Book Title: Tilakmanjari Me Kavya Saundarya
Author(s): Vijay Garg
Publisher: Bharatiya Vidya Prakashan2017
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022664/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kRta tilakamaJjarI meM kAvya saundarya DaoN. vijaya garga Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha bahumukhI pratibhA ke dhanI mahAkavi dhanapAla ne saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza meM kAvya racanAe~ kI haiN| 'gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti' ko caritArtha karate hue dhanapAla ne tilakamaJjarI kathA kA praNayana kara apanI utkRSTa kavitva zakti kA paricaya diyA hai| jisa gadya vidhA ke dvArA subandhu, bANabhaTTa aura daNDI ne vidvat jagat meM amara yaza ko prApta kiyA, usI zailI meM dhanapAla ne tilakamaJjarI ke saundarya kI chaTA sarvatra prasArita kara gadyakAvya kI zrI vRddhi kI hai| tilakamaJjarI meM mahAkavi dhanapAla kI adbhuta bhAvayitrI tathA kArayitrI pratibhA dRSTigocara hotI hai, jisase tilakamaJjarI AdyopAnta prakAzita hai| tilakamaJjarI meM kAvya saundarya sarvatra vyaJjita hotA hai| prastuta pustaka meM saundarya udghATana ke krama meM pAtragata saundarya, varNana saundarya, rasa saundarya, aucitya saundarya, ukti saundarya tathA bhASika saundarya ko prakaTa kiyA gayA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kRta tilakamaJjarI meM kAvya saundarya Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla kRta tilakamaJjarI meM kAvya saundarya lekhaka DaoN. vijaya garga saMskRta vibhAga, hindU mahAvidyAlaya dillI vizvavidyAlaya bhAratIya vidyA prakAzana dillI banArasa bhArata Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : bhAratIya vidyA prakAzana 1 yU. bI. javAhara nagara, baMglo roDa, dillI -110007 phona : 011-23851570, 23850944, 09810910450 E-mail : bvpbooks@gmail.com nyU bhAratIya vidyA prakAzana posTa baoNksa 1108, sI.ke. 32/30, nepAlI khapar3A vArANasI-221001 (uttara pradeza) phona : 0542-2392376 (2) anya prAptisthAna : bhAratIya buka kAraporezana 5824, nyU candrAvala, (zivamaMdira ke pAsa) javAhara nagara, dillI-110007 phona : 011-23851570 E-mail : bbcbooks@gmail.com mUlya : 450.00 ISBN - 978-81-217-0288-1: prathama saMskaraNa : 2014 mudraka : Ara.ke.AphaseTa prosesa, dillii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAzaMsA kavi apanI pratibhA se hara varNya viSaya meM prANa phUMka detA hai, cAhe vaha kaisA bhI ho ramyaM jugupsitamudAramathApi nIcamugraM prasAdi gahanaM vikRtaM ca vstu| yadvApyavastu kavibhAvakabhAvyamAnaM tannAsti yanna rasabhAvamupaiti loke|| yaha ukti tilakamaJjarI para pUrNatayA caritArtha hotI hai| tilakamaJjarI gadyakAvya kI eka praur3ha kRti hai| padyakAvya likhane kI tulanA meM gadya lekhana ko samIkSakoM ne jaTila batAyA hai "gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti" dhanapAla kI kRti tilakamaJjarI meM unakI bhAvayitrI aura kArayitrI pratibhA kA sundara samanvaya dRSTigocara hotA hai| rasa paripAka kI dRSTi se kathAvastu kA grahaNa karane meM, usakA saMzodhana karane meM, vividha pAtroM ke caritra citraNa meM aura vividha alaMkAroM ke prayoga meM yaha kavi kuzala hai| DaoN. vijaya garga ko maiM bahuta varSoM se nikaTa se jAnatA huuN| inameM pratibhA ke sAtha-sAtha adhyavasAya kA maNi-kAJcana saMyoga hai| mujhe yaha jAnakara atyanta harSa kA anubhava ho rahA hai ki mere priya ziSya DaoN. vijaya garga kA yaha zodha prabandha prakAzita ho rahA hai| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki isa grantha se kAvya-zAstra ke vidyArthiyoM ke sAtha-sAtha sAmAnya sAhitya-premI bhI lAbhAnvita hoNge| maiM inake ujjvala bhaviSya kI kAmanA karatA huuN| de pro. devendra mizra ema.e. (saMskRta), pIeca.DI., jyotirvid pUrva adhyakSa, saMskRta vibhAga dillI vizvavidyAlaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhAratIya kAvya zAstrIya paramparA saundarya ko kAvya (sAhitya) kA abhinna aMga mAnatI hai| uttama kAvya ke lakSaNoM kI carcA meM kavi evaM bhAvaka donoM kI dRSTi se kAvya para vicAra kiyA gayA hai| isIlie saundaryamalaMkAra kahakara vAmana ne alaMkAra ko paribhASita karane kA yatna kiyA hai| yaha alaMkAra zabda upalabdha kAvya zAstrIya sAhitya meM atyadhika prAcIna kAla se prayukta huA hai aura isakA vikAsa vAda ke rUpa meM bhI huA hai| kAvya zAstra kI suprasiddha chaH saraNiyoM meM alaMkAra, rIti, rasa, dhvani, aucitya evaM vakrokti kA parigaNana jaba kiyA jAtA hai| to alaMkAra sarvaprathama parigaNita hotA hai| prAyaH ise kAvya ke bAhya tattva ke rUpa meM vyAkhyAyita karake isake mahattva ko sImita kara diyA gayA hai| isIlie alaMkAravAdiyoM ko kAvya zAstra meM vaha sthAna nahIM mila sakA jo rasa yA dhvani ko milaa| vastutaH alaMkAra zabda Adhunika samAlocanA meM prayukta saundarya kA paryAyavAcI mAnA jA sakatA hai| yaha saundarya Antara aura bAhma donoM dharAtaloM para kAvya kA abhinna aMga hai aura isI ke kAraNa kAvya sahRdaya ke lie AkarSaka aura AhlAdaka banatA hai| "kAvyaM grAhyamalaMkArAt" (vAmana) yaha grAhyatA AhlAdakatA ke kAraNa hai| alaMkAra kevala bAhya zobhAdAyaka dharma nahIM hai, apitu Antara zobhA kI bhI abhivRddhi kA hetu hai| isI kAraNa zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra donoM ko kAvyazAstra meM sthAna diyA gayA hai| kAvya kI carcA ke samaya jisa prakAra vargIkaraNa kiyA gayA, usase aisA lagane lagA jaise kisI eka tattva kA prAdhAnya anta tattvoM ke lie upekSA-bhAva kA kAraNa bana jAtA hai| yaha dRSTi atyadhika ekAMgI hai kyoMki kAvya jaise vistRta phalaka meM kisI eka tattva ko hI DhU~DhanA na vastu ke sAtha nyAya hai aura na hI kavi ke saath| kavi kAvya kI racanA kisa prakAra karatA hai isakA vicAra bhAratIya kAvyazAstrIya paramparA meM rAjazekhara evaM atyadhika sUkSma rUpa meM mammaTa ke atirikta anya kisI AcArya ne nahIM kiyA hai| yaha pUrI paramparA kAvya ke vastuparaka mUlyAMkana evaM AsvAdaka kI dRSTi se vivecana para sImita hokara raha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI hai, isIlie bharata ke rasasUtra se lekara jagannAtha ke kAvya ke lakSaNa taka prAyaH 1500 varSoM kI lambI paramparA meM kAvya ke jitane bhI lakSaNa kie gae, ve kAvya ke svarUpAdhAyaka aura prANAdhAyaka do vargoM meM vibhAjita ho ge| bhAmaha kA lakSaNa 'zabdArtho sahitau kAvyam' athavA daNDI kA lakSaNa 'zarIraM tAvadiSTArthavyavacchinnA padAvalI' kAvya zarIra kA vivecana karate dikhAI par3ate haiM to vAmana kA rItirAtmA kAvyasya' athavA vizvanAtha kA 'vAkyaM rasAtmakaM kAvyam' Atma tattva kI vivecanA karate haiN| zarIra aura AtmA kA yaha vizleSaNa kAphI dUra taka vedAnta darzana se prabhAvita pratIta hotA hai| lekina ina sabake mUla meM vidyamAna tattva jo kAvya ko 'dikkAlAnavacchinna' rUpa meM AhvAdaka aura AkarSaka banAtA hai vaha to saundarya hI hai| isa saundarya ko abhivyakta karane kA kavi kA jo kauzala hai vaha nizcaya hI rasa alaMkAra rIti Adi rUpoM meM abhivyakta hotA hai| kavi saundarya se - vaha bhautika saundarya ho, bhAvoM kA saundarya ho yA ghaTanAoM kA saundarya ho - prabhAvita anuprANita hokara abhivyakti ke lie prerita hotA hai aura yahI preraNA kAvya racanA kA mUlAdhAra banatI hai| vaha jisa saundarya ko AtmasAt karatA hai, use apanI pratibhA aura vyutpatti se anuprANita kara eka apUrva sRSTi karatA hai / isIlie bhAratIya paramparA meM kavi ko prajApati ke tulya sthAna diyA gayA hai|' usakI sRSTi prajApati kI triguNAtmikA sRSTi se alaga sukha - duHkha - moha svabhAva na hokara kevala AnandamayI hotI hai| Ananda kI anubhUtiko rasa ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA gayA aura kavi kI dRSTi se isa rasa kI pratIti karavAne kA sarvottama mAdhyama dhvani ko batAyA gayA / isIlie rasa dhvani ko ko dhvanivAdI AcAryoM ne sarvottama kAvya kA AdhAra mAnA hai| saundarya kI anubhUti se abhivyakti aura AsvAdana kI yaha paramparA kAvya bIja, kAvya kI utpatti se Arambha hokara kAvyAsvAda para pariNata hotI hai| saundarya zabda yahA~ para loka meM pracalita aura prayukta artha se kiMcita viziSTa artha meM lene kI AvazyakatA hai| yaha vastu para AdhArita hotA hai, lekina usase svataMtra aura 1. apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / 2. yathAsmai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / a.pu., 339/10 niyatikRtaniyamarahitAM hlaadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati / / kA. pra., 1/1 (iii) Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthak bhI isakI sattA hotI hai| vastu ke kisI vizeSa aMga yA raMga meM saundarya ko parisImita nahIM kiyA jA sktaa| prAyaH loka meM dekhA gayA hai ki alaga-alaga ramaNIyatA ke AdhAyaka tattvoM kA parigaNana karane ke bAda bhI jaba saMtoSa nahIM hotA he to barabasa mu~ha se nikala jAtA hai| "basa itanA samajha lo vaha bahuta sundara hai|" kAlidAsa kI zakuntalA sabhI yugoM evaM sabhI kAloM ke sAtha sabhI sthAnoM meM sarvAdhika saundarya kA pratimA rahI hai| lekina pUre zAkuntala meM kahIM bhI usakA nakha-zikha varNana nahIM kiyA gayA hai| meghadUta meM yakSiNI kA sarvAMga varNana karane ke bAda bhI kavi aisA rUpa khar3A nahIM kara pAye, jo sabako saMsAra kI sarvAdhika sundarI pratIta ho ske| zakuntalA binA nakha-zikha varNana ke hI pratyeka deza aura kAla meM bhAvaka ke citta kI sarvAdhika sundarI strI bana gii| spaSTa hai ki saundarya bhautika vastuoM se vyatirikta aisA tattva hai jo anubhUti kA AdhAra to banatA hai lekina jisakI vyAkhyA 'idamittham' zabdazaH nahIM kI jA sktii| bhAratIya kAvyazAstrIya paramparA meM saundarya kI yaha dhAraNA antaH srotasvinI ke samAna pratyeka avadhAraNA evaM siddhAnta meM vidyamAna rahI hai| saundarya zabda kA prayoga samAlocanA evaM kalA ke sandarbha meM Adhunika pAzcAtya cintana kI dena hai| kroce ne 'IstheTiksa' nAmaka grantha kI racanA ke dvArA saundarya ko sAhitya ke sAtha anivArya rUpa se jor3a diyaa| Adhunika bhAratIya samAlocanA anya aneka zAstroM kI taraha pAzcAtya cintana se prabhAvita huI hai aura isI kAraNa saundarya zAstra aura saundarya vicAra kA AvirbhAva samAlocanA ke kSetra meM huA hai| isa bAta kA saMketa pahale hI diyA jA cukA hai ki kAvya kA samucita mUlyAMkana kavi, kAvya evaM bhAvaka tInoM staroM para kiyA jAnA apekSita hai| isa dRSTi se mammaTa kA maMgalAcaraNa bhAratIya kAvyazAstrIya paramparA meM akelA nidarzana hai| isameM na kevala vastuparaka apitu kavi sApekSa aura sahRdaya sApekSa saundarya siddhAnta ko atyadhika sUkSmatA se prastuta karane kA yatna kiyA gayA hai 'niyatikRtaniyamarahitA laadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kverjyti|| kavi kI vANI arthAt kAvya kisa prakAra kA ho? kavi sRSTi ke niyamoM se Upara uThakara jo sRSTi karatA hai, vaha sahRdaya ko kisa prakAra AhlAdita karatI hai? ye sArI bAteM mammaTa ne isa eka kArikA meM sUtra rUpa meM piro dI haiN| (iv) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta sAhitya Aja jisa rUpa meM upalabdha hotA hai, usameM gadya kI apekSA padya kAvyoM kI saMkhyA adhika hai| isake kaI kAraNa ho sakate haiN| padya ko smaraNa karanA adhika sarala hotA hai aura chandoM kI laya sAmAnya jana ko bhI apanI ora AkarSita kara letI hai| isake viparIta gadya kA pATha zramasAdhya hotA hai aura use smaraNa rakhanA kaSTasAdhya / smRti kI bAta yahA~ isalie kahanA jarUrI hai ki mudraNa kalA ke AviSkAra ke pUrva grantha hAtha se likhe jAte the, isalie sarvajana sulabha nahIM the| kAvya ke dRzya evaM zravya rUpI vibhAjana meM bhI isI bAta kA saMketa milatA hai| abhinaya dvArA maMca para upasthApita kAvya dRzya kAvya thA aura usake atirikta samasta sAhitya zravaNa para AdhArita thA, jahA~ kAvya kA pATha sahRdayoM ke lie kiyA jAtA thaa| saMbhavata: isI kAraNa se gadya kAvya kI racanA ko padya kI apekSA kaThina mAnA gyaa| 'gadyaM kavInAM nikarSa vadanti' ukti bhI isI bAta kI ora saMketa karatI hai| suprasiddha subandhu, daNDI evaM bANa jaise kaviyoM ke atirikta gadyakAvya lekhakoM kI ora Adhunika kAla meM adhyetAoM kA dhyAna kama gayA hai| dazama zatAbdI meM dhanapAla nAmaka kavi hue jinhoMne tilakamaJjarI nAmaka gadyakAvya kI racanA kii| ye jaina kavi the / ataH saMskRta ke sAtha hI prAkRta evaM apabhraMza meM bhI inhoMne racanA kii| inakA tilakamaJjarI kAvya kathA kI koTi meM rakhA jAtA hai| isakI vastu kalpanA prasUta hai aura bANa ke paravartI aneka kaviyoM kI taraha inakI racanA bhI bANa kI zailI se prabhAvita hai| Aja jaba yuvA varga sarala mArga se lakSya taka pahu~cane meM pravRtta hai taba kisI alpaprasiddha evaM atinyUna vizleSaNa kA AdhAra rahe grantha ko zodha ke lie cunanA sAhasapUrNa kArya kahA jaaegaa| DaoN. vijaya garga ne tilakamaJjarI para zodha hI nahIM kiyA, samAlocanA ke lie saundarya ko vivecana kA AdhAra banAyA hai| yaha cayana isalie bhI mahatvapUrNa ho jAtA hai ki paramparA prApta guNa, doSa, rasa, alaMkAra Adi khaNDoM meM vibhAjita samAlocanA ke sAtha Adhunika saundarya zAstrIya dRSTi kA bhI samAveza bhI isameM kiyA gayA hai| yaha samanvayaparaka samAlocanA saMskRta sAhitya ke lie Avazyaka bhI hai aura upayogI bhI / 'purANamityeva na sAdhu sarvam' kAlidAsa kI isa suprasiddha ukti ke anusAra prAcIna ko hI ekamAtra Adarza mAnanA navIna cintana meM bAdhaka kA kAma karatA hai / isalie saundarya ko kAvya samAlocanA kA AdhAra banAnA DaoN. vijaya garga kI pUrvagraha mukta zodha dRSTi kA (v) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paricAyaka hai| isa zodha ke dvArA unhoMne alpa prasiddha grantha tilamaJjarI ko pAThakoM ke lie pAThya evaM AsvAdya banAne kA kAma kiyA hai| isake lie ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| lIka se haTakara atyadhika zramapUrvaka kie gae isa zodha kArya ke lie DaoN. garga ko bhUrizaH bdhaaii| bhaviSya meM bhI ve isI prakAra sAhitya evaM zAstra sevA meM pravRtta raheM yaha merI zubhakAmanA hai| pro. dIpti tripAThI pUrva nidezaka, rASTrIya pANDulipi mizana AcArya, saMskRta vibhAga, dillI vizvavidyAlaya (vi) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purovAk kAvya zabda se tAtparya kavi ke karma athavA kRti se hai| kAvya rasamaya, bhAvamaya aura Anandamaya hotA hai| kavi apanI kalpanA se jisa sRSTi kI racanA karatA hai, usake samakSa brahmA kI sRSTi bhI tuccha pratIta hotI hai| kahA bhI gayA hai apAre kAvya saMsAre kavirekaH prjaaptiH| yathAsmai rocate vizvaM tathedaM privrtte|| brahmA kI sRSTi niyati ke niyamoM meM Abaddha, sukhaduHkhAtmaka tathA madhurakaSAyAdi SaDrasAnvitA hai, parantu kavi kA kAvya jagat niyati ke niyamoM se mukta, kevala AnandadAyaka tathA zRGgArAdi nau rasoM se yukta hai niyatikRtaniyamarahitA laadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kverjyti|| kAvyAcAryoM ne kAvya ko dRzya tathA zravya do vargoM meM vibhAjita kiyA hai| dRzya kAvya abhinayAtmaka hotA hai| isameM naTAdi meM rAmAdi ke svarUpa kA Aropa kiyA jAtA hai, ataH ise rUpaka bhI kahate haiN| dRzya kAvya meM saMskRta vAD.maya meM upalabdha rUpaka tathA isake bheda va prabheda Ate haiN| zravya kAvya ke tIna bheda haiM- gadya, padya aura cmpuu| chandayukta geyAtmaka racanA ko padya tathA chandamukta padaracanA ko gadya kahate haiN| gadya tathA padya yukta mizra racanA campU kahalAtI hai| saMskRta vAD.maya meM padya, gadya kI apekSA pracura mAtrA meM prApta hotA hai| isakA kAraNa spaSTa hai ki padya kAvya meM kavi chandAdi niyamoM se Abaddha hotA hai| kAvya meM kisI bhI prakAra kI truTi dRSTigocara hone para, apane doSa ko padyabandha ke niyamoM para Aropita kara svayaM ko doSamukta siddha kara detA hai, parantu gadya racanA meM niyamoM kA bandhana na hone ke kAraNa apane doSa ko (vii) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI anya mAdhyama para Aropita nahIM kara sakatA / gadyaracanA meM koI truTi Ane para usI prakAra dRSTigata hotI hai, jisa prakAra zveta vastra meM kAlA dhbbaa| isI kAraNa gadya ko kaviyoM kI nikaSa (kasauTI) kahA gayA hai| gadyaM kavInAM nikaSaM vadanti / saMskRta sAhitya ke gadyakAroM meM adya paryanta daNDI, subandhu, bANabhaTTa, ambikAdattavyAsa Adi katipaya kaviyoM kI kRttiyoM kA hI parizIlana kiyA gayA hai| abhI bhI aneka anya kavi aise hai jinakI gadya kRtiyA~ upekSita par3I huI haiN| yadi unheM prakAza meM lAyA jAe, to nizcita rUpa se saMskRta sAhitya kI zrI vRddhi hogI / mahAkavi dhanapAla bhI aise hI kAvyakAra haiM, jinako sAhitya jagat meM vaha sammAna prApta nahIM huA hai jisake ve adhikArI haiN| dhanapAla vyAkaraNa, darzana tathA sAhitya ke prakANDa paNDita the| apanI kAvya pratibhA se hI unhoMne bhojarAja kI rAjasabhA meM sarvocca pada ko prApta kiyA thaa| unhoMne saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza tInoM bhASAoM meM kAvya racanAe~ kI hai parantu kAvya jagat meM unakI kIrti kA kAraNa unakI manohArI tathA ramaNIya kRti tilakamaJjarI hai| 'tilakamaJjarI' punarjanma para AdhArita prema kathA hai| isameM harivAhana tathA tilakamaJjarI ke pavitra prema kA citraNa kiyA gayA hai| snAtakottara stara para kAdambarI kathA ke anuzIlana meM Ananda kI prApti hone ke kAraNa usI samaya kisI gadya kRti para kArya karane kI icchA jAgRta ho gaI thii| kisI ramaNIya gadya kRti ke anveSaNa krama meM mujhe dhanapAla kI tilakamaJjarI ke viSaya meM saMskRta sAhitya ke vibhinna vidvAnoM ke matAntaroM kA jJAna huaa| usI samaya maiMne tilakamaJjarI para kArya karane kA nirNaya le liyaa| snAtakottara parIkSA uttIrNa karane ke pazcAt vibhAga ke AdaraNIya gurujanoM ke AzIrvAda se vidyA vAridhi meM tilakamaJjarI meM alaGkAroM kA adhyayana karane kA avasara prApta huA / tilakamaJjarI kA eka bAra adhyayana karane ke pazcAt tilakamaJjarI kI rasamayI kathA kA aura adhyayana karane kI bauddhika bubhukSA bar3ha gii| isa viSaya meM parama AdaNIya (viii) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurujI pro. devendra mizra tathA vibhAga ke AdaraNIya gurujanoM ke parAmarza se mujhe tilakamaJjarI kI kAvyasaundaryAtmaka samIkSA karane kA avasara prApta huA, . jisase maiM tatkSaNa kRtArtha huaa| isa zodha kArya ko ATha adhyAyoM meM vibhakta kiyA gayA hai| ina adhyAyoM kA pratipAdya isa prakAra se hai - prathama adhyAya meM kAvya saundarya para vicAra kiyA gayA hai| isake antargata kAvya, vibhinna AcAryoM dvArA dI gaI kAvya kI paribhASAoM, tathA kAvya ke bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| isake pazcAt saundarya ke pAzcAtya va bhAratIya dRSTikoNoM kA varNana kiyA gayA hai| tadanantara saundarya ke kSetra kA varNana kara kAvya saundarya kI vivecanA kI gaI hai| - dvitIya adhyAya meM mahAkavi dhanapAla ke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlA gayA hai| isake antargata upalabdha sAkSyoM va sAmagrI ke AdhAra para dhanapAla ke jIvana, sthitikAla, pratibhA tathA unakI nau racanAoM kA varNana kiyA gayA hai| dhanapAla ke pitA kA nAma sarvadeva tathA pitAmaha kA nAma devarSi thA dhanapAla ne apanI navanavonmeSazAlinI pratibhA ke bala para rAjA bhoja kI sabhA meM sammAnita sthAna prApta kiyA thaa| dhanapAla kI prasiddhi kA pramukha kAraNa unakI tilakamaJjarI kathA hI hai| tilakamaJjarI se alaga unakI ATha racanAe~ aura haiN| . tRtIya adhyAya meM zodha ke AdhAra grantha tilakamaJjarI kI sarasa kathA kA sAra dekara tilakamaJjarI ke cAra TIkAkAroM-zAntisUri, vijayalAvaNyasUri, paNyAsa padmasAgara tathA tADapatrIya TippaNakAra ke pANDitya tathA unakI kRtiyoM kA ullekha kiyA gayA hai| ___ caturtha adhyAya meM tilakamaJjarI ke pAtroM ke cAritrika saundarya ko udghATita kiyA gayA hai| tilakamaJjarI ke aneka pAtra divya zaktiyoM se sampanna haiM tathA unakA sambandha divya lokoM se bhI hai| ataH prathamataH divya, adivya tathA divyAdivya bhedoM ke AdhAra para pAtroM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai tatpazcAt puruSa va strI pAtroM kI caritragata vizeSatAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (ix) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama adhyAya meM tilakamaJjarI meM rasAbhivyakti kI vivecanA kI gaI hai| bhojarAja ke jina kathAoM meM utsuktA utpanna hone para dhanapAla ne adbhuta rasa yukta isa kathA kI racanA kI thii| tilakamaJjarI kA aGgI rasa zRGgAra hone para bhI isa kathA meM Azcaryajanaka ghaTanAoM kI pracuratA hone ke kAraNa satya hI yaha kathA adbhuta rasa sphuTA hai| isa adhyAya meM tilakamaJjarIgata zRGgAra, adbhuta karuNa, vIra, raudra, bhayAnaka va zAnta rasoM kI vivecanA kI gaI hai| __SaSTha adhyAya ke antargata tilakamaJjarI meM aucitya kA parizIlana kiyA gayA hai| isameM AcArya kSemendrokta abhiprAya, alaGkAra, kula, tattva, nAma, pada, rasa, vAkya sattva sArasaGgraha, svabhAva tathA vrata ke aucitya kI samIkSA prastuta kI gaI hai| saptama adhyAya meM tilakamaJjarI meM vakrokti ke vaicitrya ko prakAzita kiyA gayA hai| isake antargata AcArya kuntaka sammata vakrokti ke bhedoM-varNavinyAsavakratA, padapUrvArdhavakratA, padaparArdhavakratA, vastuvakratA, prakaraNavakratA tathA prabandhavakratA ke anusAra tilakamaJjarI meM utpanna vaicitrya va ramaNIyatA ko prakaTa kiyA gayA hai| aSTama adhyAya meM tilakamaJjarI kI bhASA zailI kI dRSTi se samIkSA kI gaI hai| varNya viSaya ke anurUpa bhASA kavigata bhAvoM ko sahRdaya taka tathAvat sampreSita karatI hai| dhanapAla kI viSayAnukUla bhASA sahRdaya ko Ananda pradAna kara usake mana kA raMjana karatI hai| isa adhyAya meM gadya zailI ke lie svIkRta dhanapAla ke AdarzoM kA varNana kiyA gayA hai| upasaMhAra meM ina adhyAyoM meM vivecita viSaya-vastu kA krama se niSkarSa prastuta kiyA gayA hai| mere zodha-kArya meM jina vidvAnoM, gurujanoM, mitroM va agrajoM ne sahayoga kiyA hai| unakA AbhAra prakaTa karanA merA punIta karttavya hai| saMskRta kI nAnA vidhAoM ke apratima vidvAn va saMskRta vibhAga, dillI vizvavidyAlaya ke adhyakSa pro. devendra mizra jI ke pitRtulya vAtsalya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA sazakta va snehila nirdezana ke dvArA hI yaha zodha-prabandha apanI pUrNatA ko prApta kara pAyA hai| isa zodha-prabandha meM jo bhI sAra hai, vaha inake utkaTa vaiduSya tathA pAradarzinI pratibhA ke kAraNa hai| etadartha, unake prati kRtajJatA jJApana hetu upayukta zabda na milane ke kAraNa merI lekhanI zithila ho rahI hai| maiM sadaiva unake caraNa-kamaloM meM sAdara namana karatA huuN| kAvyazAstra, bhASAvijJAna tathA vyAkaraNa kI mAnya viduSI pro. dIpti tripAThI kA snehAzIza mujhe prApta hotA rahA hai| inhoMne samaya-samaya para zodha-kArya kI pragati ke viSaya meM pUchakara tathA apekSita samaya va amUlya parAmarzoM ko dekara zodha-kArya meM merI mahatI sahAyatA kI hai| maiM unake zrIcaraNoM meM savinaya praNAma karatA huuN| maiM vibhAga ke samasta gurujanoM kA hRdaya se kRtajJa hU~, jinhoMne samaya-samaya para Avazyaka parAmarza dekara satat merA utsAhavardhana kiyA hai| vibhAga ke mAnasiMha aura nIraja bhI dhanyavAda ke pAtra haiM, jinhoMne vibhAgIya kAryoM meM mujhe sahayoga diyaa| ___ maiM DaoN. rAjendra kumAra, DaoN. ajaya jhA, Ananda kumAra tathA una sabhI agrajoM tathA mitroM kA bhI AbhArI hU~, jinhoMne pratyakSa athavA parokSa rUpa se mere kArya meM sahAyatA pradAna kii| dillI vizvavidyAlaya pustakAlaya, sAhitya akAdamI (dillI) tathA bhAratIya purAtattva pustakAlaya ke karmacArI bhI isa AbhAra ke pAtra haiM, jinhoMne yathA sambhava Avazyaka pustakoM ko upalabdha karavAkara mere zodha kArya meM sahayoga kiyaa| maiM apane mAtA jI va pitA jI ke prati AbhAra prakaTa kara uRNa nahIM honA cAhatA, jinhoMne satat mere utkarSa kI hI kAmanA kI hai| maiM apane anujadvaya kA bhI RNI hU~ jinakA sneha hI merA utsAha sambala banA rhaa| merI ardhAMginI bhI sAdhuvAda kI pAtrA hai, jisane pade-pade merA utsAhavardhana kiyaa| (xi) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya vidyA prakAzana ke zrI ramana jaina ko bhI maiM hArdika dhanyavAda arpita karatA hU~, jinhoMne ise pustaka ke vyavasthita rUpa prastuta karane meM mahatI bhUmikA kA nirvAha kiyA hai| anta meM maiM punaH apane gurujI pro. devendra mizra jI ko praNAmAJjali arpita karatA hU~ tathA Izvara se prArthanA karatA hU~ ki mujhe AjIvana unakA AzIrvAda milatA rahe / (xii) -- vijaya garga Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSiptAkSara a. ko. a. pu. abhi.zA. A. au. vi. ca. 1. kA. kA. da. adhyAya amarakoza agnipurANa anuvAda abhijJAnazAkuntala AcArya Rgveda RSabhapaMcAzikA aucityavicAracarcA kArikA kAvyAdarza kAvyaprakAza kAvyAlaGkAra kAvyAlaGkArasArasaMgraha kAvyAlaGkArasUtravRtti kAdambarI . kumArasambhava gItA saurabham candrAloka citramImAMsA tilakamaJjarI kA. pra. i E kA. la. kA. sA. saM. kA. sU. vR. kAda. kumAra. gI. sau. (xiii) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da.rU. dhvanyA. dazarUpaka dhvanyAloka nATyazAstra nItizataka nA. zA. H G paJcatantra bi ra. gaM. dha. lo. TI. va. jI. vR. sU. ko. meghadUta rasagaGgAdhara locana TIkA vakroktijIvita vRhadsUktikoza zRMgAraprakAza sarasvatI kaNThAbharaNa sAhityadarpaNa harSacarita (xiv) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra.sa. bhUmikA purovAk saMkSiptAkSara prathama adhyAya : kAvya saundarya kAvya kAvya lakSaNa kAvya bheda saundarya saundarya kA kSetra kAvya saundarya viSayAnukramaNI dhanapAla kA samaya dhanapAla kI pratibhA dhanapAla kA kRtitva / / / / tRtIya adhyAya : tilakamaJjarI kA kathAsAra 0 tilakamaJjarI kA kathAsAra tilakamaJjarI ke TIkAkAra pAtra divya pAtra dvitIya adhyAya : dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva - 19-32 dhanapAla kA jIvana caturtha adhyAya : tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya - pRSTha saM. - ii vii xiii 1-17 33-65 67-102 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 adivya pAtra divyAdivya pAtra * puruSa pAtra 0 strI pAtra paJcama adhyAya : tilakamaJjarI meM rasa * rasa * zRGgAra rasa * adbhuta rasa * karuNa rasa 0 vIra rasa 0 raudra rasa 0 bhayAnaka rasa * zAnta rasa SaSTha adhyAya : tilakamaJjarI meM aucitya 0 aucitya 0 aucitya kA kramika vikAsa 0 aucitya ke bheda 0 abhiprAyaucitya 0 alaGkAraucitya 0 kulaucitya tattvaucitya nAmaucitya 0 padaucitya rasaucitya 0 vAkyaucitya sattvaucitya * sArasaD.grahaucitya 00 - 103-134 135-173 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvaucitya vrataucitya saptama adhyAya : tilakamaJjarI meM vakrokti vakrokti pUrvavartI AcAryoM kA vakrokti cintana paravartI AcAryoM kA vakrokti cintana kuntaka kA vakrokti siddhAnta vakrokti ke bheda varNavinyAsavakratA 0 padapUrvArdhavakratA padaparArdhavakratA vastuvakratA prakaraNavakratA O prabandhavakratA aSTama adhyAya : tilakamaJjarI kI bhASA-zailI upasaMhAra sandarbha grantha-sUcI - 175-219 221-230 231-236 237-246 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya kAvya saundarya 0 kAvya 0 kAvya lakSaNa 0 kAvya bheda 0 saundarya - pAzcAtya cintana - saMskRta vAGmaya meM saundarya 0 saundarya kA kSetra 0 kAvya saundarya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kAvya vANI athavA bhASA bhAvAbhivyakti kA zreSTha va sazakta mAdhyama hai| isa jagat ke samasta prANI apanI icchAoM, vicAroM va bhAvoM ko bhinna-bhinna prakAra se vyakta karate haiM- koI gAkara, koI garaja kara tathA koI cahaka kara / parantu brahmA kI sarvazreSTha racanA manuSya aneka prakAra se apane bhAvoM va vicAroM ko prakaTa karatA hai jaise citra banAkara, gAkara athavA bolakara / jisa prakAra pakSI cahacahA kara apanA vicAra prakaTa karate hai, parantu koyala kI cahacahAhaTa (kUka) karNapriya va Ananda pradAna karane vAlI hotI hai usI prakAra manuSya kI sarasa va mIThI vANI AnandadAyaka va sahRdaya - hRdaya zlAdhya hotI hai / kavi apane vicAroM va bhAvoM ko camatkArapUrNa vAkyoM ke mAdhyama se abhivyakta karatA hai jisameM sAmAnya vAkya kI apekSA Anandatattva kA adhika samAveza hotA hai| kaviyoM meM bhI ve kavi virale hI hote haiM jinake kAvya meM usa artha ko prakaTa karane kI zakti hotI hai / pratibhAvAn kaviyoM ke samakSa usa ramaNIya artha ko prakaTa karane vAle zabda apane Apa hI nRtya karate hue A khar3e hote haiN| tilakamaJjarI meM kAvya saundarya kavi prakRti ke niyamoM se svacchanda hotA hai| vaha apanI pratibhA (zakti) se kisI bhI navIna artha ko pratipAdita karane ke lie kisI bhI navIna zabda kA Azraya le sakatA hai tathA kisI abhinava prayoga ko navIna bhAva kA pratIka banA sakatA hai| zakti sampanna kavi va usake kAvya ko kisI paricaya kI AvazyakatA nahIM hotii| usake amRta tulya rasAsvAdayukta kAvya kI prasiddhi kastUrI ke samAna svayaM hI jagat meM prasArita ho jAtI hai| kAvya saundarya kI sRSTi hai tathA kavi saundarya kA draSTA va sraSTA hai / kavi kI kAvya rUpI sRSTi brahmA kI sRSTi se bhI utkRSTa hai kyoMki nau rasoM se yukta hone ke kAraNa vaha manorama tathA kevala AnandadAyaka hai|' zRGgAra paraka kAvya meM to rasAnanda prApta hotA hI hai, karuNa rasa parakaM kAvya meM bhI sukhAsvAdana hI hotA hai| 1. 2. 3. kavitvaM dularbhaM tatra, zaktistatra sudurlabhA / a. pu., 337/4 saMsAraviSavRkSasya dve eva madhure phale / kAvyAmRtarasAsvAdaH saMgamaH sajjanaiH saha / / vR. sU. ko, pR. 910 niyatikRtaniyamarahitAM hlaadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati / kA. pra., 1/1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya kAvya lakSaNa kAvya kI paribhASA yA lakSaNa eka aisA viSaya hai jisa para AcAryoM kI pRthaka-pRthaka dhAraNAe~ rahI hai| jisa AcArya ne kAvya meM jisa tattva ko utkRSTa mAnA, usI ke anusAra kAvya kA lakSaNa kiyA hai| isase kAvyacintakoM meM atyadhika vaimatya dRSTigocara hotA hai| kucha AcArya zabda ko, kucha artha ko tathA kucha donoM kI pradhAnatA dete haiN| kisI AcArya ne bAhya tattva, to kisI ne Atma tattva ke AdhAra para kAvya kA lakSaNa kiyA hai| kAvyazAstra ke AdyAcArya bharata ne nATyazAstra meM kAvya kA lakSaNa nahIM kiyA hai parantu rUpaka kA varNana karate hue unhoneM kAvya ke aMgoM jaise rasa, guNa, alaGkAra bhAva Adi kI vivecanA kI hai| kAvya paribhASA para sarvaprathama mata AcArya bhAmaha kA prApta hotA hai| inhoMne zabda aura artha donoM ke sahabhAva ko kAvya mAnA hai|' sahitau pada se zabda aura artha ke samAna mahattva kA pratipAdana hI abhISTa pratIta hotA haiN| AcArya bhAmaha alaGkAravAdI AcArya hai, ataH unhoMne zabdArtha para dhyAna diyA hai| AcArya daNDI kA mata hai ki yadi zabdarUpI jyoti saMsAra ko prakAzita na kare to yaha samasta vizva aMdhakAramaya ho jaae|' zabda kI mahimA kA pratipAdana karane ke pazcAt ve kAvya kA lakSaNa karate hue kahate haiM - iSTa arthAt hRdayAhlAdaka artha se yukta padAvalI (pada samUha) kAvya kA zarIra hai|' isa lakSaNa meM unhoMne iSTa arthAt camatkArapUrNa artha se yukta pada samUha ko kAvya kahA hai| bhAmaha tathA daNDI ke pazcAt AcArya vAmana ne kAvya kA lakSaNa prastuta kiyA hai| bhAmaha aura daNDI ne kAvya lakSaNa meM kAvya zarIra kI vivecanA kI haiN| AcArya vAmana ne kucha Age bar3hakara usa kAvya zarIra meM AtmA kI gaveSaNA kI hai| unake anusAra rIti kAvya kI AtmA hai| kAvya alaGkAra ke kAraNa hI grAhya hotA hai| ve guNa va alaGkAra se yukta zabdArtha ko kAvya mAnate haiN| AcArya rudraTa ne bhI 4. zabdArthoM sahitau kaavym| kA. la., 1/16 5. idamandhatamaH, kRtsnaM jAyeta bhuvntrym| yadi zabdAhvayaM jyotirAsaMsArAnna diipyte|| kA. da., 1/4 zarIraM tAvadiSTArthavyavacchinnA pdaavlii| vahI, 1/10 rItirAtmA kaavysy| kA. sU. vR., 1/2/6 8. kAvyaM grAhyamalaGkArAt - vahI, 1/1/2 9. kAvyazabdo'yaM guNalaGkArasaMskRtayoH shbdaarthyovrtte| kA. sU. vR., 1/1/1 | OMo Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 10 zabda aura artha ke samanvaya ko hI kAvya mAnA hai / " AcArya kuntaka kAvya kA lakSaNa dete hue kahate haiM- sahRdaya hRdayAhlAdaka, vakra (camatkArayukta) kavi vyApAra se yukta baMdha ( racanA) meM vizeSa rUpa se avasthita tathA sahita bhAva se yukta zabda aura artha ( donoM milakara) kAvya hote haiN|" kAvya kA kAvyatva kavi kI pratibhA va kauzala para AdhArita hotA hai| jaba zabdArtha yugala sahita bhAva se yukta hokara kavi ke vakrokti vyApAra yukta baMdha meM vyavasthita hote haiM, tabhI kAvya hotA hai| 12 kSemendra ne aucitya ko kAvya kA prANa mAnate hue kahA hai ki aucitya rasasiddha kAvya kA sthira jIvita hai / " aucitya rahita kAvya alaGkAra va guNa hone para bhI niSprANa ho jAtA hai| / mammaTa ne doSa rahita, guNa yukta sAmAnyataH alaGkAra sahita kahIM-kahIM alaGkAra rahita zabdArtha ko kAvya mAnA hai|" unake anusAra rasa se pUrNa hone para bhI yadi racanA meM alaGkAra sphuTa na ho, to bhI kAvyatva kI hAni nahIM hotii| tilakamaJjarI meM kAvya saundarya AcArya vizvanAtha rasayukta vAkya ko kAvya kahate haiN| " paMDitarAja jagannAtha ne kAvya kA lakSaNa karate hue kahA hai ki ramaNIya artha ko pratipAdita karane vAlA zabda hI kAvya hai / " ramaNIyatA se unakA abhiprAya Ananda yA lokottara AhlAda se hai| yahA~ kAvya lakSaNoM kI vyAkhyA karanA piSTapeSaNa mAtra hI hogA kyoMki saMskRta kAvyazAstrIya granthoM meM inakI vistAra se carcA huI hai| jina AcAryoM ne kAvya kA lakSaNa kiyA hai, unhoMne zabda, artha yA zabdArtha mAtra ko hI isakA AdhAra nahIM banAyA hai apitu inase abhivyaJjita viziSTa bhAva ko hI kAvya kA lakSaNa pratipAdita kiyA hai| yaha viziSTa bhAva nizcita rUpa se rasAbhivyakti hI hai| 10. 11. 12. 13. 14. 15. nanu zabdArthau kAvyam / kA. la, 2/1 zabdArthau sahitau vakravyApArazAlini / bandhe vyavasthitau kAvyaM tdvidaahlaadkaarinnii|| va. jI. 1/7 aucityaM rasasiddhasya sthiraM kAvyasya jIvitam / au. vi. ca., 1/5 tadadoSau zabdArthau saguNAvanalaMkRti punaH kvApi / kA. pra., 1/1 vAkyaM rasAtmakaM kaavym| sA. da. 1/3 ramaNIyArtha- pratipAdaka: zabda: kAvyam / ra. gaM. dha. 1/1 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya kAvya bheda dhvanivAdI AcAryoM ne vyaMgya ke AdhAra para kAvya ke tIna bheda kie hai| dhvani kAvya, guNIbhUta vyaMgya kAvya aura citra kaavy| vAcyArtha kI apekSA vyaMgyArtha ke adhika ramaNIya hone para dhvani kAvya hotA hai| vidvAnoM ne ise uttama kAvya kahA hai| jahA~ para vAcyArtha vyaMgyArtha kI apekSA adhika ramaNIya hotA hai, vahA~ madhyama kAvya hotA hai| isameM vyaMgyArtha gauNa ho jAtA hai, isIlie isake guNIbhUta vyaMgya bhI kahate haiN|" citra kAvya meM vyaMgyArtha kA abhAva hotA hai| isameM alaGkAroM kA prAdhAnya rahatA hai| yaha zabda citra aura artha citra nAmaka bhedoM se do prakAra kA hotA hai| sAhityadarpaNakAra ne svarUpa bheda ke AdhAra para anya prakAra se kAvya ke do bheda kiye haiM dRzya kAvya aura zravya kaavy|" dRzya kAvya ke do bheda hai- rUpaka aura upruupk| isI prakAra zravya kAvya ke bhI tIna bheda hote hai- padya, gadya aura cmpuu| chandayukta racanA padya kahalAtI hai| chandamukta racanA ko gadya kahate haiM tathA jisameM gadya aura padya donoM hoM, use campU kahA jAtA hai| gadya ko kaviyoM kI kasauTI kahA gayA hai| gadya ke do bheda hai- kathA tathA aakhyaayikaa| kathA tathA AkhyAyikA donoM meM sarasa vastu kA nibaMdhana gadya dvArA hotA hai| inameM kahIM-kahIM AryAvaktra va apavaktra chanda hote haiN| donoM meM mukhya bheda yaha hai ki kathA kavi kI kAlpanika sRSTi hai jabaki AkhyAyikA kI viSaya vastu aitihAsika hotI hai| AkhyAyikA kI kathAvastu ucchavAso yA AzvAsoM meM vibhakta rahatI hai| jabaki kathA meM aisA nahIM hotaa| dhanapAla viracita sahRdaya hRdayAhlAdaka racanA tilakamaJjarI kathA kAvya hai| isakA maMgalAcaraNa namaskArAtmaka hai| dhanapAla ne sarvaprathama jinadeva kI stuti kI hai| tatpazcAt khalAdi ke caritoM kA varNana karake apane pUrvavartI kaviyoM kA ullekha kiyA hai| kathA ke Arambha meM bhUmikA meM hI dhanapAla ne apane vaMza tathA 16. idamuttamamatizayinivyaMgye vAcyAd dhvanirbudhaiH kthitH| kA. pra., sU.2 17. atAdRzI guNIbhUtavyaMgyaM vyaMgye tu mdhymm| vahIM sU. 3 18. zabdacitraM vAcyacitramavyaMgyaM tvavaraM smRtm| vahI, sU.4 19. dRzyazravyatva bhedena punaH kAvyadvidhA mtm| sA. da., 6/1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya Azraya dene vAle rAjAoM kA ullekha kiyA hai| yaha saba vizvanAtha ke kathA lakSaNa ke anusAra padya meM kiyA gayA hai| mukhya kathA gadya meM nibaddha kI gaI hai| jisameM yatra-tatra AryA, vaktra aura apavaktra chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai| saundarya sundaratA kA bhAva hI saundarya hai| saundarya anubhUti kA viSaya hai| kisI bhI vastu yA viSaya kI sundaratA manuSya ke hRdaya ko prabhAvita karatI hai| nArI saundarya, sundara puSpa, U~ce-U~ce parvata, jaMgala meM khar3e ghane vRkSa, manorama ghATiyA~, ghumar3ate hue bAdala, svaccha nIlA AkAza kisa ke hRdaya ko hara nahIM lete| sundara vastu meM vaha ArkaSaNa hotA hai ki manuSya apanI sudha-budha khokara saundarya rasAsvAdana meM tallIna ho jAtA hai| sundaratA RSi-muniyoM ke hRdaya meM bhI kAma ko praveza karane kA avakAza de detI hai| nArada, vizvAmitra sadRza maharSi bhI isake vazIbhUta ho gaye, taba sAmAnya jana kI to kyA kahI jaae| ___ saundarya vyakti sApekSa hotA hai| saundarya ke prati pratyeka vyakti bhinna-bhinna prakAra se AkarSita hotA hai| tathA pratyeka vyakti kA saundarya ke prati alaga dRSTikoNa hotA hai| koI saundarya ko vastu meM dekhatA hai to koI hRdaya meN| isI kAraNa saundarya ke lie kramAnusAra aneka dhAraNAe~ vikasita huii| ina matoM va dhAraNAoM kA saMkSipta vivecana isa prakAra hai| pAzcAtya cintana saundarya pAzcAtya dArzanikoM kI samAlocanA kA pramukha va priya viSaya rahA hai| isalie saundarya viSayaka cintana meM pAzcAtya vidvAnoM ke matoM kI eka sudIrgha paramparA dRSTigocara hotI hai| prAcIna grIka cintaka pleTo, arastu prabhRti vidvAnoM se lekara Adhunika kAla ke saundarya zAstrI kroce ne saundarya para vistArapUrvaka apane mata ko prastuta kiye haiN| __ pleTo : pleTo kA saundarya viSayaka dRSTikoNa AdhyAtmika hai| ve kahate hai ki saundarya sRSTi kA mUla tattva hai aura isakA sandhAna karanA hI tattva draSTA kA carama lakSya hai| ve saundarya ko prakAza rUpa mAnate hai jo vastutaH caitanya rUpa hai|" 20. bhAratIya saundarya zAstra kI bhUmikA, DaoN. nagendra, pR. 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya 21 pleTo kA mata hai- If anything is beautiful, it is beautiful for no other reason that it pertakes of absolute beauty. " pleTo premamArga ko saundaryAnubhUti kA sAdhana mAnatA hai| yaha sthApita satya hai ki vyakti jisase prema karatA hai, use vaha saMsAra meM sabase sundara lagatA hai| lailA kRSNavarNA thI parantu majanU~ ko vaha saMsAra kI sabhI striyoM se adhika sundara lagatI thI kyoMki majanU~ use prema karatA thaa| pleTo ne suMdara ko satya aura ziva se abhinna mAnA hai| usake anusAra jagat satya kA pratibiMba hai ataH avAstavika hai| isI kAraNa jagat meM vyakta saundarya bhI avAstavika hai| sampUrNa brahmANDa meM paramAtmA hI satya hai ataH vaha hI parama saundarya hai| parama saundarya kA nivAsa mAnava kA anta:karaNa hai / " arastU : saundarya ke viSaya meM arastU kA dRSTikoNa apane guru pleTo se kucha bhinna hai| pleTo kA dRSTikoNa AdhyAtmika thA parantu arastU kA dRSTikoNa yathArthavAdI thaa| usake anusAra saundarya kA darzana netroM se hotA hai ataH zubha yA kalyANakArI se usakA koI saMbaMdha nahI hai| saundarya ke prati mAnava sadA se saMvedanazIla rahA hai| prAkRtika saundarya se utprerita hokara vaha sundara kalAkRtiyoM kA sRjana karatA AyA hai| kalAtmaka sRjana kA janma mAnava meM bhAvanAtmaka abhivyakti kI kSudhA ke kAraNa hotA hai| saundaryAtmaka Ananda bhAvoM se hotA hai, bauddhika strota se nhiiN| saundarya kevala bAhya prakRti kA anukaraNa na hokara mAnava kI anta: prakRti kA bhI anukaraNa hai|" yaha satya hai ki kalAkAra prAkRtika saundarya se hI sRjana kI preraNA grahaNa karatA hai tathApi usakI kRti usase zreSTha hotI hai kyoMki kalAkAra apane antaHkaraNa kI preraNA va apanI pratibhA se usameM ananta saundarya kA samAveza kara detA hai| isI kAraNa kalAkAra kI kRti brahmA kI kRti se zreSTha mAnI jAtI hai| 24 7 ploTinasaH ploTinasa kA mata hai ki saundarya bhautika padArthoM meM nahIM hotA apitu una zAzvata vicAroM meM nihita hai, jinheM sAMsArika vastue~ yA bhautika padArtha 21. 22. 23. 24. saundarya tattvanirUpaNa ; DaoN. narasimhAcArI, pR. 28 saundarya, rAjendra bAjapeyI, pR. 22-28 vahI, pR. 31-34 apAre kAvyasaMsAre kavireva prajApatiH / yathA vai rocate vizvaM tathedaM parivartate / / a. pu. 339/10 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya kevala aMzataH pratibimbita karate haiN| saundarya kA darzana bAharI netroM se nahIM. Antarika netroM se sambhava hai| mAnava mastiSka saundarya ke darzana taba taka nahIM kara sakatA, jaba taka vaha svayaM apane Apako sundara nahIM banA letaa|' AgasTInaH IsAI dArzanika saMta AgasTIna kahate haiM Beauty is Unity aura saMsAra tatvataH sundara hai| saundarya ke prati AgasTIna kA dRSTikoNa bhI pUrNataH AdhyAtmika thaa| unake anusAra jo vyakti cakSu indriya ke pratibimba ke pare anya kucha nahIM dekhatA, vaha kucha bhI sRjanAtmaka nahIM dekha sktaa| isakA tAtparya yaha hai ki jo cakSu indriya ke pratibimba ke andara ke svarUpa ko arthAt usake prANa tattva ko dekhatA hai, vahI sacce saundarya kA darzana kara sakatA hai| ekvInasaH saMta thAmasa ekvInasa ne Ananda ko sundara kI kasauTI banAkara apanI saundarya viSayaka mAnyatA ko eka viSayIparaka raMga diyaa| sundara vastu vahI hai jisakI avadhAraNA AnandapUrvaka kI jaae| sundaratA kA jJAna aura usameM Ananda kI anubhUti viSaya aura viSayI ke madhya eka prakAra ke samAgama se utpanna hotI hai|" ekvInasa kA mata hai ki dekhane para jo vastu AtmA ko AhlAdita kara de, usakA darzana zubha hai aura vaha sundara kahalAne yogya hai|" - bAmagArTana : saundarya Arambha se hI pAzcAtya vidvAnoM kA vivecya viSaya rahA hai parantu sarvaprathama bAmagArTana ne eka svatantra viSaya ke rUpa meM "saundarya" kA adhyayana kiyaa| usane 1750 I. meM 'istheTikA' nAmaka grantha kI racanA kii| isameM unhoMne saundarya ke svarUpa aura usake lakSyoM kI vivecanA kI hai| bAmagArTana kA mata hai ki jaba hama kisI vastu ko dekhakara usake lAlitya se bhAvavibhora hokara use nirantara dekhate rahate haiM, to usase jo Ananda prApta hotA hai, vahI saundaryAnubhUti hai| bAmagArTana saundarya ko indriyajanya anubhUti mAnate haiN| saundarya darzana aura usakA rasAsvAdana pUrNataH aindriya stara kI vastu hai| saundarya para sarvaprathama suvyavasthita rUpa se vivecana kie jAne ke kAraNa use phAdara Apha aistheTiksa bhI kahA jAtA hai|" 25. saundarya ; rAjendra bAjapeyI, pR. 34 26. vahI, pR. 39 27. rasa siddhAnta aura saundarya zAstra ; nirmalA jaina, pR. 50 28. saundarya ; rAjendra bAjapeyI, pR. 41 29. vahI, pR. 59-60 . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya kA~Ta : kA~Ta ne bAmargATana ke mata kA khaNDana kiyA hai| usake anusAra vaha vastu jo hameM kevala Ananda pradAna karatI hai, use hameM sundara nahIM kahanA caahie| saundarya kA Adarza kevala mAnava ke sambandha meM lAgU hotA hai| kA~Ta kA mata hai ki sundara vastu sArvabhauma Ananda pradAna karatI hai, tathApi saundarya kA koI sArvabhauma mApadaNDa nahIM ho sktaa| saundarya saMsAra vyavahArika saMsAra se bilkula bhinna hai| saundarya bhAvanA kI abhivyakti meM hotA hai| kA~Ta ne saundarya ke sthUla astitva kA khaNDana kiyA hai| usake anusAra vastu meM saundarya nahIM hotA, kevala draSTA ke mAnasa paTala para usakA astitva hotA hai| saundarya ke sambandha meM nirNaya sadaiva vyaktigata hotA hai ataH saundarya ke lie nizcita zarte denA asambhava hai|" hIgala : jarmana dArzanika hIgala ne 'istheTika' nAmaka apane grantha meM saundarya kI vivecanA karate hue apanA saundarya darzana prastuta kiyA hai| hIgala ne saundarya ko mastiSka yA vicAra kA pratyakSIkaraNa mAnA hai, jisakI anubhUti endriya mAdhyama se kI jAtI hai| hIgala estheTika ko lalita kalAoM kA darzana kahate haiN| usake anusAra mastiSka prakRti se zreSThatara hai ataH kalA kA saundarya prakRti se zreSThatara hai| saundarya kI sarvaprathama anubhUti viveka se hotI hai aura usI kI anubhUti kalA hai| yaha anubhUti vyakti kI bauddhika zaktiyoM para nirbhara karatI hai| pleTo ne kalAoM ko satya ke anukaraNa prakRti kA anukaraNa kahakara use nimnatara mAnA hai, parantu hIgala kA mata hai ki kalA satya ke anukaraNa kA anukaraNa mAtra nahIM, apitu prakRti se uccatara vastu hai kyoMki kalA yathArtha se uThakara Adarza kI ora calatI hai| pratyeka mahAn kalAkRti kA preraNA srota prakRti hotI hai| kintu jitanI vaha mahAn hotI hai utanI hI vaha jar3a jagat se Upara uThatI jAtI hai| isa prakAra hIgala kA cintana viSaya mukhyata: kalA saundarya rahA hai|" raskina : jaoNna raskina ne bhI saundarya para apane matoM ko prastuta kiyA hai| raskina kI gaNanA yoropa ke mahAn saundaryazAstriyoM meM kI jAtI hai| raskina kA vicAra hai ki jaba koI bAhya padArtha vicAra ke abhAva meM kevala apane bAhya guNoM kI sahaja kalpanA se Ananda detA hai, taba hama use sundara kahane lagate haiN| hama yaha nahIM batA sakate ki hama kisI varNa yA raMga ke samavAya meM Ananda kyoM mAnate haiN| 30. 31. saundarya ; rAjendra bAjapeyI, pR. 61-64 vahI, pR. 64-68 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya yaha sthiti ThIka aisI hai jaise hama yaha nahIM batA sakate ki hameM mIThA khAnA kyoM pasanda hai aura tIkhA hameM kyoM nahIM bhaataa|" raskina saundarya ko prakRtigata mAnate haiM aura vaha IzvarIya abhivyakti hone ke kAraNa udAtta hai| vaha saundaryAbhiruci pariSkRta hai, jo hamArI naitika vRtti ke anukUla vastu kI zuddhatA aura pUrNatA meM sarvAdhika Ananda pradAna karatI hai|" kAlarija : kAlarija saundarya bhAvanA ko antaHprarita yA AntaH prajJa mAnatA hai jisakA kArya hai Ananda pradAna krnaa|* saundaryAnanda kA rasAsvAdana vahIM kara sakatA hai jisakI vRttiyA~ komala hai, jo bhAvuka hai tathA jo saundarya kA pArakhI hai| kAlarija kAla ko prakRti kI anukRti nahIM maantaa| isake anusAra kalAkAra prakRti ke bAhya rUpoM kA anukaraNa na kara pratIkoM dvArA prakRti kI AtmA kA sampreSaNa karatA hai| kalAkAra mUla vastu kA anukaraNa to karatA hai sAtha hI vaha apanI ora se bhI kucha na kucha jor3atA-ghaTAtA hai, apane vicAroM ke raMga meM use raMgatA hai, apanI kalpanA kI svarNAbhA se alaMkRta karatA hai| kalAkRti jIvana kI pratikRti nahIM hotI, usameM jIvana se kucha bAteM adhika hotI hai, kucha km|" kalpanA kA mahattva pratipAdita karate hue kAlarija ne kahA hai ki kalAkAra kI mahattA sRjana meM hai aura yaha kArya kalpanA kara sakatI hai| kalAkAra ko cAhie ki vaha aisA rUpa prastuta kare, jisase prakRti kI AtmA kA, usake viziSTa vyaktitva kA, usake saundarya kA pratyakSIkaraNa ho ske| kroce : Adhunika saundaryazAstriyoM meM benedetto kroce kA pramukha sthAna hai| kroce ne apane grantha IstheTika meM saundarya kI vistArapUrvaka vivecanA kI hai| kroce ke anusAra saundarya prakRtigata na hokara kalAkAra kI sRSTi hai| mana ke sahaja jJAna kI bimbAtmaka abhivyakti usakA kAraNa hai| jo sahaja jJAna kI bimbAtmaka abhivyaJjanA nahIM hai vaha kevala aindriya saMvedana yA prAkRtika dhAraNA hai| sahaja jJAna kA bimba mAnasika hai aura kalAkAra apane mAdhyama (kRti) meM use prakaTa 32. saundarya tattva ; dAsagupta, pR. 175 33. saundarya tattva nirUpaNa ; DaoN. narasimhAcArI, pR. 29 34. pazcAtya kAvyazAstra ; devendranAtha zarmA, pR. 130 35. pAzcAtya kAvya zAstra ke siddhAnta ; DaoN. zAntisvarUpagupta, pR. 144-146 36. vahI; pR. 152 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya karane kA prayatna karatA hai| isa vyakta rUpa ke dvArA bhAvaka kalAkAra kI bhAvanA yA mAnasika abhivyaJjanA taka pahu~ca pAtA hai|" abhivyaJjanA Atmika kriyA hai| yaha vaha sAdhana hai, jo saMvedana ke dhuMdhale kSetra se bhAva yA anubhUti ko nikAla kara bodhagamya banAtI hai| saundarya saphala abhivyaJjanA hai| yadi abhivyaJjanA saphala nahIM hai to vaha abhivyaJjanA hI nahIM hai| sundara meM ekatA hotI hai, kyoMki sundara meM mAtrA kA bheda azakya hai| sundara kA artha hI hai- pUrNa sundara, jo pUrNa nahIM hai, vaha sundara bhI nahIM hai| adhikatara saundaryazAstrI kalAkAra ke Ananda ke viSaya meM vivecanA nahIM karate, unakI dRSTi mukhyataH bhAvaka para rahatI hai| kintu kroce ne sraSTA ko bhI Ananda kA bhogI mAnA hai| usake anusAra saphala abhivyaJjanA se kalAkAra ko bhI Ananda prApta hotA hai| isI prakAra aneka anya pAzcAtya dArzanikoM ne saundarya kI vivecanA kI hai| ina vidvAnoM meM kucha kI saundarya dRSTi vyaktiparaka, kucha kI viSayaparaka tathA kucha kI Atmaparaka hai| inameM mataikya dRSTigocara nahIM hotaa| DaoN. narasimhAcArI kA mata hai ki sundara kI khoja meM pAzcAtya vidvAnoM va dArzanikoM kI eka lambI paMkti avazya pravRtta huI hai, kiMtu sundara kA svarUpa nirdhArita karane meM koI sarvamAnya DhaMga se saphala nahIM ho pAyA hai| saMskRta vAGmaya meM saundarya yaha mAnA jAtA hai ki saMskRta vAGmaya meM 'saundarya' pada kA prayoga adhika prAcIna nahIM hai| pAzcAtya vidvAn bhI A~khe mUMdakara tathA yaha socakara abhibhUta hote rahate haiM ki unakA saundarya viSayaka cintana sarvAdhika prAcIna hai aura aneka bhAratIya vidvAn bhI yahI mAnate haiM ki saundarya kI avadhAraNA pazcima kI dena hai| kiMtu yadi pUrvAgraha tyAga kara cintana kiyA jAe to yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhArata meM vaidika kAla se hI saundarya ke prati vizeSa AkarSaNa rahA hai| prAcIna kAla se hI saMskRta vAGmaya meM saundarya ke vAcaka aura vyaJjaka padoM kA prayoga hotA AyA hai| amarakoza meM sundara ke bAraha paryAya die gae haiM -sundara, rucira, cAru, suSama, sAdhu, zobhana, kAMta, manorama, rucca, manoja, maJju aura mnyjul|" lalita, kamanIya, 37. saundarya tatva nirUpaNa ; DaoN. narasimhAcArI, pR. 32 38. pAzcAtya kAvya zAstra ; devendra nAtha zarmA, pR. 168-170 39. sundaraM ruciraM cAru suSamaM sAdhu shobhnm| kAntaM manoramaM rucyaM manojJaM maJju mnyjulm| a. ko., tR kA. 1/52 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ramaNIya, Adi pada bhI sundara ke vAcaka hai| DaoN. phataha siMha kA mata hai ki saundarya viSayaka zodha kAryoM se yaha spaSTa hai ki bhAratIya kAvya cintana meM saundarya tatva kA astitva utanA hI prAcIna hai jitanA Rgved| Rgveda ke anusAra kAvya meM priyatA, madhura-mAdakatA tathA cArutA mukhya hotI haiN| Rgveda meM sundara tathA saundarya vAcaka aneka paryAyoM kA prayoga milatA hai jaise - pezasa, apsas, dRza, cAru, rucira, bhadra, citra, priya, kalyANa, zubha, zriya aadi| DaoN. pANDeya kahate haiM ki vaidika kavi draSTA aura RSi the| unakA prakRti kA pratyakSIkaraNa sajIva aura suMdara thaa|" uSas Adi sUktoM meM prakRti saundarya kA apUrva varNana kiyA gayA hai| prakAza rUpI vastra se AvRta uSA pUrva dizA meM udita hokara apane saundarya ko anAvRta karatI hai| vaha nizA ke aMdhakAra ko dUra kara apane prakAza-saundarya se jagat ko mohita karatI hai| isI prakAra Rgveda ke soma, agni, viSNu, uSA, Adi sUktoM meM saundarya kA vividha rUpoM varNana milatA hai| isase yaha jJAta hotA hai ki Rgveda kAla se hI vaidika RSi saundarya viSayaka atyanta sUkSma cintana kiyA karate the| upaniSadoM meM bhI saundarya viSayaka ciMtana spaSTa dRSTigocara hotA hai| upaniSadoM meM saundarya ko vizuddha AdhyAtmika dRSTi se dekhA gayA hai| yahA~ prakAza rUpa parama tatva ko hI saundarya kI saMjJA dI gaI hai| upaniSadoM meM saundarya aura satya ko samarUpa kahA gayA hai, jo zAzvata satya hai| inameM saundarya kA bhautika pakSa upekSita rahA hai| .. Adikavi vAlmIki kRta rAmAyaNa meM bhI sundara ke lie ramya, zobhana, ramaNIya, cAru Adi padoM kA prayoga pracuratA se milatA hai| rAmAyaNa ke sAta kANDoM meM se eka kANDa kA nAma hI sundara kANDa' hai| AcArya baladeva upAdhyAya kA mata hai "rAmAyaNa bAlmIki kI amRtamaya vANI meM saundarya sRSTi kA carama utkarSa hai|"" rAmAyaNa meM prakRti, mAnava va kalAgata saundarya apane carama rUpa meM dRSTigocara 40. bhAratIya saundarya zAstra kI bhUmikA, pR. 73 41. svatantrakalAzAstra ; kAnticandra pANDeya, pR. 10-11 42. eSA divo duhitA pratyadarzi jyotirvasAnA samanA purstaat| uSassUkta, vaidika saMgraha, pR. 54 43. saundarya, rAjendra bAjapeyI, pR. 144 44. saMskRta sAhitya kA itihAsa, A. baladeva upAdhyAya, pR. 31 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya hotA hai| rAmAyaNa meM yadyapi prakRti saundarya kI pradhAnatA hai tathApi saMgIta, nRtya, mUrti, citra Adi kalAoM kA saundarya pade pade parilakSita hotA hai| kAvya ke sabhI tatvoM kA sAGgopAGga varNana hone ke kAraNa kAvyAcArya sadaiva isameM se udAharaNoM ko uddhRta karate rahate haiN| dhvanikAra Anandavardhana bhI apane dhvani siddhAnta ko paripuSTa karane ke lie rAmAyaNa kA hI avalambana karate haiM - kAvyasyAtmA sa evArthastathA AdikaveH purA / krauMcadvandvaviyogotthaH zokaH zlokatvamAgataH // s 46 kavi ziromaNi kAlidAsa ke kAvyoM meM bhI sarvatra saundarya kA darzana hotA hai| kAlidAsa valkalavastra dhAriNI zakuntalA ke saundarya kA varNana karate hue kahate haiM ki prakRtyA sundara AkRti vAle zarIra kucha bhI dhAraNa kara le, ve unake alaGkaraNa bana jAte haiM kyoMki sahaja saundarya asundara ko bhI sundara banA detA hai / " DaoN. AnandaprakAza dIkSita kahate haiM ki kAlidAsa saundarya ko kevala vastu kA guNa nahIM mAnateM, isake viparIta ve usameM nihita antarINa saundarya-zakti kA darzana karate haiN| yaha saundarya prakRtidatta hI nahIM hai, Izvara dvArA pratiSThita, AdhyAtmika aura abhautika bhI hai| kumArasambhava meM pArvatI kA zabda citra banAte hue unhoMne isI satya kA udghATana kiyA hai| 7 saMskRta kAvyAcAryoM ne bhI saundarya kI vibhinna rUpoM meM vivecanA kI hai| satya kA pramukha prayojana Ananda pradAna karanA hai| pAzcAtya cintaka saundarya ko Ananda kA mUla kAraNa mAnate haiN| bhAratIya kAvyajJa bhI kAvya ke Atma tatva 'saundarya' ke mahatva ko bhalI bhAMti jAnate the isalie unhoMne kAvya meM saundarya ke svarUpa aura usake mUla tatvoM para ati sUkSmatA se vicAra kiyA hai| baladeva upAdhyAya kahate haiM-saMskRtAcArya jAnate the ki saundarya ke abhAva meM na to aMlakAra 45. dhvanyA., 1/5 46. 47. 13 sarasijamanuviddhaM zailavenApi ramyaM malinamapi himAMzorlakSmIlakSmIM tanoti / iyamadhikamanojJA valkalenApi tanvI, kimiva hi madhUrANAM maNDanaM naakRtiinaam|| abhi. zA. 1/18 (ka) saundarya tattva, dAsagupta, bhUmikA, pR.40 (kha) sarvopamAdravyasamuccayena yathA pradezaM vinivezitena / sA nirmitA vizvasRjA prayatnAdekasthasaundaryadidRkSayeva / kumAra., 1/49 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya meM alaMkAratatva rahatA hai aura na dhvani meM dhvnitttv| AcAryoM ne kAvyatA kI gaveSaNA karate hue kisI na kisI rUpa meM saundarya kI vivecanA kI hai| saMskRta kAvyAcAryoM meM vAmana ne sarvaprathama 'saundarya' kA paribhASA paraka artha kiyA hai - kAvyaM graahymlngkaaraat| saundrymlngkaarH|" arthAt kAvya alaGkAra se grAhya hotA hai, saundarya hI alaGkAra hai| isa prakAra vAmana ne saundarya ko kAvya kA prANa mAnA hai| jisameM saundarya nahIM vaha kAvya hI nahIM hai| 'alakriyate anane iti alaGkAraH' aisI vyutpatti karane para alaMkAra kA artha hotA hai ve sabhI tatva jo kAvya ko alaGkata karate haiM, alaGkAra kahalAte haiN| isase kAvya ke sabhI tattvoM kA antarbhAva alaGkAra meM ho jAtA hai| vAmana ne saundaryamalaGkAraH kahakara alaGkAra ko kAvya kA sarvasva mAnA hai| yadi vAmana ko alaGkAra zAstra kA koI anya nAma abhipreta hotA, to maiM samajhatA hUM vaha nizcita hI saundaryazAstra hotaa| paNDitarAja jagannAtha ne apane kAvya lakSaNa meM saundarya ke ucita paryAya ramaNIya kA prayoga kiyA hai - ramaNIyArtha-pratipAdakaH zabdaH kaavym| arthAt ramaNIya artha kA pratipAdana karane vAlA zabda kAvya hai| yaha ramaNIya artha saundarya hI hai| dhvanikAra Anandavardhana ne bhI kAvya saundarya ko pratIyamAna artha (dhvani) kI saMjJA se abhihita kiyA hai| unake anusAra jisa prakAra aGganA meM lAvaNya (saundarya) usake prasiddha aGgoM se bhinna bhAsatA hai| usI prakAra pratIyamAna artha mahAkaviyoM kI vANI meM vAcyArtha se alaga hI bhAsita hotA hai pratIyamAnaM punaranyadeva vastvasti vANISu mhaakviinaam| yattatprasiddhAvayavAtiraktiM vibhAti laavnnymivaanggnaasu|" mammaTa bhI isakA samarthana karate hue kahate haiM ki jahAM vyaMgyArtha vAcyArtha kI upekSA adhika adhika sundara aura camatkArayukta hotA hai use vidvAn dhvani kahate haiN| vakrokti sampradAya ke saMsthApaka AcArya kuntaka kA mata hai ki kAvya saundarya kathana kI vilakSaNatA meM hotA hai| kuntaka saundarya ko kavi vANI kA 48. bhAratIya sAhityazAstra, pR. 2 kA. sU. vR., 1/1/1,2 50. ra. gaM. dha., 1/1 dhvanyA. 1/4 52. idamuttamamatizayini vyaMgye vAcyAd dhvanirbudhaiH kthitH| kA. pra., sU.2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya 15 AdhAra tatva mAnate hue kahate haiM - kavi vANI kevala kathA para Azrita hokara jIvita nahIM rahatI, apitu usake jIvana kA AdhAra hai rasAsvAdana karAne vAle prasaMgoM kI atizayatA / " bhartRhari ne bhI kahA hai- sukaviyoM kI vANI unake maraNoparAnta bhI yazarUpI kAyA meM unheM jIvita rakhatI hai / 4 54 aneka paravartI AcAryoM ne camatkAra ko saundarya kA mUla mAnA hai| AcArya kSemendra ke aucitya viSayaka mata ko uddhRta karate hue DaoN. dIkSita kahate haiM ki kSemendra ne aucitya se hI camatkAra kA udaya svIkAra kara liyA, kyoMki aucitya ke abhAva meM kAvya meM usa manojJatA ( saundarya) ke udaya kI AzA nahIM kI jA sakatI, jo sahRdaya ko AkarSita kara sake / " kSemendra ne aucitya ko rasa siddha kAvya kA jIvita kahA hai| aucitya ke kAraNa hI rasa kA cArucarvaNa hotA hai|" cAru pada saundarya kA vAcaka hai tathA carvaNA AsvAdana kA / isa prakAra kSemendra ne parokSata: saundarya kI hI vivecanA kI hai| isI prakAra bhAmaha, daNDI, rudraTa, vizvanAtha, abhinavagupta prabhRti aneka AcAryoM ne saundarya tathA sundara pada kA prayoga kiyA hai athavA unake vAcaka padoM kA bahuzaH prayoga kiyA hai| yahAM para kucha AcAryoM ke matoM kA saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai| isa vivecanA se yaha spaSTa hai ki saMskRta vAGmaya meM saundarya kI avadhAraNA navIna nahIM hai / saMskRtajJa saundarya tattva kI sUkSmatA ko dekha cuke the, samajha cuke the tathA usakI vivecana kara cuke the| saundarya kA kSetra pAzcAtya va bhAratIya dRSTikoNoM ke paryAlocana se yaha jJAta hotA hai ki kucha vidvAn saundarya kA saMbaMdha kevala lalita kalAoM se mAnate haiM tathA kucha kalAoM ke atirikta prakRti aura jagat ke pratyeka kSetra meM bhI saundarya kA darzana karate haiN| 53. 54. 5555555 56. nirantararasodgAgarbhasandarbhanirbharAH / giraH kavInAM jIvanti na kathAmAtramAzritA / va. jI., caturtha unmeSa, pR.417 jayanti te sukRtino rasasiddhA: kavIzvarAH / nAsti yeSAM yazaH kAye jarAmaraNajaM bhayam / nI. za., padya 21 saundarya tattva, dAsagupta, bhUmikA, pR. 42 (ka) aucityaM rasa siddhasya sthiraM kAvyasya jIvitam / au. vi. ca., 1/5 (kha) aucityasya camatkArakAriNazcArucarvaNe rasa jIvitabhUtasya / vahI, 1/3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya pAzcAtya dArzanika hIgala ne saundarya ko kalAoM kA darzana kahA hai| ye kalAeM pAMca haiM - vAstu, mUrti, citra saMgIta aura kaavy| ye samasta kalAeM saundarya kI vibhinna mAdhyamoM se kI gaI abhivyakti hotI hai, dUsare zabdoM meM ve saundarya kA mUrta rUpa haiN| vAtsyAyana ne saundarya ke mUla ko pahacAna kara kalAoM kA ati sUkSma vibhAjana kiyA hai| unhoMne kAmasUtra meM kalAoM kI saMkhyA 64 batAI hai| bhAratIya paramparA meM saundaryatattva kalAoM se vicchinna koI alaga tattva nahIM hai| jo sundara nahIM hai, vaha kalA hI nahIM hai| saundarya ke kSetra ke viSaya meM DaoN. nagendra kA mata hai - prakRti saundarya ke pratyakSa bhAvana aura ciMtana se kalA kA janma hotA hai aura kalAnibaddha saundarya ke bhAvana aura ciMtana se saundaryazAstra kaa| vastutaH saundarya kA kSetra ati vistRta hai| vibhinna vidvAn apane vivekAnusAra isakA kSetra nirdhAraNa karane kA prayatna karate haiN| parantu saundarya viSayaka adhikatara AdhAragrantha isa mata ko spaSTa karate haiM ki saundarya ke kSetra meM kalAgata saundarya AtA hai| jahAM prakRtigata saundarya kI vivecanA kI gaI haiN| vahAM kalAgata saundarya ko uddIpaka va preraNA srota mAnA gayA hai| kAvya saundarya uparyukta vivecanA se yaha spaSTa hai ki saundarya kA kSetra atyadhika vyApaka hai| yaha kAvyetara kalAoM meM bhI prastuta hai| kAvya saundarya kA adhyayana kSetra kAvya tathA usake tattvoM ke adhyayana taka sImita hai| kAvyakalA ko sabhI kalAoM meM sarvottama mAnA gayA hai| kavi ko jaisA rucikara lagatA hai, usI prakAra se kAvya jagat parivartita ho jAtA hai|" mammaTa bhI kavi kI sRSTi ko bahmA kI sRSTi se utkRSTa batAte hue kahate haiM-kavi kI sRSTi niyati ke baMdhanoM se rahita, kevala AnandasvarUpA, kisI anya ke niyantraNa se rahita tathA nau rasoM se rucira hai| kAvya kA pramukha prayojana sAmAjika ko Ananda pradAna karanA hai| sAmAjika isa mImAMsA meM nahIM par3atA ki use AnandAnubhUti (saundaryAnubhUti) kAvya ke kisa tattva se huI hai| isakI mImAMsA karanA to kAvyajJoM tathA kAvyAcAryoM kA kArya hai| saundarya kaise utpanna hotA hai| tathA saundarya kA vaha kauna sA niyAmaka tattva hai 57. apAre kAvyesaMsAre kavireva prjaaptiH| yathA vai rocate vizvaM tathedaM privrtte|| a. pu., pR. 339/10 58. niyatikRtaniyamarahitAM hlaadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kverjyti| kA. pra., 1/1 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya saundarya jisakI sattA se kAvya meM kAvyatva rahatA hai| isa prazna kI gaveSaNA meM hI kAvyazAstra meM aneka sampradAyoM kA udaya huaa| prArambhika AcArya alaGkAroM ko hI kAvya kA sarvasva mAnate the, ataH unake granthoM kA nAma bhI kAvyAGkAra hotA thaa| parantu paravartI AcAryoM ko yaha mata svIkAra nahIM huA aura unhoMne rasa, rIti, vakrokti, aucitya aura dhvani ko kAvyAtmA mAnakara vivecanAeM kI, jisase rasa sampradAya, rIti sampradAya, vakrokti sampradAya, aucitya sampradAya aura dhvani sampradAya kA vikAsa huaa| 17 prastuta grantha meM kAvya-saundarya viSayaka tattvoM - rasa, aucitya aura vakrokti ke AdhAra para tilakamaJjarI ke vividha sthaloM ke varNanoM meM utpanna camatkAra va ramaNIyatA kI vivecanA kI gaI hai| gadya kAvya meM pAtroM kA bhI mahatvapUrNa sthAna hotA hai| kavi pAtroM ke mAdhyama se hI apanI kalpanA ko AkAra pradAna karatA hai| vaha pAtroM kI antaH prakRti ko nirdhArita kara usase abhilaSita AcaraNa karavAtA hai, jisase usake pAtra jIvaMta hokara kAvya saundarya meM vRddhi karate haiN| ataH saundarya udghATana ke krama meM sarvaprathama pAtroM ke cAritrika saundarya ko prakaTa kiyA gayA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva 0 dhanapAla kA jIvana o dhanapAla kA samaya - antaH pramANa - bAhya pramANa 0 dhanapAla kI pratibhA 0 dhanapAla kA kRtitva (19) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva dhanapAla kA jIvana dhanapAla ne svaracanA tilakamaJjarI meM apane jIvana, pitA evaM pitAmaha Adi kA varNana kiyA hai| dhanapAla kA janma madhyapradeza ke sAMkAzya nagara ke kAzyapa gotriya brAhmaNa kula meM huaa| inake pitA 'sarvadeva' eka vidvAn brAhmaNa, samasta zAstroM ke adhyetA tathA karmakANDa meM nipuNa the| unakI vANI kamanIya kAvya ke nibandhana tathA artha mImAMsA karane meM prakRSTa thii|' dhanapAla ke anuja kA nAma zobhana thaa| yaha darzana, vyAkaraNa tathA sAhitya zAstra kA vidvAn thaa| ise apane pitA meM paramazraddhA thii| yaha apane pitA kI AjJA se jaina dharma kI dIkSA lekara jaina muni bana gayA thaa| zobhana ne caubIsa tIrthakaroM kI stuti meM 'stuticaturviMzatikA' kI racanA kI thii| zobhana ke Agraha karane para dhanapAla ne isa para TIkA likhI thii| dhanapAla kI bhaginI kA nAma sundarI thA, jo saMskRta evaM prAkRta bhASA kI viduSI thii| sundarI ke lie dhanapAla ne pAiyalacchInAmamAlA nAmaka prAkRta koza kI racanA kI thii| dhanapAla kA vivAha 'dhanazrI' nAmaka atyanta kulIna kanyA se huaa| prabandhacintAmaNi meM dhanapAla kI patnI ke lie brAhmaNI zabda kA prayoga kiyA gayA hai|' dhanapAla ke pitAmaha kA nAma devarSi thaa| 'devarSi' atyanta dAnI the| dhanapAla unakI prazaMsA karate hue kahate haiM - "madhya deza ke sAMkAzya nagara meM eka dvija utpanna huA, jo dAnavarNitva se vibhUSita hote hue bhI devarSi nAma se prasiddha huaa| dhanapAla kA pArivArika vAtAvaraNa adhyayanAtmaka thaa| dhanapAla ke pitA evaM pitAmaha veda, vedAGgo ke prakANDa paNDita tathA dhArmika karmakANDoM meM nipuNa the, isI kAraNa dhanapAla kI zAstrAdhyayana meM ruci svataH hI ho gayI thii| dhanapAla ne zrutiyoM tathA smRtiyoM kA gahana adhyayana kiyA thaa| 1. zAstreSvadhItI kuzalaH kriyAsu, bandhe ca bodhe ca girAM prkRssttH| tasyAtmajanmA samabhUnmahAtmA, devaH svayaMbhUriva srvdevH|| - ti. ma., bhUmikA, padya 52 boradiyA, hIrAbAI; jainadharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~, pR. 184 . merUtuMga; prabandhacintAmaNi, pR. 36 AsId dvijnmaa'khilmdhydeshprkaashsaaNkaashyniveshjnmaa| alabdha devarSiriti prasiddhiM yo daanvrssitvvibhuussito'pi|| - ti. ma., bhUmikA, padya 51 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya dhanapAla dhArAnagarI ke rAjA muJja tathA unake uttarAdhikArI bhojarAja ke Azrita the| rAjA muJja kA bhojarAja para atyadhika sneha thA, isIlie muJja ne bhojarAja kA rAjyAbhiSeka svayaM kiyA thaa| dhanapAla ne apanI vidvatA se rAjA bhoja kI sabhA meM sarvocca sthAna prApta kiyaa| AcArya merUtuMga ke anusAra dhanapAla rAjA bhoja kI sabhA ke anyatama paNDita the| rAjA muJja ne inakI kAvya kalA se prasanna hokara apanI rAjasabhA meM 'sarasvatI' kI upAdhi se sammAnita kiyA thaa|' dhanapAla vaidika karmakANDoM ko karane vAle kaTTara brAhmaNa the| dhanapAla ke anuja zobhana ne jaina dharma kI dIkSA lI thii| bAda meM dhanapAla ne bhI apane anuja zobhana va jaina siddhAntoM se prabhAvita hokara jaina dharma kI dIkSA lii| prabandha cintAmaNi meM dhanapAla ke jaina dharma ko svIkAra karane kI kathA isa prakAra dI gaI ekabAra dhanapAla ke pitA sarvadeva jaina muni vardhamAna sUri ke pravacanoM se unake guNoM se prabhAvita ho gye| unake guNoM meM anurakta hokara ve vardhamAna sUri ke upAzraya meM gae tathA unase kahA ki mere pitA devarSi rAjAoM se dakSiNAsvarUpa atyadhika dhana prApta karate the| isa kAraNa mujhe apane gRha meM saMcita nidhi hone kA saMdeha hai| sarvadeva ne saMcita dhana milane para AdhA dhana unheM dene kA vacana diyaa| zubha muhUrta meM muni dvArA nirdezita sthAna se sarvadeva ko dhana kI prApti hone para muni ne sarvadeva se usake do putroM meM eka ko jaina dharma meM dIkSita karane hetu maaNgaa| sarvadeva ne apane jyeSTha putra ko muni kA ziSya banakara unheM RNamukta karane ke lie kahA, parantu kaTTara brAhmaNa dhanapAla ne jaina dharma kI bahuta nindA kii| taba dhanapAla ke anuja zobhana ne jaina dharma kI dIkSA lenA svIkAra kara liyaa| 5. AkIrNAvitalaH sarojakalazacchatrAdibhirlAJchanaistasyAjAyata mAMsalAyatabhujaH zrIbhoja ityaatmjH| prItyA yogya iti pratApavasati: khyAtena muJjAkhyayA yaH sve vAkpatirAjabhUmipatinA rAjye'bhiSiktaH svym||-ti. ma., bhUmikA, padya 43 abhyastasamastavidyAsthAnena dhanapAlena zrIbhojaprasAda samprApta samastapaNDitaprakRSTapratiSThena - prabandhacintAmaNi, pR. 36 tajjanmA janakAMghripaMkajarajaH sevAptavidyAlavo vipraH zrIdhanapAla ityavizadAmetAmabadhnAt kthaam| akSuNNo'pi viviktasUktiracane yaH sarvavidyAbdhinA zrImuJjena sarasvatIti sadasi kSoNIbhRtA vyaahtH|| - ti. ma., bhUmikA, padya 53 merUtuMga; prabandhacintAmaNi, pR. 36 ___8. