Book Title: Sabhashya Tattvarthadhigam Sutram
Author(s): Thakurprasad Sharma
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004021/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anama:siddhebhyaH raaycndrjainshaastrmaalaa| zrImadumAkhAtiviracitam sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vyAkaraNAcAryapaNDitaThAkuraprasAdazarmabhaNIta hindIbhASAnuvAdasahitam / taca svargIya zA tejasInatthUityabhidhAnasya smaraNArtha mumbApurIsthazrIparamazrutaprabhAvakamaNDalasvatvAdhikAribhiH nirNayasAgarAkhyamudraNAlaye mudrayitvA prAkAzyaM nItam / zrIvIranirvANasaMvat 24 For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zA. narasIbhAI tejasI taraphathI potAnA svargastha pitA zrI tejasI natthunA smaraNArtha zrImadumAkhAtiracita sabhASyatattvArthAdhigamasUtra nAmaka paramottama grantha, bhASAnuvAda taiyAra karAvavAmA __ ane chapAvavAmAM sahAyatA rUpe ru. 250) aDhIsonI rakama rAyacaMdrajainazAstramAlAne arpaNa kIdhI che. For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyH| utthaanikaa| ttvaarthsuutr| tattvArthasUtra, jisakA aparanAma tattvArthAdhigamamokSazAstra bhI hai, jainiyoMkA paramamAnya aura mukhya grantha hai / isameM jainadharmake sampUrNa siddhAnta bar3e lAghavase saMgraha kiye gaye haiN| aisA koI bhI jainasiddhAnta nahIM hai, jo isake sUtroMmeM saMgaThita na ho| siddhAntasAgarako eka atyanta choTese tattvArtharUpI ghaTameM bhara denA yaha kArya isake kSamatAzAlI racayitAkA hI thA / tattvArthake choTe 2 sUtroMke arthagAMbhIryako dekhakara vidvAnoMko vismita honA par3atA hai, aura usake racayitAkI sahasramukhase prazaMsA karanI par3atI hai| tattvArthasUtrake prathama cAra adhyAyoMmeM jIvatattvakA, pAMcaveMmeM ajIva (pudgala ) kA, chaThe sAtavemeM AsravakA, AThaveMmeM baMdhakA, navameMmeM saMvara aura nirjarAkA aura antake dazaveM adhyAyameM mokSatattvakA varNana hai / isa prakAra isameM jainiyoMke mAne hue saptatattvoMkA vivaraNa hai / yathA-- paDhama caukke paDhamaM paMcame jANa puggalaM taccaM / chahasattamesu Asava, aThThame baMdhaM ca NAyavyo / Navame saMvaraNijjara dahame mokkhaM viyANehi / iha sattatacca bhaNiyaM dahasutte muNivariMdehiM // tattvArthasUtrake mUlakA bhagavat umAsvAmi athavA umAsvAti haiN| inheM digambara aura zvetAmbara donoM hI pUjya mAnate haiM, aura isI prakAra unake banAye hue mokSazAstrako bhI AdaraNIya samajhate haiM / donoM hI sampradAyoMke AcAryone tattvArthasUtra para bar3e 2 bhASya aura TIkAgrantha race haiM / aura maiM samajhatA hUM, tattvArthasUtrapara jitane bhASya aura TIkAgrantha bane haiM, kadAcit hI kisI dUsare granthapara bane hoN| sutarAM kahA jA sakatA hai ki, tattvArthasUtra grantha jaisA advitIya banA; logoMne Adara bhI usakA vaisA hI kiyA / tattvArthasUtrapara Aja taka kitane bhASya aura TIkAgrantha likhe gaye haiM, sAdhanAbhAvase una sabakA ullekha na karake maiM yahAM kucha TIkA granthoMkI sUcI detA hUM, jo aneka bhaMDAroMke sUcIpatroM aura riporTose tayAra kI gaI hai| 1 digambara samAjameM umAsvAmi nAmakA aura zvetAmbara samAjameM umAsvAti nAmakA atizaya pracAra dekhA jAtA hai, parantu granthoM meM prAyaH umAsvAti hI AtA hai / zrutasAgarITIkAmeM AcArya zrutisAgarajIke "umAsvAminA, umAsvAminaH" Adi prayogoMse umAsvAmi nAma bhI mAnanIya hai / For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambarasampradAya / 1 gandhahastimahAbhASya-bhagavatsamantabhadrasvAmiviracita / zloka saMkhyA-84000 / 2 sarvArthasiddhiTIkA-zrImatpUjyapAdasvAmiviracita / zlo0 saM0 5500 / 3 rAjavArtikAlaMkAra-zrImadbhaTTAkalaMkadevaracita / zlo0 saM0 16000 / . 4 zlokavArtikAlaMkAra-zrImadviAnaMdipraNIta / zlo0 saM0 18000 / 5 zrutasAgarITIkA-zrIzrutasAgarasUriracita / zlo0 saM0 8000 / 6 tattvArthasyasukhabodhinITIkA-dvitIya zrutasAgarasUriracita / 7 tattvArthaTIkA-zrIvibudhasenAcAryapraNIta-zlo0 saM0 3250 / 8 tattvaprakAzikATIkA-zrIyogIndradeva / 9 tattvArthavRttiH-zrIyogadeva gRhasthAcArya / 1 duHkhakI bAta hai ki, Aja yaha grantha upalabdha nahIM hai, parantu Ajase sauvarSake pahaleke prAyaH sampUrNa bar3e 2 vidvAnoM aura AcAryoMne isa granthakA astitva svIkAra kiyA hai, aura usake jagaha 2 pramANa diye haiN| isa bhASyake prAraMbhameM samantabhadrasvAmIne jo 115 zlokoMmeM maMgalAcaraNa kiyA hai, use devAgamastotra athavA AptamImAMsA kahate haiM / AptamImAMsApara zrImadbhaTTAkalaMkane aSTazatI aura zrImadvidyAnandi svAmine aSTasahasrI aise do bhASya banAye haiM, jinheM dekhake baDe 2 naiyAyika vidvAnoMko vismita honA paDatA hai / vidvAn pAThaka vicAra kareM ki, jisake maMgalAcaraNa mAtrapara baDe 2 kaThina bhASya raca DAle gaye, vaha sampUrNa grantha kaisA gauravazAlI aura vilakSaNa na hogA ? / udayapura tathA jayapurAdi nagaroMke bhaMDAroMmeM jainapustakAlayoM meM gandhahastimahAbhASyakA astitva sunA jAtA hai| parantu ukta bhaMDAroMke adhyakSoMke pramAdase athavA hama logoMke durbhAgyase kahiye; Aja usa amUlyaratnakedarzana durlabha ho gaye / aura bar3e khedako bAta hai ki aise 2 grantharatnokI zodhameM prayatna karanevAlA bhI Aja koI dRSTigata nahIM hotaa| 2 samantabhadsvAmikA astitva vikramasaMvat 125 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / ArAdhanAkathAkoSameM Apake jIvanakI eka prabhAvotpAdaka kathA milatI hai| 3 yaha TIkA mudrita ho cukI hai, aura prAyaH sarvatra pustakAlayoM meM milatI hai| 4 pUjyapAdasvAmi nandisaMghake AcArya the / devanandi aura jinendrabuddhi ye do nAma bhI inhIMke haiM / gaNaratna. mahodadhike karttAne ApakA nAma candragomi bhI batalAyA hai| vikrama saMvat 308 jeSTha sudI 10 ko ApakA janma huA thA, aisA paTTAvaliyoM se pratIta hotA hai / jainAbhiSeka, samAdhizataka, cikitsAzAstra aura jainendravyAkaraNa Adi grantha bhI Apake banAye hue haiN| 5 vikramakI chaThI zatAbdike lagabhaga zrIbhaTTAkalaMkadevakA janma kheTa nAmaka nagarameM huA thaa| Apa nyAyake abhUtapUrva aura advitIya vidvAn the| rAjA himazItalakI sabhA meM eka baDe bhArI bauddhAcAryako jisakI orase usakI tArA nAmaka devI bAda karatI thI, Apane parAsta kiyA thA / yaha kathA sarvatra prasiddha hai / akalaMkadeva deva. saMghake AcArya the, aura bhaTTa ApakA pada thA / akalaMka nAmake aura bhI aneka AcArya ho gaye hai / parantu aSTazatI, bRhatrayI, laghutrayI Adi prasiddha grantha bhaTTAkalaMkadevake hI banAye hue haiN| 6 zrIvidyAnandisvAmI vi0 saMvat 681 ke lagabhaga hue haiM / ApakA banAyA huA aSTasahasrI grantha naiyAyika vidvAnoMke garvako kharva karadenevAlA hai| ___7 zrIzrutasAgarasUri vi. saM. 1550 meM vartamAna the| yazastilakacampU mahAkAvyakI yazastilakacandrikA TIkAke kartA bhI Apa hI haiN| < Bhandarkar 5 th 1096 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tattvArthaTIkA-zrIlakSmIdeva gRhasthAcArya / 11 tAtparyatAttvArthakITIkA-zrIabhayanandisUri (tRtIya) praNIta / 12 tattvArthasUtravyAkhyAna-( karNATakIbhASAmeM ) bhASATIkAyeM / 13 sarvArthasiddhibhASA--paM0 jayacandrajIracita / zlo0 saM0 10000 / 14 arthaprakAzikA-paM0 sadAsukhadAsajIracita / zlo. saM. 10872 / 15 rAjavArtika-paM0phatahalAlajI aura paM0 pannAlAlajI racita / 16 sUtradazAdhyAya-(zrutasAgarIke anusAra ) paM0 TekacandrajI praNIta / 17 sUtradazAdhyAya vacanikA-paM0 jayavantajI / zlo0 saM0 4270 / 18" " paM0 zivacandrajI / zlo0 saM0 4000 / paM0 sadAsukhajI / zlo0 saM0 1900 / 20 sUtradazAdhyAya vacanikA-paM0 phatahalAlajI / paM0 devIdAsajI / paM0 mkrndjii| paM0 prbhaacndrjii| 24 , " paM0 vakhtAvara-ratanalAlajI / 25 sUtradazAdhyAya (chandobaddha ) paM0 hIrAlAlajI / 26, , , paM0 chottelaaljii| 27 tattvArthabodha ,, , paM0 vidhIcandajI (budhjn)| zvetAmbarasampradAya / 1 gajagandhahastimahAbhASya-zrIsiddhasenadivAkara / 2 zrIsiddhasenagaNiracitaTIkA-(zlokasaMkhyA 182820) mh 22" ` 1 zrImabhayanandisUri tIsare vi0 saM0775 meM hue haiN| Apane jainendravyAkaraNakI bRhadvRttikI racanA kI hai| 2 yaha vyAkhyAna zrIlakSmIsena bhaTTAraka paTTAcArya kolhApurake pustukAlayameM peTI naM. 14 meM maujUda hai| 3 isa bAtase koI sajjana aprasanna na hoveM ki, yahAMpara digambariyoMkI apekSA zvetAmbarI TIkAgrantha bahuta kama batalAye gaye haiN| kyoMki hamArA abhiprAya kisIko nimnonnata batalAnekA nahIM hai, jo kucha saMgraha ho sakA, hamane vahI kiyA hai / zvetAmbarIya sampradAyameM TIkA granthoMkI kamI nahIM hai, parantu zvetAmbarIyasajjanoMkA dhyAna isa ora kama honese parizrama karanepara bhI hamako unake nAma nahIM mila sake, yaha khedakI bAta hai / zIghratAke kAraNa isa viSayakI khojakeliye bahuta samaya nahIM diyA jA sakA, so pAThakagaNa kSamA kreN| ___ 4 dakSiNadezake pratiSThAnapura nAmaka nagarameM mahAvIra saMvat 500 ke anumAna zrIsiddhasenadivAkarakA svargavAsa huA thA, aisA kahA jAtA hai / dvAtriMzatikA, ekaviMzatiguNasthAnaprakaraNa, zAzvatajinastuti, aura kalyANamandirastotra Adi grantha ukta AcAryake banAye hue prasiddha haiM / parantu mahApurANakArake "kavayo / siddhasenAdi" padase smaraNa kiye hue siddhasena inase pRthak pratIta hote haiN| 5 yathA-aSTAdazasahasrANi dvezate ca tathA pare / azItiradhikA dvAbhyAM TIkAyAH zlokasaMgrahaH / iti / 6 aisA prasiddha hai ki, yaha TIkA zrIharibhadrasUrine prAraMbha kI thI, parantu unakA dehotsarga ho jAnese unake ziSyavarya zrIyazobhadrasUrina pUrNa kI thii| For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 tattvArthaTIkA-zrIharibhadrasUriracita / (zlo0 saM0 11000) 4 sabhASyatattvArthAdhigama-zrIumAkhAtivAcaka / digambara sampradAyakI paTTAvaliyoMke anusAra, kArtikazuklA 8 vikramazaka 101 meM bhagavadumAsvAmi naMdisaMghake paTa para virAjamAna hue the / unhoMne cAlIsavarSa 8 dina AcAryapadapara suzobhita rahake paramadharamakA upadeza kiyA / 19 varSakI alpavayameM Apane jinadIkSA grahaNa kI aura 25 varSa dIkSita rahaneke pazcAt AcArya pada lAbha kiyA / isa prakAra vikrama saM0 57 ke anumAna Apane janmalekara isa dezako pavitra kiyA thA, aisA jAna par3atA hai / bhagavAn mahAvIra tIrthakarake nirvANake anantara AcAryaparamparAkA krama paTTAvalImeM isa prakAra diyA hai| vikramazakase pUrva / kevalI-gautamasvAmI, sudharmAsvAmI, jambUsvAmI, zrutakevalI-viSNukumAra, nandimitra, aparAjita, govardhana, bhadrabAhu / / gyAraha aMga aura dazapUrvake pAThI-vizAkhAcArya, nakSatrAcArya, nAgasenAcArya, jayasenAcArya, siddhArthAcArya, dhRtisenAcArya, vijayAcArya, buddhiliMgAcArya, devAcArya, dharmasenAcArya / gyAraha aMgake pAThI-nakSatrAcArya (dUsare ), jayapAlAcArya, pAMDavAcArya, kaMsAcArya / dazaaMga-subhadrAcArya / navaaMga-yazobhadrAcArya / vikramazakake pazcAt / AThaaMgake pAThI-bhadrabAhvAcArya (dUsare) vikramazaka 4 caitrasudI 14 ko AcArya padapara ArUDha hue| sAtaaMga-lohAcArya ( inake samayameM kASThAsaMgha sthApita huA ) / eka aMga-arhadvali, mAghanandi, dharasena, puSpadanta, bhUtavali / AcArya bhUtavalike pazcAt aMgajJAnakA viccheda ho gyaa| unake pIche phAguna sudI 14 vikramazaka 26 meM guptigupti, Azvina sudI 14 vi. za. 36 ko mAghanandi, phAguna sudI 14 vi. za.40 meM jinacandra, aura pauSavadI 8 vi. za. 49 meM aneka granthoMke racayitA bhagavAn kundakundAcArya kramase AcArya padapara ArUDha hue aura unake ziSya bhagavadumAsvAmI vi. za. 101 meM hue, jaisA ki Upara kahA jA cukA hai| 1 mahAvIra bhagavAnke nirvANake viSayameM logoMke aneka mata haiM, parantu hAlameM zvetAmbara digambara donoM sampradAyoMmeM prAyaH yaha nirNaya ho gayA hai ki, vikramazakase 605 varSa pahale vIra bhagavAnkA nirvANa huA thaa| 2 vikramazakase zAlivAhana athavA zaka saMvat calAnevAle rAjAse abhiprAya hai / digamvarIya jainagranthoM meM prAyaH sarvatra isI saMvatkA prayoga milatA hai / ise vikramasaMvat na samajha lenA cAhiye / zAlivAhanake vikramAdityAdi aparanAma the| parantu zvetAmbara sampradAyameM jo saMvat likhA jAtA hai, vaha vikrama hI hai / aura isaliye unake anusAra vikramase 470 varSa pahile bhagavAnkA nirvANa ThIka hai| 3 vikramasaMvatke viSaya Ajakalake pAzcAtya vidvAnoMke aneka mata haiN| unameMse vahutase yaha kahate haiM ki, pahale yaha saMvat zaka jAtike rAjAoMne calAyA thA, pIchese saMvat 600 meM vikramAditya pratApI rAjA hue, so unhoMne usImeM apanA nAma joDa diyA, parantu yaha bhramamAtra hai| For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkundakundasvAmIke padmanandaii, elAcArya, vakragrIva, gRdrapiccha Adi aneka nAmAntara hai| aura isI prakAra koI 2 kahate haiM ki, umAsvAmi bhI unhIMkA eka nAma haiM / parantu isa viSayameM koI baliSTha pramANa nahIM milanese ekAeka vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / isake atirikta kundakundasvAmIke uparyukta nAmoMmeMse eka gRpiccha nAmako umAsvAmikA vAcaka bhI mAnate haiM / jaise, tattvArthasUtrakartAraM gRpicchopalakSitam / vande gaNIndrasaMyAtamumAsvAmimunIzvaram // parantu kiMcit vicAra karanese gRpicchopalakSita yaha umAsvAmikA nAmAntara nahIM kintu vizeSaNa pratIta ho jAtA hai / gRGapiccha ( kundakunda ) guruke nAmase upalakSita arthAt gRpiccha hai, guru jisakA aisA yuktiyukta artha uktapadakA bana jAtA hai / aura aisA mAnanemeM bhI koI virodha nahIM A sakatA ki, apane gurukI nAIM ve bhI gRGgakI picchI rakhate the, unakA nAma gRdrapiccha nahIM thaa| __ yahAMpara pAThakoMko kautuka utpanna hogA ki, gRGgapiccha aisA nAma kundakundasvAmIkA kaise huA ? so isa viSayameM guruparamparAse eka kathA prasiddha hai use hama yahAM likhadenA ucita samajhate hai:___ eka vAra kundakundakhAmI svamanogata kisI zaMkAkA nivAraNa karaneke liye cAraNa Rddhike balase AkAzamArgake dvArA videhakSetrastha tIrthakarabhagavAnke samavazaraNameM jA rahe the| mArgameM acAnaka unakI mayUrapicchikA hAthase chUTakara gira gaI, aura usI samaya AkAzameM jAte hue eka gRGgakI picchi pdd'ii| taba muniveSakI rakSAkeliye unhoMne use grahaNa kara lii| aura videhakSetrako gamana kiyA / kahate hai, tabahIse unakA nAma gRpiccha ho gayA / umAsvAmikA aparanAma gRpiccha mAnanevAle uparyukta kathAko umAsvAmikI hI batalAte haiM, aura aisA mAnakara ve umAsvAmiko cAraNaRddhi prApta bhI mAnate haiN| ___ kundakundasvAmIke banAye hue 84 prAbhRta (pAhuDa) grantha prasiddha haiM, jinameMse nATakasamayasAra paMcAstikAya, pravacanasAra, rayaNasAra, SaTpAhur3a Adi aneka prAkRta grantha milate haiM / parantu umAsvAmikA eka tattvArthasUtra grantha hI milatA hai, jo ki saMskRta hai aura isake atirikta unakA koI dUsarA grantha sunanemeM bhI nahIM aayaa| 1 padmanandi nAmake dhAraNa karanevAle aura bhI 7-8 AcArya ho gaye haiM / unameMse paMcaviMzatikA, jambUdvI. paprajJapti, Adike kartA vizeSa prasiddha haiN| 2-tasyAnvaye bhUvidite babhUva yaH padmanandiprathamAbhidhAnaH / zrIkundakundAdimunIzvarAkhyaH satsaMyamAdudgatacAraNArddhiH / abhUdumAsvAtimunIzvaro'sA-vAcAryazabdottaragRhapicchaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnya-stAtkAlikAzeSapadArthavAdI // ina zlokoMse yaha jAna paDatA hai ki kundakundakA padmanandi prathama nAma thA, pazcAt kundakundAdi aneka nAma hue / aura umAsvAti unake pIche AcArya hue, jinako gRddhapiccha bhI kahate the| so isase kundakunda aura umAsvAtike eka honekI zaMkA to sarvathA miTa jAtI hai, rahI gRpiccha saMjJAkI bAta so donoMke ghaTita ho sakatI hai| 3 kundakunda nAmake eka dUsarebhI AcArya hue haiM, jinhoMne vaidyagAhA nAmaka prAkRta vaidyakagrantha banAyA hai| vaidhagAhAmeM 4000 gAhA (gAthA) haiN| 4 umAsvAmiracita zrAvakAcAra tathA paMcanamaskArastavana aise do grantha aura prasiddha haiM, parantu ve laghu umAsvAmike haiM, jo ki unase bahuta pIche hue hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra granthakI racanAke viSayameM karNATakabhASAkI tattvArthavRtti nAmakaTIkAkI prastAvanAmeM eka bar3I manoraMjaka kathA likhI hai, vaha isa prakAra hai ki: saurASTra ( gujarAta ) dezake kisI nagarameM eka pavitrAntaHkaraNa aura nityanaimittaka kriyAoMmeM tatpara zraddhAvAn dvaipAyaka nAmaka zrAvaka rahatA thA / vaha bar3A vidvAn thA / aura isaliye cAhatA thA ki kisI uttamagranthakI racanA karUM, parantu gArhasthyajaMjAlake kAraNa anavakAzavazataH kucha kara nahIM sakatA thA / nidAna ekadina usane pratijJA kI ki, pratidina jaba eka sUtra banA lUMgA, taba hI bhojana karUMgA, anyathA upavAsa karUMgA / aura mokSazAstrake banAnekA nizcaya karake usI dina usane "darzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" yaha prathama sUtra . banAyA / tathA vismaraNa ho jAneke bhayase apane gharake eka khaMbhepara use likha diyA / isake pazcAt dUsare dina vaha zrAvaka kisI kAryake nimitta kahIM anyatra calA gayA aura usake ghara eka munirAja AhArake liye Aye / munike darzanase dvaipAyakakI suzIlA guNavatI bhAryAne atyanta prasanna hokara navadhAbhaktipUrvaka unheM bhojana karAyA / bhojanoparAnta munirAjane khaMbhepara likhA huA vaha sUtra jo dvaipAyakane likhA thA, dekhakara kiMcit vicAra kiyA aura tatkAla hI usake pahale samyak vizeSaNa likhakara vahAMse cala diyA / tadanantara jaba dvaipAyaka AyA, to use apane likhe hue sUtrameM samyak vizeSaNa adhika likhA dekhakara bar3A Azcarya huA, aura sAtha hI sUtrakI zuddhatA nirdoSatAse Ananda bhI huA / bhAryAke pUchanese vidita huA ki, munirAja AhArake nimitta padhAre the, kadAcit ve likha gaye hoMge / taba zrAvaka usI samaya baDI AturatAse unake DhUMDhaneko nikalA / yatra tatra bahuta bhaTakaneke pazcAt eka ramaNIka vanameM use ukta munirAjake darzana hue| ve eka bar3e bhArI muniyoMke saMghake nAyaka the / unakI mudrAke darzanamAtrase vaha zrAvaka jAna gayA ki, inhIM mahAtmAne mere sUtrako zuddhakaranekI kRpA kI hogii| aura gadgada hoke unake caraNoMpara par3a gayA, bolA, bhagavan ! usa mokSazAstrako Apa hI pUrNa kIjiye / aise mahAn granthake racanekA sAmarthya mujhameM nahIM hai / Apane bar3A upakAra kiyA, jo merI vaha baDI bhArI bhUla sudhAra dI / saca hai darzana, jJAna aura cAritra mokSakA mArga nahIM hai. kintu samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka cAritra hI mokSamArga hai| ataeva "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" hI paripUrNa Arai vizuddha sUtra hai / zrAvakake ukta Agraha aura prArthanAko munirAja TAla nahIM sake, aura nidAna unhoMne isa tattvArthasUtra mokSazAstrako racake pUrNa kiyA / pAThaka ! ve munirAja aura koI nahIM, hamAre isa lekhake mukhyanAyaka bhagavAn umAsvAmi hI the / digambarIya granthoMke dvArA jitanA saMgraha ho sakA, Upara likhA jA cukA / aba zvetAmbara sampradAyameM Apake viSayameM kitanA itihAsa milatA hai, dekhanekA prayatna kiyA jAtA hai| zvetAmbara sampradAyameM isa tattvArthAdhigamabhASyake kartA bhI umAsvAmi mAne jAte haiM, jaisA ki, Age kahA jAvegA aura yadi ve mUlatattvArthake kartA hI hoM, to unake mAtA, pitA, janmasthAnAdike viSaya vizeSa prayatna karanekI AvazyakatA nahIM hai| tattvArthAdhigamake aMtameM jo prazasti dI hai, usIse spaSTa hotA hai ki, umAsvAti AcArya gyAraha aMgake jJAtA va zrIghoSanandikSamaNake ziSya aura vAcakamukhya zivazrIke praziSya the / tathA vAcanArUpase mahAvAcakakSamaNa muNDapAdake ziSya vAcakAcArya mUlanAmake ziSya the / Apake pitAkA nAma svAti aura mAtAkA vAtsI thaa| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyagrodhikAnagarImeM ApakA janma huA thA, parantu yaha grantha Apane kusumapura (pATaliputra ) meM vihAra karate hue banAyA thaa| kahate haiM ki, Apane eka vAra sarasvatIkI pASANamUrtise zabdoccAraNa karavAye the| jambUdvIpasamAsaTIkAmeM AcArya zrI vijayasiMhajIne likhA hai ki, umAsvAtikI mAtAkA nAma umA aura pitAkA svAti thA, isase unakA nAma umAsvAti huo ! aneka vidvAnoMkA mata hai ki, Apa bar3e bhArI vaiyAkaraNa bhI the / kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrine apane zabdAnuzAsanameM anu aura upako utkRSTatAke arthameM vidhAna karate hue umAsvAtikA nAma udAhRta kiyA hai| zvetAmbara sampradAyameM umAsvAtike banAye hue prazamarati, yazodharacaritra, zrAvakaprajJapti, jambUdvIpasamAsa, pUjAprakaraNa Adi aneka grantha milate haiN| zrIjinaprabhasUrine apane tIrthakalpa nAma granthameM tathA zrIharibhadrasUrine prazamaratikI TIkAmeM Apako pAMcasau granthoMkA praNetA batalAyA hai / isase siddha hai ki, Apa eka asAdhAraNa zaktizAlI vidvAn the / . zvetAmbarAcAryoMkI paTTAvaliyoMmeM umAsvAtikA nAma kahIM nahIM milatA, isase ve kisa zatAbdimeM hue the, isakA yathArtha nirNaya nahIM ho sakatA, parantu isameM sandeha nahIM hai ki, parizramapUrvaka nAnAgranthoMkA paryAlocana karanese kAlAntarameM yaha kaThinatA dUra ho jAvegI / DAkTara piTarsanakI riporTameM vIra nirvANake 300 varSa pIche umAsvAtikA honA batalAyA hai, parantu jabataka isa viSayameM pUre 2 pramANa na diye jAveM, tabataka vizvAsa nahIM ho sakatA / kyoMki aitihAsika dRSTise aisI aneka zaMkAyeM upasthita hotI haiM, jinase umAsvAtikA vikramake bahuta pahale honA bana nahIM sktaa| yadi digambariyoMke mAne hue umAsvAti hI tattvArthasUtra mUlake kartA haiM, aura unheM zvetAmbarI bhAI bhI mAnate haiM, to isameM sandeha nahIM hai ki, ve eka hI the, aura unakA samaya bhI eka hI thaa| aisA nahI ho sakatA ki, zvetAmbariyoMke umAsvAti kisI samayameM hue aura digambariyoMke aura kisI samayameM / kyoMki tattvArthasUtra eka hI hai| aisI dazAmeM digambarIya sampradAyameM mAnA huA samaya arthAt vikramakI prathama zatAbdi mAna lenemeM koI harja nahIM hai / hAM yaha dUsarI bAta hai ki, umAsvAti zvetAmbarI the athavA digambarI ? parantu aba maiM samajhatA hUM, isa viSayame vivAda karanekI AvazyakatA nahIM hai, donoMko hI apane 2 kahake mAnanA cAhiye aura pUjanA cAhiye / unake granthoMne donoMkA hI ananta upakAra kiyA hai| itanepara bhI yadi kisIko ukta vivAda ke nirNaya karanekI icchA ho, to vaha prasannatAse nirNaya kare / nAnA granthoM aura aitihAsika granthoMke pAThase usakI icchA pUrNa ho sakatI hai| maiM isa viSayameM aura kucha nahIM kahanA cAhatA / tattvArthasUtrameM bhinnatA / tattvArthasUtra digambara zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM mAna jAtA hai, parantu isase aisA nahIM samajhalenA cAhiye ki, donoM sampradAyoMmeM vaha ekasA hai, nahIM ! usake aneka sUtroMmeM bheda hai, jo ki, eka pRthak diye koSTakase vidita hogA / parantu isameM sandeha nahIM hai ki, bhagavadumAsvAtine eka hI . 1 ......asya saMgrahakArasyomA mAtA svAtiH pitA tatsambandhAdumAsvAtiH...... 2 upomAsvAtisaMgRhItAraH ( adhyAya 2 pAda 2 sUtra 39 / ) 3 ihAcAryaH zrImAnumAsvAtiputra.......paJcazatapravandhapraNetA vAcakamukhyaH...... / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthazAstra banAyA hai pIche apane 2 mAnya padArthoM ke pratipAdanake liye AcAyA~ko pAThabheda karanA par3A ! prAyaH aisA hotA hai ki, jo grantha bahuta uttama hotA hai, tathA jisakA kartA atizaya mAnya aura pratibhAzAlI prasiddha hotA hai, usa grantha tathA AcAryako pratyeka zAkhAke loga apanAyA cAhate haiM, aura thor3A bahuta pAThabheda karake ve apane manorathako pUrNa karate haiN| maiM samajhatA hUM, tattvArthasUtrameM pAThabheda isI kheMcAtAnIse huA hai, aura Aja isa bAtakA nirNaya karanA kaThina ho gayA hai ki, AcAryakI asalI kRti kauna hai / astu / __ pAThabhedakA jo koSTaka diyA gayA hai, usameM kevala digambarasampradAyamAnyasUtroM aura isa bhASyake sUtroMkA vibheda batalAyA hai / parantu kahate haiM ki, zvetAmbarAmnAyake anya TIkAgranthoM meM aura isa bhASyameM bhI bahuta kucha sUtroMkA pAThabheda haiM / jo ho, mujhe anyaTIkAgranthoMke dekhanekA avakAza nahIM milA, isaliye kucha nahIM kaha sakatA / parantu digambarI TIkAkAroMkA sUtrapAThameM eka mata hai| tttvaarthaadhigmbhaassy| pahale jina TIkAgranthoMkI sUcI dI gaI hai, una sabameMse jahAMtaka maiM jAnatA hUM, saMskRta sarvArthasiddhi tathA aura dotIna bhASATIkA granthoMko chor3ake zeSa saba aprakAzita haiN| aura ukta do tIna jo chape hue haiM, ve kevala digambara sampradAyake padArthoMke kahanevAle haiM, zvetAmbara sampradAyake TIkAgrantha abhItaka koI bhI prakAzita nahIM hue, aura isa kAraNa unake prakAzita honekI AvazyakatA thii| harSakA viSaya hai ki, isI bIcameM baMgAlakI eziyATika susAiTIne apanI saMskRtagrantha sIrIjameM tattvArthAdhigamabhASya prakAzita karake jainasampradAyakA gaurava bar3hAnekI kRpA kI / parantu hamAre samAjameM saMskRtavidyAkA eka prakArase abhAva honeke kAraNa ukta mUla grantha kucha lAbha nahIM pahuMcA sakatA thA, ataeva zrIparamazrutaprabhAvakamaMDalake svAmiyoMne vyAkaraNAcArya paM0 ThAkuraprasAdajIse isakI sArvadezika hindI bhASATIkA karAnekA manoratha kiyA, aura harSakA viSaya hai ki, vaha pUrNa hoke Aja Apake samakSa prastuta hai| __ isa tattvArthAdhigama bhASyake kartA zrIumAsvAtivAcaka haiM / aura aneka vidvAnoMkA mata hai ki, mUla tattvArthasUtrake kartA umAsvAti hI bhASyake kartA haiM, arthAt zrImadumAsvAtine svayaM hI apane granthapara ukta bhASyake racanekI kRpA thI, parantu granthAntaroMse isa viSayakA koI puSTa pramANa nahIM milatA, isaliye sahasA vizvAsa karaneko jI nahIM cAhatA / granthakI racanApraNAlI aura pratipAdya viSayakI asUkSmatA para dhyAna denese meM samajhatA hUM, bahuta thor3e vidvAn isa bAtako svIkAra kareMge ki, yaha bhASya mUlagranthakartAkA hI hai| kyoMki mUlagranthakartAkI TIkA kucha vilakSaNa hI hotI hai| vaha aise sUkSma viSayoMpara apanI lekhanI ghisatA hai, jisako anya vidvAn kahanekA sAmarthya nahIM rakhate / so vaha bAta isa granthameM dikhAI nahIM detii| aura kadAcit merA yaha bhrama mAtra ho, to vidvajjana nirNayakareM, mere lekhako kisI prakAra pakSapAtapUrNa na samajheM / ___ aba maiM isa viSayako yahIM samApta karatA hUM, aura sAtha hI eka do prArthanA kiye detA hUM ki, jainasamAjameM acche vidvAnoMkA abhAva honeke kAraNa isa granthakI hindITIkA eka bhinnadharmI vidvAnse banavAI hai / yadyapi ve jainadharmake tattvoMke jAnanevAle tathA paricayI haiM, parantu bhinnadharmI honeke kAraNa yadi kahIMpara TIkAmeM bhUleM raha gaI hoM, aura aisA saMbhava bhI hai to Apa loga mUlake anusAra 1 sarvArthasiddhibhASA rAyacandrazAstramAlAdvArA zIghra hI prakAzita honevAlI hai| .. For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhArake pdeN| AjakalakI paddhatike anusAra isa granthakI bhUmikA vidvadvarya paM0 ThAkuraprasAdajIko hI likhanI cAhiye thI, parantu unako anupasthitike kAraNa prakAzaka mahAzayake Agrahase bhUmikAkA kArya mujhe karanA par3A hai| isameM merI alpajJatA tathA pramAdase kucha bhUla huI ho, to udAra pAThaka kSamA kareM / antameM zrIparamazrutaprabhAvakamaMDalake sabhyoMko maiM sacce hRdayase dhanyavAda detA hUM, jo jainadharmake apUrva granthabhaMDArako prakAzita karanemeM dattacitta haiM / ityalam vidvadvareSu caMdAbADI-giragAMva bambaI / 20-1-06I. jinavANIkA sevakadevarI (sAgara) nivAsI. nAthUrAma premI. For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara aura zvetAmbarAnAyake sUtrapAThoMkA bhedapradarzakakoSTaka / x prthmodhyaayH| suutraangk| digmbraanaayiisuutrpaatth| suutraangk| zvetAmbarAmnAyIsUtrapATha / 15 avagrahehAvAyadhAraNAH / 15 avagrahehApAyadhAraNAH / 21 dvividhovdhiH| 21 bhavapratyayovadhirdevanArakANAm / 22 bhavapratyayo nArakadevAnAm / 22 kSayopazamanimittaH SaDDikalpaH zeSANAm / / 23 ythoktnimittH...................| 23 RjuvipulamAtI manaHparyayaH / 24 ....................paryAyaH / 28 tadanantabhAge manaHparyayasya / 29 ....................paryAyasya / 33 naiMgamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtA 34 ...............sUtrazabdA nayAH / nayAH / | 35 Adyazabdau dvitribhedau| dvitiiyo'dhyaayH| 5 jJAnAzAnadarzanalabdhayazcatustritripaJca bhedAH sa- 5 ......darzanadAnAdilabdhayaH............ ___ myaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / 13 pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthaavraaH|| | 13 pRthivyabvanaspatayaH sthaavraaH| 14 dviindriyaadystrsaaH| 14 tejovAyU dvIndriyAdayazca trsaaH| 19 upayogaH sparzAdiSu / 20 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH / 21 ................zabdAsteSAmarthAH / 22 vanaspatyantAnAmekam / 23 vAyvantAnAmekam / 29 eksmyaavigrhaa| 30 eksmyo'vigrhH| 30 ekaM dvau trInvA'nAhArakaH / 31 ekaM dvau vAnAhArakaH / 31 sammUchenaga papAda janma / 32 sammUrcchanagarbhopapAtA janma / 33 jarAyujANDajapotAnAM garbhaH / 34 jarAyvaNDapotajAnAM garbhaH / 34 devanArakANAmupapAdaH / 35 nArakadevAnAmupapAtaH / 37 paraM paraM sUkSmam / 38 teSAM paraM paraM sUkSmam / 40 apratIghAte / 41 aprtighaate| 46 aupapAdikaM vaikriyakam / 47 vaikriyamaupapAtikam / 48 taijasamapi / 49 zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMya- 49 ............... ........caturdazapUrvatasyaiva / dharasyaiva / 1 bhASyake sUtroM meM sarvatra manaHparyayake badale manaHparyAya hai / For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tatra bharata.............................. x x x x x 52 shessaastrivedaaH| 53 aupapAdikacaramottamadehAHsaGkhayeyavarSAyuSo'- | 52 aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhathe .... npvaayussH| tRtiiyo'dhyaayH| 1 ratnazarkarAbAlukApaGkadhUmatamomahAtamaH prabhAbhU-) 1...............saptAdho'dhaHpRthutarAH / ___ mayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH / / 2 tAsu narakAH / 2 tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaika narakazatasahastrANi paJca caiva yathAkramam / 3 nityAzubhataralezyA.. 3 nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanA- ........... / vikriyAH / 7 jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAnodvIpa sa. 7 jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpa- mudrAH / smudraaH| 10 bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH ....... / kSetrANi / 12 hemaarjuntpniiyvaidduuryrjthemmyaaH|| 13 maNivicitrapArthI upari mUle ca tulyavi staaraaH| 14 padmamahApadmatigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDa rIkA hRdaastessaamupri| 15 prathamo yojana sahasrAyAmastadardhaviSkambho hrdH| 16 dazayojanAvagAhaH / / 17 tanmadhye yojanaM puSkaram / 18 taddviguNadviguNA hradAH puSkarANi ca / 19 tannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtikIrtibuddhi lakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapari SatkAH / 20 gaGgAsindhurohidrohitAsyAhariddharikAntAsItA sItodAnArInarakAntAsuvarNarUpyakUlAraktAra ktodAH saritastanmadhyagAH / 21 dvayordvayoH pUrvAH puurvgaaH| 22 zeSAstvaparagAH / 23 caturdazanadIsahasraparivRttA gaGgAsindhvAdayo nadyaH / 24 bharataH SaDiMzatipazcayojanazatavistAraH SaT | caikonaviMzatibhAgA yojanasya / x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x . For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 25 tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSAvidehAntAH / 26 uttarA dakSiNatulyAH / 27 bharatairAvatayorvRddhihrAsauM SaTsamayAbhyAmutsarpavasarpiNIbhyAm | 28 tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / 29 ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakArivarSaka daivakuruvakaH / 30 tathottarAH / 31 videheSu saGkhayekAlAH / 32. bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizata. bhAgaH / 38 nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte / 39 tiryagyonijAnAM ca / 2 AditastriSu pItAntalezyAH / X X 8 zeSAH sparzarUpazabda manaHpravIcArAH / 8 12 jyotiSkAH sUryacandramasau grahanakSatraprakIrNaka- 13 tArakAzca / 19 saudharmaizAnasAnatkumAra mAhendrabrahmabrahmottaralA X X X X X X 29 saudharmezAnayoH sAgaropame'dhike / X X 1 X X __x x x 30 sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 3 X X caturtho'dhyAyaH / X ntavakApiSTazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / 22 pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 23 ......... 24 brahmalokAlayA laukAntikAH / 24 28 sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropama - 29 sthitiH / tripalyopamArddhahInamitAH X X X X X 17 .........parApare.................. / 18 tiryagyonInAM ca / X 2 tRtIyaH pItalezyaH / 7 pItAntalezyAH / X x ...... X X X X X For Personal & Private Use Only tArakA: / 20 saudharmaizAnasAnatkumAramAhendra brahmalokalAntakamahAzukrasahasrAre-.. . pravIcArA dvayordvayoH / . sarvArthasiddhe ca / .. lezyA hi vizeSeSu / .. lokAntikAH / . prakIrNa 30 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham / 31 zeSANAM pAdone | 32 asurendrayoH sAgaropamadhikaM ca / 33 saudharmAdiSu yathAkramam / 34 sAgaropame / 35 adhike ca 36 sapta sAnatkumAre / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 x xx xx 2 dravyANi / .. 31 trisptnvaikaadshtryodshpshcdshbhirdhikaanitu|| 37 vizeSastrisaptadazaikAdazatrayodazapazcadazabhiradhi kAni ca / 33 aparA palyopamadhikam / 39 aparA palyopamamadhikaM ca / 40 saagropme| 41 adhike ca / 39 parApalyopamadhikam / 47 parApalyopamam / 40 jyotiSkANAM ca / 48 jyotiSkANAmadhikam / 49 grahANAmekam / 50 nakSatrANAmadham / 51 tArakANAM cturbhaagH| 41 tdssttbhaago'praa| 52 jaghanyA tvssttbhaagH| 53 caturbhAgaH zeSANAm / 42 laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / / x x pnycmo'dhyaayH| 2 dravyANi jiivaashc| 3 jiivaashc|. 10 saGkhayeyAMsaGkhayeyAzca pudgalAnAm / 7 asaGkhayeyAH pradezA dharmAdharmayoH 8 jIvasya c| 16 pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / | 16 .......visrgaabhyaaN......| 26 bhedasaGghAtebhya utpadyante / 26 saGghAtabhedebhya utpadyante / 29 sadravyalakSaNam / 37 bandhe'dhiko pAriNAmikau ca / 37 bandhe samAdhiko pAriNAmikau / 39 kAlazca / 39 kaalshcetyeke| 42 anAdirAdimAMzca / | 43 rUpiSvAdimAn / 44 yogopayogau jIveSu / ssssttho'dhyaayH| 3.zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / 3 zubhaH puNyasya / 4 azubhaH pApasya / 5 indriyakaSAyAvratakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviM- 3 avratakaSAyendriyakriyAH.......... zatisaMkhyAH pUrvasya bhedaaH| .......................... / 6 tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhya- 7 ........bhaavviiryaadhikrnnvishessebhystdvishessH| stadvizeSaH / 17 alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / 18 alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya / / xxx xxx For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X xx X ........ .... .... .... . . . x - x x x 18 svabhAvamArdavaM c| 21 samyaktvaM ca / 23 tadviparItaM zubhasya 22 viparItaM zubhasya / 24 darzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanatI- 23 ................ cAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyA- ...bhIkSNaM.................. gatapasIsAdhusamAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryaba- tapasIsaGghasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNa..... huzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANimArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya / / tIrthakRtvasya / sptmo'dhyaayH| 4 vAGmanoguptIryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAna-| bhojanAni paJca / 5 krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAnyanuvIcibhA SaNaM ca paJca / 6 zUnyAgAravimocitAvAsaparoparodhAkaraNabhaizya zuddhisadhauvisaMvAdAH paJca / 7 strIrAgakathAzravaNatanmanoharAGganirIkSaNapUrva rtaanusmrnnvRssyessttrssvshriirsNskaartyaagaaHpnyc| 8 manojJAmanojendriyaviSayarAgadvaSavarjanAni pazca / / 9 hiMsAdiSvihAmutrApAyAvadyadarzanam / 4 hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam / 12 jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham / 7 jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArtham / 28 paravivAhakaraNevarikAparigRhItAparigRhItAga- 23 paravivAhakaraNebaraparigRhItA.... ___ mnaannggkriiddaakaamtiivraabhiniveshaaH| .................. / 32 kandarpakautkucyamaukha-samIkSyAdhikaraNopa- | 27 kandarpakaukucya............... bhogaparibhogAnarthakyAni / ___NopabhogAdhikatvAni / 34 apratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakrama- 29 ...............................saMstAro NAnAdarasmRtyanupasthAnAni / ............nupasthApanAni / 37 jIvitamaraNazaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidA- 32 ............. nAni / / nidaankrnnaani| aSTamo'dhyAyaH / 2 sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnA- 2 ...........pudgalAnAdatte / datte sa bandhaH 3 sa bandhaH / 4 Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnA- 5 ................. mgotraantraayaaH| mohanIyAyuSka naam.......| 1 AThaveM adhyAyake 12 veM sUtrameM bhI tIrthakaratvaM cake sthAnameM tIrthakRtatvaM ca pATha hai / x For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 matizrutAvadhimanaHparyayakevalAnAm / 7 matyAdInAm / 7 cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrA 8 ............ pracalApracalApracalAstyAnagRddhayazca / ...styAnagRddhivedanIyAni c| 9 darzanacAritramohanIyAkaSAyAkaSAyavedanIyA- 10 ..........mohanIyakaSAyanokaSAya......... khyAstridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnya'kaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizoka- tadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAbhayajugupsAstrIpunnapuMsakavedA anantAnubandhya- khyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH pratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhmaanmaayaalomaa:haasyrtyrtishokbhyjugukrodhmaanmaayaalomaaH| psaastriipunnpuNskvedaaH| 13 dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 14 dAnAdInAm / 16 viNshtirnaamgotryoH| 17 naamgotryoviNshtiH| 17 trayastriMzatsAgaropamANyAyuSaH / 18 ................yuSkasya / .... 19 shessaannaamntrmuhuurtaa| 21 ..........muhartam / 24 nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrA- | 25 ................ ................kSetrA__ vagAhasthitAH srvaatmprdeshessvnntaanntprdeshaaH| vgaaddhsthitaaH..............| 25 sadvedyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / | 26 sdvedysmyktvhaasyrtipurussvedshubhaayuH...| 26 ato'nyatpApam / nvmo'dhyaayH| 6 uttamakSamAmArdavArjavasatyazaucasaMyamastapastyA- 6 uttamaH kSamA............ gAkizcanyabrahmacaryANi dharmaH / 17 ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnekonaviMzatiH / 17 ................viMzataH / 18. sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSma- | 18 ............ sAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram / yathAkhyAtAni cAritram / 22 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapa- | 22 ... ... .... ... shchedprihaaropsthaapnaaH| ..... ...........sthApanAni / * 27 uttamasaMhanasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmu- 27 .... .... .... nirodho dhyAnam / hUrtAt / 28 AmuhUrtAt / x x ........ 33 viparItaM manojJAnAm / 31 viparItaM manojJasya / . . . . . ........ . 36 AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAyadharmyam / dharmamapramatta saMyatasya / . 38 upazAntakSINakaSAyayozca / 37 zukle cAdye pUrvavidaH / .................' 39 zukle caaye| 40 tryekayogakAyayogAyogAnAm / 42 ttryekkaayyogaa............| 41 ekAzraye savitarkavIcAre pUrve / 43 ..........savitarke pUrve / . . . . . . For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dshmo'dhyaayH| 2 bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo. 2...........nirjarAbhyAm / mokssH| 3 kRtsnakarmakSayo mokSaH / 3 aupazAmikAdi bhavyatvAnAM ca / 4 aupazAmikAdibhavyatvAbhAvAzcAnyatra kevala. samyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 4 anyatra kevlsmyktvjnyaandrshnsiddhtvebhyH|| 5 tadanantaramUvaM gacchantyAlokAntAt / 5 ..........gcchtyaa......| 6 pUrvaprayogAdasaGgatvAdvandhacchedAttathA gatiparimAcca / tadatiH / .. 7 AviddhakulAlacakravadvyapagatalepAlAmbUvadera. NDabIjavadagnizikhAvacca / 8 dharmAstikAyA bhaavaat| For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaay| 198 varNAnusArI sUtrAnukramaNikA / -~icticsuutr| pRSThAMka / / 34 AkAzAdekadravyANi 5 5 121 35 AcAryopAdhyAya 9 24 215 7 14 162 36AditastisRNAmantarAyasya0 8 15 187 5 1 120 | 37 Adya saMrambha. 6 9145 5 25 131 38 Ayazabdau dvitribhedau 1 35 31 7 15 162 39 Aye parokSam ... 1 11 15 7 10 161 40 Adyo jJAnadarzanAvaraNa. 8 5 175 145 41 AnayanapreSyaprayoga 116 42 AmuhUrtAt 9 28 217 4 41 117 43 AraNacyutAdU0 4 38 116 2 40 44 ArtaraudradharmazuklAni 9 29 217 9 19 210 45 ArtamamanojJAnAM. 9 31 217 141 46 AryA mlizazca 2 42 47 AlocanapratikramaNa 9 22 213 48 Asrava nirodhaH saMvaraH 9 1 191 7 33 172 49 AjJApAyavipAka. 9 37 218 4 39 50 indrasAmAnika0 2 41 51 I-bhASaiSaNA0 192 7 29 170 52 uccairnIcaizca 8 13 186 53 uttamaH kSamA0 54 uttamasaMhananasyai0 9 27 217 55 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat 5 29 132 2 28 56 upayogo lakSaNam 57 upayogaH sparzAdiSu 2 19 44 6 6 58 uparyupari 4 19 105 6 4 143 59 upazAntakSINakaSAyayozca 9 38 219 5 15 123 60 UrdhvAdhastiryagvya0 7 25 4 32 115 / | 61 RjuvipulamatI manaHparyAyaH 1 24 24 5 9 122 e| 5 18 125) 62 ekapradezAdiSu bhAjyaH0 5 14 123 2 27 1 agAryanagArazca 2 ajIvakAyA0 3 aNavaH skandhAzca 4 aNuvrato 'gArI 5 adattAdAnaM steyam 6 adhikaraNaM jIvAjIvAH 7 adhike ca 8 adhike ca 9 anantaguNe pare 10 anazanAvamaudarya 11 anAdirAdimAMzca 12 anAdisambandhe ca 13 anityAzaraNa. 14 anugrahArtha 15 anuzreNi gatiH 16 aparA palyopamamadhikaM ca 17 aparA dvAdazamuhUrtA 18 apratighAte 19 apratyavekSitA 20 arthasya 21 arpitAnarpitasiddheH 22 alpArambhaparigrahavaM. 23 avagrahehApAyadhAraNAH 24 avigrahA jIvasya 25 avicAraM dvitIyam 26 avratakaSAyendriyakriyAH0 27 azubhaHpApasya 28 asaGkhayeyAH pradezA0 29 asaGkhayeyabhAgAdiSu0 30 asadabhidhAnamanRtam 31 asurendrayoH0 aa| 32 AkAzasyAnantAH 33 AkAzaMsyAvagAhaH 8 19 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dow6 26 63 ekasamayo 'vigrahaH 2 30 48 64 ekaM dvau vAnAhArakaH 2 31 48 97 jagatkAyasvabhAvau ca 7 7 159 65 ekAdaza jine 9 11 208 98 jaghanyA tvaSTabhAgaH 4 52 119 66 ekAdayo bhAjyA0 6 17 210 99 jambUdvIpalavaNAdayaH 67 ekAdIni bhAjyAni0 1 31 27/ 100 jarAyavaNDapotajAnAM garbhaH 2 34 50 68 ekAzraye savitarke. 101 jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca 2 . au| 102 jIvasya ca 5 8 122 69 audArikavaikriya. 103 jIvAjIvAsrava0 104 jIvitamaraNAzaMsA0 70 aupapAtikacaramadeho0 2 52 6. 71 aupapAtikamanuSyebhyaH0 4 28 114 105 jyotiSkAH0 72 aupazamikakSAyikau0 2 1 106 jyotiSkANamadhikam 4 48 73 aupazamikAdi0 1 0 4 227 t| 107 tatazca nirjarA 108 tatkRtaH kAlavibhAgaH 4 15 74 kaSAyodayAttI. 6 15 149 109 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam 1 2 75 kandarpakaukucya. 110 tabyekakAyayogAyogAnAm 9 42 220 76 kalpopapannAH0 4 18 111 tatpramANe 1 10 15 77 kAyapravIcArA 112 tatpradoSanihnava. 6 11 147 78 kAyavAGmanaHkarmayogaH 113 tatra bharata. 3 10 80 79 kAlazceyeke 5 38 140 114 tatsthairyArtha 3 154 80 kRmipipIlikA 2 24 115 tadanantabhAge manaHparyAyasya 1 26 26 81 kRtsnakarmakSayo mokSaH 1. 3 116 tadanantaramUvaM. 10 5 228 82 kevalizrutasaGgha 117 tadaviratadezavirata. 9 35 218 83 kSutpipAsA. 118 tadAdIni bhAjyAni0 84 kSetravAstuhiraNya. 119 tadindriyAnindriya 2 14 17 85 kSetrakAlagatiliGga. 120 tadvibhAjinaH0 3 11 g| 121 tadviparyayo. 86 gatikaSAyaliGga 122 tadbhAva pariNAmaH 5 41 141 87 gatizarIraparigrahA0 123 tadbhAvAvyayaM nityam 88 gatisthityupagraho | 124 tannisargAdadhigamAdvA 89 gatijAtizarIrA0 125 tanmadhye merunAbhivRtto0 3 9. garbhasaMmUrchanajamAdyam 126 tapasA nirjarA ca 91 guNasAmye sadRzAnAm 127 tArakANAM caturbhAgaH 119 92 guNAparyAyavadravyam 140 128 tAsu narakAH 93 grahANAmekam 129 tiryagyonInAM ca 130 tIvramandajJAtAjJAta. 94 cakSuracakSuravadhi0 8 8 176 131 tRtIyaH pItalezyaH 95 caturbhAgaH zeSANAm 4 53 120 132 tejovAyU0 2 14 96 cAritramohe. 9 15 209/ 133 teSAM paraM paraM sUkSmam 2 38 51 rry bh sh m sh m bh hw bh 119 2 90 For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 10 19 40 39 134 teSvakatri. 3 6 74 170 nArakatairyagyonamAnuSadaivAni 8 11 180 135 trayastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya 8 18 187 171 nityAvasthitAnyarUpANi 5 3 121 136 trAyastriMzalokapAla... 4 5 92 172 nityAzubhataralezyA0 3 3 66 173 nidAnaM ca 9 34 218 137 darzanavizuddhivinayasampannatA06 23 151 174 nirupabhogamantyam 138 darzacAritramohanIya. 8 10 175 nirdezasvAmitva0 139 darzanamohAntarAyayo0 9 14 209 176 nirvartanAnikSepa 140 daza varSasahasrANi 4 44 119 177 nivRttyupakaraNe. 2 17 141 dazASTapaJca0 178 niHzalyo vratI 7 13 162 142 dAnAdInAm 8 14 186 179 niHzIlavatatvaM ca sarveSAm 6 149 143 digdezAnarthadaNDa0 7 16 162 180 niSkiyANi ca . 5 6 121 144 duHkhazokatApA0 6 12 148 181 nRsthitI parApare. 3 17 88 145 duHkhameva vA 7 5 156 182 naigamasaMgraha. 146 devAzcaturnikAyAH 147 dezasarvato'NumahatI 183 paJcanava0 6 175 148 dravyANi jIvAzca 184 paJcendriyANi 2 15 42 149 dravyAzrayA nirguNA guNAH 5 185 parataH parataH0 .4 42 118 150 dvinavASTAdazai0 186 paravivAhakaraNe. 151 dvirdvirviSkambhAH0 187 parasparodIritaduHkhAH 152 dvirdhAtakIkhaNDe 188 parasparopagraho jIvAnAm 5 21 127 153 dvividhAni 189 parAtmanindAprazaMse06 24 152 154 dvividho 'vadhiH 1 21 190 parA palyopamam 4 47 119 155 byadhikAdiguNAnAM tu 5 35 | 191 pare kevalinaH dh| 192 pare'pravIcArAH 4 10 10 95 156 dharmAdharmayoH kRtsne 5 13 123 193 pare mokSahetU 194 pItapadmazuklalezyA0 157 nakSatrANAmardham 119 195 pItAntalezyAH 158 na cakSuranindriyAbhyAm 2 19 19 196 pulAkabakuza0 9 48 159 na jaghanyaguNAnAm 197 puSkarArdhe ca 3 13 160 na devAH 198 pUrvaprayogAdasaGgatvA0 106 161 navacaturdaza0 9 21 212 199 pUrvayondriAH 162 nANoH 5 11 123 200 pRthakkaikatva0 9 41 219 163 nAmagotrayoviMzatiH 8 17 187 201 pRthivyavanaspatayaH sthAvarAH 2 13 41 164 nAmagotrayoraSTau 8. 20 188 202 prakRtisthityanubhAva08 4 175 165 nAmapratyayAH0 8 25 189 203 pratyakSamanyat 1 12 15 166 nAmasthApanAdravya0 1 5 8, 204 pradezato'saGkhayeyaguNaM 2 39 51 167 nArakadevAnAmupapAtaH 2 35 50 205 pradezasaMhAra0 5 16 124 168 nArakasaMmUchino napuMsakAni 1 50 59 206 pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA7 8 16. 169 nArakANAM ca dvitIyAdiSu 4 43 118 | 207 pramANanayairadhigamaH For Personal & Private Use Only 2 16 42 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 141 208 prAgveyakebhyaH kalpAH 4 24 112 | 2.9 prAgmAnuSottarAnmanuSyAH 3 14 85 | 243 yathokkanimittaH0 1 23 23 21. prAyazcittavinaya. 244 yogaduSpraNidhAnA. 7 28 170 245 yogavakratA. 6 21 150 246 yogopayogI jIveSu 5 44 141 211 bandhavadhavicchedA0 . 20 212 bandhahetvabhAvanijarAbhyAm 10 2 240 rana-zarkarA. 213 bandha samAdhikau0 . 5 36 248 rUpiNaH pudgalAH 121 214 bahiravasthitAH 4 16 105 249 rUpiSvavadheH 26 215 bahubahuvidha0 250 rUpidhvAdimAn 216 bahvArambhaparigrahatvaM0 217 bAdarasaMparAye sarve 251 labdhipratyayaM ca 2 48 55 218 bAhyAbhyantaropadhyoH 219 brahmalokAlayA0 4 25 252 labdhyupayogau bhAvendriyam 2 18 253 lokAkAze 'vagAhaH 5 13 123 bh| 220 bharatairAvatavidehAH0 3 16 254 vartanA pariNAmaH 5 22 127 221 bhavapratyayo nArakadevAnAm 1 22 255 vAcanApracchanA. 222 bhavanavAsino 4 11 256 vAyvantAnAmekam 223 bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM04 30 257 vigrahagatau karmayogaH 2 26-47 224 bhavaneSu ca 4 42 258 vigrahavatI ca. 2 29 47 225 bhUtavratyanukampA0 259 vighnakaraNamantarAyasya 6 26 153 226 bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH 5 28 130 260vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH9 46 220 227 bhedAdaNuH 5 27 132 261 vijayAdiSu dvicaramAH 4 27 114 262 vitarkaH zrutam 9 45 220 228 matiHsmRtiH. 1 13 16 263 vidhidravyadAtR. 7 34 172 229 matizrutAvadhi 1 9 15 264 viparItaM zubhasya 6 22 151 230 matizrutayornibandhaH01 27 26 265 viparItaM manojJAnAm 9 33 218 231 matizrutAvadhayo0 1 32 29/ 266 vipAko'nubhAvaH 8 22 188 232 matyAdInAm 8 7 175 267 vizuddhikSetra. 233 mAyA tairyagyonasya 6 17 149 / 268vizunyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH1 25 24 234 mAraNantikI saMlekhanAM joSitA7 17 164 269 vizeSatrisapta. 235 mArgAcyavananirjarArtha0 9 8 207, 270 vedanAyAzca 9 32 218 236 mithyAdarzanAvirati0 8 1 173/ 271 vedanIye zeSAH 9 16 209 237 mithyopadezarahasyAbhyAkhyAna07 21 166 / 272 vaikriyamaupapAtikam 2 47 238 mUrchA parigrahaH 7 12 161 273 vaimAnikAH 239 merupradakSiNA0 4 14 100274 vyaJjanasyAvagrahaH 18 240 maitrIpramodakAruNya. 6 158275 vyantarAH kinnara. 241 maithunamabrahma 11 161276 vyantarANAM ca 46 119 242 mohakSayAjJA0 10 1 225 277 vratazIleSu paJca. 13 105 1 10 7 19 166 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 zaGkAkAMkSA * 179 zabdabandhasaukSmya0 280 zarIravAGmanaH0 za / 381 zukle cA 282 zubhaM vizuddhamavyAghAti0 283 zubhaH puNyasya 284 zeSAH sparzarUpa0 285 zeSANAM saMmUrcchanam 286 zeSANAM pAdone 287 zeSANAmantarmuhUrtam 288 zrutaM matipUrva0 289 zrutamanindriyasya sa / 290 sa AsravaH 291 sa kaSAyatvAjjIvaH0 292 sa kaSAyA * 293 saMkliSTAsuro * 294 sa guptisamiti * 295 saMghAtabhedebhya utpadyante 296 saGkhyeyAsaGkhyeyAzca 0 297 sacittanikSepapidhAna0 298 sacittazIta saMvRttAH 0 299 sacitta saMbaddha 0 300 satsaGkhyA 0 301 sadasatoravizeSAdya * 302 sadasadvedye 303 sa dvividho 304 sadvedya0 305 saptatirmohanIyasya 306 sa bandhaH 307 saMmUrchanagarbhopapAtA janma 308 samanaskAmanaskA: 309 samyaktvacAritre 310 samyagdarzana0 311 samyagdRSTizrAvaka 0 4 7 5 5 9 2 6 4 2 4 8 1 2 6 3 9 5 5 6 8 2 7 2 7 18 24 19 29 49 1. 3 9 9 36 31 21 20 22 MN 55 m 2 5 5 2 26 10 31 33 30 . 22 3 1 47 312 samyagyoga nigraho guptiH 165313 sapta sanatkumAre 129 314 sa yathA nAma 125 | 315 saMyama zruta 219 316 sarAgasaMyama 0 55 | 317 sarvadravyayaryAyeSu 169 318 sarvasya 93 | 319 saMsAriNo muktAzca 50 320 saMsAriNastrasasthAvarAH 115 | 321 saMjJinaH samanaskAH 188 | 322 sAgaropame 18 | 323 sAgaropame * 171 | 335 sparzanarasanaprANa 0 1 13 | 336 sparzarasagandha0 1 33 30 | 337 sparzarasa0 8 9 176 2 9 40 8 26 190 8 16 187 8 3 174 2 32 2 11 2 45. 324 sArakhatA * 325 sAmAyikacchedopa* 142 | 326 sukhaduHkha 0 174 | 327 sUkSma samparAya 0 143 | 328 so'nantasamayaH 191 71 329 saudharmAdiSu yathAkramam saudharmezAna * 330 131 | 331 stenaprayoga0 123 | 332 sthitiH 171 | 333 sthitiprabhAva0 49 | 334 sragdharUkSatvAdbandhaH 338 hiMsAdiSvihAmutra 0 339 hiMsAnRtasteyaviSaya 0 340 hiMsAnRtasteyA0 h| 221 | 344 jJAnAjJAnadarzana 0 49 - 41 341 jJAnadarzanadAna 0 38 | 342 jJAnAvaraNe prajJAjJAne 6 343 jJAnadarzanacaritropacArAH For Personal & Private Use Only jJa / 9 4 4 36 8 23 9 49 6 20 150 1. 27 52 41 41 46 116 117 2 2 2 2 4 4 4 5 4 26 113 9 18 210 5 20 125 9 10 208 39 140 33 115. 20 126 2 30 43 10 4 7 22 167 4 29 115 4 22 107 137 44 5 32 2 20 7 12 25 24 40 4 9 36 7 1 9 9 191 116 189 222 2 23 .129 21 44 2 4. 38 13 209 23 214 5 39 154 218 153 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saas or rAyacandrajainazAstramAlA. zrImat - umAsvAtiviracitaM sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / hiMdI bhASAnuvAdasahitam. sambandhakArikAH samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janma // 1 // janmani karmaklezairanubaddhe'smiMstathA prayatitavyam / karmaklezAbhAvo yathA bhavatyeSa paramArthaH // 2 // paramArthAlAbhe vA doSeSvArambhakasvabhAveSu / kuzalAnubandhameva syAdanavadyaM yathA karma || 3 || karmAhitamiha cAmutra cAdhamatamo naraH samArabhate / iha phalameva vadhamo vimadhyamastUbhayaphalArtham // 4 // paralokahitAyaiva pravartate madhyamaH kriyAsu sadA / mokSAyaiva tu ghaTate viziSTamatiruttamaH puruSaH / / 5 // yastu kRtArtho'pyuttamamavApya dharma parebhya upadizati / nityaM sa uttamebhyo'pyuttama iti pUjyatama eva // 6 // tasmAdarhati pUjAmarhannevottamottamo loke / devarSinarendrebhyaH pUjyebhyo'pyanyasattvAnAm // 7 // abhyarcanAdarhatAM manaHprasAdastataH samAdhica / tasmAdapi niHzreyasamato hi tatpUjanaM nyAyyam // 8 // For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm tIrthapravartanaphalaM yatproktaM karma tIrthakaranAma / tasyodayAtkRtArtho'pyarhastIrtha pravartayati // 9 // tatsvAbhAvyAdeva prakAzayati bhAskaro yathA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara evam // 10 // yaH zubhakarmAsevanabhAvitabhAvo bhaveSvanekeSu / jajJe jJAtekSvAkuSu siddhaarthnrendrkuldiipH|| 11 // jJAnaiH puurvaadhigtairptiptitairmtishrutaavdhibhiH| tribhirapi zuddhairyuktaH zaityayutikAntibhirivenduH // 12 // shubhsaarsttvsNhnnviirymaahaatmyruupgunnyuktH| jagati mahAvIra iti tridazairguNataH kRtaabhikhyH||13|| svayameva buddhatatvaH sattvahitAbhyudyatAcalitasatvaH / abhinanditazubhasatvaH senttrailokaantikairdevaiH // 14 // janmajarAmaraNArta jagadazaraNamabhisamIkSya niHsAram / sphItamapahAya rAjyaM zamAya dhImAnpravavrAja // 15 // pratipadyAzubhazamanaM niHzreyasasAdhakaM zramaNaliGgam / kRtasAmAyikakarmA vratAni vidhivatsamAropya // 16 // smykkhjnyaancaaritrsNvrtpHsmaadhiblyuktH| mohAdIni nihatyAzubhAni catvAri karmANi // 17 // kevalamadhigamya vibhuH svayameva jJAnadarzanamanantam / lokahitAya kRtArtho'pi dezayAmAsa tIrthamidam // 18 // dvividhamanekadvAdazavidhaM mahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAragamanAya duHkhakSayAyAlam // 19 // granthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vaadibhirnipunnaiH| anabhibhavanIyamanyairbhAskara iva sarvatejobhiH // 20 // kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAram / pUjyatamAya bhagavate vIrAya vilInamohAya // 21 // tatvArthAdhigamAkhyaM bahvartha saMgrahaM laghugrantham / vakSyAmi ziSyahitamimamarhadvacanaikadezasya // 22 // mahato'timahAviSayasya durgamagranthabhASyapArasya / kaH zaktaH pratyAsaM jinavacanamahodadheH kartum // 23 // For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / zirasA giriM vibhitseduJcikSipsecca sa kSitiM dorbhyAm | pratitIrSeca samudraM mitsecca punaH kuzAgreNa // 24 // vyomnInduM citramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyAnilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca / / 25 / / khadyotakaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / asamahAgranthArthaM jinavacanaM saMjighRkSeta // 26 // ekamapi tu jinavacanAdyasmAnnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH sAmAyikamAtrapadasiddhAH / / 27 / tasmAttatprAmANyAt samAsato vyAsatazca jinavacanam / zreya iti nirvicAraM grAhyaM dhAryaM ca vAcyaM ca // 28 // na bhavati dharmaH zrotuH sarvasyaikAntato hitazravaNAt / bruvato'nugrahabuddhyA vaktustvekAntato bhavati / / 29 // zramamavicintyAtmagataM tasmAcchreyaH sadopadeSTavyam / AtmAnaM ca paraM ca hi hitopadeSTAnugRhNAti // 30 // narte ca mokSamArgAddhitopadezo'sti jagati kRtsne'smin / tasmAtparamimameveti mokSamArga pravakSyAmi // 31 // // iti sambandhakArikAH samAptAH // " jo manuSya samyagdarzanase zuddha jJAna tathA ( usakedvArA isa saMsAra se ) viratiko prApta karatA hai, (saMsAra meM ) aneka duHkhoM kA kAraNa honepara bhI yaha janma, usa manuSyako uttama lAbhadAyaka hai. // 1 // aneka prakArake karmoMse utpanna huve klezoMse nirantara saMbaddha isa janma meM aisA prayatna karanA cAhiye ki jisse karmajanita klezarahita mokSarUpa paramArtha siddha ho. // 2 // yadi mokSarUpa paramArthakA lAbha na ho, tathA janmake ArambhakArI kaSAyarUpa doSoMkI astitAmeM, aisA prayatna karanA cAhiye ki, jisase kuzala arthAt zubhaprayojanasahita, aura nindArahita hI karmma ho. // 3 // atyanta adhama manuSya, isa loka tathA paralokameM duHkhadAyaka karmoMkA hI AraMbha karatA hai, adhama manuSya, isa lokameM kevala phaladAyaka karmoMkA Arambha karatA hai, aura vimadhyama zreNIkA manuSya, ubhaya lokameM phaladAyaka karmoMko karatA hai; aura madhyamajana paraloka meM hitakArI kriyAoMmeM sadA pravRta rahatA hai. parantu viziSTabuddhi uttama manuSya to kevala mokSakehI liye nirantara prayatna karatA hai. // 45 // aura jo manuSya, uttama dharmako prApta karake svayaM kRtArtha ho gayA hai, aura anya manuSyoMko dharmakA upadeza detA hai, vaha niraMtara uttama janoMse bhI ati uttama tathA sabakA pUjanIya hai || 6 || isa hetuse uttamottama jo arhan For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhagavAn haiM vehI lokameM anya prANiyoMke pUjyadevarSinarendrosebhI pUjAke yogya haiM. // 7 // arhan bhagavAnkI pUjAse manakI prasannatA prApta hotI hai, aura manake prasAda arthAt prasannatAse samAdhi prApta hotI hai, tathA samAdhirUpa yogase niHzrayasa mokSa prApta hotA hai; isa kAraNase arhan bhagavAnkI pUjAhI isa lokameM uttama vastu hai. ( kyoMki usIke dvArA mokSapadakAbhI lAbha hotA hai) // 8 // tIrthapravartanarUpa (saMsArase uddhAra karanevAle) phaladAyaka jo tIrthakaranAma karma zAstrameM kahA gayA hai usIke udayase yadyapi tIrthakara arhan bhagavAn kRtArtha haiM, tathApi tIrthakI pravRtti arthAt saMsArasAgarase pAra utAranevAle. dharmakA upadeza karatehI haiM. // 9 // usI tIrthakaranAmakarmase, jisa rItise sUrya lokameM prakAza karatA hai usI rItise tIrthake pravartanake artha tIrthakara lokameM pravRtta hote haiM. // 10 // jo ki aneka janmoMmeM zubha karmoMke nirantara sevanase bhAvita arthAt pUjita bhAva, siddhArtha narendroMke kulameM pradIpake samAna samujvala jJAtasaMjJaka ikSvAkuvaMzake kSatriyoMmeM, janma liyA. // 11 // tathA ati zuddha, aura apratipAtI pUrva janmoMmeM prApta, mati, zruta, tathA avadhi, ina tIna jJAnoMse yukta hokara aise zobhita huye jaise zaityadyuti (uSNatArahita prakAza) tathA kAntiguNoMse yukta honeseM candramA // 12 // tathA zubha, sAra, satva, saMhanana (zarIraracanAvizeSa) vIrya, aura mAhAtmyarUpa guNoMse yukta, tathA tridaza (arthAt zAstrokta tIsa) guNoMsahita jagatmeM mahAvIrasvAmI isa nAmase prasiddha (ikSvAkuvaMzameM utpanna huye.) // 13 // svayameva sapta tatvoMke jJAtA, nirAkulatAke kAraNoMse jinakA acala satva abhyudayako prApta thA, aura indrasahita lokAntika deva jinake zubha satvakI prazaMsA kiyA karate the aise ve mahAvIrasvAmI the. // 14 // tathA janma, vRddhAvasthA aura maraNase pIDita isa asAra saMsArako azaraNa dekhake apane uttama vizAla rAjyako tyAgakara ve buddhimAn mahAvIrasvAmI zAntike liye vanameM cale gaye. // 15 // aura azubha karmoko damana karanevAlA tathA mokSakA sAdhaka zramaNoM (jainamatake muniyoM) ke liGga (cinha) dhAraNa karake, sAmAyika karmoMko karatehuye vidhipUrvaka saba vratoMko karake, // 16 // samyagjJAna, cAritra, saMvara, tapa, samAdhi, aura bala inase to yukta aura mAna, moha, lobha tathA mAyA ina cAra azubha karmoMkA sarvathA ghAta karake, // 17 // pazcAt svayameva ve prabhu ananta, jJAna aura darzana AdikI prAptise kRtArtha honeparabhI isa tIrtha (jainadharma) kA upadeza kiyA. // 18 // prathama pramANanayake anusAra do prakAra, punaH aneka prakAra, vA dvAdazabhedasahita tapa Adi dharma, jo ki 1 yaha artha "satvahitA'bhyudyatAcalitasatvaH" isa padakA kiyAgayA hai parantu hamArI samajhameM isa padakA "jIvoMke hitakevAste abhyudyata aura avicalita sattvako dhAraNa karanevAle" aisA artha pratIta hotA hai. saMzodhaka. For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / mahAn viSayoMse yukta, aura amita AgamoMke pramANoMse yukta, tathA saMsArasamudrase pAra utArane aura saMpUrNa duHkhoMke nAzake liye samartha dharma hai usakA upadeza diyA. // 19 // tathA yaha dharma aneka graMthoMke arthanirUpaNameM pravINa, aura ati prayatnazAlI nipuNa vAdiyoMsebhI vaise akhaNDanIya hai jaise anya saba tejoMse sUrya // 20 // aise pUrvokta dharmake pravartaka paramaRSisvarUpa mohAdirahita, tathA sarvapUjya vIrabhagavAn mahAvIrasvAmIko maiM graMthakartA trikaraNa (mana vacana tathA kAyA) kI zuddhipUrvaka namaskAra karake, // 21 // adhika arthase pUrNa, aura alpazabdayukta isa tattvArthAdhigama nAmaka laghu graMthako jo ki arhat bhagavAnke vacanoMkAhI eka deza hai, ziSyajanoMke hitArtha varNana karUMgA. // 22 // aura mahAn tathA mahAviSayoMse pUrNa, aura apAra, jina bhagavAnke vacanarUpI mahAsamudrakA pratyAsa (saMgraha) karaneko durgamagraMthabhASIbhI kauna samartha hosaktA hai ? // 23 // jo manuSya ati vizAla gambhIrArthoMse pUrNa jinavacanarUpI mahAsamudrakA saMpUrNarUpase saMgraha karanekI icchA karatA hai vaha mAno zirase parvatako toDanA cAhatA hai, pRthivIko donoM bhujAoMse phekanA cAhatA hai, bhujAoMse samudrako pAra karanA cAhatA hai, aura usI samudrakA kuzAke agrabhAgase thAha (pattA ) lenA cAhatA hai, AkAzameM uchalake candramAko laMghana karanA cAhatA hai, meruparvatako hAthase kaMpAnA cAhatA hai, gatimeM vAyusebhI Age jAnA cAhatA hai, antima mahAsAgarako pAna karanA cAhatA hai, aura nijamUrkhatAke kAraNa vaha khadyota (jugan vA AgiyAkIDA) kI dIptise sUryake tejakobhI abhibhUta (parAjita) karanA cAhatA hai. // 24 / 25 / 26 // jinabhagavAnke upadezavacanakA ekabhI pada abhyAsa karanese uttarottara jJAnaprAptidvArA saMsArasAgarase pAra utAra detA hai, kyoMki kevala sAmAyika mAtra padase anaMta siddha hogaye, aisA zravaNa karanemeM AtA hai. // 27 // isa hetu, zAstrapramANase jina bhagavAnkA vacana saMkSepase tathA vistArase abhyasta honese kalyANa (mokSa) dAyaka hai; isa kAraNa sandeharahita hokara jinavANIko grahaNa karanA cAhiye, usake anusAra dhAraNa karanA cAhiye, aura dUsaroMko sunAnAbhI cAhiye // 28 // hitavAkyake zravaNase saMpUrNa zrotAoMko sarvathA dharmasiddhi nahIM hotI, parantu anugrahabuddhise vaktAko dharmasiddhi avazya hotI hai // 29 // isakAraNa apane zramakA vicAra na karake sadA mokSamArgakA upadeza karanA cAhiye, kyoMki hitapadArthoMkA upadezadAtA apane tathA jisako upadeza detA hai, donoMke Upara mAno anugraha karatA hai // 30 // isa saMpUrNa saMsArameM mokSamArgake sivAya anya koI hitopadeza nahIM hai, isa hetuse sarva zreSTha isI mokSamArgakAhI kathana maiM karUMgA // 31 // iti mokSamArgapratipAdaka tatvArthAdhigamasUtrasambandhaprakAzakaikatriMzatkArikAH samAptAH // For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm prathama adhyaayH| mUlasUtram-samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // 1 // sUtrArthaH-samyagdarzana, samyagjJAna, tathA samyakcAritra ye tInoM milakara mokSamArga hai|||1|| _bhASyam-samyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramityeSa trividho mokssmaargH| taM purastAllakSaNato vidhAnatazca vistareNopadekSyAmaH / zAstrAnupUrvIvinyAsArtha tUdezamAtramidamucyate / etAni ca samastAni mokSasAdhanAni / ekatarAbhAve'pyasAdhanAnItyatastrayANAM grahaNam / eSAM ca pUrvalAbhe bhajanIyamuttaraM / uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH / tatra samyagiti prazaMsArtho nipAtaH samaJcatervA / bhAvaH / darzanamiti / dRzeravyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiretatsamyagdarzanaM / prazastaM darzanaM samyagdarzanaM / saMgataM vA darzanaM samyagdarzanam / evaM jJAnacAritrayorapi // vizeSa vyAkhyAH -samyagdarzana, samyagjJAna, aura samyakcAritra (AcaraNa) yaha tIna prakArakA mokSamArga hai / usa trividha mokSamArgako hama lakSaNa tathA parIkSA bhedanirUpaNapUrvaka Age vistArase kaheMge; aura yahAMpara kevala zAstrAnupUrvI (krama) kI racanAke pradarzanArtha kevala uddeza mAtra kahate haiM / ye tInoM milehuye, arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, tathA samyakacAritra tInoM milakara hI mokSamArgake sAdhaka haiM, kyoMki tInoMmeMse ekake bhI na honepara eka vA do mokSake sAdhana nahIM ho sakate, isaliye bhagavAn sUtrakArane tInoMkA grahaNa kiyA hai / inameMse pUrvakA lAbha honese uttarako prApta karanA cAhiye; (arthAt samyagdarzanakA lAbha honese uttara samyagjJAna, tathA samyak cAritrako nijaprayatnase prApta karanA cAhiye, ) aura uttarake lAbhameM to pUrvakA lAbha avazyahI niyata hai, (tAtparya yaha ki samyagjJAnakA lAbha honese samyadgarzanakA lAbha avazya niyata hai, tathA samyakcAritrake lAbhase darzana, jJAna donoMkA lAbha niyata hai)| sUtrameM darzana AdikA vizeSaNa jo samyak pada diyA hai vaha prazaMsA arthakA dyotaka vA vAcaka nipAta hai, (arthAt prazaMsita uttama darzana Adi mokSa mArgake sAdhana haiN)| athavA sam upasargapUrvaka aJa dhAtuse kvippratyaya karanese samyak banatA hai. (vyabhicArazUnya ) arthAt avazya saMpUrNa indriya tathA anindriya ke dvArA jo padArthoMkI prApti hai usako samyagdarzana kahate haiM; yaha darzana pada dRza dhAtuse lyuT (ana) pratyaya karanese siddha hotA hai. / prazasta arthAt uttama (nindAvyabhicAra Adise zUnya) 1. padArthoke kevala nAma mAtrake nirUpaNako uddeza kahate haiM-anuvAdakAraH. 2. vyutpattipakSameMbhI samyakpada prazaMsArUpa arthakA pratipAdaka hokara darzanaAdi padoMkA vizeSaNa hotA hai isake liye prakArAntara kahate haiM / arthAt jo pUrNarUpase dravyabhAvoMkA prApta ho vaha samyagdarzana Adi / anu0 For.Personal &Private Use Only ___ Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / jo darzana hai usako samyagdarzana kahate haiM. / athavA saMgataM (nirantara vyavadhAnazUnya ) jo darzana hai usako samyagdarzana kahate haiM. / isI prakAra jJAna tathA cAritrameMbhI samyak padakI yojanA karanI caahiye.|| tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // sUtrArthaH-tatvArthako jo zraddhAna hai vaha samyagdarzana haiM / bhASyam-tattvAnAmarthAnAM zraddhAnaM tattvena vArthAnAM zraddhAnaM tattvArthazraddhAnam tat samyagdarzanam / tattvena bhAvato nizcitamityarthaH / tattvAni jIvAdIni vakSyante / ta eva cArthAsteSAM zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNam / tadevaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti // vizeSa vyAkhyAH -(jinazAstroMse pratipAdya ) tattvabhUta padArthoMkA zraddhAna, athavA tattvase jo arthoMkA zraddhAna hai usako tattvArthazraddhAna kahate haiM, aura usI tatvArthazraddhAnako samyagdarzana kahate haiM, tattvase arthAt bhAva (yathArtharUpa) se nizciyako samyagdarzana kahate haiM; (tAtparya yaha hai ki, jo padArtha jaisA hai usIrUpase usakA jo nizcaya hai usako samyagdarzana kahate haiM) jIva Adi padArtha tattva kahejAte haiM jinako hama Age nirUpaNa kreNge| vehI tattvabhUta jIvAdi jo padArtha haiM, unakA zraddhAna arthAt unake yathArtha svarUpameM vizvAsa karanAhI samyagdarzana hai / isa prakAra prazama, arthAt rAgAdikoMkI utkaTatAkA abhAva, saMvega, arthAt saMsAra deha bhoga inakA bhaya, nirveda, arthAt saMsArake padArthoM meM ghRNApUrvaka vairAgya, anukampA (sarvabhUtadayA) aura zAstrabodhita padArthaAdimeM astitvakI / abhivyakti (AvirbhAva) rUpa jo tattvArthazraddhAna hai vahI samyagdarzana hai. // 2 // tannisargAdadhigamAdA // 3 // sUtrArtha-vaha samyagdarzana nisarga tathA adhigamase hotA hai| bhASyam-tadetatsamyagdarzanaM dvividhaM bhavati / nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ca / nisargAdadhigamAdvotpadyata iti dvihetukaM dvividham // nisargaH pariNAmaH svabhAvaH aparopadeza ityanAntaram / jJAnadarzanopayogalakSaNo jIva iti vakSyate / tasyAnAdau saMsAre paribhramataH karmata eva karmaNaH svakRtasya bandhanikAcanodayanirjarApekSaM nArakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu vividhaM puNyapApaphalamanubhavato jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt tAni tAni pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi gacchato'nAdimithyAdRSTerapi sataH pariNAmavizeSAdapUrvakaraNaM tAhagbhavati yenAsyAnupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetannisargasamyagdarzanam // adhigamaH abhi 1. jo padArtha jaiseM avasthita hai taisA tisakA honA so 'tatva' hai, aura jo nizcaya kiyA jAve vaha artha hai; tattvarUpa jo nizcaya so 'tatvArtha' hai; tAtparyya ki, jo padArtha jisaprakAra avasthita hai usakA usI prakArase grahaNa-nizcaya-honA so "tatvArtha' hai-saMzodhakaH For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm gama Agamo nimittaM zravaNaM zikSA upadeza ityanarthAntaram / tadevaM paropadezAdyattattvArthazraddhAnaM bhavati tadadhigamasamyagdarzanamiti // vizeSa vyAkhyAH --yaha samyagdarzana do prakArakA hotA hai, eka to nisargajasamyagdarzana, aura dusarA adhigamajasamyagdarzana, nisarga tathA adhigama do hetuoMse utpanna honese do prakArakA hai| nisarga, pariNAma, svabhAva, aura dusareke upadezAdikA abhAva, ye saba ekArthavAcaka, arthAt paryAyazabda haiM. jJAna tathA darzanarUpa jo upayoga hai usa upayogase yukta honA yaha jIvakA lakSaNa hai vaha Age kaheMge. usa jIvake anAdikAla siddha isa saMsArameM karmasehI bhramaNa karate huye nijakRtakarmahIkA; nAraka tiryag manuSya tathA deva janma grahaNoM meM bandha nikAcana udaya tathA nirjarAkI apekSA rakhanevAle aneka prakArake puNya tathA pApa phaloMko anubhava karate huve, usa jIvake jJAna tathA darzanarUpa upayoga svabhAvase una 2 pariNAma adhyavasAya tathA anya 2 sthAnAdiko prApta hote huve anAdi kAlase mithyAdRSTi honeparabhI pariNAmavizeSa (karmoMkA paripAkatAse bhAvavizeSa) se apUrva karaNa aisA hotA hai ki jisake dvArA vinA kisIke upadeza Adike svayaM kisI samayameM jo samyagdarzana utpanna hotA hai vahI nisargajasamyagdarzana hai / aura adhigama, abhigama, Agama, nimitta, zravaNa, zikSA, tathA upadeza, ye saba samAnArtha kahI haiM, ina adhigama paropadezAdikedvArA jo tatvArthazraddhAna utpanna hotA hai vaha adhigamaja samyagdarzana hai // 3 // atrAha / tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktam / tatra kiM tattvamiti / atrocyate / aba yahAMpara kahatehaiM ki, "tattvarUpa arthoMkA jo zraddhAna hai vaha samyagdarzana hai" yahAMpara tatva zabdase kisa 2 kA grahaNa hai! isa hetuse agrima sUtrakA kathana hai. // ___jIvAjIvAtravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam // 4 // sUtrArthaH-jIva, ajIva, Asrava, bandha, samvara, nirjarA, tathA mokSa, ye sAta tattva haiN.| bhASyam-jIvA ajIvA AsravA bandhaH saMvaro nirjarA mokSa ityeSa saptavidho'rthastattvam / ete vA sapta padArthAstattvAni / tAllakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadekSyAmaH // vizeSa vyAkhyA / jIva manuSyAdi ajIva AkAza Adi Atrava, bandha, saMbara nirjarA tathA mokSa ina saptabhedosahita jo padArtha hai vahI tatva hai / athavA ye jIva Adi sAta padArtha tattva haiM / una sAta prakArake tattvarUpa padArthoMko Age lakSaNa tathA bheda nirUpaNapUrvaka vistArase kaheMge. // 4 // nAmasthApanAdravyabhAvatastanyAsaH // 5 // sUtrArthaH-nAma, sthApanA, dravya, tathA bhAva ina anuyogoMse jIva Adi sapta tattvoMkA nyAsa hotA hai.| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ebhirnAmAdibhizcatubhiranuyogadvAraisteSAM jIvAdInAM tattvAnAM nyAso bhavati / vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtha nyAso nikSepa ityarthaH / tadyathA / nAmajIvaH, sthApanAjIvo, dravyajIvo, bhAvajIva iti / nAma, saMjJA, karma ityanarthAntaram / cetanAvato'cetanasya vA dravyasya jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH // yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti // dravyajIva iti guNaparyAyaviyuktaH prajJAsthApito'nAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate / athavA zUnyo'yaM bhnggH| yasya hyajIvasya sato bhavyaM jIvatvaM syAt sa dravyajIvaH syaat| aniSTaM caitat ||bhaavto jIvA aupazamikakSAyikakSAyaupazamikaudayikapAriNAmikabhAvayuktA upayogalakSaNAH saMsAriNo muktAzca dvividhA vakSyante / evamajIvAdiSu sarveSvanugantavyam // vizeSa vyAkhyA-nAma Adi jo cAra anuyogadvAra haiM unake dvArA jIvAdi tattvoMkA nyAsa hotAhai, arthAt vistArase lakSaNa tathA vidhAna ( arthAt bheda saMkhyAAdi ) se jJAna honeke liye jo vyavahAropayoga hai vahI nyAsa vA nikSepa hai / (tAtparya yaha ki nAmaAdi nikSepoMse nyastajIvAdi padArthoM kA bodha pUrNarUpase hotA hai| jaise nAmajIva, sthApanAjIva, dravyajIva, aura bhAvajIva / nAma, saMjJA aura karma ye paryAyavAcaka arthAt samAnArthaka haiM / cetanAvAn athavA acetana dravyakI vyavahArake liye jo jIva aisA nAma vA. saMjJA kI jAtI hai usako nAmajIva kahate haiM / aura kASTha, pustaka, citrakarma aura akSanikSepa (phAMsA Adike prakSepane) meM jIvarUpase sthApanA kI jAtI hai usako sthApanAjIva kahate haiM / devatAoMkI pratimAke sadRza yaha indra haiM, yaha rudra haiM, tathA yaha viSNu haiM, ityAdi rUpase jo pASANa vA dhAtu AdikI mUrtiyoMmeM sthApanA hotI hai; vahI sthApanAjIva kahA jAtA hai / guNaparyAyarahita aura anAdi pAriNAmika bhAvoMse yukta aura prajJA (kevala buddhi mAtra) se sthApita kiyA jAtA hai vaha dravyajIva hai / athavA yaha bhaGga zUnya hai / jaise ajIvarUpase vidyamAna dravyakA bhavyarUpase jIvatva ho sakai vaha dravyajIva hogA, kintu yaha aniSTa hai| aura bhAvase aupazamika, kSAyika, kSAyaupazamika, audayika, tathA pAriNAmika bhAvoMse yukta aura upayoga lakSaNavAle jIva, saMsArI tathA mukta aise do prakArake Age kahe jAMyage. isI rItise ajIva Adi saMpUrNa padArthomeM nAmAdi nikSepa vidhikA anusaraNa karanA cAhiye. paryAyAntareNApi nAmadravyaM, sthApanAdravyaM, dravyadravyaM, bhAvatodravyamiti / yasya jIvasyAjIvasya vA nAma kriyate dravyamiti tannAmadravyam / yatkASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate dravyamiti tat sthApanAdravyam / devatApratikRtivadindro, rudraH, skando, viSNuriti / dravyadravyaM nAma guNaparyAyaviyuktaM prajJAsthApitaM dharmAdInAmanyatamat / kecidapyAhuryadravyato dravyaM bhavati tacca pudgaladravyameveti pratyetavyam / aNavaH skandhAzca saGghAtabhedebhya utpadyanta iti vakSyAmaH / bhAvato-dravyANi dharmAdIni saguNaparyAyANi prAptilakSaNAni vkssynte| Agamatazca prAbhRtajJo dravyamiti bhavyamAha / dravyaM ca bhavye / bhavyamiti prApyamAha / bhU Jain Education Interna konal For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . rAyacandrajainazAstramAlAyAm prAptAvAtmanepadI / tadevaM prApyante prApnuvanti vA dravyANi // evaM sarveSAmanAdInAmAdimatAM ca jIvAdInAM bhAvAnAM mokSAntAnAM tattvAdhigamArtha nyAsaH kArya iti // tathA anya paryAyase yobhI kaha sakate haiM ki, nAmadravya, sthApanAdravya, dravyadravya, tathA bhAvase drvy,| jaise jIva vA ajIvakA dravya aisA nAma kiyA jAtA hai vaha nAmadravya hai / tathA jo kASTha, pustaka, citrakarma, tathA akSanikSepa AdimeM dravyarUpase sthApanA kI jAtI hai usako sthApanAdravya kahate haiM / jaise devatAoMkI pratimAke tulya yaha indradravya, yaha rudrarUpa tathA yaha viSNurUpa dravya hai / aura dravyadravya, dravyaguNapAyoMse rahita kevala prajJAmAtrase sthApita dharma AdimeMse kisI ekako jAnanA cAhiye. aura koI aisA bhI kahate haiM ki, jo dravyanikSepase dravya hotA hai vaha to pudgaladravyahI hai aisA nizcaya karanA cAhiye. aNu aura skandha, saMghAta bhedase utpanna hote haiM aisA Age calake kaheMge / aura bhAvase dravya, guNa, tathA paryAyasahita, tathA prApti Adi lakSaNasaMyukta dharma Adi Age nirUpaNa kareMge / aura AgamasebhI "prAbhRtajJa (jIva vA ajIva vidhIkA jJAtA) dravya hI hai" yaha vacana bhI bhavyako kahatA hai, kyoMki 'dravyaM ca bhavye' 'bhavya arthameM dravya yaha nipAta hotA hai' yahAMpara bhavya yaha zabda bhI prApya arthako kahatA hai, kyoMki AtmanepadameM bhUdhAtu prAptirUpa arthameM hai / isa prakAra guNaparyAya Adise prApta kiye jAMya athavA svayaM guNAdiko prApta hoM ve dravya haiN| isa rIti anAdi vA AdimAn saMpUrNa jIvaAdi mokSAntapadArthoMke tattvajJAnArtha nyAsa avazya karanA caahiye| prmaannnyairdhigmH||6|| sUtrArthaH--pUrvakathita jIvAdi tattvoMkA jJAna pramANa tathA nayoMke dvArA hotA hai| bhASyam-eSAM ca jIvAdInAM tattvAnAM yathoddiSTAnAM nAmAdibhiya'stAnAM pramANanayairvistarAdhigamo bhavati / / tatra pramANaM dvividham parokSaM pratyakSaM ca vakSyate / caturvidhamityeke / nayavAdAntareNa / / nayAzca naigamAdayo vakSyante / / kiM cAnyat / vizeSa vyAkhyA-yathA kramase saMkIrtita tathA nAma sthApanA Adi nikSepa vidhise upanyasta jIvAdi sapta tattvoMkA jJAna pramANa tathA nayoMse yathArtha rUpase hotA hai / usameM parokSa tathA pratyakSa do prakArakA pramANa kaheMge / aura koI pratyakSa, anumAna, zabda, tathA upamAnarUpa, nayavAdase cAra prakArakA pramANa kahate haiN| aura naigamasaMgraha Adi naya Age kaheMge // 6 // ___ aura pramANa nayase anya bhI jIvAdike jJAnakA upAya hai vA nhiiN| so anya bhI hai isaliye AgekA sUtra kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 11 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // sUtrArtha:-nirdeza (vastu nAma saMkIrtana ) svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti, ' aura vidhAna ( bhedasaMkhyA ) inake dvArAbhI jIva Adi tattvoMkA jJAna hotA hai| bhASyam-ebhizca nirdezAdibhiH SabhiranuyogadvAraiH sarveSAM bhAvAnAM jIvAdInAM tattvAnAM vikalpazo vistareNAdhigamo bhavati / tadyathA / nirdezaH / ko jIvaH / aupazamikAdibhAvayukto dravyaM jIvaH / vizeSa vyAkhyA--ye nirdeza Adi SaT arthAt chaH jo anuyogadvAra haiM unase saba bhAvoMkA jIva Adi tattvoMkA vikalpa tathA vistArase bodha hotA hai| jaise nirdeza-jIva kyA hai ? u0 aupazamika tathA kSAyika Adi jo bhAva haiM unakarake sahita yaha dravyahI jIva hai|| samyagdarzanaparIkSAyAm / kiM samyagdarzanam / dravyam / samyagdRSTijIvo'rUpI no skandho no prAmaH / / svAmitvam / kasya samyagdarzanamityetadAtmasaMyogena parasaMyogenobhayasaMyogena ceti vAcyam / AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanam / parasaMyogenajIvasyAjIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpAH / ubhayasaMyogena jIvasya nojIvasya jIvayorajIvayorjIvAnAmajIvAnAmiti vikalpA na snti| zeSAH snti|| sAdhanaM / samyagdarzanaM kena bhavati / nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktam / tatra nisargaH pUrvoktaH / adhigamastu samyagvyAyAmaH / ubhayamapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayeNopazamena kSayopazamAbhyAmiti // adhikaraNaM trividhamAtmasannidhAnena parasannidhAnenobhayasannidhAneneti vAcyam / AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH / parasannidhAnaM bAhyasannidhAnamityarthaH / ubhayasannidhAnaM baahyaabhyntrsnnidhaanmityrthH| kasminsamyagdarzanam / AtmasannidhAne tAvat jIve samyagdarzanaM, jIve jJAnaM, jIve cAritramityetadAdi / bAhyasannidhAne jIve samyagdarzanaM nojIve samyagdarzanamiti yathoktA vikalpAH / ubhayasannidhAne cApyabhUtAH sadbhUtAzca yathoktA bhaGgavikalpA iti // sthitiH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlam / samyagdRSTirdvividhA / sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnA ca / sAdi saparyavasAnameva ca samyagdarzanam / tajjaghanyenAntarmuhUtai utkRSTena SaTSaSTiH sAgaropamAni sAdhikAni / samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA / sayogaH zailezIprAptazca kevalI siddhazceti // vidhAnaM / hetutraividhyAt kSayAditrividhaM samyagdarzanam / tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya ca kSayAdibhyaH / tadyathA / kSayasamyagdarzanaM, upazamasamyagdarzanaM, kSayopazamasamyagdarzanamiti / atra caupazamikakSAyaupazamikakSAyikANAM parataH parato vizuddhiprakarSaH // kiM caanyt| tathA samyagdarzanakI parIkSAmeM samyagdarzana kyA hai ? dravya samyagdarzana hai. samyagdRSTi jIva rUparahita no skandha tathA no ( ISat ) grAma hai / svAmitva samyagdarzana kisakA hai vA kisako hotA hai ? isa hetuse kahate haiM ki yaha samyagdarzana AtmAke saMyogase hI AtmAse bhinna anya pudgala dharma Adike saMyogase, tathA AtmA aura anAtmA ubhayake saMyogase hotA hai, aisA kahanA cAhiye / AtmAke saMyogase jIvako samyagdarzana hotA hai, vA jIvakA samyagdarzana arthAt samyagdarzanakA svAmI jIva hai / tathA para (AtmAse For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 . rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhinna) ke saMyogase jIvako, ajIva ( ISat jIva ) ko, do jIvoMko, do ajIvoMko, bahuta jIvoMko, vA bahuta ajIvoMko hotA hai; ityAdi vikalpa haiM / aura ubhayake saMyogase, arthAt AtmA tathA parasaMyogase jIvako, no ( ISat ) jIvako, do jIvoMko, do ajIvoMko, bahuta jIvoMko, bahuta no jIvoMko ityAdi vikalpa nahIM haiM aura zeSa vikalpa haiM / sAdhana ( jisase hotA hai ) jaise samyagdarzana kisase utpanna hotA hai| nisarga tathA adhigamase hotA hai, yaha prathama kahacuke haiN| unameMse visargato kahacuke haiN| aura adhigamato samyag vyAyAma hai, arthAt guruAdike samIpa rahanevAle ziSyakI jo samyagdarzanake utpanna karanevAlI zubha kriyA hai vahI vyAyAma hai / nisargaja tathA adhigamaja donoM prakArakA samyagdarzana samyagdarzanAvaraNIya jo karma hai usake kSayase upazamase athavA kSayopazama donoMse hotA hai / adhikaraNa tIna prakArakA hai, eka AtmAke sannidhAnase, dUsarA para arthAt anAtmAke sannidhAna (sAmIpya ) se, aura tIsarA AtmA aura anAtmA etadubhaya sannidhAnase aisA kahanA cAhiye / AtmAkA sannidhAna isakA yaha tAtparya hai ki AtmAke AbhyantarIya sAmIpya vA sAnnidhyase, / aura para sannidhAnakA tAtparya AtmAke bAhya sannidhAnase hai / aura ubhaya sannidhAnakA artha bAhya tathA Abhyantara ubhaya sannidhAna hai / AtmAke sannidhAnakA udAharaNa jaise jIvameM samyagdarzana hai, jIvameM jJAna hai, tathA jIvameM cAritra hai ityAdi / aura bAhya sannidhAnakA udAharaNa jaise jIvameM samyagdarzana, no (ISat ) jIvameM samyagdarzana, ityAdi pUrvokta vikalpa ho sakate haiN| aura ubhayasannidhAnameM ubhayasannidhAnase aprApya tathA sadbhUta pUrvokta bhaGgavikalpa hote haiM / sthiti; jIvameM samyagdarzana kitane kAlataka sthita rahatA hai| jIvakI samyagdRSTi do prakArakI hotI hai, eka to sAdisAnta arthAt Adisahita aura antasahita, aura dUsarI sAdiananta, arthAt utpanna hokara jisa samyagdRSTikA punaH anta vA nAza nahIM hotA / aura samyagdarzana sAdi tathA antasahitahI hotA hai / vaha samyagdarzana nyUnase nyUna antarmuhUrta paryanta hotA hai, arthAt kamase kama antarmuharta paryanta samyagdarzanakI sthiti rahatI hai / aura adhikase adhika arthAt utkRSTatAse kiMcit adhika SaTSaSTi chiyAsaTha 66 sAgaropama kAlaparyanta rahatA hai / aura samyagdRSTi sAdi ananta hai| jaise sayoga arthAt trividhayogasahita, zailezI prApta kevalI aura siddha haiM // vidhAna kSaya Adi hetuoMke trividha honese tIna prakArakA hai / aura yaha samyagdarzanakA tIna prakArakA vidhAna ( bheda) darzanAvaraNIya karmake tathA darzana mohake kSayAdi tInoM hetuoMse hai / jaise kSAyika samyagdarzana, aupazamika samyagdarzana, tathA kSAyaupazamika samyagdarzana, ina aupazamika, kSAyaupazamika, aura kSAyika, samyagdarzanoMmeMse para para arthAt Age Ageke meM vizuddhi aura prakarSatA (adhika uttamatA) hai // 7 // onal & Private use only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| prathama kahe huye ina prakAroMke atirikta anya prakAroMsebhI samyagdarzanAdi tathA jIvAdi tattvoMkA jJAna hotA hai yaha janAneke liye AgekA sUtra kahate haiM / satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // sUtrArtha:-sat, ( astitAnirdeza ) saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, tathA alpabahutva inase jIvAdi padArtha tathA samyagdarzanAdikA adhigama arthAt jJAna vistArase hotA hai| bhASyam-sat , saMkhyA, kSetraM, sparzanaM, kAlaH, antaraM, bhAvaH, alpabahutvamityetaizca sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiraSTAbhiranuyogadvAraiH sarvabhAvAnAM vikalpazo vistarAdhigamo bhavati / kathamiti ceducyate / sat samyagdarzanaM kimasti nAstIti / astItyucyate / kAstIti ceducyate / ajIveSu tAvannAsti / jIveSu tu bhAjyam / tadyathA / gatIndriyakAyayogakaSAyavedalezyAsamyaktvajJAnadarzanacAritrAhAropayogeSu trayodazasvanuyogadvAreSu yathAsambhavaM sadbhUtaprarUpaNA kartavyA // sNkhyaa| kiyatsamyagdarzanaM kiM saMkhyeyamasaMkhyeyamanantamiti / ucyate / asaMkhyeyAni samyagdarzanAni, samyagdRSTayastvanantAH // kSetram / samyagdarzanaM kiyati kSetre / lokasyAsaMkhyeyabhAge // sparzanam / samyagdarzanena kiM spRSTam / lokasyAsaMkhyeyabhAgaH / samyagdRSTinA tu sarvaloka iti // atrAha samyagdRSTisamyagdarzanayoH kaH prativizeSa iti / ucyate / apAyasadvyatayA samyagdarzanamapAya Abhinibodhikam / tadyogAtsamyagdarzanam / tatkevalino nAsti / tasmAnna kevalI samyagdarzanI, samyagdRSTistu // kAlaH / samyagdarzanaM kiyantaM kAlamityatrocyate / tadekajIvena nAnAjIvaizva parIkSyam / tadyathA / ekajIvaM prati jaghanyenAntarmuhUtai utkRSTena SaTaSaSTiH sAgaropamAni sAdhikAni / nAnAjIvAn prati sarvAddhA // antaram / samyagdarzanasya ko virahakAlaH / ekaM jIvaM prati jaghanyenAntarmuhUrta, utkRSTena upApudgalaparivartaH / nAnAjIvAn prati nAstyantaram // bhAvaH / samyagdarzanamaupazamikAdInAM bhAvAnAM katamo bhAva ucyate / audayikapAriNAmikavaje triSu bhAveSu bhavati // alpabahutvam / atrAha samyagdarzanAnAM triSu bhAveSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyatvamAhosvidalpabahutvamastIti / ucyate / sarvastokamaupazamikam / tataH kSAyikamasaMkhyeyaguNam / tato'pi kSAyaupazamikamasaMkhyeyaguNam / samyagdRSTayastvanantaguNA iti // evaM sarvabhAvAnAM nAmAdibhiAsaM kRtvA pramANAdibhiradhigamaH kAryaH // uktaM samyagdarzanam / jJAnaM vakSyAmaH / vizeSa vyAkhyA-sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva, tathA alpabahutva, ye sadAdi pada, arthAt vidyamAna arthake prarUpaNAkAraka ATha anuyogadvAroMse saba bhAva tathA tatvoMkA vikalpa tathA vistArapUrvaka jJAna hotA hai / kaise hotA hai aisA kaho to kahate haiM // sat-samyagdarzana hai vA nahIM hai ? hai aisA kahate haiN| yadi yaha prazna karo ki kahAM hai to kahate haiM / ajIva padArthoM meM tosamyagdarzana nahIM hai| aura jIvoMmeM vibhAga karanA cAhiye arthAt gati, indriya, kAya, yoga, kaSAya, veda, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, cAritra, tathA AhAra, yoga, ina anuyogoM ( mArgaNA sthAnoM ) se yathAsaMbhava sat Adi prarUpaNA karanI For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm cAhiye / jaise manuSya Adi cAroM gatiyoMmeM strI puruSa donoMmeM zAstrokta rItise yathAsaMbhava samyagdarzana hotA hai| aisehI indriya, kAya, yogAdisahita jIvoMmeM bhI Agamake anusAra sat Adi prarUpaNA karanI cAhiye / saMkhyA-samyagdarzana kitanA hai ? kyA saMkhyeya hai. vA asaMkhyeya hai athavA ananta hai ? isakA uttara kahate haiM. ki samyagdarzana asaMkhyeya haiM / aura samyagdRSTi ananta haiM / kSetra arthAt samyagdarzana kitane kSetrameM hai ? u0-lokake asaMkhyeyabhAgameM samyagdarzana hai / sparzana-samyagdarzananeM kyA sparza kiyA hai ? uttara-lokakA asaMkhyeyabhAga samyagdarzanase spRSTa hai; arthAt lokake asaMkhyeyabhAgako samyagdarzanane sparza kiyA hai; aura samyagdRSTine to saMpUrNa lokako sparza kiyA hai| yahAM prazna karate haiM ki samyagdRSTi tathA samyagdarzanameM kyA bheda hai ? uttara kahate haiMapAya aura sadravyarUpase samyagdarzana apAya vA Abhinibodhika hai / arthAt samyagdarzanakA kadAcit apAya (nAza ) hotA hai aura kadAcit sphuraNa hotA hai, usa apAyake yogase samyagdarzana hai vaha kevalIko nahIM hotA, ataH kevalI samyagdarzanI nahIM hai. aura samyagdRSTi to hai / kAle nirUpaNA-samyagdarzana kitane kAlataka rahatA hai ? isakA uttara kahate haiM / vaha kAlakI sthiti eka jIva tathA nAnA jIvoMse parIkSA karane yogya hai / jaise jaghanyatAse arthAt nyUnase bhI nyUna eka jIvake prati antamuhUrta paryanta samyagdarzanakI sthiti hai / aura utkRSTatAse arthAt adhikase adhika kucha adhika chiyAsaThi (66) sAgaropama isakI sthiti hai / aura nAnA jIvoMke prati saMpUrNa kAlameM samyagdarzanakI sthiti hai, arthAt nAnA jIvoMmeMse kisInakisI jIvameM sadAkAlameM samyagdarzana banA hI rahatA hai / antarakI prarUpaNA-samyagdarzanakA antara arthAt virahakAla kyA hai ? uttara-eka jIvake prati jaghanyatAse to antarmuhUrta hai, aura utkRSTatAse upArddhaparivartana kAla taka hai / aura nAnA jIvoMke prati antara arthAt viraha kAla hai hI nahIM; kyoMki nAnA jIvomeMse kisInakisI jIvameM sadA samyagdarzana banA rahaigA / bhAva prarUpaNA-aupazamika Adi bhAvoM se samyagdarzana kaunasA bhAva hai ? uttara- audayika tathA pAriNAmika bhAvoMko choDa zeSa tIna bhAvoMmeM arthAt aupazamika, kSAyaupazamika, aura kSAyikabhAvameM samyagdarzana hotA hai / alpa bahutva prarUpaNA-aupazamika Adi tIna bhAvoMmeM vartamAna samyagdarzanoMkI tulya saMkhyA hai athavA alpabahutva arthAt nyUnAdhika hai ? uttara kahate haiN| sabase nyUna aupazamikabhAva hai / aura usase asaMkhyeyaguNa kSAyikabhAva hai / aura usase bhI kSAyaupazamika bhAva asaMkhyeyaguNa hai / aura samyagdRSTi to anantaguNa hai / isaprakAra saba bhAvoMkA nAma sthApanA Adise nyAsa karake pramANa Adi dvArA unakA bodha sampAdana karanA cAhiye // ___ samyagdarzanakA lakSaNa Adi kahacuke / aba Age jJAnake viSayameM kaheMge // For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnam // 9 // sUtrArtha:-mati, zruta, avadhi, manaHparyAya, kevala ye pAMca jJAnake bheda haiN| bhASyam-matijJAnaM, zrutajJAnaM, avadhijJAnaM, manaHparyAyajJAnaM, kevalajJAnamityetanmUlavidhAnataH paJcavidhaM jJAnam / prabhedAstvasya purastAdvakSyante // vizeSa vyAkhyA-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna, aura kevalajJAna, mUlabhedase yaha pAMca prakArakA jJAna hai / inake bheda prabheda Age varNana kareMge // 9 // tatpramANe // 10 // sUtrArthaH-pUrvokta paMcavidhajJAna do pramANoMmeM vibhakta haiN| bhASyam-tadetatpaJcavidhamapi jJAnaM dve pramANe bhavataH parokSaM pratyakSaM ca // vizeSa vyAkhyA--yaha anantara kathita mati, zruta, avadhi, manaHparyyaya, tathA kevalajJAna, do pramANa hote haiM, arthAt pUrvokta paMcavidhajJAna hI pramANa haiM, aura yaha pramANa parokSa, tathA pratyakSa bhedase do prakArakA hai // 10 // Aye parokSam // 11 // sUtrArtha:-prathamake do jJAna parokSapramANa haiM / bhASyam-Adau bhavamAdyam / Aye sUtrakramaprAmANyAt prathamadvitIye zAsti / tadevamAdye matijJAnazrutajJAne parokSaM pramANaM bhavataH / kutaH / nimittApekSatvAt / apAyasadvyatayA matijJAnam / tadindriyAnindriyanimittamiti vakSyate // tatpUrvakatvAtparopadezajatvAcca zrutajJAnam // vizeSa vyAkhyA-Adi AraMbhameM jo ho usako Adya kahate haiM / " Aye" yaha dvivacana hai. isaliye 'mati zrutAvadhi' ityAdi sUtrakramake pramANase sUtrakAra hI prathama tathA dvitIyajJAnako parokSa rUpase AjJA dete haiM / isa hetuse pUrvokta rItise Adike do jJAna arthAt matijJAna, aura zrutajJAna ye donoM parokSapramANa hote haiM / kyoMki-nimittakI apekSA rakhanese mati, zrutajJAna, parokSapramANa hI haiM / apAya tathA sadravyarUpatAse matijJAna saMjJA hai / vaha matijJAna indriya, tathA anindriyamana nimittaka hai arthAt netraAdi indriya aura anindriya mana inase utpanna hotA hai / vaha AtmAse bhinna nimittakI apekSA rakhatA hai isaliye parokSa hai / aura matipUrvaka honese tathA paropadezajanya honese zrutajJAna bhI parokSa hI hai // 11 // pratyakSamanyat // 12 // sUtrArtha:-mati aura zrutase anya tInoM jJAna pratyakSapramANa hote haiN| bhASyam-matizrutAbhyAM yadanyat trividhaM jJAnaM tatpratyakSaM pramANaM bhavati / kutaH / atIndriyatvAt / pramIyante'staiiriti pramANAni // atrAha / iha avadhAritaM dve eva pramANe 1. kahIM. 