA hamAre mizanarI samanvaya kA kAma acchI taraha se kara nahIM skeNge| unako taiyAra karane meM jitane bhI prayatna jarUrI hoM, pUrI niSThA se kiye jaayeNge| prArambha agara zuddha rUpa meM huA to usakA vikAsa aura pracAra kAlabala se hogA hamArA kAma buniyAda ko zuddha aura majabUta karane kA hI rahegA / dharmasamanvaya kA kAma kevala dArzanika nahIM hai| vaha sAmAjika aura sAMskRtika bhI hai| dharmoM kI saccI zakti unakI dArzanika buniyAda para hI avalaMbita hotI hai| isalie usakA gaharA adhyayana honA hI cAhie / kiMtu jahAM mizanarI kArya karanA hai, vahAM bhAvanAoM, rasma-rivAjoM aura paramparA kA mahattva svIkAranA hI par3atA hai / isIlie hamAre kAma meM dArzanika kI eka bAjU rahegI, to dUsarI bAjU samAjavijJAna kI bhI rahegI / isalie hamArA eka prayatna yaha rahegA ki haraeka dharma ke tyohAroM meM dUsare dharma ke logoM ko zarIka hone ke lie Adarayukta AmantraNa diyA jAya aura unake lie vAyumaNDala bhI anukUla kiyA jaay| tyohAroM meM, utsavoM meM aura sAmAjika Amoda-pramoda meM ghulamila jAne ke bAda saMkaTa ke samaya eka-dUsare kI sevA karane kI bAta A hI jAtI hai| bhinna-bhinna samAja ke yuvaka-yuvatiyoM ko chAtravRttiyAM dekara samanvaya kArya ke lie taiyAra karanA, vaha bhI eka pradhAna kArya rhegaa| vizva samanvaya saMgha kA kAma kevala adhyayana aura saMzodhana kA nahIM, kiMtu deza meM aura bAhara bhI dharmapremI janatA meM pracAra karane kA hai / yaha kAma vizAya, vyApaka pracAraka ke dvArA hogA / eka saMsthA dvArA nahIM, kiMtu saMgha kI aneka zAkhAoM ke dvArA, dUsarI svatantra saMsthAoM ke dvArA aura niSThAvAna asaMkhya choTebar3e vyaktiyoM ke dvArA yaha AMdolana clegaa| maiM mAnatA hUM ki merA kAma bhagavAna kI icchA ke anusAra prArambha karane kA hI hai / bAda meM isakA rahasya aura mahattva samajhakara ise phailAne kA kArya asaMkhya loga kreNge| kudarata se nivRtti milane ke pahale deza ke anekAneka navayuvakoM aura yuvatiyoM se merI hArdika prArthanA hai ki isa kAma ko ve uThAyeM aura isI ko apanA jIvanakArya samajhakara ise sarvatra phailAveM / vibhinna samAjoM ke pAsa jAkara unheM samajhAyA jAya ki yugadharma kahatA hai ki bhedoM ko gauNa samajhakara saba loga paraspara prema dvArA vizva sahayoga sthApita kareM | 204 / samanvaya ke sAdhaka
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra isa khaNDa meM vibhinna viSayoM para kAkAsAheba kI cunI huI racanAeM dI gaI haiM / CTET sAheba kI ruci aneka viSayoM meM rahI hai aura unhoMne pracura sAhitya kI racanA kI hai / yaha sAhitya supAThya, rocaka tathA udbodhaka hai / isa khaNDa ke sImita pRSThoM meM unake kucha hI lekhoM kA samAveza kiyA jA sakA hai| cunI huI racanAeM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prakRti-darzana arNava kA AmaMtraNa ke samudra yA sAgara jaisA paricita zabda chor3akara maiMne arNava zabda kevala AmaMtraNa ke sAtha anuprAsa lobha se hI nahIM pasanda kiyA / arNava zabda ke pIche UMcI-UMcI laharoM kA akhaMDa tAMDava sUcita hai| tUphAna, asvasthatA, azAnti, vega, pravAha aura hara taraha ke baMdhana ke prati amarSa Adi sAre bhAva arNava zabda meM A jAte haiM / arNava zabda kA dhAtvartha aura usakA uccAraNa donoM ina bhAvoM meM madada karate haiM / isalie vedoM meM kaI bAra arNava zabda kA upayoga samudra ke vizeSaNa ke taura para kiyA gayA hai| khAsa taura se veda ke vikhyAta adhamarpaNa sUtra meM jo arNava-samudra kA jikra hai, vaha usakI bhavyatA ko sUcita karatA aise arNava kA saMdeza Aja ke hamAre saMsAra ke sAmane peza karane kI zakti mujhe prApta ho, isalie vaidika devatA sAgara samrATa varuNa kI maiM vaMdanA karatA huuN| jahAM rAstA nahIM hai vahAM rAstA banAnevAlA deva hai varuNa / prabhaMjana tAMDava se jaba registAna kI bAlU kI lahareM uchalatI haiM, taba vahAM bhI yAtriyoM ko dizA- darzana karAnevAlA varuNa hI hai / aura anaMta AkAza meM apane paMkhoM kI zakti AjamAnevAle trikhaMDa ke yAtrI pakSiyoM ko vyoma mArga dikhAnevAlA bhI varuNa hI hai / aura vedakAla ke bhujyu se lekara kala hI jisakI mUcheM ugI haiM, aise khalAsI taka hareka ko samudra kA rAstA dikhAnevAlA jaise varuNa hai, vaise hI naye-naye ajJAta kSetroM meM praveza karake naye-naye rAste banAnevAle yamarAja agasta ko himmata aura preraNA denevAlA dIkSAguru bhI varuNa hI hai / varuNa jisa prakAra yAtriyoM kA patha pradarzaka hai, usI prakAra vaha manuSya jAti ke lie nyAya aura vyavasthA kA devatA hai / 'Rtam' aura 'satyam' kA pUrNa sAkSAtkAra use huA hai, isalie vaha hareka AtmA ko satya ke rAste para jAne kI preraNA detA hai / nyAya ke anusAra calane meM jo sauMdarya hai, samAdhAna hai aura jo aMtima saphalatA hai, vaha varuNa se sIkha lIjie / aura yadi koI lobhI, adUradRSTI manuSya varuNa kI isa nyAyaniSThA kA anAdara karatA hai, to varuNa usako jalodara se satAtA hai, jisase manuSya samajha le ki lobha kA phala kabhI bhI acchA nahIM hotA / apanA mUlya ghaTa na jAye isa khyAla se jisa prakAra parama-maMgala kalyANakArI, sadAziva rudrarUpa dhAraNa karate haiM, usI prakAra ratnAkara samudra bhI Darapoka manuSya ko aTTahAsa karanevAlI laharoM se dUra rakhatA hai / komala vanaspati aura graha laMpaTa manuSya usake kinAre para Akara sthira na ho jAyeM, isalie jvAra-bhATA calAkara vaha saba logoM ko samajhAtA hai ki tuma logoM ko mujhase amuka antara para hI rahanA caahie| samudra ke kinAre khar3e rahakara jaba laharoM ko Ate aura jAte dekhA, amAvasyA aura pUrNimA ke jvAra Ate aura jAte dekhA, aura buddhi koI javAba nahIM de sakI, taba dila bola uThA, 'kyA itanA bhI samajha meM nahIM AtA ? tumhAre zvAsocchvAsa kI vajaha se jisa prakAra tumhArI chAtI phUlatI hai aura baiThatI hai, usI prakAra virATa sAgara ke zvAsocchvAsa kI yaha dhar3akana hai, usakA yaha Avega hai / jamIna para rahanevAle manuSya C vicAra: cunI huI racanAeM / 207
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne jo pApa kiye aura utpAta macAye haiM, unako kSamA karane kI zakti prApta ho; isalie mahAsAgara ko itanA hRdaya kA vyAyAma karanA par3atA hai|' jo lahareM durbala logoM ko DarAkara dUra rakhatI haiM, vahI lahareM vikrama ke rasiyoM ko snehapUrNa aura phenila nimaMtraNa detI haiM aura kahatI haiM : 'calie ! isa sthira jamIna para kyoM khar3e haiM ? isa taraha khar3e raheMge to Apa para jaMga car3hane lgegaa| lIjiye, eka nAva, ho jAiye usa para savAra, phailA dIjiye usake pAla aura caliye vahAM, jahAM pavana kA prANa Apako le jaaye| hama saba haiM to sAgara ke bacce, kintu hamArA zikSAguru hai pavana / vaha jaise nacAye vaise hama nAcate haiN| Apa bhI yahI vrata lIjiye, aura caliye hamAre saath|' jisa dila meM umaMga hotI hai, vaha aise nimaMtraNa ko asvIkAra nahIM kara sktaa| bacapana meM siMdavAda kI kahAnI Apane nahIM par3hI? siMdabAda ke pAsa vipula dhana thA, jamIna-jAgIra Adi saba kucha thaa| apane prema se usakA jIvana bhara denevAle svajana bhI usake AsapAsa bahuta the| phira bhI jaba samudra kI garjanA vaha sunatA thA taba usase ghara meM rahA nahIM jAtA thaa| laharoM ke jhUle ko chor3akara palaMga para sonevAlA pAmara hai / dila ne kahA 'calo !' aura siMdabAda samudra kI yAtrA ke lie cala pdd'aa| usameM kAphI hairAna huaa| use mIThe anubhavoM kI apekSA kar3ave anubhava adhika hue| ataH sahI-salAmata vApasa lauTane para usane saugaMdha khAI ki aba maiM samudra yAtrA kA nAma taka nahIM luuNgaa| kintu anta meM yaha thA to mAnavI sNklp| isa saMkalpa ko samrATa varuNa kA AzIrvAda thoDe hI milA thA ! kucha dina bIte / gRhasthI jIvana use phIkA mAlUma hone lgaa| rAta ko vaha sotA thA, kintu nIMda nahIM AtI thii| lahareM usake sAtha lagAtAra bAteM kiyA karatI thiiN| uttara-rAtri meM jarA nIMda kA jhoMkA A jAtA to svapna meM bhI lahareM hI uchalatIM aura apanI uMgaliyAM hilAkara use pukaartiiN| becArA kahAM taka jida pakar3akara rahe ? anamanA hokara jarA-sA ghUmane jAtA, to usake paira use bagIce kA rAstA chor3akara samudra kI sapheda aura camakIlI bAla kI ora hI le jaate| aMta meM usane acche-acche jahAja kharIde, majabUta dilavAle khalAsiyoM ko naukarI para rakhA, taraha-taraha kA mAla sAtha meM liyA aura 'jaya dariyA pIra' kahakara saba jahAja samudra meM Age bar3hA diye| ___yaha to huI kAlpanika siMdavAda kI khaanii| kintu hamAre yahAM kA siMhaputra vijaya to aitihAsika puruSa thaa| pitA use kahIM jAne nahIM detA thaa| usane bahuta AjijI kI, kintu saphala nahIM huaa| anta meM Ubakara usane zarArata zurU kii| prajA trasta huI aura rAjA ke pAsa jAkara kahane lagI, "rAjan yA to apane lar3ake ko dezanikAlA de dIjiye yA hama ApakA deza chor3akara bAhara cale jAte haiN|" pitA bar3e-bar3e jahAja laayaa| unameM apane lar3ake ko aura usake zarAratI sAthiyoM ko biThA diyA aura kahA, "aba jahAM jA sakate ho, jaao| phira yahAM apanA muMha nahIM dikhaanaa|" ve cle| unhoMne saurASTra kA kinArA chor3A, bhRgukaccha chor3A, sopArA chor3A, dAmola chor3A, TheTha maMgalApurI taka gye| vahAM para bhI ve raha nahIM ske| ataH himmata ke sAtha Age bar3he aura tAmradvIpa meM jAkara bse| vahAM ke rAjA bne| vijaya ke pitA ne apane lar3ake ko vApasa Ane ke lie manA kiyA thA; kintu usake pIche koI na jAye, aisA hukma nahIM nikAlA thaa| ataH aneka samudra vIra vijaya ke rAste jAkara naI-naI vijaya prApta karane lge| ve jAvA aura bAlIdvIpa taka gye| vahAM kI samRddhi, vahAM kI AbahavA aura vahAM kA prAkRtika sauMdarya dekhane ke bAda lauTane kI icchA bhalA kise hotI? phira to ghoghA kA lar3akA sArA pazcima kinArA pAra karake laMkA kI kanyA se vivAha kare yaha lagabhaga niyamasA bana gyaa| jidhara baMgAla ke nadI putra nadI-mukhena samudra meM praveza karane lage, jisa bandaragAha se nikalakara tAmradvIpa 208 / samanvaya ke sAdhaka
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAyA jA sakatA thA, usa bandaragAha kA nAma hI una logoM ne tAmralipti rakha diyaa| isa prakAra tAmradvIpa laMkA meM aMga-baMga ke baMgAlI, ur3IsA ke kaliMga aura pazcima ke gujarAtI ekatra hue| madrAsa kI ora se dravir3a to vahAM kaba ke pahaMca cuke the| isa prakAra pUrva, pazcima aura dakSiNa bhArata aba apane-apane arNavoM ke AmaMtraNa se laMkA meM eka huaa| bhagavAna buddha ne nirvANa kA rAstA DhUMr3ha nikAlA aura apane ziSyoM ko Adeza diyA ki 'isa aSTAMgika dharmatatva kA pracAra dasoM dizAoM meM kro|' khuda unhoMne uttara bhArata meM cAlIsa sAla taka pracAra kArya kiyaa| apanA rAjya Asetu-himAcala phailAne ke liye nikale huye samrATa azoka ko digvijaya chor3akara dharma vijaya karane kI suujhii| dharma vijaya kA matalaba Aja kI taraha dharma ke nAma para deza-dezAntara kI prajA ko lUTakara, gulAma banAkara bhraSTa karanA nahIM thA, balki logoM ko kalyANa kA mArga dikhAkara apanA jIvana kRtArtha karane kA aSTAMgika mArga dikhAnA thaa| jo bhagavAna buddha khuda akutobhaya gaiMDe kI taraha jaMgala meM ghUmate the, unake sAhasika ziSya arNava kA AmaMtraNa sunakara deza-videza meM jAne lge| kucha pUrva kI ora gaye, kucha pazcima kI ora, Aja bhI pUrva aura pazcima samudra ke kinAroM para ina bhikSuoM ke bihAra pahAr3oM meM khude hue milate haiN| sopArA, kAnherI, dhArApurI Adi sthala bauddha mizanariyoM kI videza yAtrA ke sUcaka haiN| ur3IsA kI khaMDagiri, udayagiri kI guphAeM bhI Aja isI bAta kA sabUta de rahI haiN| inhIM bauddhadharmI pracArakoM se preraNA pAkara prAcIna kAla ke IsAI bhI arNava-mArga se cale aura unhoMne aneka dezoM meM bhagavadbhakta brahmacArI yIzu kA saMdeza phailaayaa| jo svArthavaza samudra-yAtrA karate haiM, unheM bhI arNava sahAyatA detA hai| kintu varuNa kahatA hai, "svArtha logoM ko merI manAhI hai, niSedha hai| kintu jo kevala zuddha dharma-pracAra ke lie nikaleMge, unheM to mere AzIrvAda hI mileNge| phira ve mahinda yA saMghamitrA hoM yA vivekAnanda hoN| seMTa phrAnsisa jeviyara hoM yA unake guru igneziyasa loyalA hoN|" aba arNava kI madada lenevAle svArthI logoM ke hAla dekheN| makarAnI loga balUcistAna dakSiNa meM rahakara pazcima sAgara ke taTa kI yAtrA karate the| isalie hindustAna kI tijArata unhIM ke hAtha meM thii| Agraha ke sAtha ve usako apane hI hAthoM meM rakhanA cAhate the| ataH eka varuNa putra ko lagA ki hameM dUsarA dariyAyI rAstA DhUMDha nikAlanA caahie| varuNa ne usase kahA ki amuka mahIne meM arabastAna se tumhArA jahAja bharasamudra meM chor3eMge to sIdhe kAlIkaTa taka pahuMca jaaoge| eka-do mahInoM taka tuma hindustAna meM vyApAra karanA aura vApasa lauTane ke lie taiyAra rahanA, itane meM maiM apane pavana ko ulaTA bahAkara jisa rAste tuma Aye usI rAste se tumheM vApasa svadeza meM pahuMcA duuNgaa| yaha kissA I0 pU050 sAla kA hai| prAcIna kAla meM dUra-dUra pazcima meM bAikiMga nAmaka samudrI DAkU rahate the| ve varuNa ke pyAre the| grInalaiMDa, AisalaiMDa, briTena aura skainDineviyA ke bIca ke ThaMDe aura zarAratI samudra meM ve yAtrA karate the| Aja ke aMgreja loga unhIM ke vaMzaja haiM / samudra kinAre para sthita naoNrve briTena, phrAMsa, spena aura purtagAla dezoM ne bArIbArI se samudra kI yAtrA kii| ina saba logoM ko hindustAna AnA thaa| bIca meM pUrva kI ora musalamAnoM ke rAjya the| unheM pArakara yA TAlakara hindustAna kA rAstA DhUMr3hanA thaa| sabane varuNa kI upAsanA zurU kI aura arNava ke rAste se cle| koI gaye uttara dhruva kI ora, koI gaye amarIkA kI or| canda logoM ne aphrIkA kI ulaTI pradakSiNA kI aura anta meM saba hindustAna phuNce| samudra yAnI lakSmI kA pitaa| usameM jo yAtrA kare vaha lakSmI kA kRpApAna avazya hogaa| ina saba logoM ne naye-naye deza jIta liye, dhana daulata jamA kii| kintu varuNadeva kA nyAyAsana ve bhUla gye| varuNadeva nyAya ke devatA haiN| usake pAsa dhIraja bhI hai, puNyaprakopa vicAra : cunI huI racanAeM / 206
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai| jaba usane dekhA ki maiMne inako samudra kA rAjya diyA, kintu ina logoM ne rAjA ke ucita nyAya-dharma kA pAlana nahIM kiyA taba varuNa rAjA ne apanA AzIrvAda vApasa le liyA aura ina saba logoM ko jalodara kI sajA dii| aba ye hindustAna aura aphrIkA se jo saMpatti lAye the, usakA upayoga Apasa meM lar3ane ke liye karane lage haiM aura apane prANoM ke sAtha vaha sArI saMpatti jala ke udara meM pahuMcA rahe haiM / samudra-yAna ho yA AkAza-yAna ho, anta meM use samudra ke jala ke udara meM pahuMcanA hI hai| aba varuNa rAjA kruddha hue haiN| unheM aba vizvAsa ho gayA hai ki sAgara se sevA lenevAloM meM yadi sAtvikatA na ho to ve saMsAra meM utpAta macAnevAle ho jAte haiN| aba taka unhoMne vijJAna-zAstriyoM aura jyotiSa zAstriyoM ko, vidyArthiyoM aura lokasevakoM ko samudra-yAtrA kI preraNA dI thii| aba ve hindustAna ko naye hI kisma kI preraNA denA cAhate haiM : hindustAna ke sAmane eka nayA 'mizana' rakhanA cAhate haiM / kyA use sunane ke lie hama taiyAra haiM ? / hama pazcima samudra ke kinAre para rahate haiN| dina-rAta pazcima sAgara' kA nimaMtraNa sunate haiN| aba taka bahare the| yaha saMdeza hamAre kAnoM para jarUra par3atA thA; kintu andara taka nahIM pahuMca pAtA thaa| aba yaha hAlata nahIM rahI hai| yUropa kI mahAprajA ne hamAre Upara rAjya jamAkara hameM mohinI meM DAla rakhA thaa| aba yaha mohinI utara gayI hai| aba hamAre kAna khula gaye haiM / saMsAra ke nakze kI ora hama naI dRSTi se dekhane lage haiN| aba hama samajhane lage haiM ki mahAsAgara bhUkhaMDoM ko tor3ate nahIM balki jor3ate haiN| aphrIkA kA sArA pUrva kinArA aura kalakattA se lekara siMgApura AlbanI (AsTreliyA) taka kA pUrva kI ora kA pazcima kinArA hameM nimaMtraNa detA ki Izvara ne tumheM jo jJAna, caritna aura vaibhava diyA hai, usakA lAbha yahAM ke logoM ko bhI phuNcaao|' eka ora aphrIkA hai, dUsarI ora jAvA hai, bAlI hai, AsTreliyA hai, usmAniyA hai aura prazAnta mahAsAgara ke asaMkhya TApU haiN| ye saba arNava kI vANI se hameM pukAra rahe haiN| ina saba sthAnoM meM sAgara se preraNA lekara aneka mizanarI gaye the| kintu ve apane sAtha saba jagaha zarAba le gaye, vaMza-vaMza ke bIca kA UMca-nIca bhAva le gaye, IsA masIha ko bhUlakara sirpha unakA bAIbila le gye| aura isa bAIbila ke sAtha unhoMne apane-apane deza kA vyApAra claayaa| arNava unheM jarUra le gayA thaa| kintu varuNa una para nArAja huA hai| hama bhAratavAsI prAcIna kAla meM cIna gaye, bhavanoM ke deza grIsa taka gaye, jAvA aura bAlI kI ora gye| hamane 'sarve santu nirAmayAH' kI saMskRti kA vistAra kiyaa| kintu hamane una sthAnoM meM apane sAmrAjya kI sthApanA karane kI durbuddhi nahIM rkhii| dUsaroM ke mukAbale meM hamAre hAtha sApha haiN| ataH varuNa kA hameM Adeza huA hai| arNava hameM AmaMtraNa de rahA hai aura kaha rahA hai, "dUsare loga vijaya-patAkA lekara gaye; tuma ahiMsA dharma kI tiraMgI abhaya-patAkA lekara jAo aura jahAM jAo vahAM sevA kI sugandha phailAte rho| zoSaNa ke lie nahIM, balki pichar3e hue logoM ke poSaNa aura zikSaNa ke lie jaao| aphrIkA ke zAligrAma barNa ke tumhAre bhAI tumheM pukAra rahe haiN| pUrva kI ora ke ketakI suvarNa varNa ke tumhAre bhAI tumhArI rAha dekha rahe haiN| ina saba logoM kI sevA karane ke lie jAo aura saba logoM se kaho ki ahiMsA hI parama dharma hai| UMca-nIca-bhAva, abhimAna, ahaMkAra jaisI hIna vattiyoM ko isa dharma hai sthAna nahIM ho sktaa| bhoga aura aizvarya, donoM jIvana ke jaMga hai (jIvana ko dUSita karane vAle haiN)| saMyama aura sevA, tyAga aura balidAna, yahI jIvana kI kRtArthatA hai| yaha dharma jina logoM ne samajhA hai, ve saba nikala pddh'o| pUrva sAgara aura pazcima sAgara ke bIca meM dakSiNa kI ora ghusanevAlA hajAroM mIla kA kinArA taiyAra 1. hamAre isa par3osI ko hama 'arabI samudra' ke nAma se pahacAnate haiM, yaha vicitra bAta hai| vilAyata se Ane vAle gore loga use 'arabI samudra' bhale kheN| hamAre liye to yaha bambaI samudra yA pazcima sAgara hai / yahI nAma hameM calAnA cAhiye / 210 / samanvaya ke sAdhaka
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ karake hindustAna ko hinda mahAsAgara meM jo sthAna diyA gayA hai, vaha samudra-vimukha hone ke lie haragija nahIM haiN| vaha to ahiMsA ke vizva dharma kA paricaya sAre vizva ko karAne ke lie haiN|" yUropa ke mahAyuddha ke anta meM duniyA kA rUpa jaisA badalanevAlA hogA vaisA bdlegaa| kintu asaMkhya bhAratIya pravAsa-vIra arNava kA AmaMtraNa sunakara, varuNa se dIkSA lekara, dhIre-dhIre deza-videza meM phaileMge, isameM koI saMdeha nahIM hai / sAgara ke pRSTha para hamAre anekAneka jahAja Dolate hue dekha rahA huuN| unakI abhaya-patAkAoM ko AkAza meM laharAte dekha rahA hUM aura merA dila uchala rahA hai| arNava ke AmaMtraNa ko aba maiM khuda zAyada svIkAra nahIM kara sakatA, phira bhI naujavAnoM ke diloM taka use pahuMcA sakatA hUM, yahI merA ahobhAgya hai| varuNa-rAjA ko merA namaskAra hai / jaya varuNa rAjya kI jy|' 1. 'jIvana lIlA' se sUra-dhanu phA manana maMtrI se rahA na gyaa| sacamuca dRzya hI aisA thA ki rahA nahIM jA sakatA thaa| itanA adhika Ananda kisI eka ke dila meM kaise samAtA? ve bola uThe, "pazcima meM indra-dhanuSa zAna se tanA hai| kitanA sandara ! dekhane lAyaka !" hama prAtaHprArthanA ke bAda sAdhanA-krama ke bAre meM kucha likha rahe the| isI bIca maMtrIjI kA AmaMtraNa milaa| hama samajha gae ki bAta kucha asAdhAraNa hai| unhoMne pazcima kI ora kA dvAra kholA aura prakRti kA nATya ekadama dRSTi ke sAmane phaila gyaa| dhanuSa ke donoM chora kSitija ko chU rahe the aura pUrA dhanuSa ardhavartalasA gIlI rAkha jaise bAdala para ubharA huA thaa| sabase pahale merA dhyAna usake UparI bhAga para gyaa| nIce laTakatI huI usakI jAmunI raMga kI ADI paTTI kI ora / itanI sajIvatA se nikharI huI paTTI hamezA dekhane ko nahIM miltii| jaba kabhI purA indra-dhanuSa dekhane ko milatA hai, sArA-kA-sArA eka samAna ubharA huA dikhAI nahIM pdd'taa| Aja ke indra-dhanuSa meM bAdaloM kI pRSTha-bhUmi acchI thI ; isalie vaha sArA-kA-sArA eka samAna ubharA huA thaa| nicale siroM meM lAla aura pIlA raMga adhika nikharA thaa| jarA-sA Upara Ane para harA raMga dhyAna ko apanI ora khIMca letA thaa| zAyada isakA kAraNa yaha thA ki dakSiNI chora ke irda-girda per3oM kA harA raMga chAyA huA thaa| vaha indra-dhanuSa ke hare raMga ko khA jAtA hogA aura isalie usakA pratiyogI lAla aura paDosI pIlA donoM raMga adhika khile hae hoNge| Upara ke bhAga meM ye tInoM raMga kucha saumya hae aura jAmanI raMga kA gaharApana bddh'aa| jisa taraha rAma ke sAtha lakSmaNa ke aura bhagavAna buddha ke sAtha bhikSu Ananda ke hone kI AzA kI jAtI hai usI taraha indra-dhanuSa ke sAtha usake prati-dhanuSa ko khojane ke lie bhI najara daur3atI hai| dhanuSa ke bAhara donoM choroM para prati-dhanuSa ke raMga ulTe krama meM dikhalAI par3ate the| jitanA bhAga dIkhatA thA utanA spaSTa thA; parantu mUla dhanuSa kA AkarSaNa kama karane kI zakti usameM nahIM thii| vicAra : cunI huI racanAeM | 211
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAne loga likha gaye haiM ki dhanuSa nikale to use dekhane ke lie dUsaroM ko nimaMtraNa mata do| isa sIkha ke pIche hetu kyA hogA, so hameM nahIM maaluum| parantu sambhava yaha hai ki hama dhanuSa dekhane ke lie kisI ko bulAyeM aura usake Ate-Ate dhanuSa gAyaba ho jAye to donoM ko hAtha malakara raha jAnA par3egA / aura yadi nimaMtrita vyakti zaMkAzIla huA to use yaha bhI laga sakatA hai ki dhanuSa-jaisI koI cIja thI hI nahIM, mujhe jhUThamUTha bulAkara banAyA gayA hai| Aja ke dhanuSa ko lupta hone kI utAvalI nahI thii| hama use dera taka dekhate rahe / usakA nazA car3hatA hI gayA / isa prakAra bahuta samaya bIta gayA aura svAbhAvika thA ki isa bIca pahale dekhe hue aneka sundara dhanuSoM kA smaraNa ho / smaraNa ke sAtha-sAtha varNana bhI hone lagA / parantu jitane prasaMga yAda Ae una sabhI kA varNana kaise ho sakatA thA ? prakRti ke svAmI ne isa taraha kI raMgIna kamAna kyoM khar3I kI hogI ? yaha kalpanA to anapar3ha AdamI ke dimAga meM bhI uThatI hai ki bhagavAna ne svarga taka car3hane ke lie yaha sIr3hI khar3I kI hai aura isa taraha kA varNana deza-dezAntara ke kaviyoM ne bhI kiyA hai| isake jariye manuSya svarga taka car3ha sakatA hai yA nahIM kauna jAne ? lekina itanA to saca hai ki hamArI dRSTi usakI donoM ora se bAra-bAra car3hatI utaratI hai aura dhanyatA mahasUsa karatI hai ki maiM eka pAvana yAtrA kara rahI hUM / thor3A samaya bItA aura dhIme-dhIme - ekadama mAlUma na par3e itane dhIme - indradhanuSa thor3A uttara kI ora khisakatA jAna pdd'aa| isakA kAraNa kyA hogA ? bAta itanI hI thI ki pUrva kI ora se car3hatA huA sUrya sahaja dakSiNa kI ora Dhala rahA thaa| phalataH indra dhanuSa apanA Asana uttara kI ora khIMca rahA thaa| isI anupAta meM dhanuSa kI kamAna nIce daba rahI hogI; kyoMki pUrva kI ora sUrya Upara car3ha rahA thaa| parantu isa prakAra kA koI pheraphAra hamArI najara meM nahIM aayaa| bahuta dera taka hama dhanuSa kI yaha adbhuta zobhA dekhate rhe| bAda meM aisA lagA ki jaba taka yaha dhanuSa dikhAI detA hai taba taka yahAM se haTanA nahIM caahie| itanA nizcaya kiyA hI thA ki isake raMga phIke par3ane lage / dekhate-dekhate vaha gAyaba ho gyaa| sArA kA sArA to ekadama gAyaba nahIM huA, usake raMga phIke hote gae aura jaba vaha bilkula gAyaba ho gayA taba bhI kalpanA 'tasmin eva AkAze' usa dhanuSa ko aura usake raMgoM ko dekhatI rahI / mUla dhanuSa ke bAda usake sthAna para yaha jo kAlpanika dhanuSa dikhAI detA hai usake raMga vahI ke vahI hote haiM yA pratiyogI hote haiM, yaha zaMkA usI samaya uThI hotI to kitanA acchA hotA ! indra-dhanuSa to gayA, parantu usakI khuzabU mana meM kAyama rhii| usakI gUMja sAre dina sunAI par3atI rahI / usakA sparza dIrghakAla taka AhlAda detA rhaa| usakA saMgIta dimAga meM gUMjatA rahA aura usakA mAdhurva pratyeka smaraNa ko rasapUrNa banAtA rhaa| cAhe jisa indriya ke dvArA anubhava kiyA huA Ananda ho, jisa prakAra vaha eka hI Ananda kA avatAra hotA hai, usI prakAra, yadi hRdaya kI utkaTatA se kisI eka-Adha Ananda kA anubhava kiyA gayA ho to usake aneka avatAra, eka ke bAda eka bhinna-bhinna indriyoM ko jAgrata karate haiM aura tRpta karate haiM / isa prakAra ve siddha karate haiM ki hamArI saba indriyAM eka hI AnaMda kI bhinna-bhinna kuMjiyAM haiN| indra-dhanuSa bAlaka se lekara vRddha taka pratyeka ko Ananda detA hai / manuSya kI jaisI aura jitanI umra hogI usake anusAra hI use Ananda milegA / pakI huI umra kA Ananda bhI pakA huA hotA hai, parantu yahAM pake hue kA artha bAsI yA cImar3a nahIM balki gaharA, utkaTa aura bahuvidha hai| hama mAnate haiM ki pRthakkaraNa vizleSaNa athavA enAlisesa buddhi kA vaijJAnika vyApAra hai, isalie usameM 212 | samanvaya ke sAdhaka
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhAna adhika hotA hai, Ananda kama / isI prakAra saMgaThana, saMzleSaNa athavA siMthesesa sarjanAtmaka hai isalie vaha AnandadAyaka hotA hai| parantu sUrya-kiraNoM kI bAta isase ulaTI hI hai| saca pUchA jAya to, indra-dhanuSa kA parama AhlAda, usakI komalatA, usakI tAz2agI aura usake kAraNa hRdaya meM utpanna honevAlI gudagudI hai; aura vaha to sUrya-kiraNoM ke vizleSaNa se hI paidA hotI hai| aura jaba hameM patA calatA hai ki AkAza ke asaMkhya tAroM ke sUkSma kiraNoM kA pRthakkaraNa karane se pratyeka kA indra-dhanuSa bhinna-bhinna pramANa kA aura bhinna-bhinna raMgoM kA hotA hai, aura jaba hameM batAyA jAtA hai ki ye bhAMti-bhAMti ke raMga apane-apane tAre meM cAMdI, tAMbA, lohA, sonA Adi jalatI huI dhAtuoM ke kAraNa paidA hote haiM, to hamArI kalpanAzakti daMga raha jAtI hai ! "vijJAna kAvya ko mAra DAlatA hai," kahanevAle jAnate nahIM ki vijJAna ke pAsa apanA kitanA adbhuta kAvya maujUda hai| Aja indra-dhanuSa ko dekhate hue mana meM vicAra uThA ki indra-dhanuSa dekhane se mujhe jo AnaMda milatA hai, kyA vaisA hI yA kisI anya prakAra kA Ananda isa indra-dhanuSa ko bhI hotA hogA? mana meM kucha vicAra-maMthana huA aura turanta uttara nikala par3A-"kyoM nahIM ?" maiM samajha gayA ki yaha uttara AstikatA kI ora se milA hai; aura ise prazna-rUpa dekara AstikatA adhika majabUta huI hai|' 1. 'ur3ate phUla' se nusf-an kAlidAsa kA eka zloka mujhe bahuta hI priya hai| urvazI ke aMtardhAna hone para viyoga-vihala rAjA paruravA varSA-Rtu ke prArambha meM AkAza kI ora dekhatA hai| usako bhrAnti ho jAtI hai ki eka rAkSasa urvazI kA apaharaNa kara rahA hai| kavi ne isa bhrama kA varNana nahIM kiyA; kintu vaha bhrama mahaja bhrama hI hai, isa bAta ko pahacAnane ke bAda, usa bhrama kI jar3a meM asalI sthiti kauna-sI thI, usakA varNana kiyA hai| pururavA kahatA hai- 'AkAza meM jo bhImakAya kAlA-kalUTA dikhAI detA hai, vaha koI unmata rAkSasa nahIM; kintu varSA ke pAnI se labAlaba bharA huA eka bAdala hI hai| aura yaha jo sAmane dikhAI detA hai vaha usa rAkSasa kA dhanuSa nahIM, prakRti kA indra dhanuSa hI hai| yaha jo bauchAra hai, vaha bANoM kI varSA nahIM, apitu jala kI dhArAeM haiM aura bIca meM yaha jo apane teja se camakatI huI najara AtI hai, vaha merI priyA urvazI nahIM, kintu kasauTI ke patthara para sone kI lakIra ke samAna vidyullatA hai|" kalpanA kI ur3Ana ke sAtha AkAza meM ur3anA to kaviyoM kA svabhAva hI hai| kintu AkAza meM svacchanda vihAra karane ke bAda paMchI jaba nIce apane ghoMsale meM Akara itmInAna ke sAtha baiThatA hai, taba usakI usa anamati kI madharimA kucha aura hI hotI hai| duniyA bhara ke anekAneka pradeza ghamakara svadeza lauTane ke bAda mana ko jo aneka prakAra kA santoSa milatA hai, sthairya kA jo lAbha hotA hai aura nizcintatA kA jo Ananda milatA hai, vaha eka cirapravAsI hI batA sakatA hai| mujhe isa bAta kA bhI saMtoSa hai ki kalpanA kI ur3Ana ke bAda jala dhArAoM ke samAna nIce utarane kA saMtoSa vyakta karane ke lie kAlidAsa ne varSA-Rtu ko hI pasanda kiyaa| vicAra : cunI huI racanAeM / 213
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ajakala jaise yAtrA ke sAdhana jaba nahIM the aura prakRti ko parAsta karake usa para vijaya pAne kA Ananda bhI manuSya nahIM mAnate the, taba loga jAr3e ke Akhira meM yAtrA ko nikala par3ate the aura deza-dezAntara kI saMskRtiyoM kA nirIkSaNa karake aura sabhI prakAra ke puruSArtha sAdhakara varSA Rtu ke pahale hI ghara lauTa Ate the| usa yuga meM saMskRti-samanvaya kA 'mizana' apane hRdaya para vahana karanevAle rAste aneka khaNDoM ko ekadUsare se milAte the| jIvana-pravAha ko parAsta karanevAle puloM kI saMkhyA bahuta kama thI, jo the ve setu hI the| una setuoM kA kAma thA, jIvana-pravAha ko roka lenA aura manuSyoM ke lie rAstA kara denA / lekina jaba jIvana ko yaha baMdhana asahya-sA mAlUma hone lagatA thA taba setuoM ko tor3a DAlanA aura pAnI ke bahAva ke lie rAstA mukta kara denA pravAha kA kAma hotA thaa| yaha thA purAnA krm| yahI kAraNa thA ki nadI-nAloM kA bar3hA huA pAnI rAstoM aura setuoM ko tor3e, usake pahale hI musAphira apane-apane ghara lauTa Ate the| isalie varSA Rtu ko varSa kI mahimAmayI Rtu' mAnA hai| asala meM 'varSa' nAma hI varSA se par3A hai| "hamane kucha nahIM to pacAsa barasAteM dekhI haiN|" ina zabdoM se hI hamAre bujurga prAya: apane anubhavoM kA dama bharate haiN| bacapana se hI varSA Rtu ke prati mujhe asAdhAraNa AkarSaNa rahA hai| garamI ke dinoM meM ThaNDe-ThaNDe ole barasAnevAlI varSA sabako priya hotI hai| lekina bAdaloM ke DheroM se ladI huI havAeM jaba bahane lagatI haiM, bijaliyAM kar3akatI haiM, aura yaha mahasUsa hone lagatA hai ki aba AkAza tar3akakara nIce gira par3egA, taba kI varSA kI car3hAI mujhe bacapana se hI atyanta priya hai| varSA ke isa Ananda se hRdaya AkaNTha bharA huA hone para bhI use vANI ke dvArA vyakta na kara pAUMgA aura vyakta karane jAUMgA to bhI usakI tarapha hamadardI se koI dhyAna na degA, isa khayAla se merA dama ghuTatA thaa| AsapAsa kI TekariyoM para se hanumAna ke samAna AkAza meM daur3anevAle bAdala jaba AkAza ko ghera lete the, taba use dekhakara merA sInA mAno bhAra se daba jAtA thaa| lekina sIne para kA yaha bojha bhI sukhada mAlUma hotA thaa| dekhate-dekhate vizAla AkAza saMkucita ho gayA, dizAeM bhI daur3atI-daur3atI pAsa Akara khar3I ho gaIM aura AsapAsa kI sRSTi ne eka choTe se ghoMsale kA rUpa dhAraNa kiyaa| isa anubhUti se mujhe vaha khuzI hotI thI jo pakSI apane ghoMsale kA Azraya lene para anubhava karatA hai| lekina jaba hama kAravAra gaye aura pahalI bAra hI samudra-taTa para kI varSA kA maiMne anubhava kiyA, taba ke Ananda kI tulanA to naI sRSTi meM pahuMcane ke Ananda ke sAtha hI ho sakatI hai| barasAta kI bauchAroM ko maiMne jamIna ko pITate bacapana se dekhA thaa| lekina usI varSA ko mAnoM baita se samudra ko pITate dekhakara aura samudra para usake sAMTa uThe dekhakara itane bar3e samudra ke bAre meM bhI merA dila dayA aura sahAnubhUti se bhara jAtA thaa| bAdala aura barSA kI dhArAeM jaba bhIr3a karake AkAza kI hastI ko miTAnA cAhatI thIM to usakA mujhe vizeSa kucha nahIM lagatA thA, kyoMki bacapana se hI maiM isakA anubhava karatA AyA thaa| lekina varSA kI dhArAeM aura unake sahAyaka bAdala jaba samudra ko kATane lagate the taba maiM becaina ho jAtA thaa| ronA nahIM AtA thA, lekina jo kucha anubhava karatA thA use vyakta karane ke lie "phUTa-phUTakara' 214 / samanvaya ke sAdhaka
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha zabda kAma meM lene kI icchA hotI hai| varSA cAhe to pahAr3oM para dhAvA bola sakatI hai, cAhe khetoM ko tAlAba aura rAstoM ko nAle banA sakatI hai| lekina samudra ko apanI darI sameTane ke lie bAdhya karanA maryAdA kA atikramaNa-sA mAlUma hotA thaa| avajJA ke isa dRzya ko dekhane meM bhI mujhe kucha anucita-sA pratIta hotA thaa| apanI yaha vedanA maiMne bhUgola vijJAna se dUra kii| maiM samajhane lagA ki sUryanArAyaNa samudra se lagAna lete haiM aura isalie tapta havA meM pAnI bhI chipakara baiThatI hai| yahI namI bhApa ke rUpa meM Upara jAkara ThaNDI haI ki usake bAdala bana jAte haiM, aura anta meM inhIM bAdaloM se kRtajJatA kI dhArAeM bahane lagatI haiM, aura samudra ko phira se milatI haiN| gItA meM kahA gayA hai ki yaha jIvana cakra pravartita hai isalie jIvasRSTi bhI kAyama hai| isI jIvana cakra ko gItA ne 'yajJa' kahA hai / yaha yajJa-cakra yadi na hotA to sRSTi kA bojha bhagavAna ke lie bhI asAhya ho jaataa| yajJa-cakra ke mAnI hI haiM paramparAvalambana dvArA sadhA huA svAzraya / pahAr3oM para se nadiyoM kA bahanA, unake dvArA samudra kA bhara jAnA, phira samudra ke dvArA havA kA Ardra honA; sukhI havA ke tRpta hote hI usakA apanI samRddhi ko bAdaloM ke rUpa meM pravAhita karanA aura phira unakA apane jIvana kA avatAra-kRtya prArambha karanA-isa bhavya racanA kA jJAna hone para jo saMtoSa huA, vaha isa vizAla pRthvI se tanika bhI kama nahIM thaa| taba se hara bAriza mere lie jIvana-dharma kI punardIkSA bana cukI hai| varSA Rtu isa taraha sRSTi kA rUpa badala detI hai, usI taraha mere hRdaya para bhI eka nayA mulammA caDhAtI hai| varSA ke bAda maiM nayA AdamI banatA huuN| dUsaroM ke hRdaya para vasanta-Rtu kA jo asara honA hai, vaha asara mujha para varSA se hotA hai| (yaha likhate-likhate smaraNa huA ki sAbaramatI jela meM thA taba varSA ke anta meM kokilA ko gAte hue sunakara varSAnte zIrSaka se eka lekha maiMne gujarAtI meM likhA thaa|) garmI kI Rtu bhamAtA kI tapasyA hai| jamIna ke phaTane taka pRthvI garmI kI tapasyA karatI hai aura AkAza se jIvana dAna kI prArthanA karatI hai| vaidika RSiyoM ne AkAza ko 'pitA' aura pRthvI ko 'mAtA' kahA hai| pRthvI kI tapazcaryA ko dekhakara AkAza pitA kA dila pighalatA hai| vaha use kRtArtha karatA hai| pRthvI bAlataNoM se sihara uThatI hai aura lakSAvadhi jIvasRSTi cAroM ora kUdane-vicarane lagatI hai| pahale se hI sRSTi ke isa AvirbhAva ke sAtha merA hRdaya ekarUpa hotA hai| dImaka ke paMkha phUTate haiM aura dUsare dina subaha hone se pahale hI sabakI saba mara jAtI haiN| unake jamIna para bikhare hue paMkha dekhakara mujhe kurukSetra yAda AtA hai| makhamala ke kIDe jamIna se paidA hokara apane lAla raMga kI doharI zobhA dikhAkara lupta hue ki mujhe unakI jIvana-zraddhA kA kautUka hotA hai| phUloM kI vividhatA ko lajAnevAle titaliyoM ke paroM ko dekhakara meM prakRti se kalA kI dIkSA letA huuN| premala latAeM jamIna para vicarane lagIM, per3a para car3hane lagI aura kueM kI thAha lene lagIM ki merA mana bhI unake jaisA hI komala aura 'lAgUtI' (lagohAM) bana jAtA hai, isalie barasAta meM jisa taraha bAhya sRSTi meM jIvana samRddhi dikhAI detI hai, usI taraha kI hRdaya-samRddhi mujhe bhI milatI hai| aura bAriza zeSa hokara AkAza ke svaccha hone taka mujhe eka prakAra kI hRdaya-siddhi kA bhI lAbha hotA hai| yahI vicAra : cunI huI racanAeM | 215
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa hai ki mere lie varSA Rtu saba RtuoM meM uttama Rtu hai| ina cAra mahInoM meM AkAza ke deva bhale hI so jAeM, merA hRdaya to satarka hokara jItA hai, jAgatA hai aura ina cAra mahInoM ke sAtha maiM tanmaya ho jAtA huuN| 'madhureNaM samApayet' ke bhyAya se vasanta Rtu kA anta meM varNana karane ke lie kAlidAsa ne 'RtusaMhAra' kA prArambha grISma Rtu se kiyaa| maiM yadi 'RtubhyaH' kI dIkSA lUM aura apanI jIvana niSThA vyakta karane lagUM, to varSA Rtu se eka prakAra se prArambha karake phira aura DhaMga se varSA Rtu meM hI samApti karUMgA / ' 1. 'jIvana-sItA' pustaka se uMcallI kA prapAta ---- joga ke bilakula hI sUkhe prapAta ke isa bAra ke darzana kA gama halakA karane ke lie dUsarA ekAdha bhavya aura prasanna dRzya dekhane kI AvazyakatA thI hii| kArabAra jile ke sarva saMgraha - gajeTiyara ke panne ulaTateulaTate patA calA ki joga se thor3A hI ghaTiyA uMcallI nAmaka eka sundara prapAta sirasI se bahuta dUra nahIM hai / lazigTana nAmaka eka aMgreja ne san 1845 meM khoja kI thI, mAno usake pahale kisI ne ise dekhA hI na ho ! aMgrejoM kI AMkhoM para vaha car3hA ki duniyA meM usakI zoharata ho gayI ! yaha uMcallI kahAM hai ? vahAM kisa ora se jAyA jA sakatA hai ? hama kaise jAyaM ? hamAre kAryakrama meM vaha baiTha sakatA hai yA nahIM ? Adi pUchatAcha maiMne zurU kara dii| zrI zaMkararAva gulavADIjI ne dekhA kI aba uMcallI kA kAryakrama taya kiye binA zAMti yA svAsthya milane vAlA nahIM hai| ve khuda bhI mujhase kama utsAhI nahIM the| unhoMne batAyA ki jaba bijalI paidA karane kI dRSTi se kAravAra jile ke prapAtoM kI jAMca-sarve kI gaI thI, taba iMjIniyara logoM ne uMcallI ke prapAta ko prathama sthAna para rakhA thA; aura gira sappA yAnI joga ke prapAta ko dUsare sthAna para mAgor3A ko tIsarA aura sUpA ke najadIka ke sthAna ko cauthA sthAna diyA thaa| samudra ke sAtha kAravAra jile kI dostI jor3anevAlI mukhya cAra nadiyAM haiM-- kAlI nadI, gaMgAvalI, adhanAzinI aura zarAvatI / inameM se zarAvatI yA bAla nadI honnAvara ke pAsa samudra se milatI hai| dasa sAla pahale jaba hamane joga kA prapAta dUsarI bAra dekhA thA, taba isa zarAvatI nadI para nAva meM baiTha kara honnAvara se hama Upara kI ora gaye the| zarAvatI kA kinArA to mAno vanadhI kA sAmrAjya hai| 1 abakI bAra jaba hama hubalI se akolA aura kAravAra gaye taba Aravela ghATI meM se 'nAga mor3I' rAstA nikAlanevAlI gaMgAvalI ko dekhA thA aura aMkolA se gokaNaM jAte samaya usake pRSTha bhAga para naukA kIr3A bhI kI thii| kAlI nadI ke darzana to maiMne bacapana meM hI kAravAra meM kiye the| pacAsa sAla pahale ke ye saMsmaraNa dasa sAla pahale tAje bhI kiye the aura abakI bAra bhI kAravAra pahuMcate hI kAlI nadI ke do bAra darzana kiye| kintu itane se santoSa na hone ke kAraNa kAravAra se halagA taka kI dasa mIla taka kI yAtrA - AnA-jAnA nAva meM kii| cauthI hai aghnaashinii| usakA nAma hI kitanA pAvana / gokarNa ke dakSiNa kI ora tadar3I baMdara ke pAsa vaha Ter3hI-mer3hI hokara khUba phailatI hai / kintu samudra taka pahuMcane ke liye usako jo rAstA milatA hai vaha 216 / samanvaya ke sAdhaka
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ bilakula choTA hai| yaha aghanAzinI jahAM samudra se milane ke liye utAvalI hokara sahyAdri ke pahAr3a para se nIce kUdatI hai, vahI sthAna uMcallI prapAta ke nAma se pahacAnA jAtA hai / hamane siddhApura se zirasI kA rAstA liyaa| kintu zirasI taka jAne ke badale eka rAstA pazcima kI ora phUTatA thA, usase hama nIlakuMda phuNce| vahAM zrI gopAla mADagAMvakara ke cAcA rahate the / ve bar3e pratiSThita jamIMdAra the| unake Atithya kA svIkAra karake hama uMcallI kI khoja meM nikala pdd'e| nIlakuMda se hosa-toTa ( nayA bagIcA) jAnA thaa| phaujI jIpa kA prabandha hone se jaMgala kA rAstA kaise taya kareMge, yaha ciMtA karIbakarIba miTa gayI thii| hosa - toTa se honne koMba ( sone kA sIMga ) kI ora kA rAstA hameM lenA thaa| kiMtu isa rAste se moTara to kyA, bailagAr3I yA pAlakI bhI nahIM jA sakatI thii| ise to bAgha kA rAstA kahanA cAhiye / manuSya bhI bAgha ke jaisA banakara hI aise rAste se jA sakatA hai| hamane apanI jIpa ko ArAma karane ke liye eka per3a kI chAMha meM chor3a diyA aura athAto prapAta jijJAsA' kahakara jaMgala meM rAstA taya karanA zurU kiyaa| hosa toTa se eka sthAnika naujavAna hAtha meM eka bar3A 'koyatA' lekara hameM rAstA dikhAne ke liye hamAre Age calA / isa becAre ko dhIre calane kI Adata nahIM thI, na sRSTi-sauMdarya nihArane kI lata ! vaha to Age hI Age calane lgaa| hameM usakA bahuta hI kama lAbha milA hama kucha Aye gaye Upara car3he nIce utare, phira car3he aura phira utre| itane meM jaMgala ghanA hone lgaa| thor3e samaya ke bAda vaha ghanaghora ho gayA / so sTIpa di pAtha, di phUTa bAja phena, esisTensa phraoNma di haiNDa Tu gena / hamArI mukhya kaThinAI to pagaDaMDI kI thii| vahAM sUkhe patte itane jamA ho gaye the ki pAMva na phisale to hI ganImata samajhiye ! meharabAnI mAlika kI ki ina pattoM meM se sarasarAtA huA koI sAMpa na niklaa| varanA hamArI uMcallI vahIM kI vahIM raha jaatii| jahAM sakhta utAra hotA thA vahAM lAThI se pattoM ko haTAkara dekhanA par3atA thA ki koI majabUta patthara yA kisI darakhta kI ekAdha cImar3a jar3a hai yA nahIM / dopahara ke bAraha kA samaya thA kintu per3oM kI snigdha-chAyA' ke andara dhUpa Aye tabhI na ? calakara yadi garama na ho gaye hote to sardI hI lgtii| jarA Age bar3hate aura eka-dUsare se pUchate, "hamane kitanA rAstA taya kiyA hogA ? aba kitanA bAkI hogA ?" sabhI ajJAna ! kintu siddhApura se eka Ayurvedika DaoNkTara kaimarA lekara hamAre sAtha Aye the ! ye sajjana eka sAla pahale dUsare kisI rAste se uMcallI gaye the / apane purAne anubhava ke AdhAra para ve rAste kA aMdAja hameM batAte the / bIca-bIca meM to hamArA yaha nAma mAtra kA rAstA bhI banda ho jAtA thA / Age aMdAja se hI calanA par3atA thA / kintu saccI musIbata rAstA banda ho jAne para nahIM, balki taba hotI hai jaba eka pagaDaMDI phUTakara do pagaDaMDiyAM bana jAtI haiN| jaba sahI rAstA dikhAne vAlA koI nahIM hotA aura aMdhA aMdAja karanevAle eka sAthI kI rAya se dUsare kA aMdhA aMdAja mela nahIM khAtA, taba 'yada bhAvi tad bhavatu' - jo hone vAlA hogA so hogA -- kahakara kismata ke bharose kisI eka pagaDaMDI ko pakar3a lenA par3atA hai| kisI ne kahA ki dUra se prapAta kI AvAja sunAI detI hai| mere kAna bahuta tIkSNa nahIM haiN| eka ne to kabhI kA istIphA de diyA hai aura dUsarA kAma-bhara kI bAta sunatA hai / kintu apanI kalpanA zakti ke bAre meM maiM aisA nahIM khuuNgaa| maiMne kAna aura kalpanA, donoM ke sahAre sunane kI koziza kii| kintu jise prapAta kI AvAja kaheM vaisI koI AvAja sunAI na dI / kahIM madhu maMkkhiyAM bhanabhanAtI hotIM to bhI maiM kahatA, "hAM hAM, prapAta kI AvAja sacamuca sunAI detI hai / " kaThina yAtrA meM sAthiyoM ke sAtha jhaTa sahamata ho jAne ke yAtrA dharma meM merA pUrNa vizvAsa hai kintu yahAM maiM lAcAra thaa| vicAra cunI huI racanAeM / 217
