Book Title: Tamso ma Jyotirgamayo
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003091/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAcArya zrIdevendamuni , Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotigarmaya upAcArya zrI devendra muni zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sarkala, udayapura (rAjasthAna) pina-313001 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tAraka guru jaina granthAlaya kA 285vA~ puSpa pustaka tamaso mA jyotirgamaya A lekhaka upAcArya zrI devendra munijI viSaya cintana pradhAna nibandha prathama praveza vi.saM. 2048, bhAdrapada agasta 1961 prakAzaka zrI tAraka guru jaina granthAlaya zAstrI sarkala udayapura, rAja0-313001 OM mudraka saMjaya surAnA, kAmadhenu priMTarsa AgarA ke lie vikAsa priTarsa 16, sureza nagara, nyU Agara (c) mUlya paiMtIsa rupaye lAgata mAtra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jaina dharma ke mUrdhanya manISiyoM ne AcArya ke lie kahA hai dIva samA AyariyA / AcArya 'dIpa' ke samAna haiN| prAkRta bhASA meM 'dIva' zabda ke do artha haiM-"dvIpa" tathA "diip"| AcArya meM donoM hI guNa haiN| ve athAha bhavasamudra ke bIca dharma kI zaraNasthalI rUpa dvIpa bhI haiM, to ajJAna moha ke andhakAra meM bhaTakate prANiyoM ke lie mokSamArga udyotita karane vAle jJAna-dIpa bhI haiN| jJAna-dIpa ko prajvalita karanA, AcArya, upAcArya aura upAdhyAya tInoM kA hI vizeSa guNa dharma hai| zramaNa saMgha ke mahAmahima AcArya zrI Ananda RSijI mahArAja svayaM sAkSAt jJAnamUrti haiM aura unakI utkaTa preraNA rahatI hai ki saMgha evaM samAja meM jJAna kI jyoti satata jagamagAtI rahe / ApazrI kI preraNA evaM bhAvanA ke anusAra hI zramaNa saMgha ke upAcArya zrI devendra munijI mahArAja adhyAtma, tatvajJAna, dharma evaM darzana sambandhI mahatvapUrNa sAhitya kI sarjanA meM lIna hai| ApazrI ne sAhitya kI pratyeka vidhA meM atyanta upayogI, paThanIya aura vidvattApUrNa sAhitya kA nirmANa kara zrI sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha kI garimA meM cAra cA~da lagAye haiN| tathA jaina sAhitya kI zrIvRddhi bhI kI hai| Apa cintanazIla, bahuzruta lekhaka haiN| madhuravaktA aura sahaja nirmala hRdaya ke snehazIla haiM / pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja kI vRddha avasthA evaM zArIrika asvasthatA ke kAraNa gurudeva kA sevA Adi meM atyadhika vyasta rahate hae bhI ApazrI niraMtara paThana, lekhana meM nimagna rahate haiN| "tamaso mA jyotirgamaya' adhyAtma pradhAna tatva cintana yukta sundara nibandhoM kA saMkalana hai / hiMsA, karma, mahAmantra navakAra, svAdhyAya, sAhasa Adi vividha viSayoM para 15 nibandhoM kA yaha bahuragI guladastA vicAra pradhAna sAmagrI se yukta hai / AzA hai cintana pradhAna sAhitya ke pAThaka isase vizeSa lAbha utthaayeNge| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pustaka ke prakAzana meM gurubhakta dharmapremI udAramanA auraMgAbAda nivAsI zrImAna suvAlAla jI sA0 challAnI evaM ApakI dharmazIlA dharmapatnI zrImatI tArAbAI ne vizeSa abhirucipUrvaka prakAzana sahayoga pradAna kiyA hai| ___ ApakI udAratA, gurubhakti, samAjasevA kI bhAvanA prazaMsanIya tathA anukaraNIya hai| AzA hai isa pustaka ko svAdhyAyazIla pAThaka rucipUrvaka pddh'eNge| -cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa : zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka ke udAra artha sahayogI sva0 sau0 tArAbAI suvAlAla jI challAnI eka paricaya : bhArata ke tatva cintaka mahAmanISiyoM ne nArI kI mahimA kA varNana karate hue likhA ki jahA~ para nArI kI pUjA hotI hai, vahA~ para devatAoM kA nivAsa hai| cIna ke mahAna dArzanika kanphyUziyama ne nArI ko saMsAra kA sAra kahA hai / nArI nArAyaNI hai, samAja rUpI zarIra kI nArI nAr3I hai, nArI kI svasthatA para hI samAja kI svasthatA nirbhara hai| mAnava jAti para nArI ne agaNita upakAra kiye haiM, vaha mAtA ke rUpa meM sadA vandanIya rahI, bhaginI ke rUpa meM sneha kI sarasa saritA bahAtI rhii| patnI ke rUpa meM preraNA kI pAvana srotasvinI banakara parivAra meM, sneha kI sarasabja bhAvanA panapAtI rhii| putrI ke rUpa meM vaha donoM kuloM ko cAra cA~da lagAtI rhii| mA~ satI ke rUpa meM vaha adhyAtmikatA kI jyoti zikhA rhii| dhanya hai nArI kA jIvana, jo sneha, sadbhAvanA aura samarpaNa kA udAtta Adarza sadA prastuta karatI rahI hai| . .. zrImatI akhaNDa saubhAgyavatI svargIya tArAbAI challAnI eka aisI hI preraNA kI mUrti mahilA thI, jisane apane madhura vyavahAra se jana-jana ke mana meM sneha kI jyoti prajjvalita kii| Apake pUjya pitAzrI kA nAma mUlacanda jI nAhara thaa| ApakI janma sthalI madhyapradeza ke gADaravAr3A thI, jo narasiMhapura jile meM sthita hai / ApakA janma di0 26-11-42 guruvAra ko huA tathA ApakA pANigrahaNa zrImAna suvAlAla jI sAhaba challANI auraMgAbAda ke sAtha sampanna huaa| pati-patnI kI yaha adbhuta jor3I rAma aura sItA ke jvalanta Adarza ko upasthita karatI thii| zrImAn suvAlAla jI challANI bahuta hI udAramanA dharmaniSTha suzrAvaka hai jinhoMne apane prabala puruSArtha se sAmAjika, dhArmika kSetra meM eka kIrtimAna sthApita kiyA hai| karnATaka kezarI pUjya zrI gaNezIlAla jI mahArAja kI pAvana puNya smRti meM auraMgAbAda meM tapasvI pravara zrI mizrIlAla jI mahArAja kI pAvana preraNA se zrI guru gaNezanagara kI saMsthApanA huI, usa saMsthA ke Apa karmaTha kAryakartA haiN| usake vikAsa ke lie Apane samaya-samaya para anudAna dekara eka Adarza upasthita kiyA hai / Apa usa saMsthA ke prANavAna sakriya adhyakSa hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake cAra putriyA~ aura eka putra hai / sau0 jyoti, sau. ratnaprabhA, sau. kalpanA aura kumArI zarmilA tathA suputra saMdIpakumAra hai| mAtA-pitA ke dhArmika nirmala saMskAra putra aura putriyoM meM pallavita aura puSpita hai| sau0 tArAbAI kula kI zRMgAra thI, parivAra kI AdhAra thii| aneka kamanIya kalpanAeM mana meM saMjo rakhI thI para kucha samaya pUrva kiDanI kI vyAdhi se saMtrasta ho gaI taba challANI jI ne pUnA aura bambaI meM rahakara Adhunikatama vaijJAnika cikitsA karavAI, ve svastha bhI ho gaI para yakAyaka hArTaaTaika hone se bambaI haoNspITala meM hI dinAMka 10 maI, 1960 guruvAra ko rAtri meM svargastha ho giiN| unake svargavAsa se pUre parivAra ko bhArI AghAta lgaa| para kara kAla ke sAmane kisakA jora calA hai ? zrI challAnI jI ne zrImatI tArAbAI kI puNya smRti meM kamalanayana bajAja haoNspITala meM tathA dakSiNa kesarI muni mizrIlAla homyopethika meDIkala kAleja meM tathA tapasvIratna guru mizrIlAla jI mahArAja ke amRta mahotsava samiti dvArA saMsthApita kaiMsara haoNspITala meM udAratA ke sAtha bar3I dAnarAzi pradAna kI hai| parama zraddheya upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja, upAcArya zrI devendra muni jI mahArAja kA auraMgAbAda meM jaba padArpaNa huA taba Apane jisa utsAha ke sAtha sAmAjika, dhArmika kAryoM meM bhAga liyA vaha ullekhanIya hai / auraMgAbAda ke sannikaTa bAlaja aura karamAr3a Adi ke sthAnakoM ke nirmANa meM ApakA apUrva yogadAna rahA hai| zraddheya upAdhyAyazrI aura upAcAryazrI ke prati ApakI tathA Apake parivAra kI gaharI niSThA hai| zraddheya upAcArya zrI ke prastuta grantha kA prakAzana sau0 sva0 tArAbAI challAnI kI puNya smRti meM zrImAn suvAlAla jI sAhaba saMdIpakumAra jI challAnI ke dvArA ho rahA hai, yaha usa dharmamUrti zrAvikA ke prati saccI sadbhAvanA kA dyotaka hai / ApakI dhArmika, sAmAjika aura adhyAtmika pragati dina-dugunI aura rAta-caugunI hotI rahe yahI hamArI hArdika maMgala manISA hai| cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmamUrti (sva.) sau. tArAbAI suvAlAlajI challAnI (auraMgAbAda) janma 26/11/1942 guruvAra Jain-Education International svargavAsa 18/5/1990 guruvAra . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakIya bhAratIya mAnasa kI eka antardhvani sadA-sadA se gUMjatI rahI hai / asato mA sadgamaya mRtyo mA amRtaM gamaya tamaso mA jyotirgamaya mujhe asat se sat kI ora le calo, mujhe mRtyu se amaratva kI ora le calo, mujhe aMdhakAra se prakAza kI ora le calo, asat, mRtyu aura aMdhakAra - sadA hI bhayAnaka, aura pariya rahe haiM / andhakAra kyA hai ? sUrya yA candra ke prakAza kA abhAva hI andhakAra nahIM hai / sabase bar3A andhakAra prANI ke hRdaya ke bhItara chupA hai aura vaha hai ajJAna, moha ! mithyAtva ! NANaM payAsaraM - jJAna hI prakAza hai, ajJAna hI andhakAra hai / isalie annANaM pariyANAmi NANa uvasaMpajjAmi - ajJAna' ko tyAgatA hU~ jJAna ko prApta karatA hU~ - yaha vikAsazIla AtmA kA saMkalpa hai, usakI abhIpsA hai / cintana, manana, adhyayana se jJAna kA vikAsa hotA hai, vistAra hotA hai, jJAna nirmala aura prabhAsvara banatA hai / svAdhyAya jJAna vikAsa kA mukhya dvAra hai - svAdhyAya ke lie sat sAhitya kI AvazyakatA aura upayogitA hai / sat sAhitya ke svAdhyAya se manuSya kA antara netra udghATita hotA hai / vicAroM kI sphuraNA jagatI hai / prastuta pustaka " tamaso mA jyotirgamaya" andhakAra se prakAza yAtrA kA zubhArambha hai / isameM vibhinna viSayoM para cintana pradhAna, Agamika tatva jJAna yukta 15 nibandha haiM / ye nibandha vibhinna samayoM para para likhe gaye haiM / isalie inameM vividhatA hai / viSayoM kI aura bahuAyAmI carcAe~ haiM / vibhinna viSayoM vyApakatA hai / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhatA hote hue bhI inameM viSayoM kI rocakatA hai, jo jJAnavardhaka haiM, bhAvazodhaka hai / mujhe vizvAsa hai pAThaka ko ina nibandhoM meM bahuta kucha preraNAprada milegA / cintana kI sAmagrI milegI aura usake jJAna kI abhivRddhi hogii| tabhI pustaka apane zIrSaka ko sArthaka kregii| pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja kA svAsthya idhara meM kAphI asvastha rahA, unakI paricaryA meM vizeSa dattAvadhAna rahane ke kAraNa lekhana kA samaya bhI kama hI milA, bIca-bIca me vyavadhAna bhI Ate rahe / isa kAraNa lekhoM ke viSayoM meM vividhatA AtI rahI hai| phira bhI maiM AzA karatA hU~ pAThaka inheM rucipUrvaka avazya par3heMge aura lAbhAnvita hoNge| -upAcArya devendra muni Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 1. mahAmantra : eka anucintana 2. namaskAra mahAmantra kI sAdhanA 3. adhyAtma sAdhanA ke vividha pahalU 4 AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM 5. sarvatomukhI Atma vikAsa kA upAya : tapa 6. mAnasika zAMti ke mUla sUtra 7. AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 8. Atmabala : sarvatomukhI sAmayyaM kA mUla 6. Atma nirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 10. Atma bhAvanA ke mUla maMtra 11. sAhasa kI vijaya bherI 12. paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 13. ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 14 hiMsA-ahiMsA kI parakha 15. ahiMsA ke srota aura unameM tAratamya 177 208 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 mahAmaMtra : eka anucintana bhagavatI sUtra ke prArambha meM maMgala vAkya ke rUpa meM "namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savba sAhUNaM" 'namo baMbhoe livoe" kA prayoga huA hai / namokkAra maMtra jainoM kA eka sArvabhauma aura sampradAyAtIta maMtra hai / vaidika paramparA meM jo mahattva gAyatrI maMtra ko diyA gayA hai, bauddha paramparA meM jo mahattva " timarana" maMtra ko diyA gayA hai / usase bhI adhika mahattva jaina paramparA meM isa mahAmantra hai / isakI zakti amogha hai aura prabhAva acintya hai / isakI sAdhanA aura ArAdhanA se laukika aura lokottara sabhI prakAra kI upalabdhiyA~ prApta hotI haiM / yaha mahAmantra anAdi aura zAzvata hai / sabhI tIrthaMkara isa mahAmantra ko mahattva dete Ae haiM / yaha jinAgama kA sAra hai / jaise tila kA sAra tela hai; dUdha kA sAra ghRta hai; phUla kA sAra itra hai; vaise hI dvAdazAMgI kA sAra namokAra mahAmantra hai / isa mahAmantra meM samasta zrutajJAna kA sAra rahA huA hai, kyoMki parameSThI ke atirikta anya zrutajJAna kucha bhI nahIM hai / paMca parameSThI anAdi hone ke kAraNa yaha mahAmantra anAdi mAnA gayA hai / yaha mahAmantra kalpavRkSa, cintAmaNi ratna yA kAmadhenu ke samAna phala dene vAlA hai / yaha satya hai ki jitanA hama isa mahAmantra ko mAnate haiM utanA isa mahAmantra ke sambandha meM jAnate nahIM / mAnane ke sAtha jAnanA bhI Avazyaka hai, jisase isa mahAmantra ke japa meM tejasvitA AtI hai / 'mananAt mantraH' manana karane ke kAraNa hI maMtra nAma par3A hai / mantra manana karane ko utprerita karatA hai, yaha cintana ko ekAgra karatA hai, AdhyAtmika UrjA / zakti ko bar3hAtA hai / cintana / manana kabhI aMdhavizvAsa nahIM ( 1 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tamaso mA jyotirgamaya hotA, usake pIche viveka kA Aloka jagamagAtA hai / usakA sabase bar3A kArya hai -anAdi kAla kI murchA ko tor3anA; moha ko bhaMga kara mohana ke darzana karanA / mantra murchA naSTa karane kA sarvottama upAya hai| mUrchA aisA AdhyAtmika roga hai, jo sahasA zAMta nahIM hotA; usake lie nirantara maMtra jApa kI AvazyakatA hotI hai / yaha mahAmantra sAdhaka ke antarmAnasa meM yaha bhAvanA paidA karatA hai ki maiM zarIra nahIM hU~, zarIra se pare huuN| vaha bhedavijJAna paidA karatA hai / maMtra hRdaya kI A~kha hai / maMtra vaha zakti hai-jo Asakti ko naSTa kara anAsakti paidA karatI hai / namaskAra maMtra kA upayoga jo sAdhaka Asakti ke lie karate haiM ve lakSyabhraSTa haiN| lakSyabhraSTa tIra kA koI upayoga nahIM hotA, vaise hI lakSyabhraSTa maMtra kA koI upayoga nahIM hai / maMtra choTA hotA hai| vaha grantha kI taraha bar3A nahIM hotaa| horA choTA hotA hai, caTTAna kI taraha bar3A nahIM hotA, para bar3I-bar3I caTTAnoM ko vaha kATa detA hai / aMkuza choTA hotA hai, kintu madonmatta gajarAja ko adhIna kara letA hai| bIja nanhA hotA hai, para vaha bIja virAT vRkSa kA rUpa dhAraNa kara letA hai / vaise hI namokkAra maMtra meM jo akSara haiM-ve bhI bIja kI taraha haiN| namokkAra maMtra meM 35 akSara haiN| 3 meM 5 jor3ane para 8 hote haiN| jaina dRSTi se karma ATha haiM / isa mahAmantra kI sAdhanA se AThoM karmoM kI nirjarA hotI hai| 3-samyag darzana, samyag jJAna aura samyaka cAritra tathA mano gupti, vacana gupti aura kAya gupti / 5-paMca mahAvrata aura paMca samiti kA pratIka hai| jaba namokkAra maMtra ke sAtha ratnatraya va mahAvrata kA sUmela hotA hai yA aSTa pravacana mAtA kI sAdhanA bhI sAtha calatI hai to usa sAdhanA meM abhinava jyoti paidA ho jAtI hai| isa prakAra yaha mahAmantra mana kA trANa karatA hai / azubha vicAroM ke prabhAva se mana ko mukta karatA hai| _ namokkAra maMtra hamAre prasupta citta ko jAgRta karatA hai| yaha maMtra zakti-jAgaraNa kA agradata hai| isa maMtra ke jApa se indriyoM kI valgA hAtha meM AtI hai, jisase sahaja hI indriya-nigraha ho jAtA hai / mantra eka aisI chainI hai jo vikAroM kI paratoM ko kATatI hai / jaba vikAra pUrNa rUpa se kaTa jAte haiM taba AtmA kA zuddha svarUpa prakaTa ho jAtA hai / mahAmantra kI japasAdhanA se sAdhaka antarmukhI banatA hai, para japa kI sAdhanA vidhipUrvaka honI cAhie / vidhi pUrvaka kiyA gayA kArya hI saphala hotA hai / DaoNkTara rugNa vyakti kA oNparezana vidhipUrvaka nahIM karatA hai, to rugNa vyakti ke prANa saMkaTa meM par3a jAte haiM / binA vidhi ke jar3a mazIneM bhI nahIM cltiiN| sArA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmantra : eka anucintana 3 vijJAna vidhi para hI avalambita hai / avidhipUrvaka kiyA gayA kArya niSphala hotA hai / yahI sthiti maMtra-japa kI bhI hai| _ namokkAra mahAmaMtra meM pA~ca pada haiM / 35 akSara haiN| inameM 11 akSara laghu haiM, 24 guru haiM, 15 dIrgha haiM aura 20 hrasva haiM, 35 svara haiM aura 34 vyaMjana haiN| yaha eka advitIya bIja saMyojanA hai| 'namo arihaMtANaM' meM sAta akSara haiM, 'namo siddhANaM' meM pAMca akSara haiM, 'namo AyariyANaM' meM sAta akSara haiM, 'namo uvajjhAyANaM' meM sAta akSara haiM aura 'namo loe savva sAhUNaM' meM nau akSara haiM-isa prakAra isa mahAmantra meM kula 35 akSara haiM / svara aura vyaMjana kA vizleSaNa karane para 'namo arihaMtANaM' meM 7 svara aura 6 vyaMjana haiM, 'namo siddhANaM' meM 5 svara aura 6 vyaMjana haiM, 'namo AyariyANaM' meM 7 svara aura 6 vyaMjana haiM, 'namo uvajjhAyANaM' meM 7 svara aura 7 hI vyaMjana haiM tathA 'namo loe savva sAhaNaM' meM 6 svara tathA 6 vyaMjana haiM-isa prakAra namokkAra mahAmantra meM 35 svara aura 34 vyaMjana haiN| yaha mahAmantra jaina ArAdhanA aura sAdhanA kA kendra hai, isakI zakti aparimeya hai| isa mahAmantra ke vargoM ke saMyojana para cintana kareM to yaha bar3A adbhuta aura pUrNa vaijJAnika hai| isake bojAkSaroM ko Adhunika zabda vijJAna kI kasauTI para kasane para yaha pAte haiM ki isameM vilakSaNa UrjA hai aura zakti kA bhaNDAra chipA huA hai| pratyeka akSara kA viziSTa artha hai, prayojana hai aura UrjA utpanna karane kI kSamatA hai| jaina dharma meM arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ye pA~ca mahAn AtmA mAne gae haiM, jinhoMne AdhyAtmika guNoM kA vikAsa kiyA / AdhyAtmika utkarSa meM na veSa bAdhaka hai aura na liMga hI / strI ho yA puruSa hoM, sabhI apanA AdhyAtmika utkarSa kara sakate haiN| namokkAra mahAmantra meM arihantoM ko namaskAra kiyA gayA hai, kintu tIrthaMkaroM ko nhiiN| tIrthaMkara bhI arihanta haiM tathApi sabhI arihanta tIthaMkara nahIM hote / arihantoM ke namaskAra meM tIrthaMkara svayaM A jAte haiN| para tIrthakara ko namaskAra karane meM sabhI arihanta nahIM Ate / yahAM para tIrthakaratva mukhya nahIM hai, mukhya haiahNtbhaav| jaina dharma kI dRSTi se tIrthakaratva audayika prakRti hai| vaha eka karma ke udaya kA phala hai kintu arihantadazA kSAyika bhAva hai| vaha karma kA phala nahIM apitu karmoM kI nirjarA kA phala hai / tIrthaMkaroM ko bhI jo namaskAra kiyA jAtA hai, usameM bhI arhatbhAva hI mukhya rahA hai / isa prakAra namokkAra mahAmantra meM vyakti vizeSa ko nahIM, kintu guNoM ko namaskAra kiyA gayA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tamaso mA jyotirgamaya hai / vyakti pUjA nahIM kintu guNa pUjA ko mahattva diyA gayA hai / yaha kitanI virATa aura bhavya bhAvanA hai| prAcIna granthoM meM namokkAra mahAmantra ko paMca parameSThI maMtra bhI kahA hai| parame tiSThatIti' arthAt jo AtmAe~ parame - zuddha, pavitra svarUpa meM, votarAga bhAva meM 'SThI' rahate haiM-ve parameSThI haiN| AdhyAtmika utkrAnti karane ke kAraNa arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu hI paMca parameSThI haiN| yahI kAraNa hai ki bhautika dRSTi se carama utkarSa ko prApta karane vAle cakravartI samrATa aura devendra bhI inake caraNoM meM jhukate haiN| tyAga ke pratinidhi ye paMca parameSThI haiN| paMca parameSThI meM sarvaprathama arihanta haiN| jinhoMne pUrNa rUpa se sadA sarvadA ke lie rAga-dveSa ko naSTa kara diyA hai, ve arihanta haiM, jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra aura ananta zakti rUpa vIrya ke dhAraka hote haiM, sampUrNa vizva ke jJAtA/draSTA hote haiM, jo sukha-dukha, hAnilAbha, jIvana-maraNa, prabhRti virodhI dvandvoM meM sadA sama rahate haiN| tIrthaMkara aura dUsare arihantoM meM Atma-vikAsa kI dRSTi se kucha bhI antara nahIM hai / dUsarA pada siddha kA hai / siddha kA artha pUrNa hai| jo dravya aura bhAva donoM hI prakAra ke karmoM se alipta hokara nirAkula Anandamaya zuddha svabhAva meM pariNata ho gae, ve siddha haiM / yaha pUrNa mukta dazA hai| yahA~ para na karma hai, na karma bandhana ke kAraNa hI haiN| karma aura karma bandha ke abhAva ke kAraNa AtmA vahA~ se punaH lauTakara nahIM AtA / vaha loka ke agrabhAga meM hI avasthita rahatA hai| vahA~ kevala vizuddha AtmA hI AtmA hai| para-dravya aura para-pariNati kA pUrNa abhAva hai| yaha videhamukta avasthA hai| yaha AtmavizvAsa kI antima koTi hai| dUsare pada meM usa parama vizuddha AtmA ko namaskAra kiyA gayA hai| tRtIya pada meM AcArya ko namaskAra kiyA gayA hai| AcArya dharma saMgha kA nAyaka hai / vaha saMgha kA saMcAlanakartA hai, sAdhakoM ke jIvana kA nirmANa kartA hai| jo sAdhaka saMyama sAdhanA se bhaTaka jAte haiM, unheM AcArya sahI mArgadarzana detA hai / yogya prAyazcitta dekara usakI saMzuddhi karatA hai / vaha dIpaka kI taraha svayaM jyotirmAna hotA hai aura dUsaroM ko jyoti pradAna karatA hai| caturtha pada meM upAdhyAya ko namaskAra kiyA gayA hai / upAdhyAya jJAna kA adhiSThAtA hotA hai| vaha svayaM jJAnArAdhanA karatA hai aura sAtha hI sabhI ko AdhyAtmika zikSA pradAna karatA hai / pApAcAra se virakta hone ke Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmantra : eka anucintana 5 lie jJAna kI sAdhanA anivArya hai / upAdhyAya jJAna kI upAsanA se saMgha meM abhinava cetanA kA saMcAra karatA hai| pAMcaveM pada meM sAdhu ko namaskAra kiyA gayA hai| jo mokSa mArga kI sAdhanA karatA hai, vaha sAdhu hai / sAdhu sarvavirati-sAdhanA patha kA pathika hai / vaha parasvabhAva kA parityAga kara AtmasvabhAva meM ramaNa karatA hai| vaha azubhopayoga ko chor3akara zubhopayoga meM ramaNa karatA hai| usake jIvana ke kaNa-kaNa meM ahiMsA kA Aloka jagamagAtA hai| satya kI sugandha mahakatI hai / asteya, brahmacarya aura aparigraha kI udAtta bhAvanAe~ aMgar3AiyA~ letI rahatI haiM / vaha mana, vacana aura kAyA se mahAvratoM kA pAlana karatA hai / jaina dharma meM mUla tIna tattva mAne gae haiM-deva, guru aura dharma / tInoM hI tattva namokkAra mahAmantra meM dekhe jA sakate haiN| arihanta jIvana-mukta paramAtmA hai to siddha videhamukta paramAtmA hai| ye donoM Atma-vikAsa kI dRSTi se pUrNatva ko prApta kiye hue haiM / isalie inakI parigaNanA devatva kI koTi meM kI jAtI hai / AcArya, upAdhyAya aura sAdhu Atma-vikAsa kI apUrNa avasthA meM haiM, para unakA lakSya nirantara pUrNatA kI ora bar3hane kA hai| isalie ve gurutva kI koTi meM haiM / pAMcoM padoM meM ahiMsA, satya, tapa Adi bhAvoM kA prAdhAnya hai| isalie ve dharma kI koTi meM haiN| isa taraha tInoM hI tattva isa mahAmantra meM parilakSita hote haiM / namokkAra mahAmantra para cintana karate hue prAcIna AcAryoM ne eka abhinava kalpanA kI hai aura vaha kalpanA hai raMga kii| raMga prakRti naTI kI rahasyapUrNa pratidhvaniyA~ haiM, jo bahuta hI sArthaka haiM / raMgoM kI apanI eka bhASA hotI hai| use hara vyakti samajha nahIM sakatA, kintu ve apanA prabhAva dikhAte haiN| pAzcAtya dezoM meM raMga-vijJAna ke sambandha meM gaharAI se anveSaNA kI jA rahI hai| Aja raMga-cikitsA eka svatantra cikitsA paddhati ke rUpa meM vikasita ho cukI hai| raMga-vijJAna kA namokkAra maMtra ke sAtha gaharA sambandha rahA hai| yadi hama use jAneM to usase adhika lAbhAnvita ho sakate haiN| AcAryoM ne arihantoM kA raMga zveta, siddhoM kA raMga lAla, AcArya kA raMga pIlA, upAdhyAya kA raMga nolA tathA sAdhu kA raMga kAlA batAyA hai| hamArA sArA bhUrta saMsAra paudgalika hai| pudgala meM varNa, gandha, rasa aura sparza hote haiM / varNa kA hamAre zarIra, hamAre mana, Avega aura kaSAyoM se atyadhika sambandha hai / zArIrika svAsthya aura asvAsthya, mana kA svAsthya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tamaso mA jyotirgamaya aura asvAsthya, AvegoM kI vRddhi aura kamI-ye sabhI ina rahasyoM para AdhRta haiM ki hamArA kina-kina raMgoM ke prati rujhAna hai tathA hama kina-kina raMgoM se AkarSita aura vikarSita hote haiN| nIlA raMga jaba zarIra meM kama hotA hai taba krodha kI mAtrA bar3ha jAtI hai| nIle raMga kI pUrti hone para krodha svataH hI kama ho jAtA hai / zveta raMga kI kamI hone para svAsthya lar3akhar3Ane lagatA hai| lAla raMga kI nyUnatA se Alasya aura jar3atA bar3hane lagatI hai| pIle raMga kI kamI se jJAnatantu niSkriya ho jAte haiM aura jaba jJAnatantu niSkriya ho jAte haiM, taba samasyAoM kA samAdhAna nahIM ho paataa| kAle raMga kI kamI hone para pratirodha kI zakti kama ho jAtI hai| raMgoM ke sAtha mAnava ke zarIra kA kitanA gahana sambandha hai, yaha isase spaSTa hai| 'namo arihaMtANaM' kA dhyAna zveta varNa ke sAtha kiyA jAya / zveta varNa hamArI Antarika zaktiyoM ko jAgRta karane meM sakSama hai| vaha samUce jJAna kA saMvAhaka hai| zveta varNa svAsthya kA pratIka hai| hamAre zarIra meM rakta kI jo kozikAe~ haiM, ve mukhya rUpa se do raMga kI hai- zveta rakta kaNikAeM (w. B. C.) aura lAla rakta kaNikAe~ (R. B. C.) / jaba bhI hamAre zarIra meM ina rakta kaNikAoM kA santulana bigar3atA hai to zarIra rugNa ho jAtA hai / 'namo arihaMtANaM' kA jApa karane se zarIra meM zveta raMga kI pUrti hotI hai| 'namo siddhANaM' kA bAla sUrya jaisA lAla varNa hai| hamArI Antarika dRSTi ko lAla varNa jAgrata karatA hai| pITyUTarI gleNDas ke antaHsrAva ko lAla raMga niyaMtrita karatA hai| isa raMga se zarIra meM sakriyatA AtI hai| 'namo siddhANaM' mantra, lAla varNa aura darzana kendra para dhyAna kendrita karane se sphati kA saMcAra hotA hai| 'namo AyariyANaM'-isakA raMga pIlA hai| yaha raMga hamAre mana ko sakriya banAtA hai| zarIrazAstriyoM kA mAnanA hai ki thAyarAiDa gleNDa AvegoM para niyaMtraNa karatA hai| isa granthi kA sthAna kaMTha hai| AcArya ke pIle raMga ke sAtha vizuddhi kendra para 'namo AyariyANaM' kA dhyAna karane se pavitratA kI saMvRddhi hotI hai / 'namo uvajjhAyANaM' kA raMga nIlA hai| zarIra meM nIle raMga kI pUrti isa pada ke japa se hotI hai / yaha raMga zAntidAyaka hai, ekAgratA paidA karatA hai aura kaSAyoM ko zAnta karatA hai| 'namo uvajjhAyANaM' ke japa se Anandakendra sakriya hotA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmantra : eka anucintana 7 'namo loe savva sAhUNaM' kA raMga kAlA hai| kAlA varNa avazoSaka hai| zakti kendra para isa pada kA japa karane se zarIra meM pratirodha zakti bar3hatI hai| isa prakAra vargoM ke sAtha namokAra mahAgantra kA japa karane kA saMketa maMtrazAstra ke jJAtA AcAryoM ne kiyA hai| anya aneka dRSTiyoM se namaskAra mahAmantra ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| vistAra bhaya se usa sambandha meM hama una sabhI kI carcA nahIM kara rahe haiM / jijJAsU tatsambandhI sAhitya kA avalokana kareM to unheM cintana kI abhinava sAmagrI prApta hogI aura ve namaskAra mahAmantra ke adbhuta prabhAva se prabhAvita hoNge| namaskAra mahAmantra ko AcArya abhayadeva ne bhagavatI sUtra kA aMga mAnakara vyAkhyA kI hai| Avazyakaniyukti meM niyuktikAra ne spaSTa zabdoM meM likhA hai-paMca parameSThiyoM ko namaskAra kara sAmAyika karanI cAhiye / yaha paMca namaskAra sAmAyika kA eka aMga hai| isase yaha spaSTa hai ki namaskAra mahAmantra utanA ho purAnA hai jitanA sAmAyika suutr| sAmAyika Avazyaka sUtra kA prathama adhyayana hai| AcArya devavAcaka ne AgamoM kI sUcI meM Avazyaka sUtra kA ullekha kiyA hai| sAmAyika ke prArambha meM aura usake anta meM namaskAra maMtra kA pATha kiyA jAtA thaa| kAyotsarga ke prArambha aura anta meM bhI paMca namaskAra kA vidhAna hai| niyukti ke abhimatAnusAra nandI aura anuyogadvAra ko jAnakara tathA paMca maMgala ko namaskAra kara sUtra ko prArambha kiyA jAtA hai| AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne paMca namaskAra mahAmantra ko sarva sUtrAntargata mAnA hai| unake abhimatAnsAra paca namaskAra karane ke pazcAt hI AcArya apane medhAvI ziSyoM ko sAmAyika Adi zruta par3hAte haiN| isa taraha namaskAra mahAmantra sarva sUtrAntargata hai| Avazyaka sUtra gaNadharakRta hai to vyAkhyA prajJapti (bhagavatI) bhI gaNadharakRta hI hai / isa dRSTi se isa mahAmantra ke prarUpaka tIrthaMkara haiM aura sUtra meM Abaddha karane vAle gaNadhara haiN| jina AcAryoM ne mahAmantra ko anAdi kahA hai, usakA yaha artha hai-tattva yA artha kI dRSTi se vaha anAdi hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmantra kI sAdhanA namaskAra mahAmantra jaina dharma kA mUla mantra hai| yaha mantra bahuta hI zaktizAlI hai / isa mahAmantra kI saMracanA bahuta hI mahattvapUrNa aura alaukika hai| isa mantra meM kisI vyakti vizeSa kI stuti nahIM hai| isameM to AtmA se paramAtmA kI ora bar3hane vAle una viziSTa sAdhakoM kA ullekha hai jo guNoM ke puJja haiM / yaha mantra pUrNataH zuddha aura sAtvika hai| isa mantra ke japa aura dhyAna se kisI bhI prakAra ke aniSTa kI sambhAvanA nahIM hai| apitu isa mantra ke japa se eka prakAra kI UrjA samutpanna hotI hai jo karma mala ko jalAkara naSTa kara detI hai / jisase AtmA vizuddha bana jAtA hai / yaha pUrNa vizuddha AdhyAtmika mantra hai / anya mantroM meM devI aura devatAoM kI ArAdhanA kI jAtI hai / lakSmI kI upAsanA karane vAle mantra se lakSmI prApta hotI hai| aura sarasvatI kI upAsanA karane vAle mantra se buddhi prApta hotI hai / durgA Adi kI upAsanA karane vAle mantra se zakti prApta hotI hai / para ve sabhI mantra eka sImita zakti taka Abaddha rahate haiN| parantu isa mahAmantra meM kisI vyakti kI upAsanA nahIM hai, apitu guNoM kI upAsanA hai / usameM guNoM kA utkIrtana hai / isa mahAmantra ke paitIsa akSara haiN| kahA jAtA hai ki eka-eka akSara ke eka-eka hajAra deva iSTAyaka haiN| isa prakAra paiMtIsa akSaroM ke paiMtIsa hajAra deva iSTAyaka haiN| isalie isa mantra kI mahimA aura garimA apAra hai / isa mantra kI ArAdhanA se rAga-dveSa, viSaya-kaSAya kSINa hote haiM tathA vizuddha AdhyAtmika cetanA ubuddha hotI hai| isa mahAmantra kA mahatva isalie bhI hai ki zruta jJAna rAzi kA sampUrNa vajAnA pUrva sAhitya meM hai aura caudaha pUrva kA sAra isa mahAmantra meM hai| dUsare zabdoM meM kahA jAya to isa mahAmantra meM jina zAsana kA sAra hai / isa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmantra kI sAdhanA mahAmantra kI garimA aura gaurava ke sambandha meM pUrvAcAryoM ne saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna gujarAtI aura rAjasthAnI meM vipula sAhitya kA sRjana kiyA hai / vividha dRSTiyoM se isa mahAmantra kI mahattA kA uTTa kana kiyA hai / yaha anubhUta satya hai ki mahAmantra kI zakti amogha hai / isakA prabhAva acintya hai, yaha siddha mantra hai / isa mahAmantra kI sAdhanA se sAdhaka ko laukika aura pAralaukika sabhI prakAra kI upalabdhiyA~ samprApta hotI haiN| zArIrika aura mAnasika svasthatA kA anubhava hotA hai / aura AdhyAtmika utkarSa ke sandarzana hote haiM / sAdhaka ahaM kA visarjana kara ahaM taka pahu~cane kA prayAsa karatA hai / yaha mahAmantra bahuta hI adbhuta aura vaijJAnika hai / jaina paramparA isa mahAmantra ko anAdi mAnato hai / kitane hI zodhArthI vijJagaNa isa sambandha meM apane tarka upasthita karate haiM / hameM usa tarka ke jAla meM na ulajha kara yaha satya tathya svIkAra karanA hogA ki jisa kisI bhI mahApuruSa ne isa mahAmantra kI saMracanA kI, vaha adbhuta medhA kA dhanI thA aura viziSTa jJAnI thA / kyA AdhyAtmika dRSTi se aura kyA bhautika dRSTi se yaha mantra pUrNa hai / isa mahAmantra ke bIjAkSaroM ko Adhunika zabdavijJAna ke parIkSaNa prastara para kasate haiM to sahaja hI parijJAta hotA hai ki isameM vilakSaNa, UrjA aura zakti kA bhaNDAra rahA huA hai / isa mahAmantra ke pA~ca pada haiN| paiMtIsa akSara haiM, ar3asaTha varNaM haiM / ina sabhI varNoM kA apanA viziSTa artha hai, viziSTa zakti hai, aura UrjA samutpanna karane kI adbhuta kSamatA hai / prathama pada hai " namo arihaMtANaM" isa pada meM sAta akSara haiM, jisameM sAta svara haiM / aura chaH vyaMjana haiM / nAsikya vyaMjana tIna haiM / aura nAsikya svara do haiM aura 13 varNa | tatva kI dRSTi se isameM "i" (mAtRkA varNa ke rUpa meM) aura 'ra' agni bIja hai / 'a' aura 'tA' vAyu bIja haiN| 'haM' 'namo' aura 'NaM' yaha AkAza bIja haiN| isa prakAra prastuta pada meM agni, vAyu aura AkAza ye tInoM tatva vidyamAna haiM / agni tatva ke kAraNa azubha karma kI nirjarA adhika mAtrA meM hotI hai / vAyu tatva ke kAraNa jo karma - raja, nirjarita hue vaha raja vAyu se ur3a jAtI hai tathA AkAza tatva aise sudRr3ha kavaca kA nirmANa karatA hai, jisase sAdhaka meM jo UrjA zakti samutpanna huI hai vaha bAhara nahIM jAtI, aura anya bAhara ke vikAra usameM praveza nahIM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tamaso mA jyotirgamaya karate / usameM AkAza kI taraha virATtA hotI hai / raMga kI dRSTi se Namo arihaMtANaM kA raMga zveta hai / zveta varNa zAMti, samatA, zuddhatA, sAtvikatA kA pAvana pratIka hai| sAdhanA kI dRSTi se sAdhaka ko dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI zuddhi karake padmAsana kAyotsarga mudrA meM baiThanA cAhie / aura sampUrNa zarIra ko sthira kara jJAna kendra (AjJA cakra) lalATa-bhra madhya meM dhyAna ko kendrita kareM aura sAtha hI sphaTika kI taraha zveta varNa kI kalpanA kreN| sarvaprathama Namo arihaMtANaM ke eka-eka akSara para dhyAna kendrita kreN| nAsAgra para dRSTi rakhe yA A~kheM banda kara sarva prathama 'Na' akSara kA dhyAna kareM / kalpanA kareM ki 'Na' akSara eka mITara lambA hai, camakadAra hai| usameM se camacamAtI huI prakAza kI kiraNeM prasphuTita ho rahI haiN| sampUrNa AkAza usa prakAza kiraNa se jagamagA rahA hai| dhIre-dhIre AkAra ko kama karate jAyeM aura vaha AkAra eka sUkSma bindu kI taraha ho jAya / AkAra choTA hogA, para prakAza adhika se adhika tIvra hogA / usakI camaka aura damaka uttarottara bar3hatI calI jaayegii| isI taraha 'Na' 'mo' 'a' 'ri' 'haM' 'tA' 'NaM' ko kalpanA se likheM, aura eka-eka akSara kA dhyAna kreN| yaha dhyAna akSara dhyAna kahalAtA hai| prastuta pada kI sAdhanA kA dUsarA caraNa hai sampUrNa Namo arihaMtANaM isa pada kA dhyAna krnaa| sarvaprathama bar3e-bar3e akSaroM meM isa pada ko ananta AkAza meM dhyAna kI kalama se likhA jAya aura zanaiH zanaiH AkAra ko ghaTAyA jAya aura camaka bar3hAI jAya / anta meM eka bindu para prakAza ko lAyA jAya / isameM ghaTAne aura bar3hAne kA krama punaH-punaH kiyA jAya / isa pada-dhyAna ke samaya palakeM pUrI banda rakhI jAyeM aura sampUrNa AkAza maNDala sphaTika kI taraha zveta varNI dikhalAI denA caahie| isa dhyAna kI sAdhanA kA kendra bhI bhra madhya hI hai|| tIsarA caraNa hai "Namo arihaMtANaM" isa pada ko zveta varNa meM kalpanA se likheM, sAtha hI Namo arihaMtANaM pada ke artha para bhI cintana kreN| arihaMta ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta vIrya ke dhAraka haiN| aThAraha doSoM se mukta haiN| sarvajJa sarvadarzI haiN| cintana ke sAtha hI lalATa meM likhe hue zveta raMga meM Namo arihaMtANaM ko bhI dekheNge| aura artha kA bhI cintana kreNge| caturtha caraNa hai sphaTika ke samAna zveta varNa vAle nirmala, arihaMta ko Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmantra kI sAdhanA 11 puruSAkRti para dhyAna kiyA jAya / lalATa meM, jise jJAna kendra kahA jAtA hai usa para dhyAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai / isa taraha Namo arihaMtANaM kA dhyAna karane se mAnasika, zArIrika, svasthatA ke sAtha hI zuddha, zubha bhAva jAgRta hote haiM, aura cetanA jAgRta hotI hai| prastuta pada kI sAdhanA se sAdhaka kA AvaraNa aura antarAya karma kA kSaya hotA hai| burAiyA~ naSTa hotI haiM aura smaraNa zakti prabala hotI hai| "Namo siddhANaM" yaha dUsarA pada hai| isake pA~ca akSara haiM / pA~ca svara aura chaH vyaMjana haiN| tIna nAsikya vyaMjana aura do nAsikya svara haiN| isa prakAra isa pada meM gyAraha varNa haiM / tatva kI dRSTi se prastuta pada meM "Namo" aura "NaM" meM AkAza tatva hai| 'sa' aura 'da' ye jala tatva haiN| 'dha' pRthvI tatva hai| aura 'i' agni tatva hai| isa prakAra prastuta pada meM pRthvI, agni, jala aura AkAza ina sabhI tatvoM kA saMyoga huA hai "siddhANaM" meM jo "ddhA" hai, vaha dhAraNA zakti, damana zakti kI abhivRddhi karatA hai aura sAtha hI isameM jala tatva ko pradhAnatA hone se USmA kama karatA hai| aura zithilatA kI abhivRddhi karatA hai| dhvani vijJAna kI dRSTi se "ddhA" ke uccAraNa se vilakSaNa UrjA paidA hotI hai / siddhANaM pada kA raMga lAla hai, vaha bAla sUrya kI taraha aruNa varNa vAlA hai| sAdhanA kI dRSTi se Namo siddhANaM pada kA dhyAna darzana kendra yAni sahasrAra-mastiSka meM karanA caahie| jisa prakAra Namo arihaMtANaM kA dhyAna, akSara dhyAna, pada dhyAna, pada aura artha dhyAna va arihaMta svarUpa kA dhyAna kiyA jAtA hai vaise hI Namo siddhANaM kA bhI dhyAna kiyA jAtA hai| yaha dhyAna sahasrAra mastiSka meM bAla sUrya kI taraha lAla raMga meM 'Na' 'mo' 'si' 'ddhA' 'NaM' likhakara kiyA jAtA hai| dvitIya meM sampUrNa pada likhA jAtA hai| tRtIya sopAna meM "Namo siddhANaM" pada ke sAtha hI siddhoM ke guNoM kA ciMtana kiyA jAtA hai / siddha, avinAzI, avikArI, ananta guNoM se yukta haiM / aura caturtha sopAna meM sampUrNa "siddha svarUpa" kA dhyAna kreN| sampUrNa zarIra ke kaNa-kaNa meM bAla sUrya jaisI jyoti kA anubhava kreN| isa prakAra dhyAna karane se sAdhaka kA pramAda naSTa hotA hai / jar3atA miTatI hai / aura usake jIvana meM ullAsa, utsAha aura sphUrti kA saMcAra hotA hai / isa sAdhanA meM akSaroM ko dIrgha aura sUkSma kiyA jAtA hai / kintu bAla sUrya kI taraha teja bar3hatA rahatA hai| jisase Antarika jIvana Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tamaso mA jyotirgamaya vizuddha aura vizuddhatara banatA jAtA hai| isa pada kI sAdhanA se zAzvata sukha prApta hotA hai / kArya karane kI zakti paidA hotI hai| jJAna tathA divya dRSTi kA vikAsa hotA hai| "Namo AyariyANaM" yaha tIsarA pada hai| isa pada ke sAta akSara haiM / isameM sAta svara haiM, pA~ca vyaMjana haiM, pA~ca nAsikya vyaMjana hai aura pA~ca hI nAsikya svara haiM / prastuta pada meM tattva kI dRSTi se 'Namo' aura 'NaM' AkAza tattva hai / 'A' 'ya' meM vAyu tattva hai / 'ri' meM agni tattva hai| isa prakAra isa pada meM vAyu, agni aura AkAza ye tInoM tattva haiN| isa pada kA raMga pIlA hai / pIlA raMga sAdhaka ke jJAnavAhI tantuoM ko adhika saMvedanazIla aura zaktizAlI banAtA hai / dIpa zikhA kI taraha yaha raMga jJAnavAhI aura kriyAvAhI tantuoM ko sakriya karatA hai| Namo AyariyANaM pada kA dhyAna vizuddhi kendra yAni kaMTha sthAna para kiyA jAtA hai| kaMTha sthAna para kalpanA se dIpa jyoti kI taraha pIta varNa meM pahale kI taraha hI "Na" akSara likhakara dhyAna kiyA jAtA hai| usake pazcAta 'mo' phira 'A' 'ya' 'ri' 'yA' 'NaM' ina sabhI vargoM kA dhyAna kiyA jAtA hai| isa dhyAna meM akSaroM ko vizAla aura sUkSma banAyA jAtA hai| dUsare caraNa meM sampUrNa pada kA dhyAna kaMTha sthAna meM kiyA jAtA hai| tIsare sopAna meM AcArya pada ke sAtha unake vividha guNoM kA cintana hotA hai| aura caturtha sopAna meM AcArya ke svarUpa para dhyAna kendrita kiyA jAtA hai| zarIra ke kaNa-kaNa meM sva para prakAzI pIlI dIpa zikhA kA anubhava kreN| apane zarIra meM se nikalate hue pIle raMga ko prabhA ko nihaareN| pIlA raMga jJAna vRddhi meM sahayogI hai / jJAna tantuoM ko yaha raMga balazAlI banAtA hai| kaMTha sthAna para dhyAna kendrita hone se AvegoM kA sahaja niyantraNa hotA hai| aura citta vRttiyA~ upazAnta hotI haiM / Adhunika vaijJAnika kaMTha sthAna para thAirAiDa granthi mAnate haiM / jo AvegoM kI niyAmaka hai / namo AyariyANaM ko sAdhanA se bauddhika zaktiyA~ vikasita hotI haiM / prAtibha aura atIndriya jJAna upalabdha hotA hai aura zarIra meM apUrva sugandha paidA hotI hai| ___ "namo uvajjhAyANaM" yaha caturtha pada hai| isa pada meM sAta akSara, sAta svara haiM, sAta vyaMjana haiM, pAMca nAsikya haiM aura eka nAsikya svara hai| tatva kI dRSTi se "Namo aura NaM" meM AkAza tatva hai| 'u' 'j' pRthvI tattva hai / 'va' 'jhA' meM jala tattva hai aura 'ya' meM vAyu tatva hai| isa prakAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmantra kI sAdhanA 13 prastuta pada meM pRthvI, jala, vAyu aura AkAza ina cAroM tatvoM kA samanvaya hai| isa pada kA raMga nirabhra AkAza kI taraha nIlA hai| nIlA raMga zAMti pradAna karatA hai / isa pada meM agni tattva ke varNa kA abhAva hai| jisake kAraNa sAdhaka ke antarmAnasa meM sahaja zItalatA, samatAbhAva kA vikAsa hotA hai| sAdhanA kI dRSTi se isa pada kA dhyAna Ananda kendra yAni hRdaya kamala meM karanA caahie| pUrva kI taraha isa pada kI sAdhanA ke bhI cAra caraNa haiM / prathama caraNa meM sAdhaka akSaroM kA dhyAna karatA hai / dUsare caraNa meM pUre pada kA dhyAna karatA hai / tRtIya caraNa meM pada ke sAtha hI upAdhyAya ke guNoM kA bhI cintana hotA hai / aura caturtha caraNa meM upAdhyAya ke svarUpa kA dhyAna hotA hai / yaha dhyAna hRdaya kamala meM nirabhra AkAza ke raMga kA kiyA jAtA hai / nIle raMga kA dhyAna Atma sAkSAtkAra meM sahAyaka hai| isake dhyAna se citta ekAgra banatA hai tathA samAdhi samprApta hotI hai| yadi antarmAnasa meM krodha kI A~dhI A rahI ho to nIle raMga ke sAtha hRdaya kamala meM upAdhyAya kA dhyAna kiyA jAya to krodha naSTa ho jAyegA aura kSamA bhAva jAgRta hogaa| Namo loe savva sAhUNaM" yaha pAMcavAM pada hai / isa pada ke nau akSara haiM, no svara haiM, nau vyaMjana haiM / tIna AnunAsika vyaMjana haiM aura eka anunAsika svara hai| isa prakAra isameM aThAraha varNa haiN| tattva kI dapTi se 'Namo' 'ha' 'Na' meM AkAza tattva hai| 'lo' meM pRthvI tattva hai| 'e' meM vAyU tattva hai / aura 'sa' 'vva' 'sA' meM jala tattva hai| isa prakAra prastuta pada meM pRthvI, vAyu, jala aura AkAza ina cAroM tattvoM kA samanvaya hai / sAdhanA kI dRSTi se Namo loe savvasAhUNaM kA dhyAna zakti kendra arthAt nAbhi kamala para karanA cAhie / isa pada kA varNa kastUrI kI taraha camakadAra kAlA hai| yadyapi sAmAnya mAnavoM kI dRSTi se zyAma varNa azubha mAnA jAtA hai / para yoga sAdhanA kI dRSTi se camakadAra zyAma varNa avazoSaka hai| isa raMga kI yaha vizeSatA hai ki andara kI UrjA ko bAhara jAne nahIM detA aura bAhara kA kuprabhAva andara praveza nahIM karane detA / nAbhi kamala para pUrva kI taraha 'Namo loe savvasAhUNaM' kA cAra caraNoM meM dhyAna kiyA jAtA hai / isa dhyAna se sAdhaka meM kaSTa sahiSNa tA aura parISahoM ko sahana karane kI adbhuta kSamatA prApta hotI hai / bAhya nimittoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tamaso mA jyotirgamaya se prabhAvita na hone ke kAraNa vaha sahaja rUpa se indriya vijetA bana jAtA hai| usakI zakti adhomukhI na hokara UrdhvamukhI bana jAtI hai| use cAhe karkaza sparza ho, cAhe kaThora sparza ho, use sukhadAyI pratIta hotA hai / bhASA zAstra kI dRSTi se 'Da' 'a' 'Na' 'na' 'ma' ye anunAsika varNa haiM / ina pA~ca anunAsika vargoM meM 'Na' aura anusvAra () meM viziSTa zakti utpanna karane kA sAmarthya hai / mantra zAstra kI dRSTi se bhI ina vargoM ko bIjAkSara mAnA hai| jina mantroM meM anunAsika vargoM kI adhikatA hotI hai, vaha mantra bahuta hI prabhAvazAlI hotA hai / namaskAra mahAmantra ke pratyeka pada kA prArambha aura anta anunAsika vargoM se huA hai / kama se kama pratyeka pada meM cAra anunAsika varNa haiM / aura kisI pada meM adhika bhI haiM / anunAsika vargoM kI adhikatA ke kAraNa isa mahAmantra meM sAmAnya mantroM kI apekSA kaI gaNI adhika zakti hai| isa mahAmantra ke jApa se sAdhaka ke mana aura mastiSka meM eka UrjA zakti samUtpanna hotI hai| jisase sAdhaka meM apUrva teja paidA hotA hai / usake Asa-pAsa aisA abhedya kavaca nirmita ho jAtA hai jisase koI bhI bAdhAe~ usameM praveza nahIM kara sakatI aura phira use kisI bhI prakAra kI parezAnI nahIM ho sktii|| namaskAra mahAmantra Adi maMgala ke rUpa meM bhagavatI, prajJApanA, kalpa sUtra aura SaT khaNDAgama meM prApta hai / khAravela kA zilA-lekha jo I0 pUrva 152 meM utkIrNita hai usameM "namo arihaMtANaM" "namo savasidhAnaM" ye pada prApta haiN| AcArAMga ke anusAra jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra dIkSita hue taba unhoMne siddhoM ko namaskAra kiyA thaa| uttarAdhyayana ke bIsaveM adhyayana meM siddha aura sAdhuoM ko namaskAra karane kA ullekha hai "siddhANaM namo kiccA saMjayANaM ca bhaavo"| mahAnizItha ke anusAra jo namaskAra mahAmaMtra bhagavAna mahAvIra ke samaya thA vahI mahAmantra isa samaya pracalita hai| Avazyaka niyukti ke anusAra namaskAra mahAmantra sAmAyika kA eka aMga hai / sAmAyika Avazyaka sUtra kA prathama adhyayana hai| AcArya devavAcaka ne nandI sUtra kI sUcI meM Avazyaka sUtra kA ullekha kiyA hai / ataH sAmAyika adhyayana kA namaskAra mahAmantra eka aMga hone se vaha bhI Avazyaka sUtra kI taraha hI prAcIna hai / kAyotsarga zramaNa sAdhanA kA mahatvapUrNa aMga hai / usakA prArambha aura anta paMca namaskAra se hI hotA hai| sUtra kA prArambha bhI Avazyaka niyukti ke anusAra namaskAra sUtra se kiyA jAtA hai| vizeSA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskAra mahAmantra ko sAdhanA 15 vazyaka bhASya meM AcArya jinabhadra gaNI kSamAzramaNa ne namaskAra mahAmantra ko sava sUtrAntargata likhA hai / isa prakAra yaha mahAmantra atIta kAla se hI jaina zAsana meM pratiSThita hai / cAhe zvetAmbara paramparA ho, cAhe digambara paramparA ho, donoM meM hI yaha mahAmantra pUrNa rUpa se pratiSThita hai| Aja to jainatva kA pratIka hI yaha mahAmantra hai / jise mahAmantra kA parijJAna nahIM vaha jaina kaisA? __mahAmantra para jitanA bhI likhA jAya, utanA hI kama hai| maiMne bahuta hI saMkSepa meM prAcIna granthoM ke prakAza meM "namaskAra mahAmantra" kI sAdhanA kisa prakAra karanI caahie| isa viSaya para prakAza DAlA hai| anya bhI aneka vidhiyA~ haiN| jo sAdhaka ke lie upAdeya haiN| para una sArI vidhiyoM ko isa choTe se lekha meM denA sambhava nhiiN| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 adhyAtma-sAdhanA ke vividha pahalU sAdhanA kA mahattva mAnava jIvana eka kalpavRkSa hai / vaha agaNita zaktiyoM se, asaMkhya satpariNAmoM se paripUrNa hai / mAnava-jIvana meM kevala AtmA hI nahIM hai, zarIra bhI hai, mana bhI hai, indriyA~ bhI haiM, aMgopAMga bhI haiM / parantu ye saba vibhinna dizAoM meM bikhare hue hoM, eka lakSya meM sthira na hoM to, inakI zaktiyoM yA satpariNAmoM kA lAbha nahIM mila sakatA / ina sabakA sammilita rUpa hI mAnava-jIvana hai / parantu inakA lAbha tabhI mila sakatA hai, jabaki inheM sAdhA jAya, saMbhAlA jAe, eka hI lakSya meM ekAgra kiyA jAe tathA inakI suvyavasthA ke lie ceSTA kI jaae| isI ko hama sAdhanA kahate haiM / sAdhanA dvArA tana, mana, vacana, indriya Adi ko isa prakAra sAdhA jA sakatA hai, jisa prakAra sarkasa vAle siMha jaise AkramaNakArI hiMsra jIva ko svAmibhakta, AjJAkArI evaM mAlika ke izAre para calane vAle banAne meM saphalatA prApta kara lete haiM / sarkasa ke pazu-zikSaka una bhayaMkara jantuoM kI anagar3ha AdatoM tathA krUra evaM uddhata svabhAvoM ko chur3Ane aura apane manonIta sAMce meM DhAlane tathA usa prakAra kA abhyAsa DAlane meM kaThora puruSArtha karate haiM / AdhyAtmika sAdhanA kA mArga kaThina bhI, sarala bho yahI bAta Atmika kSetra meM sAdhanA ke viSaya meM kahI jA sakatI hai / AdhyAtmika sAdhanA kA mArga kaThina bhI hai aura sarala bhI / jina logoM kI ruci, zraddhA yA jijJAsA adhyAtma sAdhanA ke prati nahIM hotI / jo Dharre kA jIvana jInA cAhate haiM, AtmA ke nijI guNoM -- jJAna, darzana, cAritra, sukha Adi kI sAdhanA ke lie apane tana-mana Adi sAdhanoM ko mor3anA nahIM ( 16 ) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-sAdhanA ke vividha pahalU 15 cAhate, unake lie adhyAtma sAdhanA kaThina hai, kintu jinako ruci, zraddhA evaM jijJAsA isake prati hai, unake lie yaha sAdhanA kaThina nahIM hotii| sAdhanA ke mArga para calane vAlA mumukSu apanI antaHkSetrIya zraddhA ko vika sita karatA hai| apane cintana-pravAha ko lakSya kI dizA meM niyojita karatA hai, sAttvika aura susaMskRta jIvana ke niyamopaniyamoM kA tatparatApUrvaka pAlana karatA hai| apanI AdatoM, pravRttiyoM tathA prakRti ko niyantrita karatA hai / ina sabakI milI-julI pratikriyA sAdhaka ke vyaktitva para par3atI hai / saccA sAdhaka kisI prakAra kI laukika phalAkAMkSA, svArtha kI saudebAjI yA nidAna (vaiSayika vAMchA) sAdhanA ke sAtha nahIM jodd'taa| vaha bAra-bAra sAdhanA ke pariNAma kI ora nahIM tAkatA / na hI dhairya khokara vaha sAdhanA ko adhabIca meM adhUrI chor3akara bhAgatA hai| vaha lakSyasiddhi hone taka satata sAdhanA meM lagA rahatA hai / yahI dRr3haniSThA duSpravRttiyoM kA nirAkaraNa aura satpravRttiyoM ko svabhAva kA aMga banAne meM sahAyaka siddha hotI hai| yogadarzana kI bhaass| meM kahU~ to sAdhanA tabhI sudRr3ha banatI hai, jaba vaha 'sa tu dIrghatara-naraMtaryasatkArAsevito dRr3habhUmiH' arthAt-dIrghakAla taka, nirantara, satkArapUrvaka usakA sevana karatA hai| kisAna se sAdhanA sIkheM! yaha to huI AdhyAtmika kSetra meM sAdhanA kI bAta / sAdhanA bhautika kSetra meM bhI hotI hai / udAharaNArtha-eka kisAna hai| vaha anna-utpAdana kI sAdhanA karatA hai| pUre varSa vaha kheta kI miTTI ke sAtha anavarata gati ' lipaTA rahatA hai| phasala ko vaha apane sveda kaNoM se sIMcatA rahatA hai| vaha sardI-garmI kI yA jukAma-khAMsI Adi kI cintA nahIM karatA / zarIra kI taraha kheta hI usakA kAryakSetra hotA hai / eka-eka paudhe para usakI najara rahatI hai / khAda, pAnI, nirAI, gur3AI, kaTAI, pairAI Adi se lekara rakhavAlI taka ke anekoM kArya vaha apanI icchA aura preraNA se karatA hai, kisI ke davAba se nahIM / khetI meM kaba, kyA, kaise kiyA jAnA cAhie? kisa bAta kI kaba AvazyakatA hai ? yaha sava vaha apanI sUjha-bUjha aura gatividhi ke anusAra nirNaya karatA hai, kisI ke nirdeza yA bhaya se nhiiN| use apane kheta kI, use saMbhAlane vAle veloM kI, hala, kudAla Adi sambaddha upakaraNoM aura sAdhanoM kI vyavasthA juTAe rakhane kI sUjhabUjha sahaja hI uThato hai aura svayaM sphurita rUpa se gatizIla hotI rahatI hai / vaha yaha saba karatA hai, binA thake, binA Ube aura binA adhora hue / Aja kA kiyA huA zrama kala hI phalita honA cAhie, Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tamaso mA jyotirgamaya isa prakAra kA Agraha yA adhairya usake mana meM tanika bhI nahIM hotaa| phasala apane samaya para pakegI, yaha dRr3ha vizvAsa, AzA aura dhairyapUrvaka pratIkSA kisAna ke jIvana kA aMga hai / bIja bone ke bAda jhaTapaTa anAja kA Dhera koThe meM bharane kI AturatA use nahIM hotii| itane mana anna nizcita rUpa se honA hI cAhie, itane lambe caur3e manasUbe bA~dhanA bhI kisAna anAvazyaka samajhatA hai| manoyogapUrvaka satata usakI zrama sAdhanA calatI rahatI hai| ativRSTi, anAvRSTi, TiDDIdala dvArA hAni, kama siMcAI ityAdi vighna bAdhAe~ yA avarodha usakI kRSi-sAdhanA meM na Ate hoM, so bAta bhI nahIM hai, kintu vaha binA ghabarAe, binA palAyana kiye, unase bhI yathAzakti yathAvasara nipaTatA hai / magara kRSi sAdhanA kI upekSA vaha kadApi nahIM krtaa| kRSi ke kSetra meM yathAvazyaka zrama kiye binA use caina nahIM pdd'taa| phira bhI kisAna ke mana meM kisI prakAra kI asaMtuSTi, vyAkulatA, dUsare kI tarakkI ke prati IrSyA yA pratispardhA athavA dUsare ko nIce girAne kI durbhAvanA nahIM hotI / samayAnusAra phasala pakatI hai / anAja utpanna hotA hai / vaha santoSapUrvaka use ghara le jAtA hai| jo kucha bhI milA use prakRti kA upahAra samajhakara apanAtA hai| vaha bhagavAna ko, kisI devI-deva ko yA anya kisI bhI nimitta ko kosatA yA bhalA-burA kahatA nhiiN| yahI hai kisAna kI sAdhanA, jise vaha hoza saMbhAlane ke dina se lekara Ayu-paryanta satata niSThApUrvaka karatA hai / na vizrAma, na thakAna, na Uba, na anyamanaskatA aura na palAyanavRtti / sAdhanA kaise kI jAtI hai aura sAdhaka ko kina guNoM se sampanna honA cAhie ? yaha kisAna se sIkhA jA sakatA hai| mAlI kI sAdhanA kI taraha adhyAtma sAdhanA ho jaMgaloM meM kaMTIle jhAr3a-jhaMkhAr3a ugate haiN| ve beDhaMgI rIti se chitarAte hae usa bhUmi ko kaMTakAkIrNa banA dete haiN| isI prakAra jaMgala meM vizRMkhalita avyavasthita evaM asta-vyasta sthiti meM kucha na kucha utpAdana yA per3a paudhoM kA vikAsa hotA hai, parantu vaha kisa gati se, kisa krama se yA kisa dizA meM calegA, yaha nahIM kahA jA sktaa| isake viparIta kisI catura mAlI kI dekharekha meM vyavasthita DhaMga se lagAe gae paudhe suramya udyAna bana kara phalatephUlate haiN| pratyeka paudhe ko kramabaddha lagAne, use sIMcane, AsapAsa ke phAlatU ghAsa yA kacare ko ukhAr3a pheMkane tathA nirantara saMbhAlane kI sajaga kartavyaniSThA mAlI kI udyAna-sAdhanA hai| jisakA pratiphala use sammAna ke rUpa meM evaM per3a paudhoM ke hare-bhare phale-phUle saundarya ke rUpa meM, sarvasAdhAraNa ko Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-sAdhanA ke vividha pahalU 16 chAyA, sugandha, madhura phala evaM suSamA ke rUpa meM upalabdha hotA hai / mAlI kI yaha udyAna-sAdhanA sarvatomukhI satpariNAma hI prastuta karatI hai / sAdhanAzIla vyakti ke AtmA, tana, mana Adi milakara eka prakAra kA AdhyAtmika udyAna hai / usameM aneka zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika, bhautika zaktiyA~ evaM vizeSatAe~ haiM / unheM yadi Atmika pragati evaM antima lakSya kI ora mor3A jAe, vyavasthita, vikasita aura kramabaddha kiyA jAe to svayaM adhyAtma-sAdhaka ko usake svAdiSTa phala-saMtuSTi, gahana tRpti, Ananda evaM nizcita saphalatA ke rUpa meM prApta hotA hI hai / samAja evaM rASTra ko bhI usakI uttama sAdhanA se lAbha milatA hai / isake viparIta yadi una cittavRttiyoM aura zarIragata pravRttiyoM ko niraMkuza, svacchanda, vizRMkhalita evaM avyavasthita rUpa se chor3a diyA jAe, apane tana, mana, vacana Adi ko karttavyaniSTha banakara saMbhAlA na jAe, ulaTeM, unheM bhautikatA aura vilAsitA kI ora jAne diyA jAe to avazya hI ve uddhata, ucchRMkhala, bhauMr3e-bhadde evaM gaMvArU stara para bar3hate haiM aura dizAvihIna, lakSyarahita, ucchRMkhalatA ke kAraNa jaMgalI jhAr3iyoM kI taraha usa samUce kSetra ko agamya evaM kaNTakAkIrNa banA dete haiM / ataH adhyAtma sAdhanA mAlI kI udyAna-sAdhanA ke samAna ho, tabhI mAnava jIvana saccidAnandarUpa bana sakatA hai / adhyAtma sAdhanA : svayaMsphUrta zakti se vAstava meM dekhA jAe to adhyAtma-sAdhanA kisI devI devatA, bhagavAn yA zakti vizeSa ko prasanna karane, unake Age gir3agir3Ane, unakI anunayavinaya karane yA unako bheMTa - upahAra car3hAne se nahIM hotI, vaha apane hI bhItara bI-chipI evaM suSupta zaktiyoM ke khajAne ko khodakara nikAlane, apanI anekAneka vizeSatAoM aura vibhUtiyoM ko jAgRta ( prakaTa) kara dene se hotI hai / sAdhanA kA kSetra antarjagat hai / apane hI bhItara itane jJAna-darzanacAritra tapa evaM vIrya ke, Atmika saukhya ke ratnoM kI nidhi gar3I huI hai ki usa ratnAkara meM svayaM gotA lagAkara hI AdhyAtmika dhana se susampanna banA jA sakatA hai / phira kisI bAhara vAle se mAMgane evaM yAcanA karake dInatA dikhAne se aura apanI AtmA ko hIna mAnane se kyA lAbha? manuSya kI Antarika kSamatAe~ hI AtmadevatA ke varadAna haiM / tattvajJAnI mahApuruSoM ne sAdhanA ke mAdhyama se isa Antarika Atmanidhi ko karatalagata karane kA vidhi-vidhAna batAyA hai / yahI AdhyAtmika sAdhanA kA uddezya hai / jo sAdhaka AdhyAtmika sAdhanA ke sAtha devI-devoM yA kisI viziSTa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tamaso mA jyotirgamaya zakti ke Age dInatA pradarzita karake kucha pratiphala mAMgatA hai, vaha apa AtmadevatA kA apamAna karatA hai| devI deva to svataH hI usakI adhyAtma sAdhanA se prabhAvita hokara usake caraNoM meM Ate haiM / ve apane pAsa se kisa ko kucha dete nahIM, manuSya ko apanI sAdhanA ke phalasvarUpa puNyavRddhi hone vaha svataH prApta ho jAtA hai / ___ jaise zArIrika bala bar3hAne ke lie mudgara, Dambala Adi uThAne ghumAne evaM vyAyAma Adi karane par3ate haiN| ina upakaraNoM meM bala kahA~ hota hai ? vaha to apane zarIra kI mAMsapeziyoM se hI ubharatA hai| usa ubhAra meM vyAyAmazAlA ke sAdhana sahAyatAbhara karate haiN| mudgara Adi sAdhanoM se milatA kucha nahIM, milatA hai bhItara se hii| yahI bAta adhyAtma sAdhanA ve viSaya meM samajha lenI caahie| Atma sAdhanA meM prayukta hone vAle vidhi vidhAna, upakaraNa yA kriyAe~ Adi apane Apa meM kucha dete nahIM, ve sAdhaka meM niSThA evaM bhAvanA jagA dete haiM, vItarAga prabhu kI vANI, guru, AcArya Adi tathA Agama, zAstra Adi usa sAdhanA kI kAryapaddhati batA dete haiM sAdhaka zraddhAbhaktipUrvaka pramAda chor3akara manoyogapUrvaka sAdhanA meM rata ho jAtA hai, to apane ujjvala bhaviSya ko asIma sambhAnAeM svayaM jagA letA hai / Atma cetanA kI jAgRti hI sAdhanA kA lakSya hai, jise ho apramatta sAdhaka apanAtA hai| sAdhaka ko isake lie apane cintana evaM kartRtva ke bikharAva ko rokakara AtmA ke abhISTa prayojana ke kendrabindu para kendrita karanA par3atA hai| isake lie bhautika kSetra meM sAdhanA karane vAle kisAna, mAlI Adi ke samAna hI gatividhiyA~ bhI usI stara kI rakhanI par3atI haiN| adhyAtma sAdhanA meM sAtatya aura dhairya Avazyaka vidvAna ko vidyA kI prApti caTakI bajAne bhara se yA kisI jAdu-maMtra se nahIM ho jAtI / isake lie use pAMca varSa kI Ayu se adhyayana-sAdhanA kA zubhArambha karanA par3atA hai| vidyAlaya aura ghara meM kama se kama chaha ghaMTe kA pratidina abhyAsa evaM mAnasika zrama karanA hotA hai| isa zrama meM jitanI ekAgratA, ruci, zraddhA evaM tanmayatA hotI hai, usI anupAta se usake adhyayana meM pragati hotI hai| isI manoyoga evaM utsAhapUrNa zrama para vidyArthI kA acche naMbaroM meM uttIrNa honA nirbhara hai| itanA hI nahIM, snAtaka bana jAne para bhI aisA vidyA-sAdhanAzIla vyakti cupa nahIM baiThatA, varan apane manonIta viSayoM para vizeSa adhyayana ke lie aneka granthoM ko par3hatA rahatA hai| adhyayana se vaha virata nahIM hotA / isa vidyA-sAdhanA se use sammAna aura Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-sAdhanA ke vividha pahalu 21 dhana donoM milate haiM / ina sabase bar3I upalabdhi hai - Atma saMtoSa | vaha svAmI vivekAnanda kI taraha rugNatA Adi kI sthiti meM bhI svataH preraNA se samaya nikAlakara rucipUrvaka par3hatA rahatA hai / adhyayana ke binA usakI tRpti nahIM hotI / Atma-sAdhanA ke sAdhaka kI manaHsthiti bhI aisI honI caahie| use adhyayana priya kI taraha usa svAntaH sukhAya binA vyavadhAna ke tanmayatApUrvaka sAdhanA karate rahanA cAhie / siddhi ke zikhara para arthAt caudahaveM guNasthAna para pahu~cane para hI use apanI sAdhanA chor3anI cAhie / pariNAma kI AkAMkSA use nahIM rakhanI cAhie / pratyeka acche-bure kArya kA phala to avazya milatA hai, phira koI kAraNa nahIM ki Atma-sAdhanA jaise mahAna prayojana meM satat saMlagna rahane kA koI pratiphala prApta na ho / gAyaka aura vAdaka eka hI dina meM apane viSaya meM pAraMgata nahIM ho jAte; unheM svara, nAda, laya Adi kI sAdhanA nitya nirantara karanI par3atI hai / 'riyAja' na karane vAle gAyaka kA svara chitarAne lagatA hai, vAdaka kI aMguliyA~ sphUrtihIna ho jAtI haiM / saMgIta sammelana to kabhI-kabhAra hotA hai, parantu vahA~ pahu~cane se pahale aura pIche saphalatA dilAne vAlI svara sAdhanA to