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva dhanapAla ne apane anuja ke isa kRtya se ruSTa hokara rAjA bhoja ke dvArA rAjya meM jaina muniyoM ke praveza para bAraha varSoM taka ke lie roka lagavA dii| isa para dhArA nagarI ke upAsakoM ke prArthanA karane para tathA gurupuruSoM ke bulAye jAne para sabhI jaina siddhAntoM meM pAraGgata muni zobhana ne apane guru se AjJA prApta kara dhArAnagarI meM praveza kiyaa| pAlakI meM jAte hue dhanapAla ne apane bhrAtA zobhana muni ko dhArA nagarI meM praveza karate hue dekhakara unheM upalakSita kara upahAsa karate hue kahA - "gardabhadanta bhadanta nmste|" isa para zobhana muni ne unheM ArzIvAda dete hue kahA - "kapivRSaNAsya vayasya sukhaM te|" (he kapiyoM meM zreSTha Apako sukha ho)| upahAsa meM namaste kahe jAne para bhI AzIrvAda dekara zobhana muni ne vacanacAturya se dhanapAla ke hRdaya ko jIta liyaa| dhanapAla ne pUchA - 'Apa kisake atithi haiM', zobhana muni ne kahA ki hama Apake atithi haiN| taba dhanapAla ne mIThe vacanoM meM unheM bhojana kA nimantraNa diyaa| jaina muni prAsuka (anuddiSTa) AhAra bhojI hote haiM, ataH unhoMne isakA niSedha kiyaa| jaina dharma meM jIvarakSA kI pradhAnatA hai| ve isa viSaya meM atyanta sajaga rahate haiM ki kahIM anajAne meM bhI unase kisI jIva kI hatyA na ho jaae| bhikSAcaryA ke lie do jaina muniyoM ke ghara Ane para dhanapAla kI patnI ne unheM do dina kA dahI diyaa| muni dvArA yaha pUchA jAne para ki yaha dahI kitane dina kA hai, dhanapAla ne upahAsa karate hue kahA - kyA isameM kIr3e haiM?taba muni ne kahA ki hA~, isameM kIr3e hai tathA unhoMne use kIr3e dikhaae| isase dhanapAla ko jina dharma meM jIvadayAprAdhAnya va jIvotpatti ke vaidagdhya Adi viziSTa siddhAntoM kA jJAna huaa| isI se prabhAvita hokara dhanapAla ne jaina dharma meM dIkSita honA svIkAra kara liyaa| dhanapAla ke jIvana evaM dIkSA grahaNa se sambandhita vivaraNa prabhAvakacaritAntargata 'mahendrasUricarita" meM bhI milatA hai| prabhAvakacarita va prabandhacintAmaNi ke atirikta tilakamaJjarI avataraNikA, saMghatilakasUrikRta 'samyaktva sapratikA', zrIratnamaMdiragaNikRta 'bhojaprabandha', zrI indrahaMsagaNikRta 'upadezakalpavallI', zrI hemavijayagaNikRta 'kathAratnAkara', zrI jinalAbhasUrikRta 'upadezaprAsAda', jaina sAhitya zodhaka aMka tathA jaina sAhitya itihAsAdi meM bhI dhanapAla se sambandhita vivaraNa prApta hotA hai|" 9. prabhAcandra; prabhAvakacaritAntargata mahendrasUricarita, pR. 138-151 10. tilakamaJjarI; vijayalAvaNyasUrIzvara kRta parAga TIkA sahita, prastAvanA, pR. 27 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya dhanapAla zvetAmbara sampradAya ke anuyAyI the / " dhanapAla ne jaina dharma kI dIkSA grahaNa karane ke pazcAta RSabhadeva kI stuti meM 50 padyoM meM 'RSabhapaMcAzikA' tathA mahAvIra kI stuti meM 30 padyoM se yukta 'vIrastuti' kI racanA kii| unhoMne RSabhadeva kA mandira banavAyA tathA apane guru mahendrasUri dvArA RSabhadeva kI pratimA kA sthApanA krvaaii| unhoMne aneka tIrtho kI bhI yAtrA kii| isa prakAra uparyukta prabandhoM va racanAoM ke paryAlocana se hameM dhanapAla ke jIvana se saMbaMdhita vistRta jAnakArI prApta hotI hai| dhanapAla kA samaya dhanapAla ke samaya ke viSaya meM vidvAnoM meM adhika matabheda nahIM hai| dhanapAla ke viSaya meM aneka antaH va bAhya pramANa upalabdha hote haiM, jinase dhanapAla ke samaya kA ThIka anumAna kiyA jA sakatA hai| anta: pramANa : (1) dhanapAla ne tilakamaJjarI ke bhUmikA bhAga meM bAlmIki, vyAsa, kAlidAsa, mAgha, bhAravi, bhavabhUti, bANabhaTTa " prabhRti kaviyoM kA ullekha kiyA hai| bANa rAjA harSavardhana ke sabhApaNDita the| harSavardhana kA samaya 7 vI. sadI kA hai| dhanapAla kA samaya inake pazcAt hI ho sakatA hai| 23 (2) tilakamaJjarI kI bhUmikA meM dhanapAla ne eka padya meM kavi yAyAvara ( rAjazekhara) kI vANI ko munivRtti ke samAna kahA hai|" rAjazekhara kA samaya dazama zatI kA pUvArddha hai| ataH dhanapAla kA samaya isake pazcAt hI ho sakatA hai| (3) dhanapAla kI eka anya racanA pAiyalacchInAmamAlA meM dhanapAla ke kAla ke viSaya meM eka spaSTa saMketa prApta hotA hai - vikrama ke 1029 varSa vyatIta premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 410-411 kevalo'pi sphuran bANaH karoti vimadAn kvin| kiM puna: klRptasandhAnapulindhrakRtasannidhiH / - ti ma., bhUmikA, padya 26 13. samAdhiguNazAlinyaH prasannaparipaktrimAH / yAyAvarakavervAco munInAmiva vRtayaH / / -vahI;, bhUmikA, padya 33 11. 12. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva hone para mAlavanareza ne mAnyakheTa para AkramaNa karake lUTA, taba dhArA nagarI meM nivAsa karane vAle, maiMne apanI kaniSTa bhaginI sundarI ke lie isakI racanA kii|" (4) dhanapAla ne apane AzrayadAtA rAjAoM meM muJjarAja va bhojarAja kA varNana kiyA hai| muJjarAja ne dhanapAla ke pANDitya se prabhAvita hokara use 'sarasvatI' viruda se sammAnita kiyA thaa|" dhanapAla ne tilakamaJjarI kI bhUmikA meM bhojarAja kI prazaMsA karate hue kahA hai ki samasta vAGmayavida hote hue bhI bhoja kA jaina siddhAntoM meM kutuhala utpanna hone para, maineM adbhuta rasa yukta isa kathA kI racanA kii| itihAsakAra bhoja kA samaya 1010 se 1055 I. ke madhya mAnate haiN| uparyukta vivaraNoM se dhanapAla kA samaya 10vI. zatI kA uttarArddha nizcita hotA jAtA hai| dhanapAla ke samaya kI yaha prArambhika sImA hai| bAhya pramANoM ke AdhAra para dhanapAla kI antima samaya sImA nirdhArita kI jA sakatI hai| bAhya pramANa : dhanapAla ke jIvana evaM samaya se sambandhita aneka bAhya pramANa bhI prApta hote (1) prabandhacintAmaNi" va prabhAvakacarita" nAmaka jaina granthoM se hameM dhanapAla ke jIvana va samaya kI vistRta jAnakArI prApta hotI hai| prabandhacintAmaNi kA 14. vikkamakAlassa gae auNatIsuttare shssmmi| mAlavanariMdadhADIe lUDie mnnkheddmmi|| dhArAnayarIe pariTThieNa magge ThiAe annvjje| kajje kaNiTThabahiNIe 'sundarI' naamdhijjaae|| pAiyalacchInAmamAlA, gAthA 276-277 15. akSuNNo'pi viviktasUktiracane yaH sarvavidyAbdhinA, zrI muJjena sarasvatIti sadasi kSoNIbhRtA vyaahRtH|| ti. ma., bhUmikA, padya 53 16. niHzeSavAGmayavido'pi jinAgamoktAH zrotuM kathAH smupjaatkutuuhlsy| tasyAvadAtacaritasya vinodaheto rAjJaH sphuTAdbhutarasA racitA ktheym|| vahI,padya 50 17. merUtuMga; prabandhacintAmaNi, pR. 36-42 18. prabhAcandra; prabhAvakacarita, pR. 138-151 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya racanA kAla vi. saM. 1361" tathA prabhAvakacarita kA racanAkAla vi. saM. 1334 hai| ina granthoM meM dhanapAla kA varNana hone se yaha siddha hai ki dhanapAla kA samaya isase pahale kA hogaa| (2) nAthUrAma premI ke anusAra dhanapAla paramAra vaMza ke rAjA sIyaka se lekara bhoja ke samaya taka jIvita rhe|" dhanapAla ne bhI tilakamaJjarI meM sIyakarAja kA ullekha kiyA hai| rAjA sIyaka vahI mAlavanareza haiM, jinhoMne mAnyakheTa para vi. saM. 1029 meM AkramaNa kiyA thaa| isase rAjA sIyaka kA samaya I. saM. dazama zatI kA uttarArddha nizcita hotA hai tathA yahI dhanapAla kA sthiti kAla bhI nizcita hotA hai| (3) hemacandrAcArya ne tilakamaJjarI kI bhUmikA ke eka padya 'prAjyaprabhAvaH prabhavo ....' kA ullekha 'kAvyAnuzAsana4 meM kiyA hai| hemacandra kA samaya I. saM. 1088 se lekara bAharavIM zatI ke uttarArddha taka hai| (4) aNahillapura nivAsI pallIpAla dhanapAla ne tilakamaJjarI kathA ko AdhAra banAkara vi saM. 1261 meM 1200 padyoM se yukta tilakamaJjarIsAra kI racanA kii| (5) tilakamaJjarI ke TippaNakAra zrI zAntisUrI kA samaya dvAdaza zatI kA pUrvArddha hai|" ___(6) namisAdhu ne rudraTa ke kAvyAlaGkAra para likhi apanI TIkA meM tilakamaJjarI kA ullekha kiyA hai| namisAdhu ne isa TIkA kI racanA 1068 I. meM kI thii| isase bhI dhanapAla kA samaya I. 1068 se pUrva kA honA nizcita ho jAtA hai| 19. caudharI, gulAbacandra; jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, pR. 426 . 20. vahI, pR. 205 21. premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 409 22. ti. ma., bhUmikA, padya 41 23. dhanapAla, pAiyalacchInAmamAlA, gAthA 276 24. hemacandra; kAvyAnuzAsana, adhyAya 5, pR. 328 25. hemacandra; abhidhAnacintAmaNi, bhUmikA, pR. 13-18 pallIpAla dhanapAla; tilakamaJjarIsAra, ahamadAbAda, 1969 27. tilakamaJjarI; vijayalAvaNyasUrIzvara kRta parAga TIkA sahita, bhAga-I, pR. 19 ___New Catalogus catalogorum, Vol. 8 Ed. K. Kunjani Raja, 29. Kane, P.V.; History of Sanskrit poetics, p. 155 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva ina bAhya pramANoM ke AdhAra para dhanapAla kI antima samaya sImA gyAharavIM zatI kA pUrvArddha nizcita kI jA sakatI hai| pAiyalacchInAmamAlA dhanapAla kI prathama racanA pratIta hotI hai kyoMki isake maGgalAcaraNa meM dhanapAla ne brahmA ko namaskAra kiyA hai| yadi ve jaina dharma meM dIkSita hote to nizcita hI jinadeva ko praNAma krte| pAiyalacchInAmamAlA kA samaya 972 I. hai / dhanapAla ne 'satyapurIya mahAvIra utsAha' meM mahamUda gajanavI dvArA somanAtha Adi mandiroM ko naSTa kiye jAne kA ullekha kiyA hai|" mahamUda gajanavI ne 1026 I. meM somanAtha ke mandiroM ko naSTa kiyA thaa| isase isa racanA kA samaya 1026 I. ke bAda kA nizcita hotA hai| 26 upalabdha antaH va bAhya pramANoM ke samyak paryAlocana se dhanapAla kA samaya I. 960 se 1030 ke madhya nizcita kiyA jA sakatA hai| dhanapAla kI pratibhA kavi meM kAvya karane kI zakti janma se hI hotI hai| kavitva zakti ke binA kAvya nahIM banatA aura yadi banatA hai to upahasanIya hotA hai|" mammaTa ne kavi kI svAbhAvika kAvya karane kI zakti, loka vyavahAra se utpanna anubhava, chanda-vyAkaraNa-veda-purANa - kalA - koza- arthazAstra, kAlidAsAdi mahAkaviyoM ke kAvya ke paryAlocana se utpanna vyutpatti tathA kAvya marma ko jAnane vAle guru kI zikSA ke anusAra abhyAsa ke samaSTi rUpa ko kAvya sRSTi kA kAraNa kahA hai / " dhanapAla kI pratibhA kA jJAna tilakamaJjarI ke adhyayana se hI ho jAtA hai| dhanapAla ne apane pANDitya ke bala para hI rAjA bhoja kI sabhA meM sarvocca sthAna ko prApta kiyA thaa| 30. 31. 32. maMjeviNu sirimAladesu anuaNahilavADauM caDDAvali soraTTha bhaggu puNu daulavADauM / somesarU sotehi bhaggu jaNamaNa ANaMdaNuM bhaggu na siri saccaDarivIrU siddhatthaha naMdajuM / / - satyapurIya mahAvIra utsAha, padya 3 zaktiH kavitvabIjarUpaH saMskAravizeSaH, yAM vinA kAvyaM na prasaret, prasRtaM vA upahasanIyaM syAt / - mammaTa; kA. pra., pR. 17 zaktirnipuNatA lokshaastrkaavyaadyvekssnnaat| kAvyajJazikSayAbhyAsa iti hetustadudbhave / / - vahI, 1/3 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tilakamaJjarI ke adhyayana se jJAta hotA hai ki dhanapAla ne veda-vedAGgoM, tathA smRtiyoM kA gahana adhyayana kiyA thaa| unheM paurANika kathAoM, nIti zAstra, sAhitya, saMgIta, sAmudrika zAstra, citrakalA, gaNita Adi kA samyak jJAna thaa| 933 tilakamaJjarI meM veda ke lie 'trayI zabda kA prayoga kiyA gayA hai / 'trayI' zabda kA prayoga Rkveda, sAmaveda tathA yajurveda ke lie kiyA jAtA hai / purohita dvArA apratiratha mantroM ke uccAraNa kA ullekha milatA hai| 34 sAmaveda ke sAmasvaroM kA bhI varNana kiyA gayA hai|" dhanapAla ne veda ke lie zruti zabda kA prayoga karate hue kahA hai - " putrahIna manuSya pum nAmaka naraka meM jAtA hai| 1136 27 jyotiSa meM prayukta hone vAle pAribhASika zabdoM yathA muhUrta, tithi, vAra, karaNa, lagna horA Adi kA varNana aneka sthaloM para prApta hotA hai| 38 tilakamaJjarI paurANika kathAoM kA bhaNDAra hai| dhanapAla ne tilakamaJjarI meM aneka sthaloM para paurANika uddharaNoM kA ullekha kiyA hai| rAmAyaNa, mahAbhArata tathA purANoM se devI devatAoM, RSi-muniyoM, rAjAoM, apsarAoM, rAkSasoM Adi se saMbaMdhita aneka kathAoM kA varNana prApta hotA hai| sampUrNa tilakamaJjarI meM sthAna-sthAna para indra airAvata, kubera, varuNa, kAmadeva, rati, arjuna, pArAzara, parazurAma, nala, yama, rAma, lakSmI, sugrIva, rAvaNa, trijaTA, sugrIva, viSNu, vizvakarmA, zeSanAga, samudramanthana, ziva va anya aneka nAmoM va unase sambandhita kathAoM kI ora saMketa kiyA gayA hai| dhanapAla dharmazAstra va nItizAstra ke bhI jJAtA the| RSi RNa deva RNa tathA pitR RNa va trivarga" kA ullekha prApta hotA 39. 33. 34. 35. savanarAjibhiH sAmasvarairiva - vahI, pR. 11 36. AtmAnaM trAyasva puMnAmno narakAt iti sotprAsaM zAsitasyeva gurukRtena zrutidharmeNa - vahI, pR. 21 prayANazuddhimiva praSTumupasasarpa pariNatajyotiSam - vahI, pR. 197 37. 38. pUrNesu ca krameNa kiMcitsAtirekeSu navasu mAseSu sAratithivArakaraNAzrite'tizreyasyahani puNye muhUrte yathAsvamuccasthAnasthitaiH kautukAdiva zubhagrahairavalokite vizuddha lagne horAyAmagrata eva jAtena ...... / vahI, pR. 75-76 pitRNAmapi gaccha iti yAcitaprasUteriva prAdurbhUtadharmavAsanAtayA saMnihitairdevarSibhiH-ti. ma., pR. 20 anayAsmAkamavikalA trivargasaMpatti: - vahI, pR. 28 40. trayImiva mahunisahasropAsita caraNAM vindhyagirimekhalAmiva akSamAlopazobhitAm - ti. ma., pR. 24 rAjatapUrNakumbhamapratirathAdhyayana dhvanimukhareNa - vahI, pR. 115 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva hai| samaraketu ne nItizAstra kA adhyayana kiyA thaa|" SaDguNoM (sandhi, vigraha, yAna, Asana, dvaidhIbhAva va mantra) kA varNana prApta hotA hai| dhanapAla ne sAhitya, saMgIta, citrakalA tathA gaNita Adi ke jJAna kA prayoga varNana ko prabhAvazAlI banAne meM kiyA hai| ina vidyAoM se saMbaMdhita aneka uddharaNa tilakamaJjarI meM prApta hote haiN| dhanapAla ne darzanazAstra kA bhI samyak adhyayana kiyA thaa| inhoMne sAMkhya, vaizeSika, yoga, vedAnta, bauddha Adi darzanoM kA adhyayana kiyA thaa| tilakamaJjarI meM nyAyadarzana " tathA pramANoM kA varNana kiyA gayA hai| vaizeSika darzana ke padArtha 'dravya' kA ullekha prApta hotA hai| sAMkhya ke puruSa aura prakRti kA bhI varNana kiyA gayA hai| 'yoga' zabda kA prayoga milatA hai| bauddha darzana kA varNana bhI kiyA hai|" uparyukta vivaraNa se jJAta hotA hai ki dhanapAla ke pAsa na kevala kAvya karane kI svAbhAvika zakti thI apitu mammaTAcArya sammata loka vyavahAra, zAstra, darzana, kalA graMthoM va mahAkAvyoM ke adhyayana se utpanna vyutpatti bhI thii| dhanapAla kA kRtitva dhanapAla apane samaya ke ucca koTi ke vidvAn the| ve na kevala saMskRta apitu prAkRta tathA apabhraMza ke bhI vidvAn the| unhoMne saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza 41. adhItanItividyAmabhyastaniravadyadhanurvedam - vahI, pR. 114 42. SADaNyaprayogacaturaH catasRSvapi vidyAsu labdha prakarSaH - vahI, pR. 13 43. vahI, pR. 70, 71, 229, 227, 24, 177, 79, 162, 166 44. nyAyadarzanAnurAgibhi na raudraiH - vahI, pR. 10 45. (ka) vidhinirUpitAvadyapramANAm sukavivAcamiva - vahI, pR. 24 (kha) pramANavidbhirapyapramANavidyairadhItanItibhiH - vahI, pR. 10 46. vaizeSikamate dravyasya prAdhAnyaM guNAnAmupasarjanabhAvo babhUva - vahI, pR. 15 47. darzanAdeva cAsau janmasahabhuvaM pumAniva sAMkhyaparikalpitaH prakRtimamuJcannisargadhIro'pi sAgara iva - vahI, pR. 278 48. labdhahRdayapravezamahotsavAbhiraprayuktayogAbhiH - vahI, pR. 1 yasya doSNi sphuraddhetau pratIye vibudhaidhruvH|| bauddhatarka ivArthAnAM nAzo rAjJAM nirnvyH|| - vahI, pR. 16 9. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tInoM bhASAoM meM kAvya racanAe~ kI hai| hIrAlAla rasika dAsa kApar3iyA ne 'RSabhapaMcAzikA' meM dhanapAla kI nau racanAoM kA ullekha kiyA hai" . 1. pAiyalacchInAmamAlA 2. tilakamaJjarI 3. zrAvakavidhi prakaraNa prAkRta koza saMskRta prAkRta prAkRta saMskRta 4. vIrastuti 5. zobhanastuti vRtti 6. RSabhapaMcAzikA 7. satyapurIya-zrI- mahAvIra - utsAha 8. vIrastuti 9. nAmamAlA 1. pAiyalacchInAmamAlA" : yaha prAkRta bhASA kA koza hai| isakI racanA dhanapAla ne apanI bahana sundarI ke lie kI thii|" isa koza meM dhanapAla ne dezI, tatsama evaM tadbhava zabdoM ke paryAyavAcI zabda diye hai| isameM 279 padya haiN| prAkRta apabhraMza 53. saMskRta-prAkRta saMskRta 29 gaMgA prasAda yAdava ke anusAra pAiyalacchInAmamAlA aitihAsika dRSTi se atyanta mahattvapUrNa hai kyoMki yaha dakkana ke rASTrakUToM aura paramAroM ke saMbaMdhoM para prakAza DAlatI hai| yaha paramAra aura rASTrakUTa ke aneka rAjAoM ke samaya ko nizcita karane meM prAcIna bhAratIya itihAsa ke zodhArthI kI sahAyatA karatI hai / " 50. kApar3iyA, hIrAlAla rasikadAsa; RSabhapaMcAzikA vIrastutidvayarUpakRttiklApa:, pR. 16 dhanapAla; pAiyalacchInAmamAlA, (saM.) becaradAsa jIvarAja dozI dhArAnayarIe pariTThieNa magge ThiAe aNavajje / 51. 52. - 277 kajje kaNiTThabahiNIe 'sundarI' nAmadhijjAe / / - pAiyalacchInAmamAlA, gAthA Pailacchi is a work of considerable importance from the historiacal point of view. It throws some very significant light on the relations between Paramaras and the Rastrakutas of Daccan. The sack of Manyakheta, the capital of Rastrakutas, which is mentioned in Paiyalacci helps the student of ancient Indian history in fixing the period of various kings of paramar and Rastrakutas dynasties. - Yadav, Ganga Prasad; Dhanpal and his time, P.17 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva 2. tilakamaJjarI: yaha eka prema kathA hai| isameM harivAhana aura tilakamaJjarI kI praNaya kathA kA varNana hai| yaha punarjanma ke tAnoM bAnoM para bunI gayI eka sundara prema kathA hai| isa eka kRti se hI dhanapAla ne saMskRta gadya lekhakoM meM apanA viziSTa sthAna banA liyA hai| 3. zrAvakavidhiprakaraNa : isameM dhanapAla ne zrAvaka ke dharmoM kA vivecana kiyA hai| 4. vIrastuti : isameM dhanapAla ne mahAvIra svAmI kI stuti kI hai| yaha prAkRta bhASA meM racita 30 padyoM kI stuti hai| yaha sampUrNa stuti virodhAbhAsa alaMkAra se yukta hai tathA prAkRta bhASA meM isa prakAra kI ekamAtra stuti hai| vIrastuti ke prArambha meM hI dhanapAla kahate haiM - maiM nakha rahita jina (virodha parihAra hetu - nirmala nakhoM se yukta) ke caraNa kamaloM ko praNAma karatA huuN| aviruddhavacana hote hue bhI viruddha vacanoM se (virodha parihAra hetu - avirUddhavacana vAle) bhagavAna mahAvIra kI virodhAbhAsa alaGkAra yukta vacanoM se stuti karatA huuN|" . 5. zobhanastutivRtti zobhana muni ne stuticaturvizatikA kI racanA kI thI jisameM 24 tIrthaMkaroM kI stuti kI gaI hai| dhanapAla ne bhrAtR premavaza zobhana kI isa stuti para eka vRtti kI racanA kii| 6. RSabhapaMcazikA : dhanapAla ne prAkRta bhASA meM 50 padyoM meM isa stuti kI racanA kI hai| isameM dhanapAla ne prathama tIrthakara RSabhadeva kI stuti kI hai| prArambhika padyoM meM RSabhadeva ke jIvana kI ghaTanAoM kA varNana kiyA gayA hai| prathama padya meM triloka ke svAmI kI 54. nimmalanahe viaNahe jiNANa calaNuppale pnnmiuunnN| vIramaviruddhavayaNaM dhuNAmi sa viruddhvynnmhN||-RssbhpNcaashikaa, vIrastuti, pR. 200 55. premI, nAthUrAma; jaina sAhitya aura itihAsa, pR. 410 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya stuti kI gaI hai| hemacandragaNi ke anusAra yadyapi bhagavAna kI stuti meM sarvatra namaskAra prabhAva hotA hai tathApi vizeSa prakAra kA namaskAra vidhna ke vinAza tathA bhakti kI atizayatA ke pratipAdanArtha hotA hai|" dhanapAla ne guru sevA kI mahattA kA varNana karate hue kahA hai ki gurujanoM kI sevA kabhI bhI niSphala nahIM hotii| bhagavAna ke smaraNa se bhaya va duHkha kA nAza hotA hai|" RSabhapaMcAzikA para prabhAnandAcArya ne 'lalitokti' nAmaka vRtti likhi hai tathA hemacandragaNi ne 'vivaraNa' nAmaka vRtti kI racanA kI hai| RSabhapaMcAzikA para 'avacUricatuSTayam' bhI prApta hotA hai jo isa prakAra se hai - dharmazekhararacita - saMskRta-prAkRta avacUri nemicandramunikRta - avacUri cirantanamuniracita - avacUrNi pUrvamuni racita - avacUri 7. satyapurIya-zrI-mahAvIra-utsAha" : dhanapAla ne satyapura ke bhagavAna mahAvIra kI stuti meM isakI racanA kii| yaha apabhraMza bhASA meM likhi gaI hai tathA isameM 37 padya haiN| yaha stuti aitihAsika dRSTi se atyadhika mahattvapUrNa hai| yaha mahamUda gajanavI ke usa mArga para prakAza DAlatI hai, jisa mArga kA prayoga usane somanAtha mandira ko khaNDita karane ke samaya kiyA 56. jayajaMtukappapAyava! cNdaayv| raagpNkyvnnss| sayalamuNigAmagAmaNi! tiloacUDAmaNi! Namo te|| - R. paM., padya 1 57. vahI, pR. 2 58. muNiNo vi tuhallINA, namivinamI khearAhivA jaayaa| guruANa calaNa sevA, na nipphalA hoi kaiA vi|| - vahI, padya 14 bhamiokAlamaNataM, bhavammi bhIo na nAha ! dukkhANaM / saMpaI tumammi diDhe, jAyaM ca bhayaM palAyaM ca / / vahI, padya 48 60. vahI, pR. 166-199 61. Yadav, Ganga Prasad; Dhanpal and his time, p. 22 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanapAla : vyaktitva evaM kRtitva 8. vIrastuti : isameM 11 padya haiN| dhanapAla ne isameM saMskRta evaM prAkRta donoM bhASAoM kA prayoga kiyA hai| pratyeka padya kI prathama paMkti saMskRta tathA dUsarI paMkti prAkRta meM hai| isakA prathama padya 'sarabhasanRtyatsura.....3 tathA antima padya 'taM namatanamrazatamakhamaNi.... hai| dhanapAla ne isameM zvetAmbara sampradAya kI paramparAoM para prakAza DAlA hai| 9. nAmamAlA: yaha saMskRta bhASA kA koza hai, jo vartamAna samaya meM upalabdha nahIM hai| dhanapAla navanavonmeSazAlinI pratibhA se sampanna kavi the| apanI pratibhA ke bala para hI unhoMne bhojarAja kI rAjasabhA meM anyatama sthAna prApta kiyA thaa| saMskRta, prAkRta va apabhraMza meM racita unakI praur3ha racanAe~ unakI pratibhA ko samucita dyotita karatI haiN| 62. 63. RSabhapaMcAzikA; vIrastuti, pR. 269 srbhsnRtytsuryuvtikucttttruttithaartaarkitm| jAyaM siddhatthanariMdamaMdiraM jassa jmmmmi|| - RSabhapaMcAzikA, vIrastuti, padya 1, pR. 269 taM namata nmrtshtmkhmnnimukuttvittngkghRssttcrnnyugm| bhuvaNassa vi baMdhaNapAlaNakkhamaM vddhmaannjinnN|| - vahI,padya 11, pR. 270 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya adhyAya tilakamaJjarI kA kathAsAra * tilakamaJjarI kA kathAsAra tilakamaJjarI ke TIkAkAra (33) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra tilakamaJjarI kA kathAsAra uttara kauzala meM apane saundarya se sabhI lokoM ko tiraskRta karane vAlI, svarga se bhI utkRSTa, zatruoM ke dvArA na jItI jA sakane vAlI ayodhyA nAma kI nagarI hai| yaha nagarI dedIpyamAna caritravAle brAhmaNAdi vargoM se suzobhita thii| usa nagarI meM meghavAhana nAmaka cakravartI rAjA thaa| jisane brAhmaNAdi vargoM ko yathAvidha sthApita kara diyA thaa| nIti nipuNa hone ke kAraNa usane anAyAsa hI sabhI rAjAoM ko apane adhIna kara liyA thaa| isa rAjA meghavAhana kA bAlyAvasthA meM rAjyAbhiSeka ho gayA thaa| usane apane parAkrama va bAhubala se sAtoM samudra paryanta bhUmi ko jItakara zatru rahita kara diyA thaa| vaha nAgarikoM kI prasannatA ke lie apanI upasthiti se vasantAdi vizeSa utsavoM kI zobhA bar3hatA thaa| nagara vAsiyoM ke sukha-duHkha ko jAnane ke lie veza badalakara nagarI meM bhramaNa kiyA karatA thaa| isa prakAra saba aura zAnti sthApita karane ke kAraNa vaha yathArtha prajApati thaa| isa cakravartI rAjA meghavAhana kI dvitIya zazikalA ke samAna, dayAdAkSiNyAdi guNoM kI nidhibhUta (khajAnA), saubhAgya kI sampatti ke samAna madirAvatI nAma kI rAnI thii| meghavAhana apanI rAnI meM atyadhika prIti rakhate hue yauvanocita sukhoM kA anubhava karate the| isa prakAra rAjA meghavAhana apanI rAnI ke sAtha ramaNa karate hue hara prakAra se jIvanAnanda kA anubhava karate rahe, parantu bahuta samaya bIta jAne para bhI unheM santAna sukha kI prApti nahIM huii| yahI cintA rUpI jvara unake hRdaya ko agni ke samAna santapta karatA thaa| isI kAraNa sUrya ke samAna tapta samrATa meghavAhana kA mana rAjalakSmI meM bhI nahIM ramatA thaa| eka bAra samrATa meghavAhana bhadrazAla nAmaka rAjabhavana ke Urdhva bhAga meM baiThakara apanI rAnI madirAvatI se vArtAlApa kara rahe the ki sahasA hI unhoMne apane teja se sampUrNa AkAza mArga ko prakazita karate hue, eka vidyAdhara muni ko AkAza mArga se Ate hue dekhaa| vidyAdhara muni ko dekhakara va Azcarya cakita hokara tathA usa divya muni ke prati atyadhika AdarabhAva se yukta hokara ve donoM khar3e ho ge| una donoM ke zrAddhAdhikya ko dekhakara vidyAdhara muni bhI unake bhavana para utara aae| AnandapUrita cakSuoM se una donoM ne muni kI vidhivat pUjA kI tathA unheM svarNAsana para bitthaayaa| rAjA ne muni kA yathocita satkAra karake va pRthvI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya para baiThakara, mIThe vacanoM se kahA ki he munivRnda meM vandanIya bhagavan ! Apane yahA~ Akara isa bhavana ke mahattva ko bar3hA diyA hai| Apake pavitra va zItala dRSTipAta se mere nagaravAsiyoM va parijanoM ke sabhI pApa naSTa ho gae haiN| Apake caraNoM meM baiThane se mujhe sabhI tIrthoM ke snAna kA phala mila gayA hai| ataH hama sabhI Apake darzanoM se dhanya ho gae haiN| aba maiM aura adhika kalyANa kI prApti ke lie kucha vizeSa karanA cAhatA huuN| yaha pRthvI, yaha rAjya, yaha dhana, yaha zarIra, yaha rAjabhavana apane athavA kisI anya ke prayojana kI siddhi ke lie jo bhI upayogI ho, use svIkAra kreN| vinaya se paripUrNa ina vacanoM ko sunakara gadgada hote hue muni ne kahA he mahAnubhAva ! Apane apane guNoM ke anurUpa hI khaa| parantu dhana-lubdha jana hI sukha ke lie dhana kI kAmanA karate haiM, hama munijanoM ko dhana se kyA prayojana? hama to nirjana vana meM vAsa karate hue dharma kA pAlana karate haiM, kyoMki dharma mukti kA kAraNa hai| ataH muni tuccha sAMsArika sukhoM ke lie kAma, krodhAdi anarthoM ke janaka rAjyAdi ko kaise grahaNa kareMge? parArtha sampAdana bhI dharmopadeza ke dvArA hI ho jAtA haiM ataH inake viSaya meM Agraha vyartha hai| aba Apa mujhe yaha batAe~ ki saundarya meM devaloka ko tiraskRta karane vAlI yaha nagarI kauna sI hai ?Apa kauna haiM aura Apake nikaTa baiThI huI va du:khI dikha rahI yaha devI kauna hai? vidyAdhara muni ke aisA pUchane para samrATa ne kahA-bhagavan ! Apa logoM kA svabhAva paropakAronmukhI hotA hai| Apa jaise mahAtmAoM se kucha bhI gopanIya nahIM hotaa| he bhagavan! isa nagarI kA nAma ayodhyA haiM aura maiM ikSvAku vazotpanna meghavAhana nAma kA rAjA huuN| yaha pArzvavartinI madirAvatI merI pradhAna mahiSI hai| hamAre santApa kA ekamAtra kAraNa santAnahInatA hai| madirAvatI ke du:kha ke kAraNa ko bhI batAtA huuN| rAtrI ke antima prahara meM maiMne stutipAThaka ke dvArA prabhAta kAla meM gAe jAne vAle mAMgalika gIta ko sunA - "santAnahInatA rUpa vipattiyoM ke samAna rAtri bIta gaI hai, Apake kula ke samAna sUrya kA maNDala jagat ke prakAza ke lie udita ho rahA hai| zAntacitta hokara iSTa deva kI ArAdhanA kro|" isa gIta ko sunakara va harSita hokara maiMne socA ki anAyAsa hI isa stutipAThaka ne mujhe santAna prApti kA upAya sujhA diyA hai| ataH aba maiM vana meM jAkara devatA kI ArAdhanA kruuNgaa| apanA yaha nizcaya maiMne apanI premapAtrA rAnI madirAvatI ko batAyA tathA 1. vipadiva viratA vibhAvarI nRpa nirapAyamupAssva devtaa:| udayati bhavanodayAya te kulamiva maNDalamuSNadIdhiteH / / ti. ma., pR. 28 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra vApasa Ane taka yahIM rahakara gurujanoM kI sevA karane ko khaa| mere vana meM jAne kI bAta ko sunakara yaha mUrchita ho gayI / cetanA Ane para priya viyoga kI kalpanA ke duHkha se rUdheM kaNTha se bolI ki maiM bhI apake sAtha vana meM calU~gI, Apake binA maiM kSaNa bhara bhI jIvita nahIM raha sakatI / bahuta samajhAne para bhI yaha mAna nahIM rahI hai aura cupacApa ro rahI hai| 36 yaha sunakara muni ne netra banda kara lie aura punaH netra kholakara bole- he rAjan ! santAnotpatti meM bAdhaka tumhArA adRSTa aba samApta hI hone vAlA hai| ataH dhairya dhAraNa karoM aura kiJcit bhI cintA mata kro| ghara meM hI rahakara munijanocita AcaraNa ko dhAraNa kara, apanI rAjalakSmI kI ArAdhanA kro| ve zIghra prasanna hokara tumheM putrarUpa vara pradAna kreNgii| isake sAtha hI muni ne rAjA ko aparAjitA nAmaka vidyA bhI dI, jisase usakI sAdhanA zIghra pUrNa ho jaae| isake pazcAt muni ne rAjA se kahA he maiM abhI puSkaradvIpa se AyA hU~ aura aba mujhe jambU dvIpa ke pradhAna tIrthoM ke lie jAnA hai| isalie aba maiM jAtA huuN| yaha sunakara donoM ke dvArA sneha se Ardra netroM se praNAma kiye jAne para vidyAdhara muni AkAza meM cale rAjan ! ge| - samrAT meghavAhana ne apane pUjyoM, bandhuoM va maMtriyoM ko bulAkara sampUrNa vRttAnta sunAyA aura unake sAtha vicAra karake anta: pura ke krIr3Aparvata ke samIpa pramadavana ke madhya meM bhavya devatA mandira kA nirmANa kraayaa| zubha muhUrta meM devI lakSmI kI pratimA kI pratisthApanA karake rAjA pratidina vidhipUrvaka pUjA karane lgaa| eka dina samrAT meghavAhana puNya tithi meM devI lakSmI kI sAMyakAlIna pUjA ko viziSTa vidhi se sampAdita kara, sevakoM se chipakara Adi tIrthaMkara (RSabhadeva) ke zakrAvatAra nAmaka mandira meM ge| mandira meM praveza karate hI unhoMne bhagavAna RSabhadeva ko praNAma karake Ate hue eka divya vaimAnika ko dekhaa| meghavAhana ne usa divya puruSa ke darzana karake svayaM ko dhanya mAnA aura usakI ora kucha calakara namaskAra kiyaa| divya vaimAnika bhI unake vinayabhAva ko dekhakara unake pAsa A gayA aura jala se paripUrNa megha ke samAna gambhIra va mRdu vacanoM meM bolA - he narendra ! cakravartI lakSaNoM se yukta Apa nizcaya hI samrAT meghavAhana hai| maineM devarAja indra kI sabhA meM mRtyuloka ke vArtAdhikAriyoM ke mukha se Apake Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya parAkrama, tyAgazIlatA, prajApAlana va dhArmika vRtti ke viSaya meM vArtA sunI hai| Apake darzanoM se mujhe bhagavAna RSabhadeva ke darzanoM kA phala tatkSaNa hI mila gayA hai| maiM saudharma nAmaka devaloka kA nivAsI jvanalaprabha huuN| svarga se nandIzvara dvIpa jAte hue mArga meM isa parama pavitra jinezvara ke mandira ko dekhakara darzanArtha ruka gayA thaa| aba mujhe nandIzvara dvIpa jAnA hai, jahA~ para svarga loka se jina mandira kI zobhA ko dekhane ke lie merA parama mitra sumAlI svargaloka se gayA thaa| nandIzvara dvIpa para rativizAlA nAmaka nagarI meM una deva dampattiyoM kA nivAsa sthAna hai| mujhe apane anucaroM se jJAta huA hai ki rativizAlA nagarI kI pUrva zobhA naSTa ho gaI hai aura vahA~ aneka prakAra ke aniSTa ho rahe haiN| sumAlI kA bhavana bhI vIrAna sA ho gayA hai| yaha sunakara maiM cintita hokara usakI sahAyatA ke lie jA rahA hU~, kyoMki ye azubha zakuna usakI athavA usakI patnI kI mRtyu ko sUcita kara rahe hai| vahA~ jAkara maiM use sadkAryoM meM pravRtta kruuNgaa| merI divya Ayu bhI samApta prAyaH hai tathA mujhe bhI dUsare janma ke sudhAra ke lie zubha karmoM ko karanA hai| yadyapi Apako kisI bhI vastu athavA vara kA lobha nahIM hai aura Apa kisI ke bhI samakSa hAtha nahIM phailAte, tathApi mere mana ke santoSa ke lie Apa svarga ke sabhI AbhUSaNoM meM zreSTha isa candrAtapa nAmaka hAra ko svIkAra kreN| isa hAra ke pavitra motiyoM ko kSIra sAgara ne svayaM premapUrvaka piro kara apanI putrI lakSmI ko diyA thaa| lakSmI ne indra ke putra jayanta ke janma ke avasara para prasanna hokara yaha hAra indrANI ko de diyA thaa| indrANI ne sakhI ke snehapAza meM baMdhakara yaha hAra apanI sakhI va merI patnI priyaGgasundarI ko de diyaa| mitra sumAlI ko milane jAte hue priyatamA ke virahajanya du:kha ko dUra karane ke lie maiM usake isa hAra ko kaNTha meM dhAraNa karake AyA huuN| Apa binA kisI soca-vicAra ke isa hAra ko grahaNa kreN| Apake grahaNa na karane para bhI svargaloka ko chor3ate samaya yaha hAra mujhase dUra ho jAegA aura Apake grahaNa karane para, mere pRthvI para janma lene para kadAcit mere netroM kA Anandita kregaa| priyaGgasundarI bhI svargaloka se nikala kara punaH pRthvI para janma legii| vaha bhI kAlakrama ke vazIbhUta hokara kadAcit isa hAra ko dekhakara kalyANakArI kAryoM meM pravRtta ho skegii| yaha kahakara usa divya vaimAnika ne vaha hAra samrATa meghavAhana ko de diyaa| rAjA ke hAra grahaNa karate hI vaha vaimAnika antardhyAna ho gyaa| rAjA ne usa hAra ko uttarIya meM bA~dhakara bhagavAna AdinAtha kI pUjA kI aura apane bhavana meM Akara bhagavatI lakSmI kI pUjA karake, devI kI pratimA ke samakSa sampUrNa vRtAnta kahA aura bolA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra ki divya AbhUSaNa divya mUrtiyoM para hI zobhita hote haiN| yaha kahakara samrATa ne vaha hAra devI ke caraNoM meM arpita kara diyaa| usI samaya samrATa ne devI kI pratimA ke samIpa aTTahAsa karate hue eka vetAla ko dekhaa| usa vetAla ko sira se paira taka dekhakara va kucha ha~sakara rAjA ne kahA - bhagavan ! Apake aTTahAsa se mujhe Azcarya ho rahA hai| Apa isa prakAra vicitratA se kyoM haMsa rahe haiM?vetAla ne kahA - he raajn| maiM ApakI ceSTAoM para hI ha~sa rahA huuN| Apa kisI phala kI icchA se devI lakSmI kI pUjA kara rahe haiN| saMsAra meM aisA vyavahAra hai ki phalAbhilASI vyakti apanI sevA se pahale devatA ke sevaka ko prasanna karatA hai aura usake dvArA devatA ko prasanna karatA hai| parantu Apa to sarvathA viparIta kArya kara rahe haiN| Apa abhiSeka, vastra, mAlA Adi ke dvArA devI kI ArAdhanA karate haiM, parantu sadA sAtha rahane vAle mujha sevaka ko AhAra grahaNa karane ke lie bhI Amantrita nahIM krte| mujhase mitratA karake Apa abhISTa kI siddhi kara sakate haiN| yaha sunakara rAjA ne maMda haMsakara upahAsa pUrvaka kahA - ajJAnatA vaza hI maiMne aisA kiyA hai, kyoMki janma se lekara Aja taka maiMne kisI devatA kI ArAdhanA nahIM kI haiN| aba Apa yaha phala, laDDU Adi grahaNa kreN| vetAla ne kahA - he rAjan! hama to nizAcara haiM, ataH phalAdi se mujhe kyA prayojana ?yadi Apa mujhe prasanna hI karanA cAhate haiM, to mujhe kisI aise rAjA kA kapAlakarpara pradAna kareM, jisane kabhI apane yAcakoM ko nirAza na kiyA ho aura prANoM kA saMkaTa utpanna hone para bhI zatru ke samakSa ghuTane na Teke hoN| rAjana ne kahA-he pretanAtha! maiMne yuddha meM aise asaMkhya rAjAoM ko mArA haiM, parantu unake kapAloM kA saMgraha nahIM kiyA hai| ApakI sevA meM merA sira prastuta hai| vetAla ke svIkAra karane para rAjA ne svayaM sira kATakara dene ke lie talavAra ko apanI gardana para rkhaa| gardana ke AdhA kaTane para acAnaka hI rAjA kA hAtha stambhita ho gayA aura use striyoM kA hAhAkAra sunAI diyaa| usI samaya samrATa ne devAGganAoM se ghirI huI devI lakSmI ko dekhaa| ___ ye devI lakSmI hI haiM, aisA nizcaya hone para bhI kisI vibhiSikA kI AzaMkA se rAjA ne kucha sandeha karate hue unakA paricaya puuchaa| lakSmI ne apanA paricaya dekara rAjA kA sandeha dUra kiyA aura kahA ki maiM tumhArA kyA priya karU~?rAjA ne kahA - he devI! Apake darzana mAtra se hI maiM kRtArtha ho gayA hU~, aba mujhe kucha nahIM caahie| parantu Apa mujhe itanI zakti de dIjie, jisase maiM apanA sira kATakara isa vetAla ko dekara apane vacana kA pAlana kara skuuN| yaha sunakara gadgada hote hue devI ne kahA- he rAjan! tumane mere svarUpa ko ThIka se nahIM jaanaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya yaha merA sevaka mahodara nAmaka yakSa hai| tumhAre parAkrama kI parIkSA ke lie hI isane isa mAyAjAla kI racanA kI thii| ataH tuma kheda na karoM aura apanA manoratha btaao| rAjA ne zraddhA bhAva se pUrita hokara devI kI pUjA kI tathA putra prApti rUpa vara kI yAcanA kii| devI lakSmI ne samrATa kI bhakti se prasanna hokara use vara pradAna kiyA aura bAlAruNa nAmaka aMgUThI bhI pradAna kI aura kahA ki yaha candrAtapa nAmaka hAra bhI apane pAsa hI rkho| jaba tumhArA putra yuvA ho jAe to use phnaanaa| isa prakAra vara pradAna karake devI antardhyAna ho gii| usa aMgUThI meM yaha vizeSatA thI ki use dhAraNa karane vAlA hara prakAra ke saMkaTa se mukti pA letA thaa| agale dina samrATa ne nitya karmoM se nivRtta hokara, sabhA meM jAkara, maMtriyoM, gurujanoM, mitroM va nAgarikoM ko sampUrNa vRttAnta sunaayaa| vRttAnta sunakara sabhI loga harSita hue| samrATa ne apane pradhAna koSAdhyakSa mahodadhi ko bulAkara hAra ko pramukha ratnoM ke madhya rakhane ke lie de diyaa| aMgUThI ko duSTa sAmantoM ke damanArtha dakSiNApatha gae hue apane senApati vajrAyudha ke pAsa bhijavA diyA aura upasenApati vijayavega ke lie saMdeza bhI bhijavAyA ki rAtri-yuddhoM meM balazAlI zatru ke dvArA niruddha hone para yaha aMgUThI senApati ko avazya pahanA dI jaae| isake pazcAt samrATa ne zakrAvatAra mandira meM jAkara pUjA kI aura bAda meM anya mandiroM meM jAkara arcanA kii| sandhyA ke samaya samrAT sandhyopAsanAdi vidhi se nivRtta hokara sundara veSa dhAraNa karake sabhAgRha meM ge| kucha dera vahA~ para Thahara kara antaHpura meM mahArAnI madirAvatI ke pAsa ge| vahA~ unhoMne pati ke darzanAbhAva se du:khI aura vratapAlana ke kAraNa kRza va analaGkRta madirAvatI kA apane hAthoM se zRGgAra kiyA aura sampUrNa ghaTanAkrama use sunaayaa| tadanantara ve vahIM para madirAvatI ke sAtha so ge| prabhAta hone se kucha samaya pahale hI samrATa ne svapna meM dekhA ki zubhravastroM se zobhita madirAvatI kailAza parvata ke unnata zikhara para virAjamAna haiM tathA indra kA vAhana airAvata hAthI AkAza se utarakara usake stanoM se aise dugdha-pAna kara rahA hai, jaise gaNeza jI mAtA pArvatI kA stana-pAna karate the| nidrA tyAgane para samrATa mahArAnI ko bhI apane svapna ke viSaya meM batAte haiN| kucha dinoM ke pazcAt hI mahArAnI madirAvatI garbha dhAraNa karatI hai aura samaya pUrA hone para zubha muhUrta meM eka tejasvI putra kA janma detI hai| samrAT svapna meM devarAja indra ke hAthI airAvata ke darzana hone ke kAraNa usa bAlaka kA nAma harivAhana rakhate haiN| harivAhana ke pA~ca Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra varSa pUre hone para chaThe varSa meM samrATa meghavAhana ne rAjabhavana meM vidyAbhavana kA nirmANa karavAyA aura zikSA marmajJa va anubhavI vidvAn guruoM ko bulAkara zubha muhUrta meM harivAhana kA upanayana saMskAra karavA diyaa| rAjakumAra harivAhana ne apanI kuzAgra buddhi aura asAdhAraNa pratibhA ke kAraNa dasa varSoM meM hI sabhI vidyAoM meM pravINatA prApta kara lii| usane citrakalA va vINA-vAdana meM vizeSa kuzalatA prApta kara lI thii| harivAhana ke sabhI kalAoM meM pAraGgata hone para samrATa ne nagara kI bAhya bhUmi para usake lie eka bhavana banavA diyA aura harivAhana ko yuvarAja banAne kI icchA se usake sahAyaka rAjakumAra kI khoja meM anucaroM ko lagA diyaa| eka dina samrATa meghavAhana sabhAgRha meM baiThe hue the, tabhI pratihArI ne Akara vinayapUrvaka samrATa ko sUcanA dI ki dakSiNApatha se senApati vajrAyudha kA priyapAtra vijayavega unake darzanoM kA abhilASI hai| samrATa ne use turanta bulA liyA aura vajrAyudha aura senA kA kuzalakSema puuchaa| isake pazcAt aMgUThI ke viSaya meM pUchA ki aMgUThI ne yuddha meM kucha upakAra kiyA athavA nahIM? evajayavega ne kahA ki usa aMgUThI ne vaha upakAra kiyA hai, jo koI aura nahIM kara sktaa| eka varSa pahale zarad Rtu ke Arambha hone para kAJcInareza kusumazekhara kA damana karane ke lie senApati vajrAyudha senA sahita kuNDina pura se kAJcI deza phuNce| kAJcI nareza ne pUrNa taiyArI kara lI thI aura sahAyatA ke lie mitra rAjAoM ke pAsa dUta bheja die the| donoM senAoM meM bahuta dinoM taka yuddha hotA rhaa| eka dina vasanta Rtu ke Ane para, kAmadeva ke utsava meM magna hone para rAtri ke dvitIya prahara meM tIvra kolAhala dhvani sunAI pdd'ii| usI samaya kAcaraka aura kANDarAta nAmaka azvArohiyoM ne Akara sUcanA dI ki zatru senA vegapUrvaka nikaTa A rahI hai| senApati ne harSita hokara dundubhi bajAne kA Adeza de diyaa| donoM senAoM meM bhayaMkara yuddha hone lgaa| acAnaka zatrusenA meM se eka tejasvI rAjakumAra vajrAyudha kA nAma lekara use yuddha ke lie lalakArane lgaa| donoM meM dhanuryuddha hone lgaa| vajrAyudha ko yuddha meM parAjita hotA dekha, maiM vajrAyudha kI prANarakSA ke upAya ko khojane lgaa| tabhI mujhe bAlAruNa nAmaka aMgUThI kA dhyAna AyA aura maiMne vaha aMgUThI vajrAyudha kI aMgulI meM DAla dii| usa aMgUThI ko pahanate hI senApati aparAjeya ho ge| aMgUThI ke atyadhika teja se zatru senA sUrya kI kiraNoM ke sparza se kumuda vana ke samAna nidrA meM lIna ho gii| vaha rAjakumAra bhI nidrA ke vega se Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ratha ke madhya meM hI gira pdd'aa| isI samaya hamArI senA ke sainika 'calo, pakar3oM, mAro' Adi kahate hue daur3ane lge| isa para vajrAyudha ne 'use kauzala nareza samrATa meghavAhana kI kasama hai jo isa para krodha karegA' aisA kahakara unheM rokaa|us rAjakumAra ke zaurya se prabhAvita hokara vajrAyudha ne usakI cAmaragrAhiNI se rAjakumAra kA paricaya puuchaa| usane duHkha se pUrNa mukha se azruoM ko poMcha kara kahA - "he mahAbhAga! ye siMhaladvIpa ke rAjA candraketu ke putra samaraketu haiN| inhoMne apane parAkrama ke kAraNa bAlyAvasthA meM hI yuvarAja pada prApta kara liyA thaa| pitA kI AjJA se kAJcI nareza kI sahAyatA karane ke lie kucha rAjAoM ke sAtha pA~ca-cha: dina pahale hI yahA~ Ae the| Aja prAtaH kAla meM kucha mitroM ke sAtha kisI nimitta se zRMgAra veza dhAraNa karake kAmadeva ke mandira gae the aura vahIM para nagara kI nAriyoM ko dekhate hue pUrA dina bitA diyaa| kAmadeva ke mandira meM yAtrotsava samApta ho jAne para, sabhI mitroM ko vApasa bhejakara rAtri meM vahI kamala ke pattoM kI zayyA para so ge| rAtri ke madhya meM acAnaka hI zivira meM Akara yuddha ke lie senA ko sajjita kiyaa| kisI ke rokane para bhI nahI mAne aura kAJcI se nikalakara isa dazA ko prApta hue|" dhIre-dhIre prAtaH kAla ho gayA aura zatru senA jAgane lgii| rAjakumAra ne bhI nidrA kA tyAga kiyA parantu apanI avasthA ko dekhakara du:kha aura lajjA se punaH mUrchita ho gyaa| vajrAyudha ne abhaya sUcaka paTaha bajavA diyA aura samaraketu ko premapUrvaka apane AvAsa para le aae| vahA~ svayaM hI samaraketu ke vraNoM kI paTTI ityAdi kii| usake svastha hone para vajrAyudha ne usake parAkrama kI prazaMsA karate hue kahA ki koI bhI Apase jIta pAne meM samartha nahIM haiM, ApakI parAjaya kA kAraNa maiM nahIM apitu yaha divya aMgUThI hai| yaha kahakara vajrAyudha ne rAjakumAra ko vaha aMgUThI dikhAI aura usakI prApti kA samasta vRttAnta bhI sunaayaa| isake pazcAt vajrAyudha ne kahA ki aba yadi Apa mujha para prasanna haiM to kauzala nareza kI senA ke adhyakSa pada ko svIkAra kreN| sArA vRttAnta sunakara samaraketu kA kucha saMtApa dUra ho gayA aura vaha Apake darzanoM ke lie utsuka ho utthaa| senApati ne prasanna hokara rAjakumAra ko mere sAtha Apake darzanArtha bheja diyaa| vajrAyudha aura samaraketu ke isa vRtAnta ko sunakara sabhA meM upasthita sabhI rAjagaNa Azcaryacakita ho ge| samrATa meghavAhana ne haradAsa nAmaka pradhAna pratihArI ko bhejakara AdarapUrvaka samaraketu ko bulavA liyaa| samaraketu ke Ane para samrATa ne use premapUrvaka apane pAsa bulAkara putravat apane aMka meM le liyaa| tadanantara beMta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra kA Asana maMgAkara apane pAsa biThA liyA aura usakI vIratA tathA zAlInatA kI prazaMsA karate hue kahA ki devI lakSmI ne mujhe divya aMgUThI ke mAdhyama se dUsare putra ke rUpa meM tumheM de diyA hai| yaha kahakara meghavAhana ne harivAhana se kahA ki sabhI guNoM meM uttama yaha samaraketu Aja se ApakA sahacara banA diyA gayA hai| aba aharniza Apako sAtha rahanA hai| harivAhana pitA kI AjJA ke hRdayastha kara sahodara bhAI ke samAna premapUrvaka samaraketu ko apanI mAtA madirAvatI ke pAsa le gayA aura unheM sArA vRttAnta sunaayaa| 42 madhyAhna meM sudRSTa nAmaka akSapaTalika ne Akara sUcanA dI ki samrAT ne harivAhana ko kazmIrAdi mukhya grAmoM se yukta uttarApatha kA rAjya va samaraketu ko sampUrNa aMgAdi janapada kA rAjya de diyA hai| yaha sunakara donoM prasanna hue aura Amoda-pramoda meM AnandapUrvaka dina bitAne lge| eka dina grISma Rtu meM harivAhana prAtaH uThakara, nityakarmo se nivRtta hokara samaraketu va anya vizvasta nRpakumAroM ke sAtha sarayU nadI ke samIpa sthita mattakokila nAmaka udyAna meM gayA / vahA~ itastataH bhramaNa karate hu ve sarayU taTa para sthita kAmadeva ke mandira ke samIpa atyanta manohArI jalamaNDapa meM phuNce| vahA~ parijanoM dvArA nirmita puSpa zaiyyA para baiThakara kAvya goSThI prArambha kara manoraMjana karane lge| usI samaya maMjIra nAmaka vandiputra ne Akara nivedana kiyA ki "caitramAsa kI zukla trayodazI ko isI mandira ke prAGgaNa meM mujhe eka patra milA thaa| mujhe isameM likhe AryA vRttabaddha zloka kA artha samajha meM nahIM A rahA hai| kRpayA Apa isakA artha kara deN| yaha kaha kara usane vaha zloka sunA diyaa|" harivAhana ne kahA ki yaha kisI dhanADhya kI putrI kA apane priya ko bhejA gayA prema patra hai| isa patra meM usane prema-vivAha ke lie gupta rUpa se vivAha-sthala kA saMketa kiyA hai| isa prakAra haraviAhana ne vistRta rUpa se usa zloka kA artha kara diyaa| harivAhana ke artha kara dene para vandiputra manjIra aura anya rAjaputra harSita hokara harivAhana kI pratibhA kI prazaMsA karate haiM, parantu zloka ke artha ko hRdayaGgama kara samaraketu vyAkula ho jAtA hai aura usake netra Ardra ho jAte hai| usakI isa dazA ko dekhakara kaliMgadeza ke rAjakumAra kamalagupta ne usakI 2. gurubhirdattAM voDhuM vAJchanmAmakramAttvamacireNa / sthAtAsi patrapAdapagahane tatrAntikasthAgniH / / ti ma., pR. 109 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 43 parezAnI ke kAraNa ko jAnane kA prayAsa kiyA, parantu saphala nahIM huaa| jaba harivAhana ne premapUrvaka usakI vyAkulatA ke viSaya meM pUchA, taba samaraketu ne apane azruoM ko poMchakara kahA samaraketu kA vRttAnta siMhaladvIpa para raMgazAlA nAmaka nagarI haiN| vahA~ para mere pitA candraketu rAjya karate haiN| eka bAra unhoMne suvela parvata ke samIpavartI duSTa sAmantoM ko daNDa dene ke lie mujhe nau senA kA nAyaka banAkara, mukhya rAjAoM aura mantriyoM ke sAtha dakSiNApatha bhejaa| maiM amaravallabha nAmaka gandhagaja para ArUr3ha hokara apanI senA ke sAtha prasthAnamantra kI dhvani se mukharita nagara sImA se nikalakara, viSa aura amRta ke utpatti sthAna, ati gambhIra samudra ke taTa para pahu~cA / pratihAriyoM ke dvArA samudra yAtrA ke lie jalayAnoM kI vyavasthA ko dekhate hue, do-tIna dina vahIM para senA sahita nivAsa kiyaa| vahA~ para maiMne atyanta ujjavala aura manohArI AkRti vAle paccIsa varSIya nAvika yuvaka ko dekhakara nau senA adhyakSa se usake viSaya meM puuchaa| usane batAyA ki yaha svarNadvIpa kI maNipura nAmaka nagarI meM pratiSThA prApta vaizravaNa nAmaka pota-vaNik kA putra tAraka hai| yaha apane sAthiyoM ke sAtha vyApAra ke lie isa raMgazAlA nagarI meM AyA thA / yahA~ nAvikoM ke saradAra jalaketu kI putrI priyadarzanA ko dekhakara kAma vikAra se pIr3ita ho gayA aura usase vivAha karake yahIM raha gyaa| samrAT candraketu ne isake guNoM ko jAnakara, ise samasta nAvikoM ko nAyaka banA diyaa| sabhI prakAra se yogya isa navayuvaka kI sahAyatA se Apa isa vistRta samudra ko anAyAsa hI pAra kara leNge| - usI samaya usa nAvikoM ke nAyaka ne Akara mujhe praNAma kiyA aura batAyA ki yAtrA kI taiyAriyA~ pUrNa ho gaI haiN| maiM senA sahita jalayAnoM meM savAra ho gayA / duSTa sAmantoM ko apane adhIna karate hue hama suvela parvata pahu~ce / nirantara yuddhoM se thakI huI senA ke sAtha maiMne usa ramaNIya va manohara parvata kI zobhA dekhate hue vahIM para kucha dina bitAe / eka dina durgama durga va senA ke garva se matta bhIlarAja ko baMdI banAkara lAte hue, atri nAmaka bhaTTaputra ne senAdhyakSa kI ora se nivedana kiyA ki yadi ApakI AjJA ho to paJcazaila dvIpa ke isa ramaNIya parvata para vizrAma kara liyA jaaye| maiMne anumati pradAna kara dI / vahA~ vizrAma karate hue acAnaka hI rAtri ke antima prahara meM usa parvata kI pazcimottara dizA se divya maMgala gAna kI dhvani Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kA kathAsAra sunAI dii| usa dhvani ko sunakara maiMne tAraka ko usake utpatti sthala kI ora prayANa karane ke Adeza diyaa| pA~ca-chaH nAvikoM ko sAtha lekara bahuta dUra nikala Ane para acAnaka vaha dhvani sunAI denI baMda ho gii| tAraka ne jalayAna roka kara mujhase pUchA - " he yuvarAja ! hamArI mArga nirdezaka dhvani banda ho gaI hai| aba kyA karanA hai? yahIM se vApasa lauTanA hai athavA Age jAnA hai?" abhilaSita Ananda kI AzA khaNDita hone se maiM duHkhI ho gayA aura avanata mastaka hokara isa UhApoha meM par3a gayA ki ise Age calane ko kahu~ yA vApasa calane ko / isI cintana meM rAtri bIta gaI aura lAlimA lie sUrya kI kiraNeM dharatI para utara aaii| usI samaya maiMne parvata ke pAsa hI atyanta Azcaryajanaka prakAzapuMja meM se AkAzamArga se utarate hue, vidyAdhara samUha ko nikalate hue dekhaa| maiMne turanta tAraka ko Age calane ko kahA aura zIghra hI pAsa jAkara hamane eka divya mandira ko dekhaa| usa divya mandira ko dekhakara maiMne apane jIvana ko sArthaka mAnA aura usameM pUjA karane kA vicAra kiyA, parantu mandira ke praveza dvAra ko na pAkara vahIM ruka gyaa| usI samaya hameM nUpuroM kI jhaGkAra sunAI dI aura mandira kI dIvAra para aneka kanyAoM ke madhya eka SoDaSavarSIya atyanta sundara kanyA dikhAI dii| ( yahA~ pratihArI ke praveza karane se samaraketu kI kathA ruka jAtI hai ) pratihArI praveza karake tathA harivAhana ke samIpa jAkara nivedana karatI hai ki netroM ke lie amRta tulya isa citra ko Apa eka kSaNa dekha leN| yaha sunakara harivAhana ne kAmadeva kI jaya ghoSaNA ke samAna atyanta rUpavatI navataruNI ke usa citra ko dekhaa| usa meM citrita taruNI ke saundarya se mugdha hokara harivAhana punaH punaH usa citra ko dekhane lgaa| citra kI prApti ke viSaya meM pUchane para pratihArI ne batAyA ki maiMne udyAna kI zobhA ko dekhate hue mAdhavI latAmaNDapa meM kamalinI samUha kI zayyA para soye hue atisundara pandraha varSIya bAlaka ko dekhaa| usake pUchane para jaba maiMne use ApakA paricaya diyA, to prasanna hokara usane Apako dikhAne ke lie mujhe yaha citra dekara kahA ki maiM bhI Apake pIche-pIche A rahA huuN| pratIhArI ke itanA kahate hI vaha bAlaka bhI vahA~ A gyaa| usane harivAhana ko namaskAra karake kahA- " he kumAra ! maiM citrakalA meM apraur3ha hU~, yadi Apako isa citra meM kahIM koI doSa dikhAI de rahA ho to kRpayA mujhe batAe~ / " harivAhana ne kahA ki hara prakAra se utkRSTa isa citra meM kisI puruSa kA citraNa nahIM hai, yahI 44 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 45 ekamAtra doSa hai| yaha sunakara bAlaka ne kahA ki citra meM citrita kanyA puruSoM se vidveSa rakhatI hai, isI tathya ko prakaTa karane ke lie maiMne puruSa rahita citra banAyA hai| abhI kisI kAryavaza mujhe zIghratA hai, isalie isakA kAraNa maiM saMkSepa meM kahatA hU~ sunie - vaitADhya parvata para samasta bhArata varSa ke vilAsa sthAna ke samAna rathanUpuracakravAla nAmaka vidyAdharoM kA nagara hai| vahA~ para atyanta buddhimAna, balazAlI va nItinipuNa cakravartI samrAT cakrasena rAjya karate haiN| jinakI mahAna vidyAdhara vaMzotpanna mahArAnI patralekhA ne saundarya meM tInoM lokoM meM utkRSTa, tilakamaJjarI nAmaka kanyA ko janma diyaa| yaha citra usI vidyAdhara kanyA kA hai| namratA, zIlatA, saundarya va lajjA Adi strIjanocita guNoM se yukta yaha rAjakumArI svapna meM bhI puruSa samparka kI icchA nahIM krtii| pitA Adi gurujanoM ke dvArA bahuta prakAra se samajhAe jAne para bhI yaha vivAha nahIM karanA caahtii| tilakamaJjarI kI isa manovRtti se duHkhI mahArAnI patralekhA ke svapna meM Akara vidyAdharoM kI devI ne kahA- he putra ! viSAda mata kro| samasta rAjAoM meM utkRSTa bhUmivAsI samrAT kA putra hI tilakamaJjarI kA pati hogaa| tumhAre puNyoM ke prabhAva se hI devI lakSmI kI sakhI tumheM putrI ratna ke rUpa meM prApta huI hai| isa svapna ko dekhakara patralekhA ne apanI sakhI va merI mAtA citralekhA ko bulAkara kahA- '"sakhi! tuma citrakalA meM pravINa ho aura tilakamaJjarI citradarzanAnurAginI hai| tuma bhUtalavartI sundara rAjakumAroM ke citra banAkara citrakauzala darzana ke vyAja se use dikhAoM tathA unake parAkrama Adi kA khUba varNana kro| aisA karane se sambhavataH tilakamaJjarI kisI rAjakumAra ko pasanda kara le|" yaha sunakara citralekhA ne bhUtalavartI rAjakumAroM ke citra banAne ke lie citrakalA meM nipuNa dUtiyoM ko sabhI dizAoM meM bheja diyA aura mujhe kahA ki putra gandharvaka, tumheM bhI yahI kArya karanA hai| parantu Aja devI patralekhA kisI kAryavaza tumhe apane pitA vidyAdharendra vicitravIrya ke pAsa bheja rahI haiN| unakA kArya karane ke pazcAt vidyAdharendra ko mere ye vacana kahanA ki kAJcInareza kusumazekhara kI mahArAnI gandharvadattA unakI hI putrI hai / gandharvadattA ne ekAnta meM vaijayantI nagara kI durghaTanA ke viSaya meM ThIka-ThIka batA diyA thaa| ataH Apa gandharvadattA ke viSaya meM saMdeha na kreN| yaha sUcanA dekara tumheM kAJcInagara jAkara kucha samaya devI gandharvadattA kI sevA karanI hai aura zIghra hI yahA~ lauTanA hai| aneka vidyAoM meM nipuNa yaha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tilakamaJjarI kA kathAsAra citramAya nAmaka vidyAdhara samaya-samaya para tumhArI sahAyatA kregaa| yaha kahakara gandharvaka ne kahA ki aba Apa mujhe Avazyaka rAjakAryavaza jAne ke lie anumati deN| mArga meM koI vighna na hone para lauTate samaya yahA~ Akara ApakA citra banAU~gA, jo avazya hI rAjakumArI tilakamaJjarI ke puruSa vidveSa ko zAnta kara degaa| yaha kahakara jAne ko utsuka gandharvaka ko harivAhana ne samaraketu kA likhA huA eka patra diyA aura kahA ki yaha patra kAJcI nareza kI putrI malayasundarI ko AdarapUrvaka de denaa| tilakamaJjarI ke citra darzana se hI harivAhana kAma vikAra se pIr3ita ho gayA aura gandharvaka ke jAne ke pazcAt sadA tilakamaJjarI ke viSaya meM cintana karate hue, gandharvaka ke Agamana kI pratIkSA meM samaya bitAne lgaa| pratIkSA karate hue grISma va varSA Rtu bIta gaI aura zarad Rtu A gii| para gandharvaka nahIM aayaa| dhIre-dhIre gandharvaka ke vApasa Ane kI AzA kSINa hotI gaI tilakamaJjarI ke citra-darzana se janita vedanA ko kama karane ke lie harivAhana ne rAjya bhramaNa kA nizcaya kiyA aura pitA kI AjJA prApta kara samaraketu va anya mitroM ke sAtha nikala pdd'aa| idhara-udhara bhramaNa karate hue ve kAmarUpa nAmaka deza meM phuNce| vahA~ ke rAjA ke dvArA prItipUrvaka roka lie jAne para vahIM para apanA zivira banA liyaa| harivAhana ke viSaya meM jAnakara uttarApatha ke rAjA zreSTha upahAroM ke sAtha usase milane Ane lge| ___ eka dina harivAhana apane mitroM aura bhRtyoM ke sAtha lauhitya nadI ke mRgavana meM gyaa| vahAM ke manorama vAtAvaraNa meM ve vINAvAdana kA Ananda uThAne lage, tabhI puSkara nAmaka mukhya mahAvata ne Akara batAyA ki vairiyamadaNDa nAmaka pradhAna hAthI unmatta ho gayA hai aura kisI ke bhI vaza meM nahIM A rahA hai| yaha sunakara harivAhana samaraketu Adi ke sAtha vahA~ gyaa| vahA~ harivAhana ne vINA ke madhura svaroM ko phailAnA Arambha kiyA, jisako sunakara vaha hAthI ugra rUpa ko chor3akara Anandita hokara, AnandAzru bahAne lgaa| usakI isa avasthA ko dekhakara aura yaha vaza meM ho gayA aisA samajhakara harivAhana usa para ArUr3ha ho gyaa| usake pITha para baiThate hI vaha hAthI druta gati se vahA~ se daur3a par3A aura zIghra hI sabhI kI A~khoM se ojhala ho gyaa| samaraketu ne anya rAjaputroM aura sainikoM ke sAtha usako DhU~r3hane kA hara sambhava prayAsa kiyA, parantu asaphala rhe| tIsare dina kucha mahAvatoM ne Akara atyanta du:khapUrvaka rAjakumAra samaraketu ko batAyA ki vaha duSTa hAthI to mila Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya gayA hai, parantu yuvarAja harivAhana kA kucha patA nahIM claa| harivAhana ke sAtha kisI aniSTa kI AzaMkA se samaraketu ke hRdaya para vajrapAta ho gayA aura usane AtmahatyA kA nizcaya kara liyaa| usI samaya harSa nAmaka dvArapAla ne Akara sUcanA dI ki senApati kamalagupta kA paritoSa nAmaka patravAhaka kumAra harivAhana kI kuzalatA kA samAcAra lAyA hai| samaraketu ke pUchane para paritoSa ne batAyA ki kumAra harivAhana kI viraha vedanA se santapta senApati kamalagupta ne acAnaka hI apane sAmane rakhe isa patra ko dekhaa| isa patra ke vAhaka kA patA na calane para unhoMne mantriyoM se mantraNA karake isa patra kA uttara likhA / tadantara sabhI ne hAtha jor3akara vinaya pUrvaka kahA 'jo bhI devatA, dAnava yA vidyAdhara isa patra ko yahA~ lAyA hai, vaha isa patrottara ko harivAhana taka pahu~cAne kI kRpA kre| aisA kahane para eka zuka usa patrottara ko coMca meM dabAkara tIvratA se antarikSa meM ur3a gyaa| isake pazcAt senApati ne mujhe bulAkara Apako isa patra ko dene ke lie yahA~ bheja diyaa| 4. 47 harivAhana kI kuzalatA sunakara samaraketu bahuta prasanna huA aura harivAhana ke anveSaNArtha binA kisI ko batAe rAtri meM usI ora cala par3A, jisa ora vaha unmatta gaja harivAhana ko lekara calA gayA thaa| parvatoM, nagaroM Adi meM DhUMDhate hue use cha: mAha bIta gae, para harivAhana kA kucha patA nahIM claa| eka dina aSTApada parvata ke pazcima meM sthita vaitADhya parvata ke samIpa ekazRMga nAmaka parvata ke urdhva bhAga meM jAte hue samaraketu ne atyanta vizAla aura ramaNIya adRSTapAra nAmaka divya sarovara ko dekhaa| usa divya sarovara ko dekhakara aura prasanna hokara usane usameM snAna kiyA, jisase usake mArga kA zrama dUra ho gyaa| kucha dera sarovara ke taTa para rukakara vaha mAdhavI latAmaNDapa meM jAkara so gyaa| svapna meM usane pArijAta vRkSa ke darzana kie, jisase use mitra harivAhana se zIghra saMgama kA nizcaya huaa| abhI vaha kucha hI soca hI rahA thA ki usane vana ko kampAyamAna karane vAlI azvasamUha ke hinahinAne kI AvAja sunii| usane bahuta idhara-udhara dekhA, para koI bhI najara nahIM aayaa| tatpazcAt vaha soca-vicAra kara harivAhana kI khoja meM uttara kI dizA kI ora calA pdd'aa| calate-calate vaha eka atyanta ramaNIya udyAna meM phuNcaa| usa udyAna meM usane kalpataru vana ke madhya bhAga meM sudarzana nAmaka divya Ayatana ko dekhaa| usa Ayatana meM praveza karake usane pArijAta puSpamAlAoM se abhyarcita, tInoM lokoM ke guru Adi jinendra bhagavAna RSabhadeva kI pratimA ke Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tilakamaJjarI kA kathAsAra darzana kie| bhakti se paripUrNa hokara usane vahA~ sira jhukAkara praNAma karake pUjA kii| vahIM para harivAhana ke viSaya meM cintana karate hue anAyAsa hI 'harivAhana' zabdoccAraNa sahita zloka kI dhvani usake karNavivara meM pdd'ii| usa dhvani ke udgama sthala kA anveSaNa karate hue usane dvipadikA' kA uccAraNa karate hue gandharvaka ko dekhA aura atyadhika sukha ko prApta kiyA / gandharvaka ne bhI samaraketu ko pahacAnakara tatkSaNa hI namaskAra kiyA aura batAyA ki harivAhana aba vidyAdharendroM ke cakravartI samrATa ho gae haiN| AI maiM Apako Apake mitra harivAhana ke pAsa le calatA huuN| samaraketu ne gandharvaka ke sAtha uttara dizA kI ora calate hue eka kadalIgRha ko dekhaa| vahA~ samaraketu ne atyanta sundara vidyAdharendra kanyA tilakamaJjarI ke sAtha padmarAga maNimaya zilA para baiThe hue harivAhana ko dekhaa| gandharvaka ne zIghratA se harivAhana ke pAsa jAkara samaraketu ke Ane kI sUcanA dii| yaha sunakara harSAtireka se 'kahA~ hai kahA~ hai' kahate hue harivAhana apane Asana se khar3e ho ge| usI samaya unhoMne daravAje se samaraketu ko Ate hue ko Ate hue dekhA aura Age bar3hakara prItipUrvaka usakA AliMgana kiyA tathA use apane pAsa hI biThA liyaa| tatpazcAt samaraketu kA paricaya dete hue tilakamaJjarI se kahA devi ! yaha siMhaladvIpa ke adhipati candraketu kA Atmaja aura samasta vIroM meM agraNI samaraketu hai, jise tumhArI bhaginI malayasundarI ne pati rUpa meM aGgIkRta kiyA hai| yaha sunakara tilakamaJjarI bahuta hI prema va Adara se use dekhane lagI / usI samaya kisI gAyaka ke dvArA ucca svara meM gAe jA rahe AryA ko sunakara harivAhana ne haMsakara tilakamaJjarI se kahA ki rAjadhAnI meM praveza karane kA samaya A gayA hai| isI kAraNavaza pramukha mantriyoM dvArA preSita virAdha nAmaka yaha mantrI mujhe haMsa ke vyAja se yahA~ se prasthAna karane ke lie prerita kara rahA hai| ata: Apa mujhe jAne kI AjJA deN| yaha kahakara harivAhana samaraketu ke sAtha hastinI para 3. 4. 