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka ora yadi jaMgala kI bhISaNa sundaratA kA maiM rasAsvAdana kara rahA thA, to dUsarI ora ci0 saroja ke kitane behAla ho rahe hoMge isa cintA se usakI ora dekhatA thaa| jaba saroja ne kahA, "jaMgala kI aisI yAtrA ke aMta meM agara koI prapAta dekhane ko na mile to bhI kahanA hogA ki yahAM AnA sArthaka hI huA hai| kaisA maje kA jaMgala hai| ye bar3e-bar3e per3a, unheM eka-dUsare se bAMdhanevAlI ye latAyeM saba sundara hai|" taba mujhe bahuta saMtoSa huaa| Age jaba rAstA lagabhaga asaMbhava sA mAlUma huA, aura eka hAtha meM lakar3I tathA dUsare se kisI kA kaMdhA pakar3akara utaranA bhI sandehaprada pratIta huA, taba bhI saroja kahane lagI, "merA utsAha kama nahIM huA hai| kintu dUsaroM ko ar3acana meM DAla rahI hUM, isa khayAla se hI hatAza ho rahI huuN| yaha utAra lauTate samaya car3hanA hogA -- isakA bhI khayAla rakhanA hai / " maiMne kahA, "eka bAra uMcallI ke darzana karane ke bAda kisI-na-kisI taraha vApasa to lauTanA hogA hii| kintu hama pUrA ArAma lekara hI lautteNge| yahAM taka to A hI gaye haiM, aura prapAta kI AvAja bhI sunAI de rahI hai / isalie aba to Age bar3hanA hI caahie|" hamAre mArga-darzaka ne nIce jAkara AvAja dii| DAkTara ne kahA, "zAyada usane pAnI dekhA hogA / " hamArA utsAha bddh'aa| hama phira utre| Age bddh'e| phira dAhinI ora mur3e aura Akhira jisake lie AMkheM tarasa rahI thIM usa prapAta kA sira najara aayaa| eka taMga ghATI ke isa ora hama khar3e the aura sAmane aghanAzinI kA pAnI, jise subaha jIpa kI yAtrA ke daramyAna hamane tIna-cAra bAra lAMghA thA, yahAM eka bar3e patthara ke tirache paTa para se nIce pahuMcane kI taiyArI kara rahA thaa| gIta jisa prakAra tambUre ke tAla ke sAtha hI sunA jAtA hai usI prakAra prapAta ke darzana bhI nagAre ke samAna ghaba ghaba AvAja ke sAtha hI kiye jAte haiM / uMcallI ke prapAta joga kA rAjA kI taraha eka hI chalAMga meM nIce nahIM pahuMcatA hai| subaha kI patalI nIMda ke hareka aMza kA jisa prakAra hama ardha-jAgrata sthiti meM anubhava lete haiM, usI prakAra aghanAzinI kA pAnI eka-eka sIr3hI se kUdakara sapheda raMga kA aneka AkAroM kA paradA banAtA hai| itane zubhra pAnI meM saMsAra kA kAle se kAlA 'agha' - pApa bhI sahaja hI dhula sakatA hai| jisa prakAra dhAna pachorane para grupa ke dAne nAcate-kUdate dAhinI ora ke kone para daur3ate Ate haiM, aura sAtha-sAtha Age bhI bar3hate haiM, usI prakAra yahAM kA pAnI pahAr3a ke patthara para se utarate samaya tirachA bhI daur3atA hai aura phena ke valaya banAkara nIce bhI kUdatA hai / pAnI eka jagaha avatIrNa huA ki vaha phaurana ghUmakara aMgarakhe ke ghera kI taraha yA dhotI ke ghumAva kI taraha phailane lagatA hai aura anukUla dizA DhUMDhakara phira nIce kUdatA hai / aba to binA yaha jAne ki yaha pAnI isa prakAra kitane nakhare karanevAlA aura aMta meM kahAM taka pahuMcane vAlA hai, saMtoSa milanevAlA na thA / hamameM se caMda loga bddh'e| phira utre| aura bhI utre| per3a kI lacIlI DAliyoM ko pakar3akara utare / aisA karate-karate pUre prapAta kA akhaMDa sAkSAtkAra karAnevAle eka bar3e patthara para hama jA phuNce| usapara khar3e hokara sAmane kI bar3I UMcI caTTAna se girate hue pAnI kA padakrama dekhanA jIvana kA anokhA Ananda thaa| hama TakaTakI lagAkara pAnI ko dekhate the| magara hama logoM ko dekhane ke lie pAnI ke pAsa phurasata na thii| vaha apanI mastI meM cUra thA / kapUra ke cUrNa meM zubhra raMga kA jo utkarSa hotA hai, vahI isa jIvanAvatAra meM thA / 218 / samanvaya ke sAdhaka
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna sUryanArAyaNa mAthe para se hameM apane AzIrvAda dete the| pasIne ke rele hamAre gAloM para se cAhe utane utareM, sAmane ke prapAta ke Age ve kisI kA dhyAna thor3e hI khIMca sakate the| sUryanArAyaNa ke AzIrvAda jhelane kI jaisI zakti uMcaLLI ke prapAta meM thI, vaisI mujhameM na thii| pAnI camakakara sapheda rezama yA sATina kI zobhA dikhAne lagA-e mUviMga TepesTrI oNva hvAiTa saiTina eNDa silvara philigrii| kaTaka meM cAMdI ke bArIka tAra khIMcakara usake atyaMta nAjuka aura atyanta mohaka phUla, kamala, karaMDa Adi aneka prakAra kI cIjeM maiMne ur3IsA meM mana bharakara dekhI haiM aura kahA hai, ina gahanoM ne bezaka kaTaka kA nAma sArthaka kiyA hai| prakRti ke hAthoM se bananevAle aura kSaNa-kSaNa meM badalanevAle cAMdI ke sundara aura sajIva gahane yahAM phira se dekhakara kaTaka kA smaraNa ho aayaa| sone ke Dhakkana se satya kA rUpa zAyada Dhaka jAtA hogA, kintu cAMdI ke sajIva tAra-kAma se prakRti kA satya adbhuta DhaMga se prakaTa hotA thaa| "aba isa satya kA kyA karUM? kisa taraha use pI lUM ? use kahAM rakhU ? kisa taraha uThAkara le calUM?" aisI madhura parezAnI maiM mahasUsa kara rahA thA, itane meM purAnI Adata ke kAraNa, anAyAsa, kaMTha se IzAvAsya kA maMtra joroM se gUMjane lgaa| hAM, sacamaca isa jagata ko usake Iza se DhaMkanA hI cAhie-jisa taraha sAmane kA tirachA patthara pAnI ke parade se DhaMka jAtA hai aura vaha paradA caitanya kI camaka se chA jAtA hai| jo-jo dikhAI detA hai-phira vaha cAhe carma cakSa kI daSTi ho yA kalpanA kI dRSTi ho-sabako Atmatva se DhaMka denA caahie| tabhI alipta bhAva se akhaMDa jIvana kA Ananda anta taka pAyA jA sakatA hai| manuSya ke lie dUsarA koI rAstA nahIM hai| daSTi nIce gii| vahAM eka zItala kuMDa apanI harI nIlimA meM prapAta kA pAnI jhelatA thA aura yaha jAnane ke kAraNa ki parigraha acchA nahIM hai, thor3I hI dera meM eka sundara pravAha meM usa sArI jalarAzi ko bahA detA thaa| aghanAzinI apane Ter3he-mer3he pravAha ke dvArA AsapAsa kI sArI bhUmi ko pAvana karane kA aura mAnavajAtI ke Ter3he-meDhe (jaharANa) pApa (enas) ko dho DAlane kA apanA vrata avirata calAtI thii| maiMne anta meM usIse prArthanA kI: yuyodhi asmat juhurANam enaH yUyiSThAM te nama uktiM vidhem| he adhanAzinI ! hamArA Ter3hA-mer3hA kuTila pApa naSTa kara de| hama tere lie anekoM namaskAra ke vacana , rceNge| jUna 1947 1. 'jIvanalIlA' se 'divasA Adyanta-ramaNIyA' ye garmI ke dina haiN| dina-para-dina garmI joroM se bar3ha rahI hai| lekina garma havA kI la abhI taka zurU nahIM haI hai| mahIna-retI kI AMdhI bhI nahIM hai| isalie Ajakala ke dina suhAvane mAlUma hote haiN| hamAre prAcIna kaviyoM ne grISma kA varNana utsAha se kiyA hai| sauMdarya-rasikoM ke samrATa kAlidAsa ne apane RtusaMhAra meM chaH RtuoM kA varNana karate hue grISma se hI prArambha kiyA hai| mAlUma hotA hai 'madhureNA samApayet' vAle vicAra : cunI huI racanAeM | 216
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya kA Azraya karake vasaMta Rtu ke varNana se unheM apanA kArya pUrA karanA thaa| isalie grISma se prArambha kiyA hogA / maiMne jaba 'madhyAhna kA kAvya' vAlA lekha likhA aura grISma ke sauMdarya ko aMjali arpaNa kI taba mere mana meM hamArI sanAtana rASTrIya preraNA hI kAma karatI thI / 'zAkuntala' ke prArambha meM hI kAlidAsa ne grISmAvatAra kA varNana diyA hai / svaccha, prasanna, ThaMDe jala meM nahAte rahane kA Ananda hotA hai / sugandhI phUloM para se AtI bayAra kI mahaka sukha detii| dopahara ko ghane vRkSa kI gaharI chAyA meM jarA leTate hI turanta sukhakara nidrA AtI hai aura sAre dina kA tApa khatma hone para divasa kI AkhirI ghar3iyAM itanI to ramaNIya hotI haiM ki eka dina kA Ananda pUrA vasUla hone kA samAdhAna milatA hai| kudarata kI racanA hI aisI hai ki dhUpa jitanI teja utanI hI bhAratIya phUloM kI sugandha utkaTa AmramaMjarI, rAta kI rAnI, gulachar3I, campaka Adi sugaMdhI phUloM kA unmAda dhUpa se hI bar3hatA hai aura svaccha AkAza bhI ananta tAroM ke dvArA AMkheM kholakara yaha sArA sAdhya sauMdarya pIne lagatA hai / maiM yahAM bar3e tar3ake likha rahA hUM, itane meM ci0 saroja Akara kahatI hai, "ApakA kAlidAsa kabhI subaha jaldI uThakara prakRti kA saundarya nahIM dekhatA hogA / ye purAne vilAsI kavi rAta kA dina karake derI se sote hoNge| isalie uSAkAla kA sAtvika aura ramaNIya Ananda unheM dekhane ko nahIM milatA hotA / bAta sahI hai ki 'divasAH pariNAma - ramaNIyAH' hote haiM; lekina grISmakAla meM agara kavi brahma muhUrta ko uThakara AkAza ke tAroM kA aura uSAkAla ke Agamana kA darzana karate jo jarUra kahate divasAH prArambha ramaNIyAH / saca hai, maiMne kisI samaya grISma ke prArambha ke dina haridvAra meM vyatIta kiye the| hari kI pair3I ke pAsa vizAla ghATa para ghUmate yA nadI ke pravAha meM pAMva chor3akara dhyAna karate brahma muhUrta ke jitane kSaNa maiMne vahAM vyatIta kiye the, unakA sAtvika Ananda maiM kabhI bhUla nahIM sakatA ! isI taraha jaba garmI ke prArambha meM hI pUnA ke pAsa siMhagar3ha jAkara rahA thA aura subaha cAra baje uThakara pUraba kI ora dekhatA thA ki eka pahAr3I ke pIche dUsarI pahAr3I usake pIche tIsarI pahAr3I aise sAta paradoM ke pIche se uSArAnI kA Agamana ho rahA hai taba usakI dhanyatA sAre dina hRdaya meM bharI rhtii| prakRti mAtA ne garmI ke dinoM meM jisa taraha phUloM kI aura maMjariyoM kI sugandhI bar3hAne kA kAryakrama banAyA hai, usI taraha amRtaphala dene ke lie bhI yahI Rtu pasanda kI hai / bhArata kA rASTrIyaphala to Ama hI hai| kacce choTe-choTe Ama kI caTanI banAkara hama grISma Rtu kA prArambha karate haiM aura pake hue Ama ke svAdiSTa - tama isake sAtha grISma kI vidAI lete haiN| aise ramaNIya Rtu ke asara meM Akara tArkika loga bhI dalIla kara sakate haiM ki 'AdI cAnte ca yad ramyaM, madhyabhAge'pi tat tathA jisakA prArambha ramaNIya hai, aura pariNAma bhI ramaNIya ho hI sakatA hai| usakA AnaMda lene kI dRSTi, vRtti aura saMvedanA zakti honI caahie| 'madhyAhna kA kAvya' isI vRtti se maiMne likhA thA aura santoSa kI bAta yaha hai ki bhinna-bhinna pradezoM ke aneka snehiyoM ko vaha pUrA-pUrA pratyaya de skii| 1. 'ur3ate phUla' se 220 / samanvaya ke sAdhaka
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ chUTa hue svacchaMda patte' patajhar3a, phatajhAra yA khijA Adi alaga-alaga nAmoM se pahacAnI jAnevAlI hemanta Rtu kisakA dhyAna AkarSita nahIM karatI ? javAnI jaba bur3hApe ko dekhakara haMsatI hai taba bur3hApA use javAba detA hai, "pIpala pAna kharaMta haMsatI kUMpaliyAM, muja vItI tuja vItaze dhIrI bApuDiyAM " - jhar3ate hue pIpala ke pattoM ko dekhakara naI ugane vAlI koMpale haMsane lagIM, taba ve zuSka parNa kahane lage, "yAro dhIraja rkho| jo hamArI gata huI hai, vahI vakta Ane para, tumhArI bhI hone vAlI hai / " patajhar3a Rtu Ane para jisa prakAra patte jhar3ane lagane lagate haiM, usI prakAra per3a sUkhane lagatA hai / usa samaya bhI patte jhar3ane lagate haiM / isalie kabhI-kabhI mana meM ciMtA hone lagatI hai ki per3a kA yaha kAla AyA hai yA usakA kevala kAyApalaTa ho rahA hai ? patajhar3a kaheM yA sUkhanA ? kAyApalaTa hai yA kAla hai ? Aja agahana pUnama kA dina hai| jela ke hamAre AMgana meM nIma kA eka hI per3a hai aura Ajakala vaha lagAtAra patte girAtA rahatA hai| sUraja dakSiNAyana hone ke kAraNa per3a kI dakSiNa bAjU jaldI sApha ho gaI / pavana bhI sAMprata dakSiNa kA hI hai / cunAMce ve sAre patte mere sAmane vAle AMgana meM A girate haiM / yoM to ina pattoM ko girate dekhakara mana meM viSAda kA bhAva paidA honA cAhie / lekina vaisA bilkula nahIM hotA, ulTA ina pattoM ko dekhate hue majA AtA hai / patte jhar3ane lagate haiM to itane jhar3ate haiM ki mAno AsamAna meM TiDDI dala phaila gayA ho| mAlUma hotA hai, ina pattoM ko nIce utarane kI thor3I bhI jaldI nahIM hotI / girate-girate kitane hI gola-gola cakkara kATate rahate haiN| mujhe koI prasanna hAsya kA citra utArane ko kaheM, to maiM ina gola-gola cakkara kATate, haMsate, phudakate aura ArAma se nIce girate pattoM kA hI citra utArUMgA / aura phira jamIna para girane ke bAda kyA Apa mAnate haiM, ye patte cupacApa par3e raheMge ? bilakula nahIM / choTe bacce jisa prakAra daur3ane kA aura eka-dUsare ko pakar3ane kA khela khelate haiM, usI prakAra ye patte bhI yahAM se vahAM aura vahAM se yahAM, to kabhI cakkara kATate gola-gola daur3ate haiN| cAroM ora jela kI dIvAra hone ke kAraNa Upara se utarane vAlA pavana AMgana meM cakkara kATane lagatA hai aura isase svacchaMda krIr3Apriya paroM ko usake sAtha khelane kA avasara milatA hai / kabhI-kabhI jaba uttara tarapha ke daravAje meM se havA kA jhoMkA AtA hai ta kaI eka patte haMsate-kUdate merI ora daur3a Ate haiM-' ina baccoM ne to nAka meM dama kara rakhA hai, ' kahakara jaba bApa kucha apanI nArAjagI jAhira karatA hai taba jisa taraha turanta 'bhAgo bhAge, pitAjI hameM pakar3ane Ate haiM jAna lekara bhAgo, varanA khairiyata nahIM !' kahate hue bacce mAM ke pAsa daur3a Ate haiM aura usake pAsa phariyAda peza karate haiM ki 'dekho na mAM, pitAjI hameM pakar3ane Ate haiM, hameM thor3A bhI khelane nahIM dete !' use lipaTa jAte haiM, vaise hI ye patte daravAje kI ora se merI ora daur3a Ate hoM, aisA mAlUma hotA hai / yaha dRzya dekhakara per3a para ke hare pattoM ko kyA lagatA hogA ? mauta ke Dara se jar3amUr3ha bane hue manuSya ke samAna ye patte socate nahIM hoMge ? per3a se chUTe hue patte jaba haMsate-haMsate aura gola-gola cakkara kATate nIce girate haiM, taba jinakI jhar3ane kI bArI aba taka nahIM AI unake lie duHkhI hone kA kAraNa hI kyA hai ? jela se chUTanevAle kaidiyoM ko dekhakara anya kaidiyoM ko apane sAthiyoM ke cale jAne se jaisA lagatA hogA, ThIka vaisA hI ina pattoM ko bhI hotA hogA / mujhe lagatA hai ki pattoM ko to thor3I dera bAda per3a ko phUTanevAlI phunagiyoM ke lie jhaTapaTa jagaha kara 1. 'bhArata chor3o' AMdolana ke saMdarbha meM baMdI - vAsa kI DAyarI ke kucha pRSTha vicAra: cunI huI racanAeM / 221
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dene kI hI adhika jaldI hotI hogii| sAMpa jisa prakAra apanI keMculI utArakara phira se javAna banatA hai, usI prakAra purAne patte tyAgakara per3a bhI vasaMta Rtu kA svAgata karane ke lie phira se javAna banane kI taiyArI karatA hogA, isalie yaha kahane kA dila nahIM hotA ki ye patte TUTate haiM yA girate haiN| ye patte to chUTa jAte haiN| hAtha meM pakar3a rakhA huA koI pakSI jaise muTThI kucha DhIlI hote hI cakamA dekara ur3a jAtA hai usI prakAra ye patte tejI se chUTa jAte haiN| garmI ke tApa se jhulasakara khAkI raMga ke bane hue patte dekhakara mere mana meM prasanna hAsya kI kalpanA nahIM A sktii| lekina ina pattoM kA raMga to kasadAra juvAra kI kar3avI kA-sA sunaharA hotA hai| dhUpa se unakA AkAra Ter3hA-mer3hA hotA hai sahI, lekina use upamA hI denI ho to seke hue pApar3a kI denI caahie| yaha patte gamagIna yA murajhAye hue bilakula nahIM mAlUma hote / isalie unakI sara-sara dhvani ko mukta hAsya kahane kA mana hotA hai| per3a para ke pattoM ko kyA lagatA hogA, yaha soca rahA thA ki 'baoNbI' nAma ke eka aMgrejI mRga-caritra kA eka choTA-sA parNa-yugala-saMvAda par3hane meM aayaa| maraNottara jIvana kaisA honA cAhie, isakI kalpanA karane ke lie do RSi Apasa meM carcA karate hoM, aisA hI saMvAda hai| lekina bur3hApe ke AsAra dekhakara paidA huI asvasthatA chipAne ke lie 'maiM kucha utanA vizeSa bUr3hA to nahIM huA hai|' kahakara apane mana ko DhAr3hasa baMdhAne vAlA aura 'nA jI, Apako bUr3hA kauna kahegA? Apa to acche moTe-tAje haiM aura yaha jo sapheda nukte sira para kahIM-kahIM najara Ate haiM usase ApakA saundarya aura hI khila uThatA hai|' kahakara eka-dUsare ko dilAsA denevAlA magarIbI logoM ke svabhAva kI kucha chaTA bhI isa saMvAda meM utarI huI hai| yaha saMvAda bahuta maje kA hai| lekina use par3hakara bhI isa nAma ke pattoM ke sundara khela se nirmANa huI prasannatA kisI bhI taraha kama na huI / jhar3ane vAle hare pattoM ke pIche usI kSaNa phUTa nikalanevAlI kuMpaloM ke aMkura mujhe apane manazcakSu ke sAmane dikhAI dene lage haiN| ye patte bur3hApe ke pratinidhi nahIM, kintu navayauvana ke agradUta mAlUma hote haiN| unake cehare para kisI prakAra kA viSAda dikhAI nahIM detaa| to phira dekhanevAle mAtamI ceharA banAkara ina vedAntI pattoM kA apamAna kisalie kareM ? Aja taka sUkhe hue pIle patte hI girate the| lekina do dina se bAriza kI do-cAra baMde giranI zurU ho gaI haiN| parasoM tar3ake eka acchI bauchAra AI aura usake kAraNa kaI eka bilakula hare patte bhI himmata hArakAra nIce aaye| tisapara bIca meM havA ke joradAra jhoMkoM ke kAraNa 'gireM yA na gireM' kA nirNaya na kara sakane vAle pattoM kI ora se pavana ne aganA kAsTiMga voTa (nirNAyaka matA) diyA aura ve bhI saba nIce gira ge| isa prakAra asamaya huA, unakA yaha adhaHpAta dekhakara to mujhe duHkha honA cAhie thA, magara vaisA bhI nahIM haa| mere mana meM hamezA eka prakAra kI utAvalI rahatI hai| koI mehamAna AnevAle hoM to jaldI kyoM nahIM Ate, aisI adhIratA kA maiM anubhava karatA huuN| mAsikoM ke aMkoM kA bhI vaisA hI hotA hai| hamezA yaha lagA huA karatA hai ki apane nizcita dina ke pahale ve AyeM to kaisA? yaha huI eka bAjU / dUsarI tarapha se mana meM yaha bhI huA karatA hai ki "jAnevAle mehamAna to haiM hI, to phira bahuta dina taka jAne kI bAteM cher3akara becaina kyoM kara dete haiM ? Akhira jAne hI vAle haiM to bhale jaldI jAyeM !"ye patte giranevAle to haiM hI, to phira sabake-saba eka sAtha kyoM nahIM girate ? parNahIna vRkSa kI mukta zobhA to dekhane ko milegI ! jisa per3a para eka bhI pattA nahIM rahA aura aMguliyAM Ter3hI-mer3hI karake jo pAgala ke samAna khar3A hai aura jo AkAza ke parde para sAMjhI yA kAlIna ke citra ke samAna mAlUma ho rahA hai, usakI zobhA kabhI Apane dhyAna dekara nihArI hai? parNahIna TahaniyoM kI jAlI sacamuca hI bahuta sundara dikhAI detI hai| 222 / samanvaya ke sAdhaka
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI zobhA dekhane ke lie sira UMcA uThAkara per3a kI ora dekhA to vahAM nagna- apakSaNaka najara Ane ke badale alpamAtrA meM kintu bilakula hare patte najara Ane se bahuta Azcarya huA / yakIna huA ki vasaMta kA aba prArambha ho gayA hai| per3a para eka bhI pIlA thA adhapIlA pattA nahIM rahA / bUr3he aura nIrasa bane hue patte bhI nahIM rahe / pavana se Darane vAle patte bhI nahI rahe / unake sthAna para 'havA kA kaisA bhI jhoMkA Ae to hameM usakA Dara nahIM hai|' aisA AtmavizvAsa rakhane vAle ruAbadAra javAna patte kAphI saMkhyA meM nAcate dikhAI dete haiN| unheM dekhakara unakA abhinandana karane kA dila hotA hai| havA meM namI hone ke kAraNa ye patte do-cAra dina to nizcita Tike rheNge| lekina usake bAda ? usake bAda to sakhta garmI par3egI aura phira jora kI havA calane lgegii| usakI ArdratA TahaniyoM dvArA pattoM taka nahIM pahuMca sakegI aura phira ye saba patte jauhara kI taiyArI karake eka hI samaya nIce gireNge| ina saba pattoM ko vidA karane ke bAda hI vRkSa kI zAkhAoM ko navasRjana kI preraNA hogii| haraeka zAkhA ko eka taraha kI gudagudI hone lgii| 'kahAM phUTU ? kahAM phaTU ?' kahakara aMkura sarvatra baMdhamukta hone ke lie cakamA dene kI cAla calane lageMge / usake bAda hI dhUpa, pavana, vAriza, saradI, kisI se bhI na davanevAlI saccI yauvana-dRSTi prakaTa hogI / merI icchA aura apekSA thI ki purAne patte saba jhar3a jAne ke bAda per3a kucha dina ke lie parNavihIna nagnAvasthA dhAraNa kare aura thor3I bahuta tapasyA ke bAda hI use naI kuMpaleM phUTeM / lekina sardI kI ekAMgI dhUpa aura ekalaharI havA donoM ne milakara per3a ke dakSiNa tarapha ke patte bahuta jaldI girA die| cunAMce uttara tarapha kA aura nicalA bhAga khulA hone se pahale hI dakSiNI zAkhAoM kI tapasyA pUrI huI aura hare raMga kI patalI phunagiyoM meM kaMbalI kaMbalI lAla pattiyAM bar3e joza se phUTate lagI haiN| eka aMgreja kavi ne 'nyU mUna ina dI Armsa Apha dI olDa mUna' (purAne candra kI bhujAoM meM nayA candra) kA varNana kiyA hai| usI prakAra nIma Aja zobhA de rahA hai / harI phunagiyoM ke vRddha bAhu phaile hue haiM aura unake sAtha meM nUtana lAla-lAla raMga nirogI aura hRSTapuSTa bAlaka khela rahA haiM / pattoM kA yaha komala tAmra-varNa mujhe TheTha bacapana se bhAtA hai| Ama ko kaMvale-kaMvale patte phUTane lagate taba unheM muMha meM pakar3akara hama usameM se pI-pI AvAja nikAlate una pattoM ko kaSAya madhura gaMdha, mulAyama komala sparza aura unameM se nikalatI bakarI ke baccoM kI sI AvAja - yaha sArA acAnaka yAda AyA aura chuTapana ke dopahara ke saira-sapATe phira se tAjA ho gye| lekina lAkhI raMga ke ye komala patte dekhakara mujhe do samartha bhAratIya kaviyoM kA smaraNa hotA hai aura yaha jAnakara ki unheM bhI ye tAmra-parNa AkarSaka mAlUma hote the, maiM bilakula polA hI sahI, lekina sacamuca abhimAna anubhava karatA huuN| mahAkavi bANabhaTTa ne ina pattoM kA varNana bahuta hI tanmayatA se kiyA huA hai aura bANa ke usa varNana kI tarapha dhyAna dene kI AvazyakatA ravi bAbU ne apane 'prAcIna sAhitya' meM graMthita kI hai| itane dvividha smaraNa ke kAraNa bhI ina komala pattoM ke prati mere mana meM kRtajJatA kI bhAvanA paidA honA sambhava thaa| lekina unhoMne dekhate-dekhate mujhe apane bacapana ke pI-pI yuga meM pahuMcA diyaa| cunAMce ye patte to mere aba dosta hI bana gaye haiN| nayA sAla unhe mubAraka ho / 1 ATha dina ho gaye haiM / aba per3a ke UparI hisse para gaharA lAla raMga aura nicalI bAjU para sevAla kA sAharA raMga, aisI zobhA usa para par3atI dhUpa ke kAraNa camakane lagI hai| dakSiNa tarapha kI dIvAla kI chAyA meM baiThakara kaI eka minaTa maiM yaha zobhA nihAra rahA huuN| Agare meM akabara kA rojA dekhA thA usakA smaraNa hotA hai / nIce kI maMjileM lAla patthara kI aura sabase Upara pIle raMga ke kalaza, yaha zobhA bahuta hI AkarSaka lagI thii| aura yahAM galitapaNaM buddha vRkSa para rahe sahe tAje hare patte aura una para naye phUTane vAle lAla nukIle aMkuroM vicAra: cunI huI racanAeM / 223
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bhAle sUrya-prakAza se ujjvala banakara kaise camaka rahe haiM ! ujjvala kahane ke bajAya sajIva bane hue kahanA hI ThIka hogaa| ratna dekhakara jaisA Ananda hotA hai athavA dhAtu ke baratana dekhakara jaisA AhlAda hotA hai usI prakAra ina hare aura lAla pattoM kI lAla lAvaNya dekhakara mere mana meM prasannatA umar3ane lgii| ___ aura kucha dina gujre| aba pattoM ke donoM staroM ne nayA hI khela Arambha kiyA hai| lAla pattoM ne hare raMga kI chaTA dhAraNa karanA prArambha kiyA hai aura nIce ke hare pattoM ne sunaharA raMga hama gA sakate haiM yA nahIM, yaha AjamAne kA prayoga zurU kiyA hai| Upara aura nIce donoM tarapha harA raMga samAna hai, isalie tAMbe aura sone ke bIca kA ubhayAnvayI raMga vizeSa nikharane lagA hai| lAla raMga kI tulanA meM hare raMga meM eka taraha kI khumArI AtI to pIle ke pAsa usI hare raMga meM praur3ha mArdava vyakta hotaa| aura ina tInoM raMgoM ke sundara saMgama ke kAraNa sAre vRkSa para khAnadAnI bhare vaibhava kI chaTA phailI huI dekhakara AMkhoM ko tathA mana ko svasthatA aura saMtoSa hone lgaa| kisI prAcIna kuTamba kI puruSArthI pIr3hI kA jIvanakrama dekhate samaya aura usakI paramparA DhuMr3hate samaya jisa prakAra kA anubhavAnanda hotA hai usI prakAra kA Ananda ina RtuniSTha pattoM ne diyA hai| 12-1-43 hare raMga meM lAla raMga milAyA jAya-milAyA nahIM, kintu bunA jAya to aMjIrI raMga banatA hai, yaha bAta sahI hai, lekina lAla meM thor3I-sI hare raMga kI chaTA Ane se vaha raMga utanA nahIM khiltaa| hare raMga meM jAna AI, vaha magarUrI se Age bar3hA to lAla raMga bhI amarSa se adhika lAla hotA hai aura tabhI ina donoM kI spardhA meM aMjIrI raMga apanI solaha kalAoM kA pradarzana karatA hai| aura isa spardhA ko agara tAjagI aura camaka kI madada milI to phira pUchanA hI kyA ? aisA majA AtA hai ki mAre khuzI ke dila daba jAtA hai| isa zobhA kA aba kyA karUM, use kahAM surakSita rakheM, aisA ho jAtA hai| dUsarA kucha na sUjhA to bhagavAna ne vANI bakhzI huI hai use yAda karake hama usakA kIrtana zurU kara dete haiN| usakA yAne kisakA ? yaha vAcAzakti dene vAle prabhu kA ? maiM kahanA cAhatA thA-raMga kA kIrtana / lekina phira khyAla AyA ki kisI bhI suMdara kRti ke pIche pAgala hone ke bAda hama jo kIrtana karate haiM, usameM bhagavAna kA kIrtana A hI jAtA hai|' 1. 'ur3ate phUla' se iNTara laoNkana meM Aja maiM iNTaralaoNkana ke bAre meM likhNgaa| lekina usake pahale eka bAta likhanI hI caahie| bhUtakAla meM jaba kisI sthAna ko dekhane ke lie jAtA thA, taba usakA itihAsa, usake sambandhI paurANika kathAeM sAhitya meM AyA huA usa sthAna kA ullekha vagairA saba prayatna-pUrvaka jAna letA thA / aura isa taraha usa sthAnasaMbaMdhI apane saMskAra samRddha kara letA thaa| logoM ko bhI ina saba cIjoM se, apanI dRSTi dvArA, thor3e hI meM pari 224 / samanvaya ke sAdhaka
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ cita hone kI dilacaspI rahatI thii| bhUtakAla ko jIvita kie binA mujhase rahA nahIM jAtA thA aura loga bhI merI isa zakti se santoSa pAte the / aba ina cIjoM ke prati na mAlUma kyoM, maiM udAsIna huA huuN| mujhe lagatA hai ki yaha kAma aba aura koI karegA aura jyAdA ThIka DhaMga se karegA / aisA thor3A-bahuta kAma dUsaroM ne kiyA bhI hogA, aura na kiyA ho, to bhI kyA ? purANoM meM, sAhitya meM aura itihAsa meM jitanI mAnavatA pratibiMbita huI hai, usase bhI bahuta kucha vizAla mAnavatA pratibimbita hone ko bAkI hai / isa bhaviSya kI mAnavatA kA aba maiM upAsaka banA hUM / Aja yahAM ke aitihAsika saMgrahAlaya meM gayA thA / isa choTe se sviTjaralaiMDa ne eka khAsA sundara saMgrahAlaya banAyA hai| usakI racanA bhI sundara hai| dIvAra para bar3e-bar3e galIce jaise kapar3e para purAne aitihAsika yuddha aura balidAna ke citra bane hue haiM / usameM sviTjaralaiMDa kA ujjvala se ujjvala itihAsa citrita huA hai / yaha saba kalA aura itihAsa kI dRSTi se dekhakara prabhAvita hote hue bhI mere mana meM eka vicAra AyA ki manuSyamanuSya ko isa taraha agara hairAna na karatA, to na calatA ? kisalie yuddha aura 'dhArmika' chala honA cAhie ? IsA ke krusiphikezana (sUlI) ke citra to jahAM-tahAM najara Ate the| yaha dekhakara mujhe usa vacana kA smaraNa huA ki "yUropa ke logoM ne eziyA ke eka satpuruSa kA apane guru ke taura para svIkAra kiyA aura mAnA ki isa prakAra unheM eziyA ke dUsare saba logoM ko gulAma banAne kA adhikAra milaa|" lekina usa bacana kA mahatva aba kama huA hai / aba to yUropa aMdarUnI jhagar3oM se hI pIr3ita hai aura bhaviSya ke bAre meM becaina huA hai / do mahAyuddhoM ke anubhava se yahAM kI janatA trasta huI hai aura aba yuddha kaise TAlA jAya, isIkA cintana kara rahI hai| aura phira bhI, yahAM kI janatA ke muMha para kahIM bhI gamagInI najara nahIM AtI / jIvana kA Ananda hamezA anubhava karate rahanA, yahI unakA pradhAna dharma hai / sviTjaralaiMDa meM jaba se pAMva rakhA, taba se Aja taka kahIM para bhI gaMdagI, kacarA yA avyavasthA najara nahIM aaii| kahIM para bhI paratI jaisA nahIM lagatA / koI bhI cIja anupayogI nahIM lagatI / svacchatA, vyavasthA yaha deza hai| havA meM na dhUla hai, na dhuAM / saikar3oM mIla lambe rAste dekhe| lekina ye saba rAste satpuruSoM ke cAritrya jaise svaccha, sIdhe aura prasanna dikhAI diye / deza kI bhUmi kA adhikAMza hissA pahAr3a aura sarovaroM se vyApta hai / jo thor3I-sI jamIna bacI hai, usakA yahAM ke loga acche se acchA upayoga karate haiM / hama bolate samaya phala aura phUloM kI bAteM karate haiM, * lekina hamAre deza meM phUla to dekhane ko bhI nahIM milte| yahAM para aisA nahIM hai| yahAM ke kheta aura bagIce to kyA, bar3e-bar3e makAna aura haveliyAM bhI nIce se Upara taka phUloM se ladI huI haiN| isa deza meM pAMva rakhane se pahale hI sAr3he dasa hajAra phuTa kI UMcAI se Alpsa ke zikharoM kA aura jinevA jaise sarovaroM kA darzana kiyA thaa| usa jinevA sarovara ke kinAre ke eka pahAr3a para ke AlIzAna makAna meM rahakara isa sarovara kA dina-rAta darzana, manana aura dhyAna kiyA thA aura isa prakAra AkhoM kI tRpti kA samAdhAna pAyA thA / Aja hama iNTaralaoNkana dekhane gae / bambaI meM hI hamAre rAmakRSNa bajAja ne siphAriza kI thI ki sviTjaralaiMDa dekhane ke bAda iNTaralaoNkana dekhe binA nahIM AnA / ci0 satIza ne bhI yahI siphAriza kI thii| kala rAta ko yahAM Ate hI bhArata ke rAjadUta zrI AsaphaalI sAhaba se maiMne kahA ki iNTaralaoNkana dekhanA hI hai / sviTjaralaiMDa kI rAjadhAnI barna se paiMtAlIsa kilomITara yAnI tIsa mIla kI dUrI para yaha sthAna hai / na aura brirAja nAma ke do vizAla aura lambA yamAna sarovara ke bIca kI kAvyamaya saMyoga-bhUmi para iNTaralaoNkana zahara hai aura yahAM se barpha kI gAMdhI- TopiyAM pahane hue aneka sundara zikhara dikhAI dete haiM / thUna vicAra: cunI huI racanAeM / 225
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zahara se iNTaralaoNkana taka phaile hue thUnarasI sarovara ke dakSiNa kinAre se hama gae aura uttara kinAre se vApasa aaye| isase sarovara kI eka ulaTI pradakSiNA pUrI huI aura itanA ramaNIya dRzya dekhane ko milA ki mere jaise ko bhI kahane kA mana huA ki "Aja kA dina dhanya hai !" __barna rAjadhAnI kA nAma rIcha para se par3A hai, aura sacamuca ina logoM ne rAjadhAnI ke bIca meM hI eka jagaha para kaI rIcha pAle haiN| barna se thUna taka donoM ora khetI, bagIce, upavana aura pahAr3oM kI zobhA anokhI hai| 28 kilomITara kA yaha pradeza sacamuca AhlAdaka hai| yahAM kI nadI ke kAraNa isa pradeza kI zobhA meM vRddhi huI hai, aisA kahane ke badale yaha kahanA cAhie ki yahAM ke logoM ne apane rasika puruSArtha se garIba-sI Ara nadI ko saundaryavAhinI banAyA hai ! saundarya kI itanI utkaTatA pahuMcane ke bAda hI usake AdhAra-rUpa kudarata ne thUnarasI sarovara kI zobhA utthaaii| pAnI kA raMga itanA gaharA, zItala aura camakIlA nIlA hai, mAno vAlmIki kI pratimA hI chalakatI ho| hamane dakSiNa kA rAstA liyaa| sarovara ke usa pAra kI TekariyAM aura usapara car3hate pharna ke paudhe dekhatedekhate hama Age bddh'e| hamAre sAmane yAnI Agneya dizA se UMce-UMce pahAr3a bhaya dikhAte the| zikhara itane UMce ki vahAM kucha uge hI nahIM, aura pahAr3a kI bAjU bhI dIvAra kI taraha itanI sIdhI aura UMcI hai ki vahAM bhI amuka jagaha para per3a Tike hI nhiiN| hamArA sthAnika sArathI phrenca, jarmana aura iTAlina bhASAeM jAnatA thaa| lekina aMgrejI se usakA paricaya nahIM ke barAbara thaa| hamane usase pUchA, "kyA vaha yuMga pho kA zikhara dikhAI de rahA hai ?" usane kahA, "sAmane jo sundara himAcchAdita zikhara dikhAI detA hai, vaha nahIM, kintu vahAM se bAIM ora, una bAdaloM ke pIche yaMga phro kA zikhara hai| Age AkAza ko bhI bIMdhanevAlA eka dUsarA zikhara najara AyA / hamane pUchA, "kyA yaha yuMga phrau hai ?" usane kahA, "eka taraha se kahA jA sakatA hai, kyoMki yUMga phro ke tIna zikhara haiN| unameM se yaha TheTha pUraba kI ora kA hai| jisa zikhara para musAphira AphIna (mugdha) ho jAte haiM, vaha usa bAdala se pIche hai|" aba to isa avaguMThanavatI pArvatI kA darzana karane ke lie hamArA mana becaina ho utthaa| bAkI ke saba zikhara prasannatA se darzana dete haiM / aura yahI pramadA ghUghaTa khIMcakara kyoM khar3I hai ? aisA socate-socate hama iNTaralaoNkana pahuMca ge| ci0 saroja bIsa sAla pahale apane pitA ke sAtha yahAM AI thI aura usane do TekariyoM ke bIca se yaMga phrau ke darzana kiye the| usakI sUcanA ke anusAra hamArA sArathI hamako ThIka usI jagaha para le gyaa| aba yaMga pho ne apanA ghaMghaTa idhara-udhara khisakAnA zurU kiyA, aura anta meM hameM darzana kA Ananda diyA hii| yahAM ke bahuta-se zikhara 10 se 12 hajAra phuTa kI UMcAI ke haiN| sUraja kI kiraNoM ke sAtha khelanevAle bAdala hara vakta ina zikharoM para nayA-nayA prakAza DAlate haiN| isalie, isa sanAtana sthAvara zikharoM kI zobhA meM nitya natana lAvaNya dikhAI detA hai| kabhI lagatA hai ki yahAM barapha kA eka kilA hai| kabhI lagatA hai vahAM gaMdharvo kA eka rAjamahala hai| yahAM ke kaviyoM ne ina pahAr3oM kI zobhA ko aneka taraha se gAyA hogaa| lekina hama unakI bhASA nahIM jaante| maiMne to sara vaoNlTara skaoNTa ke varNana hI par3he haiM, jisameM usane skaoNTalaiMDa ke pahAr3a, sarovara aura vahAM kI danta-kathAoM ko saMbhAlakara rakhanevAlI guphAoM ko amara kiyA hai, lekina kaviyoM ne jisa vastu kA varNana kiyA hai, vaha pratyakSa vastu hI mere hRdaya meM kAvyavRtti jamA rahI thii| usakA varNana maiM na kara sakA, to kyA ? usase merA Ananda kucha chichalA nahIM hotaa| ___ sarovara ke donoM kinAre para manuSyoM ne asaMkhya ghara banAye haiM, kintu ve isa taraha banAye haiM ki sarovara kI zobhA jarA-sI bhI bigar3atI nhiiN| itanA hI nahIM, apitu yaha ghara yahAM jagaha-jagaha para uge na hote, to sarovara kI zobhA meM kucha kamI hI raha jAtI, aisA mahasUsa hue binA nahIM rhtaa| 226 / samanvaya ke sAdhaka
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa taraha thUna aura iNTaralaoNkana ke bIca thUnaraso sarovara laMbita huA hai, usI taraha iNTaralaoNkana aura briyeeja ke bIca dUsarA eka sarovara banA huA hai| usakA nAma hai 'briyeenjasI' 'sI' ke mAne haiM srovr| inTaralaoNkana kA gaurava hI isameM hai ki usake donoM bagala meM gaMdharva-pradeza hai| bambaI, madrAsa, naI dillI vagairA zaharoM kI Adhunika vyavasthA ko dekhane ke bAda bhI kahanA par3atA hai ki sviTjaralaiMDa ke zaharoM kI svacchatA aura gharoM ko sucAru DhaMga se vyavasthita banAne kI abhiruci hamAre lie anukaraNIya hai| iNTaralaoNkana ke AsapAsa kI sRSTi-zobhA aghAkara dekhane ke bAda hamane uttara kI ora kA rAstA liyA / kyA dakSiNa, kyA uttara, hamArA rAstA to sarovara ke sAtha khelatA-khelatA calatA thaa| kabhI lagatA, mAno Acamana karane ke lie sarovara kI sapATI taka vaha nIce utarA hai| kabhI UMcAI se, sarovara kI zobhA dUra taka nihArane ke lie Upara car3ha jAtA thaa| eka jagaha para batakhoM kA eka kAphilA pAnI meM Age bar3ha rahA thA, mAno koI bar3e mahatva ke kAma ke lie nikala par3A ho / dUsarI jagaha para dasa-bIsa nAveM apane pAla sakelakara aura laMgara pAnI meM utArakara kuMbhakarNa kI taraha DolatI thIM aura AsapAsa ke raMga-biraMge phUla 'kyA majA', 'kyA majA' kahalAkara sabakI prasannatA bar3hAte the| yadyapi hamArA rAstA sarovara ke kinAre-kinAre se jAtA thA, phira bhI pahAr3a kI kaI uMgaliyAM sarovara ke pAnI ke sAtha khelane ke lie Age AI hone se usameM sUrAkha karake hI hamArA rAstA Age bar3ha sakatA thaa| yaha choTe-choTe 'Tanala' sAre kAvya kI gaMbhIratA aura gaharAI bar3hAte the| itane meM rAste meM eka choTA-sA prapAta utAvalA-utAvalA kUdatA-kUdatA sarovara meM svAtmArpaNa karatA dikhAI diyaa| hamArA rAstA usapara pula kI maryAdA bAMdhakara Age bddh'aa| sUraja dikhAI nahIM detA thA, lekina bAdaloM ne eka khir3akI kholakara thor3I sUryakiraNe sarovara para barasAIM, aura sarovara turanta hI camaka utthaa| sarovara kA raMga, usapara kI jhurriyoM kA DijAina aura usakI vividha prakAra kI krAMti-saba milakara hara kSaNa hamako nayA-nayA Ananda dete the| eka bar3I nAva para patthara le jAne kA bojhA A par3A thaa| yaha nAva sarovara kI ijAjata lekara Age bar3ha rahI thI aura usakI nAka ke sAmane sarovara kA pAnI koharA ur3Akara usakA svAgata kara rahA thaa| rAste kI tarapha kI dIvAreM sundara beloM se DhakI huI thiiN| bhar3akIle raMga ke kapar3e pahane hue sundara bAlaka phUloM ke sAtha hor3a lagA rahe the| jahAM jagaha milI, vahAM logoM ke sarovara ke kinAre para phUla-jhAr3oM ke bIca ArAma karane ke lie kursiyAM rakhI haiN| kudarata kI bhavyatA dina-rAta najara ke sAmane hone se kaI logoM kI najareM jar3a ho jAtI haiM, sar3a jAtI haiN| unheM usameM koI majA nahIM AtA, yahAM ke loga aise durdaivI nahIM haiN| ve mAno kudarata ke saundarya para hI jIte hoM aura bar3hate hoM, aisA lagatA hai| vicAra : cunI huI racanAeM | 227
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. jIvana-darzana ozam namo nArAyaNAya puruSottamAya bhagavAna ke nAma ananta haiM, lekina bhaktoM ne apane AnaMda ke lie dasa, eka sau ATha yA hajAra nAma ikaTThA karake unake stotra banAkara gAyA yA jApa karanA zurU kiyaa| ____ maiMne apane dhyAna aura japa ke lie do nAma vizeSa rUpa se pasaMda kiye haiM--nArAyaNa aura puruSottama / 'nArAyaNa' zabda kA artha maiMne eka DhaMga se kiyA hai, manu bhagavAna ne dUsare vyApaka DhaMga se| donoM acche haiM aura sacce haiN| donoM ko milAnA caahie| "narANAm samUha : // naarm"| bhUtakAla, vartamAna aura bhaviSya ke samasta nara-nArI ke samUha ko saMskRta meM 'nAra' kahate haiN| nAra yAnI sampUrNa mAnava-jAti / yaha nAra, jisakA ayana yAnI 'rahane kA sthAna' bana gayA hai, vaha hai 'nArAyaNa (gaoNDa oNpha hya menittii|)' aba manu bhagavAna kI vyutpatti samajhAtA hUM: pRthvI, Apa, teja, vAyu, AkAza ina paMca mahAbhUtoM kI sRSTi jisa mUla tattva se banI hai, use saMskRta meM 'Apa' athavA 'ap' kahate haiN| saMskRta meM 'Apa' kA mAmUlI artha hai pAnI; lekina samasta sRSTi ke mUla tattva ko bhI 'Apa' yA 'ap' kahate haiN| paramAtmA ko 'nara' kahate haiN| 'nara' meM se 'ap' tattva banA, isalie use 'nAra' kahane lge| manu bhagavAna samajhAte haiM, "Apo nArA iti proktA Apo vai nr-suunvH|" ap zabda yahAM bahuvacana meM ApA hai| 'nara' meM se utpanna mUla tattva--'nAra' jisakA rahane kA sthAna huA-vaha hai nArAyaNa / tAH yad asya ayanaM jAtam iti nArAyaNa smRtH| (gaoNDa ija oNpha dI yUnivarsa) / ye donoM artha ekatra karake hama nArAyaNa kA dhyAna kareM aura jApa bhI kreN| dUsarA zabda hai purussottm| isakA artha spaSTa hai| saMskRta meM 'pura' yAnI shriir| "purizete iti puurussH|" isa zarIra meM supta rUpa meM jo rahatA hai, vaha jIvAtmA puruSa kahA jAtA hai| hama saba puruSa haiN| puruSa meM jo supta tattva hai, use jAgrata karake sarva guNa sampanna karane se vahI uttama puruSa athavA puruSottama banatA hai| puruSa kA bhAva car3hAte-car3hAte jaba hama Upara taka pahuMca jAte haiM taba vahI puruSottama banatA hai (uta, uttara, uttm)| 'nArAyaNa' zabda meM samasta mAnava-jAti kA vicAra jAgrata hotA hai aura 'puruSottama' zabda se mAnavatA ke guNotkarSa kA vicAra kendrita hotA hai, isalie ye do nAma maiMne apane dhyAna bhajana ke lie pasaMda kiye haiN| 'nArAyaNa' zabda kI eka vyAkhyA mahAbhArata se milI hai : ___samaH sarveSu bhUteSu, IzvaraH sukhduHkhyoH| mahAn mahAtmA sarvAtmA nArAyaNa iti shrutiH|| (zAntiparva 355/27) zloka kA artha spaSTa hai| paramAtmA saba prANiyoM meM bhUtoM meM samAna hai, sabake sukha-duHkha kA vaha Izvara 228 | samanvaya ke sAdhaka
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ (mAlika) hai| mahAna hone se use 'mahAtmA' kahate haiM / 'sarvAtmA' bhI kahate haiM / veda ke anusAra vaha nArAyaNa hai| "IzvaraH sukha duHkhayoH" isakA, saMkSepa meM, bhAva yaha hai : sukha-duHkha kA anubhava sabako hai| ina zabdoM kA artha saMkucita bhI hai aura vyApaka bhI hai| indriyoM ko anukUla so sukha aura indriyoM ke pratikUla so duHkha--yaha hai unakA saMkucita arth| lekina kevala indriyoM ko nahIM, kintu saba taraha ke AnaMda ko hama sukha kahate haiN| duHkha kA bhI aisA hI vyApaka artha hai| yaha sukha aura duHkha prANiyoM ko athavA manuSyoM ko kahAM, kaba, kitanA mile, yaha hamAre hAtha meM nahIM hai| isakA koI niyama bhI hama nahIM banA sakate / sukha-duHkha kA sArA tantra bhagavAna ke hI adhIna hai| isIlie RSi ne kahA, "nArAyaNaH sukha duHkhayoH iishvrH|" paramAtmA hI sUkha-duHkha kA Izvara yAnI mAlika hai| usI ko 'nArAyaNa' kahate haiN| manuSya ke sukha-duHkha usake adhIna nahIM haiM, kintu sukha-duHkha kA sadupayoga kara lenA usake hAthoM meM hai| sukha aura duHkha se manuSya agara apanA adhaHpAta hone de, apanI sAdhanA ke dvArA donoM kA sadapayoga kare. aura unnati sAdha le to eka DhaMga se (arthAt namra artha meM) vaha bhI sukha-duHkha kA Izvara bana sakatA hai|' 1. 'upaniSadoM kA bodha' se brAhamavindrA ke bAda bhI jIvana vimA AhAra meM hama dUdha piyeM yA dUdha kA sAra nikAlakara ghI kA sevana kareM? yaha eka jIvana-vyavahAra kA mahattva kA savAla hai| hama bhArata ke loga dUdha meM se makkhana nikAlakara usakA bhI ghI banAne lage, tAki vaha jaldI bigar3a na jAya / dUsare logoM ne dUdha ko ubAlakara usameM se khovA taiyAra kiyA, tAki vaha thor3e meM dUdha kI puSTi de sake aura kAphI dina taka Tika sake, aura dUsare logoM ne dUdha kA panIra banAyA, jise aMgrejI meM 'cIja' kahate haiN| uddezya eka hI thA ki dUdha kA sAra hameM mile / dUdha kA bojhA uThAnA na par3e / ghara meM yA saphara meM dUdha jaisA pauSTika AhAra binA bigar3e bahuta dina taka kAma A ske| . kudarata ne athavA bhagavAna ne taraha-taraha ke phUla paidA kie| phUloM meM raMga aura AkRti kI vividhatA, komalatA, tAjagI aura yauvana ke uparAnta sugandha bhI A bar3hI, jisake kAraNa hamako na kevala Ananda milane lagA, balki dimAga ko usase puSTi bhI milane lagI aura canda logoM ke lie usameM se kisI roga kA ilAja bhI milA / phUloM kI yaha upayogitA aura phUloM kA AkarSaNa dekhakara manuSya ne bagIce banAe / phUloM ko tor3akara ikaTThA karake usake gucche banA die| Age jAkara manuSya ina phUloM meM se itra bhI banAne lgaa| itra meM phUloM kA sAra A gayA, aisA mAnakara itra banAne kA eka pezA zurU huA aura ye inavAle phUloM ko ubAlakara yA aura DhaMga se phUloM kI sugandha ko tela ke andara surakSita banAne lge| rAja-darabAra meM aura atithi-satkA gulAba-jala kA aura taraha-taraha ke itroM kA vyavahAra hone lgaa| bar3I pragati haI aura saMskRti Age bddh'ii| vicAra : cunI huI racanAeM / 226
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekina aba hama dekha sakate haiM ki dUdha meM jo-jo jIvana-tatva haiM, ve saba ghI meM, khove meM aura panIra meM nahIM A skte| choTI-choTI aura asaMkhya sUkSma cIjeM jo jIvana ke lie atyAvazyaka haiM, ghI Adi sAra-padArthoM meM gAyaba hotI haiN| baccoM se lekara bUr3hoM taka jIvana-poSaNa kA jo kAma dUdha karatA hai, vaha ghI, panIra athavA khovA nahIM kara sktaa| inameM bhI thI to kevala carabImAtra hai| isase to khovA aura 'cIja' acchaa| lekina dUdha to dUdha hI hai| dUdha ko hama jIvana sarvasva kaha sakate haiM / phUloM kI bhI yahI bAta hai / phUloM ke bagIce meM baiThanA, ghUmanA, phUloM kA darzana karanA, unase vArtAlApa karanA, unakI bAteM sunanA isameM jo zArIrika, mAnasika, kalAtmaka, bhAvanAtmaka aura AdhyAtmika lAbha hai, vaha ila kA phAyadA kAna meM rakhane se aura gulAba jala kapar3e para chir3akane se prApta nahIM hotaa| phUloM ke bagIce meM baiThakara phUloM ke sAtha jIvana-vinimaya karanA AdhyAtmika sAdhana bana sakatA hai jIvana-sAdhanA kA vaha eka prakAra hI hai / gulAba jala aura itra-vyavahAra karanA yA to vilAsitA kA DhaMga hai athavA zArIrika, maukhika durgandha ko Dhaka dene kA eka upAya hai| ghara ke Asa-pAsa athavA zahara ke aura gAMva ke kone-kone meM jo durgandha ikaTThA hotI hai, use dUra karane kI apekSA use Dhaka dene ke lie, chipAne ke lie, sugandhita dravyoM kA upayoga karanA jIvana ke sAtha ThagI calAnA hai / -- jo ho, sAra ke nAma se jo cIja hama ikaTThA karate haiM, vaha atyaMta mahattva kI hote hue bhI usameM jIvana ke kaI sUkSma aura atyanta mahatva ke tatva naSTa ho jAte haiN| Aja ke AhArazAstrI kahate hI haiM ki ganne ke rasa meM jitane poSakatatva aura prANatatva hote haiM, unameM se bahuta kucha cInI meM nahIM aate| cInI pauSTika padArtha hai sahI, zuddha bhI hai, svaccha hai, dIrghakAla taka Tika sakatI hai / thor3e meM bahuta-sA AhAra - mUlya samAyA jA sakatA hai| lekina jo jIvana-tatva ganne ke rasa meM haiM, usakA pradhAna aMza cInI meM nahIM A sakatA / aba aise bhI prayAsa hone lage haiM ki dUdha meM se makkhana aura ghI nikAlakara bAkI ke dUdha ko becanA / pahale use kahate the 'skimDa milk'| Ajakala use kahate haiM 'ToNDa milk'| aisA dUdha saste meM milatA hai| jina bImAroM ko dUdha nahIM milatA, vahAM aise 'ToNDa milka' kI chAcha bhI mile to unakA svAsthya sudhara sakatA hai / kasarata mehanata na karanevAle biThAUM loga bhI khAkara bhale hI mAneM ki hameM dUdha kA sAra mila gyaa| accheacche tatva 'ToNDa milka' kI chAcha meM hI pAye jAte haiM / aura garIba logoM ke pAsa prANatatva cUsane kI hAjamA zakti hone se ve niHsatva dUdha kI chAcha se bhI kAphI prANatatva pA jAte haiM / kevala upamA ke lie dUdha aura phUla kI upayogitA kA vistAra yahAM taka kiyA; kyoMki hameM eka mahAna jIvanopayogI bAta samajhAnI hai / saba koI jAnate haiM ki manuSya jIvana meM zarIra kI apekSA prANa kA mahatva adhika hai / prANa se bhI bar3hakara hai mana athavA vitta isa mana aura citta kA sAra hai buddhi aura paramAtmA to buddhi se bhI pare hai| gItA ne eka zloka meM yahI kahA hai ki zarIra meM indriyoM kI pradhAnatA hai / unase bar3hakara hai mana / unase dUra hai buddhi aura usake bhI pare hai AtmA / 'indriyANi parANi AhuH / indriyebhyaH param manaH / manasastu parA buddhiH yo buddheH parataH tu saH / / " isalie to AtmA ko 'antarAtmA' kahate hai aura usakI upAsanA batAI gaI hai| lekina jIvana kA uttama rasa bhale hI AtmA meM ho, hamAre hRdaya meM bhale hI paramAtmA, para brahma kA nivAsa ho; unake binA hamArA jInA azakya, niHsatva asambhava hI kyoM na ho, kevala AtmA, paramAtmA jIvana sarvasva nahIM hai| jIvana kA sAra AtmA meM A jAtA hai| isalie AtmA ko khokara jInA 'mahat hAni' 230 | samanvaya ke sAdhaka
