Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હેમચંદ્ર વિરચિત સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ ખંડ ૩
અધ્યાય ૮
(પ્રાકૃત વ્યાકરણ) સ'પાદક-અનુવાદક-વિવેચક પંડિત બેચરદાસ જીવરાજ દોશી
કલીયમ,
વામિટીરોથ નિર્માણ બોર્ડ-ગુજરાત રાજ
sonal use on
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્યશ્રી હેમચંદ્ર વિરચિત સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
લઘુવૃત્તિ ખંડ ૩
અધ્યાય ૮
(પ્રાકૃત વ્યાકરણ)
સંપાદક-અનુવાદક-વિવેચક પંડિત બેચરદાસ જીવરાજ દેશી
Budgets
યુનિવર્સિટી ગ્રંથ નિર્માણ બેડ ગુજરાત રાજ્ય, અમદાવાદ-૬
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
SIDDHAHEMA ŠABDĀNUŠĀSANA
by Acharya Hemachandra Vol. III : Book 8 (Prakrit Grammar)
edited by Pandit Bechardas Jivaraj Doshi
: પ્રકાશક : જે. બી. એડિલ
અધ્યક્ષ યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૬
© યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ
પ્રથમ આવૃત્તિ : ૧૯૭૮
નફલ : ૧ ૦૮ ૦
કિંમત : રૂ. ૨૫=૦૦
Published by the University Book Production Board, Gujarat under the Centrally Sponsored Scheme of Production of and Literature in Regional Languages at the University of the Government of India in the Ministry of Education Social Welfare (Department of Culture), New Delhi.”
: મુદ્રક : ૬૦ ભીખાલાલ ભાવસાર વામીનારાયણ મુદ્રણ મંદિર ૨૧, પુરુષોત્તમનગર, નવાવાડજ
અમદાવા-૩૮૦૦૧૩
': મુખ્ય વિક્રેતા : મેસસ બલગેવિ બુકસેલસ
મેડલ સિનેમા પાસે બાલાહનુમાન, ગાંધી રોડ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું પુરે વચન
ઉચ્ચ કેળવણીનું માધ્યમ માતૃભાષા બને એ માટે યુનિવર્સિટી કક્ષાએ પ્રત્યેક વિદ્યાશાખા માટે વિપુલ ગ્રંથસામગ્રી તૈયાર થવી જોઈએ. એ હેતુથી કેન્દ્રીય સરકારે આર્થિક સહાય આપીને પ્રાદેશિક ભાષાઓમાં યુનિવર્સિટી કક્ષાનાં પુસ્તકો અને સાહિત્ય પ્રકાશિત કરવાની યોજના ઘડી અને તેને સાકાર કરવા માટે ૧૯૭૦ માં આ બોર્ડ રચવામાં આવ્યું. કેન્દ્ર સરકાર તરફથી આ કાર્ય માટે મળતાં અનુદાન ઉપરાંત એપ્રિલ ૧, ૧૯૭૬ થી આ યોજનામાં રાજ્ય સરકારે પણ અમુક અનુદાન આપવાનું સ્વીકાર્યું છે.
આ યોજનામાં રાજ્યની યુનિવર્સિટીઓના પ્રાધ્યાપકો અને અન્ય વિદ્વાનો દ્વારા યુનિવર્સિટી કક્ષાના અભ્યાસક્રમને આવરી લેતાં પાઠથપુસ્તકો અને અન્ય સંદર્ભગ્રંથો પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે અને એ કાર્ય હજુ વણથંભ્ય ચાલુ જ છે.
આ ગ્રંથનિર્માણ યોજનાના એક ભાગ રૂપે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાનાં વ્યાકરણ પર ટીકાટિપણું સાથે પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે એટલે આ યોજના હેઠળ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર વિરચિત “સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન' પ્રકાશિત કરતા આનંદ અનુભવું છું. એ આનંદમાં ઉમેરો એ વાત થાય છે કે એનું સંપાદન–અનુવાદન-વિવેચન આ વિષયના જ્ઞાતા અને અનુભવી વિદ્વાન પંડિત બેચરદાસજીએ સ્વીકાર્યું છે.
પુસ્તકમાં પૃષ્ઠ સંખ્યા ઘણી મોટી હેવાથી પુસ્તક વાપરનારની સરળતા ખાતર તેને નીચે પ્રમાણે ત્રણ ખંડમાં પ્રસિદ્ધ કરવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું છે :
ખંડ ૧...અધ્યાય ૧ થી ૪ ખંડ ૨...અધ્યાય ૫ થી ૭ તથા ધાતુપાઠ
ખંડ ૩..અધ્યાય ૮ (પ્રાત વ્યાકરણ) તેને આ ખંડ ૩ વાચકોને સાદર કરતાં આનંદ થાય છે.
ખંડ ૧ અને ૨ છપાઈ રહ્યા છે કે થોડા વખતમાં પ્રસિદ્ધ થશે -- છતાં દરેક ગ્રંથનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ગ્રંથ આ વિષયમાં રસ લેતા બધા જ વિદ્યાથીઓને, અભ્યાસીઓને વિદ્વાનોને પણ ખૂબ જ ઉપયોગી નીવડે એમ છે. આ બધાને આવકાર ગ્રંથ પામશે એવી હાર્દિક અપેક્ષા છે.
ર્સિટી ગ્રંથ નિર્માણ બોર્ડ, હત રાજ્ય, અમદાવાદ-૬, ૧૭૮.
જે. બી. સહિe
અય.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
યુનિવર્સિ. નિર્માણ બોડે આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રવિરચિત સિદમ શબ્દાનુશાસન લધુવૃત્તિ નામના સંસ્કૃત વ્યાકરણ ગ્રંથનું પ્રકાશન કરવાનું સ્વીકાર્યું છે. તેનો આ આઠમે અધ્યાય એક ખંડ રૂપે જુદો પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. તેનો થોડોઘણે પરિચય આપ અત્રે અસ્થાને નહિ ગણાય.
મહર્ષિ પાણિનાએ પોતાની અષ્ટાધ્યાયીમાં જેમ સંસ્કૃત ભાષાનું વિશદ વ્યાકરણ નિમેલ છે તેમ તે જ મહર્ષિએ પિતાના માનીતા વેદોની ભાષાનું પણ વ્યાકરણ રચેલ જ છે. વેદોની ભાષાનું નામ વૈદિક ભાષા અથવા છાન્દસ ભાષા એટલે છાંદસભાયા છે. તેમ આચાર્ય હેમચન્દ્રના સંમાન્ય જૈન આગમની ભાષાનું નામ આર્ષ પ્રાકૃત ભાષા છે અથવા અર્ધમાગધી પ્રાકૃત ભાષા છે.
જે ગ્રંથનું નિર્માણ જૈન ઋષિઓએ મગધ–બિહારની લોકભાષામાં કરેલ છે, તે લોકભાષાનું નામ અર્ધમાગધી પ્રાકૃત ભાષા છે. આ પ્રાકૃત ભાષાના મુખ્ય બે પ્રકાર છે : લોકિક પ્રાકૃત ભાષા અને આર્ષ પ્રાકૃત ભાષા. “ ગૌડવો ? સેતુબંધ” અને “કપૂરમંજરી' વગેરે ગ્રંથો લૌકિક પ્રાકૃત ભાષામાં છે. અને આચાર અંગ' વગેરે મૂળ જૈન આગમ ગ્રંથે તથા બીજા કેટલાક જૈન ગ્રંથે આર્ષપ્રાકૃત ભાષામાં છે.
પ્રસ્તુત અધ્યાયમાં આચાર્ય હેમચંદ્ર મણ પ્રાકૃતમ્ તથા માઉન એવાં પ્રાથમિક સૂત્રેની રચના દ્વારા સમગ્ર પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ રચેલ છે. આચાર્ય હેમચંદે એવી જાતનો વિચાર કરેલ છે કે પંડિત લેકે, વિના પ્રયાસે પ્રાકૃત ભાષા જલદી શીખી જાય એ રીતે પોતે આઠમો અધ્યાય સર્જેલ છે, સંરકત વ્યાકરણની રચના પૂરી થતાં જ એટલે તે વ્યાકરણના સાત અધ્યાય પૂરા થતાં જ પછી તરત જ આઠમો અધ્યાય રચેલ છે. અને એમ કરીને આચાર્યો એમ સાબિત કરેલ છે કે સંસ્કૃત ભાષા અને પ્રાકૃત ભાષા એ બને વચ્ચે અસાધારણ સમાનતા હોવાથી સંસ્કૃત ભાષાનો જાણકાર ઘણા જ ઓછા પ્રગતિને પ્રાકૃત ભાષાને શીખી શકે છે. એમ વિચારીને આચાર્યો આઠમા અધ્યાયમાં સંસ્કૃત શબ્દ અને પ્રાકૃત શબ્દ વચ્ચે ક્યાં કે ફેરફાર થાય છે અને એ ફેરફાર સમજવાથી કોઈ પણ જિજ્ઞાસુ પ્રાકૃત ભાષાને સહજમાં જ સમજી શકે એ દૃષ્ટિથી સંસ્કૃતના વ્યાકરણની રચના પૂરી થતાં જ–અન તર– તરત જ-પ્રસ્તુત પ્રાકૃત વ્યાકરણની એટલે આઠમા અધ્યાયની રચના કરેલ છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમકે સંસ્કૃત ઘર, વટ, કટ વગેરે શબ્દોના નું રૂપે પરિવર્તન કરી દઈએ એટલે એ બધા સંસ્કૃતના શબ્દ પ્રાકૃત ભાષાનું રૂપ ધારણ કરી શકે છે.
આ રીતે આચાર્યશ્રીએ સંસ્કૃતના તમામ શબ્દોને મૂળ પ્રકૃતિરૂપે રાખી તે તમામ શબ્દમાં કયાં કેવા પ્રકારનું પરિવર્તન કરવું, એ બાબત પ્રસ્તુત આઠમા અધ્યાયરૂપ પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં સરળ સંસ્કૃત ભાષા દ્વારા ચેલાં નાનાં નાનાં સૂત્રો અને તેની પ્રાશિwા નામની વૃત્તિ દ્વારા સમજાવેલ છે.
મૂળ શબ્દો એટલે ઘર, વટ, વર વગેરે શબ્દો કયા ધાતુ દ્વારા અને ક્યા પ્રત્યય દ્વારા નીપજેલ છે એની ચર્ચા આચાર્ય સપ્તાધ્યાયીરૂપ સંસ્કૃત શબ્દાનુશાસનમાં જ સમજાવેલ છે. એટલે પ્રસ્તુત પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં મૂળભૂત કઈ શબ્દોને સાધવાની ચર્ચા વિશે કશું લખવાની આચાર્યને જરૂર જણાઈ નથી. આચાર્યું સંસ્કૃત ભાષાના વિદ્વાન લોકોને પ્રાકૃત ભાષાનો બેધ સરળતાથી થઈ જાય તે માટે પ્રસ્તુત પ્રાકૃત વ્યાકરણરૂપ આઠમા અધ્યાયની જે રીતે રોજના કરેલ છે તેને સવિસ્તર પરિચય આ રીતે છે--
શરૂમાં જ આચાર્યે કહ્યું કે મય ત્રાકૃતમ્ અર્થાત હવે પ્રાકૃત ભાષાના બંધારણ બાબત કહેવાનું છે. અત્યાર સુધી સંસ્કૃત ભાષાના બંધારણ વિશે જે કહેવાનું હતું તે આગળના સાત અધ્યાયમાં કહી દીધું છે. હવે આઠમો અધ્યાય પ્રાકૃત ભાષાના બંધારણને સમજાવવા શરૂ કરીએ છીએ. અહી આચાર્યને કોઈ પંડિત એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે સાતમે અધ્યાય પૂરો કર્યા પછી શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી કે અપભ્રંશ ભાષામાંની કેઈ એક ભાષાના બંધારણ વિશે ન લખતાં આરંભમાં જ પ્રાકૃત ભાષાના બંધારણ વિશે શા માટે લખે છે ?
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં આચાર્યશ્રીએ પ્રથમ સૂત્રમાં જ જે જણાવેલ છે તે ખાસ સમજવા જેવું છે–
આચાર્યશ્રી કહે છે કે પ્રાકૃત ભાષાના ત્રણ પ્રકાર છે. એક તો સમસંસ્કૃત, બીજે તદ્ભવ અને ત્રીજે દેશ્ય પ્રાકૃત.
સમસંસ્કૃત એટલે જે પ્રાકૃત ભાષા સંસ્કૃત ભાષાની સાથે બિલકુલ સમાન છે તે સમસંસ્કૃત જેમકે
संसारदावानलदाहनीरम् । समोहधूलिहरणे समीरम् ।
मायारसादारणसारसीरं । नमामि वीर गिरिसारधीरम् । તથા
સમસંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષાને સમજવા સારુ ભટ્ટિકાવ્યમાં પણ “ ભાષાસંનિવેશ” નામના સર્ગમાં અનેક ઉદાહરણો આપેલ છે તેમાંનું નમૂનારૂપે એક
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉદાહરણ આ નીચે આપેલ છે––
चारुसमीरणरमणे हरिणकलङ्ककिरणावलीसविलासा । માવઠ્ઠરામમો વેસ્ટમૂ વિમાવરી રિહીળા ! –ભટ્ટિકાવ્ય ૧૩મો સર્ગ
આ પદ્યોમાં જે જે નામે, વિશેષણ તથા ક્રિયાપદે વપરાયેલ છે તે બધાં જ સંસ્કૃત ભાષાનાં નામે, વિશેષણો તથા ક્રિયાપદ સાથે તદ્દન મળતાં જ છે. એટલે એ બધાંની સાધના આગળના સાત અધ્યાયમાં આવી ગયેલ છે. તેથી સમસંસ્કૃત પ્રાકૃત ભાષાના બંધારણ વિશે ખાસ કશું જુદું લખવાની જરૂર રહેતી નથી અર્થાત સમસંસકૃત પ્રાકૃત તથા સંસ્કૃત એ બને એકસરખાં જ છે.
પ્રાકૃતના બીજા પ્રકારનું નામ તભવ છે. વૃદુભવ એટલે તમાર્ મવમ્ અથાત તેનાથી થયેલું અથવા તરિમ7 મવમ્ એટલે તેમાં થયેલ.
તદ્દભવ નામના આદિને 'ત” શબદ આગળ કહેલી હકીકતને પરામર્શક છે. પ્રસ્તુત આઠમા અધ્યાયની પહેલાં એટલે પૂર્વે–આગળ-સંસ્કૃત ભાષાની વાત કરેલ છે. એટલે “તભવીને ત” શબ્દ અહીં સંસ્કૃત ભાષાનું સમરણ કરાવે છે. એથી તભવ એટલે સંસ્કૃતભવ અર્થાત્ સરકૃત શબ્દોમાં થોડે ઘણે ફેરફાર કરીને જેને સમજાવાય અથવા સંસ્કૃત શબ્દોમાં સમૂળગે ફેરફાર કરીને જેને સમજાવાય તેનું નામ તભવ.
આચાર્ય હેમચંદ્ર પ્રાકૃતભાષાને સહેલાઈથી સમજાવવા માટે આ “તભવ જાતની સાધનાનો આધાર લીધેલ છે. સંસ્કૃત ભાષાના પંડિતો જે રીતે પ્રાકૃત ભાષાને શીધ્ર સમજી શકે અને વિદ્યાથીઓ પણ પ્રાકૃત ભાષાને જે રીતે શીધ્ર શીખી શકે એવી રીતે તેનાં તમામ રૂપની સાધના સરળ બતાવેલ છે જેમકે, વટ, વટ, વટ. શોમા, તુતિ ચા, ચક્ષ, ૩, તારા વગેરે-શબ્દોનું પ્રાકૃતીકરણ નીચે પ્રમાણે સમજવાનું છે : ૧ સંસ્કૃતના ને બદલે પ્રાકૃતમાં ૪–ઘર નું ઘs, પર નું ઘ૪, પ નું ? વગેરે , શ ને ,
સ–શોમાં નું સા ૩ ,, મને ,, ,, -શોમાં નું તો
थ-स्तुति तु थुति
क-चक्र नु चक-चक्क ૬ , , ને ,
ज-यक्ष नु जरुख-जक्ख ૭ ,, હલ ને .
–થલ નું નવું ,, ૮ ને ,
–૩ નું –-ટ્ટ च-त्याग नु चाग चाय
of of W
૫
૫
H
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સ્થળે સંસ્કૃતમાંથી પ્રાકૃતરૂપે થયેલાં થોડાંક જ ઉદાહરણ બતાવેલાં આ સંબંધે વિશેષ જાણવાની ઈચ્છાવાળાને આઠમા અધ્યાયના શરૂઆતના પાનાં તમામ સૂત્રને ધ્યાન પૂર્વક જોઈ જવા ભલામણ છે. પ્રાકૃતના ત્રીજા પ્રકારનું નામ દેશ્ય પ્રાકૃત છે.
આ પ્રાકૃત આપણા દેશમાં ઘણું જ જૂનું છે. તે એટલું બધું જૂનું છે નાચાર્ય હેમચંદ્રની દૃષ્ટિએ તે દેશ્ય શબ્દોનું વ્યાકરણ લખી શકાય તેમ
જે શબ્દોનું પૃથક્કરણ થઈ શકે એટલે જે નામોમાં તેમની મૂળ પ્રકૃતિ કેટલી ? તે પ્રકૃતિને લાગેલ પ્રત્યયભાગ કેટલો ? એવું સમજી શકાય કે બીજાને સમજાવી ય એવી જે ભાષામાં પેાજના જણાય તે ભાષાનું જ વ્યાકરણ રચી શકાય. પ્રાકૃતમાં એવી યોજના જાણી શકાતી નથી એવી આચાર્યશ્રીની કલ્પના છે. જ પૂર્વસૂરિઓમાંના કોઈ સૂરિએ દેય પ્રાકૃત શબ્દોમાં મૂળભાગ કેટલે અને વભાગ કેટલે ? એવું સ્પષ્ટીકરણ કોઈ સ્થાને દર્શાવેલ નથી તેથી દેય પ્રાતના જે શબ્દ તેમને મળ્યા તેમનો તેઓએ માત્ર સંચય જ કરેલ છે. એટલે તેમને બનાવીને તેમને સાચવવાની યુક્તિ બતાવેલ છે. એથી આચાર્યશ્રી કહે છે શ્ય પ્રાકૃત ભાષા વિશે અમે પણ પૂર્વસૂરિઓના પગલે ચાલીને તે તે દેય
નો સંગ્રહરૂ ૫ કોશ કરી સંતોષ માનેલ છે. પણ કોઈ પ્રાચીન પુરુષે દેશ્ય તનુ વ્યાકરણ રચવાનું સાહસ કરેલ નથી. એટલે અમે પણ દેશ્ય પ્રાકૃત
ને દેશી શબ્દસંગ્રહ ” નામે એક સ્વતંત્ર કષ જ કરી રાખેલ છે અને ક્ત રીતે દેશ્ય પ્રાકૃતનું વ્યાકરણ કરવાનો અણબેંડલ માર્ગ સ્વીકારેલ નથી.
અમે પ્રાકૃત ભાષાના જે જે શબ્દો એટલે જે જે નામ તથા ક્રિયાપદ, થયો, વિશેષણો વગેરે સંસ્કૃત ભાષાનાં નામો વગેરે સાથે સોળે સોળ આના માં જણાતાં ન હોય પણ કેટલેક અંશે સરખા કળી શકાતાં હોય અને કેટલેક થે ઉચ્ચારણની અપેક્ષાએ જુદાં પડતાં હોય તેવા એક મોટા શબ્દસમૂહને નમાં રાખીને પ્રસ્તુત આઠમે અધ્યાય રચેલ છે. એટલે તેવા શબ્દસમૂહને ય રાખીને તે શબ્દોની સાધનાની પ્રક્રિયા બતાવવા આ આઠમાં અધ્યાય દ્વારા * સૂરિઓને પગલે ચાલીને ઉદ્યમ કરેલ છે, જેમકે--
कल्लाणकंदं पढम जिणिद संर्ति तओ नेमिजिण मुर्णिद ।
पासं पयासं सुगुणिक्कठाण', भत्तीइ वंदे सिरीवद्धमाणं । આ પદ્યમાં આવેલા બધા જ શબ્દો સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દો સાથે કેટલેક શે મળતા આવે છે અને કેટલેક અંશે ઉચ્ચારણમાં જુદા પણું પડે છે. તે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
संति
वन्दे
जिनम्
श्री
આ નીચે બતાવેલ છેઃ प्राकृत शब्दो संस्कृत शब्दो प्राकृत शब्दो संस्कृत शब्दो कल्लाण कल्याण पासं
पार्श्वम् હિં
पयासम पदम
प्रथमम् સિદ્ધિ जिनेन्द्रम् गुणिक
गुणक शान्तिम् ठाणं
स्थानम् तओ તત: भत्तीइ
भक्त्या નમિ नेमि
वंदे
सिरी મુળ मुनीन्द्रम्
वद्धमाणं वर्धमानम् ઉપર આપેલા પ્રાકૃત શબ્દોને અને સંસ્કૃત શબ્દોને ધ્યાનપૂર્વક વાંચવાથી ૫ણ માલૂમ પડી આવે છે કે એ શબ્દો એકબીજા સાથે કેટલા બધા સરખા છે અને અમુક અપેક્ષાએ એકબીજાથી જુદા જુદા પણ છે એ બાબત જણાયા વિના રહેતી નથી.
આચાર્ય હેમચ સંસ્કૃત શબ્દો તથા પ્રાકૃત શબ્દો એ બે વચ્ચે જ્યાં જ્યાં જુદાઈ દેખાય છે તે સમજાવવા અને સંસ્કૃત ભાષા તથા પ્રાકૃત ભાષા એ બન્ને વચ્ચે સમાનતા પણું છે એ સમજાવવા સંસ્કૃત ભાષા વિશે સાત અધ્યાયે બનાવ્યા પછી તરત જ પ્રાકૃત ભાષા વિશે આઠમે અધ્યાય લખેલ છે.
આઠમા અધ્યાયમાં શરૂઆતના બે પાદમાં માત્ર પ્રાકૃત ભાષાની પ્રયોગોની સાધના બતાવેલ છે. પલા પદની શરૂઆત કરતાં થોડુક સંધિ વિશે લખેલું છે. પ્રાકૃતમ આચાયના કહેવા પ્રમાણે માત્ર જુદાં જુદાં બે પદે.માં જ સંધિ થાય છે. કોઈ પણ ઠેકાણે એક પદમાં સંધિ થઈ શકતી નથી. સંધિ વિશે કહ્યા પછી શબ્દના અંય વ્યંજનને લાપ કરવા બાબત ૮૧૧ થી ૮/૧૧૪ સુધીના સૂત્રોમાં વિધાન છે. ૮૧૧પ થી નારીજાતિના વ્યંજનાત શબ્દ વિશે અંત્ય વ્યંજનના ફેરફારનું વિધાન ૮૧૧૭ સુધી છે. અને ૧૮માં સૂત્રો ૨૫માં સૂત્ર સુધી અમુક અમુક શબ્દનાં અન્ય વ્યંજનના પરિવર્તનનું વિધાન છે. આ વિધાનમાં અનુસ્વારનું વિધાન પણ આવે છે. અને ૮૧૨ ૬ મા સૂત્રમાં કેટલાક શબ્દમાં અનુસ્વાર ઉમેરાઈ જાય છે તેવું વિધાન છે. ૮ના ૨૭ મા સૂત્ર પછી દીક્ષા ૨૯ મા સત્રમાં અનુસ્વારના લેપનું વિધાન છે તથા ત્રીશમાં સૂત્રમાં અનુસ્વાર પછી વળી ય અક્ષર આવેલ હોય તો વગીય અક્ષર સાથે મળતો આવે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ અનુસ્વારને વર્ગીય અંત્ય વ્યંજન થાય છે તેમ જણાવેલ છે. ૮૧૩૧ થી ૩૬ મા સુધીનાં સૂત્રોમાં કેટલાક શબ્દોના લિંગનું વિધાન છે જે સંસ્કૃત ભાષા કરતાં જુદી રીતે છે. તયા ઉક્ત વિધાન પછી વિસર્ગનો ફેરફાર તથા સ્વરને લેપ અને અપિ તથા ત અવ્યયોનું પ્રાકૃતીકરણ કરવાનું સૂચન છે, આ પછી ૪૩ મા સૂત્રમાં અમુક સંયુક્ત અક્ષરોનો લેપ થયા પછી પૂર્વના સ્વરને દીર્ધ કરવાની પ્રક્રિયા બતાવેલ છે.
આ પછી ૮૧૪૪ માં મૂત્રથી ૮૧૬૬ મા સૂત્ર સુધી સંસ્કૃત શબ્દમાં આવેલ અકારનાં જુદાં જુદાં પરિવર્તન બાબત સુચન આવે છે. હવે ૮૧૭ માં સૂત્રથી ૮૧૮૩ સુધીના સૂત્રોમાં સંસ્કૃત શબ્દમાં રહેલા આકારનાં પ્રાકૃતમાં જે જુદાં જુદાં પરિવર્તને થાય છે તે સૂચવેલ છે. ત્યાર પછી ૮૪માં સૂત્રમાં સંયુક્ત. અક્ષરની પૂર્વના દીધ સ્વરને હસ્વ સ્વર કરવાનું સૂચવેલ છે.
હવે ૮૧૮૫ મા સૂત્રથી ૮ના૧૦૬ મા સુત્ર સુધી શબ્દમાં રહેલા હત્ત્વ ફુવાર અને દીર્ઘ રૃારનાં પ્રાકૃતમાં ભિન્ન ભિન્ન પરિવર્તન કરવાનું કહેલ છે. હવે ૮૧૧૦૭ થી ૮૧૧૨૫ મા સૂત્ર સુધી હસ્વ વારનાં અને દીર્ધ swારનાં પ્રાકૃતમાં થતાં જુદાં જુદાં પરિવર્તને બતાવેલાં છે. હવે ટાલા૧૨૬ મા સૂત્રથી ૮૧૧૪૪ મા સૂત્ર સુધી ભાર નું તથા બાર વાળા આખા વર્ષનું પરિવર્તન બતાવેલ છે ત્યાર પછી માત્ર એક ૧૪૫ મા સૂત્રમાં ને ફેરફાર બતાવેલ છે. આ પછી ૮૧૪૬ તથા ૮૧૧૪૭ મા સૂત્રમાં ઘરને ફેરફાર બતાવેલ છે. અને પછી તેના૧૪૮ થી ૧૫૫ સુધી શેરના જુદાં જુદાં પરિવર્તનનું વિધાન છે. હવે પછી ૮૧૧૫૬ થી ૧૫૮ સુધી ગોવાર ના પરિવર્તનનું વિધાન છે. તથા ટાલા૧૫૯ થી ૧૧૬૪ સુધી માર ના જુદા જુદા ફેરફારનું વિધાન છે. ત્યારબાદ ૮૧૧૬૫ થી ૧૭૫ સુધી શબ્દમાં આવેલા સ્વરને સ્થાને પછીના સ્વર સહિત વ્યંજનના આદેશે બતાવેલ છે. આ રીતે આઠમા અધ્યાયના પહેલા પાદનાં ૧૭૫ સૂત્રો સુધી સ્વરના અનુક્રમે જે ફેરફારો થાય છે તે બધા ફેરફારો આચાર્યશ્રીએ બરાબર અનુક્રમથી બતાવેલ છે.
હવે પછી ટાલા૧૭ મું સૂત્ર આ પાદના અંત સુધી અધિકારરૂપ સૂચવેલ છે. અને ૧૭૭ મા સૂત્રથી આ પાદના અંત સુધી શબ્દમાં રહેલા અસંયુક્ત વ્યંજનના ફેરફારો નેંધેલા છે. આ ફેરફારો આચાર્ય વ્યંજનના અનુક્રમ પ્રમાણે દર્શાવેલ છે. પહેલે ફેરફાર ૧૭૭ મા સૂત્રમાં , ૧, ૨, ૬, ૩, ૨, ૩, ૫, વના લેપનો બતાવેલ છે. ૧૭૮ માં મૂત્રમાં મ ને અનુનાસિક કરવાની વાત કેટલાક શબ્દ વિશે કહી છે. પછી ૧૭૯ સૂત્રમાં વાવ પછી આવેલા ૧ ને ઢોવ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાનો નથી એમ સૂચવ્યું છે. અને ૧૭૭ મા સૂત્રથી લેપ થયા બાદ બાકી રહેલા બવ ને ય કરવાની વાત ૧૮૦ મા સૂત્રમાં કહેલી છે. હવે પછી ૧૮૧ થી ૧૮૬ સુધીના સૂત્રોમાં શબ્દની આદિમાં આવેલા અથવા શબ્દની અંદર આવેલા “ક”નું પરિવર્તન બતાવીને ૧૮૭મા સૂત્રમાં ૩, ૪, ૫, તથા મનું હકારરૂપે પરિવર્તન જણાવેલ છે. તથા ૧૮૮ થી ૧૯૨ સુધી વાર, હૃારને, %ારને, ચારો અને કારને તથા થરને ફેરફાર ૧૯૪મા સૂત્ર સુધી બતાવેલ છે. ૧૯૫મા સૂત્રથી ૧૯૮મા સૂત્ર સુધી નું પરિવર્તન, પછી ૧૯૯ થી ૨૦૧ સુધી ટને ફેરફાર બતાવેલ છે. આ પછી ૨૦૨ સૂત્રથી ૨૪૪ સૂત્ર સુધી
નું, ન નું, તનું, થનું, સૂનું, ધનું, નનું, પ નું, વનું, મનું, મનું અનુક્રમે પરિવર્તન બતાવેલ છે. ત્યારબાદ ૨૪૫માં સૂત્રથી થનું, રનું, સ્ત્રનું, વનું, રાનું, ૧નું સનું, દૃનું પરિવર્તન બતાવેલ છે. તથા આ પછી ૨૬૮ થી ૨૭૧ સૂત્ર સુધી શાદની અંદરના સ્વરસહિત વ્યંજનને ફેરફાર બતાવેલ છે. આ રીતે આઠમા અધ્યાયનું પ્રથમ પાદ પૂરું થાય છે. આ પાદના કૂલ સૂત્રો ૨૭૧ છે. અને આ પાદમાં વિશેષ કરીને અસંયુક્ત વ્યંજનના ફેરફારનું જ વિધાન છે.
આઠમા અધ્યાયના બીજા પાદની શરૂઆતથી જે જે વિધાને કરેલાં છે તે તમામ વિધાને સંયુક્ત અક્ષરને લાગુ પડે છે. અને આવી પ્રક્રિયા આ બીજા પાદમાં ૨૧૫ સુત્ર સુધી સમજવાની છે. તેથી આગળ નહીં. સંયુક્ત અક્ષરને બદલે જે જે પરિવર્તનરૂપ વ્યંજને આવે છે તેમાં પણ આચાર્યે બરાબર ક્રમ જાળવેલ છે. સંયુક્ત અક્ષરને બદલે સૌથી પહેલું વિધાન નું છે. બીજુ વિધાન રવનું છે. પછી નનું વિધાન છે. અને ૧૧મા સૂત્રમાં ૬ નું વિધાન છે. ત્યારબાદ ૧૨ મા સૂત્રથી ૧૪ મા સૂત્ર સુધી ૨નું વિધાન છે. એ પછી ૧૫ મા સૂત્રથી ૨, ૪, ગ, શનાં વિધાન છે. વચ્ચે ૧૬મા સત્રમાં ચિને બદલે વુનું વિધાન પણ કરેલું છે. છનું વિધાન ૨૩ મા સૂત્ર સુધી ચાલે છે. ૨૪મા સૂત્રથી નનું તથા ન્ન અને શાનું વિધાન ૨૮ મા સૂત્ર સુધી ચાલે છે. ર૯ મા સૂત્રથી ૩૦ મા સૂત્ર સુધી દનું વિધાન છે. ૩૧ મા મૂત્રમાં નું વિધાન છે. પછી ૩૨ થી માંડીને ૩૪ સુધી સંયુક્ત અક્ષરને બદલે નું વિધાન છે. ૩૫માં સૂત્રથી ૩નું તથા ઘરનું તથા ઢનું વિધાન છે આ ઢનુ વિધાન ૪૧માં સૂત્ર સુધી ચાલે છે. પછી કર મા અને ૪૩ મા સત્રમાં સંયુક્ત અક્ષરને બદલે નનું વિધાન છે. ૪૪માં સૂત્રમાં અને બદલે સ્તનું વિધાન છે. ૪૫ મા સૂત્રથી થનું, ઘનું તથા ધનું વિધાન ૫૦મા સત્રમાં છે. ત્યાર બાદ સંયુક્ત વ્યંજનને બદલે વનું, તું, શ્વનું, મનું, મનું વિધાન બરાબર ક્રમપૂર્વક ૬૦માં સૂત્ર સુધીમાં કરેલ છે. ત્યારબાદ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧માં તથા ૬૨મા સૂત્રમાં સંયુક્ત અક્ષરને બદલે મનુ વિધાન છે. ૩ મા સત્રથી ર્યને બદલે ૨નું વિધાન છે. આ સાથે અમુક શબ્દના ર્ચને બદલે રિબ, ચર, રિકન્ન, રીરનાં વિધાનો પણ કરેલાં છે. આ પછી ૬૮મા સૂત્રમાં નું વિધાન છે. ૬૯મા સૂત્રમાં સનું અને પછી ૩૦, ૧ અને માં મુત્રમાં તા ૭૩માં સૂત્રમાં સંયુક્ત અક્ષરને બદલે નું વિધાન છે. આ બધા ઈ ધાના અમુક અમુક શબ્દમાં રહેલા સંયુક્ત અક્ષરને બદલે સમજવાનાં છે. ઉપર કહેલું કોઈ પણ વિધાન કોઈ પણ ગમે તે સંયુક્ત અક્ષરને બદલે સમજવાનું નથી, પણ સૂત્રમાં આચાર્યશ્રીએ જે જે સંયુક્ત અક્ષર બતાવેલ છે તેને સ્થાને જ સમજવાનું છે. આ પછી ૭૪મા સૂત્રમાં નું વિધાન, ૭૫મા સત્રમાં દ્દનું વિધાન અને ૭૬ મા સૂત્રમાં રહનું વિધાન કરેલું છે. જોકે આચાર્ય સંઘ ના એ પહેલા સૂત્રમાં જ એમ જણાવેલ છે કે પ્રાકૃત ભાષામાં “શ્વર દયુગ” એટલે સ્વર વગરના વ્યંજનને પ્રયોગ પ્રાકૃતમાં થતો નથી તોપગ ૭૪, ૭૫, ૭૬માં સૂત્રમાં અવર વ્યંજનને પ્રવેગનું વિધાન છે. જોકે પ્રાકૃત ભાષામાં વે, વિ, વા. નદ4 ઈત્યાદિ કાબ્દમાં અરવર વ્યંજનને પ્રયોગ થયેલ છે અને તેને સંમત ગણવામાં આવેલ છે. કારણ કે એ વ્યંજને પરસ્પર સજાતીય છે. પણ ૭૪, ૭૫ અને ૭૬ મા સૂત્રમાં તે પરસ્પર વિજાતીય વ્યંજનના સંગને પણ આચાર્યશ્રીએ સમત માનેલો છે. આ ઉપરથી એમ માલૂમ પડે છે કે કેટલાક શબ્દોમાં આચાર્ય પરસ્પર વિતીય વ્યંજનના સત્યાગને પણ સ્વીકારેલ છે અને સંમત માનેલ છે. આ પછાં છ મા સૂત્રથે ૮૮ મતે સૂત્ર સુધી કે ઈ રાદમાં આગળ આવેલા સંયુક્ત યંજનને લોપ બતાવેલ છે. તથા કોઈ શબ્દમાં પાછળ પાવેલા સંયુક્ત વ્યંજનને કેપ બતાવેલ છે. કેઈ શબ્દમાં આગળ કે પાછળ આવેલા બન્ને જાતના સંયુક્ત વ્યંજનને લેપ બતાવેલ છે. કાઈક શબ્દમાં એ લોપ વિકલ્પ બતાવેલ છે. કોઈ શબ્દમાં આદિના અથા અંદરના સંયુક્ત વ્યંજનનો પણુ લેપ બતાવેલ છે. ધારી શબ્દને બદલે પત્તા, ધારું, વાર એમ ત્રણ રૂપને સંમત માનેલ છે. તા શબ્દના તિવર અને તિબ્દ એમ બે રૂપે બતાવેલાં છે. ભાષામાં તે બન્ને રૂપાને બદલે “તીખું” અને “તીણું' રૂપો પ્રચલિત છે. જ્ઞાને બદલે ન અને ળ બન્ને વપરાય છે. આ પછી ૮૯મા સૂત્રમાં દિવનું વિધાન છે. દિર્ભાવમાં જ્યાં એ રહ્યું હોય ત્યાં નું વિધાન છે અર્થાત જ્યાં વર્ગના બીજા અક્ષરને દૂભવ થતો હોય ત્યાં વર્ગને પહેલે અને બીજો અક્ષર મૂકવાની છે. અને જ્યાં વર્ગને ચોથે અક્ષર બેવડાયેલ હોય ત્યાં વર્ગને ત્રીજો અને એમ સંયુક્ત વ્યંજન મૂકવાના છે. જેમકે–વહ ને બદલે તે સમજવાનું છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા નિમર ને બદલે નિમર સમજવાનું છે. ૯૨ માં મૂત્રમાં દીર્ધ પછી આવેલો અને અનુસ્વાર પછી આવેલ કોઈ પણ વ્યંજન બેવડાતો નથી અને કોઈ પણ શબ્દમાં આવેલાં રજાર ને અને ટૂંકારને મિત્ર થતો જ નથી. ઉચ્ચારણની અપેક્ષાએ એમ સ્પષ્ટ અનુભવાય છે કે દીર્ઘ પછી કે અનુસ્વાર પછી આવેલ ડબલ વ્યંજનનું ઉચ્ચારણ જ થઈ જ શકતું નથી તથા બેવડાયેલ ૨ કારનું તથા શું કારનું પણ ઉચ્ચારણ જ થઈ શકતું નથી એટલે વ્યાકરણને વિધાતા હમેશાં ભાષાના બંધારણને જ અનુસરે છે એ હકીકત અહીં સ્પષ્ટ થાય છે. આ પછી ૯૩, ૯૪, ૯૫ અને ૯૬ મૂત્રમાં પ્રાપ્ત દ્વિર્ભાવનો પણ નિષેધ કરેલ છે. અને ૯૭, ૯૮, ૯૯ મા સૂત્રમાં પ્રાપ્ત દિર્ભાવના વિકલ્પ વિધાન છે. આ પછી ૧૦ મા સૂત્રથી માંડીને ૧૧પમાં સૂત્ર સુધી અમુક અમુક શબ્દને સંયુક્ત વ્યંજનમાં સ્વરને ઉમેરવાના વિધાન છે. આ પછી ૧૧૬ મા સૂત્રથી લઈને ૧૨૪ સૂત્ર સુધી અને કિલટામૂલટા કરવાની સૂચને છે. જેમકે પિતાને બદલે હૃત્રિકાર તથા રિમાઇ મૂત્ર ૧૨૧મું. તથા ૧૨૨માં સૂત્રથી ૧૨૪મા સૂત્ર સુધી અનુક્રમે વુક્રને બદલે હૃત્યુ તથા હજુ તો ત્રાટને દિલે નાક અને ખાસ આ પ્રકારે અનેક પદોમાં વ્યંજનોની ઉલટસૂલટી કરવાની બતાવેલી છે.
૧૨૫માં સૂત્રથી ૧૪૪ના સૂત્ર સુધી અમુક અમુક સંસ્કૃત શબ્દનાં આદેશ કરીને તેમનું પ્રાકૃતીકરણ બતાવેલું છે.
આ પછી ૧૪૫ અને ૧૪૬ મા સૂત્રમાં કૃદન્તના પ્રશ્યની વાત છે.
આ પછી ૧૪૭ થી માંડીને ૧૭૪ સૂત્ર સુધી જુદા જુદા શબ્દોનું પ્રાકૃતીકરણ કરવા માટે જ જુના આદેશો બતાવેલ છે.
આ સાથે ૧૭૪ માં સૂત્રમાં ભલ્લામણ કરી છે કે કૂટ, દૃષ્ટ, વાવ, વિષ, વાવપતિ, વિધવભૂ, ત, પ્રો. ડ્રોત આ બધા શબ્દોમાં વ્યંજનાનું પરિવર્તન કરીને તેમનું પ્રાકૃતીકરણ ન કરવું તથા અનિવત્ સોમસુત્ તુર તુમ આ બધા શબ્દોમાં પણ પ્રાકૃત વ્યાકરણના નિયમો લગાડીને તેમનું પ્રાકૃતીકરણ ન કરવું પણ એ શબ્દોને બદલે તેમના સમાનાર્થી શબ પ્રાકૃત ભાષામાં વાપરવા. કારણ કે એ શબ્દનું પ્રાકૃતીકરણ કરવાથી બરાબર અર્થ સ્પષ્ટ થઈ શકશે નહીં. જેમકે કૃઇટ ને બદલે જ કર છે જતાં એટલે કષ્ટ અથવા ૧૪ એટલે કાઠ અને ૧૪ એટલે કૃષ્ણ તેમાંથી શું સમજવું તે સમજાશે નહીં. એય શબ્દ ઉપરથી શરીરવાચક #ાચ પણ સમજાય અને એ પણ સમજાય અને ક્રીમ પણ સમજાય. આ રીતે જે એક શબ્દમાંથી સંસ્કૃતમાં અનેક શબ્દો ઉપાડી શકાય તેવા શબ્દના પ્રયોગ પ્રાચીન પંડિતોએ કરેલ નથી. માટે આપણે નહિ કરો એમ આચાર્યું પણ કહેલું છે. ૧૭ મા
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂત્રમાં આચાર્યશ્રી જણાવે છે કે માહિ. અર્જ, વિડિર, પવરિત્ર, ૩95, મદ, પરિષ્ઠિર, ગરમ, વિકq ૩M, આ બધા શબ્દોનું વ્યાકરણ થઈ શકતું નથી, તેથી આ શબ્દ મહારાષ્ટ્ર તથા વિદર્ભ વગેરે દેશમાં પ્રસિદ્ધ છે એટલે તેમના અર્થો તે તે દેશના લોકો પાસેથી જાણી લેવા.
પ્રસ્તુત ૧૪મા સૂત્રમાં બીજા આવા ઘણું વિલક્ષણ શબ્દ નોંધેલા છે. આ પછી ૧૭૫ માં સૂત્રથી આ પાકના અંત સુધી એટલે ૨૧૮ મા સૂત્ર સુધી અનેક અવ્યયને તેમના અર્થ સાથે સૂચવેલાં છે અને આ સાથે બીજું પાદ પૂરું થાય છે.
હવે ત્રીજા પાદમાં ત્રણેય લિંગના સવરાત, બારાત, દૂa ફક્ત વર્ષ ईकारान्त, ह्रस्व उकारान्त, दीर्घ ऊकारांत हस्व ऋकारांत, एकारांत, ओकारान्त को નામેનાં રૂપની સાધના બતાવેલી છે. જ્યાં જ્યાં નામને લાગતા પ્રત્યયો સંસ્કૃતથી જુદા છે તે પણ બધે બતાવેલા છે. રઝન શબ્દ સિવાય અને બારમન શબ્દ સિવાય બીજા કોઈ પણ વ્યંજનાન્ત શબ્દોનાં રૂપો આ પાદમાં બતાવેલ નથી. ત્રીજા પારના ૫૮ મા સૂત્રથી સર્વાદિ શબ્દોનાં રૂપો ૮૯ મા સૂત્ર સુધી બતાવેલાં છે. ત્યાર બાદ ૯૦મા સૂત્રથી ૧૦૪ સૂત્ર સુધી યુત્ શબ્દનાં તમામ વિભક્તિનાં અનેક-અનેક રૂપ બતાવેલાં છે. ૧૦૫ થી ૧૧૭ સૂત્ર સુધી પ્રશ્નાર્ શબ્દનાં તમામ વિભક્તિનાં અનેક અનેક રૂપ બતાવેલ છે.
ત્રીજા પાદમાં ૧૧૮ મા સૂત્રથી ૧૨૨ મા સૂત્ર સુધી સંખ્યાવાચક ત્રિ, f અને ચતુર શબ્દોનાં અમુક અમુક રૂપિની સાધના કરી બતાવેલ છે અને ૧૨૩ મું સૂત્ર સામાન્ય સંખ્યાવાચક શબ્દને લાગુ પડે છે. ૧૨૪મા સૂત્રમાં એમ જણાવેલ છે કે નામનાં રૂપ વિશે કાંઈ કહેવાનું બાકી રહી ગયું હોય તે બધું ગમે તે સ્વરાંત નામો માટે અકારાન્ત નામોનાં રૂપની સાધના પ્રમાણે સમજી લેવાનું છે. ત્રીજા પાદના ૧૨૫ મા સૂત્રથી ૧૨૯ભા સૂત્ર સુધી નામોને લગતા પ્રત્યય સંબંધી આદેશ વિશે ખાસ સૂચન કરેલું છે. આ પછી ૧૩૦માં સૂત્રમાં પ્રાકૃતમાં દ્વિવચનને બદલે બહુવચન વાપરવાનું વિધાન કર્યા પછી ૧૩૧થી માંડીને ૧૩૭માં સૂત્ર સુધી વિભક્તિઓના ફેરફાર વિશે તથા દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિઓને બદલે વઠી, સપ્તમી, દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિઓ વપરાય છે એવું વિધાન ઉદાહરણ સાથે સમજાવેલું છે. ૧૩૭મા સૂત્ર સુધી નામનાં રૂપોને લગતાં વિધાન પૂરાં થાય છે, અને ૧૩૮ થી ૧૮રમા સૂત્ર સુધી પ્રાકૃતનાં વપરાતા નામધાતુ તથા પ્રાકૃતમાં વપરાતાં ક્રિયાપદને લગતા ત્રણે પુરુષના એકવચન અને બહુવચનના પ્રત્યયોની ચર્ચા કરેલી છે. તથા આ વિધાનની વચ્ચે પ્રેરક ક્રિયાપદની તથા ભાવે પ્રયોગ અને કર્મણિપ્રયાગના ભૂતકૃદન્તની પણ ચર્ચા આવે છે. સ્વરાંત ધાતુને લાગતા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂતકાળના પ્રત્યય તથા વ્યંજનાંત ધાતુને લાગતા ભૂતકાળના પ્રત્યયનું નિરૂપણ છે. આ જ પાદમાં સપ્તમી એટલે વિધ્યર્થ પ્રત્યયોની તથા આજ્ઞાર્થ પ્રત્યયોની તથા ભવિષ્યકાળના પ્રત્યયોની પણ ચર્ચા છે. તથા ક્રિયાપદના પ્રત્યાને લીધે ધાતુમાં થતા ફેરફારની પણ ચર્ચા છે. ૧૭૯ તથા ૧૮ભા સૂત્રમાં ક્રિયાતિપત્તિનાં રૂપોની હકીક્ત આપેલ છે અને ૧૮૧ મા સૂત્રમાં સંરકતમાં વપરાતા શત્રુ અને માર પ્રત્યયેના આદેશનું વિધાન છે અને છેલ્લા ૧૮૨ મા સૂત્રમાં નારીજાતિમાં વપરાતા શત્રુ અને માન પ્રત્યયના ત્રણ આદેશનું વિધાન છે. આ રીતે આ ત્રીજ પાદમાં નામનાં રૂપની તથા ધાતુનાં રૂપની ચર્ચા કરી આચાર્યશ્રીએ આ પાદ પૂરું કરેલ છે.
હવે અહીં છેલ્લે આઠમા અધ્યાયના ચોથા પાકને સવિસ્તર પરિચય આપવાનો છે. આગળના ત્રણ પાદ કરતાં આ પાદ મહત્તમ છે. આ યાદનાં બધાં મળીને શરૂઆતથી અંત સુધીમાં ૪૪૮ સૂત્રો છે. એમાં ૨૫૯ સૂત્ર તો કેવળ ધાતુઓના આદેશો માટે તથા ધાતુઓ સંબંધી પરિવર્તન માટે રોકાયેલાં છે.
સૂત્ર ૨૬૦ થી ૨૮૬માં શૌરસેની ભાષાનું વ્યાકરણ સમજાવેલ છે. ૨૮૭ સૂત્રથી ૩૦૨ સૂત્રોમાં માગધી ભાષાનું વ્યાકરણ, ૩૦૩ સૂત્રથી ૩૨૪ સૂત્ર સુધી પૈશાચી ભાષાનું વ્યાકરણ તથા ૩૨૫ સૂત્રથી ૩૨૮ સૂત્ર સુધી ચૂલિકાપૈશાચી ભાષાનું અને છેક છેલ્લે ૩૨૯ સૂત્રથી ૪૪૮ સૂત્ર સુધી અપભ્રંશ ભાષાને વ્યાકરણની નિરૂપણા સવિસ્તર દર્શાવેલ છે.
શૌરસેની ભાષાનું વ્યાકરણ જ્યાં પૂરું થાય છે ત્યાં છેડે જણાવેલ છે કે વીરસેનીના નિરૂપણમાં જે કાંઈ કહેવાનું બાકી રહેલ હોય તેને પ્રાકૃત ભાષાના વ્યાકરણમાં જે નિરૂપણ કરેલ છે તેની પેઠે સમજી લેવું. આ ઉપરથી એમ સમજાય છે કે પ્રાકૃત અને શૌરસેની એ બે ભાષાઓ વચ્ચે વિશેષ સમાનતા છે. પછી માગધી ભાષાના નિરૂપણમાં છેડે એમ જણાવેલ છે કે માગધી ભાષાના વ્યાકરણમાં જે કાંઈ નિરૂપણ કરવાનું બાકી રહેલ છે તેને શૌરસેની ભાષાના વ્યાકરણની જેમ સમજી લેવું. આથી શૌરસેની ભાષા અને માગધી ભાષા વચ્ચે વિશેષ સમાનતા હોવાનું માલુમ પડે છે. આ પછી પૈશાચી ભાષાના બાકી રહેલા વ્યાકરણના નિરૂપણને શૌરસેની ભાષાના વ્યાકરણના નિરૂપણની પેઠે સમજી લેવાની ભલામણ કરેલ છે એટલે એમ સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે કે પૈશાચીનું વ્યાકરણ અને શૌરસેનીનું વ્યાકરણ એ બે વચ્ચે વિશેષ સમાનતા છે. આ પછી ચૂલિકાપૈશાચી ભાષાની નિરૂપણું પૂરી થઈ ગયા બાદ બાકી રહેલા નિરૂપણને સમજવા સારુ કઈ ભાષાના નામને હવાલે આપેલ નથી પણ માત્ર ૬ સત્ર છે T૪૩૨૮ એટલું જ કહેલ છે, પણ આ સૂત્રનો અર્થ વૃત્તિમાં એમ સ્પષ્ટ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
બતાવેલ છે કે પ્રવત્ એટલે ‘પૂરી પેઠે' એમ મેઘમ સમજવાનું નથી પણુ પ્રાપ્યત એટલે ઉપર હમણાં જ જે પૈશાચી વ્યાકરણ બતાવેલું છે તેની પેઠે એટલે ચૂલિકાપૈશાચી ભાષા વિશે જે કાંઈ કહેવાનું બાકી રહેલ હાય તેને પૈશાચી ભાષાના વ્યાકરણની પેઠે સમજવાનું છે, અર્થાત્ શૌસેના ભાષા તથા ભાગધી ભાષા કરતાં પૈશાચી ભાષા અને ચૂલિકાપૈશાચી ભાષા એ બે વચ્ચે વિશેષ સમાનતા સમજવાની છે. એમ ગ્રંથકાર કહે છે. આ પછી એટલે ૩૨૯મા સૂત્રથી વ્યાકરણના ૪૪૫ મા સૂત્ર સુધી અપભ્રંશ ભાષાનું વિશેષ વિસ્તારથી વ્યાકરણ યેાજેલ છે. અને અપભ્રંશ ભાષાને પણ બીજી કાઈ ભાષાની સાથે નહી. પણ શૌરસે ભાષા સાથે જ સરખાવેલ છે અને કહેલ છે કે અપભ્રંશ ભાષા પ્રાય: શૌરસેની ભાષા સાથે વિશેષ સમાન છે. શૌરસેના ભાષા દકારપ્રધાન છે. 15ો અથવા તો તમો વગેરે અનેક પ્રયાગેા દ્વારા આ ભાષાને ઉપયેાગ નાટકામાં વપરાયેલ ભાષામાં થયેલ છે તથા જૈન પર પરામાં જે અચેલક પર ંપરા (ચેલ-વસ્ત્ર-નહીં વાપરનારી પરંપરા ) છે તેના પ્રવચનસાર, સમયસાર પગેરે ગ્રંથામાં પણ કારપ્રધાન શૌરસેની ભાષાના ઉપયાગો થયેલા દેખાય છે. પ્રાચીન ઉલ્લેખામાં સેન દેશની મુખ્ય રાજધાનીનું નામ મથુરા જણાવેલ છે એટલે આ ભાષાને પ્રચાર મથુરા બાજુના પ્રદેશમાં હતા એમ કહી રાકાય, આ તાંબત વિશેષ જાણવા માટે મથુરાના તથા મથુરાની આજુબાજુના પ્રદેશની ભાષાને અભ્યાસ જરૂરી છે.
પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં જે મગધીનું વ્યાકરણ આપેલ છે તે પ્રમાણે માગધીનું એક રૂપ સમજવાનું છે. આ જાતનું રૂપ નાટકામાં વપરાયેલ નાગધી મેાલારાએની ભાષામાં સચવાયેલ છે. બૌદ્ધશાસ્ત્રી ભાષાને પણ માગધી ભાષા કહેવામાં આવે છે, તે, નાગધીનું બીજુ રૂપ જણાય છે. કચ્ચાયનના પાલિન્યાકરણમાં ઔદુશાસ્ત્રની માગધી ભાષાનુ રૂપ સમવેલ છે, છેલ્લે આચાયશ્રાએ જે અપભ્રંશ ભાષાનુ સવિસ્તર વ્યાકરણ લખેલ છે તે અપભ્રંશ ભાષા વર્તમાનમાં વપરાતી ગુજરાતી, હિન્દી, મરાઠી, પાંજોખા વગેરે લેાકભાષાના પૂર્વરૂપને સ્થાને કેટલેક અંશે આવી શકે એવી છે. અ મટે પૂર્વક્ત તે તે વર્તમાન ચાલુ ભાષાએ અને અપભ્રંશ ભાષા વચ્ચે વિશેષ સમાનતા ગાધવા અવિકાધિક અભ્યાસ ખેડાય તે આ બાબત વિશેષ સ્પષ્ટ થઈ શકે, પશ્ન એક વાત તે ચાક્કસ છે કે ખીજા અનેક પ્રાકૃત વ્યાકરણામાં અપભ્રંશ ભાષા વિશે વિશેષ કહેવાયું નથી ત્યારે આચાર્ય ડૅમત્રે જ અપભ્રંશ ભાષાનું સવિસ્તર વ્યાકરણ રચેલ છે અને તે ભાષાને સમાવવા સારુ વ્યાકરણમાં ઉદાહરણ રૂપે આચાર્ય હેમચંદ્રના પોતાના
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩.
સમયમાં પ્રચલિત રજા અપભ્રંશ ભાષામય અનેક પદો પણ આચાર્યશ્રીએ આપેલાં છે. એ જ શ્રી. હેમચંદ્રના અપભ્રંશ વ્યાકરણ વિશેષતા છે.
આ નીચે ધાતુઓના આદેશમાથી બે પાંચ ઉદાહરણ તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ અહીં આપવામાં આવે છે તથા અપભ્રંશ ભાષાને વિશેષ સમજવા સારુ તેનાં થોડાંક પડ્યો પણ આ નીચે આપવામાં આવે છે : ૧. “થે' ધાતુને બદલે આચાર્યશ્રીએ વોઝ શબ્દ વાપરવાની ભલામણ કરેલ છે–
સ ,
, , VIકાર મરાઠી સાંnળની સાથે આ શબ્દ સરખાવી શકાય. ૨. “પા” ધાતુને બદલે આચાર્યશ્રીએ પિત્ત તથા શબ્દોને વાપરવાની ભલામણ
કરેલ છે ૮૪૧૦ ભાષામાં વપરાતા કંપની ક્રિયાપદમાં ધાતુ જ સ્પષ્ટ છે. તથા હાકાની કે નેચા અથવા બીડીની લૂંટ શબ્દમાં કે પાણીનો ઘૂંટડોના
9 ટક” શબ્દમાં ઘટ ધાતુ રહેલો છે ૩. નિ+=નિદ્રા ધાતુને બદલે ૮૪૧૨ સૂત્ર દ્વારા ઉઠ્ઠ ધાતુ તે પ્રયોગનું સૂચન કરેલ
છે. ભાષામાં “કોંઘવું' ક્રિયાપદ અને ભાષામાં પ્રયલિત “ઘ” નામ સુપ્રતીત છે “ઊંઘનું મૂલ એટલે પૂર્વરૂપ કયા શબ્દમાં છે તે શેાધવા જેવું છે. કદાચ ક્યા માં એ હોઈ શકે. ઊંઘતા માણસનાં નસકોરાં ઘણીવાર વધારે અવાજ કરે છે એટલે ઊંધ શબ્દને
સંબંધ +ત્રા સાથે કદાચ ક૯પી શકાય ખરો. ૪. ’િ ધાતુને બદલે ઢશબ્દને ઉપગ બતાવેલ છે–તાકારના ઢાંકવું
ક્રિયાપદ ઢ ઉપરથી આવેલ નથી ? આ ઢ# શબ્દનું મૂળરૂપ જરૂર શેધવા જેવું છે, કદાચ સંસ્કૃત ૧૦૩૦ સ્થળે વળે એટલે રથ ધાતુ સાથે પ્રસ્તુત દ્રશ્ન ને સરખાવી શકાય. “સંવરણ”
એટલે ઢાંકવું. ૫. મેળવવું-એક ચીજમાં બીજી ચીજ મેળવવી” એ અર્થ માટે આચાર્ય મેવ ધાતુ.
બતાવે છે અને કહે છે કે મિત્રને બદલે મેરુ વાપરવું-૮૪ર૮ સરખામણી કરતાં એમ લાગે છે મિત્ર ધાતુ સાથે પ્રસ્તુત મેઝર્વ ની સગાઈ વધારે શું ન બંધબેસે ? મિત્ર ધાતુ તુદાદિગણમાં
શ્લેષણ” અર્થસૂચક છે અને તેને સળંગ નંબર ૧૪૧૧ છે. એમ જણાય છે કે કોઈ વિશિષ્ટિ અભ્યાસી આ પ્રકારે પ્રાકૃત ધાત્વાદેશને તુલનાત્મક અભ્યાસ કરે તે ઘણું ધાવાદેશના પૂર્વરૂપ જરૂર મળી શકે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
-અપભ્રશ પદ્યો–
१ गुणहिं न संपइ कित्ति पर फल लिहिआ भुति ।
केसरि न लहइ बोडिअ वि गय लक्खेहिं घेप्पंति ॥ અર્થ–ગુણો વડે સંપત્તિ નહીં, પણ કીર્તિ મળે. (જી) લખેલાં ફળ ભોગવે
છે. કેસરી ન લહે બદી, પણ ગજ લાખ વડે ખરીદાય છે–પ્રહણ કરાય છે. બેદી એટલે એક પ્રકારનું હલકું નાણું. २ पुत्ते जाएं कवणु गुणु, अवगुणु कवणु मुएण ।
जा बप्पीकी मुंहडी चंपिज्जइ अवरेण ।। અર્થ–પુરો નાઈ-પુત્ર પેદા થયે એટલે પુત્રના પેદા થવાને લીધે. –કોણ-ક
ગુણ? મુએ અવગુણ કેણ–કો ?
જ્યાં સુધી બાપુકી મgી એટલે બે-જમીન-વાયઅપરણ–બીજા વડે દબાતી હોય ? वासु महारिसि एउ भणइ जइ सुइसत्थु पमाणु ।
मायहं चलण नवताहं दिवि दिवि गंगााहाणु ॥ અર્થ–-વ્યાસ મહાઋષિ એમ કહે છે-ભણે છે-કે જે જતિશાસ્ત્ર–વેદવચન
પ્રમાણ હોય તે માતાઓનાં ચરણોને નમનારાઓ માટે દિને દિને ગંગાસ્નાનનું ફળ છે.
તા.ક.-આચાર્ય હેમચંદ્ર જૈનધર્મની પ્રભાવનાની અપેક્ષાએ રાજા સિદ્ધરાજ અને તેના સોલંકી વંશ સાથે વિશેષ મિત્રતા કેળવેલી, તેના સૂચન માટે આચાર્ય સમગ્ર સિદ્ધહેમના દરેક પાદની સમાપ્તિમાં રાજા મૂળરાજથી માંડીને રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહ સુધીના દરેક રાજાઓની એક એક બ્લેક દ્વારા સરસ રીતે વર્ણને કરેલ છે તે શ્લોકા કે તેમને અનુવાદ માત્ર અનુવાદકે આઠમા અધ્યાયની સમાપ્તિમાં જ માત્ર નમૂના તરીકે મૂકેલ છે પણ બીજે ક્યાંય મૂકેલ નથી.
બેચરદાસ જીવરાજ દોશી
૧રબ, ભારતી સંસાયટી, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ. મે ૧૯, ૧૯૭૮ વૈશાખ સુદ ૧૩, ૨૦૩૪.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક
यानु
४०७
४०८
४१०
૪૧૨ ४१३
૪૧૪
.
૪૧૫ ૪૧૫
અશુદ્ધિઓ
खङ्ग समत्ते
समत्तो द्योतनया: पश्यनयाः पश्यन्त्याः समापम्
समाप्तम् दायेतेन
दयितेन शृङ्गेभ्यप शृङ्गेभ्य: १० अय
अथ सुउणिह
सउणिह शकुनी नाम् शकुनीनाम् तरुणाम्
तरूणाम् વાંકા
પાકી 'वान' त्यादि । २६४२। तरू तरुल्यः
तरुभ्यः नीसावण्णु नीसावन्नु तगे: फलाणिना गृह्य तरो: फलं गृह्यते मुक्या
मुक्त्वा
तदू अख्यम्
अरण्यम् तरुतअः अपिवझाम् तरुम्यः अपि वल्कलं मुनिः
मुनयः परिचानम्
परिधानम् क्षशण लभते अशनं लभन्ते स्वामिम्य एताग्द् स्वामिन्य एतावद् अग्रलम्
अग्रलकम् (अधिक) मृत्या गृणेन्ते भृत्या गृह्णन्ति
तरु
૪૧૫
तढ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૫
અશુદ્ધિઓ શુદ્ધ धर्म: अधु विरता अथ विरलप्रभावः प्रभाव अव एव कलौ धर्म: दयियेतन दयितेन प्रेयसता
प्रवसता सिनेमस मा सूत्रमा ‘णानुस्वारौ'
(३४२)नी पविभाग १२तां--णा-अनुस्वारो એમ પણ થઈ શકે એટલે ના થાય અને
અનુસ્વાર પણ થાય. ऊण्ह उपह
तरुणा
२४
तरूण
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ રચિત શ્રી સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ
અષ્ટમ અધ્યાય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ
(પ્રથમ પાદ)
મથ પ્રકૃતિનું ટાણા આ સૂત્રમાં બે પદો છે–ત્રય અને પ્રાંતમ. અટલે અનંતર, અર્થાત તરત જ. આ પ્રાકૃતની રચને પૂર્વે સાત અધ્યામાં સંસ્કૃત વ્યાકરણની રચના આચાર્યે કરેલી છે. એ સંસ્કૃત વ્યાકરણ | ચિના પૂરી થતાં તરત જ આચાર્ય આ પ્રાકૃતના વ્યાકરણને બનાવવાનું શરૂ કરે છે. અર્થાત સંસ્કૃત વ્યાકરણની રચના અને પ્રાકૃત વ્યાકરણની રચના : કબીજી સાથે સંકળાયેલી છે એવું દાવવા આચાર્ય સંસ્કૃતના વ્યાકરણ : ૫ ટો બાક ના વ્યાકરણ રચના કરેલા છે.
મથન બાજે અર્થ આધકાર છે, એટલે આખા વ્યાકરણમાં માત્ર પ્રાકૃત ભાષાનું જ કામ થવાનું છે અને દરેક સૂત્રને પ્રાકૃત ભાષાના શબ્દોનું સાધક સમજવાનું છે.
હવે બીજા શબ્દ પ્રાતમુને અર્થ–પ્રાકૃત ભાષા ઘણી જૂની છે. ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધના વખતમાં તો લેકમાં આ ભાષા બોલાતી હતી અને બુદ્ધ પછી પણ રાજા અશોકના વખતમાં પણ આ ભાષા બોલાતી હતી માટે રાજા અશકે પોતાની ધર્મલિપિઓ ભારતના ચારે ખૂણે આ ભાષામાં કોતરાવી છે. આવી જૂની ભાષાને અભ્યાસ સાધારણ લોકો કરી શકતા નથી. માત્ર પંડિતલોકમાંના જે લોકો ભાષાના રસિક છે તેઓ જ આવી ભાષાનો અભ્યાસ કરી શકે છે. પંડિતો સંસ્કૃત ભાષાને બરાબર જાણતા હતા એટલે એમને અભ્યાસ કરવામાં સરળતા થાય એ દષ્ટિએ ચંડ વૈયાકરણથી માંડીને આ. હેમચંદ્ર સુધીના વૈયાકરણએ પોતપોતાનાં પ્રાકૃત વ્યાકરણોને સંસ્કૃત ભાષામાં રચેલાં છે, એ તમામ વ્યાકરણોમાં સંસ્કૃત શબ્દમાં ફેરફાર કરીને પ્રાકૃતને સમજવાની પદ્ધતિ બતાવેલી છે એટલે પંડિતોને આ ભાષા શીખવામાં સરળ થાય એ વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખીને તે તે આચાર્યોએ પ્રતિ: સંસ્કૃતમ્ એમ કહેલું છે. સંસ્કૃત શબ્દના સ્થાને
હેમ-૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન આદેશ કરીને સમજાવેલું હોય અથવા શબ્દમાં રહેવા સ્વરોને તથા વ્યંજનોને પરિવર્તિત કરીને સમજાવેલું હોય તેનું નામ પ્રાકૃત.
હવે સંસ્કૃત પછી પ્રાતની વાત શરૂ કરવામાં આવે છે. સંસ્કૃતના શબ્દો અને પ્રાકૃતના શબ્દ વચ્ચે જે પ્રાકૃતનું સામ્ય છે તેવા પ્રાકૃતનું આ વ્યાકરણ છે, પણું જે પ્રાકૃત શબ્દોનું સામ્ય સંસ્કૃત શબ્દો સાથે નથી તેવા પ્રાકૃતનું એટલે દેશ્ય પ્રાકૃતિનું આ વ્યાકરણ નથી, એ હકીકત બતાવવા માટે જ સંસ્કૃત વ્યાકરણની રચના પછી તરત જ પ્રાકૃતના વ્યાકરણની રચના કરવામાં આવી છે.
સંસ્કૃતના સિદ્ધ શબ્દ ઉપરથી પ્રાકૃત શબ્દ બનાવવાની એક પદ્ધતિ છે અને બીજી પદ્ધતિ સંસ્કૃતના સાધ્ય શબ્દ ઉપરથી પ્રાકૃતના શબ્દ બનાવવાની છે. જે પ્રાકૃત ભાષાને આ પદ્ધતિ લાગુ પડે છે તે ભાષાનું જ આ વ્યાકરણ છે. પણ જે દેશ્ય પ્રાકૃતિને આ પદ્ધતિ લાગુ પડતી નથી તેનું ખાસ કરીને આ વ્યાકરણ નથી.
પૂર્વના પંડિતેએ પ્રાકૃતના ત્રણ ભેદો બતાવેલા છે: (૧) તદ્ભવ (૨) તત્સમ અને (૩) દેશ્ય. આમાં તદ્ભવ અને તત્સમ શબ્દનું સામ્ય સંસ્કૃત ભાષા સાથે વિશેષ છે. દેશ્ય શબ્દોનું સામ્ય ઘણું ઓછું છે. તદ્ભવ અને તત્સમ એ બે ભેદને એક ભેદમાં પણ સમાવી શકાય છે. પ્રાકૃતના અનેક એવા શબ્દો છે જેમનું સામ્ય સંસ્કૃત શબ્દો સાથે અક્ષરશ: છે. - જેમકે–સંસાર, હવ, નર, રા, મેર, પૂરી, ફરજ, સમીર, માયા, રસી, દ્વારા, સર, સી, જિરી, ઘર, વગેરે વગેરે.
બીજા કેટલાક પ્રાકૃતના એવા શબ્દો છે જેનું સંસ્કૃત શબ્દો સાથે આંશિક સામ્ય છે, જેમકે– વન-વઘઇ, નયન-નૈયા, વનિતા-વિચા. રો-રીવ, પટ- પર, પાર-પાર, વેનુ વેણુ,ગત-અતલ, તિન - ધિ, સ્ત્રોથ વૃત્ત, વેટ, મુઝિ-મુઠ્ઠી, કૃત્તિ-મદિના, મુo – oણ તુર-ગુજી, પત ટુ-વહિવેચા,પ્રતિમા પરિમા, સત્તતિ-સત્તર.
આ બંને પ્રકારના શબ્દોને સંસ્કૃતસમ નામના ભેદમાં સમાવી શકાય છે. એટલે દેજેય પ્રાકૃત અને સમસંસ્કૃત પ્રાકૃત એ બે ભેદથી જ કામ ચાલી શકે એમ છે.
જે સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દો અને જે પ્રાકૃત ભાષાના શબ્દ એ બે વચ્ચે એકદમ સામ્ય છે–જરા પણ ફરક નથી. એ શબ્દની સાધના માટે આ વ્યાકરણની જરૂર નથી. એવા શબ્દની સાધના સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દોની સાધનામાં સમાઈ જાય છે. પણ જે શબ્દોમાં આંશિક સામ્ય છે અને જે શબ્દોને આદેશ દ્વારા સમજાવેલા છે તેમની સાધો માટે આ વ્યાકરણ છે.
પ્રાકૃત ભાષામાં મૂળ પ્રકૃતિ, પ્રત્ય, લિંગ, કારક, સમાસ અને સ્વરસંજ્ઞા વગેરે સંજ્ઞાઓ એ બધું સંસ્કૃતના વ્યાકરણમાં જણાવ્યા પ્રમાણે સમજવાનું છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ વળી સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં વાત ૧૧ારા એવું સૂત્ર બતાવેલું છે તે સૂત્રને સંબંધ પણ આ વ્યાકરણ સાથે છે એટલે આ પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં જે હકીકત કહેવામાં આવી નથી તેને લેકે પાસેથી એટલે પ્રાકૃત ભાષાના જાણકારો પાસેથી સમજી લેવાની છે, તેથી કરીને સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં જે સ્વરે કહેલા છે તેના કરતાં પ્રાકૃત ભાષામાં ઓછા સ્વરે સમજવાના છે, અર્થાત્ , બર, હૃ, હૃ. છે, આ એટલા સ્વરે પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાતા નથી. એ હકીકત લૌકિક પંડિતો જાણી લેવાની છે તથા વિજતીય વ્યંજન સાથે જોડાયેલા હૂ અને સ્ પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાતા નથી. પણ પિતા પોતાના વર્ગના વ્યંજને સાથે જોડાયેલા હોય એવા સ્વર વગરના ટુ અને સ્ તો પ્રાકૃતમાં વપરાય છે. જેમક–પો.
છે. મકાન, નામ, એ જ રીતે જવુ, ચંદામ, વિનયન, સં –આ બધા શબ્દોમાં સ્વર વગરનો જૂ અને હું પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય જ છે.
જે પ્રાકૃતમાં છે અને જો સ્વરે વપરાતા નથી તો પણ કેટલાક પ્રાકૃત વૈયાકરણના મતમાં પ્રાકૃતમાં છે અને વપરાય છે; જેમકે–તાકૂ-જૈવ सौदर्यम्-सोमरियम् कौरवाः-कौरवा.
સ્વર વગરને વ્યંજન જે વિજાતીય વ્યંજન સાથે જોડાયેલ હોય તેનો પ્રયોગ પ્રાકૃત ભાષામાં થતો નથી. જેમકે–ર, કુ, શુ, શ , તw. આવી વિજાતીય સંયુક્ત વ્યંજનવાળા શબ્દોને પ્રયોગ પ્રાકૃત ભાષામાં વેર્યા છે, પણ આને બદલે સજાતીય સંયુક્ત વ્યંજનવાળા શબ્દોનો પ્રયોગ સુવિહત છે, જેમકેરત્ત, મુત્ત, પુ, ચ, તરૂર છે તેમજ રા, ૫ અને વિસર્ગ પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાતા નથી, તથા પ્રાકૃત ભાષામાં લુત સ્વરને પ્રયોગ પણ થતો નથી. આ જાતનો વણું સમાપ્નાય લેક-પંડિત–પાસેથી જાણું લેવાનો છે.
જેકે જાતીય સંયુક્ત વ્યંજનને વ્યવહાર પ્રાકૃત ભાષ' માં નથી એમ ગ્રંથકાર આચાર્યશ્રીએ જણાવેલ છે, તેમ છતાં તેમણે એવાં કેટલાંક સૂત્રો દ્વારા વિજાતીય સંયુક્ત વ્યંજનનું વિધાન કરેલ છે. જે ઉપરથી તે તે સત્રો દ્વારા નીચે જણાવેલા વિજાતીય સંયુકત વ્યંજનને પણ વ્યવહાહાર પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રચલિત છે એમ સમજવું જોઈએ. વિજાતીય સંયુકત વ્યંજન અને એનાં વિધાયક સૂત્ર
૮ /૨/પર ૮ /૨/ ૮૨/૭૫ ૮/૨/૭૬ ૮/૨/૮૦
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આ ઉપરથી એમ સમજી લેવાનું છે કે પ્રાકૃત ભાષામાં મ, નર્, , અને એટલા સંયુક્ત વ્યંજનેને વ્યવહાર તે વ્યાકરણના નિયમ પ્રમાણે જ વિહિત છે.
આ ઉપરાંત માગધી પ્રાકૃતમાં વિજાતીય વ્યંજન સાથે જોડાયેલ સના તથા ના અને તેના પ્રવેગનું પણ ગ્રંથકારે વિધાન કરેલ છે ;
-૮૪/૨૮૨
स्म 9 ને યુ
स्नु
स्फ ન –૮/૪/૨૬ ૦ સ્થ, –૮//૨૨૧ – –૮/૪૨૧૬ ૪–૮/૪/૨૨૮
–૮/૪૨૧
પૈશાચી પ્રાકૃતમાં ૪ વ્યંજન પણ વપરાય છે–૮/૪/૨૦૮. ૪ વ્યંજન તો માત્ર વેદની ભાષામાં જ પ્રચલિત છે.
અપભ્રંશ પ્રાકૃતમાં ૬ સ્વર પણ વપરાય છે–૮/૪/૨૨ તથા વિજાતીય વ્યંજન સાથે જોડાયેલ ૨ વ્યંજન પણ વપરાયેલ છે.-૮/૬/. .
આ સિવાય ઘrળ વગેરે શબ્દોમાં ર વપરાયેલ છે. આ રીતે ભાગધી વગેરે પ્રાકૃત ભાષાઓમાં વિજાતીય સંયુક્ત વ્યંજનેને વ્યવહાર વ્યાકરણસિદ્ધ છે.
સંસ્કૃત ભાષામાં દ્વિવચન વપરાય છે તેમ પ્રાકૃતમાં નામના કે ક્રિયાપદના રૂપમાં ક્યાંય દ્વિવચન થતું નથી. દ્વિવચનને બદલે બધે બહુવચનને પ્રયોગ થાય છે, અને ખાસ જ્યાં બે સંખ્યા સૂચવવી હોય ત્યાં બહુવચની પદ સાથે fz શબ્દને પ્રગટ કરવામાં આવે છે.
આ ઉપરાંત પ્રાકૃત ભાષામાં ચતુર્થીના બહુવચનનો પ્રયોગ ક્યાંય થત નથી. જોકે આચાર્યે પ્રાકૃત ભાષામાં તેને પ્રયાગ ન લેવાની સૂચના કરેલી છે તો પણ માત્ર એક સંસકૃત ય અવ્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં તેના પ્રયોગનું આચાર્યું
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
વિધાન કરેલું છે. એ અપેક્ષાએ પ્રાકૃત ભાષામાં માત્ર એક જ પ્રયોગમાં છે, વપરાયેલ છે, જુઓ ૮/૧/૨૬૯ સૂત્ર –ણે વીમા
વધુમ્ દ્રારા આ સમગ્ર પ્રાકૃત વ્યાકરણમાં જે જે વિધાનો કર્યો છે તે તમામને બહુલ સમજવાં, અર્થાત આ વસ્તુનો અધિકાર આખા વ્યાકરણમાં સમજવાનું છે.
કરેલું વિધાન ક્યાંક બરાબર થાય છે, ક્યાંક થતું પણ નથી અને ક્યાંક વિકલ્પ પણ થાય છે અને ક્યાંક વળી કરેલા વિધાનથી જુદું પણ થાય છે. જેવી રીતે વેદોની ભાષાનું વ્યાકરણ વિશેષતઃ અનિયત છે માટે જ પાણિનિએ પિતાના વ્યાકરણમાં ઠેકઠેકાણે હરિ વહુરમે જણાવેલું છે તેમ આ પ્રાકૃત ભાષાનું બંધારણ પણ વેદ ની ભાષાના બંધારણની પેઠે અનિયત જ છે. જ્યાં જ્યાં આ બહુલની પ્રવૃત્તિ થતી હશે ત્યાં ત્યાં ઉદાહરણ સાથે યથાસ્થાન બતાવીશું
પ્રાઈમ દ્રારા સંસ્કૃતના “લૌકિક સંરકૃતિ અને વૈદિક સંસ્કૃ' એમ બે પ્રકારે છે તેમ પ્રાકૃત ભાષાના બે પ્રકાર છે: (૧) લોકિક પ્રાકૃત અને (૨) આર્ષ પ્રાકૃત. જેમા લૌકિક પ્રાકૃત બહુલતાપ્રધાન છે તે આર્ષ પ્રાકૃત પણ બહુલતાપ્રધાન છે. ઋષિ. લકોએ પ્રાકૃત ભાષામાં જે રચના કરી તે ભાષાનું નામ આર્ષ પ્રાકૃત. ઋષિ એટલે ભગવાન મહાવીર અને તેમના પ્રાચીન ત્યાગી અનુયાયીએ. જે પ્રાકૃત શબ્દને વ્યાપક અર્થ લઈએ તો તેમાં બોદ્ધ પટકની પાલિ ભાષા પણ આવી શકે છે. એ અપેક્ષા" ઋષિ એટલે “બુદ્ધ ભગવાન અને પ્રાચીન ત્યાગી ભિક્ષુઓ પણ થઈ શકે.
જે વખતે ધર્મશાસ્ત્રની ભાપા આમજનતા સમજતી નહોતી અને ધર્મવિચારના સબ ધમાં ભારે ગૂગળ મગ અનુભવતી હતી તે વખતે ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધ લોકભાષામાં વમના વચારો રજૂ કર્યા.
ભ. મહાવીરે જે ભાષામાં ઉપદેશ કરે તેને અર્ધમાગધી ભાષા કહેવામાં આવે છે. ભ. મહાવીરને વિહાર વિશેષત: મગધમાં થયેલો. આથી તેઓ એવી ભાષા બોલતા કે જેથી મગધના લેકે સમજી શકે અને મગધ બહારના લોકે પણ સમજી શકે તેથી તેને “અર્ધ - ધી મષા કહેતા, બુદ્ધ ભગવાને તો માગધી ભાષામાં જ ઉપદેશ આપેલો તેથી તેમની ભાષા તો માગધી જ છે. પણ પછી ભાષાના નામ તરીકે “પાલિ ભાષા'ના નામથી પ્રચાર થયા. “પાલિ' શબ્દને ખરા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
અર્થ “ધર્મવચન છે. મૂળ શબ્દ “પલિયાય છે. અશોકની ધર્મલિપિમાં પણ આ શાબ્દ વપરાયેલ છે, “ લિ' શબ્દનું મળે આ “પલિયાય’ શબ્દમાં છે. પિટકના પાલિ ભાષામાં રચાયેલા ટકા ગ્રંથોમાં ઠેકઠેકાણે એવું આવે છે કે
૨ મુિ (૩ ૨ વાઢિપુ) – એટલે ધર્મ અને કહ્યું છે. જે પાલિ શબ્દ ભાવાવાચક છે તો ૩ ૨ વાર; એમ લખી શકાય નહીં. ધર્મનાં વચને જે ભાષામાં છે તે ભાષા અને તે વચને એ બેને અભેદ કપી “પાલિ શબ્દ ભાષા અર્થમાં વપરાય છે. ખરી રીતે બૌદ્ધ પિટક ગ્રંથની ભાષા માગધી છે. એ હકીકત પાલિ ભાષાના વ્યાકરણના આરંભમાં “સા માગધી મૂત્રમાલા” એમ જણાવીને પાલિ વ્યાકરણના પ્રણેતા કચ્યાયને–કાત્યાયને–– જણાવેલ છે. પ્રાકૃત ભાષામાં અને પાલિ ભાષામાં ઓછું અંતર છે, કેમકે એ બંને ભાષા દ્વારા પ્રવચન કરનાર મગધદેશના જ છે. આ પ્રયોગેનાં ઉદાહરણે અમે યથાસ્થાન બતાવવાના છીએ.
-- મિથ વૃત્તt Iટાશક વર્તી–સમમાં-આવેલા શબ્દોમાં જે સ્વરો દીર્ઘ છે તે, બહુલ હવે થાય અને જે સ્વરો હસ્વ છે તે, બહુલં દીર્ઘ થાય છે. આ રીતે સમાસમાં આવેલા શબ્દોના સ્વરોમાં પરસપર આ ફેરફાર થાય છે. આ ફેરફાર સંસ્કૃત ભાષામાં અને વૈદિક ભાષામાં પણ વિહિન છે. જેમકે અષ્ટાપાત્રમ્ નીલુ મુનીવન આ માટે જુઓ સિદ્ધહેમ વ્યા. સારા૮૬ થી તારા વગેરે સૂા.
સન્ત, અન્તર્યું–ગરિ -વેદીની અંદર સવીરૂં, સત્તાવીસા-તલવાર -સત્તાવીસ ' વળી બહુલું હોવાથી ક્યાંય દીર્ઘ વિકપે પણ થાય છે. જેમકે – વારિમર્ફ, વારમવારમત-પાણી ળી ( દિી કે વેવ) મુમન્ત, મુશાયતં-મુત્રપત્ર-હાથરૂપ યંત્ર ઘર, વર્ડ'..પતિ –પતિનું ઘર વળ, વર્ગ-જીવનમ-વાસડાનું વન
આ વિધાન બહુલે છે માટે કથાક દીર્ઘ થતો નથી. જેમકેgવજ્ઞળો-યુવતિનનઃ-યુવતિજન
દીધુંને હૂ– નિગતિ-વત્રિ-ત્રી–માસ્ટરમતવૃશિઅ-વતિ–વીષિ-માય –
પહાડના મધ્યભાગની શિલા વડે ખલિત થયેલી તરંગમાળાવાળાનું.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આમ અચાયત્રથમ પાક
ક્યાંય વિકલ્પ થાય છે. જેમકે – દીધને દૂર્વના-ગા-વહેંચમુનાતટH-યમુનાને તટ ન–સન્ન, નર્ર–સોનં–નાસ્ત્રોત-નદીને પ્રવાહ બારિ-, જોરાં-રમ-ગરીનું ઘર વહુ–મુદ્દે, વદૂ-મુર્દ-વધૂમુ-વહુનું મુખ
पदयोः सन्धिः वा ॥८॥१॥५॥ બે સ્વરો પાસે આવે કે બે વ્યંજને પાસે આવે ત્યારે સંસ્કૃતમાં સંધિના નિયમ દ્વારા સંવિ થઈ જાય છે. પછી એક જ પદ હેય કે અનેક પદ હેય પણ પ્રાકૃતમાં તેમ નથી. પ્રાકૃતમાં વ્યંજનની સંધિ થતી જ નથી. જે સંધિ થાય છે તે સ્વરોની જ થાય છે અને તે પણ બે પદોમાં જ, એક પદમાં કયાંય નહીં.
આચાર્ય કહે છે કે સંસ્કૃતમાં કહેલાં તમામ સંધિના વિધાન પ્રાકૃતમાં વ્યવસ્થિત વિભાધાપૂર્વક થાય છે. વ્યવસ્થિત વિભાષા એટલે પ્રાચીન પ્રયોગોને અનુસાર વ્યવસ્થાપૂર્વક વિકલ્પ સંધિ સમજવી. જોકે આચાર્યો અહીં સંસ્કૃતમાં કહેલાં તમામ સંધિવિધાનને નિર્દેશ કરે છે પણ આ વાક્યને અર્થ તેને શબ્દ પ્રમાણે લેવાનો નથી પણ મોઘમ લેવાનું છે. કેમકે સંસ્કૃતમાં , , મેં છ વગેરેની સંધિ પણ બતાવેલી છે. પ્રાકૃતમાં એ જાતની સંધિનો સંભવ નથી માટે બે પદનાં સ્વરે પાસે પાસે આવેલા હોય ત્યાં પ્રાકૃત ભાષામાં જે સંધિ સંભવી શકે તે સંધિનું વિધાન આ સૂત્ર વિકલ્પ કરે છે.
વાણી, વાસ–ફસી-ભ્યાસ વિ–વ્યાસ નામના ઋષિ હમચંદ્રના સંસ્કૃત વ્યાકરણનું સંવિધાયક સૂત્ર ૧૨ ૬. વિસમાયાં. વિરમ–આયવો-વિષમતા:-વિરમ તાપ. હેમ. સં. સંધિવિ. સૂત્ર
૧૨૧ રસો . દ્રષિરો-રૂરીશ્વર:-દધિને ઈશ્વર સામર્ચ, સાકરમચં–સ્વાસુ -સ્વાદવાળું પાણી નીચેના શબ્દો એક જ પદરૂપ છે માટે તેમાં આવેલા સ્વરેની સંધિ થતી નથી વાનગી=પામવા –પગ અથવા પાયે વર=-વતઃ–પતિ કથાઓ= ત્યાગો વા–વસ્ત્રથી દ્વારા મુતા=મુલા–મુઘયા--મુગ્ધા વડે ટારા૨3/ મુકામુદ્રાઈ -બુધ-મુગ્ધા વડે ?”
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
,,
મદ્+=મહદ્ મTMતિ-પૂજા કરે છે ।।૩।રૂ5| મ+=મત્ત-મતિ-પૂજા કરે છે બહુલને લીધે કાઈ કાઈ પદમાં એક પદમાં પણ સંધિ થઈ જાય છે. વાહિ+=ાઢી-વાહિક-કરિષ્યતિ-કરો ૧।૨।૧
વિનો વિડ્યો, વીબો-દ્વિતીયઃ-બીજો ૧૫૨૧
અહીં બતાવેલાં આ બધાં પ્રથમ અધ્યાયનાં સંસ્કૃત સૂત્રેા સિદ્ધહેમવ્યાકરણનાં સમજવાં
ન ૩-૪ (યુ) વર્ણય અસ્ત્રે ।।।દ્દા
એ પદમાં ફ્ વ પ અર્ત સ્વર~~વિજાતીય તંર્-આવે તે સંધિ થાય નહીં અને એ પદમાં ૩ વર્ષો પછી અસ્વ સ્વર-વિજાતીય સ્વર–આવે તેપણ સંધિ થાય નહી, ‘અસ્વ’ શબ્દની સમજૂતી આ પ્રમાણે છે—જે સ્વરાની શ્ર્વ સંજ્ઞા ન હેાય. જેમનાં ઉચ્ચનાં સ્થાનો અને ઉચ્ચારણના પ્રયત્ના એકસરખાં ન હાય તેને અસ્વ' કહેવાય. આ માટે જુએ : ૧/૧/૧૭ સૂત્ર,
H
૬ વણુ -- વેવિશે વિપ્રયાસોર વને ડવ્યવારા:વૈરિ વગ'માં પણ અવકાશ નથી વાનિકાન્તવાનું -વરે આર્યવન્રમ આ વજ્ર નામના આચાર્યંને વંદન કરું છું સ+જ્જો-શોમતે ઉપેન્દ્ર-ઉપેદ્ર શેમે છે નાવહિ+તુળો-પ્રમારુિળ:-પ્રના વડે લાલ
૩ વણ-મુ+ર મુઝેન્દ્ર:-રાક્ષસે ઇંદ્ર
૩૫માનુ+ગવઽત્ત-ઽવમાનુ પર્યાપ્ત-ઉપમા માટે પૂરતુ નહીં T+૩=ોર ગૂઢ દર્~~હી વા - છી નિયમ ગે.
પુર્વીલ=પુીસ-પૃથ્વીશ પૃ ાના ઇશ. સ્વર નથા પણ સજાતીય છે તેા આ નામ ન લાગે.
ૐ વધ્યુ છે તેથી
અહીં ૬ વેણ પછી વિજાતીય
આ
૫૬-મોતો નાશના
એ પદમાં કાર અને કરછી કાઈ પણ સ્વર આવે તે। સધિ થતી નથી. કળેિ+બાયંધ=દ્વિદળે આવવંતોઽદ્રવને મવતન્ત્યા:-ઉઝરડા થયા
પછી બાંધતી સ્ત્રીનું,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[
માવિમો+gf= વિમો gf–શારક્ષામ હાની-અમે હમણું જોઈએ છીએ.
કો+રિશં=શ મછરડ્યું–મો થયે-અહો ! આશ્ચર્ય છે. નીચેનાં પદોમાં ઇ, બો આવેલા નથી તેથી સંધિનિષેધ ન થાય ? મયગાગા-=અધાત્રોન––અર્થને વિચાર.
स्वरस्य उद्धृत्ते ॥८॥१८॥ વ્યંજન સાથે જોડાવલા પૂર માંથી બે જન નીકળી જતાં જે સ્વર બાકી રહે તેનું નામ ૩ સ્વર. કોઈ પણ સ્વર પછી આ કવૃત્ત સ્વર આવ્યું હોય તે સંધિ થતી નથી.
ધરૂવું=–ધપુરીનું એક ક્રીડાનું નામ. આ ઉદાહરણમાં સાથે ડિને ૩ મળેલ હતો, પછી નીકળ જતાં એકલા ૩ બાકી રહ્યો.
નિતી+ગર=નિસાગર–નિવાર:–ચંદ્ર અથવા નિશાચર:-રાક્ષસ નિસિ+ાર=નિસિર–નિશાચર –રાક્ષસ રળિ+=ાળિયર-૨ની:-ચંદ્ર અથવા જ્ઞનીવર;-રાક્ષસ આ ત્રણે ઉદાહરણોમાં જર ક વરની અર થવાથી એ ઉદ્દત્ત સ્વર છે. મy+મતં મધુરં–મનુનવત્ મનુષ્યપણું કઈ કઈ ઉદાહરણમ આ નિયમ વિકલ્પ લાગે છે. કુમારો, ફુગ્મગાર-કુમાર-કુંભાર મુસી, સુરરિસો–પુપુરુષ-પુરુષ
કોઈ કોઈ ઠેકાણ વર પછી ઉદવૃત્ત સ્વર આવે તો પણ સમાસમાં બે પદમાં સંધિ થઈ જ જાય છે.
સા, સાગાળો–સા તવન –સ તવાહન રાજ ચમ (વન ગામ –ચત્ર - અક્રનાક
બે નામોને સમાસ થયા પછી એ જુદાં જુદાં નામ નથી રહેતાં પણ બે નામનું એક પદ જ થઈ જાય છે અને સંધિનું વિધાન પ્રાકૃત ભાષામાં બે પદોમાં જ કરેલું છે એટલે સમાસમાં સંધિ ન થવી જોઈએ. તેમ છતાં–iધર્ડ, નિતા વગેરે શબ્દોમાં આ નિયમથી સંધિને ધિ કરેલા છે. તેથી એમ સમજવું જોઈએ કે
જ્યાં બે નામોને સમાસ થઈ એક પદ થયું હોય ત્યાં પણ બે નામમાં ભિનપદપણું છે. ભિન્નપદપણું સમજીએ તો જ આ નિયમ લાગુ પડે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
त्यादेः॥८॥१९॥ ક્રિયાપદને લાગેલા તિ વગેરે પ્રત્યયોના સ્વર પછી કોઈ પણ સ્વર આવે તે બે પદમાં પણ સંધિ થતી નથી.
ટોફર્સ્ટટ્ટ=ો ફુદ–અહીં થાય છે. મવતિમવતિ ફુદું–અહીં થાય છે.
હુ તારો, કઈ પણ સ્વર પર આવેલું હોય તો એની પૂર્વના સ્વને લેપ થઈ જાય છે. નિમારું =તિમ+ફૅસ-સિમલા-ત્રિઢશેરા:-દેવને ઈશ-ઈદ્ર નિસાસ+જ્ઞાન=નીસાસૂ+સાસા=નીસાસૂસાતા–નિ:શ્વાસોચ્છવાસ–નિ:શ્વાસ અને
ઉશ્વાસ
સત્યવ્યના દ્રારા શબ્દના અંત્ય વ્યંજનને લેપ થઈ જાય છે. ના–ચાવતું–જ્યાં સુધી તાવ-તાગ્રત-ત્યાં સુધી નસ, નસો–ચાર્~થશ તમ, તમોતમ–અંધકાર g, ગબ્બો--મ-જન્મ
જ્યારે સમાસ હેય ત્યારે જુદાં જુદાં પદરુપ વાક્યની અપેક્ષાએ ભિન્ન ભિન્ન પદો છે અને સમાસ થઈને એક પદરૂપ બનેલા સમાસવાળા નામને લાગેલી વિભક્તિની અપેક્ષાએ એક પદ છે. જ્યારે વાકથની અપેક્ષા રાખીએ ત્યારે વ્યંજન અંતે આવે છે અને વિભક્તિની અપેક્ષા રાખીએ ત્યારે વ્યંજન અંતે ન આવે. જ્યાં વ્યંજન અંતે હોય ત્યાં આ નિયમથી લેપ થાય અને જ્યાં વ્યંજન અ તે ન માનીએ ત્યાં આ નિયમથી લેપ ન થાય.
કમલ –અહીં વાક્યની અપેક્ષાએ સત્ ના ને લેપ થઈ ગયો તે સમજવું થયું. સમરહૂ–સારો ભિક્ષુ
એતવાળા-અહી વાક્યની અપેક્ષાએ મેતાના ને લોપ થઈ ગયો તે માઆના ગાશે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[ ૧૧
સઝન-સઝન –અહીં સઝનને લાગેલી વિભક્તિની અપેક્ષાએ સત્ ને ટુ છેડે નથી તેથી ટૂ ને ? થઈ જતાં સનri-રૂપ થયું. સળ–સજજન.
ત+Tળા અહીં પણ વિભક્તિની અપેક્ષાએ તદ્ન ને ટૂ અંત્ય વ્યંજન રૂપ નથી તેથી આ સુત્ર દ્વારા લેપ ને કે તેને તળ: રૂપ ગયું. તે તેના ગુણો.
न श्रदउदोः ॥८॥१॥१२॥ શ્રત અને ૩ શબ્દના અન્ય વ્યંજનનો લેપ ન થાય.
+[િ –દ્ધિત૬-ર-=સદ્ધદશંકર લી બદ્ધા-અહીં ટૂ ને લેપને થાય. શ્ર+ધા=શ્રદ્ધા–ઘાસતા-દ્ધા શ્રદ્ધા ++તમુ=૩++==ામ, અથવા કા–ઊગેલું
૩+નતમ==+નયં==નય–ઉન્નત. આ ઉદાહરણમાં – કાયમ છે પણ સંધિ થવાથી ને નૂ થયેલ છે, સંધિ ન થાય ત્યારે રૂટૂન રૂપ થઈ શકે. સંધિનું સૂત્ર
૧૩૧ સિદ્ધહેમ વ્યા.
નિ-રો વ શરૂા. નિર અને ટુના અન્ય વ્યજનને લેપ વિકલ્પ થાય. નિઃ +સ-નિ+Hદૃ નિરસદં, નોરડું-નરસંહમદીલું પડી ગયેલું ૩ -ટુરૂ = રસ, દૂ-મુસ્લટ્ટન સહી શકાય એવો કુલિનો=વિમો, બિન-વિતા:-દુ:ખિત.
સ્વરે સત્તાથ ટાકા બતન્ શબ્દ, નિર શબ્દ, ૩૬ શબ્દ પછી સ્વર આવ્યો હોય તો અન્ય વ્યંજનનો લેપ થતો નથી.
મન્તા+મા=રા-તરપ-અન્તરામા–અંતરાત્મા નિકમતર=નિરન્તરH-નિરંતર નિર્વ =નિરવ-નિરવશેષમુ-બાકી નહીં વું-પૂરું ગુરૂત્તર ગુત્તર-દુરુત્તરમ-ઊતરતાં દુ:ખ પડે એવું અથવા જવાબ ન આપી
શકાય એવું હુન્નરો તુરવા-વ -દુ:ખે પ્રવેશ કરી શકાય એ-ડે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કોઈ કોઈ ઠેકાણે બહુલંને લીધે અન્તર શબ્દ પછી સ્વર આવે તે લેપ થઈ જાય છે.
ત+ર્વાર–મંતરવર=અવર-37gવરિ–વચ્ચે-ઉપર.
स्त्रियाम् आद् अविद्युतः ॥८॥१॥१५॥
સ્ત્રીલિંગી નામને છેડે આવેલા ૨૫ત્ય વ્યંજનને લેપ થતો નથી પણ મા થઈ જાય છે, માત્ર એક વિસ્ શબ્દમાં આ નિયમ ન લાગે.
સરિણી-સરિત–નદી પાકિaઝા-પ્રતિષત–પડવો સંપ––સ પદા–સંપત્તિ
બહુલને લીધે મા ને બદલે ફુવછૂટતર એવો ય પણ બોલાય છે એટલે આ જ વર જેવો બોલાય છે. (ચા, ચલ વગેરે શબ્દના ચ ની પેઠે ચેખા વ્યંજન જેવો નહીં.).
વિજ્ઞ-વિજુ-વીજ-વીજળી. આ સૂત્રમાં આ શબ્દને નિષેધ કરે છે. એથી વિનુગા રૂપ ન થાય.
रोरा ॥८॥१॥१६॥
સ્ત્રીલિંગી કારાંત શબ્દના છેડાના રને ન થાય પણ રા થાય છે.
નિરા–ર–વાણી પુરા–ધુ-ધસરું પુ–પુર-પુર-નગર
क्षुधो हा ॥८।१।१७।।
સુધે શબ્દના અન્ય જનતા ઘને થાય છે. ફુલ્લો-સુધ–ભૂખ સ સ્કતમાં સુધા શબ્દ પણ છે તેનું પણ ૪૪ ૩૫ થઈ શકે છે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય પ્રથમ-પાદ
शरदादेः अत् ॥८॥१॥१८॥ કાર વગેરે શબ્દોના અંત્ય વ્યંજનને મ થાય છે. સરો–શરૂ-શરદ ઋતુ. મિત્રો-મિષ–વૈદ્ય.
ત્રિાકૃષિ સ ૮૨ રિસ અને પ્રારમ્ શબ્દના અંત્ય વ્યંજનને ય થઈ જાય છે,
ધિ–હિલા-દિશા
પ્રા–વારસોચોમાસું મરાઠી માં–વારસ સંસ્કૃતમાં પ્રચલિત વિશા શબ્દનું રૂપ પણ વિમા થાય છે.
ગાયુ–ગસરસ વા ટારમાં વાયુ અને સસરસ્ શબ્દોને અંત્ય વ્યંજન ૬ વિકલ્પ બોલાય છે.
વારસો અથવા ઢી-ઢ –લાંબા આયુષ્યવાળા ૩છલા અથવા મછરા-વર:–અસરા
ककुभः हः ॥८॥१॥२१॥ મ શબ્દના મને શું થાય છે. હૃ+== દિશા
धनुषः वा ॥८॥१॥२२॥ ધનુ શબ્દને અંત્ય વ્યંજનને ૬ વિકલ્પ થાય છે. ધનુર્ધy =ઘણુદું અથવા ઘ-ધનુણ
મનુસ્વીરા શરરૂા. શબ્દને અંતે આવેલા મુને અનુસ્વાર થાય છે. ગઢ–ગઢમ્ નરું અસ્થિ વે વા–વસ્ત્રમ્ અતિ, પ્રેક્ષa વ-પાણી છે
અથવા પાણીને જે વછે–વૃક્ષ-વૃક્ષ છે ! વછે છે-વૃક્ષ છેલá–વૃક્ષને જે
રિ–નિરિ૬-રિરિ છે . શિરે –f pલ–ગિરિને જે. બહુલ અધિકારને લીધે કોઈક પ્રયોગોમાં અંતમાં શું ન આવેલો હોય તો પણ અનુસ્વાર થઈ જાય છે. વળfમનું વન–વનમાં, અહીં મેં અંતમાં નથી તે પણ અનુસ્વાર થયેલ છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
वा स्वरे मश्च ॥८॥२४॥ અંત્ય મકાર પછી સ્વર આવે તો અનુસ્વાર વિકલ્પ થાય છે અને અનુસ્વાર ન થાય ત્યારે મને - કાયમ રહે છે પણ ૧૧મા સૂત્રથી કુને લેપ થ નથી.
उसभं अजिअं च वंदे अथवा उसभमजिअं च वंद-ऋषभम् अजित्तं च वन्दे ઋષભદેવ અને અજિતનાથને વાંદું છું.
બહુલના નિયમને લીધે કેટલાક પ્રયોગોમાં છેડે આવેલા ૬ સિવાયના બીજા વ્યંજનાને પણ અનુસ્વાર થાય છે.
સર્વ સાક્ષાત્ર સાક્ષાત | = થતું જે | તું તત્ તે . વીમુ વિશ્વ ચારે બાજુએ ! ધિરું પૃથ જુદું | સબ્સ સ સારું છે રૂદું મધ વિયેગ, શીધ્ર, સામી વ, લાભ હૃદય સાધવ
, , જુએ, હારારૂ | મરચ-ગાજહેમુ-શ્રાદુનું આલેપ માટે. આ ઉદાહરણમાં ૬ ના ૧ ને લેપ થયેલો લાગે છે (?)
ङ-ब-ण-नो व्यञ्जने ।।८।१।२५।। , , , જે પછી કોઈ પણ રંજન અર્થે હોય તે ? ગ ળ ને થાને અનુસ્વાર થાય છે.
–uત-પ7િ –પાંત, હાર
પરંમુદ્દો – રામુa:–પરા મુ–સમુખ નહી -દંડ-જેવુ:- પહેરવાને કાર
સંછ–ાન—લાંછને –$મુદ-:- મુંવાળો
– ઇટા–ઉકા ન–સંડ્યા –સંધ્યા--સંધ્યા-સાંજ
વિક્ષો-વ:-વિધ્યાચલ
वक्रादौ अन्तः ।।८।१।२६।। વક્ર વગેરે અનેક શબ્દોમાં પ્રયોગાનુસારે કેક શબ્દમાં આવેલા પહેલા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-આદમ અચાય પ્રથમ-પાદ
[૫
રવર ઉપર અનુસ્વાર થઈ જાય છે. કોઈક શબ્દમાં બીજા સ્વર ઉપર અનુસ્વાર થઈ જાય છે. કોઈક શબ્દમાં ત્રીજા સ્વર ઉપર અનુવાર થઈ જાય છે.
પહેલા સ્વર ઉપર–વં–-વાંકું
તાં-ત્રાંસું (ત્રિઅન્નકૂ-ત્રણ ખૂણાવાળું) અણુ-ગ-આંસુ મંત્ર - દાઢીમૂછ
jઇ-ગુચ્છમ-ગુ મુંઢા-ટૂ-મૂડ-માથું પં– -ફરશી–એક હથિયાર વેધ ગ્રંદન- સાંકડું વોક-વેર:-કંકોડું સુપરું-મમુ-કુંપળ-કળી હંસર્ગ-ન-દર્શન વિડિઓ -તૃત્રિ:-વીંછી
ટી-ષ્ટિ -એકવાર વિધ્યાનાર પશુ
મંગા-નીર્વા:–મણુઝર–જ ગલી મોટો બિલાડે બીજ સ્વર પર–વયંસે–વચહ્ય:-સમાન વય મિત્ર
ન–ાનવ મનવાળો–સચેતન મસિળી-1નશ્વિ-માળી–સચેતન મíવિરામન:શિ- મણશીલ નામની એક ધાતુ
૧૪મી-પ્રતિવૃત–પડદો-પડઘો
ત્રીજા સ્વર પર– ર–ર–ઉપર
ળવંતરું, અરમુર્ય-અતિમુશમૂ-વે બનાવવાનું લાકડું કોઈ ઠેકાણે અંદપૂતિ માટે પણ અનુસ્વાર થઈ જાય છે. જેમ કે
રહૃ––jan –––સુવર્ણ-દેવ, નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર જૈન આગમની સ્તુતિને ઉજવરવહીવર્a' સૂત્રનું એક ચરણ)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જે શબ્દમાં ઉપર અનુસ્વાર જણાવેલ છે તે શબ્દમાં પણ બહુલં અધિકારથી ક્યાંય ક્યાંય અનુસ્વાર થતો નથી.
નિર્દી–ષ્ટિ –એક વાર વવાનારી મઝારે –માર્ગાર –મણુઝર–મોટો જંગલી બિલાડી મળસિએ, મળા” નાદુ પ્રાકૃત, નારિયા (f)-મન:શિશ-મશિલ
' નામની એક ધાતુ ગરૂકુત્તાં–ગતિમુક્ય બનાવવા માટેનું લાકડું.
क्त्वा-स्यादेः ण-स्वोः वा ॥८॥१॥२७॥ વરવા પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં ૩ળ કે વરાળ વગેરે રૂપે વપરાય છે. એવા રૂપોન ન ઉપર અનુસ્વાર વિકલ્પ થાય છે.
વવી- , –ત્રા–કરીને રાઉમા, વાડા-ત્રી-કરીને
તથા
વ્યારિ વિભક્તના પ્રત્યયમ જે ન વાળા " વાળા એટલે સકારાંત ન વાળા જ પણ ના, હું વગેરે વાળા નહીં) પ્રત્યયી આવે છે તેના ઉપર અને જે સુવાળા પ્રત્યયો આવે છે તે પ્રત્યયોના ઉપર અનુસ્વાર વિકલ્પ થાય છે.
–aઓ, વા -વળ-વૃક્ષ વડે
સુ-વચ્છેલું, વછેટુ-વ-વૃક્ષમાં રમ-વા-કરીને–અહીં ફરવા તો છે પણ તેનું નવાળું રૂપ નથી.
સળિ–અહીં સ્થાદિ વિભક્તિને નો છે પણ નકારાંત જ નથી તેથી રિક અને માળો એ બને રૂપિમાં અનુસ્વાર ન થાય.
विंशत्यादेः लुक् ॥८॥१॥२८॥ વિંશતિ વગેરે શબ્દોમાં અનુસ્વારને લેપ થઈ જાય.
-fશત:-વીશ તા-áિરાતૂ–ત્રીશ સ–સંત-સંસારયુક્ત સારો– ૨ –સં૨કાર
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१७
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
मांसादेः वा ॥८।१।२९॥ વાંસ વગેરે શબ્દોમાં આવેલા અનુસ્વારનો લેપ વિકપ થાય છે. सासं, मंस-मांसमू-भाषाभां मांस अथवा मास मोसाय छे.
मासलं, मंसलं-मांसलम्-पुष्ट कासं, कंसं-कास्यम्-सु पासू, पंसू-पांसुः-धूण कह कह-कथम्-वी रीत भेव-अवम्-मेम नूण, नूणं-नूनम्-निश्चित इआणि, इआणि दानीम-हुमणा, मास दाणि, दाणि कि करेमि. किं करेमि-किं करोमि- शु ? समुहं, संमुहं-संमुखम् सामे केसुअं, किसुअं-किंशुकम्-शि -भू-मापरे। सीहो, सिंघो-सिह:-सिंह वगेरे
वर्गे अन्त्यो वा ॥८॥१॥३०॥ વર્ગના અક્ષરની પૂર્વેના અનુસ્વારના સ્થાને વર્ગને પાંચમે અક્ષર વિકલ્પ अय छे.
क -पंको, पट्को-पङ्कः-५४-॥२। संखो, सङ्खो-शङ्ख:अंगणं, अङ्गणं-अङ्गणम्-मांगा लंघणं, लवणं-लङ्घनम्-सांध
च वर्ग -कंचुओ, कम्चुओ-कचुकः-५डेरवानी र लंछणं, लन्छण-लाञ्छनम्-air अंजियं, अजियं-अक्तम्
संझा, सञ्झा-सन्ध्या-सया-Air भ-२
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ટ વર્ગ -જંદગી, જaો -ઇટ-કાંટે ૩યા, ૩ –૩%8–ઉત્કંઠા જં, ખું– ત્ કુસિત વંઢા, લો-ગઃ:-સાંઢ
ત વગ –સંતર, અન્તર–શતર-આંતરું વંથો, વચ્ચે-વાદ-મુસાફર–પ્રવાસી ચંદો, ચો–વદ-ચાંદે–ચંદ્રમાં વંધવો. વધવો-રાઘવ –ધ –ભાઈ
પ વગ -જંપરૂ, –uતે—કંપે છે વંજટ્ટ, વર-વતિ-વળે છે–જાય છે ૮૪૧૭દ્દા વઢવો, વળ્યો જa:-કદંબનું ઝાડ
ગામો, બારમો–બારમ:-આરંભ–શરૂઆત સંસ-સંરચ-સાંસ-સંશય સંર–સંદરતિ–સંહાર કરે છે.
આ બે ઉદાહરણોમાં વર્ગના અક્ષરથી પહેલાં અનુસ્વાર નથી પણ સ અને દુની પૂર્વે છે. તે અને સ્વર્ગના અક્ષરો નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
કેટલાક વૈયાકરણો આ નિયમને નિત્ય માને છે એટલે એમને મતે અનુસ્વારને બદલે પાંચમે અક્ષર જ વપરાય. શબ્દના લિંગ વિષે
प्रावृट्-शरद-तरणयः पुंसि ॥८॥१॥३१॥ વા, અને સરળ શબ્દો પ્રાકૃતમાં પુંલિંગમાં વપરાય છે.
વારસો પ્રવૃ-વર્ષાઋતુ. સરો શટૂ-શરદઋતુ
ગેસ સરળ-મેષઃ તળિ:-આ સૂર્ય સંસ્કૃત ભાષામાં તળિ શબદ પુલિંગમાં વપરાય છે અને સ્ત્રીલિંગમાં પણ વપરાય છે. ત્યારે આ નિયમ પ્રમાણે પ્રાકૃત ભાષામાં તરળિ શબ્દને પુલિંગમાં જ વાપરવો એવા એક્કસ નિયમ માટે આ મૂત્રમાં સરળ શબ્દને પણ લીધે છે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અયાય-પ્રથમ યાદ
[૧૯
–ણ મહામ-શિર-નમઃ ૮ણારૂા. હાલન, સિસ્ અને નમણ્ શબ્દો સિવાય બાકીના કારાંત અને નકારાંત શબ્દોને પુલિંગમાં વાપરવા. સકારાંત–નસો ચરાવશ
વય––દૂધ, પાણી તમતમ–અંધકાર તે તેન–તેજ
રો–વરસૂં–છાતી નકારાંત-ન-મ-ગરમ7 જન્મ
નમો-નર્મન હાસ્ય
મ-મર્મ-મર્મસ્થાન દા–રામન-માળા
fસરં–શિર –શિર, માથું
નદુંનમ:–આકાશ આ ત્રણે શબ્દોને સૂત્રમાં વજેલા છે તેથી ૫ લિંગમાં ન થયા.
બહુલને લીધે કેટલાક સકારાંત અને નકારાંત શબ્દો નપુંસકલિંગમાં પણ દેખાય છે. સકારાંત–સે-:-શ્રેય–કલ્યાણ
વર્ય –વનં:-વચન
કુમકુમન –ફૂલ અથવા સારું મન નકારાંત–સન્ન શર્મનું સુખ
ખે ચર્મન ચામડું वा अक्ष्यर्थ-वचनाद्याः ॥८॥१॥३३॥ મલિ શબ્દ અને આંખના પર્યાયવાચી શબ્દો પ્રાકૃતમાં પુલિંગમાં વિકલ્પ વાપરવાના છે તથા વચન વગેરે શબ્દો પ્રાકૃતમાં પુલિંગમાં વિક૯પે વાપરવાના છે.
પુલિંગ સ્ત્રીલિંગ નપુંસક મેન કચ્છી લેવા પછી 1 3છીછું મળ મૂળ શબ્દ મતિ આંખ અથવા આંખ
ચાઢિ ગણમાં શબ્દને પાઠ હેવાથી ૮/૧/૩૫મા સૂત્રને નિયમ પ્રમાણે ગલિ શબ્દ સ્ત્રીલિંગમાં પણ વપરાય છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પુલિંગ
चक्खू
નપુ સક चक्खूई नयणाई लोअणाई
नयणा लोअणा
चक्षु षि भूण श६ चक्षुसू-यक्ष नयनानि भूण ७६ नयन-नेन लोचनानि भूण श६ लोचन-दायन
छंदो
वचनादि शब्दो
वयणा वयणाई वचनानि भूण श६ वचन-वे] विज्जुणा विज्जूओ विद्युता भूण श६ विद्युत्-4lor : कुलो
कुलम् ण
छन्दः छ माहप्पो माहप्पं माहात्म्यम् भाखान्य दुक्खा दुक्खाई दुःखानि-दु:५५ भायणा भायणाई भाजनानि-मा-मान सामघा वनचादि सही छे. नेत्ता नेत्ताई नेत्राणि-नेत्री-विशेष प्रानi पहेवानां ५i कमला कमलाई कमलानि-मण
સંસ્કૃતના હૈમ લિંગાનુશાસનમાં (શ્લે ૨૬ તથા ર૯ પુનપુંસક પ્રકરણ) नेत्र श६ भने कमल श६ पुलिगमा यने नसमिमा मतासा छ. मा? પ્રાકૃતમાં પણ એમ જ વપરાય.
गुणाद्याः क्लीवे वा ॥८॥१॥३४॥ Tળ વગેરે શબ્દો પ્રાકૃત ભાષામાં નપુંસકલિંગમાં વિકલ્પ વાપરવા.
गुणाई, गुणा-गुणा:-गुणे। देवाणि, देवा-देवाः-हेवे। बिंदूई, बिंदुणो-बिन्दवः-
मिथे। 2444। भी । खग्गं, खग्गो-खइग:-मां-तरवार मंडलग्गं, मंडलग्गो-मण्डलानः-तरवार कररुहं, कररुहो-कररुहः-सायमा लगना। नम
रुक्खाई, रुक्खा-वृक्षाः-२५४i, वृक्ष या ५५ गुणादि शम्। छ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
વા રૂમા અનન્યાઘા; નિયામ્ ।શાખા
૭/૧/૫૮ તથા પ૯ના નિયમ પ્રમાણે મન પ્રત્યયવાળા શબ્દો તથા ૮/૨/૧૫૪ના નિયમ પ્રમાણે મા પ્રત્યયવાળા શબ્દો તથા ત્તિ વગેરે શબ્દ પ્રાકૃત ભાષામાં સ્ત્રીલિ’ગમાં વિકલ્પે વાપરવા.
મર્ --મેસા રિમા, એસ રિમા-ગરમા-ગરવાઈ
એસા મહિમા, એસ મહિમા-મદિના--મહિમા
મા -મેસા નિōગિમા, બેસ નિરુગિમા–નિર્હત્વમ્-નિલ જ પણ એલા પુત્તિમા, એસ વ્રુત્તિમા-ધૂર્તત્વમ-ધૂર્ત પણ માહિ વગેરે શઠ્ઠા
મેસા બંનહીં, એક અગત્ની-અનહિ:-અંજલિ વિટ્ટી, વિન્ર-વૃષ્ટિ:-પીઠ
કેટલાક વૈયાકરણા એમ કહે છે કેપૃષ્ટના વિટ્ટ થાય ત્યારે તેને સ્ત્રીલિંગમાં જ વાપરવા.
આંખ
છી, દ્ધિક્ષિપદા, પદ્મોત્રત્રઃ-પ્રશ્ન
કોરિયા, ચોરિસ -ૌર્યમ્-ચારી
ઝચ્છી, જ્જો દક્ષિ:-કૂખ વરી, પછી-વહિ:-બલિ-નિવેદ
નિી, નિન્હી–નિષિ:-નિધિ
વિલ્હી, વિઠ્ઠી-વિધિ:-વિધિ
રસી, રી-રમિઃ-રાશ-બળદની રાશ રોટી, મંી-પ્રન્થિ:-ગાંઠ, પ્રગ્રંથિ
[૧
આ બધા અહિ આદિ શબ્દો છે.
નફા, ચટ્ટો—í, નર્ત:-હિંદીમાં નડ્ડા ગુજરાતીમાં ખાડા સંસ્કૃતમાં પર્સ શબ્દના પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ એમ એ લિંગા છે. પ્રાકૃતમાં પણ એ જ પ્રમાણે વાપરવાં.
મૂળ સૂત્રમાં જે ફમા શબ્દ મૂકેલા છે તે મા પદ વડે પૃથુ વગેરે શબ્દોને દૃાવે: ફમન્ યા છા૫૫૮૫ વગેરે સૂત્રો દ્વારા લાગતા ભાવવાચક સંસ્કૃતના રૂમન્ પ્રત્યય લેવે। તથા ભાવવાચક વ પ્રત્યયના સ્થાને પ્રાકૃતમાં ૫૮ારા૧૫૪૫ વપરાતા મા પ્રત્યય પણ લેવા અર્થાત્ તંત્ર વડે માપથી મન અને મા એ બન્ને પ્રત્યયા લેવા.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કેટલાક વૈયાકરણા એમ માને છે કે ભાવવાચક ત્યજ્ઞ પ્રત્યયને સ્થાને પ્રાકૃતમાં વપરાતા રૂના પ્રત્યય જે નામને છેડે આવેલા હાય તે નામને નારીજાતિમાં જ વાપરવું”.
૨૨ ]
વાદોઃ આત્ ||શાર્૬॥
નારીજાતિના વાટ્ટુ શબ્દના અત્યસ્વરને પ્રાકૃતમાં આ થાય છે. નાહુ+મા=વાદા+=વાહાત્રે-માંહ વર્ડ-બાંયવડે હાથ વડે
આ. હેમચંદ્ર પેાતાના મિયાનચિન્તાન' કેશમાં સરકૃતમાં પશુ માહા શબ્દ મુત્રના પર્યાય તરીકે આપે છે. મુન: વાઢુ: પ્રવે; યો: વાા’’–મકાંડ, ૫૯૦ ક્ષેાક.
વામેળા વાહૂવામેતર: વાદુ;આ વાકયમાં વાટ્ટુ શબ્દ નરજાતિ છે તેથી ચાહા ન થયું.
અતઃ હો વિલયાના
ચકાર પછી આવેલા અને સંસ્કૃતના નિયમથી બનેલા વિસ`ગના સ્થાનમાં 277(37) 214 7.
સજ્જત+ત્રો=સવતો, સવ્વાશ્ત્રો-સર્વત:-સર્વ બાજુથી
પુરત+કો=પુરતો, પુરો-પુરતઃ-આગળ અથવા પુરમાંથી—નગરમાંથી ૩૬૫ત+1=ગતો, શયો-અવ્રત:-આગળથી
મળત+ો=મળતો, મનો-માર્ગત:-માગથી અથવા પાછળથી
સ ંસ્કૃતના વિસ્પ્રંગવાળા સિદ્ધ રૂપાને પણ આ નિયમ લાગે છે— મવતનો=મવતો, મનો-મવત:--આપને, આપથી અથવા આપનુ
પ્રથમા બહુ |મવન્ત+કો=મવન્તો-મવત્ત્ત:-આપ
–
સન્ત+શો=સન્તો—સન્ત:-સત્પુરુષા અથવા વિદ્યમાન પુરુષા ત+ઞો તો, વુદ્દો-તઃ-કથાંથી
મવત્ શબ્દનાં મત્તો, અથવા મો, મયો તથા સત્ શબ્દનાં સન્તો વગેરે રૂપા પ્રાકૃત ભાષાના નિયમથી સધાતાં નથી પણ સંસ્કૃતના નિયમ પ્રમાણે મતઃ, મવન્તઃ તથા સત્ શબ્દનાં સન્ત: વગેરે રૂપે સિદ્ધ કરી પછી તે રૂપે)ને આ નિયમ લગાડવાના છે, એટલે આચાય કહે છે કે મયતો અથવા મળ્યો, મનન્તો, सन्तो વગેરે રૂપા સિદ્ધ અવસ્થાની અપેક્ષાએ સમજવાનાં છે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
निर्-प्रती ओत-परी माल्य-स्थोः वा ॥८॥१॥३८॥
નિર પછી માન્ય શબ્દ આવે તે નિને બદલે આ વિકલ્પ બેલવો અને પ્રતિ પછી ચા ધાતુનું રૂપ આવે તો વ્રતને વરિ વિકલ્પ બેલવો. નિમરું=નારું, નિમજં–નર્મા–નિર્માલ્ય નિઃ +ાય = માધું, નિમન્સ વડું–નિર્માચ4 વતિ-નિર્માલ્યને વહે છે.
૮૧૧૭૨ સૂત્ર દ્વારા સામાન્ નું શોમ રૂપ સાધી શકાય છે એથી નિનો મો કરવાનું કોઈ કારણ જણાતું નથી.
વ્રત+ઠ્ઠા-પટ્ટા, પz-વરિષ્ટ-પ્રતિષ્ઠા પ્રતિ –મિ, વબં-પ્રતિષ્ઠિતમ-પ્રતિષ્ઠિત
आदेः ॥८॥१॥३९॥ આ પાનાં નીચેના સભા સત્રથી માંડીને ૧૭૭મા સૂત્ર સુધીનાં સૂત્રોમાં જે કાંઈ વિધાન કહેલું છે તે “આદિના અક્ષરનું એટલે આદિના સ્વર કે વ્યંજનનું સમજવું અર્થાત બતાવેલું વિધાન આદિમાં થાય એમ સમજવું. આ સૂત્ર અધિકારસૂત્ર છે, બીજું કશું નવું વિધાન કરતું નથી.
त्यदादि-अव्ययात् तत्स्वरस्य लुक् ॥८॥१॥४०॥
યાત્રિ શબ્દ પછી આવેલા ચાર શબ્દના આદિ રવરને બહુલે લેપ થાય છે તથા ચાઢિ શબ્દો પછી આવેલા અવ્યયના આદિ સ્વરને બહલ લેપ થાય છે તથા અવ્યય પછી આવેલા અધ્યયના આદિ સ્વરનો લેપ થાય છે તથા અવ્યય પછી આવેલા ત્યરાતિના આદિ સ્વરને લોપ થાય છે.
ચઢિ પછી ચઢારિ–મહ્િ+સો=અષિ, િશ્રેણી–ગમ :- હું આ ચાધિ પછી અવ્યય-મન-મૈત્ય-સમય, અ વય ત્ર-અમે અહીં અવ્યય પછી અવ્યય--ગ+મેથ==ા, રફ એન્જ-દ્ધિ વાત્ર-જે અહીં. અવ્યય પછી ચાગિરૂમ =ગમા, ગરૂ મા-રિ -જે આ ,, ,, , –ન+ગટું હું, મહં–ચઢિ –જે હું.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
पदाद अपेः वा ॥८॥१॥४१॥. પદ પછી આવેલા વિ અવ્યયના આદિનો લેપ વિકલ્પ થાય છે. तं अपितं पि, तमवि-तदपि-ते पण कि अपि-किं पि, किमवि-किमपि शु ५९। केण अविकेण वि, केणावि-केन अपि-आना पडे ५५ कहं अवि-कहं पि, कहमवि-कथमपि-पी श ५, ६ रीत ५९
इतेः स्वरात् तश्च द्विः ॥८॥१॥४२॥ પદ પછી આવેલા તિના આદિના લેપ થઈ જાય છે. લેપ થયા પછી જે કૃતિને તકાર સ્વર પછી આવેલ હોય તો તે ડબલ-બેવડ-થઈ જાય છે એટલે तिर्नु त्ति थई गय छे.
किं इति-किं ति-किमिति-शुमे प्रमाणे जं इति--जं ति-यदिति- ये प्रभारी दिट्ठ इति-दिट्टति–दृष्टमिति-यु से प्रभारी न जुत्तं इति-न जुत्त ति-न युक्तमिति--नयी युत थे प्रभारी સ્વર પછી तहा इति-तहत्ति-तथा इति-ते प्रभारी झट्+इति-झ इति-झत्ति-झटिति-32 पिओ ! इति=पिओ त्ति-हे प्रिय ! इति-डे प्रिय ! से प्रभारी पुरिसा इति=पुरिसो ति-हे पुरुष ! इति-डे पुरुष ! मे प्रभारी
इअ विन्झ-गुहा-निलया) इति विन्ध्य-गुहा-निलयायाः--में प्रभारी नरेशान ઘર વિંધ્યાચલની ગુફા છે એવીનું આ વાકયમાં તિ શબ્દ પદ પછી આવેલ નથી પણ આદિમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
लुप्तय-र-व-श-प-सां श-प-सां दीर्घः ॥८॥१॥४३॥
श्य, श्र, श, श्व, श्श-सभांना य, र, व ? श सौपाया ५४ी ना माहि સ્વરનો દીર્ધ થઈ જાય છે. य-पासइ (पश्यति-प+शति)- ये छ
कासवो (कश्यपः-क+शप:)-श्य५ गोत्रमाणे। श्य५-महावीर भगवान आवासयं (आवश्यकम्-आव+शकम्)-आवश्य: म अथवा न ५२ ५शनु
અવશ્યક સત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૨૫
र-वीसमइ (विश्राम्यति-वि+शमति)-विसामो से छे
वोसामो (विश्राम:-वि+शामः)-विसामी. मीसं (मिश्रम्-मि-शम्)-मिश्र--मे-भणा गये.
संफासो (संस्पर्श:- सस्प+शः)-सरपश व-आसो (अश्वः-अ+श:)-मश्व-घोडे।
वीससइ (विश्वसिति-वि+शसति)-विश्वास ४२ छे.
वीसासो (विश्वासः-वि+शास:)-विश्वास श--दूसासणो (दुश्शासन:-दु+शासन:)-दु:शासन
मणासिला (मनश्शिला-मन+शिला)-भराशि नामनी धातु
ध्य, पू, र्ष, ध्व भने ष्ष--मेमांना य, र, व भने ष सौपाया पछी मना આદિ સ્વરને દીર્ઘ થાય છે. य-सीसा (शिष्यः-शि षः)-शिष्य
पूसो (पुष्य:-पु+ष:)-पुष्य नक्षत्र
मणूसी (मनुष्य:-मनु+५:)-मनुष्य र--कासओ (कर्षक:-क+षक:)-डूत
वासा (वर्षा-व+षा)-पातु
वासे (वर्षः-व+ष:)-१५ व-वीसाणो (विष्वाण:-वि+षाण)-भ-भाj
वीमुं (विष्वक्-विषक्)-यारे मासे ---नीसित्तो (निष्षिक्तः-नि+षिक्त:)-निर त२ सीयेस
स्य, स्त्र, से, स्व भने स्स-मेमांना य, र, व भने सोपाय पछी આદિ સ્વરને દીર્ઘ થાય છે. य-सासं (सस्यम्-स+सम्)-बास
कासइ (कस्यचित्-क+सचित् )- नु र-ऊसे। (उत्र:-उ+स:)-१२९५
वीसंभो (विस्रम्भ:-वि+संभो)-विश्वास व-वीकासरो (विकस्वर:--विक+सर:-१ि४२१२-
विसवाणा) नीसा (निस्व:-नि+स:)-निधन स-नीसहो (निस्सहः-नि+सहः)-थास
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રશ્ન–કોઈ પણ સંયુક્ત વ્યંજનમાંથી એક વ્યંજન લેપાય તો આદિમાં નહીં
આવેલા બાકી રહેલા વ્ય જનનો /૨/૮૯ સૂત્રથી દિર્ભાવ થાય છે. અહીં આપેલાં ઉદાહરણોમાં આદિમાં નહીં એવો બાકી રહેલો સંયુક્ત વ્યંજન છે.
જ છતાં દિર્ભાવ કેમ ન થયો? ઉત્તર-૮/૨/૮૯ સૂત્રથી દ્વિભવની પ્રાપ્તિ છે એ તો ખરું પણ ૮/૨/૯ર સૂત્રના
નિયમથી દીધ સ્વર અને અનુસ્વાર પછી આવેલા વ્યંજનનો દિભવ થતો. નથી” એ નિષેધ કરે છે માટે કિર્ભાવ થતો નથી.
अतः समृद्धयादौ वा ॥८॥१॥४४॥ સમૃદ્ધિ વગેરે શબ્દોમાં આવેલા આદિના અકારનો વિકલ્પ દીધ થાય છે. સામઢી, મદ્ધ–દ્ધિઃ-સમૃદ્ધિ વાણિદ્વી, વસિદ્ધ-સિદ્ધિ-પ્રસિદ્ધિ-ખ્યાતિ વાય, વહેં–પ્રમુ–પ્રગટ વાડિયા, વઢવા-પ્રતિવર્તી-પડવો વાયુત્ત, પત્તો-મુત:-સૂતેલે સિક્વી, વણિી-સિદ્ધિ:-પ્રતિસિદ્ધિ સારિછો, સચ્છિો –સરત:-સરખો–જે માળી, મરી-મનસ્વી-તરિત્રન-મનસ્વી માનંસિળી, માસિળી-મનવિની–મનરિવની માત્રા, હિમા–મિયાતિ–શત્રુ–સામે થનાર
રો, વરદો-દ-અંકુર વાવાઝૂ, પવાનૂ–પ્રવાસી–પ્રવાસ-મુસાફર. વાડિwદ્ધ, પgિી –પ્રતિવધી -(મૂળ શબ્દ પ્રતિસ્પર્ધન) હરીફાઈ કરનાર
આ સમૃદ્ધિ વગેરે શબ્દોનો ગણુ આકૃતિગણે છે તેથી તેમાં નીચેના વધારે શબ્દો જણાવેલા છે તેને પણ સમાવી લેવાના છે.
ગા - સ્પર્શ ન થાય તેવો વાર, વર-વરકોય—પારકું પાવથizવચનમ–પ્રવચન વારત-ચતુરન્ત–ચાર છેડાવાળું
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અeટ મઅધ્યાય-પ્રથમ પાદ
હિને ૮૪
લિન શબ્દમાં લને શું થયા પછી ને હું થાય છે.
હિન-લિન:-ડાહ્યો–ચતુર aો શબ્દમાં લને ન થવાથી તેના ને વા થયે નથી.
इ: स्वप्नादौ ।।८।११४६।। વન વગેરે શબ્દમાં આદિના નો રૂ થઈ જાય છે.
fસવિળી, સિમળો– –સ્વપ્ન આર્ષપ્રાકૃતમાં હકાર થતાં–કુમળા
રિ-વાડું કિ–વૈત-નેતર विलिअ-व्यलीकम्વિમળ-કથનન–વીજ મુકો-વૃ–દંગ-એક જાતનું વાઘ વિવિળ-પળ –કૃપણ—ક જૂસ ત્તિમો–:–ઉત્તમ નિરિમં–મરિમ—મરી, મરચું
વિનં––દીધેલું વ્રત શબ્દમાં જયારે તને ન ન થાય ત્યારે બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ લાગતો નથી.
– મૂ-દીધેલું તેવરો–વવત્ત વિશેષ નામ છે
વિ–ાર–ાટે વા ૮૪૭ના વ, બન્નર અને જીર શબ્દમાં આદિના અને ૬ વિકલ્પ થાય છે.
વિ, વ4––પાકેલું – મરાઠીમાં–વિવારે ફાળે, રમન્નાર:–અંગાર ળિયું, બા––નિલાટ-લલાટ-કપાળ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
मध्यम-कतमे द्वितीयस्य ॥८॥१॥४८॥ મધ્યમ અને ઉતમ શબ્દમાં બીજા અને ર થાય છે. મમ-મક્સિમો–મધ્યમ:-મજમો, મજમું અથવા માજમ–ચલું તમો-જમો-મ-કેટલામો
सप्तपणे वा ।।१४९॥ સતા શબ્દમાં બીજા અને ત્ વિકલ્પ થાય છે.
છવળ, છાવળ-સપ્તપર્ણ-સાદડનું વૃક્ષ
मयटि अइः वा ॥८॥१॥५०॥ મય (ારા૪૬ થી ૧૩) પ્રત્યયમાં આદિના ને મડ઼ વિકલ્પ થાય છે.
વિરમગો, વિસનો-વિષમય –વિષમય
દુર શબ્દમાં આદિના અને હું વિકલ્પ થાય છે.
હીરો, દૃો, –મહાદેવ.
આ. હેમચંદ્ર પિતાના “મમિધાચિન્તામણિ” કેશમાં “મહાદેવ' અર્થના જ ટુર શબ્દને દીર શબ્દ પર્યાય તરીકે સેંધે છે.–“દાહ-સર:” શેષનામમાહા, વાંક
ઇ૮.
ध्वनि-विष्वचोः उः॥८॥१॥५२॥ વનિ અને વિશ્વ શબ્દમાંના અને ૩ થાય છે.
ઘળ–સુળી–a –ઝણઝણ એ અવાજ
વિ-વીવું-વત્ર–ચારે બાજુ. (અનુસ્વાર માટે જુઓ સત્ર ૮૧૨૪) કૂતરા અર્થમાં વપરાતા પ્રાકૃત ભાષાના શુળ શબ્દને સંસ્કૃત ગુના ઉપરથી સાધવાનો છે. એ માટે ધનમાં વના “અ”નો “ગુ કરવાની જરૂર નથી. સંસ્કૃત જન શબ્દના તો પ્રાકૃતમાં સી અને સાથે એવાં રૂપ થાય છે, પણ શુળગો રૂ૫ થતું નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
वन्द्र-खण्डिते णा ॥८॥१॥५३॥ વન્દ્ર અને વરિત શબ્દોમાં નકાર અને કાર સહિત આદિના પ્રકારનો ૩ વિકલ્પ થાય છે.
વુ, વઢં– –સમૂહ
gaો, કિશો-areત –ખંડિત થઈ ગયેલે–ખેડે. આ સ્થળે ૨ve એવું પાઠાંતર પણ છે. જે વડે પાઠ હોય તો ગુeો અને વરે એવાં રૂપ થાય. આમાં કયો પાઠ ખરો છે એનો નિર્ણય પ્રાતના પંડિતોએ કરવાને છે.
गवये वः ॥८॥१॥५४॥ નવય શબ્દમાં ના એ ન ૩ થાય છે. નવય--નવયઃ (૧૩મા બહુવચન) ગાયના જેવું જ ગલી પ્રાણી
प्रथमे प-थोः वा ॥८॥१॥५५॥ પ્રથમ શબ્દના ઉના ‘મને વિકલ્પ થાય છે. ના અને ૩ વિકપે થાય છે. અને ૧ તથા ના અનો એકીસાથે ૩ વિકલ્પ થાય છે. ૧૩મ-પુર, વતૃમ, પુતૃ-કચનમ–પહેલું
જ્ઞ પુત્વે મમત્તા દ્વારા મમિક્સ વગેરે શબ્દોમાં જ્ઞનો ન થયા પછી ઘના ને ૩ થાય છે.
afમા–મિy— p–-અમિg: જાણકાર સત્રાળ-સન્નrg–સવ॥ -સર્વજ્ઞ:-સર્વજ્ઞ
ય- g- m-9તજ્ઞા કરેલાને જાણના-ઉપકાર નહીં ભૂલનારે.
શામળ–સામvજુ–ગામમm[–આજ્ઞ–આગમોને જાણનારે ગદિશ (મમા:), સત્રજ્ઞો (સર્વજ્ઞ:) -આ શબ્દોમાં જ્ઞનો ન થયો નથી એથી. અને ૩ થયે નથી.
વળે (વારૂ)આ શબ્દ સમા ગણમાં નથી તેથી તેનું પvજુ રૂપ ન થાય.
જે પ્રયોગોમાં જ્ઞને ન થયા પછી તે નો ng દેખાય તે પ્રયોગને મામશા ગણમાં સમજવા.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
301
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
एत् शय्यादौ ॥८॥११५७॥ शय्यादि शमहामां माहिना अनी ए याय.
सय्या-सेज्जा-शय्या-से-५यारी सद्या-सज्जा-सेज्जा सद्या, सद्म-निवासस्थान मुंदेरं सौन्दर्यम्-सुंदरता गेदु कन्दुकम्-में
अत्थ अत्थ अत्र-मडी मा. हेभन्य' पाताना 'अभिधानचिन्तामणि' शमां (मत्य' sis) कन्दुकना पर्याय तरी गेन्दुक २०४ने पर आपे छ.
समौ कन्दुकगेन्दुको' ॥६८९॥ पुराकम्म शम्नुं आप प्रातभा पुरेकम्म य य छे.
वल्ली-उत्कर-पर्यन्त-आश्चर्य वा ॥८१५८॥ वल्ली, उत्कर, पर्यन्त, अने आश्चर्य शोमानी माहिना मन ए विक्ष्ये थाय छे. वेल्ली, वल्ली-वल्ली वेलरी "वल्लि--वल्लयौ च वेल्लिबत्"-श६२ ना२. सतमा ५२ वेल्लि शब्द छे.
उक्केरो, उक्करो उत्कर:-४२४। पेरन्तो, पजन्तो पन्तः ५ त छे।-त्या सुधा अच्छेरं, अच्छरिअ, अच्छअरं, अच्छरीअ-आश्चर्यम्-साथ
ब्रह्मचर्ये चः ॥८॥११५९॥ ब्रह्मचय शमांना चना अने। ए यार ४२वी. बम्हचेर-ब्रहमचर्यम्-अनन्य अन्तर् -६मा तना अने। मे १२३।.
तः अन्तरि ॥८॥१६॥ अन्तेउरं अन्त:पुरम् अत:पुर-पुरनी हरनो भाग-९वास-२०नी
રાણાઓનું નિવાસસ્થાન अन्तेआरी अ-तश्वारी-म.२ ५२ना।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
૩૧
કઈ કઈ પ્રયોગમાં ચ77ના સના અને એ થતો નથી, જેમકે ચન્તા – સન્નત ગતો–વીણમ-નિવેસિગાનં–શત:વિશમનિશિતાના અંતરના વિશ્વાસમાં આવેલા
ગોત મધ્યે તાદ્દશા ઘમ શબ્દના આદિના અને સો થાય છે.
* વઘ પદ્મ–કમળ જ્યારે ૮/૨/૧૧૨ સત્રથી વ–મ શબ્દનું વડુમ થાય ત્યારે તૂમ ન હોવાથી ૫૩ રૂપ થાય એટલે આ નિયમ ન લાગે.
नमस्कार-परस्परे द्वितीयस्य ॥८॥१॥६२॥ નમાર અને પરસ્પર શબ્દમાં બીજા અને શો થાય છે.
નમો નમ#ાર–નમસ્કાર વરોવરે વર –પરસ્પર
वा अपौ ॥१॥६॥ ધાતુના આદિના અને મો વિકલ્પ થાય છે. મળે, વોટ્ટ મર્પતિ–પે છે. આપે છે. બિન્ન, વસં મતPઓપેલું, આપેલું.
स्वपो उत् च ॥८॥१॥६४॥ 4 ધાતુના આદિના અને અને ૩ વારાફરતી થાય છે. હોવ, તુવર વપિતિ–સુએ છે.
नात् पुनरि आत् आइ वा ॥८॥१॥६५॥ તપુન: શબ્દમાંના પુનર શબ્દનારના અને મા વિક૯પે થાય છે અને કાર પણ વિકપે થાય છે.
થા–ને વળી, મા–ને ડા, વ–ને ફળ, ન પુનઃ ફરી નહી
બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ પ્રયોગમાં એકલા પુન: શબ્દને પણ આ નિયમ લાગે છે
પુળા–પુનઃ-ફરીથી
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શદાનુશાસન
वा अलाबु-अरण्ये लुक् ॥८॥१॥६६॥ મઢાવું શબ્દના અને શબ્દના આદિના નો લોપ વિક૯પે થાય છે. नपुस-लाउं, अलाउं अलावु-दूधी, ४॥
लाऊ, अलाऊ अलाबू:-धी, देसी
रणं, अरण्णं अग्ण्यम्-२९॥ अथवा भ२९५ आरण्ण-कुंजरो व वेल्लंतो-आरण्य-कुञ्जर इव वेल्लमान:-1 ला लाथाना पहे. ડોલતો –અહીં “અરણ્ય' શબ્દની આદિમાં નથી મા છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
आ ।। ३२१२ वा अव्यय-उत्खातादौ अद् आतः ॥८॥११६७॥ અવ્યયોના આદિના આનો વિકલ્પ થાય છે તથા વવાત વગેરે શબ્દોમાંના આદિના માને ય વિકલ્પ થાય છે.
.. सध्यय
जह, जहा यथा-भ तह, तहा तथा-तम अहव, अहवा अथवा-अथ१। व, वा वा-4241, विधे ह, हा हा-भाश्चयश ४०५५
माताहिशम्हीउक्खय, उक्खाय उत्खातम्-मोहे चमरो, चामरो चामरः-याभर 'चमरः' श६२त्ना४२ कलओ, कालओ कालक:-गे। ठबिओ, ठाविओ स्थापित:-२यास परिदृविओ, परिठ्ठाविओ परिस्थापितः-३४॥ विधे संठविओ, संठाविओ संस्थापित:-सारी रात स्थान पययं, पायय प्राकृतम्-प्रात तलवेण्ट', तालवेण्ट, तलवोण्ट, तालवोण्टं तालवन्तम्-५ मे। मडी ॥८॥११३९॥ सूत्र ६२। वृन्तनुं वोट थवे छे. हलिओ, हालिओ हालिक:-मेडूत नराओ, नाराओ नाराचः-पाय
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૩૩
વા, વાયા વાઈ–બગલી ઉમરો, કુમાર નાર: કુમાર “પુનર:”–શબ્દરત્નાકર aફ, વાફર વિર:-ખાદિર–ખેરના વૃક્ષમાંથી વા ખેરના લાકડામાંથી
નીપજેલ કેટલાક વૈયાકરણે રાત આદિ શબ્દોમાં ગ્રાહ્મણ અને પૂર્વા શબ્દને પણ સમાવેશ કરે છે.
ઘળો, વાળ-ગ્રાહ્મણ-બ્રાહ્મણ
gear, gવા-પૂર્વાહૂ–પૂર્વ-દિવસને પૂર્વ ભાગ દાવાનળરૂપ “અગ્નિને વાચક વાળા અને વળી એમ બે શબ્દો છે એમાં કોઈ ને હય થયો નથી પણ જાવ અને એ બે શબ્દો જુદા જ છે. “વ-રાવો થનારચાની”—અમરકોશ. એ જ પ્રમાણે વરૂ અને વાદૃમાં પણ વરુ અને પાટુ એ બે શબ્દો જુદા જ છે. આમાં વારૂને વરૂ થયો નથી. સંસ્કૃત વિરુ: અને વાસુઆવા પ્રશંસા અને પ્રેમ અર્થના સૂચક છે. હમઉણા સૂત્ર છ૨૬.
વા વા મટાશ૬૮ સંસ્કૃતમાં ધાતુને ભાવ અર્થમાં અને કર્તા સિવાય બીજા કારકના અર્થમાં પાડ૧૮ વગેરે નિયમો વડે થનું પ્રત્યય લાગે છે, તે જ પ્રત્યયવાળા નામના આદિના આને મ વિકપે થાય છે.
પવો, વવાદો-aag-પ્રવાહ વ, વારે-વાર:- પ્રહાર વચરો, વધારો-કાર-પ્રચાર
વારો વયારો પ્રશ્નાર: પ્રકાર જુદી રે-રુડે પકારે. અહીંના રે શબ્દ પવાર (પ્રકાર)ના થરે (તતીયા વિભક્તિ) રૂપનું જ રૂપાંતર છે.
વીમો, વસ્થામાં પ્રસ્તાવ -પ્રસ્તાવ બહુલ અધિકારને લીધે રામો–ર–રાગ” અહીં ઘણા પ્રયવાળા રાજ પદમાં આ નિયમ ન લાગે.
મહારાષ્ટ્ર માટલા મહારાષ્ટ્ર શબ્દના આદિના ગાકારનો ય થાય છે. મરદું-મારું –મહારાષ્ટ્રમ-મહારાષ્ટ્ર
મો -માર--મદુરાણ-મહારાષ્ટ્ર-મરાઠે હેમ-૩
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
मांसादिषु अनुस्वारे ॥८॥१७॥ જ્યારે અનુસ્વાર હોય ત્યારે માંસાદિ શબ્દના આદિના નો મ કરવો.
मंसं-मांसम्-मांस पंसु-पांशुः-धूम पंसणो-पांसन:-64 मास कंस-कांस्यम्कंसिओ-कांसिकः-सानो पारी वंसिओ-वांशिक:-वासणा गाउनार पंडवो-पाण्डवः-पांडव संसिद्विओ-सांसिद्धिकः-स्वलासित
संजत्तिओ-सांयात्रिक:-वडामा यात्रा ४२नारे।. मे २यणे मांसतुं मास ३५ याय, पांसुनुं पासु ३५ याय यां अनुस्वार न હોવાથી આ નિયમ ન લાગે. જુઓ ૮/૧/૯
श्यामाके मः॥८॥११७१॥ श्यामाक शम्भ मानी आने। अ याय.
सामओ-श्यामाक:-सामो-साहारी धान्य संत भाषाभां श्यामाकनी पतनी पर्याय श्यामक श६ . 'अभिधानचिन्तामणि'मा "श्यामाक-श्यामको समौ ।"- is ४, सो. ११७६.
इ. सदादौ वा ॥८॥१॥७२॥ सदा मा शमांना आने। इ विपे थाय छे.
सइ-सया-सदा-हमेशा निसिअरो-निसाअरो-निशाकर:-यं मया निशाचर:-राक्षस कुप्पिसो-कुप्पासो-कूर्पास:-स्त्रीसाने छाती ५२ ५९२वातुं सुतराल
५-यणी आचार्ये चा अत् च ॥८॥१७३॥ आचार्य शमा चाना आने इ भने अ पा२॥२ती थाय छे. आचारिओ-आइरिओ-आअरिओ, आयरियो-आचार्य:-माया
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
ई. स्त्यान-खल्वाटे ॥८॥१७४॥ સવાર અને રણવાટ શબ્દોમાં મા ને શું થાય છે
ટીબં-શિvi, થીજું સ્થાન-થીણું–થીજી ગયેલું
હાડો-ન્જિરો-વાર -ટાલિયો-ટાલવાળે સન ઉપસર્ગ પછી આવેલા ત્યાં ધાતુને બદલે વા ધાતુ વપરાય છે. (સ. ૮૪/૧૫) એટલે સંહાએ રૂ૫ સમ્ પૂર્વકના સ્થા ધાતુનું છે. આ સલા રૂપને અને સ્થાન રૂપને શબ્દની અપેક્ષાએ કોઈ સંબંધ નથી. સંલાયં-સારી રીતે થીજી ગયેલું–સંસ્થાન,
उः सास्ना-स्तावके ॥८१७५॥ નાના અને હા શબ્દના આદિના ગાનું ૩ ઉચ્ચારણ કરવું.
સુષ્ણ સાતા ગાય વગેરે પશુઓનું ગળકંબલ જુવો–ાગ:-સ્તુતિ કરનાર
जद् वा आसारे ।।१७६॥ આવા શબ્દમાંના આદિના માને વિકલ્પ થાય છે.
કારો, માસા-માસાર -વેગવાળો વરસાદ, પ્રસરવું તથા મિત્રનું બળ
आर्यायां यः श्वश्र्वाम् ॥८॥११७७॥ માર્યા શબ્દને “સાસૂ' અર્થ હોય તો ના માને જ થાય છે.
મઝૂ-ગા-સાસુ જ્યાં “સાસુ” અર્થ ન હોય ત્યાં સગા પ્રયોગ થાય પણ બન્ને પ્રયોગ ન થાય.
___एद् ग्राह्ये ॥८॥११७८॥ ગ્રાહ્ય શબ્દમાંના માને ઘ થાય છે. ગાં-પ્રાયમ્-ગ્રહણ કરવા યોગ્ય
द्वारे वा ॥८॥१७९॥ દર શબ્દમાંના માને 9 વિકલ્પ થાય છે.
–ારમ–ડેરો, બારણું–ડેરાતંબૂ જ્યારે તુ ન થાય ત્યારે સુમારું, વાર, વારે એવાં ત્રણ રૂપ થાય છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન આર્ષ પ્રયોગમાં છે અને માત્ર વાપુરા–એવા પ્રયોગોમાં પણ મે થાય છે.
વછેજમૅ–વશ્વાત્સ–પાછળનું કાર્ય યજ્ઞ વાસુર--મસાલા અથવા સહાધ્યા: સેવાપુરા –કોઈની સહાયની ઇચ્છા નહીં રાખનાર દેવ અને અસુરો.
પ્રાકૃતમાં નામ અને તેરમો એવા બે પ્રયોગો મળે છે. એમાં નાશિ શબ્દ સાથે નાગોનો સંબંધ છે અને જોયિ શબ્દ સાથે નેગોને સંબંધ છે આમ આ બંને શબ્દ જુદા જુદા છે તેથી નિરરત્ર રૂ૫ માટે “નાદિકના આનો ઇ કરવાની જરૂર નથી.
पारापते रो वा ।।८।११८०॥ વારાવત શબ્દના ૨ ના વાનો મે વિકપે બેલવો. વા૨ાવો, વારે-વારે પત: પારેવું
__ मात्रटि वा ॥८।११८१॥ માત્રઃ (માત્રઢ ISા ૧૧૪) પ્રત્યયમાંના મા ને બે વિકલ્પ કરવો.
મેરિઅમā– મિત્ત–મેતાવમાત્રમ–આટલું માત્ર બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ સ્થળે પ્રત્યયરૂપ ન હોય તેવા માત્ર શબ્દના માને પણ એ બેલાય છે. મોગળાં મોગનમાત્રમ્-ભજન માત્ર
उद् ओद् वा आनॆ ॥८॥१॥८२॥ માર્ક શબ્દના આદિના માને ૩ તથા વિકલ્પ બેલો.
સ, રૂઢું, ગોર, સટૂર્વ-માર્ટન–આળું–ભીનું વાસ્ટિાવાળ વસે–વાષત્તિસ્ત્રાવાળ બારૈયતિ–આંસુ ૨૫ પાણીના
પ્રવાહથી ભીનું કરે છે. ओद् आल्यां पङ्क्तौ ॥८।१।८३॥ જ્યારે પંક્તિ” અર્થવાળો શાસ્ત્રી શબ્દ હોય ત્યારે તેના ગળાને ગો કરવો.
મોરી, સારી-આળ-પંકિત જ્યારે “સખી” અર્થ હોય ત્યારે આ નિયમ ન લાગે. મારી–સખી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૩૭
ભાષામાં ‘અલી’ કે ‘એલી' વહૂ એમ ‘અલી' તથા 'આલી' કે ‘એલી' શબ્દ વપરાય છે. પુરુષ માટે 'એયે' ‘એલે' કે ‘અયેા’ શબ્દ વપરાય છે.
અહીં પંકિત' અે નથી તથા મહેતા એળ’ના મા–એ રીતે ભાષામાં “પતિ' અમાં ચાહો રાબ્દ વપરાય છે
‘૫'કિત’ અથના આહિ શબ્દ દ્વારા માહિ-Àહિ એમ આ શબ્દને સાધી શકાય છે તેથી ‘સખી' અર્થવાળા બાઝી' શબ્દ દ્વારા મોહી' પદને સાધવાની જરૂર નથી.
દૂ૨ સંચોને ૫૮૦૫૮૫
સંયુક્ત વ્યંજનની પૂર્વના દીર્ધસ્વરના પ્રયાગેને અનુસારે હસ્વસ્વર કરવા. આના --ત્ર-સાઘ્રમ્-આંખે
જૈવ-તામ્—તાંભુ
વિરદૃશી--વિરદ્દાન્તિ:-વિરહના અગ્નિ
અહ્ત-સામ્યમ્—મુખ
ફ્રા -મુનિયો-મુનીન્દ્ર:-મુનિઓમાં ઇન્દ્ર જેવેા તિર્થં-તીર્થમ-તીથ
ના –ગુડુટાવાનુરૂદ્દાવા:-ગુરુની વાતચીતા સુળો-ટૂર્ન:--ચૂ-ચૂના
૬-રિયો-નરેન્દ્ર:-નરેદ્ર–પુરુષામાં ઇંદ્ર જેવે.–રાજા મિસ્ટિો-હેન્છ:-મ્લેચ્છહલકે માણસ વિટ્રિશ્ન-થળ-વżટડટેક્ટ્સનપટ્ટમ-જોવાયેલ એકમાત્ર સ્તનપટ્ટ
મોના ૩-અહહદુ-અધરોષ્ઠ:-નીચેનેા હાડ નીજીવનીોવ્રુક્ષ્—લીલુ કમળ
જે શબ્દમાં દીધ સ્વર, સંયુક્ત વ્યંજનની પૂર્વે ન હોય ત્યાં આ નિયમ ન લાગે. ત્રાજ્ઞાસું-બજારમ્-આકાશ સરો-ફ્રેન્નરઃ—ઈશ્વર
સો-ત્સત્ર:-ઉત્સવ
આ ત્રણે શબ્દોમાંના જ્ઞ, રૂં, ૐ સંયુક્ત વ્યંજનની પૂર્વમાં આવેલા નથી તેથી હ્રસ્વ ન થાય.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮]
સિદ્ધહેમચ ́દ્ર શબ્દાનુશાસન
રૂ વણ ના ફેરફાર
હત પર્વઃ ॥ાશા
દૂરવર્ પછી સંયુક્ત વ્યંજન આવે તેા ને બદલે જેનું ઉચ્ચારણ
વિકલ્પે કરવું.
પેન્ક, વળ્યું-વિમ્મુ-પિ'–પિંડા-પેટા
ધમ્મે ં, ધમ્મિત્ઝમ્—ધમ્મિમ્મૂ-કેશપાશ-ચેટલે સેપૂર, સિર્ર-સિન્દરમ્-સિંદૂર-સે દૂર વેન્દ્ર, નિર્દે-વિષ્ણુ:—વિષ્ણુ
વેદ', વિટ્ટુ –પૃષ્ઠમ્ પીઠ ગ્રેજ્યું—વિનું વિત્ત્વમ્—ખીલુ
બહુલ અધિકારને લીધે કાઈ પ્રયાગમાં આ નિયમ લાગતા નથી. તેથી વિતાનું ચેંતા ન થાય.
किंशुके वा ||८|१|८६ ॥
વિષ્ણુ શબ્દમાં આદિનારૂ ને ! વિક¢પે માલવા.
જેપુત્રં નિપુત્ર–વિષ્ણુસૂ–કિ શુક-કેસુડા (અનુસ્વાર લેપ માટે જુએ ૮।૧૫૨૯) મિયામ્ II૮૫૮૭૫
મિરા શબ્દમાં રૂ ના ઇ મેલવેા. મેરા-મિરા-મર્યાદા
પથિ-પૃથિવી-પ્રતિશ્રુત-કૃષિ-વિદ્રા-વિમતવેજી ગર્ lllશા વષિર્, રૃચિવી, પ્રતિશ્રુત, મૂષિક, દરિદ્રા અને નિમીત શબ્દોમાં આદિના ૬ ના આ ખેલવે.
વો-વ્સ્થા; પથ-મા
પુદ્દે, પુઢવી પૃથિવું—પૃથ્વી પરંતુ, પ્રતિષ્ઠત પડછ દા-પડધેા
મૂત્તો, મૂષિ:-મૂસા · ઉંદર
"
સ'. મૂળ ધારા મૂસૌ સાધી શકાય છે.
ફૂદ્દી, દૂર્ા દરિદ્રા-હળદર હિંદી હતી કે ફી મરાઠી દૂ વઢેટો-નિમીત :--મહેડુ –ખેડુ –હરડે બહુજ્જુ આંબળુ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૩૯
કેટલાક વૈયાકરણે રિા શબ્દમાં ને આ વિકલ્પ માને છે.
રી, સિદી–હળદર
એક એવું વાક્ય મળે છે કે વં ાિર સિરા- (વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય સળંગ ગાથા ૧૫૪૭. નિર્યુક્તિ ગાથા ૧૪૧) વથાનં જિત્ર શિવા– ખરેખર, રસ્તે બતાવીને–આ વાક્યમાં સ્વતંત્ર વથ શબ્દ જ છે પણ વચન નું વંથ થયું નથી. એટલે વચિત્ નાનો “' થયેલ નથી. આ પંથ શબ્દ વપન ને સમાન અથ વાળો છે.
शिथिल-इगुदे वा ॥८॥१८९॥ ાિત્રિ અને શુદ્ર શબ્દમાંના આદિના ને ચ વિક૯પે થાય છે.
ઢિ, રિફં-શિથિરુ-શિથિલ–ઢીલું વસતિરું, વણકરું–ત્રસિધિર-વધારે ઢીલું
પુત્ર, ચં-મુમુ-ઇંગરિયું નિરમા, નિમિ એવા બે પ્રયોગો પ્રાકૃતમાં મળે છે તેમાં નિમાંત શબ્દ ઉપરથી નિમા રૂપ બને છે અને નિર્મિત શબ્દ ઉપરથી નિરિમમાં રૂપ બને છે. આથીત એ બંને શબ્દો સ્વતંત્ર છે તેથી નિર્મિત ના મિ ને મા કરવાની જરૂર નથી.
तित्तिरौ रः ॥८॥१९॥ તિનિરિ શબદના રિને ૨ બેલવો તિરો-તત્તર-તેતર
इतौ तः वाक्यादौ ॥८॥११९१॥ જ્યારે તિ શબ્દ વાકયની આદિમાં હોય ત્યારે તેના તિનો તબેલો, ત થયા પછી તેના તન લાપ થઈ જતાં મ રહે છે એટલે છેલ્લે બેલવો.
ત્ર વંશાવલા-ત કવિતાવા–એ પ્રમાણે છેલ્યા પછી
મ વિસગકુસુમતિ વિનતકુસુમાર:અથવાવિતકુસુમાર:-એ પ્રમાણે વિકસિત થયેલાં ફુલવાળું સરોવર અથવા એ પ્રમાણે વિકસિત થયેલ કુસુમશર–કામદેવ
જ્યાં તિ શબ્દ વાક્યની આદિમાં ન હોય ત્યાં આ નિયમ ન લાગે. પિત્રો ! ઉત્ત- દે શિવ ! તિ- હે પ્રિય' એ પ્રમાણે–જુઓ ૮૧૪૨ કુરિસોઉત્ત- પુરુષ! ત– પુરુષ' એ પ્રમાણે– , ,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન નિહ-સિંદ-ત્રિરાવ-વિરત ત્યાં શાશા જિલ્લા અને હિંદ શબ્દમાં હ્રસ્વ નો દીર્ઘ છું થાય છે તથા ત્રિશત શબ્દમ છેડાને તુ અને ત્રિને રૂમ એ બે મળીને ત્રિ ના ન દીધી છું થઈ જાય છે, તથા વિંશતિ શબ્દમાં છેડાનો તિ અને વુિં ને ૬ એ બે મળીને “વિના ને દીર્ઘ થાય છે.
નદા-નિહ્યા–જીભ. અવેરતા ભાષામાં નાનું ઊલટું ઉચ્ચારણ થાય છે એટલે “કિલ્લાને બદલે દિવા” શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. વિદ્યા એટલે જીભ.
સીહો, સિંદ સિંહ તીલા, રૈશત્-ત્રીશ
વીસી, વિંશતિ–વીશ બહુલં અધિકારને લીધે કઈ કઈ પ્રયોગમાં સિંદ શબ્દમાં હવ ને દીર્ઘ છું થતો નથી.
fકંટ્રો-સિદર:–વિશેષ નામ fશૈદરા-દિરા :- " ,
रलुकि निरः ।।८।११९३॥ નિઃ ઉપસર્ગને ૬ ને લેપ થયા પછી હસ્વ નિ ને બદલે દીર્ઘ ની વપરાય છે.
નિરસતિ-ની-નિષ્ણરતિ–ની સરે છે. નિશ્વાસ:-નીતાસોનિ:શ્વાસ-નિસાસો જ્યાં નિદ્ ના ને લેપ થતો નથી ત્યાં આ નિયમ લાગતો નથી.
નિઇયો નિ:–નિર્ણય નિરૂદ–નિસ્સારું વાકું–નિફ્રાનિ ન–શિથિલ અંગે
ખરી રીતે તે ઈનામો અને નિરા એ બન્ને પ્રગમાં દુનો લેપ તે થયેલ છે જ, તેથી ગ્રંથકારે આ ઉદાહરણમાં એમ કહેવું જોઈએ કે અહીં સુરમ્ ના અધિકારને લીધે આ નિયમ લાગતો નથી.
वि-न्योः उत् ॥८॥१९४॥ દિ શબ્દના ને અને તે ઉપસર્ગના ને ૩ બેલવો. fz–૬– સુનત્તt-fમાત્રા-બે માત્રાવાળો
કુમા–દ્રિકાતિ:-બ્રાહ્મણ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
દુવિદ્દો-દ્વિવિધ:-બે પ્રકારના
યુર્વેદો-દિવેઃ જેના નામમાં એ રેક આવે છે તે-શ્રમર-ભમરા
દિલ:-એ રેખાવાળા
પુત્રયળ · દ્વિવચનમૂ-દ્વિવચન
અહુલ અધિકારને લીધે કાઈ ઠેકાણે દૂિ શબ્દમાં આ નિયમ વિકલ્પે લાગે છે. ૩-૩ળો, વિકળો—વિમુળ:-ખમણેા-મારવાડી-વિમળા યુકો, વિદ્ધો-દ્વિતીયઃ-બીજો
બહુલ અધિકારને લીધે કાઈ પ્રયાગમાં દ્વિ શબ્દમાં આ નિયમ લાગતા નથી. વિજ્ઞો-દ્વિગ:-બ્રાહ્મણું વિઞો-દિઢ:-હાથી
[ ૪૧
અહુલ અધિકારને લીધે ટાઇ પ્રયાગમાં દૂિ શબ્દના ૢ ને ો પણ થાય છે, હોવયનં-દ્વિવચનમ્-દ્વિવચન
નિ-શુ—- જીમ ગર્-નિમન્નતિ-નિમજ્જન કરે છે.
નુમત્રો-નિમનઃ-નિમગ્ન થયેલા
અહુલ અધિકારને લીધે કાઈ પ્રયાગમાં નિ ના રુ થતા નથી. નિયઙર્-નિતિ-નિવડે છે.
પ્રવત્તિૌ ઘાાની
પ્રવાસન અને પ્રુ શબ્દમાં આદિના ૬ તે ૩ થાય છે. પાવાપુઓ-પ્રાસ:-પ્રવાસી
૩. ક્ષ:-શેરડી
युधिष्ठिरे वा ||८|११९६॥
યુધિષ્ઠિર શબ્દમાં આદિના રૂ! ૪ વિકલ્પે એલવે.
નડ્ડિો, નિિટ્રો-યુધિષ્ઠિર:-યુધિષ્ઠિર-જે કાઈ યુદ્ધ વખતે સ્થિર રહે તે અથવા પાંડવાને માટે ભાઈ.
ओत् च द्विधाः ||८|१|९७॥
દ્વિધા શબ્દની સાથે ધાતુને પ્રયાગ હેાય તે દ્વિધા ના ૬ ને ો તથા ૩ ખેલવા.