5. - zuSka zikhariNI kalpazAkhIva, nidhiradhanagrAma iva kamalakhaNDa iva mArave'dhvanibhavabhImAraNya iha vIkSito'si - ti. ma., pR. 218 AkalpAntamarthikalpadruma candramarIcisamarUcipracurayazoMzubharita vizvaMbhara bharatAnvayaziromaNe | janavandyAnavadyavidyAdhara vidyAdharamanasvinImAnasahariNaharaNa harivAhana vaha dhIrocitAM dhuram // ti.ma., pR. 222 tava rAjahaMsa haMsIdarzanamuditasya vismRto nUnam / sarasijavanapravezaH samaye'pi vilambase tena / / vahI, pR. 232 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ArUr3ha hokara vaitADhya parvata ke madhyavartI vana kI zobhA ko dekhate hue gaganavallabha nagara meM ge| vahA~ rAjabhavana meM unhoMne svAgatotsava kA Ananda liyaa| bhojanAdi ke uparAnta rAtri meM harivAhana ne samaraketu ke durbala va mlAna zarIra ko dekhakara dukhI hote hue mArga vRttAnta pUchA, taba samaraketu ne sampUrNa vRttAnta btaayaa| agale dina ve vaitADhya parvata para ge| vahA~ se unhoMne darzanIya dRzyoM kA avalokana kiyaa| vahA~ samaraketu ke dvArA pUche jAne para harivAhana ne apanA vRttAnta batAnA Arambha kiyA - harivAhana kA vRttAnta : mujhe lekara bhAgate hue vaha madAndha hAthI acAnaka hI uchalakara antarikSa meM calA gayA aura uttara dizA kI ora ur3ane lgaa| kucha hI dera meM vaha ekazRMga nAmaka parvata ke zikhara ke Upara AkAzamArga meM pahuMca gyaa| nikaTa hI vaitADhya parvata ko dekhakara maiMne socA ki na jAne yaha mujhe kahA~ le jAegA aura use lauTAne kA nizcaya kara maiMne apane jaghana sthala se Abaddha churikA kA hAtha se sparza kiyaa| churikA ko dekhakara vaha bhISaNa cItkAra karatA huA adRSTapAra nAmaka sarovara meM gira pdd'aa| girane ke bAda vaha hAthI antardhyAna ho gayA aura maiM kisI prakAra tairakara kinAre para aayaa| kucha dera vahIM cintana kara kisI nagara, grAma athavA Azrama kI talAza meM vahA~ se cala pdd'aa| kucha dUra calane para maiMne sarovara-taTa kI bAlU para striyoM ke pada-cihanoM ko dekhaa| unakA anusaraNa karate hue maiMne eka ilAyacI latAgRha meM komala puSpoM ko tor3atI hue eka sundara kanyA ko dekhA aura pAsa jAkara usakA paricaya puuchaa| parantu usane uttara nahIM diyA aura vahA~ se calI gii| gandharvaka ke dikhAe citra kA smaraNa karate hue 'yaha tilakamaJjarI hI thI' aisA nizcaya kara usake punaH darzana kI abhilASA se maiMne use idhara-udhara DhUMDhA para vaha nahIM milii| tadanantara usa rAta maiM usa ilAyacI latAgRha ke raktAzoka vRkSa ke samIpa zayyA racakara so gyaa| agale dina uttara dizA meM calane para maiMne eka mandira dekhaa| usa mandira meM devatA ko namaskAra karane ke pazcAt maiMne eka aThAraha varSIya tApasa kanyA ko dekhaa| mujhe dekhakara usane merA svAgata kiyA aura apane nivAsa sthala tapomandira meM le gii| vahA~ usane merA paricaya puuchaa| maiMne apanA sArA vRttAnta sunA diyA aura usake viSaya meM puuchaa| usane dhIre-dhIre kahanA prArambha kara kiyA - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tilakamaJjarI kA kathAsAra malayasundarI kA vRttAnta : 44. dakSiNa samudra ke pAsa apanI zobhA se pRthvI ke sabhI nagaroM ko jIta lene vAlI kAJcI nAmaka nagarI haiN| usameM saundarya meM kAmadeva ko bhI tiraskRta karane vAle rAjA kusumazekhara rAjya karate hai| maiM usa kusumazekhara kI putrI hU~ / gandharvadattA nAmaka merI mAtA unakI mahArAnI hai| mere janma ke samaya samasta daivajJoM meM zreSTha vAsurAta ne merA bhaviSyaphala batAyA ki jisakA isa kanyA ke sAtha pANigrahaNa hogA, vaha parama parAkramI cakravartI samrAT ke dvArA pradatta cAroM samudroM se pariveSTita bhUmi para rAjya karegA / dasa dina bItane para mAGgalika kriyAoM ke sAtha merA nAma malayasundarI rakha diyA gyaa| kramapUrvaka maiMne bAlyAvasthA ko lAMgha kara yuvAvasthA meM praveza kiyaa| eka rAta jaba maiM apane bhavana meM so rahI thI, to paTaha, vallarI va mRdaMga Adi vAdyoM kI karNapriya dhvani se merI nidrA bhaGga ho gaI aura maiMne svayaM ko jina mandira meM rAjakanyAoM se ghirA pAyA / yaha dekhakara mujhe samajha nahIM AyA yaha kyA hai? taba maiMne ratnamaNDapa meM baiThI saumyaveSadhArI vRddha strI se Adara sahita usa sthAna ke viSaya meM puuchaa| usane batAyA 'putri ! yaha dakSiNa dizA ke samudra meM sthita paJcazaila nAmaka dvIpa hai aura ye vaitADhya parvata ke nagaravAsI AkAza vihArI vidyAdhara hai| inake rAjA vicitravIrya hai| bhagavAna jina ke abhiSekotsava para nRtya ke lie hI tumakoM yahA~ lAyA gayA hai| " bhagavAna jina ke abhiSeka karma aura pUjA kI samApti para nRtya Arambha huA / nRtya ke samApta hone para mere nRtya kauzala se prasanna hokara vidyAdharendra vicitravIrya ne mujhe pAsa bulAkara apane pAsa biThA liyA aura premapUrvaka mujhase mere nRtya - zikSaka kA nAma puuchaa| maiMne batAyA ki nRtya kI zikSA dene vAle mere aneka guru the parantu ye vizeSa nRtya prayoga maiMne apanI mAtA gandharvadattA se sIkheM hai / 'kahIM yaha gandharvadattA nagara upadrava meM guma huI merI putrI to nahIM' yaha vicArakara unhoMne merI jananI ke mAtA, pitA ke viSaya meM jAnanA cAhA / taba maiMne batAyA ki merI mAtA ne kabhI mujhe unake viSaya meM nahIM btaayaa| to bhI unake viSaya meM mujhe kucha jJAna haiM, kyoMki eka bAra kAJcI nagarI meM eka trikAladarzI mahAmuni Ae the| merI mAtA mujhe lekara unake darzanArtha vahA~ gaI aura muni ko namaskAra karake kahA ki vidyAdhara vaMza meM utpanna maiM bAlyAvasthA meM hI nagara - upadrava meM apane pitA se viyukta ho gaI thii| bahuta samaya se maiM yahA~ hU~, parantu mujhe gurujanoM (pitAdi) kA samAgama lAbha nahIM milaa| isa para mahAmuni ne kahA ki Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tumhArI isa putrI ke vivAha ke samaya tumhArA apane bandhuoM se milana hogaa| isa vRttAnta se hI mujhe apanI mAtA ke viSaya meM jJAta huaa| yaha sunakara vicitravIrya ne vAstavikatA ke jJAna ke lie citralekhA ko niyukta kara diyaa| tatpazcAt tapanavega nAmaka vizvasta puruSa ko bulAkara kahA ki sabhI darzanIya sthala dikhAkara ise va sabhI rAjakumAriyoM ko chipe rUpa se unake bhavanoM meM pahu~cA do| vahA~ ghUmate hue maineM bhagavAna mahAvIra ke darzana kie aura samudra ko dekhane kI icchA se mandira kI dIvAra para car3ha gii| vahA~ maineM naukA para ArUr3ha atisundara rAjakumAra ko dekhaa| use dekhate hI mere mana meM usake lie anurAga utpanna ho gyaa| vaha bhI mujhe dekhakara smara-vikAra se pIr3ita ho gyaa| kucha kSaNoM pazcAt usake sundara AkRti vAle nAvika ne Akara praNAma karake mujhase kahA - ye siMhala dvIpa ke adhipati candraketu ke putra samaraketu hai| sAgarAntara dvIpa vijaya ke prasaMgavaza yahA~ A gae haiN| duSpravezya isa mandira meM praveza ke lie mArga darzana kI kRpA kreN| mere saMketa karane para rAjakumArI vasantasenA ne kahA - bhadra! hama alaga-alaga deza kI rAjakumAriyA~ hai aura isa sthAna se aparicita haiM, ataH ApakA mArgadarzana nahIM kara sktii| yaha sunakara nAvika ne alapaka dRSTi se mujhe dekhate hue rAjakumAra ko sArI bAta batA dI aura use vApasa le jAne lgaa| yaha dekhakara maiMne vasantasenA se unhe rokane ko khaa| vasantasenA ne unheM roka liyaa| rukane para vaha nAvika naukA kI stuti ke vyAja se mujhase apane svAmI kI ardhAMginI banane kI prArthanA karane lgaa| maiM usake viSaya meM socane lgii| usI samaya tapanavega ne pujArI ke putra ke sAtha Akara kahA ki sabhI logoM kI dRSTi se ojhala kara dene vAle isa haricandana ko grahaNa kIjie aura pUjA ke lie lAe gae divya puSpoM ke isa hAra ko sira para dhAraNa kara liijie| pujArI putra ne kahA ki tejI se nRtya karane ke kAraNa karaghanI se girI huI isa padmarAga maNi ko bhI grahaNa kiijie| taba maiMne samaraketu ko lakSya kara kahA aGgIkRtazcAyaM nAyakaH nAyaka (maNi, anyatra samaraketu) ko svIkAra kara liyA gayA hai, parantu sthAna (karaghanI, anyatra kAJcI) Ane para use grahaNa kiyA jaaegaa| yaha kahakara maiMne samudra pUjA ke vyAja se vaha puSpamAlA rAjakumAra ke gale meM DAla dii| tadanantara haricandana kA tilaka lagAne se mere adRzya hone para, mere viyoga se du:khI hokara vaha samudra meM kUda pdd'aa| maiM bhI usI ke sAtha prANoM ko tyAgane kA nizcaya kara samudra meM kUda 6. aGgIkRtazcAyaM naaykH| kiMtu tiSThatu taaddyaavdhmihsthaa| svasthAnamupagatA tukAJcImadhyamAgataM grahISyAmyenam ...... / ti. ma., pR. 288 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tilakamaJjarI kA kathAsAra pdd'ii| A~kha khulane para maiMne svayaM ko apane bhavana ke zayana kakSa meM paayaa| apanI priya sakhI bandhusundarI ko maiMne sArA vRttAnta batA diyaa| tatpazcAt bandhusundarI ke sAtha usI viSaya meM bAteM karate hue dina bitAne lgii| eka bAra vasanta samaya meM jaba bandhusundarI merI viraha vedanA ko kama karane ke lie priya samAgama kI Azcaryacakita karane vAlI kathAoM se merA manoraMjana kara rahI thI, usI samaya kAtyAyanikA nAmaka paraciArikA ne Akara merI mAtA kA saMdeza diyA ki Aja madana trayodazI hai aura Apako kAmadeva ke mandira meM pUjArtha jAnA hai| kala ayodhyA ke senApati vajrAyudha se ApakA vivAha hogaa| yuddha ke upazamanArtha kevala yahI eka upAya hai| yaha sunakara atyadhika duHkhI hokara maiMne AtmahatyA kA nizcaya kara liyA aura paricArikA ko kahA ki mAtA se kahanA maiM sAMyakAla meM calI jaauuNgii| tatpazcAta maiM snAnAdi karake mAtA-pitA se milakara gRhodyAna meM gii| vahA~ priya vRkSoM, pakSiyoM, kalahaMsoM se vidA sambandhI vacanoM ko kahatI huI apane bhavana meM gaI aura bandhusundarI ko bhI apane ghara bheja diyaa| tatpazcAt maiM usI kAmadeva mandira meM pahu~cI, jisameM mAtA ne pUjA karane kA Adeza diyA thaa| kAmadeva ke mandira meM dvAra deza se hI kAmadeva ko praNAma kiyA aura AtmahatyA karane ke lie apane AvaraNa vastra se mRtyu pAza bnaayaa| tadanantara 'agale janama meM usI rAjakumAra se saMgama ho' yaha kahakara gale meM mRtyu pAza ko bAMdhakara usa kAmadeva ke mandira ke udyAna ke azoka vRkSa kI zAkhA se jhUla gii| usI samaya maiMne apane pIche AtI huI va merI dazA ko dekhakara vilApa karatI huI bandhusundarI ko dekhaa| vaha mere jIvana ko bacAne ke lie sahAyatArtha mandira meM Thahare eka rAjakumAra ko bulA lAI, jisane mere mRtyu pAza ko kATakara mujhe bacA liyaa| maiM yaha dekhakara bahuta Anandita huI ki yaha vahI rAjakumAra hai, jisakA maiMne patirUpa meM varaNa kiyA thaa| maiMne bandhusundarI ko usakA paricaya diyaa| paricaya jAnakara vaha Azcaryacakita ho gayI aura merA hAtha usake hAtha meM dekara bolI - 'aba maiM kRtArtha ho gaI aura merI sArI cintAeM bhI dUra ho gii|' maiMne rAjakumAra se pUchA ki pAtAla ke samAna gahana usa samudra se Apako kisane bcaayaa| usane uttara diyA ki maiMne kisI kI AvAja to sunI thI, para maiM usa divya AtmA ko dekha nahIM pAyA, jisane mujhe DUbane se bcaayaa| bAda meM tAraka ne tumhAre vacanoM ko yAda dilAkara tumheM khojane ke lie kAJcI calane ko khaa| usI samaya eka 7. kiM ca cintyate ko'pi tadavAptyupAyaH kiM ca kAJcInagaragamanAya gRhyate'dyApi nodymH| kiM vismRtaM tadyuvarAjasya yattadA samudrodare chadmanA tvadartha kRtaprArthanasyavijJAya me..| ti.ma., pR., 320 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya lekhahAraka pitA candraketu kA Adeza lekara AyA ki kAJcI nareza kusumazekhara kI sahAyatA ke lie sainya bala sahita kAJcI nagarI kI ora kUca kro| maiM apanI senA lekara kAJcI A gayA aura Apako sarvatra khojane lgaa| Aja kusumAkara nAmaka isa udyAna ke kAmadeva ke mandira meM AyA aura Apake darzanoM kI abhilASA se daravAje ke pAsa hI mattavAraNaka meM baiThakara pratyeka nArI ko dekhane lgaa| Apake darzana na hone se du:khI hokara maiMne sAMyakAla meM parijanoM ko vApasa bheja diyA aura svayaM mandira meM baiTha gyaa| yahA~ bandhusundarI kI Akrandana dhvani sunakara ApakI sahAyatArtha Apake pAsa A gyaa| sArI vArtA sunakara bandhusundarI bolI ki Apa kisI ko dekhe jAne se pUrva rAtri meM hI ise apane deza le jAe~ anyathA mahArAja kusumazekhara sandhi karane ke lie prAta:kAla meM malayasundarI ko vajrAyudha ko sauMpa degeN| parantu samaraketu ne ise anucita batAyA aura kahA ki mujhe tumhAre pitA kI sahAyatA karanI hai| yaha kahakara vaha apane zivira meM calA gyaa| tadanantara bandhusundarI ne vidyAdharoM ke dvArA apaharaNa se lekara merA sArA vRttAnta merI mAtA ko batA diyaa| merI mAtA ne sArA vRttAnta mere pitA ko batA diyaa| yaha sunakara mere pitA ne mujhe merI mAtA kI bAla sakhI taraMgalekhA ke sAtha RSi zAMtAtapa ke Azrama meM bheja diyaa| usa Azrama meM maiM hArAdi samasta AbhUSaNoM ko tyAgakara munijanocita veSa ko dhAraNa kara samaya bitAne lgii| eka dina kAJcI se Ae eka brAhmaNa ne kAJcI yuddha ke viSaya meM batAyA ki na jAne kaise kAJcI ke zatruoM ne kAJcIpakSa ke rAjAoM aura senA ko dIrgha nidrA meM sulA diyaa| yaha sunate hI maiM mUrchita ho gii| cetanA Ane para AtmahatyA kA nizcaya kara tapovana se nikalakara samudra kI ora cala pdd'ii| usI samaya maiMne taraMgalekhA ko apanI ora Ate dekhaa| use dekhakara maiMne kiMpAka nAmaka vRkSa kA viSailA phala khA liyaa| usake khAte hI merA zarIra zithila ho gayA aura maiM mUrchita ho gii| viSa kA prabhAva kama hone para maiM hoza meM AI aura maiMne svayaM ko divya kASThamaya bhavana meM nalinI patra zayyA para paayaa| usa bhavana kI khir3akI se maiMne isa adRSTapAra sarovara ke madhya bhAga meM mandira ko dekhaa| priya ke viyoga se du:khI maiMne isI sarovara meM prANa tyAgane kA nizcaya kara liyA, tabhI usa bhavana meM eka ora par3e eka tAr3apatra ko dekhakara use pddh'aa| vaha patra samaraketu kA thaa| jisameM usane apanI kuzalatA ke viSaya meM likhA thaa| usakI kuzalatA kA samAcAra pAkara maiM prasanna ho gaI aura usa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tilakamaJjarI kA kathAsAra kASThamaya bhavana se utara aaii| isa divya sarovara meM snAna karake maiMne devArcanA kI aura taTa ke samIpa eka vRkSa ke nIce baiTha gyii| usI samaya do tIna paricArikAoM ke sAtha citralekhA phUla cunane ke lie vahA~ aaii| usane mujhe pahacAna kara gale lagA liyaa| kucha samaya pazcAt vidyAdharoM ke cakravartI samrAT cakrasena kI mahArAnI patralekhA ne vahA~ Akara pUchA ki yaha kASTha bhavana kisakA haiN| taba muktAvalI nAmaka pAlikA ne usameM par3e vastroM va AbhUSaNoM ko dekhakara batAyA ki yaha suvela parvata para gae hue gandharvaka kA vimAna hai| yaha sunakara mahArAnI ne kheda sahita kahA ki na jAne gandharvaka kA kyA huA?isake pazcAt mahArAnI ne citralekhA se mere viSaya meM pUchA, to usane kahA ki yaha to Apa jAnatI hai ki ApakI choTI bahina gandharvadattA jaba dasa varSa kI thI taba vaitAdya parvata nivAsI Apake nAnA usakI nRtya meM ruci hone ke kAraNa, use apanI nagarI vaijayantI le gae the| usa samaya jitazatru nAmaka zatru sAmanta ne nagarI meM bahuta utpAta macAyA aura sabhI logoM ko bhayabhIta kara diyaa| usa samaya samarakelI nAmaka antaHpura kA rakSaka gandharvadattA ko usake pitA ke pAsa pahu~cAne ke lie use lekara AkAza meM ur3a gyaa| parantu ghAyala hone ke kAraNa atikRza hokara prazAnta vaira nAmaka tapasvI ke Azrama meM phuNcaa| vahA~ gandharvadattA ko kulapati ko sauMpakara vaha dIrghanidrA meM lIna ho gyaa| usa kulapati ne use putrI ke samAna pAlA aura kAJcI nareza kusumazekhara se usakA vivAha kara diyaa| yaha malayasundarI unhIM kI putrI hai| bhagavAna mahAvIra ke abhiSekotsava ke avasara para maiMne ise nRtya karate hue dekhA thaa| yaha sunakara patralekhA ne sneha pUrvaka mujhe apane nivAsa para calane ko kahA, para maiMne muni vrata kA pAlana karane ke lie yahIM rahane kI icchA prakaTa kii| yaha sunakara unhoMne isa tribhUmikA maTha kI ramyatara madhyabhUmikA mujhe rahane ke lie pradAna kara dI aura merI paricaryA ke lie caturikA nAmaka paricArikA ko chor3akara usI vimAna meM baiThakara calI gii| usI samaya se maiM priya darzana kI AzA meM yahI samaya bitA rahI huuN| yaha kahakara vaha cupa ho gii| (yahA~ malayasundarI dvArA varNita vRttAnta samApta hotA hai|) usakA vRttAnta sunakara maiMne malayasundarI ko tumhArI kuzalatA ke viSaya meM Azvasta kiyA aura vajrAyudha se yuddha ke bAda kA sArA vRttAnta sunA diyaa| tumhArI kuzalatA ke samAcAra ko sunakara vaha bahuta prasanna huI aura bolI ki duSTa gaja ke dvArA Apake apaharaNa ke bAda se na jAne samaraketu kI kaisI dazA hogii| samajha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya nahIM AtA ki ApakI kuzalatA ke samAcAra ko kisa mAdhyama se preSita kiyA jAe?tabhI eka zuka ne Akara manuSya kI vANI meM kahA - 'Apa du:khI na hoM aura jo kArya karanA ho, vaha mujhe btaaeN|' maiMne eka patra likhakara use apane senApati ke pAsa pahu~cAne ke lie de diyA, jise vaha coMca meM dabAkara calA gyaa| dhIre-dhIre saMdhyA samaya ho gyaa| usI samaya caturikA ne Akara malayasundarI ko batAyA ki asvastha tilakamaJjarI ne Apako bulAne ke lie cArAyaNa nAmaka kaJcukI ko bhejA hai| jaba malayasundarI ne tilakamaJjarI kI asvasthatA kA kAraNa pUchA to usane batAyA ki kala prAta:kAla meM tilakamaJjarI adRSTapAra sarovara ke taTavartI vana meM puSpavAcayana kara rahI thI, tabhI nIce kI ora mukha kie hue eka hAthI bhISaNa garjanA karate hue AkAza se isa sarovara meM Akara giraa| yaha dekhakara tilakamaJjarI va pArzvavartI paricArikAe~ ura kara idhara-udhara chipa gii| kucha dera bAda tilakamaJjarI lajjA se avanatamukhI hokara ilAyacI latAmaNDapa se nikalI aura tamAla vRkSoM ke jhuNDa ke nIce jAkara ruka gii| usakI isa dazA ko dekhakara mujhe lagA ki avazya hI ilAicI latAmaNDapa meM gae hue kisI atizaya rUpa lAvaNya se yukta divya puruSa ke darzanoM se hI isakI yaha dazA huI hai| usI samaya se vaha asvastha haiN| yaha sunakara malayasundarI ne kahA - tuma jAkara tilakamaJjarI se kaho ki sakala bhAratavarSa ke samrATa meghavAhana ke putra harivAhana mere nivAsa sthAna para Ae haiM tathA maiM AdaraNIya atithi ko chor3akara Ane meM asamartha huuN| yaha sandeza lekara caturikA calI gii| agale dina nityakarmoM se nivRtta hokara maiM malayasundarI ke pAsa baiThA hI thA ki caturikA ne Akara dhIme se mujhe batAyA ki Aja prAta:kAla meM hI tilakamaJjarI yahA~ aaegii| kucha samaya pazcAt tilakamaJjarI vahA~ A gaI aura mujhe premapUrvaka dekhatI haI malayasundarI ke pAsa baiTha gyii| malayasundarI ne usase merA paricaya karAyA, to sneha pUrita dRSTi se dekhate hue usane mujhe apane hAthoM se pAna diyaa| kucha samaya Ayatana maNDapa meM ghUmakara tilakamaJjarI apane AvAsa kI ora cala pdd'ii| usake kucha dUra jAne para hI usakI dvArapAlI mandurA ne tilakamaJjarI kI ora se mujhe va malayasundarI ko rathanUpuracakravAla nagara calane kA nimantraNa diyaa| munijanocita paricaryA dhAraNa karane ke kAraNa malayasundarI ne vahA~ jAne ke lie manA kara diyaa| parantu tilakamaJjarI kI priya sakhI mRgAGkalekhA ne usako premapUrvaka hAtha se khIMcate hue vimAna meM lAkara biThA diyaa| tadanantara hama saba vimAna meM ArUr3ha hokara nagara kI zobhA dekhate hue vidyAdharAdhipati kI rAjadhAnI rathanUpuracakravAla nagara phuNce| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tilakamaJjarI kA kathAsAra vahA~ maiMne tilakamaJjarI ke bhavana meM bhoja kA Ananda liyaa| bhojana ke uparAnta vismita pratihArI mandurA ne Akara batAyA ki lauhitya taTavartI zivira se AyA huA eka zuka Apase milA cAhatA hai| maiMne turanta use andara bulA liyA aura usa para sneha kI varSA karate hue use apane utsaMga meM biThA liyaa| usI samaya tilakamaJjarI kI kuntalA nAmaka zayanapAlI ne Akara kahA ki Apane mRgAGkalekhA se kahA thA ki maiM puravAsiyoM se anupalakSita hokara nagara dekhanA cAhatA huuN| isalie devI tilakamaJjarI ne nizItha nAmaka yaha divya vastra Apake lie bhijavAyA hai| ise dhAraNa karane vAle ko koI nahIM dekha sakatA aura isake sparza mAtra se hI dIrgha zApa taka naSTa ho jAte haiN| yaha kahakara usane vaha vastra mujhe or3hA diyaa| usako dhAraNa karate hI mere utsaMga se gandharvaka nikalA aura usane mujhe praNAma kiyaa| gandharvaka ke samAcAra ko sunate hI malayasundarI aura tilakamaJjarI bhI vahIM A gii| gandharvaka ne unako bhI praNAma kiyaa| mere pUchane para gandharvaka ne duHkhI hote hue apanA pUrva vRttAnta kahanA Arambha kiyA - gandharvaka kA vRttAnta ayodhyA se nikalakara maiM sAMyakAla meM trikUTa parvata para sthita vidyAdhara rAjadhAnI phuNcaa| prAta:kAla maiMne samrATa vicitravIrya ko devI patralekhA kA sandeza diyA aura unake dvArA prArthita haricandana vimAna ko prApta karake devI gandharvadattA ke darzanoM kI icchA se kAJcI kI ora claa| mArga meM maiMne malayaparvata ke kinAre kI ora, prazAnta vairAzrama ke samIpa kisI strI kA karuNa Akrandana sunaa| AkAza se utara kara maiMne mUrchita yuvatI ke pAsa vilApa karatI huI eka strI ko dekhaa| pUchane para usane batAyA ki yaha rAjA kusumazekhara kI putrI malayasundarI hai| zatru vigraha (yuddha) ke kAraNa isake pitA ne kucha socakara ise mere sAtha Azrama meM rahane ke lie bheja diyaa| Aja ye idhara-udhara ghUmate hue yahA~ A gii| isako DhUMDhate hue maiMne yahA~ Akara ise mUrchita paayaa| yaha sunakara maiMne malayasundarI kI nirIkSaNa kara usakI mUrchA kA hetu viSa vikAra paayaa| maiMne vimAna ke madhya meM nalinIdala ke mRNAloM kI zayyA racakara malayasundarI ko usa para liTA diyA aura apane sahacara citramAya se kahA ki maiM viSopazamana auSadhi khojane jA rahA huuN| Apa isa duHkhI strI ko sAntvanA dene ke lie eka dina ruka jaao| agara mujhe Ane meM vilamba ho jAe to Apa kisI bhI rUpa meM jAkara AdarapUrvaka kumAra harivAhana ko rathanUpuracakravAla nagara le aanaa| yaha kahakara maiM zIghratA se vimAna dvArA vaitADhya parvata kI ratnarAla nAmaka aTavI kI ora cala pdd'aa| mArga meM ekazRMga parvata ke Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya zikhara para eka atyugra va tejasvI yakSa ne vimAna kI gati ko stambhita kara diyaa| bAra-bAra vinayapUrvaka prArthanA kie jAne para bhI jaba vaha mere mArga se nahIM haTA to maiMne use apazabda kahe, jisase vaha ruSTa hokara bolA- "re durAtman! maiM prabhujana (lakSmI) dvArA niyukta mandira meM nivAsa karane vAlA mahodara nAmaka yakSasenAdhipati huuN| tuma merA svarUpa nahIM jaante| maiMne hI AtmahatyA karane ke lie samudra meM girI isa kanyA (malayasundarI) aura samaraketu ko bacAyA thA aura tuma mujhe krUra hRdaya kaha rahe ho| itanA vistRta AkAza mArga hone para bhI tuma use chor3akara Adi devatA ke mandira ke zikhAgra bhAga meM nibaddha uttama patAkA ke Upara se yAna meM baiThakara jAnA cAhate ho| isake daNDasvarUpa tuma aba apane pUrva janma ke rUpa meM prApta karoge aura binA hamArI svAminI ke kRpA kI puna: isa rUpa meM nahIM aaoge| " yaha kahakara usane vimAna ko adRSTapAra sarovara meM phaiMka diyaa| kSaNa-bhara meM hI maiM zuka bana gyaa| maiM hI zuka ke rUpa meM ApakA patra senApati kamalagupta ke pAsa lekara gayA thA aura vahA~ se patrottara lekara AyA thaa| yahA~ Ane para Apane premapUrvaka mujhe apane aGka meM biThA liyaa| ( gandharvaka kA vRttAnta samApta ) gandharva kA vRttAnta sunakara sabhI Azcaryacakita ho gae / maiMne gandharvaka se patra lekara pddh'aa| usameM kamalagupta ne apanI kuzalatA kA samAcAra diyA thA aura zaGkA vyakta kI thI ki Apake viyoga meM yuvarAja samaraketu na jAne kyA kara leN| 57 yaha sunakara malayasundarI duHkhI ho gii| maiM bhI tumhAre lie cintita hokara citramAya ko sAtha lekara vimAna se zivira kI ora cala pdd'aa| vahA~ pahu~cakara maiMne tumhAre viSaya meM pUchA to jJAta huA ki tuma merI kuzalatA ke samAcAra ko pAne ke bAda se hI kahIM cale gae ho| yaha sunakara maiM senA sahita tumhArI khoja meM cala par3A aura malayasundarI ko sAntvanA dene ke lie citramAya ko vApasa bheja diyaa| isake pazcAt maiM lagAtAra tumheM khojatA rhaa| eka dina maiMne gandharvaka ko apanI ora Ate hue dekhaa| maiMne jaba usase malayasundarI aura tilakamaJjarI ke viSaya meM pUchA to vaha bolA- "kumAra ! Aja prAtaH citramAya ne Akara batAyA ki mitra samaraketu ke sneha ke kAraNa unheM DhUMDhane meM ke lie kumAra harivAhana bhI usI vana meM praveza kara gae jisa vana kumAra samaraketu gae the| yaha sunakara malayasundarI vilApa karane lagI / tilakamaJjarI ne Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tilakamaJjarI kA kathAsAra use sAntvanA dI aura samaraketu kI khoja meM vidyAdharoM ko niyukta kara diyA aura mujhe Adeza diyA ki Apako lekara maiM Azrama meM A jaauuN|" yaha sunakara maiM anucaroM ke sAtha malayasundarI ke divya Azrama meM A gyaa| eka dina sAMyakAla meM zaGkhapANi nAmaka koSAdhyakSa ne Akara pitAjI ke dvArA bhijavAe hue candrAtapa hAra aura aMgulIyaka mujhe die| mujhe ve paricita se lge| maiMne gandharvaka ke hAthoM vaha hAra tilakamaJjarI ke lie aura aMgulIyaka malayasundarI ke lie bhijavA diyaa| agale dina asvastha citta sI malayasundarI kI paricArikA caturikA mere pAsa AI aura mujhe tilakamaJjarI kA patra diyaa| usameM likhA thA - isa muktAhAra ke kaNThAliGgana ne merA Apase milana asambhava kara diyA hai| tathApi jaba taka jIvita hU~ taba taka maiM vismRta karane yogya nahIM huuN|" maiM usake isa viyoga ko sahana nahIM kara pAyA aura AtmahatyA karane ke lie vijayArdha parvata ke zikhara para car3ha gyaa| vahA~ maiMne pandraha varSIya rAjaputrI ko eka rAjakumAra ko manAne ke lie bAra-bAra usake caraNoM meM girate dekhaa| mere pUchane para usane batAyA ki yaha caNDagahvara kI saMhAra nAmaka sarvakAmika caTTAna-zikhara hai| maiM anaGgarati nAmaka vidyAdhara kumAra huuN| bAlyAvasthA meM hI duSTa bandhuoM ne Akara merI sampatti Adi ko har3apa liyaa| isalie maiM dukhI hokara isa zikhara se girakara maranA cAhatA hU~, parantu yaha mujhe roka rahI hai| yaha sunakara maiMne usa kumAra ko kahA ki yadi bhoga kI icchA hai to merA rAjya le lo| parantu usane asvIkAra kara diyA aura kahA- "yadi Apa mujha para anukampA karanA cAhate haiM to asAdhAraNa puruSa dvArA sAdhya, samasta mantroM meM zreSTha isa mantra kI ArAdhanA karake usake prabhAva se rAjya arjita karake mujhe deN|" maiMne vidhivat mantra grahaNa karake sAdhanA Arambha kii| cha: mAsa bAda devI ne darzana dekara vara mA~gane ke lie khaa| maiMne devI se anaGgarati ke manoratha ko pUrNa karane kA vara mA~gA taba devI ne kahA - "anaGgarati ke svArtha meM bhI parArtha hI prerita hai| vijayArdha parvata ke uttara zikhara zreNI meM gaganavallabha nagara meM vikramabAhu nAmaka cakravartI samrAT thA, jinhe viSayoM se virakti ho gaI thii| rAjya ke uttarAdhikArI ke anurUpa vyakti ko na pAkara, pradhAna saciva zAkyabuddhi ne apane putra anaGgarati ko bulAkara samrATa banane ke sabhI AzliSya kaNThamamunA muktAhAreNa hRdi nivisstten| saruSeva vArito me tvdurHprimbhnnaarmbhH|| ti. ma., pR. 396 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya guNoM se yukta ApakoM mantra sAdhanA ke kArya meM pravRtta karAne kA Adeza diyaa| aba tuma jAkara vidyAdharendroM ke cakravartitva ko svIkAra kro| yaha kahakara devI antardhyAna ho gii| devI ke antardhyAna hote hI divya-bherI baja utthii| use sunakara sabhI dizAoM se vidyAdharendra A gae aura mujhe vimAna meM baiThA kara vijayArdha parvata ke zikhara para le gae aura merA rAjyAbhiSeka kara diyaa| usI samaya pradhAna dvArapAla gandharvaka ko lekara aayaa| usane mujhe vidyAdhara samrATa ke pada para dekhakara Azcaryacakita hokara mujhe praNAma kiyaa| maiMne usase tilakamaJjarI ke viSaya meM pUchA to vaha bolA-he deva! maiMne Apake dvArA bhijavAe hue AbhUSaNa donoM deviyoM ko de diye the| divya aMgulIyaka ko dhAraNa karate hI malayasundarI ko mAnoM apane pUrvajanma kI yAda A gaI aura unakI A~khoM se azrupAta hone lgaa| hAra ko dhAraNa karane para tilakamaJjarI kI mukha kAnti bhI malina ho gaI aura gadgada svara meM mujhase pUchA ki kumAra ko yaha hAra kaise prApta huaa| maiMne hAra prApti kA vRttAnta sunAyA to vaha mUrchita ho gii| agale dina tilakamaJjarI malayasundarI ko sAtha lekara tIrthayAtrA ke vyapadeza se ghara se nikala pdd'ii| bhinna-bhinna sthAnoM ke AyatanoM meM jAkara pUjAdi karate hue, ghUmate hue unhoMne eka siddhAyatana meM eka maharSi ko dekhaa| maharSi ke darzanoM se zAntacitta hokara, unheM namaskAra karake ve unake pAsa baiTha gii| sarvadraSTA maharSi ne unakI manaH sthiti ko jAna liyA aura unakI zaMkAoM kA samAdhAna karane ke lie kahanA prArambha kiyA - saudharma nAmaka loka meM jvalanaprabha nAmaka vaimAnika rahatA thaa| bahuta varSoM bAda apanI divya Ayu ko kama jAnakara, apane agale janma ko sudhArane va bodhi lAbha ke lie vaha svarga se nikala gyaa| usake jAne para usake viraha se vikala usakI priya patnI priyaGgasundarI use DhUr3hate hue jambu dvIpa gii| vahA~ para use jJAta huA ki usake pati kA mitra sumAlI bhI apanI priya patnI priyaMvadA ko chor3akara kahIM calA gayA hai| taba priyaGgasundarI apanI sakhI priyaMvadA ko sAtha lekara merUparvata ke puSkarAvatI nAma tIrtha gii| vahA~ priyaGgasundarI ne jayantasvAmI nAmaka mahAtmA se pUchA ki - he bhagavan! hamArA apane patiyoM se milana kaba hogA?unhone batAyA ki ekazRMga nAmaka parvata para tumhArA apane priya se milana hogA aura priyaMvadA kA sumAlI se milana ratnakUTa parvata para hogA / Apako milAne meM divya AbhUSaNa nimitta bneNge| yaha sunakara priyaGgasundarI ekazRMga parvata aura priyaMvadA ratnakUTa parvata Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tilakamaJjarI kA kathAsAra para calI gii| vahA~ unhoMne jinAyatana kA nirmANa kiyA aura pati ke Agamana kI pratIkSA karane lgii| eka dina adRSTapAra sarovara ke taTa para baiThe hue priyaGgasundarI ne devI lakSmI ko dakSiNa dizA se Ate hue dekhaa| devI lakSmI ne use batAyA ki maiM Aja prAtaH hI tumhArI sakhI priyaMvadA se milI thii| usane tumhAre lie sandeza diyA hai ki bahuta samaya pratIkSA karane para bhI priya se samAgama nahIM huaa| aba merI Ayu samAptaprAyaH hai| mere pazcAt mandira kI rakSA krnaa| priyaMvadA ke Ayatana kI rakSA kauna karegA tathA merI mRtyu ke pazcAt isa mandira kI rakSA kauna kregaa| priyaGgasundarI ke isa cintA se du:khI hone para lakSmI ne apane mahodara nAmaka sevaka ko bulAkara mandiroM kA dAyitva use sauMpa diyA aura vidA lekara calI gii| ___ janmAntara meM vahIM priyaGgasundarI tilakamaJjarI ke rUpa meM vidyArendra cakrasena kI putrI bnii| atizaya saundarya aura guNoM se yukta hone para bhI pUrva janma ke saMskAroM ke kAraNa, anya puruSoM meM prIti nahIM rkhtii| yaha vRttAnta sunakara pArzvavartI surAsura va nabhazcara Azcaryacakita ho ge| jvalanaprabha ke viSaya meM pUchane para maharSi ne batAyA ki jvanalaprabha bhI svarga se nikalakara rAjA meghavAhana ko priyaGgasundarI kA candrAtapa nAmaka hAra dekara nandIzvara dvIpa gyaa| vahA~ usane bhogoM meM Asakta apane mitra sumAlI ko jinamatAnusAra jIva, AtmA va paramAtmA Adi ke prabhedoM kA jJAna dekara dharma ke kAryoM meM pravRtta kiyaa| divya Ayu samApta hone para usane ayodhyA nareza samrAT meghavAhana ke ghara meM janma liyaa| sumAlI ne bhI divya Ayu samApta hone para siMhalendra candraketu ke ghara janma liyaa| isa janma meM usakA nAma samaraketu hai| isa sampUrNa vRttAnta ko sunakara malayasundarI ne tilakamaJjarI se pUchA ki aba kyA karanA hai?tilakamaJjarI ne kahA - he sakhi! maiM bhI nahIM jAnatI, kyA khuuN| merA mana vyAkula ho rahA hai aura azubha sUcaka dAyI A~kha bhI phar3aka rahI hai| na jAne kyA hone vAlA hai| tabhI citramAya ne Akara sUcanA dI ki ekazaMga parvata para gae hue harivAhana nahIM mile| maiM unheM DhUr3hane ke lie vidyAdharoM ko lagAkara yahA~ AyA huuN| yaha sunakara tilakamaJjarI kA mukha malIna ho gyaa| tilakamaJjarI ko sAntvanA dete hue malayasundarI use vimAna meM sAtha lekara Apako khojane cala pdd'ii| dina bhara khojane ke pazcAt nirAza hokara Ayatana meM A gyii| agale dina saMdIpana nAmaka vidyAdhara ne Akara sUcanA dI ki logoM se Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 61 jJAta huA hai ki kumAra vijayArgha parvata ke sArvakAmika prapAta zikhara para car3he the, isake pazcAt kyA huA kucha jJAta nhiiN| yaha sunakara tilakamaJjarI atyadhika dukhI ho gaI aura jala samAdhi kA nizcaya kara adRSTapAra sarovara kI ora calI pdd'ii| usI samaya mahApratihArI ne Akara tilakamaJjarI ko batAyA ki Apake pitA ne kahA hai avitathoM va zubha nimittoM se yaha jJAta huA hai ki kumAra harivAhana sakuzala haiN| apane athavA kisI anya ke prayojana se hI kahI gae haiN| unheM khojane ke lie chaH mAsa kA samaya dekara vidyAdhara bheja diye gae hai| ataH taba taka Apa dhairya dhAraNa kreN| yaha sunakara tilakamaJjarI ne kisI prakAra samaya bitAyAM Aja chaThe mAsa ko samApta hone meM eka dina zeSa hai| nirAza tilakamaJjarI ke zarIra tyAga ke nizcaya ko dekhakara du:khI hokara maiM usase pahale prANa tyAgane kA saMkalpa karake isa sArvakAmika prapAta para AyA thaa| vahA~ car3hate hI vidyAdhara mujhe pakar3akara Apake sAmane le aae| gandharvaka kA sArA vRttAnta sunakara mujhe pUrva janma meM anubhUta svarga nivAsa ke sabhI sukha yAda A gae aura kucha kSaNoM ke lie moha meM par3a gyaa| turanta hI tilakamaJjarI ke maraNa vArtA ko smaraNa kara maiM abhiSeka pITha se uTha gayA aura samIpavartI vidyAdhara kumAroM ke sAtha zIghratA se ekazRMga parvata ke jinAyatana meM gyaa| vahA~ para mujhe dekhakara Anandita malayasundarI ko apanI vArtA sunAne ke lie gandharvaka ko usake pAsa chor3akara maiM tilakamaJjarI ke pAsa gayA aura virahAgni se santapta tilakamaJjarI kA santApa dUra kiyaa| usake pazcAt maiM usake sAtha baiThA hI thA ki tuma gandharvaka ke sAtha A ge| (yahA~ harivAhana dvArA varNita vRttAnta samApta hotA hai) isa vRttAnta ko sunakara samaraketu ko chor3akara pAzvartI sabhI nabhazcara Anandita hue| samaraketu apane pUrvajanma ko yAda kara zoka se vyAkula ho gyaa| harivAhana use sAntvanA dene lgaa| usI samaya vidyAdhara samrATa vicitravIrya ke kalyANaka nAmaka sevaka ne Akara harivAhana ko eka patra diyaa| usameM likhA thA ki malayasundarI kA vivAha Apake bhrAtA samaraketu ke sAtha nizcita kiyA gayA hai| mitroM Adi ko nimantrita kiyA jA cukA hai tathA vivAha sambandhI anya sabhI kAryoM ko kara liyA gayA hai| ataH Apa samaraketu ko zIghratA pUrvaka suvela parvata bheja deN| harivAhana ne Azcaryacakita hokara kalyANaka se pUchA ki anya dvIpA vAsI vicitravIrya ko samaraketu ke Agamana kA jJAna kaise huaa| kalyANaka ne Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 tilakamaJjarI kA kathAsAra uttara diyA ki kala abhiSeka ke lie jinAyatana se Apake rAjadhAnI kI ora prasthAna karane para jaba devI tilakamaJjarI apane bhavana meM calI gaI, taba unakI sahacarI mRgAGkalekhA ne rAjamahiSI patralekhA ke pAsa jAkara Apake aura samaraketu ke Agamana kA samAcAra sunA diyaa| yaha sunakara pAsa meM baiThI devI lakSmI ne citralekhA ko kahA ki zIghratA se malayasundarI ko ekazRMga parvata se le aao| citralekhA ne vaisA hI kiyA aura isa viSaya meM vicitravIrya ko bhI sUcita kara diyaa| yaha sunakara harivAhana ne samaraketu ko vidyAdharoM ke sAtha suvela parvata kI ora bheja diyaa| eka bAra harivAhana cakrasena se milane gae aura unake anurodha karane para ve kucha dina vahIM ruka ge| tadanantara zubha dina va muhUrta dekhakara cakrasena ne tilakamaJjarI kA vivAha harivAhana se kara diyaa| kucha dina vahA~ Thaharakara harivAhana tilakamaJjarI ke sAtha apanI rAjadhAnI vApasa A ge| kucha dinoM ke pazcAt harivAhana ne samaraketu ko bulAkara apanA AdhA rAjya use sauMpa diyaa| rAjA meghavAhana ne bhI samaraketu, kamalagupta va sabhI rAjAoM ko bulAkara zubha dina meM harivAhana ko sArA rAjya sauMpa diyA aura paraloka sAdhanonmukha ho gyaa| harivAhana bhI eka chatra zAsana karate hue jIvanAnanda kA upabhoga karane lge| tilakamaJjarI ke TIkAkAra tilakamaJjarI apane samaya meM hI sahRdayoM ke madhya lokapriya ho gaI thii| isI se prabhAvita hokara aneka vidvAnoM ne isa para TIkAoM kI racanA kii| adyAvadhi tilakamaJjarI para cAra TIkAe~ prakAza meM AI haiM - (ka) zAntisUri viracita Tippanaka, (kha) vijayalAvaNyasUri dvArA racita parAga TIkA, (ga) paNyAsa padmasAgara dvArA racita vRtti tathA (gha) ajJAta AcArya viracita tAr3apatrIya ttippnnii|' (ka) zAntisUri : zrI zAntisUri kA samaya 12vI zatAbdI kA pUrvArddha haiN| jaina zAsana kAla meM aneka zAntisUri hue haiN| parantu jina zAntisUri AcArya ne tilakamaJjarI para Tippanaka racanA kI, ve pUrNatallagaccha se sambandhita the|" zAntisUri,zrI vardhamAna sUri ke ziSya the| AcArya zAntisUri ne tilakamaJjarI para 9. 10. tilakamaJjarI, (saM) ena. ema. kansArA, bhUmikA, pR. 25 (ka) tilakamaJjarI, vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, bhAga-1, bhUmikA, pR. 17 (kha) vahI, pR. 29 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 63 1050 zloka Tippanaka rUpa vRtti kI racanA kii| yaha TippaNaka tilakamaJjarI ke pAThakoM ko kaThina zabdoM kA artha samajhane meM sahAyatA karatA hai| zAntisUri ne candradUta kAvya, meghAbhyudayakAvya, vRndAvanayamakam, rAkSasamahAkAvya aura ghaTakharparakAvya nAmaka pA~ca yamaka kAvyoM para bhI vRtti kI racanA kI hai|" (kha) vijayalAvaNyasari : vijayalAvaNyasUri kA samaya 19vIM zatAbdI kA pUrvArddha hai| zrI vijayalAvaNyasUri kA janma vi. saM. 1953 (san 1897) meM saurASTra ke eka grAma boTAda meM huaa| inake pitA kA nAma jIvana lAla va mAtA kA nAma amRta thaa| inhoMne aThAraha varSa kI Ayu meM zrI vijayanemisUri se dIkSA prApta kara muni zrI lAvaNyavijaya' ke nAma se prasiddhi ko prApta kiyaa| inhoMne tilakamaJjarI para 'parAga' nAmaka vistRta TIkA likhI hai| yaha TIkA tilakamaJjarI ko hara prakAra se samajhane meM atyadhika sahAyaka hai, parantu yaha TIkA tIna bhAgoM meM apUrNa rUpa se prakAzita hai|" isa TIkA meM zrI vijayalAvaNyasUri ne lagabhaga sabhI zabdoM para TIkA kI hai| vijayalAvaNyasUri eka ucca koTi ke vidvAn the| unhoMne na kevala tilakamaJjarI para samRddha TIkA kI racanA kI, apitu AcArya hemacandra dvArA sUcIkRta sabhI 1974 dhAtuoM kI sabhI kAloM tathA bhAvoM meM vistRta vyAkhyA kI haiN|" parAga TIkA ke atirikta unakI nau aura racanAe~ haiM - 1. dhAturatnAkara, 4,50,000 zlokoM se yukta yaha sAta bhAgoM meM haiM tathA isameM samasta dhAtuoM ke prakriyA sambandhi rUpoM kA vivecana kiyA gayA hai| 2. hemacandrasUri ke zabdAnuzAsana kI svopajJa vRhat-nyAsa kI azuddhi saMzodhana kI 20,000 zlokoM meM vistRta vyaakhyaa| 3. tattvArthAdhigamasUtra para 4,000 zlokoM se yukta trisUtriprakAzikA vivRtti| 4. yazovijayagaNi ke 'nayarahasya' nAmaka grantha para 3,000 zloka pramita 11. ti.ma., bhAga-1, bhUmikA, pR. 19 12. tilakamaJjarI, vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra, bhAga-1, 2, 3, vi. saM. 2008, 2010, 2014 13. tilakamaJjarI, (saM) ena. ema. kansArA, bhUmikA, pR. 29 14. tilakamaJjarI, vijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, bhAga-1, bhUmikA, pR. 21-22 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tilakamaJjarI kA kathAsAra 'pramoda' vivRtti| 5. saptabhaGgI-nayapradIpaprakaraNa para 2,000 zlokAtmikA bAlAvabodhinI vRtti| 6. jainatarkaparibhASA para 14,000 zlokAtmikA 'tattvabodhinI' vivRtti| 7. nayAmRtataraGgiNI grantha para 'nayopadeza' nAmaka ttiikaa| 8. zrI haribhadrasUri kRta zAstravArtAsamuccaya grantha para 25,000 zloka pramita vivRtti| 9. hemacandrAcArya ke 'kAvyAnuzAsana' para 30,000 zlokAtmikA vRtti| unake ina sabhI kAryoM se jJAta hotA hai, ki zrI vijayalAvaNyasUri nyAyazAstra, vyAkaraNazAstra, sAhityazAstra, aura jyotiSazAstra ke prakANDa paNDita the| (ga) paNyAsa padmasAgara" : padmasAgara kA samaya 16 vIM zatAbdI kA uttarArddha hai| ye dharmasAgaragaNi ke ziSya the| paNyAsa padmasAgara ne tilakamaJjarI para vRtti kI racanA kii| zrI vijayasenasUri ne unheM isa para kArya karane ke lie prerita kiyaa| tilakamaJjarI para vRtti ke atirikta unake anya kArya isa prakAra se haiM - 1. nyAya prakAza TIkA 2. zIla prakAza 3. dharma parIkSA 4. jagad guru kAvya 5. uttarAdhyana kathA saMgraha 6. yukti prakAza TIkA sahita 7. pramANa prakAza vRtti sahita 8. yazodharA carita 9. sthUlibhadra carita 15. tilakamaJjarI, (saM) ena. ema. kansArA, bhUmikA, pR. 27-28 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 65 (gha) tAr3a patrIya TippaNI : isa tADapatrIya TippaNI kA lekhaka abhI taka ajJAta hai| yaha tAr3apatrIya TippaNI zodhArthiyoM va anya pAThakoM ko tilakamaJjarI ke kaThina sthaloM ko samajhane meM sahAyatA karatI hai| tilakamaJjarI ke bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ke saMskaraNa meM saMpAdaka ena. ema. kansArA ne isa tAr3apatrIya TippaNI ko prakAzita kiyA hai|" isa prakAra tilakamaJjarI para ye cAra TIkAe~ prApta hotI haiN| inameM se parAga TIkA tilakamaJjarI ke lagabhaga pratyeka pada kI vyAkhyA karatI hai aura isI kAraNa vaha pratyeka pAThaka ke lie atyadhika upayogI bhI hai| parantu kheda kI bAta yaha hai ki yaha TIkA apUrNa rUpa se prakAzita haiN| anya TIkAe~ bhI tilakamaJjarI ke kaThina sthaloM kI vyAkhyA kara zodhArthI kI sahAyatA karatI haiM ataH ye bhI upayogI TIkAe~ hai| 16. vahI, pR. 255-347 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya 0 pAtra 0 divya pAtra 0 adivya pAtra 0 divyAdivya pAtra 0 puruSa pAtra 0 strI pAtra (67) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya pAtra kAvya samAja kA pratibimba hotA hai| isase tatkAlIna samAja ke sAmAjika, sAMskRtika va naitika mUlyoM kA jJAna hotA hai| kavi pAtroM ke AcAra, vyavahAra, vicAroM Adi ke mAdhyama se hI samAja ke vibhinna vargoM kI vizeSatAoM ko pratibimbita karatA hai| isalie kAvya kI sabhI vidhAoM meM pAtroM ko mahatvapUrNa tattva mAnA jAtA hai| kisI kAvya racanA kI saphalatA usake pAtroM ke saphala citraNa para Azrita hotI hai| pAtroM kA avalambana karake hI kathAvastu pallavita va puSpita hotI hai| isalie pAtroM ko kathAnaka kA merUdaNDa bhI kahA jAtA hai| kavi pAtroM ke mAdhyama se usa yuga ke jIvana va samAja kA jIvanta citraNa karatA hai| vibhinna pAtroM kI vibhinna prakAra kI vezabhUSA, kriyAkalApoM va vArtA se unakI vaiyaktika va varga vizeSagata vizeSatAoM kA jJAna hotA hai| kavi apane pAtroM kA cunAva bar3I kuzalatA se karatA hai| kyoMki saphala kavi vahI hotA hai, jisake pAtra se pAThaka kA tAdAtmya sthApita ho jAe aura vaha pAtra vizeSa ke sukha-dukha kA svayaM bhI anubhava kre| dhanapAla ne bhI bar3I kuzalatA se tilakamaJjarI ke pAtroM kA cayana kara, unakI cAritrika vizeSatAoM ko saphalatA pUrvaka ubhArA hai| ina pAtroM meM kucha pAtra devaloka se saMbaMdha rakhate hai aura kucha bhUloka se| kucha pAtroM meM devatAoM aura mAnavoM donoM ke guNa vidyamAna hai| ataH isI AdhAra para divya pAtroM, adivyapAtroM tathA divyAdivya pAtroM kA saMkSipta vivecana prastuta hai| divya pAtra kavi apanI kalpanA ke viSaya meM svataMtra hotA hai| isakI kalpanA paMkha lagAkara ise na kevala isa carAcara saMsAra meM vicaraNa karAtI hai, apitu ise devaloka meM bhramaNa karavAkara devatAoM, gandharvo, yakSoM, vidyAdharoM Adi se bhI paricita karAtI hai| isa sandarbha meM eka ukti prasiddha hai - jahA~ na pahuMce ravi, vahA~ pahuMce kvi| dhanapAla kI kalpanA zakti bhI use ur3Akara vidyAdharoM ke pAsa le gii| dhanapAla ne tilakamaJjarI meM aneka vidyAdharoM kA varNana kiyA hai| ye vidyAdhara aneka vidyAoM aura divya zaktiyoM ke svAmI hai| alaukika zaktiyoM se yukta hone ke kAraNa inheM divya pAtra kahA jAtA hai| ye divyapAtra hai - vidyAdhara Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya 69 rAjakumArI tilakamaJjarI, vidyAdhararAja vicitravIrya, vidyAdhara cakravartI samrATa cakrasena, patralekhA, citralekhA, mRgAGkalekhA, gandharvadattA citramAya, gandharvaka, anaGgarati, vaimAnika, jvalanaprabha aadi| ina pAtroM meM se kucha pAtroM kI alaukika zaktiyoM ko prakaTa bhI kiyA gayA haiN| jaise citramAya rUpa badalane meM kuzala hai| yahI unmatta hAthI kA rUpa dhAraNa karake harivAhana kA apaharaNa karatA hai| divya puruSa jvalanaprabha meghavAhana ko hAra pradAna kara tatkSaNa adRzya ho jAte haiN| sabhI vidyAdhara AkAza meM vicaraNa karane kI vidyA jAnate hai| mahAvIra jina ke abhiSekotsava ke lie sabhI vidyAdhara AkAzamArga se Ate hai| adivya pAtra Adivya pAtra ve pAtra haiM, jinakA janma isa pRthvI para huA hai aura jo mAnavocita guNoM tathA zaktiyoM se yukta haiN| meghavAhana, harivAhana, madirAvatI, malayasundarI, bandhusundarI, samaraketu, kamalagupta, tAraka, vajrAyudha, vijayavega Adi Adivya pAtra meghavAhana jaise samrAT samaraketu va vajrAyudha jaise yoddhA, jo apane bAhubala se sampUrNa pRthvI ko vijaya karane kI sAmarthya rakhate haiN| tAraka jaise vIra, jo samudra para bhI vijaya pAne kA sAhasa rakhate hai, unheM divya zaktiyoM se kyA pryojn| divyAdivya pAtra jisa pAtra meM divya aura mAnavIya donoM prakAra ke guNoM kA samAveza ho, use divyAdivya pAtra kahA jAtA hai| harivAhana, samaraketu tathA malayasundarI divyAdivya pAtroM kI zreNI meM Ate hai| harivAhana pUrva janma meM jvalanaprabha nAmaka divya vaimAnika thaa| samaraketu aura malayasundarI bhI pUrvajanma meM sumAlI aura svayaMprabhA nAmaka deva vizeSa the| ye pUrvajanma meM devaloka vAsI hone ke kAraNa divya guNoM se tathA vartamAna janma meM martyaloka meM janma lene ke kAraNa mAnavIya guNoM se yukta haiN| divya evaM mAnavIya guNoM ke saMgama ke kAraNa inheM divyAdivya pAtroM kI zreNI meM rakhA jA sakatA hai| 1. 2. ti. ma., pR. 387 vahI, pR. 153 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya pAtroM ke cAritragata saundarya kI vivecanA ke krama meM sarvaprathama puruSa pAtroM kA varNana kiyA jA rahA hai| 70 puruSa pAtra sabhI kathA kAvyoM kA aMtima pariNAma phala kI prApti hotA hai| phala kI prApti adhikArI arthAt nAyaka ko hotI hai| kathA meM nAyaka hI sampUrNa kriyAoM kA kendra hotA hai| harivAhana 'tilakamaJjarI' kathA kA nAyaka hai| ataH puruSa pAtroM meM sarvaprathama harivAhana kA vivecana yuktiyukta evaM tarkasaMgata hai| harivAhana : kaviyoM ne sadaiva apane nAyakoM ko sarvaguNasampanna pradarzita kiyA hai, jisase use logoM ke samakSa Adarza rUpa meM pradarzita kiyA jA ske| dhanapAla ne bhI harivAhana ko una sabhI guNoM se yukta kiyA hai jo eka Adarza nAyaka meM hone cAhie / ' harivAhana dhIrodAtta koTi kA nAyaka hai| yaha meghavAhana kA ikalautA putra haiM, jise usane dIrgha sAdhanA ke pazcAt devI lakSmI se vara rUpa meM prApta kiyA hai| eka ora yaha devI lakSmI ke varadAna se utpanna huA hai tathA dUsarI ora yaha pUrva janma meM jvanalaprabha nAmaka divya vaimAnika thA ataH vartamAna janma meM isameM sabhI spRhaNIya guNoM kA vAsa honA svAbhAvika hI hai| AkarSaka vyaktitva : harivAhana eka AkarSaka vyaktitva kA svAmI hai| vaha atyanta sundara va sajIlA hai| jo ise eka bAra dekha le to use dekhatA hI raha jAtA hai| isake zArIrika sauSThava va saundarya ke viSaya meM kyA kahA jAe ? tilakamaJjarI jise janma se hI puruSoM se vidveSa thA vaha bhI ilAicI latA maNDapa meM harivAhana ko dekhakara, apanA puruSa vidveSI svabhAva chor3akara apanA hRdaya use de 3. 4. adhikAraH phalasvAmyamadhikArI ca tatprabhuH / da.rU., 1/12 netA vinIto mudharastyAgI dakSaH priyaMvadaH / raktalokaH zucirvAgmI rUr3havaMza sthiro yuvA / / buddhayutsAhasmRtiprajJAkalAmAnasamanvitaH / zUro dRr3hazca tejasvI zAstracakSuzca dhArmikaH / / vahI, 2/1,2 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya baiThatI haiN| aura kAma se pIr3ita hokara harivAhana ke punaH darzana hetu vaha malayasundarI ke Azrama meM AtI hai| gandharvaka, jo rAjakumArI malayasundarI ke pANigrahaNa yogya rAjakumAra kI khoja meM lagA huA hai, vaha bhI rUpa, yauvana va guNoM se yukta harivAhana ko hI tilakamaJjarI ke yogya pAtA hai| sabhya aura ziSTa : harivAhana atyaMta sabhya aura ziSTa puruSa hai| jaba vaha prathama bAra tilakamaJjarI se milatA hai, to vaha bahuta ziSTatA se apanA paricaya use detA hai tathA usake aura usa deza ke bAre meM pUchatA hai| nirjana vana meM malayasundarI se mulAkAta hone para vaha atyanta zAlInatA va sajjanatA se usake vanavAsa ke kAraNa pUchatA hai| usa nirjana vana meM bhI malayasundarI ke sAmIpya se bhI usake mana meM koI vikAra utpanna nahIM hotaa| bhramaNazIla : rAjakumAra harivAhana ko ghUmane phirane kA bahuta zauka hai| ise vanoM, upavanoM va nadI ke kinAroM para ghUmanA bahuta paMsada haiN| manoraMjana ke lie samaraketu va anya sAthI rAjakumAroM ke sAtha sarayU nadI ke samIpa sthita mattakokila nAmaka manohArI udyAna meM samaya vyatIta karanA ise pasaMda hai| kAmajvara se pIr3ita hone para bhramaNazIlatA hI isake hRdaya kI pIr3A ko kucha kama karatI hai| tilakamaJjarI ke citra darzana mAtra se hI harivAhana ke hRdaya meM kAma praveza kara jAtA hai| gandharvaka ke vApasa na Ane se nirAza harivAhana ko jaba kAmotkaMThA pIr3ita karatI hai, to vaha kAma ke vega ko kama karane ke lie bhramaNa kA hI Azraya letA hai aura sAmrAjya nirIkSaNa ke bahAne se dezATana ke lie nikala par3atA hai| kAvyamarmajJa : harivAhana eka ucca koTi kA kavi bhI hai| harivAhana ne solaha varSa kI Ayu meM hI sabhI vidyAoM aura zAstroM ko hRdayaGgama kara liyA thaa| zAstrAdhyayana se usakI buddhi itanI tIkSNa ho gaI hai ki vaha kavitA ke marma ko 5. 6. ti. ma., pR. 289-90 salilaparivartitamukhI tatkSaNameva sA ..... tIkSNataraGgamAlAmiva zRMgArajaladheH dhavalIkRtadigantAM jyotsnAmiva lAvaNyacandrodayasya ...... mukulitAM madena vistAritAM vismayena, preritAmabhilASeNa, viSamitAM vIDayA, vRSTimivAmRtasya, sRSTimivAsaukhyasya, prakRSTAnta:prItizaMsinI vapuSi me dRssttimsRjt| vahI;, pR. 362 vahI, pR. 249 vahI, pR. 258 7. 8. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tatkSaNa hRdayaGgama kara letA hai| kAvyamarmajJatA kA bodha usa samaya hotA hai, jaba mattakokila udyAna meM maMjIra nAmaka vandiputra AryA chandobaddha' zloka sunAkara usakA artha karane ko kahatA hai| rAjakumAra harivAhana apanI kuzAgra buddhi se saMdarbha sahita usa AryA kA bhAvArtha samajhA dete hai| isa para sabhI rAjakumAra isakI kAvya pratibhA kI prazaMsA karate hai| harivahana kAvya racanA bhI uttama koTi kI hai| elAlatA-maNDapa meM tilakamaJjarI ko dekhakara usake saundarya kI prazaMsA meM do padyoM meM anAyAsa hI usake bhAva prakaTa ho jAte hai| jo usakI kAvya pratibhA ko pradarzita karate hai| harivAhana ko tilakamaJjarI kabhI to rAhu ke grasa lene se girI huI candramA ko zobhA ke samAna lagatI hai, kabhI samudra manthana se ghabarAkara nikalI huI amRta kI devI lagatI hai, aura kabhI ziva kI netrAgni se jale hue kAmadeva rUpI vRkSa se utpanna huI navakaMdalI lagatI hai|" tilakamaJjarI ke atizaya saundarya ke lie kitanI sundara kalpanAe~ kI gaI hai| harivAhana, tilakamaJjarI kI bar3I-bar3I A~khoM ko dekhakara socatA ki usakI bholI-bhAlI A~kheM sabhI prakAra ke vRtAntoM ko sunane ke kAraNa vidvAn kAnoM ke pAsa taka isalie calI gaI hai, mAnoM ve kAnoM se yaha pUchanA cAhatI haiM ki tInoM lokoM meM tilakamaJjarI se adhika sundara zarIra kisI anya yuvatI kA ho sakatA hai?" tilakamaJjarI kI bar3I-bar3I A~khoM ke lie kitanI sundara kalpanA kI gaI hai| A~khoM ne aba taka aisA rUpa kahIM nahIM dekhA hai jaisA tilakamaJjarI kA hai, parantu ho sakatA hai ki kAnoM ne kabhI kisI yuvatI ke saundarya kI prazaMsA sunI ho| isI kAraNa yahI pUchane ke lie A~kheM kAnoM taka laMbI hotI calI gaI haiN| isI prakAra jaba vaha adRSTapAra sarovara ke samIpa jina maMdira meM malayasundarI 9. gurubhiradattAM voDhuM vAJchanmAmakramAttvamacireNa / sthAtAsi patrapAdapagahane tatrAntikasthAgniH / / ti. ma., pR. 109 grahakavalanAddhRSTAH lakSmI: kimRkSapateriyaM ...subhUriyaM navakandalI / / vahI, pR. 248 jAnItha zrutazAlInau yuvAmAvAM prakRtyurjunI ... mRgadazaH karNAntikaM locne|| vahI, pR. 248 10. 11. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya ko dekhatA hai, to usakA kavi hRdaya punaH mukharita ho uThatA hai aura do padyoM meM bahuta hI svAbhAvika DhaMga se usake rUpa kI prazaMsA karatA hai|" eka anya sthala para jaba koI yaha AryA gAtA hai - tavarAjahaMsa ! haMsIdarzanamuditasya vismRto nUnam / sarasijavanapravezaH samaye'pi vilambase tena // " taba harivAhana tatkSaNa hI usakA artha samajha letA haiM ki haMsa ke vyAja se use hI vidyAdharoM kI rAjadhAnI meM praveza ke lie prerita kiyA jA rahA hai| vINAvAdana kalA va citrakalA meM nipuNatA : vINA ke tAroM se madhura svara lahariyA~ nikAlanA harivAhana kA zauka hai| vaha vINA vAdana meM siddhahasta hai| vaha apanI vINA kI madhura svara taraMgoM se na kevala sAdhAraNa manuSyoM, apitu jaMgalI jAnavaroM ko bhI apane vaza meM karane kI sAmarthya rakhatA hai| usane vairiyamadaNDa nAmaka hAthI jo kisI kAraNavaza unmatta ho gayA thA aura kisI bhI mahAvata ke vaza meM nahIM A rahA thA, ko bhI apanI vINA ke madhura svara pravAha se vazIbhUta kara liyA thaa| vINA ke madhura svaroM se Anandita hokara usa hAthI ne apanA ugra rUpa tyAga diyA aura AnandAzru bahAne lgaa|" harivAhana ne vINAvAdana ke samAna hI citrakalA meM bhI vizeSa kuzalatA prApta kI thii| yaha citrakalA kA sUkSma avalokana kara usake guNa aura doSoM ko batAne meM bhI nipuNa thaa| gandharvaka ke dvArA banayA huA tilakamaJjarI kA ati sundara citra 12. dattaM patraM kuvalayataterAyataM cakSurasyAH kumbhAvaibhau kucaparikaraH pUrvapakSIkaroti / dantacchedacchavimanuvadatyacchatA gaNDabhittezcAndraM bimbaM dyutivilasitairduSayatyAsyalakSmIH / / asyA netrayugena nIrajadalasragdAmadairghyadruhAcaJcatpArvaNacandramaNDalarucA vaktrAravindena c| svAmAlokya dRzaM rucaM ca vijitAM tulyaM trapAbAdhitairbaddhA nirjanasaMcareSu kamalairmanye vaneSu sthitiH / / ti. ma., pR. 255-56, 13. vahI, pR. 232 14. vahI, pR. 79 uccAracatAratamamasyAstatkSaNakSobhitasakalajavanadevatAvRndamAnandamukulitadRSTibhirgalitanijagItasmayaiH ........ atizayita sUratapragalbhakeralIkaNThamaNitaM rnnitm| AgataM ca tacchravaNagocaramAkarNayannekAgreNa cetasA svalpamapyakRtavAraNaH karNatAlaiH kapolamadaparimalAkRSTAnAmaligaNAnAM sa vAraNaH zrAnta iva supta iva kIlitazvagalitacaitanya iva kssnnmaatrmbhvt| vahI. pra. 186 16. vizeSatazcitrakarmANi vINAvAdye ca pravINatAM prApa-vahI, pR. 79 uw Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya dekhakara usane gandharvaka ke citrakalA kauzala kI prazaMsA karate hue kahA ki hara prakAra se utkRSTa isa citra meM taruNI ke sAtha kisI puruSa kA citraNa nahIM hai, yahI eka mAtra vaiguNya hai| yadi kisI puruSa kA citraNa isake sAtha hotA, to isa citra kI zobhA atyadhika bar3ha jaatii|" parama udAra : harivAhana svabhAva se hI dayAlu aura paropakArI hai| yaha na to kisI ko kaSTa de sakatA hai aura na hI kisI ko kaSTa meM dekha sakatA hai| niraparAdha pazuoM ko mAranA ise pasanda nahIM hai| lauhitya nadI ke samIpa ke vanoM meM bhramaNa karate hue vaha vibhinna prakAra ke jaMgalI jAnavaroM ko dekhatA hai| sAthI rAjakumAroM ke dvArA prerita kiye jAne para bhI yaha kisI bhI jAnavara ko nahIM mAratA, apitu vINA kI madhura tAna se jAnavaroM ke baccoM taka ko bhI apane vaza meM kara letA hai| paropakAra ke lie bhI yaha sadA Age rahatA hai| kisI ko bhI kaSTa meM dekhakara yaha itanA dravIbhUta ho jAtA hai ki apanA sarvasva dekara bhI usakA kaSTa dUra karane kA prayAsa karatA hai| jaba yaha anaGgarati ko duHkhI dekhatA hai to usa ke lie cha: mAha taka kaThora tapasyA karake devI ko prasanna karatA haiM aura jaba devI usase vara mAMgane ko kahatI hai to vaha anaGgarati ke lie hI vara mAMgatA hai|" saccA mitra : isake hRdaya meM apane mitroM ke lie atyucca sthAna hai| yaha apane mitroM ko apane se abhinna mAnatA hai| jaba isake pitA meghavAhana samaraketu ko isakA sahacara banAte hai to yaha use apane sahodara ke samAna sammAna va prema dete hai| mattakokila udyAna meM AryA kA arthodghATana kara dene para jaba samaraketu dukhI hotA hai to yaha bar3e prema se usakI vyAkulatA kA kAraNa pUchatA hai| apane mitroM ke 17. yadyadavalokyate tattatsarvamapi rUpamasya citrapaTasya caarutaaprkrsshetuH| eka eva doSo yadatra puruSarUpamekamapi na prkaashitm| anena ca mnaagsmgrshobho'ym| tadadhunApyasya zobhAtizayamAdhAtuM prekSakajanasya ca kautukAtirekamutpAdayitumAtmanazca sarvavastuviSayaM citrakarmakauzalamAviSkartuM yujyante katicidasyAH narendraduhituH prakRtisundarANi puruSarUpANi parivAratAM netum| ti. ma., pR. 166-167 18. jAtakautukaizca mRgayAvyasanibhiH kSitipatikumAraiH kSapaNAya teSAmanukSaNaM vyApAryata, na ca prakRtisAnukrozatayA zastragocaragatAnapi taanyjdhaan| kevalaM kutUhalotpAdanAya pradhAnanRpatInAmanavaratatantrItADanAbhyAsalaghutarAMguli- vyApAreNa savyetarapANinA sphuTatarAsphAlitataralavINastaddhvani zravaNanizcalanimIlite kSaNAnarbhakAnAmapi vidheyaaNshckaar| vahI, pR. 183 19. vahI, pR. 398-400 20. vahI, pR. 113 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya ___75 lie isake hRdaya meM kitanA prema hai, isakA jJAna usa samaya hotA hai, jaba use gandharvaka dvArA lAe gae patra se yaha jJAta hotA hai ki hAthI ke dvArA usake apaharaNa ke bAda se samaraketu usake viyoga meM atyadhika vyathita hai| yaha paDhate hI vaha apanI preyasI tilakamaJjarI kA sAnidhya tyAga kara apane mitra samaraketu ko dekhane ke lie tatkSaNa zivira kI ora cala par3atA hai| zivira pahuMcane para jaba yaha jJAta hotA hai ki samaraketu rAta meM hI use khojane ke lie nikala gayA hai to vaha bhI vyAkula hokara samaraketu ko khojane ke lie nikala par3atA hai|" jaba chaH mAha pazcAt ise samaraketu ke milane kI sUcanA milatI hai to vaha turanta hI harSAtireka se Age bar3hakara usakA gAr3ha AliMgana karatA hai|" Adarza premI : dhanapAla ne harivAhana ko Adarza premI ke rUpa meM citrita kiyA hai| tilakamaJjarI usake pUrvajanma kI premikA va patnI hai| isa janma meM bhI vahI prema usake mana meM suptAvasthA meM vidyamAna hai| gandharvaka ke dvArA banAye tilakamaJjarI ke citra darzana mAtra se hI isake hRdaya meM premAGkara phUTa par3atA hai| gandharvaka ke jAne ke bAda bhI vaha sadA usI kA cintana karatA hai| samaya bhI usakI premAgni ko manda nahIM krtaa| elAlatA maNDapa meM jaba vaha prathama bAra tilakamaJjarI ko dekhatA hai, to usakI premAgni tIvra ho uThatI hai| tilakamaJjarI ke bhAvoM se vaha samajha jAtA hai ki usake darzana se tilakamaJjarI ke hRdaya meM bhI kAma praveza pA gayA hai| jisase vaha atyadhika prasanna ho uThatA hai| aura use prApta karane ke lie becaina ho jAtA hai| yaha saccA premI hai aura svapna meM bhI kabhI kisI aura kanyA kA cintana nahIM krtaa| vaha tilakamaJjarI se itanA prema karatA hai, ki usake viyoga kI kalpanA bhI nahIM kara sktaa| jaba tilakamaJjarI ko apanA pUrvajanma yAda A jAtA hai aura vaha 21. ti. ma., pR. 383-388 22. (ka) 'deva, diSTyA vrdhse| parAgato yuvarAjaH samaraketuH' ityAvedite gandharvakeNa saMbhrAntacetAH sahasaiva harivAhanaH parityajyamAnatayA rAjakanyayA sahapravRtAM kathAM 'kathaya, kathaya kva vartate kva vartate' iti sagadgadaM gdnnaasnaaduttsthau| ... sarabhasaprasAritabAhuyugala: pravezayanniva hRdayamekatAM nayanniva zarIreNa rnidayAzleSani:piSTakSaH sthalapulaka jaalmaanilingg| vahI, pR. 230-231 (kha) AcAra: kulAmAkhyAti, dezamAkhyAti bhASaNam / sambhramaH snehamAkhyAti, vapurAkhyAti bhojanam / / cANakya nIti (zIghratA yA ghabarAhaTa sneha kA paricaya detI hai|) 23. ti. ma., pR. 175-79 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya isake vivAha prastAva ko asvIkRta kara detI hai, to yaha AtmaghAta karane cala par3atA hai | 24 76 AjJAkArI putra : harivAhana ziSTa aura AjJAkArI putra hai| vaha apane mAtA-1 -pitA ko sarvopari mAnatA hai| jaba meghavAhana samaraketu ke guNoM para prasanna hokara use harivAhana kA sadA sAtha rahane vAlA mitra ( sahacara) banA dete haiM to harivAhana bhI use parama mitra kA hI sammAna detA hai| sAmrAjya nirIkSaNa ke bahAne ghUmane jAne ke lie bhI harivAhana apane pitA se AjJA prApta karatA hai| dhArmika : yaha Iza vandanA meM bhI vizvAsa karatA hai| isI kAraNa jaba anaMgarati use devI ke mantra ko sAdhane ke lie kahatA hai, to yaha pUrNa zraddhA se cha: mAha taka tapa karake devI ko prasanna karatA hai| kaThina paristhitiyoM meM bhI vaha nirAza nahIM hotA aura bhagavAna ko doSa nahIM detA / adRSTapAra sarovara ke nikaTa jinAyatana meM bhI yaha zraddhApUrvaka namaskAra karatA hai| dhIra, gambhIra aura cintanazIla : yaha atyadhika vIra aura dhairyavAna hai| yaha ekAgracita rahatA hai| variyamadaNDa nAma hastI jaba ise lekara AkAza meM ur3a jAtA hai to vaha parezAna nahIM hotA, aura isa Apatti se nikalane kA upAya socatA hai| adRSTapAra sarovara meM DUbane para bhI vaha dhairya ke dAmana ko nahIM chor3atA aura tairakara kinAre para A jAtA haiM / aparicita pradeza ke vicaraNa karate hue bhI yaha vahA~ ke prAkRtika saundarya ko hI nihAratA hai / yaha itanA vIra hai ki apane mitra samaraketu kI khoja meM jaMgaloM meM nikala jAtA hai aura AkAza pAtAla eka kara detA hai| sabhI zAstroM meM pAraGgata hone ke kAraNa isameM kisI bhI paristhiti kA vizleSaNa karane kI adbhuta kSamatA hai| kaThina paristhitiyoM kA yaha gaMbhIratA se anuzIlana karatA hai| adRSTapAra sarovara se bAhara Akara yaha jisa prakAra se isa jagat kI kSaNa-bharatA ke viSaya meM socatA hai, vaha nizcaya hI vicAraNIya hai aho! isa sAMsArika sthiti kI atAttvikatA, aho ! karma vaidagdhyoM (paripakvoM) kI vicitratA, aho ! dhanasaMpadAoM kI kssnnbhngkrtaa| Aja hI maiM saundarya aura sampatti meM indra ke vimAna ko tiraskRta karane vAle apane gRha meM mitroM sahita vINAvAdanAdi krIr3A se utpanna Ananda kA AsvAdana kara rahA thA aura Aja hI maiM durgama parvata ke vana ke madhya saikar3oM jaMgalI jAnavaroM se ghirA huA, 24.ti.ma., pR. 397 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya anya deza ke yAtrI ke samAna duravasthA ko prApta huA huuN| aba na vaha rAjya hai, na ve rAjA haiM, na hajAroM madAndha gaja samuhoM se pUrNa vaha zivira hai, na ve chatracAmara Adi rAjAoM ke AbhUSaNa haiM, na ve karNapriya bandijanoM ke stuti vacana hai| saba kucha svapnakAlika dRzyoM (mithaka) ke samAna ho gayA hai| ...sampUrNa saMsAra aisA hI hai (arthAt duHkha se paripUrNa hai) Azcarya hai ki isa jagat kI isa prakAra kI avasthAoM (duHkhase yukta) kA anubhava karate hue bhI jIvoM ko citta virakta nahIM hotA, unakI viSayAsakti nivRtta nahIM hotI, viSaya bhoga kI icchA naSTa nahI hotii| isakI ciMtanazIlatA kA eka aura udAharaNa draSTavya hai| jaba yaha tilakamaJjarI ke citra ko dekhakara usase vivAha karane ke lie Atura ho jAtA hai para bAda meM apane citta ko sthira karake socatA hai ki - kahA~ maiM ayodhyA nagarI meM rahane vAlA bhUtalavAsI aura kahA~ devo ke nivAsa yogya parvata para sthita rathanUpuracakravAla nAmaka vidyAdhara nagarI kI rAjakumArI?donoM meM atyadhika antara hai| apanI maryAdA kA atikramaNa nahIM karanA cAhie, mana ko apatha para nahIM jAne denA cAhie, indriyoM ko mukhyatayA nahIM denI caahie|" ye donoM udAharaNa isakI gahana cintanazIlatA ke paricAyaka haiN| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki harivAhana vIratA, dhairya, sadAcAra, AjJAkAritA, prema, dayA, paropakAritA Adi spRhaNIya guNoM kA nivAsa sthAna hai| 25. aho virasatA saMsArasthite :, ahovicitratA karmapariNatInAm, aho yadRcchAkAritAyAmabhinivezo vidhiH, aho bhaGkarasvabhAvatA vibhvaanaam| ........sa madAndhagajaghaTAsahasrasaMkulaH skandhAvAraH, nate chatracAmarAdayo narendrAlaMkArAH, na tAni zravaNahArINi caarnnstutivcnaani| sarvameva svapnavijJAnopamaM sNpnnm| ....... sarva evAyamevaMprakAraH sNsaarH| idaM tu citraM yadIdRzamapyenamavagacchatAmIdRzImapi bhAvanAmanityatAM vibhAvayatAmIdRzAnapi dazAvizeSAnanubhavatAM na jAtucijjantUnAM virajyate cittam, na vizIryate viSayAbhilASaH, na bhaGgarIbhavati bhogavAJchA, ... / ti. ma., pR. 244 kvA'haM kva sA ?kva bhUmigocarasya niketanaM sAketanagaraM kva divyasaGgasamucitAcalaprasthasaMsthaM rathanUpuracakravAlam ?api cavivekinA vicAraNIyaM vastutattvam, nojjhitavyo nijAvaSTambhaH, stambhanIyaM manaH prasaradapathe, na deymgrnniitvmindriygnnsy| vahI, pR. 176 6 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya samaraketu yaha siMhala dvIpa ke samrATa candraketu kA putra hai| yaha atyadhika vIra aura parAkramI hai| isake zatru bhI isake parAkrama kA lohA mAnate haiN| isakA zArIrika sauSThava aura vyaktitva itanA AkarSaka hai ki malayasundarI ise dekhate hI kAma ke vazIbhUta ho jAtI hai| pUrvajanma meM yaha devaloka vAsI thaa| isakA nAma sumAlI thA aura yaha jvalanaprabha (vartamAna janma meM harivAhana) kA saccA suhad thaa| isa janma meM bhI paristhitiyA~ inheM punaH mitra banA detI hai| isa kathA meM ise patAkA nAyaka kA sthAna prApta hai kyoMki isakA prasaGga pradhAna itivRtta arthAt harivAhana ke prasaGga ke sAtha dUra taka calatA hai aura anta meM harivAhana ko phala kI prApti ke sAtha hI isake prayojana kI siddhi bhI ho jAtI hai|" advitIya yoddhA : samaraketu parAkramI yuvaka hai| isane bAlyavasthA meM hI bANa, khar3a, gadA, cakra, mAlA Adi astroM ko calAne meM pravINatA prApta kara lI thii|" isake isI parAkrama ke kAraNa ise taruNAvasthA meM hI yuvarAja banA diyA gayA thaa|" isake pitA caMdraketu suvela parvatavAsI duSTa sAmantoM kA damana karane hetu ise dakSiNApatha bhejate hai| vahA~ yaha bar3e parAkrama duSTa sAmaMtoM kA damana karatA hai| isane apane atulanIya zaurya aura parAkrama se vajrAyudha jaise vIra senApati ko bhI asahAya kara diyA thaa| yaha dhanurvidyA meM bhI siddhahasta hai| isakI bANa-varSA se vajrAyudha jaise dhanurvidyA vizeSajJa ke prANa bhI saMkaTa meM par3a gae the| isake raNakauzala aura zaurya ko dekhakara vrajAyudha kA abhimAna naSTa ho jAtA hai aura vaha bhI samaraketu ke parAkrama kI unmukta kaNTha se prazaMsA karatA hai" tathA kauzala nareza kI senA kA adhyakSa pada svIkAra karane kI prArthanA karatA hai| yaha yaza ko prANoM se adhika mahattva detA hai| yaha parAjaya ko sahana nahIM kara sktaa| aMguliyaka ke camatkAra se 27. prAsaGgika parArthasya svArtho yasya prasaGgataH / sAnubandhaM patAkAkhya prakarI ca pradezabhAk / / da. rU., 1/13 28. asigadAcakrakuntaprAsAdiSu praharaNavizeSeSu kRtazramam - ti. ma., pR. 114 mahAbalatayA bAla evAdhigatayauvarAjyAbhiSekaH - vahI, pR. 95 30. vahI, pR. 89-91 31. vahI, pR. 97-98 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya utpanna mUrchA samApta hone para jaba vaha svayaM ko zatruoM se ghirA pAtA hai, to lajjA va glAni se punaH mUrchita ho jAtA hai| isake lie parAjaya mRtyu se bar3hakara hai| isI kAraNa vrajAyudha bhI isakI vIratA kA sammAna karate hue, isake parAjaya ke viSAda ko dUra karane ke lie kahatA hai ki maiM Apake parAkrama se parAjita ho cukA huuN| isa jagat meM koI bhI Apako parAjita nahIM kara sktaa| ApakI parAjaya kA kAraNa maiM nahIM, apitu divya aMgulIyaka haiM jisake prabhAva se Apa mUrchita ho ge| maiM samajhatA hU~ ki jisake zaurya ke samakSa zatru bhI natamastaka ho jAe, usase adhika parAkramI koI nahIM ho sktaa| AtmavizvAsI : yaha AtmavizvAsa se bharapUra taruNa hai| ise apane kAryoM meM saphalatA kA pUrA vizvAsa hai| pitA se dakSiNApatha ke duSTa sAmaMtoM kA damana karane kI AjJA prApta karane para yaha pUrNa utsAha aura vizvAsa ke sAtha dakSiNApatha kI ora kaca karatA hai| tathA zatruoM kA damana karatA hai| yaha vrajAyudha para bhI vijaya prApta karane ke pUrNa vizvAsa ke sAtha isa prakAra se AkramaNa karatA hai ki vrajAyudha kA yuddha-vijaya-darpa khaNDita ho jAtA hai| jaba madAndha gaja harivAhana kA apaharaNa kara letA hai, to yaha isakI khoja meM akelA hI nikala par3atA hai aura use khojakara hI dama letA hai| saccA suhRt : yaha eka saccA suhRt hai| jaba samrAT meghavAhana ise harivAhana kA parama vizvasanIya sahacara banAte hai to yaha bhI usI kSaNa se harivAhana ko apanA parama mitra mAna letA hai aura usase sahodara ke samAna vyavahAra karatA hai| harivAhana ke viyoga meM yaha use khojane ke lie AkAza pAtAla eka kara detA hai| cha: mAha taka durgama vanoM va parvatoM para aneka kaSToM va zItoSNAdi dvandvoM ko sahakara usako khojatA hai| isa bIca yaha apanI premikA malayasundarI ko bhI yAda nahIM krtaa| nissaMdeha isakA yaha mitra prema anupama hai jo ise viziSTa mitroM kI zreNI meM bhI utyucca pada para pratiSThita karatA hai| 32. avalokya ca puraH pariveSTitarathamarAtilokamAtmAnaM ca tadavasthamupajAtaguruviSAdo lajjayA punrmohaandhkaarmviksst| ti.ma., pR. 96 33. vahI; , pR. 97-98 34. vahI; pR. 133-134 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 35 Adarza premI : yaha eka Adarza premI bhI hai / yaha sAgarAntara dvIpa - vijaya prasaGga meM yAtrA karate hue paJcazaila dvIpavartI jina maMdira kI dIvAra para khar3I SoDaza varSIya rAjakumArI malayasundarI ko dekhakara premAsakta ho jAtA hai aura tAraka ke mAdhyama se malayasundarI ko apanA praNaya nivedana svIkAra karane ko kahatA hai| yaha malayasundarI ke lie itanA vyAkula ho jAtA hai ki usake akasmAt adRzya ho jAne para apane prANAnta ke lie samudra meM kUda par3atA hai|" priyA se dUrI bhI isake prema ko kama nahIM krtii| kAJcI meM kAmadeva ke maMdira meM puna: bheMTa hone para yaha jAnakara isakA prema dviguNita ho jAtA hai ki malayasundarI bhI usI kAmabANa se pIr3ita hai, jisakA svayaM yaha bhI zikAra hai| 80 jaba ise yaha jJAta hotA hai ki yuddha ko rokane ke lie tathA zatru se saMdhi karane ke lie malayasundarI kA vivAha vajrAyudha se kiyA jAegA se yaha apane prema kI rakSA ke lie rAtri me hI vajrAyudha para AkramaNa kara detA hai|" 38 AjJAkArI putra : yaha apane pitA kA AjJAkArI putra hai| apane pitA kI AjJA kA pAlane karane ke lie yaha avinIta sAmantoM se yuddha karane ke lie samudrIya dvIpoM kI yAtrA karatA hai aura unhe vinaya kA pATha par3hAtA hai| apane pitA kI AjJA milane para yaha yuddha meM kAJcI nareza kI sahAyatA karane ke lie kAJcI nagara jAtA hai" aura apane parAkrama se vajrAyudha ke darpa ko khaNDita kara detA hai| vinamra aura nItivAna : yaha atyAdhika vinamra aura nItivAna hai| yaha apane gurujanoM kA Adara karatA hai aura unheM vizeSa sammAna detA hai| vajrAyudha jaise parAkramI yoddhA ke natamastaka ho jAne para bhI ise apanI zakti kA abhimAna nahIM hotA / medhavAhana ke darzana karane para zraddhApUrvaka unake caraNoM meM namaskAra karatA hai / " yaha madirAvatI ko apanI mAtA ke samAna Adara detA hai| 40 35. 36. 37. 38. 39. 