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI hai, 'mahatI vinaSTi' hI hai| lekina kevala AtmA meM jIvana kA sampUrNa rasa nahIM A sktaa| jIvana ke binA AtmA ko svAnubhava kA Ananda bhI nahIM miltaa| Aja agara koI mujhase pUche ki Atma-darzana zreSTha hai yA jIvana-darzana to maiM kahaMgA ki Atma-darzana ke binA jIvana-darzana apUrNa hai, niHsatva hai, nissAra hai| lekina kevala Atma-darzana' kI apekSA 'Atma-darzana-yukta jIvana-darzana' hI sarvazreSTha hai, isameM tanika bhI zaMkA ke lie avakAza nahIM hai| brahmavidyA athavA Atma-darzana bhale hI sarvazreSTha vidyA ho, adhyAtma-vidyA tamAma vidyAoM kI ziromaNi kyoM na ho, manuSya ko sampUrNa vikAsa kI dIkSA dene kI sAmarthya usImeM kyoM na ho, brahmavidyA ko AkhirakAra jIvana kI aura jIvana-darzana kI hI sevA karanI hai| hamArA matalaba kisI zreSTha mAnava-netA kA Atithya karane kA kyoM na ho, usake paricaya kA pUrNa lAbha hama tabhI uThA sakate haiM jaba hama usa netA ke sAtha usakI jIvana-saMginI patnI, usake bAla-bacce, usake rahasya-mantrI aura usake antevAsI sevakoM ko bhI AmantraNa deM; kyoMki usa netA kA vyaktitva aura usakA adhyAtma una sabako sAtha lekara hI prakaTa hotA hai| adhyAtma-vidyA, AtmavidyA, vairAgya-vidyA, vairAgya-sAdhanA, dhAraNA-dhyAna-samAdhi Adi Atmayoga ke pIche hajAroM barasa vyatIta karane ke bAda usI siddhi ke bala para aba hameM jIvana-sAdhanA karanI hai, jIvana-yoga ko pAnA hai| aura vaha bhI kevala vyaktigata jIvana kA nahIM, kevala pArivArika aura rASTrIya jIvana kA bhI nahIM, samasta mAnava-jIvana kA, vizvavyApI, itihAsavyApI mAnava-jIvana kA darzana aura yoga hameM prApta karanA hai| isake lie hameM vizvAtmA, vizva-jIvana, vizvamokSa aura vizva-sAdhanA kI carcA karanI hai| yahI hai hamArA yUgakArya / isalie aba hameM isI ke byore meM utaranA hai; ghusanA hai, phira vaha cAhe kitanA jaTila kyoM na hoM brahmavidyA ke sahAre hama virATa jIvana-vidyA ke mAhira baneMge; isase kama dhyeya se, kama mahAtvAkAMkSA se, hameM santoSa nahIM hogA, yugasevA hamase sampanna nahIM hogii| isa eka jIvana-sAdhanA se hI hamArA jIvana saphala hogA aura jIvana-svAmI ke AzIrvAda hameM mileNge| 1. 'jIvanayoga kI sAdhanA' pustaka se 'satyameva jayate' anubhava aisA nahIM hai ki satya kI hI sadA vijaya hotI hai| yadi hotI to satya ko koI chor3atA kyoM ? isase 'satyameva jayate' kA loga yaha artha karate haiM ki "anta meM satya kI vijaya hotI hai| parantu kisake anta meM ? sRSTi kA to anta hai nhiiN| manuSya kA anta hai| hara eka ghaTanA kA anta hai| kisI manuSya ko apanI satyavAditA ke kAraNa sAre jIvana duHkha, anyAya aura parAjaya bhoganI par3e aura jIvana kA aMta Ane para loga usakI kadara kareM, to usase isa manuSya ko kyA lAbha huA? satya kI vijaya samaya para ho tabhI vaha kAma kI vicAra : cunI huI racanAeM | 231
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI vRtti ke logoM ko vizvAsa dilAnA ki anta meM satya kI hI vijaya hai, unakI cir3ha bar3hAne jaisA hai| isase adhika acchA to satya kI phalazrati hI badala DAlanevAlA jaina-vacana hai-'saccaM logammi sArabhUyaM' -isa duniyA meM sArarUpa to satya hai, bAkI saba ni:sAra hai| prema satya kA honA cAhie, vijaya kA nahIM duniyAvI lAbha kA nhiiN| satya ke pAlana se hamArA teja bar3hatA hai, cAritrya unnata hotA hai; satya se dhairya kI siddhi hotI hai| jisake pAsa satya hai, usakA dhIraja kabhI khatma nahIM hotA aura satya se jo Antarika santoSa milatA hai, usakI barAbarI kara sakanevAlI koI dUsarI cIja duniyA meM hai hI nhiiN| isa dRSTi se vicAra karane para 'satyameva jayate' kA hameM nayA hI artha milatA hai / hRdaya-zakti kA bAhya sRSTi ke sAtha jitanA sambandha hai, satya kI utanI vijaya bAhya sRSTi meM bhI hai| parantu saccA lAbha Antarika santoSa kA hai| satya kI vijaya Antarika hotI hai aura vaha anta meM nahIM, balki sadA, akhaMDa hotI rahatI hai| jo vyakti athavA rASTra satya kA pAlana karatA hai use Atma-santoSa, Atma-pratiSThA aura Atmateja prApta hotA hai / yahI parama lAbha hai| satya kI vijaya Antarika hotI hai, yaha bhAva batAne ke lie hI mAlUma hotA hai, upaniSad ke RSiyoM ne yahAM para 'ji' jaisI parasmaipadI dhAtu ko AtmanepadI banAyA hai| saMskRta vyAkaraNa meM parasmaipadI aura AtmanepadI prayoga hote haiN| inameM AtmanepadI apane lie aura parasmaipadI dUsare ke lie hotA hai / vaha bheda aba bahuta nahIM pAyA jAtA; parantu mUlataH AtmanepadI prayoga vahI hai, jisakA phala apane hI lie hotA hai| aMgrejI meM jahAM sabjekTiva zabda AtA hai vahAM hama 'AtmanepadI' rakha sakate haiN| jahAM oNbjekTiva zabda ho, vahAM zAyada 'parasmaipadI' clegaa| 'Atmane' kA artha batAyA hai-'AtmArthaphala bodhnaay|" 1. 'dharmodaya' pustaka se adveSa-darzana mahAvIra Adi jaina tIrthaMkaroM ne aura Aja ke yuga meM mahAtmA gAMdhI ne ahiMsA-darzana ko prAdhAnya diyaa| jaina darzana meM mAMsAhAra niSedha aura jIvadayA ko pradhAnatA milii| mahAtmAjI ne vaiSNavocita jIvahatyAniSedha ko mAnyatA dete hue deza ke sAmane aura duniyA ke sAmane ahiMsaka DhaMga se yAne satyAgraha ke dvArA anyAya kA pratikAra karane kA upAya rkhaa| hama yuddha na kareM, kAnUna ke nAma se bhI manuSya-vadha na kareM, isa sthUla ahiMsA se lekara manuSya manuSya kA zoSaNa na kare aisI sakSama ahiMsA taka gAMdhIjI ahiMsA darzana ko le gaye haiN| ahiMsA hI saba dharmoM kI aura sAmAjikatA kI buniyAda hone ke kAraNa isa darzana kA joroM se vikAsa hone ke dina aba Aye haiN| isI ahiMsA-darzana kA eka pahalU atyanta mahattva kA hone se usakA kucha cintana-manana karane kA yahAM socA hai| manuSya jAti ko hiMsA se uThAkara ahiMsA kI ora le jAnA yahI ahiMsA-darzana kI sAdha hai| manuSyajIvana hiMsA se bharA huA hai| jIva jIva ko khAkara hI jItA hai| yaha hai vastusthiti / ise zAyada hama svabhAva 232 / samanvaya ke sAdhaka
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kaha sakate haiN| AhAra mAMsa kA ho, dUdha, aMDe Adi kA ho, dhAnya kA ho, yA kaMdamUlaphala aura phUlapatte kA ho, usameM hiMsA to AtI hI hai| phira vaha hiMsA sthUla ho yA sUkSma ho / aisI AhAra-prerita hiMsA ko kama karate jAnA, yahI hai ahiMsA dharma kA prasthAna / isalie manuSya kahatA hai, ki AhAra ke lie honevAlI sUkSma hiMsA ko kSamya mAnanA hI caahie| AtmarakSA ke lie hiMsra prANI ko athavA hiMsra manuSya ko mAranA hiMsA to hai hI, lekina use bhI kSamya mAnanA caahie| (kSamya hI nahIM, vihita mAnanA cAhie aisA bhI kahanevAlA pakSa hai|) jabataka gAMdhIjI ke satyAgraharUpI ahiMsaka pratikAra kA AviSkAra nahIM huA thA, tabataka sArI duniyA mAnatI thI ki AtmarakSA ke lie AkramaNakArI kI hatyA karanI par3e to aisI hatyA aura aisA yuddha dharmya hai, svarga ko pahuMcAnevAlA hai| dharmakAra kahate haiM ki isa saMsArarUpI nadI yA samudra ko lAMghakara manuSya ko usa pAra le jAnevAlA sAdhana yaha zarIra hI hai| (tairakara usa pAra le jAne ke sAdhana ko tIrtha kahate haiN|) isa tIrtha ko nibhAne ke lie aura bacAne ke lie jo hiMsA hotI haiM, vaha kSamya hai| mokSa pAne meM aisI hiMsA bAdhaka nahIM hai, aisA nirNaya kaI paMDitoM ne diyA hai / yajJa meM pazuoM ko mAranevAle brAhmaNoM ne yahAM taka kahA ki yajJa ke lie honevAlI pazuhiMsA hiMsA hai nhiiN| aise vacana ko Aja kauna mAnegA ? lekina yajJa kA vyApaka artha karake koI kaha sakatA hai ki samAja-kalyANa ke lie jo balidAna diyA jAtA hai, hiMsA kI jAtI hai, vaha dharmya hai| isalie usakA virodha to nahIM honA caahie| gAMdhIjI kaheMge, yajJa meM apanA hI parizrama arpaNa karane kI bAta hotI hai| apane hI prANa arpaNa karane taka manuSya jA sakatA hai| yajJamAtra AtmayajJa hI ho sakatA hai| yaha sArI carcA aneka daphe ho cukI hai| yahAM isakA smaraNa kiyA kevala prastAvanA ke rUpa meN| jo hiMsA pUrI taraha se tyAjya hai, jise hama dharmya nahIM kaha sakate, jisakA bacAva ho nahIM sakatA aura jo hiMsA hamArA patana karatI hai, pAta karatI hai, (pAtaka = adha:pAta karanevAlA tattva) vaha hotI hai dveSamUlaka / isalie agara hama adveSa ko apanA vrata banA leveM to sabase bar3I aura saba taraha se tyAjya aisI hiMsA se hama baca hI jaayeNge| gItA ne Adarza bhaktoM kA varNana karate eka mArake kA zloka diyA hai| usameM ahiMsA-darzana kI sArI pUrI sAdhanA kramazaH AtI hai| adveSTA sarvabhUtAnAm ; maitraH; karuNa eva ca / nirmamo nirahaMkAraH sama-duHkha-sukha: kSamI / / parama dharma samajhakara ahiMsA kI sAdhanA karanevAlA AdamI sabase prathama apane hRdaya se dveSa ko nikAla deve| jaba hama cAhate haiM ki kisI kA nukasAna ho, kisI kI pratiSThA TUTa jAya, kisI kA nAza ho jAya taba kahanA cAhie ki hama usakA dveSa karate haiN| jo loga hamArA nukasAna karate haiM, hamako dabAte haiM, hamAre vikAsa meM vighna DAlate haiM, unakA dveSa karanA svAbhAvika hai / lekina usI cIja ko TAlanA, dveSa se UMce uThanA hamAre lie unnatikara hai| jo loga hamArI icchA ke anusAra nahIM calate athavA jinheM hama parAyA athavA pratikUla samajhate haiM, unakA bhI hama dveSa karate haiM hAlAMki aisA karane kA hameM koI adhikAra nahIM hai| hamArI icchA ke anusAra calane ke lie duniyA thor3I hI baMdhI huI hai ! hamane kisI ko parAyA mAnA usameM usa becAre kA kyA doSa? usakA dveSa karanA hamArA hI doSa hai| athavA kahiye ki hamArA ochApana hai| vicAra : cunI huI racanAeM / 233
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba caMda jabaradasta loga cAhate haiM ki AsapAsa ke saba loga unake kahe anusAra caleM aura dabakara raheM, aisA nahIM kiyA to turanta unakA dveSa karane lagate haiN| unakA sUtra hai-doja hU Ara naoNTa aNDara asa, vI Teka daima Tu bI agensTa asa / yaha to sAmrAjyavAdI sUtra huaa| aisoM kA dveSa unake lie aura duniyA ke lie zAparUpa hai| dveSa karanevAle darjanoM kA aura bhI eka prakAra hai| ye loga anyAya, atyAcAra karanA cAhate haiN| duniyA ko lUTanA, dabAnA cAhate haiM aura aise kukarma meM logoM kI madada cAhate haiM / madada dene se jo loga inkAra karate haiM, unakA bhI ye loga dveSa karate haiN| dveSa karane kA aura eka kSetra raha gyaa| jinakA nukasAna hama karanA cAhate haiM athavA sakAraNa yA niSkAraNa jinakA virodha karane kI hamAre mana meM tIvra icchA rahatI hai, lekina aisA karane kI tAkata yA himmata nahIM hai, unakA dveSa karanA, unako gAliyAM denA, 'tumhArA satyAnAza ho' kaha karake unako zApa denA aura unakI nindA karate rahanA, yaha bhI dveSa kA eka nirvIrya kintu utkaTa prakAra hai| aise dvaSoM se kisI kA bhI lAbha nahIM hai; hAni hI hai| jisakA hama dveSa karate haiM unakA nukasAna ho yA na ho, dveSa karanevAle hama logoM kA nukasAna to jarUra hotA hI hai |krnevaale kA adhaHpAta hotA hai| usakA laha jala jAtA hai| isa taraha dveSa asAmAjika, akalyANakArI aura anunnatikArI tattva hai| gItA kahatI hai ki sabase pahale saba bhUtoM ke prati dveSabhAva chor3a do| adveSavRtti rkho| usake bAda maitrI kA udaya hogaa| tumheM saboM ke prati adveSabhAva rakhanA hai, maitrI rakhanI hai aura dukhI logoM ke prati krunnaa| yaha saba taba hogA, jaba manuSya sAdhanA ke dvArA apane lobha ko jIta legA, ahaMkAra ko jIta legA, sukha-dukha se pare rahane ke lie titikSA bar3hAyegA, aura pramAdI logoM ke prati udAratA se kSamAvAna bnegaa| isa eka zloka meM ahiMsA kI pUrI sAdhanA A jAtI hai| aisI sAdhanA kA prAraMbha adveSa se karanA hai| adveSa-darzana hI ahiMsA-darzana kI kuMjI hai| hA gAMdhInIti kA bhaviSya gAMdhI jayantI hara sAla AtI hai aura otI rhegii| dhIre-dhIre dUsarI jayantiyoM kI taraha yaha bhI eka rivAja ho jaayegaa| lekina isa sAla gAMdhI jayantI kA vizeSa mahattva hai, do kAraNoM se|| eka kAraNa yaha yaha hai ki san 1966 meM bhAratamAtA aura sArI duniyA gAMdhI-janma-zatAbdI bar3I dhUmadhAma se nahIM, kintu kisI-na-kisI dRr3ha saMkalpa se manAnevAlI hai| usakI taiyArI abakI gAMdhI jayantI se zurU hogii| pAMca sAla ke andara deza meM aisA kucha kAma karanA hai ki gAMdhI-janma-zatAbdI taka bhArata kI janatA na kevala gAMdhI-vicAra kI naye sire se dIkSA legI, kintu Thosa kArya bhI zurU kregii| dUsarA kAraNa kucha najadIka kA hai| gAMdhIjI ke rAjanaitika uttarAdhikArI bhArata ke javAharalAla ke dehAnta ke bAda AnevAlI yaha pahalI hI gAMdhI jayantI hai| javAharalAlajI ke jAne ke bAda cAra mahIne deza ne kAphI saMkaTa ke dekhe, kAphI manomanthana kiyaa| aba hameM socanA hai ki javAharalAlajI ke jAne ke bAda hamAre 234 / samanvaya ke sAdhaka
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAsa gAMdhI vicAra kitanA silaka (zeSa) hai, kitanA jIvita hai aura Age deza kI na~yA ko kisa ora le jAnA hai / jaba javAharalAlajI jIvita the, deza ne apanI bAgaDora unake hAtha meM sauMpa dI aura vizeSa soce binA vizvAsa rakhA ki unake hAtha meM bhArata kA bhaviSya saba taraha se surakSita hai / gAMdhIjI kA kArya jo loga Age calAte the aura jinako janatA gAMdhIvAdI ke nAma se pahacAnatI hai una logoM meM se kisIne bhI javAharalAlajI kI nIti kA kahIM bhI virodha nahIM kiyaa| hAlAMki ve jAnate the ki gAMdhIjI kI nIti aura gAMdhIjI ke kAryakrama meM aura javAharalAlajI kI nIti aura kAryakrama meM maulika bheda aura antara hai / kAraNa spaSTa hai / gAMdhIjI ne hI saba bAteM socakara javAharalAlajI ko hI apanA uttarAdhikArI ghoSita kiyA thA / javAharalAlajI nirmala cAritrya ke, prAmANika, ImAnadAra vyakti the / unhoMne jaba gAMdhIjI kA netRtva maMjUra kiyA, taba usake pahale aura usake bAda bhI unhoMne apane vicAra kabhI bhI chipAye nahIM the / gAMdhIjI ke sAtha unakA kahAM-kahAM aura kitanA matabheda hai, unhoMne sApha kiyA hI thA / khAnagI meM aura jAhirA taura para apane bhASaNoM meM, lekhoM meM aura kitAboM meM unhoMne apane vicAra aneka bAra spaSTa kiye the / arthazAstrI zrI ke0 0 zAha ke netRtva meM unhoMne bhArata kI arthanIti kA citra taiyAra karane ke lie eka samiti bhI mukarrara kI thii| gAMdhIjI yaha sabakucha jAnate the aura jAnakara hI unhoMne javAharalAlajI ko deza kA netRtva sauMpa diyA / kAraNa spaSTa hai / javAharalAlajI kI bhArataniSThA, svarAjya prApti kI tamannA aura bhArata ke uddhAra ke lie jisa krAnti kI AvazyakatA hai, use lAne ke lie apanA aura deza kA sarvasva arpaNa karane kI taiyArI, ina tIna bAtoM meM gAMdhIjI aura javAharalAlajI eka-dUsare ke nikaTatama sAthI the / cAritya kI ImAnadArI aura nirbhayatA donoM meM eka-sI thii| yahI kAraNa thA ki aneka taraha ke svabhAva-bheda, vicAra-bheda aura Adarza-bheda hote hue bhI javAharalAlajI ne gAMdhIjI ko sirachata mAna liyaa| donoM ke bIca pitA-putra ke jaisA saMbandha hI kaheMge / gAMdhIjI ne bhArata kI hajAroM barasa kI AdhyAtmika saMskRti kA nicor3a do zabdoM meM duniyA ke sAmane rakha diyA thA : satya aura ahiMsA / niSkapaTa cAritya aura mAnava hitakArI zAMtiniSThA / gAMdhIjI kI vyaktigata adhyAtma-niSThA, satya aura ahiMsA ina do zabdoM meM vyakta hotI / jAgatika itihAsa ke adhyayana ke phalasvarUpa javAharalAlajI bhI ina do siddhAMtoM para ArUr3ha hue the : niSkapaTa, nirmala cAritya aura udAkta jAgatika zAntiniSThA aura yuddha virodha / gAMdhI aura javAharalAla ke bIca yaha sabase bar3A sAmya thA / kevala sAmya nahIM, adbhuta aikya thA / isI kAraNa javAharalAlajI ko bhArata kI na~yA ke lie karNadhAra banAyA thA / kUTanIti nahIM, kintu pakSapAtarahita prakaTanIti, yuddha-virodhI jAgatika zAntiniSThA aura AtmaniSThA se prerita nirbhayatA, yahI rahI javAharalAjI kI bhAratanIti kI majabUta buniyAda / gAMdhIjI kahate the ki unakA sArA prayAsa grAmarAjya ke dvArA rAmarAjya kI sthApanA ke lie hai / lekina ve jAnate the ki sAre deza ne usa Adarza ko apanAyA nahIM thA / bhAratIya saMskRti rAmarAjya kI sthApanA ke lie cAhe jitanI anukUla ho, pichale 300-400 barasa kA itihAsa usake lie pUrA anukUla nahIM thaa| gAMdhIjI jAnate the ki paThAna aura mugaloM ke rAjyakAla meM bhArata ne jo anubhava prApta kiyA usase adhika anubhava porTUgIja, phrenca, briTiza ke saMparka se bhArata ne prApta kiyA hai| yUropa kA asara bhArata para jitanA huA, vicAra: cunI huI racanAeM / 235
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ utanA eziyA aura aphrIkA ke kisI bhI deza para nahIM huA hai| (jApAna kA apavAda saba jAnate haiM, lekina bhArata jaisA parAdhIna thA vaisA jApAna kabhI bhI parAdhIna nahIM thaa|) gAMdhIjI jAnate the ki aMgrejoM ke jAne para deza kA netRtva aMgrejI jAnanevAle aura aMgrejI zikSA ke asara nIce pale hue netAoM ke hAtha meM hI AnevAlA hai| unake sAmane pAliyAmeNTarI selpha gavarnameNTa yAnI loka-niyukta svarAjya kA Adarza rhegaa| kAMgresa ke dvArA usIke lie deza ko taiyAra karanA hai| gAMdhIjI ne apane kAryakAla meM bahudharmI bhArata ke sAmane sarvadharmasamabhAva kA Adarza rakhA, usake lie unhoMne sAdhanA yAnI koziza bhI kAphI kii| usakA asara hindUsamAja para bahuta acchA huaa| IsAI, pArasI, yahUdI Adi logoM para bhI usakA acchA asara huaa| lekina muslima lIga ke sAmane gAMdhIjI hAra gye| isalie gAMdhIjI ko kAMgresa kA hI dharmanirapekSatA kA Adarza kabUla karanA pdd'aa| gAMdhIjI ke pahale dAdAbhAI naurojI, rAnADe, surendranAtha banarjI jaise manISiyoM ne jo dharmanirapekSa rAjanaitika Adarza calAyA thA, vahI javAharalAlajI ko bhI saba taraha se anukUla thaa| aba rahI bhArata kI audyogika aura arthanIti kI bAta / isameM gAMdhIjI kA sArA prayatna svAvalaMbana kA, bhAratIya saMskRti-niSThA kA aura mAnavIya antima kalyANa kA thaa| isa bAta ko spaSTa karanA jarUrI hai|| gAMdhIjI jAnate the ki yUropa-amerikA kA zuddha anukaraNa karane kI bhArata kI icchA rahI to bhI aMgrejoM kA rAja hai tabataka ve isa nIti ko saphala hone nahIM deNge| rUI paidA karanevAle bhArata ko kapar3e kI mileM calAne meM kitanI kaThinAI sahana karanI par3atI thI, isakA sAkSI bhArata kA itihAsa hai| bhArata ne apane jahAja calAne kI prANapaNa se koziza kI, lekina aMgrejoM ne bar3I krUratA se usa prayatna ko dabA diyaa| aise anubhava ke kAraNa hI gAMdhIjI ne socA ki audyogika unnati ke lie sarakAra kI aura dhanikoM kI madada ke binA prajAkIya kauzalya, prajAkIya saMkalpa aura prajAkIya saMgaThana ke dvArA jo ho sake vahI karanA caahie| isase do bar3e lAbha hoNge| (1) deza ke hunara-udyoga aura kArIgarI marate-marate baca jAyegI, gAMvavAloM ko rojI milegI, aura (2) janatA kI svAvalaMbI saMgaThana-zakti jAgrata hogii| aMgrejoM kA virodha aura dhanikoM kI udAsInatA hote hue bhI 'svadezI' ke bala para grAmodyogoM kA saMgaThana karanA, yahI hogI svarAjya kI uttama taiyaarii| yaha huA eka uddezya / dUsarA aura tIsarA uddezya donoM sAMskRtika the| prAcIna kAla se bhArata ne hAthakArIgarI meM aura grAmodyogoM meM lokottara pravINatA hAsila kI thii| yahAM taka ki bhArata kA mAla dUra dezoM taka jAtA thA aura vahAM se itanA dhana bhArata meM AtA thA ki loga bhArata ko suvarNabhUmi kahate the| aMgrejoM ne IsTa iNDiyA kaMpanI ke dvArA hamAre grAmodyogoM ko kucala DAlA aura yantrodyogoM se hAthakArIgarI ko bhI khatama kiyA / svadezI ke AMdolana ke dvArA yaha sArA nukasAna dho DAlane kI bAta thii| ___ aura tIsare uddezya ke pIche gAMdhIjI kI AdhyAtmika, Arthika aura rAjanaitika dUradarzitA thI jisakA mahattva Aja nahIM, kintu 50 yA 100 barasa ke bAda jyAdA spaSTa hogaa| yantrodyoga ke sAtha bar3e-bar3e kala-kArakhAne taiyAra hote haiM, pUMjIvAda khar3A hotA hai| pAratantrya jitanA vinAzaka hai, utanA hI pUMjIvAda dvArA honevAlA garIboM kA zoSaNa bhI bhayAnaka vinAzaka hotA hai| svarAjyaprApti ke sAtha agara pUMjIvAda kA bhI khatarA dUra huA tabhI garIba loga sukhI hoMge aura svarAjya kalyANakArI siddha hogaa| isalie gAMdhIjI ne khAdI aura grAmodyoga para itanA bhAra diyA aura apanI sArI zakti lgaaii| 236 / samanvaya ke sAdhaka
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekina gAMdhIjI jAnate the ki yantrodyoga AnevAlA hai| svarAjya hote hI kala-kArakhAne bar3heMge aura bhArata briTena, jarmanI, jApAna aura amerikA kA kamobeza anukaraNa kregaa| gAMdhIjI ko yaha pasanda nahIM thaa| lekina ve jAnate the ki isa bAr3ha ko rokanA nAmumakina hai| unhoMne yaha bhI dekhA ki svarAjya ke sAtha agara deza meM samAjasattAvAda A gayA aura sarakAra hI bar3e kala-kArakhAne calAyegI to pUMjIvAda ke dvArA honevAlA garIboM kA zoSaNa Tala jaayegaa| isalie unhoMne apane mana meM eka samajhautA maMjUra kiyaa| khetI ke bAda sabase bar3A udyoga hai vastranirmANa kaa| agara vaha udyoga grAmINa janatA ke hAtha meM rahA to grAmINa janatA kI khairiyata hai| isalie unhoMne cAhA ki sarakAra aura janatA khAdI-grAmodyoga ke bAre meM ubhayamAnya nIti kA svIkAra kreN| phira lohA Adi bAkI ke bar3e-bar3e udyoga samAjavAdI svarAjya sarakAra bhale hI yantrodyoga ke rUpa meM claave| neharU rAjyakAla meM dezI aura videzI paMjI ke sahayoga se aura donoM ke sammilita saMgaThana se bahata se kala-kArakhAne zurU hue haiM aura naye-naye zurU ho rahe haiN| agara inameM apekSita saphalatA milI to deza kA svAvalaMbana aura Arthika sAmarthya bddh'egaa|audyogik kala-kArakhAne bar3hane se vaijJAnika pragati hotI hI hai, jisake dvArA honevAlA jIvana-parivartana aparihArya hai| lekina bar3e-bar3e kala-kArakhAne cAhe jitane bar3he, unake dvArA gAMvoM meM rahanevAlI karor3oM kI saMkhyAvAlI janatA kI bekArI aura 'alpakArI' turanta dUra honevAlI nahIM hai| isaliye yantrodyoga aura grAmodyoga donoM ke liye isa vakta deza meM sthAna hai| taba donoM ke bIca saMgharSa kyoM kareM? gAMdhIjI kA jIvana-tattvajJAna jinheM pUrNatayA mAnya hai, ve apanI pUrI zakti grAmodyogoM ke vikAsa ke liye lagAveM aura svarAjya sarakAra pUrI udAratA se unheM saba taraha kI madada de| isa taraha rASTra kI audyogika nIti do dhArAoM meM bhegii| svarAjya sarakAra aura udyogapati bar3e-bar3e kala-kArakhAne calAyeMge aura deza kI audyogika Arthika sAmarthya bddh'aayeNge| sAtha-sAtha vijJAna kA pracAra bhI hogaa| ____ dUsarI dhArA gAMdhIjI ke anuyAyI sarvodayavAdI, racanAtmaka kAryakrama calAnevAle sevakoM ke dvArA bahegI, jisake phalasvarUpa bekArI-alpakArI dUra hogii| kauzalya, svAvalaMbana aura grAmINa sahayoga kI tAlIma bhI bddh'egii| isa doharI nIti ko samajhautA kaheM yA sahayoga, kAphI samaya taka calAnA hI pdd'egaa| lekina vaha bhArata kI sthAyI yA antima nIti nahIM hogii| isake bAre meM vistAra se socanA hogaa| Aja hama itanA hI kaheMge ki yantroMdyogoM ke dvArA vijJAna aura saMgaThana kI madada se sArI duniyA kA jo audyogIkaraNa Aja do sau barasa se ho rahA hai, usakI maryAdA agale 100 barasa meM AnevAlI haiN| jaba eziyA ke aura aphrIkA ke saba dezoM kA eka-sA audyogIkaraNa kA sArA svarUpa hI badala jAyegA aura samAja kI navaracanA-AmUlAgra navaracanA socanI pdd'egii| usake bAre meM svatantra rUpa se socanA pdd'egaa| isa vakta to gAMdhI jayantI ke sAtha gAMdhInIti, neharU-nIti aura bhArata kI bhaviSya kI nIti ke bAre meM socanA jarUrI hai| isa lekha meM mukhya-mukhya bAteM A gaI haiM to bhI deza-rakSA kI nIti, bhASA aura sAhitya kI nIti aura bhAvanAtmaka ekatA kA savAla ina mukhya viSayoM para hI gAMdhI jayantI kA cintana prakaTa karanA hogaa| vicAra: cunI huI racanAeM | 237
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA dharma kisI ne pUchA 'ApakA dharma kyA hai ?' maiMne kahA, 'usIkI to khoja meM huuN|' janma se maiM hindU haiN| lekina hindU koI eka dharma nahIM hai| aneka dharmoM kA yA sampradAyoM kA vaha eka parivAra hai| kabhI-kabhI una dharmoM kI aMdara-aMdara nahIM banatI hai, jaise ki avibhakta kuTumba meM kabhI-kabhI hotA hai| lekina ina dinoM isa parivAra ke saba dharmoM kI Apasa meM acchI banatI hai| maiMne bacapana se ina saba dharmoM kA vAyumaMDala pyAra ke sAtha aura utsAha ke sAtha AjamAyA hai| saba mujhe acche lage haiN| . bAda meM parivAra ke bAhara ke par3osI dharmoM ke yahAM bhI jarA-jarA ho aayaa| bacapana se jo Adata hai usI ke anusAra unake ghara para bhI AtmIyatA baratane lgaa| mujhe to usameM kaThinAI mahasUsa nahIM huI lekina maiM dekha sakA ki unameM pArivArika udAratA kucha kama hai| merI AtmIyatA unheM akharane lgii| lekina becAre karate kyA ? maiMne joroM se apanI AtmIyatA claaii| mujhe unakA ghara parAyA jaisA lagA hI nhiiN| hAM maiMne apane liye eka niyama rakhA thA-sevA lenI kama, sevA mAMganI kama, sevA denI bahuta kuch| maiM kahatA thA, "ajI, mujhe parAyA kyoM mAnate haiM ? mujhe apane ghara kA hI mAna liijiye| ghara ke bujurgoM ke prati Adara dikhAnA mujhe acchA lagatA hai| sevA karate Ananda AtA hai| mujhe cAhiye so isa ghara ke vAyumaMDala meM mujhe milatA hai| agara merI koI bAta Apako akharatI ho to kahiye, maiM sudhAra lUMgA, saMbhAla luuNgaa|" ve kahane lage, "aisA to hai nahIM, Apa hamAre pyAre mehamAna haiN|" maiMne kahA, "vahI to mujhe akharatA hai| mujhe mehamAna kyoM kahate haiM ? ghara kA khiye| aura kahIM bhI rahane diijiye| maiM ApakA Atithya lene nahIM AyA huuN| apanA prema mahasUsa karane AyA huuN|" khaira, yaha to aisA hI clegaa| mujhe to saba dharma apane-se lagate haiM, lekina jyAdA pyArI hai bhkti| usameM bhI abheda bhakti meM jo Ananda AtA hai vaha to aura hI hai| usa Ananda ko dhanyatA hI kahanA caahiye| lekina Apane pUchA, "tumhArA yAnI merA dharma kauna-sA hai ?" eka taraha se saba dharma mere haiM, lekina isa javAba se mujhe jitanA santoSa hotA hai utanA Apako nahIM hogaa| merI kaThinAI dharma pasanda karane kI nahIM hai / maiM to apane ko pUrA-pUrA nahIM pahacAna sakA huuN| asalI bAta yaha hai ki maiM eka hote hue bhI eka nahIM huuN| mujhameM 'maiM' 'maiM' kahanevAle aneka base hue haiN| 'AI kAMTena mlttiittyuudds'| sabake prati merI AtmIyatA hai| hama logoM meM samanvaya hai, kintu eka-vAkyatA nahIM hai| agara inameM kisI eka 'maiM' kI pradhAnatA hotI to bhI maiM apanA dharma kauna-sA hai, kaha sakatA / maiM bhagavAna se prArthanA karatA hai ki 'bhagavAna, mujhameM jo aneka 'maiM' haiM unameM se kisI eka ko pradhAna banAne kI mujhe zakti dIjiye, to merA ber3A pAra hogaa|' bhagavAna kahate haiM--bezaka vaisA karane se tumhArA ber3A pAra hogaa| tumhAre dvArA bahuta bar3e kAma hoNge| tumhArI pratiSThA bar3hegI, tuma yugapuruSa banoge / itanI zakti tumameM hai| lekina maiM tumhAre dvArA apanA eka prayoga calA rahA huuN| tumhAre andara eka 'maiM' kI pradhAnatA huI to tumhArA ber3A pAra hogA, lekina mujhe apanA ber3A pAra karAnA hai| isa duniyA meM kisI bhI kAla meM saphalatA ke liye ekAgitA kI AvazyakatA hotI hai / ekAgitA ke binA ekAgratA nahIM AtI aura ekAgratA ke binA saphalatA kahAM se? . aura agara utkaTatA bar3hI to samanvaya meM kucha kamI hogI, isaliye tumheM maiM ekAMgI nahIM bnaauuNgaa| 238 / samanvaya ke sAdhaka
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaoNleja ke dinoM meM tuma hI ne to vrata liyA thA ki "eka jIvana prayogoM ke pIche barabAda karanA hai| 'kairiyara' ke lie koziza nahIM karUMgA / aura agara kisI bhI kAraNa 'kairiyara' banane lagI to use tor3anA yahI hogA merA jIvana-kAryaM / " "tumhAre isa vrata ko merA AzIrvAda hai| isake pAlana meM maiMne tumhArI madada kI hai, aura karatA rhuuNgaa| sarva dharma hI tumhArA dharma hai sarva-mukti meM hI tumhArI mukti hai| sarva sAdhanAoM kA jaba samanvaya hogA taba tumhArI sAdhanA hogii| usake bAda tumheM kucha karanA nahIM hogA aura isa zarIra dvArA jIne kA prayojana bhI nahIM rahegA / " yaha sArA mere dhyAna meM AtA hai, lekina pUrA-pUrA AtmasAt nahIM huA hai| jaba AtmasAt hogA tabhI maiM kaha sakUMgA ki merA nijI merA dharma kyA hai ? paramasnehI aMdhakAra govA kI rAjadhAnI paNajI meM eka bAra merA vyAkhyAna thA / jagaha choTI aura zrotA adhika hone para bhI sabhA meM gar3abar3a nahIM thii| merA bhASaNa sAhitya viSaya para thA / loga ekAgratA se suna rahe the| itane meM bijalI banda ho gaI aura dIvAnakhAne meM amAvasa sarIyA cuppa andherA ho gyaa| peTromeksa lAne ke lie koI bhAge, kisI ne kucha aura sUcanA dii| thor3I dera Thaharakara maiMne sujhAyA, "mitro, dIye kI kyA darakAra hai ? Apa logoM ne mujhe dekhA hai, maiMne Apako dekhA hai / apane viSaya meM hama raMga cuke haiN| pratyeka apanI-apanI jagaha para ArAma se baiThA hai| kucha loga khar3e haiN| hama aMdhere meM hI vyAkhyAna Age kyoM na calAveM ? vyAkhyAna ke bAda praznottarI calAne kI merI Adata hai| yaha praznottarI bhI eka-dUsare kA ceharA dekhe binA calAI jA skegii| cehare para kA bhAva yadi na bhI dikhAI diyA to AvAja se eka-dUsare kI vRtti aura kahane kI khUbI to dhyAna meM A hI skegii|" merI yaha khuzamijAjI zrotAoM ko pasaMda AI aura saba zAnta hokara ekAgratA se sunane lage / sacamuca hI usa dina kA vyAkhyAna aura usake bAda kI praznottarI AkarSaka aura sajIva ho skii| sabhA kA kAma samApta huA aura aina AbhAra pradarzana ke vakta koI vyakti eka momabattI le AyA / apanI maujUdagI prakaTa karane ke lie peTromeksa bhI momabattI ke pIche-pIche A gyaa| usane logoM kI AMkheM cauMdhiyA dI / isase hameM itanI bAta to kabUla karanI cAhie ki usake prakAza ke kAraNa sabhA se lauTanevAle logoM ko apane-apane jUte khojanA sarala ho gayA / eka isa choTe se prasaMga kA itane vistAra ke sAtha varNana kI jarUrata nahIM thI; lekina isa sabhA meM mujhe eka nayA hI anubhava huaa| aMdhakAra meM vaktA aura zrotA ke bIca nikaTatA adhika acchI taraha sthApita ho sakI thii| itane utsuka loga ekAgratA se suna rahe haiM, bar3e mArmika prazna pUcha rahe haiM, uttara ThIka jaMcane para usakI kadara bhI karate haiM, aura itanA hone para bhI kisI ko kisI kA ceharA dikhAI nahIM detA aura mAno isI ke kAraNa hama saba loga abhinna mitra ho gae haiN| eka-dUsare ko dekha nahIM sakate, isa ar3acana ke kAraNa sabako eka-dUsare ke prati sahAnubhUti ho gaI thI aura aMdhere kI ar3acana kI bharapAI karane ke lie sabhI loga apanI bhalamaMsI, sajjanatA aura AtmIyatA kI pUMjI kA khule dila se vyavahAra karane lage the| mujhe lagA ki andhakAra vicAra cunI huI racanAeM / 239
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne eka taraha se upakAra hI kiyA hai| andhakAra kI isa zakti kI tarapha merA dhyAna pahalI hI bAra gyaa| eka bAra phira bihAra meM saMthAla logoM kI paristhiti dekhane ke lie hama moTara se ghUma rahe the| zAma ke samaya eka gAMva meM jA pahuMce eka pAThazAlA kI khAlI imArata meM baiThakara hama logoM ne gAMva ke logoM ke sAtha vArtAlApa zurU kiyaa| dhIre-dhIre prakAza kama hokara kucha dhuMdhalA ho gyaa| vahAM ke eka gRhastha se maiMne kahA, "andhakAra ho calA hai, dIyA le AyeMge to acchA hogA / " Azcarya se merI tarapha dekhate hue ve bole, "dIyA! isa gAMva meM dIyA kahAM se milegA ? sAre gAMva meM eka hI dIyA hai aura vaha dikku ke daravAje ke sAmane hai| yahAM ke hama loga dIyA kabhI istemAla nahIM karate / sUrya chipa gayA ki hamArA karobAra samApta ho jAtA hai| subaha pau phaTI ki hama loga kAma para laga jAte haiN|" 1923 meM jaba jela meM thA, zAma ko hameM koTharI meM banda kara dete the aura subaha chaH baje ke bAda bAhara nikAlate the / koTharI meM kabhI dIyA nahIM hotA thA / una dinoM kI mujhe yAda A gyii| lekina vahAM kaidI bhAga to nahIM gayA hai, apanI jagaha para hI hai, isakI tasallI karane ke lie pulisa hAtha meM lAlaTena liye daravAje ke lohe ke sIkhacoM meM se hamArI tarapha dekhatI thI / isa kAraNa kSaNa-bhara ke lie dIye ke darzana hote the| lekina yahAM sAre gAMva meM eka hI dIyA aura bAkI sarvatra pazu-pakSiyoM kA sAjIvana maiMne pUchA, "dikku kauna hai ?" javAba milA, "isa pradeza meM hama saba saMthAla loga haiM / hama logoM ke bIca koI mAravAr3I yA koI bhI gairasaMthAlI Akara rahatA hai to use hamArI bhASA meM 'dikku' kahate haiN| 'dikku' yAne 'parAyA' / " isa gAMva meM jisa prakAra eka hI dIyA thA, usI taraha divaka bhI eka hI thaa| usake bhI ghara meM dIyA nahIM thaa| sirpha ghara ke bAhara daravAje ke pAsa eka ghAsaleTa kI DhibarI jala rahI thI / manuSyoM kI bastI meM andhere kA sAmrAjya ! maiM bar3I cintA meM par3a gyaa| ina logoM ko isakA kucha burA nahIM lgtaa| andherA to rAta ko AyegA hI usakA duHkha mAnanA cAhie, yaha bAta bhI ina logoM ke dimAga meM nahIM AtI / bhAratabhUmi, bhAratIya jIvana, bhAratIya saMskRti ke bAre meM barAbara bolate rahanevAlA maiM, mujhe isa dIpa-vihIna jIvana kI Ajataka kalpanA hI nahIM thI / hindustAna meM aisA bhI bhU-bhAga hai, yaha bAta mujhe pahalI hI bAra mAlUma pdd'ii| thor3I dera socane para mujhe lagA ki ina logoM para tarasa khAne se pahale mujhe apane Apa para hI tarasa AnA caahie| eka sunI huI bAta hai / kisI zrImanta ke ghara meM eka lar3akA bahuta hI nAjuka dila kA thaa| ghara meM rAta hone se pahale hI dIye jalAye jAte the; lekina dIvAra para apanI aura apane bhAiyoM kI chAyA kA svarUpa samajhAkara batAne ke bajAya amIra bApa ne pratyeka kamare meM do-do tIna-tIna dIye rakhane kI vyavasthA kI 1 uddezya yaha thA ki uThAvadAra chAyA kahIM bhI na pdd'e| baccA jabataka so nahIM jAtA thA tabataka dIye bujhAye nahIM jAte the| bacce ko pau phaTane pahale nIMda se uThane kI Adata nahIM thI / eka rAta ko lar3akA AdhI rAta ko hI jAga uThA cAroM tarapha andherA hI andherA hai aura bichaune para pAsa meM mAM bagairaha koI bhI nahIM; yaha dekhakara vaha cIkha uThA aura kamare meM koI dIyA lAye, usase pahale ra ke mAre lar3ake ke prANa pakherU ur3a gaye / pratyakSa ghaTita ghaTanA ke rUpa meM yaha kahAnI maiMne usa samaya sunI thii| andhere kA Dara bhUta ke Dara jitanA hI bhayAnaka ho sakatA hai, isakI kalpanA karake maiM asvastha ho gayA thaa| usa samaya merI umra bhI jyAdA bar3I nahIM thI lekina hameM andhere kI Adata thii| aparicita jagaha andhere meM jAne kA Dara jarUra lagatA thA, lekina apanI chAyA dekhakara Dara lage itane anajAna hama kabhI bhI nahIM the, balki dIye ke sAmane uMgaliyAM dhara ke dIvAra para chAyA ke hiraNa banAne aura hiraNoM ke sIMga lar3Ane 1 240 | samanvaya ke sAdhaka
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ hameM majA AtA thA / andhakAra kA thor3A-sA manana karane ke pahale andhakAra ke viSaya meM thor3A-sA uThAvadAra anubhava kaha duuN| jisa dina upaniSad meM prArthanA par3hI - 'tamaso mA jyotirgamaya' - mujhe andhere meM se prakAza kI tarapha le calo -- usa samaya andhakAra aura prakAza ye jagata meM bar3e sarvavyApI aura paraspara bhinna jIvanatattva haiM, yaha bAta dhyAna meM Akara prakAza ke prati bhakti dugunI huI / lekina isake sAtha hI sAtha aMdhakAra bhI eka vyApaka aura karIba-karIba sArvabhauma tattva hai, isakI kalpanA spaSTa ho jAne ke kAraNa aMdhakAra kA mahatva bhI samajha meM AyA / AdhyAtmika dRSTi se hama ajJAna, ko andhakAra kahate haiM / samasta jIvana kA vicAra karate samaya jagata kA andhakAra aura hRdayAkAza kA ajJAna ye bhinna nahIM haiM, eka hI haiM, aisA usa samaya pratIta huA / eka bAra eka kuTumba para dAruNa prasaMga AyA thA aura ghara ke saba bar3e loga zoka meM DUba gaye the| yaha dekhakara mana meM vicAra AyA ki Izvara kI kitanI bar3I kRpA hai ki ina baccoM ko kuTumba para Aye hue bhISaNa saMkaTa kI kalpanA hI nahIM ho rahI hai| agara unheM saccI paristhiti kI kalpanA ho sakatI to unake komala hRdaya para AghAta hone se unake prANa hI nikala jAte / murgI ke baccoM kA AkAra banane se pahale jisa prakAra unheM aNDe ke kavaca kA rakSaNa cAhie, usI prakAra mana pakkA ho jAya tabataka ke lie baccoM ko Izvara ne ajJAna kA yaha kavaca diyA hai / yaha usakI bar3I kRpA hI hai / saMsAra meM sAra-vastu kyA hai aura asAra vastu kyA hai, isakA jJAna agara saMsAra ke saba logoM ko eka hI samaya, eka hI taraha ho jAya to jagat kA yaha ghaTanA cakra hI ruka jaaegaa| manuSya asAra ko sAra samajhakara calatA hai, isalie use jIne meM Ananda AtA hai, aura bar3e joza ke sAtha vaha jItA hai aura karma karatA hai| aura, aisA bhI nahIM ki ye saba karma acche hI hote haiN| manuSya kabhI-kabhI jIvana-bhara eka-dUsare se dveSa karatA hai / rASTra sadiyoM taka baira calAte haiM aura mahAyuddha karake saMhAra kA mahotsava karate haiM / yaha saba mUla meM ajJAna kI hI ceSTAeM haiM / isIlie manuSya ne prAcInakAla se prArthanA calA rakhI hai- 'tamaso mA jyotirgamaya / ' jaba hama tatvadarzI hokara athavA tatvajijJAsu jIvana kA vicAra karate haiM taba dekha sakate haiM ki jIvana aura mRtyu donoM parasparapUraka, parasparapoSaka aura eka sarIle Avazyaka tattva haiN| kevala ajJAna aura jJAna kI hI yaha bAta nahIM hai / aMdhakAra aura prakAza kA bhI aisA hI hai / ajJAna yAnI kama jJAna, apUrNa jJAna, dhuMdhalA jJAna, bhramayukta jJAna, bhrama se milA huA jJAna, yahI ajJAna kA artha hotA hai / isI taraha aMdhakAra kA bhI kama prakAza, apUrNa prakAza aisA hI artha karanA caahie| rAta ko jahAM hameM nahIM dikhAI detA vahAM billI ko dIkhatA hai aura vaha binA cUke cUhe para jhapaTTA mAratI hai, taba to hamAre lie apUrNa prakAza hai vaha billI ke lie pUrNa hai| isake viparIta dina kA prakAza billI aura bAgha ke lie AyazyakatA se adhika hone ke kAraNa unakI AMkheM micamicA jAveM aisI prakRti kI vyavasthA hai| phoTo khIMcane ke kaimare kI AMkha kA surAkha jisa prakAra choTA-bar3A kiyA jA sakatA hai usI prakAra kucha prANiyoM kI AMkhoM kA 'DAyaphena' prakAza kI mAtrA ke mutAbika kama-jyAdA kiyA jA sakatA hai| agara aisA na ho sake to una prANiyoM ko atiprakAza kA aMdherA yA aMdhApana sahana karanA pdd'taa| isIlie ulUka ko divAbhIta yA divAndha kahate haiN| AvAja ke bAre meM bhI yahI bAta hai| AvAja ke bhI sUkSma Andolana hote haiN| prati saMkaNDa amuka Andolana se kama Andolana hoM to AvAja sunAI nahIM detii| cAra hajAra yA dasa hajAra Andolana se jyAdA Andolana eka saikaNDa meM hone lage to bhI AvAja ekadama guma ho jAtI hai| aMdhakAra kA bhI aisA hI kyoM na ho ? gItA meM to kahA hai vicAra cunI huI racanAeM / 241
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ "yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH||" adhyAtma ke kSetra meM bhagavAn ziva paramajJAnI yogezvara haiN| purANakAra kahate haiM ki vyavahAra ke bAre meM unakA susta dimAga calatA hI nhiiN| manuSya kA jJAnasaptaka aura mahAdeva kA jJAnasaptaka bhinna hone caahie| (manuSya apane gale se jyAdA-se-jyAdA 'sA re ga ma pa dha nI sA' ke tIna hI saptaka nikAla sakatA hai| vaha mandra se nIce nahIM jA sakatA aura tAra saptaka se Upara nahIM jA sktaa| yaha huI gale kI baat| kAnoM ke bAre meM bhI isI prakAra donoM sire kI maryAdA hai|) ___ aba hama aMdhakAra kI tarapha phira se aaveN| maiMne eka bAra kucha aMza majAka meM aura kucha aMza tAtvika vRtti se likhA thA-jisa sthiti meM kama dIkhatA hai, usa sthiti ko agara aMdhakAra kaheM aura adhika dIkhatA hai, usa sthiti ko prakAza kaheM to dina meM ujalA dhuppa aMdherA hotA hai, isalie hameM sirpha pRthvI aura sUrya ye do hI khagola dikhAI dete haiN| rAta ko kRSNa prakAza phailatA hai isalie hameM AkAza meM lAkhoM khagola dikhAI dete haiN| unheM hama tAre, nakSatra aura tArakApuMja kahate haiN| dUrabIna kI sahAyatA se hama isa kRSNa prakAza ko bahugunA karate haiM, isalie hameM sukSmAtisUkSma AkAza sthita tAre dIkha sakate haiM / dina kA dhavala aMdhakAra iSTa samajheM yA rAta ke vizvavyApI kRSNa prakAza ko parama sakhA samajheM? vicAra karake hI ise nizcita karanA caahie| _ zAMtiniketana meM maharSi devendranAtha ThAkura rAta kI prArthanA ke samaya dIyA haTA dete the| ravIndranAtha ne yahI paramparA Age claaii| zAMtiniketana kI yaha paddhati gAMdhIjI ko itanI pasanda AI ki unhoMne bhI rAta kI aura subaha kI prArthanA ke samaya dIyA haTA dene kI paripATI claaii| kitane hI yogI, zAma ko prakAza kSINa hokara jaba aMdhakAra zurU hotA hai, usI samaya dhyAna meM baiThanA pasanda karate haiM, kyoMki aMdhakAra ekAgratA ke lie, antarmukha vRtti ke lie vizeSa poSaka hotA hai| rAta ko AkAza meM asaMkhya tAre camakate haiN| jaba cAMdanI hotI hai taba sirpha bar3e tAre hI dikhAI dete haiM aura candramA kA prakAza saumya rUpa se AkAza aura pRthvI ko kAvya kI zobhA detA hai ki antarmukha hokara dhyAna karane ke lie bAhara kI paristhiti jarA bhI bAdhaka nahIM hotii| Ajakala kI bijalI jahAM-tahAM aMdhakAra kA saMhAra karatI hai aura mana meM upazama paidA hotA ho to use bhagAkara usake sthAna para uttejanA utpanna karatI hai / isa prakAza se agara kevala rAta kA dina ho jAtA to zikAyata itanI nahIM thii| lekina yaha uttejanA dina meM hone vAle kAma bhI nahIM karane detI aura rAta kA vizrAma athavA vizrAbdha vArtAlApa bhI nahIM hone detii| isakA prakAza yAnI kevala uttejanA aura kRtrimtaa| isake kAraNa na karane ke kAma karane ke lie manuSya tatpara hotA hai| kisI bhI prakAra kA zuddha nirNaya krnaa|aise vakta karIbakarIba azakya hotA hai| aura jo aMtarrASTrIya banAva-bigAr3a Aja saMsAra-bhara meM cala rahA hai, usameM yogiyoM kI sAmyabuddhi hotI hI hai, aisA kauna kaha sakatA hai ? saMsAra-bhara meM taraha-taraha kI uttejanA kI dhamAcaukar3I cala rahI hai aura aise vAtAvaraNa meM hI sArA banAva-bigAr3a hotA hai| taba aisA nahIM kaha sakate ki yaha sArA kRtrima prakAza manuSyajAti ke kalyANa ke lie poSaka hI hai| bhagavAna hameM aise kRtrima prakAza meM se zAMtidAyaka aMdhakAra kI tarapha le jAo, aisI prArthanA karane ke dina sacamuca hI A gae haiN| prAkRtika prakAza meM manuSyatA hotI hai| prAkRtika aMdhere meM AtmIyatA hotI hai aura cintana ko avakAza bhI milatA hai| kudaratI prakAza aura kudaratI aMdhakAra, donoM Izvara ke diye hue prasAda haiN| donoM meM manuSya kA vyaktitva nikharatA hai aura vikAsa pAtA hai| prakAza pravRtiparAyaNa hone ke kAraNa 242 / samanvaya ke sAdhaka