nitya karanI par3atI hai / saccA saMgIta-sAdhaka yaha apekSA nahIM rakhatA ki zrotAoM ne usakI kitanI prazaMsA kI yA kitanI dhanarAzi dI; kintu AtmasantuSTi hI nitya milane vAlI prasannatA ko hI paryApta mAnatA hai / bAhara se kisI se kucha bhI na mile to bhI tAnasena yA baijU bAvarA kI taraha vaha ekAnta jaMgala meM bhI, kisI sthAna yA guphA meM rahakara bhI AjIvana mastI se saMgIta - sAdhanA kara sakatA hai / Atma-sAdhanA ke sAdhaka kI bhI manaHsthiti aura vRtti pravRtti aisI hI honI cAhie / nartaka yA abhinetA apanA abhyAsa nitya jArI rakhate haiM / zilpI aura kalAkAra jAnate haiM ki unheM apane zilpa yA kalA meM siddhahasta banane ke lie nitya niyamita abhyAsa karanA cAhie / phaujI sainikoM ko anivArya rUpa se pratidina pareDa ( kavAyada ) karanI par3atI hai / abhyAsa chUTa jAne para na to ve nizAnA ThIka sAdha sakate haiM aura na hI yuddha kauzala ke lie unakA hAtha abhyasta rahatA hai / adhyAtma sAdhaka bhI isI prakAra nitya niyamita rUpa se apanI sAdhanA karatA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki pratidina Atmacintana evaM Atma-nirIkSaNa karate rahane se hI antima samaya meM Atmazuddhi evaM samAdhi kI niSpatti ho sakatI hai / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tamaso mA jyotirgamaya AtmasAdhanA : AtmA kI bhojana aura zodhana karane vAlI zarIra ko jIvita aura susaMcAlita rakhane ke lie do kArya Avazyaka hote haiM-(1) bhojana aura (2) mala-visarjana / bhojana ke binA to kadAcita kucha dina rahA jA sakatA hai, parantu hAjata hone para mala-tyAga ke binA to rahA hI nahIM jA sakatA / bhojana lambe samaya taka na kiyA jAe to poSaNa ke lie nitAnta Avazyaka rasa-rakta kI naI utpatti nahIM ho sktii| phalataH pUrvasaMcita rakta ke samApta hote hI manuSya durbala hokara mRtyu ke mukha meM calA jA sakatA hai| isI prakAra mala-tyAga na karane para zarIra meM nitya utpanna hote rahane vAle viSa-vijAtIya dravya jamA hote aura bar3hate rahate haiM aura kabhI na kabhI kisI bhayaMkara roga yA upadrava ke rUpa meM prakaTa hokara kaSTakAraka mRtyu ke kAraNa bana sakate haiN| zarIra kI taraha AtmA ko bhI bhUkha lagatI hai, usa para mala car3hate haiM aura use bhI saphAI kI AvazyakatA par3atI hai| AtmA ke ina donoM prayojanoM ko pUrNa karane vAlI prakriyA Atma-sAdhanA kahalAtI hai| sAdhanA se satpravRttiyoM ko jagAkara vaha saba ugAyA yA pakAyA jA sakatA hai, jisase AtmA kI bhUkha bujhatI hai / Atma-sAdhanA se jIvanabhUmi meM harI-bharI sadguNoM kI phasala lahalahAtI hai| sAdhanA se una sabhI malinatAoM, kalmaSoM, kaSAyoM tathA rAgadveSAdi manovikAroM kA niSkAsana hotA hai, jo Atmika pragati ke hara kSetra meM caTTAna banakara khar3e rahate haiM / sAdhanA meM prayukta hone vAlI Atmazodhana aura AtmanirmANa kI ubhayapakSIya prakriyA antaHkSetra meM dhaMse-phaMse kusaMskAroM ko ukhAr3a kara unake sthAna para sadguNa rUpI phaloM ke vRkSa lagAtI hai| ataH sAdhanA se manuSya mokSa-mArga ke bIca meM Ane vAlI tRSNA, vAsanA Adi kI kaMTIlI jhAr3iyoM se piNDa chur3Ane tathA labdhi-siddhi Adi svAdiSTa phala sampadA se lAbhAnvita hotA hai| Atmadeva kI sAdhanA hI sarvazreSTha sAdhanA hai saMsAra meM jitane bhI camatkArI deva mAne jAte haiM, una sabase bar3hakara Atmadeva hai / usakI sAdhanA pratyakSa phaladAyinI hai| nakada dharma kI taraha usakI upAsanA kadApi niSphala nahIM jaatii| yadi uddezya samajhakara sahI dRSTikoNa se vidhivata Atma-sAdhanA kI jAe to vaha cintAmaNi, kalpavRkSa yA kAmadhenu ke samAna cintita phaladAyinI bana sakatI hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma-sAdhanA ke vividha pahalU 23 devatAoM kI kSamatA aura anukampA ke viSaya meM bahuta-sI madhura evaM sukhada kalpanAe~ kI jAtI haiN| unakI abhyarthanA manautI karate hue yaha AzA kI jAtI hai ki ve dravita hoMge aura sAdhaka kI kSamatA, suvidhA evaM prasannatA bar3hAne meM sahAyaka hoNge| ina devI devoM kI arcA-pUjA kA pracalana prAyaH isI laukika phalAkAMkSA kI dhurI para ghUmatA hai| itane para bhI bahuta hI kama bhAgyazAlI hoMge, jo apanI laukika manovAMchA evaM bhautika svArtha kI kalpanA ko saphala hotI dekha pAte hoN| ina parokSa devoM kI tulanA meM pratyakSa Atmadeva kI kSamatA aura svaguNavRddhi ke sAmarthya ko yathArthatA kI sabhI kasauTiyoM para inhIM A~khoM se dekhA-parakhA jA sakatA hai / Atmazuddhi ke lie kI gaI ratnatraya kI sAdhanA se ve sabhI paramAtma-sampadAe~, lokottara siddhiyA~ evaM Atmika zaktiyA~ prApta ho sakatI haiM, jinake lie svarga ke devoM ke pAsa bhaTakane, dInatA dikhAne aura nirAza rahane kI biDambanA sahanI par3atI hai / devoM meM sarvazreSTha Atmadeva hai / paramAtmA bhI parama zuddha Atmadeva hai / usa taka pahuMcanA atyanta sarala hai / Atmadeva kI sAdhanA tatkAla phaladAyaka, sarvasulabha evaM sarvazreSTha sAdhanA hai| Atmadeva kI satata zraddhAbhakti-pUrvaka sAdhanA se Atmika RddhiyA~ to prApta hotI hI haiM, uttama saMhanana, uttama saMsthAna, mAnasika zAMti, zArIrika-mAnasika zaktiyA~ Adi bhautika siddhiyA~ bhI anAyAsa hI usake jIvana meM aThakheliyA~ karatI haiN| AtmA ke zuddha svarUpa yA svaguNa-samUha para jo mana-vacana-kAyA kI duSpravRttiyoM ke yA rAga-dveSAdijanita duSkarmoM ke AvaraNa chAye hue haiM, unheM sAhasapUrvaka haTAne kI tapazcaryA karatA hai to usase Atmadeva kI sAdhanA kA pUrvArdha pUrNa hotA hai aura uttarArddha meM AtmA ke jJAnAdi nijaguNoM tathA AtmA kI zaktiyoM kA saMvardhana karanA hotA hai| yahI paramAtmadeva taka pahu~cane kI prakriyA hai / yahI Atmadeva kI sAdhanA kA uddezya hai / AtmAnuzAsana aura Atmazodhana ye Atma-sAdhanA ke do caraNa haiM, inhIM se sAdhaka isa paramadeva taka pahu~ca sakatA hai / Atma-sAdhanA kA uddezya AtmasattA ko pariSkRta karake AtmA kI pUrNatA ko prApta karanA hai| chadmastha avasthA taka AtmA kI apUrNatA mAnI jAtI hai, kintu vItarAga avasthA prApta hone para AtmapUrNatA prApta hotI hai / nizcayanaya kI dRSTi se saMsArI AtmA aura paramAtmA meM koI antara nahIM hai / donoM hI apane Apa meM pUrNa haiM / jaise jvAlA aura cinagArI meM AkArabhara kA antara hai / mUla kSamatA kI daSTi se, donoM kI sthiti meM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tamaso mA jyotirgamaya AtmaguNoM meM yA AtmazaktiyoM meM koI antara nahIM, kintu karmoM ke AvaraNa kI dRSTi se saMsArI AtmA aura paramAtmA meM antara hai / yoM dekhA jAya to AtmA meM paramAtmA ke guNa bIja rUpa meM nihita haiN| bIja meM pUrNa vRkSa kI sattA aura zukrANa meM pUrNa manuSya kI sattA vidyamAna rahatI hai| AtmasAdhanA se jJAnAdi guNoM ke vikasita hone para hI ukta bIja kA vistAra hone lagatA hai, jo eka dina pUrNatA taka pahu~ca jAtA hai| AtmA ko paripUrNatA prApta karanA hI AtmasAdhanA kA lakSyA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM apanA utthAna-patana apane hI hAthoM meM mAnava ananta zaktiyoM kA akSaya koSa hai / usake kAyika, mAnasika aura bauddhika saMsthAna meM adbhuta kSamatAoM ke eka se eka bhaNDAra bhare par3e haiM / unakA vyavasthita DhaMga se sadupayoga kiyA jAe to sAmAnya samajhA jAne vAlA vyakti bhI zreSThatama AdhyAtmika upalabdhiyA~ prApta kara sakatA hai, jinheM devaloka ke devI-deva bhI yA indra bhI prApta nahIM kara sakate / yahI kAraNa hai ki AdhyAtmikatA ke athavA Atma zaktiyoM ke sarvocca zikhara para pahu~ce hue mahAmAnava puruSottama tIrthaMkara ke caraNoM meM divya RddhiyoM evaM devI zaktiyoM ke sarvazreSTha pratinidhi cauMsaTha indra bhI natamastaka hote haiM / isIlie ki una puruSottama devAdhideva tIrthaMkaroM ne apane pAsa upalabdha zarIra, indriya, mana, buddhi Adi bhautika sAdhanoM kA Atmazuddhi, Atmazakti, Atma vikAsa evaM paramAtmatatva-prApti meM upayoga kiyaa| unhoMne apane ina bhautika sAdhanoM kA upayoga indriya-viSayoM kI Asakti meM, kaSAya evaM rAga-dveSa-moha kI vRddhi meM, mana-vacana-kAya kI duSpravRttiyoM meM nahIM kiyA / vItarAga sarvajJa tIrthaMkaroM ne yaha siddha kara diyA ki apanI AtmA kA utthAna evaM patana, uddhAra evaM vinAza, vikAsa aura hrAsa, apane hI hAtha meM / saMsAra kI koI bhI zakti kisI dUsarI AtmA kA utthAna-patana yA uddhAra - vinAza nahIM kara sakatI / apane vikAsa aura hrAsa kA kartA-dhartA svayaM AtmA hI hai / uttarAdhyayana sUtra kA vaha bhagavadvacana raha-raha kara preraNA de rahA hai athavA kattA vikatA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca duppaTTao suppaTThiyo || AtmA hI apane sukhoM aura duHkhoM kA svayaM karttA aura bhoktA hai / ( 25 ) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tamaso mA jyotirgamaya AtmA hI jaba supratiSThita hotA hai to vaha apanA mitra ho jAtA hai aura duSpratiSThita hone para zatru / yahI bAta dUsare zabdoM meM bhagavadgItA meM kahI gaI hai "uddhareddhAtmanAtmAnamAtmAnamavasAdayet / / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripuraatmnH||" apanA uddhAra svayaM (AtmA se) karo; apane Apako girAo mata / AtmA hI AtmA kA bandhu hai, aura AtmA hI AtmA kA zatru / jaba AtmA zreya-patha ko chor3akara preya ke lubhAvane evaM manamohaka mArga para cala par3atA hai, taba vaha apanA hI patana karatA hai aura jaba vaha saMsAra kI viSaya-vAsanAoM aura rAgadvoSa, ajJAna, moha, kAma-krodhAdi vikAroM ke viSama mArga ko chor3akara jJAnadazana-cAritra-tapa se yukta mokSamArga para calatA hai, taba vaha apanA utthAna karatA hai| apane utthAna aura parikAra kI tathA patana aura parAbhava kI kujiyA~ apane hI hAthoM meM haiM / donoM meM se cAhe jisakA dvAra svecchApUrvaka kholA jA sakatA hai| apane pauruSapuruSArtha se, utthAna, karma, bala aura vIrya se tathA apanI hI vivekazIlatA, AsthA aura dUradarzitA se AtmA kI pragati ke dvAra khulate haiM aura apanI hI akarmaNyatA, adUradarzitA aura anAsthA se hI avagati ke dvAra khulate haiM / agara yaha tathya samajha meM A jAe to pratIta hogA ki apanI AtmA hI kAmadhenu hai, kalpavRkSa hai aura cintAmaNi hai, aura apanI AtmA hI vaitaraNI nadI hai, AtmA hI kUTa-zAlmalivRkSa hai| jisa-jisa kAmanA se AtmA kI upAsanA kI jAegI, usI ke anurUpa varadAna milate jaaeNge| Atmika pragati aura Atmika durgati donoM apane hI hAthoM meM haiN| Atmika pragati kA artha hai-Antarika doSoM, durguNoM yA rAga-dvaSa-mohAdi yA viSayakaSAyAdi vikAroM se dUra rahakara mana-vacana-kAyA ko sadvicAroM, sadvacanoM aura satpravRttiyoM meM lagAne kA satata prayatna karanA; pratipala pratikSaNa jAgRta rahakara apramatta-bhAva se jJAna-darzana-cAritra-tapa kI ArAdhanA karanA / isI prakAra Atmika durgati kA artha hai-hiMsA, asatya, beImAnI, corI, DakaitI, vyabhicAra, durAcAra, parigrahavRtti, tRSNA, saMgrahavRtti, krodhAdi kaSAya, paMcendriya viSayoM ke prati rAgadvoSa, iSTaviyoga-aniSTasaMyoga meM Arta dhyAna; ityAdi duguNoM ko ajJAnatAvaza rucipUrvaka adhikAdhika apnaanaa| Atmabodha : AtmoddhAra kA prathama sopAna AtmA ke mahatva, svarUpa aura usameM nihita svaguNoM evaM zaktiyoM kA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana: apane hAthoM meM 27 bodha hone para hI manuSya AtmA ke utthAna yA uddhAra kI dizA meM agrasara ho sakatA hai, parantu jahA~ AtmA kA hI bodha na ho, jo zarIra ke lAlanapAlana, zarIra aura zarIra se sambandhita vastuoM kI hI surakSA, mamatA karane evaM unako hI AtmIya mAnane kI vRtti meM par3A ho, jo zarIra ko hI AtmA mAnate haiM tathA zarIra ke bhasma ho jAne ke sAtha AtmA kA anta mAnate haiM, ve to khAne pIne aura aiza-ArAma karane ko hI jiMdagI kA utthAna mAnate haiN| bhalA AtmA kA utthAna ajJAna, moha, rAga, Asakti evaM IrSyA-dva eSa se kaise ho sakatA hai ? isIlie upaniSad ke RSi yAjJavalkya kahate haiMAtmA vAre zrotavyo maMtavyo nididhyAsitavyazca / " mAnava ! AtmA ke viSaya meM hI suno, jAno, vicAro aura gaharAI se samajho / " udbodhana para vicAra karake jo vyakti AtmA kA svarUpa samajhakara usake utthAna ke lie prayatna karatA hai, vahI mAnava AtmA ko bandhu banAtA hai, isake viparIta jo vyakti AtmA ke guNoM ko tilAMjali dekara madya, mAMsa, vyabhicAra, dya Uta Adi kuvyasanoM meM par3akara svayaM ko sukhI banAne kA prayatna karatA hai, vaha garmAgarma zIzA mu~ha meM ur3ela kara Ananda manAne kI-sI bAlaceSTA karatA hai / AtmA ko parabhAvoM se haTAkara svabhAva meM lagAo Aja jitanA dhyAna dhana kamAne, santAna paidA karane, zarIra sajAnesaMvArane, khAne-pIne tathA vaibhava pradarzana kA tAnA-bAnA bunane para diyA jAtA hai, utanA yadi AtmaciMtana, AtmasudhAra, Atma-nirmANa aura AtmapariSkAra kI prakriyA para diyA jA sake to avazya hI Atmazakti kI mAtrA aneka gunI bar3ha sakatI hai | apanI prasupta zaktiyoM ko jagAne aura bar3hAne para dhyAna kendrita ho jAe tathA apane ApakA damana karake tana-mana-vacana ko, Alasya evaM pramAda ko tyAgakara tatparatA se juTa par3e to use pratIta ho jAegA ki usakI AtmA meM pracura bala, vIrya ora puruSArtha A gayA hai / yadi bikharAva kI bAla-capalatA ko tyAgakara apane samasta bala ko ekAgra bhAva se AtmavikAsa meM lagA diyA jAe to kaThinatama kArya bhI anAyAsa hI ho jAe~ge / phira to durlabha pratIta hone vAlA Atmika sukha usake jIvana meM yahA~ aura vahA~ aThakheliyA~ karane lagegA | Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tamaso mA jyotirgamaya bhagavAna mahAvIra ne to anubhavapUrvaka spaSTa kahA thA___appA ceva dameyavo, appA hu khalu duddmo| appA danto suhI hoi, assi loe parattha ya // bhavya jIvo! AtmA kA hI damana karo, Atmadamana hI duSkara hai, jo AtmA kA damana kara letA hai vaha ihaloka paraloka meM sarvatra sukhI hotA hai / durbhAgya se vartamAna yuga kA mAnava prAyaH bAhara kI vastuoM kA mUlya aura upayoga to jAnatA hai, parantu apane sAmarthya ko ubhArane yA usakA sadupayoga karane kI jAnakArI se prAyaH vaMcita hI rahatA hai / apane uddhAra ke lie svayaM calanA hogA gItAkAra kI pUrvokta udghoSaNA ke anusAra apanA uddhAra apane se hI saMbhava hai| use dUsarA koI karane vAlA nahIM hai| apane utthAna aura patana kA sArA uttaradAyitva apane hI Upara hai| isameM zreSTha puruSoM kA satsaMga, upadeza aura sahayoga usakI sahAyatA kare yaha bAta dUsarI hai, parantu apanA kalyANa karane ke lie hameM svayaM Age bar3hanA hogaa| mahApuruSoM kI dezanA aura preraNA usakA mArgadarzana to kara sakatI haiM, parantu usa mArga para calanA use hI hogA, use svayaM hI usa mArga ko apane kadamoM se taya karanA hogA / bhagavAna mahAvIra ke pUrvokta mArgadarzana ke anusAra isa loka aura paraloka ke sthAyI sukha-Atmika sukha kI kuMjI apane hI hAtha meM hai, bazarte ki byakti apanI AtmA kA, binA kisI ke davAba, bhaya yA AtaMka se, svecchA se damana niyantraNa kara le| dUsare ke kandhoM para baiTha kara koI bhI vyakti ihaloka aura paraloka kA sukha nahIM prApta kara sktaa| mRtyu kA svecchA se ha~sate-ha~sate AliMgana kiye binA, athavA dharmAcaraNa karate samaya Ane vAle kaSToM evaM duHkhoM ko samabhAva se sahe binA, mokSa kA sukha to dUra rahA, svarga kA sUkha bhI nahIM prApta kiyA jA sktaa| AtmoddhAra ke lie prabala AtmavizvAsa Avazyaka "maiM sata, citta aura Ananda svarUpa haiN| maiM caitanya svarUpa AtmA hai, mere pAsa jJAnAdi ananta Atmika zaktiyoM kA bhaNDAra hai| maiM zarIra aura zarIra se sambandhita samasta jar3a-cetana (sajIva-nirjIva) padArthoM se para haiN| maiM bhramavaza zarIra aura zarIra se sambandhita padArthoM ko apane mAnatA thA, unase ba~dhA huA, lipaTA huA apane Apako samajhatA thA, kintu vAstava meM maiM ina sabase pRthak hU~ / jaba taka yaha jIvana hai, taba taka kevala saMyoga-saMbaMdha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM 26 se inase sambaddha haiN| maiM inake sAtha mamatA aura Asakti ke bandhanoM ko tor3a dUM to maiM svayaM paramAtmA ke nikaTa pahu~ca sakatA huuN|" isa prakAra cintana karane para spaSTa pratIta hogA ki mahAzakti kA bhaNDAra to apane andara pahale se hI par3A hai, kevala use jhakajhorane kI AvazyakatA hai| zarIra aura zarIra se sambaddha padArthoM se AtmA ko bhinna samajhane kA bhedavijJAna mana meM dRr3ha ho jAne para manuSya cAhe jo bana sakatA hai, AdhyAtmikatA ke ucca zikhara para apane Apako pahucA sakatA hai / saMsAra ne nahIM bA~dhA svayaM saMsAra se baMdhA hai jo vyakti yaha samajhatA hai ki saMsAra ne mujhe bA~dha rakhA hai, vaha bhrama meM hai| saMsAra to apanI hI kAmanAoM kA jAla hai| jaise makar3I apanA jAla svayaM bunatI hai aura svayaM hI usameM phaMsatI hai, vaise hI maiMne saMsAra kA yaha jAla svayaM gathA hai, svayaM hI maiM isake jAla meM phaMsA huuN| maiM cAheM to svayaM hI isa saMsAra ke jAla ko tor3akara bandhanamukta ho sakatA huuN| ___anAsakta karmayogI janaka kI sabhA meM eka prazna pUchA gayA thA ki "saMsAra ne hameM bA~dha rakhA hai, yA hamane saMsAra ko ?" tabhI sArI sabhA ko udbodhana dene ke lie AtmArthI aSTAvakra eka khaMbhe ko pakar3a kara cillAne lage ki-"tAta ! isa khaMbhe ne mujhe pakar3a rakhA hai, mujhe isase chudd'aao|" ise dekha-suna kara sArI sabhA ha~sane lgii| mahArAjA bhI muskarAne lge| unhoMne kahA-vatsa ! yaha jar3a khaMbhA tumheM kaise pakar3a yA bA~dha sakatA hai ? isase hAtha haTA lo, basa, tuma isase mukta ho|" aSTAvakra jI ne muskarAte hue kahA-"aba to Apa samajha gaye hoMge ki sasAra ne hameM bA~dhA yA pakar3A nahIM hai / hamane hI saMsAra ko pakar3A hai|" agara hama isa tathya ko hRdayaMgama kara leM to hama svayaM hI apane bhAgya ko badala sakate haiN| paramukhApekSI vyakti dvArA apanA uddhAra kaThina Atma-vizvAsa, AtmanirbharatA, Atmacintana, AtmapariSkAra aura AtmanirmANa, ye pA~coM bAteM sAdhaka ke jIvana meM utara jAyeM to vaha apane Apa kA uddhAra svayaM kara sakatA hai| jo parAdhIna paramukhApekSI evaM parAbalambI bana kara dUsaroM se sahAyatA, zakti yA varadAna kI apekSA rakhatA hai, vaha svapna meM bhI apanA uddhAra nahIM kara sktaa| aMgrejI sAhitya kI eka sUkti isI tathya kA samarthana karatI hai Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tamaso mA jyotirgamaya "God helps those, who help themselves' paramAtmA usI kI sahAyatA karatA hai, jo apanI sahAyatA svayaM karate haiM / mana ke lUle laMgar3e evaM apanI zaktiyoM ko chipA kara rakhane vAle vyakti kI koI bhI sahAyatA nahIM kara sktaa| apane utthAna-patana kI jimmedArI bAhya paristhitiyoM para nirbhara nahIM apanI AtmA kA utthAna-patana bAhya paristhitiyoM para nirbhara nahIM, kintu apanI svayaM ko zakti, sphUrti, pratibhA evaM yogyatA para hai / ataH apane utthAna-patana kI jimmedArI bAhya paristhitiyoM para mata ddaaliye| zramaNa saMskRti kA mUla svara __ zramaNa saMskRti kA mUla svara yahI hai ki manuSya apane utthAna, karma, bala, vIrya (zakti), parAkrama aura puruSArtha ke sahAre-AtmotthAna ke lie svayaM zrama se, apane tapa, tyAga aura saMyama ke bala para Age bar3he, vaha kisI devI deva, yA kisI cakravartI yA dhanADhya Adi kI sahAyatA kI apekSA na rkhe| zramaNa ziromaNi bhagavAn mahAvIra ke jIvana para aneka kaThora se kaThora upasarga (kaSTa evaM saMkaTa) A rahe the aura bhaviSya meM Ane vAle the| devarAja indra unakA parama bhakta thaa| usane bhagavAn se nivedana kiyA"bhagavan ! Apa para ghora se ghora saMkaTa (upasarga) Ane vAle haiM / ajJAnI loga Apake vyaktitva ko nahIM jAnakara Apako bhayaMkara kaSTa deNge| aisI sthiti meM maiM ApakI sevA meM rahU~, maiM una ajJAnI logoM ko samajhAkara Apake kaSTa dUra karane kA prayatna kruuNgaa|" mahAzramaNa bhagavAna mahAvIra ne indra se kahA- "indra ! aisA nahIM ho sakatA / arhanta jinendra apane hI bala para Age bar3hate haiM aura upasargoM ko samabhAva se sahakara karmakSaya karate haiN| _ 'sva-vIryeNaiva gacchanti jinendrAH paramaM padam / ' "jinendra apane hI bala-vIrya ke AdhAra para parama pada ko prApta karate haiN|" aura sacamuca zramaNa bhagavAn mahAvIra ne apane balabUte para upasargoM, saMkaToM aura kaSToM kA sAmanA kiyaa| anArya deza ke vicaraNa ke samaya pratikUla paristhitiyoM ke hote hue bhI ve AtmavizvAsapUrvaka DaTe rahe, samabhAvapUrvaka saba kucha shaa| phalataH unhoMne pUrvakRta ghora karmoM kA kSaya kara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM 31 DAlA / jitane bhI mahAn tyAgI zramaNa nirgrantha hue haiM, unhoMne kabhI bAhya paristhitiyoM ke anukUla hone kI apekSA nahIM kI, aura na hI AtmavikAsa meM bAdhaka kinhIM nimittoM ko kosaa| bAhya paristhitiyA~ jIvana nirmANa meM kucha sahAyatA bhale hI kareM, parantu unakA sthAna zramaNa-saMskRti meM gauNa hai| asalI zakti to vyakti ke apane pAsa hI hai| AtmA hI zakti-samrATa hai| tathAgata buddha ne bhI yahI kahA thA __'attA hi attano nAtho, ko hi nAtho paro siyaa|' AtmA hI apanA nAtha hai, dUsarA kauna nAtha ho sakatA hai ? ataH AtmA hI jaba sarvazaktiyoM kA svAmI hai, taba kyA vaha anukUla paristhiti kA nirmANa athavA paristhitiyoM para vijaya prApta nahIM kara sakatA ? avazya kara sakatA hai| cAhie pratikUla paristhitiyoM ke Age ghuTane na Tekakara apane lakSya kI ora bar3hane kA adamya sAhasa evaM puruSArtha / yadi bAhya paristhitiyoM ko hI saba kucha mAna liyA jAe to duHkhI aura vipanna paristhitiyoM ke kAraNa svAmI vivekAnanda, svAmI rAmatIrtha, Izvaracandra vidyAsAgara, pethar3a zrAvaka, abrAhama liMkana Adi sAdhAraNa vyakti hI hote, saMsAra ke loga unakA nAma bhI na jaante| jaina zramaNoM meM harikezabala, arjuna muni, caNDarudrAcArya, dRr3haprahArI, cilAtIputra Adi ke jIvana meM bhI paristhitiyA~ anukUla nahIM thiiN| candanabAlA, aMjanA, damayantI, sItA, subhadrA, kuntI Adi mahAsatiyoM ke samakSa bhI pratikUla paristhitiyA~ thiiN| phira bhI ye saba paristhitiyoM se lar3e aura inhoMne una para vijaya prApta kii| bAlmIki, kabIra, sUra, tulasI, mAgha, kAlIdAsa, bhUSaNa Adi kaviyoM kI bAhya paristhitiyA~ koI acchI nahIM thiiN| unameM akasmAt hI pratibhA evaM yogyatA kA srota phUTa pdd'aa| jisake kAraNa hama Aja unakI prazaMsA karate haiN| mahAzakti kA bhaNDAra to unameM pahale se hI vidyamAna thA / unhoMne use jAnA aura puruSArtha karake use prakaTa kiyA / sAdhAraNa-sI ghaTanAoM se prerita hokara unhoMne apanI prasupta cetanA zakti ke dvAra khola diye aura ve saMsAra meM mahAn AtmA mAne ge| hara paristhiti aura vyakti meM prakAza kA pahalU dekheM AtmavizvAsI vyakti, pratikula vyakti yA paristhiti ko apane vikAsa ke lie hitakara mAnate haiM, apanI Atma jAgRti ke anukUla samajhate haiN| jaisI dRSTi yA manaHsthiti vaisI hI paristhiti ve jAnate haiM ki saMsAra eka darpaNa ke samAna hai| isameM acchI aura Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tamaso mA jyotirgamaya burI pratyeka vastu apanI manaHsthiti ke anukUla hI dikhAI detI hai| duniyA ke dUsare logoM kI acchAiyA~ aura burAiyA~ jo hameM dikhAI par3a rahI haiM. vaisI ve saba nahIM haiM, apitu hamAre apane mana kI praticchAyA mAtra haiM / vyakti kI doSadRSTi evaM guNadRSTi hI dUsaroM meM acchAiyA~ yA burAiyA~ dekhane meM mukhya kAraNa haiM / agara chidrAnveSaNa kI dRSTi hai to dUsaroM ke guNoM ko doSa. rUpa meM dekhegI, aura yadi guNagrAhakatA kI dRSTi hai, to vaha dUsaroM ke doSoM meM se bhI guNa ddhuuNddh'egii| eka bAra guru droNAcArya ne apane ziSya duryodhana ko nagara meM se acche vyakti aura yudhiSThira ko bure vyakti DhUMr3ha lAne ko kahA thA kintu dinabhara idhara-udhara bhaTakane para bhI duryodhana ko koI acchA vyakti nahIM milA aura na hI yudhiSThira ko koI burA vyakti milaa| kyA nagara meM koI bhI acchA yA burA vyakti nahIM thA ? avazya thaa| lekina duryodhana kI dRSTi saba meM koI na koI burAI dekhane kI thI, jabaki yudhiSThira kI dRSTi sabameM koI na koI acchAI dekhane kI thii| isalie duryodhana ko sabhI loga bure hI bure aura yudhiSThira ko sabhI acche hI acche dikhAI diye| ataH guNa yA doSa athavA acchI yA burI paristhitiyA~, jo hamAre sAmane AtI haiM, unakA mUla kAraNa hama svayaM hI haiN| hamArI jaisI dRSTi hotI hai, vaisI hI anukUla yA pratikUla paristhiti hama samajhane lagate haiM / jo saMsAra bure vyaktiyoM ke lie burA hai, vahI acche vyaktiyoM ke lie sadguNa evaM sadAcAra se bharA huA kAryakSetra bana jAtA hai / vAstava meM saMsAra na to apane Apa meM kisI ke lie duHkha kA hetu hai aura na hI sukha kA hetu / yoM to saMsAra kucha hai hI nahIM, isIlie use asAra kahA jAtA hai| kintu jJAnI aura samyagdRSTi sAdhaka iso asAra saMsAra meM manuSya-janma pAkara jJAna-darzana-cAritra evaM tapa kI ArAdhanA-sAdhanA karake use sArarUpa banA lete haiN| vyakti kI apanI samyaka manaHsthiti hI saMsAra rUpI darpaNa meM pratibimbita hotI hai, vahI saMsAra ko yA saMsAra ke sajIva-nirjIva padArtha ko bhinna-bhinna rUpa meM dekhatI hai| _ krodhI vyakti ko saMsAra ke sabhI loga krodhI aura cir3acir3e svabhAva ke dikhAI dete haiN| jhagar3AlU aura sanakI vyaktiyoM ko apane cAroM ora ke sabhI vyakti sadaiva lar3ate-jhagar3ate evaM sanakI dikhAI dete haiN| jo vyakti AlasI aura nikammA hai, use duniyA meM koI satkArya karane ko nahIM mAlUma hotaa| jo vyakti zarIra se asvastha hai, use sabhI prakAra ke bhojana aruci Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM 33 kara pratIta hote haiM / vyabhicArI, cora, lampaTa, jhUThe, Thaga, pAgala, anyAyI, atyAcArI evaM beImAna ko bhI apanI-apanI duniyA alaga hI dikhAI detI hai| isake viparIta sAdhu-santa, jJAnI-dhyAnI, utsAhI, sAhasI, dharmavIra, sevAbhAvI, paropakArI, AtmavizvAsI evaM mahAtmA ko jagat apane hI rUpa meM alaga dikhAI detA hai| niSkarSa yaha hai ki manuSya apanI manaHsthiti ko yA dRSTi ko ThIka kara le to use koI bhI paristhiti yA saMsAra kI koI bhI sajIva-nirjIva vastu pratikUla nahIM lgtii| pratikUla paristhiti yA vyakti ko apane lie anukUla rUpa meM pariNata kara letA hai| taTastha dRSTi se vastu svarUpa para vicAra karake vaha sabhI meM se guNa-grahaNa kara letA hai| isa prakAra apanI AtmA kA utthAna yA uddhAra pratikUla paristhiti yA vyakti hone para bhI manaHsthiti yA dRSTi tadnukUla banAkara usI meM se apanA hita yA kalyANa kara letA hai| svayaM ko sudhAro : paristhiti sudharegI hara vyakti ko sudhAranA yA icchAnukUla banAnA kaThina hai| hara paristhiti hamArI icchAnurUpa banI rahe, yaha asambhava hai| isa prakAra ke prayAsa karane meM kitanA hI zrama aura samaya kyoM na lagAyA jAe apane ko pUrNa santoSa de sakane yogya paristhiti utpanna na ho sakegI / na hI kisI vyakti ko apanI mana marjI para calAyA jA sakatA hai / koI apanA kahanA na mAne to use vivaza kaise kiyA jA sakatA hai ? kisI ke zarIra para to bandhana zAsaka dvArA lagAyA jA sakatA hai, parantu kisI ke mana para dUsare kA balAta pratibantha calanA kaThina hai| hA~, apane zarIra aura mana para anuzAsana aura niyantraNa ho hI sakatA hai / kama se kama apane tana-mana ko avAMchanIya mArga se virata karanA aura sanmArga para calAnA sambhava ho sakatA hai| apane duguNoM para kar3I dRSTi rakhI jAe aura kar3AI baratI jAe to ve parAye ghara meM ghuse hue cora kI taraha adhika dera nahIM Thahara skte| unheM bhAganA hI par3egA / durguNa vijAtIya (vibhAva yA parabhAva) tattva haiM / mAnavAtmA unakA apanA ghara nahIM hai / mAnava-AtmA to eka dRSTi se paramAtmA kA AvAsasthAna hai| yahA~ Atmika guNoM kA hI nivAsa ho sakatA hai / durguNa yA manavacana-kAyA kI duSpravRttiyA~ (duSTa yoga) athavA utsUtra, unmArga evaM maryAdAviruddha (akalpanIya), akaraNIya, duni, duzcintana, anAcAra evaM avAMcha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tamaso mA jyotirgamaya nIya AcaraNa vyakti kI asAvadhAnI ( pramAdAvasthA) kA lAbha uThAkara avaidha kabjA jamA lete haiM / agara unheM dutkAra diyA jAe yA antarAtmA meM praviSTa hote hI bhagA diyA jAe to unheM palAyana karanA hI par3atA hai / vyakti kI icchA ke viruddha ve Tika hI nahIM sakate / isI prakAra pratikUla paristhitiyAM Ane para apanI prakRti, svabhAva yA dRSTi badala lI jAe to una bAhya paristhitiyoM meM Azcaryajanaka rUpa se parivartana dikhAI de sakatA hai| prastuta paristhitiyA~ anukUla na hone para bhI unake sAtha tAlamela biThAyA jA sakatA hai / yahI eka upAya haisaMsAra ko, vyakti ko yA paristhiti ko apanI antarAtmA se badala dene kA, jisake AdhAra para vyakti apanI AtmA kA utthAna kara sakatA hai / sUrya apane sAtha sauramaNDala ke graha - upagrahoM ko bA~dhe rahatA hai, unheM sAtha lekara calatA hai / manuSya bhI eka sUrya hai, jo apane stara ke anusAra vastu, vyakti evaM paristhitiyoM ko bhI bA~dhe rahatA hai, vaha dRSTikoNa ko uccastarIya banA le to unheM sAtha-sAtha lekara cala sakatA hai / ( apane stara ko ucca banAnA hI paristhiti parivartana kA pramukha kAraNa hai / manuSya kI Atma zakti itanI pracaNDa hai ki yadi manuSya use sAtha lekara vivekapUrvaka abhISTa sanmArga para cala par3e, tanika-sI kaThinAiyoM tathA pratikula paristhitiyoM ko dekhakara adhIra na ho to ucita samaya para paristhiti ko anukUla banAne meM avazya hI saphalatA prApta hotI hai / apane bhAgya kA nirmAtA manuSya svayaM hai / apane kamare meM sUrya kI dhUpa evaM havA apanI marjI ke binA praviSTa nahIM ho sakatI / yadi manuSya daravAje aura khir3akiyA~ banda kara le to pracaNDa dhUpa evaM havA kA praveza bhI nahIM ho sakegA / dekhA gayA hai, ki kevala usI sTezana ko reDiyo para sunA jA sakatA hai, jisa para vyakti suI lagAtA hai / anya sTezanoM ke braoNDakAsTa usa vyakti ke kAnoM meM nahIM A sakate, bhale hI ve kitane hI joradAra prasAraNa calA rahe hoM / inase yaha siddha hotA hai ki manuSya jaisA cAhe, vaisA bana sakatA hai / vahI apane bhAgya kA nirmAtA - trAtA hai / vaha cAhe to apanI buddhi se apane bhAgya ko bigAr3a sakatA hai aura sadbuddhi tathA satpravRtti se use banA sakatA hai / itihAsa ke pRSTha aise udAharaNoM se bhare par3e haiM, jinase yaha siddha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA utthAna evaM patana : apane hAthoM meM 35 hotA hai ki Antarika prakharatA ke bala para kaI vyaktiyoM ne abhAvagrasta evaM viparIta paristhitiyoM ko tathA aneka avarodhoM ko cIrate hue Atmika pragati ke patha prazasta kiye haiM tathA AdhyAtmika unnati ke ucca zikhara taka paha~ce haiN| isake viparIta hara prakAra kI suvidhA tathA anukUla paristhiti hote hue bhI kaI vyakti Upara uThane kI bAta to dUra, ulaTe patana ke garta meM nIce girate cale gae haiN| AtmahInatA, zArIrika asamarthatA bAdhaka nahIM - jo loga AtmahInatA kI granthi se grasita haiM, ve na to apanI darbalatAoM ko samajhane kA aura na unheM dUra karane kA prayAsa karate haiM / gaharAI se AtmanirIkSaNa karanA, unase nahIM bana pdd'taa| ataH ve sAmane upasthita pratikUlatAoM kA sArA doSa kinhIM anya vyaktiyoM yA paristhitiyoM para thopa kara jI halakA karate haiN| koI aura nahIM sUjhatA to ve bhAgya ko, daivI prakopa ko, graha-nakSatroM ko, samaya kI viparItatA ko kosane lagate haiN| sAtha hI, ve jisa-tisa kI kRpA prApta karane ke lie usake sAmane dInatA aura cApalusI se bharI yAcanA karate phirate haiN| apane puruSArtha para unheM vizvAsa nahIM hotA / kastUrI kA hirana sugandha kI talAza meM cAroM ora daur3atA hai, para usakA samAdhAna tabhI hotA hai, jaba use apanI hI nAbhi meM sugandha hone kI bAta samajha meM A jAtI hai| saMsAra meM bahuta-se upAdeya evaM AtmavikAsa meM sahAyaka zabda, rUpa, rasa, gandha evaM sparza haiM, ve preraka bhI haiM, AkarSaka bhI, kintu unakA lAbha usI ko mila sakatA hai, jisakI apanI grahaNa zakti ThIka ho, arthAt-kAna, AMkha, jIbha, nAka Adi sahI hoN| ___ zArIrika asamarthatA vyakti ke lie itanI duHkhajanaka yA dhAtaka nahIM hotI, jitanI ki Antarika durbltaa| kitane hI rugNa, apaMga evaM durbala vyakti Antarika prakharatA ke kAraNa itane mahAn kArya kara sake haiM, jitane samartha evaM sazakta zarIra vAle nahIM kara sake / isalie yaha bahAnA vyartha hai ki hama zArIrika asamarthatA ke kAraNa AtmoddhAra kaise kareM ? vAstava meM, zarIra ko samarthatA-asamarthatA se Atmika utthAna meM koI antara nahIM par3atA, sAdhanoM ke nyUnAdhika hone para bhI kucha banatA-bigar3atA nahIM / vAstavika antara to manaHsthiti kA hai, vahI AtmA ko mahAn aura tuccha banAtI hai / kSudra svArtha, ahaMkAra, ajJAna, aviveka, kuNThA, krodha, lobha, moha, mada, matsara Adi se grasta manaHsthiti vAlA vyakti apane hI AtmavikAsa ke caraNoM para kulhAr3I mAratA hai| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tamaso mA jyotirgamaya acchI se acchI moTara bhI anAr3I DrAivara ke hAtha meM par3akara durghaTanAgrasta ho jAtI hai, use svayaM tathA usameM savAra ko bhI coTa khAne kA saMkaTa A par3atA hai / isI prakAra adhikAMza anAr3I evaM durbuddhi AtmA apanI jIvana rUpI moTara bAra-bAra durghaTanAgrasta karate haiM, apane samparka meM Ane vAle parivAra, samAja evaM rASTra ko bhI kSati pahuMcAte haiN| isalie adhika sAdhana juTAne, paristhiti anukUla hone tathA zreSTha vyaktiyoM kA sAnnidhya milane para bhI yadi manaHsthiti ThIka nahIM hai, to vaha vyakti AtmA kA utthAna karane ke badale prAyaH patana hI karatA hai / yaha dekhA gayA hai, ki jina logoM ke pAsa sAdhanoM kI pracuratA hotI hai, zArIrika-bauddhika samarthatAsakSamatA bhI hotI hai, ve loga Alasya, akarmaNyatA aura puruSArthahInatA ke cakkara meM par3akara AtmA ke utthAna evaM vikAsa ke avasaroM ko cUka jAte haiM aura jinakI manaHsthiti ThIka hotI hai, ve alpa sAdhanoM aura abhAvagrasta sthiti meM hote hue bhI AtmA ke utthAna evaM vikAsa ke pratyeka avasara kA upayoga karate haiN| bhAgya kA lekhA : zaktiyoM ke upayoga ke adhIna jIvana kA lekhA-jokhA bhI apanI zaktiyoM ke durupayoga-sadupayoga para taiyAra hotA hai| yadi vyakti meM AtmotkarSa kI lagana, utsAha, kamaThatA, dRr3hatA, dhairya, sAhasa evaM zramaniSThA hai to avazya hI vaha apane bhAgya ko badala ddaalegaa| ____ spaSTa hai ki Antarika manaHsthiti gaI gujarI ho to sAdhana-suvidhAoM kI pracuratA se Atmika pragati aura sukha-zAnti nahIM ho sktii| isake viparIta, sadguNa sampanna manaHsthiti ho to svalpa sAdhana suvidhAe~ hone para unake sadupayoga se Atmika pragati kA patha prazasta ho sakatA hai / svayaM hI utthAna evaM patana para le jAne vAlA bahudhA manuSya apane asaMyama, svAda, lolupatA, nazailI vastuoM kA upayoga, kharcIlA evaM bhar3akIlA rahana-sahana, aviveka, adUradarzitA Adi duguNoM ke kAraNa AtmA ko svayaM hI patana ke rAste para le jAtA hai| yadi cintana kA sahI tarIkA, svabhAva meM asAdhAraNa utkRSTatAe~ tathA cAritraniSThA apanAI jAe to vyakti apanI AtmA ko utthAna-patha para le jA sakatA hai| donoM hI mArga usake sAmane spaSTa haiN| vaha svayaM hI apanA bhAgya vidhAtA hai| utthAna aura patana, ina donoM meM se cAhe jo mArga apanA sakatA hai| Wan Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa Atmazuddhi kA sarvazreSTha upAya : tapa manuSya apane zarIra ko svaccha evaM sApha karane ke lie sAbuna, pAnI Adi se mala-mala kara nahAtA hai / vastra ko svaccha karane ke lie sor3A, sAbuna, pAnI Adi kA prayoga karatA hai| bartana sApha karane ke lie rAkha, miTTI Adi kA prayoga karatA hai| makAna kI saphAI ke lie jhADU, braza, kapar3e Adi kA prayoga karatA hai / parantu AtmA kI saphAI arthAt - zuddhi ke lie, yAnI AtmA para jame hue kaSAyoM, rAga-dva eSa, moha, matsara, mada Adi vikAroM yA viSaya-vAsanAoM Adi ke tathA karma, kusaMskAra Adi ke maila evaM AvaraNoM ko dUra karane ke lie kauna-sA sarvazreSTha upAya hai ? bhArata hI nahIM, saMsAra ke samasta adhyAtmavAdo manISiyoM ne tapa ko hI Atmazuddhi kA sarvotkRSTa upAya batAyA hai / AtmA para rAga-dveSAdi vikAroM ke kAraNa lage hue karmoM ke maila ko sApha karane meM tapazcaryA hI upayogI sAdhana hai / manusmRti meM spaSTa kahA hai "abhirgAtrANi zuddha yanti, manaH satyena zuddha yati / vidyA- tapobhyAM bhUtAtmA, buddhirjJAnena zuddha yati // " " zarIra jala se aura mana satya se zuddha hotA hai, buddhi jJAna se zuddha (pariSkRta) hoto hai, jabaki AtmA vidyA aura tapa se zuddha hotI hai / " itanA hI nahIM, tapasyA se tana aura mana donoM zuddha-pariSkRta hote haiN| zarIra meM mala evaM rakta kA avarodha, carbI ke jamA hone Adi vikAroM ke kAraNa nAnA vyAdhiyA~ manuSya ko ghera letI haiM / isI prakAra mana meM ( 37 ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tamaso mA jyotirgamaya cintA, vyagratA, ahaMkAra, udAsI, IrSyA, udvignatA, bhaya, dvaSa Adi vikAroM ke kAraNa nAnA vyAdhiyA~ aDDA jamA letI haiN| aisI sthiti meM tapasyA ho tana aura mana ke una rogoM ko dUra karake donoM ko zuddha banA DAlatI hai / tana aura mana ke zuddha hone para AtmA kI parizuddhi hone meM dera nahIM lgtii| bAhyatapa se tana aura mana kA zodhana evaM nigraha . jaina darzana meM tapasyA ke do prakAra batAe gae haiM-bAhya tapa aura Abhyantara tapa / anazana, UnodarI, vRttisaMkSepa, rasa-parityAga evaM kAyakleza se prAyaH tana kI, evaM pratisaMlonatA athavA vivikta zayyAsana se mana kI zuddhi hotI hai| upavAsa, belA, telA Adi tapasyA ke lAbha sarvavidita haiN| peTa ko vizrAma dene se usameM jamA haA mala-niSkAsana hotA hai, apaca dUra hotA hai tathA thakAna dUra hone se pAcana-kriyA meM tIvratA AtI hai| prAkRtika cikitsA paddhati meM roga-nivRtti kA pradhAna upAya upavAsa Adi tapa ko mAnA hai / UnodarI, vRttisaMkSepa, rasaparityAga (asvAda-vrata) Adi se bhI zarIra ke aMdara jame hae vikAra dUra hokara usakI zuddhi hotI hai| udarazodhana ke atirikta upavAsa Adi kA vizeSa lAbha yaha hai ki usase manovikAroM kA bhI zamana hone lagatA hai| Ayurvedika cikitsA paddhati meM 'laMghanaM paramauSadham'-laMghana ko parama auSadha kahA gayA hai / svAda ke lobha meM manuSya adhika bhojana peTa meM DAla letA hai / usase apaca, gaisa, atisAra Adi nAnA roga paidA ho jAte haiM / ataH rasaparityAga (asvAda) tapa batAyA gayA hai, jisase svAda para kAbU pAyA jA sake / jaina dharma meM isake lie Ayambila (AcAmla) evaM nIvI (nirvikRtika) tapa batAyA gayA hai / Ayambila meM kisI prakAra ke ghI, tela, dUdha, dahI, moThA Adi vigaiyoM (vikRtikoM) (snigdha padArthoM) kA tathA mirca-masAle namaka Adi kA sevana nahIM kiyA jAtA / niviggaI meM kisI prakAra kI viggaI kA sevana nahIM kiyA jAtA / kaI loga sarasa svAdiSTa AhAra lUMsa-ThUsa kara khA lete haiM, kaI loga svAda ke cakkara meM par3a kara nAnA prakAra ke sarasa svAdiSTa bhojya padArthoM kA sevana karate rahate haiM, athavA dina bhara kucha na kucha khAte rahate haiN| unake lie vRtti-sakSepa tapa batAyA gayA hai| zvetAmbara jainoM meM caitra sudI tathA Asoja sudI meM Ayambila kI olI tapa ke sAtha navapada-ArAdhanA karane kA vidhAna hai| usakA uddezya svAdendriya para niyaMtraNa aura manobala bar3hAkara gaharAI se Atmacintana karanA hai| mahAtmA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa 3. gA~dhIjI ne apanI 'sapta-mahAvata' nAmaka pustaka meM 'asvAda' vrata ko mahatva pUrNa sthAna diyA hai| unhoMne likhA hai ki isa vrata ke pAlana se manonigraha zuddha cintana evaM brahmacarya pAlana meM saphalatA milatI hai| dharmAcaraNa karane ke lie athavA sevA, paropakAra Adi karane / athavA dUsaroM kI rakSA karane meM jo kaSTa sahanA par3atA hai, yA apane kisaM nikaTa sambandhI kA viyoga hone para abhAva pIr3ita hokara yA iSTaviyoga kAraNa asahAya hokara kaSTamaya-pIr3Amaya jindagI dharmapAlana karate yA zIla pAlana karate hue bitAnA par3atA hai, vaha kAyakleza nAmaka tapa hai| .. isI prakAra pAMcoM indriyoM ko viSaya-vAsanA se haTA kara eka mAH AtmA kI sevA meM, Atmacintana meM ekAgra yA tallIna karanA; viSayoM / prati Asakti, moha yA taSNA se haTA denA pratisaMlInatA nAmaka tapa hai| isa prakAra tana, mana aura indriyoM ko azubha-azuddha viparIta mArga re nivRtta karake, zuddha mArga meM pravRtta kara denA usake lie tana-mana ko sAdhanA kaSTa sahanA, tapAnA SaDvidha bAhya tapa hai / Abhyantara tapa se mana aura AtmA kI azuddhi kA nivAraNa isI prakAra chaha prakAra kA Abhyantara tapa hai, jo mana aura Atma kI zuddhi, pariSkAra aura kSamatA-vRddhi karane hetU hai| yadyapi AtmA apa Apa meM zuddha hai, kintu rAgAdi vikAroM ke kAraNa karmamala se AvRta hone meM kAraNa vaha azuddha ho jAtI hai| rAgAdi vikAroM kA janaka mana hai, jaM AtmA kA pratinidhi hokara kAma karatA hai, AtmA usake bure cintana, bu vicAra Adi, tRSNA, lobha, moha Adi kA sAkSI evaM samarthaka bana jAtI hai isa kAraNa vaha bhI karmamala se lipta ho jAtI hai| usI kA damana karane AtmAbhimukhI banAne tathA AtmA para lage hue pApa-doSoM kA zodhana karane ke lie tathA AtmA ko adhyAtma sAdhanA ke lie sazakta banAne hetu prAya zcita Adi chaha Abhyantara tapa haiN| tapaHsAdhanA se mana ko caMcalatA aura sukhalipsA kA nivAraNa ___ icchAnirodha ko jaina darzana meM 'tapa' kahA gayA hai| icchA kI utpatti mana se hotI hai| tapaHsAdhanA dvArA bAhara meM bhaTakate hue, parabhAvoM meM bahare hue mana ko svabhAva meM lAyA tathA AtmAbhimukhI banAyA jAtA hai| mana kI do mukhya vizeSatAeM sarvavidita haiM-(1) caMcalatA aura (2 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tamaso mA jyotirgamaya sukha lipsA / mana ko AvArA lar3akoM kI taraha idhara-udhara bhaTakane aura maTaragaztI karane meM majA AtA hai| baMdaroM kI taraha DAlI-DAlI para uchalate rahane aura cir3iyoM kI taraha jahA~-tahA~ phudakate rahane meM usakI caMcalatA ko samAdhAna milatA hai / vaha dharmadhyAna, sAmAyika, pratikramaNa, svAdhyAya, kAyotsarga Adi karate samaya bAra-bAra dUsare vikalpa lAkara sAdhanA meM vighna DAlatA hai | kalpanA ke ghor3e para savAra hokara kaSAya, rAga-dva eSa-moha, droha, dambha, kAma, mada, matsara Adi vikAroM ke maidAna meM daur3atA rahatA hai; nAnA prakAra kI viSayecchAe~ karatA hai, AkAza-pAtAla kI saira karatA hai / isa prakAra bhaTakane meM usakI adhikAMza zakti naSTa ho jAtI hai / ise udhara se roka kara AtmAbhimukha karanA, svabhAvaramaNa yA ratnatraya kI upayogI sAdhanA meM kendrita karane kA kAma prAyaH Abhyantara tapa karatA hai / mana ko uparyukta bAhya viSayoM se haTA kara Atmika kSetra meM lagA dene se AtmA kI prasupta zaktiyA~ jAga jAtI haiM, AtmA para lage hue karmamala kI usa usa tapa se zuddhi hone meM mana sahAyaka bana jAtA hai, AtmA meM nihita kSamatAe~ prakAza meM A jAtI haiM / Abhyantara tapasyA ke kAraNa AtmA kI yaha Antarika pragati sAmAnya mAnava ko mahAmAnava - mahApuruSa ke stara para le jAkara khar3I kara detI hai / yaha saba tapa dvArA mana ke bhaTakAva ko rokane aura use AtmA ke lakSya kendra para niyojita kara dene kA hI pratiphala hai / caMcalatA kI vRtti ke kAraNa mana sthira nahIM rahatA, vaha udvigna, vyagra, kAma, krodha, lobha, moha, rAga-dva eSa Adi vikAroM meM grasta evaM viSayoM kI Asakti meM lipta rahatA hai, parantu Abhyantara tapa dvArA mana jaba caMcalatA kI vRtti se chuTakArA pAtA hai, taba AtmA meM ekAgra hokara, AtmaguNoM meMAtmabhAva meM ramaNa karake sadhA huA mana aneka cAmatkArika pariNAma utpanna karatA hai / mana kI dUsarI pravRtti hai - viSaya - sukhopabhoga kI lipsA / vaiSayika sukha yA padArthaniSTha kAlpanika sukha zarIra aura mana dvArA viSaya sukhoM ke upabhoga yA kAlpanika vastuniSTha sukha ke AsvAdana ke rUpa meM mAnA jAtA hai / pA~coM indriyA~ evaM no-indriya ( mana ) isake mAdhyama banate haiM / madhura evaM manoicchita iSTa viSaya ko dekhane, sU~ghane, sunane, cakhane evaM chUne Adi kI indriya-viSayopabhoga lipsA bhI isI vilAsa kSetra meM AtI haiM / svAda, kAmabhoga evaM anya viSaya-sukha kI kalpanA, lAlasA evaM tRSNA karane aura sAdhana juTAne ke tAne-bAne bunane meM mana kI adhikAMza zakti lagI rahatI hai, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa 41 tathA sparzendriya sukha kA AsvAdana karane kI abhiruci banI rahatI hai| jAti, kula, bala, rUpa, zruta, tapa Adi kA mada tathA apane ahaMkAra kI pUrti ke lie mana evaM vacana uchalate rahate haiM, zarIra mana ke nirdezana meM kaI prakAra kI duzceSTAe~ karatA hai, vaha abhimAna ke tathA Rddhi-rasa-sAtA ke garva ke Aveza meM Akara samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra ke prati bhI azraddhA, avinaya aura uddhatatA prakaTa karatA hai, deva, guru evaM dharma ke prati (avarNavAda) nindA evaM AzAtanA karane lagatA hai| isake nirAkaraNa ke lie mana ko vinaya tapa kI sAdhanA meM lagAyA jAtA hai| zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva padArthoM ke prati ahaMtva, mamatva, svAmitva evaM iSTa vastuoM ke prati rAga aura aniSTa ke prati dvaSa ke kAraNa anaghar3a mana AtmA ko nAnA prakAra ke karmabandhanoM meM jakar3atA rahatA hai| ahaMtA mada aura mamatA kI tIvratA ke kAraNa mana zreSTha vyaktiyoM, dharmadhurandharoM yA dharma saMgha kI sevA (vaiyAvRtya) tapa se vaMcita kara detA hai| phalataH sAdhaka kI jJAna-darzana cAritra kI sAdhanA sacce mAne meM sAkAra nahIM hotI, vaha kevala paramparAoM ke pAlana meM, tathA sAmpradAyika kaTTaratA ke anusaraNa meM hI samApta ho jAtI hai / isake nirAkaraNa hetu vaiyAvRtya tapa kI sAdhanA hI batAI gaI hai / niraMkuza mana krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, mada, matsara Adi Antarika zatruoM ko sukhalipsA kI dRSTi se papolatA rahatA hai, ina durvicAroM se mana ko virata karane evaM sadvicAroM evaM samyagjJAna-tatvajJAna meM pravRtta karane hetu svAdhyAya tapa kI yojanA hai| mana ko isa patanonmukhI-bahirmukhI sukhalipsA kI pravRtti se AtmA ko asIma hAni uThAnI par3atI hai| AtmA meM nihita bahumUlya guNasampadA inhIM ulajhanoM meM naSTabhraSTa hotI rahatI hai / aura AtmA (mAnavAtmA) isa suradurlabha avasara kA samucita lAbha nahIM uThA pAtI / bahuta bAra vaha iSTa viyoga aura aniSTasaMyoga ke kAraNa Arta raudra dhyAna meM DUbI rahatI hai| AtmA kA maMtrI mana use ina durvyAnoM meM ulajhAkara usakI zaktiyoM ko prakaTa nahIM hone detA / isalie dhyAna tapa kI sAdhanA kA nirdeza kiyA gayA hai| zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva padArthoM para svAmitva, saMgraha, mamatva aura ahaMtva meM mana kI sukhalipsA kI tRpti hotI hai, isalie AtmA ke sivAya samasta para-padArthoM se mamatva, ahaMtva, svAmitva evaM saMgraha kA visarjana karane hetu vyutsarga tapa kI sAdhanA batAI gaI hai| isI prakAra pUrvakRta azubhakarmoM ke vizeSataH mohanIya karma ke phalasvarUpa mAnava ko sAdhanA meM Ananda nahIM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tamaso mA jyotirgamaya AtA / bAra-bAra usakI sAdhanA meM bikSepa par3atA hai / usakI ratnatraya sAdhanA Atma sAdhanA Age nahIM bar3ha pAtI hai / vaha ratnatraya sAdhanA yA AtmasAdhanA ke mArga para yA to jJAna-viveka-zUnya kriyAkANDoM meM hI ulajha jAtA hai, athavA korA AtmajJAna baghArane meM hI raha jAtA hai, vaha jJAna ko AcAra meM kriyAnvita nahIM kara pAtA / isa bAdhA ko dUra karane aura adhyAtmasAdhanA ko nirAbAdha rUpa se pragati ke lie 'prAyazcitta' tapa kI sAdhanA prastuta kI gaI hai / prAyazcitta tapa se AtmA para lage hue doSoMbhUloM- aparAdhoM kI AlocanA - nindanA garhaNA, kSamApanA evaM kSatipUrti dvArA zuddhi kI jAtI hai / isa prakAra prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga, yoM chaha prakAra ke Abhyantara tapa dvArA AtmA kI zuddhi aura zakti meM abhivRddhi hotI hai| bAhya aura Abhyantara, donoM prakAra kI tapa sAdhanA meM mana kI caMcalatA aura sukhopabhogalipsA kI bahirmukhI pravRtti ko roka kara use AtmAbhimukhI - antarmukhI karane kA prayAsa kiyA jAtA hai / mana aura AtmA ke saMgharSa meM jIta kisakI ? se yadyapi sukhAnubhUti AtmA kI AkAMkSA bhI haiM, parantu mana ke stara bahuta U~cI evaM bhinna hai / mana ko vAsanA, tRSNA, ahaMtA, mamatA Adi kI pUrti meM sukhalipsA pUrti kI tRpti milatI hai, jabaki AtmA ko uccastarIya Atmika guNoM yA ratnatraya ke pAlana meM Ananda AtA hai, jise santoSa yA zAnti kahate haiM / saMkSepa meM mana ko bhautika sukha kI AkAMkSA rahatI hai aura AtmA ko AdhyAtmika santoSa evaM zAnti kii| donoM meM prAyaH rassAkasI calatI rahatI hai / tapasyA se virata mAnava kA mana yadi jIta jAtA hai, to usakI AtmA asahAya sthiti meM asantuSTa hokara par3I rahatI hai, parantu tapasyArata sAdhaka kI AtmA prAyaH jItatI hai, aisI sthiti meM mana ko dabanA par3atA hai, AtmA ke AdhIna hokara rahanA par3atA hai| zurUzurU meM uddhata mana ko saMyata banAne meM tapasyArata sAdhaka ko kAphI saMgharSa karanA par3atA hai / parantu bAda meM tapasvI sAdhaka kI dRr3hatA aura AtmaparAyaNatA dekhakara mana samajhautA kara letA hai / jisa prakAra jaMgalI pazu jaba pAlatU bana jAte haiM, to mAlika ke izAre para calane lagate haiM, isI prakAra mana bhI tapasvI ke izAre para calane lagatA hai / tapaHsAdhanA dvArA mana ko isI prakAra sAdhA jAtA hai, jisa prakAra sarkasa vAle siMha jaise AkramaNakArI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapaH 43 prANI ko AjJApAlaka, svAmibhakta, evaM vinIta banAne meM saphala ho jAte haiM / tapaHsAdhanA aura kucha nahIM, vaha mana kI caMcalatA aura vaiSayika sukhalipsA kI anaghar3a AdatoM aura ceSTAoM ko chur3Akara use AdhyAtmika jIvana ke lie upayogI pravRttiyoM meM saMlagna hone, tathA bahirmukhI se antamukhI banAne kA abhyAsa hai / tapaHsAdhanA meM vaiSayika sukha ke badale Atmika sukha yA santoSa ko pradhAna mAnanA hai / yahI vaha parivartana hai, jise dvividha tapasyArata mAnava ko karanA hai| ubhayavidha tapa meM zArIrika, aindriyaka, mAnasika evaM bauddhika titikSA kA, yA suvidhAoM va icchAoM ke nirodha kA abhyAsa karanA par3atA hai, tAki tana-mana Adi kI anaghar3a kusaMskAritA, caMcalatA evaM sukhalipsA ko chur3AyA jA sake / use patanonmukhI bAhya icchAoM-lAlasAoM se virata karake uccastarIya Antarika AtmabhAva meM, AtmagUNoM meM yA ratnatraya ke niraticAra-nirAbAdha pAlana meM pravRtta kiyA jA sake / yahI ubhayavidha tapaHsAdhanA kA mukhya uddezya hai / donoM prakAra kI tapaHsAdhanA meM sAdhaka ko tana-mana ke prati jo jAgRti, dRr3hatA evaM kaThoratA apanAnI par3atI hai, vaha tana-mana ko AtmAbhimukhI banAne tathA AtmA ko pariSkRta evaM sazakta banAne ke lie hai / jisa prakAra satpariNAma prApta karane ke lie kisAna, vidyArthI, zramika, vyApArI, kalAkAra Adi ko zArIrika sukha suvidhAoM, evaM anadhar3a duSpravRttiyoM se 'virata hone ke lie mana ko mAranA par3atA hai tathA apane sUkhe evaM nIrasa prayojanoM meM ekAgra honA par3atA hai| isa prakAra kI tapaHsAdhanA se tapasvI kA tana-mana aura AtmA nikhara uThatA hai / yadyapi prArambha meM tapaHsAdhaka ko mana kI uddAma icchAoM ko mAranA par3atA hai, zArIrika sukha-suvidhAoM meM kaTautI karanI par3atI hai, kaSTa bhI sahanA hotA hai, parantu ina sabakA pariNAma sukhada aura santoSajanaka hotA hai / tapaHsAdhanA ke pIche jo ujjvala sambhAvanAe~ vidyamAna haiM, unheM dekhate hue yaha ghATe kA saudA nahIM hai| tapasyA kA uddezya : titikSA bar3hAnA yaha spaSTa hai ki bAhya evaM Abhyantara donoM prakAra kI tapasyAoM meM zArIrika saMyama, indriya-nigraha, manonigraha, sukhopalipsA para niyantraNa, vyutsarga, Artaraudra dhyAna-tyAga, madatyAga, sukha-suvidhAoM meM kaTautI, Atmazuddhi, Adi saba titikSA banakara tapaHsAdhanA ke uddezya ko pUrA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tamaso mA jyotirgamaya karate haiM / dUsare zabdoM meM kaheM to jIvana suvidhAjanaka pravAhoM meM bahatA huA, aise hI nirarthaka vyatIta ho jAtA hai, tapaHsAdhanA dvArA kiye gae avarodha AtmA meM zakti bharate haiM / avarodha kI zakti sarva vivita hai| havA ke pravAha se TakarAkara panacakkiyA~ calatI haiM, pAla se ba~dhI naukAe~ drata gati se daur3atI dikhatI haiM / viparIta dizA meM calatI huI mazInoM kI rokathAma na kI jAe to durghaTanA utpanna kara sakatI haiM / bAruda kAratUsa meM banda na karake dAgI jAtI hai, to bikharI sthiti meM hokara kevala camakabhara utpanna hogI, nirdiSTa dizA meM golI nahIM chuuttegii| suvidhAjanaka jIvana para rokathAma karake use kaThora titikSAoM kI ora mor3ane se Atmika zakti kA pracaNDa honA svAbhAvika hai / ataH tapaHsAdhanA kA uddezya suvidhAoM para roka lagAkara kaThora jIvana vyatIta karanA hai / _ suvidhAe~ manuSya ko prAyaH AlasI aura durbala banA detI haiM aura asuvidhAoM meM jIvana vyatIta karane vAlA tapasvI AtmabalI banatA hai| suvidhA bhare jIvana meM kaThinAiyoM se lar3ane kA avasara nahIM milatA, phalataH aise logoM kI pratibhA prasupta rahatI hai, AtmA bhI zaktizAlI, evaM sahanazIla nahIM banatI / prAyaH yaha anubhava saba ko hotA hai ki sardI-garmI se Dara kara hITara aura kUlara ke sahAre vAtAnukUlita kamaroM meM nivAsa karane vAle loga usa samaya to ArAma mahasUsa karate haiM / parantu unakI sahanazakti kamajora par3a jAne se tanika-sA Rtu-prabhAva sahana nahIM kara sakate / aise logoM ko tanika-sI sardI meM jakAma evaM tanika-sI garmI meM jalana kI zikAyata dhara dabAtI hai| adhika kapar3oM se lade rahane vAloM kI apekSA jo kama kapar3e pahanate haiM, ve sardI-garmI sahane ke abhyasta hote haiM / Rtu ke prabhAva se ve pIr3ita nahIM hote / ataH yaha spaSTa hai ki asuvidhA bharA jIvana vyatIta karane vAle tapaHsAdhakoM kI prakharatA nikharatI hai, javaki amIrI ke vAtAvaraNa meM rahane vAle kI pratibhA bahuta kama ubharatI hai| ___ sukha-suvidhApUrNa jIvana bitAne vAloM kI AvazyakatAe~ bar3hI-car3hI hotI haiM, ve mitavyayI aura sAdagI se nyAya-nItimaya jIvana gujArane ke abhyasta nahIM hote / aisI sthiti meM unakA tapa-titikSA se zUnya jIvana prAyaH adhika kamAne evaM adhika bhogane ke kucakra meM hI samApta ho jAtA hai| parantu saMyama aura sAdagI se jIvana bitAne vAle tapaHsAdhaka paramArtha-prayojanoM meM, Atmazakti ko prakhara banAne meM apane samaya, cintana, sAdhana evaM zrama kA mahatvapUrNa aMza lagA sakate haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa 45 aise adhyAtma mArga ke pathikoM ko dharmasthApanA evaM adharma kA virodha karane meM AjIvana saMgharSa karanA par3atA hai, anyAya-anItikartAoM evaM adhAmikoM kA virodha aura AghAta evaM AkramaNa bhI sahanA par3atA hai| dharma evaM nIti ke samarthakoM ko pada-pada para kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| unheM alpatama sAdhanoM se apanA nirvAha karanA par3atA hai, kabhI-kabhI kaI dinoM taka bhUkhe-pyAse bhI rahanA par3atA hai, yogya AvAsa sthAna na milane se sardI-garmI kA bhI anubhava karanA par3atA hai| ataH Avazyaka hai ki ve pahale se hI bAhya Abhyantara tapaHsAdhanA dvArA apanI sahanazakti, dhairya evaM sAhasa vikasita kreN| apanI manaHsthiti evaM zArIrika kSamatA aisI banA leM, jisase bAda meM unheM pachatAne yA kisI ko kosane kI AvazyakatA hI na par3e / tapazcaryA se isI AvazyakatA kI pUrti hotI hai / aisA sAdhaka yathAlAbha santoSa kI nIti apanAkara pratyeka paristhiti meM prasanna raha sakatA hai| tapa kA phalitArtha AtmA ke vikAroM ko jalAnA aura sAmarthya bar3hAnA tapa kA artha tapAnA hai / AdhyAtmika dRSTi se yahA~ tapa kA vizeSArtha hogA-tana, mana, indriya aura AtmA ko tapAnA / tApa garmI ko kahate haiN| garmI Aga hai / Aga se do kAma hote haiM - (1) jalAnA, naSTa karanA yA zuddha karanA aura (2) zakti sAmarthya ko asaMkhyagunA bar3hA denA / tapAne se vastue~ garma hotI haiM, usase unameM chipI zaktiyA~ ubharatI haiM, unakA saMzodhana hotA hai, stara bar3hatA hai, tathA unameM dRr3hatA AtI hai| vastuoM kI taraha vyakti bhI tapaHsAdhanA se pariSkRta, sudRr3ha evaM prabala hotA hai| tapazcaryA se AtmA meM pracaNDa prakharatA utpanna hotI hai|| bhautika jagat meM bhI isI tathya kA avalambana liyA jAtA hai / dhAtuoM meM milI huI vikRtiyA~ unheM bhaTTI meM DAlane se jala kara naSTa ho jAtI haiN| kar3e-kacare ko Aga meM DAla kara loga usakI durgandha evaM sar3Ana se chuTakArA pA jAte haiM / garma pAnI meM kholA kara loga kapar3e kA maila chur3Ate haiM / ThaMDI bAruda ko visphoTaka banAne kA kAma cinagArI karatI hai, pAnI ko tapA kara usakI bhApa se relagAr3I jaise bhArI vAhana ko iMjina dra tagati se ghasITatA calA jAtA hai| Aga hI tela ko zakti meM pariNata karane kA kAma karatI hai jisase moTaroM aura jahAjoM ko calAyA jAtA hai| balba kA jarAsA philAmeMTa garma hone para prakAza detA hai / aNu se nikalane vAle vikiraNa bhI agnimaya hote haiM / tejas zarIra ko jIvita (garma) rakhane aura avayavoM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tamaso mA jyotirgamaya ke saMcAlana meM jaTharAgni kAma karatI hai| prakAza aura garmI se sUrya atyanta tejasvI pratIta hotA hai / cUlhe meM Aga kI garmI meM tapa kara hI sArA AhAra pAcana yogya, svAdiSTa evaM zaktivarddhaka banatA hai / miThI garma hone para patthara ho jAtI hai / kaccI miTTI se banI IMToM se nirmita makAna varSA meM galane laga jAtA hai, kintu ve hI IMTeM Aga meM pakA lI jAtI haiM to, unase banI imArateM varSoM calatI haiN| cUnA aura sImeMTa bhI kaMkar3a-pattharoM kA Aga meM pakAyA huA cUrA hai| inheM kaccA pIsa kara imArata meM lagAyA jAe to kAma nahIM calegA / ataH pakI huI IMToM aura sImeMTa meM makAna ko cirasthAyI banA dene kI zakti utpanna ho jAtI hai| khAna meM se miTTI milI huI lohA, tAmbA Adi kaccI dhAtuoM ko bhaTTI meM tapAyA jAtA hai, tabhI ve zuddha banatI haiM aura kAma meM AtI haiM / kacce lohe ko adhika majabUta aura phaulAda banAne ke lie use tapAyA jAtA hai / kATane vAle zastroM tathA aujAroM kI dhAra adhika garmI dekara teja evaM sUsthira kI jAtI hai| rasAyanazAstrI abhraka bhasma, baMga bhasma, pravAla bhasma, lauha bhasma Adi guNakArI bhasmeM una vastuoM ko tapA kara garma kara hI banAte haiN| Aga ke samparka se hI dIpaka prakAzavAna hotA hai| Aga meM tapA kara hI sunAra vividha prakAra ke AbhUSaNa banAtA hai| anya dhAtuoM ko Aga meM DAlakara komala karane para hI unake aujAra yA upakaraNa banAye jAte haiN| garmI se hI vanaspatiyA~ vikasita hotI haiM, anAja pakate haiN| sAmAnya pAnI ko auSadhopayogI banAne arthAt-DisTrilDa vATara banAne hetu use bhaTrI para car3hAyA jAtA hai aura bhApa banAkara arka nikAlA jAtA hai| vyAyAma se utpanna garmI se hI zarIra kI mAMsapeziyA~ baliSTha banatI haiM / isI prakAra tapasyA dvArA tana-mana eva AtmA ko tapAne se unameM bhI sarvatomukhI prakharatA utpanna hotI hai| manuSya kI jar3atA evaM kaThoratA ko sukomalatA, udAratA evaM namratA meM badalane aura use Atma sAdhanA ke DhA~ce meM DhAlane le lie tapazcaryA ko apanAnA anivArya hai| usake binA ArAmatalabI aura sukhasuvidhA se bhare vAtAvaraNa meM pale loga avikasita, niSkriya aura AlasI bana jAte haiN| unakI kSamatAe~ vikasita nahIM hotiiN| ustare para dhAra rakhane se hI vaha painA hotA hai, usameM camaka dIkhane lagatI hai, use aise hI eka kone meM par3A rahane diyA jAe to jaMga car3hatI jAegI, aura eka dina vaha naSTa ho jaaegaa| isI prakAra tana-mana ko tapasyA kI dhAra dI jAe to ve paine aura prakhara ho