હોદ્દાવિના, સુહાજિન્ના, વિવિજ્ઞફ-વિધાયિતે–એ કકડા કરવામાં આવે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
હોટ્સ, દુહામં, વિયં-વિકૃતમ-બે કટકા કરેલું, બે પ્રકારે કરાયેલું. વિદાયં-યાતમં–બે પ્રકારે ગયેલું–આ પ્રયોગમાં ધાતુ સાથે દિયા શબ્દનો પ્રાગ નથી પણ જન્મ ધાતુ સાથે છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
બહુલ અધિકારને લીધે કોઈક પ્રયોગમાં એકલા fથી શબ્દને પણ આ નિયમ લાગે છે.
તુ વિ તો ગુરવ સચો-વિધા : શુરવધૂતાઈ–બંને પ્રકારે પણ તે દેવવધૂને સાર્થ-સમૂહ
वा निर्झरे ना ॥८॥१९८॥ નિજૅર શબ્દમાં નિર ને જ બદલે કાર વિકલ્પ બેલવો. મોર, નિશા-નિર-પાણીનું ઝરણું.
ગવાર શબ્દના અને લો થતાં ગોન્નરો પ્રોગ સાધી શકાય છે, એથી નિર્ણય દ્વારા મોક્ષર સાધવાની અસાધારણ જરૂર નથી.
हरीतक्याम् ईत अत् ॥८।११९९॥ રીતી શબ્દમાં આદિના દીધ કારને બેલવો. દૃ દૃરીતwી હરડે.
ગત વર્મી ઢશ૦માં વીર શબ્દમાં હું ને ચા બેલવો. મારા-મીરા-કાશ્મીર દેશ.
पानीयादिषु इत् ।।८।१।१०१॥ વાની વગેરે શબ્દોમાં દીર્ધ ને દૂર્વ ૬ બોલે.
ળિયું–વાનીય–પાણી
અત્રિમં–શીયમ્-જઠું-અસત્ય–ત–સત્ય. મત–અસત્ય. સરિત–ઉપરથી રિત–રિર–ી સાધી શકાય છે આ શબ્દમાં બહુલના
નિયમ દ્વારા નો થયો પણ મન્ ન થા. નિયમ–નીવતિ-જીવે છે
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
-અમ અયાય-પ્રથમ યાદ
जिअउ-जीवतु-वो विलिअ-वीडितम्-RMA पामे करिसो-करीष:-छ। सिरिसो-शिरीष:-स२सानु आ3 दुइ-द्वितीयम्-भा तइ-तृतीयम्-त्री गहिरं-गभीरम्-मनी२-२-३२ उपणि-उपनीतम्-पासे सावतु। आणिअं-आनीतम्-माणे-जाव' पलिवि-प्रदीपितम्-प्रणेतु शशित ययेदु
ओसिअन्तं-अवसीइत्- सा पाभतुं पसिअ-प्रसीद-प्रसन्न या गहि-गृहीतम्-अबए। रेसु वम्मिओ-वल्मीकः-२॥५॥
तयाणि-तदानीम्-त्यारे બહુલ અધિકારને લીધે કેટલાક શબ્દોમાં આ નિયમ નિત્ય લાગે છે અને કયાંય વિકલ્પ પણ થાય છે. નીચેનાં નામમાં આ નિયમ વિકલ્પ લાગેલ છે–
पाणी, पाणि-पाणी अली, अलिअ-मा जीअइ, जिअइ-वे छ करीसो, करिसो-छ उवणीओ, उवणिओ-पासे सावली
उत् जीर्णे ।।८।१।१०२।। जीर्ण शमां ही ई नी उ थाय छे.
जुण्ण-सुरा-जीर्णसुरा-भूना ३ બહુલ અધિકારને લીધે કયાંય આ નિયમ લાગતો નથી.
जिण्णे भोअणमत्ते-जीणे भोजनमात्रे-मोन मात्र ५या गयुडाय त्यारे..
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪]
- સિદ્ધહેમચંદ શબ્દાનુશાસન
કર ીન-વિહીને વા શરૂા. ટ્ટીન શબ્દમાં અને વિન શબ્દમાં દીધું છું ને દીર્ધ જ વિકલ્પ થાય છે.
ફો, હૂળોઃ -હી-ડીનતાને સૂચવવા સારુ પરદેશી “દુ જાતિ માટે પણ હૂણ” શબ્દ વપરાય છે. વિનો, વિદૃળો-વિદ્દીન –વિશેષ હીણે
જે પ્રયોગમાં ફ્રીન શબ્દ સાથે ોિ ન હોય ત્યાં આ નિયમ ન લાગે. વળઝરમરળા-પ્રીનગરમળા – જરા અને મરણ વગરના–હોવા ૩નોમ સૂત્રની અથવા ચતુર્વિશતિસ્તવની પાંચમી ગાથા
તીર્થ રે દશા તીર્થ માં છે કે શું થયા પછી જ દીધું છું ને દીર્ધ થાય છે.
તૂહં–તીર્થ-નદી કે તળાવને બધે કાંઠે–ઉતરવાને ઘાટ અથવા સંસાર રૂપ સમુદ્રથી ઉતરવા માટે ધર્મરુપ તીર્થ તિર્થં માં સંયુક્ત ચ ને શું કરવામાં આવ્યો નથી તેથી દીધું મન થયું.
પન્ન -સાર-વિમીત-દાદર ૮૨૦ વધૂપ, આવવું, વિમી, દશ અને ફ્રા શબ્દોમાંના દીધું ને ! બેલવો.
સં–ીયૂષ–તાજુ દૂધ–સંસ્કૃતમાં યૂષ શબ્દ છે. જુઓ મિ. વિ. को. ३, श्लोक ४०५
સમોવડ–માથા ઉપરની માળા-માથા ઉપરનું છોડ્યું. “નિતિ જ્ઞાન” अभि. चि. कां. ३, लोक ६५४
વ -વિમતદ-બહેડાંનું ઝાડ, બહેડું રિસો-ત્રીસશકે, કોની જેવો રિસી–ફુટશ-એ, એની જેવો કે આની જે
नीड-पीठे वा ॥८॥११०६॥ ની અને વટ શબ્દોમાં દીર્ઘ નો વિકલ્પ પ બોલો.
નિર્દનાકૅની માળો સરખા નિલય-ઘર વેઢ, વહેં–વી–પીઠિકા, પીઠ-પેઢલી.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ ૩ વના ફેરફાર
उतः मुकुलादिषु अत् ॥ ८|१|१०७॥
મુળજી વગેરે શબ્દોમાં આદિના ૩ ને કરવેશ.
મગ–મુરુમ્–કળી
મોમુહ્ર:–મુકુલ
મકર-મુદ્દરમ્-મુકુર-૬ ણ-સંસ્કૃતમાં મચ્છુ શબ્દ છે-અભિ. ચિ. મકર-મણકું-મુટમ્-મુકુટ-મેડ-મેડિયે
હં-દુ-અગર નામનું સુગંધી દ્રવ્ય-પદાર્થ-અગરબત્તી-અગરવાટ ગજુર્રે--તુર્કી –ગુરુ–ગરવી-ભારે અથવા ગૌરવવાળી નન્નુટ્ટિો, ગર્ગાચો યુધિષ્ટિર!-યુધિષ્ઠર સોબમયોનાર્યક્-સુકુમારપણું-સુંવાળપ
વોર્ડ-ન્યુ-ગળા
બહુલને લીધે કાઈ કાઇ શબ્દોમાં તે આ પણ થઈ જાય છે. વિવ્રુત:-વિદ્દાઓ-વિ કુલ-વિશેષ દ્રવેલુ-એગળી ગયેલું
સ ંસ્કૃત દ્રા ધાતુનું વિ સાથેનું ભૂતકૃદતવિત્રાત:-વિદ્દાઓ થાય છે તેથી વિદ્યુત દ્વારા વિદ્વાન્ન રૂપ સાધવાની શી જરૂર ?
શબ્દોના અનેક અર્થ છે' એવી પ્રસિદ્ધ માન્યતા છે તેથી અ માટે પ્રાઈ અડચણ નહીં આવે.
વા ઉપરૌં ૫૮ાશા
૩ શબ્દમાં તે ત્ર વિકલ્પે થાય છે. અર, ૨-૩૨-ઉપર,
[૪૫.
गुरौ के वा ||८|१|१०९ ॥
જીરૂ શબ્દને જ્યારે ‘સ્વાર્થ' અને। સૂચક વ પ્રત્યય લાગે ત્યારે આદિના ૩ના શ્ર વિકલ્પે થાય.
મો, શુટુબો,--ગુરુ:–ગરવા, ગૌરવવાળા,
મરુ મુારથસો-ગરવા ગુજરદેશ
જ્યાં પુરુ શબ્દને . પ્રત્યય લગાડથો ન હોય ત્યાં તો સ ન થાય. ગુ—ભારે અથવા ગૌરવવાળુ`.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
इः भ्रुकुटौ ।८।१।११०॥ भ्रकुटि शमां माहिना उन। इ थाय छे.
भिउडी कुटि:-मां-ने। परन मi.
पुरुषे रोः ॥८॥१॥११॥ पुरुष शमा न उता थाय छे.
पुरिसो-पुरुषः-पुरुष परिसं-पौरुषम-पुरुषातन.
ईः क्षुते ॥८।१।११२॥ क्षुत शमा उनी ई थाय छे.
छी-क्षुतम्-छी.
ऊत् सुभग-मुसले वा ॥८॥१॥११३॥ सुभग शमा भने मुसल शमा उ ऊ विक्ष्ये थाय छे.
सूहबो, सुहओ-सुभग:-सु४२ मूसलं, मुसल-मुसलम्-भूसण-सांय.
अनुत्साह-उत्सन्ने त्स-च्छे ॥८।१।११४॥ उत्साह भने उत्सन्न शो सिवायना मी शमा त्स भने च्छ नी -પૂર્વના આદિના ૩ને દીર્ઘ થાય છે. त्स- ऊसुओ-उत्सुक:-B
ऊसवो-उत्सव:-उत्सव ऊसित्तो-उत्सित;-अयेयी सीयाये।
ऊसरइ-उत्सरति-येथा सर४ . च्छ-ऊसुओ-उच्छुक:-उङ्गताः शुकाः यस्मात् सः उच्छुक:-यांथा शु।-५४।
ઉદ્યમાં આવે તે ઉચ્છુક પ્રદેશ. ऊससइ-उच्छवसति-यो श्वासले
उच्छाहो-उत्साहः-उत्साह
उच्छन्नो-उत्सन्न:-नाश पामेला આ બંને ઉદાહરણના શબ્દ વજેલા હોવાથી આ નિયમથી દીર્ઘ ન થાય.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાક
[૪૭ लुकि दुरः वा ॥८।१।११५॥ ટુર ઉપસર્ગના સુનો લોપ થયા પછી તેના ૩ને દીર્ધક વિકલ્પ થાય છે.
દૂસરો, સુદ-સુક્ષ:-દુઃખથી સહી શકાય એવો
દૂમો, કુવો-ટુર્મ-અસુંદર ડુતો વિરો-દુઃખથી સહી શકાય એવો વિરહ–આ રૂપમાં ૬ ને લેપ થયે નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
વિચાર કરતાં જણાશે કે યુરો ફૂપમાં તે દેખાતું જ નથી તેથી તેને લેપ નથી થયે એમ કેમ કહેવાય ? ખરી રીતે તો બહુલમ અધિકારને લીધે અહીં આ નિયમ નથી લાગ્યો. અથવા તુને સ્ થઈ ગયેલ છે.
__ ओत् संयोगे ॥८।१११६॥ ૩ પછી સંયુક્ત બંજન આવ્યો હોય તે ૩ નો ઓ થાય છે.
તોre-તુક-મુખ, મરાઠી સોંs મોટું–ગુv૩-મુંડ-મુંડે-મસ્તક વોરણ–પુરF–સરેવર, કમળ જોદિમં–કુમિપૂ–જડતર કરેલી ઘરની ભેય વોલ્યો–પુર્તમ–પુસ્તક પિથે કે પોથી
ઢો–શ્વ લેભી, લાલચુ– –લંપટ મોચા-પુતા–મોથ નામની વનસ્પતિ-નાગરમોથ મોજા-પુતર મુદગર-ચુરમું વગેરે ખાંડવાની મેગરી વાર–પુત્રમ્-પુદ્ગલ-જડપદાર્થ–ફળની અંદરનો ગર્ભ જોડ્યો--કઢીયો વોર–ચુતજાતમ-વિશેષ ઉત-ચે ચડેલું.
कुतूहले वा इस्वश्च ॥८।१।११७॥ યુદઢ શબ્દમાં કુના ૩ મો વિકલ્પ કરવો અને સો થાય ત્યારે સૂના ને પણ દૂરવ વિકલ્પ કરો. રોકર્ક, , ૩૬,
૩ ઢં દર–કુતૂહળ–કતૃહળ વોક માં તથા શ્રોફ૪ માં મો થયો અને તુ ને તુ પણ થયા. ગુહમાં તથા માં સો ન થયો, તેથી તૂને ક જ રહ્યો.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अद् अतः सूक्ष्मे वा ॥८५११११८॥ સૂક્રમ શબ્દમાં દીર્ધ ને 2 વિકલ્પ કરે.
, સાદું-સમ–સૂમ-સૂક્ષમ આર્ષપ્રયાગમાં સૂક્ષ્મ ને બદલે કુદુમ બોલાય છે.
दुकूले वा लश्च द्विः ॥८।१।११९॥ ટુરુ શબ્દમાં દીધા ને ૩ વિકલ્પ કરવો અને શ થાય ત્યારે સને બેવડે કર.
સુમરું, તુજહં—— –ડગલે-પહેરવાનું વસ્ત્ર આ પ્રયોગમાં ટુરમ્ ને બદલે સુગુરું બેલાય છે.
ईः वा उद्व्यूढे ॥८।१।१२०॥ કબૂઢ શબ્દમાં દીર્ધ 8 ને દીર્ઘ છું વિકલ્પ થાય છે.
૩વીરં, ૩ કૂટું–કબૂટ-ઊંચું અને પહોળું.
उ: भ्रू-हनूमत्-कण्डूय-वातूले ॥८॥१॥१२१॥ , દમ અને વાસૂસ નામના તથા ય ધાતુના દીર્ધ ને દૂસ્વ ૩ કરો.
મુમળા-મૂં—ભવાં જૂળમતો-નુમાનં--હનુમાન
ડુગ– –ખંજવાળે છે વારો–વાતંત્ર્ય –વર-વાયરાનો સમૂહ
मधुके या ॥८।११२२॥ મધૂન શબ્દમાં દીર્ધ ને દૂર્વ ૩ વિકલ્પ કરવો. મદુર્ય, મદુ-મધૂમ–મહુડાનું ઝાડ કે ફળ
इद्-एतौ नूपुरे वा ॥८।१।१२३॥ નૂપુર શબ્દમાં દીધ ને દૂર્વ ૬ અને ઇ વિકલ્પ થાય છે. નિરં, નેવર, નાર–પુર–નેર–પગનું ઝાંઝર-પાયે નેઉર રણઝણે”.
શ્રી ઋષભદેવનું સ્તવન–શ્રીયશોવિજયજી ઉપાધ્યાય.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ४८
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ ओत् कूष्माण्डी-तूणीर-कूपर-स्थूल-ताम्बूल-गुडूची-मूल्ये ॥८।१।१२४॥
कूष्माण्डी. तूणीर, कूपर, स्थूल, ताम्बूल गुइची भने मूल्य सना ही4 ऊ ने ओ १२३.
कोहंडी, कोहली-कूष्माण्डी-मानी ३१ तोणीरं-तूणीरम्-१२ म२वानु लायु कोपरं-कूपरम्-ए। थोरं-स्थूलम्-२) - । भ२१-यार तंबोलं-ताम्बूलम-तम गलोई-गुडूची-1 अथवा गणानी वे मोल्लं-मूल्यम्-भूस, भाव, भूस्य
स्थूणा-तूणे वा ॥८।१।१२५॥ ધૂળ અને સૂળ શબ્દના દીધું ને મો વિકલ્પ થાય છે.
थोणा, थूणा-स्थूणा-स्तंभ-थांना तोणं, तूणं-तूणम्-माथु
8 વર્ણના ફેરફાર
ऋतः अत् ॥८।१।१२६॥ શબ્દમાંના આદિના ત્ર ને ય થાય છે.
घयं-धृतम्-धी तणं-तृणम्-7-1२, तम-धास कयं-कृतम्-४यु हिदा-किया वसहो-वृषभ:-मण मओ-भृगः-भृग
घटो-घृष्ट:-धसेो दुहाइय-द्विधाकृतम् २०६मां कृत ना ऋ । इ 4६ गये। छे ते भाटे ८।१।१२८, कृत शहन। कृपादि गशुभा ५४ छ तथा इ ई गये। छे.
थे।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
आत् कृशा-मृदुक-मृदुत्वे वा ॥८१।१२७॥ રા, મૃદુ અને મૃદુવ એ શબ્દોના અને ચા વિકલ્પ થાય છે.
સી, રિસી- કૃશા–દૂબળી માઉં, –મૃત્યુમ્-મ–કમળ
મારૂછ્યું, માર-મૃદુત્વ-કમળપણું, મૃદુપણું. મઉ' થઈને પરાણે કામ કરવા ગયો હતોઅહીં મઉ'ને કમળ અર્થ છે.
इत् कृपादौ ॥८।१।१२८॥ વા વગેરે શબ્દોમાં આદિના કદ ને રૂ થઈ જાય છે.
શિવ-પ-કૃપા f –રથમ-હૃદય
મિર્દૂ-મૃદ–સ્વાદુ રસના અર્થમાં જ મૃઇને ઉમટ્ટ થાય-મિઠ–મ હું , મીઠાઈ. બીજા અર્થમાં ન થાય.
વિદ્---દીઠું –જોયેલું વિઠ્ઠી–દિ:–fષ્ટ–નજર સિદ્ગ –સુટસજેલું ' fસટ્ટ-ષ્ટિ –સજન, જગત વાંટી–દ-એકવાર વીયાનારી ગાય વગેરે પિછી–પૃથ્વ–પૃથ્વી મિક-મૃ:–ભૃગુ-બૃહપતિ fમો–મુ –ભમરો fમારો–મૃદ્વાર-સેનાની ઝારી-કળશ–પાણીનું વાસણ fસારો-ચાર:-શણગાર સિગાઢો–ારા–શિયાલ વિધા–પૃપા–અરુચિ હિંદી-ઉઘન ઘુસિ–ઘુમૃd-ચંદન વિરુ–ગૃઢવિ –વૃદ્ધ કવિ-ઘરડો કવિ સમિદ્ધિ-સમૃદ્ધિ:-સમૃદ્ધિ-સંપત્તિ
-દ્ધિ-દ્ધિ-રષ્ય-સંપત્તિ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અeટમ અધ્યાયપ્રથમ પાદ
गिद्धी-गृद्धिः-बोलुपता किसो-कृशः-श-श-पात। किसाणू-कृशानु:-मकिन किसरा-कृसरा-भायही किच्छं-कृच्छम्-दु:५ तिप्प -तृप्तम्-तृप्त, संतुष्ट किसिओ-कृषित:-येसा, पेडूत निवो-नृपः-२१ किच्चा-कृत्या-देवसधा पूरन वगेरे । किई-कृति:धिई-धृतिः-धै किवो-कृपः-समर्थ किविणो-कृपणः-१५ किवाणं-कृपाणम्-२पाए-त२वार विञ्चुओ-वृश्चिकः-नी छ वित्तं-वृत्तम्-७४, सहवास, मनी गये, यरित्र वित्ती-वृत्ति:-पतन हिअ-हृतम्-७२ वाहित्त-व्याहृतम्-त्यु विहिओ-बृंहित:-पाणु-पहाणु विसी-सी-*विमान सानु सासन-३५-५म' इसी-ऋषि:-षि विइण्हो-वितृष्णः-विशेष तृश्शशवाणे! अथवा तु वरना छिहा-स्पृहा-२५९। सइ-सकृत्-मे पार उकिट-उत्कृष्रम्-3ष्टि
निसंसो-नृशंस:-धाता બહુલાધિકારને લીધે કોઈ શબ્દમાં આદિના બને ૬ થતો નથી.
रिद्धी ऋद्धिः-२५-२ढीमा-*
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
पृष्ठे वा अनुत्तरपदे ||८|१|१२९॥
પૃષ્ટ શબ્દ જ્યારે ઉત્તરપદમાં ન હેાય ત્યારે તેના TM વિકલ્પે કરવા. पिट्टि, पट्टी-पृष्ठम्:- पीई
पिपिरिविअं - पृ पृष्ठरिस्थापितम् पी ५२ स्थापेलु
महिव- महिपृष्ठम् पृथ्वीनी पीस यहीं पृष्ठ शब्द उत्तरपदमा छे तथा । इन थयो.
२]
मसृण- मृगाङ्क-मृत्यु-शृङ्ग- धृष्टे वा ॥८।१।१३०॥
मसृण, मृगाङ्क, मृत्यु, शङ्ख, भने पृष्ट शब्दमां ने इ विथायो मसिणं, मसणं, - मसृणम् - वायु सुवाणु मिअको, मयंको - मृगाङ्क: -चंद्र
मिच्चू मच्चू-मृत्यु:- मृत्यु डिट्टी-मीच सिंगं, संग - शृङ्गम् - शागड, शिखर fagt, gt-4: 4-415-[Het over धृष्ट-धाह-निर्स
उद्
તુ વગેરે શબ્દમાં આદિના ને કરવા.
उऊ-ऋतु:-ऋतु
परामुट्ठी-परामृष्ट:- भेो परामर्श रेल ते 987-490-2421
A
||८|१|१३१ ॥
पउट्टो - प्रकृष्ट:- परसे, व२स्य
पुहई - पृथिवी - पृथ्वी पत्ती-प्रवृत्तिः प्रवृत्ति
पाउसो - प्रावृद - परसाह भराडी - पाउस
ढां
पाओ - प्रावृतः - अये भुई - मृति:-भर पोषय-पगार
पहुडि - प्रभृति-त्यारथी सहने, वगेरे
पाहुडं प्रामृतम् - प्राकृत - लेट परहुआ - परभृतः - श्री वडे पोषायेस-प्रयस
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધયાય-પ્રથમપાદ
[५३
निहु-निभृतम्-मेत विउ-विवृतम्-न्यारे १२था वाटाये। विउअं-विवृतम्- विप२९५ ४रेस संवुअं-संवृतम्-सां । सयभयुक्त वुत्तंतो-वृत्तान्त:-वृत्तांत, समाया२ निव्वुअ-नितम्-था भुत ययेस निव्वुई-निर्वृति:-मोक्ष बुंदं-वृन्दम्-समूह वृंदावणो-वृन्दावन;-सामनु नाम--मथुरापन वुट्टो-वृद्धः-१६-मुट्ठी हिंदी बुढा वुट्टी-वृद्धिः-वृद्धि-प६ी-बही' मापी मे उसहो-ऋषभः-५018 मुणाल-मृणालम्-भलना ६ उज्जू-ऋजुः-स२१ जामाउओ-जामातृक:-भाई माउओ-मातृकः-भातावान। माउआ--मातृका-२५२ च्यन पोरे भूण वर्णा भाउओ-भ्रातृक:-ने माछते पिउओ-पितृक:-पिताया। पुहुपी-पृथ्वी-
निवृत्त-बृन्दारके वा ॥८।१।१३२॥ निवृत्त भने वृन्दारक शोमा ऋने। उ वि४८ ४२वी.
निवृत्त, निअत्त-निवृत्तम्-निवृत्त-५२पारस- या परत येतो. वुन्दारया, वन्दारचा-बृन्दारकाः-हे।
वृषभे वा वा ॥८।१।१३३ ॥ વૃઘમ શબ્દમાં 25 સાથેના વને એટલે આખા ને ૩ વિક૯પ કરવો.
उसहो, वसहो-वृषभः-१६
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
गौणान्त्यस्य ॥८।१।१३४॥ આકારવાળો શબ્દ ગૌણ હોય-મુખ્ય ન હોય–તો તેને છેડે આવેલ નો ૩ કરો.
મામંડસું–માતૃમ –માતાનું મંડળ વિક–પિતૃ -પિયર-પિતાનું ઘર હિ દી–પહર મારં–માતૃમૂ-માયરું, માતાનું ઘર માસિ–માતૃવંસમાસી–માતાની બહેન રિસિયા-પિતૃવસા-ફોઈ-પિતાની બેન-ફઈબા fai–પિતૃવનમ્-સ્મશાન-પિતૃઓનું વન
પિસવપિતિ યમરાજ આ બધા શબ્દોમાં ઋકારવાળો માતૃ અને પિતૃ શબ્દ ગૌણ રીતે વપરાયેલ છે–મુખ્ય રીતે વપરાયેલ નથી.
मातुः इत् वा ॥८।१।१३५॥ જ્યારે માતૃ શબ્દ ગૌણ હેાય ત્યારે તેને અને ૬ વિકપે કરે.
મારૂ, મારા-માતા–મારૂં કોઈ કોઈ પ્રયોગમાં બહુલાધિકારને લીધે માતૃ શરદ ગૌણ ન હોય તે પણ ત્ર૬ નો રૂ થઈ જાય છે.
માનં- મના–માતાઓનું
उद् ऊद् ओत मृषि ॥८।१।१३६॥ કૃપા શબ્દમાં બા ને હૃસ્વ ૩, દીર્ઘ અને યો થઈ જાય છે.
મુરાવાશો, મૂતાવાસ, મોલાવામ-કૃષાવાદ– મૃષાવાદ-ખોટું બોલવું. રૂ–૪ત વૃદ-દિ-ઉથ-પૃ-નાન્ન દારૂના
વૃe, વૃષ્ટિ, પૃથ, , અને નz શબ્દમાં ને કાર અને ૩ કાર થઈ જાય છે.
વિદો, યુદ-je–વરસેલે વિટ્ટી, ગુદિર –વૃડી–વરસાદ પિ, પુદું-પૂથ–અલગ-જૂદ નિરંજ, મુ–પૃ-મૃદંગ–હરડેના આકાર જેવું વાજું–લક વગેરે નત્તિમ, નરો–પ્ના-નાતુ અથવા પૌત્ર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અeટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[५५ बा बृहस्पतौ ॥८।१।१३८॥ बृहस्पत्ति १५मां ऋते। इ भने उ विये थाय छे. बिहप्फई, बुहप्फई-बहप्फई- बृहस्पतिः- गुरु, गुरुवार, १७२५ति. हिदीमा बीफे
इद्-एद्-ओद् वृन्ते ॥८।१।१३९॥ वृन्त शहना ऋने। इ, ए भने ओ याय . विण्टं, वेण्ट, वोण्ट- वृन्तम्- 02, 2, रेनी नाये ५७॥ १४ छ ते
रिः केवलस्य ॥८।११४०॥ જે ૬ કેવળ સ્વરૂપ છે –વ્ય જન સાથે જોડાયેલ નથી એવા ન કર ચૂઈ જાય છે.
रिद्धी-ऋद्धिः-२५, २८, द्धि-संपत्ति रिच्छो-ऋक्ष:
ऋण-ऋजु-ऋषभ-ऋतु-ऋषौ वा ॥८।१।१४१॥ ऋण, ऋजु, ऋषभ, ऋतु मने ऋषि शमा ऋने रि विपे थाय छे.
रिणं, अणं-ऋणम्-हेषु, २५ रिज्जू, उज्जू-ऋजुः- सरण रिसहो, उसहो-वृषभ: पण रिऊ, उऊ-ऋतुः-२त-ऋतु. कुऋतु-२० रिसी, इसी-ऋषि:-*पि
दृशः विप्-टक-सकः ॥८।१।१४२॥ दृशु पातुने क्विम्, टक् भने सक् प्रत्यय साया होय त्यारे दृश् धातुना ऋना रियई नय छे. क्विप–सरिवण्णो-सहगवर्ण:-स२५। १९ वाले।
सरिरूबो-सहगुरूप:-सरमा ३५वाले। सरिबंदीणं-सहगूबन्दिनाम्-सा महामान
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
टक् -- सरिसो- सदृशः - सरमे। सकू - सरिच्छो- सदृक्ष :- सरमे । टक् -- एआरिसो- एतादेशः -नी वे
भवारिसो- भवारा:-तभारी देव-यापनी वो
जारिसा - यादृश:, तेनी लेवे। तारिसो- तादृश:-तेवा, तेनी व के रिसो- कीदृश: - डोनी देव एरिसो - ईश: - यानी मेवा खावे अन्नारिसो- अन्यादृशः - अन्यनी देव अम्हारिसो- अस्माद्दश: - भाराव तुम्हारिसो— युध्मादृश: - तारा देव संस्कृत भाषायां थे कि प्रत्यये। छे, मां ने क्विपू, टक्, सक् नी साथै પ/૧/૧૫૨ મા સૂત્રથી વિહિત કરેલા છે તે જ અહીં લેવાનેા છે, બીજાને નહી”.
आदृते ढिः ||८|१|१४३॥
आहत शहना ऋ नो दि थ लय छे. आदिओ - आहत : - माहरेस, याटेस- यादयो अरिः दृप्ते || ८|१|१४४॥
हृप्त शहना ऋ। अरि थ लय छे. दरिओ-दृप्तः - अभिभानी- हर्षवानो दरिअसीहेण - दृप्तसिंहेम-अभिमानी सिंह वडे
હૈના ફેરફાર
लुत इलि: क्लृप्त- क्लृ || ८|१|१४५ ॥
क्लृप्त ने क्न्न शोभांना लने। इलि थाय छे.
किलितकुसुमोयारे-प्तकुसुमोपचारेषु मनेा सुभायाशभां
किलित्तो कप्त:- येलु, रयेलु
किलिन्नो
-
1-5378:-0071
धाराकिलिन्नवत्तं - धाराकलून्नवर्त्म-धाराथी ली। थयेसेो भार्ग
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
વર્ણના ફેરફાર एत इद् वा वेदना-चपेटा-देवर-केसरे ॥८।११४६॥ वेदना, चपेटा, देवर अने केसर सम्हाना ए नो इ वि८पे पाय छे.
विअणा, वेअणा-वेदना-वीए-वहना, पी। चविडा, चवेडा-चपेटा-यपेटा-तभाये। अथवा समेत विअडचवेडाविणोआ-विकटचपेटाविनोदा:-वि४- याना विनाही दिअरो, देवरो-देवर:-३१२, १२ किसरं, केसर-केसरम्-स२
महमहिअदसणकिसरं-मघमधितदशन केशरम्-सुगधित iतन स२ महिला, महेला-महिला-स्त्री-41 मे २wat get २१तत्र छ भेटले महेला नुं महिला प्ये समयानु नथा.
ऊः स्तेने वा ॥८॥१॥१४७॥ स्तेन शमना ए ने। ऊ विपे थाय छे. थूणो, थेगो-स्तेन:-यार
ऐ ना ३२३१२
ऐत् एत् ॥८॥१।१४८॥ દરેક શબદના આદિના છે નો કરે.
सेला-शैला:-५७.३। तेलोक-त्रैलोक्यम्-त्रए सो एरावणो-ऐरावणः-गैरावत हाथी केलासो-कैलास:-खास नामन। पर्वत वेजो-वेद्यः-वैध केढवो-कैटभ:-टन नामनी राक्षस वेहव्वं-वैधव्यम्-वैधव्य-विधवापg-५तितिप
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
इत् सैधन्व-शनैश्चरे ॥८।१।१४९॥
सैन्धव मते शनैश्चर शोभा ऐ ने। इ ई 14 छे.
सिन्धवं-सैन्धवम्-सियासूरा-सिव सणिच्छरो-शनैश्वर:-शव-श नेवार
सैन्ये वा ॥८॥१॥१५०॥
सैन्य २५६मा सेना में नेइ वि८५ थाय छे.
सिन्नं, सेन्न-सैन्यम्-सै-4-सेना-११४२
___ अइः दैत्यादौ च ।।८।१।१५१॥ सैन्य शभा पने दैत्य वगेरे शहीमा ऐनअइ याय छ. ए ना अपवाद માટેનું આ સૂત્ર છે.
सइन्न-सैन्यम्-सैन्य दइच्चो-दैत्यः-देय दइन्न-दैन्यम्-हीनता-गरीमा अइस अं-ऐश्वर्यम्--मेश्वयं भइरवो-भैरव:-२१ वइजवणो-वैजवन:- गात्रनुं नाम दइव-दैवतम्-देवत वइआलीअं-वैनालीयम्-वेताब समधी पथा वैतालीय नामना ७६ वइएसो-वैदेशः-विदेश साधा वइएहो-वैदेहः-
विना वइदब्भो-वैदर्भ:-विमना वइस्सागरो-वैश्वानरः-मनि कइअवं-कैतवम्-कैतव---३५८ वइसाहो-ौशाख:--वैशाप मास सइरं-स्वोरम्-स्त्रैर-२३२७। भुराण चइत्त -चैत्यम्-सत्य
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[ પ
નૃત્ય શબ્દમાં જ્યારે ત્ય ના તૂ અને ય ની વચ્ચે હૈં આવી જાય ત્યારે આ તૈયમ ન લાગે, જ્યારે હૈં ન આવે ત્યારે લાગે,
ચેખં-ચેતિય-ચૈત્યમ્—ચૈત્ય
આ પ્રાકૃતમાં ચૈત્ય આખા શબ્દને બદલે શ્રી ખેલાય છે. શ્રીયંત-ચૈત્યવત્ત્વનમ્—રૌત્યવંદન
ઘેરાવો વાળાખ્
કાર વગેરે શબ્દોમાં એના ર્ આદેશ વિકલ્પે થાય છે. વડર, ચર-ઢૌરમ્-વેર, દેપ
વાતો, જાસો-હાસ:-કૈલાસ પર્વત
વાવ, યં-વૈરવ –કૈરવ ચંદ્રવિકાસી કમળ વસવળો, વેસવળો—ૌત્રનળ:-કુબેર
વડ્યુંપાચળો, ત્રસંવાયળો- વૈશમ્પાયન;-એ નામના ઋષિ વરૂજિયો, વાોિ-વૈતાહિ : વૈતાલિક સિગ, વેસિમમ્-ઢૌશિમ્-વૈશિક-કામશાસ્ત્ર ચત્તો, શ્વેત્તો-ચૈત્ર:-ચૈત્ર માસ
પદ્મ સૈવે ।।૮।। ।।
ફૈવ શબ્દમાં ૐ ને ! અને કફ એમ વારાફ્તી થાય છે. ફેન્દ્ર, ફટન-વૈવર્ ભાગ્ય
૩૫૬નીચેત્તિ ગગ ગાશ、ll
ગુરૌ અને નીચ શબ્દતા છે તે શ્રમ થાય છે. ૫---ઊંચું નીચય-1ૌ:-નીચુઆ
મુખ્ય શબ્દને ૬ લગાડવાથી ઘ શબ્દ અને ગાડવાથી નીચ શબ્દ બને. આ બંને રુદ્ર અને નીચ વાં પ્રયેાગ બની જાય છે એટલે આ સૂત્ર બનાવવાતી સૌનું ઉજ્જમ અને નૌસૂનું નીચ થાય એ ખાતર આ સૂત્ર બનાવેલુ છે.
અને નીચ શબ્દને રૂપ દ્વારા ઉજ્વયં અને જરૂર નથી તાપણુ રૂપ જ થાય પણ એ સિવાય બીજુ રૂપ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५० ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ईर् धैर्ये ||८|१|१५५ ॥
ધૈર્ય શબ્દમાં Ìતે દી રૂં થઈ જાય છે. धीरं धैर्यम् धैर्य
धीरं हरइ विसाओ - धैर्य हरति विषादः - मे धैर्य ने बरी से छे.
अतः अद् वा अन्योन्य - प्रकोष्ठ - आतोद्य - शिरोवेदनामनोहर - सरोरुहे - तोश्च वः ||८|१|१५६ ॥
अन्योन्य, प्रकोष्ठ, आतोय, शिरोवेदना, मनोहर अने सरोरुह शम्होभां ओना ત્ર વિકટપે થઈ જાય છે. અને જ્યારે જો ના થાય ત્યારે રોષ્ઠ શબ્દના તા - तथा आतोय शहना तने! व उरी देवे.
अन्नुन्नं, अन्नन्नं- अन्योऽन्यम्-अन्योन्य परस्५२
पवट्ठो, पउट्टो - प्रकोष्ठ :- पथ-प्रशनी नीयेने। लाग अथवा पहना हाथ-पाथो
आवज्जं, आउज्जं - आतोद्यम्-त्रा, वाद्य
सिरोविअणा, सिरविअणा - शिरोवेदना- शिशवेना-भस्तउनी पीडा
मनोहरं, मणहरं - मनोहरम् - भनडर
सरोरुहं, सरर है- सरोरुहम्-तणावां अगना मण
ऊत् सोच्छ्वासे || ८|१|१५७॥
सोच्छ्वास शब्दमा ओ तो हीई ऊ थ लय छे सूसासो-सोच्छ्वास:- ३२वास साथै
गवि अउ - आअः || ८|१|१५८ ॥
ો શબ્દમાં કોનાં અરુ અને ભાત્ર એવાં એ ઉચ્ચારણા થાય છે.
अउ - गरओ-गौ:- जह
गउआ - गावः-५८णहो
गउआ-गाय
आअ - गाओ - गौ: जह
આ નિયમ દ્વારા તે! શોનું નવુ રૂપ જ થાય પણ = શબ્દને ૪ પ્રત્યય લગાડવાથી तेनुं गउअ ३५ थाय. अहीं आपेक्षां गएओ, गउआ ३थे। क प्रत्ययवाणा गउअ -शब्दनां समवा.
हरस्स एसा गाई - हरस्य एषा गौ:- शंनी या गाय छे.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમ અ યાય-પ્રથમ યાદ
औत ओत् ॥८।१।१५९॥ શબ્દના આદિના સૌ કારનો શરાર થઈ જાય છે.
कोमुई-कौमुदी-ौमुदी जोव्वणं-यौवनम्-यौवन-पानी कोत्थुहो-कौस्तुभ:-ौस्तुभ नामना । कोसंबी-कौशाम्बी-ौशनी नगरी कोंचो-क्रौञ्चः- य नामर्नु ५६॥ २५॥ भाय नामने। ५६४ कोसिओ-कौशिक:-धुर
उत् सौन्दर्यादौ ॥८।१।१६०॥
सौन्दर्य कोरे शोभा औ न। उ थाय . मुन्दरं, मुन्दरिअं-सौन्दर्यम्-सोय । मुंजायणो-मौत्रायन:-विशेष नाम छ सुंडो-शोण्ड:-मत्त-४३८-भध पौवामा पासत मुद्धोअणी- शौद्धोदनि:-शुखानना पुत्र-भगवान मुळे दुवारिओ-दौवारिकः-६२पास मुगंधत्तण-सौगन्थ्यम्-सुम पापा पुलोमी-पौलोमी-विशेष नाम सुवण्णिओ-सौवर्णिक:-सेनी
कौक्षेयके वा ॥८॥१११६१॥ कौक्षयक शमां औ न। उ विये याय छे.
कोच्छेअयं, कुच्छेअयं-को क्षेयकम्- अक्षीमा रहेनारी तलवार
अउः पौरादौ च ॥८१।१६२॥ पोर पोरे शमा भने कौक्षयक शमा औं नो अउ था 14 छ...
कउच्छेअय-कोक्षयकर-3क्षिमा २९नातलवार पउरो-और:-पुरम:- भां-२४नागे पउरजणो-पौरजन:-पुरमा २९ना२ भास
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર].
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કરવો- #ૌરવ-કુનો પુત્ર, કુરુ દેશને નિવાસી વરસારું- ત્ર–કુશલતા–હોંશિયારી વરિ-રષમ–પૌરુષ સહૃ–ૌધ–સુધા–ચુના–વડે ધોળેલ મકાન-મહેલ જરૂ–૪:-ગૌડદેશને વાસી મરી-મૌરિ મસ્તક મf–નૌન-મન સાર -સૌ-નક્ષત્રો
–ા :- તંત્રમતના ઉપાસક – શક્તિના ઉપાસક
आच्च गौरवे ॥८।११६३॥ ૌરવ શબ્દમાં મને આ થાય અને પણ થાય છે. Rારવું, T૩રર્વ-નવમ– ગૌરવ
नावि आवः ॥८।१।१६४॥ ન શબ્દમાં નો સાવ થાય છે ની-નાવ+=નવા તૈ–નાવ–હોડી
સસ્વર વ્યંજનને ફેરફાર एत् त्रयोदशादौ स्वरस्य सस्वरव्यञ्जनेन ॥८।१।१६५॥
ત્રા વગેરે સંખ્યાવાચક શબ્દોમાં આદિના સ્વરનો તે રવર પછી આવેલ સ્વર અને વ્યંજનની સાથે એટલે ત્રયો અને ત્રયમ્ ભાગને તે થઈ જાય છે.
તેરહૃ-ત્રયા –તેર તેવી– –––વિંશતિ- ત્રેવીસ
स्थविर-विचकिल-अयस्कारे ॥८।१।१६६॥ વિર શબ્દમાં સ્થવિ અંશનો થે થાય છે. વિજિક શબ્દમાં વિર અંશનોર થાય છે અને કયારે શબ્દમાં વયમ્ અંશને 9 થાય છે. શેરો–સ્થવિ-
વિવૃદ્ધ વેર્સ–વિવા-બહેડાનું ફૂલ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[१३
બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ કઈ પ્રયાગમાં વિજ શબ્દનું વિસરું રૂપ પણ याय छे. भई विअइल्लपसूणपुजा-विचकिलप्रसूनपुञ्जा:-वियसि पुपना टला,
एकारो-अयस्कार:-टु धनारे।-सु.२.
__ वा कदले ॥८।१।१६७॥ कदल शमां का अशनी ४ि५ के 4 14 छ.
केलं, कयलं-करलम्-गु केली, कयली-कदली-3.
वा इतः कर्णिकारे ॥८॥१॥१६८॥ कर्णिकार शमा र्णिकार अशनी विपे पणेर यगय . कण्णेरो, कण्णिआरो-कर्णिकार:- ४१२
अयौ वा ऐत् ॥८।१।१६९।। अयि अ-ययने पहले ऐ १ि८ १५२।५ छे. ऐ ! बीहेमि-अयि ! बीहेमि-अयि ! बिभेमि- अरे ! हुं भी छु अइ ! उम्मत्तिए ! अघि उम्मत्तिए- अयि उन्मत्तिके-भरे 6-मत्ति।
પ્રાકૃત ભાષામાં છે કારને પ્રયોગ થતો નથી એમ કહેલું છે તે પણ ચિન આ સૂત્રધારા કરવાથી માત્ર આ પ્રાગમાં જ છે વપરાય છે એમ આ સૂત્રથી समा .
ओत् पूतर-बदर-नवमालिका-नवफलिका-यूगफले ॥८।१।१७०॥
पूतरना पूतने। पो. थाय छ बदरना बदने। बो थाय छे नवमालिकाना भने नवफलिकाना नवन। नो अने पूगफलना पृगने! पो यई जय छे.
पोरो-पूतर:-पाशीना पारे। बोरं-बदरम्- मोर नामनु (हिंदी-बेर) बोरी-बदरी-२डीतुं वृक्ष (नारीति) नोमालिआ-नवमालिका सर्नु नाम नोहलिआ-नबफलिका " " पोप्फलं-पूगफलम्-शक्षण-सेपारी पोप्फली-पूगफली- " तुं ४क्ष (नारीमति)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
न वा मयूख-लवण-चतुर्गुण-चतुर्थ-चतुर्दश-चतुर्वार-सुकुमार-कुतूहल
उदूखल-उलूखले ॥८॥१११७१॥ मयूख ना मयूने। मो, लवणना लबने। लो, चतुर्गुण, चतुर्थ, चतुर्दश, चतुर्वार यार शहना चतुर्ने। चो, सुकुमारमा सुकुनो सो, कुतूहलना कुतूने। को अने उखलभ उदून। ओ तथा उन्खलभां उन्ना ओ १ि८ याय छे.
मोहो, मऊहो-मयूख:- ७ि२९५ लोणं, लवणं-लवणम्-सू-सव-भी चोग्गुणो, चउग्गुणो-चतुर्गुण:-यागणे।
चोत्थी, चउत्थो-चतुर्थः-योथे। चोत्थी, चउत्थी-चतुर्थी- योथ'-(नाAMति) यो तिमि
चोद्दह, चउद्दह-चतुर्दश-यो । चोदसी, चउद्दसी-चतुर्दशी-यो:। (
न ति ) चोव्वारो, चउव्वारो-चतुर्वार:-यार पार सोमालो, सुकुमालो-मुकुमार:-सुवाणी, सुभार
कोहल्ल, कोउहल्ल-कुतूहलम्-तूस तह मन्ने कोहलिये-तथा मन्ये कुतूहलिक !-डे उतरवि ! ! तम भानु छु
ओहलो, उऊहलो-उदूखलम्-मांगिये
ओक्खल, उल्हल-उलूहलम्- " મયૂરના અર્થમાં સંસ્કૃતમાં મોર શબ્દ છે અને મયૂર શબ્દ પણ છે એ શબ્દો સ્વતંત્ર- જુદા જુદા છે તેથી કપૂરને મોર થયો એમ ન સમજવું.
अव-अप-उते ॥८॥१॥१७२॥ સવ અને ૩૧ ઉપસર્ગને બદલે અને વિક૯૫ અર્થવાળા વાત નિપાતને બદલે ओ पिये थाय छे.
अव-ओअरइ, अवयरइ-अवतरति-पतरे छ, लातरे छे. ओआसो, अवयासो-अवकाश:-अश अप-ओसरइ, अवसरइ-अपसरति-५सरे छ, पाछ। छ ओसारिअ, अवसा रिअ-अपसारितम्-पाछु ४ाव उत-ओ वणं, उअ वर्ण-उत वनम् -24। वन छ है ? ओ घणो, उअ घणो उत घन:-॥ १२सा छ ?
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-શ્રમ પાદ
બહુલને લીધે કેઈ કાઈ પ્રત્યેાગમાં આ નિયમ લાગતા નથી, વયં-કળતÇ-જાણેલુ ઞવસો-ગવાન:-અપશબ્દ
૩૪ રવી ?--ત રવિઃ ?-આ સૂર્ય છે કે ?
હત ૬ ઉપે ાાાા
૩૧ શબ્દના ને દી અને અે વિકલ્પે થઈ જાય છે. તિયં, મોતિમ, વસિમ-વસિતમ- ઉપહાસ જ્ઞાો, મોડ્યા, વલ્લાઓ બાધ્યાયઃ-ઉપાધ્યાય માસો, શ્રોત્રાનો, વાસો, ઉપવાસ:-ઉપવાસ
નમઃ નિને ।૮।।૭।।
નિષા શબ્દના મિષ ના ′′ અંશને કમ થઈ જાય છે. નિષ-1+રૂષ-1+૩મ=ભુમ=ભુખળો, જળો=fનવળ:--બેઠેલા
પ્રાવને અનુ-બ ાિ।૭।।
પ્રાચરળ શબ્દના પ્રાચતા માવ અંશનેા કંમ્મુ અને ૩ એવાં એ રૂપે વિકલ્પે
થઈ જાય છે.
q=x+ાવ=પ્ર+નુ=પંતુ=વંતુરનં=ન્નાવરનમ્-પાગરણ, આઢવા-પાથરવાનું પ્રા=ત્ર+ગાવ=ત્ર+ગા૩=૧૩=૧૩૨=TMવામ્
[ કૃષ
33
स्वराद् असंयुक्तस्य अनादेः || ८|१|१७६ ||
૮૧૫૪૪મા સૂત્રથી લઇને ૮૧૫૧૭૫ મૂત્રા સુધીનાં સૂત્રો દ્વારા 7, આ, રૂ, રૂં, ૩, ૪, ૬, ૬, નૈ, કો, સૌ એ બવાના ફેરારા અનુક્રમે બતાવેલા છે હવે ૮૧૪૧૭૭મા સૂત્રથી ઠેઠ આખા પાદ સુધી અસંયુક્ત વ્યંજનના ફેરાશ અતાવવાના છે તેની મુચના આ ૮૪૧૫૧૭૬માં મૂત્ર દ્વારા આચાય આપે છે. ૮૫૧૫૧૭૬મું સૂત્ર કોઈ ખાસ વિધાન કરતું નથી પણ એ એમ સૂચવે છે કે, ૮૫૧૫૧૭૭ સૂત્રથી લઇને જે કંઈ વિધાન કરવામાં આવનાર છે તે, સ્વર પછી આવેલા અસ યુક્ત અને આદિમાં નહી રહેલા એવા વ્યંજનને લાગુ પડે છે' એમ સમજવાનું છે એટલે આ સૂત્ર આ પાદના છેડા સુધી પહોંચે એવુ અધિકાર સૂત્ર છે.
હેમ-૫
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચ ́દ્ર શબ્દાનુશાસન
-૧-૨-ન-૧-૩-૧-ચ-વાં કાર્યો જીજ્।ાર્છા
આદિમાં નહી આવેલા અને અસ યુક્ત તથા સ્વરથી પછી આવેલા, , હૈં, ૬. ન, ત, હૈં, ૫, ૬ અને વા પ્રાય: લેાપ થઈ જાય છે. -તિસ્ત્યચરો-તીથા:-તીથ કરનાર-જૈન તીર્થંકર છોોટો:-લેક
3]
સચઢ–શટમ્-છકડા, શકટ-ગાડું T—નકોનTM:-ન+ગ-ગતિ ન કરી શકે એવું પર્વત વગેરે નાં નગરÇ-તેર, નગર, (ચાંપાનેર વગેરે) મયંો—મૃદુ:-મૃગના નિશાનવાળે–ચંદ્ર
~~~ સર્ફેશી-ઇંદ્રાણી
ચાહો-પ્રહ:-વાળને પકડવા
~~ ચર્ચ-નતમ-રજત-રૂપુ
વયાયરૂં-ત્રનાતિ:-પ્રજાપતિ-બ્રહ્મા, અથવા પ્રજાને પતિ નો-ન:-ગાજનાર-હાથી
ત—— વિચાળે વિતાન—વિસ્તાર
રસાય–સાતમ્–રસાતળ—પૃથ્વીનું તળિયું —પાતાળ ભાષામાં ‘સાતાળ’ નર્દયતિ:તિ, સાધુ જોગી જતિને વેર’
— ગયા~ાતા-ગદા
મળો-મનઃ-મદન-કામદેવ વ—૨ fig:-fg-શત્રુ યુઝરનો—-પુરુષ:-સારા પુરુષ
ચ-ચા-ચાğ:-દયાળુ દયાવાળા
નયનં-નયનમુ-તે-આંખ-આ શબ્દમાં યના લેા પ થયા પછી બાકી રહેલા
'નેા ય થયેલ છે. વિબોલો-વિયોગ-વિયેાગ-જુદા પડવુ,
.. હાયનું-હાથમ-લાવણ્ય
વિદ્દો-વિપુત્ર:- વિશુધ-દેવ અથવા પંડિત વયાહા14વાન:-વડવાનળ અગ્નિ-સમુદ્રમાં રહેનારા અગ્નિ.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[ ૬૭ અહીં વના લેપના ઉદાહરણમાં આચાર્ય વિવુધ શબ્દ દ્વારા વનું ઉદાહરણ આપે છે, એથી એમ સજવાનું છે કે પ્રાકૃત ભાષામાં સ્ત્ર અને વ ને એકસરખા સમજવામાં આવે છે. સંસ્કૃતમાં પણ વાયરેક્ષ્યમ્ એટલે વ અને ઘની એકતા છે. એવો વિચાર પ્રસિદ્ધ છે.
સત્રમાં પ્રાય: શબ્દ મૂકવાથી આચાર્ય એવું જણાવે છે કે, જે શબ્દમાંના , , , વગેરેને લેપ કરવાથી શબ્દનો અર્થ બરાબર સમજાય નહીં તયા અર્થ અંગે ભ્રમ ઊભો થાય એવું જ્યાં જણાય ત્યાં તથા જે શબ્દો વિશેષનામરૂપ હોય તે શબ્દોમાં જ ર વગેરેને લોપ ન કરે એટલે આ નિયમ ન લગાડવો. જેમકે –
(૧) ગુરૂપુનર્મુ-અહો કુરકુમ થઈ જાય તો શબ્દનો અર્થ સમજી શકાતો નથી.
(૨) પ્રયાગર–અહીં વાયગર્વ થવાથી વિચાર શબ્દ વડે વ્રયાને અર્થ નીકળતો નથી.
(૩) સુનવણી–મુકાત:–બુદ્ધ ભગવાન. અહીં નો લેપ થાય તો સુમમાં રૂપ થાય. એમ થવાથી યુકવો શબ્દ બુદ્ધ ભગવાનનો અર્થ જણાવી શકે એમ નથી.
(૪) : શબ્દમાં અને લોપ થઈ જાય તો તેથી સમરુ શબ્દ દ્વારા “અગરના કાષ્ટને અર્થ સમજાતો નથી.
() વાવ૬ શબ્દમાં વનો લેપ થઈ જતાં સમાવ૬ રૂપ થાય. અને તે સમાવં રૂપ સાવ ના અર્થને જણાવી શકતું નથી.
(૬) વિગ માં જનો લેપ થવાથી વાળું રૂપ થાય અને એ વિમળ રૂ૫ અગન–પંખો” અર્થને જણાવી શકતું નથી અથવા વિઝનમ્ એટલે “ઊજડ સ્થાન.” વિગનન્ નું વિરાળે કરવાથી તે દ્વારા “ઊજડ સ્થાન” રૂ૫ અર્થ સમજી શકાતો નથી.
(૭) કુતાન રૂપમાં તને લેપ થઈ જાય તે ગુમાર પ્રોગ થાય અને એ પ્રયાગ સુતાર ના મૂળ અર્થને જણાવી શકતો નથી. પુતારમુ–સારી તારાવાળું કે સારી આંખની કીકીવાળું.
(૮) વિદુરો શબ્દમાં વિકર રૂપ થઈ જાય છે અને વિરો રૂ૫ વિદુર નામના અર્થને જણાવી શકતું નથી. વિદુર એ વિશેષ નામ છે.
(5) વાવ માં નો લેપ થઈ જતાં સમાવ રૂ૫ થઈ જવાને લીધે એને અર્થ સ્પષ્ટ જણાઈ શકતો નથી.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
(૧૦) એ જ રીતે સમવાય:-સમવાયોનું સમયાત્રો, ય: વોનું ો અને દાનવ:તું ઢાળ્યો કે વાળબોરૂપ થતાં તે તે શબ્દા પેાતાના મૂળ અને જણાવી શકતા નથી, એટલે કહેવાના આશય એ છે કે જે જે શબ્દોમાં ૬૫૨ ન વગેરેને લાપ કરતાં બરાબર અર્થ સમજી ન શકાય ત્યાં લેપ ન થાય,
૬૮ ]
નીચેના શબ્દોમાં ચલ વગેરે વ્યંજના અનુસ્વાર રૂપ વ્યંજન પછી આવેલા છે, સ્વર પછી નથી તેથી તેને લેપ ન થાય :
સો-સદર:-ભેળસેળ અથવા મંત્રો-શંકર:-શકર ભગવાન
સંગમો--સક્રમ:-સ ગમ
નવંવરો-ના ચર:-રાત્રે નારે-રાક્ષસ-તે-રાત્રિ ધનનો-ધનકાય:-અગ્નિ
વસંતો-દ્વિવંતપઃ-શત્રુને તપાવનાર
પુżચરો-પુર ૧૨:--ઇંદ્ર સંવાતો-સંવાતઃ-મેળાપ
સયમો-સંયમઃ-સ જમ
સંઘુડો-વ્રુત:-સવરવાળા, સયમી
સેવરો---વર:--શ્રી અભિનંદન નામના ચેાથા તી કરના પિતાનું નામ
નીચેના શબ્દોમાં TM વગેરે સંયુક્ત છે તેથી લેાપ ન થાય:
क
-ગો-ગ:-સૂ [ ——-
ચો- શ્ર્ચ:-પૂજનીય
ઞ—વન-યર્ચસ્વ તીય-ત્યાગવા લાયક
ત-gitધૂર્તઃ-ધૂત-લુચ્ચા T-ઙાઓ-કામ:--ઉદ્દામ-ઉચ્ચ વ-વિ:-વિ–વપ્ર-બ્રાહ્મણ ચ-ચ્યું-ચ્ચન-વેચવા-ખરીદાયાગ્ય
૬-સુન -સર્વમ્-સવ-અર્ધું -સબ
કાઈ કાઈ યાગમાં સંયુક્ત વર્ણ ને પણ્ લેાપ થઈ નય છે— નવો આમાં ૨ તે વ્યજ ક્કે અનુસ્વાર સાથે સયાગ હૈ!વા છતાંય નૈયરો રૂપ થઈ જાય છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અપ્તમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[
નીચેના શબ્દોમાં ૬૪ વગેરે આદિમાં આવેલા હેવાથી લાપ થતા નથી, જેમકે
દાહો—ા:-કાળ વખત
ધો-૫:-ગંધ
ચોરો-ચૌર:-ચાર
નારો-ગાર:-યાર, વ્યભિચારી માસ.
REAT:-ઝાડ 2a7-38:-89-2430
પાત્ર –વામ્-પાપ વળો-વર્ન:-વર્ણ
આ 7 7 1 વગેરે આદિવાળાં ઉદાહરણામાં થતું ઉદાહરણ આપ્યું નથી, કારણ કે પ્રાકૃત ભાષામાં આદિમાં ય નું ગ ઉચ્ચારણ જ થઈ જતું હાવાથી પ્રાકૃત ભાષામાં કોઈ પદ આદિમાં ય વાળું મળશે જ નહી
જે શબ્દ સમાસવાળા છે ત્યાં અખંડ શબ્દ' માની લેવામાં આવે તે જગ શ્વાન અનાદિમાં મળશે અને તેથી તેને લેપ પણુ થશે. જો સમાસના બન્ને શબ્દોને વિભક્તિના કારણે જુદાં જુદાં પદે માનવામાં રખાવે તે હૈં વગેરે પદની આદિમાં આવશે તેથી આ નિયમથી લેપ નહીં થાય. અર્થાત્ વિભક્તિની અપેક્ષાએ ભિન્ન પદ હાય છે તેથી ત્યાં પ્રયેાગાનુસારે લેાપ પણ કરવે. જેમકે
-મુદારો, મુલ્યો-મુન્નર:-સુખના કરનાર ન---ગામિત્રો, થાયમિો-આમિત્ત:-આગમને જાણકાર ---નવરો, નગરો-નચર:-જલચર પ્રાણી ત-પત્રુતરો, વસુકારો—વદ્યુતર;-ધણા વધારે 7. મુદ્દો, મુદ્દો-યુગ:-સારા એવા પાણીના ધરે
નીચેના પ્રયાગમાં આદિમાં પણ લેાપ થઈ ગયા છેઃ
સ ૩-૪ પુન:-તે વળી
સો અ-સ ૬-તે અને Ë-વિમ્—ચિહ્ન, નિશાન
કાઈ શબ્દમાં ૬ તે જ્ઞ પણ થઈ જાય છે ---વિમાર્ગી-પિશાસ્ત્રી-પૈશાચી ભાષા.
તા ન~
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શખદાનુશાસન
નીચેના શબ્દોમાં ચર્ચાયa ૮૪૪૪૭માં સૂત્ર દ્વારા “ક” ને “ગ” થયેલ છેઃ
Urd Baa[–એકપણું gu– –એક ૩મુ-સમુ:–અમુક ૩૭–૩મુ , સાવા-વાવ-શ્રાવક સાર–ગાર–આકાર અથવા અપવાદ–છૂટછાટ મારિ–ા:-આક–ખેંચાણ
જો સુત્રોગર–ોવોટૂથોનારT:-લેકમાં ઉદ્યોત કરનારા આ પદ “ચતુર્વિશતિસ્તવ નામના જૈન સૂત્રમાં આદિમાં જ આવે છે.
આ પ્રાકૃતમાં બીજું પણ એવું થઈ જાય છે કે જેનું વિધાન કર્યું જ નથી હતું, જેમકે –
મા -બાન્યૂનત્--સંકોચ-આ પ્રયોગમાં ૨ ને ર થઈ ગયો છે. यमुना-चामुण्डा-कामुक-अतिमुक्तके मः अनुनासिकश्च ॥८।१।१७८॥
યમુના, ચામુ, મુઝ અને ગરિમુજ શબ્દમાં મ નો લેપ થઈ જાય છે ને લેપ થઈ ગયા પછી મને પૂર્વ સ્વર અનુનાસિકરૂપે બેલાય છે.
શૈકળા–મુના-યમુના નદી ચલા-વાસુકી–ચામુંડા દેવી ૪૩–ામુકામી માણસ
affકત-ગતિમુક્ષ્મ-જેમાંથી રથ બને તેવું લાકડાનું ઝાડ આ બધા પ્રયોગોમાં મેં અનુનાસિકરૂપે તો જળવાયેલ જ છે
કેટલેક સ્થળે તનુજ માં આ નિયમ લાગતો નથી જેમકે– મુંતય અથવા અમુત્તર્યા. જુઓ તાલારા
न अवर्णात् पः ॥८।११७९॥ ક વર્ણ પછી ૧ આવેલ હોય તો તેને લેપ થતો નથી.
સવ-૪૫થ-શપથ-સોગન સાવ–શા:-શ્રાપ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[૭
વરફ્યુ શબ્દમાં વર અને પુષ્ટ એ બે શબ્દોને સમાસ છે તેથી જ્યારે વિભક્તિની અપેક્ષાએ એટલે જુદાં જુદાં પદની અપેક્ષાએ બન્ને પદને જુદાં માનવામાં આવે ત્યારે પુરને ૧ આદિમાં આવી જાય છે તેથી આ નિયમ દ્વારા ૧ના લેપને નિષેધ થતો નથી પણ જ્યારે વાકયની અપેક્ષાએ એટલે થયેલ સમાસની
અપેક્ષાએ વરપુટ્ટ શબ્દને એક જ પદ માનીએ તો પુટ્ટ ને વ અનાદિમાં આવી જાય છે તેથી તા૧૭૭ સૂત્ર દ્વારા ૧ ને લેપ થઈ શકે છે. અર્થાત વરપુટ્ટ શબ્દનાં વર૩ટ્ટ અને વરવુ એમ બન્ને રૂપ સાધી શકાય છે.
ગ્રંથકારે આપેલ વરસટ્ટો પદને એક અખંડ પદ નહી પણ જુદાં જુદાં પદ સમજીને અહીં ઘટાવવાનું છે. જુદાં જુદાં પદ સમજીએ તો જ પુરુ પદને જ આદિમાં આવી શકે અને અહીં આપેલ વરશ્નો પ્રતિઉદાહરણ રૂપે ઘટી શકે.
ઉપર જણાવેલ રીતે માનીએ તો પણ એક બીજો વિવાદ ઊભો થાય તેમ છે. તે એ છે કે જે પુટ્ટ પદના વને આદિમાં માનીએ તો ૮૧૧૭૭ સૂત્ર દ્વારા તે વનો લોપ કેવી રીતે થાય ? ૮૧૧૭૭મું સૂત્ર પણ અનાદિમાં આવેલ “' ને લોપ કરે છે. એટલે આ ઉદાહરણ વિવાદાસ્પદ લાગે છે એટલે ખરી રીતે ૮૧૧૭૭ સૂત્ર વરપુટ્ટ શબ્દને લગાડી વરદૃ રૂપ સાધવું જ હોય તો વધુનો આધાર લઈને એમ માનવું જોઈએ કે “ પુનઃ' નું ને ૩ળ” વગેરે ૮૧૧૭૭માં સૂત્રમાં જણાવેલા પ્રયોગોની પેઠે કથાય આદિમાં પણ લેપ થઈ જાય છે. એમ માનીએ તો જ વર૩ો પ્રયોગ સાધી શકાય. અથવા એમ સમજવું જોઈએ કે કયાંક વર્ષ પછી આવેલા આદિના ૧ ને ૫ બહુલને લીધે લેપ થઈ જાય છે અને આદિમાં ૧ વાળા એવા પ્રયોગમાં લેપનો નિષેધ કરનાર ૮૧૧૭૯ સૂત્રનો નિયમ લાગુ પડતો નથી.
अवर्णः यश्रुतिः ॥८॥११८०॥ જ્યારે જ 1 ૨ = વગેરે વર્ગો, ૩ વર્ણ પછી આવેલા હોય અને તેમનો ટાલા૧૭છા નિયમ દ્વારા લેપ થયા પછી જે જે શબ્દોમાં આ વર્ણ બાકી રહેતા હેય અર્થાત બે વર્ષની વચ્ચે જ્યારે ગ વગેરેને લેપ થઈ જાય ત્યારે બાકી રહેલે વર્ણ ઈષપૃષ્ટપ્રયત્નતર “ધ” જેવો સંભળાય છે. અર્થાત એ વર્ણને થઈ જાય છે.
તિરોત્તર:-તીર્થકર સચઢ–ાદ–છકડે-ગાડુ નવરં–નાર––નગર–જ્યાં કોઈ “કર-વેરા લેવાતા નથી તેવું સ્થળ
न+कर=नकर-नगर
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
મત્રો-માદ: ચદ્ર
જ્યો--ચત્રરૂ:-વાળને પકડવા ાયમી-દાચળ:-કાચતા મણિ રચયં--તમ-૨૫ -ચાંદી
યાર્ડ-નાપતિ:--બ્રહ્મા,
કુંભાર
રસાયનું–સાતમ્મૂ– પૃથ્વી-જમીન-તું તળ~ભાષામાં ‘સાતાળ’
પાયાનું-ધાતાજી-પાતાળ મયો--મન:-મદન–કામદેવ
થા-વા—ગદા
નયનયનમ્——તેણ-આંખ
તા. ચાલુ: દયાળુ રાયા-હાથમ-કાંતિ
નીચેના શબ્દોમાં જ ચાન વગેરે લેપાયા પછી શેષ મ વ રહેતા નથી તેવી ત્યાં ય શ્રૃતિ થઈ નથી.
સરળો-રાજુનમ્-પક્ષી અથવા શત્રુન
વળો-વ્રશુળ:-વધારે ગુણવાળા
વ–સુરમ્—ધણું
રાત્રે-રાખીવમ્ કમળ નિયો-નિવૃત્ત:-હણાયેલા
નિનઓ-નિનય:, નિનાTMઃ-નિનાદ–અવાજ
વા વાયુ:-વાયુ ફૈ-વિ:-કવિ
નીચેના શબ્દોમાં 1 ચ ન વગેરે આ વણુ પછી આવેલા નથી તેથી ચ શ્રુતિ ન થઈ. જેમકે—
હોબત્ત–હોવ ત્ય—લાકનું
ટેકરો ફેવર:-દેવર-દે-પિતના નાના ભાઈ
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં એ ‘અવણ''ની વચ્ચે ‘અર્ન' નથી હોતા ત્યાં પણ ચ શ્રુતિ થઈ જાય છે. જેમકે-વિચઃ-પતિ-પીએ છે—આ પ્રયાગમાં ૬, ૬ વર્ણ પછી આવેલે। નથી પણ વર્ન પછી આવેલ છે છતાં ય શ્રૃતિ થઈ ગઈ.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
નો ફેરફાર લુન-પર-જે ગgવે ૮ શ૬૮
ર અને શ્રી શબ્દમાં નો હું કરી દેવો અને શુઝ શબ્દ જે “પુષ્પ અર્થવાળો ન હોય તો તેના જ ને કરે.
યુગો-:-કુજ-કીંગણા-બડે વળાં–ર-ખપર અથવા ઠીબ
ગ્રો-:–ખલ વંધર્વ લુઇઝય–સૂí--વૈવા ઇનકસૂનમ-કુજાના ફૂલને બાંધીને-આ વાક્યમાં કુગ શબ્દ પુછવ અર્થને સૂચક છે તેથી તે ન થયો. આ પ્રાકૃતમાં બીજા શબ્દોમાં પણ # નો ૩ થઈ જાય છે. જેમકે–
વારિસર્ગ–ારત-ખાંસી afari-ifસેન આ પ્રયોગ નથિ કgિ નામના જૈન પ્રતિક્રમણના સૂત્રમાં આવે છે. સિકંમતમુ-કસેલું
मरकत-मदकले गः कन्दुके तु आदेः ॥८।१।१८२॥
મરજત અને મારું શબ્દોમાં જ ન જ કરી દે અને અન્યૂઝ શબ્દમાં તે આદિના ને 1 કરો.
મયં-રમત-મરકત મણિ માહો-:-મકનો હાથી–મદથી યુક્ત હાથી તુમ--રમવાનો દડા-જુએ ૮૧૫૭
किराते चः ॥८।१।१८३॥ જિરાત શબ્દના #ને ૨ કરો.
વાગો–વિજરાત –કરાત-ભીલ જિરાત શબ્દ જયારે મુખ્ય રીતે “ભીલ અર્થમાં ન હોય ત્યારે જ ન થાય. જેમકે–તમિમ હૃર-રાચં- નામ: દુર–રાતમૂહરરૂપ કિરાતને અમે નમીએ છીએ. અહીં કિરાત” શબ્દ મુખ્યપણે “ભીલ' અર્થને સૂચવતો નથી.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ગુજરાતી ભાષામાં “કરિયાતું' અને હિંદી ભાષામાં વિરાયતા શબ્દ અમુક જાતના ઔષધો સૂચક છે. તે શબ્દને સંબંધ રાત શબ્દ સાથે લાગે છે, જેમ કિરાત-ભીલ–લેકે જંગલમાં રહે છે તેમ આ ઔષધ પણ જંગલમાં થાય છે એ રીતે “કરિયાતું” ચિરાયના” શબ્દને સંબંધ વિરાત” શબ્દ સાથે જોડી શકાય..
शीकरे भ-हौ वा ॥८॥१॥१८४॥ શીર ના ને મ અને દૃ બન્ને વિકલ્પ થાય છે.
મો, સીડી, સીગરો-શર–પાણીના છાંટા હિંદી સીન “ટાઢથી કંપવું ક્રિયાપદને સંબંધ પ્રસ્તુત શીર-લીર શબ્દ સાથે જોડી શકાય.
चन्द्रिकायां मः ॥१।१८५॥ વરિદ્ર શબ્દમાં ને મ થઈ જાય છે.
વંતિમા–રિદ્ર-ચંદ્રનો પ્રકાશચંદ્રમા. મમ્ શબ્દ સાથે વંતિમ શબ્દને સરખાવો.
આ. હેમચંદ્ર પિતાના સંસ્કૃત કોશ અભિધાન િતામણિના શિરછમાં ચંદ્રિકા” અર્થ માટે વન્દ્રિમા શબ્દ આપે છે. ૨ કાંડ ૧૦૬ શ્લેક.
શિલોજી એટલે વીણેલા વધારાના શબ્દોને સંગ્રહરૂપ કોશ
निकष-स्फटिक-चिकुरे हः ८।१।१८६॥ નિષ, રિઝ અને વિકર શબ્દના ને શું થઈ જાય છે. નિ-નિ:–કસોટીને પથ્થર
–ટિસ્ફટિક મણિ વિદુ-વિધુર –વાળ દુર્ગ નામનો વૈયાકરણ એમ કહે છે કે, વિદુર શબ્દ સંસ્કૃત ભાષામાં પણ છે, આ હકીકત “અમરકોશ” ના ટીકાકાર ક્ષીરસ્વામીએ પણ પોતાની ટીકામાં ધી છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
ख पोरेन। ३२३१२
ख-घ-थ--ध-भाम् ॥८।१।१८७॥ स्वरथा ५२ यावेसा, सयुत सने मनाहिमा २डेस। ख, घ, थ, ध, सने भ ने पहले प्रातमा प्रायः ह सोमवा.
ख- साहा-शाखा-शापा, 3 अथवा माग
मुह-मुखम्-भुम मेहला-मेखला-हारे।
लिहइ-लिखति-सले छ घ- मेहो-मेघ:-मेल अथवा वसाह
जहणं-जघनम्-साथ माहो-माघः-भाभला भडिना लाहइ- लाघते-सराहे छे-पाय रे छे. नाहो-नाथ:-नाथ आवसहो-आवसथः-बसपार्नु २५-२६९। मिहुण-मिथुनम्
कहइ-कथयति-हेछ ध-- साहू-साधु:-साधु पुरुष वाहो-व्याध:-
शिरी, व्यथा ३२नारे। बहिरो-बधिर:-सहेरे। बाहइ-बाधते-पाधा-पा।-रे
इंदहणू-इन्द्रधनु:- धनुष्य भ- सहा-सभा–समा
सहावो-स्वभाव:-२वभाव नह-नभ:--4110 थणहरो-स्तनभरः-२तननी मार
सोहइ-शोभते-शामेछ नायेन। शहोमा ख, घ, थ, ध, भ २१२ पछी था ५५ अनुरुवार पछीछे કે વ્યંજન પછી છે તેથી શું ન થાય :
सखो-शख:-शभ
.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૬ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
સંધો-સત્ર:-સધ વંચા—સ્થા –ગેાદડી
ઢાંધો-વધ:-બધ લમો-સન્મ:-થાંભલા
નીચેના શબ્દોમાં ૩, ઘ, થ, ધ, મેં સંયુક્ત છે તેથી હૈં ન થાય.
મવડ-ગાયાતિ-તે કહે છે. અવડ-અવ્રુતિ-તે પૂજે છે.
ચર-ત્યતે તે શ્લાધા કરે છે. સિદ્ધો-સિદ્ધઃ-સિદ્ધ પુરુષ કાંચરૂ-નાતિ-તે બાંધે છે જન્મ-મ્યતે લાભ મેળવાય છે.
=
નીચેના શબ્દોમાં લ, વ, થ, ત્ર, મ વ્યજતા આદિમાં છે તેથી ર્ ન થાય, શજ્ઞતે છે મેદા-પર્વતિ છે મેવા:-આકાશમાં મેા ગાજે છે.
મચ્છરૂ થળો-પતિ-વત્ત:-વરસાદ જાય છે.
પ્રાય:’ કહેલું હોવાથી નીચેના શબ્દોમાં ૩, ઘ, થ, ધ, સ તા ૪થ તા નથી.
સુરિતવલો-સવિલહ:-સરસવના ખેાળ
પચઘો-પ્રચઘન:--પ્રલયકાળને વરસાદ
ચિરો-સ્થિર:-અસ્થિર
નિળયોગિનધર્મ:-જિને જણાવેલા ધમ વળરૃમો-પ્રભૃમય:-જેને ભય નાસી ગયા છે. નઢું-નમ:-આકાશ.
ઉપર જણાવેલા આ બધા શબ્દોમાં હ્યુ વગેરેને હૈં કરવામાં શબ્દના અર્થ બરાબર સમજી શકાય એમ નથી, માટે જ્યાં મૂળ બરાબર સમજાય ત્યાં જ આ નિયમ લગાડવા.
થતા ધ
पृथक घो वा ॥ ८|१|१८८ ॥
પૃથક્ શબ્દના થતા વિકલ્પે કરવા. પિત્રં, પુષં, પિ, પુ-પૃથ ્જુદું
આવે તેા મૂળ શબ્દને અ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૭
5 વર : ૧૮૬૮૧ ર૦ શબ્દમાં રવનો જ થાય છે.
સંજ--રૂ -લેઢાની સાંકળ.
1 ને મેં ઉમા-માળિો મા પાટા? પુનામાં અને મારા શબ્દોના અને મ થાય છે. પુનામ-પુના :–પુન્નાગનું ઝાડ
પુનામારૂં વસતે–પુનામાનિ વસ?–વસંત ઋતુમાં પુનાગ ખીલે છે.
માળિ-માનિ–ભાગીદારણ-સ્ત્રી કોપ કરવાના સ્વભાવવાળી સ્ત્રી માટે સંસ્કૃતમાં માનિ શબદ –અમર૦ તથા અભિધાન
1 ને સ્ત્ર
छागे लः ॥८१॥१९१॥ છા શબ્દમાં નો ર થાય છે.
છા-છા-બકરો
છાઠી-છ-છાળી–બકરી ભાષામાં બકરાંને “છાળ” કહે છે.
ગધેડાં ઉપર નાખીને “અનાજ” વગેરેનાં હાલમાં આવે છે એ છાલકાં” બકરાંના વાળમાંથી બનાવવામાં આવે છે. માટે જ તેને છાલકાં કહેવાય છે.
ને ૨ ऊत्वे दुर्भग-सुभगे वः ॥८।१।१।१९२॥ ટુર્મા અને ગુમર શબ્દના દૂરવનો દીર્ઘ ક થયા પછી મને વ થાય છે.
દૂવો-ટુર્મ:--દુર્ભગ-અસુંદર
સૂવો-રૂમ-સુભગ-સુંદર સુત્રો, યુગો–આ પ્રયોગમાં દીર્ઘ કથા નથી તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
રન ફેરફાર खचित-पिशाचयोश्वः स-ल्लौ वा ॥८।१।१९३।। ત્તિ શબ્દમાં ને જ થાય છે અને વિશા શબ્દમાં ૨ નો રસ થાય છે.
સો, રવો –જિત:–ભરેલ વસો , પિસાયો-વિશા-પિશાય-ભૂત પિશાચ અથવા જે દેશના
નામ ઉપરથી પૈશાચી ભાષાનું નામ પ્રચલિત થયેલ છે તેવા એક દેશનું નામ.
जटिले जो झो का ॥८।१।१९४॥ નટિ શબ્દમાંના કને વિક૯પે ૪ કરો.
ોિ, નહિરો-ગરિરાજટિલ-જાવાળે અથવા ગૂંચવાયેલ
ર ને
હું
टो डः ॥८१॥१९५॥ સ્વરથી પર આવેલા, અસંયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલા તેને ૩ કરો.
વડો–નટ–નટ મો-મટ:–ભટ–સુભટ–લડવૈયા
ઘર-ઘટતે-ઘડે છે. ઘંટ માં ર અનુસ્વાર પછી છે સ્વર પછી નથી તેથી વટ્ટા –“ખાટલે ખાટ_આ રણદા શબ્દમાં સંયુક્ત છે તેથી રશ્નો હલ –એક દેશનું નામ છે. માં આદિમાં છે તેથી આ ત્રણે ઉદાહરણ માં ટને ૩ ન થ.
ટ નામ તે દેશનું સૂચક છે, જે દેશના નામ ઉપરથી ભાષાનું નામ રાણી પ્રચલિત થયેલ છે બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ સ્થળે આ નિયમ લાગતો નથી.
અર–મતિ આ રૂપમાં ટને ૩ ન થયો. મટ-આથડે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સટા,
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમષાદ
ટુના ઢ
મટા-શષ્ટ-ટમે ૪: ૫૮ાાા
રાટ અને ટમ માં તે ૐ કરવા. સટ્ટા-સટા—યાળ-સિ હતી યાળ સચઢો—ાટ;-છકડા-ગા ઢો-કેટમ.-રાક્ષસનું નામ
૩ ના હ
स्फटिके लः ||८|१|१९७॥
ર િશબ્દમાંની તે જ કરવે.
જિદ્દો-પટિવ-સ્ક્રટિકર્મા એક જતનું રત્ન
ટિ શબ્દમાં ૧૯૫ના સૂત્ર દ્વારા ટતા ૩ કર્યાં પછી ૨૦૨માં સૂત્રના નિયમથી સ્ને હ થઈ શકે છે.
चपेटा - पाटौ वा ॥८|१|१९८ ॥
૨વેટા શબ્દના અને પાટ્ ધાતુના ટના છ વિકલ્પે થાય છે. વિરા, વિટા-ચપેટા-ચપેટા-પજો, તમાચા હિંદી સવ્પત હારેફ, જાલેફ-ધાતિ-ભાગ પાડે છે, ફાડે છે—ાળવે છે
૪ના ફેરફાર
મૈં ઢ: ગા॰ા
સ્વર પછી આવેલા, અસંયુક્ત અને નાદમાં રહેલા ૩૪ કરવા. મઢો—મક:-મહ–સન્યાસીઆને રહેવાનું સ્થાન, ઘર-માઢ
સોહાયઃ-શ-લુચ્ચા માણસ
મઢો-જ્ઞમઢ:-કાચ ઝારો—ઝાર:-કુહાડા, કોદાળા વ-પતિ-પઢે છે–ભણે છે
{૭૯
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન વેટ વૈવુંs:-માં ૪ અનુસ્વાર પછી છે તેથી— fa –તિષ્ઠતિ–માં સંયુક્ત છે તેથી–
હિમા સારુ – તિતિ આ ટારુ પદને અનાદિમાં નથી પણ આદિમાં છે તેથી
આ ત્રણે ઉદાહરણોમાં આ નિયમ ન લાગે.
अङ्कोठे लः ॥८॥१॥२०॥ કોટ શબ્દને ૪ ને બેવડે ર૪ કરો.
વોરન્ટો--મશ્નો:–અંકલ એ શોત્ર્યસેત્રસુબ્ધ –ોઢન્નક્ષત૬)–અંકલના તેલથી ચોપડેલું.
ઉપર હો વા ૩૦ ૮ ૨૦ દિર શબ્દમાંના નો દુ વિકલ્પ કરો અને થાય ત્યારે રને ૩ કરો. વિદો, પિઢરો–પિટર-થાળી
સુન ફેરફાર
डो लः ॥८॥१॥२०२॥ સ્વરથી પર રહેલા, અસંયુક્ત અને અનાદિમાં આવેલા રને પ્રાયઃ સ થાય છે. વચામુહં–વવા મુલ–ડીનું મુખ
દુ–૩:-ગરુડ તાચં–તારમું–તળાવ
कीला क्रीडति- अरे छ માંડ-મુeF-મુંડ અને ક્રોઢઃ જોઇE-ધનુષ એ બને શબ્દોમાં ૩ અનુસ્વાર પછી આવેલ છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
જો કર્ત–ખાડો–માં ૩ સંયુક્ત છે તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
રમ મિો અથવા ડિમો રમત. ડિમ-a:–બાળક રમે છે. અહીં ! આદિમાં હોવાથી આ નિયમ ન લાગે.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[ ૮૦ “ પ્રાયઃ થાય છે” એમ કહેવાથી કોઈ કોઈ શબ્દમાં ૩ ૪ વિકલ્પ થાય છે.
વઝિ, વ૩િ૯-વલેશબડિશ-માછલાંને ખવડાવવાની વસ્તુ રાત્રિ, વા-તામ-દાડમ ગુરુ, ગુ–ગુa:–ગોળ
બારી, , –ના–નાડી ગરું, નર-નર–એક જાતનું ઘાસ. સંસ્કૃતમાં નર્ચ શબ્દ પણ છે.
ગામે, મારો–ાપી૩ –મું જુઓ ૫૮૧૧૦ પા એ જ રીતે કોઈ કોઈ પ્રયોગોમાં ૩ નો ૪ થતો નથી
નિવિવું–નિઢિ—ગીચ–ઘીચ, ઘટ્ટ નવો–ૌs:-ગૌડ દેશનો નિવાસી
fક–તિકૂ–પીડાયેલ નીકું–ની મૂ-માળા–સરખા નિય કર્–૨૩:-તારો તડીત-કાંઠે, તટ
ને ફેરફાર
वेणौ णो वा ॥८।१।२०३॥ વેજી શબ્દમાં જ નો ૪ વિકલ્પ થાય છે.
, વૈT-g:-વાંસડે. બેલગામ-વેણુગ્રામ
ત ને ફેરફાર तुच्छे तश्च-छौ वा ॥८।१।२०४॥ તુષ્ટ શબ્દમાં ત નો ૧ અને ર વિક૯પે થાય છે.
૩છું, છું-તુચ્છ–તુચ્છ. હેમ–૬
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
८२ ]
સિદ્ધહેમચ'દ્ર શબ્દાનુશાસન
तगर - त्रसर - तूवरे टः ||८|१|२०५ ||
तगर, असर भने तूवर राना तनोट २.
टगरो-नगर:-तगरनुं झाड, तगरनुं साडडु टसरो-तसर:-सुतरने वीटेवानुं साधन टूरो- तूवर:- तूरे। २
प्रति- आदौ डः || ८|१|२०६॥
प्रति वगेरे होना त नो प्राय: ड थाय छे. पडवन्न - प्रतिपन्नम् - स्वीकारे परिहासो - प्रतिभास:- प्रतिभास अथवा परिहासो प्रतिहासः -- प्रतिहास
पडिहारो - प्रतीहारः- पडेरेहा२, ४२वान
41fest-facqfa-ulazuula—eilk
पडिसारो - प्रतिसार:- प्रतिसार
पडिनिअत्त - प्रतिनिवृत्तम्-पान
पडिमा - प्रतिमा- प्रतिभा-भूर्ति अथवा सरणी वस्तु पडिया-प्रतिपत्-प्रतिषध - पडवे
पडंसुआ - प्रतिश्रुत्-५३छ । प्रतिध्वनि
पडिकरइ - प्रतिकरोति प्रती२ ३२ हे.
पहुडि- प्रभृति-वगेरे
पाहुडे - प्राभृतम् - प्राभूत, लेट- सोगाह a1a37-891ga:-2)&PAI
पडाया- पताका-पता- धन
बहेडओ बिभीतक :-সडेडु
हरडई - हरीतकी - ३२३
मयं - मृतकम् - भहु
આ પ્રાકૃતમાં નીચેના શબ્દોમાં પશુ ૩ થઈ જાય છે : दुक्कडं - दुष्कृतम्-हुष्टृत-पाय सुक-सुकृतम् - सुत- पुण्य
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[૮૩
મારું–કાઢતમું–લાવેલું
અવ૬– વસ્ત–હરેલું ” પ્રાય: થાય છે એમ કહેવાથી ઘણું શબ્દોમાં ૩ થતો નથી.
વસમચં-પ્રતિસમયમૂ-પ્રતિ સમય વયં-ad પમ્-પ્રતિકૂળ-વિરુદ્ધ સંપ-સંપતિ–હમણાં વાળં-પ્રતિષ્ઠાનમ્-પ્રતિષ્ઠાન. વન–પઠણ-એ નામનું ગામ પા -પ્રતિજ્ઞા–પ્રતિજ્ઞા.
इत्वे वेतसे ॥८।१२०७॥ વેતમ્ શબ્દમાં જ્યારે તેને ત્ત થાય ત્યારે તિ નો કર.
વૈદિલો-વેતિ–વેતર–નેતર “. દવાની'' ૮ /૧/૪મંત્ર વૈતન્ માં 7 ના 2 નો રુ કરે છે. એટલે માલમ પડે છે કે ત ના ૩ ને ? હમેશ થાય છે. તેમ છતાં આ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે જ્યારે ત ના ય નો ડું થાય ત્યારે તે ને ૩ કરો. એ ઉપરથી એમ ફલિત થાય છે કે વૈતર માં ત ના ૩ નો રુ નિયત રીતે ન થતો હોવો જોઈએ. અર્થાત કોઈ પ્રયોગમાં ત ના ૩ ને રૂ ન થતો હોવો જોઈએ. એમ માનીએ તો જ આ સૂત્રમાં “ધ નો રુ થયા પછી’ એમ જે કહેલું છે તે સાર્થક થઈ શકે.
જfમત-તિમુર ઇ: ૮ાા૨૦૮ fમત શબ્દના અને તિમુ શબ્દના ત નો ન કરવો.
મળ-મિત:-વચ્ચે આવેલ કળિëતયં–તમુરn[–રથ બનાવવાના લાકડાનું ઝાડ બહુલ અંધકારને લીધે તમુરત શબ્દના તન ન થતો પણ નથી. બરમુત્તયં /
રાવત અર્થમાં સંસ્કૃતમાં બે શબ્દો છે. એક રાવળ અને બીજો રાવત એ બને શબ્દો સ્વતંત્ર જુદા જુદા છે તેથી ઘરાવત ને હરાવળ કરવાની જરૂર નથી અથત રાવત ને તને જ કરવાની જરૂર નથી. પુરાવો, પુરાવળો.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચ' શબ્દાનુશાસન
ને ફેરફાર रुदिते दिना ण्णः ॥८॥१॥२०९॥ ફુરિત શબ્દના હિત અંશને એટલે જ સાથેના તને બેવડો ન થઈ જાય છે.
સુઇ–તિ-રાણું-સુદન કેટલાક વૈયાકરણએ આ સ્થળે “વાવિવું ?” એવું સૂત્ર મૂકેલું છે. એનો અર્થ એમ થાય છે કે “તું વગેરે શબ્દોમાં તને કરો.
અહીં પ્રશ્ન થાય છે કે “આચાર્યશ્રી આ જાતનું વિધાન કેમ નથી કરતા ? તેને ઉત્તર આપવા ખુદ ગ્રંથકાર જ સૂચવે છે કે “ત ના ૨ નું વિધાન છે શૌરસેની ભાષામાં, માગધી ભાષામાં તથા અપભ્રંશ ભાષામાં કરવાનું છે.” માટે અહીં કર્યું નથી. પ્રાકૃત ભાષામાં તો તેનો લેપ જ થાય છે. જેમકે –
રિક, ૩-g:-ઋતુ રચર્ચ–૨નામું–રૂપું gai –– –
–ાત:–ગયેલે બા–રાત:–આવેલે સંવયં-સાંપ્રત[–હાલમા, હમણું વો–ચત:-જેથી, જે કારણથી, કારણ કે ત– –તેથી
– મૂ-કરેલું દુ- મ્હ ણેલું યાતો –હતાશ–જેની આશા હણાયેલ—નાશ પામો–છે તે કુમા-બુતઃ–સાંભળે માવિકર્ર–ગતિ:–આકૃતિ–આકાર નિવુ નિર્વતઃ–શાંત થયેલ તા-તા:-દાદ–પિતા વય–વેતર:ટુદ્રિતીય –બીજે
પ્રાકૃતમાં તો આવાં ત ના લેપવાળાં શરતું ૩િ કે ૪, વગેર રૂપે જ થાય છે પણ ૩રૃ (ાતુ:), ૨૬ (રગતમ) એવા પ્રયોગો થતા નથી. કદાચ કોઈ ઠેકાણે પ્રાકૃત
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
ભાષામાં પણ આવા TM વાળા પ્રયાગે! મળે તે એ માટે વ્યત્યયશ્ચ' ૮૩૧૪૪૭ એ સૂત્ર છે જ, એટલે વાહિન્દુ ઢ:” એ સૂત્રની અહી જરૂર નથી' એમ ગ્રંથકારના અભિપ્રાય છે.
સંસ્કૃતના ધૃતિ શબ્દને બદલે પ્રાકૃતમાં fÎ માટે તે શ્રૃતેિિત્ત” ટાર!૧૩૧! એવું સૂત્ર અમે માટે અહીં કેઈ વિધાનની જરૂર નથી.
સતિ શબ્દના તેના ર્ કરવા.
સત્તરી-સક્ષતિ:-સિરોર
ત્તના ફેરફાર
મળતૌ ૪:૮ાારના
અતરીપાતવાદને ઃ ૫૮ાારા
રૂપ થાય છે, તે રૂપની સિદ્ધિ કહેવાના જ છીએ, તેથી તે
મતમી અને માતવાન શબ્દોના જ્ઞ ના રુ કરવા.
બરસી-અતની-અળસી.
સાાદનો, સાંવાળો-સાતવાહન:-સાતવાહન કે શાલિવાહન એ રાજાનું નામ છે. જીએ ૮–૧–૮. સાાઢી માસા-સાતવાદની માત્રા-સાતવાહને મેલવામાં કે લખવામાં પ્રત્યેાજેલી ભાષા કે લિપિ.
વન્તિ શબ્દમાં ત્ત તા ૭ વિકલ્પે થાય છે.
નંતે વા ૮ાારા
પવિત્ર, પરુિં-પતિમ-ઘડપણમાં આવતાં-પળિયાં–ધાળા વાળ.
~>]
પીતે યો છે વશરા
શીત શબ્દને જ્યારે ‘સ્વા’માં વપરાતા હ્ર પ્રયત્ય લાગે ત્યારે તેના જ વિકલ્પે
થાય છે.
પીયરું, પૌત્રનું— વીતમ-પીળુ
પૌલ (પીળું)માં ‘રવા’માં વપરાતા હૈં લાગેલા નથી તેથી ત ના વ ન થયું.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
वितस्ति-वसति-भरत-कातर--मातुलिङ्गे हः ॥८।१।२१४॥ वितस्ति, वसति, भरत, कातर भने मातुलिङ्ग शम्हाना त ना ह याय छे.
विहत्थी-वितस्ति:-वेत. वसही-वसतिः-निवास स्थान-२४ाए.
“બહુલ અધિકારને લીધે વસતિ માં ત ને હું તો પણ નથી જેમકે –
वसई भरहा-भरत:-भरत राजनुं नाम काहलो-कातर:-जाला अथवा ५२ माहुलिंग-मातुलिङ्गम्-मान्ने
मातुलिङ्गने। पर्यायवायी मातुल १५-६ ५६ के तने भी नियम नसणे, प्रतिभा मातुलुङ्गनु माउलुंग थाय छे.
थ न। ३२३१२ मेथि-शिथिर-शिथिल-प्रथमे थस्य ढः ।।८।११२१५।।
मेथि, शिथिर, शिथिल भने प्रथम शहना थ ना ढ थाय छे.
मेढी-मेथि:-भेडा-माधार सिढिरो-शिथिर:-शिथिन-हीसे:सिढिलो-शिथिल:- " " " पढमो-प्रथमः-प्रथम-पडेट।
निशीथ-पृथिव्योः वा ॥८॥११२१६॥ निशीथ ने पृथिवी शहोना थने। ढ थाय छे.
निसीडो, निसीहो-निशीथ:-मध्यरात्री निसीडो, निसीहापुढवा, पुहवी-पृथ्वी-पृथ्वी
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાક
[ ૮૭ ને ફેરફાર રાન-ઈ-ધરા-વહુરાદ-મ-જો વા
૮ાા૨૨મી વાન, દર, , દ્રા, ૩, , , વન્મ, ટર્મ, વન, વોટુ શબ્દના ને ૩ વિકલ્પ કરવો.
સ', સાં–શન–ડસવું ૩૬, ૩-2:-ડસેલે કઢ, ઢઢ-:દાઢે, બોલે
, ઢા–ાસ્ત્રાડોલનારો હીંચકો
, વં–૩:-ડા, દાંડે–ડાંડો ૩૧, રર:–ડર-ભય ડાઢો, વાટ્ટો-વા-દાહ-ડાહ-દાઝ–બળતરા હંમો, હંમ–મ:-દંભ-કપટ સુરમો, – -ડાભ, દર્ભ
i, -જન–હિંસા stત્રો, વો-તા:-દોહદ-મનન દેહલે–ગર્ભવતીને દેહલે થાય તે
જ્યારે હર શબદ “ભય” અર્થમાં હોય ત્યારે તેને આ નિયમ લાગે પણ વર શબ્દને અર્થ ‘અડધું હોય ત્યારે આ નિયમ ન લાગે. -દ્રઢ અડધું વિકસિત
વંશ ઠાશર૧૮મા વંશ અને ૨ ધાતુના નો ૩ થાય છે
સ -શતિ-ડસે છે. ૩ –તિ–ળે છે.
संख्या-गद्गदे रः ॥८।११२१९॥ સંખ્યાવાચક શબ્દનો ૨ સ્વરથી પર આવેલ હોય, અસંયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલું હોય તો એવા ઢનો ૨ થાય છે. અને ના શબ્દના ટુ નો ૨ થાય છે
મા-gવાશ–અગિયાર વીરહું-ઢ શ-બાર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
तेरह-त्रयोदश-तर
गग्गरं- गद्गदम्-२ या गइ मोस: ते दस या वायभा दस नाद माहिमांछ भने चद्दहमा द संयुक्त छे भाटे અને પ્રયોગમાં ટુન ૨ ન થયો.
कदल्याम् अद्रुमे ।।८।१।२२०॥ कदली श६ या वृक्षवाय नाय त्यातना दनो र ४२३॥.
करली-कदली-६२रानी मेत कयली मन केली-३-२६ 'भ'-नाना -पायावादी करली न याय.
प्रदीपि-दोहदे लः ॥८॥१॥२२॥ प्रदीप (प्र साथैन। दीप) यातुन। दन। ल ४२व। सने दोहन शमना मनाहिना दन। ल ४२वे.
पलीवेइ--प्रदीप्यते-सको छ, याय छ पलित्तं-प्रदीप्तम्-५लिता, 'सित। यो प्यो'-सोलु याप्यु दोहलो-दोहद:-निशानी होडले
कदम्बे वा ॥८॥१॥२२२॥ कदम्ब शहना द । विपे ल ४२वे।
___ कलम्बो, कयम्बो-कदम्बः-४६मनु ।
दीपौ धो वा ॥८॥१॥२२३॥ दीप यातुन। द ध वि श्वा.
धिप्पइ. दिप्पइ-दीध्यते-होपे छ
कदर्थिते वः ॥८।१२२४॥ कदर्थित शमन दन। ध थाय छ
कवडिओ-कदर्थितः- श्यना पाभेली.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ઝથમ પાદ
[८४
ककुदे हः ॥८११२२५॥ ककुद २० मा द । ह थाय छे.
कऽहं-ककुदम्-१-४नी भूध
धन। ३२१२ निषधे धो ढः ॥८॥१॥२२६।।
निषध २ मा धने। ढ थाय के
निसटो-निषधः-नि५५ मे शिनु नाम छ.
वा औषधे ॥८॥११२२७।। औषध २०६मा धनी ढ विधे याय छ
ओसढम्, ओसहं-औषधम्-भौषध, मांस-१५॥
नन। ३२१२
नो णः ॥८।१।२२८॥ સ્વરથી પર આવેલા અસંયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલા ને ને થાય છે.
कणयं-कनकम्-न-सोनु-धातु कन्-शाम मयणो-मदन:-अभव वयणं-वचनम्-१५-वेष्णु-ययन वयणं--वहन-भुम नयणं-नयनम्-ते, मांस
माणइ-मानते-ते भारी छ. આ પ્રાકૃતમાં કેટલાક પ્રયોગોમાં ન નો ન થતો નથી, જેમકે–
आलनालं-30 अनिलो-पवन अनलो-अग्नि
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
&p ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ના આૌ દાશ૨૨૧૫
અસયુક્ત અને આદિમાં આવેલા 7 નો ળ વિકલ્પે થાય છે
રો, નરો—નર:-તર
રૂં, નરે-નÎ-નદી શેરૂ, નૈફ-નયતિ-લઈ જાય છે
ન્યાય શબ્દમાં સંયુક્ત ન છે તેથી સ તા જ ન થાય. નો---
-ચાચ:-ન્યાય
નિમ્ન-નાપિત્તે જી-ર્દૂ વા ૮ાાર૩૦ના
નિર્દે શબ્દમાં 7 ના જ વિકલ્પે થાય છે અને જ્ઞાતિ શબ્દમાં મૈં ના જૂ વિકલ્પે થાય છે.
છિદ્રો, નિવો—નિમ્ન;—લીબડા
ઇન્ફ્રાવિયો, નાવિયો—fષત:-હવડાવતારે।-હમ, નાઈ
વિકો શબ્દના આદિના તિ અંશને સંસ્કૃતના ના ધાતુના પ્રેરક રૂપ સ્નાપિ સાથે બરાબર સરખાવી શકાય. આ સરખામણી જોતાં વિઞ નામને મૂળ અર્થ ‘નવડાવનારા' થાય. આ જોતાં અમરકાશમાં તથા શ્રીહેમાચાર્ય કૃત અભિધાનચિ ંતામાંણુ કાશમાં ન આવ્યતે રૂતિ જ્ઞાતિઃ'' એવી જે વ્યુત્પત્તિ બતાવેલ છે તે વિશેષ ચિંતનીય છે. અથવા નરી કલ્પિત છે, વળા વ્યવહારમાં લગ્ન વગેરેના પ્રસંગ ઉપર ‘તાવી’તુ પ્રધાન કાર્યાં વરને નવરાવવાનુ છે.' એ હકીકત પ્રસિદ્ધ જ છે. એ જોતાં આ, હેમચંદ્ર જ્ઞાતિ ના આદિ ‘'ના દ્દા' બનાવીને આ શબ્દના સંબંધ સ્ના ધાતુ સાથે જોડે છે એ વિશેષ ઉચિત છે.
૫ના ફેરફાર
હો ૬: ૫૮ાારા
સ્વરથી પર આવેલા અસયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલા ૫ ને પ્રાયઃ વ કરવા.
સત્રહો-પથ:-શપથ-પ્રતિના સારો-શાવ: શાપ-શ્રાપ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[ ૯૨
સવસો-૩વસÎ:-વિજ્ઞ, સડટ અથવા ધાતુના આગલા ભાગમાં જોડાનારા શબ્દ
વો-પ્રઢી:–દીવા
ફોનો-ટીવ:-દીવા
જાલો-હારચવ:--કાશ્યપ વિશેષ નામ છે
પાયં-વાવણ્–પાપ
પુત્રમા~૩૫મા-ઉપમા
વિરું પિમ્ કપિલવણ
ઝળયું-વુળવર્–મડદું - શમ ઠાવો-છાવ:-સમૂહ
વારું-વારુણ્–ખાપરી, ખાપરીનું હાડકું, કપાળ
મહિવાજો-મહિવા:-મહીંને પાળનારા રાજા
ચોવદ્—નોપતિ:-ગાયાને પતિ-સાઢ અથવા ગાયાને માલિક ગેાવાળ તવડ્.-તપતિ- તપે છે.
વર્-૧તે-કપે છે—કાંપે છે—અહીં વ સ્વરથી પર નથી પણ અનુસ્વારથી પર છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
અઘ્ધમત્તો-પ્રમત્ત:-ઉદ્યમી–અહીં સંયુક્ત વ છે તેથી આ નિયમ ન લાગે, મુદ્ળ વઢરૂ-મુસ્લેન વરુતિ-સુખપૂર્વક વાંચે છે—અહીં પણ ૫ આદિમાં છે, તેથી આ નિયમ ન લાગે,
વડ્-વિ:-વાંદરા f{TM-fg:-શત્રુ
આ છે ઉદાહરણામાં પહેલા ઉદાહરણ ને માં વ્ ધાતુને જ પૂછે એથી તેને બદલી ન શકાય અને બીન ઉદાહરણ રિપુ માં રૂત્તુ પ્રત્યયનેા જ વ છે તેથી તે પણ ન બદલી શકાય માટે કહે છે કે વિધાન હાવાથી ૫ તે વ થયા નથી.
? ન? fe
પ્રાકૃત ભાષામાં વના સંબંધમાં એ વિધાન છે. એક તે ૮૫૧૧૧૭૭ સૂત્રવડે થાય છે અને ગાતું આવી થાય છે. આ તલવે એક સાથે થવાના સંભવ નથી માટે જે વિધાન કરવાથી અનૈ! ભ્રમ ન થાય મને જે વિધાન કાનને સાંભળવુ સુખકર લાગે તેવુ
એક વિધાન કરવું.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પાદિ-પ૪પ-રિય-પરિવા—પનસ-પારિમ : ।।૮।।૨૩।
પ્રેરક પ્રયાગવાળા વર્તે ધાતુના એટલે વટિ ધાતુના ૧ ને! હ્ર કરવા અને વડુષ, રિત્ર, રેલા, વનસ અને મિન્દ્ર શબ્દોના ૫ ના
કરવા.
૯૨]
ભાઇ, જાડ-વાયતિ--કાડે છે.
જુì--ધવઃ-ફરસુ, ક્રૂસી જેવુ, કઠાર
દરૢિો-પરિવ:--એક પ્રકારનું શસ્ત્ર
જિહા-રિલા-૨-ચારે કાર સન્-ખેદેલી ખાઈ
દાસ-વનસ:-દૃષ્ણસનું ઝાડ હ્રાટિાવામિત્ર:-મીઠા લીંબડા
प्रभूते वः ||८|१|२३३॥
મૃત શબ્દના ૬ ને! મૈં થાય છે.
યદુત્ત-મૂતમ્-જુએ: ડારા૯૮૫ હિંદી-શ્રદ્યુત-બહેાત-ખેત-બહુ, ધણું.
નીપ-બાપીકે મો ૫૮।।૨રૂા
નીષ અને આવી શબ્દોના પરા મ વિકલ્પે થાય છે. નીમો, શૌયોીવ:-કદખનું ઝાડ
આામેટા, બાવેડો આવીs:-મુગટ ઉપરની માળા, હેગુ જુઓ ૫૮।૧૪૧૦ પા
पापद्धरः ||८|१|२३५॥
વારૢિ શબ્દમાં અંદરના ૬ તે ૨ થાય છે. વાઢી-વાદ્ધિ: પારધિ, શિકારી
શિકારીની હિંસારૂપ પાપમય પ્રવૃત્તિ જોઈને તેને માટે વા+દ્ધિ એ એ શબ્દ દ્વારા વાઢુિં શબ્દ કપાયેલ જણાય છે, ત્યારે પારધી શબ્દના મૂળમાં કાઈ જુદા શબ્દ હોય એમ ભાસે છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૯૩.
ને ફેરફાર
Eો મ-ઢો ટારરૂદ્દા વરથી પર, અસંયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલા B ને મ અને શું થાય છે, કોઈ શબ્દમાં 3 ને મ થાય છે અને કયાંક ૪ ને શું થાય છે.
કવચિત મ– –:–રફ
” હિમા–શિ-કમળનું મૂળ, ઝાડનું મૂળ કવચિત હું--- મુરાદૃઢં–મુilBરમ્ –મતી કવચિત્ બને–મ, સરસ્ટનું–સફલ, સહેલું
દ, a [–અફલ–એળે જવું–ફોગટ જવું સમાચા, સાત્રિી-શેટિ-નિગ ડી–નગોડ સમરી, સી–ારી–મેઇલી
ગુમડુ, ગુરૂ-કુતિ-થે છે શું-શુપતિ–મૂકે છે, વણે છે, બાંધે છે. અહીં સ્વરથી પર # નથી પણ અનુસ્વારથી પર છે. તેથી આ નિયમ ન લાગે.
પુ-પુષમ-ફૂલ––અહીં સંયુક્ત ક છે તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
ચિદ –fareત –નાગ થિર છે. અહીં આદિમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
#–$erળી –કાળો નાગ. આ પ્રયોગમાં પ્રાયઃ કહેવાથી મ કે હું ન થયો પણું જ રહ્યો.
વે નો ફેરફાર
बो वः ॥८११२३७॥ સ્વરથી પર એવા અસંયુક્ત અને અનાદિમાં રહેલા વન વ થાય છે.
કરાવ્ર, વાતૃ–સાહૂ:-દુધી, હીંદી-ઢવ
સવો-વરુદ-કાબરચીતરું સંસ્કૃત ભાષામાં અને પ્રાકૃત ભાષામાં ૧ અને ૨ વચ્ચે ભેદ મનાતો નથી.
“વ-યો. ચ' એવું સંસ્કૃત વચન પ્રસિદ્ધ છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૪]
સિદ્ધહેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન
बिसिन्यां भः ॥ ८|११२३८॥
વિીિ ના વ ! મ થાય છે.
મિસિળી—વિસિની-બિસવાળી કમલિની
સૂત્રમાં સ્ત્રીલિંગવાળા વિસી શબ્દના નિર્દેશ કરેલ છે તૈયો એકલા વિસ શબ્દને આ નિયમ ન લાગે.
વિતતંતુવેવાળ-વિસતતુવેવાનામ્ બિસના તંતુ જેવા કામળ
ન્યુ મેન્યૌ ।।૨૩૧||
ધન્ય શબ્દમાં વતે! મેં અને ય વારાતી થાય છે. મનો, યંત્રો-મન્ય:-ધડ
‘ક' એટલે ‘માથુ, જેના ઉપર ‘માથું' બંધાયેલ છે તે ક+બન્યુ=કબન્યું.
અનેા ફેરફાર
कैटभे भो वः ॥ ८|१|२४० ॥
જૈટમ શબ્દના મૈં ના વ થાય છે.
લેવો-ટમ:-એક રાક્ષસનું નામ. જુએ સૂત્ર ૧૯૬મું, મેં તે ફેરફાર
विषमे मो दो वा ॥ ८।१।२४१ ।।
વિષમ શબ્દના મને ૩ વિકલ્પે થાય છે.
વિસટ્ટો, વિસમો-વિષમ:-વિષમ-સરખુ નહીં વાંકુ ંચૂ કે, કઠણ
મળ્યે વઃ ૮ાારકા
મન્મથ શબ્દના અસંયુક્ત ‘મ’! એટલે આદિના મને વ થાય છે. વ્રુક્ષ્મદ્દો-મન્મથ-કામદેવ
વા ગમિમન્ત્રાઁ ||તાર૪॥
અમિમન્યુ શબ્દનામ ના વૅ વિકલ્પે થાય છે.
અન્તિ, અદ્ઘિમન્ન-ગમિમન્યુ:-અભિમન્યુ-પ્રસિદ્ધ વિશેષ નામ છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ઝથમ યાદ
Nિ
भ्रमरे सो वा ॥८१॥२४४॥ અમર શબ્દના મ ને સ વિકલ્પ થાય છે.
મસળો, મમરો–પ્રમ-ભમરે સ અને મ લખવામાં વિશેષ સરખા હેવાથી “” ને બદલે જ કપાયો લાગે છે અથવા વંચાયો લાગે છે.
૨ ને ફેરફાર
आदेः यः जः ॥८॥१॥२४५॥ શબ્દની આદિના ચ ન જ થાય છે,
ગતો-ચરા:–જશ—યશ કમો–મ:-યમ
ગાડુંથાતિ-જાય છે વવવવ માં અને વિળયો માં આદિમાં ય નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
ઉપસર્ગવાળા જે શબ્દોમાં જ આવેલું છે તેને બહુલ અધિકારી અનાદિને સમજીને સ કરી લેવો.
સંગમો-સંયમ:-સંયમ સંગી–સંચા:-સંયોગ
કાપડનો-કાપયા:–અપયશ ઉપસર્ગવાળા શબ્દમાં કોઈ સ્થળે ય ન થતો નથી.
પચો–પ્રયોગ:–પ્રયોગ આપ પ્રાકૃતમાં આદિને ય નો લેપ પણ થાય છે. બાવચં-થાક્યાતકૂ–જેવું કહ્યું તેવું-ઉત્તમોત્તમ ચારિત્રનું નામ
થાયાત છે ગાર્ચ –ાથાનાત-જેવું જપું તેવું– નગ્ન.
युष्मदि अर्थपरे तः ॥८५१२४६॥ યુમન્ શબ્દ જ્યારે સર્વનામરૂપ હોય એટલે તેનો અર્થ “તું-તારું” “તમારું રે થતો હોય ત્યારે તેના ના ત થાય છે.
તુમારિયો-યુગ્ગાદશ:–તમારા જેવો તુર–યુદમીયા-તમારો
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
तुम्हदम्हपयरणं-युष्मदस्मत् करणम्-241 वायमा युष्मत् , अस्मत श६ सर्वनाम. वायर नथा. 'युष्मत् शनु भने अस्मत् श६नु २५॥' मे। सापाचने। मथ छ, तथी म य न त न यो.
यष्ट्यां लः ॥८॥१॥२४७।। यष्टि शहना य न ल ३२व!. लठी-यष्टि:-साही वेणुलट्ठी वेणुयष्टि.-वासनी सारी उच्छुलटो-इक्षुयष्टिः-शनी सही. 'साहो' असे श२नी यष्टि का महुलट्ठी-मधुयष्टि:- मधनी साडी-डीभध
वा उत्तरीय-अनीय-तीय-कृदये ज्जः ॥८॥१२४८॥
उत्तरीय शमा य नो वडे। जज विदये थाय छ, तथा तना अनीय પ્રત્યયના ય ને એને ય પ્રત્યયનો બેવડો ન વિકલ્પ થાય છે. તથા તદ્ધિતના “તીય' પ્રત્યયન ચ નો બેવડ વિકલ્પ થાય છે.
उत्तरिज्ज, उत्तरीय-उत्तरीयम्-3५२0।-मेस अनीय-करणिज करणीयं, करणीअं-करणीयम्-४२वासाय विम्हयणिज्ज, बिम्हयणीयं, विम्हयणीअं-विस्मयनीयम्-विरमय।२४ जवणिज, जवणीय , जवणीअं-यापनीयम्-वितावा कृद्य-पेजा, पेया, पेआ-पेया-पावा याय तीय-बिइज्जो, बिईओ, बीओ-द्वितीयः-न्ने
छायामां हः अकान्तौ वा १२४९।। જ્યારે છાયા શબ્દનો “કાંતિ અર્થ ન હોય ત્યારે તેના ય ને ૬ વિકલ્પ थाय छे.
छाही, छाया-छाया-छांये।-ताना सभा वच्छस्स उछाही, वच्छस्स च्छाया-वृक्षस्य छाया-वृक्षनी छाया
सच्छाहं . सच्छायं-सच्छायम्-छाया सहित मुह-च्छाया-मुखच्छाया-भुभनी iति--- मी 'ति' होवाया । નિયમથી ય ન દ ન થયો.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
डाह - वौ कतिपये ॥ ८।१।२५० ॥
कतिपय शहना य ने। डाह तथा व वारारती थाय छे. कइवाहं, कइअ - कतिपयम्-टलु
૬ ના ફેરફાર
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
किरि-मेरे रोडः ||८|१|२५१ ॥
किरि भने भेर शब्हाना र नोड थाय छे. किडी-किरि:-वश
संस्कृतभां किरिना पर्याय३ पेकिटि शब्द पण छे - "दंष्ट्री किटि - आस्यलाङ्गलौ” अभि० चि० कां० ४, श्लो. १२७७. २५ किटि शहनुं प्राकृत उच्चारण किडी थाय छे. भेडो-भेर :- भेडियो-टेटी
संस्कृतां भेड शप है. "संफाल: शृङ्गिणो भेड: " अभि० चिं० कां ० ४, श्लोक. १२७७.
पर्याणनार ने। डा विश्ये थाय छे. पडायाणं, पल्लाणं पर्याणम्- पद्मायु
हेभ-७
पर्याणे डा वा ॥८|१|२५२॥
करवीर ना पहेला र ने। ण थाय छे. कणवीरो-करवीर:-४२
करवीरे णः || ८|१|२५३॥
हरिद्रादौ लः || ८|१।२५४॥
રિયા વગેરે શબ્દોના અસંયુક્ત રતે હૈં થાય છે. दलिद्दी - हरिद्राणहर
दलिद्दाइ - इरिद्राति-हरिद्र थाय छे-हुर्गतिमा रहे
दलिदो -दरिद्रः- हरिद्र
दालिद्द - दारिद्र्यम् - जहर - आपस
हालिद्दो- हारिद्र:- ६ जतुं जोड
૭
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન ગદિરો ગુધિષ્ઠિરા-યુદ્ધમાં સ્થિર અથવા યુધિષ્ઠિર-વિશેષ નામ છે. સિઢિરો-શિશિરઃ–ાલો, મદ મુદ્દો–મુવર:-વાચાલ–બકવાદી ચર્ચાળો–રજી:-પગ વસ્તુળો–સુખ:-વરુણ નામને દેવ
હુ-કુળ-કરુણ નામને રસ અથવા કરૂણાપાત્ર બનાવ કુંવાઝો–માર:–અંગારે સો –સાર:-સત્કાર સોના–સુકુમાર:–સુકમાળ–સુવાળે વિા-વિરાd:-ભીલ ત્રિ-પરિવા–ખાઈ હસ્ત્રિો –પરિઘ -આગળો પાદિરો–ારમદ્રા-દેવદારુનું વૃક્ષ અથવા લીમડાનું વૃક્ષ #igો–ોતર:–કાલે-કાયર
–ાવ:–રાગવાળો અવા-સાર:-નાની બારી અથવા ગુપ્ત દ્વાર મતોત્રમર:–ભમરો
દર્સ–ગટરમુ–પેટ, ઉદર વઢો – વદર:-મૂર્ખ છાત્ર
નિકુaો–નિટુર -નિષ્ફર પુરુષ, કઠોર માનવી બહુલ અધિકારને લીધે જ્યારે ચરળ શબ્દ “પગ' અર્થને સૂચક હોય ત્યારે તેના ૨ ને ૪ કરો. – ૧૪. જ્યારે પગ અર્થે ન હોય ત્યારે વરળ શબ્દ જ રહે. જેમકે–ચાર-ચરવાળ[–આચાર–ચારિત્ર અને ક્રિયા
બહુલ અધિકારને લીધે પ્રમર શબ્દના મને ન થાય ત્યારે જ તેના ૨ને ૪ કર–મસ. જ્યારે સ ન થાય ત્યારે મમ રૂપ થાય.
વળી, બહુલ અધિકારને લીધે ગઢર, વઢર અને નિરર વગેરે શબ્દોના ૨ને ૪ ન થયો હોય એવા પ્રયોગ પણ થાય છે–
નદ–ટરH | વઢર–વૈટર: નિરા –નિદકુર: .. આષ પ્રાકૃતમાં ૨ નો પણ સ્ત્ર થઈ જાય છે– યુવાઢાં--તારાગ-દ્વારી-બાર અંગ–જૈન ધર્મસંમત તેનાં
મૂળ બાર શાસ્ત્ર, આર્ષ પ્રાકૃતમાં આવા બીજા પ્રયોગો પણ સમજી લેવા.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
[et
૪ ને ફેરફાર
स्थूले लः रः ॥८॥१॥२५५॥ ધૂઢ શબ્દના સને ૨ સમજવો
થોરં–શૂઝ-સ્કૂલ-જાડું ચૂઢમદ–ધૂમઝૂ –વિશેષ નામ છે –આ પ્રયોગમાં જે આદિના શબ્દને થર માનવામાં આવે તો ઉપરના ૮ કારપ૪માં સૂત્રથી ૨ને ૪ કરો.
लाहल-लागल-लाङगूले वा आदेःणः ॥८॥२२५६॥
ઢાદર, સ્ટાર્ટ અને હાર્ટ શબ્દોના આદિના ૪ નો જ વિકલ્પ થાય છે.
બા, જાદુ-આદુ-મ્લેચ્છ લોકોની એક જાત iારું, ઢાઢ–ાકૂક–હળ જૂિર, સંપૂરં–ાસૂમ્-પૂછડું -વાંદરાની અમુક જાતને તેના પૂંછડાને
લીધે લંગૂર” કહેવામાં આવે છે.
ललाटे च ॥८॥१॥२५७॥ અઢાર શબ્દમાં આદિના ૪ ને ન સમજવો.
fજરા, ગારું - ત્રાટ-કપાળ, નિલા, લલાટ g૦ સાટ શબ્દમાં તો એ “લ” છે તેમાં શું બને “લીને ન કરવો ? ૩૦ ત્રાટ શબ્દના આદિના જ “લને “” કરો. 20 એવું શી રીતે જાણવું ? ૩૦ એ વાત જણાવવા સારુ જ આચાર્ય સૂત્રમાં ૨ શબ્દ મૂકેલ છે.
વ ને ફેરફાર
शवरे वो मः ॥८॥१॥२५८॥ શાર શબ્દના ૩ ને મ કરો. સારો–શાર:–એક લડાયક જાતિ. શવર શબ્દને પણ આ નિયમ લાગે છે. પ્રસ્તુત સમર શબ્દ સાથે યુદ્ધભૂમિ' અર્થના સૂચક સભર શબ્દને સરખા.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
स्वप्न-नीव्योः वा ॥८॥१२५९।। વન અને નવી શદષ્માંના ને 5 વિકલ્પ કરે.
તિમિળ, સિવિળા-કવદર –વપ્ન નીમી, નવી-થી-મૂળ મૂડી, અંગરખાની કસની ગાંઠ, નીચેના
વસ્ત્રની ગાંઠ.
-: : ટીશરદ્દ તાલવ્ય શ કારને અને મૂર્ધન્ય ઘ કારને પ્રાકૃતમાં દત્ય સ કાર થાય છે.
– શર–શબ્દ-સાદ યુસ –-કુશ-ડાભ– ડાભંડા” નામનું ઘાસ તથા શ્રીરામચંદ્રજીના
પુત્રનું નામ નિસંત નૃશંસ: –નર, શસ–હણનાર-ધાતકી-માણસોને સંહાર
કરનાર-ક્રૂર રં-વૈશ–વંશ-મનુષ્ય વગેરેને વંશ અથવા વાંસડે સામા-શ્યામા–સોળ વરસની શ્યામા–સ્ત્રી
– –દશ સોફ-શોમસે-શોભે છે. વિસ–વિરાતિ–પ્રવેશ કરે છે પ-સન્ડો-gus:-સાંઢ, નપુંસક નિદા-નિg –નિકા–સેના વગેરેને કસ કાઢવાનો પથ્થર કે કસોટીનો
પથ્થર ક્ષા-વાયક્રોધ વગેરે કપાય ઘર-ઘોઘતિ–ગોખે છે-જોરથી અવાજ કરીને ગેખે છે શ, --સેવો–શેષ:-શેષબાકી અથવા શેષનાગ
વિસે-વિશેષ:–વિશેષ છેક નીચે જણાવેલા રોષ અને વિરોષ શબ્દના તાલવ્ય શ અને મૂર્ધન્ય 1 બન્નેને દંત્ય સ થયો છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-પ્રથમ પાદ
[૧૦૧
ને ફેરફાર स्नुषायां ण्हो न वा ॥८॥१॥२६१॥ તૃષા શબ્દના ઉના દ વિકલ્પ થાય છે. યુદ્દા, તુલા-તુષા-પુત્રવધૂનુષા માટે મરાઠીમાં કુલ કે હુણ શબ્દ
વપરાય છે.
दश-पापाणे हः ॥८।१२६२॥ ને શને શુ વિકપે થાય છે અને વાળના વ નો છુ વિકટુપે થાય છે. ઢશ-દુમુદ, હસમુહ –ામુa:-દશ મેવાળે રાવણ રવો, વસ્ત્રો-શાત્ર-બુદ્ધ રો, સરો–શરથ:-દશરથ રાજા અથવા દસ રથવાળો , વસ-રા-દશ બાહેં–કાઢશ-અગિયાર વાર-ઢા–બાર
તેરઢ-ત્રતા –તેર પારાળ, વાસાળાવાપાળ –પાષાણ, પાહાણો, પહાણ કે પાણો
સને ફેરફાર
दिवसे सः ।।८।१।२६३।। દિવસ શબ્દના સને ૨ વિકલ્પ થાય છે.
વિગતો, દિવસો-વિસ:-દહ, દી–દિવસ–દહાડે
हः घः अनुस्वारात् ॥८।।२६४॥ અનુસ્વાર પછી આવેલા ન 9 વિકલ્પ થાય છે.
સિંઘ, શી-સિહૃ:–સિંહ, સિંઘ ઘણું લોકોના નામની પછવાડે સિંઘ શબ્દ આવે છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ભાષામાં “ભાવસંગજી એમ ‘સિંઘને બદલે “સંગ' શબ્દ પણ પ્રચલિત છે.
- સંઘાર, સંદરો–સંાર-સં હાર–સંઘાર–નાશ બહુલ અધિકારને લીધે અનુસ્વાર પછી નહીં આવેલા ને પણ ઘ થાય છે. રાધો, વા–રા-દાહ–બળતરા
૫, રા તથા તેને ફેરફાર षट्-शमी-शाव-सुधा-सप्तपणेषु आदेः छः ॥८।१।२६५॥
ઘટ શબ્દના નો છ થાય છે. શમી અને જ્ઞાત્ર શબ્દોના શ ને છ થાય છે. સુધી અને સતવળે શબ્દોના સ ને છે થાય છે.
–ષ – સંખ્યા
TES: છો–છટ્ટો ઇ ષ્ટ-છઠ અથવા છઠ્ઠી–વિધાતા ર–છમીશર્મ-શમી નામનું વૃક્ષ. જેની અંદર અગ્નિ રહેલો છે.
(હિંદી-સેમ) છાયો-શાત્ર-છે-છોકરો સ–સુ–મુવા–ચૂને, “છાગોળ” શબ્દમાં સુધા+પુર–ગોળ-એમ બે શબ્દો
છે, કડીઓ લેકે ચુના સાથે કે સીમેંટ સાથે ગોળ મેળવે
જ છે.–ચણતરના કામમાં “છાગોળ" વપરાય છે. છત્તિવાળો–સતા-સાદડનું ઝાડ
शिरायां वा ॥८।१।२६६॥ શિરા શબ્દના શ નો છે વિકલ્પ થાય છે. ઉછરા, સિરા-શિરા-નસ, પાણીની સેર–જમીનમાં અમુક સ્થળે “પાણીની
સેર છે એમ પાણીળા લોકો કહી શકે છે પછી
કૂવો ખોદનારા કે ખોદાવનારા ત્યાં દે છે. लुग भाजन-दनुज-राजकुले जः सस्वरस्य न वा ।।८।१।२६७॥
માનન, ગુગ, રાગકુટ શબ્દોમાં આખા ને એટલે વરસહિત ૬ને વિક લેપ થાય છે. માળ, મા-માસ–માનના[–ભાણું, તરભાણું–ત્રણ ખાનાંવાળું
ભાણું- ગેરનું તરભાણું ભરો”
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અપ્ટેમ અધ્યાય-પ્રથમ યાદ
સજીવો, ખુનવદોનુઽવધ:-રાક્ષસતા વધ રા૩૭, ૧૬:-ગÇ-રાજકુળ-રાવળું કે રાવણું.
જ્યાર—પ્રાચાર-ગળતે -ગૌઃ ૫૮૫૫૬૮ા
ન્યા
અને ત્રાર્ શબ્દોના આખા ને લેપ વિકલ્પે થાય છે. અને માતા શબ્દના આખા 1ના લેપ વિકલ્પે થાય છે.
વારળ, વાયરળ-ત્રાગાં-વ્યારÇ-વ્યાકરણ વાચારો-પ્રાજા:-પ્રકાર-કિલા-કાટ
વારો,
માઓ, બાળકો-માગત:-આયા-આવેલા.
જિસય-શાહયમ-૪ને ચ: ||૮૦ાર૬॥
વિષય, ાહાસ અને ફ્રેંચ શબ્દના આખા ય ના લાપ વિકલ્પે થાય છે, વિસરું, સિયં—વિસયમ-કળી, અ’કુરા
વાછાસ, જાહાયનું-ધારાયસમૂ-કાળુ લાટુ
[ ૧૦૩
સદ્દિો, સચિત્રો-સચ:-સહૃદય-હૃદયવાળા-સજ્જન મળયમમા ાિ-માર્નવલમા: સયા:-સહૃદયે-પરિપકવ જ્ઞાનવાળા મનુષ્યા મહા વ–મેાટા સાગર--સમાન ગંભીર હોય છે. નાહ્યા તે દિ થવંતિ-યા તે સર્ચ: ગૂદ્ઘ તે-જ્યારે તે સહુયે વડે ગ્રહણ કરાય છે. નિસનનુન્વિબિસ ાિર્ય-નિશમનાપિતદ્રુશ્યસ સૂર્યમેં-સાંભળવા માટે જેમણે હ્રદય સોંપેલું છે તેવા માણુસનુ હૃદય.
દુર્ગાઢવી-૩નુસ્વર-પારપતન-પારપીટેડન્સર: ||૮ાાર૭ના
ટુનાવવી, ટુચર, વાવતન અને વાર્ષીક શબ્દોમાં વચ્ચેના આખા લાપ વિકલ્પે થાય છે.
સુશા–વી, ઝુમ્મા-વી-૩ તેવી દુર્ગા નામની દેવી-પાવતી દેવી કુંવરો, ૩૩૧રો-દ્રુશ્ર્વર:-ઉબરાનું ઝાડ,
પા-વઢળ, પાય-નં-વા પસન ્-પગેલાગણું, પગે પડવુ
પા-વીઢ, વાય--વીઢ-પાીટમ-પગ રાખવાનું પાવડું વચલા આખા મૈંના લેપનુ વિધાન કરેલુ હાવાથી દુર્ગાદેવી શબ્દના આદિના ૐને લેાપ ન થાય.
ૐ ના
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
यावत-तावत-जीवित-आवर्तमान-अवट-प्राधारक-देवकुल-एवमेवे वः
૮ર૭ા. થાવત, તાવત, નીતિ, સાવર્તમાન, અત્રક, પ્રકાર, સેવપુત્ર અને ઇવમેવ-આ બધા શાના વચલા આખા વનો લેપ વિકલ્પ થાય છે.
ગા, વાવ-થાવત- જ્યાં સુધી સા, તાવ-તાવત્યાં સુધી નીર્મ, નીવિગં–નીવિતમૂ–જીવિત અમાળો, કાવત્તમાળો–બાવર્તમાનઃ-ફરતા-ફર્યા કરતો સ, વડો–વ-કૂવા વારો, વાવારો–પ્રાવાર –ઢવાનું –૩૪, સેવ-૩૪– ૪–દેવળ
મેવ, gવમેવ–પુત્રવ–એમ જ. વચલા આખા વના લેપનું વિધાન હેવાથી હવામાં છેડાના વને લેપ ન જ થાય.
આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર રચેલા સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસનની સ્વપજ્ઞ વૃત્તિના અષ્ટમ અધ્યાયના પ્રથમ પાને સવિવેચન અનુવાદ પૂરો થયો.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ અદાચ (દ્વિતીય પાદ)
સંયુક્ત દ્રારા આ અધિકારસૂત્ર છે અર્થાત આ સૂત્ર કઈ પ્રકારનું વિધાન કરતું નથી પણ એવું સૂચન કરે છે કે, આ પાકના બીજા સૂત્રથી લઈને ૧૧૫–(એકસે ને પંદર)મા સૂત્ર સુધીનાં સૂત્રોમાં જે જે વિધાન કરેલ છે તે તે સંયુક્ત વ્યંજનને લાગુ પાડવાનું છે–જે કંઈ વિધાન બતાવેલું છે તે તમામ સંયુક્ત વ્યંજનને સ્થાને -સમજવાનું છે..
શ-મુ-ટ્ટ– -મૃદુ વા વા રારા શ, મુશ, , જુવાન અને મૃદુત્વ શબદના સંયુક્ત વ્યંજનને સ્થાને વિકલ્પ નું ઉચ્ચારણ કરવું.
શ્નો, સત્ત-શ:–શક્ત, સમર્થ મુક્કો, મુત્ત–મુ:-રવતંત્ર-મુક્ત-છૂટો અથવા મૂકે સ, રો-ર:-<ખેલ-ડંખ મારેલે–વસેલો સુ, સુન--રોગવાળો–માં માવજં, માવળ-મૃત્યુદયમ્-મૃદુપણું-નરમાશ.
સર ચરિત તુ સૌ દ્રારાણા ક્ષને બદલે રહનું ઉચ્ચારણ કરવું અને કઈ કઈ પ્રયોગમાં તો ક્ષને બદલે આનું ઉચ્ચારણ કરવું અને જ્ઞનું પણ ઉચ્ચારણ કરવું. -- -સાઃ––લય-ક્ષય થવો, નાશ થવું અથવા “ખે” રોગનું
નામ-ક્ષયરોગ જai–ઢાળ-લખણ અથવા લખણ, લક્ષણ-ચિહ્ન છે--જી, વીનં-ફી-ક્ષીણ. છીણવું
-શીળ, ઝીણું કરવું વિજ્ઞકું, લિજ્ઞરૂ ક્ષણે-ક્ષણ થાય છે-ઝીણું જાય છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
દી- નાગ્નિ દ્રારાષ્ઠા વિશેષ નામમાં આવેલા દક્સ ૨૫ને રને બદલે રણનું ઉચ્ચારણ કરવું – લં–કુદરમ્-પેપર-તળાવ પોવરિના-પુરિ–પોખરણી, વાવડી, જેમાં કમળે ઉગતાં હોય
એવો જલાશય-કમલિની નિજā–નિમૂ–પ્રાચીન કાળે ચાલતો સેનાને સિક્કો અથવા સોનું
–ધંધો દ્વધ-ખાંધ રવૈધવાર–રાવાર-સેનાને પડાવ
અવર–મવાર -ધાડ પાડવી નીચેના શબ્દો વિશેષ નામરૂપ નથી તેથી તેમાં નું ઉચ્ચારણ ન થાય..
दुक्का-दुष्करम्-हु०४२ નિવ-નિવકપમૂ-નિષ્કપ નિમોનમ્ર-કીમત નમાર-મદ્વા:–નમસ્કાર સવયં-સંત-સંસ્કૃત સાર-સંર:- સંસ્કાર તરો-તરવર:-તસ્કર-ઠાકર, ચેર.
शुष्क-स्कन्दे वा ॥८॥२॥५॥ શુક્ર અને શ્રદ્ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનું એટલે % અને #નું વ ઉચ્ચારણ વિક૯પે કરવું.
સુરત, સુ–ગુદણમુ–સુખું અથવા સૂ-કપડું મૂર્તયું કે સૂવાના ઢ, - -શંકરનો પુત્ર કાર્તિકેય.
દવિ પારાદા
ટા વગેરે શબ્દોના સંયુક્ત વ્યંજનનું ઉચ્ચારણ કરવું.
ટો-ટવા–વિષ–ઝેર વોડ-કોટ:–નખથી ચામડીનું દબાવું.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૦૭
વોડ-રોટ–ફેલે, ફેડે વેગ – –નાશ કર્તા, નાશક-ફેડનાર રિ - ટ: , , ,
થા મદરે દ્રારા ચાલુ શબ્દનો હર–મહાદેવ-અર્થ ન હોય ત્યારે તેને સંયુક્ત મંજનનું વ ઉચ્ચારણ કરવું.
લાગૂ –સ્થાનુ -ઝાડનું સ્થિર રહેલું ઠૂંઠું નીચેના થાણુ શબ્દનો “મહાદેવ” અર્થ છે તેથી તેમાં ન બોલાય. થાણુળો રહા થાળો: રેલી-મહાદેવના કપાળમાં રહેલી રેખા-ચંદ્રરેખા.
તમે સ્તર વાટારા તમે નમન કે ધાતુના ત નું રહ્યું ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું. હંમરે, મો-સન્મ:લાકડા વગેરેનો ખંભે કે થંભ–થ ભ–ચાંલ્લો
થી અને તારા સ્તન્મ નામને કે ધાતુને “નિશ્ચલતા–બિલકુલ ૫દ વગરનું-હલનચલન વગરનું –અર્થ હોય ત્યારે નાં ૧ અને ર એમ બે ઉચ્ચારણે વારાફરતી કરવાં.
શંમાં, મો-તરમ-થંભી જવું બિલકુલ નિશ્ચળ થવું કે રહેવું ચંમિશ્નર, અંમિઝ-તસે-થંભી જાય છે–હલનચલન વગરનું બને છે.
ર ન વ દ્રારા રજી શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનું ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું.
રો-ર:-રેગ્યો–રંગેલે રો–ર–રંગેલે –રાતો
શુ જો વા દ્રારા શુ ના નું ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું. હું', સુ–સુમૂ-ચુંગી-દારૂ–જકાત અથવા મૂલ્ય, કીમત, સરખા--
ચુંગીધરને “ચુંગી શબ્દ.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮].
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
જિત્વરે : દારાશા ઋત્તિ તથા ચતવર શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનું ૨ ઉચ્ચારણ કરવું. વિવી–ત્તિ-કૃત્તિ–ચામડું. કૃતિવાસા–ચામડાનું વસ્ત્ર પહેરનાર
મહાદેવ ચર –વાર–ચાચર, ચેક
ચઃ જે દ્રારા રૂા વૈચ સિવાયના બીજા શબ્દના રથ ને બદલે બેલ.
સર-સત્યમ-સાચું
વો -gય:-પ્રત્યય-વિશ્વાસ ચિત્ર શબ્દનું રૂપ થાય, અહીં ય નો વ ન થાય. પણ થાય છે.
૩ રૂ૫
કર્ષે રથ દ વ ારાજા પ્રત્યુષ શબ્દના ય ને બદલે ૨ લો અને તે સાથે વને બદલે શું વિકલ્પ બેલો.
વિજૂદો, વૃક્ષ-વધૂપ-પ્રાત:કાળ
-થ્વ-૪-ધ્યાં છે--જ્ઞા વિસ્ દ્રારા કઈ કઈ પ્રયોગમાં તવ ને બદલે બોલાય છે, દા ને બદલે ઇ બેલાય છે, દ્રને બદલે અને ને બદલે વ્ર બોલાય છે.
વ–મોવા-મુકવા–ભોગવીને અથવા ભોજન કરીને
જાવ–શાવા–જાણીને
સા-પ્રવા-સાંભળીને a–પિછી–પૃથ્વ–પૃથ્વીનું રાજ્ય દ્ર–વિનં-વિદ્વાન-વિધાન ઇ–ગુણાનુવા-બૂઝીને-જાણીને “भोच्चा सगल णिच्छि विज बुज्झा अणन्नयग्गामी । चइऊण, तव काउं संती पत्ती सिवं परमं" ॥
–શ્રી હેમચંદ્રના ગુરુ આ. દેવચંદ્રકૃત શાન્તિનાથચરિત્ર.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાઠ
[૧૦૯
[भुत्ववा सकलां पृथ्वी विद्वान् बुद्ध्वा अनन्याकगामी ।
રાવવા, તવઃ વી શાન્તિઃ પ્રાત: શિવં પરમ ] સમગ્ર પૃથ્વીના રાજ્યને ભોગવીને વિદ્વાન અને અનન્યગામી–માત્ર નિર્વાણપદે જનારા–એવા શાંતિનાથ ભગવાન બરાબર સમજી-બૂઝીને પૃથ્વીના રાજ્યને તજી દઈને,:તપ કરીને પરમપદરૂપ શિવને પામ્યા.
वृश्चिके चेः चुः वा ।।८।२।१६॥ વૃશ્ચિક શબ્દના ચિ ને બદલે વિક૯પે ગુનું ઉચ્ચારણ કરવું.
વિવુમો, વિંગુ, વિમો, વિઝિમ–જુઓ-૧રપ તથા ૮૧૩૦– કૃષિ વીંછી. હિંદી વર્દૂ કે વીર્.
छः अक्ष्यादौ ॥८॥२॥१७॥ અલિ વગેરે શબ્દના હલને બદલે જ બોલ, હું ન એલ.
—િ–આંખ હરૃ--શેલડી કે શેરડી સ્ત્રી–ત્રી:-લક્ષ્મી-લાઇ વો–વલ-કાખ–હાથનું મૂળ છi–સુત–છીંક છીરું-ક્ષીરમ્-દૂધ સરિ –સંરક્ષક-સમાન, તેના જેવો વો –વૃક્ષ –વૃક્ષ-ઝાડ મઝિયામક્ષિા–મક્ષિકા–માખી છેત્ત-ક્ષેત્રમૂ-ખેતર ફુદ્દા-સુધ કે શુધી–ભૂખ
–લ –કુશળ, હોંશિયાર કુછી-લિ-કુક્ષિ-કૂખ-ત્રિશલા માતાની કૂખે મહાવીર જમ્યા”.
છે–વક્ષ:–છાતી શુળો-2૩ળ –ચૂર કરી નાખેલ-ખુબ વાપરેલો જી-વેલા-હાથીની ઝૂલને બાંધવાનું દેરડું અથવા કંદોરે છારો–ક્ષાર:–ખારો, ભમ, ખાર–માત્સર્ય
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
પુછેગચં-છે -કેડે બાંધેલ તરવાર વગેરે કુરા–સુર:-છેરો, હજામને અ, પશુનો નખ, બાણ ૩છ–=ક્ષન–કક્ષા-બળદ, સાંઢ જીયં–લતમ-ધા, ક્ષત
સારિડુંસાદૃશ્યમં–સરખાપણું બહુલને લીધે કોઈ પ્રયાગમાં છે ન હોવા છતાં સંયુક્ત વ્યંજનને છે થઈ ગયેલ છે.
છે –ધતિમ-છાયેલું, ઢાકેલું આર્ષ પ્રાકૃતમાં શબ્દનું જq, ક્ષીરનું વર અને સારુ નું સારિવા રૂ૫ બની જાય છે અર્થાત આ પ્રયોગમાં લે પણ બોલાય છે.
क्षमायां की ।।८।२।१८॥ જ્યારે ક્ષમા શબ્દનો પૃથ્વી” અર્થ હોય ત્યારે તેના તને છ બોલાય છે.
મા–ક્ષમા–પૃથ્વી
ઈમ-શ્મા પૃથ્વી ક્ષમા અને સ્મા એ બન્ને શબદો સરખા હોવાથી પ્રવી' અર્થવાળા કર્મ શબ્દને પણ આ નિયમ લાગે છે. જ્યાં મા કે કર્મ નો અર્થ “પૃથ્વી ન હોય ત્યાં આ નિયમ લાગતું નથી.
રમી-ક્ષમ-સહન કરવું, ક્ષમા રાખવી.
કાલે વા તારાડા ત્રણ શબ્દના ને બદલે છ વિકપ બેલ.
રિર, રિā–બક્ષ—નક્ષત્ર
કરછ, વિવો–બક્ષ:-રીંછ લિત શબ્દને બદલે પ્રાકૃતમાં ફૂઢ શબ્દ વપરાય છે. તેની સિદ્ધિ પદારા૧રણા સૂત્ર દ્વારા સમજી લેવી. તેથી ક્ષિત ના ક્ષ નો છે કરવાની જરૂર નથી.
સુપર ૩ ટારારો ઉત્સવ' અથવાળા ક્ષણ શબ્દના ક્ષ નો છ બેલવો.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વતીય પાદ
[૧૧૧
છળો-ફળ:-ઉત્સવ મરાઠી– “ળ” શબ્દના લ માં અને ઘ એ બે વર્ષે ભળેલા છે તેમાંથી 10ાર,૭૭ળા યમ દ્વારા નો લેપ કરી દઈએ તો 3 થાય અને પછી તે ઉપરથી સજા મરાઠી રૂ૫ સાધી શકાય.
એટલે “સમય” અર્થ હોય ત્યારે નવો પ્રયોગ કરવો પણ છળો પ્રયોગ કરવો.
દૂવાત --ત્સ-લામ નિશ્ચાદ્રારારા હૂર્ત સ્વર પછી તરત જ આવેલા , a, રસ અને a ને બદલે છે લેવો, માત્ર એક નિશ્ચલ' શબ્દમાં આ નિયમ ન લાગે. ઇચ– – –પથ એટલે રસ્તો. જે વસ્તુ રસ્તામાં અથવા
જીવનના રસ્તામાં હિતકારી હોય તે ૫-હિતકારી Fa–વમિ -પશ્ચિમ-પશ્ચિમ દિશા, પશ્ચિમ દિશાનું. પાશ્ચાત્ય સં–છા- સારું –ઉત્સાહ, ઉદ્યમમાં દઢ સામર્થ
cણ–ર–અપ્સરા-અપ્સરા-ઈદ્રની સભામાં નાચનારી દેવી નિશ્વને બદલે તો નિષો પ્રયોગ થાય પણ નિછો ન થાય. આર્ષ પ્રાકૃતમાં ચ ને બદલને પણ વપરાય છે.
તવંતશ્યન્તધ્ય, તથા પ્રકારનું-સાચું
સામર્ચ-૩—–૩ ના ટારા૨૨ા સામર્થ, વારઅને વત્સવ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનું છે ઉચ્ચારણ હેપે કરવું.
રામજી, સાલ્વે-સામ-સામર્થ– શક્તિ કો , મુમ–ભુજ-ઉત્સુક ૩છવો, કસવો–સવ:– છવ
પૃદાયમ દ્વારા રૂા. શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનને જ બેલવો.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
છઠ્ઠી-છૂ–પૃહા-આકાંક્ષા આ સૂત્રધારા ધૃણાના દાનો “છ” કરવાનું કહેલ હોવાથી ટારા૫૩ સૂત્રના વિધાન દ્વારા દાના નો જ ન થાય. બહુલ અધિકારને લીધે
નિશબ્દનું નિવિદો રૂપ થાય છે અર્થાત આ પ્રયાગમાં રજૂ ને થતો નથી.
ઘ-૩–ા જ દ્રારારકા , અને ને બદલે ન બેલાય છે. –મ –મેઘદૂ-મદ–ગાંડપણ-પેદા કરનારુ-મધ્ય સંજ્ઞા-સવા-બેસવાનું સ્થાન મવડ–અવમૂ-પાપ–નહીં બોલવા યોગ્ય
ગુ—તિ:-પ્રકાશ
ઝો-aોતઃ , –ઝકઝોગ:-જિતવા યોગ્ય
સેના–ધ્યા–સેજ-પથારી ર્ચ––મડગા--માર્યા–ભારજા–સ્ત્રી વજ્ઞ–ાર્ચન-કાજ કામ વક-વર્ચમ-ઉત્તમ ૧ ગામો–વય:પર્યાય-વારો, પરિણામ વગત-વર્કાતકૂ–પૂરતું
મગાયા–મર્યાદા~મર્યાદા માર્યા શબ્દનું મારિયા એવું પણ ઉચ્ચારણ થાય છે. જુઓ, ૧૮ રા૧૦૭
મિન્ય ગૌ વા ટારરા. ચમકવુ શબ્દના ચ નું ઉચ્ચારણ વિક૯પે થાય છે તથા ઉચ્ચારણ પણ વિક૯પે થાય છે.
૧. નિરુ+છૂટ્ટ દ્વારા નિવિદ્દો રૂપ આ પ્રમાણે સાધી શકાય-નિવૃઢ આ શબ્દમાં નો લેપ કરે, પછી સૂનો લેપ કરવો, પછી પૃના કદને રૂ કરવો અને વને બેવડે કરો-
નિસ્પૃ-નિ–નિષિદો નિષ્યિ.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુનિ–અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૧૩ હિમકરૃ, બક્રિમ, મહિમ-મમથુ:–અભિમન્યુ-ભીમને પુત્ર આ વિધાન એકલા મળ્યું શબદને ન લાગે એથી મનું મગ્ન ઉચ્ચારણ જ થાય. પણ મકકૂ કે મર્ ઉચ્ચારણ ન થાય.
મન એટલે યજ્ઞ, ક્રોધ, દીનતા.
સાધ્વ––હ્યાં : ૮ીરારદા સાવા શબદના બત્રનું વ્ર ઉચ્ચારણ કરવું તથા ય અને ઇ નું પણ શ ઉચ્ચારણ કરવું.
સકસ્સા વસ–ડર~બીક – –aષ્યત–બઝાય છે—બંધાય છે ક્ષા –ધ્યાન-ધ્યાન રવા–રાધ્યાય -ઉપાધ્યાય-ભણાવનારોસાય-વાધ્યાય –સ્વાધ્યાય સક-સામ-સાધ્ય વિજ્ઞ-વિચા–વિંધ્યાચળ નામને પર્વત ---ક્ષો-સા:-સહ્ય–સહન કરી શકાય તે અથવા સહ્ય નામનો
પર્વત-સહ્યાદ્રિ માથું–મામ–મારે માટે ગુä-ગુ–ગૂજ – ગજવું–ખીસું, ગુહ્ય–રહાયરૂ૫–ગુપ્ત
-નતિ–નાઝે છે બાંધે છે,
ધ્યને વા દ્રારારા aઝ શબ્દના પ્ય નું ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું , ઘ-:–વજ-ધજા
રૂપે શા સારા ૨૮ રૂ ધાતુના છે ને બદલે ઉચ્ચારણ કરવું
સમ+ =નિસારૂ– –સારી રીતે તેજવી થાય છે–ચળકે છે.
વિધ=વિજ્ઞાçવીધે--વિશેષ તેજસ્વી થાય છે–વિશેષ ચળકે છે. હેમ-૮
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વૃત્ત-પ્રવૃત્તિ -પાન- રે ટર ટારારા વૃત્ત, પ્રવૃત્ત, કૃતિ, વન અને પર્યત એ બધા શબ્દોના સંયુક્ત વ્યંજનને બદલે એટલે a ને બદલે તથા ર્થ ને બદલે ટ બેલવો.
ઘ-વૃત્ત-વાટે–ગોળાકાર
વો-પ્રવૃત્ત –પ્રવૃત્ત-પ્રવર્તે લે. પ્રવૃત્ત માંના ને આ નિયમ ન લાગે વૃત્ત શબ્દ લેવાથી પ્રવૃત્ત શબ્દ આવી જાય છે છતાં પ્રવૃત્ત શબ્દ મૂકીને આચાર્ય જણાવે છે કે નિવૃત્ત, સંવૃત્ત, પરાવૃત્ત વગેરે છેડે વૃત્ત શબ્દવાળા બીજા શબ્દોને આ નિયમ ન લાગે
મદિર-વૃત્તિ-મારી વળ-વત્તન–પાટણ–નગર કારિ-જત-કર્થના પામેલો
તે અધૂર્તા દ્વારારૂપે ધૂર્ત વગેરે શબ્દોને છોડી દઈને બાકીના શબ્દોના તેને બદલે ટ બેલવો. વો-વર્ત ––પાણુમાં વર્ત–વર્તનારો-રહેનારા-વધારે સમય પાણીમાં
રહેનારે-ધીવર, માછીમાર, અથવા નાવ ખેનારો-હાંકનારો-કેવટિયે વર્તઃ બત્તી, વાટ-દીવાની વાટ
ગટ્ટો–નર્ત, એક દેશનું નામ, તે દેશને નિવાસી–જાટ નામની એક જાત વવ-પ્રવર્તતે પ્રવર્તે છે વૈકુરું-વર્તુમુ-વાટલું, ગાળ, વૃત્તાકાર ૨aj –ાગવાર્તમ્રાજસંબંધી વાતો તથા ઘરેણામાં વપરાતો વિશેષ
પ્રકારનો પથર-વિરાટનો રતનપટ રાગવત (રાગાવર્ત)–. મિ. .
૪ સળંગ લે. ૧૦૬૬ (સ્ત્રીઓ રાજાવરતની માળા પહેરે છે.) નદૃ–નતી–નર્તકી, નૃત્ય કરનારી સર્વિ-સંવર્તિત–એકત્રિત, સંયુક્ત
ધૂર્ત વગેરે જે જે શબ્દો આ નીચે બતાવેલા છે તેમના લૈ નો ટ ન થાય, તે શબ્દો આ પ્રમાણે છે –
ઘુત્તો-ધૂર્ત ધૂન્ધુતારો-લુચ્ચો ત્તિી–ાતિ:-કીતિ વત્તા-વાર્તા–જેમ કેાઈનું વૃત્ત-જીવનકથા-આવે તે વાર્તા, કથા કાવત્તાં –બાવર્તન-ચક્રાકાર બ્રમણ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
L ૧૧૫
નિવત્તf-નિવર્તન-નિવૃત્તિ, જ્યાં પ્રવૃત્તિ બંધ થાય તે સ્થિતિ અથવા
પાછા વળવું વવત્તળં-વર્તનમૂ–પ્રવર્તન–પ્રવર્તવું સંવત્ત-સંવર્તન–જ્યાં અનેક માર્ગ મળતા હોય તે સ્થાન વાવરૂગો–બાવર્તઃ–ચક્રાકાર બ્રમણ કરનારો નિવત્ત–નિવર્સવ:–પાછો આવનાર, લેનાર નિવૃત્તમ-નિ :બનાવનાર પવત્ત –પ્રવર્તર:-પ્રવૃત્તિ કરનારો સંવત્ત-સંવર્તા–વડવાનલ તથા બળદેવનું હળ–સંવતક aઉત્તરા-વર્તિા –બત્તી, સળી, કલમ વત્તિ-વાત-વાર્તા કહેનાર-કથાકાર
ત્તિ-જાતિ-કાર્તિક માસ કન્નત્તિ-વર્તિત:-કપાયેલે, છેદાયેલે જત્તરી-વર્તી-કાતર મુર્તી-મૂર્તિ-મૂર્તિ મુત્તો-પૂર્વ -મૂત, પ્રગટ–ગમે તે કોઈ ઇદ્રિય દ્વારા જણાય તે મુદુ મુહૂર્તઃ-મુહૂર્ત વાર્તા શબ્દને ઉપરના શબ્દોમાં ગણાવેલ છે એટલે તેનું વત્તા રૂપ થાય છે બહુલના અધિકારને લીધે વદા રૂપ પણ થાય છે.
વૃન્ત ટ ઠારીરૂશા વૃત શબ્દના તને બદલે બોલો.
વરં–જો–બટ–ડીંટિયું–જેની નીચે ફળ લટકી રહે તે બીંટ તારું– તાત-તાડના પાંદડાનો બનેલો પંખે.
વેટના માટે જુઓ ૧૮૧૧૩લા
શિ–વિસંશુ દ્રારાફરો મયિ શબ્દતા અને વિસંશુ શબ્દના સ્થાને સ્થાને ૪ બેલવો. મી-ગચિ–અસ્થિ-હાડકું પ્રાકૃત ભાષામાં ૩-અ૪િ-શબ્દ
સ્ત્રીલિંગી પણ છે. વિસંયુકં–વિવંધુરમ્ –અવ્યવસ્થિત.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
स्त्यान-चतुर्थ-अर्थे वा ॥८॥२॥३३॥ ચાન, ચતુર્થ અને વાર્થ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનો વિકલ્પ ટ બેલવો.
ટીન, એi-દાનન–થીણું –જામી ગયેલું વટ્ટ, ચરસ્થા–ચૈતુર્થ-ચોથો સદ્દ–અર્થ – પ્ર જન– “મા” “વારતે” અર્થને સૂચક અહીં લે..
તેથી ધન” અર્થના બેધક “અર્થ' શબ્દને આ નિયમ ન લાગે, તેથી જ અયો– :- ધન-દોલત.
પ્રય નુ-gr-સંવરે ૮ારારૂકા રદ, શબ્દ અને શબ્દોને છોડીને બીજા શબ્દોના ને બદલે ટ બેલવો.
–ચરિત્ર:–લાઠી–લાકડી મુટ્ટી-મુદિર-મૂડી, મુક વિટ્ટી-ટિ:-દાઝ-નજર ત્તિ-વૃષ્ટિ-સજન, સર્જન કરાયેલ સ્ત્ર ષ્ટિ-વી વિટ્ટી-શર:-શાસન-શીખામણ પુટ્ટી–પુe:-પુષ્ટ, પતિ
–ષ્ટમૂ-કચ્છ-કાઠું, દુ:ખ સુર–સુરાદા:-દેશનું નામ છે-“સોરઠ દેશ સોહામણો”
–ાર:-ઈતિ –પ્રિય–“બ્રાહ્મણને ભોજન ઈષ્ટ છે” amz–નિ –અનિષ્ટ.
- નીચેના શબ્દોમાં ૪ બેલાતો નથી : યો–ર–ઉટ ડ્રા-3ષ્ટ-ઇટ. ફુટવુળ –દાલૂમ -- ઈટના ચૂર્ણની-ભૂકાની–જેમ
સંકો–સંe:-સારી રીતે દેશ-jખપામેલ આ ત્રણ શબ્દો વલા છે તેથી તેમાં આ નિયમ ન લાગે.
તૈ : ૮રારૂા . નર્ત શબ્દના તે નો ૩ બેલવો. જ-ર્તિ –ખાડે, ગઢે.
–ાર્તા–ખાડ, હિંદી પઢા સંસ્કૃત ભાષાની પેઠે પ્રાકૃતમાં ગર્ત શબ્દ સ્ત્રીલિંગી પણ છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૧૭
સંમર્વ-વિ-વિજી–ર–પર્વ-તે દ્રારારૂદ્દો
સંમ, વિતર્ક, વિરä, જજીરું ( 2 નામ તથા પ્રઢ ધાતુ), અને મતિ શબદોના ને બદલે ૩ બોલવો.
સંમgો સંમ-સંમર્દ, ભીંસ, સાંકડ, છાતીએ છાતી ભિંસાય એવી ભીડ વિક–વિતf–જેમાં લાકડાં જડેલાં છે એવી ચાર ખૂણાવાળી જમીન
અથવા ચાર ખૂણાવાળે એટલે વિડ્ડો-વિઝ-વમન-ઊલટી
- - , ,, ઝટિ–રિંત:-છેડેલ–ડેલે જીરૂ૩૬-છતિ -છાંડે છે, ઇડે છે. ખાતાં ખાતાં છાંડવું-પડતું મેલવું. આ ટુર રૂ૫ રૂ૩–ર્વ ધાતુનું છે. જરૂ–૪–કેડે
વા –નવર્તિા-કોડી, કડી, કાવડિયું મરમ–મતિ:-મદત, મસળેલ અથવા મરડેલે સંમgિe --સંમતિ:-મસળેલ-મર્દન કરેલે, ચાળી નાખેલ.
એ વા દ્રારારૂની નામ શબ્દના ને બદલે ૩ વિકલ્પ બલ.
મારૂ, અમ-ગમઃ-ગધેડે, ગઢો, મરાઠી પટવ.
રન્ટીરિજા–મિન્સિપાટે ઘg; દારારૂટ રિયા અને મિનિટ શબ્દના સંયુક્ત ને બદલે ૪૩ બોલો. વાઢિ – રિયા-કદરા, ગુફા મિડિયા–મિનિવાસ–ગફણ
સ્ત ૪ દારારૂ સ્તબ્ધ શબ્દના સ્ત ને બદલે ૮ બોલ તથા ઇષ ને બદલે ટુ બોલવો. --તા:-નિશ્ચલ ઊભલે, હિંદી ટાઢો “સૂરવાર ટ્રા ટાઢો મારો
મિલારી” આશ્રમમઝનાવઢિ પૃ. ૮૨ હિંદુસ્તાની મગન.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ધ-
વિધ-વૃદ્ધિ ઢ: Iટારાષ્ટ ધ, વિઘ, વૃદ્ધિ અને ગ્રે શબ્દોના સંયુક્ત વ્યંજનને બદલે ૩ બેલ,
–૫:-દાઢે, બળે વિક–વિશ્વ:–વિશેષ બળેલો-પાકેલ અથવા વિદ્યા દ્વારા પાકેલો-ચતુર યુ-વૃદ્ધિા-વધારા, વૃદ્ધિ, વદ્દી–“બારને બે વદિ આવી એક”
૩ો-વૃઢ -બૂઢા, ઉંમર વગેરેથી વધેલી વેવૃદ્ધ, જ્ઞાનવૃદ્ધ વગેરે. બહુલને લીધે વૃદ્ધ શબ્દનું કોઈ પ્રયોગમાં વિઢ ઉચ્ચારણ પણ થાય છે. વિનિર્વિ-કવિનિવિત-વૃદ્ધ કવિઓએ-પ્રાચીન કવિઓએ
નિરૂપેલું.
કે
શ્રદ્ધા-ક્રિ -ગદf યન્ત વા તારાષ્ટશા al, Ef, મૂર્ધન અને અર્ધ શબ્દમાં અંતે રહેલા સંયુક્ત વ્યંજનરૂપ દ્ર ને બદલે ઢનું ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું.
સા, દ્વા-ઢા–શ્રદ્ધા-સરધા ઢ, રૂદ્ધ–દિ-ય-સંપત્તિ–ઢીઆળું રિટ્ઝ, રિદ્ધ-દ્ધિ: મુંટા-મુદ્રા-મૂળ-મૂર્ધન-મુંડ-માયું સ, ટૂ–પર્ધન-અડધું હિંદી-ગાથા
નઃ | Iટારાસ્કરા જનને અને જ્ઞને બદલે ન બેલ. –નિબં-નિગ્ન–નેનું, નાનું–નીચું
વળ-ત્રશુન્ન:-કામદેવ, પ્રદ્યુમ્ન–શ્રીકૃષ્ણના પુત્રનું વિશેષ નામ. જ્ઞ–ળાનં-જ્ઞાન-જ્ઞાન
સઇ-સંજ્ઞા-સાન- સંજ્ઞા-“સનાભાઈ' “સનિયો” વન–પ્રજ્ઞા-પ્રજ્ઞા-બુદ્ધિ -“પન્નાલાલ” “પાનાચંદ' વિજાનં-વિજ્ઞાન-વિજ્ઞાન-વિશેષ જ્ઞાન-નવી નવી શોધોનું જ્ઞાન
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૧૯
ઝારાજૂ-વચ્ચતરા- ૮ રાષ્ટરૂા. વાત, વિચરશ અને રત્ત શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનને બદલે ન બેલો.
quiાણા–વશાશત-પચાસ, પંચાસ, મરાઠી–ઘાસ વારટ્ટ-વઢશ–પનર-પંદર હિંદી ઘર મરાઠી પર ઢિvi-ત્તમ-દીધેલું-હિંદી ઢીના, સીનિ-“ોને ન નિ વઘાર ” ૩ઘારી–ઉધાડી–નાગી, ન થવા નિ–દીધી. (આશ્રમ ભજનાવલી,
પૃ. ૮૩, હિંદી ભ૦ ૨૫.) मन्यौ न्तः वा ॥८॥४४॥ મજુ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનને બદલે 7 વિકપે બોલવો. મત ,મત, અન્ન-મન્યુ -અપરાધ.
તા થઃ અસમત-સ્ત દ્વારા સ ને બદલે નું ઉચ્ચારણ કરવું. થો-હૃહત હાય, હા, હા , હથોડી, હથિયાર, હથોટી,
હિંદી ક્રિયાન–હાથમાં લેવું થ–સ્તુતિઃ–થવ-સ્તુતિ–જેનપરંપરામાં થય' શબ્દ વિશેષ પ્રસિદ્ધ છે થોd-aોત્ર-સ્તોત્ર થોચું–ત્તો-તોકાવું. “ક”, “કેક', થોડો' આ શબ્દો
સમૂહને પણ સૂચવે છે પર-તર:-પત્થર અસ્થિ-રિત છે
ત્ય–સ્વસ્તિ-કલ્યાણ. સુસ્પતિ–સારું છે આ નિયમ સમસ્ત અને શબ્દને લાગતો નથી.
રસમો–:-સામટું–બધું તવા-તન્ન:-ડાળ વગરનું વૃક્ષ અથવા ધાન્યને મુશ્કે-૬ ડાં.
તવે વા ટારાષ્ટદ્દા તવ શબ્દના ત ને બદલે જ વિકલ્પ છે .
થવા. તવા-તવઃ-સ્તવન, રસ્તુતિ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ઘરે થ ટૌ દારાણા પર્યન્ત શબ્દના cત ને બદલે એ બોલો તથા ટ પણ બેલવો. વઢ, વૠ– nત પલટો–પાલટ-ફેરકાર પલાંઠી-પલેકી'
‘હવાપાલટો” “પાણી પાલટો' વા ઉદે થ ર પટારા૪૮ વરસાદું શબ્દના સ નું થ ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું અને થ ચારણ સાથે જ કાટુ શબ્દના રુ નું ઉચ્ચારણ કરવું.
કારો, છા-૩સાડ-ઉત્સાહ-ઉત-ઊંચી જાતની, સાહ–સહનશક્તિ -કઠણ પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે પણ ઊંચી જાતની સહનશક્તિ.
યાષ્ટિ - ટારાસ્કરા માસ્ટર શબ્દના ને બદલે બોલો તથા સાથે જ દરને બદલે ધ બેલ. સાત્રિઢ – બ્રિટા-આશ્લેષ કરેલો-ભેટેલે–ચોટેલો
વિદુને શ્વઃ વા દોરાધો. વિદ્દ શબદના ને બદલે વિકલ્પ ૫ બેલવો. વિધે, વિ, રૂશ્વે, હૃ-વિમુ-ચિહ્ન-નિશાન, લા. ચીંધવું, ચેનચાળા.
મર્મ-ત્મનઃ ૫ વા ||રારા મદમન અને સામન શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનનો ૫ વિક૯પે બેલો.
મળ્યો, મો–મદમન-ભાપ, બાફ, ભમ. મઘા, –માતમા-આપ, આપા, આપણુ, પતે, આમા આતાભાઈ સવાળા, મત્તાળ – રમાન:–આત્માઓ, આપણે
રુમ-વન દ્રારાપરા રુમ અને મને બદલે ૧ બેલવો.
ઉંવર્મ -કુંપળ, કળી રુશ્વિ-સુવિમળ-મણી રુક્ષ્મણી–રુખીબાઈ વિશેષ નામ સુથ્વી-મિન-સોનાવાળું કે ચાંદીવાળું
જમી, કર્મ-સન્મસનું કે રૂ૫-મિન-સેનાવાળું કે ચાંદીવાળું પ્રાકૃતમાં ક્યાંક રુમ શબ્દ પણ વપરાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુકૃતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
T૧૨૧ દgયો : દ્રારા રૂા. છે અને ૫ ને બદલે જ બોલાય છે. દ–પુદ –પુ -પુષ્પ
--રાઇવF–ઘાસ નિફો-નિદૉષ –પીલવું, પીસી નાખવું નિવ-નિપાવ:–વાલ અથવા ઝાલર નામનું ધાન્ય –É– –થોડું થોડું હલનું ચલવું
if wદ્ધ-પ્રતિઘધન -પ્રતિસ્પધી-હરીફ બહુલને લીધે કોઈ કોઈ પ્રયોગમાં આ નિયમ વિકપે લાગે છે. અને કઈ કઈ પ્રયાગમાં તો લાગતો પણ નથી.