40. ti.ma., pR. 281-286 vahI, pR. 291 vahI, pR. 86-90 vahI, pR. 114 sakalasAgarAntarAladvIpavijigISayA gato'pi duramatisatvaraH piturAjJayA rAjJe'sya kartumAsannavartibhiH katipayaireva nRpatibhiranuprayAtaH kusumazekharasya sAhAyakaM kAJcImanuprAptaH / vahI, pR. 95 vahI, pR. 101 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya yaha harivAhana ko bhI apane jyeSTha bhrAtA ke samAna sammAna detA hai| isakA naitika caritra ucca koTi kA hai| jaba bandhusundarI vajrAyuddha ke Dara se malayasundarI ko rAtri meM hI apane deza meM le jAne ko kahatI hai to yaha isa anaitika kArya ko yaha kahakara karane se manA kara detA hai ki isa anucita kArya ko karane se apayaza hogaa|" zakunoM para vizvAsa : yaha zakunoM para vizvAsa karatA hai| harivAhana kA anveSaNa karate samaya, jaba yaha adRzyapAra sarovara ke taTavartI mAdhavI latA maNDapa meM vizrAma karate hue svapna meM pArijAta vRkSa ko dekhatA hai, taba yaha zIghra hI mitra saMgama ko nizcita mAnatA hai| dakSiNa netra tathA bhujA ke phar3akane se ise apane kArya meM saphalatA prApta hone kA vizvAsa hotA hai|'' dhArmika : yaha IzopAsaka bhI hai| dvIpAntara-vijaya yAtrA para nikalane se pahale yaha apane iSTadeva kI arAdhanA karatA hai| samudra meM yAtrA karane se pahale yaha samudra kI bhI pUjA karatA hai| harivAhana kI khoja karate hue adRSTapAra sarovara ke samIpa sthita jinendra Ayatana meM RSabhadeva ko atyadhika zraddhA ke sAtha stuti karatA hai| yaha sabhI devoM ke prati zraddhA va bhakti kA bhAva rakhatA hai| isa prakAra yaha spaSTa hai ki samaraketu vIra, dhIra aura svAmibhakta yuvaka hai| mitratA ke lie to yaha eka Adarza prastuta karatA hai| 41. sUktavAdinI muktavAdinI yuktmbhihitm| kiMtu duSkaramidaM maadRshaanaam| ahaM hi vAraMvAramabhyarthitena pratipadya mitratAM zatrugRhItasya rAjJatAvakasya sahAyyakAya pitrA smaadisstt| ...... yadA tu chalena rAtrAvupetya prANabhUtAmasya duhitaramapaharAmi, tadA tadapakArakRtyeSu nityameva niSaSNabuddhavajrAyudhasya mama ca na vyatiricyate kiNcit| kiM ca hRtvA gata imAmanavanirdoSagItacaritasya tasyApi piturAtmIyasya darzayiSyAmi kthmaatmaanm|- ti. ma., pR. 326 42. nidrayA muditanayanayugala svapne rasAtalAttatkAlamevodgatam.... ISatprauDhimAyAtaM ___ paarijaatdrummdraakssiit| darzanAnupadameva ca prabuddhaH pravRddhavibhavena sakhyA saha samAgamaprAptimacirabhAvinIM nircaissiit| vahI, pR. 207-208 43. vahI, pR. 210 44. vahI, pR. 123 45. vahI, pR. 218 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya meghavAhana meghavAhana, cakravartI samrATa va harivAhana ke janaka hai| isakI rAjadhAnI ayodhyA svarga se bhI sundara hai| samrAT meghavAhana sabhI spRhaNIya guNoM se yukta hai| yaha balazAlI, parAkramI tathA dAnavIra hai| rAjalakSmI sadaiva isake vaza meM rahatI hai| inake parAkrama va dayAdAkSiNyAdi kA varNana devarAja indra kI sabhA meM bhI bar3e Adara ke sAtha hotA hai| parAkramI : yaha atyadhika parAkramI hai| bAlyavasthA meM hI isakA rAjyAbhiSeka ho gayA thaa| bAlyakAla meM hI isane apane bAhubala se sAtoM samudra paryanta pRthvI ko jItakara apane adhIna kara liyA thaa| yaha itane parAkramI haiM ki isase zatrutA ke pariNAma ko dekhakara zatruoM ne apane astroM ko bhI chor3a diyaa| prajAvatsala : yaha apanI prajA ke sukha duHkha ko jAnane ke lie sadaiva tatpara rahate haiN| apanI prajA ke vicAroM ko jAnane ke lie yaha veSa badalakara nagarI meM ghUmate hai|" prajA kI prasannatA ke lie vizeSa utsavoM meM bhI bhAga lete hai| apanI acchI vyavasthA aura nItiyoM se isane saba ora zAnti kA sAmrAjya sthApita kara diyA thaa| isake rAjya meM prajAjana sukhI aura khuzahAla the| dAnavIra aura niDara : yaha yAcakoM ko nirAzA nahIM krte| jIvana kA saMkaTa utpanna hone para bhI inhoMne kabhI kisI yAcaka ko nirAza nahIM kiyaa| yaha atyanta niDara aura vIra hai| vetAla ke yAcanA karane para yaha apanA zIza bhI dAna karane ko uddhata ho jAte hai aura talavAra se apanI grIvA kATane bhI lagate haiN|" inhoMne jIvana meM kabhI kisI ke samakSa hAthoM ko nahIM phailaayaa| inake hAtha sadaiva dAna karane ke lie hI tatpara rahate haiN| isIlie jvalanaprabha ko bhI apanA divya hAra inheM dene ke lie prArthanA karanI par3atI hai| vidyAdhara muni ke darzana karake va unakA satkAra 46. dRSTvA vairasya vairasyamujjhitAstroM ripuvrajaH / yasminvizvasya vizvasya kulasya kuzalaM vyadhAt / / ti.ma., pR. 16 nisargata evAsya pUrvapArthivAtizAyinI prajAsu pakSapAtasya paravazA vRtiraasiit| yataH sa ..... tAsAM prajAnAM susthAsusthopalambhAya kenApyanupalakSyamANavigrahaH kusumAyudha ivAyudha dvitIyaH svayameva nirgatya nizAmukheSu pratigRhaM nagaryAM bbhraam| vahI, pR. 19 __ pauralokaparitoSahetozca vasantAdiSu savizeSapravRttovasavAM nirgatya ngriimpshyt| vahI; pR. 19 49. vahI, pR. 51-53 50. vahI, pR. 43-45 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya karake kahate haiM ki merA yaha zarIra, dhana athavA rAjya jo kucha bhI Apake athavA anya ke prayojana ke lie upayogI ho, use svIkAra kreN|" / yaha atyanta niDara aura vIra bhI hai| bhaya nAmaka zabda to inake zabdakoza meM hI nahIM hai| vetAla kI bhISaNa AkRti ko dekhakara aura usake bhayaGkara aTTahAsa ko sunakara bhI inheM kiJcita bhI bhaya kA anubhava nahIM hotA, apitu vetAla kI vicitra AkRti ko dekhakara ve ha~sa dete haiN| guNagrAhI : yaha guNI vyakti kA sammAna karate haiM, cAhe vaha zatru hI kyoM na ho| samaraketu kI vIratA va yuddha kauzala ke viSaya meM sunakara Azcaryacakita ho jAte hai| use pratihArI ke dvArA AdarapUrvaka bulAkara putravat sneha dete hai tathA harivAhana kA pramukha sahacara banA dete hai|" putra sneha : apane putra harivAhana ke lie inake hRdaya meM agAdha prema hai| bahuta se duHkha sahane aura aneka prArthanAoM ke pazcAt hI meghavAhana ne devI lakSmI se varadAna meM harivAhana ko putra rUpa meM prApta kiyaa| putra para atyadhika sneha hone ke kAraNa yaha mAsa paryanta pratidina isakA janmotsava manAte haiN| harivAhana ko Adarza rAjA ke guNoM se yukta karane ke lie ucita samaya para eka vidyAgRha kA nirmANa karavAkara usakI uttama zikSA kA prabandha karate hai| dharmaniSTha : yaha dharmapArAyaNa haiN| yauvanAvasthA kA atyadhika samaya vyatIta ho jAne para bhI santAna prApti na hone para vana meM jAkara devopAsanA karane kA nizcaya karate 51. idaM rAjyam, eSA meM pRthivI, etAni vasuni, asau hastyazvarathapadAtiprAyobAhyaH paricchadaH, idaM zarIraM etadgRhaM gRhyatAM svArthasiddhaye parArthasaMpAdanAya vA ydtropyogaarhm| ti.ma., pR. 26 52. te ca kramAnusAriNyA dRzA caraNayugalAdAmastakaM pratyavayavamalokya kiMcitkRtasmito narapatiruvAca- mahAtman anena te .... prakaritabhuvanatrayatrAsakAriNA harSATTahAsenajanitamatimahakutUhalaM me| vahI, pR. 49 53. vahI, pR. 88-99 54. vahI, pR. 102 55. avatIrNe ca SaSThe kiMcidupajAtadehasauSThavasya vyaktavarNavacanapravRttervinayAropaNAya rAjA rAjakulAbhyantara eva kAritAnavadyavidyAgRhaH samayagAvezitagurukulAnAmavagatAkhilazAstra marmanirmaloktiyuktInAmAmnAyalabdhajanmanAmasanmArgagatinisargavidviSAM vidyAgurUNAmaharahaH sNgrhmkrot| vahI, pR. 78-79 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya haiN| vidyAdhara muni ke kahane para devI lakSmI kI pUrNa zraddhA va bhakti se pratidina vidhipUrvaka upAsanA karate haiN|" yaha RSi-muniyoM ko pUrNa Adara va sammAna dete haiN| vidyAdhara muni ko AkAza mArga se Ate dekhakara unake prati zraddhA se yukta hokara uThakara khar3e ho jAte haiM aura pAsa Ane para unakA yathocita satkAra karate hai| zakrAvatAra nAmaka jaina maMdira meM bhI divya vaimAnika ko dekhakara Age bar3hakara unakA svAgata karate saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki samrAT meghavAhana kA eka Adarza rAjA the| unheM prajA bhI utanA hI cAhatI thI jitanA yaha apanI prajA se prema karate the| vajrAyudha yaha kauzaladhipati samrAT meghavAhana kI caturaGgiNi senA kA senAnAyaka hai| yaha atyanta vIra, niDara va parAkramI hai| apane parAkrama se yaha zatru senAoM ko bhayabhIta kara detA hai| samrAT meghavAhana ise dakSiNApatha ke sAmantoM ko vijaya karane ke lie bhejate haiN| yaha dakSiNa dizA ke janapadoM para kauzala nareza kI vijaya patAkA phaharAte hue apane vijaya ratha ko Age bar3hAte hue, kAJcI nareza ko vijaya kA pATha par3hAne ke lie kAJcI nagarI pahuMcatA hai| yuddha kA ise vyasana sA hai| nirantara aneka yuddha karane para bhI ise vizrAnti kA anubhava nahIM hotaa| yuddhanAda ise karNAmRta ke samAna lagatA hai|' kAJcI meM jaba kAcaraka aura kANDarAta nAmaka azvArohI Akara sUcita karate haiM ki zatru senA AkramaNa karane ke lie A rahI hai, to yaha atyadhika prasanna ho jAtA hai tathA utsAhita hokara raNabherI bajAne kA Adeza de detA hai| yaha anupama yoddhA hone ke sAtha-sAtha zreSTha dhanurdhara bhI hai| isake 56. 57. 58. 59. ti.ma., pR. 29 vahI, pR. 25 vahI, pR. 38 vahI; pR. 81 sasaMbhramamavanatAzcArcanti devasya caraNanakhacintAmaNiparaMparApura:prakIrNacUr3AmaNikiraNacakravAlabAlapallavairmUrddhani mUrdhAbhiSiktapArthivakulodbhavAbhavadattabhImabhAnuvegaprabhRtayaH saparijanA : raajaanH| vahI; pR. 81 senApatistu tattayorAkarNya karNAmRtakalpam ..... / vahI, pR. 86 vahI; pR. 85-86 62. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya dhanurvidyA kauzala kA jJAna usa samaya hotA hai jaba isakA samaraketu ke sAtha bANa yuddha hotA hai| samaraketu bhI isake dhanurvidyA kauzala kI prazaMsA karatA hai| ___ yaha Adarza yoddhA hai| vIroM ke lie isake hRdaya meM sammAna janaka sthAna hai| yuddha bhUmi meM zatrusenA nAyaka samaraketu ke advitIya parAkrama ko dekhakara usakA prazaMsaka ho jAtA hai tathA samasta vIrocita guNoM se yukta svayaM se adhika parAkramI samaraketu ko usake samakSa baddhAMjali hokara, bar3I namratA se samrATa meghavAhana kI senA kA senApati pada svIkAra karane kI prArthanA karatA hai| yaha samrATa meghavAhana ke prati isakI saccI niSThA va svAmibhakti kI parAkASThA hai| vIra hone ke sAtha-sAtha yaha sahRdaya bhI hai| divya aMgulIyaka ke prabhAva se samaraketa ke macchita hone para yaha apanI senA se isakI rakSA karatA hai| zatru senA ke ghAyala sainikoM ke upacAra kA Adeza detA hai| samaraketu ke vraNoM kA upacAra to yaha paricAyaka ke samAna svayaM apane hAthoM se karatA haiN| isa prakAra yaha saccA vIra, Adarza yoddhA tathA Adarza svAmibhakta hai| kusumazekhara kusumazekhara sampUrNa dakSiNApatha ke adhipati hai| inakI rAjadhAnI kAJcI nagarI hai| yaha gandharvadattA ke pati tathA malayasundarI ke pitA hai|" yaha yazasvI, vIra ora nItinipuNa haiN| vajrAyudha kI apekSA kama sainya zakti hone para bhI bar3e dhairya se kAma 63. 64. ti.ma., pR. 89 vajrAyudha ! tavAnena sakalalokavismayakAriNA bhujabalena dhanurivAvajitaM mama nisargastabdhamapi hRdayam, AzaizavAdaparapauruSamadonmAdaparavasya me zatazaH saMgareSu saMvRttaH pravezaH jAtazca sahasrasaMkhyairdhanvibhiH saha samAgamaH, na tu janitamevaMvidhaM kenApyapareNa kautukam / vahI; pR. 90 upajAtavismayazca nizcalasnigdhatArakeNa cakSuSA suciramavalokya tadavalokanaprItamanasA samIpavartinA sAmantalokena saha bahuprakAramArabdhatadvIryaguNastutistasminneva pradeze muhurtmaatrmtissttht| ti.ma., pR. 94 yadyanugrahabuddhirasmAsu tadetadaGgIkuru satatamAdezakAriNA samIpadezasthitena mayA pratipannasakalapRthvI- vyApArabhAranirAkulo mdiiymaadhiptypdm| vahI; pR. 98 vahI; pR. 93 Adizya cAyudhaprahArakSatamarmaNAmarAtiyodhAnAmauSadhakarmaNyAptajanam ... / vahIM, pR. 97 adhizayitatalpasya ca paricAraka iva svayaM vraNapaTTabandhanAdi kriyaamnvtissttht| vahI, pR. 97 vahI; pR. 343 vahI; pR. 262-63 69. 70. 71. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya lete haiM aura acchI sAmarika nIti banAkara bahuta dinoM taka vAyudha se lohA lete haiN| isa bIca yuddha meM sahAyatArtha mitra rAjAoM ke pAsa dUta bhejate hai|" yaha prajAvatsala hai| apanI prajA kI rakSA ke lie vajrAyudha se sandhi karane ke lie, apanI putrI malayasundarI kA vivAha usake sAtha karane ke lie taiyAra ho jAte hai| ___ yaha ati buddhimAna bhI haiN| jaba inheM yaha jJAta hotA haiM ki malayasundarI inake mitra sihaMlezvara candraketu ke putra samaraketu se prema karatI hai aura use hI apane pati rUpa meM varaNa karane kA nizcaya kara cukI hai| taba apanI putrI para agAdha sneha ke kAraNa atyadhika caturatA se yaha yojanA banAte haiM ki malayasundarI ko prazAntavaira nAmaka tapasvI ke Azrama meM bheja diyA jAe aura prajA meM yaha prakAzita kara diyA jae ki smarAyatana meM jAgaraNa ke kAraNa akasmAt uThI tIvra zUlavedanA se malayasundarI ne prANa tyAga die| isase jahA~ eka ora prajA meM janApavAda rakSA karegA, vahIM dUsarI ora vipakSa bhI ruSTa nahIM hogaa| isa prakAra yaha spaSTa hai ki kusumazekhara buddhimAna, nItinipuNa aura yogya rAjA hai| tAraka yaha svarNadvIpa ke maNipura nagara ke vaizravaNa nAmaka pota-vaNik (naukA dvArA vyApAra karane vAlA) kA putra hai| isakI mAtA kA nAma vasudattA hai| zikSAdhyayana ke pazcAt yaha bhI apane paitRka vyavasAya meM saMlagna ho jAtA hai| yaha vyApAra ke lie raMgazAlA nagarI meM jAtA hai aura vahA~ nAvikoM ke saradAra jalaketu kI putrI priyadarzanA se isakA prema ho jAtA hai| usake pragAr3ha sneha meM yaha vyApAra chor3akara nAvika bana jAtA hai| 72. ti.ma., pR. 82 73. vahI; pR. 298 74. prajAsu ca 'AyuSmati smarAyatanajAgaraNasamutthayA jhaTityeva tIvrayA zUlavyathayA visaMsthulIkRtazarIrA saMsthitA' iti prkaashyte| atra hi kRte janApavAdaH parirakSitaH, vipakSazca na virUkSito bhvti| vahI, pR. 328 75. vahI; pR. 127 76. vahI; pR. 127 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya yaha atyadhika guNI yuvaka hai| isane kumArAvasthA meM hI zAstroM aura kalAoM kA adhyayana kara liyA thaa| apane paitRka vyavasAya meM bhI isane dakSatA prApta kara lI thii| isake guNoM se AkRSTa hokara samrATa candraketu ise nAvikoM kA saradAra niyukta karate haiM, to yaha zIghra hI apane pada ke anurUpa nau saMcAlana meM pravINa ho jAtA hai|" isakI yogyatA va svAmibhakti ke kAraNa hI ise samaraketu kI vijayayAtrA meM samudrayAtrA ke avasara para samaraketu kI naukA kA karNadhAra banayA jAtA hai| yaha apane kartavya pAlana meM sadaiva sajaga rahatA hai| ati kaThina paristhitiyA~ bhI ise apane kArya se vicalita nahIM krtii| samaraketu ke kahane para yaha samudra ke ati durgama mArga para bhI mAMgalika gIta dhvani ke udgama sthala ko khojane ke lie cala par3atA hai| apane svAmI samaraketu ko samudra meM kUdatA dekhakara yaha bhI use pIche hI samudra meM kUda par3atA hai|" yaha atyadhika buddhimAna bhI hai| jaba samaraketu malayasundarI ko dekhakara apane hRdaya se niyaMtraNa kho baiThatA hai to yaha naukA ke vyAja se malayasundarI ko apane svAmI kA praNaya-nivedana karatA hai| jaba malayasundarI usakA praNaya nivedana svIkAra karate hue kahatI hai-aGgIkRtazcArya naaykH| kiMtu tiSThatu taavdyaavdhmihsthaa| svasthAnamupagatA tu kAJcImadhyamAgataM grhiissyaamyenm| taba yaha hI 'kAJcI' zabda se kAJcI nagarI viSayaka saMketa kI ora samaraketu kA dhyAna AkRSTa karatA hai| yaha eka Adarza premI bhI hai| nimnajAti kI kanyA ke premapAza meM baMdhakara usase vivAha kara letA hai| apane prakRSTa prema meM yaha apane parivAra, apane deza, yahA~ taka ki apane paitRka vyavasAya ko bhI chor3a detA hai| yaha nizcaya hI Adarza premI hai jo prema ke viSaya meM jAti bheda ko bhI gauNa mAnatA hai| isa prakAra tAraka eka buddhimAna, AtmavizvAsI va svAmibhakta navayuvaka ke rUpa meM hamAre sammukha upasthita hotA hai| 77. 78. 79. 80. 81. ti.ma., pR. 129-130 vahI; pR. 141-147 vahI; pR. 291-292 vahI; pR. 288 vahI; pR. 320-21 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya gandharvaka yaha citralekhA kA putra hai| yaha citrakalA meM nipuNa haiN| yahI tilakamaJjarI kA citra banAkara tathA use harivAhana ko dikhAkara usake mana meM tilakamaJjarI ke prati anurAga utpanna karatA hai| isakA banAyA gayA truTi rahita citra isake citrakalA kauzala ko pradarzita karatA hai| harivAhana bhI isake citrakalA kauzala kI prazaMsA karatA hai| pandraha varSIya yaha taruNa zIla, sadAcAra va dayAlutA Adi guNoM se bharapUra hai| taraGgalekhA ke karuNa Akrandana ko sunakara sahAyatA karane ke lie usake pAsa jAtA hai aura malayasundarI ke viSa-vikAra ko dUra karane ke lie auSadhi khojane kA pUrA prayatna karatA hai| yaha buddhimAna bhI hai| harivAhana ko dekhakara va usakA paricaya pAkara yaha saba prakAra se use hI tilakamaJjarI ke yogya mAnatA hai| yaha harivAhana aura tilakamaJjarI ko milAne kA pUrA prayatna karatA hai| citramAya ko bhI yaha AjJA detA hai ki mere zIghra vApasa na Ane para tuma kisI bhI prakAra harivAhana ko rathanUpuracakravAlanagara le jaanaa| anta meM yahI harivAhana ko tilakamaJjarI se milAtA hai| isa prakAra yaha apanI svAmibhakti kA Adarza prastuta karatA hai| jvalanaprabha jvanalaprabha eka divya vaimAnika hai| puNya kSINa hone para yaha dhArmika kAryoM ke dvArA apanA dUsarA janma sudhArane ke lie svargaloka se nikala par3atA hai| yaha rativizAlA nagarI meM jAkara apane mitra sumAlI ko bhI zubha karmoM meM pravRta karatA hai| ise apanI patnI priyaGgasundarI se agAdha prema hai| zakrAvatAra nAma jinAyatana Adi ke darzana karake lauTate samaya yaha samrATa meghavAhana se milatA hai| vahA~ yaha 82. 83. 84. 85. 86. ti.ma., pR. 170 vahI; 166 vahI; pR. 380 vahI; pR. 164 vahI; pR. 380 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya apanI patnI priyaGgasundarI kA caMdrAtapa nAmaka divyahAra yaha kahakara meghavAhana ko de detA hai ki kadAcit priyaGgasundarI ko bhI isa hAra ko dekhane kA avasara prApta ho jAe aura vaha apane pUrvajanma ko yAda karake zubha karmoM meM pravRtta ho ske| isa se yaha bhI dhvanita hotA hai ki dUsare janma meM yaha hAra hI jvalanaprabha va priyaGgasundarI ke punarmilana kA kAraNa bnegaa| vidyAdhara muni muni svabhAva se hI dayAlu va paropakArI hote hai| ve kabhI kisI ko du:khI nahIM dekha skte| sadaiva parArtha sampAdana meM hI rata rahate hai| vidyAdhara muni bhI svabhAva se komala haiN| meghavAhana ko du:khI dekhakara ye use putra prApti kA upAya batAte hai| anya puruSa pAtra : ina pAtroM ke atirikta bhI aneka gauNa puruSa pAtra hai, jo kathAvastu meM apane-apane sthAnoM para apanA mahatva rakhate haiM jaise kamalagupta, vijayavega, citramAya, anaGgarati, cakrasena, mahodara, virAdha, zAkyabuddhi, mitradhara aadi| ina pAtroM kA apane sthAna para mahatva avazya hai, parantu ye kathAvastu kI gatizIlatA meM koI vizeSa yogadAna nahIM dete| kamalagupta kaliGga deza kA rAjakumAra hai aura harivAhaNa kA mitra va usakA vizvAsapAtra haiN| harivAhana samaraketu ke sAtha nikalate samaya chAvanI kA bhAra isa para hI chor3ate hai| vijayavega vajrAyudha kA parama vizvAsapAtra sevaka hai| yaha vrajAyudha ko divya aMgulIyaka pahanAkara usakI rakSA karatA hai| yaha meghavAhana ke samakSa sampUrNa yuddha vRttAnta ko prastuta karatA hai| citramAya gandharvaka kA sahacara hai| yaha rUpa badalane meM nipuNa hai| yaha hAthI kA rUpa dhAraNa karake harivAhana ko tilakamaJjarI ke pAsa le jAtA hai| anaGgarati eka vidyAdhara hai| vidyAdharoM ke samrATa vikramabAhu ko virakta dekhakara pradhAnasaciva zAkyabuddhi kI yojanA anusAra yaha harivAhana ko mantra siddhi ke kArya meM pravRtta karatA hai, jisase vaha vidyAdhara samrATa banane kI yogyatA prApta kara le| cakrasena vidyAdharoM ke samrATa hai aura tilakamaJjarI ke pitA hai inheM apanI putrI se agAdha prema hai| yaha putrI dvArA varaNa kiye gae harivahana ko saharSa apanA jAmAtA svIkAra kara lete hai| yaha eka Adarza pitA ke uttama udAharaNa hai| mahodara devI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya lakSmI kA parama kRpApAtra yakSa hai, jo samrAT meghavAhana kI parIkSA letA hai| yahI samaraketu, tAraka va malayasundarI ko samudra meM DUbane se bacAtA hai| isI prakAra anya pAtra bhI apanI-apanI bhUmikA ke anusAra kArya karane meM saMlagna rahate hai| strI-pAtra tilakamaJjarI tilakamaJjarI isa kathA kI nAyikA hai| yaha vidyAdhara cakravartI samrATa cakrasena kI putrI hai| pUrvajanma meM yaha jvalanaprabha nAmaka vaimAnika kI patnI thI aura devI lakSmI kI sakhI thii| isakA nAma priyaGgasundarI thaa| yaha eka advitIya va anindya sundarI hai| isa janma meM yaha vidyAdhara kanyA hai| isalie bhI isakA vyaktitva atyadhika AkarSaka hai| tilakamaJjarI pANigrahaNa se pUrva mugdhA" parakIyA nAyikA hai| mugdhA parakIyA vaha nAyikA hotI hai, jisameM yauvana avatarita ho cukA hai| jisameM lajjA kI adhikatA va kAma kI alpatA ho tathA jo kanyA" pitAdi ke vaza meM rahatI ho| tilakamaJjarI apane pitA ko niyaMtraNa meM rahatI hai| harivAhana ko dekhakara kAma-vikAra se pIr3ita hone para bhI atyadhika lajjA ke kAraNa apanA prema prakaTa nahIM krtii| yaha pANigrahaNa ke pazcAt madhyA svakIyA nAyikA hai| jisa nAyikA meM yauvana aura kAma kA udaya ho rahA ho, jo moha paryanta rati karane meM samartha ho tathA jo vinaya saralatA Adi guNoM se yukta gRhakArya meM dakSa pativratA strI ho vaha 'madhyA svakIyA' nAyikA kahalAtI hai|" saundarya kI pratimA : tilakamaJjarI advitIya sundarI hai| vidyAdhara kanyA hone ke kAraNa yaha apAra saundarya kI svAminI hai| jisake citradarzana mAtra se hI harivAhana 87. (ka) mugdhA navayavaH kAmA ratau vAmA mRduH krudhi / da. rU., 2/16 (kha) prathamAvatIrNayauvanamadavikArA ratau vaamaa| kathitA mRduzca mAne samadhikalajjAvatI mugdhA / sA. da., 3/58 88. parakIyA dvidhA proktA paroDhA kanyakA tathA / vahI, 3/66 89. kanyA tvajAtopamA salajjA navayauvanA / vahI, 3/67 90. madhyodyadyauvanAnaGgA mohAntasuratakSamA - da. rU., 2/16 91. vinayArjavAdiyuktA gRhakarmaparA pativratA sviiyaa| vahI 3/57 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya jaisA sthira cittavAlA rAjakumAra apane hRdaya para niyantraNa kho baiThatA hai, vaha svayaM kitanI rUpavatI hogii| isakA anumAna sahaja hI lagAyA jA sakatA hai| harivAhana usakA citra dekhakara usameM kho jAtA hai| kabhI usake keza vinyAsa ko dekhatA hai| kabhI caMdramA ke samAna sundara mukha ko, kabhI komala adharoM ko, kabhI kaTipradeza ko, kabhI nAbhi ke maNDala vistAra ko, kabhI urubhAga ko kabhI kamala ke samAna caraNoM ko dekhatA hai| bAra-bAra dekhane para bhI usake netra tRpta nahIM hote / " gandharvaka ke jAne ke pazcAt bhI vaha tilakamaJjarI ke citrastha saundarya ko hI nihAratA rahatA hai| rAtri meM bhI usI kA cintana karatA hai / yaha itanI sundara hai ki harivAhana svayaM ko bhI isake upayukta nahIM smjhtaa|" 92 harivAhana jaba prathama bAra tilakamaJjarI ke sAkSAt dekhatA hai, to anAyAsa hI isake manohArI saundarya ke viSaya meM do padya kaha uThatA 92. 93 puruSa vidveSiNI : yaha svabhAva se puruSa vidveSiNI hai / yauvanavasthA meM padArpaNa karane para bhI kabhI kisI puruSa samparka kI icchA nahIM kI / tilakamaJjarI ke isI svabhAva ko prakaTa karane ke lie gandharvaka ne isakA citra bhI puruSarahita banAyA thaa| ise vivAha se bhI aruci hai / gurujanoM ke bahuta samajhAne para bhI yaha vivAha kI svIkRti nahIM detii|" 93. trayocita guNoM se yukta : vinamratA, sadAcAra, lajjA aura sukumAratA striyoM ke svAbhAvika guNa hai| tilakamaJjarI sabhI stryocita guNoM se yukta hai| jaba harivAhana vimamarzacAdRSTapUrvAkRtivizeSadarzanadUravikasattArayA dRzA tribhuvanAtizAyinImasyAH zarIravayavasamudAyacArutA - maticiram / anuparatakautukazca muhuH kaNThakandale, muhuH stanamaNDale, muhurmadhyabhAge, muhuH nAbhicakrAbhoge, muhurjadhanabhAre, muhurUrustambhayo:, muhuzcaraNavAriruhayo:, kRtArohAvarohayA dRSTyA tAM vyabhAvayat / ti.ma., pR. 162 aho meM mUr3hatA yachasAvAyatekSaNA bhUmigocaranRpAdhipAtmajapraNayinI bhaviSyatIti vArtayApi zrutayA harSamudadvahAmi / kvAham, kva sA, kva bhUmigocarasyaniketanaM sAketanagaram, kvadivyasaGgasamucitAcala- prasthasaMsthaM rathanupuracakravAlam / api ca vivekinA vicAraNIyaM vastutattvam / vahI, pR. 175-76 grahakavalanAdbhaSTA lakSmIH kimRkSapateriyaM mathanacakitApakrAntAbdhe rutAmRtadevatA / girizanayanodarcirdagdhAnmanobhavapAdapAdviditamathavA jAtA subhrUriyaM navakandalI / / jAnItha zrutazalinau khalu yuvAmAvAM prakRtyarjunI trailokye vapurIdganyayuvateH saMbhAvyate kiM kvcit| etatpraSTumapAstanIlanalinazreNIvikAzazriNI zaGkhe'syAH samupAgate mRgadRzaH karNAntikaM locne| / vahI, pR. 248 vahI, pR. 169 94. 91 94 95. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya elAlatAmaNDapa meM apanA paricaya dekara atyanta ziSTatA se isake tathA nagarI ke viSaya meM pUchatA hai, to vaha lajjA ke kAraNa usake praznoM kA uttara nahIM detI / " isane lajjA ke viSaya me to sabhI striyoM ko pIche chor3a diyA hai| elAlamaNDapa meM yaha harivAhana para mohita to ho jAtI hai, para lAja ke kAraNa isa viSaya meM vaha kisI ko kucha bhI nahIM batAtI / jaba ise jJAta hotA hai, ki harivAhana malayasundarI ke Azrama meM hai, to vaha isase milane Azrama jAtI hai / " para vahA~ bhI koI bAta nahIM karatI / yaha harivAhana ko rathanUpuracakravAla nagara calane kA nimaMtraNa bhI apanI paricArikA ke mAdhyama se detI hai| isakI premAbhivyakti bhI malayasundarI Adi sakhiyoM ke mAdhyama se hI huI hai| 92 lalita kalAoM meM pAraMgata : tilakamaJjarI lalita kalAoM jaise citrakalA, nRtyakalA, gAyana, vINAvAdana, pustakakarma, vidagdhajanoM ke manoraMjana yogya vastuvijJAna Adi meM nipuNa thii| isI kAraNa use sabhI kalAoM meM labdhapatAkA kahA gayA hai|" malayasundarI tilakamaJjarI kA harivAhana se paricaya karavAte hue usakI ina vizeSatAoM kA vizeSa rUpa se varNana karatI hai aura use tilakamaJjarI ke sAtha ina viSayoM para carcA karane ke lie kahatI hai|" tilakamaJjarI ko vINAvAdana bahuta priya hai / harivAhana ke viyoga se vyAkula hokara vaha kRtrimAdri ke zikhara para smAyatana meM devapUjana ke vyAja se ratnavINA bajAtI thI / " tilakamaJjarI ne citrakalA meM bhI pravINatA prApta kI thI / harivAhana ke pratyAgama kI pratIkSA meM vaha usakA citra banAkara samaya vyatIta karatI thI / " 100 101 ti.ma., pR. 249-250 vahI, pR. 360-361 kRtsne vidyAdharaloka iha labdhapatAkA kalAsu sakalAsvapi kauzalena vtsaa| vahI, pR. 363 citrakarmaNi, vINAdivAdye lAsyatANDavagateSu nATyaprayogeSu SaDjAdisvaravibhAganirNayeSu pustakakarmaNi dravir3AdiSu patracchedabhedaSvanyeSu ca vidagdhajanavinodayogyeSu vastuvijJAneSu pRcchainaam| vahI, pR. 363 100. kadAcitkRtrimAdrizikharavartinI smarAyatane devatArcanavyapadezena drutagRhItamuktagrAma rAgAmanurAganigaDitagamanasiddhAdhvanyagaNavitIrNakarNAM ratnavINAM vAdayantI / vahI, pR. 391 101. kadAcidantikanyastavividhavartikAsamudrA praguNIkRtya pRthuni citraphalake nirmANamAlocyAlocya makaretubANavrAtaviddhA devasyaiva rUpaM viddhamabhilikhanti / vahIM, pR. 391 96. 97. 98. 99. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya Adarza premikA : harivAhana ke darzana hone taka yauvanAvasthA meM padArpaNa karane para bhI ise puruSa saMparka se aruci thii| harivAhana ko dekhane ke pazcAt usI pala se usake hRdaya meM kAma ne vAsa kara liyaa| isa kAmajvara ne isako itanA pIr3ita kara diyA ki vaha malayasundarI ke Azrama meM usase milane jAtI hai| isake hRdaya meM ekamAtra harivAhana kA hI vAsa hai| yaha sadA usakA hI cintana karatI hai| harivAhana ke samaraketu kI khoja meM jAne para yaha usakI yAdoM meM hI samaya vyatIta karatI hai| harivAhana se milane kI AzA samApta hone para yaha adRSTapAra sarovara meM jalasamAdhi lene ke lie cala par3atI hai| isa prakAra yaha spaSTa hai, ki tilakamaJjarI eka Adarza premikA hai, jo svapna meM bhI harivAhana ke atirikta kisI anya kA vicAra nahIM krtii| pativratA : tilakamaJjarI eka saccaritrA va pativratA nArI hai| dhanapAla ne isake pAtivartya dharma ke ujjavala pakSa ko saphalatA pUrvaka prakAzita kiyA hai| pUrvajanma meM isakA priyaGgasundarI thA, jo apane pati jvalanaprabha ko agAdha prema karatI thii| jvalanaprabha ke svarga se nikalane ke pazcAt priya viyoga meM use khojane jambudvIpa jAtI hai| usako vahAM na pAkara zeSa Ayu usakI pratIkSA meM vyatIta kara detI hai| vartamAna janma meM bhI tilakamaJjarI pUrvajanma ke saMskAroM ke kAraNa hI jvalanaprabha ke atirikta sabhI puruSoM se dveSa rakhatI hai| harivAhana ko dekhakara isakA anta:karaNa use isalie svIkAra kara letA hai kyoMki pUrvajanma meM vaha isakA pati thaa| abhijJAnazAkuntala meM bhI jaba duSyanta AzramavAsinI zakuntalA ke pANigrahaNa ke viSaya meM cintana karatA hai to usakA anta:karaNa hI ise ucita ThaharAtA hai| harivAhana ke dvArA bheje gae hAra ko pahanate hI ise apane pUrvajanma ke pati jvalanaprabha kA smaraNa ho AtA hai| atyadhika vyAkula hokara yaha malayasundarI ke sAtha lekara tIrthayAtrA ke bahAne se ghara se nikala par3atI hai| jaba eka maharSi usake pUrvajanma ke viSaya meM batAte hue kahate haiM ki harivAhana hI usake pUrvajanma kA pati jvalanaprabha hai tabhI isake hRdaya kI AkulatA kama hotI hai| 04 102. ti.ma., pR. 416-417 103. asaMzayaM kSatraparigrahakSamA yadArthamasyAmabhilASi me manaH / satAM hi saMdehapadeSu vastuSu, pramANamantaH karaNapravRttaya / / abhi. zA., 1/19 104. ti. ma., pR. 406-413 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya komala-svabhAvA : isakA vyavahAra atyanta komala aura mRdu hai| yaha apanI sakhiyoM ke prati sneha rakhatI hai| unake sAtha hI aneka prakAra kI krIr3Ae~ karatI hai tathA unhIM ke sAtha vanoM ora parvatoM para ghUmane jAtI hai| rAjakumArI hone para bhI isameM abhimAna nahI hai| apanI priya sakhI malayasundarI meM ise agAdha prema aura vizvAsa hai| apane priya ke viSaya meM bhI yaha malayasundarI ke parAmarza ko sammAna detI hai| isake mRdu vyavahAra ke kAraNa sabhI sakhiyA~ isase prasanna rahatI haiM tathA sadaiva isake hita kA cintana karatI hai| pitR AjJAkAriNI : tilakamaJjarI kA apanA pitA meM gAr3ha anurAga hai| yaha sadA apane pitA kI AjJA kA pAlana karatI hai| harivAhana se milane kI AzA samApta hone para jaba yaha jala samAdhi lene kA nirNaya karatI hai, taba usake pitA use chaH mAha pratIkSA karane ko kahate hai| apane pitA kI AjJA pAlanArtha hI yaha cha: mAha taka virahAnala meM jalatI rahatI hai| atithi satkAra kI bhAvanA : yaha 'atithi devo bhava' kI bhAvanA meM vizvAsa rakhatI hai aura bar3e manoyoga se apane atithiyoM kI sevA karatI hai| yaha apanI sakhI malayasundarI ke atithi ko apanA atithi mAnatI hai tathA apane hAtha se tAmbUla detI hai| jaba yaha malayasundarI aura harivAhana ko apane mahala meM le jAtI haiM, to unakI icchAoM aura sukhasuvidhAoM kA pUrA dhyAna rakhatI hai| harivAhana kI dekha rekha ke lie vaha apanI priya sakhI mRgAAGkalekhA ko niyukta kara detI hai tathA unake bhojana manoraMjana aura vizrAmAdi kA bhI uttama prabandha karatI hai| jaba harivAhana chipe taura para nagara dekhane kI icchA karatA hai, to yaha atithi kI icchA kA sammAna karate hue isakA prabandha kara detI hai| apane atithiyoM kI sevA satkAra karake yaha bahuta prasanna hotI hai| malayasundarI yaha kAJcInareza kusumazekhara kI putrI hai| isakI mAtA kA nAma gandharvadattA hai| jo vidyAdhara samrATa cakrasena kI putrI hai| yaha atyadhika rUpavatI hai| pUrvajanma meM isakA nAma priyaMvadA thA tathA yaha divya vaimAnika sumAlI kI patnI thii| pUrvajanma ke 105. tilakamaJjarI svaramavadat- 'sakhi, kirthamabhidadhAsi maam| tvameva jAnAsi ytkrtumucitm'| ti.ma., pR. 385 106. vahI, pR. 363 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya saMskAroM ke kAraNa hI isa janma meM yaha samaraketu ko dekhate hI usake premapAza meM ba~dha jAtI hai| yaha saccI sakhI aura buddhimatI hai| tilakamaJjarI bhI apane kAryoM meM isase parAmarza letI hai aura unheM mAnatI bhI hai| saundarya kI pratimUrti : malayasundarI anindya saundarya kI svAminI hai| isake atulanIya saundarya ko dekhate hI samaraketu kAmavikAra se pIr3ita ho jAtA hai| vaha nirnimeSa netroM se isake rUpa rAzI kA pAna karatA hai| harivAhana bhI isake saundarya kI prazaMsA ke viSaya meM do padya kahatA hai| usake anusAra malayasundarI netra nIlakamala ko patra samarpita karate haiN| usake stanoM kA vistAra hAthI ke mastaka kA tiraskAra karatA hai| kapola sthala hAthI ke dAMtoM kI zobhA kA anukaraNa karate hai| aura mukha kI zobhA candramaNDala ko dUSita karatI hai|" harivAhana punaH kahatA hai ki kamaladala ko tiraskRta karane vAle malayasundarI ke netra va pUnama ke cA~da ke samAna kAMti vAle mukhAravinda kI zobhA se tiraskRta, apane netroM aura chavi ko dekhakara tathA lajjA se vyathita hokara mRgoM aura kamaloM ne kramazaH janasaMcAra se rahita vanoM va jala meM nivAsa kara liyaa| lalitakalA kuzalA : malayasundarI nATyazAstra, gAyana, vAdana Adi lalita kalAoM meM pravINa hai| yaha nRtyakalA meM vizeSarUpa se pAraGgata hai| nRtya ke camatkArI prayoga isane apanI mAtA se sIkhe hai|'' jo svayaM vidyAdhararAja duhitA gandharvadattA hai| gandharvadattA ne isane bhI ye prayoga vidyAdharaloka meM sIkhe the|"" jinendra ke abhiSekotsava ke avasara para isakI AkarSaka nRtya mudrAoM tathA nATya prayogoM ko dekhakara vidyAdhara samrATa vicitravIrya bhI camatkRta ho jAte haiM aura isase isake nRtya zikSaka ke viSaya meM pUchate hai| udAra hRdayA : isakA hRdaya bahuta vizAla hai| yaha na kevala sAmAnya janoM apitu vRkSoM aura pakSiyoM para bhI sneha rakhatI hai| ise apane gRhodyAna ke vRkSoM, zukazAvakoM Adi se atyadhika prema hai| AtmaghAta karane se pahale yaha apane gRhodyAna ke vRkSoM 107. dattaM patraM kuvalayataterAyataM cakSu ....... vilasitairdUSayatyAsya lakSmIH / ti. ma., pR. 255-56 108. asyA netrayugena nIraja..... kamalairmanye vaneSu sthitiH| vahI, pR. 256 109. ucitasamaye ca yathAzaktayAdhItarAjakanyakocitavidyA sopaniSadi nATyavede gItavAdyAdiSu ca kalAsu kRtaparicayA .......... / vahI, pR. 264 110. ye punarihAtiramaNIyatayA vizeSataH pratipannAstAtena te svayaM mayA nRtyantImambAmavalokayantyApRcchantayA ca taamnvrtmvgtaaH| vahI, pR. 270-71 111. vahI, pR. 271 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya aura pakSiyoM se vidA lene jAtI hai| atithiyoM ke lie bhI isake hRdaya meM sammAnajanaka sthAna hai| nitAnta aparicita janoM ko bhI yaha sammAna kI dRSTi se dekhatI hai| jinAyatana meM rAjakumAra harivAhana ko dekhakara yaha usakA svAgata karatI hai tathA apane Azrama meM le jAkara atithi satkArocita kriyAe~ karatI hai| yaha apane atithi kA itanA sammAna karatI hai, ki pUche jAne para apanA sArA vRttAnta use sunA detI hai| Adarza premikA : yaha Adarza premikA bhI hai| samudra meM nAva para savAra rAjakumAra samaraketu ke AkarSaka vyaktitva ko dekhakara prathama bAra meM hI usake prema pAza meM baMdha jAtI hai tathA usI kSaNa use apane jIvanasAthI ke rUpa meM svIkAra kara letI hai| isakA prema itanI uccakoTi kA hai, ki jaba samaraketu use apane samakSa na pAkara AtmaghAta ke lie samudra meM kUda par3atA hai to yaha bhI usake pIche hI samudra meM kUda par3atI hai| apane hRdaya meM samaraketu ko sthAna dene ke pazcAt yaha kisI anya puruSa ke varaNa kI kalpanA bhI nahIM krtii| vajrAyudha se vivAha karane ke sthAna para yaha apane prema kI rakSA ke lie prANa tyAganA adhika ucita samajhatI hai aura mRtyupAza banAkara azoka vRkSa se laTaka jAtI hai|" samaraketu akasmAt hI vahA~ pahu~cakara isake mRtyupAza ko kATakara isake prANoM kI rakSA karatA hai| apane priyatama ko punaH dekhakara yaha bahuta harSita hotI hai| isake prema vRttAnta ko jAnakara isake pitA ise vajrAyudha se bacAne ke lie eka Azrama bheja dete hai| eka dina kisI brahmacArI ke mukha se yaha jAnakara ki zatrusenA ke dvArA samaraketu va usakI senA dIrghanidrA meM sulA dI gaI hai," yaha bhI AtmaghAta karane samudra kI ora cala par3atI hai| kintu taraGgalekhA dvArA pIchA kie jAne para yaha kiMpAka nAmaka vRkSa 112. ti.ma., pR. 301-302 113. vahI, pR. 256 114. vahI, pR. 259-345 115. aGgIkRtazcAyaM naaykH| kiMtu tiSThatu taavdyaavdhmihsthaa| svasthAnamupagatA tu kAJcImadhyamAgataM gRhISyAmyenam ....... / vahI, pR. 288 116. vahI; pR. 292 117. vahI; pR. 306 118. vahI, pR. 325 119. vahI; pR. 331 120. vahI; pR. 333 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya kA viSailA phala khA letI hai| isa prakAra apane prema kI rakSA ke lie yaha apane prANoM kI Ahuti dene ke lie bhI tatpara rahatI hai| nizcaya hI isakA prema sabhI ke lie anukaraNIya hai| dharmaparAyaNA : isakI dharmaparAyaNatA kA prathama paricaya usa samaya milatA hai jaba harivAhana ise adRSTapAra sarovara ke taTavartI jina maMdira meM ise pUjA karate hue dekhatA hai| yaha pUrNa tallInatA se dhArmika kAryoM meM saMlagna rahatI hai| vidyAdhara bhagavAna mahAvIra jina ke abhiSekotsava meM nRtya karavAne ke lie isakA apaharaNa karate hai| jaba ise apane apaharaNa kAraNa jJAta hotA hai, to yaha pUrI zraddhA va bhakti se nRtya karatI hai aura apane nRtya se vidyAdharendra vicitravIrya ko bhI cakita kara detI hai| samaraketu se isakA prathama milana bhI jinAyatana kI prAcIra para bhramaNa karate hue hI hotA hai| apane priyatama samaraketu se punarmilana kI AzA meM yaha adRSTapAra sarovara ke taTavartI Azrama meM nivAsa karatI hai tathA munijanocita kriyAoM va dhArmika kriyAkalApoM ko karatI huI dina vyatIta karatI hai| gandharvadattA yaha vidyAdharendra vicitravIrya kI putrI tathA patralekhA kI anujA haiN| isakA vivAha kAJcI nareza kusumazekhara se huA hai jisane ise apanI paTarAnI banA liyA hai| malayasundarI isI kI putrI hai| isakA jIvana aneka Aroha-avarohoM se bharA haA hai| jaba yaha dasa varSa kI thI taba nRtyakalA meM ruci hone ke kAraNa isake nAnA ise apanI nagarI vaijayantI le gaye the| vahA~ jitazatru nAmaka zatru sAmanta ke AkramaNa ke samaya yaha apane svajanoM se viyukta ho gii| isakA lAlana-pAlana prazAnta vaira tapasvI ke Azrama meM huaa| 121. ti.ma., pR., 334-335 122. apazyaM ca tatrASTAdazavarSadezIyAmacisnApitasya ...... yugAdi jinabimbasya purato nAtinikaTe samupaviSTAmabhimukhImabaddhapadmAsanAmatisthiratayA ..... akhila lokatrayAtizAyirUpAM taapsknykaam| vahI, pR. 255 123. vahI, pR. 270 124. vahI, pR. 276 125. akarocca tasyAH kanakavetracchatracAmarAdirAjyAlaMkArasUcitamahodayaM mahAdevIpaTTabandham .. / vahI, pR. 343 126. vahI, pR. 342 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya Azrama ke kulapati ne ise apanI putrI ke samAna pAlA tathA vivAha yogya hone para kAJcInareza kusumazekhara ke sAtha isakA vivAha kara diyaa| ise apane mAtA-pitA se agAdha prema haiN| unase bichar3a jAne ke bAda vaha niraMtara unako smaraNa karatI hai| ise isa bAta kI bahuta ciMtA hai ki vaha isa janma meM apane mAtA-pitA se mila bhI pAegI yA nhiiN| mahAyaza nAmaka maharSi ke darzana karake yaha apane mAtA-pitA se purnamilana ke viSaya meM pUchatI hai|28 yaha svabhAva se hI dhArmika hai| RSi-muniyoM ke vacanoM para zraddhA rakhatI hai| jaba ise jJAta hotA hai ki trikAladarzI maharSi Aye haiM to yaha unake darzanoM ke lie vahA~ jAtI hai| patralekhA : yaha vidyAdhara cakravartI samrAT cakrasena kI paTarAnI tathA tilakamaJjarI kI mAtA hai| tilakamaJjarI ke puruSa vidveSI svabhAva va vivAha ne karane ke usake nizcaya se yaha sadaiva ciMtita rahatI hai| jaba ise jJAta hotA hai ki isakA vivAha kisI bhUtalavAsI rAjakumAra se hogA, to yaha isa AzA se sundara rAjakumAroM ke citra banavAtI hai ki saMbhavataH ise koI rAjakumAra pasaMda A jaaye|" gandharvadattA isakI anujA hai| jaba ise jJAta hotA hai ki malayasundarI gandharvadattA kI putrI hai, to yaha bahuta prasanna hotI hai, aura use snehapUrvaka ghara calane ko kahatI hai| malayasundarI ke manA karane para yaha usake vahIM rahane kI vyavasthA kara detI hai tathA paricarcA ke lie eka dAsI ko bhI niyukta kara detI hai|" ise citralekhA para atyadhika vizvAsa hai| apane vizeSa kAryoM meM yaha citralekhA ko hI sauMpatI hai| 127. avardhayaccApatyabuddhayA bddhpksspaatH| pratidivasamAsAditoddAmayauvanAM ca kadAciddaSTumAgatAya gotre sakaladakSiNApathasya pArthivAya khyAtamahase kusumazekharAbhikhyAya praayccht| ti.ma., pR. 343 128. vahI, pR. 272 129. darzaya nisargasundarAkRtInAmavanigocaranarendra pradArakANA yathAsvamaGkitAni nAmabhiryathavasthitAni viddhruupaanni| ...... evamapi kRte kadAcitkvApi vizrAmyati cakSurasyAH / vahI, pR. 170 130. ArabdhadevArcanAvasthitvA ciramAvAsagamanAya mAM punaH punrttvrt| vahI; pR. 344 131. vahI; pR. 344 132. vahI; pR. 170 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya isakI pravRtti dhArmika hai| yaha tilakamaJjarI ke vara ke viSaya meM jAnane ke lie vidhipUrvaka maMtra japa karake vidyA ko devI ko prasanna karatI hai|33 madirAvatI yaha samrATa meghavAhana kI pradhAna mahiSI hai aura harivAhana kI mA~ hai| isakA svabhAva atyaMta komala aura vyavahAra sarala hai| yaha atyanta rUpamatI thii| isake aMga-pratyaMgoM kI zobhA bahuta AkarSaka thii| isakI svAbhAvika komalatA, buddhimatA va saundarya ke kAraNa meghavAhana kA isa para atyadhika sneha hai| meghavAhana sadaiva ise apane hRdaya kI bAtoM se avagata karAte haiN| madirAvatI pativratA nArI hai tathA apane pati meghavAhana ke lie isake hRdaya meM agAdha prema hai| jaba meghavAhana ise putraprApti ke lie vana meM jAkara tapasyA karane ke apane nizcaya se avagata karAte haiM to yaha sambhAvita viyoga kI kalpanA karake hI rone lagatI jAtI hai aura svayaM bhI vana meM sAtha jAne kI haTha karane lagatI hai| __yaha apane pati kI bAta ko sarvAdhika mahattva detI hai| jaba ise yaha jJAta hotA hai ki meghavAhana ne samaraketu ko harivAhana kA parama vizvasanIya sahacara va mitra banA diyA hai to yaha samaraketu ko bhI putravat sneha detI hai| dhArmika kAryoM ko saMpAdita karane meM yaha sadaiva tatpara rahatI hai| apane pati ke dhArmika kAryoM meM pUrNa sahayoga karatI hai| putra prApti hetu devArAdhana meM meghavAhana kA sahayoga karane kA saMkalpa prakaTa karatI hai| vidyAdhara muni ke Ane para pUrNa zraddhA se unakA svAgata karatI hai tathA unake baiThane ke lie, apane uttarIya se dhUlakaNoM ko sApha karake svayaM hI suvarNAsana lAtI hai| isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki isakA vyaktitva va kArya, isake pada kI garImA ke anurUpa hI haiN| 133. ti.ma., pR. 169 134. ADhyazroNi daridramadhyasaraNi srastAMsamuccastanaM nIrandhrAlakamacchagaNDaphalaka chekubhra mugdhekSaNam / zAlInasmitamasmitAJcitapadanyAsaM vibharti sma yaa| svAdiSToktiniSekamekavikasallavaNyapuNyaM vapuH / / vahI, pR. 23 135 vahI, pR. 29 136. svayaM samupanIte surAjyA dUradarzitAdarayA madirAvatyA nijottarIyapallavena pramRSTarajasi hemaviSTare nyveshyt| vahI, pR. 25 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 100 citralekhA citralekhA gandharvaka kI mAtA hai tathA patralekhA aura gandharvadattA kI bAla sakhI hai| yaha patralekhA vizvAsapAtrA hai| isane tilakamaJjarI kA lAlana pAlana bhI kiyA hai, ataH ise tilakamaJjarI kI dhAtrI hone kA gaurava bhI prApta hai|" yaha citrakalA meM pravINa hai| jaba patralekhA ko jJAta hotA hai ki koI bhUlokavAsI rAjakumAra hI tilakamaJjarI kA varaNa karegA, to patralekhA pRthvIvAsI rAjakumAroM ke citra banAne ke kArya meM ise hI niyojita karatI hai|" yaha zRGgAra kArya meM bhI nipuNa hai| mahAvIra jina ke abhiSekotsava meM nRtya ke lie apahRta rAjakanyAoM kA zRGgAra citralekhA hI karatI hai| vicitravIrya bhI isake zRGgAra kArya kI prazaMsA karatA hai|'' yaha buddhimatI bhI hai| yaha apanI mIThI vANI se sabhI ko apane vaza meM kara sakatI hai| vicitravIrya isake vAkcAturya kI bhI prazaMsA karate hai| patralekhA kI bAla sakhI hone ke kAraNa va svAmibhaktA hone ke kAraNa ise vicitravIrya kA vizvAsa bhI prApta hai| isalie gandharvadattA kA sampUrNa vRttAnta jAnane ke lie vaha hI ise niyukta karate haiN| 43 bandhusundarI bandhusundarI malayasundarI kI priya sakhI hai| malayasundarI bar3e vizvAsa se apanI sabhI bAteM isase karatI hai| vaha samaraketu ke prati apane prema kA rahasyodghATana bhI isake samakSa kara detI hai| jaba malayasundarI priya ko smaraNa karake vyAkula hotI 137. ti.ma., pR. 170 138. sakhi citralekhe ! tvaM hi citrakarmaNi paraM pravINA .... / vahI, pR. 117 139. vahI, pR. 170 140. vahI, pR. 269 141. citralekhe ! tvaM hi vatsAyAH patralekhAyAH paraM prasAdabhUmiH pradhAnasairandhrI svakarmakauzalena kRtsne'pi jagati labdhapatAkA jAnAsi vividhAbhirbhaGgibhiralaMkartumityanakazaH zrutamasmAmiH / vahI, pR. 267-68 142. vahI, pR. 268 143. vahI, pR. 274 144. vahI, pR0 294 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI ke pAtroM kA cAritrika saundarya 101 haiM, taba yahI use AzvAsana detI hai ki ApakA samaraketu se avazya milana hogaa| yaha kathA kuzalA bhI hai| jaba malayasundarI yaha socakara du:khI hotI hai| ki jAne kisa prakAra usakA samaraketu se milana hogA, taba yaha aneka premI yugaloM ke akasmAt milana kI kathAe~ sunAkara usake santApa ko kama karatI hai| yaha malayasundarI kI saccI sakhI hai| yaha usake du:kha se duHkhI va usakI prasannatA se svayaM ko prasanna anubhava karatI hai| jaba yaha vajrAyudha ke bhaya se malayasundarI ko prANa tyAgane ke lie azoka vRkSa se laTakate dekhatI hai, to isake prANa hI sUkha jAte hai aura yaha bahuta vilApa karatI hai| use bacAne ke lie pUrA prayatna karatI hai| usake mRtyupAza ko kATane ke lie eka rAjakumAra ko sahAyaka banAkara le AtI hai| jaba malayasundarI prasanna hokara yaha batAtI hai ki mRtyupAza kATane vAlA rAjakumAra hI usakA priya samaraketu hai to yaha atyadhika prasanna hotI hai tathA malayasundarI kA hAtha usake hAtha meM de detI hai| yaha pratyutpanna mati hai| yaha malayasundarI ke mukhabhAvoM va cittavRtti se samajha jAtI hai ki vaha AtmahatyA kA prayatna kara sakatI haiN| yaha paristhitiyoM ko rukha bhAMpakara kArya karatI hai| paristhitiyoM ke anurUpa yaha malayasundarI ko vajrAyudha se vivAha karane ke lie samajhAtI hai| parantu jaba ise apane prema kI rakSA ke lie AtmaghAta ko tatpara dekhatI hai to sampUrNa vRtta usakI mAtA gandharvadattA ko sunAkara isakA upakAra karatI hai| akasmAt hI rAjakumAra samaraketu ke A jAne para yaha use malayasundarI ko rAtri meM hI svadeza le jAne ke lie kahatI hai| isa prakAra yaha sadaiva apanI sakhI malayasundarI ke hitacintana meM hI rata dikhAI detI hai| 145. bhartRdArike ! viditaM mayA te zoka kaarnnm| anaakulaassv| bhaviSyatyavazyaM tava tena - narapatisUnunA saha samAgamaprAptiH / ti. ma.,pR. 294 146. vahI, pR. 298 147. vahI, pR. 307-308 148. vahI, pR. 314 149. vahI, pR. 327 150. vahI, pR. 325 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya mRgAGkalekhA yaha tilakamaJjarI kI priya sakhI va dAsI hai| ise antaHpura meM atyadhika sammAna prApta hai| ise harivAhana ke prati tilakamaJjarI ke gAr3ha anurAga kA pUrNa jJAna hai| jaba harivAhana tilakamaJjarI kA atithi banakara rathanUpuracakravAla nagara AtA hai to yaha bar3e manoyoga se usakI sevA karatI hai| yaha apanI mIThI bAtoM aura akSa krIr3A Adi se usakA manoraMjana karatI hai| taraGgalekhA yaha gandharvadattA kI bAlasakhI hai| ise malayasundarI ke sAtha usakI dekhabhAla ke lie prazAntavaira nAmaka tapasvI ke Azrama meM bhejA jAtA hai| caturikA patralekhA kI dAsI hai| jise vaha AzramavAsinI malayasundarI kI sevA meM niyukta karatI hai| isa prakAra dhanapAla ne kuzalatApUrvaka pAtroM kA cayana kara unake cAritrika saundarya ko saphalatApUrvaka ubhArA hai| sabhI pAtra apane-apane kArya kI prakRti ke anurUpa guNoM se yukta haiN| 151. 152. 153. ti.ma., pR. 370-374 vahI, pR. 330 vahI, pR. 344 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama adhyAya tilakamaJjarI meM rasa 0 rasa 0 zRGgAra rasa 0 adbhuta rasa 0 karuNa rasa 0 vIra rasa 0 raudra rasa 0 bhayAnaka rasa o zAnta rasa (103) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya rasa kAvya rasa meM ko sarvocca sthAna prApta hai| rasa ke binA kAvya meM saundarya nahIM rahatA kyoMki, kAvya meM rasa kA hI AsvAdana hotA hai| rasa kA vyutpattiparaka artha bhI isI tathya ko prakaTa karatA hai - 'rasyate AsvAdyate iti rasaH' arthAt jisakA AsvAdana kiyA jAe yA jo AsvAdita ho, vahI rasa hai kAvya meM rasa AsvAdana janya Ananda kA vAcaka hai| rasa indriyoM kA viSaya na hokara hRdaya kA viSaya hai| mammaTa ne rasAsvAdana se utpanna parama Ananda ko kAvya prayojanoM meM sarvazreSTha mAnA hai|' rasa meM sthAyI bhAvoM kA hI AsvAdana hotA hai| vibhAvAdi bhAvoM se paripuSTa hokara sthAyI bhAva rasa rUpa meM AsvAdita hotA hai| rasa sadaiva vyaMgya rUpa hotA hai| vibhAvAdi ke kathana se hI rasa kI anubhUti hotI hai| AcArya mammaTa ke anasAra loka me rati Adi sthAyI bhAva ke jo kAraNa kArya aura sahakArI hote haiM, ve hI kAvya yA nATya meM vibhAva, anubhAva aura vyAbhicArI bhAva kahalAte hai| una vibhAvAdi se vyakta vaha rati Adi rUpa sthAyI bhAva rasa kahalAtA hai| AcArya bharata kA mata hai ki jisa prakAra nAnA prakAra ke vyaJjanoM se susaMskRta anna ko grahaNa kara puruSa rasAsvAdana karatA huA prasannacita hotA hai, usI prakAra aneka bhAvoM tathA abhinayoM dvArA vyaJjita vAcika, AMgika evaM sAtvika bhAvoM se yukta sthAyI bhAva kA AsvAdana kara sahRdaya prekSaka Ananda prApta karate haiN|' sAdhAraNa zabdoM meM Alambana ke dvArA udbhUta hokara uddIpana vibhAva dvArA uddIpta hokara, anubhAva ke dvArA pratIti yogya banakara va vyAbhicArI bhAvoM se paripuSTa hokara sthAyI bhAva rasa rUpa meM AsvAdita hotA hai| rasAnubhUti meM kAraNa, 2. sakalaprayojanamaulibhUtaM samanantarameva rasAsvAdana-samudbhUtaM viglitvedyaantrmaanndm| kA.pra.,pR.10. kAraNAnyatha kAryANi sahakAriNi yAni c| ratyAdeH sthAyino loke tAni cenna nATyakAvyayo : / / vibhAvAnubhAvAstat kathyante vybhicaarinnH| vyaktaH sa tairvibhAvAdyaiH sthAyI bhAvo rasaH smRtH|| vahI, 4/27, 28 yathA hi nAnAvyaJjanasaMskRtamannaM bhujAnA rasAnAsvAdayanti sumanasaH puruSAH harSAdIzcAdhigacchanti tathA nAnAbhAvAbhinayavyaJjitAn vAgaGgasattvopetAn sthAyIbhAvAnAsvAdayanti sumanasaH prekSakA harSAdIMzcAdhigacchanti / nA. zA., 6/32, 33 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 105 kArya aura sahakArI pRthaka-pRthak hai tathApi inakI pratIti-sAmUhika rUpa se hotI hai| jisa prakAra prapANaka rasa meM aneka prakAra ke pRthak-pRthak svAda vAle tattva hote haiM, parantu unakA sAmUhika svAda vilakSaNa hotA hai usI prakAra rasa pratIti ke samaya vibhAva, anubhAva va vyAbhicArI bhAvoM kI pratIti pRthak rUpa meM na hokara sAmUhika rUpa meM hotI hai| kisI tattva ke samparka meM Ane para citta me jo pravRtti utpanna hotI hai, use bhAva kahate haiM arthAt citta ke vikAra ko 'bhAva' kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai| ye cAra prakAra ke hote haiM- vibhAva, anubhAva, vyabhicArI bhAva tathA sthAyI bhaav| rasa ke prasaGga meM mana ke vikAroM (vibhAva, anubhAva, vyAbhicArI va sthAyI bhAva) kA saMkSipta vivecana apekSita hai jisase zodha prabandha ke adhyayana kartAoM ko kisI prakAra ke vyavadhAna kA sAmanA karanA pdd'e| pratyeka rasa ke pRthak-pRthaka bhAva hote hai, unakA varNana usa-usa rasa ke prasaGga meM kiyA jaaegaa| vibhAva rasAnubhUti ke kAraNa kahalAte haiN| ye sthAyI bhAvoM ke udbodhaka hote hai| vibhAva do prakAra ke hote haiM - Alambana vibhAva aura uddIpana vibhaav| jisakA Azraya lekara rasa kI niSpatti hotI hai, use Alambana vibhAva kahate haiN| udAharaNArtha nAyikA ko dekhakara nAyaka ke mana meM aura nAyaka ko dekhakara nAyikA ke mana meM rati utpanna hotI hai ataH ye Alambana vibhAva hai| ina ko dekhakara hI sAmAjika ke hRdaya meM rasa kA saMcAra hotA hai| pratyeka rasa ke Alambana pRthak-pRthak hote haiM ataH inakI saMkhyA nirdhArita nahIM kI jA sktii| jo kAraNa sthAyI bhAva ko uddIpta karate haiM, unheM uddIpana vibhAva kahate haiN| deza, kAla Adi ke anusAra pratyeka rasa ke uddIpana vibhAva bhI alaga-alaga hote haiN| yathA cA~danI, upavana, puSpa, ekAnta Adi rati ke uddIpana vibhAva hai| hRdayasthita bhAvoM kA abhivyakta bAhya rUpa hI anubhAva hai| vibhAva ke anantara hone ke kAraNa inheM anubhAva kahA jAtA hai| anu pazcAd bhavanti iti anubhaavaaH| Alambana aura uddIpana vibhAvoM ke anantara AGgika vAcikAdi abhinayoM se ubudha rati Adi kA bAhara prakAzita rUpa hI kAvya aura nATya meM 4. 5. ratyAyudbodhakA loke vibhAvAH kAvyanATyayoH - sA. da., 3/29 uddIpanavibhAvAste rasamuddIpayanti ye / vahI, 3/131 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya anubhAva kahalAtA hai|' ye aisI ceSTAe~ hotI haiM, jinase Azraya kA manogata bhAva abhivyakta hotA hai| anubhAva tIna prakAra se abhivyakta hote haiM - kAyika, vAcika, aura sAttvika / kaTAkSa Adi AGgika ceSTAe~ kAyika anubhAva kahalAtI haiN| vANI dvArA prakAzita ceSTAe~ vAcika anubhAva kahalAtI haiM tathA zarIra meM anAyAsa utpanna hone vAle bhAvoM ko sAtvika anubhAva kahate haiN| 106 mana kI asthira citta vRttiyoM ko vyabhicArI bhAva yA saJcArI bhAva kahate haiN| jisa prakAra mahAsAgara meM lahareM uThatI - giratI rahatI hai usI prakAra saJcArI bhAva sthAyI meM uThate-girate rahate hai| vividha rasoM ke anukUla hokara saMcaraNa karane ke kAraNa inheM saJcArI bhAva kahA jAtA hai| inakI saMkhyA 33 mAnI gaI hai| sthAyI bhAva aise bhAva hote haiM, jinako viruddha yA aviruddha bhAva na dabA sakeM aura jo rasAsvAdana paryanta vidyamAna rhe| yaha citta kA sthira vikAra hotA hai| pratyeka rasa kA eka hI sthAyI bhAva hotA hai / sthAyI bhAva hI rasa kA mUla hai, jo sAmAjika ke hRdaya meM vAsanAtmaka rUpa meM avasthita rahatA hai tathA kAvya meM rasAnukUla vibhAvAdi sAmagrI ko pAkara rasa rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura sAmAjika ko apUrva Ananda kI anubhUti hotI hai| AcArya bharata ne ATha sthAyI bhAvoM kA varNana kiyA haiM kyoMki nATya meM ATha rasoM ko svIkAra kiyA gayA hai - rati, hAsa, zoka, krodha utsAha, bhaya, jugupsA aura Azcarya / inase sAmAjika ko kramazaH zRGgAra, hAsya, karuNa, raudra, vIra, bhayAnaka, vibhatsa aura adbhuta rasa kI anubhUti hotI hai| paravartI AcAryoM jaise Anandavardhana, mammaTa, vizvanAtha prabhRi AcAryoM ne ina ATha rasoM ke sAtha zAnta ko nauvA~ rasa mAnA hai tathA nirveda ko isa rasa kA sthAyI bhaav|' isalie AcArya mammaTa ne granthArambha meM hI kavi kI sRSTi ko nau rasoM se yukta kahA hai" aura ye rasa kevala Anandamaya hI hote hai| 6. 7. 8. 9. 10. (ka) udabudhaM kAraNaiH svaiH svairbahibhAvaM prakAzayan / loke yaH kAryarUpaH so'nubhAvaH kAvyAnATyayo: / / sA. da. 3 / 132 (kha) rasa sUtra kI vyAkhyAe~ - DaoN. rAjendra kumAra, pR. 9 aviruddhA viruddhA vA yaM tirodhAtumakSamAH / AsvAdAGkarakando'sau bhAvaH sthAyIti saMmataH / / vahI - 3/174 ratirhAsazca zokazca krodhotsAhau bhayaM tathA / , jugupsA vismayazceti sthAyibhAvAH prakIrtitAH / / nA. zA. 6/17 nirvedasthAyibhAvo'sti zAnto'pi navamo rasaH / kA. pra., 4/47 niyatikRtaniyamarahitAM hrlaadaikmyiimnnyprtntraam| navarasarucirAM nirmitimAdadhatI bhAratI kaverjayati / / vahI, 1/1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa _107 dhanapAla ne tilakamaJjarI meM sabhI mukhya rasoM kI abhivyaJjanA kI hai| kAvya kisI bhI vidhA meM kyoM na ho, usameM aneka rasoM kA samAveza hone para bhI aGgI rasa eka hI hotA hai| anya rasa usa aGgI rasa kA anya prakAra se upakAra karate hai tathA sahAyaka rasa kahalAte hai| tilakamaJjarI kA aGgI rasa zRGgAra hai ataH zRGgAra kA sarvaprathama vivecana kiyA jA rahA hai| zRGgAra rasa zRGgAra rasa tilakamaJjarI kA aGgI va pradhAna rasa hai| zRGgAra kA sthAyI bhAva rati hai| nAyaka va nAyikA isake Alambana vibhAva tathA candramA, udyAna, candana, Rtu Adi uddIpana vibhAva hote hai| sveda, romAJca tathA kaTAkSa Adi anubhAva hote hai tathA utkaNThA, Alasya, harSa, Avega, capalatA, unmAda, siharana, lajjA Adi vyabhicArI bhAva hote hai| zRGgAra rasa ke do bheda hote haiM - sambhoga zRGgAra tathA vipralambha shRNgaar| eka-dUsare ke prema se yukta nAyaka aura nAyikA jahA~ paraspara darzana va sparzAdi karate hai, vahA~ sambhoga (saMyoga) zRGgAra hotA hai|" paraspara avalokana, sparzana, AliGgana, cumbana Adi ke prakAroM se isake ananta bheda ho jAte hai| ina bhedoM kI gaNanA sambhava na ho sakane ke kAraNa ise eka hI ginA jAtA hai| jaba anurAga ati utkaTa ho parantu priya saMyoga na ho to use vipralambha (viyoga) zRGgAra kahate hai|" vipralambha zRGgAra ke pA~ca bheda hai - abhilASa vipralambha, IrSyA vipralambha, viraha vipralambha, pravAsa vipralambha va zApa viprlmbh| sAhityadarpaNakAra ne isake cAra hI bheda mAne haiN|" abhilASa vipralambha zRGgAra vaha hai jaba saundarya Adi guNoM ke zravaNa athavA darzana se nAyaka athavA nAyikA usameM anurakta ho gaye hoM, parantu unheM samAgama kA avasara na prApta huA ho athavA samAgama ho jAne ke pazcAt kisI kAraNavaza samAgama kA abhAva, viraha vipralambha zRGgAra kahalAtA hai| samIpa rahane para bhI kisI mAna Adi ke kAraNa samAgama kA abhAva, IrSyA vipralambha kahalAtA hai| pravAsa va zApa ke nimittavaza samAgama kA abhAva 11. darzanasparzanAdIni niSevete vilAsinau / yAtrAnuraktAvanyonyaM saMbhogo'yamudAhRtaH / / sA. da. - 3/210 12. yatra tu rati prakRSTA nAbhISTamupaiti vipralambha'sau - vahIM 3/18 13. vahI, 3/187 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya kramazaH pravAsa vipralambha zRGgAra tathA zApa vipralambha zRGgAra kahalAtA hai| tilakamaJjarI prema kathA hai| isameM sarvatra zRGgAra rasa vyaJjita hotA hai| sambhoga (saMyoga) zRGgAra tilakamaJjarI meM aneka sthaloM para sambhoga zRGgAra kI anubhUti hotI hai| sambhoga zRGgAra kA sarvaprathama darzana tAraka priyadarzanA ke prasaGga meM hotA hai| vyApAra nimitta raGgazAlA nagarI meM Ae hue tAraka ko dekhakara nAvikoM ke nAyaka jalaketu kI putrI priyadarzanA usameM anurakta ho jAtI hai - dRSTazca sa tathA prathamadarzana eva rUpAtizayadarzanArUr3hadRr3hatarAnurAgayA saspRhamupanItopAyanA ca sthitvA kiJcit kAlaM kRtapratyupacArA tena punargatA svasadanam, anurAgapreritA ca taddarzanAzayA taistairvyapadezairAgantumArabdhA prtidinm| ekadA tu tadIyasaudhazikharazAlAyAM sakhyA saha krIDantyAH savidhamAgato'sau. daddarzanopArUDhasAdhvasA ca satvaraM vrajantI vepathuvi zRGkhalaiH padaiH pariskhalitA kuTTi matale, patantyAzca tasyAH sopAnapathasaMnidhau satvaramupetya tenAvalambita: ... dakSiNaH pANiH prayuktapANinA ca madhuramabhihitA smitamukhena-'sumukhi kimidaM same'pi skhalanat, alamamunA saMbhrameNa ... gaccha geham' iti| sA tu tatkaragrahaNasamakAlamevotthitena sarabhasAkRSTadhanuSA kusumasAyakena kRtasAhAyakeneva duramapasAritasAdhvasA savibhramollAsitaikavA guruNeva navAnurAgeNa kAritapragalbhakalAlApaparicayA cirakAlalabdhAvasarayA vidagdhasakhyeva tatsamAgamatRSNayA sthApitA svayaM dUtIvratavidhau nisargamugdhApi prauDhavanitaiva kiJcid vihasya vacanamidamudIritavatI- 'kumAra! tvayA gRhItapANiH kathamahaM visaMsthUlIbhUtamAtmAnaM saMvRNomi, kathaM ca gehAdito gRhAntaraM gacchAmi, sAmpratamidameva me tvadIyaM sadanamAzrayaH saMvRtaH' ityuktvA trapAvanatavadanA pura:prasRtadhavalanakhamayUrakho ddayo tayA tadIyavakrAlApa zravaNajAtAhasayeva vAmacaraNAGgaSThalekhayA mandamandamalikhat kuttttimm| asAvapi yuvA tena tasyAH smaravikAra darzane na, tena tatkAla matizayaspRhaNIyatA gate na rUpalAvaNyAdiguNakalApena, tenAmRtasyandazItalena karatalasparzana, tena ca prakaTita guNAnurAgeNa nipuNatayA vacanabhaGgayA kRtenAtmasamarpaNena prmrNst| pR. 127-128 isa gadya kA artha par3hate hI saralatA se hRdaya meM prakAzita ho rahA hai tAraka aura priyadarzanA ke hRdayoM meM aMkurita prema, paudhe ke rUpa meM apanA AkAra prApta kara Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _109 tilakamaJjarI meM rasa rahA hai| yahA~ para tAraka aura priyadarzanA paraspara Alambana vibhAva haiN| sparza (pANIgrahaNa) uddIpana vibhAva hai| vikSepa aura kampana anubhAva tathA lajjA, romAJca Adi saJcArI bhAva haiN| ___ malayasundarI ke Azrama meM harivAhana aura tilakamaJjarI kI bheMTa saMyoga zRGgAra kA uttama udAharaNa hai| isase pUrva ilAicI latA maNDapa meM harivAhana ko dekhakara tilakamaJjarI usameM Asakta ho jAtI hai aura jaba use yaha jJAta hotA hai ki harivAhana malayasundarI kA atithi banakara usake Azrama meM raha rahA hai, to vaha usase milane ke lie vahA~ jAtI hai| malayasundarI jaba use harivAhana kA paricaya detI hai to tilakamaJjarI ke tRSArta cakSu priya darzana ke avasara kA lAbha uThAne lagate hai - salIlaparivartitamukhI tatkSaNameva sA tIkSNataralAyatAM bANavalImiva kusumabANasya, vivRttavAlazapharasphArasaMcArAM taraGgamAlAmiva zRMGgArajaladheH, dhavalIkRtadigantAM jyotsnAmiva lAvaNyacandrodayasya, dhairyadhvaMsakAriNImulkAmiva rAgahutabhujaH saMbhramollAsitaikabhUlatAmAjJAmiva yauvanayuvarAjasya, mukulitAM madena, vistAritAM vismayena, preritAmabhilASeNa, viSamitAM vIDayA, vRSTimivAmRtasya, sRSTimivAsaukhyasya prakRSTAnta:prItizaMsinIM vapuSi meM dRssttimsRjt| pR. 362 tilakamaJjarI kA harivAhana ke prati prema usakI kriyAoM se sphuTa ho rahA hai| vaha apane premapAtra va apanI apanI sakhI ke atithi harivAhana kI atithi yogya samucita upacAra kriyAoM ko karatI hai aura apane hAtha se hI use pAna detI hai| apane priya ko pAna dete hue vaha lajAkara apanA mukha nIce kara letI hai - __tilakamaJjarI tu kiJcidupajAtavailakSyA kSaNamadhomukhIbhUya vihitAkAra saMvRtiradha:kRtya sAdhvasamavalambya dhairyamupasArya vibhramaM nirasya manasijollA samavadhArya dUrArUr3hamAtmAnaH prabhutvamAlocya ca satAmaucityakAritAmatiprAgalbhye vatiryakprasAritabhujalatAsaralasukumArAruNAGkalIparigRhitamudadhiveleva vidrumakandalI vayitamudagramabhinavaM zaMkhamAdAya tAmbUladAyikAkaratalAdanta:sphuradbhiH sphaTikadhavalairnakhamayUkhanirgamairdviguNIkRtAntargatasthUlakarpUrazakalaM svahastena taambuulmdaat| - pR. 363 premAnurakta logoM kI kriyAe~ asAdhAraNa ho jAtI hai| tilakamaJjarI to ilAicI talAmaNDapa meM harivAhana ko dekhakara apanA sarvasva hI use de baiThI thii| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya malayasundarI ke Azrama meM punaH milana ne use romAJcita kara diyA hai| usako dekhakara usakI manaH sthiti kA jJAna sahaja hI ho jAtA hai| priya usake samakSa baiThe haiM isalie saMkoca aura lajjA kA anubhava bhI ho rahA hai tathApi maryAdA meM rahakara use apane atithi kA satkAra bhI karanA hai| vaha bharasaka prayatna karate hue apanI bhAvanAoM aura mana ko vaza meM karake harivAhana ko pAna dekara usakA satkAra karatI hai| isa prakAra kI mana:sthiti ko vyaJjita karanA sarala kArya nahIM hai parantu dhanapAla ne atyanta sahaja DhaMga se isasakA citraNa kara apane kAvya kauzala kA paricaya diyA hai| vipralambha zRGgAra priyatama se priyatamA ke viyoga ko hI vipralambha kahate haiN| jisa prakAra sonA Aga para tapAne se nikhara jAtA hai, usI prakAra prema bhI viyoga rUpI Aga para tapakara nikharatA hai| jisa prakAra bhUkha se vyAkula vyakti ko bhojana atyadhika Anandita karatA hai| usI prakAra lambe viyoga ke pazcAt milana kA Ananda vilakSaNa hI hotA hai| prema viraha vedanA se tapakara hI apane sacce svarUpa ko prApta karatA haiN| meghadUta kA yakSa to priyatamA ke viraha se du:khI hokara acetana megha ko dUta banAkara apanA saMdeza apanI priyatamA ko preSita karatA hai|" jo viraha vedanA se jitanA pIr3ita hotA haiM, use utanA hI adhika milana sukha prApta hotA hai| viraha kI tapana bhI antatogatvA Ananda ko pradAna karatI hai ataH vaha prema ko kama nahIM karatI apitu use aura bar3hAtI hai| isI kAraNa se kAvyakAra apane kAvya meM sambhoga zRGgAra ko Ipsitatam banAne ke lie kAvya meM vipralambha zRGgAra kI hRdayasparzI abhivyaMjanA karAte haiN| mahAkavi dhanapAla ne bhI apanI kAvyakRti tilakamaJjarI meM saMyoga zRGgAra ke paripAka ke lie vipralambha zRMgAra kA saphala saMyojana kiyA hai| dhanapAla ne harivAhana ke tilakamaJjarI aura samaraketu ke malayasundarI se viyoga kI abhivyaJjanA itanI saphalatApUrvaka karavAI hai ki sahRdaya unakI vedanA 14. na vinA vipralambhena sambhogaH puSTimaznute / kaSAyite hi vastrAdau bhUyAn rogo'nuSajyate / / sa. ka., 5/52 15. kAmArttA hi prakRtikRpaNAzcetAcetaneSu / megha., pUrvamegha-5 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 111 ko apane antarmana meM anubhava karatA hai| priya se virahita tilakamaJjarI aura malayasundarI kI antardazA va avasthAoM ko bhI dhanapAla ne atyanta kuzalatApUrvaka saMyojita kiyA hai| tilakamaJjarI kathA se vipralambha zRGgAra ke udAharaNa prastuta haiM - sarvaprathama vipralambha zRGgAra kI abhivyaJjanA usa samaya huI hai jaba gandharvaka ke dvArA banAe gae tilakamaJjarI ke citra ko harivAhana dekhate haiM aura usake anindya saundarya ko dekhakara usa para Asakta ho jAte haiM tatkSaNameva vistArite purastAt tatra (citrapaTa) nihitadRSTiratyutkRSTarUpAM rUpiNImiva bhagavato manmathasya jayaghoSaNAmudAravezasavizeSacArugAtrI maciraprAptayauvanAM kanyakArUpadhAriNImekAM citraputrikAM ddrsh| vimadarza cAdRSTapUrvAkRtivizeSadarzanadUravikAsattArayA dRzA tribhuvanAtizAyinImasyAH shriirvyvsmudaaycaarutaamticirm| anuparatakautukazca muhuH kezapAze, muhurmukhazazini, muhuradharapatre, muhuHkaNThakandale, muhuH stanamaNDale, muhurmadhyabhAge muhurnAbhicakrAbhoge, muhurjaghanabhAre, muhurUrustambhayoH, muhuzcaraNavAriruhayoH, kRtArohavarohayA dRSTyA tAM vyaabhaavyt| pR. 162 yahA~ tilakamaJjarI ke prati harivAhana ke mana meM premAGkura phUTa par3atA hai| jaba gandharvaka tilakamaJjarI ke vaMza Adi kA paricaya detA hai, taba harivAhana use pAne ke lie lAlAyita ho uThatA hai| gandharvaka bhI harivAhana ke manaH sthiti ko samajha letA hai aura usakI sahAyatA ke lie punaH Ane kA vAyadA karake calA jAtA hai, parantu kisI vipatti ke kAraNa lauTa nahIM paataa| gandharvaka ke jAne ke bAda tilakamaJjarI ke lie usakI mana:sthiti ko dekhie| yahA~ se vipralambha zRGgAra kI rasadhArA phUTa paDatI hai| vipralambha zRGgAra kI isa avasthA ko hI kAvyazAstriyoM va AcAryoM ne abhilASa vipralambha yA pUrvarAga vipralambha kahA hai - tasya (vAsabhavanasya) caikadeze nivezitamAyatavizAlaM ... avyAkulena cetasA saMsmRtya gandharvakAlApamupajAtavismayazcintivAn- aho kApyadbhutA tasyAzcakrasenaduhituH zarIrAvayavazobhAsaMpattiryasmAtribhuvanAtizAyirUpApi tatpratikRtiriyaM citrapaTagatA rUpalava iti niveditA tena vidyaadhrdaarkenn| yadi ca satyameva tasyAtrastamRgadRzastAdRzaM rUpaM tato jitaM jagati vidyaadhrjaatyaa| na jAne kasya saMcitakuNThatapasaH kaNThakANDe kariSyati patiSyantyAstadbhujala tAyAH Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya prathamasUtrapAtamamlAnamAlatIkusumakomalaH svyNvrsrjH| kastribhuvanazlAghyacaritastadadhyAsitamadhiSThito gajaskandhapIThamAkaNTha muttAnitataralatAraiH pIyamAnavadanalAvaNyo nagaranArI locanairavatariSyati vivAhamaNDape vediibndhm| kasya kandarpabAndhavasya tatkSaNAbaddhakampakhinna saralAGgalau tadIyakarapallave lagiSyati zlAghyazatapatrazaGkhAtapatralakSaNo dkssinnpaanniH| pR. 174 harivAhana aharniza tilakamaJjarI ke viSaya meM hI cintana karane lagatA hai| vaha banda netroM se bhI citragata tilakamaJjarI ke saundarya kA pratyakSIkaraNa karatA hai| vaha tilakamaJjarI ko pAne ke upAyoM aura apAyoM ke madhya jhUlatA rahatA hai - adhanyaH khecaragaNo yaH prakAmamanurakto'pi dUravartI dRSTipAtAmRtarasasya rUpamAtradarzanataralito vRthaiva mnmthvythaamhmivodvhti| aho me mUr3hatA, yadasAvayatekSaNA bhUmigocaranRpAdhipAtmajapraNayini bhaviSyatIti vArtayApi zrutayA hrssmudvhaami| satsvapi rUpalAvaNyayauvanazAliSvapareSubhUpAladArakeSu kAlAntarabhuvastadanurAgasyAtmAnameva lkssiikromi| kvAham, kva sA, kva bhUmigocarasya niketanaM sAketanagaram, kva divyasaGgasamucitAcalaprasthasaMsthaM rthnuupurckrvaalm| api ca vivekinA vicAraNIyaM vastutattvam, nojjhitavyo nijAvaSTambhaH, stambhanIyaM manaH prasaradapathe, na deyamagraNItvamindriyagaNasyetyApi