jAe~ge / phauja ke logoM ko nitya 'pareDa' karAte haiM tathA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa 47 daur3a lagavAte haiM, anyathA ve thor3e hI dinoM meM bhArI bharakama ho jAeMge, unake lie yuddha karanA to dUra, apane zarIra kA bojha DhonA bhI kaThina ho jaaegaa| jaina zAstroM meM rAjakumAroM, rAniyoM, dhanADhyoM evaM zilpakAroM ke aise kaI udAharaNa kUTa-kUTa kara bhare haiM, jinhoMne sAdhu jIvana aMgIkAra karane se pahale ArAmatalabI meM jIvana bitAyA thA, lekina dIkSA lene ke bAda ratnAvalI, kanakAvalI Adi utkaTa tapasyAoM dvArA apane jIvana ke kalmaSoM ko dhokara AtmA ko prakhara, tejasvI evaM ojasvI banA liyaa| kaI sAdhakoM ko utkaTa tapasyA se viziSTa labdhiyA~ evaM siddhiyA~ bhI prApta huI / ve loga Atmika zaktiyoM se sampanna bane / tapazcaryA kI garmI ke kAraNa vyakti kI prasupta zaktiyoM ko, manobala evaM Atmabala ko jAgRta hone kA avasara milatA hai / Antarika satpAtratA kA saMvardhana karane ke lie tapaHsAdhanA hI uttama upAya hai / vyaktitva ko samunnata evaM sAdhanA se samRddha banAne ke lie mukhyatayA cetanAtmaka sAmaryoM kI jarUrata par3atI hai| sAdhana-suvidhAoM se bar3appana mila sakatA hai, kintu tejasvitA, mahAnatA, ojasvitA evaM manasvitA upAjita karane ke lie Atmika sAmarthya, kSamatA evaM zaktita ke. sivAya aura kisI sAdhana se kAma nahIM calatA aura Atmika zaktiyA~ kisI devI-deva yA bhagavAn se varadAna yA santa-mahanta se upahAra ke rUpa meM prApta nahIM ho sakatIM / agara mila gaI hotI to arjunamAlI ko mudgarapANi yakSa se mila sakatI thiiN| inheM tapaHsAdhanA ke dvArA yatnapUrvaka apane bhItara se hI ubhAranI par3atI haiM / yahI zramaNa saMskRti kA vajra AdhoSa hai| ..ataH tapasyA kA uddezyamUlaka phalitArtha yahI hai ki AtmA kI utkRSTatA evaM AdarzavAditA ko apanAne meM jo kaSTa uThAne par3ate haiM, unheM sAhasa evaM prasannatA ke sAtha Amantrita evaM zirodhArya karanA / AdhyAtmika pragati ke pathika ko Atmazuddhi evaM AtmanirmANa kI pracaNDa saMkalpa-zakti ke sAtha prakharaceSTA karanI par3atI hai / usa zreya mArga para calane meM jo kaThinAiyA~ AtI haiM, unheM prasannatA aura sAhasikatA ke sAtha svIkAra karanA hI tapazcaryA hai| kauna-sA aisA kaThinatama kArya hai, jo tapasyA se prApta nahIM ho sakatA ? manusmRti meM batAyA hai yadustaraM yadurApaM yadurgama ca yaduSkaram / - tatsarvaM tapasA sAdhyaM tapohi duratikramam / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tamaso mA jyotirgamaya jo bahuta dustara hai, bahuta kaThinatA se prApta kiyA jA sakatA hai, jo durgama aura dUSkara hai, vaha saba tapa dvArA siddha kiyA jA sakatA hai, kyoMki tapa ke lie koI bhI ber3A pAra na hone jaisA nahIM hai| sAdhanA se pUrva Atmazuddhi aura Atmazuddhi ke lie tapa Avazyaka yaha ThIka hai ki tapasyA se Atmazuddhi hotI hai, kintu tapaHsAdhanA dvArA vaha Atmazuddhi, AtmasAdhanA yA upAsanA pUrva karanA Avazyaka hai| Azaya yaha hai ki tapazcaryA se pUrvasaMcita azubha karmoM kA kSaya ho jAtA hai, jainazAstra uttarAdhyayana (30/6) isa tathya kA sAkSI hai 'bhavakoDisaMciyaM kammaM tavasA nijjarijjaI' 'sAdhaka karor3oM bhavoM ke saMcita karmoM ko tapazyA ke dvArA kSINa kara detI hai|' 'taveNa parisujjhai' 'tapasyA se AtmA kI parizuddhi hotI hai|' yahI tapaHsAdhanA kA prathama lakSya hai / saMcita kaSAyoM-kalmaSoM ke rahate koI bhI AtmasAdhanA saphala nahIM ho sktii| vilAsitA yA cAritrazithilatA kI sthiti meM rahakara AtmasAdhanA karane vAloM kI tulanA meM tapazcaryA se Atmazodhana (azubha karmoM kI nirjarA evaM doSa-durguNoM-aparAdhoM Adi kI prAyazcitta dvArA zuddhi) karake AtmasAdhanA meM lagane vAle vyakti apane lakSya taka acchI taraha pahu~cate haiM, zIghra saphalatA prApta kara lete haiN| pUrvasaMcita azubha karmoM se tapasyA dvArA nivRtta ho jAne para Atma-sAdhanA ko saphalatA meM sAdhaka zIghra saphala ho sakatA hai| doSa durguNoM ke rahate cirasthAyI Atmika pragati ke patha para cala sakanA kisI bhI vyakti ke lie sambhava nahIM huA hai / Atmazodhana ke binA uccakoTi kI sAdhanAeM niSphala calI jAtI haiN| maitrAyaNI upaniSad (4/3) meM bhI spaSTa kahA hai...."etadapyuktaM nAtapaskasyAtmajJAne'dhigamaH karmazuddhirvatyevaM hyAha tapasA prApyate sattvaM, sattvAt saMprApyate manaH / manasA prApyate tvAtmA, hyAtmApattyA nivartate / / "tapasyA ke binA AtmA meM dhyAna nahIM lagatA, na karmazuddhi hotI hai| tapa se sattva prApta hotA hai, sattva (jJAna) se mana kA nigraha hotA hai / mana sthira hone para AtmA kI prApti hotI hai aura bandhana chUTa jAte haiN|" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvatomukhI AtmavikAsa kA upAya : tapa 46 jaise phUTe bartana meM dUdha duhane se palle kucha nahIM par3atA, pazu pAlane aura duhane kA zrama nirarthaka calA jAtA hai| isI prakAra AtmA meM pApAsravoM ke chidra rahate yA doSoM-aparAdhoM ke rahate AtmasAdhanA karane kA zrama nirarthaka calA jAtA hai / gande nAle meM thor3A-sA gaMgAjala DAla dene se usakI zuddhi nahIM hotI, isI prakAra antaraMga aura bahiraMga jIvana meM nikRSTatA bharI rahe to kisI bhI adhyAtma-sAdhanA kA lakSya pUrA nahIM ho sakatA / maile-kucaile cikane evaM gandagI bhare kapar3e para koI acchA raMga car3hAnA cAhe to car3ha nahIM sakatA, usI prakAra rAga-dveSa-kaSAyAdi se malina antaHkaraNa yA karmoM se malina AtmA para koI dharma-sAdhanA kA raMga car3hAnA cAhe to use bhI saphalatA milanI kaThina hai / uttarAdhyayana sUtra meM spaSTa kahA hai 'dhammo suddhassa ciTThai' _ 'zuddha hRdaya yA pariSkRta AtmA para hI dharma kA raMga ThaharatA hai|' isa dRSTi se AtmapariSkAra kapar3e kI dhulAI hai aura AtmasAdhanA raMgAI hai| ataH sAdhanA kA prArambha Atmazodhana evaM AtmapariSkAra se honA caahie| na kevala adhyAtma kSetra meM, varan bhautika kSetra meM bhI yahI siddhAnta apanAte dekhA gayA hai / rakta vikAra jaise rogoM ke nivAraNa ke lie kuzala vaidya peTa kI saphAI karane ke bAda hI raktazodhana cikitsA karate haiM / kAyAkalpa-cikitsA meM rogI ko balavarddhaka auSadhiyA~ dene se pahale vamana, virecana, svedana Adi kriyAoM dvArA mala-niSkAsana kA prayAsa kiyA jAtA hai| isI prakAra kuzala mAlo yA kisAna bIjAropaNa se pUrva bhUmizodhana karate haiM / bhUmi ko acchI taraha jotakara, kaMkar3a-patthara, jhAr3a-jhaMkhAr3a haTA kara, kharapatavAra ukhAr3a kara tathA namI rakhakara evaM khAda dekara isa yogya banAyA jAtA hai, ki usameM boyA haA bIja acchI taraha uga sake / yadi jaldI phasala kamAne ke lobha meM bhUmizodhana kArya nahIM kiyA gayA hai to usa kisAna yA mAlI kA bhUmi-sAdhanA kA zrama vyartha calA jAtA hai / jisa bhUmi-sAdhanA meM prArambha meM zrama bacAne kI buddhimAnI samajhI gaI thI, vahA~ bAda meM usameM bIja bhI ga~vA vaiThane kI nirAzA hI hAtha lagatI hai| ataH sAdhanA kA bIja bone se pUrva AtmabhUmi kA parizodhana honA Avazyaka hai| duSkarmoM ke kAraNa citta para jame hue kusaMskAroM kI moTI parateM Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya Atmika pragati ke mArga meM sabase adhika bAdhaka haiM, inheM haTAne ko Atmaparizodhana kahate haiM / niSkarSa yaha hai ki Atmika pragati kI sAdhanA kA pUrvArdha Atma-parizodhana hai aura uttarArdha hai sAdhanA dvArA AtmavikAsa / uttarArdha se lAbha pAne kI AzA meM pUrvArdha kI upekSA karanA sAdhaka ko bahuta hI ma~hagA par3atA hai / aisI chalAMga mArane vAlA pUrNa asaphala na bhI ho to bhI usakA pratiphala itanA alpa dikhAI detA hai, jo prArambha meM soce yA batAye gaye lAbha kI tulanA meM bahuta hI kama hotA hai, sAdhaka ke mana ko vaha udAsa kara detA hai / adhikAMza sAdhaka AtmA ke abhivardhana se pUrva parizodhana ke siddhAMta kI upekSA karake asamaMjasa evaM nirAzA kI sthiti meM pahu~ca jAte haiM / AsAnI se zIghra upArjana ke lobha meM aisI AturatA apanAI jAtI hai, jisake Aveza meM parizodhana ( tapa dvArA vartamAna evaM bhAvI jIvana ko pavitrapariskRta karane tathA prAyazcitta tapa dvArA pUrvakRta pApoM duSkRtoM kA parimAc) nahIM kiyA jaataa| aise ekAMgI adhUre prayAsoM se Atmika abhivardhana meM asaphalatA milatI hai / yaha bhayaMkara bhUla hai ki Atma-parizodhana jaisI prArambhika prakriyA ko apanAe binA hI Age kI chalAMga lagA dI gaI / parizodhana kI upekSA karake upArjana kI utAvalI antataH nirAzAjanaka hI siddha hotI hai / ataH Atma-sAdhanA kI sanAtana paramparA meM Atmazodhana kI sarvaprathama AvazyakatA aura mahattA hai / parizodhana ko hI tapaHsAdhanA kahate haiM jisake anekoM prakAra hama saMkSepa meM batA Ae haiN| unheM AtmasAdhanA se pUrva apanAne se manobhUmi kI kusaMskAritA haTatI hai, urvaratA utpanna hotI hai tathA avAMchanIya AdateM aura galata mAnyatAoM ke kAraNa antaHkSetra meM jamI huI duSTa manovRttiyA~ bhI dUra ho jAtI haiM / bAhya aura Abhyantara donoM prakAra kI tapa:sAdhanA se tana, mana, indriya, buddhi evaM AtmA para lage hue doSa, rAgadveSAdijanita karma naSTa hote haiM aura isa prakAra kI Atmazuddhi hone se Atmika vikAsa hone meM dera nahIM lagatI / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra jIvana rUpI gAr3I ke lie svastha mana anivArya hamAre jIvana ke zArIrika, vAcika evaM bauddhika kArya-kalApoM kA bahuta kucha AdhAra hamArA mana hai / mana kI hI preraNA se zarIra, indriyA~, vANI, buddhi Adi saba kArya karate haiM / jisa prakAra moTara, iMjina yA mazIna DrAivara kI preraNA para calatI hai, usI prakAra hamArI jIvanarUpI gAr3I manarUpI DrAivara kI preraNA se calatI hai| kuzala evaM svastha DrAivara gAr3I ko maMjila taka sahI salAmata pahu~cA detA hai, usI prakAra kuzala eva svastha mana jIvana rUpI gAr3I ko lakSya taka sahI salAmata pahu~cA detA hai / anAr3I aura asvastha DrAivara gAr3I ko kahIM bhI durghaTanAgrasta kara sakatA hai, usI prakAra asaMtulita, asvastha evaM anAr3I mana jIvana naiyA ko majhadhAra meM DubA detA hai- tor3aphor3a detA hai / ataH mAnasika zAnti, svasthatA evaM saMtulana jIvana kI saphalatA evaM lakSya taka sahI-salAmata pahu~cane ke lie anivArya hai / isake binA jIvana binA patavAra kI naukA hai, binA bra eka gAr3I hai, athavA binA lagAma kA ghor3A hai / svastha evaM sazakta mana ke lie svastha tana Avazyaka svastha evaM sazakta, athavA zAnta evaM santulita mana ke lie sarvaprathama svastha tana honA Avazyaka hai / yaha nirvivAda hai ki asvastha zarIra meM mana:zakti ke prakaTa hone kI AzA nahIM kI jA sktii| aMgrejI meM eka kahAvata hai 'Sound mind in a sound body' 'sazakta zarIra meM hI sazakta mana kA nivAsa hai / ' asvastha zarIra apAra manobala ko dhAraNa nahIM kara sakatA / chidra ( 51 ) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tamaso mA jyotirgamaya yukta ghar3e meM dUdha kA dohana sambhava nahIM ho sktaa| moTara ke kalapurje TUTephaTe tathA kIla-kAMTe DhIle-DhAle evaM aMjara-paMjara hoM to usa moTara meM calanecalAne kI kSamatA nahIM hotii| isI prakAra zarIra DhIlA-DhAlA, susta, azakta evaM bImAra hogA to mAnasika saMsthAna ThIka-ThIka kAma nahIM kara skegaa| paryApta sAdhana-sampatti hone para bhI mAnasika azAnti kaI logoM ke pAsa sUndara DhaMga se jIne ke lie paryApta sAdhana-sAmagrI, Arthika samRddhi, bauddhika yogyatA evaM ucca zikSA tathA ucca pada-pratiSThA hone para bhI unakA mana azAnta evaM udvigna dekhA jAtA hai| kaI acche vyApArI, netA, paNDita yA adhikArI hote haiM, phira bhI satata khoye khoye se pratIta hote haiM, ve bhUle bhaTake rAhI, svayaM bhI parezAna rahate haiM, apane parivAra vAloM ko bhI parezAna aura azAnta karate rahate haiN| adhikAMza logoM kI lagabhaga eka hI zikAyata hai-mana kI azAnti, mAnasika parezAnI, mana kI asvasthatA aura azAnti / aise logoM kA mana sadA asaMtulita, asvastha aura vyagra rahatA hai| ve isake lie taraha-taraha kA prayatna karate haiM, phira bhI unheM samAdhAna nahIM mila paataa| azAMta mata : aneka burAiyoM kA kAraNa jisakA mana azAnta eva udvigna rahatA hai, usa vyakti kA bhAgya rUTha jAtA hai| usake vikAsa aura unnati kI sArI sambhAvanAeM naSTa ho jAtI haiN| nirAzA aura viSAda use roga kI taraha ghera lete haiN| jIvana ke sAre sUkha use chor3akara anyatra cale jAte haiM / na use bhojana acchA lagatA hai, na nIMda AtI hai / jarA-jarA-sI bAta para vaha kur3hatA hai, khIjatA hai aura dUsaroM ko kosane lagatA hai / apriya evaM asvAsthyakara mAnasika kuNThAoM se usakA hRdaya paripUrNa rahatA hai / mana kI azAnti se viveka, vicAra aura santulana naSTa aneka manovaijJAnika siddhAntoM se yaha siddha ho cukA hai ki mana kI azAnti evaM udvagnitA manuSya ke snAyu saMsthAna para anucita bojha DAla kara use kamajora banA detI hai| vaha vizrAma karatA hai lekina use ArAma nahIM milatA / azAnta evaM udvignacitta vyakti jaba sokara uThatA hai, taba gaharI nIMda na Ane ke kAraNa tAjagI aura sphUrti ke badale bhArI thakAna aura sustI kA anubhava karatA hai / usakA zarIra niDhAla aura lujapuMja ho Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra 53 jAtA hai| Alasya, zaithilya aura daurbalya Adi use burI taraha ghere rahate haiM / isa prakAra duHkhapUrNa jIvana bitAne ke kAraNa usakA svAsthya, bala aura viveka caupaTa ho jAtA hai / jisa mana meM azAnti apanA DerA DAla detI hai, vahA~ mAnasika santulana, viveka, vicAra evaM samyagjJAna naSTa ho jAte hai / usa vyakti kI buddhi bhI svastha aura santulita nahIM rahatI, jisake phalasvarUpa vah azAnti ke kAraNoM kA nivAraNa karane meM asamartha ho jAtA hai / agara vaha udvigna mana se ulaTe-sIdhe prayatna bhI karatA hai, to usake pariNAma ulaTe hI nikalate haiM / mAnasika azAMti : eka Apatti, eka vyAdhi mAnasika azAnti bhayaMkara Apatti hai, jo dUsarI Apatti ko nyautA detI hai / eka Apatti se chUTa kara dUsarI meM par3a jAnA, viSAda se chUTa kara nirAza ho jAnA, krodha se chUTa kara zoka aura zoka se chUTa kara bhaya ke vazIbhUta ho jAnA, yaha viSa cakra mAnasika azAMti kA pariNAma hai / mAnasika azAnti se mAnasika saMtulana bigar3a jAtA hai, taba vikSiptatA paidA ho jAtI hai| hara samaya duHkhI, azAnta cintita aura parezAna rahanA usake jIvana krama kA viziSTa aMga bana jAtA hai / jisa prakAra zarIra meM tApa kI adhikatA se jvara nAmaka zArIrika vyAdhi ho jAtI hai, usI prakAra adhika saMtapta evaM udvigna rahane vAle vyakti ko 'azAnti' nAmaka mAnasika vyAdhi utpanna ho jAtI hai / mAnasika azAnti mAnava-jIvana kI jotI-jAgatI naraka bhUmi hai / mAnasika azAnti se zarIra meM bhayaMkara uttejanA bhI paidA hotI hai, jisase usake rakta meM bhayaMkara viSa vyApta ho jAtA hai, jo rakta ke kSAra ko naSTa karake gaThiyA, yakSmA, kaiMsara Adi bhayaMkara vyAdhiyoM ko utpanna karatA hai / avidyA ho mAnasika azAnti kA mUla kAraNa mAnasika azAnti kA mUla kAraNa mahApuruSoM ne 'avidyA' ko batAyA hai / usI ke sAtha phira moha, kAma, krodha, lobha, asamatA Adi anya kAraNa jur3ate jAte haiM / bhagavAn mahAvIra ne antima pravacana meM duHkha aura azAnti mUla kAraNa kI mImAMsA karate hue kahA thA ke 'jAvato'vijjA - purisA savve te dukkhasaMbhavA' jitane bhI avidyAvAn puruSa haiM, ve saba apane lie duHkha aura azAnti paidA karate haiM / sacamuca, aise manuSya buddhi meM bahuta bar3he - car3he hote haiM, ve tarka, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tamaso mA jyotirgamaya yukti aura pAMDitya meM tathA bhASA jJAna meM bhI dUsaroM se bAjI mAra lete haiM, kintu ve hRdaya ko mahattva nahIM dete| ve buddhi ke bala para zAstroM kI lambIcauDI vyAkhyA kara sakate haiM, lacchedAra bhASaNa de sakate haiM, aneka bhASAe~ bola sakate haiM, parantu hRdaya kI jar3atA ke kAraNa ve avidyA ke andhakAra meM bhaTaka kara mAnasika azAnti ke gahare garta meM par3e rahate haiN| buddhi ke bala para bhrAntivaza ve vyApAra, zikSA, pANDitya, vidvattA, ucca pada Adi se jIvana meM saphalatA ke svapna dekhate haiM, parantu hRdaya kI vyApaka vizAlatA evaM samyagjJAna ke abhAva meM saphalatA unase kosoM dUra rahatI hai / avidyA kA lakSaNa ___ AtmA kI viziSTa zaktiyoM kA jJAna na honA, athavA bauddhika ur3Ana ko hI samyagjJAna mAnanA avidyA hai| avidyA ke kAraNa hI manuSya zarIra ko hI saba kucha samajhatA hai / usake durbala, rugNa, azakta, beDaula evaM kurUpa hone ko hI apane Apa (AtmA) kI durbalatA, rugNatA, azakti, kurUpatA yA beDaulapana samajhatA hai / isI prakAra zarIra aura zarIra se sambandhita sajIvanirjIva vastuoM ko apanI aura zAzvata samajha kara moha-mamatvavaza sukhaduHkha kI kalpanA karatA hai, yahI ajJAna hai, avidyA hai| isI avidyA ke kAraNa mana meM kAma, krodha, lobha, moha, mAtsarya, dvaSa Adi nAnA vikAra paidA hote haiM, jinase mAnasika saMkleza paidA hotA hai| agara manuSya avidyA aura usake kAraNoM evaM pariNAmoM ko samajha le tathA unase dUra rahane kA satat abhyAsa kare to vaha mAnasika azAnti se chuTakArA pA sakatA hai| avidyA : eka prakAra kI nAstikatA ___ isI avidyA ke kAraNa kaI manuSya svayaM ko dIna-hIna aura duHkhI mAna kara dina-rAta rote-jhIMkate aura cintA karate rahate haiM / isase mAnasika azAnti, tanAva aura vipatti bar3hatI jAtI hai / svayaM ko dIna-hIna mAna kara calane vAle vyakti jAne-anajAne prAyaH nAstikatA ke ghora andhakAra kI ora bar3hate jAte haiM / nAstikatA bhI avidyA kA hI eka prakAra hai / nirAza citita evaM aprasanna rahanA AtmA kA tiraskAra hai, AtmA kI ananta zakti, ke prati azraddhA evaM avamAnanA hai, yaha bhI nAstikatA hai| Astika vyakti hara paristhiti aura pratyeka dazA meM prasanna, santuSTa aura ullasita rahatA hai| vaha jAnatA hai ki dIna, hona, malina aura aprasanna rahane se AtmA kA teja naSTa hotA hai, AtmA ke astitva evaM usakI pracaNDa zaktiyoM para se vizvAsa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra 55 uTha jAtA hai| jisa manuSya ko mAnava zarIra meM zreSTha AtmA jaisa prasAda milA ho, uttama cintana karane ke lie buddhi aura viveka jaisA puraskAra milA ho. viziSTa kSamatAoM, yogyatAoM aura sAmaryoM se bharA mana milA ho, zaktizAlI, sundara, svastha, sughar3a zarIra milA ho, vaha manuSya dIna-hIna ho hI kaise sakatA hai ? dInatA-hInatA kA anubhava karanA mAnasika azAnti ko svayaM nyautA denA hai| isa nAstikatA ke duSpariNAma isI nAstikatA ke pariNAmasvarUpa manuSya svayaM duHkhI evaM azAnta hokara kabhI-kabhI AtmahatyA kara letA hai, jo nikRSTa evaM pApapUrNa kArya hai| aise nAstika evaM avidyAvAna loga apane abhAvoM evaM paristhitiyoM kA ronA rote rahate haiN| aise loga apane mana-mastiSka ko paristhitiyoM kI pratikulatA ko samapita kara ArtadhyAna karate rahate haiN| aisA karane se manuSya nirbala. nikammA evaM nirAza hokara andhere meM bhaTakatA rahatA hai, apanI mAnasika kSamatAoM ko naSTa kara DAlatA hai| paristhitiyoM se ghabarAkara mana ko azAnta evaM asaMtulita banAne athavA apane abhAvoM aura viSamatAoM para rote rahane ke abhyAsI logoM kA apane para se hI nahIM, vItarAga paramAtmA para se bhI vizvAsa uTha jAtA hai| vaha yA to nimittoM ko kosatA hai yA paramAtmA ko| isa prakAra vaha apanA AtmavizvAsa khokara apane upAdAna (AtmA) kA saMzodhana nahIM karatA, balki Atmazuddhi ke lie vrata, niyama, tapa, saMyama, tyAga kA AcaraNa karanA bhI chor3a detA hai / vaha ajJAnavaza purAne azubha karmoM kA kSaya to kara nahIM pAtA, naye azubha karmoM ko aura bA~dha letA hai| apanI paristhiti meM santuSTa rahanA sIkho ___agara vyakti apanI saMkaTApanna paristhiti meM dhairya rakhe, mana kA santulana na khoe, apanI sthiti meM hI santuSTa aura prasanna rahane kA AstikabhAva banAe rakhe athavA zAntipUrvaka paristhiti kA sAmanA kare, svayaM ko paristhiti ke anurUpa eDajasTa karale to vaha mAnasika zAnti bhI prApta kara letA hai, paramAtmA kI kRpA kA pAtra, gurudevoM ke AzIrvAda kA bhAjana evaM dharmAcaraNa ko sakSama bhI banAtA hai / apanI AtmA ko bhI jJAna-darzana ke prakAza se vikasita kara letA hai| AstikatA sampanna vyakti kabhI duHkhI nahIM hote| apanI paristhiti ke viSaya meM isa prakAra kI AstikatA evaM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tamaso mA jyotirgamaya AdhyAtmika vicAradhArA rakhane vAle kabhI duHkhI nahIM hote / pratikUla evaM viSama paristhitiyA~ unheM dIna-hIna, vyAkula evaM azAnta nahIM banA paatiiN| unakA AtmavizvAsa bar3hatA jAtA hai| ve adhikAdhika parizramI, dUsaroM ke prati udAra, sahiSNu evaM AtmIyatA kI bhAvanA se otaprota bana jAte haiN| aise AtmA aura paramAtmA ke prati dRr3havizvAsI vyakti jIvana kI kaThina parIkSA meM uttIrNa hokara eka dina avazya hI vAstavika sukhazAnti ke adhikArI banate haiN| vaha AvazyakatAoM ko kaTautI karatA hai aisA Astika vyakti apane upAdAna (AtmA) ko zuddha karane kA prayatna karatA hai| vaha svecchA se apanI AvazyakatAe~ ghaTAtA hai, AvazyakatAoM kI chaMTanI karake unameM se anivArya AvazyakatAoM kA-icchAoM kA parimANa karatA hai / vaha mana meM yaha nizcita dhAraNA banA letA hai ki Ananda, sukha, santoSa yA sampannatA dhana-sampatti evaM bAhya sAdhanoM meM nahIM haiM / ye saba--manuSya kI AtmA meM nivAsa karane vAle AstikabhAva-devIbhAva meM hai| yadi sUkha Adi kA nivAsa bAhya sAdhanoM meM hotA to saMsAra kA pratyeka dhanavAna, sAdhana sampanna evaM bhautika sampadA meM Asakta vyakti santuSTa, sukhI aura prasanna hotA, parantu aisA hotA nahIM / AvazyakatA bar3hAne se azAnti bar3hegI __ avidyAvAn nAstika loga apanI AvazyakatAeM bar3hA lete haiM, athavA dUsaroM kI dekhAdekhI AvazyakatAe~ bar3hAne kA vicAra karate rahate haiM / ghara meM paryApta vastra hote hue bhI ve kapar3e kI dukAna meM praveza karake vibhinna kisma ke kapar3e dekha kara mana meM jalate rahate haiM-'Aha ! aisA kapar3A mere pAsa nahIM hai / kAza ! maiM ise kharIda sakatA !' aisA karake kabhI to ve karja lekara aisI anAvazyaka vastuoM ko kharIdate rahate haiM, athavA mana hI mana azAnti kA anubhava karate rahate haiN| mAnasika zAnti aura bhautika vastuoM kI lAlasA eka dUsare ke kaTTara virodhI haiM / niSkarSa yaha hai ki mAnasika zAnti ke lie dekhAdekhI se, anAvazyaka vastuoM ko kharIdane kA vicAra karane se, bhautika vastuoM kI lAlasA se athavA lobha se prerita hokara pratispardhA karane se dUra rahanA caahie| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra 57 IrSyA se mAnasika azAnti kaI logoM ke pAsa paryApta dhana evaM sAdhana hote bhI haiM, phira bhI ve ! unakA sadupayoga karane ke badale dUsaroM ke prati IrSyA aura pratisparddhA karake duHkha hote rahate haiM / ve dUsaroM kI sthiti apane se acchI dekhakara svayaM ko dIna-hIna evaM nirdhana mahasUsa karane lagate haiM / use apane pAsa ke sAdhana kama mAlUma hote haiM / kisI kI unnati dekhakara aise vyakti jalane- kur3hane lagate haiM / aise abhAge ajJAnagrasta vyakti jIvana meM sthAyI zoka-santApa ke sivAya aura kyA pA sakate haiM ? saMsAra meM eka se eka bar3hakara dhanavAna aura eka se eka bar3hakara nirdhana yA abhAvagrasta par3e haiM / isalie apanI sthiti para asantuSTa hokara rone yA dUsaroM se jalane kI apekSA manuSya ko apane se nirdhana evaM abhAva pIr3ita kI ora dekhanA cAhie | tabhI santuSTi aura manaHzAnti prApta ho sakatI hai / apanI sthiti meM jo duHkhI ho rahA hai, use socanA cAhie ki kyA usakI sthiti samAja meM sabase gaI gujarI hai ? aisA to nahIM hai / taba usakA kheda karanA kathamapi ucita nahIM hai / IrSyA, pratisparddhA aura bhautika lAlasA mAnasika zAnti meM bAdhA utpanna karane vAlI haiM / apane durbhAgya ke lie dUsaroM kI nuktAcInI, TIkA TippaNI yA mithyA AlocanA karanA bhI ucita nahIM | aisA karane se durbhAgya to miTegA nahIM, ulaTe azubha karmabandha hone se bar3hegA hI / ataH durbhAgya ko saubhAgya meM parivartita karane ke lie vyakti samabhAva, santoSa, tapa, tyAga, saMyama, pratyAkhyAna, kaSAyavijaya, viSayAsakti tyAga, dhairya Adi kA abhyAsa bar3hAnA cAhie / paristhitiyoM se ghabarAkara vicalita na hoM manuSya ke jIvana meM kucha paristhitiyA~ anivArya hotI haiM, unheM prasatApUrvaka sahe binA chuTakArA nhiiN| mAnava jIvana meM saikar3oM pratikUlatAe~, vipattiyA~, duHkha, bImArI, iSTaviyoga aniSTasaMyoga Ate haiM / zAnti aura dhairyapUrvaka unakA sAmanA karanA yA unheM sahana karanA sIkhanA cAhie / aisA karane se Atmabala, dhairya evaM gAmbhIrya bar3hegA / usakI icchAzakti majabUta banegI / phalataH pratikUlatAeM yA viparIta paristhitiyA~ bhI anukUla banAI jA skeNgii| parAlambitA kA yathAzakti tyAga karo kaI bAtoM meM manuSya svAvalambI bana sakatA hai, parantu thor3I-sI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tamaso mA jyotirgamaya suvidhA evaM sukumAratA ke cakkara meM par3akara vaha parAvalambI bana jAtA hai / yaha parAvalambIpana Age calakara usake lie hI duHkhadAyI evaM mAnasika saMtApa kA kAraNa bana jAtA hai / virodhoM aura avarodhoM se ghabarAo mata ___ kaI loga satkArya karate haiM, parantu unameM jaba virodha yA avarodha Ate haiM, athavA kaThinAiyA~ yA kasauTiyA~ AtI haiM, to ghabarA uThate haiM / parantu ghabarA jAne se mAnasika zAnti bhaMga ho jaaegii| isake badale virodhoM aura avarodhoM kI paravAha kiye binA zAnti aura dhairyapUrvaka satkArya karate rahanA cAhie / satkArya karane meM vighna bAdhAe~, musIbateM yA kaThinAiyA~ to AtI hI haiM / balki musIbateM mAnava jIvana meM anivArya haiM / avarodha, saMkaTa yA virodha se bicalita nahIM honA cAhie, na hI unake Age ghuTane Tekane cAhie; kyoMki ye saba vyakti kI niSThA, zraddhA aura dhairya kI kasauTI karane Ate haiM / jisa samaya virodha yA avarodha Ae~, usa samaya vyakti ko apanI icchAzakti majabUta banAkara dRr3hatApUrvaka satkArya karane kA nizcaya karanA caahie| agara vyakti usa samaya virodhoM, kaThinAiyoM yA musIbatoM ko dekhakara dUra bhAga jAegA, yA satkArya choDakara AlasI banakara cupacApa baiTha jAegA to vaha kisI bhI satkArya ko kara nahIM pAegA / usake mana meM virodhoM yA avarodhoM se hAra khAne kA kAMTA sadaiva banA rhegaa| virodhoM yA avarodhoM ke samaya zAnta aura svastha mana se paramAtmA se unheM sahane kI zakti kI prArthanA karanI caahie| zreSTha preraNAdAyaka pustakoM ke svAdhyAya, satsaMga yA japa meM svayaM ko lagAe rakhanA cAhie, tAki Atmabala prApta ho| dUsaroM kI paMcAyata meM na par3o kaI bAra manuSya dUsaroM ke kArya meM magajapaccI karatA rahatA hai / dUsare kyA karate haiM ? yA kisa prakAra calate haiM ? isakI AlocanA yA TIkA TippaNI karake azAnta aura asvastha honA, svayaM calAkara azAnti ko mola lenA hai| mAnasika zAnti ke lie yaha anivArya hai ki manuSya dUsaroM ke kAma meM hastakSepa na kare / / jo vizva ke samasta padArthoM se mAnasika zAnti kA mUlya adhika mAnatA hai, use isa niyama kA dRr3hatA se pAlana karanA caahie| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra 56 apamAna ko bhUla jAo mAna lo, kisI vyakti ne ajJAnatAvaza tumhArA apamAna kara diyA yA tumhArI bhAvanA ko AghAta pahu~cAyA, to usake prati tumheM apane hRdaya meM dvaSa, durbhAva, krodha yA aniSTa karane kA vicAra nahIM lAnA cAhie / durbhAva yA dveSabhAva kA sevana karanA eka prakAra kA mAnasika kaiMsara hai| isa prakAra kI saMtApavRddhi karane kI Adata vyakti ke apane lie bhI hAnikAraka hai / aisA karane se usa vyakti kI nIMda harAma ho jAegI, rakta jahara bana jAegA / raktacApa bhI bar3ha jAnA sambhava hai| kisI ke dvArA kiye gae apamAna ko agara bAra-bAra yAda kiyA jAegA to usase mana meM duSTa vicAra Ae~ge, hRdaya meM jalana hogI, isakI apekSA usa apamAna kA kar3avA cUMTa pI jAne se apamAnita karane vAle vyakti para bhI usakA asara hogA, mana ko bhI zAnti milegii| laukika logoM se prazaMsA yA pratiSThA kI apekSA na rakho jo vyakti duniyAdAra logoM se apane kArya kI yA apanI prazaMsA yA sArvajanika sammAna-pratiSThA cAhatA hai, vaha apane lie mAnasika azAnti aura zArIrika asvasthatA kA sRjana karatA hai| jaba prazaMsA yA sammAna milegA, tabhI vaha kAma karegA, anyathA, satkArya ko chor3a baiThegA / athavA mana meM ghuTatA rahegA ki maiM itanA acchA kArya karatA hU~, phira bhI merI koI prazaMsA yA kadra nahIM karatA hai| duniyAdAra logoM meM adhikAMza ajJAnI evaM cApalUsa hote haiM, unake dvArA kiye gae guNagAna kA mUlya itanA kyoM AMkA jAe ? paramAtmA eva cAritrazIla mahAtmAoM ke AzIrvAda evaM kRpAprasAda prApta karane kA prayatna karanA caahie| dharmazAstroM ke upadezoM tathA sadAcAra ke niyamoM evaM sAdhu-santoM tathA pavitra puruSoM ke mata ko hI mahattva denA caahie| zreya-preya kA viveka karanA sIkho jo vyakti mAnasika zAnti cAhatA hai, use pratyeka avasara para acchebure, sat-asat yA zreya-preya kA viveka karanA sIkhanA cAhie / sanmArga kA nirNaya karane ke lie Atma nirIkSaNa kI AvazyakatA hai| arthAt-use AtmAbhimukha honA caahie| jo antara kI gaharAI meM utara kara Atma vikAsa kI dRSTi se khoja karegA, vaha avazya hI Ananda pAegA / vaha apane antar meM viveka kA gaja DAlakara zreya (kalyANakArI mArga) aura preya dono Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tamaso mA jyotirgamaya ko pahacAna legA / yadi mana indriyoM kI bhAvukatA bharI mAMga kA anusaraNa karake pravRtti karegA to vaha mAyAjAla bhare preya mArga meM phaMsA degA / arthAt - jaba mana tumheM saMsAra ke phisalana vAle bhoga vilAsapUrNa ApAta ramaNIya mArga kI ora le jAne lage athavA dUsaroM kA anusaraNa karane ko lalacAe, tabhI vyakti ko saMbhala kara apanI viveka buddhi kA upayoga karake zreya mArga ko pakar3anA cAhie, bhale hI usameM prArambha meM kaSTa, kaThinAiyA~ yA vighna bAdhAe~ Ae~, parantu usakA pariNAma sukha zAnti-dAyaka hogA / jaba zreya mArga kA nirNaya ho jAe to use kriyAnvita karane hetu juTa par3anA cAhie | saccA mArga - AtmAbhimukhI patha - pakar3A ki usa vyakti para paramAtmA kI kRpA anAyAsa hI utarane lagegI, jo usake jIvana ko adhikAdhika udAtta banAegI, aura isI se use mAnasika zAnti prApta hogI / vicAra, vANI aura vyavahAra meM ekarUpatA lAo ataH mAnasika zAnti kA mUla sUtra hai - apanI AtmA ke prati vaphA dAra raho / jo lakSya nizcita kiyA hai, athavA gRhastha dharma yA sAdhu dharma donoM zreyaskara mArgoM meM se jisa mArga para calane kA nizcaya kiyA hai, usake prati pUrNa ananya zraddhApUrvaka cala par3o / vicAra, vANI aura vyavahAra meM adhikAdhika mAtrA meM ekasUtratA laao| jaisA vicAra ho, tadnusAra bolo aura vyavahAra karo / chala, jhUTha phareba yA dambha ko jIvana meM se nikAla phaiMko / tabhI sacce mAne meM mAnasika zAnti prApta hogI / bhautika sataha para tuma se kama bhAgyazAlI ho, usake sAtha apanI tulanA karo aura AdhyAtmika sataha para tuma se adhika bhAgyazAlI ho, usake sAtha apanI tulanA karo / yaha upAya tumhAre antar meM bhautika santoSa aura AdhyAtmika asantoSa jAgRta karegA / isa upAya se tuma AdhyAtmika pragati aura mAnasika zAnti prApta kara sakoge / AdhyAtmika samRddhi hI vAstavika samRddhi hai / yaha AtmA kI pU~jI hogI / uparyukta upAya ke badale ulaTA upAya ajamAoge, arthAt bhautika samRddhi meM tuma se bar3he- car3he logoM kI ora tathA AdhyAtmika samRddhi meM tuma se nimna koTi ke logoM kI ora mukha rakhoge to tumameM bhautika asantoSa evaM AdhyAtmika ahaMkAra kA aniSTa prabhAva paidA hogA / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika zAnti ke mUlasUtra 61 mAnasika zAnti ke lie kucha preraNAsUtra eka bAta aura, mAnasika zAnti ke lie kisI ko binA mAMge salAha yA sujhAva mata do, anAvazyaka vArtAlApa baMda karo, zabdoM ko taula-taula kara hetupUrvaka hI bolo| anyathA, kaI bAra sadAzaya se bole gae nirdoSa zabda bhI galataphahamI paidA kara dete haiM, phalataH saMgharSa aura azAnti khar3I ho jAtI hai / salAha dene vAlA vyakti apanI bAta usase manavAne kA Agraha karatA hai / agara vaha tumhAre mata se viruddha mata rakhatA hai to tumheM kyA ? sahiSNutA rakhakara to tuma use dhIre-dhIre apane mata kA banA sakoge, virodha yA Agraha karane se bAta tana jAegI, ataH dUsaroM ko sudhArane ke cakkara meM par3a kara apanA samaya aura zakti mata kharca karo, aisA karane se tuma thaka kara nirAza ho jAoge, use apanA zatru banA loge| ataH svastha aura zAnta rahakara AdhyAtmika guNoM kI vRddhi karane meM lago; yahI mAnasika zAnti kA rAjamArga hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra pragati kI hor3a __ vartamAna vaijJAnika yuga meM manuSya meM pragati kI hor3a lagI huI hai / prAyaH sabhI manuSya pragati cAhate haiM / zAyada hI koI abhAgA yA mUrkha aisA hogA, jo pragati na cAhatA ho| yaha bAta dUsarI hai ki logoM ke pragatisambandhI kendrabindu bhinna-bhinna hoN| koI Arthika pragati cAhatA hai, to koI zArIrika / kisI ko rAjanaitika pragati ke viSaya meM AkarSaNa hai, to kisI ko sAmAjika pragati sambandhI ruci hai| kaI loga dhArmika-sAmpradAyika pragati ke lie lAlAyita haiM to kaI AdhyAtmika pragati ke icchuka haiN| pragati ke ina vividha manonIta kendrabinduoM meM se manuSya jisa kSetra kI pragati cAhatA hai, usake lie sAdhana juTAtA hai aura tadanukUla prayatna bhI karatA hai| pragati meM saphalatA kyoM nahIM ? itanA saba hote hue bhI loga apane-apane abhISTa viSaya meM pragati kI AkAMkSA aura tadanukUla prayatna bhI karate haiM, phira bhI prAyaH dekhA jAtA hai ki ve sadA saphala nahIM hote, bharasaka parizrama karane para bhI ve pichar3a kara raha jAte haiM / prazna hotA hai, aisA kyoM hotA hai ? avazya hI koI kAraNa hogA, jo agrasara hote hue caraNoM ko yathAsthAna roka letA hai| yA to pragati ke lie yatheSTa evaM paryApta sAdhanA nahIM huI hogii| yA phira samucita sAdhana nahIM apanAe hoMge ? athavA pragati meM jo avarodhaka tatva haiM, unakA jJAna na hone se andhAdhundha gati kI hogii| athavA pragati meM sAdhakabAdhaka tattvoM kI ThIka jAnakArI nahIM hogI / pragati ko rokane vAlA koI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 63 na koI bAdhaka tattva avazya honA cAhie, jo jisa kSetra meM vAstabika pragati honI cAhie, usa kSetra meM pragati na hone detA ho| pragati bhautika nahIM, Atmika honI cAhie pragati kI pukAra savatra hai| pragati kI AkAMkSA sarvatra jora-zora se ubhara rahI hai aura usake lie abhISTa prayatna bho drutagati se ho rahe haiM / Arthika dRSTi se loga pahale kI apekSA adhika sampanna hue haiN| rAjanaitika dRSTi se prAyaH sabhI rASTroM meM svatantratA kA bigula baja uThA hai / aba dUsaroM ke gulAma kahe jA sakane vAle deza bhI bahuta thor3e raha gae haiM / parantu naye DhaMga kI (zArIrika-mAnasika) gulAmI mAnava jAti ko punaH jakar3ane lagI hai / vilAsitA aura kadAcAra kI AdatoM, saMkIrNa svArthaparatA aura ahammanyatA ne manuSya ko bhautika pragati ke sAtha-sAtha Atmika avanati ke patha para lA paTakA hai| ucita-anucita hitAhita, kartavya-akartavya, Atmika hAni-lAbha kI mAnavIya viveka-buddhi bhautika pragati ke sAtha-sAtha kuNThita ho calI hai / sAmAjika pragati ke nAma para kucha jAtiyoM, vyAvasAyika saMgaThanoM, yUniyanoM, zramika daloM Adi ke dvArA apanA-apanA saMgaThana banA kara apanI anucita mA~geM pUrI karAne ke lie hiMsaka Andolana, gherAva, patharAva, tor3aphor3a, AgajanI, daMgA-phasAda, siraphuTIvvala Adi kA dauradaurA calAyA jAtA hai / samAja meM prAyaH samAjaniSThA, mAnavatA, sahAnubhati, saccaritratA, naitikatA, vyasanatyAga, AtmA-paramAtmA (deva) mahAtmA (guru) aura dharma-saMgha ke prati AsthA-zraddhA samApta ho calI hai / sAmAjika pragati ke paMkha kaTa gaye haiM / samAja meM eka ora kucha logoM meM ahammanyatA panapa rahI hai to dUsarI ora AtmahInatA eva nirAzA apane paira pasArane lagI hai / samAjanetAoM aura rAjanetAoM meM Atmika pragati prAyaH nahIM hai, usakA kAraNa bhI yahI hai ki unameM dUradarzitA, vivekazIlatA, udAratA, AtmasaMyama, tyAga-tapa kI tejasvitA kSINa ho gaI hai| yahI kAraNa hai ki Ama janatA meM tapa, tyAga, AtmakalyANa kI AkAMkSA, AtmasaMyama, viveka, ImAnadArI, udAratA, mAnavatA, ziSTAcAra evaM paraspara sneha-sadbhAva dhIredhIre vidA ho rahe haiM / parizramavRtti, naitika zramaniSThA evaM tyAga-tapa-niSThA ke abhAva ke kAraNa garIboM meM ukta sadguNa lupta ho rahe haiM, jabaki amIroM meM amIrI ke kAraNa uddhatatA, vilAsitA, yauna svecchAcAra, zarAba, juA, vyabhicAra, daheja kama lAne para navavadhU para atyAcAra, AtmahatyA Adi aparAdha bhI dhar3alle ke sAtha bar3hate jA rahe haiN| Arthika evaM bauddhika sAmpra Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tamaso mA jyotirgamaya . dAyika evaM jAtIya unnati hone ke sAtha-sAtha manuSya kI Atmika pragati Thappa ho jAne se manuSya mAnava se dAnava aura deva banane ke badale rAkSasa banatA jA rahA hai / bhautika unnati ke sAtha AdhyAtmika unnati kA santulana na hone athavA bhautika vikAsa para AdhyAtmikatA evaM naitikatA kA aMkUza na rahane se manaSya vinAza ke kagAra para jA khar3A huA hai| aise anaitika, adhArmika evaM bhautikatA parAyaNa mAnava barbAdI ke naye daura se gujara rahe haiM / thor3e se dezoM yA vyaktiyoM ke bhautika dRSTi se samRddha bana jAne para bhI unameM Atmika dRSTi se asamRddhatA ke kAraNa utpanna huI ina burAiyoM kI bAr3ha hama dekha rahe haiN| amerIkA kI janasaMkhyA saMsAra bhara kI janasaMkhyA meM sirpha 14 pratizata hai, vaha Arthika dRSTi se sampanna hone para bhI sAmAjika, dhArmika evaM AdhyAtmika dRSTi se bahuta pichar3A huA hai| Arthika samRddhi ke sAtha amerIkana janatA kI AvazyakatAe~ dinAnudina bar3hatI jA rahI haiM / dUsarI ora unakI AtmA meM asantoSa, IrSyA, svArthaparatA, ahaMkAra, kAma, krodha, moha, rAgadveSa Adi durguNa bhI panapate jA rahe haiM / phalataH pragati to huI, parantu haI bhautika dizA meM hii| ise hama pragati ke nAma para avagati. utthAna ke badale patana, abhyudaya ke badale karmodaya aura vikAsa ke badale hrAsa kaha sakate haiM / vaijJAnika upalabdhiyoM ke bAvajUda AvazyakatAe~ amerIkA Adi dezoM meM atyadhika bar3hI huI haiM, jo barbAdI kA kAraNa haiN| amerIkA Adi dezoM meM jIvana kA stara U~cA uThAne kA artha samajhA jAtA hai bhautika samRddhi / phira aise deza apanI AvazyakatAoM kI pUrti do taraha se karane kA prayatna karate haiM-samartha rASTra dvArA asamartha rASTroM kA zoSaNa-utpIr3ana karanA athavA agalI pIr3hI ke lie Avazyaka sAdhanoM ko vartamAna pIr3hI dvArA hI nicor3a kara samApta kara diyA jAnA, agalI pIr3hI ke logoM ke lie jIne ke sAdhana zeSa na rahane denA / jisa prakAra mArapITa karake bhI gAya se sImita mAtrA meM hI dUdha liyA jA sakatA hai, athavA peTa cIrane para bhI murgI se bahuta aMDe nahIM prApta kiye jA sakate, usI prakAra jIne ke una sAdhanoM kA dohana utanA hI ho sakatA hai, jitanA prakRti meM sAmarthya hai| pichale pacAsa varSoM meM vizva kI AbAdI dugunI ho gaI hai| parantu isake bAvajUda janatA meM naitikatA, mAnavatA evaM AdhyAtmikatA kA stara bar3hA nahIM, ghaTA hai| unakI bhojana, vastra, makAna, zikSA, Arogya, nyAya aura surakSA kI vyavasthA kA kharca bahuta bar3ha gayA hai| aura to aura iMdhana kA kharca gyAraha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 65 gunA tathA kAgaja kA kharca caudaha gunA bar3ha gayA hai| zikSA sampanna hone para bhI naI pIr3hI meM viveka, vinaya, vijJAna, Atmika vikAsa Adi atyanta ghaTe haiM / grAmINa kSetroM ko chor3a kara zaharoM meM jA basane kI pravRtti tejI se bar3ha rahI hai| phalataH eka ora dehAtoM se pratibhAsampanna logoM kA palAyana ho rahA hai| jabaki zaharoM meM avAMchanIya niraMkuzatA bar3ha rahI hai| ghicapica bastI meM rahane se bar3hatI huI gaMdagI ko haTAne kI samasyA atyanta jaTila hotI jA rahI hai| saphAI kA santulana bigar3atA jA rahA hai| svacchatA ke lie dhanazakti aura janazakti kI bhArI AvazyakatA hai| jitanI tejI se saphAI evaM sAmagrI kA santulana bigar3atA jA rahA hai, utanI hI tejI se Atmika dRSTi se jIvana dhana kA hrAsa ho rahA hai| zaharI kA AkarSaNa unakI AbAdI ko tejI se bar3hA rahA hai| kSetra vistAra utanA nahIM hotA, jitanI ghicapica bar3hatI jA rahI hai| kala-kArakhAnoM kA pradUSaNa, havA meM dhuAM aura nadiyoM meM gaMdA pAnI bar3hatA jA rahA hai| isase janajIvana ke svAsthya ko bhArI kSati pahu~catI hai| amerikA jaise sAdhana-sampanna dezoM meM 15 pratizata mAnava apane janma sthAna meM mRtaka kA-sA jIvana bitAte haiM, zeSa yAyAvaroM kI taraha bhaTakate aura eka sthAna se dUsare sthAna para apanA baserA karate hue jIvana bitAte haiM / phurasata nAma kI coja janajIvana meM se bidA ho gaI hai| AdamI atyanta vyasta ho gayA hai. isa bhautika aura vaijJAnika yuga meM / manuSya jitane-jitane samRddha haiM, utane-utane hI adhikAdhika upabhoga ke lie lAlAyita haiM / adhikAdhika upabhoga kI AdatoM ne upabhogaparibhoga-parimANa kI-saMyama kI vRtti samApta kara dI hai| upabhoga kI AdatoM meM itanI pragati hai ki usakI pUrti ke lie apanA samaya, zrama, dhana, sAdhana evaM samagra cintana zakti jhoMka dene para bhI unakI pUrti nahIM ho pA rahI hai| aisI sthiti meM Atmika pragati kaise ho ? niSkarSa yaha hai ki bhautika pragati aura usakI pUrti kI daur3a meM manuSya AdhyAtmika dRSTi se itanA pichar3a gayA hai ki use vyastatA, tanAva, khoja, cintA aura atRptijanya khinnatA ke sivAya aura kucha hAtha nahIM lgtaa| bAhya pragati kitanI anarthakara? prasiddha dArzanika 'ricArDa bI. grega' ne ThIka ho likhA hai ki "vizva ke itihAsa meM aise Antarika anizcitatA bhare bure dina kabhI nahIM Ae, jitane isa samaya meM haiM / janasaMkhyA aura yAtAyAta ke sAdhanoM meM tejI A rahI hai, usake sAtha-sAtha zaharI saMskRti kA vistAra, phailAva evaM vilA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tamaso mA jyotirgamaya sitA ke upakaraNa bar3hate jA rahe haiN| manuSya isa bAhya pragati ke hote hue bhI antar meM khokhalA hotA calA jA rahA hai|" bhAratIya saMskRti jahAM tyAga evaM saMyama-pradhAna thI, vahA~ Aja vaha bhoga evaM vilAsitA pradhAna hotI jA rahI hai / phalataH vaha pahale jaise mAnavIya antaHkaraNoM ko jor3atI thI, vaise aba vaha unheM tor3atI aura vikheratI jA rahI hai / phalataH mAnavIya antaHkaraNa kI Antarika pragati kA bhayAvaha avarodha saMkaTa paidA ho gayA hai / isa audyogika yuga meM pragati to avazya ho rahI hai, lekina vaha kisa dizA meM ho rahI hai, isakA lekhA-jokhA karane tathA Atmacintana evaM AtmanirIkSaNa karane kI manuSya ko phurasata nahIM hai / yaha anaghar3a, anizcita aura asthiratAvarddhaka daur3a manuSya ko kahA~ pahuMcAegI, isakA koI ThikAnA nhiiN| manuSya ke jIvana meM vaha Ananda, ullAsa, mastI aura zAnti prAyaH gAyaba ho gaI hai| manuSya bAhara se gaganacumbI aTTAlikAoM meM rahatA huA tathA mudrAsphIti ke kAraNa arthasampannatA kA anubhava karatA huA bhI bhItara se svayaM ko anizcita, anizcita, asahAya aura asurakSita mahasUsa kara rahA hai| manovinoda ke lie vartamAna yuga ke gRhastha prAyaH klaboM, madirAlayoM, sinemAgharoM evaM TI0 vI0 Adi kI zaraNa meM jAte haiM, jahA~ unheM tathA unako saMtati ko ghaTiyA manoraMjana ke sAtha-sAtha maryAdAhIna yonAcAra, bhraSTAcAra, corI, DakaitI Adi aparAdhoM kA prazikSaNa jAne-anajAne mila jAtA hai| isase mAnavIya cintana evaM pragati kI dizA bhautikatA, vilAsitA evaM svArthaparatA ko ora tejI se agrasara ho rahI hai| isake phalasvarUpa pahale jahA~ manuSya bar3e kuTumba ke rUpa meM hilamila kara rahate the, paraspara sahayoga se kAma karate aura bAMTakara khAte the, vahA~ Aja kA manuSya apanA-apanA gharauMdA alaga-alaga banA kara rahatA hai, apane hI parivAra-strI baccoM ke lie socane aura apane hI svArtha meM, apane aura apanoM ke peTa, prajanana aura pAlana meM tatpara rahatA hai| jIvana meM paramArtha, paropakAra aura sevAbhAva ke uccastarIya mUlya samAptaprAyaH hote jA rahe haiN| agara bhautika pragati ke sAtha manuSya meM sAMskRtika evaM AdhyAtmika mUlyoM kI samajhadArI aura tadanusAra gati karane kI vRtti hoto to vaha jovana ke uccastarIya AdhyAtmika mUlyoM ko apanAtA, kevala apane aura apanoM ke viSaya meM socane ke bajAya vaha apane se adhika pIr3ita, padadalita, zoSita, aMgavikRta evaM nirAzrita logoM ke lie kucha karane tathA AtmIyatA evaM sevAbhAvanA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 67 meM vRddhi karatA / sevA tapasyA aura sahayoga ke sAtha prasiddhi, pratiSThA aura prazaMsA kI bhUkha ne svArtha kI saudebAjI ko ucca sthAna de diyA hai / sAkSaratA evaM sampannatA ke sAtha sajjanatA, zAlInatA, udAratA, niHsvArtha sevA, AtmIyatA aura sahakAritA jaise AdhyAtmika mUlyoM ko mAnava prAyaH kho baiThA hai| Atmika pragati ke ina mUlAdhAroM ko apanAe binA mAnava jIvana meM Ananda, prasannatA, sukha prApti evaM nizcitatA prApta honA durlabha hai / isI kAraNa samAja-vyavasthA, artha vyavasthA aura zAsana vyavasthA jarjara hotI jA rahI hai / isase bhaviSya meM yAMtrika pragati para avalambita rahakara manuSya svayaM eka yantra banakara raha jAegA, apanI maulika vizeSatAoM ko kho baiThegA / ataH artha, samAja aura zAsana kI suvyavasthA ko sudRr3ha banAne ke sAtha-sAtha AdhyAtmika AsthAoM ko pariSkRta aura vRddhiMgata karanA cAhie / bhautikatA ke pariprekSya meM jIvana stara na bar3hAkara AdhyAtmikatA ke pariprekSya meM jIvana stara bar3hAne kI bAta socanI caahie| anyathA, AdarzavihIna pragati vyaktitva ko vikRta karegI, nAnA saMkaTa, kuNThAe~ aura cintAe~ paidA karegI, bhaviSya meM vaha avagati se bhI mahaMgI par3egI / anya kSetroM meM pragati hone para bhI yathocita upayoga nahIM mAnA ki Arthika Adi kSetroM meM pragati huI hai, parantu usake sAtha usakA upayogakarttA vyakti kA AdhyAtmika vikAsa nahIM hai, to vaha pragati hI usa vyakti aura usase sambaddha parivAra ko le DUbegI / moTara acchI hai, usakI gati bhI tIvra hai, parantu yadi usakA DrAivara kuzala aura bAhoza nahIM hai to vaha usa moTara ko durghaTanAgrasta kara degA / aisI sthiti meM moTara kI savArI paidala calane se bhI adhika maMhagI aura bhArI par3egI / cora, ucakke, Thaga, DAkU kitanA kamAte haiM ? parantu usakA samucita lAbha na to ve svayaM uThA pAte haiM aura na hI ve apane parivAra vAloM ko de pAte haiM / unakA nikRSTa banA huA vyaktitva ( AtmA ) sirpha aparAdha pravRtti apanAkara anIti, anyAya, adharma aura pApa ko upArjana karane kI dizA meM pragati to karatA hI hai, sAtha ho usane jo pAyA kamAyA hai, use vaha zarAba, mAMsAhAra, vyabhicAra, juA Adi durvyasanoM aura anAcAroM meM lagA kara Atmika hI nahIM, zArIrika-mAnasika sthiti ko aura bhI adhika burI banA letA hai | isake viparIta AdhyAtmika pragati karane vAlA gRhastha sAdhaka athavA santa svalpa sAdhanoM se, nyAya-nIti se upArjita sAdhanoM se mastI bharA Anandamaya jIvana jotA hai, aura apane samparka meM Ane / rahane Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tamaso mA jyotirgamaya bAloM ko bhI isI prakAra kA jIvana jIne kI preraNA detA hai| phalataH vaha Atmika pragati ke sAtha-sAtha zArIrika mAnasika vikAsa to anAyAsa hI prApta kara letA hai| Arthika unnati kI carama sImA para pahu~ce hue amerikA jaise dezoM kA vartamAna svarUpa hamAre sAmane hai| vahA~ Arthika yA bhautika pragati ke sAthasAtha vyaktiyoM ke AdhyAtmika vikAsa kI ora dhyAna diyA jAtA to sthiti hI dUsarI hotii| agara amerikana logoM ne bhautika unnati ke jitanI hI AdhyAtmika unnati ko mahatva diyA hotA to, utane hI sAdhanoM se na kevala ve svayaM Ananda kA jIvana jIte; apitu unhIM sAdhanoM se dUsaroM ko bhI Anandamaya jIvana jIne kI preraNA pratyakSa yA parokSa rUpa se dene meM saphala hote| ____ ataeva yaha avazya vicAraNIya hai, ki bhautika sAdhanoM meM pragati cAhe jitanI huI ho, usakA upayogakartA manuSya yadi AdhyAtmika vicAra se zUnya hai, Atmika vikAsa meM akuzala hai to usase lAbha ke bajAya hAni hI adhika hai / baMdara ke hAtha meM yadi talavAra de dI jAe to vaha apanI rakSA ke badale apanI hAni hI adhika kregaa| dhana, bala, vidyA, sukula, sujAti, adhikAra, cAturya Adi sampadAe~ pracura mAtrA meM upAjita kara lene para bhI yadi unakA upayoga Arthika dRSTi se karanA na AyA to unase lAbha ke badale hAni hI adhika ho sakatI hai| susampanna loga jaba adUradarzI aura avivekI banakara kumArgagAmI banate aura anartha para utarate haiM to apanI yA apanoM ko hI nahIM, pUre samAja kI bhayaMkara kSati karate haiN| ataeva bhautika stara ko U~cA uThAne kI apekSA, manuSya kA Antarika stara uThAyA jAnA sarvaprathama Avazyaka hai / Arthika, vaijJAnika, zArIrika, bauddhika Adi bhautika kSetroM meM vikAsa ke lie jitane prayatna kiye jAte haiM, usase adhika nahIM to kama se kama samakakSa prayatna to AdhyAtmika kSetra meM vikAsa ke lie kiyA hI jAnA caahie| Atmika vikAsa manuSya-jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai| isI AdhAra para gaI-gujarI evaM bauddhika dRSTi se pichar3I huI sthiti meM par3e hue vyakiyoM ko mahAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ke stara taka vikasita hone kA avasara milA hai, milatA hai, aura mila sakatA hai| harikezabala muni jAti, kula se, zarIra sampadA se yA bauddhika dRSTi se hInatara the, kintu jaba unhoMne tapa-tyAga-saMyama evaM niyama ko apanA kara apanI AtmA ko AdhyA. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 69 tmika vikAsa ke patha para lagA diyA to unake vyaktitva (AtmA) kA vikAsa to huA hI usake sAtha mAnasika-bauddhika vikAsa bhI anAyAsa hI ho gyaa| unhoMne apanI upalabdhiyoM kA sadupayoga bhI kiyA aura dUsaroM ko bhI AdhyAtmika vikAsa ke sAtha prApta sAdhanoM kA sadupayoga karane kI preraNA dI / AdhyAtmika dRSTi se nimna stara ke loga guNa, svabhAva, puNya tathA tapa-saMyama se dIna-hIna hone ke kAraNa dhana, bala, jJAna, yaza Adi se bhI vaMcita rahate haiM aura sAdhana evaM avasara rahane para bhI ve unakA yathocita sadupayoga nahIM kara pAte / phalataH cintA, kuNThA, bhIti evaM khinnatA hI unheM aharniza ghere rahatI hai| AdhyAtmika dRSTi se vyaktitva kA pichar3Apana aneka saMkaToM aura abhAvoM kA aDDA bana jAtA hai, jabaki Atmika dRSTi se vikasita vyaktitva ke dhanI jaTila paristhitiyoM se jUjha kara bhI apane lie pragati kA mArga banA lete haiM, aura jo sAdhana evaM avasara upalabdha haiM, usI kA zreSThatama sadupayoga karate hue Atmika pragati kI dizA meM Age bar3hate jAte haiN| saMsAra ke AdhyAtmika pragatizIla mahAmAnavoM kA jIvana isa tathya kA sAkSI hai| prAcIna kAla meM dhana, suvidhA aura sAdhana Aja kI apekSA bahuta kama the| moTara, rela, vAyuyAna, pUla, reDiyo, vAyaralaisa, TelIphona, Telovijana Adi sAdhana kahAM the? bijalI, bhApa, gaisa aura koyale Adi se zakti utpanna karake lAbhAnvita hone kI sthiti bhI kahA~ thI ? aura kahA~ huA thA, zikSA, cikitsA, bhautika vijJAna Adi kA itanA vikAsa ? lokataMtrIya zAsana, zastrAstrasampannatA evaM prabala sainya zakti una dinoM kahA~ thI? itanI adhika sAdhana-suvidhAeM upalabdha hone ke bAvajUda vartamAna kAla kA mAnava aneka samasyAoM, cintAoM aura saMkaToM ke jaMjAla meM burI taraha phaMsA haA hai, pichalI pIDhiyoM kI tulanA meM mAnava svAsthya kI daSTi se kramazaH gira rahA hai| durbalatA, rugNatA, paravazatA Adi gaharI dhusatI jA rahI haiN| manuSyoM meM pArasparika sneha, sahayoga evaM sadbhAva meM bhI atyadhika kamI huI hai| phalataH eka-dUsare ko UMcA uThAne ke badale sampanna mAnava zoSaNa aura utpIr3ana meM hI prAyaH saMlagna hai| saMsArabhara meM aparAdhI pradUttiyAM tejI se bar3ha rahI haiM, ve sAmAjikatA kI jar3eM khokhalI karatI jA rahI haiM / phalataH anekAneka saMgharSa, kalaha-kleza, baira-virodha evaM bhayAvaha samasyAeM uTha rahI haiM, jo manuSyoM ko manaHsthiti ko kutsAoM aura kuNThAoM se jakar3e huI haiM / ataH sukha-suvidhA aura sAdhanoM kI pracuratA hone para bhI Aja kA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 tamaso mA jyotigaMyama manuSya hArA, thakA, TUTA, khinna, cintita aura nirAza dikhAI de rahA hai / khinna manaHsthiti meM gama aura udAsI ke nivAraNa ke lie manuSya zarAba Adi vyasana, vyabhicAra evaM anAcAra jaise kSudra upAyoM kA Azraya lete jA rahe haiN| ina saba avAMchanIyatAoM kA kAraNa kevala eka hI ubhara kara AtA hai-Atmika pragati kI pahala kiye binA kI gaI bhautika pragati, ghor3AgAr3I meM gAr3I Age aura ghor3A pIche jotane kI taraha bhayAvaha hai / Atmika pragati kA mahatva isalie adhika hai ki usake binA udAtta daSTikoNa, mAnavatA, vizvamaitrI, prakhara caritra evaM dUsare ke lie svayaM kaSTa sahane kA, sahiSNutA evaM sevAbhAvanA kA vikAsa nahIM ho skegaa| ataH Atmika pragati ko dizA meM vyaktigata aura sAmUhika donoM prakAra se prabala prayAsa hone cAhie / Akhira pariSkRta cetanA hI saMsAra ke padArthoM kA sahI upayoga kara sakatI hai / gItAkAra ne bhI spaSTa kahA hai "parasparaM bhAvayantaH zreyaH paramavApsyatha / " "manuSyo ! tuma eka-dUsare ke sAtha paraspara sadbhAva evaM sahayoga karate hue bhI parama zreya ko prApta kara skoge|" cetanA kI pragati aura bauddhika pragati meM antara __ Ajakala buddhi vaibhava kI camatkArI pragati pratyakSa dRSTigocara ho rahI hai| vijJAna se lekara zikSA taka ke sabhI kSetroM meM unnati ho rahI hai, zakti aura sAdhanoM ke naye-naye srota hastagata ho rahe haiM, prakRti kI rahasyamaya paratoM para se pardA uThatA jA rahA hai| parantu yahA~ dhyAna rakhanA cAhie ki yaha bauddhika kSetra kI pragati hai, cetanA kI pragati nhiiN| cetanA aura buddhi kA antara samajha lenA caahie| buddhi kA kendra mastiSka paMca bhautika zarIra kA eka avayava mAtra hai| vaha mana kA hI eka bhAga hai, jise jaina zAstroM meM no-indriya (ardha-indriya) kahA gayA hai| pairoM meM daur3ane kI, hAthoM meM vajana uThAne kI, jIbha meM bAteM banAne kI kuzalatA bar3ha jAe to use zArIrika unnati hI samajhA jAegA, cetanA (AtmA) kI nhiiN| cetanA kI parateM buddhi se utanI hI gaharI haiM, jitanI ki zarIra kI tulanA meM AtmA kI / zarIra se baliSTha vyakti daMgala meM jIta sakatA hai, para vaha bhakti bhAvanA, sahRdayatA aura caritra kI utkRSTatA meM bhI bar3hA-car3hA ho, yaha prAyaH nahIM dekhA jAtA / cetanA kA kSetra bhAvanA kA hai| vaha (cetanA) zarIra ke sAtha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 71 jur3I hone para bhI astitva kI dRSTi se bhinna hai| kisI rugNa vyakti meM bhI vizvamaitrI, sahRdayatA, AtmIyatA Adi udAtta bhAvanAeM ho sakatI haiM aura kisI svastha evaM sazakta vyakti meM kaThoratA, kruratA, svArthaparatA evaM nirdayatA ho sakatI hai / ataH buddhi se cetanA kI sthiti bhinna samajhanI caahie| buddhi vaibhava bhI eka prakAra se bhautika pragati ke antargata hI hai| usake kAraNa sAMsArika upalabdhiyA~ bhale hI hastagata hotI hoM, kintu AdhyAtmika upalabdhiyA~ hastagata nahIM hotii| ____ agara bauddhika pragati AdhyAtmika pragati hotI to isa dharatI para eka-dUsare ko kATane-girAne evaM hAni pahu~cAne kI bAta sarvathA tyAjya hotI aura sneha-sahayoga kI udAra nIti apanA kara Age bar3hane meM yogadAna diyA jAtA / isI prakAra patana ke prayAsa utthAna ke prayAsa hote| cetanA kI pragati to samUce vyaktitva ko prabhAvita karake, apane prabhAva se bhAvanA, vicAraNA aura sAdhanA kI dhArA ko ucca starIya banA detI hai / cetanA kA utkarSa hone para vyakti kI sthiti kaisI hotI hai ? isake lie dazavakAlika sUtra ke caturtha adhyayana kI gAthA 13 se 15 taka dekhiye / nauvIM gAthA meM isakA digdarzana karAyA gayA hai savvabhUyappabhUyassa sammaM bhUyAI pAso / mihiAsavassa daMtassa pAvakammaM na badhai // jisa sAdhaka ne AsravoM kA nirodha kara liyA hai, aura jo zAntadAnta hai, samasta prANiyoM ko Atmatulya dekhatA hai, vaha sarvabhUtAtmabhUta sAdhaka pApakarma kA bandhana nahIM krtaa| aise utkRSTa cetanA ke dhanI bhAvitAtmA kA puruSArtha apanI cetanA ko hI nahIM, sAre saMsAra ko prabhAvita karatA hai| 'appANaM bhAvemANe viharai' 'vaha apanI AtmA ko bhAvita karatA huA vicaraNa karatA hai'; ke udghoSa se zAstra usakI sAkSI dete haiN| aise mahAn bhAvitAtmA 'tinANaM tArayANaM, buddhANaM bohayANaM aura muttANaM moyagANaM' banate haiM aura itihAsa ke pRSThoM para amara rahakara cirakAla taka saMsAra ko apanI preraNA kA prakAza dete rahate haiN| vaha vyakti apane Apa meM tRpta, Anandita evaM pUrNa Atmasukha se santuSTa, jJAna darzana se pUrNa ho jAtA hai| durbhAgya se bhautika pragati ko hI cetanA kI pragati samajhA gayA, jo ki cetanA ko adhogati thI, use hI Avazyaka aura mahatvapUrNa samajhA gyaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 tamaso mA jyotirgamaya AtmA kA svabhAva sadaiva Urdhvagati karane kA hai, kintu usa para jaba bauddhika, mAnasika Adi vikAroM kA bojha adhika DAla diyA jAtA hai, taba vaha daba jAtA hai, adhogati karane lagatA hai| cetanA kI pragati kA lakSaNa yaha hai ki vaha kramazaH Urdhvagati karatA hai, svarUpa-svabhAva meM ramaNa karatA hai, parabhAvoM se, vibhAvoM se dUra rahatA hai| jJAna-darzana-cAritra ke utkarSa se AtmA ko saccidAnandamaya banA letA hai| Atmika pragati meM bAdhaka evaM avarodhaka kAraNa ____ Atmika pragati aura bhautika pragati kA mArga, dRSTi evaM puruSArtha kI dizA bhinna-bhinna hai| Atmika pragati karane ke lie sarvaprathama Antarika aura bAhya avarodhoM ko dUra karanA Avazyaka hai| paMcendriya-viSaya-vAsanAoM, kaSAya-kalmaSoM evaM rAga-dveSa-moha kI utkaTatA ke rahate vyakti kI Atmika pragati honI kaThina hai| ye hI Antarika avarodha haiN| jaina paribhASA meM jinheM Asrava kahA jAtA hai, ve Atmika pragati meM avarodhaka haiM / saMkSepa meM, mithyAtva, avirati (hiMsAdi paMca pApa) pramAda, kaSAya aura yoga mana vacana kAyA kI azubha pravRtti), ye pAMca Asrava ke kAraNa haiN| inhIM kA vistAra hone se AtmA karma-kalmaSoM se bhArI ho jAtI hai| jinake mukhya bIja haiMrAga aura dveSa / ajJAna aura moha inake prAdurbhUta hone meM pradhAna kAraNa haiM / ajJAna ke kAraNa manuSya Atmika pragati ke lie upayukta kSetra, mArga, daSTi yA puruSArtha kI dizA kA cayana evaM nirNaya nahIM kara pAtA / phalataH apanI bhAvanA aura kSamatA meM santulana nahIM banA pAtA / use zreya aura preya (pApa) kA bodha nahIM hotA / kahA bhI hai "annAgI ki kAhI, kiMvA nAhI ya seya-pA varga !" becArA ajJAnI mohAndhakAra se AvRta hone ke kAraNa kyA puruSArtha kara sakatA hai, athavA zreya aura pApa ko kaise jAna sakatA hai ? ajJAna se AkrAnta adUradarzI vyakti na to apane lakSya ko dekha sakatA hai aura na hI tadanurUpa mArga kA cayana evaM kAryapaddhati kA nirmANa kara sakatA hai / moha ke kAraNa ahaMkAra, lobha, eSaNA Adi nAnA vikAra prAdurbhUta hote haiM, je Atmika pragati ke sAdhaka ke caraNa kI gati avaruddha kara dete haiN| ye sAdhava kI dRSTi se bacakara baharUpiyA bana jAte haiM aura usakI jar3a kATate rahate haiM / ye Atmika pragati ke bhayaMkara zatru haiN| abhimAna, garva, asmitA, dambha avinaya, vAcAlatA, kaThoratA, mithyA AkAMkSA, zekhI baghAranA, apana Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 73 prazaMsA aura pratiSThA kA DhiMDhorA