વિકલ્પ જ થયો–વુ , -રાતિ-બુહસ્પતિ, ગુરુ, હિંદી વીર જ ન થયો– નવ-નિષ્ણ -નિપૃહ-સ્પૃહા વગરને
નિષ્પ સળ–નિપુનમૂ–પુરુષત્વનો અભાવ વરપરું–રવર–પરસ્પર
મળે : તારાપઝા મદમ શબ્દના દમ ને બદલે ન કરવો. મિ–મી:–ભીષ્મ, ભયાનક અથવા વિશેષ નામ છે-“ભીષ્મ પિતામહ
श्लेष्मणि वा ॥८॥२॥५५॥ કામનું શબ્દના તે ને B વિકલ્પ બેલ.
સ, સિચિઠ્ઠોના –-મન--લેષ્મ-શલેષમ-સળેખમ
તાપ્ર-ગાત્રે વર ૮ીરાદ્દા તાત્ર અને માત્ર શબ્દોના ને બદલે કa બેલવો.
તવં–તાબ્રમ–તાંબુ
અવ --માધ્યમ–આંબો સંવિર અને કવિર એ બે શબ્દો તો દેશ્ય પ્રાકૃતના છે એટલે તેમાં નવ થયો છે એમ ન સમજવું. જુઓ, સાણંદુ વર્ગ ૨,ગા ૦ ૫૬ તથા વર્ગ ૫, ગા૦ ૫.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
હુ મદ વા દ્રારા ૨૭મી હું ને બદલે મ વિકપ બેલો.
નિરમા, હૃા–નિ-જીભ, પડ જીભ અવેસ્તાની ભાષામાં કહ્યું ને બદલે દિવા શબ્દ બોલાય છે, તે નિર્દી નું ઊલટું ઉચ્ચારણ છે
वा विह्वले वौ वश्च ॥८॥२॥५८॥ વિરુ શબ્દના ટૂ ને મ વિકલ્પ બેલવો તથા તે સાથે જ આદિના વિના ૨ ને બદલે મેં વિકલ્પ બેલો એટલે વ નો મ વિકલ્પ બોલવો.
fમમો-વિમ, વો-વિહૃ-વિદવલ-વાંફળ-ગભરાયેલો
વા કરો દ્રારા
કદ ના પર્વ ને મે વિકલ્પ બેલવો.
–
–
– ઊંધું
વરમરે મ વ તારામાં મીર શબ્દના રૂમ નો ક્રમ વિકલ્પ કરવો.
મારી-૪૪મીર:-કાશમીર દેશનું નામ છે
कम्हारा દેશવાચી નામ એકવચનમાં નહીં પણ બહુવચનમાં વપરાય છે ૪મી ના નો વા થયેલ છે, જુઓ ૮૧૧૦૦
મઃ મા તારાદ્દા. મને બદલે મ બેલ.
સન્મમ્પન–જન્મ-જનમ વ-મહો–મમઃ –મમય-મનને મથનાર કામદેવ મH-મન-મન્મન-મેમણવું-અનુકરણ શબ્દ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧ર૩.
મ: વા દ્રારાદ્દરા એમ ને બદલે મ વિકલ્પ બેલવો.
ગુ, ગુરૂષ–યુમમ–જુઓ, જેડી–એકી સંખ્યા - તિમ્મ, તિરતિમન્તેગ, તેજદાર, તીખું તરવારની ધાર વિશેષ “તેજ' હેય છે તેથી તરવારને “તેગ' કહેવાય છે. તેગબહાદુર” નામ શિખોમાં પ્રચલિત છે.
ब्रह्मचर्य-तूर्य-सौन्दर्य-शौण्डीयें सेः रः ॥८।२।६३॥ ત્રહ્મચર્ય, સૂર્ય, સૌ. શરીર્ય એ દરેક શબ્દના ને બદલે ૨ બેલવો.
વમાં–હ્મચર્યા–બ્રહ્મચર્ય તૂરં–સૂર્ય-તૂર-રાજુ મુ–
સમૂ-સૌંદર્ય ટીશૌકીર્યમ–બળ
ધિ શબ્દના | નો ૨ વિકલ્પ બલવો.
ધીરં-વિનંદૌર્ય, ધીરજ
સૂર્ય' અર્થના વાચક સૂર અને સૂર્ય એમ બે સ્વતંત્ર શબ્દો જ સંસ્કૃત ભાષામાં છે એથી સૂર્ય' દ્વારા રજૂર શબ્દને લાવવાની જરૂર નથી એટલે ઝૂર્ય ના Á ને ર કરવાની જરૂર નથી.
સૂર-સૂર-સુય મુગો-સૂર્ય-સૂરજ
તઃ ચંન્ને પારાવાલા વર્ચત શબ્દનો જ્યારે કાર (જુઓ ૮૧૫૮) પછી આવેલ હોય ત્યારે તેને–નો–ર બેલવો.
ઘાંતો- ત:-સીમા, છેડા પ્રાંત ભાગ, ત્યાં સુધી. જ્યાં વત્ત ને , કાર પછી ન હોય ત્યાં આ નિયમ ન લાગે.
વગંત–વત:-પર્યત
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪ ]
બાથ ત્યારે તેના
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
શબ્દને ને બદલે ૨ મેલવે.
છે -સાયન્-અચ્છેરું, આશ્રય, અચરજ
દિએ આ શબ્દમાં ” કાર પછી મેં નથી પણ કાઇ ના ત્ર કાર પછી છે તેથી '' તે બદલે ર ન થયા પણ ર્ચ ને બદલે રિલ થઈ ગયે।. જુઓ નીચેનું ૬૭મું સૂત્ર.
આર્ય દ્રારા૬૬॥
જ્યારે દુકાર (જુએ ૮૧૧૫૫૮) પછી આવેલેા ડ્રાય
અત: ત્રિ-અર-મ્નિ-રીત્રં દ્વારાદ્દા
શબ્દના એ પછી આવેલા તે બદલે રિસ, કાર, રન્ન અને રીત્ર એવાં ચાર ઉચ્ચારણા વારાકરતી કરવાં.
આ
અલિ, કટ્ટા. અરિકન, ઇ†ચ-આશ્ચર્યમ્-આશ્રય જ્યાં બાથ શબ્દના થ્યા છે થયેલા હોય ત્યાં આ નિયમ ન લાગે પણ ઉપર જણાવેલા ૧૮૧ર૬ તે નિયમ લાગે-અચ્છેર ।
આ મૂત્રમાં સૂત્રકારે હૈં: તે બદલે : કર્યું " હાત તે પણ કામ ચાલત, કેમકે ડાર૫૮૯ મું સૂત્ર એક ‘લ’તે એવા ફલ' કરવા રચેલ જ છે. સુત્રકારને એવેા વિચાર થયા હ્રાય કે હુલા આશ્રય લઈ કદાચ કઈ પ્રયાગ કરનાર મેવડા ‘લ' ન પણ કરે માટે આ પ્રયાગમાં તે બહુલ તે આશ્રય લઈને પણ એકવડા ‘લ' ન જ થાય એમ જણાવવા મેવડા ‘લ્લ' કર્યા હાય એની કલ્પના કરી શકાય. યેસ્ત-પોળ-સૌમાર્યું છુંઃ દ્વારા૬૮॥
વર્ગસ, પાન અને સૌમાય શબ્દના ' ને બદલે એવડા છ-માલવે. પટ્ટ-વન્તમ-પલટેલુ, પલટવું, ઊલટુ (જુએ, ૮:૨૪૭) વથ-વચસ્તમ્ પલટેલુ ૧૦ા-વાનમ-પલાણ-ઘેડા ઉપરનું પલાણુ
સુવાળાપણું—ય સોમē'' દશવૈકાલિક સૂત્ર સૌઅમરું-મોઝમાર્થમ અધ્યયન ૨ ગાથા પાંચમી—ત્યનસૌમાર્યમसोगमलं सौकुमार्यमू સુંવાળપને છેાડ એટલે પરિશ્રમ કર-દુઃખ
સહન કર્
પ્રાકૃતમાં માર અને મર્ એમ બન્ને શબ્દો પ્રચલિત છે. જુએ ૫૮૩૧૦૬૭|| ‘સૌક઼માના’ કે ‘સૌક્રમ'ના ‘કુ'ના 'ક' માટે જુએ ૮૫૧૧૧૦ળા
વ
શબ્દનું પ્રાકૃત ભાષામાં વર્લ્ડ ૩૫ થાય છે તથા અિ પણ થાય છે. વ ંતો, ટ્ટિો ( જુએ, દ્વારા૧૦૭ )-પ્ર્રાદ્ભ:-પલંગ, ઢાલિયા–જેમાં ટક્ષેા– ધવ–સુવે તે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૨૫
વૃદસ્પતિ-વનપુત્યો સ વ ારાદડા. વૃતિ તથા વનસ્પતિ શબ્દના રવને બદલે વિકલ્પ ન બેલવો.
વસ, વરૂ, મયર્સ, મયર્ડ (જુઓ, દ્રારા ૩૭)-વૃદ્ઘતિ બ્રહસ્પતિ, “પતવાર અથવા દેવાનો ગુરુ. વાસ, વાપરું વનતિઃ-વનસ્પતિ
વાતે હૈ મળ ારા૭૦ વાય શબ્દ “આંસુ” અર્થ હોય ત્યારે વન ટુ બેલવો.
વાં–વા :-આંસુ “યાહૂચિળ ૩" (જુઓ ૮૧૮૨) વાષત્રુિઘવાળ લાયતિ–આંસુરૂપ પાણીના પ્રવાહ વડે આળું કરે
છે-ભીનું કરે છે. બાફ' અથ હોય ત્યારે વધુ શબ્દનું વદ રૂપ થાય છે. વા -વા:–બાફ
સાપને તારા જાપળ શબ્દના ઉં ને બદલે શું બોલવો.
wાવળી--અપળા–સોનાના સિક્કો gવળ શબ્દનું પણ જાવા રૂપ બને છે અથવા વાઘવળ શબ્દમાં પ્રથમ વા ને છે (જુએ, ૮૧૫૮૪) કર્યા પછી આ નિયમ વડે ઉને શું કરવાથી પણ દાવા રૂપ થઈ શકે છે. અથવા વાવ અને જાપાન અને શબ્દોને એકસરખા માનીને આ નિયમ
દ્વારા ઘાંપા નું હૃાવા રૂ૫ સાધી લેવું. અથવા “
gશવિતમૂ નનૈવત'જે શ, મૂળ શબ્દની એટલે સૂત્રમાં બતાવેલ શબ્દની જેવો હોય છતાં પિતાના એક ભાગમાં બહુ ડે ફેરફાર ધરાવતો હોય તે પણ મૂળ શબ્દ જ મનાય છે, તે ન્યાયના નિયમ વડે માળ અને વર્તાળ એ બન્ને શબ્દો વિશે પણ સમજવું અર્થાત આ ન્યાય દ્વારા આ નિયમ પાંગ શબ્દને પણ લાગે.
સુરક્ષિતર્થ વા દ્રારા ટુક, ટિળ અને તીર્થ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનને વિક૯પે બેલવો.
ટુરું, સુકલં-દુ:ખ, દખ–દુધવવું-દુખવવું-દુઃખ દેવું પટુક્રવ ટુવા ત્રિર–વરકું દુઃવિતા વિર:–બીજાના દુઃખે દુઃખી
થનારા વિરલા હોય છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
दाहिणो, दक्खिणो- दक्षिण :- डालो अथवा भो तूहं, तित्थं - तीर्थम् - तीर्थ- वारे. कूष्माण्डयां ष्मः लस्तु ण्डो वा ॥ ८|२|७३॥
મારી શબ્દના મ તા હૈં એલવેા તથા ૐ તે તે। ૐ વિષે એલવે. कोहली, कोहंडी - कूष्माण्डी- अणा-अजा नामना जनी वेस
पक्ष्म-श्म ष्म स्म - मां म्हः ||८|२|७४ ||
पक्ष्मन् शहना क्ष्म नो म्ह मोलवे। तथा
हम स्म या रेनु म्ह उभ्या२९ ५२५.
,
पहं- पक्ष्मन् पप (०१०);
हम
श्म
- कुम्हाणो-कुश्मान:- अर्थ हेशनु नाम है
कम्हारा-कश्मीरा:- अश्मीर देश
- गिम्हो - ग्रीष्मः -श्रीष्म ऋतु
पन्हाई - पक्ष्माणि प ( श्र० १० ) पम्हललोअणा - पक्ष्मललोचना-यांपयुक्त मोवाणी
उम्हा—ऊष्मा–नुं—गरम-भूज धातु ऊप दुल- पीडा-ताय-हा थवे ।
हम - अम्हारिसो- अस्मादृशः - अभारा सरमे।
fargit-faz:-Caz×4-931-24144°
श्रह्मा
ह्म -- बम्हा - ब्रह्मन्
सुम्हा - सुझा:-६।६ हेशनु नाम छे
पशु शब्दमां आवेला श्म,
चम्हणो-ब्राह्मण:- श्राह्मण
बम्हचेरं - ब्रह्मचर्यम् - श्रह्मयर्य
કાઈ કઈ પ્રયાગમાં બહુલ અધિકારને લીધે હૈં ને બદલે # ઉચ્ચારણ પણ
थाय छे
म्भ - बम्भणो-ब्राह्मण:- श्राह्म
बम्भचेरं-ब्रह्मचर्यम्-श्रह्नयर्य
सिम्भो - श्लेष्मन् श्लेष्म-समभ.
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં તા રમ તથા મતે હૈં થતા પણ નથી.
रस्सी - रश्मिः - मणहनी
घोडानी राश
सरो - स्मर:- |भव
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
(૧૨૦
સૂક્ષ્મ––––É @–ાં : ૮ારા૭ki સૂક્ષ્મ શબ્દના કર્મ ને હુ ઉચ્ચાર કરવો તથા કોઈ પણ શબ્દમાં આવેલા ન, , , , ટૂળ અને ને બદલે હું ઉચ્ચાર કરવો. સાદું-સૂફમમ્-સુક્ષ્મ, “નાનું સૂનું એ પ્રયોગમાં આવતા “મન” શબ્દને
સ સાથે સરખાવો. –urઠ્ઠા-પ્રશ્ન-પ્રશ્ન
સિ –શિ:-લિંગ દળ–વિદ્-વિષ્ણુવિષ્ણુ દેવ f"દૃ–:-જિતનાર, છતવાના સ્વભાવવાળો
-ળા-કૃષ્ણ વિશેષ નામ અથવા “કૃષ્ણ વર્ણ ૩vi–૩ષમ–પાઘડી દત્તનોઇ-3યોના-ચંદ્ર વગેરે પ્રકાશ
vફા-નાત-ન્હાયેલ-હાયો-સ્નાન કરેલ પાડુઓ– નુત:-પાનો આવવો–સ્ત્રીઓને છાતીમાં “દૂધને પાનો આવે
છે-ઉભરો આવે તે. –avો-વરિ-અગ્નિ. આદિવાસીની ભાષામાં વદિ શબ્દ સાંભળ્યો છે
–નાનુ-જન્તુ નામને રાજા ટૂ–પુavહીં-કૂળ –દિવસની પૂર્વભાગ દૂ+ગદ્દન અહમ્-દિવસ
અવર -જવરાક્રૂ –દિવસનો અપર ભાગ–અપર+અહન –સારું-ક -નાનું સનું. મરાઠી સાનહાન શબ્દને સ્ટા સાથે
સરખા તિજું-તારામતીર્ણ-તીખું--અણુવાળું
જ્યારે ગઈ અને તર્ક્સ શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનની વચ્ચે હું આવી જાય છે ત્યારે–સિ–દળ:-કાળા રંગવાળે. સિનો-તરસમ અથવા બધું –એવાં રૂપે થાય છે. સ્ત્ર ના સિળ માટે જુઓ, ૮૧૨ ૧ ૦૪ અને જ્યારે વચ્ચે રૂ ન આવે ત્યારે એ બન્ને શબ્દોનું આ નિયમ વડે ૬ રૂપ થાય છે.
જ્યારે કૃષા શબ્દને વિશેષનામરૂ૫ અર્થ હેય-કૃષ્ણ-વાસુદેવ-અર્થ હોય ત્યારે તેનું જ રૂપ આ નિયમ દ્વારા થાય છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
હૃ: રદઃ દ્રારાહુદ્દા હું ને બદલે ટુ એમ ઊલટું ઉચ્ચારણ કરવું.
ન્હા–ર–ધોળું કમળ
વાબ–પ્રારા-પ્રહલાદ વિશેષ નામ છે અથવા વિશેષ આનંદ. -જ-દ-દ_ત–––––––-)(પામ્ % 0ારા૭૭
શબ્દના સંયુક્ત વ્યંજનોની પૂર્વમાં આવેલા , 1, 2, 3, 4, ૨, ૫, શ, ૬, , , – ૩, )( 1 તથા )( – આટલા વ્યંજનનો લેપ થઈ જાય છે.
–મુ–મુરમ્-ભજન કરેલું અથવા ભોગવેલું સિબં-fસસ્થ–મીણ -ટુઢ-૩-દૂધ અથવા દોહેલું
મુદ્ર-મુ–મુગ્ધ-મોહ પામેલું ટૂ–જીવો- પાઢ:- પગવાળો ભમરો અથવા છ ચરણવાળા છો
નામને છેદ – ૮મુ–કાયફળ -વ-વા:–ખાંડુ-તલવાર
સન્ના–ઘરગ:-સાત સ્વરોમાં પ્રથમ સ્વર તુ––૩રપ૬-ઉપલું–કમળ ૩ વાગ–૩ :-ઉપદ-પેદાશ-ઉત્પન્ન થવું
–રાતઃ–ઉ૫તન-ઊર્ધ્વગમત-ઊંચે ઊપડવું-ઊંચે ઊડવું
૧ બહુલને લીધે સંયુક્ત વ્યંજનની પાછળ આવેલે એવો વાન ગ લોપાય ત્યારે ખાંડુ” શબ્દ સાધી શકાય--વં–વાડું-અત્યારે પણ ગરાસિયા વગેરે કેટલક કેમેના લોકો “ખાંડુ' લઈને પરણવા જાય છે. કેટલીક કથાઓમાં કન્યાઓ “ખાંડાં' સાથે પરણ્યાની હકીક્ત આવે છે.
ભાષામાં વાંનું શબ્દ ‘વળી ગયેલું” અથવા “નમી ગયેલું" અર્થમાં પ્રચલિત છે. જેમ તરવાર સીધી નથી હોતી પણ “વળી ગયેલ હોય છે તેમ જે “ઘડો’ વગેરે વાસણ બરાબર ન મુકાયેલ હોય તેને “ખાંગુ” કહેવામાં આવે છે. માણસ પણ શરીરની અપેક્ષાએ દેખાવમાં સીધો ન દેખાતો હોય પણ થોડો વળી ગયેલો દેખાતે હોય તો તેને “ખાંગો' કહેવામાં આવે છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
લમિત્ર અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
ટૂ-મણુ-મ]:--જલકાક-પાણીને કાગડા
મોગરો--મુરઃ “મેાગરી, ચુરમુ ખાંડવાતી મેગી અયો હથેાડાના આકારનું એક પ્રકારનું શસ્ત્ર
પ્—gR1-મુત્ત્ત:-સૂતેલા
યુનો-જીત:-ગુપ્ત-છુપાયેલા, ગપત કરી ગયેલ-છુપાવી રાખેલ અથવા સુરક્ષિત ૨-૦૪-૨Ç-નાનુસૂનું, મરાઠી-દ્દાન
નિષો-નિશ્ર્વ-નિશ્ચલ, રિયર. અરુચ ચલતા, ર્િ-વગરનેા-ચંચલતા
ક્રૂ-ચિત્રો-તિ:-ખલના પામેલે નો-નાદઃ-સ્નેહ
[E
દુધ-શ્ચંતતે-ઝરે છે. ચુએ છે—સુવે છે-ટપકે છે
છૂ—i151-1fછે:-જ્યાં ગાયેાની સ્થિતિ હોય તે સ્થાનમાં થતી વાતચીત-ગાડ
છઠ્ઠીવા:-છઠ્ઠા, ખંડા
fનદ્ગુરા–નિષ્ઠુર:–નિષ્ઠુર, દયા વિનાને
વગરના
૧---][-૩ વમ્ -દુ:ખ
૨)(--સંજ્ઞાૉ-અન્ત)(વાતા:-અન્તાદ-વચ્ચે પડવુ-વચ્ચે આવી હતુ.
અધ: મ-નામ્ ॥ારાછા
શબ્દોના સંયુક્ત વ્યંજનેાની પાદળ આવેલા ક્રૂ, મૈં અને ટ્એટલા યજનેાનું ઉચ્ચારણ થતું નથી એટલે લેાપ થઈ જાય છે.
યૂ-માં-યુમન્–જુમ્મા-એકી સંખ્યા અગર ખેતી જોડી
રસ્તી-મિ:-રસ્સી, દેર ું, રાશ
સરો-મર:-કામદેવ
સેર-સ્મરણ્–વિકસ્વર, ખીલવાના સ્વભાવવાળુ
♦
૧ ર’કારને સ્થાને આ વર્ણ થયેલ છે. એની આકૃતિ વજની જેવી છે એટલે એ વચ્ચેથી સાંકડો છે. આ જિહ્વામૂલીય વણ છે અને ‘ક' તથા ખ’ની પૂર્વે જ આવે છે તથા આ વ નું ઉચ્ચારણ વિસ'ને મળતું આવે છે.
૨ ’કારને સ્થાને આ વર્ણ થયેલ છે એની આકૃતિ હાથીના કુંભસ્થળ જેવી છે. આ વણ ને ઉપમાનીય કહેવામાં આવે છે અને તેનુ' સ્થાન એષ્ઠ છે તથા આ વણુ ‘પ’ તથા ‘ક્’ની પૂર્વેજ આવે છે તથા આ વણ નુ” ઉચ્ચારણ વિસને મળતુ' આવે છે. હેમ-૯
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ગ્~~શો—ન:-નાગા-કપડાં વગરને, લુચ્ચા બ્દો-હદ:-લાગેલે
ગ્∞ સામા-શ્યામા-શ્યામા-શ્રી
ઝુક -ØÇ-ભીત વાદો--ઠ્યાયઃ-શિકારી
સર્વત્ર હવામ્ અવન્દ્રે ૮ાર૦૭૧||
સંયુક્ત વ્યંજનેામાં આગળ રહેલા કે પાછળ રહેલા હૈં, વ્-વ્, તથા ર્ એ વ્યંજનેનું ઉચ્ચારણ થતું નથી, આ નિયમ એક માત્ર વન્દ્ર શબ્દને લાગતે નથી.
|
હ આગળ—હા-હા-ઉલ્કા જ્વાળા
વ-વમ્-વાગલ-ઝાડની છાલ મૈં આગળ -સો-શ૬:-સાદ-શબ્દ સદ્દો-અર્:-વ-સ વત્સર, મેધ રોટ્ટો-જીપ :-લેાભી, શિકારી ૨ આગળ-ગો-‰:--સૂર્ય, આકડા
र
શો-કર્ન:-વ-વિભાગ
# પાછળ-સાદું- નમ્—સૂનું-નાનુંસૂનું વિધો-વિદ્ર:-વ્યાકુળતા-બેચેની ય પાછળ—પં, પિક –qÐÇ-પાકેલુ
ધો-વૃત્ત:-ધ્વસ પામેલ-નાશ થયેલ પાછળ— ચય --પ્—ચક્ર-ચાક-ચાકડા, પૈડુ ગદ્દો-ગ્રહ:-ગ્રહ-શતી, રવિ વગેરે ગ્રહ રશી-રાત્રિ:-રાત
કાઈ કાઈ પ્રયાગામાં આગળના લેપ તથા પાછળને લેપ એમ બન્ને તરફના લાના પ્રસગ આવે છે ત્યાં પ્રયાગાનુસારે આગળના, પાળને કે વારાફરતી એમ બન્નેના લેા કરીને રૂપે! સાધવાં.
ટ્વિન શબ્દમાં ઉપર જણાવેલા ૭૭ મા નિયમ દ્વારા આગળના હૂઁ ના લેપ પ્રાપ્ત છે અને આ નિયમ દ્વારા પાછળના વ્છ્તા લાપ પણ પ્રાપ્ત છે ત્યાં આગળના લેપ કરવા—ટૂ ને લાપ કરવાનો પણ પાછળના લાપ કરી શો રૂપ ન કરવું-એ રૂપ દ્વારા અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ થતું નથી.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વતીય પાદ
(૧૩૧
એ જ રીતે વરમ નું જમણ બનાવવું પણ ઉપરના ૭૮ મા સૂત્ર દ્વારા પૂ ને લેપ કરી વ ન બનાવવું.
સર્વ નું નવ બનાવવું પણ વ ને લેપ કરી સર ન બનાવવું.
જ્યાં આગલા વ્ય જનના તથા પાછલા વ્યંજનના એમ બન્ને વ્યંજનના લોપનો પ્રસંગ આવે એટલે જ્યાં બે લેપને પ્રસંગ આવે ત્યાં આગળના વ્યંજનના લેપનાં ઉદાહરણ માત્ર નો લેપ–વિડળો-દિમુળ –બમણે
વો–તિયઃ–બીજે માત્ર નો લેપ–-મુકવૈ–ગુમ–ઘાસનું દોરડું
મુદત્ર – ક – ' ' અહીં વન કે વનો લેપ ન થયો.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે બે લોપન પ્રસંગે પાછળના લોપનાં ઉદાહરણ માત્ર 2 નો લેપ–વં–જાદૂકાવ્ય
ફ7-૭ભ્યા–ધોરિયે
મ–માન્યમ્-માળા માત્ર 2 નો લેપ–દ્રિયો–વિ:-દિ૫દિ-બેવડે, ઘ–પીનારે-બે વડે–મુખ વડે અને
મંત્ર વડે પીનારો હાથી —િફ્રિઝ:-બ્રાહ્મણ
સુત્રા-દ્વિજ્ઞાતિ –બ્રાહ્મણ કોઈ કઈ પ્રયોગોમાં તે વારાફરતી લેપ થાય છે એટલે કે ઈ પ્રયોગમાં આગળના વ્યંજનને લેપ થાય છે અને કઈ પ્રયે ગમાં પાછળના વ્યંજનને લેપ થાય છે અર્થાત એમ વારાફરતી લેપ થઈ જાય છે– પાછળના ને લોપ–વિળી-૩દ્વિ-ઉદ્વિગ્ન આગળના 1 નો લેપ-૩હિarળો– ,, ,, આગળના ૨ ને લાપ–વા–દ્વાર–બારણું આગળના ને લેપ–વિમો અથવા વીગો-તિચિ:–બીજે પાછળના વૅ ને લોપાર– , , પાછળના વેનો લેપ–ટુડો– િ –બીજે
વત્ર શબ્દને આ નિયમ લાગતો નથી.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રાકૃતમાં આ શબ્દ વિજાતીય સંયુક્ત વ્યંજનવાળો છે તેથી બિલકુલ સંસ્કૃતિની જેવો જણાય છે. આ શબદના ને લેપ નીચેના સ્ટાર ૮૦ સૂત્રથી પણ ન કરો. કેમકે આ સૂત્ર દ્વારા ૨ ના લેપનો નિષેધ કરેલો છે. જે નીચેના નિયમ દ્વારા આ શબદના 2 ના રને લેપ વિકપે કરવામાં આવે તો આ સૂત્રમાં નિષેધ કરવો તદ્દન નકામો જ થાય. એટલે આ રીતે વિચાર કરીને વરૂં ના ૨ નો લેપ કોઈ પણ નિયમ દ્વારા નિત્યે તેમજ વિકફ પણ ન થઈ શકે અર્થાત વન્દ્રનું વંદે રૂપ થઈ જ ન શકે.
વન-વૃન્દ, સમૂહ, ટોળું જુએ હૈ૦ ઉણાદિ સૂત્ર ૩૮૭ મારવાડી ભાષામાં પરણવા જનાર વર ને વિદ્ર કહે છે અને વને વિંટળી કહે છે. પરણવા જનાર ઘણે ભાગે ટોળામાં હોય છે.
કે જે ન વા તારા || શબ્દના 2 ના રને લેપ વિકટ કરવો. વિંદો, ચો–z–ચંદ્રમા
, સુરો –શિવ, રુદ્ર-ભયંકર મ, મદ્ર-મદ્રમુ–સુંદર, કલ્યાણકારી
સમુદો, સમુદ્રો–સમુદ્ર-સમુદ્ર-દરિયો પ્રાકૃત ભાષામાં વિજાતીય સંયુક્ત વ્યંજને વપરાતા નથી એવો સામાન્ય નિયમ છે છતાં નિયમો દ્વારા વિહિત કરવામાં આવેલા એવા કેટલાક વિજાતીય સંયુકત વ્યંજનો પણ વપરાય છે. જેમકે
ભટ્ટ (જુએ, ૮ર૭૪) ઇ (જુએ, ૮૧૨૭૫) ૨ (જુએ, ૮ર૭૬)
2 (જુએ, ૮૨૩૮૦) સંસ્કૃતનો દૃઢ (પાણીનો ધરો) શબ્દ વ્યત્યય થવાને લીધે કૂદ થઈ જાય છે. અને આ નિયમ દ્વારા પ્રાકૃતમાં તેનાં બે રૂપ બને છે–ો, ઉો.
કેટલાક વૈયાકરણ પ્રાકૃતમાં એકલું રૂદો રૂપ જ માને છે, દો નહી. કોઈ વૈયાકરણ 2 રૂપને પણ સંસ્કૃતનું રૂપ માને છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અહમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૩૩ ‘તરુણ પુરુષ” અર્થના સૂચક “વોz–જુવાન” વગેરે શબ્દ હમેશાં દ્રવાળા જ છે અને તે દેશ્ય પ્રાકૃતના જ છે. જેમકે –
सिक्खंतु वोद्रहीओ वोद्रहम्मि पडिआ-शिक्षन्तां तरुण्यः तरुणहृद पतिताः તરુણરૂપ જુવાનરૂપ–પાણીના ધરામાં પડેલી યુવતિઓ શીખો.
ધામ દ્વારા વાત્ર શબ્દના અને લેપ વિકલ્પ કરવો.
પત્ત તથા ધાર, ધાત્રી-ધાત્રી–ધવરાવનારી માતા–ધાવ માતા. ધાત્રી શબ્દમાં ૫૮૧૮ | નિયમ વડે હસ્વ કરી દેવાથી ઘણી રૂપ પણ બનશે.
ધાતી, ધા–ધાત્રી–શબ્દમાં પહેલાં રેફનો લેપ કરવાથી ધાર્તર રૂપ બનશે. ઘારી-ધાત્રી શબ્દમાં ત ને લેપ કરી દેવાથી ધારી રૂપ બનશે. ધા–ધાત્રી શબ્દના નો અને ૪ નો (ારા૭૭) તથા (ટારા૭૯) લેપ
કરવાથી ધારું રૂપ થશે. ધાત્રી એટલે ધાવ માતા અથવા તમામ જીવોને ધારણ કરનારી પૃવી.
તને જડ દ્રારારા તા શબ્દના લેપ વિકલ્પ કરો.
તિજ, તિજઉં-તીર્દી-તી-તીક્ષણ–તીણું અથવા તીખું
જ્ઞઃ નર દ્વારાદરૂપ શું અને એ બે વિજાતીય વ્યંજને ભેગા થવાથી 7 વ્યંજન બનેલ છે એટલે ઝૂ સંયુક્ત વ્યંજન જ છે.
શ (B) માંના નો લોપ કરે, નો લેપ કરવાથી બાકી ન રહેશે તેથી મર્થાત ને બદલે વિક૯પે ન બેલ.
કાળ, બં-જ્ઞાન-જ્ઞાન સવજ્ઞ, સંav-સર્વજ્ઞ:-બધી વરતુઓનું ત્રણે કાળનું જ્ઞાન ધરાવનાર મધ્વજ્ઞ, અખૂ–અપજ્ઞ –થોડું જાણનાર મધૂકનો, અqwq-ગામા – બાતમg-આત્માને જાણનાર સૂત્રક, વધૂ-વૈવજ્ઞ:–દેવને જાણનારે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન હૃષિકો, મિજૂતિ -ઈગિતને જાણનાર–શરીરના અવય
દ્વારા કરવામાં આવતા સંકેતને જણનારો મળો ગં, મળ-મનોજ્ઞપુ–મન વડે જણાય તે-સુંદર અહિંગ, મદિજૂ-મમિક્ષ –સારી રીતે જાણકાર વા,પૂજા-પ્રજ્ઞા-પ્રજ્ઞા-બુદ્ધિ અંકના, કાળા- ગાજ્ઞા-આજ્ઞા
સંસા, સા–સંજ્ઞા--સંજ્ઞા-સાન બહુલને લીધે કોઈ પ્રયોગમાં આ નિયમ લાગતો નથી. વિઘા–વિજ્ઞાનમ વિજ્ઞાન-વિશેષ જ્ઞાન અહીં, વિના રૂપ ન જ થાય
મધ્યાહૂ દ્રારા કા મધ્યાહ્ન શબ્દના ટૂ ને લેપ વિકલ્પ કરવો. મશ, ક્ષ-દિવસને મધ્ય ભાગ–ખરે બપોર
दशाहे ॥८॥२।८५॥ શાર્દ શબ્દના દ નો લેપ કરવો. ઢસાર–શાર્ફ -એક વંશનું નામ–જે વંશમાં દશ વ્યક્તિઓ પૂજવા
યોગ્ય થયેલ હોય તે વંશ. ઉપરનું રા૮૪ સૂત્ર અને આ દ્વારા૮૫ સૂત્ર–આ બને સૂત્રો સાથે કરી શકાય એમ છે પણ દ્વારા ૮૪ સૂત્રમાં વિકપે વિધાન કરવાનું છે અને આ રાપ મા સત્રમાં વિકલ્પ વિધાન કરવાનું નથી, એમ આ બને સૂત્રોનાં જુદી જુદી જાતનાં વિધાન હોવાથી આ બને ને જુદાં જુદાં બનાવેલાં છે.
ગા રુમઝુમરાને ૮ર૮દ્દા મધુ અને રમશાન એ પ્રત્યેક શબ્દના આદિના ગુનો લેપ કરવો
માત્, મંડૂ, મરહૂ– મચ્છ--દાઢીમૂછ. જુઓ, ૫૮૧ ર ૬I
મસા –શાનમ્મ સાણ, મહાણ શબને કે સને એટલે—મુડદાંઓને જ્યાં બાળવામાં કે દાટવામાં આવે તે સ્થાન–જગ્યા-નું નામ “મશાન” છે “શવ’ શબ્દનું વરિત ઉચ્ચારણું “સ્વ” થયું, પછી “સ્વ”નું “મ” થયું અને “શયન’ શબ્દનું શાન” ઉચ્ચારણ થયું, એ રીતે શવ તથા શયન એ બે શબ્દના સંયોગથી મશાન” શબ્દ પેદા થયેલ છે એમ નિરુક્ત– કારની કલ્પના છે, “શવશયન'નો અર્થ જોતાં આ કલ્પના અનુચિત જણાતી નથી.
આર્ષ પ્રાકૃતમાં રૂદ્મશાન શબ્દનાં સાળં, મુસા એમ બે રૂપ પણ થાય છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
૬ઃ થિન્કે ારાના
થ્વિન્દ્ર શબ્દના શ્રા લાખ કરવા, લાપ કર્યો પછી આ બાકી રહે છે. હૅરિઅરો-રિયા:--એક સત્યવાદી પ્રાચીન રાળનું નામ
ગૌ ચ દ્વારા૮૮
રાત્રિ શબ્દના ત્રના લાપ વિષે કરવા, લાપ કર્યો પછી માત્ર ૐ બાકી રહે. રાર્ફ, રશી—રાત્રિઃ-રાત
આ. હેમચંદ્ર જણાવે છે કે વિશ્રાંતિરૂપ સુખ આપે તે રા+ત્રિ=રાત્રિઃ । આ શબ્દમાં મૂળ દેવુ' ધાતુ અને ત્રિ પ્રત્યય કપાયેલ છે.
|૧૩૫
બનાવો રોજા-ઽદ્દેશો: દ્વિત્વમ્ ||૮૦૨૦૮૫
જે વ્યંજન અનાદિમાં આવેલા હાય અને સયુક્ત વ્યંજનમાંથી એક વ્યંજનના લેપ થતાં શેષ–મકી–બચેલે-રહેલા-હાય તેનું ટ્વિન~મેવ ુ ઉચ્ચારણથાય છે. તથા જે વ્યંજન અનાદિમાં આવેલા હૈાય અને આદેશરૂપ થયેલે ડ્રાય એટલે કાઈ વ્યંજનને સ્થાને આદેશરૂપ થયેલ હાય—તેનું પણ દિત્વ થાય છે. શેષ-વત, પતર--- ૧ત૬:-કલ્પવૃક્ષ મુળ-મુત-મુક્-ખાધેલું, ભાગવેલુ રુદ્ર -બં-યુધમ્-દૂધ, દેહેલું
રશૉ-નો-નન;-નાગા-કપડાં વિનાને-કપડાં નહી પહેરનાર-અથવા વિચારની દૃષ્ટિએ સદ્વિચાર હીન-તાગા- લુચ્ચા
31-31-3¥~ -ઉ¢કા-જ્વાળા 1-લૉ-ગ:-સૂર્ય, આકડે
મુવો-મુલ્યો-મૂર્ત્ત:-મૂ
આદેશ-દ્દો, ઉન્ના, પટ્ટો ટટ-ડખેલા, ડંખ મારેલ-અહી ૧ આદેશ છે જુએ દ્વારારા
ના-ચાઃ-યક્ષ-અહી હૈં આદેશ છે જુઓ ારાકા નં-૫-૨૪:-૨ ગેલેા—અહીં। આદેશ છે જુએ તારા વિર્ચા-ત્તિઃ-કૃત્તિ-ચામડું–અહી ચ આદેશ છે જુએ ૮ારા૨ા દુર્વ્ય-સાનાવાળુ, ચાંદીવાળુ –અહીં ૧ આદેશ છે જુએ ટારપરા બહુલ ન લીધે કાઈ પ્રયાગમાં આ નિયમ લાગતા નથી.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વળિો -શ્નરન-બધું–અહીં ને ને ન આદેશરૂપ છે તે પણ ધિત્વ ન થયો. એથી - કરિનો રૂપ ન થાય ૩િ–તિ આ ત્રણે પ્રયોગમાં ૩ તથા ૪ આદેશરૂપ છે તો
{ પણ આદિમાં આવેલા છે. તેથી ધિત્વ ન થયું, વમો–સમ: | જે શોમાં શેષ અક્ષર જ, સંયુકત વ્યંજનરૂ૫ હેાય તથા આદેશ જ સંયુક્ત ભંજન૩૫ હોય ત્યાં બે વ્યંજન છે જ તેથી સંયુક્ત વ્યંજનનું ધિત્વ ન થાય એટલે બે વ્યંજનના બીજા બે વ્યંજન ન થાય.
આ બંને પ્રગોમાં આદેશરૂપ સ્ત્ર અને વિવુ-વૃશ્ચિ: મિfo૩વાસ્કો-મિ૩િ૧; \ તેમનું દિવ ન થાય.
| vs બનેને સંયુક્ત વ્યંજન જ છે. તેથી એટલે વનું ન થાય તથા નું જરૂર ન થાય.
દિન-તુર્થો ઉપર ફૂલ ટારાને જ્યાં જ્યાં વર્ગના બીજા શેષરૂપ કે આદેશરૂપ વ્યંજનનું એટલે જ છે ઘ અને જનું ધિત્વ થાય ત્યાં બધે જ રહલ ને બદલે , ને બદલે છે, ને બદલે , ઇ ને બદલે ય અને પક્ષને બદલે નું ઉચ્ચારણ કરવું.
તથા જ્યાં જ્યાં વર્ગના ચોથા શેષરૂપ કે આદેશરૂપ વ્યંજનનું એટલે ઘ, સ, ૩, ૫, અને મનું ધિત્વ થયેલું હોય ત્યાં બધે જ % ને બદલે ૬, કાક્ષને બદલે ન્સ, ૩ને બદલ રૂઢ, ઘા ને બદલે દૂધ અને મને બદલે એનું ઉચ્ચારણ કરવું. શેષ-વલાળ નું વાવાળે ચાલ્યાન-વ્યાખ્યાન-વખાણ
વઘો નું વો-વ્યાવ્ર:-વાઘ મુ9 નું ગુછ-મૂચ્છ-મૂછી નિ નું નિર-નર –ઝરણું + નું –ાં છ-કાઠ, લાકડું તિર્થ નું તિલ્જીર્થ—તીર્થ નિuળ નું નિદ્ધો-નિર્ટૂન:-દરિદ્ર શુ નું ગુ–ગુF-પગની ઘૂંટી
નિમ્બર નું નિમરો-નિર્મર:-પૂણું, ભરપૂર આદેશ–નર નું ગાવો-ચક્ષ–યક્ષ
ઘ નું ઉદાહરણ નથી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
૧૩૦
બી નું છ– ક્ષિ-આંક–ખ મä નું મડવં–મઝદૂ-મધ્ય પટ નું ઘ–પૃષ્ઠપીઠ
નું ૩૪-:-વૃદ્ધ-ઘરડે હૃથ્થો નું ટૂથ-હૃત:-હાથ માuિો નું માઢિ – 2િ –આક્ષેપ કરેલે, એટલે પુi નું પુર્વ-q4q-પુષ્પ–કુલ fમમ્મત્રો નું મિમ–વિહરો-વ્યાકુળ ઢનું મોટું–ત્વ-ઉલૂખલ-ખાંણિયા-ખાંડણિયે.
આ શબ્દમાં ૮૨૧૮ સૂત્રથી ધિત્વ થયું છે ની નું નવા-ના-નવા-ન–આ પ્રયોગમાં ૮ રા૫૬ સૂત્રથી
દ્રિત થયું છે સમાસ-નો -પક્વઝા-વાનર દીપના એક રાજાનું નામ, જેને વજ
કપિના નિશાનવાળે છે તે અર્જુન-આ શબ્દમાં ૮૨ ૧૭
સૂત્રથી ધિત્વ થયું છે વાગો-વાત –ખોદેલ. આ પ્રયોગમાં કઈ વ્યંજન સાથે જોડાએલ હેડી તે વ્યંજનનો લેપ થતા બાકી રહેલ નથી પણ સ્વાભાવિક છે તેથી શેષ રૂપ નથી તેમજ કોઈ વ્યંજનને બદલે ૩ થયેલ નથી પણ મૂળથી જ તું છે તેથી આદેશરૂપ પણ નથી એ કારણથી આ નિયમ ન લાગે.
દ્વીધે વા દ્રારાશા ઉં શબ્દમાં ને બદલે દg થાય ત્યારે તેનું ઘ ઉચ્ચારણ વિકલ્પ કરવું. જ્યારે વ્ર ઉચ્ચારણ ન થાય ત્યારે ર્વને ૨ લેપાઈ જતાં બાકી રહેલ ઘ નો હું થાય છે.
ઘો, ોિ , હોદ્દો-રાઈ-લાંબું.
न दीर्धानुस्वारात् ॥८।२।९२॥ લાક્ષણિક-કઈ નિયમથી શબ્દમાં થયેલ–દી સ્વર હોય અથવા શબ્દમાં અલાક્ષણિક–રવાભાવિક રીતે–દી સ્વર હોય તો તે બને જાતના દીર્ધ પછી આવેલા કોઈ વ્યંજનનું દ્વિત્ર થતું નથી. તેમ કોઈ નિયમથી શબ્દમાં અનુસ્વાર થયેલ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
હાય અથવા શબ્દમાં સ્વાભાવિક રીતે અનુસ્વાર હેય તે! તે બન્ને જાતના અનુસ્વાર પછી આવેલા કૉઈ વ્યંજનનુ દ્વિ થતું નથી.
લાક્ષણિક દીધ—જૂટોક્ષિન્તઃ-ફે કેલે મંીાો-નિ:શ્વામુ:-નિશ્વાસ :-પશ
દામો-
અલાક્ષણિક દી --૧ાસ-પાર્શ્વ-પાર્શ્વ-પડખુ, જૈનતી કરનું એક વિશેષ નામ
પાનાય
સઃસં—શીર્ષક્—–મસ્તક ફૂડ -ફેબરઃ-ઈશ્વર
નો—ર્ય:-શત્રુ હાસ-હાસ્ય-એક પ્રકારનું નૃત્ય
માસ-બાથમ-મુખ
પૈસા-પ્રેબ્સ:-દાસ, નેાકર મારું-અવમાન્યમ્—નકામી ચીજ
આળા—બાજ્ઞા-આના
બાળt-શ્રાન્તિ:--જ્ઞા
આળવળ-પ્રાજ્ઞપરમ-જણાવવુ તે
લાક્ષણિક અનુસ્વાર સંમ-યજ્ઞમ-ત્રાંસુ-ત્રિકાણ-ત્રણ ખૂણાવાળુ જુએ ૮૧ર૬ અલાક્ષણિક અનુસ્વાર-મંજ્ઞા –સન્ધ્યા-સો
વિજ્ઞો-વિધ્ન:-એ નામના પત
તાજો-દાંયા:-કાંસામાંથી બનાવેલ કાઈ પ્રકારનું વાજુ
-કાંસીને
-દો: ૮ાર૦થી
કોઈ પણ શબ્દમાં આવેલા ર તથા હૈં તું દ્વિત્વ થતું નથી. મુન્દર-સૌર્ચન-સુ ંદરતા-મુમાં નું મુખ્યત્ત્ત ન થાય—એ જ પ્રમાણે ચન્દ્વર-વ્રહ્મચર્યમ્-બ્રહ્મચર્ય-નારનું વિ ન થાય—એ જ રીતેપરંતું વર્ચન્તમુ-ત્યાં સુધી-નાર્ નું પણ દિલ ન થાય, શેષ-વિષ્ટો-વિદ્વ:-વિહવલ-વો તું વિદ્યુ ન થાય. આદેશ-દાળો---ા:વળ:-સિક્કો-દાળો તુ વાળો ન થાય.
રે બધે જ આદેશરૂપ મળે છે પણ કયાંય રોષરૂપ મળતા નથી તેથી આ નિયમમાં આદેશરૂપ એવા એકલા રેનુ ઉદાહરણ આપેલું છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[१३ धृष्टद्युम्ने णः ॥८।२।९४॥ વૃઘુ શબદના આદેશરૂપ ન નું દ્ધિત્વ ન થાય. धट्ठज्जुणो-धृष्टद्युम्न:- विशेष नाम छे. धृष्टद्युम्न: नु घट्टज्जुग्णो न ५.५..
कर्णिकारे वा ॥८।९५॥ कर्णिकार शना श५३५ ण नु हित विपे थाय छे. कण्णिआरो, कणिआरो-कर्णिकार:-४३९नु और
दृप्ते ॥८॥२।९६॥ दप्त शहना २५३५ मेटसे प्त माथी येक्षा त नु हित्त न याय. दरिअसीहेण-दरितसोद्देण-दृप्तसिंहेन-१५ या सिंक 43-मा प्रयोगमा
दृप्त नु दरित्त न याय ५४ दरित याय.
समासे वा ॥८।२।९७॥ સમાસમાં આવેલા શબ્દોના શેષરૂપ તથા આદેશરૂપ વ્યંજનેનું વિકલ્પ. हित्य याय छे. नइग्गामो, नइगामो-नदीग्रामः-
नीनु गाभ कुसुमप्पयरो, कुमुमपयरो-कुसुमप्रकर:- सोना ५१२-सभूख देवत्थुई, दवथुई-देवस्तुतिः-वनी स्तुति हरक्खंदा, हरखंदा-हर-स्कन्दौ-६२ सने २४६
आणालक्खभो, आणालखंभो-आनालस्तम्भ:-डायाने ५५वाना यामलो. બહુલં અધિકારને લીધે શબ્દોના જે યંજને શેષરૂપ ન હોય અને આદેશરૂ૫ પણ ન હોય ત્યાં પણ આ નિયમ લાગે છે.
सप्पियासो, सपिवासो-सपिपास:-प्यासवाणे। बद्धप्फलो, बद्धफलो:-बद्धफल:-मां ५ यायेस छत वृक्ष. मलयसिहरक्खड़, मलयसिहरखंड-मलयशिखरखण्डम् -माय पतना
શિખરનો ભાર पम्मुक्कं. पमुकं-प्रमुक्तम्-सारी शत भुत थये। असणं, अदंसणं-अदर्शनम्-- हे५.ते
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પત્રિમૂરું, પદ્મિ-પ્રતિભૂ-પ્રતિકૂળ
તેલ્ટોન, તેજાર હોયયમ્-ત્રણ લેાક-સ્વલાક, મલાય અને પાતાળલાક. આવા બીજા અનેક શબ્દો સમજી લેવા.
તૈહારો ારા
તેજ વગેરે શબ્દમાં આવેલા અંત્ય વ્યંજનનુ કે અનન્ય-અંદરના-વ્યંજનનુ દ્વિત્વ પ્રયાગાનુસારે થાય છે.
અન્ય- તૈરું તે-તેલ મંડુના-મ: મેડક-દેડકા વેફરું-વિચવિમ્મેલા નામી વેલનું લ
ઉગ્ન:-સરળ
વિષાદ્રીકા-લજજા
વધુત્ત-મૃતમ- બહુત-ઘણુ ખૂબ સોત્ત –સ્રોતનૂ-પ્રવાહ પક્ષ્મ-પ્રેમ-પ્રેમ
અનન્ત્ય-જીવન--ચૌવનન્જોબન, યૌવન
આ પ્રાકૃતમાં આ નિયમ લાગતા નથી. સોગો-પ્રતિસ્રોત:-સામે પ્રવાહ વિક્ષોસિમ્બા-વિશ્ર`ત્તસિા–શકા, વહેમ
સેવાઢૌ યા ારા||
સેવા વગેરે શબ્દોમાં આવેલા આંત્ય વ્યંજનનુ કે અનન્ય વ્યંજનનું પ્રયાગાનુસારે દ્વિત્વ વિકલ્પે થાય છે.
અંત્ય-સેવા, સેવા-સેવા
નેટ્ટ, નૉરું-માળા-૫ ખીના માળેા નવલા, ના-નાલાઃ-નખા નિદિો, નિદિો-નિદિત:-મૂકેલા વાદો, વાદિો-ચારૢત:-ખેલાવેલે મા,-માન અ-મૃત્યુમ્—મૃદુ-નરમ
x1,
ઞો-વ:-એક
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુજિ-અટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[१४१ कोउहल्लं, कोउहल-कौतूहलम् तू६३ वाउलो, वाउलो-व्याकुल:-- वित्तवाणा, यिंतातुर थुलो, थोरो-स्थूल:-२थूल- । हुतं, हुअं-हृतम् हमेतु दइव्वं, दइव-देवम्-नशीय-भाज्य तुहिको, तुण्हिओ-तूष्णीक:-मौन धा२५१ ४२ना२-यू५ २२नार मुको, मूओ-मूकः-भूक खण्णू , खाणू-स्थाणु:-महान, ४
थिण्णं, थीणं-स्त्यानम्-यो, यी गये सन-य-अम्हक्केरं, अम्हकेर--अस्मदीयम्-समा
तं च्चेअ, तं चेअ-तद् एव-ते ५२५२-ते । सो चिअ, सो चिअ-सेः चिअ-ते पुरु५ ५२५२-ते पुरुष ।
આગમને વધારે शाङ्गै ङात् पूर्वः अत् ॥८॥२॥१०॥ શા શબ્દમાં રૂની પૂર્વે ઉમેરાય છે.
सार्+अ+f=सारङ्ग-शाम्-२ मांयी मने -धनुष
क्ष्मा-श्लाघा-रत्ने अन्त्यव्यञ्जनात् ॥८२।१०१।। क्ष्मा, लाघा गने रत्न शोना संयुत व्यननी वय्ये अर्थात् . શબ્દોના સંયુક્ત વ્યંજનના અંત્ય વ્યંજનની પહેલાં મ ઉમેરાય છે. ક્યા શબ્દમાં मनी पहला १ अ भेराय छे.
छ+अ+मा-छमा क्ष+अ+मा-क्ष्मा-पृथ्वी स्+अ+लाहा-सलाहा-लाघा-प्रशसा
रत्+अ+नंरतणं अथवा रयणं-रत्नम्-२तन આર્ષ પ્રાકૃતમાં સૂક્ષ્મ ના મ ની પહેલાં પણ ન ઉમેરાય છે. मुह+अ+म=सुहमंसूक्ष+अ+म=सूक्षमम्-सूक्ष्मम् - नानु
___ स्नेह-अग्न्योः वा ॥८।२।१०२॥ स्नेह सने अग्नि शमां स्न नी वये सने ग्नि नी ५२ये अ विपे उभेराय छे.
स्+अ+नेह-सणेहो, नेहो-स्नेह:-रने अग+अ+नि-अगणी, अग्गी-अग्निः-01, अनि
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ ]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
ક્ષે સાત દ્વારા રૂા દક્ષ શબ્દમાં ૪ ની પહેલાં મ ઉમેરાય છે.
અક્ષરવો– ઋક્ષ –પીંપળો ---ન-શિયા-ષ્ટિથયું ફત્ત દ્વારા ૨૦ દૃ માં ની પહેલાં ? ઉમેરાય છે. – ૬+ા=રિ-મન-પૂજનીય દેવ
+હા=રહૃા–ર–ગરહણ–નિંદા વ++=વરિ- -મેરનું પીંછું તથા શ્રી ને બદલે સિરી, ને બદલે હિરી, દ્રીત: ને બદલે દૃિરીમ, રજન ને બદલે ળિો, ક્રિયા ને બદલે રિયા થાય છે.
હિરી –શ્રી:-શભા, લક્ષ્મી હિરીન્દી–લજજા હિરી –ીત:-લજજાશીલ–લજજાનું મદિર–ગવર્લજજા વગરનો–બેશરમ-ધૃષ્ટ સિળો-૯િ –સર્વ વિરિયાક્રિયા-ક્રિયા–આચરણ
કિષ્ક્રિમ-૩થા–હા, આનંદ, રાજીખુશી, ભાગ્યથી શ્રી, દી વગેરે શબ્દો જે જે પ્રયોગમાં આવે ત્યાં બધે તેમનું અહીં જણાવેલું જ ઉરચારણ પ્રાકૃત ભાષામાં થાય છે. આર્ષ પ્રાકૃતમાં તો ક્રિયા ને બદલે ક્રિયા ઉચ્ચારણ પણ થાય છે. “યં ના વિચાદ્દી'-આવશ્યકનિયુક્તિ ગા. ૧૦૧ વિશેષાવો ભાવ ૧
સળંગ ગાથા ૧૧૫૬–ાં જ્ઞાનં ચિઠ્ઠીનમૂ-ક્રિયા ?
આચરણ–વગરનું જ્ઞાન હણાયેલુ છે—નકામું છે. વિધિ–વિટા-મંગલ, આનંદ, રાજીખુશી, ભાગ્યથી–આ અર્થનું
સૂચક અવ્યય ––તપ્ત થા ટારર૦પ શ માં અને ઉમાં ૨ ની પહેલાં હું વિકલ્પ ઉમેરાય છે. –ગાઢ+++=ગાય +સો=ગારિયો, સાયંસો-માર્શ-આરસ
અરીસે–દર્પણ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[८४३
सुदरिसणो, सुईसणो-सुदर्शन:-सु२, साराशते नवसाय, ये शास
વ ત ગૃહસ્થનું વિશેષ પ્રસિદ્ધ નામ દે–સુદર્શન શેઠ दरिसणं, दमण-दर्शनम्-शन-लेवानु-ना र्ष-वर+इ+स-वरिस, वास-१५ -१२स
वरिसा, वासा=वर्षा-वर्षा-१२साह
वरिस-सय, वास-सय-वर्षशतम्-से १५ કયાંય કયાંય ; નિત્ય પણ ઉમેરાય છે.
परामरिसो-परामर्श:-विचार हरिसो-हर्षः-६५, मान
अमरिसो-अमर्षःતH ને બદલે વિગ તથા તત એવા બે પ્રયોગો થાય છે અને વસ્ત્ર ને બદલે वजिर तथा वज्ज सेवा में प्रयोग। याय छे.
तपु+इ+d=तपित-तविओ, तत्तो-तप्त:-तपेलो-१२म वज+इ+२=वजिर-वजिरं, वज्ज - वज्रम्-५०१
__ लात् ।।८।२।१०६॥ સંયુક્ત ની પહેલાં ૬ ઉમેરાય છે.
क्+इ+लिन्न-किलिन्न-क्लिन्नम्-भानुं हिमां-गिला क्+इ+लिट्ट-किलि-क्लिष्टम्-सिष्ट-सेशवाणु स्+इ+लिट्ठ-सिलिट्ट-श्लिष्टम्-सु४२. नाले-पासपास
+इ+टु-पिलु-जुष्टम्-'मणे प् +इ+लोस-पिलोसो-'लोषः-हार स+इ+लिम्ह-सिलिम्हो-.-लेमा-- लेहमन्-शलेषम-समम स+इ+लेस-सिलेसो-लेष:-मागिन सुक्+इ+ल-सुक्किलं, मुइलं-शुक्लम्-शुस-वेत-घो-शुस सू+इ+लोअ-सिलोओ- *लोक:-1-42 अथवा दोनाभनाई क्+इ+लेस-किलेसा-कलेश:-लेश अम्ब+इ+ल-अम्बिलं-अम्बलम्-पाट ग्+इ+लाइ-गिलाइ-ग्लायति-शानि पामेछ गू+इ+लाणं-गिलाणं-ग्लानम्-शनि-SEEसीनता
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
म्+इ लाण-मिलाणं-म्लानम्मानि-५२माई क् +इ+लम्मइ-किलम्मइ-क्लाम्यति- पामेछ, यानय छे-४२भाय छे
+३+लंतं-किलंतं-क्लान्तम्-था३ गये બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ કઈ પ્રયોગોમાં લાગતો પણ નથી. कलम नु किलम न थयु ५९ कमी-क्लमःप्लव नु पिलर न थयु पर पवो-प्लव:-पूर, ७ -५६४। विप्लब नु विपिलव न थयु पर विप्पवो-दो-रिये। 'सुक्कपक्ख'ना मुक्कनु सुकिल न ५यु ५) मुक्क-शुस-वेत
उत्पलावयति नु उधिपलावइ न ययु पार उप्पावेइ- वे छे.
स्याद्-भव्य-चैत्य-चौर्यसमेषु यात् ॥८॥२॥१०७।। , स्यात् , भव्य भने चैत्य क्षेत्रणे शहोम य नी पहेसा इ माथी नय छ भने ___ चौय शमा तथा चौयो। य पाय मी शोभा यन। य ५डेमा इ भे२।५ .
सिआ-(स+इ+यात=)स्यात्-याय अथवा अपेक्षा सिआवाओ-(स.+इ+आवाओ=) स्याद्वाद:-स्याहा-सनतपाई स
એક અપેક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને બોલવું કે વિચારવું भवियो-(भवू+इ+यो=) भव्यः-सारे। चेतियः, चेइय -(चेत्+इ+यम=) चैत्यम्-यैत्य-यिता ५२ यो भा२७ चौर्यसम-चोरिय-(चोर+इ+यम्=) चौर्यम्-यो। थरिय- (थेर+इ+य =) थरिय-स्थैर्य म्-स्थिरता भारिआ-(भार+हे+आ=) मेशीनु भरणपोषण ३२। ५ ते भार्यागंभीरि-गाम्भीर्यम्-गलीरता
ભારજા–પત્ની गहीरिअ-गाभीयेम् , आयरिओ-आचार्य:-माया मुंदरिअ-मौन्दर्यम् - सुरता सोरिअं-शौर्य म्-शौ वीरि-वीर्यम्-वा-५-५२।४म वरि-वर्यम्-श्रे सूरिओ-सूर्य :-सुर्य घीरिअं-धैर्यम-काय बम्हचरि-ब्रह्मचर्यम्-श्रमान्य
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-રતીય પાદ
સ્ત્રને માત્ર ૮૨૦૮ ન શબ્દમાં નું પહેલાં હું ઉમેરોય છે. સિમ્ફળ =વિના, સિવિળ–સ્વ:–સ્વનિ આ પ્રાકૃતમાં મુળિો કે સુમિળો શબ્દ વપરાય છે.
स्निग्धे वा अदितौ ।।८।२।१०९॥ ત્રિપ શબ્દમાં – ની પહેલાં છે અને વિકપે ઉમેરાય છે. ++ળિä=ળદ્ર, સૂર+ળદ્ર =સિદ્ધિ', કાંઈ ન ઉમેરાય ત્યારે–
નિદ્ર-દ્વિ-નિગ્ધ–ચીકણું
AT Iટારા૧૦૬ સત્રના અનુવાદમાં આપેલ વિરું શબ્દ ઉપરનુ ટિપણ–
ખાટો રસ અર્થના સૂચક બે શબ્દો આ. હેમચંદ્ર પોતાના અભિ૦ ચિત્ર કોશના શિલોછમાં આપેલા છે.
“ગઢ: કારક:” અર્થાત્ માત્ર અને કાર = આ બે શબ્દો “ખાટા રસના વાચક છે.
ખાટા રસ અર્થના વાચક એવા ૬ વગરના ૩-૪ શબ્દ દ્વારા મંવિત્ર ફૂપ ન સાધી શકાય માટે જ અહી માત્ર શબદના “ની પૂર્વે ૬ ઉમેરવો જરૂરી છે પણ અ૪ શબ્દના સ્ત્રની પૂર્વે નહીં એમ શબ્દના ની પૂર્વે ૬ ઉમેરવાથી કદી વિરું રૂપ નહી સધાય પણ અમિઠ રૂ૫ સધાશે જે બરાબર નથી. આચારસંગ નામના પ્રથમ અંગપ જૈન આગમમાં (શ્રી જબવિ. સં.) પૃ. ૧૨૯ સૂત્ર ૩૬૯માં ખાટા” અર્થનો સૂચક યંવર શબ્દ વપરાયેલ છે.
“આંબલી' શબ્દનો સંબંધ પણ પ્રસ્તુત અસ્ત્ર શબ્દ સાથે જ છે.
આચાર્ય હેમચંદ્ર પટારાપવા સૂત્રમાં દેશ્ય પ્રાકૃત ભાષાને એક પરિવર શબ્દ આપેલ છે. જેનો સ્ત્ર કરીને પણ એ સંવિર શબ્દ દ્વારા અંઢિ શબ્દ સાધી શકાય પણ કવિને “ખાટે અર્થ હોય તો જ એ શબ્દ ૩૪ અર્થને સૂચવી શકે. આ સાધનામાં રૂ ઉમેરવાની જરૂર નથી. આચાર્યો દેશીશબ્દસંગ્રહમાં પ્રથમ વર્ગ ગાથા પંદરમીમાં ‘આંબા અર્થને સૂચક
વિર શબ્દ આપેલ છે. હેમ-૧૦
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
कृष्णे वणे वा ॥८।२।११०॥ કાળા રંગના અર્થવાળા જ શબ્દમાં જૂ ની પહેલાં મ અને ૬ વિકલ્પ ઉમેરાય છે.
મળો=ાળો, +છું+ળોસળો, વો-શૂળ –કાળો જ્યાં શ્રદm શબ્દ વિષ્ણુનો વાચક હોય ત્યાં એકલું યાદ રૂપ જ થાય.
વો-ઋઈ-કાન–કાનજી કાનગોપી
उत् च अर्हति ॥८।२।१११॥ મત શબ્દમાં ટૂ પહેલાં અ, ૬ અને ૭ ઉમેરાય છે, મત–+ગ+હો==ારો, મ++દો=અરિો , +૩+=મા
-પૂજનીય મ7મતોત્રમતો, ++હંતો=અરિહંતો, +૩+=મતt
મનપૂજનીય
पद्म-छद्म-मूर्ख-द्वारे वा ॥८॥२॥११२॥ વા, છા અને દ્વાર શબ્દમાં ર્ પછી ૩ વિકલ્પ ઉમેરાય છે અને પૂર્વ શબ્દમાં પછી ૩ વિક૯પે ઉમેરાય છે.
વ+3=É–, વોર્મ-૧ર્મમૂ-કમળ જી+૩+મં–છટુર્ન, ઇમં–છા-છળકપટ મુર+૩++વ-ગુરુવી -મુવવો–પૂર્ણ:–મૂરખ +૩વારં–કુવાર, વાર, હેર, વારં-ટ્રારમ્-બારણું
तन्वीतुल्येषु ॥८॥२॥११३॥ ગુણવાચક ૩ કારાંત શબ્દને નારીજાતિમાં હૈ (રા૪૩૫) પ્રત્યય લાગે છે, આથી તનુ નું તન્વી, રઘુ નું જીવ અને ગુરુ નું જુવ વગેરે શબ્દો બને છે આ બધા શબ્દો તરવી તુલ્ય કહેવાય. આ શબ્દમાં સંયુક્ત અક્ષરની વચ્ચે ૩ ઉમેરાઈ જાય છે એટલે ન, ૬, ૮, ૬, ટૂ વગેરેની પહેલાં ૩ ઉમેરાય છે અને એ શબ્દોનાં તyણી વગેરે રૂપ બને છે.
ત+=+=તનથી, તવી-તાપી-પાતળી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૪૭
+૩+4=×gવી, સ્ટવ –ઢવી-નાની r[+૪+=yહી–ગુર્થી–ગરવી, ભારે
દૃ+૩+વી=સુરીવઠ્ઠી–ધણી પુ૩ વી=પુડ્ડવી–પૃથ્વી-પહોળી
મૃ+૩+વી=મહુવી અથવા મકથી મૃદ્ધી–નરમ બહુલને લીધે જે શબ્દ તવી તુલ્ય નથી તેમાં પણ ૩ ઉમેરાઈ જાય છે.
+૩+ઘ=મુહુર્ઘ-નમૂ-કોઈ પ્રદેશનું નામ છે. આ પ્રાકૃતમાં સૂક્ષ્મ શબ્દમાં પણ ૩ ઉમેરાય છે.
૩+=મુવમં-મુક્મ-સૂમમુ–સૂક્ષ્મ–નાનું
vજે વચ્ચે ટારઝા એક સ્વરવાળા પદરૂપ શ્વવું અને સ્વ શબ્દમાં ની પહેલાં ૩ ઉમેરાય છે.
–૩–વે-રુવે--હુવે યં– કૃતમ્ આવતી કાલે કરવાનું –૩––૩––પોતાના
સુવે ગળા–ર્વ ગનાઃ-પિતાના માણસે સમાસમાં વગન શબ્દ ત્રણ સ્વરવાળા પદરૂપ છે એટલે અહીં નો થાય. શ્વકન:-ચો.
ज्यायाम् ईत् ॥८॥२॥११५॥ કથા શબ્દમાં જૂ સાથે જોડાયેલા ૨ ની પહેલાં શું આવી જાય છે.
યા=ીયા, નગી-કા–ધનુની દોરી સંસ્કૃત ભાષામાં રચા નો પર્યાય નવા શબ્દ છે જ અને નવા શબ્દ દ્વાર મા કે નીચા રૂપ સાધી શકાય છે.
વ્યત્યયવિધાન દ્વારા૧૧૬મા સૂત્રથી લઈને ટારા૧૨૪મા સૂત્ર સુધી વર્ણના સ્થાન પરિવર્તનનુંને બદલવાનું–વિધાન છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮]
૧૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન gવારા ર-ચૈત્યયઃ પઠારા દા. વળું અને વારાણસી શબ્દોમાં જૂ અને જુનો વ્યત્યય કરવો–ઊલટો ઉચ્ચાર કરે એટલે પહેહ્યાં ના બોલો અને તે પછી ૨ બેલ, એમ સ્થાન પરિવર્તન કરવું.
– –હાથણું વાળારસી-વારાણસી-વર્તમાનમાં “બનારસ' નામનું નગર–કાશી સૂત્રમાં જે શબ્દ દઈ ઊકારાંત હોઈ અહીં સ્ત્રીલિંગી શબ્દને લેવાનું વિહિત છે માટે પુલિંગી રેજી શબ્દને આ નિયમ ન લાગે.
pો ખૂઆ હાથી. આ પ્રયોગમાં અનેક ન થાય
યાત્રાને – દારાણા માાન શબ્દમાં જૂ અને જૂ નાં સ્થાન બદલી નાખવાં.
ઉનાળા –ાનઃ-હાથીને બાંધવાનો ખીલે–આલાન શાળામ–ભાનતમ –હાથીને બાંધવાને થાંભલે
अचलपुरे च-लोः ॥८।२।११८॥ ચઢપુર શબ્દમાં ૧ અને ૨ નું સ્થાન બદલી નાખવું. કાઢવપુરંગપુર–અચલપુર એ નામનું મહારાષ્ટ્રમાં આવેલ નગર
મહારાજે –ોઃ +ારાશા મહારાષ્ટ્ર શબ્દમાં ૮ અને ૬નું સ્થાન બદલી નાખવું. નર-મહારાષ્ટ્ર–મહારાષ્ટ્ર એ દેશનું નામ છે–મહાર જાતિનું રાષ્ટ્ર.
મૂળ પ્રાચીન શબ્દ નર છે, પંડિતોએ આ શબ્દને મહારાષ્ટ્ર શબ્દ સાથે સરખાવવાની કલ્પના કરેલ છે અને એ માટે ૨ અને ૮ નો યત્યય કરવાનું વિધાન કરેલ છે. મારા વિચાર પ્રમાણે તે મરદ્દ શબદનું સામ્ય બીજા કોઈ જૂના શબ્દ સાથે લેવું જોઈએ પણ મારી સાથે નહીં.
ગુજરાત” શબ્દને આદિનો ગુનર શબ્દ જેમ જાતિવાચક હેઈ “ગુજર’ પ્રજાને સૂચક છે તેમ મઢ કે નર એ શબ્દ ક૯પી શકવામાં ઐતિહાસિક વાંધો ન આવતો હોય તો મરર કે મહર ને મર કે મક શબ્દ કાઈ જાતિવાચક હોઈ શકે, મરદ કે મદર નું જ મારુ ઉચ્ચારણ હોઈ શકે. આ અંગે પંડિતો અને ઐતિહાસિક જરૂર વિચારે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુઘરિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૯
સૂરે તો તારા ૨૦ દૂર શબ્દમાં દૃ અને દુનું સ્થાન બદલી નાખવું.
દો-દૂ:-પાણીનો ધરો આર્ષ પ્રાકૃતમાં દૂરને બદલે દૃઢ થયા પછી દુર થાય છે.
રમે મgવું રીમે-મહાપુંડરીક નામના ધરામાં
દરિતા –ીક વા પટારાશા રિતા શબ્દમાં વિના રને અને તાના અને વિકલ્પ વ્યત્યય થાય છે. એટલે રનું સ્થાન વિકલ્પ ૪ લે છે અને ૪ નું સ્થાન વિકલ્પ ૨ લે છે.
ગિરો, રિમા–રિતા –હરતાલ જૂની પ્રાચીન કે અર્વાચીન હસ્તલિખિત પોથીઓમાં લખેલા અક્ષરો ખોટા જણાય તો તેને ચેકી નાખવા સારુ હરતાલ” નામનું દ્રવ્ય વપરાય છે, વળી
જ્યારે ભવાયા ભવાઈ કરે છે ત્યારે આ પીળા અને ચકચકતા પદાર્થને વાટીને મોઢા ઉપર લગાડે છે જેથી રાત્રે મેટું ચકચકિત દેખાય છે.
ધુ હોઃ સારા૨રા. ધુ શબ્દમાં ઘને શું થયા પછી ૪ અને વિકલ્પ વ્યત્યય થઈ જાય છે.
દૃબ, ચંદુમ-ધુમૂ-હળવું, લઘુ-નાનું પ્રશ્ન—ઢવુક શબ્દમાં સૂત્રકાર કહે છે કે, સ્ત્ર અને ટુ ને સ્થાન બદલે કરવો,
પણ શબ્દમાં શું નથી તેનું શું ? ખરી રીતે સૂત્રમાં ઘો: કર્યું હોત તો ૪ અને ઘન સ્થાન બલો થાત. જેમ–ઘટ્યુ–દુ પણ આચાર્યને તો હૃર્તુનું રૂપ ઈષ્ટ છે, ઘણુમ ઈષ્ટ નથી. આદિમાં ઘ આવવાથી શું થાય કેવી રીતે?
ઉત્તર–કોઈ પ્રયોગમાં આદિમાં પણ ઘને રુ થઈ જાય એમ જણાવવા માટે
સૂત્રમાં “૪–દો:” એવું વિધાન કર્યું છે. અથવા સ્ત્રધુના ને પહેલાં ” કરીને ટુર બનાવવું અને પછી જ આ નિયમ લગાડ.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
ललाटे ल-डोः॥८॥२॥१२३॥ ત્રાટ શબ્દમાં બીજ રુને અને છેલ્લા ૩ ને સ્થાન બદલે વિકલ્પ કરવો.
ઘાયું–ારં–ત્રાટક્—લલાટ. ૮૧૧૨૫૭ સત્ર દ્વારા ત્રાટ શબ્દના આદિના સને સ્થાને નું વિધાન કરેલું છે તેથી અહી બીજા સ્ત્ર અને રૂ ને સ્થાન બદલે કરવાનું છે, પહેલાના અને નહી.
છે ઃ ૮ારા ૨૪ 0 શબ્દમાં શું કાર અને એ કારને સ્થાન બદલે વિકલ્પ કરો. ગુખ્યું, -ગુચ–ગુહ્ય, ગુંજુ, ગુપ્ત gો, સણો–સા-સલ્વે-સહન કરવા યોગ્ય અથવા દક્ષિણ પ્રદેશમાં
આવેલો “સહ્યાદિ નામને મોટા પર્વત
આદેશ વિધાન તો થો-વ-વાદ દ્વારા aો શબ્દને બદલે થોક્ષ, શોવ અને શેત્ર શબ્દ વિકલ્પ વાપરવા.
થોઉં, થર્વ, થર્વ, થોä–à«[–થોડું અથવા થેક-થેકડો-સમૂહ
दुहित-भगिन्योः धृआ-बहिण्यौ ॥८२॥१२६॥ ટુરિને બદલે વિકલ્પ ધૂમ વાપરવું અને મનની ને બદલે વળિ વિકપે વાપરવું.
ધૂમ, હિમા-દિતા-દીકરી--પેટની છોકરી વહિ, મળી–મનિ–બહેન, બહેણ–બેની, ભેન, બેનાં, બેન, ભણી.
મનિનાવતિ ને બદલે બનેવી અથવા બહોઈ મનની શબ્દમાં આદિમાં જે મ છે તેમાં ૨ અને હું એમ બે વ્યંજનો મળેલા છે. રૂ અને હું મળીને મનું સર્જન થયેલ છે એટલે જેમ લે, હું અને ઉનો બનેલો છે તેમ મ પણ જૂ અને શું બને છે એટલે સંયુક્ત વ્યંજન છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અહમ અધ્યાય-રિતીય પાદ
(૧૫૧
એકલો મેં જ નહીં પણ ઘ, , , ઈ અને મેં એ પાંચે સંયુક્ત વ્યંજન છે. ઘ માં શું અને હું, શ માં અને ૬, ઢ માં હું અને ૬, ધ માં ટૂ અને ૬ તથા મ માં ૨ તથા દૃ ભળેલા છે એટલે ઘ, ૪, ૮, ધ તથા મ એ પચે સંયુક્ત વ્યંજનો છે.
જે લોકો અંગ્રેજી મૂળાક્ષર જાણે છે તેઓ ઘ, , ૪, ઘ તથા મ વ્યંજનો શી રીતે બનેલા છે તે બરાબર સમજી શકે છે.
આ પ્રકારે જ ૩, ૪, ૮, છે અને w એ પાંચે પણ સંયુક્ત વ્યંજને જ છે રવ માં રુ અને , છે માં ૧ અને ૨, ૪ માં ૨ અને , થ માં ત અને ૬ તથા # માં ૫ અને ૬ ભળેલા છે એથી , છ, 8, 9 અને 3. એ પચે અષ અક્ષરે પણ સંયુક્ત વ્યંજન જ છે.
વૃક્ષ-તિયોઃ હા-છં ારાફ૨૭૧ વૃક્ષ શબ્દને બદલે શબ્દ વિકલ્પ વાપરો તથા ક્ષિપ્ત શબ્દને બદલે ફૂદ શબ્દ વિકલ્પ વાપરવો.
રવી. વો-વૃક્ષ –વૃક્ષ-ઝાડ સર્વત્ર ૪-૨-રામ્ કવર ટારાસ્કા નિયમથી વૃક્ષ ની આદિને “વ” લેપાયા પછી બફા-નુક્ર આપોઆપ થઈ જાય છે
ફૂઢ, વિ–કલમ-ફેકેલું ફૂઢ, વિશ્વ—ક્ષિત–ઉપર ફેંકેલું–ઉપર છોડેલુ
वनितायाः विलया ॥८२।१२८॥ વનિતા શબ્દને વિકલ્પ ત્રિયા બનાવે.
વિચા, વળગા-વનિતા-સ્ત્રી. “નિતા' ના “ન” ના “ને “વ' સાથે જોડવાથી અને “ને ૪ ઉચ્ચારવાથી વિયા થઈ જાય છે. કેટલાક વૈયાકરણે કહે છે કે વિશ્વા શબ્દ સંસ્કૃતમાં પણ વપરાય છે.
Twા વતઃ ફૂડ સ્ટારર9/ જ્યાં ષત શબ્દ ગૌણ હોય ત્યાં તેને દૂર આદેશ વિકપે કરો.
સિપિ, ર#િI-વતુવરવાડી પાકેલી,
ચિચ હવે રવિ-વિશા વ ષષઆંબલીની પેઠે છેડી પાકેલી, જૂર ન થાય ત્યારે વિર દવ સિવિશા પણ થાય.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
स्त्रियाः इत्थी ॥२॥१३०॥ શ્રી શબ્દને બદલે દુલ્થી શબ્દ વિક૯પે વાપરવો.
ફુથી, ઈ-સી–સ્ત્રી.
– તીથી, આગળ જોડવાથી ફOી. ઘણું બેલનારા સ્વરની સહાયતા વિના સંયુક્ત અક્ષરનું ઉચ્ચારણ કરી શકતા નથી. તેથી સ્ત્રી ને બદલે દુલ્ય બોલે છે. એ રીતે પુત્રી શબ્દનું રૂથી થયેલ છે.
દિઃ દારારૂ ધૃતિ શબ્દને બદલે વિદિ વિષે વાપરવા. ધૃતિ શબ્દમાં જે ઘ છે તેમાં અને શું સમાયેલા જ છે.
ઘિઉં, વિકૃતિ: _દૌર્ય
मार्जारस्य मञ्जर-बञ्जरौ ॥८।२।१३२॥ માર્ગાર શબ્દને બદલે મગર અને વાર એવા બે શબ્દો વિકટ બેલાય છે.
મંગ, , મંગાર ટાલારદા માનારો, માર્ગા –માંજર–બિલાડે નારીજાતિ
મરી, વરી, નારી, મગારી, માર્ગારી-માંજરી બિલાડી
वैडूर्यस्य वेरुलिअं ॥८॥२॥१३३॥ વૈજ્ઞ શબ્દને બદલે વેસુઝિચ વિકપે વાપરવો.
વેરુરિઝ, વેસુ-વૈર્યમ-વિદૂર’ નામના પર્વતમાં થનાર વૈડૂર્ય રન
fi૬ હાથે રૂાનીમઃ દારારૂકો. રૂાનમ્ શબ્દને બદલે એન્ટિ અને મેરા એવા બે શબ્દો વિકલ્પ વાપરવા.
ફગાનિ, એલ્ફિ, શેત્તા –ાની–હમણાં–ચાલુ કાળમાં હનીમ્ ના ની ના પૂર્વ નિ માટે ટાલા૧૦ના સૂત્ર જુઓ.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१५३
લધુવૃત્તિઓટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
पूर्वस्य पुरिमः ॥८॥२॥१३५॥ पूर्व शहने मय पुरिम श६ विक्ष्ये वापरवे.. पुरिमं, पुव्वं-पूर्वम्-पूर्व नु. पुरा भवम् पुरिमम् पुरा+इ=पुरिमम्-५सान આ રીતે પુરા શબ્દ દ્વારા પુરમ શબ્દ સાધી શકાય છે.
'पुरिम-चरिमाण कप्पो' पूर्वना ताय ४२ ना भने ५२५-सा ताय ४२ना સાધુઓને આચાર.
त्रस्तस्य हित्थ-तछौ ॥८॥२॥१३६॥ वस्त शहने परी हित्थ भने तट्ठ शम्। १८चे वा५२वा.
हित्य, तर, तत्थं-स्तम्-त्रास पास-पायेस. तत्थं-त्रालु
बृहस्पतौ बहोः भयः ।।८।२।१३७॥ बृहस्पति शहना बृह-बह मेवा मे ८५ मने पहले भय सेवा मे नाना ઉચ્ચાર કર.
भयस्सई, भयप्फई, बृहस्पतिः, वान। गुरु, प्रपतवार, गुरुवार भय न याय सारे-वहस्सई, बहप्फई, बहप्पई, बिहस्सई, बिहप्फई, बिहप्पई, बुहस्सई, बुहप्फई, बुहप्पई-बृहस्पति:-तु। ८११।१३८
मलिन-उभय-शुक्ति-छुप्त-आरब्ध-पदातेः मइल-अवह-सिप्पि
छिक-आढत्त-पाइक्कं ॥८।२।१३८॥ मलिन ने पहले मइल, उभय ने पहले अवह, शुक्ति । महले सिप्पि, छुप्त ने महसे छिक्क, आरब्ध ने पहले आढत्त भने पदाति ने पहले पाईक उभ्यारण विदथे २.
मइलं, मलिणं-मलिनम्-भलिनअवहं, उभय-उभयम्-अन्न-1 ब्लेड अवहोआसं-उभयावकास-उभयावकाशम्-थे पाणु अाशवाणु अवहबलं-उभयबलं-उभयबलम्-से यानुनु ३ रे माना माणु सिप्पी, सुत्ती-शुक्ति:- छी५ छिको, छुत्तो-छुप्त:-२५शेसो-धुले।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
બાઢા, માઢો–આર–આરંભે શરૂ કરેલો
વારÉ, વચા–વાતિઃ–પાયગા, પદાતિ ખરી રીતે વાતિ શબ્દ દ્વારા વાર– શબ્દ સાધ સુગમ છે. કેટલાક વૈયાકરણ સમય ને બદલે ગવદ ન કરતાં વદ્દ કરે છે. આર્ષ પ્રાકૃતમાં સમય કાઢ-બને કાળ–એ પ્રયોગ થાય છે.
હૃાવાદ દા દ્રારા રૂડા હૃણા શબ્દને બદલે ટાઢા શબ્દ વાપરે.
વાઢા-હંદૂ-દાઢ
આ ઢાઢ શબ્દ સંસ્કૃત ભાષામાં પણ છે. “ડિઝા—અમર૦ લી. “દિ સંધિ ફંડા” અમિષા મર્ય કાંડ.
વહો વાર્દિ-વાદ દ્રારા ૨૪. વર્િ શબ્દને બદલે લf અને વારિ એવા બે શબ્દો વારાફરતી વાપરવા
વાર્દૂિ, વાદ-બિહાર
પણ હું દારાણા અધમૂ શબ્દને બદલે દે શબ્દ વાપરવો.
–:હેઠળ–નીચે - અધ:રથમૂ દ્વારા મ હૈદ્ર-સાધવું સુગમ છે.
માતૃ-gિ: મુસિગા- ૮ર૪ર. માતૃraણા ને બદલે માસમા અને મારા શબ્દો વાપરવા તથા પિતૃષ્યતાને બદલે સિમા અને વિરાછા શબ્દો વાપરવા.
માલિકા, મારૂછ-માતૃવસા–માતાની બહેન-માસી પિસિન, પિકચ્છ-પિતૃaણા-પિતાની બહેન-ફઈ કે ફઈ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્રિતીય પાદ
તિર્થઃ તિત્તિષ્ઠઃ ૫૮ારાકા
તિર્યં શબ્દને બદલે તિરષ્ઠિ શબ્દ વાપરવે. ત્તિરિøિ પે-તિર્થ પ્રેક્ષતે-આડુ જુએ છે, આ પ્રાકૃતમાં તિર્થ શબ્દને બદલે તિરિા શબ્દ વપરાય છે.
મુખ્ય ઘર: અતૌ ૫૮ાર।૪।
તૃતિ શબ્દ સિવાય બીજે જ્યાં એકલે કે પુત્ર પદમાં કે ઉત્તરપદમાં વૃદ્ શબ્દ આવ્યા તે તે રદ શબ્દને બદલે ઘર શબ્દ વાપરવે.
[ ૧૫૧
ધો-મૃદુઃ-ગૃહ-ધર ઘરસામી-ગૃહસ્વામી-ધરને સ્વામી
રાયg-રાગટÇ-રાજવીનું ઘર-મહેલ અથવા રાજગૃહ નામનું નગર ગર્ફ-તિ:--ઘરનેા પતિ..આ પ્રયાગમાં રૂતિ શબ્દ હેાવાથી ગૃહૈં તુ ઘર ન મેલાય એટલે ઘરન્ફ્રે ન ખેલાય પણ નર્ફે ખેલાય.
આ પ્રાકૃતમાં રાશિદે નારે ઢોથા-રાજગૃહ નગર હતું–એમાં ઘર થતુ નથી..
કૃદંત-પ્રકરણ
‘ક’વગેરે અના સૂચક જુદા જુદા પ્રત્યયા, ધાતુઓને લગાડવામાં આવે છે. ત્યારે તે પ્રત્યયેાવળેા શબ્દ ‘નામ' રૂપ બને છે. ધાતુએને નામ બનાવવા સારુ જે જે પ્રત્યયેા લગાડવામાં આવે છે તે તે પ્રત્યયેશને ‘કૃત' પ્રત્યયેા કહેવામાં આવે છે. આ ‘કૃત્' પ્રત્યય જેમને છેડે લાગેલા હાય છે તેવા ધાતુઓનાં રૂપને મૃત્અંત-કૃદંત-નામે ઓળખવામાં આવે છે, તેવાં કૃદંત નામેાની સાધના માટેના પ્રકરણનું નામ કૃદંત પ્રકરણ છે.
આ, હેમચંદ્રે રચેલા ‘સિહહેમચંદ્ર” નામના સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં આ કૃદંત પ્રકરણ માટે આખા પાંચમે અધ્યાય છે. આ પાંચમા અધ્યાયના ખીજા પાદના સૂત્ર ૨૭ માથી ૮૩મા સૂત્ર સુધીમાં જે જે કૃદંતના પ્રત્યયે જણાવેલ છે તે તમામ પ્રત્યયાને ઉપયેાગ પ્રસ્તુત ।।૮ાર૦૧૪ા સૂત્રમાં કરેલે છે.
૫૮ારા૧૪પપ્પા સૂત્રમાં જણાવેલા ‘શીલ', ‘ધર્માં' અને ‘સાધુ' એ ત્રણે અર્થાને સૂચવનાર, બધ! મળીને જે સત્યાવીશ (૨૭) પ્રત્યયેા છે તે બધા, ઉદાહરણ.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫)
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
સાથે આ નીચે બતાવેલા છે ?
પ્રત્યય ઉદાહરણ ૧. તૃ– વર્તુ–કરવાના શીલવાળો ૨. ફrg– વરિ–ચરવાના શીલવાળો ૩. ET-નrg–જય મેળવવાના શીલવાળો ૪. ઝુ-થી-7–સ્થિર રહેવાના શીલવાળો ૫. કનુ -ફે કવીના શીલવાળે ૬. ૩-૪મું- લાભ મેળવવાના શીલવાળો ૭ વાસુ-વાસુ-વંદન કરવાના શીલવાળો ૮. સુન્ધાસુ-ધાવવાના શીલવાળા ૯. માહુ- ડ્રાહુ-શ્રદ્ધા રાખવાના શીલવાળો ૧૦. રૂ–પાપતિ–પડવાના શીલવાળા ૧૧. –માડુ-થવાના શીલવાળા ૧૨. વન–વોપન–કામ કરવાના શીલવાળે ૧૩. કાવાવબડબડ કરવાના શીલવાળો–બડબડિયા ૧૪. ––ાર્મ-શાંતિના શીલવાળા ૧૫. –ક્ષા–ફેંકવાના શીલવાળા ૧૬. માત-વરાવ–સંસેવા કરવાના શીલવાળો ૧૭. 37–1ી જીતવાના શીલવાળા ૧૮. મર—ઘસ્મર–ખાવાની શીલવાળા ૧૯. કર—વિદુર-જાણવાના શીલવાળો ૨૦. દુ-મજુ-બીવાના શીલવાળે ૨૧. દુ–મહુવે છે , ૨૨. સુ–મહુ- ,, ,, ૨૩. વર–નિત્યર–તવાના શીલવાળા ૨૪. ૨–નેત્ર–નમવાના શીલવાળો ૨૫. 7–દન સૂવાના-શી લવાળો ૨૬. વર–શ્વર – ઐશ્વર્યના શીલવાળે
૨૭. વિવ૬-ધી–ધી–બુદ્ધિ આ ૨૭ પ્રત્યયો “શીલ, ધર્મ અને સાધુ અર્થના સૂચક છે. આ સત્તાવીશ પ્રત્યયોને બદલે પ્રાકૃત ભાષામાં પૂર પ્રત્યય વપરાય છે. એ હકીકત
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
સૂચવવા સારુ આ, હેમચંદ્ર કહે છે કે,
શીજાવર્ધન્ય કરઃ ૫૮ારાશા
‘શી’, ધર્મ', અને ‘સાયુ' એ ત્રણ અને સૂચવનારા ઉપર જણાવેલા સત્તાવીશ પ્રત્યયે। સંસ્કૃતમાં છે. એ સત્તાવીશું . પ્રત્યયેાને બદલે પ્રાકૃતભાષામાં માત્ર એક ફ્ર પ્રત્યય વપરાય છે.
ધાતુ માત્રને ‘શીર' અને બતાવવા ફરી પ્રત્યય લાગે છે.
ધર્મ
,,
17
33
39
..
',
..
‘સાધુ’ શીલ એટલે સ્વભાવ. જેમકે કાઈના ‘હસ હસ' કરવાને! સ્વભાવ હોય છે.. ધમ એટલે પેાતાના કુળના, પોતાના ગેત્રનેા, કે પેાતાની નાતજાતના અથવા પેાતાના કુટુંબને આચાર-રિવાજ,
સાધુ એટલે સારી રીતે ક્રિયા કરવાની પ્રવૃત્તિ.
..
[૫
""
ધાતુના પેાતાને જે અર્થ હોય તે તેા કાયમ રહે છે. પણ જ્યારે ધાતુના અથ સાથે ‘શીલ’તે અથ જોડાયા હાય, ધર્મ'ના અથ જોડાયા હોય અને ‘સારી ક્રિયા કરવાને!' અર્થ જોડાયા હોય ત્યારે ફર પ્રત્યય ધાતુ માત્રને લગાડવાનેા છે. જેમકે વાતુ
(૧) હૈંસુ-હસ હસ કરવાના શીલવાળા-સ્વભાવવાળે; જે હોય તે દૈસિર---દૈસિરો (પ્રથમા એકવચન) કહેવાય.
હસ્+૨=Zસિર-તિરો
(૨) ન—તમન કરવાના શીલવાળા જે હોય તે સમ+ક્ર-મિર-નિરો (પ્રથમા એક વ૦) કહેવાય.
(૩) હોવ–રાવાના સ્વભાવવાળે-વારે ઘડીએ ‘રા રા' કરનારા–રાતલ હોય તે રોવુ+ફર–રોવિર–રેશવિરેશ (પ્રથ. એક વ.) કહેવાય.
(૪)
–જે સ્વભાવે લજજાળુ હોય તે-શરમાળ હેાય તે નૂ+ર-નિર-નિરો (૫) સં૦ નવ્—ગર્-જે સ્વભાવે મેલ મેલ કરનારા હોય તે-નવ્રૂરસંવિ—-વિરો-ખેલ ખાલ કરનારા–એલકણા
-
(૬) સં॰ લેવુ તેવુ જે કંપવાના-ધ્રુજવાના સ્વભાવવાળા હાય-વારે વારે કપ્યા કરતા હાય તે-ત્રેય્-ર-વેવિ-વૈવિા-ધ્રુજ્યા કરનારા
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮)
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
(૭) સં૦ પ્ર–મ...--ભમવાના–આથડવાના–સ્વભાવવાળ હોય તે–મH+
ફુર–મરિ–મમિરો-ભમનારા–રખડનારે-આથડત્યા કરનારા (૮) હ૦ વર્ષ–૩છવ-જેને ઉચ્છવાસ લેવાની ટેવ હોય–સ્વભાવ હોય તે
કલસૂફ–કાસા–કસહિરો-ઉચ્છવાસ લેનાર આ રીતે દરેક ધાતુને ર પ્રત્યય લગાડીને રૂપ સાધી લેવાં.
અહીં માત્ર “શીલ અર્થના ઉદાહરણો આપેલ છે, પણ તે ઉદાહરણો પ્રમાણે ધર્મ” તથા “સાધુ” અર્થના પણ ઉદાહરણે સમજી લેવાં.
જેમકે
ધર્મ-હસવાના ધર્મવાળો-વિ?
“સા' સારું સારું બેલનારે વહિરો-(વરૂ–દિર) કેટલાક વ્યાકરણકારો ઉપર જણાવેલા તમામ પ્રત્યયોને બદલે “ર' નથી વાપરતા પણ માત્ર તૃન પ્રત્યયને બદલે “ર” વાપરવાનું કહે છે.
તેમના મતમાં ઉપર જણાવેલા બધા પ્રત્યયોને બદલે દૂર ન વપરાય. માત્ર એક તૃ પ્રત્યયને બદલે જ ર વપરાય અર્થાત તેમના મતે–
રજુનું ચરિર રૂપ ન થાય. भावुक नुं भाविर भीस नुं बीहिर ईश्वर नुं ईसिर नम्र नुं नमिर
સંવર તુમુ-કૂળતુગાબાદ ૮રાજદ્દા સંબંધક ભૂતકૃદંતના અર્થ સૂચક સંસ્કૃતના વરા પ્રત્યયને બદલે તુન્ , ૩ (મ), સૂપ, છળ, તુકાળ, સમાજ પ્રત્યે વાપરવા એટલે ધાતુમાત્રને આ પ્રયો લગાડવા.
તુમુદસુE=ä–ષ્ટવા–જોઈને
મો+તુ=મોજું-મુવા-મૂકીને–છોડીને મ–મમ્મ=મમર્મ=મમમ–પ્રત્યા–ભમીને–ભ્રમણ કરીને ર મત=રમિગ-રવા-રમીને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૫૯
તૂન–વેતસ્કૂળ=ઘટૂળ-ઘીવા-ગ્રહણ કરીને
મતુળ=+T= -રવા-કરીને આ સ્થળે સૂળ ન લેપાઈ ગયો છે. તુમાળ–મે+તુમાળ=મેનુમાન–મિત્ત-ભેદીને
+૩માળ=લોકમાન–શૂરવા–સાંભળીને વયિg સાવસિ' “વંહિતા' સૂત્રની પ્રથમ ગાથામાં વંતુ રૂપ આવે છે. આ આર્ષ રૂ૫ છે માટે તેના તુમ ન મુ નો લોપ થઈ ગયો છે.
વંદેરૂતુમ્ વંવિતું. વંતિ-ન્ટિવા-વાંટીને વનિતા એવા સિદ્ધ સત રૂ૫ ઉપરથી પણ ત્યાં ના નો લોપ કરીને પ્રાકૃતમાં વંદિત્તા રૂપ બની શકે છે.
એ જ રીતે કરવા રૂપને બદલે આર્ષ પ્રાકૃતમાં ડું રૂપ થાય છે. હું રૂપના અનુસ્વારનો લેપ કરવાથી ઘટ્ટ રૂપ પણ બને છે.
તદ્ધિત પ્રકરણ
મર્થ : પાટોરાકના સંસ્કૃતમાં તેનું આએવા અર્થમાં આવતા પ્રત્યયને રનર્થ કહે છે. એ મને સૂચવવા ઈંચ વગેરે પ્રત્યયોનુ વિધાન કરેલું છે. તે રૂમ ઈંચ વગેરે પ્રત્યયોને બદલે પ્રાકૃતમાં ઝેર પ્રત્યય વાપરો.
યુHદ્રર્ફય–+–તુવેર –તમારો
મર્ર–મમ+ર– ર–અમારો બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ બધે લાગતો નથી, કેમકે મઢીય ને બદલે મય થાય છે.
એ જ પ્રમાણે વાળનીચ ને બદલે વળીગ થાય છે. અર્થાત “મા' અને વાળિળીમ' શબ્દમાં હૃય પ્રત્યય કાયમ રહે છે.
અવ–મીયપક્ષે—મારા પક્ષમાં વાળી -નાગિનીયા:-પાણિનિના મતને માનનારા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
पर-राजभ्यां क-डिकौ च ॥८॥२॥१४८॥ વર શબદ પછી આવતા મર્થ પ્રત્યયને બદલે અને શેર કર્યા વાપરવા, તથા રાગન શબ્દ પછી આવતા ફામર્થ પ્રત્યયને બદલે રૂ (શિ) અને કેર પ્રત્યયો વાપરવા.
વરી-૧૨+#–ારÉ–ાર–પારકું- જુઓ ટાકા જ ગાં –નાગ+ડૅ–ારૂ, રા–રાગીય–રાજાનું–રાના–રાજ્ય
સંબંધી
યુમ્મસ્મરઃ અનઃ પ્રથ: તા૨૪/. વા યુ–ગરમ: –નગી દત્યાદિ દ્દારાણા સૂત્ર દ્વારા યુ અને ગર્ભદ્ર શબ્દો પછી આવતા સુરમર્થ ના સંસ્કૃત અંગ વગેરે પ્રત્યયોને બદલે પ્રાકૃતમાં gય પ્રત્યય વાપરો. ગુમ+ગ–પુને+થય–તુw+g-તુશ્વયં-મામૂ-તમારુ
મરાઠી–તુમવા. અમ+૩–૩૫ર+મેશ્વય–અમેદવ-
કન્નર-મામાવÉ–અમારું
મરાઠી–સામાચા
વઃ ચૈઃ સદારાવા સ્થા ફુવે છાપરા તથા છાલા પડા ઇત્યાદિ સૂત્ર દ્વારા તેની પેઠે એવા અર્થમાં સંસ્કૃતમાં આવતા વત પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં ૨ પ્રત્યય વાપરવો.
મથુરા વત-મદુરાગ્ર-મદુર થમધુરાવ7--મથુરાની પેઠે મથુર ૧૩રિતે પાસાયા–મથુરાવ પાટઢિપુત્રે પ્રાણાયા-મથુરાની
પેઠે પાટલિપુત્રમાં પ્રાસાદ-મહેલ-છે.
सर्वाङ्गाद् ईनस्य इकः ॥८।२।१५१॥ સંસ્કૃત વ્યાકરણ સિદ્ધ લધુવૃત્તિના ૧૪૯૪ સૂત્રથી સર્વા શબ્દને લાગતા ન પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં રૂઢ પ્રત્યય વાપર.
સર્વાન -સવંજ+રૂ–સāમો–સજન:–આખા અંગમાં વ્યાપેલે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વતીય પાદ
થી ૨ રૂટ્ દ્રારાપુરી
સંસ્કૃત વ્યાકરણ સિદ્ધહેમ લવૃત્તિના નિત્યં : વૃથ્વ ૪૮૯ સૂત્ર દ્વારા ચ શબ્દને લાગતા ળ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં (ર) પ્રત્યય વપરાય છે. વસ્થાન નિત્યં યાતિ કૃતિ-ચિત્+ળ-થિ+ટ્-દિ+ચ-પોિ-થિ:નિત્ય મુસારો કરનાર પ્રવાસી
ईयस्य आत्मनः णयः || ८|२| १५३ ||
આત્મન્ શબ્દને સંસ્કૃતમાં લાગતા યને બદલે નવ પ્રત્યય વાપરવે. ગામને તિમૂ-ગામ+ાય-અવ્ળ-ભાત્મીયમ્ તિમ-આપણું હિત
(૧૬૧
સ્વસ્થ સિમાન્ત” વા ૫૮ારાશા
માથે ચ-તૌ શાળા ઇત્યાદિ નિયમ દ્વારા સંસ્કૃતમાં ‘ભાવ’ અને સૂચવવા માટે આવતા ત્ત્વ પ્રત્યયને બદલે અને બીજા પણ ભાવ અના સૂચક પ્રત્યયાને બદલે પ્રાકૃતમાં ર્મા (f‰મા) અને ત્તળ એવા એ પ્રત્યયેા વિકલ્પે વપરાય છે.
વીનસ્ય માવ: વીન+q=વી+મા=પવિમા, વીન+7=પોળ+ત્તન=પીળત્તળ, વી+7=વીનત-વીરત્વમ્ -પુષ્ટપણુ
વુડવચમાયઃ પુત્ર+5=34મા=પુમા,પુ+સળ-ઘુત્તÎ-પુષ્પપણું, વુ+1=Jñત્ત –બુવત્વમ્-પૃષપણુ
‘સંસ્કૃતમાં ૭૧૫૫૮) વગેરે સૂત્રેા 'શ્રુ' વગેરે શબ્દાનેવ તે બદલે મન ગેરે પ્રત્યયેા લગાડવાના' છે એમ બતાવે છે ત્યાં આ નિયમ ન લગાડવા,
વીનતા શબ્દનું પ્રાકૃતમાં પૌળયા ૩૫ પણ થાય છે અને ૫૮૪ાર૬૦ના પુત્ર દ્વારા વૉળવા રૂપ શૌરસેની ભાષામાં થાય છે. તેથી આ સૂત્રમાં તેં પ્રયયને મદલે હૈં। વાપરવાની વાત કરી નથી.
વૈદિક–વેદેની-ભાષામાં ત્વ ને બદલે ચન પ્રત્યય વપરાય છે. ત્તળ અને ત્વદ બન્ને પ્રત્યયા સરખા છે.
મોટાત્ સૈન્ય હેલ્ડઃ
॥ારા
અઠ્ઠો શબ્દ સિવાયના ખીજા શબ્દોને લાગેલા તૈરુ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં હેમ–૧૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨]
સિદ્ધહેમચ`દ્ર શબ્દાનુશાસન
एल्ल ( डेल्ल) प्रत्यय वापरवे ॥७|१|१३|| सूत्र ६२ 'तिल' वगेरे शब्होंने ‘સ્નેહ' અને સૂચવવા જે તે પ્રત્યય લાગે છે તેને અહીં લેવાના છે. कटुक+तैलम्=क्रडुअ+एल्लं=कडुएल्लं–$$वु ं तेन
सुरहिजलेण कडुएल्लं-सुरभिजलेन कटुकतेलम् -सुगंधित पाणी साथै મિશ્રિત કડવુ તેલ
अङ्कोट+तैलम्=अंकोल्लतेल्लं - असनुं तेल या सूत्रमां विद्धित उस 'अल्ल' प्रत्यय 'तैल' प्रत्ययनुं आहेत ३षांतर छे.
एतद् लुकू च || ८|२| १५६ ||
यत् - तद् - एतदः अतोः इति પરિમાણુવાચક અતુ ને બદલે પ્રાકૃતમાં પરિમાણુવાચક વૃત્તિ પ્રત્યય વપરાય छे. तेथी यावत् ने पहले ज+इत्तिअ = जित्तिअं - यावत्-लु,
तावत् ने पहले त+इत्तिअ = तित्तिअ - तावत्-तेटसु
अतावत् ने पहले अत+इत्तिअ = इत्तिअं - भेतावत् - पेटलु
अतावत् ने न्यारे इत्तिअ प्रत्यय सागे त्यारे अतावत् ने। सोप यह लय तथा तेनुं इतिअ ३५ जने छे.
शब्दाने झागेसा
इदम्- किमच डेत्तिअ - डेत्तिल - डेदहा ः || ८ |२| १५७।। इयत्, कियत्, यावत् तावत्, अने मेतावत् से परिभाषा अतु वगेरे प्रत्ययने महले अत्तिअ (डेत्तिअ ), अत्तिल (डेत्तिल) ने वेद्दह (डेद्दह ) प्रत्ययो वपराय छे. इयत् यं कियत्मां परिभावाय यत् प्रत्यय से सने भेतावत्, यावत् तथा तावत् भां आवत् प्रत्यय छे.
इदम्+ यत् - अत्तिभ= अत्तिअ, अत्तिलं, अद्दहोटलु किम्+ यत्-क+अत्ति, क+अतिल-केत्तिलं, क+अदह-केदहं डेट यत्+आवत्-य+अत्तिअ - ज+त्ति-जेत्ति, ज+अत्तिल-जेत्तिलं, ज+अद्दहजेद्दह - भेटसु
तत्+आवत्-त + अत्ति- तेत्ति, तेत्तिल, तेद्दह -तेलु अतत्+आवत्-भेत्तिभ, भेत्तिलं, भेद्दह खेटसु
कृत्वसः हु ||८/२।१५८ ॥
છારા૧૦૯ સૂત્ર દ્વારા ‘વાર' અર્થાંમાં વિહિત કરેલા ત્ત્વનું પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં દુસં એવા પ્રત્યય વાપરવા.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૬૩
યદુવંશત:-સે વાર સદુ–દુન્નકૃa:-હજારવાર આર્ષ પ્રાકૃતમાં ‘તિવૃત્તો ગાયાવિયાળ' વગેરે વાક્યોમાં દુત્ત ને બદલે gો પ્રત્યય વપરાયેલ છે.
આ વૃત્તો પ્રત્યય વત્ પ્રત્યયનું પ્રાકૃત ઉચ્ચારણ માત્ર છે.
વિયામિમુવમ–પ્રિયની કે પ્રિયાની સામે–પિચદુd આ શબ્દ, પ્રાકૃતમાં વપરાય છે. તેને જે દુત્ત અંશ છે તે દુત્ત અંશ યfમમુર્ણ શબ્દના પર્યાયરૂપ છે.
મિમુવ' અર્થવાળા એ ટુ પદ અને આ દુત્ત પ્રત્યય વચ્ચે કેઈ સંબંધ નથી, માત્ર તે બે વચ્ચે અક્ષરની સમાનતા છે. અર્થાત વિદુર નો દુત્ત અંશ પ્રત્યયરૂપ નથી,
ચાર–ર–ગાઈ–વન્ત–મા–ર–ર–મજા: મતોઃ
' ૮ારા / આ. હેમચંદ્ર છરા ઇત્યાદિ સૂત્રો દ્વારા સંસ્કૃતમાં “વાળા અર્થમાં વિહિત કરેલા મસ્તુ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં આવું, ફરસ, ૩૦, સાસ, વંત, મંત, રૂત્ત, ફુર અને મળ એવા નવ પ્રત્યે વપરાય છે.
સાસુ–દુ+મારું=નૈદા-દવાનનેહાળ
રયા+માડું ચા–રચાવાયા ફંડ્યૂ+ગાહુ=ા–ર્ચાવાન-ઈર્ષ્યાળુ ઋગ્રાહુ+T=ઢ ગાજુ– જ્ઞાત–લાજવાળી–લા જાળ
શરમાળ –સોહા-સ્ત્ર=સોહિન્ઝો–શમાત્રાનશોભાવાળો છાયા+=ારૂઢા-છાયાવા-છાયાવાળો-કાંતિવાળા
ગામસ્ત્ર=ગામિત્કં–ચામવા પહોરવાળો–પહેરેદાર વસ્ત્ર – વિશાર+ાસ્ત્ર વિકાસુ-વિવારવાન-વિચારવાળો કે વિવારવા––
વિકારવાળો માં+=કંકુન્ઝો–માંસવાનું-માંસલ-માંસવાળો–પુષ્ટ q+==gો -ર્ષવા––દર્પવાળો, ગર્વિષ્ઠ–મગરૂર અથવા
પુ–ડફેળ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
મા ---સદ્+ગા=સદ્દારો-રાવાન—શબ્દવાળે! નટા+ગા=નાહો-ગટાવાન્-જટાવાળેા ટા+ગ=કાજો-દાવાનું—શાવાળા સપ્ ર્સ+બા=સાહો-રસવાન—–રસાળ, રસવાળા ગોદ્દા+મા=નોદ્દાહો-ચોĂાવાન—જયાનાવાળા–દેદીપ્યમાન
વંત
-ધ+વંત=ળવતો-ધનવાન-ધનવંત-ધનવાળા
મત્તિ+વંત=મત્તિવ તો-મત્તિમાન-ભક્તિવાળેા અથવા ભાતવાળા
ભાતીગળ
મંત--હનુ+મંત=હનુમંતો-હનુમાન—હનુમાન
સિરિ+મંત=સિરિમંતો-શ્રીમાન—શ્રીમાન લક્ષ્મીવાળા ધનવાન
પુ+મંત=પુળમંતો-પુયવાન-પુણ્યવાળા-પુણ્યશાળી ર્જ્ઞ---*+ H=71ાથવાન-કાવ્યવાળા કવિ
માન+ફ્ત્ત=માળો-મારવા-માનવાળા
ક્{q+ફર=વ્વિરો-ચવાનું-મ -ગવ વાળા દા+૨=રદ્દિો-રેલાવાન-ખાવાળા
મા+મધળમળો-ધનવાન-ધનવાળો
સોદા+મળ-સોદામનો-સેાહામણું!-શાભાવાળેા
કેટલાક વૈયાકરણેા તુને બદલે મા પ્રત્યય વાપરે છે. દૂનુ+મા=જૂનુમા—
હનુમાન
સસ્કૃતમાં જેમ મતુ વપરાય છે તેમ એ જ અર્થમાં ફનૂ તથા વગેરે પ્રત્યયે વપરાય છે.
જેમકે—ન—નિન્=ધરી-ધનવાળા-ધની-ધણી
-ઞ +36=ચિત્ર:-અર્થવાળા વગેરે રૂપા સમજવાં.
આ નિયમ તે। માત્ર મતુ માટે જ છે, બીજા ફન, વગેરે પ્રત્યયા માટે નથી. ખીજા પ્રત્યયે। સૌંસ્કૃતની માફક સમજી લેવાના છે અને તે ખીજા પ્રત્યયેાને પ્રાકૃતમાં વાપરતાં તે તે પ્રત્યયામાં પ્રાકૃતના નિયમ પ્રમાણે ફેરફાર કરી લેવાતે છે. મત્વ પ્રત્યયાનું પ્રકરણ આ, હેમચંદ્રે !તે કરેલ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન ગામના વ્યાકરણમાં ૭ાા૧ થી ારા૭૪ સુધી છે. સંસ્કૃતમાં મત્તુ ઉપરાંત—
ફૂજી–સાહિ:—શાળાવાળા, પ્રશિષ્ઠ:-પ્રજ્ઞાવાળા .—ગટા:જટાવાળા, વાચા:વાચાળ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ કિપ
૧૬૫ બાહુપાહુ-કૃપાવાળો. મgના અર્થના સૂચક આવા અનેક પ્રત્યય છે.
આ પ્રત્ય, પ્રાકૃતમાં વિહિત કરેલા , મારુ, બાજુ વગેરે પ્રત્યયોની સાથે બરાબર મળતા આવે છે.
7ો તો તમઃ વા દ્રારા ૨૬૦માં પંચમ વિભક્તિના અર્થને સૂચવવા માટે વિહિત કરેલા તત્ પ્રત્યયને બદલે પ્રાતમાં ત્તો અને તો પ્રત્યય વિકલ્પે વપરાય છે.
સવ+જ્ઞોવૃત્તો-સર્વતઃ–ચારે બાજુથી
વરો=સવ –સર્વત: , g+Fi=uri – –એક તરફથી gવરો=gઝો-gવતઃ અનન+રા =અન્ન–અન્યતઃ અન્યથી મનો =- ,, +રા , કુત-કયાંથી +=+હોત:- , +રાર=ગર–ગત:-જ્યાંથી ગોત્રજ્ઞો–ચત:ત+Fir=તો, તતઃ–ત્યાંથી ત+ = -તત:- , ડું+તા=રૂર–આથી કે આ તરફથી
દૃ+=રૂડો-ત:–અહીંથી–આ બાજુથી જ્યારે આ બે પ્રત્યય ન થાય ત્યારે તેનું પ્રત્યયને બદલે બધે ય વપરાય છે. જેમકે–સાવો, ઈમો, મનમો, વેગ, ના, તો, રૂમો |
ત્ર દિદથા દ્વારા ‘આધાર’ અર્થને સૂચવવા માટે વિહિત કરેલા ત્ર૬ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં હિ, રુ અને 0 પ્રત્યય વપરાય છે.
ન+રિ=ગચિત્ર-જ્યાં, જહાં ત+દિન્તહિ-તત્રત્યાં, નહીં
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
FE ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
+ફ્રિ-હિ-ત્ર-કન્યાં, કહી અન્ન+દુિ=અન્યત્ર ખીજે સ્થળે
ન+હૈં=નદચત્ર-જન્મ્યાં, હીં a+g=afe-az-cui, del'
+g=8–ત્ર-કાં, કહી
અન્ન+૪=અન્તર્દે-અન્યત્ર-ખીજે સ્થળે
R+થ=ઞશૂન્યત્રજ્યાં, જહીં
ત+થ=đત્ય-તત્ર-ત્યાં, તહી'
{+હ્યુ-ચ-ત્ર-કાં, કહી
અન્ન+T=અન્નત્ય-અન્યત્ર ખીજે સ્થળે
વા જાવું ટ્ઃ સિ નિગ રૂ।।૮।।૬।।
છાર।૯૫ સિદ્ધ૰ લઘુ॰ ના સૂત્ર દ્વારા શબ્દના બનેલા વા રૂપના વા પ્રત્યયને સ્થાને પ્રાકૃતમાં ત્તિ, ત્રિ', ફઞા કે ડ્વા એવા ત્રણ પ્રત્યયેા વિકલ્પે વપરાય છે. #+સિ=ત્તિ-વા, ચાયા–એકવાર, સિ ન લાગે ત્યારે યા
K+fes*=લિ'-,,
સિમં
एक + इआ = ऐक्कईआ
इआ
""
13
..
,,
""
""
32
..
""
..
હિસ્ટ–કુન્દૌ મવે દ્વારા૬
‘ભવ’ અર્થાતે એટલે- તેમાં થયેલા' એવા અને સૂચવવા માટે પ્રાકૃત (ડિ૪), ૩૪ (દુર્જા) એવા પ્રત્યયેા વપરાય છે.
ભાષામાં રૂ
ત્રામે માઝામ+3=મિ+s+ા=મિઞિા-પ્રાીળા-ગામમાં
,,
થયેલી ગામડિયણુ
પુરે મન=પુર+7=પુરિન્ટ –પૌરમ-શહેરમાં થયેલુ ઘુરામન=પુરા+લ્થ-પુરાતનમ-પહેલાં થયેલુ -જૂનુ –પુરાણુ હૈદ+ '=àદૃિ અધતનÇ—હેલુ –હેઠળનું-નીચે થયેલુ R+\ =3s -૩૨ેતનમ્ ઉપલું –ઉપરનું –ઉપર થયેલ નિમય-વ્+૩૭ =ામ્બુદ્ધ-ામિમ્-ખાત્મામાં થયેલુ’--
પેાતામાં થયેલું કેટલાક વૈયાકરણે પ્રાકૃતમાં ‘ભવ’ અને સૂચવવા સારુ માજી પ્રત્યયને અને મારુ પ્રત્યયને પણ ઉપયેગ કરે છે.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[११७
स्वाथे कश्च वा ॥८।२।१६४॥ કોઈ પણ નામને સ્વાર્થ માં વર્ગ–અથવા ચ પ્રત્યય વિકલ્પ લાવે છે, Sid इल्ल (डिल्ल) अने उल्ल (डुल्ल) प्रत्यये। ५९ वि सागे छे.
पिञ्जरमेव पिचरयं-पिञ्जर+य=पिंजरयं-पाणु-पिञ्जरकम् ___ कुंकुमपिंजरय-कुङ्कुमपिञ्जरकम्-३४२ ५३ पाणु स२ ले पाणु चन्द्र एव चन्द्रक-चन्द्र+ओचंद्रओ-यांहे।गयण+य+म्मि=गयणयम्मि-गगनके-भाशमा पक्खुम्भंत+यं-पक्खु तयं-प्रक्षुभ्यत्कम्-क्षान पामतु
धरणीहर-पक्खुभंतयं-धरणीधरप्रक्षुभ्यत्कम्-५७४ 43 क्षोम पामतु दुहिअ+य=दुहियय+ए दुहियए=दुःखितके-दु:मित
दुहियए रामहिअयए-दुःखितके रामहृदयके-दु:पा मेवा रामनायमा इह+य =इहय-इहकम्-सही-पासे
आलेलु+य =आलेठुअं-आ लेष्टुकम्-24वेष भाट । અહીં બહુલ અધિકારના નિયમ વડે મારેહુ ના અનુસ્વારને લોપ થયેલ છે આ પ્રત્યયો બે વાર એટલે ઉપરાઉપર પણ લાગે છે.
वहु+के+क=बहुअय-बहुककम्-वायु પ્રાકૃતમાં છે. પ્રત્યયને બદલે વિશેષે કરીને તેને અથવા ૨ વાપરવાનું છે, કયાંય કે વપરાયો નથી છતાં ગ્રંથકારે જે જ પ્રત્યયનું વિધાન કરેલું છે તે પૈશાચી ભાષાના વિધાન માટે છે. પૈશાચી ભાષામાં જ ને લેપ થતો નથી.
वतन+कवतनक-वदनकम्-बहन, भेां, वतनके--मांमा
वतनके बतनकं समप्पेतून-वदनके बदनकं समर्प्य-भांभा भेi नामाने इल्ल-पल्लव+इल्लल्लविल्ल–पल्लविल्लेण–पल्लवकेन-५६॥ १३ निजिआसोअपल्लविल्लेण-निर्जिताशोकपल्लवकेन-अशाना था
ચડિયાતા વડે ,, पुरस्+इल्ल| पुरिष्ट्र-पुरस्कम्
पुरस्कम थये पुरा+इल्ल | पुरिलं-पुराकम् | उल्ल-पिय+उल्ल+क=पिउल्लओ-प्रियक:-प्रिय
मह पिउल्लओ-मम प्रियक:-मारे प्रिय " मुह+उल्ल=मुहुल्ल-भुप-भां
हस्तक+उल्ल=हत्थुल्ल-हत्थुल्ला-डाय- साया, हाथो.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જ્યારે આ પ્રત્યય ન લાગે ત્યારે મૂળ શબ્દો એમને એમ વપરાય છે. જેમકે –
ચો, નથબં, રૂ, માટું, વસું, વંદુ, મુહં, . કુતિ , અજ્ઞાત અને અ૮૫ અર્થમાં તે સંસ્કૃત પ્રમાણે છાયા૩૩ સૂત્ર મુજબ * પ્રત્યાયનો ઉપયોગ કરે.
સંસ્કૃતમાં ૭૩૧૫ સૂત્ર વડે તે પ્રત્યયનું વિધાન તો છે પણ તે વિધાન અમુક શબ્દો માટે છે. અહીં પ્રાકૃતમાં વિહિત કરેલે ૩ પ્રત્યય વ્યાપક રીતે તમામ શબ્દોને લાગે છે માટે સંસ્કૃતના વિધાનથી કામ ન ચાલત, તેથી જ પ્રત્યયનું જુદું વિધાન કરેલું છે.
સુર નવ-પાર્વ lદ્રારા દૂધ. નવ અને પુત્ર શબ્દથી સ્વાર્થમાં વિકલ્પ થાય છે.
નવ+=નવો -નવીન –નવલે
ઈવ+સ્ટ=gો -g:-એકલે gઝ શબ્દના u/રાઉડ સૂત્રથી દિર્ભાવ કરતાં ઘઉં શબ્દ બને છે. જ્યારે આ સે ન થાય ત્યારે–ત્રો, પક્ષ, pm કે મો વપરાય છે.
उपरेः संव्याने ॥८॥२॥१६६॥ ઉપર ઓઢેલું' એવા અર્થમાં વારિ શબ્દને સ્વાર્થમાં સ્ત્ર પ્રત્યય થાય છે.
૩પરિ+ન્ટ્સ–ગવર, મવરિત્ર –૩પરિત–ઉપર–ઉપર ઓઢેલું વસ્ત્ર જ્યાં “ઉપર ઓઢેલું' એવો અર્થ ન હોય ત્યાં પ્રયોગ થાય
ઝવરિ–૩રિ–ઉપર વારિના “ફ” ના “અ” માટે જુઓ |રાક ૦૮ ભાષામાં જે ઉપર શબ્દ પ્રચલિત છે તેની સાધના આ પ્રમાણે છે –
__उपरितन-उपरिअण-उपरण-उपरणो વિવાહમાં જેને ખેસ તરીકે વર રાખે છે તેને “ઉપરણો' કહે છે.
ૐવ મયા હાથા દ્રારાદ્દશા. » શબ્દને સ્વાર્થમાં મથા અને મમયા (૪મયા) પ્રત્યય લાગે છે.
+મયા=મુમયા-y-ભવાં ઝ+મયાં-મમથી-ત્ર –ભવા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૬૯
શનૈઃ શ્ચિમ Iટારા૨૬૮ા. શનૈન શબ્દને સ્વાર્થમાં રૂટ્સ (ડિમ) પ્રત્યય લાગે છે. શનૈસૂ+=સળિયં-શનૈઃ-ધીરે
જિમ અવઢો–શને અવગૂઢ –ધીરે કરીને આલિંગેલો
मनाकः न वा डयं च ॥८।२।१६९॥ મના અવ્યયને સ્વાર્થમાં ૩યું અને કે ડિચં પ્રત્યો વિકલ્પ લાગે છે.
મના+ગ+મળ, મગામના–અલ્પતા-કમી–ખામી
મનાયંત્રમણિ', , , , તમારામાં કશી “મા” નથી એટલે તમારામાં કશી ઓછાશ–ખામી-કમી–મણ
–નથી. મિશ્રાવ સ્ટિમ દ્વારા ૭છે. મિત્ર શબ્દને સ્વાર્થ સૂચવવા માટે સાત્રિમ (ઝિમ) પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે.
મિશ્રશાસ્ત્રિમ્ર =મિલાસ્ટિમ, fમાં–મિશ્રમુ–મસાલ-મિશ્ર–ભેગું થયેલું. ભાષામાં જે “મસાલે' શબ્દ ચાલુ છે તે, મિશ્ર શબ્દ સાથે સંબંધિત છે.
રઃ ારાશ૭ દીર્ઘ શબ્દને “સ્વાર્થ સૂચક ૨ વિકપે થાય છે.
*ર=દૂર, હૃ––લાંબું-દીર્ઘ–દીરઘ.
સિદ્ધ લઘુન છાલાપ ૫ સૂત્રથી વિહિત કરેલા ભાવવાચક સ્ત્ર વગેરે પ્રત્યે નામને એક વાર લાગ્યા પછી પાકૃતમાં ફરી વાર પણ એના એ જ પ્રત્ય-“વ” વગેરે પ્રત્ય-સ્વાર્થ 'નો અર્થ સૂચવવા સારુ વિક૯પે થાય છે. મૃત્યુ+વં+તા=મહુબત્તતા–મહુબત્તયા, મદુમરચા–મૃદુત્વેન–કમળપણે,
નરમાશથી. સંસ્કૃત ભાષામાં અતિશય અર્થમાં રૂષ્ઠ વગેરે પ્રત્યય થાય છે. એ “અતિશય અર્થવાળા પ્રત્યા પછી બીજા “અતિશય’ અર્થવાળા પ્રત્યય લાગે છે. પ્રાકૃતમાં પણ એ જ પ્રમાણે કરવાનું છે. જેમકે –
થg+સ્તર=sણતર:-પ્રાકૃત નેચર-વધારે મોટો જનષ્ઠ તર=નિરુથર–નિટર:–વધારે નાને.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આ પ્રકારે બીજા પણ પ્રયોગો સાધી લેવાના છે.
ઉપરના પ્રયોગોમાં એક પ્રત્યય લાગેલ છે અને તે પછી બીજો તર પ્રત્યય લાગેલ છે.
વિદ્યુતૂત્ર-પતિ-પત ઢા પટારા ૭રૂાા faz, પત્ર, વાત અને મધ-આ ચાર શબ્દોને સ્વાર્થ માં ૪ પ્રત્યય વિકલ્પ લાગે છે. વિશુ+૪=વિનુા, વિષ્ન-
વિવા-વીજળી =+×=ારુંવર્ત–પત્રકૂ–પત્રલ-પાતળું સંસ્કૃતમાં પણ ૧ત્ર શબ્દ આ જ અર્થમાં છે. ઉત+=ાવરું, ગરું, વમં–પીતામ્પીળું
+= , કાંધ– ધ: આંધળો. જ્યારે ન થાય ત્યારે વિજ્ઞ, વર, વીએ અને અંધ એવાં રૂપ થાય છે, જે સાથેસાથ ઉપર બતાવ્યાં છે.
યુગલ” અર્થમાં સંસ્કૃતમાં ચમઢ શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે. એ ચમઢ શબ્દનું પ્રાકૃતમાં નમરું રૂપ સાધવાનું છે. ગમમાં સ્વાર્થમાં પ્રત્યય આવ્યો છે એવી કલ્પના કરવાની જરૂર નથી.
ગમ સંવત્ ધાતુને ઉણાદિ પૃ૦ ૩૯ સૂત્ર ૪૬પ દ્વારા કાર્ય પ્રત્યય લગાડવાથી ચમસ શબ્દ સધાય છે શબ્દની સાધના આ પ્રમાણે છે–ચમચ–ગમ–શબદ બનેલ છે અને યુગલ' અર્થનો સૂચક છે. એટલે “યુગ” અર્થવાળા યમ શબ્દને સ્ત્ર પ્રત્યય લાગેલ છે એમ સમજવાનું નથી.
“” પાત્ર દ્વારા ૭૪ો. ગોળ વગેરે શબ્દો બહુલની રીતે નિપાતરૂ૫ સમજવાના છે. જે શબ્દમાં મૂળ પ્રકતિ' કેટલી છે અને પ્રત્યયનો અંશ કેટલો છે તથા જે શબદની રચના કઈ રીતે થઈ છે ? એટલે કે ઈ વર્ણન લોપ કરીને, કોઈ વર્ણરૂપ આગમ ઉમેરીને કે કોઈ વર્ણમાં વિકાર કરીને એટલે કઈ જાતનો ફેરફાર કરીને શબ્દ બનેલો છે ? તેવું જ્ઞાન જે શબ્દો વિશે ન થાય અથવા એવું જ્ઞાન જે શબ્દો વિશે મળી શકતું ન હોય તે શબ્દોને “નિપાત "રૂપ સમજવાના છે જેમકે “રામ' શબ્દ છે તેની વ્યુત્પત્તિ-રમતે તિ રામ: એમ થાય છે એટલે એ શબ્દમાં “રમ્' પ્રકૃતિ છે અને ૩ પ્રત્યય છે એવી ખબર પડે છે તેથી તે શબ્દ નિપાતરૂપ નથી પણ ઘણું શબ્દો એવા છે જેમાં આવી ખબર પડતી નથી તેથી એ શબદ અવ્યુપન્ન ગણાય
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૭૧
અથવા નિપાતરૂપ ગણાય. આવા શબ્દે પાર વગરના છે. એ બધા શબ્દે ભાષામાં તેા ચાલુ હેાય જ છે પણ તેની વ્યુત્પત્તિ જાણી શકાતી નથી તેથી તેને નિપાત રૂપ સમજવાના છે. આવા નિપાતરૂપ પ્રાકૃત શબ્દોને ‘દેશ્ય પ્રાકૃત' કહેવામાં આવે છે. દેશ્ય પ્રાકૃત એટલે ઘણા જૂના શબ્દો. સ`ભવ છે કે એની કાઈ કાળે વ્યુત્પત્તિ કરી શકાતી હાય કે મળતી હોય અને પાછળથી એ ભુલાઈ જવાથી એ શટ્ઠાને નિપાતરૂપ ગણવાની પદ્ધતિ જૂના કાળથી ચાલી આવે છે.
આ સૂત્રમાં આવા કેટલાક નિપાતરૂપ શબ્દાની ગણના કરેલી છે અને સાથે તેના અર્થો આપેલા છે—
મૂળ શબ્દ
અ-ભળતું સ`સ્કૃત
[~ गावी
ગાય
वोसिरण
बहिद्धा
07
બળદ
પાણી
ì:
07
ચ:
बलीवर्द :
આમઃ
Z&—
आउ
પંચાળ પાંચાવન
तेवण्णा
ત્રેપન તેંતાલીસ
तेआलीसा
विसग्ग
વિસર્જન -ફેંકી દેવુ
ફેંકી દેવુ નીતિનિરુદ્ધ વાં મૈથુન ળામુસિબત કાર્ય --કામ
कत्थई કાઈ ઠેકાણે ચિત્ અથવા ચિત્
पञ्चपञ्चाशत्
त्रिपञ्चाशत् ત્રિચારિશત
નિપાતને મળતા આવતા શબ્દો અથવા તેના અર્થસૂચક શબ્દા તથા એ શબ્દો વિશે નેાંધ
બ્યુટ્સ :
છુ સર્શનમ્
11
ગાવી
ત્રી અને ચોળી શબ્દોની નોંધ મહાભાષ્યકાર પત જલિ મહર્ષિ એ મહાભાષ્યના આરભમાં. જ લીધેલ છે.
રોગો-ગાયા
बइल्लो
પચાસમાં પાંચ વધારે
પચાસમાં ત્રણ વધારે ચાલીસમાં ત્રણ વધારે
विसग्गो
वोसरणं
યદિ એટલે સદાચારમાં જેત આવે એવુ . સદાચારથી બહારનુ—જે પ્રવતન તેને ધા-ધારણ કરવુ’-હિના
मुब्वहइ ઉદ્વહન કરે છે દ્ઘતિ-આ શબ્દમાં શરૂઆતમાં મૈં ઉમેરાયેલ છે વTMજો આહટા નામના રેગ-વાય-મૃગી–જેવા વ્યાધિ-કાપહ્માર:-વન્દ્રો ઉત્તમ, વોથમ્—gä-કદ માંથી ઉત્પન્ન-ઊભું થયેલ–
कन्दुट्ट
નીલુ કમલ
જન્મ પામેલ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२ ]
छिछि धिद्धि-धि।२
धिरत्थु
पडिसिद्धी पाडिसिद्धी
चच्चिक
निलण
मघोण
महन्त
भवन्त
आसीसा
| प्रतिस्पर्धा
धिर था। धिगस्तु -
प्रतिस्पर्धिः
ધર
ઇંદ્ર
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
धिक् धिक्
सक्खिण સાક્ષી
साक्षी
जम्मण ०४न्भ, ४न्भवुं जन्म
મેટા
આપ, તમે
આશીર્વાદ
ભાષામાં ‘ધિક્કાર'ને સૂચવવા છી છી’ શબ્દ પ્રચલિત છે
शमां धिगूना 'ग'ने महले '३' थयेल छे प्रति साधना स्पर्धा धातुने इ प्रत्यय લગાડવાથી આ શબ્દ બની શકે છે चच्चिक्कं - चर्चेक्यम् - चर्चा भेटले सेय लगाउवे। निलयनम्
निद्देलणं
मघवन्
मघोणो, मघोणो शह तो मघवन्ना प्रथमा વિક્તિના રૂપનું જુદું ઉચ્ચારણ છે
महान्
भवान्
आशी:
કાઈ ઠેકાણે દૂતે સ્થાને ૐ અને મેં વપરાય છે.
वयर-डे
बृहत्तर - वड्डयरं अथवा वृद्धतरम्
भिमोर- भिना मध्यभाग - हिमस्य उर : - हिमोर :- भिमोरो
કહ્રાંય હતા હૈં થાય છે—
सक्खो
जम्मणं
महंतो
भवंतो
आसीसा
खुड्डअ - क्षुदल - नानी - क्षुल्लक:, क्षुद्रक:-खुड्डुओ
घायण-भोटो वान -गानारायामां भागण तरी खावते। गायनः - घायणो
'वट स्थौल्ये' वठः- वढो
वढ-भू-वठति इति वटः
ककुध-भजनी ध
अत्थकक - अजे
ककुदम् - ककुधम्
अकाण्डम् अत्थक्कं
लज्जालुइणी-वन्नमशीनी वेस लज्जावती - लज्जालुइणी
कुड-तून
कुतूहलम् - कुड्ड – 315
मायंद यां
माकन्दः, चूत: मायंदो
ઘણા વૈયાકરણા આ મારૂ શબ્દને સરકૃત પણ માને છે. અમરાશકારે तथा खुट्ट डेभयं द्रसूरि अभिधानचिंतामणिकोशना शिलोञ्छभां ' माकन्दः रसाल: એમ નોંધીને માર્ શબ્દને સંસ્કૃત ઠરાવેલ છે.
भट्टिअ - विष्णु विष्णु:- संसारतुं भरणपोषण उनारे भर्तृकः भट्टिओ
करसी - स्मशान
श्मशानम् - करसी
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૭૩
મ –અસુર
असुरा:-अगया વેરૂ-ખેલ-ક્રીડા
खेटम्-खेड તિથિન્િકૂલની રજ
पौष्प रजः-तिनिच्छि અસ્ત્ર-દિવસ
दिनम्-अल्लं વરુ–સમર્થ
સમર્થ: વાવ–વયવ-પાકો –નપુંસક
पण्डकः, निलाञ्छ:-णेलच्छो लाछु
ધાતુ દ્વારા આ શબ્દ સુસાધ્ય છે. વ -કપાસ
કર્વા:–વી ૩ગરબળવાન
बली, उज्ज्वल:-उज्जलो સપુરતું બેલ
ताम्बूलम्-झसुर છિંછ-વ્યભિચારિણી સ્ત્રી
पुं चली-छिछई સાટુટી-શાખા
शाखा-सा हुलो વાને અધિકાર હોવાથી આ નિપાત કરેલા શબ્દોને બદલે તે તે અર્થના સૂચક પ્રાકૃત શબ્દો પણ વપરાય છે –
गोणो ने पहले गोओ बइल्लोन ०५६ले उसहो શાક ને બદલે ગરું–વગેરે
ગોઢા અને જોઢાયરી એ બને જુદા જુદા સંસ્કૃત શબ્દો છે. એને મળતા પ્રાકૃત શબ્દ નોસ્ત્ર અને ગોરાવરી સાધવાના છે. આ બન્ને શબ્દોને નિપાત સમજવાના નથી. આવા નિપાતરૂપે કેટલાક શબ્દો મહારાષ્ટ્ર અને વિદર્ભ વગેરે દેશોમાં પ્રસિદ્ધ છે તેથી તે શબ્દોને અને તેના અર્થોને તે તે દેશના લોકો પાસેથી જાણી લેવા જોઈએ. તેમાંના કેટલાક શબ્દો અહીં આપેલા છે.
માધિ વગેરે નામના અને ક્રિયાપદોના અર્થો ગ્રંથકારે આપેલા નથી, તેમને લેકો પાસેથી જાણી લેવાની ભલામણ કરી છે. અમે અહીં આ શબ્દોને કોશમાંથી અને દેશી શબ્દસંગ્રહમાંથી આ નીચે આપેલા છે.
આદિત્ય-ચલિત, કુપિત, વ્યાકુળ
–ભયંકર, લલકાર વિકિ–વિસ્તાર, આટોપ, આડંબર પરિ–ગયેલ (મનો આદેશ)-૮૪૧૬૨ ૩પેહૃ૩–ઉટ, આડંબરવાળો મcર–મર–અભિમાન-ગર્વ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪)
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પત્તિષ્ઠિર–પ્રતિ+ન્ન+=પ્રતીક્ષપ્રતીક્ષા કરનાર પટ્ટમ-આલવાલ-કયારે, અવ્યવસ્થિત વિહૃag૩–વિટ-વ્યાકુલ
–૩+૪–૩ નર્સ–બળવાન
દુરસ્ત્રાહરુ—શીધ્રા, વરા- હીંચકે બરાબર ન ચાલતો હોય અને
બેસનારની જમણું અને ડાબી બાજુ ચલાવવામાં આવતો
હોય તેને ભાષામાં “હલેફલે' કહે છે. કેટલાક ક્રિયાશબ્દો પણ મહારાષ્ટ્ર વગેરે દેશોમાં પ્રસિદ્ધ છે –
અવયાસ–ગવપશ્યતિ–જુએ છે फुम्फुल्लइ-पम्फुल्यते- ले छ હજ્જાર–ત્પતિ--ફાડે છે.
સંસ્કૃત શબ્દો દ્વારા વ્યાકરણના નિયમો વડે પ્રાકૃત શબ્દો બનાવતાં કેટલાક શબ્દો એવા બને છે જેના અર્થો સમજવા દુર્ગમ બને છે માટે એવા કેટલાક દુર્ગમ સંસ્કૃત શબ્દો ઉપરથી વ્યાકરણના નિયમો લગાડીને પ્રાકૃત શબ્દ ન બનાવવા પણ તેમને બદલે બીજા સરળ સંરકૃત કે પ્રાકૃત શબ્દોને ઉપયોગ કરવો જોઈએ. આમ છે માટે છૂટ, શૃંદર, વાક્ય, વિ, વાચસ્પતિ, વિક્ટરશ્રવ , કત. પ્રો અને કોત વગેરે શબ્દોને પ્રાકૃત વ્યાકરણના નિયમો લગાડીને પ્રાકૃત ન બનાવવા તથા શિ વગેરે પ્રત્યયવાળા નિરિત, સોમપુત્ર, , શુઝ વગેરે શબ્દોને પ્રાતના નિયમો લગાડીને પ્રાકૃત ન બનાવવા. એ રીતે શબ્દ બનાવીને પૂર્વના કવિઓએ પ્રયોગ કર્યો નથી. આપણે પણ શ્રાતિ થાય એવા અથવા અર્થની વિષમતા ઉપજાવે એવા કેઈ શબ્દોને પ્રયાગ ન કરે પણ આવા ઉપર જણાવેલા વગેરે શબ્દોને બદલે તેના પર્યાયરૂપ –કુશળ-ચતુર વગેરે શબ્દોને વાપરવા અને નિતિ વગેરે શબ્દોને બદલે તે શબ્દોના અર્થને સરળતાથી સૂચવે એવા બીજા સરલ સંસ્કૃત શબ્દો ઉપરથી પ્રાકૃત શબ્દોને બનાવીને વાપરવા.
શ્રણનો કે રિટે બનાવીને વાપરવાને બદલે કુશસ્ત્ર શબ્દ વાપરો અને પ્રાકૃતમાં ગુરૂને પ્રયોગ કરવો.
વાચસ્પતિને વાચાર્યું વાયવર્લ્ડ વાપરવાને બદલે પ્રાકૃતમાં “વાચસ્પતિ' અને સૂચક ગુરુ શબ્દ જ વાપરે.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
વિદાબવા નો વિદુરસવો એમ પ્રાકૃત શબ્દ બનાવીને વાપરવાને બદલે તે શબ્દને સમાન અર્થવાળા રિ: શબ્દ જ વાપરો.
પૃદદ વગેરે શબ્દોનું પ્રાકૃત રૂપાંતર કરીને તેમનો પ્રયોગ કરવાનો પ્રાકૃતમાં નિષેધ કરે છે તો પણ પરિવૃત્ર વગેરે ઉપસર્ગવાળા તેવા શબ્દોનો પ્રયોગ તો પ્રાકૃતમાં થઈ શકે છે–
મરચવરિઘ–આ વાકયમાં વરિ ઉપસર્ગ સાથે છૂટ શબ્દ વપરાયેલો છે. મતદારિકૃeq–મંદર પર્વતના તટ સાથે ચારે બાજુએ ઘસાયેલું.
તમિનિદાળ –આ વાક્યમાં નિ સાથે છૂટ શબ્દ વપરાયેલ છે. તવિનિવૃઇટાન-પ્રતિદિન ઘસાયેલ કામદેવ. આ અધૂરું પદ જણાય છે.
આર્ષ પ્રાકૃતમાં તો પ્રાચીન પ્રયોગોને લક્ષ્યમાં લઈને તદનુસાર તમામ પ્રયોગો અવિરુદ્ધ છે. એટલે બધા પ્રયોગો કરવાની છૂટ છે. જેમકે –
ઘ–પૃદા–ઘસાયેલી મા-કૃષ્ટી-માંજેલી, શુદ્ધ કરેલી વિરસા મુર્જરવાળુસાર–વિદ્યુત શુરુક્ષાનુસાર–શ્રુતના લક્ષણને
અનુસરીને વિદ્વાને. વૈતેરમુ બ પુણો-વાચાન્તપુ ૨ પુન:–અને વળી બીજ વાક્યોમાં.
આ બધા આ પ્રયોગોમાં વૃષ્ટ, પૃષ્ટ, વિન અને વા શબ્દોનું પ્રાકૃતિના નિયમ પ્રમાણે પરિવર્તન કરીને પ્રયોગ થયેલ છે. ૧ પ્રશ્ન–આ. હેમચંદ્ર અભિધાન ચિંતામણિ-કોશમાં કહ્યું છે કે “વ્યુત્પત્તિસંહિતાઃ
રાઃ ઢા: માવાવ:'માd૩૩, મ વ વગેરે શબ્દો વ્યુત્પત્તિ વગરના છે એટલે એ શબ્દોમાં “મૂળ પ્રકૃતિ કેટલી છે અને પ્રત્યયને ભાગ કેટલે છે' તેની ખબર પડતી નથી, માટે એ શબ્દો વ્યુત્પત્તિરહિત છે તેમ છતાં કાફિઝવરણ માં બારવટ્ટથતિ રૂતિ મારવાડ તથા થસે રૂતિ મvaઃ
એમ વ્યુત્પત્તિ બતાવી છે. એટલે આ શબ્દોને વ્યુત્પત્તિરહિત કેમ માની શકાય? ઉ––આ. હેમચંદ્ર કહે છે કે જે શબ્દની જે વ્યુત્પત્તિ બતાવી હોય તે પ્રમાણે
લેકમાં અર્થની દૃષ્ટિએ તે શબ્દોનો વ્યવહાર થવો જોઈએ. જે શબ્દો આવી વ્યુત્પત્તિવાળા હોય તે જ શબ્દો વ્યુત્પત્તિસહિત કહેવાય. પણ જે શબ્દો આવા ન હોય એટલે જેવી રીતે વ્યુત્પત્તિ બતાવી છે તેવી રીતે જે શબ્દોને લોકમાં
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વ્યવહાર થતો ન હોય તો બતાવેલ વ્યુત્પત્તિ અન્વર્થક-સાર્થક–ન ગણાય, એટલે આવી નિરર્થક વ્યુત્પત્તિવાળા શબ્દો વ્યુત્પત્તિરહિત જ ગણાય, તેથી
તેમને નિપાતરૂપ જ સમજવાના હેય. પ્ર.--જે આમ છે તે વ્યુત્પત્તિ શું કામ બતાવી? ધાતુ જુદો બતાવ્યો, પ્રત્યયઃ
જુદો બતાવ્યો એમ શા માટે કર્યું? ઉ૦–આ. હેમચંદ્ર કહે છે કે એ વ્યુત્પત્તિ કરવાનો હેતુ શબ્દમાં માત્ર વર્ણાનુ
પવને ક્રમ કેવો છે, એ બતાવવાનું છે પણ એ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે અર્થ સમજીને લેકમાં વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ કરવાની નથી. જેમકે માવજયતિ– જે તોડી નાખે છે તે મારવા કહેવાય-એ અર્થ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે નીકળે છે ત્યારે માનવસ્ત્ર શબ્દનો ઉપયોગ માત્ર બUદ્ર' અર્થમાં જ થાય છે, બીજે ક્યાંય થતો નથી. એ જ રીતે જેને સુશોભિત કરી શકાય તે મve કહેવાય છે. જ્યારે લેકવ્યવહારમાં મre નો અર્થ અમુક જાતની જગ્યા જ છે. એટલે આ બતાવેલી વ્યુત્પતિઓ કાલ્પનિક છે, અર્થ સમજવા માટે બહુ ઓછી મદદ કરે છે. તેથી િકસરળ માં જે જે શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ બતાવી છે તેમાંના ૯૫ ૦૦ (પંચાણું ટકા) શબ્દોને અર્થની દષ્ટિએ વ્યુત્પતિરહિત જ સમજવાના છે. શાકટાયન નામનો વૈયાકરણ એમ માને છે કે “ નામ માત્ર ધાતુમાંથી નીપજેલું છે.” એ મતને અનુસાર વૈયાકરણોએ આવી કાલ્પનિક વ્યુત્પત્તિએને બતાવી છે. આવી કલ્પિત વ્યુત્પત્તિઓ લેકવ્યવહારમાં અર્થની પ્રવૃત્તિને અંગે કારગત ગણાતી નથી માટે આવા બધા શબ્દોને રૂઢ-અક્યુપન્ન કે નિપાતરૂપ સમજવાના છે. ખરી રીતે તો નામો ધાતુમાંથી થયાં નથી. પણ લેકમાં પ્રચાર પામેલા તમામ જાતના શબ્દોમાંથી વિચક્ષણ વયાકરણોએ ધાતુઓને શોધી કાઢયા છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુશન-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
અવ્યયાનું પ્રકરણ
अव्ययम् ||८|२|१७५॥
આ ૮ારા૧૭૫ સૂત્રથી લઈ ને આ પાદના અંત સુધી અવ્યયને અધિકાર છે એટલે અહી થી લઈને આખા પાદ સુધી જે શબ્દો બતાવવાના છે તે બધાની અવ્યય સંજ્ઞા જાણવી.
તું વાવોપાસે ॥ારા?૭૬॥
તાં અવ્યયને વાકયને ઉપન્યાસ' અર્થમાં એટલે વાકયની બતાવવા પ્રયોગ કરવે.
C
વિ ત્રૈપરીત્યે ૫૮।।૭।।
‘વિપરીત’ અર્થમાં વિ અવ્યયના પ્રયોગ કરવા.
તે તિઞસવંતિમોવું-તંત્રિાન્તિમોક્ષણ્-દેવતાના બંદીના તે મેાક્ષને आम अभ्युपगमे ॥ ८।२।१७७ ॥
મ્યુવનમ એટલે ‘સ્વીકાર'ના અર્થમાં બ્રામ અવ્યયના પ્રયાગ કરવે. ઞામ વા વળોરી-શ્રામ ચ વનાવટ--ખરેખર, વનાવલી ઘટ્ટ છે. એમ માનું છું.
[ ૧૯૭
શરૂઆત
વિજ્ઞા! વળે-વિăા! વને-હા! વનમાં નથી.
આ વાકય ખેલનાર ‘જેની હયાતી વનમાં માનતા હતા પણ તે વનમાં નથી' એથી આ વાકય ખેલે છે
જુહ× ઋતરને ૮।।૭।
પુનરુત્ત અવ્યયનેા ‘કરેલું કરવુ' એટલે ‘ એનુંએ કરવું' એવા અમાં પ્રયાગ કરવા.
अइ ! सुप्पइ पंमुली णीसहेहिं अंगेहिं पुणरुत्तं - अयि ! स्वपिति पांसुली નિસંહૈ અને પુનરુત્ત --અરે, અસદાચારિણી સ્ત્રી કરેલી ચેષ્ટાને જ વારંવાર કરીને થાકેલાં અંગે વડે સૂએ છે.
હેમ–૧૨
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ઇન્જિ વિષાત-વિજપ-પશ્ચાત્તાપ-નિશ્ચય-સત્વે ૫૮ારા૨૮૦ના
વિષાદ સ્પર્થાંમાં, વિકલ્પ અર્થાંમાં, પશ્ચાત્તાપ અર્થાંમાં, નિશ્ચય અમાં અને સત્ય અર્થમાં દૃન્દ્રિ અવ્યયને પ્રયાગ કરવા.
૧૭૮]
हन्दि चलणे णओ सो, ण माणिओ हन्दि हुज्ज एत्ताहे । हन्दि न होही भणिरी, सा सिज्जइ हन्दि तुह कज्जे || हन्दि चरणे नतः सः न मानितः हन्दि भवेत् इदानीम् । हन्दि न भविष्यति भणिका सा स्विद्यति हन्दि तव कार्ये ॥ વિષાદ-ખેદ છે કે તે પગમાં નમી પડ્યો, વિકલ્પ——હમણાં તે માન્યો નહીં કે શું? પશ્ચાત્તાપ-પસ્તાવાને લઈને તે મેલનારી નથી નિશ્ચય”—તેણી નક્કી તારે માટે દુ:ખી થાય છે. સત્ય--દૈન્દ્રિ સત્યમ્——ખરેખર સત્ય છે.
हन्द च गृहाणार्थे |८|२|१८१ ॥
દૃન્દ્ર અને હૅન્દ્રિ એ બે અવ્યયેાને! 'ગ્રહણ કર’ એ અમાં પ્રયાગ કરવા. દૈન્ય વજોનુ રૂમ-દુન્ય પ્રોવસ્ત્ર મામ્-તૂં જો, આને-સ્ત્રીનેગ્રહણ કર દન્તિ-વૃદાળ-ગ્રહણ કર
સંસ્કૃતમાં દૈન્ત અવ્યય આને મળતું આવે છે.
મિત્ર પિત્ર વિષ X ૧ વિત્ર વાથૅ વા ૮ાર૦૮॥ ‘વ’ના—પેઠે'ના અર્થોમાં મિત્ર, પિવ, વિવ, શ્ત્ર, 4 અને વિન્ન અવ્યયેાને વિકલ્પે વાપરવા.
'
મુગ' મિત્ર-મુમ્ વ-કુમુદની પેઠે ચંચળ પિન--->નમ્ વ–ચંદનની જેમ દૈયો નિવ-સ: ન- સની પેઠે સાગરો -સાગર: દ્દ-સાગરની જેમ
સ્ત્રીરોગો નેસલ્સ વ નિમ્મોઓ-ક્ષારો: શેવસ્ય ચ નિમેં :-જાણે ક્ષીરાદક્ષીર સમુદ્ર–શેષ નાગની કાંચળીની પેઠે છે. –નીહોવમા –નીલકમળની માળાની પેઠે.
નીજીવમાન
જ્યારે મિવ વગેરે ન વપરાય ત્યારે ડ્યૂ વપરાય છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અeટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
(૧૭૯
તે ત્રણે ટારર૮રૂા નિશાન સૂચવવાના અર્થમાં નેન અને તેના એ બે અવ્યય વાપરવાં. મમરુષ્ય નેન ઝવ-પ્રમરગુપ્ત ન માનમૂ-જે બાજુ ભમરાને
અવાજ–ગુજારવ ––છે તે બાજુએ કમલવન છે. મમરાં સંગ મ –પ્રારહતું તેને જમત્રવનમ-જે બાજુએ ભમરાનો
અવાજ–ગુંજારવ –છે તે બાજુએ કમલન છે. સંસ્કૃતમાં આ અવ્યાને મળતા ચેન અને તેને અવ્યાનો પ્રયાગ થાય છે.
આચાર્યશ્રીએ જ પરારા ૩૩ મુત્રમાં અને તેને અવ્યયેનો પ્રયોગ ઉદાહરણ સાથે આપેલ છે.
णइ चेअ चिअ च्च अवधारणे ॥८॥२॥१८४॥ ળ, ચેસ, વિમ, -એ ચાર અવ્યય અવધારણ–નિશ્ચય-અર્થને સૂચવનારાં છે.
નg ળરૂ–ાયા છ––ગતિ વડે જ ગં ગેમ માત્ર રોકળા-ચંદ્ર મ–ત્ર મુત્ર ઢોવનાનામૂ-આંખનું જ
જે સંકેચાઈ જવું अणुबद्ध तं चिअ कामिणीणं-अनुबद्ध तदेव कामिनीनाम्-ते ५ खीयानी
સાથે અનુબદ્ધ છે–સ્ત્રીઓને વળગેલું છે– લાગેલું છે. વેગ અને વિગ એ બે અવ્યોના વનો સેવાસો ારા સૂત્રથી દિર્ભાવ થઈ જાય છે એટલે મને બદલે ઘર પણ વપરાય છે તથા વિશ્વને બદલે વૂિડ પણ વપરાય છે.
તે વિગ ધના–તે વિમ–તે પ્રવર્તે ચૈત્ર વા–તે જ ધન્ય છે. તે જ સુપુરિસા–તે –તે ચૈિત્ર સુપુત્વ -તે જ સારા માણસે છે–
સારા પુરુષો છે. સ ચ ઇન્સ: –gવ-૨ –અને તે જ પુરુષ રૂ૫ વડે સ ૨૨ સીટેન–સ: ૪૨––શીન્ટેનતે જ પુજ્ય શીલ વડે
વટે નિર–નિશ્ચય: ITદ્રારા ૨૮ નિર્ધારણ” અને “નિશ્ચય અને સૂચવવા સારુ ઘરે અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો. निर्धारण-बले पुरिसो घणंजओ खत्तिआणं-बले पुरुष: धनञ्जयः क्षत्रियाणाम्
ક્ષત્રિયમાં બલની અપેક્ષાએ ધનંજય પુપ છે. નિશ્ચય –વસે વહી–સિંદઃ ૨-વર્બલની અપેક્ષાએ સિંહ જ છે.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
શિર સુર દર વર્ષે વ ારા?૮દ્દો
વિર, કુર, દિર એ ત્રણે અ ને વિક–નિશ્ચય–અર્થને સુચવવા વિકલ્પ વાપરવા વર્લ્ડ વિર રદિ –ત્વે વિર–રરવર:–ખરેખર, કાલે નિષ્ફર
હૃદયવાળે તરસ રૂરત પુર–ક્રિ–તેનું જ પિચવણો –વિચઢઃ ટ્રિ–૪–પ્રિય મિત્ર જ વિર, રૂર કે ઉત્તર
ન વપરાય ત્યારે શિ૦ વપરાય. વિઝ સૈન સિવિMણ મનમાં-gવં વિઝ સૈન વન અનિતા–તેણે એ પ્રમાણે
જ તેણીને સ્વપ્નમાં કહ્યું.
णवर केवले ॥८।२।१८७॥
વર અવ્યયને કેવલ–માત્ર–અર્થમાં પ્રયોગ કરવો. નવર વિસારું ચિત્ર નિશ્વડંતિ-ળવર વિચાળ fક નિદાતતિ–કેવળ પ્રિય–ગમે
તેવાં–કામે જ નિવડે છે. आनन्तर्ये णवरि ॥८॥२॥१८८॥
શર્વાર અવ્યયને આનન્ત––તે પછી તરત જ—એવા અર્થમાં વાપરવું. Mવર રે સુવા –નવરિ ૨ તબ્ધ રઘુપતિના–અને પછી તરત જ
તેને રઘુપતિએ. કેટલાક વૈયાકરણે વઢ–શાન વયોવર –ળવરિ” એવું એક જ સૂત્ર કરે છે. એટલે તેમના મત પ્રમાણે વર અને વરિ બને અવ્યયના બને અર્થે સમજવા.
ગાદિ નિવારો દ્વારા ૨૮૨ નિવારવું ” એટલે “અટકાવી દેવું' એવા અર્થમાં ગાદિ અવયનો પ્રયોગ કરે.
કાદિ દિ વાળ સેન–સાહિ કિં વારિસેન સેહેન-લેખ વાંચવાથી શું ? અરિ ને મળતું આવતું અદ્દેિ અવ્યય સંસ્કૃતમાં છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[१८१ __ अण णाई नर्थे ॥८।२।१९०॥ મા અને બારું એ બે અવ્યયોને “નિષેધ” અર્થમાં વાપરવા
अणचिन्तिअममुणंती-अचिन्तितम् अजानती-अयि तितने नहीं जाता. સંસ્કૃતમાં મળ ને મળતો ન શબ્દ સ્વરાદેિ શબ્દોની આદિમાં આવે છે ५॥ त नरांत छ. नमः--
अनिभः-अन्+इभ: बाया नही', अनगार:-अन्+अगार:-३२ वरना. णाई करमि रोसं-णाई करोमि रोषम्-ई २१५ नही
माइ मार्थे ॥८॥२॥१९॥ મા” અર્થને બતાવવા એટલે “નહિ અર્થમાં મારું અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો. माइं काहीअ रोसं-मा कार्फत् रोषम्-१५ । रे.
हद्धी निर्जेदे ॥८।२।१९२॥
'हाधिक्' शाहने पहले हद्वी अश्य निर्व-शनि-अ भा १५२।५ छ, हद्धी हद्धी, हा ! थाह धाह-हद्धी हद्धी, हा धावत धावत-हा धिकू, हा धिक्, हाय साय, घिt२ छ घि४२ छ, हाय ! हो हो।.
वेवे भय चारण-विषादे ॥८॥२॥१९३॥ 'मय', 'वा२५१-पार- वयु' मने विषा' ' '-241 १९ सयमा वेव्वे अ०ययन प्रयो॥ ३२वी.
वव्थे त्ति भये, वेव्वे त्ति वारणे, जूरणे अ बव्वे त्ति । अल्लाविरीइ वि तुहं वेव्वे क्ति मयच्छि ! किं णे ॥ वव्वे इति भये, वेव्वे इति वारणे, जूरणे च वेव्बे इति ।
उल्लापयन्त्या अपि तव वैश्व इति मृगाक्षि ! किं (ज्ञेयम्) नेयम् ॥ વારણ–મૃગાક્ષી ! બોલતી એવી તારે શું જાણવાનું છે ? અથવા લઈ
____
यानुं छे?
किं उल्लावेन्तीए उअ जुर तीऍ किं तु भीआए । उवाडिरीए वेव्वे त्ति तीए भणि न विम्हरिमो ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
किम् उल्लापयन्त्या उत सूर्यमाणया किं तु भीतया । उब्वाडिए वे इति तया भणितं न विस्मरामः ॥
ખેલતી, વા ખેલાવતી, ખેદ કરતી અને ભય પામતી એવી તારે શુ ? કિંતુ દુ:ખ વિનાની અથવા વિશેષ રતિક્રીડાને કે વિપરીત રતિક્રીડાને કરનારી, એવી તેણીએ ત્યારે કહેલું... અમે ભૂલતા નથી.
વેન્દ્ર ૬ આમન્ત્રને ૫૮ારા૬૪મા
વેન્દ્ર અને વેન્ને એ એ અવ્યયેાને આમંત્રણ અર્થાંમાં વાપરવા.
વૈવ્યોછે—વેન્દ્ર હૈ મોહે !—હે દાસી !
વેન્દ્રે મુઝે ! વસિ પાળિઞ –વેવે છે મુજે ! વસિવાનીયર્~હે મુરુ દલે !
તુ' પાણી વહે છે ?
मामि हला हले संख्या वा ॥८/२/१९५॥
‘સખીના આમંત્રણ' અર્થમાં મામિ, દુહા અને ફૂછે એ ત્રણ અવ્યયે વિયે વાપરવા.
માનિ રિસયરાળ વિ-લિ! સદશાક્ષરાળાષિ-હું સખિ ! સરખા અક્ષરવાળાઓનુ પણ. વળવદ માળસ હા-પ્રળમત માનસ્ત્ર સહિ !-હે સખી ! માતને પગે લાગે, દરે ચાસસ—દે સઘી ! દતારામ્ય-હે સખી ! હતાશની
આ અવ્યય ન વપરાય ત્યારે તેને બદલે સખી' શબ્દ પણ વપરાય છે વશે --સદ્દેિ ! રિસિ ષિલ રૂંઢે લિ ! ફૈટી ય તિ:-હું સખી ! આવી જ ગતિ
કે સંમુવીયરને ૨૮ોરા।।
‘સંમુવીરન–સમ્બુલ કરવુ—સામે જુએ' તથા ‘સખીનું આમંત્રણ' એ મે અર્થમાં મૈં અવ્યય વાપરવું. મૈંપત્તિઞ તાવ મુરિ—à મુરિ ! સીદ્દ તાવ-હે સુંદરી ! તું પ્રસન્નતા થા. જે આપત્તિત્ર નિગત્તમુ−દ્દે સહિ ! ઞપ્રસર્વે નિર્દય−હે સખી ! મર્યાદા પ્રમાણે પ્રસન્ન થઈને પાછી વળ—પાછી જ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૮૩
હું રાન-પૃછા-નવાર દ્વારા
દાન', “પૃચ્છા—પૂછવા–અર્થમાં અને નિવારણું’–‘અટકાવવું” એ ત્રણ
અર્થોમાં હું અધ્યયનો પ્રયોગ કરવો દાન--હું નાર્ અધૂળો ગ્નિ-ટું પ્રદાન મામા ફુવતું પોતાનું જ
આપણું જ–ગ્રહણ કર. પૃચ્છા–ટું સાધુ સમાવં–શું થય સમાવર્--તું સદ્ભાવને–ખરી
હકીકતને કહે નિવારણ-નિર્જsa ! તમોર-નિર્ટઝ ! સમવસર–નિર્લજજ ! તુ
ચાલ્યો જા.
हु खु निश्चय-वितर्क-संभावन-विस्मये ॥८२।१९८॥ ટુ અને તુ એ બે અવ્યયો નિશ્ચય, વિતક, સંભાવના અને વિસ્મય
એ ચાર અર્થોમાં વપરાય છે નિશ્ચય––d fપ દુ અનિસિરી–તપિ અથવા વમવિ દુ છિન્નશ્રી:-તો પણ
(અથવા) તૂ પણ ખરેખર અછિન્ન શ્રી છે. તે ૩ સિરીÈ રસં–તત પ્રિયા: રજૂ–તે જ લક્ષ્મીનું કે શોભાનું
રહસ્ય છે વિતર્ક—–સંશય અથવા ત તક–– શું નવાં સંઢિમા–ન ટુ નવાં સંતા––શું વિશેષ સ પ્રહ નથી
કરતા ? એ g -giાં 9 દૃતિ–તે તેણુને હસે છે ? સંશયવટર , ઘૂમવો –નશ્વર: હું ધૂમઢ: વુિં- શું વરસાદ છે કે
ધૂમપટલ-ધુમાડાને સમૂહ છે ? સંભાવના–તરવું જ ટુ વર મં-તરતું ને હું વર મમ–આને તરવાની
સંભાવના નથી, પદ્મ શું હૃલતાં સતિ–સંભવ છે એને હસે છે. વિસ્મય-- ] gો સંસિયો : રવનું gs: સાર:–આ હજાર માથાવાળો
કોણ છે ? જે શબને છેડે અનુસ્વાર હોય તેની પછી અવ્યયને પ્રયોગ ન કરે, એ હકીકત બહુલ અધિકારને લીધે સમજી લેવી.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન - 3 -માણેક-વિમર-જૂનેદ્રારા
ગહ, આક્ષેપ, વિસ્મય અને સૂચન એ ચાર અર્થોમાં ૩ અવ્યયને પ્રવેગ કરવો.
– f –% નિર્ટન–ઓ બેશરમ !
આક્ષેપ-રજૂ કરેલા વાક્યનો વિપર્યાસ થશે એવી શંકાથી એ વાક્યને પાછું ખેંચી લેવું-એનું નામ આપ–“મેં આમ કયાં કહ્યું છે એમ કહેવું એ આક્ષેપ-3 કિ મg મણિશં--૩ મિયા મળતન્ – ! શું મેં કહ્યું
છે અથવા ઓ ! મેં શું કહ્યું છે ? વિસ્મય– 8 મુળિગા-ક જ્ઞાતા–ઓ ! મને શી રીતે જાણી લીધી ? સુચન -- ૩ ળ = વિજળાયં-ન ન વિજ્ઞાતમૂ— ! કોણે જાણ્યું નથી ?
લાયા દ્રારા ૨૦૦ 'કુત્સા–નિદા–અર્થમાં ધૂ અવ્યયને પ્રયોગ કરવો. યૂ નિન્નો સોથું નિર્ટના રોજ ધૂ! નિર્લ જ લેક છે.
