________________
૪૮૬]
સિદ્ધહેમચંદ્ર શબ્દાનુશાસન
અમુક પ્રકારની જુદી જુદી ચેષ્ટાઓને અર્થાત જે જે વિવિધ ચેષ્ટાઓ જોવામાં આવે છે તે તે તમામ ચેષ્ટાઓને સમજાવવા તે ચેષ્ટાઓના અનુકરણસૂચક વૃત્તિઘુઘું–વગેરે અમુક શબ્દનો પ્રયોગ અપભ્રંશ ભાષામાં થાય છે એટલે ગમે તે ચેષ્ટને શબ્દ દ્વારા વ્યક્ત કરવા સારુ તે તે ચેષ્ટાના અનુકરણ રૂપ શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે. પ્રસ્તુત સૂત્રનો પરમાર્થ એ છે કે શબ્દાનુકરણસૂચક “સુદા' વગેરે શબ્દ અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે તથા યુઘિ વગેરે ચેષ્ટાના અનુકરણ સૂચકરૂપે અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે.
દુકુંદ શબ્દને ઉપયોગ-આ પ્રમાણે સમજવો– કોઈ મોટું ટોળું દરવાજામાં પિસી ગયું હોય તો તેના પિસવાના અવાજનું અનુકરણ કરવા માટે એમ કહેવાય છે કે ટોળું, “હુહ–હુડુડુ” કરતું પેસી ગયું.
વાત વગેરે શબ્દ ચેષ્ટાની અનુકરણમાં અપભ્રંશ ભાષામાં વપરાય છે. સુહુ-કૂવામાં કે બીજા જળાશયમાં ઊંચેથી કૂદકા મારતી વખતે બેલા
શબ્દ-હુહુર–હુડુડુ-હડડડ'.
-ખાતી વખતે “ કચરક કચરક” એવો જે અવાજ થાય છે તેના અનુકરણરૂપ શબ્દ. ઘુંટ–પીતી વખતે “ઘુટ” એવો જે અવાજ નીકળે છે તેના અનુકરણરૂપ શબ્દ
-ડે કિયાં કરવાં–વાંદરો જેમ ડોકિયાં કરે છે તેમ કરવું તે ચેષ્ટાનું અનુકરણરૂપ શબ્દ
વા–ઊઠબેસ ઊભા થવું ને બેસી જવું અને તેમ વારંવાર કરવું અર્થાત એવી ચેષ્ટા કરવી તે.
मइ जाणिउ बुड्डीसु हउँ प्रेम्म-द्रहि 'हुहुरु' त्ति ।
नवरि अचिंतिय संपडिय विप्पिय-नाव झड ति ।। હુહુરુ-હુડુડુ” કરતક કૂદીને હું પ્રેમના ધરામાં બૂડી જશે એમ મેં જાણેલું–માનેલુ –પણ આ તો એથી ઊલટું થયું કે એ વખતે ઓચિંતી વિપ્રિય -વધારે પ્રતિકૂળ-પ્રવૃત્તિરૂપ નાવડી ઝટ આવીને મારી પાસે પહોંચી ગઈ એટલે પ્રતિકુળ બનાવ બની ગયો–પ્રેમના ધરામાં બૂડવું તે દૂર રહ્યું પણ ઊલટું જ બની ગયું. અર્થાત પિ૩ના ધ્યાનમાં મારો કેઈ અપરાધ આવી ગયો અથવા મને પિને જ વિયોગ થઈ ગયો.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