pITanA, dUsaroM ko dabAnA-satAnA, krUratA, kaThoratA, paradamana Adi ahaMkAra ke hI vividha rUpa haiM, jo avasarAnukUla apanA rola adA karake Atmika pragati ke avarodhaka bana jAte haiM, ahaMkAra manuSya ko sthaganazIla evaM dIrghasUtrI banA detA hai / ahaM pradhAna vyakti jarA-sI unnati ke phUla hAtha meM Ate hI madonmatta bana jAtA hai, garvavaza dUsaroM para rauba jamAne, dUsaroM ko dabAne aura kaThora vyavahAra karane laga jAtA hai / usakI bhAvanAeM, sthitiyA~, cAlaDhAla Adi saba viparIta ho jAtI haiM / usameM vinamratA ke badale kaThoratA aura karkazatA A jAtI hai / ahaMkArI vyakti logoM ke sAmane DIMga hA~katA rahatA hai ki vaha jaba cAhegA, taba unnati ke zikhara para jA pahuMcegA / kArya prArambha karane ke bAda bar3hatA hI calA jAegA, kintu bar3hanA to dUra rahA, vaha uTha kara khar3A hI nahIM hotA, na hI Upara car3hane ke lie kriyAzIla hotA hai / uttarAdhyayana sUtra kI bhASA meM bhaNaMtA akaratA ya bNdh-mokkh-pinnnninno| vAyAvIriyametteNa samAsAseMti appayaM // "ve kevala kahate haiM, bandhana se muktiprApta karane kI bar3I-bar3I pratijJA karate haiM, kintu ve karate kucha nahIM, kriyAzIla nahIM hote / vANI kI vIratA se apane Apako yA apanoM ko AzvAsana dete rahate haiN|" aisI dazA meM unake jIvana ke sAre avasara, kriyA karane ke sAre mauke cale jAte haiM, evaM unnati kI sabhI sambhAbanAeM samApta ho jAtI haiN| ahaMkAra ke sivAya usake palle kucha bhI nahIM pdd'taa| Atmika pragati ke lie paryAptiyAM prApta hone para bhI avarodha kyoM ? ____ manuSya gati hI aisI gati hai, jisameM manuSya ko Atmika pragati ke lie 10 prANa aura 6 paryAptiyAM prAyaH milatI haiN| zrotrendriya bala prANa Adi pA~coM indriyabala prANa, mana-vacana-kAya bala prANa, zvAsocchvAsa aura AyuSyabala prANa, ye 10 prANa tathA AhAra, zarIra (mAnava-tana), indriya, zvAsocchvAsa, bhASA evaM manaHparyApti, ye 6 paryAptiyAM prAyaH hara mAnava ko prApta hotI haiN| itane saba sAdhana prApta hote hue bhI manuSya kI pragati meM avarodha kyoM khar3A ho jAtA hai ? isakA sAmAnya uttara yaha hai ki jaise bhautika jagata meM vAyu kA dabAba gati kA avarodha karatA hai vaise hI Atmika jagata meM Antarika durbalatA arthAt manuSyoM ke apane doSa Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tamaso mA jyotirgamaya durguNa hI avarodha utpanna karate haiM / Atma-pragati meM bAdhaka evaM avarodhaka tatva to adhikatara svayaM utpanna kiye jAte haiN| ina avarodhI baloM ko buddhi, parizrama, samaya, vizvAsa aura manoyoga lagAkara yadi bar3I mAtrA meM ekatrita evaM prayukta na kiyA jAe to Atmika pragati-patha para byakti agrasara aura gatimAna hone lgegaa| yadi patanonmukha pApakarma bandhaka mana-vacana-kAyA kI nimnagAmo pravRttiyoM se dUra evaM udAsIna rahA jAe. to Atmika pragati krama kA lAbha uThAyA jA sakatA hai| durbhAgya se Aja upArjana vidhAyaka sadguNoM kA nahIM, vinAzaka tatvoM kA kiyA jAtA hai / ve hI mAnava kI Atmika pragati meM breka kA kAma karate haiN| jaise bhautika jagata kA niyama hai ki hara vastu ko pRthvI kI gurutvAkarSaNa zakti apanI ora khIMcatI hai, jisase vaha Upara se nIce kI ora giratI hai, jabaki Atmika jagata kA yaha niyama hai ki parama-AtmA pratyeka AtmA ko apanI ora khIMcatA hai, jisase vaha nIce se Upara uThatI aura Age bar3ha sakatI hai| agara manuSya AtmA kI UrdhvagatizIlatA ko apanA le, aura usa para se durguNoM, kusaMskAroM aura kaSAyAdi vikAroM kA lepa haTA le tathA Antarika durbalatAoM ko dUra kara de, to koI kAraNa nahIM ki vaha dratagati se Atmika pragati ke ucca zikhara para na pahu~ca sake / viparIta paristhitiyA~, sAdhanoM kI kamI, sAthiyoM kA sahayoga tathA pratirodha Adi milakara Atmika pragati meM bAdhaka bana jAte haiM, ekAntataH yaha socanA bhrAMtimUlaka hai| sabase bar3I kaThinAI to apane guNa, karma, svabhAva kI, yAnI vyaktitva kI durbalatAe~ yA truTiyA~ haiN| abhISTa puruSArtha na juTAnA, tanika-sI vighna bAdhA yA kaThinAI Ate hI himmata hAra baiThanA, eka rAstA ruka jAne para dUsarA na talAzanA, sAthiyoM para jhallAnA, sahRdaya zubha cintaka hitaiSI mitroM ke sAtha kaTa vyavahAra, dUsaroM ke doSa DhUMDhanA aura unakI kaTu samIkSA-nindA-badanAmI karanA, jaise vyaktigata doSa-daurbalya hI Atmika pragati meM sabase adhika bAdhaka haiN| apane prati pakSapAta aura dUsaroM ke prati kaThoratA-kar3AI ko nIti eka prakAra kI AtmavaMcanA hai, jo pragati ko Thappa kara detI hai / Astika pragati meM avarodhaka tIna duSpravRttiyA~ Atmika pragati ke patha meM avarodha utpanna karane vAlI duSpravRttiyoM meM tIna mukhya haiM-kAmaiSaNA, vittaSaNA aura lokeSaNA / vAsanA, kAmukatA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 75 tRSNA aura ahaMtA kI pravRttiyAM prabala hone para ina eSaNAoM ke rUpa meM parilakSita hotI haiM / inheM kramazaH tAr3akA, sUrpaNakhA evaM surasA kI upamA dI jAtI hai / kAmukatA kI vRtti hI kAmaiSaNA ko janma detI hai| yaunAcAra kI kalpanA aura usakI kriyAnviti meM ulajhA huA mana-mastiSka apanI mahatvapUrNa kSamatA ko aise jAla meM phaMsA detA hai, jisameM pAnA to kaNa bhara hai, kintu gavAnA mana bhara hai / ataH yaunAcAra lipsA jIvana-rasa ko -- AtmA ke ojasa, tejas evaM varcas ko kSaNika Aveza evaM unmAda ke vazIbhUta hokara nicor3a detI hai| phira jaba AtmA meM khokhalApana baca jAtA hai to usake bala para Atmika pragati kaise ho sakatI hai ? kAmaiSaNA ko putraSaNA kA nAma dekara loga apane Atmika guNoM kA apavyaya karate haiM, Atmazakti ke srota kA hrAsa karate haiM / ataH kAmaiSaNA prathama avarodha hai| dUsarA avarodha hai-vittaSaNA / yena-kena-prakAreNa dhana kamAne kI dhuna manuSya ko Atma-cintana Atma-nirIkSaNa Adi se haTA detI hai| phira anucita tarIkoM se kamAe hue dhana kA upayoga jaba manuSya vilAsitA meM, durvyasanoM meM, uddhata pradarzanoM meM, athavA phijUlakharcI meM karatA hai, taba na to bhautika pragati hotI hai aura na hI Atmika pragati / amIrI kA rahana-sahana, dikhAvA, dambha aura bhar3akIlA jIvana AtmA ko uThAtA nahIM, girAtA hai| aise loga apanI santAna ko jAne-anajAne parAvalambI, uddhata, ahakArI, AlasI evaM durvyasanI banAte haiM / tIsarA avarodha hai-lokaiSaNA / dhana ke kSetra meM jitanI ApA-dhApI, chInA-jhapaTI, luTa-khasoTa hotI hai, usase bhI adhika ApA-dhApI hotI hai, lokasevA ke kSetra meM / manuSya kI lokeSaNA use lobho, pratiSThA aura prazaMsA kA bhUkhA, ADambarazIla evaM pradarzana-priya banA detI hai| anAvazyaka ThAThabATa, pradarzana Adi kI viDambanA ke jaMjAla meM jitanI zakti lagAI jAtI hai, agara usase cauthAI zakti bhI cupacApa niHsvArtha bhAva se lokasevA meM lagAI jAe to manuSya AtmA kI zaktiyoM ko zIghra vikasita karake unnati ke zikhara para pahu~ca sakatA hai| lokaiSaNAgrasta vyakti yaza, sammAna, prazaMsA aura prasiddhi ke cakkara meM par3a kara guNo logoM ko, sacce lokasevakoM aura sAdhakoM ko badanAma karane, nIcA dikhAne aura mithyA AlocanA karane meM laga jAte haiN| aise vyakti sTeja-kauzala, vAcAlatA, saMsthAbAjI evaM netAgIrI ke sahAre zIghra prasiddhi pAne kI dhuna meM rahate haiM / lokeSaNA-tatpara Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tamaso mA jyotirgamaya vyakti ucca sAdhaka bhI padalipsA, adhikAralipsA, prasiddhilipsA evaM prazaMsAlipsA kI cANDAla-caukar3I ke phera meM par3a jAte haiN| yaha sArvajanika evaM AdhyAtmika jIvana ke lie abhizApa evaM sevAkSetra ko kaluSita karane vAlI hai| isIlie bhagavAna ne Atmika unnati ke sAdhakoM ko sAvadhAna karate hue kahA hai 'na logassesaNaM care' 'sAdhaka lokaSaNA ke cakkara meM na pdd'e|' jo sAdhaka yA lokasevaka niHsvArtha yA niHspRha bhAva se lokasevA karatA hai, vaha janatA ko samyagjJAna-samyagdarzana-samyakcAritra ke patha para calane kI preraNA-zikSaNA detA hai, usakI prasiddhi aura prazaMsA svataH hI hotI hai, loga use pUjanIya-vandanIya samajhate haiN| use apane jIvana meM sahaja hI Ananda-ullAsa, sphUrti aura tapa-tyAga karane kA Atmabala prApta hotA hai| ataH kAmaiSaNA, vittaSaNA aura lokaSaNA ko heya evaM Atma-vikAsa meM bAdhaka samajhakara inakA parityAga karanA cAhie / pragati ke lie prabala AkAMkSA aura puruSArtha Avazyaka ataH Atmika pragati ke lie pUrvokta avarodhaka tatvoM se dUra rahakara calanA Avazyaka hai| paristhitiyoM kI pratikUlatA aura sAdhanoM kI kamI se hatAza nahIM honA cAhie, kyoMki ye donoM cIjeM pragati meM bAdhaka yA avarodhaka nahIM hai, bazarte ki vyakti meM prabala AkAMkSA ho aura apane lakSya ke anukUla puruSArtha ho / jisake pAsa ye do sAdhana haiM, usakI Atmika unnati ko koI bhI roka nahIM sktaa| yoM to unnati kI AkAMkSA prAyaH sabhI meM hotI hai, parantu lAlasA kA rUpa nahIM honI cAhie / lAlasA to eka lahara ke samAna hai, jo AtI hai, aura bAda meM vilIna ho jAtI hai| usakI AkAMkSA eka vrata yA saMkalpa ke samAna sudRr3ha aura ananya honI cAhie / Aja vidvAna banane kI AkAMkSA hai, kala samAjasevA karane kI, kabhI ekAnta sevana kI aura kabhI rAjanetA banane kI, isa prakAra kI parivartita hone vAlI taraMgeM yA vibhinna vRttiyA Atmika pragati ke lie ghAtaka haiN| Atmika pragati kI sAdhanA ke lie sarva. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtmika pragati ke mUlAdhAra 77 prathama jJAna-darzana-cAritra-taparUpa mokSa kI ArAdhanA Avazyaka hai, ina cAroM kI sAdhanA meM sahAyaka kSamAdi dazavidha uttama dharma, mahAvrata-aNuvrata, samiti, gupti, kaSAyavijaya, parISahajaya, indriyadamana Adi kA Azraya liyA jA sakatA hai| niSkarSa yaha hai ki use mokSarUpa lakSya kI AkAMkSA ke prati samarpita hokara tadanukUla satata nirAbAdha prabala puruSArtha karanA caahie| tabhI Atmika pragati meM yatheSTa saphalatA ke darzana hoNge| o Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla vibhinna baloM se lAbha manuSya meM aneka bala nihita haiN| zarIra bala, buddhibala, dhanabala, samUha bala, sAdhana bala Adi / ina baloM ke AdhAra para sAdhAraNa vyakti bhI viziSTa lAbha prApta kara letA hai| zarIrabala se zrama karake kamAne, khAne aura pacAne kA lAbha milatA hai| buddhibala ke AdhAra para manuSya adhika jimmedArI ke kArya saMbhAla sakatA hai tathA zreya sAdhana pA sakatA hai| samUha bala ke AdhAra para sAdhanahIna loga bhI mila-julakara bahuta-se viziSTa kArya kara gujarate haiM / saMghabala isakA eka jvalanta udAharaNa hai| sAdhanabala ke AdhAra para akuzala vyakti bhI buddhimAnoM aura anubhaviyoM se adhika saphalatA prApta karate dekhe jAte haiM / samyaga dRSTivihIna aura tapobala ke AdhAra para manuSya lambI tapasyA karake dUsaroM ko haTA yA girA sakatA hai, dUsaroM ko hAni pahu~cAne yA pada bhraSTa karane meM saphala ho sakatA hai, dUsaroM ko nIcA dikhAne yA badanAma karane meM bhI saphalatA prApta kara sakatA hai / ye sAre camatkAra zakti ke haiN| Atma-bala ke abhAva meM ye sAre bala prabhAvahIna vibhinna baloM kI sAdhanA vividha kSetroM meM apane-apane DhaMga se kI jAtI hai / bhautika pragati aura sukha suvidhA ke lie upayukta baloM kA upayoga kiyA jAtA hai| zakti ke bala para hI prayatnapUrvaka sAdhana jaTAe jAte haiM aura unake sahAre sukha suvidhA pAne kI abhilASA pUrNa karane kA prayAsa kiyA jAtA hai / parantu Azcarya yaha hai ki sAdhanoM kA mahatva mAnane tathA unheM prApta karake abhISTa kArya meM saphalatA pAne kI bAta bhautika stara taka hI sImita rakhI jAtI hai / kevala zarIra kI baliSTatA aura sAdhana saMpannatA ( 78 ) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla 76 jaisI kSamatAe~ prApta karanA hI paryApta samajhA jAtA hai| kintu yaha saba uthalI sataha para kiyA jAtA hai| zarIra kI kriyA aura mana kI sukhecchA kA hI isameM samAveza rahatA hai| ucca starIya bhAva, adhyavasAya, AtmautthAna, karma, Atmabala, vIrya aura Atma-parAkrama (puruSArtha), sAhasa Adi kA samAveza hotA to avazya hI yaha prayatna AkAza meM sthita sUrya-candra ke samAna AtmA ko camakAtA; AtmA kA yaha adbhuta camatkAra hai| __UparI sataha para jo halacaleM hotI haiM, ve apane prayatna aura sAdhanoM ke anurUpa svalpa pariNAma to utpanna karatI haiM, kintu viziSTa aura AtmAnulakSyI pariNAma utpanna nahIM kara pAtIM / moTara kA iMjina kharAba ho, peTrola kI TaMkI bhI khAlI ho to usa moTara ko dhakkA dekara kucha dUra taka le jAyA jA sakatA hai, kintu usa moTara se abhISTa maMjila taka nahIM pahu~cA jA sakatA / usa moTara se tIvragati se abhISTa maMjila kA lAbha tabhI mila sakatA hai, jabaki usakA iMjina sahI ho aura peTrola bhI paryApta ho / isI prakAra zarIra aura mana ke pUrvokta samanvita prayatnoM se jIvana kI gAr3I ko kucha sImA taka dhakelA jA sakatA hai, parantu carama lakSya taka dratagati se pahu~cane ke lie to gahana antarAla kA dRr3ha Atmabala honA Avazyaka hai / dRr3ha Atmabala hogA, vahA~ tanabala, dhanabala, sAdhanabala Adi bhautika bala ke abhAva meM bhI saphalatA milegii| dRr3ha Atmabala ke sAtha dhairya, sAhasa, utsAha, adamya saMkalpa, AtmavizvAsa Adi to svataH A juTate haiM / ye sabhI ucca starIya tatva zarIra aura mana ke kSetra se Upara ke haiN| ve antaHkaraNa kI gahana guphA meM bhare haiM, vahIM se ubhara kara bAhara Ate haiM / yadi antaHzakti kA vaha pAvara hAusa prasupta sthiti meM par3A ho to pratyeka prayAsa uthale stara kA rahegA aura usakA pariNAma bhI svalpa hI niklegaa| bAhyayuddha kI taraha Antarika yuddha meM bhI AtmabalI vijayI yaha eka jAnA mAnA tathya hai ki yuddha ke maidAna meM lar3ane ke lie painI talavAra kAma detI hai aura sira bhI usI se kaTate haiM / parantu itane meM hI yuddhakauzala mAna baiThanA ajJAnatA hogii| talavAra calAne ke lie yoddhA kI kalAI kI majabUtI aura mastiSka kI abhyasta kriyA kuzalatA bhI Avazyaka hotI hai| agara ye donoM cIjeM nahIM hoMgI to kImatI aura painI talavAra bhI kucha kAma na kara skegii| kamajora bhujAe~ na to talavAra kA bhAra saha sakeMgo aura na hI yathAsthAna prahAra kara sakeMgo / itanA hI nahIM, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tamaso mA jyotirgamaya yadi khaDga calAne kI kuzalatA aura ucita sUjhabUjha se abhyasta mastiSka nahIM hai, to bhI vaha zastra nirarthaka sAbita hogaa| sAtha hI eka mahatvapUrNa tathya aura vicAraNIya hai ki yadi ukta vyakti meM yoddhA ke yogya sAhasa, zaurya, dhairya evaM AtmavizvAsa nahIM hai, usake antaHkaraNa meM bhIrutA aura udAsInatA hai, dezabhakti nahIM hai, to aisI Antarika durbalatA ke kAraNa talavAra kI acchAI aura kalAI kI majabUtI bhI usake lie kAragara siddha na hogii| antar meM ghabarAyA huA, kAMpatA, DaratA aura lar3akhar3AtA sainika yuddha meM kabhI vijayI nahIM ho sktaa| bAhyayuddha meM vijaya ke lie sAhasa, zaurya, AtmavizvAsa Adi Atmabala ke nikaTa sahayogI tatva Avazyaka haiM, isI prakAra Antarika yuddha ke lie to usase bhI adhika Atmabala evaM usake sahayogI tatvoM kA honA Avazyaka hai / inake binA kAma, krodha, lobha, moha, matsara, dambha, IrSyA, dveSa, vaira-virodha, Asakti, mamala Adi Antarika zatruoM se jUjhanA aura tapa, japa, sudhyAna, mahAvrata, samiti, gupti, samatva, kSamA Adi zastroM se una vicAroM para prahAra karanA aura unheM parAsta karanA atIva kaThinatara hogA / una vikAra ripuoM para vijaya pAnA to aura bhI duSkara hogaa| niSkarSa yaha hai ki tanabala, sAdhanabala Adi hote hue bhI vyakti yadi AtmabalahIna hai, apane vikAroM se jUjhane meM DaratA-kAMpatA hai, ghabarAtA hai, sAdhanoM kA samucita upayoga karane meM usakA mastiSka abhyasta nahIM hai, use apane para vizvAsa nahIM hai, saMzayI ora saMkocI hai, athavA anyamanaskatA, udAsI, niSkriyatA, pramAda, Alasya aura dIrghasUtratA banakara Antarika durbalatA chAyI hai, to aisA vyakti bahuta kucha kara sakane yogya hote hue bhI kucha nahIM kara sakegA / usakI bahumUlya jIvana sampadA pUrvokta Antarika prakharatA ke abhAva meM yoM hI naSTa ho jaaegii| samasta zaktiyoM kA srota Atmabala vastutaH manuSya kI sabhI zaktiyoM kA srota-pAvara hAusa-Atmabala hai / vAstavika balavAna vahI hai, jisakI antarAtmA baliSTha hai| samarthatA aura durbalatA kA yathArtha mUlyAMkana isI Antarika sabalatA aura nirbalatA ko dekha kara kiyA jAtA hai| Atmabala ke binA anya saba bala vyartha haiM, balki anarthakara haiM / hindI ke mahAna kavi sUradAsa ne apane eka bhajana meM isa tathya ko ujAgara karate hue kahA hai Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla "sune rI maiMne nirbala ke balAma / ambala, tapabala aura bAhubala, cautho hai bala dAma / 'sUra' kizora kRpA te saba bala, hAre ko harinAma // " isakA bhAvArtha yahI hai ki anya baloM ke sAtha yadi paramAtmabala - Atmabala nahIM hai, to vaha nirbala hai / usake zarIrabala, buddhibala, tapobala, bAhubala yA dhanabala Adi Atmabala ke abhAva meM niraryaka haiM / itihAsa sAkSI hai ki Azcarya cakita kara dene vAlI ati mahatvapUrNa saphalatAe~ na to tana-mana-dhana Adi sAdhanoM ke sahAre prApta huI haiM aura na hI buddhikauzala se / ve prApta huI haiM Atmabala se / 81 mahAtmA gA~dhIjI zarIra se bahuta durbala the, unakA vajana kevala 96 pauMDa thA / zArIrika dRSTi se unakA sAmarthya upahAsAspada mAlUma hotA thA / unheM koI bhI kizora daur3ane yA lar3ane kI cunautI de sakatA thA / kintu jinhoMne unheM bhAratIya svAtaMtrya saMgrAma ke ajeya yoddhA ke rUpa meM dekhA hai, ve jAnate haiM ki unameM kitanA Atmabala thA, kitanI kAryakSamatA, sUjhabUjha, saMkalpa zakti aura sAmarthya thI / unakA vyaktitva himAlaya se bhI unnata aura samudra se bhI vistRta evaM gambhIra thA / unake sudRr3ha caritra kA srota unakA sudRr3ha Atmabala hI thA / unakI pracaNDa Atmazakti kI Takkara briTiza sarakAra se huI aura isa kuztI meM ve hI vijayI hue / dhanabala, tanabala aura sAdhanabala se bhI yaha yuddha jItanA kaThina thA / bar3e se bar3e pahalavAna ke lie bhI itanI bar3I kuztI lar3anA kaThina thA / kintu gA~dhIjI ke Atmabala ne bhAratIya svatantratA saMgrAma meM jo bhUmikA adA kI, usase spaSTa hai ki Atmabala saMsAra ke saba baloM kA saradAra hai / isase bar3hakara koI bala isa saMsAra meM nahIM hai / jaina siddhAnta kI dRSTi se dekheM to bhI jJAna, darzana, sukha aura vIrya, ina cAroM meM se pratyeka AtmA bhI ananta ananta zakti se sampanna hai / arhata, kevalI, tIrthaMkara evaM siddha paramAtmA ko AtmA ke ye ananta catuSTaya prApta hote haiM / ananta Atmika bala - vIrya se sampanna hone para to AtmA meM itanI sAmarthya ho jAtI hai ki vaha cAhe to sAre brahmANDa ko hilA sakatA hai / vaise hI use zarIra vajra - RSabhanArAva - saMhanana evaM sama caturasra saMsthAna se yukta milatA hai / aura to aura Atmika zakti se sampanna muni cAhe to palAkalabdhi se cakravartI kI samagra senA ko cara kara sakatA hai / vaikriyAdi Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tamaso mA jyotirgamaya samudghAta se bhI apane zarIra ko samagra jambUdvIpavyApI banA sakatA hai| sAre jagata se akelA ahiMsaka pratikAra dvArA jajha kara vijayI bana sakatA hai / Atmabala sampanna vyakti ke sAmane cAhe jitanI bhayaMkara tope, mazInagarne, pracaNDa bhautika zakti sampanna senA khar3I hoM, vaha nirbhaya hokara akelA DaTa jAtA hai aura bhautika bala sampanna vyakti ko jhukA detA hai| Atmabala se sampanna vyakti pratyeka avarodha, sakaTa aura pratikUla paristhiti se jajhate hue binA thake, binA ruke prayatnarata rahatA hai| jitane bhI mahatvapUrNa kAya haiM, unakI saphalatA pUrNatayA usI Atmabala para nirbhara rahatI hai / Antarika prakharatA se hI zakti kA udgama srota umar3atA hai / zarIra aura mana-mastiSka meM to usakA kevala pravAha calatA hai| vyaktigata jIvana kI garimA bhI usa Atmabala para nirbhara hai, jisameM Adarza aura satsaMkalpa kA samAna rUpa se samanvaya hotA hai / saduddezya meM bhAva bharI dRr3ha zraddhA aura kartavya-pAlana meM pracaNDaniSThA kA samanvaya hone se usa Atmabala kA prAdurbhAva hotA hai / usI ke bala para vyakti lobha aura kSobha, droha aura moha, dvaSa aura roSa, bhaya aura durjaya ke avarodhoM ko eka jhaTake meM dUra haTA detA hai, aura uccastarIya AdarzoM ko sthApita kara pAtA hai| apane anukaraNIya AdarzoM ko chor3a jAne vAle yA mahatvapUrNa kAryoM ko kara gujarane vAle vyaktiyoM ke vyaktitva kA vizleSaNa kiyA jAe to una sabhI meM Atmabala kI prakharatA hI mAlUma hogii| laukika jIvana meM yazasvI aura jananAyaka banane kI AkAMkSA bhI Atmabala ke binA pUrNa nahIM ho sakatI / samAjasevA kI paramArtha-parAyaNatA gaharI aura uccastarIya tabhI hogI, jaba vyakti meM Atmabala hogaa| ye loga Atmabala prApta nahIM kara sakate tikar3amabAjI se kucha samaya ke lie sastI vAhavAhI kI lUTa ho sakatI hai, parantu utane bhara se yaza-kIti aura pratiSThA cirasthAyI nahIM ho sakatI, kyoMki usake pIche Atmazakti nahIM hai| dhUrtatA ke bala para sameTI huI prazaMsA aura pratiSThA meM sthAyitva nahIM hotaa| __ AtaMka, anyAya-anIti, atyAcAra aura dhUrtatA kA prazraya bekara AtaMkavAdI, duSTa, durAtmA, dhUrta evaM atyAcArI bhI baliSThatA kA DhiMDhorA pITate dekhe jAte haiM / kucha durbala prakRti ke loga unakI uddaNDatA se Darate, ghabarAte aura natamastaka hote dekhe gae haiN| parantu isa prakAra kI uddaNDatA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla 83 aura duSTatA ko Atma-zakti kA rUpa kataI nahIM mAnA jA sktaa| aise anaitika AtaMka meM yatkicit sAmarthya bhI hai to vaha vinAza kA hai, sRjana kA bilkula nahIM / sRjana kA tatva jisameM ho, vaha vyakti Atmabala kI upalabdhi prApta kara sakatA hai / dUsaroM ko hAni pahu~cAne aura anaitika DhaMga se AkramaNa karane vAle kA bala usI ke lie abhizApa siddha hotA hai, pApakarmabandha ke phalasvarUpa vaha anekAneka janmoM taka duHkhoM kI bhaTTI meM jalatA rahatA hai, use una kugatiyoM aura azubha yoniyoM meM AtmasvarUpa evaM mokSamArga kA sadbodha nahIM miltaa| dhvaMsa ko zastra banAkara calane vAle kA jIvana-dIpa sadaiva asthira, bhayAkrAnta aura vyAkula rahatA hai, Atmabala to usameM nAmamAtra ko nahIM hai / mAcisa kI tIlI agnikANDa to raca sakatI hai, parantu usI Aga meM jalakara use bhI samApta honA par3atA hai| pAgala kuttA kaI prANiyoM ko kATa sakatA hai, parantu khaira usakI bhI nahIM hai| duSTatA ke viruddha ubhare Akroza rUpa prakRti-daNDa se use mRtyU-mukha meM jAnA hI par3atA hai, jabaki usake dvArA kATe hue loga to davA-upacAra se ThIka bhI ho sakate haiM / yaha niHsaMdeha samajha lenA cAhie ki jo loga duSTatA ke sahAre baliSTha banane kA prayatna karate haiM, unakA vaha avalambana na to AsAna hotA hai aura na hI saphala / duSTatA apanAne se sammAna aura sahayoga donoM se ve vaMcita ho jAte haiM tathA apane cAroM ora ghRNA, tiraskAra aura dhikkAra kA tAnA-bAnA buna lete haiM / anta meM, ve mitravihIna hote cale jAte haiM / ataH kuTilatA kA Azraya lekara dUsaroM ko dabAne-satAne kA dhvaMsAtmaka sAmarthya Atmazakti se kosoM dUra hai / jisameM sRjana kA sAmarthya hai, usI kI antarAtmA balavAna hai| Atmabala sampanna vyakti kA bhagIratha parAkrama Atmabala ke dhanI vyakti ke lie zAstrakAra kahate haiM"appANameva jajjhAhi, ki taM jujjheNa bjjho|"1 'he sAdhaka ! yadi tujhe Atmabala sampanna bananA hai to apanI AtmA se arthAt-AtmA meM saMcita kusaMskAroM, duSkarmoM, viSaya vAsanAoM, rAgadvaSa, moha, ghRNA, matsara, kAma tathA krodhAdi kaSAya rUpa vikAroM se lar3a, bAhya zatruoM se lar3ane se kyA matalaba ?' 1 uttarAbhyayana sUtra a. 6 gA. 35 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 tamaso mA jyotirgamaya vastutaH apane saMcita kusaMskAroM evaM duSkarmoM se jUjhanA aura unheM ukhAr3a pheMkane kA prabala puruSArtha Atmabala ke binA nahIM ho sktaa| dUsaroM se lar3ane kI apekSA apane durAtmA bane hae AtmA se lar3anA tathA Antarika zatruoM ko parAsta karanA mahAduSkara hai / AtmAlocanA, AtmanindA, gardA, AtmanirIkSaNa, anuprekSaNa evaM Atmazodhana ke morce para lar3anA aura pratikSaNa sAvadhAna rahakara vijaya prApta karanA atIva kaThina hai| aisI lar3AI pracaNDa Atmabala ke sahAre hI lar3I jA sakatI hai| mRgAputra kA saMkalpa : Atmabala kA paricAyaka mRgAputra ne jaba muni dIkSA lene kA saMkalpa kiyA, taba usake pitA ne use samajhAyA ki "paMca mahAvratoM kA pAlana karanA, jIte jI lohe ke cane cabAnA hai / naMge paira apratibaddha vihAra karanA, nirdoSa kapotavRtti se bhikSA karake nirvAha karanA, kezaloca karanA, bImAra hone para ucita auSadhopacAra na milane kA kaSTa tathA bAIsa prakAra ke parISaha evaM nAnA upasarga sahanA atyanta duSkara hai, isalie tuma gRhasthAzrama meM hI rahakara apanA jIvana sukhapUrvaka bitaao|" isa para mRgAputra ne jo uttara diyA, vaha usake prabala Atmabala kA paricAyaka hai| usane pitA se kahA ki nAraka ke bhava meM naraka meM maiMne jitane bhayaMkara kaSTa uThAe haiM, maraNAntaka pIr3A sahI hai, ghora yAtanAe~ jhelI haiN| unakI apekSA mahAvrata-pAlana, kezaloca Adi ke kaSTa to kucha bho nahIM haiM / janma-maraNa ke bhayaMkara duHkhoM ke samakSa ye duHkha to unake pAsaMga ke barAbara bhI nahIM haiM / ataH maiM ina duHkhoM ko saharSa sahana karUMgA, Atmajyoti jagAU~gA, mukti ke prazasta Agneya patha para maiM haMsate-haMsate cluuNgaa| maiM ina janma-maraNa ke duHkhoM aura unake srota azubha karmoM se atyanta ghabarA uThA haiM / aba isa bhava meM unakA anta karanA hI merA lakSya hai, usake lie cAhe jitane kaSTa sahane par3eM, maiM dhairyapUrvaka shuuNgaa| jaMgala meM svacchanda vicaraNa karane vAle mRga ko bImAra par3ane para kauna auSadha detA hai, kauna AhAra-pAnI detA hai, prakRti para nirbhara rahakara vaha svataH hI svastha ho jAtA hai, svayaM AhAra pAnI lene lagatA hai| isI prakAra maiM bhI mRgacaryA kruuNgaa|' Atmabala :mpanna vyakti kA jIvana pratisrotagAmI yaha haiM Atmabala ke svara ! jo apane svArthoM, icchAoM aura AzA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla 85 tRSNA kA damana kara sakatA hai, aMkuza lagA sakatA hai tathA mitavyayI evaM yathAlAbha-saMtoSI jIvana krama apanA sakatA hai, ahaMlipsA, AtmaprazaMsA evaM pratiSThA ko tilAMjali de sakatA hai tathA dUsaroM ke hita evaM kalyANa ke lie svayaM ko bAdala kI taraha nicor3a sakatA hai, kisI ke kumhalAye hue paudhe ko navajIvana de sakane meM samartha ho sakatA hai, vahI Atmabala kA dhanI hai / laukika logoM kA jIvana pravAha rUr3hiyoM meM, kuprathAoM, kurItiyoM aura kUTeboM kI dizA meM bahatA hai, kintu AtmabalI sAdhaka AtmaniSTha hokara ThIka usase viparIta dizA meM apanI jIvana naiyA ko khetA huA calA jAtA hai / vaha anusrotagAmI na hokara pratisrotagAmI hotA hai| hAthI jaise vizAlakAya prANI jisa prakAra nadI-pravAha meM bahate cale jAte haiM, isI prakAra bar3e-bar3e sattAdhArI, dhanADhya, uccapadastha, vyakti taka pravAha kI dizA meM bahate calate haiN| machalo kI taraha pravAha se viparIta dizA meM calane kI sAhasikatA niHsandeha asAdhAraNa hotI hai, vaha AtmavalI meM hI ho sakatI hai / paramArtha-prayojanoM meM sacce mana se laga sakanA usI ke lie sambhava ho sakatA hai, jo bAhya jIvana meM zreya evaM sahayoga pAne ke lie svayaM ko galAtA hai, svayaM kaSTa saha kara dUsaroM ko jilAtA hai| samAja ko sahI dizA meM mor3ane ke lie jo adbhuta zaurya aura sAhasa pradarzita kara sakate haiM, yuga kI samasyAoM ko sulajhAte haiM aise aitihAsika mahAmAnava apanI pratikUla paristhiti ko manaHsthiti se anukUla banA pAte haiM, ve hI Atmazakti-sampanna puruSa haiM / AdarzavAda ke mArga para calanA lokamAnyatA ke anusAra ghATe kA kAma hai| bhRgAputra ke pitA ke samAna tathAkathita svajana sambandhI eka svara se sva-para-kalyANa, AtmaniSThA, samAjasevA, paropakAra-parAyaNatA, tapa-tyAga yA saMyama kI ora kadama bar3hAne se citravicitra tarka-vitarka gar3ha kara rokate haiM / zatruoM kA pratirodha sarala hai, kintu svajanoM ke Agraha ko sunA-anasunA karane vAlI ekAgra Adarza-niSThA kA paricaya de sakanA pracaNDa AtmabalI kA kArya hai| isa agni-parIkSA meM saphalatA pAnA Atmabala ke binA sambhava nahIM hai| Antarika pralobhanoM aura bhrAnta karane vAlI vibhISikAoM tathA parijanoM ke AgrahoM ko ThakarA kara pracaNDa AdarzavAda yA svanirdhArita lakSya ke prati gamana Amibala ke Azraya se hI ho sakatA hai / svajanoM evaM snehIjanoM ko moha zRMkhalA ko tor3a DAlanA AtmabalI kA hI kArya hai| apane vyaktitva kA pariSkAra apane prati kaThora aura dUsaroM ke prati komala banane, nirmohatva-nirmamatva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 tamaso mA jyotirgamaya pUrvaka apane doSoM-durguNoM ko khader3a denA, tapa-tyAga evaM saMyama dvArA Atmazuddhi karanA, tabhI sambhava hai, jaba vyakti aTaTa dhairya aura adamya sAhasa tathA utkRSTatA ke prati asIma zraddhA rakha kara cale / pratidina ke A~dhItUphAnoM se tathA uttAla jvAra-bhAToM se AtmaniSThA ke dIpaka ko na bujhane dekara apanI jIvana naiyA ko sakuzala khekara apane gantavya taka le jAne kI taraha yaha atyanta duSkara hai| yaha bhavabandhanoM kI loha-zRMkhalA ko apane majabUta irAdoM, bulaMda hoMsaloM evaM prabala sAhasa se kATane jaisI kaThina prakriyA hai / mAnavIya utkRSTatA ko prApta karane kI lalaka to bahuta se logoM meM hotI hai, parantu use pUrNa kara pAne kI saphalatA to Atmabala-saMpanna dhIra-vIra ko hI milatI hai / Atmika pragati ke lie paramparA se Atmabala Avazyaka jisa prakAra bhautika baloM se bhautika sAdhana milate haiM, usI prakAra Atmika bala se Atmika pragati ke sAdhana milate haiN| saMsAra meM lokabandha evaM vizvapUjya va AtmavAdI sAdhaka Atmabala ke sahAre se hI banate haiM, bane haiM / prAyaH pratyeka kSetra meM yaha siddhAnta lAgU hotA hai ki bala se sAdhana aura sAdhana se saphalatA milatI hai / Atmika pragati ke lie bhI Atmabala sampAdita karanA aura Atmabala se sAdhana upalabdha karanA Avazyaka hai| usake sahAre se devoM ko bhI jhukAyA jA sakatA hai / aura svataH sahayoga ke lie bhI bAdhya kiyA jA sakatA hai / darzavakAlika sUtra meM isI tathya ko anAvRta kiyA gayA hai __"devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA mnno|' "jisakA mana sadaiva Atma dharma meM lIna rahatA hai, use devatA bhI namana karate haiN|" __ yadi Atmabala evaM Atmadharma meM niSThA rakhane ke badale devatAoM ke Age gir3agir3Ane aura unheM rijhAne, phusalAne kI nIti apanAI jAe to na to devoM ko jhukAyA-manAyA jA sakatA hai aura na hI Atmika kSetra kI mahAna upalabdhiyA~ ajita kI jA sakatI haiM / mahA-mAnavoM kI yA mahAsAdhakoM kI jIvana gAthAoM para dRSTipAta karane se eka bAta spaSTa pratIta hotI hai, ki unameM se koI bhI janmajAta yA paramparAgata anukUlatAe~ lekara 1 dazavaikAlika sUtra a. 1 gA. 1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla 87 nahIM janmA / anukUlatAe~ na to Upara se barasI haiM aura na ho devoM ne prArambha se hI unheM anukUlatAe~ pradAna kI haiM varan apane AtmA meM nihita balaparAkrama ko svayaM prakaTa karake Age bar3he haiM, pratikUlatAoM se jUjhakara svayaM apanA rAstA banAyA hai| pratikUla paristhiti meM bhI unheM dUsaroM kA sahArA yA sahayoga na lekara svayaM apane pairoM se calanA par3A hai| bhagavAna mahAvIra ke sAmane indra ne svayaM upasthita hokara prArthanA kI-"bhagavan ! Apa para bhayaMkara saMkaTa aura kaSTa (upasarga) Ane vAle haiM, yadi Apa AjJA deM to maiM ApakI sevA meM rahakara ina kaSToM evaM saMkaToM se bacAne meM ApakI sahAyatA kruuN|" isa para prabhu mahAvIra ne jo uttara diyA, vaha unake Adarza Atmabala kA paricAyaka hai-'indra ! aisA na to kabhI huA hai, na hotA hai, aura na hI hogA ki jinendra dUsare ke bala para apanA parama pada (mokSa) prApta kareM-- "svavIryeNaiva gacchanti jinendrAH paramaM padam" jinendra apane bala-vIrya ke sahAre se hI paramapada ko prApta karate haiN| apanA Atmabala hI karmoM ko kATane, saMvara aura nirjarA ke lie tathA Atmazuddhi ke lie puruSArtha karane meM samartha hai| logoM ne aise mahAna puruSoM ko aise hI kandhe para nahIM car3hAyA, varan ve apanI vizeSatAoM ke AdhAra para hara kisI kI A~khoM ke tAre bane aura loka hRdaya meM pratiSThita ho ge| Atmabala saMcaya ke cAra AdhAra __ zarIrabala ke lie jisa prakAra AhAra, vihAra, saMyama aura utsAha jaise sAdhana juTAne par3ate haiM, dhanabala bar3hAne hetu pU~jI, yogyatA, parizrama aura kuzalatA juTAnI par3atI hai, zikSagabala ke lie adhyavasAya, zikSaka, zikSA-saMsthAna, evaM prazikSaNa-sAmagrI juTAnI par3atI hai. ThIka isI prakAra Atmabala prApta karane ke lie saMkalpa, saMyama, vizvAsa aura samarpaNatA ina cAra AdhAroM ko juTAnA par3atA hai| paramAtmA kI kRpA yA daivI anugraha athavA devoM kA Agamana-AkarSaNa isI cumbakatva ke sahAre sambhava hotA hai / nirjarA kI kudAlI se Antarika kSetra ko khodate-kuredate hue AtmA ko mukti cAra sAdhanoM se sambhava hai / prathama AdhAra : saMkalpa saMkalpa kA artha aisA manobala hai, jisake sahAre nizcaya ko kAryA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tamaso mA jyotirgamaya nvita karane kI sAhasikatA akSuNNa banI rahe / Atmika pragati ke mArga para calane ke lie sAdhaka ko kaI vyavadhAnoM - vighna-bAdhAoM se jUjhane ke lie saMkalpa bala kI AvazyakatA par3atI hai / saMcita duSkarmoM evaM kusaMskAroM ko nirasta karake unake sthAna para satpravRttiyoM aura sadguNoM ko sthApita karane ke lie kiyA jAne vAlA prabala saMgharSa se Takkara pracaNDa manobala ke kAraNa hI lI jA sakatI hai / dhairyapUrvaka cirakAla taka binA utsAha girAe nirdhArita mArga para calate rahane ke lie dRr3ha saMkalpa cAhie / isI se Atmazakti bar3hatI hai| tyAga pratyAkhyAna eka prakAra kA saMkalpa yA praNa hai / jisase AtmA kI zakti bar3hatI hai / sAmAnyatayA sAMsArika vRtti ke loga bAlabuddhi evaM vAnaravRtti ke hote haiM / ve adhika dera taka nirdhArita lakSya para Tike nahIM raha sakate / jyoM hI koI pralobhanoM kA jhauMkA AyA athavA kuvicAroM yA kukarmoM kA suvidhAjanaka AkarSaNa AyA, ki ve phisalane lagate haiM / pAnI phailate hI binA kisI prayAsa ke nIce kI ora bahane lagatA hai isI prakAra caMcala vRtti ke loga pralobhana, mohana aura AkarSaNa kA dabAva par3ate hI zIghra vicalita hokara duSkarmoM meM yA pApa-pravAha meM bahane lagate haiM / mokSa mArga para calane para adRzya Antarika saphalatA milane kI ard sthUlabuddhi ko vizeSa AkarSaka nahIM lagatI / ataH kSaNika Avezavaza kadama bar3hAye jAne para bhI tatkAla phala milane kI utAvalI meM dhairya aura manobala TUTa jAtA hai / AtmanirmANa yA Atmazuddhi kA mArga zrama-sAdhya, evaM samayasAdhya hai | yoga darzana meM bhI spaSTa kahA hai " sa tu dIrghakAla - nairantarya-satkArAsevito dRDhabhUmiH / " utkRSTatA kA vaha mArga dIrghakAla taka satata satkAra aura zraddhApUrvaka sAdhanA karane para hI sudRr3ha hotA hai / ataH caMcalatA ko ThukarAne vAlA, pralobhanoM aura dabAvoM se bacAne vAlA tathA duSpravRttiyoM se jUjhane vAlA pracaNDa manobala AtmasAdhanA ke dvArA zakti, tejasvitA evaM kSamatA prApta karane vAle sAdhaka kA sarvaprathama AdhAra hai / bAlya caMcalatA ko haTAkara dRr3ha nizcayI praur3hatA utpanna karane meM pracaNDa manobala kI hI mukhya bhUmikA rahatI hai / aisI dRr3hatA manasvI kAryArthI logoM meM hotI hai / isake lie zUravIroM jaisI parAkramI manaHsthiti cAhie | itanA dRr3ha nizcayI saMkalpabala juTAe binA kisI ke lie himAlaya kI coTI para car3hane jaisA Atmazakti kA kIrtimAna sthApita Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatosukhI sAmarthya kA mUla 86 karanA sambhava nahIM hai| vrata, pratyAkhyAna, tapa, tyAga, titikSA, parISahasahana, upasarga-vijaya, kaSAya-vijaya, mauna, brahmacarya, ahiMsAdi mahAvrata Adi ke anekoM vidhi-niSedha AtmAnuzAsana-pAlana meM sahAyaka haiN| ye saba dRr3ha saMkalpabala ke binA kathamapi saphalatApUrvaka sampanna nahIM ho skte| prAtaHkAla nitya kRtya se nivRtta hone para niyata sthAna aura samaya para niyata maryAdAoM kA pAlana karate hue upAsanA ke lie sukhapUrvaka baiThane tathA merudaNDa sIdhA rakhanA, zArIrika anuzAsana tathA niyata mAtrA meM niyata vidhAna se upAsanA krama sampanna karane kI AtmAnuzAsana kI prakriyA saMkalpa bala ke sAtha hI jUr3o haI hotI hai| astavyastatA evaM avyavasthA ko isI kaThoratA, niyamitatA, vyavasthitatA evaM upayogitA ke AdhAra para nirasta kiyA jA sakatA hai / isa prakAra ke AtmAnuzAsana ko phaujI anuzAsana kI taraha nibAhate calane para manonigraha kI saphalatA milatI hai / yahI Atmavala prApti kA prathama caraNa hai| aisA Atmazakti sampanna sAdhaka jIvana-saMgrAma meM bar3e-bar3e AdarzavAdI puruSArtha evaM parAkrama karane meM samartha hotA hai| dvitIya AdhAra : saMyama saMkalpabala abhyAsa kA vistRta prayoga kSetra 'saMyama' kA maidAna hai| parIkSA-sthala bhI yahI hai| saMyama kA abhyAsa jIvana ko saMtulita aura svabhAva meM ghuso huI ucchRkhalatA, svacchandatA evaM anAcAritA kA damana karane meM upayogI hai| indriyA~ apane-apane viSaya meM maryAdAtikramaNa karane ko macalatI haiM, ve khulI chUTa cAhatI haiN| una para akuza na lagAyA jAya to ve ucchaM khala banakara tana, mana, vacana, Atmika guNa dhana evaM sammAna meM Aga lagAtI calI jAe~gI aura AtmA ne jo kucha zakti upArjita kI hai, use svAhA kara deNgii| jananendriya kA asaMyama kisa prakAra manuSya ko nisteja, nivIrya evaM khokhalA banA detA hai, isake udAharaNoM se saMsAra kA itihAsa bharA par3A hai / jihvA lolupatA kisa prakAra peTa aura zarIra ko kharAba karatI hai, sar3AtI hai, nAnA roga utpanna karatI hai, yaha kisI se chipA nahIM hai / tRSNA, lokaSaNA evaM vittaSaNA ke vazIbhUta hokara loga kisa prakAra pApakarmoM ko saMcita karane lagate haiM aura use saMkIrNa duSprayojanoM meM lagAkara kisa prakAra anartha utpanna kara rahe haiM, yaha bhI kisI se ajJAta nahIM hai / ahatA-mamatA evaM madonmattatA manuSya ko kisa prakAra dambha, mithyADambara evaM mithyA-pradarzana kA ghaTATopa racatI aura kaise IrSyA-dveSa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya ke biSa-bIja botI hai ? isakA avAMchanIya nagnanRtya kahIM bhI dekhA jA hai / chala-prapaMca racakara kamAye gae dhana kA vilAsitA meM, vyasanoM meM, ThATha-bATa meM, AtaMka-anAcAra meM vyaya karanA zArIrika aura mAnasika asaMyama kA hI eka prakAra hai| vAsanA, tRSNA, lobha, lAlasA, droha evaM moha Adi ko saMyata kiyA jAe to ina duSprayojano meM lagane vAlI zakti kI barbAdI ruka sakatI hai aura yojanAbaddha rUpa se satprayojanoM meM lagI haI vaha zakti hara dRSTi se kalyANakArI, azubha karma kSayakArI aura Atmazakti saMvarddhanakArI bana jAtI hai| phUTe bartana meM dudha duhane se dudhAru gAya pAlane kA tathA dugdhapAna kA saubhAgya nirarthaka calA jAtA hai, isI prakAra zarIra aura mana meM kaSAyakalmaSoM aura viSaya-vAsanAoM ke agaNita chidra ho rahe hoM, to Atmika zakti baTorane ke bajAya vaha zakti risa-risa kara samApta ho jAegI / zakti kA apavyaya karane se vaha zakti khatma ho jAtI hai, phira isa janma meM yA agale janmoM meM bhI vaha zakti prApta honI atIva duSkara hai| Atmabala ke upArjana kA lAbha bhI tabhI mila sakatA hai, jaba use saMyamapUrvaka anartha-pravAha se rokA jaae| pAnI ke ucchakhala bahate pravAha ko rokakara vizAla bAMdha banAe jAte haiM, phira usa pAnI ke saMgraha kA sadupayoga karake siMcAI, bijalI, panacakkI Adi kitane hI lAbha prApta kiye jAte haiN| ThIka yahI bAta saMyama ke viSaya meM hai| tana, mana, sadguNa, dhana, vacana evaM mastiSka kI kSamatAeM kisI ke pAsa bhale hI svalpa mAtrA meM hoM, yadi vaha inheM apavyaya se bacAkara satkAryoM meM, svaparakalyANa-sAdhanA meM sadUpayoga karatA hai to usakA pratiphala balavAnoM, dhanavAnoM aura vidvAnoM kI sammilita zakti se bhI bar3hakara zreyaskara ho sakatA hai / ise hama saMyama kA hI camatkAra kaha sakate haiN| ekAgratA se zakti ko apane lakSya meM kendrita kiyA jAtA hai, usase vyakti sAhitya, vijJAna, kalA, zilpa Adi meM pAraMgata ho jAtA hai, isI prakAra Atmika cintana meM ekAgra hone para Atmika zakti ke ucca zikhara para pahu~cA jA sakatA hai| yaha ekAgratA aura kucha nahIM mastiSkIya saMyama hai, ise hI zAstrIya bhASA meM sudhyAna kahA jAtA hai / manaHsaMyama, mastiSkIya saMyama, vicAra-saMyama, vANI-saMyama, indriya-saMyama, samaya-saMyama, svabhAva-saMyama, Adi ke rUpa meM AsravoM ko rokakara yadi usI saMcita Atma-sAmathrya ko saMvara meM, sadAcAra meM, satprayojanoM meM niSThApUrvaka lagAyA jA sake to samajhanA cAhie ki AtmA kaSAyAdi kAlusyoM ko miTAkara uttarottara zuddha ho Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthya kA mUla 91 rahI hai, zakti sampanna hotI jA rahI hai, AtmotkarSa kA uddezya bhI isI prakAra saphala ho sakatA hai| inhIM tathyoM ko dhyAna meM rakhate hue tasvajJa zramaNoM, zramaNopAsakoM evaM Atmabala bar3hAne ke lie saMkalpa bala bar3hAne ke sAtha-sAtha satraha prakAra ke zAstrokta saMyama ke AcaraNa meM kaThoratA apanAI hai / apane sAtha kar3AI aura dUsaroM ke sAtha naramI yahI saMyama kI nIti hai / tapasyA, titikSA, parISaha sahana, upasarga-vijaya, samiti-gupti Adi kI anekAneka sAdhanAe~ saMyama kA hI uddezya pUrNa karatI haiN| yoga-darzana meM varNita katipaya camatkArI siddhiyA~ cittavRttiyoM ke saMyama se prApta upalabdhiyA~ hI haiN| isa prakAra saMkalpa aura saMyama ye donoM zarIra aura mana kI saMyukta upalabdhiyA~ haiM / ye donoM Atmabala kI sAdhanA ke pUrvArddha haiN| inakA sIdhA sambandha bhautika (zArIrika, mAnasika Adi) gatividhiyoM ke sAtha hai / uttarArdha ke rUpa meM vizvAsa aura zraddhA ina donoM kI gaNanA, bhAvasaMvedanAoM meM hotI hai / ye antarAtmA ke gahana stara se nikalate hue amRtasrota haiM / vizvAsa : tRtIya AdhAra yaha Atmazakti ko prakhara banAne kA tRtIya AdhAra hai| vizvAsa se daDha nizcaya kI sthiti utpanna hotI hai jisase caMcalatA, vyagratA, asthiratA, sandeha, Adi kA bikharAva naSTa hotA hai| kisI viSaya meM jaba taka koI susthira sthApanA na ho jAe taba taka mana zaMkAzIla banA rahatA hai, aisI sthiti meM koI nizcita kadama nahIM uTha paataa| vizvAsa usa anizcitatA kA anta karatA hai, jo Atmabala meM bAdhaka hai, kyoMki Atmabala pUre manoyoga se kArya karane kI tatparatA utpanna karatA hai| ___ saMdigdha manaHsthiti meM kisI siddhAnta sammata mAnyatA ko apanAnA kaThina hotA hai, kyoMki niSThA yA agAdha vizvAsa ke AdhAra para hI mAnyatA ko prANavAna aura kriyAnvita karane kI zakti utpanna hotI hai| andhavizvAsa se satarka rahakara samyak vizvAsa ko apanAeM vizvAsa ke kSetra meM andhavizvAsa ke ghusa par3ane kI pUrI gujAiza banI rahatI hai| sAmAjika, pArivArika, sAMskRtika evaM sAmpradAyika andhaparamparAeM, pUrvAgraha, andhavizvAsa evaM andhamAnyatAe~ logoM ke mana-mastiSka para burI taraha chAI rahatI haiM aura logoM kI zakti ko barbAda kara rahI haiN| AdhyAtmika kSetra meM bhI aisA honA sambhava hai| adhyAtma kSetra kA andha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 tamaso mA jyotirgamaya vizvAsa bahuta hI hAnikAraka duSpariNAma utpanna karatA hai / ataH vivekayukta vizvAsoM ko hI mAnanA caahie| jina AdarzoM aura siddhAntoM ko mAnyatA do jAnI hai, unake sambandha meM Avazyaka chAnabIna karake yathArthatA aura upayogitA kA nirNaya kiyA jAe / naitikatA, AdhyAtmikatA aura uccastarIya AdarzavAditA kA tathyapUrNa samarthana karane vAlI mAnyatA para dRr3ha vizvAsa karake calanA caahie| jainAgamoM meM kisI bhI Adarza yA siddhAnta ko svIkAra karake kriyAnvita karane kA krama isa prakAra hai - zraddhA, pratIti, ruci, sparzanA, pAlanA aura anupAlanA / zraddhA se lekara sparzanA taka ke krama meM usa siddhAnta yA mAnyatA ko Thoka-bajA kara apanAyA jAtA hai / adhyAtmapatha ke pathikoM ko vivekapUrvaka pUrvokta rIti se apane AdarzoM kI yathArthatA aura lakSya kI prakharatA ke sambandha meM asaMdigdha manaHsthiti kA anta karanA cAhie aura lakSya evaM sAdhana para pragAr3ha vizvAsa kA prakhara cumbakatva utpanna karanA cAhie / isI se Atmazakti prabala hogI evaM AdhyAtmika utkRSTatA ke viSaya meM svataH saphalatA milatI jAegI / caturtha AdhAra : sanaganA jAtmazakti ko prakhara banAne kA sarvAdhika prabala evaM samartha antima brahmAstra hai - samarpaNatA / 'adhpANaM vosirAmi' kahakara sAdhaka jaba apane parama Adarza yA Adarza - ziromaNi mahApuruSa ke prati apanA vyutsarga kara detA hai, taba vaha cAroM ora se apanI samasta Atma-zaktiyoM ko ekamAtra eka lakSya meM kendrita - samarpita kara detA hai / isa prakAra kI samarpaNatA meM utkRSTatA ke prati itanI gahana saMvedanA aura bhavyabhAvapUrNa utsukatA hotI hai, ki jisake kAraNa use pAne ke lie sAdhaka apanA sarvasva (apane mAne hue zarIra tathA zarIra se sambandhita samasta sajIva-nirjIva padArtha) nyochAvara karane ke lie udyata ho jAtA hai / isa sambandha meM dIpaka aura pataMgoM kA candra aura cakora kA, papIhA aura svAtibindu kA udAharaNa adhika saMgata baiThatA hai / pyAra barAbara vAloM se tathA sneha choToM se kiyA jA sakata hai, utsukatA to vyasana aura vinoda ke lie bhI ho sakatI hai, praNaya to pati-patnI meM hotA hai, aura umaMga evaM lalaka to duSkarmoM ke lie bhI uThatI hai, lipsA aura tRSNA to artha, pada-pratiSThA Adi pAne ke li bhI ho sakatI hai; kintu samarpaNa bhAva to ucca AdarzoM evaM zuddha dharma ke siddhAntoM athavA adhyAtma kI parAkASThA para pahu~ce hue pUrNa yA zuddha para AtmA yA paramAtmA ke mArga para calane vAle sAdhaka ( gurudeva ) ke prati Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabala : sarvatomukhI sAmarthyaM kA mUla 63 hotA hai, jinakI zaraNa grahaNa karane para yA jinakA anusaraNa karane para svapara-kalyANa kA patha prazasta ho / vizvAsa aura samarpaNatA : antarAtmA kI sUla paMjI devAdhideva, guru aura dharmatatva para jitanA gaharA vizvAsa aura samarpaNa bhAva hogA, sAdhaka utanA hI zIghra mokSa yA paramAtmA (siddha) ke nikaTa pahu~cegA | ataH Atmazakti kI prakharatA bar3hAne meM vizvAsa aura samarpaNabhAva donoM Avazyaka haiM / vizvAsa aura samarpaNa bhAva antarAtmA kI ve divya zaktiyA~ haiM, jina para Atmika pragati kI samagra sambhAvanAoM kA dAromadAra hai / jJAnAdi Atmika zaktiyoM kI abhivRddhi ke lie cAroM Avazyaka tana aura mana mastiSka donoM hI Antarika vizvAsa aura samarpaNa bhAva se prerita evaM saMcAlita hote haiM / mana apane viSaya ke anurUpa indriya meM cetanA kA vidyutpravAha cala par3ane se apanA kAma karatA hai / ina donoM ko Adarza aura utkRSTatA ke sAtha vizvAsa evaM samarpaNa bhAvapUrvaka jor3a diyA jAe to uccastarIya Atmazakti bar3ha jAegI, jisase AtmA uccastarIya Atmika pragati kI dizA meM druta gati se Age kUca karatI jAegI / ataH vizvAsa aura samarpaNa bhAva, ye donoM AtmA kI jJAna, darzana, sukha aura vIrya ( parAkrama) kI zakti kI abhivRddhi karate haiM / niSkarSa yaha hai ki mokSa arthAt - AtmA ke parama utkarSa ke zAstrokta cAroM patha - ( jJAna, darzana, cAritra aura tapa ) ina cAroM ko Atmazakti sAdhanoM se prazasta kiye jA makate haiM / AtmA kI jJAnAdi cAroM zaktiyoM kI abhivRddhi ina cAroM sAdhanoM se kI jA sakatI hai / niHsandeha vizvAsa aura samarpaNa bhAva se jJAna aura darzana kI tathA saMkalpa aura saMyama se tapa aura cAritra kI zakti bar3hatI hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya utkRSTa vAtAvaraNa kase mile Aja hama jisa vizva meM rahate haiM, usameM ina dinoM saMkIrNa svArthaparAyaNatA kA dauradaurA hai / AdarzoM kI ora kadama bar3hAne kI apekSA adhikAMza loga nikRSTa kRtyoM kI hI bAta socate haiN| ujjvala bhaviSya kA nirmANa karane kI apekSA logoM ko tAtkAlika lAbha prApta karane meM adhika ruci hai, phira bhale hI usake lie anyAya, anIti aura bhraSTAcAra kA mArga hI kyoM na apanAnA pdd'e| cAroM ora nikRSTatA aura patana vatti ke parvata khar3e dikhAI dete haiN| naitika patana, bhraSTAcAra-parivardhana evaM nikRSTa svArthalipsA kI paristhitiyA~ makkhI-maccharoM kI taraha paidA hotI aura bar3hatI rahatI haiN| zreSTha aura upayogI mAnavoM ko tathA nItimattA aura zreSThatA ko prayatnapUrvaka DhU~r3hanA aura unase sIkhanA par3atA hai| susaMskRta, cAritravAn aura utkRSTa manuSya sadA alpamata meM hI rahe haiM, phira zreSThatA kA prabhAva kSatra bhI utanA vyApaka nahIM hotA, jitanA ki nikRSTatA kA / bahumata kA anusaraNa manuSya ko eka aisI durbalatA hai, jise kaThinAI se rokanA ora badalanA zakya hai / pAnI nIce kI ora bahatA hai, isI prakAra manuSya kI pAzavika vRttiyA~ use nIce kI ora dhakelatI haiM, pRthvI kI gurutvAkarSaNa zakti kI taraha ve use apanI ora khIMcatI haiM / sAmAnya buddhi kA rujhAna dUradarzI banakara nItimattA, zreSThatA evaM pAramArthika patha ko apanAne kI apekSA kisI bhI upAya se turanta bhautika sukha-sAdhanoM se lAbhAnvita hone kI ora hotA hai / cAroM ora aise hI nikRSTa vAtAvaraNa kA prabhAba dekhA jAtA hai / sAdhAraNa taura para bhautikatA kA jIvana hI dRSTipatha meM AtA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 65 sAMsArika logoM kI pramukha abhiruci zArIrika vAsanA ke upabhoga meM tathA mAnasika saMgraha sRSNA meM jakar3I rahatI hai| ahakAra kA paripoSaNa hI unakI mahatvAkAMkSAoM kA kendra hotA hai / jIvana nirvAha kI AvazyakatAe~ svalpa hote hue bhI manuSya vAsanA, lAlasA, tRSNA aura ahaMtA se prerita hokara satata vyasta rahatA hai, unakI pUrti ke sAdhanoM ko juTAne meM / vaha AkAMkSAoM kI jitanI pUrti karatA jAtA hai utanI hI ve surasA kI taraha tIvra aura vRddhiMgata hotI jAtI haiN| aisI sthiti meM suradurlabha mAnava-jIvana ko saphala banAne ke avasaroM kA adhikAMza bhAga isI ApAdhApI, bhagadar3a aura udher3abuna meM laga jAtA hai| svajana-sambandhiyoM se lekara mitroM aura hitaiSiyoM kA sArA parikara apane hI mAne hue vidhi-vidhAnoM, rotinItiyoM, aura paramparAoM ko apanAye rahane ke lie dabAba DAlatA hai; khule dila-dimAga se cintana-manana evaM anuprekSaNa karane ko avakAza nahIM detA / cAroM ora kI paristhiti, vAtAvaraNa evaM ghaTanA krama bhI prAyaH nimnatara hotA hai, jo antazcetanA para usI prakAra ke saMskAroM ke sAMce meM Dhalane ko bAdhya karatA hai| ataH adhikAMza janatA kA jIvana lakSya bhI mauja-zoka ke sAdhana juTAnA aura vaiSayika sukhoM se lipaTe rahanA hotA hai| tadanusAra unakI ceSTAe~ aura AkAMkSAeM bhI anaitika evaM bhraSTa tarIkoM se bhautika sukha-sAdhana sampAdita karane kI hotI haiN| isase U~ce uThakara AtmA kI unnati aura utkRSTatA tathA sva-bhAva meM ramaNatA, AtmazaktiAtmazAnti meM vRddhi ke viSaya meM socanA-samajhanA sambhava hI nahIM ho pAtA / yadi AtmanirmANa ko mahatva dekara usake pariSkAra evaM paripoSaNa ko apanAnA ho to uparyukta vAtAvaraNa se dUra rahakara naye, zuddha evaM utkRSTatA-preraka vAtAvaraNa meM apane ko rakhane ke sAdhana juTAne par3eMge; kyoMki zreSThatA, utkRSTatA aura AdarzavAditA kI dizA meM calanA ho to usake lie vaisA preraka vAtAvaraNa apekSita hogaa| jahA~ aisA parikara mile, vahA~ rahane kA bhI prabhAva par3atA hai| sAmAnyatayA manuSya jIvana bAhya paristhitiyoM aura vyaktiyoM ke samparka se hI banatA hai| manuSya ko jaisA bhI vAtAvaraNa milatA hai, usakA vyaktitva, guNa, karma, svabhAva usI DhAMce meM DhalatA hai| yadi mAnava-jIvana ke mahatva ko samajhA gayA hai aura usakI zreSTha upalabdhi ke prati AkarSaNa hai to usakA upAya yahI hai ki uccastarIya vAtAvaraNa meM rahA jAe / parantu aisA prabhAvotpAdaka AdhyAtmika vAtAvaraNa DhUMDhane para bhI sahaja meM kahAM milatA hai ? phira usameM rahane Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha6 tamaso mA jyotirgamaya kI paristhitiyA~ kitanoM ko prApta hotI haiM / isIlie prAcInakAla meM aise prabhAvotpAdaka utkRSTa vAtAvaraNa ke lie sAdhaka ko tyAgI evaM cAritra - zIla gurujanoM ke sAnnidhya meM rahakara grahaNa - zikSA aura Asevana-zikSA se abhyasta honA par3atA thA / tathAkathita AzramoM kA vAtAvaraNa bAhyarUpa se AdhyAtmika lagatA hai, parantu bhItara ghusane para vahA~ bhI prAyaH ve pravRttiyA~ evaM paristhitiyA~ naye pariveza meM maMDarAtI rahatI haiM, jinase chUTane ke lie una AzramoM kA Azraya liyA gayA thA / ekAnta guphA meM ekAkI yA sAmUhika rUpa se rahane kI kalpanA bhI vikaTa hai / vahA~ nirvAha kI sAmAnya vyavasthA bhI svAvalambanapUrvaka nahIM bana sakatI, usake lie kisI sampanna vyakti kA sahArA lenA par3atA hai / prAcInakAla meM unake aneka kArya sevAbhAva se dUsare kara dete the, athavA ucca sAdhaka svayaM yathAlAbha - saMtuSTa raha kara alpa sAdhanoM se jIvana nirvAha kara lete the / parantu aba ve sAre anabhyasta jhaMjhaTa svayaM hI or3hane par3ate haiM athavA zarIra yAtrA kI AvazyakatAeM itanI bar3ha gaI haiM ki ekAkI jIvana kA adhikAMza samaya usI kI udher3abuna meM laga jAtA hai jisake lie ghara-bAra chor3akara ekAnta meM rahane kA khatarA uThAyA gayA, ve prAcInakAlika paristhitiyA~ isa yuga meM nahIM rahIM, aura na hI svalpa santoSI kaSTasAdhya krama apanA kara bhI prasanna rahane kI sAdhakoM kI manaHsthiti hai / aisI dazA meM AtmA ke pariSkAra ke lie preraka vAtAvaraNa juTA pAnA atIva kaThina hai / jo aise niHspRhI, tyAgI evaM cAritrAtmA santa, sajjana, manISI yA tatvajJAnI isa saMsAra meM haiM, unakI eka kaThinAI hai - atyadhika vyastatA kI / parantu jisa vyakti ne mAnava jIvana kA mUlya samajhA hai aura usakA zreSThatama upayoga karanA cAhatA hai, usa adhyAtmapatha ke jijJAsu ko usakI suvidhA evaM icchA ke anurUpa ve vaisA utkRSTa vAtAvaraNa aura itanA avakAza zAyada hI de skeN| aise mahAna sAdhakoM ke darzana, vandana, upAsanA Adi ke svalpa samparka se hI jana sAdhAraNa ko saMtoSa karanA par3atA hai / kadAcita unake sAmUhika pravacana kA lAbha vaha uThA sakatA hai, parantu prabhAvotpAdaka vAtAvaraNa to utane alpa samaya meM milanA duSkara hai / jaise sAMsArika vAtAvaraNa antazcetanA ko bhautikatA ke raMga meM raMgakara, moha lobha ke jaTila bandhanoM meM dRr3hatA se jakar3a detA hai, vaisA hI AdhyAtmika vAtAvaraNa ho, jo AtmA ko adhyAtmikatA ke raMga meM raMga sake aura utkRSTa vyaktitva banA sake / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 97 kadAcit satsaMga kA lAbha lene ke lie do-cAra dina ke liye cale bhI jAe~ to utane bhara se vAtAvaraNa nahIM bntaa| antazcetanA prabhAvotpAdaka tyAga-vairAgya, tattva-darzana evaM Atma-jAgRti ke utkRSTa raMga meM bhIgatI nhiiN| pratidina satsaMga kA lAbha lene ke liye ukta vyakti kA jA sakanA eka yA dUsare kAraNa se kahAM bana pAtA hai ? . aisI sthiti meM AtmA ko zreSThatA kI dizA meM agrasara karane vAlA prabhAvotpAdaka vAtAvaraNa jijJAsu aura mumukSu ko svayameva banAnA par3atA hai| mana-mastiSka para tyAga-vairAgya kI chApa chor3ane vAlA samAnAntara vAtAvaraNa use svayameva nirmita karanA hotA hai, jo tathAkathita saMlagna saMsAra ke AsaktimUlaka vAtAvaraNa ke prabhAva ko nirasta kara sake / isa prakAra kA vAtAvaraNa cintana-manana, svayaM adhyayana, vAcana, carcA-vicAraNA Adi ke mAdhyama se hI nirmita kiyA jA sakatA hai, jo parokSa adhika, pratyakSa kama hotA hai| svAdhyAba ho isakA prathama caraNa isa dizA meM prathama caraNa svAdhyAya kA hai| jIvita yA divaMgata, nikaTastha yA dUrastha, mokSagAmI yA mukta mahAmAnavoM, tattvadarzI manISiyoM ke sAtha apane manonIta viSaya para khule dila se vicAra-vinimaya karate rahanA, isI upAya se sambhava ho sakatA hai| unake pavitra anubhavayukta vANI se unake sAtha cAhe jisa samaya, cAhe jitanI dera taka samparka sAdhe rahanA isI sarala upAya se sambhava ho sakatA hai / ise hI 'svAdhyAya' kahA jAtA hai / svAdhyAya ke dvArA apanI ruci ke bhaviSya kA mArgadarzana dene vAle jIvana-caritroM kA saMgraha kiyA jA sakatA hai, unheM manoyogapUrvaka par3hakara unameM se preraNAspada prasaMga, jo apanI vartamAna paristhiti meM kAryAnvita ho sakeM, alaga se noTa kara lenA caahie| apanI mAnasika-kAyika durbalatAe~, abhyasta AdateM, vikRta abhiruciyA~ nikRSTatA kI ora khIMcatI haiM / kuTumbiyoM ke apane svArtha, mitroM ke davAba tathA pracalita loka-pravAha, sAmAnya mAnava ko saMyukta zakti se duniyAdAroM dvArA apanAI huI gatividhiyoM ko apanAne ke liye prerita karate haiN| zreSThatA kI preraNA dene vAle tathA utkRSTatA kI ora bar3hane kA mArgadarzana dene vAle tathA preraka prasaMgoM ko svAdhyAya ke dvArA hI itihAsa yA mahApuruSoM ke jIvana caritra ke pRSThoM para hI khojA jA sakatA hai| svAdhyAya se saMsAra bhara ke zreSTha samyagjJAnI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 tamaso mA jyotirgamaya mahApuruSoM ke sAtha ghula-milakara jaba bhI jI cAhe aura jitanI dera cAhe vyakti bAtacIta kara sakatA hai, unake pavitra vicAroM se lAbha uThA sakatA hai / Aja bhI aise tattvadarzI cAritrAtmA manISiyoM ke sAtha mAnasika sambandha banAyA jA sakatA hai| vaise to unake pAsa na to satata nivAsa sambhava hai aura na hI ve apanA nivAsa jijJAsU vyakti ke paDausa meM banA sakate haiM / vyAvahArika mArga svAdhyAya kA hI hai, jisameM apanI bhAvanAtmaka duniyA alaga hI basAI jAe, jisameM granthoM aura pustakoM ke mAdhyama se zreSTha mahAmAnavoM ko hI nivAsa karane hetu Amantrita kiyA jAye / usameM preraNAprada ghaTanAoM kI halacaleM mAnasapatha para AtI raheM, balki calacitra kI taraha mana-mahApuruSoM kI jIvaniyA~, gatividhiyA~ evaM naitika-dhArmika dRDhatA apane mana mastiSka meM dRr3hatApUrvaka jar3eM jamA sakeM va anAyAsa hI smaraNa AtI rheN| zreSTha sajjanoM se parAmarza evaM vArtAlApa unake sAhitya dvArA bar3I AsAnI se ho sakatA hai| jIvita mahAn AtmAoM se satata samparka yA parAmarza athavA vArtAlApa kara sakanA yA aisA karane ke lie unake pAsa jAne aura unheM avakAza hone yA na hone kI bhI kaThinAI hai, parantu unake sAhitya ke svAdhyAya ke mAdhyama se yaha suvidhA hara samaya upalabdha ho sakatI hai| unake sAhitya se apane prayojana ke prasaMga DhUMr3hane aura par3hane kA kArya AsAna hai / yaha apanI suvidhAnusAra kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| svAdhyAya : mahApuruSa ko apane sAMce meM DhAlane kA upAya svAdhyAya bhUtakAlIna aura mahApuruSoM ko apane jIvana ke sAMce meM DhAlane kA adbhuta upAya hai| eka speniza patrakAra ne eka bAra mahAtmA gA~dhIjI se prazna kiyA-"Apa abhI jisa rUpa meM haiM, vaha banane kI preraNA Apako kahA~ se milI ?" gA~dhIjI ne tapAka se kahA-"karmayogI zrIkRSNa, mahApuruSa IsAmasIha, dArzanika raskina aura santa TAlasTAya se|" usane apanI AzaMkA vyakta karate hue pUchA- "ye saba to Apake samaya meM nahIM rahe phira Apako inase preraNA kaise milI ?" isa para gA~dhIjI ne kahA-"yaha ThIka hai ki mahApuruSa sadaiva bane nahIM rahate; samaya ke sAtha unheM bhI jAnA par3atA hai, kintu vicAroM aura pustakoM ke rUpa meM unakI AtmA isa bhUmaNDala para cirakAla banI rahatI hai| jinheM loga kAgaja ke nirjIva panne samajhate haiM, unhIM meM una mahApuruSoM kI AtmA lipaTI huI rahatI hai| unakI jIvita aura divaMgata