2. "manaHparyaya" aise prathama yakAra hrakha hai, aura isa granthameM 'paryAya' dIrghahI likhA hai| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm pratyakSaparokSe iti / anumAnopamAnAgamArthApattisambhavAbhAvAnapi ca pramANAnIti kecinmanyante / tatkathametaditi / atrocyate / sarvANyetAni matizrutayorantarbhUtAnIndriyArthasannikapanimittatvAt / kiM cAnyat / apramANAnyeva vA / kutaH / mithyAdarzanaparigrahAdviparItopadezAcca / mithyAdRSTehi matizrutAvadhayo niyatamajJAnameveti vakSyate / nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti tathA parastAdvakSyAmaH // vizeSa vyAkhyA-mati aura zruta ina donoMse anya arthAt bhinna trividha jJAna arthAt avadhi, manaHparyyaya, tathA kevala ye tInoM pratyakSapramANa haiM / kyoMki ye tInoM atIndriya jJAna haiM / jinake dvArA saMpUrNa padArtha pramAviSayIbhUta kiye jAMya, arthAt sAkSAt anubhavagocara kiye jA~ya unako pramANa kahate haiM / aba yahAMpara kahate haiM ki isa zAstrameM arthAt jainazAstrameM pratyakSa tathA parokSa do hI pramANa nizcita kiye haiN| aura anumAna, upamAna, Agama, (zabda) arthApatti, saMbhava, tathA abhAva, inako bhI koI 2 anyamatavAle pramANarUpase mAnate haiM, so yaha dohI pramANa Apane kaise mAne ? arthAt do pramANoMkI vyavasthA asaMgata pratIta hotI hai| aba yahAMpara samAdhAna kahate haiM / indriyAM tathA padArthoMke sannikarSase utpanna honeke kAraNa anumAna upamAna Adi ye saba pramANa mati tathA zruta jJAna jo ki parokSa pramANarUpase kahe gaye haiM unhImeM gatArtha arthAt antabhUta haiM / athavA anumAna Adi saba apramANa hI haiN| kyoMki-inameM mithyAdarzanakA parigraha hai, aura viparIta upadeza janya haiM / kAraNa yaha ki mithyAdRSTike mati, zruta, aura avadhijJAna, ye tInoM niyamase apramANa hI haiM aisA Age kaheMge / aura yadyapi apramANa honese matizrutameM antarbhUta haiM yaha kahanAbhI ayogya hai tathApi nayoMke vAdase, arthAt svaracitArthaprakAzanarUpa jo nayavAda hai usake bhedase matizrutake vikalpa(bheda ) janya jisaprakAra pramANa hote haiM usaprakAra Age nirUpaNa kareMge // 11 // __ atrAha / uktaM bhavatA matyAdIni jJAnAni uddizya tAni vidhAnato lakSaNatazca parastAdvistareNa vakSyAma iti / taducyatAmiti / atrocyate / aba yahAMpara kahate haiM ki-prathama Apa (granthakAra ) ne matizrutAdi pAMco jJAnoMko kahA aura unako lakSya karake yaha bhI kahA ki ina ( matiAdi ) ko bheda tathA lakSaNapUrvaka Age kaheMge so aba vahI kahanA cAhiye / isaliye AgekA sUtra kahate haiM matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanAntaram // 13 // sUtrArtha:-mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha yaha paryAyavAcaka zabda mAne gaye haiN| bhASyam-matijJAnaM, smRtijJAnaM, saMjJAjJAnaM, cintAjJAnaM, AbhinibodhikajJAnamityanAntaram // vizeSa vyAkhyA-matijJAna, smRtijJAna, saMjJAjJAna, cintAjJAna, tathA Abhinibodhika jJAna ye pAMcoM ekArthavAcaka haiM // 13 // For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tadindriyAnindriyanimittam // 14 // sUtrArtha:-yaha pUrvokta mati tathA smRti Adi zabda vAcya matijJAna indriya aura anindriyanimittaka hai| bhASyam-tadetanmatijJAnaM dvividhaM bhavati / indriyanimittamanindriyanimittaM ca / tatrendriyanimittaM sparzanAdInAM paJcAnAM sparzAdiSu paJcasveva svaviSayeSu / anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM ca // vizeSavyAkhyA-mati, smRti, saMjJA, cintA, aura abhinibodha ina pAMco paryAyoMse vAcya matijJAna do prakAra hotA hai / indriyanimittaka arthAt indriyajanya, aura anindriya nimittaka arthAt manaHkAraNaka / unameMse indriyanimittase utpanna honevAlA jJAna sparzana Adi pAMco indriyoMke sparza Adi pAMco nijaviSayoMmeM hI hotA hai / aura anindriyanimitta arthAt manojanya jJAna manakI saba vRttiyAM tathA ogha arthAt avibhakta sarvendriyaviSayaka jJAna hai // 14 // avagrahehApAyadhAraNAH // 15 // sUtrArtha:-yaha matijJAna avagraha, IhA, apA (vA) ya, tathA dhAraNA, ina cAra bhAgoMmeM vibhakta hai| bhASyam-tadetanmatijJAnamubhayanimittamapyekazazcaturvidhaM bhavati / tadyathA / avagraha IhApAyo dhAraNA ceti / tatrAvyaktaM yathAsvamindriyairviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagraho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanarthAntaram // avagRhIte viSayAthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsetyanarthAntaram / avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanarthAntaram // dhAraNA pratipattiryathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM ca / dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodha ityanAntaram // vizeSavyAkhyA-yaha pUrvokta indriya aura anindriya ubhayanimittaka matijJAna eka honepara bhI cAra prakArakA hai / arthAt avagraha, IhA, apAya tathA dhAraNA ye cAra, bheda matijJAnake haiM / vahAMpara aisA kahA hai ki nija 2 viSayoMke anusAra indriyoMkedvArA padArthoMkA Alocana, vA avadhAraNa, jo hai usako avagraha kahate haiM / avagraha, grahaNa, Alocana, tathA avadhAraNa, ye saba zabda anarthAntara arthAt ekArthavAcaka haiM // avagraha rUpajJAnase gRhIta jo viSaya ekadeza hai usa padArthake ekadezase zeSapadArthake jAnanekeliye jo anugamana hai, arthAt vizeSa nizcaya karanekI ceSTAvizeSa vA jijJAsA hai vahI IhA hai / IhA, UhA, tarka, parIkSA, vicAraNA, aura jijJAsA, ye samAnArthaka zabda haiM / aura avagraha tathA IhAse gRhIta viSayameM yaha samyak hai vA asamyak For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAyacandrajainazAstramAlAyAm arthAt yogya hai vA ayogya isaprakAra guNadoSake vicArakA jo udyoga vA apanoda hai usako apA (vA) ya kahate haiM / apAya, apagama, apanoda, apavyAdha, apeta, apagata, apaviddha, aura apanutta, ye ekArthavAcaka haiN| padArthake svarUpake anusAra jo usakI pratipatti, arthAt yathArthabodha, vA buddhikI padArthameM yukta cirakAlArtha sthiti, athavA avadhAraNA hai usako dhAraNA kahate haiM / dhAraNA, pratipatti, avadhAraNa, avasthAna, nizcaya, avagama, aura avabodha, ye zabda ekArthavAcaka haiM // 15 // bahubahuvidhakSiprAnizritAnuktadhruvANAM setarANAm // 16 // sUtrArthaH--bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, anukta, dhruva aura inase itara arthAt alpa, alpavidha, akSipra, niHsRta, ukta, adhruva ye 12 bheda avagrahAdimeM hote haiN| bhASyam-avagrahAdayazcatvAro matijJAnavibhAgA eSAM bahvAdInAmarthAnAM setarANAM bhavantyekazaH / setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH / bahvavagRhNAti alpamavagRhNAti bahuvidhamavagRhNAti ekavidhamavagRhNAti / kSipramavagRhNAti cireNAvagRhNAti / anizritamavagRhNAti nizritamavagRhAti / anuktamavagRhNAti uktamavagRhNAti / dhruvamavahnAti adhruvamavagRhNAti / ityevamIhAdInAmapi vidyAt // vizeSavyAkhyA-matijJAnake jo avagraha, IhA, Adi cAra vibhAga haiM una pratyekameM bahu, bahuvidha, tathA inake viruddha alpa ekavidha Adi 12 bheda hote haiM / yahAM "setarANAm" isase bahuAdike pratipakSa (viruddha) alpa, tathA ekavidha, ityAdise tAtparya hai| jaise bahuta grahaNa karatA hai, alpagrahaNa karatA hai / bahuvidha (bahuprakAra) se grahaNa karatA hai, ekavidha grahaNa karatA hai| kSipra arthAt zIghra grahaNa karatA hai, cirakAlase grahaNa karatA hai| anizcita (cinhAdise ajJAta) hI grahaNa karatA (jAnatA) hai. nizcita (liGga vA cinhase jJAta) ko grahaNa karatA hai / anukta vinA kahA huA hI grahaNa karatA hai, ukta kahAhuA grahaNa karatA hai / dhruva grahaNa karatA hai, tathA adhruva grahaNa karatA hai / isIprakAra IhAdike viSayameM bhI bahu, bahuvidha, tathA inake viruddha alpa, ekavidha AdikI yojanA karanI cAhiye / arthAt bahuIhA alpaIhA ityAdi jAnanA cAhiye // 16 // __ arthasya // 17 // bhASyam-avagrahAdayo matijJAnavikalpA arthasya bhavanti // vizeSavyAkhyA-avagraha Adi jo matijJAnake vikalpa (bheda) haiM, so arthake hI hote haiM // 17 // vynyjnsyaavgrhH||18|| sUtrArthaH-vyaJjanakA to avagraha hI hotA hai| bhASyam-vyaJjanasyAvagraha eva bhavati nehAdayaH / evaM dvividho'vagraho vyaJjanasyArthasya ihAdayastvathesyai For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 19 vizeSavyAkhyA- - vyaJjana (avyaktazabda Adi) kA avagraha hI hotA hai na ki IhA Adi / isaprakAra avagraha do prakArakA hotA hai. eka arthA'vagraha aura dUsarA vyaJjanAsagraha aura IhA Adi to arthake hI hote haiM // 18 // na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // sUtrArthaH - netraindriya tathA anindriya ( mana ) se vyaJjanakA avagraha nahIM hotA / bhASyam - cakSuSA noindriyeNa ca vyaJjanAvagraho na bhavati / caturbhirindriyaiH zeSairbhavatItyarthaH / evametanmatijJAnaM dvividhaM caturvidhaM aSTAviMzatividhaM aSTaSaSTayuttarazatavidhaM SaTtriMzalizatavidhaM ca bhavati // vizeSavyAkhyA - cakSuSa netraindriya aura anindriya arthAt ISat indriya mana, ina donoMse vyaJjanakA avagraharUpa jJAna nahIM hotA hai kintu zeSa sparzana Adi cAra indriyoMse hotA hai / isa rIti se indriya aura anindriya nimittase matijJAna do prakArakA hotA hai, avagraha tathA IhA apAya aura dhAraNA ina bhedoMse cAra prakArakA hotA hai / tathA sparzana (tvak) Adi pAMcaindriyAM aura mana ina chahoM ke pratyekake avagraha Adi cAra 2 bheda milake 24 aura netra tathA manako choDake zeSa sparzana Adi cAra indriyoM kA cAra prakArakA vyaJjanA'vagraha saba milakara 28 prakArakA bhI matijJAna hotA hai / aura inhIM aTThAvIsa 28 bhedoMko bahu, bahuvidha Adi chaha 2 bhedoMse ekasoar3asaTha 168 bheda matijJAnake hote haiM / tathA inhIM pUrvokta aTThAvIsa 28 bhedoMmeMse pratyekako bahu, bahuvidha, tathA inake itara alpa, ekavidha Adise bAraha bheda karaneseM tInasochattIsa 336 bheda matijJAnake hote haiM // 19 // atrAha / gRhNImastAvanmatijJAnam / atha zrutajJAnaM kimiti / atrocyate // aba kahate haiM ki matijJAnako pUrvokta bhedoMsahita grahaNa karate haiM, aba kramaprApta zrutajJAna kyA hai, so kahiye ? isaliye zrutajJAnake bheda pradarzana karanekeliye agrima sUtra kahate haiM / zrutaM matipUrva dvyanekadvAdazabhedam // 20 // sUtrArtha - zrutajJAna matipUrvaka hotA hai, aura usake do aneka tathA dvAdaza bheda haiM / bhASyam - zrutajJAnaM matijJAnapUrvakaM bhavati / zrutamAptavacanamAgama upadeza aitihyamAmnAya : pravacanaM jinavacanamityanarthAntaram / tadvividhamaGgabAhyamaGgapraviSTaM ca / tatpunaranekavidhaM dvAdazavidhaM ca yathAsaGkhayam / aGgabAhyamanekavidham / tadyathA / sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanaM pratikramaNaM kAyavyutsargaH pratyAkhyAnaM dazavaikAlikaM uttarAdhyAyAH dazAH kalpavyavahArau nizIthamRSibhASitAnyevamAdi // aGgapraviSTaM dvAdazavidham / tadyathA / AcAraH sUtrakRtaM sthAnaM samavAyaH vyAkhyAprajJaptiH jJAtadharmakathA upAsakAdhyayanadazAH antakRddazAH anuttaraupapAtika For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dazAH praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTipAta iti // atrAha / matijJAnazrutajJAnayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / utpannAvinaSTArthagrAhakaM sAmpratakAlaviSayaM matijJAnam / zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM utpannavinaSTAnutpannArthagrAhakam // atrAha / gRhNImo matizrutayornAnAtvam / atha zrutajJAnasya dvividhamanekadvAdazavidhamiti kiM kRtaH prativizeSa iti / atrocyate / vaktavizeSAva vidhyam / yadbhagavadbhiH sarvajJaiH sarvadarzibhiH paramarSibhirarhadbhistatsvAbhAvyAtparamazubhasya ca pravacanapratiSThApanaphalasya tIrthakaranAmakarmaNo'nubhAvAduktaM bhagavacchiSyairatizayavadbhiruttamAtizayavAgbuddhisaMpannairgaNadharaiIbdhaM tadaGgapraviSTam / gaNadharAnantaryAdibhistvatyantavizuddhAgamaiH paramaprakRSTavAGmatizaktibhirAcAryaiH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktInAM ziSyANAmanugrahAya yatproktaM tadaGgabAhyamiti // sarvajJapraNItatvAdAnantyAcca jJeyasya zrutajJAnaM matijJAnAnmahAviSayam / tasya ca mahAviSayatvAttAMstAnanadhikRtya prakaraNasamAptyapekSamaGgopAGganAnAtvam / kiM cAnyat / sukhagrahaNadhAraNavijJAnApohaprayogArtha ca / anyathA hyanibaddhamaGgopAGgazaH samudraprataraNavaduradhyavaseyaM syAt / etena pUrvANivastUni prAbhRtAni prAbhRtaprAbhRtAni adhyayanAnyuddezAzca vyaakhyaataaH||atraah / matizrutayostulyaviSayatvaM vakSyati / drvyessvsrvpryaayessviti| tasmAdekatvamevAstviti / atrocyate / uktametat sAmpratakAlaviSayaM matijJAnaM zrutajJAnaM tu trikAlaviSayaM vizuddhataraM ceti / kiM cAnyat / matijJAnamindriyAnindriyanimittamAtmano jJavAbhAvyAtpAriNAmikam / zrutajJAnaM tu tatpUrvakamAptopadezAdbhavatIti // vizeSavyAkhyA-matijJAnapUrvaka zrutajJAna hotA hai / zruta, Aptavacana, Agama, upadeza, aitihya, AmnAya, pravacana, tathA jinavacana ye saba anarthAntara arthAt samAnArthavAcaka zabda haiM / punaH vaha zruta do prakArakA hai / eka aGgabAhya, aura dUsarA aGgapraviSTa aura dono yathA saMkhyAse arthAt aGgabAhya aneka prakArakA hai aura aGgapraviSTa dvAdaza 12 prakArakA hai| inameM anekabhedasahita aGgabAhyake kucha udAharaNa. jaiseHsAmAyika, caturviMzatistava, 24 stotra vandana, pratikramaNa, kAyavyutsarga, arthAt kiye hue pApakI zuddhatA jahAM zarIrake tyAgase varNana kI gaI hai, pratyAkhyAna dazavaikAlika, uttaraadhyAya, dazA, kalpa tathA vyavahAra, aura nizItha, ityAdi RSiyoMse bhASita aneka prakArakA aGgavidha hai / aGgapraviSTa bAraha prakArakA hai jaise:-AcAra 1 sUtrakRta 2 sthAna 3 samavAya 4 vyAkhyAprajJapti 5 jJAtRdharmakathA 6 upAsakAdhyayanadazA, 7 antakRddazA 8 anuttara aupapAtika (upapAta sambadhinI) dazA 9 praznavyAkaraNa 10 vipAkasUtra 11 tathA dRSTipAta 12 / yahAMpara prazna karate haiM ki matijJAna tathA zrutajJAna kyA bheda hai ? uttara dete haiM ki utpanna hokara jo naSTa nahIM huA hai aise padArthakA vartamAnakAlameM grAhaka to matijJAna hai / aura zrutajJAna to trikAlaviSayaka hai, jo padArtha utpanna huvA hai, athavA utpanna hokara naSTa ho gayA hai, vA utpanna hI nahIM huA, kintu bhaviSyameM utpanna honevAlA hai vA nitya hai una sabakA grAhaka zrutajJAna hai / yaha bheda ina donoMmeM hai / aba punaH yahAMpara kahate haiM ki For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 21 mati tathA zrutajJAnakA nAnAtva ( bheda ) to aGgIkAra karate haiM, kintu zrutajJAna dvividha ( do bheda ) anekavidha, tathA dvAdazavidha arthAt 12 bheda sahita hai, isa vizeSatA kyA kAraNa hai, yaha paraspara bheda kisakA kiyA hai ? aba isakA uttara dete hai ki vaktAke bhedase prathama do bheda mAne gaye haiM, aGgabAhya aura aGgapraviSTa ye bheda vaktAoMke bhinna 2 honese mAne gaye haiM / jo ki sarvajJa, sarvadarzI tathA paramaRSi svarUpa bhagavAn arhatoMne paramazubha, tathA pravacana pratiSThApana phaladAyaka tIrthakara nAma karmake prabhAvase tAdRza svabhAva honeke kAraNase kahA hai; usIko atizaya arthAt sAdhAraNa janoMse vizeSatA yukta, aura uttama tathA vizeSavANI tathA buddhi jJAna Adi saMpanna bhagavAn ziSya gaNadharoMne jo kucha kahA hai vaha aGga praviSTa hai / aura gaNadharoMke anantara honevAle atyanta vizuddha AgamoMke jJAtA tathA paramottama vAk buddhiAdikI zaktisampanna aacaayone kAlasaMhanana tathA alpAyu Adike doSoMse alpazaktivAle ziSyoMke Upara anugrahArtha jo grantha nirmANa kiye haiM ve saba aGgabAhya haiM / sarvajJase racita honeke kAraNa tathA jJeyavastuke ananta honese matijJAnakI apekSA zrutajJAn mahAn viSayoMse saMyukta hai / ataeva zrutajJAnake mahAviSaya honeke kAraNa una 2 jIvAdi padArthoMkA adhikArakarake prakaraNoMkI samAptikI apekSA saMyukta aGga tathA upAGgoMkA nAnAtva arthAt aneka bhedatva hai / aura bhI, sukhapUrvaka grahaNa, dhAraNa, tathA vijJAnake nizcaya prayogArtha bhI zrutajJAnakA nAnAtva (aneka bhedatva) hai aura yadi aisA na ho arthAt pratyeka viSaya nija 2 prakaraNameM nibaddha na ho to samudrake taraneke sadRza una 2 padArthoMkA jJAna duHsAdhya ho jAya / aura isa sukhapUrvakagrahaNaAdi rUpa aGga tathA upAGgoMke bhedasvarUpa prayojanase pUrvakAlikavastu, prAptavya jIvAdi dravya, tathA jIvAdi dvArA jJeya vidyA Adi adhyayana aura unake uddezoMkA bhI nirUpaNa ho gayA, arthAt jJeyakI sugamatAkeliye hI jIvase jJeya jIvasambandhI jJAna, tathA jIvase bodhya acetana padArthoMkA jJAna, yaha saba nAnA bheda sahita zrutajJAna dvArA varNana kiyA gayA hai / aba yahAMpara kahate haiM ki matijJAna tathA zrutajJAnakI tulyatA "dravyeSvasarvapa-yeSu" ( tatvArthasUtra, adhyAya 1 sUtra 27 ) meM kaheMge arthAt asarvapAyoM ( katipaya paryAyoM ) meM saMpUrNa dravyoMmeM matijJAna tathA zrutajJAnakA viSaya nibandha hai, tAtparya yaha ki isa sUtradvArA yaha kahA gayA hai ki saMpUrNa dravyoMke kucha paryAya matijJAna tathA zrutajJAnake viSaya haiM, isase donoMkI ekatA ho gaI / aba uttara kahate haiM ki yaha viSaya prathama hI kaha cuke haiM ki matijJAna to vartamAnakAlaviSayaka hai, aura zrutajJAna trikAlaviSayaka hai, tathA matijJAnase adhika vizuddha aura mahAviSayayukta hai arthAt matijJAnase to kevala vartamAnakAlake hI padArtha jAne jAte haiM, aura zrutajJAnase tInoM kAlake padArtha jAne jAte haiM / aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 rAyacandrajainazAstramAlAyAm matijJAna to indriya tathA anindriya ( mana ) ko nimitta mAnakara AtmAke jJasvabhAva (jAnaneke svabhAva ) se utpanna hotA hai ataeva pAriNAmika hai; aura zrutajJAna to matipUrvaka hai aura Aptake upadezase utpanna hotA hai; isa hetuse bhI donoMkA bheda hai // 20 // atrAha / uktaM zrutajJAnam / athAvadhijJAnaM kimiti / atrocyate // abakahate haiM zrutajJAna to kaha cuke usake anantara jo avadhijJAnakA uddeza (nAma saMkIrtana ) kiyA hai usakA kyA svarUpa hai ? isaliye agrima sUtra kahate haiM / dvividho'vadhiH // 21 // sUtrArthaH-avadhijJAna do prakArakA hai / bhASyam-bhavapratyayaH kSayopazamanimittazca // vizeSavyAkhyA-bhavapratyaya arthAt kevala janmamAtrake kAraNase utpanna honevAlA tathA kSayopazamanimittase utpanna honevAlA, isa rItise kSayopazamanimittaka tathA bhavapratyaya bhedase avadhijJAna do prakArakA hai // 21 // tatraunameM bhavapratyayo nArakadevAnAm // 22 // sUtrArthaH-nArakI jIva tathA devoMko avadhijJAna kevala janma nimittase hotA hai| bhASyam-nArakANAM devAnAM ca yathAsvaM bhavapratyayamavadhijJAnaM bhavati / bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimittamityarthaH / teSAM hi bhavotpattireva tasya heturbhavati pakSiNAmAkAzagamanavat na zikSA na tapa iti // vizeSa vyAkhyA-narakameM utpanna honevAle jIva tathA deva inako avadhijJAna bhavapratyaya hotA hai / arthAt inake avadhijJAna honemeM narakayoni tathA devayonimeM utpatti honA hI eka hetu hai; jaise pakSiyoMmeM janma honA AkAzagamanameM hetu hai / arthAt jaise pakSiyoMkA janma hI AkAzameM gatikA kAraNa hai na ki zikSA vA tapa Adi, aise hI nArakI tathA devoMmeM utpattimAtrase avadhijJAna prApta hotA hai // 22 // _ yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 23 // sUtrArtha:-kSayopazamanimittaka tathA SaTbheda sahita avadhijJAnazeSa arthAt tiryag yoni aura manuSya yoniyoMmeM hotA hai| bhASyam-yathoktanimittaH kSayopazamanimitta ityarthaH / tadetadavadhijJAnaM kSayopazamanimitta paddhiM bhavati zeSANAm / zeSANAmiti nArakadevebhyaH zeSANAm tiryagyonijAnAM manuSyANAM For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 23 ca / avadhijJAnAvaraNIyasya karmaNaH kSayopazamAbhyAM bhavati Saddhidham / tadyathA anAnugAmikaM AnugAmikaM hIyamAnakaM vardhamAnakaM anavasthitaM avasthitamiti / tatrAnAnugAmikaM yatra kSetre sthitasyotpannaM tataH pracyutasya pratipatati praznAdezapuruSajJAnavat // AnugAmikaM yatra kacidutpannaM kSetrAntaragatasyApi na pratipatati bhAskaraprakAzavat ghaTaraktabhAvavaJca // hIyamAnakaM asaMkhyeyeSu dvIpeSu samudreSu pRthivISu vimAneSu tiryagUrdhvamadho yadutpannaM kramazaH saMkSipyamANaM pratipatati A aGgulAsaMkhyeyabhAgAt pratipatatyeva vA paricchinnendhanopAdAnasaMtatyagnizikhAvat // vardhamAnakaM yadaGgulasyAsaMkhyeyabhAgAdiSUtpannaM vardhate A sarvalokAt adharottarAraNinimathanotpannopAttazuSkopacIyamAnAdhIyamAnendhanarAzyagnivat // anavasthitaM hIyate vardhate ca vardhate hIyate ca pratipatati cotpadyate ceti punaH punarUmivat // avasthitaM yAvati kSetre utpannaM bhavati tato na pratipatatyA kevalaprApteH A bhavakSayAdvA jAtyantarasthAyi vA bhavati liGgavat // vizeSa vyAkhyA-pUrva prasaMgameM jo kSayopazamanimitta kahA hai usa yathokta nimittase utpanna tathA AnugAmika Adi bheda sahita avadhijJAna deva tathA nArakiyoMse zeSa jo tiryagyonija aura manuSya haiM, unako hotA hai / avadhijJAnAvaraNIyakarmake kSaya tathA upazamase jo avadhijJAna hotA hai, vaha SaDikalpa hai, arthAt usake chaha bheda haiM / jaise 1 anAnugAmika, 2 AnugAmika, 3 hIyamAna, 4 va mAnaka, 5 anavasthita aura avasthita / inameMse anAnugAmika avadhijJAna vaha haiM, ki jo jisakSetrameM sthita puruSako utpanna hotA hai, usa kSetrase jaba vaha puruSa cyuta hotA hai arthAt giratA hai, taba usakA vaha avadhijJAna bhI gira jAtA hai, usake sAtha aisA nahIM jAtA jaise pradhAna puruSaniSThajJAna. arthAt jaise nimittajJAnI kisI sthAnavizeSameM hI kisI puruSameM jJAna prApta kara saktA hai na ki sarvatra aura so bhI pRSTa arthako hI kaha saktA hai / aura AnugAmika va anugAmI avadhijJAna vaha hai, ki jo kisI kSetrameM kisI puruSako utpanna huA usase anyakSetrameM jAnepara bhI usa puruSase aise patita nahIM hotA jaise sUryakA prakAza ghaTAdikA raktabhAva / hIyamAna avadhijJAna vaha hai, jo ki asaMkhyAtadvIpa samudroMmeM, pRthvIke pradezoMmeM, vimAnoMmeM tathA tiryak (tirache) Urddha va adhobhAgameM utpanna huA hai, vaha kramase saMkSipta hotA huA yahAM taka gira jAtA hai vA nyUna ho jAtA hai, jabataka aMgulake asaMkheya bhAgako nahIM prApta hotA athavA sarvathA gira hI jAtA hai, jaise paramita upAdAna kAraNa (IMdhana) vAle agnikI zikhA / vartamAnaka avadhijJAna vaha hai, jo ki aMgulake asaMkheya bhAga AdimeM utpanna hokara sampUrNa lokaparyanta aise baDhatA hai, jaise Upara nIceke araNike maMthanase utpanna tathA zuSka IMdhanakI rAzipara phaiMkAhuA varddhamAna agni / anavasthita avadhijJAna vaha hai, jo ki taraMgake samAna jahAMtaka usako baDhanA cAhiye vahAM taka punaH 2 baDhatA hai aura choTA bhI yahAMtaka hotA hai ki jahAMtaka usako choTA honA cAhiye. isI 1 kASTharacita yaMtravizeSa. For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 rAyacandrajainazAstramAlAyAm rItise vaha bAra 2 baDhatA tathA nyUna hotA aura giratA tathA utpanna hotA rahatA hai. ekarUpameM avasthita nahIM rahatA kintu nyUnAdhikabhAvameM sadA anavasthitarUpa rahatA hai / aura avasthita avadhijJAna vaha hai, ki jo jisa kSetrameM jitane AkAra meM utpanna huA ho, usa kSetra se kevalajJAnakI prAptiparyanta nahIM giratA athavA bhavake nAza taka nahIM giratA, vA liGgake samAna vaha anyajAtimeMbhI sthira rahatA hai // 23 // . uktamavadhijJAnam / manaHparyAyajJAnaM vakSyAmaH / avadhijJAna kaha cuke aba manaHparyAyajJAnakA nirUpaNa kareMge / RjuvipulamatI manaH paryAyaH // 24 // sUtrArthaH - manaH paryAyajJAnake Rjumati tathA vipulamati ye do bheda haiM / bhASyam - manaHparyAyajJAnaM dvividham / RjumatimanaH paryAyajJAnaM vipulamatimanaH paryAyajJAnaM ca // vizeSa vyAkhyA - RjumatimanaHparyAya tathA vipulamatimanaHparyAya ina do bhedoMse manaH paryAyajJAnake do bheda haiM / Rju arthAt manavacanakAyakI saralatAse manameM sthita rUpI - padArtha tathA parake manameM sthita padArtha jisase jAne jAte haiM vaha RjumatimanaH paryAya hai. aura sarala tathA vakrarUpa dUsareke manameM sthita rUpIpadArtha jisase jAne jAte haiM, vaha vipulamatimanaHparyAya hai // 24 // atrAha / ko'nayoH prativizeSa iti / atrocyate / aba yahAMpara kahate haiM ki RjumatimanaHparyAyajJAna tathA vipulamatimanaHparyAyajJAnameM kyA bheda hai ? yahAM kahate haiM / vizuddhyapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // sUtrArthaH - vizuddhi tathA apratipAta ina donoM hetuoMse Rjumati tathA vipulamati manaHparyAyajJAnameM vizeSa ( bheda ) hai / bhASyam--vizuddhikRtazcApratipAtakRtazcAnayoH prativizeSaH / tadyathA / RjumatimanaH paryAyAdvipulamatimanaHparyAyajJAnaM vizuddhataram / kiM cAnyat / RjumatimanaHparyAyajJAnaM pratipatatyapi bhUyo vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipatatIti / / - vizeSa vyAkhyA -- vizuddhikRta tathA apratipAtakRta ina donoM meM vizeSatA hai / jaise RjumatimanaHparyAyajJAnakI apekSAse vipulamatimanaHparyAya vizuddhatara hai; arthAt adhika vizuddha hai / aura bhI RjumatimanaH paryAyavAlA gira jAtA hai aura vipulamatimanaHparyAyajJAnavAlA punaH nahIM giratA // 26 // 1 atrAha / athAvadhimanaHparyAyajJAnayoH kaH prativizeSa iti / aba kahate haiM ki; avadhijJAna tathA manaHparyAyajJAnameM kyA bheda hai ? For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atrocyate / yahAM sUtra kahate haiM / sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 25 vizuddhikSetrakhAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryAyayoH // 26 // sUtrArthaH - vizuddhi, kSetra, svAmI tathA viSayakRta avadhijJAna aura manaHparyAyajJAnameM vizeSatA hai / bhASyam - vizuddhikRtaH kSetrakRtaH svAmikRto viSayakRtazcAnayorvizeSo bhavatyavadhimanaH paryAyajJAnayoH / tadyathA / avadhijJAnAnmanaH paryAyajJAnaM vizuddhataram / yAvanti hi rUpANi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAni manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi manogatAni jAnIte / kiM cAnyat / kSetrakRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnamaGgulasyAsaMGghayeyabhAgAdiSUtpannaM bhavatyA - sarvalokAt / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyakSetra eva bhavati nAnyakSetra iti // kiM cAnyat / svAmikRtazcAnayoH prativizeSaH / avadhijJAnaM saMyatasya asaMyatasya vA sarvagatiSu bhavati / manaHparyAyajJAnaM tu manuSyasaMyatasyaiva bhavati nAnyasya // kiM cAnyat viSayakRtazcAnayoH prativizeSaH / rUpidravyeSvasarvaparyAyeSvavadherviSayanibandho bhavati / tadanantabhAge manaHparyAyasyeti / / vizeSavyAkhyA--vizuddhikRta arthAt adhika zuddhidvArA kSetrakRta arthAt utpattisthAnadvArA svAmidvArA aura viSayadvArA avadhijJAna tathA manaHparyAyajJAnameM bheda hai / jaise avadhi - jJAnakI apekSAse manaHparyAyajJAna adhikatara vizuddha hai, jitane rUpa vA rUpI dravyoM ko avadhijJAnavAlA jAnatA hai, unako manaHparyAyajJAnI adhikatara zuddhatAse manogata honepara bhI adhikatara zuddhatAse jAna letA hai / aura kSetrakRti bhI ina donoM arthAt avadhi tathA manaHparyAyajJAnameM vizeSatA hai / jaise avadhijJAna to aMgulake asaMkhyeya bhAgAdi kSetroM meM utpanna hokara sampUrNa lokaparyantameM ho saktA hai aura manaHparyAyajJAna manuSya kSetrameM hI utpanna hotA hai na ki anya kisI kSetrameM / aura ina donoMmeM svAmikRta bhI vizeSatA hai / jaise avadhijJAna to saMyata asaMyata saba hI jIvoMko saba gatiyoM meM hotA hai; parantu manaHparyAyajJAna manuSya yonimeM so bhI kevala saMyatIko hotA hai, anya jIvako va asaMyata manuSyako nahIM / aura ina donoM meM viSayakRta bhI vizeSatA hai / jaise rUpavAle dravyoMmeM asarvaparyAyoMmeM hI avadhijJAnakA viSaya nibaMdha hai, arthAt avadhijJAnI rUpIdravyoMke katipaya paryAyoM ko hI jAna saktA hai, na ki sampUrNa dravya tathA sarva paryAyoMko, parantu manaHparyAya jJAnakA viSaya to usake ananta bhAgameM bhI hai / tAtparya yaha ki jo rUpIdravya avadhijJAnase jAnA jAtA hai, usake anantaveM sUkSma bhAgako bhI manaHparyAyajJAna jAna letA hai // 26 // 1 atrAha / uktaM manaH paryyAyajJAnam / atha kevalajJAnaM kimiti / atrocyate / kevalajJAnaM dazame'dhyAye vakSyate / mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalamiti // aba yahAMpara kahate haiM, ki manaHparyAyajJAnakA varNana to kara cuke, aba usake anantara kramaprApta kevalajJAna kyA vastu hai ? | yahAM kahateM haiM ki, kevala jJAnako vizeSa For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm rUpase dazaveM adhyAyameM "mohake kSayase tathA jJAnAvaraNI darzanAvaraNI antarAyake kSayase kevala jJAna hotA hai,, isa prakAra kheNge| atrAha / eSAM matijJAnAdInAM jJAnAnAM kaH kasya viSayanibandha iti atrocyate / aba punaH kahate haiM ki ye jo matizrutAdi jJAna haiM, inameMse kisakA kyA viSaya nibandha hai arthAt kisa jJAnase kaunasA kisa prakArakA padArtha jAnA jAtA hai / isake uttarameM sUtra kahate haiN| matizrutayornibandhaH sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // sUtrArthaH-sampUrNa dravyoMke asarva (katipaya ) paryAyoMmeM matijJAna aura zrutijJAna ina donoMkA viSaya nibandha hai| bhASyam -matijJAnazrutajJAnayorviSayanibandho bhavati sarvadravyeSvasarvaparyAyeSu / tAbhyAM hi sarvANi dravyANi jAnIte na tu sarvaiH paryAyaiH / vizeSavyAkhyA-matijJAna tathA zrutajJAnakA viSaya katipaya (kucha, na ki saba) paryAya sahita jo ki sampUrNa dravya haiM, unameM hai arthAt ina donoM jJAnoMse jIva saba dravyoMko jAnatA hai. parantu sarva dravyoMke sarva paryAyoMko nahIM jaantaa| apane yogya kucha paryAyoMko hI jAnatA hai // 27 // rUpiSvavadheH // 28 // sUtrArthaH-kRSNapItAdi jo rUpavAn dravya haiM, unhIMmeM avadhijJAnakA viSaya nibandha hai| bhASyam-rUpiSveva dravyeSvavadhijJAmasya viSayanibandho bhavati asarvaparyAyeSu / suvizuddhenApyavadhijJAnena rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte tAnyapi na sarvaiH paryAyairiti // . vizeSa vyAkhyA-jo padArtha va dravya rUpavAle hai, ve hI avadhi jJAnake viSaya haiM / una rUpI dravyoMmeM sampUrNa paryAya avadhijJAnake viSaya nahIM hai, kintu katipaya paryAya atyanta zuddha avadhijJAnadvArA bhI rUpavAn hI padArtha jAne jAte haiM, na ki rUpa rahita / aura rUpavAn dravya bhI sampUrNa paryAyoM sahita nahIM jAne jAte, kintu katipaya paryAya sahita hI jAne jAte haiM // 28 // tadanantabhAge manaHparyAyasya // 29 // sUtrArthaH-usake anantaveM bhAgameM manaHparyAyajJAnakA viSayanibandha hai / bhASyam-yAni rUpINi dravyANyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge manaHparyAyasya viSayanibandho bhavati / avadhijJAnaviSayasyAnantabhAgaM manaHparyAyajJAnI jAnIte rUpidravyANi manorahasyavicAragatAni ca mAnuSakSetraparyApannAni vizuddhatarANi ceti // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 27 vizeSavyAkhyA - jina rUpIdravyoMko avadhijJAnI jAnatA hai, usase ananta bhA - garme manaHparyAyajJAnakA viSaya nibaMdha hai / avadhijJAnakA viSaya jo padArtha hai, usakA anantabhAga ati sUkSmatara manaHparyAyajJAnakA viSaya hai / ataeva avadhijJAna ke viSaya ke ananta bhAgako manaHparyAyajJAnI jAnatA hai / aura rUpIdravyoM ko bhI jo manameM rahasya gupta bhAvako prApta mAnuSakSetrameM vyavasthita haiM, unako jAnatA hai / aura mAnuSakSetra meM sthita vizuddhatara rUpI dravya haiM, unako manaH paryAyajJAnI jAnatA hai // 29 // sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // sUtrArthaH - sampUrNa dravya tathA sampUrNa paryAyoMmeM kevala jJAnakA viSaya nibandha hai / bhASyam - sarvadravyeSu sarvaparyAyeSu ca kevalajJAnasya viSayanibandho bhavati / taddhi sarvabhAvagrAhakaM saMbhinnalokAlokaviSayam / nAtaH paraM jJAnamasti / na ca kevalajJAnaviSayAtparaM kiMcidanyajjJeyamasti / kevalaM paripUrNa samapramasAdhAraNaM nirapekSaM vizuddhaM sarvabhAvajJApakaM lokAlokaviSayamanantaparyAyamityarthaH / / vizeSa vyAkhyA - jIvAdi sampUrNa dravya tathA una dravyoMke yAvat paryAya haiM, ve saba kevala jJAnake viSaya haiM / vaha kevala jJAna saMbhinna loka tathA aloka sarva viSayaka hai aura sarvabhAvoMkA grAhaka arthAt grahaNa karanevAlA hai / kevala jJAnase baDhakara koI bhI jJAna nahIM hai / aura kevala jJAnakA jo viSaya hai, usase pare koI aisA anya padArtha bhI nahIM hai, jo ki kevala jJAnase prakAzita na hove / tAtparya yaha hai, ki sampUrNa viSaya tathA sampUrNa viSayoMke sampUrNa sthUla tathA sUkSma sarva paryAya haiM, una sabako kevala jJAna prakAzita karatA hai / kevala jJAna paripUrNa hai / samagra hai / asAdhAraNa hai / anya jJAnoMse nirapekSa hai arthAt nija viSayoMko anyakI apekSA na rakhake svayaM sabako prakAzita karatA hai / vizuddha hai | sarva bhAvoMkA jJApaka arthAt jatAnevAlA hai / lokAloka viSayaka hai, arthAt loka aloka sabhI isake viSaya haiM / tathA ananta paryAya hai, arthAt saba dravyoMke ananta paryAyoMko yaha kevalajJAna prakAza karatA hai // 30 // 1 atrAha / eSAM matijJAnAdInAM yugapadekasmiJjIve kati bhavantIti / atrocyate / aba yahAM para kahate haiM, ki ye jo matijJAnAdi jJAna haiM, inameMse eka kAlameM tathA eka jIva meM kitane jJAna ho sakte haiM, arthAt eka hI kAlameM eka hI jIva meM eka vA do athavA aura kitane jJAna ho sakte haiM ? isa hetuse yaha agrimasUtra kahate haiM / ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnA caturbhyaH // 31 // sUtrArthaH - eka kAlameM tathA eka jIva meM mati AdijJAnoM meM se ekase lekara cArataka jJAna ho sakte haiM / For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-eSAM matyAdInAM jJAnAnAmAdita ekAdIni bhAjyAni yugapadekasmijIve A cturvyH| kasmiMzcijjIve matyAdInAmakaM bhavati / kasmiMzcijjIve dve bhavataH / kasmiMzcitrINi bhavanti / kasmiMzciccatvAri bhavanti / zrutajJAnasya tu matijJAnena niyataH sahabhAvastatpUrvakatvAt / yasya tu matijJAnaM tasya zrutajJAnaM syAdvA na veti / atrAha / atha kevalajJAnasya pUrvaimaMtijJAnAdibhiH kiM sahabhAvo bhavati / netyucyate / kecidAcAryA vyAcakSate / nAbhAvaH / kiM tu tadabhibhUtatvAdakiMcitkarANi bhavantIndriyavat / yathA vA vyabhre nabhasi Aditya udite bhUritejastvAdAdityenAbhibhUtAnyanyatejAMsi jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni prakAzanaM pratyakicitkarANi bhavanti tadvaditi / kecidapyAhuH / apAyasadvyatayA matijJAnaM tatpUrvakaM zrutajJAnamavadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca rUpidravyaviSaye tasmAnnaitAni kevalinaH santIti / / kiM cAnyat / matijJAnAdiSu caturpu paryAyeNopayogo bhavati na yugapat / saMbhinnajJAnadarzanasya tu bhagavataH kevalino yugapatsarvabhAvagrAhake nirapekSe kevalajJAne kevaladarzane cAnusamayamupayogo bhavati // kiM cAnyat / kSayopazamajAni catvAri jJAnAni pUrvANi kSayAdeva kevalaM / tasmAnna kevalinaH zeSAni jJAnAni santIti // vizeSa vyAkhyA--ye jo matijJAnAdi jJAna kahe haiM, unameMse AraMbhase ( matijJAnase lekara ) eka kAlameM tathA eka jIvameM eka jJAnase lekara cAra jJAnataka prApta ho sakte haiN| kisI jIvameM eka hI jJAna hotA hai, kisImeM do hote haiM, kisI jIvameM tIna hote haiM aura kisI jIvameM cAroM jJAna hote haiM / tAtparya yaha hai, ki eka kAlameM kisI jIvameM eka matijJAna hI hotA hai| kisImeM mati zruta donoM hote haiM, athavA mati avadhi aura mati manaHparyAya hote haiM, kisImeM mati, zruta avadhi ye tIna hote haiM / aura kisImeM mati, zruta, avadhi tathA manaHparyAya ye cAroM hote haiM / kintu yaha avazya jAnanA ucita hai, ki jahAM zrutajJAna hai, vahAM usake sAtha matijJAnakA pUrva sahabhAva avazya niyata hai, kyoMki matijJAnapUrvaka zrutajJAna hotA hai / ataeva yaha niyama hai, ki jisako zrutajJAna hai usako niyamase matijJAna hai; parantu jisako matijJAna hai usako zrutajJAna ho bhI aura na bhI ho / aba yahAMpara yaha kahate haiM ki, kevala jJAnakA matijJAnAdike sAtha sahabhAva hai ki nahIM hai ? uttara-kevala jJAnake sAtha matijJAnAdikA sahabhAva nahIM hai / parantu koI 2 AcArya kahate haiM ki, kevala jJAnakI sattA dazAmeM matijJAnAdi jJAnoMkA abhAva nahIM hai kintu kevalajJAnase ve matyAdi jJAna abhibhUta ( parAjita ) honese aise akiMcitkara haiM, jaise ki netrAdi indriyAM / kevala dazAmeM matizrutAdi anyajJAna abhibhUta hokara aise akiMcitkara haiM, jaise megha rahita AkAzameM sUryake udita honepara adhika tejake kAraNa sUryase abhibhUta agni, maNi, candramA tathA nakSatrAdike teja prakAza karanemeM akiMcitkara haiM / aura koI aisA kahate haiM ki apAya sadravyatA arthAt zrotrAdi indriyoMse upalabdha padArthake nizcayArtha matijJAnakI pravRtti hotI hai| For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / isa hetuse zrutajJAna matijJAna pUrvaka hai| avadhijJAna tathA manaHparyAya jJAna bhI rUpI dravyake viSayameM apAyasadravyatAse hI pravRtta hotA hai| ataH unakI sattAmeM matijJAna raha saktA hai / aura kevalajJAnIko indriyadvArA padArthopalabdhi nahIM hotI, isa kAraNase kevalajJAnIko matijJAnAdijJAna nahIM hai / kiM cAnyat / aura bhI yaha bAta hai, ki matijJAnAdi cAroM jJAnoMmeM paryAya vA kramase upayoga hotA hai na ki eka hI kAlameM / aura milita hai jJAnadarzana jisakA aise bhagavAn kevalIko to eka hI kAlameM sarvabhAvake jJApaka vA grAhaka aura anyajJAnanirapekSa kevalajJAna tathA kevaladarzana hote haiM aura pratikSaNa vA pratisamaya jJAnopayoga tathA darzanopayoga hotA hai / aura yaha bhI hai, ki pUrvamatijJAnAdi cAra jJAna to jJAnAvaraNake kSayopazamase utpanna hote haiM, aura kevala jJAna kSayase hI utpanna hotA hai; isaliye bhI kevalajJAnIko matijJAna Adi zeSa cAra jJAna nahIM hote // 31 // - matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // sUtrArthaH-mati, zruta tathA avadhijJAna viparyaya rUpa bhI hote hai arthAt ye ajJAnarUpa bhI ho jAte haiN| (1) netrAdi indriyoMse upalabdha jo Ihita padArtha hai, usake nizcayako apAya kahate haiM. arthAt avagraha tathA IhArUpa matijJAnase gRhIta padArthake nizcayako apAya kahate haiM. aisA apAya kevalIko apekSita nahIM hai, isa kAraNa kevalIko matijJAnAdikI AvazyakatA nahIM hai| (2) kiM cAnyat isase apane donoM AzayoMko granthakartA prakAza karate haiM, ki matijJAnAdi cAro jJAnomeM paryAyase kramase upayoga tathA nija 2 viSayagrAhitA hotI hai, na ki eka kAlameM / inameM eka 2 kA. lameM na to upayoga hI hai, aura na nija 2 viSayoMmeM grAhakatArUpa vyApAra hI hai / jisa samaya matijJAnI matijJAnase upayukta hai arthAt matijJAnarUpa upayoga usameM hai, usa samaya anyazrutAdi jJAnase nahIM; aura isIprakAra jisa samaya zrutajJAnase upayukta hai, usa samaya anyamatiAdi jJAnase nahIM hai / aura kevalIko to kramase etadjJAnagata upayoga nahIM hai kyoMki usake viSayameM yaha kahA gayA hai ki usake darzana tathA jJAna saMmilita haiN| vizeSa grAhaka jJAna aura sAmAnya grAhaka darzana ye donoM jisa kevalI bhagavAnake saMbhinna haiM, arthAt sarvabhAva grAhaka haiM aura mAhAtmyAdi guNoMse saMyukta sarva dravyaparyAyagrAhaka kevala jJAna jisako hai vaha kevalI bhagavAn hai / unako eka kAlameM hI pratisamaya upayoga hotA hai / sarvabhAva paMcAstikAyAdikA grAhaka tathA indriyAdikI apekSAse rahita usakA jJAna hai / usameM kAlakRtavyavadhAnase zUnya nirantara upayoga hotA rahatA hai / 'anusamaya, padase vAraMvAra upayoga hotA hai, yaha tAtparya hai| koI 2 paMDitamanya isa sUtrakA anyathA vyAkhyAna karate haiM vaha asaMgata haiM / kadAcit yaha kaho ki, sAkArajJAna tathA nirAkAradarzana ina zabdoMmeM bheda honese vAraMvAra eka kAlameM hI darzanopayoga tathA jJAnopayoga nahIM ho saktA, kyoMki prathama sAmAnya grAhaka nirAkAra darzana ho legA, pazcAt jJAnopayoga hogA so bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kevalI bhaga. vAnkA jaba jJAnAvaraNI sarvathA kSINa ho gayA aura darzanAvaraNI bhI sarvathA niravazeSa naSTa ho gayA taba AvaraNa bheda kahAM rahA ? bhagavAn kevalIkA jJAna to sarvathA aura sarvadA vizeSarUpako paricchinna karake padArtha grAhaka hai| vahAM aSTavidhi jJAnopayoga aura caturvidhi darzanopayoga yaha bhI bheda na rahA, isase siddha huA, ki kevalIko matyAdi jJAna nahIM hote| For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm. bhASyam-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamiti / viparyayazca bhavatyajJAnaM cetyarthaH / jJAnaviparyayo 'jJAnamiti / atrAha / tadeva jJAnaM tadevAjJAnamiti / nanu cchAyAtapavacchItoSNavacca tadatyantaviruddhamiti / atrocyate / mithyAdarzanaparigrahAdviparItagrAhakatvameteSAm / tasmAdajJAnAni bhavanti / tadyathA / matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / avadhirviparIto vibhaGga ityucyate // vizeSavyAkhyA-matijJAna, zrutajJAna tathA avadhijJAna ye viparyaya arthAt ajJAna svarUpatAko bhI prApta hote haiM kyoMki viparyaya kahanese jJAnakA viparyaya vA virodhI ajJAna huA / aba yahAMpara kahate haiM, ki ve hI mati Adi jJAna aura ve hI ajJAna haiM aisA kathana kiyA so yaha kathana chAyA aura Atapa athavA zIta aura uSNake samAna atyanta viruddha hai, .arthAt ekahImeM do viruddha dharma kaise raha sakte haiM ? aba isakA uttara kahate haiM ki mithyAdarzanake honese ina matyAdijJAnoMkI viparItagrAhakatA ho jAtI hai, isa kAraNase ye ajJAna ho jAte haiM / jaise matyajJAna, zrutAjJAna, aura vibhaGgajJAna / viparItAvadhijJAnako hI vibhaGgajJAna kahate haiM, athavA kumati, kuzruta kuadhi vA vibhaGgAvadhi yoM bhI mati Adike viparyayako kahate haiM // 32 // atrAha / uktaM bhavatA samyagdarzanaparigRhItaM matyAdijJAnaM bhavatyanyathA jJAnameveti mithyAdRSTayo'pi ca bhavyAzcAbhavyAzcendriyanimittAnaviparItAnsparzAdInupalabhante upadizanti ca sparza sparza iti rasaM rasa iti / evaM zeSAn / tatkathametaditi / atrocyate / teSAM hi viparItametadbhavati / ___ aba yahAMpara kahate haiM, ki Apane yaha kahA, ki samyagdarzanake honese to matyAdi jJAna haiM aura anyathA arthAt mithyAdarzanake honese viparIta arthAt ajJAna ho jAte haiM, yaha kaise saMgata hotA hai? kyoMki mithyAdRSTijana bhI koI bhavya haiM, koI abhavya haiM ve bhI indriya anindriya nimittaka aviparIta sparzAdi viSayoMko prApta hote haiN| aura sparzako sparza, rasako rasa, tathA rUpako rUpa kahate haiM, isI prakAra zeSa indriyoM ke viSayoMko Apake samAna mithyAdRSTi bhI upalabdha karate haiM, taba yaha kaise ho saktA hai ki ApagRhIta to matyAdi jJAna hai aura anyagRhIta ajJAna hai ? / aba yahAM uttara dete haiM ki mithyAdRSTiyoMke matiAdijJAna viparIta arthAt ajJAna hI hote haiM, kyoMki unako viveka nahIM hai / isaliye yaha agrimasUtra kahate haiN| sadasato ravizeSAdyadRcchopalabdharunmattavat // 33 // sUtrArtha:-mithyAdRSTiyoMke unmattake samAna sat tathA asatkI avizeSase yahacchApUrvaka upalabdhi honese matyajJAna zrutAjJAna vibhaGgajJAna hI hote hai / 1samyagdRSTI. 2 mithyAdRSTI. For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 31 bhASyam-yathonmattaH karmodayAdapahatendriyamativiparItagrAhI bhavati sozvaM gaurityadhyavasyati gAM cAzva iti loSTaM suvarNamiti suvarNa loSTa iti loSTaM ca loSTa iti suvarNa suvarNamiti tasyaivamavizeSeNa loSTaM suvarNa suvarNa loSTamiti viparItamadhyavasyato niyatamajJAnameva bhavati / tadvanmithyAdarzanopahatendriyamatermatizrutAvadhayo'pyajJAnaM bhavanti // vizeSavyAkhyA-jaise unmatta puruSa karmoMke udayase indriyoMkI mati vA zaktike naSTa ho jAnese viparItaarthakA grAhI ho jAtA hai aura viparIta grahaNake svabhAvase azva ko gau, gauko azva nizcaya karatA hai| pASANa ko sonA, soneko pASANa, mAtAko strI, tathA strIko mAtA, aura kadAcit avizeSarUpase ghoDeko ghoDA, pASANako pASANa, mAtAko mAtA, aura strIko strI bhI yadRcchAse jAnatA hai / usako isa prakAra anAlocanapUrvaka yadRcchAse avizeSatApUrvaka pASANako suvarNa, suvarNako pASANarUpase viparIta nizcaya honese ajJAna hI hai, aise hI mithyAdarzanake Agrahase jisakI indriyAM upahata (naSTazakti) ho gaI haiM, usako mati, zruta tathA avadhijJAna bhI ajJAna hI haiM // 33 // uktaM jJAnaM / cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH / pramANe cokte / nayAnvakSyAmaH tadyathA / jJAnakA varNana kara cuke, cAritra navaveM adhyAyameM kaheMge / pramANa bhI parokSapratyakSabhedase kaha cuke, aba Age nayakA nirUpaNa karate haiM / jaise: naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdA nayAH // 34 // sUtrArtha:-naigamAdi pAMca naya haiN| bhASyam naigamaH saGgraho vyavahAra RjusUtraH zabda ityete paJca nayA bhavanti / tatra / vizeSavyAkhyA-naigama, saMgraha vyavahAra RjusUtra, tathA zabda ye pAMca naya haiM // 34 // unmeN| Adyazabdau dvitribhedau // 35 // sUtrArthaH-Adya arthAt prathama naigama naya do prakArakA hai, zabdanayake tIna bheda haiN| bhASyam-Adya iti sUtrakramaprAmANyAnnaigamamAha / sa dvibhedo dezaparikSepI sarvaparikSepI ceti / zabdastribhedaH sAmprataH samabhirUDha evambhUta iti / atrAha / kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate / nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagragrAhI naigmH| arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM saMgrahaH / laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH / satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH / yathArthAbhidhAnaM zabdaH / nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchabdAdarthe pratyayaH sAmprataH / satsvartheSvasaGkamaH samabhirUDhaH / vyaJjanArthayorevambhUta iti // vizeSa vyAkhyA-una pAMca nayoMke madhyameM AdimeM honevAle naigama nayake do bheda haiM / jaise dezaparikSepI aura sarvaparikSepI / aura zabdanayake tIna bheda haiM, sAmprata, sama For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhirUDha, evaMbhUta / aba ina nayoMke lakSaNa kyA haiM / isaliye kahate haiM:-nigamoMmeM ( zAstroMmeM ) jo zabda kahe gaye haiM, unake artha, aura zabda tathA arthakA jo jJAna hai vaha ekadezase grAhI vA samagrarUpase grAhI naigama hai / arthoMkA saba rUpase vA ekadezase jo saMgraha hai, usako saMgraha kahate haiM / laukikake samAna upacArase bahudhA pUrNa aura vistRta arthakA bodhaka jo hai vaha vyavahAra naya hai / vidyamAna sAMpratika arthoM kA abhidhAna athavA parijJAna jo hai, usako RjusUtra kahate haiM / aura yathArtha vastukA kathana vA nAma jo hai, usako zabdanaya kahate haiM / nAmAdikameM prasiddha pUrva zabdase jo zabdArthameM pratyaya arthAt jJAna hai, vaha sAMprata zabda naya hai / vidyamAna arthoM meM jo asaMkrama hai, vaha samabhirUDha zabdanaya hai / aura vyaJjana tathA arthameM jo pravRtta hai, vaha evaMbhUtanaya hai // 35 // bhASyam---atrAha / uddiSTA bhavatA naigamAdayo nayAH / tannayA iti kaH padArtha iti / nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nivartakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanAntaram / jIvAdInpadArthAnnayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaJjayantIti nyaaH|| aba yahAMpara kahate haiM, ki Apane naigama Adi nayoMkA saMkIrtana kiyA, aba una nayoMmeM nayatva kyA padArtha haiM ? arthAt yahAM nayazabdakA vyutpattilabhya artha kyA hai.? isakA uttara kahate haiM:- naya, prApaka ( arthavizeSako prApta karAnevAle) kAraka (vizeSa kAryake karanevAle ) sAdhaka, nivartaka, nirbhAsaka ( kisI arthake prakAzaka) upalambhaka, tathA vyaJjaka ye saba paryAyavAcaka vA samAnArthaka zabda haiN| jo jIvAdi padArthoM ko prApta karate haiM, prApta hote haiM, karAte haiM, siddha karate haiM, vyavahArameM vartAte haiM, prakAzita karate haiM, upalabdha karate haiM, aura prakaTa karate haiM, ve naya haiM / tAtparya yaha ki nayazabdakA prApaka, kAraka tathA sAdhaka Adi artha hai| bhASyam-atrAha / kimete tantrAntarIyA vAdina AhosvitsvatantrA eva codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitA iti / atrocyate / naite tantrAntarIyA nApi svatantrA matibhedena vipradhAvitAH / jJeyasya tvarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni / tadyathA / ghaTa ityukte yo'sau ceSTAbhinivRtta UrdhvakuNDalauSTAyatavRttagrIvo'dhastAtparimaNDalo jalAdInAmAharaNadhAraNasamartha uttaraguNanirvartanAnivRtto dravyavizeSastasminnekasminvizeSavati tajjAtIyeSu vA sarveSvavizeSAtparijJAnaM naigamanayaH / ekasminvA bahuSu vA nAmAdivizeSiteSu sAmpratAtItAnAgateSu ghaTeSu sampratyayaH saGgrahaH / teSveva laukikaparIkSakagrAhyeSUpacAragamyeSu yathAsthUlArtheSu saMpratyayo vyavahAraH / teSveva satsu sAmprateSu saMpratyaya RjusUtraH / teSveva sAmprateSu nAmAdInAmanyatamagrAhiSu prasiddhapUrvakeSu ghaTeSu sampratyayaH sAmprataH zabdaH / teSAmeva sAmpratAnAmadhyavasAyAsaGkamo vitarkadhyAnavat samabhirUDhaH / teSAmeva, vyaJjanArthayoranyonyApekSArthagrAhitvamevambhUta iti // For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / yahAMpara yaha zaMkA karate haiM, ki ye naya haiM, so jainatantra ( zAstra ) se bhinna jo kaNAda Adike zAstra vaizeSika Adi haiM, unameM kuzala jo vAdI hai unake saMketa haiM arthAt vaizeSikatantravAdIjana inako naya kahate haiM ? athavA svatantra (nija jainazAstra) ke saMketasiddha codaka pakSagrAhI arthAt durukta viSayake sUcaka pakSako grahaNa karanevAle ayathArtha arthako matibhedase kahanekeliye sahasA pravRtta honevAle ye naya haiM? isakA samAdhAna karate haiM, ki ye naya kaNAda vaizeSika Adi zAstroMke nahIM haiM, aura svataMtra matabhedase ayathArtha arthake nirUpaNakeliye bhI nahIM dauDa paDe haiM, kintu jJeya jIvAdika padArthoMke bodha karAneko upAya vizeSa ye naigamAdi naya haiM / jaise ghaTa (ghaTA) aisA kahanepara kuMbhakArakI ceSTAoMse utpanna urdhvadezameM kuMDalAkAra, vistRta, oSTasahita, vartulAkAra, grIvAyukta, adhodezameM parimaMDalAkAra, jalAdi dravIbhUta padArthoMke Anayana tathA dhAraNAdi kAryoMmeM samartha, tathA uttarottara pAkajanita raktAdiguNoMkI samAptisiddha jo dravya vizeSa hai usa ekameM vA usa jAtike sampUrNa ghaToMmeM avizeSarUpase jo parijJAna hai, vaha naigama nayakA viSaya haiM / tathA eka athavA aneka vartamAna, atIta, anAgata ( honevAle ) nAma Adise vizeSita ghaToMkA jo jJAna hai, vaha saMgrahanaya hai, arthAt saMgrahanayakA viSaya hai| aura laukika parIkSAoMse grahaNa karane yogya upacArase jAnane yogya unhIM ghaToMmeM sthUla padArthoMke tulya jo jJAna hai vaha vyavahAra naya hai / tathA vartamAna kAlameM vidyamAna unhIM ghaToMmeM jo jJAna hai vaha RjumUtra nayakA viSaya hai / tathA nAmAdimeMse kisI ekake dvArA grAhya aura prasiddhipUrvaka unhIM vartamAnakAlika ghaTomeM jo jJAna hai vaha sAMprata zabda nayakA viSaya hai / aura vitarka dhyAnake samAna unhIM sAMprata ghaToMmeM adhyavasAya (nizcayAtmaka jJAna ) kA jo asaMkrama hai vaha samabhirUDha naya hai / aura unhIMmeM vyaJjana tathA arthakI paraspara apekSAse jo padArthagrAhakatA hai, vaha evaMbhUta nayakA viSaya hai / bhASyam-atrAha / evamidAnImekasminnarthe'dhyavasAyanAnAtvAnnanu vipratipattiprasaGga iti| atrocyate / yathA sarvamekaM sadavizeSAt sarva dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt sarva tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt sabai catuSvaM caturdarzanaviSayAvarodhAt sarva paJcatvamastikAyAvarodhAt sarva SaTtvaM SaDdravyAvarodhAditi / yathaitA na vipratipattayo'tha cAdhyavasAyasthAnAntarANyetAni tadvannayavAdA iti / kiM cAnyat / yathA matijJAnAdibhiH paJcabhirjAnairdharmAdInAmastikAyAnAmanyatamo'rthaH pRthak pRthagupalabhyate paryAyavizuddhivizeSAdutkarSeNa na ca tA vipratipattayaH tadvannayavAdAH / yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaiH pramANaireko'rthaH pramIyate svaviSaya. niyamAt na ca tA vipratipattayo bhavanti tadvannayavAdA iti / Aha ca aba yahAMpara kahate haiM, ki eka hI padArthameM jJAnakI anekatA ( naigama saMgraha Adi rUpase aneka jJAnaviSayatA) honese vivAdakA prasaGga ho gayA, arthAt kIdRzajJAnase yahAM For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 rAyacandrajainazAstramAlAyAm 1 para ghaTa grAhya hai ? isa prakAra vivAda prApta huaa| isakA uttara kahate haiM:- sabai eka hI hai, kyoMki satsvarUpase sabameM abheda hai, arthAt sadrUpase saba abhinna hai / jaise jo sat hai dharma sat hai, adharma sat hai, AkAza sat hai, isa prakAra satsvarUpase kisI meM bheda nahIM hai / tathA saba dvividha hai, kyoMki saba kucha cetana aura acetanamaya hai, cetana aura acetanase bhinna kucha nahIM hai, isaliye cetana aura acetana bhedase saba dvividha hai / tathA saba tritva saMkhyAyukta hai; kyoMki dravya, guNa aura paryAyarUpa hI samasta loka hai / dravya guNa aura paryAya inase bhinna kucha nahIM hai; isaliye saba jagata trividha hai / tathA saba cAra saMkhyA yukta hai, kyoMki cakSudarzana acakSudarzana, avadhidarzana tathA kevala darzana ina cAra prakAra ke darzanaviSayoM meM saba gatArtha hai / tathA saba kucha paMcasaMkhyAmaya hai, kyoMki jIvAstikAyAdi paMcAstikAyameM saba gatArtha hai / tathA saba kucha SaTsaMkhyAmaya haiM; kyoMki SaDddravyameM saba antarbhUta hai / jaise ekatva, dvitva Adi vivAda ke sthAna nahIM haiM, kintu kathana tathA jJAnakI bhinna 2 paripATI hai, aise hI nayavAda bhI haiN| kiM ca dUsarI yaha bhI vArttA hai, ki jaise matijJAna Adi pAMca jJAnoMse dharmAstikAya Adi paMcAstikAyoM meM koI eka astikAyarUpa padArtha paryAyavizuddhi tathA utkarSa se pRthak 2 upalabdha hotA hai; aura vaha pRthak 2 upalabdhi vipratipatti nahIM hai, aise hI nayavAda bhI haiM / arthAt pRthak 2 nayase bhinna prakArase padArthoM ke svarUpa jAne jAte haiM, isameM kucha vivAda nahIM hai / athavA jaise nija 2 viSayake niyamase pratyakSa anumAna upamAna tathA Aptavacanase eka hI padArtha pramANa sAkSAt viSayIbhUta kiyA jAtA hai, kintu vaha aneka pramANoMse eka par3hArthakI pramiti vivAda nahIM hai / aise hI nayavAda bhI haiM / aba isa viSaya meM saMkSipta rucivA - leko bodha karAne ke anugrahase AryAdvArA kahate haiM, : naigamazabdArthAnAmekAnekArthanayagamApekSaH / dezasamagragrAhI vyavahArI naigamo jJeyaH // 1 // yatsaGgRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tatsaGgrahanayaniyataM jJAnaM vidyAnnayavidhijJaH // 2 // samudAyavyaktAkRtisattAsaJjJAdinizcayApekSam / 1 dravyasamUha | lokopacAraniyataM vyavahAraM vistRtaM vidyAt // 3 // sAmprataviSayagrAhakamRjusUtranayaM samAsato vidyAt / vidyAdyathArthazabda vizeSitapadaM tu zabdanayam // 4 // iti // nigamajana padameM honevAle zabda aura unake arthoMko naigama, aura una naigama zabdArthoMmeMse eka vizeSa tathA aneka sAmAnyaviSayoM vA arthoMke ekadezase vA samagrarUpase grahaNa karAnemeM jo samartha hai, usako vyavahArI naigama kahate haiM // 1 // For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 35 sAmAnya viSaya meM vA vizeSake viSayameM jo saMgRhItakA vacana abhidhAna hai, usa saMgraha nayake niyata jJAnakI nayavidhi jAnanevAleko saMgraha naya jAnanA cAhiye // 2 // samudAya, vyakti, AkRti, sattA aura saMjJA arthAt nAma sthApanA dravya aura bhAva Adike nizcayakI apekSA rakhanevAlA, tathA laukika upacArase jo niyata hai; usako vistRta vyavahAra naya jAnanA cAhiye || 3 // aura saMkSepase sAmprataviSayakA jo grAhaka hai, usako RjusUtra naya jAnanA cAhiye / tathA yathArthaviSayaka sAmpratasamabhirUDa aura evaMbhUta ityAdi padoMse jo vizeSita usako zabda naya jAnanA cAhiye // 4 // bhASyam - atrAha / atha jIvo nojIvaH ajIvo no'jIva ityAkArite kena nayena kosrthaH pratIyata iti / atrocyate / jIva ityAkArite naigamadezasaGgrahavyavahArarjusUtrasAmpratasamabhirUDhaiH paJcasvapi gatiSvanyatamo jIva iti pratIyate / kasmAt / ete hi nayA jIvaM pratyopazamikAdiyuktabhAvagrAhiNaH / nojIva ityajIvadravyaM jIvasya vA dezapradezau / ajIva ityajIvadravyameva / no'jIva iti jIva eva tasya vA dezapradezAviti / evambhUtanayena tu jIva ityAkArite bhavastho jIvaH pratIyate / kasmAt / eSa hi nayo jIvaM pratyaudayika bhAvagrAhaka eva / jIvatIti jIvaH prANiti prANAndhArayatItyarthaH / tacca jIvanaM siddhe na vidyate tasmAdbhavastha eva jIva iti / nojIva ityajIvadravyaM siddho vA / ajIva ityajIvadravyameva / no'jIva iti bhavastha eva jIva iti / samagrArthagrAhitvAccAsya nayasya nAnena dezapradezau gRhyete / evaM jIva jIvA iti dvitvabahutvAkAriteSvapi / sarvasaGgrahaNe tu jIvo nojIvaH ajIvo no'jIvaH jIvau noja ajIva no'jIvau ityekadvitvAkAriteSu zUnyam / kasmAt / eSa hi nayaH saGkhyAnantyAjIvAnAM bahutvamevecchati yathArthagrAhI / zeSAstu nayA jAtyapekSamekasminbahuvacanatvaM bahuSu ca bahuvacanaM sarvAkAritagrAhiNa iti / evaM sarvabhAveSu nayavAdAdhigamaH kAryaH / aba yahAMpara kahate haiM / jIva, nojIva tathA ajIva aura no ajIva aisA kahane para kisa nayase aura kaunasA padArtha pratIta ( jJAnaviSayIbhUta) hotA hai ? isakA uttara kahate haiM, ki 'jIva, aisA kahanese vA pukAranese naigama, dezasaMgraha, vyavahAra, RjusUtra, sAmprata aura samabhirUDha nayoMse pAMco gatiyoM meM kisI eka jIvakA jJAna hotA hai, kyoMki ye naigama Adi naya jIvake prati aupazamikAdi bhAvayukta padArthake grAhaka haiM / tathA 'nojIva, aisA kahanese ajIvadravya vA jIvake deza pradezakA bodha hotA hai / aura 'ajIva, aisA kahane se ajIva dravyakA hI jJAna hotA hai / aura 'no ajIva, aisA kahane se jIva athavA jIvake deza pradezakA bodha hotA hai / aura evaMbhUta nayase to 'jIva, aisA kahane se bhavasthajIvakA grahaNa hotA hai, kyoMki yaha naya jIvake prati audayika bhAvakA grAhaka hai / jIva isa zabda kI vyutpatti yaha hai " jIvati ( prANiti ) iti jIva:" arthAt jo dazoM 1 avasthA. For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm prANoMko dhAraNa karai / aura vaha prANadhAraNarUpa jIvana siddhoMmeM nahIM hotA, isa hetuse 'jIva, aisA kahanese evaMbhUta nayase to bhavasthajIvakA hI grahaNa hotA hai / aura 'no jIva, aisA kahanese ajIvadravya athavA siddhakA grahaNa hotA hai / ajIva aisA kahanese ajIva dravyakA hI grahaNa hotA hai, aura nojIva aisA kahanese saMsArastha jIvakA hI jJAna hotA hai| kyoMki yaha evaMbhUta naya sampUrNarUpase padArthakA grAhaka hai; isake dvArA deza tathA pradezakA grahaNa nahIM hotA / isI rItise "jIvau jIvAH" do jIva vA bahuta jIva ityAdi dvitva tathA bahutarUpase kahanepara bhI saMsArastha jIvakA hI isa nayase grahaNa hotA hai / aura sampUrNa jIvamAtrakA grahaNa honepara to jIva, nojIva (ISat jIva ), ajIva, no'jIva ( ISat vA kiMcit ajIva ) jIva (do jIva) nojIva (dvitvasaMkhyA sahita nojIva ) tathA do ajIva aura do no'jIva ityAdi ekatva vA dvirUpase kahanepara zUnyakA hI bodha hogaa| kyoMki yaha yathArthagrAhI naya saMkhyAkI anantatAse jIvoMke bahutvako hI cAhatA hai| aura pUrvokta udAharaNameM to ekatva tathA dvitva hI haiM, arthAt ekavacana aura dvivacana hI haiM / aura zeSa jo naya haiM, ve to jAtikI apekSAse ekameM bahuvacana tathA bahutameM bhI bahuvacanako sampUrNa vacanoMse eka vacanAdise AkArita uccArita vikalpoMko grahaNa karanevAle haiM / isI prakAra saba padArthomeM nayavAdakA jJAna samajhanA cAhiye / __ bhASyam-atrAha / atha paJcAnAM jJAnAnAM saviparyayANAM kAni ko nayaH zrayata iti / atrocyate / naigamAdayastrayaH sarvANyaSTau zrayante / RjusUtranayo matijJAnamatyajJAnavarjAni SaT / / atrAha / kasmAnmati saviparyayAM na zrayata iti / atrocyate / zrutasya saviparyayasyopagrahatvAt / zabdanayastu dve eva zrutajJAnakevalajJAne zrayate / atrAha / kasmAnnetarANi zrayata iti / atrocyate / matyavadhimanaHparyAyANAM zrutasyaivopagrAhakatvAt / cetanAjJasvAbhAvyAca sarvajIvAnAM nAsya kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate / tasmAdapi viparyayAnna zrayata iti / atazca pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi prAmANyamabhyanujJAyata iti / Aha ca___ aba yahAMpara kahate haiM, ki kumati kuzruta tathA vibhaGgarUpa viparyaya ( ajJAna ) sahita jo matyAdi pAMca jJAna haiM, unameMse kina jJAnoMko kauna naya Azraya karatA hai ? isakA uttara kahate haiM, ki naigamase Adi leke jo tIna naya haiM, arthAt naigama saMgraha aura vyavahAra; so AThoM jJAnakA arthAt kumati kuzruta tathA vibhaGgajJAna sahita pAMcoM jJAnoMkA Azraya karate haiN| aura RjusUtra nayato matijJAna tathA matyajJAnako choDake SaT jJAnoMko Azraya karatA hai / yahAM kahate haiM, ki RjusUtra naya viparyaya sahita matijJAnakA Azraya kyoM nahIM karatA? isa para kahate haiM, ki viparyaya sahita zrutakA hI isase upagraha hotA hai / aura zabdanaya to zrutajJAna tathA kevalajJAna inhIM donoMkA Azraya karatA hai| yahAMpara kahate haiM, ki zabda naya ina donoM ke sivAya anyakA Azraya kyoM nahIM karatA ? isakA For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / uttara kahate haiM, ki mati, avadhi, tathA manaHparyAya jJAnoMko zrutakI upagrAhakatA hai / tathA saba saMsArI jIvoMkA cetanajJa svabhAva honese isa nayakI dRSTimeM koI mithyAdRSTi athavA ajJAnI jIva hai hI nahIM / isa kAraNase zabdanaya viparyayoMkA Azraya nahIM kregaa| isI kAraNa pratyakSa, anumAna, upamAna, tathA Aptavacana inakA bhI prAmANya hama svIkAra karate haiM / aura kahA bhI hai,: vijJAyaikArthapadAnyarthapadAni ca vidhAnamiSTaM ca / vinyasya parikSepAnnayaiH parIkSyANi tattvAni // 1 // jJAnaM saviparyAsaM trayaH zrayantyAdito nayAH sarvam / / samyagdRSTAnaM mithyAdRSTeviparyAsaH // 2 // RjusUtraH SaT zrayate mateH zrutopagrahAdananyatvAt / zrutakevale tu zabdaH zrayate no'nyacchUtAGgatvAt // 3 // mithyAdRSTayajJAne na zrayate nAsya kazcidajJo'sti / jJasvAbhAvyAjjIvo mithyAdRSTirna cApyajJaH // 4 // iti nayavAdAzcitrAH kacidviruddhA ivAtha ca vizuddhAH / / laukikaviSayAtItAstattvajJAnArthamadhigamyAH // 5 // iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe prathamo'dhyAyaH samAptaH // eka arthavAcaka padoMko tathA aneka arthake vAcaka padoMko jAnakara aura iSTa vidhAnakA vinyAsa karake anantara parikSepase nayoMke dvArA tattvoMkI parIkSA karanI cAhiye // 1 // Adise naigama Adi tIna naya viparyaya sahita saba jJAnoMkA Azraya karate haiM, usameM samyagdRSTiko to jJAna hotA hai aura mithyAdRSTiko viparyAsa hotA hai // 2 // RjusUtra naya viparyaya sahita matijJAnako chor3ake zeSa SaT jJAnoMkA Azraya karatA hai, kyoMki matijJAnakA abheda honese zrutase hI upagraha ho jAtA hai, zabdanaya to zruta aura kevala jJAnakA hI Azraya karatA hai, na ki anyakA; kyoMki zabdanaya zrutakA hI aGga hai // 3 // tathA mithyAdRSTi ajJAnakA Azraya nahIM krtaa| kyoMki isakI dRSTi meM jJasvabhAva (jJAnI svabhAva ) honese na to koI mithyAdRSTi hai, aura na koI ajJAnI hai // 4 // isa rItise vicitra nayavAda kahIM viruddha sadRza honepara bhI ati vizuddha tathA laukika viSayoMse pare haiM, isIse tattvArthajJAnakeliye inako jAnanA cAhiye // 5 // iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe AcAryopAdhidhAri paNDitaThAkura prasAdazarmaviracita bhASATIkAsamalaGkataH prathamodhyAyaH / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha dvitIyo'dhyAyaH / atrAha / uktaM bhavatA jIvAdIni tattvAnIti / tatra ko jIvaH kathaM lakSaNo veti / atrocyate / yahAMpara kahate haiM, ki Apane jIva Adi tattvoMko kahA hai, so jIva kyA aura usakA lakSaNa kyA hai ? isaliye yaha agrimasUtra kahate haiN| aupazamikakSAyiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapA riNAmikau ca // 1 // sUtrArtha:-aupazamika, kSAyika aura mizrabhAva jIvake svatattva haiM, tathA audayika aura pAriNAmika bhI haiN| bhASyam-aupazamikaH kSAyikaH kSAyopazamika audayikaH pAriNAmika ityete paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti / vizeSavyAkhyA-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika tathA pAriNAmika / ye pAMcabhAva jIvake nijatattva arthAt nija svabhAva haiM // 1 // dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // sUtrArtha:-aupazamika Adi pAMca bhAva yathAkramase do, nava, aThAraha, ikkIsa tathA tIna bhedavAle haiN| bhASyam-ete aupazamikAdayaH paJca bhAvA dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti / tadyathA / aupazamiko dvibhedaH kSAyiko navabhedaH kSAyopazamiko'STAdazabhedaH audayika ekaviMzatibhedaH pAriNAmikastribheda iti / yathAkramamiti yena sUtrakrameNAta Urdhva vakSyAmaH / vizeSavyAkhyA-pUrvokta aupazamika Adi pAMca bhAva jo jIvake svatattva hai unake bheda isa prakAra haiM / jaise aupazamikake do bheda, kSAyikake nava bheda, kSAyopazamikake aThAraha bheda, audayikake ikkIsa bheda, aura pAriNAmikake tIna bheda haiM / 'yathAkrama, isakA yaha tAtparya hai, ki jisa kramase sUtrameM upanibaddha hai, usIse ye bheda haiM / aura jo jisake bheda haiM, unako kramase Age kahate haiM // 2 // samyaktvacAritre // 3 // sUtrArthaH-prathama arthAt aupazamikake samyaktva cAritra do bheda haiN| bhASyam-samyaktvaM cAritraM ca dvAvaupazamiko bhAvau bhavata iti / vizeSavyAkhyA-samyaktva tathA cAritra ye do prakAra aupazamika bhAvake haiM arthAt aupazamikasamyaktva aura aupazamikacAritra do bheda haiM // 3 // jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 39 sUtrArthaH--dUsare arthAt kSAyikake jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upayoga, vIrya samyaktva aura cAritra ye nau bheda haiM / bhASyam - jJAnaM darzanaM dAnaM lAbho bhoga upabhogo vIryamityetAni ca samyaktvacAritre ca nava kSAyikA bhAvA bhavantIti / jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upayoga aura vIrya ye sAta tathA ca zabdase samyaktva aura cAritra milAkara nava prakArakA kSAyika bhAva hotA hai, arthAt kSAyika jJAna, kSAyika darzana, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya, kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra // 4 // jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaJcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // sUtrArtha :- cAra prakArakA jJAna, tIna prakArakA ajJAna, tIna prakArakA darzana aura pAMca prakArakI labdhi, tathA samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama ye aSTAdaza bheda kSAyopazamika bhAvake haiM / bhASyam -jJAnaM caturbhedaM matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaH paryAyajJAnamiti / ajJAnaM tribhedaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamiti / darzanaM tribhedaM cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidrzanamiti / labdhayaH paJcavidhA dAnalabdhirlAbhalabdhirbhogalabdhirupabhogalabdhirvIryalabdhiriti / samyaktvaM cAritraM saMyamAsaMyama ityete'STAdaza kSAyopazamikA bhAvA bhavantIti / vizeSavyAkhyA - matijJAna, zratajJAna, avadhijJAna tathA manaHparyAya jJAna ye cAra jJAna; matyajJAna, zrutAjJAna tathA vibhaMgAvadhi ye tIna ajJAna; cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tIna darzana; dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogalabdhi, upabhogalabdhi, tathA vIrya - labdhi ye pAMca prakArakI labdhi isa prakAra jJAnAdi pandraha aura samyaktva, cAritra, tathA saMyamAsaMyama saba milAkara aThAraha bhedavAlA kSAyopazamika bhAva hai // 5 // gatikaSAyaliGgamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyAzcatuzcaturUye keke ke kaSabhedAH // 6 // sUtrArtha:-cAra gati, cAra kaSAya, tIna liGga, mithyAdarzana eka, ajJAna eka, asaMyata eka, asiddhatva eka, aura lezyA chaha; ye audayika bhAvoMke 21 bheda haiM / bhASyam-gatizcaturbhedA nArakatairyagyonamanuSyadevA iti / kaSAyazcaturbhedaH krodhI mAnI mAyI lobhIti / liGgaM tribhedaM strIpumAnnapuMsakamiti / mithyAdarzanamekabhedaM midhyAdRSTiriti / ajJAnamekabhedamajJAnIti / asaMyatatvamekabhedamasaMyato'virata iti / asiddhatvamekabhedamasiddha iti / ekabhedamekavidhamiti / lezyA SaT bhedAH kRSNalezyA nIlalezyA kApotalezyA tejolezyA padmalezyA zukulezyA / ityete ekaviMzatiraudayikabhAvA bhavanti / For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA-nAraka, tairyagayoni manuSya aura deva ye cAra gati; krodha, mAna, mAyA, tathA lobha ye cAra kaSAya; strIveda, puMveda aura napuMsakaveda ye tIna liGga; mithyAdRSTirUpa mithyAdarzana eka, ajJAna eka, avirata asaMyatarUpa asaMyata eka, asiddhatva eka, aura kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA padmalezyA tathA zuklalezyA isa prakAra saba milakara ikkIsa prakAra audayika bhAva hai // 6 // jIvabhavyAbhavyatvAdIni ca // 7 // sUtrArtha:-jIvatva, bhavyatva, aura abhavyatva ye tInoM pAriNAmika bhAva haiM / bhASyam-jIvatvaM bhavyatvamabhavyatvamityete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavantIti / AdigrahaNaM kimarthamiti / atrocyate / astitvamanyatvaM kartRtvaM bhoktRtvaM guNavattvamasarvagatatvamanAdikarmasantAnabaddhatvaM pradezatvamarUpatvaM nityatvamityevamAdayo'pyanAdipAriNAmikA jIvasya bhAvA bhavanti / dharmAdibhistu samAnA ityAdigrahaNena sUcitAH / ye jIvasyaiva vaizeSikAste svazabdenoktA iti / ete paJca bhAvAstripaJcAzadbhedA jIvasya svatattvaM bhavanti / astitvAdayazca / kiM cAnyat vizeSavyAkhyA-jIvatva, bhavyatva, tathA abhavyatva Adi pAriNAmika bhAva haiN| pAriNAmika bhAvake tIna hI bheda kahe haiM, taba isa sUtrameM AdigrahaNa kyo kiyA ? isakA uttara kahate haiM,:-astitva, anyatva, kartRtva, bhoktRtva, guNavatva, asarvagatatva, anAdikarmasantAnabaddhatva, pradezatva, arUpatva tathA nityatva; ityAdi aura bhI anAdikAlasiddha pAriNAmika bhAva jIvake haiM / aura ye astitvAdi bhAva dharmAdike samAna haiM, isaliye AdigrahaNase unako bhI sUcita kiyA hai / jo jIvake vaizeSika arthAt jo vizeSa karake jIvameM hI hote haiM, unako to pRthak 2 sva zabdase kahA hai / ye aupazamikAdi pAMcoM bhAva milake tripaJcAzata arthAt 53 bheda jIvake svatattva haiM, arthAt nija vizeSa bhAva haiM, jo ki jIvameM hI hote haiM / aura astitvAdi bhI jIvake bhAva haiM // 7 // aura bhI kahate hai,: upayogo lakSaNam // 8 // sUtrArtha:--upayogavattA jIvakA lakSaNa hai| bhASyam - upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati / vizeSavyAkhyA-jIvakA upayoga lakSaNa hotA hai arthAt jIva upayogalakSaNayukta hotA hai // 8 // sa dvividho'STacaturbhedaH // 9 // sUtrArtha:-vaha upayoga do prakArakA hai| eka aSTavidha hai, aura dUsarA caturvidha hai| bhASyam-sa upayogo dvividhaH sAkAro'nAkArazca jJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH / For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyattattvArthAdhigamasUtram / sa punaryathAsaGkhthamaSTacaturbhedo bhavati / jJAnopayogo'STavidhaH / tadyathA / matijJAnopayogaH zrutajJAnopayogo'vadhijJAnopayogo manaHparyAyajJAnopayogaH kevalajJAnopayogo matyajJAnopayogaH zrutajJAnopayogo vibhaGgajJAnopayoga iti / darzanopayogacaturbhedaH / tadyathA / cakSurdarzanopayogo'cakSurdarzanopayogo'vadhidarzanopayogaH kevaladarzanopayoga iti // 41 vizeSavyAkhyA - vaha upayoga do prakArakA hai / eka sAkAra aura dUsarA anAkAra / arthAt pahilA jJAnopayogasAkAra dUsarA darzanopayogaanAkAra / aura vaha yathAkramase aSTabheda tathA caturbheda hai / unameM se jJAnopayoga ke ATha bheda haiM / jaise, :- matijJAnopayoga, zrutajJAnopayoga, avadhijJAnopayoga, manaHparyAyajJAnopayoga tathA kevalajJAnopayoga, matyajJAnopayoga, zrutAjJAnopayoga, aura vibhaGgajJAnopayoga, / yaha aSTavidha jJAnopayoga hai / aura darzanopayoga cAra prakArakA hai / jaise, -- cakSurdarzanopayoga, acakSurdarzanopayoga, avadhidarzanopayoga, aura kevaladarzanopayoga / yahI dvividha upayoga hai // 9 // : saMsAriNI muktAzca // 10 // sUtrArthaH - saMsArI tathA mukta bhedase jIvake do bheda haiM / bhASyam - te jIvAH samAsato dvividhA bhavanti saMsAriNo muktAzca / kiM cAnyatvizeSavyAkhyA - jisa jIvakA pUrvameM upayoga lakSaNa kahA hai, prakArakA hai / eka to saMsArI jo aneka prakAra ke janmadhAraNakarake rate haiM, aura dUsare mukta jIva ve haiM, jinakA saMsArase sambandha chUTa AvAgamanase rahita ho gaye haiM // 10 // vaha jIva saMkSepase do saMsAra meM bhramaNa kagayA hai, tathA jo aura bhI,: samanaskAmanaskAH // 11 // sUtrArtha:-- jIvake samanaska aura amanaska ye do bheda haiM / bhASyam - samAsataste eva jIvA dvividhA bhavanti samanaskAzca amanaskAzca / tAnparastAdvakSyAmaH // vizeSavyAkhyA- - samanaska tathA amanaska, arthAt manasahita aura manarahita ye do bheda jIvake haiM / hama inakA arthAt samanaska aura amanaskoM kA varNana pIchese kareMge / saMsAriNastra sasthAvarAH / / 12 / / sUtrArthaH - punaH trasa tathA sthAvara bhedase saMkSepa meM saMsArI jIva do prakArake haiM / bhASyam - saMsAriNo jIvA dvividhA bhavanti trasAH sthAvarAzca / tatra -- vizeSavyAkhyA - saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM; trasa aura sthAvara / unameM :pRthivyanvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // sUtrArtha:- pRthivI, jala aura vanaspati ye sthAvara jIva haiM / bhASyam - pRthivI kAyikA apkAyikA vanaspatikAyikA ityete trividhAH sthAvarA jIvA For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhavanti / tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH zuddhapRthivIzarkarAvAlukAdiH / apUkAyo'nekavidho himAdiH / vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivAlAdiH // vizeSavyAkhyA - pRthivIkAyika, ap (jala) kAyika, tathA vanaspatikAyika ye trividha jIva sthAvara saMjJaka haiM / inameMse pRthivIkAyika aneka prakAra zuddhapRthivI, zarkarA, vAlukAdi haiM / apkAyika jo hima Adi haiM, so aneka prakArake haiM / aura vanaspati kAyika jo zaivAla Adi haiM ve bhI aneka prakAra haiM // 13 // I tejovAyU dIndriyAdayazca sAH // 14 // sUtrArthaH - tejaH kAyika, vAyukAyika, aura dvIndriyAdi trasajIva haiM / bhASyam - tejaH kAyikA aGgArAdayaH / vAyukAyikA utkalikAdayaH / dvIndriyAtrIndri yAzcaturindriyAH paJcendriyA ityete trasA bhavanti / saMsAriNastrasAH sthAvarA ityukte etaduktaM bhavati muktA naiva sA naiva sthAvarA iti // vizeSavyAkhyA - tejaH kAyika aGgArAdi, vAyukAyika utkalikAdi, tathA dvIndriyadi arthAt do indriyavAle, tIna indriyavAle, cAra indriyavAle aura pAMca indriyavAle; ye saba sajIva kahe jAte haiM / " saMsAriNastra sasthAvarAH" arthAt saMsArIjIva trasa tathA sthAvara haiM, aisA kahane se yaha phalita huA ki muktajIva na to trasa haiM, aura na sthAvara haiM // 14 // paJcendriyANi // 15 // sUtrArthaH - indriyAM pAMca haiM / bhASyam - paJcendriyANi bhavanti / Arambho niyamArthaH SaDAdipratiSedhArthazca / indriyaM / indraliGgamindradiSTamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamiti vA / indro jIvaH sarvadravyeSvaizvaryayogAdviSayeSu vA paramaizvaryayogAt / tasya liGgamindriyaM liGganAtsUcanAtpradarzanAdupaSTambhanAdvyaJjanAca jIvasya liGgamindriyam // vizeSavyAkhyA - isa sUtrakA AraMbha niyamakeliye hai, arthAt indriyAM pAMca hI haiM, na ki chaha athavA cAra, isa prakAra niyama tathA SaT Adi saMkhyAkA niSedha ye do artha siddha ho gaye / indraliGgam indrakA liGga arthAt jJApaka va bodhaka jo hai vaha indriya hai, indradiSTam indrase nija 2 kAryoMmeM AjJapta jo haiM ve indriya haiM, indradRSTam arthAt indrase avalokita, indrasRSTam indrase sRSTa, aura indrajuSTam indra se sevita / indra jIvAtmAko kahate haiM, kyoMki sampUrNa dravyoMmeM isakA aizvaryakA sambandha hai, athavA saba viSayoM meM aizvaryakA sambandha hai / jIvAtmAke sUcanase, usake pradarzanase, upaSTambha karanese athavA vyakta karanese ye indriya haiM // 15 // dvividhAni // 16 // sUtrArthaH - indriyAM do prakArakI haiM / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam-dvividhAnIndriyANi bhavanti / dravyendriyANi bhAvendriyANi ca // tatra vizeSavyAkhyA-dravyendriya tathA bhAvendriya ina do bhedoMse indriyAM do prakArakI haiM // 16 // unameM,: nivRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // sUtrArtha:-nirvRttIndriya tathA upakaraNendriya isa rItise do prakAra dravya indriyake haiN| bhASyam-nirvRttIndriyamupakaraNendriyaM ca dvividhaM dravyendriyam / nirvRttiraGgopAGganAmanirvartitAnIndriyadvArANi karmavizeSasaMskRtAH zarIrapradezAH / nirmANanAmAGgopAGgapratyayA mUlaguNanirvartanetyarthaH / upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca / nirvartitasyAnupaghAtAnugrahAbhyAmupakArIti // vizeSavyAkhyA-nivRtti tathA upakaraNa ye donoM milakara dravyendriya haiM / yahAM para nirvRtti zabdakA artha racanA hai, aura vaha racanA isa prakAra hai ki aGgopAGganAma karmake udayase indriyoMke avayava hote haiM; aura nirmANakarmake udayase zarIrake pradezoMkI racanA hotI hai / isa rItise aGgopAGganAma tathA nirmANakarma ina donoM karmavizeSoMse dravyendriyakI racanA hotI hai / dravyendriyoMkI racanA aGgopAGga tathA nirmANakarmake AdhIna hotI hai / tAtparya yaha ki netra Adi indriyoMkI bAhyAbhyantara racanAko dravyendriya kahate haiM / bAhya tathA abhyantara bhedase upakaraNa do prakArakA hai| yaha upakaraNa nirvartita (racita) indriyoMkA anupaghAta aura anugrahase upakArI hotA hai / arthAt racita aGgoMkA kisI prakArase upaghAta nahIM hone de vaha bAhya, aura unako nija2 kAryoM meM pravRtta honemeM jisakA anugraha hotA hai, vaha abhyantara upakaraNa hai| jaise,:AMkhakA bAhya upakaraNa akSi palaka Adi hai, abhyantara AlokAdikA doSarahita Agamana Adi / isa prakAra upakaraNa sahAyaka va upakArI hotA hai // 17 // labdhyupayogI bhAvendriyam // 18 // sUtrArtha:-labdhi tathA upayoga ye donoM bhAvendriya haiN| bhASyam-labdhirupayogazca bhAvendriyaM bhavati / labdhirnAma gatijAtyAdinAmakarmajanitA tadAvaraNIyakarmakSayopazamajanitA cendriyAzrayakarmodayanirvRttA ca jIvasya bhavati / sA paJcavidhA / tadyathA / sparzanendriyalabdhiH rasanendriyalabdhiH ghrANendriyalabdhiH cakSurindriyalabdhiH zrotrendriyalabdhiriti // vizeSavyAkhyA-labdhi vaha hai, jo jIvake gati tathA jAtiAdi karmoMse tathA unake arthAt gatijAtyAdike AvaraNa karanevAle jo karma haiM, unake kSayopazamase aura indriyoMke AzrayabhUta karmoke udayase utpanna ho / vaha jIvakI labdhi pAMca prakArakI hai; jaise,--sparzanendriya labdhi 1, rasanendriya labdhi 2, ghrANendriya labdhi 3, cakSurindriya labdhi 4, aura zrotrendriya labdhi 5 // 18 // For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 rAyacandrajainazAstramAlAyAm upayogaH sparzAdiSu // 19 // sUtrArtha:-sparza, rasanAdimeM upayoga hotA hai| bhASyam-sparzAdiSu matijJAnopayoga ityarthaH / uktametadupayogo lakSaNam / upayogaH praNidhAnamAyogastadbhAvaH pariNAma ityarthaH // eSAM ca satyAM nirvRttAvupakaraNopayogau bhavataH / satyAM ca labdhau nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti / nirvRttyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati / vizeSavyAkhyA sparzAdi indriyoMke viSayameM matijJAnakA upayoga hotA hai| aura yaha vArtA to pUrva prasaGgameM kaha hI Aye haiM, ki upayoga jIvakA lakSaNa hotA hai / upayoga, praNidhAna, Ayoga, sadbhAva tathA pariNAma ye saba prAyaH ekArthavAcaka haiN| nirvRttike upayoga hone para hI inake upakaraNa tathA upayoga hote haiN| aura labdhike honepara nivRtti, upakaraNa, tathA upayoga hote haiM / aura nirvRtti, upakaraNa, tathA upayoga inameMse kisI ekake na hone para viSayakA jJAna nahIM hotA // 19 // atrAha / uktaM bhavatA paJcendriyANIti / tatkAni tAnIndriyANItyucyate aba yahAMpara kahate haiM ki Apane pAMca indriyAM to kahIM, parantu ve pAMca indriyAM kauna2 haiM ? isaliye agrimasUtra kahate haiM sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi // 20 // sUtrArtha:-sparzana, rasana, prANa, cakSuH tathA zrotra ye pAMca indriyAM haiN| bhASyam-sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotramityetAni paJcendriyANi // vizeSavyAkhyA-jisake dvArA sparza hotA hai, arthAt jisase zItoSNa tathA mRdu kaThora Adi sparzakA jJAna hotA hai, vaha sparzana indriya hai| aise hI jisake dvArA miSTa tikta AdikA jJAna hotA hai, vaha raMsana indriya hai / jisake dvArA sugandha durgandhAdikA jJAna hotA hai, vaha ghANa (nAsikA) indriya hai / jisake dvArA zvetapItAdi rUpakA jJAna hotA hai, vaha cakSurindriya (netra) hai / tathA jisake dvArA zabdakA jJAna hotA hai, vaha zrotra indriya hai // 20 // sparzarasagandhavarNazabdAsteSAmarthAH // 21 // sUtrArthaH-sparza, rasa Adi padArtha sparzana Adi indriyoMke artha (viSaya) haiM / bhASyam-eteSAmindriyANAmete sparzAdayo'rthA bhavanti yathAsaGkhyam // vizeSavyAkhyA-sparzana indriyakA artha sparza hai, kyoMki sparzana indriyake sivAya aura kisI indriyake dvArA sparza padArthakA jJAna nahIM hotA / rasanA indriyakA artha rasa, 1 kisI 2 ke matameM yaha mUlasUtra nahIM hai, aura koI 2 kahate haiM ki ye mUlasUtra hI hai bhASya nahIM / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhAdhyatattvArthAdhigamasUtram / (miSTa, tiktAdi) hai / prANa indriyakA viSaya gandha hai, cakSuS indriyakA viSaya varNa (zvetapItAdirUpa) hai / aura zrotra indriyakA viSaya zabda hai // 21 // zrutamanindriyasya // 22 // sUtrArthaH-zrutajJAna anindriya arthAt manakA viSaya hai / bhASyam-zrutajJAnaM dvividhamanekadvAdazavidhaM noindriyasyArthaH / vizeSavyAkhyA-do bheda, aneka bheda, tathA dvAdazabheda jisa zrutajJAnake kahe haiM, vaha anindriya (noindriya) arthAt manakA viSaya hai // 22 // ___ atrAha / uktaM bhavatA pRthivyabvanaspatitejovAyavo dvIndriyAdayazca nava jIvanikAyAH / paJcendriyANi ceti / tAtkaM kasyendriyamiti / atrocyate / / ___ aba kahate haiM ki Apane pRthivI, ap , vanaspati, teja, vAyu aura dvIndriya Adi arthAt pRthivIse lekara vAyu paryanta pAMca, aura dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya ye cAra isa rItise nava prakArake jIvanikAya kahe aura paMcendriya bhI kahA; so inameM kisake kauna 2 indriya haiM arthAt , kisa jIvake kitanI aura kauna 2 indriyAM hotI haiM ? isaliye agrimasUtra kahate haiM / vAyavantAnAmekam // 23 // sUtrArthaH--pRthvIse lekara vAyuparyanta jIvoMke kevala eka hI indriya hai / bhASyam-pRthivyAdInAM vAyvantAnAM jIvanikAyAnAmekamevendriyaM sUtrakramaprAmANyAprathamaM sparzanamevetyarthaH / vizeSavyAkhyA-pRthivI, apa, teja, vAyu aura vanaspati ina pAMcoM jIvasamUhoMko eka hI indriya hai; aura vaha bhI sUtrakramaprAmANyase prathama arthAt sparzana indriya pRthivIkAyika Adi jIvoMmeM haiM // 23 // kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 24 // sUtrArtha:-kRmi, pipIlikA, bhramara tathA manuSyAdi jIvoMke eka 2 indriya adhika hai| bhASyam-kRmyAdInAM pipIlikAdInAM bhramarAdInAM manuSyAdInAM ca yathAsaGkhyamekaikavRddhAnIndriyANi bhavanti / yathAkramaM / tadyathA / kRmyAdInAM apAdika-tUpuraka-gaNDUpadazaGkha-zuktikA-zambUkA-jalokA-prabhRtInAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhya ekena vRddhe sparzanarasanendriye bhavataH / tato'pyekena vRddhAni pipIlikA-rohiNikA-upacikA-kunthu-tuMburuka-trapusabIja-karpAsAsthikA-zatapadyutpataka-tRNapatra-kASThahArakaprabhRtInAM trINi sparzanarasanaghrANAni / tato'pyekena vRddhAni bhramara-vaTara-sAraGga-makSikA puttikA-daMza-mazaka-vRzcika-nandyAvarta-kITapataGgAdInAM catvAri sparzanarasanaghrANacakSuSi / zeSANAM ca tiryagyonijAnAM matsyoragabhujaGgapakSi-catuSpadAnAM sarveSAM ca nArakamanuSyadevAnAM paJcendriyANIti // For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA-kRmi Adi arthAt kRmitva jAti sahita jIvoMkI sparzanase adhika eka rasana indriya aura hai / jaise apAdika (pAdarahita), napuraka (kRmivizeSa), gaNDUpada (keMcuA), zaMkha, zuktikA (sIpavizeSa ), zambUkA (ghoMghA), jalokA ( joMka ) Adi kRmiyoMke pRthivI Adise eka indriya adhika hai / arthAt inako sparzana aura rasana ye do indriyAM haiM / aura kRmiAdise bhI eka adhika pipIlikA Adike haiM / pipIlikA Adi zabdase jaise,:-rohiNikA, upacikA ( dImaka ), kunthu, tuMburuka, tripusabIja, karpAsAsthikA, zatapadyutpataka, tRNapatra, aura kASThahAraka Adi gRhIta haiN| inake tIna arthAt sparzana, rasana, aura ghrANa indriya hai / aura una pipIlikAdise bhI bhramara, vaTara, sAraGga, makSikA, puttikA, daMza, mazaka, vRzcika, nandyAvarta, kITa aura pataGgAdike eka adhika arthAt cAra indriya sparzana, rasana, ghrANa tathA cakSu haiM / aura unase bhI adhika zeSa tiryagrayonivAle matsya, bhujaGga, pakSI, catuSpadapazu aura nAraka, manuSya tathA deva Adike pAMcoM indriyAM arthAt sparzana, rasana, prANa, cakSuH aura zrotra hotI haiM // 24 // atrAha / uktaM bhavatA dvividhA jIvAH / samanaskA amanaskAzceti / tatra ke samanaskA iti / atrocyate-- yahAMpara kahate haiM, ki Apane samanaska tathA amanaska bhedase do prakArake jIva kahe haiM, unameMse samanaska kauna haiM ? yaha batalAnekeliye agrimasUtra kahate haiM saMjJinaH samanaskAH // 25 // sUtrArtha:--saMjJI jIva samanaska haiN| bhASyam-saMpradhAraNasaMjJAyAM saMjJino jIvAH samanaskA bhavanti / sarve nArakadevA garbhavyutkrAntayazca manuSyAstiryagyonijAzca kecit // IhopohayuktA guNadoSavicAraNAtmikA saMpradhAraNasaMjJA / tAM prati saMjJino vivakSitAH / anyathA hyAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH sarva eva jIvAH saMjJina iti // vizeSavyAkhyA-saMpradhAraNasaMjJAke honepara jo saMjJI jIva haiM, ve hI samanaska haiM / arthAt saMpradhAraNasvarUpa jo saMjJA hai usa saMjJAke honese jo saMjJI (saMjJA jJAna rakhanevAle) haiM, ve hI samanaska arthAt manasahita haiM / sampUrNa nAraka ( narakake jIva ) deva, garbhase bahirgata manuSya, tathA koI 2 tiryagyonise utpanna jIva saMjJI honese samanaska haiM / yahAMpara IhA tathA apohase yukta arthAt gahana vA gUDha viSayoMmeM kalpanAzaktise yukta guNa aura doSake vicAraNasvarUpa jo jJAnarUpazaktivizeSa hai; vahI saMpradhAraNa rUpa saMjJA hai / usI saMjJAke prati yahAM saMjJIpadase vivakSita haiM / anyathA AhAra, bhaya, maithuna tathA parigraharUpa saMjJAoMse saba hI jIva saMjJI ho sakte haiM // 25 // . For Personal & Private Use Only www.jainetibrary.org Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vigrahagatau karmayogaH // 26 // sUtrArtha:-vigrahagatimeM karmayoga hotA hai| bhASyam-vigrahagatisamApannasya jIvasya karmakRta eva yogo bhavati / karmazarIrayoga ityarthaH / anyatra tu yathoktaH kAyavAGmanoyoga ityarthaH // vizeSavyAkhyA-vigraha gatimeM prApta jo jIva haiM, arthAt jIva jaba eka zarIrase anya zarIrakeliye gatimeM samApanna hai, taba isako karmakRta hI yoga arthAt kArmANa sarIra hI yoga hotA hai / aura vigrahagatise anyatra to kAya, vAk aura manakA yoga hotA hai // 26 // anuzreNi gatiH // 27 // sUtrArtha:-jIvoMkI gati zreNIke anusAra hotI hai| bhASyama-sarvA gatirjIvAnAM pudgalAnAM cAkAzapradezAnuzreNi bhavati vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti / vizeSavyAkhyA-jIva tathA pudgaloMkI sampUrNa gati AkAzapradezakI zreNIke anusAra hI hotI hai / zreNIke viruddha nahIM hotI / yaha gatikA niyama hai // 27 // avigrahA jIvasya // 28 // sUtrArtha:-jIvakI avigrahagati hotI hai / bhASyama-sidhyamAnagatirjIvasya niyatamavigrahA bhavatIti / vizeSavyAkhyA-jIvakI jo sidhyamAna gati hai, vaha niyamapUrvaka avigraha arthAt kuTilatA rahita hotI hai // 28 // vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk catubhyaH // 29 // sUtrArthaH-anya jAtimeM saMkramaNa karanemeM saMsArI jIvakI gati cAra samayake pahile vigrahavatI tathA avigrahA bhI hotI hai| bhASyama-jAtyantarasaMkrAntau saMsAriNo jIvasya vigrahavatI cAvigrahA ca gatirbhavati upapAtakSetravazAt / tiryagUrvamadhazca prAk caturthya iti / yeSAM vigrahavatI teSAM vigrahAH prAka caturyo bhavanti / avigrahA ekavigrahA dvivigrahA trivigrahA ityetAzcatuHsamayaparAzcaturvidhA gatayo bhavanti / parato na saMbhavanti / pratighAtAbhAvAdvigrahanimittAbhAvAca / vigraho vakritaM vigraho'vagrahaH zreNyantarasaMkrAntirityanarthAntaram / pudgalAnAmapyevameva // vizeSavyAkhyA-jisa samaya saMsArI jIva eka jAtike zarIrako tyAgakara anya jAtike zarIra AdimeM saMkramaNa karane lagatA hai, usa samaya caturtha samayake pUrva vigrahavatI gati hotI ha / upapAta kSetrake (janmasthAnake)vazase tiryak (tirachA) urddha, tathA adhobhAgameM gati For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hotI hai / "prAk caturyaH" isakA yaha tAtparya hai ki jinakI vigrahavatI gati hotI hai, unake vigrahacaturtha samayake pUrva hI hote haiN| avigrahA arthAt vigrahazUnya, ekavigrahA (eka vigrahavAlI ) dvivigrahA (do vigrahavAlI ) tathA trivigrahA (tIna vigrahavAlI) ye saba 'catuHsamayaparA' cAra prakArakI jIvakI gati hotI haiM / caturtha samayake Age vigrahavatI gati nahIM hotii| isake pare usa prakArakI gatikA saMbhava hI nahIM hai / kyoMki Age pratighAtakA abhAva hai aura vigrahake nimittakA bhI abhAva hai / yahAMpara vigrahakA artha vakrita ( TeDhA ) hai| vigraha, avagraha, zreNyantarasaMkrAnti arthAt saralazreNIko tyAgake vakrazreNIse gamanaye saba ekArthavAcaka zabda haiM / saMsArI jIvoMke samAna pudgaloMkI bhI isI prakArakI gati hotI hai // 29 // __ zarIriNAM ca jIvAnAM vigrahavatI cAvigrahavatI ca prayogapariNAmavazAt / na tu tatra vigrahaniyama iti / / zarIradhArI jIvoMkI vigrahavatI tathA avigrahA donoM prakArakI gati prayogake pariNAmavazase hotI hai; vahAMpara vigrahakA niyama nahIM hai, kintu prayogake pariNAmake AdhIna hai / atrAha / atha vigrahasya kiM parimANamiti / atrocyate / kSetrato bhAjyam / kAlatastu aba kahate haiM ki vigrahakA kyA pariNAma hai ? isapara kahate haiM ki kSetrakI apekSAse bhAjya (prApya ) hai / aura kAlase to ekasamayo'vigrahaH // 30 // sUtrArtha:-vigraharahita gati eka hI samayameM hotI hai| bhASyam-ekasamayo'vigraho bhavati / avigrahA gatirAlokAntAdapyekena samayena bhavati / ekavigrahA dvAbhyAm / dvivigrahA tribhiH / trivigrahA caturbhiriti / atra bhaGgaprarUpaNA kAryeti // vizeSavyAkhyA-vigrahazUnyagati lokake antataka eka hI samayameM hotI hai / aura jisameM eka vigraha ho vaha gati do samayoMse, jisameM do vigraha hoM vaha tIna samayoMse hotI hai, aura jisameM tIna vigraha gati hoM vaha cAra samayoMke dvArA hotI hai| yahAMpara bhaMgarUpase nirUpaNa karanA cAhiye / arthAt vigraha rahita to eka samayase hotI hai, aura eka Adi vigrahavAlI do Adi samayoMse, ityAdi // 30 // ekaM dvau vAnAhArakaH // 31 // sUtrArthaH-eka vA do samayataka jIva anAhAraka rahatA hai| bhASyam-vigrahagatisamApanno jIva ekaM vA samayaM dvau vA samayAvanAhArako bhavati / zeSa kAlamanusamayamAhArayati / kathamekaM dvau vAnAhArako na bahUnItyatra bhaGgaprarUpaNA kAryA / / vizeSavyAkhyA-vigraha gatimeM saMprApta jo jIva hai, vaha eka athavA do samayataka For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / to anAhAraka rahatA hai, aura zeSa kAlameM pratisamayameM AhAraka hotA hai / yaha artha kaise huA? aisI yadi zaMkA ho to yahAM bhI "eka vA do samayataka to anAhAraka hotA hai na ki bahuta samaya paryanta" isa prakAra bhaMgase sUtrArthakI vyAkhyA karanI cAhiye // 31 // ___ atrAha / evamidAnI bhavakSaye jIvo'vigrahayA vigrahavatyA vA gatyA gataH kathaM punarjAyata iti atrocyate / upapAtakSetraM svakarmavazAtprAptaH zarIrArtha pudgalagrahaNaM karoti / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta iti / kAyavAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAmupakAraH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyAmaH / tajjanma / tacca trividham / tadyathA___ aba yahAMpara 'isa prakAra jaba isa samaya eka bhavakA kSaya ho gayA, taba avigraha vA vigrahavatI gatise yaha jIva punaH kaise utpanna hotA hai ? isakA uttara kahate haiM / nija utpattike kSetrapara apane karmoMke vazIbhUta hokara jaba yaha jIva prApta hotA hai, taba apane zarIrake artha pudgaloMko grahaNa karatA hai / "kaSAya sahita honese karmoMke yogya pudgaloMko jIva grahaNa karatA hai" kAya, vAk, mana tathA prANa apAna ye saba jIvoke Upara pudgaloMke upakAra haiM / tathA nAma hai kAraNa jisako, aisA sarvatra yoga vizeSase sUkSma eka kSetrAvagAhameM sthita AtmAke pradezoMmeM anantAnanta hai, ityAdi Age kheNge| yahAM karmoke yogya zarIrakI racanAkeliye pudgaloMkA grahaNa karanA janma hai / vaha janma tIna prakArakA hai / yathA, - sammUchenaga papAtA janma // 32 // sammUrchanaM garbha upapAta ityetatrividhaM janma / sUtrArthaH-saMmUrchana, garbha, aura upapAta ye tIna prakArake janma haiM // 32 // sacittazItasaMvRttAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH // 33 // sUtrArtha:-jIvoMke ye jo tIna prakArake janma kahe haiM, unake sacitta Adi, tathA sacittAdike vipakSI acitta Adi, aura mizra arthAt sacittAcitta Adi eka 2 yoni hotI hai| saMsAre jIvAnAmasya trividhasya janmana etAH sacittAdayaH sapratipakSA mizrAzcaikazo yonayo bhavanti / tadyathA / sacittA acittA sacittAcittA zItA uSNA zItoSNA saMvRttA vivRttA saMvRttavivRttA iti / tatra devanArakAnAmacittA yoniH / garbhajanmanAM mizrA / trividhAnyeSAm // garbhajanmanAM devAnAM ca zItoSNA / taijaHkAyasyoSNA / trividhAnyeSAm // nArakaikendriyadevAnAM saMvRttA / garbhajanmanAM mizrA / vivRttAnyeSAmiti / vizeSavyAkhyA--isa saMsArameM jIvoMkA jo trividha janma abhI kahA hai, usake ye arthAt sacittAdi, unake virodhI acittAdi, tathA mizra sacittAcittAdi eka 2 yoni hotI hai |jaise; sacittA, acittA aura sacittAcittA, tathA zItA, uSNA aura zItoSNA, aise hI For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMvRttA, asaMvRttA athavA vivRttA, aura mizra arthAt saMvRttavivRttA / unameM deva tathA nArakI jIvoMkI acittAyoni hotI hai| garbhase janma honevAloMkI mizrA hotI hai| aura inase jo zeSa rahe, unakI tInoM prakArakI yoni hotI hai / garbhase janmavAle jIvoMkI tathA devoMkI zItoSNA hai / tejaHkAyikavAloMkI uSNA yoni hai / aura anya jo zeSa haiM unakI trividha yoni hai / nArakajIva, ekendriyajIva, tathA deva inakI saMvRttA yoni hai / garbhase utpanna honevAloMkI mizrA arthAt, saMvRtavivRttA yoni hai, aura inase jo anya haiM unakI vivRttA hai // 33 // jarAyavaNDapotajAnAM garbhaH // 34 // sUtrArtha:-jarAyuja, aMDaja aura potaja inakA garbharUpa janma hotA hai / bhASyam-jarAyujAnAM manuSya-go-mahiSAjAvikAzva-kharoSTra-mRga camara-varAha-gavaya-siMhavyAghrakSa-dvIpi-zva-zRgAla-mArjArAdInAm / aNDajAnAM sarpa-godhA-kRkalAza-gRhakokilikAmatsya-kUrma-nakra-zizumArAdInAM pakSiNAM ca lomapakSANAM haMsa-cASa-zuka-gRdhra zyena-pArAvatakAka-mayUra-madgu-baka-balAkAdInAM / potajAnAM zallaka-hasti-zvAvillApaka-zaza-zArikA-nakulamUSikAdInAM pakSiNAM ca carmapakSANAM jalUkA-valguli-bhAraNDa-pakSivirAlAdInAM garbho janmeti // vizeSavyAkhyAH -jarAyu arthAt manuSya, go, mahiSa (bhaiMsa), ajA (bakarI), avika (bher3a), azva (ghor3A), khara (gadhA), UMTa, mRga, camara, zUkara, gavaya (nIlagAya), siMha, vyAghra, bhAlU, geMDA, kuttA, zragAla, aura mArjAra (billI) Adi / aNDaja arthAt, sarpa, goha, kRkalAza (gira giThAna va chipakalI) gRhakokilikA, matsya, kachuA, magara, ghar3iyAla Adi jalacara / aneka prakArake pakSI, loma pakSavAle, haMsa, nIlakaNTha, gRdhra (gIdha), zyena (bAja), kabUtara, kAka, mora, TiTTima, baka, tathA balAkA Adi / tathA potaja arthAt zAhI (seI), hAthI, zvAvillApaka, zaza sArikA, nakula, mUSika, carmapakSavAle pakSI, jalUkA, balgulI, tathA bhAraNDapakSI viDAlaAdikA bhI garbha hI janma hai // 34 // naarkdevaanaamuppaatH|| 35 // sUtrArtha:-nAraka tathA devoMke upapAta janma hai // 35 // bhASyam-nArakANAM devAnAM copapAto janmeti / zeSANAM sammUchenam // 36 // sUtrArtha:-jarAyuja, aMDaja, potaja, nAraka tathA deva inake atirikta zeSa jIvoMkA sammUrchana janma hai| bhASyam-jarAyavaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrchanaM janma / ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavati / jarAyujAdInAmeva garbhaH / garbha eva jarAyujAdInAm / nArakadevAnAmevopapAtaH / upapAta eva nArakadevAnAm / zeSANAmeva sammUrchanam / sammUrchanameva zeSANAm // For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vizeSavyAkhyA-isa sUtrase do prakArake niyamoMkA nizcaya hotA hai, eka to yaha ki jarAyuja Adi jIvoMkA hI garbha hotA hai, aura dUsarA yaha ki garbha hI jarAyuja AdikA hotA hai| aise hI nAraka devoMkA hI upapAta hotA hai aura upapAta hI nAraka devoMkA hotA hai / tathA jarAyuja Adise jo zeSa raheM, unhIMkA saMmUrchana hai athavA sammUrchana hI unakA hotA hai // 36 // audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi // 37 // sUtrArthaH-audArika vaikriyaka Adi pAMca prakArake zarIra hote haiN| bhASyam-audArikaM vaikriyaM AhArakaM taijasaM kArmaNamityetAni paJca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti / vizeSavyAkhyA-saMsArI jIvoMke audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa, tathA kArmaNa ye pAMcaprakArake zarIra hote haiM // 37 // teSAM paraM paraM sUkSmam // 38 // sUtrArthaH-unameMse Age 2 ke sUkSma hote haiM / bhASyam teSAmaudArikAdizarIrANAM paraM para sUkSma veditavyam / tadyathA / audArikAdvaikriyaM sUkSmam / vaikriyAdAhArakam / AhArakAttaijasam / taijasAtkArmaNamiti // vizeSavyAkhyA-una audArika Adi pAMca zarIroMmeMse paraM paraM arthAt Age 2 ke pUrva 2 kI apekSAse sUkSma jAnanA cAhiye / jaise; audArikakI apekSAse vaikriyaka sUkSma hai, vaikriyakakI apekSAse AhAraka sUkSma hai, AhArakase taijasa aura taijasase bhI kArmaNa sUkSma hai // 38 // pradezato'saGkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 39 // sUtrArtha:-aura una audArika Adi zarIroMmeM pradezoMkI apekSAse taijasase pUrva 2 ke zarIra asaGkhyaguNeM haiN| __ bhASyam-teSAM zarIrANAM paraM parameva pradezato'saGkhayeyaguNaM bhavati prAk taijasAt / audArikazarIrapradezebhyo vaikriyazarIrapradezA akhaGkhayeyaguNAH / vaikriyazarIrapradezebhya AhArakazarIrapradezA asaGkhayeyaguNA iti / / vizeSavyAkhyA-una pUrvokta zarIroM meM pradezakI apekSAse taijasake pUrvake tIna zarIra para para asaMkheyaguNeM hai / jaise audArika zarIrake pradezoMkI apekSAse vaikriyaka zarIrake pradeza asaMkheyaguNeM haiN| tathA vaikriyaka zarIrake pradezoMkI apekSAse AhAraka zarIrake pradeza bhI asaMkheyaguNeM haiM // 39 // anantaguNe pare // 40 // sUtrArtha:-AhArakase pare jo do zarIra haiM, ve pUrva 2 se anantaguNeM haiM / For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-pare dve zarIre taijasakArmaNe pUrvataH pUrvataH pradezArthatayAnantaguNe bhavataH / AhArakAttaijasaM pradezato'nantaguNam / taijasAtkArmaNamanantaguNamiti / vizeSavyAkhyA-pUrva tIna zarIroMse pare jo do zarIra taijasa aura kArmaNa haiM, ve pUrva 2 pradezoMkI apekSAse anantaguNeM pradezavAle haiM / jaise AhArakake pradezoMkI apekSAse taijasa zarIrake pradeza anantaguNeM haiM, aura taijasa zarIrake pradezoMkI apekSAse kArmaNa zarIrake pradeza anantaguNeM haiM // 40 // apratighAte // 41 // sUtrArtha:-aura ye antake do zarIra apratighAta haiN| bhASyam-ete dve zarIre taijasakArmaNe anyatra lokAntAtsarvatrApratighAte bhavataH / vizeSavyAkhyA-pUrva sUtrase parekA sambandha isameM bhI AtA hai, isaliye ye antima do zarIra apratighAta arthAt pratighAtazUnya haiM / tAtparya yaha ki ye do taijasa aura kArmaNa kahIM kisIse nahIM rukate, aura na ye kisIko rokate haiM / parantu yaha vyavasthA lokAnta taka hai arthAt lokake antaparyanta inakI gati hai, lokAntake Age inakA pratighAta ho jAtA hai // 41 // __ anAdisambandhe ca // 42 // sUtrArthaH-aura ina donoMke sAtha jIvakA anAdi sambandha bhI hai| bhASyam-tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmanAdisambandho jIvasyetyanAdisambandha iti / vizeSavyAkhyA-taijasa tathA kArmANa zarIra jo haiM, una donoMke sAtha jIvakA sambandha anAdikAlase calA AtA hai // 42 // sarvasya // 43 // sUtrArthaH-taijasa tathA kArmANa ye do zarIra sampUrNa saMsArI jIvoMke hote haiM / bhASyam-sarvasya caite taijasakArmaNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH / eke tvAcAryA nayavAdApekSaM vyAcakSate / kArmaNamevaikamanAdisambandham / tenaivaikena jIvasyAnAdiH sambandho bhavatIti / taijasaM tu labdhyapekSaM bhavati / sA ca taijasalabdhirna sarvasya kasyacideva bhavati / krodhaprasAdanimittau zApAnugrahau prati tejonisargazItarazminisargakaraM tathA bhrAjiSNuprabhAsamudayacchAyAnirvartakaM taijasaM zarIreSu maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi / vizeSavyAkhyA-sampUrNa saMsArI jIvamAtrakA tejasa tathA kArmaNa zarIrase anAdi sambandha hai / yaha sUtrakA artha hai, kintu koI 2 AcArya nayavAdakI apekSAse vyAkhyAna karate haiM / ve kahate haiM, ki eka kArmaNakA hI anAdi sambandha hai| vahI eka zarIra aisA hai, jisake sAtha jIvakA anAdi sambandha hai| aura taijasa zarIra to labdhikI apekSA rakhatA hai aura vaha kisIko hI hotA hai / kyoMki taijasalabdhi jIvamAtrako nahIM hotI kisI 2 ko hotI hai / tathA krodha aura prasAdake (prasannatAke) kAraNa jo zApa aura For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / anugraha haiM, unake prati arthAt unakeliye tejakA utpattisthAna aura candramAke khabhAvakA sampAdaka tathA ati daidIpyamAna sUryakI udaya hotI huI prabhAkI chAyAkA utpAdaka zarIroMmeM yaha taijasa aise hai, jaise maNiyoMse daidIpyamAna jyotiSka vimAna // 43 // tadAdIni bhAjyAni yugapadekasyA''catubhyaH // 44 // sUtrArthaH-una donoMko Adileke eka kAlameM eka jIvake cAra zarIra paryanta prApya haiN| bhASyam-te AdinI eSAmiti tadAdIni / taijasakArmaNe. yAvatsaMsArabhAvinI Adi kRtvA zeSANi yugapadekasya jIvasya bhAjAnyAcaturthyaH / tadyathA / taijasakArmaNe vA syAtAm / taijasakArmaNaudArikANi vA syuH / taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH / taijasakAmaNaudArikavai. kriyANi vA syuH / taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH // kArmaNameva vA syAt / kArmaNaudArike vA syAtAm / kArmaNavaikriye vA syAtAm / kArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNaudArikAhArakANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH / kArmaNataijasaudArikAhArakANi vA syuH / na tu kadAcidyugapatpaJca bhavanti / nApi vaikriyAhArake yugapadbhavataH svAmivizeSAditi vakSyate / / vizeSavyAkhyA-taijasa tathA karmANa jinakI AdimeM haiM, aise zeSa zarIra eka kAlameM eka jIvake cAra taka bhAjya (vikalpa athavA prApya) haiM / taijasa aura kArmANa to saMsArI mAtra saba jIvoMmeM honevAle haiM, unhIMko Adi lekara eka kAlameM eka jIvako cAra zarIraparyanta vikalpanIya haiN| jaise jisake do hI zarIrakI yogyatA hai, usake taijasa aura kArmANa ho sakte haiM / jisako tIna ho sakte haiM, usake taijasa kArmaNa aura audArika ho sakte haiM, athavA taijasa, kArmaNa, aura vaikriyaka ho sakte haiM / aura cArakI yogyatAmeM taijasa, kArmaNa, audArika aura vaikriyaka ho sakte haiM, athavA taijasa, kArmaNa audArika aura AhAraka ho sakte haiM / athavA taijasake anAdi sambandhatAke khaMDana pakSameM eka hI zarIra jaba anAdi sambandha hai, taba kevala kArmaNa hI eka ho saktA hai / do 1'tadAdIni bhAjyAni, ityAdi sUtrakI vyAkhyA karate hue bhASyakArane 'te AdinI eSAm , aisA samAsakA vigraha kiyA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki pUrva prasaMgase prastuta jo taijasa aura kArmaNa haiM, ve 'ke te AdinI, isa dvivacanAnta padase yahAM vivikSita haiM, ataeva unhIMko meDhIbhUta karake "taijasakArmaNe yAvasaMsArabhAvinI,, aisA vivaraNa kiyA hai| ataeva una donoMko Adileke cAra zarIrataka eka kAlameM eka jIvako vikalpanIya haiM, aura Upara kahe hue pAMca vikalpa karanA jaba taijasa anAdisambandha rUpase eka AcAryake matameM khaNDana kiyA hai, taba to eka jIvako eka kAlameM tIna hI ho sakte haiM, aura 'te' dvivacanAnta vigrahase AcAryakA yaha abhiprAya hai ki AzrayarUpase taijasa hai, athavA 'tat kArmaNaM Adi eSAM tAni tadAdIni, aisI vyAkhyA karanA aura sAta vikalpa karanA / For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm kI sattAmeM kArmaNa aura audArika ho sakte haiM, athavA kArmaNa aura vaikriyaka ho sakte haiN| tathA tInakI yogyatAmeM kArmaNa, audArika, aura vaikriyaka ho sakte haiM vA kArmaNa, audArika aura AhAraka ho sakte haiM / aura cArakI yogyatAmeM kArmaNa, taijasa, audArika aura vaikriyaka ho sakte haiM, athavA kArmaNa, taijasa, audArika aura AhAraka ho sakte haiN| parantu kadAcit bhI eka kAlameM eka hI jIvake pAMcoM zarIra nahIM hote| aura vaikriyaka tathA AhAraka bhI eka kAlameM nahIM hote / kyoMki vaikriyaka tathA AhArakake svAmImeM vizeSa (bheda) hai / yaha viSaya hama Age kaheMge // 44 // nirupabhogamantyam // 45 // sUtrArtha:--antakA jo zarIra hai, vaha upabhogase rahita hai| bhASyam-antyamiti sUtrakramaprAmANyAtkArmaNamAha / tannirupabhogam / na sukhaduHkhe tenopabhujyate na tena karma badhyate na vedyate nApi nirjIyata ityarthaH // zeSANi tu sopabhogAni / yasmAtsukhaduHkhe tairupabhujyate karma badhyate vedyate nirjIyate ca tasmAtsopabhogAnIti / vizeSavyAkhyA--yahAMpara 'antya, zabdase "audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi" isa sUtrake prAmANyase sabake antameM honevAle kArmaNa zarIrako AcArya kahate haiM / isa hetuse vaha kArmaNa zarIra nirupabhoga hai, arthAta upabhogase varjita hai; usake dvArA sukha athavA duHkhakA upabhoga nahIM hotaa| karmoMkA bandhana bhI kArmaNa zarIrase nahIM hotA, karmakA jJAna bhI usase nahIM hotA, karmoMkI jIrNatA bhI usase nahIM hotI / aura kArmaNako chor3ake zeSa jo audArika Adi cAra zarIra haiM, ve upabhogasahita haiM, kyoMki unake dvArA sukha tathA duHkhakA upabhoga hotA hai / karmoMkA bandhana hotA hai, karmoMkA lAbha vA jJAna hotA hai, tathA karmoMkI jIrNatA bhI hotI hai, arthAt karmoMkI nirjarA bhI zeSa zarIroMse hotI hai / isa hetuse ve Adike cAra zarIra upabhoga sahita haiM // 45 // __ atrAha / eSAM paJcAnAmapi zarIrANAM sammUrchanAdiSu triSu janmasu kiM va jAyata iti / atrocyate / aba yahAMpara kahate haiM ki ina audArika Adi pAMcoM zarIroMmeMse saMmUrchana garbha tathA upapAta ye jo tIna prakArake janma kahe haiM, unameM kauna zarIra kahAM arthAt kisa prakArake janmase utpanna hotA hai ? yahAM kahate haiM,: garbhasammUrchanajamAdyam // 46 // sUtrArthaH-AdikA zarIra garbha tathA sammUrchana rUpa janmase utpanna hotA hai| bhASyam-Adyamiti sUtrakramaprAmANyAdaudArikamAha / tadgarbhe sammUrchane vA jAyate / vizeSavyAkhyA-yahAM bhI sUtrakramake prAmANyase 'Adya, zabdase AdimeM honevAle For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / __55 audArika zarIrako AcArya kahate haiM, vaha Adya audArikazarIra garbha aura sammUrchanarUpa janmameM utpanna hotA hai // 46 // vaikriyamaupapAtikam // 47 // sUtrArthaH--vaikriyaka zarIra upapAtarUpa janmameM utpanna hotA hai / bhASyam-vaikriyazarIramaupapAtikaM bhavati / nArakANAM devAnAM ceti / vizeSavyAkhyA-vaikriyaka zarIra upapAta jo janmakA tIsarA prakAra hai, usameM utpanna hotA hai / aura upapAtarUpa janmameM vaikriyaka zarIra nAraka jIva tathA devoMkA hotA hai / kyoMki upapAta janma nArakI tathA devoMkA hotA hai, yaha pUrvameM kaha cuke haiM // 47 // labdhipratyayaM ca // 48 // sUtrArthaH-aura vaikriyaka zarIra labdhi pratyaya bhI hai| bhASyam-labdhipratyayaM ca vaikriyazarIraM bhavati / tiryagyonInAM manuSyANAM ceti / vizeSavyAkhyA-vaikriyaka zarIra upapAta svarUpa janmase hotA hai, aura vaha vaikriyaka labdhi pratyaya bhI hai arthAt usake utpanna honemeM labdhi kAraNa hai / aura vaha labdhi vaikriyaka, tiryagyonija tathA manuSyoMko hotI hai // 48 // zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM caturdazapUrvadharasyaiva // 49 // sUtrArthaH-tathA AhAraka zarIra zubha, vizuddha aura avyAghAti hotA hai, aura vaha caturdazapUrvake dhAriyoMke hI hotA hai / bhASyam-zubhamiti zubhadravyopacitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH / vizuddhamiti vizuddhadravyopacitamasAvadyaM cetyarthaH / avyAghAtIti AhArakaM zarIraM na vyAhanti na vyAhanyate cetyarthaH / tacaturdazapUrvadhara eva kasmiMzcidarthe kRcche'tyantasUkSme sandehamApanno nizcayAdhigamArthe kSetrAntaritasya bhagavato'haMtaH pAdamUlamaudArikeNa zarIreNAzakyagamanaM matvA labdhipratyayamevotpAdayati dRSTvA bhagavantaM chinnasaMzayaH punarAgatya vyutsRjatyantarmuhUrtasya // vizeSavyAkhyA-AhAraka zarIra zubha hai, arthAt zubha dravyase vRddhiko prApta hotA hai, zubha dravyakA pariNAma hai / tathA vizuddha hai, vizuddha dravyase vRddhiko prApta hotA hai, arthAt doSa nindA Adise rahita hai / aura yaha AhAraka zarIra avyAghAti hai, arthAt na yaha kisIkA vyAghAta karatA hai aura na isakA koI vyAghAta kara sakatA hai / aura yaha AhAraka caturdazapUrvadharoMmeM hI hotA hai / jaba koI caturdazapUrvadhara kliSTa tathA sUkSma viSayake sandehameM prApta hotA hai, usa samaya usa sUkSma padArthake nizcayakeliye anyakSetrameM nivAsa karanevAle bhagavata arhatke caraNakamaloMke nikaTa audArika zarIrase gamana azakya hai, aisA mAnakara labdhipratyaya zarIrako utpanna karatA hai, anantara bhagavAnko dekhakara sandeharahita honese punaH nija AzramameM Akara antarmuhUrtameM usa zarIrako tyAga detA hai // 49 // For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 rAyacandra jainazAstramAlAyAm taijasamapi zarIraM labdhipratyayaM bhavati // taijasa zarIra bhI labdhipratyaya arthAt laibdhirUpa kAraNase hotA hai / kArmaNameSAM nibandhamAzrayo bhavati / tatkarmata eva bhavatIti bandhe parastAdvakSyati / karma hi kArmaNasya kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmAdityaprakAzavat // yathAdityaH svamAtmAnaM prakAzayatyanyAni ca dravyANi na cAsyAnyaH prakAzakaH / evaM kArmaNamAtmanazca kAraNamanyeSAM ca zarIrANAmiti // kArmaNa ina zarIroMkA nibandha arthAt Azraya hotA hai, vaha kArmaNa karmase hI hotA hai, aisA bandhake viSaya meM Age kaheMge / karma jo hai vaha kArmaNakA tathA anya zarIroMkA bhI sUryake prakAzake sadRza kAraNa hai / jaise sUrya apanA bhI prakAza karatA hai aura anya dravyoM kA bhI / kintu sUryakA prakAzaka koI nahIM hai / atrAha / audArikamityetadAdInAM zarIrasaMjJAnAM kaH padArtha iti / atrocyate / udgatAramudAram / utkaTAramudAram / udgama eva vodAram / upAdAnAtprabhRti anusamayamudgacchati vardhate jIryate zIryate pariNamatItyudAram / udAramevaudArikam / naivamanyAni // yathodgamaM vA niratizeSaM grAhyaM chedyaM bhedyaM dAhyaM hAryamityudAraNAdaudArikam / naivamanyAni // udAramata ca sthUlanAma / sthUlamudgataM puSTaM bRhanmahadityudAramevaudArikam / naivaM zeSANi / teSAM paraM sUkSmamityuktam // 1 paraM yahAM kahate haiM / audArika Adi jo pAMcoM zarIra haiM, unameM audArika Adi saMjJAoM kA zabdArtha kyA hai ? isa praznakA utara kahate haiM ki jo udgatAra hai athavA jo utkaTAra hai, vahI udAra hai, arthAt jo utpanna hokara zIghra vRddhiko prApta ho / athavA udgama (utpatti ) hI udAra hai, arthAt jo upAdAnakAraNase AraMbha karake pratisamaya ( kAlake alpatama bhAgameM) udgamana karatA hai, baDhatA hai, jIrNa hotA hai, vizIrNa hotA hai aura pariNAmako prApta hotA hai, vaha udAra hai aura udArako hI audArika kahate haiM / anya vaikriyaka Adi vardhana, jIraNa, tathA zIraNa pariNamana AdisvabhAvavAle nahIM hai / athavA jaise; udgake anusAra vidAraNa Adi bhI niratizeSa grahaNa karanA cAhiye / jaise, chedya, bhedya, dAhya tathA hArya bhI yaha hai; isa hetuse udAraNa va vidAraNa zIla honese yaha audArika hai / arthAt yaha zarIra chedana, bhedana, dahana, Adike yogya honese audArika hai, usa taraha anya zarIra nahIM hai | aura udAra yaha sthUlakA bhI nAma hai, isaliye sthUla, udgata, puSTa, vRhat, tathA mahAn yaha saba udArake hI arthako kahate haiM, isa hetuse ye saba audArika haiM / kyoMki jo udAra hai vahI audArika hai / isa prakAra sthUla, puSTa, tathA bRhat, (bar3A ) Adi anya zarIroMmeM nahIM ghaTate; kyoMki anya zarIroMke viSaya meM to " paraM paraM sUkSmam " Age 2 ke eka dUsarese sUkSma haiM, aisA pUrva prasaMga meM kahA hai / 1 1 tapovizeSase RddhiyoMkA prApta honA labdhi hai / For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 57 vaikriyamiti / vikriyA vikAro vikRtirvikaraNamityanantaram / vividhaM kriyate / eka bhUtvAnekaM bhavati / aneka bhUtvA ekaM bhavati / aNu bhUtvA mahadbhavati / mahacca bhUtvANu bhavati / ekAkRti bhUtvAnekAkRti bhavati / anekAkRti bhUtvA ekAkRti bhavati / dRzyaM bhUtvAdRzyaM bhavati / adRzyaM bhUtvA dRzyaM bhavati / bhUmicaraM bhUtvA khecaraM bhavati / khecaraM bhUtvA bhUmicaraM bhavati / pratighAti bhUtvApratighAti bhavati / apratighAti bhUtvA pratighAti bhavati / yugapaJcaitAna bhAvAnanubhavati / naivaM zeSANIti / vikriyAyAM bhavati vikriyAyAM jAyate vikriyAyAM nivartyate vikriyaiva vA vaikriyam // __ vaikriyaka- vikriyA, vikAra, vikRti tathA vikaraNa ye saba ekArthavAcaka zabda haiN| jo vividha prakArase kiyA jAve vaha vaikriyaka hai| jaise; eka hoke aneka ho, aneka hoke eka ho / aNu (atisUkSma) hoke mahAn ho, mahAna hoke aNu ho / eka AkArakA hokara anekAkAra ho, anekAkArakA hokara ekAkAra ho / dRzya hokara adRzya ho, adRzya hokara dRzyarUpa ho / thalacara (pRthvIpara calanevAlA) hokara nabhacara (AkAzagAmI) ho, nabhacara hokara thalacara ho / pratighAti (dUsarese rukanevAlA vA dUsareko rokanevAlA) hokara apratighAti ho, tathA apratighAti hokara pratighAti ho / eka kAlameM jo pUrvokta eka, aneka, aNu tathA mahadAdi bhAvoMko anubhavana karai vaha vaikriyaka hai / isa prakArake zeSa zarIra nahIM hai, arthAt ve vividha aura paraspara virodhI AkAroMko nahIM dhAraNa kara sakte / jo vikriyA arthAt vikArameM ho, jo vikriyAmeM utpanna ho, tathA jo vikriyAmeM siddha kiyA jAve, vaha vaikriyaka hai / athavA vikriyA arthAt vikAra hI vaikriyaka hai| AhArakam / Ahiyata iti AhAryam / AhArakamantarmuhUrtasthiti / naivaM zeSANi // AhAraka--AhAraka zarIra vaha hai, jo ki alpakAlakeliye prApta kiyA jAve vA lAyA jAve / isakI vyutpatti yaha hai:,-"Anhiyate iti AhAryam' arthAt AhArya kiMcit kAlakeliye jo labhya vA sthApanIya, vahI AhAraka / usa AhArakakI sthiti kevala antarmuhUrta kAla paryanta hai / anya zarIra aisI alpa sthitivAle nahIM hai / tejaso vikArastaijasaM tejomayaM tejaHsvatattvaM zApAnugrahaprayojanam / naivaM zeSANi / taijasa--tejakA jo vikAra hai vaha taijasa zarIra hai, athavA jo tejomaya tejaHpUrNa vA tejorUpa hI hai vaha taijasa hai / zApa anugraharUpa prayojana taijasakA vAstavika nijatattva hai / aura anya zarIroMmeM yaha zApa tathA anugraha karanekA sAmarthya nahIM hai, isa hetuse taijasa unase bhinna hai| karmaNo vikAraH karmAtmakaM karmamayamiti kArmaNam / naivaM zeSANi // kArmaNa-jo karmakA vikAra hai, karmasvarUpa hai, vA karmamaya hai; vaha kArmaNa zarIra For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai / isa prakAra anya zarIra nahIM hai, arthAt karmake vikArAdi nahIM hai, isa kAraNa anyase isameM vizeSatA hai| ebhya eva cArthavizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddham / kiM cAnyat / kAraNato viSayataH svAmitaH prayojanataH pramANataH pradezasaGkhyAto'vagAhanataH sthitito'lpabahutvata ityetebhyazca navabhyo vizeSebhyaH zarIrANAM nAnAtvaM siddhamiti / ina pUrvokta vizeSa arthoMse zarIroMkA nAnAtva arthAt anekavidhatva vA anekaprakAratva siddha ho gayA / kiMca aura yaha bhI hai ki kAraNase, viSayase, svAmIse, prayojanase, pramANase, pradezakI saMkhyAoMse, avagAhanase, sthitise tathA alpabahutvase bhI zarIroMkA nAnAtva siddha huA / tAtparya yaha hai ki kAraNa, viSaya aura svAmI nava vizeSa artha haiM, jinase zarIroMkA nAnAtva anekatva siddha hotA hai / 1 isa rItise audArika Adi zarIroMko anvarthasaMjJaka kahake udAra hI audArika hai, utkaTAra udAra hai, ityAdi anvartha nAnA saMjJAoMko pratipAdana karake aba lakSaNa bhedase eka hI prayatnase sAdhya zarIroMke nAnAtvakA upadeza karate haiM / inhIM pUrvokta arthavizeSoMse zarIroMkA nAnAsa aneka prakAratva isakA tAtparya yaha hai, ki udAra vikriyA tathA AhArya Adi jo vizeSa artha haiM, unake lakSaNoM tathA svarUpoMke bhedase zarIroMkA nAnAtva siddha huaa| 2 kiMcAnyat isakA tAtparya yaha haiM ki kevala anvarthakI saMkhyAoMse hI zarIroMkA bheda nahIM hai, kintu saMkhyA Adise anya bhI atirikta hetuoMse bhI vizeSa hai / ve hetu kAraNa Adi haiM; unameM prathama kAraNa hai / jaise audArika zarIra sthUla pudgaloMse racita mUrti hai, aura vaikriyaka Adi isaprakAra sthUla pudgalarUpa kAraNase nahIM bane haiM, isaliye audArikameM kAraNakRta anya zarIroMse vizeSatA hai / kyoMki "para 2 sUkSma hai" aisA vacana hai / tathA viSayakRta bheda vidyAdharoMke audArika zarIroMkeprati nandIzvara dvIpaparyanta audArika zarIrakA viSaya hai, aura jaGghAcAraNa ( Rddhi vizeSa )ke prati rucakavara parvataparyanta tiryag lokameM viSaya hai, Urdhva pANDuka vanaparyanta hai / vaikriyaka zarIrakA viSaya asaMkheya dvIpasamudra paryanta hai / AhArakakA viSaya mahAvideha kSetraparyanta hai / aura taijasa tathA kArmaNakA viSaya sampUrNa loka paryanta hai| svAmIke dvArA bhI vizeSa hai / jaise audArika zarIrake svAmI to tiryagyonivAle jIva tathA manuSya haiM / vaikriyakake deva nAraka tathA koI 2 tiryak aura manuSya bhI haiM / AhArakake svAmI caudahapUrvake dhAraka saMyata manuSya haiN| aura taijasa kArmaNake samasta saMsArI jIva svAmI haiM / prayojanakRta bhI bheda haiN| jaise AhAraka zarIrake dharma, adharma, sukha, duHkha aura kevalajJAnakI prApti Adi prayojana haiM / vaikriyakake sthUla, sUkSma, ekatva, anekatva aura AkAza, tathA bhUmi jalAdimeM gamana Adi lakSaNarUpa aneka aizvaryakI prApti prayojana hai / aura AhArake sUkSma, vyavahita deza vA kAlake vyavadhAnameM rahanevAle padArtha aura ati gUDha arthoMkA jJAna prayojana hai / taijasakA AhArakakA paripAka tathA zApa dene aura anugraha karanekA sAmarthya prayojana hai / aura kArmaNakA janmAntarameM gati pariNAma prayojana hai / pramANakRta vizeSa hai / jaise kucha adhika eka sahasra yojana audArikakA pramANa hai| vaikriyaka zarIrakA eka lakSa yojana pramANa hai / va rani (baddhamuSTihasta) mAtra AhArakakA pramANa hai / tathA lokake vistAra pramANa taijasa aura kArmANa haiM / tathA pradezasaMkhyAkRta bhI bheda haiM, jaise taijasa zarIrake pUrva audArika Adise para 2 pradezakI apekSA uttara 2 ke asaMkhyAta guNeM pradeza haiM, yaha viSaya pUrva prasaGgameM kahA hai / aura avagAhanAkRta bhI bheda hai, jaise kucha adhika eka sahasra yojana paryanta asaMkhyeya pradezoMmeM audArika zarIrakA bhalIbhAMti avagAhana (praveza For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / atrAha / Asu catasRSu saMsAragatiSu ko liGganiyama iti / atrocyate / jIvasyaudayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAneSUktam / trividhameva liGgaM strIliGga puMlliGgaM napusakaliGgamiti / / tathA cAritramohe nokaSAyavedanIye trividha eva vedo vakSyate / strIvedaH puvedo napuMsakaveda iti // tasmAtrividhameva liGgamiti // tatra___ aba yahAM kahate haiM ki saMsArakI manuSyAdi cAra gatiyoMmeM liGgakA kyA niyama hai ? isakA uttara kahate haiM / audAyika Adi jIvoMke bhAvoMkI vyAkhyAmeM kahA hai ki strIliGga pulliGga tathA napuMsakaliGga bhedase liMgake tIna hI bheda haiN| aura cAritramohanIya no kaSAyoMke viSayameM bhI tIna hI prakArakA veda kaheMge / jaise strIveda, puMveda aura napuMkaveda / ina kAraNoMse liMga tIna hI prakAra hai / usameM--- nArakasammUrchino napuMsakAni // 50 // sUtrArtha:-nArakI jIva ora saMmUrchana jIva napuMsaka hI hote haiM / ___ bhASyam -nArakAzca sarve sammUrchinazca napuMsakAnyeva bhavanti / na striyo na pumAMsaH / teSAM hi cAritramohanIyanokaSAyavedanIyAzrayeSu triSu vedeSu napuMsakavedanIyamevaikamazubhagatinAmApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavati netare iti // vizeSavyAkhyA-nAraka gativAle saba jIva aura saMmUrchana janmavAle napuMsaka hI hote vA paiTha ) hai / una pradezoMse bahuta adhika asaMkheya pradezameM eka lakSa yojanaparyanta vaikriyakakA avagAhana hai / aura audArika tathA vaikriyakase bahuta nyUna eka hastamAtra hI AhArakakA avagAhana hai / tathA taijasa aura kArmANa lokAntameM vistRta AkAza zreNiparyanta avagAhana hai / tathA sthitikRta bhI vizeSa hai| jaise audArikakI jaghanya arthAt sabase nyUnasthiti antarmuhUrta paryanta hai, aura utkarSa arthAt adhikase adhika 33 sAgara paryanta sthiti hai / tathA abhavyake sambandhase taijasa aura kArmANakI pravAhake anurodhase anAdi anantakAla sthiti hai / aura bhavyake sambandhase anAdi sAnta hai / tathA alpabahutvakRta bhI bheda hai / jaise yadi honeko saMbhava ho to AhAraka sabase nyUna hotA hai, aura kadAcit nahIM bhI saMbhava hotaa| isakA kAraNa kyA hai? usakA jaghanya antara arthAt virahakAla eka samaya hai, aura yadi saMbhava ho to adhikase adhika chaha mAsa hai, isakAraNa ekase Adi lekara utkarSase nava sahasra samaya paryanta eka kAlameM AhAraka zarIravAloMkA usakA antara hai| tathA AhAraka zarIrase vaikriyaka zarIra deva nArakiyoMke asaMkheya honese asaMkhyeya utsarpiNIke samayoMkI rAzike samAna saMkhyAyukta asaMkhyeya guNa hote haiM / tathA vaikriyaka zarIrakI apekSAse audArika zarIra asaMkheya guNa hote haiM, aura ve tiryak zarIra aura manuSyoMke asaMkhyeya honese asaMkhyeya utsarpiNI tathA avasarpiNIke samayoMkI rAzike samAna saMkhyAvAle asaMkhyAta hote haiM, kadAcit aisA kaho ki tiryak to ananta haiM, to anantatA honepara asaMkhyeya kaise ho sakte haiM ? uttara kahate haiM ki pratyeka zarIra to asaMkheya hai aura sAdhAraNa zarIra ananta haiM, aura unake anantoMkA eka zarIra hai; isa hetuse asaMkhyeya haiM / anantoMkA pratyeka zarIra nahIM hai, isa kAraNa asaMkhyeya kathana yogya hI hai| audArika zarIroMkI apekSA taijasa kArmaNa ananta hai, kyoMki ve saba saMsArI jIvoMmeM pratyekake hote haiM, isa hetuse ananta haiM / aisA nahIM hai ki bahuta jIvoMkA eka taijasa vA kArmaNa hotA hai / isa rItise kAraNa Adi nava vizeSoMse zarIroMkA nAnAtva ghaTapaTAdi padArthoM ke samAna nizcaya karanA cAhiye / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm haiM, ve na to strI hote haiM, aura na puruSa hote haiM / kyoMki unakA cAritramohanIya nokaSAya vedanIya karmoMke AzrayabhUta tIna vedoMmeMse azubhagati nAmake sApekSa aura pUrvanibaddha saMcita udayako prApta napuMsaka vedanIya hI karma hotA hai, na ki anya // 50 // na devAH // 51 // sUtrArthaH-deva napuMsaka nahIM hote| __ bhASyam-devAzcaturnikAyA api napuMsakAni na bhavanti / striyaH pumAMsazca bhavanti / teSAM hi zubhagatinAmApekSe strIpuMvedanIye pUrvabaddhanikAcite udayaprApte dve eva bhavato netarat / pArizeSyAcca gamyate jarAyavaNDapotajAstrividhA bhavanti striyaH pumAMso napuMsakAnIti // vizeSavyAkhyA-cAroM nikAyavAle deva napuMsaka nahIM hote, strI aura puruSa hI hote haiM / kyoMki unake zubhagatinAmakarma sApekSa pUrva janmameM nibaddha saMcitakarma udayako prApta strI vedanIya, tathA puMvedanIya ye do hI hote haiM, na ki anya napuMsaka / aura nAraka saMmU chaina vAloMkA napuMsaka, devoMkA strI tathA puMvedanIya honese zeSa arthAt jarAyuja aNDaja, tathA potaja jIvoMke trividha veda vA liMga hote haiM, arthAt inameM strI puruSa aura napuMsaka tInoM hote haiM // 51 // ___ atrAha / caturgatAvapi saMsAre kiM vyavasthitA sthitirAyuSa utAkAlamRtyurapyastIti / atrocyate / dvividhAnyAyUMSi / apavartanIyAni anapavartanIyAni ca / anapavartanIyAni punardvividhAni / sopakramANi nirupakramANi ca / apavartanIyAni tu niyataM sopkrmaanniiti|| tatra aba yahAMpara kahate haiM ki saMsArameM cAroM gatiyoMmeM AyuS (umara) kI sthiti vyavasthita hai, nahIM hai athavA akAla mRtyu hai ? arthAt niyatakAla hI AyuS hai athavA akAla mRtyu bhI hai ? isa para uttara kahate hai, ki Ayu do prakArakI hotI haiM eka apavartanIya arthAt jinakA nyUnAdhika bhAva ho sakai, aura dUsare anapavartanIya arthAt jinake niyatakAlakI sthitimeM kucha apavartana(nyUnIkaraNa vA khaMDanAdi) na ho sake / punaH anapavartanIya, sopakrama tathA nirupakrama bhedase do prakAra haiM / aura apavartanIya to upakramasahita hI sadA hotI haiN| unmeNauppaatikcrmdehottmpurussaasngkhyeyvrssaayusso'npvaayussH||52|| sUtrArthaH-aupapAtika arthAt upapAta rUpa janmase utpanna honevAle antima dehavAle uttama puruSa, tathA asaMkhyeya varSa AyuSvAle, ye saba anapavartya AyuSvAle hote haiM / __ bhASyam-aupapAtikAzcaramadehA uttamapuruSA asaGkhayeyavarSAyuSa ityete'napavAyuSo bhavanti / tatraupapAtikA nArakadevAzcetyuktam / caramadehA manuSyA eva bhavanti nAnye / caramadehA antyadehA ityarthaH / ye tenaiva zarIreNa sidhyanti / uttamapuruSAstIrthakaracakravartyardhacakravartinaH / asaGkeyavarSAyuSo manuSyAH tiryagyonijAzca bhavanti / sadevakurUttarakuruSu sAntara For Personal- & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dvIpakAsvakarmabhUmipu. karmabhUmiSu ca suSamasuSamAyAM suSamAyAM suSamaduHSamAyAmityasaGghayavarSAyuSo manuSyA bhavanti / atraiva vAhyeSu dvIpeSu samudreSu tiryagyonijA asaGkhayeyavarSAyuSo bhavanti / aupapAtikAzcAsaGkhayeyavarSAyuSazca nirupakramAH / caramadehAH sopakramA nirupakramAzceti / ebhya aupapAtikacaramadehAsaGkhayeyavarSAyurvyaH zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopa kramA nirupakramAzcApavAyuSo'napavAyuSazca bhavanti / tatra ye'pavAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAgnyudakAhya zitAjIrNAzaniprapAtodvandhanazvApadavajranirghAtAdibhiH kSutpipAsAzItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavartyate / apavartanaM zIghramantarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH / upakramo'pavartananimittam // vizeSavyAkhyA-aupapAtika, arthAt upapAta saMjJaka janmameM utpanna honevAle, caramadeha arthAt antima zarIravAle, uttamapuruSa aura asaMkhyeya varSa AyuSvAle, ye cAroM anapavartya (apavartana na karane yogya) AyuSvAle hote haiM, inameM deva tathA nAraka aupapAtika haiM, yaha kaha cuke haiM / aura carama dehavAle manuSya hI hote haiM; anya nhiiN| jisa zarIrase siddha hote arthAt mokSarUpI siddhiko prApta karate haiM vaha carama deha hai / tIrthakara cakravartI, arddhacakrI Adi uttama puruSa haiM / tathA asaMkheyavarSa AyuSvAle manuSya tathA tiryaca hote haiM / devakuru uttarakuruoMmeM aura antaradvIpavAlI akarma bhUmiyoMmeM, tathA suSamasuSamA, suSamA aura suSamaduHSamAkAlameM karmabhUmiyoMmeM bhI asaMkhyeyavarSa AyuSavAle manuSya hote haiN| aura isI kAla tathA inhIM dezoMmeM bAhyasamudra tathA dvIpoMmeM tiryagyonija jIva bhI asaMkhyeya varSa AyuvAle hote haiM / aupapAtika tathA asaMkhyeyavarSa AyuSvAle upakrama rahita hote haiM / aura carama dehavAle upakrama sahita tathA upakrama rahita bhI hote haiN| aura ina aupapAtika, caramadeha, aura asaMkheyavarSa AyuSvAloMse zeSa manuSya tathA tiryagyonija jo upakramasahita tathA upakramarahita haiM, ve apavartya AyuSavAle aura anapavartya AyuSvAle bhI hote haiM / unameM jo apavartya AyuSvAle haiM, unakI viSa, zastra, kaMTaka, agni, jala, sarpa, ajIrNa bhojana, vajrapAta, zUlI, hiMsaka jIva aura vajrAdike abhighAta Adise tathA dvendase AraMbha honevAle kSut, pipAsA, aura zItoSNAdise bhI AyuS apavartita (nyUna) hotI hai / apavartanakA, artha hai zIghra antarmuhUrtakAlameM hI karmoMke phaloMkA upabhoga / aura upakramakA artha hai, apavartanakA nimitta // 52 // 1 uttama puruSase yahAM tIrthakara, cakravartI, baladeva tathA vAsudeva AdikA grahaNa hai / koI kahate haiM, ki sUtrameM uttama puruSakA grahaNa nahIM hai, to tIrthakarAdikA grahaNa kaise hogA? isapara kahate haiM, ki caramadeha grahaNase tIrthakarAdikA grahaNa hogA / kyoMki caramazarIrI uttama puruSa avazya hote haiM aura uttama puruSoMko caramadeha prApya hai / isa hetuse uttama puruSa grahaNa anArSa hai / donoM prakArake bhASya haiN| anindita honese prathama uttama puruSa grahaNa kiyA aura tIrthakarAdi usakA vivaraNa kiyA. aura punaH uttara kAlameM uttama puruSakA grahaNa kiyA, parantu nirupakrama sopakrama kathanase yaha sandeha bhASyase hotA hai, ataeva usI bhASyakArake zrAvakaprajJaptimeM uttama puruSa grahaNa kiyA hai, yahAM bhI yahI samajhanA cAhiye / 2 upadrava / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ atrAha / yadyapavartate karma tasmAtkRtanAzaH prasajyate yasmAnna vedyate / athAstyAyuSkaM karma mriyate ca tasmAdakRtAbhyAgamaH prasajyate / yena satyAyuSke mriyate ca tatazcAyuSkasya karmaNa AphalyaM prasajyate / aniSTaM caitat / ekabhavasthiti cAyuSkaM karma na jAtyantarAnubandhi tasmAnApavartanamAyuSo'stIti / atrocyate / kRtanAzAkRtAbhyAgamAphalyAni karmaNo na vidyante / nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandhaH / kiM tu yathoktairupakramairabhihatasya sarvasandohenodayaprAptamAyuSkaM karma zIghra pacyate tadapavartanamityucyate / saMhatazuSkatRNarAzidahanavat / yathA hi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya ciraNa dAho bhavati tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / yathA vA saGkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati na ca saGkayeyasyArthasyAbhAvo bhavati tadvadupakramAbhihato maraNasamuddhAtaduHkhArttaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati na cAsya phalAbhAva iti // ki cAnyat / yathA vA dhautapaTo jalArdra eva saMhatazcireNa zoSamupayAti sa eva ca vitAnitaH saryarazmivAyvabhihataH kSipraM zoSamupayAti na ca saMhate tasminprabhUtasnehAgamo nApi vitAnita'katnazoSaH tadvadyathoktanimittApavartanaiH karmaNaH kSipraM phalopabhogo bhvti| na ca kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni // iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe. dvitIyo'dhyAyaH samAptaH // yahAM kahate haiM ki yadi baddha AyuSkarma apavartita arthAt nyUna vA naSTa ho jAtA hai; taba to kRtakA nAza prApta huaa| kyoMki usa karma anubhava nahIM hotA; aura yadi yaha kaho ki AyuSanAma karma to rahatA hai aura jIva mara jAtA hai, to akRtakA abhyAgama prApta huA / arthAt AyuS karmake naSTa honepara to kRta (kiye huekA) nAza prApta huA; aura AyuS karmake rahate hI mRtyu honepara akRta (nahIM kiyekA) abhyAgama (Agamana) sUpa doSa prApta huA; aura aisA honA aniSTa hai / AyuSkarma kevala eka hI janmaparyanta sthira rahatA hai, vaha janmAntarake sAtha anugAmI nahIM haiM / isa hetuse AyaSakarmakA apavartana nahI hotA / aba yahAMpara kahate haiM ki kRtanAza, akRtakA Agamana aura phalakA abhAva ye koI bhI karmake nahIM hote / aura na baddha AyuSkarma anyajanmakA sambandhI hotA hai / kintu pUrvokta apavartanake nimittabhUta viSazastrAdi upakramoM arthAt AraMbhoMse abhihata (tADita) jo jIva hai usake sarva sandohase arthAt samaharUpase udayako prApta jo AyuSkarma hai; usakA zIghra hI paripAka hotA hai / yahI zIghra paripAka AyuSkarmakA apavartana kahA jAtA hai / aura yaha zIghra paripAka aise hotA hai, jaise ghanIbhUta zuSka tRNarAzikA agnise dahana / yadi mile hue bhI zuSka tRNakI rAzike yahI eka 2 avayava jaleM, to cirakAlameM dAha hotA hai, parantu zithilatA pUrvaka For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 63 idhara udhara vikhare hue aura pavanake jhakoroMse abhihata eka kAlameM agnikI jvAlAse pradIpta usI tRNarAzikA zIghra dAha hotA hai / athavA jaise gaNitavidyAkA AcArya kriyAkI laghutAke artha guNana tathA bhAgakI kriyAoMse kisI gaNanIya padArthakI rAziko khaNDaAdike dvArA zIghra apavartana (nyUna) karatA hai, parantu usase saMkhyeya padArthakA abhAva nahIM hotA; isI prakAra viSa, zastra Adi upakramoMse abhihata aura mRtyuke samuddhAtajanya duHkhoMse pIDita jIva karmanimittaka Abhogake abhAvake yogapUrvaka kisI karaNavizeSako utpanna karake phalake upabhogake lAghavArtha karmakA apavartana karatA hai; kintu isase isako phalakA abhAva nahIM hotA, arthAt viSAdipIDAjanya duHkhoMse zIghra hI usake AyuSkarmakA paripAka ho gayA, isase isane phalako pA liyA / aura yaha bhI hai; jaise dhulA huA jalase Ardra (gIlA) kapaDA yadi taha lagAke vA saMkucita karake gRhameM sthApita kara do to cirakAlameM zuSka hogA; parantu usI vastrako yadi phailAke khule maidAnameM DAla do, to sUryakI kiraNa tathA vAyuse tADita hokara zIghra hI zuSka ho jAvegA / aura usa vastrake mile rahanepara kucha adhika jala nahIM nikalatA aura na vaha phailAnese asampUrNa zuSka hotA, kintu donoM dazAoMmeM samAna hI jala jAtA hai, kevala cirakAla aura zIghra kAla mAtrakA bheda hai| aise hI yathokta viSa, zastrAdi nimitta bhUta apavartanoMse zIghra hI phaloMkA upabhoga ho jAtA hai / isase AyuSkarmakA apavartana honemeM na to kRtakA praNAza (kRtakarmakA nAza) hai, aura na akRtakA Agamana aura phalAbhAva // iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe AcAryopAdhidhAriThAkuraprasAdazamaviracita bhASATIkAsamalaGkRteH dvitIyo'dhyAyaH / atha tRtiiyo'dhyaayH| bhASyam-atrAha / uktaM bhavatA / nArakA iti gatiM pratItya jIvasyaudayiko bhAvaH / tathA janmasu nArakadevAnAmupapAtaH / vakSyati ca / sthitau nArakANAM ca dvitIyAdiSu / AsraveSu bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSa iti // tatra ke nArakA nAma ka ceti / atrocyate / narakeSu bhavA nArakAH / tatra narakaprasiddhyarthamidamucyate aba yahAM kahate haiM ki he bhagavan ! Apane audayikabhAvake bhedoMkI gatimeM narakAdi cAra bheda vivakSAmeM nArakoMko kahA hai, tathA janmoMke viSayameM deva aura nArakoMkA upapAta rUpa janma hotA hai, yaha kahA hai / aura sthitike viSayameM nAraka jIvoM kI sthiti dvitIya Adi bhUmiyoMmeM Age kaheMge / aura Asrava prakaraNameM bhI kaheMge, ki bahuta Arambha tathA parigraha nArakAyuS karma bAMdhatA hai / ityAdi aneka sthaloMmeM nArakoMkA For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAyacandrajainazAstramAlAyAm pratipAdana kiyA hai / isaliye kRpAkarake kahiye ki nAraka kauna haiM ? aura unakA nivAsa kahAM hai ? aba isapara kahate haiM ki jo narakameM hoM unako nAraka kahate haiM / usameM narakakI prasiddhike artha yaha sUtra kahate haiMratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamAprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtA kAzapratiSThAH saptAdho'dhaH pRthutarAH // 1 // sUtrArthaH-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, aura mahAtamaHprabhA ye sapta pRthivI adho 2 bhAgameM ghanavAta, ambuvAta, tanuvAta tathA AkAza pratiSThita haiN| bhASyam-ratnaprabhA zarkarAprabhA vAlukAprabhA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA mahAtamaHprabhA ityetA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavantyekaikazaH sapta adho'dhaH / ratnaprabhAyA adhaH zarkarAprabhA / zarkarAprabhAyA adho vAlukAprabhA / ityevaM zeSAH / ambuvAtAkAzapratiSThA iti siddhe ghanagrahaNaM kriyate yathA pratIyate ghanamevAmbu adhaH pRthivyAH / vAtAstu ghanAstanavazceti / tadevaM kharapRthivI paGkapratiSThA paGko ghanodadhivalayapratiSTho ghanodadhivalayaM dhanavAtavalayapratiSThaM ghanavAtavalayaM tanuvAtavalayapratiSThaM tato mahAtamobhUtamAkAzam / sarva caitatpRthivyAdi tanuvAtavalayAntamAkAzapratiSTham / AkAzaM tvAtmapratiSTham / uktamavagAhanamAkAzasyeti / tadanena krameNa lokAnubhAvasaMniviSTA asaGkhadheyayojanakoTIkoTyo vistRtAH sapta bhUmayo ravaprabhAdyAH // vizeSavyAkhyA-'prabhAbhUmi' zabda dvanda samAsake antameM honese usakA zarkarAAdi sabake sAtha sambadha hai / jaise; ratnaprabhAbhUmi, zarkarAprabhAbhUmi vAlukAprabhAbhUmi ityAdi / ye ratnaprabhA Adi bhUmiyAM eka ekake adhobhAgameM haiM aura ghanavAta, ambuvAta, tathA AkAza pratiSThita arthAt ghanavAta, ambuvAta tanuvAta tathA AkAzake AdhArapara haiN| sAtoM adho adho bhAgameM haiM / jaise prathama ratnaprabhAbhUmi hai, ratnaprabhAke adhobhAgameM vAlukAprabhA hai, usake adho bhAgameM paGkaprabhA hai, paGkaprabhAke adhobhAgameM dhUmaprabhA hai, dhUmaprabhAke adhobhAgameM tamaHprabhA aura tamaHprabhAke nIce mahAtamaHprabhA hai| ye saba ghanAmbuvAta AkAza pratiSTha haiM / aba yahAM kahate haiM, ki 'ambuvAtAkAzapratiSThAH, aise hI sUtrase kAryasiddha hotA thA; punaH 'ghana' grahaNa kyoM kiyA? to ghana grahaNase yaha nizcaya hotA hai ki pRthivIke adhobhAgameM ghana hI ambu hai / aura vAyu to ghana bhI hai aura tanu (sUkSma) bhI hai / isase yaha siddha huA ki khara (zuSka ) pRthivI to paGka (kIcaDa ) para pratiSThita hai aura paGka ghanodadhivalaya pratiSTha hai| ghanodadhivalaya ghanavAtavalaya pratiSTha ( AdhAra ) hai aura ghanavAtavalaya tanuvAta (sUkSmavAyu) pratiSTha hai, aura tanuvAtavalayake pazcAt mahAtamobhUta ( andhakArapUrNa ) AkAza hai / yaha saba khara pRthivI Adise lekara tanuvAtavalaya paryanta AkAza pratiSTha hai; arthAt pRthivI Adi saba AkAzake AdhArapara haiM / aura For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samApyatattvArthAdhipam / 65 AkAza AtmapratiSTha hai, arthAt AkAzakA AdhAra AkAza hI hai / kyoMki aisA kahA bhI hai - "avagAhana denA AkAzakA upakAra haiM" arthAt saba dravyoMko rahanekA sthAna denA yaha AkAzakA sabapara upakAra hai / so pUrvokta kramase lokake anubhAvase saMniviSTa (kramase sthita ) asaMkhyeyayojana koTi koTi vistRta ratnaprabhA Adi sapta bhUmi haiM / saptagrahaNaM niyamArthaM ratnaprabhAdyA mAbhUvannekazo hyaniyatasaGkhyA iti / kiM cAnyat / adhaH saptaivetyavadhAryate / UrdhvaM tvekaiveti vakSyate / api ca tantrAntarIyA asaGkhyeyeSu loka1 dhAtuSvasaGghayeyAH pRthivIprastArA ityadhyavasitAH / tatpratiSedhArthaM ca saptagrahaNamiti // "ratnaprabhA" - ityAdi sUtra meM jo 'sapta' grahaNa hai vaha niyamArthaka hai; arthAt ratnaprabhA AdibhUmi aniyata saMkhyAvAlIM aneka nahIM haiM, aura dUsarI bAta yaha bhI hai ki adhobhAgameM sAta hI pRthivI haiM aura Upara eka hI hai, aisA Age kaheMge / aura anyataMtra ke anuyAyI arthAt anyamatAvalambiyoMne aisA nizcaya kiyA hai ki, asaMkhyeya lokadhAtuoMmeM asaMkhyeya pRthivI prastAra bhI sthita haiM, usake niSedha karanekeliye bhI sUtra meM 'sapta' grahaNa hai / sarvAzcaitA adho'dhaH pRthutarAH chatrAticchatrasaMsthitAH / dharmA vaMzA zailAJjanAriSTA mAdhavyA mAdhavIti cAsAM nAmadheyAni yathAsaGkhyamevaM bhavanti / ratnaprabhA ghanabhAvenAzItaM yojanazatasahasraM zeSA dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTAdhikamiti / sarve ghanodadhayo viMzatiyojanasahasrANi / ghanavAtatanuvAtAstvasaGghayeyAni adho'dhastu ghanatarA vizeSeNeti // aura ye saba pRthivI adho adho bhAgameM pRthutara haiM arthAt chatra aticchatravat adhika 2 vizAla hotI gaI haiM / tathA dharmA 1, vaMzA 2, zailA 3, aMjanA 4, ariSTA 5, mAdhavyA 6, aura mAdhavI 7 ye inake yathAsaMkhya nAma haiM / ratnaprabhA pRthivI ghanabhAvase to assIlAkha yojana hai aura zeSa pRthivIM kramase battIsa, aTThAIsa, vIsa, aThAraha, solaha, aura kucha adhika AThalAkha yojana ghanabhAvase haiM / saba ghanodadhi vIsa yojana sahasra haiM / aura ghanavAta tathA tanuvAta to asaMkhyeya yojana haiM; aura adho adhobhAgameM vizeSarUpase ghara haiM // 1 // tAsu narakAH // 2 // sUtrArtha::- una ratnaprabhAdi bhUmiyoMmeM naraka haiM / bhASyam - tAsu ratnaprabhAdyAsu bhUSUrdhvamadhazcaikazo yojanasahasramekaikaM varjayitvA madhye na - kA bhavanti / tadyathA / uSTrikApiSTapacanIlohI karakendra jAnukAjantokAyaskumbhAyaH koSThAdisaMsthAnA vajratalAH sImantakopakrAntA rauravocyuto raudro hAhAravo ghAtanaH zocana - stApanaH krandano vilapanazchedano bhedanaH khaTAkhaTaH kAlapiJjara ityevamAdyA azubhanAmAna: kAlamahAkAlarauravamahArauravApratiSThAnaparyantAH / ratnaprabhAyAM narakANAM prastArAstrayodaza / dvibyUnAH zeSAsu // ratnaprabhAyAM narakavAsAnAM triMzacchatasahasrANi / zeSAsu paJcaviMzatiH For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rAyacandrajainazAstramAlAyAm paJcadaza daza trINyekaM paJconaM narakazatasahasramityASaSThayAH / saptamyAM tu paJcaiva mahAnarakA iti // vizeSavyAkhyA--pUrvokta ratnaprabhAdi bhUmiyomeM Upara aura nIce ekazaH sahasra 2 yojana chor3ake madhya 2 meM naraka haiM / jaise; uSTrikA, piSTapacanI, lohIkara, kendrajAnukA, jantoka, Ayaskumbha, tathA ayaHkoSThAdi yaMtroMke AkArase racita, vajratalavAle, sImantaka nAma naraka paryanta raurava, acyuta, raudra, hAhArava, ghAtana, zocana (zodhana vA pAcana) tApana, krandana, vilapana, chedana, bhedana, khaTAkhaTa, aura kAlapiMjara ityAdi azubha nAmavAle kAla, mahAkAla, raurava, tathA mahAraurava apratiSThAna paryanta haiM / ratnaprabhA bhUmimeM narakoMke trayodaza arthAt teraha prastAra haiN| aura zeSa chai bhUmiyoMmeM do 2 prastAra kama hote gaye haiM; arthAt zarkarA prabhAmeM gyAraha prastAra, vAlukA prabhAmeM nau, paGkaprabhAmeM sAta, dhUmaprabhAmeM pAMca, tamaHprabhAmeM tIna, aura mahAtamaHprabhAmeM eka hI prastAra hai / punaH unameMse ratnaprabhAbhUmimeM narakake nivAsasthAna tIsa lAkha haiN| aura zeSameM paccIsa, pandraha, daza, tIna, pAMcakama eka lAkha, isa prakAra chaTThI bhUmiparyanta haiM, aura saptamImeM kevala pAMca hI narakake AvAsa haiM / tAtparya yaha hai, ki ratnaprabhAmeM tIsalAkha narakAvAsa haiM, zarkarAprabhAmeM paccIsa lAkha, vAlukAprabhAmeM pandrahalAkha, paMkaprabhA dazalAkha, dhUmaprabhAmeM tInalAkha, aura tamaprabhAga pAMcakama ekalAkha (99995) aura sAtavIM mahAtamaHprabhAmeM kevala pAMca hI haiM / saba milakara caurAsI lAkha haiM // 2 // nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // sUtrArthaH-ve narakAvAsa adho adho bhAgameM nitya hI adhika azubhatara lezyA, azubhatara pariNAma, azubhatara dehoMkI pIDA, aura azubhatara vikriyAyukta hote haiM / bhASyam -te narakA bhUmikrameNAdho'dho nirmANato'zubhatarAH / azubhA ratnaprabhAyAM tato. 'zubhatarAH zarkarAprabhAyAM tato'pyazubhatarA vAlukAprabhAyAm / ityevamAsaptamyAH // vizeSavyAkhyA-ve narakabhUmi kramase adho adho bhAgameM nirmANakI rItise azubhatara haiN| tAtparya yaha ki ratnaprabhAmeM naraka azubha haiM, usase azubhatara zarkarAprabhAmeM haiM, usase bhI azubhatara vAlukAprabhAmeM haiM, aura usase bhI azubhatara paGkaprabhAmeM haiM / isIprakAra aura Age saptamI arthAt mahAtamaHprabhAtaka jAnane caahiye| nityagrahaNaM gatijAtizarIrAGgopAGgakarmaniyamAdete lezyAdayo bhAvA narakagatau narakapaJcendriyajAtau ca nairantaryeNAbhavakSayodvartanAdbhavanti na kadAcidakSinimeSamAtramapi na bhavanti zubhA vA bhavantyato nityA ityucyante // "nityAzubhataralezyA-" ityAdi Uparake sUtrameM 'nitya' grahaNa isa kAraNa hai, ki gati (narakagati), jAti (nArakI), zarIra (nArakazarIra), aura aGgopAGga karmoMke niyamase For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / ye lezyA Adi bhAva narakagatimeM tathA narakake paMcendriyajAtameM usa bhavake kSaya paryanta udvartanase nirantara hote haiM, eka nimeSamAtrakeliye bhI unakA abhAva nahIM hotA / aura na ve kadAcit zubha hote haiM; isI hetuse unako nitya kahate haiN| ___ azubhataralezyAH / kApotalezyA ratnaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotA zarkarAprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotanIlA vAlukAprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlA paGkaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNA tamaHprabhAyAm / tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaHprabhAyAmiti // azubhataralezyA-jaise ratnaprabhAga kApotalezyA hotI hai, aura usase bhI ati tIvra keza pariNAmavAlI kApotA zarkarA prabhAmeM hotI hai / usase bhI tIvratara kleza pariNAmavAlI kApotanIlAlezyA vAlukAprabhAmeM hotI hai| usase bhI ati tIvra kleza denevAlI nIlAlezyA paGkaprabhAmeM hotI hai / usase bhI ati tIvra kleza denevAlI nIlakRSNAlezyA dhUmaprabhAmeM hotI hai| usasebhI ati tIvra kleza denevAlI kRSNAlezyA tamaHprabhAmeM hotI hai; aura sabase adhika klezajanikA kRSNAlezyA hI mahAtamaHprabhAmeM hotI hai / azubhatarapariNAmaH / bandhanagatisaMsthAnabhedavarNagandharasasparzAgurulaghuzabdAkhyo dazavidho'zubhaH pudgalapariNAmo narakeSu / azubhatarazcAdho'dhaH / tiryagUrdhvamadhazca sarvato'nantena bhayAnakena nityottamakena tamasA nityAndhakArAH zleSmamUtrapurISasrotomalarudhiravasAmedapUyAnulepanatalAH zmazAnamiva pUtimAMsake shaasthicrmdntnkhaastiirnnbhuumyH| zvazRgAlamArjAranakulasarpamUSakahastyazvagomAnuSazavakoSThAzubhataragandhAH / hA mAtardhigaho kaSTaM bata muJca tAvaddhAvata prasIda bhartarmA vadhIH kRpaNakamityanubaddharuditaistIbakaruNairdInaviklavairvilApairAtasvanairninAdairdInakRpaNakaruNairyAcitairbASpasaMniruddhaurnastanitairgADhavedanaiH kUjitaiH santApoSNaizca nizvAsairanuparatabhayasvanAH // __ azubhatarapariNAma-bandhana, gati, saMsthAna (racanAvizeSa) bheda, varNa, gandha, rasa, sparza, agurulaghu aura zabda nAmaka daza prakArake azubha pudgala pariNAma narakoMmeM haiN| ye pariNAma narakakI bhUmiyoMke adho 2 bhAgoMmeM adhika 2 azubhatara haiM / tirache nIce, Upara, aura cAroM orase ananta, bhayAnaka, nitya tathA uttama arthAt prathama zreNIke andhakArase nirantara andhakAramaya, zleSma (nAka tathA mukhase giranevAlA kapha) mUtra, tathA viSTAoMke zrotase arthAt pravAhase, tathA mala, rudhira, carvI tathA pIbase lipta tala sahita, aura smazAnabhUmike samAna ati durgandhayukta sar3emAMsa, keza, asthi ( haDDiyAM ) carma, dAMta aura nakhoMse DhaMkI huI narakakI bhUmiyAM haiN| tathA kutte, zRgAla (gIdaDa), mArjAra (billI ), nakula (nevalA ) sarpa, mUSaka, hAthI, ghoDe, gau aura manuSya inake mRtakoMse pUrNa ataeva azubhatara gandhayukta ve naraka For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm sthAna haiM / tathA hA mAtaH! dhikkAra hai ( mujhe )! aho atikaSTa hai! kheda hai! mujhe chor3a do ! dor3o prasanna hokara mujhe chur3A do! he svAmin ! mujha dInako na mAro !! nirantara isa prakAra rodanoMse, ati tIvra karuNAjanaka dIna Akula bhAvoMse, mahAvilApoMse, Artasvarayukta zabdoMse, dIna kRpaNa aura karuNAjanaka yAcanAoMse, A~suoMse sanniruddha garjanAoMse, mahAvedanAoMse kUjita zabdoMse, tathA santApoMse ati uSNa zvAsocchAsoMse, aura nirantara bhayayukta zabdoMse pUrNa ve naraka bhUmi haiN| __ azubhataradehAH / dehAH zarIrANi / azubhanAmapratyayAdazubhAnyaGgopAGganirmANasaMsthAnasparzarasagandhavarNasvarANi / huNDAni niLUnANDajazarIrAkRtIni krUrakaruNabIbhatsapratibhayadarzanAni duHkhabhAjyazucIni ca teSu zarIrANi bhavanti / ato'zubhatarANi cAdho'dhaH / sapta dhanUMSi trayo hastAH SaDaGgulamiti zarIrocchrAyo nArakANAM ratnaprabhAyAm / dviddhiH zeSAsu / sthitivaccotkRSTajaghanyatA veditavyA // . azubhataradeha-deha arthAt zarIra, azubha nAma karmake kAraNase azubha aGgopAGgaracanA, saMsthAna (avayavoMkI sthiti ) aura azubha hI sparza, rasa, gandha, varNa svara sahita tathA huMDaka, chinna aNDaja zarIrAkAra, tathA krUra, karuNA, bIbhatsa (ghRNAjanaka ), darzanase bhayakAraka, duHkhabhAgI aura apavitra zarIra una narakoMmeM hote haiN| isa hetuse adho 2 (nIce 2) kI bhUmiyoMmeM azubhatara hI zarIra hote haiM / ratnaprabhA bhUmimeM nAraka jIvoMke zarIrakI uMcAI sAtadhanuS tInahAtha aura chaha aMgula hotI hai / aura zeSa pRthivI bhAgoMmeM dUnI 2 bar3hatI jAtI hai / aura sthitike samAna inakI bhI utkRSTatA jaghanyatA jAnanI cAhiye / azubhataravedanAH / azubhatarAzca vedanA bhavanti narakeSvadho'dhaH / tadyathA / uSNavedanAstIjAstIvratarAstIvratamAzcAtRtIyAyAH / uSNazIte caturthyAm / zItoSNe paJcamyAm / parayoH zItAH zItatarAzceti / tadyathA / prathamazaratkAle caramanidAghe vA pittavyAdhiprako. pAbhibhUtazarIrasya sarvato dIptAgnirAziparivRtasya vyabhre nabhasi madhyAhne nivAte'tiraskRtAtapasya yAdRguSNajaM duHkhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTamuSNavedaneSu narakeSu bhavati / pauSamAghayozca mAsayostuSAraliptagAtrasya rAtrau hRdayakaracaraNAdharauSThadazanAyAsini pratisamayapravRddhe zItamArute niranyAzrayaprAvaraNasya yAdRkzItasamudbhavaM duHkhamazubhaM bhavati tato'nantaguNaM prakRSTaM kaSTaM zItavedaneSu narakeSu bhavati / yadi kiloSNavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH sumahatyaGgArarAzAvuddIpte prakSipyeta sa kila suzItAM mRdumArutaM zItalAM chAyAmiva prAptaH sukhamanupamaM vindyAnnidrAM copalabheta evaM kaSTataraM nArakamuSNamAcakSate / tathA kila yadi zItavedanAnnarakAdutkSipya nArakaH kazcidAkAze mAghamAse nizi pravAte mahati tuSArarAzau prakSipyeta sadantazabdottamakaraprakampAyAsakare'pi tatra sukhaM vindyAdanupamA nidrAM copalabheta evaM kaSTataraM nArakaM zItaduHkhamAcakSata iti / 1 yahAM narakabhUmi isakA adhyAhAra hai / isa prakArake apAra kleza narakabhUmiyoMmeM hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / azubhataravedanA-narakoMmeM vedanA arthAt pIr3A bhI adho 2 bhAgameM azubhatara hotI jAtI hai / jaise; tRtIyabhUmi paryanta uSNavedanA tIvra, tIvratara tathA tIvratama hotI haiM / aura caturtha bhUmimeM uSNa tathA zIta donoM vedanA hotI haiM / paMcamI bhUmimeM zItoSNa vedanA hotI haiM / aura AgekI do bhUmiyoMmeM arthAt SaSThI aura saptamIbhUmimeM zIta aura zItatara vedanA hotI haiM / prathama zaratkAlameM athavA antima nidAgha (grISma ) meM pittakI vyAdhike prakopase grasita zarIra, tathA cAroM orase pradIpta agnikI rAzise veSTita tathA megharahita AkAzameM madhyAnhake samayameM Atapa (dhUpa) ke nivAraNase zUnya arthAt chAyAzUnya nirAvaraNa sthAnameM prApta jIvako uSNatAse utpanna jaisA duHkha hotA hai, usase anantaguNa adhika kaSTa uSNavedanAyukta narakoMmeM hotA hai / tathA pauSa aura mAghake mAsoMmeM tuSAra ( varpha ) se lipta zarIravAle, aura rAtrimeM hRdaya, hasta, caraNa, adhara oSTa aura dAMtoMke khaTakhaTAnevAle pratikSaNa zItakAlake pavanake baDhanepara agnike Azraya tathA vastrase rahita manuSyako zItase utpanna duHkha jaisA azubha hotA hai, usase bhI ananta guNa kaSTa zItavedanAsahita narakoMmeM hotA hai / tathA narakakI uSNatAmeM itanA kaSTa hotA hai ki, yadi uSNavedanAvAle narakase nAraka jIvako nikAlakara ati pradIpta bar3I bhArI aGgArakI rAzimeM pheMka deM, to vaha manda pavanase ati zItala chAyAmeM prAptake samAna anupama sukhako anubhavana karegA aura nidrAyukta bhI ho jAvegA / isa prakArakI uSNatA narakakI varNana kI jAtI hai / aise hI yadi zItavedanAvAle narakase nArakajIvako nikAlakara koI rAtrike samaya mAgha mAsameM AkAzameM tuSArakI rAzipara pheMka deM, to yadyapi vaha tuSAra rAzi dAMtoMko khaTakhaTAnevAlI tathA zarIrakampA AdikA hetu hai; tathApi vahAM para vaha nArakajIva sukhako anubhavana karaigA aura anupanidrAko bhI prApta hogaa| isaprakAra ati kaSTadAyaka narakake zItajanita duHkhako varNana karate haiM / azubhataravikriyAH / azubhatarAzca vikriyA narakeSu nArakANAM bhavanti / zubhaM kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate / duHkhAbhibhUtamanasazca duHkhapratIkAraM cikIrSavo garIyasa eva te duHkhahetUnvikurvata iti // __ azubhataravikriyA-narakoMmeM nArakajIvoMkI vikriyA azubhatara hotI hai / zubhakareMge aise vicArayukta hone para bhI azubhatara hI vikArako prApta hote haiM / tathA duHkhoMse ati grastacitta hokara duHkhoMke pratIkAra arthAt meTaneke upAya karanekI icchA karate hue bhI mahAn duHkhoMhIko utpanna karate haiM // 3 // parasparodIritaduHkhAH // 4 // sUtrArthaH-narakake jIva paraspara eka dUsareko duHkha utpanna karate haiM / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-parasparodIritAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / kSetrasvabhAvajanitAcAzubhAtpudgalapariNAmAdityarthaH // vizeSavyAkhyA-narakake jIvoMko narakameM paraspara udIrita duHkha hote haiM arthAt kSetrake svabhAvase tathA azubha pudgalapariNAmake kAraNa ve nArakI anyonya eka dUsareko duHkha hI utpanna karate haiN| tatra kSetrasvabhAvajanitapudgalapariNAmaH shiitossnnkssutpipaasaadiH| zItoSNe vyAkhyAte kSutpipAse vakSyAmaH / anuparatazuSkandhanopAdAnenaivAgninA tIkSNena pratatena kSudagninA dandahyamAnazarIrA anusamayamAharayanti te sarve pudgalAnapyAstIvrayA ca nityAnuSaktayA pipAsayA zuSkakaNThauSThatAlujihvAH sarvodadhInapi pibeyurna ca tRptiM samApnuyurvardhayAtAmeva caiSAM kSuttRSNe ityevamAdIni kSetrapratyayAni // ___ vahAM kSetrake svabhAvase utpanna pudgaloMke pariNAma zIta, uSNa, kSut ( bhUkha ) tathA pipAsA Adi haiM / zIta tathA uSNAkA vyAkhyAna to kara cuke haiM; aba kSut tathA pipAsA kahate haiN| nirantara zuSka Idhanase ati prajvalita vistRta agnike tulya ati tIkSNa aura cAroMorase vyApta kSudhArUpa agnise nirantara dandahyamAn arthAt jalate hue zarIravAle, pratikSaNa bhojanakI hI icchA karate haiM, yadi pAveM to ve saba nArakI jIva pudgala arthAt mRttikA pASANAdi bhI khA jAveM; aura sadAkI tIvra pipAsAse jinake kaMTha, oSTa, tAlu tathA jivhAdi zuSka ho gaye haiM, aise narakake jIva yadi pAveM to sampUrNa samudroMko bhI pI jAveM, tathApi tRpta na hoM ! kintu unakI kSudhA aura pipAsA baDhatI hI jAve / isa prakAra kSetra arthAt narakasthAnake kAraNase kSudhA pipAsA Adi hote haiN| ___ parasparodIritAni ca / api coktam / bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti tannArakeSvavadhijJAnamazubhabhavahetukaM mithyAdarzanayogAcca vibhaGgajJAnaM bhavati / bhAvadoSopaghAtAttu teSAM duHkhakAraNameva bhavati / tena hi te sarvataH tiryagUrdhvamadhazca dUrata evAjalaM duHkhahetUnpazyanti / yathA ca kAkolUkamahinakulaM cotpattyaiva baddhavairaM tathA parasparaM prati nArakAH / yathA vApUrvAJ zuno dRSTvA zvAno nirdayaM krudhyanyanyonyaM praharanti ca tathA teSAM nArakANAmavadhiviSayeNa dUrata evAnyonyamAlokya krodhastIbAnuzayo jAyate duranto bhavahetukaH / tataH prAgeva duHkhasamuhAtArtAH krodhAnyAdIpitamanaso'tarkitA iva zvAnaH samuddhatA vaikriyaM bhayAnakaM rUpamAsthAya tatraiva pRthivIpariNAmajAni kSetrAnubhAvajanitAni cAyaHzUlazilAmusalamudgarakuntatomarAsipaTTizazaktyayodhanakhaDgayaSTiparazubhiNDimAlAdInyAyudhAnyAdAya karacaraNadazanaizcAnyonyamabhighnanti / tataH parasparAbhihatA vikRtAGgA nistananto gADhavedanAH zUnAghAtanapraviSTA iva mahiSasUkarorabhrAH sphuranto rudhirakardame ceSTante / ityevamAdIni parasparodIritAni narakeSu nArakANAM duHkhAni bhavantIti / __ parasparodIritaduHkha-nArakajIva paraspara duHkhoMko utpanna karate haiN| pUrva prakaraNameM kahA bhI hai ki, "bhavapratyayo'vadhidevanArakANAm" arthAt "deva tathA narakake For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / jIvoMko avadhijJAna bhava ( janma ) rUpa nimittase hI hotA hai,, vaha avadhijJAna narakake jIvoMko azubhakA hI kAraNa hotA hai, aura mithyAdarzanake sambandhase vaha ( avadhijJAna) vibhaGgajJAna ho jAtA hai, arthAt kvavadhi jJAna ho jAtA hai / aura unake bhAvarUpa doSake upaghAtase duHkhakA hI kAraNa vaha vibhaGgajJAna hotA hai; usa avadhijJAnase ve cAroMorase arthAt tiryak (tirachA ) Upara nIce aura dUrase nirantara duHkhoke hetuoMko hI dekhate haiM / aura jaise kAka aura ulUka, nakula aura sarpa utpattihIse baddhavaira hote haiM / aura bhI jaise kutte anya aparicita kuttoMko dekhakara nirdayatApUrvaka krodha karate haiM, tathA parasparadAMtoMkA prahAra karate haiM; aise hI narakake jIva bhI avadhijJAnase pUrvajanmake vaira Adiko smaraNa karake dUrase hI eka dUsareko dekhakara duranta (burA hai anta jisakA) tathA saMsArake heturUpa tIvra krodhayukta ho jAte haiM / isake pazcAt milanese pUrva hI duHkhoMke samuddhAtase atizaya pIDita krodharUpa agnise jAjvalyamAn citta, Akasmika vinA vicAre kuttoMke samAna samuddhata hokara vaikriyaka bhayAnakarUpa dhAraNa karake vahAM hI pRthivIke pariNAmase utpanna, athavA kSetrake prabhAvase utpanna, lohamaya zUla, zilA, muzala, mudgara, kunta (bhAlA), tomara (vI athavA eka prakArake bhAle), talavAra, asipaTTiza (paTTe vA DhAla), zakti, lohake ghana, khaDga, yaSTi (laTTha) parazu, tathA bandUkAdi astra zastroMko lekara tathA kara caraNa (ghusse, lAteM) aura dAMtoMse paraspara hanana karate hai / tatpazcAt paraspara atyanta tAr3ita honese chinna bhinna zarIra hokara mahAvedanAse cillAte hue pazubaddha sthAnameM praviSTa mahiSa zUkara aura bher3oMke samAna uchalate hue rudhirake kIcar3ameM loTate haiM / narakoMmeM parasparase utpanna (kiye hue) isI prakArake aneka duHkha nAraka jIvoMko hote haiM // 4 // saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH // 5 // sUtrArthaH-narakake jIvoMko saMkliSTa pariNAmavAle asuroMse udIrita ( utpAdita) duHkha bhI sahana karane par3ate haiM, jo cauthI bhUmike pahile 2 hote haiN| bhASyam-saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhavanti / tisRSu bhUmiSu prAk caturthyAH / tadyathA / ambAmbarISazyAmazabalarudroparudrakAlamahAkAlAsyAsipatravanakumbhIvAlukAvaitaraNIkharasvaramahAghoSAH paJcadaza paramAdhArmikA mithyAdRSTayaH pUrvajanmasu saMkliSTakarmANaH pApAbhirataya AsurI gatimanuprAptAH karmaklezajA ete tAcchIlyAnnArakANAM vedanAH samudIrayanti citrAbhirupapattibhiH / tadyathA / taptAyorasapAyananiSTaptAyaHstambhAliGganakUTazAlmalyagrAropaNAvatAraNAyodhanAbhighAtavAsI kSuratakSaNakSArataptatailAbhiSecanAyaHkumbhapAkAmbarISatarjanayantrapIDanAyaHzUlazalAkAbhedanakrakacapATanAGgAradahanavAhanAsUcIzAdvalApakarSaNaiH tathA siMhavyAghradvIpizvazRgAlavRkakokamArjAranakulasarpavAyasagRdhrakAkolUkazyenAdikhAdanaiH tathA taptavAlukAvataraNAsipatravanapravezanavaitaraNyavatAraNaparasparayodhanAdibhiriti / / For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA - caturtha bhUmike pUrva arthAt tIna bhUmiyoMmeM saMkliSTapariNAmaviziSTa asuroMke dvArA bhI narakake jIvoMko duHkha hote haiM / so isa prakAra ki, amba, ambarISa, zyAma, zabala, rudra, uparudra, kAla, mahAkAlAsya, asipatravana, kumbhI, bAlukA, vaitaraNI, khara, svara, aura mahAghoSa; ye pandraha mahA adhArmika (pApI) mithyAdRSTi, pUrvajanmoMmeM saMkliSTa kAma karanevAle, pApoMmeM nirantara tatpara, isIse AsurI gatiko prApta hue, aura karmaklezase utpanna honevAle asura haiM / jo klezadenehIke zIla (svabhAva) vAle honeke kAraNase aneka prakArakI citra vicitra yuktiyoMkedvArA narakake jIvoMko vedanA utpanna karate haiM / yathA, ati saMtapta lohake rasake pilAnese ati saMtapta lohake khambhe se AliGgana karAnese, mAyAracita ( mithyAbhUta ) zAlmalIvRkSake agrabhAga meM caDhAne aura utAranese, lohake ghanase tADanAdi dvArA, vasUlA tathA kSure Adise aGgoMke kATanese, atikSAra aura saMtapta ( ati uSNa ) tailase snAna karAnese, lohake ghaDoMmeM pakAnese, bhusIkI agnimeM bhUMjanese, aneka prakArake ( kolhU Adi ) yaMtroM meM pIr3anAdidvArA, loha racita - zUla tathA zalAkAoM se, chedanabhedanAdise, AroMse aMgoMke cIr3ane phAr3anese, aGgArAgnimeM jalAnese, tathA agni lAdanese aura sUcIsadRza tIkSNa kaTIle ghAsoM meM ghasITane se, aneka duHkha utpanna karate haiM / tathA siMha vyAghra, cIte, kutte, zRgAla, bher3iye, koka, mArjAra, nakula, sarpa, kAka, gRdhra, kAkolUka ( ghugghU vA ullU) aura vAja Adi hiMsaka jIvoMse unake mAMsa Adiko khilAnese, aura ati saMtapta vAlUmeM calAnese, aura taravArake sadRza patrayukta vanoMmeM praveza karAnese, vaitaraNI (viSTAdi pUrNa nadI) meM tairAnese, tathA paraspara yuddha karAne Adise asura narakake jIvoMko duHkha dete haiM / 1 syAdetatkimarthaM ta evaM kurvantIti / atrocyate / pApakarmAbhirataya ityuktam / tadyathA govRSabhamahiSavarAha meSakukkuTavArtakAlAvakAnmuSTimallAMzca yudhyamAnAn parasparaM cAbhinnataH pazyatAM rAgadveSAbhibhUtAnAmakuzalAnubandhipuNyAnAM narANAM parA prItirutpadyate tathA teSAmasurANAM nArakAMstathA tAni kArayatAmanyonyaM natazca pazyatAM parA prItirutpadyate / te hi duSTakandarpAstathAbhUtAn dRSTvATTahAsaM muJcanti celotkSepAnkSveDitAsphoTitAvallite talatAlanipAtanAMzca kurvanti mahatazca siMhanAdAnnadanti / tacca teSAM satyapi devatve satsu ca kAmikeSvanyeSu prItikAraNeSu mAyAnidAnamithyAdarzanazalya tIvra kaSAyopahatasyAnAlocitabhAvadoSasyApratyavamarSasyAkuzalAnubandhipuNyakarmaNo bAlatapasazca bhAvadoSAnukarSiNaH phalaM yatsatsvapyanyeSu prItihetuSvazubhA eva prItihetavaH samutpadyante // 72 astu, isa prakArakI vedanA saMkliSTa asura dete haiM yaha to mAnA, parantu ve isa prakAra kyoM karate haiM? aisA karanese unakA kyA prayojana haiM ? isapara kahate haiM ki; ve nirantara pApa karmoMmeM hI tatpara rahate haiM, yaha vArtA prathama kaha Aye haiM / isaliye jaise; go, baila, mahiSa, (bhaiMsA), zUkara, meSa ( bher3a), kukkuTa ( murga), naTa tathA muSTamala For Personal & Private Use Only ( muSTikA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / prahAravAle) jaba ApasameM laDate haiM, aura eka dUsareko mArate haiM, taba jaise rAgadveSase pUrNa tathA akuzalapuNyake bandhana karanevAle manuSyoMko bar3I bhArI prIti hotI hai, aise hI isa prakAra kArya karAnevAle una asuroMko bhI jaba nAraka jIva paraspara lar3ate haiM, taba unheM vaisA dekhakara atizaya prIti utpanna hotI hai| aura ve duSTa kAmanAyukta asura isa prakAra durdazAgrasta narakake jIvoMko dekhakara aTTahAsa ( mahAhAsya) karate haiM, prasannatAke mAre vastra pheMkate haiM, tAliyAM bajAte haiM, aura bar3e jorase siMhavat ciMgghAra mArate haiM / aura unakA yaha kArya,--yadyapi devayonimeM utpanna honese unameM devatva hai, tathA kAmiyoMke prItihetubhUta anyakAraNa bhI vidyamAna haiM, tathApi mAyA, nidAna, aura mithyAdarzana ina zalyoM, tIvrakaSAyoMke udaya, bhAvadoSakI AlocanAse zUnya, vicAra sahanazIlatAse rahita, akuzalatAse sambandha rakhanevAle puNyakarma, tathA bhAvadoSa sahita bAlatapasyAkA phala hai jo, anya aneka prItike kAraNa hone para bhI unake azubha hI prItike kAraNa utpanna hote haiM / __ityevamaprItikaraM nirantaraM sutInaM duHkhamanubhavatAM maraNameva kAsatAM teSAM na vipattirakAle vidyate karmabhirdhAritAyuSAm / uktaM hi / aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhayeyavarSAyuSo'napavAyuSa iti / naiva tatra zaraNaM vidyate nApyapakramaNam / tataH karmavazAdeva dagdhapATitabhinnacchinnakSatAni ca teSAM sadya eva saMrohanti zarIrANi daNDarAjirivAmbhasIti / isaprakAra aprItikAraka parasparase tathA asuroMke dvArA utpanna nirantara ati tIvra duHkhoMko anubhavana karate hue aura usa duHkhase sadA maraNako hI cAhanevAle narakake jIvoMkI akAlameM mRtyu bhI nahIM hotI / kyoMki karmokedvArA unakA AyuS niyata hai / aura aisA kahA bhI hai-"aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaGkhayeyavarSAyupo'napavAyuSaH" arthAt "upapAtarUpa janmavAle, carama zarIrI, uttamapuruSa aura asaGkhyeya varSa AyuSvAloMke AyuSkA apavartana nahIM ho sktaa|" na to narakake jIvoMko ina duHkhoMse koI zaraNa hI hai aura na vahAMse kahIM bhAgake jA sakate haiN| isa hetuse karmake vazase hI unake zarIra dagdha honepara, phADe jAnepara, chinna bhinna aura atyanta kSata (aneka ghAvoMse yukta) hone para bhI punaH jyoMke tyoM aise ho jAte haiM, jaise jalameM daMDoMkI rekhaa| evametAni trividhAni duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavantIti // isaprakAra trividha duHkha hote haiM arthAt azubhatara lezyA pariNAmAdise utpanna, para. spara kAraNase utpanna, aura asuroMkedvArA utpanna, ye tIna prakArake duHkha hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 rAyacandrajainazAstramAlAyAm teSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH // 6 // sUtrArthaH-unanarakoMmeM jIvoMkI parA arthAt utkRSTasthiti eka, tIna, sAta, daza, satraha, bAvIsa aura tetIsa sAgaropamA hotI hai / bhASyam-teSu narakeSu nArakANAM parAH sthitayo bhavanti / tdythaa| ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamam / evaM trisAgaropamA saptasAgaropamA dazasAgaropamA saptadazasAgaropamA dvAviMzatisAgaropamA trayastriMzatsAgaropamA / jaghanyA tu purastAdvakSyate / nArakANAM ca dvitiiyaadissu| dazavarSasahasrANi prathamAyAmiti / vizeSavyAkhyA-una pUrvokta ratnaprabhAdi narakoMmeM jIvoMkI sabase adhika sthiti kramase eka, tIna, Adi sAgaropamA hotI hai / yathA,:-ratnaprabhAmeM eka sAgaropamA, zarkarAprabhAmeM tIna sAgaropamA, vAlukAprabhAmeM sAta sAgaropamA, paMkaprabhAmeMdaza sAgaropamA, dhUmaprabhAga satraha sAgaropamA, tamaHprabhAmeM bAvIsa sAgaropamA, aura mahAtamaHprabhAmeM tevIsa sAgaropamA parA arthAt sabase utkRSTa sthiti hotI hai / yaha varNana parAsthitikA hai, aura jaghanyA sthitikA varNana Age kareMge / yathA "nArakANAM ca dvitIyAdiSu" "dazavarSasahasrANi prathamAyAm" arthAt "narakake jIvoMkI dvitAyAdibhUmiyoMmeM bhI isaprakAra jaghanyasthiti hai" tathA "prathama bhUmimeM dazahajAra varSakI sthiti hai" ( adhyAya 4, sUtra 43,44) / __ tatrAsravaiyaktaiinArakasaMvartanIyaiH karmabhirasaMjJinaH prathamAyAmutpadyante / sarIsRpA dvayorAditaH prathamadvitIyayoH / evaM pakSiNastisRSu / siMhAzcatasRSu / uragAH paJcasu / striyaH SaTsu / matsyamanuSyAH saptasviti / na tu devA nArakA vA narakeSUpapattiM prApnuvanti / na hi teSAM bahvArambhaparigrahAdayo narakagatinirvartakA hetavaH santi / nApyudvartya nArakA deveSUtpadyante / na hyeSAM sarAgasaMyamAdayo devagatinirvartakA hetavaH santi / udvatitAstu tiryagyonau manuSyeSu votpadyante / mAnuSatvaM prApya kecittIrthakaratvamapi prApnuyurAditastisRbhyaH nivArNa catasRbhyaH saMyama paJcabhyaH saMyamAsaMyama SaDbhyaH samyagdarzanaM saptabhyo'pIti // unameM AsravoMkedvArA narakake jIvoMke saMvartana ( vyavahAra ) ke yogya zAstrokta karmoMse asaMjJI jIva prathama bhUmimeM utpanna hote haiN| aura sarIsRpa (sarpa vizeSa) prathama tathA dvitIya bhUmimeM utpanna hote haiN| aura pakSI tInoM bhUmiyomeM utpanna hote haiN| siMha cAroM bhUmiyoMmeM hote haiM / viSadhara sarpa pAMcoMmeM utpanna hote haiM / striyAM chahoM bhUmiyomeM utpanna hotI haiM / aura manuSya tathA matsya sAtoM bhUmiyoMmeM utpanna hote haiM / kintu deva aura nArakajIva 1 nArakANAM ca dvitIyAdiSu, isa sUtrake pahile 'parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA' kahA hai / jisa kA artha yaha hai ki pUrva 2 khagoMmeM jo utkRSTa sthiti hai vaha mahendra kalpake pare jaghanya sthiti hai|so isa sUtra kI anuvRti 'ca' padakedvArA lI gaI hai, arthAt jisa prakAra mahendrakalpake pare sthitikA krama hai, usI prakAra dvitIyAdi bhUmiyoMmeM bhI pUrva 2 kI jo utkRSTa sthiti hai, vaha para 2 kI jaghanya sthiti hai / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 75 narakoM meM utpanna nahIM hote / kyoMki naraka gatike sAdhaka adhika AraMbha aura adhika parigraha Adi una deva aura nArakiyoke nahIM haiM / aura naraka gatise nikalakara naraka jIva devatAoM meM bhI utpanna nahIM hote, kyoMki devagatike kAraNa sarAga saMyamAdi haiM, ve bhI unake nahIM haiM / kintu narakayoni ke niyatakAlake pazcAt chUTanepara ve manuSyo meM athavA tiryagyonimeM utpanna hote haiM / aura koI 2 AdikI tIna bhUmiyoMmeMse nikalane ke pazcAt manuSyatva pAkara tIrthaMkara padavIko bhI prApta ho sakte haiM / tathA cAra bhUmiyoMse nikalakara nirvANa prApta kara sakate haiM / pAMca bhUmiyoMse saMyama, chaha bhUmiyoMse saMyamAsaMyama aura samyagdarzana to sAtoM naraka bhUmiyoM se nikalakara prAptakara sakate haiM / dvIpasamudraparvatadataDAgasarAMsi grAmanagarapattanAdayo vinivezA bAdaro vanaspatikAyo vRkSatRNagulmAdiH dvIndriyAdayastiryagyonijA manuSyA devAzcaturnikAyA api na santi / anyatra samudghAtopapAtavikriyAsAGgatikanarakapAlebhyaH / upapAtatastu devA ratnaprabhAyAmeva santi nAnyAsu / gatistRtIyAM yAvat // naraka bhUmiyoM meM dvIpa, samudra, parvata, hada, tar3Aga, sara ( choTe talAba ) grAma, nagara, aura pattanAdikoMkI racanA tathA sthUla vanaspatikAya, vRkSa, tRNa, latAdika aura dvIndriyAdi jIva, tiryaJca, manuSya aura caturnikAyake deva, ye koI bhI nahIM hote' / parantu samuddhAtameM prApta, upapAta janmavAle, vaikriyakazarIradhArI, sAGketika aura narakapAla arthAt mahApApI ina sabako chor3ake / arthAt ye narakabhUmiyoM meM jA sakte haiM / yahAM itanA aura bhI jAnanA Avazyaka hai, ki upapAtarUpa janmase jo deva hote haiM, ve ralaprabhA bhUmimeM haiM, anya bhUmiyoMmeM nahIM / aura inakA gamana tRtIyabhUmi paryanta ho saktA hai, adhika nahIM / yacca vAyava Apo dhArayanti na ca vizvaggacchantyApazca pRthivIM dhArayanti na ca praspandante pRthivyazcApsu vilayaM na gacchanti tattasyAnAdipAriNAmikasya nityasantaterloka vinivezasya lokasthitireva heturbhavati // aura jo vAyurjelako dhAraNa karate haiM, ve cAroM ora nahIM vahate arthAt sAdhAraNa vAyuke samAna idhara udhara nahIM jAte / aura jala jo pRthivIko dhAraNa karate haiM, ve bhI idhara udhara kahIM phisala kara nahIM calate / aura pRthivI bhI jalameM nahIM DUbatI, aura aisA honemeM anAdikAlase pAriNAmika tathA nitya pravAharUpase jo lokoMkI racanA hai, usameM lokasthiti hI kAraNa hai / 1 ratnaprabhAke tulya nIcekI chaha bhUmiyoMmeM dvIpa samudrAdi nahIM haiM / 2 pUrva janma ke mitra / 3 saptabhUmiyoMmeM jo ghanAmbuvatAkAza pratiSThA hai usakI vyavasthA kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atrAha / uktaM bhavatA lokAkAze'vagAhaH / tadanantaraM Urdhva gacchatyAlokAntAditi / tatra lokaH kaH katividho vA kiMsaMsthito veti / atrocyate // aba yahAMpara kahate haiM, ki Apane yaha kahA hai ki dharmAdharma tathA jIvAdi dravyoMkA lokAkAza paryanta avagAha hai, arthAt saba dravyoMkI lokAkAza paryanta gati hai| aura usake pazcAt yaha bhI kahA hai ki, ve Upara lokake anta taka jAte haiM / so ukta viSayameM prazna hai ki, loka kyA hai ? kai prakArakA hai ? aura vaha kisa prakArase sthita hai ? / aba yahAM uttara kahate haiM, paJcAstikAyasamudAyo lokaH / te cAstikAyAH svatattvato vidhAnato lakSaNatazcoktA vakSyante ca / sa lokaH kSetravibhAgena trividho'dhastiryagUrva ceti / dharmAdharmAstikAyau lokavyavasthAhetU / tayoravagAhavizeSAllokAnubhAvaniyamAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH / adholoko gokandharAdharArdhAkRtiH / uktaM hyetat / bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAcchanAticchatrasaMsthitA iti tA yathoktAH / tiryagloko jhallAkRtiH / Urdhvaloko mRdaGgAkRtiriti / tatra tiryaglokaprasiddhyarthamidamAkRtimAtramucyate // paMcAstikAyoMkA jo samudAya arthAt samUha hai, vahI loka hai / aura ve paMcAstikAya nijatattvarUpase, vidhAnase aura lakSaNase kucha kahe haiM, aura Age bhI kaheMge / vaha paMcAstikAyasamUharUpa loka kSetravibhAgase tIna prakArakA hai; arthAt adholoka, tiryakloka, aura Urdhvaloka / paMcAstikAyoMmeMse dharmAstikAya tathA adharmAstikAya ye donoM lokoMkIvyavasthAke kAraNa haiM / aura ina donoMke avagAhana (gamana vyApti) vizeSase, lokake anubhAvake niyamase supratiSTaka vajrAkAra loka hai, arthAt yaha AkAra saba lokakA hai| adholoka gaukandharAdharArdha(?)ke AkAra hai| yaha kahA bhI hai| "sAtoM bhUmi adho 2 bhAgameM vizAla aura chatra tathA aticchatrAkAra sthita haiN"| isaprakAra sAtoM bhUmiyoMkI sthiti jaisI hai vaisI kahI / aura tiryagaloka jhallarIke AkAra hai / aura Urdhvaloka mRdaGgake AkAra hai / unameM tiryaglokakA kevala AkAra mAtra usakI (tiryaglokakI) prasiddhike artha saMkSepase kahate haiM // 6 // jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // sUtrArthaH-jambUdvIpAdi zubhanAmavAle dvIpa aura lavaNasamudrAdi zubhanAmavAle samudra haiM / bhASyam-jambUdvIpAdayo dvIpA lavaNAdayazca samudrAH zubhanAmAna iti / yAvanti loke zubhAni nAmAni tannAmAna ityarthaH / zubhAnyeva vA nAmAnyeSAmiti te zubhanAmAnaH / dvIpA. danantaraH samudraH samudrAdanantaro dvIpo yathAsaGkhayam / tadyathA / jambUdvIpo dvIpo lavaNodaH samudraH dhAtakIkhaNDo dvIpaH kAlodaH samudraH puSkaravaro dvIpaH puSkarodaH samudraH varuNavaro dvIpo varuNodaH samudraH kSIravaro dvIpaH kSIrodaH samudro ghRtavaro dvIpo ghRtodaH samudraH ikSuvaro For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / dvIpa ikSuvarodaH samudraH nandIzvaro dvIpo nandIzvaravarodaH samudraH aruNavaro dvIpo'ruNavarodaH samudra ityevamasaGkhayeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditavyA iti // vizeSavyAkhyA-jambUdvIpase Adi leke dvIpa aura lavaNasamudrase Adi leke samudra ye zubhanAmavAle haiM / isakA yaha tAtparya hai ki lokameM jitane zubhanAma haiM, una nAmoMse ye yukta haiM / zubha nAmavAle, isakA yaha tAtparya hai ki inake zubha hI nAma haiM azubha nahIM / dvIpake anantara samudra aura samudrake anantara dvIpasamudra haiM, isaprakAra yathAsaMkhya samajhanA cAhiye / yathA, -jambUdvIpa nAmaka dvIpa hai, aura usake anantara lavaNoda nAmaka samudra hai; usake pazcAt punaH dhAtakIkhaNDa nAmaka dvIpa hai, usake anantara punaH kAloda nAmaka samudra hai; punaH puSkaravaradvIpa hai, punaH puSkarodanAmaka samudra hai; punaH varuNavaradvIpa hai, punaH varuNoda nAmaka samudra hai; punaH kSIravara nAmaka dvIpa hai aura kSIroda samudra hai; punaH ghRtavara nAmaka dvIpa hai, punaH ghRtoda nAmaka samudra hai; punaH ikSuvara nAmaka dvIpa hai, punaH ikSuvaroda nAmaka samudra hai; punaH nandIzvara nAmaka dvIpa hai, punaH nandIzvaravaroda samudra hai; punaH aruNavara nAmaka dvIpa hai, aura punaH usake anantara aruNavaroda nAmaka samudra hai; isa prakAra asaMkhyeya dvIpa samudra svayambhUramaNa paryanta jAnane cAhiye // 7 // dvirdirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // sUtrArtha--ye dvIpa samudra dviguNa 2 viSkaMbhake dhAraNa karanevAle haiM, tathA pUrva pUrva dvIpa samudrako para 2 ke dvIpasamudra cAroM orase ghere haiM, aura saba hI valayAkAra (vRttAkAra ) haiN| bhASyam-sarve caite dvIpasamudrA yathAkramamAdito dviddhirviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH pratyetavyAH / tdythaa| yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpasya vakSyate / tadviguNo lavaNajalasamudrasya / lavaNajalasamudraviSkambhAhiguNo dhAtakIkhaNDadvIpasya / ityevamAsvayambhUramaNasamudrAditi // vizeSavyAkhyA-prathama jambUdvIpase Adi leke dvIpa aura samudra saba yathAkramase dviguNa 2 vyAsa pramANa hote gaye haiM, aura para 2 ke dvIpa samudra pUrva 2 dvIpa samudrako cAroM orase ghere haiM / aura valaya (kaTaka arthAt kaDe ) ke AkArake haiM, aisA jAnanA cAhiye / jaise; eka sahasrayojana arthAt ekalakSa yojana viSkaMbha ( vistAra ) jambUdvIpakA kheNge| aura jambUdvIpase dviguNa viSkaMbha lavaNasamudrakA hai; aura lavaNasamudrake viSkaMbhase dviguNa viSkaMbha dhAtakIkhaMDakA hai / isa prakAra pUrva 2 se para 2 dviguNa viSkaMbhavAle dvIpa samudra svayaMbhUramaNa paryanta jAnane cAhiye / pUrvapUrvaparikSepiNaH / sarve pUrvapUrvaparikSepiNaH pratyetavyAH / jambUdvIpo lavaNasamudreNa parikSiptaH / lavaNajalasamudro dhAtakIkhaNDena parikSiptaH / dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa pari For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rAyacandra jainazAstramAlAyAm kSitaH / kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhena parikSiptaH / puSkaradvIpArthaM mAnuSottareNa parvatena parikSiptam / puSkaravaradvIpaH puskaravarodena samudreNa parikSiptaH / evamAsvayambhUramaNAtsamudrAditi // pUrva 2 kA parikSepa karanevAle haiM, isakA tAtparya yaha hai, ki saba dvIpa samudra apanese pUrva 2 ko cAroM ora se ghere haiM / jaise; prathama jambUdvIpa apanese dviguNa viSkaMbhavAle lavaNodasamudrase cAroM orase ghirA hai, aura lavaNodasamudra apanese dviguNa parimANavAle dhAtakIkhaMDa se ghirA hai / aise hI dhAtakIkhaMDadvIpa kAlodasamudra se ghirA hai / kAlodasamudra puSkaravaradvIpase ghirA hai / puSkarArddha mAnuSottaraparvata se ghirA hai / aura puSkaravara dvIpa puSkaravarasamudra se ghirA hai / isI prakAra svayaMbhUramaNa paryanta dvIpa samudra pUrva 2 para 2 se ghire haiM / valayAkRtayaH / sarve ca te valayAkRtayaH saha mAnuSottaraNeti // 'valayAkRtayaH' isakA yaha abhiprAya hai, ki saba dvIpa samudra mAnuSottaraparvata sahita valaya AkAra haiM // 8 // tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasravikambho jambUdvIpaH // 9 // sUtrArthaH:- una dvIpasamudroMke madhya meM meruparvata hI hai nAbhi jisakI aisA, tathA vRttAkAra ekalakSa yojana viSkaMbhavAlA jambUdvIpa hai / bhASya - teSAM dvIpasamudrANAM madhye tanmadhye || merunAbhiH / merurasya nAbhyAmiti merurvAsya nAbhiriti merunAbhiH / merurasya madhya ityarthaH // sarvadvIpasamudrAbhyantaro vRttaH kulAlacakrAkRtiryojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / vRttagrahaNaM niyamArtham / lavaNAdayo valayavRttA jambUdvIpastu prataravRtta iti / yathA gamyeta valayAkRtibhizcaturasratrya trayorapi parikSepo vidyate tathA ca mAbhUditi // vizeSavyAkhyA - pUrvokta asaMkhya dvIpa aura samudroM ke madhya meM meruparvatarUpa nAbhiyukta, prataravRtta ekalAkha yojana viSkaMbhayukta jambUdvIpa hai | vahAM para 'merunAbhi' isa padase meru jisakI nAbhimeM hai, athavA meru jisakI nAbhi hai, yaha Azaya hai / donoM prakArake samAsa se meru jisake madhya meM hai, yaha abhiprAya hai / saba dvIpa aura samudroMke Abhyantara vRttAkAra arthAt kulAlake cakrasadRza AkAravAn zatasahasra ( lAkha ) yojana viSkaMbha sahita jambUdvIpa hai / yahAM para vRtta kahanA isa niyama ke artha hai ki, lavaNase Adi leke dvIpa samudra valayAkAra vRtta haiM / aura jambUdvIpa prataravRtta hai / yaha kathana isaliye hai ki, kadAcit aisA jJAna na ho jAve ki valayAkAra padArthoMko catuSkoNa aura trikoNoM kA bhI pariveSTana ( ghirAva ) hotA hai, jo ki na honA cAhiye / merurapi kAJcanasthAlanAbhiriva vRtto yojana sahasramadhodharaNitalamavagADho navanavatyu For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / cchrito dazAdho vistRtaH sahasramuparIti / trikANDastrilokapravibhaktamUrtizcaturbhirvanairbhadrazAlanandanasaumanasapANDakaiH parivRttaH / tatra zuddhapRthivyupalavajrazarkarAbahulaM yojanasahasramekaM prathamaM kANDam / dvitIyaM triSaSTisahasrANi rajatajAtarUpAGkasphaTikabahulam / tRtIyaM SaTtriMzatsahasrANi jambUnadabahulam / vaiDUryabahulA cAsya cUlikA catvAriMzadyojanAnyucchrAyeNa mUle dvAdazaviSkambheNa madhye'STAvupari catvArIti / mUle valayaparikSepi bhadrazAlavanam / bhadrazAlavanAtpaJca yojanazatAnyAruhya tAvatpratikrAntivistRta nandanam / tato 'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapratikrAntivistRtameva saumanasam / tato'pi SatriMzatsahasrANyAruhya caturnavaticatuHzatapratikrAntivistRtaM pANDakavanamiti / nandanasaumanasAbhyAmekAdazaikAdazasahasrANyAruhya pradezaparihANirviSkambhasyeti // meru bhI kAJcana ( suvarNa) ke thArakI nAbhike samAna vRttAkAra sahasra yojana pRthivImeM praviSTa, ninnAnave sahasra yojana uMcA, daza sahasra yojana adhobhAgameM vistRta, aura sahasra yojana Upara vistArayukta hai| tathA tIna kAMDa sahita, tInoM lokoMko pravibhaktamUrti arthAt vibhAga karanevAlA aura bhadrazAla, nandana, saumanasa, tathA pANDuka nAmaka cAra vanoMse ghirA hai / una tInoM kAMDo (vibhAgoM) meMse prathamakAMDa zuddhapRthivI, pASANa (bahumUlya pASANa), vajra (hIrakAdi) tathA zarkarA (vAlU ) se prAyaH pUrNa aura eka sahasra yojana pramANa sahita hai / aura dvitIyakAMDa prAyaH raupya, suvarNa tathA sphaTika maNise pUrNa tresaThasahasra yojana pramANa sahita hai| tathA tRtIyakAMDa prAyaH jambUnadanAmaka uttama suvarNase pUrNa aura chattIsasahasra yojana pramANa sahita hai / aura cavAlIsa yojana UMcI, mUlabhAgameM bAraha yojana vistArasahita, madhyabhAgameM ATha aura Upara cAra yojana viSkaMbhasahita isa merukI cUlikA hai / aura mUla bhAgameM bhadrazAlavana usako veSTita kiye (ghere) hai / aura bhadrazAlase pAMcasau yojana aura caDhake vahAM takapratikrAnti (prativyApti vA pratibimba) se vistRta nandanavana hai / aura usake pazcAt sADhe tresaTha sahasra yojana Age caDhake pAMca hI sau yojana pratikrAntise vistRta saumanasa vana hai| aura usa saumanasase bhI chattIsa sahasra yojana aura Age caDhake cArasau caurAnave yojana paryanta pratikrAntise vistRta pANDakavana hai / aura nandana tathA saumanasa ina donoMse gyAraha 2 sahasra yojana caDhake viSkaMbhake pramANakI parihANi arthAt nyUnatA hai // 9 // 1 yaha meru sarvatra sama pramANase nahIM hai, kintu pradezapramANakI parihANise nyUna hotA gayA haiM; isa viSayako darzAte haiM x x x x x x nandanavanase Upara aura saumanasake nIce madhyameM gyAraha 2 sahasra yojana caDhake eka sahasra yojana viSkaMbhakI nyUnatA hotI jAtI hai / aura saumanasake Upara tathA nandanake nIce ina AcArya(sUri )ne nahIM khiiN| x x x aura yaha parihANi (nyUnatA ) jo AcAryane kahI hai, vaha gaNitake anusAra kiJcita bhI vizvAsake yogya nahIM hai / kyoMki saumanasa vanameM abhyantarakA viSkaMbha tIna sahasra do sau bahattara yojana tathA gyArahake ATha bhAga hai| 3272 / aura bAhyaviSkaMbha cAra hajAra do sau bahattara yojana tathA gyArahake ATha bhAga hai / 4272 / aura AcArya kathita parihANise For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm tatra bharatahaimavataharivideharamyakaharaNyavatairA vatavarSAH kSetrANi // 10 // sUtrArtha:-usa jambUdvIpameM bharata haimavatAdi sAta varSadhara kSetra haiN| bhASyam-tatra jambUdvIpe bharataM haimavataM harayo(?)videhA ramyaka hairaNyavatamairAvatamiti sapta vaMzAH kSetrANi bhavanti / bharatasyottarato haimavataM haimavatasyottarato haraya ityevaM zeSAH / vaMzA varSA vAsyA iti caiSAM guNataH paryAyanAmAni bhavanti / sarveSAM caiSAM vyavahAranayApekSAdAdityakRtAddiganiyamAduttarato merurbhavati / lokamadhyAvasthitaM cASTapradezaM rucakaM digniyamahetuM pratItya yathAsambhavaM bhavatIti / vizeSavyAkhyA-jambUdvIpameM bharata 1, haimavata 2, hari 3, videha 4, ramyak 5, haraNyavata 6, aura airAvata 7; ye sAta vaMzadhara kSetra haiM / bharatake uttara haimavata hai, aura haimavatake uttara harinAmaka kSetra hai| isa prakAra ramyakAdi bhI pUrva 2 ke uttara samajha lenA cAhiye / vaMza, varSa, tathA vAsya ye ina kSetroMke guNase paryAya nAma haiM, arthAt ye sAta vaMzadharaparvata, varSadharaparvata athavA vAsyadharaparvata kahe jA sakate haiM / aura vyavahAra nayakI apekSAse, sUryakRta dizAke niyamase, ina bharata haimavata Adi saba kSetroMmeM meru uttara dizAmeM hai / parantu lokake madhyameM sthita rucakASTa pradezoMko dizAoMkA hetu mAnakara yathAsambhava nizcaya digvibhAga hotA hai // 10 // tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadha nIlarukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // sUtrArtha:-una bharatAdi kSetroMkA vibhAga karanevAle pUrva pazcima cauDe himavat Adi chaha varSadharaparvata haiN| ___ bhASyam-teSAM varSANAM vibhaktAro himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharI ityete SaDarSadharAH parvatAH / bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mahAhimavAnityevaM zeSAH // vizeSavyAkhyA-pUrvameM jo bharata, haimavata, Adi kSetra kahe haiM, unako vibhakta arthAt pRthak 2 karanevAle himavAn , mahA himavAn , niSadha, nIla, rukmI, aura zikharI ye chaha varSadhara parvata haiN| unameM bharata tathA haimavatako pRthak karanevAlA himavAn parvata hai / aura haimavata tathA harikA vibhAga karanevAlA mahAhimavAn / aise hI zeSa bhI koI bhI viSkaMbha nahIM AtA / aura vaha bAhya tathA Abhyantarake viSkaMbha pramANa asatya nahIM ho sakte, kyoMki zAstrameM paDhA hai / aura ArSAnusArI gaNitazAstravettA parihANiko aura prakArase varNana karate haiN| meru Upara ekalakSa yojana UMcA hai / apacayanyUnatAdise rahita sahasra yojana bhUmimeM gar3A huA adRzya hai| For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 8.1 jAna lenA / arthAt hari tathA videhakA vibhAjaka niSadha hai, videha tathA ramyakakA vibhAjaka nIla hai / ramyaka hairaNyavatakA rukmI hai, aura hairaNyavata tathA airAvata varSakA vibhAjaka zikharI parvata hai // 11 // tatra paJca yojanazatAni SaDviMzAni SaT caikonaviMzatibhAgA bharataviSkambhaH / sa dvidvihimavadvaimavatAdInAmA videhebhyaH / parato videhebhyo'rdhArdhahInAH // paJcaviMzatiyojanAnyavagADho yojanazatocchrAyo himavAn / tadvirmahAhimavAn / tadvirniSadha iti // unameM se pAMcasau chabbIsa yojana aura chahake unnIsaveM bhAga ( 5269 ) viSkaMbha pramANa sahita bharatavarSa hai / Age himavata Adi parvata tathA hemavata Adi kSetroMke vikaMbha videhakSetra paryanta dUne 2 hote cale gaye haiM, aura videhase pare (Age) ardha ardha nyUna hote gaye haiM / unameM paccIsa yojana vistRta aura zatayojana UMcA himavAna hai, aura usakA bhI dUnA niSadha hai / 1 bharatavarSasya yojanAnAM caturdazasahasrANi catvAri zatAnyekasaptatAni SaT ca bhAgA vizeSato jyA / iSuryathokto viSkambhaH / dhanuHkASThaM caturdazasahasrANi zatAni paJcASTAviMzAnyekAdaza ca bhAgAH sAdhikAH // aura caudaha sahasra cAra sau yojana tathA ikahattara meM chaha bhAga ( 144001 yojana ) bharatavarSakI jyo pratyaJcA athavA jIvA hai / iSu arthAt vANakA viSkaMbha 5266 yojana kahA hai / aura dhanuSkASTha arthAt cApakI paridhi caudaha sahasra pAMcasau aura kucha adhika aThThAIsameM gyAraha bhAga yojana viSkaMbha ( 14500 ) hai / 1 11 bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayataH samudramavagADho vaitAnyaparvataH SaD yojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH paJcAzadvistarataH paJcaviMzatyucchritaH // bharatavarSa meM pUrva se pazcima kI ora lambA par3A huA do orake samudra meM praviSTa baitADhya (baitAdyA vijayArdha) parvata hai; jo ki kucha koza adhika chaha yojana pRthivImeM praviSTa hai / pacAsa yojana vistRta aura paccIsa yojana UMcA hai / videheSu niSadhasyottarato mandarasya dakSiNataH kAJcanaparvatazatena citrakUTena vicitrakUTena copazobhitA devakuravo viSkambheNaikAdaza yojana sahasrANyaSTau ca zatAni dvicatvAriMzAni dvau ca bhAgau / evamevottareNottarAH kuravazcitrakUTavicitrakUTahInA dvAbhyAM ca kAJcanAbhyAmeva yamakaparvatAbhyAM virAjitAH // videhavarSa meM niSadha parvatake uttara, mandarake dakSiNa kAJcanamaya zataparvata sahita citra - kUTa tathA vicitrakUTase upazobhita devakuru bhogabhUmi haiM / jo ki gyAraha hajAra AThasau aura viyAlIsameM do bhAga (1180042) yojana viSkaMbha pramANa sahita hai / isI prakAra 1 dhanuSkI DorI ke tulya rekhA. For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 rAyacandrajainazAstramAlAyAm uttarakI ora uttarakuru haiM, kintu ve citrakUTa tathA vicitrakUToMse hIna haiM, parantu kAzcanamaya yamaka nAma do parvatoMse ve uttarakuru zobhita haiN| videhA mandaradevakurUttarakurubhirvibhaktAH kSetrAntaravadbhavanti / pUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravartivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparAgamAH apare'pyevalakSaNAH SoDazaiva // mandara, devakuru, tathA uttara kuruoMse anya kSetroMke sadRza videha bhI vibhakta ( pRthak kiye hue ) haiM / aura unakI pUrvavideha tathA aparavideha aisI saMjJA haiM / pUrvameM solaha videha haiM, jo ki cakravartIvijaya tathA nadI aura pavatoMse vibhakta paraspara haiM / aura apara videha bhI isIprakAra lakSaNayukta solaha hI haiN| tulyAyAmaviSkambhAvagAhocchrAyau dakSiNottarau vaitADhyau tathA himavacchikhariNau mahAhimavadrukmiNau niSadhanIlau ceti // dakSiNa tathA uttarake vaitADhya vistAra, viSkaMbha, avagAha tathA uMcAImeM samAna haiN| aise hI himavat aura zikharI samAna haiM / mahAhimavat aura rukmI samAna haiM, tathA niSadha aura nIla samAna haiN| kSudramandarAstu catvAro'pi dhAtakIkhaNDakapuSkarAdhakA mahAmandarAtpaJcadazabhiryojanasahanaiInocchrAyAH / SaniryojanazatairdharaNitale hInaviSkambhAH / teSAM prathamaM kANDaM mahAmandaratulyam / dvitIya saptabhitnam / tRtiiymssttaabhiH| bhadrazAlanandanavane mahAmandaravat / tato ardhaSaTUpaJcAzadyojanasahasrANi saumanasaM paJcazataM vistRtam / tato'STAviMzatisahasrANicatunavati catuHzata vistRtameva pANDakaM bhavati / upari cAdhazca viSkambho'vagAhazca tulyo mahAmandareNa / cUlikA ceti // __ aura cAroM kSudramandara, dhAtakIkhaNDaka aura puSkarArdhaka arthAt dhAtakIkhaNDa tathA puSkarArdhame honevAle, mahAmandarase pandrahasahasra yojana nyUna UMce haiM / aura chahasau yojana dharaNItalameM bhI nyUna viSkaMbha haiM / una kSudramandaroMkA prathamakAMDa mahAmaMdarake tulya hai / dvitIyakAMDa sAtase nyUna hai / aura tRtIyakAMDa AThase hIna hai / bhadrazAla tathA nandanavana mahAmandarake samAna haiM / usake pazcAt sAr3he chappana hajAra yojana lambA tathA pAMcasau yojana vistRta saumanasavana hai / aura usake anantara aTThAIsa hajAra yojana lambA aura cArasau caurAnave yojana vistRta (caur3A) pANDakavana hai / isakA Upara tathA nIcekA viSkaMbha aura avagAha bhI mahAmandarake tulya hai / aura cUlikA bhI usIke samAna hai| __viSkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH / sa viSkambhapAdAbhyasto gaNitam / icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya caturguNasya mUlaM jyA / jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAcchodhyaM zeSArdhamiSuH / iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya kRtasya mUlaM dhanuHkASTham / jyAvargacaturbhAgayuktamiSuvargamiSuvibhaktaM tatprakRtivRttaviSkambhaH / udagdhanuHkASThAdakSiNaM zodhyaM zeSAdhai bAhuriti // For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / viSkaMbhakRta dazaguNakA mUla vRttaparikSepa hai; aura vaha vRttaparikSepa viSkaMbhapAdAbhyasta gaNita hai / icchAvagAha UnAvagAhAbhyasta caturguNa viSkaMbhakA mUla jyA hai / jyA aura viSkaMbhakA varga vizeSa mUla viSkaMbhase zodhanIya hai / zeSArdha iSu hai / SaDguNa jyA vargayukta iSu vargakRtakA SaDguNamUla dhanuHkASTha hai / aura jyA vargakA caturbhAgayukta aura iSuse vibhakta jo iSu varga hai, vaha prakRtivRtta viSkaMbha hai / aura udagdhanuHkASThase dakSiNa zodhanIya hai / aura zeSArtha bAhu hai / anena karaNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAmAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThaparimANAni jJAtavyAni // isa kAraNarUpa upAyase saba kSetroMke tathA saba parvatoMke AyAma, viSkaMbha, jyA, iSu, aura dhanuHkASTha rUpa parimANa jAnane caahiye| dvirdhAtakIkhaNDe // 12 // sUtrArtha:-jambUdvIpameM jo mandara tathA vaMzadhara parvatAdi kahe haiM, ve saba dhAtakI khaNDameM dviguNa 2 haiN| bhASyam-ete mandaravaMzavarSadharA jambUdvIpe'bhihitA ete dviguNA dhAtakIkhaNDe dvAbhyAmiSvAkaraparvatAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM vibhaktAH / ebhireva nAmabhirjambUdvIpakasamasaGkhyAH pUrvArdhe cAparArdhe ca cakrArakasaMsthitA niSadhasamochAyAH kAlodalavaNajalasparzino vaMzadharAH seSvAkArAH / aravivarasaMsthitA vaMzA iti // vizeSavyAkhyA-jambUdvIpameM jo mandara tathA varSadharaparvatAdi kathana kiye haiM, ve saba dhAtakIkhaNDameM dakSiNase uttarakI ora lambAyamAn do iSuke AkAravAle iSvAkAra parvatoMse vibhakta dviguNa haiM / tathA dhAtakIkhaNDake pUrvArddha aura aparArddhameM bhI inhIM pUrvokta nAmoMse saMyukta, jambUdvIpake samAna saMkhyAyukta, cakrameM (pahiyemeM) Arakake samAna sthita, niSadhaparvatake tulya UMce, kAloda aura lavaNasamudrake jalako sparza karanevAle, arthAt kAlodase lavaNasamudra taka vistRta, aura iSvAkAra ye vaMzadharaparvata haiN| aroke vivaroMmeM (chidroMmeM) sthitake samAna haiM, isa kAraNase ye vaMza kahe jAte haiM // 12 // 1 ye gaNitake pAribhASika zabda haiM, hamArI samajhameM pUrNarUpase nahIM aaye|| 2 isa viSayameM bahutase vidvAn svayaM aura bhI aneka sUtroMkI racanA karake unakA vyAkhyAna karate haiN| vistAra na ho, isaliye AcAryane saMkSepase yaha tattva saMgraha kiyA hai, aura isI hetuse zAstranipuNa jana vistArarUpase jo sUtroMkA kathana hai| vaha prAcIna nahIM hai, aisA kahate haiM / aura vistAra hI iSTa hai, to lakSa granthakI, paribhASArUpase jambUdvIpakA vistAra kareM, to bhI kyA vistAra huA? arthAt kucha nahIM / athavA vistArArthIko una AcAryoMke racita sUtroMse bahuta guNayukta siddhAnta kyA nikala AtA hai ? isa hetu unakA abhiprAya upekSAke yogya hai| For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 rAyacandrajainazAstramAlAyAm puSkarArdhe ca // 13 // sUtrArtha:-jaise dhAtakIkhaNDameM mandarAdikoMkI saMkhyAdi viSaya kahe, vaise hI puSkarArdhameM bhI samajhanA caahiye| bhASyam -yazca dhAtakIkhaNDe mandarAdInAM seSvAkAraparvatAnAM saGkhayAviSayaniyamaH sa eva puSkarArdhe veditvyH|| vizeSavyAkhyA-mandarAdi tathA iSuke AkArasahita varSadharaparvatoMkA jo dviguNa saMkhyAdikA niyama varNana kiyA hai, vahI niyama puSkarArddha dvIpameM jAnanA caahiye| tataH paraM mAnuSottaro nAma parvato mAnuSalokaparikSepI sunagaraprAkAravRttaH puSkaravaradvIpArdhaviniviSTaH kAJcanamayaH saptadazaikaviMzatiyojanazatAnyucchritazcatvAri triMzAni krozaM cAdho dharaNItalamavagADho yojanasahasraM dvAviMzamadhastAdvistRtaH saptazatAni trayoviMzAni madhye catvAri caturvizAnyuparIti // __usake anantara mAnuSottara parvata hai, jo ki manuSya lokako ghere hue hai, tathA uttama nagarake prAkAra (koTa )ke sadRza vRttAkAra, puSkarAdha dvIpameM praviSTa, suvarNamaya, satraha sau ikkIsa yojana uMcA, eka kosa adhika cArasau tIsa (tetIsa) yojana pRthvIke adho bhAgameM nIcA, eka hajAra bAIsa yojana nIceke arthAt mUlake vistArasahita aura sAtasau teIsa yojana madhyabhAgameM aura cArasau covIsa yojana uparibhAgameM aisA mAnuSottara parvata hai| na kadAcidasmAtparato janmataH saMharaNato vA cAraNavidyAdhararddhiprAptA api manuSyA bhUtapUrvA bhavanti bhaviSyanti ca / anyatra samuddhAtopapAtAbhyAm / ata eva ca mAnuSottara ityucyate // __ isa mAnuSottara parvatase pare kadAcit bhI janmase athavA saMharaNase cAraNa vidyAdhara, aura Rddhi prApta manuSya pUrvakAlameM na hue aura na hoMge, arthAt, isa parvatake Age cAraNAdi na kabhI janmeM na mare aura na janmeMge na mareMge / kintu yaha niyama samuddhAta aura upapAtako chor3ake hai, arthAt samuddhAta aura upapAta vAle mAnuSottaraparvatake Age bhI jA sakte haiM / isa kAraNa isakA nAma mAnuSottara hai / tadevamaDmiAnuSottarasyArdhatRtIyA dvIpAH samudradvayaM paJcamandarAH paJcatriMzatkSetrANi triMzadvarSadharaparvatAH paJca devakuravaH paJcottarAH kuravaH zataM SaSTayadhikaM cakravArtavijayAnAM dve zate paJcapaJcAzadadhike janapadAnAmantaradvIpAH SaTpaJcAzaditi // isa rItise mAnuSottaraparvatake pUrva DhAI dvIpa, do samudra, pAMca mandara, paiMtIsa kSetra, 1 jo isa bhASyako vidyAdhara RddhiprAptoMke gamanake niSedhameM lagAte haiM, unako AgamakA virodha hai, kyoMki saba cAraNAdi tathA RddhiprAptoMkA gamana mAnuSottarake Age bhI zAstroMmeM kahA hai, parantu janmamaraNa bAhira nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __85 ___sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tIsa varSadharaparvata, pAMca devakuru, pAMca uttarakuru, eka sau sATha cakravartivijaya, do sau pacapana janapada aura chappana antaradvIpa haiM // 13 // ___ atrAha / uktaM bhavatA mAnuSasya svabhAvamArdavArjavatvaM ceti tatra ke manuSyAH ka ceti / atrocyate__ aba yahAM para kahate haiM ki, apane mAnuSake svabhAva mArdava (mRdutA) Arjava (saralatA) to kahe, parantu vahAM manuSya kauna haiM aura kahAM rahate haiM ? isake uttarakeliye yahAM agrima sUtra kahate haiM, prAgmAnuSottarAnmanuSyAH // 14 // sUtrArthaH-mAnuSottaraparvatake pUrva hI antaradvIpoMmeM tathA paiMtIsa kSetroMmeM janmase manuSya hote haiN| bhASyam-prAgmAnuSottarAtparvatAtpaJcatriMzatsu kSetreSu sAntaradvIpeSu janmato manuSyA bhavanti / saMharaNavidyarddhiyogAttu sarveSvardhatRtIyeSu dvIpeSu samudradvaye ca samandarazikhareSviti // vizeSavyAkhyA-pUrvameM jisa mAnuSottara parvatakA varNana kiyA hai, usake pUrva hI antara dvIpoM sahita paiMtIsa kSetroMmeM janma dhAraNa karake manuSya hote haiM, arthAt manuSyoMkA janma mAnuSottara parvatake pUrva hI hotA hai / aura saMharaNa tathA vidyA Rddhike yogase to mandarake zikharoMsahita DhAI dvIpoMmeM aura donoM samudroMmeM bhI manuSyoMke gamanAdi hote haiM / bhAratakA haimavatakA ityevamAdayaH kSetravibhAgena / jambUdvIpakA lavaNakA ityevamAdayo dvIpasamudravibhAgeneti // __ aura una kSetroMke vibhAgase bhArataka, haimavataka, arthAt bharata vA hemavata Adi kSetroMmeM honevAle ityAdi saMjJA hotI haiM / aura jambUdvIpaka tathA lavaNaka ityAdi saMjJA dvIpa tathA samudrake vibhAgase hotI haiM // 14 // AryA mlizazca // 15 // sUtrArtha:-manuSyoMke Arya aura mliza athavA mleccha ye do bheda haiN| bhASyam-dvividhA manuSyA bhavanti / AryA mlizazca // tatrAryAH SaDidhAH / kSetrAryA jAtyAyoH kulAryAH karmAyoH zilpAyoM bhASAyoM iti / tatra kSetrAyoH paJcadazasu karmabhUmiSu jAtAH / tadyathA / bharateSvardhaSaDizatiSu janapadeSu jAtAH zeSeSu ca cakravartivijayeSu / jAtyAryA ikSvAkavo videhA harayo'mbaSThAH jJAtAH kuravo vuvunAlA ugrA bhogA rAjanyA ityevamAdayaH / kulAryAH kulakarAzcakravartino baladevA vAsudevA ye cAnye AtRtIyAdApaJcamAdAsaptamAdvA kulakarebhyo vA vizuddhAnvayaprakRtayaH / kAryA yajanayAjanAdhyayanAdhyApanaprayogakRSilipivANijyayonipoSaNavRttayaH / zilpAryAstantuvAyakulAlanApitatumnavAyadevaTAdayo'lpasAvadyA 1 mleMcchAzcetyapi pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgarhitA jIvAH / bhApAyaryA nAma ye ziSTabhASAniyatavarNa lokarUDhaspaSTazabdaM paJcavidhAnAmapyAryANAM saMvyavahAraM bhASante / / vizeSavyAkhyA-manuSya do prakArake haiM, Arya aura mliza / unameMse Arya chaha prakArake haiM, kSetrArya, jAtyArya, kulArya, karmArya, zilpArya, tathA bhASArya / inameMse kSetrArya ve haiM, jo pandraha prakArakI karma bhUmiyoMmeM utpanna haiM, jaise bhAratavarSake sAr3he chabbIsa janapadoMmeM tathA zeSa cakravartIvijayoMmeM utpanna hue manuSya / arthAt AryakSetroMmeM utpanna honese unakI Arya saMjJA huI hai / aura jAtyArya arthAt jAtise Arya; jaise ikSvAku, videha, hari, ambaSTha, jJAta, kuru, vuvunAla, ugra, bhoga, tathA rAjanya ityAdi / kulase Arya; jaise kulakara, cakravartI, baladeva aura vAsudeva, athavA aura jo kulakaroMke tIsarese AraMbha karake paMcamase Adileke athavA saptamakulase jo utpanna hue haiM, jinakA vizuddhakula aura prakRti hai, ve saba kulArya haiN| tathA kArya arthAt karmase Arya, jaise; yajana (yajJakaranA) yAjana (yajJakarAnA), adhyayana, adhyApana Adi prayoga karanevAle tathA kRSi (khetI), lipi (lekhana), vANijya (vyApAra), Adi yoni poSaNakI vRtti karanevAle saba kArya haiM / aura tantuvAya (kapar3e bunanevAle), kulAla (kuMbhAra), nApita (nAI), tunnavAya (sUta kAtanevAle), aura devaTa Adi jo alpapApayukta athavA anindita jIvikA karanevAle haiM, ve zilpArya haiM / aura bhASArya ve haiM, jo ziSTabhASAke niyata varNose bane hue aura lokameM prasiddha spaSTa zabdoMko jinako ki pUrvokta pAMca prakArake Arya vyavahAra meM lAte haiM, bhASaNa karate haiN| ___ ato viparItA mlizaH / tadyathA / himavatazcatasRSu vidikSu trINi yojanazatAni lavaNasamudramavagAhya catasRNAM manuSyavijAtInAM catvAro'ntaradvIpA bhavanti triyojanazatavikambhAyAmAH / tadyathA / ekorukANAmAbhASakANAM lAGgalikAnAM vaiSANikAnAmiti // catvAri yojanazatAnyavagAhya caturyojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / hayakarNAnAM gajakarNAnAM gokarNAnAM zaSkulikAnAmiti // paJcazatAnyavagAhya paJcayojanazatAyAmavikambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / gajamukhAnAM vyAghramukhAnAmAdarzamukhAnAM gomukhAnAmiti // SaDUyojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / azvamukhAnAM hastimukhAnAM siMhamukhAnAM vyAghramukhAnAmiti // sapta yojanazatAnyavagAhya tAvadAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / azvakarNasiMhakarNahastikarNakarNaprAvaraNanAmAnaH // aSTau yojanazatAnyavagAhyASTayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpAH / tadyathA / ulkAmukhavidyujihvameSamukhavidyudantanAmAnaH // navayojanazatAyAmaviSkambhA evAntaradvIpA bhavanti / tadyathA / ghanadantagUDhadantaviziSTadantazuddhadantanAmAnaH // ekorukANAmekorukadvIpaH / evaM zeSANA mapi svanAmabhistulyanAmAno veditavyAH // zikhariNo'pyevamevetyevaM SaTpaJcAzaditi // aura inake viruddha mliza arthAt mleccha haiM / jaise; himavAnaparvatakI cAroM vidizAoMmeM tInasau yojana lavaNasamudrameM praveza karake, cAra manuSyoMkI vijAtiyoM (niMdya For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 1 jAtiyoM)ke nivAsArtha tInasau yojana lambe caur3e cAra hI antaradvIpa haiM / jaise; ekoruka arthAt ekajaMghAvAloMkA abhASakoMkA, lAGgUlikoM arthAt pucchavAloMkA tathA vaiSAfrat arthAt sIMgavAloMkA antaradvIpa / aura cAra sau yojana pravezakara ke cAra sau yojana hI AyAma tathA viSkaMbhasahita cAra antaradvIpa haiM / jaise; hayakarNa, gajakarNa, gokarNa, zaSkulikarNavAloMke / tathA pAMcasau yojana praveza karake pAMcasau hI yojana AyAma tathA viSkaMbhasahita antaradvIpa haiM / jaise; gajamukha, vyAghramukha, Adarzamukha tathA gomukhavAloMke / aura chahasau yojana praveza karake chahasau yojana hI AyAma tathA viSkaMbha pramANavAle antaradvIpa hai / jaise; azvamukha, hastimukha, siMhamukha tathA vyAghramukhavAloMke / aura aise hI sAtasau yojana praveza karake sAta hI sau yojana AyAma 1 viSkaMbha pramANa antaradvIpa haiM; jaise; azvakarNa, siMhakarNa, hastikarNa, aura karNaprAvaraNoMke / aura aise hI AThasau yojana praveza karake AThasau yojana AyAma tathA viSkaMbhapramANasahita hI antaradvIpa haiM / jaise; ulkAmukha, vidyujjivha, meSamukha, aura vidyuddantoMke / tathA nava sau yojana praveza karake nava sau yojana vistAra viSkaMbhasahita antara dvIpa haiM / jaise; ghanadanta, gUr3hadanta, viziSTadanta, tathA zuddhadantoMke | aba yahAM yaha jAnanA Avazyaka hai ki, ekoruka saMjJaka mlecchoMkA ekoruka nAma antaradvIpa hai, AbhASakoMkA AbhASaka; isI prakAra zeSa anya mlecchoMke usI 2 nAmake arthAt jo unake nAma haiM, usI nAmake antaradvIpa jAnane cAhiye / isI prakAra chappana antaradvIpa zikharIparvata sambandhI bhI jAnane cAhiye // 15 // I " 87 bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH // 16 // sUtrArthaH - manuSyakSetroMmeM bharata, airAvata tathA videha ye karma bhUmiyAM haiM, devakuru tathA uttarakuruko chor3a karake / bhASyam - manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhavanti / anyatra devakurUttarakurubhyaH / saMsAradurgAntigamakasya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakasya mokSamArgasya jJAtAraH karttAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante / atraiva jAtAH siddhayanti nAnyatra / ato nirvANAya karmaNaH siddhibhUmayaH karmabhUmaya iti / zeSAsu viMzatirvazAH sAntaradvIpA akarmabhUmayo bhavanti / devakurUttara kuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti // vizeSavyAkhyA - mAnuSottara parvatake pUrva jo manuSyakSetra varNana kiyA hai, usameM bharata, airAvata tathA videhameM paMcadaza karmabhUmi haiM, kintu inake abhyantara jo devakuru tathA utta 1 yaha antara dvIpakA bhASya prAyaH naSTa hogayA hai, kaI durvidagdha chayAnaveM antara dvIpa bhASya meM likhate haiM, parantu yaha anArSa hai, kyoMki ArSa jIvAgamAdi 56 hI milatA hai / vAcaka paraMparA se yaha bheda nahIM hai, kyoMki sUtrakA ullaMghana nahIM hotA / isa liye iSTa siddhAMta bhASyako naSTa kiyA hai / For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 rAyacandrajainazAstramAlAyAm rakuru bhogabhUmiyAM haiM, unheM chor3a karake / arthAt ye donoM karmabhUmi nahIM haiM / saMsArarUpI ati bhayaMkara durgake antako prApta karanevAlA samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyak cAritra svarUpa jo mokSamArga hai, usake jAnanevAle, karanevAle tathA upadezadAtA bhagavAn paramarSi tIrthakara inhIM karmabhUmiyoMmeM utpanna hote haiN| aura inhIM karmabhUmiyoMmeM utpanna hue jIva siddhi arthAt mokSasiddhiko prApta hote haiM, dUsarI bhUmiyoMse nahIM / ataeva karmabhUmi, nirvANakeliye jo karma haiM, unakI siddhikI bhUmi haiM / aura inase zeSa jo antaradvIpa sahita bIsa vaMza arthAt kSetra haiM, ve akarmabhUmi haiM / aura devakuru tathA uttarakuru karmabhUmiyoMke abhyantara praviSTa hone para bhI akarmabhUmi haiM // 16 // - nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhUrte // 17 // bhASyam-naro narA manuSyA mAnuSA ityanarthAntaram / manuSyANAM parA sthitistrINipalyopamAnyaparAntarmuhUrteti // sUtrArtha:-nR, nara, tathA manuSya, mAnuSa ina zabdoMkA eka hI artha hai / manuSyoMkI parA arthAt utkRSTasthiti tInapalyakI hai, aura aparA arthAt jaghanyasthiti antamuhUrta paryanta hai // 17 // tiryagyonInAM ca // 18 // sUtrArtha:-jo tiryagyonise utpanna hote haiM, unakI bhI utkRSTasthiti tInapalya aura jaghanya antarmuhUrta hai| bhASyam-tiryagyonijAnAM ca parApare sthitI tripalyopamAntarmuhUrte bhavato yathAsaGkhyameva / pRthakkaraNaM yathAsaGkhyadoSavinivRttyartham / itarathA idamekameva sUtramabhaviSyadubhatraya cobhe yathAsaGkhyaM syAtAmiti // vizeSavyAkhyA-tiryagyonise utpanna honevAle jIvoMkI bhI parAsthiti tIna palyopama hai, aura aparAsthiti antarmuhUrta paryanta hai / parA tathA aparAkA, aura tripalyopama tathA antarmuhUrtakA yathAsAMkhya hai / arthAt parAsthiti tripalyopama hai, aura aparA antarmuhUrta hai| aura "nRsthitI,, ityAdisUtra tathA "tiryagyonijAnAM ca' isa sUtrako yathAsaMkhya doSakI nivRtikeliye pRthak 2 kiyA hai / anyathA eka sUtra hotA, aura manuSyoMkI parAsthiti tripalyopama hotI hai, aura tiryagyonijoMkI aparA antarmuhUrta kAlatakakI sthiti hai; aisA yathAsaMkhya bodha ho jaataa| dvividhA caiSAM manuSyatiryagyonijAnAM sthitiH| bhavasthitiH kAyasthitizca / manuSyANAM yathokte tripalyopamAntarmuhUrte parApare bhavasthitI / kAyasthitistu parA saptASTau vA bhavagrahaNAni // tiryagyonijAnAM ca yathokte samAsataH parApare bhavasthitI / vyAsatastu zuddhapRthi1 tiryagyonijAnAM cetyapi pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 89 vIkAyasya parA dvAdazavarSasahasrANi / kharapRthivIkAyasya dvaaviNshtiH| apkAyasya sapta / vAyukAyasya trINi / tejaHkAyasya trINi rAtriMdinAni / vanaspatikAyasya dazavarSasahasrANi / eSAM kAyasthitirasaGkhayeyA avasarpiNyutsarpiNyo vnsptikaaysyaanntaaH| dvIndriyANAM bhavasthitirdvAdazavarSANi / trIndriyANAmekonapaJcAzadrAtriMdinAni / caturindriyANAM ssnnmaasaaH| eSAM kAyasthitiH saGkhayeyAni varSasahasrANi / paJcendriyatiryagyonijAH paJcavidhAH / tdythaa| matsyA uragAH parisarpAH pakSiNazcatuSpadA iti / tatra matsyAnAmuragANAM bhujagAnAM ca pUrvakoTyeva pakSiNAM palyopamAsaGkhayeyabhAgazcatuSpadAnAM trINi palyopamAni garbhajAnAM sthitiH / tatra matsyAnAM bhavasthitiH pUrvakoTitripaJcAzaduragANAM dvicatvAriMzadbhujagAnAM dvisaptatiH pakSiNAM sthalacarANAM caturazItivarSasahasrANi sammUrchinAnAM bhavasthitiH / eSAM kAyasthitiH saptASTau bhavagrahaNAni / sarveSAM manuSyatiryagyonijAnAM kAyasthitirapyaparAntarmuhUtaiveti // iti tattvArthAdhigame lokaprajJaptiAmA tRtIyodhyAyaH samAptaH // __ aura manuSya tathA tiryagyonivAloMkI sthitike punaH do bheda hote haiM, eka bhavasthiti dUsarI kAyasthiti / so manuSyoMkI parA tathA aparA bhavasthiti pUrvokta rItise hI hotI hai| jaise parA bhavasthiti tripalyopama hotI hai, aparA bhavasthiti antarmuhUrtakAla paryanta hotI hai / aura kAyasthiti jo parA hai, vaha sAta va ATha bhavagrahaNa paryanta rahatI hai| aura tiryagyonijoMkI samAsa va samRSTirUpase parApara bhavasthiti pUrvokta rUpase hai / aura pRthak 2 rUpase to zuddha pRthivIkAyakI parAsthiti bArahahajAra varSa paryanta hai, aura khara pRthivIkAyakI parAsthiti bAvIsahajAra varSa paryanta hai / tathA apkAyakI sAta, vAyukAyakI tIna tathA taijasakAyakI tIna rAta dinakI sthiti hai / aura vanaspatikAyakI dazahajAra varSa hai / tathA inakI kAyasthiti bhI asaMkheya hai / aura vanaspatikAyakI ananta avasarpiNI aura utsarpiNI haiM / do indriyavAloMkI bhavasthiti bArahavarSa paryanta hai / tIna indriyavAloMkI eka kama pacAsa arthAt unacAsa rAtadina hai / cAra indriyavAloMkI chaha mahinA hai, aura inakI kAyasthiti saMkhyeya sahasravarSa paryanta hai| pAMca indriyavAle tiryagyonijoMke pAMca bheda haiM, yathA; matsya, uraga, parisarpa ( cAroM ora phisalake calanevAle ), pakSI aura catuSpada (caupAye ) / inameMse matsya, uraga aura bhujagoMkI ekapUrvakoTi hI sthiti hai / pakSiyoMkI palyopama asaMkhyeyabhAga, aura garbhaja catuSpadoMkI tIna palyopama sthiti hai| unameM matsyoMkI bhavasthiti pUrvakoTi hai, uragoMkI tirapana, bhujagoMkI vyAlIsa, pakSiyoMkI bahattara hai / aura sthalacArI saMmUrchanajanmavAloMkI caurAsI sahasra varSa bhavasthiti hai| aura ina sabakI kAyasthiti sAta vA ATha bhavagrahaNa paryanta hai / aura sampUrNa manuSya tathA tiryagyonijoMkI aparA kAyasthiti antarmuhUrta hI hai| iti dvivedyupanAmakAcAryyapadavIdhAriThAkuraprasAdazarmaviracitabhASATIkAsamalate tattvArthAdhigamasUtrabhASye tRtIyo'dhyAyaH // 3 // Jain Education Internatif For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm atha cturthodhyaayH| atrAha / uktaM bhavatA bhavapratyayo'vadhi rakadevAnAmiti / tathaudayikeSu bhAveSu devagatiriti / kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / sarAgasaMyamAdayo devasya / nArakasammRrchino napuMsakAni / na devAH / tatra ke devAH / katividhA veti / atrocyate aba yahAMpara kahate haiM ki "bhavapratyaya arthAt bhava vA janmanimittaka avadhijJAna deva tathA nAraka jIvoMko hotA hai" (a0 1 sU0 22) / "audayika bhAvoMmeM devagati hai arthAt ikkIsa prakArake audayika bhAvoMmeM devagati bhI eka hai" (a02 sU0 6 ) / "kevalI bhagavAn , zAstra, cAra prakArake saMgha, dharma aura bhavanavAsI Adi devoMkA avarNavAda darzanamohake AsravakA hetu hai" (a0 6 sU0 14) / "sarAga saMyamAdi devAyuke kAraNa haiM" (a0 6 sU0 20) / "nArakajIva tathA sammUrcchana janmavAle napuMsaka hote haiM / deva nahIM hote" (a0 2 sU0 50-51 ) / ityAdi sthaloMmeM Apane deva zabdakA prayoga kiyA / aba prazna yaha hai ki, deva kauna haiM ? aura unake bheda kitane haiM ? uttarameM yahAM sUtra kahate haiM: devAzcaturnikAyAH // 1 // sUtrArthaH-deva cAra nikAyoMse saMyukta haiM / bhASyam-devAzcaturnikAyA bhavanti / tAnparastAdvakSyAmaH / / vizeSavyAkhyA--devoMke cAra nikAya haiM, una cAroMko hama Age kaheMge / yahAM para nikAya zabdakA artha samAnadharmavAle prANiyoMkA samUha vA saMgha hai| tRtIyaH pItalezyaH // 2 // . sUtrArthaH-tRtIya nikAya pItalezyAvAlA hai| bhASyam-teSAM caturNA devanikAyAnAM tRtIyo devanikAyaH pItalezya eva bhavati / kazvAsau / jyotiSka iti // vizeSavyAkhyA-devoMke jo cAra nikAya arthAt samudAya haiM, unameMse jo tIsarA samudAya hai, usake pItalezyA hI hai / vaha tIsarA nikAya jyotiSkadevoMkA hai, arthAt tIsare nikAyavAle jo jyotiSkadeva haiM, ve pItalezyAvAle hote haiM / __ dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // sUtrArthaH-ve devanikAya kalpopapannaparyanta kramase daza, ATha, pAMca aura bAraha bheda yukta haiN| __ bhASyam-te ca devanikAyA yathAsaGkhayamevaM vikalpA bhavanti / tdythaa| dazavikalpA bhavanavAsino'surAdayo vakSyante / aSTavikalpA vyantarAH kinnarAdayaH / paJcavikalpA jyotiSkAH sUryAdayaH / dvAdazavikalpA vaimAnikAH kalpopapannaparyantAH saudharmAdiSviti // For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vizeSavyAkhyA-pUrvameM jo cAra nikAya devoMke kahe haiM, ve yathAsaMkhya niyamase isa prakAra vikalpa arthAt bhedayukta haiM / yathA; prathama bhavanavAsIdevoMke daza bheda haiM; ve dazabheda asurAdika Age kahe jaaveNge| dvitIya vyantaradevoMke kinnarAdi ATha bheda haiN| tRtIya jyotiSkadevoMke sUryAdi pAMca bheda haiM / aura caturtha vaimAnikadevoMke saudharmAdi bAraha bheda haiM / isa prakAra kalpopapanna arthAt svargavAsI devoM paryanta hI bheda haiM / indrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNa kAbhiyogyakilbiSikAzcaikazaH // 4 // sUtrArtha:-pUrvokta nikAyoMmeM pratyekake indra sAmAnikAdi daza 2 bheda haiM / __ bhASyam-ekaikazazcaiteSu devanikAyeSu devA dazavidhA bhavanti / tadyathA / indrAH sAmAnikAH trAyastriMzAH pAriSadyAH AtmarakSAH lokapAlAH anIkAni anIkAdhipatayaH prakIrNakAH AbhiyogyAH kilbiSikAzceti / tatrendrAH bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH / indrasamAnAH sAmAnikA amAtyapitRgurUpAdhyAyamahattaravat kevalamindratvahInAH / trAyastriMzA matripurohitasthAnIyAH / pAriSadyA vayasyasthAnIyAH / AtmarakSAH zirorakSasthAnIyAH / lokapAlA ArakSikArthacarasthAnIyAH / anIkAdhipatayo daNDanAyakasthAnIyAH / anIkAnyanIkasthAnIyAnyeva / prakIrNakAH paurajanapadasthAnIyAH / AbhiyogyA dAsasthAnIyAH / kilbiSikA antasthasthAnIyA iti // vizeSavyAkhyA-una deva nikAyoMmeM eka 2 meM daza 2 bheda sahita deva hote haiM / yathA;-indra, sAmAnika, trAyastriMza, pAriSadya, AtmarakSa, lokapAla, anIkaM vA anIkAdhipati, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilbiSika / ye ina daza bhedoMmeM jo indra haiM, ve bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vimAna pratyekake adhipati haiM, arthAt pratyeka samudAyake adhi- . pati vA svAmIko indra kahate haiM / sAmAnika indrake samAna hote haiM, arthAt jo amAtya pitA, guru, upAdhyAyoMke sadRza mahatva vA mahimAyukta hote haiM, kevala indratva unameM nahIM hotA, ve sAmAnika haiM / maMtrI purohitAdikoM ke sthAnApanna trAyastriMza haiM / vayasya arthAt mitroMke sthAnApanna pAriSadya haiM / zirakI rakSA karanevAloMke sthAnApanna AtmarakSa haiM / jaise rAjAoMke yahAM ArakSaka arthacara kotavAlAdi haiM, vaise hI lokapAla haiN| 1 jo nija viSayameM saMdhi tathA rakSAmeM niyata haiM, caurAdiko jo pakar3ate haiM, jaise rAjAoMke yahAM kotavAlAdika hote haiM, unhIMke sthAnApanna lokapAla haiN| 2 sUtrameM kevala 'anIka' hI kA grahaNa kiyA hai, aura bhASyameM 'anIkAni' likhake 'anIkAdhipa. tayaH' (anIkake adhipata) aisA bhI likhA hai, parantu yahAM 'anIka' tathA 'anIkAdhipati' ina donoMse eka hI tAtparya hai / isI vicArase bhASyakArane 'anIkAni' isakA vivaraNa (TIkA) 'anIkAdhipatayaH' yaha kiyA hai, na ki 'anIka' aura 'anIkAdhipata' do bheda kahe haiM / aura aisA na mAnanese daza bheda jo kahe haiM, unakA virodha hogA, kyoMki anIkAdhipatiko bhinna mAnanese 11 bheda hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm anIkAdhipati daNDanAyaka arthAt mAjiSTreTa ke sthAnApanna haiM, aura anIka arthAt senAke sthAnApanna anIka haiM / prakIrNaka puravAsI tathA janapada (rAjyakI prajA) ke sthAnApanna haiM / Abhiyogya dAsoMke sthAnApanna haiM / aura kilviSika antastha arthAt zUdra va nIca jAtike sthAnApanna haiN| brAyastriMzalokapAlavA vyantarajyotiSkAH // 5 // sUtrArtha:--vyantara aura jyotiSkadeva trAyastriMza aura lokapAla varjita haiM / bhASyam-vyantarA jyotiSkAzcASTavidhA bhavanti trAyastriMzalokapAlavA iti // vizeSavyAkhyA-cAra nikAyoMmeMse vyantara tathA jyotiSka ina do nikAyoMmeM trAyastriMza aura lokapAlavarjita ATha hI bheda haiM / arthAt vyantara jyotiSkoMmeM trAyastriMza lokapAla nahIM hote| puurvyordiindraaH|| 6 // sUtrArthaH-pUrvake do nikAyoMmeM do 2 indra haiN| bhASyam-pUrvayordevanikAyayorbhavanavAsivyantarayodevavikalpAnAM dvau dvAvindrau bhavataH / tadyathA / bhavanavAsiSu tAvadvau asurakumArANAmindrau bhavatazcamaro balizca / nAgakumArANAM dharaNo bhUtAnandazca / vidyutkumArANAM hariharisahazca / suparNakumArANAM veNudevo veNudArI ca / agnikumArANAmagnizikho'gnimANavazca / vAtakumArANAM velambaH prabhajanazca / stanitakumArANAM sughoSo mahAghoSazca / udadhikumArANAM jalakAnto jalaprabhazca / dvIpakumArANAM pUrNosvaziSTazca / dikumArANAmamito'mitavAhanazceti // vyantareSvapi dvau kinnarANAmindrau kinnaraH kimpuruSazca / kimpuruSANAM satpuruSo mahApuruSazca / mahoragANAmatikAyo mahAkAyazca / gandharvANAM gItaratirgItayazAzca / yakSANAM pUrNabhadro maNibhadrazca / rAkSasAnAM bhImo mahAbhImazca / bhUtAnAM pratirUpo'tirUpazca / pizAcAnAM kAlo mahAkAlazceti // jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazca // vaimAnikAnAmekaika eva / tadyathA / saudharme zakraH / aizAne IzAnaH / sanatkumAre sanatkumAra iti / evaM sarvakalpeSu svakalpAhvAH / paratastvindrAdayo daza vizeSA na santi / sarve eva svatantrA iti // vizeSavyAkhyA-pUrvakathita cAra nikAyoMmeMse pUrvake jo do nikAya bhavanavAsI aura vyantara haiM, unameM do 2 indra haiM / yathA; bhavanavAsiyoMmeM asurakumAroke do indra haiM, eka camara aura dUsarA bali / nAgakumAroMke dharaNa aura bhUtAnanda / vidyutakumAroMke hari aura harisaha / suparNakumAroMke veNudeva aura veNudArI / agnikumAroMke agnizikha aura agnimANava / vAtakumAroMke velamba aura prabhaMjana / stanitakumAroMke sughoSa aura mahAghoSa / udadhikumAroMke jalakAnta aura jalaprabha / dvIpakumAroMke pUrNa tathA avaziSTa / dikkumAroMke amita aura vAhana / aura vyantaroM meM bhI kinnaroMke do indra haiM, eka kinnara aura dUsarA kimpuruSa / kimpuruSoMke satpuruSa aura mahApuruSa / mahoragoMke .. For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 93 atikAya aura mahAkAya / gandharvoke gItirati aura gItiyaza / yajJoMke pUrNabhadra aura mahAbhadra aura rAkSasoM ke bhIma aura mahAbhIma / bhUtoMke pratirUpa aura atirUpa | aura pizAcoMke kAla mahAkAla nAmake do indra haiM / isa prakAra bhavanavAsI aura vyantaroMke bhedomeM pratyekake do 2 indra batalAye / zeSa do nikAyoMmeMse jyoMtiSkoM meM aneka sUrya tathA candramA indra haiM / aura vaimAnikoMmeM eka eka hI indra hai / yathA; saudharma meM za indra hai / aizAnasvarga meM IzAna indra hai / sanatkumArasvarga meM sanatkumAra indra hai / isI prakAra sarva kalpoMmeM usI 2 kalpake svanAmake indra haiM / parantu kalpoMke Age indrAdi daza bheda nahIM haiM, vahAM to saba hI svataMtra haiM / 1 pItAntalezyAH // 7 // sUtrArthaH - pUrvake do nikAyoMmeM pItAnta lezyA hotI haiN| bhASyam - pUrvayornikAyayordevAnAM pItAntAzcatasro lezyA bhavanti // vizeSavyAkhyA - pUrvake jo bhavanavAsI aura vyantara ye do nikAya haiM, una nikAyake devoMko AraMbhase lekara pItaparyanta cAra lezyA hotI haiM / arthAt unako kRSNA, nIlA, kApotA aura pItA ye cAra lezyA hotI haiM // 7 // kAyapravIcArA A aizAnAt // 8 // sUtrArthaH - aizAna svargaparyanta devoM ke kAyapravIcAra hai / bhASyam - bhavanavAsyAdayo devA A aizAnAtkAyapravIcArA bhavanti / kAyena pravIcAra eSAmiti kAyapravIcArAH / pravIcAro nAma maithunaviSayopasevanam / te hi saMkliSTakarmANo manuSyavanmaithuna sukhamanupralIyamAnAstItrAnuzayAH kAyasaMklezajaM sarvAGgINaM sparzasukhamavApya prItimupalabhanta iti // vizeSavyAkhyA - bhavanavAsI devoMse Adi lekara aizAnasvarga takake deva kAyapravIcAra haiM / kAya arthAta zarIrase jinakA pravIcAra hai, ve kAyapravIcAra / aura maithuna viSayakA jo upasevana so pravIcAra, yaha kAyapravIcArakA artha hai / sArAMza zarIrakedvArA maithunaviSayakA jo upabhoga, saMbhoga athavA upasevana karate haiM, ve kAyapravIcAra haiM / ye arthAt bhavanavAsIyoMse lekara aizAnakalpa takake deva nizcayakarake saMkliSTakarmavAle haiM; ataeva manuSyoM ke samAna maithunake sukhako anubhavana karate hue tIvrakAmanAse yukta hokara kAyasambandhI klezajanya sampUrNa aMgokA jo sparza hai, usa sparzajanitasukhako prApta hokara prItiko prApta hote haiM / zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordvayoH // 9 // sUtrArthaH - zeSa ATha kalpoMke devoMmeMse do 2 kalpoM ke deva yathAsaMkhya karake kramase sparza, rUpa, zabda tathA manase pravIcAra karanevAle haiM / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-aizAnAdUrdhva zeSAH kalpopapannA devA dvayordvayoH kalpayoH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA bhavanti yathAsaGkhayam / tadyathA / sanatkumAramAhendrayordaivAnmaithunasukhaprepsUnutpannAsthAnviditvA devya upatiSThante / tAH spRSTadaiva ca te prItimupalabhante vinivRttAsthAzca bhavanti / tathA brahmalokalAntakayordevAnevaMbhUtotpannAsthAnviditvA devyo divyAni svabhAvabhAvasvarANi sarvAGgamanoharANi zRGgArodArAbhijAtAkAravilAsAnyujvalacAruveSAbharaNAni svAni rUpANi darzayanti / tAni dRSTvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti // tathA mahAzukrasahasrA. rayordevAnutpannapravIcArAsthAnviditvA devyaH zrutiviSayasukhAnatyantamanoharAJ zRGgArodArAbhijAtavilAsAbhilApacchedatalatAlAbharaNaravamizrAnhasitakathitagItazabdAnudIrayanti / tAJzrutvaiva te prItimupalabhante nivRttAsthAzca bhavanti // AnataprANatAraNAcyutakalpavAsino devAH pravIcArAyotpannAsthA devIH saMkalpayanti saMkalpamAtreNaiva te parAM prItimupalabhante vinivR. ttAsthAzca bhavanti // ebhizca pravIcAraiH parataH parataH prItiprakarSavizeSo'nupamaguNo bhavati pravIcAriNAmalpasaMklezatvAt / sthitiprabhAvAbhiradhikA iti vakSyate // vizeSavyAkhyA-Upara kahe hue IzAnasvargase Upara zeSa jo kalpopapanna deva haiM / ve do 2 kalpoMke kramase sparza, rUpa, zabda tathA manase pravIcAra arthAt maithuna sevana karanevAle haiM / so isa prakAra ki, sanatkumAra tathA mAhendra kalpoMke devoMko maithuna sukhake abhilASI tathA utpanna AsthA ( AzA vA kAmanA) sahita jAnakara devI arthAt devAGganA unake nikaTa Akara upasthita hotI haiM / una deviyoMko sparza karanese hI ve deva prItiko prApta hote haiM aura kAmanAnivRta bhI ho jAte haiN| aise hI brahmaloka tathA lokAntakake devoMko devAGganAyeM divya, svabhAvase hI prakAzazIla, sarvAMGgamanohara, zRMgArake uttama AkAra vilAsoMse pUrNa, tathA ujjvala aura ramaNIya veSa (vastrAdi) aura bhUSaNAdi yukta apane rUpoMko dikhAtI haiM / ve deva unake ati manohara rUpako dekhate hI prItiko prApta hote haiM, tathA kAmanAse bhI nivRta ho jAte haiM / isI prakAra mahAzukra tathA sahasrAra svargake devoMko utpanna maithunakI kAmanAsahita jAnakara deviyAM unake nikaTa Akara upasthita hotI haiM, aura unake sammukha zravaNa viSayako sukhadAyaka, atyanta manohara zRMgAra, udAra ( utkRSTa ) abhijAta vilAsa abhilApa cheda talatAlayukta, AbhUSaNoMke zabda sahita, hasita kathita gItake zabdoMko uccAraNa karatI haiN| unhIM zabdoMke zravaNamAtrase ve prItiko prApta hote haiM aura kAmanAse bhI rahita ho jAte haiM / aura Anata, prANata tathA AraNa, acyuta kalpoMke jo deva haiM, unheM jisa samaya maithuna sevanakI kAmanA hotI hai, usI samaya ve deviyoMkA saMkalpa karate haiM, aura kevala apane manake saMkalpamAtrase hI paramaprItiko prApta hote haiM, aura maithunakI kAmanAse bhI nivRta ho jAte haiM / ina zarIra, sparza, rUpa, zabda tathA manakedvArA maithunake upasevanoMse Age 2 ke devoMke prItikA prakarSa vizeSa anupama guNa hai / kyoMki Age 2 ke maithunasevi For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 95 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / yoMke alpasaMkleza hai / aura sthitiprabhAvAdise bhI adhika adhika haiM, aisA Age kaheMge (a0 4 sU0 21) / pre'prviicaaraaH||10|| sUtrArtha:-kalpopapannase pare jo deva haiM, ve apravIcAra haiN| . bhASyam-kalpopapannebhyaH pare devA apravIcArA bhavanti / alpasaMklezatvAt svasthAH zItIbhUtAH / paJcavidhapravIcArodbhavAdapi prItivizeSAdaparimitaguNaprItiprakarSAH paramasukhatRptA eva bhavanti // atrAha / uktaM bhavatA devAzcatunikAyA dazASTapaJcadvAdazavikalpA ityukte nikAyAH ke ke caiSAM vikalpA iti / atrocyate / catvAro devanikAyAH / tadyathA / bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti // tatra vizeSavyAkhyA-yahAM paryanta to AraMbhase leke kalpopapannaparyanta devoMke pravIcArakA varNana kiyA, aba isake pazcAt kalpase pare arthAt kalpAtItakI vyavasthA kahate haiM ki-kalpopapannoMse pare jo deva haiM ve apravIcAra hote haiM, arthAt unake maithuna sevana nahIM hotA / kyoMki ina devoMke saMkleza athavA saMkliSTakarma alpa hote haiM, ataeva ve svastha, zAnta aura sadA zItalabhUta rahate haiN| pAMca prakArake pravIcAradvArA arthAt kAya, sparza, rUpa, zabda tathA manojanya maithuna sevanakedvArA utpanna jo prItivizeSa hai, usase bhI aparimitaguNa arthAt pUrvokta paMcavidha maithunoMse jo Ananda hotA hai, usase aparimita-anantaguNa prIti vA AnandakI adhikatAyukta ye devagaNa hote haiM, ataeva paramasukhatRpta hI rahate haiM // 10 // __ aba yahAM kahate haiM ki, Apane devoMke cAra nikAya kahe aura kramase prathama nikAya daza bheda, dvitIya ATha bheda, tRtIya pAMca bheda aura caturtha bAraha bhedasahita haiM, yaha bhI kahA, taba cAroM nikAya kauna 2 haiM ? tathA unake daza, ATha, pAMca tathA bAraha vikalpa bhI kauna 2 haiM / isakA samAdhAna yahAM kahate haiM / cAra deva nikAya haiM / so isa prakAra ki, 1 bhavanavAsI, 2 vyantara, 3 jyotiSka aura 4 vaimAnika / inameM--- bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhi dvIpadikkumArAH // 11 // sUtrArtha:--bhavanavAsiyoM ke asurakumAra, nAgakumAra, vidyutakumArAdi daza bheda haiM / bhASyam -prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / imAni caiSAM vidhAnAni bhavanti / tadyathA asurakumArA nAgakumArA vidyutkumArAH suparNakumArA agnikumArA vAtakumArAH stanitakumArA udadhikumArA dvIpakumArA dikkumArA iti / kumAravadete kAntadarzanAH sukumArA mRdumadhuralalitagatayaH zRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravacoddhatarUpaveSabhASAbharaNapraharaNA For Personal & Private Use Only . Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm varaNayAnavAhanAH kumAravaccolbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ityucyante / asurakumArAvAseSvasurakumArAH prativasanti zeSAstu bhavaneSu / mahAmandarasya dakSiNottarayordigvibhAgayorbahvISu yojanazatasahasrakoTIkoTISvAvAsA bhavanAni ca dakSiNArdhAdhipatInAmuttarArdhAdhipatInAM ca yathAsvaM bhavanti / tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavanti / bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH // vizeSavyAkhyA-cAroM nikAyoMmeMse prathama nikAya bhavanavAsI haiM / unake bheda ye haiN| yathA; asurakumAra 1, nAgakumAra 2, vidyutkumAra 3, suparNakumAra 4, agnikumAra 5, vAtakumAra 6, stanitakumAra 7, udadhikumAra 8, dvIpakumAra 9 aura dikkumAra 10 / ye saba kumAroMke samAna ramaNIyadarzana, sukumAra, mRdu, madhura tathA lalita gativAle, zRMgAra sahita sundara rUpa vikriyAyukta hote haiM / aura kumAroMke tulya uddhata rUpa, veSa, bhASA, AbharaNa, astrazastrAdi praharaNa, vastra tathA yAna vAhanAdi yukta hote haiM / aura kumAroMke hI samAna inakA vyakta arthAt spaSTarAga krIr3AmeM tatpara rahatA hai; ataeva inheM kumAra kahate haiM / inameM asurakumAra, asurakumAroMke AvAsameM rahate haiM, aura zeSa bhavanoMmeM nivAsa karate haiN| mahAmandarake dakSiNa aura uttara digvibhAgoMmeM aneka lAkhayojana koTI koTIyoMmeM asurakumAroMke AvAsa haiM, aura bhavana bhI dakSiNArdhAdhipatiyoMke aura uttarArdhAdhipatiyoMke yathAsvaM haiM / vahAM ratnaprabhAmeM vahalabhAgake ardha madhyameM pravezakarake madhyameM bhavana haiM / bhavanoMmeM jo rahate haiM, unheM bhavanavAsI kahate haiM / bhavapratyayAzcaiSAmimA nAmakarmaniyamAtsvajAtivizeSaniyatA vikriyA bhavanti / tadyathA / gambhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyA ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asurakumArA bhavanti / ziromukheSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA mRdulalitagatayaH zirassu phaNicihnA nAgakumArAH / snigdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracihnA vidyutkumArAH / adhikarUpagrIvoraskAH zyAmAvadAtA garuDacihnAH suparNakumArAH / mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtA ghaTacihnA agnikumArA bhavanti / sthirapInavRttagAtrA nimagnodarA azvacihnA avadAtA vAtakumArAH / snigdhAH snigdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stanitakumArAH / UrukaTiSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA makaracihnA / uddhikumaaraaH| uraHskandhabAhvagrahasteSvadhikapratirUpAH zyAmAvadAtAH siMhacihnA dvIpakumArAH / jaGghAgrapAdeSvadhikapratirUpAH zyAmA hasticihnA dikkumArAH / sarve vividhavastrAbharaNapraharaNAvaraNA bhavantIti // bhavapratyayase arthAt devayonimeM janma leneke kAraNase tathA nAmakarmake niyamase nija jAti vizeSameM niyata aisI vikriyA ina devoMke hotI haiM / so isa prakAra ki,-gaMbhIra, zrImanta arthAt zobhAdi aizvaryayukta, kAle, mahAkAya, ratnajaTita mukuToMse prakAzazIla cUDAmaNise cihnita asurakumAra hote haiM / zira aura mukhoMmeM pratirUpa kRSNa, zyAma, mRdu tathA lalita gativAle zirameM nAgase cihnita nAgakumAra hote haiN| cikkaNa, prakAzazIla, For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 97 bhAsvara zuklavarNa, tathA vajroMse cihnita vidyutkumAra hote haiM / atisundara grIvA (galA) tathA vakSasthala ( chAtI ) se bhUSita, zyAma tathA zuddha varNa, tathA garuDase cihnita suparNakumAra hote haiM / mAna-UrdhvamAna aura pramANa-yukta, prakAzazIla, zuddha zuklavarNa, aura ghaTase cihnita agnikumAra hote haiM / sthira - sthUla tathA vartulAkAra zarIradhArI, nimagna arthAt namita udarasahita, zuddha varNa, aura azvase cihnita bAlakumAra hote haiM / cikkaNa, snigdha, gambhIra, pratidhvani aura mahAnAda - saMyukta, kRSNavarNa, aura vardhamAnacihnayukta stanitakumAra hote haiM / jaMghA tathA kaTipradezameM adhika sundara, kRSNa zyAmavarNa, tathA makarase cihnita udadhikumAra hote haiM / vakSasthala, kandhA, bAhU, aura agra hastoM ke viSe adhika sundara, zyAma zuddha varNa, tathA siMhase cihnita dvIpakumAra hote haiM / aura jaMghA, aura agrapAdoM meM adhika saundarya - sahita, zyAmavarNa aura hastiyoM se cihnita dikumAra hote haiM / saba e dazo kumAra aneka prakArake vastra, AbhUSaNa tathA zastra - astra- Adise sampanna hote haiM | 1 vyantarAH kinnrkimpurussmhorggndhrvykssraaksssbhuutpishaacaaH||12|| sUtrArthaH--- dvitIya vyantaranikAya hai aura usake kinnara Adi ATha bheda haiM / bhASyam - aSTavidho dvitIyo devanikAyaH / etAni cAsya vidhAnAni bhavanti / astigUrdhva ca triSvapi lokeSu bhavananagareSvAvAseSu ca prativasanti / yasmAccAdhastiryagUrdhva ca trInapi lokAn spRzantaH svAtantryAtparAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArA manuSyAnapi kecityavadupacaranti vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasantyato vyantarA ityucyante / - 1 vizeSavyAkhyA - aba dvitIya jo nikAya hai vaha vyantara hai / aura usake bheda ATha ye haiM / jaise- kinnara 1 kimpuruSa 2 mahoraga 3 gandharva 4 yakSa 5 rAkSasa 6 bhUta 7 aura pizAca 8 / ye' adhobhAgameM tiryyagbhAgameM, tathA UrdhvabhAga meM, tIno lokoM meM, bhavanoMmeM, nagaroMmeM, tathA AvAsoMmeM ye vyantara deva nivAsa karate haiM / isa hetuse ki adhobhAgameM, tiryyagbhAgameM, aura UrdhvabhAga meM tIno lokoM ko sparza karate hue svataMtratAse, aura dUsareke abhiyogase prAyaH aniyata gatike pracArase cAroM ora girate ghUmate rahate haiM, aura koI 2 manuSyoMkI bhI bhRtyake samAna sevA karate haiM; tathA vividha ( aneka ) prakArake parvata, kandarA, antarvana aura vivara AdimeM nivAsa karate rahate haiM, isa hetuse ye vyantara kahe jAte haiM // tatra kinnarA dazavidhAH / tadyathA - kinnarAH kimpuruSAH kiMpuruSottamAH kinnarottamA hRdayaMgamA rUpazAlino'ninditA manoramA ratipriyA ratizreSThA iti // kimpuruSA dazavidhAH / 1 ratnaprabhA bhUmikA sahasra yojana avagADha jo prathamakANDa usake nIce Upara zata 2 ( sau 2) yojana chor3ake madhyameM asaMkhyeya lakSa bhUminagara tathA AvAsa haiM / jo vyantaroMke nivAsasthAna haiM / Jain Education InternaIaal For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tadyathA - puruSAH satpuruSA mahApuruSAH puruSavRSabhAH puruSottamA atipuruSA marudevA maruto prabhA yazasvanta iti / / mahoragA dazavidhAH / tadyathA - bhujagA bhogazAlino mahAkAyA atikAyAH skandhazAlino manoramA mahAvegA maheSvakSA merukAntA bhAsvanta iti / gAndharvA dvAdazavidhAH / tadyathA -- hAhA - hUhU - tumburavo nAradA RSivAdikA bhUtavAdikAH kAdambA mahAkAdambA raivatA vizvAvasavo gItaratayo gItayazasa iti // yakSAstrayodazavidhAH / tadyathApUrNabhadrA mANibhadrAH zvetabhadrA haribhadrAH sumanobhadrA vyatipAtikabhadrAH subhadrAH sarvatobhadrA manuSyayakSA vanAdhipatayo vanAhArA rUpayakSA yakSottamA iti // saptavidhA rAkSasAH / tadyathAbhImA mahAbhImA vinA vinAyakA jalarAkSasA rAkSasarAkSasA brahmarAkSasA iti // bhUtA navavidhAH / tadyathA - surUpAH pratirUpA atirUpA bhUtottamA skandikA mahAskandikA mahAvegAH praticchannA AkAzagA iti / pizAcAH paJcadazavidhAH / tadyathA - kUSmANDAH paTakA joSA AhnakAH kAlA mahAkAlAcaukSA acaukSAstAlapizAcA mukharapizAcA adhastArakA dehA mahAvidehAstUSNIkA vanapizAcA iti // inameM kinnara daza prakAra ke hote haiN| jaise- kinnara, kimpuruSa, kiMpuruSottama, kinnarottama, hRdayaMgama, rUpazAlI, anindita, manorama, ratipriya, aura ratizreSTha / kimpuruSa bhI daza prakAra ke haiM / jaise - puruSa, satpuruSa, mahApuruSa, puruSavRSabha, puruSottama, atipuruSa, marudeva, 1 maruta, meruprabha, tathA yazasvat / mahoragabhI daza prakArake haiM / jaise-bhujaga, bhogazAlI, mahAkAya, atikAya, skandhazAlI, manorama, mahAvega, maheSvakSa, merukAnta aura bhAkhAn / aura gandharva bAraha prakArake haiM / jaise- hAhA, hUhU, tumburu, nArada, RSivAdika, bhUtavAdika, kAdamba, mahAkAdamba, raivata, vizvAvasu, gItarati, aura gItayazas / yakSa teraha prakArake haiM / jaise- pUrNabhadra, maNibhadra, zvetabhadra, haribhadra, sumanobhadra, vyatipAtikabhadra, subhadra, sarvatobhadra, manuSyayakSa, vanAdhipati, vanAhAra, rUpayakSa aura yakSottama / brahma - rAkSasa sAta prakAra ke haiM / jaise- bhIma, mahAbhIma, vighna, vinAyaka, jalarAkSasa, rAkSasarAkSasa, aura brahmarAkSasa / bhUta nau prakArake haiM / jaise- surUpa, pratirUpa, atirUpa, bhUtottama, skandika, mahAskandika, mahAvega, praticchanna, aura AkAzaga / pizAca 15 pandraha prakArake haiM / jaisese - kUSmANDa, paTaka, joSa, Ahnaka, kAla, mahAkAla, ukSA, acaukSa, tAlapizAca, mukharapizAca, adhastAraka, deha, mahAvideha, tUSNIka aura vanapizAca / 1 1 tatra kinnarAH priyaGguzyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvaja avadAtAH / kimpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA vividhAbharaNabhUSaNAzcitrasraganulepanAcampakavRkSadhvajAH // mahoragAH zyAmAvadAtA mahAvegAH saumyAH saumyadarzanA mahAkAyAH pRthupInaskandhagrIvA vividhAnuvilepanA vicitrAbharaNabhUSaNA nAgavRkSadhvajAH / gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArAH sukharA maulidharA hAravibhUSaNAstumburuvRkSadhvajAH / yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrA tundilA vRndArakAH priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujihauSThA bhAkharamukuTadharA For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraHkarAlA raktalambauSThAstapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khdaanggdhvjaaH| bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kAlAH / pizAcAH surUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNAH kadambavRkSadhvajAH / ityevaMprakArasvabhAvAni vaikriyANi rUpacihnAni vyantarANAM bhavantIti // ina daza prakArake vyantaroMmeM kinnara priyaGguke sadRza zyAma, saumyasvabhAva, saumyadarzana, mukhoMmeM adhika rUpazobhAyukta, mukuToMse ziroMmeM vibhUSita, azoka vRkSakI dhvajAdhArI aura zuddha gaura varNa hote haiM / tathA kimpuruSa jaMghA aura bhujAoMmeM adhika zobhAyukta, mukhadezameM adhika prakAzasahita, vividha prakArake vastrAbhUSaNoMse zobhita, citra vicitra mAlA tathA anulepanoMse sajjita aura campakavRkSakI dhvajA dhAraNa kiye hote haiM / tathA mahoraga zyAma-zuddharUpa, mahAvega, saumyasvabhAva, saumyadarzana, mahAkAya, vizAla tathA sthUla skaMdha aura grIvAsahita, aneka prakArake anuvilepana (ubaTana Adi) sahita, vicitra bhUSaNa-vastroMse zobhita aura nAgavRkSakI dhvajAse zobhita hote haiN| gandharva rakta-zuklavarNa, gaMbhIra, priyadarzana, surUpa, uttama mukhavAle, uttamasvara (zabdake svara) yukta, mukuTadhArI, hAroMse bhUSita aura tumburu vRkSakI dhvajA dhAraNa kiye hue hote haiN| yakSa zyAma-zuddhavarNa, gaMbhIra, tuMdila (toMdavAle), manohara, priyadarzana, mAnonmAnapramANa-sahita, hAtha tathA pAvoMke talabhAga, nakha, tAlu, jihvA aura oSTha pradezoMmeM raktavarNa, prakAzamAna mukaToMko dhAraNa kiye hue, aneka prakArake ratnamaya bhUSaNoMse zobhita aura vaTavRkSakI dhvajA dhAraNa kiye hue hote haiM / rAkSasa zuddhavarNa, bhIma, bhIma (bhayaMkara) darzanavAle, zirodezameM atikarAla, raktavarNake lambe 2 oThoMko dhAraNa kiye hue, suvarNake AbhUSaNoMse zobhita, nAnAprakArake vilepanoMse yukta aura khaTAMgadhvajAdhArI hote haiM / bhUta kRSNavarNa, atisundara, saumya, atisthUla, nAnAprakArake anulepadhArI, aura sulasa dhvajAdhArI hote haiN| aura pizAca atisundara, saumyadarzana, hAtha tathA galemeM maNiyoM aura ranoMke AbhUSaNoMse zobhita tathA kadambake vRkSoMkI dhvajAoMse cihnita hote haiM / isa prakArake vaikriyaka svabhAva, tathA rUpa aura cihna vyantara devoMke haiN| tRtIyo devnikaayH| aba tRtIya devanikAyakA varNana karate haiM jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArakAzca // 13 // sUtrArtha:-tIsare jyotiSka nikAyameM sUrya, candramA, graha, nakSatra, aura prakIrNaka tArA isa prakAra pAMca bheda haiN| bhASyam-jyotiSkAH paJcavidhA bhavanti / tadyathA-sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi prakI For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAyacandrajainazAstramAlAyAm rNatArakA iti paJcavidhA jyotiSkA iti / asamAsakaraNamArSAcca sUryAcandramasoH kramabhedaH kRtaH yathA gamyataitadevaiSAmUrdhvaniveza AnupUrvyamiti / tadyathA-sarvAdhastAtsUryAstatazcandramasastato grahAstato nakSatrANi tato'pi prakIrNatArAH / tArAgrahAstvaniyatacAritvAtsUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti / sUryebhyo dazayojanAvalambino bhavantIti / samAmibhAgAdaSTasu yojanazateSu sUryAstato yojanAnAmazItyAM candramasastato viMzatyAM tArA iti / dyotayanta iti dyotIMSi vimAnAni teSu bhavA jyotiSkA jyotiSo vA devA jyotireva vA jyotiSkAH / mukuTeSu ziromukuTopagRhitaiH prabhAmaNDalakalpairujjvalaiH sUryacandratArAmaNDalaiyathAsvaM ciTThavirAjamAnA dyutimanto jyotiSkA bhavantIti // vizeSavyAkhyA-jyotiSka deva pAMca prakArake haiM / yathAH-sUrya, candramA, graha, nakSatra, aura prakIrNaka tArakA ye pAMca prakArake jyotiSka deva haiM / isa sUtrameM samAsa na karanekA aura ArSa pramANase sUrya tathA candramAkA kramabheda karanekA kAraNa yaha hai ki, jisase yaha sUcita hojAya ki inakI yathAkrama Urdhva sthiti hai / arthAt ArSa granthoMmeM candramA pUrva paThita hai aura sUrya pazcAt, vaha yahA~para iSTa nahIM hai| yahA~para sUryako hI prathama kahanA hai / kyoMki pAThakramAnusAra Upara inakI sthiti nahIM hai| kiMtu inakI ekake pazcAt dUsarekI Upara 2 sthiti hai / jaise-sabake nIce prathama sUrya haiM, pazcAt candramA haiM, candramAoMke Upara graha haiM, unake Upara nakSatra haiM aura nakSatroMke Upara prakIrNakatArakA haiM / aura tArAgraha to aniyatacArI arthAt jinakI gati niyata nahIM aise honese sUrya tathA candramAke Upara tathA nIce bhI bhramaNa karate haiM. aura sUryase daza yojana avalamba hote haiM arthAt sUryase daza yojana dUra rahate haiM / samAna bhUmibhAgase AThasau (800) yojanapara sUrya haiM, sUryase assI (80) yojanapara candramA haiM, aura candramAse bIsa (20) yojanapara tArA haiN| prakAzazIla vimAnoMmeM jo haiM, unako jyotipka kahate haiM / jyotiS (prakAza)se honevAle deva athavA jyotiS (prakAza ) rUpa hI jo deva unako jyotiSka kahate haiN| una jyotiSkoMke mukuToMmeM ziromukuToMse AcchAdita aura prabhAmaNDaloMke samAna ujvala aise sUrya, candra tathA tArAoMke maNDalarUpa apane 2 cihna yathAkramase virAjamAna haiM / arthAt sUrya sUryamaNDaloMse, candramA candramaNDaloMse tathA tArAgaNa tArAmaNDaloMse cihnita haiM / aura ve jyotiSka deva prakAzamaya haiN| merupradakSiNAnityagatayo nRloke // 14 // sUtrArtha:-jyotiSka deva manuSyalokameM nityagatirUpa hokara merukI pradakSiNA karate haiN| bhASyam-mAnuSottaraparyanto manuSyaloka ityuktam / tasmijyotiSkA merupradakSiNAnityagatayo bhramanti / meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti merupradakSiNAnityagatayaH / ekA. dazavekavizeSu yojanazateSu merozcaturdizaM pradakSiNaM caranti / tatra dvau sUryau jambUdvIpe, lavaNa For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 101 jale catvAro, dhAtakIkhaNDe dvAdaza, kAlode dvAcatvAriMzatpuSkarArdhe dvisaptatirityevaM manuSyaloke dvAtriMzatsUryazataM bhavati / candramasAmapyeSa eva vidhiH / aSTAviMzatinakSatrANi, aSTAzItimrahAH, SaTSaSTiH sahasrANi nava zatAni paJcasaptatAni tArA koTAkoTInAmekaikasya candramasaH parigrahaH / sUryAzcandramaso grahA nakSatrANi ca tiryagloke, zeSAstUrdhvaloke jyotiSkA bhavanti / aSTacatvAriMzadyojanakaSaSTibhAgAH sUryamaNDalaviSkambhaH, candramasaH SaTpaJcAzad , grahANAmadhayojanaM, gavyUtaM nakSatrANAM, sarvotkRSTAyAstArAyA ardhakrozo, jaghanyAyAH paJcadhanuHzatAni / viSkambhArdhabAhalyAzca bhavanti / sarve sUryAdayo nRloka iti vartate / bahistu viSkambhabAhalyAbhyAmato'dha bhavaMti // etAni ca jyotiSkavimAnAni lokasthityA prasaktAvasthitagatInyapi RddhivizeSArthamAbhiyogyanAmakarmodayAcca nityaM gatiratayo devA vahanti / tadyathA-purastAtkesariNo, dakSiNataH kuJjarA, aparato vRSabhA, uttarato javino'zvA iti // vizeSavyAkhyA-mAnuSottaraparvataparyanta manuSyaloka hai aisA pUrvaprakaraNa a0 3, sU0 14 meM kahA hai / usa manuSyalokameM jyotipka deva nityagativAle hokara meru parvatakI pradakSiNA karate hue bhramaNa karate haiM / merukI pradakSiNArUpa jinakI nitya gati hai unako merupradakSiNAnityagativAle kahate haiM / e jyotiSka deva meruse gerAsau ikkIsa (1121) yojana dUra cAroM dizAoMmeM pradakSiNA karatehue bhramaNa karate haiM / tahAM jambUdvIpameM do, lavaNajala (kSArasamudra)meM cAra, dhAtakIkhaNDameM bAraha (12), kAloda samudra meM bayAlIsa (42.) aura puSkarArddhameM bahattara (72) sUrya haiM; isa prakAra manuSyalokameM ekasau battIsa (132) sUrya hote haiM / candramAoMkI bhI yahI vidhi hai / ina saba (candramAoM)meM aTThAIsa (28) nakSatra, aThAsI (88) graha, tathA chAsaTha hajAra nausai pachattara (66975) koTAkoTI eka 2 candramAke tArAoMkA parigraha hai / arthAt pratyeka candramAke (66975) koTAkoTI tAre haiN| sUrya, candramA, graha aura nakSatra e to tiryagloka arthAt madhyalokameM haiM, aura zeSa jyotiSka arthAt prakIrNaka tArA UrdhvalokameM rahate haiM / ar3atAlIsa (48) yojana tathA sAThameM eka bhAga 60 yojana sUryamaNDalakA viSkambha hai; candramAkA chappana (56) yojana, grahoMkA AdhA yojana, nakSatroMkA do koza aura tArAoM meM sabase bar3I tArAkA ardha koza aura sabase choTIkA pAMcasau 1 zeSapadase yahAM prakIrNatArAoMse tAtparya hai / kyoMki jo sUrya, candra, graha, aura nakSatra yaha cAra ginAdiye to zeSa prakIrNatArA rahe; vehI UrdhvalokameM rahate haiM. yahI abhiprAya AcAryakA hai| paraMtu ArSagranthomeM aisA lekha nahIM hai| kyoMki vahAM to samasta jyotiSkoMkI sthiti tiryaglokame hI kahI hai| aura "zeSa tArArUpa jyotiSka UrdhvalokameM hote haiM" yaha vRttikArakA Azaya unake (vRttikArake) bahuzruta honese aviruddhaMhI hai, kyoMki aThArahasau (1400) yojana UMcA tiryagloka mAnase tiryaglokake adhobhAgakI apekSAse Urdhva digbhAva hotAhI hai, isameM kucha virodha nahIM hai. arthAt UrdhvalokakA artha UrdhvadizA karanese saba virodha miTatA hai. For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dhanuS hai / viSkambhase arddhabAhalya u~cAI hotI hai / sUrya Adi saba jyotiSka manuSyalokameM hote haiM / aura manuSyalokake bAhara to viSkambha tathA bAhalyase arddhabhAga hote haiM / ye jyotiSkadevoM ke vimAna lokakI sthitise yadyapi prasakta avasthita gati arthAt gatimeM tatpara tathA nivRtta gativAle haiM tathApi RddhivizeSake liye, Abhiyogya nAma karmake udayase nityagatise prIti karanevAle devatA inako bhramaNa karAte haiM / jaise--inake vimAnoMke agrabhAgameM siMha rahate haiM, dakSiNabhAgameM gajendra, pRSThabhAgameM vRSabha (baila) aura uttarabhAgameM ativegazAlI turaGga (ghor3e) rahate haiM / tatkRtaH kAlavibhAgaH // 15 // sUtrArtha:-nityagativAle jyotiSka devoMse kAlakA vibhAga hotA hai| bhASyam-kAlo'nantasamayo vartanAdilakSaNa ityuktam / tasya vibhAgo jyotiSkANAM gativizeSakRtazcAravizeSeNa hetunA / taiH kRtastatkRtaH / tadyathA-aNubhAgAzcArA aMzAH kalA lavA nAlikA muhUrtA divasarAtrayaH pakSA mAsA Rtavo'yanAni saMvatsarA yugamiti laukikasamo vibhAgaH / / punaranyo vikalpaH pratyutpanno'tIto'nAgata iti trividhaH // punatrividhaH paribhASyate saGkhayo'saGkhatheyo'nanta iti / / vizeSavyAkhyAH --'ananta samayayukta, vartanA AdilakSaNasahita kAla hai' aisA kahA hai (adhyA. 5 sU. 22,39) / usa anantasamayayukta tathA vartanA-AdilakSaNasahita kAlakA vibhAga jyotiSka devoMkI gativizeSakRta hai / arthAt jyotiSkadevoMkI jo saMcaraNa vA bhramaNa vizeSagati hai vahI kAlake vibhAgoM hetu hai / 'tatkRtaH' yahAMpara samAsa 'taiH kRtaH unake gativizeSoMse kRta, aisA samajhanA cAhiye / kAlake vibhAga, jaise-aNubhAga (ati sUkSmabhAga), cAra, aMza, kalA, lava, nAlikA, muhUrta, divasa, rAtri, pakSa, mAsa, Rtu, ayana (dakSiNAyana vA uttarAyaNa) 'cha: mahInekA ayana hotA hai' varSa aura yuga, yaha saba laukikake samAna kAlakA vibhAga hai| punaH kAlakA anya vikalpa (bhAga) bhI hai / jaise-pratyutpanna (vartamAna), atIta (bhUta) aura anAgata arthAt bhaviSya / yaha tIna prakArakA kAlakA bheda hai / vahI kAla punaH tIna prakArakA nirdhArita hotA hai| jaise-saMkhyeya, asaMkhyeya aura anaMta / tatra paramasUkSmakriyasya sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagAhanakSetravyatikramakAlaH samaya ityucyate paramaduradhigamo'nirdezyaH / taM hi bhagavantaH paramarSayaH kevalino vidanti na tu nirdizanti paramaniruddhatvAt / paramaniruddhe hi tasmin bhASAdravyANAM grahaNanisargayoH karaNaprayogAsambhava iti / te tvasaGkhyA AvalikA / tAH saGkhyA uchAsastathA niHzvAsaH / tau balavataH padvindriyasya kalyasya madhyamavayasaH svasthamanasaH puMsaH prANaH / te sapta stokH| 1 eka prakArake jyotiSka devahI siMhAdikakI AkRti dhAraNa kiye hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 103 te sapta lavaH / te'STAtriMzadadhai ca nAlikA / te dve muhUrtaH / te triMzadahorAtram / tAni paJcadaza pakSaH / tau dvau zuklakRSNau mAsaH / tau dvau mAsAvRtuH / te trayo'yanam / te dve saMvatsaraH / te paJca candracandrAbhivardhitacandrAbhivadhitAkhyA yugam / tanmadhye'nte cAdhikamAsako / sUryasavanacandranakSatrAbhivardhitAni yuganAmAni / varSazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrvAGgam / pUrvAGgazatasahasraM caturazItiguNitaM pUrva / evaM tAnyayutakamalanalinakumudatudyaTaTAvavA hAhAhUhUcaturazItizatasahasraguNAH saGkhatheyaH kAlaH / ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH / tadyathA hi nAma yojanavistIrNa yojanocchrAyaM vRttaM palyamekarAtrAgutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgalomnAM gADhaM pUrNa syAdvarSazatAdvarSazatAdekaikasminnudbhiyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAdetatpalyopamam / taddazabhiH koTAkoTibhirguNitaM sAgaropamam / teSAM koTAkoTyazcatasraH suSamasuSamA / tisraH suSamA / dve suSamaduHSamA / dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA ekA duHSamasuSamA / varSasahasrANi ekaviMzatirduHSamA / tAvatyeva duHssmduHssmaa| tA anulomapratilomA avasarpiNyutsapiNyau bharatairAvateSvanAdyanantaM parivartete'horAtravat / tayoH zarIrAyuHzubhapariNAmAnAmanantaguNahAnivRddhI azubhapariNAmavRddhihAnI / avasthitAvasthitaguNA caikaikAnyatra / tadyathAkuruSu suSamasuSamA, hariramyakavAseSu suSamA, haimavatahairaNyavateSu suSamaduHSamA, videheSu sAntaradvIpeSu duHSamasuSamA, ityevamAdimanuSyakSetre paryApannaH kAlavibhAgo jJeya iti // una kAlake vibhAgoMmeMse parama sUkSma kriyAvAn , sabase jaghanya gatimeM pariNata jo paramANu hai usa paramANuke bIjake avagAhanakSetrake vyatikramakA jo kAla hai, arthAt jitaneM kAlameM apane kSetrase dUsaremeM palaTA khAke sthita hotA hai vA kevala palaTA khAtA hai vaha kAla samaya kahalAtA hai aura vaha samayarUpa kAla sUkSma honese atyanta duSprApya hai arthAt buddhimAnoMse bhI duHkhase jAnA jAtA hai, aura "yaha aisA hai," isa prakAra nirdeza karane yogya (dUsareko darzAneyogya) nahI hai / usa samayarUpa kAlako bhagavAn paramarSi kevalI (kevala jJAnasampanna) janahI jAnate haiM, na ki usako nirdezakarake anyako darzAte haiM; kyoMki vaha ati sUkSma honese parama niruddha hai| parama niruddha usa samayarUpa kAlameM bhASAdravyoMke vANI vA zabdAdike grahaNa tathA tyAgameM karaNoMke (indriyoMke) prayogakA asaMbhava hai / aura ve asaMkhyeyasamaya milake eka AvalikA hotI hai| aura ve saMkhyeya AvalikAyeM milakara eka ucchrAsa tathA nizvAsa hotA hai| aura ve ucchAsa tathA nizvAsa milakara balavAn, samartha indriyasahita, nIroga, yuvA, aura svastha manavAle puruSakA eka prANa hai| saptaprANa milake eka stoka hotA hai / sapta (sAta) stokakA eka lava hotA hai / ar3atIsa tathA arddha arthAt sAr3he ar3atIsa lavakI eka nAlikA hotI hai / do nAlikAkA eka muhUrta hotA hai / aura tIsa muhUrtakA eka rAtridina hotA hai| pandraha (15) rAtridinakA eka pakSa hotA hai / aura do pakSa zukla 1 parama arthAt sAdhAraNa manuSyoMkI apekSA atizayasahita janoMsebhI durjeya hai| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tathA kRSNapakSa milake eka mAsa hotA hai / do mAsakA eka Rtu hotA hai / tInaRtukA eka ayana hotA hai| aura do ayanakA eka varSa hotA hai / aura ve pAMca varSa candracandrAbhivardhita tathA candrAbhivardhita nAmavAle milakara eka yuga hotA hai| aura usa paMca varSarUpa yugake madhya aura antameM adhika-mAsa ( do adhika-mAsa ) hote haiM / sUrya, savana, candra, nakSatra tathA abhivardhita ye yugoMke nAma haiM / aura caurAsIse guNita zatasahasra varSa, arthAt eka lakSako caurAsIse guNA karanese caurAsI lakSa varSa hue, aura ve caurAsI lakSa varSa milake eka pUrvAGga hotA hai / aura zatasahasra pUrvAGga arthAt eka lakSa pUrvAGga caurAsIse guNita honese caurAsI lakSa pUrvAGgakA eka pUrva hotA hai / aura ve pUrva ayuta, kamala, nalina, kumuda, tudya, TaTA, vavA, hAhA hUhUsaMjJaka caurAsI zatasahasra ( caurAsI lakSa ) se guNita honese eka saMkhyeya kAla hotA hai / aura aba isake Age upamAse niyata kAla kreNge| jaise-eka yojana caur3A tathA eka yojana UMcA vRttAkAra eka palya (romagartagar3hA) ho jo ki eka rAtrise leke sapta rAtriparyanta utpanna meSAdi pazuoMke lomoM(romoM) se gADharUpase arthAt khUba ThAsake pUrNa kiyA jAya tat pazcAt sau sau varSake anantara eka 2 roma usa gar3he se nikAlA jAya to jitane kAlameM vaha gar3hA sarvathA rikta arthAt khAlI hojAya usako eka palyopamakAla kahate haiM / aura vaha palyopama dazakoTAkoTise guNA karanese eka sAgaropama kAla hotA hai / aura cAra koTAkoTI sAgaropamakI eka suSamasuSamA hotI hai / tIna koTAkoTI sAgaropamakI suSamA hai| do koTAkoTI sAgaropamakI suSamaduHSamA hotI hai / bayAlIsasahasra varSa kama eka sAgaropamakI eka duHSamasuSamA hotI hai / ikkIsasahasravarSakI duHSamA hotI hai| aura utanehIkI duHSamaduHSamAbhI hotI hai / aura inhI suSamasuSamA Adi chahoM kAloMkI anuloma pratilomabhAvase avasarpiNI tathA utsarpiNI hotI haiM / arthAt anuloma (jisa kramase likhA) vaha to avasarpiNI, aura isake viparIta kramase arthAt prathama duHSamaduHSamA 1 punaH duHSamA 2 duHSamasuSamA 3 suSamaduHSamA 4 suSamA 5 aura SaSTha suSamasuSamA yaha utsarpiNI hai| ye anAdi ananta avasarpiNI tathA utsarpiNI rAtridinake sadRza bharata tathA airAvata varSoM meM parivartita hotI rahatI haiM / arthAt ekake anantara dvitIya nirantara cakra lagAyA karatI haiM / jaise-avasarpiNIke pIche utsarpiNI, aura utsarpiNIke pIche punaH avasarpiNI, yaha cakra ghUmA karatA hai / aura ina donoMmeM zarIra, Ayu, tathA zubha pariNAmoMkI ananta guNa hAni aura vRddhibhI hotI calI jAtI hai / tAtparya yaha ki avasarpiNI kAlameM jyoM 2 duSTa kAlakI ora utareMge tyoM 2 zarIra, Ayu aura zubhapariNAmoMkI hAni hotI jAyagI aura utsarpiNImeM inakI vRddhi hotI jAyagI / tathA azubha pariNAmoMkIbhI vRddhi tathA hAni hotI jAtI hai| arthAt avasarpiNImeM Age 2 ke kAlameM azubha For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 105 1 1 pariNAmoMkI vRddhi hotI jAyagI aura utsarpiNImeM inakI anantaguNa hAni hotI jAyagI / aura bharata tathA airAvata varSake sivAya anyatra anya varSo meM eka eka guNa avasthita rahate haiM / jaise kuruvarSa meM suSamasuSamAhI sadA rahatI hai, harivarSa tathA ramyakameM sadA suSamA rahatI hai; haimavata aura hairaNyavata varSoMmeM suSamaduHSamA rahatI hai; antaradvIpasahita videhoM meM duHSamasuSamA rahatI haiM; isI prakAra manuSyakSetroM meM kAlavibhAga sarvatra prApta samajhanA cAhiye / bahiravasthitAH // 16 // sUtrArthaH - manuSyalokake bAhara jyotiSkadeva avasthita rahate haiM / bhASyam - nRlokAdvahijrjyotiSkA avasthitAH / avasthitA ityavicAriNo'vasthitavimAnapradezA avasthitalezyAprakAzA ityarthaH / sukhazItoSNarazmayazceti // vizeSavyAkhyA -"jyotiSkadeva manuSyaloka meM merukI pradakSiNA karate huye nityagatizIla rahate haiM" yaha viSaya jyotiSkadevoMke viSayameM pUrva ( a. 4 sU. 14 ) hai / aba kahate haiM ki manuSyalokake bAhya ye viSaya sthita rahate haiM / isakA tAtparya yaha hai ki saMcaraNa vA vicaraNazIla na hokara vimAnapradezameM avasthita rahate haiM / arthAt inakI lezyA tathA prakAza avasthita rahatA hai / aura manuSyalokake bAhara jyotiSkadevoMkI zIta aura uSNa kiraNeM sukhadAyaka hotI haiM / I vaimAnikAH // 17 // sUtrArtha :- vaimAnika caturtha devanikAya hai / bhASyam - caturtho devanikAyo vaimAnikAH / te'ta UrdhvaM vakSyante / vimAneSu bhavA vaimAnikAH / vizeSavyAkhyA -- caturtha tathA antima devoMkA nikAya vaimAnika hai / aba Age unakA varNana kareMge / vaimAnika zabdakA artha yaha hai ki vimAnoM meM honevAle, arthAt jo vimAnoMme hoM ve vaimAnika kahalAte haiM / 1 kalpopapannAH kalpAtItAzca // 18 // sUtrArthaH - kalpopapanna tathA kalpAtIta ye do bheda vaimAnika devoMke haiN| bhASyam - dvividhA vaimAnikA devAH / kalpopapannAH kalpAtItAzca / tAn parastAdvakSyAma iti / / vizeSavyAkhyA - vaimAnika devoMke jo kalpopapanna tathA kalpAtIta do bheda haiM, unako hama Age varNana kareMge / uparyupari // 19 // sUtrArthaH - vaimAnika deva Upara 2 sthita haiM / 14 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam -- uparyupari ca yathAnirdezaM veditavyAH / naikakSetre nApi tiryagadho veti // vizeSavyAkhyA- upari upari yathAnirdeza samajhanA cAhiye / arthAt jisa kramase vaimAnikadeva sUtrameM nirdiSTa ( darzAye gaye ) haiM usI kramase ve Upara 2 ekake Upara dUsare sthita haiN| na to vaimAnika deva eka kSetra meM haiM aura na tiryag bhAgameM haiM aura na adhobhAga meM haiM; kintu Upara 2 sthita haiM / saudharmezAna sAnatkumAramAhendra brahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu graiveyeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 // sUtrArthaH - saudharma Adi jo vimAna haiM, unameM caturtha nikAya vaimAnika deva hote haiM, aura ve Upara 2 hote haiM aisA kabhI cuke haiM / bhASyam - eteSu saudharmAdiSu kalpavimAneSu vaimAnikA devA bhavanti / tadyathA-se -saudharmasya kalpasyoparyaizAnaH kalpaH / aizAnasyopari sAnatkumAraH / sAnatkumArasyopari mAhendra ityevamAsarvArthasiddhAditi / sudharmA nAma zakrasya devendrasya sabhA / sA tasminnastIti saudharmaH kalpaH / IzAnasya devarAjasya nivAsa aizAna ityevamindrANAM nivAsayogyAbhikhyAH sarve kalpAH // graiveyAstu lokapuruSasya grIvApradezaviniviSTA grIvAbharaNabhUtA graivA grIvyA graiveyA graiveyakA iti // anuttarAH paJca devanAmAna eva / vijitA abhyudayavighnahetava ebhiriti vijayavaijayantajayantAH / taireva vighnahetubhirna parAjitA aparAjitAH / sarveSvabhyudayArtheSu siddhAH sarvArthaizca siddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti sarvArthasiddhAH / vijitaprAyANi vA karmANyebhirupasthitabhadrAH parISahairaparAjitAH sarvArtheSu siddhAH siddhaprAyottamArthA iti, vijayAdaya iti // vizeSavyAkhyA - jinake viSaya meM upari upari sthiti kahI gaI hai ina saudharmAdikalpavimAnoMmeM rahanevAle ye vaimAnika deva haiM / jaise- prathamasaudharmakalpa hai, usake Upara aizAI nakalpa hai / aizAnake Upara sAnatkumArakalpa hai / aura sAnatkumArakalpake Upara mAhendrakalpa hai| isI prakAra sarvArthasiddhaparyanta ekake Upara dUsare vimAna haiM / sudharmAnAmikA zakra arthAt indrajIkI sabhA hai| vaha sudharmAnAmikA sabhA jisa svargameM hai usako saudharmakalpa kahate haiM / isI rIti se IzAna jo devarAja vA indra haiM unakA jo nivAsasthAna hai vaha aizAnakalpa hai aisehI saba indroMke nivAsayogya anvartha ( sArthaka ) nAmavAle ye saba kalpa haiM / aura graiveya to lokapuruSa (puruSAkArarUpa loka ) ke grIvApradezameM arthAt galasthAnameM niviSTa ( sthita ) haiM, arthAt grIvAke AbhUSaNake samAna haiM; graiva, grIvya, graiveya, tathA graiveyaka ye saba ekArthavAcaka haiM | anuttara paMcadevoMke nAma haiM / aura jinhoMneM abhyudayameM honevAle vighnoMko jIta liyA hai; ve vijaya, vaijayanta aura jayanta haiM / aura unhI vighnoMke hetuoMse jo parAjita nahIM hue, ve aparAjita haiM / tathA saMpUrNa abhyudayake arthoMmeM jo siddha haiM vA saMpUrNa For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / - 107 arthoMse jo siddha haiM, athavA jinake saMpUrNa abhyudayake artha siddha hogaye haiM ve sarvArthasiddha haiM / jinhoMne saMpUrNa karmoko prAyaH jItaliyA hai, arthAt jinakA bhadra (uttama) samaya upasthita hai ve vijaya, vaijayanta aura jayaMta haiM, 22 parISahoMse jo parAjita nahIM hue ve aparAjita haiM; tathA saMpUrNa arthoM meM jo siddha haiM arthAt jinake uttama artha siddhaprAya haiM, ve sarvArthasiddha haiM. isa rItise vijaya Adi zabdoMke samAsavigrahArtha samajhalene / sthitiprabhAvasukhAtilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 21 // sUtrArtha:-ye jo saudharmAdikalpoMke deva kahe haiM, ve pUrva 2 kI apekSAse para 2 ina sthiti-prabhAva Adi-padArthoM meM adhika 2 haiN| bhASyam-yathAkramaM caiteSu saudharmAdiSUparyupari devAH pUrvataH pUrvata ebhiH sthityAdibhirathairadhikA bhavanti // tatra sthitirutkRSTA jaghanyA ca parastAdvakSyate / iha tu vacane prayojanaM yeSAmapi samA bhavati teSAmapyuparyupari guNAdhikA bhavatIti yathA prtiiyet|prbhaavto'dhikaaH / yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSu saudharmakANAM so'nantaguNAdhika uparyupari / mandAbhimAnatayA tvalpatarasaMkliSTatvAdete na pravartanta iti // kSetrasvabhAvajanitAca zubhapudgalapariNAmAtsukhato dyutitazcAnantaguNaprakarSaNAdhikAH // lezyAvizuddhayAdhikAH / lezyAniyamaH parastAdeSAM vakSyate / iha tu vacane prayojanaM yathA gamyeta yatrApi vidhAnatastulyAstatrApi vizudvito'dhikA bhavantIti / karmavizuddhita eva vAdhikA bhavantIti // indriyaviSayato'dhikAH / yadindriyapATavaM dUrAdiSTaviSayopalabdhau saudharmadevAnAM tatprakRSTataraguNatvAdalpatarasaMklezatvAcAdhikamuparyuparIti // avadhiviSayato'dhikAH saudharmaizAnayordevA avadhiviSayeNAdho ratnaprabhAM pazyanti tiryagasaGghayeyAni yojanasahasrANyUrdhvamAsvabhavanAt / sAnatkumAramAhendrayoH zarkarAprabhAM pazyanti tiryagasaGkhayeyAni yojanazatasahasrANyUrdhvamAsvabhavanAt / ityevaM zeSAH krmshH| anuttaravimAnavAsinastu kRtsnA lokanAliM pazyanti / yeSAmapi kSetratastulyo'vadhiviSayaH teSAmapyuparyupari vizuddhito'dhiko bhavatIti // vizeSavyAkhyA--saudharma aizAna Adi kalpoMke jo Upara 2 kalpoMke tathA jo nava aveyaka Adika haiM una sabameM Upara 2 ke deva pUrva 2 devoMkI apekSAse sthiti-prabhAvaAdika padArthoMmeM adhika 2 hote gaye haiM / arthAt pUrva 2 devoMkI apekSA para 2 ke devoMkI sthiti adhika kAlaparyanta hai, unake prabhAva (mahimA) aura sukha AdibhI adhika haiN| unameM sthiti utkRSTa tathA jaghanya do prakArakI Age kheNge| yahAM to isa kathanameM tAtparya kevala yaha hai ki jinakI samAna sthiti hai unameMbhI Upara 2 pUrva 2kI apekSA guNase adhika haiM aisA bhAna ho / aba prabhAvase adhika varNana karate haiN| jaise-nigraha tathA anugraha arthAt vazameM lAkara daNDa dene vA kRpA karanekA sAmarthya, vikriyA (rUpAdidhAraNazakti) anyake Upara abhiyoga arthAt AkramaNa karake parAjaya karanekI zakti ityAdi prabhAva jaisA saudharmakalpanivAsI devI devoMkA hai, usase anantaguNa adhika Upara 2 ke For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm devoMmeM hai| kintu pUrvakI apekSAse inameM manda abhimAna honese tathA ati alpa saMkliSTa karma honese ye nigrahAnugrahAdimeM pravRtta nahIM hote / tathA kSetrake svabhAvase utpanna aura zubha pudgaloMke pariNAmoMsebhI sukhase tathA yuti (zarIrAdikAnti vA prakAza )sebhI saudharmakalpanivAsI devoMkI apekSA Uparake anantaguNa adhika haiM, arthAt unakA sukha aura dyuti inase anantaguNa prakarSatAmeM adhika hai / aura aisehI lezyAkI vizuddhisebhI pUrva 2 kI apekSAse Uparake devoMkI lezyA vizuddha haiN| inakI lezyAoMke niyama Age kheNge| yahAM to itane kathanameM tAtparya hai ki jisameM yaha pratIta hojAya ki jahAMpara vidhAnase tulya haiM vahAMparabhI lezyAkI vizuddhise adhika haiM / athavA karmakI vizuddhisebhI adhika hote haiM / aba indriyoMke viSayadvArAbhI pUrva 2 kI apekSA Upara 2 ke adhika haiM, aisA kahate haiM / jaise-jo indriyoMkA pATava (sAmarthyavizeSa) dUrase iSTa viSayoMkI prAptimeM saudharmakalpanivAsI devoMkA hai usase prakRSTatara guNa honese, aura alpatara saMkleza honese Upara 2 ke devoMkA adhika hai / avadhijJAnake viSayasebhI Upara 2 ke adhika haiN| jaisesaudharma tathA aizAnakalpake deva avadhiviSayase adhobhAgameM to ratnaprabhA bhUmiko dekhate haiM, tiryag bhAgameM asaMkhyAta yojana zata-sahasra, aura Urdhva bhAgameM apane bhavanaparyanta dekhate haiM / tathA sAnatkumAra aura mAhendrakalpake deva adhobhAgameM zarkarAprabhAko tiryak bhAgameM asaMkhyeya yojana sahasra aura UrdhvabhAgameM apane bhavanoMtaka dekhate haiN| isI rItise kramase zeSa devoMko adhika 2 avadhiviSayameM samajhalenA / aura anuttaravimAnavAsI deva to avadhijJAnase saMpUrNa isa lokanADIko dekhate haiM / aura jinakA kSetrase avadhikA viSaya samAna hai, unakA Upara 2 bizuddhise adhika hai, arthAt kSetrameM samAnatA honeparabhI Upara 2 ke devoMkA avadhi viSaya adhika vizuddha hai, aisA jAnanA cAhiye / gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 22 // sUtrArthaH-gati, zarIra, parigraha tathA abhimAnase pUrva 2 kI apekSA Upara 2 ke deva hIna arthAt nyUna haiN| __ bhASyam-gativiSayeNa zarIramahattvena mahAparigrahatvenAbhimAnena coparyupari hInAH / tadyathA-dvisAgaropamajaghanyasthitInAM devAnAmAsaptamyAM gativiSayastiryagasaGkhayeyAni yojanakoTIkoTIsahasrANi / tataH parato jaghanyasthitInAmekaikahInA bhUmayo yAvattRtIyeti / gata. pUrvAzca gamiSyanti ca tRtIyAM devAH paratastu satyapi gativiSaye na gatapUrvA nApi gamiSyanti / mahAnubhAvakriyAtaH audAsInyAJcoparyupari devA na gatiratayo bhavanti // saudharmezAnayoH kalpayordevAnAM zarIrocchrAyaH saptAratnayaH / uparyupari dvayoyorekAranihIMnA AsahasrArAt / AnatAdiSu tisraH / aveyakeSu dve / anuttare ekA iti // saudharme vimAnAnAM dvAtriMzacchatasahasrANi / aizAne'STAviMzatiH / sAnatkumAre dvAdaza / mAhendre'STau / brahmaloke catvAri zatasa For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 109 1 hasrANi / lAntake paJcAzatsahasrANi / mahAzukre catvAriMzat / sahasrAre SaT / AnataprANatAraNAcyuteSu saptazatAni / adhograiveyakANAM zatamekAdazottaram / madhye saptottaram / uparyekameva zatam / anuttarAH paJcaiveti / evamUrdhvaloke vaimAnikAnAM sarvavimAnaparisaGkhyA caturazItiH zatasahasrANi saptanavatizca sahasrANi trayoviMzAnIti / / sthAnaparivArazaktiviSayasaMpatsthitiSvalpAbhimAnAH paramasukhabhAgina uparyuparIti // 1 1 vizeSavyAkhyA--gatike viSayase, zarIrake mahatvase, mahAparigrahase, aura abhimAnase Upara 2 ke deva nIceke vimAnavAle devoMse nyUna haiM / jaise- do sAgaropama jaghanya sthitivAle devoMkI gatikA viSaya saptama bhUmiparyanta hai; aura tiryak bhAgameM asaMkhyeya yojana koTI koTI sahasra hai / aura usase para jinakI jaghanya sthiti hai, arthAt tIna cAra Adi sAgaropama jinakI jaghanyasthiti hai unake gatikA viSaya eka 2 bhUmi nyUna hotA jAtA hai, aura yaha nyUnatA tRtIya bhUmiparyanta hotI hai / ve deva tRtIya bhUmimeM gayebhI haiM aura AgebhI jAMyage / aura isake Age yadyapi inakI gatikA viSaya hai tathApi ve Uparake deva na to pUrvamehI una bhUmiyoM meM gaye aura na Age jAyage / kyoMki Upara ke deva mahAnubhAvoMkI kriyAoMse aura audAsInyabhAvase gatimeM (nijasthAnase idhara udhara jAnemeM) prIti nahIM karate / tathA saudharma aura aizAnakalpake devoMke zarIrakI u~cAI sAta aratni hotI hai / aura Uparake sahasrAra kalpaparyanta do do kalpoMke pIche eka 2 aratni nyUna hotI jAtI hai / aura AnatAdi vimAnoMke devoMke zarIrakI u~cAI tIna aratni hotI hai / graiveyaka devoMkI do aratni hotI hai / aura anuttara vimAnoMke devoMkI zarIrakI uccatA kevala ekahI aratni rahajAtI hai / tathA parigrahake viSaya meM bhI prathama saudharmakalpameM battIsa (32) zata sahasra arthAt battIsa lAkha vimAna haiM / aizAnakalpameM aTThAvIsa lakSa haiM / sAnatkumArakalpameM bAraha lakSa haiM, mAhendra meM ATha lakSa haiM / brahmaloka meM cAra lakSa haiM / lAntakameM pacAsa sahasrahI haiM / mahAzukra meM cAlIsa sahasra vimAna haiM / sahasrArameM cha sahasra haiM / Anata, prANata, AraNa tathA acyutakalpoM meM kevala sAtasau vimAna haiM / aura graiveyakoM adhobhAgameM ekaso gyAraha (111 ) vimAna haiM / madhyabhAgameM ekaso sAta (107) aura Upara kevala zata (100) vimAna haiM / aura anuttara devoMke kevala pAMca (5) hI vimAna haiM | isa prakAra Urdhvaloka meM caurAsI lakSa sattAnabe sahasra tevIsa (8497023) vimAnoMkI saMkhyA hai / Upara ke deva sthAna, parivArazakti, viSaya, sampatti sathA sthitike viSayameM alpa abhimAna rakhate haiM; ataeva Upara 2 parama sukhake bhAgI haiM / 1 1 kohanI se lekara kaniSTikAparyanta hAthakI lambAIko aratni kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ucchAsAhAravedanopapAtAnubhAvatazca saadhyaaH|| ucchAsaH sarvajaghanyasthitInAM devAnAM saptasu stokeSu AhArazcaturthakAlaH / palyopamasthitInAmantardivasasyocchAso divasapRthaktvasyAhAraH / yasya yAvanti sAgaropamAni sthitistasya tAvatsvardhamAseSUcchAsastAvatsveva varSasahasreSvAhAraH // devAnAM sadvedanAH prAyeNa bhavanti na kadAcidasavedanAH / yadi cAsadvedanA bhavanti tato'ntarmuhUrtameva bhavanti na parato'nubaddhAH sadvedanAstUtkRSTena SaNmAsAn bhavanti // upapAtaH / AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAmupapAto na bhavati / svaliGginAM bhinnadarzanAnAmAtraiveyakebhya upapAtaH / anyasya samyagdRSTeH saMyatasya bhajanIyaM AsarvArthasiddhAt / brahmalokAdUrdhvamAsarvArthasiddhAccaturdazapUrvadharANAmiti // anubhAvo vimAnAnAM siddhikSetrasya cAkAze nirAlambasthitau lokasthitireva hetuH / loksthitilokaanubhaavo lokasvabhAvo jagaddharmo'nAdipariNAmasantatirityarthaH / sarve ca devendrA traiveyAdiSu ca devA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAbhiSekaniHkramaNajJAnotpattimahAsamavasaraNanirvANakAleSvAsInAH zayitAH sthitA vA sahasaivAsanazayanasthAnAzrayaiH pracalanti / zubhakarmaphalodayAllokAnubhAvata eva vA / tato janitopayogAstAM bhagavatAmananyasadRzIM tIrthakaranAmakamarmodbhavAM dharmavibhUtimavadhinAlocya saMjAtasaMvegAH saddharmabahumAnAtkecidAgatya bhagavatpAdamUlaM stutivandanopAsanahitazravaNairAtmAnugrahamApnuvanti / kecidapi tatrasthA eva pratyupasthApanAjalipraNipAtanamaskAropahAraiH paramasaMvinAH saddharmAnurAgotphullanayanavadanAH samabhyarcayanti // __ucchrAsa, AhAra, vedanA, upapAta, aura anubhAva (prabhAva) sebhI Upara 2 ke devoMmeM mahatva sAdhya hai| sabase jaghanyasthitivAle devoMmeM sAta 2 stokoMmeM (kAlavizeSa) meM ucchrAsa (prANakriyA) hotA hai, aura AhAra cauthe kAlameM hotA hai / aura palyopama sthitivAloMkA dinake madhyameM ucchrAsa hotA hai aura divasake pRthaktvakA AhAra hotA hai / arthAt eka dina pRthak karake AhAra hotA hai / tathA jisa devakI jitanI sAgaropamasthiti hai usakA utanehI pakSameM ucchAsa hotA hai / jaise-do sAgaropamasthitivAloMkA eka mAsameM, cAra sAgaropamasthitivAloMkA do mAsameM, ityAdi / aura jitane sAgaropama jisakI sthiti hai, usakA AhAra utanehI sahasra varSoM meM hotA hai / devatA oMko prAyaH sadvedanA hotI haiM na ki kadAcit asat vedanA (anubhava) / yadi kadAcit kisI samayameM asadvedanAyeM hoMbhI to kevala antarmuhUrtakAlaparyantahI hotI haiM na ki usase adhika, aura anubaddha (saMbaddha vA lagAtAra) sadvedanAbhI adhikase adhika cha mAsaparyanta hotI haiN| aura upapAta AraNa acyutake Upara anyatIrthoM (anyamatavAloMkA) upapAta nahIM hotA hai / svaliGgadhArI bhinna darzanavAloMkA graiveyakaparyanta upapAta hotA hai| aura anya saMyata samyagdRSTikA sarvArthasiddhataka upapAta-honA saMbhava hai| brahmalokase Urdhva aura sarvArthasiddhaparyanta kevala caturdaza pUrvadharoMhIkA upapAta hotA hai / anubhAva 1 arthAt inakA mahatva ucchAsa AhAra Adike dvArAbhI siddha karanA caahiye| For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / jaise vimAna tathA siddhikSetrakI AkAzapradezameM nirAlambasthiti honeMmeM lokakI sthitihI hetu (kAraNa) hai / lokasthiti, lokAnubhAva, lokasvabhAva, jagaddharma aura anAdi pariNAmasantati, ina sabakA ekahI tAtparya hai| saba devendra, aura graiveyakake saba deva bhagavAn paramarSi arhatke janma, abhiSeka, niSkramaNa, jJAnotpatti aura mahAsamavasaraNameM athavA nirvANakAlameM cAhai AsIna (baiThe) hoM, sote hoM, vA khar3e hoM athavA anya kisI dazAmeM hoM, sahasA arthAt akasmAt zIghrahI Asana, zayana, tathA sthAnake Azrayasahita calAyamAna hote haiN| tAtparya yaha ki bhagavAnke janmAdi paMca kalyANoMke samayameM inake AsanazayanAdike Azraya kampAyamAna hote haiM / athavA zubha karmoMke udayase, vA lokake prabhAvasehI calAyamAna hote haiM / usake pazcAt upayoga arthAt jJAna utpanna honese bhagavAnkI anyake sadRza arthAt anya sAdhAraNa janoMko alabhya tIrthakara nAmakarmase utpanna vibhUti (aizvarya)ko avadhijJAnase dekhakara saMvega (bhaktisahita vairAgya) utpanna honese sat dharmake bahumAnase koI deva to Akara bhagavAnke caraNamUlake nikaTa stuti, vandanA, upAsanA tathA hitApadezake zravaNoMse apane AtmAkA anugraha prApta karate haiM / aura koI vahAM hI khar3e hokara pratyupasthApana arthAt hAtha jor3ake daNDavat praNAma, namaskAra aura bheTa Adike samarpaNase paramabhakti Adi sampanna hokara saddharmake anurAgase vikasitanetravadanayukta bhagavAnkI aneka prakArase pUjA karate haiM / ___ atrAha / trayANAM devanikAyAnAM lezyAniyamo'bhihitaH / atha vaimAnikAnAM keSAM kA lezyA iti / atrocyate aba yahAM kahate haiM ki bhavana, vyantara tathA jyotiSka ina tIna nikAyoMke lezyAkA niyama to Apane kahA / aba vaimAnika devoMmeMse kinakI kaunasI lezyA hotI haiM isapara kahate haiM pItapadmazuklalezyA hi vizeSeSu // 23 // sUtrArtha:-saudharmAdi kalpoMmeM prathama do kalpoMmeM to pItalezyA hai, aura usake Age tIna kalpake devoMmeM padmalezyA hai, aura Age zeSa devoMmeM zuklalezyA hai / __ bhASyam-uparyupari vaimAnikAH saudharmAdiSu dvayoniSu zeSeSu ca pItapadmazuklalezyA bhavanti yathAsaGghayam / dvayoH pItalezyAH saudharmezAnayoH / triSu padmalezyAH sAnatkumAramAhendrabrahmalokeSu / zeSeSu lAntakAdiSvAsarvArthasiddhAcchuklalezyAH / uparyupari tu vizuddhataretyuktam // vizeSavyAkhyA-caturthanikAyake devoMmeM lezyAkI yaha avasthA hai ki, Arambhake do kalpoMmeM to pItalezyA hai, usake Uparake tIna kalpoMmeM padmalezyA hai / aura unake Uparake zeSa devoMmeM zukra lezyA hai / yahAMpara pIta, padma, zukla lezyAkA aura dvitrizeSakA For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAyacandrajainazAstramAlAyAm yathAsaMkhya hai| jaise-do arthAt saudharma tathA aizAnakalpake devoMmeM to pItalezyA hai, aura zeSa arthAt lAntakase Adilekara sarvArthasiddhaparyanta zukralezyAhI hai / aura samAnalezyAomabhI Upara 2 ke devoMkI lezyA adhika vizuddha hai. yaha viSaya kaha cuke haiN| atrAha / uktaM bhavatA dvividhA vaimAnikA devAH kalpopapannAH kalpAtItAzceti / tat ke kalpA iti / atrocyate aba yahAMpara kahateM haiM ki vaimAnika devoMke Apane do bheda kahe haiM, eka kalpopapanna aura dUsarA kalpAtIta / so unameM kauna kalpopapanna haiM aura kauna kalpAtIta haiM ? / isapara yaha agrima sUtra kahate haiM prAgveyakebhyaH kalpAH // 24 // sUtrArtha-aveyakase pUrva kalpa haiM, aura unase pare kalpAtIta haiN| bhASyam-prAgveyakebhyaH kalpA bhavanti saudharmAdaya AraNAcyutaparyantA ityarthaH / ato'nye kalpAtItAH // vizeSavyAkhyA saudharmase Adi lekara graiveyakake pUrva arthAt AraNAcyutaparyanta kalpa haiM aura una kalpoMme jo nivAsa karate haiM ve kalpopapanna haiM / aura zeSa Ageke kalpAtIta haiN| atrAha / kiM devAH sarva eva samyagdRSTayo yadbhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAdiSu pramuditA bhavanti iti / atrocyate / na sarve samyagdRSTayaH kiM tu samyagdRSTayaH saddharmabahumAnAdeva tatra pramuditA bhavantyabhigacchanti ca / mithyAdRSTayo'pi ca lokacittAnurodhAdindrAnuvRttyA parasparadarzanAt pUrvAnucaritamiti ca pramodaM bhajante'bhigacchanti ca / lokAntikAstu sarva eva vizuddhabhAvAH saddharmabahumAnAtsaMsAraduHkhAttAnAM ca sattvAnAmanukampayA bhagavatAM paramarSINAmahatAM janmAdiSu vizeSataH pramuditA bhavanti / abhiniHkramaNAya ca kRtasaMkalpAnbhagavato'bhigamya prahRSTamanasaH stuvanti sabhAjayanti ceti // / aba yahAMpara kahate haiM kyA saba deva samyagdRSTi hote haiM, jo bhagavAn paramarSi arhatoMke janma abhiSeka AdimeM prasanna hote haiM ? aba isakA uttara kahate haiM ki saba devatA to samyagdRSTi nahIM hote kintu jo samyagdRSTi haiM ve saddharmake bahumAna (ati Adara )sehI atiprasanna hote haiM aura janmAdike sthAnoMpara jAtebhI haiM / aura mithyAdRSTi devabhI lokoMke cittake anurodhase tathA indrakI anukUlatAse, aura parasparake Anandadarzanase, tathA 1 jinabhadragaNi kSamAzramaNaracita bRhatsaMgrahaNikI nijaTIkAmeM malayagiri kahate haiM ki haribhadrasUri tattvArthaTIkAkAra likhate haiM "bhAvalezyA" chahoM prati nikAyameM devoMko hotI haiN| aura vahI AcArya apanI prajJApanAsUtra (kalakattAsaMskaraNa pR. 365) kI TIkAmeM kahatA hai / jaise yaha viSaya pramANabAdhita hai vaisA tattvArthaTIkAmeM nirdhArita kiyA hai usIse jAnalenA / isa kathanase nizcita hotA hai ki malayagirinebhI tattvArthasUtrakI TIkA kI hai| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / saba deva aisA karate cale Aye haiM (bhagavAn tIrthaMkaroMke janmAdimeM Ananda manAte Aye haiM) isase hamako karanA cAhiye aisA samajhakarake prasannatAko prApta hote haiM aura janma abhiSekAdike sthAnameM utsavArtha jAtebhI haiM / aura lokAntika deva to sabhI vizuddhabhAva hote haiM, ataeva saddharmake bahumAna AdarasatkArase tathA saMsArake duHkhoMse pIDita jIvoMke Upara dayA kara bhagavAn paramarSivarUpa arhat tIrthaMkaroMke janma abhiSeka Adi utsavoMmeM vizeSa rUpase prasanna hote haiM / abhiniSkramaNake liye arthAt tapake artha saMkalpa karanevAle bhagavAnko unake samIpa jAkara prasannacittase stuti, tathA bar3AI pratiSThA Adi karate haiN| atrAha / ke punarlokAntikAH katividhA veti / atrocyate aba yahAMpara kahate haiM ki lokAntika deva kauna haiM, aura kitane haiM? isa hetuse yaha AgekA sUtra kahate haiM brahmalokAlayA lokAntikAH // 25 // sUtrArtha-brahmalokameM jo rahate haiM ve lokAntika haiM / bhASyam --brahmalokAlayA eva lokAntikA bhavanti nAnyakalpeSu nApi parataH / brahmalokaM parivRttyASTAsu dikSu aSTavikalpA bhavanti / tadyathA vizeSavyAkhyA-jina devoMkA brahmaloka Alaya arthAt sthAna hai ve brahmalokAlaya arthAt brahmalokanivAsI deva lokAntika kahe jAte haiM, na ki anya kalpanivAsI, aura na brahmalokase pare lokake nivAsI lokAntika haiM / brahmaloka pariveSTita karake AThoM dizAoM(cAra dizA aura cAra vidizAoM)meM AThahI vikalpa (bheda) inake hote haiN| jaise sArakhatAdityavahayaruNagardatoyatuSitAvyAvAdhamarutaH (ariSTAzca)26 sUtrArtha-ye sArasvata Adi ATha prakArake deva brahmalokakI pUrvottara Adi dizAoM meM hote haiN| bhASyam-ete sArasvatAdayo'STavidhA devA brahmalokasya pUrvottarAdiSu dikSu pradakSiNaM bha. vanti yathAsaGkhayam / tadyathA-pUrvottarasyAM dizi sArasvatAH, pUrvasyAmAdityAH, ityevaM zeSAH // vizeSavyAkhyA-sArasvata Adi marut paryanta ATha deva brahmalokake pUrvottara Adi jo aSTa digvibhAga haiM unameM pradakSiNarUpase rahate haiM / yahAMpara sArasvata Adi deva aura pUrvottarA Adi AThoM dizAoMkA yathAsaMkhya krama hai / jaise-pUrvottara dizAmeM sArasvata deva rahate haiM, arthAt pUrva aura uttaradizAke koNa (aizAnakoNa )meM sArasvata rahate haiM / pUrva dizAmeM AdityasaMjJaka deva rahate haiN| isI prakAra anya devoMke viSayameM bhI jAna lenA cAhiye / arthAt pUrva dakSiNa (AgneyakoNa )meM vahi, dakSiNameM aruNa, dakSiNa pazcima Jain Education Internatiga For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAyacandrajainazAstramAlAyAm (nairRtyakoNa )meM gardatoya, pazcimameM tuSita, pazcimottara (vAyavyakoNa )meM avyAbAdha, aura uttarameM marut athavA ariSTa deva rahate haiM // 26 // vijayAdiSu vicaramAH // 27 // sUtrArtha-vijayAdika vimAnoMke devoMko kevala do janma siddhA'vasthA prApta honemeM zeSa rahate haiN| __ bhASyam-vijayAdiSvanuttareSu vimAneSu devA dvicaramA bhavanti / dvicaramA iti tata yutAH paraM dvirjanitvA sidhyantIti / sakRtsarvArthasiddhamahAvimAnavAsinaH / zeSAstu bhjniiyaaH|| vizeSavyAkhyA-vijaya Adi jo paJca anuttara vimAna haiM una vimAnoMke nivAsI devoMke dohI janma antake rahajAte haiM / dvicarama isakA yaha tAtparya hai ki vijaya Adi vimAnoMkI sthitikA kAla bhogakara usase jaba cyuta hoM to punaH saMsArameM do janma dhAraNa karake mokSarUpa siddhiko prApta hote haiM / aura sarvArthasiddha nAma mahAvimAnake nivAsI devatA ekahI bAra saMsArameM janma lekara usI janmameM siddha ho jAte haiM / aura inase zeSa jo haiM unako siddhi kaI janmameM vA eka do cAra Adi janmameM prApya hai| __ atrAha / uktaM bhavatA jIvasyaudayikeSu bhAveSu tiryagyonigatiriti tathA sthitau tiryagyonInAM ceti / AsraveSu ca mAyA tairyagyonasyeti / tatke tiryagyonaya iti / atrocyate__ aba kahate haiM ki Apane audayika bhAvoM meM kahA hai ki "tiryagyoni" gati hotI hai (a. 2 sU. 6) / tathA utkRSTa aura jaghanya sthitimeM tiryagyonivAloMkI sthiti batalAI hai (a. 3 sU. 26) / AsravameM kahA hai ki mAyA tiryagyoni bandhake AsravakA kAraNa hotI hai (a. 6 sU. 17) / ityAdi sthAnoMmeM anekabAra tiryagyonikI carcA kI hai / so tiryagyonivAle kauna haiM ? / isake uttarameM agrima sUtra kahate haiM aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 28 // sUtrArtha-upapAtarUpa janmase utpanna honevAle tathA manuSyoMse jo zeSa arthAt bhinna haiM ve saba tiryagyonike jIva haiN| bhASyam -aupapAtikebhyazca nArakadevebhyo manuSyebhyazca yathoktebhyaH zeSA ekendriyAdayastiryagyonayo bhavanti // vizeSavyAkhyAH -upapAtarUpa janmase jo utpanna honevAle deva tathA nArakI jIva aura manuSya inase jo zeSa ekendriyAdika jIva haiM ve tiryagyoni jIva kahe jAte haiM / atrAha / tiryagyonimanuSyANAM sthitiruktA / atha devAnAM kA sthitiriti / atrocyate aba yahAM kahate haiM ki tiryagyoni tathA manuSyoMkI sthiti to Apane kahI / aba Jan devoMkI sthiti kitane kAlaparyanta hotI hai, isa liye yaha agrima sUtra kahate haiM .amentorary.org Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sthitiH|| 29 // bhASyam-sthitirityata Urdhva vakSyate // vizeSavyAkhyA-aba isake Age devoMkI sthitike viSayameM kheNge| bhavaneSu dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyardham // 30 // sUtrArtha-bhavanavAsI devoMmeM