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ gar3abar3a paidA kara sakatA hai| aMdhakAra meM AtmaparIkSaNa ko sthAna hai aura isalie vaha Atma-sAdhanA ke lie vizeSa anukUla hai| aMdhakAra ko bhAvAtmaka kaho, cAhe abhAvAtmaka, aMdhakAra manuSya ke mana ke lie, hRdaya ke lie aura AtmA ke lie poSaka vastu hai| bahuta se baMdhana kATakara chuTakArA denevAlI vastu hitakara hai| sArI rAta kamare meM prakAza rakhane kI suvidhA hone para bhI sonevAlA vyakti aMdhakAra kA or3hanA pasanda karatA hai / dina meM sone vAlA vyakti bhI prakAza kama karake sotA hai / nIMda jisa taraha thake hue AdamI ko ArAma dekara tAjA karatI hai usI prakAra aMdhakAra bhI thakAna dUra kara ke tAjagI utpanna karatA hai| aura isIlie manuSya aMdhakAra meM jAkara baiThatA hai to use naI-naI kalpanAeM sUjhatI haiM bharamAye hue manuSya ko saMkaTa se mukta hone kA mArga sUjhatA hai aura nirAza manuSya ko AzA kI khurAka milatI hai| merA to sApha abhiprAya hai ki jagat meM agara aMdherA nahIM hotA to Aja jitanI hotI haiM unase jyAdA AtmahatyAeM hotIM / aMdhere ke zAnta vAtAvaraNa meM uttejita mana sthira hotA hai, dUsarI tarapha kA vicAra karane lagatA hai, antarmukha hokara AtmapravaNa ho sakatA hai aura ihaloka ke sAtha-sAtha paraloka kA vicAra hone ke kAraNa manuSya meM divya-dRSTi kA udaya ho sakatA hai / aMdhakAra ke pA yatheccha jagaha hone ke kAraNa bhIr3a utpanna kiye binA vaha manuSyoM ko eka-dUsare ke samIpa lAtA hai| mRtyu kA rahasya jisa taraha divasa aura rAtri milakara 24 ghaNTe kA dina banatA hai; zukla pakSa aura kRSNa pakSa milakara mahInA banatA hai, usI taraha jIvana aura maraNa milakara jindagI yAnI vyApaka jIvana banatA hai'| divasa- rAta kI yA ubhayapakSa kI upamA kaiyoM ko nahIM jNcegii| ve kaheMge ki ahorAta 12-12 ghaNTe ke samAna hote haiN| zukla kRSNapakSa 15-15 dina ke hote haiN| jIvana-maraNa kA vaisA nahIM hai| jIvana dIrghakAla para phailA huA, tanA huA hotA hai| mRtyu eka kSaNa kI cIja hai / AkhirI sAMsa le lI aura jInA samApta huA / mRtyu kSaNika hai / usakI tulanA jIvana se kaise ho sakatI hai ? loga kahate haiM, zuklapakSa meM prakAza hotA hai, kRSNapakSa meM aMdherA kyA bAta sahI hai ? loga kahate haiM, dina sapheda hotA hai, rAta kaalii| kyA yaha bAta bhI zuddha satya hai ? jise hama bAraha ghaNTe kI rAta kahate haiM, usake prArambha meM aura anta meM saMdhyA- prakAza hotA hI hai / pUrNimA kI rAtri sArI prakAzita hotI hai / amAvasyA kI rAtri ko candrikA kA abhAva rahatA hai / lekina bAkI ke dinoM prakAza aura aMdhakAra donoM ko kamobeza sthAna hai| hama itanA kaha sakate haiM ki zuklapakSa meM zAma ko candra prakAza pAyA jAtA hai, kRSNapakSa meM zAma ko candra kA darzana nahIM hotaa| bAkI donoM pakSoM meM prakAza aura aMdherA donoM hote haiN| hamArI jindagI meM bhI mRtyu ke bAda hamAre usI jIvana kA uttarArddha zurU hotA hai, jo pUrvAddhaM kI apekSA vyApaka aura dIrghakAlika hotA hai / manuSya ke maraNa ke bAda vaha apane samAja meM jIvita rahatA hai| kisIkA samAja choTA hotA hai, kisI kA bar3A / manuSya apane jIvana meM jo karma karatA hai, vicAra prakaTa karatA hai, dhyAna-cintana karatA hai, usakA asara usake samAja para hotA hI rahatA hai| canda bAtoM meM mRtyu ke bAda yaha asara jyAdA hotA hai| manuSya ne vicAra cunI huI racanAeM / 243
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane jIvana meM jo-jo kiyA, samAja ke sAtha sahayoga kiyA yA usakI sevA kI, usakI bhalI-burI virAsata usake samAja ko milatI hai aura isa taraha vaha samAja para asara karatA rahatA hai| vaha hai usakA maraNottara jIvana / mahAvRkSoM aura parvatoM kI chAyA dUra taka pahuMcatI hai| buddha bhagavAna aura mahAtmA gAMdhI jaisoM kA asara samAja meM hajAroM barasoM taka apanA kAma karatA hai| isalie ina logoM ko hama dIrghajIvI yA cirajIvI kahate haiM / samUce jIvana kA vicAra karate hue kahanA par3atA hai ki mRtyu ke isa tarapha kA, pUrva jIvana choTA hai, kevala taiyArI ke jaisA hai, saccA vizAla jIvana to mRtyu ke bAda hI zurU hotA hai / mRtyu ke pahale kA jIvana puruSArthI hone ke kAraNa usakA mahattva khUba hai / mRtyu ke bAda kA jIvana pariNAmarUpa hone se vyApaka aura dIrghakAlika hotA hai / isalie usakA bhI mahattva kama nhiiN| mRtyu ke bAda jo jIvana jiyA jAtA hai, use hamAre dharmagraMthoM meM upaniSadoM meM-- nAma diyA hai saampraay| jo loga baccoM ke jaise ajJAna hai, aMdhe haiM, ve sAmparAya ko nahIM dekha sakate "na sAmparAyaH pratibhAti baalm|" 1 jo jJAnI hai, jAnakAra hai, vaha maraNottara jIvana ko aura usake mahattva ko pahacAnatA hai / vaha kahatA hai ki itane bar3e mahattva ke aura sudIrgha sAmparAya ko nukasAna pahuMce, aisA kArya maiM apane jIvana meM pUrva taiyArI ke kAla meM nahIM kruuNgaa| bacapana meM agara kSaNika unmAda ke kAraNa brahmacarya ko naSTa kiyA to manuSya kA sArA kA sArA gRhasthAzrama bigar3a jAtA hai| isalie dIrghadarzI Atmahita samajhanevAlA kahatA hai ki gRhasthAzrama kA pUrA Ananda lene ke lie brahmacarya kA pUrvAdhama maiM saMyama se, zuddha rUpa se, vyatIta kruuNgaa| medhAvI manuSya kahatA hai ki jihvAlaulya ko kSaNa mAtra tRpta karane ke lie agara maiM apathya AhAra vA ati-AhAra karUMgA to dIrghakAla taka mujhe bImAra rahanA par3egA aura maiM ArogyAnanda aura jIvAnanda se vaMcita rhuuNgaa| isalie maiM apathyasevana nahIM karUMgA / saMyama ke dvArA utkaTa jIvanAnanda prApta hotA hai, usIko lUMgA / maraNottara jIvana kA jise khyAla hai aura jisako isa bAta kI jAgRti aura smRti rahatI hai, usIkA jIvana zuddha aura samRddha hotA hai / sAmparAya meM sthUla dehagata jIvana ko avakAza nahIM rahatA / manuSya apane samAja meM hI jIvita raha sakatA hai aura usa jIvana meM usakA puruSArtha athavA preraNAmaya jIvana bar3hatA hI jAtA hai| islAma meM eka sundara kalpanA pAI jAtI hai ! kisI manuSya ne musAphira ke lAbhArtha rAste ke kinAre eka kuAM khodA / usake saMkalpa aura parizrama ke anurUpa isa zubha karma kA (pUrta kA ) use puNya milaa| aba dina-para-dina jitane musAphira isa kueM se lAbha uThAte haiM, utanA usa AdamI kA savAba (puNya) bar3hatA jAtA hai| agara yAtriyoM kA rAstA badala gayA aura logoM ne isa rAste jAnA chor3a diyA to puNyakArI kA puNyasaMcaya jyAdA nahIM bar3hegA / puNyakArI kA sabAbamaya jIvana - puNya jIvana -- bar3he yA ghaTe, samAja ke hAtha meM hai / loga agara use yAda karate rahe to usakI maraNottara Ayu dIrgha hogii| loga use bhUla gaye, usake kAma kA asara miTa gayA to usake sAmparAya kI mIyAda khatma hogii| aba savAla yaha AtA hai ki agara maraNa ke bAda hamArA jIvana sAmAjika svarUpa kA hI rahanevAlA hai to maraNa pUrva ke 'isa jIvana meM hama samAja jIvana hI vyatIta kyoM na kareM ? svArthavaza saMkucita hokara aura indriyavaza hokara pramatta jIvana, asamAjI jIvana vyatIta kyoM kareM? jisa taraha maraNottara jIvana sAmAjika rahegA, vaisA hI jIvana agara mRtyu pUrva vyatIta kiyA to mRtyu ke isa pAra aura usa pAra eka hI prakAra kA zubha 244 / samanvaya ke sAdhaka
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja vana hogaa| jise hama samAjavAdI DhAMcA kahate haiM, vaha hamAre AdhyAtmika, sAmAjika jIvana kA bAhya rUpa hai| jise hama sarvodayakArI puNya jIvana kahate haiM, vaha usakA Antarika svarUpa hogaa| vedAnta ne use nAma diyA-- vizvAtmaikyabhAvanA, bhUmA-svarUpa jIvana / Atmaupamya usakI sAdhanA hai| Atmaupamya kI yaha kalpanA kucha spaSTa karanI caahie| manuSya ko jaba bhUkha lagatI hai to vaha AhAra DhaMr3hane lagatA hai| AhAra ko prApta karake usakA upabhoga karatA hai| yaha haA prAkRtika jIvana / loga ise pazu-jIvana bhI kahate haiN| lekina mere peTa meM bhUkha kI vedanA zurU hote hI agara maiM auroM kI bhUkha kA bhI sAkSAtkAra karUM aura unakI kSudhA kA nivAraNa karane kA yatna karUM to vaha dhArmika jIvana huaa| vaha sAmparAya ke lie poSaka hogaa| maiM jo kucha bhI puruSArtha karUM, usakA lAbha sabako dene kI agara vRtti rahI to vaha sarvodayakArI vizvAtmaikya-prerita brAhma jIvana hogaa| jo kucha bhI jJAna maiMne prApta kiyA, vaha sabako de dUM, usakA duHkha aura saMkaTa apanA hI mAna lUM aura sabake sAtha jo mujhe mile, utanA hI merA adhikAra hai, aisA samajhakara calaM, to mRtyu ke isa pAra kA aura usa pAra kA jIvana ekarUpa hogA, aura yahI hai mRtyu para vijy| eka sAdhu choTI-sI jhoMpar3I meM rahatA thaa| hAtha-pAMva phailAkara ArAma se sotA thaa| itane meM joroM se bAriza aayii| kisIne bAhara se AvAja dekara kahA, "mere lie andara jagaha hai ?" sAdhu ne kahA, "avazya / " usane apane phaile hue hAtha-pAMva sameTa liye aura pAsa-pAsa so gye| bAriza bar3hI aura dUsare do yAnI aaye| unhoMne pUchA, "jagaha hai ?" donoM ne kahA, "avazya ! Apa andara aaiye|" aba do ke cAra ho gaye / jhoMpar3I meM sonA azakya thaa| cAra AdamI baiThakara bAteM karane lage aura aise hI rAta vyatIta karane kA unhoMne nizcaya kiyaa| itane meM cAra aura Aye / unakA bhI ina cAroM ne svAgata kiyaa| aba baiThanA nAmumakina ho gyaa| ATha-ke-ATha jhoMpar3I meM khar3e hokara bhagavAna kA bhajana karane lage aura bAriza se bhagavAna ne bacAyA, isakA Ananda manAne lge| yahI hai Atmaupamya / jo kucha bhI pAyA, sabakA hai, sabake sAtha samavibhAga karake pAnA hai, yahI hai Atmaupamya kA tarIkA-Atma-aikya kI sAdhanA / aba agara aisI sAdhanA hama karate rahe to mRtyu kA Dara nahIM rhegaa| mRtyu bhI jIvana-sAdhanA kA eka aMga hI hai / sukha aura duHkha, jIvana aura maraNa donoM sAdhanArUpa haiN| sukha aura jIvana kucha chichale haiN| unakI jJAnopAsanA manda hotI hai / duHkha, saMkaTa, nirAzA aura maraNa inakI sAdhanA gaharI hotI hai| inake dvArA jIvana kA sAkSAtkAra sampUrNa hotA hai / inakI jJAnopAsanA teja hotI hai| isIlie sAdhanA meM inakA mahattva adhika hai| ___agara jindagI meM kisIko kevala duHkha-hI-duHkha milA to usakI sAdhanA badhira ho jAegI, usameM nAstikatA A jaaegii| isake viparIta kisIke jIvana meM agara sukha-hI-sukha rahA to usakA jIvana uthalA hogaa| usakA Atmaupampa TUTa jAyagA aura usakA saphala-jIvana bhI sAdhanA kI dRSTi se viphala hogaa| isalie agara bhagavAna kI kRpA rahI to sukha aura duHkha, saphalatA aura viphalatA donoM hameM pracura mAtrA meM mileNge| mRtyu ke sAkSAtkAra ke dvArA hI manuSya jIvana kA sarvAMgINa gaharA anubhava kara sakatA hai| agara kisI sAthI ko apane kAma kI pUrva taiyArI meM hama zarIka hone ko bulAveM aura phalabhoga ke samaya use dUra kareM to use zikAyata karane kA adhikAra rhegaa| yahI nyAya hai jIvana ke bAda maraNa ke adhikAra kaa| kisI aMgreja ne sundara zabdoM meM kahA hai-'maraNa hamArA janmasiddha adhikAra hai|' (iTa ija avara privilija Tu DAI) agara bhagavAna kisIko mauta se vaMcita rahane kI sajA degA to manuSya ke lie jInA duzvAra hogaa| usakI kamAI kA phala use na mile to vaha anyAya hogaa| vicAra : cunI huI racanAeM / 245
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ IsAI logoM ke graMthoM meM eka vacana hama pAte haiM-'pApa ke phalasvarUpa mRtyu nAma kI rojI milatI hai|' (dI vejija oNva sina ija Daitha) sAmAnya artha meM yaha vacana galata hai| maraNa to sabake lie avazyaMbhAvI hai| Izvara kA vaha prasAda hai| jo pApa karate haiM ve Izvara ke isa prasAda kA sadupayoga nahIM kara skte| adhyAtmajAgRti naSTa honA hI maraNa hai, jinakA ukta vAkya meM jikra hai| pApa bar3hane se manuSya kI Atma-jAgRti kSINa hotI hai| usakA jIvana Atmavimukha aura dehAtmavAdI hotA hai| saMtoM aura avatArI puruSoM ne mRtyu para vijaya pAne kI jo bAta kI hai, vaha yahI hai / mAmUlI mauta se na buddha bhagavAna baca sake, na mahAvIra / sabako zarIra chor3anA hI par3A; lekina unhoMne AtmanAzarUpI mRtyu para vijaya paaii| isIko ve DhUMr3hate the| sAmAnya janatA mRtyu se itanI ghabarAI huI, DarI huI rahatI hai ki mRtyu ko pahacAnanA, usakA yathArtha svarUpa samajhanA usake lie kaThina hotA hai| samajhAne kA koI prayatna hI nahIM karate, nahIM to mRtyu hamArA sabase zreSTha mitra hai| usake ghara Aye hae kisIko nirAzA nahIM hii| yethe nAhI jhAlI kuNAcI nirAza AlyA yAcakAsa kRpevizIM // na yahAM inake pAsa Aye hue kisI bhI yAcaka kI kRpA ke bAre meM nirAzA hI haI hai| maraNottara jIvana aura punarjanma eka cIja nahIM hai| donoM kA bheda samajhanA caahie| hama mAnate haiM ki manuSya mRtyu ke bAda apane karmoM ke anusAra nayA janma letA hai| agara kisI krUra AdamI kA dehAnta huA to zAyada use zera yA bher3iye kA janma milegaa| vahAM vaha apanI krUratA pUrI taraha se aajmaayegaa| aba agara usa asalI krUra manuSya kA lar3akA pitA kA zrAddha karatA hai aura use piNDa detA hai to vaha kisako khilAtA hai ? usa zera ko, jo krUra AdamI kA nayA jIvana hai ? usa zera kI tRpti to mAMsa se hI ho skegii| usa zera ko khilAnA, usake pAMva saMvahana karanA (pagacaMpI karanA) putra kA dharma nahIM hai / usa krUra AdamI kA putra jaba pitA kA zrAddha karatA hai taba vaha usake manuSya jIvana ke maraNottara vibhAga ko, usake samAjagata jIvana ko puSTa karane kI koziza karatA hai| pitA ke vyAghra jIvana se use matalaba nahIM hai| jaba kisI sajjana ke jIvana kI preraNA samAja hajama kara letA hai, pUrI-pUrI hajama karake samAja UMcA car3hatA hai, taba usa sajjana kA maraNottara jIvana sampUrNa huA, kRtArtha huA, ananta meM vilIna huA / yahI hai saccA mokSAnanda yA brahmAnanda ! eka jIvana kI sAdhanA pUrI hone para jo kucha bhI anubhava--kImatI anubhava-use lekara hama naye-tAje jIvana meM praveza karate haiN| eka puruSArthI bhAratIya paradeza gyaa| vahAM usane tijArata karake apane vyApAra kA bar3A vistAra kiyA; lekina bUr3hA hone para jaba usakA vahAM kA AkarSaNa kama ho gayA aura svadeza Ane kI icchA huI, taba usane vahAM kI sArI pravRtti sameTa lii| denA-pAvanA cukA diyA aura apanI sArI kamAI ikaTThI karake vaha bhArata lauttaa| mRtyu kA bhI vaisA hI hai| jaba pravRtti anahada bar3hatI hai aura sAdhanA ke taura para kAma nahIM AtI, taba usakA sArA phala ikaTThA karake naye janma kI naI pravRtti, nayI sAdhanA manuSya zurU karatA hai| ise eka taraha se mRtyu kaha sakate haiN| lekina isake lie duHkha nahIM krte| eka sthAna chor3ane kA mAmUlI alpakAlika duHkha jarUra rahatA hai, lekina vaha kisIko rokatA nhiiN| jela meM rahate vahAM ke kaI logoM se paricaya hotA hai| kucha sneha-saMbaMdha bhI bana jAtA hai| jela se 246 / samanvaya ke sAdhaka
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ nikalate, vidAI ke samaya duHkha bhI hotA hai / lekina jela se mukti pAne kA Ananda usase kama nahIM hotA / 'ihaloka kA jIvana pUrA karate mRtyu kA jo duHkha hotA hai-- maranevAloM ko aura auroM ko - vaha aisA hI honA cAhie / vizvAtkya kA AnaMda upaniSadoM meM zurU se Akhira taka AtmA aura brahma kI khoja hai kisI itAlavI vidvAna ne kahA hai ki veda meM jo 'tanmaya' jaise zabda Ate haiM, unhIM para se 'AtmA' zabda AyA hai| vaha jo mujhameM hai, vaha hai AtmA / upaniSadoM meM AtmA kI vyutpatti aneka prakAra se dI hai| AnIti pAtA hai, Adatte letA hai, anti khAtA hai saba kucha, vaha hai AtmA / saba kucha pAtA hai, saba kucha grahaNa karatA hai, saba kucha khA jAtA hai, vaha hai AtmA / AtmA kI dUsarI vyAkhyA 'at' dhAtu se kI hai (at sAtatya gamane ) / akhaMDa calate rahanA, jIte rahanA, satata honA, satata kArya karanA, yaha hai AtmA kA svarUpa / "yadApnIti yadAdatte yaccAtti viSayAn iha, yaccAsya santato bhAvaH tasmAt Atmeti karityate," agara jIvana meM kisI cIja kI khoja karanI hai, kisI cIja ko pAnA hai, kisIke dvArA saba kucha prApta karanA hai to vaha AtmA hai / vahI hai dekhane yogya, sunane yogya, manana karane yogya aura nididhyAsa karane yogya usa AtmA ke darzana se, zravaNa se, manana se aura vijJAna se sAre vizva kA rahasya pAyA jAtA hai| yaha AtmA hamAre andara hai, hamAre jIvana kA sAra hai| paMcabhUtAtmaka sRSTi usIke andara phaMsI huI hai / manuSya ne jaba apanI khoja kI taba indriyoM ke sAtha, 'karaNa' ke sAtha, sahayoga karanevAlA eka aMdarUmI karaNa bhI usane pAyA usane use 'aMtaHkaraNa' khaa| isa aMtaHkaraNa ko samajhane kI koziza karate cila cittavRtti, mana, buddhi, ahaMkAra Adi uttarottara aura sUkSma tattvoM ko usane pahacAna liyA aura bAda meM ina sabake pare jo hai, athavA andara jo hai, usane use 'aMtaratara' khaa| vahI thI AtmA / 1 jisa taraha manuSya ne apane aMdara khoja AraMbha kI, usI taraha aura zAyada usake pahale usane bAhya sRSTi kA rahasya samajhane kI koziza kii| sabase pahale usakA dhyAna gayA pRthvI tattva para usIpara hama khar3e rahate haiM vahI hamArA AdhAra hai| pRthvI ke bAda usane dekhA pAnI usakA kArya dekhate manuSya ne usIko 'jIvana' khaa| pAnI ke binA hama jI nahIM sakate haiN| pAnI samasta jIva-sRSTi kA AdhAra hai| yaha jo bAhya sRSTi meM pAnI dIkha par3atA hai, isase bhI sUkSma pAnI usane dekha liyA, jisameM paMcamahAbhUtAtmaka sArI sRSTi paidA huI hai| pAnI kI upAsanA ke bAda usane teja ko liyaa| sUrya, candra, vidyuta aura agni cAroM meM usane teja ko dekhA / sone kI camaka dekhakara athavA dUsare kisI kAraNa, usako usane pRthvI meM se uThAkara teja tattva meM DAla diyA / teja kI upAsanA manuSya ko bahuta hI AkarSaka lgii| lakar3I ke do Tukar3e eka-dUsare ke sAtha ghisane se dhuAM nikalatA hai, bAda meM cinagAriyAM nikalatI hai aura agni prakaTa hotI hai| yaha dekhakara usane araNi kA maMthana calAyA aura usase paidA huI agni ko vaha Ahuti dene lgaa| yaha thA sabase pahale kA dharma / vaidika dharma kI buniyAda hI yaza para hai| isI yajJa dvArA tapa, tyAga, balidAna aura sevA ke sAmAjika sadguNoM ko usane vicAra cunI huI racanAeM / 247
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ paayaa| yajJa aura tapa, dAna aura sevA, yahI hai manuSya kA pradhAna dharma / tapa aura yajJa ke dvArA tejatattva kI upAsanA karane ke bAda vAyu kI bArI aaii| vAyu to hamArA zvAsa hai, prANa hai / isa prANa kI upAsanA karate-karate pUrvaja yoga-sAdhanA taka phuNce| prANopAsanA hamAre vaidika pUrvajoM kI bahata bar3I sAdhanA thii| prANopAsaka tejasvI thA, vaha kabhI dIna hokara yAcanA nahIM karatA thaa| prANopAsaka kabhI parAsta nahIM huaa| Ajakala hama zakti bar3hAne ke lie pauSTika AhAra lete haiM, viTAmina khAte haiN| vajiza yA vyAyAma karate haiM, snAyu ko majabUta karate haiM, zuddha vAyusevana dvArA apane zarIra ko aura khUna ko zuddha karate haiN| lekina majjA tantu kI zakti bar3hAne kI sAdhanA hama bhUla gaye haiN| manuSya kA asalI sAmarthya usake snAyUoM para nirbhara hai| vaha zAnti agara kSINa huI to use vApasa kaise lAnA, yaha loga aba bhUla gaye haiN| hamAre pUrvajoM ne brahmacarya aura prANopAsanA ke dvArA vaha zakti bar3hAyI thI aura unhoMne apanI Ayu kI maryAdA meM bhI bRddhi kI thii| yaha prANopAsanA hameM phira se DhUMr3hakara nikAlanI hogI aura usakA anuzIlana bar3e paimAne para karanA hogaa| saMdhyAvaMdana meM jo sUryopAsanA AtI hai, vaha bhI prANopAsanA hI hai| isake bAda manuSya ne dekhA ki sAre vizva ko ghere hue hai AkAza / vaha hamAre hRdaya meM bhI hai aura sAre vizva meM bhI phailA huA hai| AkAza ko dekhakara Arya mAnasa staMbhita ho gayA aura usane AkAza kI upAsanA joroM se kii| yaha paMcabhUtAtmaka vizva AkAza meM ota-prota hai / isakI upAsanA karane se sthairya aura AnaMdakya milegaa| yaha dekhakara usane AkAza ko hI anaMta kA nAma de diyaa| jisa taraha aMdarUnI upAsanA meM ahaMkAra ke bAda AtmA kI prApti huI, usI taraha bAhya upAsanA meM AkAza ke bAda akSara-brahma kI prApti huii| jo bar3A hai, bRhat hai, bRhattama hai, bRhattama hai, vahI hai bahma / bahma se bar3hakara kucha hai hI nhiiN| jaba manuSya kI sAdhanA atyanta utkaTa huI taba usane pAyA kI aMtaratara aura aMtaratama jo AtmA usane pAyA aura bRhattama brahma ko pAyA, ye donoM eka haiN| taba usane cillAkara kahA, "ayam AtmA brhm|" yaha hamAre upaniSadoM kA prathama mahAvAkya hai| manuSya ne aura bhI eka cIja pAyI / AtmA ko sacamuca pAte hI use parama AnaMda prApta hotA hai| isI taraha parabrahma ko pAte hI vaisA hI eka parama AnaMda use milatA hai aura vaha bilakula nirbhaya hotA hai| brahma kA AnaMda jisane jAna liyA, vaha kabhI bhI aura kisI se DaratA nahIM, "AnaMda brAhmaNo vidvAna na vibheti kdaacn|" aura jaba usane AtmAnaMda aura brahmAnaMda ko pAyA aura donoM kI ekatA anubhava huI taba use isa adabhuta advaita kA jJAnAnaMda prApta huaa| agara koI paramaAnaMda hai to advaitAnanda hI hai| isa advaita hI ko kahate haiM vishvaatmaiky| sAre vizva ke sAtha apanA abheda, apanA aikya saba taraha se pAnA, yahI hai sarvazreSTha purussaarth| dharma, artha, kAma, mokSa se asalI puruSArtha nahIM hai| puruSArtha ke uttama sAdhana hone ke kAraNa unheM bhI puruSArtha kahate haiM / asalI ekamAtra puruSArtha to vizvAtmaikya kA AnaMda pAnA hI hai| yaha jisane pAyA, usakA hRdaya, usakA Azaya bar3A ho gyaa| vaha huA brAhmaNa / asalI brAhmaNa to vahI hai, bAkI ke sAre nAmadhArI brAhmaNa haiN| yaha sarvazreSTha aura ekamAtra puruSArtha jisane nahIM pAyA, usakI dInatA, usakA dAridrya kabhI dUra nahIM hotaa| vaha hamArI dayA kA pAtra hai, kRpA kA pAtra hai| kRpA kA pAtra hone se use kRpaNa kahA hai| kRpaNa detA nahIM yAcanA karatA hai| parigraha kI khoja meM rahatA hai isIlie vaha kRpaNa hai| dAna kI khoja meM daur3ane vAle aura dAna kA mAhAtmya gAne vAle brAhmaNa upaniSadoM kI bhASA meM sacamuca kRpaNa haiN| manuSya jAti kI ina do jAtiyoM 248 / samanvaya ke sAdhaka
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bhI upaniSadoM ne bheda batAyA hai-- kRpaNa aura brAhmaNa / haraeka kRpaNa ko brAhmaNa banAnA, yahI hai sarvottama samAja sevA aura vizvapUjA / ' 1. 'upaniSadoM kA bodha' se saba dharmoM kA eka parivAra jahAM dekheM samAja kI girAvaTa kI bAteM hI sunanI par3atI haiN| jo loga girAvaTa se duHkhI haiM unakI saMkhyA kama nahIM hai / karor3a se bhI adhika ho to Azcarya nahIM / mana meM savAla uThatA hai ki "kyA girAvaTa itanI jabaradasta hai ki karor3a se adhika sajjana bhI isakA koI ilAja nahIM kara skte|" andara kI AvAja kahatI hai ki karor3a nahIM kintu pacAsa lAkha loga bhI nizcaya kara deM ki 'jahAM taka hamase ho sake samAja ko girane nahIM deNge| giranevAloM ko aura girane denevAloM ko unakI niSprANa aka yatA meM hama sAtha nahIM deNge| kama se kama apanI ora se sAmAjika zithilatA kA (naitika DhilAI kA ) bharasaka virodha hI kareMge, to dekhate-dekhate samAja kI hAlata meM jarUra kucha sudhAra ho sakegA / itanA bhI yAda rakhanA cAhie ki jaba hama samAja kI girAvaTa kI bAta karate haiM aura vaha bhI aisI AvAja meM ki isakA koI ilAja nahIM taba hama girAvaTa ko majabUta karate haiN| aura samAja kI lAcArI ko apanI sammati bhI dete haiN| ghara meM koI priyajana bImAra par3e to hama bImArI kA varNana karake agara kucha ilAja na kareM aura roja kahate caleM ki 'jisa cIja kA ilAja nahIM use baradAzta kiye binA cArA hI nahIM' to AsapAsa ke loga hameM DATeMge aura kaheMge ki 'Apa ronA-sA ceharA lekara baiThe kyoM haiM ? jo bhI ho sake ilAja to zurU kara diijiye| phira agara vakta rahA to bImAra kI bImArI kA vistAra se varNana kreN| pahale ilAja, bAda meM carcA / hajAroM varSa kA purAnA samAja aura vaha bhI karor3oM logoM kA banA huA usake aMdara ke choTe-bar3e doSa asaMkhya hoNge| doSa, kharAbiyAM aura galatiyAM cAhe jitanI hoM, cAhe jitanI purAnI bhI hoM unheM dUra karane ke lie hamAre pAsa manuSya-bala bhI kama nahIM hai| haraeka AdamI kisI eka sAmAjika doSa ko sudhArane kA jIjAna se prayatna karegA to use saMtoSa milegA ki hamane apane hisse kA prayatna kiyaa| mere jaise asaMkhya loga apane-apane sthAna para DaTe rahakara apane DhaMga se sudhAra karane kI koziza karate hI haiN| unake parizrama ko saphala banAne ke liye mujhe apanI ora se apanA kAma joroM se karanA hogA / aneka vyaktiyoM ke prayatna se jo kAma hotA hai usakI jor3a ko hI 'Izvara prayatna' kahA jAtA hai| isa jor3a meM apanA hissA adA karanA Izvara kA hI kAma hai / [2] apanI Adata ke anusAra maiM vizAla manuSya jIvana ke saba pahaluoM para ciMtana karatA AyA huuN| aura yathAsambhava likhatA bhI AyA huuN| lekina aba unameM se eka viSaya ke hI saba pahaluoM kA vizeSa ciMtana, vivaraNa aura carcA karane kA socA hai| vicAra cunI huI racanAeM / 246
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindustAnI pracAra sabhA ne socA ki kevala bhASA kI carcA athavA navazailI kI nirmiti meM logoM kA sahayoga kama milatA hai| isalie isa viSaya kI gaharAI meM jAkara sarvadharma-samabhAva athavA usIke vyApaka rUpa meM vizva samanvaya ke Upara sarvazakti kendrita kI jaay| vaisA maiM thor3A-bahuta karatA AyA bhI huuN| lekina AyaMdA 'maMgala prabhAta' mAno vizva-samanvaya kA hI mukha patra ho aise bhAva se isa samanvaya viSaya ke bhinna-bhinna viSaya para hI jyAdAtara likhane kI koziza kruuNgaa| saca to aisA samanvaya kevala carcA kA viSaya nahIM hai| jIvanavyApI cIja ko hI samanvaya samajhanA caahie| isIkA prayatna hama AyaMdA vizeSa rUpa se kreNge| saba dharmoM kA ekIkaraNa karake, sarvatra cala sake aisA eka sArvabhauma 'samanvitadharma' calAne kA hamArA prayatna nahIM hai| hama jAnate haiM ki jo bar3e-bar3e dharma duniyA meM vizAla vistAra meM cala rahe haiM unakI pratiSThA kabhI bar3hegI kabhI ghaTegI, lekina ye sAre dharma dIrghakAla taba calanevAleM haiM hii| hama to ina dharmoM ke bIca jo prakaTa yA chipA vaimanasya hai, paraspara virodha hai, alagAva hai use dUra karake saba dharmasamAjoM ko sAmAjika vyavahAra meM eka-dUsare ke najadIka lAnA cAhate haiM, jisase ina dharma-samAjoM meM bhAIcArA bar3he, sahayoga bar3he aura AkhirakAra saba pradhAna dharmoM meM pArivArika sambandha sthApita ho jaay| hajAroM varSa ke itihAsa se hama dekha sake haiM ki camar3I ke raMga ke bheda ke kAraNa mAnava-jAti aneka mahAvaMzoM meM baMTa gaI hai| yUropa, amarIkA ke gore loga, aphrIkA ke kAle loga, amarIkA ke muddI-bhara lAla AdivAsI jinheM (reDa iMDiyana kahate haiM) cIna, jApAna ke pIle loga, apane ko alaga-alaga mahAjAti mAnate haiN| yaha vaMzabheda bar3A tIvra hai| inameM Apasa meM zAdiyAM nahIM hotiiN| loga aisI zAdiyAM pasaMda bhI nahIM krte| sArI mAnavajAti mAno vaMzabheda ko kAyama rakhane para tulI huI hai| inameM yUropa, amarIkA ke gore loga sabase adhika abhimAnI, magarUra aura tumAkhI haiN| ye gore loga aphrIkA ke kAle logoM ko dabAnA cAhate the| dIrghakAla taka aphrIkana logoM ko pakar3akara gulAma banAkara unheM jAnavaroM kI taraha rakhane kA aura unase mArapITa kara kAma lene kA prayoga bhI ina gore logoM ne kiyaa| lekina yaha prayoga AkhirakAra mahaMgA sAbita huA / gore logoM meM aise bhI sajjana paidA hue jinhoMne gulAmI prathA kA ghora virodha kiyA, AkhirakAra aphrIkA ke kAle loga gulAmI kI hAlata se mukta ho gye| aba aphrIkA ke kAle loga dhIre-dhIre sira UMcA kara rahe haiN| to bhI gore logoM kA varNAbhimAna dUra nahIM huA hai| gore loga cIna, jApAna Adi aiziyAyI dezoM ke pIle logoM kI bar3hatI huI pracaMDa saMkhyA dekhakara Dara jAte haiN| udhara gore logoM kA AtaMka duniyA ke saba khaMDoM para phailA hai| isake kAraNa garagore loga trasta haiN| to bhI gore logoM ne duniyA para ho-hallA macAyA hai ki cIna, jApAna Adi dezoM meM pIle logoM se duniyA ko khatarA hai| mauke-bemauke ye gore loga pUraba ke pIle saMkaTa kI, cillAhaTa karate haiN| Izvara kI kRpA hai ki bhArata meM kAle, gore, pIle, gehUMvarNI saca taraha ke loga ekatra raha rahe haiN| hamAre yahAM varNavidveSa cala hI nahIM sktaa| kyoMki eka hI jAti meM aura eka hI dharmasasAja meM gore, kAle, pIle, gehUMvarNI loga pAye jAte haiN| ___ aba duniyA ne vaMza-bheda aura vaMza-vidveSa kI jAhirAtaura para carcA karanA chor3a diyA hai| varNa-vidveSa dUra nahIM huA hai| daba gayA hai| loga dUsare-dUsare kAraNa Age karake varNa-vidveSa chipAne kI koziza bhI karate aisI sthiti meM duniyA ke sayAne anubhavI itihAsavettA mAnavapremI logoM ne sUtra calAyA hai, "camar3I kA raMga kaisA bhI ho, vaMza-bheda bhale hI purAnA ho lekina hameM bhUlanA nahIM cAhie ki saba mahAvaMza, mahAjAtiyAM milakara eka vizAla mAnava-kuTumba banatA hai| duniyA meM kahIM bhI jAiye isa mAnava-premI sUtra kA virodha koI 250 / samanvaya ke sAdhaka
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM krtaa| 'saba mAnava mila karake eka virAT mAnava-samAja hai| isakI ekatA majabUta karanI caahie|' yaha Adarza tattvataH sabako mAnya huA hai| isI misAla se preraNA pAkara hama bhI ghoSaNA karanA cAhate haiM usI prakAra sabhI dharma milakara eka AdhyAtmika kuTumba kI racanA karate haiN| agara mahAvaMzoM kA Apasa-Apasa meM lar3anA ayogya hai, asamIcIna hai, hamArI mAnavatA ko zobhA nahIM detA to usI nyAya se dharmoM ke bAre meM bhI hama kaha sakate haiM ki saba dharma milakara eka AdhyAtmika parivAra hai, eka sAMskRtika mahAkuTuMba banatA hai| dharmoM kA Apasa meM lar3anA, eka-dUsare kA virodha karanA, eka-dUsare kA nAza karane ke lie SaDyaMtra racanA yaha saba AtmanAzaka hai, aura nAmumakina bhI hai| mAnava kI saMskRti kI hastI ke lie ghAtaka hai| haraeka dharma meM itanI asaMkhya acchI-acchI bAteM haiM ki hamAre mana meM haraeka dharma ke prati Adara hI honA caahie| hama Ahiste-Ahiste saba dharmoM ke logoM ko eka-dUsare ke najadIka lAyeMge aura batA deMge ki dharmabheda hone ke kAraNa samAjabheda honA jarUrI nahIM hai| yaha kAma Aja itanA jarUrI ho gayA hai ki aneka loga apane-apane DhaMga se isa dizA meM kamobeza prayatna karane lage haiN| unakA hama abhinaMdana kreN| aise logoM ko DhaMDha-DhaMDhakara unakI pravatti meM unase sahayoga kreN| sAla-bhara meM kisI eka dina yaha kAma kiyA aura saMtoSa mAnA aisA nahIM honA caahie| kevala zobhA kA kAma turaMta pahacAnA jAtA hai ki 'yaha Upara kA dikhAvA hI hai| vaha abhinaMdanIya bhale hI ho usase hameM pUrA saMtoSa nahIM honA caahie| hama logoM ne eka pravRtti calAkara dekhii| eka-eka dharma ke, eka-eka pracAraka ko bulAkara unase apane-apane dharma ke bAre meM vyAkhyAna karavAye / pracAraka khuzI se Aye / bolane kA maukA milA aura udAratA kI pratiSThA milI to aisA maukA kauna chor3a degA ? (inameM bhI caMda aMdhe loga apanA bar3appana Age karane kA aura dUsaroM ko choTA dikhAne kA thor3A-thor3A prayatna kiye binA nahIM rhte| isase agara carcA chir3I to vAda-vivAda karane kA unheM maukA milatA hai, aura logoM ne bhalamanasI baratakara carcA nahIM kI to aMdhe pracAraka mAnate haiM ki hamArI jIta ho gyii|) jahAM logoM ko alaga-alaga dharmoM ke bAre meM sacamuca jAnakArI nahIM hai aura vaisI prApta karane kI logoM meM icchA hai to usa-usa dharma ke jJAtA logoM ko bulAkara thor3e meM unase jAnakArI prApta karane kA prayatna karanA cAhie shii| lekina uttama rivAja yaha hogA ki agara maiM hiMdU hUM to maiM pArasI, IsAI athavA islAmI dharmoM meM maiMne kyA-kyA acchA pAyA usakA AdarapUrvaka jikra karUM / aura isa taraha usa-usa samAja ko apanAne kI koziza kruuN| aura eka sUcanA hai, sAmAnya rivAja hai ki loga tyohAra ke dina apane riztedAroM ko aura najadIka ke snehiyoM ko bhojana ke lie bulAte haiN| rivAja svAbhAvika hai / acchA hai| aura sArvatrika hai| isameM hama eka iSTa sudhAra kara sakate haiM / tyohAra ke dina hama eka-do yA adhika bhinna dharmI logoM ko apanA tyohAra manAne ke lie aura bhojana ke lie bulAne kA Agraha rakheM / unake ghara kI aura samAja kI bAteM unase puuche| aura isa taraha dhIre-dhIre dUra ke logoM ko najadIka lAne kI kozizeM kreN| hama dekheMge dharmabheda to Upara-Upara ke haiM, aMdarUnI mAnavI ekatA tosarvatra hai / aura dUra ke logoM ke rasma-rivAjoM meM jo bhinnatA hotI hai, usameM bhI kaI bAteM samajhane lAyaka hotI haiM aura unameM bhI caMda bAteM lene lAyaka bhI lagatI haiN| agara hamane taya kiyA ki dUra ke logoM ko najadIka lAnA hI hai| prema aura AtmIyatA kA saMbaMdha bar3hAnA hai to kaI nayI-nayI cIjeM hameM ApahI Apa suujheNgii| paristhiti hI aneka bAteM sujhAyegI, aura hamArA jIvana prasanna aura paripuSTa hogaa| vicAra : cunI huI racanAeM | 251
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ samanvaya kI mAMga duniyA meM bheda to raheMge hii| bhinnatA ke binA duniyA calegI hI nhiiN| RtuoM meM bheda hote haiN| pradezoM meM bheda hote haiN| svabhAva-bheda to sarvatra pAyA jAtA hai| jinake AdhAra para gRhasthAzrama calatA hai una strIpuruSoM meM zarIrabheda, kAryabheda svabhAvabheda rahate hI haiN| isalie to sahayoga kI AvazyakatA rahatI hai aura jIvana kRtArtha hotA hai| bheda se kucha bigar3atA nahIM, bazarte ki bhedoM se lAbha uThAkara sahayoga calAne kI zakti aura vRtti sarvatra ho| lekina jahAM khudagarajI, IrSyA, asUyA, abhimAna, zoSaNa aura tajjanita saMgharSa AyA vahAM sabakucha bigar3ane lagatA hai| duniyA meM se asAmAjika doSa jora se bar3ha rahe haiN| isalie kisI-na-kisI kAraNa ko Age karake loga lar3ane lagate haiM, eka-dUsare se nAjAyaja lAbha uThAnA cAhate haiM aura jIvana viSamaya banA dete haiM / aise loga bAtacIta meM jIvana ko bhI jIvanakalaha kahate haiN| aura kahate haiM, kalaha to jIvana kA anivArya kAnUna hI hai| isa siddhAnta kA pracalana itanA bar3hA ki sajjana manISiyoM ko usakA pratirodha karane ke lie grantha likhane paDe ki jIvana meM agara kalaha hai to usase bhI bar3hakara paraspara sahayoga bhI hai, jisake binA jIvana kA vikAsa ho hI nahIM sktaa| duniyA meM-sRSTi ke vyApAra meM saMgharSa aura sahayoga donoM tattva pAye jAte haiN| lekina jahAM mAnavatA AyI vahAM manuSya saMgharSa ke tattva ko, jaise ho sake, kama karane kI koziza karatA hai aura sahayoga aura paraspara upakAritA ko bar3hAtA jAtA hai| isI meM mAnava kI mAnavatA caritArtha hotI hai aura duniyA pragati karatI hai| tattvajJa kahate haiM ki duniyA meM hiMsA aura ahiMsA donoM haiN| inameM hiMsA kA tattva, jaise ho sake, uttarottara kama karate jAnA aura ahiMsA ko bar3hAte jAnA yahI hai unnata jIvana kI saadhnaa| - aise unnata jIvana ko hI adhyAtma-jIvana kahate haiN| kyoMki usameM Atmazakti kA paricaya aura Ananda bar3hatA jAtA hai| prema, karuNA, sevA, svArthatyAga, AtmabalidAna Adi sadguNoM kA vikAsa Atmaparicaya ke binA ho nahIM sktaa| jo loga AtmA ko pahacAnate haiM ve hI dUsare se niHsvArtha prema kara sakate haiN| dUsare ke duHkha se duHkhita honA, dUsare ke sukha se prasanna honA, naMdita honA yaha hai Atmaparicaya kA prArambhika lakSaNa / dUsare ke hita ke lie apane svArtha ko chor3a denA, apane parizrama se dUsare ko ArAma pahuMcAnA, yaha hai AdhyAtmika svabhAva kA sahaja lkssnn| jaba donoM pakSoM kI tarapha se aise sadaguNoM kA vikAsa eka-sA banAyA jAtA hai taba jIvana suvAsita hotA hai aura sahayoga meM bhI Ananda AtA hai| jaba donoM pakSa apane-apane svArtha kA hI khyAla karate haiM kintu eka-dUsare ke svArtha ko bhI maMjUra karate haiM taba donoM ke bIca nyAya kA sambandha rahatA hai, jisameM na rahatA hai saMgharSa, na rahatI hai sahayoga kI koI sugandha / nyAya meM bhI do prakAra hote haiM / tarAja kA nyAya aura bhalAI kA nyaay| isalie to nyAya ke sAtha ikviTI (nyAya) kA vyavahAra hotA hai| aise nyAya se duniyA Aja cala rahI hai aura saMgharSa bahuta kucha kama cala sakatA hai, lekina isase santoSa nahIM hotaa| paraspara AtmIyatA hone para anyAya ke lie avakAza hI nahIM rahatA aura nyAya mAMgane kI icchA bhI nahIM hotii| jahAM AtmIyatA hai vahAM kama lenA aura adhika se adhika denA isImeM Ananda AtA hai / AtmIyatA meM samajhautA to hotA hI hai lekina usase bhI adhika paraspara upakAritA bhI hotI hai jise zAstrakAra 'upagraha' kahate haiN| 'kaMpromAija, eDajasTameNTa, rikaMsiliezana,hArmonI, siMthesisa--ina saba tattvoM ko milAkara jo vRtti 252 / samanvaya ke sAdhaka
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai use kahate haiM samanvaya / samavaya koI darzanika vastu nahIM hai| samanvaya hai sarvakalyANIkArI sarvodayI manovRtti aura zubhaMkarI prvRtti| jahAM sarvatra saMgharSa cala rahA hai aura saMhAra kI taiyAriyAM bar3hatI jA rahI haiM vahAM kevala nyAya kI bAta duniyA ko bacA nahIM sktii| nyAya kare bhI kauna ? nyAya ke lie ubhaya kalyANakArI taTasthavRtti caahie| jaba rAgadveSa-mUlaka saMgharSa bar3hate haiM taba sabake saba loga pakSakAra banate haiN| koI isa tarapha jhukatA hai, koI usa tarapha jhukatA hai| nyAya kI bAta saba karate haiM lekina sarvakalyANakArI nyAya samajhane kI zakti gAyaba ho jAtI hai| loga kahate hai "eka-dUsare se milo| dila kI bAteM sApha-sApha kaha do| eka-dUsare kI dRSTi samajha lo aura kucha samajhautA kro|" yaha tarIkA hai to acchA lekina do meM se eka bhI dila se samajhaute ke lie taiyAra na ho to samajhaute kI bAteM Age kaise bar3hegI? phira AtI hai paMcAyata kI bAteM / isameM bhI kaThinAI vahI hotI hai| paMcAyata kA nyAya manjara na hone para taTastha nyAyAdhIzoM kA phaisalA manjara karanA yahI eka mArga rahatA hai, jisameM nyAyAdhIza ke cunAva kA savAla AtA hai / aba sArA mAmalA nasIba ke havAle kiyA jAtA hai| jaba koI nirNaya nahIM ho sakatA taba rupayA athavA paisA uchAlakara nirNaya kiyA jAtA hai / ise aMgrejI meM 'TaoNsa' kahate haiN| jahAM sarvasva kI hor3a calatI hai, vahAM bar3e-bar3e rASTra aura bar3e-bar3e dhanI loga TaoNsa hI nyAya athavA nirNaya kaise mAna sakate haiM ? jhagar3A kisI na kisI rUpa meM calatA hI hai aura bar3hatA bhI hai| isalie jahAM kahIM matabheda AyA vahAM samanvaya ko kAma meM lAne kI vRtti jagAnI caahie| yaha kAma eka dina kA nahIM, nyAyAlaya kA nahIM, kintu nitya ke jIvana kI manovRtti aura pravRtti kA hai| kisI samaya manuSya-svabhAva ko unnata karane kA kAma dharma kA thaa| dharma ke dvArA manuSya kI svArtha, ahiMsA, asUyA, abhimAna Adi manovRtti kA saMyama hotA thA aura AtmIyatA, sevA, tyAga Adi sAtvika zubhasadguNoM kA vikAsa hotA thaa| lekina dharma meM sAmpradAyikatA, saMkucitatA aura abhimAna ghusa gaye / dhArmikatA hI bhraSTa hone lgii| dharma bhI Apasa meM prathama carcA aura jhagar3A karane lage aura anta meM kutte ke jaise lar3ane lge|| AkhirakAra loga dharmAbhimAna se Uba Aye aura dharma kI pratiSThA bhI DUbane lgii| dharmAbhimAnI loga vyaktizaH sadAcArI the kintu jahAM dharmAbhimAna kA savAla AyA to abhimAnI, svArthI aura andhe banane lage / Age jAkara vyaktigata jIvana meM bhI zuddhatA kI jagaha daMbha ne le lii| bAhara sapheda aura andara sar3A huA aisA varNana dharmoM kA aura dharmaguruoM kA sunanA par3ane lgaa| aura aMta meM dharma hI mAnava-jIvana meM apratiSThita hone lgaa| kisI samaya dharma kA prabhAva rAjanIti para par3atA thaa| aba dharma ho gaye rAjanIti ke Azrita / aisI hAlata meM zuddha samanvayavRtti ko jAgrata karanA yahI ekamAtra upAya rhaa| agara hama sAre samAja meM ghula-mila gaye aura jagata kI khataranAka paristhiti samajhAkara logoM meM paraspara sahayoga kI vRtti jagA sake, AtmIyatA kA roja-ba-roja anubhava karane lage, to saMgharSa kA vAyumaNDala sthApita hogaa| logoM ko vahI priya lgegaa| samanvaya ke lAbha logoM ke dhyAna meM aayeNge| jIvana kI sundaratA kA anubhava hone para usI ko loga pasanda karane lgeNge| yaha parivartana AsAna nahIM hai| lekina duniyA ne saMgharSa kA khatarA kitanA bar3A hai-isakA anubhava kiyA hai / isalie samanvaya kA prayoga kara dekhane ke lie duniyA taiyAra ho rahI hai| saMgharSa bhI Aja pahale ke jaisA AsAna kahAM rahA hai ? yuddha chir3ate hI loga sahAyakoM ko madada meM bulAte haiN| sahAyakoM ko madada meM daur3anA hI par3atA hai aura phira to haraeka bar3A yuddha vizvayuddha bana jAtA hai, jisakA anta sarvanAza hI ho sakatA hai| vicAra : cunI huI racanAeM | 253
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja sArI duniyA ko yaha vizvarUpa-darzana ho rahA hai| isalie hama AzA karate haiM ki mAnava-samAja samanvaya ke lie taiyAra hojaaygaa| vinAza-zakti kI apekSA jIvana-zakti adhika prabhAvazAlI sAbita hogIaise Astika vizvAsa se hI hama samanvaya kA prArambha karane ko udyukta hue haiN| vizva-samanvaya kI vizeSatA apane-apane dharma kI sundaratA, mahattA aura usakI khAsa-khAsa khUbiyAM samajhAnevAle loga cAhe jitane mila sakate haiN| (1) sarva-dharma-samanvaya ke nAma se eka dharma ke pracArakoM ko yA pratinidhiyoM ko bulAkara 'apane-apane dharma kI stuti karane kA kAma' hama unase le sakate haiN| isa taraha se sabhAjanoM ko, zrotAoM ko acchI jAnakArI bhI milatI hai| kabhI-kabhI aise logoM ke muMha se vahI-kI-vahI bAteM suna-sunakara manuSya Uba bhI jAtA hai| asala bAta yaha hai ki haraeka dharma kI khUbiyAM usa dharma ke abhimAnI ke muMha se sunane kA kAma bhArata meM kAphI ho cukA hai| apane-apane dharma kI khUbiyAM aura zreSThatA batAnevAlA abhimAnI sAhitya bhI cAhe jitanA mila sakatA hai| dharmoM kA jJAna phailAnA puNya karma hai / lekina vaha kAma bahata hada taka ho cukA hai| (2) mizanarI aura mullA jaise caMda upadezaka, dUsaroM ke dharmoM ke bAre meM jAnakArI kama rakhate hue dUsaroM ke dharmoM kI bhalI-burI niMdA karane meM apane dharma kI sevA samajhate the / aisA pracAra hamAre deza meM kisI samaya kAphI ho cukA hai| aba yaha pahale ke jaisA nahIM calatA hai| lekina khAnagI vArtAlApa meM kevala dUsare dharma kI hI nahIM, apane bhI dharma kI dUsarI jAti ko dUsare phirake ko yA dUsare paMtha ko lekara niMdA karanevAle Aja bhI pAye jAte haiN| 'unake jaise hama nahIM haiM aisA sUcita karane kA, aura apanI zreSThatA logoM ke mana para ThasAne kA kAma bahuta se loga, bar3e cAva se karate Aye haiN| haraeka jAti ke aura peze ke doSa dikhAnevAle niMdAvacana aura kahAvateM haraeka bhASA meM pAyI jAtI haiN| (3) taTastha bhAva se adhyayana karake haraeka dharma kI tAttvika khUbiyAM aura unake sAmAjika jIvana ke bAre meM likhanevAle loga bhI kAphI milate haiN| (4) apane-apane dharma ke aura dharmasamAja ke doSa pahacAnakara, unheM sudhArane kI koziza karanevAle, aura apane hI dharma ke logoM ko ikaTThA karake utkaTatA se unheM samajhAnevAle sudhAraka loga bhI, hara samAja meM thor3e-thor3e hote haiN| inakI saMbhAla-saMbhAlakara bAteM kareM to loga svajanocita udAratA se aisI bAteM sunane ko taiyAra rahate haiM aura dhanyavAda bhI dete haiN| lekina bAteM agara ikatarphA huIM, aura doSoM kA hI varNana dina rAta calA, to samAja inase Ubakara unakA bahiSkAra karatA hai| yA to unakA muMha baMda karate haiM yA unako bhagA dete haiM / aise TIkAkAra ko mAra DAlane ke kisse hamAre deza meM nahIM haiN| (5) haraeka dharma meM guNa doSa donoM hote haiN| yaha dekhakara aura pahacAnakara, doSoM ko TAlane kI kar3avI bAta kauna calAve, aisI kaThinAI mahasUsa karanevAle loga kahane lage haiM ki ina saba dharmoM ko chor3a diijiye| 254 / samanvaya ke sAdhaka
