________________
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન મદ્રુ =માર+ન્ન=માન-પોષણ કરનાર વડે–મત્ર
મમિતૂ માર+fહં માર્દિ-પોષણ કરનારાઓ વડ–મ7મિ. આ પ્રમાણે જ પંચમી વગેરે બધી વિભક્તિઓ અને વચનોમાં ઉદાહરણ
સમજી લેવાં.
| સમાસમાં જ્યાં વિભક્તિ લેપાઈ ગઈ હોય ત્યાં પણ વિભક્તિને વિદ્યમાન માનીને આ નિયમ લાગે છે.
મારવિદિયં-પોષકે કરેલું–મóવિદિતમ્
આ પ્રયોગમાં “મરાન વિ િમત્તાવિદિ' એ સમાસ છે, સમાસમાં વિભક્તિને લેપ થઈ જાય છે છતાં વિભક્તિ પહેલાં આવેલી હતી અને પછી તેને લેપ થયેલ છે છતાં તેવી લેપ પામેલી વિભક્તિઓને પણ હયાત માનીને આ નિયમ લાગુ પડયો છે.
आ अरा मातुः ॥८॥३४६॥ તમામ ચાહિ વિભક્તિઓ લાગી હોય ત્યારે માતૃ શબ્દના ૧૬ નો ગા થાય છે અને મરા થાય છે. એટલે માતૃ શબ્દને મામા કે માયા અને મારા કે માકર રૂપે આ કારાંત સમજવાનું છે. આ માયા કે મારા શબ્દ છેડે મારૂ પ્રત્યયવાળો નથી જ એમ સ્મૃતિમાં રાખવાનું છે.
માતૃ+સિ=મામા, મારા–માતા, માતા માતૃન્નકૂમારા+8=મામા૩, મારામો, માર૩, મારા-માતાએ –માતર:
માતૃમૂત્રમાર્ગ, ના–માતાને-માતરમ્ આ રીતે તમામ વિભક્તિઓમાં રૂપે સમજી લેવાં.
બહુલ અધિકારને લીધે એમ સમજવાનું છે કે “માતા” અથવા “મા” અર્થવાળા માતૃ શબ્દના જ ના આ નિયમમાં બતાવેલો “મા” કરવાનો છે અને દેવી કે દેવતા અર્થના સુચક માતૃ શબ્દના નો ગરા આદેશ કરવાનું છે. જેમ કે–
માયાd છg–માતાની કુક્ષિમાં–માતુઃ કુક્યા નમો માયરા-દેવતારૂપ–મહાકાલી વગેરે દેવીરૂ ૫-માતાઓને નમસ્કાર
થાએ-નમ: માતૃખ્યઃ અગાઉ આવી ગયેલું ૮૧૧૩૫મું સૂત્ર–માતુરિત્ વા–જ્યારે ગૌણ એવા માતૃ શબ્દને લાગે ત્યારે ષષ્ઠીના બહુવચનમાં માતૃ+મામ્ માં માતૃ ના ત્ર નો રૂ થઈ જાય છે તેથી માળ રૂપ બને છે. ૮૩૪૪ નિયમ વડે માતૃ ના ૪ નો ૩ કરીએ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