रे अरे संभाषण-रतिकलहे वा ॥८।२।२०१॥ ‘સંભાષણ” અર્થ માં રે અને “તિકલહ અર્થમાં અરે અવ્યયને વાપરવાં. સંભાષણ––રે ! દિ ! મડદૃરિકા-રે ટચ ! મ હૃરિયા રે હૃદય ! નાની માળા અથવા રે રામ ! મ ૩૬, સરકાર મા ર૪, મૃતા- રે હૃદય તું
બાળ મા, યાદ આવી ગઈ. રતિકલહ-~રે મg HK મા જીરે, વહાણં–મર મા સમ માં કુરુ કુવા–અરે ! મારી સાથે ઉપહાસ ન કર-મારી સાથે મશ્કરી ન કર.
हरे क्षेपे च ॥८॥२॥२०२॥ ક્ષેપ” અર્થમાં, “સંભાષણ” અને “રતિકલહ' અર્થમાં રે અવ્યયન પ્રયોગ કરો. ક્ષેપ-દરે fiઢન!–હરે નિર્જન-અરે ! નિર્લજજ-બે શરમ ! સંભાષણ–રેપુરિસા–રે! પુછુષા: –રે! પુરુષે રતિકલહ-હરે વહુ દરે વઘુવમ :રે ઘણું વહાલા !. હ અને રે એ બે અવ્યોનું
આ “હર' અવ્યય બનેલ હોઈ શકે. અથવા એનું જ હકારવાળું ઉચ્ચારણ હેઈ શકે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
T૧૮૫
૧૮૫
ओ सूचना-पश्चात्तापे ।।८।२।२०३॥
સુચના” અને “પશ્ચાત્તાપ' અર્થમાં સો અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો સૂચના- અવિળયતf ––- વિનયપરાયણે !–હે અવિનયમાં તત્પર–
વિનય વગરની ! પશ્ચાત્તાપ– ન મg છાયારૂત્તિમામે– ન મમ છાયાવસ્થા–છાયાવાળી
-કાંતિવાળી–એવી મારા વડે નહીં. પ્રશ્ન-એક મો અવ્યય “વિકલપ અર્થમાં વપરાય છે તો આ સૂત્રમાં એ
માં ને “વિકલ્પ' અર્થ કેમ બતાવ્યો નથી ? ઉત્તર--ગ્રંથકાર આચાર્ય કહે છે એ મો અવ્યય તો અમે ૮૧૧૭૨ મા
સૂત્રમાં બતાવેલ છે એટલે આ સૂત્રમાં તેમને વિક૯૫ અર્થ બતાવવાની જરૂર નથી–ો ! વિરમ ન–ઓ ! વિરામ નમલ્લ–એ !
હું આકાશમાં બનાવું છું–રચું છું. અથવા ઓ ! વિરy fમ ન બ વિરત: અથવા વિરજ્ઞા: દિમ નમસ્તે– આકાશમાં વિરામ પામેલ છું અથવા આકાશમાં રજવગરનો નિર્મળ છું. મળ્યો સૂચના- -માપ–સTધ-વિસ્મય–ગાન-માવા
भय-खेद-विषाद-पश्चात्तापे ॥८२।२०४॥ સૂચના, દુ:ખ, સંભાષણ, અપરાધ, વિરમય, આનંદ, આદર, ભય, ખેદ, વિષાદ, અને પશ્ચાત્તાપ એ અગિયાર અર્થોમાં અટવા અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો.
સૂચના–મ ટુવરચાર–અર્વા સુરકાર !–હે દુષ્કરકારક : દુઃખ-અaો ઢતિ ચિં–વો ઢનિત ટૂટ–તેઓ હૃદયને દળે છે–દુઃખ
આપે છે સંભાવણ-શસ્ત્રો વિમાન ઉમિળ –અશ્વો ઉમિદં મિત્ર-અરે ? આ શું, આ શું ? અપરાધ-અવો હૃતિ હિમ ટુ વિ ને વેસ ટુવંતિ તુવળ !
મડ્યો દરરિત ટર તથાપિ ને દેવ્યા મવનિત યુવતીના– તેઓ યુવતીઓના હૃદયને હરી લે છે છતાં પાત્ર થતા નથી.
વિસ્મય-અaો ઉર્ષ ધિ રë મુળતિ ધુત્તા નામ િ !
માવો વિમવિ રહ્યું નારિત ધૂત બનાખ્યષિા -ઓહ માણસોમાં અધિક હેશિયાર એવા ધૂર્ત માણસો કંઈપણ રહસ્ય જાણે છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આનંદ–વો મુદ્દામિળ-અવ્યો મુત્રમાતમિક્ષ્-આહા ! આ સુપ્રભાત છે. २५६२- अब्बो अज्जम्ह सप्फलं जीअं-अब्वो अय अस्माकं सत्फलं जीवितम् અહા! આજે અમારું જીવિત સફળવાળું.
ભય-વો કમ્મિ તુમે નવું ગર્ સા ન નરિરિ ।
૧૮૬
અવો અતીતે તેણી ખેદ ન કરે તે,
ખેદ–બચ્યો ન ગામિ છેત્ત-મન્ત્રો ન યામિ ક્ષેત્ર-ખેદ છે કે હું ખેતરમાં નહી જાઉં.
ચ નવાં ફિ સાન સૂચિત-એ ! તારા ગયા પછી જો
t
વિષાદ–સ્ત્રો નાસ્યંતિ વિăિ, પુજ્ય વદ્યુન્તિ, વન્તિ રાય ।
एहि तस्सेअ गुणा ते चिअ अब्बो कह णु एअं ॥ अब्वो नाशयन्ति धृति, पुलकं वर्धन्ते ददति रणरणकम् । इदानीं तस्येति गुणाः ते एव अव्वो कथं नु एतत् ? ॥
અહા! દીના નાશ કરે છે, માંય વધારે છે અને ઉત્કંઠાને વેગ આપે છે—હમણાં તેના એ પ્રમાણે તે જ ગુણેા છેઅ! કેમ ચાય છે ? પસ્તાવા–અશ્ર્વો તદ તે ક્યા અઢ્ય નદ યસ સાથેનિ।
અસ્ત્રો તથા તેન વૃત્તાક યથા રમ્ય થયાનિ—તેણે મને તેવા પ્રકારની કડી નાખી કે હું }ાની પાસે જઈને કહું ?
અફ માંમાયને ૫૮ારા૨૦૧૫
સભાવના અર્થ માં રૂ અવ્યયને પ્રયોગ કરવેશ.
૩૬ કિંગ ! f* ન પેન્ઝસ !--ચિવર ! જિનપ્રેક્ષ.--અરે દિયર ! શું તુ' શ્વેતા નથી ? અથાવા તું કેમ જોતેા નથી ?
વળે નિશ્ચય-વિશલ્પ-અનુખ્યે ૬ ૮ારારા
નિશ્ચય, વિકલ્પ, અનુકંપનીય અને સંભાવના એ ચાર અર્થામાં વગે અઘ્યયના પ્રયોગ કરવે1.
નિશ્ચયને કેમિ- વળે તન-ભણે, ચાક્કસ આપું છું.
વિકલ્પ-દોફ વળે ન દો-મતિ વા સ મતિ-તે થાય કે ન યાય. અનુકપ્ય–ઢાસો વળે ન મુઘ--ાસ: વળે ન મુખ્યત-ભણે, દાસ અનુકંપનીય છે, માટે તેને છેાડી દેવેા ન જોઇ એ.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[૧૮૭
સંભાવના-ન0િ am = ન ૩ વિહિપરિણામો-નાતિ વળે ગત ન વરાતિ વિધિ
પરિણામ –માખ્યતે ઇતત્ ફર્થ –ભણે, વિધિનું પરિણામ જે ન આપે એવું કંઈ નથી, બધું આપે એ સંભવિત છે.
અને વિમલ પટારર ૦૭ના વિમર્શ–વિચાર–અર્થમાં મને અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો. મળે સૂર–મળે સૂર્ય–શું સૂર્ય છે ? –અથવા મળે સૂર: શું ભરો છે? બીજા વૈયાકરણો આ અવ્યયને “
મહું માનું છું” એ અર્થ પણ
અમો ટારર૦૮ના આશ્ચર્ય અર્થમાં લો અવ્યયનો પ્રયોગ કરવો.
અમો વાઢ વારિકન-અન્ન વારેઆશ્ચર્ય છે કે કેવી રીતે પાર પામી. શકાય? અથવા તે કેવી રીતે પૂરું કરી શકાય ?
મ ગguો ન વા ૧૮પારાર ૦૧// અqો અવ્યયને “રવયં અર્થમાં વિકલ્પ વાપરવું. वि सयं विअसंति अप्पणो कमलसरा-अपि स्वयं विकसन्ति अप्पणो कमलसरांसि
કમળવાળાં સરવરે પોતાની મેળે વિશદ રીતે વિકાસ પામે છે.
અથવા વિરાટું વિસતિ બહુ સ્પષ્ટ રીતે વિકાસ પામે છે. વળ ને બદલે વયમ્ અવ્યય પણ વપરાય છે– સાં રેવ મુસિ દરળિકનં–રવયવ જ્ઞાનાસિ #ળી મૂ-તારી મેળે જ તું તારું
કર્તાય જાણે છે.
प्रत्येकमः पाडिक्कं पाडिएक्कं ॥८॥२१०॥ પ્રત્યેક અર્થમાં વાડિ અને પાકિgશ્ન એ બે અવ્યોને પ્રયોગ વિકપે. થાય છે અને વર શબ્દ પણ વપરાય છે. વાર, પાકિ, વસં–પ્રત્યેક–એકેક–એકેએક-દરેક
૩ષ પર ૧૮રારા વગ્ય અર્થમાં કલમ અય વિકલ્પ વાપરવું અને ન વપરાય ત્યારે ૩૩ ને બદલે પા() અને પુત્ર (પ્રોવ4) એવા શબ્દો પણ વપરાય છે.
उअ निच्चल-निप्फंदा भिसिणी-पत्तम्मि रेहइ बलाया । નિમર્સ–ર–માયણ–રિમા –મુરિ 4 | વ્યારા બીજે.
ઉ૯લાસ ].
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૮૮ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
–વશ્ય, –નિqના વિલિની– રાવતે વહાલા | निर्मल-मरकत-भाजन-प्रतिष्ठिता शङ्खशुक्तिरिव ॥
–જુઓ, કમલિનીના પત્ર ઉપર, ગતિ વગરની તથા કંપ વિનાની સ્થિર બલાકા-બગલી–શોભે છે, જાણે કે, ચોખ્ખા મરકતના પાત્રમાં મૂકેલી શંખની છીપ ન હોય.
રૂહરી રૂતરથા છે ૮રરા રૂતરથા-34ધા–તે વગર–અર્થમાં દુરા અવ્યય વિકલ્પ વાપરવું; એટલે કે - જ્યારે ફુરા ન વપરાય ત્યારે ર પણ વપરાય છે.
રૂઘરા નીસામf-તથા નિઃસામાન્ય –નહિ તો નિરંતર સામાન્ય લકે વડે અથવા વિશેષણો વડે.
ફુરી —તરથા-ઝભ્યથા–નહી તે
एकसरि झगिति संप्रति ।।८।२।२१३॥ “શીઘ–ઝટ અને ‘સંપ્રતિ–વર્તમાનકાળે અર્થમાં પ્રજાસરિયું અવ્યય વપરાય છે,
g#સરિ –એકસપાટ=એકસાથે-ઝટ અથવા વર્તમાન સમયમાં-હમણું
मोरउल्ला मुधा ॥८।२।२१४॥ મુધા-ફેગટ–અર્થમાં મીરા અવ્યય વપરાય છે.
મોર૩–મુધાફોગટ.
दर अर्ध-अल्पे ॥८।२२१५॥ “અર્ધા–અડધું—અર્થમાં અને પિત્–અલ્પ' અર્થમાં વર અવ્યયને પ્રયોગ કરવો. પૂર-વિમહિમં–ન, પદ્ વા વિસિતમુ-અર્ધવિકસિત અથવા ઓછું
વિકસિત ક્રિો ને ટારારદા પ્રશ્ન અર્થમાં વિળો અવ્યય વપરાય છે.
ળિો ધુણ-ળો ધુન વિ–કેમ કંપે છે-ધૂણે છે ? વિક્રમ શબ્દનું પંચમીનું એકવચન પણ વિળા થાય છે. દારૂ ૬૮ વિમળો-શાથી.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-દ્વિતીય પાદ
[ ૧૮૯
-- વાવપૂરને દારાણા પાદપૂર્તિ કરવી હોય ત્યાં , ને અને ર એ ત્રણ અવ્યોમાંથી ગમે તે એક બવ્યય વપરાય છે.
ન ૩ળા શું કરું–ને પુનઃ 3 મીનિ-નહીં. આંખે વળી કાજુકૂરું થોડું – નુત્રમ્ ૩જત્રા –અનુકૂળ કહીને ને ૨ મોવી–ાતિ ૨ ૧૪મી-કલમી ચોખાની ગોપી–
રખેવાલી–ગ્રહણ કરે છે. બો, દં, દે, હા, નામ, મદ, દૃષિ, પ, દાહ, રિ, રિ, અથવા પરિઢિો–આ બધા અવ્યય તો સંસ્કૃતસમ–સંસ્કૃતના અવ્યાની જેવાં જ છે. એટલે આ વિશે લખવાની જરૂર નથી.
થાયઃ દારાર૬૮ જે જે અર્થમાં નિયત હોય તે તે અર્થમાં વિ વગેરે અવ્યયો પ્રાકૃતમાં વાપરવાં. વિ અને વિ આ બને અવ્યયે પિ–પણ–ના અર્થમાં નિયત છે. આચાર્ય હેમચંદ્ર રચેલા સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસનની
પણ વૃત્તિવાળા આઠમા અધ્યાયના બીજા પાકને સવિવેચન અનુવાદ પૂરો થયા.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ અધ્યાય
(તૃતીય પાદ)
નામનાં રૂપની પ્રક્રિયા वीप्स्यात् स्यादेः वीप्स्ये स्वरे मो वा ॥८॥३॥१॥ વબા ના અર્થ સાથે જે પદ સંબંધ રાખે તે પદ “
વીસ્ય કહેવાય એવા અવશ્ય એટલે વીસા સાથે સંબંધ રાખનારા પૂર્વ પદ પછી સ્થાતિ વિભક્તિ આવેલ હાય અને તે પછી વબા ના અર્થ સાથે સંબંધ રાખનારું બીજું પદ આવેલ હોય તે પૂર્વપદને લાગેલી ચાર વિભક્તિને સ્થાને મૂ વિકલ્પ બેલ.
“વાક્યમાં બતાવેલી ક્રિયા દરેક પદાર્થને લાગુ થાય એવો અર્થ જ્યાં જાતે હોય તેનું નામ વલ્સા. અને વિશ્વા સાથે સંબંધ રાખનારું જે પદ હોય તે ૫.
g+gવમુ=+=ામ-g=gzમે અથવા એક એકને-દરેકને અર્થાત કઈ બાકી ન રહે એ રીતે.
ન+ન=+g#v=g#Hum=pકા અથવા રૂ – એકયે એક વડે–દરેક વડે –કાઈ બાકી ન રહે એ રીતે દરેક વડે મ+મ-અંગે+=+–ામિ=સામાનિ અથવા અંગે-દરેક અંગમાં
મતઃ : દારૂ નામના છેવટના 4 કાર પછી આવેલા પ્રથમાના ટૂ (f) પ્રત્યયને બદલે શો (3) બેલવો.
વજી+ટૂ-વજી+મો=વો–વૃક્ષ:-ઝાડ
એકવચનના ટૂ (f)
વા ફત-તરસ /ટારૂારા yતત્વ અને તત્ શબ્દના એ કાર પછી આવેલા પ્રથમા ને મો (૩) વિકલ્પ કો.
gazg+=ો અથવા મેસ–આ–મેઘઃ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ ]
સ+સૂ=સ+ગો=સો અથવા સ-તે-સ: સો નો અથવા સ રરો—તે પુરુષ-સ: નર:
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
નમ-રસો: ઝુ ||ગોગા
અ કારાંત નામને લાગેલા પ્રથમાના તથા દ્વિતીયાના બહુવચનને લેપ કરવે.. પ્ર૦૧૦-q+બÇ==વચ્છા એએ-આ વૃક્ષો-વૃક્ષા: ક્ષેતે
દ્વિ‰૦-ăઇ+ સૂ=વ છે વે‰-વૃક્ષને જો-વૃક્ષાનું પ્રેક્ષવ
ગમઃ બન્યાશા
અકારાંત નામને છેડે આવેલા બીજના એકવચન અના અને લેપ કરવા.. વ∞ +{મ્-વ+મુ=વચ્છ પેઇ-વૃક્ષ પ્રેક્ષક્ષ્ય ઝાડને જે.
ટા-મોઃ [ઃ ||શા
અકારાંત નામને લાગેલા તૃતીયાના એકવચન ઞા (ટા)નેા અને હીના બહુવચન બાતે કરવે. વે+ગા=q+ળ છે-ઝાડ વડે વૃક્ષ. q‰+ગા=વઇ+(=વછાળ-ઝાડાનું વૃક્ષાનામ્.
મિલો દર્દ હિઁ ||ગા
અકારાંત નામને લાગેલા તૃતીયાના બહુવચન મિસ્ પ્રત્યય ને બદલે હિં, fi', તથા હૈિં એવા ત્રણ પ્રત્યયા વાપરવા.
૬ઇ+મિસૂ=વહિ=ન્ન-વૃક્ષો વડે ગ્રૌ:, વૃક્ષેભિ:.
,, ;,
q+fઢું=zmfg.. ય+f=} —
,
""
""
73
..
વચ્છે િયા છાદી-વૃક્ષાએ કરેલી છાયા-‰Î: તા છાયા । વેદની ભાષામાં તૃતીયાના બહુવચનમાં વૃમિ: રૂપ વપરાય છે
""
""
પ્રાકૃતમાં વપરાતા અકારાંત નામને લાગતા તૃતીયાના બહુવચનને દ્દેિ પ્રત્યય અને વેદોની ભાષામાં તૃતીયાના બહુવચનમાં વપરાતા મિ; પ્રત્યય એ બન્ને ઘણા જ સર ખા છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૧૭ સેટ રો-રો-ટુ-ફિન્તિોસ્તુ Iટારાના આ કારાંત નામને લાગેલા પંચમીના એકવચન (૩.શિ)ને બદલે પ્રાકૃતમાં તો, ૨, ૩, ૬, તો એવા પાંચ પ્રત્યયો વપરાય છે અને સિને લેપ પણ થઈ જાય છે.
વ8+મ-
વત્તો ક્વઝ-ઝાડથી–વૃક્ષાત્
–વ+=aછાત્રો- , , , , –વચ્છડું વછોટુ- , , , , –+
હિંછાદિ, ,, 48+ર્હિતો=aઋાહિતી- .. , , aછે–વછી
, અહીં સિનો લેપ થયું છે. પ્ર-વછાએ, વછાયું વગેરે રૂપમાં છે અને ટુ વપરાયેલ નથી પણ મો અને ૩
વપરાયેલ છે તો સૂત્રમાં માં અને ૩ જ કરવાની જરૂર હતી, તો અને
ટુ શા માટે કર્યા ? ઉ૦–શૌરસેની વગેરે ભાષાઓમાં પણ આ દો અને ટુ વપરાય માટે અહીં
૬ કારવાળા મો અને ૩નું વિધાન કરેલું છે. અર્થાત શૌરસેની વગેરે ભાષાઓમાં તો અને સુનું વિધાન ફરીવાર ન કરવું પડે માટે અહીં જ તે બને પ્રત્યાને જણાવેલા છે.
भ्यसः तो दो दु हि हिंतो सुंतो ॥८॥३९॥ ન કારાંત નામને લાગેલા ચતુર્થી વિભકિતના અને પંચમી વિભક્તિના બહુવચનના ગત્ પ્રત્યય ને બદલે પ્રાકૃતમાં ત્તો, તો, ટુ, દિ, fહંતો અને હું તો પ્રત્ય વપરાય છે.
+મ્ય–વચ્છકો-છત્તો-કાર્ડ માટે, ઝાડાથી વૃક્ષેપૃ: , , -વચ્છે+હો– છા - , , , –aછેટુવછાડ , , , , ,, -aછે+દિ–વછાર્દિ- , , ,,
વ-િ , , , -વચ્છે+દ્દિતો-વછાદિતો , , ,
વદિત છે છે , , , – કુંતો-વછી કુંતો ,, ,,
વચ્છેદુત છે , હેમ–૧૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કરા સર ટારા મકારાંત નામને લાગેલા ષષ્ઠીના એકવચન ને સ્થાને પ્રાકૃતમાં દક્ષ વપરાય છે.
gિu+=પિય+ર=પિયર-પ્રિય-વિયા, પ્રેમન+સૂ===+===–પ્રેમનું–છેઃ ૩૧મૂ–પવુંમરૂલ્સ–પવુંમર–કુંભની પાસેનું–૩૩મમ્ ૩ઘવુંમસ્સ સીગઢ-કુંભ પાસેની શીતલતા-૩યુમ ટ્યમ્ !
સે બિ જ ટારા આ કારાંત નામને લાગેલા સપ્તમીના એકવચનના ટિ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં g કાર (૨) અને દિમ પ્રત્યય એમ બે પ્રત્યય વાપરવા.
વૃક્ષ-+–વજી+મે-aછે–ઝાડ ઉપર કે ઝાડમાં- વૃક્ષ
, , -વચ્છે+મિન્વચ્છ , , , , ૩૧૩૫ સૂત્રના વિધાનથી બીજી વિભક્તિને બદલે તથા ત્રીજી વિભક્તિને બદલે સપ્તમી વિભક્તિ પણ વપરાય છે. આ નીચે એ બીજી વિભક્તિને બદલે થયેલ સપ્તમી વિભક્તિના રૂપનું ઉદાહરણ છે તથા ત્રીજી વિભક્તિને બદલે થયેલ સપ્તમી વિભક્તિના રૂપનું ઉદાહરણ છે: બીજીને બદલે સપ્તમી
ઢવ+ -+મિ-વરિમ–દેવને
ત+F–ત+Hિ –તદિ–તેને ત્રીજીને બદલે સપ્તમી
વિ+–વવ+રૂ–દેવ+મિમદેવ વડે
ત+–તા–તમિ–તમ-તે વડે અહીં વરિ અને તકિ રૂપો બીજી વિભક્તિના અર્થને તથા ત્રીજી વિભક્તિના અર્થને સૂચવે છે.
આ રૂપો દેખાવમાં તો સપ્તમીનાં રૂપે જેવાં જ જણાય છે પણ ટાલા૧૩૫ ત્ર દ્વારા અહીં હૈ શબ્દને તથા 3 શબ્દને લાગેલ દ્વિતીયાના તથા તૃતીયાના સ્થાનમાં સપ્તમી વિભક્તિ વપરાયેલ છે એટલે દેખાવમાં ભલે આ રૂપ સપ્તમીનાં રૂપ જેવાં જણાતાં હોય પણ તેનો અર્થ તે દ્વિતીયાની જેવો તથા તૃતીયાની જેવો સમજવાને છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૧૯૫ નH-- -તો-ટુ-ડ્યામિ તીર્થઃ 10ારારા
મકારાંત નામને લાગેલ પ્રથમાના બહુવચનનો નર, દ્વિતીયાના બહુવચનને સત્ અને પંચમીના એકવચનને કૃતિ એ બધા પ્રત્યેની પહેલાંના સમ નો દીધ થાય છે, તથા , દો, ટુ અને છઠ્ઠી વિભક્તિના બહુવચનને માન્ પ્રત્યય—એ બધા પ્રત્યેની પહેલાંના અને દીર્ઘ થાય છે.
પ્ર. બહુ - વૃક્ષ+જ્ઞ—વૈછે તેમ-છ––ઝાડ-વૃક્ષા: હિં બહુ - વૃક્ષ+શ=ઈ+- ,-ઝાડાને-ક્ષાનું ૫૦ એક ––==વ-મસ્aછો, વામો, વછ૩, વછાદિ,
વછાતો, વછી ઝાડથી–વૃક્ષાત્ પં. બહુ–વૃક્ષમ્ય-વ+જ્ઞો-aછો, વાર્તા-ઝાડેથી–વગેરે–વૃક્ષમ્ય:
૮૧.૮૪ સૂત્રથી દૂર્વ થાય છે તેથી વચ્છાને બદલે વછત્તો રૂપ પણ થયેલ છે. વૃક્ષ+ચ્ચ=ઈ+=aછા–વૃક્ષોથી-વૃન્યઃ » છ વછે+=ીંછી
, ૫. બહુ –વૃક્ષ+રામુ=વેછા =વશ્વાળ વૃક્ષોનું–વૃક્ષાનામ્ પ્રવ–સૂત્રમાં સિ મૂકવાથી તેના આદેશરૂપ તો, ઢો, તુ આવી જવાના જ
છે તો તેમને સૂવકારે અલગ શા કારણે ને બા ? ઉ–તિ પંચમીનું એકવચન છે અને આ સૂત્રમાં પંચમીના બહુવચનના
પ્રત્યયોને પણ લેવાના છે. તેથી જુદા ન જણાવ્યા હોય તે “ક”
કહેવાથી પંચમીના બહુવચનના પ્રત્યયો ન જ આવી શકે. કદાચ “તંત્ર'ના ન્યાય વડે પંચમીના એકવચનના તથા પંચમીના બહુવચનના ત્ય અક્ષરોની સમાનતાની અપેક્ષાએ સરખા હોવાથી સ ના નિર્દેશ દ્વારા ચમીના બહુવચનના તો, વોટું અહીં લઈ શકાય ખરી, પણ અહીં તો હું અને ને જુદે નિર્દેશ કરીને સૂત્રકારને એવું સૂચવવું છે કે પંચમીના બહુવચન મ્યમ્ ને દલે જે સ્તો, હા, ટુ વપરાય છે તે જ્યારે અકારાંત નામને લાગે ત્યારે અકારાંત મિના અંત્ય ૩ નો દીર્ઘ જ થાય. પણ શુ ન થાય.
સૂત્રમાં બતાવેલ કૃતિના નિર્દેશથી જે હા આ સૂત્રમાં આવી જાય એમ શુ કદાચ માની શકાય પણ ખાસ ઉપર જણાવેલ હકીકતને સૂચવવા આ સૂત્રમાં - aો એ ત્રણ પ્રત્યને જુદે નિર્દેશ કરવામાં આવેલ છે એમ આચાર્યનો ભિપ્રાય લાગે છે, તાપર્ય એ છે કે કઈ પણ અકારાંત નામના પંચમીના ટુવચનમાં સ્ત્ર પ્રત્યય લાગતાં વરછત્ત, વારો, વછાર એવાં જ રૂપે થાય. શુ વત્તા, વા અને જેક એવા રૂપ ન જ થાય.
For D
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
भ्यसि वा ॥८॥३॥१३॥ भ्यस् प्रत्ययन। माहेश३५ हितो, सुंता, हि प्रत्यये। अत नामने सासर હોય તે નામના અંતના કારને વિક૯પે દીર્ધ થાય છે. क्ष+भ्यसू=वच्छ+हिंता=वच्छाहितो, वच्छेहिता-वृक्षाया-वृक्षेभ्यः
वच्छ+सुंतावच्छामुंतो, वच्छेसुंता- , , वच्छ+हि-वच्छाहि, वच्छेहि
टाण-शसि एत् ॥८॥३॥१४॥ મકારાંત નામને કાનો આદેશ ળ અને શત્ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે નામના छाना अनी ए याय छे.
वृक्ष+टा-वच्छ+ण=वच्छेण-वृक्ष -वृक्षण
वृक्ष+शस्वच्छ असू-वच्छे-वृक्षाने-वृक्षान्. भावच्छे ३५मा ८४ सूत्रथा शस् न सोप थय। छ.
वच्छे पेच्छ-वृक्षाने ने-वृक्षान् प्रेक्षस्व अपणा, अप्पणिआ, अप्पणइजा-मा ३पमा टाना ण नथा ५६५ टा नाणा, णिआ अने णइआ छ तया या नियम न खाणे.
भिस्-भ्यसू-सुपि ॥८॥३॥१५॥ ત્રીજી વિભક્તિનું બહુવચન મિત્, ચતુથીનું તથા પંચમીનું બહુવચન મ્યમ્ અને સપ્તમીનું બહુવચન ગુ–એ પ્રત્યય લાગ્યા હોય તો નામના છેડાના એ ને ! य: जय छे. तृ. ५०- वृक्ष+भिसू-वच्छ+हि-वच्छेहि-क्षे। १3-वृक्षेभिः, वृक्षः
वृक्ष+भिसू+वच्छ+हिँ =वच्छेहिँ- , ,
वृक्ष+भिस-वच्छ+हिं-वच्छेहि- ,, ,, ५० ५०-वृक्ष+भ्यस्वच्छ+हिंतो=वच्छेहितो-वृक्षा-भाटे,-वृक्षेभ्यः
वृक्ष+भ्यस्वच्छ+मुंतो वच्छेसुंतो+ , , , ५.० ५०-वृक्ष+भ्यस्वच्छ+हिवच्छेहि-वृक्षाथी- ,, ,,
वृक्ष+भ्यस्वच्छ+हिंतो वच्छेहितो- ,, ,, ,
वृक्ष+भ्यसू-वच्छ+सुंतो=वच्छेसुंतो- , " " स० ५०-वृक्ष+सु-वच्छ+सु-वच्छेसु-वृक्षामां-वृक्षेषु
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
રૂડતા ઢઃ ટારૂાદા તૃતીયા બહુવચન મિત્ર, પંચમી બહુવચન સ્વર અને સપ્તમ બહુવચન , આ પ્રત્યય લાગ્યા હોય તે તેમની પૂર્વના–પહેલાંના–નામના છેડાના ? અને ૩ દીર્ધ થાય છે.
ફુ ને દીર્ઘ મિનૂ િિર+મિક્-રિરિર્દિ-વિહિંપર્વતો વડે–નિરિમિટનર
વૃદ્ધિ+મિન્ચુદ્ધિ+રિં–વૃદ્ધીf–બુદ્ધિઓ વડે–વૃદ્વિમિ:-નારી વધિ+મ– દિ+
f હીદં–જુદા જુદા પ્રકારનાં દહીં વડે–થિમિ –નપું.
૪ નો દીર્ઘ મિસૂ–તરુમસૂ–જુદું-તહેં-ઝાડ વડે–તમિ-નર૦
ધનુમિ-g+ર્દિ-ધorદૃ-ગાય વડે–ધનુમિઃ-નારી, મધુ+મમદુ-મદૃદૃજુદી જુદી જાતનાં મધ વડે–મધુમિ –નપું ૦
રૂ ને દીર્ઘ મ્યસૂરિ +ન્ગ–નિરિનિરીયો–પર્વતાથી–ગિરિમ્યઃનર ૦ નિરિ+મ્યસૂ–fmરિફંતો-મરાદિ તો- , , ,
રિસ્કુતી-નિરીકુંતો- ,, +મ્ય–વૃદ્ધિ કો-યુગો-બુદ્ધિઓથી-ખ્રિખ્યા-નારી૦ ધિ+મ્ય –મિ રહીમો–દહીંથી–વિષ્ય:–નપું
- ૩ ના વીથ –ત+મ્ય–તરો તરોતરુઓથી–તરુ-નર ધનુ+ભ્યશ્નg+–ળ-ગાયોથી–મુખ્ય –નારી૦ મધુ+ =+દુ+=+દૃો–મહૂડાંથી–મધુર્ગ:-નપું
રૂ નો દી મુ–નિરિ—–રિણુ–પર્વતોમાં–ffપુનર
વૃદ્ધિ—–યુદ્ધી,-બુદ્ધિઓમાં–વૃદ્ધિનારી૦ ધિ+મુ–કુ–દહીંમાં –ધિષ–નપું.
૩નો દીર્ષ મુસુહુરૂપુ-વૃક્ષોમાં–તરુપુ–નર
ઘનુસુધorણુ–ગાયોમાંનુષ–નારી૦
ધુપુ=મહુ–મહુડાંમાં–મધુ–નપું બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ ક્યાંય લાગતા પણ નથી, જેમકેવિરામમિનું ટાળગોષ્ઠિમારૃ-દ્વિજની ભૂમિમાં દાનરૂપ જલથી ભીનાં થયેલાં– द्विजभूमिषु दानजलादितानि.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આ વાક્યમાં અમીયું રૂપ થયું નથી પણ મમિણુ જ રહેલ છે.
વ િ, વછેjતો, વ –આ રૂપમાં પ્રત્યયની પહેલાં હું કાર કે ૩ કાર નથી તેથી દીર્ઘ ન થયો.
નિરિ, તરું –આ રૂપમાં બીજી વિભક્તિનું એકવચન છે, મિઝ, મ્યાત્રા કે પ્રત્ય જ નથી. તેથી આ નિયમ ન લાગે.
વતુર વા |૮ીરાની મિ, મ્ય, ગુરૂ પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે ચતુર્ શબદના ૩ ન દીધું વિકલ્પ થાય છે.
ચતુમિ -ચર+હિ-ચંદ, ચ-ચાર વડે–ચતુર્ભિ: ચતુરગ્નેચર+મો-ચંગ, ર૩મો–ચારથી-ચતુર્ન્સર
વતુર્મુ –૨૩+મુ– કું, વસું–ચારમાં–ચતુષે તૃતીયાના બહુવચન મિકૂના અને ચતુર્થીના બહુવચન તથા પંચમીના બહુ વચન ન જે આદેશો બતાવેલા છે તે તમામ આદેશે માં પણ આ નિયમ લાગે છે, ઉદાહરણ તે માત્ર એક જ આદેશનું બતાવેલ છે.
लुप्ते शसि ॥८॥३॥१८॥ બીજીના બહુવચન સૂ ને લોપ થઈ ગયા પછી તેની પહેલાંના ડું અને ૩ને દીધ થાય છે.
નર૦ રિ+શ=નિર–પર્વતને જે શિરીન વેલી નારી –વૃદ્ધિા =યુઠ્ઠી-બુદ્ધિોને જેajદ્ધ , નર૦–તા+રા++ –ઝાડોને જે–તેદનું
નારી –ધનુ+રા--ળુ છે– ગાયોને જે-ધઃ છેલવે સિળિો, તરુણ ઇ આ પ્રયોગમાં શસ નો લેપ થયા નથી પણ શક્ય નો નો થયો છે એટલે રૂપાન્તરની અપેક્ષાએ આ રૂપમાં પાર વિદ્યમાન જ છે એટલે આ નિયમ ન લાગે.
aછે –વૃક્ષાર્ લ–આ રૂપમાં શસસ્તી પહેલાં રૂ કાર તથા ૩કાર નથી પણ એ કાર છે. પ્ર.– રિ, યુદ્ધ વગેરેમાં પ બઢતવત્ ૮૩૧૨૪ ના નિયમથી ૮૩૧૨ સૂત્ર વડે
દીર્ઘ થઈ જશે તો આ સૂત્ર શા માટે બનાવ્યું ?
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[ ૧૯૯
ઉ——આ સૂત્ર બનાવીને આચાય એમ જણાવે છે કે ૮ાા૧ર મુ સુત્ર ખાસ કરીને છેડે ચવાળા નામને જ લાગે છે પણ સાર્વત્રિક નથી એ સૂચવવા તથા ૮।૩।૧૨ મું સૂત્ર પ્રયાગાનુસારે લાગે છે એ સૂચવવા અને ર્ કાર, ૩ કારને દીનિયમિત થાય જ એ સૂચવવા આ સૂત્ર જુદું રચેલું છે.
ઉ—
-આ સૂત્રમાં ‘ત્તિ' એટલું જ પૂરતુ છે, લુપ્ત નું શું કામ છે ? -ઝુપ્ત ન મૂકે તેા જે પ્રયાગામાં સૂતા ળો થયેલા છે તે પ્રયે!ગેામાં પણ આ નિયમ લાગી જશે અર્થાત્ ર્ નાનો થયે હૈય ત્યાં પણ આ નિયમ ન લાગે અર્થાત્ જે રૂપેડમાં સૂ કોઈ પણ રીતે હયાત ન હોય પણ રાજૂ ના લેપ જ થયું! હાય ઍટલે કાઈ પણ રીતે રૂપાંતર વડે પણ સ્ હયાત હાય જ નહીં ત્યાં જ આ નિયમ લાગે—એ સમજમાં આવે તે માટે ઉક્ત શબ્દ મૂકવા પડયો છે.
310
અવીને સૌ ॥૮॥શ?||
નપુસકલિીંગ સિવાય ખીજા લિંગવાળાં, અને અંતમાં ર્ કારવાળાં તથા ૩ કારવાળાં નામના અંતના રૂ અને ૩ના પ્રથમાના એકવચનમાં દીધ થઈ જાય છે.
fife+R=f1-પત--fft: યુÀિ+R=3ઢી-બુદ્ધિ યુનિઃ
તેંડુ+H=7-ઝાડ-73: *નુ+મ=ધળ-ગાય ધનુ:
વાઁદું, મદું-આ પ્રયાગમાં નપુસકલિંગી નામ છે તેથી દીધ ન થાયઃ શિર, વૃદ્ધિ, તરુ', શ્વેતુ આ બધાં રૂપે!માં પહેલી વિભક્તિ જ નથી તેથી દી ન થાય
કેટલાક વૈયાકરણાનિ, નિર્દે, વાવ, વિઠું-એ રૂપે।ને પ્રથમાના એકવચનનાં માને છે અને તેની સાધના આ પ્રમાણે બતાવે છે.
નપુંસકલિંગ સિવાયના ખીન્નલિ ંગમાં પણ ફેંકારાંત તથા ૩ કારાંત નામેાને પહેલીના એકવચનને સિ પ્રત્યય લાગ્યા હૈાય ત્યારે અતના ર્ અને ૩ના દીધ વિકલ્પે કરવા અને દીર્ધ ન થાય ત્યારે સિને બદલે ક્રૂનું ઉચ્ચારણ કરવું.
--નિઃ । નિદિ -નિધિઃ । ત્રાસ વાયુ: 1 વિદ્યુ’વિદ્યુઃ ।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન fસ નો કા હો વા તારારો નરજાતિમાં ફરવ પુકારાંત અને સ્વ ૩ કારાંત નામથી લાગેલા પ્રથમાના બહુવચન ગરને બદલે સર (B) અને અમો (મો) પ્રત્યયે વિક૯પે લગાડવા. નિ+ઝનૂ= =+= +==ઝા, મનચ–અગ્નિ
સાિઅનિ =કામો- , , , વાયુ+ગવાયુ =વાય૩ –વાયુઓ-વાયવ; , , ,
વાયુમો=વાયો-વાયુ- , , , જ્યારે આ આદેશે ન થાય ત્યારે બાળકો અને વાળો રૂપ થાય, જુઓ, ૮૩૨૨ અને શેષેતવત્ ૮૧૩૧૨૪ ના નિયમ વડે મનિ+–, વાયુ+ગન્ન=ા એવાં રૂપે પણ થાય, જુઓ, ૮૩૪.
જે જે નિયમો સર કારાંત નામને માટે કહ્યા છે તે બધા ૬ કારાંત અને સકારાંત નામને પણ લગાડવાના છે એવો અર્થ પેડકતવત ને છે એ બાબતમાં વિસ્તારથી ઉદાહરણે ૮૩૧૨૪ સૂત્રમાં આવનારાં છે. '
, – આ રૂપે સ્ત્રીલિંગી છે. તથા , મ –આ રૂપો નપુંસકલિંગી છે. તેથી આ નિયમ ન લાગે.
ગ્રી, વા–આ પ્રયોગમાં પહેલી વિભક્તિનું એકવચન છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
સળી, મો, વા, વાળો પછ–આ પ્રયોગમાં બીજી વિભક્તિનું બહુવચન છે તેથી આ નિયમ ન લાગે. અwીળો–અગ્નિઓને જુએ છે અને વાળો વાયુઓને જુએ છે.
વછા રૂપમાં મૂળ શબ્દ વ8 એ આ કારાંત છે તેથી તેમાં અંતે રૂ કાર જ નથી એટલે આ નિયમ ન લાગે.
વા તો ડો દારૂારશા પુલિંગવાળા દૂરવ ૩ કારાંત નામને લાગેલા પ્રથમાના બહુવચનના કર્યું ને બદલે આવો પ્રત્યય વિકપે વાપર.
સાધુ+==સાદુંવો=ાદ+ગવો=ાદરો-સાધુ-સાધવઃ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૨૦૧
જ્યારે વો ન થાય ત્યારે–સાદો, સાફ૩માં ૮૩ર૦ સૂત્ર લાગે. સાદું રૂપ ૮૩૪ સૂત્રથી થાય તથા સાદુળો ટાડાર સૂત્રથી થાય.
વૈચ્છા રૂપમાં મૂળ નામમાં ૩ કાર જ નથી. વળ , મદ્દ પ્રયોગોનાં નામો પુલિંગી જ નથી.
કા, સાદુળો પૈ–સાધૂન કેલરવ-સાધુઓને જે-આ પ્રયાગમાં પહેલી વિભક્તિનું બહુવચન નથી પણ બીજીનું બહુવચન છે.
- ઘ વ દારૂારા પુલિંગવાળા ટૂ સ્વ રૂ કારાંત નામને લાગેલા નરેન્દ્ર તથા સર પ્રત્યયને બદલે નો પ્રત્યય વિકલ્પ વાપરે અને પુલિંગવાળા ટુવ ૩ કારાંત નામને લાગેલા નમ્ અને રાય ને બદલે ને પ્રત્યય વિકલ્પ વાપરો.
રિઝ-નિરમળો–નિરિો રહૃતિ–પહાડો શોભે છે. નિય: રાગજો તદ+ગસૂતા+ળો તળ રતિ-ઝાંડ શોભે છે–તરવઃ ૨Tગતે નિરિ+રા–નિરિ –જિરિનો –પહાડોને જે-નિરીનું પ્રેક્ષત્ર તદુ+
રાતશુળt=arળો વછં–ઝાડાને જેતફનું છેલકર જ્યારે ળો ન થાય ત્યારે અને તક રૂપ થાય છે.
ડું, મ –આ રૂપ પુલિંગી નથી. જિરિ, ત–આ પ્રયોગમાં , શમ્ પ્રત્યય નથી.
છા, વ–આ રૂપોમાં મૂળ શબ્દ ? કારાંત કે ૩ કારાંત નથી.
કારાંત નામને લાગેલા નર્સને ળો થાય અને ઉકારાંત નામને લાગેલા રાક્ષને થાય એવો અનુક્રમવાળે અર્થ ન થાય માટે સૂત્રમાં નસ–શનો: એમ દિવચન મુકેલ છે અર્થાત ઈકોરાંતને લાગેલા તથા શરૂ ન નો થાય તથા ૩ કારાંતને લાગેલા ઝ તથા શ૬ ના ના થાય એમ જ સ્પષ્ટ અર્થ સમજવાનું છે.
સ–રસો: વીવે વા દારૂારણા પુલિંગી અને નપુંસકલિંગી સ્વ ૬ કારાંત અને હૃસ્વ ૩ કારાંત નામને લાગેલા પંચમી વિભક્તિના એકવચનને બદલે અને ષષ્ઠીના એકવચનને બદલે નો વિક૯પે વાપરે. પંલિંગીફ–નિરિ+સિ–રિ+=fifો ગાળો–પહાડથી આવ્ય-f: યાત:
નિરિશ્ન-જિરિયન =ળિો વિમા–પહાડને વિકાર-રિ: વિજાર:
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
૩–તા+સિતકુળ =સ કો-ઝાડ પાસેથી આબે–તર: માત:
તર+-તરુ+=ાળો વગાર-ઝાડને વિકાર તર: વિશ્ચરઃ નપુંસક- ધટિળી મા-દહીં પાસેથી કાવ્યો–દન: સાત
રાધ+–ળિT-વૈદિનો વિકારા-દહીંનો વિકાર- સત્ર: વિવારઃ મધુ+૩ સિમો –ળ ગામ-મધુથી આવ્યા. મધુ: માત:
મધુ+3-ટુ -ગટુળો વિચાર-મધુનો વિકાર-મધુન: વિવાર:
જ્યારે આ ળે પ્રત્યય ન લાગે ત્યારે હું કારત નામના પંચમીના એકવચનમાં કિરી, શિરીર, કિરીતિ રૂપે થાય છે અને ૩ કારાંત નામ છે તો, તે, તefહંત રૂપ થાય છે.
જે ન થાય ત્યારે ઉઠીના એકવચનમાં નિરિરસ, તરુ રૂપ થાય છે.
નિરિણા, તરુણા –નિરિના કુળા કૃત–આ વાકયમાં રસ તથા પ્રત્યય જ નથી પણ તૃતીયાનું એકવચન છે. તેથી આ નિયમ ન લાગે.
યુટ્રીસ, બૂમ મિકી –બુદ્ધિથી અને ગાયથી પ્રાપ્ત કર્યું અને બુદ્ધિની તથા ગાયની સમૃદ્ધિ-આ વાક્યમાં પુલિંગ કે નપુંસકલિંગ નથી પણ સ્ત્રીલિંગ છે, તેથી આ નિયમ ન લાગે.
દમામ, મરણ-કમળથીકમળનું–આ રૂપમાં મૂળ શબ્દ જેમ છે અને તે નપુંસકલિંગી પણ છે છતાં મૂળ શબ્દને છેડે ટુ કાર કે ૩ કાર નથી તેથી, આ નિયમ ન લાગે.
ટો ના દ્રારા પુલિંગ અને નપુંસકલિંગી ? કારત અને ૩ કારાંત નામને લાગેલા રા ને બદલે વાપરે. પુલિંગ–નિરિક્ટા-1િળા–ગિરિ વડે–નિરિણા
જામજ+રા–સામખિ+ા ગામના મુખિયા વડે-ગાળ્યા રત્રપુરા–વઢવું-ખળાને સાફ કરનાર વડે–વવા
તારી-તપુળાઝાડ વડે–તપુ, નપુંસક-દ્ધિદિક્ષા-દહી વડે–દના
મટુ –મંદુ -મધુ વડે–મધુને
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્ત-અષ્ઠેસ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[ ૨૦૩
fપરી, તાર, fĚ, મૃદું—આ રૂપેામાં ટા વિભક્તિ જ નથી, પણ પ્રથા વિભક્તિ છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
બુદ્ધી, ધજા---આ રૂપે)માં પુલિ'ગી કે નપુ ંસકલિંગી નામ નથી પણ સ્ત્રીલિંગી છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
મહેશ-૩૫માં મૂળ શબ્દ કારાંત નથી, પહુ અકાર ત છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
વહીયે વાત્ મ્ મે ૫૮ારી
નપુસકલિંગી સ્વરાંત નામને લાગેલા પ્રથમાના એક સિને બદલે મેં વાપરવા
વન+5=+=ăવન–વનમૂ
પ્રેમ+સુ=પમ+મુ=પમાં-પ્રેમ-પ્રેમ Tft+1=;હિ+મ=ર્યા.-દહી- ધ
મધુ+=મદુ+મ્=મજું -મધુ-મધુ
સંસ્કૃતમાં પ્રથમાના એકવચનમાં ધિ અને મધુ રૂપે। થાય છે, એ રૂપે ઉપરથી વણ પરિવર્તનના નિયમ દ્વારા પ્રાકૃતમાં પણ હિં, મટ્ટુ રૂપે! સાધી શકાય છે જુએ ૮૫૧૧૮૭,
'
કેટલાક વૈયાકરણે ને બદલે અનુનાસિક વાપરવાની પણ ભલામણ કરે છે, એમના મતમાં-હિં, માઁ એવાં રૂપે। પણ પ્રથમાના એકવચનમાં થાય છે.
વાહો પુલિંગ છે, વાછા સ્ત્રીલિંગ છે તેથી આ બન્ને રૂપે નપુ ંસકલિંગી નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
સૂત્રમાં રાત જણાવ્યાથી અહીં તમામ સ્વરાંત નામેા સમજવાં પણ ઉપરના સૂત્રની જેમ માત્ર કારાંત કે ઉકારાંત જ ન સમજવાં.
નન્દ્ર-શસğ-કું-ચઃ સન્નારીથર્થી: ૫૮૦ર૬॥
નપુંસકલિંગી નામને લાગેલા પ્રથમાના હુવચનને અને દ્વિતીયાના બહુ-વચનને બદલે અનુસિક હૈં, અનુસ્વારવાળા ૐ અને fળ પ્રત્યયેા વપરાય છે. તેમજ આ ત્રણે પ્રત્યયેાની પૂર્વે આવેલા સ્વરને દી થઈ જાય છે.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४]
अने आ
इँ — ज+ज=ज +इँ = जाएँ--यानि
त+जस्त+इँ=ता हूँ-ते । -ज्ञानि
वचन+जस्= वयण+इँ = वयणाइँ-वयना - वचनानि
जाई' वयणाइँ अम्द्दे - वयो यमाशं- यानि वचनानि अस्माकम्
इन ई
उने। ऊ
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
- पङ्कज + जस्= पंकयइ = पंकयाई - भो- पङ्कजानि
पङ्कज + शस्= पंकय +इ = पंकयाइ - मान
"
उम्मीलति पंकयाइ चिट्टति पेच्छ वापीसतां उभो हे अथवा जीवतां
કમળાને જુઓ.
उन्मीलन्ति पङ्कजानि तिष्ठन्ति प्रेक्षस्त्र वा
दधि+जस्= दहि + ई = दहीई" -हीं थे। - दधीनि दधि + = दहि + ई = दही-मोने
""
मधु+जसू=महु+इ =महूइ - भडुsi - मधूनि मधु+शस्=महु +इ =भहूइ --भडुडाने-मधूनि
णि -- पङ्कज + जस्! = पंकय + णि=प कयाणि - उभो उभोने-- पङ्कजानि पङ्कज + शस् ।
दधि + जस् | दहि + णि= दहीणि नुही नही जतन हहीं खो तथा नुही शस्नुही भवनां हहीं माने दधीनि
मधु+जस् | =महु+णि= महूणि नुही ?ही भवनां भध तथा बुट्टी नही शस्लतन भधनि-मधूनि
वच्छा, वच्छे–थ्या ३पाभा भूज नाम नपुंसउसिंगी नथी तथा या नियम
नागे
મુદું રૂપમાં સ્ કે શરૂ પ્રત્યય જ નથી પણ પ્રથમાના એકવચનના પ્રત્યય છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
स्त्रियाम् उद् - ओतौ वा ||८|३|२७||
નારીજાતિના નામને લાગેલા પ્રથમાના બહુવચન TMTM ના સ્થાનમાં ૩ અને ો વપરાય છે તથા દ્વિતીયાના બહુવચન શરૂના રથાનમાં પણ ૩ અને કો
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુચિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
૨૦૫. વપરાય છે. આ ૩ અને મો પ્રત્યયની પહેલાંને સ્વર હૃસ્વ હોય તો દીર્ઘ કરે.
મા નન્ન –મારા +=મા, મામા,માળાઓ માાઃ
શર્મા+=માાર, મામોમાળાઓને , યુદ્ધ+=|-વુદ્ધિન=ચુદ્રી, કુમો-વિવિધ પ્રકારની બુદ્ધિઓ-વૃદ્ધયઃ
રા-વૃદ્ધિ+ો યુદ્ધ૩, વૃદ્ધો-વિવિધ પ્રકારની બુદ્ધિને–વૃદ્ધ: સવિઝનૂ=+==સ –સો+–સમો | સખીઓ-સવાય
શરૂ=૧૩ સૌર–સદી–સોસખીઓને-સવીઃ g+=+=g+==gs, જુઓ જુઓ–
ગાન: ઘg+શ=[+૩, ઘm=ળો -જીબો ગાયોને વધૂ+=+=વટુ+૩-૧૬ વહુ+મ-વ૬મો વ વવ , वह+शस्व हुउ, बहूओ
વહૂઓને વધુ જ્યારે ૩ અને ૩ પ્રત્યયો ન વપરાય ત્યારે મા, યુદ્ધ, સટ્ટ, બળ, વજૂ રૂપો થાય છે. વચ્છ-આ રૂપમાં મૂળ વ શબ્દ નારીજાતિને શબ્દ નથી, માટે આ નિયમ
ન લાગે-વૃક્ષાઃ મારાઇ ચં–પ્રયોગમાં પ્રથમ તથા દ્વિતીયાના બહુવચનને પ્રત્યય નથી, પણ તૃતીયાના એકવચનને પ્રત્યય છે, તેથી આ નિયમ ન લાગેમાથા કૃતમ્ |
તઃ તે જ મા વા દ્રારા ર૮ સ્ત્રીલિંગી એવા દીર્ઘ કારાંત નામને લાગેલ પહેલી વિભક્તિના એકવચનના ને બદલે, પહેલી વિભક્તિના બહુવચનના અ( ગર્)ને બદલે અને બીજી વિભક્તિને બહુવચનના અa(ા)ને બદલે ૩ વિકપે વપરાય છે.
પ્ર. એ. વ૦-gણા હૃદંતીસા, હૃતીઆ હસતી-gષા ફુવનતી પ્રય બ૦ વ –ોરીગા, ર–ગોરીએ–શીર્થ: દિ બ૦ વ–નોરમા, ગોરી–ગોરીઓને–ગરી:
તા-– ગદ્ગાર્પ , વ તુ હસે ટારૂારા
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગેલા ત્રીજી વિભક્તિના એક વચન સને બદલે માં, મા, ૬ અને 9 ચાર પ્રત્યે વપરાય છે અને એમની પહેલાંને સ્વર દીર્ઘ થઈ જાય છે. એ જ રીતે ષષ્ઠી વિભક્તિના એકવચન ને બદલે અને સપ્તમી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
વિભક્તિના એકવચન ને બદલે ૨, ૩, હું અને આ ચાર પ્રત્યે વપરાય છે. તથા તેમની પહેલાંનો સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
પંચમી વિભક્તિના એકવચન ૩તિ ના સ્થાને તો એ, સી, ડું અને શુ પ્રત્યયો વિકલ્પે વપરાય છે અને એની પહેલાંને સ્વર દઈ થઈ જાય છે.
૮૩૩૦ સૂત્રમાં નિષેધ કરેલ હોવાથી મુદ્ર વગેરે ગાકારાંત શબ્દનાં મુદ્દામા વગેરે રૂપ ન થાય માટે તેમને ઉદાહરણમાં જણાવેલ નથી.
આકારાંત નામનાં તૃતીયાનાં, વક્કીનાં તથા સપ્તમીનાં એકવચનનાં રૂપોમુદ્વારા-મુદ્દામ=મુદ્દામ–મુગ્ધા વડે-મુઘયા
મુદ્ધારૂં મુદ્ધા— , , , મુદ્રા+=યુદ્ધા- ,, ,, ,,
એ જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાનાં રૂપો સમજવા મુક્કાનું છ પ્રત્યયવાળું રૂ૫-મુદ્ધિમાન મુદ્રિકા =ગિામ-મુમ્બિકા વડે–મુધવા
મુતરા-+{=મુદ્ધિમા- ,
મુદ્ધિ+=મુઢિયા- , , એ જ રીતે માનાં રૂપોઇમરાનું વ પ્રત્યયવાળું રૂપ ધરિા વઝિગારા=મડા+=મત્રિ.--કમલિકા વડે– कभलिकया
સમન્નિ+=ામજિકા– ,
મઢિયg+=જેમઢમા ,, , એ જ રીતે દૂરવ રૂકારાંતના રૂપો સમજવા કારાંત–વૃદ્ધિ+=વૃદ્ધિ+4=9ઢીઝ બુદ્ધિ વડે-વૃદ્ધા
વૃદ્ધિની વૃદ્ધીકા- , , , શુદ્ધિ+ફૅ=ી - , , ,
વૃદ્ધિ+=વૃદ્ધીe= , , , એ જ પ્રકારે દીર્ઘ ઈકોરાંતનાં એકવચનનાં રૂપો– ઈંકારાંત––સવીરાસી અકસીંગ–સખી વડે-સરહયા
રસ+=સદીમાં , , સક્=સહીફ ,, ,, રા =સંg
તટ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
એ જ પ્રકારે દૃસ્વ ઉકારાંત સ્ત્રીલિંગી નામનાં રૂપો— હકારાંત ધનુ+1=ધળુ+ત્ર=ધળૂત્ર-ગાય વડે-ધન્યા
*નુ+=*નૂત્રાઘેનુ+5=ધબૂટુધળુ+=ધળQ
..
એ જ રીતે દીકઊકારાંત સ્ત્રીલિંગી નામનાં રૂપે નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે
સમજવાં :
"
17
""
વર્લ્ડ્સ+૩=૪ - ..
ور
કારાંત-વğ+ા=વટ્+=સૂત્ર-વ વર્લ્ડ-વા
g+=z-,' ',
,,
>>
,,
..
..
..
વહૂઁ+=qg[- },
ઉપર જે ઉદાહરણા આપેલ છે તે બધાં નમૂના રૂપે ફક્ત એક ટા પ્રત્યયને લગતાં જ આપેલાં છે પણ બીજા બાકીનાં છઠ્ઠી વગેરે વિભક્તિનાં ઉદાઽરણા આપેલ નથી, કારણ કે જે ઉદાહરણા આપેલ નથી તે બધાં જ ટા વિભક્તિવાળાં રૂપોની જેમ જ થાય છે, તેા એ નહી. પેલાં બધાં જ ઉદાહરણા પણ ઉપર આપેલ ઉદાહરણ જેવાં સમજી લેવા,
પાંચમી વિભક્તિના ર્ પ્રત્યયને બદલે તેા શ્ત્ર, ચા, ૬, ૬ એ ચારે આદેશા વિકલ્પે થાય છે.
21
""
31
સાકારાંત—મુદ્દા+ટા-મુદ્રાલ, મુદ્દાર મુદ્દાદ્
પષ્મીનાં તથા સપ્તમીનાં એકવનમાં રૂપ પણ આવાં જ છે.
વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે આકારાંત વગેરે નામેાનાં પંચમીનાં રૂપે નીચે પ્રમાણે છે : ગાકારાંત-મુન્દ્રા +૩.તિ-મુલૢાબ, મુદ્દારુ, મુદ્દા"
મુદ્રાનો, મુદ્દાય, યુદ્ધાદિતો મુગ્ધાથી-સુધાયા:
અથવા
રૂકારાંત--વ્રુદ્ધિ+ઽસિ-યુદ્ધોત્ર, યુદ્ઘીબા, બુદ્ધ, યુદ્ધÍÇ અથવા યુપીશો, બુદ્ધી, યુદ્ધ હિતો ફૂંકારાંત-સÎ+3.સિ=સહીત્ર, સોલા, સહી, સદ્દીપ અથવા सहीओ, सहीउ, सहीहिंतो કારાંત—ધનુ+3.સિ=', ધેનૂ, વેટ્ટુર, घेण અથવા વસો, ધક, બળદિંતો
[૨૦૧
-
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન કારાંત–વંદૂ+૩.સિ=ચૈત્ર, વૈદુમા, વંદૂક, દૂર
અથવા વદ, વદૂક, વહૂતિ આ આદેશે વિકલ્પ થાય છે તેથી જ્યારે આ આદેશો ન થાય ત્યારે જે રૂપ થાય છે તે આ પ્રમાણે છે
મુગો, મુદ્રા, મુદ્રાતિ !
મો, ર, રતિ | સમો, સી, સીતા ભૂલો, પૂર, ધાર્દિતા !
બ, વર, તો ! છે જે અત્તર” દારૂાઉ ૨૪ સૂત્રથી માકારાંત, હકારાંત, રંકારાંત, સકારાત અને કારાંત શબ્દોને પણ પ્રકારની જેમ પ્રત્યય લાગે છે તેથી અહીં સાકારાંત વગેરે શબ્દોને ઢાકામું સૂત્ર તથા ૮૩૧૨મું સૂત્ર પણ લાગે છે તેથી મુદ્રા વગેરે શબ્દને બકારાંતને લાગતા , ૩, તો વગેરે પ્રત્યયો પણ લાગે છે અને અહીં જણાવેલા પંચમીના એકવચનમાં પ્રત્યય લાગતાં વૃદ્ધિ, ઘg, ર૬ (રતિ)) શબ્દોના અંત્ય સ્વરનો દીર્ધ પણ થાય છે.
ઉપરના નિયમમાં જે ચાર–એ, બી, ૬, g–પ્રત્ય કહ્યા છે તેમાંને મા પ્રત્યય સાકારાંત નામને લાગતું નથી. તેથી એનાં ત્રીજી, ષષ્ઠી અને સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનમાં ત્રણ રૂપો જ થાય, ચાર ન થાય.
મારી શબ્દનું મામા અને નાના (સં. નના) શબ્દનું નાન્હાના રૂપ ન થાય.
મા, મારા, માઢાઈમાળા વડ–માહ્યા–આ ત્રણે રૂપો જ થાય. અને આ જ રૂપ પંચમી, ષષ્ઠી અને સપ્તમી વિભક્તિમાં પણ થાય છે.
प्रत्यये डीः न वा ॥८॥३॥३१॥ સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં “' ઇત્યાદિ રાજાર, મૂત્રથી અમુક અમુક પ્રત્યયોને લીધે નામને હું (ક) લાગે છે એમ કહ્યું છે તે હું () પ્રત્યય પ્રાકૃત ભાષામાં પણ સ્ત્રીલિંગી નામને વિકલ્પ લાગે છે, જ્યારે હું (૩) ન લાગે ત્યારે આ લાગે છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અયાયતીય પાદ
(૨૦
સા (હો)=સફળ–સાધના-સાધના સાફ+ગી= સી – એ
કુદર+ર્ડ કરી, જ્યારે ફી ન થાય ત્યારે લુહાર –કુરુદેશની સ્ત્રી સાદા શબ્દને સંસ્કૃતના ૨૪ર૦ મા સૂત્રથી હી થાય છે અને સારુ વગેરેમાં સંસ્કૃતના રાજા૧૮ મા સૂત્રથી મા થાય છે.
ગાર સઃ IIટારૂારૂશા જે પુલિંગી નામ જાતિવાચક નથી એવા પુંલિંગી નામમાંથી સ્ત્રીલિંગી બનેલા નામને હું (ડી) પ્રત્યય વિકલ્પે લાગે છે.
નીર, નીરા-લીલા રંગવાળી વાસ્ત્રી, ચા-કાળા રંગવાળી
માળી, દુસમાળા–હસતી મુHળ, સુqળા - શૂર્પળવા વિશેષ નામ છે માં–મ+=મી, મા–આ સ્ત્રી વડે– નયા
+Gફળ, ફુમા–આ સ્ત્રીઓનું–આસામ –+=gs, gબા–એ સ્ત્રી વડે–પ્તા
છું+=, gશi–એ સ્ત્રીઓનું—પુતારા રિની-હાથણી, અયા–ગ-બકરી, pયા– –ઘેટી, આ ત્રણે નામે જાતિવાચક છે તેથી તેને કી વિકલ્પ ન થાય.
જે શબ્દોને સી પ્રત્યય લગાડવાનું વિધાન નથી એવા શબ્દોને આ વિધાન લાગે છે. જે નામો માટે નિત્ય કી નું વિધાન છે તેને આ નિયમ ન લાગે, તેથી જોરી, મા એ બધામાં નિત્ય ફી લાગે છે તેથી જોર, જો; કુમારી, મારા એવાં. રૂપો ન થાય.
વિ-તત્તર ગણિ-ચમ-ગામ માટે રૂારા પહેલી વિભક્તિનું એકવચન, બીજી વિભક્તિનું એકવચન અને ષષ્ઠીનું બહુવચન–એ ત્રણ વિભક્તિનાં પ્રત્યયો સિવાય બીજી કોઈ પણ વિભક્તિના પ્રત્ય. લાગે ત્યારે વિમ્, ચતું , તત્ એ ત્રણ શબ્દોને જ વિકલ્પ લગાડવો.
વિ+જ્ઞ-++ો , શામ–કઈ કઈ સ્ત્રીઓ–ા: વિના - w=g, વાઈ-કઈ સ્ત્રી વડે–રયા
f+-જી+;=ીયુ, રાહુ-કઈ સ્ત્રીઓમાં– વાયુ હેમ-૧૪
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
3.
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
એ જ પ્રકારે ગીગો, ગાગો-જે સ્ત્રીઓ –
તીગ, તામ-તે સ્ત્રીઓ-વગેરે રૂપો સમજવાં. ક્ષ, ગા, તા-એ ત્રણમાં પહેલી વિભક્તિના એકવચનને પ્રત્યય છે. જં, ઉં, –માં બીજી વિભક્તિનું એકવચન છે.
વાળ, ગાળ, તા–માં જામ, યારામ, તાસામ્ એમ પછીનું બહુવચન છે એટલે આ રૂપોમાં આ નિયમ ન લાગે – હી પ્રત્યય વિકલ્પ ન થાય , , તીન એવાં જ રૂપ થાય.
छाया-हरिद्रयोः ॥८॥३॥३४॥ નારીજાતિવાળાં છાયા અને રિસા નામને ફી વિક લાગે છે, જ્યારે જ ન થાય ત્યારે મા લાગે છે.
છાદ, છાયા-છ-છાયા છી , દૃ –હળદર–રિકા
“ઈશા: ST દ્વારારૂપ સ્ત્રીલિંગી થવું વગેરે શબ્દોને મા (ST) પ્રત્યય થાય છે.
કૃ==ાહૂ =ણ–બહેન–સ્ત્રા નાના+= += -નણંદ-નાના હિ+=તિ+ગા=ત્રિા-દીકરી–હિતા ગો+જોવા+918મમા=માગાયન: (અહીં જે ના જય માટે
જુઓ ૮૧૧૫૮ ત્રિા-દીકરીઓ વડે–હિતૃમિ: સુત્રિાકુ-દીકરીઓમાં–gિy દુન્નિાહુ-દીકરીને પુત્ર–કુતૃિત:
દૂર અને દારૂારૂદ્દા બીજી વિભક્તિનું એકવચન- પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે કોઈ પણ સ્ત્રીલિંગી નામના અંત્ય સ્વરનો હૂવ કરવો.
મા =મારું-માળાને–માન્
માળા+અમૂલમા–હસતીને–સમાનામ્ નમ=ાડું–નદીને–
ત્તમ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુનિ-અદમ અદાયન્વતીય પાદ
( ૨૧૧
દુસમાળ+=સમાળિ–હસતીને-સમાનામ
વઠ્ઠ+શ—દું-વહુને-વધૂમ્ મારા, સહી, વ–આ ત્રણે ઉદાહરણમાં બાજી વિભક્તિને ગમ્ પ્રત્યય નથી. પણ પ્રથમાના એકવચનને ૨ પ્રત્યય છે. તેથી હૃસ્વ ન ચ.
न आमन्त्र्यात् सौ मः ॥८॥३॥३७॥ ૮ર૫ સૂત્રના નિયમ દ્વારા પહેલી વિભક્તિના એકવચન ને નપુંસકલિંગમાં શું થાય' એમ જે વિધાન કરેલ છે તે સંબધનચક નપુંસકલિંગી નામને ન લાગે.
તૃ+=દે તન-હે તૃણધાસ - તૃળ ! વધિ-+=દે દિ–હે દહીં– રધિ ! મદુ+= મદુ-હે મધુ-દે મg!
તે વ: વા ટારારૂટ દ્રાકાર ના નિયમ વડે પહેલી વિભક્તિના એકવચનને બદલે છે જ્યાં જ્યાં થવાને સંભવ છે તે અને ૮૩૧૯ સૂત્ર દ્વારા કારાંત, શું કારાંત અને સકારાંત નામના અંત્ય સ્વરને દીર્ઘ થવાને જ્યાં જ્યાં સંભવ છે તે–આ બને વિધાન સંબોધનના એકવચનમાં વિકલ્પ લાગુ કરવાં. જોકે ૮૩૧૯ મું સૂત્ર સીધી રીતે રૂ કરાંત તથા ૩ કારાંતને જ લાગે છે તો પણ રોવે વાવત ૮૧૨૧ ના નિયમથી ૮રૂા૧૨ મું સૂત્ર આ કારાંત નામને પણ લાગુ પડે છે એમ સમજવું, એથી આચાર્યો દ્વારા ૧૯ મું સૂત્ર આ કારાંતને પણ લાગુ પાડેલ છે. ઇ કારાંત––દે તેવ! હું તેવો
હે રવાસમા ! દે રવમાસમાળો
અજ્ઞ! કાગ ! ટુ કારત––દે દૂર ! જે રિ સકારાંત ગુહ ફ્રે !
વદ ! હૈ વર્ નાવિયુગ ! અથવા ગાવા વદુ ! હે પ્રભો ! જાનિ દ્વારા વિશુદ્ધ
વડે–રાતિવિન ગમો! વા િવદ ! અથવા પદુ! નિવોu–હે પ્રભો ! વેલકમાં બે પદાર્થ– પ્રમો
અથવા ગમ!
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રશ્ન--ત્રકારાંત નામને તે! ો જ થાય છે અને તેને દી' થવાના તે સંભવ જ નથી છતાં અહીં અકારાંત નામને પણ દીધનું વિકલ્પે વિધાન શી રીતે થઈ શકે:
૨૧૨]
ઉત્તર––પ્રશ્ન બરાબર છે. જો કે કારાંત અને કારાંત નામને જ દીધ થવાની રાષતા ૮૫૩૫૧૯ સૂત્ર પ્રમાણે છે તે પણ આ સૂત્રની વૃત્તિમાં જણાવેલ છે કે કારાંત, કારાંત અને અકારાંતને દીધ પ્રાપ્ત છે તે વિકલ્પે થાય એ ઉપરથી સમજવાનું છે કે ૮૩૫૧૯ મું સૂત્ર ચકારાંત નામને પણ લાગે છે એટલે ફેંકારાંત વગેરેને જે દીધું નિત્ય પ્રાપ્ત છે તે વિકલ્પે થાય અને સફારાંત નામને તે। દી પ્રાપ્ત જ નથી છતાં આ સૂત્રમાં કરેલા સૂચનથી તે અપ્રાપ્ત દી પણ કારાંત નામને વિકલ્પે ચાય અર્થાત્ આ નિયમ કારાંત, કારાંત અને કારાંત નામેાના અન્ય સ્વરને વિકલ્પે દીધ કરવાનું પણ કહે છે અને જ્યાં દી અપ્રાપ્ત છે ત્યાં પણ દીર્ઘ વિકલ્પે કરવાનું કહે છે.
..
નીચે જણાવેલા પ્રયાગમાં દી પ્રાપ્ત નહાતા તે આ નિયમથી દીનું વિધાન વિકલ્પે કર્યુ છે એટલે કારાંત નામને અે વિકલ્પે લાગે તથા દી પણ વિકલ્પે થાય એથી આ નામેાના ભેાધનમાં ત્રણ ત્રણ રૂપો થાય છે——
? સેવ !, દે તેવો!, ઢે તેવા !
ઢે ગોયમ !, હૈ પોયમો !, હૈ વોચમા !
હૈ વ્યાસવ !, હૈ ાસવો!, હૈ દાસવા !
રે રે રજ્યા !, રે રે વ્રુદય ! હે ચપળ−રે તે આવ !
૨! રે! નવિનય ! રે! રે ! નિવિળયા !−હે નિય−રે રે નિર્દેનર !
રૂકારાંત, ૐકારાંત નામેાને તે। દીધ પ્રાપ્ત જ છે પણ આ નિયમથી સખેાધનમાં દૌ વિકલ્પે થાય છે તેથી તે નામાનાં માત્ર એ બે રૂપો થાય—
હૈ હરી!, હૈ હરિ !
દ્દે યુદ્ઘ!, દ્યે ગુરુ !
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-આઇટમ અયાય-તૃતીય પાદ
[ ૨૧૩
કારાંત શબ્દોનાં રૂપાની સાધના વિશેઃ
Bત અત્ વા |ઢારારૂ I સંબોધનના એકવચનમાં હું પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ત્ર કારાંત નામને વિક૯પે નકારાંત કરવાનું છે–વિકલ્પ નકારાંત સમજવાનું છે– કારાંત નામના અંત્ય -૬ ને ૩ વિકલ્પ કરવાના છે.
પિતૃ+=દ્દે ! અથવા fપમાં–હે પિતા – પિત! હતૃ+સૂ= રામ! અથવા ટ્રે રાધાર !–હે દાતાર-ઢે સાતઃ !
नाम्नि अरं वा ॥८॥३॥४०॥ સંબંધનના એકવચનમાં સૂ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે પિતૃ, પ્રાતૃ, માત્ર વગેરે વિશેષ સંબંધસૂચક એટલે વિશેષ સંશાસૂચક સંબંધસૂચક નામના દ ને બદલે મરે વિક૯પે વાપરો.
પર !, દે વિમ!–હે પિતા !— વિતઃ ! દે સત્તાર !–હે કર્તા-હૈ વર્તઃ !આ શબ્દ વિશેષ સંબંધવાચક નથી તેથી સંબંધનના એકવચનમાં ત્તાર રૂ૫ ન થયું.
'S
વાં ગાપ ! તારાશા સંબંધનના એકવચનમાં સૂ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે જે નામને છેડે સાપુ પ્રત્યય લાગેલ હોય તે નામના અંત્ય મા ને વિકલ્પ ૪ કરો.
દે મારે!, માઢા!–હે માલા – મા! દે મહિ!, હે મહિ —હે મહિલા !– મહિ! ૨ ડિઝg!, રિઝમા !–હે આર્યાં – મા ! દે !, દે વનિમા ! હે ઘરડી સ્ત્રી ?– ફ્રે ગા!િ દે પિવછા !–હે ફાઈ!-- પિતૃદવસ!—આ રૂપમાં અંતે જે મા છે તે વા નો
નથી તેથી ૫ ન થયા. દે માફચ્છા !–હે માસી !–દે માતૃ વક્ષ: - ,
, , બહુલ અધિકારને લીધે કઈ કઈ નામમાં મા ને શો થઈ જાય છે–
! હે અમ્મા !–દે ! અહીં એવા શબ્દ છેડે મમ્ વાળે છે. અમ્મા ! મifમ મળg-હે માતા ! તારા કહ્યા પછી કહું છું રે મને !
भणामि भणिते
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રાકૃત શબ્દોમાં સાકારાંત સ્ત્રીલિંગી શબ્દો બે જાતના છે. એક તે છેડે ચાકૂ પ્રત્યયના “મવાળા અને બીજા માત્ર સાધારણ મા વાળા
મારી વગેરે શબ્દો માપૂ પ્રત્યાયના શી વાળા છે અને પિછી, સરિયા, વાવિયા, જિના, છુંદા, સણા, નવા વગેરે શબ્દો સાધારણ “મા'વાળા છે એટલે જ્યાં મા ને આને લગતું કોઈ વિધાન હોય ત્યાં ઉપર જણલા પિછી વગેરે સાધારણ આ વાળા શબ્દો નહીં જ લેવા.
no
ho
– તો દૂર ટારાસ્કરા સંબોધનના એકવચનમાં ૬ લાગ્યો હોય ત્યારે દીર્ધ શું કારાંત અને દીર્ઘ ૪ કારાંત નામના અંત્ય સ્વરને હૂર્વ કરવા.
દે ની+=હે ને !–હે નહિ! દે જામળારૂ નામનિ–હે ગામના મુખી !– ગ્રામળિ! દે સમીક્સ–દે સમાહે શ્રમણી!–દે શ્રમનિ દે વધૂ+– વદુર્હે વહૂ-ટ્ટે વધુ પૂ+= ૦૬-હે ખલપુ-ખળાને સાફ કરનાર-દે ઢg!
વિવા: દારાણા જેને છેડે વિમ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે એવા દીધું છું કારાંત અને દીર્ઘ કારાંત નામના અંત્ય સ્વરને હસ્વ કરે. એટલે વિવ૬ પ્રત્યયવાળાં તમામ કારાંત અને જ કારાંત નામ હસ્વ હુંકારાંત અને હસ્વ ૩ કારાંત જ સમજવાં.
પ્રામ+=+મળી+ગા=ામM-ગામના અગ્રેસર વડે–પ્રામા ર૭પૂરા=
વળા =વસ્ત્રગુણા-ખળું સાફ કરનાર વડે–વસ્ત્રાવા જામM-+સૂ=ાનપીળો=ામગિળો–ગામના નેતાનું-ગ્રામળ્ય:
[+=ીવુળ =વવુળ-ખળું સાફ કરનારનું–હરુવ:
ऋतां उद् असि-अम्-औषु वा ॥८॥३॥४४॥ પહેલી વિભક્તિનું એકવચન સિ. બીજી વિભક્તિનું એકવચન [ અને પહેલી તથા બીજી વિભક્તિના દ્વિવચન શૌને છોડીને બીજી ગમે તે સ્વાદિ વિભક્તિ લાગી હોય ત્યારે સકારાંત નામોને વિકપે સકારાંત સમજવાં એટલે કારાંત નામને અંત્ય નો વિક૯પે ૩ થઈ જાય છે.
મ+==+=માળો, મા, મારૂ, મગો, પક્ષેમારા-મર્તા:
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-વતીય પાદ
भत +शसू-भत्तु+णो=भत्तुणो, भत्तू
५ भत्तारे-भन् भर्तृ+टा भत्तु+णा भत्तुणा
,, -भत्तारेण-भर्ता भर्तृ+भिसू-भत्तु+हि भत्तहिं
,, -भचारेहि-भर्तृभिः भर्तृ+ङसि भत्तु+णो=भत्तुणो, भत्तूओ, भत्तूउ, भत्तूहि, भत्तूहितो- पक्षे
भत्ताराउ, भत्ताराहि, भत्ताराहिंतो, भत्तारा-भर्तुः भर्तृ +ङसू भत्तु+णो=भत्तुणो, भत्तुस्स
पक्षे-भत्तारस्स-भर्तुः भर्तृ +मुप्-भत्तु+सु=भत्तूसु
,,-भत्तारेसु-भर्तुषु સૂત્રમાં જણાવેલ બતામ્ બહુવચન વ્યાપક અર્થનું સૂચક હોવાથી સંબંધपाय पितृ, भ्रातृ पोरे नामोमां पर यi ori जम् , शसू , टा, भिसू, मसि, ટયું અને ગુરૂ પ્રત્યય લાગે ત્યાં સ૬ ને વિકપે ૩ થાય છે.
पितृ+जसू=पिउ+णो=पिउणो-पक्षे–पिअरा-पिता-पितरः पितृ+शसू=पिउ+णो=पिउणो , -पिअरे-पिता माने-पिलन् जामातृ+जस जामाउ+णो-जामाउणो ,, -जामायरा-भाईये-जामातरः जामातृ+शसू=जामाउ+णो=जामाउणो ,, -जामायरे- भाई माने-जामान् भ्रातृ+जस भाउ+णो=भाउणो ,, -भायरा-भाई-भ्रातरः भ्रातृ+शसू=भाउ+णो=भाउणो ,, -भायरे-भाध्यान-भ्रान्
तृ+टा=पिउ+णा=पिउणा ,, -पिअरेण-पिता :-पित्रा पितृ+भिसू पिउ+हिं-पिऊहिं , -पिअरेहिं-पिताम। -पितृभिः
पितृ+मु=पिउ+सु पिऊसु ,, -पिअरेसु-पितासोमां-पितृषु पिआ, पिअर, पि-यात्रणे ३५ोमा पाम सि विमति छ. मीमा અવિભક્તિ છે અને ત્રીજામાં પ્રથમ તયા દ્રિતયા વિભક્તિનો માં પ્રત્યય છે– તેથી આ નિયમ ન લાગે.
आरः स्यादौ ॥८॥३॥४५॥ કોઈ પણ સ્થાતિ વિભક્તિ લાગી હોય ત્યારે સામાન્ય કારાંત નામના છેડાના નો સાર થઈ જાય છે.
भर्तृ +सि भत्तार+ओ=भत्तारो-मता-पो५९४२नारे।-AR२-भर्ता भर्तृ+जसू भत्तार+असू+भत्तारा-५१५९५ ४२नारामा-भर्तारः भर्तृ +अम् भत्तार+अम्=भत्तार-पोषण ४२नारने-भारम् भर्तृ +शस भत्तार+असू भत्तारे-पो५९५ ४२नारामाने भन्
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન મદ્રુ =માર+ન્ન=માન-પોષણ કરનાર વડે–મત્ર
મમિતૂ માર+fહં માર્દિ-પોષણ કરનારાઓ વડ–મ7મિ. આ પ્રમાણે જ પંચમી વગેરે બધી વિભક્તિઓ અને વચનોમાં ઉદાહરણ
સમજી લેવાં.
| સમાસમાં જ્યાં વિભક્તિ લેપાઈ ગઈ હોય ત્યાં પણ વિભક્તિને વિદ્યમાન માનીને આ નિયમ લાગે છે.
મારવિદિયં-પોષકે કરેલું–મóવિદિતમ્
આ પ્રયોગમાં “મરાન વિ િમત્તાવિદિ' એ સમાસ છે, સમાસમાં વિભક્તિને લેપ થઈ જાય છે છતાં વિભક્તિ પહેલાં આવેલી હતી અને પછી તેને લેપ થયેલ છે છતાં તેવી લેપ પામેલી વિભક્તિઓને પણ હયાત માનીને આ નિયમ લાગુ પડયો છે.
आ अरा मातुः ॥८॥३४६॥ તમામ ચાહિ વિભક્તિઓ લાગી હોય ત્યારે માતૃ શબ્દના ૧૬ નો ગા થાય છે અને મરા થાય છે. એટલે માતૃ શબ્દને મામા કે માયા અને મારા કે માકર રૂપે આ કારાંત સમજવાનું છે. આ માયા કે મારા શબ્દ છેડે મારૂ પ્રત્યયવાળો નથી જ એમ સ્મૃતિમાં રાખવાનું છે.
માતૃ+સિ=મામા, મારા–માતા, માતા માતૃન્નકૂમારા+8=મામા૩, મારામો, માર૩, મારા-માતાએ –માતર:
માતૃમૂત્રમાર્ગ, ના–માતાને-માતરમ્ આ રીતે તમામ વિભક્તિઓમાં રૂપે સમજી લેવાં.
બહુલ અધિકારને લીધે એમ સમજવાનું છે કે “માતા” અથવા “મા” અર્થવાળા માતૃ શબ્દના જ ના આ નિયમમાં બતાવેલો “મા” કરવાનો છે અને દેવી કે દેવતા અર્થના સુચક માતૃ શબ્દના નો ગરા આદેશ કરવાનું છે. જેમ કે–
માયાd છg–માતાની કુક્ષિમાં–માતુઃ કુક્યા નમો માયરા-દેવતારૂપ–મહાકાલી વગેરે દેવીરૂ ૫-માતાઓને નમસ્કાર
થાએ-નમ: માતૃખ્યઃ અગાઉ આવી ગયેલું ૮૧૧૩૫મું સૂત્ર–માતુરિત્ વા–જ્યારે ગૌણ એવા માતૃ શબ્દને લાગે ત્યારે ષષ્ઠીના બહુવચનમાં માતૃ+મામ્ માં માતૃ ના ત્ર નો રૂ થઈ જાય છે તેથી માળ રૂપ બને છે. ૮૩૪૪ નિયમ વડે માતૃ ના ૪ નો ૩ કરીએ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
(૨૧૭
ત્યારે મારું એવું રૂપ થાય છે અને એ રૂપ વડે માકળ પ્રયોગ થાય છે. “માણ સમન્નેિમ વં –આ ગાથા જૈન મુનિ આર્ય શ્રી વજીસ્વામીના સંબંધમાં ક૯પસૂત્રવિરાવલિમાં છે. માત્રા સમન્વિત વ-માતાની સાથે યુક્ત એવા આર્ય શ્રી સ્વામી
આચાર્યને વાંદુ છું. માવો, માળો વગેરે રૂપમાં મારું શબ્દ સાથે રાતિ વિભક્તિ સાક્ષાત વિદ્યમાન નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
નાનિ : ૮ારા૪૭ી. તમામ સ્થાતિ વિભક્તિઓ લાગી હોય ત્યારે સંબંધવાચક–સગાઈવાચક ત્ર કારાંત નામના અંત્ય ૪ ને મર થઈ જાય છે. પિતૃ-પિતૃ+ઝટૂ–પગરમH=fમરા-પિતા–પિતા:
પિતૃ+=fપગ૨+૩મ=પિતાને–પિતામ્ પિતૃ+ાનૂપિયર+મા=પિન્ન-પિતાઓને–વિZ પિતૃ+ા=પિઅર ફન=વિચા–પિતા વડે–પિત્રા પિતૃ-
મિfપગર+બિરિં-પિતાઓ વડે–પિતૃfમઃ ગામાતૃ–કામાતૃ+=+==ામાયર+==ામાયા-જમાઈએ–બામાતર:
ગામાતૃ+==ામાયર =ગામાચર-જમાઈને-ગામાતરમ્ ગામાતૃ+રા==ામાર+મર==ામા–જમાઈઓને–વામાન ગામાતૃW==ામાયર+ર=ગામાયણ--જમાઈ વડે-ગામાત્રા
નામાતૃ-મિ+==ામાયર+હિં-રામાયરિં-જમાઈઓ વડે ગામાતૃમિ: બ્રાતૃ---માતૃ+=+=મીર+=ઐયર-ભાઈઓ-ત્રાત:
માતૃ+=માર+=માર --ભાઈને–ત્રાતરમ્ માતૃ+રા માર+3=મય–ભાઈઓને-બ્રાન માતૃ+=
માન~માર+૨ન=માયા–ભાઈ વડે-ત્રાત્રા માતૃ+મિશ્ન=માયર+ર્દિ માયરેટિં-ભાઈઓ વડે-ત્રાતૃમિ:
મા સૌ નવા ટારા૪૮ પહેલી વિભક્તિના એકવચનને 4 (f) લાગ્યો હોય ત્યારે ગમે તે કારાંત તેમના અંત્ય = નો આ વિકલ્પ કરે ?
વિતૃમ્ભ=ા , સા ન થાય ત્યારે પારા-પિતા–પિતા
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯)
સિદ્ધહેમચ`દ્ર શબ્દાનુશાસન
નામાયરો-જમાઈ-નામાતા
ગામાતૃ+ધૂનામાયા, માત+સૂ=માયા, માયરો-ભ્રાતા—ભાઈ-ત્રાતા તું+K=ત્તા, વૃત્તારો-કર્તા-કાં
નકારાંત રાજન્ શબ્દનાં રૂપાની સાધના વિશે :
રાજ્ઞ: ||૮||૪||
રાજ્ઞન્ શબ્દને પહેલી વિભક્તિના એકવચનના TM(ft) લાગ્યા હાય અને રાજ્ઞનું શબ્દના નૂ નૈ! લેપ થયા હોય ત્યારે રાગ શબ્દના અન્ય સ્વરને વિકલ્પે આ થઈ જાય છે.
રાગનૂ+f=15+fમ=રાયૂ+-ન્યૂ+=q23-રાજા-રાના
હૈ રાગન+સિ=દ્દે રાય્ યૂ+માઢે રાત્રા, પક્ષમાં—એટલે જ્યારે બ્રા ન થાય ત્યારે–દે શયાળો-હું રાજા-દે રાનમ્ ! હૈ રામ ! એવુ જે રૂપ થાય છે તે તે શૌરસેની ભાષામાં થાય છે. એ રીતે જ બાહ્મનુ+સિ=અવના=શ્રઘ્ધા-આત્મા-જ્ઞાત્મા
હૈ ગામ+મિ=દ્દે પ-હું આત્મા હૈ આગમન !
આાત્મન નું ગળું ! એવુ જે રૂપ થાય છે તે રામ' ! એવા સૌરસેની ભાષાના રૂપની જેમ સમજવું. જીએ ૮।૪ાર૬૪
નાશ-ત્તિ-હમાં ો ારાના
રાજ્ઞન્ શબ્દને લાગેલા પ્રથમા વિભક્તિના બહુવચન જ્ઞ ્ ને બદલે, દ્વિતીયા વિભક્તિના બહુવચન શરૂ ને બદલે, પંચમી વિભક્તિના એકવચન સિ ને બદલે અને ષષ્ઠી વિભક્તિના એકવચન સ્ ને બદલે ના વિકલ્પે વપરાય છે.
રાનન+ગમૂ=રાય+ો=રાયાળો, રાયા–રાજાએ-રાજ્ઞાન:
રાગ-રામ=રાય+નો=ાળો, રાયા. રા–રાજાઓને જો–રાશ: પ્રેક્ષવ રાન+દસિ=રાય+1=રાફળો, રજ્જો, રાચાયો, રાયા૩, રાયદ, રાયાહિતો, રાસ-રાજ પાસેથી– –જ્ઞ:
રાન+મૂ=રામ+મો=રાફળો, રળો, રાયસ-રાજાનું-11:
ટ: બાઁ ||૮||શા
રાગનૂ શબ્દને લાગેલા તૃતીયા વિક્તિના એકવચન ટા ને બદલે ના વિકલ્પે વાપરવા.
રાજ્ઞ+ટા=રાય+ળા=રાળા, રળા, રાળ-રાખ વડે—નાજ્ઞા
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-જૂતીય પાદ
[२१८
इः जस्य णो-णा-डौ ॥८१३५२॥ णो, णा भने सातभी वितिन यननी डि. प्रत्यय साम्यो हाय त्यारे राजन् शहना ज ना 'अ'ने। इ वि७४ १२वी.
राजन+जसू राज+णो=राइणा-नया-राजानः राजन+शसू राज+णो राइणो, रायाणो-२नमाने-राज्ञः राजन+ड.सि-राज+णो-राइणो, रणो, रायाओ, रायाउ, रायाहि, रायाहितो,
राया-राजा पासथी-राज्ञः राजन+इ.सू राज+णो=राइणो, रणो-गन- राज्ञः राजन्+टा=राज+णा-रायणा, राइणा, रण्णा, राएण-२ वडे-राज्ञा राजन+डि-राज+म्मि=राइम्मि, रायम्मि-२शनमां-राज्ञि, राजनि
इणम् अम्-आमा ॥८॥३॥५३॥ હિતી વિભક્તિના એકવચન કાનૂની સાથે અને ષષ્ઠી વિભક્તિના બહુવચન आम् नी साथे राजन् शहना ज ने थाने इणम् माहेश पिये थाय छे.
राजन्+अम्-राज+अम्-राइणं, रायं-२०॥ने-राजामम् राजन्+आम्-राज+आम्-राइणं, राईणं- जमानु-राज्ञाम्
ईद् भिस्-भ्यस्-आम्-मुपि ॥८॥३॥५४॥ તૃતીયા વિભક્તિના બહુવચનને મિશ્ન , પંચમ વિભક્તિના બહુવચનને भ्यसू , १४ी विमतिना क्यनने आम् अनेसतभी विमस्तिना महुवयनन। मुपू-ये या प्रत्ययानी साथै राजन् २०६ना जारने। ई ४२ १४८५ याय .
राजन+भिसू=राज+हिराईहि, रायाणेहि, रायेहि-२०मा 43-राजभिः राजन+भ्यसू-राज+हि=राई हि, राईहितो, राईमुंतो, रायाणेहि, रायाणेहितो
-जमाथा-राजभ्यः राजन्+आम राज+णं राईणं, रायाणाणं-३-२००५मानु-राज्ञाम् राजन+मुप्=राज+सु-राईमु, रायाणेसु-२शनमामां-राजसु
आजस्य टा-ङसि-डस्सु सणा-गोषु अणू ॥८॥३॥५५॥ જ્યાં ટાનું જ રૂપાંતર થયેલું છે એવો ના લાગે છે ત્યારે અને
જ્યાં
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
રુતિ, સૂ નું નો રૂપાંતર થયેલું છે એ લાગ્યો હોય ત્યારે રાગનું શબ્દના આગ અંશને વિક૯પે થાય છે.
રાકના –રાગા =અT-+T+[+ળા=રાણા, રાણા, રા–રાજા વડે–રાજ્ઞા રાનન+શિ=+=+=+ાન--અબૂ–જી+=રાણો, રાફળો, રાયા
રાજાથી–રાફર રાજ+=+=+ળોનૂ+=–અનુ-ર+ળા–રાળો, રાફળો, રાયસ–રાજાનું–રાજ્ઞ:
રાયાળો ચંદ્રુતિ, છે વા–આ રૂપમાં છો તો છે પણ તે સિ, ૨ ને નથી પણ પ્રથમ અને દ્વિતીયાના બહુવચન ના છે. તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
રાણા-આ રૂપમાં ટા ને બા નથી પણ 2 ને છે તેથી આ નિયમ ન લાગ્યો.
पुंसि अनः आणः राजवच्च ॥८॥३॥५६॥ જે નામને છેડે ન હોય એવા પુલિંગી નામના છેડાના મનને બદલે ગાળ એવું વિક૯પે રૂપાંતર કરવું. જ્યારે માન ન થાય ત્યારે એ મન વાળા નામને રાકનું નામ માટે જે જે વિધાને કર્યા છે તે તે પ્રયોગાનુસાર લગાડી દેવાં.
જ્યારે ગાળ આદેશ થાય ત્યારે શબ્દ એ કારાંત થઈ જશે. એ પછી જે વિધાન આ કારાંત નામને માટે બતાવેલ છે તે પ્રમાણે, અતઃ સેર : વગેરે સૂત્રો લગાડીને કાર્ય કરવું. જયારે ગન ની જેવાં રૂપે કરવાં હોય ત્યારે રાજ્ઞ: ૮૩૪૯,
–ાસૂ૦ ૮૩૫૦, ટો ના ૮ કા૫૧ અને રૂનમનામાં ૮૩ાપક વગેરે નિયમો લગાડીને રૂપે સાધવા. ગામન+fસ–ઘા+=ાવાળા-આમા-મામા
–પાશ્ચ=ાળા-આત્માઓ-૩નાના: ,, –થાળ+=પાળ-આમને-સામાનનું , શમૂ-કાળ+સમ્ર=માને–આત્માઓને–ગામ: , – વાગરૂ=–આમાં વડે-ગામના , +fમમૂ—ગળ ઢાળદિ–આત્માઓ વડે-ગ્રામમિ: ,, +fસ-3 વાળ+=ાળા – આત્માથી–સાત્મન: ,, મુખ્ય-ગાન કુંત=ગાળામું -આત્માઓથી-બામસ્યા , +–બા+સુંવાળરસ-આત્માનું–માત્મન ,, મા–પાળ+=ળાના–આત્માઓનું-મનામુ , +રિ–રૂમવાળ+ન્મ=સાગરિમ–આત્મામાં–ાત્મનિ ,, મુ–== ણું–આત્માઓમાં–મામ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અપ્તમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
अप्पाण-कय-यात्मा बडे रेशु - आत्मकृतम् ।
બાકીનાં બીન ના જેવાં બધાં રૂપો આ પ્રકારે છે :
आत्मन् + सि=अप्पा, अप्पो आत्मा आत्मा हे आत्मन् + सि= हे अप्पा, हे अप्प है आत्मन् ! हे आत्मा आत्मन्+जस्=अप्पाणो-आत्मानः- आत्मायो
आत्मन+अम्=अप्पाणं- आत्मानं - आत्माने आत्मन+शस्=अप्पाणे= आत्मनः - आत्मानि आत्मन+टा=अप्पणा - आत्मना आत्मा वडे आत्मन् + भिस्=अप्पेहि-आत्मभिः - आत्माओ वडे
"
+ ङसि = अप्पाणो, अप्पाओ, अप्पाउ, अप्पाहि अप्पार्हितो, अप्पासुंतो, अप्पा-आत्मनः - आत्माथी ,,+म्यम् = अपिहि, अपिहितो, अप्पिसुंतो, अप्पाओ, अप्पाउ, अप्पाहि अप्पेहि, अप्पार्हितो अप्पेहितो, अप्पासुंतो अप्पेसुंतो- आत्माओथी आत्मन् + ङसि=अपणो - आत्मनः - आत्मानुं
+ आम् = अप्पाणं, अप्पिणं, अप्पीणं-आत्मनाम् - आत्मामनुं
"
आत्मन् + डि=अप्पे, अप्पिम्मियात्भाभां आत्मन+सुप्र=अध्पेसु, अप्पीसु- आत्मसु - आत्मामामां राजन् + सु = रायाण+ ओ = रायाणी-रा-राजा
राजन् + जस्= रायाण+अस्= रायाणा-रानी- राजानः , +अम् =रायाण+अम् = रायाणं - रान्नने-राजानम् +शसू=रायाण+अस्=रायाणे - रामने-राज्ञः +टा=रायाण+इन=रायाण- वडे-राज्ञा
"3
"
+ भिस=रायाण+हिं=रायाणेहिं-रान्नथे। वडे-राजभिः +ङसि=रायाण+हिंतो=रायाणाहिंतों-रान्नथी- राज्ञः +भ्यस्=रायाण+हिंतो रायाणाहितो-रान्नखोथी - +ङस=रायाण+स्स= रायाणस्स - शन्ननुं - राज्ञः
-राजभ्यः
,, + आम्=रायाण+णं रायाणाणं- रायो - राज्ञाम्
""
+ डि=रायाण+म्मि=रायाणम्मि- रानमां-राज्ञि, राजनि +सुप्=रायाण+सु=रायाणेसु - शोभा - राजसु
ور
"
"
"
[ २२०
27
न्यारे आण न थाय त्यारे-राया, रायाणो- प्रथमा; राय, राइण-द्वितीया; रण्णा, राइणा, राईहिं - तृतीया; रण्णो, राइणो; राइहितो, राइसुंतो-यतुर्थी तथा पथिमी;
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२ ]
સિદ્ધહેસચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
राहणं, राई - षष्ठी; राइम्मि, राए, राईसु, राएसु - सप्तभी- वगेरे भागण साधी બતાવેલાં બધાં રૂપો સમજી લેવાં.
या प्रभा जुव ( युवन् ) शहनां जुवाणो, जुवा, जुआ તથા जुवाण जणो ३५ समक सेवां. या प्रमाणे ०४
म्ह (ब्रह्मन ) - बम्हाणो, बम्हाला अद्ध (अध्वन् ) - अद्वाणो, अद्धा-भार्ग उच्छ ( उक्षन् ) - उच्छाणो, उच्छा-मजह गाव ( ग्रावन् ) - गावाणो, गावा-पत्थर पुस ( पुषन् ) - पुसाणो, पुसा सूर्य तक्ख (तक्षन् ) - तक्खाणो तक्खा - सुतार
मुद्धा (मूर्धन् ) - मुद्वाणो, मुद्धा माथु
सा (श्वन्) -सा, साणो-इतरे।
सुकम्म (सुकर्मन् ) - सुकम्मा, सुकम्माणो-सारां उर्भवाला
सुकम्मै, सुकम्माणं- द्वि० ०० सुकम्मे, सुकम्माणे- ० अ०व० सुकम्भाणे पेच्छ-सुङर्भाने साशं वाणाने-ले-सुकर्मण: प्रेक्षस्व free कह सो सुक्रम्माणे ते सुर्भवाने देवी रीते मे छेपश्यति कथं सः सुकर्मणः ।
બધાં પ્રથમાનાં એકવચનનાં રૂપો
આ નિયમ પુલિ ́ગી નામને જ લાગે છે તેથી શમેન નું સન્મ ૨૫ થાય પણ સન્માળું ન થાય. અર્થાત જે નામા પુલિંગી ન હોય એવાં નામેામાં આાળ ન થાય.
ન
आत्मनः टः णिआ इआ || ८|३|५७ ||
आत्मन् शब्हने बागेला टा प्रत्ययने महले णिआ ने इआ में से प्रत्यये। વિકલ્પે વાપરવા.
आत्मनू+टा=
| अप्प + णिआ=अप्पणिआ-आत्मना आत्मा वडे-खाय वडे
अप्प+गइआ=अप्पणइआ
19
पक्ष - अप्पाणेण - आमनाअप्पणि पाउसे उवगयम्मि पोते थेोभासु भावतां आत्मना प्रावृषि उपगते "अप्पणिआ य अिड्ढि खाणिआ " [ प्रथम भाग वसुदेवडिंडी धम्भिदसडिडी
""
"
ار
27
99
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૨૨૩ પૃ. ૩૦] અને પોતે વેદીને ખેદેલી–બોદાવેલી ગામના ૨ વિતર્લિ વનિતા અધ્વજમા, વલ–અબ્રાન. સત્ર વગેરે સર્વનામરૂપ શબ્દનાં રૂપો :
ગતઃ સર્વ કે નસ દ્વારા ૧૮ મકારાંત સર્વારિ-સર્વ વગેરે શબ્દો –ને લાગેલા પ્રથમ વિભક્તિના બહુવચનના ને બદલે ઇ (3) કરો.
સર્વ+==સવ-+=સંવે-સર્વ–બધા મ+ગર્=સન+D= ––અન્ય બીજા અન્ય વ+===–જેઓ– તત+=ૉw=—તેઓત્તે મિ+=+=-કયા-કે
+===-એક-કઈ એકતર+==ાથર+= _કેટલા–તરે તરફઝઝૂ=રૂથરg=રૂથ–બીજા-તંરે
સવા રિદ્ધી–બધી ઋદ્ધિઓ-સર્વા: શ્રદ્ધા --આ પ્રયોગમાં સત્ર શબ્દ નારીજાતિમાં આકારાંત છે પણ ૩ કારાંત નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
સવ–આ રૂપમાં પ્રથમ બહુવચનને પ્રત્યય નથી પણ ઉઠી એકવચનને પ્રત્યય છે, તેથી આ નિયમથી રસ ને ! ન થાય.
રિતિ-રિવાર દ્વારાશા ૩ કારાંત સર્વ આદિ નામોને લાગેલા સપ્તમી વિભક્તિના એકવચન ને બદલે સ્તિ, નિ અને રથ પ્રત્યય લગાડવા. સર્વદમન- સંa+fk=afસ–સર્વમાં–સાન
સગ્નમ=
સન્મ- ,,
સત્ર+=+ધ્વજ- , ૧ આ ખિી ગાથા આ પ્રમાણે છે :
"सयमेव रुक्ख रोविए, अप्पणिया ए विडि कारिया । उवाइयलाद्धया य से, किं छगला ! बे बित्ति वाससे ॥"
–આ ગાથામાં રળવાને બદલે ઋરિયા કહે છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪]
સિદ્ધહેમંચ શબ્દાનુશાસન
અશ્વિન = 7+–સન્નતિ-અન્યમાં–બીજામાં
મ7++=એનમિ– ,
Iબના =શનલ્થ- ,, ,, આ પ્રકારે તમામ સર્વાઢિ નાં રૂપો સમજી લેવાં.
અમુરિ–આ રૂ૫માં મૂળ ગઢ શબ્દ છે. મમુમિન-આ શબ્દ સર્વાદ તો છે, પણ ૩ કારાંત હોવાથી આ નિયમ ન લાગે.
નવ ગન મુ-પતલ, ઉર્દ ટારૂાદ્દશા.
૬ અને છતા શબ્દો સિવાય બીજા જ કારાંત સર્વોદિ શબ્દને લાગેલા ડિને બદલે fé આદેશ વિકલ્પ થાય છે.
સહિમ7-4fટું સર્વા, , સમિ. –સર્વમાં-ક્ષત્મિ7 અન્ય+રિ–ગા+ઉદૃ અન૬િ, અન્નર્સિ, અનગ્નિ, અનન્ય–અન્યમાં—અશ્મિન વિમ+શ્મિ –+ર્દિઃ, wત, મમ, જય-કેનામાં–અથવા કેનામાં-ટ્સન ગતસ્મિન==f, afસ, મ, નત્ય–જેમાંચમિન તત+મિ==+=É, તfસ્ત, તમિ, તસ્ય–તેમાં– મિન
બહુલને અધિકાર હોવાને લીધે આ નિયમ વિમ્, ચહ્ન અને તત્ શબ્દોને નારીજાતિમાં પણ લાગે છે. એટલે એ શબ્દો મ કારાંત નથી તે પણ આ નિયમ. વિકલ્પ લાગે. +સ્થામ-+f=fë આ નિયમ ન લાગે ત્યારે વાણ, ક્રી
કઈ સ્ત્રીમાં–જસ્થાત્ ચા+ચા +રિં==ાજીરું ,, નાઈ, વી-જે સ્ત્રીમાં–ચહ્યાનું
ત+કયા+-11+fહં તાર્દિ , તા, તી–તે સ્ત્રીમાં–તાન આ ત્રણ રૂપોમાં બહુલંના અધિકારથી “–ચત-તત ° ”૮ રૂારૂરૂ આ સૂત્ર વડે નારીજાતિમાં ૩ થયો નથી વહિં કીર્દિ તfહું એવાં રૂપ થાય નહીં.
કુન્ નું રૂમસિ–ગરિમ-આ રૂપમાં અને છત નું પ્રતિ -gifમ–આ રૂપમાં..
સૂત્રમાં ફૂF અને પતનો નિષેધ કરેલ હેવાથી આ બે પ્રગમાં ëિ પ્રત્યય વપરાતા નથી
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
आमो डेसिं ॥८।३।६१॥ अरात सर्वादि नामाने बागेसा ५०ीना गायन आम्-साम्-२ पहले एति પ્રત્યય વિકપે વાપર.
सर्व+साम्स व+एसि सव्वेसि, सव्वाण-मयानु-सर्वेषाम् अन्न+साम् अन्न+एसि अन्नेसि, अन्नाण-मीनयानु-अन्येषाम् अवर+माम् अवर+एसिं=अवरेसिं, अवराण-भीमानु-अवरेषाम् इदम्+साम्=इम+एसिं=इमेसि, इमाण-मामर्नु-एषाम् एतद+साम्-एअ+एसिं-एएसिं, एआण-मेयान-एतेषाम् यत्+साम् ज+एसि-जेसि, जाण-समानु-येषाम् तत्+साम्=त+एसिंतेसिं, ताण-तणानु-तेषाम्
किम्+साम्=क+एसि केसि, काण-नु-केषाम् બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ આલિંગમાં સકારાંત સાહિ ને ५१ सा.
सर्वा+साम् सन्चा+सिं-सव्वेसि, सव्वाण-धासार्नु । अन्या+साम्अन्ना+सिं-अन्नेसि, अन्नाण-भीमार्नु तत्+साम्=ता+एसि-तेसिं, ताण-तणीमानु-वगेरे ३५ो सम सेवा.
किम्-तद्भ्यां डासः ॥८॥३॥६२॥ किम् अने तत् शम्दाने बाया आम-साम्-ने १६से आस (अस) प्रत्यय वि७६. ५२..
किम्+आम्=++डास कास, केसि-आन-केषाम् तद्+आम्=त+डासतास, तेसि--समानु-तेषाम्
किम्-यत्-तद्भ्यो दसः ।।८।३।६३॥ किम गत् भने तत् श होने वाला हुम् ने थाने आस (अस) वि४८ वा ५२वा.
किम् +इसक+डास-कास, कस्स-नु-कस्य यतू+दुस-ज+डास जास, जस्स-रेनु-यस्य
तत्+ङसूत+डास तास, तस्स--तेनु-तस्य . हम-१५
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શર્મદાનુશાસન
સ્ત્રીલિંગમાં માં કારાંત બનેલા ર અને તત્ શબ્દને પણ બહુલાધિકારને લીધે આ નિયમ વિકલ્પે લાગે છે.
कास काए-धणे-३ घन-कस्या धनम् तास, ताए धणं-तीनुं धन-तस्या धनम्
ईद्भ्यः स्सा से ॥८॥३६४॥ નારીજાતિમાં દીર્ઘ કારાંત બનેલા જિલ્ વગેરે શબ્દોને લાગેલા ષષ્ઠીના એકવચનના કુર ને સ્થાને હતા અને તે એવા બે આદેશે વિકલ્પ વાપરવા. किम् +ङस् को+स्सा किस्सा; की+से कीसे, कीअ, कीआ, कीइ, कीए
शीन-कस्याः यत्+स्=जी+स्सा=जिस्सा; जी+से जीसे; जीअ, जीआ-जीइ, जीए
सयान-यस्याः तत्+स्ती+स्सा-तिस्सा: ती+से तीसे; तीअ, तीआ, तीइ, तीए
तीनु-तस्याः
डेः डाहे डाला इआ काले ॥८॥३॥६५॥ किम् , यत् , तत् ॥ ६॥२॥ यारे गर्नु भयन यतु हाय त्यारे सप्तमी सवयनना हिना २थाने आहे, (डाहे), आला(डाला) अने इआ मेवात्रय प्रत्यये। વિક૯પે વપરાય છે. किम्+स्मिन्-क+आहे=काहे, कहिं, कस्सि, कम्मि, कत्य-वारे-कस्मिन् काले
क+आला=काला, , , , , , , क+इआ कइआ, ,
, कदा थारे यत्+स्मिन् ज+आहे, जाहे; अहिं, जस्सि, जम्मि, जत्थ-गयारे-यस्मिन् काले
ज+आलाजाला; , , , , , यदा
ज+इआ जइआ; ,, . . ". " ". तत्+स्मिन् त+आहे-ताहे; तहि, तस्सि, तम्मि, तत्थ-सारे-तस्मिन् काले
त+आला-ताला; , , , , , ,
त+इआ तइआ; ,, , , , , तदा " ताला जाति गुणा जाला ते सहिबएहि घेप्पंति- तदा जायन्ते गुणा: यदा ते सहस्यः रायन्ते-न्यारे सय मासे 3रे यार त गुए पनी जय छे.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુજિ-અષ્ટમ અયાય-તૃતીય પાદ
[२२७
ङसेः म्हा ॥८॥३॥६६॥ किम् , यत् अने तत् शन्होने दादा ५ भी सेवचनना इसि ने माझे म्हा सेवा प्रत्यय विक्ष्ये मोक्षाय छे.
किम्+स्मातक+म्हा कम्हा, काओ-यांयी, नाथी-कस्मात् यत्+स्मात्-ज+म्हा-जम्हा, काओ-शेयी, नाथी-यस्मात तत्+प्मात त+म्हा-तम्हा, ताओ-तथी, तनामी-तस्मात्
तदः डोः ॥८॥३॥६॥ तत् शने सांगेला पायभी ये क्यनना सि ने थाने डो [१४४ २५२।५ छे. तत्+स्मात्=त+डो=तो, तन्हा-तथी, तनाथी-तस्मात्
किमः डिणो-डीसौ ॥८।३।६८॥ किम् ने सागेसा ५ यमी सेयनाना कुसि ने स्याने डिगो भने डीस પ્રય વિકલ્પે વપરાય છે. किम्+मात्=क+इणो किगो; कम्हा-यांची नाथी-कस्मात्
क+ईस कीस; कम्हा - , , , इदम्-एतत्-कि-यत्-तद्भ्यः टः डिणा ॥८॥३॥६९॥
अ रात मेवा माने सर्वाहि गएमा माa! इदम , एतद्, किम , यत् , तत् શબ્દોને લાગેલા ત્રીજી વિભક્તિના એકવચનના ને સથાને રૂજા વિકટ વપરાય છે.
इदम् +टाइम+इणा-इमिणा, इमण- 11-अनेन एतद+टाएत+इणा एदिणा, एदेण-मे २१-एतेन किम+टा=+इण' = 'कणा, केण-गे, न पडे-केन यत् +टा-ज+इणा=जिणा, जण-शे, हे-येन तत+टा=1+इणा=तिणा, तेण-तणे, ते ५-तेन
तदः णः स्यादौ क्वचित् ॥८।३।७०॥ તમામ સ્થાદિ વિભકિત લાગી હેય ત્યારે કઈ કઈ પ્રવેગમાં ત૬ શબ્દને બદલે જ શબ્દ વપરાય છે.
न पेच्छ-तन -तं प्रेक्षस्व
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
सोबइ अणं रहुवई-२धुपति तना शा २ छ-शोचति च तं रघुपतिः नारीजतिभा ५९ सा नियम लागे छ.-ताम् ने पहले णम् । हत्थुन्नामिअ-मुहीणं तिअडा-थेली ५२ लाये भांश मेवी
त्रिभर! तेने-हस्तोन्नामितमुखी तां त्रिजटा । गेण भणि-तणे लय-धु-तेन भणितम् तो ण करयलट्ठिआ-तथी तो थेशी ५२ २४ी-तत: तन करतलस्थिता भणियं च णाए-अने तjीमे भएयु-यु-भणितं च तया णेहिं कय-तमासे यु-तैः कृतम् णाहिं कयं-तीमाये यु-ताभिः कृतम्
किमः कः त्र-तसोः च ॥८॥३७१॥ स्यादि रिल लालाय त्यारे भने त्र मा तस् प्राययो आया सारे किम् २ पहले क वापश्वी...
किम्+सि- ओ-को-११-कः किम+जस-++-के-हार गया-के किम्+अम-क+अम्=क-न-कम् किम्+शंसक+ए-के-ने-कान् किम् +टाक+इनकेण-४-न। 43-केन किम्+त्रक+स्थ+कथ-यां-कुत्र किम्+तसूक+ओ=कओ-चांया-कुतः किम+तस-क+त्तो कत्तो- ,, . ,,
के+दोकदो- " "
इदमः इमः ॥८॥३॥७२॥ स्यादि विमति हामी हाय त्यारे इदम् शहने पर इम पा५२१.
इदम्+सि=इम+ओ=इमो-या-अयम् इदम्+जसू इम+ए इमे-या-इमे इदम् +अम् इभ+अम्-इम-माने-इमम् इदम+शस इम+ए इमे-मामाने-इमान्
इदम्+टाइम+इन इमेण-माना 3-अनेन नारीनतिभा १९॥ सा नियम लागे छे. इयम् ने पहले इमा-साखी
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
पु-स्त्रियोः न वा अयम् इमिआ सौ ॥८३७३॥ પ્રથમાનું એકવચન સિ વિભક્તિ લાગી હોય ત્યારે પુંલિંગમાં રજૂ ને બદલે વેકપે લયમ્ થાય છે અને સ્ત્રીલિંગમ વિકલ્પ કુમકા રૂપ થાય છે.
પુલિંગ–ા +સિ=બય, મે-આ-ગ્રામ સ્ત્રીલિંગ-રૂમ+
સિમિમી, રૂમ-આ સ્ત્રીઉતા કા યજ્ઞો–અથવા આ કૃતકાર્ય-3થવા ય કૃતાર્થ મિમી વાળમ-ધંગા- વાણિયાની પુત્રી- વાળનગુહિતા
स्सि-स्सयोः अत् ॥८।३।७४॥ fસ અને રસ પ્રત્યયો લાગ્યા હોય ત્યારે રૂઢ શબ્દને બદલે વિકલ્પ વાપરો.
કુમ+=હિંસ, મલિ-આમાં–ર્મિનું
ફરમ+=ા, ડુમક્ષ આનું–પથ બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ બીજા પ્રત્યમાં પણું લાગે છે. પુલિંગરૂમ+મિત્ર=ગWિહિ, રૂઢિઆઓ વડે-મિઃ
[+=+g=gg, મેવું–આએમાંસ્ત્રીલિંગ- + =+f=fહ, કુમાદિ-આ સ્ત્રીઓ વડે મામિ:
તે મેન : દ્રારા સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનને રિ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે અને રમ શબ્દને રૂમ આદેશ થયો હોય ત્યારે રૂમ ના મ ની સાથે કિ ને ૨ આદેશ થાય છે. એટલે fક ને બદલે ન અને કિ બંને મળીને વિકલ્પ થાય છે. ૩૬+૪==+=3; મમ્મ-આમાં–મિન
ન તથા દારૂાદ્દા શબ્દને લાગેલા સપ્તમીના એકવચનના કિ ના સ્થાને આ ન થાય સાપક સત્રથી મને હિ. પ્રત્યયને બલે પ્રાપ્ત હતો તેને નિષેધ કર્યો છે. તેથી સપ્તમીના એકવચનમાં રૂ, ફુરિત અને રમમિ એમ ત્રણ રૂપે થાય પણ બ્ધ ન થાય.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
મરા-રા-મિતિ દ્વારા દ્વિતીયા વિભક્તિના એકવચન અમ્ તથા બહુવચન શમ્ અને તૃતીયા વિભક્તિને એકવચન ટી અને બહુવચન મિ પ્રત્યયો લાગ્યા હોય ત્યારે ફર ને બદલે ન શબ્દ વિક૯પે વાપર.
રૂમ, બે છે–આને જે-૬ પ્રેક્ષa
છે, –આઓને જોનાર પ્રેક્ષa ફળ, ચેં –એણે કર્યું – નેન કૃત ટરિં, બેહિ આઓ વડે કરાયું–મિ: શ્રતમ
अमा इणम् ॥८॥३॥७८॥ દ્વિતીયાના અન્ સહિત ફૂવને બદલે ફળનું રૂ૫ વિક૯પે વાપરવું. ૨૬ અને આમ એ બને મળીને કુi રૂ૫ વિક વપરાય છે.
રૂમ વેચ્છ, રૂ વેચ્છ–આને જે-રુમં બેસહ્ય
વળી સિ--ભા રૂમ- ૨ ૮ રા૭/ નપુંસકલિંગમાં વર્તત દૃઢ શબ્દ અને તેને લાગેલા પ્રથમ એકવચન અને દ્વિતીયા એકવચન એટલે સિ અને એ બન્ને મળીને મું, ફળો અને gm એમ ત્રણ રૂપે થાય છે.
નસિક, સુગમો, ફુi fiદૃ આ ઊભું છે- તિષ્ઠતિ રૂમશ્ર , રૂનમ, રૂi ધ વે–આ ધનને જે-૪ ધનં ઘેલરવ
કિમઃ ફ્રિ દ્વારા પ્રથમ વિભક્તિનું એકવચન, દ્વિતીયા વિભક્તિનું એકવચન અને નપુંસકલિંગમાં વર્તતે વિમ્ શબ્દ-એ બને મળીને િઆદેશ થઈ જાય છે.
જિનસિક સુદ-તારું કર્યું કુળ છે? – ૩૪ તા? કિમ+=f f% તે વાિડૂતને શું શું ગમે છે?–f fજ તે (તવ)
પ્રતિમાતિ ?
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
યા હતું સર્—તર જૂ-બામાં છે-લિની બાદશા
રૂમ શબ્દ અને ષષ્ઠી એકવચન મૈં એ બન્ને મળીને મે વિકલ્પે થઈ જાય છે.
તત્ શબ્દ અને હી એકવચન ટૂ એ બન્ને મળીને શૅ વિકલ્પે થઈ જાય છે. તત્ શબ્દ અને ષષ્ઠી એકવચન મુ બન્ને મળીને સિં વિકલ્પે થઈ જાય છે.
મૂ શબ્દ અને ષષ્ઠીના બહુવચનના મામૂ એ બન્ને મળીને લિ વિપે થઈ જાય છે.
તત અને સામ્ એ બન્ને મળીને તે વિકલ્પે થઈ જાય છે. ઇતત્ અને મામૂ એ બન્ને મળીને સિ વિકલ્પે થઈ જાય છે. ર્મ્ એવસે, મણ શૌરું—આનું શીલ-શસ્ત્ર સીમ્ મે, પૈમીણ શુળા-એણીના ગુણા-મસ્યા: J તત (એ॰૧૦) ભૈ, તસ સૌRs-તેનું શીલ--તત્ત્વ શીમૂ મે, તિસ્તા મુળા-તેણીના ગુણા-તસ્યા: શુ; તત (એ॰૧૦)-મે, બૃત્ત દિગં—માનું અહિત-તય તિક્ મે, "તીર્ય --એણીનું અહિત-ચેતસ્યા: અતિમૂ આમના ઉત્સાહ-ઉષામ્રત્સાદ આ સ્ત્રીઓને ઉત્સાહ-જ્ઞાસામ
મ+ગામ=ત્તિ, મતિ, માળ વચ્છાદો
૬ ૨૩૧
ત+મૂ=તિ, તેસે, તાજ મુળા
તત+મામ્=fસ, પાસ, જ્ઞાન મુળા-એમના ગુણા-તેષાં મુળા: સિ સોરું-આ સ્ત્રીએનું શીલ-તામાં શીમ
તેઓના ગુણ તેમાં ગુ તેણીએના ગુણા-તામાં મુળા
કાઈ વૈયાકરણ કામ પ્રત્યય સાથે રૂમ અને તા સે આદેશ પણ ઇચ્છે છે. એટલે એના મતે ષષ્ઠી બહુવચનના ગામ સાથે પણ મૂ અને હૃત શબ્દોન મૈં રૂપ થઈ જાય છે.
उत्साहः
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ શબ્દાનુશાસન
વાત: સે. શૌ સહે ઢાઢરા
તત્ શબ્દને લાગેલા પાંચમી વિભક્તિના એકવચન શિ પ્રત્યયને બદલે સો અને સાથે રૂપા વિકટપે વાપરવાં.
૨૩૨]
ધૃત+st :
=
તો; પાયો, ત્રાસ, જ્ઞાદિ, બાદિંતો--આનાથી-સમાત્
(ઢે;
19
39
""
त्थे च तस्य लुक् ॥८३॥८३॥
ત્ય, જો અને તારે પ્રત્યયે। લાગ્યા હાય ત્યારે સત તે સ્વર સહિત 7
મેાલાતા નથી
તત્+યશ્રેત્સ્ય-મૅલ્થ-એમાં અત્ર I+નો=એ+તો=એત્તો--એ-એતમાત 54V=+ાટે-gnઢે,,
(આ રૂપેણમાં છેડાના વ્યંજનરૂપăાપ કરી નાખ્યા પછી આ ૩। સાધવાં.
',
"
ઇ: અતીતૌ મૌ વ ||૮||૮||
સપ્તમી એકવચનના સઁદના શ્મિ થયા પછી અંત્ શબ્દના મૈકારને મ વિકલ્પે થાય છે અને વિકલ્પે થાય છે,
""
ચેતત+fs=ચેતત+મિ=(સત+મ્નિ-યમ્મિ, એયમ્નિ- એમાં—અતસ્મિન્ (ડૂત+મ્નિયમ્નિ, એમ્નિ
અહીં પણ છેવટના સ્ના—અત્ય વ્યંજનરૂપ——લેપ કરી નાખવે,
73
..
વા સ ફળમ્ રૂમો વિના મોળા
ત્તિ વિભક્તિ અને તત્ શબ્દ બન્ને મળીને જ્સ, ફત્તું અને ફળમો એવાં ત્રણ રૂપે! વિકલ્પે થાય છે.
ત+સિ=Ä, ફળ, ફળમો; પક્ષે ય, સા, સો
સક્વલ વિહત શર્ફ—બધાની પણ આ તિર્થક્ષ્ય ઋષિ ષા ગતિઃ સવાળ વિચિયાન સ મી-બધાયે રાજાએની આ પૃથ્વી સદેવામ अपि पार्थिवानाम् एष मही
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
૨૩
સટ્ટામો ગવરમ–આ સ્વભાવ ખરેખર, ચ દ્રમાને છે
एषः स्वभावः चैव शशधरस्य ne fસર –આ માથું- તત્ શિર :
તરર ત ર સ્ત્રી રાધા fણ વિભક્તિ લાગી હોય ત્યારે અને મંતત તથા તત શબ્દ નપુંસકલિંગમાં ન હોય ત્યારે બન્ને શબ્દોના ત નો ન કરે. તત+fસ સો પુરિસો–તે પુર-૩: પુa:
સા મદિા –તે મહિલા–સ્ત્રી-સી મટ્ટિા તત+સિ=પિમો–આ પ્રિયત્નgs: વિય:
સા મુન્ન!–આ મુગ્ધા-પણ મુધા તે gp ઘરની–તે આ ધન્ય પુરુષ-તે જીત્તે ઘચા આ પ્રયોગમાં પહેલી વિભક્તિનું એકવચન નથી પણું બહુવચન છે.
તાગ માં મહિયાઓ: તા: મા આ પ્રયોગમાં પણ પહેલી વિભક્તિનું બહુવચન છે, એકવચન નથી,
તેથી આ બંને પ્રયોગોમાં આ નિયમ ન લાગે.
તેં તi–તે આ વન– ત્તસ્ વન--આ રૂપમાં તેનું તથા સત્ શબ્દ નપુસકલિંગમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
वा अदसः दस्य हः न ओत-आ-म् ।।८।३।८७।। માસ શબ્દને સિ વિભક્તિ લાગી હોય ત્યારે ના નો ટુ વિકલ્પ કરો અને એ શું આદેશ થયા પછી ચઢ શબ્દને ૩ એ નિયમથી શો ન થાય અને રાજ. ૧૮ સત્રથી નારીજાતિમાં મા૫ ન થાય, તથા નપુ સકલિંગમાં
વ સ્વરામ છે.” (ાકાર સૂત્રથી સિને ૬ ન થાય અર્થાત પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ તથા નપુંસકલિંગમાં ત્રણે લિંગમાં ટુ એવું એક જ રૂપ થાય. ઘટ્ટ એટલે મત મત્સ = ટુ, મમ્ પુરિ–આ પુરુષ–સૌ પુરુષ:
યદુ, મા -આ સ્ત્રી-ર મદિરા મદ્, અમું વાં–આ વન-: વૈનમ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
अह मोहो परगुणलहुअयाइ-असौ मोहः परगुणलघुताये-मीना गुरु संधुता
કરવા માટેની આ પ્રવૃત્તિ મોહરૂપ છે अह णे हिअएण हसइ मारुय-तणओ-१ नुमान् यथा समने से छ अथवा तमान से छे-असौ नः (अस्मान ) 24था तान् हसति.
मारुततनयः अह कमलमुही या सम या भुभवाणी-असौ कमलमुखो
मुः स्यादौ ॥८॥३८८॥ स्यादि विमति २il 14 त्यारे अदम् ना द ने मु माहेश ३२वी. -अदस+सि=अमू पुरिसो-24। पु२५ छे-असो पुरुषः ।
अदस्+जस अमुणो पुरिसा-या पुरुषा छे-अमी पुरुषा: न०-अदस्+अमु-अमुं वर्ण-मा वन-अद: वनम्
अस+जसू अमूई वणाई-मा वना-अमूनि वनानि स्त्री०-अइस+सि अमू माला-सा भासा-असो माला
अदस+जसू अमूउ, अमूओ मालाओ-मा नालाया-अमू: माला: अदसू+टा अमुणा-या प-अमुना अदमू+भिसू अमूहि-शा 43-५० अमीभिः अथवा श्री. अमूभिः अदसू+इ.सि अमूओ, अमृड, अमूहितो-मानाथा--० अमुग्मात् ,
अथवा सीअमुध्या: अदसू+भ्यम् अमूहितो. अमूमुंगी- 241 मनाथा--• अमीभ्यः अथवा
स्त्री. अमूभ्यः अदस+दृस अमुणो, अमुस्स-भानु पु. अमुष्य, अथवा मी० अमुष्टाः अदसू+आम्=अमूण-2मा मनु - अमीषाम् अथवा स्त्री. अमूषाम् अदस्+डि. अमुम्सि-माम-५०- अमुस्मिन् अथवा खी० अमूध्याम् अदस+स-अमृस-आमनामां--पु. अमीषु मया स्त्री० अमूषु
म्मौ अय-इऔ बा ॥८॥३८९॥ સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનને મિ આદેશ થયો હોય ત્યારે અને બદલે अय अने इअ आशा विदये ४२व।.
___अद+म्मि अयम्नि, इअम्मि, अमुम्मि-सामा -अमुष्मिन्
अदसू ना सू ना ५ र्या ५छी अटसू ना अद नावीन मा नियम લગાડવાનો છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય યાદ
युष्मद् नां ३५
युष्मदः तं तु तुवं तुह तुमं सिना || ८|३|९० ॥ પ્રથમા એકવચન સિ સહિત યુધ્મત શબ્દનાં પાંચ રૂપે। થાય છે : युष्मत्+सि=नं, तुं, तुवं, तुहं, तुमं दिट्टो-तु हीठो-पाय-त्वं दृष्टः भे तुब्भे तुज्झ तुम्ह तुम्हे उन्हे जसा || ८|३॥९१॥ પ્રથમા બહુવચન દ્ગશ્યૂ સહિત યુમર્ નાં રૂપા થાય છે.
युष्मत् + जसू=मे, तुभे, तुज्झ, तुम्ह, तुथ्द्दे, उच्हे चिट्ठ-तमे गला छोयूयं तिष्ठथ મ તે ખલે रीते
આમાં જે સુક્ષ્મ રૂપ બતાવ્યું છે. તેમાં ૮૫૩૧૦૪ નિયમથી म्ह तथा ज्झ या विदये साय छे ते तुम्हे तुज्झे यां३यो थाय. - આઠ રૂપે। થાય.
[ २३५
तं तुं तुमं तुवं तुह तुमे तुए अमा || ८|३|९२ ॥
श्री विभक्तिना वयनना अम् प्रत्यय साथै युष्मत् शब्हनां तं, तुं, तुमं, तुवं, तुह, तुमे, तुए मेवां सात ३। थाय छे.
युष्मत्+अमू=तं, तुं, तुमं, तु, तुह, तुम, तुए वंदामि-तन हुं वांहु - त्वां व
वो तुज्झ तुम्भे तुम्हे उन्हे भे शसा || ८|३|९३ ॥ द्वितीया विलतिना अवयन शस् नी साथै युष्मत् नां वो, तुज्झ, तुन्भे, रहे, उच्छे थाने मे खेत्र छ ३। थाय छे.
युष्मत् + शस= वो, तुझ, तुम्भे- ८131१०४ नियमधी तुम्हे तुज्झे थाय, राने तुम्हे, उच्छे, भे पेच्छामि तमने लेउ छु - युष्मान् पश्यामि मेदि दे ते त तर तुमं तुमइ तुमए तुमे तुमाइ टा || ८ | ३ | ९४ ॥ तृतीया विभतिना वयन टा साथै युष्मत् नां भे, दि, दे, ते, तइ, तए,
मं, तुमइ, तुमए, तुमे, तुमाइ मेवां अगियार ३थे। थाय छे.
युष्मत्+या=भे, डि, दे, ते, तइ, तए, तुमं तुमइ, तुमए, तुमे, तुमाइ जम्पिअ-तारा बडे मोक्षायु - - त्वया जल्पितम्
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
*૨૩૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
भे तुभेहिं उज्झेहिं उम्हे तुम्हेहिं उन्हेहिं भिसा || ८|३|९५ ॥
તૃતીયા વિભક્તિના બહુવચનના મિમ્ પ્રત્યય સાથે યુમનૂનાં મ, તુમંદિ, ઉન્નăિ, ઉત્તેäિ, તુઓૢહિં ઐત્તિ મુર્ત્ત-એવાં છ રૂપે થાય છે.
યુઘ્નનિ=મેં, ટુર્ત્તિ-૮ાકા૧૦૪ ના નિયમથી મુર્દા, તુfઅને કાર્ત્તિ, કમ્પ્યૂäિ, àહૈિં મુત્તમ-તમે ખાધું-તભારા વડે ખવાયુ – गुष्माभि: भुक्तम्
તફ-વ-તુમ-૩૬-૩ા હૌં ૫૮૦ાફ્
પંચમી વિભક્તિના એકવચનના ઇત્ત પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે યુત શબ્દનાં ત, તુત્ર, તુમ, તુર્દ અને તુમ્ એવાં પાંચ રૂપે થાય છે. તથા જ્યાં ઞકારાંત રૂપ છે. ત્યાં કુસિ તે બદલે તો, મો, ૩, f૬, હિંતો અને લેપ એવા આદેશ યથાપ્રાપ્ત કરવા. તેથી તંત્ર, તુમ, નુ, તરૂ અને તુમને દરેકને સાં, ઢા, ૐ વગેરે લગાડીને પણ રૂપે થાય છે.
યુમનૂ+સિ=ક્ષફનો, તુવનો, તુરો, તુમસો-‘ ૮૧૩૫૧૦૪ ’”ના નિયમથી તુમ્હો, મુન્નતોf~~આ રીતે સાત રૂપા થાય. તથા--એ જ પ્રમાણે કો, હૈં, ટ્વિ દિતો અને વ વગેરેનાં પ્રત્યેા સાથેનાં ઉદાહરણા સમજી લેવાં. યુĒત્ શબ્દનાં પાંચમો એકવચનમાં જે તમો રૂપ થાય છે તે સ્વઃ એવા સંસ્કૃત ૩૫ ઉપરથી સમજી લેવુ.
ત્વત્ત: રૂપના વતે લાપ કરી વિસા ઓ ક્રૂ તે એ રૂપને સાધવુ.
तुम्ह तुम्भ तहिन्तो उसिना ||८|३|९७॥
વ્રુત્તિ પ્રત્યય સહિત યુત શબ્દનાં મુખ્ત, યુગ્મ અને દિતાએ ત્રણ રૂપે સમજી લેવાં.
યુત+૩.સિ=સુહૈં, યુગ્મ, દિન્તો આપો--ત્યંત બાત:-તારી પાસેથી આવ્યા, અને ૮૫૩૫૧૦૪ નિયમથી મુદ્દત્તા, મુમ્પનો રૂપા થાય તે સાથે પાંચ રૂપે ગણાય.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
તુમ-૩૬૩૬-૩ન્હા
મારા!
જ્યારે પંચની વિક્તિના બહુવચનના મ્યરૂં પ્રત્યય લાગ્યા હ્રાય ત્યારે યુધ્મ7. શબ્દનાં તુમ, તુર્દ, ૩7 અને 37 એ ચાર રૂપા થાય છે.
યુક્ષ્મતમ્યગ્ર=મુગ્મત્તા, સુનો, જૂનાં રૂપે! થાક અને ૮।૩।૧૪ના નિયમથી તુર્ત્તો, તુમ્નસTM રૂપે થતાં છ રૂપે થાય છે.-એ રીતે કો, હૈં, હિં, હિંતો, કુંતો વગેરે પ્રત્યયા સાથેનાં તુમ્હેં, અને જૂ વગેરેનાં ઉદાહરણા સમદ લેવાં.
T--તે-સુદ-તુ૪-૩ -તુવ-નુમ-તેમ તુર્કો-તુમાફવિ-૨-૪-૬–૩૫૩મ-દ્દા મા ગા।૧।।
ષષ્ઠી વિભક્તિના એકવચનના પુન્યૂ પ્રત્યય સાથે યુત્ શબ્દનાં અઢાર રૂપાઃ
ચાય છે
[ ૨૩૭.
યુમ+ર ્=તરૂ, તુ, તે, તુĒ, તુટ્ટુ, હૈં, તુલ, તુમ, તુને તુમો, તુમાર, f, તે, રૂ, ઇ, તુમ, રૂમ, ઉદૃ એ અદ્રાર રૂપે થાય અને ૮૫૩૧૧૦૪ ના નિયમથી એ અઢારમાં બીજા આ તુખ્ત, તુષ્પ, ૩જ્જ, કન્ન ચાર રૂપે। ઉમેરાવાથી બધાં મળીને બાવીસ રૂપે થાય છે.
तु वो भे तुब्भ तुब्भं तुब्भाण तुवाण तुमाण तुहाण उम्हाण आमा ||८|३|१००॥
ષષ્ઠી વિભક્તિના બહુવચનના ગ્રામ્ પ્રત્યય સાથે સુન્નત શબ્દનાં દશ રૂપે થાય છે અને તેમાં ૢ અને Ø વાળાં તથા ૪ ઉપર અનુસ્વારવામાં રૂપે ઉમેરાવાથી ફુલ ત્રેવીશ રૂપે! થાય છે.
યુધ્મત+ગા=સ્તુ, વો, મૈં, તુધ્ન, ઝુલ્મ, ટુટમાળ, જુવાન, સુમાળ, સુદ્દાળ, ૩įાળ અને ૮૩૫૧૦૪ના નિયમથી દુTM અને તુષ્ણ, તુö, તુi સુષ્મા તુવાળ મુદ્દાળ, તુક્કા, તુમ્હાનું, તુન્તાન, ૩Tાળ ગુજ્જાળ-તથા ૮૫૬૪૨૭ના નિામથી અનુસ્વાર થતાં તુમ્માળું, તુવાળ, તુમાળે, તુāાળ, ગુન્હાનું ધ—તમારું ધનયુમા ધનમૂ— આ રીતે ત્રેવીશ રૂપે થાય છે.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
तुमे तुमए तुमाइ तइ तए डिना ॥८॥३१०१॥ સપ્તમી વિભક્તિના ક. પ્રત્યયની સાથે ગુમત શબ્દનાં તુર્મ, તુમ, તુમાડ, ત, તા એવાં પાંચ રૂપ થાય છે.
યુમત+કિત, તુમ, તુમા, તફ, તા ચિંતારામાં રહેલું છે.
त्वयि स्थितम्
તુ-તુલા-તુક-સુદ-સુદામા ને ૮ર૦રો. સાતમી વિભકિના એકવચનનો દિ પ્રત્યય લાગે હોય ત્યારે યુદમજૂ શબ્દનાં તું, તુવ, તુમ, તુરું, તુમ એવાં પાંચ રૂપ થાય છે.
યુદમતદ–તુમ, તુવર, તુમમિ, સુમિ તુમદિમ–તથા ૮૩૧૦૪ના
નિયમથી ટમિ , તક્ષશ્મિ એવાં સાત રૂપે થાય છે તથા ૮૩પ૯ના નિયમ વડે તુરંë, સુમિ, તુવO એ ત્રણે રૂપે તુવ નાં થાય અને એ પ્રમાણે તુર તુટ્ટ અને મનમાં પણ ત્રણ ત્રણ રૂપે સમજી લેવાં.
સુર દારૂા.રૂપા સાતમી વિભક્તિના બહુવચનને અન્ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ગુમન્ શબ્દનાં ૧૦૨ના સૂત્રમાં જણાવેલાં સાત રૂપ થાય છે.
ગુડ +=તુj, તુવ, તુમj, તુ, તુમે-તથા કાલ૦૪ના નિયમથી
તુયું, 7 મુ એમ સાત રૂપ થાય અને બધાં રૂપને અનુસ્વાર થાય ત્યારે–તુરું, તુયું, તુમેરું, તુદેવું, તુમેરું, તુમ, તુ શું એવાં
ચૌદ રૂપ થાય છે. કેટલાક વૈયાકરણ સાતમી વિભક્તિના બહુવચનમાં કાર વિક૯પે કરે છે તેમના મતમાં તુવ, તુમણું, તુહ, તુમણું, તુણુ, તુક્સ! એમ એકાર વિનાનાં અને અનુસ્વારવાળાં તથા અનુસ્વારવગરનાં બબ્બે રૂપ થાય છે. તુવયું, તુમું, તુરું, તુમણું, તુમ હું, તુક્સયું.
બીજે કઈ વૈયાકરણ સપ્તમીના બહુવચનમાં તુમ ના સ્થાનમાં તુમ એવો એક વધારે આદેશ કરે છે. તેના મતમાં તુમાતુઠ્ઠાણુ, તુHIણ એમ ત્રણ રૂપ અનુસ્વાર વિનાના તથા બીજાં ત્રણ રૂપ અનુસ્વારવાળાં વધારે થાય છે.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃત્તીય પાદ उभः म्ह ज्झौ वा || ८|३|१०४ ॥
યુવ્રતૂ નાં જણાવેલાં રૂપેામાં જ્યાં જ્યાં મેં અક્ષર છે તેને બદલે TM અને ज्झ पशु વિકલ્પે વાપરવા. આનાં ઉદાહરણો જ્યાં જ્યાં સંભવ છે ત્યાં ત્યાં આગળ અધે જ આપ્યાં છે.
अस्मद्नां ३५। --
अस्मदः म्मि अम्मि अम्हि हं अह अहयं सिना || ८|३ | १०५ | प्रथमा विभतिना वयन सि प्रत्यय साथै अस्मत् शछनां म्मि, अम्मि, अहि, हं, अहं, अहो थाय छे.
अस्मत्+सिम्मि, अम्मि, अम्हि, ह. अहं, अहयं-- अहम् अज्ज म्मि हासिआ मामि ! तेण हे सम्मे ! तेथे भारी बांसी री- अय अहं हासिता हे सखे ! तेन उन्नम, न अम्मि कुविआ--तु नम, हुपित थर्ध नथी-उन्नम, अहं कुपिता
अम्हि करेमि हुं छु - अहं करोमि
जेण हं विद्वान वडे हुं वधाई गर्हयेन अहं विद्वा कि
तुम्मि अहं-शु हुं बुझाई गर्न छु- किं परमृता-विरमृताऽस्मि अहम्
કરેલા છે એવે હું એટલે નમેલે
- अहं कृतप्रणामः ।
अहयं कयष्पणामी - भेो प्राम
(
[ २३५
अम्ह अम्हे अम्हो मो वयं भे जसा || ८|३ | १०६ ॥ प्रथमा विलतिना अवयन जस सथे अस्तू राहन अम्ह, अम्छे, अम्हां मो वयं ने मेवा छ । थाय छे.
अस्मत्+जस्=अम्ह, अम्हे, अम्हो, मो, वयं मे भणामा
द्वितीया विलतिना खेऽवयन अमूनी अम्मि, अम्ह, मम्ह, मं, ममं, मिमं ने अहं अस्मत् + अम्णे, णं, मि, अम्मि,
णे णं मि अम्मि अन्ह मन्ह में ममं मिम अह अमा || ८ | ३ | १०७/
साथै अस्मत् शब्दना णे, ग, मि, वां हरा ३ थाय छे. अम्ह, मम्ह, मं, ममं, मिम, अह पेच्छ भने मां प्रेक्षस्व
-અમે કહાંએ
छा-वय भणामः
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४.]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
अम्हे अम्हो अम्ह णे शसा ॥८॥३॥१०८॥ द्वितीया विमतिना पहुययन शसू नी साथे अस्मत् श.नां अम्हे, अम्हो, अम्ह, णे मेवा या२ ३५ो यार छे.
अस्मतू+शसू अम्हे, अम्हो, अम्ह, णे पन्छ-अमने न-अस्मान् प्रेक्षस्थ मि मे मम ममए ममाइ मद मए मयाइ णे टा ।।८।३।१०९॥
तृया विमतिना सेयन टानी साथ अस्मत् न मि, मे, मम, ममए, ममाइ, मड, मए, मयाइ, णे सेवा न ३५ो याय छे. अस्मत्+टाभि, में, मम, ममए, ममार, मइ, मए, मयाइ, णे कय
में यु-मया कृतम अम्हेहि अम्हाहि अम्ह अम्हे णे भिसा ॥८॥३।११०॥
तृतीया विमतिना पायन भिस् साथै अस्मत् शन अम्हेहि. अम्हाहि, अम्ह, अम्हे, णे सेवा पांय ३५॥ याय. अस्मत+भिसू अम्हेहि, अम्हाहि, अम्ह, अन्हे, णे-भने यु-अस्माभिः कृतम्
मइ-मम-मह-मज्झा डसौ ॥८३३१११॥ પંચમ વિભકિતના એકવચનને શુ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ગમત शानां मइ, मम, मह भने मज्झ मेव यार ३। थाय छे.
अस्मत्+सि-मइत्तो, ममतो, महत्तो, मज्झतो आगओ-मारी पासेया पाव्यामत् आगतः
આ ચારે રૂપને જેમ જે લગાડેલે છે તેમ અગાઉ જણાવેલા પંચમીના प्रत्ययो दो, दु, हि, हिती भने सुई सगाडीने ३॥ परी सेवा. अस्मत् नु भयभी विभतिभा मत्तो मे गे ३५ या छत २४तना मत्तः ३५ 8५२था साधा सेवान -मनो-मन:-माया
मम-अम्हौ भ्यसि ॥८॥३॥११२॥ પંચમી વિભક્તિના બહુવચનનો ખ્યત્ત પ્રત્યય લાગે ત્યારે મમત શબ્દનાં મન અને મઠ્ઠ એવાં બે રૂપો થાય છે. પછી આ બે રૂપોને અગાઉ જણાવેલા भ्यसू ने ५६ १५२राता तो, दो, दु, हितो, मुंतो प्रत्ययो बसाईरान मानां ५५i રૂપ સમજી લેવાં. अस्मत+भ्यसू-ममत्तो, ममाओ, ममाउ, ममाहितो, ममेहितो,ममासुंतो, ममेसुंतो,
अम्हत्तो, अम्हाओ, अम्हाउ, अन्देहितो, अम्हेसुंतो, अम्हासुतो
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[२४१
मे मइ मम मह महं मज्झ मज्झं अम्ह अम्हं ङसा ॥८॥३॥११३॥
पही विमतिना मेवयनना ङस् प्रत्यय साथै अस्मद् शहना मे, मइ, मम, मह, मह, मज्झ, मज्झं. अम्ह, अम्ह मेवा नव ३५। थाय छे. - अस्मद्+सू-मे, मई, मम, मह, मह, मज्झ, मज्झ, अम्ह, अम्हं धण
भारु धन-मम धनम् णे णो मज्झ अम्ह अम्हं अम्हे अम्हो अम्हाण
ममाण महाण मज्झाण आमा ।।८।३।११४॥ पी विभक्तिना मयत आम् प्रत्यय साथे अस्मद् शहन णे, णो, मज्झ, अम्ह, अम्ह', अम्हे, अम्हो, अम्हाण, ममाण, महाण, मज्झाण मे अगियार રૂપ થાય છે.
अस्मद्+आम्=णे, णो, मज्झ, अम्ह, अम्ह, अम्बे, अम्हो, अम्हाण, ममाण, महाण, मज्झाण धग-मभार घन-अस्माकं धनम् मे रीत १२७।। नियथा अनुस्वार यni अम्हाण, ममाणं. महाणं, मज्झाणं से शत ५१२ ३१ थाय छे.
मि मइ ममाइ मए मे डि ना ।।८।३।११५।। सतमा विमतिना मेययन डि प्रत्ययती साथे अस्मद् शन मि, मइ, ममाइ, मए अने मे मे पांय ३२ थाय छे.
अस्मद्+हि-मि, मइ, ममाइ, मए, मे ठिअं-भारामा २९सु-मयि स्थितम्
अम्ह-मम-मह-मज्झा डौ ।।८।३।११६॥ સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનને રુિ પ્રત્યય લાગ્યો હોય તો સમદ્ શબ્દનાં अम्ह, मम, मह, मज्झ सेवा या? ३॥ थाय छे.
__ अस्मद्+डि अम्हम्मि, ममम्मि, महम्मि मज्झम्मि ठिअम्-भारामा रहेमयि स्थितम् । १२थणे ८131५८ नियम प्रमाणे अम्हरिस, अव्हम्मि वगेरे રૂપો પણ સાધી લેવી.
मुपि ॥८।३।११७॥ સપ્તમી વિભક્તિના બહુવચનને સુન્ પ્રત્યય લાગતાં રામ શબ્દનાં ઉપરના सूत्रमा व्या प्रमाणे अम्हेसु, ममेपु, मद्देसु, मज्झेसु सेवा या२ ३पो थाय छे.
- अस्मद्+पु-अम्हेसु, ममेसु, महेसु, मज्झेसु-भभारामां-अस्मासु हेभ-११
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જે વૈયાકરણ પુરૂ પ્રત્યય લાગતાં મા વિકલ્પે માને છે તેના મતમાં કાર વિનાનાં આ ચાર રૂપા વધારે થાય છે. જેમ—અનુ, મમનુ, મત્તુ, મામુ ખીજો વૈયાકરણ મુક્ પ્રત્યય લાગતાં અTM ને સ્થાને અદ્દા માને છે તેમના મતમાં અન્તાનુ રૂપ વધારે થાય છે.
અમ્હેવુ વગેરે રૂપોમાં સુ ઉપર અનુસ્વાર કરીને પણુ મમ્હેણું વગેરે રૂપો સાધવાના છે.
સંખ્યાવાચક શબ્દોનાં રૂપો
ત્રે તી તૃતીયાવૈ ||શા
તૃતીયા વિભક્તિના મહુવચનથી લઈને સપ્તમીના મહુવચન સુધીના પ્રત્યયે લાગ્યા હાય ત્યારે ત્રિ શબ્દને તો એવેા આદેશ કરવા.
તૃખવ~તીર્દિ ય ત્રણ જણાએ કર્યુ -ત્રિમઃ ઋતમ્ ૫૦૧૦વ૦-~ીહિંતો ગાળો-ત્રણ જણા પાસેથી આવ્યા–ત્રિય બાળત: ૧અ૧૦—તિજ્ થળ-ત્રણ જણાનું ધન-યાળાં ધનમ્ સન્મ॰૧૦—તીદ્યુ ઝિં-ત્રણ જણામાં રહેલુ -ત્રિપુ સ્થિતમ
ઢે તો તે ડાર્ાા
તૃતીયા વિભક્તિથી લઈને સપ્તમી સુધીના બહુવચનના પ્રત્યયેા લાગ્યા હાય ત્યારે દ્વિ શબ્દના ઢો અને વે એવાં એ રૂપે થાય છે. તથા ૐ ને બદલે હૈં પદ પણ વપરાય છે. તૃબ॰વ--ઢોહિ, વદિ વચ’-એ જણે કર્યું-દ્રામ્યાં તક્ ૫૦મ॰૧૦--ઢોĚિતો, વૈદિતો મામો-બે જણ પાસેથી આવ્યા-ઢામ્યાર્ ૧૦‰વ--ઢૌન્દુ, વેરૂ ધન-એ જણનું ધન-યો: ધનમ્ [આતઃ સબવ~~હોતુ, વેસુ કેશં એ જણામાં રહેલુ –ચો:સ્થિતમ્
અહીં તે તે બલે કે પણ વપરાય છે. એથી હિં, હિંતો વગેરે રૂપે સમજી લેવાં.
તુવે યો િવાિ ૨ નસ-રસ ૫૮ાશા
પ્રથમા વિભક્તિના બહુવચન જ્ઞરૂ પ્રત્યયની સાથે અને દ્વિતીયા વિભક્તિના અહુવચન તૂ પ્રત્યયની સાથે દ્વિ શબ્દના ઝુલે, યોનિ, વેમ્બિ, રો અને વ એવાં પાંચ રૂપે થાય છે.
ટ્વિ+નસ જુવે, વોળિ, વેળિ, યો, તે ટિમ-બે જણા ઊભા છે-ઢૌયિતા
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[२४३
द्वि+शस दुवे, दोण्णि, वेण्णि, दो, वे पेच्छ-थे याने -दौ प्रेक्षस्व सही पण वेण्णि ने पहले बेण्णि १५२।५ छे.
दोणि अने वेण्णि प्रयोगाभा ८11८४ नियमयी दुण्णि, विण्णि मेवi ३ પણ થાય છે.
त्रेः तिण्णिः ॥८॥३॥१२१॥ પ્રથમ વિભક્તિના બહુવચન નન્ન પ્રત્યયની સાથે અને દ્વિતીયા વિભક્તિના બહુવચન રાષ્ટ્ર પ્રત્યયની સાથે ત્રિ શબ્દને સ્થાને તિળિ રૂપ થાય છે.
त्रि+जसू तिणि ठिआ-त्रय ४ जना -त्रयः स्थिता: त्रि+शस्=तिण्णि पेच्छ-
त्र न ने-त्रीन् प्रेक्षस्व
चतुरः चत्तारो चउरो चत्तारि ॥८॥३।१२२॥ પ્રથમા વિભક્તિના બહુવચન ન પ્રત્યય સાથે અને દ્વિતીયા વિભક્તિના બહુવચન शम् प्रत्यय साथ चतुर् २०६ने २थाने चत्तारो, चउरो, चत्तारि सेवा तय ३५! याय छे.
चतुर+जसू.-चत्तारो, चउरो, चत्तारि चिन्ति-प्यार ४६माछ-चत्वार: तिष्ठन्ति चतुर+शस्-चत्तारो, चउरो, चत्तारि पेच्छ-यार ०४ गुने ने-चतुर: प्रेक्षस्व
संख्यायाः आमः ण्ह हं ॥८।३।१२३।। સંખ્યાવાચક નામને લાગેલા પઠબહુવચન ગામ પ્રત્યયને બદલે ૬ અને हौं सेवा में प्रत्यये। १५२।५ ७.
द्वि+आम्=दोण्ह, दोह-मेनु-द्वयोः त्रि+आम्-तिण्ह, तिण्ह-त्र -त्रयाणाम् चतुर+आम्-चउण्ह, चउण्ह-यानु--चतुर्णाम् पञ्च+आम्=पञ्चण्ह, पञ्चह-पांयनु-पञ्चानाम् षद+आम्=छह, लाह-नु-पण्णाम् सप्त+आम सत्तण्ह, सत्तण्ह-सातनु-सप्तानाम् अष्ट+आम्=अट्ठण्ह, अट्टाह-मानु-अष्टानाम् नव+आम्-नवण्ह, नवण्ह-नयनु-नवानाम् दश+आम=दसण्ह, दसह-श-दशानाम् पञ्चदश+आम्=पण्णरसण्ह, पण्णरसण्ह दिवसाणं-५४२ हिसानु
. पन्चदशानां दिबसानाम्
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अष्टादश+आमू-अट्ठारसाह, अट्ठारसह-सदारनु-अष्टादशानाम् अट्ठारसह समणसाहस्सीण-सदार ६२ श्रमशानु-अष्टादशानाम् श्रमण
कति+आम्=कइण्ह, कइण्ह-वानु-कतीनाम् [सहस्राणाम् બહુલ અધિકારને લીધે આ નિયમ વંશત વગેરે શબ્દોને લાગતો નથી, तथा वीसण्ह, वीसद वगेरे ३५॥ न याय ५५ वीसाणं मे ३५ याय छे.
शेष अदन्तवत् ॥८।३।१२४॥ બાકીના વિશે ૩ કારાંત નામની પેઠે સમજવું.
આ સૂત્રને આશય એ છે કે એ કારાંત સિવાયનાં બાકીનાં આ કારાંત, સ્વ इकारांत, ही ई ४२iत. २१ उरात, ही उरात तथा हरव ऋ त मे બધા શબ્દનાં રૂપિની સાધના, કારાંત શબ્દનાં રૂપોની સાધના પેઠે સમજવી
म 1-11४ सूत्र "जस्-शसो: लुक" छ. से अॅi नामने सागा ન–શત્ ના લેપનું વિધાન કરે છે તે શા કારાંત વગેરે નામોને પણ લાગુ પાડી દેવું.
माला+जसू-माला रहंति-भातायो शामेछ-माला: गजन्ते गिरि+जस गिरी रेहंति-गिरिया शामे छे-गिरयः राजन्ते गुरु+जस्गु रू रेहति-गुरम। शाले -गुरव : राजन्त सही+जसू सही रेहति-सपास। शामेछ-सख्यः गजन्त मह+जसू बह रेहति-बहूमे। शामेछ-वध्यः राजन्ते माला+शस माला पेच्छ-भासामने -माला: प्रेक्षस्व गिरि+शस गिरी पेच्छ-तान ने-गिरीन् प्रेक्षस्व गुरु+सूगुरू पेच्छ-गुमान गुरून् प्रेक्षस्व सखी+शस्=सही पेच्छ-समामाने -सखी: प्रेक्षस्व
वहन सम्=बह पंच्छ-वहान -वधूः प्रेक्षस्व २--"अमोडस्य" ८१३१५ सूत्र असत नाभन साता अमू ना अारने લેપ કરે છે તે વિધાન તમામ સ્વરાંત નામોને લાગુ પાડી દેવું.
माला+अम्मालं-माणान-मालाम् गिरि+अम्=गिरि पेच्छ-पर्वतने जे-गिरिं प्रेक्षस गुरु+अम्-गुरु पेच्छ-उन ने-गुरु प्रेक्षस । सही+अम्=सहिं पेच्छ-समान-सखी प्रेक्षस्व गामणी+अम्गामणि पेच्छ-सामना नेतान -ग्रामण्य प्रेक्षस्त्र खलप्+अम्ख लपु पेच्छ=णु सो ४२नारने ने-खलप्वं प्रेक्षस्व
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૨૫
રૂ–ટા–ામ:' દ મૂત્ર જે મ કારાંત નામને લાગેલા પ્રત્યાને અને મામુ પ્રત્યયને જ કરે છે તે ૩ કારાંત આદિ નામોને પણ લાગુ કરવું.
દાર=ાળ --ગંધ વિશેષ કરેલું–ા મ્ ઢાઢા+=ઢાળ ધળ-ગંધનું ધન–ાના ધનમ્ મા=સમૂત્રમાણ ધ-માળાઓનું ધન–મારા ધનમ્ નિરિ+મા–નિરાળ ઘ–પતોનું ધન–નિરીનાં ઘનનું [++==ા ધનં–ગુરુઓનું ધન-ગુણાં ઘનમ્ સા =સહીન ધ–સખીઓનું ધન-સવીરાં ઘરનું
વ+ગામ=2ઠ્ઠા ધM –વહૂઓનું ધન-વન ધન પુલિંગવાળા સ્વ ૬ કારત અને દૂર્વ ૩કારાંત નામને લાગેલા ઢા પ્રત્યયની વિધિ કારક સૂત્રમાં કહેલો છે તે સ્ત્રીલિંગી કે વા કારાંત શબ્દો, તથા હૃસ્વ ૬ કારાંત, દીર્ઘ છું કારાંત, દૂર્વ ૩ કારાંત, દીર્ઘ ૩ કારાંત અને દ્રવ લ કારાંત શબ્દોને માટે પણ સમજી લે
–નામ+મા=મા =iાદિ-માળાઓ વડે-નામિ: નિરમ=ારી+દિ=ારીરિ–પર્વતે વડે–ગિરિમિક
મિ=પુર+દિ=શુક–ગુરુઓ વડે-ગુરમિ: વૃદ્ધિ+મા=યુદ્ધ હિંવૃદ્ધદિ-બુદ્ધિઓ વડે વૃદ્ધિમિઃ ઘનુ+મિ=ધ[+ટ્ટ=–ગા વડે–ધનુમિઃ સ+ = +=f–સખીઓ વડે- મિઃ
વધુમ=ચંદૃવિદૃહિં–વહૂઓ વડે-વધૂમિ: જેમ અહીં દ્િ નાં રૂપે આપ્યાં છે તેમ જી અને ઉર્દૂ નાં રૂપે પણ સમજી લેવાં. આ બધા પ્રયોગોમાં ૮૩૭ મું સૂત્ર લગાડવું.
५-माला+इसि-मालाओ, मालाउ, मालाहिती
વૃદ્ધિ-સિગયુદ્ધકો, યુદ્ધ, યુદ્ધતા નુ+સિઘળુઓ, ૩, ઘgfહતો સી+શિ=ી, સી, સદંત
વા =વદ્દગો, વડ, વહૂતિ આ રૂપોમાં ૮૩૮ ને નિયમ લાગે છે.
f૬ અને ૪નાં રૂપે અહીં આપ્યાં નથી, કેમકે ૮૩૧૨, ૮૧૨૭ સૂત્રો દ્વારા તેના વિધાનને નિષેધ કરવાના છીએ.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
૬ ---મા+મ્યમુ=માહિતો, મારુાનુંતો-માળાએાથી-મારુામ્યઃ fnf+યમ=ચિÎહિંતો, ગિરીğતો-પર્વ તાથીરિમ્સ: ગુરુ+મ્યા=શુદિતો, ગુસકુંતા-ગુરુએથી-મ્યઃ યુદ્ધિસ્થર-પુર્વાāિતો, યુદ્ઘાયુંતો-બુદ્ધિએથી-યુનિમ્ય: ઘેનુ+થમ-પેદિતો, ધેનૂભુત-ગાયાથી ધમુખ્ય: સનિયમ=સહિંતો, સદ્દીકુંતો-સખીએથી- સલીમ્ય વધૂતમ્યમ=હિંતો, યજ્ઞો-થી-ધૂમ્યઃ
છ—નિરિ+સૂ=ગિરિસ-ગિરિનું -f:
ગુરુ+=+=ગુરુલ્સ-ગુરુનું-નુરો
વિ+સૂરહિલ્લ દહીનુ –દન:
મધુ+==મદુહ્સ-મધુનુ —મથુન:
સ્ત્રીલિંગમાં તા ૮ાકાર સૂત્રમાં વિધાન કરેલુ જ છે તેથી અહીં તેનાં રૂપે। આપ્યાં નથી.
૮-~f+fg=fjfન્મ-પર્વતમાં—fો
ગુરુ+ટિવુમ્મિગુરુમ- સુરૌ સૃષિ+f===દિમ્નિ-દહીંમાં-દિન મધુ+f==મદુમિ-મધુમાં-મો
ષ્ટિ ને બદલે તેના ૬ વિધાનનું ૮૬૩૫૧૨૮ સૂત્ર દ્વારા અમે નિષેધ કરવાન છીએ માટે અહી' તેનાં રૂ! આપ્યાં નથી. સ્ત્રીલિગમાં તે ટ!કાર૯ સૂત્ર દ્વારા વિધાન કરેલું જ છે તેથી તેનાં રૂપો આપ્યાં નથી.
—રિ+ગસ-રો-પતા–શિય:
રિ રાભૂશિરો-પર્વ તે ને-વિરાર્ ગુરુ+ગÇ=નુ-ગુરુએ-૧: ગુરુ+રામ=મુદ -ગુરુએ!ને-મુન fnf+s•fd=fr{1}-પર્વતથી નિ: ગુ+સિ=J1-ગુરુથી-ગુરો: R+ઞામૂ=રી- પર્વ તાનુ —શિ1ામ્ નુ+ગા=શુળ ગુરુએનું -મુળાક્
ચક્ષુ પ્રત્યયમાં ૮૫૩૫૧૬ સૂત્રથી દીનુ નિત્ય વિધાન કરેલું છે માટે ટા૩૫૧૩ મા ત્તિ વા” સૂત્રથી રૂ કારાંતના અંતના ને તથા ૩ કારાંતના
'તન
—
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃતિ-અષ્ટમ અધ્યાયતીય પાદ
[૨૪૦ ૩ને વિકલ્પ દીર્ધ ન થાય. બીજી વિભક્તિનું બહુવચન, ત્રીજી વિભક્તિનું એકવચન અને બહુવચન, પંચમીનું બહુવચન, ષષ્ઠીનું બહુવચન અને સપ્તમીનું બહુવચનતેમાં ૮૩૧૪ અને ૮૩૧૫ સૂત્ર દ્વારા જે કારનું વિધાન કરેલું છે તેને ૮૧૩૧૨૮ મા સૂત્ર દ્વારા નિષેધ કરવાનું છે તેથી તેનું વિધાન અહીં કર્યું નથી.
न दीर्घः णो ॥८॥३।१२५॥ ના , શમ્ અને સિને ળો આદેશ થયા પછી ળો ને લીધે દૂ૩ રૂ કારાંત અને દવ ૩ કારાંતને “પ ચઢાવત” ૮૧૨૪ ના નિયમથી પ્રાપ્ત થતો અને ૮૩૧૨ ના નિયમથી થનારો દીર્ઘ થતો નથી. પ્રબ૦–જિ+ઝર્=સળિો
वाउ+जसू-वाउणो દ્વિબવ –શિ=ળિો
वाउ+शसू वाउणो પંએ વરિ+તિ=ગળિો
વા+સિ=કાળો.
પંચમીના એકવચન ગળી અને યો –આ બન્ને રૂપોમાં જે આદેશ નથી તેથી ૮૩૧૨૪મા નિયમને આધારે ૮ વાનરમા નિયમથી દીધ થઈ ગયું છે.
રઃ સુ દારૂા૨દ્દા ગાકારાંત તથા કારાંત નામોને લાગેલા સિને લેપ ૮૩૮ સૂત્રથી ૮૩૧૨૪મા નિયમને આધારે પ્રાપ્ત છે તે બકારાંત સિવાયનાં નામે થતો નથી તેથી પંચમીના એકવચનમાં-મા, અ, વાક એવાં રૂપો ન થાય.
તમાં માત્ર આટલાં રૂપો થાય—માત્તો, મારામો, માસ—એ રીતે માહિંતો વગેરે થાય. એ રીતે પંચમી એકવચનમાં–શ , વાક રૂપો થાય.
भ्यसः च हिः ॥८।३।१२७॥ . . ગાકારાંત, તુકારાંત વગેરે નામોને ૮૩૧૨૪મા નિયમને અનુસરીને પ્રાપ્ત થતું ૮૩૮, ૮૩૯ એ બે સુત્ર વડે તિ અને પર્ નું જે દિ વિધાન છે તે મકારાંત સિવાય કોઈ નામને લાગતું નથી.
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
માત્ર+સિ નાયાદિતો, માત્રા, માલ-માલાથી–માસા: માત્રા+ખ્ય નાહિંતા, માણુતા, મામા, મારા૩-માલાઓથી–માખ્યઃ મિi૩.સિ=affહંતો, ય , ગીર–અગ્નિથી–મનેઃ શનિ-ચ=સહિંતો, ગીતો, સીમા, ૩–અગ્નિઓથી–મનિમ્ન: અર્થાત આ નિયમને લીધે માાદિ તથા માનદ વગેરે રૂપો ન થાય.