jo dakSiNArdhAdhipati haiM unakI adhyardha eka palyopama sthiti hai| bhASyam-bhavaneSu tAvadbhavanavAsinAM dakSiNArdhAdhipatInAM palyopamamadhyadhai parA sthitiH / dvayordvayoryathoktayorbhavanavAsIndrayoH pUrvo dakSiNArdhAdhipatiH para uttarArdhAdhipatiH // vizeSavyAkhyA-dakSiNArdhAdhipati jo deva haiM unakI ardha adhika (sArddha) eka palyopama arthAt Der3ha palyopama parA sthiti hai / yathokta do do bhavanavAsI indroMmeMse pUrva 2 kA indra dakSiNArdhAdhipati kahA jAtA hai, aura dUsarA uttarArdhAdhipati hai| zeSANAM pAdone // 31 // sUtrArtha-bhavanavAsiyoMmeM jo zeSa adhipati haiM unakI pAda Una arthAt cauthAI palya kama do palyopama parA sthiti hai| ___ bhASyam-zeSANAM bhavanavAsiSvadhipatInAM dve palyopame pAdone parA sthitiH / ke ca zeSA uttarArdhAdhipataya iti // vizeSavyAkhyA-dakSiNArdhAdhipatiyoMkI to Der3ha palyopama parA sthiti kahacuke, aba unase zeSa arthAt jo uttarArdhAdhipati haiM unakI eka pAdase Una arthAt paune do palyopama parA sthiti hai| yahAM zeSa padase uttarArdhAdhipatiyoMse tAtparya hai| ____asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ca // 32 // bhASyam-asurendrayostu dakSiNArdhAdhipatyuttarArdhAdhipatyoH sAgaropamamadhikaM ca yathAsaGghayaM parA sthitirbhavati // vizeSavyAkhyA-asurendra jo dakSiNArdhAdhipati tathA uttarArdhAdhipati haiM unakI sAgaropama tathA kucha adhika parA sthiti hai| yahAMpara dakSiNArdhAdhipati tathA uttarArdhAdhipati aura sAgaropama tathA adhikakA yathAsaMkhya hai| arthAt asurendroMmeM dakSiNArdhAdhipatikI sAgaropama parA sthiti, aura uttarArdhAdhipatikI kucha adhika sAgaropama parA sthiti hai| saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // sUtrArtha-saudharmAdikoMme yathAkramase parA sthiti kheNge| bhASyam-saudharmamAdiM kRtvA yathAkramamita UvaM parA sthitirvakSyate // vizeSavyAkhyA-yahAMse Age saudharma Adika devoMkI parA sthiti yathAkramase kheNge| For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm sAgaropame // 34 // bhASyam-saudharme kalpe devAnAM parA sthitiDhe sAgaropame iti // vizeSavyAkhyA-saudharmakalpake devoMkI parA sthiti do sAgaropama hai| adhika ca // 35 // bhASyam-aizAne dve eva sAgaropame adhika parA sthitirbhavati // vizeSavyAkhyA-aura aizAnakalpameM kucha adhika do sAgaropama parA sthiti hai / sapta sAnatkumAre // 36 // bhASyam-sAnatkumAre kalpe sapta sAgaropamANi parA sthitirbhavati // vizeSavyAkhyA-sAnatkumArakalpake devoMkI sAta sAgaropama parA sthiti hai / vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapaJcadazabhiradhikAni ca // 37 // sUtrArtha--mAhendrAdi kalpoMmeM ina tIna sAta vizeSAdhika sAgaroMsahita sAta sAgaroma parA sthiti hai / vizeSa tIna, sAta, daza, gyAraha, teraha, pandraha sAgara adhika sAgaropama parA sthiti mAhendra Adi kalpoMmeM hai| bhASyam-ebhirvizeSAdibhiradhikAni sapta mAhendrAdiSu parA sthitirbhavati / sapteti vartate / tadyathA-mAhendre sapta vizeSAdhikAni / brahmaloke trisiradhikAni sapta dazetyarthaH / lAntake saptabhiradhikAni sapta caturdazetyarthaH / mahAzukre dazabhiradhikAni sapta saptadazetyarthaH / sahasrAre ekAdazabhiradhikAni sapta aSTAdazetyarthaH / AnataprANatayostrayodazabhiradhikAni sapta viMzatirityarthaH / AraNAcyutayoH paJcadazabhiradhikAni sapta dvAviMzatirityarthaH // vizeSavyAkhyA--yahAMpara pUrvasUtrase saptakI anuvRtti AtI hai| isase yaha artha huA ki vizeSa adhika sapta sAgaropamAdi parA sthiti mAhendra Adi kalpavimAnoMmeM hotI hai / jaise-mAhendrakalpanivAsI devoMkI vizeSa adhika sapta sAgaropama sthiti hotI hai| brahmalokameM tIna adhika sapta sAgaropama arthAt daza sAgaropama sthiti hotI hai / lAntakameM sapta adhika sapta arthAt caturdaza (14) sAgaropama sthiti hotI hai / mahAzukrameM daza adhika sapta arthAt satraha (17) sAgaropama sthiti hotI hai / sahasrArameM ekAdaza (gyAraha) adhika sapta arthAt aThAraha (18) sAgaropama sthiti rahatI hai / Anata prANatameM trayodaza (teraha) adhika sapta arthAt (20) sAgaropama sthiti rahatI hai / aura AraNa tathA acyuta kalpoMmeM paMcadaza (pandraha) adhika sapta arthAt bAvIsa (22) sAgaropama sthiti hotI hai // 37 // AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu aveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // sUtrArtha-AraNa aura acyutake Upara nava graiveyakoMmeM, vijaya AdikameM tathA sarvArthasiddhameM devoMkI sthiti eka 2 sAgaropama adhika hotI jAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam-AraNAcyutAdUrdhvamekaikenAdhikA sthitirbhavati navasu aveyakeSu vijayAdiSu savarvArthasiddhe ca / AraNAcyute dvAviMzatipraiveyakeSu pRthagekaikenAdhikA trayoviMzatirityarthaH / evamekaikenAdhikA sarveSu navasu yAvatsarveSAmupari navame ekatriMzat / sA vijayAdiSu caturvapyekenAdhikA dvAtriMzat / sApyekenAdhikA sarvArthasiddha trayastriMzaditi // vizeSavyAkhyA-AraNa tathA acyutake Age nava graiveyaka, vijaya Adi tathA sarvArthasiddha meM eka 2 sAgaropama sthitikAla bar3hatA jAtA hai / jaise-AraNa aura acyutameM to bAvIsa sAgaropama sthiti hotI hai yaha to kahIcuke haiM / aba usake Age nava graiveyakoMmeM pRthak 2 eka 2 sAgaropama adhika hotI jAyagI / jaise-prathama graiveyakameM tevIsa (23), dvitIyameM caubIsa, aisehI sabake antameM navama graiveyakameM ekatIsa (31) sAgaropama sthitikAla hai / aura vijaya Adi cAra arthAt vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjita ina cAroMmeM battIsa (32) sAgaropama sthitikAla hai / aura sarvArthasiddhameM vaha sthiti eka sAgaropama aura adhika hotI hai, arthAt sarvArthasiddhavimAnanivAsI devoMkI teMtIsa (33) sAgaropama hotI hai // 38 // ___ atrAha / manuSyatiryagyonijAnAM parApare sthitI vyAkhyAte / athaupapAtikAnAM kimekaiva sthitiH parApare na vidyate iti / atrocyate aba kahate haiM ki manuSya tathA tiryagyonija jIvoMkI parA tathA aparA donoM prakArakI sthitikA varNana kiyA gayA / aba aupapAtika arthAt upapAtarUpa janmase utpanna honevAloMkI kyA ekahI sthiti hai ? arthAt inakI sthitimeM parA aparA bheda nahIM hai ? isapara yaha agrima sUtra kahate haiM aparA palyopamamadhikaM ca // 39 // sUtrArtha--saudharma AdimeM jaghanya sthiti palyopama aura kucha adhika hai| bhASyam-saudharmAdiSveva yathAkramamaparA sthitiH palyopamamadhikaM ca / aparA jaghanyA nikRSTetyarthaH / parA prakRSTA utkRSTatyanarthAntaram / tatra saudharme'parA sthitiH palyopamamaizAne palyopamamadhikaM ca // vizeSavyAkhyA-saudharma Adi kalpoMmeM yathAkrama aparA sthiti palyopama tathA kiMcit adhika hai / aparA arthAt jaghanyA, sabase nikRSTa sthitikA tAtparya hai / aura parA arthAt prakRSTa, utkRSTa ye donoM ekArthavAcaka haiM / parA sabase adhika sthiti hai. usameM saudharmameM aparA sthiti palyopama hai, aura aizAnakalpameM palyopama (eka palya ) tathA kucha adhika hai| sAgaropame // 40 // bhASyam-sAnatkumAre'parA sthiti* sAgaropame // vizeSavyAkhyA-sAnatkumArakalpameM aparA sthiti do sAgaropama hai // 40 // adhike ca // 41 // bhASyam-mAhendre jaghanyA sthitiradhike dve sAgaropame / / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA - mAhendrakalpa meM aparA sthiti kucha adhika do sAgaropama hai // parataH parataH pUrvA pUrvAnantarA // 42 // sUtrArtha - mAhendrakalpake pare pUrva arthAt pUrva 2 svargoMmeM jo parA sthiti hai vaha para 2 meM jaghanyA arthAt aparA sthiti hotI hai / 118 bhASyam - mAhendrAtparataH pUrvA parAnantarA jaghanyA sthitirbhavati / tadyathA - mAhendre parA sthitirvizeSAdhikAni sapta sAgaromANi sA brahmaloke jaghanyA bhavati / brahmaloke daza sAgaropamANi parA sthitiH sA lAntake jaghanyA / evamA sarvArthasiddhAditi / ( vijayAdiSu caturSu parA sthitistrayastriMzatsAgaropamANi sA tvajaghanyotkRSTA sarvArthasiddha iti ) // vizeSavyAkhyA-mAhendrakalpase Age pUrva 2 kI jo parA sthiti hai vaha para 2 1 / arthAt Age 2 ke kalpoMmeM aparA sthiti ho jAtI hai jaise - mAhendrakalpa meM parA sthiti vizeSa adhika sapta sAgaropama hai, vaha brahmaloka meM aparA arthAt jaghanyA hai / aisehI brahmaloka meM parA sthiti daza sAgaropama hai vaha lAntakameM jaghanyA vA aparA sthiti hai / isI prakAra pUrva 2 kI parA sthiti para 2 kI jaghanyA sthiti sarvArthasiddhaparyanta jAnanI cAhiye / (vijaye Adi cAra vimAnoMmeM parA sthiti teMtIsa sAgaropama hai. vaha sarvArthasiddhameM ajaghanyotkRSTA hai / ) nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // sUtrArtha - nAraka arthAt narakakI dvitIyA Adi bhUmiyoMmeM bhI pUrva 2 kI jo parA sthiti hai vaha para 2 kI aparA hotI hai / bhASyam -nArakANAM ca dvitIyAdiSu bhUmiSu pUrvA pUrvA parA sthitiranantarA parataH parato'parA bhavati / tadyathA - ratnaprabhAyAM nArakANAmekaM sAgaropamaM parA sthitiH sA jaghanyA zarkarA - prabhAyAm / trINi sAgaropamANi parA sthitiH zarkarAprabhAyAM sA jaghanyA vAlukAprabhAyAmiti / evaM sarvAsu / tamaHprabhAyAM dvAviMzatiH sAgaropamANi parA sthitiH sA jaghanyA mahAtama:prabhAyAmiti / vizeSavyAkhyAH--jaise devoMke kalpavimAnoMke viSayameM mAhendrase pare pUrva 2 kI parA sthiti, para 2 kI aparA hotI hai; aisehI narakakI dvitIya (zarkarA prabhA) Adi bhUmiyoMmeM bhI pUrva 2 kI parA sthiti, parakI bhUmiyoMkI aparA vA jaghanyA sthiti hai / jaise - ratnaprabhA meM nAraka jIvoMkI eka sAgaropama parA sthiti hai, vaha zarkarAprabhAmeM jaghanyA sthiti hai / tathA 1 yahAMpara yaha jAnanA ucita hai ki vijaya Adi cAra vimAnoMmeM parA sthiti battIsa sAgaropama hai; aura sarvArthasiddhameM teMtIsa sAgaropama ajaghanyotkRSTA hai, arthAt vahAM ekahI sthiti hai; parA aparA bheda nahIM hai / aura bhASyakAra sarvArthasiddhameM bhI jaghanyA battIsa sAgaropama hai aisA jo kahate haiM "AsarvArthasiddhAt" usakA abhiprAya nahIM jJAta hotA hai / kadAcit yahAM AG (A) maryAdAbodhaka ho arthAt sarvArthasiddhako chor3ake "tena vinA maryAdA tatsahito'bhividhiH" / 2 vijayAdikakI parA sthiti to battIsakI (32) kahI hai yahAM 33 kisa abhiprAyase kahe yaha nahIM jAnA jAtA / aura kahIM 2 koSThakA pATha nahIM hai / kyoMki artha Jain Eational For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 119 zarkarAprabhAmeM parA sthiti tIna sAgaropama hai vaha vAlukAprabhAmeM jaghanyA sthiti hai / isI prakAra zeSa saba bhUmiyoM meM bhI samajha lenA cAhiye / tamaH prabhAbhUmimeM bAvIsa (22) sAgaropama parA sthiti hai vaha mahAtamaH prabhAmeM jaghanyA arthAt aparA sthiti hai // 43 // daza varSasahasrANi prathamAyAm // 44 // bhASyam - prathamAyAM bhUmau nArakANAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // vizeSavyAkhyA- - prathama bhUmi arthAt ratnaprabhA bhUmimeM nArakajIvoM kI aparA sthiti dazasahasra (10000) varSa hai / bhavaneSu ca // 45 // bhASyam - bhavanavAsinAM ca daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH // vizeSavyAkhyA--bhavanavAsI devoMkI bhI jaghanyA sthiti daza sahasra varSa hai / vyantarANAM ca // 46 // bhASyam - vyantarANAM ca devAnAM daza varSasahasrANi jaghanyA sthitiH / / vizeSavyAkhyA - vyantaradevoMkI bhI jaghanyA sthiti daza sahasra varSa hai / parA palyopamam // 47 // bhASyam - vyantarANAM parA sthitiH palyopamaM bhavati // vizeSavyAkhyA - vyantaradevoM kI parA ( sarvotkRSTA ) sthiti palyopama hai jyotiSkANAmadhikam // 48 // bhASyam - jyotiSkANAM devAnAmadhikaM palyopamaM parA sthitirbhavati || vizeSavyAkhyA- jyotiSkadevoMkI parA sthiti kucha adhika palyopama hai / grahANAmekam // 49 // bhASyam - grahANAmekaM palyopamaM sthitirbhavati // vizeSavyAkhyA -- grahoM kI parA sthiti ekahI palyopama hotI hai // 49 // nakSatrANAmardham // 50 // bhASyam - nakSatrANAM devAnAM palyopamArdhaM parA sthitirbhavati // vizeSavyAkhyA-nakSatroMkI ardha arthAt AdhA palyopama parA sthiti hai / tArakANAM caturbhAgaH // 51 // bhASyam - tArakANAM ca palyopamacaturbhAgaH parA sthitiH / / vizeSavyAkhyA-tArAoMkI parA sthiti patyopamakA caturtha bhAga hai / jaghanyA tvaSTabhAgaH // 52 // bhASyam - tArakANAM tu jaghanyA sthitiH palyopamASTabhAgaH // vizeSavyAkhyA -- aura tArAoMkI jaghanyA sthiti palyopamakA aSTama bhAga hai / For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm caturbhAgaH zeSANAm // 53 // bhASyam-tArakAbhyaH zeSANAM jyotiSkANAM caturbhAgaH palyopamasyAparA sthitiH // vizeSavyAkhyA-tArAoMse zeSa jo jyotiSka deva haiM unakI aparA sthiti palyopamakA caturtha bhAga hai| iti tattvArthAdhigamAkhye'rhatpravacanasaGgrahe devagatipradarzano nAmAcAryopAdhidhAriThAkuraprasAdazarmapraNIta-bhASATIkA samalaGkRtazcaturtho'dhyAyaH samAptaH / / atha pnycmo'dhyaayH| uktA jIvAH / ajIvAnvakSyAmaH / / jIvapadArthakA nirUpaNa karacuke aba ajIva padArtha kahate haiM / ___ ajIvakAyA dhrmaadhrmaakaashpudglaaH||1|| sUtrArtha-dharma, adharma, AkAza tathA pudgala ajIvakAya haiM / bhASyam-dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzAstikAyaH pudgalAstikAya ityajIvakAyAH / tAn lakSaNataH parastAdvakSyAmaH / kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArtha ca // vizeSavyAkhyA:-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, tathA pudgalAstikAya; ye cAroM ajIvakAya haiM / inako lakSaNapUrvaka Age kaheMge / isa sUtrameM kAyazabdakA grahaNa pradeza tathA avayavoMke bahutva bodhanake artha kiyA hai, arthAt inake pradeza avayava bahuta haiM, isa bAtake jatAneke liye kAyagrahaNa kiyA hai / aura addhAsamayameM kAyatva nahIM hai yaha jatAneke liyebhI kAyagrahaNa hai // 1 // dravyANi jIvAzca // 2 // sUtrArtha-dharma Adi cAra arthAt dharma, adharma, AkAza, pudgala aura saMpUrNa jIva ye pAMca dravya haiN| bhASyam-ete dharmAdayazcatvAro prANinazca paJca dravyANi ca bhavantIti / uktaM hi "matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" iti // vizeSavyAkhyAH -dharma Adi cAra aura pAMcavAM jIva ina pAMcoMkI dravya saMjJA hai / kahAbhI hai--"mati tathA zrutajJAnakA viSayanibandha dravyoMke asarva paryAyoM aura saba dravyoMmeM hai; aura kevala jJAnakA saMpUrNa dravya tathA saMpUrNa paryAyameM viSayanibaMdha hai / arthAt mati aura zrutajJAnase saMpUrNa dravya to jAne jAte haiM parantu saba paryAyasahita nahIM; aura kevala jJAnase saMpUrNa paryAyasahita saba dravya jAne jAte haiM." yaha viSaya prathama kahacuke haiM (a. 1 sU. 27,30) // 2 // For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatastvArthAdhigamasUtram / nityAvasthitAnyarUpANi // 3 // sUtrArtha - ye pAMco dravya arthAt dharma Adi cAra tathA jIva nitya avasthita tathA arUpI dravya haiM / 121 bhASyam - etAni dravyANi nityAni bhavanti / tadbhAvAvyayaM nityamiti vakSyate // avasthitAni ca / na hi kadAcitpabhvatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / / arUpANi ca / naiSAM rUpamastIti / rUpaM mUrtirmUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti // vizeSavyAkhyA - dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva ye pAMca nitya dravya haiM / aura nityakA lakSaNa "tadbhAvAvyayaM nityam " arthAt vaha vahI hai aisA pratyabhijJAnakA heturUpa jo bhAva usako nitya kahate / aisA Age kahaiMge (a. 5 sU. 30) / aura ye pAMcoM avasthitarUpa haiM / avasthitarUpa isakA yaha abhiprAya hai ki apanI paJcatvasaGkhyA tathA nityarUpa bhUtArthatAko kabhIbhI nahIM tyAgate / aura 'arUpANi' isakA yaha tAtparya hai ki dharma adharma Adi dravyoMmeM koI zvetanIlapItAdi rUpa vA varNa nahIM hai / rUpa (mUrti) arthAt vigraha aura mUrtike AzrayIbhUta sparza rasa AdibhI inameM nahIM haiM // 3 // rUpiNaH pudgalAH // 4 // sUtrArtha -- pudgala rUpI haiM / bhASyam - pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpameSAmastyeSu vAstIti rUpiNaH // vizeSavyAkhyA - ina pAMcoMmeM pudgalahI rUpI dravya haiM / jinake rUpa hai vA jinameM rUpa hai ve rUpI haiM // 4 // AkAzAdekadravyANi // 5 // sUtrArtha - dharmase lekara AkAzaparyanta eka dravya haiM / bhASyam - A AkAzAddharmAdInyekadravyANyeva bhavanti / pudgalajIvAstvanekadravyANIti // vizeSavyAkhyA--dharma, adharma aura AkAza ye tInoM eka 2 dravya haiM, arthAt dharma adharma AkAza inake aneka bheda nahIM haiM kintu ye ekahI eka haiM / aura, pudgala tathA jIva ye to aneka dravya haiM arthAt ina donoMke aneka bheda haiM // 5 // niSkriyANi ca // 6 // sUtrArtha - dharmase lekara AkAzaparyanta dravya niSkriya bhI haiM / bhASyam - A AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / pudgalajIvAstu kriyAvantaH / kriyeti gatikarmAha || 1 "A AkAzAdekarUpANi " kahIM 2 aisAbhI sUtrapATha hai. yahAM prathama A zabda abhivyApti ( paryanta) rUpa arthakA bodhaka hai / 'AkAzA0' isa pATha meM bhI AkAzake pUrva 'A' pada hai parantu dIrgha rUpa sandhi ho gaI hai / Jain Education Internatl For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm * vizeSavyAkhyA-dharma, adharma aura AkAza ye tInoM dravya arUpI haiM aura niSkriya bhI haiM; arthAt inameM koI kriyA nahIM hai| aura pudgala tathA jIva to kriyAvAn padArtha (dravya) haiN| yahAM kriyAse gatikarmakA tAtparya hai / arthAt gatikarmako kriyA kahate haiN| ___ atrAha / uktaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti / tasmAtka eSAM dharmAdInAM pradezAvayavaniyama iti / atrocyate / sarveSAM pradezAH santyanyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / vakSyate "hmaNavaH skandhAzca" "saMghAtabhedebhya utpadyante" iti / / aba yahAMpara kahate haiM ki Apane prathama yaha kahA hai ki pradeza tathA avayoMkA bahutva jo hai vahI kAyasaMjJaka hai (a. 5 sU. 1) / arthAt jisake adhika pradeza tathA avayava hoM vaha padArtha kAyavAn vA astikAya zabdase kahA jAtA hai| jaise-jIvAstikAya, dharmAstikAya ityAdi / so dharma adharma Adike pradeza tathA avayavoMkA kyA niyama hai ? aba isakA uttara kahate haiN| ki-predeza to paramANuko chor3ake saba dravyoMke haiM. aura avayava to kevala skandhoMhIke haiM / aisA Age kaheMgebhI / aNu aura skandha "e do pudgaloMke bheda haiM" ye saMghAtase, bhedase tathA saMghAta-bhedase utpanna hote haiM // 6 // tatratahAM asaGkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH // 7 // sUtrArtha-dharma tathA adharmake asaGkhayeya pradeza haiN| bhASyam-pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAha iti // vizeSavyAkhyA-pradeza padArtha sApekSa hotA hai; aura paramANukA avagAha sarvasUkSma hai // 7 // jIvasya ca // 8 // bhASyam-ekajIvasya vAsaGkhayeyAH pradezA bhavantIti / vizeSavyAkhyA-jIvadravyakebhI arthAt eka jIvakebhI asaMkhyeya pradeza hote haiN|| 8 // aakaashsyaanntaaH||9|| bhASyam-lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya tu dhrmaadhmaikjiivaistulyaaH|| vizeSavyAkhyA-lokAlokAkAzake ananta pradeza haiM / aura lokAkAzake dharma, adharma tathA eka jIvake tulya arthAt asaMkhyAta pradeza haiM // 9 // 1 isa sUtrakI vyAkhyA pAzcAtya vidvAn siddhAntahRdaya isa padameM pustakakA nAma kahake bhramameM par3a gaye haiM, kintu-"tathAcAvadhRtasiddhAntahRdayena vizeSAvazyakakAreNa namaskAraniyuktau zabdAnityatvapratipAdanecchAbhAvo'pi" isa vAkyameM "avadhRtasiddhAntahRdaya" jinabhadragaNikSamAzramaNakA vizeSaNa hai / arthAt ve siddhAntavAdI haiM / 2 jo ki vastuke vyatireka aura bhinnatAse kadAcitbhI upalabdha nahIM hote ve pradeza haiM / 3 jo ki vizakalita parikalita arthAt spaSTa mUrtimAn haiM, buddhipathameM jinakI mUrti spaSTa hai, ve avayava haiM. aura ve avayava, dharma, adharma, AkAza, jIva aura aNu inameM nahIM hote tathA yehI pradeza aura avayavoMkA bheda hai| For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 123 saGkhayeyAsaGkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // bhASyam-saGkhyA asaGkhayeyA anantAzca pudgalAnAM pradezA bhavanti / anantA iti vartate // vizeSavyAkhyA-aura pudgaloMke pradeza saMkhyeya, asaGkhyeya tathA anantabhI haiN| yahAMpara anantazabdakI pUrvasUtrase anuvRtti AtI hai // 10 // nANoH // 11 // bhASyam-aNoH pradezA na bhavanti / anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH / / vizeSavyAkhyA-aNuke pradeza nahIM hote / kyoMki paramANu Adi, madhya tathA pradeza inakarake rahita haiM // 11 // lokAkAze'vagAhaH // 12 // bhASyam-avagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati / vizeSavyAkhyA--jo avagAhI (rahanevAle ) haiM unakA avagAha (sthiti) lokAkAzameM hotI hai // 12 // dharmAdharmayoH kRtle // 13 // bhASyam-dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho bhavatIti // vizeSavyAkhyA-dharma tathA adharmakA saMpUrNa lokAkAzameM avagAha hotA hai // 13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 14 // sUtrArtha-pudgaloMkA AkAzake eka Adi pradezoMmeM avagAha vikalpanIya hai| bhASyam-apradezasaGkhayeyAsaGkhayeyAnantapradezAnAM pudgalAnAmekAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjyo vibhAjyo vikalpa ityanarthAntaram / tadyathA -paramANorekasminneva prdeshe| dvaSaNukasyaikasmin dvayozca / vyaNukasyaikasmin dvayostriSu ca / evaM caturaNukAdInAM saGkhayeyAsaGkhayeyapradezasyaikAdiSu saGkhayeyeSvasaGkhatheyeSu ca / anantapradezasya ca // vizeSavyAkhyA-apradeza, saGkhayeyapradeza, asaGkhayeyapradeza, tathA anantapradezavAle jo pudgala haiM unakA AkAzake eka Adi pradezoMmeM avagAha bhAjya arthAt vibhAga karaneyogya hai / bhAjya, vibhAjya, aura vikalpa ye saba samAnArthaka haiM / jaise-paramANukA ekahI pradezameM avagAha hai| aura vyaNukakA eka tathA do pradezoMmeM avagAha hai / vyaNukakA eka, do tathA tIna pradezoMmeMbhI avagAha hai / isI prakAra caturaNuka Adike viSayameM jo eka pradezI hai usakA eka pradezameM aura jo saGkhayeyapradezI hai usakA eka pradezako Adi lekara saGkhyeyapradezoMmeM, asaGkhyeya pradezIkA ekako Adi lekara asaGkhyeya pradezoMmeM, aura anantapradezIkA ekako Adi lekara ananta pradezoMmeM avagAha hai // 14 // asaGkhayeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 15 // bhASyam-lokAkAzapradezAnAmasaGkhayeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati / A sarvalokAditi // For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA - lokAkAzake asaGkhayeya bhAga Adike viSe jIvoMkA avagAha hotA hai / yaha jIvoMkA avagAha saMpUrNa lokataka hotA hai // 15 // 124 atrAha / ko heturasaGghayeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavatIti / atrocyateaba yahAM kahate haiM ki kyA kAraNa hai ki lokAkAzake asaGkhayeya vibhAgAdimeM taar avagAha hotA hai ? / aba isapara kahate haiM pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat // 16 // sUtrArtha -- dIpake prakAzake samAna jIvoM ke pradeza saMkocavistArarUpa honese lokake asaGkhyeya Adi bhAgoMmeM jIvoMkA avagAha hotA hai / bhASyam - jIvasya hi pradezAnAM saMhAravisargAviSTau pradIpasyeva / tadyathA - tailavartyagnyupAdApravRddhaH pradIpa mahatImapi kUTAgArazAlAM prakAzayatyaNvImapi, mANikAvRtaH mANikAM droNAvRto droNamADhakAvRtazcADhakaM prasthAvRtaH prasthaM pANyAvRto pANimiti / evameva pradezAnAM saMhAravisargAbhyAM jIvo mahAntamaNuM vA paJcavidhaM zarIraskandhaM dharmAdharmAkAzapudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnotItyavagAhata ityarthaH / dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttirna virudhyate'mUrtatvAt // vizeSavyAkhyA - pradIpake samAna jIvake pradezoMke saMhAra tathA visarga iSTa haiM / taila, vartikA (battI) tathA agnirUpa upAdAnakAraNase vRddhiko prApta pradIpa (dIpaka) choTI tathA bar3I zAlA (gRha) ko prakAzita karatA hai / jaise- dIpaka yadi mANikA ( pAtra ) se AcchAdita ho to mANikAko prakAzita karatA hai, droNa ( anna mApaneke pAtravizeSa ) se AcchAdita ho to droNako prakAzita karatA hai, aisehI ADhakase AvRta ( DhakA huA ) honese ADhaka (pAtravizeSa ) ko, prasthase AvRta hone se prastha ( mApane ke pAtra ) ko aura pANise AvRta honese pANiko prakAzita karatA hai / isI prakAra yaha jIvabhI pradezoMke saMhAra tathA visarga arthAt saMkoca aura vistArase mahAn athavA aNu paJcavidha zarIraskandha dharma, adharma, AkAza, pudgala tathA jIvake pradezasamUhako avagAhana karatA arthAt vyApta hotA hai / aura dharma, adharma, AkAza tathA jIvoMkI parasparase pudgaloM meM gaganAgamanarUpa vRttikA virodha nahIM hotA, kyoMki dharma Adi cAroM amUrta haiM // 16 // 1 atrAha / sati pradezasaMhAravisargasaMbhave kasmAdasaGkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti / atrocyate / saMyogatvAtsaMsAriNAM caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAmiti // aba kahate haiM ki pradezoMke saMhAra tathA prasarpaNake svabhAvakA saMbhava honese asaGkhyeya bhAgAdikameM jIvoMkA avagAha kyoM hotA hai ? aura eka pradezAdimeM kyoM nahIM hotA ? isapara kahate haiM ki, saMsArI jIvoMko to yoga ( zarIravAGmanoyoga ) sahita honese; aura For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 125 siddhoMko antima zarIrase tribhAgahIna honese asaGkhya bhAga AdimeM avagAha (vyApti) hotI hai| atrAha / uktaM bhavatA dharmAdInastikAyAn parastAllakSaNato vakSyAma iti tatkimeSAM lakSaNamiti / atrocyate___ aba kahate haiM ki Apane yaha kahA hai, ki dharmAstikAya Adiko lakSaNapUrvaka hama Age kaheMge (a. 5 sU. 1)so inake kyA lakSaNa haiM ? / aba isake uttarameM agrima sUtra kahate haiM gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 17 // sUtrArtha--gatyupagraha aura sthityupagraha yaha dharma tathA adharmakA upakAra hai / bhASyam-gatimatAM gateH sthitimatAM ca sthiterupagraho dharmAdharmayorupakAro yathAsaGghayam / upagraho nimittamapekSA kAraNaM heturityanAntaram / upakAraH prayojanaM guNo'rtha ityanarthAntaram // vizeSavyAkhyA gatimAn jo (jIva pudgala) padArtha haiM unakI to gatike aura jo sthitimAn (Thahare hue jIva pudgala) haiM, unakI sthitike upagraha arthAt sahAyarUpa honA yaha dharma tathA adharmakA jIva aura pudgaloMke Upara upakAra hai / yahAMpara gati upagraha, aura sthiti upagraha inakA tathA dharma aura adharmakA yathAsaGkhya hai / arthAt gatikAraNatA dharmakA aura sthitikAraNatA adharmakA lakSaNa hai / upagraha, nimitta, apekSA, kAraNa, aura hetu ye saba samAnArthaka haiM / aura aisehI upakAra, prayojana, guNa tathA artha ye sababhI ekArthabodhaka haiM // 17 // AkAzasyAvagAhaH // 18 // sUtrArtha-sampUrNa dravyoMko avagAha denA yaha AkAzakA upakAra hai| bhASyam-avagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / dharmAdharmayorantaHpravezasaMbhavena pudgalajIvAnAM saMyogavibhAgaizceti // vizeSavyAkhyA-avagAhI arthAt rahanevAle padArthoM arthAt dharma, adharma, pudgala aura jIva ina sabako avagAha denA yaha AkAzakA dharma, adharma, pudgala aura jIvoMke Upara upakAra hai / inameM dharma aura adharmakA Abhyantara pravezake saMbhavase upakAra karatA hai, aura pudgala tathA jIvoMkA saMyoga tathA vibhAgoMse upakAra karatA hai / tAtparya yaha hai ki dharma, adharma, pudgala aura jIvoMko avakAza vA avagAhadAnarUpase to upakAraka AkAzahI hai; kintu dharma adharmako pratyekameM antaHpravezake saMbhavase aura pudgala tathA jIvoMkA saMyoga tathA vibhAgoMsebhI upakAra karatA hai // 18 // zarIravAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 19 // For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sUtrArtha-zarIra, vAk, mana, tathA prANa, apAna ye pudgaloMkA jIvoMke Upara upagraha arthAt upakAra hai| bhASyam-paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vADmanaH prANApAnAviti pudgalAnAmupakAraH / tatra zarIrANi yathoktAni / prANApAnau ca nAmakarmaNi vyAkhyAtau / dvIndriyAdayo jihvandriyayogAdbhASAtvena gRhNanti nAnye / saMjJinazca manastvena gRhNanti nAnya iti / vakSyate hi sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti / / vizeSavyAkhyA-audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa, aura kArmaNa ina paJcavidha zarIroMke dvArA vAkse, manase aura prANa tathA apAnase pudgaloMkA jIvake Upara upakAra hai / inameMse zarIra to pUrva kahe haiM (a. 2 sU. 37) aura prANa apAna nAmakarmameM vyAkhyAta haiM (a. 6 sU. 11) / aura dvIndriya Adi jihvA indriyake saMyogase bhASArUpase pudgaloMko grahaNa karate haiM, na ki anya / saMjJI manarUpasebhI grahaNa karate haiM anya nahIM / aisA Age kaheMgebhI ki kaSAyasahita honese jIva koMke yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai (a. 8 sU. 2 / 19) // 19 // kiM cAnyattathA AraibhI sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzca // 20 // sUtrArtha--sukhopagraha, duHkhopagraha, jIvitopagraha, maraNopagraha, inasebhI pudgaloMkA upakAra hai| bhASyam-sukhopagraho duHkhopagraho jIvitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / tadyathA-iSTAH sparzarasagandhavarNazabdAH sukhasyopakAraH / aniSTA duHkhasya / snAnAcchAdanAnulepanabhojanAdIni vidhiprayuktAni jIvitasyAnapavartanaM cAyuSkasya / viSazastrAgnyAdIni maraNasyApavartanaM cAyuSkasya // . vizeSavyAkhyA--sukhake upagraha, duHkhake upagraha, jIvita (jIvana)ke upagraha, tathA maraNake upagrahase jIvoMke Upara pudgaloMkA upakAra hai / jaise-apaneko abhISTa sparza, rasa, gandha, varNa tathA zabda ye to sukhake upakAra haiM, aura aniSTa sparza rasAdi duHkhake / aura vidhise kRta snAna, AcchAdana, anulepana (taila ubaTana Adike mardana) aura bhojana ye jIvanake arthAt Ayuke apavartana na honeke upakAra haiM / tathA viSa, zastra aura agni Adi maraNake arthAt Ayuke apavartana honeke upagraha haiN| atrAha / upapannaM tAvadetatsopakramANAmapavartanIyAyuSAm / athAnapavAyuSAM kathamiti / atrocyate-teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAmupakAraH / kathamiti cettaducyate / karmaNaH sthitikSayAbhyAm / karma hi paudgalamiti / AhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam / zarIrasthityupacayabalavRddhiprItyartha hyAhAra iti // For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 127 aba yahAMpara kahate haiM ki jo upakrama (AraMbha) sahita tathA apavartanIya (viSAdidvArA nyUna karane yogya) AyuSasahita haiM unakA to jIvitopagraha aura maraNa upagraharUpa upakAra yukta hai / kintu jinakI AyuSkA apavartana nahIM hotA / jaise-deva tathA narakake jIva unakA jIvita upagraha maraNa upagrahadvArA pudgala kisa prakArase upakAra kara sakate haiM ? / aba isakA uttara kahate haiM / jinakI AyuSkA apavartana nahIM hotA unakAbhI jIvita upagraha tathA maraNa upagraharUpa pudgaloMkA upakAra hai / yadi kaho ki kaise ? to kahate haiN| karmoMkI sthiti aura kSayase / arthAt karmokI sthiti jIvita upagraharUpa upakAra hotA hai / aura karmoke kSayase maraNopagraharUpa upakAra hotA hai / aura karma jo hai vaha to paudgalika hai, arthAt pudgalasehI karma utpanna hote haiM / tIna prakArakA jo AhAra hai vaha sebakAhI upakAra karatA hai / isakA kyA kAraNa hai ? / uttara-kyoM ki zarIrakI sthiti, vRddhi, tathA bala, teja AdikI bar3hAnekI prItisehI AhArakA sevana hotA hai // 20 // ___ atrAha / gRhNImastAvaddharmAdharmAkAzapudgalA jIvadravyANAmupakurvantIti / atha jIvAnAM ka upakAra iti / atrocyate - aba kahate haiM ki isa bAtako hama mAnate haiM ki dharma, adharma, AkAza tathA pudgala dravya, jIvadravyakA upakAra karate haiM / parantu jIvoMkA dravyake Upara kyA upakAra hai ? / isake uttarameM yaha agrima sUtra hai parasparopagraho jIvAnAm // 21 // sUtrArtha-jIvoMkA paraspara upakAra hai| bhASyam-parasparasya hitAhitopadezAbhyAmupagraho jIvAnAmiti / vizeSavyAkhyA-jIva paraspara ApasameM eka dUsarekA hita tathA ahitake upadezadvArA upakAra karate haiM / arthAt guru kartavyAkartavyakA upadeza dekara ziSyoMkA upakAra karatA hai aura ziSya gurukI sevA zuzrUSA AdidvArA usakA upakAra karatA hai / aisehI khAmI Adi nija-AzritoMkA pAlana poSaNa Adise upakAra karate haiM, aura Azrita Adi unakI AjJA pAlana Adise unakA upakAra karate haiM // 21 // atrAha / atha kAlasyopakAraH ka iti / atrocyate aba yahAM kahate haiM ki kAlakA kyA upakAra hai ? / isake uttarameM agrima sUtra kahate haiM vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 22 // 1 ojas tejaH (parAkramAdikI vRddhikA hetu) tathA lomaprakSepAdi aura kavala yaha tInoM prakArakA AhAra hai| 2 yahAM 'sarveSAm' isase saMsArI jIvoMkA grahaNa hai, kyoMki adhika vehI haiN| 3 yahAMpara vartanA, For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ___rAyacandrajainazAstramAlAyAm sUtrArtha-vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAlake upakAra haiM / bhASyam-tadyathA-sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH / vartanA utpattiH sthitiH prathamasamayAzrayA ityarthaH // pariNAmo dvividhaH / anAdirAdimAMzca / taM parastAdvakSyAmaH / kriyA gatiH / sA trividhA / prayogagatirvizrasAgatimizriketi // paratvAparatve trividhe prazaMsAkRte kSetrakRte kAlakRte iti / tatra prazaMsAkRte paro dharmaH paraM jJAnaM aparo dharma aparamajJAnabhiti / kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayorviprakRSTaH paro bhavati sannikRSTo'paraH / kAlakRte dviraSTavarSAdvarSazatikaH paro bhavati varSazatikAhiraSTavarSo'paro bhavati // tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAra iti / vizeSavyAkhyA-vartanA Adi kAlake upakAra haiM / jaise-saba padArthoMkI vartanA jo hai vaha kAlake Azrita vRtti hai / vartanA arthAt saMpUrNa padArthoM kI utpatti, tathA sthiti arthAt prathama samayake AzrayIbhUta jo utpatti sthiti hai vaha vartanA hai / pariNAma do prakArakA hai, eka anAdi pariNAma aura dUsarA AdimAn pariNAma / usa dvividha pariNAmako hama Age kaheMge (a. 5 sU. 42) / kriyA arthAt gatirUpa kriyA yahabhI kAlakAhI upakAra hai / kriyA tIna prakArakI hai / prathama prayogagati, dvitIya vizrasAgati, aura tRtIya mizrikA vA mizrakA / (unameM prayogagati puruSaprayatnajanya, vizrasAgati svayaM paripAkase janya aura mizrikA ubhayajanya hai) / paratva aparatvabhI tIna prakArake haiM / jaise-prazaMsAkRta / kSetra (deza)kRta aura kAlakRta / unameM prazaMsAkRta jaise-dharma para hai, jJAna para hai, tathA adharma apara hai, ajJAna apara hai / kSetrakRta jaise-eka deza kAlameM sthita do padArthoM ke viSayameM jo dUra hai vaha to para hai, aura jo samIpa hai vaha apara hai / kAlakRta jaise-zolaha varSavAlekI apekSA zata (sau) varSavAlA para hai, aura zatavarSakI apekSAse zolaha varSavAlA apara hai / isa prakArase prazaMsA tathA kSetrakRta paratva aparatvako chor3akara vartanA Adi saba kAlakRta hai / arthAt vartanA, pariNAma, kriyA aura kAlika paratvAparatva kAlake upakAra haiM // 22 // atrAha / uktaM bhavatA zarIrAdIni pudgalAnAmupakAra iti / pudgalAniti ca tatrAntarIyA jIvAnparibhASante / sparzAdirahitAzcAnye / tatkathametaditi / atrocyate / etadAdivipratipattipratiSedhArtha vizeSavacanavivakSayA cedamucyate // aba yahAMpara kahate haiM ki Apane zarIra Adi pudgaloMke upakAra kahe / aura pudgaloMko anya tantravAle (bauddha) jIva kahate haiM / aura dUsare kahate haiM ki pudgala sparza rasa Adise rahita haiM / so yaha kaise ho sakatA hai ? arthAt ye sparza Adirahita honese jIva haiM, pariNAma aura kriyA ina tInoM padoMkA virodha na honese samAsa karake par3hanA cAhiye / koI asamastahI par3hate haiM / sApekSa honese paratvAparatvakA to samAsa haihii| For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 129 athavA sparzaAdisahita haiM ? ityAdi jo vipratipatti (vivAdaviSaya) hai usake niSedhake liye tathA vizeSa kathanakI vivakSAse yaha AgekA sUtra kahate haiM / sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // sUtrArtha--sparza, rasa, gandha aura varNalakSaNayukta pudgala hote haiN| bhASyam-sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaMlakSaNaH pudgalA bhavanti / tatra sparzo'STavidhaH kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdhaH rUkSa iti / rasaH paJcavidhastiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti // vizeSavyAkhyA-sparza, rasa, gandha aura varNavAn arthAt sparza Adiyukta pudgala hote haiN| unameM sparza ATha (8) prakArakA hotA hai / jaise-kaThina 1 mRdu (komala) 2 guru 3 laghu 4 zIta 5 uSNa 6 snigdha 7 aura rUkSa 8 / rasa pAMca prakArakA hotA hai| kaTu 1, tikta 2, kaSAya (kazailA) 3, Amila (khaTTA) 4 aura madhura 5 / gandha do prakArakA hotA hai eka surabhi (sugandha) aura dUsarA asurabhi arthAt durgandha / aura varNa pAMca prakArakA hotA hai, jaise-kRSNa (kAlA) 1, nIla 2, lohita (lAla) 3, pIta aura zveta 5 / kiM cAnyataura yaha anya vizeSabhIzabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // sUtrArthaH-zabda, bandha, saukSmya, sthaulya (sUkSmatA tathA sthUlatA), saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa tathA udyota yaha saba pudgalake paryAya haiM / arthAt zabda bandha Adi saba pudgalakehI vikAra haiN| bhASyam-tatra zabdaH Sar3idhaH / tato vitato ghanaH zuSiro gharSo bhASa iti ||bndhstrividhH| prayogabandho vizrasAbandho mizra iti / snigdharUkSatvAdbhavatIti vakSyate // saukSmyaM dvividhamantyamApekSikaM ca / anyaM paramANuSveva / ApekSikaM vyaNukAdiSu saMghAtapariNAmApekSaM bhavati / tadyathA-AmalakAdvadaramiti / sthaulyamapi dvividhamantyamApekSikaM ca saMghAtapariNAmApekSameva bhavati / tatrAntyaM sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati / ApekSikaM badarAdibhya AmalakAdidhviti // saMsthAnamanekavidham / dIrghahrasvAdyanitthatvaparyantam / bhedaH paJcavidhaH / autkArika: caurNikaH khaNDaH prataraH anutaTaiti // tamazchAyAtapodyotAzca pariNAmajAH // sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavantIti / ataH pudgalAstadvantaH / / vizeSavyAkhyA-unameM zabda SaT (cha) prakArakA hai / jaise-tata (vINAdise utpanna ), vitata (murajamRdaGgAdijanya ), ghana (kA~sA vA tAlIse utpanna ), zuSira (vaMzI Adise utpanna ), gharSa ( saMgharSaNa-ragar3ase utpanna ) aura bhASArUpa / bandha tIna prakArakA hai| prayo JainEducation International For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 rAyacandrajainazAstramAlAyAm gabandha ( puruSaprayatnase utpanna ), vizrasA ( arthAt svataHsiddha vA paripAkajanya ) bandha Arai mizrabandha 'snigdha aura rUkSa pudgaloMke paraspara spRSTa honepara bandha hotA hai' aisA Age isI adhyAyake ( 32 )veM sUtrameM kheNge| saukSmya do prakArakA hai eka antima paramANu Adi niSTha aura dUsarA sApekSa / antima saukSmya to paramANuoMmeM hotA hai aura dUsarA dyaNuka AdimeM saMghAta pariNAmakI apekSAse hotA hai / jaise-Amalese vadara (bera )meM sUkSmatA hai| yaha saMghAtapariNAmake sApekSa hotI hai / aura sthaulyabhI do prakArakA hotA hai / eka antima aura dUsarA ApekSika arthAt kisIkI apekSAse / unameM antima sthaulya (sthUlatva vA mahatva ) sarvalokavyApI mahAskandhameM hotA hai aura dvitIya sthaulya, jaise-badara (bera ) AdikI apekSA Amale AdimeM / saMsthAna ( avayavaracanAvizeSa ) aneka prakArakA hotA hai / jaise-dIrgha hrasvase anitthatva (nirUpaNake ayogya ) paryanta hotA hai / bheda pAMca prakArakA hai / jaise-autkArika (kASThAdikako ArA Adise cIranA), caurNika (cUrNake dvArA utpanna. jaise-dAla ATA), khaNDa (jaise ghaTake kapAlAdika ), prasara (jaise bAdalake Tukar3e) tathA anutaTa aura tama (prakAzavirodhI ), chAyA (prakAzAvaraNanimittA), Atapa (sUrya Adise honevAle uSNarUpa) tathA udyota ( candra AdikA prakAza) ye saba pudgalake pariNAmase utpanna hote haiM / ye saba sparzase lekara udyotaparyanta pudgaloMhImeM hote haiM / isa kAraNa pudgala tadvAn arthAt inase yukta kahalAte haiN| atrAha / kimartha sparzAdInAM zabdAdInAM ca pRthak sUtrakaraNamiti / atrocyate / sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavantIti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam / / aba yahAMpara prazna karate haiM ki yadi sparza rasAdi tathA zabdabandhAdi pudgaloMhImeM hote haiM to sparzAdika tathA zabdAdikake liye pRthak 2 sUtra kyoM kiyA ? / arthAt sparza rasa gaMdha ityAdi (23) tathA zabda-bandha ityAdi ( 24 ) do sUtra kyoM kiye ? ekahI sUtrase kArya cala jAtA / aba isakA uttara kahate haiM ki sparza rasa Adi jo haiM ve paramANu oMmeM tathA skandhoMmeM svabhAvasehI hote haiM / aura zabda-bandha Adi to skandhoMhImeM hote haiM aura aneka nimittoMse hote haiM, na ki kevala pariNAmajanya, isa liye pRthak 2 sUtra kiye // 24 // ta ete pudgalAH samAsato dvividhA bhavanti / tadyathAye pudgala saMkSepase do prakArake hote haiM / jaise: 1 jisakA nirUpaNa na hosakai ki vaha aisA vA isa prakArakA hai / 2 anutaTa vaha bheda hai jo saMtapta loheko ghanase pITanese sphuliMga nikalate haiN| For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| aNavaH skandhAzca // 25 // sUtrArtha:-aNu tathA skandha ye do bheda pudgaloMke haiN| bhASyam-uktaM caisa viSayameM anyatra kArikAoMke dvArA kahAbhI hai| kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dvisparzaH kAryaliGgazca // iti / vaha paramANu kAraNa aura antima sUkSmatAsahita tathA nitya hai| tathA eka rasa, eka gandha aura ekavarNayukta, do sparzasahita, aura kAryaliGga hai, arthAt kAryase jAnA jAtA hai / isa prakArase paramANuke lakSaNa kahe haiN| tatrANavo'baddhAH skandhAstu baddhA eva // aNu tathA skandhoMmeM paramANu to abaddha arthAt bandhanarahita haiM, aura skandha baddha haiM // 25 // atrAha / kathaM punaretadvaividhyaM bhavatIti / atrocyate / skandhAstAvat aba yahAMpara kahate haiM ki pudgaloMke ye do bheda kaise hote haiM ? / isa liye yaha agrima sUtra kahate haiM / prathama skandhoMke viSayameM kahate haiM saMghAtabhedebhya utpadyante // 26 // sUtrArthaH-saMghAtase, bhedase tathA saMghAta-bhedase skandha utpanna hote haiM ! bhASyam-saMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAditi / ebhyastribhyaH kAraNebhyaH skandhA utpadyante dviprdeshaadyH| tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAhipradezaH / dvipradezasyANozca sNghaataatriprdeshH| evaM saGkhyeyAnAmasaGkhyeyAnAmanantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM saMghAtAttAvatpradezAH // eSAmeva bhedAhipradezaparyantAH // eta eva saMghAtabhedAbhyAmekasAmAyikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyasya saMghAtenAnyato bhedeneti // vizeSavyAkhyA-saMghAta Adi jo tIna kAraNa haiM unase dvipradeza (do pradezoMvAle ) Adi skandha utpanna hote haiM / jaise--do paramANuoMke saMghAtase dvipradeza utpanna hotA hai, tathA dvipradeza aura aNuke saMghAtase tripradeza utpanna hotA hai / isa prakAra saGkhayeya, asavayeya, ananta aura anantAnanta pradezoMke saMghAtase utanehI arthAt saGkhyeya, asaGkhyeya, ananta tathA anantAnanta pradezavAle utpanna hote haiM / aura inhI saMkhyAta saMkhyAta ananta pradezoMvAle skandhoMke bheda karanese dvipradezaparyanta skandha utpanna hote haiM / aura yehI eka samayameM utpanna saMghAta tathA bhedase dvipradeza Adi skandha utpanna hote haiN| anyake saMghAta aura anyake bhedase ye skandha utpanna hote haiM // 26 // atrAha / atha paramANuH kathamutpadyata iti / atrocyateaba yahAM kahate haiM ki paramANu kaise utpanna hotA hai? / isa liye yaha sUtra kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhedAdaNuH // 27 // bhASyam-bhedAdeva paramANurutpadyate na saMghAtAditi // vizeSavyAkhyA-aNu bhedase ( kisI vastuke khaNDase ) hI utpanna hotA hai, saMghAtase kabhI nahIM hotA // 27 // . bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // sUtrArtha:-cAkSuSa skandha bheda tathA saMghAta donoMse utpanna hote haiM / bhASyam-bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH skandhA utpadyante / acAkSuSAstu yathoktAsaMghAtAdbhedAtsaMghAtabhedAcceti // vizeSavyAkhyA-cAkSuSa arthAt jo netra indriyase pratyakSa ho sakaiM ve skandha bheda aura saMghAtase utpanna hote haiM / aura acAkSuSa to pUrvokta saMghAta, bheda, tathA saMghAta-bhedase utpanna hote haiN| atrAha / dharmAdIni santIti kathaM gRhyata iti / atrocyate / lakSaNataH / aba yahAMpara prazna karate haiM ki dharma Adi dravya ( santi ) arthAt haiM yaha kaise grahaNa kiyA ( jAnA) jAtA hai ? / aba isakA uttara dete haiM ki lakSaNase / isapara kahate haiM // 28 // kiM ca sato lakSaNamiti / atrocyate-- punaH isapara prazna karate haiM ki satkA kyA lakSaNa hai ki jisase ye jAne jAte haiN| isapara kahate haiM utpAvyayadhrauvyayuktaM sat // 29 // sUtrArthaH-utpAda (utpatti ), vyaya ( nAza ) aura dhrauvya (sthiratA ) yukta honA yahI satkA lakSaNa hai| __ bhASyam-utpAdavyayau dhauvyaM ca yuktaM sato lakSaNam / yadutpadyate yadvayeti yacca dhruvaM tatsat / ato'nyadasaditi // vizeSavyAkhyA-utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta honA satkA lakSaNa hai / arthAt jo utpanna ho aura nAzako prApta ho, tathA dhruva ho vaha sat hai / aura isase jo bhinna hai vaha asat hai| [utpAdavyayau dhrauvyaM ca sato lakSaNam / yadiha manuSyatvAdinA paryAyeNa vyayata Atmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH ekAntadhrauvye Atmani tattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH / evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / kalpitatve'sya niHsvabhAvatayAnupalabdhiprasaGgAt / sasvabhAvatve tvekAntadhrauvyAbhAvastasyaiva tathAbhavanAditi / tattatsvabhAvatayA virodhaabhaavaattthoplbdhisiddheH| tadbhrAntatve pramANAbhAvaH / yogijJAnapramANAbhyupagame tvabhrAntastadavasthAbhedaH / itthaM caitat anyathA na manuSyAdevatvAdIti / evaM yamAdipAlanAnarthakyam / evaM ca sati "ahiMsAsatyA 1 kahIM 2 aisA likhA hai ki "utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sato lakSaNam" utpAdase, ... vyayase, tathA dhrauvyase yukta honA yaha satkA lakSaNa hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / steyabrahmacaryAparigrahA yamAH" "zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" iti AgamavacanaM vacanamAtram / evamekAntAdhrauvye'pi sarvathA tadabhAvApatteH tattvato hetukatvamevAvasthAntaramiti sarvadA tadbhAvAbhAvaprasaGgaH ahetukatvAvizeSAt / na hetusvabhAvatayordhva tadbhAvaH tatsvabhAvatayaikAntena dhrauvyasiddheH / yadA hi hatorevAsau svabhAvo yattadanantaraM tadbhAvastadA dhruvo'nvayastasyaiva tathA bhavanAt / evaM ca tulonnAmAvanAmavaddhetuphalayoyugapadvayayotpAdasiddhiranyathA tattadvayatiriktetaravikalpAbhyAmayogAt / tnn| manuSyAderdevatvamityAyAtaM mArgavaiphalyamAgamasyeti / evaM samyagdRSTiH samyaksaMkalpaH samyagvAg samyagmArgaH samyagAjavaH samyagvyAyAmaH samyaksmRtiH samyaksamAdhiriti vAgvaiyarthyam / evaM ghaTavyayavatyA mRdaH kapAlotpAdabhAvAt utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi / ekAntadhrauvye tattathaikasvabhAvatayAvasthAbhedAnupapatteH / samAnaM pUrveNa / evametadvyavahArataH tathA manuSyAdisthitidravyamadhikRtya darzitam / nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimattathA bhedasiddheH / anyathA tdyogaat| yathAha sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnAt // 1 // narakAdigativibhedo bhedaH saMsAramokSayozcaiva / hiMsAdistaddhetuH samyaktvAdizca mukhya iti // 2 // utpAdAdiyute khalu vastunyetadupapadyate sarvam / tadrahite tadabhAvAt sarvamapi na yujyate nItyA // 3 // nirupAdAno na bhavatyutpAdo nApi tAdavasthye'sya / tadvikriyayApi tathA tritayayute'smin bhavatyeSaH // 4 // siddhatvenotpAdo vyayo'sya saMsArabhAvato jJeyaH / jIvatvena dhrauvyaM tritayayutaM sarvamevaM tu // 5 // (etacca bhASyaM hAribhadravRttau vyAkhyAtamasti na ca siddhasenIyAyAmiti) taditthaM utpAdavyayau dhrauvyaM caitatritayayuktaM sato lakSaNaM / athavA yuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat / yadutpadyate yadvayeti yacca dhruvaM tatsat ato'nyadasaditi // utpAda, vyaya, aura dhrauvya yaha satkA lakSaNa hai / jisase isa saMsArameM jIvakA manudhyatva Adi paryAyarUpase vyaya hotA hai, aura devatva Adi paryAyarUpase utpatti hotI hai aura jIvarUpase dhrauvya hai / isa hetuse tInoM lakSaNayukta honese sat hai / aura (ekAnta) ( sarvathA ) dhrauvya mAnanese aura usI dhrauvyarUpa eka svabhAva honese AtmAkI avasthA oMkA bheda ayukta hai / aura jaba AtmAkI sadA ekahI avasthA hai taba saMsAra tathA mokSake bhedakAbhI abhAva huA, arthAt sadA AtmAke ekarUpa honepara saMsArase mokSameM kyA vizeSatA hai ? jisake liye aneka prayatna kiye jAte haiN| aura kadAcit saMsArA'vasthA tathA mokSAvasthAke bhedako kalpita mAno to AtmAkA saMsArI svabhAva na honese usakI upalabdhi (prApti) ke abhAvakA prasaGga ho jAyagA / aura jaba AtmAkA manuSyatva devatva Adi saMsArI paryAyasvabhAva hai to ekAntarUpase dhrauvyakA abhAva hogayA, kyoMki AtmAhI For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAyacandrajainazAstramAlAyAm manuSya deva Adi paryAyarUpase hotA hai / aura devatva manuSyatvAdi paryAyakI upalabdhi svabhAvarUpa honese vinA kisI virodhake siddhahI hai / kadAcit kaho ki saMsArI manuSya deva Adi paryAyakA bhAva jo AtmAko hotA hai yaha bhrAnti hai to usake bhrAntatva honemeM koI pramANa nahIM hai / aura jaba yogiyoMke jJAnako pramANa mAno taba to avasthAbheda pratIta huA / isa hetuse yaha avasthAoMkA bheda aisAhI hai / aura yadi anyathA mAno to manuSyake devatva Adi paryAya hohI nahIM sakate / phira yamaniyamAdikA pAlanabhI nirarthaka hai / aura aisA honese "ahiMsA, satya, asteya ( corIkA abhAva ), brahmacarya, aura aparigraha ye pAMca yama haiM" tathA "zauca, santoSa, tapa, khAdhyAya (paThana pAThana ), tathA IzvarapraNidhAna, ye pAMca niyama haiM" ityAdi zAstra (yogadarzanake) vacana kevala kathanamAtrake haiM, arthAt vyartha haiM / isa liye sarvathA dhrauvya AtmasvarUpa nahIM hai kintu manuSya deva siddha Adi paryAyoMse avasthAbheda hai / aura aisehI sarvathA adhauvyarUpabhI AtmAke mAnanese hAni hai / kyoM ki jaba sarvathA vaha AtmA na rahA taba yama niyama Adike phalabhoga kisako hoMge? isa hetuse yahabhI nizcita huA ki yathArthameM hetupUrvaka AtmasvabhAvameM avasthAntarakI prApti hotI hai / aura ahetuka mAno to jo svabhAvavAlI avasthA hai usake bhAva vA abhAvakA sarvadA prasaGga hogA / kyoM ki ahetukatA honeMmeM koI vizeSatA nahIM hai / aura hetusvabhAvatAse UrdhvatadbhAva ( devatvAdi bhAva) nahIM hotA / kyoMki hetusvabhAva honese ekAntarUpase usako dhrauvya hojAyagA / aura jaba hetuse devatva manuSyatvAdi svabhAva hotA hai aura jisa hetuke anantara vaise svabhAva (manuSyatva vA devatvAdi svabhAva ) kI sattA hotI hai taba dhruva AtmarUpakA avazya anvaya hai arthAt saba dazAmeM saMbandha hai, kyoMki usI AtmAhIkA vaisA svabhAva vA paryAya ho jAtA hai| aisA honese kisIne jo yaha kahA ki tulA (tarAjU )kI DAMDI jaise jisa samaya eka ora UMcI hotI hai usI samaya dUsarI ora nIcI hotI hai aisehI hetu aura usa hetuse utpanna honevAle phalake vyaya tathA utpAdakI eka kAlameMhI siddhi hotI hai aura yadi aisA na ho to unase bhinna anya vikalpoMse sambandha na hogA / yaha kathana saMgata nahIM hai| kyoMki ekahI kAlameM hetu aura phalakI aura vyaya tathA utpAdakI siddhi 'mAnanese manuSya Adise devatvakI prApti hotI hai isa AgamamArgakI viphalatA prApta huI / kyoMki jisa samaya devatvaprAptimeM heturUpa manuSyajanmake yama niyama Adi haiM usa samaya phalakI prApti nahIM hai / aura isI rItise aba (hetuvizeSase ) yaha samyagdRSTi hai, samyak saMkalpa hai, samyagvAg , samyagmArga, samyagArjava, samyagvyAyAma, samyaksmRti, tathA samyaksamAdhi, ityAdi vacana vyartha hoNge| isI rItise ghaTaparyAyake vyaya (nAza ). vAlI mRttikAse kapAlarUpa paryAyake utpAda honese utpAda, vyaya, tathA dhauvya-yukta honese For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sat hai / kyoMki ghaTaparyAyakA vyaya, kapAlaparyAyakA utpAda aura mRttikArUpase dhrauvya hai / aura ekAntarUpase dhrauvya mAnanese usa vastukA usI prakAra eka svabhAva honese avasthAoMkA bheda ayukta hogA; aura saba vArtA pUrvake samAna yahAMbhI samajhalenI / isa prakAra vyavahAranayase tathA manuSya Adi sthiti dravyako uddezakarake yahAM satkA lakSaNa darzAyA gayA / aura nizcayanayase to pratisamaya padArtha utpatti Adisahita honese avasthAoMke bhedakI siddhi hai / aura yadi utpAda tathA vyaya Adi yukta vastu na hoM to pUrvapara avasthAoMkA bheda na siddha hogA aura isa viSayameM aisAhI anyatra kahAbhI hai___ saMpUrNa padArthamAtrameM citi tathA apaciti arthAt vRddhi tathA hrAsake vidyamAna honese aura AkRti ( vyakti) tathA jAtike vyavasthApanase kSaNa 2 meM bheda niyata hai aura dravyarUpase vizeSabhI nahIM hai // 1 // naraka Adi gatiyoMkA vibheda tathA saMsAra aura mokSakA bhedabhI vastuoMke avasthAoMke bhedasehI niyata hai aura ina gatiyoMke tathA saMsAra aura mokSake bheda honemeM hiMsA Adi tathA samyagdarzana Adi hetu mukhya hai // 2 // aura naraka Adi gatiyoMke bheda tathA saMsAra aura mokSake ye saba bheda Adi tabhI upapanna arthAt yukta hosakate haiM jaba pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta hai| arthAt jaba anekAntavAdase yaha nizcita hai ki vastumeM pUrvaparyAyakA vyaya (nAza) aura uttaraparyAyakA utpAda tathA mUla dravyAdirUpase dhrauvya hai / jaise manuSyagatimeM manuSyaparyAyakA vyaya aura devagati prApta honameM devaparyAyakI utpatti tathA jIvatvarUpase jaba dhrauvya hai tabhI saba yukta hai; aura utpAda Adirahita vastumeM utpAda Adike abhAvase naraka gati Adike bheda tathA saMsAra aura mokSake bheda ye saba nayase nahIM yukta hosakate // 3 // aura upAdAnakAraNa ( hetu) ke vinA dhrauvyarUpa eka vastumeM utpAda nahIM ho sakatA, aura aisehI sadA vikriyA (sadA adhrauvya) sebhI utpAda nahIM ho sakatA; isaliye utpAda, vyaya tathA dhrauvya ina tInoMse yukta vastumeM hI yaha utpAda Adi hotA hai // 4 // aura siddha paryAyameMbhI siddhatvarUpase utpAda hai, aura isa jIvake saMsArakA abhAva honese saMsAraparyAyakA vyaya jAnanA cAhiye / tathA jIvatva arthAt zuddha jIvatvarUpase dhrauvyabhI hai // 29 // isaprakAra saba kucha utpAda Adi tritaya (tInoM) se yuktahI hai // 5 // (yaha bhASya 1 eka pustakameM agrima prAnta (phuTanoTa )meM aisI TippaNI hai ki isa 29 veM sUtrake bhASyakA pATha do prakArakA hai / eka to "utpAdavyayau dhrauvyaM caitatritayayuktaM" ityAdi rUpase / yaha siddhasenajIkI vRttimeM hai / aura dvitIya pATha isa prakAra hai "utpAdavyayau dhrauvyaM ca sato lakSaNam" yahAM "yadiha" ityAdi jo koSTha ke bhItara hai vaha saba siddhasenakI vRttimeM hai / aura kisI pustakameM bhASyakA Arambha aise hai "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" arthAt utpAda vyaya tathA dhrauvya ye tInoM eka hI padameM par3he haiN| aura kahIM "utpAdavyayAbhyAM dhrauvyeNa ca yuktaM sat" aisA pATha hai / sarvathA sUtrakA yaha artha hai ki utpAda-AdimAn arthAt utpAdAdisahita vastu sat hai / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 rAyacandrajainazAstramAlAyAm haribhadrakI vRttimeM vyAkhyAta hai, kintu siddhasenakI vRttimeM nahIM hai.) vaha bhASya isa prakArase hai ki utpAda, vyaya, tathA dhrauvya ina tInoMse yukta satkA lakSaNa hai / athavA yuktakA artha hai samAhita ( sahita) arthAt utpAdAdi trisvabhAvavastu sat hai / jo utpanna ho, jo naSTa ho, tathA jo dhruvabhI ho vaha sat hai, aura isase anya asat hai / ___ atrAha / gRhNImastAvadevalakSaNaM saditi / idaM tu vAcyaM tatkiM nityamAhosvidanityamiti / atrocyate__ aba yahAM kahate haiM ki pUrvokta satkA lakSaNa svIkAra karate haiM / parantu vaha sat nitya hai vA anitya hai ? / isa liye yaha agrima sUtra kahate haiM tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // bhASyam-yatsato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti / vizeSavyAkhyAH -jo sat svabhAvase nAzako na prApta hotA ho vA na hogA vaha nitya hai // 30 // arpitAnarpitasiDeH // 31 // * sUtrArtha:-padArthoMkI siddhi mukhya aura gauNa rItise hotI hai / arthAt jo ekakI mukhyatA to dUsarekI gauNatA hotI hai // __ bhASyam-sacca trividhamapi nityaM ca / ubhe api arpitAnarpitasiddheH / arpitaM vyAvahArikamarpitamavyAvahArikaM cetyarthaH / tacca saccaturvidham / tadyathA-dravyAstikaM mAtRkApadAstikamutpannAstikaM paryAyAstikamiti / eSAmarthapadAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA st| asannAma nAstyeva dravyAstikasya // mAtRkApadAstikasyApi / mAtRkApadaM vA mAtRkApade vA mAtRkApadAni vA sat / amAtRkApadaM vA amAtRkApade vA amAtRkApadAni vA asat / / utpannAstikasya / utpannaM votpanne votpannAni vA sat / anutpannaM vAnutpanne vAnutpannAni vA sat // arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / asadbhAvaparyAye vA asadbhAvaparyAyayorvA asadbhAvaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vAsat / tadubhayapayoye vA tadubhayaparyAyayorvA tadubhayaparyAyeSu vA AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA na vAcyaM sadityasaditi vA / dezAdezena vikalpayitavyamiti // vizeSavyAkhyA-utpAda, vyaya tathA dhrauvya etatritayarUpabhI sat hai aura nityabhI hai| aura utpAda, vyaya, tathA dhrauvyayukta sat aura nitya ye donoM arpita tathA anarpita bhedase siddha haiM / arthAt jaba dravyarUpase anarpita kiyA aura paryAyarUpase arpita (yojita ) kiyA taba utpAdAdiyukta sattva siddha hai / aura jaba dravyarUpase arpita kiyA aura paryAyarUpase anarpita kiyA taba nityatva siddha hai / arpita nAma vyAvahArika jo vyava-- hArameM Avai, aura anarpita arthAt avyavahArika jo vyavahArameM na Avai / punaH vaha sat For Personal.& Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 137 cAra prakArakA hai / jaise-dravyAstika, mAtRkApadAstika, utpannAstika, aura paryAyAstika / aba inake artha pada isa rItise haiM. jaise--eka dravya vA do dravya vA bahuta dravya arthAt ekatva, dvitva tathA bahutva saMkhyAsahita dravya sat hai; yaha dravyAstikakA artha hai / asat arthAt nahIM hai / dravyAstikakA tathA mAtRkApadAstikakA bhI aisAhI hai| eka mAtRkApada, do mAtRkApada tathA bahuta mAtRkApada sat haiM / isI prakAra eka amAtRkApada, do amAtRkApada, vA bahuta amAtRkApada asat haiM / aisehI utpannAstikake viSayameM eka utpanna, do utpanna athavA bahuta utpanna sat haiM / aura aisehI eka anutpanna vA do anutpanna athavA bahuta anutpanna asat haiM / arpita anupasthita honese sat vA asat kucha nahIM kahasakate / tathA paryAyAstikake sadbhAva eka paryAya, do vA adhika paryAyoMme AdiSTa ( kahehue) eka dravya vA do, vA bahuta dravya sat haiM / aura aisehI eka asadbhAvaparyAyameM, vA do athavA bahuta asadbhAvaparyAyoMmeM AdiSTa eka, do vA adhika dravya asat haiM / aura aisehI sadasad etadbhAva eka do vA adhika paryAyoMmeM AdiSTa eka do vA bahuta dravya sat athavA asadrUpase nahIM kahasakate / arthAt vaha avaktavya hai / tAtparya yaha hai ki deza aura Adezase vastukA vikalpa karanA ucita hai| atrAha / uktaM bhavatA saMghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta iti / tatki saMyogamAtrAdeva saMghAto bhavati / Ahosvidasti kazcidvizeSa iti / atrocyate / sati saMyoge baddhasya saMghAto bhavatIti // ___ aba yahAMpara kahate haiM ki Apane kahA hai ki saMghAta tathA bheda vA saMghAta-bhedase skandha utpanna hote haiM, so kyA saMyogamAtrasehI saMghAta hotA hai; athavA koI vizeSatA hai ? / aba isa viSayameM kahate haiM ki saMyoga honeparahI jo baddha hai arthAt jisakA bandha hai usakA saMghAta hotA hai // 31 // atrAha / atha kathaM bandho bhavatIti / atrocyateaba kahate haiM ki bandha kaise hotA hai ? / isapara yaha agrima sUtra kahate haiM ligdhruuksstvaadvndhH|| 32 // sUtrArtha:-snigdha tathA rUkSatva hetuse bandha hotA hai / bhASyam-snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayoH spRSTayorbandho bhavatIti / vizeSavyAkhyA-snigdha padArthase vA bhIge huye tathA rUkSa arthAt rUkhe kharakhare pudgala jaba ApasameM spRSTa hote ( eka dUsarese chUjAte ) haiM taba bandha hotA hai // 32 // atrAha / kimeSa ekAnta iti / atrocyate1 aisA bhAna hotA hai ki yaha jo sadrUpatA siddha karate haiM so nija paryAya Adise tau sat hai aura anya rUpase asat hai, tathA ekahI kAlameM sadasadubhayarUpase avaktavya hai| Jain Education Internatio/18 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : rAyacandrajainazAstramAlAyAm ___ aba kahate haiM kyA yaha spRSTa snigdha rUkSa pudgaloMkA bandha ekAntataH arthAt niyamase sadA saba pudgaloMkA hotA hai athavA nahIM ? / isapara yaha AgekA sUtra kahate haiM na jaghanyaguNAnAm // 33 // sUtrArtha:-jaghanyaguNayukta snigdha tathA jaghanyaguNayukta rUkSa pudgaloMkA sparza honeparabhI bandha nahIM hotA // bhASyam-jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavatIti / / vizeSavyAkhyA-jaghanyaguNavAle snigdha vA jaghanyaguNavAle rUkSa pudgaloMkA paraspara bandha nahIM hotA // 33 // atrAha / uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti / atrocyate / na jaghanyaguNAnAmityadhikRtyedamucyate__ aba yahAMpara kahate haiM ki jaghanyaguNase varjita snigdha pudgaloMkA rUkSake sAtha, aura aisehI jaghanyaguNoMse rahita rUkSa pudgaloMkA snigdhake sAtha bandha hotA hai aisA Apane abhI kahA hai / so kyA tulyaguNa arthAt samAna guNavAle pudgaloMkA bandha sarvathA nahIM hotA ? / isapara kahate haiM ki "na jaghanyaguNAnAm" arthAt "jaghanya guNavAloMkA bandha nahIM hotA" isakA adhikAra karake yaha agrima sUtra kahate haiM guNasAmye sadRzAnAm // 34 // sUtrArtha-guNakI samatA honepara sadRza pudgaloMkA bandha nahIM hotaa| bhASyam-guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathA-tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / / vizeSavyAkhyA-jaba snigdhoMkA aura rUkSoMkA guNa samAna hotA hai taba snigdhoMkA snigdhoMke sAtha tathA rUkSoMkA rUkSoMke sAtha bandha nahIM hotA / jaise-samAnaguNayukta snigdha padArthakA samAna guNavAle snigdha padArthake sAtha, tathA samAna guNa rUkSa padArthakA samAna guNa rUkSake sAtha bandha nahIM hotaa| atrAha / sadRzagrahaNaM kimapekSata iti / atrocyate / guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / / aba kahate haiM ki isa 34 veM sUtrameM sadRzagrahaNa kisakI apekSA karatA hai, arthAt guNa vA padArthakI ? / isapara kahate haiM ki guNakI viSamatAmeM sadRza padArthoMkAbhI bandha hotA hai / arthAt pahale snigdhakA rUkSa tathA rUkSakA snigdhake sAtha bandha dikhalAyA thA. aba sadRzagrahaNase yaha tAtparya hai ki guNakI viSamatAmeM rUkSoMkA rUkSake sAtha tathA snigdhoMkA snigdhake sAthabhI bandha hojAtA hai // 34 // atrAha / kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / atrocyate aba yahAMpara prazna karate haiM ki kyA avizeSa rUpase guNoMke vaiSamyameM bandha hotA hai athavA isakA koI vizeSa niyama hai ? / isapara yaha sUtra kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / safaaidiguNAnAM tu // 35 // sUtrArtha- dviguNa Adise adhika guNavAle sadRza padArthoMkAbhI bandha hotA hai / bhASyam - vyadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / tadyathA - snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena / dviguNAdyadhikasnigdhasya snigdhena / rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa / dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSeNa / ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandho na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati // vizeSavyAkhyA - aba isa viSayako kahate haiM ki rUkSakA rUkSake sAtha, aura strigdhakA snigdhake sAthabhI bandha hotA hai kintu rUkSa tathA snigdha guNoMkI isa prakArase viSamatA honI cAhiye / jaise- snigdhakA arthAt sAmAnya snigdhakA dviguNa Adi adhika snigdhake sAtha bandha hotA hai / tathA dviguNa Adi adhika snigdhakA sAmAnya snigdhake sAtha bandha hotA hai; aisehI rUkSakA dviguNa Adi adhika rUkSake sAtha bandha hotA hai; tathA dviguNa Adi adhika rUkSakA sAmAnya rUkSake sAthabhI bandha hotA hai / tAtparya ha ki sAmAnya snigdha padArthakA usase dviguNa snigdhake sAtha bandha hojAtA hai / jaise - jame ghRtakA pighale ghRtake sAtha tathA ATekA guDa vA cInIke sAtha / parantu yaha vaiSamya dviguNa Adise adhika honA cAhiye / aura eka dviguNa adhika sadRza padArthoMkA bandha nahIM hotA / isa sUtra meM " dvyadhikAdiguNAnAntu" yahAM jo 'tu' zabda paThita hai vaha vyAvRtti tathA vizeSaNake liye hai / arthAt " na jaghanyaguNAnAM " vA " guNasAmye sahazAnAM" ityAkAraka pratiSedhakI to vyAvRtti karatA hai aura bandhako vizeSita karatA hai // 35 // atrAha / paramANuSu skandheSu ca ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitAsteSvAhosvidavyavasthitA iti / atrocyate / avyavasthitAH / kutaH / pariNAmAt // aba yahAM kahate haiM ki paramANuoMke tathA skandhoM ke jo sparza rasa Adi guNa prathama kahe haiM ve unameM vyavasthita rUpase rahate haiM athavA avyavasthita rUpase haiM ? | isapara kahate haiM ki ve sparzarasAdi avyavasthitahI rahate haiM / kyoMki ve pariNAmase hote haiM / atrAha / dvayorapi badhyamAnayorguNavattve sati kathaM pariNAmo bhavatIti ucyate aba kahate haiM ki yadi badhyamAna ( jinakA bandha ho rahA hai ve ) donoM padArtha guNavAn haiM to kaise pariNAma hotA hai ? isapara kahate haiM bandhe samAdhikau pAriNAmikau // 36 // bhASyam - bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati / adhikaguNo hInasyeti // vizeSavyAkhyA--bandha honepara yadi sama guNa hai taba to samaguNakA samaguNavAlAhI pariNAma hogA aura hIna guNakA adhika guNavAn pariNAma hogA // 36 // atrAha / uktaM bhavatA dravyANi jIvAzceti / tatkimuddezata eva dravyANAM prasiddhirAhosvilakSaNato'pIti / atrocyate / lakSaNato'pi prasiddhiH / taducyate 2 For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rAyacandrajainazAstramAlAyAm aba kahate haiM ki Apane pUrvaprakaraNameM yaha kahA hai ki " dharma Adi cAra tathA jIva dravya haiM" ( a. 5 sU. 2 ) so kyA kevala uddezamAtra ( nAmasaMkIrtana )sehI dravyakI prasiddhi (siddhi) hai athavA lakSaNasebhI ? isa hetuse kahate haiM ki nahIM, lakSaNase bhI dravya ( padArtha ) kI prasiddhi hai, isa kAraNa se lakSaNabodhaka sUtra Age kahate haiMguNaparyAvada dravyam // 37 // sUtrArtha - jisameM guNa tathA paryAya hoM vaha dravya hai / bhASyam guNAn lakSaNato vakSyAmaH / bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH / tadubhayaM yatra vidyate taddravyam / guNaparyAyA asya santyasminvA santIti guNaparyAyavat // 1 vizeSavyAkhyA--guNaparyAyavattva, arthAt "guNavattve sati paryAyavattvaM dravyatvam" guNavAn ho jisameM koI na koI paryAya ho vaha dravya hai / guNoMko lakSaNapUrvaka Age kahaiMge / aura bhAvAntara tathA saMjJAntara honA yaha paryAya hai / arthAt eka bhAvase dUsarA bhAva ho jAya tathA eka saMjJAse dUsarI saMjJA ho jAya yaha paryAya hai / jaise - manuSyasaMjJAse devasaMjJA hojAnA / ye donoM arthAt guNa aura paryAya jisake haiM vA jisameM haiM vahI dravya hai // 37 // I kAlacetyeke || 38 // bhASyam - eke tvAcAryA vyAcakSate kAlo'pi dravyamiti / / sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - koI eka AcArya aisA kahate haiM ki kAlabhI dravya hai // 38 // so'nantasamayaH // 39 // bhASyam - sa caiSa kAlo'nantasamayaH / tatraika eva vartamAnasamayaH / atItAnAgatayo - stvAnantyam // sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - vaha kAla ananta samayarUpa hai / usameM vartamAnakAla to ekahI hai| kintu atIta (bhUta) aura anAgata ( bhaviSyat) kAla ananta haiM // 39 // atrAha / uktaM bhavatA guNaparyAyavaddravyamiti / tatra ke guNA iti / atrocyate aba kahate haiM ki Apane yaha varNana kiyA hai ki guNa tathA paryAya jisameM hoM, vA guNaparyAya jisake hoM vaha dravya hai ( a. 5 sU. 37 ). so ve guNa kauna haiM ? / isake uttarameM yaha agrima sUtra kahate haiM dravyAzrayA nirguNA guNAH // 40 // sUtrArtha - jo dravyake AzrayameM rahaiM, aura svayaM nirguNa hoM ve guNa haiM / bhASyam - dravyameSAmAzraya iti dravyAzrayAH / naiSAM guNAH santIti nirguNA: / vizeSavyAkhyA - jinakA Azraya arthAt rahanekA sthAna dravya ho, aura svayaM nirguNa hoM, arthAt unameM guNa na hoM ve guNa haiM // 40 // For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / atrAha / uktaM bhavatA bandhe samAdhiko pAriNAmikau iti tatra kaH pariNAma iti / atrocyate aba yahAM kahate haiM ki Apane prathama yaha kahA hai ki bandha honepara samAna guNavAlekA samAna guNa pariNAma hotA hai, aura hIna guNakA adhika guNa pariNAma hotA hai (a. 5 sU. 36) / so pariNAma kyA vastu hai ? / isake uttarameM agrima sUtra kahate haiM . tadbhAvaH prinnaamH||41|| sUtrArtha-vastukA jo bhAva arthAt svabhAva vahI pariNAma hai| bhASyam-dharmAdInAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH / vizeSavyAkhyA-pUrva prasaMgameM yathokta jo dharma adharma Adi dravya haiM unakA svabhAva tathA guNoMkA svabhAva arthAt nijatattva vahI pariNAma hai // 41 // sa dvividhH| vaha pariNAma do prakArakA hai / jaise-- anAdirAdimAMzca // 42 // bhASyam-tatrAnAdirarUpiSu dharmAdharmAkAzajIveSviti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA--anAdi tathA AdimAn do prakArakA pariNAma hai / unameM anAdi pariNAma to arUpI dravya jo dharma, adharma, akAza tathA jIva haiM unameMhI hotA hai // 42 // rUpiSvAdimAn // 43 // bhASyam-rUpiSu tu dravyeSu AdimAna / pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyAH -rUpI jo dravya haiM, arthAt zveta, kRSNa aura nIla Adi rUpavAle jo dravya haiM, unameM AdimAn ( sAdi) pariNAma hotA hai / aura vaha AdimAn pariNAma aneka prakArakA hotA hai / jaise-sparza pariNAma, rasa pariNAma aura gaMdha pariNAma, ityAdi // 43 // yogopayogI jIveSu // 44 // sUtrArtha-jIva yadyapi arUpI dravya haiM, tathApi unameM yoga aura upayoga ye AdimAn pariNAma hote haiN| bhASyam-jIveSvarUpiSvapi satsu yogopayogau pariNAmAvAdimantau bhavataH / tatropayogaH pUrvoktaH / yogastu parastAvakSyate ___iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe paJcamo'dhyAyaH samAptaH // 5 // vizeSavyAkhyAH -arUpI dravyoMmeM anAdi pariNAma kahA hai (a. 5 sU. 42) / usakA yaha apavAda vA vizeSa vacana hai ki jIvoMke arUpI dravya honeparabhI unameM A For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dimAn pariNAma yoga tathA upayoga hote haiM // unameM upayoga to prathama (a. 2 sU. 19 meM ) kaha cuke haiM aura yoga Age (a. 6 sU. 1. meM) kaheMge // 44 // ityAcAryopAdhidhAridvivedopanAmakaThAkuraprasAdazarmapraNIta-bhASATIkAsamalaGkRte tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe paJcamo'dhyAyaH // 5 // ___ atha ssssttho'dhyaayH| atrAha / uktA jIvAjIvAH / athAsravaH ka ityAsravaprasiddhyarthamidaM prakramyate aba kahate haiM ki jIva tathA ajIva padArthakA nirUpaNa kara cuke / aba usake pazcAt kramaprApta Asrava padArthakA nirUpaNa karanA cAhiye, isa prayojanakI prasiddhike liye isa sUtrakA Arambha karate haiM kAyavAGmanaHkarma yogaH // 1 // sUtrArtha-kAyika, vAcika, tathA mAnasa jo karma hai usako yoga kahate haiM / bhASyam-kAyikaM karma vAcikaM karma mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati / sa ekazo dvividhaH / zubhazcAzubhazca / tatrAzubho hiMsAstayAbrahmAdIni kaayikH| sAvadhAnRtaparuSa. pizunAdIni vAcikaH / abhidhyAvyApAdeAsUyAdIni mAnasaH / ato viparItaH zubha iti // vizeSavyAkhyA:-kAyika karma, vAcika karma, tathA mAnasa karma yaha tIna prakArakA yoga hotA hai / vaha pratyeka zubha aura azubha bhedase do prakArakA hotA hai| unameM se hiMsA caurya ( corI ) tathA abrahmacarya (maithunasevana ) ityAdi kAyika azubha karma yoga hai| kisIkI niMdA, mithyAbhASaNa, kaThora vacana, cagulI ityAdi vAcika azubha karma yoga hai| kisIke dhana lenekI abhilASA, mAranekI icchA, IrSyA (jalana ), asUyA (guNoMmeMbhI doSAropaNa) tathA aniSTaciMtana Adi mAnasa azubha karma yoga hai / aura inase viparIta zubha hai / jaise-ahiMsA acaurya Adi kAyika, prazaMsA satyabhASaNAdi vAcika zubha karma yoga hai / tathA dUsarekI zubhaciMtanatAdi mAnasa zubha karma hai // 1 // sa aastrvH||2|| sUtrArtha-pUrvokta yoga Asrava hai| bhASyam-sa eSa trividho'pi yoga AsravasaMjJo bhavati / zubhAzubhayoH karmaNorAsravaNAdAsravaH / saraHsalilAvAhinirvAhisrotovat // vizeSavyAkhyA-kAyika, vAcika, tathA mAnasa jo karma haiM, yahI tIna prakArakA jo yoga varNana kiyA hai vahI Asrava hai / zubha tathA azubha karmoMkA Asrava arthAt Agamana honese yaha Asrava kahA jAtA hai / jaise-tAlAbake jalake grahaNa tathA niSkAsana karanevAlA pravAha hai vaisehI vaha Asrava hai, arthAt usI mArgase karmoMkA Agamana hotA hai // 2 // Jain Euucation international For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / zubhaH puNyasya // 3 // bhASyam-zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati // sUtrArtha-zubha yoga puNyake AsravakA kAraNa hotA hai| vizeSavyAkhyA-zubha yoga puNyakA Asrava hotA hai, arthAt zubha yogase puNya AsravakA Agamana hotA hai // 3 // azubhaH pApasya // 4 // sUtrArtha-azubha yoga pApAsravakA kAraNa hotA hai| bhASyam-tatra sadvadyAdi puNyaM vakSyate / zeSaM pApamiti // vizeSavyAkhyA-jaise zubha yogase puNya Asrava hotA hai vaisehI azubha yogase pApAtrava hotA hai / unameM zubha sadvedya Adi puNya Age (a. 8 sU. 36 meM ) kaheMge aura savedya Adise jo bhinna hai vaha pApa hai // 4 // sakaSAyAkaSAyayoH saampraayike-pthyoH||5|| sUtrArtha--yaha trividha yoga sakaSAya, tathA akaSAyake sAmparAyika tathA I-- pathakA Asrava hotA hai| bhASyam-sa eSa trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayorAsravo bhavati yathAsaGghayaM yathAsambhavaM ca / sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya akaSAyasyeryApathasyaivaikasamayasthiteH // vizeSavyAkhyA--yaha jo kAyika karma Adi tIna prakArake yoga darzAye haiM ve sakaSAya arthAt kaSAyoMkarake sahita aura akaSAya (kaSAyoMse rahita) jIvoMke hote haiN| aura ve sAmparAyika tathA IrSyApathake Asrava hote haiN| yahAMpara sakaSAya tathA akaSAya ina donoMkA sAmparAyika aura I-patha donoMke sAtha yathAsaMkhya saMbaMdha hai / arthAt sakaSAyakA yoga to sAmparAyikakA Asrava hotA hai aura akaSAyakA yoga IryApathakA Asrava hotA hai / kyoMki akaSAya tathA IyApathakI hI eka samayameM sthiti hotI hai // 5 // abatakaSAyendriyakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedAH 6 sUtrArtha-bhAvArthaH-pAMca, cAra, pAMca tathA paccIsa saMkhyAyukta avrata, kaSAya, iMdriya aura kriyA ye pUrva Asravake bheda haiN| bhASyam-pUrvasyeti sUtrakramaprAmANyAtsAmparAyikasyAha / sAmparAyikasyAsravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti / paJca hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahAH / 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' ityevamAdayo vakSyante / catvAraH krodhamAnamAyAlomA anantAnubandhyAdayo vakSyante / paJca pramattasyendriyANi / paJcaviMzatiH kriyAH / tatreme kriyApratyayA yathAsaGghayaM pratyetavyAH / tadyathA-samyaktvamithyAtvaprayogasamAdAneryApathAH kAyAdhikaraNapradoSaparitApana For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 rAyacandrajainazAstramAlAyAm prANAtipAtAH darzanasparzanapratyayasamantAnupAtAnAbhogA: svahastanisargavidAraNAnayanAnavakAGkSA ArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanApratyAkhyAnakriyA iti // vizeSavyAkhyA-paJcama sUtrameM paThita pAThakramake pramANase yahAMpara pUrvase sAmparAyika AsravakA grahaNa hai| usa sAmparAyika Asravake pAMca avata, cAra kaSAya, pAMca iMdriya tathA paJcaviMzati ( paccIsa ) kriyA, saba milake unacAlIsa (39) bheda haiM / unameM hiMsA, anRta (mithyAbhASaNa ), steya arthAt corI, abrahmacarya (maithunaprasaMga) aura parigraha ye pAMca avrata haiM / pramattayogase prANoMko zarIrase pRthak karanA yaha hiMsA hai (a. 1 sU. 8) / isako Adi lekara hiMsAdike lakSaNa Age kheNge| krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye cAra kaSAya haiM / anaMtA'nubandhI Adi bheda Age (a. 8 sU. 10 meM ) kaheMge aura sparzana Adi pramattake pAMca iMdriya haiM / aura kriyAke paccIsa bheda haiN| unameM ye vakSyamANa kriyA, pratyaya yathAsaMkhyarUpase jAnane cAhiye / jaise-samyaktvakriyA, mithyAtvakriyA, prayogakriyA, samAdAnakriyA, I-pathakriyA, kAyakriyA, . adhikaraNakriyA, pradoSakriyA, paritApanakriyA, prANAtipAtakriyA, darzanakriyA, sparzanakriyA, pratyayakriyA, samaMtAnupAtAnakriyA, abhogakriyA, svahastakriyA, nisargakriyA, vidAraNakriyA, anayanakriyA, anavakAGkSAkriyA, ArambhakriyA, parigrahakriyA, mAyAkriyA, mithyAdarzanakriyA, tathA apratyAkhyAnakriyA, ye 39 bheda sAmparAyika Asravake haiM // 6 // tIvramandajJAtAjJAtabhAvavI-dhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH // 7 // sUtrArtha-uJcAlIsabhedasahita ina sAmparAyika AsravoMkI tIvra mandAdibhAvoMke vizeSase vizeSatA hai| __ bhASyam-sAMparAyikAsravANAM eSAmakonacatvAriMzatsAmparAyikANAM tIvrabhAvAt mandabhAvAjjJAtabhAvAdajJAtabhAvAdvIryavizeSAdadhikaraNavizeSAcca vizeSo bhavati / laghurlaghutaro laghutamastIvastIvrataratIbratama iti / tadvizeSAcca bandhavizeSo bhavati // vizeSavyAkhyA-pUrvokta pAMca cAra Adi bheda sahita jo uncAlIsa bheda sAmparAyika AsravoMke kaheM hai unakAbhI tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAvase tathA vIryavizeSa, aura adhikaraNavizeSase vizeSa hai / arthAt nyUnAdhika tAratamya hai| jaise ki laghu, laghutara tathA laghutama / ese hI tIvra, tIvratara tathA tIvratama hiMsAdi / inake vizeSase baMdhameM vizeSatA hotI hai // 7 // atrAha / tIvramandAdayo bhAvA lokapratItAH vIrya ca jIvasya kSAyopazamikaH kSAyiko vA bhAva ityuktam / athAdhikaraNaM kimiti / atrocyate___ aba yahAMpara kahate haiM ki tIvra maMda Adi bhAva to lokameM pratIta (prasiddha) hI haiN| aura vIryyabhI jIvakA kSAyopazamika tathA kSAyika bhAva hai yaha (a. 2 sU. 4 / 5 meM ) kaha cuke haiN| aba adhikaraNa kyA hai ? isa liye yaha agrima sUtra kahate haiM For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 145 adhikaraNaM jIvAjIvAH // 8 // sUtrArtha-adhikaraNa jIva tathA ajIva haiN| bhASyam-adhikaraNaM dvividham / dravyAdhikaraNaM bhAvAdhikaraNaM ca / tatra dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNamaSTottarazatavidham / etadubhayaM jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca // tatra. vizeSavyAkhyA-adhikaraNa do prakArake hote haiM / eka dravyAdhikaraNa, dUsarA bhAvAdhikaraNa / inameM dravyAdhikaraNa chedanabhedanAdi tathA zastra jo ki daza prakArakA hai / aura bhAvAdhikaraNa ekasau ATha (108) haiM (a. 6 sU. 9) / yaha donoM jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNabhI haiM // 8 // unameMse: AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH // 9 // sUtrArtha-Adya arthAt prathama jIvAdhikaraNa saMraMbhAdibhedase saMkSepase tIna prakArakA, punaH vaha eka 2 tIna prakArakA, punaH vaha eka 2 tIna prakArakA, aura punaH vaha eka 2 cAra prakArakA hai| bhASyam-Adyamiti sUtrakramaprAmANyAjjIvAdhikaraNamAha / ttsmaaststrividhm| saMrambhaH samArambha Arambha iti / etatpunarekazaH kAyavAGamanoyogavizeSAtrividhaM bhavati / tadyathAkAyasaMrambhaH vAksaMrambhaH manaHsaMrambhaH kAyasamArambhaH vAksamArambhaH manaHsamArambhaH kAyArambhaH vAgArambhaH manaArambha iti // etadapyekazaH kRtakAritAnumatavizeSAtrividhaM bhavati / tadyathA-kRtakAyasaMrambhaH kAritakAyasaMrambhaH anumatakAyasaMrambhaH kRtavAksaMrambha kAritavAksaMrambhaH anumatavAksaMrambhaH kRtamanaHsaMrambhaH kAritamanaHsaMrambhaH anumatamanaHsaMrambhaH evaM samArambhArambhAvapi // tadapi punarekazaH kaSAyavizeSAJcaturvidham / tadyathA-krodhakRtakAyasaMrambhaH mAnakRtakAyasaMrambhaH mAyAkRtakAyasaMrambhaH lobhakRtakAyasaMrambhaH krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnakAritakAyasaMrambhaH mAyAkAritakAyasaMrambhaH lobhakAritakAyarambhaH krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnAnumatakAyasaMrambhaH mAyAnumatakAyasaMrambhaH lobhAnumatakAyasaMrambhaH / evaM vAGmanoyogAbhyAmapi vaktavyam / tathA samArambhArambhau // tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaTtriMzadvikalpaM bhavati / trividhamapyaSTottarazatavikalpaM bhavatIti / / saMrambhaH sakaSAyaH paritApanaMyA bhavetsamArambhaH / ArambhaH prANivadhaH trividho yogastato jJeyaH // vizeSavyAkhyA--pUrvasUtra (8) kramake pramANase Adyazabdase jIvAdhikaraNakA grahaNa hai / vaha prathama saMkSepase saMrambha, samArambha, aura Arambha ina bhedoMse tIna prakArakA hai / aura yaha eka 2 kAya, vAk, tathA manorUpa yogavizeSase tIna 2 prakArakA hai| jaise-kAyasaMrambha, vAksaMrambha aura manaHsaMrambha; punaH kAyasamAraMbha, vAksamArambha, tathA manaHsamArambha; aura kAya-Arambha, vAk-Arambha, vA mana-Arambha; isa prakArase pratyekake tIna 2 bheda Jain Education Internasal For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm hogaye / aura inameMbhI pratyekake kRta, kArita, vA anumatake bhedase punaH tIna 2 bheda haiM / jaise-kRtakAyasaMrambha, kArita kAyasaMrambha, tathA anumata kAyasaMrambha, aisehI kRta vAksaMrambha, kArita vAksaMrambha tathA anumata vAksaMrambha, tathA kRtamanaHsaMrambha, kAritamanaH saMrambha, aura anumatamanaHsaMrambha / isIprakAra samArambha aura Arambhake sAthabhI kAya Adike yojanapUrvaka kRta, kArita tathA anumatake yojanase pratyekake tIna 2 bheda hote haiM / aura yaha bhI punaH pratyeka kaSAyake vizeSase cAra 2 prakArake hote haiN| jaise-krodhakRta kAyasaMraMbha, mAnakRta kAyasaMraMbha, mAyAkRta kAyasaMraMbha, lobhakRta kAyasaMraMbha; krodhakArita kAyasaMraMbha, mAnakArita kAyasaMrambha, mAyAkArita kAyasaMrambha, lobhakArita kAyasaMraMbha; krodhAnumata kAyasaMraMbha, mAnAnumata kAyasaMrambha, mAyAnumata kAyasaMraMbha, lobhAnumata kAyasaMraMbha // isIprakAra vAg tathA manake sAthabhI yojita karake kahanA cAhiye / jaise--krodhakRta vAksaMrambha, mAnakRta vAksaMrambha, mAyAkRta vAksaMrambha, tathA lobhakRta vAksaMrambha, isI rItise kArita Adiko lagAke samajhalenA / aura aisehI samAraMbha tathA AraMbhake bhI bheda hoNge| isaprakAra saMkSepase jIvAdhikaraNake pratyeka (saMrambhAdi) 36 chattIsa 2 bheda hote haiM / aura tInoMke arthAt saMraMbha Adike milake ekasau ATha (108) hue / kyoMki chattIsako triguNa karanese (108) hote haiN| _kaSAyasahita honese saMrambha hotA hai, paritApanAse arthAt duHkha Adi saMpradAnase samArambha hotA hai, aura prANiyoMkA vadha karanA Arambha hotA hai. isaprakAra trividha hetuse trividha yoga samajhanA cAhiye // 9 // atrAha / athAjIvAdhikaraNaM kimiti / atrocyate aba yahAMpara kahate haiM ki ajIva adhikaraNa kyA hai ? / isake uttarameM yaha agrima sUtra kahate haiM nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturditribhedAH param // 10 // sUtrArtha--para arthAt ajIva adhikaraNake nirvartanA, nikSepa, saMyoga tathA nisarga ye cAra bheda saMkSepase haiM / aura nirvartanA Adike kramase do, cAra, do, tathA tIna bheda haiN| bhASyam-paramiti sUtrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAha / tatsamAsatazcaturvidham / tadyathAnirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti // tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham / mUlaguNanirvartanAdhikaraNamuttaraguNanirvartanAdhikaraNaM ca / tatra mUlaguNanirvartanAH paJca, zarIrANi vAGmanaHprANApAnAzca / uttaraguNanirvartanA kASThapustacitrakarmAdIni // nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathAapratyavekSitanikSepAdhikaraNaM duHpramArjitanikSepAdhikaraNaM sahasAnikSepAdhikaraNamanAbhoganikSepAdhikaraNamiti / / saMyogAdhikaraNaM dvividham / bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNamupakaraNasaMyojanAdhikaraNaM ca // nisargAdhikaraNaM trividham / kAyanisargAdhikaraNaM vADisargAdhikaraNaM mano. nisargAdhikaraNamiti / For Personal & Private Use Only : Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| vizeSavyAkhyA-"adhikaraNaM jIvAjIvAH" ( a0 6 sU0 8 ) isa sUtrake kramase yahAM 'para' zabdase ajIva adhikaraNakA grahaNa hai, aura vaha nirvartanA, nikSepa, saMyoga, tathA nisarga, ina cAra bhedoMmeM saMkSepase vibhakta hai| unameM nirvartanAdhikaraNake do bheda haiM / jaisemUlaguNanivartanAdhikaraNa tathA uttaraguNanirvartanAdhikaraNa / unameM bhI mUlaguNanirvartanA paJcavidha hai, jaise-zarIra (audarika Adi), vAk, mana, tathA prANa va apAna / aura uttaraguNanirvartanAdhikaraNa kASTha, pusta, citrakarmAdika / nikSepAdhikaraNa cAra prakArakA hai / jaise* apratyavekSita nikSepAdhikaraNa arthAt vinA anveSaNa kiye kisI vastuko kahIM sthApita karanA / dvitIya duHpramArjita nikSepAdhikaraNa arthAt uttamatAse mArjana ( saphAI ) kiye vinA kahIM kucha rakha denA / tRtIya sahasAnikSepAdhikaraNa arthAt akasmAt (ekadama) kucha rakha denA / cauthA anAbhoganikSepAdhikaraNa arthAt vinA zuddha kiye tathA vinA dekhe sthAnameM zarIra AdikA rakha denA / saMyogAdhikaraNa do prakArakA hai / jaise-bhaktapAna ( annapAna) saMyojanAdhikaraNa, tathA upakaraNa ( bhojanase bhinna anya sAmagrI vastrAbhUSaNa Adi ) saMyojanAdhikaraNa / aura caturtha nisargAdhikaraNa, tIna prakArakA hai / jaise kAmanisargAdhikaraNa, vAganisargAdhikaraNa, tathA manonisargAdhikaraNa / / ___ atrAha / uktaM bhavatA sakaSAyAkaSAyayoryogaH sAmparAyikaryApathayorAsrava iti / sAmparAyikaM cASTavidhaM vakSyate / tat kiM sarvasyAviziSTa Asrava AhosvitprativizeSo'stIti / atrocyate / satyapi yogatvAvizeSe prakRtiM kRti prApyAsravavizeSo bhavati / tadyathA aba kahate haiM ki Apane sakaSAya tathA akaSAyakA yoga sAmparAyika tathA IryApathakA AtravarUpa ( a0 6 sU0 5 meM ) kahA hai 'so sAmparAyika ATha prakArakA hai| yaha Age ( a0 6, sU0 26 meM ) kaheMge / so yahAMpara prazna yaha hai ki saba yogoMkA Asrava aviziSTa ( vinA kisI vizeSake ) hai athavA kucha vizeSa hai ? / isa-para kahate haiM ki yadyapi yogasvarUpameM vizeSatA na rahanepara bhI prakRtikI kRtiko prApta hokara AsravameM vizeSatA hotI hai / jaisetatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jnyaandrshnaavrnnyoH||11|| sUtrArtha--e tatpradoSAdika jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNake Asravake kAraNa haiN| bhASyam-Asravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo nihnavo mAtsaryamantarAya AsAdana upaghAta iti jJAnAvaraNAsravA bhavanti / etairhi jJAnAvaraNaM karma badhyate // evameva darzanAvaraNasyeti // vizeSavyAkhyA-jJAna athavA jJAnake sAdhanoM, vA jJAniyoMke pradoSa, nihnava (jJAnA. dikA chipAnA, jaise-jAnate hue bhI kahanA ki yaha maiM nahIM jAnatA) mAtsarya (DAha, deneyogya jJAnako nahIM denA), antarAya (jJAnakA vyavaccheda karanA) AsAdana ('jJAna prakAza karate For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAyacandrajainazAstra mAlAyAm hue kisI dUsare ko rokanA) tathA upaghAta (prazasta jJAnameM doSa lagAnA) ye chaho jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNake Asrava hote haiM / arthAt ina pradoSa Adise jJAnAvaraNa karmakA bandha hotA hai, aura aisehI inhIM kAraNoMse darzanAvaraNa karmakAbhI bandha hotA hai / tAtparyya yaha ki jJAna, jJAnasAdhana, vA jJAniyoMke saMbandha meM pradoSa, nihnava Adi jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNake Asrava ke hetu hote haiM // 11 // // 12 // duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadedyasya sUtrArtha - duHkhazokAdi Atmagata hoM, vA parameM utpanna kiye jAya~ athavA ubhayameM . hoM to ve asadvedya Asrava hote haiM / bhASyam - duHkhaM zokastApa AkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANA - nyubhayozca kriyamANAnyasadvedyasyAsravA bhavantIti / vizeSavyAkhyA - duHkha ( pIDArUpa pariNAma ), zoka ( anugraharahita honese vikalatA), tApa (pazcAttApa ), Akrandana ( zokAdikase vyaktarUpa rodana ), vadha tathA paridevana ( aisA ronA ki jisase haraekako dayA AjAya ) ye AtmasaMstha hoM arthAt apanemeM hoM vA parameM kiye jAya~ athavA apane parAye ubhayameM kiye jAya~ to ve asadvedya ( asadvedanIyatA asAtAvedanIya) ke Asrava hote haiM / arthAt inase asadvedya karmabandha hotA hai // 12 // bhUtavatyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 13 // sUtrArtha - sarvabhUtAnukampA Adi sadvedhake Asravake hetu hote haiM / bhASyam - sarvabhUtAnukampA agAriSvanagAriSu ca pratiSvanukampAvizeSo dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamo'kAmanirjarA bAlatapo yogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasyAsravA bhavanti // vizeSavyAkhyA - saMpUrNa prANImAtrake Upara anukaMpA arthAt dayA vA kRpAdRSTa tathA agArI va anagArI vratiyoMpara vizeSa anukaMpA, sarAgasaMyamAdi arthAt sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA, bAlatapa, yoge, kSAMti, tathA zauca e saba sadvedya (sAtAvedanIya) ke Avake kAraNa hote haiM // 13 // kevalizrutasaGghadharmadevAvarNavAdI darzanamohasya // 14 // sUtrArtha -- kevalI, zruta, saMgha, dharma aura deva inakA avarNavAda ( nindAvAda ) karanA, ye darzanamohake Avake hetu haiM / bhASyam - bhagavatAM paramarSINAM kevalinAmarhasproktasya ca sAGgopAGgasya zrutasya cAturvarNyasya saGghasya paJcamahAvratasAdhanasya dharmasya caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdI darzanamohasyAsravA iti // 1 yahAM yoga se yaha tAtparya hai ki lokake abhimata kAya vacanAdi satakriyAkA anuSThAna krnaa| yahAM daNDabhAvanivRttyarthaM usa ( yoga ) kA kathana hai / For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 149 vizeSavyAkhyA-paramarSirUpa bhagavAn kevaliyoMkA, arhatprokta (arhat bhagavAnse kathita) sAGgopAGga zruta catuvarNa saGghakA, paJcamahAvratasAdhanIbhUta dharmakA, tathA bhavanavAsI Adi caturvidha devoMkA jo avarNavAda 8 arthAt niMdApravAda, yaha darzanamohakarmake AsravakA kAraNa hai // 14 // kaSAyodayAttIvAtmapariNAmazcAritramohasya // 15 // bhASyam-kaSAyodayAttIvAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-kaSAyoMke udayase tIvra jo AtmAke pariNAma haiM ve cAritramohanIya karmake Asravake kAraNa hote haiM // 15 // bahArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 16 // bhASyam-bahvArambhatA bahuparigrahatA ca nArakasyAyuSa Asravo bhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-adhika Arambha tathA adhika parigraha narakakI Ayuke AsravakA kAraNa hotA hai // 16 // mAyA tairyagyonasya // 17 // bhASyam-mAyA tairyagyonasyAyuSa Asravo bhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-mAyA (kapaTacAritA) tairyagyonikI Ayuke AsavakA kAraNa hotI hai // 17 // alpArambhaparigrahatvaM khabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 18 // bhASyam-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyAyuSa Asravo bhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-alpAraMbha tathA alpaparigraha, arthAt alpakAryoMkA AraMbha aura parigraha jaise ki jitanemeM apanA kArya cala jAya utanehI kAryoMkA AraMbha karanA, tathA jitanemeM apanA prayojana ho jAya utanAhI saMcaya vA parigraha karanA, tathA khabhAvakI komalatA va saralatA ye saba mAnuSa AyuSake Asravake hetu haiM // 18 // niHzIlavatatvaM ca sarveSAm // 19 // sUtrArtha:-zIla va vratase rahita honA saba prakArakI AyuvAloMke AsravakA hetu hai // 19 // __ bhASyam-niHzIlavratatvaM ca sarveSAM nArakatairyagyonamAnuSANAmAyuSAmAsravo bhavati / yathoktAni c| vizeSavyAkhyA-zIla tathA vratoMse rahita honA, arthAt zIla tathA vratoMkA jo abhAva hai vaha nAraka, tairyagyona, tathA mAnuSa, ina saba AyuSyoMke AsravakA hetu hai / aura jo jisa AyuSake Asravake kAraNa kaha Aye haiM vebhI haiM / jaise-adhika Arambha For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAyacandra jainazAstramAlAyAm parigraha narakakI, mAyA tiryagyonikI aura alpAraMbha parigraha tathA svabhAvamRdutA Adi manuSyakI Ayuke Asravake hetu haiM ( a0 6 sU0 16-17-18-) // 19 // atha daivasyAyuSaH ka Asrava iti / atrocyate-- aba kahate haiM ki daiva AyuSake AsravakA hetu kyA hai ? | isapara kahate haiM sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi devasya // 20 // sUtrArtha-sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA, tathA bAlatapa e saba daiva AyuSake Asrava hote haiM / bhASyam-saMyamo viratirbratamityanarthAntaram / hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viratirvratamiti vakSyate / / saMyamAsaMyamo dezaviratiraNuvratamityanarthAntaram / dezasarvato'NumahatI ityapi vakSyate || akAmanirjarA parAdhInatayAnurodhAccAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca // bAlatapaH / bAlo mUDha ityanarthAntaram / tasya tapo bAlatapaH / taccAbhipravezamarutprapAtajalapravezAdi // tadevaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni ca daivasyAyuSa AsravA bhavantIti // vizeSavyAkhyA--saMyama arthAt virati, kyoMki saMyama, virati, vrata e saba ekArthavAcaka haiM | hiMsA, anRta ( jhUTha ), steya ( corI ), abrahma ( brahmacaryakA na honA ) tathA parigraha inase jo virati ( viraktatA vA nivRtti) so vrata hai aisA Age ( a0 7 sU0 1 meM. ) kaheMge, tathA saMyamAsaMyama, dezameM virati, aNuvrata e saba ekArthavAcaka haiM ataeva deza tathA 'sarvadezameM se hiMsAdivirati aNuvrata tathA mahAtrata hotA hai' yahabhI ( a0 7 sU0 2 meM ) Age kaheMge. aura 'parAdhInatA se akuzala ( duSTa kukarmAdi ) karmoMse nivRtti tathA AhArakA nirodha arthAt apanI icchA na rahate bhI parAdhInatAke kAraNase akuzala kAryoMse nivRtta rahanA, tathA bhojana viSayAdi sevana na kara sakanA' yaha akAmanirjarA hai / tathA bAla aura mUDha bhI samAnArthaka haiM / usa mUDhakA jo tapa hai usako bAlatapa kahate haiM / vaha bAlatapa agnimeM praveza, mahAvAyukA pAna vA parvataparase giranA athavA jalameM praveza karanA Adi haiM / isa rIti se sarAgasaMyama, tathA saMyamAsaMyamAdi daiva AyuSake Asravake hetu hote haiM // 20 // atha nAmnaH ka Asrava iti / atrocyate aba isake pazcAt nAmakarmakA kyA Asrava hai ? | yaha kahate haiM yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 // bhASyam - kAyavAGmanoyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna Asravo bhavatIti // sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - kAya, vAg tathA manorUpa jo yoga hai usakI vakratA For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 __ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / arthAt kuTilatA aura visaMvAdana arthAt anyathA pravartana karAnA e azubha nAmake Asravake hetu hote haiM // 21 // viparItaM zubhasya // 22 // sUtrArtha-pUrvakathitase viparIta zubhanAmakA Asrava hai / bhASyam-etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna Asravo bhavatIti // kiM cAnyatvizeSavyAkhyA-pUrvakathanase viparIta arthAt kAya, vAg tathA manorUpa yogakI saralatA, aura avisaMvAdana (yathArthapravartana) e saba zubha nAmake Asravake hetu haiM // 22 // tathA darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saGghasAdhusamAdhivaiyAvRtyakaraNamahadAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArgaprabhAvanApravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 23 // sUtrArtha-darzanavizuddhi va vinaya sampannatAAdi tIrthakaranAmake Asrava hote haiM, atiprakRSTa arthAt sarvottama darzanavizuddhi (zuddhatA), vinayasampannatA ( cAra prakArake vinayakA sAhitya ), zIlavratoMmeM sarvathA anaticAra arthAt pramAdakA abhAva, niraMtara jJAnopayoga, tathA saMvega (saMsArase vairAgya aura dharmase anurAga), zaktike anusAra tyAga ( dAnAdi) tathA tapa, saGgha ( cAturvarNyasamUha ) tathA sAdhuoMkI samAdhi aura vaiyAvRtya (aneka prakArakI sevA zuzrUSAdi karanA ) arhat , AcArya, bahuzruta, tathA zAstrakI paramabhAvoMkI vizuddhise bhakti, sAmAyikAdika AvazyakakI aparihAraNi (atyAga), mArgaprabhAvanA (jainadharmake mahatvakA prakhyApana ) aura pravacanavatsalatA ye saba guNa tIrthaMkara nAma karmake Asrava haiM / __ bhASyam-paramaprakRSTA darzanavizuddhiH / vinayasaMpannatA ca / zIlavateSvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAraH / abhIkSNaM jJAnopayogaH saMvegazca / yathAzaktitastyAgastapazca / saGghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRtyakaraNam / arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH / sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH / samyagdarzanAdermokSamArgasya nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAM prabhAvanA / arhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAlavRddhatapasvizaikSaglAnAdInAM ca saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti / ete guNAH samastA vyastA vA tIrthakaranAmna AsravA bhavantIti / vizeSavyAkhyA-darzana (samyakdarzana ) kI paramotkRSTa vizuddhi, vinayayuktatA, zIlavatoMmeM anaticAra arthAt zIlavratoMkA aticAra (doSa)rahita pAlana karanA, abhIkSNaM arthAt sadA jJAnopayoga tathA saMvega, tathA yathAzakti dAna (supAtroMko dAna ) tathA tapa, saGgha 1 jo khadharmI ho vaha cAturvarNyasamudAya saMghazabdase vivakSita bhAna hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 rAyacandra jainazAstramAlAyAm tathA sAdhuoMkI samAdhi aura vaiyAvRtyakaraNa arthAt saMghakI samAdhi (samAdhAna) aura sAdhuoMkA vaiyAvRtyakaraNa arthAt zarIra, vAk tathA manoyoga se sevA Tahala karanI / tathA arhatparamarSiyoMmeM, AcAryoMmeM, bahuzrutoM arthAt sarvazAstrajJAnasampannoM meM, aura zAstroM meM paramabhAvavizuddhiyukta bhakti / aura Avazyaka arthAt sAmAyika AdikI paramazuddhabhAva se anuSThAnadvArA aparihANi arthAt tyAgakA abhAva / aura samyag darzana Adi jo mokSamArga haiM unake anuSThAna tathA upadeza Adise unakI prabhAvanA, arthAt unakI mahimAko sabapara pragaTa karanA | aura arhatzAsanake anuSThAna karanevAle zrutadharoMke Upara tathA bAla vRddha tapasvI aura zaikSaglAna Adike Upara saMgraha (mela) upagraha (upakAra) tathA anugraha AdikA jo karanA hai vaha pravacanavatsalatA hai / ye pUrvokta saba guNa milita tathA pRthak 2 arthAt ye darzanavizuddhi, vinayasampannatA Adi saba guNa milate hoM vA inameM se yathAsaMbhava eka do cAra hoM to tIrthakara nAmakarmakA Asrava hote haiM / arthAt ina guNoMse tIrthakara karmakA baMdha hotA hai // 23 // parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // sUtrArtha -- dUsaroMkI niMdA va apanI prazaMsA, sadguNoMkA AcchAdana aura asadguNoM kA udbhAvana arthAt prakaTa karanA ye saba nIcairgotra ( nIcakula ) ke Asrava hote haiM / bhASyam--paranindAtmaprazaMsA saguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIcairgotrasyAsravA bhavanti // vizeSavyAkhyA - sarvatra Atma - ( apanI ) prazaMsA vA anya puruSoMkI niMdA, tathA anyaprANiyoMmeM jo uttama guNa vidyamAna haiM unakA to AcchAdana karanA arthAt chipAnA aura apane jo uttama guNa nahIM haiM unako uttama guNa karake lokameM pragaTa karanA tathA apane asad arthAt niMdyaguNoM ko gupta rakhanA, ye nIcairgotra ( nIcakula ) meM utpattike Asravake hetu haiM // 24 // tadviparyayo nIcairvRttyanutsekau cottarasya // 25 // 1 bhASyam--uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccairgotrasyAha / nIcairgotrAsravaviparyayo nIcairvRttiranutseko caitrasyAsravA bhavanti / / sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - nIcairgotrake jo Asrava kahe haiM, usake viparyyaya arthAt apanI niMdA aura dUsaroMkI prazaMsA, dUsaroMke asadguNoMkA gopana aura sat (uttama) guNoMkA prakaTa karanA, sabase 'nIcairvRtti arthAt namratAkA vartAva rakhanA, tathA anutseka arthAt kisIse garva na karanA, ye saba guNa uccairgotra ( uccakula) meM utpattike Asrava hote haiM // 25 // 1 nIcairvRtti isako kahate haiM ki - vinayapravaNa (vinayakI ora jhukI huI ) bAkUkAyacittatA arthAt mana, vacana aura zarIrase namra vartAva karanA. For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 153 vighnakaraNamantarAyasya // 26 // sUtrArtha-vighna karanA aMtarAya ( karma )ke AsravakA hetu hotA hai| bhASyam-dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavatIti / ete sAmparAyikasyASTavidhasya pRthak pRthagAsravavizeSA bhavantIti // . iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe bhASyataH SaSTho'dhyAyaH samAptaH // vizeSavyAkhyAH --dAnAdikake viSayameM jo vighna AdikA karanA hai vaha aMtarAya karmakA Asrava hotA hai / yaha darzanAvaraNa Adi aSTa (ATha) prakArake sAmparAyikake pRthak 2 Asrava darzAye gaye // 26 // ...ityAcAryopAdhidhAriThAkuraprasAdazarmapraNItabhASATIkAsamalate'rhatpravacana saGgrahe bhASyataH SaSTho'dhyAyaH // 6 // atha sptmo'dhyaayH| atrAha / uktaM bhavatA sadvedyasyAsraveSu bhUtavratyanukampeti, tatra kiM vrataM ko vA vratIti / atrocyate__ aba yahAMpara kahate haiM 'Apane prathama yaha kahA ki saba prANiyoMpara tathA vratiyoMmeM vizeSa anukampA, tathA dAnAdi sadvedya karmakA Asrava hotA hai (a. 6 sU. 12), so vrata kyA hai ? / aura vratako dhAraNa karanevAle vratI kauna haiM ? / isake uttarameM yaha agrima sUtra kahate haiM: hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 1 // sUtrArtha-hiMsA aura asatya bhASaNa Adise nivRtta honeko vrata kahate haiM / bhASyam-hiMsAyA anRtavacanAtsteyAdabrahmataH parigrahAcca kAyavAGmanobhirvirativratam / viratirnAma jJAtvAbhyupetyAkaraNam / akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanarthAntaram / / vizeSavyAkhyA-hiMsAse, anRta (mithyA bhASaNAdi )se, steya arthAt corIse, abrahma arthAt maithunaprasaMgase aura parigraha arthAt padArthasaMcayase zarIra, vANI aura manake dvArA jo virati arthAt uparama hai usako vrata kahate haiN| virati zabdakA artha hai ki kisI padArthako jAnakara use tadanusAra svIkAra karake tyAganA / aura akaraNa (na karanA), uparama tathA nivRtti, virati ye saba samAnArthavAcI zabda haiM / dezasarvato'NumahatI // 2 // bhASyam-ebhyo hiMsAdibhya ekadezaviratiraNuvrataM sarvato viratirmahAvratamiti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyAH -ina hiMsA Adi pAMca pApoMse ekadezavirati to aNuvrata hotA hai aura sarvathA hiMsAdise nivRtti hojAnese mahAvata hotA hai // 2 // For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAyacandrajainazAstramAlAyAm tatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // sUtrArtha-una vratoMkI sthiratAke nimitta pratyekakI pAMca 2 bhAvanA karanI caahiye| bhApyam-tasya paJcavidhasya vratasya sthairyArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA bhavanti / tadyathAahiMsAyAstAvadIryAsamitirmanoguptireSaNAsamitirAdAnanikSepaNasamitirAlokitapAnabhojanamiti // satyavacanasyAnuvIcibhASaNaM krodhapratyAkhyAnaM lobhapratyAkhyAnamabhIrutvaM hAsyapratyAkhyAnamiti // asteyasyAnuvIcyavagrahayAcanamabhIkSNAvagrahayAcanametAvadityavagrahAvadhAraNaM samAnadhArmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnabhojanamiti // brahmacaryasya strIpazuSaNDakasaMsaktazayanAsanavarjanaM rAgasaMyuktastrIkathAvarjanaM strINAM manoharendriyAlokanavarjanaM pUrvaratAnusmaraNavarjanaM praNItarasabhojanavarjanamiti // AkiJcanasya paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM manojJAnAM prAptau gAyavarjanamamanojJAnAM prAptau dveSavarjanamiti // kiM cAnyaditi / vizeSavyAkhyA-vaha jo ahiMsA Adi pAMca prakArake vrata kahe haiM, unakI sthiratA arthAt dRDhatAke artha pratyeka vratakI pAMca 2 prakArakI bhAvanA karanI cAhiye / jaise-prathama ahiMsA vratakI sthiratAke artha I-samiti 1 manogupti 2eSaNAsamiti 3,AdAna-nikSepaNasamiti, 4 aura AlokitapAnabhojana 5, tathA satya vratakI sthiratAke liye anuvIcibhASaNa (aniMdyabhASaNa )1 krodhapratyAkhyAna (krodhakA tyAga) 2 lobhapratyAkhyAna (lobhakA tyAga) 3 abhIrutva arthAt bhayakA abhAva 4 aura hAsyakA pratyAkhyAna ( abhAva ) 5 / acaurya vratake sthairyake liye bhI anuvIci-avagraha-yAcana (aniMdya padArthakA grahaNa tathA yAcana ) 1 niraMtara aniMdya yAcana 2 itanA hI hamAre liye paryApta hogA isa prakArake vicArapUrvaka padArthoMkA grahaNa 3 samAnadharmiyoMse hI avagrahayAcana 4, aura anujJApita (AjJA die hue padArthoMkA) pAna tathA bhojana 5, tathA brahmacarya vratakI sthiratAke liye strI, pazu aura napuMsakake saMbaMdha vA saMparkavAle zayana, zayyA Adi aura AsanakA varjana 1 rAgayukta striyoMkI kathAkA varjana (niSedha) 2 striyoMke manohara aGgoMke darzanakA niSedha 3 pUrvakAlameM kiye hue strIprasaMga Adike smaraNakA niSedha 4 tathA atipuSTikAraka vA kAmotpAdaka bhojanakA niSedha (abhAva) 5 tathA akiMcana arthAt aparigrahavratakI sthiratAke artha pA~co iMdriyoMke jo artha (viSaya) sparza, rasa, gaMdha, varNa tathA zabda haiM; ve yadi manojJa (apaneko iSTa vA abhilaSita) prApta hoM taba to gArya arthAt lolupatA vA lubdhatAkA varjana aura yadi amanojJa (aniSTa) prApta hoM taba dveSakA varjana arthAt niSedharUpase bhAvanA na karanI / isa rIti pAMco vratoMkI dRDhatAke liye pratyekake artha pAMca 2 bhAvanA darzAI gaIM // 3 // aura bhI hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzanam // 4 // For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 155 sUtrArtha - hiMsAdika jo pAMco haiM unameM isa loka tathA paralokameM bhI apAya (zreya - skara kAryoMke nAza) kA prayoga tathA avadya ( niMdA) darzanakI bhAvanA karai // 4 // bhASyam -- hiMsAdiSu paJcasvAsraveSvihAmutra cApAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet / tadyathA / hiMsAyAstAvat hiMsro hi nityodvejanIyo nityAnubaddhavairazca / ihaiva vadhabandhaparizAdInpratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn // tathAnRtavAdyazraddheyo bhavati / ihaiva jihvAchedAdInpratilabhate mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyastadadhikAnduHkhahetUnprApnoti pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyanRtavacanAyuparamaH zreyAn / / tathA stenaH paradravyaharaNaprasaktamatiH sarvasyodvejanIyo bhavatIti / ihaiva cAbhighAtavadhabandhanahastapAdakarNanAsottarauSThacchedanabhedana sarvasvaharaNavadhyayAtanamAraNAdInpratilabhate pretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatIti steyAdvyuparamaH zreyAn / tathA'brahmacArI vibhramo - dbhrAntacittaH viprakrIrNendriyo mahAndho gaja iva niraGkuzaH zarma no labhate / mohAbhibhUtazca kAryAkAryAnabhijJo na kiMcidakuzalaM nArabhate / paradArAbhigamanakRtAMzca ihaiva vairAnubandhaliGgacchedanavadhabandhanadravyApahArAdInpratilabhate'pAyAnpretya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyabrahmaNo vyuparamaH zreyAniti / tathA parigrahavAn zakuniriva mAMsapezIhasto'nyeSAM kravyAdazakunAnAmiva taskarAdInAM gamyo bhavati || arjanarakSaNakSayakRtAMzca doSAnprApnoti / na cAsya tRptirbhavatIndhanairivArlobhAbhibhUtatvAcca kAryAkAryAnapekSo bhavati / pretya cAzubhAM gatiM prApnoti lubdho'yamiti ca garhito bhavatIti parigrahAdvayuparamaH zreyAn // kiM cAnyat 1 vizeSavyAkhyA - hiMsA tathA mithyAbhASaNAdi pAMcoMke AsravoMmeM isa lokameM tathA mRtyuke pazcAt paraloka meM apAyadarzana tathA avadyadarzanakI bhAvanA kare / arthAt hiMsAdike viSe isa lokameM tathA paralokameM bhI zreyaHpraNAza tathA niMdAyuktakI dRSTi rakkhe, ki ye jIvake zreSTha kAryoM ke nAzaka tathA niMdyake janaka haiM / jaise- hiMsAkArI jIva nityahI bhaya udvegAdise nitya prANiyoM meM baddhavaira hotA hai / ata eva hiMsAzIla jIva isI lokameM vadha tathA tathA baMdhana Adi klezoMko prApta hotA hai, aura mRtyuke anaMtara paralokameM azubhagatiko prApta hotA hai aura ubhaya lokameM nindita bhI hotA hai, ityAdi kAraNoMse hiMsA se nivRtti honA hI kalyANakAraka hai / isI prakAra asatyavAdI bhI isa loka meM vizvAsake ayogya hotA hai / aura yahAMhI para rAjA Adike dvArA jihvA Adike chedana tathA kArAgRha klezoMko prApta hotA hai aura mithyAkathanase duHkhita logoMse sadA baddhavaira honese unake dvArA unasebhI adhika duHkha hetuoM ko prApta hotA hai, maraNake anaMtara azubha gatiko prApta hotA hai aura ubhaya lokameM ninditabhI hotA hai, ityAdi hetuoM se mithyAbhASaNase uparama honAhI kalyANakAraka hai, isI prakAra corI karanevAlA prANIbhI dUsaroMke dravyake apaharaNa karanemeM Asaktabuddhi honese sabase udvejanIya arthAt trAsa bhayaAdike pAtra hotA hai aura isI lokameM rAjA tathA corIse duHkhita janoMse tADita vadha, For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 rAyacandrajainazAstramAlAyAm baMdhana, hasta, pAda, karNa, tathA nAsikA aura oSThake chedana-bhedana, sarvasvaharaNa, tathA vadha mAraNaAdi pIDAoMko prApta hotA hai aura mRtyuke anaMtara azubha gatiko prApta hotA hai tathA ubhaya lokameM ninditabhI hotA hai / ityAdi kAraNoMse cauryakarmase nivRtta honAhI kalyANakAraka hotA, hai isI prakAra abrahmacArI arthAt vyabhicArI ( parastrIgAmI) jana vibhramase sadA udbhAntacitta arthAt vibhramase pUrNa, iMdriyoMkI lolupatAse pUrNa ata eva madAMdha hAthIke samAna niraGkuza ( svecchAcArI) honese zAMtiko kadApi nahIM prApta hotA hai aura mohagrasta ajJAna vA avivekase pUrNa akartavya tathA kartavyase anabhijJa, arthAt kyA hamArA kartavya hai aura kyA akartavya hai isa prakArake vivekase zUnya honese kaunase akuzala ( duSTa ) karmakA Arambha nahIM karatA ? arthAt sabhI duSkarmoMkA AraMbha karatA hai aura isI lokameM parastrIgamanaAdise utpanna vairAnubaMdhase liGgacchedana, vadha, baMdhana, tathA dravyAdike apaharaNaAdi aneka klezoMko prApta hotA hai, isa prakArake anekavidha pUrNa klezoMko bhogakara maraNake pazcAt paralokameM azubha gatiko prApta hotA hai aura ubhaya lokameM nindita hotA hai, ityAdi hetuoMse parastrIAdigamanase nivRtta honAhI kalyANakAraka hai / aura aisehI parigrahavAn prANIbhI taskaroM ( coroM )se abhigamanIya (prApaNIya vA lUTaneke yogya ) hotA hai, jaise mAMsa liye hue sAdhAraNa pakSI anya mAMsAhArI jIvoMse tathA dhanake upArjana, rakSaNa vA nAzase utpanna aneka duHkhoMko prApta hotA hai aura kitanA hI dhanakA saMgraha kare parantu dhanoMse isakI tRpti aise nahIM hotI jaise iMdhanoMse agnikI, tathA atiparigrahake lobhase grasta honeke kANa kartavya akartavyake vivekasebhI zUnya ho jAtA hai aura mRtyuke anaMtara azubha gatiko prApta hotA hai aura yaha prANI atilomI hai isa prakAra ninditabhI hotA hai, ityAdi hetuoMse parigrahase uparata ( alaga ) honA hI kalyANadAyaka hai / ityAdi bhAvanA karanese ahiMsAdi bahuta dRDha hote haiM // 4 // aura bhI duHkhameva vA // 5 // sUtrArtha-athavA 'hiMsAAdi pAMca pApoMmeM duHkhahI duHkha hai' aisI bhAvanA karanI cAhiye / / bhASyam-duHkhameva vA hiMsAdiSu bhAvayet // yathA mamApriyaM duHkhamevaM sarvasattvAnAmiti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn // yathA mama mithyAbhyAkhyAnenAbhyAkhyAtasya tIvra duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti anRtavacanAdvayuparamaH zreyAn // yathA mameSTadravyaviyoge duHkhaM bhUtapUrva bhavati ca tathA sarvasattvAnAmiti steyAdvayuparamaH zreyAn // tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhameva / syAdetatsparzanasukhamiti tacca na / kutaH / vyAdhipratIkAratvAtkaNDUparigatavaccAbrahmavyAdhipratIkAratvAdasukhe hyasminsukhAbhimAno muuddhsy| tadyathA For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tIvrayA tvakchoNitamAMsAnugatayA kaNDA parigatAtmA kASThazakalaloSTazarkarAnakhazuktibhirvicchinnagAtro rudhirArdraH kaNDUyamAno duHkhameva sukhamiti manyate / tadvanmaithunopasevIti maithunAdvayuparamaH zreyAn // tathA parigrahavAnaprAptaprAptanaSTeSu kAGkSArakSaNazokodbhavaM duHkhameva prApnotIti parigrahAdvayuparamaH zreyAn / ityevaM bhAvayato vratino vrate sthairya bhavati // kiM cAnyat / 157 1 vizeSavyAkhyA - jaise duHkha mujhe apriya hai aura prANoMko zarIrase pRthak karanA mujhe iSTa nahIM hai, aisehI saMpUrNa jIvoMko duHkha apriya hai isa hetuse hiMsAse uparamahI kalyANakArI hai / jaise mithyAbhASaNase mujhe duHkha hotA hai arthAt mere viSaya meM yadi koI mithyAbhASaNa kare to mujhe atiduHkha hotA hai aura prathamabhI isase duHkha huA hai, aisehI anya prANI ke viSaya meM mithyAbhASaNa se usa anya prANIkobhI duHkha hogA isa hetuse mithyAbhASaNase virata honAhI uttama hai / tathA jaise mujhe iSTa padArthoMke viyoga se duHkha hotA hai aura pUrva huA bhI aisehI yadi corI karake unakA iSTa padArthase viyoga kara deveMge tau saba prANImAtrako duHkha hogA, ityAdi hetuoMse corIse pRthak honAhI kalyANadAyaka hai / aisehI rAgadveSase pUrNa honese maithunaprasaMgabhI duHkhahI hai / kadAcit yaha kaho ki -maithunameM jo sparzana iMdriyase sukha hotA hai vaha duHkha nahIM hai, so yaha kathana bhI asaMgata hai / kyoMki yaha vyAdhikA pratIkAra arthAt rogakA pratIkAra honese kaNDU ( khujalI ) se vyApta manuSyako saMgharSaNa ( khujalAhaTa ) AdidvArA usako pratIkAra (upAya) ke samAna maithunecchArUpa vyAdhi ( roga ) ke pratIkArake honese sukhase rahita isa maithunameM sparzajanya sukhameM mUr3ha puruSako sukhakA abhimAna hai, yathArtha meM sukha nahIM hotA / jaiseatitIvraM tvacA rudhira tathA mAMsameM vyApta kaNDU ( dAha Adi khujalAhaTa ) se vyApta prANI kASThake khaNDa se, lohake khaNDase, kaMkaNase, tathA nakha, zukti ( sIpa ) Adi ke saMgharSaNa se arthAt ina padArthoMse khujalAnese chinna zarIra aura rudhirase vyApta honepara bhI khujalAtA huA duHkhakohI sukha mAnatA hai, aisehI maithunakA sevI bhI duHkhako hI sukha mAna baiThatA hai, isa hetu se maithuna se uparAma honAhI kalyANakArI hai / aise hI parigrahavAn prANI bhI aprApta padArtha prApta honekI AkAGkSA tathA arjanAdise prAptake rakSaNase aura prApta hokara naSTa honeke zokase utpanna duHkhakohI pAtA hai, ina kAraNoM se parigrahase uparAma honAhI kalyANadAyaka hai / isa prakAra hiMsAAdi paMca pApoMmeM duHkhakIhI bhAvanA karane se vratIka vratameM sthiratA hotI hai / aura bhI 1 zaMkA hosakatI hai ki- maithuna to sparzadvArA sukhakAhI janaka hai, usameM strIpuruSoM meM kisIko bhI duHkha nahIM hotA; kiMtu donoMko sukhahI hotA hai ? isakA uttara " syAt" ityAdise dete haiM / 2 yahAM para " tat" ( so ) isa padase sparzajanya sukhase tAtparya hai // 3 " ityevaM bhAvayato0" "isa rIti se bhAvanA karanevAle' ityAdi vAkya meM jo ( ityevaM ) yaha pada diyA hai isase sUtrakI samApti darzAI hai. isase jo koI bhASyakohI 'vyAdhipratIkAratvAtkaNDUparigatatvAJcAbrahmeti, tathAprAptanaSTeSu kAGkSAzokau prApteSu ca For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAyacandrajainazAstramAlAyAm maitrIpramodakAruNyamAdhyasthAni sattvaguNAdhikaklizyamAnA vineyeSu 6 sUtrArtha-saba jIvoMmeM maitrI, guNAdhikameM pramoda, klezayuktameM karuNA, tathA azikSita duSTa jIvoMmeM audAsInyakI bhAvanA karanI cAhiye / bhASyam-bhAvayedyathAsaGkhyam / maitrI sarvasattveSu / kSame'haM sarvasattvAnAm / kSamaye'haM sarvasattvAn / maitrI me sarvasattveSu / vairaM mama na kenaciditi // pramodaM guNAdhikeSu / pramodo nAma vinayaprayogo vandanastutivarNavAdavaiyAvRttyakaraNAdibhiH samyaktvajJAnacAritratapodhikeSu sAdhuSu parAtmobhayakRtapUjAjanitaH sarvendriyAbhivyakto manaHpraharSa iti // kAruNyaM klizyamAneSu / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityarthaH / tanmahAmohAbhibhUteSu matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSu viSayatarSAgninA dandahyamAnamAnaseSu hitAhitaprAptiparihAraviparItapravRttiSu vividhaduHkhArditeSu dInakRpaNAnAthabAlamomuhavRddheSu sattveSu bhAvayet / tathA hi bhAvayan hitopadezAdibhistAnanugRhNAtIti // mAdhyasthyamavineyeSu / mAdhyasthyamaudAsInyamupekSetyanarthAntaram / avineyA nAma mRtpiNDakASThakuDyabhUtA grahaNadhAraNavijJAnohApohaviyuktA mahAmohAbhibhUtA duSTAvagrAhitAzca / teSu mAdhyasthyaM bhAvayet / na hi tatra vaktuhitopadezasAphalyaM bhavati / vizeSavyAkhyA-maitrI, pramoda, kAruNya, tathA mAdhyastha, ina cAroMkA satvamAtra, guNAdhika, klizyamAna, aura avineya ina cAroMke sAtha yathAsaMkhya hai / arthAt satva AdimeM maitrI AdikI bhAvanA cAhiye / jaise-saMpUrNa jIvoMmeM maitrI ( mitratA )kI bhAvanA kare / jaise-saba jIvoMke aparAdha Adi maiM kSamA karatA hUM aura saMpUrNa jIvoMse apanA aparAdha kSamA karatA hUM / tAtparya yaha ki-saba jIvoMpara maiM mitratAkI dRSTi rakkhU aura saba jIva mere Upara / merI mitratA saMpUrNa jIvoMmeM ho aura merA vaira (virodha ) kisI prANIse nahIM haiM aisI bhAvanA kare / tathA jo apanese adhika vidyAAdi guNasampanna haiM unameM pramodakI bhAvanA karanI cAhiye / pramoda kahate haiM vinayakA prayoga arthAt stuti, vandanA, varNavAda (prazaMsA) tathA vaiyAvRtyakaraNa arthAt sevA zuzrUSA Adi karanA; samyaktva, jJAna, cAritra, aura tapa AdimeM adhika jo sAdhu haiM unameM anya puruSa tathA apanese kRta jo pUjAAdi satkAra haiM usa pUjAAdise utpanna saMpUrNa indriyoMse prakaTa manakA praharSa ( adhika Ananda) honA yahI guNAdhikoMmeM pramoda hai, so isa pramodakI bhAvanA guNAdhikoMmeM karanI cAhiye / tathA jo klizyamAna haiM arthAt duHkhayukta haiM unameM karuNAkI bhAvanA karanI cAhiye / kAruNya arthAt anukampA, dayA, dInoMke Upara anugraha karanA hai / vaha kAruNya mahAmohagrasta, mati zruta vibhaGgajJAnarUpa ajJAnase pUrNa, viSayarUpa tRSNAkI agnise rAtri dina dandahyamAna (atyanta jalate hue ) cittavAloMmeM ki-jinakI pravRtti hitAhitakI prApti tathA parihAra ( tyAga) rakSaNamupabhogeSvatRptiriti' isa bhASyako jo sUtra mAnakara par3hate haiM veha anArSa haiM / yadi ye donoM sUtra hote to inake avayavoMkI vyAkhyA hotI, vaha nahIM hai isaliye inako sUtra mAnanA yaha anArSa hai // For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 159 arthAt hitakI prApti, ahitakA parihAra inameM viparIta hai, tathA jo nAnAprakArake duHkhoMse duHkhI haiM unapara tathA dIna, kRpaNa, anAtha, bAla tathA atyanta mohI vRddha jIvoMpara karanI cAhiye tathA aisI bhAvanAkA cintavana karatA huA unako hitopadezAdikake dvArA anugrahItabhI kare / aura avineyoMmeM mAdhyasthya arthAt udAsInatA rakhanI cAhiye / mAdhyasthya udAsInatA tathA upekSA, ye saba ekArthavAcaka zabda haiN| jo mRttikAke piNDake samAna vA kASTha, bhitti vA pASANake samAna upadezAdike grahaNa dhAraNameM asamartha, vijJAna tathA UhApoha (pratibhA vA kalpanAzakti )se rahita haiM, aura mahAmohase grasta athavA kisI padArthako duSTatA vA viparItarUpase grahaNa kiye haiM vA kisIse viparIta grahaNa karAye gae haiM, ve avineya haiM / aise jIvoMke viSayameM udAsInatAkI bhAvanA kare / kyoMki aise jIvoMko upadeza denese vaktAke hitopadezakI saphalatA nahIM hotI // 6 // kiM cAnyat / aura yaha bhI hai| __ jagatkAyakhabhAvau ca saMvegavairAgyArtham // 7 // sUtrArtha-saMvega tathA vairAgyakI prAptike liye jagat tathA kAya (zarIra)ke svabhAvoMkI bhAvanA karanI cAhiye // 7 // __ bhASyam-jagatkAyasvabhAvau ca bhAvayet saMvegavairAgyArtham / tatra jagatsvabhAvo dravyANAmanAdyAdimatpariNAmayuktAH prAdurbhAvatirobhAvasthityanyatAnugrahavinAzAH / kAyasvabhAvo'nityatA duHkhahetutvaM niHsAratA'zucitvamiti // evaM hyasya bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavati / tatra saMvego nAma saMsArabhIrutvamArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratidharme bahumAno dhArmikeSu ca dharmazravaNe dhArmikadarzane ca manaHprasAda uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti // vairAgyaM nAma zarIrabhogasaMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSUpAdhiSvanabhiSvaGga iti // vizeSavyAkhyA-saMvega aura vairAgyake artha jagat va kAyake svabhAvoMkI bhAvanA krai| unameM prathama jagatke svabhAvake viSayameM kahate haiM, jagatke svabhAva yaha haiM kisampUrNa dravyoMke anAdi tathA AdimAn pariNAmoMse yukta prAdurbhAva (prakaTa honA), tirobhAva (lupta honA), avasthiti (padArthoMkI kucha kAlasthiti), paraspara upakAra tathA vinAza, aisI bhAvanA kare / aura kAyasvabhAva kyA hai ki-zarIrakI anityatA, duHkhoMkI hetutA, niHsAratA, tathA malAdise yukta honeke kAraNa apavitratAdi / isa rItise bhAvanA karanevAle jIvake saMvega tathA vairAgya hote haiM / unameMse saMvega nAma saMsArase bhIrutA (bhaya vA Dara), Arambha parigrahAdi doSoMke dekhanese aruci, dharmameM bahumAna, tathA dhArmika prANiyoMmeM dharmake zravaNameM tathA dhArmika puruSoMke darzanameM manakI prasannatA, aura uttarottara For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 rAyacandra jainazAstramAlAyAm unake guNoMkA jJAna honepara unameM adhika zraddhA, ityAdi saMvega hai / tathA zarIrase, bhogose, saMsArase glAni honepara zAnta puruSakI bAhya tathA AbhyantarakI jo upAdhiyAM haiM unameM anAsakti, arthAt saMsAra se zarIra se bhogAdise sarvathA zAnta hokara Abhyantara krodhAdika tathA viSayoMmeM jo aprIti hai vahI vairAgya hai // 7 // I atrAha / uktaM bhavatA hiMsAdibhyo viratirbratamiti tatra kA hiMsA nAmeti / atrocyate / aba yahAMpara kahate haiM--ki Apane (zrIAcAryane ) yaha kahA hai ki hiMsA Adi pAMca mahApApoMse jo nivRtti hai vahI vrata hai (a. 7 sU. 1); so una pAMca pApoMmeMse hiMsA kyA vastu hai ? isake uttara meM yaha agrima sUtra kahate haiM: - pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 8 // sUtrArtha -- pramattayogase jo prANoMkA zarIrase pRthakkaraNa hai usako hiMsA kahate haiM ||8|| bhASyam - pramatto yaH kAyavamanoyogaiH prANavyaparopaNaM karoti sA hiMsA / hiMsA mAraNaM prANAtipAtaH prANavadhaH dehAntarasaMkrAmaNaM prANavyaparopaNamityanarthAntaram // vizeSavyAkhyA - pramatta ( kaSAyasahita ) hokara kAya, vAk tathA manoyogoM se jo prANoMkA vyaparopaNa arthAt prANoMkA vadha karanA hai; vahI hiMsA hai / hiMsA, mAraNa, prANavadha, prANAtipAta, eka deha se dUsare dehameM jIvakA saMkrAmaNa aura prANoMkA vyaparopaNa, ye saba samAnArthaka zabda haiM // 8 // atrAha / athAnRtaM kimiti / atrocyate aba kahate haiM ki anRta kyA hai ? isakA uttara kahate haiM asadabhidhAnamanRtam // 9 // sUtrArtha -asat arthAt mithyA jo kathana hai usako anRta kahate haiM // 9 // bhASyam - asaditi sadbhAvapratiSedho'rthAntaraM gardA ca // tatra sadbhAvapratiSedho nAma sadbhUtanavo'bhUtodbhAvanaM ca / tadyathA - nAstyAtmA nAsti paraloka ityAdi bhUtanihnavaH / zyAmAkataNDulamAtro'yamAtmA aGguSThaparvamAtro'yamAtmA AdityavarNo niHkriya ityevamAdyamabhUtodbhAvanam || arthAntaraM yo gAM bravItyazvamazvaM ca gauriti // garheti hiMsApAruSyapaizunyA. diyuktaM vacaH satyamapi garhitamanRtameva bhavatIti // vizeSavyAkhyA -asat padase yahAMpara sadbhAvakA niSedha, arthAntara, (jaisA yathArtha meM hai usase anya artha ) tathA gahI nindAkA grahaNa haiM, unameM sadbhAvakA niSedha nAma sadbhUta arthakA apahnava ( chipAnA ) aura asat kA udbhAvana ( prakaTIkaraNa) / jaise- 'AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai, ityAdi sadbhUta padArthakA apahnava arthAt niSedha hai / aura zyAmA (samA vA sevaI vA atisUkSma cAvalavizeSa ) taNDulamAtra yaha jIvAtmA hai, vA aGguSThake parvamAtra yaha AtmA hai, AdityavarNa hai, niSkriya hai ityAdi asadbhuta vastukA 1 * For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 161 prakaTIkaraNa haiM / arthAntara vaha hai-jaise gauko azva kahe aura azvako gau / gardA; hiMsA, pAruSyavacana (kaThora marmavedhI vacana) tathA paizunya (cugulI) Adi yuktavacana, yaha yadyapi satya ho tathApi garhita (nindita)honese asatyahI hai / arthAt garhita satyabhI asatyavat hai // 9 // atrAha / atha steyaM kimiti / atrocyate-- aba yahAMpara kahate haiM ki steya kyA hai ? isake uttarameM yaha sUtra kahate haiM / adattAdAnaM steyam // 10 // sUtrArtha-na diye hue padArthakA grahaNa karanA steya hai // 10 // bhASyam-steyabuddhyA parairadattasya parigRhItasya tRNAdevyajAtasyAdAnaM steyam // vizeSavyAkhyA-steya(caurya) buddhise adatta arthAt jinase vaha padArtha sambadha rakhatA hai una puruSoMke binA diyehue parigRhIta jo tRNase Adi leke yAvat dravya haiM unakA grahaNa karanA arthAt lelenA, isIko steya corI kahate haiM // 10 // atrAha / athAbrahma kimiti / atrocyateaba isake pazcAt kahate haiM ki 'abrahma' kyA hai ? isapara yaha kahate haiM maithunamabrahma // 11 // bhASyam-strIpuMsayomithunabhAvo mithunakarma vA maithunaM tadabrahma / sUtrArtha-strIpuruSakA jo mithunabhAva vA maithunakarma athavA maithuna (strIprasaGga) hai, usako abrahma arthAt maithunasevana kahate haiM // 11 // atrAha / atha parigrahaH ka iti / atrocyate--- aba yahAMpara kahate haiM ki isake pazcAt parigraha kyA hai ? isapara kahate haiN| mUchI parigrahaH // 12 // sUtrArtha-mUrchAko parigraha kahate haiM // 12 // bhASyam-cetanAvatsvacetaneSu ca bAhyAbhyantareSu dravyeSu mUrchA parigrahaH / icchA prArthanA kAmo'bhilASaH kAMkSA gArDya mUrchatyanAntaram // vizeSavyAkhyA-cetanAvAn hoM vA acetana hoM, aise cetanAcetana bAhya tathA Abhyantara dravyoMmeM jo mUrchA (tadarjana rakSaNaAdikI abhilASA ) hai usako parigraha kahate haiM / icchA, prArthanA, kAma, abhilASa, kAMkSA, gArthya, parigraha, tathA mUrchA ye saba samAnArthaka zabda haiM // 12 // __ atrAha / gRhNImastAvadratAni / atha vratI ka iti / atrocyate-- aba yahAMpara kahate haiM ki-vratoMko jaisA Apane kahA vaisA hama grahaNa karate haiM, paraMtu vratI kauna hai ? isake uttarake liye yaha sUtra hai For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rAyacandrajainazAstramAlAyAm niHzalyo vratI // 13 // sUtrArtha-zalyoMse jo rahita hai, vahI vratI hai // 13 // bhASyam-mAyAnidAnamithyAdarzanazalyaistribhirviyukto niHzalyo vratI bhavati / vratAnyasya santIti vratI / tadevaM niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti // vizeSavyAkhyA-mAyAzalya, nidAnazalya tathA mithyAdarzanazalya ina tIna prakArake zalyoMse jo rahita hai tathA niHzalya arthAt jisake zalya nikalagaye haiM vahI vratI hai / tathA pUrvokta ahiMsA Adi vrata jisameM haiM vaha vratI hai / isa prakAra jo niHzalya tathA vratavAn (vratayukta) ho so vratI hotA hai // 13 // agAryanagArazca // 14 // bhASyam-sa eSa vratI dvividho bhavati / agArI anagArazca / zrAvakaH zramaNazcetyarthaH / / sUtrArtha-vratIke do bheda hote haiM / eka agArI (gRhI ) arthAt zrAvaka aura dUsarA anagArI arthAt zramaNa // 14 // atrAha / ko'nayoH prativizeSa iti / atrocyate aba yahAM kahate haiM ki ina donoM arthAt agArI tathA anagArI inameM kyA bheda hai ? isapara yaha sUtra kahate haiM aNuvrato'gArI // 15 // sUtrArtha-aNuvratavAlA agArI hai // 15 // bhASyam-aNUnyasya vratAnItyaNuvrataH / tadevamaNuvratadharaH zrAvako'gArI vratI bhavati // vizeSavyAkhyA--jisake vrata aNu arthAt laghu vA choTe haiM vaha zrAvaka agArI vratI hotA hai // 15 // kiM cAnyataura agArI vratIke viSayameM yaha vakSyamANa vizeSa bhI haidigdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapoSadhopavAsopabhogaparibhogA tithisaMvibhAgavratasaMpannazca // 16 // sUtrArtha tathA digvata, dezatrata Adi jo vrata haiM una vratoMse jo saMpanna arthAt yukta ho vaha agArI vratI hotA hai // 16 // __ bhASyam-ebhizca digvratAdibhiruttaravrataiH saMpanno'gArI vratI bhavati / tatra digvrataM nAma tiryagUlamadho vA dazAnAM dizAM yathAzakti gamanaparimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUtevarthato'narthatazca sarvasAbadyayoganikSepaH // dezavrataM nAmApavarakagRhagrAmasImAdiSu yathAzakti pravicArAya parimANAbhigrahaH / tatparatazca sarvabhUteSvarthato'narthatazca sarvasAvadyayoganikSepaH // anarthadaNDo nAmopabhogaparibhogAvasyAgAriNo vrtino'rthH| tdvytirikto'nrthH| tadartho daNDo'narthadaNDaH / tadvirativratam / sAmAyikaM nAmAbhigRhya kAlaM sarvasAvadyayoganikSepaH // pauSa For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 163 1 dhopavAso nAma pauSadhe upavAsaH pauSadhopavAsaH / pauSadhaH parvetyanarthAntaram / so'STamIM caturdazIM paJcadazImanyatamAM vA tithimabhigRhya caturthAdyupavAsinA vyapagatasnAnAnulepanagandhamAlyAlaMkAreNa nyastasarvasAvadyayogena kuzasaMstAraphalakAdInAmanyatamaM saMstAramAstIrya sthAnaM vIrAsananiSadyAnAM vAnyatamamAsthAya dharmajAgarikApareNAnuSTheyo bhavati / upabhogaparibhogavataM nAmAzanapAnakhAdyasvAdyagandhamAlyAdInAmAcchAdanaprAvaraNAlaMkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdInAM ca bahusAvadyAnAM varjanam / alpasAvadyAnAmapi parimANakaraNamiti || atithisaMvibhAgo nAma nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM dravyANAM dezakAlazraddhAsatkArakramopetaM parayAtmAnugrahabuddhayA saMyatebhyo dAnamiti // vizeSavyAkhyA - digvata, dezavrata, anarthadaNDavrata, sAmAyikatrata, pauSadhopavAsavrata, upabhogaparibhogavrata, tathA atithisaMvibhAgatrata, ye jo uttaratrata haiM inase sampanna ( yukta ) arthAt ina vratoMke karanevAlA bhI agArI vratI hai / inameM se digvatakA lakSaNa yaha hai ki-tiryag ( idhara udhara ) AThoM dizAoM meM Upara ( parvatAdi ke ) aura adhobhAga meM gamanake parimANakA niyama karanA aura usase pare saba jIvoMke viSaya meM sArthaka vA nirarthaka saMpUrNa sAvadya ( nindita ) yogoM kA tyAga karanA, yahI digvata hai / dezatrata vaha hai ki- apaneke apavaraka ( saba orase AvRta karanevAle, gheranevAle ) jo gRha, grAma tathA sImA Adi haiM unameM yathAzakti pravicAra ( gamanAgamana) ke liye parimANakA abhigraha arthAt niyama karanA / aura usa sImAse pare saMpUrNa prANiyoMke viSe arthase vA anarthase saMpUrNa sAvadya ( nindA vA doSasahita ) kAya, vAk tathA manomaya yogoM kA tyAga karanA / anarthadaNDa- Da-nAma upabhoga, tathA paribhoga isa agArI vratIke artha haiM aura usase bhinna anartha hai, usa anarthake liye jo daNDa hai usako anarthadaNDa kahate haiM / isa hetuse usa anarthadaNDase jo virati arthAt uparAma vA nivRtti hai usako anarthadaNDavata kahate haiM / sAmAyika vaha hai ki - kisI niyata kAlake liye sampUrNa sAvadya arthAt ga vA nindanIya yogoMkA tyAga / pauSadhopavAsa, isakA artha yaha hai ki - pauSadha arthAt parvameM jo upavAsa ( bhojanAdikA tyAga ) vaha pauSadhopavAsa hai / pauSadha tathA parva ye donoM samAnArthavAcaka zabda haiM / yaha pauSadhopavAsa aSTamI, caturdazI, athavA pUrNimA amAvAsyA inameMse kisI eka tithiko vA sabako niyama karake caturthakAla Adi upavAsa karanevAle prANIko snAna anulepana ( ubaTanAAdi sugandhita dravya jo zarIrameM lagAye jAte haiM ) gandha, atara, taila Adi, mAlya arthAt puSpamAlA Adi tathA AbhUSaNoMke tyAgasahita aura saMpUrNa sAvadya yogoM se bhI rahita hokara, kuza, caTAI vA pATA inameMse kisI eka Asana ke Upara vIra, padma, athavA svastika AdimeMse kisI eka Asana se baiThakara dharmajAgarikAmeM tatpara hoke arthAt dharmArtha jAgaraNameM parAyaNa hoke anuSThAna karaneyogya hai / tAtparya yaha ki isa pUrvokta niyamase pauSadhopavAsakA anuSThAna karanA cAhiye / ' For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 rAyacandrajainazAstramAlAyAm upabhogaparibhogavrata vaha hai ki-jisameM bhojana, pAnaAdi khAdya padArthoMkA, khAdya arthAt priya AnandadAyaka gandhamAlya Adi padArthoMkA, AcchAdana ( vastrAdi ) alakAra, zayyA, Asana, gRha, yAna (savArI ghor3e hAthI baggIAdi), vAhana bailaAdi padArthoMkA jo ki-bahuta sAvadha haiM arthAt nindAdoSAdisahita haiM una sabakA tyAga karanA / aura ina bhojana, pAna, gandhamAlya, vastra, alaGkAra, zayyA, gRha yAnAdimeMse jo alpadoSAdiyukta haiM unakA bhI parimANa karanA ki-itanese adhika nahIM rakkheMge, arthAt alpa doSavAloMmeM bhI Avazyaka padArthoMkI gaNanA karake vartAvameM lAnA, yaha upabhogaparibhogavrata hai / athitisaMvibhAgavata vaha hai ki-nyAyase prApta arthAt dharmase upArjita kalpanIya (sampAdana ) karaneke yogya jo dravya haiM unakA deza, kAla, zraddhA tathA satkArake kramase yukta hokara atianugrahabuddhise saMyata arthAt saMyamI puruSoMko denA, ye sAta vratabhI agArI vratIke hote haiM // 16 // kiM cAnyaditi / aura yahabhI hai;-.. mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // sUtrArtha-vratI (agArI vratI ) mAraNAntikI arthAt maraNasamayakI saMlekhanAkA joSitA arthAt sevI honA cAhiye // 17 // . bhASyam-kAlasaMhananadaurbalyopasargadoSAddharmAvazyakaparihANiM vAbhito jJAtvAvamaudaryacaturthaSaSThASTamabhaktAdibhirAtmAnaM saMlikhya saMyamaM pratipadyottamavratasaMpannazcaturvidhAhAraM pratyAkhyAya yAvajjIvaM bhAvanAnuprekSAparaH smRtisamAdhibahulo mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA uttamArthasyArAdhako bhavatIti / / vizeSavyAkhyA-kAla, saMhanana (zarIrakI sthitivizeSa), durbalatA tathA upasarga ( pIDAAdi upadravoM )ke doSase Avazyaka kAryakI parihANiko saba orase jAnakara avamaudarya, ( alpa azana ), caturtha, SaSTha, tathA aSTama kAlameM bhakta (bhAta )Adike dvArA AtmAko niyamameM lAke saMyamameM prApta hoke uttama vratasampanna ho, cAroM prakArake AhAroMko tyAgakara, jIvanaparyanta bhAvanA tathA anupekSAmeM tatpara smaraNa tathA samAdhimeM bahudhA parAyaNa hoke, maraNa samayakI saMlekhanAkA sevI uttama arthakA ArAdhaka hotA hai / ___ etAni digvratAdIni zIlAni bhavanti / niHzalyo vratIti vacanAduktaM bhavati vratI niyataM samyagdRSTiriti // ye jo digvatAdi kahe haiM ve saba zIlasaMjJaka haiM / niHzalya vratI hotA hai isa vacanase yaha siddha hai ki-vratI niyamase samyagdRSTivAlA hotA hai / . For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatra tahAM sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 165 samyagdRSTeratI - zaGkAkAGkSAvicikitsAnyadRSTiprazaMsA saMstavAH cArAH // 18 // sUtrArtha -- zaMkAAdi pAMca samyagdRSTi puruSake aticAra haiM // 1 // 1 bhASyam - zaGkA kAGkSA vicikitsA anyadRSTiprazaMsA saMstavaH ityete paJca samyagdRSTeratI - cArA bhavanti / aticAro vyatikramaH skhalanamityanarthAntaram // adhigatajIvAjIvAditattvasyApi bhagavataH zAsanaM bhAvato'bhiprapannasyAsaMhAryamateH samyagdRSTerarhatprokteSu atyantasUkSmedhvatIndriyeSu kevalAgamagrAhyeSvartheSu yaH saMdeho bhavati evaM syAdevaM na syAditi sA zaGkA // aihalaukikapAralaukikeSu viSayeSvAzaMsA kAGkSA / so'ticAraH samyagdRSTeH / kutaH / kAGkSitA vicAritaguNadoSaH samayamatikrAmati // vicikitsA nAma idamapyastIdamapIti mativiplutiH // anyadRSTirityacchAsanavyatiriktAM dRSTimAha / sA dvividhA / abhigRhItA anabhigRhItA ca / tadyuktAnAM kriyAvAdinAmakriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeraticAra iti / atrAha / prazaMsAsaMstavayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate / jJAnadarzanaguNaprakarSodbhAvanaM bhAvataH prazaMsA / saMstavastu sopadhaM nirupadhaM 'bhUtAbhUtaguNavacanamiti // vizeSavyAkhyA - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTiprazaMsA tathA saMstava, ye pAMca samyagdRSTi puruSake aticAra ( doSa ) haiM / aticAra, vyatikrama tathA skhalana, ye saba ekArthavAcaka zabda haiM / jIva ajIvaAdi tattvoMke jJAtA bhagavAn ke zAsanako ' bhAvase abhiprApta aura asaMhAryamati ( asaMhRtabuddhi ) arthAt jisakI buddhi saba sthAnoMse haTake jinaprokta padArthoMmeM dRDhatAse niHsandehapUrvaka sthira nahIM huI hai aise samyagdRSTi puruSako arhat bhagavAn se kathita atisUkSma, atIndriya tathA kevala AgamapramANase grAhya ( jAnaneyogya ) padArthoMmeM jo sandeha hai ki aisA bhagavAn ne kahA hai vaisA ho sakatA hai, vA nahIM, aisA jo vicAra hai usako zaMkA kahate haiM / tathA isa lokake aura paralokake viSayoMmeM jo prApta honekI abhilASA hai vaha kAMkSA hai | vaha zaMkA tathA kAMkSA karanevAlA dono samyagdRSTike aticAra haiM / kyoMki - jisane guNadoSako nahIM vicArA hai aisA puruSa samayakA ullaMghana karatA hai / aura vicikitsA vaha ki - aisA bhI hai aura aisabhI hai, arthAt arhad bhagavAn ne jo kahA hai yaha bhI yathArtha hai aura anyadRSTi arthAt kapila AdikA jo kathana hai yaha bhI yathArtha hai, isa prakArakI mati ( bhrAMti ) honA / tathA anya dRSTise yahAM arhatzAsana se bhinnadRSTi se tAtparya hai / vaha anyadRSTi do prakArakI hotI hai, eka to abhigRhIta (svIkRta ) aura dvitIya ( dUsarI ) anabhigRhIta ( asvIkRta ) / usa anyadRSTise yukta kriyAvAdI hoM athavA akriyAvAdI hoM, tathA ajJAnI ( jinake For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm hitAhitakI parIkSA nahIM hai aise ) hoM athavA vainayika arthAt sampUrNa deva tathA sampUrNa zAstroMko samAna mAnanevAle hoM, unakI prazaMsA tathA saMstava karanA / ye prazaMsA tathA saMstava dono samyagdRSTike atIcAra haiM / aba yahAM prazna karate haiM ki-prazaMsA tathA saMstava ( stuti ) ina donoMmeM kyA bheda hai ? isa zaMkAkA uttara kahate haiM ki-bhAvase jJAnadarzana guNakI prakarSatA ( uccatA vA adhikatA)kA jo udbhAvana arthAt sabapara prakaTa karanA hai, yaha to prazaMsA hai / aura sopadha vA nirupadha vA bhUta aura abhUta arthAt yathArtha vA ayathArtha guNoMkA jo saMkIrtana hai vaha saMstava arthAt saMstuti hai / ye zaMkAAdi pAMcoM samyagdRSTi janake atI cAra arthAt vyatikrama haiM // 18 // isa agrima sUtrase vrata tathA zIloMke atIcAroMkI saMkhyA ( ginatI ) kahate haiM vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 19 // sUtrArtha-ahiMsAAdi pAMca (5) vratoMmeM aura digvataAdi sAta (7) zIloMmeM bhI pAMca (5) 2 aticAra hote haiM // 10 // ___ bhASyam-vrateSu paJcasu zIleSu ca saptasu paJca paJcAtIcArA bhavanti yathAkramamiti UrvaM yadvakSyAmaH / tadyathA vizeSavyAkhyA-ahiMsAAdi vratoMke tathA digvataAdi zIloMke pAMca 2 atIcAroMko arthAt prathama ahiMsAAdi vratoMke aura pIche digvataAdi zIloMke pAMca 2 atIcAroMko hama Age kaheMge // jaise. bandhavadhavicchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH // 20 // sUtrArtha-bandha, vadha, cheda, atibhArAropaNa, annapAnanirodha ye pAMca ahiMsAvratake aticAra haiM // 20 // bhASyam -trasasthAvarANAM jIvAnAM bandhavadhau tvakchedaH kASThAdInAM puruSahastyazvagomahiSAdInAM cAtibhArAropaNaM teSAmeva cAnapAnanirodhaH ahiMsAvratasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-trasa tathA sthAvara jo jIva haiM unakA vadha 1 tathA bandhana 2, tathA kASThaAdikI tvak (chAla Adi )kA chedana 3, puruSa, hastI ( hAthI), azva, gau tathA mahiSa (bhaiMsa )Adike Upara atibhAra arthAt ucitase adhika bhArakA AropaNa ( lAdanA ) 4 aura unhIke arthAt puruSa, hastI, azva Adike annapAnaAdi AhArakA nirodha karanA ( rokanA) 5, ye pAMco ahiMsAvatake aticAra haiM // 20 // mithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 21 // sUtrArtha-mithyA upadeza, rahasyAbhyAkhyAna (gopya vArtAoMkA prakaTa karanA), kUTalekhakriyA, nyAsApahAra tathA sAkAramaMtrabheda, ye pAMcoM satya vratake atIcAra haiM // 21 // For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / bhASyam-ete paJca mithyopadezAdayaH satyavacanasyAticArA bhavanti / tatra mithyopadezo nAma pramattavacanamayathArthavacanopadezo vivAdeSvatisaMdhAnopadeza ityevamAdiH // rahasyAbhyAkhyAnaM nAma strIpuMsayoH paraspareNAnyasya vA rAgasaMyuktaM hAsyakrIDAsaGgAdibhI rahasyenAbhizaMsanam // kUTalekhaMkriyA lokapratItA // nyAsApahAro vismaraNakRtaparanikSepagrahaNam // sAkAramatrabhedaH paizunyaM guhyamantrabhedazca / / vizeSavyAkhyA-mithyA upadeza, Adi satyabhASaNavratake pAMca atIcAra arthAt vyatikrama vA skhalana haiM / jaise-pramattavacana, ayathArthavacanakA upadeza, tathA vivAdoMmeM atisandhAna arthAt sandhAna ( sambandha )ko ulaMghanakarake arthAt asambaddha vA prakaraNaviruddha jo upadeza hai ityAdi saba mithyA upadeza haiN| rahasyAbhyAkhyAna-arthAt strI puruSakA parasparake dvArA athavA anya kisIke rAgasaMyukta viSayako hAsya krIDAAdise rahasyarUpase jo kathana hai vaha rahasyAbhyAkhyAna hai / kUTalekhakriyA-saMsArameM prasiddha hI hai / arthAt mithyA lekha vA jAlI tamassukaAdi banAnA, yaha saba kUTalekhakriyA hai / nyAsApahAra-vismaraNa Adike dvArA dharohararUpase sthApita padArthako haralenA, yaha nyAsApahAra hai / sAkAramatrabheda-paizunya (cugalI karanA) aura guhyamantra (salAha) kA bheda karanA ( bhaMDAphor3a karanA) hai / ye saba satyabhASaNavratake vyatikrama haiM // _stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH // 22 // sUtrArtha-stenaprayoga, tadAhRtAdAna, viruddharAjyAtikrama, hInAdhikamAnonmAnAdi, tathA pratirUpakavyavahAra, ye pAMco asteya ( acaurya )vratake atIcAra haiM // 22 // bhASyam-ete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti / tatra steneSu hiraNyAdiprayogaH // stenairAhatasya dravyasya mudhA krayeNa vA grahaNaM tadAhRtAdAnam // viruddharAjyAtikramazvAsteyavratasyAticAraH / viruddha hi rAjye sarvameva steyayuktamAdAnaM bhavati // hInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahAraH kUTatulAkUTamAnavaJcanAdiyuktaH krayo vikrayo vRddhiprayogazca / pratirUpakavyavahAro nAma suvarNarUpyAdInAM dravyANAM pratirUpakakriyA vyAjIkaraNAni cetyete paJcAsteyavratasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-stenaprayogaAdi asteya vratake atIcAra haiN| unameM coroMmeM suvarNaAdikA lena dena karanA, yaha stenaprayoga hai / tathA coroMse lAyA huA jo dravya hai usako yoM hI vA alpa mUlyase lelenA, yaha tadAhRtAdAna hai / tathA viruddha rAjyameM atikrama karanA, arthAt viruddha rAjyameM kramakA ullaMghana karanA / kyoMki-viruddha rAjyameM saba steyayukta hI grahaNaAdi hotA hai / tathA hInAdhikamAnonmAnAdi yaha haiM ki kUTatulA arthAt mithyA ( jhUThI ) tarAjUse kapaTapUrvaka mApa, vaJcanA (dhokhA) Adise yukta, kraya vikraya vyavahAra, arthAt jhUThI tarAjUse, jhUThe mApase, tolase, dUsaroMko dhokhA For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 168 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dekara nyUna ( kama ) denA aura adhika lenA / tathA hInAdhika parimANase vRddhi karanA / aura pratirUpakavyavahAra yaha hai ki-suvarNa tathA rUpya (rUpA-cAMdI) Adi dravyoMkI pratirUpakakriyA, arthAt sone cAMdIke samAna ( mulammeAdi anya )dravyoMko banAlenA tathA anya prakArake kapaTa vyavahAra karaneko bhI pratirUpaka kriyA kahate haiM / ye stenaprayogaAdi pAMca asteya vratake atIcAra haiM // 22 // paravivAhakaraNetvaraparigRhItAparigRhItAgamanAnaGgakrIDAtIvrakA- maabhiniveshaaH|| 23 // sUtrArtha-paravivAhakaraNAdi brahmacarya vratake atIcAra haiM / arthAt paravivAhakaraNa. 1 vyabhicAriNI vA dUsarekI vivAhitAse saMga karanA 2 jisakA vivAha nahIM huA ho aisI kanyAAdise gamana karanA 3 ayogya aGgase krIDA karanA 4 kAmake vegakA tIvra honA yaha pAMca (5) brahmacarya vratake atIcAra haiM // 23 // bhASyam-paravivAhakaraNamitvaraparigRhItAgamanamaparigRhItAgamanamanaGgakrIDA tIvrakAmAbhiniveza ityete paJca brahmacaryavratasyAticArA bhavanti / vizeSavyAkhyA---paravivAhakaraNa, anyakI vivAhitA kulaTA strIse gamana karanA, aparigRhItA ( avivAhitA kumArI yA vezyAAdi) striyoMke sAtha gamana karanA, anaGgakrIDA arthAt aGgoMse bhinna aGgoMmeM krIDA karanA, atitIvra kAmanAkA abhiniveza (vega) arthAt atyanta kAmI honA; ye pAMca brahmacarya vratake atIcAra haiM // 23 // kssetrvaastuhirnnysuvrnndhndhaanydaasiidaaskupyprmaannaatikrmaaH||24 sUtrArtha-kSetra, vAstu, hiraNyaAdi vastuoMke pramANakA atikrama karanA, ityAdi pAMca icchAparimANa vA aparigraha vratake aticAra haiM // 24 // bhASyam-kSetravAstupramANAtikramaH hiraNyasuvarNapramANAtikramaH dhanadhAnyapramANAtikramaH dAsIdAsapramANAtikramaH kupyapramANAtikrama ityete paJcecchAparimANavatasyAticArA bhavanti / vizeSavyAkhyA-kSetra, vAstu, kheta tathA gRhako pramANase adhika saMgraha karanA 1 hiraNya suvarNaAdi vastuoMko pramANase adhika saMgraha karanA 2 dhana, dhAnya va anya prakArake dhana tathA anna vRkSAdikA pramANase adhika saMgraha karanA, 3 dAsI dAsaAdiko pramANase adhika niyata karanA 4 aura kupya arthAt bhANDa vartanAdi padArthoMko pramANase adhika saMgraha karanA 5 ye pAMco icchAparimANa vA aparigraha vratake aticAra haiM // 24 // UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantardhAnAni // 25 // sUtrArtha--Urdhvavyatikrama, adhovyatikrama, tiryagvyatikrama, kSetravRddhi tathA smRtikA antardhAna, ye pAMcoM digvatAdi (zIla )ke aticAra haiM // 25 // For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 169 bhASyam-UrdhvavyatikramaH adhovyatikramaH tiryagvyatikramaH kSetravRddhiH smRtyantardhAnamityete paJca digvatasyAticArA bhavanti / smRtyantardhAnaM nAma smRtebhraMzo'ntardhAnamiti / / vizeSavyAkhyA-ahiMsAAdi pAMca vratoMke atIcAroMkA vyAkhyAna hogayA, aba digvatAdi satvazIloMke pAMca 2 atIcAra kramase kahate haiN| unameM prathama digvatake jo niyama bAMdhe haiM, so UrdhvabhAgakA vyatikrama arthAt niyata kiye hue sthAnase adhika gamanAdi; aise hI adhobhAgameM (nIcekI ora )parimANase adhika gamanAdi adhovyatikrama hai 2 AThoM dizAoMmeM parimANase adhika dezameM gamanAdi tiryagvyatikrama hai 3 niyata parimANase adhika kSetra (deza )kI sImAko bar3hAlenA yaha kSetravRddhinAmA aticAra hai 4 tathA smRtikA antardhAna arthAt kahAMtaka sImA kI thI usakI smRti na rahanA, vismRta hoke adhika dezameM gamanAgamanAdi vyavahAra karanA 5 yaha smRtyantardhAnanAmA paJcama digvatakA atIcAra hai // 25 // AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 26 // sUtrArtha--Anayana 1 preSyaprayoga 2 zabdAnupAta 3 rUpAnupAta 4 tathA pudgalakSepa; 5 ye pAMca dezavratake atIcAra haiM 26 // bhASyam-dravyasyAnayanaM preSyaprayogaH zabdAnupAtaH rUpAnupAtaH pudgalakSepa ityete paJca dezavratasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA--kisI Ate jAte hue manuSyake dvArA abhilaSita dravya niyata dezakI sImAse bAharake dezase ma~gavA lenA yaha AnayanAticAra hai / 1 bhRtya (naukara) Adike dvArA sImAse bAhara apane na jAneke dezase kArya nikAla lenA, yaha preSyaprayoga hai 2 tathA niyata dezase bAhara svayaM na jAkara zabdake dvArA kArya nikAla lenA, yaha zabdAnupAta aticAra hai .3 tathA aise hI parimANase bAhya dezameM apanA rUpa (phoTo-tasabIraAdi )dikhAke kArya calA lenA, yaha rUpAnupAta hai 4 aura isI prakAra parimANase bAhya dezameM pudgala arthAt DhelA pASANaAdi pheMkakara kAryakA nirvAha karalenA, yaha pudgalakSepanAmA paJcama dezavratakA atIcAra hai // 26 // kandarpakaukucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 27 // sUtrArtha-kandarpa 1 kaukucya 2 maukharya 3 asamIkSyAdhikaraNa 4 aura upabhogAdhikatva 5 ye pAMca anarthadaNDavirativratake atIcAra haiM // 27 // bhASyam-kandarpaH kaukucyaM maukharyamasamIkSyAdhikaraNamupabhogAdhikatvamityete paJcAnarthadaNDavirativratasyAticArA bhavanti / tatra kandarpo nAma rAgasaMyukto'sabhyo vAkprayogo hAsyaM ca // kaukucyaM nAma etadevobhayaM duSTakAyapracArasaMyuktam // maukharyamasaMbaddhabahupralApitvam // asamIkSyAdhikaraNaM lokapratItam // upabhogAdhikatvaM ceti // Jain Education Internatel For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA-kandarpAdi pAMca anarthadaNDavirativratake aticAra haiN| unameM rAgasaMyukta tathA asabhya vANIkA prayoga karanA arthAt rAgapUrNa tathA sabhyatAviruddha bhASaNa, aura hAsya karanA, yaha kandarpanAmA aticAra hai 1 / aura ye hI donoM, arthAt rAgasaMyukta asabhya bhASaNa aura hAsya yadi duSTa kAyake (zarIrake )saMcArasahita hoM to vaha kaukucya aticAra hai 2 / asambaddha (parasparaviruddha tathA nirarthaka )adhika pralApa karanA, yaha maukharyanAmA aticAra hai 3 / aura asamIkSyAdhikaraNa to lokameM prasiddha hI hai; arthAt vinA vicAre Avazyakase adhika sAmagrI ekatrita karalenA, yaha asamIkSyAdhikaraNa hai 4 / aura upabhogase adhika vastukA rakhanA, yaha upabhogAdhikatvanAmaka paJcama aticAra hai 5 // 27 // yogaduSpaNidhAnAnAdasmRtyanupasthApanAni // 28 // sUtrArtha-kAyaduSpraNidhAna, 1 vAgduSpraNidhAna, 2 tathA manoduSpraNidhAna, 3 anAdara 4 aura smRtyanupasthAna 5 ye pAMca sAmAyika vratake aticAra haiM // 28 // bhASyam-kAyaduSpraNidhAnaM vAgduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnamanAdaraH smRtyanupasthApanamityete paJca sAmAyikavratasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-kAyaAdi tInoM yogoMkA duSpraNidhAna arthAt jisa prakAra sAvadhA. nIse vidhipUrvaka kAyaAdi yogoMko sAmAyikake samayameM lagAnA cAhiye usa prakAra na lagAnA yahI kAya, vAg tathA manorUpa yogoMke duSpaNidhAna haiM arthAt kAyayoga dupraNidhAna 1 vAgayoga duSpraNidhAna 2 manoyoga duSpraNidhAna 3 haiM tathA anAdara, sAmAyikako Adarase na karanA, kintu begArasI TAla denA yahI anAdara aticAra hai / 4 / aura pUrNarUpase sAmAyikakI vidhi kaise karanI cAhiye tathA kisakA dhyAna, kisa Asana vA kisa vidhise ityAdi viSayoMkI smRti (smaraNa )na rahanA athavA sAmAyika karanA hI bhUlajAnA yaha smRtyanupasthAnanAmA paJcama aticAra hai / 5 / tIna yogoMkA duSpraNidhAnacaturtha (cauthA ) anAdara, aura paJcama smRtyanupasthAna ye pAMco sAmAyika vratake atIcAra arthAt vyatikrama jAnane cAhiye // 28 // apratyavekSitApramArjitotsargAdAnanikSepasaMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 29 // sUtrArtha- apratyavekSita tathA apramArjita sthalameM utsarga 1 apratyavekSita tathA apramArjita padArthakA AdAna tathA nikSepa, 2 apratyavekSita tathA apramArjita saMstAropakrama 3 anAdara 4 tathA smRtyanupasthAna, 5 ye pAMca pauSadhopavAsavratake aticAra haiM // 29 // bhASyam-apratyavekSitApramArjite utsargaH apratyavekSitApramArjitasyAdAnanikSepau apra For Personal & Private Use Only ____ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / tyavekSitApramArjitaH saMstAropakramaH anAdaraH smRtyanupasthAnamityete paJca pauSadhopavAsasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-apratyavekSita aura apramArjita, arthAt vinA pUrNarUpase dekhe aura vinA khaccha (sApha)kie hue sthAnameM malamUtrAdikA karanA 1 yaha apratyavekSita tathA apramArjita sthalameM utsarganAmA aticAra hai, aise hI apratyavekSita arthAt vinA acchI rItise dekhe, aura apramArjita arthAt vinA zuddha kiye hue kisI padArthako grahaNa karanA athavA kahIM sthApita karanA vA pheMka denA; yaha apratyavekSitApramArjitAdAnanikSepanAmA dvitIya aticAra hai 2 tathA vinA dekhe aura vinA zuddha kiye vistaraAdipara gamana zayana, AsanAdika karanA yaha tRtIya apratyavekSita-apramArjita-saMstAropakramanAmA aticAra hai 3 anAdara pauSadhopavAsameM kartavya anuSThAnameM AdarakA abhAva yaha caturtha aticAra hai| 4 / aura pauSadhopavAsameM kartavya vidhikI vismRti honA, athavA pauSadhameM upavAsa hI bhUlajAnA yaha pauSadhopavAsakA paJcama aticAra hai / 5 / isa prakAra pauSadhopavAsake pAMca aticAra haiM // 29 // sacittasaMbaDasaMmizrAbhiSavaduSpakAhArAH // 30 // sUtrArtha--sacittAhAra 1 sacittasaMbaddhAhAra 2 sacittasaMmizrAhAra 3 abhiSavAhAra, 4 aura duSpakvAhAra, 5 ye pAMcoM prakArake AhAra upabhogavratake aticAra haiM // 30 // bhASyam-sacittAhAraH sacittasaMbaddhAhAraH sacittasaMmizrAhAraH abhiSavAhAraH duSpakAhAra ityete paJcopabhogavratasyAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-sacitta arthAt cittasahita vastukA bhojana karanA yaha sacittAhAra hai| 1 / tathA cittase saMbaddha (saMbandha rakhanevAlI )vastukA AhAra sacittasaMbaddhAhAra hai / 2 / cittasahita jo padArtha hai, usase milita padArthoMkA AhAra sacittasaMmizrAhAra hai / 3 / abhiSava arthAt puSTa athavA rasasaMyukta AhAra yaha abhiSavAhAra hai / 4 / aura (acchI taraha na pakAye hue)padArthakA jo AhAra hai vaha duSpakAhAra upabhogavratakA atIcAra hai / 5 / aise pAMca atIcAra haiM // 30 // ___ sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikramAH // 31 // sUtrArthaH-sacittanikSepa 1 sacittapidhAna 2 paravyapadeza 3 mAtsarya 4 tathA kAlAtikrama 5 ye pAMca atithisaMvibhAgavatake aticAra haiM // 3 // bhASyam-annAdevyajAtasya sacitte nikSepaH sacittapidhAnaM parasyedamiti paravyapadezamAtsarya kAlAtikrama ityete paJcAtithisaMvibhAgasyAticArA bhavanti / / vizeSavyAkhyA-annaAdi jo dravyasamUha hai usako kisI sacitta vastupara rakhadenA yaha sacittanikSepa hai| 1 / annaAdi padArthako sacitta vastuse DhakadenA, yaha sacittapi For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dhAna hai / 2 / yaha padArtha parAyA arthAt anya manuSyakA hai, yaha paravyapadeza hai / 3 / mAtsarya arthAt anya dehIke guNa Adise IrSyA karanA yaha mAtsaryanAmA cauthA atIcAra hai / 4 / tathA dAnaAdike samayakA ullaghaMna karanA yaha kAlAtikramanAmA atithisaMvibhAgavatakA pazcama aticAra hai / 5 // 31 // jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnakaraNAni // 32 // sUtrArtha-jIvitAnuzaMsA 1 maraNAnuzaMsA 2 mitrAnurAga 3 sukhAnubandha 4 tathA nidAnakaraNa 5 ye pAMca mAraNAntikI saMlekhanAke aticAra haiM // 32 // __ bhASyam-jIvitAzaMsA maraNAzaMsA mitrAnurAgaH sukhAnubandho nidAnakaraNamityete mAraNAntikasaMlekhanAyAH pazcAticArA bhavanti // vizeSavyAkhyA-jIvanakI AzaMsA (abhilASA) yaha jIvitAnuzaMsA 1 tathA mRtyukI AzaMsA yaha maraNAnuzaMsA 2 mitroMmeM prIti yaha mitrAnurAga 3 hai / sukhakA sambandha rakhanA athavA sukhakA smaraNa karanA yaha sukhA'nubandha 4 hai / AgAmI viSayabhogoMkI AkAMkSA karanA nidAnakaraNa 5 paJcama aticAra hai // tadeteSu samyaktvavratazIlavyatikramasthAneSu paJcaSaSTiSvaticArasthAneSu apramAdo nyAya iti| ina aticAroMse vrata tathA zIloMkI pUrNatA nahIM hotI, isa hetuse samyaktva vrata tathA zIlake vyatikrama sthAna jo pUrvakathita paiMsaTha (65) aticAra sthAna haiM unameM apramAda karanA cAhiye / arthAt pramAdase ye aticAra na hone dene cAhiye // 32 // atrAha / uktAni vratAni vatinazca / atha dAnaM kimiti / atrocyate aba yahAMpara kahate haiM ki vrata tathA vratiyoMkA nirUpaNa kiyaa| aba dAna kyA hai ? isake liye yaha agrima sUtra kahate haiM . anugrahArtha khasyAtisargo dAnam // 33 // sUtrArtha--anugrahArtha apanI vastukA tyAga karanA dAna kahalAtA hai / AtmaparAnugrahArtha svasya dravyajAtasyAnnapAnavastrAdeH pAtre'tisargo dAnam / vizeSavyAkhyA-apane tathA anyake Upara anugraha (anukampA )ke artha jo nijadravyasamUha, annapAna, tathA vastraAdi padArthoM kA pAtroMmeM tyAga hai usako dAna kahate haiM 33 kiM caaura isake viSayameM yaha vizeSatA bhI kahI hai-- vidhidravyadAtRpAtravizeSAttavizeSaH // 34 // sUtrArtha-vidhi, dravya, dAtA, tathA pAtra, inake vizeSase donoMkI vizeSatA hotI hai // 34 // bhASyam-vidhivizeSAd dravyavizeSAd dAtRvizeSAtpAtravizeSAJca tasya dAnadharmasya vi For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhApyatattvArthAdhigamasUtram / 173 zeSo bhavati / tadvizeSAJca phalavizeSaH // tatra vidhivizeSo nAma dezakAlasaM pacchraddhAsatkArakramAH kalpanIyatvamityevamAdiH // dravyavizeSo'nnAdInAmeva sArajAtiguNotkarSayogaH // dAtRvizeSaH pratigrahIta nasUyA, tyAge'viSAdaH aparibhAvitA, ditsato dadato dattavatazca prItiyogaH, kuzalAbhisaMdhitA, dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvamanidAnatvamiti // pAtravizeSaH samyagdarzanajJAnacAritratapaH saMpannatA iti // iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe saptamo'dhyAyaH samAptaH // vizeSavyAkhyA--vidhike vizeSase, dravya arthAt dAtavya padArthake vizeSase, dAtA ( denevAle ) ke vizeSase, aura pAtra arthAt jisako dAna diyA jAtA hai usake vizeSa (vailakSaNya) honese dAna dharmameM bhI vizeSa (vailakSaNya va bheda ) hotA hai / una vizeSoMmeMse deza, kAla, saMpat arthAt uttama deza, kAla, sampatti, zraddhA, tathA satkArake krama ina saba vizeSa rUpoMse kalpanA karanA yaha vidhivizeSa hai / aura dravyavizeSa kyA hai ki anna Adi jo deya padArtha haiM unameM sArajAtIya ( uttamajAtIya ) guNake utkarSakA sambandha karanA / arthAt uttama jAti tathA uttama guNasaMyukta vastu denA; yaha dravyavizeSa hai / dA tAkI vizeSatA yaha hai ki dAtAkI grahaNakartA puruSameM asUyA (guNoM meM doSadRSTi vA spardhA) na ho / tathA tyAga (dAna dene) meM viSAda (zoka ) na ho anAdara na ho, arthAt AdarapUrvaka dAna de denekI icchA karate hue, tathA de cukanepara bhI prItiyoga ho; dAna denemeM kuzala ( kalyANamaya ) abhiprAya ho; kisI dRSTa phalakI AkAMkSA na ho, upadhA ( upAdhi ) vizeSase varjita ho; tathA nidAnarahita ho, yaha saba dAtR ( dAtA ) ke vizeSa haiM / aura samyagdarzana, jJAna, cAritra tathA tapase sampanna honA; yaha pAtra ( dAnake yogya puruSa ) kI vizeSatA hai / isa prakAra vidhi AdikI vizeSatAse dAnameM vizeSatA hotI hai // 34 // ityAcAryopAdhidhAri-ThAkuraprasAdadvivedipraNItabhASATIkAsamalaGkRte tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe saptamo'dhyAyaH // 7 // aSTamo'dhyAyaH / ukta AsravaH bandhaM vakSyAmaH / tatprasiddhyarthamidamucyate / AsravakA nirUpaNa kara cuke / aba isake anantara bandhakA vyAkhyAna kareMge / usa bandhakI siddhike artha yaha agrima sUtra kahate haiM-- mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 1 // sUtrArtha - mithyAdarzana 1 avirati 2 pramAda 3 kaSAya 4 aura yoga 5 ye pAMcoM bandhake hetu haiM // 1 // For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-mithyAdarzanaM aviratiH pramAdaH kaSAyA yogA ityete paJca bandhahetavo bhvnti| tatra samyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanam / tad dvividhamabhigRhItamanabhigRhItaM ca / tatrAbhyupetyAsamyagdarzanaparigraho'bhigRhItamajJAnikAdInAM trayANAM triSaSTAnAM kuvAdizatAnAm / zeSamanabhigRhItam // yathoktAyA viraterviparItAviratiH // pramAdaH smRtyanavasthAnaM kuzaleSvanAdaro yogaduSpraNidhAnaM caiSa pramAdaH // kaSAyA mohanIye vakSyante yogastrividhaH pUrvoktaH // eSAM mithyAdarzanAdInAM bandhahetUnAM pUrvasminpUrvasminsati niyatamuttareSAM bhAvaH / uttarottarabhAve tu pUrveSAmaniyama iti // vizeSavyAkhyA-mithyAdarzana Adi bandhake hetu haiM, unameM samyagdarzanase jo viparIta arthAt viruddha hai vaha mithyAdarzana hai / vaha mithyAdarzana do prakArakA hai-eka abhigRhIta aura dUsarA anabhigRhIta / unameM ajJAnikAdi tIna tathA tInasau sATha asamyagdarzanapUrvaka svIkAra (jo dUsareke upadeza Adise svIkRta) hote haiM vaha abhigRhIta aura zeSa (anAdikAlakA) anabhigRhIta hai / hiMsAdise jo pUrvavirati kahI hai usase viparIta avirati hai| tathA smRti (smaraNa)kI anavasthiti, arthAt smRtikA nAza vA abhAva, kuzala kRtyoMmeM anAdara tathA yogoMkA duSpraNidhAna, ye saba pramAda haiM / kaSAya mohanIya karmoMmeM kaheMge (a. 8 sU. 10), aura yoga, kAya, vAg tathA manorUpa tIna prakArakA pUrvaprakaraNameM kaha cuke haiM / ye jo mithyAdarzana Adi pAMca prakArake bandhake hetu kahe haiM inameM pUrva 2ke honepara parakI sthiti avazya hotI hai, jaise-mithyAdarzanake honepara aviratikI sattA avazya hotI hai, aviratike honepara pramAdakI sattA avazya hotI hai| aisA hI Age bhI jaano| uttara uttara (Age2)ke honepara pUrvarake bandhake hetuoMkI sthitikA niyama nahIM hai kiavazya ho / jaise aviratikI sattAmeM yaha niyama nahIM hai ki-mithyAdarzana avazya ho, arthAt aviratikI sattAmeM mithyAdarzana ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte // 2 // sUtrArtha-kaSAyasahita honese jIva karmake yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai // 2 // bhASyam-sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAn Adatte / karmayogyAniti aSTavidhe pudgalagrahaNakarmazarIragrahaNayogyAnityarthaH / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAditi vakSyate // vizeSavyAkhyA-kaSAyasahita honeke kAraNa jIva karmayogya pudgaloMko grahaNa karatA hai / isakA yaha abhiprAya hai ki-aSTavidha pudgalagrahaNakarma zarIra hai usake grahaNayogya arthAt jisameM aSTavidha karmoM ke zarIrakA grahaNa hai una karmazarIra nirmANayogya pudgaloMko grahaNa karatA hai| kyoM ki nAmapratyaya kahiye kAraNa jisako sabameM yogavizeSase sUkSma eka kSetrAvagAhameM sthita sampUrNa AtmAke pradezoMmeM anantAnanta pradeza hai; aisA kaheMge / (a. 8 sU. 25) // 2 // sa bandhaH // 3 // ... bhASyamsa eSa kamazarIrapudgalagrahaNakRto bandho bhavati / For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / sUtrArtha-vi0vyAkhyA-vahI yaha karma zarIrArtha jo pudgalakA grahaNa tatkRta bandha hotA hai / tAtparya yaha ki-karmoMke zarIrArtha jo jIva pudgaloMko grahaNa karatA hai vahI bandha hai // 3 // sa punazcaturvidhaH / vaha bandha vakSyamANa bhedoMse cAra prakArakA hai. jaise prkRtisthitynubhaavprdeshaastdvidhyH||4|| sUtrArtha-prakRti, sthiti, anubhAva aura pradeza yaha cAra usa bandhake prakAra haiN| bhASyam-prakRtibandhaH sthitibandhaH anubhAvabandhaH pradezabandhaH iti / tatravizeSavyAkhyA-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAvabandha tathA pradezabandha, ye cAra bandha haiM / jaise Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH // 5 bhASyam-Adya iti sUtrakramaprAmANyAtprakRtibandhamAha / so'STavidhaH / tadyathA / jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM vedanIyaM mohanIyaM AyuSkaM nAma gotraM antarAyamiti / kiM cAnyat sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-isa pUrvokta caturtha sUtrake kramake pramANase Adya arthAt prathama jo prakRti-bandha hai usako kahate haiN| usake ATha bheda haiN| jaisejJAnAvaraNa 1, darzanAvaraNa 2, vedanIya 3, mohanIya 4, AyuSka 5, nAma 6, gotra 7, aura antarAya 8, ye ATha prakRtibandha haiM / aura yaha bhI vizeSa hai // 5 // paJcanavadyaSTAviMzaticatuIicatvAriMzadUvipaJcabhedA yathAkramam // 6 // bhASyam-sa eSa prakRtibandho'STavidho'pi punarekazaH paJcabhedaH navabhedaH dvibhedaH aSTAviMzatibhedaH caturbhedaH dvicatvAriMzadbhedaH dvibhedaH paJcabheda iti yathAkramaM pratyetavyam / ita uttaraM yadvakSyAmaH / tadyathA-- sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-jo yaha prakRtibandha ATha prakArakA varNana kiyA gayA hai una AThoM bhedoMmeM bhI pratyekake ye bheda haiM / jaise--jJAnAvaraNake pAMca (5) bheda, darzanAvaraNake nau (9) bheda, vedanIyake do (2)bheda, mohanIyake aSTAviMzati arthAt aTThAIsa (28)bheda, AyuSkake cAra (4)bheda, nAmake bayAlIsa (42)bheda, gotrake do (2)bheda, aura antarAyake pAMca (5)bheda haiM, isa prakAra yathAkramase jAnanA cAhiye // 6 // aba isake pazcAt jina prakRtibhedoMko Age kaheMge unako aise jAnanA. jaise matyAdInAm // 7 // bhASyam-jJAnAvaraNaM paJcavidhaM bhavati / matyAdInAM jJAnAnAmAvaraNAni paJca vikalpAMzcaikaza iti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-jJAnAvaraNa jo prakRtibandhakA prathama bheda hai vaha pAMca For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm prakArakA hotA hai / matizrutAdi jo jJAna haiM unake bhedase pAMca prakArakA jJAnAvaraNa hotA hai / jaise--matijJAnAvaraNa 1 zrutajJAnAvaraNa 2 avadhijJAnAvaraNa 3 manaHparyAyajJAnAvaraNa 4 tathA kevalajJAnAvaraNa 5 isa prakAra pratyeka jJAnake sAtha AvaraNake vikalpa (bheda)samajhane cAhiye // 7 // cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca // 8 // sUtrArtha-cakSurAdi navabheda darzanAvaraNake haiM / bhASyam-cakSurdarzanAvaraNaM acakSurdarzanAvaraNaM avadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM nidrAvedanIyaM nidrAnidrAvedanIyaM pracalAvedanIyaM pracalApracalAvedanIyaM styAnagRddhivedanIyamiti darzanAvaraNaM navabhedaM bhavati / vizeSavyAkhyA-cakSurdarzanAvaraNa 1, acakSurdarzanAvaraNa 2, avadhidarzanAvaraNa 3, kevaladarzanAvaraNa 4, nidrAvedanIya 5, nidrAnidrAvedanIya 6, pracalAvedanIya 7, pracalApracalAvedanIya 8, styAnagRddhivedanIya 9, ye nau (9) bheda darzanAvaraNake haiM // 8 // sadasaddhedye // 9 // sUtrArtha-vedanIya AvaraNake sat asat do bheda haiN| sadvedyaM asaadyaM ca vedanIyaM dvibhedaM bhavati / sUtrArtha--sadvedya 1 tathA asadvedya 2 ina bhedoMse vedanIya do bhedasahita hai // 9 // darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyAvanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAH // 10 // bhASyam-tridviSoDazanavabhedA yathAkramam / mohanIyabandho dvividho darzanamohanIyAkhyazcAritramohanIyAkhyazca / tatra darzanamohanIyAkhyastribhedaH / tadyathA / mithyAtvavedanIyaM samyaktvavedanIyaM samyagmithyAtvavedanIyamiti / cAritramohanIyAkhyo dvibhedaH kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIyaM ceti / tatra kaSAyavedanIyAkhyaH SoDazabhedaH / tadyathA / anantAnubandhI krodho mAno mAyA lobha evamapratyAkhyAnakaSAyaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAyaH saMjvalanakaSAya ityekazaH krodhamAnamAyAlomAH SoDaza bhedAH // nokaSAyavedanIyaM navabhedam / tadyathA / hAsya ratiH aratiH zokaH bhayaM jugupsA puruSavedaH strIvedaH napuMsakaveda iti nokaSAyavedanIyaM navaprakAram / tatra puruSavedAdInAM tRNakASThakarISAgnayo nidarzanAni bhavanti / ityevaM mohanIyamaSThAviMzatibhedaM bhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-tIna, do, SoDaza (solaha ) tathA nava bheda yathAkramase For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 177 darzanamohanIya Adike haiN| prathama mohanIyabandha do prakArakA hai; eka (1)darzanamohanIya aura dUsarA (2) cAritramohanIya / aba unameM prathama darzanamohanIya nAmaka jo bandha hai usake tIna (3) bheda haiN| jaise-mithyAtvavedanIya 1, samyaktvavedanIya 2, tathA samyagmithyAtva-etadubhayavedanIya 3 aura cAritramohanIyake do (2)bheda haiM, eka (1)kaSAyavedanIya 1 aura dUsarA nokaSAyavedanIya 2 / unameM bhI kaSAyavedanIyake SoDaza arthAt solaha (16)bheda haiM / jaiseanantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, tathA lobha, arthAt anantAnubandhIkrodhakaSAya, anantAnubandhImAnakaSAya, anantAnubandhI mAyAkaSAya, tathA anantAnubandhI lobhkssaay| isI prakAra apratyAkhyAnakaSAya, pratyAkhyAnAvaraNakaSAya, tathA saMjvalanakaSAya haiM / tAtparya yaha kijaise-anantAnubandhIkI krodhaAdi pratyekake sAtha yojanA huI hai aise hI apratyAkhyAna AdikI bhI hotI hai| jaise-apratyAkhyAnakrodhakaSAya, apratyAkhyAnamAnakaSAya, apratyAkhyAnamAyAkaSAya, tathA apratyAkhyAnalobhakaSAya / isI rItise pratyAkhyAnAvaraNa, tathA saMjvalanakI pratyekake sAtha yojanA karanese krodha, mAna, mAyA tathA lobha ye solaha prakArake hojAte haiM / nokaSAyavedanIyake nau (9)bheda haiM / jaise--hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, puruSaveda, strIveda, aura npuNskved| unameM puruSavedAdike tRNa, kASTha, tathA karISakI agnike nidarzana arthAt dRSTAnta kramase hosakate haiN| isa prakAra mohanIyaprakRtike aTThAIsa (28) bheda hue; arthAt tIna 3 darzanamohanIyake, cAritramohanIyameMke kaSAyake 16, nokaSAyake 9. inameMse tIna vedake nikAlanese aThThAisa hote haiN| anantAnubandhI samyagdarzanopaghAtI / tasyodayAddhi samyagdarzanaM notpadyate / pUrvotpannamapi ca pratipatati / apratyAkhyAnakaSAyodayAdviratirna bhavati / pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAdviratAviratirbhavatyuttamacAritralAbhastu na bhavati / saMjvalanakaSAyodayAdyathAkhyAtacAritralAbho na bhavati // ___ aba inameM anantAnubandhI kaSAya samyagdarzanakA upaghAtI hotA hai / usa anantAnubandhI kaSAyake utpanna honese samyagdarzana utpanna hI nahIM hotA, aura yadi anantAnubandhI kaSAyake udayake pUrva samyagdarzana utpanna hogayA ho to usake udayake pazcAt vaha samya- . gdarzana vinaSTa hojAtA hai / arthAt pUrvakAlameM utpanna bhI samyagdarzanakA isa kaSAyake udaya honese pratipAta (nAza)ho jAtA hai| apratyAkhyAnakaSAyake udayase virati (hiMsAdise virati) nahIM hotI / aura pratyAkhyAnAvaraNakaSAyake udayase viratAvirati to hotI hai paraMtu uttama cAritrakA lAbha nahIM hotA / __ krodhaH kopo roSo dveSo bhaNDanaM bhAma ityanAntaram / tasyAsya krodhasya tIvramadhyavimadhyamandabhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA / parvatarAjisadRzaH bhUmirAjisadRzaH vAlukArAjisadRzaH udakarAjisadRza iti / tatra parvatarAjisadRzo nAma / yathA prayogavitrasAmizrakANAmanyatamena hetunA parvatarAjirutpannA naiva kadAcidapi saMrohati evamiSTaviyojanA. Jain Education Internaticial For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandra jainazAstramAlAyAm nissttyojnaabhilssit|laabhaadiinaamnytmen hetunA yasyotpannaH krodha AmaraNAnna vyayaM gacchati jAtyantarAnubandhI niranunayastItrAnuzayo'pratyavamarzazca bhavati sa parvatarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA narakeSUpapattiM prApnuvanti / bhUmirAjisadRzo nAma / yathA bhUmerbhAskararazmijAlAttasnehAyA vAyvabhihatAyA rAjirutpannA varSApekSasaMrohA paramaprakRSTASTamAsasthitirbhavati evaM yathoktanimitto yasya krodho'nekavidhasthAnIyo duranunayo bhavati sa bhUmirAja - sadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtAstiryagyonAvupapattiM prApnuvanti / / vAlukArAjisadRzo nAma / yathA vAlukAyAM kASThazalAkAzarkarAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA vAyvIraNAdyapekSasaMrohArvAgmAsasya rohati evaM yathoktanimittotpanno yasya krodho'horAtraM pakSaM mAsaM cAturmAsyaM saMvatsaraM vAvatiSThate sa vAlukArAjisadRzo nAma krodhaH / tAdRzaM krodhamanumRtA manuSyeSUpapattiM prApnuvanti // udakarAjisadRzo nAma / yathodake daNDazalAkAGgulyAdInAmanyatamena hetunA rAjirutpannA dravatvAdapAmutpattyanantarameva saMrohati evaM yathoktanimitto yasya krodho viduSo' pramattasya pratyavamarzenotpattyanantarameva vyapagacchati sa udakarAjisadRzaH / tAdRzaM krodhamanumRtA deveSUpapattiM prApnuvanti / yeSAM tveSa caturvidho'pi na bhavati te nirvANaM prApnuvanti / 178 1 krodha, kopa, roSa, dveSa, bhaNDana tathA bhAma ye saba ekArthavAcaka zabda haiM / ina aneka paryAyoMse vAcya kaSAyasaMjJaka krodhake tIvra, madhyama, vimadhyama, tathA mandabhAva ke Azrita ye dRSTAnta hote haiM / jaise --- parvatarAjisadRza arthAt parvatake Upara rekhAke samAna, bhUmirAja (bhUmike Upara rekhA ) ke samAna, bAlukArAjisamAna, tathA jalarAjisamAna / ye cAra (4) dRSTAnta haiM / inameM se 'parvatarAja' kA yaha tAtparya hai ki - jaise puruSake prayogase arthAt lohekI TAMkI Adike dvArA, vA svayaM kisI prakArase, athavA puruSake yatna ina tIna hetuoM meM se kisI eka hetuse yadi parvatakI zilApara rekhA utpanna hogaI ho to vaha kadApi nahIM naSTa hotI / aise hI iSTake viyoga, aniSTake saMyoga tathA abhilaSita padArthake lAbha na honese, ina tIna hetuoMmeMse kisI eka hetuse jisa puruSake krodha utpanna huA vaha yadi maraNaparyanta naSTa na ho, kintu janmAntarameM bhI vaha usa prANIke sAtha hI jAya, kisI prakAra se zAnta na ho, na dUra kiyAjAya, tIvra Azaya saMyukta, aura kSamAke ayogya ho vaha krodha parvatarAji (rekhA) ke sadRza hai / isa krodhake pazcAt jo jIva mRtyuko prApta hote haiM ve narakoMmeM janma pAte haiM / tathA bhUmirAjisadRza, sUryake kiraNoM se ArdratA ( gIlApana ) sahita, tathA vAyuse tADita honese bhUmipara yadi rekhA utpanna hogaI to vaha rekhA prAyaH varSA kAlataka rahegI / isa hetuse adhikase bhI adhika ATha mAsa - paryanta rekhAkI sthiti rahegI / aise hI jisakA krodha pUrvokta kisI hetuse utpanna huA, aura vaha aneka prakArase sthita hone yogya hai, arthAt kaI varSa rahe, athavA do cAra varSa rahe, vA eka hI varSa rahe, aura duHkhase dUra karane yogya ho, vaha krodha bhUmirekhA ke samAna hai / aura isa prakAra ke krodhake anantara mRtyuko prApta jo jIva haiM ve tiryagyoniyoMmeM 1 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / utpanna hote haiM / vAlukArAjisadRza, jaise bAlUmeM kASTha, lohAdikI zalAkA vA kaMkaraAdi hetuoM se kisI bhI kAraNase rAji (rekhA ) utpanna hogaI ho to vaha pavana Adike jhakoroMse vA anya hetuoMse eka mAsake pUrva hI naSTa hojAtI hai| aise hI pUrvakathita iSTaviyoga Adi kisI hetuse yadi kisIke krodha utpanna hogayA to vaha krodha rAtri, dina pakSa, mAsa, caturmAsa vA adhikase adhika eka varSa sthita rahe to vaha krodha vAlukArekhAke samAna hai / isa prakArake krodhake utpanna honeke anantara maraNako prApta prANI manuSyoMmeM utpanna hote haiM / udakarAjike sadRza, jaise jalameM daNDa, zalAkA tathA aGgulI Adi hetuoM se kisI eka hetuke dvArA yadi rekhA utpanna ho to vaha usa (jala)ke dravIbhUta honese utpattike anantara hI miTa jAtI hai / isI rItise pUrvanimittoMse jisa apramatta vidvAnko krodha utpanna huA aura vaha vicAra tathA kSamA karanese utpattike anantara hI nAzako bhI prApta hojAtA hai to vaha krodha udakarAji (jalarekhA ) ke samAna hai| isa prakArake krodha honeke anantara jo mRtyuko prApta hue ve devatAoMmeM utpanna hote haiN| aura jinako ina pUrvakathita cAroM prakArake krodhoMmeM koI bhI krodha nahIM utpanna hotA ve to nirvANa ( mokSa ) ko prApta hote haiN| mAnaH stambho garva utseko'haMkAro darpo madaH smaya ityanantaram / tasyAsya mAnasya tIbrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tdythaa| zailastambhasadRzaH asthistambhasadRzaH dArustambhasadRzaH latAstambhasadRza iti / eSAmupasaMhAro nigamanaM ca krodhanidarzanairvyAkhyAtam // . . mAna, stambha, garva, utseka, ahaGkAra, darpa, mada, tathA smaya, ye saba zabda bhI ekArthavAcaka haiM / ina aneka paryAyoMse vAcya mAnake bhI tIvra, madhyama, tathA mandabhAvoMke Azrita cAra dRSTAnta hote haiM / jaise--zailastambhasadRza (pASANa vA parvatoMke khambheke samAna ) asthistambhasadRza (hAr3ake khambheke tulya ) dArustambhasadRza (kASThake khambheke tulya ) aura latAstambhasadRza (beloMke khaMbheke tulya ) ina cAra prakArake mAnoMke upasaMhAra (saMgraha tathA samApti) aura nigamana (dRSTAntadvArA unakI siddhI) krodhoMke hI dRSTAntoMse vyAkhyAta samajhalenI ucita hai| mAyA praNidhirupadhinikRtirAvaraNaM vaJcanA dambhaH kUTamatisandhAnamanArjavamityanarthAntaram / tasyA mAyAyAstIvAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA / vaMzakuNasadRzI meSaviSANasadRzI gomUtrikAsadRzI nirlekhanasadRzIti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidazanairvyAkhyAte // aise hI mAyA, praNidhi, upadhi, nikRti, AvaraNa, vaJcanA, dambha, kUTa, atisandhAna, tathA anArjava; ye saba zabda bhI eka hI arthake bodhaka haiN| isa prakAra aneka paryAyoMse vAcya isa mAyAke bhI tIvra Adi bhAvoMke Azrita dRSTAnta hote haiM / jaise-vaMzakuNa For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAyacandra jainazAstramAlAyAm sadRzI mAyA, meSaviSANa (bher3ake sIMga ) sadRzI, tathA nirlekhanasadRzI / isake bhI upasaMhAra tathA dRSTAnta krodhake dRSTAntoMse vyAkhyAta ( varNita ) samajhalene cAhiye / lobho rAgo gArghyamicchA mUrchA snehaH kAMkSAbhiSvaGga ityanarthAntaram / tasyAsya lobhasya tIvrAdibhAvAzritAni nidarzanAni bhavanti / tadyathA lAkSArAgasadRzaH kardamarAgasadRzaH kusumbharAgasadRzo haridrArAgasadRza iti / atrApyupasaMhAranigamane krodhanidarzanairvyAkhyAte // lobha, gArdhya, icchA, mUrchA, sneha, kAMkSA tathA abhiSaGga ityAdi saba ekArthavAcaka zabda haiM / isa prakAra rAga Adi paryAyoMse vAcya isa lobhake bhI tIvra madhyama Adi bhA - voMke Azrita dRSTAnta haiN| jaise - lAkSArAgasadRza ( lAkha vA lAha ke raMgake samAna ) - kardama, (kIcar3a ) rAgasadRza, kusumbharAgasadRza, tathA haridrA ( haldI ) rAgasadRza; ye cAra prakArake raMga lobhake dRSTAnta haiM / inake bhI saMgraha nAzAdikI rIti krodhake dRSTAntoM vyAkhyAta samajhalenI cAhiye / eSAM krodhAdInAM caturNI kaSAyANAM pratyanIkabhUtAH pratighAtatavo bhavanti / tadyathA / kSamA krodhasya mArdavaM mAnasyArjavaM mAyAyAH saMtoSo lobhasyeti / ina krodha Adi cAra prakArake kaSAyoM ke pratipakSabhUta inake nAzaka hetu ye hote haiM / jaise - kSamA krodha kaSAyake nAzameM hetu hai, mArdava ( mRdutA vA namratA ) mAnakaSAyake nA meM hetu hai, Arjava ( sarala svabhAva vA kapaTarAhitya vyavahAra ) mAyAkA pratipakSa tathA usake nAzameM hetu hai / aura santoSa ( yathAprApta vastumeM tRpti ) lobhakA pratipakSa aura usake nAzameM kAraNa hai / isa kAraNa krodhAdi kaSAyoMke nAzArtha kSamA AdikA dhAraNa avazyaM kartavya hai // 10 // nAraka tairyagyonamAnuSadaivAni // 11 // sUtrArtha - nAraka, tairyagyona, mAnuSa aura daiva yaha cAra AyuSake bheda haiM / bhASyam - AyuSkaM caturbhedaM nArakaM tairyagyonaM mAnuSaM daivamiti / vizeSavyAkhyA - aba paJcama uttaraprakRti jo AyuSka ( AyuS ) hai usake nAraka, tairyagyona, mAnuSa aura daiva ina bhedoMse cAra bheda haiM // 11 // gatijAtizarIrAGgopAGganirmANabandhana saGghAtasaMsthAnasaMhananasparzara sagandhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAtapodyotocchrAsavihAyogatayaH pratyekazarIra sasubhagasukharazubhasUkSmaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // bhASyam - gatinAma jAtinAma zarIranAma aGgopAGganAma nirmANanAma bandhananAma saMghAtanAma saMsthAnanAma saMhanananAma sparzanAma rasanAma gandhanAma varNanAma AnupUrvI - * nAma agurulaghunAma upaghAtanAma parAghAtanAma AtapanAma udyotanAma ucchvAsanAma vihA For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 ____sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / yogatinAma / pratyekazarIrAdInAM setarANAM nAmAni / tadyathA / pratyekazarIranAma sAdhAraNazarIranAma trasanAma sthAvaranAma subhaganAma durbhaganAma susvaranAma duHsvaranAma zubhanAma azubhanAma sUkSmanAma bAdaranAma paryAptanAma aparyAptanAma sthiranAma asthiranAma AdeyanAma anAdeyanAma yazonAma ayazonAma tIrthanAma tIrthakaranAma ityetadvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavati / uttaranAmAnekavidham / tadyathA / gatinAma caturvidhaM narakagatinAma tiryagyonigatinAma manuSyagatinAma // jAtinAmno mUlabhedAH paJca / tdythaa| ekendriyajAtinAma dvIndriyajAtinAma trIndriyajAtinAma caturindriyajAtinAma paJcendriyajAtinAmeti // ekendriyajAtinAmAnekavidham / tadyathA / pRthivIkAyikajAtinAma apkAyikajAtinAma tejaHkAyikajAtinAma vAyukAyikajAtinAma vanaspatikAyikajAtinAmeti // tatra pRthivIkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / zuddhapRthivI-zarkarAvAlukopala-zilAlavaNAyatrapu-tAmra-sIsaka-rUpya-suvarNa-vajra-haritAla-hiGgulaka-manaHzilA-sasyakAJcanapravAlakAbhrapaTalAbhravAlikA jAtinAmAdi gomedaka-rucakAGka-sphaTikalohitAkSa-jalAvabhAsa-vaiDUrya-candraprabha-candrakAnta-sUryakAnta-jalakAnta-masAragallAzmagarbha-saugandhika-pulakAriSTa-kAJcanamaNijAtinAmAdi ca // apkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / upakledAvazyAya-nIhAra-hima-ghanodaka-zuddhodakajAtinAmAdi // tejaHkAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / aGgAra-jvAlA-lAtAcimurmura-zuddhAgnijATinAmAdi // vAyukAyikajAtinAmAnekavidham / tdythaa| utkalikA-maNDalikA-jhaJjhakAyana-saMvartakajAtinAmAdi / vanaspatikAyikajAtinAmAnekavidham / tadyathA / kanda-mUla-skandha-tvak-kASThapatra-pravAla-puSpa-phalagulma-guccha-latA-vallI-tRNa-parvakAyazevAla-panaka-valaka-kuhana jAtinAmAdi // evaM dvIndriyajAtinAmAnekavidham / evaM trIndriyacaturindriyapaJcendriyajAtinAmAdInyapi // sUtrArtha-aba isake Age nAma prakaraNake 42 bhedoMkA varNana karate haiM / jaisegatinAma, jAtinAma, zarIranAma, aGgopAGganAma, nirmANanAma, bandhananAma, saMghAtanAma, saMsthAnanAma, saMhanananAma, sparzanAma, rasanAma, gandhanAma, varNanAma, AnupUrvInAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, parAghAtanAma, AtapanAma, udyotanAma, ucchAsanAma, vihAyogatinAma (AkAzagatinAma) aura pratyeka zarIrAdike tathA unake pratipakSoMke nAma; jaise-pratyeka zarIranAma, sAdhAraNazarIranAma, trasanAma, sthAvaranAma, subhaganAma; durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, zubhanAma, azubhanAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sthiranAma, asthiranAma, AdeyanAma, aura anAdeyanAma, yazonAma, ayazonAma, tathA tIrthakaranAma, isa prakAra mUlabhedase bayAlIsa (42) bheda nAma karmake haiM / aura uttaranAma to aneka prakArake haiM / jaise-gatinAmake cAra bheda haiM narakagatinAma, tiryagyonigatinAma, manuSyagatinAma, tathA devagatinAma, jAtinAma karmake mUla bheda pAMca haiM / jaiseekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturiMdriyajAtinAma, tathA paJcendriyajAtinAma / aba ekendriya (eka sparzana indriyavAle) jAtinAma bhI aneka For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 182 1 - upa prakArake haiM / jaise-pRthivIkAyikajAtinAma, apUkAyikajAtinAma, tejaH kAyikajAtinAma, 1 vAyukAyikajAtinAma, vanaspatikAyikajAtinAma, aura unameM bhI pRthivIkAyikajAtinAma bhI aneka bheda haiM / jaise- zuddhapRthivIjAtinAma, zarkarApRthivIjAtinAma, vAlukApRthivIjAtinAma, upalapRthivIjAtinAma, zilApRthivIjAtinAma, lavaNapRthivIjAtinAma, ayas (loha) pRthivIjAtinAma, trapu ( rAMgA ) pRthivIjAtinAma, tAmrapRthivIjAtinAma, sIsakapRthivIjAtinAma, rUpyapRthivIjAtinAma, suvarNapRthivIjAtinAma, vajrapRthivIjAtinAma, haritAlapRthivIjAtinAma, hiGgulaka ( hIMgake varNakA raMgavizeSa) jAtinAma, manaHzilA ( upadhAtubheda ) jAtinAma, aise hI sasya anekavidha dhAnya, kAJcana, pravAla, abhrapaTala, abhravAlikA pRthivIjAtinAma Adi aura bhI samajhalene / tathA gomedaka, rucakAGga, sphaTika, lohitAkSa, jalAvabhAsa ( mauktika ), vaiDUrya, candraprabha, candrakAnta, sUryakAnta, jalakAnta, masAragala, azmagarbha, saugandhika, pulakAriSTa, tathA kAJcana, ityAdi maNipRthivIjAtinAma samajhanA cAhiye / apakAyikajAtinAma bhI aneka prakArakA hai / jaise- u kleda apkAyikajAtinAma, avazyAya ( kuhirA vA osa) apkAyikajAtinAma, nIhArajAtinAma, himajAtinAma, ghanodakajAtinAma, tathA zuddhodakajAtinAma, Adi anya bhI apkAyikajAtinAmake avAntara bheda samajhalene / tejaH kAyikajAtinAma bhI aneka prakArakA hai / jaise-aGgAratejaH kAyikajAtinAma, jvAlAtejaH kAyikajAtinAma, aghAtatejaH kAyikajAtinAma, arcistejaH kAyikajAtinAma, bhramaratejaH kAyikajAtinAma, tathA zuddhAni - tejaHkAyikajAtinAma Adi anya bhI jAnane cAhiye / vAyukAyikajAtinAmake bhI avAntara bheda aneka haiM / jaise- utkalikAvAyukAyikajAtinAma, maNDalikAvAyukAyikajAtinAma, jhaJjhakAyanavAyukAyikajAtinAma, tathA saMvartakavAyukAyikajAtinAma Adi anya bhI haiM / aura aise hI vanaspatikAyikajAtinAma karmake avAntara aneka bheda haiM / jaisekandavanaspatikAyikajAtinAma, mUlavanaspatikAyikajAtinAma, skandhavanaspatikAyikajAtinAma, tvagvanaspatikAyikajAtinAma aise hI kASTha, patra, pravAla, puSpa, phala, gulma, guccha, latA, vallI, tRNa, parva, kAyazevAla, panaka, valaka, tathA kuhanavanaspatikAyikajAtinAma Adi anya bhI samajhalene | isI rItise dvIndriyajAtinAma bhI aneka bhedasahita haiM / aura isI rItise trIndriya, caturindriya, tathA paJcendriyajAtinAma bhI aneka avAntara--bheda=sahita haiM / I 1 zarIranAma paJcavidham / tadyathA / audArikazarIranAma vaikriyazarIranAma AhArakazarIra 1 yahAMse leke pulakAriSTa kAMcanaparyanta sabake Age pRthivIkAyikajAtinAma itanA jor3ake par3hanA tathA samajhanA cAhiye, jaise sasya pRthivIkAyikajAtinAma, kAMcana pRthivIkAyikajAtinAma, pravAla pRthivIkAyikajAtinAma ityAdi Age bhI aise hI samajhanA / For Personal & Private Use Only. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 183 nAma taijasazarIra nAma kArmaNazarIranAmeti // aGgopAGganAma trividham / tadyathA / audArikAGgopAGganAma vaikriyazarIrAGgopAGganAma AhArakazarIrAGgopAGganAma / punarekaikamanekavidham / tadyathA / aGganAma tAvat zironAma uronAma pRSThanAma bAhunAma udaranAma padanAma || upAGganAmAnekavidham / tadyathA / sparzanAma rasanAma prANanAma cakSurnAma zrotranAma / tathA mastiSkakapAlakRkATikAzaGkhalalATatAlukapolahanucibukadazanauSThadhUnayanakarNanAsAdyupAGganAmAni zirasaH / evaM sarveSAmaGgAnAmupAGgAnAM nAmAni // jAtiliGgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANAnAma | satyAM prAptau nirmitAnAmapi zarIrANAM bandhakaM bandhananAma / anyathA hi vAlukApuruSavadabaddhAni zarIrANi syuriti // baddhAnAmapi ca saMghAtavizeSajanakaM pracayavizeSAtsaMghAtanAma dArumRtpiNDAyaH saMghAtavat // saMsthAnanAma SaDvidham / tadyathA / samacaturasranAma nyagrodhaparimaNDalanAma sAcinAma kubjanAma vAmananAma huNDanAmeti // saMhanananAma SaDDidham / tadyathA / vajrarSabhanArAcanAma ardhavarSabhanArAcanAma nArAcanAma ardhanArAcanAma kIlikAnAma mRpATikAnAmeti // sparzanAmASTavidhaM kaThinanAmAdi // rasanAmAnekavidhaM tiktanAmAdi // gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi // varNanAmAnekavidhaM kAlakanAmAdi // gatAvutpattukAmasyAntargatau vartamAnasya tadabhimukhamAnupUrvyA tatprApaNasamarthamAnupUrvInAmeti / nirmANanirmitAnAM zarIrAGgopAGgAnAM vinivezakramaniyAmakamAnupUrvInAmetyapare // agurulaghupariNAmaniyAmakamagurulaghunAma // zarIrAGgopAGgopaghAtakamupaghAtanAma svaparAkramavijayApaghAta janakaM vA // paratrAsapratighAtAdijanakaM parAghAtanAma // AtapasAmarthyajanakamAtapanAma / / prakAzasAmarthyajanakamudyotanAma || prANApAnapudgalagrahaNasAmarthyajanaka mucchrAsanAma // labdhizikSarddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAma || 1 zarIranAma karma pAMca prakArakA hai / jaise - audArikazarIranAma, vaikriyakazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, tathA kArmaNazarIranAma / aGgopAGganAma tIna prakArakA hai / jaise-audArikaaGgopAGganAma, vaikriyazarIraaGgopAGganAma, aura AhArakazarIraaGgopAGganAma, punaH ye audArikazarIrAGgopAGganAma Adi eka 2 aneka prakArakA hai / jaiseprathama aGganAma kahate haiM - zironAma, uro (chAtI) nAma, pRSTha (pITha ) nAma, bAhunAma, udaranAma tathA pAdanAma, upAGganAma bhI aneka prakArakA hai / jaise- sparzanAma, rasanAma, ghANanAma, cakSurnAma, tathA zrotranAma / aura mastiSka, kapAla, kRkATikA, zaGkha, lalATa, tAlu, kapola, hanu, cibuka ( Thor3I), dazana ( dAMta ), oSTha, bhrU ( bhauMha ), nayana, karNa, nAsA, Adi zirake upAGganAma haiM / jaise - mastiSkanAma, kapAlanAma, tathA lalATanAma ityAdi rUpase samajhanA / isI rItise sampUrNa aGga tathA upAGgoMke nAma jAnane cAhiye // jAti, liGga tathA AkRtikI vyavasthAniyAmaka nirmANanAma / haiM una 2 zarIra, aGga, upAGganAma karmakI prApti honepara nirmita ( racita ) zarIroMkA jo bandhaka ( bAMdhanevAlA ) hai usako bandhananAma kahate haiM / aura yadi bandhananAma karma na ho to bAlUke puruSake samAna saba zarIra abaddha arthAt bandhanarahita ho jAya~ge / tathA baddhazarIroMkA bhI praca For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 rAyacandrajainazAstramAlAyAm yavizeSase jo saMghAta ( samUha ) vizeSako utpanna karanevAlA hai usako saMghAtanAma karma kahate haiM / jaise ki-kASThamRtpiNDa, tathA lohakA saMghAta hotA hai, aise hI zarIroMkA bhI hotA hai / saMsthAnanAmake SaT (cha) bheda haiN| jaise-samacaturasranAma, nyagrodha (vaTavRkSa) parimaNDalanAma, sAcinAma (tiryaksaMsthAnanAma ), kujanAma, vAmananAma, tathA huNDanAma, saMhanananAmake bhI cha (6) bheda haiM / jaise-vajrarSabhanArAcanAma, ardhavajrarSabhanArAcanAma, nArAcanAma, ardhanArAcanAma, kIlikAnAma, mRpATikAnAma / sparzanAmake ATha bheda haiM / jaise kaThinanAma, mRdunAma, uSNanAma, zItanAma, ityAdi / rasanAmake bhI aneka bheda haiM / jaise-tiktanAma, madhuranAma, kaTunAma, AmranAma, tathA kaSAyanAma Adi aura bhI haiM / gandhanAmake bhI aneka bheda haiN| jaise surabhigandhanAma tathA durabhimAnagandhanAma, ityAdi / varNanAma aneka bhedasahita haiM / jaise-kAlanAma, pItanAma, tathA aruNanAma Adi / gatimeM utpanna honekI kAmanAyukta aura antargatimeM jo vartamAna hai usake ( usa gatike ) abhimukha AnupUrvIse jo usa jIvako prApta karanemeM samartha hai usako AnupUrvI nAma kahate haiN| aura nirmANa nAmase nirmita (racita ) jo zarIratva thA aGgopAGga hai, unake vinivezakrama arthAt yathAyogya sthAnameM saMsthApaka kramako hI koI 2 niyAmakako AnupUrvI nAma kahate haiM / agurulaghupariNAmake niyAmakako agurulaghunAma kahate haiN| zarIra, aGga tathA upAGgoMke upaghAtakako upaghAtakanAma kahate haiM / apane parAkrama tathA vijaya Adike upaghAtakA jo janaka ( utpanna karanevAlA) athavA parake trAsake pratighAtakA jo janaka hai usako parAghAtanAma kahate haiM / AtapasAmarthya (zakti) kA jo janaka ( utpAdaka ) hai vaha AtapanAma hai, prakAzake sAmarthyakA jo janaka hai vaha udyotanAma hai / prANa apAna pudgala grahaNa karanekI zaktikA jo utpAdaka hai vaha ucchvAsanAma hai / tathA labdhi, zikSA, aura Rddhi hai kAraNa jisakA aisI jo AkAzagati hai usa AkAzagatikA jo janaka hai vaha vihAyogatinAma hai| pRthakazarIranirvartakaM pratyekazarIranAma / anekajIvasAdhAraNazarIranirvatakaM sAdhAraNazarIranAma / trasabhAvanirvartakaM trasanAma / sthAvarabhAvanirvartakaM sthAvaranAma / saubhAgyanirvartaka subhaganAma / daurbhAgyanirvartakaM durbhaganAma / sausvaryanirvartakaM susvaranAma / dausvaryanirvartakaM duHsvaranAma / zubhabhAvazobhAmAGgalyanirvartakaM zubhanAma / tadviparItanivartakamazubhanAma / sUkSmazarIranirvartakaM sUkSmanAma / bAdarazarIranirvartakaM bAdaranAma // paryAptiH paJcavidhA / tadyathA / AhAraparyAptiH zarIraparyAptiH indriyaparyAptiH prANApAnaparyAptiH bhASAparyAptiriti / paryAptiH kriyAparisamAptirAtmanaH / zarIrendriyavAGmanaHprANApAnayogyadalikadravyAharaNakriyAparisamAptirAhAraparyAptiH / gRhItasya zarIratayA saMsthApanakriyAparisamAptiH zarIraparyAptiH / 1 AkAravizeSako saMsthAna kahate haiN| 2 zarIra tathA avayavoMkI sandhivizeSako saMhanana kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 185 saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH / tvagAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH / bhASAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamApti SAparyAptiH / manastvayogyadravyagrahaNanisargazaktinirvartanakriyAsamAptirmanaHparyAptirityeke / AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmatvAt sUtradAdikartanaghaTanavat / yathAsaGkhayaM ca nidarzanAni gRhadalikagrahaNastambhasthUNAdvArapravezanirgamasthAnazayanAdikriyAnirvartanAnIti / paryAptinirvartakaM paryAptinAma aparyAptinivartakamaparyAptinAma aparyAptinAma tatpariNAmayogyadalikadravyamAtmanAnopAttamityarthaH // sthiratvanivartakaM sthiranAma / viparItamasthiranAma / AdeyabhAvanirvatakamAdeyanAma / viparItamanAdeyanAma / yazonirvartakaM yazonAma / viparItamayazonAma / tIrthakaratvanirvartakaM tIrthakaranAma / tAMstAnbhAvAnnAmayatIti nAma / evaM sottarabhedo nAmakarmabhedo'nekavidhaH prtyetvyH|| pRthak 2 zarIroMko jo utpanna karanevAlA sAmarthyavizeSa hai, vaha pratyeka zarIranAma hai / aneka jIva sAdhAraNa zarIrakA jo sAdhaka hai vaha sAdhAraNazarIranAma hai / trasa ( bhaya udvegaAdisahita jIva ) bhAvakA jo sAdhaka hai vaha trasanAma hai / sthAvara bhAvakA jo sAdhaka vA utpAdaka hai usako sthAvaranAma kahate haiM / saubhAgyakA jo janaka hai usako subhaganAma kahate haiM / durbhAgyakA jo siddha karanevAlA hai vaha durbhaganAma hai| uttama svarakA jo nirvartaka ( sAdhaka ) hai vaha susvaranAma hai / duSTa ( kharAba ) svara (AvAja) kA jo sAdhaka hai vaha duHsvaranAma hai / zubha bhAva, zobhA tathA mAGgalyakA jo sAdhaka hai vaha zubhanAma hai / aura usase viparIta arthAt azubha bhAva, azobhA tathA amaGgalakA jo sAdhaka hai vaha azubhanAma hai / sUkSma zarIrakA nirvartaka (janaka) sUkSmanAma hai / usase viruddha bAdara (sthUla ) zarIrakA janaka hai vaha bAdaranAma hai| paryApti pAMca prakArakI hai| jaise-AhAraparyApti (pUrNatA), zarIraparyApti, indriyaparyApti. prANApAnaparyApti, tathA bhASAparyApti / yahAM paryApti zabdakA artha AtmAkI kriyAkI parisamApti arthAt pUrNatA hai / inameM zarIra, indriya, vAg, mana, tathA prANa apAnake yogya dalake jo dravya haiM, arthAt jina dravyoMse zarIraAdi racanAkI yogyatA hotI hai una dravyoMke AharaNa (Anayana ) kriyAkI jo samApti hai vaha AhAraparyApti hai / aura grahaNa kiye hue dravyakI zarIrarUpase saMsthApanakriyA hotI hai usa kriyAkI parisamApti, zarIraparyApti saMsthApanakA artha hai / racanA athavA ghaTanA, arthAt zarIrarUpase racanA / tvaga ( sparzana ) Adi indriyoM ke nirmANa (racanA) rUpa kriyAkI parisamApti jo hai vaha indriyaparyApti hai| prANa apAna (zvAsa ucchAsa) kriyAke yogya dravyoMkA grahaNa tathA tyAga jo hai usa grahaNa tathA tyAga zaktiko siddha karanevAlI jo kriyA hai usakI parisamApti jo hai vaha prANApAnaparyApti hai / bhASAke yogya jo dravya hai usa dravyake grahaNa Jain Education Internaval For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 rAyacandra jainazAstramAlAyAm 1 I tathA tyAgazaktiko siddha karanevAlI jo kriyA hai usa kriyAkI jo samApti hai vaha bhASA - paryApta hai / manastva ( mana ) ke yogya ( manonirvANake yogya ) jo dravya hai usa dravyake grahaNa tathA tyAgazaktiko siddha karanevAlI jo kriyAkI samApti hai vaha manaHparyApta hai. aisA kinhI AcAryoM kA kathana hai / yadyapi ye saba paryAptikriyA ekahI kAlameM Arambha kI jAtI haiM tathApi samApti kramase hotI hai / kyoM ki uttarottara sUkSma haiM / jaise sUtra kATha Adi kATane kI kriyA eka kAlameM bhI prArabdha hokara kramazaH samaSTi hotI hai / inake yathAsaMkhya ye dRSTAnta haiM / jaise- gRhadalake grahaNa meM prathama stambha Adi AnayanakriyA nirvartana anantara sthUNA ( kar3iyoM kA rakhanA ) punaH dvArapraveza, tathA nirgamasthAna kriyAnirvartana, aura punaH zayanAdikriyAnirvartana, ye saba kramase hote haiM, aise hI zarIrAdi paryAptibhI haiM / paryAptikA sAdhaka jo hai usako paryAptinAma kahate haiM / aparyAptikA jo sAdhaka hai vaha aparyAptinAma hai / aparyAptinAmakA yaha artha hai ki usa pariNAmake yogya dalika (upayogI dalake) dravyako AtmAne nahIM grahaNa kiyA / sthiratvakA jo utpAdaka hai vaha sthiranAma hai | isake viparIta asthiranAma hai / Adeya ( grahaNayogya) bhAvakA jo sAdhaka hai vaha AdeyanAma hai / usake viruddha anAdeyanAma hai / yathA yaza (kIrti) kA jo utpAdaka hai vaha yazonAma hai| usake viparIta arthAt apayazakA jo utpAdaka hai vaha ayazonAma hai / aura jo tIrthakaratvako siddha karanevAlA karma hai vaha tIrthakaranAma hai / una 2 bhAvoMko jo nAma karAve arthAt una 2 bhAvoMke prApta karAnemeM heturUpa jo hai vaha nAma hai. isa prakAra uttarabhedasahita nAmakarmabheda aneka prakArakA jAnanA cAhiye // 12 // uccairnIcaizca // 13 // bhASyam--uccairgotraM nIcairgotraM ca / tatroccairgotraM dezajAtikulasthAna maanstkaaraishvryaadyutkrssnirvrtkm| viparItaM nIcairgotraM caNDAlamuSTikavyAdhamatsyabandhadAsyAdinirvartakam // sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - saptama prakRtibandha gotrakarma hai / usa gotrake do bheda haiM eka uccairgotra, aura dvitIya nIcairgotra / unameM uccairgotra jo hai vaha deza, jAti, kula, sthAna, mAna, satkAra tathA aizvaryaAdikI prakarSatA ( uccatA ) kA sAdhaka hai / aura usase viparIta jo hai vaha nIcairgotra cANDAla, naTa, vyAdha, matsyabandha tathA dAsyaAdi nIca bhAvoMko utpanna karatA hai // 13 // dAnAdInAm // 14 // sUtrArtha - dAnAdimeM jo vighnakA sAdhaka hai vaha antarAya karma hai // 14 // bhASyam - antarAyaH paJcavidhaH / tadyathA / dAnasyAntarAyaH lAbhasyAntarAyaH bhogasyAntarAyaH upabhogasyAntarAyaH vIryAntarAya iti // vizeSavyAkhyA - antarAya pAMca ( 5 ) prakArakA hai / jaise -dAnakA antarAya, For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| 187 arthAt jo dAna denemeM pratibandhaka hai, lAbhAntarAya-arthAt jo lAbha honemeM pratibandhaka hai vaha lAbhakA antarAya hai, bhogakA jo pratibandhaka hai vaha bhogakA antarAya hai; upabhogakA pratibandhaka upabhogAntarAya hai; aura jo vIryakA antarAya hai arthAt pratibandhaka hai vaha vIryAntarAya hai // 14 // uktaH prakRtibandhaH / sthitibandhaM vakSyAmaH / prakRtibandha kaha cuke, aba isake Age sthitibandha kaheMge AditastimRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // 15 // bhASyam-AditastisRNAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedyAnAmantarAyaprakRtezva triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH / / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA--Adise arthAt "Ayo jJAnadarzana" (a. 8 sU. 5) isa sUtrake Arambhakamase jo tIna karmaprakRti jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA vedanIya haiM, unakI tathA aSTama antarAyarUpa karma prakRtikI triMzat (tIsa 30) sAgaropama koTikoTi parA sthiti hai / arthAt adhikase adhika ye cAra karmaprakRtiyAM jIvake sAtha 30 sAgaropama koTikoTi rahasakatI haiM // 15 // saptatirmohanIyasya // 16 // bhASyam-mohanIyakarmaprakRteH saptatiH sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH|| sUtrArtha-mohanIya jo karmaprakRti hai usakI parA sthiti sattara (70) sAgaropama koTikoTi hai // 16 // nAmagotrayoviMzatiH // 17 // bhASyam-nAmagotraprakRtyoviMzatiH sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH // . sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-nAma tathA gotraprakRtikI parA sthiti bIsa (20) sAgaropama koTikoTi hai // 17 // trayastriMzatsAgaropamANyAyuSkasya // 18 // bhASyam-AyuSkaprakRtestrayastriMzatsAgaropamANi parA sthitiH // sUtrArtha--vizeSavyAkhyA-AyuSkaprakRtikI parA sthiti tetIsa (33) sAgaropama hai // 18 // aparA dvAdaza muhUrtA vedanIyasya // 19 // bhASyam-vedanIyaprakRteraparA dvAdaza muhUrtAH sthitiriti // sUtrArtha--vizeSavyAkhyA-vedanIyaprakRtikI aparA sthiti arthAt nyUnase nyUna sthiti dvAdaza (bAraha 12) muhUrta kAlaparyanta hai // 19 // For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nAmagotrayoraSTau // 20 // bhASyam-nAmagotraprakRtyoraSTau muhUrtA aparA sthitirbhavati // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-nAma tathA gotra, ina donoM prakRtiyoMkI aparA ( hInA) sthiti ATha (8) muhUrta hai // 20 // zeSANAmantarmuhUrtam // 21 // bhASyam-vedanIyanAmagotraprakRtibhyaH zeSANAM jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAyuSkAntarAyaprakRtInAmaparA sthitirantarmuhUtai bhavati / sUtrArtha--vizeSavyAkhyA-pUrvakathita prakRtiyoMse arthAt vedanIya, nAma, tathA gotra, ina tIna prakRtiyoMse zeSa jo jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, AyuSka, tathA antarAya; ina pAMca (5) prakRtiyoMkI aparA sthiti antarmuhUrta hai / arthAt ye pAMca prakRtiyAM nyUnase nyUna kAla antarmuhUrta kAlaparyanta jIvake sAtha rahatI haiM // 21 // uktaH sthitibandhaH / anubhAvabandhaM vakSyAmaH / sthitibandha jo dvitIya bheda hai usako kahacuke, aba anubhAvabandha kheNge| vipaako'nubhaavH|| 22 // sUtrArtha-karmoMke vipAkako anubhAvabandha kahate haiM // 22 // bhASyam-sarvAsAM prakRtInAM phalaM vipAkodayo'nubhAvo bhavati / vividhaH pAko vipAkaH sa tathA cAnyathA cetyarthaH / jIvaH karmavipAkamanubhavan karmapratyayamevAnAbhogavIryapUrvakaM karmasaMkramaM karoti uttaraprakRtiSu sarvAsu mUlaprakRtyabhinnAsu na tu mUlaprakRtiSu saMkramo vidyate bandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAt / uttaraprakRtiSu ca darzanacAritramohanIyayoH samyagmithyAtvavedanIyasyAyuSkasya ca jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saMkramo na vidyate / apavartanaM tu sarvAsAM prakRtInAM vidyate / tadAyuSkeNa vyAkhyAtam / / vizeSavyAkhyA--sampUrNa jo karmaprakRti haiM unakA jo phala hai, arthAt karmoMke vipAkakA jo udaya hai usako anubhavabandha kahate haiM / vividha arthAt aneka prakArase jo pAka hai vaha vipAka kahA jAtA hai / vaha vipAka usa prakArasebhI hotA hai, aura anyathAbhI hotA hai| arthAt karmoMke phalabhogapUrvaka hotA hai aura prakArAntarase bhI hotA hai / jIva jo hai vaha karmoMke vipAkako anubhava karatA huA karmanimitta hI anAbhogavIryapUrvaka karmakA saMkrama mUla prakRtiyoMse abhinna uttara prakRtiyoMmeM (prApaNa ) karatA hai na ki-mUlaprakRtiyoMmeM saMkrama hai; kyoMki bandhavipAkake nimittase ve anya jAtIyaka haiN| aura uttara prakRtiyoMmeM bhI darzanamohanIya, cAritramohanIya, samyagmithyAtvavedanIya aura AyuSkaprakRtiyoMke jAtyantara anubandha (anyajAtimeM bhI sambandha rakhanevAle ) vipAkake kahIM 2 anubhAvake sthAnameM "anubhAgabandha" aisA bhI pATha hai| For Personal & Private Use Only : Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / nimittase anyajAtIyakatva honese ( apanese bhinna jAtimeM sambandha rakhanese ) inameM saMkrama nahIM hai| aura apavartana to saba prakRtiyoMkA hotA hai| aura apavartana hama AyuSka karmake varNanameM varNana (nirUpaNa )karacuke haiM (a. 2, sU. 52 ) // 22 // sa yathAnAma // 23 // bhASyam-so'nubhAvo gatinAmAdInAM yathAnAma vipacyate // sUtrArtha-vaha anubhAva gati nAma Adike yathAnAma vipAkako prApta hotA hai| arthAt gativipAka, jAtivipAka, nAmavipAka ityAdirUpase vipAkako prApta hotA hai // 23 // tatazca nirjarA // 24 // sUtrArtha-vipAkase nirjarA hotI hai // 24 // bhASyam-tatazcAnubhAvAtkarmanirjarA bhavatIti nirjarA kSayo vedanetyekArtha / atra cazabdo hetvantaramapekSate tapasA nirjarA ceti vakSyate / / vizeSavyAkhyA-karmaprakRtiyoMke anubhAva arthAt vipAka honepara karmakI nirjarA hojAtI hai / arthAt vipAkake pazcAt karmoMkA nAza hojAtA hai / nirjarA, kSaya, vedanA, ye samAnArthaka zabda haiM / isa sUtrameM jo ca zabda hai vaha dUsare hetukI apekSA rakhatA hai / arthAt "tataH-vipAkAt anyathA ca nirjarA bhavati" vipAkase aura anya hetuse bhI nirjarA hotI hai / tapase bhI nirjarA hotI hai, yaha viSaya Age kaheMge (a. 9 sU. 3) // 24 // ukto'nubhAvabandhaH / pradezabandhaM vakSyAmaH / anubhAvabandhako kahacuke, aba pradezabandhako kahate haiN| nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 25 // sUtrArtha-nAmahetuka, sUkSma eka kSetrAvagAhI,anantAnantapradezayukta, sthita, karmagrahaNayogya pudgala, sampUrNa AtmapradezameM saba orase yogavizeSakarake bandhako prApta hote haiM // 25 // __bhASyam-nAmapratyayAH pudgalA badhyante / nAma pratyaya eSAM te ime nAmapratyayAH / nAmanimittA nAmahetukA nAmakAraNA ityarthaH / sarvatastiryagUrdhvamadhazca vadhyante / yogavizeSAt kAya. vAGAnaHkarmayogavizeSAcca badhyante / sUkSmA badhyante na bAdarAH / ekakSetrAvagADhA badhyante na kSetrAntarAvagADhAH / sthitAzca badhyante na gatisamApannAH / sarvAtmapradezeSu sarvaprakRtipudgalAH sarvAtmapradezeSu badhyante / ekaiko hyAtmapradezo'nantaiH karmapradezairbaddhaH / anantAnantapradezAH karmagrahaNayogyAH pudgalA badhyante na sngkhtheyaasngkhyeyaanntprdeshaaH| kuto'grahaNayogyatvAtpradezAnAmiti eSa pradezabandho bhavati // 1 apavartanakA artha hai dUrIkaraNa, jaise AyuSkake do bheda batAye haiM eka apavartanIya, dUsarA anapavartanIya, jaise nAraka devAdika AyuSkakA apavartana nahIM hotaa| For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA--nAmake kAraNa, arthAt nAmarUpa hetuse pudgala bandhako prApta hote haiN| nAma hai pratyaya kAraNa jinameM unako nAmapratyaya kahate haiN| nAmanimittaka, nAmahetuka, vA nAmakAraNavAle, yaha nAmapratyaya isakA artha hai / sarvataH arthAt tiryak idhara udhara cAroMorase, UrdhvabhAgase tathA adhobhAgase saba orase pudgala bandhako prApta hote haiM / kisase bandhako prApta hote haiM, yogavizeSase, kAya, vAk aura manorUpa karmayogavizeSase pudgala bandhako prApta hote haiM / tathA sUkSma pudgala bandhako prApta hote haiM na ki-bAdara (sthUla) tathA ekakSetrA'vagAhI pudgala bandhako prApta hote haiM, na-ki anya 2 kSetroM meM sthita tathA sthita (sthitizIla) pudgala bandhako prApta hote haiM na ki gatimeM prApta / tathA sampUrNa prakRtipudgala sampUrNa AtmAke pradezoMmeM bandhako prApta hote haiM / kyoMki-eka 2 AtmAkA pradeza ananta karmapradezoMse baddha hai| tathA anantAnantapradeza (karmagrahaNayogya) pudgala bandhako prApta hote haiM, na ki saMkhyeyapradeza, asaMkhyeyapradeza tathA anantapradezavAle kyoMki-una pradezoMke grahaNakI yogyatA nahIM hai / isa prakAra nAmapratyayase sarva pradezoMmeM yathokta pudgaloMkI bandhaprApti pradezabandha hai // 25 // sarva caitadaSTavidhaM karma puNyaM pApaM ca / saba yaha pUrvakathita ATha prakArakA karma puNya tathA pApa etadubhayarUpa hotA hai arthAt puNya aura pApa donoM prakArake artha haiN| tatra unameMsesaddhedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 26 // bhASyam-sadvedyaM bhUtavratyanukampAdihetukam samyaktvavedanIyaM kevalizrutAdInAM varNavAdAdihetukam hAsyavedanIyaM rativedanIyaM puruSavedanIyaM zubhamAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca zubhanAma gatinAmAdInAM zubhaM gotramuccairgotramityarthaH / ityetadaSTavidhaM karma puNyam , ato'nyatpApam // . iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaMgrahe'STamo'dhyAyaH samAptaH // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-sadvedya arthAt prANimAtra aura vizeSarUpase vratiyoMmeM anukampA Adise honevAlA sadvedanIya, kevalI, zrutaAdike varNavAdaAdi arthAt prazaMsAse honevAlA samyaktvavedanIya, hAsyavedanIya, rativedanIya, puruSavedanIya tathA zubhaAyu, jaisemAnuSa aura daiva AyuSka, zubhanAma arthAt gatinAmaAdimeM zubhanAma aura zubhagotra, arthAt uccairgotra; yaha ATha prakArakA karma puNya hai, aura isase viruddha pApa hai| ataH zubhArtha udyoga ucita hai // 26 // ityAcAryopAdhidhAripaNDitaThAkuraprasAdazarmapraNItabhASATIkAsamalate'hatpra vacanasaMgrahe'STamo'dhyAyaH // 8 // For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| atha nvmo'dhyaayH| ukto bandhaH / saMvaraM vakSyAmaH bandhakA varNana karacuke, aba Age isa naumeM 9 adhyAyameM saMvara kaheMge / AsravanirodhaH sNvrH||1|| sUtrArtha-AsravakA nirodha saMvara kahalAtA hai // 1 // bhASyam-yathoktasya kAyayogAderdvicatvAriMzadvidhasyAsravasya nirodhaH saMvaraH / vizeSavyAkhyA-pUrva prasaGgameM jo kAyayogaAdi bayAlIsa (42) prakArakA Asrava kahAgayA hai, usakA jo nirodha arthAt rokanA hai usako saMvara kahate haiM // 1 // sa guptismitidhrmaanuprekssaapriisshjycaaritraiH||2|| sUtrArtha-vaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISaha, jaya, tathA cAritrase hotA hai // 2 // bhASyam-sa eSa saMvara ebhirgusyAdibhirabhyupAyairbhavati / kiM cAnyat / vizeSavyAkhyA-vaha saMvara ina gupti Adise hotA hai // 2 // aura yaha anya bhI hetu hai tapasA nirjarA ca // 3 // sUtrArtha arthAt tapase saMvara aura nirjarA hotI hai // 3 // bhASyam-tapo dvAdazavidhaM vakSyate / tena saMvaro bhavati nirjarA ca // vizeSavyAkhyA-dvAdaza (bAraha 12)prakArakA tapa Age kaheMge / (a. 9 sU. 19 / 20) / usa bAraha prakArake tapase saMvara hotA hai aura nirjarA bhI hotI hai // 3 // atrAha / uktaM bhavatA guptyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavatIti / tatra ke guptyAdaya iti / atrocyate___ aba yahA~para kahate haiM ki-gupti, samitiAdi upAyoMse saMvara hotA hai aisA Apane kahA hai (a. 9 sU. 2) / so ve gupti Adi kauna haiM / isaliye yaha agrima sUtra kahate haiM samyagyoganigraho guptiH // 4 // sUtrArtha-samyag ( bhaleprakAra )pUrvakathita trividha yogoMkA jo nigraha hai usako gupti kahate haiM // 4 // __bhASyam-samyagiti vidhAnato jJAtvAbhyupetya samyagdarzanapUrvakaM trividhasya yogasya nigraho guptiH kAyaguptirvAgguptimanoguptiriti / tatra zayanAsanAdAnanikSepasthAnacaMkramaNeSu kAyaceSTAniyamaH kaayguptiH| yAcanapRcchanapRSTavyAkaraNeSu vAr3iyamo maunameva vA vAgguptiH / sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalasaMkalpaH kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA manoguptiriti / / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vizeSavyAkhyA-- samyag arthAt pUrNa vidhAnase jJAnapUrvaka svIkAra karake samyagdarzanapUrvaka kAya, vAg tathA manorUpa jo tIna (3) prakArake yoga pUrvameM kahe haiM unakA jo nirodha ( rokanA ) hai vaha gupta ' hai / vaha kAyagupti, vAgUgupti, aura manogupti, ina bhedoMse tIna (3) prakArakI hai / unameM zayana, Asana, AdAna ( grahaNa ), nikSepa ( tyAga vA kisI vastuko eka sthAnase dUsare sthAnameM pheMkanA vA saMcAlana karanA ) tathA sthAnacaGkramaNa arthAt idhara udhara sthAnoMmeM bhramaNa, ityAdi kAryoMmeM zarIrakI ceSTAkA niyata arthAt aniyata rUpase nirarthaka zarIrakI ceSTA vA sarvathA ceSTA na karanI, yaha kAyagupti hai / yAcanameM, pUMchanemeM, tathA pUche hue padArthakA vyAkhyAna karanemeM vANIkA niyama, athavA sarvathA mauna hI rahanA yaha vAgagupti hai / tathA nindanIya vA duSTa saMkalpoMkA nirodha, kuzala (uttama) saMkalpa karanA, athavA kuzala aura akuzala donoM prakArake saMkalpoM kA jo nirodha hai, vaha manogupti hai // 4 // 192 bhASaiSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // sUtrArtha - IrSyA, bhASA, eSaNA, AdAna, nikSepa, tathA utsarga; ina bhedoMse pAMca (5) semiti hotI haiM // 5 // bhASyam -- samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepau samyagutsarga iti paJca samitayaH / / tatrAvazyakAyaiva saMyamArtha sarvato yugamAtranirIkSaNAyuktasya zanairnyastapadA gatirIryAsamitiH / hitamitAsaMdigdhAnavadyArthaniyatabhASaNaM bhASAsamitiH / annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codgamotpAdanaiSaNAdoSavarjana meSaNAsamitiH / rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakArtha nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau AdAnanikSepaNAsamitiH / sthaNDile sthAvarajaGgamajantuvarjite nirIkSya pramRjya ca mUtrapurISAdInAmutsarga utsargasamitiriti // 1 vizeSavyAkhyA--yahAM pUrvasUtra se samyak padakI anuvRtti hai aura usakA saMbandha pAMcoM prakAroMke sAtha hai| isaliye samyak IryAsamiti, samyagbhASAsamiti, samyak eSaNAsamiti, samyak AdAnanikSepasamiti, tathA samyag utsargasamiti; ye pAMca samiti haiM / unameM Avazyaka kAryake hI liye saMyamArtha yugamAtra ( cAra hAtha ) sarvatra dekhane meM jo tatpara hai usakI zanaiH 2 arthAt dhIre 2 caraNoMko rakhake jo gati ( gamana karanA ) hai usako IryAsamiti kahate haiM / saba jIvoMkA hitasAdhaka, parimita, asaMdigdha ( saMdeharahita )tathA anindanIya arthake padoMkA jo niyamitarUpase bhASaNa hai vaha bhASAsamiti hai anna, pAna, rajoharaNa ( jhADU Adi ), pAtra ( kamaNDaluAdi ) tathA vastrAdi dharmasAdhana 1 jisase saMsAra se AtmAkI rakSA ho usako gupti kahate haiM / 2 prANiyoMkI pIDA dUra karaneke liye bhale prakArako samiti kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 193 padArthoke, tathA Azraya( nivAsasthAna )ke AvirbhAva, utpatti tathA abhilASAAdi doSoMkA jo varjana arthAt abhAva hai vaha eSaNAsamiti hai / rajoharaNa, pAtra, vastrAdi, aura pIr3e tathA takhata Adi Avazyaka kAryake liye baiThane sone Adike jo padArtha haiM; ina sabako bhalI bhAMti dekha tathA zuddha karake AdAna, nikSepa( grahaNa tathA tyAga )kiyA jAya usako AdAnanikSepaNasamiti kahate haiN| tathA uccatA, avanatatA arthAt u~cAI, nicAI Adi doSoMse rahita pariSkRta samadharAsatvasaMyukta, tathA sthAvara aura jaGgama jIvoMke saMcArase zUnya sthAnameM dekhakara, tathA zuddhakarake mala mUtraAdikA jo tyAga hai usako utsargasamiti kahate haiM / isa prakAra pAMcoM samitiyoMkA varNana huA // 5 // uttamAkSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANa dharmaH // 6 // sUtrArtha-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya, aura brahmacarya ye daza uttama, dharmake bheda haiM // 6 // bhASyam-ityeSa dazavidho'nagAradharmaH uttamaguNaprakarSayukto bhavati / tatra kSamA titikSA sahiSNutvaM kodhranigraha ityanAntaram / tatkathaM kSamitavyamiti ceducyate / krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt paraiH prayuktasya krodhanimittasyAtmani bhAvacintanAdabhAvacintanAdvA kSamitavyam / bhAvacintanAt tAvadvidyante mayyate doSAH kimatrAsau mithyA bravIti kSamitavyam / abhAvacintanAdapi kSamitavyaM naite vidyante mayi doSA yAnajJAnAdasau bravIti kSamitavyam / kiM cAnyat / krodhadoSacintanAcca kSamitavyam / kruddhasya hi vidveSAsAdanasmRtibhraMzavratalopAdayo doSA bhavantIti / kiM cAnyat / bAlasvabhAvacintanAcca parokSapratyakSAkozatADanamAraNadharmabhraMzAnAmuttarottararakSArtham / bAla iti mUDhamAha / parokSamAkrozati bAle kSamitavyameva / evaMkhabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM parokSamAkrozati na pratyakSamiti / lAbha eva mantavya iti / pratyakSamapyAkrozati bAle kSamitavyaM / vidyata evaitadvAleSu / diSTayA ca mAM pratyakSamAkrozati na tADayati / etadapyasti bAleSviti lAbha eva mantavyaH / tADayatyapi bAle kSamitavyam / evaMkhabhAvA hi bAlA bhavanti / diSTayA ca mAM tADayati na prANairviyojayatIti / etadapi vidyate bAleSviti / prANairviyojayatyapi bAle kSamitavyaM / diSTayA ca mAM prANairviyojayati na dharmAddhaMzayatIti kSamitavyam / etadapi vidyate bAleSviti lAbha eva mantavyaH // kiM cAnyat / svakRtakarmaphalAbhyAgamAJca / svakRtakarmaphalAbhyAgamo'yaM mama, nimittamAtraM para iti kSamitavyam / kiM cAnyat / kSamAguNAMzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kSamAdharmaH // 1 // vizeSavyAkhyA-kSamAAdi yaha daza prakArakA uttama dharma hai / anagAra ( sAdhu vA yati)kA yaha dazavidha uttama guNa prakarSatAse yukta hotA hai| unameM titikSA va sahanazIlatAko kSamA kahate haiM / kSamA, titikSA, sahiSNutA, tathA krodhanigraha, ye saba ekArtha Jain Education Interna25 // For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vAcaka zabda haiM / so kSamA kisa rItise karanI cAhiye yaha kahate haiM / prayukta krodhake. nimittakA AtmAmeM bhAva vA abhAva cintana karanese, arthAt dUsaroMmeM prayukta jo krodhake nimitta (kAraNa vA hetu )unakA AtmAmeM bhAva cintana karanA ki ye jo krodhake nimitta haiM unakI AtmAmeM astitA hai, athavA usake abhAvake cintanase kSamA karanI caahiye| usameM bhAvake cintanase to yaha hogA ki-mujhameM krodhake kAraNIbhUta doSa hI haiM, isameM yaha mithyA kyA kahatA hai; aisA vicAra karake kSamA karanI caahiye| aura krodhake nimittake abhAvacintanase bhI kSamA karanI cAhiye ki-ye doSa mujhameM nahIM haiM jinako ki-yaha ajJAnase kahatA hai| arthAt isakA mujhameM doSAropaNa ajJAnase hai, yathArthameM nahIM hai| aisA cintana karake bhI kSamA karanI cAhiye / aura isase bhinna yaha bhI hai ki-krodhake doSoMkA cintana karake bhI kSamA karanI cAhiye / kyoMki-krodhayukta prANIke vidveSa smRtikA nAza tathA vratalopa Adi doSa bhI hote haiM aisA vicAra karake kSamA karanI cAhiye / aura yaha bhI hai| bAlasvabhAvacintanase bhI kSamA karanI cAhiye / aura parokSa, pratyakSa, Akroza, tADana, mAraNa, tathA dharmabhraMza inameMse uttarottarakI rakSArtha bhI kSamA karanI avazya kartavya hai / bAla isa padase mUDhase abhiprAya hai| hamAre parokSa (anupasthiti )meM Akrozana (nindA Adi )karatA hai, bAlaka ( mUDha ) hai isaliye kSamA karanI cAhiye / kyoMki-bAlaka aisA bakA hI karate haiM / aura yaha bhI saubhAgyakA viSaya hai ki hamAre parokSameM hI vaha gAlisaMpradAna Adi karatA hai, na ki-pratyakSa (smmukh)| isa hetuse lAbha hI samajhanA caahiye| aura yadi pratyakSameM gAliAdi saMpradAna bAla (mUDha )kare to bhI kSamA hI karanI caahiye| kyoMki-bAlaka pratyakSa bhI sabako kuvAcya kahate haiM / aura yaha bhI saubhAgya hai kipratyakSa kuvAcya Akrozana Adi hI karatA hai, na ki-mujhe tADanA karatA hai (mAratA) hai| aura bAlaka yadi tADanA kare to bhI usapara kSamA karanI ucita hai| kyoMki bAla (mUDha )jana aise khabhAvavAle hote hI haiM, arthAt dUsaroMko tADanAAdi karanA yaha unakA svabhAva hI hai, aisA mAnakara kSamA karanI cAhiye / aura yaha bhI saubhAgyakA viSaya hai ki kevala tADanA hI karatA hai na ki-prANoMse bhI mujhe viyukta (alaga )karatA hai| kyoMki-prANoMse viyukta karanA yaha bhI bAloM ( mUDhoM ) meM hai| aura prANoMse bhI viyukta karate hue bAlake Upara kSamA hI karanI cAhiye / kyoMki yaha bhI saubhAgyakA viSaya hai ki tujhe kevala prANoMse hI pRthak karatA hai (vadha karatA hai ) na ki dharmase bhraSTa karatA (dharmase cyuta vA patita karatA) hai| kyoMki-dharmase cyuta karanA yaha bhI bAloM (mUDhajanoM ) meM hai| ataH kevala prANamAtrase hI viyukta (vadhamAtra) karanese lAbha hI mAnanA ucita hai, ityAdi cintana karake kSamA hI karanI cAhiye / aura yaha bhI haiapanese kiye hue karmoke phalake abhyAgama (Agamana) se bhI kSamA karanI For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 195 ucita hai / aisA vicAra karanA cAhiye ki mere hI kie karmoke phaloMkA abhyAgamana hai; unhI karmoMkA Agamana huA hai jisase hamako yaha aneka prakArake kleza hote haiM, dUsarA to kevala nimittamAtra hai, ityAdi vicAroMse kSamA karanI cAhiye / aura anya hetu yaha bhI hai ki-anAyAsa arthAt AyAsa parizrama Adike abhAva Adi kSamAke guNoMko smaraNa karake kSamA karanI ucita hai / isa prakAra yaha kSamA dharma prathama kahA gayA hai // 1 // nIcairvRttyanutseko mArdavalakSaNam / mRdubhAvaH mRdukarma ca mArdavaM madanigraho mAnavighAtazvetyarthaH / tatra mAnasyemAnyaSTau sthAnAni bhavanti / tadyathA / jAtiH kulaM rUpamaizvarya vijJAnaM zrutaM lAbho vIryamiti / ebhirjAtyAdibhiraSTAbhirmadasthAnairmattaH parAtmanindAprazaMsAbhiratastIbrAhaMkAropahatamatirihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdeSAM madasthAnAnAM nigraho mArdavaM dharma iti // 2 // namratAkA vartana tathA garvarAhitya honA, yaha mArdavakA lakSaNa hai / mRdubhAva vA mRdu karma jo hai vaha mArdava hai / madakA nigraha arthAt dhana vidyA Adise mada (garva ) hotA hai usakA nigraha aura abhimAnakA vighAta yaha mArdava dharma hai| usameM mAna vA amimAnake ye 8 ATha sthAna hote haiN| jaise-jAti (brAhmaNatvaAdi jAti), kula (uttama kula ), rUpa (saundarya), aizvarya (dhanaAdi vibhUti ), vijJAna (aneka padArthaviSayaka Anubhavika jJAna ), zruta arthAt zAstrasampatti, lAbha, aihika vA pAralaukika padArthake lAbha tathA vIrya ina jAti Adi AThoM madoMke sthAnoMse matta hokara prANI anya janoMkI nindA aura apanI prazaMsA AdimeM tatpara hokara tIvra ahaGkArase naSTa buddhi isaloka tathA paralokameM bhI azubha phaladAyaka pApa karmoMkA hI saMgraha karatA hai; aura upadeza denepara bhI madonmattatAke kAraNase kalyANamArgako nahIM grahaNa karatA, ityAdi hetuoMse jo jAti Adi manake sthAna abhI pUrvameM kahe haiM unakA nigraha karanA yaha mArdavanAmA dvitIya dharma hai // 2 // bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / RjubhAvaH Rjukarma vArjavaM bhAvadoSavarjanamityarthaH / bhAvadoSayukto jhupadhinikRtisaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAdArjavaM dharma iti // 3 // bhAvakI vizuddhi tathA vaJcanA, vipralambha (dhokhA denA vA mithyA bhASaNa kapaTaAdi vyavahAroMse dUsaroMko Thagane) kA abhAva arthAt avisaMvAda jo hai vaha ArjavakA lakSaNa - 1 mRdukA artha komala hai / usa mRdu zabdase bhAva vA karma arthameM taddhita aN pratyaya honese mArdava banatA hai / mRdorbhAvaH karma vA mArdavam / arthAt mRdukA jo bhAva yA karma hai vaha mArdava hai / For Personal &Private Use Only . Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai / RjubhAva tathA Rjukarma, arthAt sarala bhAva vA sarala karma yaha Arjava hai / tAtparya yaha hai ki bhAvoMke jo doSa haiM unakA varjana (niSedha) duSTa bhAvoMke tyAgapUrvaka sarala bhAvoMkA jo grahaNa hai vahI Arjava (saralatA, sidhAI vA kapaTarAhitya ) hai / kyoMki bhAvoMke doSoMse yukta kapaTa, vaJcanA (dhokhA denA) Adise saMyukta puruSa isa loka tathA paralokameM azuddha phaladAyaka akuzala (pApamaya ) karmoMkA hI saMgraha karatA hai; aura upadeza denepara bhI kalyANako nahIM prApta hotA hai / isa hetuse bhAvadoSoMkA tyAgarUpa Arjava yaha tRtIya dharma hai // 3 // alobhaH zaucalakSaNam / zucibhAvaH zucikarma vA zaucaM bhAvavizuddhiH niSkalmaSatA dharmasAdhanamAtrAsvapyanabhiSvaGga ityarthaH / azucirhi bhAvakalmaSasaMyukta ihAmutra cAzubhaphalamakuzalaM karmopacinotyupadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate / tasmAcchaucaM dharma iti // 4 // alobha arthAt lobhakA abhAva honA, yaha zaucakA lakSaNa hai / zucikA bhAva vA zuci (pavitra ) karma zauca hai / bhAvavizuddhi (bhAvoMkI zuddhatA) tathA niSkalmaSatA arthAt lobhAdi mAlinyakI rahitatA, dharmasAdhanamAtra sAmagriyoMmeM bhI AsaktikA abhAva yaha zauca hai / kyoMki azuci (zaucarahita) jana bhAvakalmaSoMse saMyukta rahaneke kAraNa isa loka tathA paralokameM bhI azuddha (duSTa ) phaladAyaka akuzala arthAt pApoMse pUrNa tathA duHkhaprada karmoMkA saMgraha karatA hai, aura upadeza denepara bhI kalyANamArgako nahIM prApta hotA, isa hetuse azaucake tyAganese zauca yaha caturtha dharma hotA hai // 4 // satyarthe bhavaM vacaH satyaM sadbhayo vA hitaM satyam / tadananRtamaparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasaMbhrAntaM madhuramabhijAtamasaMdigdhaM sphuTamaudAryayuktamagrAmyapadArthAbhivyAharamasIbharamarAgadveSayuktaM sUtramArgAnusArapravRttArthamaya'marthijanabhAvagrahaNasamarthamAtmaparAnugrAhakaM nirupadhaM dezakAlopapannamanavadyamaIcchAsanaprazastaM yataM mitaM yAcanaM pracchanaM prabhavyAkaraNamiti satyaM dharmaH // 5 // satya arthake liye utpanna jo vacana hai vaha satya hai, athavA sajjanoMke liye hitakAraka jo vacana hai vaha satya hai / vaha satya mithyAdoSase rahita, paruSatA (kaThoratA ) rahita, apizuna arthAt sUcakatA vA cugulI Adi doSavarjita, asabhyatArahita, caJcalatAzUnya, anAvila ( mAlinyadoSazUnya vA akaluSita), viralatArahita, asaMbhrAnta (bhramarahita ), madhura, abhijAta (ujvala vA vizada ), asaMdigdha arthAt sandeharahita, sphuTa (spaSTa ), audArya arthAt udAratAsaMyukta vA ucca vicArasahita, grAmINa pada padArtha doSoMse varjita, azlIlatArahita, rAgadveSase varjita, sUtramArgake anusAra pravRtta arthasahita, bahumUlya 1 aise hI sarala arthavAcaka Rju zabdase bhAva vA karma arthameM aN pratyaya honese Arjava banatA hai| (RjorbhAvaH karma vA Arjavam ) arthAt RjukA jo bhAva yA karma hai vaha Arjava hai| For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 197 vA pUjanIya, arthI janoMko bhAva grahaNa karanemeM samartha ( yogya ), apane tathA anyake Upara anugraha karanevAlA arthAt nija AtmA aura anya AtmAkI hAnise varjita, chala kapaTaAdi doSazUnya, dezakAlake anukUla, anindanIya, arhat bhagavAn ke zAsana (zAstra ) - rIti se prazasta arthAt arhat - zAstra ke sammata prazaMsanIya, yata ( saMyamasahita ), mita arthAt parimita, yAcana, prazna aura praznake vivaraNa arthAt praznake uttararUpa honA cAhiye / isa rIti se mithyA paruSatAAdi doSoMse zUnya honese yaha satya paJcama dharma hai // 5 // yoganigrahaH saMyamaH / sa saptadazavidhaH / tadyathA / pRthivIkAyikasaMyamaH apkAyikasaMyamaH tejaskAyikasaMyamaH vAyukAyikasaMyamaH vanaspatikAyikasaMyamaH dvIndriyasaMyamaH zrIndriyasaMyamaH caturindriyasaMyamaH paJcendriyasaMyamaH prekSyasaMyamaH upekSyasaMyamaH apahRtyasaMyamaH prasRjyasaMyamaH kAyasaMyamaH vAksaMyamaH manaH saMyamaH upakaraNasaMyama iti saMyamo dharmaH // 6 // yogoMkA jo nigraha hai, arthAt kAya, vAk tathA manorUpa jo tIna prakArake yoga haiM unakA nigraha arthAt apane vazameM rakhanA, yaha saMyama dharma hai / vaha saMyama dharma satraha (17) prakArakA hai / jaise-- pRthivIkAyikasaMyama arthAt pRthivIkAyikake viSayameM saMyama, aprakAyikasaMyama, tejaskAyikasaMyama, vAyukAyikasaMyama, vanaspatikAyikasaMyama, dvIndriyasaMyama arthAt do indriyavAle jIvoMke viSayasaMyama ( yogatrayanigraha), trIndriyasaMyama, caturindriyasaMyama, paJcendriyasaMyamaH prekSya arthAt prekSaNa karaneyogya padArthoMke viSayameM saMyama, upekSyasaMyama ( upekSA karaneyogya padArthoMse saMyama ), ahatya saMyama ( nindanIya padArthaviSayaka saMyama ), pramRjya arthAt zodhanIya padArthavi - Sayaka saMyama, kAyasaMyama, vAkyasaMyama, manaHsaMyama, tathA upakaraNasaMyama / sarvatra una 2 padArthoMke viSayameM yogatrayakA nigraha honese saMyama yaha SaSTha dharma hai // 6 // tapo dvividham / tatparastAdvakSyate / prakIrNakaM cedamanekavidham / tadyathA / yavavajramadhye candrapratime dve, kanakaratnamuktAvalyastisraH siMhavikrIDite dve, saptasaptamikAdyAH pratimAzcatasraH, bhadrottaramA cAmlaM vardhamAnaM sarvatobhadramityevamAdi / tathA dvAdaza bhikSupratimA mAsikAdyA AsaptamAsikyAH sapta, saptarAtrikyAH tisraH, ahorAtrikI, rAtrikI ceti // 7 // tapa do prakArakA hai so Age kaheMge ( a. 9 sU. 19,20 ) / aura prakIrNaka arthAt vistRta tapa aneka prakArakA hai / jaise - yavavajramadhya candrapratimA do, kanakaratnamuktAvalI tIna, siMhavikrIDita do, saptamikAdi sAta, bhadrottara, AcAmlaM, vardhamAna, tathA sarvatobhadra, ityAdi cAra pratimA dvAdaza bhikSupratimA haiM / mAsika Adi sapta mAsikI paryanta sAta pratimA haiM / saptarAtrikI pratimA tIna haiM, jaise- ahorAtrikI, rAtrikI ityAdi / isa prakAra tapa saptama dharma hai // 7 // For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgastyAgaH // 8 // bAhya tathA Abhyantara upAdhi, zarIra, tathA annapAna Adike AzrayIbhUta bhAva doSoMkA jo parityAga hai vaha tyAgarUpa aSTama dharma hai // 8 // zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamAkiJcanyam / / 9 // zarIra tathA dharmake bhI upakaraNa arthAt dharmasAdhana sAmagrI Adi haiM; unameM bhI nirmamatva, arthAt ye mere haiM isa prakArakI mamatAkA jo abhAva hai usako AkiJcanya navama dharma kahate haiM // 9 // / vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryamasvAtantryaM gurvadhInatvaM gurunirdezasthAyitvamityartha ca / paJcAcAryAH proktAH pravrAjako digAcAryaH zrutoddeSTA zrutasamuddeSTA AmnAyArthavAcaka iti / tasya brahmacaryasyeme vizeSaguNA bhavanti / abrahmavirativratabhAvanA yathoktA iSTasparzarasarUpagandhazabdavibhUSAnabhinanditvaM ceti // 10 // vratake paripAlanake artha, jJAnakI vizeSavRddhike liye, aura krodhaAdi kaSAyoMke paripAkArtha jo gurukulameM nivAsa hai, usako brahmacarya kahate haiM / brahmacaryakA artha hai asvatantratA,. gurukI AdhInatA, arthAt svataMtra vA svacchandacArI na hokara guruke AdhIna rahanA tathA guruke nirdezameM sthAyitva, arthAt gurukI AjJAmeM rahakara vidyAdi guNoMkA upArjana karanA / AcArya pAMca prakArake kahe gaye haiM / jaise--parivrAjaka ( yati ), digAcArya, zruta (zAstra) kA uddeSTA (par3hAnevAlA) aura AmnAyasiddha arthoMkA vAcaka / usa brahmacaryake ye vizeSa guNa haiM / jaise--abrahmase nivRtti arthAt maithuname nivRtti aura vratoMkI bhaavnaa| una bhAvanAoMkA varNana pUrvaprakaraNameM kaha cuke haiN| tathA manohara abhilaSita sparza, rasa, rUpa, gandha, zabda, tathA AbhUSaNaAdise prasanna na honA / ina hetuoMse brahmacaryakI dazama dharmameM gaNanA kI, arthAt brahmacarya dazama dharma hai // 10 // anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAsravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmakhAkhyAtatattvAnucintanamanuprekSAH // 7 // sUtrArtha-anityAnuprekSA Adi bAraha (12) anuprekSA he // 7 // bhASyam-etA dvAdazAnuprekSAH / tatra bAhyAbhyantarANi zarIrazayyAsanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH teSvabhiSvajo na bhavati mA bhUnme tadviyogajaM duHkhamityanityAnuprekSA // 1 // vizeSavyAkhyA-anityAnuprekSA, azaraNAnuprekSA, saMsArAnuprekSA, ekatvAnuprekSA, anyatvAnuprekSA, azucitvAnuprekSA, AsravAnuprekSA, saMvarAnuprekSA, nirjarAnuprekSA, lokAnuprekSA, bodhidurlabhAnuprekSA, tathA dharmAnuprekSA, ye dvAdaza arthAt bAraha (12) prakArakI anuprekSA haiM / unameM bAhya tathA Abhyantarake yAvat padArtha mAtra haiM, una sabakI anitya For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / tAkA anucintana arthAt vicAra karanA / jaise-zarIra, indriyAdi, zayyA, Asana vastra tathA gRhaAdi jitane dravya haiM, ve saba saMyogase utpanna hue haiM aura anitya haiM; aisA sadA cintana kare / isa prakAra cintana karanevAle prANIkI una zarIraAdi padArthoMmeM Asakti nahIM hotii| kyoMki ve anitya haiM taba unake viyogase janita' duHkha hamako na ho; isa prakAra padArthoMke viyogase utpanna duHkhoMke nAzArtha jo sabake anityatvakA anucintana hai vaha anityAnuprekSA nAma prathama anuprekSA hai // 1 // yathA nirAzraye janavirahite vanasthalIpRSThe balavatA kSutparigatenAmiSaiSiNA siMhenAbhyAhatasya mRgazizoH zaraNaM na vidyate evaM janmajarAmaraNavyAdhipriyaviprayogApriyasaMprayogepsitAlAbhamadAridryadaurbhAgyadaurmanasyamaraNAdisamutthena duHkhenAbhyAhatasya jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintayet / evaM hyasya cintayato nityamazaraNo'smIti nityodvignasya sAMsArikeSu bhAveSvanabhiSvaGgo bhavati / arhacchAsanokta eva vidhau ghaTate taddhi paraM zaraNamitya. zaraNAnuprekSA // 2 // jaise nirAzraya ( kisI prakArake Azrayase rahita ), janazUnya mahA araNyAnI ( bar3e bhArI jaMgala) ke madhyameM balavAn , kSudhAgrasta tathA mAMsake abhilASI siMhase abhyAhata (AkrAnta ) mRga (hariNaAdi pazu) ke bacceko koI zaraNa ( rakSAkA sthAna ) nahIM hai; isI prakAra janma, vRddhA'vasthA, maraNa, aneka prakArake zArIrika tathA mAnasika roga, priya prANI vA anya priya vastukA viyoga, apriya vA aniSTa vastukA saMyoga, abhilaSita padArthakA alAbha (cAhI huI vastukA na milanA), dAridya (dInatA, garIbI), daurbhAgya, daurmanasya (vaira virodha Adi ) tathA maraNaAdise leke aneka aniSTa hetu oMse utpanna duHkhase AkrAnta arthAt aneka duHkhoMse grasta jIvako koI bhI zaraNa (trANa vA rakSaNakA sthAna ) isa saMsArameM nahIM hai aisA anucintana sadA kare / isa prakArase nitya cintana karanevAle prANIko ki-maiM sarvathA zaraNarahita hUM, mujhe janma jarA maraNaAdi rogajanita duHkhoMse koI bhI isa saMsArameM nahIM bacA sakatA / usa nitya udvigna cittavAle prANIko sAMsArika bhAvameM arthAt saMsArake padArthoM meM aruci vA aprIti hotI hai / tathA isa prakArake vicAra karanevAle jIvake cittameM yaha bhI bhAsatA hai ki-arhat bhagavAnpraNIta zAsana (zAstra) meM jo kucha kathita hai vaha saba isa anityatAAdi vidhimeM ghaTita hotA hai, aura usameM hI prokta jo nitya AtmA hai athavA zuddha nizcayase AtmArUpa dharma hai, anya saba azaraNa haiM, yaha dvitIya azaraNAnuprekSA vyAkhyAta huI // 2 // ___ anAdau saMsAre narakatiryagyonimanuSyAmarabhavagrahaNeSu cakravatparivartamAnasya jantoH sarva eva jantavaH svajanAH parajanA vA / na hi svajanaparajanayorvyavasthA vidyate / mAtA hi bhUtvA For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhaginI bhAryA duhitA ca bhavati / bhaginI bhUtvA mAtA bhAryA duhitA ca bhavati / bhAryA bhUtvA bhaginI duhitA mAtA ca bhavati / duhitA bhUtvA mAtA bhaginI bhAryA ca bhavati // tathA pitA bhUtvA bhrAtA putraH pautrazca bhavati / bhrAtA bhUtvA pitA putraH pautrazca bhavati / pautro bhUtvA pitA bhrAtA putrazca bhavati / putro bhUtvA pitA bhrAtA pautrazca bhavati / bhartA bhUtvA dAso bhavati / dAso bhUtvA bhartA bhavati / zatrurbhUtvA mitraM bhavati mitraM bhUtvA zatrurbhavati / pumAnbhUtvA strI bhavati napuMsakaM ca / strI bhUtvA pumAnnapuMsakaM ca bhavati / napuMsakaM bhUtvA strI pumAMzca bhavati / evaM caturazItiyonipramukhazatasahasreSu rAgadveSamohAbhibhUtairjantubhiranivRttaviSayatRSNairanyonyabhakSaNAbhighAtavadhabandhAbhiyogAkrozAdijanitAni tIbrANi duHkhAni prApyante / aho dvandvArAmaH kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintayet / evaM hyasya cintayataH saMsArabhayodvignasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti saMsArAnuprekSA // 3 // anAdi kAlase siddha isa saMsArameM naraka, tiryagyoni, manuSya, tathA devoMmeM janmoMke grahaNa karanemeM cakrake tulya bhramaNa karate hue jIvake koI bhI jIva vajana ( apane) tathA parajana ( anya jana ) nahIM haiN| kyoMki-cakrake tulya bhramaNa karate hue jIvake vajana tathA parajanakI vyavasthA hI nahIM hai| kAraNa--kisI janmameM vA isI janmameM jo mAtA hai, vaha mAtA hokara janmAntarameM bhaginI (bahina ), bhAryA (strI) tathA kanyA bhI hotI hai / aura bhaginI hokara mAtA, bhAryA tathA duhitA (kanyA) hotI hai / aura aise hI kisI janmameM bhAryA hokara punaH janmAntarameM bhaginI kanyA, kanyA tathA mAtA hotI hai / isI prakAra kisI janmameM kanyA hokara punaH mAtA, bhaginI tathA bhAryA hotI hai| aise hI koI jIva kisIkA eka vA aneka janmameM pitA hokara punaH bhrAtA, putra, tathA pautra (potA nAtI) bhI janmAntarameM hotA hai, tathA bhAI hokara janmAntaroMmeM pitA, putra aura pautra hotA hai tathA pautra hokara punaH kisI janmameM pitA, bhrAtA, tathA putra hotA hai aura kabhI putra hokara anya janmameM pitA, bhrAtA tathA pautra hotA hai / isI prakAra cakravat bhramaNazIla isa janmamaraNamaya saMsArameM kisI strIkA koI pati hokara punaH kisI janmameM dAsa hotA hai, aura dAsa hokara punaH kabhI vahI bhartA (pati) hotA hai / aise hI koI jIva kisIkA zatru hokara kisI janmameM mitra hotA hai, aura mitra hokara punaH zatru hotA hai / isI rItise kisI janmameM puruSa hokara strI hotA hai; aura napuMsaka bhI hotA hai / aura strI hokara puruSa tathA napuMsaka bhI hotA hai / tathA napuMsaka hoke anya janmameM strI tathA puruSa bhI hotA hai / isI prakAra caurAsI lakSa yoniyoMmeM bhramaNa karate hue rAga tathA dveSase pUrNa tathA atitRSNAke vazIbhUta jIva paraspara tADana, bhakSaNa, vadha, bandhana, abhiyoga (mithyA abhizApa vA kalaMka) tathA nindA, kaTuvacanaAdise utpanna atyanta duHkhoMko prApta hote haiM / aho ! For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 201 kaisA dvandvArAma arthAt sukha, duHkha, zItoSNa, tathA saMyoga viyoga Adi dvandvoMse pUrNa kaSTasvabhAva yaha saMsAra hai; isa prakAra cintana karanA cAhiye / isa prakAra cintana karate hue tathA saMsArake bhayase udvigna jIvako nirveda (vairAgya) utpanna hotA hai / aura nirviNNa (nirveda vA saMsArase glAniyukta ) honese saMsArake nAzArtha hI vaha prayatna karatA hai / isa prakArase saMsArake svabhAvakA cintana yaha tRtIya saMsArAnuprekSA vyAkhyAta huI // 3 // eka evAhaM na me kazcitsvaH paro vA vidyate / eka evAhaM jAye / eka eva mriye / na me kazcitsvajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAnyapaharati pratyaMzahArI vA bhavati / eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintayet / evaM hyasya cintayataH svajana - saMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dveSAnubandhaH / tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityekatvAnuprekSA // 4 // 1 isa saMsAra meM maiM eka arthAt ekAkI ( akelA ) hI hUM; merA koI bhI svakIya, athavA parakIya (anya ) nahIM hai / maiM akelA hI utpanna hotA hUM, tathA akelA hI maratA huuN| na to merA koI svajanasaMjJaka hai aura na parajanasaMjJaka hai; arthAt merA koI aisA suhRd (mitra) nahIM hai jo vyAdhi jarA ( vRddhAvasthA ) tathA maraNaAdi duHkhoMko apaharaNa kare, vA aisA bhI koI nahIM hai jo merA pratyaMza lele / maiM to ekAkI apane kiye hue karmoMke phaloMkA bhoktA hUM, arthAt mere kiye hue karmoM ke phaloMkA mujhase anya koI bhI bhoganevAlA nahIM hai, ityAdi rIti se cintana karai / isa prakAra apaneko ekAkI arthAt sarvathA asahAya akelA cintana karate hue isa jIvako svajanasaMjJaka jo strI, putra, bhrAtA, mitraAdi haiM; unameM sneha anurAgakA pratibandha nahIM hotA, aura jo parasaMjJaka zatruAdi haiM, unameM dveSakA bhI anubandha nahIM hotA / isa rIti se rAga dveSake abhAvase niHsaGgatAko prApta jIva mokSake hI artha prayatna karatA hai, isa prakAra paramparAse mokSasAdhikA caturtha ekatvAnuprekSA varNana kI // 4 // zarIravyatirekeNAtmAnamanucintayet / anyaccharIramanyo'ham aindriyakaM zarIramatIndriyo - 'ham anityaM zarIraM nityo'ham ajJaM zarIraM jJo'ham AdyantavaccharIramanAdyanto'ham bahUni ca me zarIrazatasahasrANyatItAni saMsAre paribhramataH sa evAyamahamanyastebhyaH ityanucintayet / evaM hyasya cintayataH zarIrapratibandho na bhavatIti anyazca zarIrAnnityo'hamiti niHzreyase saMghaTata ityanyatvAnuprekSA // 5 // AtmAko zarIrase pRthak cintana karanA cAhiye / zarIra anya padArtha hai, aura maiM zarIrAdise vilakSaNa anya padArtha hUM / zarIra to indriyoMkA viSaya hai, aura maiM atIndriya hUM, arthAt merA ( zuddha AtmAkA ) svarUpa indriyoMkA viSaya nahIM hai / zarIra to anitya (kSaNabhaGgura ) hai, aura maiM ( AtmA ) nitya hUM / zarIra ajJa arthAt jaDa hai, aura maiM jJa arthAt jJAnasvarUpa cetana hUM / zarIra Adi antavAlA hai, aura maiM anAdi ananta avi Jain Education Internat al For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nAzI svarUpa huuN| isa saMsArameM paribhramaNa karate hue aneka lakSa zarIra vyatIta hogaye, arthAt zarIra to mere bahuta hogaye, aura maiM vahI eka una zarIroMse bhinnasvarUpa huuN| ityAdi rUpase apaneko zarIra indriyaAdise bhinnarUpase cintana kare / isa prakArase cintana karanese isa jIvako zarIrakA pratibandha, arthAt zarIrameM mamatvaAdi nahIM hotA / maiM zarIroMse bhinna nityasvarUpa hUM isa prakArake vicArase mokSake hI liye vaha jIva prayatna karatA hai / isa prakAra yaha paJcama anyatvA'nuprekSA vyAkhyAta huI // 5 // ___ azuci khalvidaM zarIramiti cintayet / tatkathamazucIti cedAdyuttarakAraNAzucitvAdazucibhAjanatvAdazucyudbhavatvAdazubhapariNAmapAkAnubandhAdazakyapratIkAratvAJcati / tatrAdyuttarakAraNAzucitvAttAvaccharIrasyAcaM kAraNaM zukraM zoNitaM ca tadubhayamatyantAzucIti uttaramAhArapariNAmAdi / tadyathA / kavalAhAro hi grastamAtra eva zleSmAzayaM prApya zleSmaNA dravIkRto'tyantAzucirbhavati / tataH pittAzayaM prApya pacyamAno'mlIkRto'zucireva bhavati / pakko vAyvAzayaM prApya vAyunA vibhajyate pRthak khalaH pRthak rasaH / khalAnmUtrapurISAdayo malAH prAdurbhavanti rasAcchoNitaM pariNamati zoNitAnmAMsam mAMsAnmedaH medaso'sthIni asthibhyo majjA majAbhyaH zukramiti / sarva caitaczleSmAdizukrAntamazucirbhavati / tasmAdAdyuttarakAraNAzucitvAdazuci zarIramiti // kiM cAnyat azucibhAjanatvAt azucInAM khalvapi bhAjanaM zarIraM karNanAsAkSidantamalasvadazleSmapittamUtrapurISAdInAmavaskarabhUtaM tasmAdazucIti / / kiM cAnyat / azucyudbhavatvAt eSAmeva karNamalAdInAmudbhavaH zarIraM tata udbhavantIti / azucau ca garbhe saMbhavatIti azuci zarIram // kiM cAnyat / azubhapariNAmapAkAnubandhAdAtave bindorAdhAnAtprabhRti khalvapi zarIraM kalalArbudapezIdhanavyUhasaMpUrNagarbhakaumArayauvanasthavirabhAvajanakenAzubhapariNAmapAkenAnubaddhaM durgandhi pUtisvabhAvaM durantaM tasmAdazuci // kiM cAnyat / azakyapratIkAratvAt azakyapratIkAraM khalvapi zarIrasyAzucitvamudvartanarUkSaNasnAnAnulepanadhUpapragharSavAsayuktimAlyAdibhirapyasya na zakyamazucitvamapanatumazucyAtmakatvAcchucyupaghAtakatvAJceti / tasmAdazuci zarIramiti / evaM hyasya cintayataH zarIre nirvedo bhavati / niviNNazca zarIraprahANAya ghaTata iti azucitvAnuprekSA // 6 // ___ yaha zarIra azuci arthAt apavitra hai aisA cintana karanA cAhiye / yadi aisA prazna karo ki-kisa prakAra yaha zarIra apavitra hai? to uttara yaha hai ki-Adi tathA uttara kAraNake apavitra honese, azuci arthAt apavitra vastuoMkA pAtra honese, azuci ( apavitra )vastuoMkA utpattisthAna honeke kAraNa ( honese ) tathA svayaM apavitra sthAnase utpanna honeke kAraNa, azubha pariNAmayukta paripAkake sambandhase, aura azakya pratIkAra (upAya) honese bhI yaha zarIra azuci arthAt apavitra hai| unameM prathama Adi tathA uttara kAraNakA azucitva ( apavitratA) isa prakAra hai ki-zukra tathA zoNita, arthAt pitAkA vIrya aura mAtAkA rudhira yaha zarIrakA AdikAraNa hai, inhI do vastuoMse zarIrakA Jan piNDa prathama banatA hai, aura ye donoM (zukra zoNita, ) atyanta apavitra haiN| aura uttara For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 203 1 kAraNa kyA hai ki-AhArake pariNAma Adi / kyoMki - zarIra utpanna honeke pazcAt AhArase hI pAlita hotA hai, isase uttara kAraNa AhAra hai, aura usa AhArake pariNAma azuci haiM / jaise-kavalAhAra grasta hote hI arthAt mukhameM DAlakara galeke nIce nigalaneke pazcAt hI zleSmAzaya (kapha) ke sthAnako prApta hokara zleSmAke samAna dravIbhUta hokara atyanta apavitra hojAtA hai / usake anantara pittAzaya arthAt jahAMpara pitta rahatA hai aise udarake antargata sthAnavizeSako prApta hokara pAkako prApta hotA huA amla ( khaTTe ) rUpa rasako prApta hokara atyantahI azuci ( apavitra ) ho jAtA hai / punaH usake anantara paripakka arthAt jIrNa hokara vAtAzaya ( vAtake sthAnavizeSa ) ko prApta hokara vaha AhAra vAtake dvArA pRthak 2 bhAgoMmeM vibhakta kiyA jAtA hai / arthAt vAyuse AhArakA khalabhAga pRthak ho jAtA hai, aura rasabhAga pRthak ho jAtA hai / arthAt tila sarSapa Adiko yantra meM ( kolhU meM ) DAlake peranese jaise khala bhAga alaga hotA hai aura rasa ( tela ) bhAga alaga hotA hai, yahI dazA bhukta AhArakI bhI pittake dvArA paripAkadazAmeM prApta hokara vAyuse khala (sthUla ) bhAga alaga ho jAtA hai aura rasabhAga alaga hojAtA hai / usameM bhI khalabhAgase to mUtra, mala (viSThA ) Adi mala utpanna hote haiM / aura rasase zoNita ( rudhira ) pariNAma hotA hai, arthAt rasa rudhirarUpa meM parivartita ( badala ) jAtA hai; rudhirase mAMsa, mAMsase medA arthAt mAMsase janya aura asthi (haDDI ) kA kAraNa dhAtuvizeSa utpanna hotA hai, medAse asthi, aura asthise majjA ( asthijanya zukrakA kAraNa dhAtuvizeSa ) utpanna hotA hai; aura majjA se zukra arthAt vIrya utpanna hotA hai / yaha zleSmAse lekara zukraparyanta saba arthAt rasAdizukrAnta sapta dhAtu atyanta azuci ( apavitra ) haiM / isaliye Adi tathA uttara zarIrake kAraNa apavitra honese zarIra apavitra hai / aura yaha anya bhI zarIra ke azucitvameM hetu hai / jaise- azucibhAjanatvarUpa hetuse bhI yaha zarIra azuci hai; azucibhAjana isakA yaha artha hai ki - azuci vastuoMkA pAtra honese zarIra apavitra hai / azuci vastuoMkA pAtra zarIra isa prakAra hai ki - karNa (kAna), nAsikA, netra, tathA dAMtoMke mala, prasveda ( pasInA ), kapha, pitta, mUtra tathA viSThA Adi maloMkA yaha AzrayasthAna hai ata eva svayam apavitrarUpa hI hai / aura yaha anya bhI hetu hai ki - yaha zarIra azucyudbhava hai; azucyudbhava isakA yaha artha hai ki - azuci jo nAsikA netra Adi sapta Uparake chidroMse aura do nIceke chidroMse mala utpanna hote haiM unakA udbhava arthAt utpattisthAna hai, athavA azuci jo garbha hai usase yaha zarIra utpanna hotA hai. isa hetuse 1 1 zleSmAzaya, pittAzaya, tathA vAyukA Azaya ye tIna zleSmA, pitta, tathA vAyu jina tIna dhAtuoMse zarIrakI sthiti va kriyA hotI hai unake rahaneke sthAna vizeSa haiM / ye tInoM bhukta AhArako zleSmAsthiti se kramazaH vIryadazAtaka pahu~cAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAyacandrajainazAstramAlAyAm yaha azuci hai| aura isa zarIra ke azuci honemeM anya hetu yaha bhI hai ki - yaha azubhapariNAma pAkA'nubandha honese bhI azuci hai; kyoMki garbhAzaya meM bindu arthAt vIryarUpa binduke AdhAna ( garbhAdhAna ) samayase Arambha karake kalala ( zukrazoNitake saMyogase garbhakI avasthAvizeSa), arbuda (piNDAkAra honeko ArUDha ), pezI (mAMsapiNDAkAra ), ghana ( kAThinyayukta mAMsapiNDa),vyUha(hastapAdaAdikI racanAsahita garbhakI avasthAvizeSa), sampUrNa garbha, kaumArayauvana, tathA sthavira arthAt vRddhamAna AdikA janaka ( utpAdaka ) jo azubha pariNAmavipAka hai usase anubaddha (sambaddha ) durgandhayukta ( sar3anekA svabhAva honese ati durgandhasahita ) aura duHkhamaya anta hone se yaha zarari azuci hai / aura anya yaha bhI hai ki azakya pratIkAra ( jisakA asAdhya upAya hai aise ) hetuse bhI yaha zarIra azuci ( apavitra ) hai | azakyapratIkAra isakA Azaya yaha hai ki ubaTanase nirmalIkaraNa, rUkSaNa ( rUkhA karanA ), snAna, anulepana, dhUpa, pragharSaNa ( nakhaAdise gharSaNa ) aura sugandhita itara taila Adike saMyoga tathA puSpamAlA dhAraNa Adi yuktiyoMse bhI isa zarIra kI apavitratAko dUra nahIM kara sakate, kyoMki yaha azucirUpa hI hai, aura apane sambandhase pavitratAkA upaghAtaka (nAzaka) hai| isaliye pUrvokta hetuoMse yaha zarIra azuci hai; aisA cintana karanA cAhiye / kyoMki isa prakAra zarIrako cintana karanevAle jIvako zarIrameM glAni tathA vairAgya utpanna hotA hai | nirveda ( glAni vA vairAgya ) sahita honese vaha jIva zarIra ke nAza tathA mokSakI prAptike liye ceSTA karatA hai, isa rIti se yaha SaSTha azucitvAnuprekSA kahI gaI // 6 // AsravAnihAmutrApAyayuktAnmahAnadIsrotovegatIkSNAnakuzala / gama kuzalanirgamadvAra bhUtAni - ndriyAdInavadyatazcintayet / tadyathA / sparzanendriyaprasaktacittaH siddho'nekavidyAbalasaMpanno'pyAkAzago'STAGgamahAnimittapArago gArgyaH satyakirnidhanamAjagAma / tathA prabhUtayavasodakapramAthAvagAhAdiguNasaMpannavanavicAriNazca madotkaTA balavanto'pi hastino hastibandhakISu sparzanendriyasattacittAgrahaNamupagacchanti / tato bandhavadhadmanavAhanAGkuzapANipratodAbhighAtAdijanitAni tIvrANi duHkhAnyanubhavanti / nityameva svayUthasya svacchanda pracArasukhasya vanavAsasyAnusmaranti tathA maithunasukhaprasaGgAdAhitagarbhAzvatarI prasavakAle prasavitumazaknuvantI tIvraduHkhAbhihatAvazA maraNamabhyupaiti / evaM sarve eva sparzanendriyaprasaktA ihAmutra ca vinipAtamRcchantIti // tathA jihvendriyaprasaktA mRtahastizarIrasthasrotovegoDhavAyasavat haimanaghRtakumbhapraviSTamUSikavat goSThaprasa kahadavAsikUrmavat mAMsapezIlubdhazyenavat baDizAmiSagRddhamatsyavacceti // tathA prANendriyaprasaktA oSadhigandhalubdhapannagavat palalagandhAnusArimUSika vacceti // tathA cakSurindriyaprasaktAH strIdarzanaprasaGgAdarjunakacoravat dIpAlo - kalolapataGgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / tathA zrotrendriyaprasaktAstittirakapotakapiJjalavat gItasaMgItadhvanilolamRgavadvinipAtamRcchantIti cintayet / evaM hi cintayannAvanirodhAya ghaTata iti AsravAnuprekSA // 7 // For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 205 isa loka tathA paralokameM bhI vighnakAraka, bar3I 2 nadiyoMke pravAhake vegasadRza ati ugra (teja vA bhayaGkara ), akuzala ( mUrkha ) tathA zAstrakuzala paNDitoMke bhI, karmoMke nirgama (Agamana )ke dvArabhUta AsravarUpa iMdriyoMko, AtmAko kalyANamArgase khaNDita karanevAle cintana karanA cAhiye / arthAt "karmoMke AtmAmeM arthAt pradezameM Agamanake nimittabhUta iMdriyAM nindanIya pApakarmoM meM AtmAko pha~sAkara use kalyANamArgase pRthak ( alaga) karadetI haiM aisA cintana karanA cAhiye" jaise-sparzana idriyameM Asaktacitta (pha~sAhuA) aneka vidyA tathA balasampanna ( sahita ) aura aSTAGgake mahAniyamoMke pAraGgata honepara bhI satyaki gArgya maraNako prApta huA tathA nAnAprakArake atyanta saghana vRkSa, tRNa, jala Adike dvArA mahAklezakAraka gaNoMse sampanna ( sahita ) vanoMmeM vicaranevAle madonmatta, ati uddhata tathA balavAn hAthI bhI hAthiyoMke bandhanameM hetubhUta duSTa hathiniyoM ( kRtrima vA yathArtha )meM sparzana indriya ( upastha vA ziSNa )se Asakta honese grahaNadazAko prApta hote haiM / aura isase ( pakar3ameM AjAneke pIche ) bandhana, maraNa, nigraha, vAhana (savArIko vahana karanA vA lejAnA) tathA aGkuzoMke dvArA, gaNDasthaloMmeM chedana bhedana Adi nAnAprakArake prahAroM (coToM)se utpanna ati kaThora duHkhoMko sahana karate haiN| aura sadA apanI icchAke anusAra apane jhuNDake banameM vicarane (bhramaNa karane )ke sukha sahita vanavAsako smaraNa kiyA karate haiM / aura isI rIti ( sparzana indriyake AnandameM phasane )se maithunasukhake kAraNa garbha dhAraNa karanevAlI azvatarI (khaccarI )prasUti (bAlakajanana ) samayameM prasava na kara sakatI huI atibhayaGkara mahAduHkhase pIDita va avaza hokara maraNa avasthAko prApta hotI hai / isI prakAra sabhI jo sparzana indriya ( tvagindriya )ke sukhameM Asakta ho ( pha~sa )jAte haiM ve isaloka tathA paralokameM bhI patanako hI prApta hote haiM / tathA isI (pUrvakathita ) rItise jo prANI jihvA indriyake sukhameM Asakta ho (pha~sa ) jAte haiM ve bhI nadImadhyasthita mare hue hAthIke zarIrapara sthita (vidyamAna) jalapravAhake vegase vAhita (bahe hue) kAka (kauve )ke samAna, hemantaRtumeM(jAr3e vA zIta kAlameM ) ghRtake kumbha (ghaTa vA ghar3e )meM praviSTa (ghuse hue ) ghRtameM nimagna (pha~se ) mUSaka ( cUhe )ke tulya, goSTha (gauoMke nivAsasthAna )meM Asakta hRdanivAsI kacchapa ( kachuye ) ke sadRza, mAMsake khaNDa (Tukar3e )ke lobhI bAja pakSIke samAna, tathA kaTiye bA baMzImeM lage hae mAMsa (vA piSTa ATA Adi )ke lobhI matsya (machalI) tulya maraNakohI prApta hote haiN| aura ghANa indriyameM Asakta (pha~se hue) jana bhI auSadhake gandhake lobhI sarpa ( sA~pa ) ke samAna, mAMsake gandhake anugAmI (mAMsake gandhako nizcaya karake usake anusAra calanevAle mUSaka ('cUhe )ke tulya mRtyukohI prApta hote haiM / aura isI (prathamakathita ) rItike anusAra netra (AMkha ) indriyake AnandameM nimagna (pha~se hue) strIke For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAyacandrajainazAstramAlAyAm darzana prasaGgase arjuna corake samAna, tathA dIpake prakAzake lobhI pataGgake tulya patana ( maraNa) kohI prApta hote haiM / isa prakArakA cintana (vicAra) karanA cAhiye aura isI prakAra karNa (zrotra vA kAna) indriyake viSayameM Asakta tittira ( tItara vA tItala), kapota (kabUtara ), kapila, aura gIta tathA vAdyakI dhvanike lobhI mRgake samAna vinipAta ( maraNa)ko prApta hote haiM, aisA vicAra karanA cAhiye / isaprakAra cintana karatA huA yaha prANI Asravake nirodhake liye samartha hotA hai| isaprakAra yaha saptamI AsravAnuprekSA samApta huI // 7 // ___ saMvarAMzca mahAvratAdiguptyAdiparipAlanAdguNatazcintayet / sarve hyete yathoktAsravadoSAH saMvRtAtmano na bhavantIti cintayet / evaM hyasya cintayato matiH saMvarAyaiva ghaTata iti saMvarAnuprekSA // 8 // tathA gupti (mano, vAk, kAya )Adike paripAlana rUpa guNoMse paJca mahAvrata svarUpa saMvaroMkA isa jIvako vicAra karanA cAhiye / kyoMki jisakA AtmA saMvRta hai arthAt jo saMvaraguNasahita hai usa jIvako Asravake jo saba doSa kahe gaye haiM ve sabhI nahIM hote aisA cintana karanA cAhiye / isa rItise cintana karanevAlekI buddhi saMvarake liye samartha hotI hai, yaha aSTamI saMvarA'nuprekSA vyAkhyAta huI // 8 // nirjarA vedanA vipAka ityanAntaram / sa dvividho'buddhipUrvaH kuzalamUlazca / tatra narakAdiSu karmaphalavipAko yo'buddhipUrvakastamudyato'nucintayedakuzalAnubandha iti / tapaHparISahajayakRtaH kuzalamUlaH / taM guNato'nucintayet / zubhAnubandho niranubandho veti / evamanucintayankarmanirjaraNAyaiva ghaTata iti nirjarAnuprekSA // 9 // nirjarA (ekadeza karmoMkA kSaya vA sAmAnyarUpase karmakSaya ), bedanA (karmaphaloMkA anubhava ) tathA vipAka (karmoMkA phalayoga ) ye saba eka arthavAcaka zabda haiM / vaha nirjarA athavA vipAka do prakAra kA hai, eka to abuddhi (ajJAna ) pUrvaka, aura dUsarA kuzala (zubhAcaraNa) mUlaka / inameMse naraka AdimeM karmoMke phaloMkA jo vipAka ( karmaphaloMkA anubhava vA bhoga) hai usa sabako nindanIya samajhai aura yaha cintana karai ki yaha saba akuzala arthAt , duSTa karmoMkAhI anubandha ( sambadha vA phala ) hai / aura dvAdaza tapa tathA dvAviMzati ( bAIsa ) parISahajayase jo kiyA hai vaha kuzalamUlaka arthAt zubhAcaraNase utpanna huA hai / usake guNake anusAra cintana karai; ki yaha zubhaanubandha (zubhacAritroMse sambandha rakhanevAlA) hai athavA anubandharahita hai| isa prakArase cintana karatA huA prANI karmoMke nirjaraNa arthAt nAza karanehImeM samartha hotA hai; isa rItise yaha navama nirjarA'nuprekSA vyAkhyAta huI // 9 // paJcAstikAyAtmakaM vividhapariNAmamutpattisthityanyatAnugrahapralayayuktaM lokaM citrasvabhAva. manucintayet / evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA // 10 // For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 207 paJcAstikAya arthAt jIvAstikAya Adi paJcAstikAya svarUpa aneka prakArake pariNAmoM (parivartanoM) se saMyukta, tathA utpatti, sthiti, anyabhAvakI prApti, tathA nAzase yukta yaha saMsAra hai aisA cintana karai / isa prakAra vicAra karate hue isa jIvakI tattvajJAnakI parizuddhatA hotI hai / yaha isa rItise dazama lokA'nuprekSA vyAkhyAta huI // 10 // ___ anAdau saMsAre narakAdiSu teSu bhavagrahaNeSvanantakRtvaH parivartamAnasya jantorvividhaduHkhAbhihatasya mithyAdarzanAdyupahatamaterjJAnadarzanAvaraNamohAntarAyodayAbhibhUtasya samyagdarzanAdivizuddho bodhidurlabho bhavatItyanucintayet / evaM hyasya bodhidurlabhatvamanucintayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhatvAnuprekSA // 11 // . anAdikAlase siddha isa saMsArameM, naraka AdimeM, una 2 janmoMke dhAraNa karane, anantavAra bhramaNa karate hue, aneka prakArake duHkhoMse pIr3ita, mithyAdarzana Adise naSTa buddhivAle, tathA jJAnAvaraNIya, dazarnAvaraNIya, moha aura antarAyabhUta karmoMke udayase parAjita isa jIvako samyagdarzana Adise sarvathA zuddha jJAnakI prApti atidurlabha hai aisA cintana krai| isa rItise bodhidularbhatAkA nirantara anucintana karatehue isa jIvako bodhikI prApti hotI hai, aura bodhiko prApta karanese pramAda arthAt azubhAcaraNa nahIM hotA, isa prakArase yaha ekAdaza bodhidurlabhatvA'nuprekSA varNita huI // 11 // __ samyagdarzanadvAraH paJcamahAvratasAdhano dvAdazAGgopadiSTatattvo guptyAdivizuddhavyavasthAnaH saMsAranirvAhako niHzreyasaprApako bhagavatA paramarSiNAhatAho vyAkhyAto dharma ityevamanucintayet / evaM hyasya dharmasvAkhyAtatattvamanucintayato mArgAcyavane tadanuSThAne ca vyavasthAnaM bhavatIti dharmasvAkhyAtatattvAnucintanAnuprekSA // 12 // ___ samyagdarzanakA dvArabhUta, arthAt samyagdarzanakI prAptikA dvAra ( daravAjA ), paJcamahAvrata. rUpa sAdhanoMse saMyukta, dvAdaza ( bAraha ) aGgoMse yukta, saba jIva Adi tattvoMkA upadeza karanevAlA, gupti Adike atizuddha vyavasthAna (vyavasthA vA maryAdA ) sahita, saMsArase pAra utAranevAlA (athavA saMsAranAzaka ), tathA mokSakA prApaka, bhagavAn paramarSi arhatakarake kathita dharma kaisA uttama hai, arthAt sarvazreSTha hai, aisA cintana sadA karanA cAhiye / isa prakArase dharmase kathita tattvako anucintana karate hue isa jIvakA mArga (dharmamArga) se patana na hone tathA dharmamArgake anukUla anuSThAna karanemeM vyavasthiti hotI hai / isa rItise yaha dvAdaza dharmasvAkhyAtatattvAnuprekSA samApta huI // 12 // 7 // uktA anuprekSAH / priisshaanvkssyaamH| anuprekSAoMko kahacuke, aba isake pazcAt parISahoMko kheNge| mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyAH priisshaaH||8|| bhASyam-samyagdarzanAdermokSamArgAdacyavanAtha karmanirjarArtha ca pariSoDhavyAH parISahA iti / tdythaa| For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sUtrArtha-vizeSavyAkhyA sanmArgase na girane tathA karmoMkI nirjarA(nAza)ke liye parISahoM (aneka prakArake upadravoM vA pIr3AoM )ko sahana karanA cAhiye / arthAt samyagdarzana Adi jo mokSamArga hai usase acyavana (na girane ) ke artha tathA karmoMkI nirjarA ( ekadezI nAza )ke artha vakSyamANa dvAviMzati ( 22 bAIsa ) parISahoMko sahana karanA cAhiye // 8 // kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAranyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni9 __ bhASyam-kSutparISahaH pipAsA zItam uSNaM daMzamazakaM nAgnyam aratiH strIparISahaH caryAparISahaH niSadyA zayyA AkrozaH vadhaH yAcanam alAbhaH rogaH tRNasparzaH malaM satkArapuraskAraH prajJAjJAne'darzanaparISaha ityete dvAviMzatidharmavighnahetavo yathoktaM prayojanamabhisaMdhAya rAgadveSau nihatya parISahAH pariSoDhavyA bhavanti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-kSutparISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, nAgnyaparISaha, aratiparISaha, strIparISaha, ca-parISaha, niSadyAparISaha, zayyAparISaha, AkrozaparISaha, vadhaparISaha, yAcanaparISaha, alAbhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparISaha, malaparISaha, satkArapuraskAraparISaha, prajJAparISaha, ajJAnaparISaha, tathA adarzanaparISaha; ye bAIsa parISaha dharmameM vighnake kAraNa haiM; ina parISahoMko, zAstrameM kahe hue prayojanoMko manameM anusaMdhAna (lakSya) karake aura rAga-dveSako dUra kara sahana karanA cAhiye // _paJcAnAmeva karmaprakRtInAmudayAdete parISahAH prAdurbhavanti / tdythaa| jJAnAvaraNavedanIyadarzanacAritramohanIyAntarAyANAmiti / ___ pAMco karmaprakRtiyoMke udayase ye parISaha ( upadrava vA pIr3A athavA kaSTa ) utpanna hote haiM / pAMco karmaprakRtiyAM kramase e haiM jJAnAvaraNIya, vedanIya, darzanamohanIya, cAritramohanIya, tathA antarAya // 9 // sUkSmasaMparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // sUkSmasaMparAyasaMyate chadmasthavItarAgasaMyate ca caturdaza parISahA bhavanti kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAprajJAjJAnAlAbhazayyAvadharogatRNasparzamalAni / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-sUkSmasaMparAyasaMyata, tathA chadmasthavItarAgasaMyata guNasthAnavImeM caudaha parISaha hote haiM; jaise:-kSutparISaha, pipAsAparISaha, zItaparISaha, uSNaparISaha, daMzamazakaparISaha, ca-parISaha, prajJAparISaha, ajJAnaparISaha, alAbhaparISaha, zayyAparISaha, vadhaparISaha, rogaparISaha, tRNasparzaparISaha, tathA malaparISaha, ye caturdaza (caudaha 14 ) parISaha ukta dono guNasthAnoMmeM hote haiM // 10 // ekAdaza jine // 11 // bhASyam--ekAdaza parISahAH saMbhavanti jine vedanIyAzrayAH / tadyathA / kSutpipAsAzIto. ssnndNshmshkcryaashyyaavdhrogtRnnsprshmlpriisshaaH| For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 209 sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vedanIya karmaprakRtike AzrayIbhUta ekAdaza (gyAraha 11) parISaha jina (bhagavAn) meM ho sakate haiM unake nAma ye haiM / kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, vadha, roga, tRNasparza, tathA malaparISaha, ina gyAraha parISahoMkA saMbhava jina bhagavAnameM bhI hai // 11 // bAdarasaMparAye sarve // 12 // bhASyam-bAdarasaMparAyasaMyate sarve dvAviMzatirapi parISahAH saMbhavanti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-bAdara-saMparAya-saMyata guNasthAnavI jIvameM saba arthAt kSutpipAsA Adi 22 bAIso parISaha hosakate haiM // 12 // jJAnAvaraNe prajJAjJAne // 13 // bhASyam-jJAnAvaraNodaye prajJAjJAnaparISahau bhavataH / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-jJAnAvaraNIya karmaprakRtike udayameM prajJAparISaha tathA ajJAnaparISaha hote haiM // 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 // bhASyam-darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau yathAsaGkhyaM darzanamohodaye'darzanaparISahaH lAbhAntarAyodaye'lAbhaparISahaH / . sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-darzanamoha tathA antarAya nAma karmaprakRtiyoMke udayameM yathAsaMkhya (krama ) se darzanaparISaha tathA alAbhaparISaha hote haiM / arthAt darzanamoha prakRtike udayameM to adarzanaparISaha (darzanAbhAva ) hotA hai aura lAbhA'ntarAyake udayameM alAbhaparISaha hotA hai // 14 // cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH15 bhASyam-cAritramohodaye ete nAgnyAdayaH sapta parISahA bhavanti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-cAritramohanIya karmaprakRtike udayameM nAmya Adi sapta (sAta) parISaha hote haiM / arthAt cAritramohanIya prakRti jaba udayako prApta hotI hai taba nAgnyaparISaha, aratiparISaha, strIparISaha, niSadyAparISaha, AkrozaparISaha, yAcanAparISaha, tathA satkArapuraskAraparISaha hote haiM // 15 // vedanIye zeSAH // 16 // bhASyam-vedanIyodaye zeSA ekAdaza parISahA bhavanti ye jine saMbhavantItyuktam / kutaH zeSAH / ebhyaH prajJAjJAnAdarzanAlAbhanAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArebhya iti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vedanIya karmaprakRtike udayameM zeSa (bAkI) parISaha jo ki jina bhagavAnmeM hote haiM ve hote haiM inameM zeSatva kahAMse hai isakA abhiprAya yaha hai ki jJAnAvaraNa .. For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAyacandrajainazAstramAlAyAm prakRtike udayameM prajJA tathA ajJAna, darzanamohanIya tathA antarAyake udayameM adarzana tathA alAbha cAra ye, aura cAritramohanIyake udayameM nAzya Adi sAta = 4+7 = 11 / arthAt prajJA, ajJAna, adarzana, alAbha, nAnya, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcana, aura satkArapuraskAra ina gyArahase jo zeSa gyAraha raha gaye ve vedanIya karmaprakRtike udayameM jo ki jinameM kahe gaye haiM, hote haiM // 16 // ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzateH // 17 // bhASyam - eSAM dvAviMzateH parISahANAmekAdayo bhajanIyA yugapadekasmin jIve A ekonaviMzateH / atra zItoSNaparISahau yugapanna bhavataH / atyantavirodhitvAt / tathA caryAzayyAni - SadyAparISANAmekasya saMbhave dvayorabhAvaH / sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - ina bAIsa 22 parISahoM ke madhya meM ekahI kAlameM eka puruSameM eka AdikA vibhAga karanA ucita hai / arthAt ekahI samaya eka puruSa meM ekase lekara unnIsa 19 taka ho sakate haiM / tAtparya yaha ki kisI meM eka parISaha hotA hai kisI meM do, kisI meM tIna, isa kramase unnIsaparyyanta hosakate haiM / parantu yahAMpara yaha bhI jAnanA yogya hai ki eka kAlameM ekahI puruSameM zItaparISaha tathA uSNa parISaha ye donoM nahIM hote, kyoMki zIta tathA uSNakA paraspara atyanta virodha hai / aise hI caryyA, zayyA, tathA niSadyA, ina tIna parISahoMmeMse jaba ekakI sattAkA sambhava hotA hai taba zeSa donoMkA abhAvahI rahatA hai; kyoMki caryyA (gati), zayyA ( zayana) aura niSadyA ( sthiti ), inameM bhI virodha honese jaba gamana hogA, taba zayana tathA sthiti vA niSadyA ( khar3A honA) nahIM hosa - katA / isIprakAra jaba zayyA hogI taba niSadyA tathA caryyA na hogI, tathA jaba caryA hogI taba niSadyA tathA zayyA na hogI // 17 // sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSma saMparAyayathAkhyAtAni cAritram // 18 // sAmAyikasaMyamaH chedopasthApyasaMyamaH parihAravizuddhisaMyamaH sUkSmasaMparAyasaMyamaH yathAkhyAtasaMyama iti paJcavidhaM cAritram tatpulAkAdiSu vistareNa vakSyAmaH / sUtrArtha -- sAmAyikasaMyama, chedopasthApyasaMyama, parihAravizuddhisaMyama, sUkSmasaMparAyasaMyama, aura yathAkhyAtasaMyama, yaha pAMca prakArakA cAritra hai / pulAkAdiprakaraNa meM ina cAritroMko vistArapUrvaka kaheMge // 18 // anazanAva maudaryavRttiparisaMkhyAnarasa parityAgavivikta zayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // sUtrArtha - anazanAdi che prakArakA bAhya tapa hai / bhASyam - anazanam avamaudaryavRttiparisaGkhyAnaM rasaparityAgaH viviktazayyAsanatA kAya For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 211 kleza ityetatSaDvidhaM bAhyaM tapaH samyagyoganigraho guptirityataH prabhRti samyagityanuvartate / saMyamarakSaNArthaM karmanirjarArthaM ca caturthaSaSThASTamAdi samyaganazanaM tapaH // vizeSavyAkhyA - anazana ( bhojanAbhAva athavA upavAsa ), avamaudarya (nyUnAhAratA ), vRttiparisaMkhyAna ( jIvikAkA niyama ), rasaparityAga ( uttama svAdiSTa padArthoM kA tyAga ), viviktazayyAsanatA ( ekAntameM zayana tathA Asana) aura kAyakleza ( zarIrako kleza denA ) yaha chaH prakArakA bAhya tapa hai | 'samyagyoganigraho guptiH' (adhyA0 9 sU0 4) isa sUtra se yahAMpara " samyak " isa padakI anuvRtti hotI hai; arthAt samyak pada isa sUtra meM AtA hai / isase yaha artha hai ki jo saMyamakI rakSAke liye tathA karmoMkI nirjarA ( hAni vA nAza) ke liye caturtha, SaSTha (chaThe ) vA aSTama Adi samayoMmeM upavAsa karanA hai vaha samyakU anazana (uttama upavAsa ) rUpa bAhya tapa hai / maudaryam avamamityUnanAma / avamamudaramasya avamodaraH avamodarasya bhAvaH avamau - daryam / utkRSTAvakRSTau varjayitvA madhyamena kavalena trividhamavamaudarya bhavati / tadyathA / alpAhArAvamaudaryamupArthAvamaudarya pramANaprAptAtkicidUnAvamaudaryamiti kavalaparisaGkhyAnaM ca prAgdvAtriMzadbhyaH kavalebhyaH // avamaudarya "avama" yaha nyUna ( krama ) vAcI nAma hai, arthAt avama isakA artha nyUna hai, isa liye avama (nyUna ) arthAt khAlI hai udara peTa jisakA vaha avamodara hai aura amodarakA jo bhAva hai vaha avaudarya hai / arthAt udarakA bhArIpana na honA / utkRSTa tathA avakRSTako arthAt sarvotkRSTatA tathA sarva nyUnatAko tyAgakara madhya kavala ( madhyama kavalAhAra ) se tIna prakArakA avamaudaryya hotA hai / jaise- alpAhAra avamaudarya ( alpa * bhojanase peTakA halakApanA ), upAdhavamaudarya (arddhabhojanase avamaudarya ), tathA pramANa jo prApta hai usase avamaudaryya ( peTakI nyUnatA ) aura isameM kavaloM (grAsoM) kI parisaMkhyA (gaNanA) karanI hotI hai, jaise battIsa kavaloMse nyUna AhAra karanA / vRttiparisaGkhyAnamanekavidham / tadyathA / utkSiptAntaprAntacaryAdInAM saktakulmASaiaudanAdInAM cAnyatamamabhigRhyAvazeSasya pratyAkhyAnam // tRtIya vRttiparisaGkhyAnarUpa bAhya tapa aneka prakArakA hai / jaise utkSipta, tathA prAnta, caryyA AdimeMse, aura sakta ( sattU ), kulmASa, arddhaparipakka gehU~ cane Adi mizrita ( milita anna ) tathA odana (bhAta) inameM se kisI ekako grahaNa karake dUsaroMkA tyAga / rasaparityAgo'nekavidhaH / tadyathA / madyamAMsamadhunavanItAdInAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnavirasarUkSAdyabhigrahazca // aisehI rasaparityAga caturtha bAhya tapa bhI aneka prakArakA hai / jaise- madya, mAMsa, madhu, tathA strI Adi rasavikAroMkA tyAga, aura kurasa rUkSa Adi padArthoMkA grahaNa karanA / tathA paJcama bAhya tapa vivikta zayyAsanatA hai, jisakA tAtparya yaha hai ki ekAnta - For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAyacandrajainazAstramAlAyAm prakArakI bAdhAoMrahita, saMsargazUnya tathA strI, pazu aura napuMsaka jIvoMse varjita, jo zUnya gRha, devAlaya, sabhA tathA parvatakI guhA ( guphA ) haiM, inameMse kisI ekakA samAdhike liye Azraya lenA, arthAt ina sthAnoMmeMse kisI ekameM nivAsa karake samAdhimeM nimagna rahanA // viviktazayyAsanatA nAma ekAnte 'nAbAdhe'saMsakte strIpazuSaNDakavivarjite zUnyAgAradevakulasabhAparvataguhAdInAmanyatame samAdhyartha saMlInatA // ___ kaayklesho'nekvidhH| tadyathA / sthAnavIrAsanotkaDukAsanaikapArzvadaNDAyatazayanAtApanAprA. vRtAdIni samyakprayuktAni bAhyaM tapaH / asmAtSaDidhAdapi bAhyAttapasaH saGgatyAgazarIralAghavendriyavijayasaMyamarakSaNakarmanirjarA bhavanti // SaSTha bAhya tapa kAyakleza bhI aneka prakArakA hai / jaise, sthAna (kAyaklezadAyaka kisI prakArakI sthiti ), vIrAsana (AsanavizeSa ), utkaDu (Tu) ka Asana, pArzva tathA daNDAyata zayana, dharma (ghAma vA dhUpa ) sthAnameM sthiti, tathA AvaraNa (chappara) Adi vRSTi Adike nirodha karaneke padArthoMse varjita sthAnameM nivAsa Adi, ye saba uttama rUpase kiye hue bAhya tapa haiM / isa chaH prakArake bhI bAhya tapase saMgakA tyAga, zarIrakI laghutA, indriyoMkA jItanA, saMyamoMkI rakSA aura karmanirjarArUpa phala hote haiM // 19 // prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // bhASyam-sUtrakramaprAmANyAduttaramityabhyantaramAha / prAyazcittaM vinayo vaiyAvRttyaM svAdhyAyo vyutsargo dhyAnamityetatSaDDidhamAbhyantaraM tapaH // . sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-sUtrake kramake pramANase uttarake jo tapa haiM ve Abhyantara haiM aisA kahate haiM / tAtparya yaha hai ki anazana Adi jo chaH tapa bAhya kahe haiM unake uttara (Age) ke prAyazcitta Adi chaH tapa Abhyantara ( bhItara ) AtmAse sambandha rakhanevAle, athavA anazana Adi SaT bAhya ( bahiraGga) tapa haiM, aura unake uttarake prAyazcitta Adi chaH Abhyantara ( antaraGga ) haiM / ve kramase prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga, tathA dhyAna ye 6 Abhyantara tapa haiM // 20 // navacaturdazapaMcadvibhedaM yathAkramaM prAradhyAnAt // 21 // bhASyam-tadAbhyantaraM tapaH navacaturdazapaJcadvibhedaM bhavati yathAkramaM prAgdhyAnAt / ita uttaraM yadvakSyAmaH / tadyathA / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vaha Abhyantara tapa dhyAnake pUrva nava (nau), cAra, daza; pAMca tathA dvi (do) bheda sahita yathAkramase jAnanA cAhiye, arthAt prAyazcitta 9 bheda sahita hai, vinaya 4 bheda, vaiyAvRttya 10 bheda, svAdhyAya 5 bheda, tathA vyutsarga 2 bhedasahita hai| aba isake anantara una bhedoMko kheNge| jaise:- ... For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 213 AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAni // 22 // bhASyam-prAyazcittaM navabhedam / tadyathA / AlocanaM pratikramaNaM AlocanapratikramaNe vivekaH vyutsargaH tapaH chedaH parihAraH upasthApanamiti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-prAyazcitta nAmaka Abhyantara tapa nau 9 bheda sahita hai| jaise-Alocana 1 pratikramaNa 2 AlocanapratikramaNa 3 viveka 4 vyutsarga 5 tapa 6 cheda 7 parihAra 8 aura upasthApana 9 // AlocanaM prakaTanaM prakAzanamAkhyAnaM prAduSkaraNamityanAntaram / pratikramaNaM mithyAdukRtasaMprayuktaH pratyavamarzaH pratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca / etadubhayamAlocanapratikramaNe / viveko vivecanaM vizodhanaM pratyupekSaNamityanAntaram / sa eSa saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavati / vyutsargaH pratiSThApanamityanantaram / eSo'pyaneSaNIyAnnapAnopakaraNAdiSvazaGkanIyavivekeSu ca bhavati / tapo bAhyamanazanAdi prakIrNa cAnekavidhaM candrapratimAdi / chedo'- . pavartanamapahAra ityanarthAntaram / sa pravrajyAdivasapakSamAsasaMvatsarANAmanyatamAnAm bhavati / parihAro mAsikAdiH / upasthApanaM punardIkSaNaM punazcaraNaM punavratAropaNamityanarthAntaram / tadetannavavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAM ca kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAM ca prApya vizuddhayartha yathArha dIyate cAcaryate ca / citI saMjJAnavizuddhayordhAtuH tasya cittamiti bhavati niSThAntamauNAdikaM ca // evamebhirAlocanAdibhiH kRcchaistapovizeSairjanitApramAdaH taM vyatikramaM prAyazcetayati cetayaMzca na punarAcaratIti / tataH prAyazcittam / aparAdho vA prAyastena vizudhyata iti / atazca prAyazcittamiti // Alocana, prakaTana (logoMko apanA kRtya prakaTa karadenA), prakAzana, AkhyAna, tathA prAduSkaraNa, ye saba ekArthavAcaka arthAt paryAyazabda haiM 1 / pratikramaNa-mithyA pApake kAraNase AlocanA, arthAt mithyA duSkRtake kAraNase jo avamarza vA parAmarza vA AlocanA aura usakA pratyAkhyAna (tyAga ) tathA zarIratyAga hai usako pratikramaNa kahate haiM 2 aura ina pUrvokta donoMko milAke Alocana pratikramaNa kahate haiM 3 / aura, viveka vivecana, vizodhana, tathA pratyupekSaNa ye saba ekArthavAcaka zabda haiM / arthAt kisI viSayake vivecana athavA vizeSa zodhanako viveka kahate haiM 4 / aura yaha viveka vA vivecana saMsakta arthAt milita vA kisIse sambaddha anna, pAna tathA vastra Adi sAmagriyoMke viSayameM hotA hai / tathA vyutsarga aura pratiSThApana ye donoM zabda bhI eka arthake vAcaka haiM, arthAt pratiSThApanako vyutsarga kahate haiM 5 / yaha bhI abhilASA na karaneke yogya anna (bhojana), pAna tathA anya prakArakI sAmagriyoMke viSayameM tathA azaGkanIya (zaGkA na karane yogya ) vA azakya vivekoMke viSayameM hotA hai / tathA anazana Adi bAhya aura For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 rAyacandrajainazAstramAlAyAm prakIrNaka candra pratimA Adi tapa 6 rUpa prAyazcitta aneka prakArakA hai / aura cheda, apavartana tathA apahAra ina zabdoMke bhI ekahI artha haiM / aura yaha cheda vA apavartanarUpa prAyazcitta bhI pravajyA (gamana ), dina, pakSa, mAsa ( mahInA ) tathA varSa inameMse kisImeM hotA hai 7 / mAsikAdi parihAra tathA tyAga hai 8 / upasthApana, punardIkSaNa (phirase dIkSA grahaNa karanI ), punazcaraNa ( punaH karanA ) tathA punarvatAropaNa ye saba bhI ekArthabodhaka zabda haiM 9 yaha saba nau 9 prakArake prAyazcitta deza, kAla, zakti, saMhanana (zarIrake racanA vizeSase sAmarthya), va saMyamakI virAdhanAko tathA zarIra, indriya, jAti, aura guNase utpanna utkarSatA (adhikatA vA uttamatA) ko pAkara zuddhatAke liye yathAyogya diye jAte haiM aura kiye bhI jAte haiN| "citI" saMjJAne yaha samyag jJAna va vizuddhi arthameM dhAtu hai, usa (citI dhAtu)se niSThAkta (ta) pratyaya karanese athavA uNAdi 'ta' pratyaya karanese "citta" yaha zabda siddha hotA hai / to isase yaha abhiprAya siddha hotA hai ki ina pUrvokta Alocana Adi 9 prakArake klezarUpa prAyazcitta nAmaka vizeSa tapoMse jisako apramAda arthAt sAvadhAnatA prApta huI aisA puruSa vyatikrama (niSiddhAcaraNa ) ko prAyaH jAna jAya, aura jAnakara punaH unako jisake dvArA nahIM karatA usako prAyazcitta kahate haiM / athavA prAyazcitta zabdase aparAdhakA grahaNa hai to jisake dvArA aparAdhoMse zuddha hoM isa kAraNase vaha prAyazcitta kahA jAtA hai // 22 // jnyaandrshncaaritropcaaraaH|| 23 // vinayazcaturbhedaH / tadyathA / jJAnavinayaH darzanavinayaH cAritravinayaH upacAravinayaH / tatra jJAnavinayaH paJcavidhaH mtijnyaanaadiH| darzanavinayaH ekavidha eva smygdrshnvinyH| cAritravinayaH paJcavidhaH sAmAyikavinayAdiH / aupacArikavinayo'nekavidhaH samyagdarzanajJAnacAritrAdhiguNAdhikeSvabhyutthAnAsanapradAnavandanAnugamAdiH vinIyate tena tasminvA vinayaH // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vinayarUpa Abhyantara tapa cAra prakArakA hai| jaise-jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAravinaya / inameM se jJAnavinaya pAMca prakArakA hai / jaise-matijJAna vinaya, zrutajJAna vinaya, avadhijJAna vinaya, manaHparyayajJAna vinaya, tathA kevalajJAna viny| aura darzanavinaya ekahI prakArakA hai; jaise-samyagdarzana vinaya / cAritravinaya pAMca prakArakA hai jaise-sAmAyika, saMyamacAritra vinaya, chedopasthApya saMyamacAritra vinaya, parihAravizuddhi saMyamacAritra vinaya, sUkSmasaMyama cAritra vinaya, tathA yathAkhyAta saMyama cAritra viny| aura aupacArika vinaya aneka prakArakA hai / jaise-samyagdarzana, jJAna, tathA cAritra Adi guNoMmeM jo adhika mahAtmA jana haiM unake viSayameM abhyutthAna vinaya ( unako dekhake khar3e hojAnA), AsanapradAna vinaya (unako Asana denA), vandanA 1 prAyazcatayati yena tatprAyazcittam / . For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vinaya aura anugamanAdi vinaya (unake calate samaya kucha dUrataka pIche calanA ityAdi) // 23 // ____ AcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJAnAm // 24 // bhASyam-vaiyAvRttyaM dazavidhaM / tadyathA / AcAryavaiyAvRttyaM upAdhyAyavaiyAvRttyaM tapasvivaiyAvRttyaM zaikSakavaiyAvRttyaM glAnavaiyAvRttyaM kulavaiyAvRttyaM gaNavaiyAvRttyaM saGghavaiyAvRttyaM sAdhuvaiyAvRttyaM samanojJavaiyAvRttyamiti / vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyaM vyAvRttakarma ca / tatrAcAryaH pUrvoktaH paJcavidhaH / AcAragocaravinayaM svAdhyAyaM vAcAryAdanu tasmAdupAdhIyata ityupAdhyAyaH / saGgrahopagrahAnugrahArtha copAdhIyate saGgrahAdIn / vAsyopAdhItaityupAdhyAyaH / dvisaGgraho nirgrantha AcAryopAdhyAyasaGgrahaH / trisaGgrahA nirgranthI aacaaryopaadhyaayprvrtiniisnggrhaa| pravatinI digAcAryeNa vyAkhyAtA / hitAya pravartate pravartayati ceti prvrtinii| vikRSTogratapoyuktastapasvI / acirapravrajitaH zikSayitavyaH zikSaH zikSAmahatIti zaikSo vA / glAnaH prtiitH|gnnH sthvirsnttisNsthitiH| kulmaacaarysNttisNsthitiH| saGghazcaturvidhaH zramaNAdiH / sAdhavaH saMyatAH / saMbhogayuktAH samanojJAH / eSAmannapAnavastrapAtrapratizrayapIThaphalakasaMstArAdibhirdharmasAdhanairupagrahaH zuzrUSA bheSajakriyA kAntAraviSamadurgopasargeSvabhyupapattiri. tyetadAdi vaiyAvRttyam // sUtrArtha-vi0vyA0-vaiyAvRttya nAma Abhyantara tapa daza prakArakA hai| jaise-AcAryavaiyAvRttya 1 upAdhyAyavaiyAvRttya 2 tapasvivaiyAvRttya 3 zaikSaka vA zikSakavaiyAvRttya 4 glAnavaiyAvRttya 5 gaNavaiyAvRttya 6 kulavaiyAvRttya 7 saGghavaiyAvRttya 8 sAdhuvaiyAvRttya 9 aura samanojJavaiyAvRttya 10 / vyAvRtta arthAt sevA zuzrUSAmeM tatpara usakA jo bhAva athavA karma hai usako vaiyAvRttya kahate haiN| unameM AcArya pAMca prakArake hote haiM, yaha prathama kahacuke haiN| isase AcArya AdikI sevA cAkarI yaha AcAryyavaiyAvRttyakA tAtparya hai| ataeva AcAryaviSayaka jo vinaya hai athavA AcAryase vinayapUrvaka svAdhyAya yaha AcArya-vaiyAvRttya hai| aura jisake samIpa Ake par3heM vaha upAdhyAya hai| athavA saMgraha Adi jisake nikaTa Ake pa. vaha upAdhyAya hai / saMgraha Adi ye haiM, jaise dvisaMgraha, nirgrantha, AcAryopAdhyAyasaMgraha, tathA trisaMgraha, nimranthI, AcAryopAdhyAyapravartinI sNgrhaa| yaha pravartinI Adika AcAryase hI vyAkhyAta haiM / hitake liye jo svayaM pravRtta ho athavA dUsareko pravRtta karai vaha pravatinI arthAt pravRtta karAnevAlI hai| aura atikaThora athavA uttama tathA ugra (tIvra ) tapakarake jo yukta ho vaha tapasvI hai, usa tapasvIke liye jo vaiyAvRttya hai, arthAt tapasviyoMke artha jo vinaya sevAdi hai vaha tapasvivaiyAvRttya hai / thor3e kAlase jisane saMnyAsa liyA hai tathA jo zikSAke yogya hai vaha zikSa hai, athavA jo zikSAke yogya hai vaha zaikSa hai usake For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 rAyacandrajainazAstramAlAyAm viSayameM jo vaiyAvRttya hai vaha zaikSavaiyAvRttya hai| glAnakA artha jJAtahI hai, arthAt jo glAni karaneyogya hai usake artha vaiyAvRttya / gaNapadase yahAMpara sthaviroM ( vRddhoM) kI santatikI saMsthitikA grahaNa hai usakA vaiyAvRttya |aur kulase AcAryoMkI santatikI saMsthitikA grahaNa hai| usakA vaiyAvRttya / saGgha zramaNa Adi cAra prakArakA hai| usakA vaiyAvRttya / sAdhu zabda karake jo saMyamasahita haiM unakA grahaNa haiM, una sAdhuoMkA jo vaiyAvRttya hai vaha sAdhuvaiyAvRttya hai|aur saMbhoga karake jo yukta haiM, vesamanojJa haiM, unakA jo vaiyAvRttya hai vaha samanojJavaiyAvRttya hai| ina AcArya upAdhyAya AdikI anna (bhojana), pAna (jalasampradAna Adi), vastra, pAtra (kamaNDalu tathA anya pAtra Adi ), sthAna, Asana tathA vistara (bichonA Adi), dharmasAdhanoMke sampradAna Adise sevA zuzrUSA, oSadha Adi dAna, vana vA anya durgama sthAnoMmeM tathA anya prakArake duHkhoMmeM sevA karanI; ityAdi saba vaiyAvRttya hai // 24 // vaacnaaprcchnaanuprekssaamnaaydhrmopdeshaaH||25|| bhASyam-svAdhyAyaH paJcavidhaH / tadyathA / vAcanA pracchanaM anuprekSA AmnAyaH dharmopadeza iti / tatra vAcanaM ziSyAdhyApanam / pracchanaM granthArthayoH / anuprekSA granthArthayoreva manasAbhyAsaH / AnAyo ghoSavizuddhaM parivartanaM guNanaM rUpadAnamityarthaH / arthopadezo vyAkhyAnamanuyogavarNanaM dharmopadeza ityanantaram / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA svAdhyAya nAmaka caturtha Abhyantara tapa pAMca prakArakoM hai| jaise-vAcanA, pracchanA, anuprekSA, AmnAya, tathA dharmopadeza / inameM vAcanAse ziSyoMko zAstroMkA adhyApana arthAt zAstroMkA par3hAnA vivakSita hai / pracchana arthAt granthake artha tathA pAThako praznapUrvaka jAna lenA / anuprekSAse grantha aura arthakA apane manase abhyAsa karanA arthAt granthako arthapAThasahita manana karanA yaha tAtparya hai / AmnAyase ghoSavizuddha parivartana (zuddha pAThakA parivartana) guNanarUpa dAnase yahAMpara tAtparya hai / tathA arthopadeza, vyAkhyAna, anuyogavarNana aura dharmopadeza, ye saba ekArthavAcI arthAt paryAyavAcaka