donoM hI avasthAoM meM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 66 logoM ko dIkSita karane, susaMskRta banAne aura utkRSTa jIvana patha para agrasara hone ke lie zakti, prakAza aura preraNA dene kI unameM sAmarthya rahatI hai| mujhe bhI ina cAroM mahAna vyaktiyoM se preraNA milI hai| saMsAra meM rahakara anAsakta aura karmayogI kaise rahA jA sakatA hai ? yaha preraNA bhagavad gItA se milii| dalita varga se prema aura unake uddhAra kI preraNA mujhe 'bAibila' se milii| yuvAvasthA meM hI mere vicAroM meM praur3hatA, kartavyadakSatA aura AzApUrNa jIvana jIne kA prakAza 'aMTu disa lAsTa' se milA / bAhya viSayasukhoM aura pralobhanoM-AkarSaNoM se kaise bacA jA sakatA hai ? yaha vidyA maiMne 'di kiMgaDama oNpha gaoNDa, vidina yu' se paaii| isa prakAra maiM kramazaH zrIkRSNa, mahApuruSa IsA, razkina aura TAlasTAya ke vicAroM se dIkSita huA / sazakta vicAroM kI pratimUrti prANapuja ina pustakoM ke sAnnidhya meM maiM nahIM AyA hotA to Aja maiM jisa rUpa meM haiM, usa taka pahu~cane vAlI sIr3hI se maiM usI taraha vaMcita rahA hotA, jisa taraha svAdhyAya aura mahApuruSoM ke sAnnidhya meM na rahane vAlA koI bhI vyakti vaMcita raha jAtA hai|" paM0 javAharalAla neharU eka sampanna parivAra ke vilAsapriya yuvaka the, kintu nirantara vAcana kA paitRka guNa unheM apane pitA motIlAla neharU se milA thaa| ve kahA karate the-"ekAnta kI sarvottama mitra pustakeM hI ho sakatI haiN| merIDitha kI suprasiddha pustaka 'eziyA eNDa yUropa' ne unakI jIvanadhArA hI badala dI, usI ke mArgadarzana kA yaha phala thA ki paM0 javAharalAla neharU na kevala bhArata yA eziyA, apitu samagra vizva ke gaNamAnya rAjanetAoM kI paMkti meM jA baitthe| isa pustaka ko par3hane ke bAda unako itihAsa aura rAjanIti meM ruci gaharAtI gii| unhoMne bhArata, eziyA aura vizva-itihAsa kA gahanatama svAdhyAya kiyA, jisase unheM rAjanayikoM evaM saphala samrAToM kI sUjhabUjha, cintana, niSkarSa aura anubhava, eka vizAla khajAne ke rUpa meM milate gaye / mArzala TITo, meksamUlara, tathAgata buddha, bhagavAna mahAvIra, sukarAta, pleTo, mekaDonala Adi meM se jisa kisI ko DhaMr3hanA ho apane vicAroM ke rUpa meM yA siddhAntoM ke rUpa meM sabake saba paM0 javAharalAla neharU meM mila sakate the| ... jArja barnArDa zaoN ko itane ucca evaM spaSTa vicAraka banAne kA zreya bhI pustakoM ke svAdhyAya ko hai / unakI mAtA ne 6 varSa kI umra se hI unameM svAdhyAya kI abhiruci utpanna kara dI thii| unake pitA prAyaH kahA karate the Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tamaso mA jyotirgamaya ki bacce ko khelane-kUdane bhI diyA karo to mAM kahatI-khela-kUda, yAtrAbhramaNa, itihAsa, darzana, sinemA Adi saba kucha pustakoM meM hai, jo bAlaka kI vicArazakti ke lie IMdhana kA kAma kareMge tathA isakI vicAra-uSmA ko satata prajvalita rakheMge / nau varSa taka kI umra meM vaha bAibila par3ha cuke the| jisase unakA mana AdhyAtmika bhAvanAoM meM saMskArita ho cukA thaa| svAdhyAya se unameM tAkika zakti, bauddhika painApana, cintana ke naye AyAmoM kA udaya huaa| unhoMne jIvana ke antima kSaNoM meM aura cAhe saba kucha chor3a diyA ho, lekina par3hane kA krama jIvana ke antima zvAsa taka barAbara banAe rkhaa| svAdhyAya kA sarvatomukhI lAbha saradAra ballabha bhAI paTela, rAdhAkRSNan, lokamAnya tilaka, subhASa candra bosa Adi bhAratIya itihAsa ke nakSatroM ne jIvana meM jo kucha pAyA, vaha saba unakI svAdhyAya suruci kA suphala thaa| pustakoM ke svAdhyAya ne hI unake mana-mastiSka meM eka naye darzana kI pRSThabhUmi nirmita kara dI thii| vastutaH svAdhyAya manuSya kI prasupta kSamatAoM ko anekagunA sakriya banA detA hai / hara vyakti meM vicAra kI sattA hotI hai, svAdhyAya use painI kara detA hai| jinakI par3hane kI abhiruci nahIM hotI, kahanA cAhie unake vicAroM ko phalane-phUlane ke lie khAda-pAnI nahIM milatA / phalataH ve asamaya meM hI mujhA kara naSTa ho jAte haiM / nirAzAe~, udvignatAe~, vyAkulatAe~ evaM mAnasika, zArIrika vyAdhiyA~ aise hI logoM ko gheratI haiN| svAdhyAyazIla vyakti to ApadAoM, vipannatAoM aura vyAdhiyoM ke prasaMga para bhI prasannatApUrvaka jIvana jI lete haiN| ve prAyaH iSTa-viyoga aura aniSTa-saMyoga se kadApi nahIM ghabarAte / vyakti ke Atmika parimArjana-parizodhana kI prakriyA usI se hI sampanna hotI hai| dIna-hIna, malina jIvana ko U~cA uThAne evaM nirmala banAne kI zakti svAdhyAya se milatI hai / itihAsa sAkSI hai ki saMsAra meM jitane bhI mahAn evaM saphala vyakti hue haiM, unheM Age le jAne vAlA kisI na kisI acchI pustaka kA svAdhyAya rahA hai| svAdhyAya : vyaktigata evaM rASTrIya caritra nirmANa kA AdhAra svAdhyAya meM vyaktigata, samAjagata evaM rASTragata caritra nirmANa kI viziSTa zakti hai / ise jIvana kI eka anivArya AvazyakatA ke rUpa meM mAnanA caahie| jisa prakAra AhAra-nihAra-nIMda Adi jIvana kI pramukha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 101 AvazyakatA haiM, usI prakAra svAdhyAya ko bhI janajIvana kI pramukha AvazyakatA mAnanI caahie| jo anekoM durbhAvanAe~, duzcintana, duSpravRttiyA~ evaM burI AdateM jIvana meM ghara kara gaI haiM, unakI hAniyoM ko bhalI-bhAMti samajhane evaM tyAgane ke lie preraNA dene meM svAdhyAya kI zakti pramukha hai| zAstroM meM isIlie kahA gayA hai jjhAyasmirao sayA' jijJAsu aura mumukSu sAdhaka gRhastha ho yA sAdhu sadA svAdhyAya meM rata rahate haiN| acchI pustakoM ke svAdhyAya se vyakti heya, jJeya aura upAdeya ko bhalIbhAMti jAna letA hai, phira jJaparijJA se jAne hue heya kA, pratyAkhyAnaparijJA se tyAga karatA hai| isI prakAra jo sadbhAvanAe~, satpravRttiyA~, saccintana, sadvacana Adi jina sadguNoM kA vikAsa karanA Avazyaka hai, unakI upayogitA samajhane aura grahaNa karane ke lie utsAha utpanna karane kA kArya bhI svAdhyAya ko adhikAdhika protsAhana dene se hI sambhava hotA hai| AtmanirIkSaNa, AtmanirmANa evaM Atmazuddhi kA pramukha vidhAna svAdhyAya ko mAnA gayA hai / isI se AtmA ko paramAtmA kI prApti hotI hai / maharSi vyAsa kA kathana hai 'svAdhyAya-yoga-sampattyA paramAtmA prakAzate / ' svAdhyAyayukta yoga se hI paramAtmA kA prakAza milatA hai| svAdhyAya ke mukhya artha aura prayojana svAdhyAya ke do artha usakI yathArthatA sUcita karate haiN| eka haisusuSTha A samantAt adhyayanaM svAdhyAya:, arthAt-samyaga prakAra se cAroM ora kA adhyayana svAdhyAya hai| dUsarA artha hotA hai-svasya adhyayanaM = svAdhyAyaH athavA svasmin A samantAt dhyAnaM svAdhyAyaH / arthAt-apanA apanI AtmA kA sAMgopAMga adhyayana athavA apane andara meM saba ora se ekAgra hokara dhyAna = cintana krnaa| ___ ina donoM arthoM para vicAra karane se eka bAta spaSTataH phalita hotI hai ki saba ora se vicAra-vimarza karake samyak adhyayana krnaa| una pustakoM Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 tamaso mA jyotirgamaya yA granthoM kA adhyayana samyaka nahIM hai, jinase manuSya pApakarma meM pravRtta ho, jinase jIvana meM durvyasana evaM durguNa bar3heM, jo manuSya ko AtmA se vimukha karake Atmika guNa-jJAna-darzana-cAritra yA tapa ke mArga se bhraSTa karake svacchanda bhogavAda kI ora prerita karatA ho| ataH svAdhyAya kA prayojana usa satsAhitya kA adhyayana karanA hai, jo hameM adhaHpatana se bacAe, hamAre jIvana ko sadvicAra, sadAcAra aura sadvyavahAra kI ora pravRtta karatA ho| svAdhyAya : jJAna kA srota ___ yadyapi AtmA kA nijI guNa jJAna hai / AcArAMga sUtra meM spaSTa batAyA hai 'je vinnANe se AyA, je AyA se vinnANe' jo viziSTa jJAna hai, vaha AtmA hai aura jo AtmA hai, vaha viziSTa jJAna hai| jJAna kahane se Ajakala ke vidyAlayoM meM par3hAyA jAne vAlA, vyAvahArika jJAna yA darzanazAstra, tarkazAstra, bhUgola, khagola, itihAsa Adi kA zikSaNa-prazikSaNa bhI jJAna kahalAtA hai, jo vyAvahArika jJAna ke rUpa meM prasiddha hai / ye jIvikopArjana evaM lokavyavahAra meM nipuNatA prApta karane ke lie haiM / kintu yahA~ svAdhyAya ke dvArA ajita kiyA jAne vAlA jJAna aisA honA cAhie, jo AtmA ke sambandha meM viziSTa preraNAtmaka cintana de sake, jisake prakAza meM vyakti heya, jJeya aura upAdeya ko jAna-pahacAna sake aura sAMsArika jIvana meM bhI naitika sthiratA, santulana evaM Atmika unnati kA patha-pradarzana kara ske| jisa jJAna ko prApta karane se manuSya AdhyAtmika dRSTi se apanI mAnyatAoM, bhAvanAoM evaM AdarzoM ke anusAra calane kI preraNA prApta karatA hai| skUlI jJAna to karor3oM manuSyoM ko hai, usase thor3A-sA laukika vikAsa avazya hotA hai, parantu Antarika mahAnatA nahIM bar3hatI, vaha caritra nirmANa tathA ahiMsA-satyAdi ke patha para bar3hane kI preraNA nahIM detA / AtmanirmANa, AtmavikAsa, AtmabhAvoM meM ramaNa kI tathA caritra-gaThana kI preraNA de, satpravRttiyoM evaM sadvicAroM ko jagA de vahI samyagjJAna kahalAtA hai / vahI jIvana ko saphala banAtA hai / isa prakAra ke samyagjJAna se rahita manuSya anya pazuoM kI taraha hI anagar3ha, apariSkRta, pravRttiyoM aura AvegoM se pari Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 103 cAlita jIvana jItA hai, vaha mAnava jIvana kI garimA kA artha nahIM samajha pAtA / ataH svAdhyAya samyagjJAna kA srota hai| svAdhyAya se samyak bodhi aise samyagjJAna kI janmadAtrI, manuSya kI viveka buddhi athavA samyag bodhi ko hI mAnA gayA hai| aisI samyag bodhi-samyagdRSTi athavA viveka buddhi ke bala para manuSya saMsAra meM eka se eka ucca satkArya kara sakatA hai, apanI AtmA ko AsravoM-pApakarmoM yA karmabandha se bacAkara mokSa jaisA paramapada prApta kara sakatA hai / nikRSTa evaM adhojIvana se uThakara uccastarIya AdhyAtmika jIvana kI ora gati-pragati karane ke lie manuSya ko apanI isa viveka buddhi yA samyagdaSTi kA vikAsa, pAlana aura saMvardhana karanA caahie| aura vaha adhyAtma preraka pustakoM evaM granthoM kA svAdhyAya karane se hI ho sakatA hai| svAdhyAya se vicAroM kA saMzodhana-parimArjana hotA hai, utkRSTa vicAroM se hI manuSya kA Atmika vikAsa hotA hai| vicAra udAtta aura UrdhvagAmI hone se manuSya nimna paridhiyoM ko pAra karake Atmika uccatA para svataH hI gati karatA hai| vicAroM kI udAttatA evaM nirvikAritA svAdhyAya para nirbhara hai| svAdhyAya ke Aloka meM vyakti apanI nikRSTatAoM evaM nimna vRttiyoM ko dUra kara apanI Atmika zaktiyoM kA vikAsa kara sakatA hai| svAdhyAya se preraNA pUja vyaktitva ke dhanI puruSoM kI khoja-parakha karake unake granthoM yA zAstroM ko sarvotkRSTa satsaMga kA mAdhyama banA sakate haiM / mahAn puruSoM dvArA likhe hue grantha yA pustaka unake hI bauddhika zarIra haiN| unameM unakA jJAnAtmA bahata vyavasthita DhaMga se bolatA hai| svAdhyAya : parama tapa ____ isIlie svAdhyAya ko parama tapa kahA gayA hai| jaina zAstroM meM svAdhyAya ko Abhyantara tapa mAnA gayA hai, kyoMki isase nikRSTa evaM dUSita vicAroM ko chor3akara sadvicAroM aura sadbhAvanAoM ke patha para calane kI preraNA milatI hai, jisase AtmA parizuddha ho sake / yahI kAraNa hai ki zAstra meM sAdhu-sAdhviyoM ke lie dina aura rAtri ke ATha pahara meM se cAra pahara bhagavAna mahAvIra ne svAdhyAya ke lie niyata kiye haiM, kyoMki svAdhyAya se sAdhaka ko sarvazreSTha tattvajJAna prApta hogA jisase vaha zreSTha dizA meM gati kara skegaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 tamaso mA jyotirgamaya svAdhyAya se lAbha : sAtatya hone para ho parantu yaha gati-pragati tabhI ho sakegI, jabaki vyakti niyamita svAdhyAya kregaa| jaise vyakti zarIra, bartana, vastra, makAna Adi kI saphAI nitya niyamita karatA hai, kyoMki una para nitya ho maila jamatA hai, isI prakAra mana para bhI saMsAra ke bure vAtAvaraNa kA maila aura kuprabhAva nirantara jamanA svAbhAvika hai / usakI saphAI ke lie svAdhyAya kI nitya niyamita buhArI lagAne kI AvazyakatA rahatI hai| isIlie zAstrakAroM ne bhojana, zayana Adi kI bhA~ti svAdhyAya ko bhI nitya karma, Avazyaka dharma tathA aSTAMga yoga kA eka aMga mAnA hai| jijJAsu evaM mumukSu ke lie vahA~ kahA gayA hai ___ aharahaH svAdhyAya adhyetavyaH' dinAnudina svAdhyAya meM rata raho / upaniSad meM kahA gayA hai-'svAdhyAyAnmA pramadaH' svAdhyAya meM pramAda mata kro| svAdhyAya : akSaya puNya kA kAraNa zAstra meM 'maNapuNNe vayaNapuNNe' mana ke dvArA zubha bhAvanA (vicAra) karane se tathA vacana ke dvArA zubha vacana bolane se pUNya hotA hai, aisA kahA gayA hai / isameM koI Azcarya nahIM hai, kyoMki zubha bhAvoM kI preraNA dene kA pramukha AdhAra svAdhyAya hI hai jisase manuSya ke vicAra aura kArya mokSa mArga kI dizA meM vikasita hote haiM / isIlie 'zatapatha brAhmaNa' meM kahA gayA hai "yAvanto vA imA pRthivI vittena pUrNA dadallokaM jayati, tristAvantaM jayati bhU yAM saMvAkSamya, ya eva vidvAna aharahaH svaadhyaaymdhiite|" arthAt-"jitanA puNya dhana-dhAnya se paripUrNa samasta pRthvI kA dAna dene se milatA hai, usakA tIna gunA adhika puNya dinoMdina svAdhyAya karane se prApta hotA hai|" svAdhyAya ke dvArA yahI vikAsa krama akSaya puNya kA kAraNa banatA hai svAdhyAya : ucca mArga para car3hAne vAlA jisa prakAra pAnI ko girAte hI vaha tejI se nIce bahane lagatA hai usI prakAra sAdhAraNa manuSya kA svabhAva bhI bure vAtAvaraNa ke milate haiM nIca karmoM kI ora Dhalane lagatA hai, use na rokA jAya hatova pAzavika Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 105 evaM rAkSasI durvRttiyoM kI ora bar3hane lagatA hai / pAnI ko Upara car3hAnA / le jAnA hotA hai to rassI, bAlTI, pampa Adi kA prayoga karanA par3atA hai / yahI bAta svAdhyAya ke lie kahI jA sakatI hai; jo mana rUpI pAnI ko kumArga kI ora bahane se rokatA hai| yahI vaha pampa hai, jo mAnasika vRttiyoM ko ucca patha para car3hAkara tuccha mAnava ko mahApuruSa kI zreNI meM le jAkara biThA detA hai / yuvaka sAramiMToM eka dina beMjAmina phraiMkalina kI jIvanI par3ha rahA thA, jo eka sAtha vaijJAnika, dArzanika evaM rAjanaitika ke rUpa meM vizva - vikhyAta huaa| yuvaka ke mana ne kahA - "phraiMkalina jaise adhyavasAya se kyA yaha sambhava nahIM ?" usa dina se usane thor3e hI dinoM meM aMgra ejI, phreMca evaM cilI Adi kaI bhASAe~ siikhiiN| deza meM phailI huI rAjanaitika svArthaparatA evaM bhraSTAcAraparAyaNatA ke viruddha saMgharSa arjeMTAinA meM cher3A, arjeNTAinA nivAsiyoM ko saMgaThita kiyaa| arjenTAinAvAsiyoM ko sAkSara banAne kA tIvra abhiyAna calAyA / yahI kAraNa hai ki arjeMTAinA duniyA meM sarvAdhika zikSita deza hai / arjenTAinA kA uparASTrapati banane para bhI usane sevA mArga na chor3A | kevala isI pustaka kI preraNA ne isa yuvaka ko vizvavikhyAta kara diyA | vaha yuvakoM se kahA karatA thA - yaha Avazyaka nahIM ki tuma dina-rAta satsAhitya pddh'o| thor3A par3ho, para acchA pddh'o| aura jo par3ho, use jIvana meM AtmasAt karane kA abhyAsa bhI DAlo to tumhAre sAmAnya jIvana meM bhI saphalatA ke aneka dvAra khula sakate haiM / vAstava meM sarasarI taura se par3hane aura pustakeM eka ora paTaka dene se bahupaThita kA dAvA to kiyA jA sakatA hai, para vaisA karane se vaha lAbha nahIM mila sakatA, jo svAdhyAyazIloM ko milA karatA hai / manoyoga pUrvaka kiye hue svAdhyAya se vicAraratna- cayana svAdhyAya se mArgadarzana milatA hai, parAmarza bhI milate haiM, ghaTanA aura vicAradhArA bhI sAmane AtI haiM / parantu utane bhara se svAdhyAya kA yatheSTa lAbha nahIM mila jAtA / Avazyaka yaha hai ki preraka prasaMgoM aura sandarbhoM kI noTa buka banA kara usameM jo hRdayagrAhI lagA ho use noTa karate rahA jAe / yaha saMkalana avazya hI samudra manthana ke phalasvarUpa nikale hue ratnoM kI taraha bahumUlya vicAra - ratnoM kA saMcaya hogA / isa saMcaya ko avakAza nikAla kara bahuta hI manoyogapUrvaka par3hA jAe aura yaha socA jAe ki ina prasaMgoM ke anurUpa kadama bar3hAnA kisa prakAra saMbhava Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tamaso mA jyotirgamaya ho sakatA hai ? ina sadvicAroM ko vyavahAra meM utArane meM kyA kaThinAI A sakatI hai aura usakA nirAkaraNa kisa sImA taka kisa taraha ho sakatA hai ? pustakokta pragati patha para calanA Aja kI sthiti meM kitanA aura kisa prakAra sulabha ho sakatA hai ? svAdhyAya karane ke pazcAt isa prakAra ke AtmamaMthana ko zAstrIya bhASA meM anuprekSA kahate haiM / -- eka vakIla ke yahA~ klarkI karane vAlA yuvaka 'bAlaka' nirAzA aura ghuTana kI jindagI se Uba kara apane mitra ke pAsa gayA / kintu mitra ke anudAra vyavahAra se nirAza hokara usane mana meM nizcaya kiyA - aba pustakeM hI merI mitra haiM, ve hI merI mAtA-pitA haiM / usa dina se vaha pustakoM kI zaraNa meM A gayA / dina-dina bhara par3hane meM gujAratA aura par3he hue para nirantara vicAra karanA usake jIvana kA aMga bana gayA / usake mastiSka meM sadvicAroM kA samudra laharAne lagA / phira usane samudramaMthana kiyA / pahale vakIla banane kI icchA thI, kintu saMcita jJAna se AtmamaMthana karane para bAljaka prasiddha lekhaka bana gayA, kevala par3he hue vicAroM ko parimArjita rUpa dene se / svAdhyAya dvArA vividha jJAna-saMcaya se sambhAvanAo ke anurUpa cayana karake usane vizva ko eka naI samanvayapUrNa vicAradhArA dI / vicAra cayana ke pazcAt tadanurUpa jIvana vikAsa kI prakriyA kI yojanA banAnI cAhie, yaha kArya anAyAsa hI nahIM bana jAegA / yaha jAdU kI char3I nahIM hai, jise ghumAne bhara se Atmika vikAsa kI yojanA bana jAegI / anabhyasta ko abhyasta meM utAranA avazyameva vIratA kA kArya hai / sthiti-sthApakatA ko badala kara naye sire se naye AdhAra khar3e karane meM sudRr3ha Atmabala evaM saMkalpa kI AvazyakatA hai / svAdhyAya ke daurAna svAdhyAya ke eka aMga anuprekSA karane se abhISTa lakSya prApti kI suvyava sthita rUparekhA evaM yojanA banA kara calane se abhilakSita manoratha siddha hotA hai / tAtparya yaha hai ki Antarika svAdhyAya karate samaya sAdhaka ko zAstrokta nimnalikhita muddoM para apane antarAtmA ko taulanA cAhie" balaM thAmaM ca pehAe, saddhAmA ruggamappaNo / khettaM kAlaM ca vinnAya, tahaDappANaM niraMjara / / " 1 dazanaikAlika sUtra a. 8 gA. 35 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma nirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 107 sAdhaka sarvaprathama apanI zakti (Atmabala), utsAha, zraddhA aura Arogya ko dekhe-parakhe, tatpazcAt kSetra aura kAla ko vizeSa rUpa se jAna kara apanI AtmA ko usa lakSya meM niyukta kara de / / tAtparya yaha hai pustakoM yA granthoM kA bAhya svAdhyAya karane ke pazcAt sAdhaka ko antaHsvAdhyAya karanA cAhie ki merI AtmA ina pustakoM, granthoM yA zAstroM meM sUcita AtmotkarSa ke upAyoM meM se kise kitanI mAtrA meM karane ko taiyAra hai ? ise pUrNa karane meM Ane vAlI kaThinAiyA~ tathA vighnabAdhAe~ kyA-kyA haiM yA A sakatI haiM ? unake nivAraNa ke kyA upAya haiM ? kaba, kisa krama se, kauna-sA aura kisa taraha kadama uThAyA jAe, jisase lakSya prApti taka kI maMjila pUrI kI jA sake ? kevala kaThinAiyoM aura hAniyoM kI bAta socate rahane se mana hatotsAha, nirAza evaM choTA ho jAtA hai, avacetana mana use TAlane yA asvIkAra karane kI bhUmikA banA letA hai / ataH mahApuruSoM dvArA Adarza evaM lakSya ko dRr3hatApUrvaka anta taka apanAne para unheM prApta hue satpariNAmoM para vicAra karanA cAhie, tAki usa dizA meM gati-pragati karane kA utsAha, utkaNThA evaM manaHsthiti prabala ho ske| yathArtha svAdhyAya satsAhitya ke mAdhyama se hI svAdhyAya ke nAma para Ajakala apanI sAmpradAyika yA pAramparika lokamUr3hatA bharI kathAoM, purANoM, yA kaTTarapaMthI banAne vAle granthoM kA pArAyaNa bahudhA dekhA jAtA hai| aise vivekavAn kama haiM, jo yaha samajhakara svAdhyAya karate haiM ki Aja kI Antarika vikRtiyoM, kaSAyoM, viSaya-vAsanAoM aura samasyAoM kA nirAkaraNa karane ke lie yugAnurUpa zakya upAya kyA ho sakate haiM ? bahuta-se kathA-purANa Aja se hajAroM varSa pUrva jo paristhitiyA~ thIM, unake anurUpa bane haiN| aba na to ve paristhitiyA~ haiM aura na unAsamAdhAnoM yA upAyoM se kAma cala sakatA hai / aisI sthiti meM svAdhyAya ke lie vivekabuddhi aura sthitaprajJatA se aise sAhitya ko svayaM cunanA cAhie, jo samucita sAmayika samAdhAna prastuta kara sake / ghisI-piTI lakIra pITane vAlI, sAmpradAyika kaTTaratA ke poSaka, hiMsottejaka, yugabAhya, vikAsaghAtaka sAhitya ko bAra-bAra ghoTate-pIsate rahane se svAdhyAya kA prayojana jarA bhI siddha nahIM hogA, kevala samaya kI barbAdI hogI / antarAtmA kI uccastarIya bhAva-saMvedanA, utkRSTa vicAraNA, AdarzAnurUpa satkriyA, sarvAMgINa spaSTa samyagdRSTi dene vAle tInoM ratnatrayatattva jisa sAhitya meM anna, jala aura vAyu Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tamaso mA jyotirgamaya kI taraha ghulemile hoM to samajhanA cAhie, yaha svAdhyAya yogya satsAhitya hai| isase Atmika kSudhAnivRtti hogo aura Atmika pragati ko preraNA milegii| sarvAMgINa svAdhyAya ke pAMca aMga jaina zAstroM meM svAdhyAya ke pA~ca aMga batAye gaye haiM, tAki svAdhyAya sarvAMgINa ho sake aura pUrvokta uddezya kI pUrti kara sake / ve pA~ca aMga ye haiM(1) vAcanA, (2' pRcchA, (3) parivartanA yA paryaTanA, (4) anuprekSA aura (5) dharmakathA / vAcanA kA artha-svayaM paThana hai| kintu jo vyakti par3hA-likhA nahIM hai, svayaM heya-jJeya-upAdeya tattva kA viveka karane evaM niSkarSa nikAlane meM nipUNa nahIM hai, usake lie vAcanA kA artha, dUsaroM ke dvArA par3he jAte hue satsAhitya kA zravaNa karanA hai / pRcchA-kevala vAcata karane yA vAcadA lene, athavA sAhitya-zravaNa karane se hI svAdhyAya kA prayojana siddha nahIM hotaa| kaI bAra sAhitya yA granthoM meM aisI bAteM AtI haiM, jo pUrvApara-virodhI jaisI lagatI haiM, usa samaya kisa apekSA se kauna-sI bAta kahI gaI hai ? kisa zabda kA kahA~ kyA artha hogA ? kisa vAkya ke pIche granthakAra kA kyA Azaya yA rahasya hai ? isake lie anubhavI tattvadarzI manISiyoM se usa sambandha meM jijJAsU buddhi se pUchanA Avazyaka hotA hai / isase sAhitya meM varNita ukta viSaya mastiSka meM paripuSTa ho jAtA hai| ise zAstrIya bhASA meM pRcchA kahA gayA hai| bhagavatI sUtra meM gaNadhara zrI gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra se aneka viSayoM para prazna pUchakara samAdhAna prApta kiyA hai / mahAtmA gA~dhIjI jaba krizciyana sAhitya par3hakara bhAratIya dharmoM ke viSaya meM sandehazIla ho rahe the, to unhoMne sAdhaka zrImada rAyacandrajI se 27 prazna pUche the, jinakA yuktisaMgata uttara pAkara unakI zraddhA bhAratIya dharmoM ke prati sudRr3ha ho gii| paryaTanA yA parivartanA-svAdhyAya ke dvArA par3hI yA sunI huI bAtoM ko bAra-bAra duharAnA-AvRtti karanA, una bAtoM ko punaH punaH smaraNa karanA paryaTanA yA parivartanA hai / aisA karane se Atmika cintana evaM kartavyaviSayaka manaHsthiti sudRr3ha hotI hai| ise pratidina niyamita svAdhyAya bhI kaha sakate haiN| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanirmANa kA sarvatobhadra upAya : svAdhyAya 106 anuprekSA - svAdhyAya kI huI vastu para cintana-manana aura AtmasamIkSaNa - anuprekSaNa karanA anuprekSA hai / anuprekSaNa se do prayojana siddha hote haiM - ( 1 ) AtmasamIkSA aura ( 2 ) Atmazodhana / Atma-samIkSA meM niSpakSa bhAva se AtmA meM nihita guNAvaguNoM eva zAstravihita yA sAhityakta AtmA ke nijI guNoM kA tulanAtmaka vicAra kiyA jAtA hai / Atmazodhana meM AtmA ke viSaya meM niSpakSa bhAva se AlocanA, nindanA ( pazcAttApa), garhaNA ( samAja yA guru ke samakSa doSoM kA prakaTIkaraNa), kSamApanA prAyazcitta ( tapa) tathA kSatipUrti evaM pratyAkhyAna (tyAga) kiyA jAtA hai| isa prakAra pUrvakRta duSkarmoM kI nirjarA ( Atmazuddhi) kI jAtI hai / dharmakathA - jo loga svayaM par3ha nahIM sakate yA paThita vastu meM se niSkarSa yA upAdeya viveka nahIM kara sakate, aise logoM ke lie dharmakathA, pravacana zravaNa evaM satsaMga kA pracalana isI uddezya se huA hai / usameM bhI cAroM prakAra kI vikathA se bacakara AkSepiNI, vikSepiNI, saMveginI, nirvedanI, ina cAra sukathAoM kA zravaNa-kathana karanA cAhie / svAdhyAya ke ina pA~coM aMgoM se vikRtiyoM aura duSpravRttiyoM kA parimArjana karake mAnasika cetanA ko utkRSTa vAtAvaraNa pradAna karanA cAhie / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Atma-bhAvanA ke mUlamantra anAtma bhAvoM meM magna vyakti saMsAra meM sabhI prANI sukha aura zAnti cAhate haiM, sabhI Ananda kI khoja meM anavarata lage rahate haiM, kintu sabhI kA sukha samAna nahIM hai aura na hI sabhI ke sukha kI kalpanA samAna hai / duSTa prakRti ke vyakti viSaya-sukha ke lie lAlAyita rahate haiM aura usI meM AkaNTha DUbe rahate haiM / unheM bhaviSya kI koI cintA nahIM rahatI / isake lie ve mAra-kATa, corI, DakaitI, ThagI, hatyA, AgajanI, balAtkAra jhUTha phareba Adi kisI bhI pApakarma ko karane se nahIM cuukte| dUsare ke hita kI, paramArtha kI yA parakalyANa kI bAta unakI kalpanA meM AtI hI nahIM / ve eka prakAra se jAti, kula, bala, lAbha, aizvarya Adi madoM meM unmatta hokara manamAnI ceSTA karate haiM / dharma karma kI koI bhI bAta unheM nahIM suhAtI / Atmahita yA AtmakalyANa kI bAta ve sunanA taka nahIM cAhate / ve indriyoM ke gulAma, ajJAnI mUr3ha mAnava bhogoM ke lie hI jIte haiM aura pUrvakRta puNya ke phalasvarUpa prApta kSudra bhogoM meM hI race-pace rahate haiM / anta meM, ve usI meM rote-jhIMkate paca-paca kara svAhA ho jAte haiM / yaha sthiti una manuSyoM kI hai, jo Atma-bhAvanA se bilakula dUra haiM / jo anAtmabhAvoM meM AkaNTha magna haiM, dUsare prANiyoM ke jIvana kA koI mUlya ve nahIM A~kate / apane hI kSudra svArtha aura usakI pUrti meM aharniza lage rahane vAle AsurI logoM kI yaha sthiti hai / aise vyaktiyoM ko upaniSadkAra AtmaghAtI ora andhatamasa narakagAmI kahate haiM 'asUryA nAma te lokA, andhena tamasAvRtAH / tAMste pretyabhigacchanti, ye ke cAtmahano janAH || 1 IzAvAsyopaniSad | ( 110 ) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-bhAvanA ke mUlamantra 111 jahA~ sUrya kA prakAzana hI hai ve asUrya nAmaka loka haiM, jo andhatamasa se AvRta haiM, vahIM mara kara ve loga jAte haiM, jo AtmaghAtaka haiN| vAstava meM, aise vyaktiyoM kA ihalaukika jIvana bhI nArakIya hI hai, sabhI unakI bhartsanA karate haiN| phira bhI lokanindA aura ghRNA ke pAtra banakara ve samAja meM dayanIya jIvana jIte haiN| dUsaroM ko kaSTa aura kleza pahu~cA kara apanI sukhazAnti kI unakI kalpanA duSkalpanA hai / unakA sukha kA manoratha bahudhA marubhUmi meM mRgamarIcikA ke samAna ApAtaramaNIya lagatA hai| magara unheM aise duSkarma karane meM svayaM ko duHkha, bhaya, zArIrika kaSTa, AtaMka, rAjadaNDa evaM kleza kI jindagI bitAnI par3atI hai| unheM aparAdhI manovRtti ke kAraNa rAta-dina apanA mu~ha chipAnA par3atA hai / cAroM ora bhaya, AzaMkA aura yAtanA se ve ghire rahate haiN| unake sira para pApoM kA eka bhArIbharakama gaTTara savAra ho jAtA hai| usakA daNDa unheM prAyaH isa loka meM bhI mila jAtA hai aura paraloka meM to unheM naraka gati aura adhamayoni prApta hotI hI hai / uttarAdhyayana sUtra bhI isI tathya kA samarthana karatA hai- "tao AuparikkhINe, cuyadehA vihiNsgaa| AsUriyaM disaMbAlA, gacchati avasA tamaM // 1 itane saba pApakarma karane ke pazcAt pApa karmoM se bhArI ve hiMsaka evaM ajJAnI prANI AyuSya ke kSINa ho jAne para zarIra chUTate hI vivaza hokara andhatamasa nAmaka AsurI (asUrya) narakagati meM jAte haiM / niSkarSa yaha hai, aise anAtma bhAvanAgrasta logoM kA na to jIvana hI sukhakara hotA hai, na mRtyu hI sukhada hotI hai, paraloka meM bhI unakA jIvana bhayaMkara vedanAoM se grasta hotA hai| uttarAdhyayana sUtra isa bAta kA sAkSI hai-- "suyA me narae ThANA, asIlANaM ca jA gii| bAlANaM kUra kammANaM, pagADhA jattha veyaNA // 2 .. 'jo ajJAnI aura krUrakarmA haiM, una kuzIloM kA sthAna maiMne naraka meM sunA hai, jo ki unakI gati hai, jahA~ unheM pragAr3ha vedanA-yAtanA milatI hai| 1 uttarA0 a0 7 gA0 10 2 uttarA0 a0 5 gA012 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tamaso mA jyotirgamaya yaha spaSTa hai ki adhikAMza mAnava tuccha svArtha aura pragAr3ha lobha ke vaza duSkarma karate haiM, ve dUsare prANiyoM ke jIne-marane, sukha pAne, na pAne kA jarA bhI vicAra nahIM karate / isIlie unakI durgati hotI hai| lakSya-patha se bhUle-bhaTake ye mAnava AtmabhAvanA se kosoM dUra haiM / ye kevala zarIra, mana, buddhi aura indriyoM ke bhautika jagata ke lAlana-pAlana aura inhIM se prApta kSaNika vaiSayika sukha meM vyasta rahate haiN| AtmabhAvanA na hone ke kAraNa hI aise loga dUsare mAnavoM tathA anya prANiyoM kI jindagI ko kucalane, pIr3ita karane aura unakI jindagI se khilavAr3a karane meM jarA bhI nahIM hicakicAte / AtmabhAvanAzIla mAnava kA cintana AtmabhAvanA vAlA mAnava, apane acche-bure karmoM kA uttaradAyI svayaM ko mAnatA hai| isalie vaha dUsare mAnavoM yA anya prANiyoM ke sAtha vyavahAra karate samaya vicAra karatA hai, agara maiM dUsare jIvoM yA anya mAnavoM ke sAtha krUra yA duSTa vyavahAra karUMgA to usa duSkarma kA phala mujhe hI bhoganA pdd'egaa| isake atirikta vaha yaha bhI socatA hai ki jitanAjitanA maiM AtmA ke nijI guNoM ko yA AtmabhAvoM ko chor3akara parabhAvoM meM arthAt rAga, dveSa, moha, kaSAya, kAma Adi meM yA zarIra aura zarIra se sambandhita sajIva-nirjIva padArthoM meM AsaktibhAva rakhUgA, utane-utane duSkarmabandha hoMge aura unake kaTuphala mujhe akele ko hI bhogane pdd'eNge| isase Upara uThakara AtmabhAvanAparAyaNa vyakti kA yaha cintana bhI sudRr3ha hotA hai ki apane sukha-duHkha, saubhAgya durbhAgya, acchI-burI sthiti, acche-bure parivAra, acche-bure kula, acche-bure saMyoga, lAbha-alAbha Adi kA uttaradAyI bhI vaha svayaM hai, usake dvArA hI pUrvakRta karmoM ke phala haiN| jaba bhI Akasmika saMkaTa, duHkha, vipatti yA kaSTa A par3ate haiM to vaha paramAtmA, deva, kAla, deza yA kisI vyakti Adi nimitta ko nahIM kosatA, vaha apane upAdAna ko DhU~r3hatA hai aura apanI AtmA dvArA kiye hue karmoM kA phala mAnakara samabhAva se sahatA hai / uttarAdhyayana sUtra meM isI tathya ko spaSTa rUpa se ujAgara kiyA gayA hai "appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, duppaTTiyo suppachio // 1 uttarA. a. 20, gA. 37 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-bhAvanA ke mUlamantra 113 AtmA hI apane sukhoM aura duHkhoM kA kartA hai| AtmA apane AtmabhAva meM supratiSThita hotA hai, taba vaha apanA mitra hotA hai aura AtmabhAva se haTakara parabhAvoM meM duSpratiSThita hotA hai, taba vaha apanA zatru bana jAtA hai| ___ 'chAndogya upaniSad' meM zAstrakAra ne eka kathopakathana prastuta kiyA hai / 'zvetaketu' ke pitA use samajhAte hue kahate haiM __ "ya iha kapUyacaraNA abhyAzo yatte kapUyayonimApadyacchU yoni vA zUkarayoni vA cANDAlayoni vaa|" jo adhama kRtya aura duSTa AcaraNa vAle hote haiM, ve adhama yoni prApta karate haiM, ve yA to kutte aura sUara kI yoni prApta karate haiM, yA phira cANDAla yoni / saSTi kA jIva-ziromaNi mAnava bhI Atma-bhAvanAhIna isa sRSTi meM mAnava ke atirikta anekoM jIva haiN| jinameM zera, hAthI, bhAlu, mora, kauA, tItara, sarpa, machalI, kutte Adi bar3e-bar3e paMcendriya jIva bhI haiM / inameM se zakti meM zera, hAthI Adi manuSya se bar3e haiM / kaI saundarya meM aura kaI ghrANazakti meM aura kaI svara meM manuSya se bar3hakara haiN| kintu yaha saba hote hue bhI dUsare prANiyoM meM manuSya ke samAna sva-para-hitacintana evaM sva-para-kalyANa kA cintana karane kI zakti nahIM hai / yadyapi una jIvoM meM AhAra, bhaya, parigraha aura maithuna kI saMjJA vidyamAna hai, jo ki manuSya meM bhI hai, tathApi katipaya manuSyoM meM ina cAroM saMjJAoM ko alpa karane, maryAdita karane aura sarvathA tyAga karane kI kSamatA bhI nihita hai; manuSyetara paMcendriya prANiyoM meM AtmabhAvanA prAyaH nahIMvat hotI hai, jabaki manuSya apanI bauddhika kSamatA ke anusAra cAhe to 'Atmavat sarvabhUteSu' Atmaupamya evaM AtmakalyANa kI bhAvanA kara sakatA hai| manuSya meM jJAna, darzana, cAritra aura tapa kI svAbhAvika zaktiyA~ vidyamAna haiM; jo ki AtmabhAvanA se hI prAdurbhUta hotI haiN| isake atirikta manuSya meM sevA, paropakAra, kSamA, dayA, karuNA, satya, ahiMsA, tyAga, brahmacarya Adi kI bhI mahAna zaktiyA~ chipI haI haiN| itanI atyadhika zaktiyA~ hote hue bhI yadi manuSya AtmakalyANa ke lie inakA sadupayoga na kare aura anya jIvoM kI taraha AhArAdi saMjJAoM meM hI pravRtta rahe, apane tuccha svArthoM ke lie dUsare prANiyoM ko satAne va pIr3A dene meM hI racA-pacA rahe to usakA sura Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 tamaso mA jyotirgamaya durlabha mAnavajanma pAnA, na pAnA eka samAna hai| yaha manuSya ko buddhi kA divAlA hI samajhA jAegA ki vaha apanI lakSya prApti ke mUla uddezya ko bhUla kara anyatra bhaTaka gayA hai / vAstava meM dekhA jAe to manuSya apane saubhAgya- durbhAgya evaM sukhaduHkha kA nirmAtA svayaM hI hai, usakA zreya yA doSa dUsaroM ko denA yathArtha nahIM hai / pUrvajanma meM yA isa janma meM bhI pahale ajJAna, rAga-dveSa yA moha ke vaza jIva jo azubha karma karatA hai, usI kA phala udaya meM AtA hai, taba duHkha prApta hotA hai / jisane pahale zubha karma kiye hote haiM, usakA phalabhoga sukha-saubhAgya ke rUpa meM sAmane AtA hai, isake viparIta jisane pahale duSkarmoM-pApakarmoM kI gaTharI bAMdhI, usakA phalabhoga duHkha daurbhAgya ke rUpa meM pratyakSa hotA hai / ataH duHkha yA vipatti Adi durbhAgyoM kA kAraNa koI bAharI vyakti, paristhiti, kAla, deza, graha-nakSatra, deva-dAnava yA bhagavAna nahIM hotA / usake kAraNa manuSya ke apane hI svakRta karma hote haiM / AtmabhAvanA se hIna manuSya isa satya ko nahIM jAna pAtA, athavA jAnakara bhI upekSA karatA hai, jabaki AtmabhAvanAparAyaNa vyakti isa satya ko zraddhApUrva svIkAra karake hRdayaMgama kara letA hai, isI kAraNa vaha apane AcAravicAra, vyavahAra, AhAra-vihAra Adi sabhI mAnasika - vAcika - kAyika pravRttiyoM (vyApAroM) para vicAra karatA hai / vaha pratyeka kArya sAvadhAnIpUrvaka karatA hai, pratyeka kadama phUMka-phUMka kara rakhatA hai / vaha apane andara apanI kamiyoM, truTiyoM aura bhUloM ko khoja sakatA hai aura yadi unameM se koI hai to unheM sudhAra sakatA hai / apanA doSa dUsare ke sira para mar3hane se, apanA uttaradAyitva dUsaroM ke kandhoM para DAla dene se manuSya kI dRSTi apanI ora jAtI hI nahIM / phalataH aisA AtmabhAvahIna mAnava na to Atma-sudhAra meM tatpara hotA hai aura na apane duSkarmoM kA phala samabhAvapUrvaka bhoga sakatA hai / yaha to usI taraha hai, jaise kisI uddaNDa lar3ake ne apane asaMyama aura kukarmoM se apane lie duHkhada sthiti utpanna kara lI, kintu doSa detA hai apane pitA ko / koI bhI samajhadAra pitA apane putra kA ahita nahIM cAhatA | kyA pitA yaha cAhegA ki merA putra duHkha pAe, rugNa ho yA saMkaTa meM par3e ? AtmA kI AvAja ko mAnanA bhI Atma bhAvanA hai AtmabhAvanAzIla pahale to pApakarma meM pravRtta hI nahIM hotA / jaba Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-bhAvanA ke mUlamantra 115 bhI pravRtta hone lagatA hai to usakI antarAtmA pukAratI hai-'yaha burA kAma hai, mata karo ise / isake karane se duHkha hai| pApakarma kA Adi, anta aura vartamAna sadA hI duHkhakara hai / ' sacamuca antaHkaraNa meM pApakarma ke saMkalpa kA udaya hote hI AtmA meM becainI paidA hone lagatI hai / manuSya kI antarAtmA bAra-bAra pukAra karatI hai ki terA yaha sakalpa, yaha vicAra yA yaha bhAva ucita nahIM, inakI pUrti tere lie duHkhada evaM akalyANakara paristhitiyA~ utpanna kreNgii| pApakarma ke samaya manuSya kI AtmA kA yaha antardvandva bar3A duHkhada, kaSTakara aura mAnasika saMkleza karane vAlA hotA hai / usakA viveka use bAra-bAra dhikkAratA aura bhartsanA karatA hai / aise meM manuSya sukha-caina kI nIMda kho detA hai| yaha to huI antardvandva kI bAta / antarAtmA kI AvAja ko dabAkara pratyakSa rUpa meM pApakarma meM pravRtta hone vAle ko bAhya duHkha bhI kama nahIM bhoganA pdd'taa| use samAja se chipAne, eka jhUTha ke lie aneka jhUTha gar3hane, rAjadaNDa se Darane, apayaza, apavAda aura kalaMka se bacane ke lie prayatna karane meM use kitanA kaSTa hotA hogA? isakA anumAna usakI usa samaya kI manaHsthiti aura paristhiti se lagAyA jA sakatA hai| pApakarma jaba khula jAte haiM, taba korTa, pulisa, jela Adi kI sajAe~ bhugatanI par3atI haiN| lokApavAda aura lAMchana kI Aga meM jalanA par3atA hai| kaI bAra to beImAnI kI kamAI ghara kI zrama se upArjita sArI pU~jI ko bhI le DUbatI hai, aura daridra banA detI hai| beImAnI se dhana kamAne tathA sAdhana-sampatti saMcita karane vAle kisI bhI vyakti ko sukhacaina kI zvAsa lete nahIM dekhaa| aura na hI kisI cora, DAkU yA luTere ko apaharaNa kI haI vastu ko nizcita hokara bhogate dekhA hai / corI-DakaitI kA mAla usakI chAtI para baiThe sarpa kI taraha use haradama DarAtA rahatA hai| bAhara se sAhUkAra bana kara bhI beImAnI, taskarI aura kAlAbAjArI se dhana kamAne vAle kI sArI vRttiyA~ cora jaisI hI nikRSTa evaM nimna koTi kI ho jAtI haiM / aisI sthiti meM kauna-sI durdazA nahIM hotI / ataH AtmA kI AvAja ko dabAkara ajita dhana, sAdhana, vaibhava aura aizvarya se sukha-zAnti, prasannatA yA praphullatA nahIM detii| inakA honA, na hone ke samAna hai| pApa apane svabhAvAnusAra pApI antarAtmA ko kacoTatA rahatA hai| vaha apane AzrayadAtA ko isa janma meM to khAtA hI rahatA hai, janma-janmAntaroM meM bhI pIche lagakara paraloka ko bigAr3atA hai, vahA~ bhI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tamaso mA jyotirgamaya kaSTa detA hai| Atma-bhAvanA se hIna vyakti hI antarAtmA kI AvAja ka galA masosa kara pApakarmoM meM pravRtta hote haiM aura pUrvokta prakAra se duHkhaM hote rahate haiN| AtmabhAvanA kA mahatvapUrNa pahalU AtmabhAvanAzIla vyakti 'Atmavat sarvabhUteSa' kI bhAvanA se ota prota hotA hai| usakA sadA yaha cintana rahatA hai ki jaisI tere meM Atma vidyamAna hai, usI prakAra samasta prANiyoM meM hai / jaise tU sukha cAhatA hai, duHkha pasanda nahIM karatA, vaise hI dUsare prANI bhI sukha cAhate haiM, duHkha sabaka apriya hai / sabhI ko apanI jiMdagI priya hai, koI bhI nahIM cAhatA ki mera jiMdagI naSTa ho jaae| ataH kisI ke prANoM ko naSTa karane kA matalaba hai apane hI prANoM ko khatarA pahu~cAnA; kyoMki usake phalasvarUpa ghora karmabanda hone se usakA duHkhada pratiphala bho bhoganA par3atA hai / ataH AtmabhAvanAzIla vyakti apanI AtmA ke samAna sabhI kI AtmA ko mAnatA hai| jo samasta prANiyoM ko Atmatulya dRSTi se dekhatA hai, usake mana meM kisI bhI jIta janta ke prati dUrbhAva nahIM paidA hotA, balki nIca yoni vAle jIva-jantu ko dekhakara usake mana meM karuNA paMdA hotI hai ki ye becAre apane pUrva karma vaza nIcI yoniyoM meM paidA hue haiN| sabhI prANiyoM meM vahI zuddha AtmAparamAtmA virAjamAna hai, kevala Upara kA karmoM kA AvaraNa nyUnA dhika hone se inakI aisI AsthA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvI ne caNDakauzika sarpa ko bhI pUrvajanma ke sAdhu kI AtmA ke darzana karAye the narasiMha mehatA ne eka kutte meM bhagavAna kA rUpa dekhA thA, aura use apane jaisI ghI se cupar3I huI roTI dene ke lie usake pIche dUra taka daur3e the / santa ekanAtha ne bhagavAna ko car3hAne ke lie kAvar3a meM liyA jala mArga meM hai pyAse gadhe meM bhagavadrapa mAna kara use pilA diyA thaa| ramaNa maharSi jira parvata kI guphA meM rahate the, vahA~ aneka sAMpa bhI rahate the| parantu unhoMne sAMpoM meM bhI apane samAna virAjamAna AtmA dekhI, kisI ko bhI cher3a nhiiN| isalie kisI bhI sAMpa ne unheM bhI kucha nahIM khaa| ataH Atma bhAvanAzIla mAnavoM kI antaHprArthanA hai "sarve bhavantu sukhinaH, sarva santu niraamyaaH| sarve bhadrANi pazyantu, mA kazcida duHkhabhAga bhavet // " "sabhI sukhI hoM, sabhI niroga hoM, sabhI kalyANa kA mArga dekheM, ko * bhI duHkha kA bhAgI na ho|" Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atma-bhAvanA ke mUlamantra 117 vastutaH kisI ko duHkha na mile, trAsa na deM, sabake sAtha madhuratA aura AtmIyatA kA vyavahAra hI paramAtmA kI sevA-pUjA hai| AtmabhAvanA ko adhUrI na samajho yadyapi bAgha, siMha, ajagara Adi meM bhI vahI AtmA vidyamAna hai, jo manuSya meM hai, kintu unake kra ra svabhAva ko dekhate hue sAmAnya AdamI Atmatulya bhAva rakhate hue bhI unake sAtha apane samAna vyavahAra nahIM kara sakatA, kintu isase AtmabhAvanA ko apUrNa nahIM samajhanA caahie| saMsAra meM aise vyaktiyoM ke Aja bhI pratyakSa udAharaNa maujUda haiM, jinhoMne siMhoM, cItoM, sAMpoM aura hAthiyoM Adi kA bhI apanI AtmIya bhAvanA se ka ra svabhAva badala diyaa| ataH Atma-bhAvanA avyavahArya nahIM, vyavahArya hai| jo vyakti AtmabhAvanA ke anurUpa pUrNatayA vyavahAra nahIM kara sakate, unheM bhI AtmabhAvanA kA lAbha milegA hii| Atma-bhAvanA manuSya ko sanmArgagAmI banAtI hai, use koI bhI duSkarma karane se rokatI hai aura usakI Antarika zaktiyoM ko vikasita kara pAramAthika lakSya kI ora agrasara karatI hai| AtmabhAvanA kI bhAvanAtmaka prakriyA antarmukhI-AtmalakSyI honA hai| ise kriyA dvArA tabhI vyakta kiyA jA sakatA hai, jaba vaise utkRSTa AtmabhAva pahale se antastala meM jame hue hoN| svAmI rAmakRSNa paramahaMsa kA kahanA thA ki advaita(Atmaikatva) dRSTi bhAva meM hai, kriyA meM nhiiN| kintu bhAva meM hone para vaha kriyA meM A sakatI hai| tAttvika dRSTi se gAya aura bAgha donoM meM AtmA samAna hai| kintu AtmabhAvanA na hone se bAgha gAya ko khA jAtA hai| isI prakAra jisa manuSya meM AtmAvata (Atmaikatva) kI bhAvanA nahIM AtI, usake dvArA samaya-samaya para mAnasika hiMsA hotI rahatI hai, jisakA phala use kAyika hiMsA se bhI bar3hakara bhoganA par3atA hai| kintu AtmabhAvanAzIla vyakti ke AtmabhAva ke cintana se usakI mAnasika cintAeM naSTa ho jAtI haiN| AtmabhAva kI sAdhanA meM jAgarUkatA AtmabhAva kI sAdhanA karane vAle vyakti ko deha aura deha se saMbaMdhita sajIva evaM nirjIva padArthoM ko parabhAva eva nAzavAna samajha kara unake prati Asakti, mamatA yA tRSNA nahIM rakhanI cAhie / balki bhedavijJAna kI dRSTi se aisA vicAra karanA cAhie "ekaH sadA zAzvatiko mamA'smA / vinirmalaH sAdhigamasvabhAvaH // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 tamaso mA jyotirgamaya bahivA, santyapare smstaaH| na zAzvatAH karmabhavAH svkiiyaaH||"] 'ekamAtra mero AtmA sadA zAzvata hai, nirmala hai aura jJAnasvarUpa hai zeSa sabhI zarIrAdi padArtha bahirbhAva-parabhAva haiM, zAzvata nahIM haiM, karmamala se janita haiM, jinheM svakIya mAna rakhA hai|' jisa prakAra talavAra aura myAna donoM pRthak-pRthak haiM / myAna kevala talavAra kI surakSA ke lie hai, vaise hI AtmA aura zarIra donoM pRthak-pRthak haiN| donoM kA svabhAva bhI alaga-alaga hai| ataH AtmabhAva ke sAdhaka ko cAhie ki vaha nirdoSa ananta zaktimAna AtmA ko pratyeka pravRtti meM zarIra se bhinna smjhe| AtmA ko hI mukhya rakhakara pravRtti kre| AtmA ko zarIra, indriyA~, mana Adi kA gulAma na banAkara inheM apanI sevA meM lagAe, jJAnAdi kI sAdhanA meM sahAyaka banAe / AtmabhAva kA sAdhaka mana ko bulI chUTa aura svacchandatA nahIM detaa| jaba bhI mana ucchakhala aura viSayoM kI ora Asakta hone lage tabhI turanta use AtmaciMtana kI ora mor3a detA hai| viSaya-kaSAyAdi yA rAgadvaSa-moha, kAma Adi parabhAvoM kI ora jAte hue mana ko zIghra hI svabhAva meM, AtmaguNoM meM, AtmasevA meM pravRtta kara detA hai / burAiyoM evaM duguNoM ke prati virakti bhAvanA evaM tyAgavRtti apanAtA hai / mana kA yaha svabhAva hai ki use AtmaguNoM evaM AtmabhAvoM meM lagAne kA bAra-bAra abhyAsa karA dene se vaha AtmA kI AjJA kA pAlana karane lagatA hai / AtmabhAva ke isa prakAra ke abhyAsa meM indriyA~ aura buddhi bAdhaka nahIM bana sakeMgI, kyoMki AtmabhAva kA sAdhaka bAra-bAra AtmabhAva kA manana karegA to usakI antarmukhI dRSTi jAgRta ho jaaegii| use bAhara ke saMsAra meM, parivAra, deha, geha, dhana Adi meM koI Asakti nahIM rhegii| vaha yahI ciMtana karegA yasyAsti naikyaM vapuSA'pi sAdhaM, tasyAsti kiM putr-kltr-mitr| pRthakkRte carmaNi romakUpAH, kuto hi tiSThanti zarIramadhye ? jisa AtmA kA zarIra ke sAtha bhI ekatva nahIM hai, usakA putra, strI yA mitra Adi ke sAtha ekatva kaise ho sakatA hai ? camar3I se romakupoM ko pRthak karane para ve punaH zarIra ke madhya kahA~ rahate haiM ? 1 amitagatisUriracita sAmAyika pATha / 2 amitagatisUriracita sAmAyika pATha / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmabhAvanA ke mUlamantra 116 vaha parivAra yA saMgha ke sAtha rahatA huA bhI inase alipta, moharahita evaM anAsakta tathA niHspRha rhegaa| phira use apanI prasiddhi, pratiSThA, bhaktoM evaM darzanArthiyoM kI bhIr3a Adi se prAyaH virakti ho jaaegii| usake jIvana meM AtmakalyANa kI nizcayAtmaka dRSTi hI pradhAnatA le legii| isa prakAra kI AtmabhAvanA se antaHkaraNa ko bhAvita karane se sAdhaka kevalajJAna ko prApta kara letA hai| kahA bhI hai AtmabhAvanA bhAvatA jIva lahe kevalajJAna re| bhagavatI sUtra Adi AgamoM meM AtmArthI sAdhakoM kA jahA~-jahA~ varNana AtA hai, vahA~ unake lie kahA gayA hai 'saMjameNa tavasA appANaM bhAvemANe viharai / ' 'vaha saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa karane lgaa|' zAstroM meM AtmabhAvanAniSTha sAdhaka ko 'bhAvitAtmA' kahA gayA hai| isase bhI AtmabhAva kI mahattA evaM garimA kA bodha hotA hai| ___AtmabhAvanA se rahita vyakti bahirAtmA banakara bAhya bhAvoM kA ciMtana karatA rahatA hai / sAMsArika viSayoM kA ciMtana usakI zArIrika aura bauddhika kSamatA ko ghaTA detA hai / viSayoM ke tyAga kA jyoMhI vicAra kiyA jAtA hai, tyoMhI ve use adhikAdhika apanI ora khIMcate haiN| phira usakA naitika patana, mAnasika kheda hotA hai, ciMtana zakti naSTa ho jAtI hai| ataH gRhastha varga aura sAvarga sabhI ke lie AtmabhAvanA hI saba dRSTiyoM se zreyaskara hai / vahI mukti ke lakSya ko prApta karAtI hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sAhasa kI vijaya-bherI sAhasI vyaktiyoM kI utkRSTa vRtti adhyAtma kI prathama zikSA apanI AtmazaktiyoM ko pahacAnanA, apanI mahattA ko samajhanA aura unake sadupayoga meM ekAgratApUrvaka juTa jAnA hai / adhyAtma-sAdhanA ke pathika apanI kSamatAoM ko samajhate aura vikasita karate hI haiM, sAtha hI ve itanA sAhasa karate haiM ki apanI vibhUtiyoM yA upalabdha Rddhi-siddhiyoM kA upayoga sImita kSetra taka na karake utkRSTatA aura AdarzavAditA athavA antima lakSya prApti ke vyApaka kSetra taka karate haiM / aise sAhasI vyakti hI sva-parakalyANa kA, zAzvata zAnti kA aura jIvana-lakSya-pUrti kA prayojana pUrNa karate haiN| jo saMgharSoM se nahIM katarAtA, vahI sarvopari sAhasI __ kArya choTA ho yA bar3A, AdhyAtmika ho yA sAMsArika sabhI meM musIbateM aura vighna-bAdhAeM AyA karatI haiN| inase bacane yA katarAne se saphalatA kI maMjila taka pahu~canA asambhava hai / lakSya-patha kI ina rukAvaToM kA DaTakara sAmanA karanA vIrocita sAhasa kA kArya hai| AtmavikAsa yA dharmAcaraNa meM puruSArtha ke patha para calate hue vighna-bAdhAoM kA AnA svA. bhAvika hai| parantu jo kAyara aura kApUruSa hote haiM, ve ina vighnoM se hAra mAnakara udyama karanA chor3a dete haiM; kintu sarvopari sAhasI vahI hai, jo ina vighnoM aura saMgharSoM se katarAtA nhiiN| kaSTa aura kaThinAiyoM ke patha para calane meM sAhasa Avazyaka manuSya ke jIvana kI do dizAe~ hotI haiM-eka sAmAnya jIvana krama kI aura dUsarI asAmAnya jIvana krama kii| khAnA-ponA, sonA, uThanA ( 120 ) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya-bherI 121 calanA-phiranA, dhana kamAnA, vilAsa ke sAdhana juTAnA, roga, zoka, bhaya, IyA, dvaSa Adi ke kSaNa sabhI ke jIvana meM prAyaH Ate haiN| yaha sAmAnya jIvana krama hai / jIvana krama kI dUsarI dizA asAmAnya jIvana krama kI hai / vaha kaSTa aura kaThinAiyoM kI, tyAga aura tapa kI, saMyama aura vairAgya kI, kSamA aura samatA ko dizA hai| jaba manuSya pUrvokta sAmAnya jIvana krama ko pradhAnatA na dekara kaSTa aura kaThinAiyoM ke ujjvala asAmAnya jIvana krama ko apanAtA hai, taba usameM sAhama kI AvazyakatA hotI hai| sAhasa ke binA kevala Dharre kA jIvana jIne vAle yA kUpamaNDUka ke samAna peTa aura prajanana kI sAmAnya AvazyakatAoM kI pUrti meM hI santuSTa rahane vAle vyakti apane lakSya-patha meM Age nahIM bar3ha pAte / sAhasahIna vyakti AdhyAtmika vikAsa bhI nahIM kara pAte / ve asAmAnya jIvana krama ko apanAne se Darate haiM, aneka saMzayoM se haradama ghire rahate haiM / vastutaH sAhasa kA dhanI vyakti akelA hI saikar3oM ko mAta de sakatA hai| vaha kaSToM aura kaThinAiyoM se, tapa aura tyAga se ghabarAtA nhiiN| apanI paristhitiyoM aura AlocanAoM se ghabarAkara vaha apane kartavya evaM dAyitva se cyuta nahIM hotA / phala mile yA na mile, vaha dRr3hanizcayapUrvaka anta taka apane nirdhArita supatha para DaTA rahatA hai| vaha zubha kArya meM viphalatA, vipatti, vighna-bAdhA yA AlocanAoM kI paravAha nahIM krtaa| sAhasI vyakti dRr3hatApUrvaka kArya kA nizcaya kara letA hai phira apanI samagra zaktiyoM ko usI meM juTA detA hai| vaha sunizcita mArga para pUre Atmabala ke sAtha cala par3atA hai, pIche mur3akara nahIM dekhatA ki mere pIche koI A rahA hai yA nahIM ? sarvopari sAhasa hI mahAna kArya kA paricAyaka saMsAra meM kucha kArya itane mahAna evaM tapa-tyAgapUrNa hote haiM ki usake lie utkRSTa sAhasa kI AvazyakatA hotI hai| aise mahAna kAryoM ke lie dUsarI sabhI vastuoM kA utsarga karane kA sAhasa juTAnA par3atA hai| jaisedeza kI rakSA ke lie kucha loga pariNAma kI bAta soce binA kUda par3ate haiM / vaijJAnika apane deza kI zakti evaM samRddhi bar3hAne ke lie apane jIvana ko khatare meM DAla kara mahatvapUrNa zodha aura prayoga karate rahate haiM / devatva ke lie maharSi dadhIci kA asthidAna, rASTrIya svatantratA ke lie mahAtmA gA~dhIjI Adi mahAna AtmAoM kA balidAna, satya ke lie Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tamaso mA jyotirgamaya harizcandra rAjA kA rAjya, dhana-dhAma evaM sAdhanoM kA tyAga, mAnavatA kI prati sthApanA ke lie gautama buddha kA tyAga, Adi saba kArya utkRSTa sAhasa ke paricAyaka haiM / isI prakAra vizva hita ke lie apane sarvasva sukhoM, svArthI, sukha sAdhanoM, yahA~ taka ki tana, dhana, jana, parijana, bhavana, dhana-dhAnya, baibhava, vilAsa Adi kA tyAga sarvopari sAhasa kA lakSaNa hai / vastutaH manuSya ke mUlyAMkana kI kasoTI 'sAhasa' hai / isI se usakI mahAnatA kI pratIti hotI hai / manuSya ke utkRSTa vyaktitva kA nAyaka : sAhasa senA saba prakAra se susajjita ho, kintu usakA nAyaka na ho to vaha bhalIbhAMti nahIM lar3a sakatI / aisI senA ko asta-vyasta hokara parAjaya kA mukha dekhanA par3atA hai / isI prakAra baliSTha zarIra, buddhi, pANDitya Adi saba kucha hone para bhI jIvana - samara meM yadi sAhasa kA netRtva nahIM hai, to vaha parAjita aura asaphala ho jAtA hai / sAhasa hI manuSya ke vyaktitva kA nAyaka hai / vahI usakI samasta zaktiyoM kA pratinidhitva karake unheM upayukta sthAna para kArya karane meM lagAtA hai / sadguNoM ko sAmAjika evaM AdhyAtmika jIvana meM ramAne tathA abhivyakta karane ke lie tathA apane antima lakSya ko zIghra prApta karane ke lie sAhasa kI AvazyakatA hotI hai / parISaha sahana karane kI kSamatA sAhasa se hI yoM dekhA jAe to naraka aura tiryaJca gati ke jIva bhUkha, pyAsa, apamAna, sardI-garmI Adi agaNita zArIrika kaSTa aura mAnasika duHkha sahana karate haiM, parantu ve sahate haiM, lAcArI se, vivazatA se, parAdhInatA se, ajJAna aura moha ke vazIbhUta hokara; yadi ve unhIM kaSToM ko samabhAvapUrvaka tapa evaM dharma samajhakara sahana kareM to unakA vaha kaSTa sahana sakAma nirjarA ( karmakSaya) kI koTi meM A sakatA hai| isI prakAra koI bhI gRhastha yA sAdhu inhIM kaSToM ko rote-jhIMkate yA cIkhate-cillAte nahIM, kintu vIratA - pUrvaka samabhAva se tapa evaM dharma samajha kara sahate haiM, to unakA vaha kaSTa sahana - parISaha - sahana sakAma nirjarA kA kAraNa banatA hai / parantu isa prakAra se parISaha sahana karane kI kSamatA sAhasa se A sakatI hai / sAhasa kA sambala na ho to sAdhaka bIca meM hI usa kaSTa se bhAga chUTegA, apane saMyama mArga ko chor3akara sukha-suvidhApUrNa patha ko svIkAra kara legA / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya-bherI 123 saMsAra meM jitanI bhI mahAsatiyA~ huI haiM una para bar3e-bar3e kaSTa Ae haiM, kintu una kaSToM kA sAmanA unhoMna sAhasa se hI kiyA hai / rAma, kRSNa, buddha, mahAvIra Adi mahAna vyaktiyoM para kama saMkaTa nahIM Ae, parantu unhoMne sabhI saMkaToM ko sAhasa ke brahmAstra se lar3akara parAjita kiyA hai / sAhasa kI zakti ajeya aura aparimita hotI hai, kaSToM aura saMkaToM kI senA usake sAmane Tika nahIM sktii| sAhasa vyakti ko nirbhIka banAtA hai / sAhasa vyakti meM nirbhayatA kA saMcAra kara detA hai aura nirbhaya vyakti apane AdhyAtmika jIvana kA uttarottara pUrNa vikAsa kara letA hai / nirbhayatA se AtmavizvAsa jAgRta hotA hai, jisase sAdhaka apanI jIvana naiyA ko kAma-krodhAdi magaramacchoM se bacAkara saMsAra sAgara se pAra kara letA hai / sAhasahIna vyakti kI jIvana naiyA saMsAra-sAgara ke bha~vara jAla meM hI phaMsa jAtI hai| sarva-pradhAna guNa : sAhasa hI hai manuSya dayA, kSamA, saralatA, mRdutA, vidvattA, zAstrajJatA Adi sabhI sadguNoM se sampanna ho, kintu yadi usameM sAhasa kA abhAva hai to vaha apanI vizeSatAoM, ukta guNoM evaM yogyatAoM kA koI upayoga nahIM kara sakegA / vaha bAta-bAta meM zaMkA, tarka-vitarka, bahama, hInatA anthi, azakti, asamarthatA Adi prakaTa karake pUrvokta sadguNoM evaM vizeSatAoM ko abhivyakta karane meM katarAegA, ghbraaegaa| sAhasahIna manaHsthiti manuSya ke sabhI guNoM ko pachAr3a detI hai / ataH manuSya kA sabase pradhAna guNa sAhasa hai / sAdhaka ke lie to yaha sarvaprathama Avazyaka gaNa hai, jo anya sabhI guNoM kA pratinidhitva karatA hai| 'eDasmitha' ke zabdoM meM-"sAhasa ke abhAva meM saMsAra meM anekoM pratibhAe~ yoM hI naSTa ho jAtI haiN| aise agaNita yogya aura sampanna vyakti saMsAra meM hue haiM, jo sAhasa ke abhAva meM jIvana kI saphalatA ke lie prArambhika prayAsa bhI na kara sake / " kArya meM saphalatA : sAhasa se ho kisI bhI kArya ko pUrNa karane ke lie sAhasa hI prArambhika preraNA detA hai aura kArya kA sAhasapUrvaka prArambha hI usakI AdhI saphalatA hai| zeSa AdhI saphalatA prayatna se mila jAtI hai| kintu jinameM jarA bhI sAhasa nahIM hotA, ve loga kisI bhI satkArya ko asambhava, kaThina yA vighnoM se Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tamaso mA jyotirgamaya paripUrNa mAnakara prArambha hI nahIM krte| kadAcit prArambha bhI kara dete haiM, to bhI vighnoM kI coTa se bIca meM hI usa satkArya ko chor3a baiThate haiN| magara sAhasI manasvI vyakti bAra-bAra vighnoM kI coTa se Ahata hokara bhI prArambha kiye hue kArya ko nahIM chor3ate, ve use pUrA karake hI dama lete haiN| yogI bhartRhari ne ThIka hI kahA hai prArabhyate na khalu vighnabhayena nIcaH / prArabhya vighna-nihatA viramanti mdhyaaH| vighnaH punaH punarapi pratihanyamAnAH / prArabdhamuttamaguNA na parityajanti / isakA bhAvArtha Upara A cukA hai / vAstava meM, adhikAMza loga kisI bhI satkArya, vizeSataH AdhyAtmika vikAsa ke kArya kI zuruAta isalie nahIM karate ki unameM Ane vAle khataroM ko uThAne kA sAhasa nahIM hotaa| sAhasahInatA se nIrasa aura ni:rya jIvana __ adhikAMza loga bahuta kucha pAne kI bAta socate haiM, parantu usaka mUlya na cukA pAne ke kAraNa khAlI hAtha hI rahate haiN| aise loga jisa-tira para doSAropaNa karate hue kisI prakAra kA AtmasantoSa kara lete haiM, kintu usase banatA kucha nhiiN| ulTe ve dUsaroM kI bhartsanA se azAMta aura udvigna rahate haiN| AdhyAtmika unnati ke kAryoM ko karane meM bhI ve dUsaroM kI Alo canAoM, virodhoM evaM avarodhoM se Darate haiN| lokaniMdA evaM asaphalatA ka bhaya kisI bhI satkArya ko prArambha meM hI manuSya ko nirvIrya evaM nisteja banA detA hai| laukika kAryoM meM bhI jo jAtiyA~ sAhasa para jItI haiM, ve hai sabakI aguA bana jAtI haiN| sAhasa ke abhAva meM choTe-choTe dala yA samU nIrasa, nirAnanda, nirvIrya, nibala evaM hatotsAha hokara asaphalatAoM se bhara dIna-hIna jIvana vyatIta karate haiN| aise dala yA samUha sAhasa ke abhAva kAyara aura Darapoka ho jAte haiM / eka vicAraka ne sAhasahIna vyakti ke li kahA hai nirutsAhaM nirAnandaM nirvIryamarinandanam, mA sma sImantinI kAcijjanayet putramIdRzam / 'utsAhIna, Ananda se rahita, nirvIrya tathA zatru ko prasanna karane vAle aise putra ko koI bhI mahilA janma na de / ' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya-bherI 125 sAhasI ko Adara aura sahAyaka milate haiM ___ vAstava meM, sAhasa hI AdhyAtmika jJAtA-draSTA puruSoM kA sambala hotA hai| jo vyakti sAhasI hote haiM, ve duHkha ke samaya zAMta aura gambhIra rahate haiM / sAhasI vyakti ke prati sabhI logoM ke mana meM zraddhA aura Adara kI bhAvanA paidA hotI hai| ApattiyA~ kisa para nahIM AtI? mahApuruSoM kA jIvana to ApattiyoM aura pratikulatAoM se saMgharSa karane meM hI prAyaH vyatIta hotA hai| ve usameM sAhasa aura dhairya ke sAtha uttIrNa hokara apanI chApa itihAsa meM chor3a jAte haiN| sAhasa hI unake vyaktitva ko usa cumbakIya zakti se sampanna kara detA hai, jisake kAraNa sAdhanoM aura sahAyakoM ke lohakaNa khiMcate cala Ate haiN| jina mahAn vyaktiyoM ne Aja taka mahatvapUrNa kArya kiye haiM, unheM hara kadama para prANasaMkaTa sahane par3e haiM, parantu unake sAhasa ne hI unheM sakaToM se mukti dilAI hai / sAhasa-vihIna vyaktiyoM kA jIvana ghATe meM isake viparIta duHkha upasthita hote hI jo loga udvigna evaM AkulavyAkula ho uThate haiM, adhIra ho jAte haiM, aise kAyara vyakti vipattiyoM ke prahAra se to kSatigrasta hote hI haiM, sAtha hI usa kSati se unakA bhaya adhika bar3ha jAtA hai, unake manobala meM aura kamI A jAtI hai tathA sabhI ora se ve ghATe meM hI rahate haiN| vipatti ke samaya cIkhane-cillAne vAle mukhyatayA dayanIya samajhe jAte haiN| adhika rone-dhone vAloM ko loga ghRNA kI dRSTi se dekhate haiM / ataH sAhasahIna vyakti ke jIvana meM na to uSmA hotI hai aura na garimA / usakA jIvana asaphala aura hArA huA hotA hai / sAhasa hI vyakti ko parama samartha banAtA hai| ___jo vyakti sAhasa kho detA hai, usameM apekSita sUjhabUjha, buddhikauzala aura manobala hI gAyaba ho jAte haiM / upalabdha sAdhanoM ke upayoga kI ora usakA dhyAna hI nahIM jAtA / sAhasI vyakti kA buddhikauzala, sUjhabUjha aura manobala bar3ha jAtA hai / vaha saMkaToM ke nivAraNa aura vipattiyoM ke pratikAra meM prAyaH saphala ho jAtA hai / sAtha hI bhaviSya kI nirAzAjanaka sambhAvanAeM, asaphalatA kI AzaMkAe~, DarAvanI kalpanAe~ tathA apanI ayogyatA aura durbhAgya pIDita hone kI mAnyatAe~ aisI haiM, jo bhArI-bharakama caTTAna banakara vyaktitva ko