૩. ૩. Iટારા૨૨૮ ગાકારાંત, કારત વગેરે નામને ૮૩૧૨૪ મા નિયમથી પ્રાપ્ત થતું ૮૩૧૧ના નિયમ દ્વારા સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનનું જે વિધાન કરેલું છે તે સકારાંત સિવાય કોઈ નામને લાગતું નથી.
સમિતિ=ગણિમિ–અગ્નિમાં વાવ+f=વામિ -વાયુમાં-વાય. હિર–ક્રિમિ-દહીંમાં– દિન
મદુ+=+દુમિ–મધુમાં– અર્થાત સપ્તમીના એકવચનમાં nિ શબ્દનું મન, વાક શબ્દનું વાઘ દ્રષ્ટિનું કહે તથા મદુનું મટે એવાં રૂપ ન થાય.
પર રૂાર // આકારાંત, ઈકોરાંત વગેરે નામને ટાકા ૧૨૪ના નિયમથી પ્રાપ્ત ૮૩૧૪ તથા ૧૫ નિયમ દ્વારા દ્વિતીયા વિભક્તિના બહુવચનમાં, તૃતીયા વિભક્તિના એકવચનમાં
તથા બહુવચનમાં, પંચમી વિભક્તિના બહુવચનમાં અને સપ્તમી વિભક્તિના બહુવચનમાં જે ઇનું વિધાન કરેલું છે તે સકારાંત સિવાય કઈ નામને ન લાગે.
મા+રાહૂ=મારા પે-માલાઓને જો–મા: પ્રેક્ષ દાદા=હાન ઋયું–ગંધર્વે કર્યું–ા તમ્ Hી+મિત્રાદિ વર્ચ-માલાઓએ કહ્યું-માયામિ તમ્ મા+=માહિંતો, માથું માન-માળાઓ પાસેથી આવ્યો
માઝાખ્યઃ માત: માર્ચ-હુ=માયાકિમં=માળાઓમાં રહેલું–મારામુ સ્થિત એ જ રીતે –અાિળો વાળો, ચા–નિજા વાળા, મિ—ગાદિ વાદિ, - તો વાકદંત, –ગાળી, વાકયું વગેરે રૂપમાં સમજી લેવું.
રોષે ભક્તવત ૮૨૨કાના અપવાદ સમાપ્ત
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૨૪૯
द्विवचनस्य बहुवचनम् ॥८।३।१३०॥ પ્રાકૃત ભાષામાં નામમાં અને ક્રિયાપદમાં બધે દિવચનના સ્થાને બહુવચન વાપરવું. આ ભાષામાં કયાંય દ્વિવચનનો પ્રયોગ મળતો નથી. જ્યાં બે સંખ્યાને સ્પષ્ટ અર્થ બતાવવો હોય ત્યાં વિશેષણરૂપે દૂિ શબ્દનો પ્રયોગ કરવો.
दोणि कुणंति- रे-द्वौ कुरुतः દુ યુતિ - ,, , fé , બે વડે કરે છે–#ામ્યાં પરોતિ
ઢોહિંતો, -
,,
”
હું , –એનું કરે છે-ટૂઃ રતિ હો, , -બેમાં કરે છે- , , રોજિળ દૃસ્થા, વાયા, થયા, નયણા–બે હાથ, બે પગ, બે સ્તન, બે
નયન- સુલ્ત, વાવ, તેં તન, દે નયને , , –વગેરે રૂપે સમજી લેવાં.
agઃ પઢી દારૂારૂશા પ્રાકૃત ભાષામાં ચતુર્થી વિભક્તિને બદલે વઠી વિભક્તિ વપરાય છે.
મુળા -મુનિને આપે છે-મુનને સાત મુળા -મુનિઓને આપે છે–નિમ્યઃ સવાતિ નમો વિઠ્ઠ–દેવને નમસ્કાર થા–નો હવા નમો વાળ-દેવોને નમસ્કાર થાઓનો ખ્ય:
તાર્થ વા તારાફરા તાય – તેને માટે –અર્થમાં વપરાયેલા ચતુથી એકવચન ને સ્થાને ષષ્ઠી વિભક્તિનું એકવચન વિક૯પે વપરાય છે.
વલ્સ, વવાય-વાર્થભૂ-દેવને માટે સવાળ–અહીં ષષ્ઠી બહુવચન છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५.]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
वधाद् डाइ: च वा ॥८।३।१३३॥ વર્ષ શબ્દને લાગેલા તાદ અર્થના સૂચક ચતુથી એકવચન ને સ્થાને સારૂ પ્રત્યય અને ષષ્ઠી વિભક્તિના એકવચનનો પ્રત્યય વિકલ્પ વપરાય છે.
वध+डे. बह+आइ=वहाइ, वहस्स, वहाय-धने मारे-वधार्थम्
જુદી જુદી વિભક્તિઓને સ્થાને જુદી જુદી વિભક્તિઓને વ્યવહાર
___ कचिद् द्वितीयादेः ॥८।३।१३४॥ કઈ કઈ પ્રયોગોમાં દ્વિતીયા વગેરે વિભક્તિઓને બદલે પછી વપરાય છે. भ:वि००१०-सीमाधरं वदेने पहले सीमाधरस्स बंद माह। पुरुषते 4थवा सामाधर
નામના પુરુષને હું વંદન કરું છું.
सीमाधर बन्दे । [ पुक्खरवरदीवड्ढे श्रुतस्तव गा. २ ] . तिस्सा मुहं भरिमा ने पहले तिस्सा मुहस्स भरिमा-ताना भुमने या
शमे छी-तस्याः मुख स्मरामः ।
तृ००३०-धणेण लद्धो ने पहले धणस्स लद्धो-धनथी प्राप्त थयो. धनेन लब्धः
,, चिरेण मुक्का २ ५६ चिरस्स मुक्का-वि२।१यी भुत ययेली-चिरेण मुक्ता तृ०५०१० -तेहिं एअं अणाइण्णं ने पहले तेसिं एअं अणाइण्णं – तमामे मा नलि
शायदे-तैः एतद् अनाचीर्णम् ।
[ दशवकालिक सूत्र अध्ययन ३, गा. १] ५००१०-चोराओ बीहइने पहले चोरस्स बोहइ-योरया माये थे-तौराद बिभेति ।
इअराई जाण लहुअक्खराइ पायन्तिमिल्लसहिआउने पहले इअराई जाण लहुअक्खराई पायन्तिमिलसहिआण-पहा-तना अतिभनी सार्थना सक्षशथी मीन संधु पक्षशन -इतराणि जानीहि लध्वक्षराणि
पादान्तिम-सहितेभ्यः । स० मे०१०-पिद्विम्मि केसमारो । ५६से पिट्ठीए केसभारो-५08 उपरते। शमा२
शिक्षा५-पृष्ट्यां केशभार:
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
द्वितीया - तृतीययोः सप्तमी ||८|३ | १३५ ||
કાઈ કઈ પ્રયાગામાં દ્વિતીયાને રથાને અને તૃતીયાને સ્થાને સપ્તમી થાય છે. द्वि०- गामं वसामि, नयर न जामि-ग्रामं वसामि, नगररौं न यामि ने पहले गामे auft, at a sifa-muui ay'g', duzhi oral dul-91À वसामि नगरे न याभि
तृ० -- मइ वेविरीए मलिआइ-ईपती खेवी भारा वडे भर्हित उशयां-मया वेपमानयाकम्पमानया-मर्दितानि ने पहले वेपमानायाम् कम्पमानायाम् मयि मर्दितानिॐ पती खेती भारामां मर्हित . – अही पशु अर्थ अहसायो छे. तीहि तेहि अलंकिया पुहवी-ते वडे पृथ्वी संत छे तैः त्रिभिः अलंकृता पृथ्वी ने पहले तीसु तेमु अलंकिया पुहवी-ते पृथ्वी त छे.
पञ्चम्याः तृतीया च ॥ ८|३|१३६॥
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં પોંચમી વિભક્તિને બદલે તૃતીયા વપરાય છે અને સપ્તમી पशु वराय छे. चोरासुतो बीहड़ योरोथी माथे छे-चौरेभ्यः बिभेति ने महझे चोरेहि बीहइ यो वडे श्रीखे छे-चोरैः बिभेति
[ २५१
अंतेउराओ रमिउमागओ राया-अंतःपुरथी रमाने राज्यव्य-अन्तःपुरात् रन्त्वा आगत: राजा ने पहले अंतेउरे रमिउमागओ राया-अंतःपुरभां २मीने रान आयो- अन्तःपुरे रन्त्वा आगत: राजा.
ही रंतु से रन्तुम् - २४वा भावे प्रयोग पशु घटी शडे छे અર્થાત્ · અંતઃપુરમાં રમવા માટે આવ્યા' એ અથ પણ સંગ થઈ શકે છે.
सप्तम्याः द्वितीया ॥८|३|१३७॥
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં સપ્તમી વિભક્તિને બદલે દ્વિતીયા વિભક્તિ થાય છે. विज्जुज्जोय' भरइ रत्तीए - शतभां वीणीना प्रकाशने या उरे छे - विदुदूउद्द्योतं स्मरति रात्रौ ने पहले बिज्जुज्जोय भरड़ रति-वाना प्रकाशने राते या रेछे - विद्युउद्योतं स्मरति रात्र्याम् तम्मि कालम्मि, तम्मि समयन्मि ते अजे, ते समयेने पहले तेणं कालेणं, तेणं समएणं-ते तेन कालेन तेन समयेन.
सभये - तस्मिन् काले, तस्मिन् ते समये (कल्पसूत्र - प्रारंभ )
-
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૨૫૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
તે ળ વ ળે તi સમg આમ પદવિમાગ કરાય છે તે જા તથા તે
સમr એ ચારે પ સપ્તમી જ છે અને બંને વાક્યાલંકારસૂચક અવ્યય
સમજવું. તથા કાર્ષને આશ્રય લઈને તે પદને સપ્તમીનું સમજવું. કઈ ઠેકાણે પ્રથમાને બદલ દ્વિતીયા વપરાય છે— ચીસા વિ ગિળવા-ચાવાશે પણ જિનવરો–ઉત્તમ જિન - ચતૃવંશતિરપિ
બિનવાને બદલે વાવ પિ નળ રાચવીશે જિનેશ્વર-વૈતૃશનિ કપ નવર:.
અહીં રવીનં ૫૬ દ્વિતીયાંત છે. પણ ખરી રીતે વાવીä પદ જિનવરા નું વિશેપણ છે માટે તેને પ્રથમાંત જ સમજવું. (મલ્સ નામર
ચતુર્વિશતલવ-ગાથા ૫) ક્રિયાપદની સાધના
વાવહુ દ્રારારૂ૮ના સંસ્કૃત ભાષામાં વપરાતા –ાર , રાજા અને ૧ પારૂ ° પ્રત્યયના અને પ્રાકૃતમાં લોપ થઈ જાય છે.
–ારુબા, રાસા– ગુરુની જેમ આચરણ કરે છે અથવા અગુરુ
ગુરુ થાય છે-મુસિવ બાવરતિ-gીતે અથર અTE: Tદ: મવતિ–ગુજરાત વચન્દ્ર મદ્રમા, રમતમારૂ – દમદમ નહેતું ને દમદમ થાય છે
ઢોહિયારું, ઢાંઢિરાગ–અલોહિત લેહિત થાય છે–ચોદતાય . અહીં મઢના તથા ત્રિા એ બન્ને પ્રયોગોમાં 2 ને લેપ થયેલ છે. त्यादीनाम् आद्यत्रयस्य आद्यस्य इच-एचौ ॥८।३।१३९।।
ત્યાદિ વિભક્તિઓમાં પરમૈપદ કે આત્મપદના આદ્ય ત્રિનું જે પહેલું તિર, , નિત અને ત, માત, ૩જો નું તૃતીય પુરુષનું સૂચક જે ઝુમખું છે તેમાં આદિમાં તિ અને તે છે તેને બદલે ? (ર) અને ૪ (૨) વાપરવા.
દારુ, સુકા અથવા હૃતિ, દુતે–તે હસે છે–હુત
વિવરૂ, વૈવા અથવા વૈપતિ, વાસે–તે કંપે છે–રાતિ જના પ્રયોગોમાં રૂ ને બદલે તિ તથા ને બદલે તે વપરાય છે.
અને માં જે = મૂકેલે છે તે નિશાન માટે છે, તેને ઉપયોગ ૮૪૩૧૮ માં થવાનું છે. તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં સ્ત્ર અને પુત્ર નો ઉપયોગ કર્યો હોય ત્યાં આ જ રૂ અને ઇવ લેવા. એવી સમજણ માટે અહીં સુવું તથા ત્ માં ર્ ની નિશાની કરેલી છે.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
*-વેવસે
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-નૃતીય પાદ
[૨૫૩ द्वितीयस्य सि से ॥८।३।१४०॥ ત્યાર વિભક્તિના પરીપદના અને આત્મપદના બીજા ત્રિકના-ઝુમખામાં બીજા પુરુષના સયક પ્રત્ય-, થ, ૨ અને ૨, ૩, માંના પહેલા વચન સિને બદલે પ્રાકૃતમાં રસ અને સે વાપરવા તથા તેને બદલે પણ રસ અને તે વાપરવા.
દૂતિ -તું હમે છે દસ હસ- ,, , J"
વનિ-તું કંપે છે - વિવ- ,, ,, ,, F**
તૃતીય મિ દ્રારા ૨૪ સ્વાતિ વિભક્તિના પરૌપદ અને આત્માને પદના ત્રીજા ત્રિકના ઝૂમખામાં પહેલા પુરુષના નિવ, વત્, મ અતે ઇ, વટે, મ માંના પહેલા પહેલા વયન મિ અને ઇ ને બદલે પ્રાકૃતમાં મિ વાપરવો.
લામિ-હું હસું છું-હૃતામિ
વેવાનિ–હું ધ્રુજુ છું-વે બહુલ અધિકારને લીધે કેઈ કોઈ પ્રગમાં મિર્ ને સ્થાને આવેલા મિ ને બદલે એલે 5 વપરાય છે અર્થાત મિ ના કારને લેપ થઈ જાય છે. રાયનામિ ને બદલે સ% થયું–હું શક્તિમાન થાઉં છું.
ન માનિ ને બદલે ન મરે થયું-હું નથી મરતે. વઢુગાય! દરિયું – વદુલ્લાન! અથવા દે વસુજ્ઞાચક્ટ ! રાષિતું રાકનોમિ-હે બહુ જાણનારા ! રેપ કરવા માટે હું શક્તિમાન છું.
बहुषु आद्यस्य न्ति न्ते इरे ।।८।३।१४२॥ યાત્રિના પરપદના અને આભને પદના પહેલા ત્રિકમાં આવેલા ઝૂમખાના તૃતીય પુરુષ બહુવચનને ન્તિ, તે એવા જે પ્રત્યયો છે તેના સ્થાને નિત, તે, ફરે આ ત્રણ પ્રત્યે પ્રાકૃતમાં વપરાય છે. અહીં જે ક્રિયાપદના પ્રાકૃતના પ્રત્યે જણાવેલા છે તે પ્રત્યયાની પરૌપદ કે આત્મપદ એવી કોઈ સત્તા નથી, ધાતુ માત્રને આ પ્રત્યે લાગે છે.
દૃતિ–તેઓ હસે છે– સત્તિ વેવંતિ–તેઓ ધ્રુજે છે–ત્તે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વિંતિ–તેઓ હસે છે–નિત મિત્કૃતિ–તેઓ રમે છે-૨મત્તે જન્નતે રે મા-આકાશમાં મેઘ ગાજે છે–ારિત છે મેવા:
વીવૃત્ત કરવા અને રાક્ષસોથી બીએ છે–વતિ રાક્ષ: ૨ યુવાને કહિય-સાર વરાળાડું–કવિના હૃદયરૂપ સાગરમાં કાવ્યરનો
ઉત્પન્ન થાય છે-૩વદ્યતે વિચાર કાવ્યરત્નાન વિષ્ણુદિ–વિક્ષોભ પામે છે-વિશુનિત રાળ વિ જો વહુએ વાદ–બે હાથે પણ શક્તિમાન નથી.
પ્રાકૃત ભાષામાં રિવચન તો વપરાતું જ નથી. માટે જ અહીં દ્વિવચનને બદલે બહુવચનના પ્રત્યયો વપરાયેલ છે જે તે પ્રમત્રત: વાદ
બહુલ અધિકાને લીધે બહુવચનનો રે પ્રત્યય કોઈક પ્રયોગમાં એકવચનમાં પણ વપરાય છે. જેમ–
સૂસફર શારિર્વિગ્રો-ગામને કાદવ સુકાય છે-રુતિ ગ્રામ-4મ:
मध्यमस्य इत्था-हचौ ॥८।३१४३॥ ત્યાતિ ના પરૌપદ અને આત્માને પદના મધ્યમ–બીજા-પુરુષના ઝુમખાના બહુવચનના બને પ્રત્યયોને બદલે એટલે જ તથા દવે પ્રત્યયને બદલે રુસ્થા અને ( એવા બે પ્રત્યે વપરાય છે.
દુનિયા–તમે હસો છો-હૃક્ષય
સદ- , - , વૈવિસ્થા–
– વદ “-વો ' ૮ાાર ૬૮ એ સૂત્રમાં જે ટૂષ પદનો નિર્દેશ કરેલ છે તે દ્વારા પ્રસ્તુત સૂત્રમાં જણાવેલા જ ટૂર લે, એ બતાવવા માટે માં – કરેલો છે.
બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ કોઈ સ્થળે ત્રીજા પુરુષના એકવચનમાં પણ આ ફુવા પ્રત્યય વપરાય છે, જેમકે–રાવતે ને બદલે રોલ્યા થાય.
= = તે રડ્રથા-જે જે તને ચે–ચટૂ ચત્ તવ રચિત
तृतीयस्य मो-मु-माः ॥८॥३॥१४४॥ ચાઢિ ના પરમપદ અને આત્મપદના પ્રથમ પુરુષના ત્રીજા ત્રિકના બહુવચનના મર્ પ્રત્યયને બદલે મો, મુ અને મ પ્રત્યય વપરાય છે.
ઇંસાનો, સામુ, ફુલામ–અમે હસીએ છીએ-સામઃ તુવરામો, તુવરામુ, તુવરામ–અમે ત્વરા કરીએ છીએ–વરામદે
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
અત વ વધુ સે ગા||
પ્રાકૃત ભાષામાં ૮ાા૧૩૯ અને ૮ાા૧૪૦ મા સૂત્રમાં જે ર્ અને મે પ્રત્યયનું વિધાન કરેલું છે તે પ્રત્યયા જે ધાતુ કારાંત હાય તેને જ લાગે છે. બીજાને ન લાગે.
ઞ વિકરણ પ્રત્યય લાગવાથી ધાતુએ ચકારાંત બને છે અને કેટલાક ધાતુ પાતે જ ચકારાંત હાય છે.
z=3+=હસ-તે હસે છે-દૈતિ હસૂત્ર+સે=દૂસણે-તું હસે છે-હસિ તુન્ત્ર+અ+=તુવર તે વરા કરે છે-વરતે તુવર્+3+સેતુરસે-તૂ તરા કહેછે–ત્યસે ++મે= રક્ષે-તૂ' કરે છે—કોશિ
[૨૫૫
જે ધાતુએ વિકરણ પ્રત્યય લાગીને અકારાંત થયેલા છે તેમનાં આ બધાં ઉદાહરણા છે. નીચેનાં ઉદાહરણા જે ધાધુએ સ્વયં સકારાંત છે, તેનાં સમજવાનાં છે : નિવાસ-પીવાની ઇચ્છા કરે છે.-પિવાસતિ સુમુચ્છ-નિંદા કરે છે—જીનુઋત
સાયસે-તુ' સાદ કરે છે-રાજ્વાયમે -મુચ્છસ્તુ નિદા કરે છે—નુમુક્ષુને
ટારૂ, ટાસિ: વત્તુગાર, વસુમતિ-આ પ્રયાગેામાં ધાતુ આ કારાંત હાવાથી આ નિયમ ન લાગે એટલે ટાણ કે વનુઞામે પ્રયાગ ન થાય,
દો, અને ફ્રાપ્તિ એ પ્રયાગામાં ધાતુ, જો કારાંત હોવાથી આ નિયમ ન લાગે,
કારાંત ધાતુને જ ક્રૂ અને મૈં લાગે એવું અવધારણ બતાવવા માટે જ સૂત્રમાં વૅ શબ્દ મૂકેલા છે. જો સૂત્રમાં દ્ય ન મૂકે તે!પણ જુદું સૂત્ર બનાવવાથી જ એવુ અવધારણ થઈ જવાનું છે છતાં વ મૂકેલા છે તેનું કારણ વિપરીત અવધારણ ન થાય એ માટે છે. ‘7 કારાંત ધાતુને દ્દુ અને મૈં પ્રત્યય જ થાય, બીજા પ્રત્યયા ન થાય.' આવું ઊલટું અવધારણ થવાના સ`ભવ છે. તે સંભવને દૂર કરવા સૂત્રમાં ને નિર્દેશ કરેલા છે. જો ઉપર જણાવેલ ઊલટુ અવધારણ થાય તેા સર, દસ વરૂ, વવસ એવા રૂપે ન થાય.
મિના મતેઃ સિઃ ||૮||૪||
બીજા પુરુષના એકવચનના ત્તિ પ્રત્યય અને રૂ ધાતુ એ બન્ને મળીને તેમને બલે સ રૂપ થાય છે. અહીં સે ન લેવા પણ સ જ લેવે.
--તુ છે-સિ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
૩ ધાતુને જ્યારે તે પ્રત્યય લાગે ત્યારે મમ્ ધાતુનું અસ્થિ રૂપ થાય છે પણ મસૂ+===મારે એવું રૂપ ન થાય માટે જ આ નિયમમાં પ્રત્યયને નિર્દેશ કરેલો છે.
નિફ્ટર = રિ– તું નિષ્ફર છે–નિષ્ફર: ચઢ કમિ છે અસ્થિ તુ-આ રૂપ ને પ્રત્યયવાળું છે–તું છે--મ ત્રમ.
મિ–જો– ઉદ-દો-કદ વા IIટારાષ્ટ્રના પહેલા પુરુષના એકવચન કરમ રૂપને બદલે મિ રૂપ વિકલ્પે વપરાય છે તથા બસ ધાતુના પહેલા પુરુષ બહુવચન મ; ને બદલે +અને હું રૂપ પણ વિકપે વપરાય છે.
, vસ ચર્ચિ-આ હું છું –ug: કાશ્મિ જય મા, રાગ -. ચા –અમે ગયા.--તા: દમ:
આ સૂત્રમાં મુ પ્રત્યયને નિર્દેશ નથી કર્યો તેથી એમ માલમ પડે છે કે, મુ સાથે અન્ ધાતુના કટુ રૂપને પ્રયોગ પ્રચલિત નથી.
પહેલા પુરુષ એકવચનમાં Oિ કટ્ટ (મિ મદન) અને બહુવચનમાં અઘિ અને અથવા મળિ (મ: વયનું) એવાં રૂપ જ થાય છે. પણ કત્રિ ૩ ટુ એવું રૂપ થતું નથી. પ્રી--સંસ્કૃતમાં પ્રથમ પુરુષના બહુવચનમાં રમઃ રૂપ થાય છે, તે મં: રૂપ
ઉપરથી 8ારા૭૪ ના નિયમ વડ નો મસ્ટ કરીએ અને ૮૩૭ના નિયમથી વિસર્ગનો (1) કરીએ તો રૂપ સિદ્ધ થઈ જાય છે. એ જ રીતે સ્મ: રૂપનો કરીએ અને ૮૫૧૧૧ સૂત્રથી વિસર્ગને લેપ કરીએ તો કદ રૂપ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે + અને મદ્ રૂપે સિદ્ધ થઈ શકે છે તો
પછી આ સૂત્રમાં દો અને સ્ટ્ર નું વિધાન શા માટે કર્યું ? ઉ–પ્રશ્ન બરાબર છે પણ વિભક્તિને લગતી વિધિઓમાં સંસ્કૃત શુદ્ધરૂપ ઉપરથી
પ્રાકૃત રૂપ તૈયાર કરી શકાતાં નથી. એવી પ્રાચીન પરંપરા છે. જે એમ ન હોત તે વૃક્ષા ઉપરથી વન, વૃg ઉપરથી વઘુ, તે ઉપરથી સ, ઉપરથી ન, તે ઉપરથી તે અને જે ઉપરથી * વગેરે અનેક રૂપ સાધી શકાય છે તેમ છતાં વ્યાકરણમાં એ રૂપ માટે જુદા નિયમો કરેલા છે. એ ઉપરથી માલમ પડે છે કે વિભક્તિની વિધિઓમાં સિદ્ધ રૂપો કામ નથી લાગતાં અને એ પ્રાચીન પ્રથાને અનુસરીને આચાર્ય અહીં મરો અને *હું રૂપો સાધા માટે તથા વછે વગેરે રૂપ સાધવા માટે જુદાં જુદાં સૂત્રે બનાવેલાં છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
મત્યિક સ્થાતિના શાળાકી
બત્યિ ક્રિયાપદ એકવચનમાં, અને બહુવચનમાં તથા પહેલા પુરુષમાં, બીજા પુરુષમાં અને ત્રીજા પુરુષમાં ક્રિયાપદોની તમામ વિભક્તિ સાથે બધે વપરાય છે.
અસ્થિ સો-તે છે-ન્તિ સઃ
સ્થિ તે-તે
છે—સન્તિ તે
ષિ તુમ-તું છે—સિ ચમ અસ્થિ તુમ્હે તમે છે!—શ્ય સૂચન અસ્થિ મતૢુ છું-મિ અદમ્ અસ્થિ મદ્દે અમે છીએ--Ă: વચન અસ્થિ-હતુ' તથા હશે.
જે અર્ ર્ આવ આવે ૮૦૦૪ના
" પ્રત્યયને બદલે ૩, ૬, આવ અને આવે એવા ચાર પ્રત્યયેા વપરાય છે. ૪-૩૫+f+તિ=સૂ+ગ+3=રિસર્--દર્શાવે છે— યતિ -જૂ+ળિ+ft=7++દ્દ-દાફ~કરાવે છે-ધારયતિ
''
+વ+=ાવર્ કરાવે છેરે+સાથે+હ=ાવેર્ કરાવે છે— ૪૫+fળ+તિ-જ્ઞાF+q+=સિફ-હસાવે છે-દાસયતિ
..
ઞાન- "? આવ
""
હેમ–૧૭
""
""
د.
દૈતૂ+ગાવ+={શાવસ+આવે+ડ્=સાવે
23
"7
વસમૂ+ળિ+તિ= વસમુ++==યસામેક્-ઉપશમ કરાવે છે વામતિ
૩વસમ્+બાવ+=ઽવસમાવ′′,, વસમૂ+આવે+=વસમાવેર્
"3
.
""
13
૨૫૦
""
11
,,
23
""
ચતુરુમ્ અધિકારને લધે કયાંય હૈં નથી થતા તેથી ગળતું નાર્ ન થાય પણ ગાળાવરૂ રૂપ થાય છે. કેઈ સ્થળે મારે પ્રત્યય નથી થતા તેથી વાવેક્ ન થાય પણ પાણ્ડ થાય, મૈં ધાતુનું માવાયેઽ ન થાય પણ માવેફ થાય.
37
જીવત: ત્રિ: વા ડોશખની
જે ધાતુમાં આદિ અક્ષર ગુરુ હાય એવા ધાતુને લાગેલા ને બદલે વિ વિકલ્પે વાપરવે.
શો++તમ્=ોદ્દ+વ+સં=સોસવિલ, સોસિઍ-શેષિત કર્યુ”-મૂકવાથ્યુ-શોક્તિમ
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८)
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
तोष्+इ+तम्+तो+अवि+अंतोसविसं, तोसिअ-संतुष्ट यु-तोषितम् આ બને ઉદાહરણમાં ભૂતકૃદંતને તે પ્રત્યય લાગેલ છે. આ બન્ને પ્રયોગો ભૂતકૃદંતના છે.
भ्रमेः आडः वा ॥८॥३॥१५१॥ શ્રમ ધાતુને લાગેલા નિ પ્રત્યયને બદલે માડ આદેશ વિક૯પે થાય છે. भ्रम्+अय+ति-भम+आड+इ=भमाडइ, भमाडेइ-भ्रमयति
भमावइ, भमावेइ- ,, -मभावे छे. लुग-आवी क्त-भाव-कर्मसु ॥८॥३१५२॥ જયારે ધાતુને જ પ્રત્યય લાગેલ હોય તથા ભાવ અર્થમાં અને કર્મ અર્થમાં આવનારા પ્રત્યયો લાગેલા હોય ત્યારે ધાતુને લાગેલા ળિ ને લોપ થાય છે અને णि ने पहले आवि प्रत्यय ५ १५२राय छे. शिना सोप-क्त-कृ+णि+इतम्=कारि+इय =कारियं-२।०यु-कारितम्
हसू+णि+इतम् हासि+इय-हासियं-हसाव्यु-हासितम् क्षम्+णि+इतम्-खामि+इयं-खामिय-मान्यु-भाव्य-क्षमा
वी-क्षमितम् लिना मावि-क्त- कृ+णि+तम्=कर+णि+कर+भावि+अंकराविअं-४२१-यु
हस+णि+तम् हस्+णि+अ हस्+आवि+अं-हसावि-साव्यु
खम्+णि+तम् खम्+णि+अ+खम्+आवि+अं=खमावि-सभा-यु. लिना सोप-भाव तथा कर्म-कृ+णि+य+ते कारि+ईअइ=कार+ईअइ=कारीअइ
शवाय -कार्यते कारि+इज्जइ कार+इज्जइ-कारिज्जइ
वाय-कार्यते हस्+णि+य+ते हासि+ईभइ हासू+ईअइ=हासीअइ-सावाय-हास्यते
हासि+इज्जइ हास+इज्जइ हासिज्जइ- , , , रिना आवि-,, कर+णि+ईअइ=कर+आवि+ईअइ करावीअइ- ३२३वाय छे.
कर+णि+इज्जइ-कर+आवि+इज्जइ=कराविज्जइ-,, ,, हसू+णि+ईअइ-हस्+आवि+ईअइ हसावोअइ- सापाय छे. हस्+णि+इज्जइ हस्+आवि+इज्जइ-साविज्जइ--, ,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિટમ અધયાય-તૃતીય પાદ
[૨૫૯ ર જિયારે ગતઃ યાદ ૫૮ રા૫રૂા.
ધાતુને લાગેલા જ ને જ્યારે મ, પુ તથા લેપ થાય ત્યારે ધાતુના આદિના આ કારને મા થાય છે.
–વરૂ+ળિ+ફૅ==૩+=ારૂ–પાડે છે–પાતયતિ
મળ=માર+=માર–મારે છે–મારયતિ –ફાળિ+=+Uટ્ટા -કરાવે છે-જાતિ
a[+fબ-—ખમાવે છે–સમયતિ લેપ-- ળફ = સં=જારિયં-કરાવ્યું–ારિતમ્
a[+fજરૂ=વામરૂમં=શ્વામિત્ર–ખમાયું–ક્ષમિતH વરુણ-ક્રાફિંગ કારીગરૃ-કરાવાય છેજાતે વ+-+ટ્ટ=વાર્ફમટ્ટ=વામી-ખમાવાય છે-લખ્યતે જર+f+==ારરૂકન=ારિકઝ–કરાવાય છે–જાતે
રd[+ળિ+==ામ કર્રી સ્વામિનડું–ખમાવાય છે–લચતે કરવા, વાવ, રાવડગ માં સાવિ પ્રત્યય છે તેથી તેનો જ થયો નથી.
સિંગા (સંગ્રામયતે)- આ પ્રયોગમાં સમ અને ળિ ની વચ્ચે નાનું વ્યવધાન છે, તેથી સમ્ ના આદિ મ નો મા ન થયા. અહીં ધાતુ સંપામ્ (સંગ્રામ) છે એટલે સં અંશા ધાતુરૂપ જ છે પણ ઉપસર્ગ રૂપ નથી એ હકીકત ધ્યાનમાં રાખવાની છે.
જાર-આ રૂપમાં છેછે તેનો સા ન થાય પણ આદિના મને તો માં થયેલ જ છે.
ટૂણે--આ રૂપમાં આદિમાં કાર છે ૩ કાર નથી તેથી ૩ નો આ ન થાય.
કેટલાક વૈયાકરણ ને બદલે ગાવે અને કવિ પ્રત્યય લાગ્યા હોય તો પણ મને મા કરે છે. જેમકેજર અને ટ્રાસાયિક પ્રયોગોમાં મને મા થઈ ગયો. ટ્રાસાવિમો ગળો સામઢી-શ્યામળી સ્ત્રીએ માણસોને હસાવ્યા-દાયિતઃ સનઃ
સ્થાનભ્યા.
ૌ વા દ્રારા ૧૪ો પહેલા પુરુષ એકવચનનો નિ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે એ કારાંત ધાતુના છેડાના મ ને વિકલ્પ મા કરે.
રા+મ=મ, દુલામિડું હસું છું–કામિ કાળક્સમિ=ગાળમિ, કાળામિ-હું જાણું છું–નાનામિ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
અિંતમ મ=મિ, ફ્રિાઈમ હું લખું છું અથવા ચાહું છું–
लिखामि अथवा लेसि દોમિ માં છે. એ જ નથી તેથી આ ન થાય.
રૂ ૨ મો-સુ–મે વા દ્રારા પહેલા પુરુષના બહુવચનના મો, મુ અને મ પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે ન કારાંત ધાતુના છેડાના વા ને વિકલ્પ થાય છે અને હું પણ વિકલ્પ થાય છે.
મળ-+ગ+મ =મામી, મામી, મનમો- અમે ભણીએ છીએ-મનામઃ મ-++મુ=મળમુ, મળામુ, મળિયું- , , , , મા +મ=મળમ, મળામ, મળમ-
, , , ૮૫૩૧૫૮ ના નિયમ વડે જ્યારે ધાતુના છેડાના નો g થાય ત્યારે મનો, મળમું, મન એવાં રૂપો થાય છે.
કામો, દ્રોમો-–એ બને રૂપમાં ધાતુને છેડે મ નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
જે ૧૮ રાઉદ્દા જ્યારે જ પ્રત્યય લાગે છે ત્યારે તેની પૂર્વના મને રૂ કરી દેવો. દુ ર્ત= +=ાં -હસાયું–તમ્ વક્રમ+= +=પઢિાં-ભણાયું–ટિતમ
મ+તૈ=ા+ફૅનમ=ાતિમં–હસાવાયું–હાસિતમ્ પ+અ+d= +==ાહિj –ભણાવાયું-ઘાટિતમ્
તે ઉપરથી કાર્ય અને નત ઉપરથી નય રૂપ સિદ્ધ કરવાનાં છે. તેમાં આ નિયમ લાગતો નથી.
સાથે, હુક, દૃર્થ માં # ની પહેલાં એ નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
સાથું ધ્યાન કર્યું –ાતમ્ હું એટલે કુતમ્ અવાજ. દૂકાં મૃત–થયું-હિંદી દૃબા અથવા મથા.
एत् च क्त्वा-तुम्-तव्य-भविष्यत्सु ।।८।३।१५७॥ સંબંધક ભૂતકૃદંતને કરવા, હેત્વર્થ કૃદંતનો તુન્ અને વિધ્યર્થ કૃદંતને તવ્ય તથા ભવિષ્યત કાળના પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે ધાતુના મને રૂ થાય છે અને પણ થાય છે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
વા––હસ+=+=સિહસીને–સિવા
+= +ા –સેક – , , --+તુE=સિ+તુમ્-સિતું અથવા સિ૩- હસવા માટે-મિતુમ
તુમૂ=+તુ–હતું અથવા દુ-લસવા માટે- , ત—તૃસત્તેશ્વ=શિસ્ત-ક્ષેતવું અથવા સિવં-હસવા યોગ્ય–
हसितव्यम् , તિવું અથવા હૃ+અવં= ā – , ભવિષ્યકાળ–સ+=+રિં=સહિ–હસશે-ષ્યિતિ
નહિંડ-+ =દિર- ,, ઝાકળ રૂપમાં કૂવાની પહેલાં એ નથી પણ મા તે મા છે એટલે આ નિયમ ન લાગ્યા.
वर्तमाना-पञ्चमी-शतृषु वा ॥८।३।१५८॥ વર્તમાન વિભક્તિના પ્રત્યય અને ક્રિયાપદને લગત પંચમીના પ્રત્યે લાગ્યા હોય ત્યારે અને શત્રુ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ધાતુના પ્રકારને કાર વિકલ્પ થાય છે. વર્તમાના--હૃ++-તથા ++ફૅ= –તે હસે છે–તૃતિ
દૃમમ=સમ તથા દાનમ=મ–અમે હસીએ છીએ–સૂકામઃ પંચમી–-
હમ+3=હંસ૩, ૩–તે હસે–દૃસતુ
સુખ+==કુળ, મુળે તે સાંભળે–ળતુ . શ–––ટૂ+૩+નત=સંતો, સેતોતે હસતે-ડ્રનું
ક્યાંય આ નિયમ લાગતું નથી. જેમકે-ગારૂ માં આ નિયમ લાગેલ નથી, તથા ક્યાંય પ્રકારને મા પણ થાય છે. જેમકે-મુળા ને બદલે મુળra.
૪ના અને ૪૪ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ધાતુના 2 કારને કાર થાય છે.
હૃ++7= =ા-હસે કે હસો-ત અથવા હૃહતુ ૨+૩+== – , , , , ,
જ્ઞા અને ટૂંક7 માં ધાતુને છેડે જ છે પણ લ નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
- વય ૮ર૬૦ fજ અને ર વગેરે ધાતુઓના ભાવે તથા કર્મણિ પ્રયોગોમાં જે જુદાં જુદાં રૂપ થાય છે તે માટે અમે આગળ કહેવાના છીએ પણ જે ધાતુઓ વિશે ભાવે તથા કર્મણિ પ્રયોગ અંગે કાંઈ સૂચન કર્યું નથી તે ધાતુને લાગેલા ભાવસૂચક અને કર્મ સૂચક કચ પ્રત્યયને બદલે ફંગ અને ડગ એમ બે પ્રત્યયો વાપરવા.
+ક્યરૂ-++= —હસાય છે,, સુફઝ =સિ – , , , +રા+તો ++ન્તોત્રીમતી–હસતો-દૃશ્યમાન: દરત+નતો-++=સિગતો- ,, ,
+++ાળો-- માળ = ગમાળો-હસા--માન:
, મૂન sa+માળા=સિગાળો- , , વારૂ=વર્કમ+{=વર્તમ-ભણાય છે-તે
- દૂ+ફન્નફ્ફ= =– » , , દો+ચડ્ડ-હોમરૂ=ઢોસ–થવાય છે–મૂયતે.
આ હો+રંગરૂ===– , ,
બહુલ અધિકારને લીધે કેટલાક પ્રયોગમાં વચ્ચે પણ વિક૯પે વપરાય છે.
મા નન્ન-(નમૂનમ-મરૂઝ) નવ+જ્ઞ===–નમાય છે–નથી-નન્ય મા નવિજ્ઞ–(નમૂ++રૂન)ન+ગ+ગનવિકને ઝનૂનમાય છે-સ્થત તેગ ડન (મે++રૂઝ) અ જ્ઞ= =–મેળવાય છે-નથી-ત્રખ્યતે તેજ હિન્નેa (મરૂડન) +જ્ઞ=×ગ્ન–મેળવાય છે
लभ्यते તેન ઓઝા (ટૂ+ગ+-અછન્ન--
અજ્ઞ બચતે ય નથી તે ડિઝ (ગર્-+-+9) અર્જુ+17+%=ઝિન્ન–
બેસાય છે–આશ્ચર્સ - અહીં જે નવેઝ, જ્ઞ અને જેના પ્રયોગ બતાવ્યા છે તેમાં ક્રિયાપદને લાગેલ કન્ન પ્રત્યય જ છે અને તે ધાતુને લાગેલ પુરુષબેધક પ્રત્યયને સ્થાને સીધે જ ભાવકમમાં વપરાયેલ છે. આ ત્રણે રૂપોમાં ચ નથી લાગે, પણ બીજાં ત્રણ રૂપમાં જય લાગેલ છે તે હકીક્ત ઉદાહરણેમાંથી જ સ્પષ્ટ જણાય તેમ છે.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[ ૨૬૩
શિવજેલાસ-ટુર્વ ટારાશા ર ધાતુને વય પ્રત્યય લાગે ત્યારે વચ સહિત દ ને ઢોર કરી દેવો એટલે ના ત્રણ અંશનો કરી દે અને વધુ ધાતુને લાગે ત્યારે જય સહિત વઘુ ને ગુજ્જ કરી દે એટલે વના અંશને લઇ કરી દેવો. +-+ડું–ફીસ+=ી –દેખાય છે–
દતે વર્ચ સ્કૃ–યુવ+=વુ વરૂ–બેલાય છે
તમાં અને યુન્યમાં ય આવી ગયેલ છે તેથી આ રીત તથા ને વચ ને. બદલે વપરાતા ઈંગ તથા સુજ્ઞ લાગે જ નહીં.
सी ही हीअ भूतार्थस्य ॥८।३।१६२॥ બચતન વગેરે ભૂતકાળના બતાવેલા સંસ્કૃત પ્રત્યયને બદલે ત્રણે પુરુષના બને વચનમાં સ્વરાંત ધાતુને ઘી, ૨ અને હીરા પ્રત્યય લગાડવા.
હ્યસ્તનભૂત અદ્યતનભૂત પરોક્ષભૂતकृ+त् कासी-यु-अकरोत् अकार्षीत् चकार
તું – ,, ,, +ળવ્ ાગ-, ,, થાત્ કાસ–રહ્યો- સતિષ્ઠત્ અલ્યાત તસ્યો
, ટાટ્ટી- , , ”
થાળવૂ ,, ડાહીમ– , આર્ષ પ્રાકૃતમાં ભૂતકાળમાં અવવી રૂ૫ વપરાયેલ છે તે રૂપ સંસ્કૃતમાં હ્યસ્તન ભૂતકાળના અન્ય પુરુષ એકવચનમાં થતા મત્રી રૂપ ઉપરથી સિદ્ધ કરી લેવું.
વિવો નમાવી– ૬ ગઢવી દેવેન્દ્ર આમ કહ્યું–આ પ્રયોગ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના નવચંડના નામના નવમા અધ્યયનમાં વારંવાર આવે છે.
જો કે આ સૂત્રમાં સ્વરાંત ધાતુ એ સ્પષ્ટ નિર્દેશ કર્યો નથી તો પણ નીચેનું ૮૩૧૬૩ મું સૂત્ર વ્યંજનાંત ધાતુને માટે ભૂતકાળના પ્રત્યયેનું વિધાન કરે છે માટે આ સૂત્ર સ્વરાંત ધાતુ માટે સમજવું.
__व्यञ्जनाद् ईः ॥८॥३॥१६३॥ વ્યંજનાંત ધાતુઓને લાગેલા બચતની વગેરે ભૂતકાળના તમામ પ્રત્યયને બદલે મ પ્રત્યય સમજ.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ટુ+તું, ત, =સુવીમ–તે હતો–સમવત્, અમૂત, મૂત્ર સમાપ્ત, 2, v=8+ફેમ=સંછીમ-તે બેઠો-બત્ત, માસિટ, માસાં જેv[+, ત, નવ= +રૂં=ઠ્ઠીમ–તેણે ગ્રહણ કર્યું–માત્,
अग्रहीत् , जग्राह wા, જા, જાહીરા ઠાસી, ટાઢ, તારી કરૂર, નાગ વગેરે રૂપમાં , ત, અને ––એવા જે પ્રત્યયો બતાવ્યા છે તે સંસ્કૃતના ધોરણે બતાવેલા છે અને હ્યસ્તની, અદ્યતની તથા પરીક્ષાના ત્રીજા પુરુષના એકવચનના પરપદના તથા અતિમને પદના પણ છે.
तेन अस्तेः आसि-अहेसी ॥३॥१६४॥ ત્રણે ભૂતકાળને ત્રણે પુરુષના પ્રત્યયો અને બન્ને વચનોના તમામ પ્રત્ય સાથે ગમ્ ધાતુના ભાવિ અને મણિ એવાં બે રૂપો થાય છે.
ગાર યો–તે હતો, તે હતા–આસીત , તે આસન ,, સુમં–તું હતો, તમે હતા–માસી: a, બાહ્ય
, આદું-હું હતો–અમે હતા–માસમ, વયમ માલ્મ ને માહિ–જે હતો, જેઓ હતા: માસીત્ત, ૨ માસન મલિ સા–તે હતો, તે હતા–આસીસ્ :, તે બાર , તુમ-તું હતો, તમે હતા–રા: વન્, યમ્ વાત , મહેં-હું હતો, અમે હતા–શાસન્ મK , વચમ્ આશ્મા ને મણિ–જે હતો, જે હતા–વ; માતુ, એ માન્
ज्जात् सप्तम्या: इः वा ॥८३।१६५॥
સપ્તમીના સ્થાને પ્રાકૃતમાં જ્યારે જ પ્રત્યય આવ્યો હોય ત્યારે એ પછી છું વિક૯પે વાપરવો એટલે કે 53 અને એમ બે પ્રત્યે વાપરવા. મત ને બદલે મવ+તદ્દોષ અને ઢોક એવાં બે રૂપ થાય છે.
મવિષ્યતિ ગિરિ દ્રારાદ્દદ્દા. ધાતુને જ્યારે ભવિષ્યકાળના સૂચક સ્થતિ, સ, શ્યામ વગેરે અદ્યતન ભવિષ્યના તથા શ્વસ્તન ભવિષ્યની તમામ પ્રત્યય લાગેલા હોય ત્યારે તે પ્રત્યેની પહેલાં દિ ઉમેરી દે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુજિઆઇટમ અધયાય-તૃતીય પાદ
–ો+ =ોરિ–તે થશે–મવિગતિ, મવિતા +ન્તિ-દો+f+નિત-હિંતિ- તેઓ થશે–મવિનિત, મવિતા: હૃા+સિ-ઢો +fહરિ=હિતિ-તું થશે–મવિકાસ. વિતા +ચા-+f+=ોfથા–તમે થશ–વિચ, મવિતાસ્ય ટુ-+–હૃ+++
ફૅસિદ્ઘિ-તે હસશે-સિદસ્થતિ, સિતા +-+દ+=ાડુિં–તે કરશે-રિથતિ, વર્તા મિ--સ્પા દા ર વ ારાદ્દશા ધાતુને જ્યારે ભવિષ્યકાળના પહેલા પુરુષના એકવચનને મિ પ્રત્યય અને પહેલા પુરુષના બહુવચનના મો, અને મ પ્રત્યય લાગ્યા હોય ત્યારે fમ ને બદલે સામ અથવા હાનિ એવા પ્રત્યય વિકલ્પ વાપરવા. તથા મે ને બદલે સ્લામ અને ટ્રામે તથા મુને બદલે સામુ અને સામુ તથા મને બદલે સામ અને ટ્રામ એવા પ્રત્ય વિકલ્પ સમજવા.
–ોસ્સામ=સ્લામિ-હું થઈશ-વિધ્યામ દુમિ-ફ્ફામ દોહામ- ,, , હોમ-હોસા+મો=ોરણામો-અમે થઈશું વિધ્યામ: ઢોર-ઢો+હ+મોગઠ્ઠાંમાં- , ,
+મુત્રદોસી+ર્યુ હોસ્સી- ક » ) ઢો+મુ=+મુ=ઢાંમુન્ , , , ઢો+મ–ો+આ+ર્મ-સ્લામ
હૃ+W= +ત્++=ાટ્ટી- , " "
જ્યારે રામ. ઢામ, કામ, ઢામ વગેરે ન વપરાય ત્યારે ઉપરના નિયમ પ્રમાણે રૂપ સમજી લેવા. હૃમિ (એકવચન), હોદિમી, દમ, હૃમિ (બહુવચન)
કઈ કઈ પ્રયોગમાં બહુલ અધિકારને લીધે ટામો પ્રત્યય વપરાતો નથી. તેથી ક્ષિા ૩૫ ન થાય પણ સુશિમિ અને સિરસામો એ બે રૂપ થાય.
મો-૫-માનાં દિક્ષા દિથા ૧૮ રાઉ૬૮ પહેલા પુરુષના બહુવચનના મા, મુ અને મ એ ત્રણેને બદલે હિસ્સા અને દિલ્યાં એ બે પ્રત્યો વિકલ્પ વાપરવા.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શારદાનુશાસન
होहिमो तथा होस्सामो ने पहले होहिस्सा अने होहित्था
हसिहिमो तथा हसिस्सामा ने इसे हसिहिस्सा सने हसिहित्था हिस्सा अने हित्था विधे याय छे तथा होहिमो, होस्सामो, होहामो तथा हसिहिमो, हसिस्सामो कोरे ३५ रीसेवा.
मो न ३पानी १४ पेठे होहिमु, होस्सामुने ५४३ होहिस्सा, तथा होहित्था तथा होहिम, होस्साम ने पहले होहिस्सा, हाहित्था ३३। सम सेवां.
मेः स्सं ॥८॥३॥१६९॥ ભવિષ્યકાળમાં વપરાતા પહેલા પુરુષ એકવચન મિ ને બદલે વિકલ્પ વાપરવો.
हो+मि हास्सं-हाश-भबिष्यामि हसू+मि=हसिस्सं- सी-हसिष्यामि
कित्त+मि=कित्तइस्सं-पतन राश-कीर्तयिष्यामि। स्सं विधे याय छे तथा हाहिभि, हास्सामि, होहामि, हसिस्सामि मने कित्तिइहिमि વગેરે રૂપ પણ કરી લેવાં.
कृ-दः हं ॥८॥३॥१७०॥ ધાતુન લાગેલા ભવિષ્યકાળના મિ પ્રત્યયને બદલે શું વિકલ્પ વાપરવો તથા 3 ધાતુને લાગેલા ભવિષ્યકાળના મિ પ્રત્યયને બદલે દૃ વિષે વાપરવો.
कृ+मि काह- रीश-करिष्यामि
दा+मि दाह- सापाश-दास्यामि श्रु-गमि-रुदि-विदि-दृशि-मुचि-वचि-छिदि-भिदि-भुजां सोच्छं गच्छं रोच्छवेच्छदच्छमोच्छवोच्छ छेच्छ भेच्छ भोच्छं ॥८।३।१७१॥
श्रु, गमि, रुदि, विदि, दृशि, मुचि, वचि, छिदि, भिदि भने भुज् धातुमाने જ્યારે પ્રથમ પુરુષના એકવચનને મિ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ધાતુ અને મિ प्रत्यय सहित सभनी मनु मे सोच्छ, गच्छ', रांच्छ', वेच्छ, दच्छ, मोच्छ, वोच्छ, छेच्छ', भेच्छ अने भोच्छं सेवा ३५ो यार छे.
भविष्याना पडेना पु३५न। मेययनना भि प्रत्ययनी साथै ७ घातुनु सोच्छ થાય, એ જ પ્રમાણે અમ્ ધાતુનું મિ પ્રત્યયની સાથે કહ્યું અને ત્ ધાતુનું મિ સાથે શેરું વગેરે રૂપે સમજી લેવાં.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
ર
સોહેં–હું સાંભળીશ–પ્રોગ્રામિ નજરું-હું જ ઈશ–મિથામ | સંછું-હું સાથે જ ઈશ–વંશ ૨૪–હું રડીશ-રોવિધ્યામિ, વછં–હું જાણીશ—વિધ્યામિ
–હું જે ઈશ-રૂક્ષ્યામિ, મોર!–હું મુક્ત થઈશ–મોક્ષ્યામિ વીરું -હું બોલીશ-શ્યામ છેરું–હું દીશ– શ્યામ મેરું-હું ભેદીશ–ામિ મો-હું ખાઈશ અથવા ભોગવીશ-મોશે
सोच्छादय इजादिषु हिलुक् च वा ॥८॥३॥१७२॥ ભવિષ્યકાળમાં આવનારા અને આગળ આવેલા ૮૩૧૩૯ મા સૂત્રમાં જણવેલા એવા તથા પ્રત્યે લાગ્યા હોય ત્યારે ઉપર જણાવેલા શું વગેરે ૧૦ ધાતુઓના સોજક વગેરે અનુસ્વાર વગરનાં દશ રૂપે વપરાય છે અને
જ્યારે એ દુર્ વગેરે પ્રત્યે લાગ્યા હોય ત્યારે તેની પહેલાં રૂ ઉમેરો તથા ૧૮૩૧૬૬ સૂત્ર દ્વારા જે દિ પ્રત્યય લાગેલ હોય તેને લેપ વિકલ્પ કરે એટલે ફ્રિ પ્રત્યય વાપરો તથા ન વાપરો.
ત્રીજો પુત્ર એ વ––સોઈ+રૂ=ોરિજી–તે સાંભળશે-ઘોઘતિ
-સો+++=ોહિ - , , --રોજ=સો9િ- , -બોતે
--જોદ્ધિ+=સચ્છિ - , , ત્રીજો પુ. બ૦૧૦----રોજીરૂર=ોfઅતિ–તેઓ સાંભળશે-ઘોઘન્તિ
--છે-મિતિ=સોદિતિ- , , બીજો પુત્ર એ વ–––લોજી+સ=કોરિણ-તું સાંભળીશ-શોર
--છે-+ =છિિિસ- , , બીજો પુત્ર બ-વ-પ્ર-શોર+થા=થિ -તમે સાંભળશે-ઘોળ
-જી+દિયા=છિત્રિા- , ,
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રથમ પુએ વ૦ અમિ
હું સાંભળીશ.–શોષ્યામિ –ાદ+મિ=છિહિમિ- , ,,
-જીિલ્લામ, સચ્છિામિ, સચ્છિä, ,, ,, Lપ્રથમ પુબ૦૧૦ – જી+મો=ામિ , અમે સાંભળીશું-થોથા:
સાચ્છનહિ+=ોમિ , સાઝિસામો ,
सोच्छिहामो, सोच्छिहिस्सा, साच्छिहत्या જે રીતે અહીં માત્ર એક પ્રથમ પુરુષના બહુવચનના મો પ્રત્યયનાં રૂપ બતાવ્યાં છે તે રીતે મુ અને મ નાં રૂપો પણ સમજી લેવાં.
એ જ રીતે રાષ્ટ્ર ધાતુનાં રૂપે આ સમજવાં–– ત્રીજે પુએક વ––ાજીરૂ, મછિદિ–તે જશે–મિતિ ,, ,, બવ – ,-fછતિ, તિ તેઓ જશે-મિષ્યતિ બીજે પુ.એ.વ.- -ચ્છિસ, મછિદસ-તું જઈશ-મિસ
, બ૦ વ - ,-ચ્છિરથા, શિલ્ય-તમે જશે-મિથ પ્રથમ પુએ વ – –ઝિકૃમિ, દિમિ. સિમ1. વાછિદ્યામિ, છું, નહ્યુિં
'જઈશ-રમિયાન
છે ? પ્રથમ પુબવ - --નિઝમો, છિદિમો, સિમ 1અમે જઈશું–
અજિામો, પછિદ, અનિછહિત્થા | મિથામ: એ જ પ્રકારે મુ અને મ પ્રત્યય લગાડીને પણ રૂપે સમજી લેવાં. જે રીતે અને ન ધાતુનાં રૂપો બતાવેલાં છે તે રીતે હટૂ ધાતુથી લઈને મુન્ન ધાતુ સુધીના તમામ ધાતુ નાં ભવિષ્યકાળનાં રૂપો સમજવાનાં છે.
(અહીં છું અને ગરજી નાં બધાં રૂપ બતાવ્યાં નથી, ડાં જ રૂપે બનાવ્યાં છે. તેથી બાકીનાં રૂપો નિયમાનુસાર સમાજને સાધી લેવાનાં છે.)
दु सु मु विध्यादिषु एकस्मिन् त्रयाणाम् ॥८।३।१७३॥
વિધિ, નિમંત્રણ, આમંત્રણ વગેરે અર્થોમાં વપરાતા ત્રીજા પુરુષના એકવચનના સંસ્કૃત તુ અને તામ્ પ્રત્યને બ લે તુ પ્રત્યય વપરાય છે અને બીજા પુરુષના એકવચનના સંસ્કૃત દિ અને ૨૨ પ્રત્યયોને બદલે ! પ્રત્યય વપરાય છે તથા પહેલા પુરુષના એકવચનના સરકૃત માનિ અને જે પ્રત્યાને બદલે મુ પ્રત્યય વપરાય છે.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુત્ત-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[ ૨૬
+ગ+૩+હસવ સા=તેણી
++મુ= મુ તુમ તું હૃહૂ+ગ+મુત્રસમુ =હું પિચ્છ–તે જુએ–બ્રેક્ષતામ્
હો-હૃતુ સા. હસ–સ સ્ત્રમ્ હસું –ાનિ કર્મ
જીમે-હું જોઉં–છે સૂત્રમાં સુ પ્રત્યયનું વિધાન તે કરેલું છે પણ પ્રાકૃત ભાષામાં ટુ ને બદલે ૩ ને વિશેષ ઉપયોગ છે તેમ છતાં આચાર્યો ૩ ને બદલે ટુ પ્રત્યયનું વિધાન જ કરેલું છે તેનું કારણ એ છે કે હું પ્રત્યય શૌરસેની, માગધી વગેરે ભાષામાં કામમાં આવે. અર્થાત પ્રાકૃમાં ૨ ને લેપ કરીને ૩ પ્રત્યય વાપરવો અને શૌરસેનીમાં તથા માગધીમાં હું પ્રય વાપરે, આ દષ્ટિએ વિચારતાં હું પ્રત્યય કરવાથી પ્રાકૃતનું કામ સરી જાય છે અને શૌરસેની તથા માગધીનું કામ પણ સરી જાય છે.
શિક વા દ્રારા ૭૪. ૮૩૧૭૩ મા મૂત્રમાં જણાવેલા બીજા પુરુષ એકવચનના નું પ્રત્યયને બદલે પ્રત્યય વિકપે વપરાય છે.
હા+;=++હુ=ાયું, રાષ્ટ્રિ, દિ–તું આપ– ડીસ્કુરા++મુત્રી
अतः इज्जमु-इज्जहि-इज्जे-लुकः वा ॥८।३।१७५॥
મકારાંત ધાતુને લાગેલા તે જ હુ પ્રત્યયને બદલે રુઝહુ, ફનહિ, રૂકને પ્રત્યયો વિકલપ વપરાય છે તથા એક રૂપ મુ પ્રત્યય વગરનું પણ થાય છે એટલે પ્રત્યયને લેપ પણ થઈ જાય છે. ++ફનાં હેન્ન
તું હસ–હસ હૃ++ ફૅટ્ટ=
, , હૃ+૩+ 1= 1 તથા ઝૂલ, , એવાં રૂપ પણ થાય છે. ફો અને રાત્રે માં ધાતુ કારાંત નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
बहुषु न्तु ह मो ॥८॥३॥१७६॥ વિધિ, નિમંત્રણ આમંત્રણ વગેરે અર્યોમાં વપરાતા ત્રીજા પુરુષના બહુ ચનના સંસ્કૃત અતુ અને મતામ્ પ્રત્યયેને સ્થાને તુ પ્રત્યય વપરાય છે તથા
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
બીજા પુરુષના બહુવચનના સંસ્કૃત ત અને વત્ પ્રત્યયોને બદલે શું પ્રત્યય વપરાય છે તથા પહેલા પુરુષ બહુવચનના સંત ગામ અને કામદૈ પ્રત્યને બદલે મો પ્રત્યય વપરાય છે.
તુ-હસતુ–તેઓ હસ-યુ: અથવા હૃસતુ હૃ––તમે હસે–ત અથવા દૃસત
–ણામો–અમે હસીએ-હેમ અથવા દૃરામ એ જ રીતે તુવરંતુ (વરતામ) અને તુવર (૦રશ્ચમ) તથા તુવરામો (ત્રરામ) રૂપ સમજી લેવાં. અહીં રવર ધાતુ ખ્યાદિગણનો આત્મોપદી છે
૮૩૧૭૩ મા સૂત્રમાં અને ૮૩૧૭૬ મા સૂત્રમાં જે વિધિ, નિમંત્રણ, વગેરે અર્થે બતાવેલા છે તે અર્થોમાં સંસ્કૃતમાં પંચમી – ક્રિયાપદ વિભક્તિ વપરાય છે તથા સપ્તમી-ક્રિયાપદ વિભક્તિ વપરાય છે એટલે જેમ અહીં ૧૮૫મા સત્રમાં તથા આ સૂત્રમાં પંચમીના એકવચનના અને બહુવચનના પરૌપદના તથા આત્મપદના પ્રત્યય બતાવ્યા છે તેમ સપ્તમીના એકવચનના તથા બહુવચનના પરપદના તથા આત્મને પદના પ્રત્યયો પણ સમજી લેવાના છે. અને તે પ્રત્યયોને ૮૩૧૭૩ મું સૂત્ર તથા આ ૮૩૧૭૬ મું સૂત્ર લગાડવાનું છે. વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ માટે અહીં વિધ્યર્થક સપ્તમીના પ્રત્યો જણાવીએ છીએ. સં. એકવચન
પ્રા. પ્રત્યે વરર૦ મામને यात्
ત – ચા:
થાઃ –
૧૭)
શ
याम्
)
સં૦ બહુવચન
युस्
यात
કુંવમ્ - = ૬ याम
મહિ – = મને આ રીતે પ્રત્યય લગાડીને રૂપે બનાવવાનાં છે. પ્રા. સં૦ વિધ્યર્થક સપ્તમી हसन्तु - हसेयः
हसेत જાનો – हसेम
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[૨૭૧ પ્રા. સં. વિધ્યર્થ સપ્તમી तुवरंतु - त्वरेन् તુવરત – त्वरध्वम् तुवरामो - त्वरमहि આ રીતે બધાં રૂપિ સમજી લેવાં.
वर्तमाना-भविष्यन्त्योश्च ज्ज ज्जा वा ॥८॥३॥१७७॥
વર્તમાનકાળના પ્રત્ય, ભવિષ્યકાળના પ્રત્યય અને વિધ્યાદિ અર્થમાં વપરાતા પ્રત્યયોને બદલે પ્રાકૃતમાં અને ઉના પ્રત્યા વિકપે વપરાય છે. હૃગ, હૃઝા, હૃ–તે હસે છે--હૃસતિ , ,, રિદિ–તે હસશે–સિદઘતિ, સિતા
, –તે હસો-દુસતુ, રેત પઢકર, વઢના, પઢતે ભણે છે–પતિ , , પઢિડિ–તે ભણશે–ટિસ્થતિ, પટિતા
, વઢ૩ -તે ભણો -૧૪તુ, વટેતુ મુળગ, મુળજ્ઞા, મુળ –ને સાભળે છે-ળોતિ
, , મુળદિ–તે સાંભળશે– તિ, શ્રોતા » , મુળ–તે સાંભળો-શૂળતુ, જુવાત
આ રીતે બધાં રૂપ સમજવાનાં છે. અવાગ, અફવાણના–મતિપાત યતિ, પ્રતિપાત નિત-હિંસા કરે છે મફવાયાન્ન, ગવાયાવંડગા – અનિવાતચિત, તિવાતfધ્યન્તિ; હિંસા કરાવશે ગતિવાતચિતા, તિવાતચિતાર ; વાતચેત, તિવાતી –હિંસા કરે
अतिपातयतु, अतिपातयन्तु એ પ્રમાણે પ્રાકૃતમાં ન સમજુબાજામ, ન સમgબાળગ, ન સમજુનાગેના રૂપે સમજવાં. સમગુનાનામ-સંમતિ આપે છે.
જેમ આ અઠ્ઠાઇઝ વગેરે રૂપ બતાવ્યાં છે તેમ બીજા પુરુષનાં અને પહેલા પુરુષનાં વર્તમાના, ભવિષ્યન્તી, સતમીનાં રૂપે પણ સમજી લેવાં.
બીજા કેટલાક વૈયાકરણે તો વર્તમાના, સપ્તમી, પંચમી, હ્યસ્તની, અવતની, પક્ષા, આશીર, સ્તની, ભવિષ્યન્તી અને ક્રિયાતિપત્તિ એ તમામના પ્રત્યયને બદલે અને ના પ્રત્યયો વાપવાનું વિધાન કરે છે. તેમના મત પ્રમાણે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૨૩
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
__ भवति, भवेत्, भवतु, अभवत्, अभूत बभूव, भूयात्. भविता, भविष्यति. અને સમવિઘત એ તમામ રૂપોને બદલે ડગ, દૈજ્ઞા એવાં બે જ રૂપ થાય છે.
___ मध्ये च स्वरान्ताद् वा ॥८॥३॥१७८॥ ધાતુને લાગેલા વર્તમાનાના, ભવિષ્યતીના, સપ્તમીને અને પંચમીના તમામ પ્રત્યયને બદલે કન્ન અને ના વિકલ્પ વપરાય છે તથા સ્વરાંત ધાતુને લાગેલા વર્તમાનાના, ભવિષ્યતીના, સપ્તમીના, પંચમીના પ્રત્યેની પહેલાં ડગ અને જ્ઞા વિકલ્પ ઉમેરાય છે એટલે કે ધાતુ અને જણાવેલા પ્રત્યયોની વચ્ચે અને ના વિકલ્પ આવી જાય છે.
વર્તમાનાના પ્રત્યયને સ્થાને જ્ઞ તથા કન-ગ, જ્ઞા, દે–તે થાય છે મતિ
ધાતુ તથા વર્તમાનના પ્રત્યયની વચ્ચે ન તથા જ્ઞાન તથા જ્ઞા તે થાય છે–મવતિ. ધાતુ અને પ્રત્યયને સ્થાને સિ1 હોગ, ના, દોસિ–તું થાય છે–મતિ ધાતું અને પ્રત્યયની વચ્ચે ગોઝfસ, દોગાસ , , , ભવિષ્યતીને સ્થાને- દૃ+ર્દિ-નાગ, દેગા, હિતે થશે–વિષ્યતિ
બ્રિાઝદ, દેaif , , ધાતુ અને ભવિષ્યન્તીના – દીવ, દૈજ્ઞા, દોિિ તું થશે–અવિરત પ્રત્યયની વચ્ચે
Jો ગતિ, શોકાિિસં- , , દિ+મિ=ાગ, જ્ઞા, દિમિ, જ્ઞામિ. .
'થઈશ–મવિધ્યામિ I sઝર્સે દિમિ, નસ્લામિ - પંચમી, સપ્તમી સ્થાને-૩=, જ્ઞા, દેર
પંચમી, સપ્તમીની વચ્ચે-ત્ર, દેવના–મહેતુ, મત આ પ્રમાણે બધાં રૂપો રામજી લેવાનાં છે.
પરમૈપદ-- , સેકસી ભા અને આભને પદ---તુવેગ, તુવરેઝી માં ધાતુ વ્યંજનાત છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
ક્રિયાતિપત્તિના પ્રત્યોને બદલે ૩૪ અને જગા પ્રત્યયો વપરાય છે.
होज्ज, हाज्जा-अभविष्यत् , अभविष्यन् अभविष्यन्त तथा अलविष्यन्त આ રીતે જ ક્રિયાતિપત્તિના પરીપદના તથા આત્મને પદના બીજા પુરુષના અને પહેલા પુરુષના પ્રત્યયોમાં પણ સમજવાનું છે.
વરું હૈa avifળsળ-ચરિ અમવિચટૂ –જે વર્ણન કરવા યોગ્ય હોત
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
[ ર૩ ત–ભાઇ ૫ટારા૨૮|| ક્રિયાતિપત્તિના તમામ પ્રત્યયોને બદલે નત અને માન પ્રત્યે વાપરવામાં આવે છે.
होन्तो, होमाणो-अभविष्यत् , अभविष्यत “રિણ–ાને રિળ૬ ! ગર્ રિળાદિ નિવેસન્તો !
न सहन्तो च्चिअ तो राहु-परिहवं से जिअंतस्स" ॥ હે ચંદ્ર ! હરણને સ્થાને તે સિંહને બેસાડવો હોત તો તારે તે સિંહના જીવતાં સુધી રાહુનો પરાભવ સહન કરવો ન પડત.
"हरिणस्थाने हरिणाङ्क ! यदि असि हरिणाधिप न्यवेशयिध्यः (निवेसंतो सि)। न असहिष्यथा एव तदा राहुपरिभवं अस्य जीवत:" ॥
નિસંતો-નિવેશ કર્યો હત–ન્યાત સદંતા–સહન કરવું પડત–
મ ળ્યત ક્રિયાતિપત્તિમાં લાગેલા ન્ત તથા માળ પ્રયોવાળાં રૂપે ઘણું કરીને પ્રથમ વિભકિતમાં જ વપરાય છે.
શતૃ–ગાનાઃ તારા૨૮ સંરકૃતમાં વપરાતા પરપદી શત્રુ પ્રત્યયને બદલે પ્રાકૃતમાં સ્ત્ર અને માળ વપરાય છે, તેમ જ સંસ્કૃતમાં વપરાતા આત્મને પદી ભાન પ્રત્યયને બદલે પણ પ્રાકૃતમાં તું અને માળ વપરાય છે.
[+7-- +ન્ત-સંતો અથવા તો હસતે-દુસન
+રાતૃહૃ++માનસમાળો
vXાન–પુ –ન્ત–વવા 1 1 કપતા-પમાન: આમને પદ
વિ+માન +અ+માઈ–વેવમાળો !
ई च स्त्रियाम् ॥८३।१८२।। શ7 અને મન પ્રત્યયને બદલે સ્ત્રીલિંગમાં પ્રાકૃતમાં શું વપરાય છે તથા
અને માળ પ્રત્યયો વાપરવાના હોય ત્યારે ત્તા તથા ન્તી અને માળા તથા માળા પ્રત્યય વાપરવાની છે.
હૃ+ાતૃ– મહૂં છું-હસતી–હસન્તી
+ાતૃ–+ન્તી=સંતા- હેમ–૧૮
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪)
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
हसू+शत-हस्।
+ાતૃ-+ગ+માના=સમાળી-હસતી-સન્તી
+mz-++માળ=લમાળી- ,, ,, એ જ રીતે વેવ, રેવન્તી રેવન્તા, વેવમાળી વેવમા વગેરે રૂપે માટે જુઓ ઠરાર સૂત્ર.
આચાર્ય હેમચંદ્ર રચેલા સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસનની વૃત્તિના આઠમા અધ્યાયના ત્રીજા પાદને
સવિવેચન અનુવાદ પૂરે થયે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટમ અધ્યાય
(ચતુર્થ પાદ)
દ્વિતઃ વા ટાકા આ એક અધિકાર સૂત્ર છે અને વિધિસૂત્ર-વિધાયક સૂત્ર-પણું છે. હવે પછીનાં સૂત્રોમાં જે ધાતુઓને, છેડે ટુ નિશાનવાળા બનાવીને મૂકેલા છે તે ધાતુઓને તે તે સૂત્રમાં જણાવેલું વિધાન વિક૯પે લાગુ કરવાનું છે એવું આ સૂત્રનું વિધાન છે માટે આ સૂત્ર વિધિસૂત્ર છે અને આ વિધાનને જ્યાં સુધી ધાતુઓના આદેશનું પ્રકરણ છે ત્યાં સુધી બધે પહોંચાડવાનું છે એવી ભલામણ કરતું હોવાથી આ સૂત્ર અધિકાર સૂત્ર છે.
: વર-૧ર-૩uત્ર-સિંધ-વજી-વ-ના-રી
સાદા ઢોઝારા જે ધાતુને બદલે વડઝર, વગર, સવાર, વિયુગ, સંઘ, વોન્સ, રવ, , સીસ અને સાદુ એ દશ ધાતુઓને વિકલ્પ વાપરવાના છે.
– –કહે છે–ફથતિ-વન્નર–વકઝર-કહે છે. » , , , વન્ગર–પુષ્કર, , , , , ૩ -૩ળ્યાસ,
પિમુખ-ઉપમુળ– , • = = • સં–સં–
વોન્ટ્સ–વોટ્ટ ,, વવવવ૪૫–૫
સીસ-સી – , - છ છ , સાદુ–સા ,
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આ આદેશોમાંના અમુક ધાતુઓને સંક્ત ધાતુઓ સાથે આ પ્રકારે સરખાવી શકાય.
વિ+૩+=ડ્યુન્વર–સુવરતિ વગર प्र+उत्+चर-प्रोच्चर-प्रोच्चरति-पज्जरइ +inશ્યતિ–ઉત્પાધ્યતિ1
उत्+पारयति-उत्पारयति ।-उप्पालइ
पिशुन-पिशुनयति-पिमुणइ સં+શુ–સંસ્થાતિ-સંવરુ ब्रू-ब्रूते-बोल्लइ વ4–વર્જાિ-ા ૦ વરાતિ–વવફ નપુ–નત્પતિ–વંડુ શાન્શાન્ત–સીસટ્ટ
साध्-साधयति-साहइ પ્રાકૃતમાં ૩ઘુક્સ ક્રિયાપદ વપરાય છે તેને યુદ્ધ માવળે કે મને (ભસવું) ત્પાદિગણના ૫૪મા ધાતુને ઉપસર્ગ લગાડીને તેના પરથી સાધવાનું છે. હત+ઠુદ્ધ=—ઊંચેથી બોલે છે અથવા ઊંચેથી ભસે છે–જોરથી
ભસે છે. આ બધા ધાતુઓને બીજા વૈયાકરણએ “દેશી શબ્દ સંગ્રહમાં મૂકીને ગણવેલા છે ત્યારે અમે–ગ્રંથકાર આચાર્ય–તો ધાતુના આદેશરૂપે અહીં બતાવેલા છે. દેશમાં ગણવાથી ધાતુને બીજા કોઈ પ્રત્યય લાગી શકતા નથી. અમારા વિચાર પ્રમાણે આ બધા ધાતુઓને, ધાતુને લાગતા તમામ પ્રત્યયો તથા સંબંધક ભૂતકૃદંતનો વા, હેત્વર્થ કૃદંતનો તુન્ , પાંચેય ઝુલ્ય પ્રત્ય અને અનય, એવા વગેરે બીજા અનેક પ્રત્યય લગાડીને બનેલાં રૂપો સાહિત્યમાં વપરાય છે. તે માટે અમે તેમને દેશમાં નોંધ્યા નથી. જેમકે –
અર્થ_ ચિતા ને બદલે ઝરિયો-કહેલો–અહીં # પ્રત્યય લાગે છે. ચિતવાને બદલે વાગરિકા-કહીને–અહીં કરવા પ્રત્યય લાગેલ છે. થયન ને બદલે વગરંત-કહેતાઅહીંશત્રુ પ્રત્યય લાગે છે. વયિતવ્યમ્ ને બદલે વાગરિમચં-કહેવાનું–કહેવા યોગ્ય–અહીં તવ્ય
પ્રત્યય લાગે છે. જનમ્ ને બદલે-asઝર' – કહેશ–અહીં વનઃ પ્રત્યય લાગે છે.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૨૭૦
આ રીતે વિવિધ પ્રત્યય લાગીને ધાતુનાં હજારે રૂપ થાય છે અને સંસ્કૃત ધાતુની પ્રક્રિયા પ્રમાણે પ્રત્યાયનો લેપ, આગમ વગેરે વિધિ આ ધાતુઓ અંગે થાય છે. १८८० कथ वाक्यप्रबन्धे ।
આ ધાતુ પાણિનીય ધાતુ પાઠમાં પણ છે અને ધાતુ સાથે અહીં જણાવેલા સંખ્યાનંબર તે હેમ ધાતુપાઠના જ છે તથા આ રથ ધાતુ કય કારાંત છે.
સુણે વિરઃ મટાકાર “દુઃખ કહેવું” એવા અર્થમાં થ ને બદલે ગિર ધાતુ વિકલ્પ વાપરવો.
સુંદરવું યતિ ને બદલે વિરડુ–દુ:ખને કહે છે.
ગુજુલે સુકુ-દુપુછા: ૧૮૪૪માં નાબૂ (૩૪૫) ધાતુને બદલે શુળ, સુપુચ્છ અને સુશુ એવા ત્રણ ધાતુઓ વિકલ્પ વાપરવા. Tગુ–ગુપ્લતિ-ગુચ્છ-લુન-કુળ ઘેણું કરે છે.
ટુગુ–૩૩છેટુગુછ-ટુ છે;
પુજી ટુજી–ટુગુછ-૩૩છઠ્ઠ કે લૂપુંછ વગેરે. વૃળા શબ્દનું નામધાતુનું રૂ૫ વૃતિ થાય છે. એ છૂળથતિ સાથે આ શુ? રૂપને સરખાવી શકાય.
ટુજી અને ટુકુછ ને બદલે અનુસ્વારવાળો કુછ તથા સુjછે પણ વપરાય છે. જ્યારે અનુસ્વાર હોય ત્યારે “છે' ન વપરાય પણ માત્ર “છ” વપરાય. ७६३ गुप्-जुगुप्स् गर्दायाम् । ७६३ गुप् गोपन-कुत्सनयोः ।
સુમુક્ષ-વડ્યોઃ જીવ-વોઝ ટાકાપા મુાિને બદલે નીરવ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે અને વીજ ને બદલે વોઝ ધાતુ પણ વિકટપે વપરાય છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કુમુન્ન-વુમુક્ષત્તિ-વૃદુવ–નીરવરૂ–ભોજન કરવા ઈચ્છે છે–નીરે છે.
वीज-वीजयति- वोज्जइ ભાષાનું “નીરવું' ક્રિયાપદ નીરવ સાથે સરખાવાય. વનરૂ-વોકગ–વજે છે, વીંજણે ઢળે છે–પંખ નાખે છે.
સૂત્રમાં જે વન્ ધાતુ બતાવેલો છે જેવીનું વીગને–ત્ર-ધાતુ છે. એ ધાતુને અહીં જણાવીને તેને બદલે વોન્ન ધાતુ વાપરવાની સૂચના કરેલી છે. અમારી કહ૫ના પ્રમાણે કદાચ વોઝ ને બદલે વોઝ એવો પાઠ સુસંગત લાગે છે પણ આવો પાઠ ક્યાંય મળતો નથી. १४८७ भुजू-बुभुक्षु आहारेच्छायाम् । १४८७ पालन-अभ्यवहारयोः । २०४७ वीजण वीजने २ ।
ધ્યા–નો શા- ૮/કાદા ગ્રા ધાતુને બદલે પ્રાકૃતમાં શા વપરાય છે અને જૈ ધાતુ દ્વારા તૈયાર થયેલા માને બદલે જા વપરાય છે.
ગા-યતિ–શાયરૂ, શા–ધ્યાન કરે છે. નિષ્ણાટ્ટ, જિન્સીમ-જુએ છે. ધ્યા ધાતુનું લા રૂપ દ્રારા૨૬ સૂત્રથી સાધી શકાય તેમ છે જ, તે છતાં પરંપરાનુસારી સૂત્રકારે તેને અહીં જણાવીને તેનું જ્ઞા રૂપ બનાવવાની સૂચના કરેલ છે. નિ (f) ઉપસર્ગ સાથેના ખ્યા ધાતુને “જેવું” અર્થ છે.
–ાયતિ–લચટ્ટ, –ગાય છે. ધ્યાનમૂ– –ધ્યાન
જાનમ્-સાળં–ગાણું –ગીત ३. ध्या चिन्तायाम् । રૂ૭ છે જે ૧. “ગળુ વીગને” ઘાતુને “ક્રિયારનસમુચ્ચય' નામના ગ્રંથમાં પૃ. ૨૮૬ ઉપર
અકારાંત સૌત્ર ધાતુરૂપે નોંધેલો છે. ૨. ચંગન અને વગન એ બને નામ “પંખા' અર્થના સૂચક છે.
વીજન શબ્દ “પંખ નાંખવો” એવા અર્થને પણ સૂચવે છે.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ" પાદ
જ્ઞઃ નાઇ-મુળી ટાકોહલી જ્ઞા ધાતુને બદલે જ્ઞાન અને મુળ ધાતુઓ વપરાય છે. જ્ઞા–નાનાતિ–ાળ, ગાળ–જાણે છે
મુળ, મુળ– 5 » બહુવંના અધિકારને લીધે જ્ઞા ધાતુને બદલે બાળ ધાતુ વિકપે વપરાય છે તેથી તેના, નીચે જણાવેલાં બબ્બે રૂપ બની શકે છે–
સાતમુ-કાશિ, જા–જાયું જ્ઞાવા-ઝાળઝળ, જાળ–જાણીને
જ્ઞાન-ઝાળ, નાનં-જ્ઞાન–જાણકારી
કુળનું પ્રતિજ્ઞાને ધાતુ, હૈમ ધાતુપાઠ પ્રમાણે સુહાઢિ ગણમાં ૧૩૬ પામે છે. પ્રતિજ્ઞાન એટલે પ્રતિજ્ઞા કરવી. જાણવું અર્થ “પ્રતિજ્ઞાન” અર્થમાં સમાઈ જાય છે જ. સં૦ મુળતિ, પ્રા – મુળરૂ–જાણે છે
ઉપર જે ળાયે વગેરે રૂપ બતાવેલ છે તે “જ્ઞા” ધાતુને ળા (તારા) કરીને સાધવાનાં છે.
મળ-જાણે છે–એવું જે રૂપ થાય છે તેને નીચે જણાવેલા મન ધાતુ દ્વારા સાધવાનું છે. તેને મુળ સાથે કોઈ સંબંધ નથી.
સંસ્કૃતમાં ૬ ના ખ્યારે (પહેલો ગણુ) ધાતુનું મનતિ અને ૧૨૬૩મનું જ્ઞાને (ચોથે ગણ) ધાતુનું મારે અને ૧૫૦૭ મ– વોઇને (આઠમો ગણું) ધાતુનું મને તથા ૨૬૬ મળ રા (પહેલો ગણ) ધાતુનું મળતિ રૂપ થાય છે. આ બધાં રૂપે સાથે મુળતિ કે મુળ ને સરખાવી શકાય તથા ૧૩૬૫ મુળ પ્રતિજ્ઞાને (છઠ્ઠો ગણ) ધાતુના મુળતિ રૂપ સાથે પણ પ્રસ્તુત મુળુ ને સરખાવી શકાય. આ સરખામણીમાં અર્થની દૃષ્ટિએ ખાસ ફેર પડતો નથી. માત્ર પહેલા ગણને મદ્ ધાતુ બોલવાના અર્થને છે એ ધ્યાનમાં રહે, પણ “ધાનામ્ અનેક: અર્થ:” એ ન્યાયની અપેક્ષાએ બેલવા’ અર્થના ધાતુને પણ જાણવા' અર્થને માની શકાય.
૩ર : પુમા ૮૪૮ ૩૪ ઉપસર્ગ સાથેના મા ધાતુને બદલે ધુમ રૂ૫ વાપરવું. +9--3ઠ્ઠમત==ધુમા-મા-એલ બેલ કરીને ઉધમ કરે છે
અથવા ધમે છે. ૪ મા શા-નિરંથો: !
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
‘મા’ ધાતુ “શબ્દ' અર્થનો છે એટલે “ધમ ધમ્' એવા અવાજ અર્થનો સૂચક છે અને “અગ્નિ સાથેનો સંગ” અર્થને પણ છે. ધમણ ધમવાની પ્રવૃત્તિમાં અગ્નિ સાથે સંયોગ સ્પષ્ટ જ છે,
અહીં એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે “હું બોલું છું' એમ સૂચવવા સારુ ધમામિ કે પ્રાકૃત ધુમામિ પ્રયાગ ન જ વપરાય.
અત્ અવ્યય સાથે આવેલા ધા ધાતુને બદલે ધાતુ વપરાય છે. શ્રઘા-અટૂઢધાતિ સમક-સ–શ્રદ્ધા કરે છે
ટૂદ્રધટૂ-સમાન વીવો-શ્રદ્ધા કરતે જીવ શ્રદ્ધા નામ કેાઈ અખંડ નામ નથી પણ તેમાં શ્રદ્ અવ્યય અને ધાં ધાતુ એ બેને સંગ છે અને એ બે દ્વારા શ્રદ્ધા શબ્દ બનેલ છે ११३९ धा धारणे दाने च ।
વિવેઃ પિન્ન–ર–પ-પટ્ટ: Iટાકા “પીવા” અર્થના ધાતુને બદલે પિગ, , વરુ, ઘોર્ટ એવા ચાર ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે.
પ-fપતિ=fપત્ર–પીએ છે વિજ્ઞ–પિ 13
પટ્ટ–પટ્ટવોટ્ટ–વોટ્ટફ–
-ઘૂંટડા ભરે છે २ पा पाने ।
દિવાદિ ગણના સં. ધાતુ ઉપરથી બનેલા કર્તરિ રૂ૫ વીતે સાથે પિન્નરૂ કે વિકગણ રૂપને સરખાવી શકાય અને આ રૂપ દ્વારા વિગ ધાતુને કેમ ન નિપજાવી શકાય ?
ભાષામાં પ્રચલિત “ઘૂંટડો” તથા “ઘૂંટીએ બને શબ્દોને સંબંધ પ્રસ્તુત થોદ સાથે સ્પષ્ટ જણાય તેમ છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
उद्वाते: ओरम्मा वसुआ || ४|४|११||
૩૦ૢ ઉપસ સાથેના વા ધાતુને બદલે એટલે ઉદા ને બદલે મોહમ્મા અને વસુબા એવા એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
૩+વાઙવાર્-સુકાય છે લોહમ્મા=ોહમ્મા-સુકાય છે
वसुआ=वसुआइ
સ. નિવ્રુત શબ્દ છે, તેના અ વિમુ રૂપ થાય, એટલે પ્રસ્તુત વઘુન્ના ૧૦૬૨ વા તિ−ાધનો:
ور
,, વસુકી જાય છે
7
· પુત્ર વગરનું ' થાય છે. ધાતુને વિપુલ નામ સાથે
નિદ્રાત્તઃ ઔદી
નૈ ।।ાશ
નિ ઉપસર્ગ પછી આવેલા ટ્વા ધાતુને બદલે એટલે નિદ્રા ને બદલે વીર અને ઉંઘ કે ગુજ્જુ એવા એ ધાતુએ વિકલ્પે વપરાય છે.
નિ+રા=નિદ્રાતિ-નિર્ારૂ-નિદ્રા લે છે ગોદીર-મોદીફ-ઊંધે છે
૩૪-૩
?? ..
૧૦૬૬ દ્રા કુત્સિતતì । આ ધાતુ બીજા જ્ઞાતિ ગણના છે.
( ૨૦૧
આ વિદ્યુત દ્રારા પ્રાકૃત ન સરખાવી શકાય ?
ન
આત્રે: આગ્યઃ ૮ાાા
આ ઉપસર્ગ પછી આવેલા પ્રા ધાતુને બદલે એટલે આધ્રાને ખલે આ થ ધાતુ વિલ્કપે વપરાય છે.
આ+જ્ઞા-મા+નિવ્ર=ગાનિતિ-સૂવે છે.
આવ-ભાવફ-સુથે છે. માઘ ન થાય ત્યારે અઘારૂ અથવા માફ
રૂપ થાય.
સંસ્કૃત રૂપ આનિવ્રુતિની સાથે ચાને બરાબર સરખાવી શકાય છે. ખરી રીતે તા માનિઘ્ર દ્વારા જ માત્ર સાધી શકાય છે, પણુ આચાયે પૂર્વ પરંપરાને અનુસરીને આમ રચના કરેલ લાગે છે. ३ वा गन्धोपादाने ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ના: ચક્ષુ: ૮૪૪ ના ધાતુને બદલે મમ્મત્ત ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
–રાતિ–ા–સ્નાન કરે છે
અમુત્ત—અમુત્ત૬– , સંસ્કૃતમાં અવથ શબ્દ છે. યજ્ઞ પૂરો થયા પછી જે સ્નાન કરવામાં આવે છે તે માટે મવથ શબ્દ વપરાય છે. અહીં બતાવેલો અમુત્ત અને રવમય એ બને પદે એક બીજા સાથે સરખાવી શકાય એમ છે. ૧૦૬૪ ના શીરે . શૌચ એટલે શુચિ થવું અથવા નિર્મળ થવું–ચેખા થવું.
સમ : : Iટાકા સન્ પછી આવેલા સ્થા ધાતુને બદલે નવા રૂપે વપરાય છે.
સમ્+યા–સંરત્યાયતિ–સંવા-નવારૂ–જામી જાય છે થીજી જાય છે.
ચાન–સંવયં–જામી ગયેલું–થીજી ગયેલું ४० स्त्या संघाते शब्दे च ।
: --દિનિરા: દાઝાદ્દા. થા ધાતુને બદલે ટા, ચલ, અને નર એ ચાર ધાતુઓ વપરાય છે..
સ્થા–તિષ્ઠતિ-ઊભો રહે છે, –ારું, 1 રૂ કે તારું , સ્થાનમૂ–ટા–સ્થાન કથિત:-–પ્રસ્થાન કરેલ
તથા:– –ઊઠ્યો-ઊઠે પ્રસ્થાપિત –ાવિયો–પઠા–મોકલાવેલ ૩થાપિત – વો–ઉઠાવ્યો-ઉઠાડેલો થ– –ઊભો રહે છે–થાકે છે વિદુ-વિદૃ–ઊભો રહે છે
વિકિMઊભો રહીને નિરપૂ–નિરq–ઉભો રહે છે અહીં જે વિદૃ રૂપ બતાવેલું છે તેની સરખામણી સંસ્કૃતના તિષ્યતિ સાથે થઈ શકે છે
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[२८३.
બહુલ અધિકારથી કંઈ ઠેકાણે આ આદેશ થતા નથી.
स्थितम्-थि स्थानम्-थाण प्रस्थित:-पस्थिओ उत्थितः-उत्थिओ
स्थित्वा-ठाऊण ५ स्था गतिनिवृत्ती
उदः ठ-कुक्कुरौ ॥८।४।१७॥ उत् ९५ पछी यापेक्षा स्था घातुने महले ठ अने कुक्कुर धातु मे। १५२राय छे.. उत्+स्था+उत्तिष्ठति उत्+8=उटुइ-8 छ
, उत्+कुक्कुर उक्कुक्कुरइ-हेछ
म्ले: वा-पव्यायौ ॥॥४॥१८॥ म्ला घातुने पहले वा भने पवाय मेवा मे पातुम। विक्ष्ये १५२।५ छे.
म्लै-म्लायति-मिलाइ-४२भाई जय -सान थाय छ वा-वाइ-
" " पव्वाय-पव्वायइ , " અહીં બતાવેલા વા ધાતુની આગળ પ્ર–૧ જડવાથી ઘવાય ધાતુ મેળવી શકાય છે, છતાં આચાર્યો પૂર્વ પરંપરાને અનુસારે વવાય માટે જુદું વિધાન કરેલ લાગે છે.. ३२ म्ला गात्रविनामे।
निर्मों निम्माण-निम्मवौ ॥८॥४॥१९॥ निर् पछी आवेता मा धातुने महले मेरले निर्माने पहले निम्माण अनेः निम्मब मेवा मे पातुमे। १५२।५ छ. मे मा घातुनु मिमीते ३५ यायतर मा धातु सही सवाना छे. निर +मा-निर्मिमीते-
निए रे छ निर+मा-निम्माणइ- , " ,, -निम्मवइ- , ,
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
.२८४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
स२५ावा-निर्माणयति-णिम्माणइ-निर्माणं करोति इति निर्माणयति. भास निर्माण' नाम ६२१ मा ३५ साधी राय छे.
निर्मापयति-णिम्मव-णिम्मवइ निम्मव धातु ५९५ निर्मापयति यापहना निर्मापु म । ६॥२॥ साधी शय छे. ११३७ मा मान-शब्दयोः ।
क्षेः णिज्जरः वा ॥४॥२०॥ લિ ધાતુને બદલે ગિઝર ધાતુ વિકપે વપરાય છે.
क्षि-क्षयति-क्षय पामे छे.
णिज्जर=णिज्जरई, झिज्जइ-क्षय पामे थे. ८१२।३। સરખાવો–“રાગ” અર્થવાળા પહેલા ગણના ૧૫૪ મા ક્વર ધાતુ ઉપરથી मनता ध्या५६ निवरति-निज्जरइ- थाय -शगवाले। याय छे. १. क्षि क्षये ।
छदेः णेः णुम-नूम-सन्नुम-ढक्क-ओम्वाल-पव्वालाः ॥४॥२१॥
ण्यन्त मे ने छे णि प्रत्यय सात छे सेवा छद् घातुने महसे सले छादने महसे णुम, नूम, सन्नुम, टक्क, ओभ्वाल अने पव्वाल सेवा छ धातुये। विश्व राय छे.
छदू-छादयति छायइ-छाये छणुम-गुमइनूम-नूमइ सन्नुमइढक्क-ढक्कइओम्वाल-ओम्बालइ- ,, पव्वाल-पव्वालइ
स२५०।-स्थगति-डक्कइ-, સંવરણ-ઢાંકવું–અર્થનો સ્થળ ધાતુ ખ્યાદિ ગણને ૧૦૩૦ મે છે. १६५५ छद संवरणे।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[२८५
निवि-पत्योः णिहोडः ॥८॥४॥२२॥ नि उपस पछी मावेना ण्यन्त सेवा वृ यातुने महले निवार ने. पहले णिहोड धातु विदये 441य तथा नि ५०ी सावला ण्यन्त सेवा पत ધાતુને બદલે વિકલ્પ વપરાય છે.
निर् +-निवारयति-निवारइ-निवार छ णिहोड-णिहोडइपत-+णि--पातयति-पाडेइ-पा णिहोड-णिहोड्ड्- ,
१२९४ व वरणे । ९६२ पत्ल ९६३ पथे गतौ इति धातुद्वयम्-उभयंद्रीय पातुपा
दूङः दूमः ॥८॥४॥२३॥ ચેથા ગણના થા એવા ટૂ ધાતુને બદલે ધૂમ ધાતુ વપરાય છે.
दू दूयते-दूम-दूमेइ-दुःभी रे-भेछ दूमेइ मज्झ हिययं-भा२। हयने दु:॥ ७३ छ-दावयति मम हृदयम् । १२४३ दू परितापे ।
धवले: दुमः ॥८।४।२४॥ નામધાતુરૂપ થવસ ધાતુને બદલે ટુર ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે.
धवल-धवलयति-दुम- दुमई, धवलइ-यो रे छे. બહુલ અધિકારને લીધે કારરૂ૮ સૂત્રથી સુમને બદલે તૂમ પણ વપરાય છે. धवलं करोति इति धवलयति । धवलय धवलीकरणे । धवल नाम ।
धवलय धातु निन्नवेश छ..
तुलेः ओहामः ॥८।४।२५॥ ण्यन्त सेवा तोतुल धातुने ५४ ओहाम थातु विघे १५२।५ छे.
तुल-तोलयति जोलइ-ताले छ-ताणे.
ओहाम-ओहामइ- ,, १६९२ तुल उन्माने ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
विरिचेः ओलुण्ड-उल्लुण्ड-पल्हत्थाः ॥८॥४॥२६॥ वि उपस पछी आवसा ण्यन्त सेवा रिच घातुन महले से विरिचने म४ये ओलुण्ड उल्लुण्ड मने पलहत्य सेवा र धातु वि८ १५२।५ छे.
સૂત્રમાં મોટુંડ તથા ૩છુંએ બે ધાતુઓને જણાવવાની જરૂર નથી લાગતી. એ બને ધાતુની અક્ષરજનામાં ખાસ કંઈ ફરક નથી.
वि+रिच्=विरेच्=विरचयति-विरेअइ-पसार १४ छ, रेय से छ ओलुण्ड ओलुण्डइउल्लुण्ड-उल्लुण्डइपल्हत्थ पल्हत्थइअवलुण्ठति-समाव। ओलुण्डइ । उल्लुण्ठति-स२पाव। उल्लुण्डइ । १९५२ रिच वियोजने संपर्चने च ।
तडेः आहोड-विहोडौ ॥८।४।२७॥ ग्यन्त सेवा तड धातुने ५६ले आहोड भने विहोड धातु पिये १५२।५ छे.
तड्+णि-ताडयति ताडेइ +मारे छ आहोड-आहोडइ- " " विहोड-विहोडइ- , ,, स. आहोडति, प्रा० आहोडह २४७ हुडू गतो । स. बिहोडति, प्रा. विहोडइ १६२६ तइ आघाते । अथवा सं. आघोटते प्रा० आहोडइ
स० विघोटते प्रा. विहोइ ८३८ घुट परिवर्तने धातु ६२आघोटते-आहोडइ कोरे ३। सपाय छ
मिश्रे; वीसाल-मेलवौ ॥८॥४॥२८॥ ण्यन्त वा मिश्र धातुने महसे वीसाल मने मेलव मे मे पातुमा विहये १५२१५ छे.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[२८७
छ-मेणवे
-मेणवे के
मिश्र+णि-मिश्रयति=मिस्सइ-मिश्र वीसाल-वीसालइ
मेलव-मेलवइ१९०७ मिश्र संपर्चने । १४११ मिल लेषणे । स मेलयति प्रा० मेलवइ ।
उद्धृले गुण्ठः ॥८।४।२९॥ उत् ५स ५४ी मावेसा ण्यन्त मेवा धूलि घातुने पहले मेरसे उध्धूलि ने બદલે ગુણ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
उद्+धूलि+णि-उद्धलयति-उर्दूलेइ - धूमवाणु ४३ छ-धूगाये -धूम 3 छ गुण्ठ-गुण्टइ
'उद्धल' मे। स्वतंत्र धातु नया ५९५ उत् साथै धूलि शहने डान उद्धलि नाम मनापी त ५२था नामधातु मनावाने -धूलिम् उत्क्षिपति इति उद्धलयति । उद्धल धूलिक्षेपे ।
भ्रमे तालिअण्ट-तमाडौ ॥४॥३०॥ ण्यन्त सेवा भ्रम् पातुने महले तालिअण्ट भने तमाड मेवा धातु विधे १५२।५ छे.
भ्रम्+णि=भ्रमयति भामेइ, भमावेइ-मभाव छ तालिअण्ट-तालिअण्टइ-समाव छ
तमाड-तमडाइसंभव भमाड ने पहले सिपिना भ्रमथा तमाड न समायु होय ! १२३४ भ्रम् अनवस्थाने ।
नशेः विउड-नासव-हारव-विप्पगाल-पलावाः ॥८॥४॥३१॥
ण्यन्त मेवा नश् धातुने महले विउड, नासव, हारव, विप्पगाल मने पलाव એવા પાંચ ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે.
नश्+णि-नाशयति-नासइ-नसा विउड-विउड
"
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
नासव-नासवइ हारव-हारवइ विप्पगाल=विप्पगालइ
पलाव-पलावइ १२०२ नशू अदर्शने । सं० विकुटति प्रा० विउडइ । स. हारयति प्रा. हारवइ । स. विप्रगालयति प्रा० विप्पगालइ । सं० पलायते प्रा० पलावइ ।
दृशेः दाव-दंस-दक्खवाः ॥८॥४॥३२॥ ण्यन्त मेवा दृश घातुने पहले दाव, दंस भने दक्खव मेम ऋण धातुमे। વિકલ્પે વપરાય છે.
दृश+णि दर्शयति-दरिसइ-हेमा छ दाव-दावई दस-दसइ
दक्खव-दखबइ स. द्रक्षयति प्रा० दक्खवइ-द्रक्षयति ।। द्रक्ष धातु पेसो छ भय। स० दक्षयति प्रा. दक्खवइ । ४९५ दृश् प्रेक्षणे ।
उद्घटे: उग्गः ॥८॥४॥३३॥ उत् उपस पछी आवेता ण्यन्त मेवा घट् धातुने ०५६ मेटले उघट ने બદલે ૩ એવો ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
उत्+घट+णि-उदूघटयति उग्घाडइ-उधाई छ
उग्ग-उरगड़
१००० घट चेष्टायाम्
स्पृहः सिहः ॥८॥४॥३४॥ ण्यंत सेवा स्पृह धातुने महसे सिह धातु १५२सय छे.
स्पृह+णि-स्पृहयति-सिह-सिहइ-२५। रे-छे-भेगवाने घरछे छ १९२८ स्पृह ईप्सायाम् ।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઇવૃત્તિ-અષ્ટમ અયાય-ચતુથ પાદ
२८
संभावः आसंघः ॥८॥४॥३५॥
सम् उपस पछी पावसा ण्यन्त मेवा भू यातुने पहले मेले संभावने બદલે આ ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે.
सम्+भू+णि=संभाव-संभावयति--आसंघ=आ+संघइ-संभावना रे छे.
सं. आशकते प्रा. आसंघइ । १ भू सत्तायाम् ।
उन्नमेः उत्थत-उल्लाल-गुलुगुञ्छ-उप्पेलाः ॥८॥४॥३६॥
उत् उपस पछी मापेक्षा ण्यन्त सेवा नम् धातुने पहले मेरो उन्नमूने महसे उत्थंघ, उल्लाल, गुलुगुञ्छ अने उप्पेल वा धातुमे। विरूपे १५२।५ ७.
उत्+नम्+णि उन्नाम-उनामइ- यु रे थे, ये नभावे
उत्थंघ-उत्थंषाउल्लाल-उल्लालइ- " , sana. गुलुगुम्छ-गुलुगुंछइ "
उष्पेल-उपेलइ , , . ३८८ नम् प्रहत्वे ।
स. उल्लालपति प्रा० उल्लालइ सा छ । स० उत्प्रेरयति प्रा. उप्पेलइ ।
प्रस्थापेः पटूठव-पेण्डवौ ॥८॥४॥३७॥ प्र ५स पछी पावसा ण्यन्त वा स्था पातुने महले मेरले प्रस्थाप्ने બદલે ૧૬વ અને જવ એવા બે ધાતુઓ વિષે વપરાય છે. प्र+स्था+णि+ति-प्रस्थापयति-पट्ट-पट्ठावइ, पट्टवइ-५४वे -प्रयान शवछे.
पेण्डव-पेण्डवइભાષામાં પેંડને બદલે ૩ ધાતુ વપરાય છે–સોંડાડવું–સેડાડે છે. ५ स्था गतिनिवृत्तौ ।
हेभ-१८
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
विज्ञपेः वोक-अवुक्कौ ॥८॥४॥३८॥ वि ७५ पछी मावा ण्यन्त सेवा ज्ञा घातुने पहले सो विज्ञप्ने સ્થાને વોવ અને ૩૩% એવા બે ધાતુઓ વિક૯પે વપરાય છે. वि+ज्ञा+णि-विज्ञापयवि-विण्णवई-विनति ४३ छ-विज्ञापन ४३ छ
वोक-वोक्कइ- " "
अवुक-अवका- " " १५४० ज्ञा अवबोधने ।
अः अल्लिव-चच्चुप्प-पणामाः ॥८॥४॥३९॥ एयत सेवा अर्प घातुन १४२ अल्लिव, चच्थुप्प भने पणाम मेवा | ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે. अल्लिबइ-पीने छ, चच्चुप्पइ, पणामइ, अप्पेइ-अर्पयति-भाये छ
यापेः जवः ॥८॥४॥४०॥ ण्यन्त भेटले ने छ णि प्रत्यय छे सेवा या घातुन से याप् धातुन બદલે નવ ધાતુ વિકલ્પ વાપરો. या+णि-यापयति-जावेइ-यापन रे छ-विता छे.
जव-जवइ , १०६२ या प्रापणे ।
प्लावे; ओम्वाल-पव्वालौ ॥८॥४॥४१॥ ण्यन्त सेवा प्लु धातुने मेले प्लावने से ओम्बाल मने पव्वाल धातु। વિકલ્પે વપરાય છે.
प्लु+णि-लावयति-पावेइ-वे छे ओम्वाल-ओम्बालइपव्वाल-पघालइसरमावा-उत्पला क्यसि-ओम्वालइ
प्रप्लावयति-पव्वालइ प्लाव मां अक्षरेनी सटा-सूसटी थाने सीधे ओम्वाल तया पव्वाल धातुन निलवी शाय. पव्वालमांना पने प्र ५ ३ ५। सभ७ शाय. ५९८ प्लु गतो।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અeટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[२८१
विक्रोशेः पक्खोडः ॥८॥४॥४२॥ विकोश मेवा एयत नामधातुने महसे पक्खोड धातु १ि८ १५२।५ छ. वि+कोश+णि-विकोशयति-विकोसेइ-मुसु -स्यान गर्नु ४३ छे. पक्खोड पक्खोडइ- ,,
रोमन्थेः ओग्गाल-वग्गोलौ ॥८॥४॥४३॥ एयत रोमन्थ नामधातुने पसे ओग्गाल सने वग्गोल मेवा मे धातुमा विदथे १५२३५ . रोमस्य-रोमन्थ+णि-रोमस्थयति-रोमन्थइ-शभस्थ रेछे-यावी यापीत वां
સુધી અસર પહોંચાડે છે. ओग्गाल-ओग्गालइ-मागाणे छ
वग्गोल-वग्गोलइ--वागने छ स२पावा-रोमस्थयति-रोमथइ
उद्गालयति-ओग्गालइ व्युद्गालयति-बग्गोलइ
कमेः णिहुवः ॥८४॥४४॥ स्वार्थि : ण्यन्त सेवा कम् धातुने पहले णिहुव थातु विघे १५२१५ . कम् +णिङ् (३।४।२)-कामयते-कामेइ-४२७। ४३ -४ामना ४रे .
णिहव-णिहुवइ- " नि सायना धू धातु ६२॥ मनता सं. निधुवति जिया५६ साथे प्रस्तुत णिहुवइने समापी शाय. ७८९ कम् कान्तौ । कान्ति-२७-भात-डांश अथवा अमना ।
प्रकाशेः णुन्नः ॥८॥४॥४५॥ प्र ५स पछी सापेक्षा ण्यन्त मेवा काश यातुने पहले मेटले प्रकाशन બદલે જુવે ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. प्रकाश+णि-प्रकाशयति-पयासेइ-प्राशे छे.
गुव्व-गुब्वइ- , ,, स. नुवति लिया५६ साथ प्रस्तुत गुव्वइ ने सरसावा. ८३० काश् दीप्तौ.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જે વિછોટાકાકદ્દા થત એવા ધાતુને બદલે વિન્ડોઝ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
#q+ન=qયતિ–૪–કંપે છે–ધરે છે–કંપાવે છે–હલાવે છે. વિછોટ–વિછોટ– " , " " ७५७ कम्प् चलने ।
મારો. વ. ૮૪૪૭ની મા ઉપસર્ગ પછી આવેલા વ્યકત એવા ૪ ધાતુને બદલે એટલે મારો ધાતુને બદલે વસ્ત્ર ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. જા+જુદ+ણિ–ગાર વયતિ–મારો –ચડાવે છે–વાળે છે.
વો_વટ– , , ९४८ रुह जन्मनि ।
રોજે રોજ ૮૪૪૮ સ્વાર્ષિક ઇન્ત એવા તુજ અર્થાત કે ધાતુને બદલે વિકલ્પ વપરાય છે. દુનિકયોતિ૪–દલે છે-હોંચે છે. ભાષામાં વપરાતું ડાલવું ક્રિયાપદ
પ્રસ્તુતો સાથે સરખાવો. =ોસ્ટ-
છે १६९३ दुलू उत्क्षेपे ।
रजेः रावः ॥८॥४॥४९॥ mત્ત એવા ર ધાતુને બદલે રાત્રે ધાતુ વિકપે વપરાય છે. ર+-રતિ –-ર-રંગે છે, રાગ કરે છે.
ગઢ-વે - , ૨૪ ધાતુ દ્વારા રાજ શબ્દ બનેલ છે અને રાજ નામ ઉપરથી રાાં જરાતિ ત રાજયતિ એવું ક્રિયાપદ બને છે. પ્રસ્તુત રાવ સાથે સં૦ રાજયતિ ને સરખાવો. ૮૬૬ રણ છે !
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અeટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
રહ૩
એવા ઘટ્ર ધાતુને બદલે વરવાસ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. ઘણિ–ઘરતિ––ઘડે છે
પરિવારૂ–પરિવારે१००० घट् चेष्टायाम् ।
પરિવાર સાથે સં૦ વરિવાતિ ક્રિયાપદને સરખાવી શકાય.
વૈષે પરિગાર; તાજાશા બૂત એવા વૈદ ધાતુ બદલે વરસારુ ધાતુ વિકપે વપરાય છે. વન–વૈયતિ–ઢવીંટે છે. પરિમાઢ–પરિવાર– .
० परिचालयति परिवारयति प्रा० परिआलेइ સં૦ વરિચાતિ રૂપ સાથે અથવા વસ્ત્ર ધાતુના વરિ ઉપસર્ગ સાથેના રિવાતિ રૂપ સાથે પરિમાન્ડે ક્રિયાપદને સરખાવી શકાય.
क्रियः किणः वेः तु क्के च ॥८॥४॥५२॥ શ્રી ધાતુના ના બનેલા રૂપને બદલે જિળ ધાતુ વપરાય છે અને વિ ઉપસર્ગ પછી જે એ #ા રૂપ આવ્યું હોય તો તેને બદલે છે અને શાન એવા એ ધાતુઓ વપરાય છે.
આ સૂત્ર અને આની પછી આવનારાં બીજાં સત્રમાં હવે કઈ ધાતુને ખાસ વિશેષ નિર્દેશ વિના ન લેવાનું નથી.
નાતિ-વિજળરૂબંગાળી–નિના વિ+-વિ+કૂિળ–વિવિજ–વેચે છે. હિંદી–વીવાના. ૧૦૮ શ્રી કૂષ્ણવિનિમજે .
વ્યવનિમય–કઈ એક વસ્તુની બીજી વસ્તુ સાથે અદલાબદલી કરવી. ગુજરાતીમાં “ખરીદ શબ્દ પ્રચલિત છે તેને શીત સાથે સરખાવાય.
કવિનિમય શબ્દને અથ કિયારિત્નસમુચ્ચય પાના રપ૧માં સૂચવરિવર્ત શબ્દ વડે બતાવેલ છે. દ્રવ્યપરિવર્ત એટલે દ્રવ્યોનું પરિવર્તન-દ્રવ્યોની અદલાબદલીપૈસા વડે ઘી કાપડ વગેરે ખરીદવું તેનું નામ દ્રવ્યપરિવર્ત.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
भियो भा-बीहौ ॥४॥५३॥ भी घातुने पहले भा भने बोह मेवा मे पातु। १५२सय छे.
_ विभेति-भाइ, बीहइ-मय पामे छे- से छे.
भी धातुमा ब्+ह+ई अम अक्षर योनी छे. या योजना बीहने भगता साव छ.
भीतम्-भाइ-मय पाभे. बीह-बीहिअं- , " म अधिारने सीधे संत भीत: ३५२था भीओ ३५ ५५५ याय छ
भीत:-भीओ । ११३२ भी भये ।
आलीङः अल्ली ॥१४५४॥ आ अ५स पछी आवे। ली थातुने पहले मेरसे आलीने से अल्ली १५२सय छे. आ+ली-आलीयते-अल्ली-अल्लीयइ-माश्रित थाय छे.
__ आलीन:-अल्लीणो-याश्रित थवेसा.
स. आ+ली अने प्रस्तुत अल्ली गन्ने सेमी स२पा नवा छे. १२४८ ली -लेषणे ।
निली: णिलीअ-णिलुक्क-णिरिग्ध-लुक्क-लिक्क ल्हिक्काः॥८॥४५५।।
नि ५स पछी साक्षा ली थातुने पहले से निलीने पहले णिलीअ, णिलक, णिरिग्ध, लुक्क, लिक्क भने लिहक सेवा ७ धातु। १५२।५ छे. नि+ली-निलीयते-निलिज्जइ-सीन थाय छे -यांटी गय छे.
णिलीअ-णिलीअइ- , सरभाव-निलीयते-णिलीअइ ,,
णिलुक्क-णिलुक्कड़ णिरिग्ध=णिरिग्धइलुक-लुक्कइलिक्क-लिक्कइलिहक-ल्हिक्कई
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુ થપાદ
(૨૯૫
સુંઘને નિ ઉપસર્ગ લગાડીએ તો fબહુ સાધી શકાય છે. છતાં આચાર્યો પરંપરા પ્રમાણે જ આદે જુદે બતાવેલ છે. એમ કલ્પના કરવી રહી १२४८ ली श्लेषणे ।
વિટ્ટી વિર | ડાકલા વિ ઉપસર્ગ પછી આવેલા આ ધાતુને બદલે એટલે વિસ્કી ને રથાને વિરા ધાતુ વિકલ્પ વાપરો. વિ+– વરીયતે–વિટીમ–વિશેષ વિલીન થાય છે-વિલય પામે છે. વિરા-વિરા–
,
. ” ૧૨૪૮ સ્ત્ર જેને પ
રૌતેર -હાટ દાકાળી ૬ ધાતુને બદલે પુત્ર અને જીટ એવા બે ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે.
રતિ–રવ:-- તે અવાજ કરે છે-તે રડે છે.
१०८५ रु शब्दे ।
સુરે પર ટાકા ધાતુના જુને બદલે ફળ ધાતુ વિકપે વપરાય છે
ળાતિ-ળ તે સાંભળે છે
શુળ-ફળ- , છે સુરતી ગુજરાતીમાં હુણવું-સાંભળવું–પ્રચલિત હોય એમ જણાય છે.
અને યુવા પેઢીકાપા ધૂમ્ ધાતુના પુનુ ને બદલે ધુવ ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે
ધૂપૂતિધુળ –તે કંપે છે–પૂણે છે
ધુવ–ધુંવાડું १२०१ धू कम्पने।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
મુઃ દો-વ-હવા: I૮૪૬ મ ધાતુને બદલે દો, યુવ, અને દુવ એવા ત્રણ ધાતુઓ વિષે વપરાય છે.
- મવતિ–મવ- થાય છે (તૃતીય પુરૂષનું એ.વ.)
દુ–દુવડ
हव-हवइ માન્તિ–મતિ–તિ
(બ૦૧૦)
, દુવંતિક
, દુવંતિ મુત્વા–મવિવું, વાં– થઈને
વરિલીવિદો મરવું–ક્ષણ વિભાવવાળો થઈને–વરીનવિમવ: મૂત્રા આદેશો ન થાય ત્યારે મારુ, વરિમવ૬, સંમવ.
બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ પ્રયોગમાં બીજું પણ રૂપ થાય છે. જેમ કે
૩મત=ભુગર-ઉદ્ભવ પામે છે મૂત–મુવં મુદ્રિત વ્યાકરણમાં મૂળ પાઠમાં મૂર્ત ને બદલે માં છપાયેલ છે અને મુર્ત પાઠાંતર છે. અમારી કલ્પનામાં મુક્ત ઠીક જણાય છે અને મત્ત પાઠતર હોય. १ भू सत्तायाम् ।
अविति हुः ॥॥४६॥ સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં જણાવેલા ક્રિયાપદના પ્રત્યમાં ૧નું નિશાન ન હોય એવા પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે મેં ધાતુને બદલે દુ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
મવન્સિ-ટુ-હૃતિ–થાય છે. (બ૦૧૦)
મવ-દુ+ =તો-હુંતા–હુત-થતો આ વર્તમાનકૂદતનું રૂપ છે. હોવું રૂપમાં તિવ્ર પ્રત્યય છે તેથી તે – નિશાનવાળે છે તેથી આ નિયમ ન લાગે અર્થાત ને બદલે ટુર રૂપ ન થાય.
પૃથ–સ્પષ્ટ જળવ્ય દ્રાષ્ટાદરા કર્તા “ જુદો થયેલ ” જણાતું હોય ત્યાં તથા કત “સ્પષ્ટ થયેલો જણાતો હોય ત્યાં | ધાતુને બદલે ગિઢ ધાતુ વાપરવો.
પૃથક્ મવતિ–નિકa–ળ વડ–નિવડે છે-જુદો થાય છે. uદો મવતિ––નિવ્વરૂ–નિવડે છે સ્પષ્ટ ,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અકસ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૨૯૭
કમો સુપ વી ટીકાદરા સમર્થ કર્તા જણાતો હોય તે વ્ર પછી આવેલા મેં ધાતુને બદલે એટલે મેં ને બદલે પ્રાકૃતમાં વસુq ધાતુ વિકપે વપરાય છે. વ્ર પછી આવેલા મેં ધાતુને “સમર્થ થવું એ જ અર્થ થાય છે.
ઘમવતિ–zq-વહુઘ, વમ–સમર્થ થાય છે. અને દિવસ વઘુqz– અંગમાં જ સમર્થ થતો કે થતી નથી, જે વૈવकिल-न प्रभवति.
ते हूः ॥८४॥६॥ મેં ધાતુને જ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે મેં ધાતુને બદલે ૮ ધાતુ વપરાય છે.
મૂત-દૃ–દૃમ-થયેલું . હિંદી ડૂમા મનુભૂતમ–મનું+હૃગજુદું-અનુભવ કરેલું પ્રભૂત-પ્રદૂ- દૃર્ત–વદૃ–સમર્થ થયેલું હિંદી વસુત પ્રાપÉત.
જે ફળ પાકોદ્દા ન્ ધાતુના વૃા રૂપને બદલે કુળ રૂપ વિકલ્પ વપરાય છે. ળોતિ– – –કરે છે.
#રતિ-- - ૮૮૮ વારો १२९३ कृ हिंसायाम् ।
काणेक्षिते णिआरः ॥८॥४॥६६॥ નેક્ષિત કરવું–કાણું આંખ કરીને જોવું એટલે કટાક્ષ કરો-કટાક્ષ કરવાના વિચારથી જેવું' એવા અર્થમાં $ ધાતુને બદલે નિગાર ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. નિમાર-જિગર–નિહાળે છે–કટાક્ષ કરે છે–કાણ આંખ કરીને-અડધી
આંખ મીંચીને–જુએ છે-નેક્ષિતં તિ સરખા-સં. નિમાયતિ પ્રા. નિગાર; ભાષામાં નિહાળવું ક્રિયાપદ પ્રસિદ્ધ છે. કેટલાક લોકે “નવારવું બેલે છે.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન એક બીજે “હિંસા' અથ ન સૂચક છે ધાતુ સ્વાદિ ગણને એટલે પાંચમ ગણને પણ છે તેને અહીં ન લેવા માટે આચાર્યું કાંઈ સૂચન કરેલ જણાતું નથી તો પણ નીચેનાં ૬૬ મા સૂત્રથી તેરમા સુત્ર સુધીનાં વિધાન જોતાં “હિંસા અર્થવાળો ધાતુ અહીં ન લેવાય” એમ લાગે છે.
નિષ્ટન્મ-ત્રવને -સંવાળ ડાકોદ્દા નિષ્ટક્સ'–નિષ્ટ થવું' એવા અર્થમાં વપરાતા ધાતુને બદલે બિટકુદ ધાતુ વિકલ્પ વાપરે છે અને અવE કરો એટલે “આધાર આપવો” એવા અર્થમાં વપરાતા કૃ ધાતુને બદલે સંવાળ ધાતુ વિકલ્પ વાપરવો.
નિષ્ટન્મ રાતિ-ન- દ-ચેષ્ટા રહિત થાય છે-ચંભી જાય છે. ગવદમાં વરાતિ–સંાળ–સળરું–આધાર આપે છે.
श्रमे वावम्फ ॥८।४।६८॥ “શ્રમ કરવો' અર્થમાં વપરાતા ધાતુને બદલે વાવક્ર ધાતુ વિકલ્પ વપરાય છે.
ત્ર જાતિ-વાવ-મહેનત કરે છે.
ગ્વાદિ ગણને ગતિ અને સૂચક વર્ષ ધાતુ વાઘ ધાતુ સાથે સરખાવી. શકાય. વર્ષ ધાતુને ચ પ્રત્યય લાગે ત્યારે વાવ-વાવ-વાયંક એમ થઈ શકે છે.
__ मन्युना ओष्ठमालिन्ये णिव्वोलः ।।४।६९॥
ફોધ વડે ઓષ્ઠને મલિન કરવો–કરડ કે મરડો' એવા અથવાળા , ધાતુને બદલે નિવોઢ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. મન્યુના ઝું મન રોતિ–નિશ્વા–
નિસ-ક્રોધથી એઠને કરડે
છે કે મરડે છે.
शैथिल्य-लम्बने षयल्लः ॥८४७०॥ “શિથિલ થવું અને લટકી પડવું' એવા અર્થ સાથે સબંધ રાખતા | ધાતુને બદલે વચગ્ર ધાતુ વિકપે વપરાય છે. શિશિરમવતિ-1 -
--વઢવય-શિથિલ થામ છે, લટકી રહે છે.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
२९
निष्पात-आच्छोटे णीलुन्छः ॥८४७१॥ 'निष्पतन-तीव्ये ५७' मने 'आच्छोटन--५३' अभावता कृ धातुन महसे णीलुंछ , णीलुब्छ धातु विवा५२वे.
निष्पतति 1 णीलुंछ=णीलुछइ-नाये ५3 छ, ५ छे. आच्छोटयति
क्षुरे कम्मः ॥८॥४॥७२॥ સુર એટલે અસ્ત્રો “અસ્ત્રા સાથે સંબંધ રાખનાર એટલે “હજામત કરવી અથ સાથે સંબંધ રાખનાર ધાતુને બદલે ક્રમ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે..
क्षुर करोति-कम्म-कम्मवइ-ौ२ भ-सलमत-3रे छे.
चाटौ गुललः ॥८४७३॥ 'चाटु-मुशामत ४२वा' पथ साथै समय यशवनार कृ धातुने महसे गुलल ધાતુ વિકલ્પ વપરાય છે. चाटु करोति-चाडु करइ–'याटु' ४२ छ-
गाने न्युमोले छ-मुशामत.
अरे छे.. गुलल-गुललइगुलल पहने जा' अथ ना सूय: 'गुड' ५६ साथे सरभावी शय.
स्मरेः झर-झुर-भर-भल-लढ-विम्हर-सुमर-पयर-पम्हुहाः ॥८॥३७४॥
स्मर यातुन ५६ झर, झुर, भर, भल, लढ, विम्हर, मुमर. पयर अने। पम्हुह वा नव धातु। विये १५२।य छे. स्मृ-स्मरति सरइ-२५२६। अरे.
झर झरइझुर झुरइ- , भर भर ,, भल भलइ-, लढ लढई-सदय ३४ विम्हर विम्हर-, सुमर सुमरइ- , पयरप यरइ- " पम्हुह पम्हुहइ- ,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.०]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન सरमाव-भरति-भरइ-भलइ-भरमसाभा-या सावी,
स२पावे। लढ धातु साथे लढण १८ स्मृ चिन्तायाम् ।
विस्मुः पम्हुस-विम्हर-वीसरा ॥८४७५॥ वि उपस सार्थना स्मृ धातुने से पम्हुस, विम्हर सने वीसर मेवा त्रय धातु। १५२१५ छे. विस्मरति-पम्हुस-पम्हुसइ-विरभ२९५ ४२ छ, भूक्षी गय छ ,, विम्हर-विम्हरइ- ,, , वीसर-वीसरइ-
पीसरी गयो स२पावा-विस्मरति-विम्हरइ तथा वीसरइ । स्मृ चिन्तायाम् ।
व्याहगेः कोक-पोकौ ॥८४७६॥ व्या (वि भने आङ सेवा सयुत) स साना है धातुने अरसे व्याह धातुने पहले कोक अने पोक सेवा से धातुमे। वि वराय छे.
व्याहरति-वाहरइ-माले छे. कोक-कोकइ, कुक्कइ- छ.
पोक्क–पोक्कइ, पुक्कइ- ,, -१२ ४२ छ-२२था मोरी छ. स. कोकते प्रा० कोक्कइ, कुक्कइ ।
स. पूत्करोति प्रा० पोकइ, पुक्कइ । .८८५ ह हरणे ।
प्रसरेः पयल्ल-उव्वेल्लौ ॥८४७७॥ 5 ઉપસર્ગ સાથેના ૨ ધાતુને બદલે ઘર અને ૩ષ્ય એવા બે ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. प्र+स-प्रसरति-पसरइ-३साय छे.
पथल्ल-पयलइ- , ,
उवेल-उवेछइ- ,, , स. प्रचलति प्रा० पयहइ । स. उद्वेलति प्रा. उवेइ ।
ગુજરાતી ફેલાવું' ધાતુને વચઢ સાથે ન સરખાવાય? -२५ सृ गतौ ।
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-તૃતીય પાદ
૩
.
महमहो गन्धे ।।८।४७८॥ વ્ર ઉપસર્ગ સાથેના તથા “ગંધનો ફેલાવો' અર્થના સુચક ૩ ધાતુને બદલે મમદ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
“કદમદ' એ “ઝગમગ'ની પેઠે અનુકરણ શબ્દ છે. અનુકરણ શબ્દ ઉપરથી મમ' ધાતુ કપાયેલ છે. મદમ એટલો મઘમઘા
પ્રશ્ન-પ્રતિ-મદન–મદમદ-મધમધે છે.-ગંધ પ્રસરે છે-ગંધ ફેલાય છે..
મારૂiધો પરસ્-માલતીની ગંધ ફેલાય છે-માઝતી: પ્રતિ ગંધ. સિવાયનું ફેલાવનું અર્થ હોય તે વસર રૂપ થાય પણ મહૂમદ રૂપ ન થાય.
નિસ દર–૪–વાહ-વહાલાઃ ઢાકા૭8ા.
નિ ઉપસર્ગ સાથે રૂ ધાતુને બદલે નીદર, નીરુ, ધાડ અને વાર. એવા ચાર ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. નિરતિ-નીશ=ળદર-નીદરબહાર નીકળે છે. નિ – –
» જા–ધા –
- વડ–વરહાઉ– સં૦ નિક્ષતિ પ્રા. ડું , આ ક્રિયાપદો સં૦ નીતિ પ્રાની ] સરખામણી માટે સં૦ વહિતિ પ્રા૦ વરદાસ} જણાવેલાં છે. ૨ ૩ ર્તા |
ગા: ન: I૮૪૮માં ના ધાતુને બદલે ના ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે. ગાજી=જ્ઞાાર્તિ=ગાર–જાગે છે.
=== – , ગ ધતુ ના ધાતુનું જ એક બીજું ઉચ્ચારણ છે.. ६.९३ जागृ निद्राक्षये
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૦૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
व्याप्रेः आअड्डः ॥८४८१॥ “ચા” (વિ અને શા એવા સંયુક્ત ઉપસર્ગ) સાથેના 1 (છઠ્ઠા ગણના) ધાતુને અર્થાત ધ્યાને બદલે માત્ર ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. વિ+ગ+=વ્યાયિતે-વારે-વાપરે છે–ઉદ્યમ કરે છે.
૩ામ=ભાટું-વાવરે છે–ઉદ્યમ કરે છે . १४६५ पृ व्यायामे ।
એવા બે
સંઃ સારા દ્વારા સ૬ ઉપસર્ગ પછી આવેલા 9 ધાતુને બદલે સાદુર અને સારુ ધાતુઓ વિક૯પે વપાય છે. સ+q=iળોતિ=સંવર–કે છે.
arર=ા – ,
સાર્દ સાદુ , १२९४ ३ वरणे ।
ગા. સમમિઃ ૮ાકારા મા ઉપસર્ગ સાથેના ૪ ધાતુને બદલે નામ્ ધાતુ વિકટુપે વપરાય છે. સાક્ટ–ચિ==ા –આદર કરે છે.
સનામ=સુનામ– , સરખાવો સંમતિ અથવા સંમાનયતિ અથવા સંનામત–સારી રીતે નમે છે ૧૪ ૬ ૬ :બાર !
અથવા સંમાન કરે છે.
પ્રદ સારદ Iટાકાષ્ઠા ત્ર ઉપસર્ગ સાથેના ૨ ધાતુને બદલે સાર ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. ત્ર-પ્રતિ–વહારૂ–પ્રહાર કરે છે
સર–ર– છે , સંભવે છે કે તે અને મ લખવામાં સરખા હોવાથી માર (માફ) ને બદલે સાર (તાર) લખાઈ ગયું હોય અથવા ઘણા લોકો નું “હ” જેવું ઉચ્ચારણું
કરે છે. એટલે વાર ને બદલો સાર લખાયું હોય. -८८५ ह हरणे।
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
[૩૦૩
अवतरे ओह-ओरसौ ॥८४८५।। અવ ઉપગ પછી આવેલા ડૂ ધાતુને બદલે ઓટ્ટ અને ગોરસ એવા બે ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે.
અવ+ઈંગવતરતિ=સગર=અવતરે છે.
મોટું –ોz– કે, છે
ओरस-ओरसइ , " ૨૭ cઇવન– તરગચા: હવન એટલે કૂદવું અને તારણ એટલે તરવું
રા: વન્તર–ર–વાર ઢાકાદા ધાતુને બદલે વય, તર, તીર અને વાર એવા ચાર ધાતુઓ વિકલ્પ વપરાય છે. શકે છે, સમર્થ થાય છે, શકિતમાન થાય છે. A =શોતિ=સંક્ર – શકે છે, કાર્ય પૂરું કરે છે, સમર્થ થાય છે– શક્તિમાન થાય છે
વય– – . ” તર-તર– તર—તાર– , ,
ઘર-ઘાર–પાર કરે છે. સરખા–તરતિ તરફ !
તીરથતિ–ર્તરૂ .
પારયતિ–વાર ! જે અર્થ વાક્ ધાતુને છે તેને મળતો જ અર્થ તીર ધાતુ તથા વાર ધાતુનો છે. ૧૯૦૧ તીર એટલે કામ પૂરું કરવું. ૧૯૦૨ વાર એટલો કામ પૂરું કરવું. આ બને ધાતુ દસમા ગુરાદિ ગણના છે.
ઘણા ગ્રામીણ લેકે શ ને બલે ૨ બોલે છે એથી ફાદ પદનું ચવ–વય ઉચારણું થઈ ગયું ન હોય ? ૧૩૦૦ શ સt |
: : II૮૪૮ના # ધાતુને બદલે થશે ધાતુ વપરાય છે.
-ક્ષતિ-ધધનીચે જાય છે છે–હલકું પડે છે. ५० फच नीचैर्गतौ
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
છાયઃ સંકિ ઢાકા૮૮ ભાઇ ધાતુને બદલે સત્ ધાતુ વપરાય છે
ભદ્રા –સ૬-સહૃ–વખાણ કરે છે. ઋાસા –સાહ–સ એ રીતે જાળું અને સત્ર વચ્ચે ઘણી સમાનતા છે. ३४५ श्लाघ् कत्थने
હવે ટ ટાકાટા રવ ધાતુને બદલે એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે વર્ વતિ સ્વરૂ–જડે છે
વેર–વેગડ- ' જો કે ધાતુપાઠમાં વજૂ ધાતુ નથી પણ આચાર્યશ્રી “અભિધાન ચિંતામણિ કાશમાં “કૃ: ચિતઃ” (સામાન્ય) એમ બે પર્યાય શબ્દ આપે છે અને બહુતે તિ વત:” એમ “લત” શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પણ બતાવે છે એટલે વર્' ધાતુની હયાતી સાબિત થાય છે. “ર સંવારે ધાતુ હેવો જોઈએ
સં. વિગતિ પ્રા. વિગડ–વેબe 1 ૧૮૧ નટુ ગંધાતે 1.
પઃ સજી– ICIઝાડા વઘૂ ધાતુને બદલે રોઢ અને ૧૩૪ એવા બે ધાતુઓ વિષે વપરાય છે. વર-વશ્વતિ–પયરૂ–પાક કરે છે–રસોઈ કરે છે–રાંધે છે.
૪–ો - છે
સરખાવો–શૂન્શયતિ–લોઢા | ગૃભ્ય એટલે માંસનાં રોળાં. લોઢાના ચૂળ જેવા અડામાં ભરાવીને જે માંસ પકવવામાં આવે છે તેને શુ શબ્દ સૂચવે છે. ८९ पच पाके ।
ભાષામાં વોન્ઝી શબ્દ પાકેલી રોટલી કે પૂરણપોળી અર્થને સૂચક છે તે પ્રસિદ્ધ છે એટલે પિળી શબ્દને સંબંધ વસ્ત્ર ધાતુ સાથે જોડી શકાય ખરો.
શૂન્ય શબ્દને સંબંધ પકવવાની પ્રવૃત્તિ સાથે છે. આ જોતાં પ્રસ્તુત સૌદ્ધ ધાતુને શૂન્ય શબ્દ સાથે સરખાવી શકાય ખરે.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
1 30
मुचेः छड्ड-अवहेड-मेल्ल-उस्सिक-रेअव-णिल्लुन्छ-धंसाडाः ॥८।४।९.१॥
मुच् धातुने पहले छड, अवहेड, मेल्ल, उस्सिक, रेअव, पिवुञ्छ भने धंसाड એવા સાત ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે. मुच्-मुञ्चति-मुअइ-भू छ-छ। छे.
___ छह-छड्इ-छां3 छ-, છાંડવું–વમન કરવું અર્થ સૂચક છટું ધાતુ ચુરાદિ ગણમાં ૧૬ ૫૯ો છે
अवहेड-अवहेडद-भू छ, त्यो छे. मेल्ल-मेल्लइ-मेले छे, भू छे. उस्सिक उस्सिकइ- , रेअव-रेअवइ- ,, ,, णिछुञ्छ-णिल्लु छइ ,, ,,
धंसाड-धंसाडई- , ,, १३२० मुचू मोक्षणे।
दुःखे णिव्वलः ॥८।४।९२॥ દુઃખ મૂકવું” અર્થમાં વપરાતા મુ ધાતુને બદલે નિવસ્ત્ર ધાતુ વિકલ્પ १५२१५ छे.
दुःखं मुञ्चति-दुहं मुअइ-दु:५ भू छे. णिव्वल-णिव्वलेइ- " " कन्चेः बेहव-वेलव-जूरव-उमच्छाः ॥८४९३॥
वञ्च पातुने पहले वेहव, वेलव, जूव भने उमच्छ सेवा यार ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. वञ्च-वञ्चति-वंचइ-हने छ अथवा गय छे.
वेहव-वेहवइ- " वेलव-वेलवइ- , जूरव-जूरवइ- "
उमच्छ-उमच्छइ
१०६ वञ्चू गतौ ।
हेभ-२०
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
रचेः उग्गह-अवह-विडविड्डाः ॥८४९४॥ रच यातुन ५६ उग्गह, अवह अने विडविड मे १९ थातुमे। विधे व५२राय छे.
रच-रचयति-रयइ-रये छे.
उग्गह-उग्गहइ- , अवह-अवहइ- ,
विडविड-विडविड्इ-,, १८५३ रच प्रतियत्ने ।
उवहत्थ-उवहत्थइ
समारचेः उवहत्थ-सारव-समार-केलायाः ॥८४९५।।
सम् मने आ १५सगी साथै रच भेटले समारच घातुने ५४से उवहत्थ, सारव, समार भने केलाय वा या२ धातुमा विपे १५२१५ छ.
सम्+आ+रच-समारचयति-समारयइ-समारे छ, सारी रीत २यना रे छ ગુજરાતી ભાષામાં સમારવું' તથા ‘સમરાવવુ' ક્રિયાપદ પ્રસિદ્ધ છે.
, समावे। उपहस्तयति सारव-सारवइ
, सारापयति समार-समारइ
" , समारचयति केलाय-केला यइ सं० उपहस्त यति प्रा. उवहत्थइ । स० केलायति प्रा. केलायइ ।
સેઢા ધાતુને “વિલાસ અથે સાથે સંબંધ છે અને તે હૈમધાતુ પાઠમાં ૨૦૨૦ મો છે એમ સ્વ. પૂજ્ય વિજયલાવણ્યસૂરિશિષ્ય પં. શ્રી દક્ષવિજયજી સંપાદિત લધુવૃત્તિમાં નોંધેલ છે.
सिचेः सिञ्च-सिम्पौ ॥८।४।९६॥ सिचू धातुने पहले सिन्च मने सिम्प सेवा में धातुमे। विधे पराय छे. सिच-सिन्चति-मेअइ-सी ये
सिंच-सिंचई- "
सिंप-सिंपइ .. , १३२१ सिञ्च क्षरणे ।
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
વૃક્ ધાતુને બદલે પુછ ધાતુ વપરાય છે.
વૃછે–પૃચ્છતિ–પુર–પુછ–પૂછે છે. १३४७ प्रच्छ ज्ञोप्सायाम् ।
गर्जे: बुक्कः ॥८४९८॥ ન ધાતુને બદલે ૩ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
– નૈતિ-જ્ઞ–ગજે છે–ગાજે છે.
૩=વું-ગાજે છે. સરખાવો–વૃત્તિ-વૃઘ . યુદ્ધ ધાતુ હૈમ ધાતુપાઠમાં ૫૪ મો છે.
ગુજરાતી ભાષામાં “ભૂંકવું' ક્રિયાપદ પ્રચલિત છે તેને પ્રસ્તુત વુડ્ઝ સાથે સરખાવી શકાય ? १६३ गर्ज शब्दे ।
વૃપે ટિ: છાશ, વૃષ–“સાંઢ-બળદ,-ગજતો હોય એવા અર્થના જ ધાતુને બદલે દિ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. વૃષમઃ અતિ-ગઝરું–બળદ ગર્જે છે-બરાડા પાડે છે.
-દિ – ,, ‘બળદના સંબંધમાં ” શબ્દ ભાષામાં પ્રચલિત છે.
રાઃ ઝઘ-છ-સ-રીર-રે ટીકા? રાન ધાતુને બદલે મg, જીગ, સ, રર અને રે એવા પાંચ ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે.
રાગ-રાતે–રાજ-રાજે છે–વિરાજે છે–ભે છે. ૩માં અઘરું- , અરઘે છે છન છનરૂપ, છાજે છે સર સહ– , સોહે છે રર રર- ,
રેટ – ,, રેખે છે સરખા-અર્ધતિ અઘરૂ
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
सज्जति छज्जइ । शोभते सोहइ, सहइ
रेखयति रेहइ ८९३ राज दीप्तौ ।
मस्जे: आउड्ड-णिउड्ड-बुड्ड-खुप्पाः ॥८।४।१०१॥ मस्ज यातुन म आउ, णिउड, बुड्डु भने खुप्प मेवा या२ धातु વિકલ્પે વપરાય છે.
मस्ज-मज्जति मज्जइ पूछे.
आउड्ड आउड्डइ , णिउड्ड णिउड्डइ बुड बुड्डइ पूरे छ
खुप खुप्पइ भूपेछ सरावो-आब्रुडति आउडइ ।
निब्रुडति णिउहा। बुडति वुड्डइ ।
शुभ्यति खुप्पइ-पाय छे. १३५२ मस्ज शुद्धौ ।
पुजेः आरोल-चमालौ ॥८।४।१०२॥ पुञ्ज यातुने पहले आरोल भने वमाल मेवा में धातु पिधे १५२॥य हे पुञ्ज-पुञ्जयति पुंजइ-
मे रे छ- ४२ छ-दो छे. आरोल आरोलइ वमाल वमालइ
पुञ्ज सभूख, पुजं करोति-पुञ्जयति-से शत भा पुञ्ज, नामधातु छ ५२५ સ્વતંત્ર ધાતુરૂપે તો તે અમને મળ્યો નથી.
लस्जेः जीहः ॥८४।१०३॥ लस्ज घातुने ५६ जीह पातु विट्ये १५२।५ छ. लस्ज लज्नति लजई सारे छे.
जीह जीहइ ,, सरमा। जिहेति, धातु ही, ५२थी जीह जीहइ । १४७० लाज ब्रीडे ।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
[306
तिजे: ओमुक्कः ॥८।४।१०४॥ तिज घातुने ५६ ओसुक्क मेवो धातु विघे १५२।य छे. तिज-तेजयति तेअइ-१२वी रे छ.
ओमुक्क ओसुक्कइ , ,
तेअणं तेजनम् ते ४२. ६६७ तिज क्षमायां निशाने च । निशान सेट त ४२-तीक्षण ४२७ मृजेः उग्घुस-लुब्छ-पुन्छ-पुंस-फुस-पुस-लुह-हुल-रोसाणाः
॥८४।१०५॥ मृज धातुने महले उग्घुस, लुंछ, पुछ, पुस, फुस, पुस, लुह, हुल भने रोसाण मेव। नव धातुमे। पेि व५२राय छे. मृज माष्टि-मज्जइ-मा छ-सा -शु रे छ.
उग्घुस उग्घुसइ-धसे छलुंछ लुंछइ-सूछे थेपुंछ पुंछइ-बांछे छपुंस पुसइ-भूसी नामे छे । फुस फुसइ- , पुस पुसइ
लुह लुहइ-टूमे छलुह नुं स हुल मने छ
रोसाण रोसाणइ-शन रे छे-सा३ . १०९४ मृज शुद्धौ ।
भजे. वेमय-मुसुमूर-मर-सुर-सूड-विर-पविरञ्ज-करञ्ज-नीरजाः
॥८।४।१०६॥
भने
भञ्ज घातुने ५६ वेमय, मुसुमूर, मूर, सूर, सूड, विर, पविरज, करन नीरज सेवा नव धातु। विश्थे १५२।५ छे. भजू भनक्ति भजइ-मार छ-मा -नाश २ छे.
वेमय वेभयइ
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१..]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શયદાનુશાસન
मुसुगूर मुसुमुरइ-मांगे छे-नाश 3रे छ.
मूर मूरइ-मेरे दीवानी -शिमा-भोरे छे
सूर सूरइ-सेरे मेंसूड सूडइ-सूडे विर-विरह पविरज पविरजइ " करज करजई
नीरज नीरज सं० मुरति प्रा० मुरइ । स. मृडति प्रा० मुरइ ।
स० सूदते श्रा० सूडइ । सूडइ- साहिये। सूई छ. १४८६ भञ्ज आमर्दने ।
अनुव्रजे पडिअग्गः ॥८।४।१०७॥ अनु उपस पछी भावना व्रज् पातुने मासे मेटसे अनुव्र जने मह पडिअग्ग ધાતુ વિકટુપે વપરાય છે. अनु+वज-अनुव्रजति–अणुवच्चइ-पा७१ लय छे.
पडिअग्ग-पडिअग्गइ- ,, २० प्रतिअङ्गति प्रा० पडिअग्गइ. अङ्ग धातु ति' माना छे. १३७ व्रज गतौ ।
अर्जे: विढवः ॥८।४।१०८॥ अर्ज पातु ने महसे विढव पातु पि६५ १५॥य छे. अर्ज-अति-अज्ज-वेपारमा पेह ७२ छे-मान २ छ-60 २ छ-भाय छे.
विढव-विढवइ१४२-अर्ब अर्जने ।
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૩૧૧
टिपे
युजः जुञ्ज जुज्ज-जुप्पा: ॥८।४।१०९॥ युज पातुने मढ़ जु-ज, जुज्ज अने जुष्प मेवा ११ धातु વપરાય છે. युज-युङ्क्ते -जुञ्ज-जु जइ-याले थे-नो छे.
जुज्ज-जुज्जइ- " " जुप्प-जुष्पइ
प्रा० जुजइ । स. युझ्यते प्रा. जुज्जइ। १६७६ युज योगे।
भुजः-मुनि-जिम-जेम-अम्म-अण्ह-समाण-चमढ-चड्डाः
॥८।४।११०॥ भुज घातुने महले भुंज, जिम, जेम, क्म्म, अण्ह, समाण, चमढ भने चह એવા આઠ ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. भुक्ते--मुज-भुज-मुंजइ-मोन रे छ-पाय 2-7 .
जिम-जिमइ-में -पाय छे. जेम-जेमइ- रामेछ. , कम्म-कम्मइ- , . अण्इ-अण्हइसमाण-समाणइ-,, , चमढ-चमढई- " " चहच:सरमावा-जेमति जिमइ ।
जेमति जेमइ। अश्नाति अण्हई।
समश्नाति समाणइ । એક મિત્ર બીજા મિત્રને પૂછે છે કે આજે કેટલી પૂરણપથી ચડાવી ? આ ચડાવી” ક્રિયાપદના વધાતુનો સંબંધ અહીં જણાવેલા ધાતુ સાથે हेमात नथा. १४८७ भुज पालन-अभ्यवहारयोः ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
वा उपेन कम्मवः ॥ ८|४|१११ ॥
૩૫ ઉપસર્ગ પછી આવેલા મુગ ધાતુને બદલે એટલે ૩૫મુન આખાને બદલે धातु विउ वपराय छे.
कम्मव
उपभुङ्क्ते-बहुजइ - उपभोग रे छे.
१२]
कम्मव - कम्मवइ
सं० कर्मयति व्यथवा कर्मापयति
१४८७ भुज पालन - अभ्यवहारयोः ।
गढ़-गडइ
१००० घट चेष्टायाम् ।
घटे: गढः ||८|४|११२ ॥
ઘટ ધાતુને બદલે ગઢ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે घट-घडते-घड-धडे छे. घट-घड-गढ (डिही गढ़ना)
93
""
सं० मुरति १४४० स्फुट विकसने ।
"
० कम्मवई ।
समः गलः || ८|४|११३॥
સમ્ ઉપસર્ગ પછી આવેલા ઘ ધાતુને બદલે પરુ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
सम् + घट-संघटते- संघडइ-सा घडे छे.
सम् + गल-संगल - संगलइ
घट-घड-गड-गल ।
सं. संकलयति । प्रा. संगलइ ।
""
:3
हासेन स्फुटे: मुरः ||८|४|११४ ॥
સ્ફુર્ ધાતુના સબંધ ‘હૂસવા' સાથે હોય તે! તેને બદલે મુર ધાતુ વિકલ્પે
વપરાય છે.
""
हासेन स्फुटति-मुर-मुरइ- इसवाने सीधे जाते छे मूडमां छे
० मुरइयां भोरे छे.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[313
मण्डेः चिञ्च-चिञ्चअ-चिञ्चिल्ल-रीड-टिविडिक्काः ॥८।४।११५॥
मण्ड् धातुने पहले चिन्च,, चिञ्चअ, चिञ्चिल्ल, रीड मन टिविडिक्क मेवा पाय चातुमे वि८पे १५२१य छे.
मण्डू-मण्डयति-मण्डइ-माछ-शामे छे.
चिच-चिञ्चइ- , चिञ्चअ-चिञ्चअइ- , , चिञ्चिल्ल-चिञ्चिल्लइ-, ,,
रीड-रीडइ- ,, टिविडिक-टिविडिक्कइ- , , स चञ्चति प्रा. चिञ्चइ, चिञ्चअइ ।
से चर्चयति प्रा. चच्चइ-चिञ्चइ, चिञ्चअइ । १६३६ मण्ड् भूषायाम् ।
तुडे: तोड-तुट्ट-खुट्ट-खुड-उखुड-उल्लुक्क-णिलुक-लुक्क उल्लूराः
|४|११६॥ तुइ घातुने महसे तोड, तुट्ट, खुट्ट, खुड, उखुड, उल्लुक्क, णिलक्क, लुक्क भने ૩ર એમ નવ ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે.
तुइ-ताडति-तोडइ-ता छ
ताड-ताडइ- ,, तुट्ट-तुइखुट्ट-खुट्टइ- , टेछे. उक्खुड-उक्खुडइ.,, छे. उल्लुक्क-उल्लुकइ-ताछे. णिक - णिलुक्कइ- "
लुक-लक्कइउल्लूर-उल्लूरइ-बसूरे छ-शरीरने वसूरे छे.
स तोडति, तुडति प्रा० तोडइ
० त्रुटयति प्रा. तुट्टइ सं त्रुटति स. खट्टति प्रा० खुट्टइ स. खटति
प्रा. खुड स० उत्खुट्टति प्रा० उक्खुडइ २४६ तोड् तोडने ।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ધૂળ: ઘુજ-રોજ-ધુમ્મ-દાઃ ||૮||??||
પૂર્વા ધાતુને બદલે ઘુરુ, થ્રો, વુક્ષ્મ અને વજ્જ એવા ચાર ધાતુએ વિકલ્પે
વપરાય છે.
૩૧૪ ]
ઘૂર્ણ—મૂળો—પુસ-પુરી—Àાળે છે ધેાળ્યા ગયા. કોલ-વોટર્
સ′૦ પ્રતિ
આચાર્ય હેમચંદ્રે રવાયા' વડે મથીને-લેવીતે–બનાવેલ ધાળવાને—દહીં ના ધેાળવાને માટે ઘોર શબ્દ પોતાના અભિધાનચિંતામણિ કાશ'માં મકાંડમાં નોંધેલ છે. તે ોરુ' શબ્દના સંબંધ પ્રસ્તુત ‘વો' ધાતુ સાથે હાઈ શકે ? જો કે શ્રીહેમચ`દ્રાચાર્યે તે ઘોઇ શબ્દને કળાŕz૦ (૪૩")માં દૈન્ ધાતુ દ્વારા સાધેલ છે. ઘુમ્મ-ધુમ્મઽ-ધૂમે છે.
પદ-પ૬ -ધૂમે છે--પહલે છે-(ચહલપહલ) ચાલે છે.
પ્રા પદ્મૐ ।
७०९ घूर्ण भ्रमणे ।
विवृतेः सः || ८|४|११८ ॥
વિ ઉપસર્ગ સાથે આવેલા વૃ ધાતુને બદલે તેંસ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. વિદ્યુત-વિવર્તતે-ચિવટ્ટ-ફેરાર પામે છે.
ટ્રેસ-ટ્રુસફ-
સંતે પ્રા॰ ઢુંસર્-
९५५ वृत् वर्तते ।
',
९६४ क्वथ् निपाके ।
ܳܝ
સ॰ અટ્ટતે મા અર્ધા
,,
77
થે: અટ્ટઃ ||૮||??||
વણ્ ધાતુને બદલે અદૃ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. વચ્--વયતે1-જ્જડ કહે છે-ઉકાળે છે. અટ્ટ-અકૃત્તિ
એંટે છે
,
?
મૂળ સ્થિતિથી-મૂળ રૂપથી-ધ્વંસ પામે છે.. વિ સાથે વૃત્ત અર્થ બદલાઈ ગયેલો છે
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-આદમ અદયાય-ચતુર્થ પાદ
[ ३१५
ग्रन्थेः गण्ठः ॥८।४।१२०॥ ग्रन्थ् धातुने महसे गण्ठ , गंठ धातु वि४ १५२१य . ग्रन्थ-ग्रन्थते-गण्ठ-गण्टइ-थे छे. हे ,
ग्रन्थि-गण्ठी-पर ७१८ ग्रन्थ् कौटिल्ये। जौरिय मेले वायू वु
मन्थेः घुसल-विरोलौ ॥८।४।१२१॥ मन्थ् पातुने ५६से घुसल भने विरोल पातु। ५८ १५२॥य छे.
मन्थ-मन्थति-मन्यइ-मथे छे घुसल-घुसलइ- ,
विरोल-विरालइ-पसी छे. स० विलोलति प्रा. विरालइ । २९२ मन्थ् हिंसा-संक्लेशया: ।
हलादेः अवअच्छः ॥८।४।१२२॥ Tળ વાળા કે વગરના ટ્રા ધાતુને બદલે અવગ ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે.
हलादे: मे हलादिनु ५४ान में चयन छ. 'हलादि सेवानि ॥ तथा हूलादि अली णिवाका ५९ सवा' सेभ सूचका सूत्रमा इलादे: मेम गणवेश छे. हुलाद्-हलादते-हलादयते-ल्हादइ, ल्हादेइ-सुभा याय .
अवअच्छ=अवअच्छइ- , , ७३८ हूलाद् सुखे च।
नेः सदः मज्जः ॥८।४।१२३॥ નિ ઉપગ પછી આવેલા સત્ ધાતુને બદલે મડક ધાતુ વપરાય છે. नि+सद्-निषीदति-णु+मज्ज-गुमज्जइ -से छे.
णि न। णु मारे मी, ८-१-९४ अत्ता एत्थ गुमज्जइ-मात्मा सही निभान याय 8-मेसे छे.-आत्मा अत्र निमजति-निषीदति।
समाव-निमज्जति–णुमज्जइ । ९६६ षद् विशरण-गति-अवसादनेषु ।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
314]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
छिदेः दुहाव - णिच्छल - णिज्झोड - णिव्वर - गिल्लूर - लूराः ॥८|४|१२४॥ छिद्र धातु से दुहाव, णिच्छल, णिज्झोड, णिव्वर, जिल्लूर थाने लूर मेवा છ ધાતુએ વિકલ્પે વપરાય છે.
छिदू- छिनन्ति-छिन्दइ- छे छे.
दुहाव - दुहावइणिच्छल - णिच्छल्लइणिज्झेड- णिज्ज्ञोडइ, णिव्वर - णिव्वरगिल्लूर पिल्लूरइ
मृद् क्षोदे ।
मढमढइपरिहट्ट - परिह
खड्ड - खड्डड्इ
चचड्डइ
मड्डमड्डइ
पन्नाड - पन्नाडइ
17
"
"
"3
"
लूर-लूरइ -
19
सरमावा -- द्विधापयति- दुहावइ - द्विधा 5 छेउ छे. जे उ८उरे छे १४७८ छिदू द्वैधीकरणे ।
"
"
"
""
आङा ओअन्द - उद्दालौ || ८|४|१२५ ||
શ્રા સાથેના છિદ્ર ધાતુને બદલે સોમન્ય્ અને દૃારુ એવા એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
"
એ કટકા કરે છે.
आ +छिद्र्-आच्छिनत्ति-आच्छिवह ] छे.
ओअन्द - ओअन्दई उद्दाल—उद्दालइ
सरपावे।-- उद्दारयति - उद्दालइ |
"
मृदः मल-मढ - परिहट्ट - खड्ड - चड्ड - मड्ड - पन्नाडाः ||८|४|१२६॥ मृद् धातुने पहले मल, मढ, परिहट्ट, खड्ड, चड्ड, मड्ड ने पन्नाड शुभ सात धातुये। वयशय छे.
मृदू - मृद्नाति - मल-मलइ भजे छे मर्छन रे छे.
"
"
""
""
""
"
39
"
""
"
""
""
""
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[3१७
स्पन्देः चुलुचुलः ॥८॥४।१२७॥ स्पन्द यातुने महले चुलचुल धातु १ि४६ १५२राय छे.
सन्दते-फन्द
चुलुचुल-चुलुचुलइ ७२४ स्पन्दू किश्चिच्चलने ।
निरः पदेवलः ॥८।४।१२८॥ નિઃ ઉપસર્ગ સાથેના વઢ ધાતુને બદલે વસ્ત્ર ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
निर+पद्-निष्पद्यते-निप्पज्जइ-नीपते -पन्न थाय छे.
निर+वल-निव्वलइ-नीय छ-34-1 थाय छ-जीव: छे. १२५७ पद गतौ ।
विसंवदेः विअट्ट-विलोट्ट-फंसाः ॥८।४।१२९॥
वि अने सम् उप पछी यापेक्षा वद् यातुने पहले विअट्ट, विला અને જંક એમ ત્રણ ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. वि+सम्+वद् -विस वदति-विसंवयइ-विवाह ७३ .
विअ-विअट्टई-- , . विलोट-विलोट्टफंस-फंसइ
, , ९९८ वद व्यक्तायां वाचि।
स. विवर्तते प्रा. विअट्टई । स. विलुटयति प्रा. विलाइ । स. पाशयति प्रा० फंसइ ।
शदः अड-पक्खोडौ ॥८।४।१३०॥ शदू यातुने म झड भने पक्खोड धातु। १५२।५ छ
शायते-शद्-झडइ-छोले छे-पातणुरे छे. सरावा--झटति-झडइ
प्रखोटति-पक्खोड ६७ शद् शातने ।
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
आक्रन्देः णीहरः ॥८।४।१३१॥ आक्रन्द -धातुने १६३ णीहर धातु वि४५ १५२॥य छे. आकन्दति-अक्कन्दइ-मा ७२ , ३मे छ , मासावे छ
णीहर-णीहरइ- , , , सराव।-निहादते-णीहरइ३१६ क्रन्दू रोदन-आह्वानयोः ।
खिदेः जूर-विसरौ ॥८।४।१३२॥ निदू धातुने पहले जूर भने विसूर मेवा मे पातु विधे १५राय छे. खिदू-खिद्यते-खिज्जइ-६ पामे छे.
जूर-जूरई- रे छे.
विसूर-विसूरइ- पामे छे. । २५९ खिद् दैन्ये ।
स० जुर्यते प्रा० जुरई । सं. बिष्दते प्रा. विसूरइ ।
रुधेः उत्थङ्घः ॥८।४।१३३।। रुध् घातुने मह उत्थङ्घ धातु विक्ष्ये १५राय छे.
रुध् रुणद्धि-सन्धइ-३ घे छे.
उत्थङ्घ-उत्थइ-, स उत्तङ्गति-उत्थंघइ । १४७३ रुध आवरणे ।
निषेधे हक्कः ॥८।८।१३४॥ નિ ઉપસર્ગ પછી આવેલા વિધ ધાતુને બદલે દુર્વ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. निषेधति-निसेहइ-निषेध ४२ छे.
हक-हकई३२० षिधू गत्याम् ।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
13१६
क्रुधेः जूरः ॥८।४।१३५॥ ધાતુને બદલે 7 ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. क्रुधू-क्रुध्यति-कुज्झइ-५ ४२ .
जूर जुरई- , 3 १८४ क्रुध् कोधे ।
सं. जूर्यते प्रा. जूरइ ।
जनः जा-जम्मौ ॥८।४।१३६॥ जन् धातुने पहले जा भने जम्म सेवा में धातुओ १५२।५ छे, जन-जा-जायते-जाअइ-५-1 थाय छे.
जम्म-जम्मइ-४-भे छे. सरमावा--जन्मयति-जम्मइ । १२६५ जनू प्रादुर्भाव.
तने तड-तड्ड-तड्डव-विरल्लाः ।।८।४।१३७॥ तन धातुने महसे तड, तह, तडव ने विरल मेवा या२ धातुमे। विक्ष्ये
(५२राय छे.
तन-तनोति-तणइ-ताशे छ, आवे छे
तड-तडइ , तह-तड्डइ , तड्डव-तडवइ-,,
विरल-विरलइ-,, ४९९ तन् विस्तारे.
तृपः थिप्पः ॥८।४।१३८॥ तृप् पातुने पहले थिय धातु १५२।य छे.
तृप्-तृप्यते-थिप्प-थिप्पइ-तृप्त छ १८९ तृप प्रीतौ ।
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२० ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
उपसर्पे: अलिअः || ८|४|१३९॥
૩૧ ઉપસર્ગ પછી આવેલા સર્વે ધાતુને બદલે હિત્ર વિકલ્પે વપરાય છે. उप + सर्प-उपसर्पति - उवसप्पइ-पासे लय छ
अल्लिअ-अल्लिअइ
सं० आलीयते प्रा० अलिअइ ।
सूपू ।
संतपे झङ्खः ||८|४|१४० ॥
સમ્ ઉપસ પછી આવેલા તપ્ ધાતુને બદલે જ્ઞર્વ ધાતુ વિષે વપરાય છે. सम् + तप्-संतपति- संतवर संतप्पइ-संताप याये छे. झइ-ख-झंखइ-मे छे.
:- 3
३३३ तप् संतापे ।
सं० झषति प्रा० झखइ |
व्यापे: ओअग्गः ||८|४|१४१ ॥
વિ ઉપસગ સાથેના બાપૂ ધાતુને બદલે એમન ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.. fa+3ngs-arcaìfa-aràs-cuì 9.
ओअग्ग - ओअग्गइ,,
१३०७ आप् व्याप्तौ ।
सं० अववल्गति प्रा० ओअग्गइ |
समापेः समाः || ८|४|१४२ ॥
सम् उपसर्ग साथैना आप् धातुने पहले समाण धातु विवराय .. सम् + आपू-समाप्नोति -समावेइ - सभावे छे, समाप्त ३२ हे.
"
समाण- समाणइ
१३०७ आप व्याप्तौ ।
"D
""
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૩૨૧
क्षिपे: गलत्थ-अड्डक्ख-सोल्ल-पेल्ल-णोल्ल-छुह-हुल-परी-घत्ता.
॥४।१४३॥ क्षिप् यातुन ५ गलत्थ, अक्ख, सोल, पेल्ल, णोल्छ अथवा गुल्ल, छह, हुल, परो सात घत्त सेवा नप यातुये। पि४८ ५५२।५ .
क्षिप-क्षिपति-खिवइ-३४ छ, ही भू छ.
गलत्थ-गलत्थइ- " अडक्ख-आक्खइ- ,, सोल-सोलपेल-पेलइrणोल–णोल्लइ . Lणुल्ल गुलइ छह-छुहइ
परी-परीइ
धत्त-घत्तइसरमावा-गलहस्तयति--गलस्थइ-ले पाय इन घरो मारे थे.
प्रेरयति-पेलइ
नुदति-णोलइ, गुल्लइ १३१७ क्षिप् प्रेरणे। उत्क्षिपेः गुलगुब्छ-उत्थव-उल्लत्थ-उब्भुत्त-उस्सिक्क-हक्खुवाः
॥८।४।१४४॥ उत् ५स साथेन। क्षिप् धातुने पहले गुलगुञ्छ, उत्थङ्घ, उल्लत्थ, उब्भुत्त, उस्सिक अने हक्खुव मे। ७ घातु। विक्ष्ये १५२।५ छे. उत्+क्षिप्-उतक्षिपति-उक्खिवइ-ये ३३ -छाणे छे.
गुलगुञ्छ-गुलगुंछइउत्थङ्घ-उत्थवइउल्लत्थ-उल्लत्थइ
उब्भुत्त-उब्भुत्तइहेग-२१
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२ ]
સ उत्तङ्गति प्रा० उत्थंघइ ।
६३५ मे गतौ - उत्सेकते प्रा० उस्क्कि । क्षिप प्रेरणे ।
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
उस्सिक्क - उस्सिक्कइ - अये ३ ! - छाजे छे.
हक्खुव - हक्खुबइ
आक्षिपेः णीरवः ||८|४|११५ ॥
आङ उपसर्ग साथैना क्षिप् धातुने पहले णीरव धातु विवराय छे. आ+क्षिप्-आक्षिपति-अक्खिव -- क्षेय रे
णीरव-णीरवइ
स्वपे: कमवस-लिस - लोट्टाः ||८|४|१४६॥
स्व धातुने पहले कमवस, लिस ने लाइट मेवात्र धातुभ्यो ये चपराय छे.
स्त्रम् - स्वपिति सुवइ - सूखे छे.
१०८८ स्वप् शये ।
७५४ वेप चलने ।
--
कमवस - कमवसईलिस-लिसइलोट- लोट्टइ
समावे।—९४१ छु प्रतीघाते. लोटते-- लोट्टइ-सोटे छे. १४१७ लिश-लिशति- लिसति-लिसइ
"
"
"
"
37
"
वेपेः आयम्ब - आयज्झौ ||८|४|१४७ ||
વેલ્ ધાતુને બદલે આયન્ય અને ત્રાયા એવા એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
वेप्–वेपते-वेवइ–पे छे-धुने,
आयम्ब - आयम्बइ-
आयज्झ - आयज्झइ
सरणाव—-आकम्पते - आयम्बइ
"
19
""
"
"
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[३२३ विलपेः झव वडवडौ ॥८।४।१४८॥ वि ५॥ साथेन। लप् धातुन महसे झङ्ख भने वडबड सेवा मे पातुमे। વિક૯પે વપરાય છે.
पि+लप्-विलाति-विलवइ-विता५ ४३ .
अखिइ+ से छे.
वडवड-वडवडइ-१७मछ. सं. बदबद श६५२थी वडवड यु आगे थे. झष हिंसायाम् सं० झषति प्रा० झखइ । ३३६ लप् व्यक्ते वचने ।
लिपः लिम्पः ॥८।४।१४९॥ लिम्प घातुने पहले लिम्प धातु १५२।५ छ.
लिप्-लिम्पति-लिम्पइ-बीचे छ. १३२४ लिए उपदहे ।
गुप्ये विर-णडौ ॥८।४।१५०॥ ધાતુને બદલે વિર અને ગઢ એવા બે ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે. गुप्-गुप्यति-गुष्पइ-०५१ थाय छे. विर-विरइ- "
णड-णडई- " " ११९२ गुप् व्याकुलत्वे ।
क्रपः अवहः णिः ॥८।४।१५१॥ ऋप् धातुने सो विपागे। अवह धातु १५२॥य छे.
कृपां करोति-अवह-अवहावेइ-१॥ ४२ जे. १००९ क्रप कृपायाम् ।
सं० अवभावयति-अवहावेइ ।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
प्रदीपेः तेअव-सन्दुम-संधुक्क-अन्भुत्ताः ॥८।४।१५२॥
प्र ५स साथेन। दीप् धातुने १४ तेअव, सन्दुम, सन्धुक्क भने अब्भुत એવા ચાર ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે.
