________________
શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ રચિત શ્રી સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ
અષ્ટમ અધ્યાય પ્રાકૃત ભાષાનું વ્યાકરણ
(પ્રથમ પાદ)
મથ પ્રકૃતિનું ટાણા આ સૂત્રમાં બે પદો છે–ત્રય અને પ્રાંતમ. અટલે અનંતર, અર્થાત તરત જ. આ પ્રાકૃતની રચને પૂર્વે સાત અધ્યામાં સંસ્કૃત વ્યાકરણની રચના આચાર્યે કરેલી છે. એ સંસ્કૃત વ્યાકરણ | ચિના પૂરી થતાં તરત જ આચાર્ય આ પ્રાકૃતના વ્યાકરણને બનાવવાનું શરૂ કરે છે. અર્થાત સંસ્કૃત વ્યાકરણની રચના અને પ્રાકૃત વ્યાકરણની રચના : કબીજી સાથે સંકળાયેલી છે એવું દાવવા આચાર્ય સંસ્કૃતના વ્યાકરણ : ૫ ટો બાક ના વ્યાકરણ રચના કરેલા છે.
મથન બાજે અર્થ આધકાર છે, એટલે આખા વ્યાકરણમાં માત્ર પ્રાકૃત ભાષાનું જ કામ થવાનું છે અને દરેક સૂત્રને પ્રાકૃત ભાષાના શબ્દોનું સાધક સમજવાનું છે.
હવે બીજા શબ્દ પ્રાતમુને અર્થ–પ્રાકૃત ભાષા ઘણી જૂની છે. ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધના વખતમાં તો લેકમાં આ ભાષા બોલાતી હતી અને બુદ્ધ પછી પણ રાજા અશોકના વખતમાં પણ આ ભાષા બોલાતી હતી માટે રાજા અશકે પોતાની ધર્મલિપિઓ ભારતના ચારે ખૂણે આ ભાષામાં કોતરાવી છે. આવી જૂની ભાષાને અભ્યાસ સાધારણ લોકો કરી શકતા નથી. માત્ર પંડિતલોકમાંના જે લોકો ભાષાના રસિક છે તેઓ જ આવી ભાષાનો અભ્યાસ કરી શકે છે. પંડિતો સંસ્કૃત ભાષાને બરાબર જાણતા હતા એટલે એમને અભ્યાસ કરવામાં સરળતા થાય એ દષ્ટિએ ચંડ વૈયાકરણથી માંડીને આ. હેમચંદ્ર સુધીના વૈયાકરણએ પોતપોતાનાં પ્રાકૃત વ્યાકરણોને સંસ્કૃત ભાષામાં રચેલાં છે, એ તમામ વ્યાકરણોમાં સંસ્કૃત શબ્દમાં ફેરફાર કરીને પ્રાકૃતને સમજવાની પદ્ધતિ બતાવેલી છે એટલે પંડિતોને આ ભાષા શીખવામાં સરળ થાય એ વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખીને તે તે આચાર્યોએ પ્રતિ: સંસ્કૃતમ્ એમ કહેલું છે. સંસ્કૃત શબ્દના સ્થાને
હેમ-૧
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