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNoM kA anuzIlana AsAna nahIM hotaa| dharmoM ke aMdara rahe hue doSoM kA abhimAna rakhanA, aura joroM se usakA samarthana karanA, manuSya ke liye AsAna hai| isaliye saba dharmoM ke aMdara pAyI jAnevAlI dhArmikatA ko (AdhyAtmikatA ko) bar3hAvA dIjiye / aura alaga-alaga saba dharmoM ko chor3a diijiye| aisA kahanevAlA sajjanavarga duniyA meM bar3ha rahA hai| (6) isa nIti ko asaMtoSakAraka mAnanevAle loga bhI haiN| ve kahate haiM ki saba dharmoM meM se DhUMr3hI huI ApakI dhArmikatA niSprANa banatI hai| kevala tAttvika sUtra ke rUpa meM hI use hama rakha sakate haiN| manuSya jIvana ko preraNA dekara, usake hAthoM lokottara kArya karAne kA sAmarthya usa nirjIva dhArmikatA meM A nahIM sktaa| pAnI garama karake usakI bhApa kA phira se pAnI banAne se zuddha pAnI milatA hai sahI, kintu usameM na koI doSa rahatA hai, na koI guNa / usameM agara prANa hotA, khAsa tAkata hotI, to loga khAsa-khAsa jharane kA pAnI maMgavAkara nahIM piite| eka-eka dharma meM jo tAkata hai vaha saba dharmoM se DhUMr3hakara nikAle hue dRr3habhAjaka meM nahIM hotii| (7) saba dharmoM kI saba bAteM, pakSapAtarahita ikaTThA karane se jo khicar3I dharma banatA hai usakI ora dekhane ko bhI koI taiyAra nahIM hogA / usa khicar3I dharma ko hama dharmoM kA laghuttama sAdhAraNa bhAjya kaha sakate haiN| aisI cIja dharmoM ke saMgrahAlaya meM rakhane lAyaka hogii| samAja meM usakA pracalana nahIM hogaa| dharmabahala isa deza meM ina dharmoM kA kyA kiyA jAye? isa prazna kA hala, logoM ne apane-apane DhaMga se socA hai, DhUMr3hA hai aura AjamAyA hai / aura Aja bhI DhUMr3ha rahe haiN| sarva-dharma-samabhAva athavA samanvaya kI bhUmikA ina sabase alaga hai| (8) vizva samanvaya kI buniyAda kisI eka dharma kI vizeSa pratiSThA para sthApita ho nahIM sktii| saba dharmoM kI eka-sI pratiSThA kA svIkAra karake hI hama sabakA saMgaThana kara sakate haiN| haraeka dharma kI apanIapanI alaga qhabI to hogI hii| aisA nahIM hotA to saba dharmoM meM Adana-pradAna ke lie koI guMjAiza nahIM hotii| saba dharmoM meM caMda bAteM eka-sI samAna aura sarvagrAhya hotI haiM, lekina haraeka dharma meM kucha aisI bAteM haiM jo usakI nijI hI haiN| dUsare dharmoM meM vaha cIja pUrI mAtrA meM prakaTa nahIM huI hogii| dUsare dharma aisI khAsiyatoM kA vizeSa adhyayana kareMge, aura unameM se lene lAyaka jo kucha dIkha par3e apane DhaMga se apane dharma meM le leNge| samAnabhAva se sabakA adhyayana karate, hamArA uddezya dharmoM ke aMdara hor3a yA pratispardhA bar3hAne kA nahIM, kiMtu paraspara paricaya, AtmIyatA aura sahayoga bar3hAkara saba dharmoM ke logoM ko jahAM taka ho sake sAmAjika jIvana meM otaprota karAne kA hamArA prayatna rhegaa| hama loga eka-dUsare ke tyohAra meM zarIka hoMge, apane tyohAra meM dUsare ko bulaayeNge| saMkaTa ke samaya eka-dUsare kI sahAyatA kreNge| dharma-bheda ke kAraNa apane logoM ke lie abhimAna, aura dUsare dharma ke bAre meM parAyApana' hama rahane nahIM deNge| hiMduoM ke lie ye sArI pravRtti bilakula AsAna aura poSaka hai| hiMdUdharma ne kabhI nahIM kahA hai ki hamArA hI dharma saccA aura dUsarA dharma galata hai| asala meM hiMdUdharma koI eka paMtha yA phikarA nahIM hai| eka hI dharma saMsthApaka, eka hI dharma-graMtha aura eka hI prakAra kI dharma-sAdhanA ke dvArA uddhAra mAnanevAle paMtha asaMkhya haiN| saccA sanAtana dharma kahatA hai ki aise sAre dharma saMsthApaka hamAre hI haiM, hamAre liye pUjya haiN| haraeka ke jIvana meM se hameM kucha-na-kucha preraNA milegI hii| usI taraha, haraeka dharmagraMtha kA hama sahAnubhUti aura Adara se adhyayana kreNge| dharmavacanoM kA jo udAra aura vyApaka artha hotA ho usI ko leNge| aura dharma-sAdhanA to jIvana-sAdhanA hone ke kAraNa haraeka vyakti ko alaga-alaga sAdhanA anukUla A sakatI hai| jinhoMne dIrghakAla taka dharma-sAdhanA calAyI hai unakA anubhava hai ki haraeka AdamI ke jIvana meM bhI vicAra : cunI huI racanAeM | 255
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya-samaya para dharma-sAdhanA kucha badala bhI sakatI hai| mAmUlI jIvana meM hama dekhate haiM ki bacapana kI abhiruci alaga hotI hai / umra badalane se, jIvana kA vikAsa hone para abhiruci gaharI, utkaTa aura vyApaka banatI hai / caMda loga eka-eka karake jIvana ke saba pahaluoM kA sAdhanA kI dRSTi se anubhava karate haiM / bauddhadharma meM eka-eka sadguNa kA kramazaH vikAsa karane kA jo jikra AtA hai usakA varNana bhale hI yAMtrika-sA dIkha par3e, dharma sAdhanA kI kramikatA kA usameM svIkAra hai / ina sadguNoM ke utkarSa ko ve "pAramitA " kahate haiM / (e) isaliye saba dharmoM ko milAkara hama eka parivAra banA sakate haiN| saba dharmoM kA jisameM aMtarbhAva hai, aise vizAla, vyApaka dharma-kuTumba ko hI hama sArvabhauma sanAtanadharma kaha sakate haiN| saca dekhA jAya to hiMdU dharma isa virAT sArvabhauma sanAtanadharma kI eka zAkhA hI hai / saba zAkhAeM milAkara hama mahAnavRkSa kA sAkSAtkAra kara sakate haiM / vizva samanvaya meM saba dharmoM kA isa taraha kA svIkAra hai / isaliye isake darabAra meM haraeka paMtha kA AdamI kevala apane dharma kI bAteM nahIM karegA, dUsaroM ke dharma meM kauna-kauna-sI bAteM acchI lagIM usakA jika karake usake prati premAdara bar3hAegA / itanA karane ke bAda kahIM bhI saMgharSa nahIM rahegA / paraspara paricaya ke bAda AtmIyatA bddh'egii| AtmIyatA ke kAraNa uttama sahayoga sthApita hogA / saba dharma ke, saba vaMza ke, saba dezoM ke aura bhinna-bhinna saMskRti ke loga ekatra Akara vizva samanvaya ko bulaMda kreNge| jAgatika roga kA sAMskRtika ilAna Ajakala duniyA meM antarrASTrIya rAjanIti hI pradhAna hai| isa rAjanIti para aMkuza lAne kA kAma yUnAiTeDa nezansa orgenIjezana (yUno) kucha hada taka kara rahA hai| kintu usI ke vAyumaNDala kA kucha ThikAnA nahIM hai| 1 isa jagadvyApI athavA jAgatika rAjanIti para asalI prabhAva hai arthanIti kA duniyA ke choTe-bar3e saba deza apanA Arthika sAmarthya bar3hAne kI koziza meM rahate haiM / haraeka deza kA parama puruSArtha adhika-se-adhika arthasamartha banAne kA hI hai| isa pradhAna uddeza ke bAda dUsarA uddeza AtA hai artha vitaraNa kA yAnI rASTra kI sampatti nyAya ke anusAra adhika se adhika logoM meM kaisI bAMTI jAya aura apane-apane deza meM se dAridrya, bhUkha aura dhanI - garIba kA bheda kaise kama kiyA jAya, isI cintA kA rahatA hai / duniyA kA tIsarA vicAra gore, pIle, kAle aura gehue raMga kI jAtiyoM meM jo khIMcAtAnI hai, isake bAre meM hai| yUropa, amarIkA kI gorI jAtiyAM athavA gore vaMza ke loga sArI duniyA meM sarvopari haiM / inake khilApha eziyAI aura aphIkI jAgrata hokara cAhe jitanA jora karate hoMge, to bhI vaijJAnika, Arthika, rAjanaitika aura sAmarika sAmarthya Aja bhI ina goroM kA hI sarvopari hai / aura isase bhI bar3hakara yaha kabUla karanA par3egA ki rAjanaitika dUradRSTi aura paripakva cAturI meM ye gore hI sabase Age haiM / ina logoM kA pradhAna dharma hai -- IsAI dharma / IsAI dharma meM proTesTaMTa, ketholika, grIka carca Adi pradhAna 256 / samanvaya ke sAdhaka
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ banatIbheda bhale hI hoM, aura buddhivAdI goroM kI dharmaniSThA cAhe jitanI zithila haI ho, sabake-saba IsAI dharma ke asara ke nIce hI haiN| Arthika aura rAjanaitika samatA ke khayAla se jo loga sAmyavAdI hue haiM, unakA to dharmamAtra ke prati virodha hai| dharma ke bAre meM jinake mana meM pUrI-pUrI upekSA jama gaI hai, aise logoM kI saMkhyA jagaha-jagaha bar3ha rahI hai| yaha saba jAnate hue bhI hama kaha sakate haiM ki yUropa-amerikA ke gore logoM kA dharma IsAI dharma hI hai| hamane Upara kahA ki duniyA meM Aja pradhAnatA hai rAjanIti kI, kyoMki sArA sAmarthya rAjanIti ke vaza hI rahatA hai| isa rAjanIti para saccA prabhAva hai sAmarthyaparAyaNa arthanIti kaa| kucha prabhAva hai sAmyavAda, paMjIvAda Adi vAdoM kaa|aur chipA prabhAva hai gore, pIle, kAle aura gehaeM-- alaga-alaga raMga ke vaMzabheda kaa| Aja agara koI sArvabhauma kalpanA apratiSThita huI hai, to vaha hai dharmoM kI, dharma-jIvana kii| sudharI huI duniyA dharma ko Age nahIM krtii| vaMza ko bhI Age nahIM krtii| lekina sAmAnya manuSya dharma kA vicAra kiye binA nahIM rhtaa| Aja kI hAlata dekhate logoM meM apane-apane dharma ke niyama ke anusAra jIne kA Agraha kama hai, dhArmikatA para jora nahIM hai, lekina apane-apane dharma kI jamAta ke prati niSThA abhI bhI kAyama hai / vaha pahale se kama nahIM huI hai| Izvara-niSThA sirpha mAnane kI bAta rahI hai / dharmajIvana vyaktigata Agraha kI khAnagI yA nijI bAta banI hai| jamAta, sampradAya, millata athavA phirakA-parastI hI jyAdA hai| isI kA eka rUpa hai kamyunAlijma athavA jaatinisstthaa| isa artha meM gore logoM kI apanI IsAI jamAta ke prati niSThA sabase jyAdA hai| Aja duniyA meM apanI jamAta kI saMkhyA bar3hAne kI koziza IsAiyoM meM hai| aisI hI koziza masalamAnoM meM pAyI jAtI hai aura unakI dekhA-dekhI bauddhoM meM bhI vaha kucha-kucha Ane lagI hai, hAlAMki una donoM kI apekSA kama hai| auroM kI saMkhyA vRddhi se Darane lage haiM hindU aura yhuudii| aura jinako dhArmika jamAtoM kI hoDa meM utarane kI tanika bhI icchA nahIM hai aisI hai sirpha jarathustrI yA pArasI kaum| isa pArasI kauma meM AtmarakSA kI vRtti hai / vaha cAhatI hai ki pArasiyoM se meM koI dharmAntara na kare / lekina vaha yaha bhI cAhatI ki gaira pArasiyoM meM se (jUdadIna meM se ) zAdI ke dvArA yA anya kisI taraha se koI apanI kauma meM na aave| sanAtanI hinduoM kI vRtti bhI yahI hai (athavA thii)| pharaka itanA hI hai ki sanAtanI hindU kabhIkabhI nArAja hokara bhraSTa logoM ko apanI kauma se nikAla dete haiN| pArasI loga dharmabhraSTa logoM ko sajA kareMge, lekina bahiSkRta nahIM kreNge| yahUdiyoM kI bhI zAyada yahI vRtti hogii| duniyA ke dezoM meM athavA rASTroM meM pradhAnatA rAjanIti kI hai| usameM sAmarthya, sampatti aura saMkhyA tInoM kA khayAla jabaradasta hai| kyoMki jIvanakalaha meM, saMgharSa meM, hor3a meM, yuddha meM cAritrya kA athavA dhArmikatA kA nahIM kintu sAmarthya, sampatti, saMkhyA aura saMgaThana kA mahatva hotA hai| rAjanIti meM ekama hotA hai rASTra kA (arthAt zAsana athavA sarakArarUpI tantra dvArA saMgaThita jamAta kA ) jaba yahI dRSTi dhArmika jamAtoM meM aura vAMzika jamAtoM meM AtI hai, taba usa dRSTi ko hama kahate haiM dharmanIti athavA vaMzanIti / pazcima ke gore logoM meM rAjanIti athavA rASTranIti ke sAtha-sAya chape DhaMga se dharmanIti aura vaMzanIti hotI hI hai| lekina aba usakI carcA khule taura para nahIM hotii| gore loga jAnate haiM ki gore logoM kI vicAra : cunI huI racanAeM | 257
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA raMgIna (pIle, gehueM aura kAle) logoM kI saMkhyA adhika hai| isalie logoM meM vaMzAbhimAna jAgrata karanA khataranAka hai to bhI amerikA meM nIgro ke kAraNa aura aphrIkA meM vahAM ke kAle bAzindoM ke kAraNa vaMzanIti Age A rahI hai aura duniyA kA dhyAna khIMca rahI hai / aphrikA khaMDa kAle logoM kA khaMDa hai| gore loga use kRSNakhaMDa athavA aMdherA khaMDa kahate the / una logoM kI rAtri athavA kRSNapakSa kI amAvasa san 1925 taka clii| usa sAla yUropiyana logoM ne aphrIkA ke Tukar3e karake Apasa meM bAMTa lene kA eka virATa samajhautA kiyA thA mAno bar3e zikAriyoM kI eka TolI jaMgalI sUaroM ke eka jhuNDa kA katla karake Apasa meM bAMTa rahI ho / usake bAda gore rASTroM meM Apasa kI IrSyA bar3ha gaI / aura Aphrikana logoM meM jAgRti, asantoSa, zikSA aura jijIviSA ( jIne kI icchA) ye cAra tatva bar3hane lge| san 1925 taka kI amAvasa ke bAda prathama bahuta dhIre-dhIre lekina aba joroM se aphrIkA kA zuklapakSa zurU ho rahA hai| aba use aMdherA khaMDa na kahate prabhAta kA khaMDa kahanA hogA / agara aphrIkA ke ina kAle logoM meM mAnavatA kA vikAsa huA to unakI aura duniyA kI riyata hai| lekina agara unameM kevala rASTrIyatA jAgrata huI aura goroM kI jaisI virATa vAMzika asmitA prakaTa huI to sArI duniyA ko 'na bhUto na bhaviSyati' aisA vaMzavigraha dekhanA pdd'egaa| aura mAnavIya saMskRti kA karIba-karIba khAtamA hogA / pUMjIvAda aura sAmyavAda kA Aja kA saMgharSa itanA bhayAnaka nahIM hogA, jitanA jagadvyApI vAMzika vigraha kA hogA / isalie hameM dharmanIti aura vaMzanIti ina donoM kA jAgatika rASTranIti ke sAtha-sAtha adhyayana karanA par3egA / saba dharmoM meM jo zuddha dhArmikatA, mAnavatA, sadAcAra, bhakti aura adhyAtma pAye jAte haiM, unase to manuSyajAti kA kalyANa hI hogaa| lekina dharmanIti meM inakI bAta kama socI jAtI hai| muslima lIga ne hindU sabhA ne, araba lIga ne athavA yahUdiyoM kI jhAyonisTa mUvameNTa ne sadAcAra, IzvaraniSThA, dharmaparAyaNatA aura adhyAtma kA vicAra Age nahIM rakhA hai| vahAM to apanI-apanI jamAta kA sAmarthya aura prabhAva bar3hAne kI bAta hai| isalie dharmanIti ke adhyayana meM Izvara bhakti, santoSa, paropakAra aura niHsvArtha sevA kA cintana karane se nahIM calegA / usameM to millata, jamAta, krissenaDaoNma Adi guToM ke abhimAna kA, saMgaThana kA, pasaMdagInApasandagI kA aura gairoM ke dveSa kA prabhAva kitanA hai, vahI dekhanA hai| I hama sabase zreSTha haiM, dUsare hamase kama haiM, kamIne haiM, tuccha haiM aise khayAla se jo hor3a calatI hai, usa hor3a ko saMskRta meM ahaMzreyasI kahate haiN| Aja sArI duniyA meM yaha ahaMbeyasI hI calatI hai| jabataka yaha bukhAra utarA nahIM hai, tabataka mAnavatA, vizva bandhutva aura sarvodaya kA vAyumaNDala jama nahIM skegaa| rASTranIti, dharmanIti aura vaMganIti meM aura arthanIti meM bhI calatI huI ahaM yasI hI duniyA kA sabase bar3A savAla aura sabase bar3A roga hai aura sarvodaya kI bhAvanA hI bhavaroga nAzaka davA hai| 258 / samanvaya ke sAdhaka
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizva- samanvaya kyA aura kaise bhArata bhAgya vidhAtA bhagavAna ne isa deza meM karIba-karIba saba vaMzoM ke saba dharmoM ke aura saba saMskRtiyoM ke logoM ko ekala lA chor3A hai| hamane dekhA ki yUropa ke saba bAziMde gore hote haiM, aphrIkA ke hote haiM, jApAna ke pIle hote haiM, amerikA ke AdivAsiyoM kI camar3I lAla hotI hai, lekina bhArata meM saba raMgoM ke, saba varNoM ke loga pAye jAte haiN| yahAM dUdha ke jaise sapheda, ketakI jaise pIle, zAlagrAma ke jaise kAle aura inake bIca ke saba raMgoM ke loga pAye jAte haiN| bahuta se loga gehUM ke raMga ke haiN| lekina saba loga gehUM khA nahIM skte| kisI kA cAvala ke binA cala nahIM sakatA / jvAra, bAjarA khAnevAle loga bhI bahuta haiM; zAkAhArI bhI haiM aura mAMsAhArI bhI haiM / dharmoM ke bAre meM to pUchanA hI kyA ? patthara, per3a, jAnavara, bhUta-preta aura pitara Adi kI pUjA karanevAle bhI haiM aura dhyAna meM baiThakara nirAkAra nirguNa paramAtmA kA dhyAna karanevAle vedAMtI bhI haiM aura hamAre devoM kI saMkhyA bhArata kI lokasaMkhyA se bhI kama nahIM hai| duniyA meM eka bhI aisI saMskRti nahIM hai jisake pratinidhi bhArata meM na pAe jAte hoN| isa para se itihAsa vidhAtA kI yojanA yahI dIkha par3atI hai ki yA to sabakA samanvaya karake pArivArika sambandha se eka kuTumba banakara raho, nahIM to pAgala banakara eka-dUsare se jhagar3A karake apane hI deza meM pararAjya ke gulAma banakara ke ghRNita aura lajjAspada jIvana vyatIta karo / hama logoM ne vaMza ke jhagar3e kiye dharma ke jhagar3e kiye, sAMskRtika jhagar3e kiye aura isa natIje para pahuMce ki sabako isa deza meM zAMti se rahanA hai| yahAM para kevala Arya aura kevala anArya raha nahIM sakate / na koI sabako musalamAna kara sakA, na IsAI hama saba sAtha rahate haiM kintu eka prajA aura eka rASTra banakara rahane kI kalA hamane abhI taka AtmasAt nahIM kI hai ho hamAre yahAM saha-astitva hai| haraeka dharma, jana-samudAya, paMca aura phirakA apane-apane meM saMtuSTa hai| loga kahate haiM, "hama auroM se vizeSa milate-julate nahIM haiM sahI ; kintu kisI se jhagar3A bhI nahIM krte| haraeka apanA-apanA sambhAlakara alaga raha jAya to isameM kisI kA kyA bigar3a jAtA ?" samanvaya kahatA hai ki saikar3oM aura hajAroM varSa taka sAtha rahakara agara Apa eka-dUsare ke sAtha saMskAroM kA lena-dena nahIM kareMge, apanI vividhatA kAyama rakhate hue eka-dUsare ke sAtha sahayoga nahIM kareMge aura haraeka apanI hI tRtI athavA apanA hI bAjA bajAyegA to usameM se kolAhala sunAI degA, vizva-saMgIta nhiiN| roja uThakara jhagar3A karate rahanA, mAra-kATa karanA to burA hai hI, lekina tumhArA muMha pUrva meM, to merA pazcima meM aisA kahakara eka-dUsare se vimukha hokara kevala saha-astitva se rahanA yaha bhI mAnavatA kA lakSaNa nahIM / use hama nirogI hAlata nahIM kaha sakate / nizcaya hI yaha rogI hAlata hai| eka hI deza meM eka hI bhUmi para sAtha rahate hue paraspara paricaya ke dvArA sahayoga nahIM karanA, mAnavatA ko viphala karanA hai / sahayoga dvArA kamobeza ota-prota ho jAnA aura lena-dena bar3hAte rahanA yahI hai uttama sAmAjikatA aura yahI hai saccI dhArmikatA / bhAratIya saMskRti kA rukha isI dizA meM hai / itihAsa kahatA hai ki hama loga prathama saha-astitva se hI saMtoSa mAnate haiN| lekina jabaradastoM kA asara hotA hI jAtA hai| isa taraha bhAratIya saMskRti sammizra saMskRti hai| lekina isameM zurU se ucca-nIca bhAva mAnya rahA hai| brAhmaNa-kSatriya apane ko zreSTha mAneM, savarNa avaNa ko dUra rakheM, musalamAna auroM ko kAphira kahakara tuccha samajheM, IsAI loga apane ko sarvazreSTha mAneM, gore loga vicAra cunI huI racanAeM / 259
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAle logoM ko jaMgalI kaheM aura paraspara Adara kI jagaha abhimAna aura tucchatA kA vAtAvaraNa hI samAjamAnya bana jAya yaha rogI aura avAMchanIya saha-astitva hai| samanvaya nahIM hai| dharma kI hI bAta liijiye| abhimAnI, jabaradastoM ke sAmane hama sira jhukAte haiN| jo loga kisI se bhI jhagar3A nahIM karate, unase hama alaga hI rahate haiN| pazcima hindustAna ke pArasiyoM ko hI liijie| dhArmika AkramaNa se bacane ke lie unhoMne apanA deza IrAna chodd'aa| sArI duniyA meM ve kahIM bhI jA sakate the| unhoMne bhArata AnA pasanda kiyA kyoMki yahAM unakI dhArmika svataMtratA ko tanika bhI khatarA nahIM thaa| ve hamAre deza Ae aura hamAre bIca rahe yaha unakA hamAre lie 'voTa oNpha kAnphIDensa' thaa| 1300 varSa hue ve hamAre bIca rahe haiN| lekina hamane unake dharma kA paricaya nahIM kiyA / jarmana, aMgreja, phreMca aura amerikana unake dharma kA adhyayana karate haiM, acchI kitAbeM likhate haiN| hama to unheM par3hate bhI nhiiN| islAmI rAjyakartA bhArata aaye| yahAM unakA rAjya huaa| yahAM ke lAkhoM loga musalamAna hue lekina pArasiyoM ko isa deza meM vaha khatarA nahIM rahA, jo IrAna meM thaa| maiMne to eka choTA-sA hI udAharaNa diyaa| aba jaba bhArata meM svadezIya yA videzI rAjAoM kA rAjya nahIM rahA, prajA kA hI rAjya hai aura svarAjya sarakAra saba dharmoM ke prati ijjata kI eka-sI nigAha se hI dekhatI hai taba hameM apanA-apanA abhimAna chor3akara aura auroM ke prati tucchatA yA upekSA na rakhate hue paraspara paricaya bar3hAnA cAhie, eka-dUsare ke tyohAra meM zarIka honA cAhie, saba taraha se sahayoga bar3hAnA cAhie, saMkaTa ke samaya eka-dUsare kI madada karanI cAhie aura pArivArika sambandha se ghula-milakara rahanA caahie| gAMdhIjI kahate the ki saba dharma acche haiM, kyoMki ve bhagavAna ke die hue haiM / kintu saba dharma apUrNa haiM, kyoMki manuSya ne apanI-apanI apUrNatA usameM DAla dI hai / jisa taraha AkAza se AnevAlA bAriza kA pAnI zuddha hotA hai, lekina jamIna para par3ate ho miTTI ke guNa-doSa aura raMga letA hai, vaisA hI saba dharmoM kA huA hai| aisI hAlata meM apane-apane dharma ko sudhArane kA kAma hara dharma ke anuyAyI svayaM kreN| hama dUsare ke dharma nuktAcInI yA niMdA na kreN| dUsaroM ke dharmoM meM hameM jo acchA lage usakA hama prasannatA se kIrtana kareM aura apane DhaMga se svIkAra kreN| isa taraha haraeka samAja eka-dUsare se lAbha uThAkara apane dharma ko aura apanI saMskRti ko samRddha aura sarvakalyANakArI banAve / yahI hai samanvaya / dUsare ke dharma kA nAza kara apane hI dharma ko calAne kI bAta aba duniyA meM nahIM clegii| aura asala meM dekhA jAe to ye eka-dUsare ke duzmana nahIM haiN| jaise eka vRkSa kI aneka zAkhAeM hotI haiM vaise hI eka kisI prAcIna sanAtana dharma kI ye saba zAkhAeM haiN| ___ hama hindU dharma ko bar3e prema se aura abhimAna se sanAtana dharma kahate haiN| saca dekhA jAya to hiMdU dharma sArvabhauma vizAla sanAtana dharma kI eka zAkhA hI hai| mere pAsa ye pArasI dastUra baiThe haiN| unake dharma ke AdyagraMtha gAthA ke rUpa meM pAye jAte haiN| hindu dharma agara vaidika dharma hai to pArasiyoM ke dharma ko gAthika dharma kahanA caahie| yaha gAthika dharma sArvabhauma sanAtana dharma kI eka zAkhA hI hai| unake dharma meM bhI iMdra, mitra (sUrya) varuNa, agni, yama, nAsatya Adi devatA haiN| unakI avastA bhASA aura hamArI vaidika saMskRta vyAkaraNa meM aura zabdAvalI meM milatI-julatI bhASAeM haiN| ve bhagavAna ko asura athavA ahura kahate haiM to hamAre veda meM bhI iMdra aura varuNa ko asura kahate haiN| asu yAne prANa, usakI rakSA karatA hai vaha asura / deva aura asura kA jhagar3A bAda meM huaa| aba aise jhagar3oM ko miTAkara samanvaya karane ke dina A gae haiN| ___ ina pArasiyoM ke dharmaguru jarathustra kA gaharA asara hajarata mUsA, ibrAhima aura dAvIda ke yahUdI dharma 260 / samanvaya ke sAdhaka
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ para huA / vaha bhI ekezvarI bnaa| ina yahUdiyoM meM eka aisA dharmapuruSa jAgA jisake nAma se IsAI dharma pravRtta haA hai| merI dUsarI ora ye romana-kaitholika dharmopadezaka baiThe haiN| unakA.IsAI dharma yahadI dharma se hI nikalA hai| yahadiyoM kI dharmapustaka taurAta ko ve mAnate haiM aura usameM IsAmasIha ke upadeza ko bar3hAkara (jise iMjila kahA jAtA hai) IsAI dharma banatA hai| Aja hamArI sabhA kA prArambha AdaraNIyA kulasuma sayAnI ne kiyaa| unakA islAma dharma ibrAhima ke ke hI dharma kA vizaddha rUpa hai| islAma kA dharmagraMtha kurAnazarIfa hai, jisameM bhagavAna sApha taura para kahate haiM ki aisA eka bhI deza yA jamAnA nahIM hai jisameM hamane logoM ko AgAha karane ke lie apanA koI nabI yA paigambara nahIM bhejA ho| islAma aise saba nabiyoM ko aura unake upadezoM ko sahI mAnatA hai| lekina kahatA hai ki bAda ke logoM ne samajha kI kamI ke kAraNa unameM bigAr3a kiyaa| isalie aba kurAna bhejane kI jarUrata paidA huii| jo ho, isa para se itanA to spaSTa hotA hI hai ki saba dharma unake mUlarUpa meM sahI haiM aura unameM pArivArika sambandha hai| idhara sArvabhauma sanAtanadharma kI vaidika zAkhA kA bhI bar3A vistAra huaa| vedakAla ke yajJadharma ke bAda upaniSada ke RSiyoM ne jJAnacarcA bar3hAkara mokSa kI sAdhanA kA rAstA btaayaa| zrIkRSNa kI bhagavadgItA ne upaniSadoM ke AdhAra para jIvana kisa taraha jInA cAhie usakA rAstA btaayaa| jJAna, karma, upAsanA, bhakti Adi aneka jIvanayogoM kI sAdhanA bddh'ii| cAra varNoM aura cAra AzramoM kI vyavasthA ne samAja ko saMgaThita kiyaa| aise vizAla dharma ko sAmAnya janatA taka pahuMcAne ke lie aura lokapriya banAne ke lie itihAsa aura purANa likhe gye| bhArata ke AdivAsiyoM ke andara jo dharmabhAvanA thI usakA bhI svIkAra aura parivartana isa Aryadharma meM kiyaa| Age jAkara aise zruti-smRti-purANoM ke dharma meM zuddhi karane kI jarUrata mahasUsa huii| isalie vaidika dharma meM se jaina aura bauddha dharma paidA hue| asalI vaidika dharma meM upAsanA-bheda se zaiva, vaiSNava, zAkta Adi zAkhAeM phaila giiN| phira inameM zuddhi karane ke lie baMgAla meM brahma-samAja aura pazcima bhArata meM prArthanA-samAja kI sthApanA huii| isa brahma yA prArthanA samAja kA varNana karate maiMne kahA thA ki saMgIta ko rAga aura tAla ke vyAkaraNa meM zuddha rUpa meM rakhane ke lie jisa taraha hama tAnapurA yA tambUrA kAma meM lAte haiM usI taraha saba dharmoM ko zuddha rUpa meM saMbhAlane ke lie brAhma yA prArthanA-samAja dharmoM kA taMbUrA hai| isa prArthanA-samAja ke bhI eka pratinidhi zrI caMdAvarakarajI yahAM maujUda haiN| unase maiM kahanA cAhatA hUM ki saMta-sAhitya meM palA huA maiM jaba pazcima kA buddhivAdI (rezanAlisTa) sAhitya par3hane para saMzayavAdI-nAstika banA taba mujhe phira Astika banAne kA kAma prArthanA-samAja ne kiyA thaa| isalie maiM unake prati hamezA kRtajJa rhuuNgaa| prArthanA-samAja meM se vedAMta kI ora mujhe khIMcane kA kAma svAmI vivekAnaMda, unake guru rAmakRSNa aura unakI ziSyA bhaginI niveditA ne kiyaa| usI vedAMta ko suvAsita karane kA kAma ravIndranAtha ne kiyaa| aura vedAMta kI zakti kA paricaya karAyA yogI araviMda ghoSa ne| isa taraha se mere jIvana meM samanvaya kI samRddhi sthApita huI aura rAjanaitika krAMti, sAmAjika navajIvana aura sAMskRtika jIvana-yoga kI triveNI ko lekara maiM gAMdhIjI ke pAsa phuNcaa| jabataka bhArata para musalamAnoM kA athavA IsAiyoM kA rAjya thA taba yahAM IsAI dharma kA aura islAma dharma kA jora thaa| hiMdU loga dabe hue the, isalie unake dharma kI bhI pratiSThA nahIM thii| to bhI pazcima ke logoM ne hamArA tattvajJAna aura hamArI saMskRti kA adhyayana zurU kiyaa| taba se unake mana meM hamArI saMskRti ke bAre vicAra : cunI huI racanAeM | 261
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ thor3A Adara utpanna huA hai| svAmI vivekAnaMda, ravIndranAtha ThAkura araviMda ghoSa aura mahAtmA gAMdhI ke prabhAva se bhArata kI ijjata bar3hI aura aba duniyA ke vicAravAna loga saba dharmo ke prati thor3A kucha AdarabhAva rakhane lage haiN| jaba bhArata baMTavAre ke sAtha svataMtra huA taba musalamAnoM ne pAkistAna kA rAjyadharma islAma hai aisA jAhira kiyA, hAlAMki pAkistAna meM hindU logoM kI acchI saMkhyA hai| bhArata meM hiMdU logoM kA pracaMDa bahumata hai / hama hiMdUdharma ko bhArata kA rAjyadharma banA sakate the / lekina vaisA hamane nahIM kiyaa| hamane socA ki bhArata kA mizana hai ki dharma-dharma ke bIca kA saMgharSa TAlakara hama dharmoM ke bIca dostAnA saMbaMdha bAMdha deN| saba dharma milakara eka dharma-kuTuMba baneM aura sArI duniyA meM se dharma ke nAma ke jhagar3e hama TAla deN| dharma - samanvaya kI yaha mAMga kevala rAjanaitika nahIM hai / yaha mAMga jAgatika hai aura sAMskRtika bhI hai / hama prathama bauddhoM ke sAtha aura pArasiyoM ke sAtha samanvaya sAdhane kI koziza kareMge sAtha-sAtha IsA iyoM se aura yahUdiyoM se bhI samanvaya kareMge itanA samanvaya siddha hote hI musalamAna bhI rAjanaitika dRSTi bAjU para rakhakara bhAratIya samanvaya ke lie anukUla hoNge| aura agara bhArata meM vizva samanvaya siddha huA to usakA prabhAva bAhara kI duniyA para bhI par3egA / pazcima ke vaijJAnika loga aura sArI duniyA ke sAmyavAdI loga kahate haiM ki dharma kA nAma hI chor3a dIjiye / vizva mAnavatA ke AdhAra para sarva-dharma-virodha kA AMdolana calAkara duniyA kI ekatA sthApita ho sakatI hai| hamArA kahanA hai ki saba dharmoM ke aMdara jo gaharI AdhyAtmika buniyAda hai vahI hai mAnavatA kA AdhAra / usako khone ko hama taiyAra nahIM haiN| aura saba dharmoM ke aMdara jo ekAMgI, bhramAtmaka aura burI bAteM haiM unakA prabhAva haraeka dharma ke sAmAnya logoM para itanA balavAna hai ki vijJAna aura sAmyavAda ke pAsa itanI zakti nahIM hai ki koTyAvadhi logoM ke hRdaya meM se dharma-niSThA aura dharmAbhimAna ve dUra kara skeNge| aisI hAlata meM saba dharmoM ke prati eka-sA tiraskAra paidA karanA aura AdhyAtmikatA chor3akara mAnavatA kA saMgaThana karanA Aja kI duniyA meM zakya nahIM hai / isalie eka-eka dharma aura saMskRti ke sudhAra kA kAma usake anuyAyI para hama chor3a deM aura hama saba dharmoM meM jo acchAiyAM haiM unapara bhAra dekara saba saMskRtiyoM ko najadIka lA chodd'eN| aura isa taraha samanvaya ke dvArA mAnavatA ko aura vizva aikya ko sthApita kareM / yahI hai Aja kA yugadharma ise siddha na kiyA to paraspara avizvAsa aura tiraskAra bar3hakara vizva kA nAza hI hogA / isalie saba vaMzoM ke bIca, saba dharmoM ke bIca, saba jAtiyoM ke aMdara aura saba saMskRtiyoM ke lie samanvaya hI ekamAtra taraNopAya hai| isI ke pIche par3ane kA hamane IzvarI preraNA se saMkalpa kiyA hai / 262 / samanvaya ke sAdhaka
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. mAnava-darzana hama sabameM sIniyara mosTa 1 bahuta kama loga jAnate haiM ki zrI vinobA kA aura merA sambandha bahuta purAnA hai| vaha itanA purAnA hai ki una dinoM na maiMne gAMdhIjI kA nAma sunA thA, na vinobA ne maiM bar3audA kI eka rASTrIyazAlA kA gaMganAtha bhAratIya sarva vidyAlaya kA - eka AcArya thA / aura vinobA bar3audA kaoNleja ke eka vidyArthI the / kaoNleja meM unakI dvitIya bhASA saMskRta nahIM, balki phreMca thii| unakA aura merA sambandha prasthApita hone kA koI kAraNa bhI nahIM thA / kintu AkAza ke sitAre kyA nahIM kara sakate ? dakSiNa karnATaka ke eka saMskArI yuvaka una dinoM gaMganAtha vidyAlaya ke saMsthApaka vairisTara zrI kezavarAva dezapANDejI se milane ke lie bar3audA Aye / unakA nAma thA maMjezvara govinda pai / unhoMne mujhe AkAza ke sitAroM ke dezI nAma btaaye| itanA hI nahIM, balki unakA pratyakSa paricaya bhI krvaayaa| pazcima kA khagola zAstra meM jAnatA hI thA / aba bhAratIya jyotiSazAstra kI pustakeM maiMne maMgavAIM aura donoM kI madada se AkAza ke graha-nakSatroMko maiM pahacAnane lagA / unakI gati ke bAre meM gaNita bhI karane lagA / merA svabhAva rahA pracAraka kA / maiMne AkAza ke sitAroM ke kAvya kA pracAra zurU kara diyaa| yaha samAcAra bar3audA ke kaoNleja meM phuNcaa| vaha sunakara kaoNleja ke canda vidyArthI mere pAsa Ane lage, aura sUryAsta ke bAda AkAza ke sitAroM kA paricaya pAne lage / vidyArthiyoM kI saMkhyA jaba bar3hI, taba unameM zrI vinAyaka narahare bhAve bhI khiMcakara aae| rAta zurU hone ke bAda AkAza meM jitane graha aura nakSatra dIkha par3ate haiM, unakA paricaya unhoMne mujhe dekhate-dekhate pA liyaa| unake sAtha unake eka mitra Ate the / unheM gItA ke bAre meM dilacaspI thI / maiMne unako gItA kA svAmI svarUpAnandajI kA aMgrejI kA anuvAda diyA thaa| mAlUma nahIM vinobA meM kaba gItA kA AkarSaNa paidA huA aura kaba unhoMne saMskRta sIkha lii| aneka varSoM ke bAda jaba maiMne unake hAtha meM svarUpAnandavAlI apanI gItA dekhI, taba mujhe purAne dinoM kI yAda AI aura tabhI khayAla huA ki inase merA paricaya bahuta purAnA hai / abhI maiM bihAra gayA thA, taba vinobA se milA thaa| unake irda-girda unake ziSya bhI baiThe the| mere bAre meM bolate hue gaNitI vinobA ne apane irda-girda ke logoM se kahA, "varSoM ke hisAba se maiM kAkAsAheba se dasa varSa choTA hUM / kintu mahInoM ke hisAba se maiM paune tIna mahIne bar3A huuN|" maiMne vinobA se pUchA, "merI janma tithi Apako kaise yAda rahI ?" unhoMne kahA, "vellora jela meM sAtha the, taba Apane pahalI disambara ko upavAsa kiyA thA isalie tArIkha yAda rhii|" AzramavAsI ke nAte hama donoM meM sIniyara kauna hai aura jUniyara kauna hai, yaha bhI eka vicitra savAla kabhI-kabhI pUchA jAtA hai / maiM gAMdhIjI se san 1915 kI pharavarI meM milA thA / dakSiNa aphrIkA kA apanA kArya pUrA karake ve vicAra cunI huI racanAeM / 263
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhArata lauTe the| apane phiniksa Azrama ke sAthiyoM se milane ke lie ve zAntiniketana meM padhAre the| maiM bhI una dinoM zAntiniketana meM thaa| unake svAgata ke samAroha meM maiMne utsAhapUrvaka hissA bhI liyA thaa| unhIM dinoM gAMdhIjI ne mujhe apane Azrama meM Ane kA AmantraNa diyA thaa| kintu maiM Azrama meM pratyakSa zarIka huA bahuta dinoM ke bAda / maiM bairisTara kezavarAva dezapANDejI ke sAtha thaa| gAMdhIjI ne unheM mere bAre meM likhA, taba svayaM dezapANDejI mujhe satyAgraha Azrama meM le ge| usake pahale vinobAjI Azrama ke sadasya bana cuke the| kintu Azrama meM praveza pAte hI unhoMne gAMdhI jI se kahA ki "saMskRta vidyA meM acchA praveza pAne kA merA saMkalpa hai| use pUrA karane ke lie maiM vAI kI prAjJa-pAThazAlA meM zrI nArAyaNa zAstrI marAThe ke pAsa jAnA cAhatA huuN|" isa prakAra Azrama meM praveza pAkara vinobAjI vAI cale gae aura Azrama ke vidyArthiyoM ko saMskRta sikhAne kA kAma mujhe Azrama meM dAkhila hote hI apane sira para lenA pdd'aa| eka sAla pUrA hote hI vinobA phira Azrama meM Aye aura kAma meM laga ge| kintu jo loga yaha nahIM jAnate the ki vinobA Azrama meM pahale dAkhila hue the, ve mAnane lage ki AzramavAsiyoM meM kAkAsAheba sIniyara haiM aura vinobA jUniyara haiN| asala meM gaNita ke hisAba se dekhA jAya to ve sIniyara haiM aura saMkalpa tathA pratyakSa kAma kI dRSTi se maiM sIniyara huuN| kintu Aja gAMdhIjI ke dehAnta ke bIsa varSa bAda maiM kaha sakatA hUM ki gAMdhI-kArya ke pracAra meM aura vistAra meM vinobA hama sabameM 'sIniyaramosTa' haiN|' 1. 'vinobA aura sarvodaya krAnti' se gaMgAdhararAva ke kucha saMsmaraNa kaoNleja kI par3hAI pUrI karake svarAjya-sevA ke hetu rASTra-kArya karane kA saMkalpa maiMne kiyaa| usI samaya belagAMva karnATaka ke lokanetA zrI gaMgAdhararAva dezapAMDe ke sAtha merA paricaya bddh'aa| una dinoM merI deza-bhakti jitanI gaharI thI, sevA karane kI umaMga jitanI uchalatI thI, utanI hI apanI yogyatA aura kArya zakti ke bAre meM merA avizvAsa asAdhAraNa thaa| mujhe lagatA thA--aura sahI lagatA thA-ki logoM se peza Ane kI khabI hI mujhameM nahIM hai| merA nasIba hI aisA hai ki mere bAre meM galataphahamI jalda hotI hai| use dUra karane kI jitanI koziza karUM utanI hI use majabata karane kI saphalatA mujhe milatI hai| maiM mAnatA thA ki AsapAsa ke loga merA tiraskAra hI karate haiN| jo sajjana haiM ve use chupAte haiM aura mujhase dUra rahate haiN| kAlidAsa ne jise 'Atmani Aratyaya cetaH' kahA hai aisA hI mana mujhe milA hai| aura sAtha-sAtha tamIja aura ziSTAcAra jaisI vastu maiM jAnatA hI nhiiN| lAne kI koziza karUM to ulTA hI ho jAtA hai| aise svabhAva ke sAtha maiMne rASTrasevA, svarAja-sevA, sarvAMgINa samAjasevA karane kA nizcaya kiyaa| sanAtanI rUr3hiparAyaNa saMskAroM meM merA bacapana vyatIta huA thaa| unake khilApha lar3ane kA bhI joza mana meM paidA huA thA / phalataH samAja ke khilApha lar3a par3ane kI bhI taiyAra thii| isapara AyA vedAnta kA joza aura utsAha, jo svAmI vivekAnanda ke graMthoM meM lUMsa-ThUsakara bharA haA thaa| rAjanIti meM krAntivAdI, sAmAjika kSetra meM rUr3hivirodhI, aura dharma ke kSetra meM vedAnta kA pracAraka aisA vicitra vyaktitva lekara maiMne apane jIvana 264 / samanvaya ke sAdhaka
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA prArambha kiyaa| mere pitA samAja meM jyAdA ghulate-milate nahIM the, isalie bar3e logoM se jAna-pahacAna km| aise mujhako kauna apanA sakatA thA ? una dinoM lokamAnya tilaka kI ora se bambaI meM eka marAThI dainika 'rASTramata' zurU huaa| hama bar3e utsAha se use par3hate the| eka dina maiMne eka lekha likhakara sampAdaka ke nAma bhejaa| vizvAsa thA ki ve merA lekha leNge| dUsare dina bar3I utkaMThA se 'rASTramata' kA aMka kharIdakara dekhA / usameM merA lekha nahIM thaa| duHkha tohaA, lekina mere mana meM apane bAre meM jo abhiprAyaH thA vaha dRr3ha huA ki isa duniyA ke lie maiM haM hI nhiiN| merA vyaktitva itanA Ter3hA-mer3hA hai ki merI kahIM bhI nahIM clegii| 'rASTramata' kA aMka maiMne bAjU para rakha diyA aura ela-ela0 bI0 kI kitAbeM par3hane lgaa| do dina ke bAda kitanA Azcarya ! merA hI lekha mere nAma ke binA thor3e-se parivartana ke sAtha rASTramata meM agralekha ke rUpa meM diyA gayA thA aura gaMgAdhararAva ne mujhe milane bulAyA thaa| una dinoM rASTramata ke ve sarvesarvA the| unhoMne bar3e prema se mere sAtha bAtacIta kii| jIvana kA uddezya kyA hai, kyA karanA cAhatA hUM Adi bAteM pUchI aura apane sAtha rahane ke lie hI bulaayaa| aura ela-ela0 bI0 kI bAta chor3a dene kI salAha dii| maiM mAna gyaa| rASTramata meM unhIM ke kamare meM rahane lgaa| mujhe Ananda aura santoSa isa bAta kA huA ki merI sArI vicitratA ve samajha sakate the| unheM vaha akharatI nahIM thii| itanA hI nahIM, koI apanA anubhavI sAthI ho, isI taraha mere sAtha bAtacIta karate the, merI salAha pUchate the aura gaMbhIratApUrvaka carcA bhI karate the| kaoNleja ke dinoM meM kaI krAMtikArI logoM ke sAtha merA paricaya thA hii| eka krAMtivAdI navayuvaka ke taura para hI gaMgAdhararAva mujhe pahacAnate the| unake kamare meM jaba krAMtikArI loga Akara taraha-taraha kI yojanAoM kI carcA karate the taba gupta bAteM sunane kA apanA adhikAra nahIM, isa khyAla se maiM kamare ke bAhara jAtA thaa| lekina gaMgAdhararAva ne mujhe rokA aura kahA, 'tumapara merA pUrA vizvAsa nahIM hotA to maiM tumheM apane kamare meM rahane ke lie sthAna nahIM detA / hamArI koI bhI bAta tumase chipI huI nahIM hai|' maiMne kahA, 'Apake aise vizvAsa se merA jIvana dhanya ho gayA, lekina merA siddhAnta hai ki gupta bAtoM meM AvazyakatA se adhika cIjeM sunanA yA jAna lenA anAvazyaka hai, khataranAka hai| rahasya-cIjeM jAna lene kA kautUhala haraeka meM hotA hai| vahI krAMtikArI pravRttiyoM ko khatare meM DAlatA hai| aura nAhaka vinAza mola letA hai|' gaMgAdhararAva ne kahA, 'tumhArI bAta sahI hai kintu aisA samajhane vAle navayuvaka hamAre dala meM bhI kama haiN|' maiMne kahA, 'hamAre navayuvakoM se merA jo paricaya hai usapara se kaha sakatA hUM ki bejA kutUhala ke sAtha kaI logoM meM yaha adamya icchA bhI hotI hai ki logoM ko batA ki maiM eka bar3A AdamI hUM, kaI mahattva ke rahasya maiM jAnatA hN| citta kI yaha khujalI rokanA kaI logoM ke lie muzkila hotA hai|' eka dina krAMtikArI navayuvakoM ke dala ke sAtha bAtacIta karate gaMgAdhararAva ne kahA ki hamAre navayuvakoM ko agara kucha kAma sauMpA to usa kAma kI unake pAsa se sahI-sahI riporTa hameM nahIM miltii| apanI galatiyAM chipAte haiN| vaisA karate ghaTanAoM ke vivaraNa meM parivartana karate haiN| apanA raMga lagA dete haiN| isalie jo riporTa hamAre pAsa AtI hai unameM satya kitanA hai, DhUr3hanA hamAre lie muzkila hotA hai| apavAda sirpha kAlelakara haiN| unakA sArA-kA-sArA bayAna sahI-sahI hotA hai| unapara hama vizvAsa rakha sakate haiN|' udvigna hokara gaMgAdhararAva ne Age kahA, 'pulisavAle apane aphasaroM ko jo riporTa dete haiM vaha jyAdA acchI hotI hai| sahI-sahI bAteM likha dene meM unakI prAmANikatA kucha acchI hotI hai| _ 'aMgrejoM ke khilApha hama lar3ate haiN| aMgreja deza ke duzmana haiN| unheM sau daphe jhUTha kheNge| vaisA karate na vicAra : cunI huI racanAeM | 265
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ hameM saMkoca hogA, na lajjA / lekina apanI saMsthA ke andara, apane logoM ke sAtha, khAsa karake apane netAoM ke sAtha to pUrI-pUrI satyatA honI caahie| hama loga deza ke lie prANa arpaNa karane ke lie taiyAra haiM, lekina apanI choTI-choTI kamajoriyAM chor3a nahIM skte|' gaMgAdhararAva ne apane kathana meM mujhe jo pramANa-patra diyA usase to mAno unhoMne mujhe jIta hI liyA / ( gAMdhIjI ne bhI isI taraha mere svabhAva kI thor3I kadara karake mujhe apanAyA thaa| usa ghaTanA kA Aja yahAM smaraNa hotA hai / ) eka dina hamAre sampAdaka maNDala meM garamAgarama carcA huii| hama saba loga utsAha meM Akara joroM se 'apanI-apanI kalama calAte the / dainika patra ke lie khUba likhanA par3atA hai aura vaha bhI samaya para / hama saba loga apane-apane kAma meM garka the, itane meM mujhe bAtharUma kI ora jAnA pdd'aa| vahAM kyA dekhatA hUM ki gaMgAdhararAva svayaM nala ke nIce bAlTiyAM rakhakara usa pAnI se pezAbaghara aura TaTTIghara sApha kara rahe haiM ! hAtha meM eka bar3A jhAr3a lekara TaTTIghara kA pharza sApha kara rahe haiN| karnATaka ke netA, svarAja kI garjanA karanevAle vyAkhyAnakesarI aura hama krAMtikAriyoM ke pUjya netA unhIM kamaroM ko sApha kara rahe haiM jo hama apanI bedarakArI ke kAraNa gandI hAlata meM chor3a dete the| cakita hokara maiMne cillAkara pUchA, 'Apa yaha kyA kara rahe haiM? kyA hama saba mara gaye, jo Apa ko yaha kAma karanA par3A ?' unhoMne sahajabhAva se javAba diyA, 'Apa saba apanA kAma to kara hI rahe haiM, Apa khAlI thor3e hI baiThe hI haiM ? dekhA ki ye kamare gande par3e haiM to sApha kara liye / usameM kyA huA ?" una dinoM 'rASTramata' kA kAma jyAdAtara hama svayaMsevaka hI karate the| rASTramata ke Upara karjA thA vaha dUra karanA thA / hama saba svayaMsevaka rASTramata ke makAna meM hI rahate the / vahIM saba sAtha khAte the| rAta ko Tebala para ke akhabAra haTAkara unhIM para vahIM sote the| yaha saba dekhakara loga hamArI saMsthA ko 'rASTramaTha' kahate the| gaMgAdhararAva sabake sAtha samAna bhAva se rahate the, khAte-pIte the, aura hameM preraNA dete the| maiMne Upara kahA hI hai, maiM unheM karIba-karIba pitA ke jaisA hI mAnatA thA / gaMgAdhararAva ke kAraNa zrI khADilakara kelakara, kAkA pATIla, zrI dA0 bi0 gokhale citra zAlA ke vAsudevarAva jozI Adi aneka logoM se merA paricaya huaa| lokamAnya tilaka ke sAtha svatantra rUpa se thor3A paricaya huA thA, lekina vaha bar3A nhiiN| maiM cAhatA to bar3hA sakatA thaa| belagAma ke zrI govindarAva bAlagI to hAIskUla ke mere sahapAThI the| lekina unakA ghaniSTha paricaya gaMgAdhararAva ke kAraNa hI huaa| maiM mAnatA hUM ki apane prati avizvAsa honA manuSya kA sabase bar3A durdeva hai kAma gaMgAdhararAva ne aise mauke para kiyA, jaba maiM apane sevA jIvana kA prArambha hI kara rahA thaa| ( isI taraha mere jIvana meM AtmavizvAsa kA phira se prasthApana karanevAle the mere mitra svAmI Ananda / unake prati bhI maiM utanA hI kRtajJa huuN| unakA paricaya bhI rASTramaTha meM 'rASTramata' ke kAraNa hI huA / ) zrI gaMgAdhararAva dezapANDe ne 'rASTramata' banda hone ke bAda mujhe zrIaravinda ghoSa ke snehI zrI kezavarAva dezapAMDe ke pAsa jAne kI ijAjata dI aura maiMne belagAma kA apanA rASTrIya zikSA kA kAma bar3aude meM bddh'aayaa| vahAM se maiM himAlaya aura zAntiniketana hokara gAMdhIjI ke pAsa gayA, to bhI gaMgAdhararAva ke sAtha, merA sambandha kAyama rahA / jaba merI koI pravRtti pUrI hotI thI taba merA rivAja thA ki maiM gaMgAdhararAva ke pAsa jaauuN| maiM unase kahatA thA ki Apake pAsa kucha kAma na ho to maiM jo nayA kAma zurU karUM usameM mujhe madada kiijiye| lekina isa taraha maiM Apako bAMdhanA nahIM caahtaa| maiM jo naI pravRtti zurU karUM yA svIkArUM usameM hArdika AzIrvAda 266 / samanvaya ke sAdhaka usase mujhe bacAne kA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ mujhe dIjiye / vahI merA maMgalAcaraNa hogA / "jaba tumhAre jaise kaTTara kAMtivAdI gAMdhIjI kA ahiMsaka mArga pasanda karate haiM taba tumhAre hI muMha se usakI khUbiyAM maiM samajhanA cAhatA hUM, " aisA kahakara gaMgAdhararAva ne gAMdhI mArga ke bAre meM carcA zurU kI / krAMtikArI krAMtikArI kI paribhASA meM hI bola sakatA hai, samajhA sakatA hai / hamArI aisI hI sthiti thI / gaMgAdhararAva ke vRddha pitA ko ( krAMti meM ve gaMgAdhararAva se kama vRddha mAlUma par3ate the| vinoda zakti meM aura prasannatA meM donoM eka se the / ) vedAntavidyA kA zauka thaa| isalie maiM unase milane jAtA aura hamArI kAphI carcA hotI thI / kabhI-kabhI ve kahate the ki, 'maiM to mAmUlI mukhtyAra vakIla thA / agara mujhe kabhI jela jAnA par3atA to kisalie ? jhUThI gavAhI yA jAlI dastAveja banA diyA aise kAraNa se / lekina mere lar3ake ko jela huI hai briTiza sAmrAjya ke bAdazAha ke viruddha balavA - vidroha karane kI koziza meM kitanA bar3A pharka ! aura mere lie kitane abhimAna kI bAta! merA lar3akA jela jAtA hai isakA mujhe darda nahIM hai| hamAre parivAra kA mukha usane ujjvala kiyA, hamArI zAna bddh'ii|' I purAne jamAne kI jamIMdArI kA acchA namUnA thA, gaMgAdhararAva kA privaar| jaba ve par3hane ke lie kaoNleja meM gaye taba pitA ne unake sAtha eka rasoiyA aura eka naukara diyA thaa| aisI zAna ke binA lar3ake ko belagAma se pUnA bhejanA pitA ko pasanda nahIM thA / lar3ake ko yahI bAta hAsyAspada lagI aura usane thor3e hI dinoM meM donoM ko vApasa bheja diyaa| do jamAnoM meM kitanA antara ! jaba gaMgAdhararAva kA kaoNleja jIvana pUrA huA taba unhoMne pitA ko patra likhA ki 'aba maiM purAne makAna meM kaise rahUM ? aba mere lie eka naye DhaMga kA nayA baMgalA bAMdha rakhiye / Ate hI usameM raha sakUM / ' naye jamAne kI naI zAna / kahate haiM ki gaMgAdhararAva ne pahale to nAmadAra gokhale kI 'sarvanTsa oNpha iNDiyA sosAyaTI' (bhArata sevaka samAja) meM dAkhila honA cAhA thA; lekina gokhale ne unake vicAra aura unakA utsAha dekhakara unheM siphAriza kI ki Apa lokamAnya tilaka ke pAsa jaaiye| gaMgAdhararAva tilaka ke pAsa gaye aura eka taraha se unake dAhine hAtha bana gaye / lokamAnya kI pravRtti pUnA se calatI thii| gaMgAdhararAva unake karnATaka ke pratinidhi / dekhate-dekhate apanA prAnta unhoMne jAgrata kiyaa| marAThI aura kannar3a donoM bhASAoM meM gaMgAdhararAva kA vaktRtva apratima thaa| mahArASTra meM bhI unakI koTi ke vAgmI bahuta kama the| 1 jaba lokamAnya vilAyata gaye taba unhoMne apanI gaddI para gaMgAdhararAva dezapANDe kI niyukti kI aura kahA ki Apa pUnA meM Akara mere hI ghara para rahiye merA kamarA hI ApakA kamarA hogA marAThI 'kesarI' aura aMgrejI 'marAThA' donoM akhabAra calAnevAle sampAdaka ApakI hI nigarAnI meM kAma kreNge| gaMgAdhararAva ne aise vizvAsa aura aisI niyukti ke lie lokamAnya ko dhanyavAda diyA aura kahA, Apake donoM sampAdakaM suyogya puruSa haiN| maiM belagAma hI rhuuNgaa| pUnA AtA-jAtA rhuuNgaa| Apa pIche kI ciMtA na kreN| gaMgAdhararAva jAnate the ki apane netA kI gaddI para jAkara baiThane se unakI kAryazakti nahIM bddh'egii| asalI kAma to vicArapracAra kA hai / merA pradhAna kArya rASTrIya zikSA kA hI thA maiM krAntivAdI thA sahI, kintu maiM mAnatA thA ki rASTravyApI krAnti karanI ho to aba dezI rAjAoM ko taiyAra karane se nahIM hogii| vaha paddhati san 1857 meM khatma huii| aba to prajA - jAgRti kA hI yuga hai| hamAre jamAne ke svAtantrya vIra zrI sAvarakara ne gaNezajI kI AratI meM prArthanA kI thii| devA the hAtI talavAra, ho saMgarA tayAra, devA dye hAtI talavAra......... vicAra cunI huI racanAeM / 267