प्र+दीप-प्रदीप्यते-पलीवइ-भूम प्राश छे. तेअव-तेअवइसन्दुम-सन्दुमईसन्धुक्क-सन्धुक्इ-सपो छ. .,
भब्भुत्त-अब्भुत्तईसराव!-तेजयति-तेअबइ-२४ ४२ छे. ८७६ धुक्ष सदीपनादिषु-संधुक्षते-संधुक्कइ
ભાષામાં ચૂલે “સંશોક' કે “સંધુકવો પ્રયોગ પ્રચલિત છે १२६६ दीप् दीप्तो ।
लुभेः संभावः ॥८।४।१५३॥ लुभ धातुने ५ से संभाव धातु विघे १५२राय छे.
लुभ-लुभ्यति-लुभइ-सोम १२-१५ थाय छे. __ संभाव-संभावइ- "
" समाव-संभावयति-संभावइ ।
लुभ गार्यो ।
क्षुभेः खउर-पड्डुहौ ॥८।४।१५४|| સુમ ધાતુને બદલે વાર અને વફડદ એવા બે ધાતુઓ વિષે વપરાય છે, शुभ-अभ्यति-ग्वुब्भइ-माम छ- थाय .
खउर-खउरइ
पड्डह-पडडहइ- " " ११९९ शुभ संचलने
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અદયાય-ચતુર્થ પાદ
13२५
आङः रभेः रम्भ-ढवौ ॥८॥४।१५५॥ आङ ५स सायना रभ धातुने पहले रम्भ भने ढव सेवा मे पातुमे। વિકલ્પે વપરાય છે.
आ+रभू-आरभते-आरभइ-भारम ७३ छ. आरम्भ-आरम्भइ
ढव-ढवइ७८५ रम् राभस्ये।
उपालम्भेः शङ्ख-पच्चार-वेलवाः ॥८।४।१५६॥ उप अने आ 3५४ साथैना लम्भ धातुने १४से झल, पच्चार अने वलव એવા ત્રણ ધાતુઓ વિકલ્પ વપરાય છે.
उप+आ+लभ-उपालभते उवालम्भइ-१५ या छ.
झद-ख-झदखइपच्चार-पच्चारइ
वेलव-वेलवईसं० प्रचारयति प्रा० पच्चारइ । से वलायति अथवा वेलति । प्रा० वेलवइ ।
२०१०. बेला बिलासे मापातु धातुपामा नथा ५९५ कण्डू मादिगमा छ मेथा सूत्रात वाया सौत्र धातु छ अथवा ४४३ वेल चलने पर धातु छे. ७८६ लभ प्राप्तौ ।
अवः ज़म्भो जम्भा ॥८।४।१५७॥ નામ ધાતુને બદલે ગમ ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે પણ વિ ઉપસર્ગ સાથે जम्भ धातु हाय त। जम्भा न १५२।य.
जम्भ-तम्भते-जन्मा-जम्भाइ, जम्भाअइ-०५॥ माय छे.
वि+जुम्भ+बिजम्भते+विअम्भइकेलिपसरो विअम्भइ+z3rने। प्रसार से छे.
केलिप्रसर: विजृम्भते-पही वि सार्थ जम्भ धातु हानायी जम्भा माहेश न थयो. ७८४ जम्भ गात्रविनामे ।
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२%]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
भाराकान्ते नमः णिसुढः ॥८।४।१५८॥ ભારથી નમી ગયેલો કર્તા હોય ત્યારે જ મેં ધાતુને બદલે ળિયુર ધાતુ વિકપે વપરાય છે.
नम् नमति-णवई __णिमुढ-णिसुढइ-भा२ना माने सीधे नभे छे. ३८८ नम् प्रवत्वे ।
विश्रमेः णिव्वा ॥८।४।१५९॥ वि स साना श्रम् धातुने महसे णिव्वा पातु विघे १५२॥य छे. वि+श्रम्-विश्राम्यति-त्रीसमइ-विसामो से.
णिव्वा-णिव्वाइ- , ,. स० निर्वाति प्रा० णिव्बाइ । १२३३ श्रम् खेद-तपसः ।
आक्रमेः ओहाव-उत्थार-च्छुन्दाः ।।८।४।१६०॥
आ अ५५ सायेन। क्रम् धातुने पहले ओहाव, उत्थार भने छन्द धातु। વિક વપરાય છે. आ+क्रम्-आक्रमति-अक्कमइ-आभए। थाय ३ रे छे.
ओहाव-ओहावई- " उत्थार-उत्थारइ- "
छुन्द-छुन्दइ-- ३८५ कम् पादविक्षेपे ।
सं० अवभावयति प्रा. ओहावई । स. उत्सारयति प्रा० उत्थारई । स. क्षुत्ति .प्रा० छुदइ ।
ધાતુ ૧૪૭૧ શુદ્ર, રુદ્ર ધાતુ દ્વારા શું પરિવર્તન સંભવિત છે. કોઈ માણસ ભીંસમાં આવી ગયેલ હોય તો “છુંદાઈ ગયો’ એવો ભાષાપ્રયોગ પ્રસિદ્ધ છે. એક વ્યજનરૂપ ખાદ્ય માટે છુંદો' શબ્દ ભાષામાં ચાલુ છે “કેરીને છુંદો'
જ્યારે કેરી ઉપર છરી કે ચપ્પાનું આક્રમણ થાય છે. ત્યારે જ “દો” मन छे.
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
।३२७
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ ।३२७ भ्रमेः टि रटिल्ल हुण्डल्ल-ढण्ढल्ल-चक्कम्म-भम्मड-भमड-भमाडतलअण्ट झण्ट-झम्प-भुम गुम-फुम-फुस-हुम
दुस परी-परा ॥८।४।१६।।
भ्रम् पातुने पहले टिरिटिल्ल, दुण्दुल्ल, ढढल्ल, चक्कम्म, भम्मड, भमड, भमाड, तलअण्ट, झण्ट, झम्भ, भुम, गुम, फुम, फुस, दुम, दुस, परी सन पर सेवा सदार ધાતુઓ વિકલ્પ વપરાય છે.
भ्रम्-भ्रमति-भमई, टिरिटिल-टिरिटिलइ-ममे छे.
ढण्टल्ल-ढण्ढल्लइ
चम्म-चकम्मड मम्मड-मम्मड भमड-भम भनाइ-भमाइइ तल अण्ट-तलअण्टइ झण्ट-झण्टइ झम्न-झम्प भुभ-भुमइ गुम-गुमइ फुम-फुमइ फुस-फुमड़ दुम-दुमड़ दुस-हुमइ परी-री
पर-परइ सरमावा- चक्रेमति-चकम्मइ-भश ३ छ
परा+एति-परेति-परीइ-समे छ..
,, तथा प्रेति-परइ ,, १२३४ भ्रम् अनवस्थाने ।
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
3२८]
, સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન गमेः अई-अइच्छ-अणुवज्ज-अवज्जस-उक्कुस-अक्कुस-पचड्ड-पच्छन्द___णि-मह-णी-णीण-णीलुक्क-पदअ-रम्भ-परेअल्ल-चोल
परिअल-णिरिणास-णिवह-अवसेह-अवहराः ।।८४।१६२॥
गम् पातुने १६ अई, अइच्छ, अणुवज्ज, अवज्जस, उक्कुस, अक्कुस, पचड, पच्छन्द, णिम्मह, णी, णीण, णीलुक्क, पदअ, रम्भ, परिअल्ल, वोल, परिअल, णिरिणास, णिवह, अवसेह अने अवहर सेभ सेवा धातुम। पिपे १५२।५ .
गम्-गच्छति-गच्छइ Mय छे. अई-अईइ - अइच्छु-अइच्छइ , अणुवज्ज-अणुवज्जइ, अवज्जसू-अवज्जसइ, उकुस्-उक्कुसूइ , अक्कुस् - अकुसइ " पच्चड्ड-पच्चइ " पच्छन्द्-पच्छन्दइ ,, णिम्महू-णिम् महइ ,, णी णीइ णी -णीणइ णीलुक्क्-णीलुक्का पद-दई रम्भ-रम्भ परिअल्ल-परिअल्लइ ,, १वोल-वोलइ परिअल्-परिअलइ , णिरिणासू-णिरिणासइ ,, णिवह-णिवह अवसेह-अवसेहइ ,
अवहर-अवहरइ , स२पाव-अतिगच्छति-अइच्छइ
अनुव जति-अणुवज्जइ ।
१
न ५२ ५२।न। 'व दिन' सूत्रनी ४५ भी आयाम वोल धातुन। ६५योगनीयना धमा यये छ- "वोलंतु मे दिअहा" अर्थात् “श्रीता ३२ जिनेश्वर भगवाये हेली કથાઓને યાદ કરતાં કરતાં મારા દિવસો વોરંતુ એટલે વ્યતીત થતા રહે.”
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુ થ° પાદ
[३२४
उत्कोशति-उक्कुसइ आक्रोशति-अक्कुसइ प्रत्यटति-पच्चडुइ प्रन्छन्दति-पच्छदइ निर्मथति -णिम्महइ नयति–णीइ निनयति-णीणइ निलाकते-णीलुक्कइ पदयति-पदअइ रमते-रंभइ परिअटति परिचलति -परिअल्लइ, परिअलइ परिअलति व्यवचलति-वोल्इ निर्णश्यति-णिरिणासई निवहति णिवहइ अवसेधति-अवसेहइ
अपहरति, अवहरति अवहरइ સંસ્કૃતના ધાતુ પાઠમાં ગતિ અર્થને સૂચક છેક હમ ધાતુ છે. તે उपरथी
हम्मति-हम्मद नि+हम्पति-णिहम्मद निर+हम्मति-णीहम्मद आ+हम्पति-आहम्मइ
प्र+हम्मति-पहम्मइ-सा ५५ ३! सावान छ. से हम्म धातु નતંત્ર છે, તેને અને ન ધાતુને શબ્દયાજનાની અપેક્ષાએ કશે સંબંધ નથી. ३९६ गम् गती
आङा अहिपच्चुः ।।८।४।१६३।। आङ् 3५४ साथैना गम् धातुने पहले अहिपच्चुअ धातु वि६ १५२॥य छे.
आ+गम्-आगन्छति-आगच्छइ भावे .
अहिपच्चुअ-अहिपच्चुअइ-, स. अभिप्रत्ययति प्रा० अहिपच्चुअइ ।
ति' माणा अय् यातुनु तथा इ धातुनु अयति ३५ मनी श .
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
समा अभिः || ८|४|१६४॥
સમ્ ઉપસ સાથેના યમ્ ધાતુને બદલે અશ્મિટ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે..
सम् + गम् - संगच्छते संगच्छइ
अब्भिड - अब्भडइ -२
-સમાગમ થાય છે.
१९२ वि धातु ३५२थी सं० आवेटति प्रा० अभिड |
330]
अभि-आङा उम्मत्थः || ८|४|१६५ ||
મિ અને માર્ ઉપસર્ગ સાથેના મ્ ધાતુને બદલે ઉમ્મર્ત્ય ધાતુ વિકએ
વપરાય છે.
अभि+आ+गम्-अभ्यागच्छति, अम्मागच्छइ-सामे खावे छे.
उम्मत्थ- उम्मत्थइ
सं० उन्मन्यति अ० उम्मत्थई ।
सं० उन्मध्यते प्रा० उम्मत्थइ ।
प्रति- आङा पलोहः || ८|४|१६६ ॥
વ્રુતિ અને આર્ ઉપસર્ગ સાથેના મ્ ધાતુને બદલે વોટ્ટ ધાતુ વિકલ્પે वधराय छे.
प्रति+ आ + गम् - प्रत्यागच्छति, पच्चागच्छ-पहावे.
सरमावा - प्रलोटति-पलोटड ।
लुटयति-पलोड |
पलोह-पलोहइ-
शमेः पडिसा - परिसामौ ||८|४|१६७॥'
शम् धातुने पहले डिसा भने परिसाम से धातुक्यशय में
शम् - शाम्यति सम्मड़-शांत थाय छे.
पडिसा - पडिसाइ -
१२३० शम् उपशमे ।
परिसाम - परिसामइ
सरावा - परिशाम्यति -परिसम्मइ
37
"
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધયાય-ચતુર્થ પાદ
[33१.
रमेः संखुड्ड-खेड्ड उम्भाव-किलिकिश्च-कोटुम-मोट्टाय-णीसर-वेल्लाः
॥८।४।१६८॥ गम् यातुने पहले संखुड्डू, खे, उम्भाव, वि.रि.किञ्च, कोटटुम, मोट्टाय, णीसर,, અને વેસ્ટ એવા આઠ ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે.
रम्+रमते-रमइ-२मे छे. संखुइइ-संखुड्डइ- , खेत-खेइडइ- , उम्भाव-उभावइ-,, किलिकिञ्च -किलिकिंचइ-२ . कोट्टम्-कोटुमइ मोटदाय्-मोटा यइ णीसर-णीसरइ
वेल्ल-बेल्लइ स२पाव-खेटति-खेड्इ
उभावयति-उम्भाबइ । निस्सरति-नीसरति ।
वछति - वेष्टइ । ९.९ रम क्रीडायाम् ।
पूरेः अग्घाड अग्धव उर्द्धमा-अर्जुम-अहिरेमा ।।८।४।२६९॥
पूर् धातुने से अग्घाब, अग्घव, उद्धुमा, अङ्गम अने अहिरेम मेवा पांच ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે.
पुर-पूर्यते-पूरइ-पूरे छे-भरे थे. अग्घाइ-अग्घाड
अग्घव-अग्घवह उद्धमा-उद्धमाइ अङ्गम्-अङ्गमई
अहिरेम् -अहिरेमइ स० अर्धयति प्रा० अग्घवइ ।
सं० अभिरेपते-अहिरेमइ । १२६८ पूर आप्यायने ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
त्वरः तुवर-जअडौ ॥८।४।१७०॥ त्वर घातुने पहले तबर अने जअब ये मे धातु। १५:,
स्वर-त्वरते-१२॥ ४३ छ तुवरइ-त्व। 3रे छ; तर २ छ जअड-जअडई 3 रे छे. त्वरमाण -तुवरंतो-१२। ७२ता.
,, जअडतो-ट रतो. सं० जट संघाते धातु ६२ जटति प्रा. जअइ । १०१० त्वर संभ्रमे
त्यादि-शत्रोः तूरः ॥८।४।१७१॥ ક્રિયાપદને લગતા ત્યાર પ્રત્યય લાગેલા હોય તથા શત્રુ પ્રત્યય લાગેલો હોય ते: स्वर यातुने पहले तूर धातु १५२।५ .
त्वरत्वरते-तूर-तूरइ (१२१ १३ . शतृ-त्वरमाण:-तूर-तूरंतो (५२। ४२ते।.
तुरः अत्यादौ ॥८।४।१७२॥ त्यादि प्रत्ययो सिवाना भेटले तना प्रत्ययो बागेसा 14 a त्वर यातुने બદલે તુર ધાતુ વપરાય છે.
___ त्वर-त्वरित:-तुर-तुरिओ-वरायाययेदों-उता
त्वरमाण:-तुर--तुरंतो-४ ४२-(१२॥ ४२ता-उतार ४२तो. क्षर खिर झर पज्झर-पच्चड-णिच्चल-णिटुआः ॥८।४।१७३॥
क्षर् धातुने ५४ खिर, झर, पञ्झर, पच्चड, णिच्चल मने णिटुअ એવા છ ધાતુઓ વપરાય છે.
क्षर्-क्षरति-५२री ५ . खिर-खिरइझर-झरई
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય- ચતુર્થ પાદ
4333
पज्झर-पज्झरइ-परी ५ छे. पच्चड-पच्चडइ , णिच्चल-णिञ्चलइ ,.
णिटूटुअ-णिदटुअइ ,, स. क्षरति प्रा० झरइ । झ भाटे दुस-॥८॥२॥३॥
स.. प्रक्षरति प्रा० पज्झरइ ९७१ क्षर संचलने
उच्छलः उत्थल्लः ॥८।४।१७४॥ સત્ ઉપસર્ગ સાથેના છત્ર ધાતુને બદલે કાઢ એ ધાતુ વપરાય છે.
उत्+छल-उच्छलति
उत्थल्ल-उत्थल्लति-यक्षी ५ - ७ 2 उत्थल: ५। ५। भानीय ता५५ मा नथी. मात्र उत्थल-उत्थलति सभः ઉદાહરણ સમજવું. उत्+चल-उच्चलति-साथे उच्छलने।
स राय. उच्छन्
४१०
२७१] चर्-उच्चर
८०९ शल-उछल १४०६१ १७०६चल-उच्चल
આ બધા ધાતુઓ સાથે યુઝરને સંબંધ થઈ શકે. જૂની પ્રતોમાં છે તથા ત્ય લખવામાં સરખા હોય છે એથી ૩૪ ૫ણું વંચાય અને વાસ પણ વંચાય – ९७६ स्थल स्थाने ।
विगलेः थिप्प-णिटूटुहौ ।।८।४।१७५॥ વિ ઉપસર્ગ સાથેના ધાતુને બદલે શિવ અને નિફ્ટ એવા બે ધાતુઓ વિકલ્પે વપરાય છે. वि+ग:-विगलति-विगलइ-विशेष गणे छ
थिप्प-थिप्पइ-तृप्त थायले
णिटुह-णिटुहइ , समाव-स. तृप्यति प्रा. थिप्पड़ ४५२ गल अदने ।
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
:33४ )
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
दलि-वल्योः विसट्ट-वम्फौ ॥८।४।१७६।। दलि यातुने पहले विसइट मन बलि घातुने पहले बम्फ पातु वि४८ १५२।५ छे.
द-दलयति-दलइ--हणे छे. त्रिसट्ट–विसदटइ ,, वल-जलते-वलइ-वणे
वम्फ-वम्फई । • ४१३ दल विशरणे । ८०७ वल संवरणे ।
भ्रंश फिड फिट्ट-फुड फुट-चुक्क भुल्लाः ।।८।४।१७७॥
भ्रंश् धातुने १४वे फिड, फिट्ट, फुड, फुट, चुक मने भुल सेवा ७ धातुमे। વિક૯પે વપરાય છે. भ्रशू-भ्रश्य ति-भंसइ ब्रश ५ .
फिड-फिडइ-12 छ, फिट्ट-फिट्टई , हट छ फुड-फुडइ-2 छ, नाश याय छ-घडे। टी गया. फुट-फुट्टा , चुक-चुक्कइ-यूछे,
भुल-भुल्लइ-भूस छ, स स्फिट्टयति प्रा० फिटूटइ । १२०५ भ्रंशू अधःपतने ।
नशेः णिरणास-णिवह-अवसेह-पडिसा-सेह-अवहराः ॥८।४।१७८॥
नश् धातुने ५६ णिरणास, णिवह, अबसेह, पडिसा, सेह अने अबहर मेवा છ ધાતુઓ વિકલ્પ વપરાય છે.
नश्-नश्यति–नस्सइ-नाश पामेले णिरणास-णिरणासई णिवहू-णिवहइ
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૩૩૫
अवसेह-अवसेहइ- श पामे पडिसा-पडिसाइ सह-सेहइ
अवहर-अवहरइ स२पाव-निर्णश्यति-णिरणासइ
असेधति-अवसेह प्रतिशातयति-डिसाइ मधति-सेहद
अपहरति-अवहई १२०२ शु अदर्शन।
अवात् काश वासः ॥८।४।१७९॥ अव 3५स साथे। काश् धातुने ०५६से बास धातु १५२।छे.
अव+काश-अवकाशते-ओकासइ सोश पामे
ओ+वास-ओवासइ-2441श पामे छे. .८३० काश दीप्तौ ।
संदिशेः अप्पाहः ॥८॥४।१८०॥ सम् उपसा सायना दिश् धातुने महले अयाह तु विक्ष्ये १५२।छे. सम्+दिश-सदिशति-सदिसइ-सहेश मापे छ
अप्पाहू+अप्पाहइ- " १३१८ दिशु अतिसर्जन ।
दृशः निअच्छ-पेच्छ-अवयच्छ अवयज्झ वज्ज-सव्वव-देक्ख-ओअक्खअवक्ख अवअक्ख-पुलोअ-पुलअ-निअ-अवआस-पासाः
॥८॥४॥१८॥ दृश धातु से निअच्छ, पेच्छ, अवयच्छ, अवयज्झ, बज्ज, सव्वव, दक्ख, अक्ख, अवक्ख, अवअक्ख, पुलोअ, पुवअ, निअ, अबआस मने पास सेवा ५२ તુઓ વપરાય છે.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
338]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
दृशू-पश्यति-ये-नगरे हुये छ निअच्छ-निअच्छइ-ये-टुमेहेपेच्छ-पेच्छइ अवयच्छ-अवयच्छइ अवयज्झ-अवयज्झइ वज्ज-वज्जई सव्वव-सव्ववइ देक्ख-देखइ ऑअक्ख-ओअक्खइ अवकख-अवक्खई अवअक्ख-अवअक्खइ पुलोअ-पुलोएई पुलअ-पुलएई निअ-निअई अवआस-अवासइ
पास-पास सरावा-नियच्छति-णिअच्छइ ।
प्रेक्षते-पेच्छई । अवगच्छति-अवयच्छई । अवेक्षते-अवक्खइ । प्रलोकते-पलोएइ 1 प्रलोकते-पुलएइ । नयति-निअइ । अवपश्यति-अवयासई ।
पश्यति-पासई । ४९५ दृश प्रेक्षणे ।
નિ ઉપસર્ગ પછી આવેલા થા ધાતુને વિકરણને ૩ લગાડયા પછી निज्झाअइ-१२मे छ-प्रयोग थाय छे. २२२४ावा-निध्यायति. या धातु स्वतापाथी ૮૪ર૪૦ સૂત્રથી છેડે એ કારને આગમ વિકપિ આવે છે. એટલે જ્ઞાસુ અને સામા अथवा नि साथ निझाइ, निज्झाअइ अभ मेरे ३५ो थाय छे. ३पान दृश धात साथे । ५ नथा.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-આઇટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
[330
स्पृशः फास-फंस-फरिस-छिव-छिह-आलुङ्ख-आलिहाः ।।८।४।१८२॥
स्पृश् धातुने महले फास, फंस, फरिस, छिब, छिह, आलुख भने आलिह એમ સાત ધાતુઓ વપરાય છે.
स्पृथ्+स्पृशति-२५श २ छ फास-फासइ २५0 ४२ थे- छ-म फंस-फंसइ फरिस-फरिसइ , छिव-छिवई छो छ-छुसे छे. छिह-छहइ आलुङ्ख-आलुखइ ,
आलिह-आलिहइ , सरावा-छुपति-छिवइ । १३७५ छुप स्पर्शे । .
___आलिखति-आलिहइ । १४१२ स्पृश् संस्पर्शे ।
प्रविशेः रिअः॥४॥१८॥ વ્ર ઉપસર્ગ સાથેના વિશ ધાતુને બદલે રિમ ધાતુ વિષે વપરાય છે. प्र+विश-प्रविशति पविसइ-प्रवेश ४३ छे.
रिअ-रिअइ समाव-रीयते--रिअइ । १२४७ री मेटसेट५-२९-यू, मार
६२। रिअइ साधा शाय छे. १४१५ विश प्रवेशने ।
प्राद् मृश-सुषोः म्हुसः ॥८।४।१८४॥ પ્ર ઉપસર્ગ સાથેના મૃ અને મુન્ ધાતુને બદલે સુન્ન ધાતુ વપરાય છે.
प्र+मृश-प्रमृशति-पम्हुस्-पम्हुसइ-२५५२ .
प्र+मुष-प्रमुष्णाति-पम्हुस-पम्हुसइ-यारी रे छ १४१६ मृश आमर्शने। आमर्शन-२५श ४२व। १५६३ मुष स्तेये । स्तेय-योरी ४२वी.
भ-२२
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
336]
સિદ્ધહેમથ' શબ્દાનુશાસન
पिषेः णिवह - णिरिणास- णिरिणज्ज - रोठच चशः ॥८|४|१८५ ॥
पिष् धातुने पहले विह, णिरिणास, गिरिणज्ज, रोश्च भने च पांथ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
पिष्- पिनष्टि- पीसह - पीसे छेयूरेथूरा उरी नांचे छे.
णिवह-निर्घहइ
"
णिरिणास - णिरिणासइ -,,
निरिणज्ज - णिरिणज्जइरोञ्च-रोञ्चइ
""
चड-चड्डूइ
सं० निवधति अथवा निबाधते प्रा० णिवहइ । सं० निर्णश्यति प्रा० णिरिणासर ।
"
સ निर्णह्यते ० णिरिणज्झइ | सं० लुञ्चति प्रा० रोञ्चइ १४९३ पित्र् संचूर्णने ।
""
भषेः भुकः || ८|४|१८६ ॥
મૈં ધાતુને બદલે મુ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે भष् - भषति - भसइ - असे छे, અને ધેડાના અવાજને ‘ભૂંકવું' કહેવાય છે. भुक्क भुक्कइलू छे, असे छे.
कड्ढ - कढइ
साअड्ढ - सा अड्ढइ -,,
अञ्च-अञ्चइ - 2
सं. बुक्कति प्रा० भुक्कति । ५४ बुक्क भषणे । अर्ध स्थजे भाषणे पशु पाठ छे ५२१ भष् भर्त्सने ।
छे- इतराना भवान्ने 'असवु' उडेवाय छे
कृषेः कड्ढ - साअड्ढ अञ्च - आणव्छ- आयव्छ- आइच्छाः ||८|४|१८७॥ कृष् धातुने पहले कइढ, साअड्ढ, अञ्च, आणञ्छ, आयन्छ भने आइञ्छ भ * ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
कृष्–कर्षति य्पथवा कृषति-करिसइ-पेड़े छे, जेथे छे
કાઢે છે
"
99
"3
"
"
..
" "
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
आणञ्छ-आणन्छइ-पेडे छे, जेथे छे. आयञ्छ=आयञ्छइ,,
आइञ्छ = आइञ्छइ -
""
५०६ तथा १३१९ कृष विलेखने ।
सं० कृष्टयति प्रा० कड्डड् ।
सं० संकृष्टयति
प्रा० साअनुइ ।
सं० अञ्चति प्रा. अञ्चइ । सं० अन्वाञ्छति प्रा० अणन्छइ । सं० आञ्छति अ० आइञ्छ |
ور
"
असौ अक्खोडः ||८|४|१८८ ॥
ધ્ ધાતુને! સંબંધ તરવાર' સાથે હાય તેા ને બદલે સવા ધાતુ
चपराय छे.
कृप - कति अथवा कृषति - अक्खोड-अक्खोडइ-तरवारने મ્યાનમાંથી ખેંચે છે—કાઢે છે
सं० आखोडयति अक्खोडइ ।
आ साथै १८६३ खोट, २५१ खोइ, १५९८ कुट्ट, अथवा १६०१ खुट्ट डे बुट्ट तथा १८०६ कुट.
५०६ तथा १३१९ कृष विलेखने ।
गवेषेः दुण्डुल्ल-ढण्ढोल - गमेस - घत्ताः || ८|४|१८९ ॥
गवेष् धातुने पहले दुण्दुल, डण्डोल, गमेस भने घत्त खेभ यार धातुओ। विउये વપરાય છે.
गवेष- गवेषयति-गवेसइ
दुण्दुल-दुण्दुल्लइ-गवेषे छेद देणे छे-ढूंढे छे- शोधे छे.
ढढोल-ढं ढोल
गमेसू-गमेस - घत्त - घत्तइ-गोते छे.
‘गायने शोधवी' ये ठिया सरमावा - गवेषयति- गमेसइ १९१९ गवेषु मार्गणे ।
""
."
39
"
=
.ܝ
""
37
"3
""
द्वारा गो+एष गवेषु धातुनी अपना थयेसी लागे छे.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન श्लिषेः सामग्ग-अवयास-परिअन्ताः ॥८।४।१९०॥ लिय् धातुने ५६ सामग्ग, अवयास अने परिअन्त मेभ न धातु વિકપે વપરાય છે. गिल-फिलष्यति-सिलेसइ-यांटी गय छे.
सामग्ग-सामग्गइ- , " अवयास-अवयासइ ,, ,
परिअन्त–परिअन्त इ-, " सं० अवकाशते प्रा० अवयासइ ।
अवपाशयति प्रा. अवयासइ ।
पर्यन्तयति प्रो० परिअंतइ १२१० लिए आलिङ्गने ।।
म्रक्षेः चोप्पडः ॥८।४।१९१॥ # ધાતુને બદલે વધુ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે
प्रक्ष-म्रक्षति-मक्खइ-योप: छ
चोप्पड-चोपडइ- , ५६८ मक्ष संघाते । संथात- ययु-याटी .
'भाग' श६ प्रक्ष धातु हा पहा थवेस छे. भाषामा माप-यो५'-या५६ प्रत्यासित छ. काळेः आह-अहिलङ्घ-अहिलङ्ख-वच्च-वम्फ-मह-सिह
विलुम्पाः ॥८।४।१९२॥ - काङ्क्ष घातुने पसे आह, अहिलङ्घ, अहिलङख, वच्च, वम्फ, मह, सिह, અને વિહુ એમ આઠ ધાતુઓ વિષે વપરાય છે.
का दक्ष-काङ्क्षति-कंखइ-zial 3रे छ-४२छे छे. आह-आहइ-४२छे छ अहिलङ्घ-अहिलइ -- अहिल-अहिलखइ अलिसा५ ४३ छ वच्च-बच्चइ- पांच-पांच वम्फ-वम्फइमह-महइसिह-सिहइ
पुडा अरे छ विलुम्प-विलुम्पइ
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[३४१
(38e
स२पावा--अभिलषति-अहिलङ्घइ, अहिलङ्घइ ।
वा छति-वच्चइ ।
स्मृहयति-सिहइ તમારૂં બૂરું વાંચતો નથી' એ વાક્યમાં વાંચતો' એટલે “ઇચ્છતો' અર્થ छ भने मेने। ५५ वच्च , वंछ धातु साथै नन्ने । शाय ? ९२७ लष् कान्तौ।
प्रतीक्षेः सामय-विहीर-विरमालाः ॥८१४।१९३॥ प्रति उपस सायन। ईक्ष यातुने पहले सामय, विहीर अने विरमाल प्रेम -ત્રણ ધાતુઓ વિકપે વપરાય છે.
प्रतीक्ष-प्रतीक्षते-पडिक्खइ सामय्-सामयइ-वाट से छे. विहीर-विहीरइ- ,
विरमाल-विरमालइ- , सरावा-विधीरयति-विहीरइ-विशेष धी२० २१ छ
सं० समयति प्रा० सामयइ-समयनी प्रतीक्षा ४२ छ २८२ ईक्ष दर्शने ।
तक्षेः तच्छ-चच्छ-रम्प-रम्फा ॥८।४।१९४॥ तक्ष धातुने ५६ले तच्छ, चच्छ, रम्प भने रम्फ सेभ या२ धातुम। विधे
१५२।५ छे.
रे छे.
तक्ष-तक्षति-तक्खइ, तच्छ-तच्छई-तासे -छालेछ-पात चच्छ्-चच्छइ-
" रम्प-रम्पइ- , "
रम्प-रम्फइसं० रम्पति प्रा. रम्पइ । भाषामा २५'.
स. रम्फति प्रा. रम्फति । ५७) तक्ष तनूकरणे ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
विकसे: कोआस-बोसट्टौ ॥८।४।१९५॥ वि S५स सार्थना कसू धातुन म कोआस अने वोसट्ट धातुमा विधे वराय छे.
विकसू-विकसति-विकसइ, कोआसू-कोआसइ-विसे छ
वोसटू-वोसट्टइ- , ९८७ कस गतौ ।
हसे: गुञ्जः ॥८४।१९६॥ हस् धातुने पहले गुज धातु विये १५२।५ छे.
हस्-हसति-हसइ,
गुज-गुजइ-गु छे-से छे. सरावा-गुञ्जति-गुञ्जइ ५४५ हस हसने ।
स्त्रसे: ल्हस-डिम्भौ ॥८।४।१९७॥ स्रम् पातुने ५६ ल्हस सने डिम्भ सेभ मे धातुमे। विक्ष्ये १५२॥य छे.
स्रस्-स्र सते-संसइ-ढी ५ नय छ-सरी जाय . ल्हम ल्हस परिल्हसइ सलिलवसणं-पडेरे पाणीवाणु-पाया भीतुं ययेनु- 4*
सरी ५३ छ-स्रसते सलिलबसनम् । डिम्भ-डिम्भइ-दीj ५31 जय छ, सर। जय छे. समाव-डिप्यति-डिम्भइ-डिप् धातु ११९६मे। छ
• हलसति प्रा. लहसति-हलमा ल्ह माटे मे। ८।२।७६ । ९५३ संस् अवस्रसने ।
. त्रसेः डर-वोज-वजाः ॥८।४।१९८॥ ત્રર્ ધાતુને બદલે અને એમ ત્રણ ધાતુઓ વિક૯પે વપરાય છે. त्रस्-त्रस्यति-तसइ, तासति-त्रासे छ-७२ छ
डर-डरइ- रे छे. वोज्ज्इ-बोज्जइ. ,,
वज्ज्-बज्जइ- , १०१५ दृ भये धातु ६।२। सं० दरति प्रा. डरइ ।
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
न्यस: मि-णुमौ || ८|४|१९९॥
નિ સાથેના ત્રણ્ ધાતુને બદલે મિ અને નુમ એવા એ ધાતુએ વપરાય છે. —ન્યાસ કરે છે
न्यसून्यस्यति -
णिमणिमइ - नीमे हे-स्थापित मुरे छे
णुम-णुभ- णुमइ
१२२१ नि साथे अस क्षेपणे ।
>>
पर्यसः पलोह - पल्लट्ट - पल्हत्थाः ||८|४|२००॥
परि साना अस् धातुने पहले पलोह, पलट्ट भने पल्हत्थ मेम | धातुभ वपराय छे.
q8-quzafa-4εHIES MY IS.
प
पलोह - पलोहइ
""
पल्लट्ट–पल्लट्ट -पक्षी माय छे
पल्हत्थ - पल्हृत्थइ
सं० पर्यस्तयति प्रा० पल्हत्थई | ८|२|६८ तथा ८|४|२५८ ।
ભાષામાં પલાંઠી કે પલોંઠી શબ્દ પ્રચલિત છે. આ માટે ગુજરાતી એક મેટા સાક્ષરે શબ્દને મૂળરૂપે કલ્પેલા જણાય છે પણ મૂળરૂપે વર્યસ્તિા શબ્દ or 42142 qufeam-qgf@yen-qeofcaen-yèlin 3-yain } yaal.
१२२१ अस क्षेपणे 1
झख - शखइ - छे,
१०९० श्वस प्राणने ।
"
""
निःश्वसेः शङ्खः || ८|४|२०१॥
નિદ્ સાથેના ઘૂ ધાતુને બદલે વ્ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. fa:au-fa:afafa-đaaş-duluı qıų IS.
[ ३४३
33
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
उल्लसे उसल-ऊसुम्भ-णिल्लस-पुलआअ-गुञ्जोल्ल-आरोआः
॥८४२०२॥ उत् साथैना लस् धातुन पहले ऊसल, ऊसुन्भ २५यवा ऊमुंभ, णिलस, पुलआअ, गुजोल्ल सने आरोअ सेभ छ धातुमा विस्थे १५२राय छे.
उल्लस्-उल्लसति-उल्लसइ-मास पामे छे
ऊसल्-उसलइ ऊसुम्भ-ऊसुन्भइ पिल्लस-णिल्लसइ , गेल्लस 1-णेल्लसइ , पुलआभJ-पुलआअइ ,, गुजोल्ल 1-गुजोल्लइ ,, गुजुल्ला-गुज़ुल्लइ ,.
आरोअ-आरोअइ , सरावा-उल्लसति-उसलइ । ऊसलई या प्रयोगमा लस टु सल यई गयेस छे.
उत्सुम्भति-असूम भइ । पुलकायते-पुलआअइ। निर्लसति-णिल्लसह
आरोअई-आरोचते५४३ लस *लेषण-क्रीडनयोः ।
भासेः भिसः ॥८॥४॥२०३॥ भास् पातुने पहले भिस पातु विघे १५२॥य छे.
भास्-भासते-भासइ,
भिस्-भिसइ-मासे-हीये. ८४६ भास दीप्तौ ।
असे घिसः ॥८४२०४॥ ग्रस् धातुने १६से घिस धातु विघे १५२।५ छ.
प्रस्-ग्रसते-गसइ-जये छे-मास -जिये। भर.
घिस-घिसइ-पाय छे. सं. घसति प्रा. घिसई । ८५५ ग्रस अदने ।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અપ્તમ અધ્યાય-ચતુર્થાં પાદ
अवाद् गाहे : वाहः || ८|४|२०५ ||
अब साथैना गाहू धातुने पहले अव साथै वाह धातु विउये वषराय है.
अवगाहू- अवगाहूते - अवगाहइ, ओगाहइ-डु उतरे छे- अवगाहन कुरे हो अव + वाह - ओवाह - अड्डु अतरे छे वगान उरे छे.
-८७१ माह विलोडने ।
आरुहे: चड - वलग्गौ ||८|४| २०६ ॥
આ સાથેના હૂઁ ધાતુને બદલે ૨૩ અને વટા એમ બે ધાતુએ વિકલ્પે વપરાય છે.
आरुहू- आरोहति - आरुहइ मारे रे छे. चइ - चडइ -थडे छे
वलग्ग्-वलग्गइ-नणगे छे-,,
सरमावा - विलगते - विलग्गइ
१७३४ चट - चटति - चडइ
गुम्म - गुम्मइ गुम्मइ-गुम्मडइ
मुहे: गुम्म - गुम्मडौ ||८|४|२०७॥
મુદ્દ ધાતુને બદલે શુમ્ભ અને શુમ્મસ એમ એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. मुहं - मुह्यति-मुज्झइ-भुजाय छे-विचार शुभ थर्ध लय छे-वियारी
શકતા નથી
१२३८ मुह वैचित्ये ।
„„
ܕܕ
अहिऊल - अहिलइ आलुंखति
"3
सं० अभिपूलति प्रा० अहिऊलइ । सं० आलखति प्रा० आलुखई । ५५२ दह भस्मीकरणे ।
:"
22
""
37
[ ३४५
33
दहे: अहिऊल आलु || ८|४|२०८ ॥
હૂ ધાતુને બદ્દલે કાર્ત્તિત્ઝ અને માહુલ એમ એ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે.
दह दहति - बहइ - ६ छे.
"
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન ग्रहः वल-गेण्ह-हर-पङ्ग-निरुवार-अहिपच्चुआः ॥८४२०९॥
ग्रह धातुने पर वल, गेह, हर, पङ्ग, निरुवार भने अहिपच्चुअ से छ. ધાતુઓ વપરાય છે.
ग्रह-गृह्णाति-गिण्हइ-ड 3३ छ
वल-वलइ- पणे छ गेण्ह-गेण्हइ- " " हर-हरइपग-पगइनिरुवार-निरुवारइ
अहिपच्चुअ-अहिपच्चुअइ ,, समाव-गृह्णाति-गण्डइ ।
हरति-हरई ।
प्राङ्गति-पंगइ । १५१७ ग्रह उपादाने ।
त्वा-तुम्-तव्येषु घेत् ॥८।४।२१०॥ कत्वा, तुमू भने तव्य प्रत्ययो पाया होय त्यारे ग्रह घातुन पसे घेत् ધાતુ વાપરવે.
क्त्वा-ग्रह+क्त्वा-गृहीत्वा-घेत्+तूण-घेत्तूग, घेत्+तुआण-घेत्तुआण-अक्षर रीन.. બહુલ અધિકારને લીધે કોઈ કોઈ પ્રયોગમાં આ નિયમ લાગતો નથી.
त्वा-ग्रह+त्वा-गृहीत्वा-गेण्हिअ । तुम्-ग्रह+तुम्-ग्रहीतुम्-घेत्+तुम्-घेत्तं-६५ ४२वा माटे तव्य-ग्रह+तव्य-ग्रहीतव्यम् , घेत्+तव्यम्-घेत्तव्वं-९९ ४२१। योय.
वचो वोत् ॥८।४।२११॥ क्त्वा, तुम् , तव्य प्रत्यये। साया होय तो वच् धातुने ५४से वोन् धातु वापरवा..
वचू+त्वा-उक्त्वा-भालीन वच्+क्त्वा-वोत्+तूण=वोत्तण-सोलीन वच्+तुम्-वसुम्-वोत्+तु-वोत्तु-मालवा माटे
वच्+तव्यम्-वक्तव्यम्-वो+त्तव्वं-वोत्तव-मालवा . १०९६ वच् भाषणे ।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
[३४७
रुद-भुज-मुचां तः अन्त्यस्य ॥८।४।२१२॥ कत्वा, तुम् मने तव्य प्रत्ययेपाया है। ता रुद् २ ५६ रोत् य जय छे. भुज् नुं भोत् सने मुच् नु मोत् य य छे.
रुद्+त्वा-रोदित्वा-रोत्तण-शन-२न रुद्+तुम्=रोदितुभ-रोत्तुं-वा-२७वा-भाटे रुद+तव्य-रोदितव्यम्-रोत्तव्वं-वातुं-२७वानुं भुज++त्वा-भुक्तवा-भोत्तूण-पान भुज+तुम्-भोक्तुम्-भोत्तुं-भाव। भाटे भुज+तव्य-भोक्तव्यम्-भोत्तव्वं-भावानु मुच्+त्वा-मुक्तवा-मोत्तूण-भूरीने मुच्+तुम्-मोक्तुम्-मोस्तु-भूजा भाटे
मुन्+तव्य-मोक्तव्यम्-मोत्तव्वं-भूवानुं १०८७ रुद् अश्रुविमोचने । ११८७ भुज् पालन-अभ्यवहारयोः । १३२० मुच् मोक्षणे ।
__ दृशः तेन हः ॥८।४।२१३॥ दृशु पातुन क्त्वा, तुम् भने तव्य वगेरे माहिमा त ४२वाणा प्रत्यये। साया હેય તે, તે તે પ્રત્યયોના તે કાર સાથે શું ના અંત્ય શુને ફુ થાય છે.
दृष्ट्वा ने ले दळूण-नेत द्रष्टुम् ,, दीं-ने। भाट द्रष्टव्यम् , दट्टव्वं-पार्नु
आ कृगः भूत-भविष्यतोश्च ॥८।४।२१४॥ भूताना सने भविष्यमा प्रत्ययो तथा क्त्वा, तुम् सने तव्य प्रत्यय લાગ્યા હોય ત્યારે ને બદલે એ વપરાય છે.
भूत-कृ+हीअ का+ही+काहीअ-अकाषीत् , अकरोत् , चकार-यु लवि०-कृ+हिइ-काहिइ-करिष्यति-माने ५२, कर्ता-यावती से ४२शे. क्वा-कृ+ऊण-काऊण-कृत्वा-रीन. तुम्-कृ+तुम्-काउं-कर्तुम्-४२१॥ भाट. तव्य-कृ+तव्व कातव्वं-मया काय-कर्तव्यम्-४२९ नये,
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
।.
गम्-इष-यम्-आसां छः ॥८४२१५॥ गम् , इष् , यम् भने आसू घातुना छाना व्यसनमा छ
गम्+अइ-गच्छू+अइ-गच्छइ-गय छे. इ+अइ-इच्छ+अइ-इच्छइ-२ छ यम्+अइ-जच्छ+अइ-जच्छइ-नियम 3रे छ
आसू+अई-अच्छ+अइ-अच्छइ--मेसे छे. ३९६ गम् गतौ । १४९९ इषु इच्छायाम् । .३८६ यम् उपरमे। १११९ आम उपवेशने ।
छिदि-भिद: न्दः ।।८।४।२१६॥ છિદ્ર ને બદલે છિન્ અને મિત્ ને બદલે મિત્ રૂપે વાપરવાં.
छिद्-छिनत्ति-छिद्+अ+इ-छिंदइ-छ? छे.
भिद्-भिनत्ति-भिद+अ+इ-भिदइ-मेहे छे. १४७८ छिद् द्वैधीकरणे । १४७७ भिद् विदारणे ।
युध-बुध-गृध-क्रुध-सिध-मुहां ज्झः ॥८।४।२१७॥ युध्ना जुज्झ, बुध् ने। बुज्झ, गृध् नेगिज्झ, क्रुध् ने। कुज्झ, सिध् नो सिज्म सने मुह ने मुज्झ यार छ :
युध् जुज्झ-जुज्झइ-से छे–यु १२युध्यते । बुध-बुज्झ-बुज्झइ--पूछे छे-समले छे-बुध्यते । गृघ-गिज्झ-गिज्झइ-सालय रामेछे-गृध्यति । क्रुध्-कुज्झ-कुज्झइ- रे-क्रुध्यति । सिंध-सिज्झ-सिज्झइ-सि६ ५२ छ--सिध्यति ।
मुह-मुज्झ-मुज्झइ-मुंडाय छे-मुह्यति । १२६० युध् संप्रहारे । १२६२ बुध् ज्ञाने । ११८७ गृथ् अभिका इक्षायाम् । ११८५ क्रुधू कोपे ११८५ सिध् संराद्ध १२३८ मुहू वैचित्ये ।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુનિ-આઇટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૩૪
ધ થ–મી ૧ ટાકાર૬૮. ધુ ને બદલે દુધ અને ફન્મ એવાં રૂપ વાપરવાં તથા અધૂ ને બદલે હડ એવું રૂપ પણ વાપરવું.
— —શ્વ–ધે છે–રોકે છે– િ .. रुध्-रुम्भ-हम्मद
रुध्-रुज्झ-रुज्झइ ૧૪૭૩ હદ્ મારો |
सद-पतोः डः ॥८।४।२१९॥ સત્ ધાતુનું સ૩ અને વત્ ધાતુનું પણ એવાં રૂપ થાય છે.
સત્-સર-સર–સડે છે–સીતિ વ–૩–૧૩–પડે છે–વંતતિ
થ-વધુ ઢ ઢાકા૨૨છે. વથ ધાતુને બદલે સદ્ગ અને વર્ષ ને બદલે વઢ તથા વૃદ્ ધાતુના બનેલા. વર્ષ ને બદલે પણ ઢ–વપરાય છે.
શ્વ– – –કહે છે–ઉકાળે છે-કઢી, કાઢે- તે
41-વઢ-વઢz-વધે છે- વર્ધતિ, વસે વઢ ઘવચઢયો–દેડકાનો કે વાંદરાનો કકળાટ વધે છે–વસે દઢવ –%.
પરિવફ્ટઃ ઝાયા-લાવણ્ય વધે છે–પરિવર્ધતિ સ્ત્રાવમ્ પ્ર–મૂળ સત્રમાં બે જ ધાતુઓને નિદેશ છે તો “થ-aધ.' એમ દ્વિવચન
જ હોવું જોઈએ પણ મૂળમાં “વર્ધામ” એમ બહુવચન છે તેનું શું કારણ? ઉ૦–વર્ષ ધાતુ બે છે. એક તે વર્ષ ધાતુ સ્વતંત્ર છે અને બીજો ધાતુ વધુ ને
વષે બને છે તે છે. એ બન્ને વર્ષને અહીં સમજવાના છે. એવું સૂચવવા મૂળ સૂત્રમાં “વર્ધા” એમ બહુવચન મૂક્યું છે. અર્થાત એક વથ ધાતુ, બીજે વર્ષ ધાતુ અને ત્રીજો ગ્રુધ નો બનેલો વધ ધતુ એમ કુલ ત્રણ ધાતુઓ અહી લેવાના છે એથી બહુવચન જ હોય એ ઉચિત છે.
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૦ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
बेष्टः
॥८॥४॥२२१॥
વૅરના દો દારારૂક સૂત્ર દ્વારા ય કર્યા પછી ૧૧૧૧ નયમ દ્વારા ને ૪ થઈ જાય તેમ છે છતાં સૂત્રકાર આ સૂત્ર બનાવીને વેર ના ને ઢ કરવાનું સૂચવે છે.
વેદ–વેત્તે–– –વીંટે છે વે.
વેદવ્યતે– , વેઢsઝ–વીંટાય છે. ३७३ वेष्ट्र वेष्टने ।
સમ સુર કારરા સદ્ ઉપસર્ગ સાથેના વેષ્ટ્ર ધાતુનું વેઢ રૂપ થાય છે. સર્વે eતે–સંવેદ્ય-સારી રીતે વીંટે છે–સારી રીતે બાંધે છે.
સમ+–સંવેઢ ,
वा उद: ॥८।४।२२३॥ વત્ ઉપસર્ગ સાથેના ઘેટુ ધાતુનું વૈદ્ય રૂ૫ વિકલ્પ થાય છે. હત+ડટ-૩eતે–૩૦ä–ઉકેલે છે–છૂટું કરે છે.
હત્વ –૩૪ ,, , ઊબળે છે ઊખળે છે.
વિવાં જ ૮૪૨૨૪ના. fea૬ વગેરે ધાતુઓના ઘા ને બદલે જ્ઞ થાય છે.
ત્રિદ્વિતિ-સિગ–સિકન–સ્વેદ-પરસેવો-થાય છે–શરીર પરસેવે
સવા–શિકિઝરી–આખા અંગમાં–પરસેવે રેબજેબ થયેલી–પરસેવાવાળી
सर्वाङ्गस्वेदनशीलाया: સY+mટૂ-સંથકન–સંગ-સંપાદન કરે છે–પ્રાપ્ત કરે છે.સંપે
સ પતિ સંપર્ક uિ–વિદ્યતે–વિજ્ઞ-વિકન–ખેધે છે–ખીજે છે–દીન બને છે–બેદ કરે છે. સૂત્રમાં “વિવાહૂ' એમ બહુવચન મૂકીને આચાર્ય એમ જણાવે છે કે રિવર ધાતુ અને તેની જેવા બીજા ધાતુઓ કે જેમાં કા’ થયેલે જણાતો હોય તે બધા ધાતુઓને અહીં લેવાના છે અને પ્રાણ અનુસાર તેમનાં રૂપ સાધવાનાં છે. ११७८ स्विद् गात्रप्रक्षरणे । १२५७ पद गतो । १२५९ खिद् दैन्ये ।
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
वज - नृत्-मदां च्चः ||८|४|२२५ बज्नु चच्च, नृत्य तु नच्च भने मद्य तु मच्च ३५ थाय छे.
नज् - व्रजति वच्च वच्चइ - लय छे.
नृत्- नृत्यति नच्च-नच्च-नाये छे.
मद्र-माद्यति - - मच्च- मच्चइ-माये छे-र्ष २ -२
- १३७ ब्रज् गतौ ।
- ११५२ नृत् नर्तने । १२३६ मद् हर्णे ।
-
रुद - नमो वः ||८|४|२२६॥
रुद्र नुं रुव रखने नम् नुं नव ३५ थाय छे. रुद्र - रुदति - रुवइ, रोवइ-खे छे.
नम् - नमति - नवइ - नभे - नमन उरे छे.
शय्या ने वजी માચ્યા રે” શ્રીયશેવિજયજી ઉપાધ્યાય
उदविजः || ८|४|२२७॥
उत् उपसर्ग साथेना विज् धातुनु उब्विव ३५ थाय है. उद् + विज-डांद्वजते--उब्विवइ - उद्वेग पामे छे. उद्वेग:-उवेवो- ग.
१४६८ विजू भय - चलनयोः ।
खाद- धावो लुक् ||८|४|२२८ ॥ खाद् धातुने पहले खा याने धाव् धातुने पहले वा ३५ वयशय छे.
खाद्--खादति - खा+इ-खाइ, खाअइ प्याय छे.
fecfa-1+fes-aife-wie-uid.
खादतु-खा+उ-खाउ–माओो
धावू धावति धा-इ-धाइ - धाय छे-होडे छे. धाविष्यति - धा + हिइ - घाहिइ-होडशे. धावतु- धा+उ- घाउ = |डवु
'धानामवी' मेटले 'धांह' 'तमे होडो' खेभ देवु.
थवा जावु लेहयो
[ ३५२
हो अथवा हो।.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
બહુલના અધિકારને લીધે આ નિયમ વર્તમાના, ભવિષ્યની અને વિધિ આદિના એકવચનમાં જ લાગે છે તેથી બહુવચનમાં આ નિયમ ન લાગે, જેમ કે
सृज यातुन। 'ज' नो 'र' थाय छ भेटले खादन्ति भने धावन्ति । કઈ કઈ પ્રયોગમાં એકવચનમાં પણ ધા થતો નથી. જેમકે –
धावइ पुरओ-मागण होउ छ-धावति पुरतः। २९४ खाद् भक्षणे । ९२० धाव् गति-शुद्धयोः । गति-हे।३, शुद्धि-धो.
सृजः रः ॥८।४।२२९॥ सृज् धातुन। 'न'ने 'र' थाय , मेरले सृज् धातुनु सिर ३५ याय छे..
नि+सृज-निसृजति–नि+सिर+इ-निसिरइ-हान छे. वि+उतू+सृज-व्युत्सृजति-वो+सिर+इ-वोसिरइ-त्या ४२ छ-छडी हे .. वि+उत्+सृजामि-व्युत्सृजामि-वो+सिर+मि-वोसिरामि-छाडी धु
त छु.. १३४९ सृज विसर्गे ।
शकादीनां द्वित्वम् ॥८।४।२३०॥ શ વગેરે ધાતુઓને અન્ય વ્યંજન બેવડા-ડબલ-થાય છે.
शक्-सक-सक्कइ- श छे-शक्नोति । जिमू जिम्म-जिम्मइ-भेजे-जेमति । लग-लाग-लग्गइ-मागे-लगते । मग-मग्ग-मग्गइ-भाग छे-मागेयति । कुप्-कुप्प-कुप्पइ-1 -कुष्यति । नश्-नस्स-नस्सडू-नासे -भाग छ-नाश पामेछ-नश्यति । अद-अट्ट-अट्टइ-साथ -भाटा मारे , ३२-छे-अटति । परि+अद-परिअट्ट-परिअइ-परिअट्टइ - प्रवास रे - देशाटन रे छे.
परि-न्यारे पादु, अटति-अटे छे ३२ ५५ छ-पर्यटति. प्र+लुट-पलट-पलट्राइ-पाटे -नवी 24 पाउछ-प्रलोटते । तुटू-तुट्ट-तूटे छे-४१६ १२ . तुटति । नट-नट्ट-नट्टइ-नाये छ. नटति ।। सिव-सिव्व-सिव्वइ-सीव छ-सीव्यति ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
[२५७
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ ઇત્યાદિ એટલે આ પ્રમાણે જે પ્રયોગોમાં અંત્ય વ્યંજન બેવડે થયેલો દેખાય ત્યાં બધે જ અંત્ય વ્યંજન બેવડ કરી દેવો તથા આવા બીજા પણ અનેક પ્રયોગ સાધી લેવા. ३८४ जिम् अदने । १०२४ ला सके । १९५० मार्ग अन्वेषणे । ११९१ कुप् क्रोधे । १९४ अट्र गतौ । ९४१ लद प्रतीपाते । १४३८ तुटू कलहकर्मणि । १८७ नद नृत्तौ । 1१६४ सिव् उतौ ।
स्फुटि-चले ॥८॥४॥२३१॥ स्फुदनु फुट भने चल नु चल्ल ३५ विक्ष्ये १५२।५ छे. ८, स्फुट-फुट-फुइ-पास छ-स्फुटति
चल-चल्ल-चल्लइ-याले छे-चलति १४४० स्फुद विकसने । ९७२ चल कम्पने ।
प्रादेः मीलेः ॥८।४।२३२॥ ક વગેરે ઉપસર્ગ પછી આવેલા મીને બદલે મિત્ર ધાતુ વિકપે વપરાય છે,
प्र+मीलति-पमीलइ, पमिल्लइ-भले छे. नि+मीलति-निमीलइ, निमिल्लइ-भां५ भी या लय छे. सम्+मीलति-:मीलइ, संमिल्लइ-भेगा या छे-भरे छे. उद्+मीलति-उम्मीलइ, उम्मिल्लइ--343 -
पिस पाने छे. मीलइ-20 ३५मा प्र वोरे 15 Syat नया तथा मा नियम
नाणे. उभ-२३
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
3५४]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
उवर्णस्य अवः ॥८।४।२३३॥ धातुना पटना उवर्णन। अव याय छ
नुङ्-न्हव्-निण्हवई-अ५सा५ ४२ छ-निहनुते । हु-ह-निहवइ-होम रे -निजुहुते । च्युङ्-च-चवइ-स्थान ५२थी सी लय छे-च्यवते । रु.. रवइ-से छे. रोति । कु.-क-कवइ- अरे छ-४वा छ-सवा २ छे. कौति । सू-स-सवइ-प्रस-थाय छे. प्रसूते ।
+सू-प+स-पसवइ- म या छे. प्रसूते । ११०६ हुनु अपनयने ६२ ४२७ मने नि साथै हाय त। अ५५ १२वी-योग ११३० हु दान-अदनयो; हान हे सने म ५९१ चु गतो यू-ट५७, मति ४२) १०८५ रु शब्दे बु-सवा ४२व। १०८६ कु शब्दे -मा-४२। ११०७ पू प्राणिगर्भविमोचने प्राचीन गल मय श्य -अवतार धा२९१ ४२वा
જનમ લેવો वर्णस्य अरः ॥८॥४॥२३४॥ ધાતુના છેડાના 7 વર્ણન મર થઈ જાય છે.
कृ-कर-करइ-छे-करोति । धू-धर-धरइ-धारण रे -धरति मृ-मर-मरइ-भरे छे-घियते । वृ-वर-वरइ-परे -वीरे-वृणोति । सृ-सरइ-स२३ छ-सरति । ह-हर-हर-हरे -हरति । ह-तर-तरह-तरे छ-तरति ।।
जु-जर-जरइ-७९ याय छे-जीयति । ८८८ कृ-३२ ८८७ धू धरणे-घर १३३३ मृ प्राणत्यागे भर १२९४ वृ वरणे २५ स गतौ । १८५ है हरणे।
त प्लवन-तग्णयोः। ११४ ज जरसि ७ थ-५२४॥ ५
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પદ
[३५५
वृषादीनाम् अरिः ॥८४॥२३५॥ ૨૬ વગેરે ધાતુઓના ૧૬ નો અરિ કરવો.
पृष्-बरिस-बरिसइ-१२से छ-वर्षति । कृष्–करिस-करिसइ-में ये छ कति अथवा कृषति । मृप्-मरिस-मरिसइ-सन रे -मति ॐ मृषति । हृष्-हरिस-हरिसइ-मोटु पोलेछ , मेटु ४३ छ तथा 6 पामे
छे-हर्षति अथवा हृष्यति । ५२० वृष संघाते हिसायां च । ५२७ वृष सेचने। १८१३ वृष शक्तिबंधे । ५०६ कृष विलेखने । ५२८ मृष सहने सेचने च। ५३५ हृष अलीके । १२१४ हृष तुष्टो ।
नो घातुन। प्रयोगमा 'ऋ' न। 'अरि' थयेसो भय ते यातुयाने वृषादि ગણમાં સમજવા.
रुपआदीनां दीर्घः ॥८॥४॥२३६॥ સુપ વગેરે ધાતુઓના વ્યંજનમાં રહેલ આદ્ય સ્વરને દીધ થઈ જાય છે.
रुष-रूस-सइ-३५ ४३ छे-रुध्यति ॥ तुष-तूस-तूसइ-संतोष पामे छे-तुध्यति । शुष-मूस-सूसई-सुजाय छ–शुध्यति । दुष-दूस- दुसइ-दुषित याय छ-दुप्यति । पुष-पूस-पूसइ-पुरु) थाय छे-पुष्यति ।
शास-सीस-सीसइ-अनुवासन ७२ छ-शास्ति । १२१५ रुष राधे। १२१६ तुष तुष्टो। १२०८ शुष शोषणे। १२०९ दुष कृत्ये ११७५ पुष पुष्टो। १.९५ शास् अनुशिष्टौ ।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
યુવનખ્ય મુળઃ ।।ાકારરૂના
૬ વર્ષાંત કે ૩ વર્ષાંત ધાતુના મૈં વર્ણના અને ૩ વર્ણના ગુણ થઈ જાય છે એટલે વર્નના ૬ તથા ઉર્જાના ો થાય છે.
નિ+વા-ગિ+૩-એ-જિતીને
૩૫૬ ]
ની+વા-ની+-1-લઈ જઈને
33
ની+તિ-ને+હ-નેફ-લઈ જાય છે. (એ॰ ૧૦) नी+न्ति-नेति नेन्ति (૦ ૧૦)+Î+તિ-ન્યૂ+3+ ્-૩૫ે-ઊડે છે.,, (એ॰ ૧૦) ન્યૂ+ટી+તિ-ટૂ-દૈન્તિ-૩૪ તિ ‘, (બવ) મુવા-મુયૂ+ા-મોત્તળ–મૂકીને હ્યુના -સોળ-સોળ–સાંભળીને
,,
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં આ નિયમ નથી લાગતા— નીચો-નીત:-લઈ ગયેલ
ટ્વીળો-ફ્રીન:-ઊડેલ.
स्वराणां स्वराः || ८|४|२३८॥
ધાતુમાં રહેલા સ્વાને બદલે ખીજા સ્વરેા બહુલ ખેલાય છે, મૂ—વરૂ, હિવડ થાય છે-મતિ મૂના કોના ત્ર તથા રૂ ષિ-વિનર, ચુળ સુણે છે. એકઠું કરે છે, ચણે છે–પિનોતિ વિના તે। ૩ । શ્ર+ધા-સદ્દ્ન તથા સાળં—શ્રદ્ધા રાખવી—શ્રાન–શ્રદ્ધાનમ્ । ધાવ—ધાવર, ધ્રુવદ્-દેડે છે-ધાતિ ।
ધ્રુવૃત્તિ-ધાવે છે ધાવ ના આ નારૂ પણ થયે
ડુ-હવા, રોયઙ–અવાજ કરે છે, રુએ છે—રૌતિ । ક્રાંય આ નિયમ નિત્ય લાગે છે જેમકે
વ-રાતિ-આપે છે, હરૂ-જાતિ-લે છે.
વિષેઃ-વિદેહ-વિધાતિ કે વિમાતિ-ધારણ કરે છે કે શાલે છે.
આ ત્રણ પ્રયાગમાં ા તે વે, જા ને! છે તથા ધા ને થૈ થયેલ છે. નાસર્નતિ--નાશ પામે છે.
આ પ્રયાગમાં ગ્રૂવ્રૂનું વેમિ રૂપ થાય છે. એટલે હૂઁ ના થાય છે. ૧ મેં ડેવુ કે થવું.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-આઇટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૩૫
१२९० चि चयने । ૧૧૩૩ ધા ધારણ કરવું, દેવું ૨૦ વાવ ગતિ અને શુદ્ધિ ૦૮, ૯ અવાજ કરવો
૬૦૪ વા દેવું ૧૧૩૮ ૧૦ ૬૮ અ લેવું ગ્રહણ કરવું ૧૧૩૧ ઘા ધારણ કરવું, દેવું ૧૨૦૨ ન નાસવું ૧૧૨પ સ્પષ્ટ બોલવું. ૧૦૭૩ મા શે ભવું
व्यञ्जनाद् अद् अन्ते ॥८।४।२३९॥ તમામ વ્યંજનાંત ધાતુઓને છેડે 4 ઉમેરાય છે. ત્ર–મમ–ભમે છે–ત્રમતિ !
-હસે છે-હૃતિ T-ળ–કરે છે-કુળતિ | ગુરૂ-વું–ચુંબન કરે છે–પુજ્વતિ | મ—મmભણે છે–મતિ | ૩૫+રામ-વસમ-શાંત થાય છે-૩પશાસ્થતિ ! વ+ગી-વાઘ–પાવ–પામે છે–પ્રાતિ સિગ્ન-fસવ સીંચે છે–વિશ્વતિ |
_ધર્-રૂંધે છે-રોકે છે–દ્ધિ મુ-મુસં–હિંસા કરે છે–મોષતિ ! ઢ-૩-હરી જાય છે-હરણ કરે છે–પતિ !
–ર–કરે છે– રતિ અથવા રાત ! સંસકૃત ભાષામાં જે શત્રુ, ૪૫, ગુ, રસ, રન, ૩, ૪ના વગેરે વિકરણ પ્રત્યે વપરાય છે તે બધાને બદલે પ્રાકૃત ભાષામાં માત્ર “રા' વપરાય છે અને જણાવેલા કેટલોક સંસ્કૃત વિકરણે પણ અહીં પ્રાકૃતમાં પ્રાયઃ વપરાય છે.
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
स्वराद् अनतः वा ॥८।४।२४०॥ ૩ કારાંત સિવાયના તમામ સ્વરાંત ધાતુઓને વિકરણ આ વિકલ્પ લાગે છે.
पा-पाइ, पाअइ-पी छे, २क्षण ४२ छ-पिवति, पाति । धा-धाइ, घाअइ होउ छ-धावति । वि+धा-विधाइ, विधाअइ-रे विधान २४-विदधाति । या-जाइ, जाअइ-जय छे-याति । ध्या-झाइ, झाअइ-ध्यान रे-ध्यायति । जन्म-जम्भाअइ-मासुमाय हे-जम्भते । उद्+वा-उव्वाइ, उव्वाअड-वाय-उवाति । म्ला-मिलाइ, भिलाअइ-४२भाय छ-म्लायति । बि+क्री-विक्केइ, विक्काअइ-वेचे छ परी-विकीणाति । भू+त्वा-होऊण, होईऊण-थईन-भूत्वा
चिकित्सति-चिंइच्छ-चिइच्छइ-यिसि छे.
जुगुप्सते-दुगुच्छ-दुगुच्छइ-नि। २ छे. આ બન્ને ઉદાહરણોમાં ધાતુ સકારાંત હોવાથી સ ન થાય. २ पा पाने । L१०६७ पा रक्षणे । ९२० धावू पति-शुद्धयोः ११३९ धा धारणे दाने च । १०६२ या प्रापणे । ३० व्या चिन्तायाम् । ७८२ जम्भ गात्रविनामे । बा गतौ गन्धे च म्ला हर्षक्षये क्री द्रव्यविनिमये भू सत्तायाम् २८६ कित निवासे ७६३ गुप् गोपन-कुत्सनयो:
चि-जि-श्रु-हु-स्तु-लू-पू-धूगां णः इस्वश्च ।।८।४।२४१॥
चि, जि, ध्रु, हु, स्तु, लू , पू भने धू धातुमान छ भेराय छ भने कार्य સ્વરને દૂરવ થાય છે.
चि+ण-चिणइ-यो छ-चिनोति ।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
जि-जिणइ - ते छे - जिनाति है जयति । श्रु- मुणइ-सांजे छे-शृणोति । हु-हुणइ - ८१ रे छे - जुहोति ।
स्तु थुणइ स्तुति २ - स्तीति है स्तुनोति “तुन्वन्ति”
- दुइ-सणे छे- चुनाति ।
7-948-y-gaifa i धू- धुणइ-धू - धुनोति ।
‘અહુલ’ અધિકારને લીધે કયાંય
उच्चिणइ - उच्चइ - लेगु उरे छेदगो रे छे.
जेऊण-जिणिरुण-कुतीने
जयइ - जिणइ ४य भेजवे सोऊण- सुणिऊण- सांभगाने
१२१० चि चयने
८ जि अभिभव
१२९६ श्रुश्रवणे
११३० हु दान - अनयो:
११२४ स्तु स्तुतौ ।
१५१९ ल छेदने ।
१५१८
पवने ।
१५२० व् कम्पने ।
આ નિયમ વિકલ્પે લાગે છે.
न वा कर्म-भावे व्वः क्यस्य च लुक् ||८|४|२४२॥
જ્યારે ભાવમાં અને કમ સ ંસ્કૃતના નિયમ પ્રમાણે ચ પ્રત્યય આવ્યા હાય त्यारे ८।४।२४१ मा सूत्रमा चि वगेरे धातुखाने व्व ( उमस ब) विल्ये લાગે છે અને જ્યારે ત્ર ઉમેરાય ત્યારે તે લેપ થઈ જાય છે.
[ ३५८
प्रि-चित्रवइ, चिणिज्जइ-लेगु राय छे, ग रा छे - चीयते । जि-जिव्वाइ, जिंणिज्जइ-य भेजवाय -जीयते । श्रु–सुब्बइ,सुणिज्जइ–सं भणाय छे - श्रूयते } हु - हुम्वइ, हुगिज्जइ - होम थाय छे - हूयते । श्रु - थुब्वइ, थुणिज्जइ-स्तुति राय छे स्तूयते ।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
૩-જીયા, સુવિઘ્નરૂ-કપાય છે—ખેતરમાં ડુંડાંની લાણી-લણણી–કરાય
છે—જૂયત ।
પૂ-પુત્રર્, નિઝરૂ -પવિત્ર કરાય છે—જૂથને ! બ્રૂ-પુત્રા, યુનિફૈ-કપાય છે—ધુણાય છે-ધૂમતે ।
આ પ્રમાણે જ વિદ્દિફ અને વિબિહિરૂ-ચેચંતે એમ ભવિષ્યકાળનાં રૂપે સમજી લેવાં.
મઃ ચૈઃ ૮ાકાર૪શા
ભાવના અને કર્મના મ્ય લાગ્યે। હ।ય ત્યારે એકલા વિ ધાતુને છેડે ડબલ #વિકપે ઉમેરાય છે અને મ્ન ઉમેરાય ત્યારે જ્યનો લાપ થઈ જાય છે. ચિ-નિમઃ, ચિત્ર, વિભિન્ન-સોંગ્રહ કરવામાં આવે છે–નીયતે । ભવિષ્યકાળ-ત્રિ-ચિમ્મિદિર, વિન્નિત્તિ, વિનિ-િસંગ્રહ કરવામાં આવશે-ચૈત્યંતે ।
-ધનો: અન્યT ||૮||૨૪૪॥
હૈંન્ તથા વન્ ધાતુને સ ંસ્કૃત નિયમ અનુસાર જ્યારે જ્ય પ્રત્યય લાગે ત્યારે દ્દન નું દૈન્ય અને લસૂનુ અન્ય વિકલ્પે થાય છે. તે દૃશ્ય અને હ્યુન્યના અત્ય ‘ન્ય' અંશનેા ફ્સ (ડબલ મ) વિકલ્પે થાય છે અને જ્યારે ન્મ થાય ત્યારે જ્ય પ્રત્યયને! લાપ થઈ જાય છે.
+ય+તે હૈંમ્મર, દુનિઞરૂ-હણવામાં આવે છે—ન્યતે । લ+યત-લમ્મર, ળજ્ઞરૂ-ખાદવામાં કે ખણવામાં આવે છે-લયતે !
ભવિષ્યકાળ–હન-દૈમ્મિત્તિક, દૈનિહિ હણવામાં આવશે દૈનિઘ્યતે 1
તન-મ્મિદિર, સળિહિરૂ ખાવામાં કે ખણવામાં આવશે-લનિયતે 1 ‘બહુલ’’ અધિકારને લીધે ધાતુના કવર રૂપમાં પણ રૂના દૈન્મ થઈ જાય છે. હમ્મદ-હણે છે-દૈન્તિ 1
કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં આ નિયમ લાગતા પણ નથી,
દન્તાં–હણવા યેાગ્ય ્ન્તક્યમ્ । દૈતૂળ--હણીને- હત્યા ! દો હુણેલેાત: ।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૩૧ મઃ કુદ-દિ-વદ-ધામ ત ર મતઃ ૮૪ર૪RIL
ભાવને અને કર્મને ક્ય લાગ્યો હોય ત્યારે કુટું, ના અંત્ય અક્ષરનો એટલે-ને તથા ધ ધાતુના અંત્ય અક્ષરનો એટલે ઇનો દમ (ડબલ મ) વિકલ્પ થઈ જાય છે અને વદ્ ના વ ના મ નો ૩ થાય છે એટલે યુધમ્ પણ વિક થઈ જાય છે.
ટુ+ચ+ત-ટુમ, ગ–દેવાયછેકુલ્લત ! ઢિ+જ+સે-કમરૂ, ફિકજ્ઞ–ચટાય છે–fuતે છે દ સ્યતે–મ, કૅવિડગડ્ડ-રોકવામાં આવે છે–રંધાય છે–ધ્યતે |
ઘદૂ+તે-ગુરૂ, વગર્-હેવાય છે–વહન કરાય છે-૩ઘતે . ભવિષ્યકાળ-મિદિર, ફ્રિડ–દેહવાશે– તે –વગેરે રૂપો જાણી લેવાં.
જિદ્દ નાં તથા પૂ નાં તથા વ૮ નાં પણ ભવિષ્યકાળનાં તથા ભાવનાં અને તુમ નાં રૂપે જાણી લેવાં.
ઢઃ = ૮૪૨૪દ્દા ભાવનો અને કર્મનો ય લાગ્યું હોય ત્યારે ૮ ના અંત્ય અક્ષર હ્ય નો ન્ન વિકલ્પ થાય છે અને પા થાય ત્યારે ય ને લેપ થાય છે.
+++તે-૩ન્સ, હિંન્નબળાય છે-દહન કરાય છે–રાત ! ભવિષ્યકાળ–– કિશદિર, હિહિટ્ટ-બળા-દહન કરાશે-ધક્યતે |
વન્યુઃ ધ: ૮૪ર૪રી. ભાવનો અને કર્મના વેચ લાગ્યો હોય ત્યારે વર્ષે ના અંત્ય અક્ષર ઇચ ને જા વિક૯પે થાય છે અને જ્યારે થાય ત્યારે ચ ને લાપ થાય છે.
વધૂન-તે-ઘર, શ્વાન–બંધાય છે વંધ્યતે | ભવિકા –a-mદિર. વનિરિ-બંધાશે-મરાતે !
સ-સુપાત્ સુધેઃ ૮૪ર૪૮ ભાવને અને કમને કય લાગ્યો હોય તેમ , મનુ અને ૩૫ પછી આવેલા ધૂ ધાતુના ષ્ય ને વિકલ્પ થઈ જાય છે. સ૬+ના+તે-સંજ્ઞરૂ, સંધિન્ન–સારી રીતે રોકી શકાય છે
રંગેતે !
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
અનુ+g+ચ+તાલુક્સ, 3gધન્ન–અનુરોધ કરી શકાય છે-અનુદતે .
૩૫+૬ધેય+તૈ–૩વરુક્ષ, કવધિ –આગ્રહ કરી શકાય છે-૩૫૬ધ્યતા ભવિ. કાંક-સબ્સિઢિર, સરુંદર-સારી રીતે રોકી શકાશે– ચતે )
સંદુ નાં રૂપોની પેઠે અનુરુજ્ઞ તથા ૩ નાં ભવિષ્યકાળનાં ભાવમાં અને કર્મનાં રૂપો સમજવાં.
રામાનાં દ્વિમ ૮૪૨૪૪//. ભાવનો અને કર્મની વચ્ચે પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે જE વગેરે ધાતુઓને છેલ વ્યંજન બેવડાય છે અને જ્યારે અન્ય વ્યંજન બેવડાય ત્યારે “ ” પ્રત્યયને ૯પ થાય છે.
મ[++તૈ–ા++, મિક–જ વાય છે તે ! હૃ++
તેલૂરૂ, વિજ્ઞ—વસાય છે-હૃદ્યતે મજૂ++ત-મcoફ, મણિન-ભણાય છે–મત ! ફુ +તે-ત્રુઘ, વિજ્ઞ–હુવાય છે–અડકાય છે–સુરત | દ્રશ્યતે–વંs, વિકસ-રડાય છે–પુરાતે (૮ ના રૂમાટે જુઓ ૮૧૪૨૨૬) સમજયતે–સંઘમ, નિર્મે ળવાય છે–સ્ટ+ગતે ! વઘુમતે-, મન્નિફ્ટ–કહેવાય છે--મધ્યતે |
મુ++તે–મુક, મેં કિ–ખવાય છે–મુખ્યતે | ભવિષ્ય કાઢ-ગિરિ, મિહિર–જવાશે-મિતે ઇત્યાદિ
મનાં ભાવમાં તથા કર્મનાં ભવિષ્યકાળનાં રૂપની પેઠે દૃર વગેરે ધાતુઓનાં. પણ ભાવ-કર્મમાં ભવિષ્યકાળનાં રૂપો સાધી લેવાં.
હૃ---ગ્રામ ભાવને અને કર્મનો વય પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ઢ, , દૃઅને ? ધ તુના ૬ વર્ણને ર થ ય છે અને ર થાય ત્યારે કચ નો લેપ થાય છે, હૃ સ્તે-ર૬, sa—ડરાય છે–હરી જવાય છે
+-તે-ર, રિઝ–કરાય છે-ચિતે ! કૃ++ચ+તે-તીર, તરિકવન્તરાય છે. તીર્થ સ+ક્યતે–નીર, વરસ–ઘરડા થવાય છે-જીર્ણ થવાય છે–ગર્ચત છે
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
અનેવિદ્રવ્: ||૮૦ાર-શા
ભાવને અને કર્મના ય પ્રત્યય લાગ્યા હેય ત્યારે અરૂં ધાતુને બદલે વિટq ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે અને વિદ્યત્ત્વ થાય ત્યારે ચને લેપ થઈ જાય છે. અi+ય+તે-શિખર, વિટવિન્ગર, નિગઽ-જ્ઞયંતે ઉપાજ ન કરાય છે. વિવિજ્ઞાઁ ના વિવ માટે જુએ-૮:૧૦૮ની
જ્ઞઃ
બ્ન-કૌટાકારપુરા
ભાવને અને કત ય પ્રત્યય લાગે! હાય ત્યારે જ્ઞા ધાતુને બદલે ાવ અને TM ધાતુઓ વપરાય છે અને 7 તથા ૬ વપરાય ત્યારે ચ ના લાપ થાય છે. જ્ઞા+4+તે-વઽ, નટ્ટુ, નાળિજ્ઞફ, મુળિકનઽ-જણાય છે—જ્ઞાયતે !
જ્ઞાયતે રૂપમાં જ્ઞતે ન કરીએ તે! નામરૂ, નાડ્ન-જ્ઞાયતે રૂપે થાય છે. નગ્ન લગાડીએ તેા ન તેા લ થઈ જતાં અ+ળા ન‡-ઞળા નર્-જણાતું નથી—એવુ રૂપ થાય છે-ન જ્ઞાયતે
|૩૬૩
ન્યાદને વાદિવ્વઃ ||૮ાકારી
ભાવને અને કને ત્વચ પ્રત્યય લાગે ત્યારે વિ+જ્ઞા સાથેના હૈં ધાતુને બલે વાદિષ્વ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે અને દૃિઘ્ધ થયા પછી ય ના લેાપ થાય છે. વિ+જ્ઞા+હ+ગય+તે-વાદ્વિપટ્ટ, ચાઝિરોલાવવામાં આવે છે–દૃિયત ।
આમ, બાદqઃ ૫૮ાાા
ભાવના અને કને ચ પ્રત્યય લાગે ત્યારે શ્રાž ઉપસર્ગ સાથેના રમ્ ધાતુને બદલે બસઘ્ધ એવે ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે અને બાળ થયા પછી વચ ના લેપ
થાય છે.
++ચય-ગાઢ પ્—આઘ્ધા, બાવિજ્ઞરૂ, બાવીઞર-અદાય છે-આરભ કરાય છેરમ્યતે । ચાવીરૂના શ્રાવ માટે જુએ ૮ાાા
નિદ-મિત્રો: સિલ્પ ||૮ોકારી
ભાવના અને કર્માંના થ્ય પ્રત્યય લાગ્યા હૈાય ત્યારે હ્રિદ અને સિન્ ધાતુઓને ખલે સિઘ્ધ ધાતુ વપરાય છે અને સિવ્વ થતાં યના લેાપ થાય છે. fહૈં+ય-સવ્વ-સિઘ્ધš - સ્નેહ કરાય છે-વિદ્યુતે ।
સિક્યૂ+ચ
—સિ ચાય છે—છંટકાય છે-સિન્યતે 1
' ',
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
9૬૪ ]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
દે ઘેuઃ ટાકારપદ્દા ભાવને અને કમને કય પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ઘર ધાતુને બદલે ઘg ધાતુ વિક૯પે વપરાય છે અને ઘાવ થાય ત્યારે કચ ને લોપ થાય છે.
જ–ઘવરૂ; ઝિન્હાય છે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે - તે
પૃશેઃ છિg: ૮ઝારશા. ભાવનો અને કમને ચ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે ધ્રુજી ધાતુને બદલે છિq ધાતુ વિકપે વપરાય છે અને છિદ વપરાય ત્યારે કચ નો લોપ થાય છે. g+ચ-છિદ –છિદ્મ –વિઝન-બાય છે–પર્શ કરાય છે-અડકાય
છે.-પૃશ્યતા ન “IT” ચારઃ દાકારા “માનત” વગેરે તે પ્રત્યયવાળા શબ્દોનો અર્થ બતાવવા માટે ખુબ આદિ - જે પ્રત્યયવાળા શબ્દો વિકલ્પ વપરાય છે.
આક્રાંત અર્થમાં–મપુwો, કા–આફડ–દબાયેલ. ઉકૃષ્ટ અર્થમાં–કોર્સ, વિદૃ–ઉત્કૃષ્ટ–ઉત્કર્ષ પામેલ. સપષ્ટ અથ માં– –ફુટ-સ્પટ. અતિક્રાંત અર્થમાં–વાળો, સફેંન્નત-ઉલ્લંઘેલ-ઉલ્લંઘન કરેલ—વીતી ગયેલ
કે ટપી ગયેલ કે ચડીયાતો થયેલ વિકસિત અર્થમાં–વાસો-વિકસિત. નિપતિત અર્થમાં-નિયુ-નીચે પાડેલે. રુષ્ણ અર્થમાં-હુમા, સુવ–૨ષ્ણુ–ગવાળો-થયેલો.
જ માટે જુઓ તારા સત્ર નષ્ટ અર્થમાં-
વિનાશ પામેલ. પ્રકૃષ્ટ અર્થમાં–મહુદ્દો-સહન કરેલ. પ્રમુષિત અર્થમાં–૧ –રાયેલ. અજિત અર્થ માં–વિટ–અર્જન કરેલ-કમાયેલ. પૃષ્ટ અર્થમાં-કિર્ત–સ્પર્શ કરેલ. સ્થાપિત અર્થમાં–નિમિયં-સ્થાપન કરેલ. આસ્વાદિત અર્થમાં–સ્વયં ચાખેલ–સરખા-ગણિતમ્ |
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
લૂન અમાં ઝુલણેલ-કાપેલ. ત્યક્ત અર્થમાં—ન્નâ—ત્યજેલુ છેોડી દીધેલું. ક્ષિપ્ત અમાં—ગ્નોસિઞ-ઝાંસેલ-ફેકી દીધેલું'. ઉદ્ધૃત્ત અમાં—નિગૂઢ બાકી રહેલ વધેલ. પયસ્ત અર્થોમાંપજૂથં, પટ્ટોટ્ટ –પાલટેલ-બદલેલ. હેવિત અ માં-દીસમન્—હણહણાટી કરેલ.
ઇત્યાદિ એટલે આ સિવાયના આવા બીજા પણ શબ્દો સમજવાના છે,
धातवः अर्थान्तरे अपि ||८|| ४ | २५९ ॥
જે ધાતુઓ જે અમાં જણાવેલા છે તે ધાતુ પણ જણાવે છે.
મૂળ અથ
વે છે
વહિવટ્ઝર્
હિ— ક્–
ffs-fg- જાય છે યા-ચન્દ્ર (૮૧૪૧૧૧૨)-વર્ઇચ્છે છે —થા (૮૫૪૫૮૭)-નીચાણમાં જાય છે. ઢાળમાં જાય છે.
વિધિ-ા (૮૧૪૫૧૪૮)-સર્ટ્સ-વિલાપ કરે છે, ૩૧+મા+મ્-૩વાહન-(૮૫૫૧૬)-જ્ઞા-ડપકા આપે છે.
એ જ રીતે-
ગણે છે
[૩૬૫.
પ્રાકૃતમાં જુદા મતે
પદારૂ-પ્રહાર કરે છે, યુદ્ધ કરે છે.
સંહરફ--સંવરણ કરે છે, ઢાંકે છે, સ'હાર કરે છે. અનુદર-અનુકરણ કરે છે નીğ-શૌચ જાય છે વિહરફ ક્રીડા કરે છે. આહર્-આહાર કરે છે-ખાય છે.
અકલાયેલા અથ
ખાય છે.
જાણું છે. પ્રવેશ કરે છે.
ખાય છે. વિલંબ કરે છે.
પ્રતિવાદ્-પરિવારૢ--પઢિવા-વાટ જુએ છે.
રક્ષણ કરે છે.
એ જ પ્રકારે કેટલાક ધાતુઓ, કેટલાક ઉપસર્ગો સાથે ચોક્કસ અમાં જ નિત્ય વપરાય છે.—
મેલે છે.
મેલે છે.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રતિ-રિ-ડિદરફ ફરીથી ભરે છે-પૂરે છે વર-ર૬-છોડે છે.
૩૧ર-પૂજે છે.
વાટુ-એલાવે છે.
વવસઽ-પરદેશ જાય છે-પ્રવાસ કરે છે. ગુજ્જુવ–ડે છે. ગુજ્જુ નીકળે છે.
સંસ્કૃતની સાથે શબ્દાની અપેક્ષાએ મળતી આવતી અને પ્રથમ એવી પ્રાકૃત ભાષા સંબંધી વ્યાકરણના વિચાર સમાપ્ત,
इति प्रथमं
"
अथ प्राकृतम् समाप्त ।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાકૃત ભાષાને મળતી આવતી ખોજી બીજી ભાષાઓનાં એટલે ર. શરસેની, ૩. માગધી, ૪. પૈશાચી
૫. ચૂલિકાપૈશાચી અને ૬, અપભ્રંશ ભાષાઓનાં વ્યાકરણાના પ્રારંભ
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય એવી શૌરસેની ભાષાનું વ્યાકરણ
જે દેશની મથુરા રાજધાની કહેવાતી એવા પ્રાચીન શારસેન દેશની ભાષાનું વ્યાકરણ
અથ શૌરસેની
तः दः अनादौ शौरसेन्याम् अयुक्तस्य ॥८।४।२६०॥
અસંયુક્ત ત જે પદની આદિમાં ન હોય તો તેને બદલે શૌરની ભાષામાં ૦ વપરાય છે. તો પૂરિ–પરિન મા વિના અંતિ–જેણે પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરી છે એવા
મારુતિએ તે પછી મંત્રણા કરાયેલા તો-તો—તતઃ | પૂરિત–ર–રિદ્રા વરિ– –તિ ! મારુતિ–મારુતિળા--માદતિના |
મંતિઃો મતિ+મત્રિત: | perf–પ્રા –uતાર્દિ-સંe gaહ્માજૂ એનાથી પરાગ–પ્રા-પ્રતા સં” તમાત ,,
તધાત | તા ધ, તરણ સફળ મળજપળવા મમિ–તે રીતે કરી જે રીતે તે રાજાની કૃપાપાત્ર થાઉં–આ પ્રયોગમાં તવાનો અને તલ્સને તે પદની આદિમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગે અહીં નીચેના પ્રયોગોમાં તે સંયુક્ત અક્ષર છે તેથી આ નિયમ ન લાગે
મત્તો-મ: માગરૂત્તો, મકત્તો-આર્યપુત્ર– सकारं-सत्कारम् gી ! સાન્ત-દુ ! શરૂતરું !–હે અલી! શકુન્તલા !
સમાવિ–સારંજ્યાં સત્કારની સંભાવના નથી–મસંમાવિતસારમ્ | હેમ–૨૪
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન-શૌરસેની
ધઃ વવવત દાઝારદ્દ શૌસેની ભાષામાં કઈ કઈ પ્રયોગોમાં સંયુક્ત અક્ષરમાં પાછળ રહેલા ત નો રુ થાય છે.
પ્રાકૃ શૌરસેની અથ સંસ્કૃત महंतो मदो મહાન निञ्चितो निच्चिदो નિશ્ચિત
નિશ્ચિત: अन्तेऽरं अन्देउरं
अन्त:पुरम्
महान्
वा आदेः तावति ॥८।४।२६२॥ શૌરસેની ભાષામાં તાવત્ શબ્દને બદલે હાવ અને તાવ એમ બને રૂપે વપરાય છે અર્થાત તાવત, શબ્દના આદિના તને પણ ૮ વિકલ્પ બેલાય છે.
તાવ–ાવ, તા–ત્યાં સુધી–તાવત્ !
आ आमन्व्ये सौ वा इनः नः ॥८।४।२६३॥
રૂર પ્રત્યયવાળા નામના સંબંધનના એકવચનમાં અંતના 7 ને બદલે શીરસેની ભાષામાં આ વિકલ્પે વપરાય છે.
મો ગુરૂન-ગુરૂત્ર- કચું કી-અંતઃપુરમાં રહેનારા !–મો: વુ!િ
મો મુદિન-મો gબા–હે સુખી !-મો: યુવ! આ સૂત્રમાં બતાવેલ વિકલ્પ, બધે પ્રવર્તતા નથી પણ પ્રયાગ પ્રમાણે વ્યવસ્થિતરૂપે રૂપે વપરાય છે. એટલે કોઈ એક પ્રયોગમાં સા થાય અને બીજા કોઈ પ્રયોગમાં મા ન થાય. તેથી
મા સવલિ-હે તપસ્વી–મો: તા િવન !
મો માહિ–હે મનસ્વી–મો મનશ્વિન ! આ બન્ને ઉદાહરણમાં જૂના રને આ ન થ
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૩૭૧
मः वा ॥८।४।२६४॥ ન કારાંત નાનના સંબંધનના એકવચનમાં ન ને બદલે શોરસેની ભાષામાં મૂ વિકપે વપરાય છે.
भो राय !-भो राय-हे. २०४-भो राजन् ! भो विअत्रम्न !--भो विअयवम्म !- विगतभन्-डे मन्त२ पगरना!
__ भो विगतवर्मन् विजयवर्मन् ! विशेष नाम ५॥ यश. भो मुकम्भ-भो सुकम्म-डे सुमन्-सुभा -२४२भी !-भोः सुकर्मन् ! भो भगवत-भो भयव- भावान-भो भगवन् ! भो भगवंत ! कुसुमाउह !-भो भयब ! कुसुमाउह!-डे भगवन् ! सुभायुध
-महेव ! हे भगवनू कुसुमायुध ! भयव! तित्थं पबत्तेह- भगवन् ! तीयन प्रतिवा--हे भगवन् ! तीर्थ प्रवर्तयत- वायसोत वा से सने अंथर्नु ।
१४५ छे. पक्षमा मेटे यारे म् । थयो यारेसयललोअअंतेआरि ! भयव ! हुदवह ! समसानी सहर यरना।-रहेना।
-- भगवन् ! मनि!-सकललोकान्तश्चारिन् ! भगवन् ! हुतवह ! ।
भवद्-भगवतोः ॥८।४।२६५॥ भवत् सने भगवत् सम्होन: प्रयनान मेवयमा न्ना शौरसेनी भाषामा ૬ બેલાય છે. અહીં સંબોધનનું એકવચન સમજવું નહીં.
एत्थभब-241५ प्रा० एत्थभवतो अत्रभवान् किं एत्थभव हिइएण चिंतेदि ?-सत्रभवान-आप-मही यथा शु
यितया -किम् अत्रभवान् हृदयेन चिन्तयति ? एदु भव-241५ साव। प्रा. एच भवन्तो एतु भवान् । भगवंतो-भयव -भगवान्-भगवन् ! कयवतो- कयव-४२ मेवा-कृतवन् ! समणो भगवतो महावीरो-समणे भगवौं महावीरे-श्रम भगवान महावीर
श्रमणो भगवान् महावीरः पज्जलिओ भगवतो हुतासणो-पज्जलिदो भयव हुदासणो-मावान अनि
अवसित यया-प्रज्वलितः भगवान् हुताशनः
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
મવત્ અને મળવત્ શબ્દા સિવાય પણ કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં બીજા શબ્દ પણ આ નિયમ લાગે છે.
--
૩૭૨]
મઘવાનો વાસાતળો-મંત્ર વાસાસળે-મધવાન્ ઇંદ્ર -મવવાનું ધારાસન; । સંપાતો સૌનો-માંાફલવ સીન્નો-શિષ્યે સપન્ન કર્યુ.-iqહિતવાન શિષ્યઃ . જ્ય, રેમિ, માદું ચકર્યું, કરુ છું અને કરીશ.-તવાન, રોમિ,
करिष्यामि चः
ન વા ચેક ચ્યુઃ ||૮|ારદા
શોરસેની ભાષામાં મેં ને બદલે ચ્ય વિકલ્પે વપરાય છે.
અન્નત્ત ! વનાજીય દ્દિ—{ચ્ચત્ત ! વચ્ચેાન્તિ-આર્યપુત્ર ! મતે વિશેષ વ્યાકુળ કરવામાં આવેલ છે—હું મુંઝાઈ ગઈ હ્યુ “માર્યપુત્ર ! पर्याकुलीकृता अस्मि ।
મુન્ગો-મુચ્ચા-સૂર્ય-સૂર્ય 1
૦૬૬- ૦ચ્ચ– કાય કાર્ય- દ
।
જ્યારે અ ન થાય ત્યારે ન વપરાય છે.-૮ાારા-અનો । ૧૬નાહો કનવરવો—કાર્યોને લીધે પરવશ-કામાં લાગેલે-હાર્યવશ:
શબ્દની પાસેનું ॰ આ પ્રકારનું નિશાન, શબ્દની સામાસિકતાનું સૂચન કરે છે. નિશાન, શબ્દની આદિમાં હોય તે તે શબ્દ, પૂર્વ પદને સમજવે અને નિશાન, શબ્દની પછી હોય તે તે શબ્દને ઉત્તરપદને સમજવે.
થઃ ૬ઃ ॥ાકાર૬ની
પદની આદિમાં ન હેાય એવા થ ને શૌરસેની ભાષામાં ધ વિકલ્પે મેલાય છે.
દે-ધતિ, હેવિ-કહે છે. થતિ 1
નાફો-ળાયો, બાહો-નાથ-નાથ: ।
તું -ધ, હું-કેમ-થમ્ ।
રાજ્ઞવો-રાજ્ઞવલા, રાઞપઢો-રાજ પથ-રાજમાર્ગ-રનથઃ ।
ગામ-મળ-સ્થામ ચેો-શ્રદ્ધેય-વિશ્વાસપાત્ર-સ્થેય:
આ અને પ્રયાગામાં થ પદની આદિમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગે,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[३७3
इह-हचोः हस्य ॥८।४।२६८॥
इह ना 'ह' ने पहले मत माग पुरुपना महुवचनना हचू प्रत्ययना 'ह' ને બદલે શૌરસેની ભાષામાં ધ વિક૯પે વપરાય છે. દુર્ માટે જુઓ-૮૩૧૪૩
इह-इध, इह-पी-इह । होह-होध, होह-तभे था। छ।.-भवथ । परित्तायह-परित्तायध, परित्तायह-तभे २० ।- परित्रा यध्वम् ।
भुवः भः ॥८।४।२६९॥ ધાતુના ટુ કારને બદલે શૌરસેની ભાષામાં મ વિકલ્પે વપરાય છે. होइ-भोदि, होदि-थाय छे भवति । हुवई-भुवदि, हुवदि- ,, , भवइ-भवदि, हवदि- ,, ,, रमे। ८१४॥६॥
__ पूर्वस्य पुरवः ॥८।४।२७०॥ 'पूर्व शहने ५४ शौरसेनी भाषामा पुरव श६ पिट्ये १५२।५ छे.
अपुव्वं नाइयं-अपुरवं, अपुव्वं नाडयं-अपूर्व ना४-अपूर्व नाटकम् । अपुव्वागयं-अपुरवागदं, अपुव्वागदं-अपूर्व आगमन-अपूर्वागतम् । अपुव्वं पदं-अपुरवं पदं, अपुव्वं पदं-अपूर्व ५६-अपूर्व पदम् । "अपुरव नाड्यं” [अभिज्ञानशाकुन्तलम्-अं० १, पृ० १३]
क्त्वः इय-दूणौ ॥८।४।२७१॥ क्त्वा प्रत्ययन पहले शौरसेनी भाषामा इय मने दूण प्रत्यये। विपे
व५२।५ . भू+त्वा-भू+इय-भविय, भू+दूण-भोदूण-थईन भूत्वा ।
हु+इय-हुविय, हु+दूण-होदूण- ,, , पढ्+त्वा-पढ्+इय-पढिय, पह+दूण-पढ्++दूण-पढिदूण-महान पठित्वा । रम्+त्वा-रम्+इय-रमिय, रम्+ण-रंदूण-२भीने रन्त्वा ।
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
TE૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જ્યારે ચ અને ટૂળ ન લાગે ત્યારે મૂવા-મો+શા-મોત્તા ! ઢુ+ત્લા-ઢો+ત્તા--ઢોસા ! q+ા-પ ્+s+ત્તા=દિત્તા !
રમુ+વા-મૂ+તા~ર્તા ?
મઃ કુલ ૫૫૮૨૪૨૨૭૨૫
. અને મ્ ધાતુઓને લાગેલા વસ્ત્રા પ્રત્યયને બદલે શૌરસેની ભાષામાં કિર્ -૬ નિશાનવાળા–એવા ઝુમ પ્રત્યય વિકલ્પે વપરાય છે.
+વા-TM+ચવુ?--કુલ, દરિય, દસ્તૂળ- કરીને-હ્રા । T+વા-મૂ+ગડુત્ર-પુત્ર, મન્દ્વિય, પછિકૂળ-જઈને-વા |
ફિ: ચો: મદ્રાકાર૭॥
૮૧૫૧૩૯ મા સૂત્રમાં સૂચવેલા વ્ અને સ્ક્રૂ પ્રત્યયેયને બદલે શૌરસેની ભાષામાં વિપ્રત્યય વપરાય છે.
ની+તિ-f1+3-ને૬-ને+f-નેફ્રેિ-લઈ જાય છે.-નતિ
1+fત-ફા+s-વેલું-વે+તિ-તિ આપે છે-હિંદી વ ગુજ દે-વાતિ મૂ+ત્તિ-મૂ+-મેફ-મા+હિમા—િથાય છે-મતિ દૂ+તિ-‰+3-ોર્--ઢો+તિ-હોરિ
ઉપરના રહર સૂત્રમાં વિકલ્પને અથ છે તે આ સૂત્રથી બંધ થાય છે એટલે અહીંથી વિકલ્પ’ અર્થ ન સમજતે,
""
અતઃ તે ૬ ૫૮૫૪।૨૭૪૫
કારાંત ધાતુને લાગેલા વ્ તે બદલે શૌરસેની ભાષામાં ૢિ અને ફૈ પ્રત્યય લાગે છે. અને સકારાંત ધાતુને લાગેલા વ્ ને બદલે શૌરસેની ભાષામાં દે અને દ્વિ પ્રત્યયેા લાગે છે,
ઞઇડ, બર-૫ ૪, સજ્જને એસે છેઞાતે 13, ઇતિ, ઇ.-જાય છે.-પદ્ધતિ રમર, રમ-રમતિ, મહે-રમે છે-મતે નિર્, ભિન્ન-વિજ્ઞઢિ, ઙ્ગિતે કરાય છે—નિયતે
-
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-મમ અધ્યાય-અકુશ પાદ
[૩૫
-
વસુશ્રાતિ માં વધુ ધાતુ શ્રા કારાંત છે, નેવિ માં ની ધાતુ ફૂંકારાંત ધાતુ છે. અને મોદ્દિ માં મેં ધાતુ કે રાંત છે—આ ત્રણે પ્રયાગમાં ધાતુઞ કારાંત નથી તેથી આ નિયમથી ૢ અને f ્ ન થયાં પણ ઉપરના સુત્ર દ્વારા એકલે ‘વિ' પ્રત્યય જ લાગ્યું,
મવિષ્યતિ શિઃ ૮।।૨૭॥
ભવિષ્યકાળમાં ર્ અને ૬ ની પહેલાં લાગનારા હિં, રસા અને તે ખલે શૌરસેની ભાષામાં એકલા સ્સિ વપરાય છે.
વિ+િ!--વિડિ-વિ+f8+-વિસિર્-ચશે-વિતિ રિ+હિ+7-હિRs--રિ+રસ+રિસિદ્-કરહે, કરશે-રિતિ ચ્છિ+હિ+3-nøિfg?-ચ્છિ+.સ+-nffસર્જશે-મિતિ શૌરસેની ભાષામાં ભવિષ્યકાળમાં હિસ્સા વાળાં અને દા વાળાં રૂપે નહી થાય.
*
ગત: ઉત્તે હારો હાTM ||૮૫૪ાર૭૬॥
સકારાંત નામને લખેલા પાંચમી વિભક્તિના એકવચન સિ ને બદલે શૌરસેન ભાષામાં ગાઢ અને સાઢુ પ્રત્યયે વપરાય છે.
ટૂ+સિ-પૂરા વૅ--પૂરાવો એત્ર, ટૂરાવુ એક દૂરથી જ-પૂરાનૢ વ.
ફેંટાનીમ: તાળું ||૮||૨૭૭થી
ફાનીમ ને બદલે શૌરસેની ભાષામાં જ્ઞાન રૂપ વપરાય છે. ફળ-ળિ-હમણાં વાનીમ્ | અનંતપાળિયા
ને બાળવેલુ લો'' પછી તરત કરવાના કાર્યની હવે
આ આજ્ઞા કરે.—[મજ્ઞાનાર્જી॰ ૨૦૧, પૃ. ૧૦] अनन्तरकरणीयम् इदानीम् आज्ञापयतु आर्यः ।
અન્ન', ટ્વા ěિ--બીજું. હમણાં માહિ-અયંત, દ્યાનીં વૉધિમ્ ! જ્ઞાñિ માટે જુએ−||૮||૨||
તસ્માત્ત: ||૮||૨૭૮।।
તસ્મા રૂપને બદલે શૌરસેની ભાષામાં તા રૂપ વપરાય
તદ્દા-તા--તેનાથી, તેથી-તરમાત્ ।
તદ્દાનાવ વિસામિ-તા ગાય વસામિ-તેથી ત્યાં સુધી હું પ્રવેશ કરુ तस्माद् यावत् प्रविशामि
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७१ )
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
तम्हा अल-ता अल एदिणा माणेण-तया ये मानथा सयु-तस्माद् अलम् एतेन मानेन
म अन्त्याद् ण वा इद्-एतोः ॥८।४।२७९॥ નામને છેડે રહેલા [ પછી ? કે હુ આવ્યા હોય તો શૌરસેની ભાષામાં त म ५छ। ण् विषे उमेराय छे. इ-जुत्त इम-जुत्त+ए+इम-जुत्त णिम, जुत्तमिणं-सा युकत छ-युक्तम् इदम् ।
सरिस इम-सरिस++इम-सरिस णिम, सरिसमिण- ॥ सरभु छ
सदृशम् इदम् । ए-किं एयं-किं++एय-किं णेद-किमेदं- शुछ?-किम् एतत् ।
एवं एय-एवं++एय-एवं णेदं-एवमेदं- मेम छ-एवम् एतत् । "एव णेदं" [-अभिज्ञानशाकु० अं. ६, पृ० २०.]
एवार्थे रयेव ॥८४२८०॥ एव ना अथमा शौरसेनी भाषामा य्येव १५२।५ छ. मम य्येव बंभणस्स-श्रामण थे। मान-मम एव ब्राह्मणस्य । सो य्येव एसो-त । 40 छ-सः एव एष: ।
हंजे चेटयावाने ॥८।४।२८१॥ દાસીને બોલાવવાના અર્થમાં શોરસેના ભાષામાં દૃને શબ્દ વપરાય છે. हजे चदुरिके ! हु यतु२ि४१-हे चतुरिके ! ।
हीमाणहे विस्मय-निवेंदे ॥८।४।२८२॥ વિસ્મયના અને નિર્વેદના અર્થમાં શૌરસેની ભાષામાં શ્રીમાળ અવ્યય વપરાય છે. विस्मय-हीमाणहे ! जीवन्तच्छा मे जणणी-माश्चय छे भारी माता पता
छ।४२वाणा छ.-हीमाणहे (आश्चर्य यत् ) जीवद्वत्सा मे जननी । नि-हीमाणहे पलिस्संता हगे एदेण नियविधिणो दुववसिदेण-पोताना
मायना मा हुव्यवसायने साधे हगे-4मे-या गया छीमे-हीमाणहे (दुःखं यत् ) परिश्रान्ताः वयम् एतेन निजविधेः दुयर्वसितेन ।
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
[૩૭૭
જે નવ ઢાકારરૂા. નનું અર્થમાં ગં અવ્યય શૌસેની ભાષામાં વપરાય છે. કાપોદ્રયા–ખરેખર, ફળના ઉદય વગરની આ પ્રવૃત્તિ છે–નનું અ થા -i ઐમિહિં પઢમં ચૈત્ર માળનં– સાચે જ, આર્યમિત્રે પહેલાં જ આજ્ઞા કરી
હતી–નનુ કા મિશ: વ્રથમમ્ gવ પ્રાજ્ઞતમ્ - મંત્ર ને માઢ વરિ–ખરેખર, આપ મારી આગળ ચાલે છ–નનું મવાનું મન
अग्रतः चलति આપ પ્રાકૃતમાં વાકયની શોભા માટે પણ બંનો પ્રયોગ જણાય છેનમંડળુ –નમસ્કાર હે નમોડસ્તુ ગયા –જ્યારે–ચા તયા –ત્યારે–તા
આ ત્રણે ઉદાહરણમાં વપરાયેલા બંને કંઈ જ અર્થ નથી પણ તે માત્ર વાકયમાં શોભારૂપ છે.
અમે રે ઢાકાર૮૪ો. “હ” અર્થ માટે શૌસેની ભાષામાં અમદે અવ્યય વપરાય છે.
બન્મ દબાણ સુમિત્રા મુવાઢિા મયં-હર્ષની વાત છે કે આ સુર્મિલામાં તમે આસક્ત થયા છ– Hદ્દે–હર્ષ: ચત્તા સાચાં સુપરિઝઃ મવાર
દીદી વિષાક્ય ૮૪૨૮ વિદૂષકને હર્ષ બતાવે હોય ત્યારે શૌરની ભાષામાં શ્રીહી અવ્યય વપરાય છે.
શ્રી મે સંપન્ના મળેરવા વિચવચસ-હવની વાત છે કે, પ્રિય મિત્રના મનોરથો પૂરા થયા.–ી-હર્ષદ યત-મા: સંવના: મનોરથા: વિચવચચય.
રોષ પ્રતિવર ૮૪૨૮દ્દા ૮૪ર૬ થી ૮૪૨૮૫ સુધી શૌરસેની ભાષાની વિશેષતા બતાવી છે. આ સિવાયનું બીજું બધું પ્રાકૃતમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જાણવું. એટલે કે ૮૧૪ થી માંડીને ઢાકાર૫૯ સૂત્રો સુધીમાં પ્રાકૃત ભાષા સંબધે જે જે વિધાનો કરેલાં છે
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
તેવાં જ શૌરસેની ભાષામાં લાગુ કરવાનાં છે. બીજાં કેટલાંક વિશેષ વિધાન દ્વારા ૮૪ર૬૦ થી માંડીને ૮ર૮૫ સુધી શૌરસેની ભાષા અંગે જે ફેરફાર બતાવ્યો છે તે શૌરસેની ભાષાને લાગુ કરવાનું છે અને એ પ્રમાણે ઉદાહરણો ગોઠવી લેવાનાં છે.
શૌરસેની ભાષામાં લાગુ કરવાનાં જે વિધારેમાં ખાસ ફેરફાર કરવાને નથી તે વિધાને આ પ્રકારે છે–
- 2 નો ૩, ૪ ને ૩, ૫ ને વ, ત્ર નો , નદ નો છું, ન ૩ વગેરે અનેક વિધાનો જેમાં તેમ જ શૌરસેનામાં ચાલુ રહે છે અને તે સંબંધી વિધાન અંગે શું સંબંધી વિધાન અંગે, ૨ સંબંધી વિધાન અંગે અને દુ સબંધી વિધાન વગેરે અંગે શોરસેની ભાષાના નિયમો લગાડીને ફેરફારો કરવાના છે તે ઉપર મુજબ જણાવેલ જ છે, જેમકે –
હતા–સાહી–શf :
जुबइ जणो-जुवदिजणा-युवतिजनः ઉપયુક્ત ઉદાહરણમાં પ્રાકૃત ૮૧૪ નો નિયમ લાગેલ છે અને શૌસેની પ્રમાણે ૮૪ ૨૬ ૧ તથા ૨૬૦ સૂત્ર ત ને ? પણ થયેલા છે. આ રીતે તમામ વિધાનમાં જ્યાં કશો ફેરફાર થવાનો નથી ત્યાં તે વિધાનોને જેમનાં તેમ પ્રાકૃત પ્રમાણે સમજી લેવાના છે. રામને જ્યાં શૌસેનાના નિયમ પ્રમાણે ફેરફાર થાય છે ત્યાં તે પ્રમાણે ફેરફાર કરીને સૌરસેની ભાવાનાં રૂપો સાધી લેવામાં છે.
શૌરસેની ભાષાનું વ્યાકરણ જોતાં પ્રાકૃત અને શૌરસેની ભાષા વચ્ચે ઘણો ઓછો ફેર છે. શીરસેનીના વધારે પ્રયોગ સામાન્ય પ્રકૃતિના નિયમ પ્રમાણે સાધી શકાય છે.
શૌરમેનીનું વ્યાકરણ સમાપ્ત
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીય એવી માગધી ભાષાનું વ્યાકરણ
૩. માગધી ભાષા ;
પ્રાકૃત ભાષા કરતાં તથા શોરસેની ભાષા કરતાં માગધી ભાષામાં જે કાંઈ વિશેષતા છે તે આ નીચેનાં સૂત્રેાય બતાવવામાં આવે છે
અતઃ ર્ સૌ કુંસિ માધ્યામ્ ૮૦ા૨૮ના
પહેલી વિભક્તિનું એકવચન સિ પ્રત્યય લાગ્યા હૈાય ત્યારે નરજાતિમાં અકારાંત નામના અકારના માગધી ભાષામાં કાર કરવું.
માગધી
અ
एशे मेशे
एशे पुलिशेकरेभि भंते !
करेमि मंत મિ માંતા !
પ્રાકૃત एसो मेसो
एसो पुरिसो
નિઠ્ઠી-નિÎ-નિધિ-નિધિ: । રી-હા-હાથ-૧૨। । [1-frō1-પવત-ff: -।
આ ટે
આ પુસ્ત– હે ભગવંત!
હું કરું છું
આ ત્રણે ઉદાહરણેામાં શબ્દ કારાંત નથી તેથી આ ન-ગ-પાણી-ગજ્મ-આ શબ્દ
સસ્કૃત
:-મેષ: एषः पुरुषः करोमि भदन्त !
લાગે.
નિયમ કારાંત તે છે પણ પુલિંગમાં નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
આ ગ્રંથેામાં વૃદ્ધ પુરુષાએ કહ્યું છે કે પોરાળમઢમાપનાસાનિયયં દૈવજ્ઞ મુર્ત્તપુરાતન–પુરાણાં-સૂત્રેા અર્ધમાગધી ભાષામાં નિયત છે—એ વિધાન, પ્રાયઃ કરીને સ્ તે કરવાના વિધાનને અનુલક્ષીને સમજવાનુ છે પણ ૮૧૪૨૮૮ સૂત્રથી માગધી ભાષા અંગે જે જે વિધાન કરવાનાં છે તે વિધાનેને આશ્રયીને વૃદ્ધોનું ઉપયુ ત વિધાન સમજવાનુ નથી, એટલે કે ૨ ને ૭, સ તેરા, તથા છ ને ટ તથા ફ્ક અને ર્થ ના સ્ત વગેરે વિધાતેને લક્ષ્યમાં રાખીને ઉપરનું આ વિધાન નથી એમ સમજવાતુ છે અર્થાત એક ૬ સિવાયનાં માગધી ભાષા માટેનાં બીજા વિધાને અર્ધમાગધી ભાષામાં પ્રાય: વપરાયાં જણાતાં નથી.
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૩૮૦ ]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
અર્ધમાગધી ભાષામાં રચાયેલ જૈન આગમમાં સૂત્રોમાં પ્રથમાના એકવચનમાં ઘણે સ્થળે 5 કારને પ્રયોગ મળે છે તે આ પ્રમાણે છે
રે માછ–ક જન આવે છે ?-તર: માછતિ ? સે તારિણે સુવરવટું ગિણિ–તે એવા પ્રકારનો દુઃખને સહન કરનાર
જિતેંદ્રિય છે–સ તાદશ: ટુ વસ: નિતનિત્રય: ! સમને માર–શ્રમણ મહાવીર–શામળ: મહુવર: |
મળનાર અણગાર-સાધુ–ાનાર વગેરે અનેક પ્રયોગો પ્રાચીન સૂત્રગ્રંથમાં નરજાતિમાં 9 કારવાળા મળે છે. - આ કારવાળો પ્રયોગ પ્રાચીન સૂત્રગ્રંથોમાં વારંવાર મળતો હોવાથી અને ૨ના
૪ વાળા તથા સ ના રા વાળા ૮ તથા ઇ ના ઢ વાળા અને ૫ તથા ર્થ ના સ્ત વાળા વગેરે માગધી ભાષાના બીજા પ્રાગે વર્તમાન પ્રાચીન સૂત્રગ્રંથોમાં વપરાયેલા દેખાતા ન હોવાથી આ સૂત્રમાં બતાવેલ માગધી ભાષાનું એક જ લક્ષણ વર્તમાન જૈન આગમોમાં–સૂત્રોમાં–દેખાય છે એટલે “એ એક લક્ષણને લઈને પુરાતન સૂત્રો અર્ધમાગધી ભાષામાં નિયત છે” એવો આશય ઉપરના આર્ષ વચનને સમજવો.
રઃ ૪- ઢાકાર૮૮. રકારને બદલે માગધી ભાષામાં સ્ત્ર બોલાય છે અને દંત્ય કારને બદલે એટલે શ, 9 અને ર ને બદલે માગધી ભાષામાં તાલવ્ય શ બેલાય છે. - ૨ ને સ્ત્ર--નર– –નર, માણસ–ગર: 1
–હાથ–મ: | સને શહૃદં–હંસ-ટૂ:
પુત, યુ-ગુર્ર–મુત–શ્રતમ |
સોળે-મળ-શોભન–શમનમ્ | - બને સ ને ––સાર:-રા -સાર-સારસ: | મૂર્ધન્ય ધને શ–પુરિસો-પુરિો -પુરુષ-પુરુષ: ! ૧. મૃત અને શમન શબ્દમાં ‘‘-પો: :” ૮નાર ૬૦ા નિયમાનુસાર શ સ કરવો
અને પછી આ નિયમ લગાડવો. ૨. એ જ પ્રમાણે “-વો: હાલાર ૬૦ નિયમ અનુસાર જુદા શબ્દના મૂર્ધન્ય
૫ ને સ કરવો અને પછી આ નિયમ લગાડવો.
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અયાય-ચા થ પાદ
13८१.
प्रा. ३५-रहस मा.३५-लहश। प्रा.३५-राइत भा.३५-लायिद । वसवश ।
अहिजुगो-अह्रियुगे । नमिरनमिल ।
वीर-वोल । सुरसुल ।
जिणो-यिणे। सिर- सिल ।
सयल-शयल । विगलित- वियलिद ।
अवज्ज-अवय्य । मंदार- मंदाल ।
जंबाल-यंबालं । प्रात-रहस-वस-नमिर-सुर-सिर-विगलित-मंदार-राइत-अंहिजुगो ।
वीर-जिणो पक्खालउ मम सयलं अवज्जजंबालं ॥ भागधी-लहश-वश-नमिल-शुल-शिल-विगलिद-मन्दाल-लायिद-अहिजुगे।
वील-यिणे पस्खालदु मम शयलमवय्ययम्बालं ॥ અર્થ–ભક્તિના આવેગથી નમ્ર બનેલા દેવોના મસ્તકમાંથી સરી પડેલાં મંદાર
પુષ્પોથી જેમના બે ચરણો શોભેલ છે તે વીર જિનેશ્વર મારાં સમગ્ર પાપરૂપ
हवन ५माले-धाई नामी. संस्कृत-रभस-वश-नमिर (नम्र)--सुर-शिर:-विगलित-मन्दार-राजितांहियुगः ।
वीरजिन : प्रक्षालयतु मम सकलमवद्यजम्बालम् ।।
स-पोः संयोगे सः अग्रीष्मे ॥८।४।२८९॥ संयुत स अनेषन महले मानवी भाषामा स १५रायछे, ५७त ग्रीहम सभा આ નિયમ લાગતું નથી. આ નિયમ દ્વારા૩૪, ૮ારા૪૫, ૮ રા૫૩, ૮ર૭૪ તથા ટારા૭૭) વગેરે સૂત્રોના અપવાદરૂપ છે. એ નિયમ માગધી ભાષામાં લાગતા નથી. सू-पक्खलइ हत्थी-पस्खलदि हस्ती-हाथी दाना पाभेछ -प्रस्खलति हस्ती
बिहप्फइ-बिहस्पदी-१९२५ति-हेवाना शुर-बृहस्पतिः विही बीफे । मव खली-मस्कली-से नाम छ भ॥२ मे तनो श्रम-मस्करी । विम्हओ-विरमये--विरमय- य-विस्मय: । -सुक्खदारु-शुस्कदालु-सूखा -शुकदारु । कट्ठ-कस्ट-ट-कष्टम् । विण्हुं-विस्नु-
विने-विष्णुम् । सप्फकवलो-शष्पकवले-मणा घासन जिये।-शष्पकवल: । उम्हा-उस्मा-गरमी-ऊष्मा
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
निष्फलं – निस्फलं - निष्इल - निष्फलम् । धणुक्खंडं-धनु-खंडं-- धनुष्यने। लाग - धनुष्खण्डम् ।
गिम्हवासरो - गिम्हवाशले - श्रीष्मनो हिवस- ग्रीष्मवासरः ।
આ નિયમમાં શ્રીમ્ શબ્દને વજેલા હેવાથી પ્રૌદમ તે આ નિયમ લાગતા तथा भेटले ग्रीष्म नुं गिस्म ३५ न थाय.
इष्ठयोः स्टः ||८|४|२९०॥
રૃ અને છ આ મે સંયુક્ત વ્યજતાને બદલે માગધી ભાષામાં સ્ટે ખેલાય છે. ट्ट - पट्टो-पस्टे-पट्टो पाटो- पट्ट:
भट्टारिआ - भस्टालिका - लहारिम-भट्टारिका - माहरणीय स्त्री
भट्टिणी - भटिणी - अट्टिनी - भट्टिनी
ष्ठ - मुद्रुक - शुद्ध कर्द - सा
- सुष्ठु कृतम्
कोट्ठागार - कोस्टागाल- अष्ठागार - आहार- कोष्ठागारम् .
स्थ-र्थयोः स्तः ॥ ८|४|२९१ ॥
સ્થ અને ને ખલે માગધી ભાષામાં હ્ત મેલાય છે. स्थ-उवडिओ-उवस्तिदे - ४२ थयेल-उपस्थितः
मुडिओ- शुस्तिदे - सारी राते स्थिर थयेल-सुस्थित:
"
स्थ-अस्थाई - अस्तवदी - धनवान - अर्थपतिः
सत्थवाहो- शस्तवाद्दे- सार्थवाद - सार्थवाह :- मोटा टोला साथै देश-परदेश प्रवास કરીને વેપાર કરનાર.
ज- द्य-यां यः ||८|४|२९२॥
ज, द्य ने य ने हसे भागधी लापानां य सोसाय छे.
ज - जाणइयादि-लये छे- जानाति
जणवओ- - यणवदे - ०४६-हेश- जनपद: अज्जुणा-अय्युणे-न-अर्जुन:
दुज्जणा - दुय्यणे-हुन- दुर्जन: गज्जति-गय्यदि छे-गर्जति गुणवज्जिओ-गुणवयिदे - गुवति-गुणवर्जितः
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
द्य - मज्ज - मय्यं - मध - सुश- मद्यम्
अज्ज-- अय्या- अद्य
विज्जाहरो - बियाहले विद्याधर - विद्याधर :
अय्य किल विय्याहले आनंदाने भरेपर, विद्याधर आयो.
य - जाति यादि-लय छे-याति
जहासरूवं - यथाश दूव - जाणवत्तयागवत्तं - यानपात्र - वालु यानपात्रम् जई - यदि -- यदि
२१३५ होय ते प्रमाणे यथास्वरूपम्
પ્રાકૃત ભાષામાં આદિતા ચના થઈ જાય છે. માગધી ભાષામાં આદિમાં યતા ય કાયબ રહે છે. એટલે યને અંગે ય’ના ‘જ્ઞ' કરવાના પ્રાકૃતને ૮૧ર૪૫મા નિયમ માગર્શ્વમાં ન લાગે માટે ચતુ બદલે પણ ફ્રી ચનું વિધાન કરેલુ છે.
न्य - ण्य-ज्ञ - जां
||८|४|२९३॥
न्य, ण्य, ज्ञ, ञ्ज थे या व्यनाने पहले भागधी भाषामा डम्पस ज्ञ વપરાય છે.
न्य - अभिमन्नुकुमारी-अहिमकुमाले - अभिमन्युभार - अभिमन्युकुमारः अन्नदिसं-अदिश-मील दिशा त२५-अन्यदिशम्
सामन्नगुणो- शामज्ञगुणे-सामान्य गुणु-सामान्यगुण: कन्नकावरणं–कञ्जकावलणं - उन्यानु वरण अधुं ते कन्यकावरणम्
ण्य-- पुण्णवंतो- पुज्ञयंते - पुरश्वान-पुण्यवान्
अवम्भणं - अबम्ह
ज्ञ -- पण्णाविसाला
पुण्णाहं - पुनाहं - पुए हिवस- पुण्याहम्
पुण्णं पुञ् । एय- पुण्यम्
श्रह्मण्य-पाप- अब्रह्मण्यम्
विशाले - प्रज्ञाया विद्याण-विशाल:
सव्यण्णू-शवञ्च सर्वज्ञ-सर्वज्ञः
अण्णा - अवञ्ञा अवज्ञा - तिरस्२-अवज्ञा
अ--अञ्जली-अञ्गलो-नवि-अञ्जलि:
r
धणञ्जओ-घणञ्जए -धन ०४य- धनञ्जयः पजला-पले-सरण - त्रासलः .
[ ३८३
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ત્રણ: નઃ ||૮ાાર૬૪॥
ત્રણ્ ધાતુના TM તે ભાગધી ભાષ માં ા થાય છે.
વગર્---વાર્િ--જાય છે—ન્ત્રગતિ કચ્છી ભાષામાં વાાતો રૂપ સાંભળવામાં આવેલ છે. વ્રણ્ ધાતુમાં ૮।૪૨૯૨ા ને નિયમ ન લાગે માટે આ નિયમ બનાવેલે છે. ૬ થી બનાવૌ ।।૮ાારા
જ્યાં અનાદિમાં છે કે છ હોય ત્યાં માગધી ભાષામાં તે બન્નેને બદલે શ્ર મેલવે. ly l{ ાત્રા જાવાઇ છે
ગુરુઇત્ઝડ્--૩૨[ ૢ ઊછળે છે ઇતિ વિચ્છિન્ડો-ષિત્રિને ચીકણો-વિછિ:
પુખ઼રૂ-પુશ્રુતિ-પૂછે છે—વૃત્તિ
ટારારા નિયમ દ્વારા પ્રાકૃતમાં જ્યાં ક્ય, ૪ અને સ તથા સ્ ને બદલે છે. ખેલાય છે તેવા છે પણ અહીં લેવાને! છે એટલે જે મૂળ ઇ ન હોય પણ નિયબને લીધે છ થયેલ હાય તેવા લાક્ષણિક છે પણ અહીં લેવાને છે.
E
સ્રાવન્નવઇસ્રો-શ્રાવનથ.-જેને વર્ષ જેટલા સમય પ્રાપ્ત છે—આવનવત્તર: લિરિસ્છિ પેઝ્ઝર્—તિરિથિ ૫૮ારા૧૪।। પેનેિવ કુ... જુએ છે તિર્થક્ પ્રેક્ષતે છારો-છાઢે-બકરા-છTM;-અહી આદિમાં છ છે માટે આ નિયમ ન લાગે. ગ્રામ્ય ગુજરાતીમાં ‘બકર'ને ‘છાળાં' કહે છે. कः ||८|४|२९६॥
क्षस्य
ક્ષ ને બદલે માગધી ભાષમાં મૂર્તય વજ્રાકૃતિ-વાની જેવી આકૃતિવાળે! – થઈ જાય છે.
નાલો-ય-યક્ષ-યજ્ઞ: રદવસો-૭-કરો-રાક્ષસ-1ક્ષસ:
જીયનન્દ્રા-વ્યયરુદૃઢા-ક્ષય ધરા;-પ્રલય કાળના મેધે!-- આ પ્રયાગમાં લ આદિમાં છે તેથી આ નિયમ ન લાગે..
જ. છે-આપશો. ૮।।૨૯૭ના
પ્રેક્ષ અને ઞાચક્ષના ક્ષ ને બદલે માગધી ભાષામાં ખેાલાય છે. પદ્મલતિ-પતિ-જાએ છે પ્રેક્ષતે આપત્તિ-આરતિ-આલે છે-માચ
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ તિષ્ઠા વિષ્ઠઃ ૫૦ા૨૨૮૫
તિષ્ઠ ને બદલે માગધી ભાષામાં વિઘ્ન ખેલાય છે. તિદૂર-નિરુતિ-ઊભા રહે છે—તિતિ । अवर्णाद् वा उसः डाहः || ८|४|२९९ ॥
મૈં વર્ષાંત નામને લાગેલા છઠ્ઠી વિભક્તિના એકવચન સ્ક્રૂ ને બદલે માગધી ભાષામાં આદૂ વિકલ્પે મેલાય છે.
अहं न एरिसस्स कम्मणो कारी हगे न एलिशाह कम्माह कालीહું આવા કામને કરનાર નથી--દું મૈં ફૅટશલ્ય વર્મળ: જારી મશર્ત્તસોનિતસ્સ યુઝભ્ભો-મનવત્તશોળિયા મે–ભગદત્તના લાહીને ઘડેા - भगदत्तशोणितस्य कुम्भः
આદુ ન થાય ત્યારે—
નીમમેળન પશ્ચાદ્દો હિન્ગ્રીટ્િ–ભીમસેનની પાછળ હે.ડાય છે—ચલાય છેभीमसेनस्य पश्चात् हिण्डयते ।
હેમ-૨૫
[૩૮૫
हिडिम्बा घडुकयसोको न अवसमति - हिडिम्बाए घडुक्कयशोके ण उवशमदिહિડિમ્બાને થયેલા તેના પુત્રઘટોત્કયને શક શાંત થતે! નથી—હિડિંમ્બયા घटोत्कचशोको न उपशाम्यति ।
ગામઃ હારૢ વા ૫૮ાારૂની
મૈં વર્ષાંત નામ પછી લાગેલા પઠ્ઠી વિભક્તિના બહુવચન ભામ્ ને ખલે માગધી ભાષામાં છેડે અનુનાસિકાળા કાĚ વિકલ્પે વપરાય છે.
સન્નળાળ મુદ્ચ્યળાĚ મુદું-સજ્જને નું મુખ-સઞનાનાં મુલમ્ મારૢ ન થાય ત્યારે—રિયાળ-નવિાળ—નરે દ્રોનું–રાજાનું–રેન્દ્રાનામૂ ૮૧૪૧૪૪૭ણા ના વ્યત્યય થવાના નિયમને લીધે પ્રાકૃત ભાષામાં પણ સામ તે બલે ઉર્ફે તપરાય છે.
તારૢ, તેંસિ-તેઓનું-તેષામ્ તુન્હાă, સુદ્દાનં-તમારું ચુક્ષ્મામ્ મહાદ, અન્ના-અમારું-ત્રહ્મામ્ સરિયા, સાિન-નદીઓનુ સવિતામ્ મ્મા, મ્માળ-કર્માનું-કર્મળાક્
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દાનુશાસન
સિદ્ધહેમ અનયમો હો ।।૩૦।।
અહમ્ કે અહમ્ ને બદલે માગધી ભાષામાં હૈંને વપરાય છે. તથા વયમ્ ને બદલે પણ અે વપરાય છે.
32;]
શેવં શૌસેનીવત્ ।૪।૨૦।।
માગધી ભાષા માટે જે વિશેષ વિધાનેા કર્યાં છે તે સિવાયનાં બાકીનાં વિધાના શૌરસેની ભાષાની જેમ.માગધી ભાષામાં સમજી લેવાં.
अहं सक्कायारतित्थणिवासी घीरो-हगे शक्कावदालतिस्तणिवाशी घीवलेહું, શક્રાવતાર નામના તીયના નિવાસી ધીવર–માછીમાર−g – अहं शकावतारतीर्थनिवासी धीवरः વયં સંવત્તા-ઢને રાવત્તા-અમે આવી પહોંચ્યા-વયં સંત્રાતા:
આચાર્યના આ સૂચનથી એવુ માલમ પડે છે કે માગધી ભાષા, શૌરસેની ભાષાની વધારે નજીકની છે. શૌરસેનીમાં જે રીતે ૮૪ાર૬૦ સૂત્રથી તેને હૈં કહેલા છે તે રીતે માગધી ભાષામાં પણ થઈ જાય છે—
તા ને! ટ્-વેરાવું-વિસતુ-ત્રવિજ્ઞતુ-પેસે
19
સ્વામીના પ્રસાદ માટે—
અનેવી પ્રવેશ કરેા-વિરાતુ આયુત:-મનિનીપત્તિ:-વામિત્રસાવાચ ,,-૮૪ાર૬૧-.-મદંતો-મહાન
અરે ! પો મટું બ્લ્યુ અરે ! શું આ મેટા કકળાટ છે? અરે! किम् एष महान् कलकल: ?
12
પારાય-સાવાય-પ્રસારાય–પ્રસાદ માટે
વિરાટુ આવુત્તે શમિવશવાય'' ૧૮૧૫ર ૬૦||–અમિજ્ઞાનશાહ્ર બં૬ ã૦ ૧૮૧ નિર્ણય સા॰ ઈ.સ. ૧૯૩૭,
,,-૧૧૮૫૪ર૬રા રાવ, તાવ-તાવત
માહેષ ત્રા પહેલ વ, શ્રયં ટ્રાય શે. મામે’-મિજ્ઞાનજ્ઞા>૦ દ્ g॰ ૧૮૪, મારે। કે બચાવે, આ તે તેમનું આગમન થયું.—માયત वा धरत वा, अयं तावत् तस्य आगम:
૬ ના આ−૮૪૪૨૬૩-મો વુડ્યા ! મો ંğરૂં હું કંચુકી !મો: ઝ્યુનિ અભિજ્ઞાન શા॰ ૧૯૬૩ ની નિર્ણયસાગરની આવૃત્તિ.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-આઇટમ અધ્યાય-યgય પાદ
[૩૮૭
न्न। म्-८।४।२१४-रायं !-रायो !-राजन् !
भो राय !-डे २॥ न्-भो राजन् ! ,, ८।४।२१५-भव-भवतो-भवान्-पोत एदु भवं शमणे भयवं महावीले-मा५ श्रमय भगवान महापार
आ।. एतु भवान् श्रमणः भगवान् महावीरः भयवं-भगवंतो- भगवान् भयवं कदन्ते ये अप्पणो पटक उज्झिय पलस्स प पमाणीकलेशि ભગવાન કૃતાંત જે પોતાનો પક્ષ છોડીને બીજાના પક્ષને પ્રમાણભૂત अरे छ-भगवान् कृतान्तः यः आत्मनः पक्ष उज्झित्वा परस्य पक्ष
प्रमाणीकरोषि र्य नो य्य-८।४।२६६-अय्यो-अज्जो-आर्यः ____ अय्य ! एशे खु कुमाले मलयकेदू-डे माय ! | भरे५२ सुमार
मयतु छ-आर्य ! एषः खलु कुमारः मलयकेतु: यन। -१४।२१७-“कधेहि" [अभिज्ञानशाकु० अंक ६, पृ० १८३]-कद्देहि
कथय-तु हे
अले कुंभिला ! कधेहि, हुलिस ! तू हे-अरे ! कुम्भिल ! कथय ह ने ध-८४१२६८-ओशलध-ओसरह-अपसरत-मे।७२-५॥छ। '२.
ओशलध अय्या ! ओशलध-माय ! ५७।।-५॥छ। ३२श-अपसरत' आर्याः ! अपसरत
इध इह-मही विषे ह ना भ- ८१४१२१८- भोदि, होदि, भोति-भवति पूर्व न। पुरव-८।४।२७०-अपुरवे-अपुव्वो-अपूर्वः क्त्वा नो इय, दूण-८।४।२७१-कलिय-करिय-कृत्वा
किं खु शोभणे बम्हणे शि त्ति कलिय लम्ञा पलिग्गहे दिण्णे-'शु ખરેખર સારો બ્રાહ્મણ છે” એમ કરીને સજાએ તને પરિગ્રહ-સ્ત્રી
आपेक्ष-किं खलु शोभन: ब्राह्मणः असि इति कृत्वा राज्ञा परिग्रहो दत्तः ? क्त्वा नो डडुअ-८।४।२७२ कडुअ-करिय-कृत्वा
गडुय-गमिय-गत्वा
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ति प्रत्ययने । दि - ८१४१२७३ - आगच्छदि -आगच्छति
अमच्चलक पिक्खिदु इदेा य्येव आगश्चदि - अमात्य राक्षसने लेवाने भाटे या २५ ०४ आवे छे - अमात्यराक्षसं प्रेक्षितुम् इत एक आगच्छति
अ अशंत ठियापहने दे, दि - ८१४१२७४ - शुणीअदे, शुणीअदि-सुणीअति- श्रूयते-सौंभणाय छे अले ! किं एशे महंदे कलयले शुणीअदे - मरे, या मोटो जाट भ संभणाय छे?—–अरे! किम् एषः महान् कलकलः श्रूयते
लविण्याजोस्सि - ८१४१२७५ - भविस्सिदि - भविस्सति-भविष्यति
ता कहिं नु गदे लुहिलप्पिए भविस्सिदि । यां गये। उधिरप्रिय थशे ? - तस्मात् कुत्र नु गतः रुधिरप्रियो भविष्यति
इसि ने आदा, आदु - ८१४१२७६ - भागुलायणा दा - भागुरायणा-भागुरायणात् । अपि भागुलायणादा मुद्द पावेमि-हु पशु लागुरायण पासेथी मुद्रा पामु छु -अहमपि भागुरायणाद् मुद्रां प्राप्नोमि ।
इदानीम् नो दाणि - ८०४१२७७ - दाणि - एहि इदानीम् ।
शुध दाणि हगे शकावयाल - तिस्त - णिवाशी શક્રાવતાર તીના નિવાસી इदानीम् अहं शक्रावतारतीर्थनिवासी
तस्मात् नेता - ८१४१२७८-ता- तम्हा - तस्मात् 1 ता याव पविशामि तथा हु ले प्रवेश
मः अन्त्यात् णः वा इत्-एतोः ||८|४|२७८ ॥ પછી શ્ ને આગમ વિકલ્પે ઉમેરાય છે—
यम्
धीवले - सांलणे, वे धीवर - भाछी भार-शृणुत, धीवर :
युत्तम्+इदम् - युक्तं निमं, युत्तं इणं - युक्त हे युक्तम् इदम् ।
शलिशं + इदं शलिशं + इणं - शलिशं णिणं- सरिसं इणं- सदृश - समु-छे
सदृशम् इदम् ।
किम् + एदं - किं णेद, किं एदं शुभे ? किम् एतत् ।
एव ने! य्येव - ८४१२८० - मम य्येव - भाउ
- मम एव ।
हज्जे निपात - ८४२८१ - हे चउरिए ! -हजे चदुलिके! हे यतुमि हे चतुरिके !
- तस्माद् यावत् प्रविशामि ।
छीइए आवे तो म्
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચા થ" પાદ
૩િ૮૯
માનદ્દે નિપાત-૮૪૨૮૨-જીમાળ–
વિમો-વિસ્મય !!!–વિમય: માનદ્ ! ! નીતિવચા ને ગળો-“ઉદાત્તરાઘવ” નામના નાટકમાં રાક્ષસ આ વાકયને બેલે છે વિસ્મય છે કે મારી માતા જીવંત
વત્સવાળી છે–વિમય: નીવતવસ્સા મન નનની !!! हीमाणहे निवेदे-, हीमाणहे पलिस्संता हगे एदेण नियविधिणो दुव्ववशिदेण
વિક્રાંતભીમ' નામના નાટકમાં આ વાક્યને રાક્ષસ બાલે છે– નિર્વેદ–ખેદ-છે કે અમે પિતાની વિધિના દુર્વ્યવહારથી થાકી ગયા છીએ-કંટાળી ગયા છીએ-નિર્વેઃ પરચાત્તાઃ વયમ્ તેન નિગવિ:
दुर्व्यवसितेन । -નનું મળે–૮૪ર૮૩––નg–નનું
અવાઢીવાળુળયા રાયા–રાજાઓ ગમે ત્યારે નહીં પણ અવસરે
મળવા યોગ્ય છે-નનું અવલોવાળીયા રાના: સમૂદ્દે-૮૪ર૮૪-ગમ-રસો-વિદૂષક દુર્ષ !
શૌરસેની ભાષામાં અમે શબ્દ વિદૂષકના હર્ષને સૂચક છે. અમ૨ે, gઝાઈ ગુમાg સુવાઢિ મયં-હર્ષ છે કે, તમે આ સુર્મિલામાં આસક્ત થયા છ-સુદ તથા સૂર્માણાં પુરો
મવાન --૮૪ર૮પ-દી–રિણ- I
શૌરસેની ભાષામાં “ ફીદી ” શબ્દ વિદૂષકના હર્ષને સૂચક છે. હૃદ્ધ સંન્ના મે મળીધા વિયવયસં–‘હાહી” એટલે “ખીખી' એમ હસતાં હસતાં વિદૂષક બેલે છે કે, મારા પ્રિય મિત્રના અનેરા પૂરા થયા. હીહી એટલે એ હર્ષની વાત છે–દુર્ણ, સંવના મન
मनोरथा: प्रियवयस्यस्य । આ સિવાયનું બધું પ્રાકૃત ભાષાની પેઠે માગધી ભાષામાં પણ સમજવું.
આ રીતે ૮ર૬૦ થી જે જે વિધાનો શૌરસેની ભાષામાં કરેલાં છે તે બધાં માગધીમાં પણ લાગુ પાડીને અહીં બતાવેલાં છે. આ સિવાયનાં બીજાં વિધાને પ્રાકૃતની પેઠે સમજવાનાં છે. ૮૧૪ થી માંડીને ૮૪ર૬૦ સુધીનાં જે વિધાને પ્રાકૃતમાં કર્યા છે તે વિધાને પણ માગધીની વિશેષતાને ધ્યાનમાં
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૦]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
રાખીને માગધી ભાષામાં લગાડવાનાં છે એટલે કે જે વ્યંજન વગેરે અંગે માગધીમાં
જે ખાસ ફેરફાર સૂચવેલ છે, તે સિવાય બાકીનું વ્યંજનો વગેરેને અંગેનું જે કાંઈ પરિવર્તન કરવાનું હોય તે બધું શૌરસેની ભાષાની પેઠે સમજવાનું છે. તે બધું તો બતાવી દીધેલ છે. અને બાકીનું જે કાંઈ પ્રાકૃત ભાષાની પેઠે સમજવાનું છે તે બધું જાતે સમજી લેવાનું છે અને તેનાં ઉદાહરણો પણ જાતે સમજી લેવાનાં છે. જેમકે ૮૧૪ નું ઉદાહરણ –
પ્રા સાવલી–મા શત્તાવીશા , ગુવફગળો- , યુવળેિ ! ,, વારીમદ્દે – વારીમતી વગેરે.
આ ઉદાહરણ ફક્ત નમૂનારૂપે આપેલ છે, પણ આવાં બીજાં અનેક ઉદાહરણે પિતે જાતે સમજી લેવાના છે અને તે ૮૧૪ થી માંડીને ૮.૪ર૬૦ સુધીનાં સૂત્રોનાં વિધાનને ધ્યાનમાં રાખીને ભાગધી ભાષાનાં ઉદાહરણો સમજી લેવાનાં છે. એ બધાં ઉદાહરણે અહીં તો લખી જ ન શકાય અથવા એ બધાં ઉદાહરણે અધ્યાપકે પિતે સમજીને વિદ્યાથીને બતાવવાનાં છે.
માગધી ભાષાનું વ્યાકરણ સમાપ્ત.
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. પૈશાચી ભાષા
પૈશાથી ભાષાનું વ્યાકરણ પૈશાચી ભા છે એટલે અમુક પ્રકારના લોકેની ભાષા. ભાકડેયના પ્રાકત સર્વસ્વ વ્યાકરણમાં અમુક અમુક દેશને પિશાચ દેશરૂપે ગણાવેલા છે—જેમકે પાંડવ દેશ, કેય દેશ, બાહક દેશ વગેરે.
વર્તમાનમાં આ દેશ ક્યાં આવેલ છે તે બાબત, સંપૂર્ણ ભૂગોળની જાણ કારો પાસેથી જાણી લેવી.
જ્ઞઃ કાદ વૈરાથ ટાકારૂ૦રા પૈશાચી ભાષામાં જ્ઞ ને બદલે સર્વત્ર wા એટલે બેવડે કા બેલાય છે.
ઝાgu–બુદ્ધિ-ત્રજ્ઞા ! સ-સાળા-સંજ્ઞા–સાન–સંજ્ઞા ! સવિખૂ-સંપૂ–સશ-સર્વશઃ | બાનં–ાળં-જ્ઞાન-જ્ઞાનમ્ | વિજ્ઞાનં -વાળ–વિજ્ઞાન-વિજ્ઞાનમ્ |
राज्ञः बा चिम् ॥४॥३०४॥ રાગનું શબ્દના રૂપમાં જ્યાં જ્યાં જ્ઞ આવે છે ત્યાં ત્યાં પૈશાચી ભાષામાં વિણ વિકલ્પ બેલાય છે.
રવિના પિd, ર પતં–રવા વિનં–રાજા લ–એ–રા વિતમૂા હાનિનો ઘ, રો થrtant vi–રાજાનું ધન–રાણ: ધનમાં રાના રૂપમાં નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે એટલે જ ન ન થાય.
– ક્યા દારૂ૦RI. સ અને 9 ને બદલે પૈશાચી ભાષામાં સ્ત્ર બેલાય છે.
ઝા-નવા કન્યા-પચી છે. અમિષ્ણુ–ગદમન અભિમન્ય--ગમિમઃ | પુકા-પુowવનો પુણ્યકમી–પુષ્યામ, પુwહં–પુજારું પુણ્ય–પવિત્ર-દિવસ-લુણાદના
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
: ૧૮ ૮૪ોરૂદ્દા ન ને સ્થાને પિશાચી ભાષામાં જ બેલાય છે.
ગુનાનયુરો-મુગાળકુવો–ગુણોના સમૂહથી યુક્ત-ગુninયુ: જુન-ગુણ વડે-ગુનેન !
વોર તા દારૂ૦૭ તકારને બદલે અને કારને બદલે પૈશાચી ભાષામાં તે બેલાય છે. –માવતી-શક્તિશાળી–ઐશ્વર્યશાલી–માવતી !
વગ્વતી–વશ્વ-પાર્વતી–પાર્વતી .
સતં--સતં-શત-સો-રાતમ્ –મતનપરા–મારવો-કામદેવને આધીન–મરનારવાઃ | સત-સ –ઘર–સદનમ્ | તામોતરો-હામોહરો-જેના ઉદરપેટ-ઉપર માળા છે તે દામોદર–શ્રીકૃષ્ણાનોવા વસેલો--પ્રદેશ-શ: વતનવં–વા–મુખ–વનમ્ | દો-દોડુ-થાઓ–મવા રમતુ-રમતુ–રમે-રમતામ્ | તકારને પણ જે તકાર કરવાનું કહેવું છે તેને આશય એ છે કે તેના એટલે તકારનાં બીજાં વિશેષ રૂપાંતરો ન થાય પણ તે જ કાયમ રહે. એથી પતા નું પાયા ન થાય પણ પૈશાચીમાં પતા જ થાય. વેતન: નું રેડિયો ના થાય પણ પિશાચીમાં વેતિ જ થાય. તાત્પર્ય એ કે પ્રાકૃતમાં જ્યાં જ્યાં ત કારને સ્થાને બીજાં બીજાં વિશેષ વિધાન બતાવેલાં છે તથા શૌરસેનામાં કે માગધીમાં જે કોઈ વિધાન તકારને અંગે કરેલું છે તેમાંનું એક પણ વિધાન પિશાચીમાં લાગુ ન કરવું. તેમાં ક્યાંય વિશેષરૂપે તકારનો લેપ પણ ન કરે અને જ્યાં જ્યાં ત કે દેખાય ત્યાં બધે જ પૈશાચી ભાષામાં તકારને જ પ્રયોગ કરવો.
लः कः ॥८॥४॥३०८॥ કને સ્થાને પૈશાચી ભાષામાં જ બેલાય છે. સીઝં–સી-શીલ-શસ્ત્રમ્ |
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
Tહ૩
૩ø–૩–કુળ-લુન્ ન––જળ-ગમ્
કિં–સરિઝું–જળ–સરતું રહે તે ક્ષત્રિમ્ વનઝામ-મા-કમળ !
श-पोः सः ॥८४॥३०९॥ ને સ્થાને અને સ્થાને પૈશાચી ભાષામાં તે બેલાય છે. –મતિ-સો–શેભે છે-શોમાતે | સોમનં–સોદળ-શનિ-સુંદર–ોમનE !. સસી-સર્વ-ચંદ્ર-શરી ! સો-સો-શકઇદ્ર-રાજા અથવા વોરા, શક્ય અથવા શક્ત-સમર્થશા . સંવ-સંતો-શખ–શાલઃ | -વિસનો-વિસનો-વિષમ-વિષમ: |
વિનાનો-વિશાળ-હાથીને દાંત, શીંગડું–વિજ્ઞાન: | પ્ર–પ્રાકૃત ભાષામાં શ ને બદલે અને ૩ને બદલે જ બલવાનું વિધાન કરેલું જ
છે. તેથી એ વિધાન પ્રમાણે પિશાચી ભાષામાં પણ રા ને અને વન સ થઈ જ
જવાના છે તે પછી આ વિધાન શા માટે કર્યું? ઉ–આ પ્રશ્નનું સમાધાન એ છે કે, પ્રાકૃતમાં ને અને ઉને બદલે સનું વિધાન
તો કરેલું છે પણ અપવાદરૂપે અમુક શબ્દોમાં અને દ (ાર ૬૨) કરેલ છે અને અમુક વિધાનમાં ને અને ષનો (૮૧૨૬૫, ૮૧ર૬૬) છે કરેલા છે. એ આપવાદિક વિધાન પૈશાચીમાં ન જ લાગે અને તમામ શબ્દોના રાને અને વને સ જ થઈ જાય એવું નિરપવાદ વિધાન સૂચવવા માટે
આ નિયમ ખાસ કરેલ છે અર્થાત્ ૮૧ર૬૨, ૮૧ર ૬૫ તથા ૮નાર૬૬ સૂત્રમાં બતાવેલાં વિધાનો પૈશાચીમાં લાગે જ નહીં એ એક વાત. બીજી વાત પણ એ છે કે ૮૪૩૨૪ મા નિયમમાં એમ જણાવેલ છે કે “–––––7––––વાં ઘા સ્કુ” (૮૧૧૭૭) એ સૂત્રથી માંડીને “ઘા-શીવ-સુધા–સત્તાવું મારે છે.” (નાર ૬) સૂત્ર સુધીમાં પ્રાકૃત ભાષામાં જે જે વિધાને બતાવેલાં છે તેમાંનું એક પણ વિધાન પિશાચી ભાષામાં ન લાગે એમ કહેવાથી “ –ષો સઃ” (ાવાર ૬૦)માં સૂત્રમાં બતાવેલું સનું વિધાન પણ પૈશાચીમાં નહીં લાગે તેથી પૈશાચી ભાષામાં શ ને અને વને બદલે ૩ જ વાપરવો એવા વિધાનની જરૂર છે.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩&૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
એટલે
આ વિધાન કરવામાં ન આવે તે શ અને છ પૈશાચી ભાષામાં જેમ છે. તેમ જ રહેશે અને તેમને સ નહીં થાય માટે આ વિધાન ૮૪૪૪૩૨૪ સૂત્રરૂપ, બાધક નિયમને પણ બાધ કરેવા માટે જરૂરી છે,
દૈત્યે ચર્ચ ઃ ૫૮।।૩૦।
ય શબ્દમાં રહેલા ય ને પૈશાચી ભાષામાં ૬ ખેલવેા.
દિતવવ-દિયયયં--હૃદય—યમ્ ।
fતવ-દિયચે-હૃદયમાંય !
किपिहितपके अत्यं चिन्तयमानी किंपि किं पि हिअयये अत्थः ચિંતયનાળી-હૃદયમાં કાંઈ ને કાંઈ અને એટલે કેઈ પણ જાતના વિચાર કરતીकिमपि किमपि हृदय के अर्थ चिन्तयमाना ।
ટોક તુઃ વાર્×શા
ૐને બદલે પૈશાચી ભાષામાં તુ વિકલ્પે ખેલાય છે.
જીતુ, કુટુમ્બ કુંવ-કુટુ બટુRન્
એ જ રીતે વર્ફે વર્તે, વરૂ, પટુઃ । ત્રાડુ ચાતુ, ચાડુ, ચાટુ ! વડુ વડુ, ઋતુ, ટુ કડવું
क्त्वः तूनः ||८|४|३१२॥
વવા પ્રયત્નને બદલે પૈશાચી ભાષામાં તન થઈ જાય છે.
સૂન-ગમિદળ~~~ ઈનેવા રસૂન—મિળ રમીને સ્ત્રા દસિલૂન-દત્તિ-હસીને—સિત્વા પત્િન-વર્જિળ--પઢીને-ભણીને-પત્નિા વિસ્તૃત-ળિ-કહીને-ચિસ્યા
જૂન-જૂનૌ : ગાર્શી
સંસ્કૃત ભાષામાં સબંધક ભૂતકૃદંતના વાનું જ્યાં દ્વારૂપ થયેલ હાયઃ ત્યાં તે ા તે બદલે પૈશાચો ભાષામાં જૂન અને હ્યૂન રૂપ વપરાય છે.
મદન અથવા મથૂન-મતિ-નાસીને મં સયન અથવા સરજૂનાગઢન–જોઈને–પૃહા, તસ્થમાલિન-પાતળું કરીને સવા
ન
,,
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ" પાદ
[364
र्य-स्न-ष्टां रिय-सिन-सटाः क्वचित् ॥८।४।३१४॥ र्य ने पहले इवन्चित रिय, स्न ने पहले वयित् सिन भने ष्ट ने मासे ચિત્ સર પૈશાચી ભાષામાં બોલાય છે.
भारिया-भजना-मा-२त्री-भार्या सिनातं-हाय-खायेसु-स्नान रेसु-स्नातम्
कसट-कट्ठ-४८-कष्टम् क्वचित् वाथा सूर्यः तुं सुज्जो, स्नुषा नु सुनुषा अने दृष्ट: नु तिट्ठो ययु થત આ ઉદાહરણમાં આ નિયમ ન લાગ્યો.
क्यस्य इय्यः ॥८॥४।३१५॥ સંસ્કૃતમાં “ભાવ” ના અર્થમાં અને કર્મના અર્થમાં જે ય પ્રત્યય વપરાય છે । पहले पैशायी भाषामा इय्य १५२२य छे.
गिय्यते-गिज्जते-गाय छ-गीयते दिय्यते-दिज्जते-हेवाय थे-पाय -दीयते रमिय्यते-रमिज्जते-२माय छ-रम्यते पहिग्यते-पढिज्जते-पढाय छ-भायाय छे-पठ्यते
कृगः डीरः ॥८।४।३१६॥ $ ધાતુને “ભાવ”માં અને કર્મમાં લાગેલા ક્ય પ્રત્યયને બદલે પૈશાચી ભાષામાં (डीर) १५२।५ छे.
कीरते-करिज्जते-४२राय छे-क्रियते पुधुमतंसने सब्बस्स य्येव संमान कीरते-पढमदंसणे सव्वस्स चिय समान उजते-प्रथम शनमा तमाम । सम्मान राय -वामां आवे छे. मदर्शने सर्वस्य एव सम्मानं क्रियते ।
यादृशादेः दुः तिः ॥८४॥३१७॥ याहश याहक यादृक्ष, तादृश तादृक् ताहक्ष, कीमा कोहक, कीलक्ष, ईसय ईदृक् ईदृक्ष,.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
एतादृश एताहक एतादृक्ष, भवादश भवाह भवादक्ष, अन्याश अन्याहा अन्यादृक्ष, युष्माइश -युष्मादृक् युष्मादृक्ष, त्वादृश स्वादृक् स्वादृक्ष, अस्मादृश अस्मादृक् अस्मादृक्ष, मादृश माक् . मादक्ष वगैरे शण्डामांना दन पहले पेशायी नापामा ति व५२॥य छे.
यातिसो-जारिसो-वे-यादृशः । यातिक्खो--जारिक्खो यादृक्षः . तातिसो-तारिसो-ता-तादृशः । तातिक्खो तारिकखो-तेवा-तादृक्षः । केतिसो केरिसो-वा-कीदृशः । एतिसो-एरिसो-मेवे। ईदृश: एतातिसो-एतारिसो-मेवी-एतादृश: भवातिसो-भवारिसो-तभाश -भवादृशः अनातिसो-अन्नारिसो- |-अन्यादृशः तातिसा- तारिसो-ता। Pi-त्वादृशः युम्हातिसो-तुम्हारिसो-तमा। देवा-युष्मादृशः मातिसो-मा रिसो-भा२। ना-मादृशः
अम्हातिसो-अम्हारिसो-भभारा नव-अस्मादृश: । याति-जादि नेवा यादृक् । था। रीत तादृक् वगेरेनां ५५ ३५ो, साधी सेवा. ने छ? क्ष छे सेवा कीहक्ष वगेरेना ३थे। यातिक्ख वगैरेनी पेठे सम सेवा.
इच-एचः ॥८॥४।३१८॥ પ્રાકૃત ભાષામાં ક્રિયાપદના ત્રીજા પુરુષના એકવચનમાં જે ફુ અને ઇન્દ્ર ( ૮૩/૧૩૮) પ્રત્યયો બતાવેલા છે તેને બદલે પિશાચી ભાષામાં તિ પ્રત્યય १५२।५ छे.
वसुआति-वसुआति-सुय छ-उद्वाति भोति-भाति-थाय छ-भवति नेति-नेति- य -नयति तेति-देति-हे छ-ददाति।
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
વાત તે = ૮ છારૂ I મકારાંત ધાતુને માટે પ્રાકૃતમાં રૂર્ અને નું વિધાન કરેલું છે તેને બદલે પૈશાચી ભાષામાં ને બદલે તિ અને ને બદલે તે પ્રત્યે સમજવા
કા, વતિ-૪વસે, ત્રવત-લવે છે–બેલે છે–અતિ અછતે, મતિ-અછત, છતિ-બેસે છે-વાતે
જીતે, છતિ-જીતે, છતિ-જાય છે-અજીત રમતે, રમત-રમતે, રમતિ-રમે છે-રમત્તે દોતિ અને નૈતિમાં ધાતુ નકારાંત નથી તેથી આ નિયમ ન લાગે.
મવિષ્યતિ રથ: વ ાષ્ટરૂર છે પ્રાકૃત ભાષામાં ભવિષ્યકાળમાં જે વ અને પુત્ર પ્રત્યે બતાવેલા છે તેને બદલે પૈશાચી ભાષામાં ઉચ્ચ પ્રત્યય જ વપરાય છે.
હવે પછી એમ કહેવાનું છે કે બાકી બધું શૌસેની ભાષાની પેઠે સમજવું. એ કથનને આધારે દાઝાર ૭૫ા સૂત્ર દ્વારા પૈશાચી ભાષામાં ભવિષ્યકાળમાં ટ્સિ પ્રત્યય થવાનો સંભવ છે. તેને નિષેધ કરવા આ સૂત્રમાં ઇવ પદ મૂકેલ છે અર્થાત પૈશાચી ભાષામાં ઉચ્ચ વપરાય પણ રિસ ન વપરાય.
हुवेय्य-भविस्सति-भविष्यति
तं तधून चिन्तितं ना का एसा हुवेय्य-तं दळूण चिन्तितं रण्णा का एसा भविस्सति
તેને જોઈને રાજાએ વિચાર્યું કે આ કેણ હશે ? નાં દાટવા વિત્તિતં રાણા का एसा भविष्यति ?
રતઃ સુર હતોલાતૂ Iઢાકારૂરશા. સકારાંત નામને લાગેલા પંચમીના એકવચનના કુરિ પ્રત્યયને બદલે પૈશાચી. ભાષામાં હિન્દુ એવા માતે અને માતુ પ્રત્યય લાગે છે.
તૂરા, તૂરાસુ-જૂરો , રાષ-દૂરથી– રાત્
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
3८]
'સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ताव च तीए तूरातो य्येव तिट्ठो-ताव च तीए दूराओ चिय दिट्ठोअने मेवामा ताये २था । नया-तावच्च तया दूरादेव दृष्टः
तूरातु-दूगउ-दूरथा-दरात् तुमाता-तुमाओ-ताराथा-त्वत् तुमातु-तुमाउ-तभाशया-युडमत् ममातो-ममाउ-भाताया-मत् ममातु-ममाउ-सभासयी-अस्मत् ।
तद-इदमोः टा नेन स्त्रियां तु नाए ॥८॥४॥३२२॥ सतना (तद्-टा) तेन ३५ने पहले पेश.यो भाषामा नेन ३५ १५२१५ છે તથા સ્ત્રીલિંગમાં સયા રૂપને બદલે પિશાચી ભાષામાં નાઈ રૂ૫ વપરાય છે. वा. सरतमां (इदम्-टा) अनेन ३५ने मले पैशायी भाभा नेन ३५ ५५२१५ છે તથા સ્ત્રીલિંગમાં બનયા રૂપને બદલે પૈશાચી ભાષામાં નાપુ રૂપે વપરાય છે. पुलिस-नेन-णेण ते वडे, तेन तेन
नेन-इमेण-मा-अनेन तत्थ च नेन कतसिनानेन-तत्थ च ण अथवा इमेण कयण्हाणेण-मन त्या नशे २नान ४२८ छ वा तो अथवा मेणे-तत्र च तेन अथवा
अनेन कृतस्नानेन । श्रीविग-नाए-णाए तशीमे-तया भयवा सेवाये-अनया ।
__ पूजितो च नाए पातम्गकुसुमप्पतानेन-पूजितो च णाए अथवा इमीए पायग्ग-कुसुमप्पदाणेण-अन ती अथमेलामे पानी अभाग पासे
सो भूधात पून्यो-फूल री-पूजितश्च तया अथवा अनया पादानकुसुमप्रदानेन ।
ताए समीपं-तीनी 100-तस्याः समीपम्-241 प्रयोगमां पड़ी વિભક્તિ છે તેથી આ નિયમ ન લાગે.
एव चिंतयंतो गतो सो ता ए समीपं-एव चिंतयंतो गतो सो ताए समीव-ये प्रमाणे पियार ४२ता त तशीनी पासे गये।-एवं चिन्तयन् -गतः स तस्याः समीपम् ।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
લશ્રુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
13
शेषं शौरशेनीवत् ।।८।४।३२३॥ ઉપર જે જે વિધાને કરેલાં છે તે સિવાયનાં બાકીનાં બીજાં વિધાનો શિૌરસેની ભાષાની જેમ પૈશાચી ભાષામાં સમજી લેવાં.
शौ२-८।४।२१५-भगव-भगवतो-भगवान-भगवान् । अध ससरीरो भगवौं मकरधजो एत्थ परिभमंतो हुवेय्य-अह (८१३८७)
अह ससरीरो भगवंता मकरद्धजो एल्थ परिब्भमंतो भविस्सति-24 लगवान भ७२५४ शरीरवाणा ने सही लभता शे. असौ सशरीर: भगवान् मकरध्वजः अत्र परिभ्रमन् भविष्यति । शौ२० ८।४।२१७ । कध-कहीं-कथम् ।
एवं विघाए भगवतीए कध तावसवेसगहण कतं ? -240 नी (युवति३५) भगवती तास वेशने ॥ भाटे अहए ये ? एव विधया भगवत्या कथ
तापसवेशग्रहण कृतम् ? शौ२० ८।४।२७० पुरख-पुव्व-पूर्वम् ।
एतिसौं अतिट्ठ-पुरवौं महाधन तन-परिसौं अदिट्टपुर्व महाधणं दळूणपईयां छपा नहीनेयेक्षा सेवा महाधनाणात न-ईदृशम् अदृष्ट
पूर्व महाधन दृष्ट्वा शौ२० ८।४।२६४ भगवं !-भगवंतो-भगवन् !
राजं !-राया !-राजनू ! शौ२० ८४२१२ ताव, दाव-ताव, दाव-ताव-तावत् ।
शौ२० ८६४।२१४। भगवं ! यति मं वरं पयच्छसि-हे भगवान ! ने भने १२ आपे-भगवन् ! यदि मम वरं प्रयच्छसि ।
शौ२० ८।४।२६४। राया ! च दाव लोके-मने ताले २ सौभा-राजन् ! च तावत् लोके । ४।२८०। य्येव-चिय-एव ।
ताव च तीए तृराता य्येव तिट्ठो सो आगच्छमानो राजा-ताव च तीए दूराओ चिय दिट्ठो सो आगच्छमाणो राया-त्यारे तो दूरथा १४ भारतात शनने नया-तावच्च तया दूराद् एव दृष्टः आगच्छन् राजा ।
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
૧૧-૨-નાતિ-૧૬-શમ્યન્તોન્ દ્રો′રૂરી
પ્રાકૃત ભાષામાં ૮।૧૫૧૭૭ સૂત્રથી લઈને ૮1૧૧ર૬પ!ા સૂત્ર સુધીમાં શબ્દોનાં રૂપાની સાધના માટે જે જે વિધાના કર્યાં છે તેમાંનું એક પણ વિધાન પૈશાચી ભાષામાં લાગતું નથી.
૪૦.
મરતૂ_મચ્ર-કામદેવ મરતુ; અહીં તચાત ને લાપ ન થયા. સગરપુત્તવશ્વન —ચરપુત્તવચળ -સગર રાજાના પુત્રનું વચન સારપુત્રવધનમ્ । અહી TM, પ, કૈં, તથા તે લેપ ન થયેા તથા નતે ળ ન થયેા, વિનયસેનેન છવિત-વિનયમેળ રુવિત્ર-વિજયસેન લબ્યા ખેલ્યુા-વિજ્ઞયમેનેન
लपितम् । અહીં લ ય તથા 7 ના લેપ ન થયે। અને પ તા 7 પણ ન થયે। તથા ન તેાળ ન થયે।.
મતનું-મયñ-મદત-કામદેવને-મદનમ્ । અહીં નને! ળ ન થયેા. તથા ને લેપ ન થતાં તેા ત થયેા.
પાછું વાવ પાપ-પīવમ્ । અહીં ૧ ના ૬ ન થયેા.
આયુષ –ત્રાણુ ૢ -શસ્ત્ર-માયુધમ્ 1 અહીં યને! લેાપ ન થયા તથા ધં ને હૈં પણ ન થયા.
તેવો—વિકરો ! —દિયર-વિચાર-ઢવરઃ । અહી' 7 ને લેપ ન થયેા. તથા તેને देवरी ઢિ ન થયે..
આ પ્રમાણે બીજાં બીજા સૂત્રોને લગતાં બીજા પણ ઉદાહરણા સમજી લેવાં.