ubharane se rokatI haiN| ina kukalpanAoM ke kacare ko haTAne meM sAhasa kA andhar3a hI samartha hotA hai / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tamaso mA jyotirgamaya sAhasa manaHsthiti ko sudRr3ha evaM pratIkArakSama banAtA hai manuSya kI zobhA isI meM hai ki vaha sAhasapUrvaka paristhitiyoM kA sAmanA kare, unheM badalane kA prayatna kare aura prazAnta evaM gambhIra banA rahe / vAstavika vipattiyoM kA sAmanA sAhasa dvArA hI kiyA jA sakatA hai| jo kucha zArIrika, prAkRtika, Akasmika, priyajana-viyoga-janita athavA dAridra ya-nimittaka duHkha A par3ate haiM, unheM gambhIratApUrvaka sahane meM hI mAnava kI zobhA aura garimA hai / adhikAMza duHkha to manuSya kI apanI manaHsthiti para nirbhara hai / sAhasa hI manaHsthiti ko sudRr3ha evaM pratIkArakSama banAtA hai, vahI manaHsthiti ko AtmavizvAsa yukta banAtA hai| AtmahInatA ko granthi se jaba sArA manaHkSetra burI taraha jakar3A rahatA hai, apanI yogyatA, kSamatA evaM prakharatA para vyakti ko vizvAsa hI nahIM hotA, taba sAhasa hI usakA sambala banatA hai| manaHsthiti sudRr3ha hone para manuSya tulanAtmaka dRSTi meM socane lagatA hai ki jaba gaI gujarI paristhitiyoM meM rahane vAle vyakti unnati ke ucca zikhara para pahu~ca sake to hama vaisA kyoM nahIM kara sakate / isa prakAra sAhasI sadA bAjI mAra letA hai / sAhasa se Atmika zakti aura guNa sampadAeM bar3hatI haiM sanmArgagAmI sAhasI vyakti ko samaya para daivI-anugraha bhI milatA hai / itihAsa-purANoM meM isake agaNita udAharaNa milate haiM aura Adhunika yuga ke aneka adhyAtmatatvavettA sAhasI puruSoM ke bhii| asambhava pratIta hone vAle kAryoM ko karane vAle sAhasI mahApuruSoM ko prAyaH IzvarIya anugraha milatA rahA hai, usI ke bala para sAdhanazUnya evaM pratikUla paristhitiyoM meM bhI ve Age bar3hate aura saphala hote dekhe gaye haiN| sAhasI vyakti ko jIvana-saMgharSa se prApta anubhavoM kA lAbha to milatA hI hai, usakI Atmika zaktiyA~ evaM guNasampadAe~ bhI bar3hatI jAtI haiN| unake mahAna vyaktitva kI sampadA bhI vRddhiMgata hoto hai, jo usake vyaktitva kI sarvapradhAna vAstavika pU~jI hai / sAhasI hI sacce arthoM meM jIvana jI pAte haiM / sAhasa ke binA zArIrika mAnasika kSamatAeM niSkriya ___ zArIrika evaM mAnasika kSamatAe~ aura upayukta sAdhana sahayoga hote hae bhI manuSya kyoM kucha nahIM kara pAtA? isakA kAraNa talAza karane para eka hI niSkarSa nikalatA hai ki sAhasa kA abhAva hI zithilatA aura niSkriyatA kA pramukha kAraNa hai / iMjina meM bhApa yA tela na rahane para ve cala Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya-bherI 127 ne banda ho jAte haiM, bhale hI usake kala-purje saba prakAra se sahI hoN| mazInoM ke calane meM tela yA bijalI kI zakti jo kAma karatI hai, vahI kAma mAnava jIvana meM utsAhapUrvaka sakriya hone meM sAhasa kA bala karatA hai| parAkrama dRzya rUpa hai aura sAhasa usakA prANa / prANa ke binA zarIra kI koI upayogitA nahIM rhtii| zarIra aura mana-mastiSka kI kImata cAhe jitanI bar3hI-car3hI ho, sAhasa ke abhAba meM usakI koI upayogitA nahIM rhtii| antara meM utsAha kA saMcAra na ho, kisI yojanA ko pUrNa karane ke lie saMkalpa na jage to zarIra aura mana meM kucha karane kA prabala sAhasa sphuTita nahIM hotaa| sAhasa kI cAbI se saphalatA ke tAle khulate haiM bhIrutA, kAlpanika vibhISikA aura AzaMkA kA raMgIna cazmA utAra dene se mana para chAyA huA DarAvanA raMga miTa jAtA hai / kintu yaha tabhI ho sakatA hai, jaba manuSya ke andara kA zaurya bAhya jIvana meM parAkrama bana kara prakaTa ho, tathA kaThinAiyoM aura pratikUlatAoM ke sAtha bhir3a jAne kI khilAr3I jaisI umaMga manuSya ko khatarA uThAne aura apanI viziSTatA prakaTa karane ke lie prerita karatI ho / bar3e-bar3e kadama uThAne meM sAhasI logoM ko hI pahala karanI par3atI hai| bAda meM kahIM na kahIM se sahayoga bhI milatA hai, sAdhana bhI juTate haiM, isa prakAra unheM bar3e-bar3e kAryoM meM saphalatA milatI hai| vAstava meM sAhasa kI cAbI se saphalatA ke tAle khulate haiN| sAhasa kA vAstavika svarUpa artha-samRddha logoM ke bIca garIbI meM masta rahanA aura sammAnayukta jIvana jInA sAhasa hai / logoM ke dvArA virodha karane, kIcar3a uchAlane yA hAni pahu~cAne para bhI kisI utkRSTa lakSya para dRr3ha aura sthira rahanA sAhasa hai| galata paramparAoM, andhavizvAsoM evaM kurUr3hiyoM ko na mAnakara sacAI ko apanAnA bhI sAhasa hai / nyAya patha para kAyama rahanA bhI sAhasa hai| galata bAta ke samarthaka bahuta-se loga hoM to bhI use galata kahanA, sacAI ko pragaTa karanA bhI sAhasa hai| kisI pavitra evaM mahAna kArya meM sAhasa karake Age bar3hane para yadi mRtyu kA bhI sAmanA karanA par3e to sarvotkRSTa saphalatA hai| sAhasI kauna hai, kauna nahIM ? __sacce arthoM meM sAhasI ve nahIM, jo hara ghar3I lar3AI-jhagar3A karane para utArU rahate haiM aura hara kisI ko dabAte-satAte aura pIr3ita karate rahate Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tamaso mA jyotirgamaya haiM tathA hara kisI ko tAla ThoMka kara cunautI dete hai / apitu ve haiM, jo svayaM para Ane vAlI vipattiyoM kA sAmanA karate haiM tathA dUsaroM para Ae hue saMkaToM kA nivAraNa karate haiM, sUjhabUjha aura sahAyatA dete haiM / vIratA aura sAhasikatA siddha karane ke lie kisI ko girAne kI AvazyakatA nahIM, uThAne aura banAne kI hai| dhvaMsa kA kArya to eka diyAsalAI bho kara sakatI hai, vAstava meM sRjana kA kArya hI sAhasa kA hai| jinhoMne mAnavajAti kI AdhyAtmika unnati ke sRjana kI yojanA banAI aura pUrI kI, ve hI sacce mAne meM zUravIra aura sAhasI haiN| bar3appana banAne meM hai, bigAr3ane yA naSTa karane meM nhiiN| jo dUsare kI kamajoriyoM aura burAiyoM ko uchAlane aura unheM dabAne-satAne meM parAkrama karate haiM, ve sacce mAne meM sAhasI nahIM; sAhasI ve haiM, jo apanI kamajoriyoM aura burAiyoM ko svIkAra kara unheM dUra karane kA parAkrama karate haiM / sabase bar3I himmata to duguNoM ko chor3ane kA nizcaya karane aura unheM dUra karane meM sAhasapUrvaka juTa jAnA hai / sAmAnya vyakti asaphalatAe~ milane para hatAza hokara upayukta dizA meM Age bar3hane kA hausalA bhI kho baiThate haiM, parantu sAhasI vyakti asaphalatA milane ke bAda bhI dugunI himmata aura satarkatA ke sAtha lakSya ko prApta karane hetu kadama bar3hAte haiN| apane prati pakSapAta kI Adata se adhikAMza loga ghire rahate haiN| dUsaroM ko AlocanA aura TIkA-TippaNI karane ke lie kAphI masAlA ekatrita kara liyA jAtA hai, parantu apanI kharAbiyA~ aura khAmiyA~ DhaMr3ha kara nikAlane meM dilacaspI nahIM hotii| itanA hI nahIM, agara koI vaisA sujhAva detA hai to burA lagatA hai| svabhAva meM praviSTa isa durbalatA se lohA lekara jo unako svayaM DhaMDhate aura svIkAra karate haiN| sudhArane meM bAra-bAra asaphala hone para bhI dhairya ke sAtha juTe rahate haiM, ve hI sacce sAhasI vIra haiN| sAhasI ke jIvana kA rAjamArga __ sAhasa ke abhAva meM loga jIne kA aisA rAstA apanAte haiM, jo sarala aura binA kisI jhaMjhaTa kA ho / isa kAraNa ve nayA kucha bhI soca nahIM pAte aura na hI nayA kucha kara pAte haiM, aise loga lakIra ke phakIra yA sthiti sthApaka bane rahate haiN| ve saMsAra meM ho rahI pragati aura vikAsa ke patha para calate to haiM, kintu binA mana se, ghisaTate hue calate haiN| kiMtu galata paraM. parAoM ke ghere se nikala kara navInatA kA mArga grahaNa karanA sAhasa para hI nirbhara hai / sAhasI vyakti ko apane hI balabUte para Age bar3hanA par3atA hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya-bherI 126 AdhyAtmika kSetra meM hI kyoM, rAjanaitika, sAmAjika, Arthika evaM sAMskRtika, kisI bhI kSetra meM Age bar3hane ke lie sAhasa Avazyaka hai| samAja kI avyavasthA dUra karane, andhavizvAsa, kuprathA evaM kurUr3hiyoM ko miTAne ke lie bhArI sAhasa kI AvazyakatA hotI hai| kaI bAra dUsaroM kI gAliyA~ aura virodha sahane par3ate haiN| kaiyoM kA burA bhI bananA par3atA hai| kaI bAra jAna-mAla kI bhArI hAni bhI uThAnI par3atI hai| sAdhAraNa loga taba taka hI Tikate haiM, jaba taka loga unake svara meM svara milAkara gAte haiM, lekina jyoMhI koI unake samakSa vikAsaghAtaka, dambhavarddhaka evaM yuga bAhya rUr3hiyoM ko haTAne kI bAta kaheMge, tyoMhI ve katarA kara vApasa bhaageNge| jarA-sI kamajorI dikhAI dI, to purAne sar3e-gale kusaMskAra aura kurUr3hiyA~ punaH una para hAvI ho jaaeNgii| sAhasI vyakti kisI bhI kaThina kArya ko dekhakara Darate yA ghabarAte nahIM haiM, na hI ve usa kArya ko kala para TAlate haiN| kArya ke sAtha jo jimmevArI aura kaThinAI jur3I hotI hai use pUrA karane meM ve ghabarAte yA jI curAte nahIM haiN| ve socate haiM ki jo kAma Aja ho sakatA hai, use kala para kyoM TAlA jAe? yadi samaya hai to usa kAma ko pIche ke lie na choDA jAe ? kArya eka aisA AtmIya mitra hai jo prazaMsA, sampatti, guNa-sampadA, saphalatA, yogyatA tathA kSamatA meM vRddhi kara detA hai| ataH sAhasI vyakti ko aise kAryarUpa mitra ke sammukha A jAne para usakA hArdika svAgata karanA cAhie / kArya kI aisI zubhAgamana-belA meM jo loga udAsInatA dikhAte haiM, samajhanA cAhie ve apane samAgata saubhAgya ko dutkAra kara nikAla rahe haiN| satsAhasa aura duHsAhasa 50aa antara prAyaH sAhasa evaM zaurya zabda kA prayoga yuddhakSetra meM jauhara dikhAne ke artha meM hotA hai, parantu yaha sAhasa bahuta-sI bAra rAjyalipsA, dhanalipsA, padalipsA yA anya kisI prakAra kI lAlasA ko lekara kiyA jAtA hai| taba vaha sAhasa nahIM, duHsAhasa kahalAtA hai| jisameM naitika maryAdAoM kA dhyAna na rakhakara uddaNDatA aura anaitikatA apanAI jAtI hai aura vaha bhI duHsAhasa hai, jisameM samaya, sAdhana, bhavasara evaM paristhiti kA dhyAna na rakha kara UTapaTAMga DhaMga se kArya prArambha kara diyA jAtA hai| kaI bAra loga dhana ke lobha meM Akara taskara vyApAra, corabAjArI, bhraSTAcAra, gabana, parAI gharohara ko ukAranA mAdi kAryoM ke karane meM AMkheM mUMdakara kUda par3ate haiM, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tamaso mA jyotirgamaya aise kAryoM meM kUda par3anA sAhasa nahIM, duHssAhasa hai / vAstava meM satsAhasa vaha hai, jisameM Alasya, pramAda jaise rakta ko ThaNDA kara dene vAle doSoM ko dUra kara kisI satkArya meM zArIrika evaM mAnasika sphUrti utpanna karane vAlI umaMga ho / isakA pahalA nizAnA apanI udAsI, upekSAvRtti, AlasyapramAda Adi para hotA hai / isake pazcAt amyAnya doSa-durguNoM ko DhUMDha-DhUMr3ha unheM sApha karane aura pheMka dene ke rUpa meM agalA kadama uThAnA par3atA hai / sAhasa jAge to satpravRttiyAM ubharatI haiM logoM kA yaha socanA galata hai ki hama durbhAgyagrasta haiM, aura pichar3e rahane ke lie hI bane haiM athavA sahayoga aura sAdhanoM ke abhAva meM hama meM U~cA uThane kI sambhAvanA nahIM hai / parantu vAstavikatA yaha hai ki manuSya apanI kSamatAoM aura zaktiyoM kA bikharAva roka kara unheM kendrita karake eka dizA meM lagAe to sAhasa jaga sakatA hai aura sAhasa jAge to ve satpravRttiyA~ bhI ubharatI haiM, jinake sahAre choTe manuSya bhI bar3e bana sakate haiM, pichar3e hue bhI unnati ke ucca zikhara para pahu~ca sakate haiM 1) manuSya meM aise tatva kUTa-kUTa kara bhare hue haiM, jinake sahAre suSupta mAnavatA ko ujAgara kiyA jA sakatA hai / AvazyakatA hai usa sAhasa kI, jisake eka jhaTake se mahAnatA ko prasupta sthiti se jagAyA aura samunnata kiyA jA sakatA hai / sAhasa bar3hatA hai kaThinAiyoM se jUjhane se sAhasa hara kisI meM maujUda hai / kaI loga use prayatna karake bar3hA lete haiM / sAhasa bar3hatA hai - saMkalpa karane aura usa kArya ke pUrA hone taka juTe rahane se / kaThinAiyoM ko nimantraNa dene aura unake sAtha jUjhane se himmata khulatI hai | akhAr3e meM utarane kA abhyAsa karane vAle bar3e-bar3e daMgaloM meM kuztI lar3ate haiM, usase pahale kuzala pahalavAna dvArA pachAr3e bhI jAte haiM / sAhasahInatA AtmanirbharatA kI kamI se l sAhasa meM kamI kA eka kAraNa AtmanirbharatA kI kamI hai| vastuta sAhasa utpanna hotA hai-apane para, apanI zaktiyoM aura kSamatAoM para vizvAsa karane se / jo pratyeka kArya meM paramukhApekSI hote haiM yA dUsaroM para nirbhara rahate haiM una sAhasahIna vyaktiyoM se saphalatA kosoM dUra rahatI hai' Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhasa kI vijaya bhairI 131 sAhasahInatA se apanA bala ghaTatA hai, satkAryoM meM vighna-bAdhAeM khar3I hotI haiM / sAhasa deva kI sAdhanA ke cAra caraNa sAhata deva kI sAdhanA ke cAra caraNa haiM - ( 1 ) zArIrika zrama meM prasannatA anubhava karanA, (2) mana kI asta-vyastatA ko dUra karanA, (3) vipattiyoM evaM saMkaToM meM dhairya aura santulana na khonA aura (4) apane saMkIrNa svArthoM kI paridhi se bAhara nikala kara paramArtha ke lie Avazyaka tyAga balidAna karanA / saMkSepa meM ina cAroM ko kramazaH prasannatA, ekAgratA, dhIratA aura vyutsargazIlatA kaha sakate haiM / AdhyAtmika pragati evaM saphalatA ke lie utsAhapUrNa manoyogapUrvaka kaThora zarIra zrama apanAnA sAhasadeva ko pUjA kA prathama caraNa hai / jo vyakti ArAmatalaba, AlasI, kAmacora, mastIkhora, baiThe-ThAle hote haiM, ve kisI bhI kArya meM sAhasa nahIM kara sakate / upalabdhiyAM, labdhiyA~ evaM siddhiyAM unhIM ko prApta hotI haiM, jo jJAna, darzana, cAritra aura tapa meM udyama karate haiM / zramaNa saMskRti ko buniyAda hI AtmavikAsa ke lie zrama karane meM hai / jo satata zramazIla, udyamI aura utsAhI hote haiM, unakA zArIrika evaM mAnasika svAsthya bhI ThIka rahatA hai| gaharI nIMda aura kar3I bhUkha kA Ananda unheM hI milatA hai, jo satkArya meM zrama se jI nahIM curAte | sAtha hI ve apane svabhAva meM jina Avazyaka kuTevoM aura durguNoM kI ghusapaiTha hai unheM haTAkara unake sthAna meM sadguNoM aura satpravRttiyoM kI vRddhi karane meM pUrNa abhyAsa evaM prayAsa karate haiM / sAhasadeva kI pUjA kA dUsarA caraNa hai-mana ko lakSya meM yA kisI satkArya meM kendrita karanA / adhikAMza loga apane mana-mastiSka ko anargala, asta-vyasta evaM anAvazyaka vicAroM meM, nirarthaka cintana meM aura asambaddha kuTevoM ke poSaNa meM lagAye rakhate haiM / yadi mana-mastiSka ko lakSya kI ora kendrita karake isa kucakra ko tor3ane kA sAhasa kiyA jAe, tathA use suvyavasthita aura satpravRttiyoM kA anugAmI banAne meM puruSArtha kiyA jAe to samajhanA cAhie sAhasa deva kI sAdhanA kA dvitIya caraNa pUrNa kara liyA / sAhasadeva kI sAdhanA kA tRtIya caraNa hai- vipattiyoM aura saMkaToM meM dhairya evaM santulana na khonA / isa viSaya meM pahale kAphI kahA jA cukA hai / saMsAra meM manuSya ke pAsa AzA, utsAha aura dhairya kA itanA zaktizAlI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tamaso mA jyotirgamaya pAtheya hai ki jisake bala para vaha bar3I se bar3I vipatti aura pratikUla paristhiti meM bhI apane svIkRta patha para DaTe raha sakate haiN| sAhasadeva kI sAdhanA kA caturtha caraNa hai-saMkIrNa svArthoM kI paridhi se bAhara nikalakara paramArtha ke lie Avazyaka tyAga-balidAna karanA, apane sAdhanoM tathA sukha-suvidhAoM kA vyutsarga krnaa| yahA~ taka ki kAyotsarga karane ke lie bhI udyata rahanA / yahI AdhyAtmika vIratA hai| AdarzavAda evaM 'vasudhaiva kuTumbakam' kI lambI caur3I bAteM baghArane vAle loga nahIM, kintu inheM apane jIvanakrama meM utArane vAle loga hI sAhasa aura satyatA ke dhanI haiM / saMsAra meM zarIra, mana, buddhi aura vANI se zUravIratA dikhAne vAle loga bahuta milate haiM; kintu AdhyAtmika vIratA dikhAne vAle virale hI hote haiM / aise loga udAtta, udAra evaM 'vasudhaiva kuTumbakam' kI pravRtti vAle hote haiN| isa yuga meM jahA~ saMkIrNa svArthaparatA aura yaza, rUpa, dhana, bhoga evaM pada Adi bhautikatA kI pUrti meM adhikAMza loga saMlagna haiM, vahA~ inheM tilAMjali dekara, apanI sukha-suvidhAoM kA tyAga karake kaSTa sahiSNu aura udAra bananA sAhasadeva kI utkRSTa sAdhanA hai| Aja to sAdhu darzana, pUjApATha, kriyAkANDa, tapa-japa Adi ke pIche bhI sukha-sAdhanoM, dhana, yaza Adi ke lAbha kI vRtti prabala hai, arihanta bhagavAn yA anya devoM kA pallA bhI sAMsArika svArthoM kI pUrti ke lie pakar3A jAtA hai| isa dhArA kA pravAha cIrate hue viparIta dizA meM calanA parama sAhasa kA kArya hai| isa prakAra sAhasadeva kI pUjA karane vAle vyakti kI Atmika zaktiyA~ vikasita ho jAtI haiN| anta meM vaha karmakSaya karake mokSapada ko prApta kara letA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI AdhyAtmika praur3hatA kA cihna : paramArthaparAyaNatA adhyAtma kI bhUmikA meM jaise-jaise manuSya kA vikAsa ucca se uccatara hotA jAtA hai, vaise-vaise usakA paramArtha-parAga bhI vikasita kamalapuSpa ke samAna dazoM dizAoM meM ur3ane lagatA hai| vastutaH java manuSya meM AdhyAtmika praur3hatA A jAtI hai, taba paramArtha-parAyaNatA to usameM svataH A jAtI hai / usakI udAratA, sadAzayatA, karuNA, vatsalatA evaM mahAnatA use eka ghar3I bhara bhI caina se nahIM baiThane detii| vaha pratikSaNa apanA sarvasva luTAne ke lie vyAkula rahatI hai| gAya ke stanoM meM jarA bhI dUdha jamA hotA hai, to vaha rambhAne lagatI hai, jaba taka vaha stanoM kA dUdha khAlI nahIM kara detI, taba taka becainI anubhava karatI hai / per3a jaba paripuSTa ho jAte haiM, to kisI ke binA mAMge hI apane paripakva phaloM ko bhUmi para TapakAte rahate haiN| yahI nahIM ve patte, puSpa, phala, chAyA, lakar3I evaM sugandha kA anudAna bhI satata aparicita rUpa se dUsaroM ko dete hI rahate haiM, badale meM ve kisI se kucha bhI nahIM mA~gate / yahI unakA svAbhAvika dharma bana jAtA hai| anAyAsa hI yaha niHsvArtha paramArtha kArya una vRkSoM dvArA hotA rahatA hai| vRkSoM ko kisI prakAra kI prazaMsA, pratiSThA, nAmabarI, prazasti Adi kI AvazyakatA nahIM rhtii| ve kisI se koI apekSA nahIM rkhte| niSkarSa yaha hai jaba manuSya kA AdhyAtmika vikAsa praur3ha ho jAtA hai, athavA sarvocca zikhara para pahu~ca jAtA hai, taba svataH hI mana-vacanakAyA se vaha vizva ko apanA sarvasva detA rahatA hai, vizva ko adhikAdhika susaMskRta, saddharma-parAyaNa evaM suvikasita banAne ke lie vaha aharniza tatpara ( 133 ) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 tamaso mA jyotirgamaya rahatA hai / svarga, mokSa yA siddhi meM se vaha kisI kI spRhA yA kAmanA nahIM karatA / eka AcArya ne kahA hai- "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho muni sattamaH / " ve utkRSTa munivara mokSa aura svargAdi bhava meM sarvatra niHspRha hote haiM / aise AdhyAtmika puruSottama tIrthaMkaroM kI stuti meM unakI paramArtha parAyaNatA ke inhIM guNoM ko vyakta kiyA gayA hai ___"loganAhANaM logahiyANaM logappaIvANaM logapajmomagarANaM, abhayadayANaM cakkhukyANaM, maggadavANaM saraNabayANaM jIvadayANaM bohibayANaM dhammadayANaM "tinnANaM tArayANaM, burANaM bohayANaM muttANaM moyagANaM ...... / "2 isa zakrapraNipAta stava ke aMza kA bhAvArtha yaha hai ki una " loka ke nAtha, loka-hitaMkara, loka ke pradIpa, loka ke pradyotakartA, abhayadAtA, cakSudAtA, mokSamArga ke dAtA, zaraNadAtA, jIvana-dAtA, bodhi-dAtA, dharma-pradAtA, svayaM saMsAra sAgara ko pAra karane vAle tathA dUsaroM ko pAra karAne vAle, svayaM bodha pAne vAle aura dUsaroM ko bodha dene vAle, svayaM karmoM se mukta hone vAle aura dUsaroM ko mukta karane vAle dharmatIrthaMkara bhagavantoM ko namaskAra ho| saiddhAntika dRSTi se dekhA jAe to ye sAre vizeSaNa unakI paramArthaparAyaNatA ko spaSTa rUpa se dyotita kara rahe haiN| kevalajJAna-kevaladarzana ho jAne ke bAda tIrthaMkaroM ke cAra ghAtIkarma to naSTa ho hI jAte haiN| eka prakAra se vItarAgatA-sampanna evaM sarvajJa-sarvadarzI sarvakRtakRtya ho jAte haiM, phira ve lokakalyANa ke uparyukta kAryoM meM na par3eM to bhI unakI AtmA kI kisI prakAra kI kSati nahIM hotii| kintu aise vizvavatsala' lokahitaiSI se rahA hI nahIM jAtA / anAyAsa hI unako pravRtti ina niravadya paramArtha kAyo meM hotI hai| unheM jo apUrva adhyAtma-sampadA (anantajJAnAdi catuSTaya prApta huI hai, use luTAne meM unakA vAtsalyapUrNa hRdaya kisI bhI prakAra se nahIM hickicaataa| paramArthaparAyaNatA unake jIvana kA svAbhAvika dharma bana jAtA hai / jise jaina paribhASA meM maitrI (parahitacintA) kahA gayA hai "mittI me savvabhUesu" to pratyeka tIrthakara kA divya AghoSa hai / 1 ratnAkarAvatArikA 2 zakrastava : namotthuNaM kA pATha / 3 'jagavacchalo jagappiyAmaho bhagavaM.... -naMdIsUtra 4 AvazyakasUtra (pratikramaNa-Avazyaka) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasoTI 135 paramArtha kA uddazya ___ isa paramArtha-parAyaNatA ke pIche unakA yaha cintana hai ki yaha vizva jitanA hI dharmaparAyaNa, susaMskRta, AtmakalyANa-parAyaNa evaM Atmika sukha se yukta hogA, utanI hI hiMsA, asatya, corI Adi burAiyA~ saMsAra meM kama hoMgI, saMsAra meM utanI hI sukha-zAnti bar3hegI, saMsAra ke bhavyajana karmoM se mukta hone kA prayatna kareMge / dUsarI ora saMsAra meM jitane bhI sajjana, bhavya, paramArthadRSTiparAyaNa dharmaniSTha bar3heMge, utanA hI sAdhakoM ko lAbha hai| unakI ratnatraya kI sAdhanA nirAbAdha, nirvighna evaM nizcitatA se hogI / tIrthaMkaroM dvArA' dharma tortha (dharmasaMgha) kI sthApanA karane kA bhI uddezya yahI hai| isa dRSTi se paramArtha eka dRSTi se utkRSTa stara kA svArtha =AtmArtha hI hai| aise niravadya paramArtha-prayatna se una mahAn AtmAoM ko anirvacanIya Atmatapti, Atma-tuSTi evaM Atma-zAnti milatI hai, yaha uccakoTi kI upalabdhi bhI eka prakAra se utkRSTa svArtha-siddhi hai| zreSThatA kA mApadaNDa-paramArtha-parAyaNatA eka yuga thA, jaba zreSThatA kA mApadaNDa paramArtha-parAyaNatA ko samajhA jAtA thaa| taba pratyeka vicAravAn vyakti yaha manoratha karatA thA, vaha dina dhanya hogA, jaba merA tana, mana, vacana aura sarvasva parArtha=paropakAra ke kAma A jAe ! maiM svayaM Arambha-parigraha se mukta hokara apanA jIvana sva-para-kalyANa-sAdhanA meM lagAU~ / uttarAdhyayama sUtra meM una paramArthI mahApuruSoM ke jIvana ke asAdhAraNa guNoM kI jhAMkI yatra tatra dI gayI hai / udAharaNArtha-zAntinAtha bhagavAn ke jIvana kI saMkSipta jIvanagAthA isa prakAra hai "caittA bhArahaM vAsaM cakavaTTI mhiddddhio| saMti saMtikare loe, patto gaImaNuttaraM // isakA bhAvArtha yahI hai ki mahAn Rddhi sampanna evaM loka meM zAnti karane vAle zrI zAnti nAtha cakravartI ne bhAratavarSa ke rAjya kA tyAga kara ke tIrthaMkara pada prApta kiyA aura aneka bhavya jIvoM kA uddhAra karate hae anuttaragati (mukti) prApta kii| isase spaSTa siddha hotA hai ki prAcIna kAla ke mahAn AtmA samAja, 1 dhamma-titthayare jiNe . -(logassa sUtra) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tamaso mA jyotirgamaya rASTra, saMgha evaM vizva ke hita meM apane Apa ko tathA apane dhana vaibhava lajya Adi sarvasva kA utsarga karane meM pIche nahIM haTate the| AdarzoM ke lie prANa tyAga karane kI unakI icchA balavatI huA karatI thii| dhana, vaibhava, rAjya Adi kI bhUkha logoM ko kama huA karatI thii| jise loka-hita ke lie aisA utsarga karane kA avasara mila jAtA thA vaha apane Apako dhanya samajhatA thaa| vaha paramAtmA kI mahatI kRpA kA anubhava karatA thA ki use aisA zubha saMyoga milaa| aise vyakti cAhate to saMsAra ke asaMkhya bhautika sukha aura aparimita vaibhava ko baTora kara unakA upayoga kara sakate the, parantu unhoMne janahita ke lie apanA sarvasva tyAga denA hI ucita samajhA / vaidika paramparA ke maharSi dadhIci ko jo sukha agaNita siddhiyoM ke svAmI hone se nahIM milA, vaha unheM janahita ke lie Atma balidAna dene meM prApta huaa| isI prakAra anAthI muni, muni harikezabala, harikezI zramaNa, gautama gaNadhara Adi anekoM zramaNoM ne apanA sarvasva tyAgakara pIr3ita patita aura adharmI janoM ko bodha dekara sanmArga para lgaayaa| kyA yaha paramArtha bhAvanA kama thI? paramArtha-parAyaNatA kyoM aura kisalie? dUsarI dRSTi se soceM to saMsAra meM yadi koI sacce mAne meM sukhI hai to vaha hai-AtmatRpta paramArthI yA vItarAgatA dRSTi-sampanna paramArthI / Aja saiddhAntika aura AdhyAtmika sukha kI tarAjU para sAre saMsAra ke prANiyoM ko taulA jAe to yahI tathya pratIta hogA ki devaloka ke deva bhale hI indriyajanya bhautika sukhoM se sampanna hoM, ve seTha aura senApati hoM, rAjA-mahArAjA yA sattAdhIza hoM, vidvAna yA vyavasAyI hoM, koI bhI Atmika sUkhoM se sampanna nahIM hai| kaI bhautika sukha meM magna vyakti kaha sakate haiM ki unheM saMsAra meM sampatti, santAna, svAsthya, parivAra evaM samAja Adi ke sAre sukha prApta haiM, taba bhI unake mana meM koI adRzya-ajJAna, abhAva, atRpti evaM asantoSa kI Aga dhImI AMca se sulagatI rahatI hai| arthAt ina saba sukhoM ke hone para bhI unheM vaha sukha nahIM mila rahA hai, jo AtmA ko tRpta aura santuSTa karatA hai| saMsAra ke sAre sukha indriyajanya hI hote haiM, jo zarIra taka hI sImita rahate haiM, isase AtmA kI tRpti nahIM ho sakatI / AtmA kI tRpti aura santuSTi yathArtha paramArtha pUrNa paropakAra se hI hotI hai| paramArtha-niHsvArtha paramArtha kI sAdhanA hI aisI hai jisakA phala Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 137 dUragAmI nahIM, nikaTagAmI hai / paramArtha-sAdhanA kA phala isI loka meM sukha, zAnti aura santoSa ke rUpa meM turanta milatA hai| paramArtha-janya sukha ko tulanA svArthajanya sukha se kadApi nahIM kI jA sktii| jahA~ pahalA sukha kalyANakArI hai, vahA~ dUsarA sukha mithyA hotA hai| manuSya jaba apanI hI sukha suvidhA para dhyAna detA hai, taba saMsAra meM hA-hAkAra macatA hai, saMkaTa aura vipadAeM AtI haiM / parantu dUsaroM ko sukhI aura saMkaTa rahita banAne kA prayatna karatA hai taba isa loka meM bhI sukha zAnti milatI hai, pAralaukika kalyANa aura puNya kA upArjana hotA hai| aisA paramArthI vyakti abhAva aura kaSTa kI sthiti meM bhI eka apUrva sukha, saMtoSa aura tRpti kA anubhava karatA hai| prasiddha pAzcAtya vidvAn vikTara hya go ne likhA hai-paropakAra ke lie hama jitanA apane ko juTAte haiM, utanA hI hamArA hRdaya vizAla hotA jAtA hai / paramArthajanya puNya se manuSya kI cetanA na kevala vikasita hotI hai, balki Urdhva-mukhI bhI hotI hai| usakA hRdaya vikasita evaM mahAn ho jAtA hai / use apane meM eka pUrNatA kA anubhava hone lagatA hai| kisI ajJAna-grasta, andhavizvAsa-pIr3ita, mUr3hatAoM ke zikAra vyakti ke jJAnacakSu khola dene, rogI, abhAva-grasta evaM pIr3ita vyaktiyoM kI sevAzuzrUSA karane, sahAyatA karane, kisI kA saMkaTa kama kara dene, kisI kSudhApIr3ita kI kSudhA nivAraNa karane athavA ina sabako sanmArga darzana kara dene se usakI AtmA ko jo zAnti aura saMtoSa milatA hai, usI kA pratiphala paramArthI kI antarAtmA ko prabhAvita kara asIma tRpti kA anubhava karA detA hai| isIlie sabhI dharmoM ne eka svara se paramArtha kI mahattA pratipAdita kI hai| paropakAra evaM paramArtha se kevala vyakti kA hI nahIM, usake nimitta se parivAra, samAja, rASTra aura vizva kA bhI kalyANa hotA hai / sauhArda, sahAnubhUti evaM AtmIyatA ke AdhAra para jina vyaktiyoM kA paramArthI dvArA kaSTa-nivAraNa kiyA jAyegA, saMkaTa meM jinako sahAyatA dI jAyegI, unake antaHkaraNa meM bhI mAnavatA-pUrNa cetanA yA bhAvanA jaagegii| phira ve svayaM bhI dUsaroM kI pIr3A, duHkha evaM vipatti ke nivAraNa ke lie sahAnubhUtipUrvaka juTa par3eMge, paramArtha kA kArya karane lageMge / unake antaHkaraNa meM bhI sAttvika daivI bhAvanA udita hogI, unakA hRdaya bhI vikasita evaM vizAla banegA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tamaso mA jyotirgamaya phira ve svayaM bhI tana-mana-dhana-sAdhana Adi kisI bhI rUpa meM paropakAra evaM parahita meM sakriya rUpa se pravRtta hone lgeNge| isa prakAra paramparA se paramArthI, parahitaiSI, mAnavatAparAyaNa sajjana vyaktiyoM kI saMkhyA meM vRddhi hogI, jisase samAja, rASTra evaM vizva meM zAnti, samRddhi evaM kalyANakAritA bar3hegI / isa prakAra paramArtha-pUrNa paropakAra mAnava jAti kI surakSA, vikAsa, kalyANa evaM sukha-zAnti kA amogha upAya hai| mAnava samAja ko jIvita, vikasita evaM sadguNoM se samRddha rakhanA hai, to usake sadasyoM meM paraspara paramArtha bhAvanA evaM paropakArI pravRtti calatI rahanI caahie| mAnava jIvana ko sArthakatA bhI paramArtha evaM paropakAra meM lagAne meM hai / paropakAra hI sacce insAna kA lakSaNa hai| jo manuSya svArthI, kRpaNa aura saMkIrNa banakara jItA hai, usakA jIvana mAnavIya vRtti kA nahIM, pazuvRtti kA hai / kevala svArtha ke lie pazu bhI nahIM jItA, vaha bhI prAyaH mAnava kA upakArI evaM sahayogI banakara jItA hai| nipaTa svArthI manuSya kA jIvana to pazu se bhI gayA-bItA, niHsAra evaM mahatvahIna hai / zAstrIya dRSTi se dekheM to cAra kAraNoM se mAnava-zarIra milatA hai(1) prakRti-bhadratA, (2) prakRti-vinItatA, (3) paradayA ke lie aura (4) parahita ke lie| isa dRSTi se mAnava zarIra kA mahatva saMsAra ke duHkhI pIr3ita, abhAvagrasta evaM padadalita prANiyoM kA yatkicit hita sAdhana karane meM hai / ataH mAnava zarIra kA milanA isI zarta para nirbhara hai ki vaha para mArtha aura paropakAra karatA rhe| agara vaha manuSya zarIra pAkara bhI paramArtha-patha meM yatkicit bhI pravRtta nahIM hotA hai to phira use mAnava-zarIra milanA atyanta durlabha hai / bhagavana mahAvIra ne spaSTa kahA hai-'dullahe khalu mANuse bhave / ' manuSya-bhava milanA bahuta hI durlabha hai| prAkRtika upAdAna bhI jaba apanI vastu kA svayaM upabhoga na karave dUsaroM ke upakAra ke lie luTA dete haiM, taba manuSya ko to apanI zaktiyoM mahatvAkAMkSAoM evaM kSamatAoM ke anusAra kucha na kucha paropakAra, paramArtha yA parahita karanA hI cAhie / nItikAra kahate haiM pibanti nadyaH svayameva nAmbhaH / svayaM na khAdanti phalAni vRkssaaH| nAdanti zasyaM khalu vArivAhAH / paropakArAya satAM vibhuutyH|| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha parAyaNatA kI kasauTI 136 nadiyA~ apanA jala svayaM nahIM pItI, vRkSa apane phala svayaM nahIM khAte, bAdala apane dvArA barasAye hue jala se utpanna dhAnya kA upabhoga svayaM nahIM karate / vastutaH sajjanoM kI sampadAe~ paropakAra ke liye hI hotI haiN| isase bhI siddha hotA hai ki manuSya ko prANimAtra ke hita ke lie hI mAnava-jIvana milA hai| ataH jisa prakAra zArIrika vikAsa, svAsthya evaM dIrghAyuSya ke lie yathocita khAnA-pInA, sonA-jAganA, vyAyAma karanA Adi caryA Avazyaka hai, usI prakAra AdhyAtmika svAsthya, vikAsa evaM kalyANa ke lie paramArtha kArya karate rahanA bahuta Avazyaka hai| dinacaryA meM paramArtha ko sthAna diye binA AtmA kA nirmala evaM niSkalaMka rahanA atyanta duSkara hai| ataH nitya karmoM kI bhAMti manuSya ko paramArtha ko bhI jIvanakrama kA abhinna aMga banAnA caahie| agara vaha paramArtha-prakRttiyoM meM rata nahIM rahatA, to usake jIvana meM pApakarmoM ke praviSTa hone kI sambhAvanA hai / pApa se bace rahane ke lie kisI bhI yogya paramArtha kArya meM lagA rahanA Avazyaka hai| jo sajjana apane antaHkaraNa meM paramArtha buddhi kA, apane zarIra meM paramArtha kArya kA tathA buddhi meM udAra evaM pariSkRta dRSTikoNa kA vikAsa kara lete haiM tathA apanI AtmA meM AdhyAtmika sphUrti sthApita kara lete haiM, unheM phira koI bhI pravRtti pApamArga meM dhakela nahIM sktii| AtmoddhAra hI prakArAntara se vizva-uddhAra hai dUsarI dRSTi se dekheM to paramArtha se chadmastha sAdhaka ko bhI do lAbha haiM-eka to AtmoddhAra aura dUsarA vizva kalyANa / jo dUradarzI manISI mahAtmA apane uddhAra, sudhAra yA abhyudaya para jitanA dhyAna dete haiM, apanI truTiyoM aura doSoM-durbalatAoM ko khojane aura dUra karane kA puruSArtha karate haiM, ve eka prakAra se utanA hI saMsAra kA sudhAra evaM upakAra karate haiM; kyoMki aise sAdhakoM ke jJAna-darzana-cAritra ke zuddha AcaraNa se aneka logoM ko zuddha AcaraNa kI preraNA milatI hai, anekoM ko usa prakAra ke AcaraNa se AtmasantoSa evaM Atmika sukha zAnti milatI hai| isa dRSTi se vyakti kA sudhAra bhI saMsAra kA sudhAra hai, aura saMsAra kA sudhAra paramArtha kArya hI hotA hai / jo apanI AtmA ko ujjvala banAtA hai, jo apane adhyAtmapatha ko prazasta karatA hai, vaha saMsAra ke bhaviSya ko ujjvala banAtA hai, tathA saMsAra ke lie adhyAtma-patha ko prazasta karatA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 tamaso mA jyotirgamaya isa prakAra vizvakalyANa yA vizvoddhAra kI vyApaka bhAvanA ke antargata vyakti ke AtmakalyANa yA AtmoddhAra kI bhAvanA A jAtI hai| donoM eka hI sikke ke do pahalU haiN| donoM meM koI antara nahIM hai / AtmoddhAra : saMsAra ke uddhAra kA prathama caraNa eka aura dRSTi se soceM to bhI apanA uddhAra karanA saMsAra kA uddhAra karane kA prathama caraNa hai / jo pahale apanA sudhAra yA uddhAra nahIM kara sakatA vaha saMsAra kA yA kisI dUsare kA sudhAra yA uddhAra kaise kara sakatA hai ? jo svayaM kSamAdi daza uttama zramaNa dharmoM se sampanna hai, vahI dUsaroM ko kSamA, nirlobhatA Adi uttama dharmoM kI zikSA dene kA adhikArI hai / tIrthaMkara bhagavAn ne bhI sarvajagat ke jIvoM kI AtmarakSA rUpa dayA se prerita hokara apanA pravacana kahA hai / ataH jo svayaM acchA hogA, sajjana hogA, vahI dUsare ko acchA evaM sajjanatA se sampanna banA sakatA hai| saccA sAdhaka saMsAra ko jisa rUpa meM dekhanA cAhatA hai, sarvaprathama use svayaM hI vaisA bananA par3egA / tabhI vaha apane vyaktitva ko vizvatva meM pratibimbita aura samarpita kara sakegA / yahI kAraNa hai ki saccA sAdhaka saMsAra kA kalyANa yA sudhAra kA kArya apane se prArambha karatA hai / Atma-sevA yA Atma dayA bhI vastutaH saMsAra-sevA yA saMsAra dayA kA aMga hai / Atma-sudhAra hI saMsAra-sudhAra kA AsAna upAya / AtmoddhAra yA AtmasudhAra saMsAra kA sudhAra karane kA sarala aura AsAna upAya hai / dUsaroM para niyantraNa karane kI apekSA apane para apanA adhikAra aura niyantraNa adhika hotA hai svayaM ko apanI icchAnusAra cAhe jisa ora mor3A yA cAhe jisa Adarza meM DhAlA jA sakatA hai| dUsaroM para vyakti kA koI adhikAra nahIM hotA / sAdhaka kisI se 'kucha nivedana, preraNA yA nirdeza hI kara sakatA hai, samajhA sakatA hai, parAmarza de sakatA hai, kintu apanI taraha use apane manonIta patha para balAt calA nahIM sakatA / aura yaha bhI nizcita nahIM ki nivedana Adi karane para dUsare loga usakI bAta mAneM hI / ve mAna bhI sakate haiM aura nahIM bhI / isa saMdigdha sthiti meM vizva sudhAra kA kArya saralatApUrvaka nahIM kiyA jA sakatA / ataH sabase sahI au 1 dekhiye praznavyAkaraNa sUtra meM - " savvajagajIva- rakkhaNa-dayaTTayAe pAva yaNaM bhavayA sukahimaM / " Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI .41 sugama mArga yahI hai ki vyakti apane AtmasudhAra ke mAdhyama se vizva sudhAra aura vizvoddhAra meM lge| AtmoddhAra ke binA vizvoddhAra sambhava nahIM ___ jo vyakti saMsAra ko svaccha aura susaMskRta banAnA cAhate haiM unheM sarvaprathama apane Apako svaccha aura susaMskRta bananA anivArya hai| yadi ve svayaM bure haiM to unake dvArA saMsAra ko acchA aura susaMskArI banAnA sambhava nahIM hogaa| phira cAhe ve samAja meM jAkara logoM kI sevA hI kyoM na karate hoM, yA logoM ko jJAna kA prakAza aura sadbhAvanA kA amRta hI kyoM na bAMTate hoN| usakA pahalA kAraNa yaha hai ki loga usa (bure) vyakti para vizvAsa hI na kareMge, kadAcit koI usakA lacchedAra bhASaNa-saMbhASaNa sunane ko taiyAra bhI ho jAe, to bhI usakA koI cirasthAyI prabhAva nahIM hogA / kadAcit ye donoM bAteM ho jAya, to bhI eka ora vaha jitanA sudhAra karegA, dUsarI ora usakI burAiyA~ eva kamajoriyAM utanI hI tejI se usameM dambha, ahaMkAra, krodha, lobha, rAga-dvaSa Adi vikAra paidA kara deNge| ataH yahI paramArtha kA sarvottama mArga hai ki saMsAra kA uddhAra karane se pUrva AtmoddhAra kiyA jaae| sadAzayatApUrNa svArtha bhI paramArtha kA eka aMga ___AtmoddhAra, AtmakalyANa yA AtmavikAsa ko nikRSTa svArtha mAnanA bhArI bhUla hai| kyoMki sadAzayatApUrNa svArtha bhI eka prakAra se paramArtha hai / apanI AtmA kA svArtha jina udAtta evaM pavitra vicAroM, kAryoM yA uddezyoM se siddha hotA hai, unhIM ke mAdhyama se saMsAra kA hita-sAdhana bhI hogaa| vyakti ko jina guNoM evaM upAyoM se AtmazAnti, Atma-santoSa aura AtmakalyANa kA lAbha hogA, unake sivAya aura kauna-se kAraNa aura upAya hoMge, jo dUsaroM kI AtmAoM ko ina guNoM se sampanna kara sakeM ? utkRSTa stara kA svArtha : paramArtha kA rUpa jo kArya ucca uddezya aura ujjvala svArtha ko lekara kiyA jAtA hai, usakA antarbhAva eka prakAra se paramArtha meM hI hotA hai| isalie kahanA hogA ki saccA svArtha hI paramArtha hai / svArtha siddhi kA pariNAma yadi Atmasukha, AtmasaMtoSa aura AtmakalyANa hai to paramArtha kA pariNAma bhI vahI mAnA jAtA hai / antara itanA-sA hai ki kore svArtha kA sukha asthAyI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tamaso mA jyotirgamaya aura anta duHkhada hotA hai, jabaki paramArtha se prApta sukha sthAyI aura vikSobharahita hotA hai / phira kyoM na paramArtha ke antarbhAva bhare hue svArthoM dvArA sukha aura santoSa pAyA jAe ? niSkarSa yaha hai ki utkRSTa stara kA svArtha vastutaH paramArtha kA hI eka rUpa hotA hai / manuSya ke satkArya, saccaritratA aura sadguNa svayaM hI paramArtha bana kara saMsAra meM abhivyakta hote haiN| loka-kalyANa aura AtmakalyANa kI gati-mati aura dRSTi bhinna-bhinna nahIM hotii| jo mAdhyama AtmakalyANa kA hotA hai, vahI lokakalyANa kA hotA hai / yadyapi paramArthaparAyaNa puruSa loka-kalyANa yA vizvoddhAra karane kA Agraha nahIM rakhatA evaM ThekA nahIM letaa| usake dvArA anAyAsa hI loka-kalyANa hotA rahatA hai| paramArthI ke tapa aura bhAvanA kA prabhAva patita ko pAvana karane meM samartha paramArthI evaM AdhyAtmika vyakti jaba Atma-samprekSaNa karatA hai, taba dUsare yA apane Asa-pAsa ke vyaktiyoM kI burAI, pasana evaM pApagrastatA kA kAraNa apane bhotara khojatA hai, vaha una vyaktiyoM meM ina doSoM ke rahane kA kAraNa apanI AtmA kI durbalatA, Atmazakti kI nyunatA yA AtmA para AI huI malinatA mAnakara usakA nirAkaraNa karatA hai, tapasyA, anuprekSA aura bhAvanA dvArA una vyaktiyoM kA hRdaya-parivartana karane kA puraSArtha karatA hai| hAlAMki vaha dUsaroM ko sudhArane kA dAvA yA ahaMkAra nahIM karatA, phira bhI vaha aisA prayatna karatA hai, jisase doSI, patita yA pApI vyakti svayaM socane aura badalane ko majabUra ho jaae| paramArthaparAyaNa puruSa ke vAtsalya, tapa evaM bhAvanA kA prabhAva usa para itanA gaharA par3atA hai ki usase prabhAvita hokara burA vyakti bhI acchA bana jAtA hai, patita aura pApI bhI dharmAtmA aura santa yA sajjana bana jAtA hai| paramArthI vyakti ke irda-girda yA samparka meM Ane vAle para usake vAyumaNDala, prabhAmaNDala kA, zuddhavicAra kI laharoM yA paramANuoM kA prabhAva itanA acUka par3atA hai, jisase bure vicAroM yA kAryoM ke paramANu daba jAte haiM, yA prabhAvahIna ho jAte haiM aura acche vicAra unake mana-mastiSka para chA jAte haiN| phira unheM burAI yA pApa karane kA vicAra taka hI nahIM aataa| svArthI aura paramArthI jIvana kA nirNaya __svArthI vyakti apane liye hI saba kucha socatA aura cAhatA hai| vaha apane strI-baccoM ko bhI svArtha-sAdhana ke rUpa meM dekhatA hai aura isI kAraNa Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA ko kasoTI 143 unakA bharaNa-poSaNa karatA hai / patnI ko zArIrika sevAoM ke lAbha milane kI AzA se tathA putra ko daheja Adi ke rUpa meM pracura dhana milame eva bar3A hone para kamA kara khilAne kI AzA se pyAra karatA hai| beTI se use koI lAbha nahIM, hAni hai, isalie use heya lagatI hai / strI bhI yadi kurUpa, rugNa, vandhyA Adi ho to use bhI vaha apanA vaza calate chor3ane meM nahIM hicakicAtA / kaI loga beTI ko becane yA bahana kA dhana har3apa jAne meM bhI nahIM hicakate / jIbha ke svAda ke lie aise kukarmI pazu-pakSiyoM kA vadha karate hue saMkoca nahIM pAte / saMsAra meM koI bhI aisA anaitika AcaraNa yA pApakarma nahIM, jise nikRSTa svArthI na karatA ho| aparAdha aura kukarma karanA svArthaparatA kA utkRSTa rUpa hai| tuccha svArthI kA dRSTikoNa saMkucita, tuccha aura nindanIya hotA hai| vaha paisA kamAtA hai, use ghara ke logoM ko adhika sampanna banAne yA apane bhoga-vilAsa evaM aizaArAma meM kharca karatA hai / samAja meM kitane hI loga azikSita, bImAra, bekAra, kurUr3higrasta haiM, nirdhanatA kI cakkI meM pisa rahe haiM, phira bhI unheM supatha para lAne yA sahayoga dene meM vaha kharca karanA nahIM cAhatA / kisI ke davAba se, yA yazolipsA se, athavA kisI mAmale meM pha~sa jAne ke kAraNa rote-jhIMkate kisI ko kucha de de to bAta dUsarI hai| niSkarSa yaha hai ki nikRSTa svArthI vyakti ko apanA svArtha sarvopari lagatA hai / apanI svArtha pUrti ke lie lokahita kI asIma kSati hotI hogI to bhI use koI jhijhaka mahasUsa nahIM hotii| isake viparIta paramArthI mAnava sArvajanika hita ke lie svayaM ghATA sahane, yA kaSTa sahane ko taiyAra rahegA / paramArthaparAyaNa manuSya AdhyAtmika dRSTikoNa se socatA hai| vaha apane AsapAsa bikhare par3e pIr3A aura patana ke karuNApUrNa dRzya dekhakara pighala jAtA hai aura apane pAsa jo kucha bhI hai. use dayArdra hokara una duHkhitoM ke duHkha dUra karane meM lagA dene meM nahI hicakicAtA / dUsaroM kA duHkha bA~Ta lene aura apanA sukha bA~Ta dene kI do kasauTiyA~ hI pAramArthika adhyAtmajIvana ko kharA siddha karatI haiM / aisI sthiti meM paramArthI mAnava jo kucha pAtA hai yA nyAya-nIti pUrvaka upArjana karatA hai, usI meM se apane nirvAhArtha nyUnatama AvazyakatA bhara rakhakara zeSa saba paramArtha kAryoM meM lagA detA hai| paramArtha-parAyaNa vyakti ke lie amIrI ThATha-bATa bharA jIvana jInA tathA bhaviSya meM sampatti, vilAsitA aura ahaMtApUrti ke lambe-caur3e sapane dekhanA sambhava nahIM hai| vaha to apanI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya AvazyakatAoM meM bhI kaTautI karake bacAtA hai, use paramArtha - prayojana meM lagA detA hai / 144 upabhoga kI prasannatA tuccha stara ke logoM ko hotI hai, paramArthI ko nahIM / paramArthI mAnava nijI upabhoga kI apekSA paramArtha kAryoM meM upArjita zaktiyoM evaM vastuoM kA sadupayoga hote dekhakara adhika prasanna evaM santuSTa hote haiM / vaha lokahita meM apane sAdhanoM kA prayoga karatA hai / paramArthaparAyaNa vyakti kA adhyAtma-paraka cintana yahI rahatA hai ki hama sau hAthoM se kamAe~ avazya para hajAra hAthoM se sAhasapUrvaka bA~Ta deN| hama meM dUsaroM kA duHkha bA~Ta lene aura apanA sukha bA~Ta dene kI pravRtti mukhara ho / hamArA dRSTikoNa evaM kriyA kalApa adhikAdhika paramArtha- parAyaNa ho, isI meM vyakti kA gaurava hai, samAja kA hita hai / aisA paramArthI vyakti bAhara se bhale hI sAdhAraNa sthiti kA dikhAI de, vaha ha~satA- muskarAtA yA khilakhilAtA dRSTigocara na ho tathApi usakA antaHkaraNa paripUrNa banA rahatA hai / usake raga-raga meM svArtha-tyAga kI bhAvanA bharI rahatI hai aura svArtha-tyAga ke lie vaha kaThora tapasyA bhI karane ko udyata rahatA hai / usameM eka ahetuka sampannatA aura garimA kI anubhUti banI rahatI hai| kisI kA hita karanA, pIr3itoM aura padadalitoM tathA AvazyakatA-vihInoM kI sevA karanA, kisI kI sahAyatA meM tatpara rahanA, kisI ko duHkhita pIr3ita dekhakara sahAnubhUti prakaTa karanA, aisI paramArthI vRtti hai, jo paramArthI kI AtmA ko hI santuSTa nahIM karatI, balki usake samparka meM Ane vAle hara vyakti ko santuSTa aura prasanna karatI hai | jisase usakI AtmA Anandita hotI hai / samAja ke loga use zraddhA kI dRSTi se dekhate haiM, usakI prazaMsA bhI karate haiM, usakA koI zatru nahIM hotA, sabhI usase prema karate haiM / isalie maharSi vyAsa ne kahA hai- jIvitaM saphalaM yasya yaH parArthodyataH sadA - jIvana usI kA saphala hai, jo sadA paropakAra meM pravRtta rahatA hai / antI kI vizAla janasabhA meM eka jijJAsu mahAtmA buddha se pUchA - " bhagavana ! saMsAra meM sabase bAlaka ko pratibhA dekhakara mahAtmA buddha ne gambhIra hokara kahA - "jo kevala apanI hI bAta socatA hai, apane svArtha ko hI sarvopari mAnatA hai vahI choTA hai / " yaha hai - svArtha pUrNa jIvana kI saMkSipta jhAMkI ! bAlaka ne tathAgata choTA kauna hai ? Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 145 saMgharSa, dveSa, IrSyA, lobha-lipsA Adi doSoM kA mUla kAraNa svArthaparatA hI hai / nikRSTa svArthaparatA ke kAraNa manuSya cora, Dakaita, Thaga, beImAna aura duSTa bana jAtA hai| aise nikRSTa svArtha kI ora paira bar3hAte samaya usakI AtmA dhikkAratI hai| loga usakI aprAkRtika pravRtti evaM nindanIya durbalatA jAna kara usake prati AzaMkA evaM tiraskRta bhAvanA se dekhate haiM / svArthapUrNa jIvana sabase duHkhadAyI jIvana hai| ve samAja aura rASTra meM naraka-sI paristhitiyA~ utpanna kara dete haiN| ataH nikRSTa svArthI kA jIvana azAnta, cintita evaM asantuSTa rahatA hai| isake viparIta paramArtha buddhi rakhane vAle vyakti kA sAmAjika aura rASTrIya hI nahIM, pArivArika jIvana bhI zAnta, sukhI evaM santuSTa rahatA hai| parivAroM meM kalaha kA pramukha kAraNa tuccha svArtha hI hotA hai| parivAra meM jahA~ mukhiyA svArthaparAyaNa hotA hai, vahA~ sabhI loga apanI svArthapUrti ke lie adhika se adhika sukha-suvidhAe~ evaM vastue~ cAhate haiM / aisI sthiti meM parivAra narakatulya kaSTadAyaka bana jAtA hai| kintu jina parivAroM ke mukhya vyakti paramArtha dRSTi vAle hote haiM, ve sarvaprathama apane svArtha kA parityAga karake adhikAroM ke badale kartavyoM ko apanAte haiN| sabako samucita Adara aura samAna prema dete haiM / apanA koI bhAga na rakhakara sAre kA sArA apane parijanoM ko bA~Ta dete haiN| aise samabhAvI pramukha ko kaSTa pahu~cAnA to dUra, usake viruddha kucha bhI bolanA kauna cAhegA ? yahI kAraNa hai ki jisa parivAra meM paramArtha ke saMskAra kUTa-kUTa kara bhara jAte haiM usa parivAra meM nyAya, nIti, niHsvArtha prema aura vAtsalya kA jharanA satata bahatA rahatA hai| sAre parivAra ko usa paramArthI pramukha ke guNoM kA cepa laga jAtA hai, kisI meM tuccha svArtha kI gandha bhI nahIM rhtii| isa prakAra jisa paramArthI AtmA te svArtha kA tyAga aura paramArtha kA grahaNa apane saMskAroM meM ramA liyA, apanA jIvana bhI tadanurUpa DhAla liyA, usane mAno jIte jI isa loka meM hI svarga kA dvAra khola diyaa| paramArthI kI isa santoSapUrNa sthiti meM kitanI mAnasika aura Atmika unnati ho sakatI hai, ise paramArtha-patha apanAne vAlA anubhavI hI jAna sakatA hai| svArtha aura paramArtha kA mukhya AdhAra : dRSTikoNa svArtha aura paramArtha kA antara kisI kArya ke bAhya svarUpa ko dekha kara nahIM, apitu kartA ke dRSTikoNa ko samajhakara hI jAnA jA sakatA hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 tamaso mA jyotirgamaya AcArAMga sUtra meM Azrava-saMvara ke viveka ke sambandha meM eka sUtra AtA hai'je AsavA te parisavA, je parisavA te AsavA / isakA bhAvArtha yaha hai ki jo kArya yA sthAna Azrava ke haiM, ve hI parizrava arthAt saMvara ke ho jAte haiM, aura jo saMvara ke kArya yA sthAna hote haiM, ve bhI Azrava ke sthAna yA kArya ho jAte haiM / isakA bhI pramukha kAraNa kartA kA pariNAma yA dRSTikoNa hai| bAhara se svArtha dIkhane vAle kArya bhI paramArtha jaise puNya-phaladAyaka ho sakate haiM aura paramArtha ke ADambara meM bhI svArtha siddhi kI durabhisandhi chipI ho sakatI hai / svAsthya-rakSA, zikSA, cikitsA evaM arthasahAyatA Adi kArya dekhane meM parahita ke mAlUma hote haiM, parantu ina zubha kAryoM ke pIche bhI dharmAntara karAkara apane anuyAyI bar3hAne, athavA kisI ko andhavizvAsa meM pha~sA kara usase dhana baTorane kA prayojana ho to kyA use paramArtha kA kArya kahA jAegA ? parantu yadi svahita ke pratIta hone vAle zikSA prApti, arthopArjana yA vaijJAnika Adi kArya yadi ina upalabdha zaktiyoM kA upayoga lokahita ke lie kiyA jAe to ina sabako paramArtha mAnA jaaegaa| isake viparIta yadi koI dhArmika yA sAMskRtika samAroha yA ADambara athavA lokasevA kA ghaTATopa isalie racA gayA ho ki usakI oTa meM logoM se adhikAdhika paisA baTorA jA sakegA yA usake kAraNa dharmAtmA, sevAbhAvI yA prAmANika hone kI khyAti baTorI jA sakegI, to samajhanA cAhie ki bAhara se paramArtha kArya pratIta hote hue bhI ve nimna stara ke svArtha sAdhana haiM / svArthI yA paramArthI kI parakha ke lie kartA kA dRSTikoNa yA pariNAma jAnanA Avazyaka hai| svArtha ke lie pahalavAna banane vAlA vyakti kuztIpratiyogitA meM jItane, dUsaroM ko dabAne-satAne yA DarAne-dhamakAne athavA balaprayoga se dUsaroM se apanI bAta manavAne meM apane bala kA prayoga kregaa| svArthaparatA kI utkaTatA huI to vaha apanI baliSThatA kA upayoga corI, DakaitI, guNDAgardI jaise duSkRtyoM meM karane lgegaa| isake viparIta paramArtha kA dRSTikoNa rakhakara pahalavAna banane vAlA vyakti apanI zArIrika zakti kA upayoga abalAoM kI zIla-rakSA karane meM, anyAyI, atyAcArI yA AtatAyiyoM se asamarthoM-durbaloM kI rakSA karane meM, nyAya dilAne, zAnti. rakSA meM yA pIr3itoM kI sevA karane meM kregaa| yahI bAta vidyA, dhana Adi ke upArjana karane vAle vyaktiyoM ke sambandha meM kahI jA sakatI hai / yadi vaha vidyA prApta karake jJAna kA eka-eka kaNa becatA hai, muphta meM rattI bhara jJAna bhI nahIM detA hai| apane cAturya se vAgjAla racakara vidyArthiyoM se adhikA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 147 dhika paisA baTorane meM nahIM hicakatA to samajhanA cAhie, vaha svArthI vidvAn hai / yadi vaha vidyA kA upayoga vinAzakArI sAdhana banAne meM karatA hai to samajhanA cAhie, vaha nikRSTa svArthI hai / isake viparIta yadi vaha dUsaroM kA hita sAdhana karane meM apanI vidyA kA upayoga karatA hai, samAja ke dhanImAnI loga usake nirvAha vyaya ke sAdhana juTA dete haiM to samajhanA cAhie, vaha paramArtha ke patha para hai / niSkarSa yaha hai ki yadi kartA kA dRSTikoNa kisI kArya ko saMkIrNa 'sva' ke lie yA sambaddha sImita parivAra ke sImita lAbha ko lekara karane kA hai, to vaha 'svArtha' hai, parantu usI kArya ke pIche kartA kA dRSTikoNa sArvajanika hita kA hai, to vaha paramArtha hai / yahI kAraNa hai ki nikRSTa svArtha ko pApa kA aura paramArtha ko puNya kA AdhAra mAnA gayA hai / nikRSTa svArtha se dUsaroM kA utpIr3ana hotA hai, jabaki paramArtha se dUsaroM ke kalyANa aura apane dharma kA pAlana hotA hai / ise dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki lobha, lolupatA aura parapIr3ana kI bhAvanA se prerita pravRttiyA~ nikRSTa svArtha haiM / saMkIrNa, bhautika evaM nikRSTa svArtha ko mithyA svArtha evaM manasvI mahAtmAoM dvArA nindya evaM heya batAyA gayA hai| jhUThA svArtha manuSya ko vAsanA aura tRSNA meM grasta karake aneka kukarma karane ko vivaza kara detA hai / aisA saMkIrNa svArthI mAnava dharma kI upekSA karane lagatA hai, jisase vaha saMsAra kA apakAra hI karatA hai, apanA bhI patana karatA hai / vaha tAtkAlika lAbha ke badale lokanindA, avizvAsa, asantoSa, virodha, vikSobha, AtmaglAni, azAnti Adi prApta karatA hai / isIlie maharSi vyAsa ne sabhI dharmagranthoM kA nicor3a prastuta kara diyA hai 'paropakAra : puNyAya pApAya parapIDanam / ' 'paropakAra = paramArthaM puNya ke lie aura parapIr3ana = tuccha svArtha pApa ke lie hotA hai|' aisA nArakIya svArthAndha mAnava kaSTadAyaka mAnasika evaM zArIrika naraka meM par3atA hai / isa tathya -satya kA kAraNa yaha hai ki svArthAndha vyakti apane sImitasaMkucita lAbha meM itanA DUbA rahatA hai ki use paramArtha kI - sArvajanika Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tamaso mA jyotirgamaya hita kI bAta sUjhatI hI nahIM, aura prAyaH apane nijI lAbha ke lie naitika maryAdAoM ko tor3ane yA lokahita ko khatare meM DAlane meM koI hicaka nahIM hotI / isake viparIta paramArtha-parAyaNa vyakti sArvajanika hita ko pradhAnatA detA hai aura apanA nijI lAbha usI sImA taka svIkAra karatA hai, jisameM sAmAjika hita yA suvyavasthA ko kisI prakAra kI hAni na pahu~catI ho / yaha dRSTikoNa kA hI antara hai, jisake kAraNa eka hI kArya utkRSTa bhI ho sakatA hai, nikRSTa bhI / ise hI hama kramazaH paramArtha aura svArtha kahate haiM / saMsAra ke pratyeka mahAmAnava paramArthI rahe haiM / unake tana-mana-vacana meM lokahita kI pradhAnatA thI / janahita ke lie unhoMne apanI zaktiyoM kA adhikAdhika bhAga lagAyA - khapAyA hai / apanI vyaktigata sukha-suvidhAoM ko ThukarA kara svayaM kaSTasAdhya jIvana jIte hue unhoMne paramArtha- prayojanoM meM apane Apako saMlagna rakhA hai| pIr3ita mAnavatA ke ghAvoM para marahama lagAne ke lie usake pAsa jo kucha bala, buddhi, vidyA, sampatti tathA zakti hai, usakA vaha adhikAdhika bhAga samarpaNa kara detA hai / parama paramArthI rantideva ke samAna usakI bhAvanA evaM dRSTi yahI rahatI hai 'na tvahaM kAmaye rAjyaM, na svarga, nA punarbhavam / kAmaye duHkhataptAnAM prANinAmAttinAzanam // ' 1 maiM rAjya kI kAmanA nahIM karatA, na hI svarga aura mokSa cAhatA hU~ / kintu duHkha se saMtapta prANiyoM kI pIr3A naSTa karane kI kAmanA karatA hai / aisI sthiti meM saccA paramArthI yaha nahIM socatA ki apane parivAra ko apane vaibhava kA lAbha milanA cAhie, balki yahI socatA hai ki pratyeka pIr3ita, abhAvagrasta, ajJAnagrasta evaM adharmaparAyaNa vyakti ko usakI zakti, buddhi, vidyA Adi kA lAbha mile / sabase uccakoTi kA paramArtha : Atmabodha vAstava meM dekhA jAe to sabase uccakoTi kA paramArtha jJAnadAna hai / ise hI zAstrIya bhASA meM 'Atma- bodha' kaha sakate haiM / dRr3haprahArI, cilAtIputra, rohiNeya, harikezabala muni Adi aparAdhakarmI vyaktiyoM ko paramArthI mahApuruSoM dvArA Atmabodha milA, jisase unakA jIvana hI badala gayA / paramArthI nAradajI se DAkU bAlmIki ko evaM mahAtmA buddha se aMgulimAla ko aisA Atmabodha milA ki unhoMne lUTa, hatyA, trAsa denA Adi saba pApa Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 146 karma chor3a diye / isI Atmabodha ke kAraNa bAlmIki evaM aMgulimAla kA hRdaya-parivartana ho gayA, ve mahAna RSi va bhikSu bane / anna, vastra, jala, sthAna Adi dene jaise sahAyatA kAryoM kI apekSA Atmabodha kA jJAna dAna anekaguNA utkRSTa paramArtha hai; kyoMki annadAna Adi kA lAbha kSaNika aura tAtkAlika hai| ve vastue~ samApta hote hI, vyakti phira abhAvagrasta ho jAtA hai / ) jabaki jJAnadAna yA Atmabodha se vyakti kI antaHzakti jAgRta kara dene para vaha apanI antarAtmA meM bhare hue khajAne se paricita ho jAne para sadA ke lie Atmabodhasampanna bana jAtA hai| Atmabodha prApta hote hI manuSya nikRSTa jIvana kA parityAga kara tuccha se mahAn bana jAtA hai| isIlie paMca-parameSThI bhagavanta mahAn, pUjya evaM uccakoTi ke paramArthI mAne gae haiN| Atmabodha se sampanna aise vyaktiyoM ke jIvana se bhI anekoM vyaktiyoM ko preraNA aura zikSA milI hai| ataH sabase uccakoTi kA paramArtha yahI hai ki samparka meM Ane vAle vyakti kI kSamatA aura yogyatA ko samajhakara usameM Avazyaka jJAna evaM tapa-tyAga kI bhAvanA utpanna kI jAe, usakI antaraMga zakti jagAI jaae| use kisI aisI nikRSTa pravRtti se virata kara diyA jAe, jisase vaha AgAmI saMkaTa aura duSkarmajanita pIr3AoM se baca sake / yadyapi sadjJAna-saMvardhana jaise kArya A~khoM se na to dIkhate haiM, na hI unameM turanta vAhavAhI milatI hai, aura na lAbhAnvita hone vAlA usakI prazaMsA ke pula bAMdhatA hai / ataH saccA paramArthI uccakoTi kA vivekavAn, dUradarzI evaM satpariNAmoM kA mUlyAMkana karane vAlA hotA hai| usakA saMkalpa yaha hotA hai ki ajJAnagrasta aneka mUr3hatAoM kA zikAra, kurUr3hiparAyaNa samAja' samyagjJAna-darzana kA prakAza prApta kara satpathagAmI yA mokSagAmI bane aura karmabandha se mukti pAe / paramArtha-bhAvanAe~ TAliye mata paramArtha-kAryoM kI mAnava jIvana meM dainika AvazyakatA ko anubhava karate hue bhI adhikAMza loga unheM kriyAnvita karane meM pramAda karate haiM / bahata se loga avasara aura paristhiti na hone kA bahAnA banAte rahate haiM / parantu jo vyakti apanI AtmA ke prati vaphAdAra aura vivekI hai, usake lie paramArtha ke avasaroM kI kamI nahIM hai / ataH yaha socanA ThIka nahIM ki avasara AegA, taba paramArtha kArya kreNge| ho sakatA hai, vyakti kA abhISTa avasara jiMdagI meM kabhI na Ae aura usakA paramArtha-manoratha Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 tamaso mA jyotirgamaya mana hI mana raha jAe / ataH jo avasara Aja saubhAgya se prApta hai, use TAlanA ThIka nahIM / amuka suvidhA milane para paramArtha kArya karane kI zarta lagAnA eka prakAra kI bahAnebAjI hai / na jAne paramArtha kArya karane kI phira kabhI bhAvanA yA utsAha punaH Ae yA na aae| kisI bhI paramArthayukta satkArya ko karane meM avasara yA paristhitiyA~ nahIM, apitu bhAvanA evaM utsAha hI mukhya hotA hai| bhAvanA prabala ho to nirbala evaM asamartha vyakti bhI Azcaryajanaka rUpa se paramArtha kara gujarate haiM / isake viparIta jinameM bhAvanA nahIM, unakI paristhiti bhI acchI ho, avasara bhI anukUla ho, phira bhI ve koI na koI bahAnA banAkara paramArtha ke lie TAlamaTala karate rahate haiN| unakA svArthI mana, paramArtha meM kama bAdhaka nahIM hotaa| kabhI-kabhI kuTumbIjana bhI apane nihita svArthavaza ulaTe-sIdhe tarka prastuta karake use paramArtha se virata kara dete haiM / aise vyakti ko yaha socanA cAhie ki Aja jo paramArtha kArya karane kI paristhiti hai, vaha Age nahIM banI rhegii| manaSya kI car3hatI-par3atI dazA hotI rahatI hai| Aja vaha dhanavAna hai, kala ko nirdhana bhI ho sakatA hai| Aja nizcita hai, baha kala anekoM cintAoM aura samasyAoM se ghira sakatA hai / aisI dazA meM usakA manoratha adhUrA hI par3A rhegaa| ___isIlie bhagavAna ne zubha kArya ko karane ke sAtha 'mA paDibaMdha kareha' zubha kArya meM dera mata kro| 'zubhasya zIghram' ke anusAra ise zIghra kara DAlo / paramArtha ke lie paise kI hI jarUrata ho, aisA nahIM hai / aura samayAbhAva kA honA bhI vyartha hai| khAne-pIne, sone-jAgane tathA vizrAma aura manoraMjana ke samaya meM se kucha samaya avazya nikAlA jA sakatA hai / saccI bhAvanA ho aura paramArtha ko anivArya kAryoM kI taraha aparihArya samajhA jAe to use karane meM dhana yA rupaye na hone kA bahAnA gauNa ho jAtA hai| phira paramArtha to tana, mana, dhana yA sAdhana se bhI ho sakatA hai| kaI paramArtha kArya tana yA dhana ke na hone para bhI mana se bhAvanA se bhI ho sakate haiM / ataH paramArtha ke kArya kI upekSA kisI bhI hAlata meM karanA ucita nahIM hai| paramArtha kI zreNiyA~ __ kaI loga kahA karate haiM ki uccakoTi kA paramArtha to tIrthaMkara vItarAga prabhu yA sAdhu-santa hI kara sakate haiN| hama gRhastha yA amuka vyava. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha-parAyaNatA kI kasauTI 151 sAyI, naukarIpezA vAle yA zAsaka varga ke loga, svArtha meM hI DUbe hue haiM, hama svArthamagna loga paramArtha kaise kara sakate haiM / svArthayukta kArya bhI paramArtha-yukta bana sakate haiM, bazarte ki parahita kI paramArtha bhAvanA kA usameM samAveza ho / jaise-khetI karane vAle vyakti kA bhAva yaha ho ki isase hamAre parivAra ke sAtha hI samAja, rASTra aura anya prANiyoM ko AhAra milegA, ve apane-apane sadasyoM ko isa yogya banA sakeMge, tAki samAjahita ke sAtha-sAtha AtmA kA uddhAra kara skeN| naukarI ke sAtha isa prakAra ke ucca bhAvoM ko sammilita kiyA jAe to socane kA daSTikoNa hI badala jAtA hai / arthAt-vaha yaha soce ki maiM kisI eka vyakti yA sarakAra kI naukarI nahIM kara rahA hai, apitu pUre rASTra aura samAja kI sevA kara rahA huuN| apanA kAma pUrI jimmedArI evaM tatparatA se karanA merA punIta kartavya hai| aisA bhAva Ate hI vaha svArthaparaka kArya paramArthaparaka banakara adhikAdhika sukha, santoSa aura utsAha dene vAlA hogaa| svArtha paramArtha bane, isakA sugama upAya yaha hai ki usa kArya ko kevala apane sImita svArtha kI sImA taka niyaMtrita rakhA jAe, usakA gherA itanA na bar3hAyA jAe, ki vaha dUsaroM kI sImAoM kA ullaMghana karane lage / sAtha hI apane svArtha meM lobha, lipsA evaM lAlasA-tRSNA ko sthAna na denA caahie| koI bhI aisA kAma na kareM jisameM lokanindA, rAjadaNDa yA lokApavAda kA bhAgI bananA pdd'e| apane nijI svArtha se jo nyAyayukta ucita lAbha ho, usakA kama se kama eka aMza bhI agara lokasevA meM lagAte rahe to usake phalasvarUpa vyakti ko anirvacanIya Ananda, sukha aura ullAsa milegaa| nikRSTa svArthabhAvanA meM se ucca svArtha kI paridhi meM jAne kA sAdhAraNa-sA upAya yaha hai ki vyakti apane vyaktitva ko ujjvala, unnata aura vyApaka banAe / doSa, pApa aura mala hI manuSya ko malina aura nikRSTa banA dete haiM, jaba ina vikAroM ko vaha nikAla pheMkegA, taba nijI svArtha, paramArtha paraka ucca svArtha bana jaaegaa| aisI sthiti meM na to azAnti kI sambhAvanA hogI, na hI asantoSa kA praveza / svArthoM meM udAttatA kA samAveza hote hI ve paramArtha paraka bana jaaeNge| ENA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa mAnavajAti ko agara sukhapUrvaka jInA ho, zAntipUrvaka apanA pArTa adA karanA ho, sUrakSApUrvaka AtmavikAsa kI sAdhanA karanI ho to kevala sAdhu-sAdhviyoM ke lie hI nahIM, kevala zrAvaka-zrAvikAoM ke lie hI nahIM, pratyeka manuSya ke lie ahiMsA ko apanAnA Avazyaka hai / jaba ahiMsA ko apanAnA Avazyaka hai to sabhI pahaluoM se ahiMsA kA svarUpa samajhanA bhI jarUrI hai| jaba taka vyakti ahiMsA kA svarUpa, usakI maryAdAe~, jIvana meM usake prayoga kI vidhi Adi nahIM samajha legA, taba taka usakA yathArtha AcaraNa karanA kaThina hai / isIlie zramaNa bhagavAna mahAvIra ne spaSTa zabdoM meM kahA hai 'paDhamaM nANaM, to dayA' pahale dayA aura ahiMsA kA sAMgopAMga jJAna ho, tabhI dayA evaM ahiMsA kA bhalIbhAMti AcaraNa aura prayoga ho sakatA hai| ahiMsA kyA hai ? kyA nahIM ? __ahiMsA koI paMtha yA sampradAya nahIM hai, ki usako lekara dharmAndhatA aura kaTTaratA phailAI jAe, na ahiMsA koI nArA yA vAda hai, jise lekara rAjanaitika pArTiyoM kI taraha janatA ko ukasAyA jAya, bhar3akAyA jAya, na hI ahiMsA koI mUrti banAkara pUjA karane kI vastu hai, na ahiMsA kisI mandira, upAzraya yA masjida, carca yA gurudvArA yA satsaMga bhavana meM sthApita karane yA usakI jaya bolane kI vastu hai| ahiMsA paribhASAoM meM banda karane, granthAlaya kI alamAriyoM meM banda karake rakhane kI cIja nahIM hai| ahiMsA ko hama eka vicAra mAna sakate haiM, jIvana jIne kI eka sugama svAbhAvika prakriyA kaha sako haiM / manuSya jIvana ko sukha-zAntipUrvaka yApana Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 153 karane kI eka tarja kaha sakate haiM, jo jIkara yA jise jIvana meM Acarita karake hI pahacAnI jA sakatI hai, ahiMsA ko jIvana ke vibhinna kSetroM meM prayoga karake hI vAstavika rUpa se samajhI jA sakatI hai / mizrI ke miThAsa kI paribhASA yA svarUpa Apa kyA batAyeMge ? usakA miThAsa to anubhava karake yA cakhakara hI jAnA jA sakatA hai| zabdoM meM use vidvAna loga bAMdha to dete haiM, lekina zabdabaddha lakSaNa se usakA yathArtha anubhava nahIM ho sakatA / yahI kAraNa hai ki samabhAvI AcArya haribhadrasUri ne hiMsA ahiMsA kI sthUla paribhASA na karake ahiMsA ko AtmA kA svabhAva evaM hiMsA ko vibhAva batAkara Atma svarUpa hI batAI hai| unhoMne kahA AyA ceva ahiMsA, AyA hiseti nicchao eva / jo hoI aSamato, ahiMsao hisao iyro|| arthAt- AtmA hI ahiMsA hai, aura AtmA hI hiMsA hai, yahI nizcaya dRSTi se ahiMsA aura hiMsA kI paribhASA hai / AtmA kA svabhAva aura vibhAva hI ahiMsA aura hiMsA banatA hai| AtmA kA apane svabhAvAnusAra AcaraNa ahiMsA bana jAtA hai aura vibhAvAnusAra AcaraNa hiMsA bana jAtA hai / vyavahAra dRSTi se jo sAdhaka apramatta hotA hai, vaha ahiMsaka aura pramatta hotA hai, vaha hiMsaka mAnA jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki ahiMsA kA lakSaNa AtmA ke svabhAvAnusAra AcaraNa se jAnA jA sakatA hai| ___ahiMsA koI sthUla vastu nahIM hai ki jisakA svarUpa jhaTapaTa sabake dhyAna meM A sake / sthUla vastu kA jJAna sabako ho sakatA hai, kyoMki vaha sabako A~khoM se pratyakSa dikhAI de sakatI hai| indriyoM se jo padArtha jAne jA sakate haiM, ve sthUla kahalAte haiN| una padArthoM kI taraha ahiMsA sthUla padArtha nahIM ki usakA jJAna binA AcaraNa ke yA saMyama aura tapazcaraNa ke sabako AsAnI se ho sake / isIlie bhagavAna mahAvIra ne kahA 'ahiMsA niuNA diThThA sadhabhUesu sajamo' ahiMsA nipuNatApUrvaka bhalIbhA~ti tabhI dekhI jA sakatI hai, jaba samasta prANiyoM ke prati saMyama ho| ahiMsA ko bhI hama zabdoM meM bAMdha dete haiM, usakA svarUpa-nirUpaNa karate haiM, lekina pUrNarUpa se ahiMsA ke svarUpa kA darzana to Apako usake AcaraNa se hI pratIta hogaa| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 tamaso mA jyotirgamaya prakAza kA lakSaNa yadi Apase pUchA jAya to kyA batAe~ge ? lakSaNa nirUpaNa se adhika yaha anubhava kI vastu hai / andhakAra jyoM hI miTatA dIkhegA, tyoM hI prakAza kA AvirbhAva hotA rahegA / isalie andhakAra kA virodhI prakAza hai, yoM zabdoM se usakA prarUpaNa huA / isI prakAra hiMsA kI virodhinI ahiMsA hai / hiMsA kA abhAva hI ahiMsA ke astitva ko batA detA hai / ahiMsA kevala niSedhAtmaka nahIM parantu eka bAta Apako dhyAna meM rakhanI hogI, saMskRta bhASA meM naJ samAsa se do prakAra kA arthabodha hotA hai / vaiyAkaraNoM ne kahA hainaJartho dvau samAkhyAtau paryudAsa-prasajyako / paryudAsaH sahaggrAhI, prasajyastu niSedhakRt // vyAkaraNa zAstra meM naJsamAsa ke do artha batAe gae haiM- paryudAsa aura prasajya / paryudAsa rUpa naJ tadbhinna tatsadRza artha ko grahaNa karatA hai, jabaki prasajya miSedhAtmaka artha ko grahaNa karatA hai / yahA~ 'ahiMsA' zabda meM naJsamAsa hai, jisakA artha kevala niSedhAtmaka nahIM hotA, agara niSedhAtmaka artha hI ho to ahiMsA kA artha, jo hiMsA na ho, itanA hI nikalatA / hiMsA na ho, isakA matalaba patthara, lakar3I, takhta meja, kursI Adi sabhI ho sakatA hai / kintu ahiMsA kA yaha artha kadApi iSTa nahIM hai / isalie yahA~ ahiMsA kA artha hai - hiMsA se bhinna, hiMsA ke sadRza koI bhAvAtmaka yA vicArAtmaka padArtha / acetana zabda meM prasajya naJa samAsa hai - yAnI jo cetana na ho, yAnI jisameM cetanA na ho, aisA jar3a padArtha / acetana kI taraha 'ahiMsA' zabda meM prasajyanaJ samAsa nahIM hai / isalie ahiMsA kA arthaM kevala nakArAtmaka nahIM ho sakatA, 'hiMsA na karanA' itanA hI ahiMsA kA artha nahIM hai / isalie hiMsA se bhinna, koI bhAvAtmaka padArtha - vidheyAtmaka padArtha - sevA, dayA, kSamA, karuNA, sahAnu bhUti Adi ahiMsA ke antargata A jAte haiM / 'kisI ko na mAranA' sthUla ahiMsA hai / yaha ahiMsA kI ananta sImA nahIM hai / yaha to ahiMsA kI prArambhika rekhA hai / mana meM jaba krodha bar3ha jAtA hai, use rokA nahIM jAtA, taba manuSya prahAra karane ke lie pravRtta hotA hai / isa prakAra ke ati krodhI sthUla dRSTi vAle vyakti ke lie ahiMsA kA prArambha 'na mArane' ke niyama se hogA / usake lie ahiMsA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 155 pAlana kA prathama caraNa yaha hogA ki tumhArI dRSTi meM koI aparAdhI ho, phira bhI usa para prahAra na kiyA jAya / kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra ne ahiMsA mahAvrata kI niSedhAtmaka paribhASA isa prakAra kI hai 1na yatpramAdayogena jIvitavyaparopaNam / sAnAM sthAvarANAM tavahiMsAvata matam / / pramAda ke vazIbhUta hokara trasa (dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya) athavA sthAvara (pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAya ke) prANiyoM ke prANoM kA hanana na karanA ahisA vrata hai| parantu yaha paribhASA vyaktigata ahiMsA ko spaSTa karatI hai, jabaki eka vyakti kA jIvana sAre vizva ke prANiyoM ke sAtha kevala zarIra yA kArya se sambaddha nahIM hotA, apitu vacana evaM mana ke yoga se bhI aura kArita aura anumodita karaNa se bhI sambaddha hotA hai / isIlie bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA kI vyAkhyA prastuta karate hue kahA tesi acchaNa joeNa niccaM hoyavvamaMsidhA / maNasA, kAya-vakkeNa evaM habaI sNje|| mana, bacana aura kAyA ina tInoM meM se kisI eka ke dvArA kisI prakAra se jIvoM kI hiMsA na ho, aisA vyavahAra karanA hI sayamI jIvana hai / aise jIvana kA nirantara dhAraNa hI ahiMsA hai| isI vyAkhyA kA tathAgata buddha ne samarthana kiyA hai trasa evaM sthAvara jIvoM ko na svayaM mAre, na vadha karAve aura na mArane vAle kA anumodana kare / isI vyAkhyA ko spaSTa karate hue kUrmapurANa meM kahA hai-'mana, vacana aura karma se sadA samasta prANiyoM ko kleza na pahu~cAne ko hI parama RSiyoM ne ahiMsA kahA hai| 1 yogazAstra 2 dazavakAlika 8/3 3 pANe na hAne na ghAtayeya, na cAnumanyA hanataM paresaM / savvesu bhUtesu nidhAya daMDaM, ye thAvarA ye ca tasaMti loke / / -suttanipAta 4 karmaNA manasA vAcA sarvabhUteSu sarvadA / aklezajananaM proktA tvahiMsA paramarSibhiH // -kUrmapurANa a-76/80 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 tamaso mA jyotirgamaya ahiMsA kA antaraMga artha mahAtmA gA~dhIjI ne bhI ahiMsA ke antaraMga artha kA anusaraNa kiyA hai---'ahiMsA ke mAne sUkSma jantuoM se lekara manuSya taka sabhI jIvoM ke prati samabhAva / karmayogI zrIkRSNa ne bhI gItA meM ahiMsA kA varNana kiyA hai samaM pazyan hi sarvatra samavasthitamIzvaram / na hinastyAtmanA''tmAnaM, tato yAti parAM gatim / jo sAdhaka paramAtmA ko sabhI AtmAoM meM samAna rUpa meM vyApta dekha kara kisI kI hiMsA nahIM karatA, kyoMki vaha jAnatA hai ki dUsare kI hiMsA karanA, apanI hI hiMsA karane ke samAna hai| isa prakAra vaha samabhAvI hRdaya ke pUrNataH vikasita hone para uttama gati ko prApta karatA hai| pAtaMjalayogadarzana ke bhASyakAra ne ahiMsA kA lakSaNa isI se milatAjulatA kiyA hai-'tatrAhisA sarvadA sarvabhUteSvanabhidrohaH' samasta kAla meM sarvaprANiyoM ke sAtha sarvathA droha na karanA ahiMsA hai / ahiMsA kI vyAkhyA meM sabhI manISiyoM kA eka hI sbara rahA hai ki jisake rahate kisI bhI prANI ke prati mana mastiSka meM hiMsA kA tUphAna na uThe; vANI meM Aga na barase, kriyA meM nirdoSa evaM niraparAdha prANiyoM ke prati khUna ke phabbAre na uchleN| abhiprAya yaha hai ki samasta prANiyoM ke prati AtmIya yA Atmavat bhAva rakha kara kisI bhI prANI kI mana, vacana, karma se hiMsA na ho, pIr3A yA kaSTa na diyA jaae| yahI kAraNa hai ki jaba hama ahiMsA ko hiMsA-virodhinI mAnate haiM to hiMsA ke mUla kAraNoM kA nirAkaraNa karanA hI ahiMsA hai| sArAMza yaha hai ki apane mana, vANI yA zarIra dvArA jAnabUjha kara, asAvadhAnI se kisI bhI prANI ko pratyakSa yA parokSa rUpa se kisI bhI prakAra kA kaSTa na pahu~cAnA, tathA Atmaupamya bhAvanA se pratyeka kArya yA vyavahAra karanA AhaMsA hai / cU~ki hiMsA eka prakAra kA bhAva hai aura ahiMsA bhI eka prakAra kA bhAva hai, taba hiMsAjanaka yA hiMsA-uttejaka bhAvoM kA prAdurbhAva na honA hI ahiMsA mAnA jaaegaa| isI bAta ko AcArya amatacandra ne 'puruSArtha siddhayupAya' meM abhivyakta kiyA hai1 gA~dhI vANI pR. 37 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 157 aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiseti / teSAmevotpattihiseti jinAgamasya saMkSepaH / / rAga, dveSa, moha, kaSAya Adi kA prAdurbhAva na honA ahiMsA hai, aura inhIM vikAroM kA utpanna honA hiMsA hai, yahI jinAgama kA sAra hai| ahiMsA bhAvAtmaka vastu hai vAstava meM ahiMsA sirpha bAhya vyavahAra kI vastu nahIM hai, ki usake sambandha meM amuka bAtoM kA vidhi-niSedha kara deN| ahiMsA bhAvAtmaka vastu hone ke kAraNa vaha hamArI antazcetanA se sambandha rakhatI hai / mahAtmA gA~dhI ke matAnusAra "ahiMsA kevala AcaraNa kA sthUla niyama nahIM hai, balki mana kI eka vRtti hai / jisa vRtti meM dvaSa kI gandha taka na ho, use ahiMsA samajhanA cAhie / ahiMsA kA bhAva dRzyamAna nahIM hai, balki antaHkaraNa kI rAgadvaSahIna sthiti meM hai / ahiMsA kA sAdhaka kevala itane se santoSa nahIM mAna sakatA ki vaha aisI vANI bole, aisA kArya kare, jisase kisI jIva ko udvega prApta na ho, athavA mana meM kisI bhI prakAra kA dvaSabhAva na rahane de; balki jagat meM pravartita duHkhoM kA bhI vaha vicAra karegA aura unheM dUra karane ke upAyoM kA vicAra bhI karatA rahegA / isa prakAra kI ahiMsA kevala nivRtti rUpa kArya yA niSkriyatA nahIM, balki jabardasta pravRtti athavA prakriyA hai|" ahiMsA kevala vidhiniSedhAtmaka vyavahAra mAtra nahIM mujhe kahanA cAhie ki ahiMsA kA sUkSma bhAva, jisake sAtha ahiMsaka kA nirantara lagAva rahanA cAhie, satata kSINa hotA jA rahA hai| sthUla vyavahAra ke rUpa meM vidhi-niSedhoM kA jAla bichA diyA gayA hai / jisameM ulajha kara ahiMsA kA sAdhaka samasyA kA sahI samAdhAna nahIM khoja paataa| sAmAjika, Arthika, rAjanaitika evaM AdhyAtmika jIvana kA mUlAdhAra jisa ahiMsA ko mAnA hai, jise sahasrAbdiyoM se parama dharma ke rUpa meM mAnA hai aura vizvavyApI siddhAnta ke rUpa meM jisakI carcA kI hai, vaha ahiMsA kA tattva samAja evaM rASTra ke jIvana meM pratiphalita kyoM nahIM haA ? ahiMsA kevala bauddhika vyAyAma banakara ho kyoM raha gayI ? tarka-vitarkoM ke sAtha yA baMdhe-baMdhAe vizvAsoM ke sAtha hI ahiMsA kyoM raha gaI ? ___Apa kaheMge ki hama mA~sa nahIM khAte, aMDe aura machaliyA~ nahIM khAte, hama zAkAhArI haiM / hamAre rahana-sahana kA dAyarA ahiMsaka hai, hama kisI kI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 tamaso mA jyotirgamaya hatyA, lAThI, golI, baMdUka, talavAra Adi zastroM se nahIM karate, na nirdoSa vanya pazuoM kA zikAra karate haiM, na kITa pataMge mArate haiM, aura na hI pazubali devI devoM ke nAma para karate haiM, kyA hama ahiMsA kA pAlana nahIM karate ? hameM eka jagaha eka dharmAtmA gRhastha mile, jo jIvadayA ke bar3e himAyatI the / bakaroM ko amariyA karavAte the / ve pratidina kabUtaroM ke lie juAra ke dAne aura cIMTiyoM ke daroM meM ATA DAlate the / abhakSya khAnapAna se bahuta paraheja karate the / unakI dRSTi meM ahiMsA kA artha thA - zuddha AhAra, khAdyAkhAdya viveka, jIvadayA aura pAnI chAna kara pIne kA viveka / maiMne socA, bahuta socA - - mAna lo, bhaviSya meM, vizva kI janasaMkhyA bar3ha jAegI aura jamIna ke sAtha usakA tAlamela biThAnA hogA, taba yaha vicAra karanA hogA ki eka pUrNa mAMsAhArI ke lie 4 ekar3a jamIna cAhie, jabaki eka pUrNa zAkAhArI ke lie sirpha eka ekar3a jamIna hI paryApta hai / aisI dazA meM barabasa hI mAnava jAti ko mAMsAhAra chor3anA hogA / usa samaya kyA hama una sabhI mAMsAhAra tyAgiyoM ko ahiMsAdharmI mAna leMge ? kyA ahiMsA itane meM hI samA jAegI ? yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne tathA bAda ke AcAryoM ne ahiMsA ko kevala bAhya AcAra yA amuka vidhi-niSedha kI paridhi meM nahIM baaNdhaa| unhoMne ahiMsA kA hArda, ahiMsA kA Antarika rUpa batA diyA / aura ahiMsA ke usa antaraMga sUtra ko pakar3A kara ve nizcinta ho gae ki bhItara se ahiMsA ugegI yAnI 'rAgadveSa kaSAyAdi pariNAma nahIM utpanna hoMge to bAhara kA rahana-sahana yA AcAra vicAra ahiMsA ke anukUla hone hI vAlA hai / usakI cintA use karanI nahIM par3egI / bhagavAna mahAvIra ne anubhava kara liyA ki manuSya hiMsA ke kucakra meM ulajhatA hai apanI hI bairabhAvanA, dveSabhAva, moha, svArtha, tRSNA, ghRNA, IrSyA Adi durvRttiyoM ke kAraNa / vaha hAratA hai to apane ahaMkAra ke kAraNa, bhasma hotA hai to apane krodha ke kAraNa hI, usakA hI dva eSa use parAsta kara DAlatA hai / vastuoM ko nahIM chU kara bhI vaha usake mohajAla meM phaMsa sakatA hai / ahiMsA kI kasauTI : AtmopamyavRtti isIlie mahAvIra ne ahiMsA kI kasauTI AtmIpamya vRtti ko, rAga 1 - kahA bhI hai- rAgAdINamaNuppA ahiMsattaMti desiyaM samae / tesi ce uppattI hiMseti jiNehi nidiTThA // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 156 dveSa, svArtha-moha, ahaMkAra aura krodha, kapaTa aura lobha se rahita vRtti ko hI batAyA / ve ahiMsA ke sAdhaka ko bAhara ke sthUla jagat se bhItara kI ora le gae aura batAyA-yaha hai tumhArA hiMsA kA utpatti sthAna, yahIM se rAga-dvaSAdi utpanna hote haiM, ise hI niyaMtraNa kakSa bnaao| krodha ko upazama (zAnti) se jIto, ahaMkAra ko madutA-namratA se jIto, chalakapaTa ko saralatA se samApta karo, lobha ko saMtoSa se parAsta karo, ghRNA ko prema se pighAla do, vaira ko avaira (kSamA) se pachAr3o, tRSNA kA mukAbalA samatA se karo, moha kA sAmanA bhI samatva se kro| isa taraha jaba AtmA apane svabhAva meM sthira ho jAegI, apane ko jAMcegI-parakhegI aura tabhI ahiMsA ke samyak mArga para Arur3ha hogii| yaha ahiMsA yA antaraMga hiMsA ? bha. mahAvIra ne ahiMsA kI sAdhanA ke lie eka bAta aura batAI ki manuSya vastuoM-rAjya, dhana, jamIna jAyadAda, zarIra, vastra, makAna Adi ke moha, mamatva aura lobha meM DUba kara jaba unheM apane kabje meM karane, hathiyAne yA chInane-jhapaTane kI koziza karatA hai, taba bAhara se ahiMsA kA AvaraNa or3ha letA hai, kisI para zastrAstra nahIM calAtA, na mArapITa karatA hai, kintu aMdara hI aMdara moha, mamatva evaM lobha Adi ke hathiyAroM se hiMsA karatA rahatA hai / isI hiMsA vRtti kA tyAga karane ke lie use jIvanayApana ke lie Avazyaka vastue~ rakha kara moha mamatva Adi se dUra hokara nilipta. anAsakta rahane kI sAdhanA karanI hogI / manuSya ke jIvana kI tarja ahiMsA hai to use ahiMsA kI sAdhanA ke lie nirliptatA kA abhyAsa karanA hogaa| __bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ke mArga meM eka krAnti aura kii| unhoMne batAyA-jAti, deza, bhASA, prAnta, liMga, raMga, kula, bala, rUpa, tapa, zruta Adi kA ahaMkAra bhI tor3anA hogA, kyoMki ye ahaMkAra jaba taka raheMge, taba taka 'Atmavat sarvabhUteSu' yA Atmaupamya kI vRtti nahIM AegI / ahaMkAra apane Apa meM hiMsA hai / ataH ahiMsA kI sAdhanA ke lie Atmaupamya vRtti apanAnA aura ahaMkAroM kA chedana karanA jarUrI hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ko sampradAya paMtha Adi ke caukhaToM aura gheroM se nikAla kara manuSya kA asalI dharma-Atma-dharma-mAnava mAtra ke hAthoM meM thamAyA aura kahA--. 'bhappasamaM mannijja chappikAe' apanI AtmA ke samAna sabako mAno / AtmA ko pahacAno, sabameM apanI AtmA ko dekho, jAti, raMga, kula, strI-puruSa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tamaso mA jyotirgamaya Adi ke bheda bhulA do / vastutaH ahiMsA mAnava jAti ko hiMsA se mukta karatI hai / vaira, vaimanasya, dvaSa, kalaha, ghRNA, IrSyA, duHsaMkalpa, krodha, ahaMkAra, dambha, lobha, damana Adi jitanI vyakti aura samAja kI dhvaMsamUlaka vRttiyA~ haiM ve saba kI saba hisA ko hI pratimUti haiN| ahiMsA kA sIdhA sambandha vRtti ke sAtha isalie ahisA kA sIdhA sambandha manuSya ke mastiSka ke sAtha nahIM hai, hRdaya ke sAtha hai, balki antarjIvana ke sAtha hai, antar kI gaharI AdhyAtmika anubhUti ke sAtha hai / mAnava mana kI mUla pavitra vRtti ke sAtha hI sAre adhyAtmadarzana ahiMsA ko sambaddha karate haiN| yahI ahiMsA kA bIja hai| isI kI surakSA kI cintA sabhI krAntadraSTA zramaNa karate haiM, idharaudhara vidhi-niSedharUpa phala, puSpa evaM zAkhAoM kI nahIM / bAhya vyavahAra ke AdhAra para bane hue ahisA ke vidhi-niSedharUpa vidhAna, deza, kAla, pAtra aura paristhiti ke anusAra badalate rahate haiM / parantu ahiMsA kA mUla bIja sthAyI rahatA hai| ataH ahiMsA ke AdhAra para manuSya-samAja ko calAne ke lie hameM bAhya vyavahAroM ke AdhAra para khar3e kiye hue vidhi-niSedhoM ko gauNa samajhakara tathA nivRtti-pravRtti ke pracalita vyAmoha ke ekAnta Agraha ko bhI kSINa karanA hogaa| bhaya aura pralobhana para AdhArita ahiMsA sthira nahIM / bhaya eka prakAra kI hiMsA hai / isI prakAra dharma ke nAma para kaI dharma ke TekedAra apane anuyAyiyoM ko uttejita karate pratIta hote haiM, 'dharma khatare meM haiM, mara-miTo, vidharmiyoM ko mAranA gunAha nahIM hai, isase svarga milegaa| apane duzmanoM ko samApta kara do, yuddha meM marane vAloM ko svarga meM devAMganAe~ milatI haiM / yajJa meM pazuoM ko homane se deva prasanna hote haiM, ve tumheM sukha samRddhi deMge / ' ye pralobhana bhI lobha, dveSa, svArtha aura moha se prerita hone ke kAraNa hiMsAjanaka haiM / aise pralobhanoM ne hI hajAroM manuSyoM ko krUra banA diyA hai / aise sthUla dRSTi logoM ne hRdaya meM dabI huI vRttijanita hiMsA ko chur3Ane para dhyAna nahIM diyA, pahale bhaya batAkara hiMsA kA tyAga karAyA, kintu jyoM hI uparyukta pralobhana batAyA ki bhaya kI jagaha pralobhana ne le lii| aura usane phira hiMsA ke lie ukasA diyaa| agara antarmana kI vRtti meM ahiMsA jAga jAtI to duniyA kA koI bhI bhaya yA pralobhana hiMsA ke lie usa manuSya ko bAdhya nahIM kara sktaa| kAraNa yaha hai ki jo Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA savAgINa svarUpa 161 ahiMsA kevala bAhya vidhi-niSedhoM yA pravRtti-nivRtti ke AdhAra para jamI huI hai, use jarA-sA virodhI vAtAvaraNa kA jhauMkA bhI ukhAr3a sakatA hai / janajIvana meM usakI jar3eM gaharo nahIM hotii| vRtti meM ahiMsA hI zAzvata va sthira jisa vyakti kI vRtti meM ahiMsA hogI, yAnI jisake jIvana meM ahiMsA kI bhAvanA jar3a jamA cukI hogI, vaha kisI ke dvArA dharma, jAti, bhASA, prAnta, rASTra, kula, liMga, raMga Adi ke nAma para bhar3akAne, dharma ke nAma para yA devI-devoM ke nAma para bahakAne yA pralobhana dene se kabhI hiMsA ke lie taiyAra nahIM hogA / vaha kisI bhI prANI kA vadha nahIM kara sakatA, na kaSTa de sakatA hai, na hI satA sakatA hai| tAtparya yaha hai ki vRtti se ahiMsaka hone para vyakti meM hiMsA kI yogyatA yA bhAvanA hI samApta ho jAtI hai| na vaha maraNottara svarga ke lie, na jIvana kI sUkha-samRddhi yA sAmAjika sammAna-pratiSThA ke lie kisI bhI prakAra kI hiMsA kara sakatA hai / vRtti meM ahiMsA jaba jar3a jamA letI hai to ahiMsaka kI itanI sahaja avasthA ho jAtI hai ki vaha hiMsA kara hI nahIM sakatA, na hiMsA ke lie kisI ko kaha sakatA hai, aura na hI mana se kisI kI hiMsA kA saMkalpa kara sakatA hai / bhale hI usake lie use apane prANoM kI bAjI lagAnI pdd'e| usake jIvana meM ahiMsA kA svara sarvatra jhaMkRta hotA hai| ahiMsA ke lie use koI prayatna nahIM karanA pdd'taa| vaha usake lie sahaja aura svAbhAvika ho jAtI hai| usakA yaha siddhAnta nahIM hotA ki mujhe kevala apane duzmana se hI pyAra karanA hai, balki usakA koI duzmana hotA hI nhiiN| rAbaiyA ne ahiMsA ko apane jIvana meM ramA liyA thaa| vaha sAre saMsAra ko premamaya dRSTi se hI nihAratI thii| usake hRdaya ke kaNa kaNa meM mana ke aNu-aNu meM prema sahaja rUpa se samA gayA thaa| eka bAra rAbaiyA kI jhoMpar3I para eka mahAtmA Aye jinakI khyAti eka pahu~ce hue mahAtmA ke rUpa meM phailI huI thii| unhoMne apane jholI meM se eka grantha nikAlA aura rAbaiyA ko dete hue kahA- yaha eka pavitra dharma grantha hai| ise tuma par3hanA / maiM punaH yAtrA se lauTakara jaba AU~gA taba tumhAre se yaha grantha punaH le luuNgaa| rAbaiyA dharma grantha ko par3hane lgii| par3hate-par3hate usakI dRSTi eka sthAna para avasthita ho gaI / usa grantha meM likhA thA ki zaitAnoM se napharata nahIM karanI cAhie aura duzmanoM ke prati bhI prema karanA caahie| yaha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 tamaso mA jyotirgamaya vAkya par3hakara vaha cintana karane lagI / zaitAna kauna hotA hai ? napharata kyA cIja hai ? duzmana kyA hai ? maiMne to Aja dina taka na zaitAna dekhA hai aura na duzmana / ye vAkya galata haiM / ataH usane una donoM vAkyoM ko kATa diyA / kucha dinoM ke pazcAta ve hI mahAtmA yAtrA kara punaH loTe / rAbaiyA ne vaha grantha unheM samarpita kara diyA / usa mahAtmA ne usa grantha ke pRSThoM ko idhara se udhara palaTA / unhoMne rAbaiyA se pUchA- Apane ina do vAkyoM ko kyoM kATA hai ? rAbaiyA ne kahA- mere hRdaya meM prema kA apAra sAgara lahalahA rahA hai / isameM kahIM para bhI na to napharata hai aura na kahIM zaitAna hai / maiM kisI ko duzmana aura zaitAna nahIM samajhatI / zaitAna aura duzmana to saMkIrNa hRdaya ke dyotaka haiM / kI ahiMsA vRtti ko aura udAtta bhAvanA ko nihArakara vaha mahAtmA zraddhA se nata ho gayA / use apanI bhUla jJAta huI / jisakI vRti ahiMsA Asana jamA letI hai usake hRdaya meM dveSa nahIM hotA / apitu usake hRdaya meM prema ke atirikta kucha bhI nahIM hotA / vizuddha prema ahiMsA kA sthAyI aura zAzvata rUpa hai / ahiMsA kA pAlana avyavahArya nahIM ? kitane hI cintakoM kA yaha mantavya hai - jaba taka zarIra hai; taba taka ahiMsA kA pAlana kisa prakAra sambhava hai ? vartamAna yuga meM mAikroskopa jaise yantra nirmita ho cuke haiN| jisake dvArA bArIka se bArIka jIva jantu nihAre jA sakate haiM / jaina AgamoM meM pahale se hI pratipAdita hai ki jala meM, sthala meM, havA meM, agni meM aura vanaspati meM sarvatra asaMkhya jIva haiM / prastuta loka meM cAroM ora sarvatra kAjala kI kuppI kI taraha jIva ThasAThasa bhare haiM / aisI sthiti meM koI bhI sAdhaka ahiMsA kA pAlana kisa prakAra kara sakatA hai ? jaina dharma kI sUkSma ahiMsA - vizleSaNa ko par3hakara yA sunakara usa para AkSepa lagAyA hai / jala meM sarvatra jIva hI jIva haiM / sthala meM bhI jIva haiM / parvata meM bhI jIva haiM / sArA loka jIvoM se saMkula hai / taba bhikSuka ahiMsaka kaise raha sakatA hai ? "jale jIvAH sthale jIvAH, jIvA parvatamastake | jIvamAlAkule loke, kathaM bhikSurahiMsakaH ?" Atmaupamya dRSTi se yaha mAnanA hogA ki sabhI sthAnoM para sabhI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 163 jIvoM kA samAna adhikAra hai / para Apa khar3e bhI hote haiN| sote bhI haiM, baiThate haiM, calate-phirate bhI haiM / saphAI bhI karate haiM / phira prazna hai ki ahiMsA kA pAlana kisa prakAra ho ? kyA isa deha ko hama chor3a deM / prastuta deha ke kAraNa hI to aneka khurAphAteM hotI haiN| zarIra ke lie hI to asanavasana - parijana haiM / yadi zarIra nahIM hai to na koI riztedArI hai aura na kisI prakAra kI khaTapaTa hI hai / sAre pApa kA kendra yaha zarIra hai / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke samakSa isa prakAra ke aneka prazna Aye the / pApa se mukta hone ke lie deha kA parityAga karanA Avazyaka hai yA anya koI upAya hai ? bhagavAna mahAvIra ne una praznoM kA samAdhAna dete hue kahA ---marane se yA deha chor3ane se prANI pApa yA hiMsA se mukta nahIM ho sakatA / jIvana meM cAroM ora pApa hI pApa chAyA huA hai / usa pApa se zIghrAtizIghra mukta hone ke lie zarIra para adhikAdhika atyAcAra kiye jAe~ / usa zarIra ko galA diyA jAye, sar3A diyA jAye, naSTa kara diyA jAye / para yaha cintana pApa se mukta hone kA nahIM ? kalpanA kIjie kisI vyakti ne jabarana vartamAna deha ko chor3a diyA / para agale janma meM bhI to use deha prApta hogA hI / agale deha meM pUrva ke saMskAroM ko le karake hI vaha praveza karegA / vahA~ para bhI vahI pApa kA bhUta sAmane najara AegA / pApa ke bhUta se piNDa chur3Ane kA yaha upAya sahI nahIM hai / AtmahatyA karane se pApa ke bhUta se mukti nahIM milatI / usane ahiMsA ke mArga ko chor3akara hiMsA ke mArga ko apanAyA hai / pApa se mukta hone kA yahI upAya hotA to hara vyakti isa AsAna upAya se janmamaraNa ke cakkara se mukta ho jAtA / para yaha cintana galata hai / ahiMsA kI ArAdhanA ke lie deha kI AvazyakatA hai / hiMsAdi pApoM se mukta hone ke lie deha tyAga karanA Avazyaka nahIM hai / itihAsa ke pRSTha sAkSI haiM ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ke yuga meM kitane hI sAdhaka jala samAdhi lete the / kitane hI sAdhaka himAlaya meM jAkara gala jAte the / kitane hI sAdhaka pahAr3a kI U~cI coTI se chalAMga lagAkara jhampApAta karake apane zarIra ke Tukar3e-Tukar3e karake prANotsarga kara dete the / kitane hI loga citAe~ sulagAkara usa dahakatI citA meM apane zarIra ko bhUna dete the / kitane hI loga aise bhI the jo jIvita samAdhi lete the / kitane hI loga zarIra kA aMga bhaMga kara lete the / paJcAgni tapakara yA jala meM khar3e Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 tamaso mA jyotirgamaya rahakara apane zarIra ko sukhA DAlate the| isa prakAra gatAnugatika banakara loga mRtyu se khela rahe the / unakA yaha mantavya thA ki isa deha ko jaldI se jaldI chor3a deN| mara jaaeN| aura isa zarIra se vaha pApa se chuTakArA pA leM to bahuta acchA hai| isa prakAra aneka bAla tapasvI zarIra ko yAtanA dekara zarIra ko chor3ane meM dharma samajhate the| aupapAtika sUtra meM aura anya aneka granthoM meM yaha varNana upalabdha hai| bhagavAna mahAvIra ne spaSTa zabdoM meM isa prakAra ke mRtyu varaNa siddhAnta kA khaNDana kiyaa| unhoMne yaha spaSTa udghoSaNA kI ki yaha ahiMsA kI sAdhanA nahIM hai / yadi tuma pApa se mukta honA cAhate ho to vartamAna ke jIvana ko ThIka banAo / antanirIkSaNa kro| apane pApoM kI AlocanA kro| pApoM ke prati pazcAttApa vyakta kro| prAyazcitta kara Atmazuddhi karo / pApa paMka kA prakSAlana kara dene para phira tumheM ghabarAne kI AvazyakatA nahIM ? naraka jaise saMsAra ko bhI svargamaya banA sakate ho| yadi tama samyakadarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ke divya-bhavya prakAza ko lekara agalI duniyA~ meM bhI praveza karoge to vahA~ bhI tumheM ajJAna kI adherI galiyoM meM bhaTakanA nahIM pdd'egaa| vahA~ bhI tumheM jIvana patha ko Alokita karane vAlA prakAza milegA / vahA~ bhI tuma AtmAnanda kI mastI meM rahoge / Atmaupamya se lahalahAtA huA jIvana jahA~ bhI pahuMcegA vahA~ vAtsalya aura karuNA kI ajasra dhArA pravAhita kregaa| vaha Usara bhUmi ko bhI sarasabja banA degA / isIlie to pAvApurI ke apane antima pravacana meM bhagavAna mahAvIra ne kahA __ihasi uttamo bhante, pacchA hohisi uttamo' / yahI tumhArI jIvana jyoti andhakAra meM bhI Aloka phailaaegii| sva-para kalyANa ke dvArA apane jIvana ko uttama banAyegI to sarvatra prasannatA, sahAnubhUti aura sukha zAnti prApta hogii| yadi hamane apane cAroM ora vipatti ke, andhavizvAsa ke gaganacumbI parvata-mAlAoM ko dekhakara sarvatra pApa ke puJja ko nihArakara saMsAra se palAyana kiyA, AtmahatyA kara DAlI to hamane apane Apako gahare andhere ke garta meM dhakela diyA hai| to phira agale janma meM bhI andhakAra hI prApta hogA / duHkha aura azAnti ke kAle-kajarAle bAdala hI umar3ate-ghumar3ate dikhalAI deMge-"ito vinaSTimahato viSTiH " yadi yahA~ andhakAra meM DUba gaye to Age sarvatra andhakAra hI andhakAra prApta hogaa| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 165 nandI sUtra kI TokA meM eka duHkhamocaka mata kA varNana milatA hai| usa mata kA yaha mantavya thA ki isa virATa vizva meM sabhI loga duHkhI haiN| koI vyakti parivAra se trasta hai| koI vyakti vRddhAvasthA se taMga A gayA hai| koI vyakti bhayaMkara vyAdhi se saMtrasta hai to koI vyakti kajadArI se pIr3ita hai / kisI ko zArIrika vyAdhi hai, kisI ko mAnasika vyAdhi hai to kisI ko kauTumbika parezAnI hai / to usake duHkha nivAraNa kA sabase saralatama upAya yahI hai ki usake zarIra ko samApta kara diyA jAye, tAki zarIra kA anta hote hI, usa duHkha kA anta ho jAye / isa mithyAmata ke cakkara meM Akara bahuta se loga apane zarIra ko naSTa karA dete yA kara lete the| sunate haiM, Aja pazcimI dezoM meM bhI kahIM-kahIM yaha prathA cala paDI hai ki ve apane parivAra ke kisI bUr3he evaM rogapIDita yA anya duHkha se pIr3ita vyakti ko jahara kA iMjekzana dekara khatma kara dete haiM, kaI loga svayaM bhI AtmahatyA kara lete haiM / hindustAna meM bhI AtmahatyAe~ prativarSa hotI haiN| koI rela se kaTa kara, koI agni-snAna karake aura koI gale meM phAMsI DAla kara AtmahatyA kara letA hai / parantu isa prakAra zarIra kA nAza karane se pApa, hiMsA yA duHkhoM kA nAza kadApi nahIM hotA, vaha to Age se Age calatA jAtA hai| isalie duHkhamocaka mata bhI andhakAra se andhakAra meM jAne kA rAstA hai| agara sukha pAnA hai, hiMsA yA pApa se chuTakArA pAnA hai to yahIM isI jIvana meM morcA lagAnA hai aura bhalIbhAMti jUjhanA hai|| prazna hotA hai, cAroM tarapha phaile hue hiMsA aura pApa ke vAtAvaraNa ko akelA vyakti kase miTA sakegA, tathA hiMsA aura pApa ko apane para Ane se vaha kaise roka sakegA? agara pApoM aura hiMsA kANDoM ko dekha-dekha kara yoM hI jhIMkate rahe, kur3hate rahe yA AtmahatyA kA vicAra karate rahe to usase to hiMsA, pApa aura ArtadhyAna ke kAraNa hiMsA kI paramparA se lipaTate jAoge, vaha gale meM sAMpa kI taraha lipaTa jaaegii| prAcIna kAla meM eka rAjA thaa| jisake sAmrAjya kI sImA samApta hote hI ghora jaMgala thaa| sImA para hI usakA rAjamahala banA huA thaa| usa rAjya meM yaha prathA thI ki pratyeka rAjA ko pAMca varSa bAda usa ghora jaMgala meM chor3a diyA jAtA thA, jahA~ bhayaMkara cIte, bAgha, siMha yA bher3iye use phAr3a kara khA jAte / usake sthAna para dUsarA rAjA rAjagaddI para biThA diyA jAtA thaa| vaha rAjA isa bhayaMkara kuprathA ko jaba yAda karatA aura Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tamaso mA jyotirgamaya rAjamahala ke jharokhe meM baiThA-baiThA jaMgala ke ghora dRzyoM ko dekhatA to usake roMgaTe khar3e ho jAte the| mRtyu sAmane nAcatI dekha kara vaha ro uThatA thaa| use khAnA-pInA, rAga-raMga, utsava Adi kucha bhI nahIM suhAte the / rAjA ko cintA ko jAna kara sArA rAja-parivAra duHkhI rahatA thaa| parantu na to rAjA ko isa cintA ke nivAraNa kA koI upAya sUjhatA thA aura na hI koI maMtrI Adi use sahI upAya sujhAtA thaa| saMyogavaza eka bAra usa rAjA ke rAjya meM eka bUr3hA dArzanika A gayA / vaha rAjA se milA aura use atyanta cintAtura dekha kara pUchA"rAjan ! Apake pAsa to sukha ke sabhI sAdhana haiM, kisI bAta kI kamI nahIM hai, phira Apako kyA cintA hai, jisake mAre itane parezAna ho rahe haiM ?" rAjA ne dIrgha niHzvAsa khIMca kara kahA- "bhUdeva ! maiM apanI cintA kA kAraNa Apako kyA batAU~ ? mRjhe duniyAdArI kI daSTi se sabhI prakAra ke sukha sAdhana prApta haiM, parantu eka hI cintA hai, vaha itanI gaharI hai, usake kAraNa rAta-dina becaina rahatA hai| bAta yaha hai ki isa rAjya kI paramparA ke anusAra pratyeka rAjA ko pAMca varSa bAda isa ghora jaMgala meM chor3a diyA jAtA hai, jahA~ hiMsra jantuoM kA bhakSya bana kara vaha samApta ho jAtA hai| merA bhI pAMca varSa samApta hote hI yahI bhayaMkara hAla hogA, ise smaraNa karake sihara uThatA huuN| kyA Apa koI upAya isa cintA ke nivAraNa kA batA sakate haiM ?" bUr3he dArzanika ne yaha sunA to kucha kSaNa soca kara bolA-"rAjan ! isa cintA se Apa itane kyoM ghabarAte haiM ? abhI to Apake hAtha meM lagabhaga sAr3he cAra varSa haiM / taba taka to Apa bahuta kucha kara sakate haiM na ?" "hA~, kara sakatA hU~ / para kyA karUM, kucha sUjha nahIM rahA hai / " rAjA ne aphasosa pragaTa karate hue kahA / bUr3hA dArzanika bolA-Apa eka kAma kariye / isa jaMgala ko sApha karavA dIjie aura yahAM rahane ke lie havA aura prakAza se paripUrNa acche makAna banavA kara logoM ko basA diijie| cAra sAla meM to yaha kAma acchI taraha ho jAegA / jaba yahA~ nagara AbAda ho jAe taba Apa bhI vahA~ jAkara rahane laga jaaie| pAMca sAla kI avadhi ke bAda yahI jaMgala jo Apako bhayaMkara naraka jaisA laga rahA hai, vahI camana jaisA gulajAra nagara hokara ApakA svAgata kregaa| ApakI sArI cintA samApta ho jaaegii|" Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 167 bUr3he dArzanika kI bAta suna kara rAjA kI A~khoM meM camaka A gii| vaha prasannatA se bola uThA-"dhanyavAda hai, bhUdeva ! Apane mujhe uttama upAya batAyA, anyathA maiM to yoM hI cintA meM ghuTa-ghuTa kara mara jaataa| yaha kArya to maiM AsAnI se kara skuuNgaa|" aura rAjA ne dUsare dina se hI usa jaMgala ko sApha karake vahA~ bar3hiyA imArateM banAne kA Adeza de diyA / bUr3he dArzanika ko sammAnapUrvaka apane rAjya meM rakha liyaa| yaha kahAnI jIvana kI eka mahAn preraNA de rahI hai| jo loga duHkha, pApa aura hiMsA kA bhayaMkara vana dekha-dekha kara ghabarAte rahate haiM, rAta-dina cintita hokara eka-dUsare ko kosate rahate haiM yA zarIra chor3akara pApa yA hiMsA se chuTakArA pAne kI phirAka meM rahate haiM, unheM socanA cAhie ki abhI to hamAre hAtha meM jiMdagI ke kucha varSa haiM, kyoM nahIM jiMdagI ke una varSoM meM pApa yA hiMsA ke jaMgala ko sApha karake use Atmaupamya ke uttamottama guNa-prAsAdoM se AbAda kara deN| baDhe dArzanika kI taraha bhagavAna mahAvIra bhI kahate haiM, apane jIvana ke rAjA-manuSya se, ki pApa aura hiMsA ke nivAraNa ke lie kevala dRSTi badalane kI jarUrata hai, dRSTi badalate hI ApakI sRSTi sukha-zAnti ke paudhoM se lahalahA utthegii| pahale upAya ke viSaya meM bhagavAn mahAvIra svAmI ne kahA-"hiMsA Adi pApa karma kahIM bAhara se nahIM A rahe haiM, ve na to parivAra meM se A rahe haiM, na samAja meM se aura na rASTra meM se / unakA mUla to tumhAre andara hai, usa mUla srota ko tor3a kara jIvana ko ucca bhAvoM se prakAzamAna evaM zuddha banAne kA prayatna karanA caahie| saMsAra meM jitane bhI prANI haiM, una sabhI ko apanI AtmA ke samAna samajho, yAnI saMsAra kI sabhI AtmAoM meM apane Apako aura apane aMdara sabhI AtmAoM ko samajho, tabhI tuma AsravoM aura hiMsA Adi pApoM ke dvAra banda kara loge aura indriyanigraha evaM manaHsaMyama kara loge aura tumhAre pApakarma kA bandhana nahIM hogaa| tAtparya yaha hai ki jaba tuma saMsAra meM sabhI prANiyoM ko Atmasama samajhane lagoge, vizva kI AtmAoM meM apanI AtmA mAnane laga jAoge 1-"savvabhUyappabhUyassa sammaM bhUyAI paaso| pihiAsavassa daMtassa pAvakammaM na bNdhi|" Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tamaso mA jyotirgamaya to kisI ko kaSTa dene, gAlI dene yA parezAna karane kA vicAra Ate hI, yahI samajhoge ki maiM apane Apako hI kaSTa de rahA hU~ yA gAlI de rahA hU~ / eka hAtha meM churA lekara dUsare hAtha meM mArane para jaisA kaSTa Apako hotA hai, vaisA hI kaSTa dUsaroM ko mArane yA satAne kA Apako hogaa| usa Atmaupamya dazA meM Apako koI bhI prANI parAyA nahIM lagegA / na kisI mata, paMtha, vicAra, mAnyatA, pravRtti Adi kA yA raMga, rASTra, jAti, prAnta, bhASA, dharma, sampradAya Adi ke manuSya ko dekhakara ghRNA, dveSa yA vaira utpanna hogA / ataH sUkSma bhAvajagata kI sRSTi meM koI bheda nahIM rahanA cAhie, pahacAnane ke lie nAma rUpAdi kI dRSTi se bhale hI aupacArika bheda rahe / isa taraha vizva ke sabhI prANiyoM ko apane samAna mAna kara apane vyaktitva ko vizvatva meM jaba sAdhaka samarpita kara degA, taba saMsAra bhara ke pApakarmoM, rAga-dveSa- kaSAyAdi vikAroM evaM hiMsA Adi pApoM se dhIre-dhIre chuTakArA pA jAegA / usake hRdaya meM cora kI taraha baiThe hue kAma, krodha, lobha, moha, dveSa, ahaMkAra aura duniyA bhara ke vikAra tathA hiMsA Adi pApa apane Apa bhAgane lageMge / aura taba jo bhI pravRtti hogI, usameM hiMsA ke badale, ahiMsA kI bhAvanA lhlhaaegii| aise sAdhaka ko svayaM pratIti hone lagegI ki mere andara ahiMsA kA jharanA baha rahA hai / mAna lIjie, eka jagaha ghora saMgrAma chir3A huA hai / yoddhAgaNa paraspara eka dUsare para vANavarSA kara rahe haiM / parantu jisa yoddhA ne apane vakSasthala ko majabUta kavaca se Dhaka rakhA hai, kyA use ve bANa ghAyala kara sakate haiM ? kadApi nahIM / isI prakAra hiMsAdi pApa bANoM kI cAroM ora se bANavarSA ho rahI ho, phira bhI jisa sAdhaka ne Atmaupamya rUpI kavaca apane jIvana meM dhAraNa kara rakhA hai, usa para ve hiMsAdi pApa kA asara kara sakate haiM ? ve dUra se hI sparza karake haTa jAte haiM / dUsarA upAya bhagavAna mahAvIra ne batAyA ki khAne-pIne, uThanebaiThane, calane-phirane, sone-jAgane, bolane Adi samasta jIvana vyApAroM meM hiMsA hotI hai, pApa lagatA hai, isa sthiti meM yaha anivArya nahIM hai ki zuddha ahiMsaka banane ke lie idhara 'karemi bhaMte' aura 'appANaM vosirAmi' boleM aura udhara jahara kI pur3iyA khA kara sadA ke lie saMsAra se vidA ho jAe~ / sarvathA nizcala rahakara ahiMsA kI bhUmikA ko jIvana meM nibhAyA nahIM jA sakatA / AtmA jaba taka saMsArAvasthA meM hai, taba taka koI na koI jIvana Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 166 vyApAra zarIra se karanA anivArya hogA / lambI tapasyA bhI kara lI jAya, taba bhI eka dina pAraNA karanA hogaa| jaina dharma kA dRSTikoNa yaha nahIM hai. isa prakAra jIvana vyApAra meM pada-pada para hiMsAdi pApa lagate haiM to zarIra ko chor3akara nizcinta ho jAo / jaina dharma kahatA hai-pacAsa, sATha, sattara, assI yA sau jitane bhI varSa kI tumhArI jindagI hai, pUre zAna ke sAtha vyatIta karo, usameM jAna-bUjhakara kaTautI karane kI jarUrata nahIM hai, kintu eka bAta kA avazya dhyAna rakho, pratyeka kArya yatanApUrvaka kro| yadi calanA hai to calo, para calane meM yatanA rakho, viveka rkho| yathAprasaMga khar3e honA ho to khar3e ho jAo, para viveka ke sAtha / yadi baMThanA ho to viveka ke sAtha baittho| agara sonA hai, bhojana karanA hai, bolanA hai yA aura koI ceSTA karanI hai to zarta yahI hai ki use viveka ke sAtha kro| phira pApakarma kadApi nahIM badhege / pApakarma to ayatanA athavA aviveka meM hai / jahA~ viveka nahIM hai, pramAda hai, asAvadhAnI hai, vahA~ ahiMsA bhI nahIM hai| viveka, yatanA yA apramAda se kArya karate hue agara kabhI hiMsA ho bhI jAtI hai to vaha kArya hiMsA kA nahIM hogaa| usase hiMsA janita pApakarma kA bandha nahIM hogaa| kyoMki usake pIche hiMsA kA saMkalpa nahIM hai| kisI bhI jIva ko hAni pahu~cAne, use mArane-pITane, satAne yA rauMdane kI bhAvanA kataI nahIM hai, to vahA~ hiMsA (dravya se) ho jAne para bhI hiMsAjanita pApa karma kA bandha nahIM hogaa| kyoMki hiMsA rAga-dvaSAdi pariNAmoM se hotI hai, ayatnAcAra se hotI hai, jo yahA~ nahIM hai / / bhagavadgItA meM bhI yogI, sAdhaka ke sambandha meM yahI bAta kahI gaI hai- jo yukta AhAra-vihAra karatA hai vividha kAryoM meM yukta ceSTA karatA hai, zayana aura jAgaraNa bhI jisakA yukta hotA hai, usa sAdhaka kA yoga duHkhanAzaka hotA hai / prazna yaha hai ki yaha yatanA, apramAda, sAvadhAnI, jAgarUkatA yA viveka kyA cIja hai, aisA kauna-sA kavaca hai, jise lagAne para sAdhaka ke jIvana meM pApakarma kA bandha nahIM hotA? 1 jaya care, jayaM ciTTha, jayamAse jayaM sae / jayaM bhujaMto bhAsaMto, pAvakammaM na badhai / / -dazavakAlika sUtra 4/8 2 yuktA''hAravihArasya, yUktaceSTasya karmasU / yuktasvapnA'vabodhasya, yogo bhavati dukhahA // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya ise hama eka moTara DrAivara ke udAharaNa dvArA samajha leM / eka DrAivara hai, usane nazA kara liyA hai aura aMdhAdhuMdha teja raphtAra se gAr3I calA rahA hai / vaha nahIM dekhatA ki mere Age-pIche, dAMe-bAMe kauna cala rahA hai / to isa prakAra moTara calAne kA pariNAma kyA AegA ? kabhI na kabhI eksIDeMTa hogA hI / aura eksIDeMTa hogA to ukta DrAivara ko kisI manuSya ko kucala DAlane, ghAyala karane yA mAra DAlane ke jurma meM sarakAra bhArI sajA degI, usakA lAiseMsa jabta kara legI / kintu koI bAhoza DrAivara moTara sAvadhAnI se calA rahA hai, Age-pIche, dAMe-bAMe dekhakara hI moTara ko calAtA hai, jahA~ raphtAra teja karane kI jarUrata hotI hai, vahA~ teja bhI karatA hai, parantu rakhatA pUrI sAvadhAnI hai / itanI sAvadhAnI rakhate hue bhI yadi kabhI koI manuSya usakI moTara kI capeTa meM A jAtA hai, hArna bajA kara sAvadhAna karane para bhI vaha moTara ke nIce A jAtA hai to aisI dazA meM vaha DrAivara aparAdha kA bhAgI nahIM hotA, usakA lAiseMsa bhI jabta nahIM hotA aura na hI use sarakAra bhArI sajA detI hai / kyoMki usane jAna-bUjhakara irAde se yA asAvadhAnI se eksIDeMTa nahIM kiyA hai| eksIDeMTa ho gayA hai, usane kiyA nahIM hai / yahI bAta jIvana rUpI moTara gAr3I ko calAne ke sambandha meM samajha liijie| agara jIvana kI gAr3I aMdhAdhundha, aviveka se calAtA hai, pramAda ( gaphalata ) pUrvaka teja raphtAra se gAr3I chor3a detA hai, to avazya hI hiMsA hogI aura usase pApakarma kA bandha hogA / usakA manuSyagati kA lAiseMsa bhI zAyada china jAe / parantu jo sAdhaka vAhoza hokara vivekapUrvaka sAvadhAnI se Age-pIche, dAMe-bAMe aura bhI jindagiyA~ harakata kara rahI haiM, unheM dekhakara AtmaupamyabhAva se vyavahAra karate hue jIvana rUpI gAr3I calAtA hai / aisI dazA meM yadi koI jIva usakI capeTa meM A bhI jAtA hai, hiMsA ho bhI jAtI hai to bhI vaha pApa karma bandha janaka nahIM hotii| aisA vivekI sAdhaka hara kSaNa yaha sAvadhAnI rakhatA hai ki kisI bhI pravRtti ke samaya mujha se kisI prANI ke prati hiMsA yA hiMsA ke kAraNabhUta rAga-dva Sa-moha-svArtha Adi kA saMkalpa na A jAya / yahI yatnAcAra kA kavaca hai, jo hiMsA ke bANoM kA prahAra apanI AtmA para nahIM hone detA / 170 eka upAya aura batAyA hai, uttarAdhyayana sUtra ke 34 veM adhyAya meM bahuta hI vistAra se jisakA nirUpaNa kiyA gayA hai / usakA Azaya yaha hai ki Apa deha aura deha se sambandhita sajIva nirjIva tathA manojJa-amanojJa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 171 vastuoM ke prati rAga aura dveSa yA moha aura ghRNA karate rahate haiM, vahI hiMsA aura tajjanita pApakarmabandha kA kAraNa banatA hai / ataH yadi hiMsA se bacanA ho, pApakarma se apanI AtmA ko bacAnA ho to iSTa padArtha ke prati rAga yA moha evaM aniSTa ke prati dvaSa yA ghRNA athavA krodhAdi cAra kaSAya na karo / jala meM kamala kI taraha nirlepa rho| isa prakAra deha kA tyAga na karake deha aura deha se sambaddha padArthoM ke prati anAsakta evaM nirlipta hokara jo jIvana yAtrA karatA hai, vaha hiMsA yA pApakarmabandha nahIM karatA, bAhya rUpa se hiMsA hone para bhI vaha usa hiMsA meM saMkalpa se lipta nahIM hotaa| isI prakAra kA eka samAdhAna vedAnta darzana dvArA bhI kiyA gayA hai| vahA~ yaha batAyA gayA hai, ki deha apane Apa meM na hiMsA karatA hai, na ahiMsA / vaha to jar3a hai| AtmA ke saMkalpa yA abhyAsa se kArya hotA hai| aura AtmA jaba deha ko apanA svarUpa mAnakara pravRtti karatA hai, taba usa pravRtti ke dvArA hiMsA hotI hai| ataH jIvana ke vyApAra se hone vAlI hiMsA se apanI rakSA ke lie deha ko chor3ane kI jarUrata nahIM, jarUrata hai dehabhAva, deha ke sAtha Asaktijanya sambandhoM ko chor3ane kii| deha ko nija rUpa samajhanA bhI AsaktimUlaka hone se hiMsA hai aura usa hiMsA se chUTane ke lie deha ko chor3anA, dusarI hiMsA karanA hai| agara ina donoM prakAra kI hiMsAoM se chUTanA hai to deha se bhinna apanA jo nija svarUpa hai, jise AtmA pA paramAtmA kucha bhI kaheM, use pahacAna lenA cAhie aura deha ke sAtha Asaktijanya sambandha yA ahaMkartRka bhAva hai, use chor3a denA cAhie / bhagavad gItA meM bhI isI Azaya ko spaSTa karate hue kahA hai yastha nAhaMkRto bhAvo, buddhiryasya na lipyte| hatvA'pi sa imaoNllokAn, na hanti na nibadhyate // jisa puruSa ke antaHkaraNa meM maiM karatA hU~, athavA maiM deharUpa hU~, aisA ahaMkaka bhAva nahIM hai, tathA jisakI buddhi sAMsArika iSTAniSTa padArthoM meM rAgadveSa se lipta nahIM hotI athavA kisI bhI pravRtti meM lepAyamAna nahIM hotI, usa puruSa ke nimitta se yadi isa saMsAra ke sabhI prANiyoM kI kadAcit hiMsA bhI ho jAtI hai, to bhI samajhanA cAhie ki na to vaha hiMsA karatA hai, na pApa se ba~dhatA hai / tAtparya yaha hai ki jisa puruSa kI deha meM Asakti nahIM hai, dehAdhyAsa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 tamaso mA jyotirgamaya chUTa gayA hai, sAvadhAnIpUrvaka dehAbhimAna rahita hokara lokahitArtha jisakI sampUrNa kriyAe~ hotI haiM, usa puruSa ke zarIra evaM indriyoM dvArA yadi kisI prANI kI hiMsA hoto huI, loka dRSTi meM dekhI jAtI hai, to bhI vAstava meM vaha hiMsA nahIM hai / kyoMki Asakti, svArtha aura ahaMkAra ke na hone se kisI prANI kI hiMsA ho hI nahIM sakatI tathA kartRtvAbhimAna ke binA kiyA huA karma vAstava meM pApakarma nahIM hotA, isalie vaha puruSa pApa se baddha nahIM hotaa| sArAMza yaha hai ki dehabhAva chor3akara deha se alaga hokara jIvanakriyA karanA hI prANiyoM se sarvatra vyApta saMsAra meM ahiMsA-pAlana kA rAjamArga hai| ahiMsA ke viSaya meM jaina dharma ke marmasthala kA sparza karane se eka bAta khAsataura se mAluma ho jAegI ki jo bhI kArya, pravRttiyA~, ceSTAeM, yA harakateM kI jAtI haiM, una sabake mUla meM hiMsA nahIM uThatI hai, na hI unameM se apane Apa meM kahIM pApa paidA hotA hai| kintu una pravRttiyoM ke pIche jo saMkalpa haiM, bhAvanAe~ haiM ve kaSAya yA rAga-dvaSa-moha-yukta haiM, unhIM meM hiMsA hai, vahIM se pApa paidA hotA hai / agara kisI pravRtti ke pIche ApakI vRtti kaSAya yA rAgadveSAdi se yukta nahIM hai to Apako usa pravRtti se bhAvahiMsAdi evaM pApakarma kA bandha nahIM ho sakatA / isIlie jaba tIrthaMkaroM se pUchA gayA ki khAne-pIne meM pApa hai kyA ? to unhoMne yahI kahA-nahIM, khAne-pIne meM to koI pApa nahIM hai, kintu yaha batalA do ki usake pIche batti kyA hai ? agara tumhArA khAnA avivekayukta hai, kevala svAda evaM zarIra meM zakti bar3hAne ke lie khAte ho, athavA yaha viveka nahIM hai ki khAne ke bAda zarIra kA kyA upayoga karanA hai, kartavya kI koI bhAvanA bhI nahIM hai to samajha lo, tumhArA khAnA hiMsA hai; kintu khAne ke pIche viveka hai, kartavya evaM satkarma kI bhAvanA hai, zarIra ke upayoga ke sambandha meM nirNaya hai, to tumhArA vaha khAnA ahiMsA evaM dharma hai / yahI nirNaya jIvana kI sabhI kriyAoM ke sambandha meM jaina dharma kA hai| niSkarSa yaha hai ki ahiMsA ke pAlana ke lie jIvana yAtrA meM isa prakAra kI sAvadhAnI aura jAgarUkatA rakhakara calA jAya to kisI bhI koTi ke sAdhaka ke lie ahiMsA avyavahArya nahIM rahatI / kaI loga kaha dete haiM ki ahiMsA hai to acchI cIja, parantu vyavahAra meM Ane lAyaka nhiiN| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 173 isakA matalaba hai, ahiMsA kevala vANI vilAsa kI cIja hai, yA ahiMsA kI vyAkhyA kevala lAibreriyoM meM banda rakhane ke lie hai, jIvana meM utArane ke lie nahIM / parantu yaha ahiMsA ke vastu svarUpa ko na samajhane kA pariNAma hai / yadi bhArata ke svarNima atIta para dRSTipAta kiyA jAya aura hRdaya para hAtha rakha kara ThaMDe dimAga se socA jAe to pratIta hogA ki ahiMsA ke lie avyavahArya kA Aropa yathArtha nahIM hai / jo vastu sahasrAbdiyoM se lagAtAra vyavahAra meM AtI rahI hai, jise atIta aura vartamAna ke sabhI tIrthaMkaroM evaM sAdhakoM ne jIvana meM avatarita karake batAyA hai, vartamAna meM bhI avatarita kara rahe haiM, bhaviSya meM bhI avatarita kareMge, usakI avyAvahArikatA meM sandeha karanA apane astitva meM sandeha karanA hai / atyanta prAcIna jainAgama AcArAMga sUtra meM isake vyavahAra meM Ane ke spaSTa saMketa mila rahe haiM se bemi, jeya atItA, jeya paDipunnA, jeya aNAgayA tityayarA te satve evaM AikkhaMti, evaM bhAseM ti, evaM parUveMti, evaM paNNaveti savve pANA, savve bhUyA, save jIvA, savve sattA na haMtavvA, na ajjAveyavvA, na parighetavA, na pariyAveyavvA, na uddaveyavvA, itthaM vijANaha / nasthittha doso, AriyavayaNa meyaM / maiM kahatA hU~, jo atIta meM, vartamAna meM aura bhaviSya meM tIrthaMkara hue haiM. haiM aura hoMge, ve saba tIrthaMkara aisA kahate haiM-samasta prANa, bhUta, jIva aura satvoM kI hiMsA nahIM karanI cAhie na una para anucita zAsana karanA cAhie, na unheM gulAmoM kI taraha parAdhIna banAnA cAhie, na unheM paritApa denA cAhie aura na hI unake prati kisI prakAra kA upadrava karanA caahie| aisA smjho| isa ahiMsA dharma meM kisI prakAra kA doSa nahIM hai, ahiMsA vastutaH AryoM kA siddhAnta hai / ataH isameM koI sandeha nahIM ki bhagavAn mahAvIra jaise mahApuruSoM ne, gautama jaise gaNadharoM ne, Ananda jaise sambhrAnta gRhasthoM ne tathA vartamAna meM rASTrapitA mahAtmA gA~dhI ne jIvana ke pratyeka kSetra meM ahiMsA ke saphala prayoga karake dikhalAe haiN| anekoM jaina, bauddha, vaidika sAdhakoM ne yahI nahIM IsAmasIha evaM hajarata muhammada jaise dharmapravartakoM ne ahiMsA kI sAdhanA karake apane ApakA aura vizva kA kalyANa kiyA hai, taba yaha kase kahA jA sakata hai ki ahiMsA AkAza kI cIja hai, dharatI kI nahIM ? jinhoMne apane jIvana Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 tamaso mA jyotirgamaya vyavahAra meM ahiMsA kA AcaraNa kiyA hai, unheM yaha anubhava ho gayA ki yaha zata pratizata vyavahAra ko cIja hai, avyavahArya nahIM / kyA ahiMsA ke binA sAmAjika, rASTrIya evaM AdhyAtmika jIvana eka kSaNa bhI cala sakatA hai ? kyA manuSya apane nihita svArthoM kI pUrti ke lie kadama-kadama para saMhAra kA DaMkA bajAtA huA calegA? nahIM, kadApi nahIM cala sktaa| yaha to haivAna, zaitAna evaM daitya kI gati hai, mAnava kI yathArtha gati nahIM hai| kyA manuSya apane jIvana patha meM kisI dUsare ke lie kAMTe bichAkara hI calatA hai ? kyA vaha hara samaya dUsaroM se TakarAtA huA hI gati karatA hai ? jo loga ahiMsA ko uttama cIja mAnate hue bhI ise vyavahAra meM upAdeya nahIM mAnate haiM, unase pUchA jAya ki Akhira jIvana kA sarala vyavahAra mArga kauna-sA hai ? bacanA aura bacAnA, svayaM sukha-zAnti se jIne aura jilAne kA mArga hI vyavahArapatha hai, yahI vAstavika ahiMsA hai| svayaM ulajhane aura TakarAne, tathA svayaM barbAda hone aura dUsaroM ko barbAda karane kA patha hiMsA kA mArga hai| bhalA, kauna mUrkha hogA, jo jAnabUjhakara hiMsA ko vyavahAramArga banAegA? agara sthira mana mastiSka se soco to vaha svayaM jAna jAegA ki apanA dainika vyavahAra vaha hiMsA ke bajAya ahiMsA se hI adhika calAtA hai| kyA ghara meM choTA-sA saMgharSa ho jAtA hai to kAnUna ke tIrakamAna lekara nyAyAlaya ke dvAra khaTakhaTAe jAte haiM ? yA parivAra kI koI gutthI ulajha gaI to kyA DaMDe se sulajhAI jAtI hai ? kadApi nhiiN| adhikAMza masale ahiMsaka upAyoM se hI hala kiye jAte haiN| parivAra meM jaise ahiMsA aura prema se prAyaH hara samasyA sulajhAI jAtI hai, vaise hI samAja aura rASTra meM bhI sulajhAI jA sakatI hai / jo loga hiMsA kA kaThora mArga lete haiM, ve bhI anta meM Ubakara ahiMsA kI zaraNa meM Ate haiN| samrATa azoka ne hiMsA ke kaThora mArga kA anusaraNa karake kaliMga para acAnaka bahuta bar3I senA lekara car3hAI kara dii| lAkhoM manuSyoM kA saMhAra kiyaa| kintu jaba azoka ne svayaM apanI A~khoM se usa yuddha ke bhayaMkara pariNAma dekhe to use ekadama virakti ho gaI yuddha se / samrATa azoka ke hRdaya meM ahiMsAdevI virAjamAna ho gaI aura usane kaliMga nareza ko jItA huA rAjya vApisa lauTA diyaa| sadA ke lie yuddha ko vidAI de dI / kyA koI kaha sakatA hai ki ahiMsA sthAyI sukha-zAnti ke vyavahAra ke lie upAdeya nahIM hai ? lAkhoM-karor3oM kA saMhAra karake antatogatvA jisa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA sarvAMgINa svarUpa 175 ahiMsApatha ko apanAkara sandhi karanA hai, use pahale hI kyoM na apanA liyA jAya? ahiMsA ko avyavahArya aura hiMsA ko vyavahArya samajhane vAlA vyakti yaha pratijJA kara le ki jo bhI mere samparka meM AegA. usako khopar3I phor3e binA na rahU~gA, to kyA vaha eka dina bhI apanI pratijJA para aTala raha sakegA? ahiMsA kI pratijJA lekara to kAphI lambA jIvana vyatIta kiyA jA sakatA hai, parantu hiMsA kI pratijJA lekara to zAyada canda minaTa bhI muzkila se bitAye jA skeNge| ThaMDe dila se socane para Apako patA lagegA ki Apa apane jIvana meM sambhavataH 65 pratizata kArya to zAnti, prema, sevA, sahAnubhUti evaM sahayoga se nipaTAte haiM, zAyada 5 pratizata kAryoM meM hiMsA, ghRNA, dveSa Adi se hI nipaTAte hoN| vastutaH ahiMsA ke dvArA hI jIvana vyavahAra calAyA jA sakatA hai| vAstava meM ahiMsA mAnava jAti ko sukha-zAnti kA varadAna dene AI thI / parantu Aja hama dekhate haiM ki manuSya ko prAyaH apanI kAyA se Age kucha sUjhatA nhiiN| usakI hattaMtrI ke tAra pUrI sRSTi se jur3ane cAhie the| kisI aura kI pITha para par3ane vAle kor3oM kI pIr3A akele rAmakRSNa paramahaMsa ko hI kyoM huI ? apane cAroM ora phaila rahI vedanAoM se vartamAna ahiMsAdharmI pasIjate kyoM nahIM ? vaijJAnika kahate haiM manuSya Aja cAMda ko dekha AyA, maMgala ko chane jA rahA hai, parantu Atmajagat meM itanA paMgu kaise raha gayA? manuSya kI saMvedanazakti ko lakavA kyoM mAra gayA ? usakI karuNA pighalatI kyoM nahIM? apane aura apanoM taka hI Akara ahiMsA kA ratha kyoM ruka gayA ? Apake hAtha se lAThI chUTa jAe, Apa kisI kI hatyA na kareM, manuSya kI to kyA, kisI bhI jIvajantu kI bhI nahIM ? Apake muMha meM nirAmiSa bhojana kA kaura pahu~ce, Apa kucha dina upavAsa rakha leM, khAne-pIne para saMyama rakha leM-kyA mahAvIra kA ahiMsA dharma itanA-sA hI hai ? isase Age ahiMsA kI gAr3I kyoM ruka gaI ? kAraNa yaha hai ki bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ke sAtha 'sarvabhUtAtmabhUta' dRSTi isalie denI cAhI thI ki mAnava sahiSNu, saMvedanazIla evaM sahRdaya bane, apanA ahaMkAra chor3e, sahaastitva ko samajhe-Apa bhI raheM, aura anya prANI bhI raheM / Apa aisA kucha na kareM, jisase dUsare kI hastI miTe aura dUsarA aisA kAma na kare ki Apa bujha jaaeN| sampUrNa prANi jagat saha Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 tamaso mA jyotirgamaya astitva kI paridhi meM A jaae| ina sabase manuSya kA Atmadharma jur3A huA hai / para ahiMsaka kevala jIva hatyA kA paraheja karake cupacApa baiTha gayA isalie yaha Atmadharma usake jIvana meM AyA nahIM / ahiMsA kI gati isI kAraNa rukI huI hai, balki vaha lar3akhar3A rahI hai / ahiMsA ke pujArI ne hiMsA ke jina bAhya upakaraNoM se chuTTI pAI thI, unake bhAI Antarika upakaraNa lauTa kara usake hRdaya meM khula kara khela rahe haiM / sarvAdhika prabhAvazAlI upakaraNa 'svArtha' ko sarvatra berokaToka praveza kA anumati patra mila gayA hai / dainaMdana jIvana ke maidAna meM ghRNA, IrSyA, dva eSa, baira, moha, tRSNA Adi hiMsA kI palaTana kI pareDa ho rahI hai aura ahiMsA devI cupacApa mauna sAdhe baiThI hai / ahaMkAra ne bhI ahiMsA ke Age bar3hane kA rAstA roka liyA hai| bhagavAna mahAvIra ne ahiMsA ke pujArI ko hiMsA ke ina sainikoM se sAvadhAna rahane ko kahA thA, para usane unakI dI huI sIkha para adhika dhyAna nahIM diyA / ahiMsA jIvahiMsA na karane ke mukAma para