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ thor3A jaya tuja yetA milatilA sAhyAlA sAcAra re ThAyi ThAyice nirjara rAje taseca tatsaradAra re devA dye hAtIM talavAra / ......... (he gaNeza jI, bhagavAn, hAtha meM talavAra lekara saMgara yAnI yuddha ke lie taiyAra hoiye khilApha lar3ate jaba tumheM thor3I vijaya prApta hogI taba jagaha- jagaha ke devatA rAjA jo nirvIrya haiM, tumhArI madada meM AyeMge aura unake saradAra bhI aayeNge| unakI madada se deza AjAda hogA / ) lokamAnya ke jamAne ke canda krAntikArI haidarAbAda ke nijAma ke yahAM gye| dekhane ke lie ki vahAM kucha AjAdI ke prayatna ko bala milatA hai yA nahIM ? zrIkRSNajI prabhAkara khADilakara nepAla gaye yaha vizvAsa lekara ki vahAM ke svatantra rAja se kucha sahAnubhUti aura madada milegI / anya krAntikArI logoM ne AzA rakhI thI ki zAyada kolhApura ke chatrapati se prazraya milegaa| unheM kaisA anubhava huA yaha to hamezA ke lie rahasya hI rahegA / patA nahIM, AjAdI ke itihAsa meM bhI usa prakaraNa ko sthAna rahegA yA nhiiN| mahArASTriyoM ke dUsare eka dala ne bar3aude kA Azraya liyaa| vahAM kI pravRtti ke bAre meM aMgreja sajaga the / yUropa ke mahAyuddha ke bAda jaba aMgrejoM kA sAmrAjya 1857 se bhI majabUta huA taba unhoMne svarAja kA Andolana dabAne ke lie rauleTa kamIzana niyukta kiyaa| usa kamIzana kI riporTa meM AjAdI kI pravRtti ke isa pahalU kA acchA jikra hai| zrI aravinda ghoSa, zrI kezavarAva dezapANDe, zrI khAserAva aura zrI mAdhavarAva jAdhava ye sAre bhArata kI AjAdI ke ananya upAsaka the| haraeka kA dRSTikoNa alaga-alaga lekina sabakA hRdaya eka thaa| zrI aravinda ghoSa, unake bhAI zrI bArIndra ghoSa aura kezavarAva dezapANDe inakI kalpanA unakI bhavAnI mandira kI yojanA meM vyakta huI hai| usa yojanA kI buniyAda meM bhArata kI dharmaniSThA hai| aura unakI kArya paddhati vahI hai jise Age jAkara gAMdhI jI ne 'racanAtmaka kAryakrama' kA nAma diyaa| duzmana nahIM hue ke san 1915 se mere vicAroM meM parivartana hone lagA / svAmI vivekAnanda ke vicAra, bhaginI niveditA kA 'agresiva hindUijma' AnandakumAra svAmI kA kalAtmaka dhyeyavAda aura grAmINa-saMskRti kA punaruddhAra karane kA Agraha, lAlA haradayAla kI bahurUpI krAnti mImAMsA aura ravIndranAtha kA rASTrapUjA dharma kA virodha' Adi bAteM kramazaH jaMcane lgii| (yaha saba maiMne kAla - krama se nahIM likhA hai / ) lekina jaise-jaise mere vicAroM meM parivartana hone lage vaise-vaise zrI gaMgAdhararAva se maiM carcA karatA rahA aura maiMne dekhA ki unakA vAcana kAphI vizAla thaa| ve naye-naye vicAra grahaNa karane meM yuvakoM se kama taiyAra nahIM the| zurU kI hI bAta kaha dUM / bambaI prAnta kI rAjakIya pariSada bulAne kI bAta thii| lokamAnya mAMDale se lauTe the / rAjakIya pariSad belagAma meM honevAlI thii| gaMgAdhararAva aura mere bIca taya huA ki isa pariSad hama mahAtmA gAMdhI ko bulAveM / una dinoM ve mahAtmA nahIM bane the, karmavIra gAMdhI the / maiMne gAMdhIjI se pUchA ki Apa narama dala ke sAtha hI kyoM ekarUpa ho jAte haiM? Apa kI rASTrIyatA kama ujjvala nahIM hai / rASTrIya pakSa ke sAtha bhI Apako apanA sambandha rakhanA caahie| Apa hamAre belagAma AyeMge ? hama tilaka pakSa ke loga taya karane vAle haiM ki hama kAMgresa meM phira se zarIka hoM yA nhiiN| gAMdhIjI ne kahA ki bulAyeMge to jarUra aauuNgaa| pariSad meM gAMdhIjI ne kahA- 'Apa dalIlabAja vakIla banakara kAMgresa meM praveza na kIjiye / 'bahAdura sainika banakara Aiye / ' gaMgAdhararAva ne bar3I khUbI se aisI vyavasthA kI ki gAMdhI aura tilaka donoM ekAnta meM mileM aura ekadUsare ko samajhane kI koziza kreN| svayaM gaMgAdhararAva bhI usa samaya upasthita nahIM rhe| kAphI dera taka donoM kI bAtacIta huii| lauTate hue tilaka ne gaMgAdhararAva se kahA, 'yaha AdamI hamArA nahIM hai| usakA rAstA alaga 268 / samanvaya ke sAdhaka
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| lekina saccA aura pUrA dezabhakta hai| isake hAthoM hindustAna kA akalyANa kabhI nahIM hogaa| isake kAma meM hamase ho sake utanI sahAyatA hama deN| lekina isakA virodha hama bhI na kareM / ' dUradarzI lokamAnya kA yaha abhiprAya sunakara gaMgAdhararAva prabhAvita hue| unhIM ke muMha se maiMne yaha abhiprAya sunaa| maiMne ise kaI bAra prakAzita kiyA hai aura sacamuca tilakajI ne aura gAMdhIjI ne kabhI bhI ekadUsare kA virodha nahIM kiyaa| jahAM taka ho sakA eka-dUsare kA samarthana hI kiyA aura gaMgAdhararAva dhIre-dhIre gAMdhIjI ke bana gaye / ' 15 agasta 1960 1. 'svarAjya saMskRti ke sa MtarI' se dInabandhu se prathama paricaya jaba dInabandhu eMDrayUja se prathama paricaya kA smaraNa karatA hUM to mana meM lajjA chA jAtI hai| hama zAntiniketana meM the| zrI gurudeva ( ravIndranAtha) ke sAhitya se aura svabhAva se AkRSTa hokara dInabandhu zAntiniketana ko hI apanA pArthiva evaM AdhyAtmika ghara banAne kI taiyArI kara rahe the; athavA kara cuke the / 1914 ke dina the ve / hamane dekhA ki ravi ThAkura zrI eMDrayUja kI bahuta hI ijjata karate the aura eMDrayUja to gurudeva ke pAgala bhakta ke jaise peza Ate the| ina donoM ke ye prema-prasaMga dekhakara hRdaya harSotphulla ho jAtA thA / zrI eMDrayUja ke sAtha unake mitra piyarasana bhI rahate the| donoM ke sneha kI ghaniSThatA bhI hamAre Adara kA viSaya thA / zrI piyarasana to zrI eMDrayUja se bhI adhika pAradarzaka the, aura vidyArthiyoM ke mAno kaMThamaNi hI the| eMDrayUja piyarasana se adhika prabhAvazAlI the, kintu piyarasana kI taraha vidyArthiyoM ke sAtha ghula-mila nahIM jAte the / zAntiniketana kI vyavasthA - carcA meM zrI eMDrayUja aura piyarasana pUre dila se zarIka hote the| zrI eMDrayUja kI yaha Adata thI ki ve carcA meM bAra-bAra gurudeva ke vacanoM kA havAlA diyA krte| hama logoM ko yaha burA lagatA / kyA hama loga gurudeva ko kama pahacAnate haiM ! aura agara gurudeva ke vacana se hI phaisalA karanA ho, to phira hama logoM kI prabandha samiti kI jarUrata hI kyA rahI ? hama logoM kI nijI bAtacIta meM zrI eMDa yUja kI aneka vicitratAoM kI bhI carcA hotI thii| hama logoM ne nizcaya kiyA ki ye eka bar3e pracchanna sAmrAjyavAdI, "hindustAna ke hita kI bAteM to bahuta karate haiM; lekina dila se to kevala iMglaiMDa kA hI hita cAhate haiM / hamAre deza ke sarvazreSTha logoM ke pAsa aise dhUrta logoM ko rakhakara aMgreja sarakAra apanA rAjya majabUta karanA cAhatI hai|" aMgreja sarakAra aura aMgreja vyakti ko zaka kI nigAha se dekhanA hamArI rASTrIyatA kA sarvaprathama siddhAnta thA / 1 zrI eMDrayUja kI mUrti sAmane Ate hI hamAre dila kI bhalamanasAhata jAgrata ho jAtI thI; kintu unake pIche hama una para zaMkA hI karate the jo zikSaka zrI eMDrayUja ke sAtha bahuta mIThI-mIThI bAteM karate the aura bAda meM unake bAre meM saba kisma kI zaMkA eM prakaTa karate the, unakI vRtti dekhakara maiM hairAna ho jAtA thA / kintu mana meM unake prati prazaMsA hI rahatI thI kyoMki hama mAnate the ki mAyAvI ke sAtha mAyAvI bananA hI uttama nIti vicAra: cunI huI racanAeM / 266
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai | zrI gurudeva se yaha saba bAteM kahane kI kisI kI himmata nahIM thI / gurudeva cAhe jitane milanasAra hoM, to bhI aMta meM jAkara 'arisTokreTa' ( ucca vargIya) hI to Thahare ! hama unase kucha kahane gaye aura kahIM unhoMne DAMTa diyA to ? 1918 ke janavarI yA pharavarI ke dina hoNge| karmavIra mohanadAsa karmacanda gAMdhI dakSiNa aphrIkA se svadeza lauTe hue the / vaha zAntiniketana' AnevAle the| gAMdhIjI kI phiniksa pArTI kaba kI zAntiniketana meM basa cukI thI / cArlI eMDrayUja apane pyAre 'mohana' ke bhAI bana cuke the aura isalie phiniksa pArTI ke ve dAdA the / jaba gAMdhIjI zAntiniketata Aye taba zAntiniketana kA utsAha to akSaya tRtIyA ke sAgara ke jaisA umar3a rahA thA / zrI kSitimohana sena ne usa dina upavAsa rakhA thaa| unakI yaha pratijJA thI ki bhAratamAtA ke isa mahAna putra kA svAgatotsava pUrNatayA sampanna hone ke bAda hI maiM khaauuNgaa| gAMdhIjI zAma ko yA rAta ko Aye aura dUsare dina kI prabhAta hone ke pahale hI ve zAntiniketana ke ghara ke ho gye| unase bAteM karane meM hameM tanika bhI saMkoca nahIM hotA thaa| duniyA bhara ke aneka savAloM kI carcA karane ke bAda zrI eMDrayUja kI carcA bhI hamane kara lii| pratinidhi maiM hI thaa| maiMne gAMdhIjI se kahA ki Apa zrI eMDrayUja ko apanA bhAI samajhate haiM / parantu unake bAre meM hamArI rAya kucha alaga hai| gAMdhIjI ne turanta pUchA ki usameM kyA burAI hai ? ve aMgreja to haiM hI / phira, bhalA ve iMglaiMDa kA hita kyoM na cAheM / maiM kucha zarmindA sA ho gyaa| phira maiMne kahA, "ve jaise apane ko bhAratahitaiSI batAte haiM, vaise ve nahIM haiN| zAyada jAlI AdamI haiN|" gAMdhIjI ne kahA, "merA anubhava aisA nahIM hai| eMDrayUja eka neka AdamI haiM aura nekIparasta bhI haiN|" aba to mujhe dila kI pUrI-pUrI bAta kahanI hI pdd'ii| "dekhiye bApUjI, Apa to bar3e AdamI haiM / jo loga Apake pAsa Ate haiM, ve apanI DhAla kI ujalI bAjU hI ApakI tarapha rakhate haiM / hama choTe loga hI use saba tarapha se dekha sakate haiN| isalie Apako hamAre jaisoM kI rAya para bhI dhyAna denA cAhie / " gAMdhIjI ne turanta kahA, "yaha to ho sakatA hai / kintu maiM bhI AdamiyoM ko pahacAnane kA dAvA kara sakatA hUM / koI AdamI mujhe AsAnI se dhokhA nahIM de sktaa| aura eMDrayUja to mere itane najadIka A gaye haiM ki maiM unheM nahIM pahacAnUM, yaha to nAmumakina hai| hAM, zrI eMDrayUja haiM to aMgreja / aMgreja jahAM jAyagA, apanA prabhutva jamAye binA nahIM rhegaa| usake svabhAva kI yaha khUbI samajhakara Apako use baradAzta karanA caahie| haiM aura puNya puruSa haiN| zrI eMDrayUja ko hiMdustAna kI sevA dvArA iMglaiMDa kI saccI sevA karanI hai / ve iMglaiMDa ko sacce hRdaya se cAhate haiM isalie iMglaiMDa ke hAthoM hindustAna ke prati honevAlA anyAya unake lie asahya ho jAtA hai / agara ve iMglaiMDa ko nahIM cAhate to isa prakAra hindustAna kI sevA karane ke lie udyata nahIM hote / "tuma 'jo una para iljAma lagA rahe ho, usake lie tumheM sabUta denA hogA / " kucha soca-vicAra kara do-eka TUTe-phUTe sabUta peza kara diye / kintu gAMdhIjI ke dila para unakA kucha bhI asara nahIM huA / usa dina maiM bar3A asvastha hokara apane kamare meM lauttaa| gAMdhIjI ne jo dRSTi batAyI yaha una dinoM hamAre pAsa thI hI nahIM / hama rAvaNa aura vibhISaNa ko hI pahacAnate the / yahAM to zuddha mAnavatA ko pahacAnanA thaa| maiMne gAMdhIjI se itanA hI kahA ki "Apane eka naI dRSTi batAyI hai / usa dRSTi se zrI eMDrayUja kI tarapha dekhane kI koziza karUMgA aura apane mata ko bAra-bAra parakhatA rhuuNgaa| isa vakta maiM itanA hI kaha sakatA hUM ' maiMne mana meM bahuta kucha socaa| zrI eMDrayUja se bahuta paricaya bar3hAyA / kintu unase kabhI yaha nahIM kahA 270 / samanvaya ke sAdhaka maiMne
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki kisI samaya Apake prati mere mana meM ghora zaMkAeM raha cukI haiN| eka dina aisI hI kucha bAteM ho rahI thiiN| bAtacIta ke silasile meM bilakula svAbhAvikatayAzrI eMDa yUja ne kahA, "mujhe hindustAna kA netA yA guru nahIM bananA hai / maiM aMgreja hUM, namra sevaka banakara hI maiM hindustAna kI saccI sevA kara sakatA huuN| maiM aise aMgrejoM ko jAnatA hUM jo hindustAna meM Akara guru, netA yA mAlika banakara hindustAna ke logoM ko upadeza dene lagate haiN| mujhe vaisA kAma nahIM karanA hai hindustAna ke logoM kA uddhAra hindustAna ke logoM dvArA hI hogaa| uddhAra ke rAste ve hI DhUMDheMge aura taya kreNge| hindustAna ke logoM kI jo kucha sevA mujhase bana sake, vaha karanA merA kAma hai| vaha sevA bhI hindustAna ke loga jisa taraha mujhase leNge| usI taraha mujhe karanA hai|" itanI bAteM sunane ke bAda merA dila sApha ho gayA aura maiM bhI eMDa yUja ko duniyA ke zreSTha puruSoM meM ginane lgaa| jaise-jaise unakI mAnavatA se merA paricaya bar3hatA gayA, vaise-vaise unake prati merA Adara bhI bar3hatA gyaa| Aja darda isI bAta kA hai ki unakI tarapha se saba taraha kA protsAhana hote hue bhI maiMne unake satsaMga kA lAbha adhika kyoM nahIM uThAyA? kabhI-kabhI unase milatA thA aura aneka viSayoM para hamArI carcAeM hotI thIM; lekina mujhe unake samaya kA hamezA khyAla rahatA thA aura merA kAma bhI mujhe jyAdA baiThane nahIM detA thaa| Aja jaba unakA satsaMga alabhya ho gayA hai, unakI dI huI eka kitAba-'dI krIDa oNpha krAIsTa'-par3ha rahA hUM aura isa taraha usa mahAna AtmA kA satsaMga prApta kara rahA huuN| zrI eMDa yUja ke bAre meM likhane lAyaka bahuta kucha hai / yahAM to unase kevala prathama paricaya kA saMsmaraNa hI zabdabaddha karanA thaa| maI 1940 1. svarAjya saMskRti ke saMtarI' se sarahada kegAMdhI khAna abdula gaphAra khAna maiMne apanI jiMdagI meM jo neka, pavitra aura sIdhe saMta-satpuruSa dekhe unameM khAna abdula gaphAra khAna kA sthAna hai aura kAphI UMcA hai| unakA UMcA bhavya zarIra aura unakI premapUrNa mIThI jabAna donoM kA asara dila para turaMta hotA hI hai| kiMtu maiM unheM taba pahacAna sakA, jaba ve binA kisI kA dhyAna khIMce, eka bAjU para cupacApa bhagavAn kA dhyAna karane baiThe the| dhyAna meM baiThane kA rivAja duniyA meM koI nayA yA ajIba nahIM hai / lekina dikhAve ke lie dhyAna meM baiThanevAle alaga hote haiM, aura hRdaya kI AMtarika preraNA se dhyAna meM magana honevAle aura apane ko bhUla jAnevAle alaga hote haiN| khAna abdula gaphAra khAna jinheM loga prema se bAdazAha khAna kahate haiM sacce Izvarabhakta haiN| sabake prati unake mana meM prema hI rahatA hai| lekina asatya, dambha aura dikhAvA ve bilakula sahana nahIM kara skte| sacamuca ve khudAI khidamatagAra hI haiN| vicAra : cunI huI racanAeM | 271
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrejoM ke dinoM meM sarakAra ne unheM paMjAba meM rahanA manA kiyA thA taba ve vardhA Akara gAMdhIjI ke pAsa rahe the| unake parivAra kI eka lar3akI aura eka lar3akA bhI vahAM Akara rahe the| taba hama saba loga subaha kI prArthanA ke bAda gAMdhIjI ke sAtha ghUmane jAte the| gAMdhIjI ne socA ki itane loga roja ghUmane sAtha Ate haiN| inase kucha sevA lenI caahie| vardhA kI jamIna pthriilii| choTe-bar3e khetoM meM bhI pattharoM kI kamI nhiiN| gAMdhIjI ne kahA, 'yahAM taka ghUmane Ate hI haiM to choTe-choTe patthara uThAkara mahilAzrama meM le jaaeNge| acchA-sA Dhera hogaa| phira ina pattharoM kA kucha kareMge hii|" haraeka ke hAtha meM patthara dIkhane lge| kucha hAtha-rUmAla meM patthara bAMdha ke le cale / maiM apane sAtha do choTI thailiyAM leke claa| donoM hAthoM meM pattharoM kI thailI lekara calane meM samatulA kA bar3A AnaMda AtA thaa| bAdazAha khAna sabase bar3e / ve to apanI zarTa meM hI patthara lekara do hAthoM se uThAte the| pattharavAloM kA aisA julasa mahilAzrama kI ora bar3hatA dekhane meM bar3A majA AtA thaa| jaba ghUmakara gAMdhIjI lauTate the taba tauliyA lekara unake pAMva sApha karane kA kAma mAtA kastUrabA karatI thiiN| bAdazAha khAna ne vaha kAma apane hAtha meM le liyaa| bar3e bhIma ke jaise sarahada ke gAMdhI ko isa taraha mahAtmAjI kI caraNa-sevA karate dekhane ke lie svarga ke deva bhI ikaTThA hote hoNge| usake bAda saba logoM kA nAztA hotA thaa| gAMdhIjI eka acchA-tAjA paripakva seba bAdazAha khAna ko dete the| phala kATakara khAnA bAdazAha ko nApasaMda thaa| bar3A phala hAtha meM le liyA aura dAMtoM se kATakara khA liyaa| kucha dinoM ke bAda bAdazAha khAna ke bhAI DaoN0 khAnasAhaba aae| bar3e mIThe aura milanasAra / donoM bhAiyoM se merI aneka viSayoM para carcA hotI thii| maiM turaMta dekha sakA, donoM bhAiyoM ke svabhAva meM bar3A pharka hai, lekina donoM bhArata kI AjAdI ke lie mara-miTane ko eka-se taiyAra / bAdazAha khAna kahate the ki jo kauma AjAda nahIM hai usakA koI majahaba hI nahIM hai / AjAda bananA yahI sabase pahalA pharja hai| hamArI AzAdevI ne bAdazAha khAna ke lar3ake-lar3akiyoM ko saMbhAlane kA jimmA le liyaa| thor3e hI dinoM meM gAMdhIjI sarahada prAMta meM jAnevAle the| lekina bambaI ke gavarnara ne bAdazAha khAna ke eka mAmUlI bhASaNa kA lAbha uThAkara unheM jela bheja diyA aura gAMdhIjI kA sarahada jAnA usa samaya sthagita ho gyaa| ___ bAda meM gAMdhIjI sarahada prAMta meM gae shii| vahAM kA sArA bayAna zrI mahAdevabhAI ke muMha se maiMne sunA thaa| bhArata ke prapitA dAdAbhAI naurojI kI lar3akI khurazIda bahana ko saba jAnate hI haiM / zarIra se dubalIpatalI lekina rUhAnI tAkata meM bar3I viiraaNgnaa| sarahada ke paThAnoM ke bIca vaha nirbhayatA se jAkara rhiiN| bAdazAha khAna unakI rakSA ke lie apane eka-do khudAI khidamatagAra denevAle the| khurazIda bahana ne kahA, "paThAna to saba mere bhAI haiM / bahana ko bhAiyoM se rakSA pAne kI jarUrata hI kyA ?" vaha to paThAnoM ke bIca nirbhayatA se rahatI thIM aura unakI sevA karake unheM nasIhata bhI detI thiiN| bahana kA vaha adhikAra thaa| jahAM taka mujhe yAda hai sarakAra bahAdura ne khurazIda bahana ko bhI vahAM jela bhejA thaa| sarahada ke paThAna khurazIda bahana se kahate the, "bar3I ajIba sarakAra hai yaha ! mArAmArI, khUna aura DakaitI karanevAle logoM ko sarakAra jela meM bheje to hama samajha sakate haiM lekina aisI burAI ko rokanevAle aura saba kA bhalA karanevAle neka logoM ko yaha sarakAra jela meM bhejatI hai| Akhira yaha sarakAra kyA cAhatI hai ?" bahuta dinoM ke bAda maiM bAdazAha khAna se dillI meM milaa| mujhe dillI aura AsapAsa ke saba sthAna dekhane the| bAdazAha khAna ko bhI sabakucha dekhanA thaa| moTara kA prabaMdha huA aura hama saba cle| 272 / samanvaya ke sAdhaka
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAla Ajakala kI dillI meM mugala kAla kI imArateM jyAdA haiM / so to hamane dekhI hI thiiN| mugaloM ke pahale jaba dillI meM paThAna bAdazAhoM kA rAja thA taba ke dillI ke avazeSa hama dekhane ke lie ge| purAnI masjideM, purAne maMdira aura tAlAba hama sabakucha dekha aae| hamane dekhA ki bAdazAha khAna gaMbhIra hokara sabakucha dekhate the| TUrisTa ke chichale kutUhala se nhiiN| unhoMne sabakucha mauna hokara hI dekhaa| bhArata ko AjAda karane kA saMkalpa majabUta karake hI hama lautte| jaba svarAjya najadIka AyA taba aMgrejoM kI kuTila nIti joroM se clii| jina musalamAnoM ko ve apane hAtha meM le sake unako lekara saba taraha ke vighna unhoMne khar3e kie| hiMdU bhI pAgala bana gae / pUrvI baMgAla, kalakattA, bihAra, dillI, paMjAba aneka jagaha hiMdU-musalamAnoM ne eka-dUsare kI duzmanI karake svarAja ko khatare meM ddaalaa| aise samaya hiMdU-musalamAnoM ko zAMta karane kI koziza meM bAdazAha khAna gAMdhIjI ke sAtha rhe| donoM ne apanI sArI rUhAnI tAkata lagAkara deza ko bcaayaa| svarAja milA; lekina deza ke do Tukar3e hue| sau sAla kI aMgrejoM kI nIti saphala huI; lekina aMgrejoM ko doSa dene se kyA lAbha ? hamArI apanI rASTrIya kamajorI se hI to aMgrejoM ne lAbha utthaayaa| deza ke TakaDe hae yaha to nukasAna huA hI lekina baMTavArA maMjara karane para bhI hiMdU-muslimoM kI dilasaphAI ho na skii| svarAja pAkara tIna bar3e dukha hameM sahana karane pdd'e| gAMdhIjI kA khUna huA, siMdhI logoM kI durdazA haI, aura bhArata ke paThAnoM ko pAkistAniyoM ke hAthoM kyA-kyA sahana karanA par3A so to bhagavAna hI jaane| pichale bIsa-pacIsa varSoM kA sArA itihAsa dekhate aura isameM pazcima ke-iMgalaiMDa, amerikA ke logoM kI nIti aura kartRtva dekhakara aisA hI khayAla hotA hai ki bhagavAna kA eka bar3A zApa kAma kara rahA hai| duniyA dina-para-dina gaharI khAI meM DUba rahI hai| duniyA bhara ke rASTra mAnava kI durdazA dekha rahe haiM / Aja kA manuSya bar3A ciMtanazIla hai lekina pApa kA pazcAttApa karake jaba purAnA pApa khatma hone lagatA hai taba bhI na jAne kaise naye-naye pApa banAtA hI jAtA hai / "ivana ina pInensa plainiMga sinsa enyuu|" / jabataka AdamI apanI mailI-kucailI buddhi calAegA, pApa meM DUbatA hI jaaegaa| jamAnA hI aisA AyA hai / agara hama apanI buddhi kA abhimAna chor3akara namratA se Izvara kI zaraNa jAeMge aura bhalAI ke rAste hI jAeMge tabhI baca sakeMge aura duniyA ko bhI bacA skeNge| __ bhArata aura pAkistAna svarAja lekara baiTha ge| lekina bAdazAha khAna aura unake khudAI khidamatagAra paThAnoM kI durdazA lagAtAra cala rahI hai| pAkistAna unako parezAna karatA hI rahatA hai| unhoMne pAkistAna ko maMjUra kiyA aura lokasevA karate rahe to bhI unakI parezAnI dUra nahIM huii| Aja bAdazAha khAna apanI bImArI kA ilAja karane ke lie aphagAnistAna meM raha rahe haiM aura bar3e dukha ke sAtha mahAtmAjI ko yAda kara rahe haiN| unako bhUla jAnA yaha bhI eka pApa hI hogaa| gAMdhIvAdI nIgro vIra "ho sakatA hai ki nIgro-jAti meM hI kisI dina satyAgraha kA bala prakaTa hogA, aura Atmazakti ke prabhAva se yaha jAti duniyA ko cakita kregii|" isa bhAva kA vacana gAMdhIjI ke lekhoM meM pAyA jAtA hai| yUropa vicAra : cunI huI racanAeM | 273
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ amerikA ke gore loga vijJAna, yaMtrodyoga, artha saMgaThana aura vizAla Ayojana ke bala para duniyA para apanA prabhAva DAla baiThe haiM aura aba Apasa kI IrSyA asUyA ke kAraNa jaMga kI taiyAriyAM kara rahe haiN| inake lie AtmazaktimUlaka, tapasyAmUlaka satyAgraha kA svarUpa samajhanA muzkila hai aura samajhe to bhI isakA sahArA lenA unheM sujhegA nhiiN| jo loga pIr3ita haiM aura kucha hada taka asahAya haiM, parAsta haiM ve hI aMtarmukha hone para Atmazakti ko DhUMr3ha sakate haiM aura nirAzA meM se AzA kA udbhava hone para Atmazakti kA prayoga bhI kara sakate haiN| bhArata meM hama logoM kI saMkhyA bahuta thI / hama apane deza meM hI the / rAjakartA cAhe jitane balavAna hoM, the muTThI bhara aura bAhara se Ae hue / inake sAmane hamArA satyAgraha saphala huA isameM koI Azcarya nahIM / lekina amerikA meM mUla AdivAsI to karIba nAmazeSa ho gae haiN| yUropa se Ae hue gore loga sArI jamIna ke mAlika bana baiThe haiN| ve apanI sahUliyata ke lie aphrIkA se vahAM ke kAle logoM ko gulAma banAkara le aae| ina gulAmoM ne kalpanAtIta kaSTa sahana kie aura aba unheM AjAdI ke sAtha nAgarikatA ke adhikAra bhI mila cuke haiN| kiMtu goroM ke samAja meM ye kAle loga eka hI deza ke nAgarika hote hue bhI ghula-mila nahIM sake / ina nIgroM logoM kI unnati to ThIka-ThIka ho rahI hai| zikSA, tijArata, udyoga hunara, sarakArI naukarI aura mila majadUrI ina saba kSetroM meM ve dRr3hatA ke sAtha Age bar3ha rahe haiN| lekina sAmAjika jIvana meM inheM abhI bhI alaga rakhA jAtA hai aura inakI sthiti bhI apamAnajanaka hai| amerikA (yunAiTeDa sTeTsa) ke uttara vibhAga meM nIgro logoM kI saMkhyA kama hai| isIlie zAyada unakI sthiti vahAM acchI hai| dakSiNI rAjyoM meM Ikha Adi kI khetI ke kAraNa majadUrI ke lie nIgro gulAmoM kI sahAyatA lene ke kAraNa unakI saMkhyA jyAdA hai aura vahIM para inako achUtoM ke jaisA rakhA jAtA hai| goroM ke hoTaloM meM inheM praveza nahIM hai| skUloM meM inheM alaga rakhA jAtA hai, yAnI goroM ke skUloM meM kAle lar3akoM ko praveza nahIM hai| zahara meM basa meM baiThakara dUra-dUra taka jAne kI AvazyakatA rahatI hai / isameM rivAja aisA hai ki basa meM gore loga Age baiThate haiM aura kAle logoM ko pIche baiThanA par3atA hai| koI gorA utArU Ane para kAle utArU ko apanA sthAna chor3akara gore ko jagaha denI par3atI hai| isa taraha kadama-kadama para unakA apamAna hotA hai "kU klaksa klana' nAmaka goroM kA eka bhUmigata saMgaThana hai, jo loga dhAka-dhamakI dekara kAloM ko dabAte haiM, taraha-taraha ke atyAcAra karate haiM aura kAyade kA evaM nAgarikatA kA apamAna karate haiM / bhale bhale pratiSThita sajjanoM ko bhI 'kU klaksa klana' se DaranA par3atA hai| inake khilApha koI himmata kare to usake lie jAna kA khatarA rahatA hai| kala-kArakhAnoM meM jaba acche dina Ate haiM mAla bar3hAne kI jarUrata rahatI hai, taba nIgro logoM ko kArakhAnoM meM liyA jAtA hai| lekina jaba mAla kA uThAva kama hotA hai, kArakhAne kA kAma ghaTAnA par3atA hai, taba sabase pahale nIgro majadUroM ko nikAla dete haiN| bekArI kA zikAra pahale ve ho jAte haiM / jaba kisI bhI kAraNa gore loga cir3ha jAte haiM taba kAnUna ko bAjU para rakhakara goroM kI TolAzAhI nIgro logoM ko mAra bhI DAlatI hai| ise 'liviMga' kahate haiN| gAMva ke bigar3e hue saba gore loga jaba taya karate haiM ki phalAnA nImro gunahagAra hai, to use korTa ke sAmane khar3A na karake, nyAyAdhIza ke dvArA usakI jAMca karAe binA use manamAnI sajA kara dete haiM / aise atyAcAra pahale bahuta hote the / aba kama hue haiM, lekina goroM kA mijAja jaba bigar3a jAtA hai, taba hara taraha kA khatarA paidA hotA hI hai| aisI kaThina sthiti meM bhI nIgro - jAti dhIre-dhIre apanI unnati kara rahI hai| unhoMne apane vidyAlaya aura vizvavidyAlaya khole haiN| nIgro jAti meM acche-acche vidvAn adhyApaka, lekhaka, kavi, nyAyazAstrI aura udyogapati paidA hone lage haiM / prabhAvazAlI dharmopadezaka, saMsthAsaMcAlaka aura vaktA bhI isa jAti meM aba pAe jAte haiM / ye loga apanI jAti ke uddhAra ke lie jaba prayatna karane lage, taba goroM ke sAtha unakA saMgharSa bar3ha 274 | samanvaya ke sAdhaka
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyaa| saMgharSa meM hara daphe parAsta honA kisI bhI jAti ke lie hitakara nahIM hai| jo loga dharma kA adhyayana karate haiM, dharma-nIti ke siddhAMta para vizvAsa karate haiM aura Izvara para aura usake nabI IsA masIha para zraddhA rakhate haiM unakI AstikatA kI, dharmazraddhA kI aisI sthiti meM pUrI kasauTI hotI hai| unakA manomaMthana tIvra vega se calatA hai, "kyA, IsA masIha ne kahA vaha saba sahI hai ? yA kevala polA abhivacana hai| IsA ne kahA ki 'prema karo, zatru para bhI prema karo / burAI kA mukAbalA burAI se mata kro| hiMsA se paraheja rkho| jo namra haiM, dIna haiM, nirupadravI haiM unhIM kI aMta meM vijaya hai|' aise udAtta vicAroM para vizvAsa to turaMta baiThatA hai, lekina anubhava ulaTA hone se zraddhA Digane lagatI hai / aura mana kahane lagatA hai ki yaha sArA upadeza vyakti-vyakti ke saMbaMdha meM ThIka hai| lekina eka jamAta kA dUsarI jamAta ke sAtha saMgharSa hotA hai, jAti-jAti ke bIca vaimanasya bar3hatA hai, do rASTroM ke bIca duzmanI paidA hotI hai, taba ye sAre nIti-niyama kAma nahIM aate| vahAM to jaMgala kA kAnUna hI sahI mAlUma hotA hai|" prathama IsA masIha jaise nabiyoM ke vacanoM para vizvAsa rakhanA, adhyAtmazAstra kA zraddhA se svIkAra karanA, aura bAda meM isa natIje para AnA ki saMta-vacana sArvabhauma nahIM haiM, manuSya kI niSThA ko Thesa pahuMcAtA hai, AstikatA apamAnita hotI hai, zraddhAmaya jIvana TUTa jAtA hai aura manuSya asvastha hotA hai| amerikA ke nIgro logoM ke eka dharmopadezaka netA kI hAlata aisI hI huii| saccA Astika hone ke kAraNa usakI asvasthatA bar3ha gii| aisI hAlata meM usane gAMdhIjI kA nAma sunaa| unakI satyAgraha-mImAMsA usane pddh'ii| gAMdhIjI ne hindustAna meM satya ke aura satyAgraha ke jo prayoga calAye usakI jAnakArI usane hAsila kI aura usane dekhA ki IsA masIha kI nasIhata sacamuca sArvabhauma hai| gAMdhIjI hI sacce IsAI haiM, hAlAMki unhoMne usa dharma kI dIkSA nahIM lI hai| IsA masIha ke upadeza kA yaha nayA artha, yaha nayA svarUpa gAMdhIjI se prApta karate hI isa navayuvaka meM nayA caitanya prakaTa huA aura usane apanI jAti ko isa naye rAste le jAne kA nizcaya kiyA aura do-tIna sAla kI kaThina tapazcaryA ke aMta meM use saphalatA milI aura sArI amerikA kA aura duniyA kA dhyAna usakI ora AkarSita huaa| nIgro-jAti ke isa amerikana netA kA nAma hai revaraMDa DaoN0 mArTina lathara kiNg| jaba maiM nIgro savAla samajhane ke lie amerikA meM ghUma rahA thA taba maiMne mAMTagomarI jAkara revaraMDa kiMga kI mulAkAta lii| do dina unakA mehamAna bhI ThaharA aura maiMne unheM aura unakI dharmapatnI ko bhArata Ane kA anurodha bhI kiyaa| gAMdhIjI ke sAtha jinhoMne kAma kiyA hai aura satyAgraha ke Andolana meM jinhoMne netRtva kiyA, aise logoM se khAsa milane kI inakI icchA hai / revaraMDa kiMga se maiMne kahA ki Apa bhArata meM ghUmakara hamAre guNa-doSa donoM dekhie / satyAgraha Andolana ke pahale samAja meM kaI burAiyAM thiiN| gAMdhIjI ke prayatna ke kAraNa aura svarAjya-prApti ke hetu sArA rASTra bahuta kucha UMcA utthaa| hiMsA kA Azraya liye binA hama AjAda ho ge| AjAdI hAsila hote hI eka taraha kI kRtArthatA, alaMbuddhi logoM meM A gaI hai| naI AjAdI ke naye adhikAroM kI lAlasA bhI logoM meM paidA huI hai| purAnI kaI kamajoriyAM aba khulI ho giiN| yaha saba bhI dekhanA cAhie aura aisI paristhiti meM bhI zAMtatA premI, ahiMsA-mArgI, bhArata-hRdaya kaisA kAma kara rahA hai, yahI Apako dekhanA hai| (mArTina lUthara kiMga dampatI bhArata Ae the aura yahAM se atyanta prabhAvita hokara lauTe the| bAda meM kisI vivekahIna vyakti ne unheM golI mAra dii| sampA0) vicAra: cunI huI racanAeM | 275
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAMdhIyuga ke zAdarza daMpatI ciraMjIvI prabhAvatI devI ko maiM pUjya gAMdhIjI kI eka samartha kRti mAnatA huuN| parade Adi purAnI prathA ko mAnanevAle sanAtanI samAja meM jisakA janma huA usI ko prema aura sevA jaise strIsahaja sadguNoM ke dvArA Adarza-patnI aura Adarza sudhAraka samAjasevikA banAne kI himmata aura kalA mahAtmAjI kI hI thii| prabhAvatIjI kA janma 1906 meM huaa| jaba vaha caudaha varSa kI bAlikA thI taba usakA jayaprakAza nArAyaNa jaise eka tejasvI navayuvaka ke sAtha vivAha huaa| dAmpatya jIvana zurU karane ke pahale hI jayaprakAzajI pazcima kI ucca zikSA prApta karane ke lie videza gaye aura prabhAvatI svadeza kI navayugIna tejasvI zikSA prApta karane ke lie mahAtmAjI ke Azrama meM phuNcii| isa vivAhita lar3akI ko brahmacarya kI dIkSA dene kI himmata aura kuzalatA mahAtmAjI ne dikhaaii| - apane pAsa AnevAle ziSyoM ko aura ziSyAoM ko manamAnI dIkSA denevAle saMta duniyA meM kama nahIM haiN| lekina mahAtmAjI aise rUDhidharmI svAtma-niSTha saMta nahIM the| unhoMne prabhAvatI ke mAtA-pitA ko aura snehI saMbaMdhiyoM ko tejasvI sanAtanI dharma ke saMskAra denA zurU kiyA, aura Azrama meM rahanevAlI namra, sAttvika, premala prabhAvatI ke aMdara saba taraha kI sarvocca dhArmikatA aura tejasvitA jAgrata karane kA akhaMDa prayAsa claayaa| isa yuga kA sadbhAgya hai ki prabhAvatI ke nAma likhe hue gAMdhIjI ke patroM kA saMgraha upalabdha hai aura vaha patra-vyavahAra bhI 20 varSa taka calatA rhaa| isameM eka uttama cAritryavatI bAlA ko Adarza patnI, Adarza samAja-sevikA aura (maiM avazya kahUMgA) Adarza mokSa-sAdhikA banAne kI gAMdhIjI kI kalA prakaTa hotI hai| prabhAvatI ko jisa taraha Izvara kI kRpA se Adarza pitA mile vaise hI usI paramAtmA kI yojanA ke anusAra use Adarza pati aura Adarza guru bhI mile / zrI brajakizorajI to gAMdhIjI ke caMpAraNya ke AMdolana meM dAhine hAtha the| unhoMne bar3I prasannatA se prabhAvatI ko gAMdhIjI ke AzrAma meM bhejaa| kahA jAtA hai ki upanayana ke dvArA (janeU dekara) guru navayuvaka ko eka nayA janma detA hai| brajakizorajI ne apanI pyArI lar3akI ko nayA janma mile isa hetu gAMdhIjI ke Azrama meM bhejaa| aura sacamuca prabhAvatI kA nayA janma prApta huaa| maiM to kahaMgA ki prabhAvatI kA jayaprakAzajI ke sAtha vivAha honA bhI eka IzvarIya yojanA hI thii| tejasvI jayaprakAzajI ko sAta barasa kI pazcimI vidyA pAne se gAMdhIjI kA kArya deza ke lie hitakara nahIM mAlUma huaa| bhArata lauTate hI unhoMne eka naye rASTrasevaka dala meM praveza kiyA jo kAphI hada taka gAMdhIvirodhI thaa| lekina jayaprakAzajI kI adbhuta udAratA aura niSThA ko dekhate sacamuca kahanA hI par3atA hai ki prabhAvatIjayaprakAzajI kA saMbaMdha Izvara kI hI yojanA thii| bhArata Ate hI jayaprakAzajI ne dekhA ki sItA-sAvitnI ke jaisI yaha Adarza patnI prema, sevA aura niSThA ko lekara pati ke sAtha sahajIvana ke lie pUrNatayA taiyAra hai| lekina vaha brahmacarya kA vrata le cukI hai| patA nahIM unake mana meM kyA-kyA udher3a-buna calI hogii| lekina unhoMne pUrI udAratA se aura niSThA se paristhiti kA svIkAra kiyaa| aura ina donoM kA yaha Adarza dAmpatyajIvana ardhazatAbdi se adhika samaya taka sundara DhaMga se claa| prakAza aura prabhA ko rASTrasevA to karanI hI thii| jayaprakAzajI ne prabhAvatI ko gAMdhImArga meM agrasara hone se kabhI manA nahIM kiyaa| aura rAjanaitika kSetra meM jayaprakAzajI ko apane alaga rAste dekhakara prabhAvatI kabhI asvastha nahIM huii| lekina yaha (paraspara Adarayukta bhale ho) dvaita, dAmpatyajIvana meM kahAM taka cala sakatA thaa| jayaprakAzajI gAMdhImArga meM A phuNce| dekhate-dekhate eka ujjavala kAMgresI netA bne| agara gAMdhIjI kI bAteM pUrNatayA cala sakatIM, to jayaprakAza jI kAMgresa ke adhipati bhI bana jAte / 276 / samanvaya ke sAdhaka
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAMdhIjI ke satyAgrahI rAjanIti ke phalasvarUpa bhArata svatantra huaa| lekina sAtha-sAtha gAMdhIjI kA balidAna bhI huaa| taba se deza kI paristhiti badala gyii| jayaprakAza aura prabhAvatI donoM ne hamAre vinobAjI kA calAyA huA gAMdhImArga hI pasaMda kiyaa| aura 'Adarza patibhakti kA uttama namUnA' deza ke sAmane rakhane prabhAvatI ke dehAnta ke bAda jayaprakAzajI dikhA rahe haiM ki dAmpatyajIvana meM patibhakti ekapakSI nahIM raha sktii| prabhAvatI ke pUjA-arcA ke dhArmika vratoM ko bhI apanAkara jayaprakAzajI apane jIvana ke dvArA prabhAvatI ko jIvita rakha rahe haiN| prabhAvatIjI ne jina-jina saMsthAoM meM kAma kiyA, jo-jo pravRttiyAM calAyIM aura anya aneka saMsthAoM ko aura vyaktiyoM ko preraNA dI usakA saMpUrNa varNana unakI jIvanI ke sAtha hameM milanA hI caahie| prabhAvatI kI svarAjya sevA meM yaha bhAga kama nahIM hai| jaba prabhAvatI aura jayaprakAzajI ke dAmpatyajIvana kA maiM ciMtana karatA hUM, taba mujhe hamAre vedAntI yuga kA prArambha karanevAle rAmakRSNa paramahaMsa aura unakI dharmapatnI zAradAmAtA ke dAmpatya-Adarza kA hI smaraNa hotA hai / ye donoM namUne bhinna haiM, isameM zaka nhiiN| kintu donoM eka-se AdaraNIya aura pUjanIya haiN| hamAre jamAne kA prArambha isa taraha eka Adarza baMgAlI dAmpatya se huA aura svarAjya-prApti ke saphala yuga kA aMta eka dUsare Adarza bihArI dAmpatya jIvana meM dekhane kA maukA hameM milaa| bhagavAna ko isameM se kaunasI navanirmiti dikhAnI hai, vahI jaane| svarAjya-prApti ko aba pacIsa varSa hue| hamArI rASTrIya aura sAMskRtika kamajoriyAM deza meM sarvatra phailI huI dIkhatI haiN| lekina aise uttamottama udAharaNa bhI dekhate nirAzA hameM chU nahIM sktii| svatantra bhArata ke lie koI nayA vivekAnanda taiyAra ho hI jaaegaa| hiMdU-muslima ekatA ke lie jUjhannevAlI bIbI amatussalAma jaba 'bIbIjI' amatussalAma ne gAMdhI jI ke saMsarga meM Akara unake Azrama meM dAkhila hone kI icchA vyakta kI, taba unakI umra bIsa ke AsapAsa hogii| aura unakI tabIyata itanI kamajora thI ki AzramavAle unako lene ko taiyAra nahIM the| yadi yaha mAlUma hotA ki unakA zarIra taraha-taraha kI bImAriyoM kA ghara hai to unhoMne amatussalAma bahana ko mehamAna ke taura para bhI kucha dina rakhanA svIkAra nahIM kiyA hotaa| Aja unakI umra 67 sAla kI hogI aura tabIyata bhI aisI hii| solaha sAla unhoMne gAMdhI jI kA sahavAsa pAyA aura bAda meM lagabhaga pacIsa barasa hue haiM gAMdhIjI kA sevAkArya karate hue gAMdhIjI ko jindA rakha sakI haiN| prasannatA se kahanA hogA ki gAMdhIjI ke Azrama ke uttamottama satyAgrahI sevakoM meM se ve eka haiN| gAMdhIjI ke batAye tejasvI AdarzoM ko apanAkara tyAgapUrNa sevAmaya jIvana bitAne meM aura gAMdhIjI kA racanAtmaka kArya calAne ke lie acchI-acchI saMsthAoM kA vikAsa karane meM unase bar3hakara AdamI milanA durlabha hai| uttara bhArata ke eka saMskArI amIra khAnadAna ke cha: bhAiyoM kI ikalautI vaha lAr3alI bahana haiM / TheTha chuTapana se unameM hindU-muslima aikya ke lie jIvana samarpita karane kI hausa aura maukA Ane para use siddha karane ke lie apane prANa arpaNa karane kI unakI taiyArI rahI hai| TheTha chuTapana se kurAnazarIpha kA urdU tarajumA likhakara usakA kucha hissA jabAnI karane meM jitanA utsAha thA utanA hI utsAha hindU kuTamboM se milakara rAmAyaNa, mahAbhArata kI vArtA sunane kA thaa| Aja vicAra : cunI huI racanAeM | 277
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrama kI sarvadharmI prArthanA pUre bhaktibhAva se aura sabhAna utsAha se gAtI haiN| aura yaha pratidina kI prArthanA do bAra bolane para bhI vaha yAMtrikana bana jAe utanI 'hRdaya kI saMskAritA aura siddhi' unake samAna bahuta kama logoM meM pAyI jaaegii| pU0 gAMdhIjI kA sahavAsa unheM solaha barasa se kucha jyAdA milaa| amatussalAma bahana bApUjI kI huiiN| taba unakI umra pacIsa sAla kI thii| taba se bApUjI ke balidAna san 1948 taka kaI kaThina kAma unhoMne kara dikhAye haiN| siMdha se baMgAla taka hindU-muslima jhagar3oM ko TAlane aura miTAne ke lie unhoMne apane prANa kI bAjI lagAkara aneka satyAgraha kiye| Azrama meM gAMdhIjI ke kuTumbI sevaka aura anya sAdhakoM se amatussalAma bahana ne itanI AtmIyatA sAdhI ki ve pU0 bA kI beTI se bhI jyAdA pyArI bana giiN| Aja unhIM pU0 kasturabA ke nAma se eka vizAla saMsthA ve calA rahI haiN| unakI yaha 'kastUrabA sevA mandira' saMsthA paMjAba ke pAMca jiloM meM phailI huI hai| vahAM khAdI aura grAmodyoga, nayI tAlIma, khetI, gopAlana, zAntisenA vagairA ATha-dasa pravRttiyAM pUre joza se cala rahI haiN| kevala khAdI kI hI paidAiza hara sAla caubIsa lAkha rupaye kI hai| aura isa khAdI kI utpatti meM sattAIsa hajAra se jyAdA logoM ko kAyamI kAma aura rojI milatI hai| ina sArI pravRttiyoM kA mukhya kendra paTiyAle ke pAsa rAjapurA meM chiyAlIsa ekar3a bhUmi meM basA hai| abhI-abhI dillI meM bIbIjI se milane kA maukA milaa| bIbI amatussalAma ke lie dillI meM pU0 gAMdhIjI kI samAdhi kevala pavitra tIrthadhAma nahIM hai, parantu bApU kA sahavAsa pAne kA aura unase preraNA aura salAha pAne kA jItA-jAgatA sthAna hai| bIbIjI aksara dillI AyA karatI haiM aura AtI haiM taba acUka bApU se milane rAjaghATa samAdhi para jAtI haiM aura vahAM ghaMTe bitAtI haiN| kabhI to sArI rAta vahIM baiThI yA par3I rahatI haiM aura sArA samaya prArthanA meM bitAtI haiN| hama AzramavAsI jaba ikaTThA hote haiM to subaha-zAma kI prArthanAeM karate haiM aura usI samaya bApUjI ke sAtha Azrama meM kI huI prArthanAoM kA smaraNa karate haiN| isameM bhI merA anubhava yaha hai ki Azrama kI prArthanA bolate samaya sarva-dharma-samabhAva aura tamAma prANiyoM ke sAtha vizvAtmaikyabhAva anubhava karane meM amatussalAma bahana kA sahavAsa sabase prANavAna aura premamaya hotA hai| jo-jo saMsthAeM bIbIjI calAtI haiM unakI roja-ba-roja kI taphasIleM unake dhyAna meM rahatI hI haiN| una saMsthAoM meM kAma karanevAle sAthI aura tAlIma lenevAle vidyArthI, puruSa tathA striyAM, bar3he aura bacce, saba bIbIjI ke mana apane parivAra ke hI loga hote haiN| bIbIjI ne zAdI nahIM kii| TheTha chuTapana se sundara kapar3e aura jevara pahanane ke prati eka napharata-sI thii| sAdA-se-sAdA sevAmaya pavitra jIvana bitAne kA unakA Agraha hone para bhI kucha saMtoM kI taraha samAja se alaga hokara bhaktimaya masta jIvana bitAne meM ve nahIM maantiiN| bIbIjI yAnI eka vizAla gRhasthAzrama kI maataa| sevA lene meM saMkoca kareMgI lekina sevA dene meM unakA mAtahRdaya saMtoSa se khila uThatA hai| usa dina (6-5-73) unake sAtha baiThakara bAteM karane kA tAjA maukA milaa| vaha sthAna bhI thA dillI kI uttara relave kA kendrIya aspatAla / apanI rAjapurA kI saMsthA meM jo sudhAra karanA cAhatI haiM unakI taphasIla meM utarate vaha bhUla gaI ki khuda aspatAla kI marIja haiM aura vidA lete samaya hamane jo prArthanA kI usameM unake sevA-parAyaNa, tejasvI bhakta-hRdaya kA sAkSAtkAra hotA thA aura unhIM ke kAraNa pU0 bA tathA bApU ke sahavAsa kA bhI vahAM hama anubhava kara ske| antima samaya 'Avajo', 'Avajo' kI vidA lete maiM to pratyakSa gAMdhI Azrama kI tejasvI sarvakalyANakArI, alipta, niDara mUrti kA hI mAno darzana kara rahA thaa| 278 / samanvaya ke sAdhaka
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrAvalI isa khaNDa meM kAkAsAheba dvArA vibhinna vyaktiyoM ko samaya-samaya para likhe kucha patra diye gae haiM / patra lekhana meM kAkAsAheba advitIya haiM / ve unameM apanA hRdaya uDela dete haiM ! hArdikatA ke sAtha-sAtha pAThaka ina patroM ko jJAnavarddhaka tathA preraNAdAyaka bhI pAyaMge !