na gnnyaami| asau punaraparA viDambanAyadayamAtmA madanadAhopazamAya prazamamArgabhavatArito'pyadhogatiM rAgiNastadaviyugalasyAlocayati na prANijAtasya ... madhuraM mukhe tadadharapravAlaM dhyAyati na bhogsaukhym| yugAntavilulitakSIrasAgarasamaM tadakSivistAramutprekSate na sNsaarm| AropitAnaGgacApabhaGgara tadbhUlatAlalitamadhyeti na vidhervilsitm| anyA api prakRSTarUpalAvaNyavatyaH prAptayauvanA dRSTAH kssitipknyaaH| anyAsAmapi zrutastattvavedibhiranekadhA nivedyamAno vilaaskrmH| na tu kayApi kvApyapahRtaM ceto ythaanyaa| kthmidaaniimaasitvym| kiM prtipttvym| kena vidhinA vinodanIyeyamanudinaM pravardhamAnA tddershnotknntthaa| kasyAvedanIyamidamAtmIyaM dukhm| kena sArdhamAlocanIyaM krtvym| kasya kramiSyate taddezagamanopAyeSu buddhiH| kasya sahAyakena setsyati tayA saha smaagmpraaptiH| api nAma daivamanugaNaM syAdeSyati sa vidyaadhrdaarkH| na vismariSyati pricym| kariSyati pksspaatm| drakSyati mAmiha sthitm| nirvakSyati vacanavRttyA svayaM prtipnnmrthm| neSyati tadIkSaNNagocaraprApaNena matpratikRttiM kRtaarthtaam| kathayiSyati Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 tilakamaJjarI meM rasa atizayena mAM guNavantam / sApi zazimukhI tatheti pratipatsyate tdvcnm| bhaviSyati madIyadarzanAbhilASiNI / preSayiSyati tamAtmAnurAgaprakaTanAya matpArzvam' ityanekasaMkalpapayIkulacetasaH ... prabhAtAgamanaparyutsukatayA pradoSe'pi naSTanidrasya nizithe'pi devatArcanAya paricArakAnudyamayataH zatayAmeva kathamapi viraammbhjt| pR. 174-177 kSapA tilakamaJjarI ke citra darzana se kAmadeva harivAhana ke hRdaya meM praveza kA avasara pA gyaa| harivAhana jitanA tilakamaJjarI ke viSaya meM cintana karatA hai, utanA hI usakA kAmajvara bar3hatA jAtA hai| usake va tilakamaJjarI ke milana meM gandharvaka hI ekamAtra setu hai / gandharvaka ke lauTane meM vilamba ke sAtha-sAtha, harivAhana kI kAma pIDA bar3hatI jAtI hai aura tilakamaJjarI se milane kI AzA dhIre-dhIre kSINa hone lagatI hai| usakI A~khoM ke sAmane sadA kevala tilamakaJjarI kA pratibimba dikhAI dene lagatA hai. - gate ca viralatAM vilInatApe tapanatejasitaralitastilakamaJjarIsaMgamA bhilASeNa tatkAlasamupasthitA vadhergandharvakasyAga manamArgamavaloka yitumabhyagravartinaH zikhAgracumbitAmbarakroDamAkrIDazailasya zikharamAruroha / ... AsInazca zayane cintayanmuhUrtamArtena cetasA tasya (gandharvakasya) vilambakAraNani kRcchrAptanidro nizAmanayat / aparedyurapi tenaiva krameNodyAnamagamat / tenaiva vidhinA tatra sarvAH kriyaashckaar| tathaiva tasyAgamanamIkSamANe divasamanayat / akRtAgatau ca tatra kramAdatikrAmatsu divaseSu zithilIbhUtatilakamaJjarIsamAgamAzAbandhasya prabandhavistAritodagra saMtApasaMpadyathottaraprathitadivasAyAmadairdhya madustaro nirantarapravartitoSNavASpasaMtatirapara iva nidAdhasamayo jajambhe / janitanirbharavyathastasya davathuravirataM saMsmAra sasmareNa cetasA citrapaTaputrikAnusAraparikalpitasya cakrasenatanayAtanulatAlAvaNyasya / satatamanvacinta yaccArutAmanudinopacIyamAnasya tasyAH prathamayauvanasya / yauvano pacayaparimaNDalastanamanaGgavedanocchedanAyeva sarvadA hRdayagatamadhatta tdruupm| AviSkRtAnekabhAvavibhramANi likhitAnIva kenApi nipuNacitrakareNa digbhittiSu divAnizaM dadarza tasyAH pratibimbAni / dRSTvA ca tamakANDavairiNA manamathena gharmartunA nirvApayitumiva yugapadupatApyamAnamutpannAnukampo ca cakre Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya jagatyAmavatAramakhilavizvopakArI vaaridaagmH| ... vikasitAkuNThaka lakaNThacAtakakalakale kaThoradurdarAraTitadAritazravasi vizrutApAravAhinIpUraghUtkAre ghoraghanagarjitArAvajarjaritarodhasi dyotamAnavidyuddAmadAruNevitatavAridhArAdhoraNidhvastadhIrakAmukamanasi sAndrakuTajadrumAmodamUrchitAgacchannaducchannakalpAdhvagakalApe samantAdvijRmbhitembudharadurdinevidhurIbhUtamanasa: kosalAdhipasutasya ... zrame'pyAyatoSNAn punaH punaH zvAsapavanAnamuJcataH, paramacintAyAsajanmanA pra cIyamAne nAnu dina mapratividhe ye na de ha kra zimnA kadarthya mAnasya grISmakAlAdadhikaduHsaho babhUva vrssaasmaarmbhH| pR. 178-181 yahA~ para pUrvarAga (abhilASa) vipralambha kI abhivyaJjanA huI hai| nAyikA tilakamaJjarI Alambana vibhAva hai tathA nAyaka harivAhana Azraya hai| varSA Rtu uddIpana vibhAva hai| tilakamaJjarI ke prati usakI vyAkulatA, vyagratA, usake lie uSNa zvAsa Adi chor3anA va usakI cintana karate hue pUrI-pUrI rAta bitA denA anubhAva hai| tilakamaJjarI ke sAtha saMgama ke upAyoM kI cintA, AzA-nirAzA, tarka-vitarka, utkaNThA Adi vyAbhicArI bhAva hai| gandharvaka kI pratIkSA karate-karate grISma Rtu bIta gaI aura varSA Rtu bhI Akara harivAhana ke santApa ko aura adhika bar3hAkara calI gii| zarad Rtu bhI A gaI, parantu harivAhana ke saMtApa ko zAnta karane vAlA gandharvaka nahIM AyA aura dhIre-dhIre gandharvaka ke pratyAgamana kI AzA zUnya ho jAtI hai| vaha apanA dila bahalAne ke lie samaraketu Adi kucha mitroM ko sAtha lekara rAjyabhramaNa ke lie nikalatA hai| isI bIca kucha ghaTanAe~ zIghratA se ghaTita hotI haiM aura kucha kSaNoM ke lie harivAhana kI tilakamaJjarI se bheMTa hotI hai| harivAhana kI tilakamaJjarI se prathama bheMTa vaitADhya parvata para sthita adRSTapAra sarovara ke nikaTa eka ilAyacI latAmaNDapa meM hotI hai| Arambha meM harivAhana use pahacAna nahIM pAtA aura apanA paricaya dekara usase usakA paricaya pUchatA hai parantu tilakamaJjarI use dekhakara ghabarA jAtI hai aura binA uttara die vahA~ se calI jAtI hai| usake jAne ke pazcAt harivAhana ko tilakamaJjarI kA vaha citra yadi A jAtA hai aura adRSTapAra nAmaka vaha sarovara bhI yAda A jAtA hai| thor3A sA soca-vicAra aura tarka vitarka karane ke pazcAt vaha isa nirNaya para pahu~ca jAtA hai Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 115 ki vaha kanyA tilakamaJjarI hI thI / yaha nizcaya hote hI vaha usakI khoja meM jAtA hai, parantu vaha use nahIM miltii| vaha rAta harivAhana vahIM para azoka vRkSa ke nIce tilakamaJjarI ke viSaya meM hI socate hue bitAtA hai / yaha viraha vipralambha zRGgAra hai kyoMki harivAhana aba apanI priyatamA ke darzana kara cukA hai - tatra ca prathamadarzane'pi seyaM cakrasenataneyati yanna nirNItA vrIDayA sAdhvasena vA neyamuttaraM prayacchatIti manyamAnena yanna vAraMvAramAbhASitA, vihAya raktAzokaviTapakaM nikaTadeze kRtasthirAvasthAnA yanna karatalenAvalambitA, muhurmuhurmukhAvalokanena yAcamAnA nirgamanavartma yaddvAradezAdISadapasRte nAnuvartitA, sparzazaGkAvivartitAGgalatA viniryatI bahiryatprasAritobhayabhujena gADhaMna parirabdhA, labdhasurabhizvAsaparimalane savidhamAgate'pi vadanasya pariNatabimbapATale'dharamaNau yanna paricumbitA, gatvA kiJcidanantaraM vivartitamukhI muhurmuhurlatAjAlakAntareNa sthitvA - sthitvA tiryagavalokayantI nirbharAnurAgApi bhIteti yat saMbhavitA mugdhatA, nirAkRtocittakriyApravRttizca niranurodheti jJAtAvajJena yad vrajantI pRSThato nAnusRtA, tenAnekajanmAntarasahasranirvartitena mahApAtakasamuhenevAtyantamantaranutapyamAnasya, saMtApavedanAvinodAya vihitairvAraMvAramasamaJjasairgAtraparivartanairvyastazayanIyasya nimIlitekSaNasya tAM sarvato dvikSu pazyataH cakravAkasyevaikAkinaH sarastIre niSaNNasya, kumudakhaNDasyeva kvaNadbhiralikulairAkulIkRtasya indunA zamitanidrasya mama darzanAdudIrNaduHsahodvegeva dUrAnatavipANDuzazimaNDalAnanA zrayamagAd rajanI / pR. 252-53 ... tilakamaJjarI ke citradarzana mAtra se hI harivAhana apane hRdaya para niyantraNa kho baiThA thA aura phira elAlatA maNDapa meM tilakamaJjarI ke sAkSAt darzana ne harivAhana ko punaH vyAkula kara diyaa| parantu aba yaha prema ekataraphA nahIM raha gyaa| harivAhana ko dekhakara tilamaJjarI ke hRdaya meM bhI kAmadeva praveza kara gayA / elAlatA maNDapa meM harivAhana se acAnaka huI usa bheMTa se vaha kucha har3abar3A jAtI hai aura harivAhana ke praznoM kA bhI koI uttara nahIM detI hai tathA vahA~ se calI jAtI hai parantu jA hue vaha kanakhiyoM se anurAgapUrNa dRSTi se bAra-bAra harivAhana ko nihAratI hai| elAlatA maNDapa se nikala kara vaha tamAla vRkSoM ke jhuNDa ke nIce jAkara ruka jAtI hai aura vahA~ latA jAla ke madhya se elAlatA maNDapa kI ora bAra-bAra udvigna hokara dekhatI hai| yahIM para vaha harivAhana ke prema-pAza meM baMdha Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya jAtI hai| vaha harivAhana kI punaH eka jhalaka pAne ke lie idhara-udhara dekhatI hai, parantu usake dikhAI na dene para usake lie udvigna ho jAtI hai - vinirgatyailAlatAsadanAddevI tilakamaJjarI ...avanatamukhI salajjeva nAtinedIyasastamAlatarugulamasya mUle gtivilmbmkRt| sthitvA ca tasyAntareSu muhUrtamapazAntasaMtatazvAsapavanodgamAsvedasalilArdrajaghanamaNDalAsaktAmAdareNa nibiDIkRtya vistanIvinivasanaM niyamya cApareNa vaidagdhyazaMsinA bandhavinyAsena savilAsamISadvivRtadormUlapariNAhAbhyAM bAhulatikAbhyAmamandakusumAmodavAsitavanAnilaM zithilatAmAyAtamalinikurumbanIlaM vAlavallarI bhArama vicalavidhRtalocanAlatAjAlakAntareNa prtiipmvlokitvtii| kRtvA ca kSaNena jRmbhArambhAniSpatadvaSpabinduklinnalocanApAGgabhaGga prsthitaa| tadeva cakitacakitA latAlayanamullAsitastanAMzukA ca vAraMvAramavalokitakusumajAlakAlIkameva kurvatI mArgalatAsu kusumAvacayamAgatA dvaarmsy| sthitvA cAtra kiMcitkAlamudvignamAnasA tadAsannavartiSu tarustambeSu satvarA bhrmitumaarbdhaa| kSaNena cAruhya tuGga sarastIrataTamekamadhikavistAritekSaNA pratikSaNodaJcitamukhI diGmukhAni prekSituM prvRttaa| .... nItA ca nizcitaprakRtiviparyAsabhItenAnicchurapi gantumana varatavihitAbhyarthanene svsthaanm| tatrApi sarvadA zayanatalagatA mumukSumatiriva mandamapyanabhinandita divyarasapAna bho janA, saMnipAta vidvaidyavANIva prakRSTatApe'pyamanupadiSTaziziropacArA, nidAghaparamAvastheva sahacarIrapyapazyantI, bhIrupariSadiva pRSTApyaratikAraNamanovedayantI, citrajJamapi gataprajJa iti sAvajJamavalokayantI priya bhASiNe'pi roSamu dvahantI, kevala yastasmAtsarastIrataTavanAdAgato yastadgantA yastadutpannAM vArtAmakathayadyazca tadgamanArthamudyamamakakArayattmeva parijanaM pArve kurvatI tamevAlapantI tasyaiva vacanamavadhArayantI prAktanamahaH sthitaa| pR. 354-355 uparyukta uddharaNa abhilASa vipralambha zRGgAra kA udAharaNa hai| yahA~ tilakamaJjarI Azraya hai tathA harivAhana Alambana vibhAva hai| elAlatA maNDapa kA vAtAvaraNa uddIpana vibhAva hai| harivAhana ko dekhakara zarIra meM kampana honA, usake lie vyAkulatA tathA udvignatA anubhavA hai| lajjA, moha, cintA Adi saJcArI bhAva haiN| aba donoM ke hRdaya meM prema dIpa jala rahA hai aura donoM eka-dUsare se milanA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 117 bhI cAhate haiN| unakI yaha saMgamAbhilASA malayasundarI ke Azrama meM pUrI ho jAtI hai| parantu yaha samAgama lAbha adhika samaya taka nahIM miltaa| harivAhana ko jaba yaha jJAta hotA hai ki samaraketu usake viyoga se pIr3ita hokara use khojane ke lie kahIM calA gayA hai to harivAhana samaraketu ko khojane nikala par3atA hai| yahA~ se vipralambha zRGgAra kI rasa dhArA punaH pravAhita hone lagatI hai| harivAhana ke viraha meM tilakamaJjarI ke dina atyadhika kaThinatA se bItate hai| vaha pratidina gandharvaka se harivAhana ke viSaya meM pUchatI rahatI hai ki tumhArI harivAhana se kisa prakAra bheMTa huI aura tumane kaise harivAhana ko merA citra dikhAyA ?isI prakAra vaha jaise-taise harivAhana ke lauTane kI pratIkSA meM dina bitA rahI hai| yaha pravAsa vipralambha zRGgAra kA udAharaNa hai| eka ora anya sthala para vipralambha zRGgAra kI sundara abhivyaJjanA huI hai| harivAhana tilakamaJjarI ke pAsa candrAtapa nAmaka hAra bhejatA hai usa divya hAra ko dekhakara tilakamaJjarI ko apane pUrva janma kI yAda A jAtI hai aura vaha harivAhana se vimukha ho jAtI hai|" tilakamaJjarI kI vimukhatA ko harivAhana sahana nahIM kara pAtA aura AtmaghAta karane ke lie vijayArdha parvata ke zikhara para car3ha jAtA hai - paThitamAtra eva sahasotthitaprabalasarvAGgakampasya praNunna iva pRthunAzvAsapavanena gurukRta iva garIyasA vASpapUreNAvalambita iva nirAlambena patatA hRdayena vigalitaprayatnAGkalIparigRhItaH papAta karatalAdalakSito me lekhH| tataH ko'ham, kvAyAt:, kimarthamAyAtaH, ki mayA prastutam, kimetaddinam, kiM nizA ko'yaM kAlaH, kimetAni duHkhAni, ki sukhAni, kiM jIvitamidam, kiM maraNam, kimeSa mohaH, kiM cetanA, kiM satyametadAhosvidindrajAlam, ki svadezo'yamuta videzaH, ityAdyavidvAn balavatA samAskandito manodukhena kathamapi visarmya caturikAM saudhshikhraadvaatrm| abhilaSitabhUdharabhRguprapAtazca muktvA jvalantamiva taM pradeza zibiramAvAsaM parijanaM ca kenApyanupalakSitaH plakSapicumandatindukodumbarabahulena gatvA durganavamArgeNa dUramutsaGgitAkAzamAzAmukhavyApinA zikhAgreNa vijyaardhgirishikhrmdhyaarohm| pR. 397 16. ti. ma., pR. 391 17. AzliSya kaNThamamunA muktAhAreNa hRdi niviSTena / saruSeva vArito me tvadura:parirambhaNArambha : / / vahI, pR. 396 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya idhara jaba tilakamaJjarI ko maharSi se yaha jJAta hotA hai ki harivAhana hI usake pUrvajanma kA pati jvalanaprabha hai to use bahuta du:kha hotA hai ki usane vyartha hI harivAhana ko duHkha kA bhAgI banA diyaa| parantu yahA~ bhI usake du:khoM kA anta nahIM hotA, kyoMki tabhI use yaha jJAta hotA hai ki harivAhana usakI vimukhatA ke samAcAra se du:khI hokara kahIM calA gayA hai| yaha sunakara vaha vimAna meM baiThakara use khojane nikala par3atI hai| harivAhana ke na milane para vaha bahuta du:khI ho jAtI hai aura jaba use yaha jJAta hotA hai ki antima bAra harivAhana ko vijayArdha parvata kI coTI para dekhA gayA thA, usake bAda kyA huA kucha jJAta nahIM, to usakA hRdaya kisI aniSTa kI AzaMkA se kA~pa uThatA hai aura vaha bhI AtmaghAta karane ke lie taiyAra ho jAtI hai| isI bIca tilakamaJjarI ke pitA dvArA bhejA gayA sandeza priya milana kI AzA ko punarjIvita kara detA hai aura vaha virahinI harivAhana kI pratIkSA karate hue dina bitAne lagatI hai| chaH mAha bAda hI usakA apane priya harivAhana se samAgama hotA hai| __ samaraketu aura malayasundarI kI viraha kathA bhI kama du:khabharI nahIM hai| inakI to sArI kathA hI viraha vedanA se bharI huI hai| harivAhana ne to tilakamaJjarI kA citramAtra dekhakara use apanA hRdaya de diyA thaa| taba taka vaha tilakamaJjarI se milA taka nahIM thA, ataH yaha prema Arambha meM eka taraphA thaa| parantu samaraketu aura malayasundarI to prathama bheMTa me hI eka dUsare ke ho gae the|" parantu unakA yaha milana kucha kSaNoM kA hI thaa| isake pazcAt viraha kI eka caur3I khAI hai| donoM eka-dUsare kI yAda kara pIr3ita hote rahate haiN| samaraketu nihita viraha vedanA kA jJAna usa samaya hotA hai jaba maMjIra nAmaka vandiputra AryA chandabaddha eka patra lekara AtA hai aura harivAhana usakA artha kara detA hai| use sunakara samaraketu kA duHkha navIna ho jAtA hai| ityuktavati tasminsarve'pi pAzvavartino yathAvasthitaviditalekhArthaH samaM maJjIreNa rAjaputrAH prjhssuH| anekadhAkRtapratibhAguNastutayazca rAjasUnoH punaH prastutakAvyavastuvicAraniSThAH samaraketuvarjamatiSThan / samaraketurapi viSAdavicchAyavadanaH zuSkAzanineva zirasi tADitastatkSaNamevAdhomukho 18. 19. ti.ma., pR. 413-417 vahI, pR. 276-277, 282-288 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 119 bhavadutsRSTadIrghani:zvAsanizcalanayanayugalo vigalitA zruzIkaraklinna pakSmAkarAGgaSThanakhalekhayA bhuutlmlikht| pR. 110-111 udhara malayasundarI ke du:khoM kA kahIM bhI aMta nahIM thaa| eka to vaha samaraketu ke viraha se pIr3ita thI dUsarI ora usake mAtA-pitA usakA vivAha vajrAyudha se taya kara dete haiN| isase du:khI hokara vaha AtmahatyA karane kA prayAsa karatI hai tabhI samaraketu Akara use bacA letA hai| use dekhakara malayasundarI sukha-sAgara meM gote lagAne lagatI hai| yaha khuzI bhI adhika samaya taka nahIM rhtii| samaraketu apane kartavya pAlana ke lie use chor3akara calA jAtA hai aura viraha-vedanA punaH malaya sundarI ke sira para A par3atI hai| aisA pratIta hotA hai ki dhanapAla ne apanI kathA meM ina donoM pAtroM ko viraha kI Aga meM jalAne ke lie hI inakA citraNa kiyA hai| samaraketu aura malayasundarI ne sampUrNa kathA meM kevala viraha-vedanA ko hI sahA hai| kathA ke anta meM hI ina donoM kA saMgama hotA hai aura ve donoM vivAha-sUtra meM baMdhakara sadA ke lie eka ho jAte haiN| adbhuta rasa divya yA alaukika vastu darzana tathA vismayajanaka padArthoM ko dekhane se Azcarya rUpa sthAyI bhAva paripuSTa hokara adbhuta rasa ke rUpa meM pariNata hotA hai| alaukika vastu isakA Alambana va usake guNoM kA varNana 'uddIpana' vibhAva hotA haiN| stambha, sveda, romAJca, gadgada svara aura netra vikAsa Adi anubhAva hote haiM tathA Avega bhrAnti, harSa Adi vyAbhicArI bhAva hote haiN|" adbhuta rasa kavi kI kalpanA kI ur3Ana ko vyakta karatA hai| kavi apanI pratibhA ke bala para aise-aise vismayajanaka padArthoM kA varNana karatA hai ki sahRdaya Azcaryacakita hokara adbhuta rasa sAgara meM gote khAne lagatA hai| dhanapAla ne tilakamaJjarI meM aneka sthaloM para Azcaryajanaka alaukika padArthoM kA varNana kara adbhuta rasa kI vyaJjanA kI hai| dhanapAla ne to svayaM hI tilakamaJjarI ko 'sphuTAdbhutarasA' kathA kahA hai| adbhuta rasa kA sarvaprathama 20. ti. ma., pR. 306-312 21. guNAnAM tasya mahimA bhaveduddIpanaM punaH / stambha: svedo'tha romAJcagadgadasvarasaMbhramAH / tathA netra vikAsAdyA anubhAvAH prakIrtitAH / / sA. da., 3/243, 244 22. tasyAvadAtacaritasya vinodaheto rAjJaH sphuTAdbhutarasA racitA katheyam / ti. ma., bhUmikA, padya-50 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya sAkSAtkAra vidyAdhara muni ke varNana meM hotA hai| vAyumArga se ur3akara Ate hue muni ko dekhakara samrATa meghavAhana aura mahArAnI madirAvatI Azcarya aura kautuhala se bharakara uThakara khar3e ho jAte haiM - ekadA ca rAjA yAmamAtre vAsare ....... bhadrazAlanAmno mahAprasAdasya pRSThe samupaviSTaH ... saha tayA prastutAlApaH sahasaivAntarikSeNa dakSiNApathAdApatantam, udyotitasamastAntarikSAmArgam, ApItasaptArNavajalasya ratnodgAramiva tIvrodAnaveganirastamagastyasya ... vidyaadhrmunimpshyt| dRSTvA ca tamadRSTapUrvamupajAta kutUhalo vismayastimitadRSTiruparatanimeSatayA darzanaprItyuSArjitena puNyarAzinA tasyAmeva mUrtAvAvirbhUtadivyabhAva iva muhuurtmraajt| abhimukhIbhUtaM ca taM prasAdasya divasakaramiva paulastyabhUdharAbhilASiNaM saprabhAtasaMdhyovAsaraH sudUravikAsitamukhaH samaM madirAvatyA prtyujjgaam| pR. 23-24 yahA~ vidyAdhara muni Alambana vibhAva hai| muni kA teja uddIpana vibhAva hai| nirnimeSa dRSTi va stambhana anubhAva haiM tathA harSa aura utsasukatA saJcArI bhAva haiN| isI prakAra jvalanaprabha nAmaka vaimAnika svarga se naMdIzvara dvIpa jAte hue mArga meM ayodhyA nagarI meM paramotkRSTa RSabhadeva ke Ayatana ko dekhakara Azcaryacakita ho jAtA hai aura deva darzanoM ke lie kucha dera ke lie ruka jAtA hai - hantaH ! sa eSa bhagavAnazeSajagannAbhikulakarakulAlaGkAra kAraNaM sakalalokavyavahArasRSTeH, draSTA kAlatritayavartinAM bhAvAnAm, upadeSTA cirapranaSTasya dharmatattvasya, sarvasattvanirnimitta-bandhuH, setubandhaH saMsArasindhoH, AdyoH dharma cakravartinAm , ArAdhyazcaturvidhasyApi suranikAyasya , nAyakaH samagrANAM gaNadharakevalipramukhANAM maharSINAmRSabhanAmA jinavRSaH, yasya purA svAminA zakreNa svayamanuSThitaH pratiSThA-vidhiH, avadhArya caitadadhikopAjAtabhaktiH 'AsatAmihaiva muhUrtamekaM bhavantaH' iti nivartya pRSThAnupAtinaH surapadAtInatimAtramutsuko gantumaGgamAtra evaagtH| dRssttshcaissbhgvaanshessklmsskssyheturaadidevH| pR. 39-40 sampUrNa tilakamaJjarI meM sthAna-sthAna para adbhuta rasa kA samAveza hai| eka zuka jo prArthanA karane para kamalagupta ke patrottara ko apanI coMca meM dabAkara le jAtA hai aura manuSya kI vANI meM bolakara harivAhana aura malayasundarI se manuSya kI vANI meM vArtA kara na kevala unheM apitu sahRdaya pAThaka ko bhI vismita kara detA hai - 23. ti. ma., pR. 194-195 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa kamalinIkhaNDAdetya nijayUthAnmasRNamasRNotkSiptacaraNo ruciramUrtirekaH zukazakunira vizaGkitamavAdIt-mahAbhAge ! kimityabhAgyeva khedmudvhsyevm| eSa prApta pakSirUpI nbhshcro'hm| AjJApaya mayA yatkarttavyam ityabhihite tena sabhayavismayA vihasya cakSuSA me vdnmdraakssiit| pR. 349 hAthI kA harivAhana ko lekara ur3a jAnA bhI kisI Azcarya se kama nahIM hai kyoMki koI sAdhAraNa hAthI ur3a nahIM sakatA - madAndhaH sa gandhavAraNaH skandhadRDhabaddhAsanaM zAsanAntarameva sAdhvasAdAdhoraNairakRtasatvaropasarpaNairanarpitAM kusumavazamudvahan mAmadrigahvarAttato nirgatya tenaiva giritaTena yathottaraprakaTitajavaH ... kiyantamapi maargmgmt| antarIteSu ca nirantarairvanatatarustambairvilambiteSu sarveSvanupadiSu lokeSvekena mArgavartinA viSamapASANapaTalasthapuTitAvatAreNa vanaraGgiNIzrotasA bhagnagamanatva -rstrsaantrikssmudptt| pR. 243-44 devI lakSmI dvArA pradatta divya aMgulIyaka kA camatkAra bhI pAThakoM ko Azcaryacakita kara detA hai| isa divya aMgulIyaka ke prabhAva se senApati vajrAyudha kI pratipakSI samaraketu kI senA sahasA hI nidrA meM lIna ho jAtI hai| isI prakAra samaraketu jaba dedIpyamAna prakAzamaNDala meM se nikalate hue aura AkAza mArga se Ate hue vidyAdharoM ko dekhatA hai to vaha palaka jhapakanA bhI bhUla jAtA hai - nAtidUradarIbhRtastasya parisarAt ... saMvartakAlasaMdhyAsadRzamatyadbhutaM prbhaaraashimpshym| dRSTvA copajAtakautukaH kimetaditi vitarkayanneva tasmAdarkamaNDalAdiva mayUkhanivahamekahelayA vinirgatamAgacchadabhimukhamAkAzamArgeNa ... khecaranarendravRndamadrAkSam / dRSTvA cAgratastaM prabhArAzimatyanta- durAlokAntaM cApatantamAbhimukhaM khecaralokamullasaccittavRttiH pravartaya purastAnnAvamiti niyujya tArakaM tatkSaNameva calitastena vismayastimitacakSuSA samastenApi gaganacAriNAM gaNena 'ko'yaM kuto'yaM kimarthamAyAtaH kathamihAtidurgamAyAM na gopakaNThabhUmAvekAkI praviSTaH kva yAsyati' iti| pR. 152-154 24. ti.ma., pR. 91-92 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya yahA~ vidyAdhara samUha Alambana vibhAva tathA prabhA maNDala se nikalanA va AkAza mArga se utaranA uddIpana vibhAva hai| nirnimeSa darzana va ullAsita manovRtti anubhAva haiN| harSa, utsukatA, Avega aura vitarka saJcArI bhAva haiN| mahApratIhArI mandurA bhI zuka ko bolate dekhakara vismita ho jAtI haiM athAgatya vismayotphullanayanA mahApratIhArI mandurA praNamya sAdaramavAdIddevIm - 'astyeva dakSiNadiGmukhAdAgato nisargaH ramaNIyAkRtiH zukazakuntireko dvaarmdhyaaste| bravIti ca kRtapreSaNo'haM lauhityataTavAsinaH skandhAvArAdupagataH kumAraharivAhanaM draSTumicchAmi' iti| pR. 374 nizItha nAmaka divya vastra kA varNana bhI Azcaryajanaka hai| isa divya vastra ke sparza se zuka, gandharvaka ke apane pUrva rUpa meM A jAtA hai - atha zirISakezarareNuparamANubhirivAbdhena zaradaravindakozamadhyAdiva labdhajanmanA sudhArasakuNDakukSerivAkRSTena malayAdriharicandanacchAyayeva churitena mUrchAmiva... tadIyasaMsparzena paravazIkRtaM bibhrato mamAGgamutsaGgadezAdalakSitodgamaH sahasaiva taM samutkSipya divyapaTamagrahastAbhyAmudagrayauvanaH pumaangrto'bhvt| avekSaya ca tato'bhimukhavinyastavismayastimitacakSuSA pazcAtpraharSaparavazena gandharvako gandharvaka iti...| pR. 376-77 isa prakAra hama dekha sakate hai ki dhanapAla ne tilakamaJjarI nAmaka isa prema kathA meM adbhuta rasa kI vyApaka rUpa se abhivyaJjanA kI hai| zRGgAra rasa tilakamaJjarI kA aGgI rasa hone para bhI satya hI yaha kathA adbhuta rasa sphuTA hai| karuNa rasa iSTa ke nAza aura aniSTa kI prApti se karuNa rasa AvirbhUta hotA hai| karuNa rasa kA sthAyI bhAva zoka hai| priya vyakti vinAza, parAjaya aura zocanIya vyakti Adi isake Alambana vibhAva hote hai| dAhakarma, yaza va guNoM kA smaraNa, mRta vyakti ke AbhUSaNa vastra Adi uddIpana vibhAva hote haiN| rodana, ni:zvAsa, pralApa, nindA, bhUmipatana Adi isake anubhAva hote haiN| moha, smRti dainya, cintA, 25. iSTanAzAdaniSTApteH karuNAkhyo raso bhvet| sA. da., pR. 116 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa _123 viSAda, zrama, jaDatA Adi saJcArI bhAva hote haiN| tilakamaJjarI meM jahA~ zRGgAra rasa dhArA anavarata pravAhita hai vahIM dhanapAla ne aneka sthaloM para karuNa rasa kI aisI saphala abhivyaJjanA kI hai ki pAThaka karuNA kI nadI meM AkaNTha nimagna ho jAtA hai aura usake netra jala se paripUrNa ho jAte hai| karuNa rasa kI vyaJjanA sarvaprathama vetAla ke prasaGga meM hotI hai, jaba rAjA vetAla ko dene ke lie apanA zIza kATane lagatA hai| aise dRzya meM na kevala pAThaka hI apitu devAGganAe~ bhI hAhAkAra kara uThatI haiM - Abaddhaparikarazca kRtvA devatAyAH praNAmam...kRtAntakopAnala dhUmadaNDAnukAriNaM kRpANamujjhitakRpaH skandhapIThe nyadhApayat / ...ardhAvakRttakandhare / ca zirasi sahasaivAsya kenApi dhRta iva stambhita iva niyantrita ivAkrAnta iva nAlpamapi calitumakSamata dakSiNo bAhuH... kimetaditi saMjAtavismayazca nRpatiH ... dakSiNakarAditareNa pANinA kRpANaM jgraah| karavimuktamauli- bandhanirAlambakandhare ca chedamArgamiva sukhacchedAya vikaTAvakAzaM kartumadhomukhamavanate zirasi nirdayaM vyApArayitumAhitaprayatnastatkAlamullAsitena mandikRtAkhilendriyazaktinA mUrchAgamena viralaviluptasaMjJaH ... atizravyatayA sudhArase neva zravaNavivaramadhyApayantamazrutapUrvamamarasundarIjanasya haahaarvmshRnnot| pR. 52-54 harivAhana kA hAthI ke dvArA apaharaNa kara lie jAne para samaraketu ke vilApa aura zoka vihvalatA ke samaya bhI karuNA kI nadI baha nikalatI hai - hA sarvaguNanidhe ! hA bandhujainavallabha ! hA prjaabndho| hA samastakalAkuzala ! kosalendrakulacandra ! hrivaahn| kadA draSTavyo'si iti vilapanneva mIlitekSaNaH kSaNenaiva nikaTopaviSTasya khar3agrahiNo jagAma prystvigrhstirygutsnggm| atrAntare nirantaroditaruditaravasaMbhedameduro dArayanniva dayAluhRdayAni rodhorandhramAcaskanda dAruNo rAjavRndasyAkrandaH / pR. 190 ___ yahA~ harivAhana Alambana vibhAva hai tathA harivAhana ke prati prema uddIpana vibhAva haiM vilApa aura rodana anubhAva hai| harivAhana ke prati moha tathA usakI cintA karanA Adi saJcArI bhAva haiN| eka anya prasaGga meM jaba harivAhana AryA chanda meM likhe hue prema patra kA artha karate hai to samaraketu kA malayasundarI se viyoga kA dukha navIna ho jAtA hai, usa samaya sahRdaya bhI svayaM ko usI du:kha se dukhI pAtA hai - Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya samarake turapi viSAdavicchAyavadanaH zuSkAzanineva zirasi tADitastatkSaNamevAdhomukho'bhavat, utsRSTadIrghaniHzvAsazca nizcalanayanayugalo vigalitAzruzIkaraklinnapakSmA karAGgaSThanakhalekhayA bhUtalamalikhat / pR. 111 yahA~ malayasundarI Alambana va AryA chanda kI vyAkhyA uddIpana vibhAva hai| isI AryA chanda kI vyAkhyA se samaraketu ke hRdaya meM sthita zoka uddIpta ho jAtA hai aura vaha aMgUThe ke nAkhUna se bhUmi para kucha likhane lagatA hai, yahI anubhAva hai| smRti aura viSAda yahA~ saJcArI bhAva hai| isI prakAra malayasundarI kA vilApa bhI sAmAjika ke netroM ko azrUpUrita kara detA hai| jaba use yaha jJAta hotA hai ki samaraketu va usakI senA ko zatru senA ne dIrgha nidrA meM sulA diyA hai - zatamukhIbhUtadu:khadAhA nidAghasAridiva prathamajaladharAsAravArivaraNabandhena mahatApi prayatnena helAgataM vASpavegamapArayantI dhArayitumunmuktAtitArakaruNaputkArA 'hA prasannamukha, hA surekhasarvAtkAra, hA lAvaNyalavaNArNava, hA lokalocanasudhAmarSa, hA mahAhavaprAptapauruSaprakarSa, hA kIrtikulaniketana, kimekapada eva nisnehatAM gtH| kiM na pazyasi mAmasthAna eva nirvAsitAM pitrA visarjitAM mAtrA parihatAM parijanenAvadhIritAM bandhubhirekAkinImadRSTapravAsAM vanavAsadu:khamanubhavantI kimAgatya nAtha, nAzvAsayasi, kadA tvamIdRzo jAtaH / pR. 332 isameM samaraketu Alambana va usakA smaraNa uddIpana vibhAva hai| rodana aura pralApa anubhAva haiN| moha, smRti va dainyatA saJcArI bhAva haiN| malayasundarI ke isa pralApa ko sunakara kisa ke netra Ardra nahIM ho jaaeNge| malayasundarI ko jaba yaha jJAta hotA hai ki yuddha meM sandhi karane ke lie usake pitA usakA pANigrahaNa kozalanareza ke senApati vajrAyudha se karavA degeM, to vaha AtmahatyA karane kA nirNaya le letI hai aura mRtyupAza banAkara azoka ke vRkSa se laTaka jAtI hai| sarvaprathama to malayasundarI kA yahI kArya sahRdaya ke hRdaya ko dahalA detA hai, usa para bandhusundarI kA vilApa isa zoka ko carama sImA para pahu~cA detA hai - hA kimidamApatitam, kiM saMvRttam, kimanuSThitaM niSThuraprakRtinA daivena ityabhidhAya ............ bhagavanpavana, ruddhagalarandhravedanAvirasAyA bhava samAzvAsaheturasyAH shvaasprsrdaanen| hatAza cittayone, caitrotsavenaiva nizcetanIbhUto Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 125 na cintysyaatmaanm| anayA vinA vidhureSu kuNThitazarasya kaste shrnnm| durAtmAn, Atmanaiva niSpAditAM vipadamIdRzImasyAH pazyato manAgapi na te vicchAyatA sNjaataa| azoka, satyamivazokastvama' ityAdyanekaprakAraM saMbaddhamasaMbaddhaM ca vilapantIM balavatA zokavegena vidhurIkRtAM bndhusundriimpshym| pR. 307-308 samaraketu harivAhana kA sahodara bhAI ke samAna mitra hai| harivAhana ko jaba yaha patA calatA hai ki samaraketu use khojane ke lie lauhitya nadI ke taTavartI parvata ke vana meM gayA huA hai to vaha bhI samaraketu ko khojane ke lie usI vana meM calA jAtA hai| isa samAcAra ko prApta kara malayasundarI du:khI ho jAtI hai ki aba harivAhana ko bhI vana vAsa ke kaSToM ko sahanA par3egA - tasminnatarkitodIrNadurvArazokA 'hA samastalokalocanasasasubhaga, hA nirantaropabholAlita, hA vihitaparamopakAra, kumAra harivAhana, tavApyayaM sukRtakarmAdurAtmAna daivena viSamavanavAsaduHkhaprAptiheturvihitaH' iti vadantyeva nizcalanimIlitekSaNA malayasundarI mohmgmt| pR. 392 isa prakAra tilakamaJjarI meM yatra tatra karuNa rasadhArA pravAhita hotI rahatI hai| vIra rasa vIra rasa manuSya meM utsAha va sAhasa kA saJcAra karatA hai| vIra rasa kA sthAyI bhAva utsAha hai| zatru Adi 'Alambana' tathA unakI ceSTAe~ 'uddIpana' vibhAva hote hai| dhanuSa, senA Adi yuddha ke sahAyakoM kA anveSaNa anubhAva kahalAtA hai| dhairya, mati, garva, romAJca Adi isake vyAbhicArI bhAva hote hai| dhanapAla ne tilakamaJjarI ke aneka sthaloM para vIra rasa kI saphala abhivyaJjanA kI hai| dhanapAla ne vajrAyudha aura samaraketu ke nizAyuddha kA aisA sajIva citraNa kiyA hai ki zarIra meM utsAha kI lahara daur3a par3atI hai| parasparavadhanibaddhakakSayozca tayostatkSaNamAkalitasakalajIvaloko yugapadekIbhUtodAravArirAzirasrajalavisaravarSighanapadAtighore muditayoginImRgyamANalo kapAlaka pAla caSaka: pracalitarasAku bhA , ccakravAla kRtatu mala: prasRtarabhasottAlagajadAnavArirAta tridazadArikAnviSyamANaramaNasArthoM nipiitnrvshaavisvrvisaarishivaaphetkaarddaamrH| ...ajAyata mahApralayasaMnibhaH samarasaMghaTTa H|pR.87 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya paraspara eka dUsare ke ghAta ke lie nibaddha vajrAyudha aura samaraketu kI senAoM ke madhya tatkAla hI samasta jIvaloka ko Akulita karane vAlA, rudhiramaya jala kI varSA karane vAle megha ke samAna atibhayaGkara, jahA~ rudhira pAna ke lie prasanna yoginI ke dvArA rAjAoM ke kapAloM ko khojA jA rahA thA aisA, vIratA se Akulita rAjAoM ke samUha ke ke yuddha se prakampita, .... mahApralaya ke samAna yuddha Arambha ho gyaa| vajrAyudha va samaraketu kI senAe~ yuddha ke lie utsAhita hokara eka dUsare ke samakSa Akara khar3I ho jAtI hai aura mahAgajoM, azvoM, rathoM va dhanuSa kI TaGkAra dhvaniyoM se bahmANDa kampAyamAna ho jAtA hai gAtrasaMghaTaraNitaghaNTAnAmaridvIpAvalokanakrodhavitAnAmibhapatinAM vRMhitena, pratibalAzca darzanakSubhitAnAM ca vAjinAM heSitena, harSottAlamUlatADitatuGgabaddharaMhasAM ca syandanAnAM cItkRtena, sakopadhAnuSkanirdayAcchoTitadyAnAM ca vAyayaSTInAM TaMkRtena, kharakSurapradalitadaNDAnAM ca paryasyatA rathaketanAnAM kaTutkAreNa, niSThuradhanuryantraniSThyUtAmuktAnAM ca nirgacchatAM nArAcAnAM sUtkAreNa, vogAhyamAnavivazavetAlakolAhalaghanena ca rudhirApagAnAM dhUtkAkaraNa pratirasitasaMbhRtena, samarabherINAM bhAGkAreNa, nirbharAdhmAtasakaladikcakravAlaM yatra sAkrandamiva sATTahAsamiva sAsphoTanaravamiva brhmaannddmbhvt| pR.87 ____ paraspara zarIra ke saMgharSaNa se dhvanita ghaNTA dhvani vAle, zatruhAthiyoM ke darzana se krodhita hokara teja daur3ane vAle mahAgajo kI garjana se, zatru senA ke azvoM ke darzana se kSubhita azvoM kI heSAdhvani se, utsAhita sArathiyoM ke vega se yukta rathoM ke cItkAra zabda se, kruddha dhanurdhAriyoM ke dhanuSa kI DorI ke khIMcane se utpanna TaGkAra se, dRr3ha dhanuSoM ke dvArA chor3e gae bANoM kI dhvani se, rudhira nadiyoM ke ghUtkAra se (dhvani vizeSa), saMgrAma bherI kI pratidhvani se pUrNa bhAGkAra se (dhvani vizeSa), sabhI dizAoM meM atyadhika zabdita brahmANDa maNDala mAnoM vilApa se yukta ho gayA, mAno mahATTahAsa se yukta ho gayA, mAno parvatavidIrNa ke samAna dhvani se yukta ho gyaa| __yahA~ para donoM kI senAe~ paraspara Alambana vibhAva haiN| yuddha kA vAtAvaraNa, yuddha dundubhi va samarabherI kI AvAjeM Adi uddIpana vibhAva haiN| yuddha karane ke lie eka dUsare kI aura bhAganA va lalakAranA Adi anubhAva hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 127 dhanapAla ne samaraketu aura vajrAyudha ke bIca bANa yuddha kA varNana isa kuzalatA se kiyA hai ki pAThaka ko lagatA hai jaise yaha sabakucha usakI A~khoM ke sAmane ghaTita ho rahA hai - vAraM vAramanyonyakRtatarjanayozca tayorAkarNAttakRSTamuktAstulyakAla mAsvAditagalAmiSAvisAriNo lavitadizo dUrAdhvagArAjakAryopayoginastIkSaNaH ... mahAjavA vAjinazcApalyatoSitAH kSitipAladArakAviSamAzca maNDalabhedinaH prAptamokSAdantadIrghanidrAmahAsaMnipAtaH svecchAvihAriNaH khecarAnnijasvabhAvA labdhazuddhayaH kvacidvAtikA iva sUtamAraNodyatAH, kvacidrAjAdhyakSA ivAkRSTasubhaTagrAmakaGkaTAH, kvAcidvalayakArA iva kalpitakariviSANAH, kvacitkitavA iva likhitASTapadasAraphalakAH, kvacitpataGgA iva pakSapavanAndolitadIpikAkhaNDArciSo'bhilaSitagajadAnAmArgaNatA munmiSitanIlatviSo bANatAM dvidhAkRtoddaNDapuNDarIkAH kAdambAbhidhAmArAvamukharitAzAmukhAH zilImukhAyikhyAM mukhyAmudvahantaH, sAyakAH prasanuH / pR. 89 utsAhita samaraketu ke bANa prakSepaNa prasaGga ko dekhie, jisameM atyadhika vega se bANa calAne ke kAraNa usakA hAtha eka hI samaya meM aneka sthAnoM para lakSita ho rahA hai ativagevyApRto'sya tatra kSaNe prota iva tUNImukheSu, likhita iva maurvyAma, utkIrNa iva puDheSu, avataMsita iva zravaNAnte tulyakAlamalakSyata vAmetaraH pANiH / pR. 90 rAjakumAra samaraketu kA dakSiNa hasta atyadhika vega se bANa calAne ke kAraNa eka hI samaya meM tuNIra ke mukha jar3A huA sA, dhanuSa kI DorI para citrita huA sA, bANa ke mukha para utkIrNa huA sA tathA karNAnta bhAga meM alaGkAra ke samAna sA lakSita huA dikhAI par3a rahA thaa| vajrAyudha ke varNana meM bhI vIra rasa kI abhivyaJjanA spaSTa rUpa se dikhAI par3atI hai| rAtrimadhya meM jaba vajrAyudha ko yaha jJAta hotA hai kI zatru senA zivira kI ora A rahI hai| to utsAhita vajrAyudha ko ye vacana amRta tulya lagate haiN| senApatistu tattayorAkarNya karNAmRtakalpa jalpamupajAtaharSo raNarasotkarSapuNpatpulakajAlakaH sajalajImUtastanitagambhIreNa svareNa ... abhyarNacaramanucaragaNaM rthaanynaarthmaadiksst| nacirAcca tenAntikamupanItamubhayataH Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya pracaladaticArupatra mudaravinihitamahAhibhISaNane kAstra patraratharAjamiva rathAGgapANiradhyAsya rathaM yathAsaMnihitenAtmasainyenAnugamyamAno yugapadAhatAnAM kupitayamahuGkAranukAribhAkArabhairavamatigambhIramArasantInAM samaraDhakkAnAM dhvanitena pAtayanniva sabandhanAnyarAtihRdayAni tArataravyAhAriNAM bandivRndAnAM hRdayahAriNA jayazabdADambareNa mukharitAmbaraH shibiraannirgccht| kRtavyUharacanazca smrsNkssobhkssmaayaamupaantbhuumaavsthaat| pR. 86 isameM zatru kI senA Alambana vibhAva hai tathA ghur3asavAroM dvArA dI gaI sUcanA va stuti pAThakoM kA vijaya gAna uddIpana vibhAva hai| vajrAyudha kA utsAhita hokara gambhIra svara meM ratha ko lAne kI AjJA denA anubhAva hai| samaraketu ke pitA siMhalezvara candraketu kI AjJA se duSTa sAmAntoM ke darpa damana ke lie dakSiNApatha kI ora jAtI huI samaraketu kI senA ke varNana meM bhI vIra rasa kI abhivyaJjanA ho rahI hai - ___purassarapurodhasA dvijAtivRndenAnugamyamAnazcaraNAbhyAmeva gatvA prathamakakSAntaradvArabhUmimagrataH sasaMbhramavyApAritAGkazena vajrAMkuzananAmnA mahAmAtreNaprAGmukhIkRtya vidhRtaM zitapiSTapaGkapANDu ritagAtramakSudramaNicitranakSatramAlAparikSiptasindUrapATalavikaTakumbhabhAgamAropitAnekanizitazastraprabhA sArazAtakumbhasArIparikaritapRSThapIThamazrAntamadavaridhArAdurdinAndhakAritakaraTakUTa trikuTaparvatamiva parityaktasthAvarAvasthamamaravallabhAbhidhAnaM gandhagajamAruDho zarAsanena sanAthavAmahastaH salIlamudbhUyamAnavAlavyajanakalApo madada pasarpatpadAti nirdayapAdapAtapravartitAkANDamedinIkampaH praharSottAlavaitAlika vAtatArataroddhaSyamANa jayadhvanirdhvanadvijayamaGga lAbhidhAnatUryanirghoSabadhiritAkhilabahmastamba : pustAtsalilacalitakarighaTArUDhakiGkara puruSapAtitavirala ghanaghAtAnAmutpAtani -rghAtaghoraghoSodgAra matitAramArasantInAM DhakAnAM dhvanitena mukharannikhilAnyapi dizAM mukhAni ... puraH prasarpataH zvetAtapatrakhaNDasya paryantayAyinAmanila bharitarandhravartmavyaktarUpANAmibhavarAhazarabhazArdulamakaramatsyAdyAkAradhAriNAmanekapArthivasamarasaMgRhItAnAM cihnakAnAmapaddhatArkarociSAM cakravAlena jaTilIkRtadigantarAlo rAjakulAnniragaccham / pR. 115-116 yahA~ duSTa sAmanta Alambana vibhAva hai tathA vandiputroM kI jaya-jayakAra dhvani uddIpana vibhAva hai| senA kA pRthvI ko mAno hilAte hue pAdAkSepa karate hue calanA, vijayanAda karanA Adi anubhAva haiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 129 raudra rasa raudra rasa kA sthAyI bhAva krodha hai| isameM zatru 'Alambana' va usakI ceSTAe~ 'uddIpana' vibhAva hotI hai| bhRkuTI bhaGga, DA~TanA, zastra ghumAnA, Avega, romAJca, vepathu, mada Adi anubhAva hote haiN| moha, amarSa, AkSepAdi karanA vyAbhicArI bhAva hote hai| raudra rasa meM citta kA prajjvalana hotA hai| isameM vidveSa kI bhAvanA apanI carama sImA para hotI hai| vidveSI apane pratipakSI yA zatru ko kathaJcita samApta kara denA cAhatA hai| tilakamaJjarI meM kucha sthala aise haiM jahA~ para raudra rasa abhivyaJjita hotA hai| ___ vajrAyudha aura samaraketu ke yuddha meM raudra rasa kI abhivyaJjanA kI gaI hai| samaraketu ko jaba yaha jJAta hotA hai ki malayasundarI ke pitA kusumazekhara vajrAyudha se sandhi karane ke lie agale dina malayasundarI kA pANigrahaNa vajrAyudha se karavA deMge, to vaha atyadhika krodhita ho jAtA hai aura ardharAtri meM hI senA ko lekara vajrAyudha ke zivira kI ora jAkara vAyudha ko lalakAratA hai| lalakAra ko sunakara senApati vajrAyudha krodhita ho jAtA hai senAdhipo'pi tena vyAhatadhvaninA sadya evodbhinnasarasaromAJcakandalaH kopavisphAritapuTena kavalayanniva tArakodarapratibimbitaM sapragalbhacalitapakSmaNA yatra locanadvayena saturaGgarathamAtaGgapArthivaM pratipakSam 'itaH itaH pazya mAm' iti vyAharanneva vAhitarathaH sametya tasyekSaNapathe samasthitaH / pR. 89 / senApati vajrAyudha usakI lalakAra sunakara romAJcita ho gayA aura krodha se usake netra phala gae / nirbhaya netroM kI kanIniyoM ke madhya meM pratibimbita azva, ratha, hAthI va rAjAoM sahita zatrupakSa ko mAnoM netroM se hI grAsa banAte hue 'yahA~, yahA~, mujhe dekho' aisA kahate hue senApati vajrAyudha samaraketu ke sAmane A gyaa| yahA~ para samaraketu Alambana vibhAva hai tathA usakI lalakAra uddIpana vibhAva hai| vajrAyudha kA samaraketu ko apanI ora AkarSita karane ke lie darpayukta ukti kA prayoga karanA va netroM kA phailanA anubhAva hai| ugratA va Avega vyAbhicArI bhAva 26. sA. da., 3/228-231 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya isI yuddha ke prasaGga meM samaraketu ke dvArA bANoM kI nirantara varSA se Ahata vajrAyudha krodhita hokara kahatA hai re re durAtman ! dugahIta dhanurvidyAmadAdhmAtadraviNAdhama, badhAna kssnnmaatrmgrto'vsthaanm| asthAna evaM kiM dRpysi| pazya mamApi saMprati shstrvidyaakaushlm| ityudIrya niryatpulakamasilatAgrahaNAya dakSiNaM prsaaritvnbaahum| pR. 91 are duSTa ! durgahita dhanurvidyA ke garva se yukta draviDadezIyAdhama, kucha kSaNoM ke lie mere sAmane to aa| kisa kAraNa se svayaM para garva kara rahA hai| aba mere zastravidyA kauzala ko bhI dekh| yaha kahakara vajrAyudha ne talavAra uThAne ke lie apanI dakSiNa bhujA phailaaii| ___ gandharvaka aura yakSa prasaMga meM bhI raudra rasa kI suspaSTa abhivyaJjanA huI hai| gandharvaka mUrchita malayasundarI ko vimAna meM liTAkara viSopazamana auSadhi ke anveSaNArtha AkAzamArga se uttara dizA kI ora calatA hai| mArga meM vaha jina devAyatana ke Upara se gujaratA hai, jisase Ayatana kA rakSaka yakSa mahodara usake vimAna ko roka detA hai| gandharvaka dvArA bAra-bAra prArthanA kie jAne para bhI jaba vaha yakSa mArga se nahIM haTatA, to gandharvaka use kaThora vacana bolatA hai, jisase yakSa atyadhika krodhita ho jAtA hai| yakSa mahodara kI uktiyoM meM bahane vAlI raudra rasa dhArA kA AsvAdana kIjie - re re duraatmn| anAtmajJa ! vijJAnarahita ! parihataviziSTajanasamAcAra ! mahApApakArin ! ...avinItajanazAsanAya prabhujanena niyuktaM sarvadA zAntAyatanavAsinaM mAmapi mahodarAkhyaM yakSasenAdhipamadhikSipasi / re vidyAdharAdhama ! na jAnAsi me svruupm| yAdRzo'haM tAdRgahameva, nAnyaH / ...tadare durAcAra ! kruurhRdyo'hm| na tvamasi ...mAM ca karuNayA purobhUya kRtaniSedham 'apasara' iti vaarNvaarmvishtitstrjysi| gato'syAdhastAdanena dushcessttiten| .... duSkRtikRtAntena na cirAdapi prAktanI prakRtimAsAdayiSyasi vinAsmatsvAminIprasAdam ityudIrya dattahuGkAraH sthAnastha eva tadvimAnaM kathaJcidutkSipya adRSTapAre sarasi nykssipt| pR. 382-83 yahA~ para gandharvaka Alambana vibhAva hai aura gandharvaka kI uktiyA~, jo ki krodhita yakSa kI krodhAgni meM ghI kA kAma karatI haiM, uddIpana vibhAva hai| yakSa kI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa 131 A~khe lAla ho jAnA aura bhRkuTiyA~ vakra ho jAnA anubhAva hai| yakSa kA krodhAvega va ugratA vyabhicArI bhAva haiN| bhayAnaka rasa bhaya janaka paristhitiyoM se hI bhayAnaka rasa kI abhivyaJjanA hotI hai| bhayadAyaka padArthoM (siMhAdi) ke zravaNa, darzana athavA kisI zaktizAlI zatru ke virodha se bhaya kI anubhUti hotI hai| bhayAnaka rasa kA sthAyI bhAva bhaya hai| jisase bhaya utpanna ho vaha (siMhAdi) 'Alambana' tathA usakI ceSTAe~ va bhayotpAdaka vyavahAra 'uddIpana' vibhAva hotA hai| sveda, kampana, romAJca, gadgada bhASaNa, mUrchA, cillAnA Adi anubhAva hote haiM tathA zaMkA, dInatA,moha, trAsa, glAni, sambhrama, mRtyu, cintA Adi saJcArI bhAva hote haiN| vetAla varNana meM sahadaya kA bhayAnaka rasa se sAkSAtkAra hotA hai| vetAla aise bhISaNa rUpa meM prakaTa hotA hai ki tatkSaNa hI sahRdaya ke hRdaya meM bhaya kA saJcAra ho jAtA hai - atrAntare nitAntabhISaNoM vizeSajanijasphAtirAsphAlitAzAtaTai: pratiphaladbhiratiparisphuTaiH pratizabdakaiH zabdamayamivAdadhAna stribhuvanamubhrAntanayanatArakAkAntisArIkRtadigbhirAkarNitaH san sabhayamubhayakarNadattahastAbhirAyatanadevatAbhiH kulizatADitakulA calazikhara samakAlanipatadgaNDazailanivahanAdoddharo hAsadhvanirudalasat / ...dakSiNetaravibhAge saMnihitameva devatAyAH, jhagiti dattadarzanaM nidarzanamivAzeSatribhuvanabhISaNAnAm, ati kRzaprAzu vikarAlakarkazakAyam , .... AzAkariku mbhAsthalAsthisthUlamatidUraluThitamapi raktAsavakapAlamanubhAvadarzitAtyadbhutabhujAyAmena pANinA vAmena tathaivordhvasthitamAdadAnam, ...antardhvalitapiGgalogratArakeNa karAlaparimaNDalAkRtinA nayanayugalena yamunApravAhamiva nidAghadinakarapratibimbagarbhodareNAvartadvayenAtibhISaNam, ...avayavAnapyasthisArAnativikRtarUpadarzanabhayAtpalAyitukAmAniva snAyugranthigAr3hanaddhAndadhAnam, AjAnulambamAnazavaziromAlamekaM vetaalmdraakssiit| pR. 46-49 27. (ka)yasmAdutpadyate bhItistadatrAlambanaM matam / ___ ceSTA ghoratarAstasya bhaveduddIpanaM punaH / / sA. da., 3/236 (kha) bhAratIya AlocanA zAstra ; DaoN. rAjavaMza sahAya hIrA, pR. 205 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya uparyukta udAharaNa meM vetAla Alambana vibhAva hai tathA usakI ceSTAe~ uddIpana vibhAva haiN| dhanapAla ne vetAla kA citraNa isa kuzalatA se kiyA hai ki sahRdaya kA hRdaya bhaya se kA~pane lagatA hai| vajrAyudha aura kAJcInareza kusumazekhara kI senAoM madhya yuddha meM bhI bhayAnaka rasa abhivyaJjita hotA hai * 132 satArakAvarSa iva vetAladRSTibhiH, solkApAta iva nizitaprAsavRSTibhiH, sanirghAtapAta iva gadAprahAre:, sasaMvartakAmbudadurdina iva karizIkarAsArai:, sotpAtaravimaNDala iva kIlAlitakarAlacakramuktibhiH savaidyutaH sUrya iva javApatajjvalitazaktibhiH, sakhaNDaparazutANDava iva pracaNDAniladhUvajasahasraiH, sakAlAgnighUma iva prakupitasubhaTabhrakuTItamizraurajAyata / pR. 87 " samaraketu rAjakumAra harivAhana ko khojane ke lie vaitADhya parvata kI aTavI meM jAtA hai| isa durgama aTavI kA varNana atyadhika bhayotpAdaka hai / sAhasa rahita vyakti to isa aTavI meM praveza nahIM kara sakatA, sAhasI vyakti ko bhI aneka bAra socanA par3atA hai| isa aTavI meM aneka bhayaGkara pazuoM va aisI jAtiyoM kA nivAsa hai jo puruSoM kI balI dete haiM kSapAvasAne ca kSapitanidraH zvApadArAvairutthAya zayanAgRhItazastrastameva mArgamatidurgamanusaran rasAtalagambhIrabhImagahvarayA samarabhUmyeva sAhasarahitajaduSpravezyA ... praticullI . pacyamAnazUlIkRtAnekazvApadapizitAbhiH pratinikuJjamAkarNyamAnabandIjanAkrandAbhiH prativasati vibhajyamAnataskarAhRtasvApateyAbhiH pratijalAzayamAsInabaDizahastakaivartAbhiH pratidivasamanviSyamANacaNDikopahAra puruSAbhiH dhRtAdhijyadhanuSA nibhRtyamuccAritacaNDikAstotradaNDena sarvataH prahitabhayataraladRSTinA trayIbhakteneva gADhAJcitahiraNyagarbhakezavezana dezikajanena laghutarollaGghyamAnaparisarAbhiH kvacidakuNThakaNThIravArAvacakitasAraGgalocanAMzuzArayA pratiDimbhamupadizyamAnamRgamohakArikaruNagItAbhiH - kvacittarutalAsInazabarIviracyamAnakarikumbhamuktAbhiH zabalaguJjAphalaprAlaMmbayA, kvacidadhaH suptadRptAjagaraniHzvAsanartitamahAtarustambayA kvacidudazrukaNikasvAgaNikazocyamAnAkAladalitanisyandasArameyavRndayA, kvacitpracAranirgatavanecarAnvitaSyamANapulamUlakandayA, kvaciccarmalubdhakAnubadhyamAnamArgaNaprahatamarmadvIpimArgayA, sAparAdhavadhveva priyAlapanasaphalIbhUtapAdataniSThayA, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM rasa ___133 vIrapuruSatUNyeva gaurakharAcchabhallazarabharocitayA,jaTharajIrNAnekadivyauSadhisamUhayApi vyAdhInAM gaNairAkrAntayA gantumaTavIbhuvA praavrtt| pR. 199-200 samaraketu ke yAtrA prasaGga meM dhanapAla ne gambhIra va durgama samudra kA varNana isa prakAra se kiyA hai ki vaha bhaya ko utpanna karatA hai|" zAnta rasa zAnta rasa kA sthAyI bhAva zama hai| saMsAra kI nissAratA kA jJAna athavA parama tattva kA svarUpa Alambana hotA hai| jaba sAMsArika prapaJca va mAyA kI nissAratA kA bhAva mana meM udita hotA hai, taba sahRdaya zAnta rasa kI nadI meM nimagna ho jAtA hai| tilakamaJjarI meM kucha sthaloM para zAnta rasa kA abhivyaJjanA huI hai| madAndha gaja harivAhana ko lekara adRSTapAra nAmaka sarovara meM gira jAtA hai aura harivAhana usa sarovara se bAhara Akara taTa para baiThakara sAMsArika atAttvikatA ke viSaya meM cintana karatA hai| usakA yaha cintana zAntarasa ko bhalI-bhA~ti vyaJjita karatA hai - aho virasatA saMsArasthiteH, aho vicitratA karmapariNatInAm, aho yadRcchAkAritAyAmabhinivezo vidhiH aho bhaGkarasvabhAvatAvibhAvanAm / ... evamasvasthamAnaso mAnayAmi na tad rAjyam, na te rAjAnaH, na sa madAndhagajaghaTAsahasrasaMkula skandhAvAraH, na te chatracAmarodayo narendrAlaGkArAH, na tAni zravaNahArINi cAraNastutivacanAni, sarvameva svapnavijJAnopamaM smpnnm| ..... sarvaM evAyamevaprakAraH saMsAraH / idaM tu citraM yadIdRzamapyenamava gacchatAmIdRzImapi bhAvAnAmanityatAM vibhAvayatAmIdRzAnapi dazAvizeSAnanubhavatAM na jAtucijjantUnAM virajyate cittam, na vizIryate viSayAbhilASAH, na bhaGgarI bhavati bhogavAJchA, nAbhidhAvati ni:saGgagatA buddhiH, nAGgIkaroti nirvyA bAdha nitysukhmpvrgsthaanmaatmaa| sarvathAtigahano balIyAneSa sNsaarmohH| pR. 244 isameM mithyA pratIta hone vAlA saMsAra Alambana vibhAva hai tathA adRSTapAra sarovara uddIpana vibhAva hai sAMsArika vastuoM ke prati tucchatA rUpa mati anubhAva hai| Avega, viSAda Adi vyabhicArI bhAva hai| 28. ti. ma., pR. 120-122 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya vidyAdhara muni ke vacanoM meM bhI zAnta rasa kI jhalaka milatI hai kevalamabhUmirmunijano vibhaavaanaam| viSayopabhogagRdhnavo hi dhnaanyupaaddte| madvidhAstu saMnyastasarvArambhAH samastasaGgaviratA nirjanAraNyabaddhagRhabuddhayo bhaikSamAtrabhAvisaMtoSAH kiM taiH krssyinti| ye ca sarvaprANisAdhAraNamAhAramapi zarIravRttaye gRhNanti, zarIramapi dharmasAdhanamiti dhArayanti, dharmamapi muktikAraNamiti bahu manyate, muktimapi nirutsukena cetsaamivaanychnti| .... parArthasaMpAdanapamapi dharmopadezadAnadvAreNa zAstreSu teSAM samarthitam / pR. 26 samaraketu harivAhana ko khojate hue adRSTapAra sarovara ke pAsa ArAma vana meM jinAyatana ko dekhatA hai| jinAyatana meM pUjA karake usakA udvigna citta zAnta ho jAtA hai prathamaM tAvatparyaTadanantasattvasaMghAtaghore saMsAra ivAtidUrapAre'sminmahAkAntAre sArabhUtaM dharmatattvamivAnekabhaGgagambhIraM saro dRssttm| atha tadavagAhana karmanirmalI bhUtAtmanA triviSTapamiva tridezopabhogayogyamunnidrakalpadrumamAlAmanoharamudyAnanamidaM krameNa cApavargasthAnamiva varNanApathottIrNa maahaatmysvruupmetjjinaaytnm| ataH paraM kimnydvlokniiym| pR. 220 isa prakAra yaha spaSTa hai ki dhanapAna ne tilakamaJjarI meM aGgIrasa zRGgAra ke sAtha anya aGga rasoM kI saphala abhivyaJjanA kI haiM ye aGga rasa varNanAnusAra va samayAnusAra upasthita hokara aGgI rasa ko puSTa karate hue kavitA kAminI ke saundarya meM asIma vRddhi karate hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha adhyAya tilakamaJjarI meM aucitya 0 aucitya 0 aucitya kA kramika vikAsa 0 aucitya ke bheda 0 abhiprAyaucitya 0 alaGkAraucitya 0 kulaucitya 0 tattvaucitya 0 nAmaucitya 0 padaucitya 0 rasaucitya 0 vAkyaucitya 0 sattvaucitya 0 sArasaGgrahaucitya 0 svabhAvaucitya 0 vrataucitya (135) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya aucitya ucita ke bhAva ko aucitya kahate haiM - ucitasya bhAvaH aucityam arthAta jo jisake anurUpa hotA hai, usakA usI ke sAtha sambandha hotA hai| aucitya zabda 'ucita' zabda se 'SyaJ' pratyaya lagAkara niSpanna hotA hai|' 'ucita' pada meM divAdigaNa kI samavAyArthaka 'uc' dhAtu haiM, isase 'kta' pratyaya karane para 'ucita' zabda banatA hai| ucita zabda kA artha hai - yogya, uparyukta, ThIka, pracalita, abhyst| vAcaspatyam meM isakA artha zAstra, paricita va yukta diyA hai|' isa prakAra aucitya kA artha huA-anukUlatA, anurUpatA, upayuktatA, yogyatA tathA yukttaa| isa dRzyamAna jagat meM sabhI kucha upayukta aura aucitya se pUrNa hai| brahmA ne kevala mAnava kI racanA kii| mAnava ne apane Asa-pAsa ke pariveza ko dekhakara vastuoM ko jAnakara va unakI upayuktatA ko samajhakara apane sukha sAdhanoM kA vikAsa kara liyaa| tAtparya yaha hai ki isa sampUrNa jagat prapaJca meM aucitya ko dikhAyA jA sakatA hai| aucitya kA kramika vikAsa aucitya siddhAMta ko pratiSThita karane kA zreya AcArya kSemendra ko jAtA hai| aucitya kA vikAsa mAnava sabhyatA ke vikAsa se jur3A huA hai| jaba se mAnava meM buddhi kA vikAsa huA hai tathA vaha apane pariveza ko samajhane lagA, tabhI se usameM aucitya kA samAveza ho gyaa| aucitya ke abhAva meM manuSya manuSya nahIM hotaa| mana, vacana aura kAryoM meM aucitya kA nirvahaNa manuSya ko manuSyatva se uThAkara devatva kI padavI para biThA detA hai| manuSya apane aucityapUrNa vyavahAra se mitra ko zutra va zatru ko mitra banA sakatA hai, itihAsa isakA sAkSI hai| __ veda bhAratIya saMskRti ke AdhAra para stambha haiN| isI kAraNa vicAraka pratyeka cintanIya bindu para vicAra karate hue vedoM ko AdhAra avazya banAte haiN| aucitya 1. 2. 3. 4. ucitasya bhAvaH SyaJ - vAcaspatyam, saptamakhaNDa, pR. 1556 uc samavAye-mizraNe iti kavikalapadrumaH / zabdakalpadrama, caukhambA saMskaraNa, pR. 20 saMskRta hiMdI koza -ApTe, pR. 181 shste| paricite / yukte-vAcaspatyam, pR. 1058 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya kA mUla bhI vedoM meM dekhA jA sakatA hai| 'saM gacchadhvaM saM vadadhvam' sAmAjikaucitya tathA 'bhradaM bhadraM kratumasmAtu dehi' maMgalakAmanaucitya ke atyuttama udAharaNa hai| isI prakAra 'eka sada viprA bahudhA vadanti' meM tattvaucitya kA sundara nirUpaNa hai| vastutaH sampUrNa veda hI aucityapUrNa hai| sAhityazAstra ke AdyAcArya bharata ne nATyazAstra meM prakArAntara se aucitya kI vivecanA kI hai| bharata nATya ke pAtroM, deza kAla tathA avasthAnurUpa veza-vinyAsa para bala dete hai|' unake anusAra naTa kI vezabhUSA usake deza va Ayu ke anurUpa honI cAhie, vezAnurUpa gati, gati ke anurUpa pAThya tathA pAThya ke anurUpa abhinaya honA caahie|' ve loka vyavahAra ke mahattva ko pratipAdita karate hue kahate haiM ki loka vyavahAra kA anusaraNa karane para hI nATaka saphala hotA hai| yadi loka-vyavahAra kA anusaraNa ThIka prakAra se kiyA gayA ho, kintu pAtra kI vezabhUSA deza kAlAnukUla na ho to pAtra usI prakAra upahAsa ke pAtra banate hai, jisa prakAra aGganA ke kaNTha meM mekhalA, hAthoM nUpura aura caraNoM me keyUra (bAjUbaMda) usake upahAsa ke kAraNa banate haiM / " aucitya ke binA guNa aura alaGkAra bhI sahRdaya ko Anandita nahIM krte| isa prakAra nATyazAstra meM prakArAntara se aucitya tatva kA hI udbhAvana parilakSita hotA hai| 5. 6. AcArya bhAmaha ne bhI pratyakSa rUpa se aucitya para vicAra nahIM kiyA hai tathApi doSanirUpaNa karate hue unhoMne prakArAntara se aucitya kI hI pratiSThA kI hai| unake anusAra ucita Azraya ke saMparka se doSayukta ukti bhI usI prakAra zobhAvardhaka ho jAtI hai, jisa prakAra mAlA meM nIlA palAza aura adhika zobhA kA 7. - 8. aucitya kI dRSTi se bhavabhUti ke nATakoM kA samIkSAtmaka adhyayana, pR. 41 AdezajoM hi veSastu na zobhAM janayiSyati / mekhaloraso bandhe ca hAsyAyaivopajAyate / / nA. zA., 21/73 137 vayo'nurUpa prathamastu veSo veSAnurUpazca gatipracAraH / gatipracArAnugataM ca pAThyaM pAThyAnurUpo'bhinayazcakArya: / / vahIM, 12/25 kaNThe mekhalayA nitambakaphalake tAreNa hAreNa vA / pANI nupUrabandhanena caraNe keyurapAzena vA / zauryeNa praNate ripau karuNayA nAyanti ke hAsyatAM aucityena vinA ruciM pratanute nAlaGkRtirno guNa: / / vahI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya AdhAna karatA hai tathA ramaNI ke netroM meM lagA huA aJjana kAlA hone para bhI apane adhikaraNa kI sundaratA ke kAraNa manohArI bana jAtA hai|' bhAmaha ke ina kathanoM se tAtparya hai ki doSa anaucitya kA pariNAma hai aucityapUrNa varNana se doSa bhI guNa ho jAte hai| sAdhu aura asAdhu zabdoM ke prayoga meM bhI unhoMne aucitya kI ora saMketa kiyA hai|" AcArya daNDI ne bhI aucitya kA apratyakSa rUpa meM hI vivecanA kiyA hai| kAvyadoSa nirUpaNa meM unhoMne aucitya kI ora saMketa kiyA hai| daNDI kA mata hai ki anucita sanniveza se hI doSa utpanna hotA hai tathA kavi kauzala se doSa bhI guNa bana jAtA hai|" unake anusAra deza, kAla, nyAya, loka Adi kA virodhI varNana doSa utpanna karatA hai parantu kavi apanI kAvya nipuNatA va varNana kauzala se ina doSoM ko guNoM meM pariNata kara sakatA hai| AcArya udbhaTTa ne kAvyAlaGkArasArasaMgraha nAmaka graMtha meM aucitya kA spaSTata: ullekha kiyA hai| unake anusAra kAma krodhAdi ke kAraNa rasa aura bhAva ko anaucityapUrNa nibaMdhana meM urjasvi alaGkAra hotA hai, tathA inake aucityapUrNa nibaMdhana se rasa aura bhAva kI sthiti hotI hai|" anucita nibaMdhana se tAtparya hai-loka-vyavahAra se virodh| isa prakAra loka vyavahAra aucitya tathA anaucitya kI nikaSa hai| 9. (ka) sannivezavizeSAttu duruktamapi zobhate / nIlaM palAzamAbaddhamantarAle najAmiva / / kA. la., 1/154 (kha) kiJcidAzrayasaundaryAt dhate zobhAmasAdhvapi / ___kAntAvilocananyastaM malImasavivAJjanam / / vahI, 1/155 10. (ka) mAlAkAro racayati yathA sAdhu vijJAya mAlAm / yojyaM kAvyeSvavahitaM dhiyA tadvadevAbhidhAnam / / vahI, 1/169 (kha) vakravAcAM kavInAM ye prayogaM prati sAdhavaH / prayoktuM yena yuktAzca tadaviveko'yamucyate / vahI, 6/23 11. virodhaH sakalo'pyeSa kadAcit kavikauzalAt / utkramya doSagaNanAM guNavIthIM vigAhate / / kA. da. 3/79 12. anaucityapravRtAnAM kAmakrodhAdikAraNAt / bhAvAnAM ca rasAnAM ca vadham urjasvi kathyate / / kA. sA. sa., pR. 181 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 15 AcArya rudraTa ne aucitya kI vistRta vivecanA kI hai| inakA guNa-doSa vivecana aucitya AdhArita hai| inhoMne anuprAsa alaGkAra ke prayoga meM aucitya ko mahattvapUrNa tatva batAyA hai| inake anusAra aucitya tattvajJa kavi hI yamakAlaGkAra kA prabhAvazAlI prayoga kara sakatA hai| " punarukti doSa ke viSaya meM rudraTa kA mata hai ki aucityavazAt yaha doSa sthitivizeSa (harSAtireka athavA bhayAtireka) meM guNa ho jAtA hai| grAmya doSa ke viSaya meM ve kahate haiM ki deza, kula, jAti, vidyA, Ayu sthAna aura pAtroM ke vyavahAra meM anaucitya kA honA hI grAmya doSa hai|" isase spaSTa hai ki rudraTa aucitya ko grAmyatA tathA agrAmyatA kI kasauTI mAnate haiN| rasoM para vicAra karate hue bhI rudraTa ne aucitya kA vyavahAra kiyA hai| unake matAnusAra karuNa bhayAnaka evaM adbhuta rasoM meM vaidarbhI tathA pAJcAlI rIti ucita hai tathA raudra rasa meM lATI tathA gauDI | aucityAnusAra hI rItiyoM kA vidhAna kiyA jAnA caahie|" isa vivecana se yaha spaSTa hai ki rudraTa aucitya ko kAvya kA Avazyaka tattva mAnate haiM tathA kAvya ke vividha tattvoM ke aucityapUrNa prayoga kI mahattA para bala dete hai| aucitya mImAMsA ke kSetra meM AcArya Anandavardhana ko mahattvapUrNa sthAna prApta hai| unhoMne dhvanyAloka meM aucitya kI gambhIra va yuktiyukta vivecanA kI hai| Anandavardhana ne rasa vivecana meM aucitya ke pAlana ko Avazyaka batAyA hai| unake matAnusAra rasabhaGga kA ekamAtra kAraNa anaucitya hai aura aucitya se bar3hakara rasa kA poSaka anya koI tattva nahIM hai|" isa prakAra Anandavardhana ne aucitya kA rasa 13. 14. 15. 16. 17. 139 etAH prayatnAdadhigamya samyIgaucityamAlocya yathArthasaMstham / mizrAH kavIndrairathAnalpadIrghAH kAryAH muhuzcaiva gRhItamukta: / / kA. la. 2/32 iti yamakavizeSaM samyagAlocayadbhiH / sukavibhirabhiyuktairvastu caucityavidbhiH / / vahIM, 3/59 grAmyatvamanaucityaM vyavahArAkAravezavacanAnAm / dezakulajAtividyAvittavaya: sthAnapAtreSu / / vahI, 11.9 vaidarbhIpAJcAlyau preyasi karuNe bhayAnakAdbhutayoH / lATIyA gauDIye raudre kuryAt yathaucityam / / vahI 16/20 anaucityAdRte nAnyad rasabhaGgasya kaarnnm| aucityopanibandhastu rasasyopaniSatparA // dhvanyA, pR. 190 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ke sAtha saMbaMdha sthApita kara ise eka siddhAMta rUpa pradAna kiyA hai| paravartI AcAryoM ne bhI isI siddhAMta ko AdhAra banAkara vivecanAe~ kI haiN| alaGkAra nibandhana meM aucitya ke pAlana kA nirdeza karate hue Anandavardhana kahate haiM ki alaGkAra kA bandha rasa ko dhyAna meM rakhakara isa prakAra anAyAsa honA cAhie ki kavi ko usake lie pRthaka se koI yatna na karanA pdd'e|" yadi kavi yatna pUrvaka alaGkAra yojanA karegA, to kAvya kA sarvasva rasa gauNa ho jAegA tathA alaGkAra prdhaan| isI prakAra Anandavardhana ne saMghaTanaucitya, guNaucitya, prabandhaucitya tathA rasaucitya kI vistRta vivecanA kI hai| isa prakAra AcArya Anandavardhana ne aucitya kA vibhinna kAvya tattvoM ke sAtha saMbaMdha sthApita kara usa AdhAra bhUmi kA nirmANa kara diyA, jisa para AcArya kSamendra ne aucitya siddhAMta rUpI bhavya prAsAda ko AkAra pradAna kiyaa| abhinavagupta ne bhI aucitya para apanA mata prastuta kiyA hai| alaGkAkAraucitya kA varNana karate hue ve kahate haiM ki alaGkAra aucityopeta hone para hI kAvya ke Atma tattva ko alaMkRta karate hai| anaucityapUrNa alaGkAra sanniveza usI prakAra hAsyAspada ho jAtA haiM jisa prakAra kisI sAdhu ke zarIra para aabhuussnn|" abhinavagupta ke anusAra kAvyAbhAsa, rasAbhAsa, bhAvAbhAsa kA kAraNa hI aucityabhaGga hI hai yathA-aucityabhaGga kAvya kAvyAbhAsa, rasAnaucitya rasAbhAsa tathA bhAvAnaucitya bhAvAbhAsa hotA hai| isa prakAra abhinavagupta ne bhI aucitya ko kAvya kA Avazyaka tattva mAnA hai| AcArya kuntaka ne bhI aucitya ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| unhoMne vakrAkti ke svarUpa varNana, usake bheda-kathana va kAvya ke sauMdaryAdhAyaka tattvoM ke 18. rasAdikSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / / apRthagyatnanirvartyaH so'laGkAro dhvanau mataH / / dhvanyA., 2/16 19. kaTaka ke yU rAdibhirapi hi zarIra samavAyibhizce ta na Atmai va tttccittvRttivishessaucitytmtyaalngkriyte| tathAhi-acetana zavazarIra kuNDalAyupetamapi na bhAti, alaGkAryasyAbhAvAt / yatizarIraM kaTakAdiyuktaM hAsyAvaha bhavati, alngkaarysyaanaucityaat| dhvanyA 2/5 kI locana TIkA, pR. 209 20. aucityena pravRtau cittavRtteH AsvAdyatve sthAyinyA rasaH vyabhicAriNyA bhAvaH / anaucityena tdaabhaasH| locana ttiikaa| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 141 vivecana meM aucitya ke mahattva ko pradarzita kiyA hai| pada-vakratA kA varNana karate hue unhoMne padaucitya ko pada vakratA kA rahasya kahA hai|' kuntaka ne pratyaya vakratA, liGga vakratA, kriyA vaicitrya vakratA Adi vakrokti ke bhedoM meM aucitya ke mahattva ko pratipAdita kiyA hai| unhoMne svabhAvaucitya, vyavahAraucitya tathA loka-vRtyaucitya kA kathana kara aucitya kA mahattva dikhAyA hai| vyakti vivekakAra mahimabhaTTa aucitya kA vivecana karate hue kahate haiM ki rasAtmaka kAvya ko anaucitya rahita honA caahie| unhoMne anaucitya ko hI doSa rUpa meM svIkAra kiyA tathA rasa pratIti meM bAdhaka mAnA hai| isa prakAra aucitya ke lie eka sudRr3ha AdhAra-bhUmi taiyAra ho gaI thI, jisa para AcArya kSemendra ne aucitya-siddhAMta rUpI bhavya prasAda kA nirmANa kiyaa| pUrvavartI AcAryoM ne kisI na kisI rUpa meM aucitya kA sparza va vivecana avazya kiyA hai parantu usake mahattva ko kisI ne nahIM smjhaa| AcArya kSemendra ne aucitya kI gambhIratA se parIkSA kara use eka siddhAMta ke rUpa meM pratiSThita kiyaa| aucitya siddhAMta kI bhUmikA taiyAra karate hue kSemendra kahate haiM - alaGkAra to alaGkAra hai arthAt kAvya ke zobhAdhAyaka tattva hai| aura guNa-guNa hI haiM arthAt kAvya ke utkarSAdhAna hetu haiM, parantu rasasiddha kAvya kA anazvara jIvanAdhAyaka tattva aucitya hI hai| jisa kAvya meM sUkSmekSaNa karane para bhI aucitya dRSTigocara na ho, vahAM alaGkAra evaM guNoM kI gaNanA vyartha hai| tAtparya yaha hai ki aucitya kAvya kA avinAzI jIvita tattva hai| isake abhAva meM guNa, alaGkAra yahA~ taka kI rasa bhI sahRdaya hRdayAbhivyaJjaka nahIM hotaa| ucita sthAna para vinyasta hone para hI alaGkAra 22. 