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. ચૂલિકા પૈશાચી ભાષા
चूलिकापैशाचिके तृतीय-तुर्ययोः आद्य-द्वितीयौ ॥८।४।३२५॥
ચૂલિકા પૈશાચી ભાષામાં ત્રીજા જનને બદલે તેના વર્ગને પહેલો વ્યંજન બોલાય છે તથા ચોથા વ્યંજનને બદલે તેના વર્ગને બીજો વ્યંજન બેલાય છે. त्रानो पसा -~नकर-नयर -नगर-नगरम्
मक्कना-मग्गणो-श२, ५-मार्गणः किरितट-गिरित-५ तनु तट-गिरितटम् राचा-राया-11-राजा। चच्चर -जज्जर--00-जर्जरम् चीमूओ-भेद-जीमूत: तटाकं-तलायं- व-तडागम् मटलं-मंडलं-मन-मण्डलम् । टमको इनमओ-उभरु-डमरुक: मतना-मदणो-भव-मदनः कंतप्पो-कंदप्पी- ,, कन्दर्पः तामोतरी-दामोदरो-श्री -दामा२ दामोदरः
पालको-बालआ-११-बालकः । योगानी भीन्ने-मेखो-मेघी-मेव-मेघः
वरखो-वग्यो-बाध-व्याघ्रः खम्मो-धम्मो-घाम-गरमी-धर्मः निच्छरो-निज्झरो-3 -निझरः छच्छरो-झज्झरो-मे प्रानुसार वार झझरः काठ-गाढ-माद-भाव्य धीय-गाढम् संठो-स ढो-साट-षण्ढः ठक्का-ढक्का-टोल-ढक्का
मथुरं-मधुर-मधुर-मधुरम् उभ-२१
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
થવો-ધો-અાંધવ-ભાઈ-ZUR: યૂની પૂર્કી ધૂળ-ધૂરી રસો-મમેશ-વેગ-મસ: રા—મ્મા-ર'ભા-કેળ-રમા
વી-માયતી-ભગવતી માયતી
નિયોચિતા-નિયોનિતા-નિયોજિત-નક્કી કરેલુ*નિયોનિતમ્ ।
મૂળરૂપે જ્યાં ત્રીજો વ્યંજન ન હોય પણ ત્રીજો વ્યંજન કાઈ નિયમથી થયેલ હોય ત્યાં પણ તથા મૂળરૂપે જ્યાં ચેાથા વ્યંજન ન હોય પણ ચેાથે। વ્યંજન કાઈ નિયમથી થયેલ હાય ત્યાં પણ આ નિયમ લાગે છે—
વટેમા-રિમા (૮૫૧૧૨૦૬)-પ્રતિમા-મૂર્તિ પ્રતિમા-અહીં મૂળરૂપે ૐ નથી.
પણ ત ા ૩ થયેલ છે તાટા-ઢાઢા (૮)રા૧૩૯) દાઢ–öટ્રા-અહીં મૂળરૂપે ૩નથી પણ ટૂ ને હૈં થયેલ છે
સ ઃ વાગાકારા
ર ના ચૂલિકાપૈશાચીમાં છ વિકાપે ખેલાય છે. ગોઝા-ગોરી-ગૌરી
चलनग्ग-चरणग्ग-चरणाम
तनुथलं - तनुहर - तनुधरम्
लुद्द - उद्द-रुद्रम् ટૂRs-દૂર-દ્દરમ્ ।
ચૂલિકાપૈશાચી ભાષાના પદ્યને નમૂને—
વનમય વનય-પવિત~~ોહી|-૨૫-૦૫-તિર્યક ! तससु नख-तप्पनेसु एकात सतनुथल उद्दं ॥
પ્રાકૃત—પળમદ વળય—વિત્ર-ગોરી-ચર૫-૫-ડિવિધ । રસમુ નદ-દળેલું એબારહ-તર ।
અ-સ્નેહથી વિશેષ કુપિત થયેલી ગૌરીના ચરણના અગ્ર ભાગમાં જેમનું પ્રતિબિંબ પડેલુ છે તેથી જ દશ નખરૂપ દર્પણેામાં દેખાતા એટલે જ અગિયાર શાશને ધારણ કરનારા એવા રુદ્રને નમરકાર કરી. સંસ્કૃત-પ્રળમત પ્રય-પ્રવિત—ગૌરી-ચરાત્ર-નપ્રતિવિશ્ર્વમ્ । રામુ નલ-વધુ મેગરાતનુધરમ્ ॥
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાયજોતુથ પાદ
ચૂલિકા પૈશાચી–વંતલ્સ ચ ઢીઢા–વાતુકન દંપતા વધુથા
उच्छलंति समुद्दा, सइला निपतंति तं हल नमथ ।। પ્રાકૃત–નવં તક્ષ ૨ વાયવેળા જંપિતા વમુદ્દા |
उच्छलंति समुद्दा, सइला निवडंति तं हर नमह । અર્થ-લીલાપૂર્વક પગને ઊંચ-નીચે કરીને એટલે જેમણે પોતાના પગના ઠમકા
વડે નાચ કરતાં પૃથ્વી કંપી ગઈ છે, સમુદ્રો ઊછળી રહ્યા છે અને પહાડો
નીચે પડી ગયા છે તેવા હર–મહાદેવને-નમસ્કાર કરે. સંસ્કૃત-નૃત્યકa #ા-પાવોરક્ષન વિતા વાધા |
उच्छलन्ति समुद्राः, शैलाः निपतन्ति तं हर नमत ॥
ગારિ-પુષ્યો પામ ઠાકરૂણા અવાક્ બીજા કેટલાક વૈયાકરણોના મતમાં ચૂલિકાર્પશાચીમાં પણ સુજ્ઞ ના ગ ને ૨ થતો નથી એટલે નિયોકિત શબ્દના ક નો ૨ થતો નથી તથા આદિમાં આવેલા વર્ગના ત્રીજા વ્યંજનને બદલે ચૂલિકા પૈશાચીમાં પણ વર્ગને પહેલો વ્યંજન થતું નથી અને આદિમાં આવેલા વર્ગના ચોથા વ્યંજનને બદલે ચૂલિકા પૈશાચીમાં પણ વર્ગને બીજો વ્યંજન થતો નથી. આદિમાં આવેલા-વર્ગના-ત્રીજા વ્યંજનને બદલે વર્ગને પહેલો વ્યંજન ન થયે–
-તી–ગતિ–ગમન—તિઃ નીમૂ–નીમૂત–મેઘ-મૂત: મ-ડમાન્ડમરુ-મર: ઢામોત–ઢામ –દામોદર–તામોટર:
વો–વાસ્કો-બાળક–વશ્વ: | આદિમાં આવેલા-વર્ગના-ચોથા વ્યંજનને બદલે વર્ગન બીજે વ્યંજન ન થયે–
થરમો-ઘરમાં-ઘામ ગરમી–ઘર્મ
જીરો–સંક્ષરો-ઘડા જેવું વાજુ -: #– – – ધુપધુળી–નદી–ધુની મવર્તી–માવતી–ભગવતી–માવતી
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૪]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
રોપ રાવત દ્રાકારૂ૨૮મા ચૂલિકાપૈશાચીમાં જે વિધાનો કર્યા છે તે સિવાયનાં બાકીનાં વિધાને બાબત પૈશાચી ભાષાની પેઠે સમજી લેવું.
નર-નચર-નગર–તારમ્ | | આ બંને પ્રયોગોમાં 7 ને | ન મનો-મળો–શર–બાણમાળ: { થાય પણ ન જ રહે. આ રીતે અહીં બીજાં વિધાન બાબત પણ સમજી લેવું.
અહીંનો વાવત’ શબદ પૈશાચી ભાષાના વિશેષ નિકટ હોવાથી માત્ર પૈશાચી ભાષાને નિર્દેશ કરે છે. બીજુ એ કે, પૈશાચીમાં પણ કેટલાંક વિધાના શૌસેનીની પેઠે સમજવાનાં છે એમ પૈશાચીના નિયમોમાં જણાવેલ છે તે પણ અહીં સમજવાનું છે. પૈશાચી ભાષા શૌરસેનીની વિશેષ નિકટ છે છતાં તેમાંય પ્રાકૃતનું કોઈ કોઈ વિધાન ન જ લાગે એમ ન સમજવું. વળી, “શેવં પૈશાચીવત’’ એમ ન કહેતાં સૂત્રકારે
શેષ કાવત્ ” એમ જે મોઘમ વિધાન કરેલ છે તેથી પૈશાચીમાં પણ કોઈ કઈ પ્રગમાં પ્રાકૃતવ, શૌરવ અને માધીવત વ્યંજનપરિવર્તન વગેરે ન જ થાય એમ ન સમજવું. વળી, વેસ્ટન્ ને અધિકાર તો સર્વત્ર છે જ એટલે પણ “વાવત'નો વ્યાપક અર્થ સમજવાની વાતને ટેકે મળવા સહજ અને સરળ છે.
પૈશાચી ભાષાનું વ્યાકરણ સમાપ્ત
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપભ્રંશ ભાષા
અપભ્રંશ ભાષાનું વ્યાકરણ
स्वराणां स्वराः प्रायः अपभ्रंशे || ८|४ | ३२९॥
અપભ્રંશ ભાષામાં રવાને બદલે પ્રાયઃ બીજા સ્વરે~
અપભ્રંશ ભાષામાં સ્વરાના ઉચ્ચારણામાં પ્રાયઃ કરીને શ્રેણી બદલી થાય છે, એટલે કે એક સ્વરને બદલે પ્રાયઃ કરીને બીજો સ્વર ખેલાય છે.
ઞા ને! ગ–ાસ-વત્તુ, વાત્મ્ય-ઉદાહરણરૂપ પ્રયેાગ-કચ્ચાલ-કચાળુ હૈ તે —વીળા-વળ, વીજળીળા-વીણા
૩ તેા અ, બ, ૩-વાઢુ-વાહ, યાજ્ઞા, વાğ-બાંય-બાહુ-હાથ, તા ૧, ૬, ૩-વૃષ્ટિ-ટ્ટિ, િિદ, ટ્ટિ-પ૪–પુંડી, પુ'હં, પુ’હું પાડું. નામના રાગ. ‘પાડું' પીઢ ઉપર થાય છે શાટે તેને સબંધ વૃષ્ટ રાખ્ત સાથે છે.
ઘણી વાર માંદા માણસને લાંખા વખત પથારીમાં સૂઈ રહેવુ પડે છે તેથી તેની પીડબાં ‘ભાડાં' પડે તેને ‘ચાડાં' પણ કહેવાય છે. તેમ જ ઘેાડા વગેરે પશુઓની પીડ ઉપર ‘ભાડુ’ પડી જાય છે તે મારું અને પ્રસ્તુત વાકું એ બન્ને શબ્દોને સરખાવવા જેવાં છે.
૬ ને! ઙ ઙ, –તૃન-સા, તિજી, તૃ તૃ તરણુ તા હૈં, મુદ્ભુત-મુક્ષુિ-મુદ્રિક, મુજ્જુ મુદ્દત--સુકૃત
> ને! –ગુન-જિનો, વિહિનો-ગીલુ -ભીંજાયેલ ૬ ને ૩, ફૈ, ઇ-હેલા-જિજ્જ, સ્ટ્રાઇ, હૈદ-રેખા-લેખા-લીટો.
બૌ ના ત્રણ, શ્રો-ગૌરી-રિ, ગોfi-ગેરી-સ્ત્રી અધવા પાવતી અપબરા ભાષામાં વ્યંજનના ફેરફારે! માટે કે સ્વતા ફેરફારા માટે જે ખાસ વિધાને બતાવવાનાં છે અને શબ્દના રૂપમાં ફેરફાર માટે ભીન્ન પણ જે ખાસ વિધાને બતાવવાનાં છે તે તમામ વિધાનામાં કાઈ કાઈ ઠેકાણે પ્રાકૃત ભાષાની પેઠે અને શૌરમેન ભાષાની પેઠે પણ ફેરફાર થઈ જાય છે એ હકીકતને સૂચવવા માટે ત્રકારે આ સૂત્રમાં ાય:' શબ્દના નિર્દેશ કરેલ છે.
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
स्यादौ दीर्घ-हस्वौ ॥८।४।३३०॥ નામને જ્યારે યાત્રિ વિભક્તિ લાગે ત્યારે નામને અંત્ય વર જે હરવ હેય તો અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રાયઃ દીધ થઈ જાય છે અને દીધું હોય તો અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રાયઃ હસ્વ થઈ જાય છે. નો ઢોસ્ટ-fસ-ઢોસ્ટ-–ધવા–ધવત્ર -ધવાર–ઢોઢ૩–૪૩–ઢો –નાયક- પતિ-પ્રથમા વિભક્તિ
ભાષામાં “મેટો ઢોલો થયો છે પણ અક્કલ નથી' એવા પ્રયોગોમાં તથા વગાડવાને ઢોઢ અને સોરી, ઢૉલ્ટી વગેરે શબ્દોમાં ઢોઝ શબ્દ પ્રચલિત છે.
સામ-સામા–શ્યામ–સાંવરિયો મા ને મ–ર–રેઢ-રેખા-આંકેલીસોટો સંબંધન–ઢોત્ર !—ઢો !–હે નાયક !–પતિ !
–વીણમ્ લાંબા વખત સુધી. બીજી વિભક્તિ સ્ત્રીલિંગ–મળિયા–મળ-જેને કહેવામાં આવેલ છે–જે કહેવાયેલી છે તે મળતા
પ્રથમ વિભક્તિ પુdી !–પુત્તિ !–હે પુત્રી ! પુત્રિ ! સંબોધન વિભક્તિ મલ્ટી–મષ્ટિભાલા જેવી. પ્રથમ વિભકિત
વરૂદ્દી-વ-પેઠી ઘવિષ્ટા ,, પ્રથમા બહુવચન-ઘો-ઘોડા-ઘોટા છેડા
નિસિ–નિતિ-નિશિતા:–તા–તેજીલી.
રવા-વ-વાદ-ખડગે–તરવારે ડું વાંકું હોય તે અર્થને સૂચવવા ભાષામાં ખાંગું શબ્દ પ્રચલિત છે, રાજાને પ્રસ્તુત સાથે સરખાવી શકાય. ‘તરવાર” જેવું થોડું વળેલું–વાંકુંતે ખાંશું, એ રીતે અર્થસાદશ્યને લીધે વન્ર્વ -atવું–વાનું પ્રચલિત થયેલ હોય.
ढोल्ला सामला, धण चंपा-वण्णी । नाइ सुवण्ण-रेह कसवइ दिण्णो ॥ १ धवल:-पतिः श्यामल:, धन्या चम्पावर्णा । ज्ञायते सुवर्णरेखा कषपट्टके दत्ता ॥ १
પતિ શ્યામ છે અને ધણ–સ્ત્રી-ચંપાનો વર્ણ જેવી–પીળી છે. જાણે કે કાળા કર્સટીના પથ્થરની ઉપર સેનાની રેખા દીધેલી-કરેલી છે.
દેધક વૃત્તિમાં જણાવેલ છે કે અહીં “ધવને કસેટીના પથ્થર સાથે તથા ધણને સોનાની રેખા-આકા–સાથે જે સરખાવેલ છે તે વિપરીત રતને પ્રસંગે સંગત થઈ શકે એમ છે.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
વિપરીતરતો તપૂ ૩૫માનું સમાધ્યતે”-ઢોષવૃત્તિ પૃ ૧
ધણ-માતા થવાને યાગ્ય સ્ત્રી—જ્યારે સ્ત્રીને ‘અધરણી’ને પ્રસગ હોય છે ત્યારે ગીતે માં જેણીની અધરણી હેય છે તેણીને ધૂળ શબ્દથી સૂચવાયેલ છે.
જ્ઞાયતે-નાય ્નાર્ એટલે જાણે કે
ढोला ! मइँ तुहुँ वारिआ मा कुरु दीहा माणु | निद्दए गमिही रत्तst ases होइ विहाणु ॥
धव ! मया त्वं वारितः मा कुरु दीर्घम् मानम् ।
निद्रया गमिष्यति रात्रिका शीघ्र भवति विभानम् - प्रभातम् ।
નિર્—નિદ્રા વડે—નિંદમાં, મિ↑ ગમાઈ જશે-ચાલી જશે-વીતી જશે સંસ્કૃત વિમાન એટલે પ્રકાશ, તે શબ્દની સાથે વિજ્ઞાન-વિજ્ઞાળુ વહાણું શબ્દને સરખાવે.
વિટ્ટી ! મટું મળિય તુટું ‘મા હ્ર વેંચી વિ’િ। વુત્તિ! સમળી મ”િ નિર્વે મારફ હિમર્ વકૢિ ||૩|
पुत्रिके ! मया भणिता त्वम् ' मा कुरु वक्राम् दृष्टिम्' । पुत्रि ! सकर्णा भल्लि : यथा मारयति हृदये प्रविष्टा ।
[૪૦
ભણેલુ –કહેલુ મરાઠી-દ્દા । પુત્રી શબ્દ સાથે વિÎ ને સરખાવે. આ નિયમ દ્વારા પુત્રીના પુ તે ૪ થયા પછી પિત્તી—વેત્તી-વેત્તી વિટ્ટી-એમ પરિવર્તન થઈ શકે છે. અહીં ભાષામાં પ્રચલિત એટા, એટી શબ્દાને સરખાવવા.
આવી રીતે બીજી બીજી વિભક્તિએમાં પણ આવાં ઉદાહરણે સમજી લેવાં. ઉપર જણાવેલાં બધાં ઉદાહરણામાં નામને લાગેલી વિક્તિએ લેાપાઈ ગયેલી છે. જુએ ૮૫૪૫૩૪૪
યદુષ્ટ અધિકારને લીધે ૮ારા૭૭ નિયમ દ્વારા « શબ્દના 7 લેાપ પામે ત્યારે વટ્ટ થાય, એની સાથે ભાષામાં પ્રચલિત ‘ખાંડું' શબ્દ સરખાવી શકાય,
વશ—વશામ્ આ પદ વારૂ ક્રિયાપદનુ કર્મ છે.
ભાષાના વાયોર કે વાકોર શબ્દમાંના વાળ શબ્દને વા શબ્દ સાથે સરખાવેા, સમન માટે પાસેના ‘ડાર' કે દોર શબ્દ પૂરતા છે.
મછિ શબ્દ હિંસા અર્થના સૂચક મ ધાતુ દ્વારા આવે છે. ધાતુપામાં મર્દો ધાતુના નંબર ૮૧૨ છે.
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વેટી શબ્દ પુત્રીનો સુચક છે અને વૈ શબ્દ પુત્રને સૂચક છે. નિરુતની અપેક્ષાએ એમ વિચારી શકાય કે વિટ્ટ-ણિ એટલે જેને સંબંધ માં-માતામાં અને પિતામાં રહે છે તે દ્રિષ્ટ--વિદુ-વિ–આ રીતે વિર સાથે પણ બેટે કે બેટીને સરખાવી શકાય અને પુત્ર સાથે પણ સરખાવી શકાય. પણ ૩૨૯માં નિયમ દ્વારા પુત્રના પુને પિ કરવો જરૂરી છે અથવા પત્રિી શબ્દ સાથે પણ વિટ્ટી-ટ–ને સરખાવી શકાય પિતાનું તે પત્રિય.
સિ–મનો ૩ર ઢાકારૂરૂા. પહેલી વિભક્તિનું એકવચન અને બીજી વિભક્તિનું એકવચન અ૬ લાગ્યો હોય ત્યારે સકારાંત નામના અને અપભ્રંશ ભાષામાં ૩ થઈ જાય છે.
મુઠ્ઠ+સિ-મસ૩–મુ-જેને દશ મે છે એવો રાવણ દ્રશમુવ: મયંવરસિ–માર+–મચંદ–ભયંકર માર; સંરતિ–સંર-૩–સંતર–શંકર મહાદેવ–ાંતર: નિયતિ–નિયા+૩–નિયર–નિવાર–નીકળે. નિતન્ન:
બિમશ-વિમર–ચયિમક-ચડેલે ચરિત: ગુર આદિ ગણના ૧૭૩૪ નંબરના વત્ ધાતુને ફક્ત લગાડવાથી તે
દ્વારા વતિ–વકાસ શબ્દ બનેલ છે વરમુ+%E-ચામુદ+૩–વરકુટું–ચાર મેવાળાને-બ્રહ્માને ચતુર્મુay છ* મુ મુ-મુહ૩–૪—g-છ મેવાળાને-કાર્તિકેયને ઘvમુવમ્ ઘડિયા+સિ–ઘડિય–૩–ાટિયર-ઘડેલો–સરજેલે. ઘટિતા: दहमुहु भुवणभयंकर तोसिअ-संकरु निग्गउ रहवरि चडिअउ । चउमुहु छन्मुहु झाइवि एक्कहिं लाइवि नावइ दइवें घडिअउ ।। ५ दशमुख: भुवनभयंकर: तोषितशंकर: निर्गत: रथवरे चटितकः । चतुर्मुखम् षण्मुखं ध्यात्वा, एकस्मिन् लात्वा, ज्ञायते देवेन चटितकः ।।
સામાન્ય માણસને તો એક જ મુખ હોય છે તેમ છતાં માણસરૂપ એ રાવણને દસ મુખ કેમ? એને ખુલાસો કરવા આ દોહાના ઉત્તરાર્ધમાં જ ગ્રંથ કાર એ અંગે ઉપ્રેક્ષા કરતાં સૂચવે છે કે રાવણને ઘડતી વખતે દેવેન્સરજનહારેચતુમુખ-બ્રહ્મા–ના ચાર મુખ તથા પમુખ–શાર્તિકેયના છ મુખ એમ એ બનેનાં ૪+૬=દસ મુખે ભેગાં કરીને કેમ જાણે દસમુખા રાવણનું ઘડતર ન કર્યું હોય.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
ઉપર જણાવેલ ઉદાહરણા ઉપરાંત આ ગાથામાં નીચેના જે શબ્દો છે તેમને
અથ આ પ્રમાણે છે.
મુવળ-ભુવત-જગત તાસિક-તાષિત-૩માન કરેલ
રન-અવર ઉત્તમ થ ઉપર ચણમુ-ચતુમુ લમ્-ચાર મુખવાળા બ્રહ્માને છમ્મુğ-પળમુલ—છ મુખવાળા કાતિ કૅયને
જ્ઞાત્રિ-ધ્યાવા-ધ્યાન કરીને
દિ-મિન-એકની અંદર
છાવિહાવા કે યિા-ગ્રહણ કરીને કે લગાડીને નાવઽ--જ્ઞાયત-જણાય છે કે
વ -વેન- દેવે -સરજનહારે.
સૌ કુંત્તિ ોફ્ વા | ૮||||
સિ પ્રત્યય લાગ્યા હ્રાય ત્યારે પુલિંગી મકારાંત નામના ા અપભ્રંશ સાષામાં અે વિકલ્પે થઈ જાય છે.
૪૦૯
ન+ર્-1+ત્રો-નો-જે ૬: લો ન થાય ત્યારે ઉપરના નિયમથી નુ.
સ+S-સ+-સો-તે.
મુ.
""
અ। મિહિર । મુર૩ । સમરુ ।
અ -અંગ-શબ્દ તરજાતિમાં નથી માટે તેનુ સંગ રૂપ ન થયું પણ સંતુ થયુ. એ રીતે મિસિય-હ્યું-શબ્દ અંતુ વિશેષણ ાવાથી નરજાતિમાં નથી તેથી તેનું મિયિકો રૂપ ન થયું. પણ મિહિર થયું. એ જ રાતે સુરક “સુરત અને સમદુ-પૂરું થયું-શબ્દો નરતિમાં નથી તેથી તેના ગામો ન થયા એટલે મુકો અને સમસ્તે રૂપ ન થયાં.
अगलिअ - नेह निवाहं जोअण- लक्खु वि जाउ ।
वरिस-सएण वि जो मिलइ सहि ! सोक्खहं सो ठाउ ||
अगलितस्नेहानां निवृत्तानां योजनलक्षम् अपि यातु ।
વતન અષિ: ચ: મિતિ સદ્ધિ ! સૌન્યાનાં મ થાય: ! થાય એટલે સ્થાન.
જ મને સ્નેહ-પ્રેમ-અર્પાલત છે—ગળી ગયા નથ-નાશ પામ્યા નથી-ગુ ટકી રહેલ છે એવા લોકોમાંથી ટાઈ લાખ જોજન એટલે લાંબે દૂર જઈને પણ સેક્સ વરસ જેટલા લાંબા વખતે નિર્દે-નિવૃત્ત-ભલે પાછે આવેલા હાય તા પણ હું સખી ! ટકેલા સ્નેહાળેા એ જ લેક, સુખના સ્થાનરૂપ છે
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अंगहिं अंगु न मिलिउ हलि ! अहरे अहरु न पत्तु । पिअ जोअंतिहे मुह-कमलु एम्बइ सुरउ समत्तु ॥ ७ મઃ # ૧ મિટિતમ્ મા ! ટુ સહિ ! અધરે ધર: ૧ પ્રાતઃ | प्रियस्य द्योतनया: पश्यनयाः मुखकमलम् एवम् सुरतं समापम् ॥
સુરતપ્રિય-કામક્રીડા જેને પ્રિય છે–એવી એક સખી સ્ત્રી પોતાની સખીને કહે છે કે, હે સખી ! હજી તો અંગે સાથે અંગ મળ્યાં નથી. ઓઠ સુધી એક પહોંચ્યો નથી. હું તે મારા પ્રિયનું મુખકમળ જેની જ રહી–જોતી જ રહી એટલામાં એમ ને એમ જ-સુરત-રતિક્રીડન–પૂરું થઈ ગયું.
પત દિ ઢાકારૂરૂરૂા. ટા પ્રત્યય એટલે ત્રીજી વિભક્તિનું એકવચન લાગ્યું હોય ત્યારે સકારાંત નામના છેડાના પ્રકારનો પુકાર થાય છે.
વા -+માટE, –ાન–દથિત વડે–પતિએ-વસુHIટાલારાથી સા ને લેપ થયેલ છે. અને ૮૪૩૪રથી 9 કાર ઉપર અનુસ્વાર થયેલ છે.
ગુજરાતી ભાષામાં પણ ત્રીજી વિભક્તિનો છે કે હું પ્ર યય છે જ.
વવસંત -વસંતે+આ વે+તે+ળ–qવસંતેશ–પ્રવસતા–પ્રવાસ કરતા–વડે ૮-૪૩૪રથી જ થયે..
ના -+-+TI –નખ વડે. जे महु दिण्णा दिअहडा दइएं पवसंतेण । ताण गणेतिए अंगुलिउ जज्जरियाउ नहेण ॥ ८ ये मम दत्ता: दिवसकाः दयितेन प्रवसता । तेषां गणयन्त्या: अगुल्यः जर्जरिता: नखेन ॥
પ્રવાસ કરતા પતિએ મને જે દિવસો દીધા હતા એટલે જે દિવસોમાં આવવાનું કહ્યું હતું તે દિવસેને ગણતાં–ગણતાં તે મારી આંગળીઓ જ થઈ ગઈ–ખરી પડી અર્થાત તો પણ હજી સુધી તે આવ્યો નથી
डिना इत् च ॥८।४।३३४॥ સપ્તમીને એકવચન –fz–પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે મકરાંત નામના પ્રકારને સપ્તમી એકવચનના ટુ પ્રત્યય સાથે જ અપભ્રંશ ભાષામાં કાર થાય છે અને પ્રકાર પણ થાય છે.
તબ તરસ તરે–તળિયે
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુનિ-અટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
૧૧
सायरु उप्परि तणु धरड तलि घल्लइ रयणाई। सामि सुभिच्चु वि परिहरइ सम्माणेइ खलाई ॥४ सागरः उपरि तृणम् धरति, तले क्षिपति रत्नानि । स्वामी सुभृत्यम् अपि परिहरति सम्मानयति खलान् ॥
સાસુ-સાગર, ૩mરિ–ઉપર, તળું–તખલું–તણખલાને. ઘર—ધારણ કરે છે. ત૪િ–તળે–તળિયામાં. બલીઘાલે છે. રથારૂં-રતનેને. સામિ–સ્વામી, દુમિ9–સારા સેવકને. વિ–પણ. વરિટ્ટર–પરહરે છે. સમાજોદુંસમ્માને છે–સન્માન કરે છે. વાડું -ખલ વૃત્તિવાળા લેકોનું અર્થાત લુચ્ચા લોકોનું સન્માન કરે છે.
_भिसि एद् वा ॥ ८।४।३३५॥ ત્રીજી વિભક્તિ બહુવચનનો મિત્ પ્રત્યય લાગ્યો હોય ત્યારે કારાંત નામના મકારને પુકાર વિકપે થાય છે.
+મિ-કુળદં–શુદ્િ, ગુnfહેં–ગુણે વડે. જવ+મિજૂ–૪વરવ+ર્દિઢવાવેદિં, સ્ટર્દૂિ -લાખો વડે. गुणहि न संपय, कित्ति पर फल लिहिआ भुंजति ।। केसरि न लहइ बोडिअ वि, गय लक्खेहि घेप्पंति ॥१० गुणः न संपदा, कीर्तिः परम् फलानि लिखितानि भुञ्जन्ति । केसरी न लभते बाडिकाम् अपि गजा: लक्षैः गृह्यन्ते ॥
ગુણો વડે સંપદા-લક્ષ્મી નથી મળતી, પર–પણ-કીર્તિ મળે છે ભાગ્યમાં જેવાં લખેલાં હોય તેવાં ફળો જેવો ભોગવે છે. જ્યારે કેસરી સિંહની બેદી કે કાણી કોડી પણ લાભતી–મળતી–ઊપજતી નથી ત્યારે હાથીઓને લાખ વડે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે–ખરીદવામાં આવે છે.
મરેલા સિંહની કશી કિંમત ઊપજતી નથી ત્યારે મરેલા હાથીની પણ ઘણી ઘણી કિંમત ઊપજે છે એમ લોકોમાં જાણીતું છે.
૩ઃ -ટૂ / ૮૪રૂરૂદા ઉપરનાં સૂત્રોમાં “સકારાંત નામના’ એ રીતે “બકારાંત' શબ્દ પછી વિભક્તિના અર્થને સૂચક હતો તેને બદલે અહીં “સકારાંત નામથી એ પ્રકારે મકારાંત શબ્દ પાંચમી વિભક્તિમાં બદલાઈ જાય છે, તેથી અહીં તેને પાંચમી વિભક્તિવાળો સમજો.
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
કારાંત નામથી લાગેલા પાંચમી વિભક્તિના એકવચન અતૂ-૪–ને બલે અપભ્રંશમાં હૈં અને ૐ એમ એ પ્રત્યયેા વપરાય છે, વચ્છ+સિ-વ+દે વદે વૃક્ષ પાસેથી
વચ્છ+ft-નઇ+જ્જુ-વચ્છતુઁ. યદુ ! વૃક્ષ પાસેથી ગ્રહણ કરે છે. હેંદી ભાષામાં પેસે છ તા હૈં ' એવા વાકયોમાં ૐ શબ્દને જે સે પ્રત્યય લાગેલ છે તે પ્રસ્તુત હૈં પ્રત્યય સાથે સરખાવવા જેવા છે,
6
,
वच्छ हे गृहइ फलई जणु कडु पल्लव वज्जेइ । तो वि महद्दु अणु व ते उच्छंगि घरेइ ||३१ वृक्षाद् गृहाति फलानि जनः कटून् पलवान् वर्जयति । तद् अपि महाद्रुमः सुजनो यथा तान् उत्सङ्गे धरति ॥
જણુ—માણસ- વૃક્ષ ઉપરથી ક્ળાને તે ગ્રહણ કરી લે કે-તેાડી લે છે • અને તે મૂળવાળાં વૃક્ષનાં કડવાં પાંદડાને લેતેા નથી. પાંદડાં ભલે કડવાં છે પણ સજ્જન–સુજન–પુરુષની જેમ તે મહાક્ષ, કડવાં પાંદડાંને પણ પેાતાના ખેાળામાં જ રાખે છે-જેમ સુજન માણસે।, કડવી પ્રકૃતિના લોકો તરફ પણ તિરસ્કારની નજરે જોતા નથી પણ રસ્નેહભાવે-સહાનુભૂતિની દૃષ્ટિએ-જુએ છે. તેમ વૃક્ષ પશુ કડવાં પાંદડાંને પણ ખેાળામાં જ રાખે છે.
૪૧૨ ]
સ્વસઃ ૐ || ડાકારરૂગા
અકારાંત નામથી લાગેલા પંચમી
બદલે અપભ્રંશમાં હૈં વપરાય છે.
વિભક્તિના બહુવચનના મ્યસ્ક્રૂ પ્રયયને
રિનિ+ચ-નિરિસિંદુ -ગિરિના શૃગા-શિખરા-ઉપરથી શિશુ,મ્ય:
दूरुड्डाणें पडिउ खलु अपणु जणु मारे |
जिह गिरिसिंगहुं पडिअ सिल अन्नु वि चूरु करे ||१२ दूराड्डयनेन पतितः खलः आत्मानं जनं मारयति ।
यथा शृगेभ्यपतिता शिला अन्यम् अपि चूरम् - चूर्ण-करोति
ટૂરાને તૃતી, વિલ. દૂર ઊંચે ઊડવાને લીધે ૩૩ પ્રથમા વિભ. વહુ પ્રથમા ત્રિભ, સવ્પણુ દ્વિતીયા વિભ. નળુ દ્વિતીયા વિભ‚ મારૂ ક્રિયાપદ વર્તમાનકાળ ત્રીજો પુરુષ એકવચન. નિર્દે-યથા અવ્યય. રિસિāં પાંચમી વિ ચિત્ર પ્રથમાં સિદ્ધ પ્રથમા, કાનુ દ્વિતીયા.વિ અવ્યય. વૃદ્વિતીયા. રૂ ક્રિયાપદ.
દૂર ઊંચે ઊડવાને લીધે નીચે પડેલ ખન્ન–દુ ટ-માણસ પેાતાને મારે છે અને ખીજા માણસને પણ મારે છે. જેમ પતનાં શિખરા ઉપરથી ગબડી પડેલ શલ્યાશિલા-પથ્થર-પેાતાને ચૂરે કરી નાખે છે અને બીજાને પણ ચૂરા કરી નાખે છે.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
(૪૧૩ Rા કુ-
દે વડ દાઝારૂ૩૮મા મકારાંત નામથી લાગેલા ષષ્ઠીના એકવચન -:–ને બદલે અપભ્રંશમાં યુ, થ્રો અને છું એ ત્રણ પ્રત્યય વારાફરતી વપરાય છે.
-તમજૂત–ત૭–તેના ત ઢોડું –-
તુદો -ટુ -દુર્લભના ટુર્સમસ્ય મુ–પર+૨-૨+ઠું-પારકાના–બીજાના પર મુળ+ Éમુત્ર+શું–
મુમુ-સુજનના. जो गुण गोवई अप्पणा पयडा करइ परस्सु । તનું હૃ ઝનુન સુદી વઢિ વિજ્ઞ સમાજ || ૧૩ यः गुणान् गोपते आत्मत्यान् प्रकटान् करोति परस्य । तस्य अहसू कलियुगे दुर्लभ य बलिम् करोनि सुजनस्य ।।
iાં પ્રથમા. ૧Jળ હિતાયા. ગોવરું ક્રિયાપદ ઘણા દ્વિતીયા. વય દિ૦ વરુ ક્રિયાપદ, પરભું વઠી તપુ ષષ્ઠ ૩ પ્રાથમા. વસ્ત્રિનુ સપ્તમી ટુ પડી. વ૪િ બીટ વુિં ક્રિયાપદ. સુમું પઠ્ઠી.
જે માણસ પોતાના ગુણોને ગુપ્ત રાખે છે–જાહેર કરતો નથી અને બીજાના ગુણોને પ્રગટ કરે છે–જાહેર કરે છે-તે કલિયુગમાં ન મળી શકે એવા સુજન, માણસને માટે હું મારું બલિદાન કરું છું.
ગામઃ ૐ ૮ જારૂરૂા. મકારાંત નામમાં લાગેલા ષષ્ઠીના બહુવચન યાને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં શું પ્રત્યય વપરાય છે.
ત+[>ciD+રું-તા-તણખલાંઓની 7ળાનામ્
તાળ પછી બ૦ તરૂડળી પ્રથમ મં િપ્રથમ જ વિ અવ્યય તે તુતીયા શ્રવ – સપ્તમી એકવ૦ વસંતિ ક્રિયાપદ અઠ્ઠ અવ્યય નg પ્રથમા ઠાિવિ સંબંધક ભૂતકૃ૦ ઉત્તર ક્રિયાપદ ગઢ, સટ્ટ અવ્યો રસરું અવ્યય. મતિ ક્રિયાપદ,
तणहं तइज्जी भंगि न वि ते अवङयडि वसति । अह जणु लग्गिवि उत्तरइ अह सह सई मज्जति ॥१४|| तृणानां तृतीया भङ्गी न अपि तेन अवटतटे वसन्ति । अय जनः लगित्वा उत्तरति अथ सह स्वयं मज्जन्ति ।
કૂવાને કાંઠે ઊગેલા તૃણની કોઈ ત્રીજી રીત નથી, તેથી તે કૂવાને કાંઠે રહે. છે. કાં તો તેને લાગીને–તેનો ટેકો લઈને માણસ કૂવામાં ઊતરે છે અને કાં તે તેમની સાથે પોતે કુવામાં મગ્ન થઈ જાય છે-બૂડી જાય છે–ડૂબી જાય છે.
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબનુશાસન
જૈન ધર્માંના પ્રતિક્રમણ સૂત્રમાં તત્વ સિદ્ધ ભાષા. કમન્નાયદ સર્વસાધુઠ્ઠું એવા જે પાચ નમસ્કાર આવે છે તેમાં તિદ્વં વગેરેમાં જે હૈં પ્રત્યય છે તે આ ષડ્ડીના બહુવચનને જ છે, તમા અરિહંત એટલે અરિહ તેાને નમસ્કાર,
હું ૨ રૂટૂ-૩૦ૢભ્યામ્ ||૮||૪||
રૂકારાંત તથા કારાંત નામથી લાગેલા પબ્દીના બહુવચનના જ્ઞાન્ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં હું અને હૈં એ એ પ્રત્યયેા વપરાય છે. સળી+ગામ-સળિ+હ-સfg-પક્ષીઓનું રાઝની નામ તહ+ગામ્-તહ+દું -સહજુ તરુઓનું વૃક્ષાનુ –વૃક્ષાની ઉપર-તળામ सउणिहुं पक - फलाइ । ળદિલજવચળાફ્ ||૧૫
दइवु घाव वणि तरुहुँ सो वरि सुक्खु, पट्ठ न वि देवं घटयति
तरूणाम् शकुनीनाम् पक्वफलानि । तद् वरम् सौख्यम्, प्रविष्टानि न अपि कर्णे खलवचनानि ।
વિધાતા પક્ષીઓ માટે વનમાં વૃક્ષેા ઉપર વાંકાં ળેા ઘડે છે–સરજે છે તે ઉત્તમ સુખ છે પણ માત્ર પેટ ભરવા માટે; કાનમાં જે ખલ માણસેાનાં વચને પ્રવિષ્ટ થાય છે તે ઠીક નથી અર્થાત ફળ ખાતે રહેવુ' સારૂ છે પણ મેણાંટૂણાં સાંભળ્યા કરીને અપમાન સાથે પેટ ભરવુ એ ઠીક નથી.
પ્રાય: ના અધિકાર હેાવાથી કાઈ કાઈ પ્રયાગમાં સપ્તમીના બહુવચનના મુદ્ ને બદલે પણ ૐ વપરાય છે.
3+મુ--3+દુ –જુદુ –યો:-બન્નેમાં તે તરફ. મને धवलु विरइ सामिअहो गरुआ भरु पिक्खेवि ।
ૐ િન નુત્તઃ ટુટુ સિěિ લેંડ્રોાિ રેવ । ૧૬
સ્વામીને—પેાતાના શેઠનેા-ભારે ભાર જોઈને ઉત્તમ બળદ ખેદ કરે છે. કે સ્વામીએ મારા એ ખંડ-ટુકડા-કરીને બન્ને દિશામાં બન્ને બાજુમાં–મને શા માટે ન જોતાઁ-ન જોડયો ?
નિમ્ય-કીનાં ફ્રે---ઃ ।।૮ાાા
કારાંત અને કારાંત નામથી લાગેલા પંચમી એકવચનના યૂ-ટ્રુત્તિ-તે બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં દે પ્રત્યય વપરાય છે. ચતુર્થીના તથા પંચમીના બહુવચનના સૂને બદલે ૐ' પ્રત્યય વપરાય છે અને સપ્તમીના એકવચન ફ્——િને બદલે દિ પ્રત્યય વપરાય છે.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
[૧૫ fસ––fજરિનરસિ–ગિરિ–નિરિ–પર્વત પાસેથી ઉમરેઃ
તરુ+8.સિ-+–જુદ્દે–વૃક્ષ પાસેથી કરો: --સમિખ્ય–સામ+ઠું-સામિડું–રવામીઓ પાસેથી વાચિ: કૂવાને કાંઠે ઊગેલાં ઘાસની બીજી કોઈ ભંગી–રીત-નથી તે કૂવાને કાંઠે રહે છે કાં તો માણસ તે ઘાસને પકડીને ઊતરી શકે છે અને કાં તો તેની સાથે કૂવામાં મગ્ન થઈ જાય છે-ડૂબી જાય છે–બૂડી જાય છે.
ત૬+ન્મ-તરડું–તદું-વૃક્ષો પાસેથી ત: '—િ-+-- ત્રિહિન્દુ -કળિયુગમાં વસ્ત્ર हुसि --गिरिहे सिला यलु, तरुहे फ घेप्पइ नीसावण्णु ।
घर मेल्लेपिणु माणुसहं तो विन रुच्चइ २ण्णु ।। १७ गिरः शिलातलम् तगेः फलाणिना गृह्य निःसामान्यम् । गृहम् मुश्या मनुष्याणां तद् अपि न रोचने अख्यम् ।।
માણસ પોતાનાં ઘર ચણવા સારુ પહાડ પાસેથી શિલાઓને–પથ્થરોને–મેળવે છે અને વૃક્ષો પાસેથી ખાવા સારુ ફળ મેળવે છે આ હકીકત સર્વ સામાન્ય છે તે પણ માણસોને ધર મેલીને-છેડીને--જંગલમાં રહેવું રુચતું નથી–ગમતું નથી અર્થાત ઘર ચણવા સારુ પહાડમાંથી પથ્થરો લાવવા અને ખાવા સારુ વૃક્ષો ઉપરથી ફળ મેળવવાં કબૂલ છે પણ જ્યાં પથરે છે અને ફળો છે તે જંગલમાં રહેવું માણસને રુચતું નથી. ૧૭ भ्यसू-तरूहु वि वकलु फलु मुणि वि परिहणु असणु लहंति ।
सामिहुँ एत्तिउ अग्गलई आयरु भिच्च गृहति ।। तरुतअः अपिवम्झाम् , फलं मुनिः अपि परिचानम्, क्षशणं लभते । स्वामिभ्यं अंताग्द अग्रलम्, आदर मृत्या गृणेन्ते ।
મુનિઓ વૃક્ષો પાસેથી પણ પહેરવા વહકલ-ઝાડની છાલ-મેળવે છે અને ખાવા માટે ફળો મેળવે છે તેમ નોકરી પણ પિતાના સ્વામી એવા શેઠિયાઓ પાસેથી પહેરવા સારુ કપડાં મેળવે છે અને પેટ માટે-ભોજન માટે–રોટલા મેળવે છે એમાં માત્ર એટલું આગળ છે એટલે વધારે છે કે શેઠિયાઓ પાસેથી નોકરને આદર મળે છે જયારે વૃક્ષો પાસેથી મુનિઓને આદરે કે એવું કાંઈ મળતું નથી.
अह विरल–पहाउ जि कलिहि धम्मु १८ धः अधु विरता प्रभाव अव । હવે આજકાલ કળિયુગમાં ધર્મને પ્રભાવ ઓછો જ છે-વિરલ જ છે.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર રાબ્દાનુશાસન
ગત 2: -અનુવારી |૮||૩૪૨॥
અકારાંત નામથી લાગેલા ત્રીજી વિભક્તિના એકવચન સ્રા ( ટા)ને બદલે અપભ્રંશભાષામાં ન વપરાય છે અને અનુસ્વાર પણ વપરાય છે.
૪૧૬]
વસંત+ટા-વવસંતે+ટા+વસંતેળ-પ્રવાસ કરતા-વડે પ્રવસતા
અનુસ્વાર−8+ટાટા ઢ′′—સ્વામી વડે ચચેતન
t
અનુસ્વારના પ્રયાગ સ્વર ઉપર જ થાય છે તેથી ટાને બદલે થયેલે અનુસ્વાર ર૬ ના ૬ ઉપર લાગેલે છે.
વરૂપું વનતંતેા ।। જુએ ૮।૪૩૩૩,
હું ૨સ્તુત: ||૮||રૂકશો
કારાંત અને કારાંત નમ પછી આવેલા ટાને બદલે અપભ્રંશ માળામાં એક હું, બીજો છ અને ત્રીજે અનુસ્વાર વપરાય છે.
છું—શિ+ટા-શિ+i-fing-અગ્નિ વડે અમિરા -વસંત+-ા-પત્રસંતે પ્રવાસ કરતા વડે—પ્રેવસત્તા અનુવાર-અશિ+ટા= ળ અગ્નિના અગ્નિ વડે
આ સૂત્રમાં નાનુસ્માતે વાળાન અરે સુત્તર પણ થાય અને ા અને અનુવાર એમ થાય એટલે કારાંત અને કારાત નામને હાને બદલે પણ લાગે તેવી એવાં રૂપે પણ રચાઈ શકાય.
अग्गिए ऊहउं होइ जगु, वाएं सोअलु तेम्व 1 जो पुणु अरिंग सीअला तसु उण्हत्तणु केम्व ॥२०
અગ્નિ વડે જગત ઊનું થાય છે અને તેમજ વાત વડે જગત શીતલ થાય છે. જો વળી, અગ્નિ વડે વસ્તુ શીતળ થતી હાય તે। પછી તે ઉષ્ણુ કેમ થાય? એટલે અગ્નિ વડે પણ ઠંડી થનારી વસ્તુ ગરમ કેવી રીતે થાય ? એટલે જો વસ્તુ અગ્નિ વડે પણ ઠંડી થતી હોય તે! તેને ગરમ કેવી રીતે કરવી ?
આ રીતે કારાંત નામનાં પણ ઉદાહરણા સમજી લેવાં. તડુ+-1-13+”-નરુત્તું-તરુવડે-ઝાડ વડે તળા
તડુ+17x+”—તy -
तरु+णा-तरूण
તદ્દ+ટા-ત-વૃક્ષ વડે
77
""
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ન્યથ પાર
[४७
નીચેના આ પદ્યમાં પિાળ રૂપમાં જ પ્રત્યય છે અને માિં રૂપમાં અનુસ્વાર प्रत्यय ले.
विप्पिअयारउ जइ वि पिउ तो वि तं आणहि अज्जु ।। अग्गिण दड्ढा जइ वि घर तो ते अग्गि कज्जु ।। २१ विप्रियकारक: यदि अपि प्रियः तद् अपि तम् आनय अद्य । अग्निना दग्धं यदि अपि गृह ततः तेन अग्निना कार्यम् ॥
એક સખી બીજી સખીને કહે છે-જે કે મારા પિયુ–સ્વામી–વિપ્રિય કરનારો છે—અણગમતું કરનાર છે–મને ગમતું કરનારા નથી તો પણ તેને આજે મારી પાસે તેડી લાવ. જો કે અગ્નિ વડે ઘર બળી જાય છે તે પણ તે અગ્નિ સાથે કામ તો પાડવું જ પડે છે.
सि-अम्-जस-शसां लुक ॥८॥४॥३४४॥ नाभने साना सि (प्रथमा मे०१०), अम् (द्वितीया मे०१०), जस् (प्रयमा ५०१०) सने शस् (द्वितीया ५०३०) प्रत्ययोना अपभ्रंश भाषामा ५ याय छे.
सिएह+सि-एह- सिना ।५ यथे। . से एषा थलि+सि-थलि- ,
यण स्थली मुणीसिम+सि-मुणीसिम-,
मनुष्य५९ मनुष्यत्वम् सामलि+सि-सामलि- ,
श्यामा श्यामला वम्महु+सि-वम्महु- ,
भ-भय-महेव मन्मथ: अम्वग्गा+अम्-वग्ग--2ी अम् नासो थयो. गाने-वागने-योराने वल्गाम् वकिम+अम्-वकिम- , ,
વકતાને–વાંકાપણને-ને
वक्रिमाणम् नेत्रना टाक्ष जस्निसिआ+जसू-निसिआ-सही जसून लो५ यया. निशित-तीक्षय-धा२६२ निशिताः खग्ग+जसू-खग्ग
मडो-तवारी खङ्गाः एइ+जस्-एई
मेया-ये एते ति+जम्-ति
त ते घोडा+जसू-घोडा
घोडा घोटकाः भ-२७
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
વા-નિમયસર+ા-નિમય-સા–અહીં શાને લેપ થયું છે. નિજક શરાને પોતાની
બાણોને નિશાન एइ ति घोडा एह थलि एइ ति निसिआ खग्ग । પશુ મુળ સિમ કાળી નો ન વિ વાક્ વા ર૨ જુઓ, ૮૪૩૩૦ છે
આ પદ્ય ૩૩૦માં સૂત્રમાં પણ દીર્ઘને દૂર્વ કરવાના અને સ્વને દીર્ધ કરવાના ઉદાહરણ માટે આવેલ છે. પણ પ્રેસની સરતચૂકને લીધે તે પદ્ય ત્યાં રહી ગયેલ છે, તે જ પદ્યને લેપને લગતાં ઉદાહરણ સમજવા સારુ અહીં આપેલ છે.
एते ते घोटकाः एषा स्थली एते ते निशिताः खगाः । अत्र मनुष्यता ज्ञायते य: न अपि-नैव-वालयति वल्गाम् ॥ जिव जिव वकिम लोअणहं निरु सामलि सिक्खेइ । तिव तिव वम्महु निययसरु खर-पत्थरि तिक्खेइ ।। २३ यथा यथा वक्रिमाणं लोचनानां निश्चितं श्यामली शिक्षते । તથા તથા મમ: નિઝારાનું વરyતરે તફાયતિ છે
જેમ જેમ શ્યામા–જુવાનડી–સ્ત્રી આંખની વાંકાઈને–આંખના કટાક્ષનેઆંખના સકારા કરવાની કળાને ખરેખર શીખે છે એટલે બીજાઓની સામે આંખના ચાળા કરવાનું શીખે છે તેમ તેમ કામદેવ, પિતાનાં બાણની અણીને તેજ કરવા ખરબચડો પથ્થર ઉપર બાણોને ઘસીને તીખાં કરે છે–તીક્ષણ અણીવાળાં બનાવે છે. એટલે કામદેવ, માનવ ઉપર આક્રમણ કરવાની તૈયારી કરે છે,
षष्ठ्याः ॥८॥४॥३४५॥ અપભ્રંશ ભાષામાં વઠી વિભક્તિનો પ્રાયઃ લેપ થાય છે. 13+ગા[–ાય હાથીઓના. અહીં મામુનો લેપ થયેલ છે. એથી પદ્યમાં રાજુi
પ્રયોગ ન થ પણ જાય એ જ પ્રયોગ થયો. संगर-सएहिं जु वण्णीअइ देक्खु अम्हारा कंतु । अइमत्तहं चत्तं कुसहं गय कुंभई दारंतु ।। २३ संगरशतैः यः वर्ण्यते पश्य अस्मदीयं कान्तम् । अतिमत्तानां त्यक्ताङकुशानां गजानां कुम्भान् दारयन्तम् ॥
સેંકડે સંગ્રામમાં જવાને લીધે જે વખણાતો આવેલ છે તેવા અમારા કંથને, અંકુશને નહીં ગણકારતા એવા ભદેન્મત્ત હાથીઓના ભસ્થળને ચીરી નાખતો-ફાડી નાખતો–દેખ–જે.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
પ્ર–આ સૂત્રને સમાવેશ ઉપરના સૂત્રમાં થઈ શકતો હતો એટલે સિ– ગર્-રાજૂ
પછીનાં સુંઠ્ઠ એમ સૂત્ર રચવાથી કામ સધાતું હતું તોપણ આ સૂત્ર જુદું
કેમ કર્યું ? ઉ૦–ઉપરનું સુત્ર વ્યાપક છે એટલે તે તમામ પ્રયોગોમાં લાગે છે, જ્યારે આ સૂત્ર ફકત પ્રયોગોને અનુસરીને જ ચાલે છે એથી આ સૂત્ર પ્રમાણે તો કોક કેક જ પ્રયોગમાં વક્કીનો લેપ થાય છે પણ એકેએક પ્રયોગમાં આ નિયમ લાગત નથી' તે હકીકતને સૂચવવા સારૂ ૩૪૪ મા સૂત્રથી આ ૩૪૫ મું સૂત્ર જુદું કર્યું છે.
ગામ બસ હો !ાછારૂછદ્દા સંબોધનના બહુવચનના નો અપભ્રંશ ભાષામાં હું જાય છે.
૮૪૩૪૪ માં મૂત્રથી ન ને લેપ જ થવાને પ્રસંગ હતો તેથી આ સૂત્ર કર્યું છે. અર્થાત સંબોધનમાં ગત્ ને “દો” પણ થઈ શકે છે.
તાળ+ન-તરુ+હો–તદાહો ! હું તરૂણે-જુવાનડાઓ! તાળ ! તકુળ+%-તફુનિ+–તદુનિટ્ટો ! હે તરુણીઓ-જુવાનડીઓ ! તદુષ્યઃ ! तरुणहो ! तरुणिहो ! मुणि मइ 'करहु म अप्पहो घाउ' । તા: ! તન્યૂ: ' જ્ઞાતિ મયા “વરત–કુહત–માં મન: ઘાત” || ૨૪
હે તરુણ-જુવાને ! હે તરુણીઓ-જુવાનડીઓ ! મારી જાણમાં એમ આવેલ છે કે તમે આત્માને ઘાન–આતમઘાત–ન કરે.
ઉમરૂ-જુપર Éિ liટકારૂ૪૭થી તૃતીયા વિભક્તિના બહુવચન મિલૂ ને બદલે અને સપ્તમી વિભક્તિના બહુવચનના મુન્ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં હું વપરાય છે,
ગુખ+મિ-પુન+ર્દિ–ગુnfહં–ગુણો વડે ગળેઃ મ+શુ++f–મહું–માર્ગોમાં બાપુ તિ+નુ+તિ+-ત્રણેમાં ત્રિપુ
ન સંચ, વિત વર ! જુઓ, ૮૪૩૩૫ || માર િનવું મારી મmર્દિ તિર્દિ વિવાદ . ૨૫ भागीरथी यथा भारती मार्गेषु त्रिषु अपि प्रवर्तते ।
જેમ ભાગીરથી સ્વર્ગલેક, મર્યલોક અને પાતાળલેક એમ ત્રણેના માર્ગોમાં પ્રવર્તે છે–એ ત્રણેના માર્ગોમાં વહેતી રહે છે તેમ ભારતી–સરસ્વતી–પણ ત્રણેના યાગેમાં પ્રવર્તે છે–વહેતી રહે છે.
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૦]
ાલિગી નામ—
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
થિયાં ગત-રસો: ઉદ્–ોર્ ।।૪ારૂ૪૮ના
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગેલા પ્રથમાના હુવચનના સ્ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ૩ અને એ વપરાય છે. અને દ્વિતીયાના બહુવચનના વ્ તે બદલે પણ પત્રશ ભાષામાં૩ અને ો વપરાય છે.
સૂત્રમાં ઉદ્દેશ્યમાં તથા વિધેયમાં વિભકિતનાં વચને તે ભેદ છે એટલે જે વચન ઉદ્દેશ્યનું છે તે જ વચન વિધેયનું નથી તેથી અનુક્રમ ન કરવા.
સૂત્રના નિર્દેશમાં જ્યાં ઉદ્દેશ્યમાં અને વિધેયમાં સંખ્યા સરખી હોય અને વચન પણ સરખાં હોય ત્યાં અનુક્રમ સમજવાના છે એવા વ્યાકરણ શાસ્ત્રને નિયમ છે. આ સૂત્રમાં ગયૂ સોઃ એ ષષ્ઠીનુ દ્વિવચન છે અને સ્ત્રોત એ પ્રથમાનુ એકવચન છે.
|
આ સૂત્રમાં 'જ્ઞયૂ-રાસો:’ એ દ્વિવચન છે અને નવૂ અને સૢ એમ એ પ્રત્યય હાવાથી તેમની બે સંખ્યા છે તથા એ ઉદ્દેશ્ય વચન છે અને ‘–સ્રોત' એ વિધેય વચન છે, તેમાં પશુ –સ્રોત એમ બે સાંખ્યા છે પણ –સ્રોત એ એકવચન છે તેથી આ મૂત્રમાં ઉદ્દેશ્યમાં અને વિધેયમાં સંખ્યા સરખી હાવા છતાં માગળ જણાવ્યા પ્રમાણે વિભક્તિનાં વચન સરખાં નથી એટલે ગર્તા ૩ અને શય્ તે ો થાય એવે; અનુક્રમ થઈ ન શકે એવી હકીકત જણાવવા માટે આચાયે લખ્યુ છે કે, આ મૂત્રમાં વિભક્તિનાં વચનના ભેદ હાવાથી અનુક્રમ લેવાને નથી.
નર્
મધુ+િનસ-યુ+િ-ચંગુહિલ-આંગળીએ નરિયા+જ્ઞસ્-પરિચા+૩-નરિયા-જર્જરિત-ગળી ગયેલી,
મહિલ ઝરિયામો નદેન / જુઓ, ૮૧૪ા૩૩૩||
शस्
પુંસ→ા+રામ્-મુદ્રસ=11+૩-સુંસવૃંગાઙ—જેનાં સવ અંગેા સુદર છે એવી વિલાસિનીઓને-વૈશ્યાએને જોતા રહેનાર એના
सुंदरसव्यंगाओ विलासिगीओ पेच्छंताण २६
सुन्दरसर्वाङ्गाः विलासिनी: प्रेक्षमाणानाम् ।
:
વિજાસિળી+રામ–વિ સિળી+૩-વિસિળી૩-વિશ્વાસ કરનારી માને
સુંદરસનું પાનાવૈં-કુંવરસના+ગો-મુસëાઓ-સર્વા ગ-સુ દરતે-સુ ંદર આને વિાસિની+રાસ્-વિરુસિળી+ગો-વિાસિળીઓ-વિલાસવતા સ્રીબાને-વૈશ્યાએતે
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
ટઃ ૬ ।।૦૪।૨૪।
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગલા ટા ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ચંદ્રિમા+ટા-ચંતિમ+-ચૂંઢિમ-ચદ્રિકા વડે. ન્તિ+ા-ન્તિ ્-કાંતિ વડે
निअ - मुह - करहिं वि मुद्ध किर अंधारइ पडिपेक्खर । સતિ-મંક-ચંતિમ પુછુ ારૂ ન પૂવૅ તેવુTM ? | ૨૭ निजमुखकरैः अपि मुग्धा किल अन्धकार के प्रतिप्रेक्षते । શિમ ----ન્દ્રિયા પુન; ર્જિન મૂળે પતિ ? ॥
મુગ્ધ સ્ત્રી પેાતાના જ મુખનાં કિરણેાના પ્રકાશ વડે પણ અંધારામાં સામેની વસ્તુને ખરેખર જોઈ શકે છે તેા પછી જ્યારે ચંદ્રમંડળની ચંદ્રિકા ફેલાયેલી હોય ત્યારે વળી દૂર દૂર કેમ ન દેખી શકે ?
जहिं मरगयकंतिए संवलिअ १२८ - यत्र मरकतकान्त्या संवलितम्
જ્યાં મરકતની કાંતિ સવલિત-મિશ્ર દેખાય છે.
એ જ રીતે આ નીચેનાં બીજા ઉદાહરણે। સમજી લેવાં— ધેનુ+ટા-ધેનુ+-ધેનુ ધેન વડે-ગાય વડે પેન્વા નવી+ટા-નવી+--નફી-નદી વડે રચા 7દૂટા-વહૂઁ+પ-ટૂ૬-વ વડે વજ્જા
મુ-ત્ત્વો દે લાખની
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગેલા પઠ્ઠીના એકવચન સ્ક્રૂ અને પંચમીના એકવચન ત્તિ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં હૈ વપરાય છે.
નીચેના બધા શબ્દો સાથે જોડાયેલ સુઇ શબ્દના અર્થ અવ સમજવાને છે.
,,
12
47
૩૬૦મલ્લા+પ્-માનન્દે નાકે શરીરના મધ્યભાગવાળીનું-પાતળી કેડવાળીનું ૦ વિરા+ટૂ--વિર+હે-ગ પરદે-માલનારીનુ
૦રોમા+િટ ્રોમાહિ?-રોમા?િ-રામાવલીવાળીનું
વ્હાસા+ર્-દાસ+દ્દે દામઢે હાયવાળીનું
-
મરુદ્દ 'તિમા+મ્-અ તિમ+હે-મત્કૃતિથે-નહિ પામતીનું
..
11
79
21
.
થાય છે.
---
•નિવાસા+ટૂ-નિવાસ+દ્દે-નિવાસથે—નિવાસવાળીનું ધળા+ચ્-ધળ+રે-ધળ.–ધયાનું-ધણીયાણીનું–સ્ત્રીનુ મુદ્દા+સ્~મુદ્ર.મુદ્ધ હૈ-મુગ્ધ સ્ત્રીનું
[sr
C
થે '
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
સિ–વા+રિ–વાદેવા–બાલાથી. તુ–મદે તુ–-વંવિઘે ! તુ છે–––ોમાવ િતુચ્છ–રા તુછયર–દાસ ! fમન્વયનું પ્રતિબદ્દે તુચ્છ––વમા–નિવાસદે | ૨૯ अन्नु जु तुच्छउँ तहे धणहे तं अक्खणह न जाइ । कटरि थणतरु मुद्धाहे जे मणु विच्चि न माइ ॥ 30 तुच्छमध्यायाः तुच्छ जल्पनशीलायाः । तुच्छअच्छरोमावल्या: तुच्छराग ! तुच्छतरहासायाः । प्रियवचनम् अथवा प्रियवदनम् अलभमानायाः तुच्छकायमन्मथनिवासायाः ॥ अन्यत् यत् तुच्छक तस्या धन्यायाः तत् आख्यातुन याति । कटरे स्तनान्तरम् मुग्धिकाया: येन मन: वमनि अथवा मध्ये न माति ।।
કોઈ સખી નાયકને કહે છે કે હે તુકરાગ:- રાગવાળા ! તેં રાગ છે કર્યો તેથી તારી પ્રિય સ્ત્રીને આમંત્રણ ન આપ્યું, એને લીધે એ સ્ત્રીનો મધ્યભાગ કેડનો પ્રદેશ–ખૂબ પાતળો બને છે, તેણે હવે ઘણું ઓછું બોલે છે–ખેદને લીધે તેને વધારે બોલવું ગમતું નથી. અચ્છી રોમરાજી તુચ્છ થઈ ગઈ છે–પહેલાં
જે રોમાંચ થતો હતો તે હવે ઓસરી ગયો છે. હાસ્ય પણ વધારે છું થઈ ગયું છે. પિરવચનુ એટલે પ્રિયના વદન–મુખ-ને અથવા પ્રિયના વચનને તેણી પામતી નથી. તેણીના તુ છ–પાતળા-શરીરમાં કામદેવને નિવાસ તો છે જ. આમ તેનાં બધાં અંગે તુચ્છ-પાતળાં-દુર્બળ થઈ ગયાં છે અને વળી, બીજુ જે તેણીનું તુ–પાતળું થઈ ગયું છે તે કહ્યું જાય તેમ નથી–તે કહી શકાય એમ નથી. આશ્ચર્ય એ છે કે તે મુગ્ધ સ્ત્રીનાં બે સ્તનો વચ્ચે ખાલી ભાગ એવો તુરછ– સાંકડ-થઈ ગયેલ છે કે જેથી એ સાંકડા ભાગની વચ્ચે તેણીનું હૃદય-મન-માઈ શકતું નથી. ઉપર જણાવેલ સ્ત્રીનું સ્તનાંતર–બે સ્તનો વચ્ચેનું અંતરું-ઘણું જ સાંકડું હોવાને લીધે તેણીનું મન-હૃદય-તેમાં સમાઈ શકતું નથી અર્થાત તેણીનું હૃદય તેના બે સ્તનો વચ્ચેના માર્ગમાં વિશેષ ઉછાળા મારે છે-એટલે હૃદયના ધબકારા વધી ગયા છે અર્થાત હૃદય બહાર નિકળવા મથતું ન હોય?
આ દેહામાં કાર અવ્યય છે અને તે “આશ્ચર્ય અર્થનું સૂચક છે. फोडे ति जे हिय अपण ताहं पराई कवण घण ? ।
વેગડું હોમ ! વાદ્દે કાયા વિરમ થા || ૩૧ स्फोटयन्ति ये हृदयम् आत्मीय तेषां परकीया का घृणा-दया । ગલત ઢો: ! યાત્મના વાયા: ગાતા વિષ: તા: |
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
૪૩
શરીરમાં જ્યાં હૃદયનુ સ્થાન છે તે ભાગમાંથી જ સ્તને બહાર નીકળ્યા એટલે આ નીચેના દોહામાં આવી કલ્પના કરેલ છે~~
હું લેકે ! જે સ્તતા પેાતાના જ હ્રદયને ફાડી નાખીને બહાર આવેલ છે. તેમને પરાઈ પારકાતી–બીજાની—યા શેતી આવે ? માટે તમે પેાતે જાતે જ તે બાલાથી–જુવાનડીથી—યેતો અર્થાત્ તમે પાતા વડે પેાતાની જાતને સંભાળી રાખજો. કારણ કે હવે ખાલાનાં સ્તને વિષમ થઈ ગયાં છે–વિશાળ થઈ ગયાં છે–મર્યાદા બહાર ગયાં છે.
ચર્-ગામો: દુઃ ગાગરૂપી
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગેલા પાંચમી બહુવચનના સૢ ને બદલે અને પછી બહુવચનના મામૂ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ુ પ્રત્યય વપરાય છે.
વયંસિયા+મ્યમ્--વયંસિઅ+દુ-વયંસિ‰ાઁ-સરખી ઉમરની સખીઓથી વયસ્યામ્ય: વયંસિયા+મામ્-વયંસિઞ+દુ-ચંતિઞદુ-સરખી ઉંમરની સખીઓની વચ્ચે
वयस्यानाम्
भल्ला हुआ जु मारिआ बहिणि ! महारा कंतु । लज्जेज्जंतु वयंसिअहु जइ भग्गा घरु एंतु ॥ ३२ મદ્ર મૂત થતુ મારિત: નિત્તિ ! મય જાન્ત: अलजिष्ये वयस्यानां यदि भग्नः गृहम् ऐयत् ॥
જેણીના પતિને યુદ્ધમાં મારી નાખવામાં આવેલ છે તેણી પેાતાની સખીને કહે છે—હું બહેન ! ભલું થયું કે, મારા પતિ લડાઇમાં જ ભરાઈ ગયા— મારા પતિને લડાઈમાં જ મારી નાંખવામાં આવ્યા. જો મારા પતિ લડાઈમાંથી ભાગીતે ઘર તરફ્ આવત તા હું સરખેસરખી વયવાળી સખીઓથી કે સખી વચ્ચે લાજી મર્ત-શરમની મારી મરી જાત.
4
આ દોહામાં ‘ જીજ્ઞેત્રંતુ ' અને · તુ ' એ અને ક્રિયાપદા ક્રિયાતિપત્તિનાં રૂપે છે. જુએ ૮।૩।૧૮૦)
ઢે છે ।।૮।।૧૨।
સ્ત્રીલિંગી નામને લાગેલા સપ્તમીના એકવચન ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ઉર્દૂ પ્રત્યય વપરાય છે.
મહિ+f---મહિદ્દેિ-મહૅિન્દુિ-મહિમાં-પૃથ્વીમાં-પૃથ્વી ઉપર-જમીન ઉપર. એ જ રીતે બીન ઉદાહરણા આ પ્રકારે સમજી લેવાં.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
+દિ-પદ-હિ-ગંગામાં. ઘg+f–ઘg+દ–વેદિ–ધેનમાં–ગાયમાં. નારી+f–નારી+દ–ાર દિ––નારીમાં. વદૃઢ-વહૂદિ-વહૂદિ–વદુમાં. वायसु उड्डावतिअए पिउ दिट्ठउ सहस ति । अद्धा वलया महिहि गय अद्धा फुट 'तड' ति ।। ३३ वायसम् उड्डाययन्त्या प्रियः दृष्ष्टक: सहसा इति, अर्धानि वलयानि मह्यां गतानि अर्धानि स्फुटितानि 'तड' इति ।।
આંગણામાં કાગડાને “કા કા' કરતો જોઈને તે કાગડાને ઉડાડતી કેાઈ સ્ત્રીએ એકદમ–અચાનક–પિતાના પ્રિયને આવતો દીઠે-જેયો. તેને જોતાં જ તે સ્ત્રીનાં અડધાં બલેયાં જમીન ઉપર પડી ગયાં અને બાકીનાં અડધાં તડ' દઈને તુટી ગયાં. કાગડાને ઉડાડનારી સ્ત્રી પ્રિયના વિરહથી વિશેષ દુબળી થઈ જવાને લીધે તેના હાથ એટલા બધા પાતળા થઈ ગયા હતા જેથી તેના અડધાં બયાં સરકીને નીચે પડી ગયાં અને અચાનક પ્રિયને આવતો જોઈને તેને એટલે બધા હરખ થવાથી તેના હાથનું કાંડું ફૂલી જતાં, એ હાથ ઉપરનાં બાકીનાં અડધાં બયાં સાંકડાં પડવાથી તેમાં હાથ ન માતાં “તડ દઈને તૂટી ગયાં
આ દેહામાં વાવંતિમણ એ પદને તૃતીયા વિભક્તિવાળું સમજવું અને એ પદને દિલનો કર્તા માનીએ ત્યારે તેની તૃતીયા વિભક્તિ છે અને ઉડાડતીનાં બયાં' એવું સમજવું હોય ત્યારે તે પદને છઠ્ઠી વિભક્તિવાળું સમજવું. તથા “ઉડાડતી હતી ત્યાં તો એવો અર્થ ધટાવવો હોય ત્યારે એ પદને સપ્તમીનું એકવચન પણ સમજી શકાય. નપુંસકલિંગી નામ
સ્ત્રી નટૂ-રાસોઃ ૮૪રૂપરા નપુંસકલિંગવાળાં નામને લાગેલા પ્રથમાના બહુવચનના નમૂને બદલે અને દ્વિતીયાના બહુવચનને શરૃ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં શું વપરાય છે.
મ૩િ૪+ગ –-ગનિરંકગરિર–ભમરાઓના ટોળેટોળાં મક્કા-મહંમકું–કમળોને. રિયડા –રિki3+રં–રિબંડારું–હાથીનાં કુંભસ્થળને મેરિ-સબ ધક ભૂતકૃદંત–મેલીને–છોડીને
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
૪િ૨૫
મહેંતિ–ક્રિયાપદ-ઇરછે છે ટાઇ ૧૧૨. कमलई मेल्लवि अलि-उलई करिगडाई महति । असुलह एच्छण जाहं भलि ते ण वि दूर गणंति ।। ३४ कमलानि मुकत्वा अलिकुलानि करिगण्डान् महन्ति-वा-छन्ति ।
असुलभम् एषितुं येयां स्वभाव: ते न अपि दूर गणयन्ति ॥ ભમરાઓનું ટોળું પાસેનાં કમળને મેલીને-હોડીને-હાથીઓનાં મદથી ભરેલાં-પણું દૂર રહેલાં કુ ભસ્થળોને ઇચ્છે છે. જેઓ અસુલભ વસ્તુને મેળવવાના આગ્રહી હેયએવી જ ટેવવાળા હોય–તેઓ “વધારે દૂર જવું પડશે” એવી વાતને ગણકારતા નથી; અર્થાત્ એવા રસિક લોકોને મન દૂરને કે નજીકને કાઈ હિસાબ જ હોતો નથી.
कान्तस्य अत उं सि-अमोः ॥८।४।३५४॥ જે નપુંસકલિંગી નામને છેડે વા છે એવા નામને લાગેલા સિ પ્રત્યયને અને અમ પ્રત્યયને અપભ્રંશ ભાષામાં 8 થાય છે.
તુ-તુચ્છમણ-તુચ્છકં–સિ ને લાપ, જુઓ ૮૪૩૪૪. મન–મમર્મમ–માવું–મમ્ ને લેપ, જુઓ , પ્રવૃત–પરિમ+મમ્સરમાં
, , મનુ તુરછર્યું તે પળ ! જુઓ, ૮૩૪૩૫૦ || भग्ग देक्खिबि निअय-बलु पसरिअउ परस्सु । उम्मिलइ ससि-रेह जि करि करवालु पिअस्सु ॥ ३५ भग्नक दृष्टा निजकबल प्रसृतक परस्य । उन्मिलति शशिरेखा यथा करे करवाल: प्रियस्य ।।
પોતાના લશ્કરને ભાંગેલું કે ભાગી ગયેલું દેખીને અને પરશું-શત્રુના લકરને ફેલાયેલું દેખીને બીજના ચંદ્રની કલાની જેમ પ્રિયના હાથમાં તલવાર ઝગમગી રહી છે–ચમકી રહી છે. સર્વાદિ સર્વનામ
સ ઃ હાં ઢાકારૂપ સર્વારિ-સત્ત વગેરે-મકારાંત નામને લાગેલા પંચમીનાએકવચન સિને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં સ્ાં પ્રત્યય વપરાય છે.
ગ–૩ સિ–ગઠ્ઠાં–ગદાં-જ્યાંથી
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
ત+૩-તાં–તદાં-ત્યાંથી
++સિ–+હાં-હાં-ક્યાંથી નાં તડ ગા–જ્યાંથી થતો આવેલો ચરાત્મન્ માત: તદ્દાં તર સામા–ત્યાંથી થતો આવેલ તમામ્ મવન ભારત: હાં તક –ક્યાંથી થતો આવેલે વાત્ મગનૂ માત
શિમા હિ વ ૮૪ રૂદ્દા સર્વાતિમાં ગણાવેલા સકારાંત વિદૂ શબ્દને લાગેલા પંચમી એકવચન સિને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં રૂ (f) પ્રત્યય બોલાય છે. મ્િ-+--+> વિશાથા–શા હેતુથી—શા કારણને લીધે અથવા ક્યાંથી.
कस्मात् जइ तहो तुट्रिउ नेहडा म. सहुँ न वि तिल-तार ! । तं किहे वंकेहि लोअणेहि जोइज्जउँ सय-वार ॥ ३६ यदि तस्य त्रुटितः स्नेहक: मया सह न अपि तिलतार !। તત રમાત્ વ ચોત્ર: ઘટશરૂવારાનું !
હે તિલતાર !—જેની આંખની તારા-કાકી-તલ જેવી સ્નિગ્ધ છે—જેની આંખમાં સ્નેહ છે એવા–હે દિલદાર ! જે મારી સાથે તેનો સ્નેહ નથી તૂટયો તો મારા તરફ સેંકડેવાર વાંકી-કટાક્ષમય-નજરો શા માટે ફેરવવામાં આવે છે–એવી ખીલી નજરો વડે હું શા માટે વાર વાર જેવાઉ છું.
આ દોહામાં વપરાયેલ નિતાર શબ્દ સાથે ભાષાનો “ દિલદાર' શબ્દ સરખાવવા જેવો છે.
કે હિં ઢાકારૂપળા સર્વાઢિ નકારાંત નામને લાગેલા સપ્તમીના એકવચન gિ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં હું પ્રત્યય બેલાય છે.
1–1 –=fહેં-જ્યાં દિન ત–ત+ર્રિ–તરિં–ત્યાં સક્રૂિ – gઠ્ઠ–gar–-એકમાં મન
+– મન્ન+દં–કાદં–બીજામાં મર્યામિન +–+રિંટિં–કહીં-કથા દિન
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુકૃષિ-આઇટમ અડયાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૨૭
हि 'कप्पिज्जइ सरिण सरु छिज्जइ खरिंगण खग्गु । तहिं तेहइ भड-घड-निवहि कंतु पयासइ मग्गु ॥ यत्र कल्प्यते-कृत्यते-शरेण शरम् छिद्यते खनेन खड्गः । तस्मिन् तादृशे भटघटानिवहे कान्त: प्रकाशते मार्गम् ।
જે રણસંગ્રામમાં બાણ વડે બાણું કપાય છે તથા ખાંડા વડે ખાંડું છેદાય છે તેવા પ્રકારના સૈનિકોની ઘટાવાળા ટોળામાં–તેવા પ્રકારના સૈનિકોની ભારે ભીંસવાળા તે રણસંગ્રામમાં-કંચ માર્ગને પ્રકાશિત કરે છે એટલે તેવી કાપાકાપીની ભીડમાં પણ તે માર્ગને કાઢતો ચાલ્યા જાય છે.
एकहिं अक्खिहिं सावणु, अन्नहिं भद्दवउ । माहउ महिअल-सत्थरि, गंड-स्थले सरउ ॥ ३८ अंगिहिं गिम्हु, सुहच्छीतिलवणि मग्गसिरु । तहे मुद्धहे मुह-पंकड़ आवासिउ सिसिरु ।। ३९ एकस्मिन् अक्ष्णि श्रावणः अन्यस्मिन् भाद्रपदः । माघक: महितलम्र तरे गण्डस्थले शरत् । अङ्गे ग्रीष्मः सुखासिकातिलवने मार्गशिराः । तस्य। मुग्धाया मुखपजे आवासित: शिशिरः ।
વિજોગણ નારીની એક આખમાં શ્રાવણ-વર્ષાઋતુ-અને છે બીજી આંખમાં ભાદરવો–શરદ–છે એમ બન્ને આંખમાંથી પાણી ટપક્યા કરે છે. પથારીમાં–મહિનળભેંયતળ–ઉપર બિછાવેલ પથારીમાં એટલે ભયપથારીમાં મહામાસ-શિશિરછે, ગાલ, કાંસના ફૂલની પેઠે ફિક્કા પડી ગયેલા છે તેથી ત્યાં–ગાલની આસપાસના ભાગ ઉપર–શર૬ ઋતુ છે. અંગમાં કામનો તાપ છે તેથી ત્યાં ગ્રીષ્મ-ઉનાળો–છે. સુખાસનરૂપ તલના વનમાં ભાગારહેમંત-છે એટલે જેમ માગશર મહિનામાં તલનાં વન બધા જ વઢાઈ જાય છે તેમ આ વિયોગી મુગ્ધા સ્ત્રીના સુખાસનનેસુખે બેસવાની સ્થિતિને-ઉચ્છેદ જ થઈ જ થી–સુખને નાશ થઈ જવાથી તે થરથરતી રહે છે–તેથી તે-મુગ્ધા સ્ત્રી-ના મુખકમળ ઉપર શિશિર ઋતુને આવાસ છે એટલે તે મુગ્ધા સ્ત્રીનું મુખડું કરમ િઈ ગયેલ છે. ૧. સં૦ પૂ–––જાદૂ ધાતુ સાથે ૬ રૂ૫ની સરખામણી કરી શકાય પણ ૨૬
ના અર્થ સાથે “કાપવા અર્થનો મેળ બેસે નહીં. તેમ છતાં Iટાકારપેલા સૂત્ર પ્રમાણે ધાતુના અનેક અર્થો હોય છે' એ ન્યાયે કરચતે પદ પણ વાપરી શકાય. વાહમામદાર કોશમાં ૬-૬ ધાતુને અથ કાપવું' પણ આપેલ છે તેથી અહીં શિષ્યતે પણ બતાવેલ છે.
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
આ પદ્યોમાં વિજોગણ સ્ત્રીના શરીરમાં વર્ષા, શરદ, ગ્રીષ્મ, માગશર માસ એટલે હેમ ત અને શિશિર એમ પાંચ ઋતુએ દેખાય છે એટલે આનંદદાયી વસંત સિવાયની બધી ઋતુએ વરતાય છે એમ બતાવવામાં આવેલ છે.
નીચેના દેહામાં સ્ત્રીના દુ:ખની પરાકાષ્ઠા બતાવેલ છે :
દિયા ! ટ્ટિ ‘તઃ’ત્તિરિ વાવવું. જા । देवखरं यविहि कहि ठवर पई विणु दुक्खसयाई ? ।।
સૂર્ય ! છૂટ ‘તક’ કૃતિ હત્લા હ્રારુપે નિમ્ ? । पश्यामि हतविधिः कुत्र स्थापयति त्वां विना दुःखशतानि ॥
૪૨૮]
હે હ્રદય ! આવી દુઃખમય દશામાં તું ‘તડ’ કરીને-તડ’ દઈને ફૂટી જા. હવે કાલક્ષેપ કરવાથી શું ?–વિલંબ કરવાર્થો શુ ? હું બેઉં છું કે તે હત-કાળમુખા વિધિ—તારા વિના સેંકડા દુ:ખાતે કયાં સ્થાપન કરે છે? કયાં રાખવાના છે?
ચત્—તત્—વિમ્મ્યઃ ૩૧: રામુ: નવા ૫૮ાારૂખા
સર્વાદિમાં આવેલા યંતૂ, તત્ અને fÇ શબ્દો પછી આવેલા પી એકવચન ૩બ્લ્યૂ ને ખલે અપભ્રંશ ભાષામાં જ્ઞાસુ-૩ાસુ—વિકલ્પે વપરાય છે. યત્−1+૩-ભૂ-1+ઞાનુ-નાયુજેને, જેનું ચર્ચ તત્-૧+s•સૂ-ત+ઞાનુ~તામુ-તેને, તેનું તત્ત્વ મૂ-+3K-T+ઞામુામુ-કાને, કેાનું દ્રશ્ય
જંતુ મહાર, દરિ ! સત્રે ! નિન્દ્વ રસરૂ નામુ | अत्थिहि सत्थिहि हत्थिहि विठाउ वि फेडइ तासु || ३८ પ્રાન્ત: મનીય: હૈ અરે ! સહિ ! નિશ્ચયન ટુતિ ચહ્ય । શ્રĂઃ અથવા યે: શત્રે; અથવા શાસ્ત્ર, દ્દશ્તે: અથવા સ્ટિમિ: ષિ સ્થાયस्थानम् अपि स्फेटयति तस्य ॥
પેાતાના પતિનું ગૌરવ કરતી કેાઈ સ્ત્રી પાતાની સખીને કહે છે—હે અલી સખી ! મારા કંથજેના ઉપર ની-ખરેખર− ુઝે છે તેના રહેવાના સ્થાનને અથવા લેાકામાં તેણે મેળવેલ સ્થાનને તેની પ્રતિષ્ઠાને-ધન વડે અથવા અત્રે વડે, શસ્રો વડે—હથિયારશ વડે—અથવા શાસ્ત્રો વડે~શાસ્ત્રાર્થ કરીને—વાદવિવાદ કરીને-અને છેવટે પેાતાને હાથે અથવા પેાતાના હાથીએ વડે પણ ફ્રેંડી નાખે છે-તાડી નાખે છે અથવા નીચુ' કરી નાખે છે.
जीविउ कासु न वल्लहउ धणु पुणु कासु न इछु । ૉળિ ત્રિ અવસ્તર નિયમિતિ-સમ નળફ વિસિન્ડ્રુ ! ૩૯
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાયચતુર્થ પાદ
[૪૨૯
जीवितं कस्य न वल्लभकं धनं पुनः कस्य न इष्टम् । द्वे अपि अवसरे निपतित तृणसमे गणयति विशिष्ट: ।।
જીવન કોને વહાલું નથી ? વળી, ધન કેને ઈષ્ટ્ર-પ્રિય-નથી ? પણ એ બન્નેને એટલે જીવનને અને ધનને વખત આવતાં વિશિષ્ટ મનુષ્ય તણખલાં જેવાં સમજે છે અર્થાત એવો કઈ વખત આવી પડે–એવો કોઈ પ્રસંગ આવી પડે ત્યારે તે બન્નેને વિશેષ શિષ્ટ મનુષ્ય, એ બન્નેને વળગી રહેતો નથી પણ તણખલાં સમાન સમજીને–વાસકુસ જેવાં માનીને-છેડી દે છે.
સ્ત્રીલિંગી એવા ચતુ, તત્વ અને વિષ્ણુ શબ્દોને લાગેલા ષષ્ઠીના એકવચન . ૪ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં મહેન્દ્ર પ્રત્યય વિક૯પે વપરાય છે.
– ૩ન્–ના+–જેણીનું સત્—તા+ –તા+અદ્દે— –તેણીનું.
-+-+- કેણીનું. નરે જે ચહ્યા: સંવધિ જેણીના સંબંધનું તણે ર૩ તા: સંધ નેણુના સંબંધનું દે તેવું થા: સંવધિ કેણીના સંબંધનું
यत्-तदः सि-अमोः | त्रं ८॥४॥३६०॥ fણ અને મમ્ પ્રયા લાગેલા હોય તો સર્વાદ ચત્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં વ્ર રૂપ વિકપે વપરાય છે તથા અને મમ્ પ્રત્યય લાગેલા હોય તો સર્વાદિ તત્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં – રૂ૫ વિકલ્પ વપરાય છે.
છું અને ત્ર ને લાગેલા તિ અને સમુ નો લોપ ટાદારૂછક સૂત્રથી થાય છે.
નરજાતિ-પત્ – યત્ન +––જે. અથવા
નારીજાતિના+સ-દું-જેણી. - ના
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફ૩૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
નપુંસકલિંગ– થતું ગ+સિં–શું–જે કુલ, અથવા ગં
હિ
નર તત્ત્વતત–તરિ –વૃં–તે
નારી, , તા+સિ–ગ્રં-તેણી
નપુંસક – છે, ત+સિ––તે કુળ
,
- નરજાતિ––ચત–ગ+–+ , લં જેને
નારી –– » ગી+મ-છે- , જેણીને
નપુંસક – ", ગ+ગમ-શું
-જે કુળને - નર૦-- - ત–સં —
તં-તેને નારી--- , ત+ગ-2 , ,-તેણીને
નપુંસક –
• ત+મત્ર છે તે કુળને प्राणि चिट्ठदि नाहु | त्रं रणि करदि न भंत्रि। प्राङ्गणे तिष्ठति नाथः यः सः रणे करोति न भ्रान्तिः ।
જે નાથ આંગણામાં ઊભો છે તે જ રણમાં–રણભૂમિમાં-સંગ્રામ કરે છે, એ બાબત ભ્રાંતિ નથી.
સૈનિક ઘરે આવે છે ત્યારે પિતાના સ્વજને અને પત્ની સાથે વિશેષ હેતાળ રીતે વર્તે છે એટલે એમ થાય છે કે આવો હેતાળ પુરુષ રણસંગ્રામમાં યુદ્ધ શી રીતે કરી શકે ? તે શું કાને ઉત્તર આ પદ્યમાં છે અર્થાત આંગણામાં જે આ પ્રત્યક્ષ ઉભે છે તે નાથવામી–પોતે જ રણમાં જઈને યુદ્ધ કરે છે એમાં જરા પણ શ્રાંતિ નથી.
તે વોટ્ટીગરૂ નિવવર તટૂ ૩જગતે ચહ્ન નિર્વ તે બોલવું જોઈએ જે નભી શકે.
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુચિ-છાકટમ અધ્યાયચતુથ" પાદ
इदमः इमुः क्लीबे ||८४३६१॥ ત્તિ અને કણ પ્રત્યય લાગતાં નપુંસકલિંગી રુમ્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પુ રૂ૫ વપરાય છે.
[+સિ–મું–આ કુળ -
મમ–મુ-આ કુળને ૬ તુંg તળવું. આ કુળ તારતણું–તારું છે. પ્રથમ વિભક્તિ ફુ છું તવ હુ છુ તેg આ કુળને દેખ-જે. દ્વિતીયા વિભક્તિ ( કુરું વા
एतदः स्त्री-पु-क्लीबे एह एहो एहु ॥८।४।३६२।। પ્રથમાના એકવચનનો ઉલ અને દ્વિતીયાના એકવચનને સન્ પ્રત્યય લાગતાં સર્વાદિના સ્ત્રીલિંગી ઇતત્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં બેલાય છે તથા પુંલિંગી guત્ શબ્દને બદલે gg બેલાય છે અને નપુંસકલિંગી પતર્ શબ્દને બદલે છઠ્ઠું બોલાય છે. સ્ત્રીલિંગ-તત–+-ga–એણી પ્રથા
તત+મમ્-ઉદ્દ-એણને હતા પુલિંગ-તત +––એ gs
તતસ્ત્રમ્ઘટ્ટો–એને પત નપુંસક-તત+સિ–ઘણું–એ કુળ ઉત્તર
હત+સમૂ-હુ-એ કુળને તત્
મારી, ઇ નર, પ્રદુ મળોરાજી-૧ g૬ વહે ! ચિંતતાજું. જીરૂ ોર વિજુ ૪ एषा कुमारी एष नरः एतत् मनोरथस्थानम् । ईदृशं मूड ! चिन्तयताम् पश्चात् भवति विभानम् ॥ વિ+માં+ન+=વિમાન પ્રાત:કાઢ: I.
આ કુમારી છે, આ પુરુષ છે અને આ મનોરથ કરવાનું સ્થાન છે. હે મૂઢ! એવું ચિંતવતાં તો પછી વહાણું વાઈ જાય છે-સવાર પડી જાય છે.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ઇફ: ખન્નાસૌઃ ||દાકાકા
પ્રથમાનું બહુવચન સ્ પ્રત્યય અને દ્વિતીયાનું બહુવચન શરૂ પ્રત્યય લાગતાં તત્ શબ્દને બદલે રૂ ખેલાય છે.
૪૩૨ ]
નર્તત+ઞ ્-રૂ-એએ તે શ૬-ત+રાસ્-રૂ-એએને જ્ઞાનૂ ઙ તિ ઘોગ હૈં શનિ | જુએ ૮ાજા૩૩૦ન તુ પેન્ડ્ઝ ! એને જો. જ્ઞાન્ પ્રેક્ષક્ષ્ય
અત્તઃ ઓફ ||દાકા૬૪॥
પ્રથમાનું બહુવચન નર્ પ્રત્યય લાગતાં અને દ્વિતીયાનુ બહુવચન જ્ઞશ્ર્વ પ્રત્યયઃ લાગતાં અર્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં લોઙ ખેલાય છે.
અન્નુ+ગર્-મોડ્-એયાં-આ-છે.-પુલે ગ, સ્ત્રીલિંગ અને નપુ ંસકમાં વપરાય છે. અર્+રાવ્યો.--એક્ષ્યાંએને—એ તે-પુચ્છ પૂછ
H
जइ पुच्छह घर ढाई तो वड्डा घर ओइ ।
विहलिअ - जण - अब्भुद्धरणु कंतु कुडीरइ जोइ ॥ ४२
यदि पृच्छत गृहाणि वृद्धानि महान्ति ततः वृद्धानि गृहाणि । विफलितजन - अभ्युद्धरणं कान्तं कुटीर के पश्य ।।
.
'..
મેટાં ઘર વિશે પૂછતા હા તે મેટાં ધર એયાં છે કે, જ્યાં નિરાશ થયેલા મનુષ્યતા ઉદ્ધાર કરનાર કથ જે ાટડીમાં બેઠેલ છે તે કાટડીને જુએ. અર્થાત્ ક્રાટડી છતાં ત્યાં નિરાશ થયેલાના આધાર બેઠેલ છે તેથી એ માઢું ઘર છે.
..
રૂમ: આયઃ ||૮||રૂદ્દી
નામને લગતી કોઈ પણ વિભક્તિને એકવચનને કે બહુવચનને પ્રત્યયઃ લાગતાં રૂમ્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષમાં ક્યાય ખેલાય છે.
પ્રબ૦૧૦-+ગ ્-બાય+રૂં-ગાડું-આએ. નિ દ્િ॰૧૦૧–૪TÇ—રાજૂ-માચરું-માયડું-આએને,
99
એ૰૧૦-મૂ+ટા-ગાય+-કાળ- વડે મેન •એ॰૧૦-મૂ+ટૂ-ગાય-ઢો-માયો-ખાનું મહ્દ
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવ્રુત્તિ-અષ્ટમ અયાય-ચતુથ' પાદ
ભાયડું છોગો જોમળ ગા-સા, ન મંતિ 1 अप्पिए दिइ मउलिअर्हि, पिए दिट्ठइ विहति ॥ इमानि लोका: ! लोचनानि जातिस्मराणि न भ्रान्ति: । अप्रिये दृष्ट मुकुलयन्ति प्रिये दृष्टके विहसन्ति ॥
હું લોક ! આ આખાને પેાતાના પૂર્વ ભવતુ` સ્મરણ હાય–એમ લાગે છે. કેમકે અણગમતી વસ્તુને જોતાં જ આંખે। બિડાઈ-મી ચાઈ-જાય છે અને ગમતી વસ્તુને જોતાં જ આંખે! હસી ઊઠે છે-ખીલી ઊઠે છે.
સ્રોઝદ્દો પદ પદ્મીનું એકવચન પછુ થાય છે. તે વખતે લેાકેાની આ આંખે’ એમ પણ અર્થ સમજવે,
सोसउ म सोसउ च्चि उअही वडवानलस्स कि तेण ? | जं जलइ जले जलगो आएण वि किं न पज्जतं ? ॥
शुध्यतु मा शुष्यतु एव उदधि: वडवानलस्य किं तेन ? ) यद् ज्वलति जले ज्वलनः अनेन अपि किं न पर्याप्तम् ? ||
દરિયા સુકાઇ—શેષાઈ-જાય કે ન જ શાષાય તેથી વડવાનલને શુ ? અર્થાત્ વડવાનલને એવી ચિંતાનું કાંઈ કારણ નથી પણ એ જવલનઆગ–પાણીમાં ભડકે ખળી રહી છે એને લીધે વડવાનલનું સામર્થ્ય શું પૂરતું નથી? એટલે એ શુ એલું છે ? અર્થાત્ પાણીમાં આગ બળી રહેલ છે તે શું એછે! ચમત્કાર છે ?
आयहो दइढ - कलेवरहो जं वाहिउ तं सारु । जर उटुब्भइ तो कुछ अह उज्झर तो छारु ॥
[૪૩
अस्य दग्धकलेवरस्य यद् वाहितं तत् सारम् | यदि उत्तम्नाति ततः कुध्यति अथ दह्यते ततः क्षारः ॥
આ બન્યા શરીરમાંથી જે કઈ વહેવડાવી શકાય-મેળવી શકાય-તે મેળવી લેવું એ સારું–સારરૂપ–છે. જો તે મુડદાને ઢાંકી રાખવામાં આવે તે તે કહાવા માંડે છે–સર્ડ છે અને બાળી દેવામાં આવે તેા તે રાખ થઈ જાય છે, અર્થાત્ જ્યાં સુધી શરીર છે ત્યાં સુધી તેમાંથી જેટલા લાભ લઈ શકાય એટલા લઈ લેવે. શરીરને આપેલ ‘ દગ્ધ ' વિશેષણ તેની ગાં બતાવનાર છે. લેાકભાષા ગુજરાતીમાં અણગમે સૂચરવા બળ્યુ’ એમ મેાલવાના રિવાજ છે.
>
હેમ-૨૮
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૪ ]
સિદ્ધહેચ'દ્ર શબ્દાનુશાસન
सर्वस्य साहः वा ||८|४|३६६॥
સર્વે શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં સદ્ શબ્દ વિકલ્પે વપરાય છે. સાદુ અને સઽ તથા સૌ એ રૂપે! સરખાવવાં જેવાં છે. સર્વ-સાદ+સિસાહ+૩-માદુ, સવ્વુ-બધા સર્વ:
साहु व लोउ तडफड वड्डत्त हो तणेण ।
पणु पर पाविअ हत्थे मोक्कलडेण ॥ ४६
सवेऽपि लोक तडफड - प्रस्पन्दते वृद्धत्वस्य महत्त्वस्य संबन्धाय-हेतवे । વૃદ્ધામય-મઢયું-૧ પ્રાચ્યતે તેન મુમ—મુદ્રસેન ॥
બધાય લેાકા વડાઈ-મેાટાઈ–મેળવવાના હેતુને લીધે તરડે છે પણ જે હાથ માકળે!-ઉદાર-હાય તા મેટાઈ પામી શકાય છે.
દેહામાં વકૃત્તળો તનેજ આ મે પદમાં પહેલું પદ ષષ્ઠી વિભક્તિવાળુ છે અને બીજુ સબંધસૂચક તળેળ પદ તૃતીયા ત્રિભક્તિવાળું છે. તૃતીયા ‘હેતુ’ના અની સૂચક છે તેથી અહી ‘હેતુને લીધે' અદર્શાવેલ છે.
તાપ એ છે કે મેટાઈ મેળવવાના હેતુને આગળ કરીને બધા લોકો તરફડે છે અર્થાત્ મેટાઈ મેળવવા સારુ બધા જ ઉપરતળે થાય છે-ફાંફા મારે છે. પશુ મોટાઈ મેળવવાનું મુખ્ય સાધત ઉદારતા ગુણુ છે છતાં તે ગુણન કાઈ ભાગ્યે જ અપનાવે છે.
શિમલાફ -વળૌવા ૮૧૪૧૨૬૭
નિમ્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં દારૂ અને વળ એવાં એ રૂપે વિકહપે
અને છે.
પ્રથમા–શિક્+ ્યા', −િકાણુ ?
જિમ્મૂ ત્રળુ, િઅથવા કો-ક્રાણુ ?
દ્વિતીયા—વિમ્બન્—ાફ, કિાને ? ત્
,,
મૂ+ગમ્—વળ, - ''
તૃતીયા-મ્િ+મા-ઝાડ, વિમ્ ન-કાતા વડે, કયા હેતુ વર્ડ, किम्+आ-कवणेण
'જયારે જ્વળ અને ારૂ પ્રયાગ ન થાય ત્યારે સજ્જ થાય’—એ હકીકત જણાવવા તમામ રૂપે! સાથે Çિ રૂપ બતાવેલ છે.
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
૪૩૫
जइ न सु आवइ, दूइ ! घर, काइ अहोमुहु तुझु ? । वयणु जु खडइ तउ, सहिए ! से। पिउ होइ न मज्झु ॥ यदि न स आवति-आगच्छति-दूति ! गृहम् किम् अधोमुखं तव । वचनं य: खण्डयति तव सखिके ! स: प्रियः भवति न मम ।।
હે દૂતી ! જે તે ઘરે ન આવે તે તેથી તારે નીચું મુખ શા માટે કરવું ? હે સખી! જે તારું વચન ખેડે તે મારો પ્રિય ન હોય–ન ગણાય.
ઝાડું ન દૂર રેવડું ! જુઓ, દાઝ૩૪૯ જોઉંતિ ને ફિગારું વળવું તારું પાછું વળ ઘા ? . જુઓ, ૮૪૩૫૦ सुपुरिस कंगुहे अणुहरहि भण, कज्जे कवणेण ? । जिवं जिवं बहुतणु लहहिं तिवं तिवं नवहिं सिरेण ॥ मुपुरुषाः कगू: अनुहरन्ति भण, कार्येण केन ? । यथा यथा वृद्धत्वम्-महत्त्वम्-लभन्ते तथा तथा नमन्ति शिरसा ।।
સારા પુરુષ કાંગના છોડનું અનુકરણ કયા હેતુને લીધે કરે છે? તે તું કહે. જેમ જેમ વડાઈ–વડપણ—મોટાઈ–મળે છે તેમ તેમ સારા પુરુષો માથા વડે નમે છે.–કાંગના છોડને ફળ આવતાં તે છોડ નમી જાય છે તેમ સારા માણસે જેમ જેમ મોટાઈ મેળવે છે તેમ તેમ નમ્ર બની જાય છે.
जइ ससणेही, तो मुइअ, अह जीवइ निन्नेह ।। बिहिं वि पयारेहिं धण गइअ, किं गज्जहि, खल ! मेह ! ॥ यदि सस्नेहा तदा मृता, अथ जीवति निःस्नेहा । द्वाभ्याम् अपि प्रकाराभ्यां धन्या गता, किं गर्जसि खल ! मेघ ! ।।
કોઈ વિરહી પ્રવાસી કહે છે કે મારા પ્રવાસ પછી જે મારી પ્રિયા નેહવાળી હશે તો મરી ગઈ હશે અને જે તે જીવે છે–જીવતી હશે–તો સ્નેહ વગરની હશે, એમ બન્ને પ્રકારે તે સ્ત્રી ગયેલી છે, તો હે લુચ્ચા મેઘ ! તું શા માટે ગરજે છે ?
ગુમનાં રૂપ
युष्मदः सौ तुहु ॥८।४।३६८॥ પ્રથમાના એકચ્ચનને મિ પ્રત્યય લાગતાં યુમન્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશમાં તુદું રૂપ વાપરવું. પ્રએશ્વ
युष्मत+सि-तुहुँ-तु-त्वम्
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
भमर, स रुणझुणि १ रण्णडइ सा दिसि जोइ म रोइ । सा मालइ देसंतरिअ जसु तुहुँ नरहि विओइ ॥ भ्रमर ! मा रणध्वन अरण्य के तां दिश थोतित्वा-दृष्ट्वा-मा रुदिहि । सा मालती देशान्तरिता यस्याः त्वं म्रियसे वियोगेन ।
હે ભમરા ! તું અરણ્યમાં–જંગલમાં રહેવાને અવાજ ન કર અને તે દિશાને જોઈને રડ નહીં, જેના વિયોગે તું મરી રહ્યો છે તે માલતી દેશાંતરિત છે-દેશાંતર ચાલી ગઈ છે. ભમરાને ઉદ્દેશીને, કોઈ પુરુષને કહેલા આ વચનને સાર એ છે કે, હે પુરુષ! તારી પ્રિયતમા તે ચાલી ગઈ છે તેથી તે દિશાને જોઈને રડ નહીં.
जस-शसोः तुम्हे-तुम्हई ॥८॥४॥३६९॥ પ્રથમા બહુવચનને નરલૂ પ્રત્યક્ષ અને દ્વિતીયા બહુવચનને શત્ પ્રત્યય લાગતાં યુકત શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં તુક્કે અને તુ એવા બે રૂપે વપરાય છે. અને નમૂતથા રા નો લેપ થાય છે.
અહીં પણ ઉદ્દેશ અને વિધેયમાં વચનભેદ સૂત્રમાં બતાવેલ છે એટલે ત્રરા: દિવચન છે અને તુ-તુaહું એ એકવચન છે એટલે ઉદેશમાં અને વિધેયમાં અહીં બે સંખ્યા સરખી છે છતાં વચનના ભેદને લીધે અહીં અનુક્રમ સમજો નહીં એટલે ગર્ ને તુન્હ અને શત્ ને તુરું એવો અનુક્રમ ન સમજો.
જુએ સુત્ર ૩૪૮ કુમતગતુ, તુરં–તમે-ધૂમ્
યુમ7+શ-તુ, તુ –તમને–ગુમાન પ્રથમ–તુ કે તુરું નાગઢ | તમે જાણો શૂન્ ગાનીત દ્વિતીયા–તુ કે તુ છે? તમને જુએ છે યુદા– ખેલ
ટા-કિ–ગમાં પરૂં તરું રાજીરૂ૭૦માં ત્રીજી વિભક્તિના એકવચનનો ટા, સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનને ? અને દ્વિતીયા વિભક્તિના એકવચનને એમ્ પ્રત્યય લાગતાં પુષ્કત શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પરું અને તરું એવાં બે રૂપે વપરાય છે અને એ ત્રણે પ્રત્યે પ્રત્યેક રૂપમાં સમાઈ જાય છે. ૧. પહેલા ગણન ૧ળ ધાતુ અને ઇન ધાતુ એ બે ધાતુઓ મળીને જ્ઞાન એ
શબ્દના અનુકરણરૂપ એક ધાતુ બનેલ છે. તેનું આ બીજા પુરૂષનું એકવચન છે.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૩૭
યુમ7-૧૬, તડું તારા વડે–તે ત્વચા યુગમતદ–વું, તરૂં-તારામાં ત્વચિ યુદમત-ગમૂ-, તડું –તને વાગૂ पइ मुक्काहं वि वरतरु ! फिटइ पत्तत्तणं न पत्ताणं । तुह पुणु छाया जई होज्ज कह वि ता तेहि पत्तेहिं ।। त्वया मुक्तानाम् अपि वरतरो ! स्फेटयति पत्रत्वं न पत्राणाम् । तव पुनर् छाया यदि भवेत् कथमपि तावत् तैः पत्रैः ॥
હે ઉત્તમ વૃક્ષ ? તારાથી ખરી પડેલાં પાંદડાંઓનું પણ પાંદડાંપણું ફટતું નથી. કારણ કે તે તારી છાયા હતી તો કોઈ પણ રીતે તે પાંદડાંઓને લીધે હતી–કઈ કુટુંબનાં પાત્રો-સભ્ય–જુદા પડી ગયા હોય તો પણ તેમની જે છાયા-કાંતિ–વતી–પ્રભાવ હતો તે તો સંયુક્ત સભ્યોને લીધે હતા. આ પણ આશય આ પઘમાંથી નીકળે છે.
महु हिअउ तई, ताओ तुहं. स वि अन्ने विणडिजइ । | પિગ જાડું કરવું સુવું, ડું તુક્ષુ, મ મ નિરિત્ર
मम हृदयं त्वया, तया त्वम् , सा अपि अन्येन विनट्रयते । प्रिय ! किम् करोमि अहम् , किम् त्वम् , मत्स्येन मत्स्य; गीर्यते-गील्यते ॥
કોઈ સ્ત્રી બીજી સ્ત્રીમાં આસક્ત થયેલા પિતાના પતિને કહે છે કે, તે મારું હૃદય વિશેષ વ્યાકુલ કરેલ છે અને તેણીએ તને વિશેષ વ્યાકુળ કરેલ છે. અને તેણી પણ બીજા દ્વારા વિશેષ નડતર પામેલ છે-વિશેષ નચાવાએલ છે. આવી પરિસ્થિતિમાં હે પ્રિય ! હું શું કરું, તું શું કરે ? “માછલાને માછલું ગળતું જ આવ્યું છે એ ન્યાય સંસારમાં પ્રસિદ્ધ છે અર્થાત એકબીજાને એક બીજા ફસાવતા આવ્યા છે એ જગતની રીત જાણીતી છે.
पई मई वेहिं वि रण-गयहिं को जय-सिरि तक्केइ ? । केसहिं लेपिणु जम-घरणि भण, सुह को थक्केइ ? || स्वया मया द्वाभ्याम् अपि रगगताभ्यां क: जयश्रियं तकयति ? केशेषु लात्वा यमगृहिणी भण, मुखं कः तिष्ठति ? ।।
તું અને હું બન્ને રણમાં યુદ્ધમાં-જતાં-પહોંચત–ઉતરતાં-વિજયલક્ષ્મીને બીજો કાણ તાકે ? અર્થાત્ જયશ્રીને બીજો કેણ વરે ? યમરાજાની ઘરવાળીને ચોટલામાંથી પકડીને કહે, કોણ સુખે રહી શકે ? અર્થાત્ આપણું બે સિવાય કદાચ બીજો કોઈ અભિલાષ કરવા જાય તો યમરાજની ઘરવાળીને ચટલેથી પકડનારના જે હાલ થાય તેવા તેના હાલ થાય.
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
पई मेल्लंतिहे महु मरणु मई मेल्लंतहो तुज्झु । सारस, जसु जो वेग्गला सो वि कृदंतहो सज्झु ॥ त्वां मुञ्चन्त्या: मम मरणम् माम् मुञ्चतः तव । सारस ! यस्य य: विकल: --दूरस्थित:-स अपि कृतान्तस्य साध्यः ।।
તને છોડતાં મારું મરણ છે અને મને છેડતાં તારું મરણ છે. તે રીતે હે સારસ ! જેનાથી જે વેગળા રહે છે-દૂર રહે છે–તે પણ યમને સાય-વશ–હોય છે એટલે યમને શરણે જય છે-મરણ પામે છે.
આ પદ્યમાં તટ્ટ શબ્દ વાપરીને ગ્રંથકાર જણાવે છે કે અપભ્રંશમાં જ પણ વપરાય છે.
ઉપરનાં પદ્યમાં પૂરું નું જ ઉદાહરણ આપેલ છે. ગ્રંથકાર કહે છે કે એ જ રીતે ત ના પ્રયોગ માટે પણ સમજી લેવું.
મિલ તુરું દાકારૂ૭ તૃતીયા વિભક્તિના બહુવચનને મિશ્ર પ્રત્યય લાગતાં કુમત નું અપભ્રંશ ભાષામાં તુર્દ રૂપ થાય છે અને મિત્ર પ્રત્યય એ રૂપમાં જ સમાઈ જાય છે. યુન્નત+મિ=સુદ્દેિ તમે–તમોએ-તમને-તમારા વડે યુધ્યામિક
तुम्हेहिं अम्हेहिं जं किअउ दिट्टउ बहुअ-जणेण । तं तेवडउ समर-भरु निजिउ अक-खणेण ।। युष्माभिः अस्माभिः यत् कृतकम् दृष्टं बहुकजनेन । स तावान् समरभरः निर्जितः एकक्षणेन ॥
તમે અને અમે જે કર્યું તે ઘણા લોકોએ જોયેલ છે. તે વખતે તેટલે મેટ તે સંગ્રામનો ભાર એક ક્ષણમાં આપણે જીતી લીધે.
fસ- તા તુ તુઘ દ્રાકારૂ૭રા પંચમીના એક વચનનો રસ પ્રત્યય લાગતાં અને ષષ્ઠીના એક વચનનો પ્રત્યય લાગતાં યુદમત્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં તરુ તુક્ષ, તુદ્ધ એવાં ત્રણ રૂપે વપરાય છે અને સ તથા ટૂ એ બે પ્રત્યએ દરેક રૂપમાં સમાઈ જાય છે.
યુષમત+કિ–સ૩, તુન્ન, તુબં-તારાથી–તારી પાસેથી સ્વત. ગુH+–ત, તુક્ષ, સુધ–તારું, તારી, તારે તવ.
તણ તર વાવો, સુક્ષ તષ વાવો, તુ તવ મા તારાથી–તારી પાસેથી–તે આવ્યો.
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થાં પાદ
તક મુળ-સર, સુગ્ધ મતિ, તુવ્ર અનુત્તર ાંત । जइ उत्पत्ति अन्न जग महि-मंडलि सिक्खति ॥ तव गुणसंपदाम् तव मतिम् तव अनुत्तरां क्षान्तिम् । जगति उत्पत्तिम् अन्ये जनाः महिमण्डले शिक्षन्ते ॥
જગતમાં બધું પેદા થયેલ છે ત્યારથી માંડીને એટલે જગતની ઉત્પત્તિથી માંડીને મહીમ ડળમાં બીજા માસે। તારી પાસે આવીને તારી ગુણુ સંપદાને, તારી મતિને-બુદ્ધિને અને તારી ઉત્તમે!ત્તમ ક્ષમાને શીખે છે,
[ ૪૩
આ પદ્યનાં મૂળમાં પાઠ ત્તિ પાયેલ છે, તે બાબત ‘ઉત્પત્તિને આશ્રીને’ ઉત્પતિથી માંડીને’ એમ સમજીને અહી આ પના અ કરેલ છે.
પણ આ પદ્યના મૂળમાં આવેલ ઉત્પત્તિ' પદને બદલે પિત્ત ઉપેત્ય એવા પાઠ હોય તેા કે ૩૫ન્ન એવા પાઠ હાય તેાઘ્ધિત્ત-પત્ય-આવીને એ અર્થ બરાબર સરંગત થઈ શકે અથવા ૩૫૬-ચ પેદા થઈને એ અથ પણુ બરાબર ઘટી શકે છે. પ્રસ્તુત વૃત્તિના જે અર્થ બતાવેલ છે. તે ઉપર જણાવેલ બન્ને અર્થીની અપેક્ષાએ બરાબર ચાગ્ય જણાય એવા છે કે કેમ ? એ વિચારણીય છે.
લ-ગામાં તુમ્હરેં ૫૮ાિછા
युष्मत्
પંચમી બહુવચનના ર્ અને ષષ્ઠી બહુવચનના બ્રામ્પ્રત્યય લાગતાં શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં તુĒદું રૂપ વપરાય છે અને એ બન્ને પ્રત્યયે આ દરેક રૂપમાં સમાઈ જાય છે.
યુમતનમ્ય-તુહહૈં -તમારાથી-તમારી પાસેથી યુધ્મતૂ
યુમ+ઞામ્-સુદૂરૢ -તમારું યુષ્માણ્
તુમ્તહા13 આવો તમારી પાસેથી થતા આણ્યે. યુધ્મઢ મનન આત; તુમ્હર્ફે ૩' ધનં તમારું ધન. યુઘ્નીચું ધનમ્ ।
तुम्हासु सुपा ||८|४|३७४ ||
સપ્તમી બહુવચનને સુવ્ પ્રત્યય લાગતાં યુમ્મત શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં તુમ્હામુ રૂપ થાય છે અને મુરૂ પ્રત્યય એમાં સમાઈ જાય છે.
યુમ+મુવ્-મુદ્દામુ-તમારામાં યુજ્ઞાસુ
તુમ્હામુ મિત્ર તમારામાં રહેલુ. યુન્નામુ સ્થિતમ
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૦]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
રહ્મનાં રૂપ
सौ अस्मदः ह ॥८।४।३७५॥ પ્રથમાના એકવચનને પ્રત્યય લાગતાં સત્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં શુ રૂ૫ વપરાય છે
-+fa-s -હું-અહી ૮૪૩૪૪ થી ૪ ને લેપ થયે છે. ત, ૩ – િ૩૮ ૫ જુઓ ૮૪૩૩૮.
બ--શોર - ઢાકારૂા. પ્રથમાને બહુવચનને નઝ્મ પ્રત્યય લાગતાં અને દ્વિતીયાના બહુવચનને શા પ્રત્યય લાગતાં સૂક્ષ્મ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં અદ્દે અને અહંકું રૂપ વપરાય છે. ૮૪૩૪૪ નિયમ દ્વારા અહીં પણ ગત્ અને શત્ ને લેપ થાય છે.
અહીં પણ ઉદ્દેશ અને વિધેયને અનુક્રમ ન સમજો. એ માટે ઉદ્દેશ વચન અને વિધેય વચન વચ્ચે સૂત્રમાં વચનભેદ મૂકે છે. ઉશરૂ૫ -શતો એ દ્વિવચન છે અને વિધેયરૂપ મળ્યે, શું એ એકવચન છે. પ્ર. બહુ – મ+ગ– –અમે, અમ, હમે, અમહે વચમ્
અH+ઝલ્-અડ્ડ૬-અમે ,, , ,, દિ બહુ ગરમ+શ-શહે–અમને–અમને અરમાન
બહ્મ+
રામ – ' , " આ શ્રેજવર, અa Gરૂ અમને જુએ છે. અરમાન પતિ 'अम्हे थोवा रिउ बहुअ' कायर एम्व भगति । मुद्धि ! निहालहि गयणयल, 'कई जण जोण्ह करंति' ? ॥ “વ તા: રિપઃ વડ્ડ” તર; એવું મmતિ |
मुग्धे ! निभालय गगनतलं 'कति जना: ज्योत्स्ना करन्ति-कुर्वन्ति' ।। “અમે થોડા છીએ અને શત્રુ ધણા છે' એમ કાયર લેકો કહે છે. હે મુગ્ધ સ્ત્રી! તું આકાશના તળને નિહાળ તો તને જણાશે કે ત્યાં કેટલા જણ જનાપ્રકાશ–કરે છે–ફેલાવી રહ્યા છે. ગગનતલ ઉપર સ્નાને ફેલાવનાર એ એકલે ચંદ્ર જ પ્રકાશી રહ્યો છે એ તદ્દન સ્પષ્ટ છે.
अंबणु लाइवि जे गया पहिअ पराया के वि ।
अवसु न सुअर्हि मुहच्छिअहिं जिवं अम्हई तिव ते वि ॥ ૧. સંયg-અમપણું-અહં પણું-મમતા એgઝનમૂ-મ-ખટસ્વાદ
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થાં પાદ
अम्लनं लगयित्वा ये गताः पथिका परकीया: के अपि ।
अवश्यम् अथवा अवशा; न स्वपन्ति सुखासिकाभिः यथा वयम् तथा ते अपि ।। જે કાઈ પણ પરાયા-પરવશ થયેલા-પથિકે અમને મમતા લગાડીને અથવા અમતે ખટસ્વાદ લગાડીને ગયા છે તેએ સુખાસનમાં-સુખે-સૂઈ શકે જ નહીં —જેમ અમે સુખાસનની રીતે એટલે સુખે હાઈએ એ રીતે સૂઈ શકતા નથી તેમ તે પણ નિરાતે સુખે સૂઈ શકે નહી.. લગાડેલી મમતાન અસર બન્નેને સુખે સૂવા દે
જ નહીં.
ટા–નિગમા મરૂ ૫૮૦૪૫૩૦૦થી
ત્રીજી વિક્તિના એકવચનના ટા, સપ્તમી વિભક્તિના એકવચનના દિ અને ખીજી વિભક્તિના એકવચનના ક્ષર્ આ પ્રત્યયે। લાગતાં અસ્મત શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં મક્ રૂપ થાય છે અને તે ત્રણે પ્રત્યયે। માઁ રૂપમાં સમાઈ જાય છે. બહ્મા-માઁ -મે--મારા વડે-મારા લીધે-મુજ વડે મા અમ+નિ—મફ-મારામાં-મુજમાં, મે'માં અથવા હુમાં યિ અમત+ગમ્-માઁ -મતે, મુજને મામૂ
મરૂ ઞાનિક, ચિત્ર ! વિર્વિંગતૢ વિધરઢોફ ત્રિમાસિ 1 +-- -નિબંદુ વિ તિર્ તવડ્ નિર્દે વિચર લય-માહિ !! मया ज्ञातम् प्रिय ! विरहितानां काऽपि धरा भवति विकाले । नवरम् मृगाङ्कः अपि तथा तपति यथा दिनकर : क्षयकाले || વરૂ મક àિવિ રળ-સાહિઁ જુએ, ૮૫૪૨૭૦૫ यि मयि द्वयोः अपि रणगतयोः
મફત મેળ તદ્દેશ તુક્ષુ-મામ્ મુખ્યત: તવ । જુએ ૮૧૪।૩૭૦ન
હે પ્રિયે અથવા હે પ્રિય ! મે' જાણ્યું કે જેએ વિરહી છે એટલે પ્રિયથી કે પ્રિયાથી વિરહી છે તેમતે કાળે–સંધ્યા સમયે-ચંદ્ર આવવાથી કાંઈ પણ ધર-ધરપતનિરાંત-થાય ખરી. અહીં તે। તેમ થવાને બદલે ઉલટું થયેલ છે એટલે સ ંધ્યાકાળે તેા કેવલ ચંદ્ર પણ તેમને એવા ભયંકર સતાપ આપે છે જેવા પ્રાયને વખતે મૂય
[ ૪૪૧
૧. આ પદ્યને
પિવિëિ એમ સમસ્ત પદ્ય પણ લઈ શકાય છે. દેધકવૃત્તિમાં પૃ. ૨૧ ઉપર સમસ્તપદ્યરૂપે નથી લીધું પણ યેિ ! મા જ્ઞાતમ્” એમ જુદું પદ્ય અતાવેલ છે.
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૨).
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अम्हहिं भिसा ॥८।४।३७८॥ ત્રીજી વિભક્તિના બહુવચનને મિશ્ન પ્રત્યય લાગતાં ગમતું શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં અહિં રૂપ વપરાય છે અને મિત્ પ્રત્યય દિં રૂપમાં સમાઈ જાય છે.
શર્માત+મિત્ત-દિ-અમારા વડે–અમેં–અમોએ સમામિક તુહિં કરું = વિઝવું જુઓ, ૮૪૩ ૭૧ ગુમામિ ગરમામિ: થતું
कृतकम् महु मज्झु ङसि-ङस्भ्याम् ॥८।४।३७९॥ પંચમી વિભક્તિના એકવચનનો સુરિ પ્રત્યય લાગ્યો હોય તે અને પછી વિભકિતના એકવચન ૪૬ પ્રત્યય લાગ્યો હોય તો ચમત શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં મદુ અને મન્નુ એવાં બે રૂપો વપરાય છે અને એ બન્ને પ્રત્યે આ રૂપમાં સમાઈ જાય છે.
મમતરિ-મહુ, મર્-મારાથી-મારી પાસેથી–મુજથી. મેંથી મત મમત+–મહુ, મ–મુજ, મારું મમ. મદુ તલ ગઢ મન્નુ ાંત૩ જaો–મારી પાસેથી થતો ગયો મત મવન જીત:महु कंतहो बे दोसडा, हेल्लि ! म झंखहि आलु । देतहो हउँ पर उव्वरिअ, जुझंत हो करवालु ॥ मम कान्तस्य द्वौ दोषको हे अलि ! मा झंख-वद-आलम् । ददत: अहम् परम् उद्बृता युध्यमानस्य करवालः ।।
હે અલી ! હે સખી ! મારા કંથના બે દેષ છે, પણ એ બાબત તું ખોટું આળ ન બોલ–બોટું આળ ન ચડાવ-ખોટો ઉપાલંભ ન આપે. જ્યારે એ દાન દેતો હોય છે ત્યારે બધું જ આપી દે છે, માત્ર દાનમાં હું એક જ બચી ગઈ છું એ તેને એક દેષ અને જ્યારે તે લડતે હોય છે ત્યારે પણ બધું જ આપી દે છે માત્ર તેની “કરવાલ-તલવાર–બચી રહે છે એ તેને બીજે દોષ.
जइ भग्गा पारक्कडा तो सहि ! मज्झु पिएण ।
अह भग्गा अम्हहंतणा तो तें मारिअडेण ॥ ૧. સંસ્કૃતમાં શણ ધાતુ પ્રથમ ગણુને છે તેની સાથે પ્રસ્તુત ક્ષ િરૂપને સરખાવી
રાકાય.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
(૪૪૩
यदि भग्नाः परकीयकाः ततः सखि ! मम प्रियेण । अथ भग्नाः अस्मदीयाः ततः तेन मारित केन ।।
હે સખી! જે પારકા એટલે શત્રુના સૈનિકે ભાગી ગયા કે ભાંગી ગયાનાશ પામ્યા–તે તે મારા પ્રિયને લીધે અને અમાણા-અમારા-સૈનિકે ભાગી ગયા કે નાશ પામ્યા તો તે મારો પ્રિય ભરાઈ ગયા પછી.
अम्हहं भ्यस्-आम्भ्याम् ॥८।४।३८०॥ પંચમી વિભક્તિને બહુવચનને હૂ અને ષષ્ઠી વિભક્તિના બહુવચનને માનું પ્રત્યય લાગતાં એ પ્રત્યયોની સાથે જ સમન્ શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં * રૂ ૫ વપરાય છે.
અર7+મ્ય-ગ-દું-અમારાથી–અમારી પાસેથી ગમત મમત+ગામ–અશ્વદૃ–અમારું-અમતણું હ્મામ્ અ ડ્રોંતર માવો અમારી પાસે થતો આવ્યો. મમુખ્ય મવન ગાત: | ટ્ટ મi મફહું તો જુઓ, ૮૪૩૯ મથે મના: અશ્મરીયા
मुपा अम्हामु ॥८॥४॥३८१॥ સપ્તમી વિભક્તિના બહુવચનને પ્રત્યય લાગતાં એ પ્રત્યયની સાથે જ બસ્મૃત શબ્દનું અપભ્રંશ ભાષામાં માથું રૂપ વપરાય છે.
સ્મિત+પુ–ગાયું–અમમાં–અમે માં–અમારામાં ગરમાયુ
મહાકુ ટિબં-અમારામાં રહેલું. અસ્માપુ સ્થિતમ્ ધાતુનાં રૂપોની સાધના–
त्यादेः आधत्रयस्य बहुत्वे हिं न वा ॥८॥४॥३८२॥
ત્યાયિનું –તિ આદિ વિભક્તિઓનું--જે પ્રથમ ત્રણનું ઝુમખું છે તે આ છે. – તિર્ તત્ મન્તિ અને તે માતે અને–આ પ્રત્યયોમાંના વર્તમાનકાળના ત્રીજા પુરુષને બહુવચનના ગતિ અને તે પ્રત્યોને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ર્દિ વિકલ્પે વપરાય છે.
વળી, સપ્તમી એટલે વિયર્ચ વગેરેના સૂચક પ્રથમ ત્રણનું ઝુમખું ચાતુ ચાતા યુ અને હૃત ઈંચાતા છૂર–આ પ્રત્યયોમાના ત્રીજા પુરુષ બહુવચનના યુ અને ફુરત્ પ્રત્યયોને બદલે પણ અપભ્રંશ ભાષામાં fé વિકલ્પે વપરાય છે.
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૪૪૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વળી, પંચમી એટલે આજ્ઞાર્થ સૂચક પ્રથમ ત્રણનું ઝુમખું -તુ૨ તા 17 અને તાપૂ વાતામ્ સતા—આ પ્રયામાં ત્રીજા પુરુષ બહુવચનના ચતું અને - શતા પ્રત્યેને બદલે પણ અપભ્રંશ ભાષામાં Éિ વિકપે વપરાય છે.
ધન્નતિ-ધ++ર્દિ–ધ, ઘર તિ–તેઓ ધારણ કરે છે કે ધારણ કરે. વર+ન્તિ-શર્મ-
રિંદ્ધિ , શાંતિ–તેઓ કરે છે કે કરે. રિત–સંહ++ , સહતિ-તેઓ સહન કરે છે કે કરે. સદ્દગંતિ-સ +ર્દિ-સર્દિ, સહૃતિ કન્સે-તેઓ શેભે છે કે શોભે.
જુઓ ૮૪૧૦૦૧ 7+ન્તિ- +ર્દ- દું, ઢતિ–તેઓ ખેલે છે કે ખેલ-રમે છે કે રમે. मुह-कबरि-बध तहे सोह धरहिं नं मल-जुज्झु ससि-राहु करहिं । तहे सहहिं कुरल भमर-उल-तुलिअ
नं तिमिर-डिंभ खेल्लंति मिलिअ ॥ તે સ્ત્રીનું ચંદ્ર સમાન ધોળું મુખ અને તે ઉપરના રાહુ જેવા કાળા કેશોની ગૂંથણ એવી શોભા ધારણ કરે છે કે જાણે ચંદ્ર અને રાહુ એ બને મયુદ્ધ કરી રહ્યા ન હોય? તથા તેણીના ભમરાના ટોળા સાથે સરખાવી શકાય એવા વાકડિયા અને કાળા કેશની લટો એવી ઊડી રહી છે કે જાણે અંધાર નાં બચ્ચાં ભેગાં થઈને રમતાં ન હોય ?
મુવરવધ: તા: શોમાં પરત નં----રઘુવં શશિ-રાવ: રતિ-કૃતિ तस्या: शोभन्ते कुरला:-बक्रकेशा:-भ्रमरकुलतुलिता: नं-इव-तिमिरडिम्भाः खेलान
મિત્રવા | મધ્યત્ર વાઘા fણ ઢાકારૂ૮રૂા. ત્યાદિ વિભક્તિઓનું જે મધ્ય ત્રિકનું ઝુમખું છે તેવું થર્ થ અને છે સાથે હવે પ્રત્યયોનું બનેલ છે--આ પ્રયોમાંના આદિના બીજા પુરૂના એકવચનના fસ અને જે પ્રત્યયોને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં રિ પ્રત્યય વિકલ્પે વપરાય છે.
વળી, સપ્તમીના મધ્યત્રિકનું તથા પંચમીના મર્યાત્રિકતું જે આ ઝુમખું–ચાર વાતં વાત અને રૂંધા સાથા[ a[ તથા ઉદ, , ત તથા ય માથાત્ વત્ તેમાંના આદિના બીજા પુરુષ એકવચનને પામ્ અને ગ્રામ્ તથા ઉર અને ૨ પ્રત્યયોને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રત્યય વિકલ્પ વપરાય છે.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
(૪૪૫.
57--3બ+સિ-ટુબ+દિ-દુર્ગાદે, દુર્ગાસ-તુ' રુખ છે કે રુએ વિવિ કે દ્યા: કે વિધિ જમ્મૂ-+z-+[[હિ-રુત્તિ, સો-તુ મેળવે છે કે મેળવે કે મેળવ હમસે કે સમયા: કે મહ્ત્વ વા-વા+ગ+યાર્—વિન્ગ+યારૢ-વિજ્ઞ+દ્ઘિ-વિનહિ, વિસ-દેજે ા:, વૈદિ વા ના દ્વિ માટે જુએ, ૮૧૩૧૬૫, મૈં આગમ માટે જુએ, ૮૩૧૭૮, નવ્વીા ! ‘વિષ્ણુ વિજ્ઞ' મળવ ચિત્તિક દિ ચાસ ! ?
तुह जलि, महु पुणु वह बिहुं वि न पूरिअ आस ॥
હૈ ચાતક !–ડે બપૈયા ! ‘પિઉપિઉ’ એટલે ‘પાણી પીઉ પાણી પીઉં.' એમ કહીને હું નિરાશ તુ` કેટલી વાર રડે ? પક્ષે-ડે પ્રિય ! હું પ્રિય ! એમ કહીને હું નિરાશ સ્ત્રી ! તું કેટલીવાર રડયા કરે ? હે બપૈયા ! પાણી વિશે-પાણી માટેની— તારી આશા પૂરી ન થઈ અને વળી, મારી આશા વલ્લભ વિશે-વલ્લભ માટેનીવલ્લભની પ્રાપ્તિ માટેની પૂરી ન થઈ એ રીતે આપણા બન્નેની આશા પૂરી ન થઈ.
વીદા! મારૂં યોનિમેળ નિધિળ ! વાર ફ્ વાર !
सायरि भरिअर विमल-जलि लहहि न अक्क इ धार ॥
હે બપૈયા !–ડે એ શરમ ! વારે વારે દરિયે। ભરેલ છે છતાં તેમાંથી તુ એક
ખેલવાથી શુ ? નિર્મળ પાણી વડે. પણ ધાર પામી શકતા નથી. કાઈ મહાપડિત હાય તથા કોઈ મહાધનવાન્ હોય પણ તે બન્ને ભારે કંજુસ હાય-પડિત કાઈને જ્ઞાન ન આપે તેમ ધનવાન કાઈને માટે ધન પણ ન વાપરે એ અંગે પણ આ પધા ભાવ ઘટાવી શકાય,
आयहिं जन्महिं अन्नहिं वि गोरि ! सु दिज्जहि कंतु । यमहं वतंसह जो अभिड हसतु ||
હે ગેર્ માતાજી ! તમે આ જન્મમાં અને ખીન્ન જન્મમાં પણ મને તેવા કથ આપજો, જે મદેન્મત્ત અને અંકુશને ફગાવી દેનારા એવા હાથીએની સામે હસતા હસતા ભીડતા હાય-ભેટતા હાય.
úીદ ! ચાત ! પિવામિ ાિમિ' અથવા સ્રીપક્ષે ‘પ્રિય ! પ્રિય !' મળવા कियत् रोदिषि हताश ! ?
तव जले मम पुनः बल्लभके द्वयोः अपि न पूरिता आशा || વર્બીદા !-વાતથ ! મ્ યતન નિર્દેન ! વારમ વારમ્ ! सागरे भृतके विमलजले लभसे न अकाम् अपि धाराम् ॥ अस्मिन् जन्मनि अन्यस्मिन् अनि गौरि ! स दीयेत (वया) कान्त: । गजानां मत्तानां त्यक्ता कुशानां य: आभिन्द्यात् हसन् ॥
+
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ત્વે દુઃ બારૂદ્રા
સ્થાતિ વિભક્તિના મધ્ય ત્રિક ઝુમખાના ખીજા પુરુષના બહુવચનના થ અને તે તથા યાત તથા ધ્વમ્ અને તા અને મ્ પ્રત્યયને બલ્લે અપભ્રંશ ભાષામાં હૈં પ્રત્યય વિકલ્પે વપરાય છે.
*** ]
IQ+q-૪+અ+g-s‰ઠ્ઠું, ક્‰૪, ફøજ્ઞ—તમે ઇચ્છેા છે, તમે
ઈચ્છતા હાં કે તમે ઇચ્છો હા+થ-71+અ+ğ-àદુ; વૈજ્જ, વિમ્મદ-તમે દા છે કે તમે દેજો કે તમે દે મળ+થ -મળ+3+દું-મng, મદ્, મશિન તમે માગેા છે बलि - अब्भत्थणि महुमहणु लहुई हूआ सो इ ।
કે તમે માગો
કે તમે માગા
जइ इच्छहु वत्तरं देहु, म मग्गहु को इ ॥
બલિ રાજા પાસે અભ્યના કરવા જતાં-ભીખ માગવા જતાં-ખુદ મધુમયનનારાયણ–પે તે પણ લધુ થઈ ગયા—હલકા થઈ ગયા. જો મેટાઈને ઋચ્છતા હ। તા ઘો–દાન દીધા કરા-કેાઈની પાસે ભીખ ન માગે,
अन्त्य - त्रयस्य आद्यस्य उ || ८|४ | ३८५ |
ત્યાદ્દિ વિભક્તિઓનું જે છેલ્લું-ત્રીજુ ઝુમખું તે મિત્ર્ મસ્ અને ૬ વર્ષે મ ્–આ પ્રત્યયામાંથી સ્માદિના એટલે પ્રથમ પુરુષના ‘હું' અના મેધક મિ અને " પ્રત્યયેાને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ૩ વિકલ્પે વપરાય છે.
વળી, સપ્તમીના અંત્ય ત્રિકનું ઝુમખું તે-યામ ચાવ યામ અને ફ્રેંચ દ રૈદિ-આ પ્રત્યયેામાંથી આદિના પ્રથમ પુરુષ એકવચનના યમ્ અને ફ્રેંચ પ્રત્યયેાને અદલે મપભ્રંશ ભાષામાં પ્રત્યય વિકલ્પે વપરાય છે. છપ્_q+1+મિ-ર્+અ+૩-૧૩, કમિ-ખે ંચી કાઢું છું-ખે ંચી લાવું છું કે ખેંચી કાઢું કે ખેંચી લાવુ’? +ft-f+s1+મિ-f1+3-વિન્નર', નિમિ~કરુ` કે કરુ` ?
વિધિ વિન૩, પીઢંતુ પદ્દ, મં ળ! વદ્વિસાર
संपइ कइढउं वेस जिवं' बुडु अग्घइ ववसाउ ।।
ભલેને વિધાતા વિશેષ નડતા રહે, ભલેને ગ્રહે। પીડા કરતા રહે, છતાંય હે પ્રિયે !– હું ધણ ! તું ખે ન કર. જેમ ધન વડે વેશ્યાને ખેંચી કઢાય છે-ખેચી લવાય છે તેમ જો યોગ્ય વ્યવસાય મળી જાય તે સ ંપત્તિને ખેંચી કાઢું-ખેંચી કઢાય–ખેચી લવાય.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુજિ-અટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૪૪૭,
વહુવે હું ટાકારૂ૮દ્દા ત્યાતિ વિભક્તિઓના છેલા ઝુમખામાં પ્રથમ પુરુષને બહુવચનને જે મ કે મહું પ્રત્યય છે તથા પાન અને ફ્રનહિ અને કામ તથા સામર્દો પ્રત્યયો છે તે તમામ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં હું પ્રત્યય વિકપે વપરાય છે. ચા-ના+મ-મર-ઝાડું-નાણું, નાયુ-અમે જઈએ છીએ. કે જઈએ ગામ:
કે રામ વગેરે aa++મ-વા+તું-વહાદું, વસમુ-વળીએ છીએ. કે વળીએ વામદે
વગેરે ૮૦૭ વ સંવરને –૪+અ+ --+દું, દિગ–અમે મેળવીએ એમ વગેરે વા–વિદિક ગ િહૃદુ વિગ! તfહં ટર્ડ ગાઢું . रण-दुभिक्खें भग्गाई, विणु जुज्झें न वलाहु ।
હે પ્રિયે! તલવાર વગેરે શોના ઉપયોગથી-ખાંડાના ખેલ કરીને જે કંઈ જે દેશમાં મળી જાય તે દેશમાં આપણે જ ઈએ. હમણાં હમણાં યુદ્ધોની દુકાળ પડયો છે—લડાઈઓ થતી નથી તેથી સૈનિક શૂરવીર સુભટનો ધંધો કરનારા આપણે લડવૈયાઓ ભાંગી ગયા છીએ-ભૂખે મરવાનો સમય આવ્યો છે. તેથી યુદ્ધની તક મેળવ્યા વિના પાછા નહીં કરીએ કે પાછા નહીં કરાય.
દિયો રૂ-
૩ણત ૮૪૩૮૭થી ચાર વિમતિમ આવતા આજ્ઞાર્થસૂચક ક્રિયાપદની વિભક્તિ પંચમીના - બીજા પુરુષ એકવચનના ઉર અને સ્ત્ર પ્રશ્યોને બદલે અપભ્રંશ ભાષામ ૬, ૩ અને એ પ્રત્યયો વિક૯પે વપરાય છે. 3-W-સુમ+હ-સુમર+-યુમર, અમરદિ–તું સ્મરણ કરયાદ કરે. મુન્દૃ +-+{–મેઢિ, મેશ્ન-તું મેલ-મૂક, મેલી દે.
વર-વર+દિ-ચર+–રિ, વરિતુ ચર કે ચરજે. ૩-વિ+વિવે ૩-વિસંવે+૩–વિવુ, વિહંવદિ-વિલંબ કરે કે વિલંબ કરજે. g-+-+--રે, રષ્ટિ–કર, કરજે કે ક–રાખ, રાખે કે રાખજે-પકડ,
પકડે કે પકડજે कुंजर ! समरि म सलइउ सरला सास म मल्लि ।
कवल जि पाविय विहि-वसिण ते चरि माणु म मेल्लि ।।
હે હાથી ! હવે તું સલ્લકીને ન સંભાર–ન યાદ કર અને લાંબા સીધા નિસાસા ન મેલ. નસીબે તું જે કેળિયાને પામે તેને ચાર કર અને તું તારું તેજ-માન-અભિમાન-ન છે.
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
भमरा ! अत्यु वि लिंबडइ के वि दिअहडा विलंबु । घण-पत्तलु छाया-बहुल फुल्लइ जाम कयंबु ।।
હે ભમરા ! તું અહીં લાબડા ઉપર કેટલાક પણ દવાડા વિલંબ કર–વાટ –રહી જા. જ્યાં સુધી કદંબ, ઘણાં પાંદડાંવાળો થઈને તથા ઘટાદાર છાંયડાવાળો બનીને બરાબર ખાલે-કૂલે-ફૂલેવાળી થાય.
पिय ! एम्वहि करे सेल्लु कारें, छट्टहि तुहु करवालु । ज कावालिय बप्पुडा लेहि अभग्गु कवाल ॥
હે પ્રિય! તું હમણાં કરમાં–હાથમાં ભાલું કર-રાખ અને તરવારને છાંડ-મેલ-. છેડી દે, જેથી બાપડા કાપાલિક પંથના બાવાઓ પોતાને સારુ ભિક્ષાપાત્ર માટે અભન–ભાગા તૂટ્યા વિનાનું–આખું ખપર-આખી ખોપરી-કપાળ-મેળવે. તરવાર મારવાથી ખેપરી તૂટી જતી હોવાને લીધે એ કાપલિકે આખું ખપર, મેળવી શકતા નથી.
वयति स्यस्य सः ॥८।४।३८८॥ ભવિષ્યકાળના પરીપદ તથા આત્મપદના ચાર પ્રત્યયરૂપે જે રાતિ, ચત: વગેરે અઢાર પ્રત્યયો સંસ્કૃત ભાષામાં વપરાય છે તે પ્રત્યાના આદિ. ભાગરૂપ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં જ બોલાય છે એટલે હૃતિને બદલે તિ કે સ૬. નિત ને બદલે સંતિ, યતિ ને બદલે , સ્થળ ને બદલે સદ, ચામિન બદલે સામિ તથા શ્યામને બદલે સામ–એ પ્રકારે પ્રત્યય વપરાય છે.
દો+તિ-+1-8, સુન્ના, હોદ૨૬, ફુચ, હોલ, દોટ્ટિ, ટોહીન હોશે કે હુશે કે હો કે હુહે-થશે-બનશે. જુઓ તારી . दिअहा जति झडप्पडहिं पडहिं मणोरह पन्छि । जौं अच्छइ तं माणिअइ, होसइ करतु म अच्छि ।।
દિવસે તો ઝટપટ ચાલ્યા જાય છે અને મનોરા પાછળ પડી જાય છે એટલે મને સફળ થતા નથી માટે જે કાંઈ સામે છે તેને માણી લેવું જરૂરી છે ૫ “હશે–થશે-શું-શી ઉતાવળ છે ?” એમ કરતો બેસી ન રહે-એમ કરીને નિરાંત ન રાખ, કેમકે વખત તો વહ્યો જાય છે, તે કાંઈ આપણને માટે થોભવાનો નથી અને આવતી કાલની કોઈને ખબર છે ખરી ?
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૪૯
ધાવાદેશ–
क्रियेः कीसु ॥८।४।३८९॥ પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં કર્મણિ પ્રયોગમાં વપરાતા એટલે “કાઉં છું” અર્થમાં વપરાતા સંસ્કૃતના નિચે પ્રયોગને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં શ્રી, રૂ૫ વિકપે વપરાય છે.
–+-વિજ્ઞ+મે-૩ અથવા ગિવું–કરાઉં છું. संता भोग जु परिहरइ तसु कंतहो बलि कीसु । तसु दइवेण वि मुंडियउ जसु खल्लिहड सीसु ।।
જે કંચ પિતાની સામેના હયાત ભોગોને તજી દે છે તે કંથ માટે હું બલિરૂપ કરાંઉં છું–વારી જાઉં છું–તે કંથની હું પૂજા કરું છું. ટાલિયે માણસ ત્યાગી નથી ગણાતો, એણે સંયમની દૃષ્ટિએ વાળ મુંડાવ્યા નથી અર્થાત તેનું મસ્તક તો વિધાતાએ જ મુંડેલું છે. મારી જાતને તે કંથ માટે ઓળધોળ કરી દઉં છું–પ્રાપ્ત ભોગોને પણ તજી દેનારા તે કંથ માટે મારી જાત કશા હિસાબમાં–લેખામાં-નથી અર્થાત્ એવા ત્યાગી કંથ માટે મારી જાતને હોમી દેવાને અવસર આવે તો હોમી દેવા તૈયાર છું આવા પવિત્ર કાર્યને માટે મારી જાતને કશે કશે હિસાબ નથી. જેને માથે ટાલ છે એવા ટાલિયાને તો હવે કશું મુંડાવાનું રહેતું નથી–માથા ઉપરના વાળ શોભારૂપ જરૂર ગણાય પણ ટાલિયા માણસે કાંઈ વાળાનો ત્યાગ તો કર્યો જ નથી એટલે ટાલિયે હોવાથી તેણે માથાના વાળની શેભાને ત્યાગ કરેલ છે એમ કાંઈ કહી શકાય ખરું? અર્થાત જેની પાસે ભેગેની સામગ્રી જ નથી તેને તજવાનું શું હોય ? એટલે જેની પાસે ત્યાગ કરવા જેવું જ બાહ્ય કશું નથી એ બાથ ભોગોની સામગ્રી વિનાને છતાં લાલચુ માનવ, ત્યાગી શી રીતે કહેવાય ?
મુવઃ જ સુંદર ઢાકારૂને પર્યાપ્તિ–પૂરતું અથવા પહોંચવું' એવો અર્થ થતો હોય ત્યારે અપભ્રંશ ભા સામાં મૂ ધાતુને બદલે ટુ ધાતુ વપરાય છે.
પ્ર+મૂ–પ+નૂ+--+કુ+-પસુવ-પહોંચી જાય છે. પામી જાય છે. अइतुंगत्तणु ज थणहं सां छेअउ, न हु लाहु ।
सहि ! जइ केवई तुबिसेग अहरि पहुच्चइ नाहु ।। હેમ-૨૯
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
હે સખી ! સ્તનેાની અતિઊંચાઈને લીધે-ભરાવદારપણાને લીધે એક રીતે નુકસાન છે, લાભ નથી જ, કેમકે ઊંચા સ્તને! આડા આવતા હાવાથી નાથકાંચ-ઝટ નહી પણ વિલંબે કરીને અધર-એડ-સુધી પહેાંચી શકે છે.
ब्रूगः ब्रुवः वा ॥ ८|४|३९१ ॥
મૈં ધાતુને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ધ્રુવ ધાતુ વિકલ્પે વપરાય છે. *–વ+7 ધ્રુવદ–તમે મેલે છે। કે ખેલો શ્ર+ત્યા-શ્ર+ગોવિનુ-ત્રાગ્વિનુ R+વા-જૂ+ગોવિ-શ્રાવિ
] ખેલીને,
જ્યારે ધ્રુવ ન વપરાય ત્યારે મૂળ મૈં વપરાય +પા-ત્ર+બિળુ-મોqિજી-ખેલીને. ૮૧ાર સૂત્રથી ૬ ને લેપ કરી
દેતાં પ્રોવિનુ થાય.
ધ્રુવદ્દ મુદ્દાસિક řિ વિ-કાંઇક પણ સુભાષિત-સુવચન–તમે ખેલા
इत्तरं ब्रोप्पिणु सउणि ठिउ पुणु दुसासणु ब्रोप्पि |
तो हउ जाउ ओहो हरि जइ महु अगर ब्रोपि ॥
આટલું મેલીને શકુનિ ઊભો રહ્યો-અટકી ગયેા. વળી, દુ:શાસન-દુર્યોધનના નાના ભાઈ-મેલીને અટકી ગયે। પછી તે જ્યાં સુધી હું જાણું છું ત્યાં સુધી મારી આગળ મેલીને જો. આ હરિ-નારાયણ–પેાતે ઊભા હોય.’
આ વાતચીત આંધળા ધૃતરાષ્ટ્ર પાસે થએલા હોઈ શકે, એ અ ંધ હોવાથી પ્રશ્નાર્થ' એવુ અનુમન જ કરી શકે કે હવે ‘હિર વાતો કરનાર’ તરીકે ઊભા હોઈ શકે ?
ને યુગઃ ગાઢારૂા
ત્રણ્ ધાતુને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં વુઘ્ન ધાતુ વપરાય છે. મેંગ-યુગ+%4s-3*-તે જાય છે. મેં-યુગ-કોqિ-યુધિ-જઈને વન્-વુત્ર+ઘ્ધિા-યુગેન્ગ્વિનુ.
‘જવા’ અર્થનું સૂચક વુઘ્નને મળતુ ક્રિયાપદ કચ્છી ભાષામાં પ્રચલિત છે-વન્માતો’.
દશેઃ પ્રસઃ ||શા
રંગ ધાતુને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રત્ત ધાતુ વપરાય છે.
ચ-પચ્-પ્રદૂ+1+વિ-બ્રહ્મનિ—તે જુએ છે.
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અયાય-ચતુર્થ પાદ
I૪૫૧
રહે છૂણા દ્રષ્ટારૂછા પ્ર ધાતુનું સંસ્કૃત ભાષામાં અમુક પ્રયોગોમાં જૂના રૂ૫ વપરાય છે તે દુળા ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં બધા પ્રયોગોમાં રૂ૫ વાપરવું.
પ્રદૂ-ળા-બ્દુ+મેડિપણ-વિષ્ણુ-ગ્રહણ કરીને. વઢ બ્ધિy -વ્રતને ગ્રહણ કરીને પઢ-અધ્યયન કર-ભણ.
तक्षआदीनां छोल्लादयः ॥८।४।३९५॥ તલ આદિ ધાતુઓને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં છોઢ વગેરે ધાતુઓ વપરાય છે.
તક્ષ્ણ ધાતુનું “તક્ષનું ક્રિયાવાચક પદ બને અને ભાષામાં તેનું “તાસવું” ક્રિયાપદ પ્રચલિત છે. સની લોકે, દાગીનાને તાસીને વિશેષ ઊજળા કરી આપે છે. તæ ધાતુને મૂળ અર્થ “તનુકરણ છે તનૂકરણ એટલે પાતળું–કરવું, “પાતળું ત્યારે જ થાય જ્યારે “તાસવામાં–છોલવામાં આવે.
મૂળ સૂત્રના “છોઝ” ગાઢ –એવા પાઠમાં છોઢ પછી જે માટે શબ્દ જણાવેલો છે તેથી એમ સમજવાનું છે કે જીરું અને તેની જેવા બીજા જે ક્રિયાવાચક દેશી ક્રિયાપદો હોય તેમને બધાને અહીં નિપાતરૂપે સાધી લેવાં.
- તક્ષ ને બદલે સ્ત્ર શ સ્યત-શોષ્ટિક=+ગત–ન્ટિકતું- હો હેત. ક્રિયાતિપત્તિ-સાંકેતિક ભવિષ્ય–નું રૂપ છે.
હા ને બદલે સજા સં ફંગર–ક્રિસ૩–ઝળકી ગયેલ–સળગી ગયેલ સરખા તિવારી
અનુ+ત્રમ્ ને બદલે કમરૂનૂવા–મમ્૩વંચિડે–પાછળ જઈને.
મિ+w7–3મ્યાન-૩મરેવ-ગમ્મ. અક્ષરોની સમાનતાને ધ્યાનમાં રાખીને અભ્યટનની કલ્પના આવેલ છે. ખરો શબ્દ શોધવા જેવો છે.
ન્યાયતે–શલ્યની પેઠે ખટકે છે. પ્રસ્તુત શાય એ નામ ધાતુ છે અર્થાત્ શન્ય નામ પરથી બનેલ શાય નામધાતુને બદલે વૃ#I રૂઘુગુરૂ ખટકે છે, આકાંક્ષા થાય છે એવી તીવ્ર આકાંક્ષા થાય છે જે હૃદયમાં મૂળની જેમ ભોંકાય છે–ખટકે છે.
પ્રથમ સ્વાઢિ ગણના “આકાંક્ષા અર્થવાળા ૧૮૬માં નબરના ધાતુ ના સંત રૂપ સાથે પ્રસ્તુત લુહુને સરખાવી શકાય એમ લાગે છે તિ–એ–ીટ છાસારડા
- પાર્જ ને બદલે ઘુ ઘુક્ર+ધુરૂં-ગડગડવા કરે છે-ઘુરક્યા કરે છે– ઘુડ ઘુડ એવો અવાજ કર્યા કરે છે-ગડગડે છે.
અહીં ઘુકને બદલે પુરૂ પાઠ હોય તે ન–ગાજવાને અર્થ બંધ બેસે છે. યુવા -ધડાકા કરે છે–ધડધડ એ અવાજ કરે છે. લિપિમાં તો ઘ અને ઘ સરખા વંચાય છે તેથી “
ધુને બદલે “ધુરૂ પાઠ સંગત થઈ શકે ખરો.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
સ્થાને બદલે જા ! થ+ન્તિ–વંતિ-ખડા રહે છે-અચલ-અટલ–ઊભા રહે છે
મગ્ન ને બદલે–મઝ. મકા–રવા–મનિસ–ભાંગીને મન્નુ ધાતુનું મનિષ તો વ્યાકરણના નિયમથી જ થાય છે પણ અહીં મજ્ઞિ૩ પાઠ હોવાથી તેની સાધના નિપાત દ્વારા કરેલ છે.
સંવાદ્ ને બદલે ૨૬+રૂકા-વંગિડ઼ ચંપાય છે-દબાવાય છે–તાબે કરી લેવાય છે.
ધૂઝ ને બદલે હુકૂમ | ધુરમરૂ–પુત્ર–વૃષ્ટની જેમ વર્તે છે. जिव तिवं तिक्खा लेवि कर जइ ससि छोल्लिज्जन्तु । तो जइ गोरिहे मुहकमलि सरिसिम का वि लहन्तु ॥
તીખાં કિરણોને જેમ તેમ કરીને લઈ લઈને એટલે ચંદ્રમાંથી તીખાં કિરણેને કાઢી લઈને પછી જે ચંદ્રને છોલી નાખવામાં આવત તો તે, જગતમાં–સંસારમાં ગોરીના મુખકમલ સાથે કોઈ પણ સરખામણી પામી શકત ખરો.
चडुल्लड चुण्णीहोइसइ मुद्धि ! कवोलि निहित्तः । સાજાનરનારઘિમ વા–સ—િifસ૩ /
હે મુગ્ધ સ્ત્રી ! પેલ–ગાલ-ઉપર ટેકવી રાખેલા તારા હાથની ચૂડલો, ઊના ઊના લાંબા નિસાસારૂપ અગ્નિની જ્વાલાએથી તપી ગયેલો બનતાં તેથી તે ચૂડલા ઉપર આંસુઓ પડતાં એટલે તે ચૂડલે આંસુઓના પાણીથી સારી રીતે છંટકાયેલ થતાં ચૂર્ણ થઈ જશે–ચૂરેચૂરા થઈ જશે. હાથીદાંતને ચૂડલો ગરમ થતાં, તે ઊ પર પાણી પડતાં હાથીદાંત તૂટી જાય છે એ હાથીદાંતને સ્વભાવ છે" એ વાત લોકોમાં પ્રચલિત છે.
अब्भडवंचिउ बे पयइं पेम्मु निअत्तइ जाव ।
सव्वासग-रिउ--संभवहो कर परिअत्ता ताव ॥
ઘમ્મુ:પ્રેમ અર્થાત્ કોઈ પ્રિયને કે પ્રિયાને વળાવવા સારુ બે પગલાં પાછળ જઈને જેટલી વારમાં પાછું ફરે છે તેટલી વાર નાં તો ચંદ્રનાં કિરણો ચારે બાજુ ફેલાઈ ગયાં અર્થાત જેને વળાવી છે તે સમાગમની અપેક્ષા રોભી થઈ ગઈ.
हिअइ खुदक्कड़ गोरडी गयणि घुडुक्कइ मेहु । वासात्ति पवासुअहं विसमा सकडु अहु ॥
વર્ષાઋતુમ પ્રવાસ કરનારા ને શ રૂ આ એક સંકટની સ્થિતિ-વિષમ સ્થિતિ-ઊભી થતી હોય છે કે તે સીએ હૈડામાં ગોરી -પન્ન-ખટકે છે અને બીજી તરફ ગગન માં મેધ ધુરકઃ કરે છે- ડાકઃ કર્યા કરે છે. ૧. સર્વાશરિવુસંવ-વંશન–શનિ, મનિનો રિવુ ન મથત સમુર. સમુદ્રમ-.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૫૩
अम्मि ! पयोहर वजमा निच्चु जे संमुह थंति । महु कंतहो समरंगणइ गय-घड भज्जिउ जति ॥
હે માડી ! સમરાંગણમાં-લડાઈના મેદાનમાં આવેલું શત્રુઓના હાથીઓનું ટોળું મારે કંચ સામે આવતાં એટલે મારા કંથને સામે આવેલ જેમાં ભયનું માયું” ભંગ પામતાં ડરી જઈને ભાગી જાય છે ત્યારે મારા વાય જે બે કઠણ તનો છે તે તો કશી બીક વિના તેની સામેને સામે ટટ્ટારને ટટ્ટાર જ રહે છે, અર્થાત જેની સામેથી હાથીઓ જેવા મોટા બળવાન પ્રાણીઓ ભાગી જાય છે ત્યારે મારા સ્તને ભાગતા નથી પણ બરાબર નિશ્ચળપણે કંથની સામેને સામે રહે છે એટલે મારાં કઠન્ગ સ્તને કંથનો બરાબર સામને કરતા લેશ પણ ભયભીત થતા નથી.
पुत्ते जाएं कवणु गुणु अवगुणु कवणु मुअण ? । जा बप्पीकी मुंहडी चंपिज्जइ अवरेण ॥
જે પુત્રની હયાતીમાં વંશપરંપરાથી ચાલી આવેલી બાપુકી ભેયને બીજો કઈ ચાંપી બેસે-દબાવી બેસે તે પુત્ર જો તેય શે ગુણ? અને મર્યો તોય શો અવગુણ ? અર્થાત જે પિતાની બાપુકી મિલકતને કદાચ વધારી ન શકે પણ સાચવી ય ન શકે એ નમાલે પુત્ર હોય તેય શું અને ન હોય તોય શું ?
तं तेत्तिउ जलु सायरहो सो तेवडु वित्थारु । तिसहे निवारणु पलु वि नवि पर रेधुठ्ठ(? घुग्घु)अइ असारु ॥ तत् तावत् जलं सागरस्य, स तावान् विस्तारः ।
तृषाया: निवारणम् पलम् अपि नैव, परम् धृष्टायते(घुग्घूयति असारः ॥ ૧. વસ્ત્ર શબ્દનો અર્થ જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં પળ, વિપળ” એમ સૂમકાળરૂપે પ્રસિદ્ધ છે
એથી અહી લો અર્થ પળ બતાવેલ છે તથા “અનેકાર્થસંગ્રહમાં આચાર્યશ્રીહેમચંદ્રજીએ પલ' શબ્દનો અર્થ ગુમાન બતાવેલ છે. (“પદ્ ઉમાન– માંસયો:”—
ને લંડ કાંઇ ૨, કલ૦૫૦૭-ચૌખંબા સિરીઝ) અર્થાત પર એટલે ઊભું માપવું. જેમકે–દુધ પળીથી મપાય છે-એ દ્રષ્ટિએ પલ' શબ્દનો “પળી' અથે પણ અહીં
જેલ છે. આ દોહામાં દોધકવૃત્તિમાં ઘુટું પાડ છાપેલ છે, તે રીતે અમે તેનો અર્થ આપેલ છે. આ દોહાવાળો બીજી આવૃત્તિમાં પુરા પાડ છાપેલ છે. એમ લાગે છે કે ભાષામાં “દરિયો ઘૂઘવે છે એ પ્રયોગમાં ધાતુ પ્રચલિત છે એ ઉપરથી યુદ્ધમડને બદલે gg પાઠ વધારે ઠીક જણાય છે. ઘ અને ધ ની સરખી લખાવટને લીધે આમ “ધ” વંચા હોય.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જુઓ તો ખરા, આ દરિયાનું તે પાણી તેટલું બધું છે અને એને તે વિસ્તાર-ઘેરાવો-પણ તેટલે બધો છે છતાં તે, એક પળ જેટલા સમય માટે પણ
તરસ'નું નિવારણ કરી શકતો નથી અથવા એક પળ-પળી–પણ પાણી આપીને તે આપણી તરસનું નિવારણ કરી શકતું નથી તેમ છતાંય બેશરમની જેવો તે અસાર સાગર ધૃષ્ટતા કર્યા કરે છે–પોતાની મોટાઈન બરાડા પાડ્યા કરે છે અથવા ઘુઘવે છે-ધુળુ” એમ ગાજ્યા કરે છે.
अनादौ स्वराद् असंयुक्तानां क-ख-त-थ-प-फां
ग-घ-द-ध-ब-भाः ॥८॥४॥३९६॥ અનાદિમાં રહેલા, અસંયુક્ત અને સ્વર પછી આવેલા ને બદલે જ, તને બદલે ઘ, ને બદલે , છે ને બદલે ઘ, વ ને બદલે ૨ અને ને બદલે મે અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
ન – વિશ્લો-વચ્છેદન-વિક્ષોભ કરનારો-વચ્છ પાડનારવિગ કરનારો. ને ઘ-સુ–મુદ્દે –“સુખે કે સુખ-સુખ વડે. “સુખે સમાધે પહોંચી ગયા”
-તિ-પિહુ-કહ્યું છે-કહેલ છે ને વ–શાયુ વધુ-શપથ–સગનસમ ને મજયં–સમસ્ટરં–સફળ.
q[–આદિમાં જ હેવાથી ન થાય. નિજિ nિfજી રાઠુ મિચં–મિયં પદમાં સ્વર પછી * નથી, અનુસ્વાર પછી છે તેથી જ ન થાય.
સેવાદિમાં સંયુક્ત # છે એટલે જ ન થાય.
એë વિવહિં તાવળ માં-ગરિષ્ણદં પદમાં સંયુક્ત કરવું છે તેથી ન થાય.
આ વિધાન પ્રાય: થાય છે તેથી કેટલાક શબ્દોમાં આ નિયમ લાગતું નથી એટલે ને વગેરે થતાં નથી.
મદમા-દિગ-અકૃત-કેઈએ નહીં કરેલું તદન નવું–અપૂર્વ–૨નો ન થયા.
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાર
(૪૫૫
નગર–અહીં નાડુમાં મૂળ શબ્દ જળવાના જ ને જ થયું નથી તે જ પ્રકારે સંવળ, તિ વગેરે પદમાં પણ ને જ થયો નથી.
ગિર–કૂલ્યો ફાલ્યો. ને મ ન થયે તથા મૂળ શબ્દ રૂપ “કુતિઃ' માં a ને ટુ થયો નથી.
વયાણું–વચાપદમાં અનાદિ હોવા છતાં મૂળ પ્ર+1શ ના) ને મન થયું. વિળિ િનગર–આ પદમાં મૂળ વિગિન્નિતાના તને હું ન થયો. जं दिट्टउं सोमग्गहणु असई हिं हसिउ निसंकु । પિગ-માણસ-વિદ–1 િિિ રાહુ ચિંકુ यद् दृष्टकम् सामग्रहणम् असतीभिः हसितम निःशङ्कम् । प्रियमानुष-विक्षाभकरम् गिल गिल राहुः मृगाङ्कम् ।।
જ્યારે અસતીઓએ ચંદ્રનું ગ્રહણ જોયું ત્યારે તેઓએ ચંદ્રની હાંસી કરી. તેમણે રાહુને કહ્યું કે હે રાહ ! પ્રિય મનુષ્યો વચ્ચે વિહ-વચ્છે-પાડનાર-
વિભ કરનાર આ ચંદ્ર છે, માટે તું તેને ગળી જા–ગળી જા.
अम्मीए ! सत्थावत्धेहिं सुघे चिंतिज्जइ माणु । पिए दिट्टे हलोहलेण को चेअइ अपाणु ? ।। अम्ब ! स्वस्थावस्थे: सुखेन चिन्त्यते मानः । प्रिये दृष्टे व्याकुलत्वेन क: चेतयति आत्मानम् ? ॥
હે માડી ! જ્યારે પૂરી રવરથ દશા હોય ત્યારે અહંકારને વિચાર કરી શકાય–ફસણું લઉં તે પિયુ મનાવવાને આવશે.” એવો વિચાર કરી શકાય, પણ આ તે પ્રિયને જોતાં જ હાફળા-ફાંફળા બની જવાય છે-હાલકળ થવા માંડે છે એવા સમયે કે પિતાની જાતને ચેતવી શકે? અર્થાત વ્યાકુળ સ્થિતિમાં બધું ભુલી જ જવાય-રુસણાનો વિચાર શું આવે?
सबधु करेप्पिणु कधिदु मई 'तसु पर सभलउँ जम्मु । जासु न चाउ, न चारहडि, न य पम्हुट्टउ धम्मु ॥ शपथं कृत्वा कथितं मया 'तस्य पर सफलकम् जन्म' । ચચ ન ચામ:, ન ચારમટા, ન વ પ્રમુષ્ટક વર્ષ: |
મેં સેગન ખાઈને કહેલું છે કે કેવળ તેને જ જન્મ સફળ છે કે જેની ત્યાગવૃત્તિ લપાઈ નથી, જેની ચારભટી–રવીરતા–લે પાઈ નથી–જેનું શુરાતન–લોપાયું નથી અને જેને ધર્મ ચેરાયા નથી–લે પાયે નથી.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
जइ केवई पावीसु पिउ अकिआ कुड्ड करी ? । पाणिउ नवइ सरावि जिव सव्वंगे पईसीसु ।। यदि कथमपि प्राप्स्यामि प्रियम् अकृतं कौतुकं करिष्ये । पानीयं नवके शरावे यथा सर्वाङ्गे प्रवेक्ष्यामि ॥
જો કેમે કરીને પિયુને પામીશ તે કદી નહીં કરેલું એવું કૌતુક કરી બતાવીશ, જેમ નવા શરાવમાં–નવા-કરાશકારામાં–રામપાતરમાં–નાખેલું પાણી પોતાના બધા જ અવયે દ્વારા શરાવમાં સર્વત્ર વ્યાપી જાય છે–ફેલાઈ પેસી જાય છે તેમ હું પિયુમાં મારાં બધાં અંગો વડે પેસી જઈશ-વ્યાપી જઈશ–ફેલાઈ જઈશ
उअ, कणिआरु पफुल्लिअउ कंचण-कंति--पयासु । गोरी-वयण-विणिज्जिअउ न सेवइ वणवासु ॥ उत–पश्य, कर्णिकार: प्रफुल्लितकः काञ्चनकान्तिप्रकाशः । गौरीवदनविनिर्जितक; इव सेवते वनवासम् ॥
જુઓ તો ખરા, સેનાની કાંતિ જેવા ચળકતા પીળાં ફૂલોને લીધે પીળા વર્ણવાળી આ કરેણ કેવી ફૂલીફાલી છે? જાણે કે ગોરીના મુખ પાસે જિતાઈ ગયેલી–પરાજય પામેલી–હોઈ એવી તે કરેણ વનવાસ સેવતી હોય એમ જણાય છે. જે કાઈ પરાજય પામેલ હોય તે લોકોને પોતાનું મુખ શી રીતે બતાવે ? એટલે જે કંઈ પરાજય પામે તે વનવાસ જ સેને?