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAMdhI jI ko ciMcavaDa, 17-11-25 pUjya zrI bApUjI kI pavitra sevA meM, ApakA patra svAmI ke sAtha AyA so pddh'aa| vidyArthiyoM meM bigAr3a hai, yaha bAta mere lie nayI nahIM hai| usakA ilAja, apane DhaMga se, maiM kara hI rahA thaa| Azrama meM hama bar3e loga apane vAyumaMDala se baccoM ko prabhAvita karane kI zakti bahuta-kucha kho baiThe the| aura hama yadi kucha bhI kareM to use Apa se chipAne kI AvazyakatA to thI hii| sabake aparAdha apane sira lekara kucha AsurI prAyazcitta kara lene kI ApakI Adata hameM kama pIr3A nahIM detI / Apake prAyazcitta ke dvArA hamAre pApI antaHkaraNa kitane pavitra bane haiM, yaha to Izvara hI jAne, kiMtu hama Apase Darate rahanA to jarUra sIkhe haiM / kitanI hI bAra mana meM uThatA thA ki aisI kRtrima paristhiti meM rahane se behatara hai ki yahAM se bhAga nikleN| lekina itanI himmata lAyeM kahAM se ! Apane kyA socA hai ? hama saba miTTI ke putale hI haiM ki Apa jaisA AkAra denA cAheM vaisA hama dhAraNa na kareM to sArA doSa kumhAra kA? pUjya zrI bApUjI, isameM maiM sUkSma kintu jabaradasta ahaMkAra dekhatA huuN| yaha merA abhiprAya Aja kA nahIM hai| jaba-jaba Apane kahA hai ki "mujhameM hI ahaMkAra nahIM hogA to tuma sabameM kahAM se aayegaa|" tabataba yahI vicAra mana meM AyA hai| Apa meM ho to bhI hamAre meM kyoM AnA hI cAhie? hama meM kyA koI pApa nahIM hai ? kyA hama sIdhI nalI haiM ki jo prANa hamameM Apa phUkeM so sarala-sIdhA hama meM bahe jAya ? mere vicAra meM zAyada doSa ho, isa Dara se Aja taka maiM use prakaTa karate hicakicAtA thaa| hama svataMtra haiM, anubhavoM se Thoke pITe jAne ke bAda hama Apake pAsa Aye haiN| hamAre purAne pApa Apa kahAM jAnate haiM ? una pApoM se bacane ke prayatnoM meM Apake caraNoM taka Aye haiN| lekina kyA hameM apanA sArA bojha Apako sauMpa denA cAhie ? Apa mAnate haiM, aise hama nahIM haiM, vaise hone kI koziza karanevAle haiN| lekina yadi hamAre saba pApa Apa apane mAnane kA Agraha rakheMge to hameM vaha sahana nahIM ho skegaa| 'navajIvana' meM Apa likhate haiM ki "satyAgrahAzrama ke saba doSa mere apane haiN| satyAgraha Azrama se maiM bar3hiyA nahIM huuN|" aisA likhakara Apa hamAre jIvana ko asahya kara dete haiN| Apane svayaM sAta dina kA upavAsa zurU karake merI acchI kImata kI hai ! aba merI koI jimmedArI rahI nahIM hai ? kyA Apa jIvita raheM tabataka hameM bilkula bephikara hokara rahanA hai ? isa samaya Apake upavAsa meM, hamAre doSa apane mAnane meM, maiM gItA kA abhyAsa bilkula nahIM dekha sakatA / athavA to gItA kA merA abhyAsa bilkula alaga hogaa| zAlA kI sArI jimmedArI Apane mujha para chor3I thii| jaba-jaba Apake aura mere bIca matabheda huA taba-taba Apane kahA hai ki "jimmedArI Apa kI hai ApakI bAta sahI hai|" yaha vacana kyA satya nahIM thA? svacchanda hamArA aura prAyazcitta kI jimmedArI ApakI, yaha kahAM kA zramavibhAga ? patrAvalI | 281
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhI bhI Apa se vinatI karatA hUM ki hamArI dayA se nahIM-vaha to Apa jAnate hI nahIMkiMtu satya ko saMbhAlane ke lie upavAsa chor3a diijie|...sty ke nAma se kahatA hUM ki Apake upavAsa meM anyAya hai, yaha dekhakara bhUla se yA galataphahamI se liye hue upavAsa chor3ane kA bhI eka udAharaNa Apa peza kiijiye| svAsthya sudhArane ke lie maiM yahAM AyA hUM, isalie jaldI meM kucha nahIM karanA caahtaa| kintu yadi Apa upavAsa nahIM chor3eMge to yahAM se chUTane ke bAda mujhe bhArI prAyazcita karanA par3egA; nahIM to mujhe AMtarika samAdhAna kaise milegA?... upavAsa chor3ane kA tAra mujhe turaMta bhejeMge, aisI ummIda hai|... Apa mujhe praphullita rahanA kahate haiN| Apake dillI ke 21 dina ke upavAsa ke daramyAna maiM praphullita thA; kintu Aja maiM praphulla kaise raha sakatA huuN|... dIna sevaka kAkA ke sAdara praNAma (2) pArvatIpura sTezana para madhyarAta ke pazcAt, 15-8-47 kA AraMbha parama pUjya bApUjI, paramAtmA kI kRpA se aura Apake puNyapratApa se Aja kA svAtaMtrya kA dina dekhane kA bhAgya milA hai / yUM to 1867 se hI hama bacce hindustAna ko svataMtra karane kI bAteM karate the, kintu svAtaMtrya kI pratijJA lI thI sana 1906 meM / tabase jIvana ne aneka karavaTa badalIM; lekina yaha eka saMkalpa avicala rhaa| aura vahI saMkalpa mujhe himAlaya meM se vApasa sevA-kSetra meM lA skaa| 1906 se ApakA nAma sunatA AyA aura Apake bAre meM lekha bhI likhe| kintu Apake darzana to zAntiniketana meM 1915 meM hI hue| deza kI svataMtratA aura AdhyAtmika mokSa ye do alaga-alaga Adarza nahIM haiM, isakA spaSTa sAkSAtkAra Apane kraayaa| isIlie apanI atyaMta tuccha sevA maiMne Apake caraNoM meM apita kara dii| tabase AjAdI kyA hai, isakA khyAla spaSTa hotA claa| aba jaba sAre deza ke sAtha hAdika umaMga-ullAsa se svAtaMtrya-prApti kA dina manA rahA hUM, taba merA aMtara kahatA hai ki saccI AjAdI abhI bahuta dUra hai| pUrA vizvAsa hai ki vaha saccI AjAdI bhaviSya meM najadIka AyegI hI, kintu pUrNarUpa se to hAtha AyI hai, aisA to kaha hI nahIM skte| madhya rAtri ko maiM jAgatA hI thaa| bAraha baje saba-ke-saba ainjinoM ne svAtaMtrya phUMkanA zurU kara diyaa| ci0 saroja, amRtalAla aura maiM-hama tInoM ne sAtha baiThakara prArthanA kii| IzopaniSad pUrA gaayaa| aura amRtalAla ne 'Aja mila saba gIta gAo, vAlA bhajana gaayaa| hama tInoM gale mile| tInoM ke hRdaya meM usa kSaNa Apa.the hii| usake bAda turaMta Apako yaha patra likha rahA hUM ! mujhe Apa se itanA kahanA hai ki Aja se maiM jo 282 / samanvaya ke sAdhaka
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha bhI karUMgA, usameM hindU-musalamAna Adi kA aikya aura dIna, dabe hue aura patita janoM kI sevA-yahI mukhya uddezya rhegaa| isake lie Avazyaka dRSTi, niSThA aura pavitratA mujhe mile, aise AzIrvAda mujhe diijiegaa| saMsthA ke dvArA kAma karane kA vizeSa utsAha nahIM rahA hai| phira bhI hAtha meM liyA huA saMgaThanakArya calAnA hI pdd'egaa| kintu aba akele yA sAthiyoM ke sahayoga se jo kAma sahaja ho sake usI kI ora adhika jhukAva rhegaa| mujhe parama AnaMda to isa bAta kA hai ki AkhirI battIsa varSoM se mere mana meM aMgrejoM ke prati jo dveSa dRDhamUla ho rahA thA, vaha kama hote-hote samUla naSTa ho gayA hai| yaha sArA ApakI caraNa-sevA kA hI pratApa hai| sAtha hI Aja sva0 mahAdevabhAI kA utkaTa smaraNa kaise na ho ? Apake puNya caraNoM meM sevaka kAkA ke sAdara praNAma zrImannArAyaNa ko 'sannidhi'-rAjaghATa naI dillI-2 23-7-66 priya zrImanjI, Apa kAThamANDU pahuMca gaye / AzA karatA hUM ki Apake pitAjI kA svAsthya aba cintAjanaka nahIM hogaa| Apake indazekharajI ne hamArI nepAlayAtrA ke presa-kaTiMga usI samaya bheje the| aura aba eka acchIsI phoTo alabama-citra-maMjUSA-bhI bhejI hai / maMjUSA dekhakara nepAla ke dina tAje ho gye| nepAla ke bAre meM bahuta kucha likhanA hai| nepAla meM hindU dharma aura bauddha dharma kA jo samanvaya hai, vaha bhArata ke lie hamArI saMskRta ke lie eka bar3I siddhi hai / lekina vahAM ke logoM ke lie vaha sArI cIja niSprANa-sI huI hai| hama muslima saMskRti kI muThabher3a meM samanvaya taka pUre pahuMca na ske| IsAI saMskRti kI muThabher3a se bhAratIya saMskRti asAdhAraNa prabhAvita huI hai, yahAM taka ki hindU-samAja aura saMskRti kI zakla hI badala gaI hai, phira bhI donoM ke bIca samanvaya sthApita nahIM huA hai| tIsarI bar3I dharma-saMskRta bauddhadharma kI hai| vaha to bhArata meM paidA huI aura eziyA meM phailI, to bhI itane bar3e prabhAvazAlI eziyAI dharma-sAmrAjya ko apanAne kA hindU saMskRti ko nahIM sUjhA / phalataH tIna saMskRtiyoM kI muThabher3a aba hameM jhelanI hai| isa dRSTi se nepAla kI ora maiMne dhyAna se dekhA / Apa vahAM nahIM the, isalie nepAla ke netAoM se hAdika vicAra-vinimaya nahIM ho skaa| nepAla kI Aja kI rAjanIti 'TrAyala eNDa erara' (prayoga karo patrAvalI | 283
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura galatI karo) kI nIti-sI mAlUma hotI hai, aura sAMskRtika nIti ne abhI koI rUpa hI pakar3A nahIM hai / madhyakAla se kUdakara bhaviSyakAla meM daur3anA AsAna nahIM hai / nepAla ke mahArAjA jAgarUka haiM, catura haiN| unase aupacArika DhaMga se milanA kucha kAma kA nahIM thaa| nepAla ke sAMskRtika netAoM se milane kI khUba icchA thI / zAyada kisI samaya phira se nepAla jAnA iSTa hogA / maiM yahAM 'hindustAnI pracAra sabhA' ke uddezya ko vyApaka banAkara sarva-dharma samanvaya kI ora le jA rahA huuN| kevala do lipi kI bAta aura mizra bhASAzailI kI bAta 'DeDa izU (niSprANa bindu) jaisA lagatA hai| sarva dharma samanvaya kI bhUmikA para hama 'hindustAnI'- - mAnasa sajIvana kara sakate haiN| merA vicAra hai ki bhArata sarakAra kI anumati lekara 'gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA' kA nAma aura svarUpa bhI hama vyApaka banA deN| TrasTiyoM meM rAjakumArI amRta kaura ke sthAna para kisI ko lenA hai| rAjakumArIjI ko IsAI aura strI samAja kI pratinidhi hama mAna sakate the| unakI jagaha bIbI amatussalAma bahana ko lene kA soca rahA hUM / samanvaya kA kAma vaha asAdhAraNa niSThA se kara rahI haiN| rAjapurA ke alAvA, inakA nephA kA aura kazmIra kA kAma acchI taraha se bar3hA hai| yahAM 'bhArata sevaka samAja' ke canda logoM ke sahayoga se sarva-dharma-samabhAva aura samanvaya kA kAma zurU karanA cAhatA hUM-zurU kiyA hI hai| usakA eka paripatra Aja kI DAka se Apake nAma bheja rahA huuN| yaha kaccA prArUpa hai| snehiyoM kI rAya milane para isI ko sudhAra bar3hAkara antima rUpa diyA jAyegA / w 'maMgala prabhAta' kI ora dekhane kA Apako samaya hI nahIM milatA hogaa| bhArata kI ora se nepAla meM jo kAma ho rahA hai, sacamuca mahAna kArya hai| abhI to bIja boyA jA rahA hai / ugegA, taba usakI mahAnatA duniyA dekha sakegI ApakI sAtvikatA bar3I hI madadagAra hogii| 1 babala mehatA ko kAkA ke saprema vandemAtaram 1. gujarAta ke ananya sevaka tathA usa prAnta kI racanAtmaka saMsthAoM ke parAmarzadAtA / ' 284 / samanvaya ke sAdhaka gujarAta vidyApITha amadAbAda ASADha suda 4. budha priya bhAI babala mehatA, mere pAsa abhI taka mujhe prathama to ApakI kSamA mAMganI caahie| ApakA tA0 16 kA patra anuttarita par3A hai| vaha patra AyA taba usakA mahatva dekhakara pahale ke Apake patroM kI bArIkiyAM phira se par3hane ke bAda Apako vistRta uttara dene kA socA thA / gaphalata se vaha patra bAjU para raha gayA, Aja phira se hAtha meM AyA hai|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta aisI hai ki mere pAsa jo aneka patra Ate haiM, una para se likhanevAle kI manodazA kA aura paristhiti kA kucha khyAla jarUra AtA hai, kintu usameM vyakta kiye hue manorathoM ke pIche kitanI ekAgratA hai, saMkalpa-zakti kitanI hai, virodhI manoratha yA paristhiti kA sAmanA karane kA hRdaya-bala kitanA hai, isakI kalpanA patra para se karanA muzkila hai| isalie salAha dete saMkoca hotA hai| eka bAra mileM, kucha paricaya ho jAya, phira yaha ulajhana nahIM rhtii| patra dvArA jo nikaTatA utpanna hotI hai, vaha hara taraha se saccI nahIM hotii| Apa najadIka hote to eka bAra milane bulA letaa| vivAha ke bAre meM pahalA aura AkhirI siddhAnta yaha hai ki manuSya meM pavitratA, AdhyAtmikatA athavA jIvanta aura jvalaMta samAja-sevA ho to, Aja manuSya vivAha na kare, yahI uttama hai| Aja kI samAja kI sthiti aura yuvakoM ke sAmane khar3A huA vizvatomukhI krAnti kA Adarza-donoM kA vicAra karate niHzaMka rUpa se saba yuvakoM ko kaha sakatA hUM ki yadi Adarzamaya jIvana tumhAre lie zakya hai to vivAha kA vicAra taka mata karo aura yadi mana kI gaharAiyoM meM vilAsitA satAtI ho, parezAna karatI ho, aura yaha parezAnI mIThI-madhura lagatI ho, aura usakA sAmanA karane kA vicAra DhIlA-sA ho, mana ko mohita karanevAlI hara vastu kI ora rasikatA kI hI dRSTi jAtI ho, to svataMtra AjIvikA kamAne kI tAkata Ate hI zAdI kara lenI cAhie aura baDe-baDe AdarzoM ko vyavahAra meM lAne kA daMbha choDa denA caahie| aba dhaMdhA pasaMda karane ke viSaya meN| hamArI pasaMdagI bahuta-kucha isa para AdhArita rahegI ki hama apane parivAra ke logoM ke prati kaisI vRtti rakhanA cAhate haiM / Apa zaoNrTahenDa TAIpiMga chor3a kara bar3haI kA yA khetIvAr3I kA kAma pasaMda karanA cAhate haiM / isa viSaya meM maiM niHsaMkoca salAha duuNgaa| zaoNrTahenDa TAipiMga kA dhaMdhA zaharoM meM hI cala sakatA hai aura vaha bhI adhikatara jahAM paradeza ke sAtha vyApAra calatA ho, vahIM clegaa| jabataka hamako svarAjya milA nahIM hai, athavA hamAre vyApAriyoM meM dUradRSTi kI kSamatA nahIM hai tabataka paradeza kA vyApAra, rASTra kI dRSTi se to ghATe kA hI rhegaa| Apake-jaise samAja-sevaka hone kI icchA karanevAle ko to usameM eka dina bhI bigAr3anA nahIM caahie| samAja-sevaka ko eka taraha kI saMnyAsa-vRtti dhAraNa karanI caahie| kanyA kI zAdI ho jAne ke bAda jaise mAtA-pitA ke sukhaHduHkha meM vaha pratyakSa rUpa se sAtha nahIM de sakatI, usakA pramukha kartavya pati ke ghara ke sAtha hI rahatA hai, vaise hI samAja-sevaka ko kuTuMba aura jAtiviSayaka kartavyoM se saMnyAsa lekara samAja-sevA ke kArya ko hI apanA jIvana-kArya samajhanA cAhie aura pariNIta kanyA para se jaise maike ke loga apanA sArA haka uThA lete haiM, usase kisI taraha kI apekSA nahIM rakhate, vaise hI jo samAja-sevaka banatA hai, usake parivAra ke logoM ko apane meM anAsakti yA nirapekSatA kI kahiye, vRtti utpanna karanI caahie| yadi samajhakara, yathAsamaya ve aisA na kareM to apanI dRr3hatA se unako aisI vRtti karane meM sahAyatA denI caahie| unake asaMtoSa kA tApa nahIM sahana kara sakeMge, aisA lage to 'pahale ja manamAM mevaDIe' aura 'hoDe-hoDe juddhe nava caDI e' arthAta pahale hI mana meM soca lenA aura dekhAdekhI yuddha meM zarIka nahIM honaa| deza meM jaba svarAja hotA hai, taba itanI bahAdurI kI jarUrata kama hotI hai aura yuvakoM ke lie itanI himmata dikhAnI muzkila bhI nahIM hotii| grISmakAla meM jaise pAnI kI AvazyakatA adhika aura pAnI milanA muzkila hotA hai, vaise hI pArataMtrya meM par3e hue samAja meM samAja-sevA kA Adarza kaThina hotA hai, aura sAmAnya Adarza taka pahuMcane vAle sevaka bhI asAdhAraNa koTi ke mAne jAte haiN| patnAvalI | 285
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3haI ke kAma se yA khetIvAr3I ke kAma se ucca jAti ke yuvaka kabhI itanA nahIM kamA sakeMge ki ! apane parivAravAloM kI ucca varga kI jarUrateM aura zauka ko pUrA kara sakeM / isalie aise dhaMdhe pasaMda karanevAloM ko kauTuMbika jimmedArI kA saccA yAni maryAdita, khyAla hI honA caahie| bahana kI zAdI karanI ko tIrtha-yAtrA karane le jAnA hai, bhAI ko injiniyariMga kaoNleja meM zikSaNa dilAnA hai, pitA kA kiyA huA kara mujhe hI cukAnA hai, vidhavA bahana ko donoM gharoM ke virodha ke bAvajUda narsa kA zikSaNa denA hai, ityAdi-ityAdi / manoratha chor3a hI dene par3eMge, aura yadi aisA na sake to jIvana kA sArA uddezya hI badalanA cAhie / inameM se eka bhI manoratha kAlpanika nahIM hai / ina saba ke udAharaNa mere pAsa haiM / zrama jIvana hI niSpApa jIvana hai, aisA jIvana hama vyatIta kareM aura nikaTatama aura nAjuka-senAjuka sage-saMbaMdhiyoM ko bhI aisA jIvana vyatIta karane kA parAmarza deM, usameM kaThoratA nahIM, kintu svAbhAvikatA, pavitratA aura pratiSThA hai, aisA samajhakara caleMge, tabhI hama samAja sevA ke Adarza ko pahuMca paayeNge| eka majadUra kisI kA Azrita nahIM banatA, na kisI ko apanA Azrita banAtA hai / isIlie usakA jIvana atyaMta svAbhAvika hotA hai / jo loga apane AzritoM kI saMkhyA bar3hAte haiM, ve sAmAjika droha karake hI kamAI kara sakate haiM / jo loga khoTA, galata, dayA bhAva bar3hAte haiM, unheM jAne-anajAne, saccI kaThoratA bhI karanI par3atI hai, kyoMki jinake prati prema kA yA sAmAjika saMbaMdha nahIM hai, unake prati kaThora aura drohI bane binA, unakA anucita phAyadA liye binA apane sage-saMbaMdhiyoM para ve dayA kara hI nahIM sakate / aba Apa mehanatI jIvana kI AvazyakatA aura usakA svarUpa samajha sakeMge / zikSaka kA dhaMdhA karanA ho, to zikSaNa ke Adarza prathama hRdaya meM utArane caahie| zikSaka kI dIkSA lenI caahie| nirIkSaNa, parIkSaNa aura udyoga kA mahattva samajha lenA caahie| bodha-zakti, dhIraja athavA sahana-zakti aura sevA-bhAva prathama apane meM lAne ke bAda hI hama zikSaNa zAstrI bana sakeMge aura Aja to sacce zikSaNa-zAstrI ko aMtyaja, mahilA varga aura gAMva ke logoM ko zikSaNa dene kI jimmedArI prathama apanAnI caahie| baccoM ko zikSaNa denA jitanA jarUrI hai, utanA hI - balki usase bhI adhika Avazyaka hai gAMva ke bar3I umara ke kintu anajAna logoM ko zikSaNa denA / isa kArya ke lie Apa taiyAra haiM ? taiyAra ho to A jAo mere pAsa / mujhe ApakI AvazyakatA hai / (2) kAkA kAlelakara ke saprema vaMdemAtaram gujarAta vidyApITha amadAvAda ASADha vada 1. soma. priya bhAI babala mahetA, tA0 16 kA ApakA patra milaa| mere patra meM likhI saba sUcanAeM aura cetAvaniyoM kA pUrA vicAra karane ke bAda hI Apane nirNaya kiyA hogA / Apake bhAI ne bhI parivAra kA Apa para kA haka uThA karake hI 286 / samanvaya ke sAdhaka
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apako AjJA dI hogI / Apa yahAM AyeMge taba isa bAta kA khAsa khyAla rakhiye ki Apake kapar3e aura bistare meM paradezI koI bhI cIja na A jAye vidyApITha kA siddhAnta hai ki yahAM ke sAre saMcAlaka, sevaka aura vidyArthI mAtra khAdI kA hI prayoga kreN| aspRzyatA nivAraNa, sarakAra ke sAtha kA asahakAra, udyoga kA mahattva, zarIra dhama karane kI taiyArI, garIboM kI sevA hI saccA 'karIyara' hai, yaha zraddhA Apa meM hogI hI, aisA maiM mAnatA hUM / vidyApITha hI usake sevakoM kA 'inzyoransa' hai / sevakoM kI AjIvikA ke lie kabhI ulajhana paidA nahIM hotI / yaha anubhava yA zraddhA Apa meM hogI yA A jAyegI, aisA maiM mAnatA hUM / amRtalAla nAnAvaTI ko ci0 amRtalAla 3 " manasA cintitam kAryam devenAnyatra nIyate / " hama kAryakrama eka DhaMga se soceM aura deva use dUsarA rUpa de detA hai| kAkA ke saprema zubhAzISa calatI-phiratI relagAr3I se 20-7-69 1 hama dillI se sabase vidA lekara samaya para nikle| Trena meM khAnA khAyA, prArthanA kI aura pUre vizvAsa se so gye| rAta ko merI Adata ke anusAra do-tIna daphe jAgA, dekhA to Trena mujhase bhI jyAdA ArAma se soyI par3I thii| socA ki kisI se pUcha lUM ki kauna-sA sTezana hai| choTe-se sTezana para pUchane ke lie AdamI bhI AsAnI se nahIM milate aura mile bhI to usakA jabAba meM suna sakUM taba na ? subaha dekhA to hama rAta ke sAr3he dasa baje se svarga ke rAjA indra kI ghar3I para hI soye hue haiN| dariyAphta karane para patA calA ki Age eka mAlagAr3I ke kaI Dibbe rAstA bigar3ane se gira par3e haiN| nIMda khulane para hamArI Trena ne do sTezanoM kI musAphirI kara hamArI Trena ne jAnakArI prApta kI ki koTA se eka Trena isa tarapha A rahI hai, aura jaba hamArI Trena mAlagAr3I taka pahuMca jAyegI, taba hameM utarakara mIla- pauna mIla calakara vahAM kI Trena meM baiThanA hogA aura usa Trena ke yAtrI hamArI Trena para savAra hoMge / yaha saba yAtrI vinimaya karate gyAraha baja hI gye| eka gAr3I meM nAztA kiyA, dUsarI gAr3I meM bhojana / aise samaya para saba yAtrI aura kyA relave ke karmacArI bahuta hI sajjanatA se eka-dUsare kI madada karate haiM aura isI taraha ke anubhava yAda karake usakA bhI vinimaya karate haiN| samAna saMkaTa se paraspara sahAnubhUti paidA hotI hI hai| relave vAloM ne bar3I hiphAjata se hameM, hamAre naye yAna taka pahuMcAyA aura hamAre sukha-suvidhA kA khyAla bhI rkhaa| relave kI samaya-sAriNI dekhakara maiM taya kara sakA ki koTA sTezana jo madhya rAta ko savA bAraha baje Ane vAlA thaa| vaha dopahara ke sAr3he bAraha ke bAda A skaa| isa hisAba se hama samajha gaye ki jahAM 1. kAkAsAheba ke aMtevAsI patrAvalI / 207
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ baMbaI bIsa tArIkha zAma ko savA pAMca baje pahuMcane vAle the, 21 kI subaha sUryodaya ke sAtha hamArA bhI baMbaI meM udaya hogaa| relagAr3I kI mehamAnagirI eka rAta kI jagaha do-rAta cakhanI pdd'egii| aura ci0 saroja to ikaunA se lakhanaU hokara AyI thI, usako rela meM tIna rAteM vyatIta karane kA puNya milegA / isa sAre rela saMkaTa kA eka lAbha yaha huA ci0 mRNAlinI desAI kA marAThI meM likhA huA upanyAsAtmaka gAMdhI caritra par3ha skaa| citta ko ikaunA ke navanirmita AdhyAtmika Azrama ke bAre meM jAnane kI icchA thI, aura ci0 saroja ko apanA javAba likhakara batAnA par3atA thA acchA hai, ci0 saroja ko likhane kA Alasya nahIM hai| baMbaI meM kAna kA kucha ilAja ho sakA to ganImata hai, nahIM to mujhe apanA AyaMdA kA kAryakrama naye sire se badalanA hogaa| jaba se kAna kI zakti kSINa huI, maiMne taya kiyA ki kisI sabhA meM adhyakSa- sthAna nahIM lUMgA (udghATana kA bhASaNa karanA AsAna hai| adhyakSa ko sabhA kA saMcAlana karane kA hotA hai| loga kyA bolate haiM, vahI jo suna nahIM sakatA, saMcAlana kyA karegA ?) kisI samiti kA sadasya banane kA bhI maiMne chor3a diyA hai, kyoMki samiti meM eka-dUsare ke vicAra sunakara apanI rAya dene kI yA badalane kI hotI hai / Ajataka milane AnevAle logoM ko biThAkara unakI bAteM suna sakatA thA, aneka kAryakartA aura saMsthAoM ke pratinidhi milane Ate the, unase vicAra-vinimaya hotA thaa| isameM merI jAnakArI adyatana rahatI thI / naye gaye savAloM kA deza-kAla kA hisAba karake hala DhUMDhanA par3atA thaa| aba kudarata ne nasIhata dI hai ki "Ajataka bahuta sunA / utanA eka janma ke lie aura savAloM ke ciMtana karane ke lie kAphI hai / jitanI ho sake, utanI sevA karo aura paraloka kA bhI ciMtana kro|" maiMne isa loka kA ciMtana karanA paryApta mAnA hai / adhyAtma kahatA hai ki "manuSya ho, anaMta kAla kA bhI ciMtana kro|" maiM mAnatA hUM ki isa loka ke lie bhUtakAla kI jAnakArI bar3hAnA, vartamAna kAla ko pahacAnanA aura bhaviSya kAla ke lie taiyArI karanA kAphI hai aura citana sarva kalyANakArI hai yA nahIM, isakI kasauTI ke lie anaMta kAla kA citana paryApta hai, phira paraloka kA ciMtana kisalie karUM ? paraloka ke bAre meM bacapana se logoM se bahuta sunatA AyA huuN| purANoM meM saba dharmoM ke purANoM meM kAphI par3ha liyA hai, lekina aba usake bAre meM tanika bhI jijJAsA nahIM rhii| maiM janma-paramparA meM mAnatA huuN| janma-paramparA khatma hone para hI mokSa milatA hai, aisA bhI vizvAsa nahIM hai| saMta tukArAma ne bhagavAna se yahI kahA thA, "tukA mhaNe garbhavAsI sukhe ghAlAve AmhAsI / " iMdraloka, candraloka Adi saba varNana kAlpanika haiM / punarjanma se maiM DaratA nhiiN| isalie paraloka kI cintA nahIM krtaa| sunane kI zakti kSINa huI to behatara taTastha bhAva se ciMtana cAlU rahegA, aura jaba taka prANa haiM, sevA karane kI zakti naSTa honevAlI nahIM, yaha vizvAsa hai| Trena ne kRpA karake acchA avakAza diyA / taTastha bhAva se ciMtana kara rahA hUM / jinakI nasIhata se jIvana kRtArtha karane kI preraNA milI, ve saMta bhI sahaja samAdhi taka pahuMcane ke bAda vizva kalyANa kA ciMtana karate hI the vikAsa aura sevA kA anta kabhI hotA hI nahIM / kAkA ke saprema zubhAziSa 288 / samanvaya ke sAdhaka
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhudAsa gAMdhI ko ' pyAre ANaMda, rAmanavamI, san 1923 prabhudAsa, tuma merI parezAnI samajha sakate ho, isalie tumheM candrazaMkara ke hAtha se patra likhavAUM to tumako burA nahIM laganA caahie| tumhArA bar3A patra meM dhyAna se par3ha gyaa| usake 28 panne gine lambI ciTThI kA majAka kiyA, lekina maz2Aka to mere svabhAva kA UparI stara hai athavA UparI taraMga hai, aisA kaho to bhI clegaa| sahI batAUM to mujhe tumhArA patra lambA lagA hI nhiiN| kyA tumhAre sAtha ghaMToM taka bAta karate hue maiM thaka jAtA hUM ? taba tumhArA patra mujhe lambA kaise lagegA ? mujhe roja lambe-lambe patra likho to Ananda par3heM, yahI nahIM, usa Ananda se merA kucha khUna bhI bar3hegA / vidyArthI loga svAzrayI baneM, yaha tathya hameM apanA hI lenA caahie| lekina Aja kI deza kI Arthika hAlata dekhate hue bAjAra kI dRSTi se prAmANika vidyArthI kadAcit hI svAzrayI ho sakatA hai| naitika dRSTi se vidyArthI svAzrayI baneM, itanA hI paryApta hai / vidyArthI pAMca ghaNTA kAteM athavA aura koI majUrI kare aura usa majUrI ke dvArA samAja ko atyanta upayukta aisA kAma deM to vaha naitika dRSTi se svAzrayI banA mAnA jaaegaa| paraMtu ina pAMca ghaNToM meM vaha apanI udarapUrti ke lie na bhI kamA ske| isa viSama sthiti meM hI pApa kA mUla aura duniyA kA darda rahA huA hai| niSpApa majUrI ke dvArA pratyeka manuSya yadi pAMca ghaNTe meM apanI sArI AvazyakatAeM pUrI taraha pA sake to hindustAna ke sAmane kucha prazna rahA hI nahIM hai, aisA mAnanA hogA / arthAt hamAre vidyArthI aura adhyApaka naitika dRSTi se svAzrayI hoM, phira bhI hameM AjIvikA ke lie samAja se lenA rahegA hI / adhyApaka vetana lete haiM, lar3ake ghara se paisA lAte haiM / merA purAnA anubhava aisA hai ki ghara se 15 yA 20 rupaye lAne vAle lar3akoM kI tulanA meM ghara se 10-12 rupaye hI lA pAne vAle lar3ake jyAdA maMjesaje hue hote haiN| unake dvArA rASTrIya zikSaNa kA pracAra adhika ho sake, aisA hai / ve hI dehAta meM rahane ke lie adhika yogya hote haiM / aise vidyArthiyoM kI saMsthA sahAyatA kare- dAna yA karja ke rUpa meM nahIM, lekina jo kAma kare, isakI bAjArU kImata nahIM, kintu naitika dRSTi se kImata karake usakI majUrI ke rUpa meM ve, isase hama muphtakhora haiM, aisA khayAla lar3akoM ko nahIM AyegA / paraMtu isa paddhati ke lie eka phaNDa banAnA hogaa| bApUjI isa prakAra kA phaNDa pasanda kareMge hI, aisA bharosA nahIM hai / phira bhI vahAM AUMgA taba bApUjI ke sAtha isakI carcA karUMgA / vidyAlaya ke lie maiM kSetrasaMnyAsa taka lene ko taiyAra hUM arthAt vidyAlaya se bAhara na jAUM, tuma kaho to bAharagAMva to kyA, lekina ahamadAbAda bhI na jaauuN| surendrajI ne tuma se ThIka hI kahA thA ki aba se tuma agara prakRti kA kAma karo to sAkSI - adhyakSa - puruSa kA kAma maiM kara sakUMgA / surendrajI jaise vedAnta pravINa ko aisI hI upamA sUjhegI, paraMtu yaha ThIka baiThatI hai / tumhAre patra milate haiM, utane par3ha letA huuN| kizanalAlabhAI vidyAlaya meM phira se lauTa AveM, usake lie maiM lAlAyita hUM / vidyApITha meM hI kAma karanA, aisA moha kizoralAlabhAI ko bhI nahIM hai, kintu maiM 1. gAMdhIjI ke bhatIje ke putra, kAkAsAheba ke vidyArthI patrAvalI / 286
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnatA hUM ki bApUjI kI madada se hI kizoralAlabhAI ko hama lauTA sakate haiN| vidyAlaya aura Azrama ke bIca eka rAya nahIM hai, isake bAre meM tumako jitanA duHkha hai, usase adhika duHkha mujhe hai, kyoMki maiM isameM doSI hUM / paraMtu maiM kRtrima aikya kaise batA sakUM ? mujhe to maganalAlabhAI aura mere bIca bhAva-bheda tathA isase bhI jyAdA dRSTibheda spaSTa dIkhatA hai| kitanI hI bAra hama donoM janoM ne nikhAlisatA se carcA kI hai hara bAra kucha bhI kar3avAhaTa ke binA vaha yaha kara sake haiM, bar3I bhArI suMdara sthiti hai / tumhAre Ane ke bAda maiM adhika niyamita hotA jAUMgA / zarIrazrama bhI mujhe karanA hI cAhie / maganalAlabhAI adhika anubhava se jyAdA samajha pAyeMge, aisI doharI AzA se hI maiM isa samaya kAma kara rahA hUM / paraMtu saccA aura zIghra upAya to tuma Akara vidyAlaya meM kAma karane laga jAo, yahI hai / vidyAlaya aura Azrama eka banAne ke vAste cAhe jo kucha karane ko taiyAra hUM, haTa jAne ke lie bhI / merI dUsarI AzA kizoralAlabhAI meM banI huI hai / unake samAna nikhAlasa, premI, saumya phira bhI dRr3ha aura IzvaraparAyaNa manuSya ke hAtha meM hamArI saMsthA zobhA de, yaha mere vicAra tuma jAnate hI ho| tuma aura kizoralAlabhAI yahAM baiThakara kAma calAo aura mujhe apane lAyaka kAma karane do, isase tamAma savAla sulajha jAegA / mujhe bahuta likhanA thA, kintu abhI samaya nahIM hai| ci0 rAdhAbahana ko bhI abhI likhane vAlA thA, Aja samaya nahIM milegA, to kala likhuuNgaa| apanI tabIyata khUba saMbhAlanA aura svastha hokara AnA / kAkA ke zubhAziSa (2) 14-3-42 priya prabhudAsa, aba to tumhArA patra Ane para AnaMda ke sAtha Azcarya bhI hotA hai jaba tumhArA patra AtA hai| taba yahI vicAra AtA hai ki tumhArI varSagAMTha hai kyA ? tA0 5-3 kA patra milaa| zrI jamanAlAlajI ke avasAna kA samAcAra puNe meM sunA taba kisI taraha yaha bharosA hI nahIM baiThatA thA / taba maiM tumako kisa prakAra apanA AtmavizvAsa pahuMcA sakUM ki maiM jaldI se maranevAlA nahIM huuN| maiM itanA hI kaha sakatA hUM ki merA svAsthya bar3hiyA hai| "elAiva eMDa kikiMga, edI amerikansa vuDa se " / maiMne dekhA hai ki pravAsa meM daur3ate haiM taba bur3hApA aura mRtyu ko sAMsa bhara AtA haiM aura ve kAphI pichar3a jAte haiM / tuma jisa yuvaka ke bAre meM likhate ho (sabhI yuvaka 'nI' hote haiM-ATha nahIM !!) usakA vicAra karate hue mujhe lagatA hai ki vaha yahAM julAI meM Ave to ThIka rahegA / aba yahAM garmI zurU ho gaI hai| garmiyoM yahAM rahUMgA hI, aisA bharosA nahIM hai| agara bAhara jAUM to use apane sAtha to nahIM le jA sakatA aura use yahAM para kAma de sakUM, yaha nizcaya nahIM kaha sktaa| maiM mAnatA hUM ki vaha vivAhita nahIM hai| usake akSara agara acche hoM, hiMdI aura urdU zuddha tathA suvAcya gati se likha sake to use Aja hI le sakatA hUM / bahuta se yuvakoM ko hijje kA khyAla nahIM hotA, likhane meM caukasAI nahIM hotI aura akSaroM meM to devadAsa 290 / samanvaya ke sAdhaka
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhI pIche rakha deN| isalie maiMne tumase dubArA pUchA hai / saMsthA meM kAma kI dRSTi se kamajora logoM ko bhartI karane se hamezA sahana karanA par3atA hai| lie hue manuSya ko chor3ane kI icchA nahIM hotii| isalie lene meM khAsa jAMcanA par3atA hai| tumhArI siphAriza hai isalie adhika vicAra nahIM krtaa| dasarI eka dikkata hai| hamAre yahAM sAmAnya rasor3A nahIM hai| pratyeka ko alaga-alaga pakAne meM Apatti nahIM hai, lekina suvidhA denI kaThina hai| aba rasor3A khole binA cArA nahIM hai| lekina use calAve kauna ? brajalAlabhAI jIvita hokara AveM to hai| zrI omaprakAza ko maMjaraalI ke yahAM kyoM nahIM bhejA ? vaha agara honahAra ho to meM unako svokArane ko taiyAra huuN| ci0 aMbA ko saprema zubhAzISa, iMdirA, gArgI, narmadA inako bhI pyAra aura zubhAzISa ! inako bhI mere jayaveda bhagavAna khoge| tumhArI tabIyata acchI hogii| kAkA ke saprema AzISa jeThAlAla joSI ko 20 akabara roDa naI dillI 2-11-46 priya jeThAlAla, ThIka nutana varSa ke dina ApakA 31-10 kA kArDa milaa| merI bAta aisI hai ki maiM yAda to bahata logoM ko karatA hUM, kintu jina-jinake patra Ate haiM unako bhI bar3I muzkila se uttara likha sakatA huuN| saca to yaha hai ki una sabako bhI uttara de nahIM pAtA huuN| ApakA patra par3hakara purAne saMsmaraNa tAje ho ge| Apa jina kAma ko RNa' batAte haiM, vaha tI ApakA niSkAma karma hI hai| RNa to mere sira para bar3hatA jAtA hai| kintu prema kA RNa koI kabhI bhI cukA sakatA hai ? mere mana meM eka khyAla baiTha gayA thA ki merA AyuSya 63 varSa kA hI hai| vellora jela meM jaba 20 dina ke upavAsa maiM AsAnI se kara sakA taba vinobA ne kahA ki "63 varSa ke aMta meM mara jAne ke ye lakSaNa nahIM dIkhate !" maiMne kahA "aisA hI hai to kara deMge pAsa do-cAra varSa kA saplImeMTarI bjtt|" maiMne socA thA ki 63 varSa pUre hote hI pU0 bApUjI se kahakara nivRtti mAMga luuNgaa| maiMne bApUjI se kahA bhI thA ki "mujhe nivRtta hone diijie| kAma kA bojhA sira para nahIM hogA aura saMsthA calAne kI jimmedArI nahIM hogI taba nivRtti meM dugunA kAma kara duuNgaa| likhUgA, paDhuMgA, cAroM ora svacchanda ghUma sakUgA, vyakti ko aura saMsthAoM ko salAha-parAmarza duuNgaa| gAMdhI tattvajJAna kA vivaraNa kruuNgaa| ArAma 1. kAkAsAheba ke gujarAtI sAhitya ke saMgraha tathA sampAdana meM sahayogI / patAvalI | 261
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM luuNgaa| kintu mujhe jimmedArI meM se mukta kiijie| gaiMDe kI taraha yA azvamedha ke ghor3e kI taraha svacchaMda vihAra karane diijie|" bApUjI eka hI bAta kahate rahe ki "kAma tumhArA hai| calAo yA chor3o, tumhArA savAla lekina aba kisase mukti mAMgU? 15 agasta taka svarAjya prApti ke saMkalpa kA Agraha thaa| vaha nikala gayA aura mere saba doSoM ke sAtha mujhe nibhA lenevAle bApUjI bhI gaye !...aba kAma karate rahane meM rasa nahIM rhaa| hindustAnI kA kAma ThIka cala par3e tabataka jimmedArI chUTatI nhiiN| lekina saMsthAgata kAma calAne kI zakti hI aba kama ho calI hai| isalie socA hai ki sAla-do sAla meM saMpanna ho jAye, aisA koI gAMdhI-kArya karake phira dRr3hatA ke sAtha chUTa jaauuNgaa| isalie gAMdhI-saMgraha kA kAma uThA lene ko taiyAra huA hUM, kintu yaha bhI yadi mere jimme na Ae to acchA aisI icchA hai| lekina isa kAma ko prayatna pUrvaka TAla bhI nahIM sktaa| nivRtta ho jAne ke bAda to Apa cAheMge itanA lekhana-kArya kara skuuNgaa| mere lie yaha eka vinoda hai| aura tabataka kucha bhI nahIM ho skegaa| aisA thor3e hI hai ? disambara meM baMbaI meM mileMge taba sArI bAteM kreNge| Apake patra meM Apa ghara ke logoM kA aura baccoM kA ullekha bhI nahIM karate ! kyoM Apa bhUla jAte hai ki eka dina maiM Apake ghara AyA thA aura baccoM ke sAtha khelA bhI thaa| sabako aneka shubhaashiss| kAkA ke saprema vaMdemAtaram baMbaI-6 5-2-53 priya jeThAlAla, dillI se yahAM Ate yA yahAM se vApasa jAte samaya ahamadAbAda hokara, Apase milakara jAne kA nizcaya kiyA thaa| lekina deva ne bAdhA ddaalii| tA08 ko dillI meM eka kAryakrama svIkAra kara liyA hai| pichar3e varga Ayoga kA kAma bhI usI dina saMbhAla lene kA kabUla kara AyA huuN| aba baMbaI meM rahanevAle gujarAtiyoM ke lie aphrIkA ke bAre meM vyAkhyAna 'iMDiyana marceNTsa cembara' meM dene kA maiMne svIkAra kiyA thA / tA0 3.4 taka vaha vyAkhyAna ho jAne vAlA thaa| yaha kAma nipaTAkara, ahamadAbAda hokara dillI jAne kA merA vicAra thaa| kintu vaha vyAkhyAna aba chaThI kI zAma ko hI ho skegaa| gujarAta aura aphrIkA kA saMbaMdha dekhate isa vyAkhyAna dvArA gujarAta kI bhI kucha sevA ho sakegI 262 / samanvaya ke sAdhaka
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura aphrIkA kA mahattva to hai hI, isalie vyAkhyAna ko chor3a denA ucita nahIM smjhaa| vRddhAvasthA kA anubhava jaise-jaise hotA jAtA hai, taise hI, ho sake itanI sevA kara chUTane kA lobha bhI jAgRta hotA jAtA hai| pichar3e varga Ayoga kA kAma bhI isI taraha sira para le liyaa| ahamadAbAda jAkara Apa se mila nahIM sktaa| Apa burA nahIM mAneMge, aisA vizvAsa hai| pichaDe varga Ayoga ke kAma se ghUmate-ghUmate ahamadAbAda jAne kA krama hogA hii| eka sAla taka tanika bhI dayA kiye binA pravAsa karanA hai| harijana, girijana aura anya dalita janoM kI sevA ke utsAha ke kAraNa jarUrI zakti AsAnI se mila jAyegI, aisI zraddhA bhagavAna ne dI hai| merI sUcanA hai ki jaba bhI Apako phurasata mile Apa mere pAsa dillI cale aaiye| khAsa kAma ho tabhI AnA aisA thor3e hI hai ? mAna milane ke AnaMda kI khAtira aaie| do-cAra dina mileM to do-cAra dina aura ATha-pandraha mile to ATha-pandraha dina ke lie| jaba maiM dillI meM rahUM taba A hI jaaie| zrI dAdAsAhaba se bhI milanA ho jaaegaa| ApakA Ane-jAne kA kharcA vahana karane meM mujhe jarA bhI muzkila nahIM hai| sAtha rahane kA jo Ananda mujhe milegA, yaha lAbha kama nahIM hai| kavi zrI narasiMhara bholAnAtha tailacitra anAvaraNa samAraMbha ke lie saMdezA sAtha bheja rahA huuN| aphrIkA ityAdi dezoM se jo vidyArthI bhArata meM zikSaNa pAne ke lie Ate haiM, unakI suvidhA saMbhAlane ke lie aura apane samAja meM unakA paricaya karavAne ke lie dillI meM AI0sI0 sI0 Ara0 (iMDiyana kauMsila phaoNra kalcarala rilezansa) ne eka nayA vibhAga zurU kiyA hai| isako calAne ke hetu maiMne zrI kizanasiMha cAvar3A ko pasaMda kiyA hai| rAjanaitika aura sAMskRtika dRSTi se isa kAma kA bar3A mahattva hai| svarAjya milane ke bAda itanI sArI pravRttioM ke dvAra khula gae haiM ki paryApta saMkhyA meM manuSya nahIM milate, isI kA duHkha rahatA hai| pichar3e varga Ayoga ke lie bhArata-bhara bhramaNa karUgA taba apane sAtha eka-do yuvakoM ko rakhanevAlA huuN| tanakhvAha kI bAta nahIM hai| khAne-pIne kA aura tIsare varga ke pravAsa kA kharca daMgA aura varSa ke anta meM harijana aura girijana kI sevA ke kisI kendra meM unheM rakha dNgaa| aisI sevA karane ke lie jo taiyAra ho, aise yuvaka Apake dhyAna meM haiM to mujhe btaaie| parIkSitalAla ne jaise sevA ke pIche saba kucha chor3a diyA hai, aisA karanevAlA yuvaka caahie| parIkSitalAla ko bhI pUchanA cAhatA huuN| merI ora se Apa unase pUcha liijiye| kAkA ke saprema vandemAtaram puNDalIka ko ahamadAbAda 18-3-30 priya puMDalIkajI, marAThI dUsare varga meM par3hatA thA, tabase zivAjI mahArAja kI aura mahArASTra ke svAtaMtrya kI bAteM 1. gaMgAdhararAva dezapAMDe ke aMtevAsI aura kAkAsAheba ke anuraagii| patrAvalI | 263
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ sunatA thaa| tabase jisa svAtaMvya kI rAha dekha rahA thA, vaha svAtaMtrya aba nikaTa AyA huA dIkha rahA hai| svAtaMtrya ke padacApa spaSTa sunAI de rahe haiM aura svAsthya ne yadi dagA na diyA to isa svAtaMtrya ke prayAsa meM yaha merA deha jarUra arpaNa honevAlA hai| svAtaMtrya milane ke pazcAt jo navavidhAna karane par3eMge, rAjya kI, samAja kI aura dharma kI jo navaracanA karanI par3egI, usameM merA kamobeza upayoga hogA, aisA AtmavizvAsa hai / kintu ekAgra icchA to yahI hai ki svAtaMtrya prApti meM hI isa deha kA aMta ho jaaye| navaracanA karanevAle racanAkuzala asaMkhya utpanna hoMge, aura mujhe bhI mokSa kA asvIkAra karake phira se janma lene meM kauna sI rukAvaTa hai ? kintu maiM pahalI Tukar3I meM jA nahIM sktaa| mujhe to nayI-nayI Tukar3iyAM taiyAra karake raNa maidAna para bhejanI haiN| gAMdhIjI kI Tukar3I nikalI, isake agale dina vidyApITha kI Tukar3iyAM yahAM se usI rAste se nikala pdd'iiN| unako hama 'aruNa Tukar3I' kahate haiM / ye Tukar3I Age-Age jAkara sUryodaya kI taiyArI kareMge / gAMva meM saphAI karanA, bApUjI ke dala ke lie rahane kI vyavasthA karanA, carakhe ityAdi taiyAra rakhane se asaMkhya kAma gAMvavAloM kI madada se karane ke hote haiN| kabhI-kabhI hamArI Tukar3I ko gAMdhIjI kI Tukar3I se dugunA calanA par3atA hai| kahIM-kahIM pIche kI vyavasthA karake Age kI vyavasthA ke lie daur3a dhUpa karake jAnA par3atA hai| vidyApITha ke solaha varSa se Upara ke lagabhaga sabhI vidyArthI lar3AI meM jur3a gaye haiM, aura utkRSTa kAma kara rahe haiN| hamArI chaha Tukar3iyAM gujarAta meM jagaha-jagaha phela kara pracAra kArya kara rahI haiN| paTela-paTavArI ke tyAgapatra yAni briTiza sAmrAjya ko dehAnta sajA ina tyAgapatroM kA kAma bhI hamAre vidyArthI aura adhyApaka kara rahe haiM / / abhI-abhI navAgAma meM die hue vyAkhyAna meM bApUjI ne gAMvoM meM vidyApITha ne jo kAma kiyA usakA gaurava se ullekha kiyaa| garIboM ke himAyatI ke taura para aba hamArI maMDalI ne acchI pratiSThA prApta kI hai| AnaMda meM bApUjI bole the, "aba maiM vidyApITha ko sau mArksa (aMka) dene ko taiyAra huuN| isa bAra vidyApITha ne apanI yogyatA siddha kI hai / vidyApITha ke pIche jo bhI paisA kharca huA vaha Aja uga nikalA hai / vidyArthiyoM ne deza ke lie zikSaNa kA bhI tyAga kiyA aura anya bhI bahuta tyAga kiyA hai / " bApUjI ke mukha se aise udgAra nikale, isase adhika dhanyatA kauna-sI ho sakatI hai ? hamAre vidyArthI sacamuca hI isa stuti ke yogya hai| lagabhaga pratyeka vidyArthI kI gharelU bAteM maiM jAnatA hUM isalie duniyA ko kabhI bhI mAlUma nahIM ho sakanevAle unake vIratva ke prasaMga maiM jAnatA hUM / aura kitane hI mAtA-pitA ne apane baccoM ko protsAhana - pUrvaka AzIrvAda bhI diyA hai| gujarAta meM kI huI bApUjI kI aura vaslabhabhAI kI tapasyA itanI jabaradasta ki usane gujarAta kA rUpa hI badala diyA hai| Ajakala meM yadi bApUjI giraphtAra na kiye gaye to jalAlapura meM namaka taiyAra karate samaya pakar3e jaayeNge| usa samaya gujarAta meM phailI huI hamArI saba Tukar3iyoM ko eka ke bAda eka lAkara lar3ane kA maukA denA hai| isake lie maiM zAyada jaldI hI vahAM jaauuNgaa| 'navajIvana' to Apa par3hate hI hoNge| atyaMta AnaMda kI bAta yaha hai ki vi0 zaMkara', sAmane AI huI parIkSA ko lAta mArakara gAMdhIjI kI Tukar3I meM dAMDI yAtrA meM zAmila huA hai| mujhe milakara vaha sIdhA mAtara ko gyaa| bApUjI bole, "tumako nahIM lUMgA ? to kisako lUMgA ?" naDiyAda meM jaba meM bApUjI ko milane gayA thA, milate hI bApUjI AnaMda se bole, "kAkA, zaMkara ne lAja rakhI / " anya jagaha bole, "paripakva phala phaiMka kara zaMkara jaise lar3ake 1. kAkAsAheba ke bar3e putra satIza / 264 / samanvaya ke sAdhaka
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyeMge to svarAjya kaise nahIM milegA ?" mere AnaMda kI kalpanA Apa hI kara lIjiye / zaMkara, bAla' donoM bApUjI ke sAtha eka hI dala meM haiN| baMdUka kI golI khAnI par3egI to bhI eka-dUsare ke sAtha hoMge isase jyAdA kyA cAhie ? naDiyAda meM donoM se bhI milaa| Azrama meM isa samaya strI rAjya cAlU hai| Azrama ke lagabhaga saba kAma aura saba vibhAgavyavasthA, hisAba, DAka, dukAna, carmAlaya, dugdhAlaya-sAre vibhAga mahilAoM kI madada se cala rahe haiN| mahilAoM ne apane-apane pati-putroM ko lar3AI meM jAne kI khuzI se rajAmaMdI aura unake kAma svayaM saMbhAla liye, yaha koI mAmUlI bAta nhiiN| mIrAbAI aura aMgada (rejInalDa rinAlDsa) donoM ko Azrama meM mahattva kA sthAna hai / aMgada ne vinoda se kahA, "bApU, yU Ara AuTa TU DesTrIya briTiza rUla ina iMDiyA, baTa yU Ara esaTebliziMga briTiza rUla ina dI aashrm"| (bApU, Apa bhArata meM se briTiza rAjya miTAne nikale haiM, kiMtu Azrama meM to Apa briTiza rAjya sthApana kara rahe haiM !) aMgada mahAdevabhAI se kahatA hai, "mahAdeva, AI ema prIpeyarDa TU Da enI varka phAra yaMga iMDiyA aMDara yU" (mahAdeva, maiM 'yaMga iMDiyA' ke lie kucha bhI kAma tumhAre kahe anusAra karane ko taiyAra huuN|) ahiMsA dharma kI yaha vijaya hai !... karnATaka meM strI-jAgati kA kAma kauna karegA? karnATaka kI mahilAoM meM itanA nizcaya-bala hai ki ve sAre bhArata ko Azcaryacakita kara sakatI haiN| unako kisI ko jAgRta karanA caahie| sArasvata striyoM kI dezabhakti aba acchI taraha udayonmukha hai| kAkA ke saprema vaMdemAtaram vijayA ko ci. vijayA, sacamuca kisI anya lalitakalA se saMgIta yA nRtya donoM hRdaya AtmA ko sabase adhika poSaka hai| ye donoM kalAeM kama-se-kama kharca kI aura adhika-se-adhika jIvana samRddhi kI poSaka haiN| jo loga pezevara gavaiye aura nartaka hote haiM unake jIvana meM ina do kalAoM kI saMskAritA pUrI taraha se kyoM nahIM utaratI usakA Azcarya hai, para jinhoMne saMgIta aura nRtya ko sirpha AmadanI kA sAdhana nahIM banAyA, balki jIvana kI kamAI ke rUpa meM DhAlA hai, usake svabhAva, bAtacIta, halana-calana aura sAmAnya viveka meM bhI eka taraha kI sundara pramANabaddhatA, sughar3atA aura suruci A jAtI hai| vahI bAta maiMne Tenisa Adi khela khelate logoM meM dekhI hai| AdivAsI to saMgIta aura natya ke khajAne para hI jIte haiN| ve loga jaba samUha-nRtya karate haiM taba apanApana bhUlakara nRtya aura saMgIta ke tAla meM tallIna ho jAte haiM / yaha bAta maiMne AsAma ke AdivAsiyoM meM bhI dekhI hai aura pazcima bhArata ke grAmyajana meM bhI dekhI hai| apana se una logoM meM adhika joma hotA hai, jabaki apane madhyama-varga meM lAlitya kI adhikatA hai| eka jamAnA AyegA, jaba aise bheda nahIM raheMge / lAlitya ko joma chor3anA hI cAhie, aisA niyama nahIM hai| 1. kAkAsAheba ke choTe putra / 2. nArAyaNadAsa gAMdhI kI putravadhUH puruSottamAbhAI kI patnI; saMgIta meM niSNAta / patrAvalI / 265
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre jamAne meM na jAne kauna-sI panotI lagI thI ki saMgIta aura nRtyakalA donoM ke bAre meM rASTrIya abhiruci kI niMdA hI pragati mAnI jAtI thii| . sAbaramatI Azrama meM hamane darabAra gopAladAsa aura unakI dAMDIyA-rAsa kI maMDalI ko AmaMtrita kiyA, taba samAja-sudhArakoM ne hama para TIkAeM kI thiiN| para Azrama meM saMyamI jIva ke sAmane koI bhI na bola sakatA thaa| phira to hamAre appAsAhaba paTavardhana bhI "gaDayA no kRSNa gaDI apulyA rAjA kapure cA jAlA" yaha gopI gIta gAkara nAcane lge| tatpazcAt saba ThIka hone lgaa| apane deza kA jIvana pahale se hI aisA kalA-vihIna na thaa| maiM jaba bahuta choTA thA, taba satArA meM, puNe meM aura jagaha-jagaha lar3akiyAM ghUmatI bar3I pIMgA khelatIM aura joradAra lar3akiyAM jaba japUrajA kA nAca naactiiN| taba aisA lagatA, jaise AMgana ukhar3a jaayegaa| merI mAtA jI nirakSara thIM, para eka-eka paMkti yAda karake kitane hI paurANika aura lokagIta kaMThastha kiye the aura maMdira ke utsava aura tyohAra to dharma-jIvana aura loka-jIvana ke bIca abheda siddha kara dete| purAne kAla meM jo prApta kiyA jAtA thA, vaha aba kelavaNI ke dvArA jIvaMta karanA rhaa| kAkA ke sapremazubhAziSa babanI ko naI dillI 2-7-60 ci0 pyArI babanI, tumhAre patra meM gujarAtI kAvyoM ke uddharaNa Ate haiM, yaha suMdara hai| kintu jaba aMgrejI ke phikare Ate hai taba mana ko bAta cubhatI hai ki bIca-bIca meM saMskRta ke suvAkya nahIM haiM / mujhe kahanA itanA hI hai ki jisa dilacaspI se tuma aMgrejI par3hatI ho, usI dilacaspI se saMskRta sAhitya meM bhI avagAhana karane kA maukA hAsilakara lenaa| saMskRta kAvyoM kI rasikatA ucca koTi kI hai aura vaha pUrI kAvya rAzi apane svadeza ke viSaya meM, svadeza kI nadiyoM, parvata mAlAoM aura nagariyoM ke viSaya meM, tIrthasthAnoM ke viSaya meM, yahAM kI RtuoM ke viSaya meM, yahAM ke pazu-pakSiyoM se viSaya meM hotI hai| isalie unake sAtha turaMta hI anubhUti kA tAdAtmya utpanna hotA hai| aura jaba saMskRta kavi mAnavI jIvana, usakI bhAvanAeM, prema-bhAvanA yA bhaktibhAvanA ko cher3a dete haiM, taba to apane pUrvajoM ke lAkhoM barasa ke puruSArtha kA aura ciMtana kI pratidhvani jagAte haiM, aura usa svakIya, sanAtana jIvana kI samRddha virAsata hamako upalabdha karavA dete haiN| AraMbha meM yadi saMskRta kAvya kaThina lage to purANa graMtha pddh'o| purANoM kI bhASA bilkula, ekadama vaalmiiki-raamaaynn| vaha jitanA suMdara hai, utanA sarala bhI 1. vijayA bahana kI putrI nirUpamA (bbnii)| 266 / samanvaya ke sAdhaka
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| prAraMbha ke dinoM meM rAmAyaNa ke gajarAtI anuvAda kA ekAdha adhyAya pahale par3ha lenA, usake bAda usI kA mUla saMskRta pddh'naa| samajhane kI dRSTi se aisI pUrva tayArI bar3I sahAyaka sAbita hotI hai| tumhAre patra kA saMtoSa vyakta karane calA thA, kintu maiMne to zikSaka sulabha upadeza hI diyaa| saMskRta vAcana ke sAtha-hI-sAtha aMgrejI kavitA par3hegI to donoM eka-dUsare ke lie poSaka aura preraka hoNge| kADinala nyUmana kI kAvya paMkti likhakara tumane apane udgAra bhI die haiM, yaha acchA hai| manuSya ko manuSya se hI vimukha dekhakara kArDinala nyUmana ne cetAvanI dI hai| maMdiroM ke zikhara aura girajAghara ke 'sTIpala' ke bAre meM maiMne jo kahA hai ki AkAza ke AnaMtya meM bhI prabhu basate haiM, usa ora manuSya kA dhyAna AkarSita karanevAlI ye uMgaliyAM haiM-yahI vicAra tumane apane patra meM bhI likhA hai| aba tumako eka sUcanA dUM? himAlaya kI uttuMga bhavyatA aura usake durgama vistAra se prabhAvita hone ke pazcAt una sadhI huI saMskArI AMkhoM se saurASTra kA samudra kinAre ko phira se nihAranA, vaha bhI kinAre para kI kisI UMcI pahAr3I para se, (ghoghA kI tarapha aisA sthAna honA cAhie) taba phira sAgara kA darzana bhI tumheM sAgara-gaMbhIra kAvya kA sAkSAtkAra krvaayegaa| kAlidAsa ne sAgara aura himavAna-donoM ko eka hI zloka meM biThAkara bhArata bhUmi kI uttara-dakSiNa-maryAdA kA eka sAtha smaraNa kiyA hai-"samudra iva gAMbhIrya dhairyeNa himavAna iv|" aura jaba tuma havAI jahAja meM baiThakara vyoma-vihAra karogI taba pahAr3a, samudra aura AkAza isa bhagavAna kI vividha vibhUti kA eka sAtha darzana aura ciMtana kara skogii| phira usakA bhI kAvya sphuregaa| aba samaya kA bajeTa khuTa jAne se patra yahAM samApta karatA huuN| ci0 kalpaka, aruNA, vijayA aura puruSottama ko bhI saprema zubhAziSa kAkA ke saprema zubhAziSa vardhA caMdana ko 13-1-38 ciraMjIva caMdana, lagna saMsthA ke viSaya meM tumane savAla uThAyA hai : jo loga Arthika stara bar3hAnA cAhate haiM, ve lagna samasyA ko jyAdA kaThina banAyeMge hii| Arthika jIvana stara eka sImA se adhika bar3hAne para naitika jIvana stara nIce utaregA hI aura ucca Adarza ko aura nAjuka bhAvanAoM ko Thesa phuNcegii| apane yahAM sanyAsI, vairAgI aura tapasviyoM ne jIvana kI AvazyakatAoM ko kama karane kI parAkASThA kii| prayoga ke taura para bAta acchI thii-hai| usake viparIta gahasthAzramI logoM ne vilAsa karake amaryAda saMtati bar3hAI, kArya-kauzalya ko kama kiyA, yaha bahata burA huaa| gRhasthAzrama meM rahanevAle logoM kA bhautika jIvana-stara alpatama bhI na ho, aura na adhikatama ho / zAstrIya dRSTi se pUrA soca kara iSTatama-stara honA caahie|-amriikii dRSTi se nahIM, kintu zAstrIya dRSTi se iSTatama stara taya karanA cAhie / manuSya kI kArya-zakti aura sahana-zakti bar3he, jIvana-zakti aura 1. kAkAsAheba kI putravadhU-satIzabhAI kI patnI / patnAvalI/267