21. tatra padasya tAvAdaucityaM vakratAyAH bahuvidhabhedabhinno vakrabhAvaH .. / va. jI., 1/57 vRtti, pR. 163 bhAratIya AlocanA zAstra, pR. 273 23. kAvya svarUpa saundarya evaM camatkAra, pR. 20 alaGkArAstvalaGkArA guNA eva guNA: sdaa| aucityaM rasa-siddhasya sthiraM kAvyasya jIvitam / / au. vi. ca., kA. 5 25. kAvyasyAlamalaGkAraiH kiM mithyaagunnitairgunnaiH|| yasya jIvitamaucityaM vicintyApi na dRzyate / / vahI, kA. 4 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tathA guNa kAvya kI zobhA va utkarSavardhana meM samartha hote haiN| kSemendra kahate haiM ki gale meM karadhanI, kamara meM hAra, hAthoM meM pAyala tathA pairoM meM bAjubanda pahanakara kauna sI kAminI, zaraNAgata ke prati vIratA tathA zatru ke prati karuNA bhAva dikhAkara kauna vIra upahAsa yogya nahIM hotaa| isI prakAra aucitya ke binA alaGkAra aura guNa bhI AkarSaka nahIM bana paate|" aucitya kI bhUmikA banAne ke pazcAt kSemendra ne aucitya kA lakSaNa kiyA hai- jo jisake sadRza ho, vahI usake lie ucita hai| isI ucita ke bhAva ko aucitya kahate haiN| isa prakAra aucitya kA artha hai ucita kaary| kAvya meM aucitya kA artha hai kAvya tattvoM kI ucita yojnaa| kSemendra ne rasa ko kAvya kI AtmA svIkAra karate hue aucitya ko usakA jIvita tattva mAnA hai| yaha satya hai ki binA jIvana ke AtmA bhI vyavahArya nahIM ho sakatI / isa prakAra kSemendra ne aucitya ko kAvya kA sarvasva pratipAdita kara guNa, alaGkArAdi ko usakA aGgabhUta banA diyA hai| DaoN. candrahaMsa pAThaka bhI isa viSaya meM kahate haiM ki aucitya eka aisA vicitra tattva hai ki vaha jitanA utkRSTa rUpa meM dikhAI par3egA, usI anupAta se kAvya ke anya aGga bhI utkRSTa ho jaayeNge|" AcArya kSemendra ne aucitya ke 27 bhedoM kA varNana kiyA hai| ye bheda haiM 26. ucitasthAnavinyAsAdalaMkRtiralaMkRti / aucityAdacyutA nityaM bhavantyeva guNA guNAH / / vahI, kA. 6 27. kaNThe mekhalayA, nitambaphalake tAreNa hAreNa vA,pANau nUpurabandhanena, caraNe keyUrapAzena vA / zauryeNa praNate, ripau karuNayA, nAyAnti ke hAsyatAmaucityena binA ruciM pratanute nAlaMkRti! gunnaa:|| vahIM, pR. 5 __ucitaM prAhurAcAryaH sadRzaM kila yasya yat / ucitasya ca yo bhAvastadaucityaM pracakSate / / au. vi. ca., kA. 7 29. aucitya sampradAya kA hindI kAvyazAstra para prabhAva, pR. 309 pade vAkye prabandhArthe guNe'laMkaraNe rase / kriyAyAM kArake liGge vacane ca vizeSaNe / / upasarge nipAte ca kAle deze kule vrate / tattve sattve'bhiprAye svabhAve sArasaMgrahe / / pratibhAyAmavasthAyAM vicAre naamnythaashissi| kAvyasyAGgeSu ca prAhuraucityaM vyApi jIvitam / / vahIM, kA. 8-10 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 143 aucitya ke bheda 1. pada 2. vAkya 3. prabandhArtha 4. guNa 5. alaGkAra 6. rasa 7 kriyA 8. kAraka 10. vacana 11. vizeSaNa 12. upasarga 9. liGga 13. nipAta 14. kAla 15. deza 16. kula 17. vrata 18. tattva 19. sattva 20. abhiprAya 21. svabhAva 22. sArasaMgraha 23. pratibhA 24. avasthA 25. vicAra 26. nAma 27. AzIrvAda tilakamaJjarI meM aucitya ke lagabhaga sabhI bhedoM ke udAharaNa prApta hote haiN| kSemendrokta aucitya ke katipaya bhedoM ke tilakamaJjarI se udAharaNa prastuta hai abhiprAyaucitya sahRdaya ko sahajatA se kAvya ke abhiprAya kA bodhana honA hI abhiprAyaucitya hai| AcArya kSemendra ke anusAra saralatA se abhiprAya ko prakaTa karane vAlA kAvya, sajjanoM kI saralatA ke samAna sahRdayoM ke hRdaya ko Avarjita kara letA hai|" isake udAharaNasvarUpa AcArya kSemendra ne kavi dIpaka racita padya diyA hai|" tilakamaJjarI meM sarvatra abhiprAyaucitya kA sundara nidarzana prApta hotA hai| meghavAhana dvArA samaraketu ko harivAhana kA sahacara (mitra) banAne meM abhiprAyaucitya spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai| samaraketu aisA vIra yuvaka hai, jisake samakSa vIroM meM agraNI tathA kauzalendra kI caturaGgiNI senA kA senApati bhI 31. akadarthanayA sUktamabhiprAyasamarthakam / cittamArvajayatyeva satAM svasthamivArjavam / / au. vi. ca., kA., 32 32. zyenAgrihadAritottarakaro jyAGkaprakoSThAntaraH AtAmrAdharapANipAdanayanaprAntaH pRthUrAsthalaH / manye'yaM dvijamadhyagonRpasutaH ko'pyamba ! niHzambala : putryeva yadi koSThametu sukRtaiH prApto vizeSAtithi : / / vahIM, pR. 141 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya natamastaka ho gyaa| isakA yuddha kauzala advitIya hai| isakA naitika caritra bhI utyucca koTi kA hai| yaha mana, vacana tathA karma meM samAna vyavahAra karatA hai| aisA puruSa mitratA ke sarvathA yogya hai| samaraketu ko harivAhana kA saccA suhad banAne se yaha abhiprAya vyaMjita hotA hai ki Age kathA meM isake dvArA koI vizeSa kArya sampanna honA hai ata: yahA~ abhiprAyaucitya hai| tilakamaJjarI asvastha hone ke kAraNa apanI priya sakhI malayasundarI ko apane pAsa bulAne ke lie kaJcukI ko bhejatI hai| jaba malayasundarI usakI asvasthatA kA kAraNa pUchatI hai to caturikA uttara detI haiavazyamakhilalokAtizAyirUpalAvaNyena puNyaparamANunirmitodAravapuSA divyapuruSeNa kenApi darzayitvAtmAnamapasRtena vipralabdheyam / nizcaya hI rUpa lAvaNya meM advitIya puNya zarIra vAle kisI divyapuruSa ne usakA citta hara liyA hai| usakI ceSTAe~ isI kA saMketa kara rahI thii| yahI usakI asvasthatA kA kAraNa hai| yaha jAnakara malayasundarI kahatI hai-"yadyevamalpo vyaadhiH|" yadi aisA hai to yaha roga alpa hI hai| malayasundarI kA yaha kathana abhiprAyopeta hai| zArIrika vyAdhiyoM ke lie auSadhiyA~ upalabdha hai tathA unase vyAdhi kA upazamana bhI ho jAtA hai, parantu priya darzana se utpanna kAmotkaNThA rUpa vyAdhi aisI vyAdhi hai, jo priya milana se bhI zAnta na hokara uttarottara aura adhika bar3hatI jAtI hai| isa vyAdhi meM vyakti duHkhI hokara bhI Ananda ko hI prApta karatA hai| isa prakAra malayasundarI kA sAbhiprAya yaha vacana sahRdaya-hRdaya ko Anandita kara detA hai ataH yahA~ para abhiprAyaucitya hai| samrAT meghavAhana kI tapasyA se prasanna hokara devI lakSmI use darzana dekara vara mA~gane ko kahatI hai| meghavAhana atyanta vinamratA se kahatA hai -"jisase maiM jagat meM vandita va pavitra cAra samudroM se pariveSTita pRthvI ke rAjAoM, sabhI dizAoM meM prasArita utkRSTa pratApa vAle apane kula ke prathama puruSa Aditya ke yaza se yukta ikSvAku vaMza ke rAjAoM meM aMtima va adhama na banU~ tathA jisase madirAvatI isa loka meM advitIya vIroM ko utpanna karane vAlI hamAre pUrvajoM kI mahArAniyoM kI 33. ti. ma., pR. 355 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya __145 mahimA kA anuvartana kare, vaisA kareM" meghavAhana kA yaha kathana vizeSa abhiprAya ko prakaTa kara rahA hai| isake vaMza meM sadaiva aise prajApAlaka rAjA utpanna hue haiM, jinhoMne apane yaza va pratApa se dik-digantara ko prakAzita kiyA hai| ataH vaisA advitIya putra usakI tathA apane vaMza kI kIrti ko nizcaya hI sabhI dizAoM meM phailaaegaa| meghavAhana ke isa kathana kA abhiprAya sahRdaya-hRdaya meM nitarAM prakAzita ho rahA hai ata: yahA~ abhiprAyaucitya hai| zatruoM para vijaya prApta karane ke lie samudra yAtrA ke prasaMga meM samaraketu dvArA ukta yaha vAkya 'klezo'pi varamalpakAlamanubhUtaH zarIreNa stoko na jIvitAvardhimanasA mahAn zokaH / sAbhiprAya tathA tathyaparaka hai| samudra yAtrA karate hue 'divyamaMgala dhvani' ko sunakara samaraketu isake udgama sthala ko dekhane kI icchA prakaTa karatA hai| usake nAva ke karNadhAra tAraka kI bhI yahI icchA hai, parantu bhayAnaka janaprANiyoM tathA parvata ke taTastha pattharoM se durgama samudra usake manoratha ko zithila kara rahA hai| isa para samaraketu kahatA hai ki 'zarIra dvArA alpakAlika duHkha sahana karanA, hRdaya se jIvana paryanta zoka kA anubhava karane se acchA hai| yaha pUrNataH satya hai ki manuSya samaya nikala jAne para yaha ciMtana kara jIvana paryanta du:khI hotA hai ki usa samaya kucha kaSTa sahakara kArya pUrNa kara lete to acchA hotaa| samaraketu ke kathana kA abhiprAya yaha hai ki icchita kArya ko ucita samaya para pUrNa kara lenA cAhie anyathA manuSya ko jIvanabhara du:kha va pazcAtApa hotA hai| samaraketu kA yaha kathana vartamAna samaya meM bhI prAsaMgika hai| yaha una logoM ko zikSA detA haiM, jo Aja kA kArya kala para chor3a dete hai| yathAhameSAmazeSabhuvanavanditAvadAtacaritAnAM caturudadhivelAvadhe vasuMdharAbhujAmakhiladiGamukhavisarpatodagrapratApatayA tulitanijavaMzAdipuruSAditya yazasAmikSvAkuvaMzyAnAmavanImRtAM pazcimo na bhavAmi, yathA ca devI madirAvatI jagadekavIrAtmajaprasavinInAmasmatpUrvapuruSamahiSINAM mahimAnamanuvidhate, tathA videhi| ti. ma., pR. 58 vahI, pR. 143 AdAnasya pradAnasya karttavyasya ca karmaNaH / kSipramakriyamANasya kAla: pibati tadrasam / / paJcatatram 35. 36. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya alaGkAraucitya varNya viSaya ke anukUla alaGkAra yojanA hI alaGkAraucitya kahalAtI hai| alaGkAraucitya kI paribhASA dete hue AcArya kSemendra kahate haiM arthAnukUla alaGkAra se kavi kI ukti usI prakAra suzobhita hotI hai, jisa prakAra unnata payodharoM para laTakate hAra se koI mRganayanI suzobhita hotI hai|" AcArya Anandavardhana bhI isI tathya ko samarthana karate hue kahate haiM-jisa alaGkAra kI racanA rasa se AkSipta rUpa meM binA kisI anya prayatna ke ho sake, vahIM alaGkAra mAnya hai| mahAkavi dhanapAla kI tilakamaJjarI meM prayukta alaGkAra aucityopeta haiN| tilakamaJjarI meM lagabhaga sabhI pramukha alaGkAroM kA prayoga pade-pade parilakSita hotA hai| aucityapUrNa alaGkAroM se utpanna camatkAra ko dekhie akhaNDadaNDakAraNyabhAjaH pracuravarNakAt / vyAghrAdivabhayAghrAto gadyAvyAvartate janaH // " atidIrdha samAsoM se yukta tathA adhika varNanoM vAle gadya se Darakara loga usI prakAra virakta hote hue haiM, jisa prakAra khaNDa rahita aTavI vizeSa meM rahane vAle loga, aneka raMgoM vAle vyAghra se| yahA~ para pracura varNanoM tathA samAsa bahula gadya kI upamA vyAghra se dI gaI hai| jisa prakAra loga aneka varNa vAle vyAghra se Darate haiM, usI prakAra dIrgha samAsa yukta racanA se loga bhayabhIta ho jAte haiN| yahA~ para zleSa alaGkArase yukta upamA alaGkArakI chaTA darzanIya hai, ataH yahA~ para alaMkAraucitya hai| upamA alaGkArakA eka aura udAharaNa draSTavya hai - zuSkazikhariNi kalpazAkhIva, nidhiradhanagrAma iva, kamalakhaNDa iva mArave'dhvani bhavabhImAraNye iha vIkSito'si muninaath| he munizreSTha ! isa saMsAra rUpI bhISaNa vana meM zuSka parvata para kalpavRkSa ke samAna, nirdhana grAma ke dhanakoza ke samAna, marusthala ke mArga meM kamalavana ke samAna Apa dikhate haiN| 37. arthocityavatA sUktiralaGkAreNa zobhate / pInastanasthiteneva hAreNa hariNekSaNA / / au. vi. ca., kA. 15 38. rasAkSiptatayA yasya bandhaH zakyakriyo bhavet / apRthagyatnanirvatya so'laMkAro dhvanau mataH / / dhvanyA., 2/16 39. ti.ma., bhUmikA, padya 151 40. vahI; pR. 218 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya yahA~ para muni ke lie grahaNa kie gaye aneka upamAnoM kI mAlA draSTavya hai| muni jana sarvadA loMgoM ko saMsAra rUpI du:kha sAgara ko saralatA se pAra karane ke upAya batAte hai| munijanoM ke sAmIpya se du:khI logoM kA citta zAnta ho jAtA hai| isIlie yahA~ para muni ko kalpavRkSa, dhanakoza tathA kamalavana ke samAna batAyA gayA hai ata: yahA~ para alaMkAraucitya hai| rUpaka alaGkArakA eka udAharaNa prastuta hai satyaM vRhatkathAmbhodherbindumAdAya saMskRtA / tenetarakathAH kanthAH pratibhAnti tadagrataH // " kaviyoM dvArA nibaddha kathAe~ avazya hI vRhatkathA rUpI samudra (aneka kathAnaka rUpa ratnoM ke hone ke kAraNa) se bindu (kathAnaka) lekara racI gaI haiM kyoMki vRhat kathA ke samakSa anya kathAeM labAdArUpa (aneka jIrNa vastroM se yukta AvaraNa vizeSa) pratIta hotI hai| yahA~ vRhatkathA para samudra, bindu para kathAnaka tathA kathAoM para labAde kA Aropa kiyA gayA hai, ata: yahA~ rUpakalaMkAra hai| (vRhatkathA ko samudra kahA gayA hai| jisa prakAra samudra motiyoM va ratnoM kA bhaNDAra hai| usI prakAra vRhat kathA se liyA gayA hai| ata: vRhat kathA kI utkRSTatA prakaTa karanA aucityapUrNa hai)| dhanapAla ko parisaMkhyA tathA virodhAbhAsa alaGkAra atyadhika priya the| parisaMkhyA alaGkAra kA udAharaNa prastuta hai - yasyAM ca vIthIgRhANAM rAjapathAtikramaH, dolAkrIDAsu digantarayAtrA, kumudakhaNDAnAM rAjJA sarvasvapaharaNam, anaGgamArgaNAnAM marmaghaTTanavyasanam, vaiSNavAnAM kRSNavartmani pravezaH ...pR.12 jisa nagarI meM ApaNa tathA ghara rAjamArga ke donoM aura hone ke kAraNa unakA hI rAjamArgollaMghana thA na ki loga zAsana paddhati kI avahelanA karate the, dolA krIDAoM (jhUloM) meM hI eka dizA se anya dizA meM gamana hotA thA, na ki rAjadaNDa ke kAraNa kisI kA diniSkAsana hotA thA, candramA ke dvArA hI kumudakhaNDoM kI nidrA kA haraNa hotA thA, na ki rAjA ke dvArA daNDa rUpa meM kisI 41. ti.ma. bhUmikA, padya-21 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ke dhana kA haraNa kiyA jAtA thA, kAmadeva vANe kI hI hRdaya bhedana meM Asakti thA, na ki kisI kA vidveSa vaza marma chedana kiyA jAtA thaa| viSNu bhaktoM kA hI viSNUpadiSTa AcAra paddhati kA praveza hotA thA, na ki kisI kA apavitra mArga meM praveza hotA thaa| __yahA~ para parisaMkhyA alaGkAra ke prayoga se ayodhyA nagarI kI utkRSTatA tathA vahA~ ke nivAsiyoM kI saccaritratA vyaJjita ho rahI hai| ataH yahA~ para parisaMkhyAlaMkAraucitya hai| virodhAbhAsa alaGkAra dhanapAla ko bahuta priya hai| pratyeka varNana meM kahIM na kahIM virodhAbhAsa alaGkAra kA prayoga prApta ho jAtA hai| adRSTapAra sarovara ke varNana meM virodhAbhAsa alaGkAra kI sahaja chaTA darzanIya hai madgurutarucitamapi namadgurutarucitam, bakairavabhAsitamapi navakairavabhAsitam viSaikasadanamapyamRtamayam ...adRSpArAbhidhAnaM saro dRssttvaan| pR. 205 jala pakSiyoM ke zabda se manohara hone para bhI jala pakSiyoM ke rava se manohara nahIM thA (virodha parihAra hetu-phala sampadA se jhuke hue vizAla vRkSoM se vyApta thA), baguloM se suzobhita hone para bhI baguloM se suzobhita nahIM thaa| (virodha parihAra hetu-navIna kumudoM se suzobhita thA) viSa kA eka nivAsa sthAna hone para bhI amRtamaya thaa| (virodha parihAra hetu- kamaloM ke tantuoM aura mRNaloM-jar3oM kA eka sadana hone ke kAraNa amRta samAna svAdiSTa jala vAlA thA, aise adRSTapAra nAmaka sarovara ko dekhaa)| ___ yahA~ para prastuta adRSTapAra sarovara ke svAbhAvika varNana meM virodhAbhAsI varNana ne apUrva camatkAra utpanna kiyA hai, ataH yahA~ para virodhAbhAsa alaGkAraucitya hai| Adi jina kI ArAdhanA me bhI virodhAbhAsa kI ramaNIyatA draSTavya haisamaraketu ne aise RSabhadeva kI arcanA kI jo praNAmArtha Aai hue devatAoM ke karor3oM mastakAlaGkaraNoM ke sparza se parAga (dhuli) yukta hote hue bhI, parAga rahita the virodha parihAra-darAga (viSayAdi abhilASA) rahita the, apramita dhana ko tinake ke samAna tyAga dene para bhI ananta dhana yukta the| virodha parihAra-vighna janaka kAryoM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 tilakamaJjarI meM aucitya se rahita the, tInoM lokoM ke jJAnAlokajanaka hote hue bhI jJAnadIpabhinna the, virodhaparihAra-mokSarUpa sukha ke sAgara the| saMsArarUpa prAcIna vana ke advitIya pArijAta nAmaka devavRkSa hote hue bhI pArijAta bhinna the virodha parihAra-Abhyantara bAhya zatruoM se rahita the, mokSa prApta karane yogya sabhI logoM ke netroM ko Anandita karane vAle hote hue bhI Anandarahita the| virodha parihAra-nAbhi nAmaka sukula ke putra the arthAt RSabhadeva the| yahA~ Adijina kI stuti meM virodhAbhAsa se avarodha utpanna hone para arthAnvaya hote hI sahRdaya-hRdaya meM apUrva AnandAnubhUti kI lahara pravAhita hone lagatI hai aura kAvya meM virodhAbhAsAlaMkAraucitya kA AdhAna hotA hai| kulaucitya AcArya kSemendra kulaucitya kI paribhASA karate hue kahate haiM - jisa prakAra kulInatA se puSTa aucitya puruSa ke vizeSa utkarSa kA janaka hotA hai, usI prakAra kulamUlaka aucitya kAvya kI utkRSTatA kA kAraNa tathA sahRdayahRdayAhlAdaka hotA hai| isa prakAra kulaucitya kA artha hai kula varNana meM vyakti vizeSa kI utkRSTatA Adi kA varNana krnaa| ___AcArya kSemendra ne kAlidAsa ke prakRta padya ko kulaucitya ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai, jisameM ikSvAkuvaMzIya rAjAoM kA vRddhAvasthA meM vAnaprastha Azrama meM praveza karanA kulaucitya ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai| mahAkavi dhanapAla kI tilakamaJjarI meM AcArya kSemendrokta kulaucitya kA nirvahaNa sarvatra parilakSita hotA hai| tilakamaJjarI ke nAyaka-nAyikA prazaMsita kulotpanna hai| anya pAtra bhI apane apane kAryoM ke anurUpa kuloM se saMbaMdhita haiN| 42. praNatasuramukuTako TicumbitacaraNaparAgamaparAgaM tRNavadujjhitAntarAyamanantarAya tribhuvana bhAvanadIpama bhavanadIpa sasAra jINA ra Nyai ka pArijAtama pArijAta sakalabhavyalokanayanAbhinandanaM nAbhinandanam ... / ti.ma.,pR. 218 43. kulopacitamaucityaM vizeSotkarSakAraNam / / kAvyasya puruSasyeva priyaM prAya: sacetasAm / / au. vi. ca., kA. 28 44. atha sa viSayavyAvRttAtmAyathA vidhi sUnave nRpatikakudaM dattvA yUne sitaaptvaarnnm|| munivanatarucchAyAM devyAtayA saha shishriye| galitavayasAmikSvAkUNAmidaM hikulavratam ||vhii, pR. 129 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya mahAkavi dhanapAla ne sarvaprathama apane kula kI atizaya udAttatA kA varNana kiyA hai| dhanapAla kAzyapa gotrIya brAhmaNa hai| dhanapAla ke pitAmaha devarSi dAnavIra the| dhanapAla ke pitA kA nAma sarvadeva thA, jo svayaM sabhI zAstroM ke adhyetA, karmakANDa, meM nipuNa the| inakI vANI kAvya nibandhana va kAvyArtha donoM meM samAna rUpa se kuzala thii| inake kula ke varNana se yaha dhvanita hotA hai ki jisa kula meM sadaiva prakANDa vidvAn utpanna hue haiM, usI kula meM utpanna dhanapAla kisa prakAra se sAmAnya vyakti ho sakate haiN| samrATa meghavAhana ikSvAku vaMzIya rAjA hai| isakI rAjadhAnI ayodhyA nagarI hai| isake kArya isake prazaMsita kula paramparAoM ke anurUpa hI haiN| yaha vidyAdhara muni ke darzana karake kahate hai ki "yaha rAjya, pRthvI, dhana athavA merA yaha zarIra jo bhI Apake athavA anya ke prayojana kI siddhi meM upayogI ho, vaha svIkAra kre|'' meghavAhana ke ye vacana isakI kula paramparAoM ke anurUpa hI haiN| ikSvAku vaMzIya rAjA sadA parahita tathA prajA raMjana ke kArya meM saMlagna rahate hai| parArtha sampAdana meM ye apane zarIra kI bhI gaNanA nahIM krte| muni ke prati vaMzAnukUla meghavAhana ke ye vacana kulaucitya kA AdhAna kara rahe haiN| meghavAhana ke lie apane prANoM se adhika apane vacanoM kA mahattva hai| jaba vetAla meghavAhana ko kisI aise rAjA kI zIza lAne ke lie kahatA hai, jisane kabhI kisI yAcaka ko nirAza na kiyA ho tathA prANoM kA saMkaTa utpanna hone para bhI zatru ke samakSa sira na jhukAyA ho| taba meghavAhana use apanA zIza svIkAra karane ke lie kahate haiN| vetAla ke 'hA~' kahane para ve apanA zIza kATane lagate haiN| usa samaya unake mana meM eka kSaNa ke lie bhI apane prANoM ko bacAne kA vicAra nahIM aataa| unake isa sAhasa ko dekhakara tulasIdAsa kI yaha ukti yAda AtI hai| - "raghukula rIta sadA calI AI, prANa jAe para vacana na jaaii|'' mahArAja 45. alabdha devarSiriti prasiddhiM yo dAnavarSitvavibhUSito'pi / ti. ma., bhUmikA, padya 51 zAstreSvadhItI kuzalaH kriyAsu, bandhe ca bodhe ca girAM prkRssttH| tasyAtmajanmA samabhUnmahAtmA, devaH svayaMbhUriva sarvadevaH / / vahI, padya 52 47. idaM rAjyam, eSA meM pRthivI etAni vasUni, ..... idaM zarIraM, etadgRhaM gRhyatAM svArtha siddhaye __ parArthasampAdanAya vA, yadatropayogArham / vahI, pR. 26 48. vahI, pR. 51-52 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 151 dazaratha ne apane prANa dekara bhI apane vacana kI rakSA kI thii| usI ikSvAku vaMzotpanna samrAT meghavAhana kA yaha kRtya bhI prastuta ukti ko caritArtha kara rahA hai| ataH yahA~ kulaucitya hai| tilakamaJjarI kathA kA nAyaka harivAhana samrATa meghavAhana kA putra hai| yaha bhI apane kulocita AcAra-vyavahAra kA vahana karatA hai| paropakAra ke lie to yaha sadaiva tatpara rahatA hai| anaGgarati ke duHkha ko jAnakAra yaha usake lie chaH mAha taka kaThora tapa karatA hai|" yaha usake kulocita AcaraNa kA utkRSTa udAharaNa hai| apane zarIra ko kaSTa dekara kisI dUsare vyakti ke prayojana kI siddhi to ikSvAku vaMzaja hI kara sakatA hai| harivAhana ke isa kRtya se yaha bhI vyaJjita hotA hai ki ikSvAku vaMzaja apanA sarvasva dekara bhI para hita meM rata rahate haiN| malayasundarI harivAhana kA paricaya dete hue use sabhI zAstroM va zastra vidyA meM nipuNa batAtI hai| zAstrAdhyayana kA aucitya hai buddhi kA nirmalIkaraNa tathA tattvoM kA jnyaan| tattva kA jJAna ho jAne para manuSya apane kartavya kA pAlana me sajaga ho jAtA hai| rAjA kA kartavya hotA hai prajAnuraJjana krnaa| prajAnuraJjana ikSvAkuvaMzIya rAjAoM kA sarvopari dharma hai| uttararAmacarita' meM bhI maharSi vaziSTa rAjA rAma ko nirdeza dete haiM ki prajAkalyANa meM nirata ho jAoM, kyoMki usase yaza milatA hai| jo ki ApakA sarvottama dhana hai|" harivAhana ko zastra vidyA meM pAraMgata kahane se dhvani nikalatI hai ki zatru inase bhayabhIta rahate hai| zastra vidyA meM kuzalatA kA phala hai apane rAjya kI sabhI sImAoM ko zatru-zUnya kara denaa| harivAhana kA apane kulAnurUpa zAstrAdhyayana tathA zAstra vidyA meM nipuNatA kulaucitya ko kara rahI hai| tattvaucitya tattvaucitya se abhiprAya hai kAvya meM tAttvika bAtoM kA snnivesh| kAvya meM satyArtha (tAttvika bAtoM) kI udbhAvanA se usakI upAdeyatA atyadhika bar3ha jAtI hai 49. ti.ma., pR. 398-400 50. niravadyazastravidyApAradRzvA kimapi kuzala: kalAsu ... / vahI, pR. 356 51. yuktaH prajAnamanuraJjane syAstasmAdyazo yat paramaM dhanaM vaH / u. ca. rA. 1/11 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya kyoMki aise kAvya meM dUsaroM ko sAmAnya satya kI vizeSa pratIti karAne kI dRr3hatA hotI hai| ataH kavikarmasvarUpa kAvya tattvaucitya kA pratipAdaka hone para hI sahRdayoM ke lie upAdeya hotA hai| tAtparya yaha hai ki kavi kAvya meM sarasatA va saralatA se satya pratyaya kA udbhAvana kara sAmAjika ko sukarmoM meM pravRtta kara sakatA hai| ataH tAttvikatA kA sanniveza hone para kAvya adhika upAdeya ho jAtA hai| tattvaucitya kA udAharaNa AcArya kSemendra ne apanI racanA bauddhAvadAnalatikA se diyA hai| isameM kahA gayA hai ki prANiyoM ke pUrvakRta karma kabhI vinaSTa nahIM hote, ve sadaiva prANI ke sAtha rahate haiN| yahA~ karma rUpa satya kI udbhAvanA se tattvaucitya kI hRdayasparzI abhivyaJjanA ho rahI hai| tilakamaJjarI meM satya pratyaya kA sanniveza sarvatra dRSTigocara hotA hai| vastutaH tilakamaJjarI kathA jaina AgamoM ko AdhAra banAkara racI gaI hai| isIlie isameM tAttvikatA kA sanniveza svabhAvika hI hai| harivAhana dvArA isa saMsAra kI asAratA rUpa tattva kA cintana draSTavya hai - aho ! dhanasampadAoM ko kSaNabhaGgaratA . ..yaha sampUrNa jagat duHkha se paripUrNa hai| yaha Azcaryajanaka hai| ki isa jagat kI aisI zocanIya ko jAnate hue bhI, isa prakAra kI anityatA para vicAra karate hue bhI, aneka prakAra kI avasthA vizeSoM kA anubhava karane para bhI prANiyoM kA citta virakta nahIM hotA, rUparasa gandhAdi kI abhilASA nivartita nahI hotI, viSaya bhogoM kI icchA naSTa nahIM hotI, anAsakti prApta nahIM hotii| 55. 52. aucitya sampradAya kA hindI kAvyazAstra para prabhAva : DaoN. candrahaMsa pAThaka, pR. 149 53. kAvyaM hRdayasaMvAdi satyapratyayanizcayAt / tattvocitAbhidhAnena yAtyupAdeyatAM kaveH / / au. vi. cA., kA. 30 divi bhuvi phaNiloke zaizave yauvane vA jarasi nidhanakAle garbhazayyAzraye vA / sahagamanasahiSNoH sarvathA dehabhAjAM nahi bhavati vinAzaH karmaNaH prAktanasya / / vahIM, pR. 135 aho virasatA saMsArasthite:, aho vicitratA karmapariNatAnAm, aho yadRcchAkAritAyAmabhinivezo vidhiH, bhaGkarasvabhAvatA vibhAvAnAm / ....... sarva evAyamevaMprakAra: saMsAraH / idaM tu citraM yadIdRzyamapyenavagacchatAmIdRzImapi bhAvanAmanityatAM vibhAvayatAmIdRzAnApi dazAvizeSAnanubhavatAM na jAtucijjantUnAM virajyatecittam, navizIryateviSayAbhilASaH nabhaGgarIbhavatibhogavAJchA, nAbhidhAvati ni:saGgatAM buddhiH, nAGgIkaroti nivvryaavaadhnitysukhmpvrgsthaanmaatmaa| ti. ma., pR. 244 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 153 yahA~ para saMsAra kA anityatA rUpa tattva kA udbhAvana kiyA gayA hai| jo prANI isa tattva ko jAna letA hai, vaha mukta ho jAtA hai| meghavAhana ke dhanAdi svIkAra karane ke Agraha ko asvIkAra karate hue vidyAdhara muni kahate haiM ki kAminI-kAJcanAdi viSayoM ke upabhogArtha hI lobhIjana dhana grahaNa karate haiN| munijana sAMsArika viSayoM se dUra rahate haiM kyoMki viSayAsakti sabhI prakAra ke doSoM kI jar3a hai| ve zarIra kI rakSA bhI isalie karate hai kyoMki zarIra hI dharma kA sarvaprathama sAdhana hai| dharmopadeza ke dvArA hI parakIya prayojana kI siddhi bhI ho jAtI haiN| ataH muniyoM ko dhana se kyA pryojn| muniyoM kI vANI hI sabhI kAmanAoM ko pUrNa karane vAlI hotI hai| jo manuSya viSayoM meM Asakti chor3a muni upadeza ko sunakara sadAcaraNa karatA hai vaha dhana ke binA bhI sukha prApta karatA hai| yaha sarvAnubhUta satya hai ki dhana apane sAtha aneka doSoM ko lAtA hai| ataH muni kA yaha kathana tattvaucityopeta hai| nAmaucitya nAmaucitya kA artha hai pAtra ke karma ke anurUpa nAma kA pryog| jisa prakAra manuSya ke karma ke anusAra usake guNa doSoM kA jJAna ho jAtA hai usI prakAra kAvya ke pratipAdya viSaya ke anusAra usake guNa doSoM kA jJAna ho jAtA hai|" nAmaucitya ke udAharaNa ke rUpa meM kSemendra ne kAlidAsa kA prakRta padya diyA hai| isameM unhoMne mana ko chinna bhinna karane vAle kAmadeva ke 'paJcabANa' nAma ko nAmaucitya kA uttama udAharaNa mAnA hai kyoMki eka hiMsaka ke lie bANAdi sampannatA Avazyaka hai| mahAkavi dhanapAla ne isa gadya kathA ke nAyaka kA nAma 'harivAhana' rakhA hai| harivAhana kA artha hai hari arthAt indra kA vAhana - harervAhanaH, hariM vAhayati, sthAnAntaraM nayati / " meghavAhana harivAhana ko putra rUpa meM prApta karane se pahale svapna 56. viSayobhogagRdhnavo hi dhanAnyupAdadate / ti.ma., pR. 26 57. nAmnA karmAnurUpeNa jJAyate guNadoSayoH / kAvyasya puruSasyeva vyakti : saMvAdapAtini / / au. vi. ca., kA 38 58. idamasulabhavastuprArthanAdurnivAraH prathamamapi mano me paJcabANaH kssinnoti| kimuta malayavAtAndolitApANDupatrairupavanasahakArairdarziteSTkareSu / / vahI, pR. 162-63 59. vAcaspatyam, pR. 5420 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya dekhate haiM ki indra kA vAhana airAvata hAthI AkAza se utara kara madirAvatI ke stanoM se usI prakAra dugdha pAna karatA hai, jisa prakAra zrI gaNeza mAtA pArvatI ke stanoM se dugdhapAna karate the| isa dRSTi se harivAhana kA nAma rakhanA ucita hI hai| harivAhana nAma tathA zrIgaNeza aura airAvata meM sAdharmya dikhAne se yaha bhI vyaJjita ho rahA hai ki jisa prakAra gajAnana sabhI ke vandanIya hai| usI prakAra harivAhana bhI apane karmoM se isa loka meM yaza prApta kregaa| pUrvajanma meM harivAhana jvalanaprabha nAmaka divya vaimAnika thaa| harivAhana nAma se isake pUrva janma kI divyatA kA tathA isa janma me isake dvArA sampAdita kie jAne vAle zubhakarmoM kA bhI AbhAsa ho rahA hai| ataH harivAhana nAma aucityapUrNa hai| tilakamaJjarI meM varNita ayodhyAnagarI ke samrATa kA nAma 'meghavAhana' hai| meghavAhana kA artha hai megha vAhana hai jisake athavA jo meghoM kA saMcAlana kare - megho vAhanamasya, meghAn vAhayati cAlayati yaH / meghavAhana nAma se nAmadhArI kA meghoM para niyatraMNa kA jJAna hotA hai| indra meghoM kA svAmI tathA niyantraka hai| meghavAhana indra kA hI apara nAma hai| jisa prakAra indra meghoM se varSA karanA kara, pRthvI ko anna va dhAnya se paripUrNa karake, prajAoM ko sukhI karatA hai, usI prakAra meghavAhana bhI apane suzAsana va kalyANakArI nItiyoM kI varSA se apanI prajA ko santuSTa va sukhI karatA hai| dhanapAla ne ayodhyA ko svarga se utkRSTa kahA hai| svarga kA adhipati indra hai| isa prakAra svarga ke samAna ramaNIya ayodhyA nagarI kA svAmI meghavAhana (indra) hai| indra ke anya nAmoM kI apekSA meghavAhana nAma prajA ke lie isake kalyANakArI svarUpa ko prakaTa karatA hai| jisa prakAra meghoM kA prasAra sarvatra hai, usI prakAra apane sacivoM ke mAdhyama se meghavAhana kA prasAra apane pUre sAmrAjya meM hai| isa prakAra meghavAhana nAma apane nAmaucitya ko nitarAM dyotita karatA hai| samrATa meghavAhana kI nagarI 'ayodhyA' bhI nAmaucitya kA anupama udAharaNa hai| ayodhyA- yoddhaM zakyA yodhyA, na yodhyA ayodhyA arthAt jisase yuddha na kiyA jA ske| ayodhyA kA apara nAma sAketa bhI hai| parantu yahA~ sAketa usa artha 60. svapne zatamunyuvAhano vAraNapatirdRSTaH iti saMpradhArya ....harivAhana iti zizo ma ckre| ti.ma., pR. 78 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 155 gAmbhIrya ko prakaTa nahIM kara sktaa| ayodhyA nAma se jahA~ eka ora prakRta nagarI kI rakSA ke sabhI prakAra ke upakaraNoM se sampanna honA dyotita ho rahA hai, vahIM dUsarI ora isa nagarI ko jItane meM zatruoM kI asamarthatA bhI prakaTa ho rahI hai| dhanapAla ne ayodhyA kI svarga ke sAtha upamA dekara bhI yahI tathya prakaTa kiyA hai, ki jisa prakAra asuroM ke dvArA svarga ko jaya nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra zatruoM ke dvArA ayodhyA avijita hai| ataH avijitArtha vyaJjaka hone ke kAraNa ayodhyA nAma pUrNataH aucityapUrNa hai| vidyAdhara muni meghavAhana ko 'aparAjitA' nAmaka vidyA dete hai| isa vidyA kA "aparAjitA' nAma vizeSa aucitya se yukta hai| aparAjitA- na parAjitA kadAcidanyavidyayA iti aparAjitA arthAta jo vidyA kisI anya vidyA ke dvArA parAjita na kI jA ske| samrAT meghavAhana yauvana kA atyadhika samaya bIta jAne para bhI santAna prApta na hone ke kAraNa duHkha se saMtapta the| vidyAdhara muni apane tapobala se yaha jAna jAte haiM ki usakA samApta prAyaH adRSTa hI apatyotpatti meM bAdhaka hai| isalie ve use aparAjitA vidyA kA japa karane ke lie kahate haiN| yaha vidyA apane nAma anurUpa hI sabhI manorathoM kI zIghra pUrA karane meM samartha hai| ataH aparAjitA nAma sarvathA aucityapUrNa hai| padaucitya padaucitya kA artha hai - ucita pada kA prayoga / bhAva va viSaya ke anukUla pada ke prayoga se vAkya meM cArutA AtI hai| AcArya kSemendra ke anusAra aucityapUrNa pada ke prayoga se kavi sUkti usI prakAra se suzobhita hotI hai jisa prakAra gauravadanA nAyikA ke lalATa para kastUrI kA zyAma tilaka tathA zyAmavadanA nAyikA ke mastaka para zveta tilaka usake sauMdarya ko dviguNita kara detA hai| AcArya kSemendra ne mahAkavi parimala ke prakRta padya meM prayukta mugdhA pada ko udAharaNa svarUpa diyA hai| isa padya meM 'mugdhA' pada mahArAnI ke sulabha saralatA ko abhivyaJjita kara hRdayAvarjaka camatkAra kA sampAdana kara rahA hai| 61. tilakaM bibhrati sUktirbhAtyekamucitaM pdm| candrAnaneva kastUrIkRtaM zyAmeva cAndanam / / au. vi. ca., kA. 11 mugdhA gurjarabhUmipAlamahiSI pratyAzayA paathsH| kAntAre cakitA vimuJcati muhuH patyuH kRpANe dRzau / / vahI, pR. 8 62. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya mahAkavi dhanapAla kI tilakamaJjarI meM padaucitya pade-pade parilakSita hotA hai| dhanapAla ne meghavAhana kI mahArAnI madirAvatI ke lie 'dvitIyA pada kA prayoga kiyA hai| 'dvitIyA kathyate jaayaa'| madirAvatI ke lie prayukta yaha pada aucitya yukta hai kyoMki isa pada se yaha prakAzita ho rahA hai ki meghavAhana aura madirAvatI do pRthak zarIradhArI hai parantu donoM meM eka hI prANa saMcArita ho rahA hai| isa pada meM ina donoM ke atyadhika prema tathA prANAnta taka abhinnatA kA bhAva abhivyaJjita ho rahA hai| ataeva yahA~ padaucitya hai| uttararAmacarita meM bhI prApta hotA hai - 'tvamasi me hRdayaM dvitIyam' arthAt 'tvaM mama aparaM hRdayamasi ekameva AvayoH hRdayaM dvidhA sthitam / brAhmaNoM kI prakRSTa pavitratA ko dikhAne ke lie 'dvija pada kA prayoga kiyA gayA hai| kahA gayA hai - janmanA jAyate zUdraH saMskArairdvija ucyate / arthAt janma se sabhI zUdra hote hai, saMskAroM se unakA dUsarA janma hotA haiN| brAhmaNe ke saMdarbha meM isakA artha hai, jisakA pavitratA rUpa saMskAra kiyA jA cukA ho| 'dvija' pada se brAhmaNoM kI prakRSTa pavitratA abhivyakta hotI hai, ataeva yahA~ padaucitya hai| dhanapAla ne pRthvI kI kaThoratA abhivyakta karane ke lie 'vasundharA pada kA prayoga kiyA hai| vasundharA arthAt vasuni kanarajatAdinI dhanAni dhArayatIti vsundhraa| jo aneka prakAra ke vastuoM (ratnAdi) ko dhAraNa karatI hai, vaha vasundharA hai| ratna svabhAva se hI kaThora hote hai| jo ina ratnoM ko dhAraNa karatI hai, vaha nizcaya hI adhika kaThora hogii| samrAT meghavAhana ke kandhe aisI vasundharA kA bhAra vahana karane meM sakSama hai jisake bhAra se varAhAvatAra kA mukha vakrita ho gayA thA tathA zeSanAga kI phana rUpa bhittiyA~ sahasra prakAra se vidIrNa ho gaI thii| isa prakAra 'vasundharA' pada se pRthvI kI atyadhika kaThoratA kA bhAva nitarAM dyotita ho rahA hai, ata: yahA~ padaucitya hai| 63. tasya ca rAjJaH sakalabhuvanAbhinanditodayA dvitIyAzazikaleva dvitIyA / ti. ma., pR. 21 u. rA. ca.,3/26 65. ti. ma., pR. 15 66. vasundharA bhAravahanakSamaskandhasya, vahI, pR. 16 67. yasya dhAraNe AdivarAheNApi vakrItaM mukhamuragarAjasyApi sahasradhA bhinnAH phaNA eva bhittyH| vahI, pR. 15 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 157 prIti arthAta vizeSa Ananda ke lie 'rati' pada kA prayoga kiyA gayA hai| - antardagdhAguruzucAvApa yasya jagatpateH / nArINAM sahatizcAruveSAkAragRhe ratim // prakRta padya meM Ananda ke anya paryAyoM ko chor3akara 'rati' pada kA prayoga kiyA gayA hai| kAmadeva kI patnI kA nAma bhI rati hai| yahA~ isa pada se utkRSTa AnandAnubhUti kI abhivyaJjanA ho rahI hai ataeva padaucitya hai| samrATa meghavAhana ke lie 'prajApati pada kA prayoga kiyA gayA hai| prajApatiH -pAti rakSatIti patiH, prajAnAM pAtiH prajApatiH arthAt jo rakSA karatA hai, vaha pati athavA svAmI hai tathA jo prajA kI rakSA karatA hai vaha prajApati hai| meghavAhana prajApAlaka thA usane brAhmaNAdi vargoM ke karmoM va dharmoM ko yathAkrama vyavasthita kara diyA thaa| jisase ve nija-nija kAryoM kA sampAdana karate hue pUrNataH sukhI va prasanna the| isa dRSTi se meghavAhana ke lie prajApati pada kA prayoga aucityapUrNa hai| rasaucitya rasa kA aucityapUrNa nibandhana hI rasaucitya hai| aucitya se yukta ramaNIya rasa sahRdayoM ke cittoM ko usI prakAra Anandita kara detA hai, jisa prakAra madhumAsa azoka vRkSa ko praphullita kara detA hai| dhvanikAra Anandavardhana bhI isa tathya kA samarthana karate hue kahate haiM "anaucitya ke atirikta rasabhaMga kA aura koI kAraNa nahIM hai aura prasiddha aucitya kA anusaraNa hI rasa kA parama rahasya hai|'' rasaucitya ke udAharaNasvarUpa AcArya kSemendra ne kumArasambhava kA prakRta padya uddhata kiyA hai|" 68. ti.ma., pR. 16 69. yathAvidhe vyavasthApitavarNAzramadharma: yathArtha : prajApatiH / vahI, pR. 2 70. karvAzaye vyAptimaucityaruciro rsH| madhumAsa ivAzoka karotyaMkuritaM manaH / / au. vi. ca., kA. 16 anaucityAdRte nAnyadrasabhaGgasya kAraNam / prasiddhaucityabandhastu rasasyopaniSatparA / / dhvanyA., 3/14 kI vRtti 72. bAlenduvakrANyavikAsabhAvAdbabhuH palAzAnyatilohitAni / sadyo vasantena samAgatAnAM nakhakSatAnIva vanasthalInAm / / kumAra, 3/21 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tilakamaJjarI meM rasaucitya kA sundara paripAka dRSTigocara hotA hai| dhanapAla kA rasAnukUla varNana kauzala kAvya meM apUrva camatkAra ko utpanna karatA hai| tilakamaJjarI kA pradhAna rasa zRGgAra hai, parantu dhanapAla ne anya rasoM kA bhI sundara sanniveza kiyA hai jisase sahRdaya rasAsvAdajanya AnandAnubhUti ke sAgara meM nimagna ho jAte haiN| tilakamaJjarI se rasaucitya ke kucha udAharaNa draSTavya hai - 158 zRGgArasaucitya : nAyaka harivAhana ko dekhakara nAyikA tilakamaJjarI usake premapAza baMdha jAtI hai| prathama darzana meM hI tilakamaJjarI kA puruSoM ke prati vidveSIbhAva tirohita ho jAtA hai| tilakamaJjarI kI asamaJjasapUrNa kriyAoM meM zRGgArarasa sundara rUpa meM abhivyaJjita ho rahA hai| tilakamaJjarI harivAhana ko akasmAt apane samakSa dekhakara har3abar3A jAtI hai| dUsare hI kSaNa usake hRdaya meM kAma praveza pA jAtA hai| lajjAvaza vaha harivAhana ke dvArA pUche gae praznoM kA bhI uttara nahIM detii| mukha nIcA karake usake pAsa se cala par3atI hai / vAmataH mukha karake (kucha mukha mor3akara) usake samakSa kucha kSaNa khar3I hotI hai aura harivAhana para AhlAdita karane vAlI kaTAkSa vRSTi karatI hai|" tatpazcAt lajjA se avanatamukhI hokara vahA~ se nikalakara pAsa hI tamAla vRkSoM ke jhuramuTa meM jAkara khar3I ho jAtI hai tathA vahAM se latAjAla ke madhya se priya darzana ke lie jhA~katI hai| kabhI jambhAI letI hai, to kabhI puSpAvacayana ke vyAja se dvAra kI ora AtI hai| " 74 priya ko dekhakara hRdaya kI dazA vicitra hI ho jAtI hai| tilakamaJjarI harivAhana ke samakSa na to apane bhAvoM ko spaSTa rUpa se prakaTa kara yA rahI hai aura na hI unheM chipA rahI hai| yahA~ harivAhana Alambana vibhAva hai tathA latAeM, puSpa va 73. 74. avanatamukhI ca sthitvA muhUrtamadattottaraiva tasmAdazokatarutalAdacalat / .. kiMcidvAmataH kurvatI mAmabhimukhamagamat / sthitvA ca sthiradvAranikaTe muhUrtamISadvalitakaMdharA muhurmuhurmohAhlAdakAriNIM kaTAkSavRSTim / ti. ma., pR. 249-250 vinirgatyailAlatAsadAnAddevI tilakamaJjarI .. gAtraprabhAsaMbhAreNa sakalamuddyotayantI taM vanoddezamavanatamukhI salajjeva nAtinedIyasastamAlatarugulmasya mUle gativilambamakRta / sthitvA ca tasyAntareSu muhUrtamupazAntasaMtatazvAsapavanodgamAsvedasalilArdrajaghanamaNDalAsaktamAdareNa ... latAjAlakontareNa pratIpamavalokitavatI kRtvA ca kSaNena jRmbhArambhaniSpadvASpabinduklinnalocanApAGgamaGgabhaGga prasthitA / tadeva cakitacakitA alIkameva kurvatI mArgalatAsu kusumAvacayamAgatA dvAramasya / vahI, pR. 354 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 159 azoka vRkSa Adi uddIpana vibhAva hai| harivAhana ko dekhakara romAJca va zvAsa gati kA tIvra honA anubhAva hai| harSa tathA vIr3A Adi vyAbhicAribhAva hai| yahAM para vibhAvAdiyoM ke ucita nibaMdhana se rati sthAyI bhAva kI zRGgAra rasa rUpa meM cAru abhivyaJjanA ho rahI hai| samaraketu ko dekhate hI malayasundarI usake ramaNIya rUpapAza meM ba~dhakara apanA hRdaya use de baiThatI hai| vaha apane nikaTa sthita sakhiyoM ko vismRta kara apane caMcala netroM se ekaTaka use dekhane lagatI hai| usakI manodazA dekhie - iti cintayantyA eva me sAbhyasUyaH svarUpamAviSkartumiva hRdayamavizadgRhIzRGgAro mkrketuH| tadanumArgapravaSTiracitataraNalAkSArasa lAJchiteSviva prasasAra sarvAGgaSu raagH| vItarAgadevatAgArasaMnidhau viruddhaM rAgiNAmavasthAnamiti ...... romaanycjaalkmuccmmuctkucsthlii| pR. 277 usake viSaya meM cintana karate hI irSyA sahita mAnoM apane rUpa ko prakaTa karane ke lie kAmadeva ne zRGgAra dhAraNa kara mere hRdaya meM praveza kiyaa| usake pIche hI lAkSarasa se cinhita yuddha vyUha racanA ke samAna rAga sabhI aGgoM meM phaila gyaa| vItarAga devatA ke mandira para rAgiyoM kA rahanA niSiddha hai mAnoM usI rAga ko dhone ke lie sveda jala bahane lgaa| sveda jala se utpanna ThaNDaka ke udreka se mAnoM vakSaHsthala kA~pane lgaa| (vastuta: vakSasthala ke kampana kA kAraNa romAJca hai) taba maiM lajjA tathA anurAga se eka sAtha abhibhUta hokara 'samudra kI vAyu zItala hai| bAra-bAra aisI sItkAra karake, sakhiyoM ko bIca meM karake 'dhUpa kA sparza karkaza (teja) hai' bAra bAra uttarIya se mukha poMcha kara, 'atidIrgha sopAna laGghana se zrAnta ho gaI hUM' maiM kauna hU~, kahA~ para hU~ merA deza kauna sA hai - saba bhUlatI huI, zabda ko na sunatI huI, maiM na jAne kaisI dRSTi se use dekhane lgii|" kisI ke prati prema kA jJAna usI kriyAoM se hotA hai| malayasundarI kA hRdaya para niyantraNa na rahanA, va usakI aniyantrita kriyAe~ samaraketu ke prati usake prema 75. tato'ham lajjayAnurAgeNa ca yugapadaskanditA 'zItalo jaladhivelAnilaH' iti vimukta sItkArA muhuH sahacArIjanamantare kRtvA, 'karkazo bAlAtapasparzaH' iti muhuruttarIyAMzukenAnanaM sthagayitvA, zrAntAtidIrghasopAnapathalaGghanena ..... kAham, kvAgatA, kva sthitA, ko me dezaH - kiM taralatArakayA ki mugdhayakimaGgIkRtaprAgalbhyayA .... na jAnAmi kIdRzyA dRzA tmdraakssm| ti.ma., pR. 277-278 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ko nitarAM abhivyakta kara rahI hai| isa prakAra yahA~ zRGgAra kI hRdayahArI abhivyaJjanA ho rahI hai| adbhutarasaucitya : mahAkavi dhanapAla ne tilakamaJjarI meM sarvatra adbhuta rasa kI abhivyaMjanA karAI hai| hAthI kA AkAza meM ur3anA, vidyAdharoM kA AkAza meM bhramaNa karanA, citramAya kA rUpa badalanA, vidyAdhara muni kA AkAzamArga se AnA, zuka kA manuSya vANI meM bolanA Adi sahRdaya ko adbhuta rasa sAgara meM nimagna hone kA paryApta avasara dete haiN| zuka ko manuSya vANI meM bolanA na kevala sahRdaya pAThaka ko apitu tilakamaJjarI kathA ke pAtroM ko bhI Azcaryacakita kara detA hai vismayotphullanayanA mahApratIhArI mandurA praNamya sAdaramavAdIddevIm astyeva dakSiNadiGmukhadAgato nisargaramaNIyAkRtiH zukazukuntireko dvaarmdhyaaste| bravIti ca kRtapreSaNo'haM lohityataTavAsinaH skandhAvArAdupagataH kumAraharivAhanaM draSTumicchAmi iti| pR. 374 zuka ko manuSya kI vANI meM bolatA dekhakara mahApratihArI mandurA ke netra Azcarya se phaila ge| zuka kA bolanA Azcaryajanaka hI hai kyoMki sAmAnya zuka sikhAe jAne para kucha zabdoM kA uccAraNa to kara sakatA hai, parantu dhArApravAha meM nahIM bola sktaa| yahA~ zuka Alambana vibhAva hai tathA ramaNIya AkRti uddIpana vibhAva hai| netravistAraNa anubhAva aura ghRti va harSa saJcAribhAva haiN| inase puSTa hokara sthAyI bhAva vismaya, adbhuta rasa rUpa meM AsvAdita ho rahA hai| devI lakSmI devI dvArA meghavAhana ko pradatta divya agulIyaka kI mahimA bhI sahadaya ko vismita kara detI hai| divya aMgulIyaka se nikalI prabhA se samaraketu sahita pUrI senA kA mUrchita ho jAnA kisI Azcarya se kama nahIM hai| samaraketu aura vajrAyudha ke bIca bhayaGkara yuddha hotA hai| jisameM vajrAyudha ke prANa saMkaTa meM par3a jAte haiN| senApati vajrAyudha ko hArate dekha vijayavega ko divya aMgulIyaka kI yAda A gaI, jisakoM dhAraNa karake manuSya bar3e se bar3e saMkaTa se bhI baca jAtA hai| usane zIghratA se Age bar3hakara vaha aMgulIyaka vajrAyudha kI aMgulI meM pahanA dii| jise pahanate hI usakI prabhA se usa senApati ne anirvacanIya ramaNIyatA va aparAjeyatA ko prApta kiyaa| aMgulIyaka kI kAMti se zatru senA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 161 udayakAlIna sUrya kI kiraNoM ke sparza kumudavana ke samAna tatkSaNa hI nidrA meM lIna ho gii| eka aMgulIyaka ke prabhAva se zatru senA kA murchita ho jAnA aura svapakSa kI senA para usakA kucha bhI prabhAva na par3anA Azcarya cakita karatA hai| aMgulIyaka ke prabhAva se samaraketu va senA kA mUrchita honA aucityapUrNa bhI hai| sarvaprathama to kavi ko samaraketu jaise vIra ko mAranA iSTa nahIM hai| dUsare aise vIra, jisakI prazaMsA vipakSa bhI kare, usake dvArA kathA meM aneka utkRSTa kArya bhI sampanna karavAne hai| isa prakAra aMgulIyaka kA prabhAva adbhuta rasa kI vyaJjanA karavAne ke sAtha sAtha kavi ke uddezya ko bhI pUrA kara rahA hai| ataH yahA~ adbhuta rasaucitya hai| karuNarasaucitya : tilakamaJjarI meM yathAvasara karuNarasa kA marmasparzI nirvAha huA hai| tilakamaJjarI ko jaba yaha sUcanA milatI hai ki harivAhana vijayArdha parvata ke zikhara para car3he the usake bAda se unakA kucha patA nahIM, to vaha zokAkula ho jAtI hai| usakA hRdayastha sthAyIbhAva udbudha ho jAtA hai tathA vaha rudana prArambha kara detI hai - 'he bhagavAn ! saMsAra meM aneka asahanIya duHkhoM ke bhAjana isa jana ke janmAntara meM tuma hI eka zaraNa ho' yaha kahakara rone se sUjI huI A~khoM va zoka se malina mukha zobhA vAlI tilakamaJjarI jalasamAdhi ke lie rAjamahala se nikala gii|" harivAhana pUrvajanma meM usakA pati thA jo akasmAt hI binA batAe bodhi lAbha ke lie calA gayA thaa| tilakamaJjarI ne pUrvajanma meM bhI usake viyogajanya zoka ko sahA thaa| isa janma meM bhI usase milana na ho pAne kA zoka usake lie 76. arivadhAvezavismRtAtmanazca tasyollasitakopasAropakampitAGgalau karAgrabhAge gRhItvAGgalImekAM tdhmnggliiykmtisstthipm| adhiSThitazca sa tadIyacchAyayA tatkSaNameva dignAgadantamuzala iva vajrapratimayA, mahAhibhoga iva maNiprabhayA, samudromiriva vADavArciSA, kAmapyabhirAmatAmadhRSyatAM paryapuSyat / ...taizca prabhApItacandrAtapairyaiH samantataH parAmRSTamabhinavArkakiraNasmRSTamiva kumudakAnanaM sadya evaM nidrayA pratyapadyapratipakSasainyam / ti. ma., pR. 91-92 77. 'anekaduHsahadu:khasaMsArabhajanasya bhagavan tava janasyAsya janmAtare zaraNam' ityabhidhAya vASpAyamANanayanayugalA... rodanocchUnacakSuSA... zokavidrANamalinamukharucA raajlokmaaytnmnnddpaannirkrmaat| vahI, pR. 416 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya du:saha ho gayA hai aura vaha jalasamAdhi lene kA nizcaya kara letI hai| yahA~ para karuNa rasa kI ajasra dhArA pravAhita ho rahI hai, jo sahRdayahRdayAvarjaka hai| ataeva yahA~ karuNa rasaucitya hai| vajrAyudha se vivAha kI bAta sunakara malayasundarI kA vilApa karanA atyanta marmasparzI hai| samaraketu se sambhAvita viyoga ke viSaya meM socakara vaha atyadhika zokAkula hokara AtmaghAta karane kA nirNaya kara letI hai| AtmaghAta se pahale azrupAta karate hae vaha jisa prakAra se gRhodyAna sthita vRkSoM, puSpoM, mora, kalahaMsa va zukAdi se vidA letI hai| vaha sahRdaya marmodrAvaka hai vaha atyadhika viSAda karatI huI tathA nirantara azrupAta karatI huI- he tAta raktAzoka! ve dUsare loka meM jAne para mujhe vismRta mata karanA, he kamaladIrdhike! grISma kAla meM mere nirdayatApUrvaka snAna karane para tumane dIrgha kAla taka kleza kA anubhava kiyA hai (aba nahIM karanA par3egA), he mitra mora! mere hastatAla para nRtya karane kI tumhArI krIr3A samApta ho gaI, he kokamithuna! mere viyoga meM zoka mata karanA, he zukapota! mere dvArA sikhAe gae subhASitoM ko mata bhUlanA- aisA kahatI huI itastataH ghUmakara apane nivAsabhavana meM calI gii| yahA~ gRhodyAna sthita, vRkSa, pazu-pakSI Adi malayasundarI ke zoka ko uddIpta kara rahe hai| rudana aura viSAda Adi anubhAva hai| yahA~ para samucita vibhAvAnubhAvAdi se samaraketu viyoganya malayasundarI kA zoka karuNa rasa meM pariNata ho rahA hai ataH yahA~ karuNarasaucitya hai| vAkyaucitya AcArya vizvanAtha ne vAkya kI paribhASA isa prakAra dI hai - vAkyaM syAdyogyatAkAMkSAsattiyuktaH pdoccyH|" yogyatA, AkaMkSA tathA Asakti se yukta 78. tatra viSAdamudvahantI ... vASpajalalAvanutsRjantI ... 'tAta raktAzoka, lokAntaragatApi smartavyAsmi / kamaladIrghike, dIrghakAlaM klezamanubhAvitAsi nighRNayA nidaaghmjjnessu| sakhe zikhaNDin, astaM gatA te hastatAlatANDavakrIDA / ... mA kRthAH kokamithunaka, madviyoge zokam / jAta zukapota, mA tAni vismariSyasi matsubhASitAni' iti bhASamANA paribhramyetasto'stagiriHsrastatejasi tigmabhAnau svnivaasmgmm| ti. ma., pR. 301-302 79. sA. da. 2/1, pR. 24 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya padasamUha ko vAkya kahate hai / varNya viSaya ke anurUpa ucita padoM se yukta vAkya apUrva camatkAra kA AdhAna karatA hai| ise hI AcArya kSemendra ne vAkyaucitya kahA hai / inake anusAra jisa prakAra dAna ke kAraNa prazasta, ezvarya evaM satsvabhAva tathA sadAcaraNa se vidyA sahRdayoM ke lie abhISTa hotI hai, usI prakAra aucityapUrNa vAkya kAvyamarmajJoM ke lie abhISTa hotA hai| " vAkyaucitya kA udAharaNa kSemendra ne apanI racanA vinayavallI se diyA hai| " tilakamaJjarI meM vAkyaucitya kA sundara paripAka huA hai| meghavAhana ke zaurya kA varNana karate hue dhanapAla kahate haiM - isa se dhvanita ho rahA hai ki meghavAhana ke zatru samUha kA samUla nAza ho cukA hai| yahA~ meghavAhana ke svAbhAvika zaurya kA jJAna ho rahA hai tathA artha kI avagati bhI samyagtayA ho rahI hai| ataeva yahA~ vAkyaucitya hai| 80. dRSTvA vairasya vairasasyamujjhitAstroM ripuvrajaH / yasminvizvasya vizvasyaM kulasya kuzalaM vyadhAt // 2 , vidyAdhara muni ko dekhakara bhAvavihvala samrATa ! meghavAhana dvArA ukta yaha vAkya " idaM rAjyaM etAni vasUni idaM zarIraM etadgRhaM gRhyatAM svArthasiddhaye parArthasampAdanAya vA, yadatropayogArham 8 aucityapUrNa hai| RSi muni sadaiva Adara ke yogya hote hai / ve paropakAra ke lie hI zarIra ko dhAraNa karate hai / vidyA dAna va upadezoM ke dvArA hI logoM ko zreSTha nAgarika banAte hai tathA sadaiva jana-hita ke kAryoM meM salagna rahate hai| yajJoM tathA dhArmika anuSThAnoM se ve vAtAvaraNa tathA logoM ke citto va vicAroM ko pavitra karate hai| inakA svArtha bhI parArtha se hI prerita hotA hai| ataH rAjA kA yaha kartavya hai ki vaha apanA sarvasva dekara bhI unake kAryoM meM A rahe vighnoM ko dUra kre| mahArAja dazaratha ne bhI maharSi vizvamitra ke dhArmika kAryoM meM A rahe vighnoM ko dUra karane ke lie apane priya putra rAma ko 81. 163 82. 83. aucityaracitaM vAkyaM satataM saMmataM satAm 1 tyAgodagramivaizvaryaM zIlojjavalamiva zrutam / / au. vi.. ca., kA. 12 vahI, pR. 12 ti. ma., pR. 16 vahI, pR. 26 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya unake sAtha Azrama meM bhejA thaa| vidyAdhara muni ke prati meghavAhana ke ye vacana apane kartavyoM ke prati usakI sajagatA va samAja ke prati usake uttaradAyitva ko prakaTa karate hai| prAta:kAla meM rAjA ke udbodhanArtha cAraNa dvArA sasvara par3hA gayA prakRta zloka santAnAbhAva se saMtRpta meghavAhana ke lie aucityapUrNa hai| isakA artha hai ki tumhArI du:khoM ke samAna andhakAramaya rAtri bIta gaI hai| tumhAre kula ke samAna sUrya maNDala jagat ko prakAzita karane ke lie udita ho rahA hai| ataH zAnta hokara iSTa devatAoM kI ArAdhanA kro| isa zloka se yaha dhvanita ho rahA hai ki meghavAhana, jo ki yauvanAvasthA kA atyadhika samaya bIta jAne para bhI saMtAna prApta na hone ke kAraNa sadA cintAkula rahatA hai, kA santAnotpatti avarodhaka prArabdha samApta prAyaH hai| apane janma se meghavAhana ke vaMza ko karane vAla sUrya ke samAna tejasvI putra Ane vAlA hai| isa zloka ke mAdhyama se cAraNa meghavAhana ko dhArmika kAryoM ko karane ke lie bhI prerita kara rahA hai| harivAhana kI mahimA kI guNagAna karate hue eka cAraNa kahatA hai - "pRthvIpatiyoM ke madhya asAdhAraNa mahimA se yukta eka tuma hI dekhane yogya ho, jisane vidyAdharAdhipatiyoM ko nyUnIkRta karake isa vaitADhya parvata kI utyucca bhUmikA para apanI sthiti dRr3ha kI hai| arthAt vidyAdhara samrATtva ko prApta kiyA hai' yaha vAkya harivAhana ke atulanIya sAmarthya ko vyakta kara rahA hai| harivAhana pRthvIstha ayodhyA nagarI kA yuvarAja hai, jisane apane asAdhAraNa karmoM se ne kevala sabhI bhUbhRtoM ko laghu kara diyA, apitu vidyAdharoM kI divya nagarI meM pahu~cakara vidyAdhara samrATtva ko prApta kara liyaa| samaraketu ke zaurya kI prazaMsA meM meghavAhana dvArA kahA gayA yaha vAkya "dhanyastvameko jagati yasmAdupajAtamAtmanaH parAjayaM vijayamiva sabhAsu zaMsati prItivikasitAkSo vipakSalokaH sarvathA aucityapUrNa hai| vastutaH samaraketu eka aisA vIra hai, jisane vajrAyudha sadRza ajeya yoddhA ko bhI vIratA kA pATha par3hA diyA, 84. vipadiva viratA vibhAvarI nRpa nirapAyamupAssva devtaaH| udayati bhuvanodayAya te kulamiva maNDalamuSNadIdhite : / / ti.ma., pR. 28 85. draSTavyastvamananyatulyamahimA madhye dharitrIbhRtAM yenAdha:kRtakhecarendratatinA baddhAsya mUrdhni sthitiH| vahI, pR. 240 86. vahI, pR. 101 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 165 jisane apane vIrya se zatruoM kA hRdaya bhI apane vaza meM kara liyaa| meghavAhana bhI usake sattva ke viSaya meM sunakara vismita ho jAte haiM aura usase kahate haiM isa jagata meM eka tuma hI dhanya ho jisakI parAjaya bhI vijaya ke samAna hai, Azcaryacakita vipakSa kI sabhAoM meM prazaMsita hotI hai| isa vAkya se samaraketu ke svabhAvika zaurya kA jJAna hotA hai| ataH yahA~ vAkyaucitya hai| sattvaucitya kAvya meM sAttvika vacanoM kA ucita nibandhana hI sattvaucitya hai| AcArya kSemendra ke anusAra kavi kA varNanIya vyakti ke sattva ke anurUpa vacana usI prakAra sahRdaya ko AhlAdita kara detA hai, jisa prakAra vivekI puruSa kA vicAra saMgata udAtta crit|" kSemendra ne isakA udAharaNa unakI apanI racanA 'citrabhArata' meM se diyA hai| isameM yudhiSThira kI sattvasampannatA kA pratipAdana kiyA gayA hai| mahAkavi dhanapAla meghavAhana kI pRthvI kA bhAra vahana karane kI kSamatA ke viSaya meM kahate haiM jisa pRthvI ko dhAraNa karane meM kacchapAdhipa vimukha ho gae, AdivarAha ne bhI mukha ko vakrita kara liyA, zeSanAga kI phaNa rUpa bhittiyA~ sahasra prakAra se vidIrNa ho gaI, usa pRthvI ke bhAra ko meghavAhana khar3a yukta bhujA ke dvArA anAyAsa hI dhAraNa karatA hai| yahA~ para meghavAhana kA sattvotkarSa dikhAyA gayA hai| meghavAhana khar3a yukta bhujA para pRthvI ke bhAra ko dhAraNa karatA hai jisase yaha abhivyaJjita ho rahA hai ki isake rAjya meM prajA sukhI tathA khuzahAla thii| sampUrNa pRthvI ko apane bAhubala se niyantrita karane meM isakA sattva nitarAM dyotita ho rahA hai| ataH yahA~ satvaucitya hai| 87. camatkAraM karotyeva vacaH sattvocitaM kaveH / vicArarucirodAracaritaM sumateriva / / au. vi. ca., kA. 31 88. nadIvRndoddAmaprasarasalilApUritatanuH sphuratsphItajvAlAniviDavaDavAgnikSata jalaH / na darpa no daityaM spRzati bahusattvaH parirapAmavasthAnAM bhedAdbhavati vikRtinaiva mahatAm / / vahIM, pR.137 89. yasya dhAraNe kurmapatinApi parAGmukhIbhUtamAdivarAheNapi vakritaM mukhamuragarAjasyApi sahasradhA bhinnAH phaNAbhittayaH, tamapi bhuvanabhAramanAyAsenaiva dhRtAsinA bhujena yo babhAra / ti. ma., pR. 15 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya eka anya sthala para meghavAhana ko viSNu ke samAna batAyA gayA hai - 'acyuta iva shngkhckrbhyaam|"" zaGkha kA artha hai zam kalyANam, kha khanati janayati arthAt jo kalyANa ko utpanna karatA hai| meghavAhana apanI prajA ke lie kalyANakArI hai| cakra arthAt astra vizeSa (meghavAhana ke artha meM talavAra) se yukta hone ke kAraNa vaha bhISaNa bhI hai arthAt zatruoM ko daNDa dene vAlA tathA duSToM ko jisa prakAra viSNu bhaktoM ke lie kalyANakArI tathA duSToM ko vinaya kA pATha par3hAne vAlA hai| duSToM kA saMhAra karane vAle haiM, usI prakAra meghavAhana prajA ke lie kalyANakArI tathA zatruoM ko apanI khaDga se pATha par3hAne ke kAraNa bhayaGkara hai| isa prakAra yahA~ samAna vizeSaNoM se meghavAhana ke sattvotkarSa kA ramaNIya citraNa kiyA gayA hai| ataH sattvaucitya hai| harivAhana ke sattvotkarSa kA citraNa karate hue dhanapAla kahate haiM ki vana meM mRgayA vyasanI rAjakumAroM ke prerita kie jAne para tathA zastra vidyA meM pUrNataH nipuNa hone para bhI harivAhana svAbhAvika dayAlutA ke kAraNa pazuoM ko nahI mAratA thaa| (na ki siMha Adi pazuoM se bhaya hone ke kaarnn)|" harivAhana zastra vidyA meM nipuNa thA tathA vaha atyadhika parAkramI va niDara thA tathApi mRgayA meM usakI ruci nahIM thii| yahA~ harivAhana kA svAbhAvika sattvodreka sahRdayahRdayAvarjaka hai| ataeva sattvaucitya hai| sArasaMgrahaucitya kAvya meM sArasaMgraha arthAt sArAMza (nicor3a) se yukta vAkya kA prayoga hI sArasaMgrahaucitya hai| sArasaMgraha yukta vAkya se abhivyakta AnandasvarUpa nizcitaphalaka kAvyArtha sabhI ko priya lagatA hai| AcArya kSemendra ne isakA udAharaNa apanI hI kAvya racanA munimatamImAMsA se diyA hai|" 90. ti.ma., pR. 13 91. jAtakautukaizca mRgayAvyasanibhiH kSitipatikumAraiH kSapaNAya teSAmanurakSaNaM vyApAryata na ca prakRtisAnukrozatayA zastragocaragatAnapi taanyjdhaan| vahI, pR. 183 sArasaGgrahavAkyena kAvyArthaH phalanizcitaH / adIrghasUtravyApAra iva kasya na saMmataH / / au. vi. ca., kA. 34 93. vividhagahanagarbhagranthasambhArabhArairmunibhirabhiniviSTaistattvamuktuM na kiJcit / kRtaruciravicAraM sArasametanmaharSerahamiti bhavabhUmi hamityeva mokSaH / / vahI, pR. 348 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 167 194 tilakamaJjarI meM sahRdaya ko Ananda pradAna karane vAle sArayukta vAkyoM kA bahudhA sanniveza huA hai / harivAhana ke mitra rAjakumAra kamalagupta dvArA ukta yaha vAkya 'duHkhaheturanurAgaH " sArasaMgrahaucitya kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| vastutaH anurAga yA prIti hI sabhI duHkhoM kA kAraNa hai / yaha anurAga kisI vastu ke prati ho athavA puruSa vizeSa ke prati, usake dUra hone para duHkha hotA hai| tilakamaJjarI kA harivAhana ke prati tathA harivAhana kA tilakamaJjarI ke prati anurAga isakA uttama udAharaNa hai| apane priya ko samakSa pAkara inheM anirvacanIya sukha kA anubhava hotA hai| priya kA smaraNa va cintana samasta sukhoM ko detA hai| inheM apane priya kA viyoga asahanIya hai| harivAhana ke duHkha se tilakamaJjarI bhI duHkha kA anubhAva karatI hai| loka meM yadi kisI bAlaka ko koI priya khilaunA anya le le yA vaha TUTa jAe to use bahuta duHkha hotA hai| ataH kamalaguptokta yaha kathana mAnavIya cittavRti ko sArarUpa meM prakaTa karatA hai tathA kAvya meM sArasaMgrahaucitya kA nidarzana karatA hai| $95 vidyAdhara muni ke darzanAntara samrAT meghavAhana kA yaha vAkya 'praNAmasamaye ca mUrdhAnamadhiropitena prakRtipUtena nijapAdapAMsunA saMpAditamakhilatIrthasnAnaphalam' sArasaMgrahaucitya kI dRSTi se vicAraNIya hai| meghavAhana kahate hai| ki praNAma ke samaya Apake caraNoM meM mastaka rakhane se svabhAvataH vizuddha ApakI caraNaraja se mujhe sabhI tIrthoM meM snAna kA phala mila gayA hai| vastutaH munijana atyadhika tejasvI hote haiN| ve tapoM ko tapakara aneka loka-kalyANakArI zaktiyoM ko arjita kara lete haiN| ve zArIrika va mAnasika rUpa se pUrNataH pavitra tathA puNya zarIrazAlI hote haiN| unake darzana mAtra se hI sAmAnya jana ke duHkha dUra ho jAte haiM hai| tathA durita zAnta ho jAte hai| ataH meghavAhana kA yaha kathana sarvathA upayukta sajjana svayaM eka tIrtha hI hote haiN| unake caraNa jisa sthAna para par3ate haiM vaha sthAna pavitra ho jAtA hai| isa prakAra meghavAhanokta yaha vAkya sArarUpa meM sajjanoM va muniyoM ko saMgati kI mahattA ko sutarAM abhivyakta kara rahA hai| ataH yahA~ sArasaMgrahaucitya hai| 94. 95. ti. ma., pR. 11 vahI, pR. 26 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya samaraketu kA prakRta kathana" bhI sArasaMgrahaucitya kI dRSTi se draSTavya hai| usake anusAra anukUla vidhi dvArA sahAyatA kie gae sAhasI vyakti kA nIti viruddha kArya bhI phala detA hai| tAtparya yaha hai ki bhAgya bhI unhIM vyaktiyoM kI sahAyatA karatA hai, jo sAhasI tathA karmayogI hote hai tathA ajJAta mArgoM para bhI dRr3hatApUrvaka lakSya kI ora agrasara rahate haiN| bhAgya ko phalita karane ke lie karma atyAvazyaka hai| yadyapi samaraketu yaha nahIM jAnatA ki hastI harivAhana ko lekara kahA~ gayA hai, parantu yaha cintana karake ki na jAne harivAhana ko kina paristhitiyoM kA sAmanA karanA par3e tathA mitra rUpa meM apanA karttavya samajhakara, vaha sAhasapUrvaka use khojane ke lie nikala par3atA hai| bhISaNa jaMgaloM va durgama parvatoM para vaha usakI khoja karatA hai tathA antataH use pA letA hai| yadi vaha akarmaNya hokara kevala pariNAma kI pratIkSA karatA, to sambhavataH use kucha prApta nahIM hotA aura vaha harivAhana ke niSchala prema kA pAtra bhI nahIM hotaa| yaha sarvapramANika tathya hai ki sAhasI vyakti kI bhAgya bhI sahAyatA karatA hai aura pracalana viruddha kArya kA bhI samyak phala detA hai| mahAkavi dhanapAla ne yahA~ karma kI pradhAnatA batAkara gItA ke karmayoga" ke siddhAMta ko hI sAra rUpa meM pratipAdita kiyA hai, ataeva sArasaMgrahaucitya hai| harivAhana dvArA jagat kI atAttvikatA ke viSaya meM cintana bhI draSTavya hai - aho virasatA saMsAra sthite:bhasvabhAvatA vibhvaanaam| yaha saMsAra atAttvika arthAt nazvarazIla hai tathA dhana sampattiyA~ kSaNabhaGgara hai| dhanapAla ne isa jagat kI nazvarazIlatA va avAstavikatA para vicAra kara advaita vedAnta ke 'brahma satyaM jagat mithyA' siddhAMta ko hI sArarUpa meM prastuta kiyA hai| ataH yahA~ sArasaMgrahaucitya spaSTa dRSTigocara ho rahA hai| zAkyabuddhi nAmaka maMtrI kA prakRtta kathana bhI sArasaMgrahaucitya kI dRSTi se vivecanIya hai| usake anusAra kaTA huA vRkSa samayAnusAra punaH vRddhi ko prApta karatA hai, kSINa candra punaH bar3hane lagatA hai| usI prakAra saMkaTApanna vyakti bhI punaH 96. anukUlavidhivihitasahAyakasya sAhasikasya sarvadA zasyasampadivAnItiranItireva phlti| ti.ma., pR. 155 97. karmaNyevAdhikAraste mA phaleSu kadAcana / mA karmaphalaheturbhUrmA te saGgo'stvakarmaNi / / gI. sau. , 2/47 98. ti. ma., pR. 243 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 169 samRddhi ko prApta karatA hai / " zAkyabuddhi kA yaha kathana harivAhana ke viSaya meM hai / gaja ne harivAhana kA apaharaNa karake use nirjana vana meM chor3a diyA hai| isalie vaha daivayogavazAt isa durAvasthA ko prApta huA hai / parantu isakA artha yaha nahIM hai| ki vaha punaH samRddhi ko prApta nahIM kregaa| jisa prakAra vRkSa aura candramA kSINa hokara punaH bar3hane lagate haiN| usI prakAra harivAhana sadRza karmayogI punaH samRddhi ko prApta karate haiM kyoMki sukha aura duHkha to cakra ke aro ke samAna Upara nIce hote rahate haiN| ata: harivAhana bhI avazya hI punaH samRddhi ko prApta karegA / svabhAvaucitya svabhAva kA ucita varNana hI svabhAvaucitya hai / AcArya kSemendra ke anusAra naisargika va asAdhAraNa hone ke kAraNa bhUSaNa svarUpa svabhAvaucitya se yukta kAvya usI prakAra suzobhita hotA hai, jisa prakAra sahaja va asAdhAraNa lAvaNya se aMganAe~ suzobhita hotI haiN|" isakA udAharaNa unhoMne apanI racanA munimatamImAMsA se diyA .101 vidyAdhara muni ke varNana meM dharmatattvajJoM ke svAbhAvika sAdhu carita kA atyanta manohArI varNana kiyA gayA hai| vidyAdhara muni ko dakSiNa dizA ke AkAza mArga se Ate dekhakara Azcarya va zraddhAtireka se meghavAhana aura madirAvatI apane Asana chor3akara khar3e ho jAte haiN| unakI dhArmika buddhi va RSi-muniyoM ke prati atizaya Adara bhAvanA dekhakara muni bhI unake prasAda kI chata para utara Ate hai / kyoMki dharma tattvajJoM ke hRdaya sadaiva dhArmika janoM ke anukUla AcaraNabhimukha hote haiN| 2 muni ko dekhakara apane Asana chor3akara khar3e ho jAnA dhArmika kAryoM meM unakI ruci va RSimuniyoM ke prati unakI zraddhA aura Adara ko abhivyakta kara 99. kSuNNo'pi rohati taru: kSINo'pyupacIyate punazcandraH / iti vimRzanta: santa: saMtapyante na vidhureSu / / ti.ma., pR. 402 100. svabhAvaucityamAbhAti sUktInAM cArubhUSaNam / akRtrimamasAmAnyaM lAvaNyamiva yoSitAm / / au. vi. ca., kA. 33 101. karNottAlitakuntalAntanipatattoyakSaNAsaGginA / hAreNeva vRtastanI pulakitA zItena siitkaarinnii|| nirdhautAJjanazoNakoNanayanA snAnAvasAne'GganA / prasyandatkabarIbharA na kurute kasya spRhArdraM manaH / / vahI, pR. 145 102. dhArmikajanAnuvRttyabhimukhAni hi bhavanti sarvadA dharmatattvavedinAM hRdayAni / ti. ma., pR. 25 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya rahA hai| vidyAdhara muni bhI unakI isa bhAvanA ke anukUla sahaja vyavahAra prakaTa karate hue unake pAsa A jAte haiM / muniyoM ke darzana mAtra se hI pApa naSTa ho jAte hai tathA manokAmanAe~ pUrNa hotI hai| meghavAhana ko bhI muni ke prasAdasvarUpa putra prApti kA upAya prApta hotA hai / isa prakAra yahA~ dharmatattvajJoM (RSi-muniyoM) ke svabhAva ke naisargika varNana se sahRdaya ko vizeSa Ananda kI prApti ho rahI hai ataH yahA~ svabhAvaucitya hai| 170 samaraketu dvArA kahA gayA yaha vAkya 'sUktavAdini, yuktavAdini, yuktamabhihitam / kiMtu duSkaramidaM mAdRzAnAm 03 svAbhAvaucitya kA uttama udAharaNa hai| vajrAyudha se sandhi karane ke lie kusumazekhara malayasundarI kA vivAha usase nizcita kara dete hai / yaha dekhakara bandhusundarI samaraketu se kahatI hai ki vaha malayasundarI ko rAtri meM hI apane deza le jAeM parantu samaraketu kahatA hai ki 'mere sadRza janoM ke lie yaha duSkara kArya hai|' samaraketu ucca koTi kA vIra hai tathA vIroM meM usakA nAma sammAna se liyA jAtA hai| yadi vaha rAtri meM malayasundarI ko le jAtA hai to use kAra mAnA jAegA tathA usakA yaza kalaMkita hogA / puna: usakA caritra bhI ucca koTi kA hai ataH yaha kArya naitikatA ke viruddha bhI hogaa| isa prakAra yahA~ yaha eka vAkya hI usake naisargika svabhAva ko nitarAM dyotita kara rahA hai ata: svabhAvaucitya hai| harivAhana ke darzanAnantara tilakamaJjarI kI svAbhAvika kriyAoM meM svabhAvaucitya kA sundara paripAka huA hai| tilakamaJjarI harivAhana ko akasmAt apane samakSa pAkara ghabarA jAtI hai tathA usake pUchane para bhI koI uttara nahIM detii| tilakamaJjarI jise janma se hI puruSoM se vidveSa hai, harivAhana kI manohara chavi dekhakara usa para mugdha ho jAtI hai| taba bhI vaha lajjAvaza harivAhana ke praznoM kA uttara nahIM detI, kevala premapUrNa tiryaka dRSTi se use dekhatI huI vahA~ se calI jAtI hai| nArI kA yahI svabhAva hotA hai| prathama milana meM vaha lajjAvaza apane priya kI kisI bAta kA uttara nahIM detI hai / yahA~ para tilakamaJjarI kI kriyAoM kA atyanta svAbhAvika va manohArI varNana kiyA gayA hai jo sahRdaya - hRdaya ko vizeSa Ananda 104 103. ti. ma., pR. 326 104. vahI, pR. 248-250 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 171 kI anubhUti karAtA hai| ata: yahAM para svabhAvaucitya hai| zAkya buddhi dvArA ukta yaha vAkya 'ayaM hi prAktanenaiva saMskAreNa paramasattvopakArI paramakAruNikazca na prArthito vacanamanyathA krissyti| 105 harivAhana ke naisargika svabhAva ko nitarAM dyotita kara rahA hai| harivAhana pUrva janma ke saMskAroM ke kAraNa parama paropakArI va parama dayAlu hai| vaha kabhI kisI yAcanA ko niSphala nahIM krtaa| zAkyabuddhi Adi maMtrI use vidyAdharoM kA cakravartI samrATa banAnA cAhate haiN| isake lie use mantra siddhi ke lie pravRtta karavAnA hai| parantu harivAhana tilakamaJjarI ke viyoga se du:khI hokara prANa-tyAgane jA rahA hai| binA tilakamaJjarI ke samrAT pada bhI usake lie vyartha hai, ata: vaha isake prastAva ko svIkAra nahIM kregaa| parantu vaha atyadhika dayAlu va paropakArI hai| yadi koI use apane prayojana ke lie mantrasiddhi karane kI yAcanA kare, to vaha avazya hI usake lie pravRtta ho jAegA, kyoMki paropakAra usakA svabhAva hai| harivAhana kA aisA paropakArI svabhAva sahRdaya hRdaya ko apUrva Ananda pradAna karatA hai| ataeva yahA~ svabhAvaucitya hai| vrataucitya AcArya kSemendra ke anusAra sundara vrataucitya kI pratiSThA ke kAraNa kAvyArtha janamAnasa ko apane camatkAra se pUrNataH santuSTa kara detA haiN| kyoMki vaha sahRdayoM ko apUrva Ananda pradAna karatA hai| kAvya meM pAtra, deza aura kAla Adi ke anusAra hI vratAcaraNa kA vidhAna kiyA jAnA caahie|" isakA udAharaNa kSemendra ne apanI racanA muktAvalI se diyA hai| isameM tApasocitta valkalAdi upakaraNoM ke dvArA acetana vRkSoM meM bhI vairAgyakAlIna zAntacitta vRtti kA samucita varNana kiyA gayA hai| 105. ti.ma., pR. 402 106. kAvyArthaH sAdhuvAdArhaH savrataucityagauravAt / santoSanirbharaM bhaktyA karoti janamAnasam / / au. vi. ca., kA. 29 107. aucitya kI dRSTi se bhavabhUti ke nATakoM kA samIkSAtmaka adhyayana, pR. 71 108. atra valkalajuSaH palAzinaH pussprennubhrmsmbhuussitaaH| lolamabhRGgavalayakSamAlikAstApasA iva vibhAnti pAdapAH / / vahI, pR. 132 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya mahAkavi dhanapAla ne tilakamaJjarI meM vrataucitya kA sundara sanniveza kiyA hai| isameM upavAsa, yajJa, ArAdhanA, nItiparAyaNatA, pratijJA, vacana Adi kA sundara paripAka dRSTigocara hotA hai| samrAT meghavAhana ke varNana meM vrataucitya kA sundara nidarzana dRSTigocara hotA hai| meghavAhana putra prApti hetu devarAdhana ke lie muni vrata dhAraNakara vana meM jAkara tapa karane kA saMkalpa vyakta karate haiN| parantu vidyAdhara muni ke kahane para vaha ghara meM rahakara munijanocita AcaraNa ko dhAraNa kara niyama pUrvaka devI kI upAsanA karate haiN| unake isa tapa ke phalasvarUpa hI unheM harivAhana sadRza cakravartI lakSaNopeta putra kI prApti hotI hai| yahA~ para munijanocita vrata ko dhAraNa karane tathA usake phalasvarUpa putra kI prApti ke varNana se vrataucitya kA AdhIna hotA hai| ___ malayasundarI apane priya kI pratIkSA meM maThAyana meM rahanA svIkAra karatI hai to yaha munijanocita kriyAoM ko bhI aGgIkAra karatI hai| pratyuSaH yaha adRSTapAra nAmaka divya sarovara meM snAna karatI hai| devatA ko arghAJjali detI hai tathA mantrajapa Adi karatI hai| muniyoM ke samAna valkala vastra dhAraNa karatI hai| harivAhana bhI jaba isase pahalI bAra milatA hai to usa samaya yaha jinayAtana meM maMtra japa kara rahI hotI hai|'' tIrthavandanArtha Ae hue atithiyoM kA yaha kanda mUlAdi ke dvArA unakA sAdara svAgata karatI hai| harivAhana ko dekhakara yaha usakA svAgata karatI hai tathA atithi pUjA karatI hai| isa prakAra yaha jisa munijanocita vrata ko dhAraNa karatI hai usa vrata kA niyamapUrvaka pAlana bhI karatI hai| ata: yahA~ vrataucitya samaraketu kA harivAhana kI khoja meM ekAkI hI nikala jAnA usake harivAhana ke sadA sAtha rahane ke vrata ko sutarAM abhivyakta karatA hai| samrATa meghavAhana samaraketu kI vIratA aura usake guNoM meM anurakta hokara use harivAhana kA parama vizvasanIya sahacara banA dete haiN| samaraketu bhI usI kSaNa se harivAhana 109. ti. ma., pR. 26-35 110. adRSTapArAkhye divyasarasi pratyuSasyeva nirvartitasnAnA vitIrNa sandhyAdevatArghAJjalirAgatya siddhAyatanametatsvahastanirvatitAbhiSekA ... / vahI, pR. 345 111. vahI, pR. 256 112. vatsa, eSa samaraketurguNaiH samadhikaM samaM cAtmabandhuvarge pradhAnapuruSamapazyatA mayA tavaiva sahacaraH priklpitH| ...eSa te bhrAtA ca bhRtyazca sacivazca sahacarazca / vahI, pR. 102-103 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM aucitya 173 ko apanA parama mitra svIkAra kara letA hai| jaba madAndha gaja harivAhana kA apaharaNa kara letA hai to yaha akelA hI nirjana vanoM, durgama parvatoM para use khojane nikala par3atA hai, kyoMki usane harivAhana kA sahacara bananA svIkAra kiyA hai| eka mitra kA yaha karttavya hai ki vaha sukha-duHkha meM apane mitra kA sAtha de tathA vipatti meM kadApi usakA sAtha na chodd'e| samaraketu apane mitra dharma pAlana meM anya mitroM se kahIM Age nikala gayA hai aura sahRdaya ke hRdaya meM apanA utyucca sthAna banA liyA hai| ata: yahA~ vrataucitya hai| gandharvaka kA tilakamaJjarI ko sabhI prakAra se yogya harivAhana ko patnI banAne kA vrata dhAraNa karanA vizeSa rUpa se draSTavya hai| gandharvaka eka vidyAdhara hai| svapnoM kI devI ke anusAra vidyAdhara rAjakumArI tilakamaJjarI kA vivAha kisI pRthvIvAsI cakravartI rAjakumAra se hogaa| isI kAraNa apanI mAtA citra lekhA se AjJA prApta kara yaha apane mitra citramAya ke sAtha tilakamaJjarI ke yogya vara kI khoja meM nikalatA hai| yaha atyadhika guNa aura buddhimAna hai| rAjakumAra harivAhana ko dekhakara vaha use hI rAjakumArI tilakamaJjarI ke sarvAdhika uparyukta pAtA hai aura use tilakamaJjarI se milAne kA vrata letA hai| vidyAdhara sAmrajJI patralekhA ke kArya se jAte hue vaha citramAya ko nirdeza detA hai ki vaha koI bhI rUpa dhAraNa kara harivAhana ko tilakamaJjarI ke pAsa le jAe, jisase usako dekhakara tilakamaJjarI kA puruSa vidveSa samApta ho jAe aura usake hRdaya meM prema kA saJcAra ho jaae| yakSa ke zApa se zuka bana jAne para bhI yaha harivAhana ke aneka kArya sampAdita karatA hai|| harivAhana ke viyoga meM tilakamaJjarI ko prANa tyAgane ke lie udyata dekhakara, yaha usake duHkha se du:khI hokara parvata se girakara marane cala par3atA hai| anta meM harivAhana ko tilakamaJjarI ke viSaya meM sUcanA dekara yaha hI una donoM ke milana kA sAdhana banatA hai| isa prakAra gandharvaka aneka kaSTa sahakara bhI anta taka apane vrata kA dRr3hatApUrvaka pAlana karatA hai| ataH yahA~ vrataucitya hai| prastuta vivecanA se spaSTa hai ki dhanapAla kI tilakamaJjarI meM kSemendrokta aucitya kA nirvahaNa sarvatra parilakSita hotA hai jisase kAvya kI ramaNIyatA aura bar3ha gaI hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama adhyAya tilakamaJjarI meM vakrokti 0 vakrokti 0 pUrvavartI AcAryoM kA vakrokti cintana 0 paravartI AcAryoM kA vakrokti cintana 0 kuntaka kA vakrokti siddhAnta 0 vakrokti ke bheda 0 varNa vinyAsa vakratA 0 padapUrvArdha vakratA 0 padaparArdha vakratA 0 vastu vakratA 0 prakaraNa vakratA 0 prabandha vakratA (175) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vakrokti vakrokti zabda do zabdoM ke saMyoga se banA hai- vakra tathA ukti / isakA sAmAnya artha hai - vakratApUrNa ukti athavA Ter3hI ukti (kathana) arthAt ukti ko sAmAnya DhaMga se na kahakara vakratApUrNa yA vaicitrya se yukta karake kahanA / loka vyavahAra kI sAmAnya ukti se bhinna prakAra kI vilakSaNa ukti hI vakrokti kahalAtI hai| vakrokti meM zrotA, vaktA ke kathana kI vakratA ke anusAra hI anyArtha kI kalpanA karatA hai| kRSNadeva jhArI ke anusAra- sAhitya tathA loka vyavahAra meM, vArtAlApa meM, vakrokti zabda kA prayoga vAk chala, krIr3AlApa tathA parihAsa ke rUpa meM hotA rahA hai / ' sAdhAraNa tilakamaJjarI meM vakrokti AcArya kuntaka ne vakrokti ko kAvya jIvita (AtmA) ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai| parantu saMskRta kAvya zAstra meM isake bIja pahale se hI vidyamAna the| kuntaka ke pUrvavartI AcAryoM ne aneka rUpoM meM isakI vivecanA kI hai / kuntaka ke paravartI AcAryoM ne bhI bhinna-bhinna prakAra se vakrokti kA varNana kiyA hai| ataH yahA~ para kuntaka ke pUrvavartI va paravartI AcAryoM ke vakrokti cintana kA saMkSipta varNana vAJchanIya hai| pUrvavartI AcAryoM kA vakrokti cintana bhAmaha alaGkAravAdI AcArya haiN| inhoMne alaGkAra ko kAvya kA sarvasva mAnA hai tathA vakrokti ko alaGkAra kA prANa / bhAmaha kA mata hai ki vakrokti ke binA kAvya meM saundarya kI niSpatti nahIM ho sakatI / bhAmaha ne atizayokti ke svarUpa kA varNana karate hue vakrokti kI vivecanA kI hai| inake anusAra atizayokti hI vakrokti hai| isI ke dvArA artha kI viziSTa rUpa se bhAvanA kI jAtI hai / kavi ko isake lie yatna karanA cAhie - 1. 