________________
૧૭૬
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
વ્યવહાર થતો ન હોય તો બતાવેલ વ્યુત્પત્તિ અન્વર્થક-સાર્થક–ન ગણાય, એટલે આવી નિરર્થક વ્યુત્પત્તિવાળા શબ્દો વ્યુત્પત્તિરહિત જ ગણાય, તેથી
તેમને નિપાતરૂપ જ સમજવાના હેય. પ્ર.--જે આમ છે તે વ્યુત્પત્તિ શું કામ બતાવી? ધાતુ જુદો બતાવ્યો, પ્રત્યયઃ
જુદો બતાવ્યો એમ શા માટે કર્યું? ઉ૦–આ. હેમચંદ્ર કહે છે કે એ વ્યુત્પત્તિ કરવાનો હેતુ શબ્દમાં માત્ર વર્ણાનુ
પવને ક્રમ કેવો છે, એ બતાવવાનું છે પણ એ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે અર્થ સમજીને લેકમાં વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ કરવાની નથી. જેમકે માવજયતિ– જે તોડી નાખે છે તે મારવા કહેવાય-એ અર્થ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે નીકળે છે ત્યારે માનવસ્ત્ર શબ્દનો ઉપયોગ માત્ર બUદ્ર' અર્થમાં જ થાય છે, બીજે ક્યાંય થતો નથી. એ જ રીતે જેને સુશોભિત કરી શકાય તે મve કહેવાય છે. જ્યારે લેકવ્યવહારમાં મre નો અર્થ અમુક જાતની જગ્યા જ છે. એટલે આ બતાવેલી વ્યુત્પતિઓ કાલ્પનિક છે, અર્થ સમજવા માટે બહુ ઓછી મદદ કરે છે. તેથી િકસરળ માં જે જે શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ બતાવી છે તેમાંના ૯૫ ૦૦ (પંચાણું ટકા) શબ્દોને અર્થની દષ્ટિએ વ્યુત્પતિરહિત જ સમજવાના છે. શાકટાયન નામનો વૈયાકરણ એમ માને છે કે “ નામ માત્ર ધાતુમાંથી નીપજેલું છે.” એ મતને અનુસાર વૈયાકરણોએ આવી કાલ્પનિક વ્યુત્પત્તિએને બતાવી છે. આવી કલ્પિત વ્યુત્પત્તિઓ લેકવ્યવહારમાં અર્થની પ્રવૃત્તિને અંગે કારગત ગણાતી નથી માટે આવા બધા શબ્દોને રૂઢ-અક્યુપન્ન કે નિપાતરૂપ સમજવાના છે. ખરી રીતે તો નામો ધાતુમાંથી થયાં નથી. પણ લેકમાં પ્રચાર પામેલા તમામ જાતના શબ્દોમાંથી વિચક્ષણ વયાકરણોએ ધાતુઓને શોધી કાઢયા છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