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama-zakti bhI bar3he, indriyoM kI zakti kSINa na ho aura saba iSTa anubhava lene kI unakI kSamatA sUkSma hokara dIrghakAla taka Tike; sahakAra, tyAga aura balidAna kI unakI vRttiyAM mArI na jAyeM,-aisI sthiti ko maiM iSTatama stara mAnatA huuN| aise iSTatama jIvana-stara ko saMbhAlane kI dRSTi se saMskRti kA vikAsa karanA caahie| sAmAnyataH to strI ghara ko saMbhAle aura baccoM ko acche saMskAra de, yaha yogya hI hai| sarvocca kIrti, adhikAra aura svataMtratA usameM samAye hue hai / jAnavaroM kI mAdA jisa taraha apane baccoM ko dekhatI hai, usI taraha baccoM ko bar3e karanA, aisA maiM nahIM kahatA aura phUhar3a kI taraha ghara ko calAve yaha bhI nahIM khtaa| kintu adyatana samAjazAstra, suprajA-nirmANa-zAstra, ArogyazAstra, AhArazAstra, dharmazAstra, nRvaMzazAstra aura sauMdaryazAstra Adi susaMskRta jIvana ke zAstroM kA jisameM viniyoga hotA hai aisA gRha-saMsthA aura kuTuMba-saMsthA calA sake, vaha rASTra-nirmAtrI bhI hai aura samAja kI AdhAra staMbha bhI hai; saMskRti rakSaka to vaha hai hii| rAjya saMsthA calAne kI apekSA kuTumba-saMsthA calAne meM adhika bar3appana hai| merI rAya se, strI ko AjIvikA ke lie alaga kAma na lekara pati ko usake kAma meM hI sahAyaka honA cAhie / pArivArika vAyumaMDala ke lie bhI yahAM iSTa hai| yadi alaga kAma karanA hI ho, to aisA kAma pasaMda karanA cAhie, jisameM gaha-saMcAlana meM, bAlakoM kI paravariza meM, aura prasava ke bAda kI vizrAnti meM, bAdhA na A pAye / samAja ko bhI kAnUna aura rivAja dvArA aisI vyavasthA kara hI denI cAhie, jisase Upara ke tIna karttavya surakSita rheN| ____saMtati-niyAmaka sAdhanoM kI bAteM bahuta cala rahI haiN| mAnA jAtA hai ki ina sAdhanoM se saMbhogapravRtti vyavasthita hotI hai, kintu asaMyamI manuSya-jAti garbhAdhAna-nirodhI sAdhana milane se adhika asaMyamI banegI, vyabhicAra bar3ha jAyegA, aura phalataH prema-jIvana dhIre-dhIre chichalA, daMbhI aura asaMskArI hotA jAyegA / yadi prema-jIvana kA prazna nahIM hotA, to saMbhoga-jIvana mAtra prANIzAstra kA savAla bana jaataa| jaba niSThA, vaphAdArI, gaharAI aura Atma-balidAna yA tyAga ke tattva Ate haiM tabhI prema-jIvana samRddhi banatA hai, usameM adhika-se-adhika jIvana-rasa milatA hai aura bAlakoM ke lie uttamottama virAsata taiyAra hotI hai| jahAM yaha saba nahIM hai, vahAM naMge svArtha kA jora hI bar3hegA, daMbha aura kRtrimatA sAmAnya aura samAja-mAnya baneMge aura jIvana meM suvAsa kA nAmonizAna nahIM rhegaa| eka-dUsare meM otaprota honA--yahI hai lagna / saMbhoga-jIvana aura prema-jIvana eka hI dizA meM bahate rahe aura prema jIvana ke Adarza svIkArakara, saMbhoga-jIvana maryAdita ho jAye, yahI hai lagna-jIvana kA sAra-sarvasva / ___ aba saMtati-niyamana ke sAdhana kAma meM lene ke bAre meM : bhUkha aura nIMda manuSya ke lie svAbhAvika hai| inake binA manuSya jI nahIM sktaa| kAma-tRpti ke binA manuSya jI sakatA hai| itanA hI nahIM, kintu brahmacarya ke lie Avazyaka niyamoM kA pAlana karake manuSya saMyama bar3hAtA jAye to usakI prasannatA TikatI hai, yauvana dIrghakAla taka rahatA hai, buddhi adhika tIvra aura zuddha hotI hai, vaha niSpakSa hotA jAtA hai aura usakI sevAzakti aneka gunI bar3hatI hai / mana meM to viSayoM kA sevana karate rahanA aura bAhara se arthAt kevala bAhyAcAra meM kAmatRpti ko tyAga denA, usase aneka taraha kI vikRtiyAM paidA hotI haiM aura nukasAna bhI hotA hai| sabase bar3A nukasAna to yaha hai ki kalA kI kalpanA hI vikRta ho jAtI hai| kAma-preraNA meM se prema-jIvana ko yadi puSTi mile to saMbhoga-jIvana vyavasthita bhI hotA hai aura saMtati ko saMskAra kI paMjI bhI prApta hotI hai| jagata meM yadi zAnti saMbhAlanI hai to saMbhogajIvana ko hamezA premajIvana ke pIche-pIche calanA cAhie, usakA adhikAra svAmitva meM rahanA caahie| aisA na rahA to baccoM ke saMskAra asAmAjika ho jAyeMge aura usI meM se varga vigraha, vargadveSa,svArtha, daMbha, vilAsitA, 298 / samanvaya ke sAdhaka
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ lar3AiyAM aura vinAza hI utpanna hoNge| patnI kI taMdurustI ThIka na ho athavA garbhAzaya meM koI vikRti ho aura phalataH bacce ko janma denA khataranAka ho jAye athavA bacce janma lekara thor3e hI dinoM meM mara jAte hoM aura aisI hAlata meM bhI patipatnI donoM saMyama rakhane meM asamartha hI hoM, to usa hAlata meM nirodha ke sAdhana bhale kAma meM leN| ise maiM kSamya mAnUMgA, kintu kharcIlA jIvana-stara nibhA nahIM sakate, isalie sAdhana kAma meM lenA, yaha nAmardAyI hai| bacce bhI mehanata-majadUrI karake apanA bhAgyodaya DhUMr3ha leM, yahI yogya hai| aisI sthiti se loga itane Darate kyoM hai ? Adarza samAja meM koI manuSya janma se zrImaMta raha hI nahIM sake, aisA hogaa| jela jAne ke bAda vahAM saba jaise eka-se hote haiM, vaise yadi samAja meM sabakA prAraMbha eka-sA kara sakate to pratyeka ko apane hI bala se Age Ane kI sadhAI miltii| kAkA ke saprema subhAziSa yazodharA ko 40/e, bI.jI. khera mArga bambaI-400006 6-2-75 ciraMjIva pyArI yazodharA, tamhArA dinAMka 3-2 kA cha: ATha panne kA patra milaa| par3hakara bahata Ananda milaa| jaba samaya mile taba hI praphulla mana aura mukta kalama se likhnaa| (itanA likhavAkara maiM nahAne gayA itane meM ci0saroja ne tumheM patra likhA jo isake sAtha hai| usa patra ko merA patna hI smjhnaa|) aba tumhArI ziva-bhakti ke bAre meM hama donoM 'vedAntI aikezvarI' haiN| Aja kA hindU dharma vaisA hI hai| vizeSa to hamArI zivabhakti / usameM hama eka-hRdaya haiM / hamArA khAnadAna hI zivabhakta / hamAre pitAjI ghara ke andara ke devamaMdira meM hamezA ziva-pUjA karate / usa choTe-se maMdira meM aneka choTI mUrtiyAM / mujhe yajJopavIta milA, usake pUrva se hI maiM mUrtiyoM ko snAna karavAne meM pitAzrI kI madada karatA thaa| govA meM hamAre kuladevatA kA maMdira mNgeshii| vaha bhI ziva mNdir| vahAM maiMne chuTapana meM mahInA do mahInA pUjA kI hai 'solaha somavAra' kiye haiN| aba zivaliMga kI usAsanA ke bAre meM maiMne bhI 'saurASTra somanAtham' Adi zloka kaMThastha kiye the / aneka sthAna kI yAtrA kii| lekina hara jagaha pujAriyoM kI atyaMta hIna manovRtti dekhakara aura pUjA ke prakAra dekhakara nizcaya kiyA ki bAraha jyotiliMga ke darzana ko jAnA hI nhiiN| una sthAnoM para zivajI nahIM, lekina pujArI hI haiM / maiM jAti se brAhmaNa hokara aura apane dhArmika itihAsa ko par3hA hai isI kAraNa, brAhmaNoM ke pApoM ko saha nahIM sktaa| svAmI vivekAnanda janma se kSatriya, ve brAhmaNoM ke doSa bhale hI nibhA leN| brAhmaNoM ko apane purakhoM ke doSoM ko miTAne ke lie prAyazcitta karake dharma meM parivartana lAnA hI caahie| 1. ahamadAbAda meM hindI kI zikSikA; himAlaya kI pujArina / patrAvalI | 266
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba phirase jyotiliMga para aauuN| ina bAraha liMgoM se bhI jyAdA pavitra eka sthAna hai-'gokarNaH' yathA kailAsa-zikhare, yathA maMdAra mUrdhani / nivAso nizcitaH zaMbho,-tathA gokarNa maMDale / / yaha gokarNa kAravAra ke pAsa hai 'cAlIsa sAla meM eka bAra hone vAle aSTabaMdha mahotsava meM' maiM vahAM chuTapana meM pitAzrI ke sAtha gayA thaa| isakA varNana merI 'smaraNa-yAtrA' meM likhA huA hai| 'bhAratIya saMskRti koza' karake eka marAThI 'enasAiklopIDiyA' jaisI graMthamAlA taiyAra ho rahI hai| dasa bhAga meM se ATha bhAga prakAzita hue haiN| dasa bhAga kI kImata karIba ru0 250/- hogii| usameM gokarNa kA mAhAtmya diyA hai aura bAraha jyotiliMga ke bAre meM bhI thor3I-bahuta jAnakArI milatI hai| bArahoM bAraha jyotiliga jAne kA saMkalpa na kara, ujjaina ke mahAkAla, himAlaya ke kedAra, banArasa ke vizveza aura nAsika ke vyaMbaka itane kA darzana kiyA ho to basa / setubaMdha rAmezvara ko bhI inake sAtha milA do| lekina itane sabake darzana ko jAnA hI cAhie aisI rAya maiM nahIM duuNgaa| hRdaya kahe, usI prakAra nizcita krnaa| aba tumane 'vedokta' aura zAstrokta ke bIca kA bheda pUchA hai| (mere mana se ye bheda mahatva ke nahIM haiN|) cAra veda aura inake 'brAhmaNa' (brAhmana nAmaka graMtha) meM jo hindUdharma milatA hai, vaha vedokta hai| una vedoM se jo adhyAtma tatva milA, use upaniSada ke RSiyoM ne alaga karake btaayaa| use vedAnta kahate haiM / veda se nikalatA makkhana, vaha vedAnta / itanA UMcA dharma jo saha na sake, unhoMne smRtiyoM aura purANa se aneka dharmazAstroM ko janma diyA hai| usakA vistAra ananta hai| vaha apanA rur3higata hiMdU-dharma zAstrokta kahalAtA hai / tumheM patA hI hai ki saurASTra ke dayAnaMda sarasvatI ne vedoM ko pramANa mAnakara pIche ke paurANika bhAga ko miTA diyA aura Arya samAja kI sthApanA kii| veda meM kucha saMkucitatA hai, usI kAraNa usako svIkAra karane ke lie ve baMdhe hue haiM, jabaki baMgAla ke brahma samAja ne aura bambaI ke prArthanA samAja ne graMtha prAmANya miTAkara, buddhi prAmANya, hRdaya prAAmaNya aura anubhava prAmANya ko mahatva diyaa| kavivara ravIndra ThAkura brahma smaajii| maiM to bhAratIya saMskRti kA upAsaka / maiMne vivekAnanda, ravIndranAtha aura gAMdhIjI tInoM ke pAsa se khUba liyaa| lekina merA vyaktitva bhArata mAtA ke AzIrvAda se zuddha, samartha aura samRddha bane, aisI sAdhanA maiMne calAI hai| hiMdU dharma kI aneka vastuoM kI maiM kadra kara sakU, lekina Aja nibhA lene ko nA khuuN| merA AdhyAtmika svAtaMtrya mere lie mukhya hai| use dhokhA diyA hI na jaae| hama himAlaya, sahyAdri jaise parvata aura gaMgA, brahmaputra, narmadA, kRSNA, kAverI jaisI nadiyoM ke bhakta haiN| merI paramparA aura tumhArI paramparA meM itanA sAmya hai ki mAno hama eka hI AdhyAmika parivAra ke haiM / tumhAre gurujI hamAre isa saMbaMdha ko AzIrvAda dete haiM, vaha kama saMtoSa kI bAta nhiiN| aba eka mukhya bAta tuma likhatI ho, "jahAM kahIM kharAba dRSTigocara hotA hai vahAM cakSu banda kara detI haiM, usa ora durlakSya karatI huuN|...aadi / bhaktoM ke lie yaha ThIka hai| lekina jisane saMskRti kI itanI bar3I bapautI pAI' vaha aisA "svArthI taTasthabhAva" sthApita nahIM rakha sktaa| hamArI saMskRti kI sevA hama na kareM, to usa ghara meM rahane kA hameM adhikAra hai ? kUr3A-kacarA purAnA ho yA nayA, ghara meM rahanevAle ko use dUra karane ke dharma kA pAlana karanA hI hogaa| svAmI vivekAnanda ne apane jamAne ke sudhArakoM ke sAmane apanI kalama claaii| apanI saMskRti kI AtmarakSA ke lie usa samaya vaha jarUrI thA, kyoMki videzI rAjya ke nIce hama gulAma avasthA meM the| vivekAnanda kI mAnasika zakti ke lie Adara rakheM, lekina hamArI 300/ samanvaya ke sAdhaka
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasika zakti vedAnta aura bhAratamAtA donoM ke ora kI niSThA se prerita honI caahie|... pUjA meM ghaMTadhvani kA asara tumhAre mAnasa paTala para adhika hotA hai, yaha par3hakara mujhe bahuta AnaMda AyA aisI choTI vastu meM bhI hamameM kitanA sAmya ! rUpa-darzana se dhvani kA mAhAtmya AtmA kI dRSTi se adhika hai| Aja bahuta likhvaayaa| agara ahamadAbAda A sakeMge to jarUra mileMge, lekina saMbhava hai vahAM paryApta samaya na mile, kaI logoM se milane kA ho| tumheM dillI Ane kA samaya nikAla lenA cAhie / lekina hameM jaldI nahIM / kAlehi ayam niravadhir vipulAtva pRthivI / snehAdhIna kAkA ke saprema zubhAziSa pUNe 14-1-37 anasUyA bajAja ko ' ci0 sau0 anu. tA0 3 aura 5 ke donoM patra tumhAre mile| kitane madhura likhe haiM / moTara ke pravAsa kA tumhArA varNana itanA jIvanta hai ki mAno maiM tumhAre sAtha hI pravAsa kara rahA hUM aura garama reta meM mere pAMva ke biskuTa bana rahe hoM, aisA mujhe lagA / rAta ke tAroM ke sAtha acchI dostI kara le ye tArikAeM sanAtana bhaktiyAM haiN| unakA rAsa akhaNDa calatA hai| rAjapUtAne meM tAroM kI zobhA vizeSa rahatI hogii| dhruva, dhruvamatsya, zarmiSThA, devayAnI, haMsa, abhijita vagairA nakSatra dekhane lAyaka haiM, kintu patra meM kaise dikhAye jAyeM ? zyAma vagairA pustakeM jarUra maiM tumase sunUMgA, lekina mere saMsmaraNa to tumako hI likhane pdd'eNge| maiM sunAtA jAUMgA aura dUsare dina tuma unako likha kara le AnA / kabUla ? tumako samaya diyA to tuma uttama taraha se taiyAra hogI, lekina merA hI kAryakrama avyavasthita calatA hai| isalie niyamita samaya dekara sikhAnA nahIM ho sktaa| dina bhara ke kAryakrama meM se hI bahuta kucha sIkhane kA hotA hai / dekha, sunakara, aura karake adhika sIkha sakate haiN| para isake lie nizcita samaya nahIM ho sakatA / khaira, ina bAtoM kA kabhI anta nahIM AyegA / chuTapana meM maiMne dekhA thA eka ghur3asavAra jIna para se sarakakara ghor3e ke peTa ke nIce laTaka rahA thA; ghor3e kI lAteM savAra ko laga rahI thiiN| Akhira ghor3A hamAre ghara ke bilakula sAmane aisA uchalA ki savAra kA laTakatA sira eka patthara para eka nAriyala ke samAna paTakA aura 'ayvayo' kara usane prANa tyAge tumhAre patra meM UMTa ke bAre meM par3hakara mujhe cAlIsa- paiMtAlisa sAla pahale kI yaha ghaTanA yAda AyI / pahale yAda AyI hotI to use 'smaraNa-yAtrA' meM likha detA / maiM Aja bambaI jAtA huuN| tA0 15 ko tA0 16 ko, vardhA athavA naagpur| 18-11-20 mujaphpharapura / 21-22-23 ko devaghara, vaidyanAtha dhAma, santhAla logoM kA pradeza dekhanA hai / 25 tA0 taka vApasa vardhA / 1. rAdhAkRSNa bajAja kI patnI anasUyA / patrAvalI / 301
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ tU sIkara se vApasa AyegI taba dineza nandanI kA 'bhautika-mAla' le AnA / ... maiM to abhI koI sakreTa na rakhakara aise hI svayaM rhuuNgaa| prayoga kAphI hue| aba Age nasIba meM kyA hai, kisako mAlUma ! rAdhAkRSNajI ko saprema vandemAtaram aura anu ko kAkA kA saprema zubhAzIrvAda / umA agravAla ko ci0 OM ko kAkA ke saprema zubhAziSa, tumhArA tA0 27-10 kA patra kala milaa| par3ha kara khuza huaa| ci0 rAmakRSNa kA bhI eka khata almor3e se AyA / usameM maiMne nuktAcInI bahuta kI hai| tumhArA patra suvyavasthita hai / tumhArA yaha patra pahalA hI hai to sahI, lekina tuma to jaba koyala aura billI thI, tabase merI goda meM khelI ho / isalie prathama patra kA tumheM kSobha na rahA, yahI svAbhAvika thA / tumhAre 'vidyodaya' se agara tuma Disiplina sIkhakara A gaI to pUjya bApUjI ko apAra Ananda hogA / mujhako Ananda ke sAtha adekhAI bhI hogI, kyoMki maiM to jindagI bhara avyavasthita rahA, isalie mere jIvana kI do-tihAI upayuktatA naSTa ho gayI / kahate haiM ki pAnI meM girane se hI tairanA AtA hai, isI taraha se madrAsa meM tumheM iMgaliza A jAgA | mujhe vizvAsa hai ki iMgaliza ke tAmila uccAraNa tuma nahIM sIkhogI, nahIM to hama tumheM vardhA Ane nahIM deNge| phira madrAsa meM rahanA hogA / tuma iMgaliza sIkha lo aura vahAM ke zikSakoM meM aura lar3akiyoM meM rASTrabhASA kA kucha pracAra bhI karo / vardhA 1-11-35 sunA thA / madrAsa kI tarapha karnATaka saMgIta aura vINA vAdana apratima hotA hai / vizAlAkSI kA saMgIta hamane gaNita to kucha-kucha karatI hogii| gaNita se sevA zakti bar3hatI hai| prArthanA kisI bhI dharma kI ho, hama usameM se dhArmikatA le sakate haiM / bAIbala kA abhyAsa to upayogI hai hI, khAsakara ke jIjasa kA giri pravacana ( sarmana Ana dI mAuNTa ) aura apane ziSyoM ko pracAra ke samaya bhejate samaya diyA huA Adeza / aura bhI acchI-acchI cIjeM haiM, lekina isa vakta isakA jikra nahIM kruuNgaa| mujhe samaya-samaya para likhogI hI / merI tabIyata acchI hai / 5 tArIkha ke bAda umarAvatI, dhuliyA, bambaI jAUMgA / 1. jamanAlAla bajAja kI puDhI (oma ) / 302 / samanvaya ke sAdhaka
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ agara mere hAtha meM hotA to maiM OM kA nAma 'prasanna' rkhtaa| tumhArI prasannatA hamezA ke lie kAyama rahe aura sabhI ke lie vaha sAMsargika ho jaae| yahI kAkA kA zubhAziSa (2) kalakattA ci. om vAha, kyA patna hai ! gussA, nArAjagI, abolA (bolacAla banda) aura kuTTI se patra kI zuruvAta kyA koI "sAdara savinaya praNAma" se karatA hai ! rUThane kI bhI eka kalA hai| tumhAre jaisI saMskArI aura kalA-kuzala lar3akI ko to yaha kalA bhI sAMgopAMga hastagata hI nahIM, balki svabhAvagata kara lenI caahie| gussA kaise honA, rUsanA kaise, phira jaise kucha huA hI nahIM thA, yaha saba sIkhane ke lie eka acchA-sA sAdhana ho, isalie to lar3akiyAM zAdI karatI haiN| tumhAre 've' tamheM rUThane kA maukA hI nahIM dete haiM, aisA lagatA hai| pichale mahIne hama khuba ghume / utkala prAnta ke kAphI sUndara sthAna dekheN| phira amRtalAla nANAvaTI aura maiM kursiyAMga, dArjiliMga kAlimpoMga, raMgapo Adi sthAnoM para ge| vahAM hamane kAMcanajaMgA jaisA pahAr3a dekhaa| tIstA, raMgIta, bAlAsana, mahAnadI jaisI nadiyAM dekhiiN| ina saba dRzyoM kA varNana maiM tumheM likhtaa| lekina tumane kuTTI jo kara rakhI hai, isalie lekhanI ko rokanA par3atA hai| kyA upAya ! aba to jaba kisI mAsika patrikA meM yaha varNana nikalegA, tabhI tumheM par3hane ko milegaa| nANAvaTI vardhA gae haiM, isalie mujhe khuda hI saba likhanA par3a rahA hai| isase hAtha ko rokanA par3atA hai| hama mileMge, taba sinemA kI carcA jarUra kreNge| aba maiM isa kSetra meM bilakula anabhijJa nahIM rahA huuN| phira bhI maiM usakA marmajJa hUM, aisA mujhe nahIM lgtaa| do-tIna dinoM meM hama AsAma kI yAtrA ko jAeMge vahAM 12-14 dina rahakara lautteNge| yahAM eka kAnpharensa karanI hai| phira rAMcI loTA, nAgapura hote hue vApasa vrdhaa| tuma vardhA kaba A rahI ho? kyA apane sAtha apane vahAM kA totA lAogI? yA kaha dogI, "vardhA meM kauna se kama hote haiM, jo bAhara se lAne par3e?" maiM isake javAba meM itanA hI kahaMgA ki vardhA se jitane tote bAhara jAte haiM, kama-se-kama utane to vApasa milane caahie| zrI rehAnA taiyabajI karAMcI gayI hoNgii| ci0 sarojinI philahAla bambaI hI hai / tumhArA vajana kitanA hai ? tumhAre patideva ko saprema vaMdemAtaram aura tumheM kAkA ke saprema zabhAziSa patrAvalI | 303
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ padama caMdra siMghI ko kAkAsAhaba kAlelakara ema0 pI0 81, sAUtha aivenyU, naI dillI-1 14-6-56 priya padama, tumhArA nirmala aura savistAra patra tA0 10-6 kA milaa| prathama vicAra huA ki vahI ci. lIlA ko par3hane bheja dUM / lekina socA ki DAka meM kahIM guma ho jAe, isase behatara yahI hogA ki jaba vaha yahAM AegI taba use vaha par3hane dN| Aja usake lie eka patra bhejatA hai, vaha use denaa| jIvana meM jo ghaTanAeM ghaTatI haiM, ve sukhakara hoM yA du:khakara, jIvana kA anubhava samRddha karane ke lie hotI hai / mAnasika duHkha aura vedanA ke dvArA bhI jIvana samRddha hotA hai / yaha sAkSAtkAra jise huA, vaha kabhI bhI mAyUsa nahIM hogaa| mujhe yAda nahIM ki hamAre bAbU kAmata ko tuma mile ho yA nhiiN| usake lie jIvana-sAthI pasaMda karane meM merA hAtha thaa| usane jo sahana kiyA, vaha tumhAre duHkha se sau gunA adhika thA, lekina usane hamezA usase AdhyAtmika lAbha hI utthaayaa| Aja vaha zrI vinobA ke kArya meM magna hai| hama loga tA0 17 kI rAta ko yahAM se nikala sikkima kI ora jAeMge aura pahalI aktUbara taka yahAM vApasa lautteNge| usake bAda 10 aktUbara ke AsapAsa kisI samaya bambaI jaaeNge| jaba ho sake, tuma donoM eka daphe Akara milo, aura isase bhI adhika mahattva kI bAta yaha hai ki tuma donoM nizcaya karo ki hamezA sAtha hI rahanA hai| par3hAI, imtahAna, saba gauNa hai / paristhitivaza alaga rahane kI bAta maiM samajha sakatA hUM, lekina sabase balavattara paristhiti kahatI hai ki ina dinoM sAtha hI rho| naTavara ne zrI guptA ko kahakara sarTiphikeTa bhejane kA prabaMdha kiyA thA, so milA hI hogaa| kAkA ke saprema zubhAziSa (2) "sannidhi" rAjaghATa, naI dillI-1 26-10-63 priya padama, tA0 22-10 kA patra milaa| muni jinavijayajI mere purAne snehI aura sAthI haiM, lekina mujhe zaka hai ki zrI purohita jI dvArA ikaTThA kiyA huA sAhitya ve bheja nahIM skege| purAtatva mandira apanA masAlA kabhI bAhara nahIM bhejte| 1. pichar3e tathA dakhila varga saMbaMdhI kArya meM kAkAsAheba ke shyogii| 304/ samanvaya ke sAdhaka
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaira, jo kucha ho sakatA thA, Apane kiyA hai| mIrA ke saMbaMdha meM jo vicAra-goSThI hone vAlI hai usameM upasthita rahakara maiM kyA karUM? eka to maiM kAna se bahuta kama sunatA haiN| dUsare, coTI ke vidvAnoM ke bIca baiThate bhI saMkoca hogaa| vicAra-goSThI meM jo nibaMdha par3he jAeMge aura carcA hogI, vaha saba chapa to jaaegii| usase maiM lAbha utthaauuNgaa| hindI sAhitya samiti ke udghATana ke lie maiM A sakatA huuN| merA khayAla hai ki ve loga vicAragoSThI aura samiti kA udghATana karIba-karIba eka hI samaya para kreNge| mIrA-vicAra-goSThI ke phalasvarUpa agara Avazyaka saMdarbha-sAhitya taiyAra hogA to mIrA-bhaktoM ko aura duniyA ko lAbha hogaa| 1. mIrA-sAhitya meM AnevAle saba zabdoM kA eka prAmANika aura paripuSTa koza caahie| 2. mIrA ke nAma se pracalita saba bhajanoM kA samasta saMgraha prakAzita karake unameM mIrA ke sahI bhajana kauna se aura kauna se tyAjya haiM, isakA bhI yathAzakti nirNaya karanA caahie| 3. mIrA ne samaya-samaya para alaga-alaga sAdhanAeM AjamAI haiM, una saba sAdhanAoM kA vivaraNa aba ekatra karane ke dina Aye haiN| 4. mIrA ke bhajanoM se bhASA kA svarUpa dekhakara tIna vibhAga karane cAhie : . (1) rAjasthAnI vibhAga, jisameM vRndAvana jAne ke pahale ke saba bhajana A jaaeN| (2) vRndAvana vibhAga, jisameM rAjasthAnI zabda kama hote haiM aura hindI zabda adhika Ate haiN| aura (3) dvArakA kA vibhAga, jisameM gujarAtI zabdoM kI bharamAra hai / aise tIna vibhAga, bhASA ke svarUpa ke anusAra, karane se mIrA kI sAdhanAoM kA krama bhI kucha na kucha spaSTa hogaa| aisI-aisI kaI cIjeM dhyAna meM AtI haiM, jo mIrA-sAhitya upAsakoM ke sAmane rakhane ko jI cAhatA hai| mIrA kisa paramparA kI thI aura mIrA kA apanA koI sampradAya taiyAra huA thA yA nahIM, isakI bhI khoja honI caahie| aura anta meM mIrA kA eka kAyamI kendra aise sthAna para sthApita honA cAhie, jahAM se bahuta-kucha kAma ho ske| ci0 rUcirA aura vanamAlA donoM kI lIlAeM bar3ha gayI hoNgii| ci0 lIlA ko cAhie ki baccoM kI lIlA ke varNana likhe / Apa usameM madada kara sakate haiM / kAkA ke saprema vandemAtaram vanu ko sannidhi, rAjaghATa naI dillI-1 tA0 26-8-74 ciraMjIva pyArI vanu, tumhArA tA0 22-8 kA patra Aja tA0 26 ko milA / tumhArA pana Ane se bar3I khuzI huii| 1. padamacandra siMghI kI putrii| patrAvalI/305
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAtrAvAsa kA vAyumaMDala na pUrA zikSakoM ke hAtha meM rahatA hai, na vidyArthI-vidyArthiniyoM ke / samAja kI sArI kamajoriyAM aba chAtrAlayoM meM prakaTa hone lagI haiM, yaha naye jamAne kI bAta hai| anubhavI logoM ne salAha dI hai ki jisa paristhiti kA ilAja nahIM ho sakatA, use sahana karanA hI cAhie-vhATa kainanaoNTa bI kyorDa, masTa bI eNddyordd| aba sArI paristhiti sahana karake ho sake, itanA ekAgra hokara pddh'o| phira kaoNleja meM jaanaa| bar3odA acchA sthAna hai| vahAM marAThI, gujarAtI aura hindI tIna bhASAeM calatI haiN| kAleja meM tIna bhASA ke sira para aMgrejI kA rAjya calatA hai| vahAM ke chAtrAlaya meM adhika saMbhAla karake rahanA pdd'egaa| hamAre jamAne meM aMgrejoM kA rAjya thaa| aba svarAjya aura prajA-rAjya hai| aba deza meM svarga paidA karanA yA na karanA hamAre hI hAtha meM hai| tumhAre jaise vyakti ko apanI tarapha se atyanta pavitra, utsAhI aura sevA-parAyaNa vAyumaMDala paidA karane kI koziza karanI caahie| bAkI bhAratamAtA ke bhAgya meM jo hogA so dekhanA pdd'egaa| tuma loga bhImatAma, nainItAla ho AyIM aura himAlaya kA darzana huA, tumhArA abhinandana karatA huuN| jayapura ke pAsa vanasthalI hai| hIrAlAla zAstrI bar3e acche rASTrabhakta vidvAna haiM / ve vanasthalI vidyApITha calAte haiM / unakA paricaya par3he to acchA hai| yahAM merA svAsthya acchA hai| kintu smaraNa-zakti kamajora ho rahI hai| bahuta bAteM bhUla jAtA huuN| purAne paricita AdamI bhI parAe bana jAte haiN| isakA ilAja kyA bur3hApA koI roga nahIM ki davA ho ske| kAna se sunAyI nahIM detaa| jayapura gayA to logoM kI bAteM kaise sunaMgA na patra par3ha sakatA huuN| tumhArA pana par3hakara bar3I khuzI huii| aba ci0 saroja aura kusuma tumako likheNgii| ci0 rUcirA aura tumako isa buDhaDhe kAkA ke saprema anekAneka zubhAziSa / phira se patra jarUra likho| 306 / samanvaya ke sAdhaka
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa * kAkAsAheba ke jIvana kI pramukha ghaTanAeM unakI kRtiyAM *
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 :: kAkAsAheba ke jIvana kI mukhya tithiyAM parivAra : pitAjI bAlakRSNa jIvAjI, janma 1833 athavA 1634, caitra zulka pratipadA ; nidhana 25 pharavarI 1910, mAgha pUrNimA; vaya 76-77 varSa / sAtArA meM kalekTara rahe / mAtAjI : rAdhAbAI, janma... nidhana 18 jUna 1908 / bhAI-bahana cha: mAI, eka bahana / 1. maMgeza (bAbA), 2. raghunAtha (aNNA), 3. bhAgIrathI (AkkA), 4. viSNu, 5. kezu (bhAU), 6. goMdU (nAnA), 7. dattu dattAtreya (kAkAsAheba) / 1885 : 1 disambara, kAkAsAheba kA sAtArA meM kArtika kRSNA 10, zaka, janma / pariziSTa saMvata 1807 1812, 11 mArca: satArA chor3akara kAravAra gaye / marAThI kI dUsarI kakSA, nUtana marAThI vidyAlaya, belagAma | pUnA, marAThI tIsarI, kaarvaar| marAThI cauthI, zAhapura, 1894 : cIna-jApAna yuddha; govA meM rANAoM kA vidroha / 1867 : zAhapura, mahArAnI vikToriyA kI DAyamaNDa jubilI / raiNDa-AyarsTa kI hatyA / bambaI-pUnA kSetra meM plega kA aarNbh| aMgrejI pahalI / dUsarI kakSA, sAvanUra / 1668 : kAravAra chor3akara dhAr3avAr3a pahuMce, cauthI kakSA / plega meM tIsare bhAI viSNu kI mRtyu / boara yuddha, 1866 - 1602; govA meM prathama nivAsa, vAyaralesa TelIgrAphI kA Arambha / 1600 : dhAr3avAr3a chor3akara belagAma aaye| cIna meM baoNksara-yuddha / 1601 : mahArAnI vikToriyA kI mRtyu / 1902 : boara yuddha samApta / jyeSTha mahIne meM lakSmI ziroDakara ke sAtha vivAha / aMgrejI chaThI kakSA / 1903 : maiTrika pAsa hue; skUla phAinala kI parIkSA bhI / pitAjI ne penzana prApta kI aura sAMgalI rAjya meM TrejarI oNphisara niyukta / iMglaiNDa meM phrI TreDa aura projekzana kA jhagar3A / 1904-1605 : rUsa-jApAna yuddha AraMbha | 1904-1907 : phargyusana kAleja, meM pUnA 1905 : baMga-bhaMga / banArasa meM gokhalejI kAMgresa adhyakSa / 1906 : bahiSkAra Andolana / lAjapatarAya aura AjitasiMha kA nirvAsana / maI, 1907 : 6 varSoM taka zakara na khAne kA vrata liyA / sAnphrAMsisko meM bhUkampa / 1907 : bI0 e0 pAsa hue / 1908 : tIsarI saMyukta gaur3a sArasvata brAhmaNa pariSad / belagAma ke gaNeza vidyAlaya meM AcArya kA padagrahaNa / usako chor3akara ela-ela0 bI0 prathama varSa kI parIkSA pAsa kii| pariziSTa 306
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jUna, 1908 mAtAjI kA svargavAsa lokamAnya tilaka ko 6 varSa ke kArAvAsa kI sajA iMglaiNDa meM karjana vAyalI kI hatyA | 23 jUna, 1901 prathama putra zaMkara (satIza) kA janma bambaI meM ela-ela0 bI0, dvitIya varSa meM praveza / marAThI dainika 'rASTramata' meM kaaryaarNbh| vahAM dattopaMta ApTe, vIra bAmanarAva gopAlarAva ogale, haribhAU phATaka, svAmI Ananda Adi sAthI the| gaMgAdhararAva dezapANDe sabake aguA / 1910 : nAsika kesa / pitAjI kI mRtyu / TaoNlsTaoNya kI mRtyu / sarakAra ne 'rASTramata' banda kiyaa| helI kA dhUmaketu diikhaa| 1610-1911] gaMganAtha vidyAlaya ( bar3audA ) ke aacaary| 1911 ke dillI darabAra ke bAda vidyAlaya banda purtagAla meM ripablika kI sthApanA / 1912 : himAlaya kI ora prayANa / dvitIya putra bAla kA janma, 21 maI, 1612 / cIna meM ripablika kI sthApanA / himAlaya kI yAtrA - kalakattA, ayodhyA, almor3A, gaMgotrI, jamanotrI, kedAra, badrI, haridvAra, lAhaura, rAvalapiNDI, kAzmIra, amaranAtha, zrInagara, jammU, RSikeza, TiharI, dehraaduun| 10 disambara 1912: dillI meM laoNrDa hArDiMga para bama pheMkA gyaa| bImArI ke kAraNa deharAdUna rhe| 1913 RSikula, haridvAra ke mukhya adhiSThAtA mujaphpharanagara, nepAla kI yAtrA zAntiniketana dekhane " gaye - pahalI bAra | - 1914: prathama vizvayuddha chir3A lokamAnya tilaka chuutte| giridhArI kRpAlAnI ke sAtha zAntiniketana meM rhe| 1914-1915 : chaH mahIne brahmacaryAzrama, siMdha meM / phira zAntiniketana / 1915 : pharavarI - zAntiniketana meM gAMdhIjI aaye| unake sAtha bheMTa huii| 16 pharavarI, gokhalejI kA svargavAsa / kRpAlAnI ko patra likhakara gAMdhIjI se milane bulAyA / zAntiniketana meM maganalAla gAMdhI, maganabhAI paTela, maNilAla, rAmadAsa devadAsa, prabhudAsa, kRSNadAsa, jamunAdAsa gAMdhI, harihara zarmA cintAmaNi zAstrI bhImarAva zAstrI Adi the| 6 mArca, gAMdhIjI punaH zAntiniketana aaye| zAntiniketana meM 40 dina taka svAvalambana calA / 4 mArca, ravibAbU kI racanA 'phAlgunI' sunii| 31 mArca, gAMdhIjI kI phiniksa pArTI haridvAra gaI / 25 maI, kocaraba meM Azrama kI sthApanA / 3 jUna, ravIndranAtha ThAkura ko 'sara' kI upAdhi milii| aprela-maI, brahmadeza kI yAtrA | vApasa bambaI / disambara meM bambaI meM kAMgresa adhivezana vahAM gAMdhIjI se phira mile| 1916 : sayAjIpurA, bar3audA meM / grAmasevA, ko-oNpareTiva DerI, 'Atmadharma' mAsika ke saMcAlana meM 'sahAyatA ( tIna varSa taka ) / vahAM se kocaraba Azrama meM, eka mahIne ke lie / belagAma meM prAnta kI rAjanaitika pariSad, lokamAnya kI adhyakSatA meM 4 pharavarI hindU vizvavidyAlaya meM gAMdhIjI kA bhASaNa / lakhanaU kAMgresa hindU-muslima samajhautA / 1 1917 phIjI meM pracalita giramiTiyA paddhati banda kI gaI 10 apraila, campArana jAte samaya mArga meM bar3audA sTezana para gAMdhIjI kAkAsAheba se mile aura unhoMne Azrama kI zAlA meM sammilita hone kA nirNaya antima rUpa se kiyaa| Azrama kI zAlA se jur3e zikSA pariSad, bhar3auca ke lie rASTrabhASA hindI ke viSaya meM lekha likhA / ahamadAbAda meM majadUroM kI har3atAla ( dharmayuddha ) / siMdha kI yAtrA meM gAMdhIjI ke sAtha | 1 1918 : hindI sAhitya sammelana, indaura meM gAMdhIjI ke sAtha / godharA pariSad / 1919 : rauleTa kAnUna / paMjAba, gujarAta Adi sthAnoM meM daMge / 310 | samanvaya ke sAdhaka
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1920 : gujarAtI sAhitya-sammelana ke avasara para ravIndranAtha ThAkura kA ahamadAbAda Agamana / usa samaya unake viSaya meM gujarAtI meM lekha likhaa| (pahalA gujarAtI lekha) gujarAta rAjanaitika pariSad, ahmdaabaad| 16 julAI, vidyApITha kI sthApanA kA prstaav| nAgapura-kAMgresa / ajantA kI guphAeM dekhiiN| 1921 : ahamadAbAda kI khAdI-kAMgresa; kalA-pradarzanI kI rcnaa| 1922 : 'yaMga iNDiyA', 'navajIvana' ke mukdme| gAMdhIjI ko chaH varSa kI sjaa| 'navajIvana' meM kAkA sAheba kA prathama agralekha / 4 jUna, 'bAraDolI kA kaarykrm'| purAtatva-mandira dvArA 'upaniSad pAThAvalI' prkaashit| 1923 : mahAdevabhAI ilAhAbAda jela se vApasa Aye / 'navajIvana' meM prakAzita lekhoM ke kAraNa dhArA 124 (a) kA abhiyoga aura eka varSa kI sjaa| jela-yAtrA ke dinoM meM hindU-muslima daMge shuruu| sitambara meM dillI meM kAMgresa kA vizeSa adhivezana / 1924 : eka sAla jela meM rahane ke bAda baahr| banArarasa meM zikSA pariSad kA adhivezana / 5 pharavarI, gAMdhIjI jela se mukta / kAkAsAheba unase pahale chuTa cuke the| 13 maI, borasada rAjanaitika-pariSad ke sabhApati / 25 jUna, ahamadAbAda meM akhila bhArata kAMgresa-kameTI kI baiThaka / patrakAra pariSad meM nivandha par3hA-'patrakAra kI diikssaa'| belagAma kAMgresa--gAMdhIjI ke sabhApatitva meN| saphAI kAma kI dekhrekh| 1925 : Arogya kI khoja ne-ciMcavar3a, siMhagar3ha aadi| 1927 : gAMdhIjI ke sAtha dakSiNa bhArata aura zrIlaMkA kI yaatraa| 1928 : vidyApITha kA punargaThana : kAkAsAheba vidyApITha ke kulanAyaka bane aura usake kAma kA sArA dAyitva sNbhaalaa| 1926 : vidyApITha dvArA gujarAtI bhASA ke 'jor3anI koza' kA prakAzana / 1930 : 26 janavarI, svataMtratA divasa kI pratijJA-'dhanyaghar3I' / dAMDI-kUca- / vidyApITha eka chAvanI meM bdlaa| vidyApITha meM rASTrIya zikSA-sammelana aura chAtrAlaya smmeln| talegAMva meM sAtavIM mahArASTrIya rASTrIya-zikSA-pariSad ke sabhApati / ANanda meM mukadamA claa| sajA huii| gAMdhIjI ke sAtha yaravadA jela meM / jela se chuutte| 1931 : svarAjya-vidyAlaya aura anya pravRttiyAM / 1932 : svarAjya-saMgrAma / 5 janavarI ko girphtaarii| sAbaramatI tathA hiMDalagA jela / 'hiMDalagyAcA prasAda' (marAThI) likhvaayaa| 1933 : punaH pakar3e gaye / haidarAbAda jela meM zrI DAMge ke sAtha / unheM marAThI meM 'gItAdharma' likhvaayaa| 1934 : jela se chuutte| 1935 : 20 apraila, hindI sAhitya-sammelana, indaur| lipi-sudhAra samiti ke adhykss| 1936 : bArahavAM gujarAtI sAhitya sammelana-kalA-vibhAga ke sabhApati / gAMdhIjI sammelana ke adhyakSa / nAgapura meM akhila bhAratIya sAhitya pariSad / navajIvana ne kAkAsAheba ke gujarAtI lekhoM ke viSaya vAra saMgraha prakAzita karane zurU kiye| isI sAla 'jIvana-vikAsa' graMtha chpaa| 1937: vardhA meM akhila bhArata zikSA-pariSad-nayA samanvaya / vardhA-zikSA-yojanA kI samiti ke sadasya madrAsa meM akhila bhAratIya sAhitya-pariSad kI dUsarI baiThaka / pariziSTa | 311
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1938 : agasta se 'sarvodaya' mAsika kA prakAzana prAraMbha / 1939 akTUbara se sabakI bolI' kA prakAzana 'buniyAdI hindI' kI ghoSaNA rASTrabhASA kI vaijJAnika zIghralipi hindI lekhana yaMtra / 1942 : maI meM hindustAnI pracAra sabhA kI sthaapnaa| agasta meM 'bhArata chor3o Andolana zurU | AgAkhAna mahala meM mahAdevabhAI desAI kI mRtyu | 1943 - 1944 : madhya prAnta aura dakSiNa bhArata kI jeloM meM 22 pharavarI AgAkhAna mahala meM kastUrabA gAMdhI kA svargavAsa / 1945 sIvanI ( ma0pra0) jela se chUTe hindustAnI ke pracAra kA kAma kiyaa| 1946 ahamadAbAda Adi sthAnoM meM SaSTyabdI pUrti ke utsava manAye gaye / 1947 : 15 agasta, vibhAjana ke sAtha bhArata svataMtra / 1948 : 30 janavarI, gAMdhIjI kI hatyA / gAMdhI smAraka - nidhi kI sthApanA / bhArata sarakAra kI hindI zaoNrTa haiMDa aura TAipa rAyaTara samiti ke adhyakSa sarvasevA saMgha kI sthApanA / 1946 : bambaI meM gAMdhI smAraka saMgrahAlaya kI sthApanA / 1950 maI se agasta, pUrvI aphrIkA kI yAtrA (yugAMDA, keniyA, TAMgAnikA, jaMjIbAra), ina dezoM ke sAtha ruDA, uhaMDI bhI jo kAMgoM ke pAsa haiN| hindustAnI pracAra sabhA ke sabhApati iMDiyana kauMsila phaoNra kalcarala rilezansa ke upAdhyakSa / 1 1951 : gAMdhI smAraka saMgrahAlaya kA, jisake kAkAsAheba DAyarekTara the, sthAnAMtara bambaI se dillI ko / 1952 rASTrapati kI ora se rAjyasabhA ke sadasya manonIta hindustAnI tAlImI saMgha ( buniyAdI tAlIma ) ke adhyakSa pahalI yUropa yAtrA (svITjaralaiMDa, jarmanI, phrAMsa, iMglaiNDa, purtagAla) isake bAda pazcima aphrIkA, golDakosTa (ghAnA) nAijIriyA aura misra kI yAtrA / 1953 : rASTrapati dvArA niyukta pichar3I jAtI Ayoga ke adhyakSa, isI silasile meM bhArata bhramaNa / 1954 : jApAna yAtrA (pahalI bAra ) aura bhArata bhramaNa / 1955 pichar3I jAtiyoM ke Ayoga kI riporTa prkaashit| 1956 sampUrNa gAMdhI vAGamaya prakAzana kI sarakArI yojanA ke salAhakAra maNDala meM niyukti / 1957 : dUsarI bAra jApAna kI yaatraa| cIna kI yAtrA / thAIlaiNDa aura kamboja ( aMkoravATa aura aMkora - dhAma) kA pravAsa | 1958 : iMglaiNDa, vesTaiMDIja, TrinIDADa, briTiza giyAna, sUrInAma, saMyukta rASTra amarIkA kI yaatraa| dUsarI bAra rAjyasabhA ke sadasya manonIta / 1958 pUrva aphrIkA ke cAroM dezoM ke pravAsa ke bAda mArIzasa, riyUniyana, gaMDegAskara (mailegAsI) kI yAtrA | gujarAtI sAhitya pariSad ke bIsaveM sammelana ( ahamadAbAda) ke sabhApati / 1960 : sarakArI hindI vizvakoza samiti ke sadasya / 1961 : ahamadAbAda meM kAlelakara adhyayana-graMtha arpita kiyA gyaa| 1962: jApAna kI tIsarI bAra yAtrA; rUsa meM tAzakanda, mAsko yAsnAyA poliyAnA aura leninagrADa kI yAtrA / 1964 : rAjyasabhA se nivRtta rASTrapati kI ora se 'padma vibhUSaNa' se sammAnita bihAra ke samanvayaAzrama meM abhiruci kA Arambha . 312 / samanvaya ke sAdhaka
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ dI 1965 : samanvaya-Azrama ke TrasTI maNDala ke adhyakSa / bihAra meM samanvaya parva mahotsava ; 1 disambara ko 80 varSa puurnn| rASTrapati bhavana naI dillI meM saMskRti ke parivrAjaka' hindI graMtha rASTrapati dvArA arpita / 1966 : dAhinI AMkha ke motiyAbiMdu kA oNparezana / 'jIvana vyavasthA' gujarAtI pustaka para sAhitya akA damI kA pAritoSika / 'paramasakhA mRtyu' hiMdI pustaka para uttara pradeza sarakAra kA pAritoSika / F1967 : julAI-agasta cauthI bAra jaapaan-yaatraa| saroja nANAvaTI, ravIndra kelekara, zarada pANDyA sAtha the| gAMdhI vidyApITha ber3achI kI sthApanA / kulapati banAye gye| jugatarAma dave upakulapati / buniyAdI tAlIma ke saMcAlaka AryanAyakama kA dehAnta / saradAra paTela yUnivarsiTI vallabha vidyAnagara(ANaMda) kI ora se DI0 liT kI upAdhi / 10 julAI 'vizva-samanvaya-saMgha kI sthaapnaa| 1968 : tAtsumAru sugiyAmA kI ora se AmaMtraNa, pAMcavIM jaapaan-yaatraa| suzIlakumAra, mohana, saroja sAtha the| 1966 : sImAnta gAMdhI bAdazAha khAna se aktUbara meM dillI meM mile| 8 disambara 85vIM varSagAMTha bambaI meM rekhA prakAzana kI ora se manAyI gyii| 1970: AsAma, nAgAlaiNDa, maNipura, tripurA kI yaatraa| 1 disambara ko bambaI meM 86veM janmadina ke nimitta akhila bhAratIya sUtAjaMli sanmAna / dakSiNa bhArata kI yaatraa| 1971: govA-pravAsa / gujarAta yUnivarsiTI kI ora se DI0 liT kI upAdhi aura sAhitya akAdamI kI ora se sAhitya phailozipa kA tAmrapatra ahamadAbAda meM bhNtt| 87vAM janmadina-samAroha gAMdhI saMsthAoM kI ora se zrI kRpAlAnIjI kI adhyakSatA meN| 1972 : jApAnI bauddha bhikSu phujII gurujI kI ora se AmaMtraNa-chaThI bAra jaapaan-yaatraa| sAtha meM saroja aura zrIpAda joshii| 88vAM janmadina dillI meM manAyA gyaa| 1973 : 23 sitambara se 2 aktUbara taka sAbaramatI Azrama, ahamadAbAda meN| 89vIM varSagAMTha kI prArthanA sabhA sannidhi meM / 14-11-73 kaccha meM gaDhasIsA meM pravacana / 1974 : 26 maI dvitIya putra bAla kA dehAMta / apraila meM kAzI vidyApITha kI ora se upAdhi dI gyii| 26 jalAI mAmAsAheba phar3ake kA dehAnta / 26 navambara nArAyaNadAsa gAMdhI kA dehaant| 60vAM janma dina sannidhi meN| 1975: 17 maI, rehAnA taiyabajI kA dehAnta / 61vAM janmadina sannidhi meN| prArthanA sabhA meM 'prakRti kA saMgIta pustaka kA tatkAlIna pradhAnamaMtrI zrImatI indirA gAMdhI dvArA vimocn| 1976: 15 janavarI svAmI AnaMda kA dehAnta / 30 mArca gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA kI baiThaka / sabhA ke adhyakSa-pada se nivRtta / saroja nANAvaTI kI adhyakSa ke sthAna para niyukti| 'maMgala prabhAta' pAkSika patrikA ke saMpAdaka-pada se mukti / amRtalAla nANAvaTI ne saMpAdaka-pada smbhaalaa| maI meM amRtalAla gaMbhIra rUpa se asvasththa / viliMgDana aspatAla meM bhrtii| 1977 : 30 maI, DaoN. zarada nANAvaTI kA dehAnta / 28 sitambara ko gAMdhI hindustAnI sAhitya sabhA kI baiThaka / amRtalAla nANAvaTI maMtrI sthAna se nivRta / hasamukha vyAsa kI niyukti| 63vAM janmadina sannidhi meM / prArthanA sabhA meM 'upaniSadoM kA bodha' pustaka kA vimocn| 26 disambara manubhAI jodhANI kA svargavAsa / 1978 : 3 janavarI ko zrImanajI kA svargavAsa / 6 janavarI lIlAvatI munzI kA svargavAsa / 16 mArca 50 pariziSTa | 313
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhalAlajI kA dehaant| 15 agasta nAthajI kA dehAnta / bambaI ko chor3a anyatra na jAne kA nizciya / jAr3e ke dinoM meM bambaI gye| 1976 : 2 maI ko mArtaDa upAdhyAya kA dehAnta / do-tIna daphe maleriyA bukhAra / 1 disambara ko 65veM janmadivasa ke zubha avasara para 'samanvaya ke sAdhaka' nAmaka abhinaMdana graMtha bhArata ke uparASTrapati jasTisa ema0 hidAyatullA dvArA smrpit| kAkAsAheba kAlelakara ke graMthoM kI sUcI gujarAtI 1. svadezI dharma 1920 2. kAlelakaranA lekho bhAga-1, 1623 3. gAmaDAmA jaIne zuM karIzuM ? 1623 4. pUrvaraMga (zrI narahari parIkha ke sAtha) 1923 5. himAlayano pravAsa 1624 / 6. kAlelakaranA bhAga-2, 1925 7. otarAlI dIvAlo 1925 8. karaMDiyA, bekarI 6. brahmadezano pravAsa 1631 10. jIvatA tahevAro 1934 11. lokamAtA 1634 12. smaraNa yAtrA 1634 13. lokajIvana (marAThI hiNDalagyAcA prasAda kA anuvAda) 1635 14. jIvanano Ananda 1636 15. jIvana-vikAsa 1636 16. jIvana bhAratI 1637 17. jIvana saMskRti 1636 18. sadvodha zatakam 1941 16. gItAdharma (marAThI gIteceM samAja racanA-zAstra ke AdhAra para) 1944 20. saMkalitA bhagavadgItA 1945 21. mAnavI khaMDiyero (perI barajesa ke 'ha vaoNka alona' kA zrI ki0 gha. mazarUvAlA ke sAtha kiyA gayA anuvAda) 1646 22. gItAsAra 1947 23. zrI netramaNibhAI ne 1947 314 / samanvaya ke sAdhaka
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. bApunI jhAMkI (mUla hindI se anUdita ) 1949 25. pUrva aphrIkA mAM 1951 26. dharmodaya 1952 26. rakhaDavAno Ananda 1953 27. jIvana lIlA ( 'lokamAtA' kI parivarddhita AvRtti ) 1956 26. jIvana pradIpa 1956 30. avAranavAra 1656 31. madhusaMcaya 1957 32. ugamaNo deza jApAna 1958 33. ci0 candanane 1958 34. jIvana-citana 1959 35. mIThAnA pratApe 1656 36. ravIndra saurabha (marAThI se anUdita ) 1959 37. nArI gauravano kavi 1960 38. zuddha jIvana dRSTinI bhASA nIti 1960 39. bhAratIya saMskRtino udgAtA 1961 40. sAhityamA sArvabhauma jIvana 1961 41. citana ane puruSArthamAM samanvaya 1961 42. ravicchavituM upasthAna ane tarpaNa 1961 43. zarkarA dvIpa morIziyasa 1962 44. jIvana vyavasthA 1963 45. vidyArthinIne patnI 1964 46. smaraNa yAtrA ( saMkSipta ) 1967 47. bhArata darzana bhAga- 1, 1967 48. bhArata darzana bhAga-2, 1967 46. bhArata darzana bhAga-3, 1968 50. bhArata darzana bhAga-4, 1968 51. gujarAtamAM gAMdhIyuga 1666 52. paramasakhA mRtyu ( hindI se anUdita ) 1966 53. prAsaMgika pratisAda 1670 54. virala sahavAsa 1971 55. vAtsalyamayI prasAdI 1972 56. bhajanAMjali 1674 57. gAMdhI yuganA jyotirdharo (gAMdhI yuga ke jalate cirAga kA anuvAda) 1975 58. nArI jIvana parimala 1977 .56. jyAM darekane pahocavuM che 1677 pariziSTa / 315
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. bApunA patro - 1 AzramanI bahenone 1946 2. 3. " 13 aratsAheba dvArA saMpAdita pustaka - 3 kusuma bahena desAI ne 1954 -5 ku0 premAbahana kaMTakane 1960 -6 gaM- sva0 gaMgAbahenane 1960 4. 5. gItA padArtha koza 1960 6. bApU ke patra - bIbI amatussalAma ke nAma 1963 hindI 1. rASTrIya zikSA ke AdarzoM kA vikAsa 1928 2. jindA bano 1930 3. sahajIvana kI samasyA 1937 4. sapta saritA 1937 5. kalA : eka jIvana darzana 1937 6. ajita vIrya bAhubali (anuvAda) 1942 7. do Ama (anuvAda) 1947 8. jIvana kA kAvya (anuvAda)- 1947 9. jIvana vihAra (anuvAda) 1947 10. hindustAnI kI nIti 1947 11. hindustAnI ke pracAraka gAMdhIjI 1948 12. bApU kI jhAMkiyAM 1948 13. himAlaya kI yAtrA (anuvAda) 1948 14. nAgarI varNalipi bodha 1951 15. usa pAra ke par3osI 1651 16. kaida kI AjAdI (uttara kI dIvAreM ) 1951 17. smaraNa-yAtrA (anuvAda) 1953 18. himAlaya nivAsiyoM se 1954 16. jIvana - sAhitya 1955 20. loka-jIvana 1955 21. jIvana saMskRti kI buniyAda 1955 22. nakSatra mAlA 1658 23. jIvana lIlA 1658 24. sUryodaya kA deza 1956 25. gAMdhIjI kI adhyAtma-sAdhanA 1956 26. svArAjya bhASA 1656 316 / samanvaya ke sAdhaka
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. sadbodha zatakam 1961 28. kaThora kRpA 1661 26. gotA- ratnaprabhA 1961 30. Azrama - saMhitA 1962 31. namaka ke prabhAva se 1962 32. prajA kA rAja prajA kI bhASA meM 1662 33. ur3ate phUla 1964 34. yAtrA kA Ananda 1665 35. samanvaya 1665 36. satyAgraha-vicAra aura yuddha-nIti 1965 37. parasakhA mRtyu 1666 38. zAntisenA aura vizvazAnti 1966 39. samanvaya saMskRti kI ora 1967 40. gItA ke preraka tattva 1967 41. rASTrabhAratI hindI kA prazna 1967 42. yugamUrti ravIndranAtha 1666 43. jIvana-yoga kI sAdhanA 1969 44. vinobA aura sarvodaya krAnti 1970 45. gAMdhI-yuga ke jalate cirAga 1970 46. gAMdhI caritra kIrtana 1670 47. gAMdhIjI kA jIvana darzana 1670 58. gAMdhIjI kA racanAtmaka krAntizAstra ( do khaNDoM meM) 1971 46. navabhArata ke canda nirmAtA 1972 50. yugAnukUla hindU jIvana-dRSTi 1672 51. svarAjya saMskRti ke saMtarI 1973 52. prakRti kA saMgIta 1976 ( malayAlama meM bhI anUdita ) 53. IzAvAsya upaniSad 1976 28. upaniSadoM kA bodha 1677 saMpAdita pustakeM 1. bApU ke patra bajAja parivAra ke nAma 1957 2. smaraNAMjali 1957 3. Azrama kI bahanoM se 1957 papiziSTa / 317
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ marAThI 1. svAmI rAmatIrtha : jIvana caritra 1907 (zrI guNAjI ke sAtha) 2. gIteceM samAja racanA zAstra 1933 3. hiMDalagyAcA prasAda 1934 4. uttarekaDIla mitI 1934 5. sAhityace mUladhana 1938 6. jivaMta vratotsava 1940 7. himAlayAtIla pravAsa 1942 8. jIvana vihAra (anuvAda) 1943 6. brahmadezacA pravAsa " " 10. jIvana ANi samAja" 11. samAja ANi samAjasevA 12. jIvana-saMskRti " " 13. vana zobhA 1944 14. bhakti kusumeM (anuvAda) 1644 15. AmaccA dezAce darzana (anuvAda) 1944 16. lATAMce tAMDava , 1945 17. hinduceM samAja kAraNa (anuvAda) 1945 18. sAmAjika prazna 1946 16. lokamAtA 1647 20. jIvanAMtIla Ananda " 1947 21. saprema vandemAtaram 1947 22, sAhityAcI kAmagirI 1948 23. smaraNa yAtrA 1646 24. bApUjI cI ojharatI darzaneM 1950 25. mRgajalAMtIla motI (jibrAna) 1651 26. mAlaMca (ravIndranAtha) 1952 27. loka jIvana 1952 28. ravIndra pratibhece koMvale kiraNa 1955 26. jIvana lIlA (gujarAtI se anUdita) 1958 30. puNyabhUmi gomaMtaka 1958 31. ravIndra manana 1958 32. ravIndra vINA 1961 33. ravIndra jhaMkAra 1962 34. khelakara pAne 1964 318 / samanvaya ke sAdhaka
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. bhArata darzana bhAga 1, 2, 3, kramazaH 1965, 66 va 67 36. saMta mAnasa tukArAma 1967 37. bhArata darzana bhAga-4 1967 38. naivedya 1968 36. bhArata darzana bhAga-5 1968 40. bhArata darzana bhAga-6 1970 41. bhArata darzana bhAga-7 (gujarAtI se anUdita jIvanano Ananda kA eka hissA) 1970 42. AMtarajagAMtIla yAtrA 1973 koMkaNI 1. uttara dikAcyo vaNatyo (anuvAda) 1956 urdU 1. bApU kI jhAMkiyAM (anuvAda) 1958 baMgalA 1. jIvana lIlA (anuvAda) 1958 malayAlama 1. gItA ratna prabhA 2. jIvana lIlA aMgrejI 1. sTrace glimsesa oNva bApU 1950 2. oNvara neksaTa zora nevarsa 1954 3. e glimpsa oNva gAMdhIjI 1960 4. Ivana bihAiNDa di bArsa 1661 - 5. di nAgarI elphebeTsa 1961 6. di gItA eja jIvana yoga 1967 presa meM (hindI) 1. ciMtanikA 2. sAhitya-eka kalA aura jIvana darzana 3. navasRjana kI gAMdhInIti 4. ahiMsA kI jIvana-dRSTi 5. gAMdhIjI ke jIvana siddhAnta . pariziSTa | 316
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraka vicAra * gItA meM kahA gayA hai ki yaha jIvana-cakra pravartita hai, isalie jIvasRSTi bhI kAyama hai| isI jIvana-cakra ko gItA ne 'yajJa' kahA hai| yaha yajJa-cakra yadi na hotA to sRSTi kA bojha bhagavAna ke lie bhI asahya ho jaataa|... manuSya ke sukha-duHkha usake adhIna nahIM haiM; kintu sukha-duHkha kA sadupayoga kara lenA usake hAthoM meM hai / sukha aura duHkha se manuSya agara apanA adhaHpAta na hone de, apanI sAdhanA ke dvArA donoM kA sadupayoga kare aura unnati sAdha le to eka DhaMga se (arthAt namra artha meM) vaha bhI sukha-duHkha kA Izvara bana sakatA hai|... satya ke pAlana se hamArA teja bar3hatA hai, cAritrya unnata hotA hai, dhairya kI siddhi hotI hai|...sty se jo Antarika santoSa milatA hai, usakI barAbarI kara sakane vAlI koI dUsarI cIja duniyA meM hai hI nhiiN|... * murgI ke baccoM kA AkAra banane se pahale jisa prakAra unheM aNDe ke kavaca kA rakSaNa cAhie, usI prakAra mana pakkA ho jAya tabataka ke lie baccoM ko Izvara ne ajJAna kA yaha kavaca diyA hai| yaha usakI kRpA hI hai|... mAmUlI mauta se na buddha bhagavAn baca sake, na mhaaviir| sabako zarIra chor3anA hI par3A, lekina unhoMne AtmanAza rUpI mRtyu para vijaya paaii|... -kAkA kAlelakara O0
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
_