2. saiSA sarvatra vakroktiranayArtho vibhAvyate / yatno'syAM kavinA kAryaH ko'laGkAro'nayA vinA // kAvya kA sampUrNa saundarya vakrokti para AdhArita hai| vakrokti se tAtparya zabda bhAratIya kAvyazAstra ke siddhAMta, pR. 129 kA. la., 2/85 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 177 aura artha kI vakratA se hai| bhAmaha vakratA rahita vAkya ko vArtA mAtra mAnate haiN| 'gato'stamarko bhAtInduryAnti vAsAya pakSiNaH' Adi uktiyoM meM vakratA kA abhAva hone ke kAraNa yahA~ kisI prakAra ke saundarya pratIti nahIM hotii| ataH bhAmaha ke anusAra kAvyatva ke lie vakrokti Avazyaka hai| daNDI ne bhAmaha dvArA vivecita vakrokti kI avadhAraNA ko aura Age bar3hAyA hai| daNDI bhI vakrokti ko alaGkAra kA mUla mAnate hai| inhoMne samasta vAGmaya ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - vakrokti va svaabhaavokti| daNDI ke anusAra vakrokti svayaM koI alaGkAra na hokara, upamAdi sabhI arthAlaGkAroM kA sAmUhika abhidhAna hai| daNDI zleSa ko vakrokti kA AdhAra mAnate hue kahate hai| ki zleSa ke kAraNa hI vakrokti kA saundaryavardhana hotA hai| __ zleSaH sarvAsu puSNAti prAyo vakroktiSu zriyam / bhinnaM dvidhA svabhAvoktirvakroktizceti vAGmayam // bhAmaha aura daNDI meM vakrokti para mataikya hote hue bhI eka bhinnatA dRSTigocara hotI hai| bhAmaha ne svAbhAvokti ko vakrokti meM antarnihita mAnA hai jabaki daNDI ise vakrokti se bhinna mAnate hai| daNDI kA mata hai ki svAbhAvokti zAstra kA sahaja mAdhyama hai, jabaki vakrokti kAvya kA anivArya mAdhyama hai| svAbhAvokti kAvya meM vAJchanIya hai, parantu vakrokti kAvya kA aparihArya tattva hai| vAmana kA dRSTikoNa bhAmaha aura daNDI ke dRSTikoNa se nitAnta bhinna hai| bhAmaha aura daNDI ne vakrokti ko alaGkAra kA mUla mAnA thA, parantu vAmana ne ise alaGkAra ke rUpa meM dekhA hai tathA ise zabdAlaGkAra na mAnakara arthAlaGkAra mAnA hai| vAmana ke anusAra sAdRzya ke Upara Azrita lakSaNA vakrokti kahalAtI hai| lakSaNA hone meM aneka kAraNa hote hai parantu sAdRzyAzrita lakSaNA hI vakrokti saMjJaka hotI hai| isa prakAra vAmana ne vakrokti ko sarvasAmAnya alaGkAra se viziSTa alaGkAra ke rUpa meM sImita kara diyaa| 3. vAcAM vakrArthazabdoktiralaGkArAya kalpate / kA. la., 5/66 kA. da.,2/363 vakrokti siddhAMta aura hindI kavitA, pR. 6 sAdRzyAllakSaNA vakroktiH / kA. sU. vR., 4/3/8 bahUni hi nibandhanAni lakSaNAyAm / tatra sAdRzyAllakSaNA vakroktirasAviti / kA. sU. vR., 4/3/8 kI vRtti Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tilakamaJjarI meM vakrokti __ rudraTa ne bhI vakrokti ko alaGkAra vizeSa ke rUpa meM hI svIkAra kiyA hai| inhoMne vakrokti kI arthAlaGkAra kI padavI ko chInakara ise zabdAlaGkAra mAnA hai| DaoN. nagendra kA kathana hai ki rudraTa ne vakrokti kA artha 'vakrIkRtA ukti' karate hue use vAkchala para AdhArita zabdAlaGkAra mAtra mAnA hai| rudraTa ne vakrokti ke do bheda kiye hai- kAku vakrokti aura zleSa vakrokti / kAku vakrokti meM uccAraNa aura svara ke utAra car3hAva ke dvArA anya artha kI pratIti hotI hai tathA zleSa vakrokti meM zleSa ke dvArA / rudraTa ke isa vakrokti vivecana kA paravartI AcAryoM para atyadhika prabhAva pdd'aa| ratnAkara nAmaka kavi ne sabhaGga zleSa ke camatkAra kA pradarzana karate hue 'vakrokti paMcAzikA' kI racanA kii| Anandavardhana ne prasaMgavaza hI vakrokti kA varNana kiyA hai| dhvanyAloka ke dvitIya udyota kI ikkIsavIM kArikA kI vRtti meM vakrokti kA ullekha milatA hai- "tatra vakroktyAdivAcyAlaGkAravyavahAra ev|" Anandavardhana ne vakrokti ko arthAlaGkAra mAnA hai| ye vakrokti aura atizyokti ko paryAyavAcI mAnate hai| inakA mata hai ki sabhI alaGkAra atizyoktigarbha ho sakate hai| mahAkaviyoM dvArA viracita yaha atizyokti kAvya ko anivarcanIya zobhA pradAna karatI hai| aucityapUrNa atizayokti kA nibandhana nizcaya hI kAvya ko utkarSa pradAna karatA hai|" isa prakAra kuntaka ke pUrvavartI AcAryoM ne kuntaka ko apane vakrokti siddhAnta rUpI bhavana ke lie vaha AdhAra bhUmi pradAna kI jisa para kuntaka ne vakrokti rUpI bhavya prAsAda ko AkAra pradAna kiyaa| kuntaka ke paravartI AcAryoM ne bhI vakrokti kI bhinna rUpoM meM vivecanA kI hai| inakA saMkSipta varNana prastuta hai paravartI AcAryoM kA vakrokti cintana kuntaka ke pazcAt bhojarAja ne vakrokti kI vistRta vivecanA kI hai| inhoMne vAGmaya ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai -"vakrokti, rasokti aura 8. bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA, pR. 144 9. dhvanyA., 2/21 kI vRtti 10. atizyoktigarbhatA sarvAlaGkAreSu zakyakriyA / kRtaiva ca sA mahAkavibhiH kAmadi kAvyacchaviM pussyti| dhvanyA., pR. 498 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 179 svaabhaavokti|" bhojarAja kA alaGkAra se tAtparya kAvya saundarya hai| inake anusAra kAvya meM upamAdi alaGkAroM kI pradhAnatA hone para vakrokti, guNa kA prAdhAnya hone para svAbhAvokti tathA vibhAvAnubhAvAdi ke saMyoga se rasa niSpatti hone para rasokti hotI hai|" bhoja ne lakSaNA ko vakrokti kA prANa mAnate hue, sabhI prakAra kI lakSaNA ko vakrokti kA mUlAdhAra mAnA hai| __ mammaTa ne 'kAvyaprakAza' meM zabdAlaGkAra ke rUpa meM vakrokti kA vivecana kiyA hai| mammaTa ne vakrokti ke do bhedoM kA varNana kiyA hai - bhaGga zleSa aura kAku vkrokti| inake anusAra anya prakAra se kahA huA vAkya, jaba anya ke dvArA zleSa athavA kAku se anya prakAra se yojita kiyA jAtA hai| vaha vakrokti nAmaka alaGkAra hotA hai|'' ruyyaka ne bhI vakrokti ko alaGkAra ke rUpa meM hI vivecita kiyA hai| parantu ruyyaka vakrokti ko zabdAlaGkAra na mAnakara arthAlaGkAra svIkAra karate haiN| sAhityadarpaNakAra vizvanAtha ne bhI mammaTa kA anukaraNa karate hue vakrokti ko zabdAlaGkAra mAnA hai| isa prakAra vakrokti kA yaha vikAsa krama aneka Aroha-avaroha se yukta hai| jisa vakrokti ko kuntaka ne kAvya saundarya kA mUlAdhAra pratipAdita kiyA thA, vaha kuntaka ke pazcAt dhIre-dhIre alaGkAra mAtra raha gyaa| yaha satya hai ki kuntaka kA vakrokti rUpI bhavana lambe samaya taka apanI pratiSThA ko vahana nahIM kara sakA, tathApi atyanta sUkSmatayA varNana karane ke kAraNa vakrokti siddhAnta ke pratipAdaka AcArya rAjAnaka kuntaka kA nAma vakroktijIvitakAra ke rUpa meM kAvyAcAryoM meM atyadhika Adara sahita liyA jAtA hai| kuntaka kA vakrokti siddhAnta rAjAnaka kuntaka vakrokti siddhAnta ke unnAyaka AcArya hai| unhoMne rIti, rasa, alaGkAra, guNa, dhvani Adi siddhAntoM ke rahate hue bhI sarvathA navIna siddhAnta kA 11. vakroktizca rasoktizca svabhAvoktizca vAGmayam / sa. ka., 5/8 12. trividhaH khalvalakAravargaH vakroktiH svabhAvoktiH rsoktiriti| tatra upamAdyalaGkAra prAdhAnye vkrokti| so'pi guNaprAdhAnye svbhaavoktiH| vibhAvAnubhAvavyabhicArIsaMyogAtta rasaniSpatau rsoktiriti| zR. pra., pR. 124 13. yaduktamanyathAvAkyamanyatha'nyena yojyate / zleSeNa kAkvA vA jJeyA vakroktistathAdvidhA / / kA. pra., sU. 102 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tilakamaJjarI meM vakrokti pratipAdana kiyA aura vakrokti ko kAvya kI AtmA ke rUpa meM pratiSThita kiyA / 'vakrokti jIvita' ke rUpa meM vakrokti siddhAnta unake nitAnta maulika va praur3ha cintana kA nidarzana hai| kuntaka kI grantha racanA kA mukhya uddezya hai - 'lokottaracamatkArakAri vaicitryasiddhi' " arthAt alaukika AhlAda ko utpanna karane vAle vaicitrya kI siddhi / kuntaka ke anusAra vakrokti kA lakSaNa hai - vakroktireva vaidagdhya bhnggiibhnnitirucyte|" arthAt vaidagdhapUrNa bhaGgimA dvArA kathana vakrokti hai| yahA~ vaidagdhya kA artha hai vidagdha (pratibhAvAn kavi) kA bhAva arthAt kavi kI kAvyakarma kushltaa| bhaGgI kA artha hai - vicchiti, zobhA athavA caarutaa| bhaNiti kA artha hai kthn| isa prakAra vakrokti kavikarma kI kuzalatA se utpanna hone vAle camatkAra ke Upara Azrita hone vAlA kathana kA prakAra hai|" kuntaka ne eka anya tatva para bhI atyadhika bala diyA hai vaha hai 'sahRdaya hRdaya AhlAdakAriNI' arthAt kAvya meM sahRdayoM ke hRdaya ko AhlAdita karane kI kssmtaa| kuntaka mAnate haiM ki vahI racanA zreSTha hai, vahIM kAvya vareNya hai jisameM kuzala kavi vyApAra se yukta cArutA (vicchitti) pUrNa kavi-kathana (ukti kI prastuti) aisA ho, jo sahRdaya ko AhlAdita karane meM samartha ho|" vakrokti ke bheda AcArya kuntaka ne vakrokti ko kAvya ke jIvita (AtmA) ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai| inake anusAra kAvya meM jisa saundarya kA AsvAdana hotA hai, vaha vakratA ke kAraNa hotA hai| kavi apanI pratibhA ke bala para apanI kRti meM camatkAra utpanna karane ke lie sahaja athavA saceSTa rUpa meM jina sAdhanoM-prasAdhanoM kA 14. va. jI., 1/2 15. vahI 1/10 16. vaidagdhyaM vidagdhabhAvaH, kavikarmakauzalaM, tasyabhanI vicchittiH, tayA bhaNitiH / vicitraivAbhidhA vkroktirityucyte| vahI, 1/10 kI vRtti 17. bhAratIya sAhitya zAstra, khaNDa-2, pR. 223 18. vakrokti siddhAnta aura hindI kavitA, pR. 9 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya upayoga karatA hai ve sabhI vakrokti ke bheda hai|" kuntaka ne kAvya-saundarya viSayaka sabhI tattvoM kA samAveza vakrokti meM kiyA hai| kuntaka ne vakrokti ke chaH bheda kie haiN| unhoMne kAvya kI laghutama ikAI varNa se lekara usake mahattama rUpa prabandha taka vakrokti kA sAmrAjya mAnA hai| ye chaH bheda haiM - 1. varNa vinyAsa-vakratA 4. vastu vakratA 2. pada pUrvArdha-vakratA 5. prakaraNa vakratA 3. pada parArdha-vakratA 6. prabandha vakratA kuntaka ke anusAra mahAkaviyoM kI pratibhA se ubudha vakratA ke hajAroM anya bheda ho sakate haiM, jinakA sahRdaya svayaM anubhava kara sakate haiN|" varNa vinyAsa-vakratA kAvya kA zarIra zabda aura artha ke sahabhAva se nirmita hotA hai| zabda aneka varNo se milakara banatA hai| inhIM varNoM ke vaicitrya ko dekhakara kuntaka ne varNavinyAsavakratA ko vakrokti kA prathama bheda mAnA hai| varNa kavi ke mana ke bhAvoM ke vAhaka hote haiM tathA kavi sRSTi kI vizeSa anubhUtiyoM ko sAmAjika taka preSita karate haiN| sukavi kuzalatApUrvaka varNo kA cayana karatA hai| ucita varNoM kA cayana va vinyAsa kavigata bhAvoM ko sahRdaya taka yathAvat sampreSita karatA hai| ata: varNanAnukUla varNo kA cayana kavi pratibhA ko dyotita karatA hai| AcArya kuntaka ne varNavinyAsavakratA kA lakSaNa kiyA hai - jaba eka, do athavA bahuta se varNa anekazaH saMyojita kie jAte hai to vahA~ varNavinyAsavakratA hotI hai| yaha vakratA tIna prakAra kI hai' - 19. bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA, pR. 179 20. ete ca mukhyatayAvakratA prakArAH katicinnadarzanArtha prdrshitaaH| ziSTAzca sahasrazaH sambhavantIti mahAkavipravAhe sahRdayaiH svymevotprekssnniiyaaH| va. jI., 1/19 kI vRtti 21. ekau dvau bahavo varNA badhyamAnAH punaH punH| svalpAntarAstriyA soktA varNavinyAsavakratA / / vahI, 2/1 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tilakamaJjarI meM vakrokti prathama prakAra : eka varNa kA punaH punaH vinyAsa dvitIya prakAra : do varNoM kA punaH punaH vinyAsa tRtIya prakAra : do se adhika varNo kA punaH punaH vinyAsa prathama prakAra : kuntaka ne varNavinyAsavakratA ke prathama bheda 'eka varNa ke punaH punaH vinyAsa' kA prakRta udAharaNa diyA hai; jisameM unhoMne prathama prakAra ke varNavinyAsavakratA ko darzAyA hai| mahAkavi dhanapAla kI tilakamaJjarI meM varNavinyAsavakratA ke sabhI bhedoM kA sundara paripAka dRSTigocara hotA hai| sahRdaya tilakamaJjarI meM aneka sthaloM para varNavinyAsavakratA kI chaTA dekhakara sahasA hI mugdha ho jAtA hai| tilakamaJjarI se varNavinyAsavakratA ke prathama bheda ke udAharaNa draSTavya hai : - (1) sa vaH pAtu jinaH kRtsnaM samIkSyate yaH prtikssnnm| rUpairanantairekaikajantorvyAptaM jgtrym||' yaha tilakamaJjarI kA maMgalAcaraNa zloka hai, jisameM dhanapAla ne apane iSTadeva jina ko namaskAra kiyA hai| isameM 'pa', 'ta', 'ra', 'ka', aura 'ja' Adi varNo kI ekAdhika vAra AvRtti adbhuta chaTA utpanna karatI hai| (2) AzliSya kaNThamamunA muktAhareNa hadi nivisstten| saruSeva vArito meM tvdur:prirmbhnnaarmbhH||* yaha AryA chandovaddha padya hai| ise tilakamaJjarI ne harivAhana ke pAsa patra meM likhakara bhejA hai| yahA~ 'ma', 'ha', 'ra', 'bha', 'va' Adi vargoM kI aneka bAra AvRtti huI hai| 22. dhAmmillo vinivezitAlpakusumaH saundaryadhurya smitavinyAso vacasAM vidagdhamadhuraH kaNThe kala: pnycmH| lIlAmantharatArake ca nayane yAtaM vilAsAlasaM ko'pyevaM hariNIdRzaHsmarazarApAtAvadAtaH krmH|| va. jI., pR. 173 23. ti. ma., bhUmikA, padya 1 24. vahI, pR. 396 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya (3) vipadiva viratA vibhAvarI nRpa nirapAyamupAssva devtaaH| udayati bhavanodayAya te kulamiva mnnddlmussnndiidhiteH||" aparavakra chandovaddha prakRta padya samrAT meghavAhana ke lie vizeSa mahattva rakhatA hai| isameM cAraNa ne sahasA hI meghavAhana ko putra prApti kA upAya batA diyA hai, jise usane tatkSaNa hI hRdayaGgama bhI kara liyA hai| isa padya meM 'va', 'pa', 'da', 'ra', 'ya' tathA 'ma' vargoM kI AvRtti vicitratA ko utpanna kara rahI hai| (4) prathitaguNasthAnasthitasyAsato'pi hi mhaatmymaavirbhvti| pR. 213 samaraketu ArAma nAmaka devatAoM ke udyAna kI ramaNIyatA ko dekhakara kahatA hai ki prakhyAta guNoM vAle sthAna para sthita mahattvazUnya vastu bhI mahimAvAn ho jAtI hai| yahA~ para 'sa', 'tha', 'ta', 'Sa', 'ma' tathA 'va' varNo kA vinyAsa ekAdhika bAra huA hai| ata: yaha varNavinyAsavakratA ke prathama bheda kA udAharaNa hai| (5) induriva mocynkumudmukulodrsdaanitaanylikdmbkaani| pR. 206-207 mAnasa nAmaka sarorAja meM snAna karake nikale samaraketu kI AbhA usa candramA ke samAna thI, jisakI kiraNoM ke sparza se khile hue kumudoM se bhramarasamUha mukta ho jAtA hai| yahA~ 'da', 'ya', 'na', 'ra', 'ka', 'ma', 'la' Adi varNo kA ekAdhika bAra saMyojana udbhuta chaTA bikhera rahA hai| __ isa prakAra svalpa vyavadhAna se yukta eka varNa kI anekadhA AvRtti ke ye udAharaNa prastuta kie gae hai| AcArya kuntaka kA mata hai ki kahIM-kahIM vyaJjanoM ke vyavadhAna ke abhAva meM eka varNa kA do athavA aneka bAra upanibaMdhana cittAkarSaka hotA hai| kahIM-kahIM vaha svaroM ke asamAna hone se kisI anya vaicitrya ko puSTa karatA hai|" yathA-samAdhiguNazAlinyaH prasanna pripvitrmaaH| yAyAvarakavervAco munInAmiva vRttyH||" 25. ti.ma., pR. 28 26. kvacidavyavadhAne'pi mnohaarinibndhnaa| sA svarANAmasArupyAt parAM puSNAti vkrtaam|| va. jI., 2/3 27. ti. ma., bhUmikA zloka 33 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tilakamaJjarI meM vakrokti yahA~ para 'prasanna' meM 'na' varNa kI, 'yAyAvara' meM 'ya' varNa kI, 'kavervAco meM 'va' varNa kI, 'munInAm' meM 'na' varNa kI tathA 'vRttaya' meM 'ta', varNa kI kisI anya vyaJjana ke vyavadhAna se rahita saMyojanA huI hai| sasImA sagrAmA sanagarasaridvIpavalayA tamisrAdunmajjatyudadhijalamadhyAdiva mhii|" yahA~ para 'sanagarasaridvIpavalayA' meM 'da' varNa kI, sasImA meM 'sa' varNa kI tathA unmajjati' meM 'ja' varNa kI anya kisI vyaJjana ke vyavadhAna se rahita punaH AvRtti huI hai| AcArya kuntaka varNavinyAsavakratA ke viSaya meM atyanta sajaga the isalie unhoMne varNavinyAsavakratA ke lie kucha niyama bhI nirdhArita kie hai jinase kavi apane mUla uddezya rasa vyaJjanA ko vismRta kara varNa vakratA ke lie prayatnazIla na ho jaae| ye niyama hai - 1. varNa saMyojana varNya viSaya ke aucitya (ucita bhAva) se suzobhita hone caahie| usake aucitya ko dUSita karane vAle varNoM kA prayoga nahIM karanA caahie|" 2. varNavinyAsavakratA ke lie kavi ko atyanta nirbandha (vyasana) nahIM honA cAhie arthAt varNavinyAsavakratA ke lie atyanta Agraha nahIM rakhanA caahie| yaha vakratA binA prayAsa ke svabhAvataH viracita honI caahie|" 3. varNavinyAsavakratA apezala (kaThora) varNoM se yukta na hokara sundara varNoM se alaMkRta honI caahie|" 28. ti. ma., pR. 359 29. prastutaM varNyamAnaM vastu tasya yadaucityamucitabhAvastena zobhante ye te tthoktaaH| na punarvarNasAvarNyavyasanitAmAtreNopanibaddhAH prstutaucitymlaankaarinnH| va.jI.,2/2 kI vRtti, pR. 175 30. nAtinirbandhavihitA naapypeshlbhuussitaa| vahI, 2/4 31. vahI, 2/4 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 185 4. varNavinyAsa meM vaicitrya honA caahie| kavi ko cAhie ki vaha kAvya ko pUrvArvata varNoM kA parityAga kara use navIna varNoM kI AvRtti se suzobhita kre| 5. varNavinyAsa zrutipezala, ramaNIya tathA aucityapUrNa honA caahiye|' dvitIya prakAra : (do varNoM kA punaH punaH vinyAsa) - AcArya kuntaka ne prakRta padya ko varNavinyAsavakratA ke dvitIya prakAra ke udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA hai| isake dvitIya caraNa meM 'tAla tAlI' meM t evaM l kI do bAra AvRtti huI hai tathA tRtIya caraNa meM 'vellatkallola' meM 'lla' kI do bAra tathA 'kallola', 'visakalana' evaM kUlakaccheSu meM k, l kI tIna bAra AvRtti huI hai| tilakamaJjarI se varNavinyAsavakratA ke dvitIya prakAra ke udAharaNa draSTavya haiM - vanyebhaibhRzamapi gAhyamAnakUle kAluSyaM kalayati yatra jAtu naambhH| jAtyaivApahRtamalaiH phalairasaktaM saMsaktaM tttktkdrumaavliinaam||" isa padya meM adRSTapAra sarovara ke jala kI nirmalatA kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ 'kUle', 'kAluSyam' evaM 'kalayati' meM k, l varNoM kI tIna bAra AvRtti huI hai| prabhAtaprAyAsau rajanIraruNajyotiraruNaM ruNaddhIdaM rodo dizi dizitamastAmyatitamAm prabhAchidrazcandro dalati dalamaitrI jalaruhAM raho'nutsAhasya shlthynRpnidraasukhrsm|| yaha prabhAtakAlika maMgalasrota padya hai| yahA~ rajanIraruNajyotiraruNaM ruNaddhIdaM ' meM r, N varNo kI tIra bAra, 'tamastAmyatitamAm' meM t, m varNoM kI tIna bAra 'dizi dizi' meM d, z tathA dalati dalamaitrI' meM d, l varNo kI do bAra AvRtti huI hai| 32. puurvaavRttprityaagnuutnaavrtnojjvlaa| va.jI., 2/4 33. samAnavarNamanyArthe prasAdi shrutipeshlm| aucityayuktamAdyAdiniyatasthAnazobhi yt|| vahI, 2/6 34. bhagnailAvallarIkAstaralitakadalIstambatAmbUla jambU - jambIrAstAlatAlIsaralataralatAlAsikA yasya jhvH| vellatkallolahelA bisakalanajaDAH kUlakaccheSu sindhoH senAsImantinInAmanavarataratAbhyAsatAntiMta smiiraaH|| va. jI., pR. 173 35. ti. ma., pR. 205 36. vahI, pR. 359 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tilakamaJjarI meM vakrokti varNya vastu ke aucitya se suzobhita hone vAlI yaha dvitIya prakAra kI varNavinyAsavakratA, apane vargAnta se saMyukta sparza varNoM kI AvRtti, dvirukta ta, la, na kI punaH punaH AvRtti tathA 'ra' Adi vargoM se saMyukta zeSa sabhI vargoM kI punaH punaH AvRtti ke bheda se punaH tIna prakAra kI hotI hai|" tilakamaJjarI se varNavinyAsa se varNavinyAsavakratA ke dvitIya prakAra ke tInoM bhedoM ke udAharaNa draSTavya haiM - (ka) vargAnta saMyukta sparza varNo (kavargAdi) kA punaH punaH vinyAsa zrAntAtidIrghasopAnapathalaGghanena, ityaGgabhAraM zAlazRGgotsaGginaM kRtvA ... / pR. 277 yahA~ para samaraketu ke darzana se kAmArta, malayasundarI kI kriyAoM kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ sparza varNa 'ga' kI vargAnta 'Ga' ke sAtha aneka bAra AvRtti cittAkarSaka ho gaI hai| akhaNDadaNDakAraNyabhAjaH prcurvrnnkaat| vyAghrAdivasAghrAto gadyAvyAvartate jnH||" prastuta zloka meM gadya kAvya kA varNana kiyA gayA hai| isake prathama caraNa meM 'Da' varNa kI apane vargAnta 'Na' ke sAtha saMyukta rUpa meM do bAra AvRtti huI hai| prasannagambhIrapathA rthaanggbhithunaashryaa| puNyA punAti gaGgeva gAM taraGgavatI kthaa|" isa padya meM dhanapAla ne kathA kI mahattA kA varNana kiyA hai| isa padya ke dvitIya caraNa meM sparza varNa 'ga' apane vargAnta se saMyukta hokara do bAra AvRtta huA namo jagannamasyAya muniindraayendrbhuutye|" yahA~ indrabhUti nAmaka munIndra ko namaskAra kiyA gayA hai| isameM sparza varNa 'da' kI apane varga ke antima varNa 'na' se saMyukta hokara do bAra AvRtti huI hai| kevalAtmajAGgapariSvaGganivRttiM naadhygccht| pR. 20 37. vargAntayoginaH sparzA dviruktaast-l-naadyH| ziSTAzca rAdisaMyuktAH prstutaucityshobhinH|| va. jI., 2/2 38. ti. ma., bhUmikA, padya 15 39. vahI, padya 23 40. vahI, padya 19 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya yahA~ samrAT meghavAhana ke du:kha ke ekamAtra kAraNa putrAbhAva kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ 'ga' varNa 'Ga' ke sAtha saMyukta rUpa meM do bAra AvRtta huA hai| (kha) dvirukta ta, la, na kA punaH punaH vinyAsa svapnerasAtalAttatkAla mevodgatamanekapuSpastabakasaMbAdhaviTapacchannamacchinnasaMtAnamadhukarasahasropasevitamutphulla blliinikrprikrtyaa.paarijaatdrummdraakssiit| pR. 207 yahA~ samaraketu dvArA svapna meM pArijAta vRkSa ke darzana kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ para dvirukta 'na' tathA 'la' kI do bAra AvRtti huI hai| upasRtaM ca taM kSiti cumbinA sarabhasaprasAritabAhuyugalaH pravezayanniva hRdayamekatAM nayanniva zarIreNa .... pulkjaalmaalilingg| pR. 231 yahA~ samaraketu ke prati harivAhana ke prema kA varNana hai| yahA~ dvirukta 'na' kI do bAra AvRtti huI hai| rAjapuruSastenAnulepanena tAsAmasmadAsannavartinInAM rAjakanyAnAmalikalekhAsu tilkaankaarssiit| pR. 289 yahA~ jinAbhiSakotsava ke lie apahRta rAjakanyAoM kA varNana kiyA gayA hai| prastuta paMkti meM dvirukta 'na' varNa kI cAra bAra AvRtti huI hai| (ga) 'ra' Adi se yukta varNoM kA punaH punaH vinyAsa - vAryo'nAryaH sa nirdoSe yaH kAvyAdhvani srptaam| agragAmitayA kurvanvidhanamAyAti srptaam||" isameM mahAkavi dhanapAla ne durjanoM kA varNana kiyA hai| isake prathama caraNa meM 'ya' kA 'ra' ke sAtha saMyukta rUpa meM do bAra prayoga huA hai| prAjyaprabhAvaH prabhavo dhrmsyaastrjstmaaH| dadatAM nivRtAtmAna Adyo'nye'pi mudaM jinaaH|| yaha maMgalAcaraNa kA dvitIya padya hai| isameM jina stuti kI gaI hai| isake prathama caraNa meM 'pa' kI 'ra' ke sAtha saMyukta rUpa meM tIna bAra AvRtti huI hai| 41. 42. ti. ma., bhUmikA, padya 9 vahI, padya 2 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 188 tilakamaJjarI meM vakrokti dhaurmandasphuritAruNA timiriNIsarvasahA srvthaa| sImA cittamuSAmuSa kSaNadayoH saMdhikSaNau vrtte|" yaha prAtaH belA meM cAraNa dvArA gAyA gayA maMgalapadya hai| isameM 'va' kI 'ra' se saMyukta AvRtti do bAra huI hai| tRtIya prakAra : do se adhika varNoM kA punaH punaH vinyAsa- kuntaka ne prakRta padya ko varNavinyAsavakratA ke tRtIya prakAra ke udAharaNa ke rUpa meM diyA hai| isake caturtha caraNa meM 'stamba tAmbUla' meM t, m, b kI tathA 'jambU jambArA' meM 'ja', 'ma', 'ba' kI eka sAtha do-do bAra AvRtti huI hai| dvitIya caraNa meM 'saralataralatA' meM 'ra', 'la', 'ta' kI eka sAtha do bAra AvRtti huI hai| tilakamaJjarI se varNa vinyAsa vakratA ke tRtIya prakAra ke udAharaNa uddhRta kie jA rahe hai - niroddhaM pAryate kena smraadityjnmnH| prazamasya vazIbhUtaM smraadityjnmnH||" isa zloka meM haribhadrasUri kRta kathA ke utkarSa kA varNana kiyA gayA hai| isameM 'samarAdityajanmanaH' pada ke sabhI vargoM kI usI krama meM prathama va dvitIya caraNa meM do bAra AvRti huI hai| vandyAste kavayaH kAvyaparamArtha vishaardaaH| vicArayanti ye doSAnguNAMzca gtmtsraaH|| prastuta padya meM mahAkavi dhanapAla ne rAgadveSarahita kAvyajJoM kI prazaMsA kI hai| isa padya ke prathama caraNa meM 'kavayaH kAvya' meM k, v, y kI do bAra AvRtti huI 43. ti.ma., pR. 237 44. bhagnailAvallarIkAstaralitakadalIstambatAmbUla jambU - jambIrAstAlatAlIsaralataralatAlAsikA yasya jmuH| vellatkallolahelA bisakalanajaDA: kUlakaccheSu sindhoH senAsImantinInAmanavarataratAbhyAsatAntiMta smiiraa:|| va. jI., pR. 173 45. ti. ma., bhUmikA, padya 29 46. vahI, bhUmikA, padya 8 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya ADhyazroNi daridramadhyasaraNi prastAMsamuccastanaM nIrandhrAlakamacchagaNDaphalakaM chekabhra mugdhekssnnm| zAlInasmitamasmitAJcitapadanyAsaM bibharti sma yA svAdiSToktiniSekamekavikasallAvaNyapuNyaM vpuH||" isa padya meM madirAvatI ke saundarya kA varNana kiyA gayA hai isake tRtIya caraNa meM 'smitamasmita' meM s, m, t kI do bAra AvRtti huI hai| vidhirbaddho'pi buddhimadbhiratinibiDena prajJAlohanigaDena niravagraho vicrti| pR. 112 isa paMkti meM bhAgya kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ 'baddho'pi buddhi' meM b, d, dh kI do bAra AvRtti huI hai| kSuNNo'pi rohati taruH kSINo'pyupacIyate punshcndrH| iti vimRzantaH santaH santapyante na vidhuressu|' isa zloka meM batAyA gayA hai ki yogya vyakti svasthAna cyuta hone para bhI punaH apanI pUrva mahattA ko prApta kara letA hai| yahA~ 'santaH santapyante' meM s, n, t kI do bAra AvRtti huI hai| avatIrNazca tasmiMstApamatApamAtapamanAtapaM tapanamatapanaM divasamadivasaM grISmamagrISma kAlamamakAlaM tuSArapAtamatuSArapAtaM tribhuvanamatribhuvanaM srgkrmmmst| pR. 212 yahA~ ArAma nAmaka udyAna kI ramaNIyatA kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ tApam, tapanam, Atapam, divasam, grISmam, kAlam, tuSArapAtam, tribhuvanam meM do se adhika varNo kI usI krama meM eka sAtha do-do bAra AvRtti huI hai, jo vicitratA kA AdhAna karatI hai| isa prakAra varNavinyAsavakratA kA vaicitrya sahRdaya ko sahaja hI AkarSita karatA hai| AcArya kuntaka ne rItiyoM aura vRttiyoM kA antarbhAva varNavinyAsavakratA meM hI kara diyA hai| AcArya kuntaka yamakAlaGkAra ko bhI varNavinyAsavakratA meM 47. ti.ma., pR. 23 48. vahI, pR. 402 49. varNacchAyAnusAreNa gunnmaargaanuvrtinii| vRttivaicitryayukteti saiva proktA cirntnaiH|| va. jI., 2/5 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 tilakamaJjarI meM vakrokti samAhita kiye hue hai| unakA mata hai ki yamaka niyatasthAna para zobhita hone ke atirikta pUrvokta varNavinyAsavakratA se bhinna kisI anya zobhA kA janaka nahIM hotaa| ____ AcArya mammaTa ne yamaka kI paribhASA kI hai -artha hone para bhinnArthaka varNo kA usI krama meM punaH zravaNa yamaka hai|" 'niroddha, pAryate kena .....' tathA 'avatIrNazca tasmiMstApamatApam .... / isake atyuttama udAharaNa haiN| ___isa prakAra tilakamaJjarI meM varNavinyAsavakratA kA sahaja, zrutipezala aura aucityapUrNa prayoga sarvatra parilakSita hotA hai| dhanapAla isa vaicitrya ke saMyojana ke prati prayatnazIla nahIM haiN| yaha vakratA vaicitrya unakI sahaja kavitva zakti ke samakSa svayaMmeva hI upasthita ho gayA hai| padapUrvArdhavakratA kAvya kI laghutama ikAI varNa ke pazcAt dUsarA avayava 'pada' hai| pada aneka varNo se milakara banatA hai aura sArthaka hotA hai| pada ke do bhAga hote haiM - pada pUrvArdha (prakRti) tathA pada parArdha (prtyy)| pada pUrvArdha para AdhArita vakratA kuntaka kI vakrokti kA dvitIya bheda hai| saMskRta meM pada do prakAra ke hote haiM - subanta aura tiGanta (suptiGantaM pdm)| subanta kA pUrvArdha prAtipadika tathA tiGanta kA pUrvArdha dhAtu kahalAtA hai| isa prakAra padapUrvArdhavakratA kA abhiprAya prAtipadika aura dhAtu kI vakratA se hai| kuntaka ne padapUrvArdha vakratA ke dasa mukhya bheda kiye haiM - (ka) rUr3hivaicitrya-vakratA (ca) pratyaya-vakratA (kha) paryAya-vakratA __ (cha) vRtti-vakratA (ga) upacAra-vakratA (ja) bhAva-vakratA (gha) vizeSaNa-vakratA (jha) liGgavaicitrya-vakratA (Ga) saMvRtti-vakratA (Ja) kriyAvaicitrya-vakratA tilakamaJjarI meM padapUrvArdhavakratA kA sundara nidarzana dRSTigocara hotA hai| 50. yamakaM nAma ko'pyasyAH prakAra: pridRshyte| sa tu zobhAntarAbhAvAdiha nAti prtnyte|| vahI, 2/7 51. arthe satyarthabhinnAnAM varNAnAM sA punaH zruti ymkm| kA. pra., sU. 116 52. ti.ma., bhUmikA, padya 29 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya rUr3hivaicitrya vakratA : rUr3ha zabda ke vaicitrya kA vakrabhAva rUr3hivaicitryavakratA kahalAtA hai| kuntaka ke anusAra jahA~ vAcyArtha ke lokottara tiraskAra yA prazaMsya utkarSa kA abhidhAna karane kI icchA se rUr3hi ke dvArA asaMbhavanIya dharmasamarpaka athavA vidyamAna dharma ke atizaya samarpaka abhiprAya kI pratIti hotI hai| vaha koI apUrva hI saundarya vidhAyaka rUr3hivaicitryavakratA kahI jAtI hai|' imAmeva prakRtisaumyAM satatasaMnihitAmupAssava sakalakSitipAlakuladevatAM raajlkssmiim| iyaM hIkSvAkukulabharatamagIthadibhUpAlaparAkramakrItA, .... abhimatArthaviSayaM ca vrmcirenn|-pR. 30 prakRta udAharaNa meM mahAkavi dhanapAla ne 'rAjalakSmI' zabda kA prayoga kara rUr3hivaicitryavakratA kA sundara nidarzana kiyA hai| 'rAjalakSmI' kA sAmAnya artha rAjAoM ke dhana kI devI hai| yahA~ para rAjalakSmI zabda se usake prazaMsanIya utkarSa kA bodha hotA hai| yaha rAjalakSmI dhana kI devI mAtra nahIM hai apitu manokAmanAoM ko pUrNa karane vAlI tathA du:khoM ko dUra karane vAlI rAjAoM kI ArAdhya devI bhI hai| isI kAraNavaza vidyAdhara muni bhI samrATa meghavAhana ko putravara-prApti hetu isI rAjalakSmI kI ArAdhanA karane kA upadeza dete haiN| asti ramyatAnirastasakalasuralokA ...sarvAzcaryanidhAnamuttarakauzaleSvayodhyeti yathArthAbhidhAnA ngrii| - pR. 11 yahA~ 'ayodhyA', nagarI vAcaka saMjJA pada mAtra nahIM hai| dhanapAla ko 'ayodhyA' zabda se eka camatkArI artha vivakSita hai| isIlie unhoMne 'yathArthAbhidhAnA ayodhyA' kahA hai| ayodhyA - yoddhaM zakyA yodhyA, na yodhyA ayodhyA arthAt jisase yuddha na kiyA jA sake athavA jise jItA na jA ske| isase ayodhyA kI sAdhana-sampannatA, vIra jana sampannatA tathA samasta yuddhopakaraNa susajjitA kA bodha hotA hai| 53. yatra ruuddh'ersmbhaavydhrmaadhyaaropgrbhtaa| saddharmAtizayAropagarbhatvaM vA prtiiyte|| lokottrtirskaarshlaadhyotkrssaabhidhitsyaa| vAcyasya socyate kApi ruuddh'ivaicitryvkrtaa|| va. jI., 2/8, 9 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tilakamaJjarI meM vakrokti anena (tArakena) hi sukhena laMghayiSyatyalaghuvistAramapi bhagavanatamavArapAraM pArAvAraM kumaarH| sAdhayiSyati ca yatnamantareNApi kRcchrasAdhyAni prayojanAni praayenn| - pR. 130 duSTa sAmantoM ke damana hetu nikale yuvarAja samaraketu kI samudra yAtrA meM 'tAraka' unakA nAvika hai| 'tAraka' rUr3hivaicitryavakratA kA sundara udAharaNa hai| yahA~ 'tAraka' eka vyaktivAcaka saMjJA mAtra nahIM hai| tAraka kA artha hai - Age le jAne vAlA, pAra lagAne vaalaa| samudra yAtrA meM mallAha athavA karNadhAra kA atyadhika mahattva hotA hai| yogya karNadhAra apane svAmI ko usake gantavya taka pahu~cAne meM sahAyaka siddha hotA hai| tAraka yuvarAja samaraketu ke jalayAna kA karNadhAra hai| tAraka pada se isa artha kA bodha hotA hai ki vaha jalayAna saMcAlana vidyA meM pUrNataH dakSa hai tathA isakI sahAyatA se samaraketu atyanta durgama va vistRta samudra ko anAyAsa hI pAra karane meM sakSama hoNge| payAryavakratA : paryAya para Azrita vakratA paryAyavakratA kahalAtI hai| paryAya se abhiprAya hai samAnArthaka saMjJA shbd| usake kuzala prayoga se utpanna camatkAra kA nAma hai pryaayvkrtaa|" kuntaka ke anusAra jo (1) abhidheya (vAcyArtha) kA atyanta antaraGga (camatkAra ko prakaTa karane meM sarvAdhika upayukta) hai, (2) jo abhidheya ke atizaya kA SoSaka hai, (3) svayaM hI athavA apane vizeSaNa ke dvArA jo ramaNIya dUsarI zobhA ke sparza se usako alaMkRta karane meM samartha hai, (4) apanI kAMti (sukumAratA) ke prakarSa se ramaNIya hai| (5) asambhAvya artha kA pAtra hone ke abhiprAya vAlA kahA jAtA hai tathA (6) alaGkAroM ke kAraNa utpanna dUsarI zobhA se athavA alaGkAroM kI dUsarI zobhA ko utpanna karane se manohara racanA vAlA paryAya hai usake prayoga se jahA~ vicitratA hotI hai vaha paramotkRSTa paryAyavakratA hotI hai| isa prakAra yaha paryAya vakratA chaH prakAra kI hotI hai| eSaH samaraketurgujai samadhikaM samaM cAtmabandhuvarge pradhAnapuruSamapazyatA mayA tavaiva sahacaraH priklpitH| - pR. 102 54. 55. bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA, pR. 145 abhidheyaanttmstsytishypossk:| rmycchaayaantrsprshaattdlNkrtumiishvrH|| svayaM vizeSaNenApi svcchaayotkrsspeshlH| asaMbhAvyArthapAtratvagarbha yshcaabhidhiiyte|| alNkaaropsNskaarmnohaarinibndhnH| paryAyastena vaicitrya parA pryaayvkrtaa|| va. jI.,2/10, 11,12 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 193 samrAT meghavAhana samaraketu ke guNoM meM anurakta hokara use harivAhana kA parama vizvasanIya sahacara banA dete hai| yahA~ mitra ke paryAyavAcI 'sahacara' kA prayoga kiyA gayA hai| sahacara kA artha hai - sAtha rahane va sAtha calane vaalaa| mahAkavi dhanapAla ne yahA~ sahacara pada kA prayoga atizaya antaraMgatA ko pradarzita karavAne ke lie kiyA hai| manogata bhAvoM, vizeSa kAryoM tathA premAdi jaise gopanIya para carcA kisI atyanta antaraGga mitra se hI kI jA sakatI hai| isI antaraGgatA tathA apanatva ke vyaJjanArtha hI yahA~ 'sahacara' kA prayoga kiyA gayA hai| mitra, sAthI, suhRt Adi paryAyoM ke hone para yaha vaicitrya utpanna nahIM hotaa| ataH yaha abhidheya kA antaraGga paryAya hai| zaratsamaye samantataH pracaliteSu viSamajalanidhimadhyavAsino'pi kaMsadviSa iva dvIpAvanIpAlanivahasya nidraakssymgccht| - pR. 16 yahA~ mahAkavi dhanapAla ne viSNu ke paryAya 'kaMsadviSa' kA camatkArI prayoga kiyA hai| bhagavAna viSNu ne duSTa kaMsa ke nAza ke lie kRSNa rUpa meM avatAra liyA thaa| zrI kRSNa ne kaMsa kA vadha kara prajA ko usake atyAcAra se mukta karavAyA thaa| kaMsadviSa se mAtra viSNu kA hI bodha nahIM hotA, apitu, usameM nihita apAra zakti-puMja kA bhI jJAna hotA hai| kadAciddevyA sArdhamArabdhaspardhaH svaparigRhItAnAM gRhodyAnavIrudhAma kAlakusamumodgatikAriNastAMstAndohadayogAnadAt / pR. 17 prakRta udAharaNa meM meghavAhana aura madirAvatI kI rati krIr3A kA varNana kiyA gayA hai| yahA~ mahArAnI madirAvatI ke lie prayukta 'devI' paryAya vaicitrya ko utpanna kara rahA hai| devI zabda abhidheya madirAvatI kI anya rAniyoM se utkRSTatA kA bodha karavA rahA hai| yahA~ para sAmrAjJI kahane se vaha tulanA rUpa vaicitrya utpanna nahIM hotaa| ataH 'devI' vAcyArtha ke atizaya kA poSaka paryAya hai| yasya pralayakAlabibhrameSvAjimUrdhasu saMjahAra vizvAni zAtravANi mahAbhairavaH kRpaann:| pR. 14 yahA~ meghavAhana kI vIratA kA varNana kiyA gayA hai| meghavAhana kI khar3a ne yuddhoM meM usI prakAra zatruoM ko naSTa kiyA, jisa prakAra pralaya ke samaya zivajI vizva Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tilakamaJjarI meM vakrokti kA nAza karate haiN| yahA~ bhagavAn ziva ke paryAya 'mahAbhairava' kA prayoga vAcyArtha ko atyadhika puSTa kara rahA hai| aGgIkRtazcAyaM naaykH| kiMtu tiSThatu taavdyaavdhmihsthaa| svasthAnamupagatA tu kAJcImadhyamAgataM grhiissyaamyenm| pR. 288 yaha paryAya vakratA kA atisundara udAharaNa hai| samaravikAra se pIr3ita malayasundarI samaraketu ke praNaya nivedana ko svIkAra karanA cAhatI hai parantu lajjAvaza vaha kucha nahIM kaha paatii| usI samaya tapanavega Akara use nRtyAvasara para kAJcI se gire lAla mANikya ko grahaNa karane ke lie kahatA hai| taba avasara prApta kara malayasundarI kahatI hai ki yaha nAyaka svIkRta kara liyA gayA hai| apane sthAna kAJcI ke madhya pahu~cane para ise grahaNa kruuNgii| yahA~ 'kAJcI' payArya kA kAJcI nagarI aura karaghanI ke artha meM zliSTa prayoga vAcyArtha ko ramaNIya camatkAra se camatkRta kara rahA hai| yahA~ para tapanavega ke lie kAJcI kA artha karaghanI hai tathA samaraketu ke lie kAJcI nagarI hai| zeSe sevAvizeSaM na jAnanti dvijihvtH| yAnto hInakulAH kiM te na lajjante mniissinnaam||" prakRta padya meM mahAkavi dhanapAla durjanoM kI nindA karate hue kahate haiM - jo durjana sajjanoM kI viziSTa sevA vidhi ko nahIM jAnate, ve nIcakula vAle kyA vidvAnoM ke madhya lajjita nahIM hote athavA do jIbhoM ko dhAraNa karane vAle jo sarpa, zeSanAga kI viziSTa-sevAvidhi ko nahIM jAnate, ve manISiyoM ke madhya kyA lajjita nahIM hote| ukta zloka meM 'dvijihvata:' kA artha sarpa aura durjana se hai| dvijihvatA arthAt do jIbha vaale| jo sAmane prazaMsA kare tathA parokSa meM nindA kare vaha do jIbha vAlA arthAt durjana kahalAtA hai| yahA~ zliSTa paryAya apane vaicitrya ke sparza se vAcyArtha ko alaMkRta kara rahA hai| 56. ti. ma., bhUmikA padya 10 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 195 upacAravakratA : kuntaka ke anusAra jahA~ kisI atizayapUrNa vyApAra ke bhAva ko pratipAdita karane ke lie atyadhika vyavadhAnavAlI varNyamAna vastu meM dUsare padArtha se kiJcinmAtra rUpa meM bhI vidyamAna sAdhAraNa dharma kA Aropa kiyA jAtA hai, vahA~ upacAravakratA hotI hai|" upacaraNamupacAraH arthAt upacaraNa hI upacAra hai| upa arthAt gauNa, caraNa arthAt vyvhaar| yaha upacaraNa jahA~ pradhAna hotA hai, vahA~ upacAravakratA hotI hai| isake mUla meM hone ke kAraNa rUpakAdi alaGkAra camatkAra yukta ho jAte haiN| upacAra kI paribhASA karate hue sAhityadarpaNakAra vizvanAtha kahate haiM - atyanta bhinna padArthoM meM, atyadhika sAdRzya ke kAraNa utpanna hone vAlI abheda kI pratIti hI upacAra kahalAtI hai|" kuntaka ne upacAra vakratA ke lakSaNa meM dUrAntara pada kA prayoga kiyA hai| dUrAntara se tAtparya dezakAla ke antara se nahIM, varan mUla svabhAva ke antara se hai| jaise mUrtatA va amUrtatA, dravatva va dhanatva tathA cetanatA va acetntaa| ye paraspara virodhI dharma vAle padArtha haiN| jaba ina paraspara virodhI svabhAva vAle padArtho meM sAdRzya kA kathana kara camatkAra kI sRSTi kI jAtI hai, vahA~ upacAravakratA hotI hai| pratyeka sAmya yA sAdRzya upacAra vakratA nahIM kahalAtI, jisa sAdRzyatA meM AhlAda va camatkAra utpanna karane kI kSamatA ho vahI upacAra vakratA kahalAne ke yogya hotI hai| tilakamaJjarI meM upacAra vakratA ke camatkAra se yukta aneka udAharaNa prApta hote haiN| gandharvaka ke vApasa na Ane para harivAhana kI tilakamaJjarI se milane kI AzA dina-pratidina kSINa hone lagatI hai aura vaha virahAnala meM tapane lagatA hai| mahAkavi dhanapAla ne varSA Rtu ke varNana meM harivAhana kI amUrta virahAgni ko mUrta prakRti ke dvArA abhivyaJjita kiyA hai| yaha upacAra vakratA kA ati sundara udAharaNa hai - 57. yatra duuraantre'nysmaatsaamaanymupcryte| lezenApi bhvtkaanycidvktumudriktvRttitaam|| va. jI., 2/13 58. yanmUlA sarasollekhA ruupkaadirkRtiH| vahI, 2/14 59. upacAro hi nAmatyantaM vizakalitayoH padArthayo: sAdRzyAtizayamahimnA bhedprtiitisthgnmaatrm| sA. da., pR. 37 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 prathamajaladharAsArazizirAstadaGgatApamiva tilakamaJjarI meM vakrokti nirvApayituM nirvAtumArabhanta saMtatAmodamakarandamAMsalA: kdmbmrutH| kAstadanurAgamAkhyAtumiva khecarendraduhituruttarAM dizamabhipratasthire rAjahaMsAH / ghndhaaraabhivRssttmuurtystdaartidrshnduHkhitaa| iva dUravinataiH pallavekSaNairambukaNikAzruvisaramajasramasRjannupavadrumAH / prakRtikarkazAstadaGgasparzayogyAniva kurtumAtmanaH karAnantaH salileSu jalamucAM kukSiSu nicikSepa caNDabhAnuH / tasminnasakRdutsRSTavANavisaraM nivAracitumiva makaraketumAbaddhakusumAJjalipuTAnyajAyanta ketakIkAnanAni / pR. 179-80 mAnasasmaraNasaJjAtaraNaraNa prathama varSA ke jala se zItala, cAroM aura phailI huI sugandha va puSparasa se yukta sugandhita pavana harivAhana ke zarIratApa ko zAnta karane ke lie bahane lgii| mAnasa nAmaka sarovara jAne ke utsuka rAjahaMsa mAno harivAhana ke anurAga ko tilakamaJjarI se kahane ke lie uttara dizA kI ora cale gaye / nirantara jaladhArA se abhiSikta zarIra vAle upavana ke vRkSa harivAhana kI kAmavyathA se duHkhI hue se, dUra taka avanata pallava rUpI netroM se azruoM ko nirantara chor3a rahe the| sUrya ne svabhAva se kaThora apanI kiraNoM ko mAno usake sparza yogya banAne ke lie meghoM ke jala ko apane udara meM nivezita kara liyaa| ketakI puSpavanoM ne kAmadeva ko harivAhana para apane kAmabANoM ko chor3ane se rokane kI prArthanA karane ke lie mAno apane kara puToM ko puSpoM se pUrNa aJjali banA liyaa| jaba kavi sUkSma bhAvoM kI anubhUti se paripUrNa ho jAtA hai to vaha kisI na kisI prakAra se, unheM mUrta rUpa dekara sahRdaya ko una bhAvoM ke dvArA rasAsvAdana karavAtA hai| yahA~ mahAkavi dhanapAla ne varSA Rtu kA varNana karate hue upacAra vakratA se prakRti kA mAnavIkaraNa kara harivAhana ke virahatApa kA manohArI citraNa kiyA hai| prastuta udAharaNa meM mahAkavi dhanapAla ne acetana pRthvI kA mAnavIkaraNa kara upacAra vakratA ke dvArA adbhuta vaicitrya kI sRSTi kI hai nAtha ! 'kasyacit kAcidasti gatiH, ahameva nirgatikA, kuru yat sAmprataM maducitam' iti sakhedayA santAnArthamabhyarthitasyeva bhujalagnayA bhuvaa| - pR. 21 he svAmi, anya sabhI kA koI na koI nirvahaNa upAya hai, kevala maiM hI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya nirvahaNopAyazUnya hU~, aba jo upAya mere yogya ho vaha kreN| isa prakAra merI bAhu para Azrita pRthvI kheda sahita santAnotpatti kI prArthanA karatI hai (jisase vaha cirakAla taka usake vandanIya vaMza ke Azraya meM raha ske| ) yahA~ para pRthvI meghavAhana se santAnotpatti kI prArthanA kara rahI hai / duHkhI honA tathA prArthanA karanA cetana vyakti ke dharma hote haiM / yahA~ acetana pRthvI para cetanatA kA Aropa kara camatkAra utpanna kiyA gayA hai| dhanapAla ne ayodhyA nagarI kA nArI rUpa meM mAnavIkaraNa kara upacAra vakratA ko ramaNIyatA se citrita kiyA hai viracitAlakeva makhAnaladhUmakoTibhiH 197 spaSTitAJjanatilakabinduriva bAlodyAnaiH AviSkRtavilAsasahAsekaM dantavalabhIbhiH AgRhitadarpaNeva sarobhiH .... / pR. 11 yajJAgni se nikalI dhUmadhArAe~ ayodhyA rUpI nArI ke kuTilakeza the, bAlodyAna usake mastaka ke tilaka the, hastidantamayavalabhiyA~ usake vilAsamaya hAsa the tathA sarovara usake darpaNa the| bhojarAja ke zatruoM kI rAjadhAniyoM ke varNana meM upacAra vakratA se utpanna rUpaka alaGkAra kA camatkAra manohArI bana gayA hai prAsAdeSu truTitazikharazvabhralabdhapravezaiH prAtaH prAtastuhinasalilaiH zArvaraiH snApitAni / 60. dhanyAH zUnye yadarinagare sthANuliGgAni zAkhA hastasrastaiH kusumanikaraiH pAdapAH pUjayanti // 60 bhojarAja ke zatruoM kI nirjana rAjadhAniyoM meM, TUTe hue zikharoM vAle mandiroM ke chidroM meM praveza kA avasara pAkara, rAtri ke dvArA hima salila se abhiSikta zivaliGgoM kI dhanyavAda ke pAtra vRkSa zAkhA rUpI hAthoM se gire hue puSpa gucchoM se pUjA karate haiN| ti. ma., bhUmikA, padya 47 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 tilakamaJjarI meM vakrokti yahA~ amUrta rAtri para mUrtatA kA tathA acetana vRkSoM para cetanatA kA Aropa camatkAra utpanna kara rahA hai| zAkhA aura hAthoM meM abheda kA varNana hone para yahA~ rUpaka alaGkAra hai| yahA~ upacAra vakratA ke mUla meM hone se rUpaka alaGkAra ramaNIya aura camatkAra yukta ho gayA hai| padaparArdhavakratA pada ke uttarArdha ke vaicitrya para Azrita vakratA padaparArdhavakratA kahalAtI hai| pada ke parArdha se abhiprAya sup tathA tiG pratyayoM se haiN| isalie padaparArdhavakratA ko pratyaya vakratA bhI kahA jAtA hai| AcArya kuntaka ne padaparArdhavakratA ke ATha bheda kiye haiM 1.kAlavaicitrya-vakratA 2. kAraka vakratA 3. saGkhyA (vacana) vakratA 4. puruSa vakratA 5. upagraha vakratA 6. pratyaya vakratA 7. upasarga vakratA 8. nipAta vakratA kAlavaicitryavakratA : jahA~ aucitya kA atyanta antaraGga hone ke kAraNa samaya ramaNIyatA ko prApta kara letA hai, vahAM kAlavaicitryavakratA hotI hai| jaba kavi apane kAvya-kauzala se kAla athavA samaya kA camatkArI prayoga karatA hai, vahA~ kAlavaicitryavakratA hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki kavi kI vaha pratibhA jo atIta aura bhaviSya ko, vartamAna meM ho rahe kriyA-vyApAroM kI bhAMti spaSTataH sammukha rakha de, kAlavaicitryavakratA ko janma detI hai| kavi apanI kalpanA-zakti ke dvArA varNana meM aisI ramaNIyatA utpanna kara sakatA hai ki hajAroM varSa pUrva huI ghaTanA yA bhaviSya meM hone jA rahI ghaTanAeM AMkhoM ke sammukha hotI huI pratIta hoN|' mahAkavi dhanapAla ne tilakamaJjarI ke varNanoM ko camatkArI va prabhAvazAlI banAne ke lie kAlavaicitryavakratA kA bahudhA prayoga kiyA hai 61. aucityAntaratamyena samayo rmnniiytaam| ___ yAti yatra bhavatyeSA kaalvaicitryvkrtaa|| va. jI., 2/26 62. vakrokti siddhAnta aura hindI kavitA, pR. 213 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya utpatantyajavadvyomni kecitprAptapadatrayAH / vizantyanye prabandhe'pi labdhe baliriva kssitim||" prastuta zloka meM dhanapAla ne kSudra kaviyoM kI ucchRGkhalatA kA upahAsa karate hue, gaMbhIra kaviyoM kI atinamratA kI prazaMsA kI hai - kucha kavi alpazruta hone para bhI, svayaM ko mahAkavi mAnakara viSNu ke samAna AkAza meM ur3ate haiN| anya kavi sampUrNa zAstra meM nipuNatA ke kAraNa pratiSThita hone para bhI bali ke samAna atinamra rahate haiN| yahA~ viSNu tathA bali ke varNana se sahRdaya ko hajAroM varSa pUrva huI vaha ghaTanA, apane sAmane hote hue pratIta hotI hai, jisameM vAmanAvatAra meM viSNu ne tIna padoM meM pRthvI, AkAza aura svarga ko mApakara bali ko pAtAla meM bheja diyaa| isa prakAra bhUta va vartamAna ke sambandha se varNya viSaya meM apUrva camatkAra kA samAveza ho gayA hai| 199 dRSTvA vairasya vairasyamujjhitAstro ripuvrajaH / yasminvizvasya vizvasya kulasya kuzalaM vydhaat||" isa padya meM samrATa meghavAhana ke zaurya kA varNana kiyA gayA hai - ( pUrvavartI zatruoM ke nAza rUpa) zatrutA ke duSpariNAma ko dekhakara aura jisameM (meghavAhana meM) vizvAsa karake (apane va kula ke bhaviSya kI rakSA ke lie meghavAhana ke ) zatrusamuha ne apane samagra kula ke kalyANa ko nizcita kara liyaa| yahA~ kavi ne apane varNana - kauzala se bhUta aura bhaviSya kA vartamAna se sambandha sthApita kara adbhuta vaicitrya ko utpanna kara diyA hai, jisase samrAT meghavAhana kI vIratA pUrNata: vyaJjita ho rahI hai| 63. 64. anenaiva nikhilajanamAnasAvAsadurlalitasya makaraketorivAsya tvatprasAdavagatena punarujjIvanena ratiriva kRtaarthaahmupjaataa| pR. 347 Apase samaraketu kI kuzalatA ke viSaya meM jAnakara mujhameM usI prakAra se nava jIvana kA saMcAra ho gayA hai, jisa prakAra ratikRta prArthanA se dravita hokara zivajI ti. ma., padya 13 vahI, pR. 16 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 tilakamaJjarI meM vakrokti ke dvArA kAmadeva ko punarjIvana milane se rati punaH jIvanotsAha se yukta ho gaI thii| harivAhana malayasundarI ko samaraketu kI kuzalatA ke viSaya meM Azvasta karatA hai, to malayasundarI atyadhika prasanna hokara uparyukta vAkya kahatI hai| yahAM zivajI ko netrAgni se bhasma kAmadeva ko, rati kI prArthanA se punarjIvana dene kA varNana kiyA gayA hai| hajAroM varSa pUrva ghaTita isa ghaTanA ne aucitya kA atyanta antaraGga hone ke kAraNa ramaNIyatA ko prApta kara liyA hai ata: kAlavaicitryavakratA kArakavakratA : jahA~ pradhAna kI gauNatA kA pratipAdana karane se evaM gauNa meM mukhyatA kA Aropa karane se kisI (apUrva) bhaGgimA ke dvArA kathana kI ramaNIyatA ko puSTa karane ke lie kAraka sAmAnya kA pradhAna rUpa se prayoga kiyA jAtA hai, isa prakAra ke kArakoM ke parivartana se yukta use kArakavakratA kahate haiN| kArakoM ke isa parivartana se kAvya meM apUrva ramaNIyatA kI sRSTi hotI hai| isa prakAra cetana meM saMbhava hone vAlI svatantratA ko acetana meM bhI pratipAdita karane se athavA gauNa karaNAdi se kartRtA kA Aropa karane se jahAM kArakoM ko parivartana camatkAra ko utpanna karane vAlA hotA hai, vahAM kAraka-vakratA hotI hai| tilakamaJjarI meM kAraka-vakratA ke aneka ramaNIya udAharaNa prApta hote haiM - kevalo'pi sphuran bANaH karoti vimadAn kviin|" dhanuSAropita ceSTAyukta bANa bhI (avalokana mAtra se) jala ke pakSiyoM ko harSAdi se rahita kara detA hai| mRgyA vyAdha kA kArya hai bANa svayaM kucha kucha nahIM kara sktaa| bANa vyAdha kI mRgyA sAdhana hai| yahAM kAraNa kAraka ke kartA rUpa meM viparyAsa se ramaNIyatA A gaI hai| 65. yatra kArakasAmAnyaM prAdhAnyena nibdhyte| tttvaadhyaaropnnaanmukhygunnbhaavaabhidhaantH|| paripoSayituM kaanycidbhnggiibhnnirmytaam| kArakANAM viparyAsaH soktA kaarkvkrtaa| va. jI., 2/27, 28 66. tadevamacetanasyApi cetanasaMbhavisvAtantryasamarpaNAdamukhyasya karaNAdervA kartRtvAdhyAropaNAdyatra kArakaviparyAsazcamatkArakArI sNpdyte| vahI, pR. 258 67. ti. ma., padya 26 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 201 kAvyaM tadapi kiM vAcyavAJci na karoti yt| zrutamAtramamitrANAM vaktrANi ca zirAMsi c||" jo kAvya zravaNamAtra se hI pratispardhiyoM ke mukhoM va siroM ko nahIM jhukA detA, vaha bhI kyA kAvya hai? kavi apane racanA kauzala se aise uttama kAvya kI racanA karatA hai, jisase usake Alocaka vAkrahita ho jAte hai aura unake mastaka jhuka jAte haiN| kAvya kavi kA karma hai| yahAM sAdhana arthAt kAraNa rUpa kAvya kA kartA rUpa meM prayoga vicitratA kA AdhAna kara rahA hai| yasya phenavatsphuTaprasRtayazoTTahAsabharitakukSiraGgIkRta gajendrakRtibhISaNaH prakaTitAnekanarakapAlaH pralayakAlavibhrameSvAjimUrdhasu saMjAha vizvAni zAstravANi mahAbhairavaH kRpaann:| pR. 14 jisa rAjA meghavAhana kI atyadhika bhayaGkara khar3a-pralayakAla ke samAna yuddhArambha meM sabhI zatruoM kA vinAza karatI thii| yahAM karaNa kAraka khar3a kA kartA rUpa meM varNana kiyA gayA hai| isase apUrva camatkAra kI niSpatti ho rahI hai tathA bhayAnaka rasa kI suSThu abhivyaJjanA ho rahI hai| saGkhyA (vacana) - vakratA : jisa vakratA meM kavijana kAvya meM vaicitrya utpanna karane ke lie paratantra hokara vacana kA viparyAsa karate haiM, vaha saMkhyA (vacana) vakratA kahalAtI hai|" tAtparya yaha hai ki jahA~ vicitratA ke pratipAdana ke lie ekavacana yA dvivacana ke sthAna para bahuvacana athavA bahuvacanAdi ke sthAna para ekavacanAdi kA prayoga ho,athavA jahA~ bhinna-bhinna vacanoM kA samAna adhikaraNa se yukta prayoga kiyA jAtA hai vahA~ saGkhyA vakratA hotI hai| prabodhitA vym| apratividheyA vaidheyateyam, yadasmAbhiH sarvasevyaguNasaMpadupetaM bhavantamadahAya ... devatA sevitumupkraantaa| janmanaH prabhRtyakRtaparasevAnAmatra lavamAtro'pi nAsmAkaM dossH| pR. 50 68. ti.ma., padya 12 69. kurvanti kaavyvaicitryvivkssaaprtntritaa:| yatra saMkhyAviparyAsaM tAM saMkhyAvakratAM viduH|| va. jI., 2/29 70. yadekavacane dvivacane prayoktavye vaicitryArthaM vacanAntaraM yatra prayujyate, bhinnavacanayorvA yatra samAnAdhikaraNyaM vidhiiyte| vahI 2/29 kI vRtti, pR. 260 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tilakamaJjarI meM vakrokti vetAla rUpadhArI yakSa meghavAhana ko kahatA hai ki devI ke sarvadA samIpa rahane vAle mujhako prasanna karane para hI, mere mAdhyama se devI prasanna hokara Apa para kRpA kreNgii| isa para meghavAhana kucha upahAsapUrvaka kahate haiM - Apane hameM sAvadhAna kara diyaa| yaha hamArA aviveka hI hai, jo hama sarvaguNasampadA se yukta Apako chor3akara devI kI upAsanA kara rahe haiN| parantu isameM hamArA lezamAtra bhI doSa nahIM hai kyoMki hamane janma se hI kisI anya kI ArAdhanA nahIM kI hai| ___ yahA~ 'aham' ke sthAna para 'vayam', 'mayA' ke sthAna para 'asmAbhiH', tathA 'mama' ke sthAna para 'asmAkam' kA prayoga kiyA gayA hai, jisase varNana meM vicitratA A gaI hai| ekavacana ke sthAna para bahuvacana kA prayoga hone se yahA~ saMkhyAvakratA hai| narendra, na vayaM pakSiNaH, na pazavaH, na mnussyaaH| kathaM phalAni mUlAnyannaM caahraamH| kSapAcarAH khalu vym| pR. 50-51 samrATa meghavAhana vetAla ko phala, modakAdi grahaNa karane ke lie AmaMtrita karate haiN| isa vetAla kahatA hai - he rAjan! na hama pakSI hai, na pazu aura na hI mnussy| phala, mUla aura anna ko kaise khaayeNge| hama to rAkSasa haiN| dhanapAna ne yahA~ yakSa ke lie ekavacana ke sthAna para bahuvacana kA prayoga kiyA hai, jisase sAmAjika ko kiJcid bhaya kI pratIti hotI hai| ataH yahA~ saMkhyA-vakratA kA cArutva spaSTa hai| puruSa-vakratA : jahA~ vaicitrya kI sRSTi karane ke lie apane svarUpa aura dUsare ke svarUpa ko parivartana ke sAtha nibaddha kiyA jAtA hai| vahA~ puruSavakratA hotI hai|" isakA tAtparya yaha hai ki jahA~ anya, madhyama athavA uttama puruSa ke sthAna para vicitratA kI niSpatti ke lie anya puruSa arthAt prathama puruSa kA prayoga kiyA jAtA hai aura isalie kisI puruSa ke le Ane va surakSita rakhane ke kAraNa asmadAdi tathA kevala prAtipadika kA virodha samApta ho jAtA hai| 71. pratyaktAparabhAvazca viparyAsena yojyte| yatra vicchittaye saiSA jJeyA purussvkrtaa|| va. jI., 2/30 yadanyasminnuttame madhyame vA puruSe prayoktavye vaicitryAyAnyaH kadAcit prathamaH pryujyte| tasmAcca puruSaikayogakSematvAdasmadAdeH prAtipadikamAtrasya ca viparyAsaH pryvsyti| - vahI, 2/30 kI vRtti Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya narendra! sarvadA zarIrasaMnihitaiH pradhAnapuruSairiva prastAvAvedibhirapRSTairapi nivedito'si cakravartilakSaNaiH, sa khalu bhavAn madhyamalokapAlo rAjA meghvaahn| - pR. 39 meghavAhana ko dekhakara divya vaimAnika kahatA hai - "he rAjan! cakravartI ke lakSaNoM se yukta vaha madhyamalokapAla rAjA meghavAhana Apa hI lagate ho|" yahA~ meghavAhana ke lie 'tvam' arthAt madhyama puruSa ke sthAna para anya puruSa vAcaka 'sa', 'bhavAn' kA prayoga kiyA gayA hai, jisase meghavAhana meM viziSTatA kA bodha hotA hai tathA vAkyArtha meM cArutva kA AdhAna hotA hai| ataH yahA~ puruSavakratA hai| snapanavastramAlyAnulepanAlaGkArAdibhiH satatamenAM devtaamupcrsi| yastu praNayapAtramasyAH sarvadA savidhavartI kAryakartA jano'yaM sarvaparijanaprAgahastamahA ramAtradAnamAtrayApi naamntrse| pR. 49 __ vetAla rAjA se kaha rahA hai - tuma snAna, vastra, mAlA, lepana, alaGkAroM Adi se isa devI kI pUjA kara rahe ho, parantu isa devI ke sadA pAsa rahane vAle tathA samasta parijanoM meM mukhya isa jana ko AhArAdi grahaNa karane ke lie bhI AmaMtrita nahIM krte| __ yahA~ asmad' ke sthAna prathama puruSa vAcaka ke prayoga se vetAla ke kathana meM artha vaicitrya kA samAveza ho gayA hai| 'jano'yam' kahane se yaha vyaMgya nikalatA hai ki rAjA meghavAhana aise vyakti (vetAla) ke prati upekSA kA bhAva rakhatA hai, jo usake kArya-siddhi meM sarvathA sahAyaka siddha ho sakatA hai| na me prayojanaM divyjnocitairupbhogaiH| atha yenakenacitprakAreNAnugrAhyo'yaM jano grAhayitavyazca kmpyyipretmrthm| pR. 58 devI lakSmI ke vara mAMgane ke lie kahane para rAjA meghavAhana kahatA hai - divyajanoM ke yogya sukhopabhogoM se mujhe koI prayojana nahIM hai| aba yadi kisI bhI prakAra se yaha jana Apake anugraha ke yogya hai, to mujhe abhISTa vastu pradAna kiijiye| 'ayaM janaH' kahane se meghavAhana kA svayaM ke prati tucchatA kA bhAva prakaTa hotA haiN| parantu jo vyakti devI lakSmI ke anugraha kA pAtra hai, vaha tuccha kaise ho sakatA hai| ata: 'ayaM janaH' yahA~ para rAjA meghavAhana kI viziSTatA ko vyaJjita Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tilakamaJjarI meM vakrokti kara rahA hai| yahA~ uttama puruSa vAcaka asmad ke sthAna para 'ayaM janaH' kA prayoga huA hai ata: puruSa-vakratA hai| vastuvakratA AcArya kuntaka vastuvakratA kA nirUpaNa karate hue kahate haiM - "kevala apane sarvotkRSTa svabhAva kI ramaNIyatA se yukta rUpa meM, vastu kA vakra zabda ke dvArA hI pratipAdya rUpa meM varNana usa vastu kI vakratA hotI hai| kuntaka vastu-vakratA ke bhedoM kA varNana karate hue kahate hai ki kavi kI svAbhAvika evaM vyutpattijanya nipuNatA se suzobhita hone vAlI evaM apUrva varNana ke kAraNa lokottara viSaya kA nirUpaNa karane vAlI kavi kI sRSTi varNyamAna vastu kI dUsarI vakratA hotI hai| isa prakAra kuntaka ne vastu vakratA ke do pramukha bheda kiye haiM - sahajA aura aahaary|" sahajA vastu vakratA : sahaja kA artha hai - svaabhaavik| sahajAvakratA kavi kI sahaja pratibhA janya hotI hai| kavi apanI kavitva zakti se jaba vastu ke sahaja saundarya kA varNana kara sahRdaya ko AhlAdita karatA hai, vahA~ sahajA vastu-vakratA hotI hai| kuntaka ke anusAra jo vastue~ prakRtyA ramaNIya hotI haiM unakA sajIva citraNa sahRdaya ko atyadhika Ananda pradAna karatA hai| kAvya meM aneka aise viSaya athavA vastueM hotI haiM, jo apane sahaja rUpa meM hI Ananda kA saMcAra karatI haiN| nArI aGgoM kA saundarya, Rtu saMdhi aura prakRti kI manorama chaTA sahasA hI sahRdaya ko mugdha kara detI haiN| ___ dhanapAla ne tilakamaJjarI meM yathAvasara nArI, Rtu, prakRti Adi ke sahaja saundarya kA saphalatApUrvaka udbhAvana kiyA hai| ve nArI, prakRti Adi ke sahaja saundarya kA atisundara varNana karate hai jisase sahRdaya usa saundarya kA pratyakSIkaraNa kara letA hai - 73. udArasvaparispandasundaratvena vrnnnm| vastuno vakrazabdaikagocaratvena vkrtaa|| va. jI., 3/1 74. aparA shjaahaarykvikaushlshaalinii|| nirmitirnutnollekhlokaatikraantgocraa|| va.jI, 3/2 75. saiSA sahajAhAryabhedabhinnA varNanIyasya vastuno dviprakArA vkrtaa| vahI, 3/2 kI vRtti 76. vahI, 3/1 kI vRtti Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya __ anuparatakautukazca muhuH kezapAze, muhurmukhazazini, muhuradharapatre, muhurakSipAtrayoH muhuH, kaNThakandale, muhuH stanamaNDale, muhurmadhyabhAge, muhurnAbhicakrAbhoge, muhurjaghanabhAre, muhurUrustambhayoH, muhuzcaraNavAriruhayoH, kRtArohAvarohayA dRSTyA tAM vybhaavyt| pR. 162 yahA~ tilakamaJjarI ke aGgo ke sahaja saundarya kA varNana kiyA gayA hai| harivAhana punaH punaH tilakamaJjarI ke kezapAzoM ko, punaH usake candramukha ko, punaH adhara pallava ko, punaH sundara netroM ko, punaH kaNThanAla ko, punaH kaTipradeza ko, punaH nAbhimaNDala ke vistAra ko, punaH urustambhoM ko, punaH caraNakamaloM ko dekhatA hai| tilakamaJjarI kA aGgasauSThava aisA hai ki harivAhana ke netra usake kisI bhI aGga para sthira nahIM ho rhe| ve tatkSaNa hI anya aGga saundarya ke darzanArtha nIce kI ora phisala jAte hai mAno yaha nirNaya na kara pA rahe hoM, ki yaha aGga adhika sundara hai athavA vh| ___ yahA~ dhanapAla ne tilakamaJjarI ke sahaja sundara aGgoM kA ramaNIya varNana kiyA hai jo sahRdaya hRdayAvarjaka hai| pratibhAsampanna kavi hI apane pAtroM ke sahaja saundarya kA aisA sajIva varNana kara sakatA hai jisase sahRdaya ke netroM ke samakSa usa pAtra kA rekhAcitra bana jaae| dhanapAla aise varNanoM meM pUrNataH saphala kavi hai| madirAvatI kA aGgasaundarya bhI draSTavya hai - ADhyazroNi daridramadhyasaraNi srastAMsamuccastanaM nIrAndhrAlakamacchagaNDaphalakaM cheka< mugdhekssnnm| zAlInasmitamasmitAJcitapadanyAsaM vibharti sma yA ___ svAdiSToktiniSekamekavikasallAvaNyapuNyaM vpuH||" madirAvatI kA nitamba pradeza vistRta va kaTipradeza kRza thaa| usake stana unnata va kandhe jhuke hue the| (mAno unnata stanoM kA bhAra vahana na kara pA rahe hoM) usake keza avirala, nirmala caur3e gAla, bhauMhe kuTila va zyAmala tathA netra ramaNIya the| usakA manda hAsa salajja va pAda vikSepa abhimAna se yukta thaa| vaha atimadhura uktiyoM se abhiSikta, advitIya va ujjavala saundarya se yukta puNya zarIra ko dhAraNa karatI thii| 77. ti. ma., pR. 23 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tilakamaJjarI meM vakrokti dhanapAla ne madirAvatI ke sahaja saundarya kA aisA ramaNIya aura sajIva varNana kiyA hai, jisase sahRdaya ko usake svAbhAvika saundarya kA bodha sahajatA se ho jAtA hai| dhanapAla ne aneka sthaloM para prAkRtika saundarya kA bhI ramaNIya varNana kiyA hai| rAjakumAra harivAhana apane mitroM ke sAtha bhramaNa karate hue sarayU nadI ke taTa para jAte haiN| vahA~ kI prAkRtika zobhA ko dekhie - aviralaphalitajalajambUnikurumbamudgatastokakusumastabakaketakIstamba muccoccaraccItkAramukharANAM preGkhatAmanavaratamuddhATakAnAM ghUrNamAnairnabhasi nabhasvadAghaTTa najarjarailatuSArajAlakainDIkRtanidAghakarkazArka karavitAnamApAnakamRdaGgaravajanita zRGgArairnagarIjanairvina zakhaNDibhizca yugapadArabadhatANDavairmaNDitalatAmaNDapamadUravahadagAdhanIraM sryvaastiirprisrmupaasrt| pR. 105-106 sarayU nadI taTa jala samparka se phalane vAle atyanta ghane jAmunoM se yukta vRkSa samUhoM, khilate hue choTe-choTe puSpagucchoM se yukta ketakI latA samuhoM se suzobhita thA, vahA~ para phavvAra cala rahe the, jo grISmakAlIna vAyu ko zItala kara rahe the| latAmaNDapoM meM surApAna goSThiyAM cala rahI thI, jinameM mRdaGgajanita svaroM se Anandita janapadavAsI va vana mayUroM kA yugapat Arambha kiyA gayA nRtya nadI taTa ke vAtAvaraNa ko aura adhika manorama banA rahA thaa| ___ yahA~ sarayU nadI ke kinAre ke prAkRtika dRzyoM kA ramaNIya varNana kiyA gayA hai| nadI taTa para lage hue per3a-paudhe tathA puSpa yukta latAoM se ramaNIya udyAnoM meM sAmAnya jana hI nahIM, viziSTajana bhI bhramaNa va manoraMjana ke lie jAte haiN| Aja bhI loga jIvana ke nitya klezoM va sAmAnya dinacaryA se Ubakara saptAhAnta meM manoraMjana ke lie nadI kinAre para vikasita udyAnoM Adi meM jAte haiN| dhanapAla ne adRSTapAra sarovara kA bhI atisundara citraNa kiyA hai - mahAbhogaparisaramaviratAsphAlitataraGgatatinA taralitabAlapuSpakareNa prabalasIkarAsArasiktakakubhA vanadviradayUtheneva sadyaH jalAduttIrNena marutA darata eva sUcyamAnaM nirantarAbhistaruNakuntalIkuntalakalApakAntibhirdhvAntamAlAbhiriva rasAtalollAsitAbhirullasanmayUrakekAravamukharAbhiH zikharadezavizrAntamantaH sArasAbhiribhakalabhakarAvakRSTivighaTamAnaviTapAbhizcaTulavAnaravAhyamAnalatA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 207 radolAbhirambhaH pAnAnandanidrAyamANazvApadasaMkulAbhirambugarbhanirbharanibhRtAbhramaNDalIvibhramAbhirvanarAjibhiranvakAritayA pAlyA paritaH parikSiptam... adRSTapArAbhidhAnaM saro dRssttvaan| pR. 202-203 adRSTapAra sarovara atyadhika vistRta prAntabhUmi vAlA hai| havA ke jhoMko se isameM nirantara taraGge uThatI rahatI haiM, bAlakamala lahalahAte rahate haiM, sthUla jalakaNoM ke nirantara phuhAroM se dizAoM kA siJcana hotA rahatA hai| adRSTapAra sarovara cAroM ora se ghane vRkSoM vAle vanoM se ghirA huA hai| yaha nAcate hue moroM ke kekArava se mukharita hai| vRkSo ke urdhva bhAga para thake hue sArasa pakSI baiThe hue haiN| hastIzAvakoM ne apanI sUNDoM se aneka vRkSoM kI zAkhAoM ko tor3a diyA hai, caMcala vAnara latArUpI jhUloM ko hilA rahe haiN| yaha sarovara jalapAna se tRpta hokara niMdrA kA anubhava karane vAle, hiMsaka pazuoM se vyApta hai| yahA~ adRSTapArasarovara kA atyanta ramaNIya varNana kiyA gayA hai| aise prAkRtika saundarya aura manohArI vAtAvaraNa meM pazu aura pakSI bhI Anandita va masta haiM, sAmAnya jana kA manamayUra to nizcita hI nAca utthegaa| AhArya vastu-vakratA : AhArya kA artha hai - zikSA evaM abhyAsa ke dvArA arjita kAvya kaushl| AhArya kavi ke kAvya kauzala se utpanna vastu-vakratA hotI hai| mammaTa bhI loka, zAstra kAvya Adi ke paryAlocana se utpanna nipuNatA tathA kAvyajJa guru kI zikSA ke anusAra abhyAsa ko kavi ke lie atyAvazyaka mAnate haiN| kuntaka ke anusAra - "kavijana jina padArtho ke svarUpa kA varNana prastuta karate haiM ve unake dvArA avidyamAna rahate hue utpanna nahIM kiye jAte, apitu kevala sattAmAtra se parisphuraNa karane vAle ina padArthoM meM ve usa prakAra ke kisI apUrva utkarSa kI sRSTi karate haiM, jisase ki padArtha sahRdayoM ke hRdaya ko AkarSita karane vAlI, kisI ramaNIyatA se yukta ho jAte haiN|'' tAtparya yaha hai ki jaba kavi AkarSaNa rahita athavA kisI sAmAnya padArtha ko apane kAvya kauzala se usa 78. 