मः अनुनासिकः वः वा ॥८।४।३९७॥ અનાદિમાં રહેલા એવા અસંયુક્ત મwારને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં અનુનાસિક વકાર વિકપે થાય છે.
મહું–વંદું-કમળ મમ–મવં–મોંરો-ભમરો-“ભરલાલ”
જ્યાં શબ્દમાં મૂળ મ ન હોય અને કોઈ નિયમથી મ થ હોય ત્યાં પણ આ નિયમ લાગે છે.
યથા–ગમ-નિવ, નિવ-જેમ–જુઓ, ટાકા ૦૧ તથા–તિન-તિવં, તિસ્વ-તેમ- , ,
માન-માં આદિમાં હેવાથી ન થયો. વષ્ણુ–માં સંયુક્ત હેવાથી ન થયો.
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૫૭
वा अधः ः लुक् ॥८।४।३९८॥ સંયુક્ત અક્ષરમાં પાછળ રહેલા ર ને અપભ્રંશ ભાષામાં વિકલ્પ લેપ થાય છે.
fgય –રિક , પિયુ-પ્રિય-વહાલે-કંથ-પતિ-વિય; વિચા–પ્રિોળ, પિમેળ–પ્રિય વડે. = q પાવી, પિસ | જુઓ, ૮૪૩૯૬ ન મ વાર તો સદ્ ! મન્નુ વિUM . જુઓ, તારા૩૭૯
अभूतः अपि क्वचित् ।।८।४।३९९।। કોઈ શબ્દમાં ૨ ન હોય તે પણ અપભ્રંશ ભાષામાં કવચિત ૨ ઉમેરાઈ જાય છે. વ્યા:-રાહુ અથવા વાસ્તુવ્યાસ મહર્ષિ व्यासेन-वासेण वासेण बासु महा-रिसि अउ भणइ 'जइ सुइ-सत्थु पमाणु । मायहं चलण नवंताहं दिवि दिवि गंगा-हाणु ।। व्यास: महर्षिः अतत् भणति यदि श्रतिशास्त्र प्रमाणम् । मातु: चरणान् नमतां दिवा दिवा-दिने दिने-गङ्गास्नानम् ॥
મહર્ષિ વ્યાસ એમ કહે છે કે જે વેદશાસ્ત્ર પ્રમાણરૂપ હોય તો એટલે વેદનું વચન ખરું માનીએ તો જે લેકે પિતાના માતાપિતાને રોજને રોજ પગે લાગે છે તેઓ રોજને રાજ ગંગાસ્નાન કરે છે–તેમને રોજ રોજ ઘરબેઠાં ગંગા નાહ્યાનું પુણ્ય મળે છે. તેમને ગંગામાં નહાવા માટે કાશીએ જવાની જરૂર નથી
वासेण वि भारह-खभि वद्ध । व्यासेन अपि भारतस्तम्भे बद्धा । વ્યાસ મહર્ષિએ પણ મહાભારત રૂપ થાંભલા સાથે બાંધેલી કથા.
બાપ-વિપત્ત-સમ્પાં ૩ઃ રૂ. ૮૪૪૦ બાપ, વિપતું અને સમ્પત શબ્દોના ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રાય: $ બોલાય છે.
વાવ --માય—આપત્તિ–આપદા. વિપ–વિવ-વિપદા, ,, સં૫૮–સવડુ–સંપદા-સંપત્તિ. બહુલને લીધે આ નિયમ બધે લાગતો નથી. સંપદ્મ-સંઘયા. સંપ ન થયું.
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अनउ करतहो, पुरिसहो आवइ आवइ । अनय करत:-कुर्वाणस्य पुरुषस्य आपत् आगच्छति અન્યાય કરતા પુરૂષને આપત્તિ–આફત–આવે છે. કઈ પ્રયોગમાં આ નિયમ લાગતો નથી–
गुणहिं न संपय कित्ति पर । मा, ८१४३३५ ।। अही संपय ने पहले संपइ नय.
कथं-यथा-तथां थादेः एम-इम-इह-इधा डितः ॥८४४०१॥
कथम्, यथा भने तथा शहाना थम् तथा था भागना अपभ्रंश भाषामा एम, इम, इह सने इध ३५ ३२६॥२ थाय छे. मेले कथम् ने पहले केम, किम, किह मने किंध ३थे। व५२।५ . यथा ने महसे जेम, जिम, जिह अने जिध ३थे। १५२।५ छ भने तथा ने पहले तेम, तिम, तिह भने तिध ३५। ५५३१य छे.
क+थम्-क+एम-केम-3भ, म रीन, सी रात ? ? क+थम्-क+इम-किम-,, ,. .. " क+थम्-क+इह-किह- " " " " क+थम्-क-इध-किध-,,,, , य+था-जेम, जिम, जिह, जिध-गेम मे शत, वी शत, २५ त+था-तेम, तिम, तिह, तिध-तम, ते रात, ती शत त
केम-विध 'केम समप्पउ दुदठु दिणु ? किध रयणी छुडु होइ ?' । नववहु-दसण-लालसउ वहइ मणोरह सेाइ । कथं समाप्नोतु दुष्टो दिनः ? कथं रजनी शीघ्रं भवति ? । नववधूदर्शन-लालसक: वहति मनोरथं सः अपि ॥ અહીં સપિ શબ્દ નિશ્ચય અર્થને સૂચક છે.
“આ દુષ્ટ દિવસ કેમ કરીને પૂરો થઈ જાય” “રંજન કરનારી રાત કેમ કરીને ઝટ આવી જાય” આ મનોરથ તે માંસ કરે છે કે જે નવી વહૂને જોવા માટે વિશેષ આતુર હેય-લાલચવાળા હોય–અધિક તલસતો હેય.
किंवओ गोरीमुह-निजिअउ बद्दलि लुक मियंकु । अन्नु वि जो परिहविय-तणु से कि भवइ निसंकु ? ॥
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થી પાક
[પહ
જુઓ તે ખરા કે, ગરીના મુખની કાંતિ દ્વારા પરાજય પામેલે ચંદ્ર વાદળામાં કે સંતાઈ ગયો છે. બીજે પણ જે કાઈ બીજ દ્વારા પરાભવ પામેલ હોય તે નિ:શંક બનીને ખુલ્લી રીતે-બેધડક-શરમાયા વિના–જાહેરમાં કેમ કરીને ભમી-ફરી શકે ? અર્થાત ન કરી શકે પણ સતાયેલ-છૂ–જ રહે.
હિંદુबिबाहरि तणु रयण-वणु किह ठिउ सिरि-आणंद ! । निरुवम-रसु पिएं पिअवि जणु सेसही दिण्णी मुद्द ॥ बिम्बाधरे तनुः रदनप्रणः कथं स्थित: श्रीआनन्द ! निरुपमरसं प्रियेण पीत्वा इव शेषस्य दत्ता मुद्रा ।।
શ્રી આનંદ નામને રસિક જન છે તેને કોઈ પૂછે છે કે, હે આનંદ! સ્ત્રીના પાકા ટિંડોરા જેવા લાલ ઓઠ ઉપર દાંત વડે પડેલો નાનો એવો ઘા કેવો દેખાય-લાગે-છે--જવાબમાં આનંદ કહે છે કે, પિઉએ-પ્રેમીએ-નિરુપમ અધરરસ પીને પછી તેમાં જે રસ બાકી રહ્યો છે તે બીજે કાઈ પી ન જાય કે એ રસ ઢળી ન જાય એ માટે જાણે કે એઠરૂપ શીશી ઉપર મહેર ન મારી દીધી હોય-એ શીશીના મોં ઉપર બૂચસીલન માર્યું હોય એમ એ નાના ઘાને વર્ણવી શકાય.
તેäभण सहि ! निहुअहं ते मई जइ पिउ दिदा स-दोसु । जे न जाणइ मज्झु मणु पक्खावडिअं तासु ॥ भण सखि ! निभृतकम् तथा माम् यदि प्रियः दृष्टः सदोषः । यथा न जानाति मम मनः पक्षापतितं तस्य ।।
હે સખી! તેં જે મારો પ્રિય, દોષ સહિત જે હેય-મારા પ્રિયન કોઈ દેષ જોયો હોય તો મને એ બાબત એકાંતમાં ગુપચુપ એવી રીતે કહે જેથી તેની (પતિની) પડખે જ પડેલારહેલા–અર્થાત પતિના પક્ષપાતી એવા મારા મનને ખબર ન પડે–તેને દેષ મારા મનની જાણમાં ન આવે–એ રીતે મને તું ગુપચુપ કહે.
जिव जिव वकिम लोअणहं । તિર્વ તિથૈ વહુ નિમ-સર....... જુઓ, જારૂ૪s તિ-નિ मई जाणि पिअविरहिअहंक वि धर हाइ विआलि। नवर मिअंकु वि तिह तवइ जिह दिणयर खय-गालि ॥
ઘર ઘેર્યમ્ (જુએ, ઢાકારૂ૭૭).
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૦] , સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન
મેં જાણેલું કે જેને પ્રિયનો કે પ્રિયાનો વિરહ થયેલ છે તેઓને સંધ્યા ટાણે કાંઈક પણ ધીરજ થાય, પણ આ તે તેથી ઉલટું થયું જણાય છે, કેમકે સંધ્યા ટાણે ચંદ્ર પણ તેવી રીતે તપવા લાગે છે કે જેમ પ્રલયકાળે સૂર્ય તપતે હેય.
ઉપરનાં પઘોની જેમ જેમાં નેમ, નિન, નિદ્દ, નિઘ તથા તેમ, તિમ, તિર -અને તિધ અથવપરાયેલ હોય તેવાં ઉદાહરણ પણ પોતાની મેળે જ સમજી લેવાં.
ચાતાદીદાદા હો દેહઃ તાકાકા
ચાશ, તાશ, શું અને ઈંરા શબ્દોમાં જે હજાપતિ અંશ એટલે શું રૂપ અંશ છે તેને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં “” બોલાય છે.
યા+સ્ટાને બદલે ના+દુ-દ્દ જેવું તારશને બદલે તા+g-તેરું તેવું વીરા ને બદલે વશ+–દ–વેદ કેવું રાને બદલે હૃ–ાડ્યું એવું કે એવું મહું મળિય૩ વર્સિ–રાય ! તુ, ૩ માજી સૈz?I. जेहु तेहु नवि होइ वढ ! सई नारायणु अहु ॥ મા મળતા વરિરાગ ! વમ, વીર માળ: કોષ: ? ! यादृक् तागू न अपि भवति मूढ ! स्वय नारायणः अषः ॥
હે બલિરાજ ! આ માગણ એવો કેવો છે? એ બાબત મેં તને કહ્યું કે, હે મૂઢ! આ માગણ કોઈ જેવો તેવો-રસ્તે રખડત આલતુફાલતુ માગણ- ભીખારી-ન હેય પણ આ તે નારાયણ પોતે જ માગણ થઈને આવેલ છે.
મતાં રૂ. ૮૪૪૦ રૂા ચાર, તારા, વીશ અને ફ્રા એ ચારે બકારાંત શબ્દોના સૂગ અંશને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં સરસ (૩) રૂ૫ વપરાય છે.
ચાશ ને બદલે ઝ+ગ –ત્રાસ. તાશ ને બદલે ત+ગત , ક્રીશ ને બદલે - વરૂણ અને દા ને બદલે કુંગફ-સફર રૂપ અપભ્રંશમાં વપરાય છે,
ચાર-પ્ર–ગામ-જેહવો-જે-જેસો. તા+– લતા -તરૂણ –તેહવો-તેવો–ો. જી+શ-- - + -- વો-કે-કે. +- -+ગરૂ–લો-gવો-એ-ઐસે.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થાં પાદ
ચત્ર-તંત્રયો: ત્રણ જિલ્-બ્લ્યુ-બત્ત ગોષ્ઠિ કા
ચત્ર અને તંત્ર શબ્દના ત્ર અંશને બદ્ધે અપભ્રંશ ભાષામાં એન્નુ અને મન્નુ ખેલાય છે એટલે યંત્ર શબ્દને બદલે ગેસ્ટ્યુ અને વત્તુ તથા તંત્ર શબ્દને બદલે તેત્યુ અને તત્તુ રૂપે! અપભ્રંશમાં વપરાય છે.
ચત્ર-નેત્યુ-ન+બેહ્યુ-નથુ જયાં-જે
રથળે. મારવાડી ભાષામાં લઢે
પંજાબીમાં નિત્યે.
ત+--મેથુ-ત+એલ્યુ- તેğ-ત્યાં-તે સ્થળે. મારવાડીમાં તંત્રે પંજાબીમાં તિસ્થે ય+ત્ર-f1-1+મત્ત- 1]- જય.--જે સ્થળે, 7+ત્ર--]-7+૪૪--đતુ-યાં—તે સ્થળે.
जइ सेा घडदि प्रयावादी केत्थु वि लेप्पिणु सिक्खु । जेत्थु वित्थु वि भेत्थु जगि भण तो तहि सारिवखु ? |
જો તે પ્રજાપતિ-વિધાતા-કાંયથી શિક્ષા-વિદ્યા-લઈને-શીખીને નવું રૂપ ઘડતા-બનાવતા-હાય તેા કહે, જ્યાં-જ્યાં પણ કાઈ સ્થળે આ જગતમાં તેની સરખુ` કાક તે અચરા તા કાંઈક તે મળવુ જોઈએ ને?
ગત્ત વિશે યાં-જે સ્થળે રહેલો તત્તુ વિશે ત્યાં-તે સ્થળે રહેલો.
[૪૬૧
ભુ ત્ર-અત્રે ||૮||૪||
છુત્ર અને ત્રંત્ર શબ્દના વ ાને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં જ્જુ ખેલાય છે. એટલે ત્ર શબ્દને બદલે ઋત્યુ અને ત્ર શબ્દને બદલે એન્નુરૂપ અપભ શમાં
વપરાય છે.
વુ+ત્ર-બેલ્યુ-૩- બેજી-ઋત્યુ કથા-કચે સ્થળે. મરાઠી-ઢે મારવાડી રે પાખી ચિત્યે
અ+ત્ર-પ્રભુ-અ-બેલ્યુ-મે-અહી’-આ સ્થળે. મારવાડી-કઢે પજાબી ફ્થૅ के विलेप्पणु सिक्खु । ८|४ |४०४ |
નેથ્રુ નિ તેથ્રુ વિ મત્યુ ના ! જુઓ, ૮૧૪1૪૦૪,
ચાવતુ-તાવતો: ‘વ’બારે મેં ૩ હિં દ્રાકા૪૦૬॥
ચાવતુ અને તાત્ એ કે અવ્યયેામાંના વર્તે ભાગને બન્ને અપભ્રંશ ભાષામાં મેં, ૐ અને મર્દ એ ત્રણમાંના ગમે તે એક વપરાય છે.
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
यावत् शहने से जाम, जाउ भने जामहिं
तावत् शमने पहले ताम, ताउ भने तामहि मे। ही अपमा १५राय छे. म-या+वत्-म-जा+म-बाम-ri सुधा
ता+वत्-म-ता+म-ताम-रयां सुधा उं-या+वत्+उ-जा+उ-जाउ'-ori सुधा
ता+वत्-उ-ता+उताउँ-सुधा महि-या+वत्-महि-जा+महिं-जामहि-यां सुधा-न्यारे ___ता+वत्-महि-ता+महि-तामहि-त्या सुधा-यारे. ताम न निवडइ कुंभ-यडि सीह-चवेड चढक । ताम समत्तहं मयगलह पइ पइ वजह ढक ।। यावत् न निपतति कुम्भतटे सिंहचेपटा चटक । तावत् समस्तानां मदकलानां पदे पदे वादयति ढक्का ॥
જ્યાં સુધી હાથીઓના કુંભસ્થળ ઉપર સિંહના પંજાને તડાકો પડયો નથી ત્યાં સુધી જ મદથી છકી ગયેલા તમામ હાથીઓના પેટ નીચે લટકતો બાંધેલો ઘંટ ચાલતી વખતે પગલે પગલે વાગ્યા કરવાનો પણ સિંહની થપાટ-ફટકેપડતાં જ એ ઘંટ વાગતો બંધ જ પડી જવાને.
तिलह तिलत्तणु ताउ पर जाउ न नेह गलंति । नेहि पणटुई ते जि तिल तिल फिट्टवि खल होति ।। तिलानां तिलत्वन तावत् पर यावत् न स्नेहा: गलन्ति । स्नेहे प्रणष्टे ते एव तिला: तिला: स्फेटित्वा खलाः भवन्ति ।
તલમાં તલપણું ત્યાં સુધી ટકે છે જ્યાં સુધી તે તલ નેહને-ચીકાશનેછેડતા નથી, તલની અંદરનો સ્નેહ-ચીકાશ–નાશ પામતાં જ તલ, તલ મટીને અલ-ખેળ-થઈ જાય છે. માણસ પણ પિતાની આ દરને નેહ નાશ પામતાં જ - न-मनी लय छे.
जामहि विसमी कज्ज-गइ जीवह मज्झे एइ । तामहिं अच्छउ इयर जणु, सुअणु वि अंतर देइ ॥ यावद् विषमा कार्यगति: जीवानां मध्ये एति । तावद् आस्ताम् इतरो जनः, सुजनः अपि अन्तर' ददाति ॥
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
જીવાની વચ્ચે ચાલતી પરસ્પરની કામકાજની ગતિ-રીત-અરસપરસને સંબંધયુક્ત વ્યવહાર–જ્યારે વિષમ રીતે–વક્ર ણે-ચાલવા લાગે છે ત્યારે એટલે જ્યારે જીવેાની ભાગ્યદશા પલટાય છે ત્યારે ઈતર-હલકે-અથવા સ્નેહ સંબંધવાળા નહી" એવા ઈતર-બીજો માણસ તા આંતા રાખે જ પણ સુજન સુધ્ધાં આંતરેા રાખે છે--પીઠ ફેરવી બેસે છે.
વા ચતુ-તત્વ: અતો દેવઃ ||૮||૪૦૭||
યત્ અને તત્ શબ્દને સ ંસ્કૃત ભાષામાં ૫૧૫૧૪૯ સૂત્રારા, ‘પરિ માણુ’ અા સૂચક અતુ પ્રત્યય લાગતાં યાવત્ અને તાવત્ શબ્દો બને છે. એ યાતુ અને તાવત્ શબ્દમાંના તૂ ભાગને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં વૅક (વઢ) શબ્દ વિકલ્પે ખેાલાય છે. એટલે આવને બદલે સેવક અને તાતૂને બદલે તેનૐ શબ્દ અપભ્રંશમાં વિકલ્પે વપરાય છે.
ચા+વત્—એવ૩-ના+બેવ૩+૩-ન્નેવદુ-જૈવ-જેટલુ -હિંદી નિતના તાવ-એવડ-તા+એવ૩+૩-તેવદુ-તેવ ું–તેટલુ – तितना
[ss
93
જ્યારે એવડ ન થાય ત્યારે થનારાંરૂપ~~ યા+વત-મેતુ-ના+ક્ષેતુ+૩-નેતુો-જેટલો (જુએ ૮૫૪૪૩૫), તા+વ-બેલ્લુરુ-ના+તુ+ક-તેસ્તુસ્રો-તેટલો જુએ ૮ાજા૪૩૫), નેવડુ અંતર રાવળ-મદ્, તેત્રનુ અંતર વટ્ટળ-મહેં ||
રાવણ અને રામ વચ્ચે જેટલું અંતર–તફાવત-છે તેટલો તફાવત પાટણ શહેર અને ગામડા વચ્ચે છે. આ વાકયમાં શહેરને રાવણ જેવુ અને ગામને રામ જેવુ બનાવેલ છે.
વા રૂમ્-શિમો ‘ચ' આવેઃ ૮૦૪,૪૦૮ના
મૂ અને ર્િ શબ્દને સંસ્કૃત ભાષામાં છા૧૧૪૮ સૂત્ર દ્વારા ‘પરિમાણુ અર્થના સૂચક ઋતુ પ્રત્યય લાગતાં ચત્ અને યિત્ શબ્દ બને છે. આ ચત્ અને યિના આદિમાં ય વાળા ભાગને બદલે-ચત્ ભાગને-બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં એવા વિકલ્પે ખેલાય છે. એટલે ચત્ ને બદલે એક અને યિત્ ને બદલે વક પ્રયાગ અપભ્રંશમાં વિકલ્પે વપરાય છે.
ફ+ચ-બેવš-+બેવ૩+૩-ત્ર૩૩-એવડુ-એવડું–એટલુ. f+ય-એવ૩-વેિ+એવ૩+૩-૧૩૩-વત્તુ કેવ ુ’–કેટલું. સેવક રૂપ ન થાય ત્યારે થનારાં રૂપ— રૂ+ચત---બેન-બેન્નુ+૩-ચેન્નુસ્રો-એટલો, એવા, નિયત-એસ-તિબેન્નુ+શો-કેટલો, કેવડા.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૪ ]
સિદ્ધહેમ
એવડુ અંતર-બેતાર્ અન્તરમ્—આટલું અંતરૂં-આટલે ભેદ વડુ અંતચિત્ર અન્તરમ્ કેટલુ અંતર –કેટલો ભેદ
શબ્દાનુશાસન
પ્રસ્તુત એવઃ પ્રત્યયના સાદૃશ્યથી એકવડુ એવડુ, ત્રેવડું, ચેાવ ું વગેરે શબ્દોમાં પણ ભાષામાં એવડુ પ્રત્યય લાગેલ છે અને મેટો, નેટછો, તેટલ અને તેટòામાં પ્રસ્તુત ઇતુ પ્રત્યય વપરાયેલ છે,
સામસામે.
પરણ્ય બાતિઃ [૫૮૫૪૫૪૦૫
અપભ્રંશ ભાષામાં પરસ્પર' શબ્દની આદિમાં બ્રૂ ઉમેરાય છે. વર૧રÇવોઘ્વ૬-૧રોવ્દુ-અવરોq, અને વન વ થતાં-અવરોq-પરસ્પર અથવા એકબીજા–
ते मुग्गडा हराविआ जे परिविट्ठा ताह ।
अवरोप्परु जोअंताह' सामिउ गंजिउ जाह ॥
ते मुद्रका हारिता ये परिविष्टाः तेषाम् ।
परस्परम् द्योतताम् पश्यताम् - सामिकः गञ्जित; येषाम् ॥
એક-બીજાની સામે જોતા રહ્યા અને જેમનો સ્વામી ગાંજી ગયા-હારી ગયા એટલે સેવકે જોતા રહ્યા અને સ્વામી હારી ગયા. સેવાને જે મગ પીરસવામાં આવેલા તે ફ્રેંાગઢ ગયા અર્થાત્ સેવકેાનું ખાધુ -સેવકાને ખવરાવ્યું – એળે ગયુ–ધૂળમાં મળ્યુ –સેવાને ખવરાવ્યાનુ કાંઇ દેંળ—પરિણામ-ન આવ્યું.
ાથિ--ત્રોતોઃ ઉજ્વારાથવમ્ III૪૬૪oll
ઍ અને મો એ બન્ને સ્વરા દ્વિમાત્રિક છે એટલે તે દી સ્વર ગણાય છે. પણ જ્યારે તે અને એટલે કે અને સ્રો વગેરે વ્યંજનેની સાથે મળી ગયા હોય ત્યારે એટલે કે, ખે, ગે, ધે વગેરે રૂપે થયા હોય તથા કે. છે, જો, ઝ વગેરે રૂપે થયા હૈાય ત્યારે અપભ્રંશ ભાષામાં તેમનું એટલે હૈં, ઘે, જે અથવા ળા, વા, તે વગેરેનુ લઘુ ઉચ્ચારણ પ્રાય: થાય છે,
મુદ્દે શબ્દમાં વતી સાથે * છે તેનું લઘુ ઉચ્ચારણ કરવું. અેટલે તેને મિત્રિકરૂપે-દ્વિમાત્રિકની જેમ—ત મેલવે, પણ લઘુ મેલવે–એક માત્રિકની જેમ ખેલવેઆ લઘુ ઉચ્ચારમ્ને ઉપયોગ છંદની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી છે અથવા ઉચ્ચારણ કરનારાઓને ઉચ્ચારણ માટે અનુકૂળતા કરી આપનાર છે. જયારે ઉચ્ચારણ કરનારા એકમાત્રિક સ્વર કૅમ મેલવે અને દ્વિમાત્રિક સ્વર કેમ ખેલવા એ બાબત ઉપેક્ષા કરવા લાગ્યા ત્યારે ગ્રંથકારે તેમને માટે ઉપર જણાવેલ માર્ગ શોધી કાઢેલ હોય ?
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય ચતુર્થ પાદ
[૪૧૫
યુદ્દો શબ્દમાં ૬ ની સાથે મો છે તેનું વધુ ઉચ્ચારણ કરવું એટલે તેને દ્વિમાત્રિક ન સમજો પણ લઘુ એટલે એકમાત્રિક સમજવો.
કુૉ વિંતિરૂ માજી-પુણેન વિરતે માનઃ સુખનું વાતાવરણ હોય તો માનને વિચાર કરી શકાય. જુઓ, ઢાકારૂ દા આ વાક્યમાં પુર્વે પદમાં અક્ષરમાં જે છે છે તેને લધુ એટલે એકમાત્રિક સમજ.
તેણુ – દુર કલિયુગમાં જે દુર્લભ-દુર્મિળ–હોય એવાને માટે હું બલિદાન આપી શકું-જુઓ, દારૂરૂ મહાત્મા ગાંધી જેવા પુરુષોત્તમને માટે માથું આપવામાં વાંધો ન ગણાય. ઉદાહરણનું આ પાછલું વાકય અનુવાદકે જ પિતા તરફથી અનુવાદમાં ઉમેરેલ છે પણ ગ્રંથકાર આચાર્ય હેમચંદ્રનું નથીએમ સમજવું.
पदान्ते उँ-हु-हिं-हंकाराणाम् ॥८।४।४११॥ વદને છેડે આવેલા ૩, હું, fહું અને હું એ ચાર શબ્દોનું અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રાયઃ લધુ ઉચ્ચારણ કરવું. જે સ્તરની પછી અનુસ્વાર આવેલો હોય તે સ્વર ગુરુ ગણાય છે પગ અપભ્રંશ ભાષામાં ૩, હું, હું અને ઈંને સ્વરને લઘુ સમજવાનો છે. 8–05–ને લધુ સમજવો.
ડિઝs , , , હું-તહન્દુ અને હૃદુ – તુંને લધુ સમજ. ર્દિગંદું-હિં લધુ સમજો. દં–તળદ્રુને ,, , મનું તુ ત ધન ! જુઓ, ૮૧૪૧રપ૦ || વઝિઝિ૩ મુબાહ્યું જુઓ, ટાજારૂરૂ તજુદું વિ 3 | જુઓ, ૮૪૧૩ ૪૧ તા-ત્રિસાહિ૩ નહિં અંદું જુઓ, જરૂ૮દા તળહું તો મળિ નવિ ! જુઓ, વારૂ રૂ
ઠ્ઠા મા વા દાકારા અપભ્રંશ ભાષામાં કહને બદલે મ વિકલ્પ બોલાય છે.'
સંસ્કૃત ભાષામાં આ ક્યાંય મળતું નથી પણ પ્રાકૃત ભાષામાં કેદ ઉપલબ્ધ છે.
હેમ-૩૦
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ્રાકૃત ભાષામાં ૮ારા૭૪ સૂત્ર દ્વારા શબ્દોના સ્મ, છમ, છમ, દમ અને ને બદલે જે થાય છે તે હું અહીં લેવાનો છે.
–ણી –f+–ામમાં, પિફો-ગ્રીમ–ઉનાળો નિર્મ-મમ-સિ+-સિમો, સિ–શ્લેષ્મ-શલેષમ-સળેખમ ગ્રહું–વ+–બ્રહ્મ-બ્રાહ્મણ बम्भ ! ते विरला के वि नर जे सम्बग छइल्ल । जे का ते वंचयर, जे उज्जुअ ते बल्ल ।।।
હે બ્રહ્મન ! બમ્મન ! બ્રાહ્મણ ! જેઓ સર્વી ગે-સર્વ પ્રકારે-જલ-કુશળહોય તેવા કોક વિરલા નર-મનુષ્ય—હોય છે પણ વધારે ભાગે જોતાં એમ જણાય છે કે જે કાન્હાય છે તે વધારે પડતા વાંકા–લુચ્ચા-હોય છે અને જે સરળ હોય છે તે નર્યા બળદ જેવા હોય છે–વધુ પડતા સરળ હોય છે–મૂરખ અથવા તદન ભોટ-અક્કલ વિનાના ભોપા–જેવા–હાય છે.
વચાદર મારૂત-વરા પાછારા શકાદા શબ્દને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ગુના અને પ્રવાસ એમ બે શબ્દ વપરાય છે.
કોઈની સરખો” અર્થ સૂચવવા સંસ્કૃતમાં સદા અને પ્રાકૃતમાં સરસ શબ્દ પ્રચલિત છે તેની જ પેઠે બીજાની જેવો” અર્થ સૂચવવા પ્રાકૃતમાં નાત શબ્દ પ્રચલિત છે અને સંસ્કૃતમાં કાશ શબ્દ છે. પ્રસ્તુત ૩નારૂસ અને સં૦ ૩ન્યાદા બનને શબ્દો પરસ્પર મળતા જ છે. માદશ શબ્દ અને કપાસ એ બને શબ્દ સરખા છે અને “ સ” શબ્દની સરખામણીમાં “મા” શબ્દ પણ પેદા થયેલ છે.
ઉન્માદશ – જ્ઞાો ! સારા ઝa – 1:–મારફ-અપરની જે- અન્યની ટેવ –દેખાતબીજાની જેવો દેખાતે. જેઓ પાપાલાલપરા
૩૨ તથા વૈપર એ બનને શબ્દો સમાન અર્થના છે.
'પારાની જેમ પ્રાચીન સંસ્કૃતમાં સારા શબ્દ હોવો જોઈએ, એ હકીકત આ “વરફુલ' પ્રયોગ ઉપરથી જાણી શકાય છે.
प्रायसः प्राउ-प्राइव-प्राइम्ब-पग्गिम्बाः ॥८।४।४१४॥ ઘાયમ્ અવ્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રાક, વાવ, વાવ અને નવ એમ ચાર અવ્યયે વપરાય છે.
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાઇ
[४७
प्रायस्-प्राउ-बा रान-प्राये शन-प्राय: रीने प्रायस्-प्राइव-, प्रायसू-प्राइम्वप्रायम्-पग्गिम्व-,
प्राउ
अन्ने ते दीहर लेाअण, अन्नु त भुअजुअलु अन्नु सु घणथण-हारु, त अन्नु जि मुहकमलु । अन्नु जि केसकलावु, सु अन्नु जि प्राउ विहि जेण निअम्बिणि घडिअ, स गुण-लायण्ण-णिहि ॥ अन्ये ते दीर्घ लेोचने, अन्यत् तद् भुजयुगलम् । अन्य: स घिनस्तनभारः, तद् अन्य अव मुखकमलम् । अन्य अव केशकलापः सः अन्य अव प्रायः विधि: येन नितम्बिनी घटिता सा गुणलावण्यनिधिः ॥
स-य-अनेरा-छे त हाई-ii-मोयन, अ छे ते मुग-युग, भने। છે તે ઘટ સ્તન-ભાર, અને હું જ છે તે મુખકમલ, તે કેશકલાપ અનેરે જ છે. તેનો વિધાતા–બનાવનારો–પણ પ્રાય: તે અનેરો જ છે જેણે ગુણને અને લાવણ્યને ભંડાર એવી તે નિતંબનીને-સ્ત્રીને-ઘડેલી છે. प्राइवप्राइव मुणिह वि भ्रंतडी ते मणिअडा गणति । अखइ निरामइ परम पइ अज्जु विलर न लहंति ।। प्राय: मुनीनाम् अपि भ्रान्तिका तेन भणिककान् गणयन्ति । अक्षये निरामये परमपंद अद्यापि लयं न लभन्ते ।।
પ્રાય – ઘણું કરીને-મુનિઓને પણ બ્રાંતિ થઈ ગઈ લાગે છે જેને લીધે તેઓ પણ માળાના મણકા ગણ્યા કરે છે–ફેરવ્યા કરે છે, ક્ષય વિનાના અને નિરામય-રોગ વિનાના–એવા પરમ પદમાં હજી સુધી પણ તેઓ લય પામતા નથી. प्राइम्व
असु-जले प्राइम्व गोरिअहे सहि ! उव्यत्ता नयण-सर । तें संमुह संपेसिआ देति तिरिच्छी धत्त पर ॥ अश्रजलेन प्रायः गौर्याः सखि ! उद्वत्तो नयनशरो । तेन सम्मुखो संप्रेषितो ददेते तिर्यग घातं परम् ।।
.. धनस्तनहारः सेभ ५५ याय. 'घनस्तन 6५२ने। वार'
। अ याय.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬૮ ]
સિદ્ધહેમચ' શબ્દાનુશાસન
પ્રાય: કરીને હે સખી ! ગેરીનાં નયનરૂપ ભાણુ આંસુનાં પાણીથી ભીંજાયેલાં છે તેથી સામે મેકલેલાં-સીધાં કે કેલાં-માત્ર તિર્થયૂ-આડા-ધક્કો મારે છે.
શરના કળાને-ખાણુના કળાતે-તેજ કરવા ઘર ઉપર પાણી ચડાવવામાં આવે છે એટલે અહીં ગોરીનાં નયનરૂપ શર ઉપર આંસુઓનું પાણી પડવાથી તે તેજ થયેલ છે. દીધકવૃત્તિ'માં આ દેહાના જુદા અર્થ આ રીતે તેાંધેલ છે—
" 'नयणसर' नयनसरसी, उद्वते उल्लसिते, तेन अपरे नयनसरसी संमुखे प्रेषिते વર' વમ્, તિર્થક્ ઇત્તમ્ ક્ષેપ દત્તઃ ''
-
હે સખી ! ઘણું કરીને ગોરીનાં નયનરૂપ સરવર આંસુનાં પાણીની ધારાથી ઉર્જસત થયેલ છે—છલકાઈ ગયાં છે–છલોછલ ભરાયેલાં છે તેને લીધે બીજા નયનરૂપ સરાવર્ સામે મેકસ્યાં, પણ માત્ર આડે ક્ષેપ કરે છે-અળાય છે—પાણીના પ્રવાહ સામે બીજો સામા આવેલો પાણીનેા પ્રવાહ અફળાય એ સ્વાભાવિક જ છે.
શă-
‘બેસી વિષ્ણુ, સેતુ હતું, ઠ્ઠી મળ્યું અનુળે'
पग्गम्व एव मणोरहई दुक्करु दइ करे ||
अध्यति प्रियः, रोषिष्यामि अहम्, रुष्टां माम् अनुनयति-अनुनेष्यति । प्राय: अतान् मनोरथान् दुष्करान् दयितः करोति ॥
કાઈ નાયિકા વિચાર કરે છે કે મારા પિઉ આવશે, હુ રેપ કરીશરીસાઈ જઈશ, રુડેલી એવી મને પિ મનાવશે' પણ ઘણું કરીને યિત-પિ–મારી પાસે અનુકૂળ સમયે પહોંચી જાય છે તેથી તે આ મનેરથાને દુષ્કર-ત કરી શકાય એવા–કરી મૂકે છે. અર્થાત્ મને આવા મનારથાને કરવાને। સમય જ રહેતા નથી.
વા અન્યથા અનુ: ૫૮ાાઃ॥
અન્યથા અવ્યયને બદલે અપત્ર ભાષામાં અનુ અવ્યય વિકલ્પે વપરાય છે. અન્યથા-અનુ, અન્નન્હેં-બીજી કાઈ રીતે
विरहाणल-जाल-करालियउ पहिउ को वि बुडिवि ठिअउ ।
અનુ સિસિાહિ સૌમરુનાઁ ધૂમ 'તિદુ દુબર ? ॥
કોઈ સ્થળે શિયાળામાં ઠંડા પાણીમાંથી ધુમાડા નીકળતેા જણાય છે,-અગ્નિ સિવાય ધુમાડા કેમ નીકળે ? ' એવા અનુમાનથી કવિ કલ્પના કરે છે કે–ખરેખર, વિરહરૂપ અગ્નિતી ઝાળ વડે દાઝેલા હાથી દેખાવમાં ભયાનક લાગતા કાઈ પ્રવાસી પાણીના આ ધરામાં પડીને-ડુબકી મારીને રહેલા હોવા જોઈએ. અન્યથા-એમ
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
ન હોય તો–આવી કડકડતી ઠંડીમાં ઠંડા પાણીમાંથી ધુમાડે કઈ રીતે નીકળે ? જે દાઝેલ હેય અને પાણીમાં પડેલ હોય તે જ દાઝેલ પદાર્થમાંથી ધુમાડો નીકળવાને સંભવ ખરો.
कुतसः कउ कहंतिहु ॥८।४।४१६॥ ઉતા અવ્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં અને હૃતિદુ એવાં બે અવ્યયે વિકલ્પે વપરાય છે.
ઉત:-9– શાથી ? ક્યાંથી ? કુત:- તિહુ , , महु कंतहो गुट-ट्ठिअहो कर झुपडा बलंति ? अह रिउ-रुहिरें उल्हवइ अह अप्पणे न भंति ॥
જ્યારે મારો કંથ પોતાના ગંઠમાં–રહેવાના સ્થાનમાં-વિદ્યમાન હોયમહયાત હોય-સ્થિત હોય–ત્યારે ઝુંપડાં કેવી રીતે બળે ? જે કંઈ સળગાવે તે મારે કંથ કાં તે શત્રુઓનું લેહી છાંટીને ઓલવી નાખે અને કાં તો પિતાનું લેહી છાંટીને ઓલવી નાખે. એમાં બ્રાંતિ–શંકા નથી.
મુ જતિg વદન૩ . જુઓ તા ૪૧ /
તત-તો: તો દાઝાઝા તત: અને તા એ બને અ ને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં તો અવ્યય વપરાય છે.
તત:-તો-તેથી તતો ત્યારે.
નડું મા પારશ્ન તો સરિ ! મન્નુ નિ જુઓ, વાજાર ૭૬ / –ાસ-ધુર્વ-મા-મના ––સાબુ-પુષ્ણુ-
ટાકા૪૨૮ના gવમ્ ને બદલે વ, પરમ્ ને બદલે પર, સમન્ ને બદલે સમાજુ, ધ્રુવ ને બદલે ધવુ, મા ને બદલે અને મન ને બદલે મળાવે એવાં અવ્યો અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
gવE-94-એમ, એ રીતે, આમ ya
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ઘર-ઘર-પશુ, પરંતુ ઘરમ્ | સમક્-સમાજુ–સાથે સમા ધ્રુવ-ધુડ્ડ-ધ્રુવ, નક્કી, અફર–ચોકકસ-ધ્રુવમ્ મ-મા–નહીં, મા
મા- છે,
બહુલં' એટલે આ વિધાન પ્રાયિક હોવાથી મા ને બદલે મેં કેમ પણ વપરાય છે અને કયાંય માં પણ વપરાય છે. મના–મળા –ાડુ–મણા प्रिय-संगमि कउ निडी पिअहो परोक्खहो केम्व ? । मई बिन्नि वि विन्नासिआ, निद्द न एम्ब न तेम्व ॥
પિઉને સમાગમ થતાં ઊંધ કઈ રીતે આવે? અને પિઉ પક્ષ—નજર સામે ન–હોય તો પણ ઊંઘ કઈ રીતે આવે? આમ મારી ઊંઘ બને રીતે એટલે પ્રિયના સંગમાં વણસી ગઈ છે અને વિયોગમાં ય વણસી ગઈ છેઊંધ આમે નથી આવતી અને તેમે ય નથી આવતી. વર
અળહિ ને સંય ન ર | જુઓ, Iટકારૂરૂપ સમા कंतु जु सीहहो उवमिअइ त महु खंडिउ माणु । सीहु निरक्खय गय हणइ पिउ पयरक्ख समाणु ।।
એક નાયિકા પાસે પોતાના પતિના પરાક્રમનું વર્ણન કરતાં બીજી નાયિકા કહે છે-પરાક્રમની બાબતમાં લોકો મારા કંથને સિંહની ઉપમા આપે છે એટલે મારો કંથ પરાક્રમમાં સિંહ જેવો છે એમ કહે છે. એમ કહેવાથી મારું માન ખંડિત થાય છે. કેમકે સિંહ તો નિરવ –રખેવાળ વગરના હાથીઓને હણે છે જ્યારે મારો પતિ તે વારત-પ્રતિરક્ષકો સાથેના અથવા રખેવાળ એવા પાયદળ લશ્કર સાથેના હાથીઓને હણે છે. એટલે મારા કંથને સિંહ સાથે સરખાવે, એ તેની ન્યૂનતા થઈ કહેવાય, એથી તે ઉપમા બરાબર નથી. ધ્રુવું
चंचलु जीविउ ध्रुवु मरणु, पिअ! रूसिज्जइ काई ?। होसई दिअहा रूसणा दिव्वई वरिस-सयाई ॥
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અeટમ અધયાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૧
એક નાયક પોતાની પ્રિયાને કહે છે કે–જિંદગી ચંચળ-અસ્થિર છે અને મરણ નિશ્ચિત છે માટે હે પ્રિયે ! શા માટે રીસાય છે? રીસામણના-રૂસણવાળાદિવસે સેંકડો દિવ્ય વરસ જેટલા ઘણા લાંબા થઈ જશે અર્થાત એ દિવસે એટલા બધા લાંબા થઈ જશે કે કેમ કરીને ખૂટશે નહીં.
દિવ્ય વરસ એટલ કરૉડા મહિના અથવા બ્રહ્માનું વરસ
મેં ધનિ ! ઈ વિલાસ 1 જુઓ. ટાદારૂ ૮. મા ધ ! વિવરમ |
આ સૂત્ર મા ને બલે ને પ્રયોગ વાપરવાની હકીક્ત કહે છે પણ આ સૂત્રનું વિધાન બાહુલિક હેવાથી કોઈ સ્થળે માને તથા મને પ્રયોગ પણ થાય છે, જેમકે – માमाणि पणटुइ जइ न तणु तो देसडा चइज्ज । मा दुज्जण--कर-पल्लवहिं दसिज्जतु भमिज्ज ।। माने प्रणष्टके यदि न तनुम् तत: देशम् त्यजेत् । मा दुर्जनकरपल्लवैः दर्यमानः भ्रमेत् ॥
પોતાનું તેજ અથવા માન નાશ પામતાં શરીરને છોડી દેવું જોઈએ અર્થાત મૃત્યુને જ સ્વીકાર કરી લેવો જોઈએ, પણ જે શારીરને ન છેડી શકે તે દેશને તો છેડી જ દેજે પણ નઠારા માણસેના હાથની આંગળીઓના ટેરવા વડે દેખાડાતો ન ભમજે. અર્થાત કોઈ તારી સામે આંગળી ચીધે અને એમ કહે કે આ પેલો બિચારો રખડે છે એમ સાંભળવું પડે એમ ન કરજે.
लोणु विलिज्जइ पाणिएण अरि ! खल ! मेह ! म गज्जु । बालिउ गलिउ मु झुपडा गोरि तिम्मइ अज्जु ॥ लवणं विलीयते पानीयेन अरे! खल ! मेघ ! मा गर्ज। ज्वालितं गलितं तत् कुटीर गौरी तिम्यति अद्य ।।
અરે ! ખલ મેધ! તું ગર્જના ન કર. પાણી પડતાં લાવણ્ય-સૌંદર્ય-વિલા જાય છે અથવા મીઠું ઓગળી જાય છે, વારિ – બળેલ કે બળી ગયેલ તે ઝુંપડું આજે ચુએ છે તથા ગોરી ભીંજાય છે.
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
દોધક વૃત્તિ પ્રમાણે બીજો અર્થ આ પ્રકારે છે–અરે દુર્જન બળ્યા મેના મેઘ ! તું ગર્જના ન કર. ગોરીનું લાવણ્ય પાણી પડતાં વિલાઈ જાય છે, તે ઝુંપડું ગળે છે-ચુએ છે ને ગોરી ભીંજાય છે.
આ બીજા અર્થમાં વાજિક શબ્દ મેધના વિશેષણરૂપે કપેલ છે.
વર્તમાનવ અર્થને સૂચક ૧૧૬૦ તિ કે ૧૧ ૬૧ તીમ્ ધાતુ ચેથા વિવાદ્રિ ગણમાં છે, જેમ તિથતિ પ્રવેગ થાય છે તેમ તીસ્થતિ પ્રયોગ પણ થાય છે. માર્કમાવ એટલે ભીનું થવું – આદ્ર એટલે આળું ભીનું–પલળેલ કે ભીંજાયેલ. મા– विहवि पण?ई वंकुडउ रिद्धिहि जण-सामन्नु । कि पि मणाउं महु पिअहा ससि अणुहरइ न अन्नु । વિમ પ્રWe aw: કમિઃ ગનનામા: . किम् अपि मनाक् मम प्रियस्य शशी अनुहरति न अन्य: ॥
વૈભવ નષ્ટ થતાં વાંકે થઈ જાય છે અને દ્ધિ-સંપત્તિ-વૈભવ-ભળતાં સાધારણ જન જેવો રહે છે. મારા પ્રિયનું જે કંઈ થોડું ઘણું અનુકરણ–અનુસરણ કરતું હોય તો તે એક માત્ર ચંદ્ર છે, બીજું કોઈ નહીં.
દોધકવૃત્તિ પ્રમાણે અર્થ આ પ્રકારે જણાય છે–“વૈભવને નાશ થયા પછી જ્યારે ફરીવાર સંપત્તિ મળે છે ત્યારે સામાન્ય લકે વાંકા થાય છે. જેમ ચંદ્ર તરફ તારાઓ વાંકા થાય છે તેમ મારા નિર્ધન પતિની તરફ લકે વાંકા થાય છે.
શુદ્રિના દિવસોમાં એટલે શુક્લપક્ષના દિવસે માં બીજને ચંદ્ર વાંકે હોય છે અને તે ધીરે ધીરે શુક્લ પક્ષને છેલ્લે દિવસે પૂરેપૂરો પ્રકાશે છે અર્થાત બીજના ચંદ્રનો વૈભવ નષ્ટ થયેલ છે અને પૂર્ણિમાને દિવસે તે પૂરેપૂરો ખીલેલ હેવાથી તેણે પિતાને પૂરે વૈભવ પ્રાપ્ત કરેલ છે–આ ભાવની અપેક્ષાએ અહીં ચ ની સરખામણી કરેલ જણાય છે.
કોઈએ કપડાં ઘરેણાં વગેરેને ખુબ ઠાઠ કરેલ હેય તેને જોઈને લેકે કહે છે કે હવે કાંઈ “મણા નથી–કાંઈ ખામી નથી” આ વાક્યમાં વપરાયેલ “મણુ” શબ્દને પ્રસ્તુત કાર્ડ સાથે સરખાવી શકાય ખરો. મનને અર્થ “અલ્પતા' છે.
મના વત” અભિધાન કાં ૬ - ૧૫૩૬ મા એટલે કાંઈક-ડું.
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ' પાદ
જિજી-અથવા-ફિયા-૧૪-નફેઃ જિ-વ-વિવે-સદું-નાહિં
૫૮૫૫૪૧૫
ને બલે રિ, અથવા ને બદલે બહુવર, વિવા ને બદલે વિવ, સદ્ ને બદલે સકું, તે ્િ ને બદલે ના એવા શબ્દો અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
આ વિધાન પ્રાયિક હાવાથી કાઈ કાઈ સ્થળે વા ને બદલે અવર્ ન વપરાતાં મઢવા પદ પણ વપરાય છે.
વિ-શિર-ખરેખર-જિ
અથવા-અવ-અથવા અવા
अथवा - अहवा વિવા-વિવે-દિવસે
સદ્દ-સğ-સાથે સદ્ નહિ-નાદુિં-ત-ના પાડવી, દુ
ભાષામાં ‘નહી' તથા કયાંય કાંય તૢિ પણ ખેલવામાં આવે છે.
..
>>
ષિ
किर न खाइ न पिअइ न वि द्दवई धम्मि न वेच्चइ रूअडउ | इह किवणु न जाणइ जइ जमहे। खणेण पहुच्चइ दूअडउ ||
किल न खादति न पिबति न अपि ददाति धर्मे न व्ययति रूपकम् । इह कृपण: न जानाति यदि यमस्य क्षणेन प्रभवति दूतकः ॥
કંજૂસ માણસ ખરેખર ખાતે નથી, પીતેા નથી, દેતેા નથી તથા ધર્મના કામમાં રૂપિયા–રડે વાપરતા નથી. આવેા કંજૂસ માણસ આ જગતમાં જાણતા નથી કે જો જમને! દૂત ક્ષણવારમાં તેની પાસે પહોંચવાને છે તે આ બધુ અહી જ પડયુ રહેવાનું છે.
अहवइ
अन सुसह एह खोडि ।
અથવા સુવંશ-સારા વશવાળા-લેાકેાની એ ખેાડ નથી.
આ વિધાન બહુલિક હેવાને લીધે ગવા પણ વપરાય છે जाइज्जइ तर्हि देसss लग्भइ पिअा पत्राणु- पमाणु जइ आवइ तो आणियइ अहवा तं जि निवाणु ||
(૪૭૩
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૪ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
તે દેશમાં જવાનું છે જ્યાં પિન કાંઈ પ્રમાણ–એંધાણ મળે એટલે પ્રિયના કોઈ વાવડ મળે-સમાચાર-જાણી શકાય. જો આવી શકે તો સાથે આશ–અથવા નહીં આવે છે તે જ મારું નિપાન થશે એટલે તે જ મારું નવાણ–એટલે ઉપકૂપ-અવેડા-થશે અર્થાત ત્યાં જ હું અવેડામાં પડીને મરી જઈશ.
મરવા માટે કૂવો અવેડે કરવો એ પ્રોગ લોકપ્રચલિત છે.
ઝાદાવતુ નિપાનમ્ ૩ ફૂપહેમત સમિધાન લે. ૧૦૯૨.
હૂંઢિકાકારે નિવાણ ને અર્થ નિર્વાણ કર્યું છે પણ પ્રાકૃત નિવાઝ શબ્દ નિર્વાણના અર્થમાં ઘટી શકે નહીં.
‘નિર્વાણ” માટે તો નિગ્રાન શબ્દ જ વપરાય दिवे
વિવિ રિવિ-iig–રોજ રોજ ગંગાસ્નાન. જુએ સૂત્ર ૩૯૯
जउ पवसंते सहुं न गयअ न मुअ विओएं तस्सु । लज्जिज्जइ संदेसडा दितिहिं सुहयजणस्सु ॥
જયારે તેણે પ્રવાસ કર્યો ત્યારે સાથે ન ગઈ અને તેને વિયોગ થતાં મરી પણ ન ગઈ તો સુભગ માણસ બાબત અથવા સુહંદ-મિત્રરૂપ માણસ બાબત કે સંદેશ દેતાં લાજ આવ છે–ભોંઠપ લાગે છે–શરમ આવે છે અર્થાત પ્રિયની સાથે ન જવાયું તથા વિયેગમ ભરાયું પણ નહીં એવી પરિસ્થિતિમાં હવે સંદેશાને શો અર્થ એટલે સંદેશો દેતાં લાજ આવે છે.
વાર્દિ– एत्तहे मेह पिअंति जलु एत्तहे वडवानलु आवट्टइ । पेक्खु गहीरिम सायरहा अक्क वि कणिअ नाहि ओहट्टइ ॥
એક બાજ વાદળાં દરિયામાંથી પાણી પી જાય છે અને એક બાજુ વડવાનલ તેને-દરિયાને–એટ છે. જુઓ તો ખરા દરિયાની ગંભીરતા કે એક કણ પણ એટલે એક કણી જેટલે પણ તે એ છે થતો નથી એમાં થોડી પણ ઓટ આવતી નથી.
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७५
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ पश्चाद्-एवमेव-एव-इदानी-प्रत्युत-इतसः पच्छइ एवइ जि एवँहिं
पञ्चलिउ एत्तहे ॥८।४।४२०॥ पश्चात् ने पहले पच्छइ, एवमेव ने ५६२ एम्वइ, एव ने पहले जि, इदानीम् ने महसे एव हिं, प्रत्युत ने इसे पच्चलिउ १ सने इत: ने पहले एत्तहे व ३५॥ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
पश्चात्-पच्छई-५७-५।७१ : ५७ एवमेव-एवइ-मेम -से प्रमाणे एव-जि-१-योस इदानी-एहिं-हवे-खममा. प्रत्युत-पच्चलिउ--मेने महसे
इतः-एत्तहे-मा मा-या त२५. पच्छइ
पच्छइ होइ विहाणु । मे।-५।४।३६२।। एवइ__एम्बइ सुरउ समत्तु । ४ -८१४॥३३॥ जि
जाउ, म जंतउ पल्लवह, दक्खउँ कइ पय देइ । हिअइ तिरिच्छी हउँ जि पर पिउ उ बरइ करेइ ॥
वाहे-मले गये।, सतांना पास न ५४।-नाने ३१ नही જોઉં છું કે કેટલાં પગલાં આગળ દે છે હું જ હૃદયમાં આડી પડી છું. પરંતુ પ્રિય पानी मात्र 31-हेमाव-७२ छे. एहिहरि नच्चाविउ पंगणइ विम्हइ पाडिउ लोउ । एम्वहिं राह-पओहरहं ज भावइ तं होउ ॥
હરિને આંગણામાં નચાવ્યા. લેકોને વિસ્મયમાં પાડ્યા–નાખ્યા. હવે રાધાના પયોધરોનું જે ભાવે-ફા-તે થાય અથર્ રાધાને જે કરવું હતું તે તેણુએ કરી લીધું, હવે જે થવાનું હોય તે થાઓ. १. यांय 'पच्चल्लिउ' 48 भणे छे.
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૬ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
પ૪િ૩–
साव-सलोणी गोरडी नवखी क वि विस-गठि । भड पच्चलिउ सो मरइ जासु न लागइ कंठि ॥
ગોરી–સ્ત્રી–એક જુદા જ પ્રકારની-નવા પ્રકારની કોઈ એવી વિષગ્રંથિ છેઝેરીલી ગાંઠ છે કે ઊલટું તેણી જે સુભટને ગળે ન વળગે તે તે સુભટ ભરવા પડે છે. વસ્તુત: વેપગ્રંથિ જેને વળગે તે મરી જ જાય ત્યારે આ વિષગ્રંથિ તે કોઈ અનેરી છે જે ન વળગે તે સુભટ મરવા પડે છે.
ઉત્તરે–
grદે દ રિતિ ગણું . જુઓ, તાજા જ ૧૧.
વિષT-૩-જર્મન યુન-કુત્ત-વિર દાકારશા વિઘા ને બદલે ગુન, ૩ ને બદલે કુત્ત અને વન ને બદલે વિર એવાં રૂપે અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
વિષ-યુ૩–પુનર–ખેદ પામેલ-વિષાદવાળા ૩-૩+ફેં--કહ્યું છે-કહેલ છે-૩૫dવમ્ અથવા બ્રમ્ વર્ધ-વિશ્વ+વિ-િવચ્ચે, વચમાં-મારગમાં मइ वुत्तउं तुहुं धुरु धरहि कसरेहिं विगुत्ताइ । पई विणु धवल ! न चङइ भरु एम्बइ वुन्नउ काइ ? ।।
મેં તને કહ્યું ને કે, હું ધવલ !–હે ઉત્તમ ળિયા–બળદ ! તું ધુરને ધારણ કર, બીજા ગળિયાઓએ તો અમને વગોવ્યા છે. તારા વિના હે ધવલઆ ભરભાર-બીજા કેઈથી ચડશે-ઊપડશે નહીં તે તું એમ જ-નકામે નકામે–વિના કારણબેદ પામેલ છે. મ ગુર૩ : જુઓ, તીર –ઉપરનું ઉદાહરણ-પદ્ય
મg વિવિ તે મા ! જુઓ, ૮ જીરૂ૦.
ઘાનાં વદિતમારા ઢાકારરા અપભ્રંશ ભાષામાં વ્ર વગેરે શબ્દોને બદલે વદિ વગેરે શબ્દો વપરાય છે. એટલે શીન્ન ને બદલે વરિ, રુટ ને બદલે ઘંઘ૪, અસ્પૃશ્યસંસ ને બદલે વિદાય, મા ને બદલે તવક્ક, સામાય ને બદલે અવા, દિને બદલે રિ, ગાઢ ને બદલે નિવ, સાધારણ ને બદલે સતૂર, અસાધારણ ને બદલે મારૂતરા, કૌતુક ને બદલે ,
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
(૪૭૭.
રીડ ને બદલે વરૂ, ર ને બદલે રવા , અમુત ને બદલે ઢક્ષર, ટ્રેવિ ને બદલે ,િ પૃથથ ન બદલે શંકુમ, મૂઢ ને બદલે ના િતથા વઢ, નવ ને બદલે નવલ, અવર ને બદલે ૨૩૩, ચઢિને બદલે g૩, સંવનને બદલે વેર અને. તળ, મામૈgી ને બદલે સીતા, “ચ ચટૂ ઇષ્ટ તત્ તત' એ આખા વાક્યને બદલે ગાજ્ઞદિશા–ચષ્ટિા –એવા શબ્દો અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
જે શબ્દોનું પૃથક્કરણ કે વ્યુત્પત્તિ ઝટ નજરમાં ન આવે એવા શબ્દોને વૈયાકરણે નિપાત દ્વારા સિદ્ધરૂપે સૂચવે છે. સંસ્કૃતમાં જેમ મચૂર, મહા, કૃષર આદિ શબ્દોને નિપાત દ્વારા સાધી બતાવ્યા છે તેમ અહીં વણ, ઘંઘ વગેરે શબ્દોને શીઘ વગેરેના આદેશરૂપે નિપાત દ્વારા સૂચવ્યા છે.
આ સ્થળે ગ્રંથકારે “ઝગડાને બદલે “ધંઘલ’ એ “ઘવાળો શબ્દ સૂચવેલ, છે. પણ ભાષામાં ધવાળો ધાંધલ' શબ્દ “ઝઘડા'ના અર્થના પ્રચલિત છે.
પાલીતાણા જવા માટે જે શિહેર સ્ટેશને ગાડી બદલવી પડે છે તે શિહેરની પાસે ઘાંઘળા' નામે એક ગામ છે.
જેનો આદેશ બતાવેલ છે તે શબ્દ–
ઘઆદેશરૂપ શબ્દ વ+િ૩–વહિ૩–વહેલે-પહેલવહેલું–જલદી. જટ-પંઘ(? ઘૂંઘરુ)+{–દાંઘજીરુંઝઘડા-ધાંધલ-ધાંધલિયે. સરકૃશ્યસં+વિટ્ટા+-વટ્ટા-વટાળ–અસ્પૃશ્યને પશે કે સંસર્ગ–સંબંધ મય-વ+૩–ઢવ8--ભય-ડર. મામી –સવા+ફેંસવાડૅ આપણું પોતાનું દ્રષ્ટિ-ટ્ટિ–ટિ–નજર. વાઢ-નિન્ગ+૩–નિટુ–નિશ્ચિત-ચોકકસ. સાધારણ-+૩–સäહુ-સાધારણ સામાન્ય રૂપ સાધાર–ગસઢસુ-અસામાન્ય-વિશેષરૂપ ૌતુ–ો+હળ-કોળ-કૌતુક વડે. શો--વેરચં-ખેલ-ક્રીડા ર–રવાજ+ગા -રવળા રમણ–રમણીય–ર–સુંદર. મદ્ મુત–૩#ર–અદ્ભુત–આશ્ચર્યકારક હે સરિત-ષ્ટિ-હે અલી ! પૃથDય–ગુનમ-જુદું જુદું
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭૮]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
મૂઢનાગિન્ના-મૂઢ-અનાડી મૂઢ–4ઢ-મૂર્ખ નવ-નવલ+નવી-નાખી-નવીન–અનેરી-અનાખી અવસર-વઢ૩-ર૩ર૩૩-ધાડ–પાડવી-છાપો મારો यदि-छुडु-ले संबन्धिन्-केर संबन्धिन-तण
સંવથીસૂચક ર પ્રત્યય—જેર–ર–ર પ્રત્યયયુક્ત શબ્દની ત્રીજી વિભક્તિનું એકવચન
જે અર્થ ફેર ને છે તે જ અર્થ તન–તળ– પ્રત્યયનો છે અદ્યતન–આજનું-નવું-તાજુ પુરાતન–પુરાણું--જૂનું મમતણું-મારું સંબધીસૂચક–સન છઠ્ઠી વિભક્તિના અર્થને બેધક પ્રત્યય છે.
જે શબ્દને ફેર તથા તન-ગ ૦ તા–પ્રત્યય લાગેલ હોય તેવાં શબ્દરૂ૫ નામ વિશેષણ રૂપ બને છે અને તેને વિશેષ પ્રમાણે વિભક્તિઓ લાગે છે.
સંવન્દી-તળા -તળા-કેરા-ના-પ્રસ્તુતમાં “અમારા મા મળી:-પ્રમીલા–મમમલી–અભયવચન-ડર નહીં એવું વચન. મામીવિા-મમ્મીસરી ,
यद् यद् दृष्टं तत् तद् यस्यां प्रवृत्तौ सा यदृष्टिका-जाइट्रिआ तस्याम् जाइट्ठिआनए -ગામ-જે જે જોયું તે તે એવું–જે ક્રિયાત્મક પ્રવૃત્તિમાં હોય તે ક્રિયારૂપ પ્રવૃત્તિ ડિટાં–તેમાં–તેવી પ્રવૃત્તિમાં
ઉપર બતાવેલા વઢ થી માંડીને વાઢિા સુધીના શબ્દો જ્યાં જ્યાં વપરાયેલ છે તેનાં ઉદાહરણ
वहिल्लएक्कु कइअह वि न आवहि, अन्नु वहिल्लउ जाहि । मइ मित्तडा ! पमाणिअउ पई जेहउ खलु नाहिं ॥
એક વાત તો એ કે, તું ક્યારેય આવતું નથી. બીજું, આવે તો વહેલે વહેલો ચાલ્યો જાય છે અર્થાત્ આવે છે તો ખરો પણ જલદી જલદી ચાલ્યા જાય છે. આવી સારી રીતભાત જોઈને હે મિત્ર ! મેં પ્રમાણિત-નક્કી-કર્યું છે કે તારા જેવો બીજો કોઈ ખલલુ-નથી.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
૦િ૭૯
धांधलजिव सु-पुरिस तिव धंधलई, जिम्व नइ तिम्व वलणाइ । जिव डोंगर तिव कोट्टरइ हिआ ! विसर हि काई ? ॥
ઝગડાના અર્થમાં વંદ–ધાંધલ શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે. આ જગતમાં જેમ સજજને છે તેમ ધાંધલ એટલે ધાંધલિયા લોકો પણ છે. જેમ નદીઓ છે તેમ વહેળા ય છે. જેમ ઊંચે ચડવામાં કઠણ એવા ડુંગરે છે તેમ જમીન ઉપર મેટાં મોટાં કિંતરે ય છે. આવી સ્થિતિ છે માટે હે હૈયા ! શા માટે ખેદ કરે છે?
તાત્પર્ય એ જણાય છે કે જગતમાં જેમ અમુક અમુક અપેક્ષાએ અમુક અમુક મારું સારું છે તેમ અમુક અમુક અપેક્ષાએ અમુક અમુક નઠારું નઠારુ પણ છે અર્થાત સારાનો કે નઠારાને વ્યવહાર અમુક અપેક્ષાને આધીન છે પણ નિરપેક્ષ નથી: ગધેડો સારો ય છે અને નઠારે પણ છે તેમ હાથી સારોય છે અને નઠારો ય છે. આ અપેક્ષાને ઉપયોગ માનવીના તમામ વ્યવહારોમાં સ્પષ્ટ પણે પ્રચલિત છે અને આ જાતના વ્યવહારનું નામ જ સાપેક્ષવાદ-યાદ્વાદ-અનેકાંતવાદ–છે.
ઘાંધો” “ઘાંઘી ‘ઘાંઘુ શબ્દો વિશેષ રૂપે વપરાય છે આ ‘ઘાંઘો' વગેરે શબ્દો કલહ અને સૂચક નથી જણાતા પણ “ચ.યવસ્થિત જેવ.” અર્થના સૂચક જણાય છે. આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે કહ’– જિયો' અર્થ સૂચક ભાષામાં ધાંધલ શબ્દ પ્રતિ દ્ધ છે એટલે એમ લાગે છે કે, પ્રસ્તુતમાં વઘણું નહિ પણ ધંધÉ સમજાય તે જરાય અનુચિત છે. ઘંટ એકલે ઘાંઘ-એ શબ્દ ઝગડા અથ ને દ્યોતક છે. લિપમાં ઘ અને ધ યરખા જેવા લાગે છે એટલે સંભવત: લિપિકારે ઘ ન બદલે ઘ કળ્યો હોય એવી કલ્પના થાય છે. એટલે વંદું પાઠ સમજવામાં આવે તો અર્થ સંગતિ થઈ શકે–અથવા વંઘ શબ્દ પણ “કજિયા' અર્થને પ્રસિદ્ધ પણે સૂચક હોય તે ઘંઘા પાઠ સમજવામાં ય હરકત નથી. બીજું એ કે જેમ “સુપુરુષછે તેમ “ધાંધલ'–ઝઘડા-છે એટલે ધાંધલ-ઝઘડા-કરનારા લેકે છે એ અર્થ અહીં સ્પષ્ટપણે અનુકૂળ થઈ શકે તેમ છે અને બે ઘવાળા ઘંઘ શબ્દને કોઈ વિશેષ અર્થ જાણમાં નથી તેથી જ બંધ શબ્દને કલ્પ ઠીક લાગે છે. વિટ્ટા
जे छड्डविणु रयणनिहि अप्पउं तडि घल्लति । तह संखहं विट्टाल 46 फुक्किज्जत भमंति ॥ રત્નનિધિ જેવા રત્નનિધિને–સમુદ્ર–છોડીને જેઓ પિતાની જાતને સમુદ્રના કાંઠા
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૦ ]
સિદ્ધહેમચન્દ્ર શબ્દાનુશાસન
ઉપર ફેંકે છે-રાખે છે-તે શ'ખાને વટાળ થયેલ છે અર્થાત્ તે શ ંખા પેાતાની જાતને રત્નનિધિમાં રાખતા નથી પણ કાંઠે રાખે છે તેથી તેએને અસ્પૃશ્ય-અધમ-લેકાના સસ થયેલ છે. એથી અધમ-ડલકા-લેકે શખાતે ફૂંકતા ઠેરઠેર ભમી રહ્યા છે. અથવા હલકા લેકે દ્વારા ફૂંકાતા શખે ઠેરઠેર દેખાતા રહ્યા છે.
વર્તમાનમાં ખાસ કરીને ઉત્તર પ્રદેશમાં શંખે હિંદુ દિશમાં તેમ જ જૈન મંદિશમાં પણ વગાડાય છે. સભવ છે કે આયાય શ્રીના સમયમાં જૈન મદિરામાં ગુજરાતમાં શ’ખાનેા ઉપયેગ આ। થતે ડ્રાય અને વિશેષતઃ હલકા લેકામાં શખ વગાડવાના પ્રચાર હાય.
જૈન પર પરામાં શ્રી તેમનાથ નામના ત્રેવીશમા તીર્થંકરે પાંચજન્ય નામને અતિ ઉત્તમ શ ંખ વગાડેલે' એ કથા સુપ્રતિષ્ઠિત છે,
-
दिवेहिं वित्तरं खाहि वढ ! संचि म एक्कु विद्रम्मु ।
को बिक्कर से पडइ जेण समप्पइ जम्मु ॥
હે મૂઢ ! જે કંઈ ભાગ્યશે પેદા કરેલ છે-રળેલ છે—તેને ખા-ભાગવ. એક પણ દમડા ભેગા ન કર. સંભવ છે કે કોઈ પણ તેવા ભય આવી પડે જેને લીધે જન્મ જ પૂરા થઈ જાય અને રળેલુ બધુ એમનું એમ જ પડ્યુ અહી રહે.
વિનેત્તિ વિત્તક લેવાનિતમ્ દધિકવૃત્તિ પૃ॰ ૪ર અથવા વિવેત્તિ વિશે: દિવસે ની મહેનતથી પેદા કરેલું-રળેલું~એમ પણ ઘટી શકે.
अप्पण
જોતિ ને ત્યાં અબળવું । જુએ, ૮૪(રૂ.૦ ૫
ટ્રેન્નિ
एकमेकउं जइ वि जोएदि हरि सुदठु सव्वायरेण ।
तो विहि जहि कहि वि राही । को सक्क सबरेवि इइट - नयणा नेहे पलुट्टा ॥
જો કે હરિ એકેએકને સારી રીતે પૂરા આદર સાથે જોઈ રહ્યો છે તેપણ દૃઢ-૯ ઈટરાગજન્ય-સ્નેહને લીધે જોવા માટે વ્યાકુળ થયેલાં તેનાં નયનેાને સંયમમાં કાણ રાખી શકે ? એની દૃષ્ટિ તે જ્યાં કયાંય રાધા હોય ત્યાં જ વળી જાય છે. ‘દોધકવૃત્તિ’માં આ પદ્યમાં રિ-નારાયણ–તે કરૂપે અને રાધાને કર્તારૂપે સમજાવેલ છે. અથ આ રીતે આપેલ છે ખૂબ આદર સાથે રાધા નારાયણનુ એકે એક અંગ જો કે જુએ છે તાપણુ દૃષ્ટિરાગવાળા દૃઢ સ્નેહને લીધે અંગના જે કોઈ પ્રદેશમાં રાધાએ પેાતાની દૃષ્ટિ સ્થાપેલ છે તેને ત્યાંથી ક્રાણુ સંવરી શકે-અટકાવી શકે ?
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
[૪૮૧
આ રથળે રદ શબ્દના ‘દ’. આ પણ બતાવેલ છે અને ‘દૃષ્ટિ રાગવાળા દૃઢ સ્નેહ' એવેલ આશય જણાવેલ છે.
વોટ્ટ કે છુટ્ટ !!૮૫૪૨૫૮૫ શબ્દને અર્થ ‘સ્નેહને લીધે વ્યાકુળ’ એવા સમજવાને છે અને છુટ્ટ ‘નયન'નું વિશેષણ છે એમ સમજતાનું છે તથા ર૪ એટલે વધ-બળેલ અ પણ લેવાય અર્થાત્ સ્નેહે ખળેલ એટલે નેહને લીધે ખળતરાવાળાં નયનેાને કાણુ રાકી શકે ?
निच्चट्ट
विवेकस्सु थिरतणउ जोव्वणि कस्स मरट्ट ? | सो लेखउ पठाविअर जो लग्गइ निच्च ॥
વૈભવમાં કાને સ્થિરતા હાય? યૌવનમાં કૈાને અહુકાર હાય ? તે તે લેખ પ્રયાપિત કરવા-મેકલવા-જોઈએ . જે બરાબર ચોંટી જાય–બરાબર હૃદયમાં લાગી જાય.
असड्ढल
कहि सह कहि मयरहरु, कहिं बरहिणु कहिं मेहु । दूर-ठियाह वि सज्जनहं होइ असड्ढल नेहु ॥
કયાં ચંદ્ર અને કાં મકરધર-સાગર ? કાં મારી અને કયાં મેધ ? દૂર રહેલા પણ સજ્જનેની વચ્ચે અસાધારણ-વિશેષ–રૂપ-સ્નેહ હાય છે.
कु
कुंजर अन्नहं तरुअरहं कुड्डे लई हत्थु |
मणु पुणु अकहिं सहहिं जइ पुच्छह परमत्थु ॥
જો કે હાથી કૌતુકવર્ડ ખીજા ખીન્ન મેટાં ઝાડા તરફ્ પેાતાની સૂંઢ લખાવીને ફેરવતા રહે છે પણ જો સાચુ' પૂછો તે કહેવું જોઈએ કે તેનું મન તે એક સહલકાની વેલ તરફ જાય છે.
ય
यं कयमम्देहिं निच्छ्यं किं पर्यपह ।
अणुरता भत्ता अम्हे मा चय साभिय ! ॥
અમે તે ખરેખર આ રમત જ કરેલી, તમે શું માલા છે ? અમે તેા તમારી તરક્ અનુરાગવાળાં છીએ-તમારાં ભક્ત છીએ, હે સ્વામી ! અમને ન તજો-ન તરખેડા.
2~39
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૨ ]
સિદ્ધહેમગ્ર દ્ર શબ્દાનુશાસન
—
सरिहिं न संरेहिं न सरवरेहिं न वि उज्जाणवणेहिं । देसवण्णा होत ! मिवसंतेहि सुअणेहि ॥
નહીં' નદીઓને લીધે, નહીં તળાવે ને લીધે, નહીં મેટાં મેટાં સરાવાને લીધે, નહી ઉદ્યાનેાને લીધે કે નહી. વનેને લીધે દેશે! રમણીય હોય છે પણ હે મૂઢ ! નિવાસ કરતા સજ્જતેને લીધે દેશે! રમણીય હાય છે.
-
हिया ! पइँ एहु बोल्लियउ महु अग्गइ सय-वार । 'ટ્ટિપુ વિણ વસંતે ૩' મય ! રિ~સાર
}}
અદ્ભુત સારવાળા-કણમાં કઠણ ! તથા ભાંડ જેવા બેશરમ ! હૃદય ! તે” મારી આગળ સે`કડેવાર એમ કહેલુ` કે જ્યારે પિઉપ્રવાસ કરી ાય ત્યારે હું ફૂટી જઈશ—તૂટી જઈશ.
દૈન્જિ
ફ્રેન્દ્રિ માવત્તિ બાહુ | જુએ, ૮૪)રૂ૭૬.
जुअंझुअ
एक कुली पंचहि रुद्वी तहँ पंचहँ विजुअंजुअ बुद्धी ।
बहिए ! तं घर कहि किम्व नंदउ जेत्थु कुटुंबउं अप्पणछंदउ ? ।।
એક કાટડી-ધર--છે, તેને પાંચ જણે રાકેલી છે અને તે પાંચેની પણ મત જુદી જુદી છે. હે બહેન ! તું કહે કે તે ધર કેવી રીતે ?-આનંદ પામે, જ્યાં આખુંગે કુટુ આપમતીલું-આપમતિવાળું -સ્વછંદી-હાય ?
ન
નાહિન
जो पुणु मणि जि खसफसिहूअउ चितइ देइ न दम्मु न अउ । रइवस-मनिरु करग्गुलालिउ घरहिं जि कांतु गुणइ सो नालिउ ||
જે માણસ કામવાસનાની આકાંક્ષાને લીધે ભસ્યા કરે છે-મનમાં જ એ ૧સક્રૂસ થયેલા-આકુળવ્યાકુળ થયેલા ચિંતા કર્યાં કરે છે અને દામ ખરચતેન થી, એક રૂપિયે સરખાય દેતા નથી-રૂપિયા પણ ખરા નથી તે મૂઢ-અનાડી-ધરમાં -જ રહીને હાથના અગ્રભાગને ઉલાળીને જાણે પાતે ભાલુ ચલાવવાને અભ્યાસ કરે છે એમ સમજે છે.
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
T૪૮૩
વઢહિં વિત્તä afણ વઢ! જુઓ, આ ઢાકા૨૨ સૂત્ર.
નવ
નવલી * વિષ-ર
જુએ, ઢાકા ૨૦ /
૨૩વર
चलेहिं चलंतेहिं लोअणेहि जे तई दिट्ठा बालि ! । तहिं मयरद्धय-बडउ पडइ अपूरइ कालि ।।
હે બાળા ! ચંચળ અને ચાલતાં–સકારા કરતાં-વાંકાં લેચને વડે તેં જેમને જોયેલા છે તેમના ઉપર અપૂરતા કાળ-કાચી અવસ્થામાં અકાળે કામદેવની ધાડ -દરોડો કે છાપ-પડે છે.
અઘરૂં વવસ૩ | જુએ , ૮ ૪ રૂ૮
ર– गयउ स केसरि, पिअ जलु निच्चितई ! हरिणाई ! । जमु केरए हुकारडएं मुहहु पति तृणाई ॥
જેને હુંકાર સાંભળતાં જ મોંમાંથી તરણું પડી જાય છે એવો તે કેસરી સિંહ ચાલ્યો ગયે છે તેથી હવે નચિંત થયેલાં એવાં હે હરણ ! તમે પાણી પીઓ. તળ
મ મા સ તા જુઓ, મારૂ૭૨ છે. મમ્મી
सस्थावत्यहं आलवणु साहु वि लोउ करेइ । आदन्नह मन्भीसडी जो सज्जणु सो देइ ।।
જ્યારે લેકે સ્વસ્થ અવસ્થાવાળા–નિરાંતવાળા હોય છે ત્યારે તેમની સાથે બધાય લેકે આલપન કરે છે-વાતચીત કરે છે પણ આદીનેને–આર્તાને-દીન દુઃખી લકાને તો જે સજજન હોય તે જ અભયવચન આપે છે અર્થાત ગભરાવાની કે ડરવાની જરૂર નથી એવું આશ્વાસન આપે છે.
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૪]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
ગામ
जइ रच्चसि जाइटिअए हिअडा ! मुद्धसहाव ! . लोहे फुटणएण जिव घणा सहेसइ ताव ॥
મુગ્ધ સ્વભાવવાળા હે હ્રદય ! જે જે જવાનું મળે–અર્થાત્ જે જે જોવામાં, સાંભળવામાં, સ્પર્શવામાં, સુઘવામાં કે ચાખવામાં આવે એટલે મારી સામે જે કાંઈ આવે–તે બધામાં જે તે રાચવા જઈશ તો તારે ઘણું સહન કરવું પડશે જેમ બટકી જતા લોઢા વડે ઘણે તાપ સહેવાય છે એટલે તેઢાને જેમ તાપ સહેવા પડે છે તેમ
દુદુ-–ગાથા રજોગુજરાઃ ઢાકારરૂા.
દુદુર વગેરે શબ્દો કે શબ્દના અનુકરણરૂપ છે અને પિ વગેરે શબ્દો કોઈ ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપ છે.
કાઈના શબ્દનું અનુકરણ કરનારા શબ્દો શબ્દાનુકરણરૂપ શબ્દો કહેવાય છે. એવા શબ્દોમાં સુકુંદ વગેરે શબ્દોનો સમાવેશ છે તથા કોઈની ચેષ્ટાનું અનુકરણ કરનારા શબ્દો ચેષ્ટાનુકરણરૂપ શબ્દો કહેવાય છે, એવા શબ્દોમાં વૃષિ વગેરે શબ્દોને સમાવેશ થાય છે.
ધારો કે એક ઠેકાણે મોટું ટોળું ભેગું થયેલ છે અને એ ટોળાને પાસેના દરવાજામાં પ્રવેશ કરે છે પણ દરવાજા બંધ છે. જ્યારે દરવાજો ઊઘડ્યો ત્યારે તરત એ આખુંય ટોળું “હુડુડુ” કરતું દરવાજામાં પેસે છે. આ ટેળાની એકસામટી સમૂહગતિને નામ આપવું હોય તો એમ કહેવાય કે “હુડુડુ” કરતું ટોળું દરવાજામાં ધસી ગયું. પ્રસ્તુત અપભ્રંશ ભાષાને “હુહુરુ શ૧દ “હુડુડુ'પર્યાય લાગે છે અને તે હુડુડુને બદલે સાદશ્યથી પંડિતોએ કલ્પલ અપભ્રંશરૂ ૫ શબ્દ છે. લેકે કુવામાં નહાય છે. એ વખતે કૂવામાં “ભૂસકા મારે છે વા “ધૂબકા” ખાય છે. અહીં ભૂસકે” અને ધૂબકે’ શબ્દ પણ નહાવાના શબ્દના અનુકરણરૂપ છે અને એ બને શબ્દો “હુહુર”ની પેઠે જ સ્નાનના અવાજના અનુકરણરૂપ છે. આ તો શબ્દનું અનુકરણ કરી બતાવનારા શબ્દોની વત થઈ.
બીજા એવા પણ શબ્દો છે જે પ્રાણી વગેરેની ચેષ્ટના અનુકરણરૂપ હોય છે.
જેમકે વાંદરો ઠેકતો ઠેકતા “હુક હુક' કરે છે અથવા ઘુ ઘુ કરે છે તે વાનરની ચેષ્ટા બતાવનાર શબ્દ “હુક હુકને અપભ્રંશ ભાષામાં પંડિતજનેએ “grઘનો આકાર આપી આ શબ્દને વાંદરાની ચેષ્ટાના અનુકરણુરૂપે અહીં બતાવેલ લાગે છે.
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુતિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[ ૪૮૫
કઈ લંગડા માણસની ગતિનું અનુકરણ કરવું અને તે ગતિને સૂચક જે રદ બનાવીએ તેને ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે અહીં બતાવેલ છે.
ધારો કે કોઈ રોતું હોય, તેના રેવાને ચેષ્ટાનું અનુકરણ કરીને કોઈ માણસ રોઈ બતાવે અને જે શબદ કાઢે તે શબ્દ ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપ ગણાય.
તેવી જ રીતે કોઈ માણસ બૂકડો મારીને બધું ખાઈ જાય તેના બૂકડા મારવાની ચેષ્ટાને કોઈ કરી બતાવે તે ક્રિયાને ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે અહીં સમજવાની છે.
આ રીતે સરળતાથી સમજાય એ દષ્ટિએ શબ્દના અનુકરણને અને ચેષ્ટાના અનુકરણને સમજાવવા જે કલ્પના આવેલ છે તે અહીં બતાવેલ છે. ગ્રંથકારે નીચેના દેહમાં હાજમાં પડતાં જે શબ્દ થાય છે તે શબ્દનું તથા ખાતાં ખાતાં “કસર ક કસરક' એ જે શબ્દ થાય છે તેનું અને હોકો પીતાં પીતાં હોકાની નીચેના ભાગમાં જે પાણી ભરેલ છે તેનો જે શબ્દ થાય છે તેનું ઉદાહરણ આપેલ હેય એવી કલ્પના થાય છે.
હું કાળિયું વાળા દોહામાં “દ” તથા “ગ્ન નવ સર્દિ વાળા દોહામાં વરફ્ર અને હૂંટ એ શબ્દોને શબ્દાનુકરણરૂપે બતાવેલ લાગે છે. તથા શુષિ અને ૩વર્રસ એ શબ્દોને “અન્ન વિના હું વાળા દોહામાં અને સિરિ નરdડી વાળા દોહામાં ચેષ્ટાના અનુકરણરૂપે દર્શાવેલ જણાય છે.
જેમ દુઃખ સુખ વગેરે મનના ભાવોને જણાવવા માટે “અરર”, “હાયહાય” હાશ” વગેરે શબ્દ વપરાય છે તેમ અમુક પ્રકારના તે તે શબ્દોને સમજાવવા તિ તે જ્ઞાપનીય શબ્દોના અનુકરણ રૂપ શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
જેમ “કઈ ખાંસી ખાય છે' યા “છીંક ખાય છે તેમના શબ્દના અનુકરણરૂપ શબ્દ ભાષામાં પ્રચલિત છે તેમ બીજા પ્રકારના તે તે શબ્દોના અનુકરણરૂપ સુદુક વગેરે શબ્દો અપભ્ર શ ભાષામાં પ્રચલિત છે તથા લેકમાં જે જે જુદી જુદી ચેષ્ટાઓ થતી રહે છે તે તમામ ચેષ્ટાઓને સૂચન કરનારા પણું શુઘિ વગેરે શબ્દો પણ અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રચલિત છે. જેમ કોઈ માણસ લગડે ચાલે છે યા તોતડું બોલે છે તેની ચેષ્ટાઓને બતાવનારા ચેટાનુકરણ રૂપ શબ્દો ભાષામાં પ્રચલિત છે તેમ તે તે ચેષ્ટાને બતાવનારા અનુકરણરૂપ એટલે ચેષ્ટાનુકરણ રૂ૫ શબ્દો પણ અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રચલિત છે.
શુઘિ વગેરે શબ્દો અમુક ચેષ્ટાના અનુકરણ રૂપ છે. અર્થાત અપભ્રંશ ભાષામાં શબ્દના અનુકરણરૂપ શબ્દો દુરુ' વગેરે છે તેમ ચેટાના અનુકરણ૩૫ શબ્દ નગુપ્રિ વગેરે પણ છે.
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
અમુક પ્રકારની જુદી જુદી ચેષ્ટાઓને અર્થાત જે જે વિવિધ ચેષ્ટાઓ જોવામાં આવે છે તે તે તમામ ચેષ્ટાઓને સમજાવવા તે ચેષ્ટાઓના અનુકરણસૂચક વૃત્તિઘુઘું–વગેરે અમુક શબ્દનો પ્રયોગ અપભ્રંશ ભાષામાં થાય છે એટલે ગમે તે ચેષ્ટને શબ્દ દ્વારા વ્યક્ત કરવા સારુ તે તે ચેષ્ટાના અનુકરણ રૂપ શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે. પ્રસ્તુત સૂત્રનો પરમાર્થ એ છે કે શબ્દાનુકરણસૂચક “સુદા' વગેરે શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે તથા યુઘિ વગેરે ચેષ્ટાના અનુકરણ સૂચકરૂપે અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
દુકુંદ શબ્દને ઉપયોગ-આ પ્રમાણે સમજવો– કોઈ મોટું ટોળું દરવાજામાં પિસી ગયું હોય તો તેના પિસવાના અવાજનું અનુકરણ કરવા માટે એમ કહેવાય છે કે ટોળું, “હુહ–હુડુડુ” કરતું પેસી ગયું.
વાત વગેરે શબ્દ ચેષ્ટાની અનુકરણમાં અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે. સુહુ-કૂવામાં કે બીજા જળાશયમાં ઊંચેથી કૂદકા મારતી વખતે બેલા
શબ્દ-હુહુર–હુડુડુ-હડડડ'.
-ખાતી વખતે “ કચરક કચરક” એવો જે અવાજ થાય છે તેના અનુકરણરૂપ શબ્દ. ઘુંટ–પીતી વખતે “ઘુટ” એવો જે અવાજ નીકળે છે તેના અનુકરણરૂપ શબ્દ
-ડે કિયાં કરવાં–વાંદરો જેમ ડોકિયાં કરે છે તેમ કરવું તે ચેષ્ટાનું અનુકરણરૂપ શબ્દ
વા–ઊઠબેસ ઊભા થવું ને બેસી જવું અને તેમ વારંવાર કરવું અર્થાત એવી ચેષ્ટા કરવી તે.
मइ जाणिउ बुड्डीसु हउँ प्रेम्म-द्रहि 'हुहुरु' त्ति ।
नवरि अचिंतिय संपडिय विप्पिय-नाव झड ति ।। હુહુરુ-હુડુડુ” કરતક કૂદીને હું પ્રેમના ધરામાં બૂડી જશે એમ મેં જાણેલું–માનેલુ –પણ આ તો એથી ઊલટું થયું કે એ વખતે ઓચિંતી વિપ્રિય -વધારે પ્રતિકૂળ-પ્રવૃત્તિરૂપ નાવડી ઝટ આવીને મારી પાસે પહોંચી ગઈ એટલે પ્રતિકુળ બનાવ બની ગયો–પ્રેમના ધરામાં બૂડવું તે દૂર રહ્યું પણ ઊલટું જ બની ગયું. અર્થાત પિ૩ના ધ્યાનમાં મારો કેઈ અપરાધ આવી ગયો અથવા મને પિને જ વિયોગ થઈ ગયો.
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૮૭
સર-કચરક કયારેક खज्जइ नउ कसरक्केहिं पिज्जइ नउ घुटेहिं । एवइ होइ सुहच्छडी पिएं दिटूटे नयणेहिं ।।
કચરક કારક' એવો અવાજ કરીને પિઉને કાંઈ ખવાતો નથી તેમ ઘુંટડે. ઘૂંટડે પેઉને પીવાતે ય નથી છતાં આંખો વડે દીઠેલા વિપુઠારા–એમ જ સુખે બેસવાનું મળે છે–આંખો કરીને શીતલ થાય છે. પુઘિ ઘુઘુ એવી કલ્પિત ચેષ્ટા
अज्ज वि नाहु महु जिज घरि सिद्धत्था वंदेइ । ताउँ जि विरहु गकखेहि मक्कड-घुग्घिउ दइ ।।
મારા જ ઘરમાં મારો નાથ હજી તો સરસવના દાણાને વાંદે છે એટલે પ્રવાસ કરતી વખતે મંગળ માટે “સરસવ' મુખમાં નાખવા એ રીતને અનુસરીને સરસવને વાંદે છે તેટલામાં તો ગોં ખલાઓ વડે માંકડાની જેમ વિરહ, ઘગ્વિ– ઘુઘુ-કરે છે–ડોકિયાં કરે છે એટલે હવે વિરહ અનુભવવાની વેળા આવી પહોંચી છે એમ લાગવા માંડે છે. ૩વસ–
सिरि जर खंडी लोअडी गलि मणिअडा न वीस । तो वि गोट्टा कराविआ मुद्ध' उट्ठ-बईस ।।
જુઓ તો ખરા, આ મુગ્ધા કેવી છે કે, જેને માથે જરી–જળી–ગયેલી લેબડી-બકરાંનાં વાળમાંથી બનાવેલી ઓઢણી–લમપટી છે અને જેમાં પૂરા વીશ મણકા પણ નથી એવી કઠી ગળામાં પહેરેલ છે છતાં તેણીએ ગેષ્ઠવાડામાં રહેનારા બધા જણને ઊઠ-બેસ કરાવેલ છે.
घई आदयः अनर्थकाः ॥८४१४२४॥ અપભ્રંશ ભાષામાં ઘઉં આદિ-વગેરે-કેટલાક નિપાતશબ્દો પદ્યમાં પાદપૂર્તિ માટે અને ગઘમાં વાક્યાલંકાર માટે વપરાય છે પણ તે નિપ તે કોઈ જાતને અર્થ સૂચવવા નથી વપરાતા-નિરર્થક–વપરાય છે. આદિ' એમ કહ્યું છે તેથી તારું વગેરે શબ્દોનો પ્રયોગ પણ એ રીતે અનર્થક જ સમજો.
વેદની ભાષામાં જે વિ એ નિપાત વપરાય છે તે પણ અનર્થક જ હોય છે. પ્રસ્તુત ઘડું અને વેદોમાં વપરાતે વિ એ બન્ને શબ્દો સરખાવવા જેવા છે. “એ જિં વાડું ” આ વાક્યમાં સારું શબદનો કઈ ખાસ અર્થ નથી. માત્ર
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૮]
સિદ્ધહેમચક શબ્દાનુશાસન
બલવા ખાતર જ બોલાએલ છે.
આ વારું શબ્દને પ્રસ્તુત ઘડું તથા વિ શબ્દો સાથે સરખાવી શકાય. જુઓ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર-ભગવતીસૂત્ર-મૂળ સટીક અનુવાદ પૂ૦ ૩૦૭ શતક ૨, ઉદ્દેશક ૧૦ તથા વારૂમસમાજળવો નામના કેશમાં પણ આ લાડુ શબ્દ નેધેલ છે.
આપણું લેકે માં વાતચીત કરતી વખતે ઘણા લેકે વચ્ચે વચ્ચે સમજ્યા કે “સાંભળ્યું કે “ખબર છે ને કે એવા શબ્દોને વારંવાર બોલવાની ટેવવાળા હોય છે અને તેમના આ શબ્દનો કઈ અર્થ જ નથી હોતો. ઘરું – કશો અર્થ નથી-કેટલીક વખતે ટેવને લીધે બેલતી વખતે કેટલાક
શબ્દો નિષ્પોજન જ વપરાય છે તેવો આ ઘરૂં શબ્દ છે. વાડું - આ શબ્દ પણ એવો જ નિરર્થક છે છતાં અપભ્રંશ ભાષામાં
બેલતાં બેલતાં વપરાય છે. अम्मडि ! पच्छायावडा पिउ कलहिअउ विआलि ।
'घइ विवरीरी बुद्धडी होइ विणासही कालि ॥ હે અમ્મા ! હું સાંજને સમયે મારા પિઉની સાથે કજિયો કરી બેઠી, હવે ભારે પસ્તાવો થાય છે પણ શું થાય ?
જયારે વિનાશ થવાને કાળ આવ્યો હોય ત્યારે મતિ ઊલટી થઈ જાય છે. અનુભવી પુરુષોએ કહેલું જ છે – ઘો જ્યારે કરવાની થાય ત્યારે જ તે હેતવાડે પહોંચી જાય છે.
તાવ –સિદ્ધિ-
તર દાઝાઝર જ્યારે તેને માટે એવો અર્થ સૂચવવો હોય ત્યારે કંઈ પણ નામની સાથે અપભ્રંશ ભાષામાં છે, તે, વિ, અને તળેળ નિપાતોમાંથી કોઈ પણ એક નિપાત વપરાય છે.
હિંમાટેના અર્થને સૂચક નિપાત. ત૩ હેં–તારા માટે ર—િ ,
અ7 રસિ-બીજને માટે તળેન ,
સત્તનો તન-વડાઈ-મોટાઈ–માટે આ પ્રમાણે તેહિં તથા ઈનાં ઉદાહરણો પણ સમજી લેવાં.
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
ढोला ! एह परिहासडी अइभन कवणर्हि देसि ।
તું શિક્ષક ત૩ હિઁ પિત્ર ! તુટ્ટુપુળુ અન્નહે રસ //
હે નાયક ! આ અદ્ભુત પરિમાષા–રીત–અથવા પરિહાસ–મશ્કરી-કયા દેશમાં છે કે તારે માટે હું ક્ષય-ક્ષીણતાનાશપાસુ અને તુ શ્રીજી માટે ક્ષય નાશ-પામે.
‘હું ઝિંકા’માં અને ‘દોધકવૃત્તિમાં અમનના ‘અદ્ભુત’ અ કરેલા છે. કેટલાક વિદ્વાનેા અરૂચિ-અતે મન-મળ-એમ બે શબ્દો કહ્યું છે, એ બન્નેના અર્થા અહીં મેસતા થઈ જાય એમ છે,
વાત્તળદો તળન 1 જુએ, ૮૧૪૦૩૬૬ ॥
પુન:-વિનઃ સ્વા‰ દુઃ ||૮||૪||
પુનર્ શબ્દને તથા વિના શબ્દને અપભ્રંશ ભાષામાં સ્વાર્થ માં ૩-૩-પ્રત્યય લાગે છે એટલે પુનઃ ને બદલે પુછુ અને વિના તે બદલે વિષ્ણુ શબ્દ વપરાય છે.
પુન:-પુછુ—વળી. faai-fag-fadi.
[૪૮૯
सुमरिज्जइ तं वलहउँ ज वीसरइ मणाउँ ।
जहिं पुणु सुमर जाउं गउ तहो नेहहो कहूँ नाउँ ? ॥
વહાલું તે જ કહેવાય જે સ્મરણમાં સતત આવતુ રહે અને કદાચ જ જરાકચાડું-ભૂલી જવાય. પરંતુ જે સ્નેહસબ ધનું સ્મરણ થયું કે તરત જ તે ચાહ્યું જાય. તે સ્નેહને—તેવા સ્નેહને-શું નામ આપવું ?
અથવા—ળી, જ્યાં સ્નેહનું મરણુ જ ચાલ્યું ગયું જાય અને સ ંભારતાં છતાં ય ફરી યાદ જ ન આવે કે મહામુશીબતે યાદ આવે તે તે રનેહને શુ નામ આપવુ ! અર્થાત્ જે સ્નેહને યાદ રાખવા સારુ' તેને વારંવાર ગેખી રાખવા પડે તા તે શું સ્નેહ કહેવાય ખરા ?
અથવા-જે જે સ્નેહને ક્રૂરી કરીને સ્મરણ કરીને જ યાદ રાખી શકાય તે તે સ્નેહને શું નામઆપવું ? )
વિજી ના 7 વાદુ ! જુએ, ૮।।૩૮૬ ।)
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૦ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
अवश्यमः डें-डौ ॥८।४।४२७।। અપભ્રંશ ભાષામાં છૂ–– બને ૩–8–પ્રત્યય લગાડીને વયમ્ શબ્દને ઉપયોગ કરાય છે એટલે મવશ્ય ને બદલે ગયે અને અવર એવા બે શબ્દો વપરાય છે.
અવશ્ય[+ë– –અવશ્ય–ચેકસ. અવશ્ય[+–યવસ– " जिभिंदिउ नायगु वसिकरहु जसु अद्धिन्न. अन्नई। मूलि विणइ तुंबिणिहे अवसे सुक्कर्हि पण्णई ॥
બીજી બીજી આંખ વગેરે ઘડિયો જેને આધીન છે–તાબામાં છે–એવી જીભ ઈદ્રિયરૂપ નાયક-સરદાર–ને વશ કરો. તુંબડીની વેલનું મૂળ વિનાશ પામી જાય તે તેનાં પાનાં-પાંદડાં–તો આપોઆપ અવર-ચોકકસ-સુકાઈ જ જાય. અર્થાત મૂળ નાયકને જ નાશ કરવા ઉદ્યમ કરે.
વસ ન મુદ્દે સુઝિટ | જુએ, ૮૪ રૂ૭૬ ||
રાઃ રિ ઢાકા૪૨૮માં. હવા શબ્દને -કિ–પ્રત્યય લગાડીને તેનું પ#fસ રૂપ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
શ+ઠ્ઠ– –એકવાર. एक्कसि सील–कलंकिअहँ दिज्जहिं पच्छित्ताइ । जो पुणु खंडइ अणुदिअहु तमु पच्छित्रों काइँ ? ॥
જેમનું શીલ એકવાર કલંકિત–પિત–થયું હોય તેમને તે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવું ઠીક છે પણ શીલને રોજ રોજ જે ખંડે છે–ખંડિત કરે છે–તેને પ્રાયશ્ચિત્ત દેવાથી શું ?
વ-હરી સ્વા િર પટાકાછરડા સ, – -અને -૮-એ ત્રણમાંથી કઈ એક પ્રત્યય લગાડને પણ અપભ્રંશ ભાષામાં કોઈ પણ નામને વાપરવામાં આવે છે.
આ ત્રણ પ્રત્યય લગાડતાં સંસ્કૃતમાં વપરાતા નામને લાગેલા સ્વાર્થિક પ્રત્યયને લેપ થાય છે.
આ પ્રત્યે લગાડયા પછી નામના અર્થમાં કશું ફેર પડતો નથી તેથી આ પ્રત્યયોને વાર્ષિક પ્રત્યયો ગણવામાં આવે છે.
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૯૧.
–રાત્રિતસ્ત્ર-ક્રાતિ-જ્ઞાત્રિમ–જારિય+૩–જરાઝિમ –વિકરાળ દાદ–ટિનમ -દિઠ +૩-વિટ-દીઠે મનિષ્ઠ–– –વિશ+૩–
ગર-અંગીઠીરૂપ-સગડીરૂપ મ-તોપ+%–ષર–ો –સ૩–ઢોસ૩+ગ-દોઢ-દો. ૩–ટિ–jaa+૩રું–કુર–વૃકુટડી–નાનું ઘર विरहाणलजालकरालिअउ पहिउ पंथि जं दिदटउ । તે એવિ સંવર્દ વંથિરું તો નિ ગિર અમર છે
વિરહરૂ૫ અગ્નિની જાળોથી તપેલા વિકરાળ લાગતા પથિકને-પ્રવાસીને-માર્ગમાં જોયો તેથી બીજા તમામ પંથીઓએ-વટેમાર્ગુઓએ ભેગા મળીને તે તપેલા વિકરાળ પથિકને જ અંગીઠીરૂપે બનાવી તાપવાની સગડીરૂપે–ઉપયોગ કર્યો.
મદુ સંતહો રે ઢોસ3 | જુઓ, દવારૂ૭૧ ૫ # ૩૩ી વંદું તુવી ! જુઓ, ૮૧૪૧૪૨ |
योगजाः च एषाम् ॥८।४।४३०॥ ઉપરના સત્રમાં સ્વાર્થના સૂચક જે ત્રણ પ્રત્યયો , સ૩ અને ૩૦ જણાવેલા છે તે પ્રત્યયોને પરસ્પર સંયોગ કરવાથી જે પ્રો થાય તે બધા વારાફરતી અપભ્રંશ ભાષામાં નામને લગાડવામાં આવે છે.
૩૩+-ગરમ / ટુર્સ્ટ+ગ–૩૦મ , ગુ+– ઉપર જણાવેલા આવા ત્રણ પ્રત્યે અપભ્રંશમાં વપરાય છે. ૩૩–ટચ-સુરઇ--- - --દિય૩૩મ–ચિક –હિë–હૈ – હૃદય. અહીં યા શબ્દના અને ૮નારકલા સૂત્રથી લેપ કરવો અને પછી ક્રિય+ ગરમ-ફિગઢમ પ્રયોગ બનાવો વર્ગ–૩૩૦-વૂડુત્રમ+--
કૂટર–ચૂડલે. ૩૩મ-વઢ ૩૪૩–વૈકુંઋ3+ગસ્ટુ –બળને
उल्लअडअ-बाहुबल+उल्लअडअ-बाहुबलल्लअडअ-ल्लडअ-ल्लड+असू-बाहुबलुल्लड़ाબાહુબળને.
આ છેલા પ્રયોગમાં ૩૮૩ પ્રત્યય લાગ્યા પછી પ્રાકૃતમાં નામને લાગનાર દ્વિતીયાના બહુવચનનો માં પ્રત્યય લાગેલ છે. રૂ ૩૦ મા સૂત્રથી જ્યારે દીર્ધ ન થાય ત્યારે વહુન્ઝડમ એવું મૂળરૂપ સમજવું. આ પ્રયોગમાં ત્રણે પ્રત્યયોના યોગ છે. ૩૪+૩–૯૪૩મ.
ખરી રીતે વસુરગ એમ પ્રયોગ થાય પણ શરમના અને લેપ થઈ જેવાથી વહુન્નરમ પ્રયોગ થયેલ છે. આ રીતે બનેલા વસુન્નડમ શબ્દને લાગેલા
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
બીજી વિભક્તિના બહુવચન ન્ પ્રત્યયનો ૩૪૪ મા સૂત્રથી લેપ કરે અને agazમ ના અંત્ય એ ને મા કરો.
કેંતિ ને મિઢ વાણું | જુઓ, રૂપ જૂ૩૩ વુડ્ડો | જુએ, ૮ જીરૂ सामि-पसाउ सलज्जु पिउ सीमासंधिहिं वासु । पेक्खिवि बाहुबलुल्लडा धण मेल्लइ नीसासु ॥ પિતાના પતિ ઉપર સવામીને પ્રસાદ-કૃપ, પ્રિયતમને શરમાળ સ્વભાવ, જ્યાં બે રાજ્યોની હદ ભેગી થાય છે ત્યાં રહેઠાણ અને સ્વામીનું બાહુબળએ બધું જોઈને ધન-ધણિયાણી–સ્ત્રી-નિસાસા મૂકે છે. અર્થાત્ આ સ્થિતિમાં પ્રિયતમા કેણ જાણે ક્યારે લડાઈમાં ચાલ્યો જાય અને વિરહ સહન કરવો પડે એ વિચારથી તે શરીરની સ્ત્રી નિસાસા મૂકે છે.
ત્રિય તવત્તાત્રી દાઝાઝરૂા. ઉપરનાં બે સૂત્રોમાં એટલે ૮૪૪૨૯ અને દાદાજ૩૦ સૂત્રોમાં કહેલા મ, ૩૩, સુભ એટલે વસ્ત્ર પ્રત્યય તથા ૩૩, ટાલ, ટુર અને ૩૪aઝ એવા પ્રય જે નામને લાગ્યા હોય તે નામને સ્ત્રીલિંગી કરવું હોય ત્યારે અપભ્રંશ ભાષામાં –ડી–પ્રત્યય લગાડવો.
રી--ગીરી - +ાર-–ોર–ગોરી
+-ટિl+34 - 2+-રી-કેટડલી-કોટડી-નાનું ઘર पहिआ ! दिट्ठी गोरडी ? दिट्ठी, भग्गु निअंत । अंसूसासेहिं कंचुआ तितुव्वाणु करंत ॥
હે પચિક! ગેરીને દીઠી? હા, દીઠી, પણ પોતે પહેરેલી કાંચળીને આંસુઓ વડે ભીની (fસંત–ભી ની) કરતી અને લાંબા ઉરવાસે વડ તે જ કાંચળીને સૂકી (વાળ-સૂરી) કરતી તથા તારો મારગ જેતી એટલે તારી વાટ જોતી એવી ગોરીને દીઠી. * કુન્ટી વંહૈિં સુન્ની ! (જુઓ, રાકર)
+ાન્તા-ગાનાર્ હર ૮૪૪ રૂરી જે પ્રત્યયને છેડે મ હેય એવા પ્રત્યે જે નામને લાગ્યા હોય અને એવા નામને સ્ત્રીલિંગી કરવું હોય ત્યારે અપભ્રંશ ભાષામાં મા પ્રત્યય લાગે છે. જ્યાં આ નિયમ લાગે ત્યાં ઉપરનું ૮૪૪૩૧મું સૂત્ર ન લાગે. ઉપરના સૂત્રનું આ સૂત્ર અપવાદ છે.
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
(૪૯૪૪
ધૂ+િ+--ધૂઢિા+મ-ધૂમ-ધૂ8++-ધૂડિઝા-ધૂળ. पिउ आइउ, सुअ वत्तडी, झुणि कन्नडइ पइट्ट । तहो विरहहो नासंतअहो धूलडिआ वि न दिट्ठ ॥
પિઉ આવ્યો, એવી વાત સાંભળી અને એનો અવાજ મારા કાનમાં પેઠે એટલામાં તો નાશી જતા તે વિરહની ધૂળ પણ દીઠામાં ન આવી. અર્થાત વિરહ ઝપાટાબંધ નાશી ગયો.
૩–૧-૨+૩૩મ-જખડ-મહેં-જીરૂ –આ પ્રયોગ થવો જોઈએ છતાં વ્યાકરણમાં અને ધકવૃત્તિમાં પણ ૩૬ આ બે “” વાળો પ્રયોગ મળે છે. ળ ને ન કરવાને કઈ નિયમ જણાતું નથી. એથી વનર પ્રયાગ કેવી રીતે. સાધ ? એ પ્રશ્ન જરૂર વિચારણીય લાગે છે પ્રસ્તુતમાં બધે ફર આ બે ન' વાળો પ્રયોગ મળે છે. જેથી આ અનુવાદમાં પણ ન ; પાઠ રાખેલ છે. છેવટ વટુ કે માર્ષનો આશ્રય લઈ એ પ્રયોગ સાધી શકાય ખરો પણ આ સારી. શિષ્ટ રીત લાગતી નથી.
अस्य इत् ए ॥८।४।४३३॥ સ્ત્રીલિંગી નામના ય કાર પછી જે પૂર્વોક્ત ૮૪૪૩૨ સૂત્રથી ઇ એટલે મા પ્રત્યય આવ્યો હોય તો તે નામના ૩ કારને અપભ્રંશ ભાષામાં રૂ કાર થઈ જાય છે.
ધૂઝિય૩-ધૂ+ગી-ધૂરા-ધૂકમાં ધૂકમાં વિન વિટ્ટ જુઓ, ૮૪૪૩૨ ||
નવું નામ નારીજાતિમાં નથી. પુંલિંગમાં છે તેથી તેને “મા” પ્રત્યય લાગે નથી અને એમ થવાથી તેનડનું ન થયું નહીં તેથી નહિમારૂ પણ ન થયું.
સંભવ છે કે છળક શબ્દમાં જળ અને ૩ એ બન્ને એકસાથે આવેલા છે અને આ શખમાં સાથે આવેલા બે મૂર્ધન્યના ઉચ્ચારણમાં એટલી સુકરતા નથી જેટલી સુકરતા 4 જોડેના 7 અને 8 ના ઉચ્ચારણમાં છે. આ અપેક્ષાએ વિચારતાં પણ એમ જણાય છે કે કદાચ બેલનારા લેકે એ જ ને બદલે વન ને પ્રચાર કરે હોય અથવા લિપિ કરનારા લહિયાઓએ જ વા ને બદલે વન લખી વાળ્યું હોય.
|ળ અને ન એ બે વચ્ચે લિપિની અપેક્ષાએ પણ ઓછું સામ્ય નથી.
હસ્તલિખિત થિીઓમાં 3 ને બદલે માળ તથા યનોને ને બદલે મળેઇળ લખેલું વારંવાર વાંચવા મળે છે.
grળ અન૩ પટ્ટા જુઓ, ૮૪૪૩૨ | ૧. મા શબ્દનું સપ્તમીનું એકવચન 9 છે.
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધહેમચ’દ્ર શબ્દાનુશાસન
સુખનારે થય હાઃ ||oરૂા
યુમ્મત, અસ્મત, વ્રુત, મત્ આદિને લાગેલા સબોંધસૂચક ફ્રેંચ પ્રત્યયવાળા રૂપ વુક્ષ્મરીય, સ્મરીય, વીય, માય વગેરેમાંના ફ્રેંચ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં માર-કાર-પ્રત્યય વપરાય છે.
૪૯૪ ]
ફ્રૂટ પ્રત્યય માટે જુએ સિદ્ગમ સ ́સ્કૃત શબ્દાનુશાસન લધુવૃત્તિ ।।૩રા ત્રયૂ+$ય-તુT+ઞાન-તુદાર+ફળ-તુઢારેળ-તારા સંબંધી વડે પ્રસ્તુતમાં—તારા
સંદેશા વડે.
ઊમજૂમૅચ-સ ્+ગાર્ ૢા+ગૅ-
મત્+ય-મદ+ગાર-મહાર+ત્રા-મારા-મારા
એ જ રીતે યુધ્મય-7+માર-તુમ્હાર-તુમ્હારો-તમારા
તુમ્હાર-તુદ્દા), તુમ્હાર, તુĚારે | gદ્દાર-તદ્દારો, સુદ્દાજં તુહાર ।
ચુમ્મટ્ નાતુTM માટે જુએ ૮૫૧૪ર૪૬ તથા તુરૢ માટે જુએ ૮૩(૯)
સમય નું બન્દે+માર્~~~
શ્રદ્દાર-સદ્દારો, અન્તાર, ગદ્દારે
મહા-મહારો, મદાર, મદારી —વગેરે
બહ્મન્ ના અમ્ડ માટે તથા મધુ માટે જુએ ૮૧૩।૧૧।
ઉપર જણાવેલ સુત્હાર વગેરેનાં વિભક્તિવાળાં બધાં રૂપે! ત્ર કારાંત નામનો જેવાં સમજી લેવાં,
નારીતિ હાય તા-સટ્ટાì, તુમ્હારી । મારી, સુદ્દાશ્ત વગેરે રૂપા સ્ત્રીલિંગી નામની જેવાં સમજી લેવાં.
નપુ`સકલિ ́ગ હાય તે-TMારં, મજ્જાતં। તુમ્હારં, તુાર વગેરે રૂપા નપુસક્રલિ'ગી નામની જેવાં સમજી લેવાં,
संदेसे काइँ तुहारण ? जं संगहो न मिलिज्जइ ।
મુરૈવંતરિ વિા વાળિળ પિત્ર! પિત્રાસ ત્રિ િર્ ?!!
જો સંગ ક્રરીતે મળી શકાતુ ન હેાય તે તારા સદેશા મળે એથી શું' વળે ? પિ ! સ્વપ્નમાં જે પાણી પીધુ હોય તેનાથી પ્યાસ-તરસ છેદાય ખરી ! છીપે ખરી ?
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૪૫
ઉપરના પદ્યમાં વીત શબ્દનું વમ રૂપાંતર થવું જોઈએ પણ ૪૪૭ ના નિયમથી પિમ થઈ ગયેલ છે. વિસનું તૃતીય એકવચન પિત્ત થયેલ છે. જુઓ દાકા૩૩૩ તથા ૩૪૨.
अतोः उत्तुलः ॥८।४।४३५।। ૬ , વિમ્ , , તત્ અને ઇતત્ એ દરેક શબ્દને લાગતા પરિમાણમાપસૂચક (૧૧૪૮ તથા ૧૪૯) Aતુ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં પુત્તર- 7– પ્રત્યય વપરાય છે.
આ જ પ્રત્યય લાગે ત્યારે મ્ વગેરે શબ્દોના આદિ અક્ષર સિવાયના બાકીના ભાગનો એટલે ફરમ્ ના મને, જિમ્ ના રૂમ્ નો, યત્ન તથા તત્વ ના તેમ જ પતતું ના મત ને લેપ થાય છે અથવા આખા તત્વ નો લેપ થાય છે.
+ગતું (તુ-થાન)–રમુ+-gો એટલે વિE+ગતુ (ચિતું–થાન)-લિમ્+g7–7ો કેટલે થતઋતુ (ચાવતું-ચાવાન)-ત+gggaો જેટલે ત+ગતુ (તાવતુ–તાવાન)–+T _તે તેટલે.
ત+ાતુ (ાતાવતુ–uતાવા)–ાતતત્તર–uત્તા એટલે નારાંતિમાં-gછી, , ગg, તેત્રી અને જુહી એવાં રૂપો
- વપરાય છે. નપુસકલિંગમાંvga, #g, pa, તેવુ અને એવાં રૂપે વપરાય છે.
ઝચ કે પાટાઝાઝરૂદ્દા સર્વ વગેરે નામોને સપ્તમીના અર્થનો સુચક જે ત્ર પ્રત્યય લાગે છે તેને -બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં કેદ્દે–પ્રત્યય વપરાય છે.
ત્ર પ્રત્યય માટે જુઓ સિદ્ધ છે સંસ્કૃત શબ્દાઇ લધુત્ત છારા-૨ તથા ૯૩ અને ૯૪ સૂત્ર
[+–મત્ર-રાણા –અહીં તત+ત્રતત્રત+ga–àતદેહીં –ત્યાં.
4। शत किम् नु केत्तहे, सर्व तुं सव्वेत्तहे. यत् नुं जेत्तहे, एतत् नु एत्तहे पूर्व नुं પુવેદે, વરનું છે, કારનું મારે વગેરે રૂપો સમજી લેવાં.
एत्तहे तेतहे बारि घरि लच्छी विसंतुल धाइ । पिअ-पभट्ट व गोरडी निच्चल कहिं वि न ठाइ ॥
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
જાણે કે પોતાના પ્રિયતમથી વિખુટી-પડી ગયેલી–જુદી પડી ગયેલી–ગોરીની પેઠે–વિવલ–અસ્થિર–લક્ષ્મી–લાછ–અહીં તહીં ગમે ત્યાં બહાર કે ઘર તરફ દેડ્યા કરે છે, તે ક્યાંય ઠરીને નિશ્ચલ રહેતી નથી.
-તો વળઃ તાકાકરૂણા ભાવવાચક સંવ કે ત પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં cqળ પ્રત્યય વપરાય છે. આ દવા પ્રત્યય ન વપરાય ત્યારે પ્રાપ્ત ભાષામાં આ દ્રારા ૪ નિયમ દ્વારા, તા પ્રત્યય અને ફ્રેમ પ્રત્યય પણ વપરાય છે.
તત્વ અને તત્ર પ્રત્યય માટે જુઓ સિદ્ધહેમ શબ્દા લઘુ olhપપ વગેરે સુત્રો
cu–
વૃઢ-
jus-arg+=-કૃષgવડ૫ણ-મોટાઈ. બાલપણ, ઘડપણ વગેરે શબ્દોમાં પણ પળ પ્રત્યય છે.
ટૂ-વૃદ્ધ+am- 1+-a37ળ-વડપણનુ-મોટાઈનું. azug વરિપવિત્ર જુઓ બાજારૂરૂછી વતની તળેળ | જુઓ નજારૂરૂછો ફ્રેમ
મા-વળ-ફમા–વળમા–પીનતા-પુષ્ટતા. રૂમન પ્રત્યય માટે જાઓ છાલા૧૫૮
ગારમન શબ્દના અqળ રૂપ સાથે પ્રસ્તુત ધૂળને સરખાવી શકાય. સંસ્કૃતમાં ભાવ અર્થના રૂમનું પ્રત્યાયની સાથે પ્રસ્તુત માં પ્રત્યયને સરખાવી શકાય.
તા માટે જુઓ ૮ીરા૧૫૪
तव्यस्य इएव्व एव्वउ एवा ॥८।४।४३८॥ તવ્ય પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં રૂpeas, raas અને વા એમ ત્રણ પ્રત્યયોમાંથી કોઈ પણ પ્રત્યય વપરાય છે. guas--- +તવ્ય-+પડ્ય૩ –રિવર્ડ કરવાનું કરવું–કર્તવ્ય
મૃ–મસ્તૈ ત્ર્ય-મર વર્ષ –મરિyea૩ મવાનું-મરવું raj-ad-–દેવડું સહેવાનું–સહેવું-સહન કરવા યોગ્ય ઇવ-સ્વ+તચ-(વઘુ ને પુત્ર અને તે પછી તેને સો થાય) તો+gવા-સોra
સુવાનું–સૂવું–સૂવા ગ્ય નાત–-ગાવા-ગાવા જાગવાનું–જાગવું–જાગવા ગ્ય
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
एउ गृहेणु धुं मइँ जइ उ उब्वारिज्जइ । महु करिएव्वउँ किं पिन वि मरिएव्वउ पर देज्जइ ॥
*‘તાર્. નૃીવા ચતિ મયા પ્રિય કરીને મારે જો પ્રિયને તજી દેવાતા મને મરણ દેવામાં આવે.
सुच्चाणु सिहिकढणु घण- कुट्टणु जं लोइ । मंजिए अइरत्तिएँ सब्बु सहेब्बउँ होइ ||
વ્રુત્યંત ત્યયંતે તËિ”-દે ધકવૃત્તિ. એ ગ્રહણ હોય તે મારું કાંઈ પણ કવ્યું નથી પરંતુ
મજીઠને પેાતાની જન્મભૂમિમાંથી ઊખડી જવુ પડે છે એટલે પરદેશ જવુ પડે છે. અગ્નિતા ભયંકર તાપમાં ઊકળવું પડે છે અને પછી ઘણુ વડે કટાવુ પડે છે એટલે એના ઉપર ઘણુના ઘા પડે છે એટલે એ અતિશય રક્ત-રાતીએવી મજીને લેાકમાં ખૂબ ખૂબ સહેવું પડે છે. તાત્પર્ય એ જણાય છે કે અતિશય રક્તૅ અતિશય રાગવળાએ-કેટકેટલું સહેવુ પડે છે એ સમજવાનુ છે.
सोएबा पर वारिआ पुप्फवईहि समाणु ।
जग्गेवा पुणु को धरइ, जइ सो वेउ पमाणु ? ॥
[૪૯
જો તે વેદવચનને પ્રમાણરૂપ માનવામાં આવે તે તેમાં તે પુષ્પવતી–રજસ્વલાસ્ત્રી સાથે સૂવાનું પણ વારેલ છે-નિષેધેલ છે. જો સૂવાના નિષેધ હાય તો પછી જાગવાનું–સહશયન કરવા વગેરેનું-તેા કાણુ રાખે ? અર્થાત્ રજસ્વલા સાથે સુવાય નહીં તેમ જગાય પણ નહીં એવુ વેદવચન છે.
૨ રૂફ૩–વિઞવય ||૮||૪૩॥
સંબંધક ભૂતકૃદંતના સવા પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં ૬, ૬૩, રૂવિ અને અવિ પ્રત્યયે વપરાય છે.
-TM-મા+વા-મા+માર મારીને
ફ્રામ+વા-મ+૩-મનિ-ભાંગીને કે ભાગીને
૧. આ દોહા અંગે દાધકવૃત્તિ’માં જે સંદર્ભ સૂચવેલ છે તે આ પ્રમાણે છે—કાઈ સિદ્ધપુરુષે વિદ્યા સિદ્ધ કરવા સારુ કોઈ નાયિકાને ધન વગેરે આપીને તેણીની પાસે તેના ભરથારની માગણી કરતાં તે વિદ્યાસિદ્ધ પુરુષને નાયિકા જે કાંઈ કહે છે તે આ દોહામાં આ પ્રમાણે મતાવેલ છે—આ ધન વગેરે લઈને મારે પતિને તજી દેવાન હોય તે। મારું કાંઈપણ કર્તવ્ય નથી. માત્ર મને મરવાનું જ દેવામાં આવે.
હેમ-૩૨
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯૮ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વિ-ગુખ્યમંત્રા-ગુખ્યવિ-કુત્રિવિ-ચુંબન કરીને. -ફુટ છેદ-વિટ-વિ૬૩+વા-વિછોડેશ્મવે-વિછ વછેડીને-ટા
પડી જઈને-છેડી દઈને.
हिअडा ! जइ वेरिअ घणा तो किं अभि चडाहुँ ? ।
अम्हाहँ बे हत्थडा जइ पुणु मारि मराहुँ ॥ હે હૃદય ! જે ઘણા વેરી છે તે શું આભમાં ચડી જઈએ-ભાગી જઈએ? અમારે પણ બે હાથ છે, જે વળી ભરવાનું આવે તો એમને એમ નહીં, પણ મારીને મરીએ.
જય-g૩ મન્નિા નંતિ | જુઓ ૮૪ રૂપા
रक्खइ सा बिस-हारिणी बे कर चुम्बिवि जीउ ।
पडिबिम्बिअ-मुंजालु जलु जेहिं अडोहिउ पीउ । ડહોળ્યા વિનાનું અને જે મુંજવાળું છે એટલે જેમાં મુંજ નામના ઘાસનું પ્રતિબિંબ પડેલ છે અર્થાત જે મુંજવાળું હોય તે “મુંજાલ' કહેવાય એવું પાણી જે બે હાથે એ પીધું છે તે પિતાના બે હાથનું ચુંબન કરીને તે પનીહારી જીવતી રહેલ છે. અહીં પાણીને “મુંજાલ” વિશેષણ આપીને પનીહારી આડકતરી રીતે વિશેષ રાગને લીધે-મુંજાલ ઉપર વિશેષ સ્નેહ હોવાને લીધે મુંજાલ' નામની વ્યક્તિનું સ્મરણ કરતી જણાય છે અર્થાત મુંજાલ પ્રતિ અનુરાગવાળી કોઈ સ્ત્રી મંા” એવા વિશેષ નામની સાથે સમાનતા રાખનાર એટલે– મુંજ' ઘાસ જેમાં ઉગેલ છે એવા મુંજવાળા-મુંજાલ-પાણી પીને જીવતી રહેલી છે.
बाह विछोडवि जाहि तुहै, हउँ तेइ, को दोसु ?
हिययदिउ जई नीसरहि. जाणउ मुंज! सरोसु ।। તું મારી બાય-મારો હાથ-વછોડીને જા તો જા, હું પણ તેમ કરું તેમાં શે. દેશ–વાંધો ? જે તું મારા હૃદયમાંથી જ જાચાલ્યો જા–નીકળી જા–તો હે મુંજ! તને ખરા અર્થમાં રોષવાળો જાણું–સમજુ.
સંભવ છે કે માલવાના રાજા મુંજની લોક પ્રસિદ્ધ કઈ હકીકત ઉપરના બને પઘોમાં સેંધાયેલ હોય.
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
લવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથ પાદ
qf-frજી-વિ-વિવઃ ||૮૫૪૦૪૪૦ની
સંબંધક ભૂતકૃદંતના કરવા પ્રત્યયને બદલે ઉપરના ૮૫૪૦૪૩૯ સૂત્રમાં અપભ્રંશ ભાષામાં જે પ્રત્યયે વાપરવાનું જણાવ્યુ છે તે ઉપરાંત ધ્ધિ, qિજી, વિ અને વિનુ પ્રત્યયે। પણ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
f-નિ+વા-ft+fq--fq--જીતીને વિબુઢા+રા-31+વિષ્ણુ-વિષ્ણુ-દઈને–દેઈને
વિ-હા+વા-છા+ત્રિ-દિવ લઈને-લેઈને
વિષ્ણુ-યા+વા-જ્ઞા+વિષ્ણુ-જ્ઞાતિનુ–ઝાઈને-ધ્યાન કરીને,
..
3"
પ્ર-મૂત્રકારે ૪૩૯ અને ૪૪૦ એ બન્ને સૂત્રોનું‘વસ્ત્ર: રૂ-3-વિ-વિ-વ્િ દ્િધજી-ત્રિ-નિયંત્ર: એવુ એક સૂત્ર કેમ ન કર્યું અને એ બે સૂત્રો જુદાં જુદાં શા માટે કર્યાં?
[ ૪૯
ઉ-અપભ્રંશ ભાષામાં હેત્વર્થ કૃદ તના તુમ પ્રત્યયને બદલે પણ વિ, qિજી, વિ અને દ્વિનું પ્રત્યયે વપરાય છે એટલે નીચેના સૂત્રમાં તુમ્ પ્રત્યયને બદલે વપરાનારા પ્રત્યયે તે નિર્દેશ કરેલ છે તે નિર્દેશ સાથે દ્બિ, વ્િળુ, વિ અને વિનુ પ્રત્યયે।ને પણ સમજવાના છે. આ સૂત્રને જુદું' કરવામાં આવે તે જ આ ૪૪૦મા સુત્રમાંથી આ ચારે વિ, શુિ ત્રિ અને વિનુ પ્રત્યયેાનું જ નીચેના ૪૪૧મા સૂત્રમાં અનુવર્તન થઈ શકે. ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે એ જુદાં જુદાં સૂત્રોને બદલે એક જ સૂત્ર કર્યું હોત તાનચેના ૪૪૧મા સૂત્રમાં અહીં જણાવેલા માત્ર ચાર પ્રત્યયે।નું જ અનુવન કેવી રીતે થઈ શકત? ન જ થઈ શકત.
.
जेप्पि असे कसाय - बलु, देविणु अभउ जयस्सु ।
लेवि महन्वय, सिवु लहहिं झाविणु तत्तस्सु ॥
ક્રોધ વગેરે ચારે કાયાના અશેષ બાને જીતીને, જગતને અભય દઈને એટલે પાતા તરફથી જગતને નિર્ભય બનાવીને તથા પાંચ મહાવ્રત લઈને અને તત્ત્વનું ધ્યાન કરીને મનુષ્યેા શિપને મેળવે છે.
તુમ વૈં-ત્રાગારું-અહિં ૬૫૮૦૪૦૪૪॥
હેવમૃદતના તુમ પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં વં, બળ, કાળį અને અહિં એ ચારમાંને ગમે તે પ્રત્યય વપરાય છે તથા ઉપરના ૮।૪૪૪૦મા સૂત્રમાં જણાવેલા બિ, વિષ્ણુ, ત્રિ અને તળુ માંના કોઈ ગમે તે પ્રત્યય પણ વપરાય છે
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૦]
સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન એટલે તુમ્ ને બદલે અહીં જણાવેલા આઠ પ્રત્યયોમાંને ગમે તે એક પ્રત્યા અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
gવં–ાસ્તુમાWવં––દેવા માટે મળ– સ્તુમ્ર વર-કરવા માટે
–મુન્ન+તુ-મુંગ+મળદ્રુ-મુંગળદું-ભોગવવા માટે કે ભોજન કરવા માટે માદિ-મુઝસ્તુ–મુઝof-મુંગળf– , , gfq--નિત-નેપબ્લિ–બૂિ–જીતવા માટે gfqgચન+તુમૂ–+gfqg_fqg–તજી દેવા માટે gવ-વાસ્તુમ્-+gf–ાવિ–પાળવા માટે gfy–ા+તુમ+વિજુ–ાઈવિજુ-વિ-લેવા માટે
देवं दुक्करु निअय-धणु. करण न तउ पडिहाइ ।
एवइ सुह भुंजणहँ मणु, पर भुंजणहिं न जाई ।। પિતાનું ધન બીજા કેઈને દેવાનું–દેવા માટે દુષ્કર લાગે છે, તપ કરવાનું -કરવા માટે–ફાવતું નથી છતાં એમને એમ જ-કશું કર્યા વગર–સુખ ભોગવવાનુંભોગવવા માટે-મન છે પરંતુ એ રીતે સુખ ભોગવવાનું–ભેગવવા માટે બનતું નથી
जेष्पि, चएप्पिणु सयल धर, लेविणु तवु पालेवि।
विणु सते तित्थेसरेण को सकइ भुवणे वि ? ।। આખી પૃથ્વીને જિતવા માટેનું–જિતવાનું, જિતીને તે સામ્રાજ્યને ત્યાગ કરવા માટેનું ત્યાગ કરવાનું, તપને લેવા માટેનું લેવાનું અને લીધેલ તપને પાળવા માટેનું–પાળવાનું, રપ બધાં કાર્ય તીર્થેશ્વર-તીર્થંકર-શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન વિના આખાય જગતમાં બીજે કેણ કરી શકે?
ઃ -ળો : ૫ વા ઢાકાષ્ઠકરા
જ્યારે અન્ ધાતુને અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાતા વિષ્ણુ અને gવ એ બે પ્રત્યય લાગે ત્યારે એ બન્ને પ્રત્યયેનો આદિનો g કાર વિકલ્પ લેપ પામે છે. વળી,
એ કારને લેપ થયા પછી અમૂનું ન થવાથી અનુસ્વાર પછી આવેલા બેવડા બનું ઉચ્ચારણ સુકરપણે થઈ શકતું નથી તેથી બેવડા ને બદલે એકવડે પણ સમજવાનો છે. અથવા ઘણુ તથા વિના બેવડા ને વિકલ્પ એકવડે વ થઈ જાય છે, એમ સમજવું. જો કે એવું વિધાન સૂત્રમાં નથી બતાવ્યું પણ lifqg તથા પિળ અને iq તથા પિ એવા તેના પ્રયોગ ઉપરથી ઉપર કડલ હકીક્ત સમજી શકાય છે.
gqgનમૂ+gfqgH+પિp–પિગુજઈને–અથવા જવા માટે
, gfqg-રમેષ્યિનું , ,
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુઘરિ-અeટમ અડયાય-ચતુર્થ પાદ
[૫૦૧
gfq– +gfq_r ifજઈને
» –ાદિષ गंपिणु वाणारसिहिं नर अह उज्जेणिहिं गंपि ।
मुआ परावहिं परम--पर दिव्वंतरइँ म जपि ॥ વરુણા અને અસિ એ બે નદીઓને જ્યાં સંગમ થાય છે તેવી વારાણસીમાં– કાશીમાં–જઈને જે માણસો મુઆ અને જેઓ જ્યાં મહાકાળનું પ્રખ્યાત મંદિર છે એવી ઉજજૈની નગરીમાં જઈને મુઓ તેઓ પરમપદને પામે છે. બીજા દિવ્યાની– એટલે બીજાં દેવસ્થાની બીજા તીર્થોની-વાત “ન બેલ–“ન કહે.
પિજી અને બિન કાર લેપ ન પામે ત્યારે અમેgિy અને અમેવિ ને પ્રયોગ થાય છે, જેમકે –
T[+MT-મuિT–જઈને–અથવા જવા માટે [+બિ–ામ-િ ,,
गंग गमेपितु जो मुअइ जो सिबतित्थु गप्पि ।
कोलदि निदसावासगउ सो जमलोउ जिणेप्पि । જે ગંગાકાંઠે જઈને મરે છે તથા જે શિવતીર્થમાં એટલે બદરીમાં કે કેદારમાં જઈને મરે છે તે યમલોકને-મરણને-જિતને દેવના આવાસમાં--સ્વર્ગમાં-ગયેલ લહેર કરે છે.
तृनः अणः ॥८।४।४४३॥ સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં પારાર૭ સત્ર દ્વારા શીલ, ધર્મ અને સાધુ અર્થોમાં વિહિત કરેલ એવા અને કર્તા” અર્થના સૂચક તૃન પ્રત્યયને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં અામ પ્રત્યય વપરાય છે. માતૃ–માર+મા–મારા+૩-મારવું–મારકણે
ઝૂ-
વોક્ઝામ–વોટ્ઝબર્ગર–વોટ્ટા –બેલકણો વસ્તૃ–વક –વજ્ઞા+૩–ત્ર નળરૂ–વાજક-રાજવાના-વાગવાના
સ્વભાવવાળા મ+ઠ્ઠ–માન–મસામ+૩–મસળવ–ભસકણે–ભસવાના સ્વભાવવાળો હૃ0િ મારા હાથી મારકણે ઢોર –લેક બેલકણે પરદુ વગણ૩–પહ-પડ–દેલ-વાજવાના–વાગવાના–સ્વભાવવાળો પુજય મહાર-શુનક-કૂતરો–ભસવાના સ્વભાવવાળો.
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૨]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
‘વ’ એ નં-નર-નારૂ-નારૂ–ણિ–બળવાઝાઝ૪૪ો.
રૂવ અવ્યયને અર્થ સૂચવવા માટે અપભ્રંશ ભાષામાં , ૧૩, Rારૂ, તાવ, નિ અને ગg એ છમાંનું કોઈ પણ એક અવ્યય વાપરી શકાય.
નં--જાણે કે, પેઠે નવદુર નવા મેવની પેઠે
નવું–શૈ૩
ના-નાડું " નવ–નાવડું-,
નg–
,,
નં મટ-ગુડસુ સસ-દુ કરું જુઓ, ૮૪૩૮રા નવું–
रवि-अस्थमणि समाउलेण कंटि विइण्णु, न छिण्णु ।
चक्के खंड मुणालिअहे नउ जीवग्गलु दिण्णु ।। સૂર્ય આથમતાં વ્યાકુલ થયેલા ચક્રવાકે મૃણાલિકાને એક ટુકડો કંઠમાં-- ગળામાં–મૂક્યો પણ તેડ્યો નહીં. જાણે કે જીવ નીકળી ન જાય માટે જીવની. આડે આગળિયો ન દીધો હોય ?
સરખા નિદ્રિા-દીધેલ ના– ___ वलयावलि-निवडण-भएण धण उद्धब्भुअ जाइ।
वल्लह-विरह-महादहहो थाह गवेसइ नाइ ।। વલભના-વહાલાના-વિરહને લીધે દૂબળી થઈ જવાથી પાતળા પડી ગયેલા હાથવાળી કઈ સ્ત્રી પોતાનાં બયાં નીચે પડી જવાની બીકને લીધે બન્ને હાથ ઊંચા રાખીને ચાલી જાય છે. જાણે કે એ સ્ત્રી પોતાના પ્રિયને વિરહરૂપ માટે. ધરે કેટલે ઊંડો છે તેને તાગ શોધતી ન હોય ? ૧. આ સંપૂર્ણ વાક્ય આ પ્રમાણે છે– નવનયá–“માન કે વિનયી
રમતિ નયા મા ” આ વિશેષણ શ્રી પાર્શ્વનાથ નામના ત્રેવીણમા. તીર્થકર માટે વપરાયેલ છે. . સિંદ્ર એટલે વિદ્યાવારિધિ વ. પંડિત શ્રી ગુવારની સંપાદિત ઉદી અનુવાઢ સતિ વંચાતિમા સૂત્ર–પૃ. ૧૫૦ માથા ૨..
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
લgવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
(૫૦૩
રાવ
पेक्खेविणु मुहु जिणवरहो दोहर-नयण-सलोणु । ___नावइ गुरु-मच्छर-भरिउ जलणि पवीसइ लोणु ।। જિન ભગવાનની આરતી કર્યા પછી લવણ-નમક–ને દેવતામાં નાખવામાં આવે છે. આ જાતની રીત જોઈને કોઈ કવિ નાચે જણાવેલ કલ્પના કરે છે –
શ્રીજિન ભગવાનનું મુખ લાંબા નયનવાળું અને લાવણ્યથી ભરપૂર જેઈને ભારે ભસરથી-ઈર્ષ્યાથી–ભરેલું લવણ-મીઠું –નમક-જા કે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરતું ન હોય ?
चंपय-कुसुमहो मज्झि सहि ! भसल पइट्टउ ।
सोहइ इंदणीलु जणि कणइ वइट्टउ ॥ હે સખી! જાણે કે નીલમ રત્ન સેનાની વચ્ચે બેઠેલું હોય એટલે સેનાના ઘરેણામાં રંગરૂપે વચ્ચે જડેલું હોય એમ ચંપાના ફૂલની વચ્ચે પેઠેલે ભમરો શોભે છે. તેનું પીળું છે અને ઈદ નીલ–નીલમ રન–ને હીરો નીલો-કાળો-છે તેમ અહીં ચંપાનું ફૂલ પીળું છે અને ભમરો કાળો છે. એ રીતે સરખામણી કરેલ જણાય છે.
जणु
निरुवम-रसु पिएँ पिअवि जणु । ८१४१४०१।
लिङ्गम् अतन्त्रम् ।।८।४।४४५॥ સંસ્કૃત ભાષામાં અને પ્રાકૃત ભાષામાં પણ નામના લિંગને લગતા અમુક અમુક નિયમો છે તેવા કોઈ નિયમો અપભ્રંશ ભાષામાં ચોક્કસ નથી અર્થાત લિંગની બાબત અપભ્રંશ ભાષામાં કોઈ ચોક્કસ તંત્ર નથી.
જય લુંમ વાકયમાં લય શબ્દ ઘડી વિભકિતવાળો છે પણ તેની તે વિભકિત લેપ પામેલ છે અને શુંમ શબ્દ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષામાં પુલિંગમાં છે તેથી તેનું શુંમે રૂઘ થવાને બદલે અપભ્રંશ ભાષામાં જ મડ઼ે તું એ રીતે એ શબ્દ નપુંસકલિંગમાં વપરાય છે.
અત્ર-એ-શબ્દ નપુંસકલિંગમાં વપરાય છે ત્યારે અપભ્રંશ ભાષામાં તે બન્મ શબ્દ મારૂં ને બદલે એમાં એ રીતે નરજાતિમાં વપરાય છે.
અત્ર–મત્ર+ર્ડ-બત્રીઆંતરડું-એ વાક્યને માત્ર શબ્દ નપુંસકલિંગમાં છે પણ અપભ્રંશ ભાષામાં તે રાત્રે એમ વપરાવાને બદલે કાંત્રી એમ નારીજાતિમાં વપરાય છે.
શાખાવાચક ૩૦ શબ્દ નારીજાતિમાં યાત્રા એમ વપરાય છે પણ તે શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં કહું એમ નપુંસકલિંગમાં વપરાયો છે.
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૪].
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
મર્ફે વારંતુ | જુઓ, ૮.૩૪ अभा लग्गा डुंगरेहिं पहिउ रडंतर जाइ ।
जो एहा गिरि-गिलण-मणु सो किं धणहे धणाइ ? ॥ વાદળાં, ડુંગરો સાથે લાગેલાં છે એટલે વાદળાં અને ડુંગરો પાસે પાસે આવી ગયાં છે. અને પ્રવાસી રડતો જાય છે. આવાં જે વાદળો, ડુંગરને ગળી જવાની મનોવૃત્તિવાળાં છે તે શું ધણ-ધણિયાણી–સ્ત્રી માટે ધનની જેવું આચરણ કરે ખરાં? અર્થાત્ જેમ ધન સ્ત્રીનું રક્ષણ કરે છે તેમ આ વાદળાં શું સ્ત્રીની રક્ષા કરે ખરો ?
અહીં ધન શબ્દ ઉપરથી બનેલું પ્રસ્તુત વળા ક્રિયાપદ વપરાયેલ છે. એનું સંસ્કૃત રૂપાંતર ધનાયતે થાય છે.
पाइ विलग्गी अंबडी सिरु ल्हसिउ खंधामु ।
तो वि. कटारइ हत्थडउ वलिकिज्जर कंतस्सु ॥ પગે આંતરડાં વળગ્યાં છે–વીંટળાઈ ગયાં છે, માથું ખભા ઉપર ઢળી પડયું છે, નો પણ મારા કંથને હાથ કટારી ઉપર છે. એવા કંથ ઉપર મારી જાતને ઓળઘોળ કરી દઉં છું –એવા કંથ ઉપર વારી જાઉં છું—એવા કંથને માટે મરવા તૈયાર છું.
सिरि चडिआ खति प्फलई पुणु डालइँ मोडंति ।
तो वि महम सरगाहँ अवरा हिउ न करंति ॥ । મોટાં મોટાં વૃક્ષનાં શિર-ટોચ-ઉપર ચડેલાં પક્ષીઓ ફળોને ખાય છે અને વળી, વૃક્ષોની ડાળીને મરડી નાખે છે-વાંકી કરી નાખે છે છતાં તે મહાદુમોમોટાં વૃક્ષો પક્ષીઓનો અપરાધ કરતા નથી એટલે પક્ષીઓને કોઈ તકલીફ આપતા નથી. તાત્પર્ય એ છે કે પક્ષીઓ ફળો ખાઈને અને ડાળને વાંકી કરીને વૃક્ષોને તો અપરાધ કરે છે પણ તે મહાદૂમો પક્ષીઓએ કરેલ અપરાધને બદલે સામો અપરાધ કરતા નથી.
રૌસેવા ICIઝાઇષ્ટદ્દા 'અપભ્રંશ ભાષામાં ઘણું ખરું પારવર્તન શરસેનના પરિવર્તનની પેઠે પ્રાયઃ થાય છે. તને દ્ર-વિનિમવિતુ ને બદલે વિનવિ વિનિર્મિત કર્યું–બનાવ્યું
, - તુ ને બદલે વુિં કરેલું , રgિ ને બદલે રવિણ રતિએ
, વિદિત ને બદલે વિહિન્દુ કરેલું
શૌરસેની ભાષામાં અસંયુક્ત ત ૨ થાય છે તેમ ઉપરના બધા શબ્દોમાં ત નો ૨ થયેલ છે. જુઓ સૂત્ર ૮૪ર૬૦
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઘુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુર્થ પાદ
[૫૦૫
सीसि सेहरु खणु विणिम्मविदु
खणु कंठि पालंबु किदु रदिए विहिदु खणु मुंडमालिए ।
जं पणएण तं नमहु कुसुम-दाम-कोदंड कामहो ॥ કામદેવના-કુસુમાયુધના–કૂલમાલારૂપ અથવા કૂલમાલા સહિત કોદંડને–ધનુષનેકામદેવની સ્ત્રી રતિએ સ્નેહપૂર્વક ક્ષણમાં માથા ઉપર છોગારૂપે ધારેલ છે, ક્ષણમાં કંઠ ઉપર-ગળા માં-પ્રાલંબ-ઝૂમણુ-રૂપે પહેરેલ છે અને ક્ષણમાં મુંડમાલિકારૂપે ધારણ કરેલ છે એવા કામદેવના ફૂલમાલારૂપ તે કોદંડને–ધનુષને નમો-નમસ્કાર કરો.
व्यत्ययः च ॥८४॥४४७॥ આ આઠમા અધ્યાયમાં પ્રાકૃત, શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી, ચૂલિકાપૈશાચી - તથા અપભ્રંશ એ બધી ભાષાઓમાં જે જે વિધાને કરેલાં છે તેમાં વ્યત્યયઊલટસૂલટું–પણ થઈ જાય છે–જે વિધાન પ્રાકૃતમાં કરેલ છે તે શૌરસેની, માગધી, પૈશાચી, ચૂલિકા પૈશાચી અને અપભ્રંશમાં પણ થાય છે. તથા જે વિધાન માગધીમાં કરેલ છે તે પ્રાકૃત, શૌરસેના અને પૈશાચીમાં પણ થઈ જાય છે. જેમકે –
૧. માગધી ભાષામાં તિઝ ને બદલે વિષ્ટ ૮૪ ૨૧૮ વાપરવાનું વિધાન કરેલું છે તે વિધાન પ્રાકૃતમાં, શૌસેનામાં અને પૈશાચીમાં પણ થાય છે. એટલે વિક–ભો રહે છે-રૂપને પ્રયોગ પ્રાકૃતમાં, શૌરસેનીમાં તથા પૈશાચીમાં એમ ત્રણે ભાષાઓમાં પણ થઈ શકે છે.
૨. ક, સ્ત્ર વગેરે જેવા સંયુક્ત અક્ષરમાં જ્યાં રેફ પાછળ આવે છે તેને વિકલ્પ લેપ કરવાનું વિધાન ૧૮૪૩૯૮ અપભ્રંશ ભાષામાં કરેલું છે તે માગધી ભાષામાં પણ થઈ શકે છે. જેમકે, માગધી ભાષામાં સદસને બદલે “ર” કારવાળું શસ્ત્ર રૂ૫ વપરાયેલ છે: સં. શાસ્ત્ર પ્રા. સલ્સ મા. શસ્ત્ર
૩. માત્ર ઉક્ત ભાષાઓના સ્વરનાં કે વ્યંજનનાં રૂપાંતરોની બાબત પરસ્પર પરિવર્તન થઈ જાય છે એટલું જ નહીં પણ ક્રિયાપદના પ્રત્યાના જે આદેશે જે કાળમાં બતાવેલા છે તે આદેશે બતાવેલા કાળ સિવાય બીજા કાળમાં પણ વપરાય છે. એ પણ એ પ્રકારનું ઊલટસૂલટ પરિવર્તન જ છે. એટલે જે આદેશ વર્તમાનકાળમાં બતાવેલ છે તેમનો પ્રયોગ ભૂતકાળમાં પણ થઈ જાય છે અને ભૂતકાળમાં બનાવેલ આદેશો હોય તેમને પ્રયોગ વર્તમાનકાળમાં પણ થઈ જાય છે: ૧. વર્તમાનને ભૂત
વેઝ તથા સામારૂ ક્રિયાપદને લાગેલ વર્તમાનકાળને સૂચક ?' ભૂતકાળને અર્થ બતાવે છે.
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૬ ]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન પ્ર જીરૂ-જુએ છે–અર્થને બદલે “જોયું” એવો ભૂતકાળને અર્થ.
પ્રારામાસ–બેલે છે–અર્થને બદલે બોલ્યો' એ ભૂતકાળને અર્થ.. ૨. ભૂતકાળને વર્તમાન–
સોહીમ ક્રિયાપદને લાગેલે ભૂતકાળસૂચક “ગ” પ્રત્યય વર્તમાનકાળને બતાવે છે.. પ્રા. રોગ-“સાંભળ્યું–ને બદલે “સાંભળે છે એવો વર્તમાનકાળનો અર્થ ૩ અપભ્રંશ ભાષામાં પ્રચલિત સંયુક્ત રનો ભાગધીમાં પણ પ્રયાગ. રા–મોળુ–મં–મા મ–ાર્દેશ–વરસાદે ચિત્ર રાત–માનુ–માં–માર: વુમન્સ–વૈયા: સંવિત:
સેંકડે મનુષ્યોના માંસથી ભારે થેલે-માંસથી ભરેલે, ચરબીના સહસ્ત્ર કુંભના–હજાર ઘડાના-સંચયવાળો.
અપભ્રંશના ૮૪૩૯૮ના નિયમ દ્વારા સધાયેલ “રકારવાળું શા રૂપ માગધી ભાવાના આ વાક્યમાં વપરાયેલ છે. ૪ કાળ પરિવર્તનનાં ઉદાહરણે–
अह पेच्छइ रहुतणओ। अथ प्रेक्षांचके रघुतनयः “રઘુતન–રામે-જેવું –અહીં વેજી વર્તમાનકાળ છે પણ તેનો અર્થ પક્ષ ભૂતકાળને “જેવું” એ સમજ.
आभासइ रयणीअरे । आबभाषे रजनीचरान् રાક્ષસને કહ્યું.–અહીં માસ એ વર્તમાન કાળનો પ્રયોગ છે છતાં તેને અર્થ’ અહીં કહ્યું એમ પક્ષ ભૂતકાળને સમજ.
સોહી ઇસ વંઠ | ઋળોતિ [s: ava: આ વંઠ-વાંઢ-સાંભળે છે-અહી લો–બુ ધાતુ પછી લાગેલ રીય પ્રત્યય ભૂતકાળનો છે છતાં તેનો અર્થ વમાનકાળરૂપે સમજવાનું છે.
शेषं संस्कृतवत् सिद्धम् ॥८।४।४४८॥ પ્રાકૃત, શૌરસેની, ભાગધી, પૈશાચી, ચૂલિકાપશાચી અને અપભ્રંશ ભાષાના સંબંધમાં જે કંઈ વિધાન કરવાનું બાકી રહી ગયું હોય તે બધું, સંસ્કૃત ભાષાની
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
લધુવૃત્તિ-અષ્ટમ અધ્યાય-ચતુથપાદ
[૫૦૭
પેઠે જાણવું એટલે સાત અધ્યાયમાં બતાવેલા સંસ્કૃત વ્યાકરણમાં કરેલાં વિધાનની પેઠે સમજવું.
૧. સંસ્કૃત ભાષામાં ચતુથાના એકવચનને મારા આદેશ બતાવેલો છે તેનું વિધાન પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓના વ્યાકરણમાં કરેલ નથી છતાં તે ગાય આદેશને પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓમાં પણ સમજી લે. જેમ કે નિવારી શબ્દનું નિવારાય એવું ચતુર્થીના એકવચનનું રૂપ પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓમાં પણ સમજવું.
૨. વળી, નામનાં અથવા ક્રિયાપદનાં જે રૂપો સંસ્કૃતમાં વપરાય છે તેવાં જ રૂપમાં થોડાક ફેરફાર કરીને તૈયાર થયેલાં રૂપે પણ પ્રાકૃત ભાષામાં વપરાય છે.
નામરૂપ
૩રઢ નામનાં ૩રમ અને રે એવાં બે રૂ કરવાનું વિધાન પ્રાકૃતમાં છે. તો તે ઉપરાંત ૩રતિ એવું ત્રીજુ રૂપ પણ સંસ્કૃતિની જેવું જ પ્રાકૃતમાં પણ સમજી લેવું. એ જ રીતે સિર–શિર—નામનાં તૃતીયા એકવચન સિરસા તથા સપ્તમી એકવચન તિર, રિમિ, તિરસ તથા રર-૧ર-શબ્દનાં સરે, સરક્ષિ, સરસ એવાં ત્રણ ત્રણ રૂપો પણ પ્રાકૃતમાં સમજી લેવાં.
અનુવાદક ઉમેરેલું – નામરૂપ
૩. સંસ્કૃતમાં વર્ષના એવું તૃતીયાંત રૂપ થાય છે. તેની જેવું જ આર્ષ પ્રાકૃતમાં લખ્યુ રૂપ પણ સમજી લેવું. પાલિભાષામાં તેમના તથા જમુના એવાં બે રૂપ થાય છે.
ક્રિયાપદરૂપ
सं० अब्रवीत् आर्ष प्रा० अब्बवी । सं० अवोचत् आर्ष प्रा० अवोच । सं० आसीत् ઘા મારી અથવા માત ! આ રીતે સંસ્કૃતની જેવાં અહીં જણાવેલાં ક્રિયાપદ પણ અંતના તન લોપ કરવાથી મા પ્રાકૃતમાં વપરાયેલાં છે.
બીજા પણ સંસ્કૃતિની જેવા આવા કેટલાક પ્રયોગો થાય છે તે આ રીતે જ સમજી લેવા.
हेट-ठिय-सूर-निवारणाय छत्तं अहो इव वहंती । ___जयइ ससेसा वराह-सास-दूरुक्खया पुहवी ।।
નીચે રહેલા સૂર્યના તાપના નિવારણ માટે જાણે કે નીચે છત્રને વહન કરતી હેય એવી લાગતી તથા વરાહના જોરદાર શ્વાસના ફૂંફાડાથી પેદા થયેલ પવનને લીધે દૂર સુધી ઊંચી ફેંકાયેલી એવી શેપ સહિત–શેષનાગ સહિત–પૃથવી જયવંતી વતે છે.
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
સૂત્રમાં મૂકેલ સિદ્ધ શબ્દ મંગળને સૂચક છે.
તે મંગળને લીધે શ્રોતાઓનું એટલે આ ગ્રંથને સાંભળનારાઓનું તથા ભણનારાઓનું તથા વાંચનારાઓનુ દીર્ઘ આયુષ્ય થાઓ તથા તેમનો અભ્યદય થાઓ એ રીતે ગ્રંથકાર શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ આશીર્વાદનું સૂચન કરે છે.
इति आचार्यश्रीहेमचन्द्रसूरिविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्योपज्ञशब्दानुशासनलबुवृत्तौ अष्टमस्य अध्यायस्य चतुर्थ: पाद: समाप्तः ।
तत्समाप्तौ च समाप्तः अष्टमः अध्यायः । समाप्तम् च प्राकृतभाषाप्रभृतिअपभ्रंशभाषापर्यन्तानाम
__ षण्णां भाषाणां व्याकरणम् । એ પ્રમાણે આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર પોતે બનાવેલ “સિદ્ધહેમચંદ્ર નામના શબ્દાનુશાસનની પોતે જ બનાવેલ પ્રવેશવા નામની વૃત્તિના આઠમા અધ્યાયનો ચોથો પાદ પ થયે તેની સમાપ્તિ સાથે આઠમે અધ્યાય પૂરો થયે. અને સાથે જ પ્રાકૃત વગેરે અપભ્રંશ સુધીની છએ ભાષાઓનું વ્યાકરણ પૂરું થયું. તથા પંડિત બેચરદાસ જીવરાજ દોશીએ ગુજરાતી ભાષામાં કરેલા સમગ્ર આઠમા અધ્યાયનો સવિવેચન અનુવાદ પણ
સમાત થયો,
। कल्याणम् मङ्गलम् शिवम् ।
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थकारकृता प्रशस्तिः
आसीद् विशां पतिरमुद्रचतुःसमुद्रमुद्राङ्कितक्षितिभरक्षमबाहुदण्डः । श्रीमूलराज इति दुर्धरवैरिकुम्भिकण्ठीरवः शुचिचुलुक्यकुलावतंसः ॥१ तस्यान्वये समजनि प्रबलप्रतापतिग्मद्युतिः क्षितिपतिर्जयसिंहदेवः । येन स्ववंशसवितर्यपरं सुधांशी श्रीसिद्धराज इति नाम निजं व्यलेखि ॥२ सम्यग् निषेव्य चतुरश्चतुरोऽप्युपायान् जित्वोपभुज्य च भुवं चतुरब्धिकाञ्चीम् । विद्याचतुष्टयविनीतमतिर्जितात्मा काष्ठामवाप पुरुषार्थचतुष्टये यः ॥३ तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्णशब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन । अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद् व्यधत्त
शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः ॥४ પ્રથમ લેકમાં આચાર્ય સોલંકી વંશના મૂળપુરુષ રાજા મલાજની જે વર્ણન કરેલ છે તે આ પ્રમાણે છે :
રાજા મૂળરાજ એ નામને નૃપતિ હતો, મૂળરાજને બાહુદંડ ચાર સમુદ્રોથી
૧. ભારતવર્ષની ત્રણ બાજુ સમુદ્ર છે અને ઉત્તરની બાજુ હિમાલય છે. ધારો કે રાજા મૂલરાજ ભારતની સમસ્ત પૃથ્વીનો રાજા હોય તો પણ ભારતવર્ષની પૃથ્વી કદી પણ ચાર અમો વડે વીટાયેલી ન હતી એ તે પ્રત્યક્ષ વાત છે એટલે જેમ કવિઓએ સમૂળગા ન હોવા છતાં ચાર દિગ્ગજો કલ્પેલા છે તેમ આચાર્યશ્રીએ આ ચાર સમુદ્રોની પણ રોચક કલ્પના કરેલી જણાય છે. આચાર્યશ્રીના નિવાસનાં મુખ્ય સ્થાનમાં પાટણ અને ખંભાત: પ્રધાનરૂપે છે. બાકી તેઓ શત્રુંજયની યાત્રાએ ગયા હોય તે વલભીપુર પણ તેમણે જોયું જ હોય અને ધંધુકા તે તેમની જન્મભૂમિ ગણાય છે. આચાર્યનાં વિહારસ્થાને તથા નિવાસસ્થાનો વિશેષ સુપ્રસિદ્ધ છે. તેમાં વસનારા આ આચાર્યશ્રીએ ચાર સમકોની જે લ્પના કરેલ છે તે વિશેષ ચમત્કાર પેદા કરે તેવી નથી લાગતી ?
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧૦]
ગ્રન્થકારકૃતા પ્રશસિતઃ
અંકિત સમસ્ત પૃથ્વીના ભારને વહેવા માટે સમર્થ હતો, જે મૂળરાજ પિતાના મહાબળવાન અને જે કાઈથી પણ દબાઈ ન શકે એવા શત્રુઓને હાથીઓને નાશ કરવામાં સિંહ સમાન હતું અથવા શત્રુરૂપ હાથીઓને નાશ કરવા માટે સિંહ જે હતો તથા જે મૂળરાજ પવિત્ર એવા ચુલુક્ય કુળમાં શિખરરૂપ હતા. (૧)
તે મૂળરાજના વંશમાં જયસિંહદેવ નામને પૃપતિ થયેલ છે. તે જયસિંહદેવને પ્રબળ પ્રતાપ, સૂર્ય સમાન હતો. તથા પિતાના વંશના ઉત્પાદક પૂર્વ પુરુષરૂપ ચંદ્રમાના ફલક ઉપર જે જયસિંહદેવે પોતાનું બીજુ નામ સિદ્ધરાજ છે એમ લખી રાખેલું. (૨)
આ ચતુર એવા સિદ્ધરાજ જયસિંહ નરેશ્વર, ધર્મ અર્થ કામ અને વિદ્યા અથવા મેક્ષરૂપ ચારે ઉપાયને એટલે ચારે પુરુષાર્થોને સારી રીતે સેવીને તથા જેની ફરતો ચાર સમુદ્રરૂપ કંદોરો છે એવી સમગ્ર પૃથ્વીને જીતીને તથા તેને ઉપભોગ કરીને તથા ચારે વિદ્યા દ્વારા જેણે પિતાની બુદ્ધિને મેળવેલ છે તથા જે રાજા સિદ્ધરાજે પિતાના આત્મા ઉપર પણ જય મેળવેલ છે એવા એ સિદ્ધરાજે ચારે પુરુષાર્થની સાધનામાં પરાકાષ્ઠા મેળવેલ છે એટલે સર્વોત્કૃષ્ટતા પ્રાપ્ત કરેલી છે. (૩)
રાજા સિદ્ધરાજના વખતમાં રાજ્યાશ્રિત પાઠશાળાઓમાં સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃતા વગેરે ભાષાઓને ભણતા વિદ્યાર્થીઓ માટે ભણવાનાં જુદાં જુદાં વ્યાકરણો તે ઘણાં હતાં, પણ તેમાંના કેટલાંક તો ઘણું લાંબાં લાંબાં હતાં, વિદ્યાર્થીઓને માટે ભારે ર્બોધ હતાં, કેટલાંક પરચૂરણિયાં જેવાં હતાં એટલે વ્યાકરણવિષયક બોધને બરાબર ચર્ચનારાં એટલે આપનારાં ન હતાં એટલે તેવાં વ્યાકરણોને ભણનારા વિદ્યાથી વ્યાકરણનું પૂરું જ્ઞાન મેળવી ન શકતા. આવી પરિસ્થિતિમાં સિદ્ધરાજે સ્થાપેલ પાઠશાળાઓમાં લણનારા વિદ્યાર્થીઓ અને અધ્યાપકો પણ પોતાને માટે સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત, શૌરસેની વગેરે ભાષાઓને શીખવા કે શીખવવા સારુ કોઈ સારું વ્યાકરણ ઉપલબ્ધ નથી અને જે છે તે દુર્બોધ છે તથા ઘણાં લાંબાં લાંબાં છે, કોઈમાં વ્યાકરણની પૂરી માહિતી જ હોતી નથી ” ઈત્યાદિ રૂપે વ્યાકરણ સંબંધી અનેક ફરિયાદ કરવા લાગ્યા તથા એમ પણ કહેવા લાગ્યા કે “મહારાજ! આપણી પાઠશાળાઓમાં અમે જે જુદાં જુદાં સંસ્કૃત વગેરે ભાષાનાં વ્યાકરણે ભણીએ છીએ તે વ્યાકરણો દુર્બોધ છે, ઘણાં લાંબાં છે, કેટલાંકમાં વ્યાકરણના વિષય પૂરો આપેલ નથી અને કેટલાંકમાં કોઈ જાતનો ક્રમ નથી.' આવી પરિસ્થિતિમાં અમે આપે સ્થાપેલ પાઠશાળાઓમાં સંસ્કૃત વગેરે ભાષાઓને શીધ્ર અને સુબોધ થાય એ રીતે શી રીતે શીખી શકીએ ? એટલે અમને ભણવા
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચલ્થકારતા શરત
[૫૧૧
માટે ઉત્તમ વ્યાકરણનાં પુસ્તકે મળતાં નથી. આ હકીકત સાંભળીને તથા વિદ્યાર્થીઓની તકલીફોને ધ્યાનમાં લઈને રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહદેવ વિશેષ ખેદ પામ્યા. અને એ દુઃખરૂપ વાતની પોતાના મિત્રરૂપ આચાર્ય હેમચંદ્રને જાણ કરી અને વિનંતિ કરી કે “આપ એવું કોઈ સરળ રીતવાળું અને ક્રમબદ્ધ તથા બહુ લાંબુ નહીં કે બહુ ટૂંકું નહીં અને જેમાં છએ ભાષાનાં વ્યાકરણને વિષય બરાબર સમાઈ જાય અને આપણા દેશની પાઠશાળાઓમાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓને ભણવાનું સુગમ સાધન મળી જાય એ રીતે એક વ્યાકરણ તૈયાર કરી આપે મને (સિદ્ધરાજને ) ઘણો આનંદ થશે.”
આ જાતની રાજાએ વારંવાર વિનંતિ કરી તેથી આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્ર બરાબર વિધિપૂર્વક આ શબ્દાનુશાસન બનાવેલ છે અર્થાત સંસ્કૃતના સાત અધ્યાય સહિત પ્રાકૃત વગેરે ભાષાઓના આઠમા અધ્યાયવાળું આ, છએ ભાષાનું વ્યાકરણ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ બનાવેલ છે. (૪)
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન (લધુવૃત્તિ) ખંડ 3 ના પરિચય આ ખંડ ૩માં આઠમા અધ્યાયનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે. તેમાં પ્રાકૃત યા કરણની ચર્ચા છે. તેમાં પ્રથમ ત્રણ પાદમાં શૌરસેની, માગધી, પિશાચી, ચૂલિકાપૈશાચી તથા અપભ્રંશ ભાષાનું વ્યાકરણ છે અને ચોથા પાદમાં પણ અપભ્રંશ ભાષાનું વ્યાકરણ છે. તે વતમાન કાળની ગુજરાતી, હિંદી, મરાઠી, બંગાળી વગેરે ભાષાના ઇતિહાસ વિશે વિશેષ પ્રકાશ નાંખે છે. અપભ્રંશના વ્યાકરણમાં સંથકારે પોતાના સમયમાં પ્રચલિત ભાષાનાં ઘણાં પઘો ઉદાહરણરૂપે આપેલાં છે તેથી આ ભાષાના સ્વરૂપનો વિશદ ખ્યાલ આવે છે. | અનુવાદમાં દરેક ઉદાહરણની પૂર્વાવસ્થા, સાધ્યવસ્થા અને પછી સિદ્ધ ઉદાહરણ અથે સાથે આપવા ગોઠવણ કરેલ છે અને યથાસ્થાન જરૂરી સ્પષ્ટતા અપાયેલ છે, સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન (લઘુવૃત્તિ) ખંડ 3 રૂ. 25-0 0 w ainelibrary.org