zabda haiN| tAtparya yaha hai ki dharmopadezase yahAMpara dharmakA vyAkhyAna sabako zravaNa karanA abhISTa hai // 25 // bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // bhASyam-vyutsargo dvividhaH bAhya Abhyantarazca / tatra bATo dvAdazarUpakasyopadheH / AbhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti // / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-paJcama vyutsarga nAmaka Abhyantara tapa do prakArakA hai| jaise-bAhya tathA Abhyantara / inameM bAhya to dvAdazarUpaka upAdhisambandhI hai / aura Abhyantara zarIra tathA kaSAyoM (krodhamAnAdi ) se sambandha rakhatA hai // 26 // .. For Personaf & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 217 uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam // 27 // bhASyam-uttamasaMhananaM varSabhamardhavajanArAcaM ca / tadyuktasyaikAgracintAnirodhazca dhyAnam // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vajra, RSabha, arddhavajra tathA nArAca yaha uttama saMhanana hai / usa uttama saMhanana (zarIra-avayava-saMsthAnavizeSa ) karake yukta jo prANI hai usakA ekAgra rUpase jo cintAkA nirodha arthAt sAMsArika cintAoMkA tyAga hai usako dhyAnarUpa SaSTha abhyantara tapa samajhanA cAhiye // 27 // AmuhUtAt // 28 // bhASyam-taddhyAnamAmuhUrtAdbhavati parato na bhavati dunitvAt // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vaha dhyAna muhUrtakAlake abhyantarameM hI hotA hai na ki pare, kyoMki muhUrtase pare durdhyAna ( duSTadhyAna ) hojAtA hai // 28 // AteraudradharmazuklAni // 29 // bhASyam-taccaturvidhaM bhavati / tadyathA / Ata raudraM dharma zuklamiti teSAm // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-vaha dhyAna cAra 4 prakArakA hotA hai / jaise-ArtadhyAna raudradhyAna, dharmadhyAna, tathA zukladhyAna, ina bhedoMse cAra prakArakA hai // 29 // so aba inameMse yaha vyavasthA hai pare mokSahetU // 30 // bhASyam-teSAM caturNA dhyAnAnAM pare dharmazukle mokSahetU bhavataH / pUrve tvArtaraudre saMsArahetU iti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-ina pUrvokta cAra prakArake dhyAnoMmeMse parake jo do dhyAna haiM arthAt dharmadhyAna tathA zukladhyAna ve mokSake kAraNa hote haiM / aura pUrvake jo ArtadhyAna tathA raudradhyAna haiM ve saMsArake kAraNa haiM // 30 // __ atrAha / kimeSAM lakSaNamiti / atrocyate aba yahAMpara kahate haiM ki ina cAra prakArake dhyAnoMkA kyA lakSaNa hai? isa viSayako Ageke sUtroMse kahate haiM: ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 31 // __ bhASyam-amanojJAnAM viSayANAM saMprayoge teSAM viprayogArtha yaH smRtisamanvAhAro bhavati tadAtadhyAnamityAcakSate / kiM cAnyat // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-amanojJa apriya vA aniSTa athavA aramaNIya viSayoMke samprayoga arthAt saMyoga honepara ( aniSTa vA apriya viSayoMke mila jAnepara.) una viSayoMke viyoga honeke artha jo smRtikA samanvAhAra arthAt cintAkA nirodha karake dhyAna hai vaha ArtadhyAna hai // 31 // aura yaha bhI hai kiH For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmacandra jainazAstracAlAyAm vedanAcAca // 32 // bhASyam - vedanAyAzcAmanojJAyAH saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAra Artamiti / kiM cAnyat // sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - amanojJa apriya jo vedanA ( anubhavavizeSa ) hai usake samprayoga arthAt yoga honepara usase ( aniSTa vedanAse ) chUTaneke artha jo cittakI ekAgratA hai vaha ArtadhyAna hai // 32 // aura yaha bhI : 218 viparItaM manojJAnAm // 33 // bhASyam - manojJAnAM viSayANAM manojJAyAzca vedanAyA viprayoge tatsaMprayogAya smRtisamanvAhAra Artam / kiM cAnyat // I sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - manojJa arthAt sundara ramaNIya tathA priya viSayoMke, aura isI rItise manojJa priyavedanAke bhI viyoga honepara una sabake saMyoga ke liye jo cittakI ekAgratA rUpa dhyAna hai vaha bhI ArtadhyAna hai // 33 // aura yaha anya bhI hai:-- nidAnaM ca // 34 // bhASyam - kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSaya sukhagRddhAnAM nidAnamArtadhyAnaM bhavati / sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - kAmanAoMse jinakA citta upahata arthAt dUSita hogayA hai, isIse aise manuSyoMke artha punaH saMsArake viSayoMkI tRSNAkA kAraNa vaha ArtadhyAna hotA hai // 34 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 35 // bhASyam - tadetadArtadhyAnamaviratadezaviratapramattasaMyatAnAmeva bhavati / sUtrArtha - vizeSavyAkhyA ---- yaha ArtadhyAna avirata, dezavirata tathA pramattasaMyataguNasthAnavartI jIvoMka hotA hai // 35 // hiMsAvRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 36 // bhASyam - hiMsArthamanRtavacanArtha steyArtha viSayasaMrakSaNArthaM ca smRtisamanvAhAro raudradhyAnaM tadaviratadezaviratayoreva bhavati / sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - hiMsA ke liye, amRta arthAta mithyA vacanake liye, steyacauryakarmake liye tathA viSayakI rakSAke liye cittakI ekAgratArUpa raudradhyAna avirata tathA dezavita prANiyoMkA hotA hai // 36 // AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmamapramattasaMyatasya // 37 // bhASyam - AjJAvicayAya apAyavicayAya vipAkavicayAya saMsthAnavicayAya ca smRtisramantrAhAro dharmadhyAnam / tadapramattasaMyatasya bhavati / kiM cAnyat sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - AjJAvicaya, AjJA arthAt jinazAstrakI AjJA usake For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / vicaya arthAt viveka tathA vicArake liye, apAyavicaya arthAt sanmArgase dUrIkaraNa vA dUrIbhavanarUpa apAya usake vicaya ( viveka vA vicAra ) ke liye, tathA vipAka arthAt karmoMke phalabhogarUpa vipAkake viSayake liye aura saMsthAnavicayake liye jo smRtisamanvAhAra (cintAke nirodha )se nirantara dhyAna hai vaha dharmadhyAna hai / aura yaha dharmadhyAna apramatta-saMyata-guNasthAnavI jIvako hotA hai // 37 // aura yaha anya bhI hai upazAntakSINakaSAyayozca // 38 // bhASyam-upazAntakaSAyasya ca dharma dhyAnaM bhavati / kiM cAnyat .. sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-upazAntakaSAya (jisake kaSAya zAnta hogaye haiM aisA manuSya ) tathA kSINakaSAya arthAt jisake kaSAya sarvathA naSTa hogaye haiM aisA manuSya, ina donoMko arthAt upazAntakaSAya aura kSINakaSAya guNasthAnavartI jIvoMko bhI dharma dhyAna hotA hai // 38 // aura anya yaha bhI hai ki zukle cAye // 39 // bhASyam-zukle cAdye dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke copazAntakSINakaSAyayorbhavataH / Adye zukle dhyAne pRthaktvavitarkaikatvavitarke pUrvavido bhvtH|| sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-zukla dhyAnake cAra bheda Age (a.9, sU. 41) kaheMge; unameMse pRthaktvavitarka tathA ekatvavitarka jo Adike do bheda haiM ve upazAntakaSAya aura kSINakaSAya puruSoMko hote haiM / Adya arthAt Adike jo pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka zukla dhyAnake bheda haiM ve pUrvavid arthAta zrutakevalIko hote haiM // 39 // pare kevalinaH // 40 // bhASyam-pare dve zukladhyAne kevalina eva bhavataH na cchadmasthasya / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA--aura parake do zukla dhyAna arthAt sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti haiM ye kevalI bhagavAnko hote haiM na ki chadmasthako // 40 // atrAha / uktaM bhavatA pUrve dhyAne pare zukle dhyAne iti tatkAni tAnIti / atrocyate aba kahate haiM ki Apane "pUrve ( Aye) zukle," tathA "pare zukle" arthAt pUrvake do zukla dhyAna tathA parake do zukla dhyAna aisA kahA hai, so ve cAroM zukla dhyAna kauna 2 haiM, isa hetuse yaha AgekA sUtra kahate haiN|pRthktvaiktvvitrksuukssmkriyaaprtipaativyuprtkriyaanivRttiini // 41 // bhASyam-pRthaktvavitakai ekatvavitarka kAyayogAnAM sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnivRttIti caturvidhaM zukladhyAnam / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-pRthaktvavitarka 1 ekatvavitarka 2 sUkSmakriyAtipAti 3 tathA vyuparatakriyAnivRtti 4 yaha cAra prakArakA zukla dhyAna hai / / 41 // For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm tatryekakAyayogAyogAnAm // 42 // __ bhASyam-tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM triyogasyAnyatamayogasya kAyayogasyAyogasya ca yathAsaGghayaM bhavati / tatra triyogAnAM pRthaktvavitarkamaikAnyatamayogAnAmekatvavitarka kAyayogAnAM sUkSmakriyamapratipAtyayogAnAM vyuparatakriyamanivRttIti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-yaha cAro prakArakA zukla dhyAna, triyogako, tInomeM eka yogavAleko, kAyayogavAleko, tathA ayogako kramase yathAsaMkhyakarake hotA hai| arthAt kAya, vAk aura mana ye tIno yoga jisako haiM usako pRthaktvavitarka nAma zukla dhyAna hotA hai, aura ina tInoM yogoMmeMse koI bhI eka yoga jisako hai usako ekatvavitarka nAma zukladhyAna hotA hai| kAyayogavAleko sUkSmakriyAtipAti nAmaka zukladhyAna hotA hai, aura ayoga arthAt sarvathA yogase rahita ( ayogakevalI) ko vyuparatakriyAnivRti nAmaka zukladhyAna hotA hai // 42 // - ekAzraye savitarke pUrve // 43 // bhASyam-ekadravyAzraye savitarke pUrve dhyAne prathamadvitIye / tatra savicAraM prathamam / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-pUrvake jo do zukladhyAna haiM arthAt pRthaktvavitarka tathA ekatvavitarka ve dono eka dravyake AzrayIbhUta tathA vitarkasahita hote haiM / inameMse jo prathama pRthaktvavitarka hai vaha vicArasahita hotA hai // 43 // avicAraM dvitIyam // 44 // bhASyam-avicAraM savitarka dvitIyaM dhyAnaM bhavati / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-aura dvitIya jo ekatvavitarka zukladhyAna hai vaha to vicArarahita tathA vitarkasahita hotA hai / 44 // - atrAha / vitarkavicArayoH kaH prativizeSa iti / atrocyate aba kahate haiM vitarka tathA vicArameM kyA prativizeSa arthAt bheda hai / isa liye AgekA sUtra kahate haiM vitarkaH zrutam // 45 // bhASyam-yathoktaM zrutajJAnaM vitarko bhavati // sUthArtha-vizeSavyAkhyA-pUrvakathita zrutajJAna arthAt pUrvaprasaGgameM jaise zrutajJAnakA lakSaNa kahA hai vahI yathokta zrutajJAna vitarka hai // 45 // . vicaaro'rthvynyjnyogsNkraantiH|| 46 // bhASyam-arthavyaJjanayogasaMkrAntirvicAra iti / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-artha, vyaJjana, tathA yogakI jo saMkrAnti usako vicAra kahate haiM / yahAMpara artha zabdase dhyeya padArtha vA dravya athavA paryAyakA grahaNa hai, vyaJjanase For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 221 vacanakA grahaNa hai, aura yogase "kAya-vAg-manaHkarma yogaH" isa sUtrameM kathita tIno yogoMkA grahaNa hai, unakI saMkrAnti arthAt parivartana / isase yaha siddha huA ki jisa dhyAnameM dravya vA paryAya, vacana ( zruta ) tathA yogakA parivartana hotA rahatA hai vaha vicArasahita prathama hai aura yaha pUrvakathita (arthavyaJjanayogasaMkrAnti arthAt inakA parivartanarUpa ) jo vicAra hai usa vicArase rahita arthAt avicAra dvitIya ( ekatvavitarka ) rUpa zukladhyAna hai| tadAbhyantaraM tapaH saMvaratvAdabhinavakarmopacayapratiSedhakaM nirjaraNaphalatvAtkarmanirjarakam / abhinavakarmopacayapratiSedhakatvAtpUrvopacitakarmanirjarakatvAcca nirvANaprApakamiti // - yaha chaH prakArakA Abhyantara tapa saMvara honese nUtana karmoMke saMcayakA pratiSedhaka arthAt niSedha karanevAlA hai tathA karmoMkI nirjarArUpa phala denese karmoMkA nirjaraNakAraka arthAt karmoMkA nAzaka bhI hai| aura abhinava arthAt nUtana karmake upacaya (saMcaya vA vRddhi ) kA niSedha karanevAlA honese aura pUrvasaMcita karmoMkA nirjaraNa (nAzaka ) honese nirvANa arthAt mokSako prApta karanevAlA bhI hai // 46 // ___ atrAha / uktaM bhavatA parISahajayAttapaso'nubhAvatazca karmanirjarA bhavatIti / tatki sarve samyagdRSTayaH samanirjarA Ahosvidasti kazcitprativizeSa iti / atrocyte|| aba kahate haiM ki prathama Apane kahA thA ki dvAviMzati 22 parISahoMke jayase tathA tapake anubhAva (prabhAva )se karmoMkI nirjarA hotI hai| so saba samyagdRSTipuruSa samAna nirjarAvAle hote haiM, athavA koI vizeSa hai; isa liye AgekA sUtra kahate haiN| samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH krmsho'sngkhyeygunnnirjraaH||47|| bhASyam-samyagdRSTiH zrAvakaH virataH anantAnubandhiviyojakaH darzanamohakSapakaH mohopazamakaH upazAntamohaH mohakSapakaH kSINamohaH jina ityete daza kramazo'saGkhayeyaguNanirjarA bhavanti / tadyathA / samyagdRSTeH zrAvako'saGkhyeyaguNanirjaraH zrAvakAdvirataH viratAdanantAnubandhiviyojaka ityevaM zeSAH // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-samyagdRSTi 1 zrAvaka 2 virata 3 anantAnubandhiviyojaka 4 darzanamohakSapaka 5 mohopazamaka 6 upazAntamoha 7 mohakSapaka 8 kSINamoha 9 tathA jina 10 ye dazo kramase asaMkhyeya guNavAlI nirjarAko utpanna karanevAle hote haiM / jaise-samyagdRSTikI apekSAse zrAvaka asaMkhyeyaguNanirjarAvAlA hotA hai, zrAvakase virata asaMkhyeya guNavAlI nirjarAsahita hotA hai; aura viratase anantAnubandhiviyojaka asaMkhyeya-guNa-nirjarAsahita hotA hai / aisehI Age jinaparyanta samajha lenA // 17 // pulAkabakuzakuzIla nirgranthalAtakA nirgranthAH // 48 // For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhASyam-pulAko bakuzaH kuzIlo nirgranthaH snAtaka ityete paJcanimranthavizeSA bhvnti| tatra satatamapratipAtino jinoktAdAgamAnnirgranthapulAkAH / nairghandhyaM prati prasthitAH zarIropakaraNavibhUSAnuvartina RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritA aviviktaparicArAzchedazabalayuktA nirgranthA bakuzAH / kuzIlA dvividhAH pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAzca / tatra pratisevanA. kuzIlAH nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaMcitkiciduttaraguNeSu virAdhayantarazcaranti te pratisevanAkuzIlAH / yeSAM tu saMyatAnAM satAM kathaMcitsaMjvalanakaSAyA udIryante te kaSAyakuzIlAH / ye vItarAgacchadmasthA IryApathaprAptAste nirgranthAH / IryA yogaH panthAH saMyamaH yogasaMyamaprAptA ityarthaH / saMyogAH zailezIpratipannAzca kevalinaH snAtakA iti // sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha, tathA snAtaka ye pAMca nirgrantha haiM / inameMse nirantara jo jinakathita Agamase kadApi patita na hove pulAka nirgrantha haiM / tathA nirgranthatAke prati jo prasthita hue haiM, kintu zarIrake upakaraNa bhUSaNa Adike anuvartI haiM, Rddhi (aizvarya) tathA yazakI kAmanA karanevAle haiM, atigauravayukta, avivikta (nAtipavitratAyukta) paricArasahita, aura chedazabalayukta jo haiM ve bakuza nirgrantha haiM / kuzIla do prakArake haiM, eka to pratisevanAkuzIla aura dvitIya kaSAyakuzIla / unameMse jo nirgranthatA sampAdana karaneke liye prasthita haiM so jo aniyata iMdriya haiM, arthAt jinakI idriyAM sarvathA svAdhIna nahIM haiM, aura kisI prakArase uttaraguNoMmeM bhI virodha ( vighAta ) karanevAle haiM ve pratisevanAkuzIla nirgrantha hai| aura jinhoMne anya kaSAyoMko to jIta liyA hai aise saMyama yukta honepara bhI jinake kathaMcit ( kisI prakArase) saMjvalanakaSAya udrekatAko arthAt AvirbhAvako prApta hojAya~ ve kaSAyakuzIla nimrantha haiM / aura jo vItarAga chadmastha haiM, tathA i-pathameM prApta haiM ve nirgrantha haiM / yahAMpara i-se yogakA grahaNa hai, aura panthA ( patha ) se saMyamakA grahaNa hai, isase yaha tAtparyya siddha huA ki jo yogasaMyamameM prApta haiM ve nimrantha AcArya haiM / aura jo yogasahita haiM tathA jo zailezIprApta haiM ve snAtaka haiM // 48 // - saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnavikalpataHsAdhyA:49 bhASyam-ete pulAkAdayaH paJca nirgranthavizeSA ebhiH saMyamAdibhiranuyogavikalpaiH sAdhyA bhavanti / tadyathA / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-ina pulAka Adi pAMco nimranthoMkA Age kahe hue saMyama Adi vikalpoMse sAdhana karanA cAhiye / jaise:-- saMyamaH / kaH kasminsaMyame bhavatIti / ucyate / pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA dvayoH saMyamayoH sAmAyike chedopasthApye ca / kaSAyakuzIlo dvayoH parihAravizuddhau sUkSmasaMparAye ca / nirgranthasnAtakAvekasminyathAkhyAtasaMyame // sabase prathama saMyamakA vicAra kahate haiM-kauna kisameM hotA hai, arthAt kauna nirgrantha For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 223 kisa saMyama AdimeM hote haiM isa viSayako kahate haiM / jaise - pulAka, bakuza, tathA pratisevanAkuzIla, ye do 2 saMyamoMmeM arthAt sAmAyika tathA chedopasthApyameM hote haiM / kaSAyakuzIla nirgrantha bhI parihAravizuddhi aura sUkSmasaMparAya ina dono saMyamomeM hote haiM / aura nirgrantha tathA snAtaka kevala eka yathAkhyAtasaMyama meM hote haiM // zrutam / pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkRSTenAbhinnAkSaradazapUrvadharAH / kaSAyakuzIla - nirgranthau caturdazapUrvadharau / jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu / vakuzakuzIlanirmanthAnAM zrutamaSThau pravacanamAtaraH / zrutApagataH kevalI snAtaka iti // zrutake viSaya meM:- pulAka, bakuza, aura pratisevanAkuzIla ye tIna nirgrantha utkRSTatAse arthAt adhika se adhika abhinnAkSara daza pUrvadhara hote haiM / kaSAyakuzIla aura nirgrantha ye donoM nirgrantha vizeSa caturdaza pUrvadhara hote haiM / aura jaghanyatA ( nyUnatA ) se to pulAkakA zrutakevala AcAravastu hai / aura bakuza, kuzIla tathA nirgranthoMkA zruta jaghanya apekSAse arthAt nyUnatAse kevala pravacanakI mAtA haiM / aura kevalI snAtaka to zrutApagata haiM / pratisevanA / paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanaviratiSThAnAM parAbhiyogAdbalAtkAreNAmyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / maithunamityeke / bakuzo dvividhaH upakaraNabakuzaH zarIrabakuzazca / tatropakaraNAbhiSvaktacitto vividhavicitra mahAdhanopakaraNaparigrahayukto bahuvi - zeSopakaraNakAMkSAyukto nityaM tatpratisaMskArasevI bhikSurupakaraNabakuzo bhavati / zarIrAbhivaktacitto vibhUSArthaM tatpratisaMskArasevI zarIrabakuzaH / pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirAdhayannuttaraguNeSu kAMcidvirAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM prati sevanA nAsti // pratisevanA, pAMca mUlaguNa, tathA rAtribhojanase viratisahita Sad, arthAt pAMca mUlaguNa aura rAtribhojanase virati ( uparAma ) lekara chaH hue, inameMse, dUsaroMke abhiyoga arthAt preraNAse balAtkAra ( jabaradastI ) se kisI ekakA pratisevana karanevAlA pulAka hotA hai / inameMse maithunakA grahaNa kisI eka AcAryyake mata se hai / bakuza do prakAra ke hote haiM; eka to upakaraNabakuza aura dUsarA zarIrabakuza hotA hai / inameMse upakaraNoM ( sAmagriyoM) meM citta lagAnevAlA, vividha arthAt aneka upakaraNoMke parigrahasahita, bahuta adhika upakaraNoMkI pratidina arthAt sadA unake pratisaMskAroM ko sevana karanevAlA bhikSuka upakaraNabaMkuza kahA jAtA hai / aura zarIrameM dattacitta, vibhUSaNoMke liye arthAt zarIrako bhUSita karaneke liye jo pratisaMskAroMkA sevana karanevAlA hai vaha zarIrabakuza bhikSuka hai / aura jo mUlagaNoMkA virAdha ( vidhAta ) na karatA huA uttaraguNoMmeM kisI eka prakArake vicitra mahAdhanavAle abhilASA karanevAlA aura 1 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAyacandrajainazAstramAlAyAm virAdhanAkA pratisevI hai, vaha pratisevanAkuzIla hai / aura kaSAyakuzIla, nimrantha, tathA snAtaka ina tInoMko to pratisevanA hotI hI nahIM hai // ___ tIrtham / sarve sarveSAM tIrthakarANAM tIrtheSu bhavanti / eke tvAcAryA manyante pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstIrthe nityaM bhavanti zeSAstIrthe vAtIrthe vA / / tIrthaka viSayameM:-saba nirgrantha saba tIrthakaroMke tIrthoM meM hote haiN| aura koI 2 AcArya to aisA mAnate haiM ki pulAka, bakuza tathA pratisevanAkuzIla ye tIno tIrthameM nitya hote haiM, aura zeSa (bAkI ) arthAt kaSAyakuzIla, nirgrantha tathA snAtaka ye tIrtha vA atIrthameM bhI hote haiM / liGgam / liGgam dvividham dravyaliGga bhAvaliGgaM ca / bhAvaliGgaM pratItya sarve paJca niprenthA bhAvaliGge bhavanti dravyaliGgaM pratItya bhAjyAH // liGgake viSayameM:-liGga do prakArakA hai, eka to dravyaliGga aura dUsarA bhAvaliGga, unameMse bhAvaliGgako nimitta mAnakara pAMcohI nirgrantha bhAvaliGgameM hote haiM / aura dravyaliGgako nimitta mAnakara to inakA vibhAga karanA cAhiye / lezyAH / pulAkasyottarAstisro lezyA bhavanti / bakuzapratisevanAkuzIlayoH sarvAH SaDapi / kaSAyakuzIlasya parihAravizuddhestitra uttarAH / sUkSmasaMparAyasya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA bhavati / ayogaH zailezIpratipanno'lezyo bhavati // lezyAke viSayameM:-pulAkako antyakI tIna lezyA hotI haiM / bakuza tathA pratisevanAkuzIlako saba arthAt chaho lezyA hotI haiM / parihAravizuddhisthAnavartI, tathA kaSAyakuzIlako antakI tIna lezyA hotI haiM / sUkSmasaMparAyasthAnavartI aura nimrantha tathA snAtakako kevala eka zukla lezyAhI hotI hai / aura abhoga arthAt bhogase rahita jo zailezIprApta hai vaha to alezya (lezyArahita ) hI hotA hai // upapAtaH / pulAkasyotkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / bakuzapratisevanAkuzIlayoviMzatisAgaropamasthitiSvAraNAcyutakalpayoH / kaSAyakuzIlanirgranthayostrayastriMzatsAgaropamasthitiSu deveSu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyA palyopamapRthaktvasthitiSu saudharme / snAtakasya nirvANamiti // ___ upapAtake viSayameM pulAka nirgranthakA upapAta arthAt Urdhvagamana athavA svargavizeSameM utpatti sabase utkRSTa ( uttama ) sthitivAle jo deva haiM unameM sahasrAranAma svargavizeSameM hotI hai / bakuza tathA pratisevanAkuzIlakA upapAta bAIsa 22 sAgaropamAsthitivAle devoMmeM AraNa tathA acyutakalpameM hotA hai / kaSAyakuzIla tathA nigranthakA upapAta ayastriMzat (33) sAgaropama sthitivAle devoMmeM sarvArthasiddhanAmaka svarga vA vimAnameM hotA hai / aura sabakA arthAt pAMcoMkI jaghanya vA nyUnase nyUna sthiti athavA upapAta palyopama For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / pRthaktva sthitivAle devoMmeM saudharmanAmaka vimAna vA svargavizeSameM hotA hai| aura snAtakako to nirvANa hI hotA hai // sthAnam / asaGkhayeyAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH / tau yugapadasaGkhayeyAni sthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate kaSAyakuzIlastvasaGkhayeyAni sthAnAnyekAkI gacchati / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaGkhayeyAni saMyamasthAnAni gacchanti / tato bakuzo vyucchidyate / tato'saGkhayeyAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tato'saGkhayeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyte| ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyasaGkhayeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyate / ata Urdhvamekameva sthAnaM gatvA nirgranthasnAtako nirvANaM prApnotIti eSAM saMyamalabdhiranantAnantaguNA bhavatIti // ___iti tattvArthAdhigame'hatpravacanasaGgrahe navamo'dhyAyaH samAptaH // sthAnaviSayameM:-kaSAyanimittaka asaGkhya saMyamasthAna hote haiM / unameMse pulAka aura kaSAyakuzIlake sabase jaghanya arthAt sabase nikRSTa labdhisthAna hote haiM / ve dono (pulAka aura kaSAyakuzIla) eka kAlameM hI asaleya sthAnameM jAte haiN| vahAMse pulAka pRthak kiyA jAtA hai, aura kaSAyakuzIla to ekAkI ( akelA) hI asaGkhya sthAnoMmeM jAtA hai / usake anantara kaSAyakuzIla, pratisevanAkuzIla, aura bakuza eka kAlameM hI asaGkeya saMyamasthAnoMmeM jAte haiM / vahAM bakuza pRthak kiyA (alagAyA) jAtA hai| usake pazcAt asaGkhya sthAnoMmeM jAkara pratisevanAkuzIla pRthak kiyA jAtA hai / isake Upara akaSAyasthAna haiM, unameM kevala nimrantha hI prApta hotA hai / vaha bhI asaGkhya sthAnoMmeM jAkara roka diyA jAtA hai / aura isake Urdhva (Upara ) ekahI sthAna jAkara nirgrantha snAtaka nirvANa (mokSa) ko prApta hotA hai| inakI saMyamalabdhi ananta tathA ananta guNa hotI hai // iti zrItattvArthAdhigame'rhatpravacanasananhe AcAryopAdhidhAridvivedyupanAmakaThAkura prasAdazarmapraNItabhASAbhASye navamo'dhyAyaH // 9 // atha dazamo'dhyAyaH // 10 // mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalam // 1 // bhASyam -mohanIye kSINe jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu kSINeSu ca kevalajJAnadarzanamutpadyate / AsAM catasRNAM karmaprakRtInAM kSayaH kevalasya heturiti / tatkSayAdutpadyata iti hetau paJcamInirdezaH / mohakSayAditi pRthakkaraNaM kramaprasiddhyartha yathA gamyeta pUrva mohanIyaM Jain Education Internenal For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kRtsnaM kSIyate tato'ntamuhUrta chadmasthavItarAgo bhavati / tato'sya jJAnadarzanAvaraNAntarAya. prakRtInAM tisRNAM yugapatkSayo bhavati / tataH kevalamutpadyate // sUtrArtha vizeSavyAkhyA-mohanIya karmake kSINa honepara tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAyake kSINa honepara kevala jJAna darzana utpanna hotA hai / ina cAroM arthAt mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antarAya karma prakRtiyoMkA kSaya kevala jJAnakA hetu hai, ( mohanIyakSayAt ) tathA ( jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAt) inake kSayase utpanna hotA hai. ukta donoM sthalomeM jo paJcamI nirdeza hai, arthAt paJcamI vibhaktikA vidhAna AcAryyane kiyA hai vaha hetu arthameM paJcamI hai / tAtparya yaha hai ki cAroM prakRtiyoMke kSayarUpa nimittase kevala jJAnakI utpatti hai / aura "mohakSayAt" yaha pRthak jo paJcamInirdeza kiyA hai so usa kramakI prasiddhike artha kiyA hai, jisase ki yaha artha spaSTa rUpase bhAna ho ki prathama sampUrNa mohanIya prakRtikA kSaya hotA hai usake anantara antarmuhUrtakAlameM chadmastha vItarAga hotA hai; aura chamastha vItarAga honeke pazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, tathA antarAya ina tInoM prakRtiyoMkA eka kAlameM hI kSaya hotA hai / aura ina tInoM prakRtiyoMke kSayake pazcAt kevala jJAna utpanna hotA hai // 1 // ___ atrAha / uktaM mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAca kevalamiti / atha mohanIyAdInAM kSayaH kathaM bhavatIti / atrocyate aba kahate haiM ki yaha to Apane kahA ki mohanIya prakRtike kSaya tathA jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya tathA antarAya, ina karmaprakRtiyoMke kSayase kevala (kevalajJAna) utpanna hotA hai, paraMtu mohanIya Adi prakRtiyoMkA kSaya kisa prakArase hotA hai ? isaliye AgekA sUtra kahate haiN| bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm // 2 // mithyAdarzanAdayo bandhahetavo'bhihitAH / teSAmapi tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAdabhAvo bhavati samyagdarzanAdInAM cotpttiH| tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam tannisargAdadhigamAdvetyuktam / evaM saMvarasaMvRtasya mahAtmanaH samyagvyAyAmasyAbhinavasya karmaNa upacayo na bhavati pUrvopacitasya ca yathoktArnarjarAhetubhiratyantakSayaH / tataH sarvadravyaparyAyaviSayaM paramaizvaryamanantaM kevalaM jJAnadarzanaM prApya zuddho buddhaH sarvajJaH sarvadarzI jinaH kevalI bhavati / tataH pratanuzubhacatuHkarmAvazeSa AyuHkarmasaMskAravazAdviharati / sUtrArtha-vizeSavyAkhyA-mithyAdarzana, mithyAjJAna Adi bandhake hetu kahe haiM, unakA arthAt bandhake hetuoMkA bhI jJAnAvaraNIya Adi karmaprakRtiyoMke kSayase abhAva hotA hai, aura samyagdarzana AdikI utpatti bhI hotI hai| "tattvArthazraddhAnam samyagdarzanam" tattvArtha kA zraddhAna hI samyagdarzana hai, aura nisarga tathA adhigamase hotA hai; yaha viSaya prathama adhyAyameM For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 227 kaha Aye haiM / isaprakAra saMvarase saMvRta ( yukta ) mahAtmAko samyagvyAyAmayukta jo nUtana karma haiM unakI vRddhi nahIM hotI, tathA jo pUrvakAla ke saJcita karma haiM unakA bhI yathokta ( hue ) nirjarA ke hetuoM ( tapaAdikoM) se atyanta kSaya hotA hai / usake anantara arthAt karmoMke sarvathA kSaya honeke pazcAt kramase sampUrNa dravya tathA sampUrNa paryyAya viSayaka, arthAt saba dravya aura saba paryyAyoMko sAkSAtkAra karanevAlA, parama aizvarya ( sabase utkRSTa aizvarya ) sahita kevala jJAna darzanako pAkara zuddha ( savarthA pavitra ), buddha ( sarva dravya paryyAyoMkA jJAtA ), sarvadraSTA kevalI jina bhagavAn yaha prANI hotA hai / aura usake pazcAt ati sUkSma zubha cAra karma zeSavAlA yaha alaga rahajAtA hai, aura AyuH karmasaMskArake vazase saMsArameM viharatA hai // 2 // tato'sya aura isako : kRtsnakarmakSayo mokSaH // 3 // bhASyam - kRtsnakarmakSayalakSaNo mokSo bhavati / pUrva kSINAni catvAri karmANi pazcAdvedanIyanAmagotrAyuSkakSayo bhavati / tatkSayasamakAlamevaudArikazarIraviyuktasyAsya janmanaH prahA - .Nam / hetvabhAvAccottarasyAprAdurbhAvaH / eSAvasthA kRtsnakarmakSayo mokSa ityucyate / sUtrArtha -- vizeSavyAkhyA - sampUrNa karmoM kA kSayarUpa mokSa prApta hotA hai / isa rItise mohanIya Adi cAra karmaprakRti to prathamahI kSINa ho cukI thI, aura isake pazcAt vedanIya, nAma, gotra, tathA Ayu ye cAra jo zubha karma zeSa raha gaye the, vebhI kSayako prApta hote haiM / aura ina cAroMke kSayake samakAlameM hI audArika zarIra se rahita jo yaha jIva usake janmakA sarvathA prayANa arthAt nAza hotA hai / kyoMki hetu ( zarIradhAraNake hetu ) oMke abhAva se punaH uttarajanmakA prAdurbhAva nahIM hotA hai / isa prakAra yaha avasthA sampUrNa karmoMkA kSayarUpa mokSa vA muktisvarUpase kahI jAtI hai // 3 // kiM cAnyat / aura anya yaha bhI hai: aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // bhASyam - aupazamikakSAyikakSAyopazamikauyikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM bhavyatvasya yAbhAvAnmokSo bhavati anyatra kevalasamyaktva kevalajJAnakevaladarzana siddhatvabhyaH / ete hyasya kSAyikA nityA muktasyApi bhavanti // sUtrArtha - vizeSavyAkhyA - aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika, tathA pAriNAmika bhAvoMke aura bhavyatvake bhI abhAvase mokSa hotA hai, kintu kevala samyaktva, For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 rAyacandrajainazAstramAlAyAm kevala jJAna, kevala darzana, aura siddhatvake zivAya, arthAt inako chor3akara / kyoMki ye isake kSAyika hote haiM, aura nitya to mukta jIvake bhI ye hote haiM // 4 // tadanantaramUrdhva gacchatyAlokAntAt // 5 // bhASyam-tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaramaupazamikAdyabhAvAnantaraM cetyarthaH / mukta Urdhva gacchatyAlokAntAt / karmakSaye dehaviyogasidhyamAnagatilokAntaprAptayo'sya yugapadekasamayena bhavanti / tadyathA / prayogapariNAmAdisamutthasya gatikarmaNa utpattikAryArambhavinAzA yugapadekasamayena bhavanti tadvat // ___ una saba karmoMke kSayake anantara, aura aupazamika Adi bhAvoMke nAzake anantara yaha mukta jIva lokAntaparyanta Urdhva gamana karatA hai / kyoMki karmoMke kSayake pazcAt dehaviyoga, sidhyamAna gati aura lokAntaprApti ye saba isa mukta jIvako ekahI kAlameM hotI haiM / jaise kisI prayogake pariNAmase utpanna jo gati karma hai usakI utpatti, kAryArambha tathA vinAza eka sAthahI eka samayameMhI hote haiM, aisehI mukta jIvake bhI dehaviyoga sidhyamAna gati Adi bhI eka sAthahI hotI haiM // 5 // atrAha / prahINakarmaNo nirAsravasya kathaM gatirbhavatIti / atrocyate--- aba yahAMpara kahate haiM ki jisake saMpUrNa karma kSINa ho gaye haiM aise, prANa va ( karmoMke. AgamanadvAra ) se rahita mukta jIvakI Urdhva gati kaise hotI hai ? isa zaGkAke uttarameM AgekA sUtra kahate haiM: pUrvaprayogAdasaGgatvAindhacchedAttathAgatipariNAmAca tadgatiH // 6 // bhASyam-pUrvaprayogAt / yathA hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAtpuruSaprayatnatazcAviddhaM kulAlacakamuparateSvapi puruSaprayatnahastadaNDacakrasaMyogeSu pUrvaprayogAddhamatyevAsaMskAraparikSayAt evaM yaH pUrvamasya karmaNA prayogo janitaH sa kSINe'pi karmaNi gatiheturbhavati / tatkRtA gatiH / / kiM cAnyat // sUtrArtha-vi0vyA0-'pUrvaprayogAt' jaise hasta (hAtha), daNDa, aura cakra ( kuMbhArake bartana banAnekI cAka ) ina tInoM ke milita saMyogase aura puruSake prayatna arthAt puruSake vyApArase vyApta (pUrNa vA yukta) jo kuMbhArakA cakra (cAka) hai puruSake vyApArake nivRtta honepara bhI puruSake vyApAra, hAtha, daNDa, tathA cakrake saMyogameM prathamake vyApArase vaha cakra bhramaNa karatA hI rahatA hai; jaba taka ki usameM puruSake prathama prayoga ( vyApAra ) kA saMskAra hai, taba taka vaha banda nahIM hotA, aisehI jo isa jIvake karmoMkA prayoga arthAt vyApAra vA prayatna utpanna huA hai vaha karmake kSINa honepara bhI gatikA nimitta hotA hai; isIse arthAt karmoMke pUrva utpanna prayogase isa mukta jIvakI Urdhva gati hotI hai // aura isake atirikta ( zivAya ) anya hetu bhI hai: For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 229 asaGgatvAt / pudgalAnAM jIvAnAM ca gatimattvamuktaM nAnyeSAM dravyANAm / tatrAdhogauravadhamaNaH pudgalA UrdhvagauravadharmANo jIvAH / eSa svabhAvaH / ato'nyAsaGgAdijanitA gatirbhavati / yathA satsvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamenAdhastiryagUrdhva ca svAbhAvikyo loSTavAyvanInAM gatayo dRSTAH tathA saGgavinirmuktasyordhvagauravAdUrdhvameva sidhyamAnagatirbhavati / saMsAriNastu / / karmasaGgAdadhastiryagUrdhva ca // kiM cAnyat / asaGgatvAtH-asaGga honese bhI mukta jIvakI Urdhva gati hotI hai / jaise pudgaloMko tathA jIvoMko gatimattva arthAt gativAle kahA hai, na ki anya dravyoMko / una donoM dravyoMmeM bhI adhobhAgameM gaurava dharma dhAraNa karanevAle pudgala dravya hote haiM, aura Urdhva bhAgameM gaurava dharma dhAraNa karanevAle jIva dravya hote haiM / yaha ina dravyoM kA svabhAva hai / isase anya arthAt viparIta gati jaise jIvoMkI adhobhAgAdimeM tathA pudgaloMkI UrdhvAdi bhAgameM gati saGga Adi nimittase utpanna hotI hai / jaise gatike kAraNa bhUta prayoga puruSaprayatna, athavA vyApAra Adi vidyamAna rahate bhI pASANa, vAyu, tathA agnikI svAbhAvika gati, kramazaH adhobhAga, tiryag bhAga, tathA Urdhva bhAgameMhI dRSTa hai, arthAt pASANakI svAbhAvika gati adhobhAgameM, vAyukI tiryak (tirache ) bhAgameM aura agnikI Urdhva bhAgameM gatikA dRSTa hai| aisehI saGgase vinirmukta jIvakI bhI Urdhva bhAgameM gaurava dharma dhAraNa karanese Upara kI hI aura svAbhAvika siddhyamAna gati hotI hai / aura saMsArI jIvakI to karmoMke saGgase adhobhAga, tiryagbhAga tathA Urdhva bhAgameM bhI gati hotI hai / tathA isake atirikta UrdhvagatimeM anya bhI hetu hai: I bandhacchedAt / yathA rajjubandhacchedAtpeDAyA bIjakozabandhanacchedAccai raNDabIjAnAM gatirdRSTA tathA karmabandhanacchedAtsidhyamAnagatiH / kiM cAnyat / bandhacchedAt-bandhake chedase mukta jIvakI Urdhva gati hotI hai / jaise rajjuke bandhanake ucchedase peDAkI, tathA bIjakoza (jisa guccha rUpa kozameM bIjabandha rahate haiM usa eraNDaphala ) rUpa bandhake uccheda honepara arthAt kozarUpa bandhana ke TUTanepara eraNDa ( aMDI vA rer3I) ke bIjoMkI gati svAbhAvika dRSTa hai, aisehI karmarUpa bandhana ke cheda ( nAza ) honepara mukta jIvakI bhI svAbhAvika siddhyamAna Urdhva gati hotI hai / aura isake zivAya anya bhI Urdhva gatimeM hetu hai:- 1 1 tathAgatipariNAmAcca / UrdhvagauravAtpUrva prayogAdibhyazca hetubhyaH tathAsya gatipariNAma utpadyate yena sidhyamAnagatirbhavati / Urdhvameva bhavati nAdhastiryagvA gauravaprayogapariNAmAsaGgayogAbhAvAt / tadyathA / guNavadbhUmibhAgAropitamRtukAlajAtaM bIjodbhedAdaGkurapravAlaparNapuSpaphalakAleSvavimAnita seka daurhRdAdipoSaNakarmapariNataM kAlacchinnaM zuSkamalAbvapsu na nimajjati tadeva gurukRSNamRttikAlepairdhanairbahubhirAliptaM dhanamRttikAlepaveSTana janitAgantukagauravamapsu prakSiptaM tajjalapratiSThaM bhavati yadA tvasyAdbhiH kinno mRttikAlepo vyapagato bhavati tadA For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm mRttikAlepasaGgavinirmuktaM mokSAnantaramevordhvaM gacchati AsalilordhvatalAt evamUrdhvagauravagatidharmA jIvo'pyaSTakarmamRttikAlepaveSTitaH tatsaGgAtsaMsAramahArNave bhavasalile nimagno bhavAsakto'dhastiryagUrdhvaM ca gacchati samyagdarzanAdisalilakkedAtprahINASTavidhakarmamRttikAlepa UrdhvagauravAdUrdhvameva gacchatyA lokAntAt // 230 tathAgatipariNAmAcca - usI prakAra gati pariNAma honese bhI mukta jIvakI Urdhva gati hotI hai| jaise, UrdhvabhAgameM gaurava ( gurutA ) dharmake dhAraNa karanese, aura muktikAla meM pUrvaprayoga arthAt prayatna vyApAra Adi hetuoMse isa jIvakA vaisAhI gati pariNAma dRSTa hotA hai jisase ki isakI sicyamAna gati hotI hai, aura vaha sicyamAna gati Urdhva deza meM hI hotI hai naki adhobhAga, aura na tiryak bhAgameM; kyoMki adhodeza, athavA tiryyak dezameM gati honemeM gaurava, prayoga ( vyApAra vA prayatna ) pariNAma tathA saGgayogakA abhAva hai | jaise ki guNayukta arthAt uttama bhUmimeM boyA ho, RtukAla ( nija samaya ) meM utpanna ho, bIjake udbheda ( bIjase a~khuA nikaleneke samaya ) se aGkura, pallava, patra, puSpa tathA phala kAla paryaMta Adara pUrvaka siMcana Adi pAlana poSaNa Adi karmoMse pariNAmako prApta (acchI taraha se paripakva ) tathA nijasamayapara tor3A huA jo zuSka (sUkhA ) alAbU arthAt lauA vA titalaukI ( tubekA ) phala jalameM kadApi nahIM DUbatA / aura vahI alAbU (bekA phala ) yadi gurutara ( bhArI ) kAlI mRttikAke lepoMse, vA anya ghanIbhUta gurutara padArthoMke lepoMse lipta ghanIbhUta mRttikAke leparUpa veSTa prApta naimi - ttika gurutA ( bhArIpana ) sahita ho to jalameM prakSipta honepara arthAt jalameM chor3anepara DUba jAtA hai / aura jo kucha kAla paryaMta jalameM bhIgatA rahai to usake dvArA isa ( phala ) kI mRttikAkA lepa dUra ho jAtA hai, taba mRttikAke lepase vinirmukta hokara mokSake anantarahI punaH Urdhva deza meM jalake Upara bhAga paryaMta, arthAt jalake Uparake bhAgataka UparahI jAtA hai / aisehI Urdhva bhAgameM svabhAvasiddha gauravadharmadhArI jIva bhI aSTavidha karma svarUpa mRttikAke lepanarUpa veSTanaveSTita honese una karmoMke saGgase saMsArarUpI samudra meM DUbatA hai, aura isameM Asakta honese aneka janmoMmeM adhobhAga, tiryag bhAga, tathA Urdhva bhAga meM bhI gamana karatA hai; parantu jaba samyagdarzana Adi jalase bhalI bhAMti Aklinna arthAt bhIgane se aSTavidha karmarUpa mRttikAlepa isakA sarvathA naSTa ho jAtA hai taba Urdhvagamana gaurava dharma dhAraNa karanese lokAntaparyaMta UparakohI jAtA hai | 1 1 syAdetat lokAntAdapyUrdhva muktasya gatiH kimarthaM na bhavatIti / atrocyate / dharmAstikAyAbhAvAt / dharmAstikAyo hi jIvapudgalAnAM gatyupagraheNopakurute / sa tatra nAsti / tasmAdgatyu - pagrahakAraNAbhAvAtparato gatirna bhavatyasu alAbuvat / nAdho na tiryagityuktam / tatraivAnuzreNigatirlokAnte'vatiSThate mukto niHkriyaH iti // For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 231 aba kahate haiM ki Urdhva gatike viSayameM to jo rahA vaha usI prakAra rahai, arthAt usako svIkAra karanemeM koI bAdhA nahIM hai; parantu lokAntake Upara bhI mukta jIvakI gati kyoM nahIM hotI ? (kyoMki Urdhva gati svabhAva honese sarvathA calAhI jAnA cAhiye ) aba isa viSayameM kahate haiM ki lokAntase Upara dharmAstikAya padArthakA abhAva hai; kyoMki dhamAstikAya jIva aura pudgalokI gatimeM upakAra karatA hai, arthAt donoMkI gatimeM sahakArI kAraNa hai| vaha dharmAstikAya vahAM ( lokAnta vA lokAkAzake Upara ) nahIM hai isase gatimeM upagraha ( sahakArI kAraNa) kAraNake abhAvase lokAntase vaha jIvakI gati aise nahIM hotI jaise jalameM Urdhva talase pare alAbU (titalaukI vA tuMbeke phala ) kI gati na adhobhAgameM ho na tiryag bhAgameM, yaha saba viSaya pUrvaprasaGgameM kaha cuke haiM; kintu usI lokAntameM yaha mukta jIva anuzreNi gatise niHkriya (karmarahita) hokara sthita rahatA hai // 6 // kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyAH // 7 // kSetraM kAlaH gatiH liGgaM tIrtha cAritraM pratyekabuddhabodhitaH jJAnamavagAhanA antaraM saMkhyA alpabahutvamityetAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhasya bhavanti / ebhiH siddhaH sAdhyo'nugamyazcintyo vyAkhyeya ityekArthatvam / tatra pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca dvau nayau bhavataH / tatkRto'nuyo"vizeSaH / tdythaa| sUtrArtha-vi0vyA0-kSetra 1 kAla 2 gati 3 liGga4 tIrtha 5 cAritra 6pratyekabuddhabodhita 7 jJAna 8 avagAhanA 9 antara 10 saMkhyA 11 tathA alpa bahutva ye dvAdaza 12 siddhake anuyoga dvAra ( vyAkhyAke dvAra ) hote haiM / ina bAraha anuyoga dvAroMse siddha sAdhya ( sAdhane yogya ), anugamya (jAnane yogya ), cintya (vicArake yogya) tathA vyAkhyeya (vyAkhyA karane yogya ) hotA hai yaha saba ekArthavAcaka zabda haiM / usameM pUrva bhAva prajJApanIya (pUrva kAlake bhAva jatAne yogya ) tathA pratyutpannabhAvaprajJApanIya (vartamAna samayameM utpanna bhAva jatAne yogya ) ye do naya hote haiM / una donoM nayoMse kiyA huA anuyoga vizeSa hotA hai| jaise: kSetram / kasmin kSetre siddhyatIti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyaM prati siddhikSetre siddhyti| pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma pratipaJcadazasu karmabhUmiSu jAtaH siddhyati / saMharaNaM prati mAnuSakSetre siddhyati / tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatAzca saMhiyante / zramaNyapagatavedaH parihAravizuddhisaMyataH pulAko'pramattazcaturdazapUrvI AhArakazarIrIti na saMhiyante / RjusUtranayaH zabdAdayazva trayaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH zeSA nayA ubhayabhAvaM prajJApayantIti / / kSetra (ke vissymeN)| kisa kSetrameM siddha hotA hai yaha; pratyutpannabhAvajJApanIya nayake prati For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai ki siddha kSetrameM siddha hotA hai, arthAt siddha kSetrameM yaha jIva siddha avasthAko prApta hotA hai / aura pUrvabhAva jJApanIya nayakA ( viSaya ) janmake prati jaise paJcadaza karmabhUmiyoMmeM utpanna siddhatAko prApta hotA hai / saMharaNake prati jaise mAnuSa kSetrameM siddha hotA hai / usameM prayatnasaMpanna tathA saMyatAsaMyata samAhvaya hote haiM / zramaNI, apagataveda (vedarahita ), parihAravizuddhisaMyata, pulAka, apramatta, caturdazapUrvI tathA AhAraka zarIravAle nahIM samAhRta hote| RjusUtranaya aura zabda Adi (zabda, samabhirUDha, aura evaMbhUta ) tIna naya pratyutpannabhAvajJApanIya haiM / aura zeSa naya arthAt naigama, saMgraha aura vyavahAra naya ubhaya bhAva arthAt pUrva bhAva aura pratyupanna bhAvako bhI jJApana (bodhana ) karate haiN| ___ kAlaH / atrApi nayadvayam / kasminkAle siddhyNtiiti|prtyutpnnbhaavprjnyaapniiysy akAle siddhayati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janmataH saMharaNatazca / janmato'vasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca jAtaH siddhayati / evaM tAvadavizeSataH / vizeSato'pyavasarpiNyAM suSa. maduHSamAyAM saMkhyeyeSu sarveSu zeSeSu jAtaH siddhayati / duHSamasuSamAyAM sarvasyAM sidhyati duHSamasuSamAyAM jAto duHSamAyAM sidhyati na tu duHSamAyAM jAtaH sidhyati anyatra naiva sidhyati / saMharaNaM prati sarvakAleSvavasarpiNyAmutsarpiNyAmanavasarpiNyutsarpiNyAM ca sidhyati // kAla (ke viSayameM ) isa viSayameM bhI do naya haiM / kisa kAla arthAt kisa samayameM siddha hotA hai / pratyutpannabhAvajJApanIya nayake viSayase akAlameM siddha hotA hai / aura pUrvabhAvajJApanIya nayake balase janmase tathA saMharaNase bhI (siddha hotA hai) janmase avasarpiNI, utsarpiNI, tathA anavasarpiNI kAlameM utpanna jIva siddha hotA hai| isa rItise avizeSa rUpase (siddhatAkA varNana huA) aura vizeSarUpase avasarpiNImeM suSama duHSamA kAlameM zeSa saGkhya varSoM meM utpanna huA jIva siddha hotA hai; aura duHSamasuSamAmeM saba kAlameM siddha hotA hai; tathA duHSamasuSamAmeM utpanna prANI duHSamA siddha hotA hai, na ki duHSamAmeM utpanna siddha hotA hai; isake atirikta anya kAlameM nahIM siddha hotA, aura saMharaNake prati saba kAlameM arthAt avasarpiNI, utsarpiNI tathA anavasarpiNImeM bhI siddha hotA hai| __ gatiH / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatyAM sidhyati / zeSAstu nayA dvividhA anantarapazcAtkRtagatikazca ekAntarapazcAtkRtagatikazca / anantarapazcAtkRtagatikasya manuSyagatyAM sidhyati / ekAntarapazcAtkRtagatikasyAvizeSeNa sarvagatibhyaH sidhyati // ___ gati (ke viSayameM ) / pratyutpannabhAvajJApanIya nayake anusAra siddhigatimeM siddha hotA hai / aura zeSa naya do prakArake haiM, anantara tathA pazcAt jisane gati kiyA hai vaha, aura eka antara karake jisane gati kiyA hai vaha / anantarapazcAtkRtagatika manuSyagatimeM siddha hotA hai / aura ekAntarapazcAtkRtagatikakI gatimeM to avizeSa rUpase saba gatise siddha hotA hai // For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / liGga strIpuMnapuMsakAni / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAvedaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtagatikasya paramparapazcAtkRtagatikasya ca tribhyo liGgebhyaH sidhyati / liGga strI, puruSa, tathA napuMsaka ina bhedoMse tIna prakArake haiM / pratyutpannabhAvajJApanIya nayake anusAra aveda arthAt strIveda puMveda tathA napuMsaka veda, ina tInoM vedoMse rahita siddha hotA hai| aura pUrvabhAvajJApanIyake anusAra anantarapazcAtkRtagatikakI aura paramparapazcAtkRtagatikakI gatimeM tIno liGgoMse siddha hotA hai // tIrtham / santi tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe'tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe / evaM tIrthakarItIrthe siddhA api // tIrtha ( ke viSayameM ) / tIrthakara siddha tIrthakaratIrthameM haiM, notIrtha (ISattIrthakara) siddha tIrthakaratIrthameM hote haiM, atIrthakara siddha tIrthakaratIrthameM hote haiM / aura isI rItise tIrthakarItIrthameM bhI siddha hote haiN| liGge putaranyo vikalpa ucyate / dravyaliGgabhAvaliGgamaliGgamiti pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAliGgaH sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya bhAvaliGgaM prati svaliGge sidhyati / dravyaliGgaM trividhaM svaliGgamanyaliGgaM gRhiliGgamiti tatpratibhAjyam / sarvastu bhAvaliGgaM prAptaH sidhyati // ___ aba liGgake viSayameM punaH dUsarA yaha vikalpa kahate haiM / jaise dravyaliGga, bhAvaliGga aura aliGga, inameM pratyutpanna jJApanIya nayake anusAra to aliGga (liGgarahita) siddhatAko prApta hotA hai / aura pUrvabhAvajJApanIya nayake anusAra bhAvaliGgake prati nijaliGgameM siddha hotA hai / dravyaliGgake tIna bheda haiM, jaise nijaliGga arthAt apanA liGga, anyaliGga ( alokAliGga) aura gRhiliGga, usakA prati bhAga karanA cAhiye / aura bhAvaliGgameM prApta to sabahI siddhatAko prApta hotA hai| ___ cAritram / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI no'cAritrI sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH anantarapazcAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikazca / anantarapazcAtkRtikasya yathA. khyAtasaMyataH sidhyati / paramparapazcAtkRtikasya vyajite'vyaJjite ca / avyajite tricAritrapazcAtkRtazcatuzcAritrapazcAtkRtaH paJcacAritrapazcAtkRtazca / vyajite sAmAyikasUkSmasAMparAyikayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH chedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtapazcAtkRtasiddhAH // cAritra ( ke viSayameM ) / pratyutpanna bhAva jJApanIyake anusAra nocAritra tathA noacAritra siddha hote haiM / aura pUrva bhAva jJApanIya do prakArakA hai, eka to anantarapazcAtkRtika aura dUsarA paramparapazcAtkRtika / usameM anantarapazcAtkRtikake anurodhase yathA For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm khyAtasaMyata ( yathAkhyAtasaMyama cAritravAlA) siddha hotA hai / paramparapazcAtkRtikake vyaJjita tathA avyaJjita ye do bheda hote haiN| usameM avyaJjitameM tricAritrapazcAtkRta, catuzcAritrapazcAtkRta tathA paJcacAritrapazcAtkRta hote haiM / aura vyaJjitameM sAmAyika sUkSma sAMparAyika tathA yathAkhyAtapazcAtkRta siddha hote haiM, tathA chedopasthApya sUkSma samparAya tathA yathAkhyAtapazcAtkRta siddha, sAmAyika chedopasthApya sUkSma samparAya tathA yathAkhyAta pazcAskRta siddha, aisehI chedopasthApya parihAravizuddhi sUkSma samparAya tathA yathAkhyAta pazcAtkRta siddha, aura isI rItise sAmAyika, chedopasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya tathA yathAkhyAta pazcAtkRta siddha hote haiM / ( isa prakAra kramase tricAritrapazcAtkRta, catuzcAritrapazcAtkRta tathA paJcacAritrapazcAtkRta vyaJjita bhedameM darzAye gye|) pratyekabuddhabodhitaH / asya vyAkhyAvikalpazcaturvidhaH / tadyathA / asti svyNbuddhsiddhH| sa dvividhaH ahaMzca tIrthakaraH pratyekabuddhasiddhazca / buddhabodhitasiddhAH tricaturtho vikalpaH parabodhakasiddhAH sveSTakArisiddhAH // pratyeka-buddha-bodhita (ke viSayameM ) / isakA arthAt pratyeka-buddha-bodhitakI vyAkhyAkA vikalpa ( bheda ) cAra prakArakA hai| jaise svayaMsiddha buddha prasiddha prathama bheda hai / usake ( arthAt svayaMbuddha siddhake ) do bheda haiM, eka to arhan tIrthakara bhagavAn aura dvitIya pratyekabuddhasiddha) dvitIya buddhabodhitasiddha (buddhase bodhana kiye hue siddha) aura tRtIya tathA caturtha bheda parabodhakasiddha (dUsaroMko bodha karanevAle siddha ) aura sveSTakArisiddha, arthAt apanA iSTa siddha karanevAle siddha ye cAra bheda siddhoMke haiM / jJAnam / atra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya kevalI siddhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyo dvividhaH anantarapazcAtkRtikazca paramparapazcAtkRtikazca avyaJjite ca vyaJjite ca / avyaJjite dvAbhyAM jJAnAbhyAM sidhyati / tribhizcaturbhiriti / vyaJjite dvAbhyAM matizrutAbhyAm / tribhirmatizrutAvadhibhirmatizrutamanaHparyAyairvA / caturbhirmatizrutAvadhimanaHparyAyairiti // jJAna ( ke viSayameM ) / isa viSayameM pratyutpanna bhAva jJApanIyake anurodhase kevalI ( kevalajJAna-sahita ) siddha hotA hai| aura pUrvabhAva-jJApanIya do prakArakA hai / anantarapazcAtkRtika, tathA paramparapazcAtkRtika / isameM bhI avyaJjita tathA vyaJjita ye do bheda samajhane / avyaJjitameM to do jJAnoMse siddha hotA hai| tIna aura cArase bhI (siddha hotA hai ) / vyaJjitameM do se arthAt matijJAna aura zrutajJAnase / tInase mati, zruta tathA avadhi jJAnase, athavA mati zruta aura manaHparyAyase siddha hotA hai / aura cArase mati, zruta, avadhi, aura manaHparyAyase siddha hotA hai| avagAhanA / kaH kasyAM zarIrAvagAhanAyAM vartamAnaH sidhyati / avagAhanA dvividhA utkRSTA jaghanyA ca / utkRSTA paJcadhanuHzatAni dhanuHpRthaktvenAbhyadhikAni / jaghanyA saptaratnayo' For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 - sabhASyatasvArthAdhigamasUtram / gulapRthaktve hInAH / etAsu zarIrAvagAhanAsu sidhyati / pUrvabhAvaprajJApanIyasya pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu etAsveva yathAsvaM tribhAgahInAsu sidhyati // avagAhanA ( ke viSayameM ) / kauna jIva kisa avagAhanAmeM vartamAna hoke siddha hotA hai ( arthAt kisa prakArake zarIrameM vyApta hokara siddha hotA hai, yaha avagAhanAkA Azaya hai ) vaha avagAhanA do prakArakI hai, eka utkRSTA avagAhanA, arthAt uttama avagAhanA aura dUsarI nikRSTa arthAt nIca vA hIna avagAhanA / usameM utkRSTa to dhanuHpRthaktva adhika paMcadhanuHzata arthAt pAMca sau dhanuSa pramANakI hotI hai / aura jaghanyA to aGgula pRthaktva hIna arthAt aGgulapRthaktvase (pramANavizeSase ) kama sapta aranipramANa (pramANavizeSa ) kI hotI hai / so pUrvabhAvajJApanIya nayake anusAra ina pUrvokta zarIra avagAhanAoMmeM, arthAt pUrvakathita pramANasahita zarIroMmeM vyApta jIva siddha hotA hai| aura pratyutpannabhAvajJApanIyake anusAra to tribhAgahIna, inhIM zarIrAvagAhanAoMmeM yathAkrama siddha hotA hai| __ antaram / sidhyamAnAnAM kimantaram / anantaraM ca sidhyanti sAntaraM ca sidhyanti / tatrAnantaraM jaghanyena dvau samayau utkRSTenASTau samayAn / sAntaraM jaghanyenaikaM samayaM utkRSTena SaNmAsA iti // antara ( ke viSayameM ) / siddha honevAloMkA arthAt siddhatA dazAko prApta honevAle jIvoMkA kyA antara (pharka vA antarAla) hai yahI antarase tAtparya hai| usameM aisA samajhanA cAhiye ki anantaradazAmeM bhI siddhatAko prApta hotA hai, aura sAntara (antarasahita ) dazAmeM bhI siddha hotA hai| usameM jaghanya (nikRSTa ) rUpase do samaya, aura uskRSTatAse ATha samaya ( sUkSma kAlake bhAga) kA grahaNa hotA hai / aura sAntara jaghanya (nikRSTa ) rUpase eka samaya aura utkRSTatAse SaT mAsa (chaH mahIne) grahaNa karane cAhiye / saGkhyA / katyekasamaye sidhyanti / jaghanyenaika utkRSTenASTazatam // saMkhyA ( ke viSayameM ) / kitane eka samayameM siddha hote haiM ? / jaghanyarUpase to ekakA grahaNa hai, aura utkRSTatAse aSTazata arthAt AThasau (800) kA grahaNa hai / alpabahutvam / eSAM kSetrAdInAmekAdazAnAmanuyogadvArANAmalpabahutvaM vAcyam / tadyathA / alpa bahutvake (viSayameM) / ina kSetra kAla Adi ekAdaza arthAt gyAraha 11 anuyogadvAroMkA alpa bahutva (nyUnatva tathA adhikatva ) kahanA cAhiye / vaha isa prakArase: kSetrasiddhAnAM janmataH saMharaNatazca karmabhUmisiddhAzcAkarmabhUmisiddhAzca sarvastokAH saMharaNasiddhAH janmato'saGkhayeyaguNAH / saMharaNaM dvividham parakRtaM svayaMkRtaM ca / parakRtaM devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca / svayaMkRtaM cAraNavidyAdharANAmeva / eSAM ca kSetrANAM vibhAgaH karmabhUmirakarmabhUmiH samudrA dvIpA Urdhvamadhastiryagiti lokatrayam / tatra sarvastokA UrdhvalokasiddhAH For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAyacandrajainazAstramAlAyAm adholokasiddhAH saGkhayeyaguNAH tiryaglokasiddhAH saGkhayeyaguNAH sarvastokAH samudrasiddhAH dvIpasiddhAH saGkhayeyaguNAH / evaM tAvadavyaJjite vyajite'pi sarvastokA lavaNasiddhAH kAlodasiddhAH saGkhayeyaguNA jambUdvIpasiddhAH saGkhayeyaguNA dhAtakIkhaNDasiddhAH saGkhayeyaguNAH puSkarArdhasiddhAH saGkhayeyaguNA iti // kSetrasiddhoMke janmase tathA saMharaNase karmabhUmisiddha aura akarmabhUmisiddha sarva stoka ( vyApta karate haiM) aura saMharaNasiddha janmakI apekSAse saGkhyeya guNa haiM / saMharaNa bhI do prakArakA hai, eka to parakRta saMharaNa aura dUsarA svayaMkRta saMharaNa / usameM parakRta saMharaNa devoMke karmase cAraNa tathA vidyAdharoMke dvArA / aura svayaMkRta saMharaNa cAraNa tathA vidyAdharoMkA hI hotA hai / inake kSetroMkA vibhAga karmamUmi, akarmabhUmi, dvIpa, samudra, UrdhvabhAga, adhobhAga, tathA tiryak isa rItise tInoM loka haiM / usameM sarvastoka Urdhvalokasiddha adholokasiddha saGkhayeya guNa haiM, tiryaglokasiddha saGkhyeya guNa, aura sarvastoka, samudrasiddha, dvIpasiddha saMkhyeyaguNa haiN| isa prakAra avyaJjita (avyakta vA sAmAnya ) rUpameM vibhAga varNana huA, aura vyaJjita (vyakta spaSTa vA vizeSa ) rUpase bhI sarvastoka, lavaNasiddha tathA kAlodasiddha saGkhayeya guNa haiN| jaMbUdvIpasiddha saGkhyeya guNa, dhAtakIkhaNDasiddha saMkhyeyaguNa, tathA puSkarArddhasiddha saGkhyeya guNa hote haiN| kAla iti trividhI vibhAgo bhavati avasarpiNI utsarpiNI anavasarpiNyutsarpiNIti / atra siddhAnAM (vyaJjitAnAM) vyaJjitAvyaJjitavizeSayukto'lpabahutvAnugamaH kartavyaH / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA utsarpiNIsiddhA avasarpiNIsiddhA vizeSAdhikA anavasarpiNyutsarpiNIsiddhAH saGkhyeyaguNA iti / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasyAkAle sidhyati / nAstyalpabahutvam / ___ kAla isakA tIna prakArakA vibhAga hotA hai / jaise avasarpiNI, (nIcekI ora AnevAlI kAlakI gati ), utsarpiNI (UparakI ora car3hanevAlI kAlakI gati ) tathA anavasarpiNI-utsarpiNI aba isameM yahAMpara siddhoMkA vyaJjita siddhoMkA vyaJjita tathA avyaJjita vizeSoMkarake sahita alpa tathA bahutvakA anugama ( vizeSa pramANasahita anubhava ) karanA cAhiye / pUrvabhAvajJApanIyake anusAra sarvastoka (vyApta) utsarpiNIsiddha ( utsarpiNI svarUpa kAlameM siddha honevAle jIva ) avasarpiNIsiddha ( avasarpiNI sva. rUpa kAlameM honevAle siddha jIva )vizeSa adhika haiM, tathA anavasarpiNI utsarpiNI siddha saGkhayeyaguNa haiN| aura pratyutpannajJApanIya nayake anurodhase akAlameM siddha hote haiM / isa nayakI apekSA alpa bahutva nahIM hai| gatiH / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatau sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasyAnantarapazcAtkRtikasya manuSyagatau sidhyati / nAstyalpabahutvat / paramparapazcAtkR For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 237 tikasyAnantarA gatizcintyate / tadyathA / sarvastokAstiyagyonyanantaragatisiddhA manuSyebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhayeyaguNA nArakebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhayeyaguNA devebhyo'nantaragatisiddhAH saGkhyeyaguNA iti // gati ( ke viSayameM ) / pratyutpannabhAvajJApanIyake anusAra siddha gatimeM siddha hotA hai / isa rItise isa nayakI apekSA alpa bahutva nahIM hai / aura anantarapazcAtkRtikarUpa pUrvabhAvajJApanIyake anusAra to manuSyagatimeM siddha hotA hai / isa prakAra isameM bhI alpa bahutva nahIM hai / aura paramparapazcAtkRtikakI anantaragatikA vicAra karate haiN| vaha isa prakArase hai| sarvastoka, tiryakyoni anantaragatisiddha hote haiM, anantaragatisiddha manuSyoMse saMkhyeya guNa haiM tathA nAraka jIvoMse anantaragatisiddha saGkhyeya guNa hote haiM aura devoMse bhI anantaragatisiddha saGkhayeya guNa hote haiM / liGgam / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya vyapagatavedaH sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA napuMsakaliGgasiddhAH strIliGgasiddhAH saGkhayeyaguNAH pulliGgasiddhAH saGkhatheyaguNA iti // liGga ( ke viSayameM alpa bahutva ) / pratyutpanna jJApanIyake anusAra apagataveda ( veda arthAt strIpuMnapuMsaka liGgazUnya ) siddha hotA hai / isakA alpa bahutva nahIM hai| aura pUrvabhAvajJApanIyakI rItise sarvastoka napuMsakaliGgasiddha, tathA strIliGga siddha saGkhyeya guNa hote haiM / aura puMlliGga siddha bhI saGkhyeya guNa haiM / tIrtham / sarvastokAH tIrthakarasiddhAH tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhAH saGkhayeyaguNA iti / tIrthakaratIrthasiddhA napuMsakAH sngkhyeygunnaaH| tIrthakaratIrthasiddhAH striyaH saGkhyeyaguNAH / tIrthakaratIrthasiddhA pumAMsaH saGkhayeyaguNA iti // tIrtha (ke viSaya alpa bahutva ) / sarvastoka ( sambandhI ) tIrthaMkara siddha tIrthakaratIrthameM notIrthakara siddha saGkhyeya guNa haiM / tIrthakaratIrthasiddha napuMsaka saGkhyeya guNa haiM / tIrthakaratIrthasiddha striyAM bhI saGkhyeya guNa haiN| tathA tIrthakarasiddha puruSa bhI saGkhayeya guNa hote haiN| ___ cAritram / atrApi nayau dvau pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca pUrvabhAvaprajJApanIyazca / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya nocAritrI noacAritrI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya vyaJjite cAvyaJjite ca / avyaJjite sarvastokAH paJcacAritrasiddhAzcatuzcAritrasiddhAH saGkhatheyaguNAstricAritrasiddhAH saGkhatheyaguNAH / vyaJjite sarvastokAH sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH chedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH sAmAyikacchedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH sAmAyikaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtasiddhAH For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 rAyacandrajainazAstramAlAyAm saGkhatheyaguNAH sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGghayeyaguNAH / chedopasthApyasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritrasiddhAH saGkhayeyaguNAH / cAritra (ke viSayameM alpa bhutv)| yahAM bhI do naya arthAt pratyutpannabhAva jJApanIya tathA pUrvabhAvajJApanIya yojita karanA ( lagAnA ) cAhiye / pratyutpannabhAvajJApanIya nayake anusAra nocAritra (puruSa) tathA no cAritrI (strI) vA no acAritra siddha hote haiN| isakI apekSA alpa bahutva nahIM hai / aura pUrvabhAvajJApanIyake anusAra vyaJjita tathA avyaJjitameM bhI / usameM avyaJjitameM sarvastoka paJcacAritra siddha tathA catuzcAritra siddha saGkhyeya guNa hote haiM / tathA tricAritra siddha bhI saGkhyeya guNa hote haiM / aura vyaJjita ( vyakta ) rUpameM sarvastoka ( sambandhI ) sAmAyika, chedopasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya, tathA yathAkhyAta etatpaMca cAritra siddha, tathA chedopasthApya, parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya tathA yathAkhyAta, etat catuzcAritra siddha saMkhyeya guNa hote haiN| tathA sAmAyika, chedopasthApya, sUkSmasamparAya aura yathAkhyAta, etat svarUpa catuzcAritra siddha saMkhyeya guNa hote haiN| tathA sAmAyika parihAravizuddhi, sUkSmasamparAya, tathA yathAkhyAta etatsvarUpa catuzcAritra siddha saGghaya guNa hote haiN| tathA sAmAyika, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta etatsvarUpa tricAritrasiddha saGkhayeya guNa hote haiM / athavA chedopasthApya, sUkSmasaMparAya tathA yathAkhyAta etatsvarUpa tricAritra siddha saGghaya guNa hote haiN| pratyekabuddhabodhitaH / sarvastokAH pratyekabuddhasiddhAH / buddhabodhitasiddhA napuMsakAH saGkhyeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH striyaH saGkhayeyaguNAH / buddhabodhitasiddhAH pumAMsaH saGkhayeyaguNA iti / pratyeka buddha bodhita ( ke viSayameM alpa bahutva ) / sarvastoka ( sambandhI ) pratyekabuddhasiddha hote haiM / aura buddhabodhita siddha napuMsaka saGghaya guNa hote haiN| tathA buddhabodhita arthAt buddha siddhoMse bodha karAI huI strI siddha (siddhatA dazA prApta striyAM ) bhI saGkhya guNa hotI haiM / aura buddhabodhita puruSa siddha bhI saGkeya guNa hote haiM / ___ jJAnam / kaH kena jJAnena yuktaH sidhyati / pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya sarvaH kevalI sidhyati / nAstyalpabahutvam / pUrvabhAvaprajJApanIyasya sarvastokA dvijJAnasiddhAH caturjJAnasiddhAH saGkhayeyaguNAH trijJAnasiddhAH saGkhayeyaguNAH / evaM tAvadavyajite vyajite'pi sarvastokA matizrutajJAnasiddhAH matizrutAvadhimanaHparyAyajJAnasiddhAH saGkhayeyaguNAH matizrutAvadhijJAnasiddhAH saGkhayeyaguNAH // jJAna ( ke viSayameM alpa bahutvakA vicAra ) / kauna kisa jJAna yukta ( sahita ) siddha hotA hai / pratyutpanna bhAva jJApanIya nayake anusAra saba kevalI ( kevala jJAna yukta)siddhatAko prApta hotA hai| isakI apekSAse alpa bahutva bhAva nahIM hai / aura pUrva bhAva jJApanIya For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatastvArthAdhigamasUtram / 239 1 ke anusAra sarva loka dvijJAna ( do jJAnoMse yukta honese ) siddha tathA caturjJAnasiddha saMye guNa hote haiM / aisehI trijJAna ( tIna jJAnoMse yukta honese ) siddha saGkhayeya guNa hote haiM / isa prakAra to avyaJjita rUpase arthAt avizeSa rUpase nirUpaNa huA aura vyaJjita rUpase bhI sarva loka matijJAna zrutajJAna siddha, tathA mati, zruta, avadhi tathA manaHparyyAya jJAna siddha saGkhayeya guNa hote haiM / aisehI mati, zruta, tathA avadhi jJAna etadrUpa trijJAna ) siddha saGkhya guNa hote haiM / avagAhanA / sarvastokA jaghanyAvagAhanAsiddhAH utkRSTAvagAhanAsiddhAstato'saGghayeyaguNAH yavamadhyasiddhA asaGkhyeyaguNAH yavamadhyoparisiddhA asaGghayeyaguNAH yavamadhyAdhastAtsiddhA vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH // 1 avagAhanA ( ke viSayameM alpa bahutvakA vicAra ) / sarvastoka jaghanya avagAhanA siddha hote haiM / aura utkRSTa avagAhanA siddha unase asaGkhayeya guNa hote haiM / tathA yavamadhyasiddha asaGkhya guNa hote haiM, yavamadhyopari ( javake madhyake upari bhAga pramANa zarIrako avagAhana karanevAle ) siddha bhI asaGghayeya guNa hote haiM aura yavake madhya tathA adhobhAga siddha vizeSAdhika ( asaGkhya ) guNa vA saba vizeSa adhika isa rIti se hote haiM / antaram / sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH saptasamayAnantarasiddhAH SaT samayAnantarasiddhA ityevaM yAvadvisamayAnantarasiddhA iti saGghayeyaguNAH / evaM tAvadantareSu sAntareSvapi sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH ekasamayAntarasiddhAH saGkhadheyaguNAH yavamadhyAntarasiddhAH saGghayeyaguNAH adhastAdyavamadhyAntarasiddhA asaGkhyeyaguNAH upariyavamadhyAntara siddhA vizeSAdhikAH sarve vizeSAdhikAH // 1 antara ( ke viyaSameM alpa bahutva ) / sarvastoka aSTa samaya anantara siddha, sapta samaya anantara siddha, SaT samaya anantara siddha isI prakAra dvi ( do ) samaya payryanta anantarasiddha saGkhyeya guNa haiM / isa rItise to anantaroMmeM nirUpaNa huA, aura sAntaroMmeM bhI sarvastoka SaT mAsa antara siddha, tathA eka samaya antara siddha saGkhayeya guNa hote haiM / tathA yavamadhya antara siddha saMkhyeya guNa hote haiM, aura adhobhAga tathA yava madhya antara siddha bhI saGkhya guNa hote haiM / aura upari bhAga tathA yava madhya antara siddha vizeSa adhika asaGkhya guNa hote haiM / saba vizeSa adhika isI prakAra hote haiM / 1 saGkhyA / sarvastokA aSTottarazatasiddhAH viparItakramAtsaptottarazatasiddhAdayo yAvatpazcAzat ityanantaguNAH / ekonapaJcAzadAdayo yAvatpaJcaviMzatirityasaGkhyeyaguNAH / caturviMzayAdayo yAvadeka iti saGkhyeyaguNAH / viparItahAniryathA / sarvastokA anantaguNahAnisiddhA asaGkhayeyaguNahAnisiddhA anantaguNAH saGkhadheyaguNahAnisiddhA saGghayeyaguNA iti // For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saGkhyA (ke viSaya meM alpa bahutva ) / sarvastoka ( sambandhI ) aSTottara zata arthAt ATha adhika sau 108 siddha hote haiM, aura viparIta kramase sapta uttara zata arthAt sAta adhika zata (sau 100 ) siddha Adi paJcAzat (pacAsa ) paryyanta ye saba ananta guNa hote haiM / aura eka Una ( eka kama ) paJcAzat arthAt oncAsase Adi leke paJcaviMzati ( pacIsa) paryyanta, ye saba siddha asaGkhayeya guNa hote haiM / aura caturviMzati ( caubIsa 24 ) se Adi leke eka siddha paryyanta saGghayeya guNa hote haiM / aura viparIta rUpase hAni, jaise sarva loka ananta guNa hAni siddha, asaGkhayeya guNa hAni siddha ananta guNa hote haiM, tathA saGghayeya guNa hAni siddha saGkhya guNa hote haiM / 1 240 evaM nisargAdhigamayoranyatarajaM tattvArtha zraddhAnAtmakaM zaGkAdyaticAraviyuktaM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM vizuddhaM samyagdarzanamavApya samyagdarzanopalambhAdvizuddhaM ca jJAnamadhigamya nikSepapramANanayanirdezasatsaGkhyAdibhirabhyupAyairjIvAdInAM tattvAnAM pAriNAmikauddhikaupazamikakSAyopazamikakSAyikAnAM bhAvAnAM svatattvaM viditvAdimatpAriNAmikaudayikAnAM ca bhAvAnAmutpattisthityanyatAnugrahapralayatattvajJo virakto nistRSNastriguptaH paJcasamito dazalakSaNadharmAnuSThAnAtphaladarzanAcca nirvANaprAptiyatanayAbhivardhitazraddhAsaMvego bhAvanAbhirbhAvitAtmAnuprekSAbhiH sthirIkRtAtmAnabhiSvaGgaH saMvRtatvAnnirAsravatvAdviraktatvAnnistRSNasvAcca vyapagatAbhinavakarmopacayaH parISahajayAdvAhyAbhyantarataponuSThAnAdanubhAvatazca samyagdRSTiviratAdInAM ca jinaparyantAnAM pariNAmAdhyavasAyavizuddhisthAnAntarANAmasaGkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitakarma nirjarayan sAmAyikAdInAM ca sUkSmasamparAyAntAnAM saMyamavizuddhisthAnAnAmuttarottaropalambhAtpulAkAdInAM ca nirgranthAnAM saMyamAnupAlanavizuddhisthAnavizeSANAmuttarottarapratipattyA ghaTamAno'tyantaprahINArtaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAdavAptasamAdhibalaH zukladhyAnayozca pRthaktvaikatvavitarkayoranyatarasminvartamAno nAnAvidhAnRddhivizeSAnprAnoti / tadyathA / isa pUrvokta rItise nisargaja tathA adhigamaja, ina donoMmeMse anyantara ( kisI eka ) prazama ( atyanta zamatA ), saMvega ( tIvra - saMsAra - vAsanA - rAhitya), nirveda ( saMsArase glAnipUrvaka vairAgya ), anukampA ( dIna janAdike viSayameM kRpA Adi ), Astikya (zAstra guru deva AdimeM Astikya buddhi ) ityAdikI abhivyakti ( prakaTatA rUpa ) lakSaNayukta, zaGkA Adi aticAroMse zUnya, tathA vizuddha tattvArthazraddhAna rUpa samyagdarzana prApta karake, aura samyagdarzanakI prAptise vizuddha jJAnako prApta hokara nikSepa ( nAmAdinikSepa ), pramANa (pratyakSAdi pramANa ), naya ( naigama saGgraha Adi ), nirdeza ( svAmitva ) Adi tathA sat saGkhyA Adi upAyoMse jIva Adi tattvoM ( jIva ajIva Adi SaTtattvoM) ke, tathA pAriNAmika, audayika, aupazamika, kSAyopazamika, tathA kSAyika ina sabake yathArtha tattvoMko jAnakara, tathA AdimAn ( Adisahita ), pAriNAmika, aura audayika bhAvoMkI For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 sbhaassytttvaarthaadhigmsuutrm| utpatti, sthiti, anyatA ( rUpAntara pariNAma ) rUpa anugraha tathA pralaya ( nAza ) ke tattvako ( yathArtha svarUpako) jAnanevAlA, ataeva virakta, tRSNArahita, paJcasamitiyukta ( IrSyA Adi samitisahita ) tathA dazalakSaNa dharmo arthAt uttama kSamA mArdava Adi dazalakSaNa dharmoMke anuSThAna aura unake phalake darzanase, nirvANa ( mokSa ) kI prAptimeM vartanoMse pUrNa rUpase vRddhiko prApta zraddhA tathA saMvegasahita, bhAvanAoMse ( maitrI karuNA Adi bhAvanAoMse ) bhAvita AtmA arthAt pUjita AtmA sahita, dvAdaza anuprekSA oMse sthira AtmA saMyukta, isIse sarvathA saGgarahita, tathA saMvRta ( saMvarayukta) honese tathA Asravarahita honese, virakta honese, aura tRSNAse varjita honese nUtana ( naye ) koMke saJcayase rahita, tathA parISahoMke jayase, bAhya tathA Abhyantara dvAdaza prakArake tapake anuSThAnase tathA anubhAvoMse bhI samyagdRSTi, tathA virata Adise lekara jinaparyanta siddhoMke pariNAma, adhyavasAya aura vizuddhi rUpa sthAnAntaroMke asaGkhyeya guNa utkarSatAkI prAptise pUrvabhavake vA pUrvakAlake karmoMkI nirjarA ( ekadezakarmanAza ) karate hue, tathA sAmAyikase Adi deke sUkSmasamparAyaparyanta saMyamavizuddhike sthAnAntaroMke uttara uttara (Age2) upalambha ( prApti hone se pulAkase Adi leke nirgranthaparyanta siddhoMke saMyamoMke pAlanase vizuddhiyoMke sthAnavizeSoMkI uttara 2 prApti vA bodhase yukta, Arta tathA raudra dhyAnoMse sarvathA rahita, dharmadhyAnake vijayase prApta samAdhibala, arthAt dharmadhyAnakI dRDhatAse samAdhibala jisako prApta hai aisA, tathA pRthaktva vitarka aura ekatva vitarka ina do prakArake zukla dhyAnoMmeMse kisI eka dhyAnameM vartamAna mahAtmAjana nAnA prakArakI Rddhi vizeSoMko arthAt aneka prakArakI siddhiyoMko prApta karatA hai / ve RddhiyAM (siddhivizeSa ) ye haiM, jaise:___ AmazauSadhitvaM vipruDauSadhitvaM sauSadhitvaM zApAnugrahasAmarthyajananImabhivyAhArasiddhimIzitvaM vazitvamavadhijJAnaM zArIravikaraNAGgaprAptitAmaNimAnaM laghimAnaM mahimAnamaNutvam / aNimA bisacchidramapi pravizyAsItAM / laghutvaM nAma laghimA vAyorapi laghutaraH syAt / mahattvaM mahimA merorapi mahattaraM zarIraM vikurvIta / prAptibhUmiSTho'mulyagreNa meruzikharabhAska. rAdInapi spRzet / prAkAmyamapsu bhUmAviva gacchet bhUmAvapsviva nimajjedunmajjecca / jaGghAcAraNatvaM yenAgnizikhAdhUmanIhArAvazyAyameghavAridhArAmarkaTatantujyotiSkarazmivAyUnAmanyatamamapyupAdAya viyati gacchet / viyadgaticAraNatvaM yena viyati bhUmAviva gacchet zakunivaJca praDInAvaDInagamanAni kuryAt / apratighAtitvaM parvatamadhyena viyatIva gacchet / antardhAnamadRzyo bhavet / kAmarUpitvaM nAnAzrayAnekarUpadhAraNaM yugapadapi kuryAt tejonisargasAmarthyamityetadAdi // iti indriyeSu matijJAnavizuddhivizeSAdarAtparzanAsvAdanaghrANadarzanazravaNAni viSayANAM kuryAt / saMbhinnajJAnatvaM yugapadanekaviSayaparijJAnamityetadAdi // mAnasaM koSTabu. dvitvaM bIjabuddhitvaM padaprakaraNoddezAdhyAyaprAbhRtavastupUrvAGgAnusAritvamRjumatitvaM vipulamatitvaM Jain Education Internat 39 For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 rAyacandrajainazAstramAlAyAm paracittajJAnamabhilaSitArthaprAptimaniSTAnavAptItyetadAdi / vAcikaM kSIrAsravitvaM madhvAsravitvaM vAditvaM sarvarutajJatvaM sarvasattvAvabodhanamityetadAdi / tathA vidyAdharatvamAzIviSatvaM bhinnAbhinnAkSaracaturdazapUrvadharatvamiti // Amarza-auSadhatva ( vicAra mAtrase auSadhAdi prayoga sAmarthya ), viSaya-auSadhatva (jalabindumAtrase vyAdhinAzasAmarthya), zApa tathA anugraha (AzIrvAda)ko utpanna karanevAlI vacanakI siddhi, Izitva (aizvaryavattA ), aNimA laghimA, mahimA, tathA aNutva ityAdi siddhi prApta hotI haiM / inameM kamalake sUtrake chidrameM bhI praveza karake sthita hosake isa prakArakA aNimA (choTApana ) hai| laghutvako laghimA kahate haiM, jaise vAyuse bhI laghutara ho jAya arthAt ati halakApanakA sAmarthya laghimA siddhi hai / mahimA arthAt meru parvatase bhI adhika bar3A zarIra karasake, yaha mahimA Rddhi hai / prApti, pRthivIpara sthita hokara aGgulIke agrabhAgase meruke zikhara tathA sUrya Adiko bhI sparza kara (chU ) sakai arthAt sarvatra prApta honekA sAmarthya yaha prApti nAmaka siddhi hai / prAkAmya-pRthivIke samAna jala. meM bhI pairoMse cala sakanA, aura jalake samAna pRthivIpara bhI jaba cAhai taba DUba jAya, aura jaba cAhai taba utarAne lagajAya, yaha sAmarthya arthAt icchA vA kAmanAke anusAra kArya karanekA sAmarthya prAkAmya hai / jaGghAcAraNatva-jisake dvArA agnikI zikhA, dhUma, kuhirA, jalakI dhArA, markaTI arthAt makarIke sUta ( jAlA ) vA kisI jyotirmaya padArthake kiraNa, tathA vAyu, inameMse kisIko grahaNa karake arthAt agnizikhA dhUma AdimeMse kisIke AdhArase AkAzameM gamana kara sakatA hai / aura AkAzagaticAraNatA ki jisase AkAzameM bhUmike tulya gamana karai, aura pakSIke samAna Upara ur3anA tathA nIce utaranA Adi vizeSa prakArake gamana Agamana kare / tathA apratighAtitva (kisI padArthase pratighAta-rAhitya arthAt avarodhakA sarvathA abhAva, jisake dvArA parvatake madhyameM bhI avakAzasahita AkAzake sadRza cala sakatA hai / antardhAnatva, jisake dvArA logoMkI dRSTise adRzya ho sakatA arthAt lopa ho ( chipa jA ) tA hai / kAmarUpitva, arthAt apanI icchAke anusAra rUpa dhAraNa karanekA sAmarthya; jisase ki ekahI kAlameM nAnA prakArake Azrayase aneka rUpa yaha yogI dhAraNa kara sakatA hai| tathA tejonisargasAmarthya, vizeSa teja utpanna karanekI zakti, ityAdi siddhayAM prApta hotI haiN| tathA idriyoM ke viSayameM matijJAnakI vizuddhikI vizeSatA ( vilakSaNatA vA vicitratA ) se dUrasehI sparzana, AsvAdana, ghrANa ( sUMghanA ), darzana ( dekhanA ) aura zravaNa (sunanA) Adi viSayoMko anubhava kara sakatA hai / saMbhinnajJAnatva, eka kAlameMhI pRthak 2 aneka viSayoMkA parijJAna prApta karanA, ityAdi / aura mAnasa koSThabuddhitva bIjabuddhitva tathA pada, prakaraNa, uddeza, adhyAya, prAbhRta, vastu pUrvAGgA'nusAritA, Rjumatitva, vipulamatitva, paracittajJAna (dUsareke cittake abhiprAya For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 243 kA jJAna ) abhilaSita arthAt apaneko abhISTa padArthakI prApti, tathA aniSTakI a ityAdi sAmarthyavizeSa siddhiyAM prApta hotI haiM / aura vAcika ( vAgjanya sAmarthya ) vANImeM kSIrasrAvitA arthAt aisA miSTa bhASaNa mAno vacanase dugdhapravAha jharatA hai, madhu AsrAvitva, arthAt vacanase mAno madhupravAha sravIbhUta ( vahatA vA jharatA ) hotA hai, prabala vAdiyoMse bhI vAda karanekA sAmarthyavizeSa, sarvarutajJAna arthAt saba pazu pakSI Adike zabdoM kA jJAna / aura saba jIvoMkA avabodhana saba jIvamAtrakA jJAna vA sabako bodhana ( jJAna pradAna karane ) kA sAmarthyavizeSa, ityAdi sAmarthyavizeSa vAcika siddha hotA hai / tathA vidyAdharatva ( vidyAdharapadaprAptisAmarthya ) aura bhinna abhinna akSara caturdaza padatva, ityAdi siddhivizeSa usa jIvako prApta hote haiM / 1 tato'sya nistRSNatvAtteSvanabhiSvaktasya mohakSapakapariNAmAvasthasyASTAviMzatividhaM mohanIyaM niravazeSataH prahIyate / tatazchadmasthavItarAgatvaM prAptasyAntarmuhUrtena jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANi yugapadazeSataH prahIyante / tataH saMsArabIjabandhanirmuktaH phalabandhanamokSApekSa yathAkhyAtasaMyato jinaH kevalI sarvajJaH sarvadarzI zuddho buddhaH kRtakRtyaH snAtako bhavati / tato vedanIyanAmagotrAyuSkakSayAtphalabandhananirmukto nirdagdhapUrvopAttendhano nirupAdAna ivAgniH pUvapAttabhavaviyogAddhetvabhAvAzcottarasyAprAdurbhAvAcchAntaH saMsArasukhamatItyAtyantikamaikAntikaM nirupamaM niratizayaM nityaM nirvANasukhamavApnotIti // 1 aura isake pazcAt tRSNAke abhAva se una pUrvakathita aNimA Adi siddhiyoMmeM AsaktatA vA saGgarahita, tathA mohakSapaka ( mohanIya karmako nAza karanevAle) pariNAma bhAvameM sthita isa jIvake aThThAIsa ( 28 ) prakAra ke mohanIya karma sarvathA nAzako prApta hote haiM / aura isake anantara chadmastha vItarAgatA dazAko prApta isa jIvake antarmuhUrta kAlameM hI jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya aura antarAya, ye tIno karmaprakRtiyAM eka kAla meMhI sarvathA kSINa ( naSTa ho jAtI haiM / isake anantara saMsAra ke bIjarUpa bandhana se vinirmukta, phalarUpa bandhanase mokSakI apekSA karanevAlA, yathAkhyAta saMyamameM saMyata, arthAt yathAkhyAta cAritrarUpa saMyamasahita jina kevalI ( kevalajJAnasampanna ) sarvajJa, sarvadarzI ( sarvadraSTA ), zuddha, buddha, kRtakRtya ( jo kucha karanA cAhiye thA vaha saba kara cukanevAlA ), snAtaka rUpa yaha jIva hotA hai | aura isake anantara vedanIya, nAma, gotra, tathA AyuH karmake kSaya honese phalabandhanase sarvathA vinirmukta ( chUTA huA ), pUrva kAlameM grahaNa hue indhanako bhasma karanevAlA upAdAna kAraNa ( sarvathA indhana ) zUnya agni ke samAna, tathA pUrvakAlameM grahaNa kiye hue janmoMke viyogase tathA hetu ( nimitta ) ke abhAvase Ageke janmoMke prAdurbhAva honese sarvathA zAnta, aura saMsArasukhako atikramaNa ( laMghana ) karake Atyantika (jisakA kabhI anta na ho aisA ), aikAntika ( nitya vA sarvadA sthAyI ) 1 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nirupama (upamArahita ), niratizaya (jisase bar3hake koI sukha na ho aisA), nitya niNi jo mokSarUpa sukha hai, usa mokSako yaha jIva prApta hotA hai / evaM tattvaparijJAnAdviraktasyAtmano bhRzam / / nirAsravatvAcchinnAyAM navAyAM karmasantatau // 1 // pUrjitaM kSapayato yathoktaiH kSayahetubhiH / saMsArabIjaM kAtnyena mohanIyaM prahIyate // 2 // tato'ntarAyajJAnaghnadarzanaghnAnyanantaram / prahIyante'sya yugapat trINi karmANyazeSataH // 3 // garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA tAlo vinazyati / . tathA karmakSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 4 // tataH kSINacatuSkarmA prApto'thAkhyAtasaMyamam / bIjabandhananirmuktaH snAtakaH paramezvaraH // 5 // zeSakarmaphalApekSaH zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca jino bhavati kevalI // 6 // kRtsnakarmakSayAdUrdhva nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahninirupAdAnasantatiH // 7 // dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karmabIje tathA dagdhe nArohati bhavAGkaraH // 8 // tadanantaramevordhvamAlokAntAtsa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauravaiH // 9 // kulAlacake dolAyAmiSau cApi ythessyte| pUrvaprayogAtkarmeha tathA siddhagatiH smRtA / / 10 // mRllepasaGganirmokSAdyathA dRSTApsvalAbunaH / karmasaGgavinirmokSAttathA siddhagatiH smRtA // 11 // eraNDayantrapeDAsu bandhacchedAdyathA gatiH / karmabandhanavicchedAtsiddhasyApi tatheSyate // 12 // UrdhvagauravadharmANo jIvA iti jinottamaiH / adhogauravadharmANaH pudgalA iti coditam / / 13 // yathAdhastiryagUz2a ca loSTavAyvagnivItayaH / svabhAvataH pravartante tathove gatirAtmanAm // 14 // atastu gativaikRtyameSAM yadupalabhyate / karmaNaH pratighAtAcca prayogAcca tadiSyate // 15 // adhastiryagathordhva ca jIvAnAM karmajA gatiH / urdhvameva tu taddharmA bhavati kSINakarmaNAm // 16 // For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 245 dravyasya karmaNo ydvdutpttyaarmbhviityH| samaM tathaiva siddhasya gatimokSabhavakSayAH // 17 // utpattizca vinAzazca prakAzatamasoriha / yugapadbhavato yadvat tathA nirvANakarmaNoH // 18 // tanvI manojJA surabhiH puNyA paramabhAsvarA / prAgbhArA nAma vasudhA lokamUni vyavasthitA // 19 // nRlokatulyaviSkambhA sitacchatranibhA shubhaa| Urdhva tasyAH kSiteH siddhA lokAnte samavasthitAH // 20 // tAdAtmyAdupayuktAste kevalajJAnadarzanaiH / samyaktvasiddhatAvasthAhetvabhAvAcca niSkriyAH // 21 // tato'pyUvaM gatisteSAM kasmAnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgateH paraH // 22 // saMsAraviSayAtItaM muktAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM paramaM paramarSibhiH // 23 // syAdetadazarIrasya jantornaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya sukhamityatra me zRNu // 24 // loke catuvihArtheSu sukhazabdaH prayujyate / viSaye vedanAbhAve vipAke mokSa eva ca // 25 // sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH sukhito'smIti manyate // 26 // puNyakarmavipAkAca sukhamiSTendriyArthajam / karmaklezavimokSAcca mokSe sukhamanuttamam // 27 // susvapnasuptavatkecidicchanti parinirvRtim / tadayuktaM kriyAvattvAtsukhAnuzayatastathA // 28 / / zramaklamamadavyAdhimadanebhyazca sambhavAt / mohotpattevipAkAcca darzanaghnasya karmaNaH // 29 // loke tatsadRzo hyarthaH kRtsne'pyanyo na vidyate / upagIyeta tadyena tasmAnirupamaM sukham // 30 // liGgaprasiddheH praamaannyaadnumaanopmaanyoH| atyantaM cAprasiddhaM tadyattenAnupamaM smRtam // 31 // pratyakSaM tadbhagavatAmahatAM taizca bhASitam / / gRhyate'stItyataH prAjJairnacchadmasthaparIkSayA // 32 // iti // isa rItise arthAt pUrvakathita upAyoMse tattvoMke parijJAna arthAt pUrNarUpase saba jIva Adi tattvoMke jJAna honese sarvathA viraktatAko prApta isa jIvake Asravake abhAvase For Personal & Private Use Only ' Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nUtana ( naye ) karmake santAna (karmaparamparA )ke chinna honepara // 1 // aura yathokta ( zAstrakathita ) kSayake nimittoMse pUrva upArjita karmoMko bhI nAza karate hue saMsArakA bIjabhUta jo mohanIya karma hai vaha bhI sampUrNa rUpase nAzako prApta ho jAtA hai, aura isa mohanIyake kSINa honeke pazcAt jJAna pradarzana arthAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya tathA antarApa ye tIno karma ekahI kAlameM sampUrNa rUpase nAzako prApta hote haiM // 3 // aura jisa prakAra garbhasUcIke nAza honepara tAlastaMbha naSTa hojAtA hai, isI rItise mohanIya karmake kSaya honepara (zeSa)karma svayaM naSTa ho jAte haiM // 4 // aura isake pazcAt , arthAt mohanIya tathA jJAnAvaraNa Adi tIna karmoMke nAza honeke anantara kSINacatuSkA , tAtparya yaha jisake mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, tathA antarAya, ye cAro karma kSINa (naSTa ) ho gaye haiM, aisA yaha jIva kahA jAtA vA hotA hai, aura punaH AkhyAta ( yathAkhyAta) saMyamameM prApta hokara bIjabandhanase vinimukta snAtaka tathA paramezvararUpahI ho jAtA hai // 5 // aura punaH zeSakarmaphalApekSa arthAt AyuH nAma Adi zeSa karmoMkI apekSAse zuddha, buddha, nirAmaya, sarvajJa, sarvadarzI, jina tathA kevalI 'ityAdi padavAcya' hotA hai // 6 // aura sampUrNa karmoMke kSayake pazcAt AyuH nAma Adi saba karmoMke nAzake anantara isa prakAra nivArNa (mokSa) dazA prApta hotI hai, jaise sampUrNa indhanoMke bhasma karaneke pazcAt upAdAna santati (upAdAnapravAha)se rahita zuddha dedIpyamAna agni // 7 // jaise bIjake sarvathA bhasma honeke pazcAt punaH aGkurakA prAdurbhAva (utpattirUpa darzana ) nahIM hotA hai, aisehI saMsArake bIjabhUta karmoMke sarvathA dagdha (bhasma vA kSaya) honepara punaH yaha janmA athavA saMsArarUpa aGkura nahIM upajatA (janmatA vA utpanna hotA) hai // 8 // punaH pUrvakarmoMke prayogase, asaGga honese, bandhanase vinirmukta honese, tathA Urdhva gatimeM gaurava dhAraNa karanese AlokAnta (lokAnta) paryanta yaha jIva Urdhva gamana karatA hai // 9 // kuMbhakArake cakrameM, dolA ( hiMDolA vA jhUlaneke yaMtra )meM tathA bANameM jaise pUrvaprayogase bhramaNa gamana Adi kriyA hotI haiM, aisehI siddhoMke bhI UrdhvagatirUpa karma pUrvaprayogase kahA gayA hai // 10 // jaise mRttikA Adike leparUpa saGgase vinirmukta honepara alAbu (tuMbIphala )kI jalameM Urdhva gati dRSTa ( dekhIgaI ) hai, aisehI karmoMke saGgase vinirmukta (chUTanepara ) honese jIvakI bhI Urdhva gati hotI hai // 11 // jaise eraNDaphalake gucchake bandhanase chUTanepara eraNDabIjoMkI Urdhva gati hotI hai, aisehI karmarUpI bandhanase vinirmukta honepara siddha jIvakI bhI Urdhva gati hotI hai // 12 // uttama jina mahAtmAoMne aisA kahA hai ki jIva UrdhvagamanameM gaurava dharma dhAraNa karate haiM, aura pudgala adhomArgakI gatimeM gauravadhArI hote haiM // 13 // jaise pASANa, vAyu, aura agnikI gati svabhAvase hI adhobhAga, tiryak, For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 247 tathA UrdhvabhAga meM kramase hotI haiM, aisehI jIvoMkI svabhAvasiddha gati Urdhva dezameMhI hotI hai // 14 // aura pUrvakathitake viparIta ( viruddha ) jo ina ( jIva pudgala Adi ) kI hotI hai yaha karmase, pratighAtase tathA prayogase iSTa hai // 15 // jIvoMkI karmase adhobhAga, tiryyagbhAga tathA Urdhva bhAgameM bhI gati hotI hai kintu kSINakarma jIvoMkI arthAt jinake karma sarvathA kSINa hogaye haiM aise jIvoMkI to svAbhAvika gati Urdhva bhAga meM hI hotI hai, kyoMki jIva. svabhAvase Urdhvagati dharmavAlA hai // 16 // jaise dravya kriyAkI utpatti, Arambha, tathA nAza sAtha hI hote haiM, aisehI siddhakI gati, mokSa tathA saMsArakSaya sAtha hI hote haiM // 17 // jaise prakAzakI utpatti aura andhakArakA nAza eka kAlameM hI hote haiM, aisehI nirvANa ( mokSa ) kI utpatti tathA karmakA nAza eka hI kAlameM hote haiM // 18 // sUkSma, manojJa ( atiramaNIya), sugandhapUrNa, pavitra, tathA paramaprakAzamaya, prAgbhArA nAma pRthivI isa lokake zirapara ( lokAkAzake antameM Upara ) vyavasthita (vartamAna) hai // 19 // manuSyalokake samAna usakA vyAsa hai, aura yaha pRthivI zveta chatrake sadRza ati zubha ( paramazuddha zvetavarNa) hai, usI pRthivIke Upara lokAntameM siddhagati sthita haiM // 20 // tAdAtmyasambandha arthAt abheda sambandha kevala jJAna aura darzanase upayukta haiM, tAtparya yaha ki kevala jJAna tathA darzanarUpa upayogamaya haiM, tathA samyaktva siddhatA avasthA sahita haiM, aura kAraNake abhAva se niSkriya arthAt kriyArahita haiM // 21 // yadi kadAcit aisI buddhi ho arthAt usa siddhasthAna vA siddhazilAke Upara bhI Urdhva gati svabhAvase siddha jIvoMkI gati kyoM nahIM hotI ? yadi aisI zaGkA ho to, isakA uttara yaha hai ki lokAntake Upara dharmAstikAya nahIM hai, ataH Urdhvagati nahIM hotI, aura dharmAstikAya gatimeM parama hetu hai // 22 // saMsArake saMpUrNa viSayoMse para nAzarahita tathA avyAbAdha ( saba prakArakI bAdhAoMse rahita ) nitya parama sukha mukta jIvoMko hotA hai, aisA paramarSi mahAtmAoMne kahA hai || 23 // pUrva prasaGga rahA, zarIrazUnya tathA aSTa karmoM ( mohanIya Adi ) ke nAzasahita jIvako vaha parama sukha (mokSasukha ) kaise hotA hai, yadi aisI zaGkA ho to mujhase suno, arthAt isa zaGkAkA uttara suno // 24 // isa lokameM cAra padArthoMmeM sukha zabdakA prayoga ( vyavahAra kiyA jAtA hai) jaise viSayameM, vedanA ( pIDA ) ke abhAva meM, vipAka ( pariNAma ) meM, tathA mokSameM // 25 // ani sukha ( sukhadAyaka ) hai, tathA vAyu ( pavana sukha arthAt sukhakAraka hai ) ityAdi rUpase viSayoMmeM sukha zabdakA prayoga kiyA jAtA hai, aisehI duHkhoMke abhAvameM bhI maiM sukhI sthita hUM aisA puruSa mAnatA hai // 26 // tathA puNyakarmoMke vipAka (phalabhogake samaya ) meM indriya tathA padArthase utpanna sukha zabdase sabako iSTa kahA jAtA hai, aura karmoM zoMse vimukta honepara mokSameM sarvottama sukha hotA hai // 27 // For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 rAyacandrajainazAstramAlAyAm isa mokSa sukhako koI to uttama suSupti ( gADha nidrA ) ke tulya paramazAntirUpa cAhate ( mAnate ) haiM, parantu mokSasukhako nidrAsadRza mAnanA ayogya hai, kyoMki sukhake sambandhase vahAM para kriyAvattA hai // 28 // tathA isakI ayogyatA yoM bhI hai ki isa prakArake sukhakA sambhava zrama, kheda, mada, vyAdhi tathA madana (maithuna ) se bhI hai, aura darzanako nAza karanevAle karmake vipAka (mohakI utpatti ) se bhI pUrvokta asaGgati siddha hotI hai|| 29 // isa sampUrNa saMsArabharameM aisA koI padArtha nahIM hai jisake sAtha usakI upamA deM, isa hetuse vaha mokSasukha nirupama arthAt upamAzUnya ( sarvottama ) hai // 30 // anumAna tathA upamAnakA prAmANya liGgaprasiddhi ( hetuprasiddhi ) se hotA hai; so inakI viSayatA (anumAna Adi viSayAbhAva) se jo atyanta aprasiddha hai isI liye vaha anupama kahA gayA hai // 31 // aura pratyakSabhAva ( pratyakSa jJAnakI viSaya ) tA prApta vaha arhat jinabhagavAnoko hai, isa liye unase kahA huA vaha prAjJoM se ( mokSasukha ) grahaNa kiyA jAtA ( jAnAjAtA ) hai, na ki chadmasthoMkI parIkSAse usakA bodha hotA hai // 32 // yastvidAnIM samyagdarzanajJAnacaraNasaMpanno bhikSurmokSAya ghaTamAnaH kAlasaMhananAyurdoSAdalpazaktiH karmaNAM cAtigurutvAdakRtArtha evoparamati sa saudharmAdInAM sarvArthasiddhAntAnAM kalpavimAnavizeSANAmanyatame devatayopapadyate / tatra sukRtakarmaphalamanubhUya sthitikSayAtpracyuto dezajAtikulazIlavidyAvinayavibhava viSayavistaravibhUtiyukteSu manuSyeSu pratyAyAtimavApya punaH samyagdarzanAdivizuddhabodhimavApnoti / anena sukhaparamparAyuktena kuzalAbhyAsAnubandhakrameNa paraM trirjanitvA sidhyatIti // 1 aura jo samyagdarzana, jJAna, tathA caraNa ( cAritra ) se yukta sAdhu mokSake artha ceSTA karatA hai, kintu kAla, saMhanana tathA AyuH ke doSase alpazakti (nyUna sAmarthya ) honese aura karmoMkI ati gurutAke kAraNa vinA kRtArtha hue arthAt mokSaprAptirUpa kRtArthatAko na prApta hokara uparAma bhAvako prApta hotA hai, vaha saudharma Adise lekara sarvArthasiddhaparyanta jo vimAna vizeSa haiM, unameMse kisI eka meM devatA hokara utpanna hotA hai / aura vahAMpara sukRta karmoMke arthAt puNyakarmoMke phalako bhogakara, punaH sthiti kAla ( jisa vimAna vA devayonivizeSameM jitanA sthitikA kAla niyata hai, usa niyata kAla ) ke kSaya honeke pazcAt vahAMse pracyuta hokara ( giranepara ) deza ( uttama deza ), kAla ( uttama kAla ), jAti (sadjAti), zIla, vidyA, vinaya, vibhava ( aneka prakArake aizvaryya), viSaya ( aneka prakAra ke uttama viSayoM ke sukha ) tathA vistAra ( vistAra vA vizAlatA ) aura vibhUtiyoMse sahita manuSyoMmeM janma pAkara punaH samyagdarzana Adi vizuddha bodhi, (samyagdarzana jJAnacAritra) ko prApta hotA hai / isa sukhaparamparA ( sukhazreNi) se yukta kuzalaabhyAsake anubandhakramase tIna bAra isa saMsAra meM janma lekara punaH siddhatAdazA (mokSasiddhi ) ko prApta hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhASyatattvArthAdhigamasUtram / 249 vAcakamukhyasya zivazriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandikSamaNasyaikAdazAGgavidaH // 1 // vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathitakIrteH // 2 // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kaubhISaNinA svAtitanayena vAtsIsutenAya'm / / 3 // arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhArya / / duHkhAtaM ca durAgamavihatamatiM lokamavalokya // 4 // idamuccai garavAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram // 5 // yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // 6 // jagatprakAzaka yazayukta zivazrI nAmaka vAcakamukhyake praziSya (pautraziSya,) aura ekAdazAGgavettA zrIghoSanandi kSamaNake ziSya, // 1 // tathA vAcanArUpase mahAvAcaka kSamaNa muNDapAdake ziSya prathita (prasiddha) kIrti vAcakAcArya mUla nAmake ziSya // 2 // svAti (tannAmaka puruSa )ke tanaya, aura vAtsI (isa nAmakI strI)ke putra, nyAyodhikA (sthAna )meM utpanna, kaubhISaNI nAma gotrayukta kusumapurameM vihAra karate hue // 3 // bhalIbhAMti gurukramase prApta (guruparamparAgata ) isa amUlya arhatpravacana ( zAstra )ko dhAraNa ( jAnakara) tathA duHkhoMse pIDita aura duSTa AgamoMse naSTabuddhi saMsArako dekhakara // 4 // jIvoMke Upara kRpA kara nAgaravAcaka (nAgaravAcaka zAkhotpanna ) pUrvakathita vizeSaNayukta zrIumAsvAtine isa vizAla tattvArthAdhigama zAstrako spaSTa rUpase bhASaNa kiyA // 5 // jo koI isa tattvArthAdhigama nAmaka zAstrako jAnaigA, aura jaisA isameM likhA hai vaisA karaigA, vaha avyAbAdha ( bAdhArahita ) paramArtha sukha, arthAt mokSa sukhako zIghrahI pAvegA // zam // iti tattvArthAdhigame'rhatpravacanasaGgrahe dazamo'dhyAyaH samAptaH // iti tattvArthadhigame'rhatpravacanasaMgrahe AcAryopAdhidhAri-prayAgamaNDalAntargataharipuranAmakavAstavya-pUjyapAdamahAmahopAdhyAyazrIdAmodarazAstripradhAnaziSyaThAkuraprasAdazarmapraNItabhASA'nuvAde dazamo'dhyAyaH // samAptazcAyaM grnthH|| For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only