79. zaktinipuNatA lokshaastrkaavyaadyvekssnnaat| kAvyajJazikSayAbhyAsa iti hetustdudbhve|| kA. pra., 1/3 varNyamAnasvarUpA: padArthAH kavibhirabhUtAH santaH kriyante, kevalaM sattAmAtreNaparisphuratAM caiSA tathA vidhaH ko'pyatizayaH punarAdhIyate, yena kAmapi sahRdayahRdayahAriNI rmnniiytaamdhiropyte| va.jI., 3/2 kI vRtti| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tilakamaJjarI meM vakrokti padArtha ko lokottara zobhAtizayatA se yukta kara varNana karatA hai, jisase vaha sAmAnya vastu kI apekSA atyadhika ramaNIyatA va alaukikatA ko prApta kara letI hai, vahAM AhArya vastu vakratA hotI hai| dhanapAla vastuoM ke sahaja saundarya kA sajIva citraNa karane meM to kuzala haiM hI, ve apane kAvya kauzala se kisI bhI padArtha ko viziSTa va ramaNIya banAne meM bhI siddhahasta haiN| tilamaJjarI ke lie dhanapAla kI kAlpanika upamAe~ draSTavya haiM grahakavalanAbhraSTA lakSmIH kimRkSapateriyaM, mdnckitaapkraantaa'bdherutaamRtdevtaa| girizanayanodarcirdagdhAnmanobhavapAdapAd, viditamathavA jAtA subhrUriyaM nvkndlii| yaha tilakamaJjarI rAhugraha ke grasane se nIce girI huI candramA kI zobhA hai, athavA kAmadeva se cakita hokara samudra se nikalI amRta kI devI hai, athavA yaha subhrU ziva ke netroM se utpanna jvAlA se bhasma kAmadevarUpI vRkSa se utpanna huI navakandalI (navAkara) hai| yaha dhanapAla kA kAvya-kauzala hI hai, jisase usane tilakamaJjarI ke lie aise upamAnoM kA prayoga kiyA hai jisase usake saundarya kI ramaNIya abhivyaJjanA ho rahI hai| udyajjADya iva pragetanamarutsaMsargatazcandramAH pAdAneSa diganatatalpanalataH shngkoccytyaaytaan| antarvisphuritorutArakatimistomaM nabhaH palvalA - ddhvAntAnAyamayaM ca dhIvara ivAnUruH karaiH krssti||" yahA~ prAtaH kAlika sUrya va candramA kI suSamA kA varNana kiyA gayA hai| candramA prAtaH kAlika pavana ke saMsarga se utpanna zaitya ke kAraNa dizAoM ke agrabhAga rUpI zayyAtala meM vistRta apane kiraNa rUpI caraNoM ko sikor3a rahA hai aura yaha pratyakSavartI sUrya kA sArathI dhIvara ke samAna AkAza rUpI sarovara ke 80. 81. ti. ma., pR. 248 vahI, pR. 238 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 209 madhya vicaraNa karane vAle tArA samUha rUpI machaliyoM ko andhakAra rUpI jAla se apane kiraNa rUpI hAthoM se khIMca rahA hai| yahA~ dhanapAla ne prAta:kAla kA atisundara citraNa kiyA hai| upamA, utprekSA va rUpaka alaGkAroM ke prayoga se prAtaH kAlika sUrya va candramA kA varNana atyanta ramaNIya bana gayA hai| varNanIya vastu kA viSaya-vibhAjana kuntaka ne viSaya kI dRSTi se bhI varNanIya vastu kA vibhAjana kiyA hai| inake anusAra sarasa svabhAva ke aucitya se ramaNIya cetana evaM acetana padArthoM kA do prakAra kA svarUpa vidvAnoM dvArA svIkAra kiyA gayA hai| inameM cetana padArtha devAdi tathA siMhAdi ke prAdhAnya evaM aprAdhAnya ke kAraNa punaH do prakAra ke ho jAte haiN| inakA rekhAcitra nimnavat hai - varNanIya vastu cetana acetana (prAkRtika padArtha) pradhAna apradhAna (devatA, manuSya Adi) (pazu, pakSI Adi) kuntaka ne cetana deva, rAkSasa, gandharva, vidyAdhara Adi ko kAvya kA mukhya viSaya arthAt pradhAna kahA hai| siMha Adi pazu-pakSI gauNa viSaya hone ke kAraNa apradhAna kahe gae haiN| kuntaka ke anusAra sukumAra rati Adi ke paripoSa se hRdayAvarjaka pradhAna cetana padArtho kA svarUpa tathA apanI jAti ke anurUpa svabhAva ke samyak nirUpaNa se suzobhita hone vAlA gauNa acetana padArthoM kA svarUpa 82. bhaavaanaamprimlaansvbhaavaucitysundrm| cetanAnAM jaDAnAM ca svarUpaM dvividhaM smRtm|| va. jI. 3/5 83. tatra pUrva prakArAbhyAM dvAbhyAmeva vibhidyate / surAdisiMhaprabhRtiprAdhAnyetarayogataH / / vahIM 3/6 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tilakamaJjarI meM vakrokti kaviyoM ke varNana kA viSaya hotA hai| acetana padArthoM meM prAkRtika padArtho kA varNana AtA hai| ye prAkRtika jar3a padArtha zRGgAra Adi rasoM ke uddIpaka hote hai| dhanapAla ne pradhAnabhUta cetana prANiyoM kA hRdayAhlAdaka varNana kiyA hai| dhanapAla rasasiddha kavi hai| inhoMne zRGgAra ke vipralambha pakSa kA atyanta mArmika citraNa kiyA hai - gate ca viralatAM vilInatApe tapanatejasi taralitastilakamaJjarIsaMgamAbhilASeNa tatkAlasamupasthitAvadhergandharvakasyAgamanamArgamavalo kayitumabhyagravartinaH zikhAgracumbitAmbarakroDamAkrIDazailasya shikhrmaaruroh| tatra nikSiptacakSurIkSamANo dakSiNAzAM tAvadAsta yaavdstshikhrmgaadshishirgbhsti| ....aparedhurapi tenaiva krameNodyAnamagamat, tenaiva vidhinA tatra sarvAH kriyAzcakAra, tathaiva tasyAgamanamIkSamANo divsmnyt| akRtagatau ca tatra kramAdatikrAmatsu divaseSu zithilIbhUtatilakamaJjarIsabhAgamAzAbandhasya...janitanirbharavyathastasya davathuravirataM sasmAra sasmareNa cetasA citrapaTa putrikAnusAraparikalpitasya ckrsentnyaatnultaalaavnnysy| satatamanvacintayaccArutAmanudinopacIyamAnasya tasyAH prathamayauvanasya yauvanopacayaparimaNDalastanamanaGgavedanocchedanAyeva sarvadA hRdayagatamadhatta tdruupm| pR. 178-79 gandharvaka harivAhana ko tilakamaJjarI kA citra dikhAkara, usake mana meM premadIpa ko prajjavalita kara, punaH Ane ko kahakara calA jAtA hai| gandharvaka hI tilakamaJcarI aura harivAhana kA milana karavA sakatA hai| harivAhana pratidina udyAna ke parvata para jAkara usake Ane kI pratIkSA karatA hai, parantu vaha nahIM aataa| dinoM ke bItane ke sAtha-sAtha tilakamaJjarI se milana kI usakI AzA kSINa hotI jAtI hai tathA premajvara bar3hatA jAtA hai| vaha sadaiva usakA hI cintana karatA hai tathA usake pratibimba kA darzana karatA hai| yahA~ dhanapAla ne harivAhana ke virahatApa kA atyanta sajIva citraNa kiyA hai| isameM sahRdaya ko harivAhana kI hRdayAvasthA tathA tilakamaJjarI ke prati usake utkaTa prema kA sahaja hI bodha ho jAtA hai| 84. mukhymklissttrtyaadipripossmnohrm| svajAtyucitahevAkasamullekhojjvalaM prm|| va. jI., 3/7 85. vahI, 3/8 kI vRtti Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya dhanapAla ne aneka sthaloM para siMhAdi apradhAna cetana prANiyoM kA sundara citraNa kiyA hai| unhoMne adRSTapAra sarovara ke varNana meM gaja, vAnara, mora, sArasa Adi prANiyoM ke svabhAva kA ramaNIya nirupaNa kiyA hai - ullasanmayUrakekAravamukharAbhiH zikharadezavizrAntamantaH sArasAbhiribhakalabhakarAvakRSTivighaTamAnaviTapAbhizcaTulavAnara vAhyamAnalatAdolAbhimbhaH paanaandnidraaymaannshvaapdsNkulaabhi.......| pR. 202 adRSTapAra sarovara kA manorama vAtAvaraNa Anandita va nRtya karate hue moroM kI kekAdhvani se guMjAyamAna thA, sArasa nAmaka pakSI thakAna ko dUra karane ke lie vRkSoM ke zikharoM para vizrAma kara rahe the, krIr3A meM rata gajazAvaka apane sUNDoM se vRkSoM kI zAkhAoM ko tor3a rahe the, vAnara prakRti se hI caMcala hote haiM, ve latArUpI jhUloM ke sAtha krIr3A kara rahe the, hiMsaka pazu AhArAdi ke pazcAt jala pIkara tRpta ho gae the ata: unheM nindrA kA anubhava ho rahA thaa| dhanapAla kA prakRti citraNa atyadhika ramaNIya hai| vana, udyAna, parvata, sarovara, prabhAta, saMdhyA, vasanta Adi ke varNana meM unhoMne apane kAvyakauzala ke camatkAra ko pradarzita kiyA hai| ArAma nAmaka upavana kI tApa ko harane vAlI zItala vAyu ke lie dhanapAla sahaja evaM sundara utprekSA karate haiM - manyedakSiNamArutena viditaM sevyatvamasyedRzaM, tenotsRjya ca naabhicndngireruddaamshaityaanypi| yAmyAzAvirahollasaddavathunA nAthena dhAmnAM samaM, saMjAte zizirAtyaye dhanapaterAzAmukhaM srpti|| lagatA hai ki dakSiNavAyu ko bhI isa ArAmavana kI aisI sevA kA jJAna hai| isa sevA se malayaparvata kI utkRSTa zItalatA bhI candanavanoM ko chor3akara, dakSiNa dizA ke viraha se utpanna tApa vAle razmi ke nAtha sUrya ke sAtha, zizira Rtu ke samApta ho jAne para kubera ke dizAmukha (uttaradizA) ko jA rahI hai| isa prakAra dhanapAla ne vastu ke sahaja saundarya ko sajIvatA se abhivyakta kiyA hai, to vastuoM ke viziSTa dharmoM ko atiraMjanA se alaGkRta karake apanI kAvya kuzalatA kA sundara nidarzana kiyA hai| 86. ti. ma., pR. 212 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tilakamaJjarI meM vakrokti prakaraNa-vakratA vakrokti kA paJcama pramukha bheda prakaraNa-vakratA hai| prakaraNa-vakratA se tAtparya prakaraNa ke saundarya athavA apUrva utkarSa se hai| kAvya meM aneka prakaraNoM kA samAveza hotA hai| ina prakaraNoM kI samaSTi hI kAvya saMjJA ko prApta karatI hai| kAvya kA ekAMza prakaraNa kahalAtA hai| jahAM kavi ina prakaraNoM ko apanI navanavonmeSazAlinI pratibhA se sarasa, sundara va ramaNIya banA detA hai, vahA~ prakaraNa-vakratA hotI hai| kuntaka ne prakaraNa-vakratA ke nau bheda kiye haiM - 1. bhAvapUrNa sthiti kI udbhAvanA 6. aGgirasa niSyanda nikaSa 2. utpAdya lAvaNya 7. avAntara vastu-yojanA 3. upakAryopakAraka bhAva-vakratA 8. garbhAGka-yojanA 4. viziSTa prakaraNa kI atiraMjanA 9. sandhi viniveza 5. rocaka prakaraNoM kI avatAraNA bhAvapUrNa sthiti kI udbhAvanA : jahA~ apane abhiprAya ko abhivyakta karane vAlI aura apane aparimita utsAha ke vyApAra se zobhAyamAna kaviyoM kI pravRtti hotI hai, vahA~ prArambha se hI niHzaGka rUpa se uThane kI icchA hone para prakaraNa meM vaha kucha apUrva vakratA asIma rUpa se prakAzita ho uThatI hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ kavi bhAvapUrNa sthiti kI udbhAvanA ke dvArA prakaraNa meM vizeSa camatkAra kI yojanA kare, vahA~ prathama prakAra kI prakaraNa-vakratA hotI hai| dhanapAla ne tilakamaJcarI meM sarvatra aisI bhAvapUrNa sthiti kI udbhAvanA yukta prakaraNoM kI yojanA kI hai| vijayavega samarabhUmi se lauTakara meghavAhana ke samakSa vajrAyudha aura samaraketu ke yuddha kA varNana karate hue samaraketu kI vIratA ke viSaya meM batAtA hai| samaraketu 87. vakrokti siddhAnta ke pariprekSya meM hindI kRSNa-kAvya kA anuzIlana, pR. 264 88. yatra niryntrnnotsaahprispndopshobhinii|| vyAvRttirvyavahartRNAM svaashyollekhshaalinii|| avyAmUlAdanAzaMkyasamutthAne mnorthe| kAvyunmIlati ni:sImA sA prakaraNe vkrtaa|| hi. va. jI., 4/1, 2 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 213 kI vIratA ke viSaya meM jAnakara meghavAhana hI nahIM, usake sabhI sabhAsada bhI Azcaryacakita ho jAte hai tathA unake mana meM samaraketu ke lie sammAna ke bhAva A jAte haiN| meghavAhana use dekhane ke lie utsuka ho jAte haiM. avyAjazauryAvarjitazca na tathA labdhavijayeSu suhRdiva vajrAyudhe yathA samarakaito babandha pksspaatm| tathAhyasya cintayannacintitAtmaparasainyagurulAghavAM manasvitAm, vibhAvayannekarathena kRtamahArathasamUheSu madhyapravezAM sAhasikatAm / anurAgataralizca tatraiva gatvA taM draSTumiva pariSvaktumivaM saMbhASayitumivAbhyarcitubhiva svapade'bhiSekatumiva cetasAbhilaSitavAn / pR. 99-100 vaha prakaraNa bhI atyadhika bhAvapUrNa va camatkArapUrNa bana gayA hai jaba devI lakSmI meghavAhana ko darzana dekara use, vara mAMgane ke lie kahatI hai / taba meghavAhana kahatA hai ki Apake darzana pAkara maiM kRtArtha ho gayA huuN| Apa mujhe kevala itanI zakti dIjiye, jisase maiM Adhe kaTe hue apane zIza ko kATakara, isa vetAla ko dekara nirvANa prApta kara sakU~ - pArthivaH zanairalapat devi, me'bhimatamamuSya mahAtmanastvatparigrahAgresarasya naktaMcarapateH prayojanavazAdupadarzitArthibhAvasya dAtumuttamAGgaM mayA parikalpitam / ardhakalpite cAsminnakasmAdapagataparispandau saMdAnitAviva kenApyakiMcitkarau karau saMvRttau / tadanayoryathA svasAmarthyalAbho bhavati bhUyastathA prasIda, yenAhamanRNo bhUtvA nirvaannmdhigcchaami| pR. 55-56 - upakAryopakArakabhAva vakratA : AcArya kuntaka ke anusAra " pratibhAsampanna kavi kI lokottara varNana karane vAlI zakti se dedIpyamAna prabandha ke prakaraNoM ke mukhya kArya kA anukaraNa karane vAlA upakArya evaM upakAraka bhAva kA mAhAtmya samullasita hotA huA abhinava vakratA ke rahasya ko utpanna karatA hai / " isakA artha yaha hai ki jahA~ kavi apanI alaukika pratibhA se phalabandha arthAt mukhya uddezya kI prApti meM sahAyaka prakaraNoM ke upakAryopakAraka bhAva ko prastuta karatA 89. prabandhasyaikadezAnAM phlbndhaanubndhvaan| upakAryopakartRtvaparispandaH parisphuran / / asAmAnya samullekha pratibhApratibhAsinaH / sate nUtanavakratva rahasyaM kasyacitkaveH / / va. jI., 4/5, 6 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tilakamaJjarI meM vakrokti hai vahA~ upakAraryopakArakabhAva prakaraNa vakratA hotI hai| dhanapAla ne tilakamaJjarI meM kathA ke mukhya phala kI prApti meM sahAyaka prakaraNoM kI sundara yojanA kI hai| jvalanaprabha nAmaka vaimAnika meghavAhana ko apanI priya patnI priyaGgasundarI kA divyahAra pradAna karatA hai, jo kathA ke mukhya phala arthAta harivAhana va tilakamaJjarI (pUrvajanma ke jvalanaprabha aura priyaGgasundarI) ke sukhada milana meM upakAraka siddha hotA hai anugRhANemAM manaHparitoSAya me nRpacandra, candrAtapAbhidhAnaM haarm| gRhItastu kadAcinmanuSyaloke labdhajanmanaH punarAnandayati dRSTimiSTatamadarzanaM cainm| amaralokAccyutA kAlakrameNa devyapi me priyaGgasundarI kadAcidA lokyti| saMbhavanti ca bhavArvaNe vividhakarmavazavartinA jantU nAmane kazo janmAntarajAtasambandhairbandhubhiH suhRdbhirathaizca nAnAvidhaiH sArdhayabAdhitAH punaste saMbanthAH / pR. 43-44 ilAicI latA maNDapa meM jaba tilakamaJjarI prathama bAra harivAhana ke darzana karatI hai taba janma se hI puruSoM ke prati vidveSa bhAvanA rakhane vAlI tilakamaJjarI me mana meM usake prati anurAga utpanna ho jAtA hai| malayasundarI ke Azrama meM harivAhana ke punaH darzanoM se yaha anurAga gAr3ha ho jAtA hai| vaha bar3e hI snehapUrNa netroM se use dekhatI hai tathA apane hAthoM se hI use tAmbUla detI hai| dhanapAla ne ina donoM ke punaH milana kA ramaNIya saMyojana kiyA hai - salIlaparivartitamukhI tatkSaNameva sA tIkSNataralAyatAM bANAvalImiva kusumabANasya, ... mukulitAM madena, vistAritAM vismayena, preritAmabhilASeNa, viSamitAM vIDayA, vRSTimivAmRtasya, sRSTimivAsaukhyasya, prakRSTAntaH prItizaMsinI vapuSi me dRssttimsRjt| ....tilakamaJjarI tu kiMcidupajAtavailakSyA kSaNamadhomukhIbhUya ....tAmbUladAyikAkaratalAdantaH sphuradbhiH sphaTikadhavalairnakhamayUkhanirgamaH dviguNIkRtAntargatasthUlakarpUrazakalaM svahastena taambuulmdaat| pR. 362-63 citramAya gaja kA rUpa dhAraNa kara harivAhana kA apaharaNa kara use adRSTapAra sarovara meM lAkara chor3a detA hai| yaha prakaraNa bhI harivAhana ko mukhya phala kI prApti meM bahuta sahAyaka siddha hotA hai| yahIM adRSTapAra sarovara ke vana meM harivAhana prathama bAra tilakamaJjarI ke sAkSAt darzana karatA hai| jisase tilakamaJjarI ko prApta Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 215 karane kI usakI kSINa icchA punaH balavatI ho jAtI hai| viziSTa prakaraNa kI atiraJjanA : pratyeka prakaraNa meM kavi kI paripakva pratibhA kI paripUrNatA se sampAdita, pUrNatayA navIna prakAra se ullikhita rasoM evaM alaGkAroM se suzobhita eka hI padArtha kA svarUpa bAra-bAra upanibaddha hokara Azcarya ko utpanna karane vAle vakratA kI sRSTi se utpanna saundarya ko puSTa karatA hai|" sAmAnyataH eka hI padArtha kA punaH punaH varNana hone para punarukti doSa hotA hai| isa viSaya meM kuntaka kA mata hai ki jahA~ eka padArtha ke bAra bAra varNana meM, hara bAra navIna va camatkAra kI sRSTi se kAvya meM vaicitrya kA sanniveza ho, vahA~ prakaraNa vakratA hotI hai| meghavAhana ke putrAbhAva rUpa du:kha ke bAra-bAra varNana se karuNa rasa punaH punaH dIpta hotA hai| karuNa rasa ke punaH punaH dIpana se sahRdaya meghavAhana ke duHkha se svayaM ko bhI du:khI pAtA hai| dhanapAla ne apane kAvya-kauzala se karuNa rasa kI pratyeka bAra navIna prakAra se aisI abhivyaJjanA karavAI hai ki sahRdaya ko meghavAhana kA duHkha punaH punaH navInatA dhAraNa karatA pratIta hotA hai - nUtane'pi vayasi mahatyapyantaHpure bahunApi kAlena naiko'pyudapAdi tnyH| ... 'nAtha, kasyacitkAcidasti gatiH ahameva nirgatikA kuru satsAmprataM maducitam' iti sakhedayA saMtAnArthamabhyarthitasyeva bhujalagnayA bhuvA, 'deva, tvadvazyena goptA vinA kAlAntare balavadarAtihaThavilupyamAnAbhiH zaraNAya ka: samAzrayaNIyo'smAbhiH iti vijJApitasyeva cittasthitAbhiH prajAbhiH, ... 'vidvan, kimpraistraataiH| AtmAnaM trAyasva puMnAmno narakAt' iva prAdurabhavadasya cetasi cintaasNjvrH| pR. 20-21 harivAhana ko tilakamaJjarI kI viraha vedanA bAra-bAra pratAr3ita karatI hai| dhanapAla ne kAmArta harivAhana kI isa dazA kA kuzalatApUrvaka varNana kiyA hai| pratyeka bAra navIna udbhAvana se varNana meM navInatA va ramaNIyatA kA sanniveza ho 90. ti. ma., pR. 242-250 91. pratiprakaraNaM prauddh'prtibhaabhogyojitH| eka evAbhidheyAtmA badhyamAnaH punaH punH|| anyuunnuutnollekhrsaalngkaarnnojjvlH| badhnAti vkrtodbhedbhnggiimutpaaditaadbhutaam|| va. jI., 4/7, 8 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tilakamaJjarI meM vakrokti gayA hai, jo sahRdaya ko vipralambha zRGgAra rasAsvAdana meM nimagna kara detA hai - pravartitaprabaladhArApaGkatayo bhaktamiva tasya dhArAnagRhaspadA kssiprmevaantrikssmaacchaadyaaNcaa| aGginIpalAsaprakaranIlAH payomucaH satatayAminIjAgaraNajar3a tArakA prasAdayitu miva taddRSTimaviralo - dbhinnamarakatazyAmazAdvalA babhUva bhuutdhaatrii| prathamajaladhArAsArazizirAstadaGgatApamiva nirvApayitu nirvAtumArabhantasaMtatAmodamakarandamAMsalAH kdmbmrutH| mAnasasmaraNasaMjAtaraNaraNakAstadanurAgamAkhyAtumiva khecarendra duhituruttarAM dizamabhipratasthire raajhNsaa|...vnodyitumiv tasyAratimanAratodIritamadhurakekAgItibhiH samArambhi taannddvmuddnnddbrhmnnddlairgRhshikhnnddibhiH| evaM ca vikasitAkuNThakalakaNThacAtaka kalakale...samantAdvijRmbhite mbudharadurdine vidhuriibhuutmnsH| pR. 179-80 avAntara vastu-yojanA : pradhAna vastu kI siddhi ke lie jahA~ anya arthAt prAsaGgika vastu kI ullekhapUrNa vicitratA unmIlita hotI hai, vaha prakaraNa vakratA kA anya udAharaNa hai|" tAtparya yaha hai ki jahA~ pradhAna phala kI prApti ke lie, navIna unmeSa kI bhaGgimA se ramaNIya prAsaGgika vastu kI yojanA kI jAtI hai vahA~ avAntara vastu-yojanA prakaraNa vakratA hotI hai| tilakamaJjarI meM anaGgarati prakaraNa isakA atisundara udAharaNa hai| vidyAdhara samrATa vikramabAhu ke akasmAt vairAgI ho jAne para zAkyabuddhi Adi mantrigaNa harivAhana ko samrAT pada ke sarvathA yogya pAte hai| udhara harivAhana tilakamaJjarI ke viyoga meM jIvita nahIM rahanA caahtaa| isase zAkyabuddhi Adi yojanA banAkara anaGgarati ke mAdhyama se harivAhana ko maMtra sAdhanA meM pravRtta karate haiM, jisase vaha siddhi prApta kara vidhAdharoM kA cakravartI samrAT bana ske| harivAhana maMtra siddha kara vidyAdhara samrATa banA jAtA hai tathA use mukhya phala arthAt vidyAdhara rAjakumArI tilakamaJjarI bhI prApta ho jAtI hai| asti me guruparamparAgataH sakalajagadAdhipatyadAyI pradhAnadevatAparigRhitaH 92. pradhAnavastu niSpatyai vstvntrvicitrtaa| yatrollasati sollekhA sAparApyasya vkrtaa|| va. jI., 4/11 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 217 samastamantragrAmaNIrasAdhAraNaguNAdhArapuruSasAdhyo mntrnivhH| tadArAdhanena labdhAdhikaparAkramaH kramArjitaM sattvamivAtmapotasya mRgapatirvitara me raajym| pR. 398 prabandha-vakratA prabandha vakratA vakroti kA antima bheda hai| kathA ke prabandhana va upanibandhana meM vakratA hI prabandha vakratA hai| prabandha-vakratA se abhiprAya sampUrNa kAvya ke saundarya va vaicitrya se hai| prabandha-vakratA kA Azraya kAvya kA ekAMza yA ekadeza na hokara sampUrNa kAvya hotA hai| AcArya baladeva upAdhyAya ke anusAra - "prabandha-vakrokti kAvya kI sabase adhika vyApaka vakrokti hai| isakA Azraya na akSara hai, na pada, na vAkya aura na vAkyArtha pratyut Adi se anta taka saMvalita samagra kAvya tathA nATaka hI isa vakrokti kI AdhAra sthala hai|" kuntaka ne vakrokti ke chaH bheda kiye haiM - 1. prabandha rasa parivartana-vakratA 2. kathA samApana-vakratA 3. kathA viccheda-vakratA 4. AnuSaGgika phala prApti-vakratA 5. pradhAna kathA kA dyotaka nAma 6. kathA sAmya-vakratA prabandha rasa parivartana vakratA : kuntaka kAvya meM rasa ke mahatva ko pratipAdita karate hue kahate haiM - kaviyoM kI vANI kevala kathA para Azrita hokara nahIM, apitu nirantara rasa kA AsvAdana karAne vAle prasaGgoM ke atizaya se yukta hokara jIvita rahatI hai|" kavi apanI pratibhA se prasiddha kathA ke rasa meM parivartana kara use ramaNIya banA detA hai| ise hI rasa parivartana vakratA kahate haiN| AcArya kuntaka ke anusAra - "vineyoM ke liye Ananda kI sRSTi hetu jahA~ itihAsa meM anya prakAra se kie gaye nirvAha vAlI rasa sampatti kA tiraskAra, prArambha se hI unmIlita kie gaye saundarya vAle kAvya zarIra kA dUsare manohara rasa ke dvArA nirvAha kiyA gayA hai| 93. nirntrrsodgaargrbhsndrbhnirbhraa| giraH kavInAM jIvanti na kthaamaatrmaashritaa|| va. jI., pR. 417 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tilakamaJjarI meM vakrokti vahAM prabandha rasa parivartana vakratA hotI hai| kavi apanI kAvya racanA ke lie itihAsa, purANa athavA kisI purAtana kAvya racanA se kathAnaka kA grahaNa karatA hai| jaba kavi apanI racanA meM navInatA va maulikatA ke Agraha se usa kathA ke rasa ko tathAvat grahaNa na karake rasa parivartana dvArA ramaNIyatA kA AdhAna karatA hai to vahA~ prabandha rasa parivartana vakratA hotI hai| dhanapAla kI tilakamaJjarI ke kathAnaka kA AdhAra jainAgama grantha hai| inhoMne purANasArasaMgraha ke antargata AdinAtha carita ke varNana meM dI gaI vajrajaMdha aura zrImatI kI kathA ko tilakamaJjarI kathA kA AdhAra banAyA hai| yaha kathA bhakti rasa yukta hai| vajrajaMdha aura zrImatI pUrvajanma meM aizAna nAmaka svarga meM lalitAGga tathA svayaMprabhA nAmaka deva-dampatti the| puNya kSINa hone para lalitAGga ne jinendroM kI pUjA kara apane agale janma ko sudhAra liyaa| tilakamaJjarI meM bhI jvalanaprabha va priyaGgasundarI devadampatti hai| jvalanaprabha apanA agalA janma sudhArane ke liye bodhi lAbha hetu svarga se nikala par3atA hai| dhanapAla ne bhakti rasa yukta isa kathA ke rasa meM parivartana kara ise zRGgAra rasa yukta kara diyA hai, jisase yaha kathA atyadhika manohArI bana gayI hai| AnuSaGgika phala prApti-vakratA : AcArya kuntaka ke anusAra "jahA~ prabhUta yaza samRddhi kA pAtra nAyaka apane mAhAtmya ke camatkAra se eka hI phala kI prApti meM lagA huA hone para bhI usI ke sadRza siddhiyoM vAle dUsare asaMkhya phaloM ke prati nimitta bana jAtA hai vaha prabandha kI anya prakAra kI vakratA hotI hai| isakA abhiprAya yaha hai ki pradhAna phala 94. itivRttAnyathAvRtta- rssmpdupekssyaa| rasAntareNa ramyeNa yatra nirvahaNaM bhvet| tasyA eva kathAmUrterAmUlonmIlitazriyaH vineyAnandaniSpattyai sA prabandhasya vkrtaa|| vahI,4/16,17 niHzeSavAGmayavido'pi jinAgamoktAH zretuM kathA: smupjaatkutuuhlsy| ___ tasyAvadAtta caritasya vinodaheto rAjJaH sphuTAdbhutarasA racitA ktheym|| ti.ma., bhUmikA, padya 50 96. yatraikaphalasampatti-samudyukto'pi naaykH| phalAntareSvananteSu tttulyprtipttissu|| dhatre nimittatAM sphArayazaH smbhaarbhaajnm| svamAhAtmyacamatkArAt sAparA cAsya vkrtaa|| va. jI., 4/22, 23 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 219 kI prApti meM saMlagna nAyaka ko jaba usake samAna siddhiyoM vAle aneka anya phaloM kI prApti hotI hai jo nAyaka ke caritra ko bhI dIpti pradAna karane meM samartha hotI haiM vahA~ AnuSaGgika phala prApti-vakratA hotI hai| tilakamaJjarI kathA ke nAyaka harivAhana kA mukhya uddezya tilakamaJjarI ko prApta karanA hai| isake lie dhanapAla ne aneka rocaka paristhitiyoM kI kalpanA kI hai jisase harivAhana kA na kevala tilakamaJjarI ke sAtha samAgama huA hai apitu use vidyAdharoM kA cakravartI samrATa banane kA avasara bhI prApta huA hai| isa prakAra ko AnuSaGgika phala prApti eka ora nAyaka harivAhana ke utkarSa meM vRddhi karatI hai to dUsarI ora sahRdaya ko Ananda pradAna karatI hai| ___ isI prakAra kathA kA sahanAyaka samaraketu, jo apane pitA kI AjJA se apane rAjya ke duSTa sAmantoM ke damana hetu nikalA hai, vaha zatruoM kA damana bhI karatA hai sAtha hI usakA milana malayasundarI se hotA hai aura kathA ke anta meM use malayasundarI kI prApti hotI hai| isa prakAra tilakamaJjarI meM kuntaka kI vakrokti kA camatkAra tathA varNana vakratA kA vaicitrya sarvatra parilakSita hotA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama adhyAya tilakamaJjarI kI bhASA zailI (221) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya bhASA zailI bhAvoM kI samyak abhivyakti kA sundaratama va sazakta sAdhana bhASA hotI hai| jo kavi bhASA aura bhAvoM ke madhya sAmaJjasya sthApita nahIM kara sakatA, vaha sukavi nahIM ho sktaa| varNanAnukUla bhASA viSaya-vastu ke bhAvoM ko ramaNIya DhaMga se sampreSita karatI hai| sukavi apane kAvya ko prabhAvotpAdaka banAne ke lie varNanAnukUla varNa saMyojana va bhASA zailI kA Azraya letA hai| pratibhA sampanna kavi kAvya racanA meM pravRtta hone se pahale apane pUrvavartI kaviyoM kI racanAoM kA adhyayana karatA hai jisase vaha apane kAvya meM navInatA kA samAveza kara ske| dhanapAla ke samakSa bhI daNDI, subandhu va bANa kI gadya racanAe~ va unakI gadya zailI ke Adarza upasthita the| dhanapAla bANa se atyadhika prabhAvita the - kevalo'pi sphuranbANaH karotivimadAnkavIn / kiM punaH klRptasaMdhAnapulindhrakRtasannidhiH // ' bANa ne kAvya meM pA~ca guNoM ke sanniveza para bala diyA hai - navIna artha, sundara svAbhAvokti, sarala zleSa, spaSTa pratIta hone vAlA rasa tathA vikttaakssrbndh| dhanapAla ne bANa se prabhAvita hote hue bhI tilakamaJjarI meM vikaTAkSarabandha arthAt dIrgha samAsa racanA kA tyAga kiyA hai| dhanapAla kA mata hai ki atidIrgha samAsa se yukta tathA pracura varNanoM vAle gadya se bhayabhIta hokara loga usI prakAra se nivRtta hote haiM, jaise khaNDarahita daNDakAraNya meM rahane vAle pItAdi varNoM vAle vyAghra Adi se| dhanapAla ne zleSa-bahulatA ko bhI kAvya rasAsvAdana meM bAdhaka mAnate hue kahA hai -"sarasa, manohara varNa-yojanA ko dhAraNa karatI huI bhI zleSa bahula kAvya racanA lipi ke samAna prazaMsA ko prApta nahIM krtii| 1. 2. ti. ma., bhUmikA, padya 26 navo'rtho jAtiragrAmyA zleSo'kliSTo sphuTo rasaH / vikaTAkSarabandhazca kRtsnemekatra durlabham / / harSa., 1/18 akhaNDadaNDakAraNyabhAjaH pracuravarNakAt / vyAghrAdivabhayAghrAto gadyAvyAvartate janaH / / ti. ma., bhUmikA padya 15 pratyakSarazleSamayaprabandhavinyAsavaidagdhyanidhirnibandhanam / vAsavadattA, padya 13 varNayuktiM dadhAnApi snigdhAJjanamanoharAm / nAtizleSaghanA zlAghAM kRtilipirivAznute / / ti. ma., bhUmikA, padya 16 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 tilakamaJjarI kI bhASA zailI dhanapAla ne bANa kI gadya racanA vizeSatA 'dIrgha samAsa-pracuratA' tathA subandhu kI gadya zailI 'pratyakSarazleSamayatA' kA parityAga karate hue tilakamaJjarI ko sarasa, subodha va pravAhamayI bhASA zailI se alaGkata kiyA hai| bANa ne apane samaya meM pracalita cAra zailiyoM kA varNana kiyA hai| unake anusAra uttara bhArata ke kavi zleSa ko, pazcimI bhArata ke kavi artha ko, dakSiNa ke kavi utprekSA ko tathA gaur3a arthAt pUrvI bhArata ke kavi zabdADambara ko pradhAnatA dete haiN| isa zailI meM samAsa bAhulya hotA hai isalie isa zailI ko gaur3I kahA jAtA hai| AcArya vAmana ne kAvyAlaGkArasUtravRtti meM tIna rItiyoM kA varNana kiyA hai - vaidarbhI, pAJcAlI aura gaudd'ii| guNa tathA guNoM kI saMkhyA ina rItiyoM ke bhedaka tattva haiN| rIti, vRtti tathA zailI samAnArthaka zabda haiN| pratibhAzAlI kavi rUr3hivAdI nahIM hotA aura na hI vaha kisI vizeSa zailI ke bandhanoM ko svIkAra karatA hai| vaha arthAnurUpa va bhAvAnurUpa zailI kA avalambana karatA hai| dhanapAla ne vaidarbhI zailI ko zreSTha kahA hai| tilakamaJjarI meM viSayAnukUla tInoM zailiyoM kA prayoga kiyA gayA hai| dhanapAla jisa kuzalatA se vaidarbhI zailI meM viSaya kI bhAvAbhivyaJjanA karate haiM, usI nipuNatA se pAJcAlI va gaur3I zailI meM arthAbhivyakti karate haiN| ___AcArya vizvanAtha vaidarbhI rIti kA lakSaNa karate hue kahate hai - "mAdhurya vyaJjaka varNoM se yukta samAsa rahita athavA alpasamAsa yukta manohara racanA vaidarbhI rIti kahalAtI hai| dhanapAla ne vaidarbhI rIti kA ramaNIya prayoga kiyA hai| tilakamaJjarI se vaidarbhI rIti ke kucha sundara udAharaNa prastuta hai - vizvakarmasahasreriva nirmitaprAsAdA, lakSmIsahanairiva parigRhItagRhA, devatAsahastairivAdhiSThitapradezA, rAjanItiriva sattripratipAdyamAnA vArtAdhigatArthA, arhaddarzanasthitiriva naigamavyavahArAkSiptalokA, rasAtalavivakSuravirathacakrabhrAntiriva cItkAramukharitamahAkUpAraghaTTA, sarvAzcaryanidhAnamuttarakauzaleSvayodhyeti 6. 7. zleSaprAyamudIcyeSu pratIceSvarthamAtrakam / utprekSA dAkSiNAtyeSu gauDeSvakSaraDambaram / / harSa., 1/7 vaidarbhImiva rItInAm / ti. ma., pR. 159 mAdhuryavyaJjakairvarNaM racanA lalitAtmikA / / avRttiralpavRttirvA vaidarbhI rItiriSyate / / sA. da., 9/2 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya yathArthAbhidhAnA nagarI / pR. 11 yahA~ ayodhyA nagarI ke saundarya kA varNana kiyA gayA hai| ayodhyA nagarI itanI sundara hai mAnoM usake mahaloM ko svargaloka ke hajAroM zilpiyoM ne banAyA hai, mAnoM hajAroM brahmAoM ne usake nivAsiyoM kI sRSTi kI hai, mAnoM hajAroM lakSmiyoM dvArA vyApta gRhoMvAlI hai, mAnoM hajAroM devatAoM dvArA adhiSThita pradezoM vAlI hai, mAnoM jaina zAsana vyavasthA ke vaNikoM ke vastudAnAdi vyavahAra se AkRSTa logoM vAlI hai, pAtAla (astAcala) ko jAne ke icchuka sUrya ke ratha cakra ke bhramaNa ke samAna, gahare kUpoM ke rahaToM kI dhvani se mukharita, sabhI Azcaryajanaka vastuoM kI nidhibhUta, kauzaladeza ke uttara khaNDa ke madhya ayodhyA nAma kI yathArtha nAma vAlI nagarI hai| yasya ca pratApa eva vasudhAmasAdhayatparikara eva sainyanAyakAH, mahimaiva rAjakamanAmayannItiH pratihArAH, saubhAgyameva antaHpuramarakSatsthitiH sthApatyAH, AkAra eva prabhutAM zazaMsa paricchadazchatracAmaragrAhAH, teja eva duSTaprasaraM rurodha rAjyAGgamaGgarakSA, AjaivAnyAyaM nyaSedhayaddharmo dharmastheyAH / pR. 14-15 dhanapAla meghavAhana ke guNoM kI prazaMsA karate hue kahate haiM - meghavAhana kA teja hI pRthvI ko vaza meM rakhatA thA, senApati usake parivAra mAtra the| usakI mahimA hI rAjasamUha ko jhukAtI thI, dvArapAla to zAsana paddhati ke kAraNa the| usakA asAdhAraNa saundarya hI antaHpura kI striyoM ko anya puruSoM ke samparka se rokatA thA, antaHpura ke bAhya rakSaka to anta:pura kI maryAdA mAtra ke lie the| usakA AkAra hI pRthvI para usake Adhipatya ko sUcita karatA thA, chatracAmaradhArI usake parivAra mAtra the| usakA teja hI duSToM ke prasAra ko avaruddha karatA thA, aGgarakSaka to rAjya ke aGga mAtra the| usakA zusAsana hI nIti viruddha pravRtti ko rokatA thA, dharmAdhikArI rAjadharma pAlana ke lie hI the| __ yathA na dharmaH sIdati yathA nArthaH kSayaM vrajati yathA na rAjalakSmIrunmanAyate yathA na kIrtirmandAyate yathA na pratApo nirvAti yathA na guNAH zyAmAyante yathA na zrutamupahasyate yathA na parijano virajyate yathA na mitravargo mlAyati yathA na zatravastaralAyante tathA srvmnvtissttht| pR. 19 meghavAhana yazasvI, vIra tathA prajApAlaka rAjA thaa| vaha sabhI karmoM ko isa Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kI bhASA zailI 225 prakAra karatA thA jisa prakAra se na dharma kA kSaya ho, na dhana vyartha meM vyaya ho, jisa prakAra rAjalakSmI parAGmukhI na ho, jisa prakAra rAjateja kA kSaya na ho, jisa prakAra guNa malIna na ho, jisa prakAra zAstra upahAsa na kareM, jisa prakAra mitravarga harSita ho tathA jisa prakAra zatru spardhA ke lie tvarita na hoN| isa prakAra mAdhurya guNa vyaJjaka varNoM se rAjA ke ucita karmoM meM niyojana kA varNana kiyA gayA hai| anuparatakautukazca muhuH kezapAze, muhurmukhazazinI, muhuradharapatre, muhurakSipAtrayoH, muhu:kaNDakandale, muhuHstanamaNDale, muhurmadhyabhAge, muhurnAbhicakrAbhoge, mahurjaghanabhAre, muhurUrustambhyoH , muhuzcaraNAvAriruhayoH kRtArohAvarohayA dRSTyA tAM vybhaavyt| pR. 162 yahA~ harivAhana ke dvArA tilakamaJjarI ke citradarzana kA ramaNIya varNana kiyA gayA hai| harivAhana bAra-bAra kabhI usake kezapAzoM ko dekhatA hai, kabhI sundara mukha ko, kabhI adhara patroM ko, kabhI sundara netroM ko, kabhI sundara grIvA ko, kabhI unnata stanoM ko, kabhI usake madhyabhAga ko, kabhI usake sundara arustambhoM ko, to kabhI caraNakamaloM ko dekhatA hai| harivAhana usake saundarya se prabhAvita hokara bAra-bAra use dekhatA hai| yahI citradarzana harivAhana ke hRdaya meM tilakamaJjarI ke prati premAGkara ko janma detA hai| tilakamaJjarI se vaidarbhI ke kucha anya udAharaNa draSTavya haiM - (i) yatra mandiropavanAnyAvAsanagarANi, tamAlatarunikuJjAH sadanAni lavaGgapallavasrastarAH paryaGkAH, praNayakalahAH kalayaH, nakhadazanavinyAsAH zarIrAbharaNamaNayaH, priyAvadanazatapatrANi pAnapAtrANi, kAmasUtramadhyAtmazAstram, vAjIkaraNayogopayogo vyAdhibheSajam, anaGgapUjA devatArcanam, suratadUtikAguravo bhujaGgavargasya ... / pR. 260 (ii) mukulitAM madena, vistAritAM vismayena, preritAmabhilASeNa, viSamitAM vrIDayA vRSTimivAmRtasya, sRSTimivAsaukhyasya, prakRSTAntaH prItizaMsinI vapuSi me dRSTimasRjat / pR. 362 (iii) tAsAM ca madhye zabdavidyAmiva vidyAnAm, kauzikImiva rasavRttinAm, upajAtimiva chandojAtinAm, jAtimivAlaGkRtInAm, vaidarbhImiva rItInAm, Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya prasattimiva kAvyaguNasaMpadAm, paJcamazrutimiva gItInAm, rasoktimiva bhaNitInAm, adhikamudabhAsamAnAm ... / pR. 159 dhanapAla jisa prakAra vaidarbhI zailI ke prayoga meM nipuNa haiM, usI prakAra pAJcAlI zailI ke prayoga meM bhI siddhahasta haiN| vividha varNanoM ke bhAvoM kI abhivyaJjanA ve pAJcAlI zailI meM karate hai / vAmana ke anusAra pAJcAlI zailI meM mAdhurya va sukumAra guNoM kA samAveza hotA hai|' 226 bhoja ke matAnusAra pAJcAlI zailI pA~ca cha: padoM vAle samAsa tathA madhura va sukumAra padAvalI se yukta hotI hai| " zabda aura artha kA samAna gumphana pAJcAlI zailI kI vizeSatA hai / " zabdArtha ke samAna gumphana se tAtparya zabda aura artha ke paraspara santulana se hai| yadi varNya viSaya komala hai to bhASA bhI udAtta hogI aura yadi varNya viSaya ojasvI hai to bhASA bhI ojapUrNa hogii| dhanapAla ke varNana zabda aura artha ke samAna gumphana se zuzobhita hai| dhanapAla varNya viSaya ke anukUla hI bhASA kA prayoga karate hai pAdazobhayApi nyakkRtapadmAbhirUruzriyApi indunApi pratidinaM pratipannakalAntareNa prArthyamAnamukhakamalakAntibhirmakaradhvajenApi darzitAdhinA labdhahRdayapravezamahotsavAbhiraprayuktayogAbhirekAvayavaprakaTAnanamarutAmapi gatiM stambhayantIbhiravyApAritamantrAbhiH sakRdAhvAnena narendraNAmapi sarvasvamAkarSayantIbhirasadoSadhIparigrahAbhirISatkaTAkSa pAtenAcalAnapi drAvayantIbhiH suratazilpapragalbhatAvaSTambhena rUpamapi nirupayogamavagacchantIbhiH / pR. 9-10 yahA~ ayodhyA kI vAra- vadhuoM kI atyadhika sundaratA kA varNana kiyA gayA hai| ayodhyA nagarI aisI sundara vAra vanitAoM se suzobhita thI, jinake pairoM kI zobhA kamaloM kI zobhA ko tiraskRta karatI thii| pratidina unnati ko prApta karane vAlA candramA bhI unake mukha-tulya zobhA kI prArthanA karatA thA / dRSTa mAnasika vyathA se vyathita kAmadeva bhI unake sarasa hRdaya praveza rUpI mahotsava meM praveza pA 9. mAdhuryasaukumAryopannA pAJcAlI - kA. sU. vR., 1/2/13 samastapaMcaSapadAmojaH kAntivivarjitam / 10. madhurAsukumArAMca pAMcAlI kavayo viduH / / sa. ka., 2/30 zabdArthayoH samo gumphaH pAJcAlI rItiriSyate / sa. ka., 2/31 11. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI kI bhASA zailI 227 gayA thaa| ve eka aGga, mukha mAtra ko prakaTa kara devatAoM kA gati ko bhI niruddha kara detI thI, mantra prayoga ke binA hI rAjAoM kA sarvasva apane adhIna kara letI thI, kaTAkSa mAtra se hI sthira hRdayavAloM ko bhI asthira kara detI thii| yahA~ dhanapAla ne ayodhyA kI vArAGganAoM ke saundarya kA varNana karane ke lie komala padAvalI kA prayoga kiyA hai| samrAT meghavAhana ke vIrya varNana meM viSayAnukUla pUruSa padAvalI kA sundara prayoga kiyA gayA hai - yasya phenavatsphuTaprasRtayazoTTahAsabharitabhuvanakukSiraGgikRtagajendrakRtibhISaNaH prakaTitAnekanarakapAla pralayakAlavibhrameSvAjimUrdhasu saMhajAra vizvAni zAtravANi mahAbhairavaH kRpANaH / yasya cAkANDadarzisakaladigdAho vajra iva biDaujaso nirdAha mahIbhRtkulAni samantataH prjvltprtaapH| pR. 14 meghavAhana kI samudra ke phena ke samAna vistRta yazarUpI aTTahAsa se pRthvI ke madhyabhAga ko bharane vAlI, aneka yamadUtoM ko prakaTa karane vAlI, mahAkAlarUpI khaGga saMgrAma ke Arambha meM sabhI zatruoM ko naSTa karatI thii| jisakA anavasara anubhUta sabhI dizAoM ke zatruoM ke antaH tApa ke samAna, saba aura dedIpyamAna teja indra ke vajra ke samAna zatruoM kA nAza karatA thaa| yahA~ paThana mAtra se hI artha sahRdaya ke hRdaya meM prakAzita ho jAtA hai vidyAdhara muni ke varNana meM bhI dhanapAla ne manohArI viSayAnukUla varNa yojanA kI hai| vidyAdhara muni ke tapoteja ke varNana meM komala padAvalI va cAritrika dRr3hatA ko prakaTa karane ke lie kaThora padAvalI kA samanvaya adbhuta hai| udyotitasamastAntarikSamArgam, ApItasaptArNavajalasya ratnodgAramiva tIvo dAnave ganirastamagastyasya, keralIrakSitazaraNAgatAnaGga vai lakSya pratinivRttamIkSaNAnalamiva vizAlAkSasya, tapojanmanA janitabahumAnaM jagati mahattvena, grISmakUpamiva prakaTatanuzirojAlam, dakSiNArNavapAramiva trikUTakarakorasthalaM kamalasamakaram niSparigrahamapi sakalatram, parapuruSadarzanasAvadhAna sauvidallamindriyavRttireva vanitAnAm, bhUtApadruhakambudharAgamaM sAdhumayUrANAm .... vidyAdhara munimapazyat / pR. 23-24 isI prakAra dhanapAla ne varNya viSaya ke anurUpa pAJcAlI zailI kA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya avalambana kara una viSayoM ko prabhAvotpAdaka banA diyA hai| tilakamaJjarI se pAJcAlI zailI ke kucha aura sundara udAharaNa nimnalikhita haiM - (i) devyApi kamalayA kAmakeliklAntihArI hareriti dhRto dhRtimatyA mahAntaM kaalm| tayApi parirambhavibhrameSu nibiDapIDitAkhaNDalorasaH suragaja kumbhapIThapRthuno nijastanamaNDanasya kRtvAtidIrghakAlaM maNDanamarpitaH sakhIpremahatahRdayayA matpriyAyAH priyaGgasundaryAH kaNThadeze / tayApyatizayita zItarazmirociSamasya zucitAguNaM zacIprasAdaM ca bahumanyamAnayAmuktvAnyAni kaMdharAbharaNAni dhAritaH suciram / pR. 43 (ii) yatra madhukaradhvanipaTuhuMkArANi samullasatsarasasahakAramaJjarIta nikAni kRtatarjanAnIva priyakarotkSiptAsu muktAzuktiSu vilokayanti tAlaphalarasamadhUni dhvastamAnAvalepA vilAsinya / yatra sulabhanAgavallIdalArdrapUgIphalAni kvaNatkurarakulakaladhvanivardhitAnaGgotsAhAnisaMnihitacandanaziziradIrdhikAtaraGgapava nAni vanAni nidhuvanAni ca niSevante samaM vanitAsakhAH sukhinaH / pR. 261 dhanapAla vaidarbhI aura pAJcAlI ke sAtha-sAtha gaur3I zailI ke prayoga meM bhI nipuNa haiN| gaur3I zailI dIrgha samAsa pradhAna hotI hai|" vAmana ke anusAra gaur3I rIti oja aura kAnti guNa yukta hotI hai|" dhanapAla prasaGgAnusAra vikaTa varNanoM meM gaur3I zailI kA bhI Azraya lete haiN| dhanapAla kA mata hai ki ati dIrgha samAsa yukta racanA se rasAsvAdana meM vyavadhAna utpanna hotA hai|" dhanapAla ne tilakamaJjarI meM varNanAnukUla dIrgha samAsoM kA prayoga kiyA hai| parantu samAsa bahulatA kA parityAga kiyA hai gaur3I zailI ke udAharaNa prastuta hai - __ athAdhunaivAdhigatavidyAdharendrabhAva:saMkalpAnantaropanatamanalpavAtAyanasahasrAlaMkRtamamalacInAMzukavitAnalambamAnamugdhamauktikaprAlambamaniladolAyamAnadvAravanda namAlApravAlamupahArakusumasaurabhAdhvamadhukarajhaGkAramukharamaNikuTTimaM vimAnamadhiruhya vidagdhavallabhAptasuhRtkadambakAnuyAto vilokayanvividhAnyAzcaryANi sazailadvIpakAnanAmudadhimaryAdAM medinI paryaTasi / pR. 57 __ yahA~ meghavAhana ko vara pradAna karane ke lie AI huI lakSmI kA varNana kiyA 12. zabdAH samAsavanto bhavati yathAzakti gaur3IyA / kA. la., 2/5 13. ojaH kAntimatI gauddiiyaa| kA. sU. vR., 1/2/12 14. akhaNDadaNDakAraNyabhAjaH pracuravarNakAt / / vyAghrAdivabhayAghrAto gadyAvyAvartate janaH / / ti. ma., bhUmikA, padya 15 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 tilakamaJjarI kI bhASA zailI gayA hai| lakSmI kI vizeSatAoM kA gaur3I zailI meM ojasvI varNana prabhAvotpAdaka bana gayA hai| galitagarvagandharvazithilitagItagoSThIsvaravicArA viSaNNasAdhyapariSadA vikhinnasiddhaniSadhyamAnagAnonmukhamukharakinnarakulA pAnekeli nirapekSayakSazUnyIkRtopavanatarukhaNDalatAmaNDapAraNaraNakagRhItagRhadevatA vanadevatAsadu:khadRzyamAnatatkSaNamlAnakalpapAdapA, sthAna sthAna pUjyamAnasvinnA siddhAyatanadevatApratimA pratimandiramAkarNyamAnazravaNaduSTahAkaSTazabdA dRSTA / pR. 41 prakRta udAharaNa meM rati vizAlA nAmaka nagarI meM ho rahe aniSToM ko samyagtayA prakaTa karane ke lie dIrgha samAsoM kA prayoga kiyA gayA hai| AviSkRtATopaduHprasahaizca taiH saha prAkArazikharavartinaH kusumazekhararAjya lo ka syAnyo nyakRta nirsinAni samatsara su bhaTa siMhanAdabadhirI kRtAbhyarNavAsijanakarNaghoraNinIrandhra pASANakSepakSANamAtrasthalIkRtAmbaralatAni nirdayaprahatatUryaravaparyAsitakAtarakarazastrANi yantravikSiptAgnitaptatailacchaTAvigha TamAnavikaTapadAtigumphAni kuThAratADita pratolIkapATaniH svanAnusAranipatatprabalapASANavarSANi kRtakalakala grAmINAvalokya mAnaprahAravilakalavidravadvipaghaTAni bhayAnakAni ca .... pratidinamAyodhanAnyavan / pR. 83 yahA~ kAJcInareza kusumazekhara va vajrAyudha ke madhya yuddha kA varNana kiyA gayA hai| dIrgha samAsoM se varNana prabhAvazAlI bana gayA hai| sAhasarahitajanaduHpravezayA zithilamUladurbalajaTAjAlakaiH parasparAvakAzamiva dAtumaprasAritazAkhAmaNDalaistArakAnikurumbamiva dukhatAratuGgataTAbhirutkoTi pASANapaTalaskhalanabahumukhapravRttamukharazrotojalAbhiranatinibiDanirguNDIlatAgulmagupi lIkRtopalavAlukAbahulavicchinnAntarAlapulinAbhirucchalatkSalamalavananilInanAhalanivahakAhalakolAhalAbhiH zailanimnagAbhirnimnIkRtAntarAlayA ..... / pR. 199 yahA~ aTavI kI bhayAvahatA kA varNana kiyA gayA hai isI prakAra samudra varNana, vaitADhya varNana, lakSmI varNana, vetAla varNana, yuddha varNana Adi meM gaur3I zailI ke udAharaNa prApta hote haiN| isa prakAra dhanapAla ne tilakamaJjarI meM kisI vizeSa zailI kA Azraya na Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya lekara prasaMgAnurUpa va bhAvAnurUpa zailI kA avalambana kiyA hai| dhanapAla kI zailI zleSa bahulatA va atidIrgha samAsa paramparA se rahita hai / dhanapAla ne prasaGga kI AvazyakatAnusAra dIrgha samAsoM kA bhI prayoga kiyA hai| parantu unake bIca meM choTe-choTe samAsoM kI yojanAkara apanI zailI ko sarala va subodha banAyA hai| isa prakAra dhanapAla ne gadya zailI ke lie apane AdarzoM ko prastuta kiyA hai| 230 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra (231) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya upasaMhAra dhanapAla kI tilakamaJjarI gadya sAhitya kI amulya nidhi hai| isakI bhASA, bhAva evaM zailI atulanIya hai, jo dhanapAla kI kIrti ko sarvatra prasArita karatI hai| apanI bhASA, bhAva, ramaNIyatA va tatkAlIna samAja kA darpaNa hone ke kAraNa hI tilakamaJjarI vidvAnoM ke madhya prazaMsita rahI hai| somezvara kavi ne kIrtikaumudI meM dhanapAla kI prazaMsA karate hue kahA hai vacanaM dhanapAlasya candanaM malayasya ca / sarasaM hRdi vinyasya ko'bhUnnAma nivRttaH // kIrtikaumudI 1/16 isa zodha-prabandha meM kAvya saundaryAtmaka tattvoM kI dRSTi se tilakamaJjarI kI samIkSA kI gaI hai| yahA~ pUrva vivecita adhyAyoM ke sAra ko niSkarSa rUpa meM prastuta kiyA jA rahA hai| prathama adhyAya meM kAvya saundarya kI vivecanA kI gaI hai| kavi kA karma hI kAvya hai| sarasa kAvya sahRdaya ko rasAnanda pradAna karane ke sAtha-sAtha madhuratA se yaha upadeza bhI detA hai ki rAma ke samAna AcaraNa karanA cAhie, na ki rAvaNa ke smaan| saundarya ke viSaya meM aneka pAzcAtya va bhAratIya vidvAnoM ne cintana kiyA hai| pAzcAtya vidvAnoM meM mahAn grIka dArzanika pleTo se lekara Adhunika kAla ke saundarya zAstrI kroce ne saundarya para apane-apane matoM va avadhAraNAoM ko prakaTa kiyA hai| inake vidvAnoM se kucha kI saundarya dRSTi vyaktiparaka, kucha kI vastuparaka tathA kucha kI Atmaparaka hai| isI kAraNa ve saundarya ke kisI sarvamAnya siddhAnta ko nirdhArita nahIM kara pAe haiN| pAzcAtya vidvAn yaha mAnakara abhibhUta hote rahate haiM ki unakA saundarya viSayaka cintana sarvAdhika prAcIna hai tathA kucha bhAratIya vidvAnoM kA bhI yahI mAnanA hai| kintu yadi pUrvAgraha tyAga kara cintana kiyA jAe to spaSTa ho jAtA hai ki bhArata meM vaidika kAla se hI saundarya paraka cintana hotA rahA hai| vaidika RSi saundarya ke viSaya meM atyanta sUkSma cintana kiyA karate the| saundarya kA kSetra adhika vistRta hai| pAzcAtya dArzanika hIgala ne saundarya ko kalAoM kA darzana kahA hai| ye kalAe~ pA~ca haiM-vAstu, mUrti, citra, saMgIta aura kaavy| ye sabhI kalAe~ saundarya kI vibhinna mAdhyamoM se kI gaI abhivyakti hotI Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra _233 haiM, dUsare zabdoM meM ve saundarya kA mUrta rUpa hai| vAtsyAyana ne saundarya ke mUla ko pahacAna kara kalAoM kA ati sUkSma vibhAjana kiyA hai| unhoMne kAmasUtra meM kalAoM kI saMkhyA 64 batAI hai| bhAratIya paramparA meM saundaryatattva, kalAoM se vicchinna koI bhinna tattva nahIM hai| vaha sabhI kalAoM meM anusyUta unakA prANa tattva hai| jo sundara nahIM hai, vaha kalA hI nahIM hai| ___ kAvya saundarya kA adhyayana kSetra kAvya tathA usake tattvoM ke adhyayana taka sImita hai| kAvyakalA ko sabhI kalAoM meM sarvottama mAnA gayA hai| kavi ko jaisA rucikara pratIta hotA hai kAvya jagat usI rUpa meM parivartita ho jAtA hai| mammaTa ne bhI kavi kI sRSTi ko brahmA kI sRSTi se utkRSTa kahA hai| dvitIya adhyAya meM mahAkavi dhanapAla ke vyaktitva aura kRtitva se sambandhita hai| dhanapAla kA janma madhyapradeza ke kAzyapagotriya brAhmaNa ke kula meM huA thaa| inake pitA tathA pitAmaha samasta zAstroM ke adhyetA tathA vaidika karmakANDa meM nipuNa the| pArivArika vAtAvaraNa adhyayanAtmaka hone ke kAraNa dhanapAla kI zAstrAdhyayana meM ruci svataH hI ho gayI thii| Arambha meM ye eka kaTTara brAhmaNa the| parantu bAda meM jaina dharma ke siddhAntoM kA jJAna hone para ye jaina dharma meM dIkSita ho gaye the| inake samaya ke viSaya meM vidvAnoM meM adhika matabheda dRSTigocara nahIM hotaa| upalabdha anta: va bAhya pramANoM ke AdhAra para dhanapAla kA sthitikAla dazama zatI ke uttarArddha tathA gyArahavI zatI ke pUrvArddha ke madhya nizcita hotA hai| dhanapAla navanavonmeSazAlinI pratibhA sampanna kavi the| inhoMne veda-vedAGgoM kA gahana adhyayana kiyA thaa| ye Ayurveda, samudrakalA, arthazAstra, kAmazAstra, sAhityazAstra, citrakalA, saMgIta kalA Adi ke pUrNa jJAtA the| isa prakAra dhanapAla mammaTa sammata lokavyavahAra, zAstra, darzana, granthoM va mahAkAvyoM ke paryAlocana se utpanna vyutpatti se yukta the| inakI pratibhA ko dekhakara rAjA muJja ne inheM 'sarasvatI' upAdhi se sammAnita kiyA thaa| dhanapAla ne apane pANDitya ke bala para hI rAjA bhoja kI rAjasabhA meM bhI atyucca sthAna prApta kiyA thaa| dhanapAla na kevala saMskRta apitu prAkRta va apabhraMza ke bhI anyatama vidvAn the| dhanapAla kI racanAoM meM se tIna saMskRta meM, cAra prAkRta meM, eka apabhraMza meM tathA eka saMskRta-prAkRta meM hai| tilakamaJjarI inakI utkRSTa vidvattA tathA sahaja pratibhA kA anupama nidarzana hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya tRtIya adhyAya meM tilakamaJjarI ramaNIya kathA kA sAra tathA tilakamaJjarI ke TIkAkAroM kA varNana kiyA gayA hai| tilakamaJjarI nAyaka harivAhana tathA nAyikA tilakamaJjarI kI pavitra prema kathA hai| harivAhana aura tilakamaJjarI pUrvajanma meM jvalanaprabha aura priyaGgasundarI nAmaka deva dampatti the| divya loka vAsa kA avadhi samApta ho jAne para donoM viyukta ho jAte haiN| divya AbharaNa ina donoM ke punaH milana meM mukhya bhUmikA nibhAte haiN| punarjanmAdhArita isa kathA ko dhanapAla ne divya, adivya, divyAdivya pAtroM ke varNana tathA vara, zApa, apaharaNa, AtmahatyA sadRza aneka kathA mor3oM se rocaka va sarasa banAyA hai| 234 tilakamaJjarI ne apane samaya meM hI prasiddhi ko prApta kara liyA thaa| isakA kathAnaka itanA sarasa va ramaNIya hai ki tIna paravartI kaviyoM ne ise kathAnaka ko AdhAra banAkara kAvya kI racanA kI / tilakamaJjarI para cAra TIkAe~ prApta hotI hai- zAntisUri kA TippaNaka, vijayalAvaNyasUri kI parAga TIkA, paNyAsa padmasAgara kI vRtti tathA tAr3apatrIya TippaNI / caturtha adhyAya pAtroM ke cAritrika saundarya se sambandhita hai / gadya kAvya meM pAtroM kA mahatvapUrNa sthAna hotA hai| dhanapAla ne apane kucha pAtroM ko divya guNoM se yukta kiyA hai| kucha pAtroM kA sambandha divyalokoM se bhI hai| isa prakAra tilakamaJjarI ke kucha pAtra divya, kucha adivya tathA kucha divyAdivya hai| vidyAdharAdi divya pAtra haiM ye alaukika zaktiyoM se sampanna hai| meghavAhana, vajrAyudha Adi mAnavocita guNoM va zaktiyoM se yukta adivya pAtra haiN| harivAhana, samaraketu Adi divya tathA mAnavocita donoM guNoM se sampanna haiM ataH ye divyAdivya pAtra haiN| dhanapAla ne harivAhana ko sabhI spRhaNIya guNoM se yukta kara use eka Adarza nAyaka ke rUpa meM prastuta kiyA hai| nAyikA tilakamaJjarI bhI saundarya kI pratimUrti tathA strIsulabha guNoM kI nidhibhUta hai| paJcama adhyAya rasa vivecanA se sambandhita hai| tilakamaJjarI kA aGgI rasa zRGgAra hai| dhanapAla ne saMyoga zRGgAra kI cAru abhivyakti hetu vipralambha zRGgAra kI sundara yojanA kI hai| sahRdaya vipralambha zRGgAra kI abhivyaJjanA se punaH punaH camatkRta hotA rahatA hai| dhanapAla ne harivAhana aura tilakamaJjarI tathA samaraketu aura malayasundarI ke vipralambha zRGgAra kI manohArI abhivyaJjanA kI hai| tilakamaJjarI ke viyoga meM harivAhana kI virahavedanA itanI adhika bar3ha jAtI hai Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 235 ki usakA duHkha prakRti meM bhI prakaTa hone lagatA hai| __ dhanapAla ne yatra tatra Azcaryajanaka padArthoM yathA-zuka kA bolanA, aMguliyaka ke prabhAva se samaraketu kI senA ko nidrA A jAnA, hAthI kA harivAhana ko lekara AkAza meM ur3a jAnA, nizItha nAmaka divya vastra kA camatkAra, vidyAdharoM kA ur3anA Adi kA varNana kara sahRdaya ko adbhuta rasa sAgara meM nimagna hone ke paryApta avasara pradAna kiye haiN| dhanapAla ne svayaM bhI isa kathA ko adbhutarasasphuTA kahA hai| tilakamaJjarI meM anya aGga rasoM karuNa, vIra, raudra, bhayAnaka va zAnta rasoM ne bhI yathAvasara upasthita hokara sarvatra aGgI rasa zRGgAra kA hI utkarSa kiyA hai| isa prakAra dhanapAla rasasiddha kavi hai| SaSTha adhyAya meM tilakamaJjarI kI aucitya kI dRSTi se samIkSA kI gaI hai| ucita kA bhAva aucitya kahalAtA hai| sabhI kAvyAcAryoM ne pratyakSa tathA apratyakSa rUpa se aucitya kI mahattA ko svIkAra kiyA hai| ucita Azraya ke samparka se doSa bhI guNarUpatA ko dhAraNa kara letA hai| Anandavardhana ne rasa vivecana meM aucitya ke pAlana ko atyAvazyaka batAyA hai unake anusAra rasabhaGga kA ekamAtra kAraNa anaucitya hI hai| AcArya kSemendra ne kAvya meM aucitya kI sattA ko pahacAna kara use kAvya ke prANa tattva ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai| aucitya ke 27 bheda haiN| dhanapAla ne tilakamaJjarI meM sarvatra aucitya kA nirvAha kiyA hai jisase tilakamaJjarI ke kathArasa kI cArucarvaNA huI hai| saptama adhyAya meM vakrokti ko nikaSa banAkara tilakamaJjarI kI parIkSA kI gaI hai| vakrokti kA artha hai- vakratApUrNa ukti arthAt ramaNIyatA se yukta ukti| sAmAnya ukti aura kavi kI ukti meM mukhya bheda yahI hai ki sAmAnya ukti meM kisI camatkAra kI niSpatti nahIM hotI, parantu kavi apanI pratibhA se sAmAnya ukti meM bhI vaicitrya kA samAveza kara use ramaNIya banA detA hai| AcArya kuntaka vakrokti ke unnAyaka AcArya haiN| inhoMne vakrokti kA sUkSmatA se manana kara usake chaH mukhya bheda kiye hai| AcArya kuntaka ne kAvya kI laghutama ikAI varNa se lekara usake mahattama rUpa prabandha ko vakrokti meM samAhita kara liyA hai| dhanapAla rasasiddha kavi hai| tilakamaJjarI meM AcArya kuntaka sammata vakrokti kA camatkAra sarvatra parilakSita hotA hai| dhanapAla ke varNanoM meM vakrokti kI sahaja, sugamya va ramaNIya vakratA ke darzana hote haiN| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya aSTama adhyAya meM tilakamaJjarI kI bhASA zailI kI vivecanA kI gaI hai| varNanAnukUla bhASA kavi ke manogata bhAvoM ko ramaNIya DhaMga se sahRdaya taka sampreSita karatI hai| sukavi varNanAnukUla varNa saMyojana va bhASA zailI se apanI racanA ko prabhAvotpAdaka banAtA hai| dhanapAla ko apane samaya meM pracalita zailiyoM kA pUrNa jJAna thaa| daNDI, subandhu tathA bANa prabhRti kaviyoM kI gadya racanAe~ tathA unake gadya Adarza bhI usake samakSa the| dhanapAla ne unakI gadya zailiyoM kI samIkSA kara tilakamaJjarI meM gadya kAvya ke lie apane AdarzoM ko prastuta kiyA hai| dhanapAla ne zleSa bahulatA ko kAvyarasAsvAda meM bAdhaka mAnA hai| unake anusAra atidIrgha samAsa racanA bhI sahRdaya ke mana meM bhaya kA saJcAra karatI hai| isalie dhanapAla ne tilakamaJjarI meM atidIrgha samAsoM tathA zleSa bahulatA kA parityAga kiyA hai| dhanapAla ne komala varNanoM meM komala tathA ojasvI varNanoM meM ojapUrNa bhASA kA prayoga kiyA hai| tilakamaJjarI kI bhASA subodha, prAJjala tathA pravAhamayI hai| sArarUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki tilakamaJjarI meM pratibhAsampanna dhanapAla ke utkaTa paNDitya kA suSThu nidarzana hotA hai| kAvya saundaryAtmaka tattvoM rUpI nikaSa para parIkSA karane para tilakamaJjarI sarvatra apane saundarya kI svarNima AbhA ko prakaTa karatI hai| isase yaha spaSTa hai ki tilakamaJjarI gadya sAhitya kA amUlya ratna hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI mUla grantha tilakamaJjarI (saM.) bhavadattazAstri evaM pANDuraGga paraba, caukhambA bhAAratI akAdamI, vArANasI, 1988 - (saM.) ena. ema. kansArA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda, 1991 vijaya lAvaNyasUrI zvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra, bhAga1- vi. sa. 2008, bhAga 2- vi.sa. 2010, bhAga 3-vi.sa. 2014 sahAyaka grantha saMskRta 1. agnipurANa 2. abhijJAnazAkuntala 3. abhidhAnacintAmaNi - (saM.)A. baladeva upAdhyAya caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, 1998 - kAlidAsa, jJAna prakAzana, meraTha, 1987 hemacandra, (saM.) nemicandra zAstrI, caukhambA saMskRta sIrija, vArANasI, 1964 AcArya sAhitya maNDala, ajamera, kapUralAla TrasTa prakAzana, amRtasara, vi. sa., 2031 (237) 4. Rgveda saMhitA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 5. RSabhapaMcAzikAH 6. aucityavicAracarcA 7. kAdambarI 8. kAvyaprakAza tilakamaJjarI meM kAvya saundarya - dhanapAla, (saM.) hIrAlAla rasika dAsa vIrastutidvayarUpa kRtiklApaH kApar3iyA, zreSThi devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra saMsthA,sUrata,1933 - kSA mandra (vyA . ) zrInArAyaNamizra, caukhambA oriyanTAliyA, vArANasI, 1982 - bANabhaTTa, mahAlakSmI prakAzana , AgarA , 1991-1992 mammaTa , ( vyA . ) a. vizvezvara ,jJAna ma NDa la limiTeDa, vArANasI, 1998 - daNDI, (vyA.) dharmendrakumAra gupta, meharacanda lachamanadAsa, dillI,1973 hemacandra, zrImahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1938 - bhAmaha (vyA.) ramaNa kumAra zarmA, vidyAnidhi prakAzana, dillI, 1994 - rudraTa, (vyA.), DaoN. satyadeva caudharI, vAsudeva prakAzana, dillI, 1965 - ud bhATa, bhaNDAra kara oriyanTala risarca iMsTITyUTa, pUnA, 1952 9. kAvyAdarza 10. kAvyAnuzAsana 11. kAvyAlaGkAra 12. kAvyAlaGkAra 13. kAvyAlaGkArasArasaMgraha Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI 239 14. kAvyAlaGkArasUtravRtti 15. kumArasambhava 16. gItAsaurabham 17. candrAloka 18. citramImAMsA - vAmana, (vyA .) A. vizvezvara, AtmArAma eNDa sansa, dillI, 1954 kAlidAsa, cau khAmbA oriyanTAliyA, dillI, 1983 anu. vinoda kumAra zarmA, nimANa prakAzana , dillI,1989 - jayadeva, (saM.) gaMgArAya sAgara, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, 1985 apyaya dIkSita, (saM.) kAlikAprasAda zukla, vANI vihAra, vArANasI, 1965 pallIpala dhanapAla, bhAratIya saMskRti vidyAmandira, ahamadAbAda, 1969 dhanaJjaya, (vyA.) zrInivAsa zAstrI, sAhitya bhaNDAra, meraTha, 1999 Anandavardhana, (vyA.) A. jagannAtha pAThaka, caukhambA vidhAbhavana, vArANasI, 2000 bharata, (saM.) jI bhaTTAcArya, oriyanTala insTITyUTa, bar3audA, 1934 yAska, (saM.) mukunda jhA bakzI, pANinI, naI dillI, 1982 9. tilakamaJjarIsAra 20. dazarUpaka 21. dhvanyAloka 22. nATyazAstra 23. nirukta Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 240 24. nItizataka 25. paJcatantra 26. pAiyalacchInAmamAlA 27. purANasArasaMgraha - bhartRhari (vyA) rAkeza zAstrI, parimala pablikezana, dillI, 1996 viSNuzarmA, (vyA.) zrIzyAmAcaraNa pANDeya, motIlAla banArasIdAsa , dillI,1980 dhanapAla (saM.) becaradAsa jIvarAja dozI, bambaI,1960 - dAmanandI, (saM.) gulAba candra jaina, bhAratIya jJAnapITha, vArANasI, 1954 - merU ta ga , (sa.) jinavijayamuni, siMghI jaina granthamAlA-1, zAntiniketana, baMgAla, 1933 prabhAA candra , ( sa . ) jinavijayamuni, siMghI jaina granthamAlA-13, ahamadAbAda, 28. prabandhacintAmaNi 29. prabhAvakacarita 1940 30. meghadUta 31. rasagaGgAdhara - kAlidAsa ,motI lAla banArasIdAsa, dillI, 1983 - paNDitarAja jagannAtha, cau khAmbA vidyA bhAvana , vArANasI, 1964 - kuntaka, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, 1998 - DaoN. kRSNa lAla, IsTarna buka liMkarsa, dillI, 2001 32. vakroktijIvita 33. vaidika-saMgraha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI ____241 34. vyaktiviveka mahimabhaTTa, (anu.) paM. rekhA prasAda dvivedI, caukhambA, saMskRta saMsthAna vArANasI, 1982 35. saMskRtasAhityetihAsa: balirAma zAstrI bhAradvAja, cau khAmbA oriyanTala , vArANasI, 1987 36. sarasvatIkaNThAbharaNa - bhojarAja, cau khAmbA oriyanTAliyA, vArANasI, 1987 37. sAhityadarpaNa vizvanAtha, motIlAla banArasIdAsa, dillI, 1977 38. stuticaturviMzatikA zobhana,(saM.) hIrAlAla rasika dAsa kApaDi yA , Agamodaya samiti, bambaI, 1927 39. harSacarita bANabhaTTa (vyA.) paM. jagannAtha pAThaka, vArANasI. caturtha saMskaraNa, 1982 hindI 1. alaGkAra sarvasva kI TIkAoM - DaoN. devendra mizra, kA adhyayana vakaTa za prakAzana , dillI,1997 2. aucitya kI dRSTi se bhavabhUti ke - DaoN. ajaya jhA, nATako kA samIkSAtmaka adhyayana / paramamitra prakAzana, dillI, 2002 3. aucitya sampradAya kA hindI - DaoN. candra haMsa pAThaka, kAvyazAstra para prabhAva caukhambA vidyAbhavana,vArANasI, 1967 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 4. kAvyasvarUpa saundarya evaM camatkAra 5. jaina dharma kI pramukha sAdhviyA~ evaM mahilAe~ 6. jaina sAhitya aura itihAsa 7. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa 8. tilakamaJjarI ( eka sAMskRtika adhyayana) 9. tilakamaJjarI : eka samIkSAtmaka adhyayana 10. pAzcAtya kAvyazAstra 11. pAzcAtya kAvyazAstra ke siddhAMta 12. bhAratIya AlocanA zAstra 13. bhAratIya kAvyazAstra kI bhUmikA - - -- 1 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya (saM.) maheza candra bhAratIya, zarada buka ejensI, gAjiyAbAda, 1987 hIrAbAI boradiyA, pArzvanAtha vidyAzramazodha saMsthAna, vArANasI, 1991 nAthUrAma premI, hindI grantha ratnAkAra bambaI, 1965 gulAbacandra caudharI, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, 1973 DaoN. puSpA guptA, pablikezana skIma, jayapura, 1988 DaoN. harinArAyaNa dIkSita vidyA prakAzana, bhAratIya dillI, 1982 devendra nAtha zarmA, baiksa, pepara mayUra noeDA, chaThA saMskaraNa, 2000 DaoN. zAntisvarUpa gupta, azoka prakAzana, dillI, 1979 DaoN. rAjavaMza sahAya 'hIrA', bihAra hindI grantha akAdamI, paTanA, 1976 DaoN. nagendra, nezanala dillI, pabliziMga hAUsa, 1963 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI 243 14. bhAratIya sAhityazAstra - A. baladeva upAdhyAya, khaNDa -I aura II nandakizora eNDa sansa, vArANasI, khaNDa-I 1963, khaNDa-II, 1967 15. bhAratIya saundarya zAstra kI bhUmikA - phataha siMha, nezanala pabliziMga hAusa, dillI, 1967 16. bhAratIya saundarya zAstra kI bhUmikA - DaoN. nagendra, nezanala pabliziMga hAusa, dillI, 1974 17. rasa siddhAMta aura saundaryazAstra - DaoN. nirmalA jaina, nezanala pabliziMga hAusa, dillI, 1977 18. rasa sUtra kI vyAkhyAe~ - DaoN. rAjendra kumAra, anila kumAra, dillI, 2000 19. vakrokti siddhAMta aura hindI kavitA - DaoN. sudhA guptA, rAdhA pablikezansa, dillI, 1990 20. vakrokti siddhAMta ke pariprekSya meM - DaoN.raghunandana kumAra 'vimaleza' hindI kRSNa-kAvya kA anuzIlana IsTarna buka liMkarsa, dillI, 1991 21. zRGgAra prakAza kA samIkSAtmaka - DaoN. vI. rAghavana, madhya pradeza adhyayana hindI grantha akAdamI, bhopAla, 1981 22. saMskRta kAvyazAstra kA itihAsa - suzIla kumAra De, bihAra hindI grantha akAdamI, paTanA, 1988 23. saMskRta sAhitya kA itihAsa - prItiprabhA goyala, rAjasthAnI granthAgAra, jodhapura, 1987 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 24. saMskRta sAhitya kA itihAsa - A. baladeva upAdhyAya, zAradA niketana, vArANasI, 1978 25. samIkSAloka DaoN. bhAgIratha dIkSita, indraprastha prakAzana, dillI, 1976 26. saundarya DaoN. rAjendra bAjapeyI, sumita pablikezansa, kAnapura, 1974 27. saundarya tattva - DaoN. surendranAtha dAsagupta bhAratI-bhaMDAra, ilAhAbAda, vi. sa. 2017 28. saundarya tattva nirUpaNa - DaoN. esa. TI. narasimhAcArI vANI prakAzana, dillI, 1977 29. svatantrakalAzAstra - DaoN. kAnticandra pANDeya, caukhambA saMskRta sIrIja Aphisa, vArANasI, vi. sa. 2024 30. hindI vakroktijIvita (vyA.) A. vizvezvara, (saM. )DaoN. nagendra AtmArAma eNDa sansa, dillI, 1955 AGgala grantha 1. A History of Sanskrit literature - A. B. Keith, Oxford University Press, Londo 2. A History of Sanskrit literature - S. N. Dasgupta and S. K. De. University of Calcutta, 1962 3. Alamkara in the work of Raj Kumari Trikha, Banabhatta Parimal Publication, Delhi,1982 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI . 245 4. Dhanpal and his time 5. - History of Classical Sanskrit literature 6. History of Sanskrit Poetics Ganga Prasad Yadav, Concept Publishing Company New Delhi, 1982 M. Krishnamachariar, Motilal Banarsidas, Delhi, 1970 P. V. Kane, Motilal Banarasidas Delhi, 1971 Ed. K. Kunjanni Raja, University of Madras, 1974 Dr. Sudarshan Kumar Sharma, Parimal Publication, Delhi, 2002 7. New Catalogus Catalogorum - 8. Tilakmanjari of Dhanpal koza 1. amarakoza amarasiMha, candrikA presa, lahariyA sarAya, darabhaMgA, 1957 2. bhAratIya sAhitya zAstra koza 3. vAcaspatyam rAjavaMza sahAya 'hIrA', bihAra hiMdI grantha akAdamI, paTanA, 1973 - zrI tArAnAtha tarka vAcaspati bhaTTAcArya, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1990 - (saM.) DaoN. zyAma bahAdura zarmA, prabhAta prakAzana, dillI, 1985 rAdhAkAntadeva bahAdura , caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1961 4. vRhadsUktikoza 5. zabdakalpadruma Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 tilakamaJjarI meM kAvya saundarya 6. sAhityadarpaNa koza - DaoN. ramaNa kumAra zarmA, vidyAnidhi prakAzana, dillI, 1996 7. saMskRta hindI koza vAmana zivarAma ApTe, nAga prakAzaka, chaThA saMskaraNa, dillI, 1999 zodha-grantha 1. aucitya sampradAya kA adhyayana - chiddu siMha rAThaura,dillI vizvavidyAlaya, dillI,1978 2. kAlidAsa kI kRtiyoM kI aucitya- zazikAnta rAya, dillI siddhAnta paraka samIkSA vizvavidyAlaya, dillI, 1988 3. kAvya lakSaNa mImAMsA - jhA, dillI vizvavidyAlaya dillI, 1998 4. tilakamaJjarI meM alaGkAra vijaya garga, dillI vizvavidyAlaya, dillI, 1998 5. dhanika-dhanaJjaya kA rasa - rItA, dillI vizvavidyAlaya, siddhAnta ko yogadAna dillI, 1987 6. meghadUta meM alaGkAra nirUpaNa - goyana kA, dillI vizvavidyAlaya, dillI, 1980 7. vakrokti siddhAnta-dRzA-laghutrayyA - oma prakAza DimarI, samIkSAtmakam adhyayanam lAlabahAdurazAstri vidyApITha, mAnita vizvavidyAlaya, dillI, 1993 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra janma DaoN. vijaya garga : hariyANA rAjya ke kaithala jile ke madhyamavargIya parivAra meN| pitA : zrI rAma nivAsa garga (sevAnivRtta, rAmajasa mahAvidyAlaya) mAtA : zrImatI candrakAntA garga (sevAnivRtta zikSikA) zikSA : * prArAmbhika zikSA kaithala meM hI huii| * ucca zikSA dillI vizvavidyAlaya, dillI * kalA snAtaka, prathama zreNI, 1993 * kalA niSNAta, prathama zreNI, 1996 * darzana niSNAta (ema.phil.), prathama zreNI, 1998 * vidyA vAcaspati, 2003 vartamAna pada: * 2004 se adyAvadhi hindU mahAvidyAlaya, dillI vizvavidyAlaya meM sahAyaka AcArya pada para kaaryrt| chAtravRtti : * vizvavidyAlaya anudAna aayog-je.aar.eph.| vizeSa jJAna kA kSetra : * kAvya zAstra (saMskRta) sammAna va puraskAra * saMskRta pratibhA puraskAra, dillI saMskRta akAdamI, 1996 * sarTiphikeTa oNpha meriTa-rAmajasa mahAvidyAlaya, 1992, 1993, 1996 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ISBN 61-217-0288 47881E702861 // bhA.sAsamA bhAratIya vidyA prakAzana 1 yU.bI., javAhara nagara, baMglo roDa, po. baoNksa naM. 2144, dillI-110007 phona : 011-23851570, 23850944 mo. : 09810910450, 09968334546 e-mail : bvpbooks@gmail.com zAkhA kAryAlaya 1. 5824, nyU candrAvala (najadIka ziva mandira), javAhara nagara, dillI-110007 2, posTa baoNksa 1108, sI.ke. 32/30, nepAlI khapar3A, kacaur3I galI, vArANasI-221001 (uttara pradeza) phona : 0542-2392376, mo. : 09415202477, 78