Akara ThiThaka gaI hai, Age bar3hatI hI nahIM / manuSya ke pAsa karuNA, prema, dayA, sevA, sahAnubhUti, dhairya, kSamA, samatA, saMyama Adi kA bahumulya bhaMDAra to hai, para vaha ise kholatA hI nahIM / svArtha aura ahaMkAra ke do kapAToM se usakA daravAjA baMda kara rakhA hai / usakA yaha bhaMDAra khula jAe to usakI UrjA pragaTa hone meM koI saMdeha nahIM hai | ahiMsA kahatI hai-kUdo, jUjha par3o isa hiMsA ko palaTana se ! apanI karuNA, samatA aura prema ko lekara pahu~coge to hiMsA ke paira ukhar3a jAe~ge / Aja ahiMsA kA pathika apanI maMjila ke jisa par3Ava para hai, vaha to talahaTI hai / abhI to kAphI car3hAI car3hanI par3egI / Age to kevala ArohaNa hI ArohaNa hai / naI UrjA manuSya ke hRdaya se pragaTa hogI, tabhI vaha isa kaThina car3hAI ko car3ha sakegA / AvazyakatA hai, sAhasapUrvaka apanI UrjA pragaTa karane ke lie ahiMsA ke sahajIvI guNoM ko lekara ArohaNa karane kI / ahisA kI pragati kA saMkalpa hI ahiMsAdharmI sAdhaka ko maMjila kI ora bar3hAegA | *** Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 hiMsA-ahiMsA kI parakha ahiMsA eka virAT zakti hai / ahiMsA ke binA sRSTi ke astitva kI kalpanA karanA avicAritA hogI / jIvana ke hara mor3a aura hara pravRtti ahiMsA ne manuSya kA sAtha diyA hai, hara paristhiti meM usane manuSya ke astitva kI rakSA kI hai, jIvana kI samasyAoM ko sulajhAyA hai, aura usake kalyANa- patha ko prazasta kiyA hai / yahI kAraNa hai ki ahiMsA ke jitane prayoga hue haiM, zAyada hI aura kisI vrata ke prayoga hue hoM / isa kAraNa ahiMsA ke una vibhinna prayogoM ko samajhanA vartamAna yuga ke ahiMsA-sAdhaka ko samajhanA anivArya hai / ahiMsA ko bhalI-bhAMti samajhane ke lie sarvaprathama usake virodhI hiMsA ko samajhanA Avazyaka hai / kyoMki kaI bAra sAdhaka hiMsA ko ahiMsA samajha letA hai, aura jo vAstava meM hiMsA nahIM hai, use hiMsA samajhatA hai / bahuta bAra isI bhrama ke kAraNa loga gar3abar3A jAte haiM / isalie hiMsA aura ahiMsA ko parakhane kA khAsa tharmAmITara kyA hai, ise jAna lenA cAhie / cU~ki ahiMsA kA mUla artha sarvaprathama 'na' para AdhArita hai, isalie maiM Apako hiMsA kA hI svarUpa batAU~gA, tAki Apa hiMsA-ahiMsA kA yathArtha viveka aura nApatola kara sakeM / hiMsA ke do rUpa - dravya hiMsA aura bhAva hiMsA ahiMsAvatAra tIrthaMkaroM evaM mahAn AcAryoM ne mUla meM hiMsA ko do rUpoM meM vibhAjita kiyA hai- dravya hiMsA aura bhAva hiNsaa| Ama taura para hiMsA kA artha yahI samajhA jAtA hai, jAnabUjha kara yA asAvadhAnI se vANI se gAlI, apazabda, vyaMga yA Akroza karake kisI ko kSubdha karanA aura ( 177 ) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 tamaso mA jyotirgamaya zarIra se kisI ko mAranA, pITanA, kaSTa pahu~cAnA, hairAna karanA, prANoM se rahita kara denaa| parantu yaha to dravya hiMsA hai| yaha hiMsA prAyaH pratyakSa hotI hai, isalie Ama AdamI ise hiMsA kaha detA hai / sAtha hI yaha phaisalA bhI de detA hai ki hiMsA ke kAraNa isa vyakti ko pApakarma kA baMdha ho gyaa| magara tIrthaMkara kahate haiM ki kevala dravya hiMsA ke hone se hI pApakarma kA baMdha ho jAtA hai, yaha bAta siddhAnta sammata evaM tathyapUrNa nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki dravya hiMsA meM kisI ke prANoM kA atipAta to hotA hai, lekina usameM nimitta kevala zarIra banatA hai, mana ko azubha pravRtti usameM nimitta nahIM hotI / manoyoga jaba taka kisI pravRtti meM na ho, taba taka vaha pravRtti karmabandha kA kAraNa nahIM bana sakatI / tAtparya yaha hai dravyahiMsA, vAhyahiMsA hai, usameM bAhyarUpa prANAtipAta avazya hotA hai, lekina usa prANaghAta ke sAtha hiMsA kA saMkalpa yA rAga-dveSa kA saMkalpa nahIM jur3A hai, isalie andara se hiMsA nahIM hai / aura na hI karmabandha hotA hai| jaina siddhAnta kI dRSTi se karmabandha mana se hotA hai, zarIra se nhiiN| zarIra se to kriyA hotI hai| isIlie kahA hai-'pariNAme bandhaH'-arthAt baMdha pariNAma se hotA hai| zarIra apane Apa meM jar3a hai, korA zarIra na to vicAra kara sakatA hai, na kisI prakAra kA saMkalpa hii| isalie kevala zarIra se sthUla dRSTi se dRSTigocara hone vAle prANaghAta ke sAtha na rAga hotA hai, na dvaSa hii| na hI usameM kaSAya hotA hai / isalie karmabandha hotA hI nhiiN| agara akelA zarIra karmabandha kara sakatA ho, taba to pratyeka jar3a padArtha-patthara, IMTa, meja, kursI Adi-se kisI kA sira phUTa jAya yA aMgabhaMga ho jAe yA prANaviyoga ho jAe to usa jar3apadArtha ke bhI karmabandha honA cAhie / ataH jaba patthara, IMTa Adi jar3a padArthoM ko koI hiMsA nahI lagatI, taba zarIra ko hiMsA kyoM lagegI? vAstava meM hiMsA kA saMkalpa karane vAlA rAga-dveSa-kaSAyagrasta mana hI hai| zarIra to phira mana kA anugAmI bana jAtA hai / mUla kartA mana hI hai| eka loTe meM bhAMga bahuta teja ghoMTa kara rakhI huI hai, kyA loTe ko usa bhAMga kA nazA car3hatA hai ? nahIM cddh'taa| kyoMki bhAMga ke sAtha cetanA kA koI saMyoga nahIM huA / yadi bhAMga kA loTA kisI murde ke peTa meM ur3ela diyA jAya to kyA vaha use nazA car3hAtI hai ? vahA~ bhI bhAMga nazA nahIM car3hAtI / aura na hI bhAMga kA bharA huA loTA hAtha meM lene yA zarIra ke bhAMga kA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 176 sparza karAne se nazA car3hatA hai| nazA tabhI car3hatA hai, jaba bhAMga sajIva prANI ke peTa meM ur3ela dI jAtI hai, jaba usakA cetanA ke sAtha saMyoga ho jAtA hai| yahI bAta hiMsA ke kAraNa rAgadvoSa rUpa nazA car3hane ke bAre meM samajhiye / kevala zarIra yA zarIra ke aMgopAMgoM se sthUla hiMsA kI koI kriyA hogI, usase karmabandha nahIM hogA, na rAga-dveSa hI hogA, kyoMki zarIra jar3a hai / hiMsA kI kriyA kA jaba mana ke sAtha-mana ke rAgadvaSAdi pariNAmoM ke sAtha saMyoga hotA hai, tabhI karmabandha hotA hai, aura vaha hiMsA pApakarmabandhanajanaka samajhI jAtI hai| __ AcArya amRtacandra jaina dharma ke sUkSma cintanakAra AcArya hue haiN| unhoMne puruSArtha siddhayupAya meM hiMsA-ahiMsA ke sambandha meM spaSTa nirUpaNa kiyA hai| unhoMne hiMsA-ahiMsA kI parakha ke lie eka spaSTa nirNaya de diyA hai 'aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavayahiseti / teSAmevotpattihiseti jinAgamasya saMkSepaH // ' sthUla dRSTi vAle loga jIva na marane ko ahiMsA aura jIva marane ko hiMsA kaha dete haiM, parantu vAstava meM bAhya rUpa se jIva mara jAte haiM, kintu antar meM rAga-dveSa-kaSAyAdi utpanna nahIM hue haiM, aisI sthiti meM vaha hiMsA na hokara ahiMsA hI hotI hai| kintu bAhara se jIva na marA ho, phira bhI antara meM rAga-dveSa-kaSAyAdi paidA ho gae to vahAM bAhara se ahiMsA kA AbhAsa hote hue bhI hiMsA hai / yahI jaina siddhAnta kA sAra hai / AtmA amara : mArane se hiMsA kA pApa kyoM ? eka jagaha eka vidvAna ne pUchA-AtmA to ajara-amara hai / yaha na maratI hai, na kaTatI hai, na jalatI hai, na sUkhatI hai, 'taba phira kisI ko mArane se hiMsA kA pApa kyoM lagatA hai ? __ jaina darzana kahatA hai-prANiyoM ko mAranA yA jilAnA kisI ke vaza kI bAta nahIM hai| anantabalI tIrthaMkara bhI kisI jIva ko apanI Ayu se eka kSaNa adhika na jilA sakate haiM, aura na hI indra Adi jaise zaktizAlI deva apanI pUrI tAkata lagA kara bhI kisI jIva ko usake AyuSya se eka 1 "nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH // ' -bhagavad gItA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 tamaso mA jyotirgamaya kSaNa pahale bhI mAra sakate haiM, na koI kisI ko mAra sakatA hai, na jilA sakatA hai / saba apane-apane AyuSyakarma ke anusAra marate yA jIte haiM / Apa pUchege, taba phira hiMsA-ahiMsA kI bAta mArane na mArane ke sAtha kaise saMgata ho sakatI hai ? jaba kisI ko jilAnA yA bacAnA hamArI sAmarthya se bAhara hai, taba phira kisI kI dayA yA karuNA kI preraNA bhI vyartha hai aura jaba mAranA kisI ke hAtha kI bAta nahIM, taba kisI kI hiMsA bhI kaise hogI ? inakA samAdhAna kramazaH isa prakAra hai-AtmA avinAzI hai, tabhI to hiMsA lagatI hai / agara AtmA anAtmA bana jAtA, taba to hiMsA kise lagatI ? mArane vAle kA AtmA naSTa ho gayA aura marane vAle kA bhI AtmA samApta ho gayA, phira to hiMsA-ahiMsA kA koI savAla hI na rhtaa| AtmA ajara amara avinAzI hai, isIlie to bacAne vAle ko ahiMsA (dharma) aura mArane vAle ko hiMsA (pApa) hotI hai / AtmA to ajara, amara, avinAzo hai, kintu prANa to avinAzI nahIM haiM, ve to samApta hote haiN| yadyapi ve zarIra se sambandhita haiM, kintu AtmA ne Asaktivaza apane mAna rakhe haiN| zarIra aura prANa ke sAtha AtmA mamatva se baMdhA huA hai / isalie hI prANoM kA viyoga, ukta AtmA ko asahya ho uThatA hai, prANoM kA haraNa karane vAlA rAgadveSAdi vaza karatA hai, isalie vahA~ hiMsA ho jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki AtmA ke pAsa AyuSyarUpa prANa hai, jo 10 prANoM meM antima prANa hai / AyuSyaprANa para bhI prANI kI mamatA hai| use akAla meM hI alaga kara denA-yAnI AtmA kA prANoM se pRthaka kara denA hiMsA kahalAtI hai| jo AyuSya adhika samaya taka cala sakatA thA, use zIghra hI rAgadvaSAdivaza samApta kara denA hI to hiMsA hai| jaise kisI dIpaka meM 8 ghaMTe taka tela cala sakatA hai, kisI ne usakI battI teja karake diyAsalAI batA dI / isase do hI ghaMTe meM vaha tela samApta ho jAtA hai, usI prakAra adhika samaya taka cala sakane vAle AyuSya ko prahArAdi karake sahasA akAla meM naSTa kara dene se prANoM va zarIra para mamatva vAle vyakti ko kaSTa hotA hai, kaSTa denA hiMsA hai| isalie vahA~ jo hiMsA huI, vaha pApakarma baMdhaka bhI huii| ... tIsarA samAdhAna yaha hai ki yaha saca hai ki kisI ko mAranA-jilAnA Apake hAtha meM nahIM hai, kintu mana se zubhAzubha saMkalpa karanA to Apake hAtha meM hai / mArane aura jilAne kA saMkalpa hI hiMsA-ahiMsA kA mUla kAraNa hai / hiMsA aura ahiMsA kA srota to mana ke ye saMkalpa haiN| jaba kisI vyakti ke mana meM mArane, satAne, kaSTa dene, hAni pahu~cAne, badanAma karane, apazabda Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 181 kahane, apamAnita karane Adi ke rUpa meM hiMsA ke saMkalpa uThate haiM, taba se hI samajha lo hiMsA ho gii| bhAva hiMsA kA vizleSaNa jahA~ kisI ko mArane kA saMkalpa AyA, rAgadvaSa kA bhAva AyA, vahA~ dUsare kI hiMsA ho yA na ho; nizcaya meM vaha hiMsA hI hai / ise hI bhAva hiMsA kahate haiM / vastutaH manovikAroM ke bhar3akate kA nAma hI bhAva hiMsA hai| mana ke kisI kone meM kisI vyakti ke prati vidvoSa kI Aga paidA haI to bhAva hiMsA ho giiN| dvaSa kI taraha manuSya ke antarjIvana meM krodha, ahaMkAra, chala, kapaTa, lobha, rAga, moha, ghRNA, IrSyA, droha Adi manovikAroM kA utpanna honA bhI hisA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisI kI AtmA meM kisI ke prati dvaSa, IrSyA, droha jagA to bhAva hiMsA ho gii| isI prakAra mana meM hiMsA ke kAraNabhUta asatya, corI, abrahmacarya, beImAnI, chala, dhokhA, hatyA, DakaitI, lUTa, apaharaNa, vyabhicAra Adi ke rUpa meM durbhAva Ae to ve Atma pariNAmoM kI hiMsA ke kAraNabhUta hone se saba ke saba bhAva hiMsA ke antargata A jAte haiM / AcArya amRtacandra ne isI bAta kA samarthana kiyA hai "AtmapariNAma hiMsana hetutvAt sarvameva hiMsatat / anRtavacanAdi kevalamudAhRtaM ziSyabodhAya // "" AtmA ke zuddha pariNAmoM kI hiMsA ke kAraNa hone se asatya, corI, vyabhicAra Adi sabhI bhAva hiMsA ke antargata A jAte haiM / asatya vacanAdi kevala ziSya ko pRthaka-pRthak bodha karAne ke liye haiN| dravya hiMsA to sIdhA dUsare prANI ke jIvana kA ahita karatI hai / parantu bhAva hiMsA dUsare ke jIvana kA ahita kare yA na kare sarvaprathama hiMsA kA saMkalpa karane vAle svAtmA kA ahita karatI hai| isalie bhAva hiMsA para kI apekSA apane lie adhika ahitakara tathA Atmapatana kA mUla kAraNa banatI hai / prAyaH yaha dekhA jAtA hai ki manovikAra manuSya kI AtmacetanA ko AvRta kara dete haiM / AcArya amRtacandra isI anubhavayukta vacana kA samarthana karate haiM yasmAt sakaSAyaH san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnam / pazcAt jAyeta na vA hiMsA, prANyantarANAM tu // 2 1 puruSArtha siddhayupAya-43, 2 puruSArtha siddhayupAya-47 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 tamaso mA jyotirgamaya AtmA krodhAdi kaSAya ke vazIbhUta hokara pahale to apanI hiMsA svayaM hI kara DAlatI hai, dUsare prANiyoM kI hiMsA to bAda kI bAta hai, vaha ho bhI sakatI hai, nahIM bhI / yaha bhAva hiMsA hI hai, jo pahale apane AtmA ke guNoM kI hatyA kara DAlatI hai / rahI bAta dUsaroM kI hiMsA kI, vaha dravya, kSetra, kAla Adi para nirbhara hai / kintu apane Apa to jala hI jAtA hai / Apane diyAsalAI dekhI hai na ? vaha ragar3a khAtI hai, taba jala uThatI hai / jalane ke bAda jyoM hI ghAsa ko jalAne jAtI hai, tyoM hI havA kA jhauMkA AyA aura bujha gaI to vaha ghAsa ko jalA nahIM sakI / lekina khuda to jala ho gaI vaha / isI prakAra bhAva hiMsAkartA svayaM to apanI AtmA kA ahita kara hI letA hai, dUsaroM kA ahita kare yA na kare, dUsaroM kA sarvanAza zAyada na bhI kara sake, yadi unakA puNya prabala ho, AyuSyabala yA prANabala prabala ho to / 1 bAta yaha hai ki manuSya ke antarmana meM jaba AtmaupamyabhAva kA hrAsa hone lagatA hai, to usakI AtmA meM rAga, dva eSa, IrSyA, ghRNA, krodha, ahaMkAra Adi vikAra apanA Asana jamAne lagate haiM / vaha bAhara se to kisI para talavAra, bandUka, cAkU yA lAThI Adi hathiyAra calAtA nahIM dikhatA | bAhya zastra astra to usane kabhI se pheMka diye / mAMsAhAra, zikAra yA kisa para prahAra Adi bhI vaha nahIM karatA / zarAba Adi nazIlI cIjoM kA bha sevana nahIM karatA, kintu aMdara meM unase bhI bar3hakara teja hathiyAra vaha pakar3a letA hai / vaha svayaM samajhatA hai ki maiM ahiMsaka ho gayA, maiM cIMTI ko bha nahIM mAratA, kintu andara meM bhayaMkara hiMsA calatI rahatI hai / koI garIba harijana kisI vyakti ke yahA~ A gayA / harijana kaM dekhate hI usake mana meM bhedabhAva ke saMskAra ghUmane lage aura mana hI mana ghRNA karane lagA / mana meM kahane lagA - "kahA~ se A marA, yaha subaha-subaha yahA~ ? ise bhI yahIM AnA thA !" basa, usake Ane se pahale hI Apa ghara se nau do gyAraha ho gae aura apane choTe lar3ake se kahalA diyA use- bAbUja ghara para nahIM haiM, phira kabhI AnA / isa ghaTanA meM ukta bAbUjI ne bAhara se kisI kI koI hatyA kI naha dikhAI detI, parantu harijana ke prati ghRNA karake bhAva hiMsA dvArA apana Atma-hiMsA to kara hI DAlI / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 183 mAna lIjie, eka parivAra kA aguA hai| sAre parivAra kA usa para uttaradAyitva hai / parivAra meM bUr3he mA~-bApa haiM, bhAI-bahana haiM, aura anya sage-sambandhI haiM / inameM kucha loga aise bhI haiM, jo azakta haiM, na kamA sakate haiM, na kucha zrama kara sakate haiM / aisI sthiti meM parivAra ke aguA ke mana meM vikalpa uThatA hai-ye saba loga merI kamAI khA rahe haiM, bekAra par3e roTiyAM tor3a rahe haiN| kAma kucha karate nahIM, anAja ke duzmana bana rahe haiN| bUr3he mA~bApa aba taka kyoM khATa saMbhAle baiThe haiM, kyoM nahIM bhagavAn ke ghara pahu~ca jAte ! bImAra par3ate haiM, davA cAhie, pathyapAlana ke lie cIjeM cAhie / maiM akelA kaba taka karatA rahU~gA ? isa prakAra kI lobha vRtti ne parivAra ke mukhiyA ke mana meM janma le liyaa| isakA matalaba hai-apane hI sukha-duHkha ko vaha sukha-duHkha samajhatA hai, parivAra ke sukha-duHkha meM apanA koI hissA nahIM smjhtaa| aisA mAnava apane meM hI baMda honA zurU ho gayA / yahA~ bAhara se kisI kI koI hiMsA nahIM dikhAI de rahI hai, lekina lobhavRtti ke vicAra ke kAraNa usane apanI AtmA kA hanana kara liyA, lobharUpa bhAva hiMsA ke dvaaraa| parivAra meM koI AdamI bImAra hai| bImArI kI pIr3A se chaTapaTA rahA hai / rAta bhara nIMda nahIM A rahI hai| usa hAlata meM yadi kisI ke mana meM yaha vicAra AyA ki yaha bImAra nAhaka mujhe kyoM taMga kara rahA hai ? merI nIMda kyoM harAma kara rahA hai yaha ? aisI sUrata meM vaha bImAra kA to bAhya dRSTi se koI hitAhita nahIM kara sakA, magara svArthavRtti ke roga se lipta hokara usane apanI bhAva hiMsA kara lI / ahiMsA ke usane Tukar3e-Tukar3e kara DAle, sAtha hI usane mAnavatA ko bhI tilAMjali de dii| isI prakAra ghara meM koI atithi A gyaa| usake peTa meM acAnaka darda utthaa| darda itanA asahya ho uThA ki vaha darda ke mAre karAhane aura cIkhane lgaa| mAna lo, ghara kA mukhiyA usakI paricaryA meM do-tIna ghaMTe laga jAne ke bAda ukatA kara mana hI mana vidroha kara baiThe, jhuMjhalA uThe ki yaha balA kahA~ se A par3I? ise yahIM Akara bImAra honA thA ? hameM nAhaka hairAna kara diyaa| aisI sthiti meM bAhya ahiMsA kA bhale hI vaha ghara kA mAlika pAlana karatA ho, 'mittI me savvabhUesu' kA bhale hI uccAraNa karatA ho, sAmAyike dina meM bhale hI . -5 kara letA ho, kintu antara meM samabhAva nahIM jagA, antar meM abhI vidroha rUpa meM bhAva hiMsA karavaTeM le rahI haiM / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 tamaso mA jyotirgamaya bImAra ke sAtha sahAnubhUti kI vANI bhI pragaTa na kara sake / vAstava meM aisA vyakti bhAva-ahiMsA ke Tukar3e-Tukar3e karake sirpha bAhya ahiMsA ke kalevara ko Dho rahA hai / hRdaya Atmaupamya se bahuta dUra hokara ahiMsA kI zmazAna bhUmi bana gayA hai / komala bhAvanAoM kI hatyA karake vaha apane hI AtmaguNoM kI hatyA kara rahA hai| bhAva hiMsA : apane aura dUsaroM ke lie hAnikara ... zAstrakAra avivekI bAlajIvoM ke lie yahI bAta kaha rahe haiM ki ve lambe-caur3e kriyAkANDa karate dikhAI deMge, kaThora tapa se deha ko sukhA DAleMge, pratyeka kadama phUMka-phUMka kara rakheMge, kintu usa bAhya ahiMsA kI taha meM unake antar meM dUsaroM ke prati ghRNA, dveSa, IrSyA, ahaMkAra, droha, chala-kapaTa, svArtha, lobha, krodha Adi ke durbhAva dhamAcaukar3I macAte rahate haiN| antaHkaraNa meM ve isa prakAra kI malinatA rakha kara duHsaMkalpoM ke vazIbhUta hokara apane AtmaguNoM kI hatyA (bhAva hiMsA) karate rahate haiN| ve Upara se ahiMsA kA burkA or3ha kara bhAva hiMsA ke zikAra bane lokavaMcanA karate rahate haiM, janatA se sevA-pUjA pAte rahate haiN| jaba unake antara meM krodha AtA hai to kSamA guNa kI hatyA kara dete haiM, jaba lobha AtA hai to santoSa vidA ho jAtA hai, mAyA AI to sarala / / kA galA ghoMTa diyA jAtA hai, ahaMkAra AyA to jAti mada Adi ke naze meM namratA kA satyAnAza ho gyaa| dvaSa AyA to premabhAva kA saMhAra ho gayA / isa prakAra bhAva hiMsA burAiyoM aura durguNoM kI phauja lekara AtI hai aura AtmaguNoM kI senA ko kucala DAlatI hai / sacamuca bhAva hiMsA AtmaguNoM kA saMhAra karane vAlI zatru hai / vaha aMdara hI aMdara AtmaguNoM kA saphAyA kara detI hai / jaise TI. bI. ke rogI kA zarIra bAhara se bahuta hI sundara aura puSTa dikhAI detA hai, kintu aMdara se khokhalA hotA hai, vaise hI aise tathAkathita dravya-ahiMsaka kA jIvana bAhara se to ahiMsA se pUrNa evaM puSTa-sA lagatA hai, lekina aMdara se bhAva hiMsA se khokhalA ho jAtA hai / / - eka machuA hai, vaha ghara se machalI pakar3ane kA jAla vagairaha lekara cala par3atA hai, acAnaka hI rAste meM mUcchita hokara gira par3A yA kisI kAraNavaza machaliyA~ na pakar3a sakA, kintu usakA saMkalpa nirdoSa machaliyoM 1 vyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRttAyAM / mriyatAM jIvo mA vA, dhAvatyagre dhruvaM hiMsA / / -puruSArtha0 45 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 185 ko pakar3ane aura mArane kA thA, isalie hiMsA to ho hI gaI / siddhAnta yaha hai ki jIva cAhe mare yA na mare, rAgAdivaza hiMsA kA saMkalpa A gayA to hiMsA ho hI gaI, aura vaha bhAva hiMsA huii| vAstava meM, manuSya pratikSaNa dravya hiMsA nahIM kara sakatA / kisI bhI prANI ko pratikSaNa utpIDita karanA usake lie asaMbhava hai| virodhI yadi durbala hai to usa para kucha samaya ke lie vaha hAvI ho sakatA hai, jora-AjamAI kara sakatA hai| kintu yadi pratipakSI prabala hai, adhika zaktizAlI hai to manuSya cAhate hue usakA bAla bhI bAMkA nahIM kara sktaa| bhale hI vaha asaphalatA kI dazA meM kur3hatA rahe, mana hI mana gAliyA~ detA rahe, lekina bAhya rUpa se usakA kucha bhI bigAr3a nahIM sktaa| phira bhI dUsare kA nAza karane kI jo durbhAvanA usake mana meM uThI hai, vaha svayaM kA nAza karane vAlI bhAva hiMsA to hai hii| prasannacandra rAjarSi vana meM dhyAnastha khar3e the / acAnaka hI unake kAnoM meM eka AvAja TakarAI-'yaha sAtru kaisA? yaha to mahAsvArthI hai ! isane apane choTe-se putra ko jisa sAmaMta ke hAtha meM sauMpa kara dokSA lI hai, vaha sAmaMta dUsare rAjA se milakara usakA kAma tamAma karavA kara svayaM rAjagaddI para baiThanA cAhatA hai ! dhikkAra hai ise !"basa, ina zabdoM ne prasannacandra rAjarSi kI AtmA meM uthala-puthala macA dii| ve apanA bhAna bhUla gae aura lage mana meM udher3abuna karane-.."kyA mujhe una duSToM ne kamajora samajha rakhA hai! mere jIte jI kaise ve rAjya le leMge / maiM abhI eka-eka ko mAra girAtA haiN|" yoM soca kara mana se unhoMne zastrAstra banA liye aura mana se hI zatra para zastra prahAra karane lage-"yaha mArA, yaha kATA !" basa, mana kI duniyA meM ghanaghAra saMgrAma cher3a diyA rASi ne| para natIjA? natIjA bhagavAna mahAvIra ke mukha se magadha samrATa zreNika ne sunA-"agara isa samaya prasannacandra rAjarSi kA deha chUTe to ve sIdhe sAtavIM naraka meM jaaeN|" "bhagavan ! yaha kaisI aTapaTI bAta kaha rahe haiM / itane mahAn zramaNa aura sAtavIM naraka ! mere gale yaha bAta utarI nhiiN|" rAjA zreNika ne Azcaryacakita hokara khaa| _ isa para sarvajJa bhagavAna mahAvIra ne tathya ko ujAgara karate hue kahA-"rAjan ! tuma Upara kI kriyA aura zArIrika ceSTAoM ko dekha rahe ho, Upara se to vaha parama zAnta laga rahe haiM, parantu unake mana ke bhAvoM meM jo mahA hiMsA kA jvAra umar3a rahA hai, unheM maiM par3ha rahA huuN|" aura bhagavAn Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tamaso mA jyotirgamaya ne atha se iti taka prasannacandra rAjarSi kA sArA kaccA ciTThA khola kara rakha diyaa| aba to zreNika ke kahane kI Age koI guMjAiza hI na thii| kahAnI Age acAnaka unake bhAvoM ke parivartana aura usake phalasvarUpa svarga aura phira kevalajJAna aura mokSa taka kA varNana karatI hai| mujhe Apake sAmane saMkSepa meM mUla mudde kI bAta kahanI thI ki prasannacandra rAjarSi ne bAhara se koI hathiyAra nahIM liye, na bAhya hiMsA kI, rakta kI eka bUMda bhI nahIM bahAI / para mana hI mana bhayaMkara bhAva hiMsA kara lI, jisake pApakarmoM kA ghoratama pratiphala unheM milanA thaa| jo hiMsAnandI loga dUsaroM kA katla karane ke lie zastrAstroM kA nirmANa karate haiM, ve bahudhA pahale hI apanI hAni kara lete haiM, apane zatruoM kA yA hiMsya jAnavaroM kA vadha to bAda meM kara pAyeMge yA nahIM, yaha alaga bAta hai| vAstava meM dekhA jAe to dravya hiMsA kI jananI bhAva hiMsA hI hai / kyoMki vahI hiMsA ko tIvra, tIvratara banAtI hai, apane tIvra-tIvratara kaSAyoM yA rAgadveSoM ke hathiyAroM dvArA / vRttigata jo hiMsA hai, vahI bhAva hiMsA hai, aura usI se lar3anA hai, ahiMsA ke sAdhaka ko / isIlie AtmA ko hI isa saMgrAma kA maidAna banA kara isameM uThane vAlI rAgAdvaSAdi vRttiyoM se jUjhanA hai / yahI bAta nami rAjarSi ne kahI thI-"appANameva jujjhAhi kiM te jujjheNa bjjho| apanI AtmA meM DaTe hae vikAroM evaM hiMsAvatti se lar3o, bAhya zatruoM se lar3ane se kyA matalaba hai ? yadi isa yuddha meM vijaya prApta ho jAtI hai to bAhara ke zatru to svataH zAnta ho jaayeNge| bhAva hiMsA aura dravya hiMsA kA mAnadaNDa mana hai| mana ke dvArA hI bandhana aura mukti hotI hai| tabhI to bhAratIya dArzanikoM ko kahanA par3A'mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH2 manuSyoM ke bandha aura mokSa kA kAraNa mana hI hai| eka bAra sokreTIsa (sukarAta) se kisI ne prazna kiyA- "isa jagat meM ApakA sAthI kauna hai ?" sukarAta ne dArzanika svara meM uttara diyA-"merA sAthI merA mana 1 uttarAdhyayana sUtra 6/35 2. maitrA0 AraNyaka 6/34-11 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha " ApakA duzmana kauna hai ?" Agantuka ne punaH prazna kiyA / sukarAta ne usI mudrA meM uttara diyA- "merA duzmana bhI merA mana hI hai / " praznakartA ne jaba spaSTIkaraNa mAMgA to unhoMne kahA - "merA mana isalie merA sAthI hai ki yahI mujhe sacce mitra kI taraha satpatha para le jA sakatA hai, aura merA mana hI merA duzmana isalie hai ki yahI mujhe utpatha bure mArga kI ora le jA sakatA hai / mana hI sarvesarvA hai / " 187 fasarSa yaha hai ki bhAva hiMsA hI sabase bhayaMkara hiMsA hai, akelI dravya hiMsA to nAma mAtra kI hiMsA hai| bhAva hiMsA ke sAtha mila kara hI vaha pApavarddhaka banatI hai / ataH dhArmikatA yA dArzanikatA kI dRSTi se bhAva hiMsA hI agragaNya kA Asana letI hai, dravya hiMsA to bhAva hiMsA ko kAryarUpa meM pariNata karake bhayaMkara banatI hai / akelI dravya hiMsA koI itanI bhayaMkara cIja nahIM / dravya hiMsA kA svarUpa prazna hotA hai ki bhAva hiMsA hI jaba itanI bhayaMkara aura jabardasta hai to dravya hiMsA ko kyoM hiMsA mAnA gayA / dravya hiMsA kA asalI svarUpa jAnane para hI isakA samAdhAna ho jAegA / dravya hiMsA kA artha hai - A~khoM se pratyakSa dikhAI dene vAlI hiMsA | Apane dekhA ki eka AdamI dUsare prANI ko mAra rahA hai, pITa rahA hai, use hAni pahu~cA rahA hai, dama ghoMTa rahA hai, lAThI Adi se prahAra kara rahA hai, thappar3a-mukke bhI mAra rahA hai, astra-zastra se prahAra karatA hai yA jAna se mAra DAlatA hai, zArIrika kaSTa pahu~cAtA hai, aMga-bhaMga bhI kara detA hai, gAlI aura apazabdoM se apamAnita bhI karatA hai: to aisI sthiti meM dravya hiMsA to hai, para isa dravya hiMsA ke sAtha bhAva hiMsA pahale se milI huI hai / bhAva hiMsA ke pariNAmasvarUpa jo bhI isa prakAra kA sakriya rUpa AtA hai, vaha saba dravya hiMsA kI koTi meM AtA hai / kintu dravya hiMsA kA eka rUpa aisA bhI hotA hai, jahA~ vaha nikhAlisa hotI hai, usake sAtha bhAva hiMsA nahIM hotI, vaha itanI ugra nahIM hotI, na hI jisa vivekI vyakti se vaha hiMsA ho jAtI hai, vaha itanA ugra hotA hai, vaha sahaja bhAva se vivekapUrvaka apanI caryA karatA hai, pravRtti karatA hai, usake mana meM kisI ke mArane-pITane satAne yA nukasAna pahu~cAne kA saMkalpa nahIM hotA, phira bhI jIva mara jAte haiM, kucala bhI jAte haiM, sAdhAraNa takalIpha bhI pAte haiM / jana Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 tamaso mA jyotirgamaya sAdhAraNa meM dhAraNA yahI hai ki dravya hiMsA hI hiMsA hai, kyoMki hiMsA ke nAma para pratyakSa rUpa meM dravya hiMsA hI sAmane AtI hai, bhAva hiMsA to pIche chipI huI hotI hai / kintu eka bAta nizcita hai ki mana meM koI bhale hI bhrAnta dhAraNA banA le, lekina jaba taka koI vyakti sakalpapUrvaka kisI ko zArIrika hAni nahIM pahu~cAtA, taba taka vaha hiMsA kA doSI nahIM mAnA jAtA / jo kucha bhI hiMsA huI hai, vaha usane kI nahIM hai, huI hai| hiMsA honA eka bAta hai aura hiMsA karanA dUsarI bAta hai / hiMsA karane meM to saMkalpa zAmila hotA hai, hiMsA hone meM saMkalpa sAtha meM nahIM hotA / bhagavad gItA meM isI Azaya kA samarthana kiyA gayA hai yasya nAshaMkRto bhAvo, buddhiryasya na lipyate / hattvA'pi sa imAMllokAn, na hanti, na nibadhyate // jisake mana meM 'hiMsA karU" ( mAra dUM, pITa dUM, hairAna kara dU~ ), aisA ahaMkartRka bhAva nahIM hai, jisakI buddhi rAga dveSAdi meM lipta nahIM hotI / usase kadAcit ina lokoM ke prANiyoM kA hanana ho bhI jAtA hai, to bhI hantA yA hiMsA doSa kA bhAgI nahIM mAnA jAtA hai, na pApa bandhana se baddha hotA hai| ukta kathana kA bhAvArtha bhI jaina siddhAnta se milatA-julatA hai ki hiMsA kA mUlAdhAra pramAda, kaSAya aura azubha mana-vacana-kAyA kA yoga hai / jo sAdhaka kaSAya bhAva meM na ho, yatanApUrvaka pravRtti kara rahA hai, aura mana meM koI mArane Adi kA azubha saMkalpa nahIM hai, vacana se bhI hiMsAjanaka durvacanoM kA prayoga nahIM karatA hai, kAyA se bhI jAna-bUjhakara duzceSTA nahIM karatA hai, sahaja bhAva se pravRtti kara rahA hai, phira bhI usake zarIra se yadi hiMsA ho jAtI hai, to vaha kevala aupacArika (dravya) hiMsA hai, bhAva hiMsA nahIM / aisI nikhAlisa dravya hiMsA prANavirAdhanarUpa hote hue bhI hiMsA nahIM mAnI jAtI / jahAM mana, vacana, kAyA kA duSprayoga kiyA gayA ho, usase kisI kA prANAtipAta kiyA gayA ho, vahA~ hiMsA hotI hai / " 1. bhagavad gItA a. 18 2 yadA pramattayogo nAsti, kevalaM prANavyaparopaNameva, na tadA hiMsA | uktaJca - viyojayati cAsubhirnaca vadhena saMyujyate / 13 -tattvArtha rAjavArtika 7, 3 "maNa - vayaNakAyehiM jogehiM, duppauttehiM jaM pANavavaropaNaM kajjai sA - dazavaikAlika cUrNi a. 1 hiMsA / " Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 186 hiMsA ke cAra bhaMga jaina dRSTi hara vicArAdhArA ko anekAnta kI tarAjU para tolatI hai, ekAntarUpa se kisI bAta kA vidhAna yA niSedha nahIM krtii| pUrvokta dravya hiMsA aura bhAva hiMsA kI daSTi se AcAryoM ne 4 bhargoM (vikalpoM) kA sundara vizleSaNa kiyA hai / Agama kI bhASA meM ise caubhaMgI kahate haiM / vaha yoM hai (1 bhAva hiMsA ho, kintu dravya hiMsA na ho / (2) dravya hiMsA ho, lekina bhAva hiMsA na ho / (3) dravya hiMsA bhI ho, bhAva hiMsA bhI ho| (4) na dravya hiMsA ho aura na bhAva hiMsA ho| ... ina cAroM vikalpoM se hiMsA aura ahiMsA kI pUrNatayA parakha ho jAtI hai / jaise tharmAmITara se bukhAra kA patA laga jAtA hai, zarIra kI garmI kA nApataula ho jAtA de, vaise hI isa caubhaMgI se hiMsA kI garmI kA patA laga jAtA hai. agara hiMsA kA jvara tIvratara hai, taba to samajha lo dravya hiMsA ke sAtha bhAva hiMsA bhI hai, agara hiMsA kA jvara itanA tIvra nahIM hai to akelI bhAva hiMsA hai / isI prakAra hiMsA jvara ke pAiMTa se agara nIce kI DigrI para hai, yAnI bhAva hiMsA mizrita nahIM hai to kevala dravya hiMsA hai| aura jisameM hiMsA kA jvara bilakula nahIM hai, na dravya hiMsA hai, na bhAva hiMsA hai, vahA~ hiMsA bilakula nila hai, pUrNa ahiMsA hai| hA~ to, pahalA bhaMga hai, jahA~ sirpha bhAva hiMsA ho, dravya hiMsA na ho| eka vyApArI thaa| usakI icchA paradeza meM vyApAra karake kucha dhana kamAne kI thii| deza meM vyApAra calatA nahIM thA / jo bhI vyApAra karatA, usameM ghATA laga jAtA / eka dina apane sAtha do hajAra kI pU~jI lekara ghara se cala par3A / prAcInakAla meM rela-moTareM thI nahIM, yA to paidala calanA paDatA thA yA bailagAr3I se / itanI paMjI agara bailagAr3I se paradeza jAne meM lagA detA to vyApAra kahA~ se krtaa| ataH usane paidala hI calane kA nizcaya kiyaa| lagabhaga cAra mahIne meM vaha baMgAla pahu~cA / vahA~ usake prAnta kA nivAsI eka vyApArI mila gyaa| usase isane vyApAra dhaMdhe ke bAre meM bAtacIta kI / vaha bar3A cAlAka thaa| use kisI taraha se patA laga gayA ki isake pAsa do hajAra rupaye haiM / anaH vizvAsa meM lene ke lie usane rupaye ke bAre meM kucha nahIM khaa| yahI kahA-"jUTa kharIda lo, kucha artharAzi maiM tumheM detA hU~, karo vyApAra / " kucha hI dinoM meM usa cAlAka vyApArI ne Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 tamaso mA jyotirgamaya isakA vizvAsa jIta liyaa| rAta-dina bhAI kI taraha vaha sAtha meM rahatA, dhArmika kriyAe~ karatA, bAhya ahiMsA ke pAlana meM koI kora-kasara nahIM rakhatA thA / para usakI nIyata kharAba thii| vaha cAhatA thA ki kisI taraha ise khatma kara diyA jAe to isakI pUMjI mere hAtha meM aae| eka bAra vaha bImAra par3A, itane asAdhya roga se grasta ki bacane kI AzA na rahI / yaha cAlAka vyApArI DaoNkTara se davA lekara AyA aura cupake se usameM jahara kI pur3iyA ghola kara lAyA aura isa bImAra vyApArI ko pIne ko dii| isane bhagavAn kA nAma lekara vaha davA pI lii| saMyogavaza vaha pur3iyA, jo usa cAlAka vyApArI ne davA meM milAI thI, vaha jahara kI nahIM thI, vaha isI roga kI koI peTeMTa davA thii| isa kAraNa bhAgyavaza baha vyApArI niroga ho gyaa| usane apane isa cAlAka vyApArI kA bahuta AbhAra mAnA / cAlAka vyApArI ne dekhA ki yaha to viSa dene para bhI marA nahIM, ataH usake mana meM to bahuta aphasosa rahA, parantu bAhara se bahuta hI cikanI-cupar3I bAteM karane lgaa| isa kahAnI meM yadyapi cAlAka vyApArI naye vyApArI kI kisI prakAra kI hiMsA nahIM kara sakA, kintu bhAvoM se vaha hiMsA kara hI cukA thA, hiMsA ke lie hI usane jahara kI pur3iyA samajha kara davA meM gholI thii| yaha to usa becAre rogI vyApArI kA bhAgya thA ki vaha davA mAraka na hokara svAsthyakara siddha huii| sthUla dRSTi vAle loga isa cAlAka vyApArI ko bhale hI dayAlu, paropakArI yA jIvanadAtA kaheM, parantu jJAnI puruSoM kI dRSTi meM vaha pUrA hiMsaka hai, usake mana meM hisA ke saMkalpa Ae, tabhI se bhAva hiMsA ho gaI aura pApakarma kA bandha ho gayA, dravya hiMsA isa ghaTanA meM kataI nahIM huii| magadha kI eka prAcIna kathA hai, kAla saukarika kii| samrATa zreNika ko zramaNa bhagavAn mahAvIra ne naraka gati nivAraNa ke lie cAra upAya batAye the, unameM se eka upAya yaha bhI thA ki rAjagRha nivAsI kAla saukarika (kasAI) agara eka dina ke lie pazuvadha sarvathA baMda kara de| samrATa zreNika ne zeSa tInoM upAya AjamA lie aura unameM niSphala ho gae, taba isa cauthe upAya ko AjamAnA caahaa| unheM vizvAsa thA ki kAla saukarika mere rAjya kA nAgarika hai, vaha merI bAta mAna kara pazubadha baMda kara degA / parantu kAla saukarika se kahane para vaha tana gayA--"yaha to merI mukhya AjIvikA hai, na karU to maiM aura parivAra vAle saba bhUkhe mreNge|" Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 161 rAjA ne use aura dhaMdhA dene, nakada rupaye sahAyatArtha dene tathA sAre parivAra ke bharaNapoSaNa karane kA AzvAsana diyaa| para vaha apanI bAta se Tasa se masa na haa| Akhira rAjA ne use daNDita karane kI dhamakI dI, phira bhI vaha nahIM mAnA / taba rAjA ne use tahakhAne ke eka koThe meM DAla dene kI sajA dI, tAki vahA~ na to bhaiMse hoMge, aura na hI vaha unakI hatyA kara skegaa| isa para bhI kAla saukarika bhayabhIta na huaa| apanI hI bAta para ar3A rahA / ataH rAjapuruSoM ne rAjAjJA ke anusAra use tahakhAne ke eka koThe meM DAla diyA aura kahA-"yahIM par3A raha, yA rAjA kI bAta mAna jaa|" phira bhI rAjA kI bAta kAlasaukarika ne nahIM maanii| Akhira usane apanI jida pUrI karane ke lie apane zarIra para jame hue maila ko pasIne ke sAtha milA kara baTTiyA~ banAI aura mana se kalpanA kI-"yaha bhaiMsa kATA, yaha maaraa|" bAhara se dekhane vAle ko to koI bhaMsA kaTA yA marA haA dikhAI nahIM de rahA thaa| parantu kAla saukarika ne to apanI ora se vikalpa karake bhaiMse mAra hI diye the| yahA~ dravya hiMsA bilkula gAyaba thI, para bhAva hiMsA kA hI ekamAtra sAmrAjya thA, jisane kAla saukarika ko pApa karmoM ke Dhera hone se narakagati pradAna kii| aba suniye, tandulamaccha kI zAstrIya kathA / tandulamaccha pAMcoM indriyoM vAlA jalacara matsya hai, usakA zarIra sirpha cAvala ke dAne jitanA hotA hai, aura vaha mahAkAya matsya kI bhauMha yA kAna para baiThA rahatA hai| jaba bhI koI jalacara jantu usa mahAkAya matsya ke sAmane AtA hai aura sarasarAtA huA calA jAtA hai, taba vaha baiThA-baiThA socA karatA hai --- "opha! yaha matsya kitanA AlasI aura buddha hai| itane sAre jala jantuoM ko vaha yoM hI jAne detA hai| agara maiM isakI jagaha hotA to eka ko bhI jAne nahIM detA, sabako nigala jAtA!" parantu Azcarya yaha hai, ki yaha halacala usakI mana kI duniyA meM hI hotI hai, bAhara to vaha kucha bhI nahIM kara pAtA, khUna kI eka baMda bhI nahIM bahA sakatA, na kisI jalacara ko nigala sakatA hai| kintu mana kI isI durvikalpoM kI paramparA ke kAraNa antarmuhUrtabhara kI nanhI-sI jindagI meM vaha bhayaMkara bhAva hiMsAjanita pApakarma kara letA hai, jisake phalasvarUpa mara kara vaha sAtavIM naraka kI yAtrA karatA hai| uparyukta dRSTAntoM ke anusAra ahiMsA ke sAdhakoM ko isa bhAva hisA ke rAkSasI durvikalpoM se, khAsataura se tandulamatsya ke-se duzcintana se to Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 tamaso mA jyotirgamaya avazya hI bacanA cAhie / jJAnI puruSa kahate haiM-jaba kisI bhI prANI kA jIvana-maraNa tumhAre hAtha meM nahIM hai, taba vyartha hI kyoM kisI ko mArane kA duHsaMkalpa karate ho ? apanI jindagI ahiMsA kI zotala chAyA meM vyatIta kro| aba Aie, dUsare prakAra ke bhaMga yA vikalpa para / vaha hai--jisameM dravya hiMsA to dRSTigocara ho, para bhAva hiMsA bilakula na ho| ahiMsA kA eka sAdhaka apane mana meM Atmaupamya kI bhAvanA lekara cala rahA hai / vaha atyanta sAvadhAnI se phUMka-phUMka kara kadama rakhatA hai, kisI bhI jIva ko satAne, mArane yA hAni pahuMcAne kI usakI kataI bhAvanA nahIM hai, na usake mana ke kisI kone meM calate-phirate, uThate-baiThate, sote, khAte-pIte, yAnI pratyeka pravRtti karate hae kisI bhI prANI ke prati dvaSa, krodha, abhimAna, IrSyA, chala, ghRNA, lobha yA svArtha rUpa hiMsA kI vRtti hai, phira bhI jaba taka zarIra hai, taba taka zarIra kA nirvAha karane yA zarIra se saMyama yAtrA karane yA dharma pAlana karane ke lie halacala karate samaya kisI na kisI sUkSma jIva kI hiMsA ho hI jAtI hai| vaha anivArya hai| eka palaka jhapakAne meM asaMkhya jIva mara jAte haiM / jaba taka AtmA aura zarIra paraspara sambaddha haiM, taba taka terahaveM guNasthAna taka bhI aMzataH hiMsA hotI rahatI hai| jaina siddhAnta ke anusAra kevalajJAniyoM (vItarAgoM) se bhI kAyayoga kI pravRtti ke kAraNa kabhI-kabhI paMcendriya jIvoM taka kI hiMsA ho jAtI hai, parantu isa prakAra kI hiMsA karane kI unakI bhAvanA jarA bhI nahIM hotI, isalie sAmparAyikI kriyA (jo kaSAyoM ke kAraNa hotI hai) unheM jarA bhI nahIM lagatI, unheM sirpha airyApathikI kriyA lagatI hai| matalaba yaha hai ki kevalajJAniyoM se bhI hiMsA ho jAtI hai, ve hiMsA karate nahIM / kevalajJAnI kahIM vihAra (padayAtrA) kara rahe haiM, rAste meM nada A gaI / mAna lo, nadI meM pAnI kama hai, nadI para vartamAna yuga kI taraha koI pUla nahIM banA huA hai, aisI hAlata meM ve zAstrIya vidhi ke anusAra paidala calakara usa nadI ko pAra kreNge| agara jala adhika huA to naukA meM baiThakara pAra kareMge, parantu cAhe ve paidala nadI pAra kareM yA naukA se, jIvahiMsA se bacanA to sarvathA asambhava hai| jalakAyika jIvoM ke alAvA jalAzrita rahane vAle paMcendriya jala jantu usa harakata se mara bhI sakate haiN| zAstra pukAra pukAra kara kahate haiM ki aise ucca sAdhaka ko, jo sAdhanA kI parAkASThA para Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 163 pahu~cA huA hai, zarIra ke nimitta hone vAlI halacaloM ke kAraNa jo jIvahiMsA huI hai, usase sAtAvedanIya karma-puNya kA hI baMdha hotA hai| pApakarma kA bandha nhiiN| oghaniyukti meM AcArya ziromaNi bhadrabAhu svAmI ne isa sambandha meM sundara saiddhAntika nirNaya diyA hai uccAliammi pAe, iriyAsamiassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliMgI, marejja taM jogamAsajja // 748 // na ya tassa tannimitto baMdho suhamo vi desiyo sme| aNavajjo uvaogeNaM, savvabhAveNa so jamhA // 746 // eka ucca sAdhaka IryAsamiti se yukta hai, vaha jaba kahIM vihAra karane (calane) ke lie apane paira uThAtA hai, punaH jamIna para rakhatA hai, isameM kAya yoga ke nimitta se koI trasa jIva dabakara mara bhI jAtA hai, magara use usa nimitta se tanika-sA bandha bhI siddhAMta meM nirdiSTa nahIM hai / kyoMki vaha ucca sAdhaka sarvathA upayogapUrvaka niravadya (mana meM sAvadha vikalpa se rahita) hokara gamana kriyA meM pravRtta hotA hai; isalie niSpAya hai / __ Azaya yaha hai ki jahA~ kaSAya, pramAda evaM duSprayukta mana-vacana-kAyA haiM, vahIM hiMsA hotI hai / jisake antarmana meM krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, rAga-dveSa na ho, sAvadhAnI pUrvaka yatnAcAra se pravRtti karatA ho aura manavacana-kAyA meM koI duSTa saMkalpa, vacana yA ceSTA na ho, vahA~ hiMsA nahIM hotI / hiMsA kA lakSaNa-'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA'-yAnI pramAdapUrvaka mana-vacana-kAyA ke duSTayogoM se rAgadveSa-kaSAya kI vRtti se kisI ke dravya-bhAva-rUpa prANoM kA nAza karanA hiMsA hai / tAtparya yaha hai ki hiMsA kA mUlAdhAra kaSAya, rAgadvaSAdi se yukta saMkalpa evaM pramAda hai / ataH jo sAdhaka kaSAyAdi se rahita saMkalpa lekara yatanApUrvaka pravRtti karatA hai, usake zarIra se hiMsA ho jAtI hai, vaha vAstava meM hiMsA hI nahIM hai, nAmamAtra kI hiMsA hai, jise dravyahiMsA kahate haiM / kisI ke dvArA kisI jIva kA mara jAnA hI hiMsA nahIM hai| 1 yatkhalu kaSAyayogAtprANAnAM dravyabhAvarUpANAm / vyaparopaNasya karaNaM, sunizcitA bhavati sA hiMsA // -puruSArthasiddhayupAya 42 2 yuktAcaraNasya sato rAgAdyAvezamantareNA'pi / nahi bhavati jAtu hiMsA, prANavyaparopaNAdeva / / -puruSArtha0 45 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 tamaso mA jyotirgamaya kevala zvetAmbara paramparA hI nahIM, digambara paramparA meM bhI samayasAra meM isI siddhAMta kA samarthana milatA hai| jadaM tu caramANassa, dayApehassa bhikkhunno| NavaM Na bajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // jo bhikSu yatanApUrvaka cala rahA hai, jisake citta meM prANimAtra ke prati dayA kA jharanA baha rahA hai vaha calatA huA bhI navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA; itanA hI nahIM, pahale baMdhe hue karmoM kI nirjarA bhI karatA hai / kyoMki yatanAzIla sAdhaka ke hRdaya ke kaNa-kaNa meM bhAva vizuddhi hotI hai / isa kAraNa bAhara meM hiMsA hote hue bhI karmandha nahIM hotA pratyuta karmanirjarA kA hI phala hotA hai| bhAvahiMsA se zUnya kevala dravyahiMsA ko bhalIbhAMti samajhane ke lie eka vyAvahArika dRSTAnta liijie| ____ eka bahuta prasiddha cikitsaka hai / vaha cIraphAr3a (oNparezana) karane meM bahuta mAhira hai / dUra-dUra se rogI Akara usase cikitsA karAte haiN| eka aisA rogI AyA jisake peTa meM phor3A thaa| kaI vaidyoM, hakImoM aura DAkTaroM kI davA le cukA thA, phira bhI roga ThIka nahIM haA / Akhira nirAza hokara vaha isa cikitsaka kI zaraNa meM AtA hai| cikitsaka roga kA gaharAI se adhyayana karatA hai, sArA itihAsa pUchatA hai, Akhira apanA nirNaya rogI ko sunA detA hai ki "isa roga kA oNparezana karanA par3egA, oNparezana bar3A khataranAka hai / bhagavAn kI kRpA huI to usase tumhArA roga ThIka ho jaaegaa|" rogI oNparezana kA khatarA uThAne ke lie taiyAra ho jAtA hai / vaha likhitarUpa se bhI cikitsaka ko apanI sammati de detA hai / cikitsaka Aparezana Tebala para rogI ko liTA kara Aparezana zurU karatA hai| cikitsaka ke dayAlu hRdaya meM rogI ke svastha hone kI maMgalakAmanA hai, usakI jindagI bacAne ke lie prayatna hai| bahuta hI sAvadhAnI se ImAnadArI pUrvaka vaha zalya kriyA karatA hai| kintu oNparezana karate-karate acAnaka eka nasa kaTa jAtI hai, jisase khUna kA phavvArA chUTatA hai / cikitsaka karuNA hokara harasambhava prayatna karatA hai, rakta pravAha ko rokane ke lie| lekina usake sabhI upAya viphala ho jAte haiM, rogI vahIM dama tor3a detA hai| aba batAie ki ukta cikitsaka ko kyA phala huA? kyA vaha hiMsA ke pApa kA bhAgI hogA yA dayAbhAva se prerita hone ke kAraNa puNyabandha kA? sthUla dRSTi vAle loga to yahI kaheMge-"cikitsaka ke hAtha se bImAra kI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 165 mauta huI hai / vaha oNparezana na karatA to rogI kyoM maratA ? sambhava hai, rogI ke riztedAra bhI ukta cikitsaka ko bhalA burA kaheM; mUrkha, anAr3I yA lAparavAha kaheM / sAre zahara meM usakI badanAmI hone se zAyada usakI prekTisa ko bhI dhakkA pahu~ce / yaha saba to bAhya dRSTi se dekhane vAloM kI bAteM haiM / zAstrakAra kI dRSTi to bar3I painI hai, vaha to siddhAnta ke kAMTe meM taula-taula kara nirNaya detA hai / zAstrakAra kI dRSTi meM cikitsaka hiMsA ke doSa kA bhAgI nahIM hai / usane bilakula sAvadhAnI ke sAtha, ImAnadArIpUrvaka hRdaya meM rogI ke prati karuNAbhAva rakha kara zalya cikitsA kI hai / aisI sthiti meM bImAra ko cikitsaka ne kataI mArA nahIM hai, vaha svataH apanI mauta se marA hai / yaha bAta dUsarI hai ki cikitsaka usameM nimitta bana gayA hai / parantu isa ghaTanA meM dravyahiMsA huI hai, aisA kahA jA sakatA hai; bhAvahiMsA kataI nahIM huI / ataH cikitsaka puNya kA bhAgI jarUra huA hai, pApa kA bhAgI kataI nhiiN| kyoMki puNya-pApa kA sambandha to kartA ke bhAvoM para nirbhara hai, korI kriyA se unakA koI sIdhA sambandha nahIM hai / hiMsA aura ahiMsA kA nirNaya karane meM lokadRSTi kAma nahIM AtI, vahA~ siddhAntadRSTi hI vAstavika nirNAyaka mAnanI cAhie / lokadRSTi se to prathama vikalpa meM bAhara se hiMsaka pratIta na hote hue hiMsaka hai, aura dUsare vikalpa meM bAhara se hisaka pratIta hote hue bhI ahiMsaka hai / ina donoM bhaMgoM kI tulanA karake dekheMge to Apako bahuta Azcarya hogA / pahale bhaMga meM kevala bhAvahiMsA hai aura dUsare meM kevala dravyahiMsA / donoM meM rAta-dina kA antara hai / vaha antara kevala pariNAma aura prayoga kA hai / aba Apa tIsare bhaMga (vikalpa) ko pakar3ie / tIsarA bhaMga hai - jahA~ bhAvahasA bhI ho, dravyahasA bhI / isa vikalpa meM doharI hiMsA samAI huI hai / antarmana meM kisI ko mArane, satAne, duHkha yA hAni pahu~ce kA durvikalpa bhI A gayA aura usake anusAra mArane, satAne, duHkha yA hAni pahu~cAne Adi kI kriyA bhI kara lii| isa vikalpa ke to aneka udAharaNa diye jA sakate haiM / amerikA ne jApAna ko dabAne aura apane adhIna karane kA durvikalpa kiyA aura sAtha hI isake lie upAya ke rUpa meM aNubama kA prayoga karane kA vicAra bhI kiyA / yaha huI bhAvahiMsA aura tadanusAra usa durvikalpa ko Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tamaso mA jyotirgamaya sakriya rUpa dene ke lie dravyahiMsA yaha huI ki hIrozimA aura nAkAsAkI ina do zaharoM para aNubama barasA kara donoM zaharoM ko tahasa-nahasa kara diyA, lAkhoM prANiyoM ko mauta ke ghATa utAra diyA / jo baca rahe, ve bhI aMgavikala, bImAra, mRtyu aura jIvana ke bIca meM jhUlate rahe / manuSya kA kiyA huA sArA parizrama, sAre juTAe hue sAdhana miTTI meM milA diye / yaha bravyahiMsA ke sAtha bhAvahiMsA thI / zAstrIya udAharaNa cAheM to koNika samrAT kA lIjie / lobhavaza hAra aura hAthI ko halla - vihallakumAra se hathiyAne ke lie koNika ne prayatna kiyA / sattA ke jora se dhamakI dekara unase hAra, hAthI mA~gA lekina hAra aura hAthI donoM unheM nyAyaprApta vastue~ thIM, ve unake adhikAra kI thIM, nahIM dIM aura mAtAmaha ceTaka mahArAjA kI zaraNa meM cale gaye / nAnA ceTakarAja ne koNika ko bahuta samajhAne kI koziza kI, lekina koNika ulaTA nAnA ke khilApha bolane lagA / nAnA ko bhI usane dhamakI de dI ki yA to halla - vihallakumAra se hAra aura hAthI dilA do, yA phira hama yuddha karake le leMge / mahArAjA ceTaka ne halla-vihalla kA pakSa nyAyayukta dekhakara vahI nirNaya liyA / jisake phalasvarUpa koNika ne yuddha cher3a diyA / usa yuddha meM 1 karor3a 80 lAkha manuSyoM kA saMhAra huA / yaha huI bhAvahiMsA ke sAtha bhayaMkara dravyahiMsA | aba cauthA vikalpa rahA / vaha isa prakAra hai na to bhAvahiMsA ho aura na hI dravyahiMsA ho / yaha cauthA bhaMga hiMsA kI dRSTi se zUnya hai, yAnI pUrNa ahiMsA kI sthiti hai / isameM hiMsA ko kisI bhI rUpa meM avakAza nahIM hai / aisI sthiti 14veM guNasthAnavartI ayogI kevalI kI hotI hai, yA mukti meM hotI hai / vahA~ na to hiMsA kI vRtti hai aura na hI hiMsA kA kRtya hai / ahiMsA kA yaha sarvocca Adarza hai / hiMsA-ahiMsA kaI bAra sAdhAraNa jana hiMsA ke sAdhanoM ko lekara anumAna lagA lete haiM ki yaha hiMsaka hai yA hiMsA jyAdA ho rahI hai / parantu jaina siddhAnta kI dRSTi se eka bAta nizcita hai ki hiMsA cAhe sUkSma' ho yA sthUla, vaha 1 sUkSmA na khalu hiMsA paravastunibandhanA bhavati pu MsaH / hiMsAyatana nivRttiH pariNAmavizuddhaye tadapi kAryA / / -- puruSArtha0 46 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 165 para-vastu-Azrita nahIM hotii| vaha jaba bhI hogI AtmA ke Azrita hogii| kyoMki yadi Apa kaheMge, talavAra, lAThI, cAkU Adi se hiMsA hotI hai, to yaha bAta siddhAnta kI dRSTi se yathArtha nahIM hai| talavAra apane Apa meM na koI hiMsA karatI hai, na ahiMsA hii| talavAra Adi ye saba cIjeM jar3a haiN| talavAra zastra hai to kalama bhI kama nahIM hai / kalama se bhI galata likhane para vaha bhI zastra kA kAma karatI hai, usase bhI bar3I-bar3I lar3AiyA~ hotI haiM, huI haiM / isalie ye koI bhI upakaraNa kucha karate haiM to prayogakartA dvArA hI karate yA kiye jAte haiN| zarIra aura isake aMgopAMga bhI apane Apa meM na hiMsA karate haiM, na ahiMsA hii| tana, vacana aura mana prayoga karane vAle AtmA para nirbhara hai| isalie hiMsA AtmA ke duSpariNAmoM se hotI hai| kyoMki hiMsA kA mUla sthAna yA mUlAdhAra rAgAdi duSpariNAma haiN| isalie ahiMsA ke sAdhaka ko pariNAmoM kI zuddhi kI lie prayatna karanA caahie| tabhI vaha bhAvahiMsA se chuTakArA pA sakegA / AtmA meM duSpariNAmoM ke Ane para vahI hiMsA karatI hai| AcArya bhadrabAha ne isI ko spaSTa kiyA hai-'AtmA agara vivekI hai, sajaga hai, sAvadhAna hai, apramatta hai to vahI ahiMsaka hai aura AtmA agara avivekI, ajAgRta, asAvadhAna evaM pramAdayukta hai, to vaha hiMsaka hai / hiMsA se avirata hiMsaka yA ahiMsaka ? eka prazna kaI logoM ke dimAga meM cakkara kATatA rahatA hai, vaha yaha hai ki hiMsA to jIvana ke hara mor3a, hara pravRtti evaM hara zvAsa meM lagatI hI rahatI hai, phira isase virata hone yA ahiMsAvata lene kI kyA tuka hai ? kyoM na binA vrata lie aise hI ahiMsA kA jitanA pAlana kiyA jAya, pAlana kareM? isake uttara meM jaina darzana kahatA hai ki jo aisA socakara hiMsA se virata nahIM hotA hai vrata-grahaNa nahIM karatA hai, vaha vyakti hiMsA kare, cAhe na kare, pramatta hone ke kAraNa hiMsA kA bhAgI hotA rahatA hai| isI prakAra hiMsA kA pariNAma (bhAva) karanA bhI hiMsA hai, cAhe bAhya hiMsA ho cAhe na ho / kyoMki donoM jagaha mana-vacana-kAyA khule rahate haiM, pramatta rahate haiM / aura 1 AyA ceva ahiMsA, AyA hiMsati nicchao eso| jo hoi appamatto, ahiMsao hiMsao iyaro / / 2 hiMsAyAmAMvarabhaNaM hiMsA, pariNamanamapi bhavati hiMsA / tasmAt pramattayoge, prANa-vyaparopaNaM nityam / / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 tamaso mA jyotirgamaya hiMsA kA lakSaNa bhI yahI hai / jo hiMsA se virata hokara vratabaddha ho jAtA hai, vaha apane mana-vacana kAyA kA prayoga yatanA evaM sAvadhAnI se karatA hai / agara yaha siddhAnta nahIM mAnA jAegA to eka cIMTI hai, vaha koI yuddha nahIM lar3atI, na kisI ko satAne kA soca sakatI hai aura na hI mArane kI / aisI dazA meM kyA vaha ahiMsaka mAnI jAegI ? kadApi nahIM / isI prakAra eka abodha bAlaka hai, athavA baila, kuttA, billI Adi jAnavara haiM, ve soca nahIM sakate ki kyA hiMsA hai, kyA ahiMsA hai ? na vaha itanI hiMsA hI karatA hai, na hiMsA ke pariNAma unameM Ate haiM, na ahiMsA ke, aisI sthiti meM ye ahiMsAvatI nahIM kahe jA sakate, kyoMki samajhabUjhakara hiMsAtyAga karane kA saMkalpa nahIM liyA yA vrata grahaNa kI pratijJA bhI nahIM lI / aisI dazA meM apramattayoga kahA~ raheMge ? jaba apramattayoga nahIM raheMge to hiMsA avazyameva hotI rahegI ? kyoMki jahA~ pramattayoga hogA, vahA~ hiMsA hogI / kare kauna bhare kauna ? 1 kaI bAra aisA hotA hai ki eka vyakti svayaM bAhara se hisA karatA huA dikhAI nahIM detA, kintu sArA hiMsA kA saMcAlana yA hiMsA kA duHsaMkalpa athavA hiMsA kI sArI preraNA vaha vyakti karatA hai, vahA~ hiMsA kA phala bAhara se hiMsA na karane vAle, kintu andara se mana-vacana se hiMsA kI preraNA karane vAle ko milatA hai / udAharaNa ke taura para eka rAjA hai, vaha yuddha meM svayaM lar3ane nahIM jAtA, vaha senApati aura senA ko lar3ane bhejatA hai / aisI sthiti ke hiMsA kA sArA saMkalpa rAjA karatA hai, yuddha kI yojanA bhI vahI banAtA hai, yuddha meM senA ko jhauMkatA hai / ataH bAhyahiMsA ( dravyahiMsA) na karate hue bhI bhAvahiMsA tathA dravyahiMsA karAne ke phala kA bhAgI banatA hai / hiMsA karatA huA bhI hiMsAphala bhAgI nahIM dUsarI ora eka vyakti bAhyahiMsA karatA pratIta hotA hai, phira bhI hiMsA ke phala kA bhAgI nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki usake nimitta se dravya hiMsA hotI hai / kyoMki usakI pravRtti ke pIche rAga, dveSa, kaSAya, 1 avidhAyA'pi hiMsAM, hiMsAphalabhAjanaM bhavatyekaH / kRtvA'pyaparo hiMsA, hiMsAphalabhAjanaM na syAt // - puruSArtha. 51 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 169 pramAda yA azubhayoga nahIM hai, hiMsA kA duHsaMkalpa nahIM hai, isa kAraNa bhAvahiMsA nahIM hotii| aura bhAvahiMsA hI vAstavika hiMsA hai| bhAvahiMsA hI pApakarmabandha kA kAraNa hotI hai, dravya hiMsA nhiiN| ataH hiMsAdoSa kA bhAgI na hone ke kAraNa vaha vyakti hiMsA kA phalabhAgI nahIM hotaa| alpahiMsA : mahAphala; mahAhisA : alpaphala __kaI bAra yaha dekhA jAtA hai ka' kisI ne eka hI prANI kI hiMsA kI, kintu vahI hiMsA bahuta adhika duHkhada phaladAyinI banatI hai; jabaki dUsarI ora isase viparIta sthiti dekhI jAtI hai| vaha hiMsA to aneka prANiyoM kI karatA hai, kintu phala usakA itanA adhika duHkhada nahIM milatA, svalpaphala milatA hai| hiMsya aura hiMsaka kA vargIkaraNa isa saMsAra meM asaMkhya prakAra ke jIva haiM aura ve asaMkhya prakAra ke jIva bhI agaNita haiM / unameM koI ekendriya hai, koI dvIndriya hai, koI trIndriya hai, koI caturindriya aura koI pacendriya hai| isake atirikta koI hAthI, geMDe, mahAkAya matsya, U~Ta jaise sthUla zarIra vAle prANI haiM, to koI kunthuA, cIMTI Adi jaise choTe zarIra vAle haiN| vanaspatikAyika jIvoM meM nigoda ke jIva sUI kI noMka para Ae utane choTe-se khaNDa meM ananta-ananta rahate haiN| yaha jo jIvoM kA vargIkaraNa kiyA gayA hai, vaha isa dRSTi se ki ahiMsA kA sAdhaka pahale yaha jAna le ki saMsAra meM kitanI kisma ke jIva haiM, jinakI hiMsA se mujhe bacanA hai| arthAt hisya jIvoM kI pahicAna ho jAya to unakI hiMsA se ahiMsaka apane Apako bacA sakatA hai, sAvadhAna raha sakatA hai| yaha bhI samajha lenA Avazyaka hai ki ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kA yaha vargIkaraNa jIvoM ke zarIra kI racanA, unakI cetanA ke vikAsa tathA sukha-duHkha-saMvedanA kI nyUnAdhikatA ke AdhAra para kiyA gayA hai / jIvoM meM jyoM-jyoM indriyoM aura prANoM kI vRddhi hotI jAtI hai tyoM-tyoM uttarottara cetanA kA vikAsa tathA sukha-duHkha saMvedana bhI adhikAdhika hotA calA jAtA hai| 1 ekasyAlpA hiMsA, dadAti kAle phalanalpam / . anyasya mahAhiMsA, svalpaphalA bhavati paripAke / / -puruSArtha0 52 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaso mA jyotirgamaya yaha to huI una jIvoM kI bAta, jinheM hiMsya ( hiMsA kI jAtI hai, ve ) kahA jAtA hai / parantu hiMsAkartA, jo ki hiMsA karate haiM, ve bhI eka sarIkhe nahIM hote / matalaba yaha hai ki kisI hiMsAkartA ke mana meM krodha, ahaMkAra, dva eSa, svArtha, lobha Adi ke rUpa meM hiMsA kI bhAvanA bahuta tIvra hotI hai, dveSAdi kI vRtti prabala hotI hai jabaki kisI kI madhyama hotI hai aura kisI kI manda hotI hai / korI dravya hiMsA ke samaya kisI kI kaSAyAdirUpa hiMsA kI vRtti hotI hI nahIM hai / yoM hiMsya aura hiMsaka kI aneka bhUmikAe~ haiM, ina donoM ke yoga se hI hiMsA niSpanna hotI hai / sabhI hiMsA eka samAna nahIM aisI sthiti meM prazna hotA hai- kyA ye saba hiMsAe~ eka sarIkhI hotI haiM, eka hI zreNI kI mAnI jAtI haiM, yA inameM kucha antara bhI hai / agara ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kI hone vAlI samasta hiMsAe~ eka hI koTi kI mAnate haiM, taba to sAga-sabjI ke khAne aura mAMsa ke khAne meM meM hiMsA kA koI tAratamya nahIM honA cAhie / jitanA sabjI ke khAne meM hiMsA kA pApa lagatA hai, utanA hI mAMsa khAne meM laganA cAhie / kintu vyavahAra meM aisA nahIM mAnA jAtA, koI hiMsA bar3I mAnI jAtI hai, koI choTI / taba savAla yaha hai ki hiMsA meM isa prakAra ke bar3e-choTepana kA AdhAra kyA hai ? kina bA~ToM se hiMsA kI kamobezI taulI jAtI hai ? kauna-se gaja se nApanA cAhie ? marane vAle jIvoM kI ginatI ke AdhAra para hiMsA kI kamI - bezI ko nApate haiM athavA hiMsaka kI hiMsAmayI manovRtti kI tIvratAmandatA ke AdhAra para hiMsA kI nyUnAdhikatA nApate haiM ? Akhira vaha mApadaNDa kauna-sA hai; jisase hiMsA kI nyUnAdhikatA ko Apa nApa sakeM ? 200 kucha logoM aura khAsakara rAjasthAna ke eka paMtha kA mAnanA yaha hai ki jIva-jIva saba samAna haiM, phira cAhe ekendriya pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka hoM, cAhe dvIndriya se lekara paMcendriya taka meM se koI bhI jIva ho, sabakI AtmA eka sI hai / isalie unako hiMsA bhI eka sarIkhI hai / kisI prANI kI jindagI kA mUlya kama kyoM AMkA jAya ? ekendriya kI hiMsA bhI hiMsA hai aura paMcendriya kI hiMsA bhI / jaba donoM prakAra kI hiMsAe~ hiMsA kI dRSTi se eka samAna haiM, taba eka kI hiMsA ko kama aura dUsare kI hiMsA ko jyAdA kyoM mAnA jAya ? sabhI hiMsAe~ eka barAbara mAnI jAnI cAhie ? ' sarvajIva samAna' siddhAnta vAloM ke sAmane prazna yaha hai ki jaba Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 201 sabhI jIva samAna haiM, to unakI hiMsA bhI samAna honI cAhie, kisI kI hiMsA kama aura kisI kI adhika kaise ho sakatI hai ? phira koI jIva kama hiMsaka aura koI adhika hiMsaka kaise mAnA jA sakatA hai ? yadi mAnA jAe to kAraNa kyA hai usakA ? isI naye siddhAnta ke AviSkAra ke anusAra yaha hala nikAlA gayA ki jahA~ jIva jyAdA mareMge, vahA~ jyAdA hiMsA hogI, jahA~ kama mareMge, vahA~ kama hogI / matalaba yaha hai ki jIvoM ko gina-gina kara hiMsA ko nyUnAdhikatA kA hisAba lagAyA jAnA cAhie / hiMsA kA nApa-taula : bhAvoM se yA saMkhyA se parantu marane vAle jIvoM kI ginatI se hiMsA ke nApa-taula kA yaha siddhAnta jaina siddhAnta se mela nahIM khAtA / jaina siddhAnta to jaisA ki bhAvahiMsA ke prasaMga meM maiMne kahA thA, bhAvoM kI ginatI karatA hai, vaha bhAvoM ko tolatA hai / vaha saMkhyA ke gaja se jIvahiMsA ko nahIM nApatA / maiMne eka IsAI pAdarI ko yaha kahate sunA thA ki hindU logoM se to hama jyAdA dayAlu aura ahiMsaka haiM / hinduoM ke dharmazAstroM ke anusAra gehU~ Adi padArthoM meM bahuta jIva hai / aura jaba gehU~ kI khetI kI jAtI hai, taba miTTI, pAnI ke aura na jAne kitane hI anya hajAroM jIvoM kI hiMsA kI jAtI hai, taba kahIM ye hindU apanA peTa bhara pAte haiM / hama IsAI loga sirpha eka bakare ko mArate haiM, usase eka se bhI adhika vyaktiyoM kA peTa bhara jAtA hai / isalie hama bahuta kama hiMsA se apanA peTa bhara lete haiM aura ye hajAroM jIvoM kI hiMsA karake peTa bharate haiM / yahA~ bhI vahI marane vAle jIvoM kI ginatI ke AdhAra para hiMsA kI nApa-taula karane vAlA siddhAnta A gayA / yahA~ ve 'sarvajIva samAna' aura 'sarva jIva - hiMsA samAna' ke siddhAnta vAle kyA uttara deMge ? yadi ve IsAiyoM kI ukta dalIla ko mAnate haiM to unakI bAta jaina siddhAnta ke viruddha siddha hotI hai / kyoMki bhagavAn mahAvIra ne sUtrakRtAMga sUtra meM hastitApasoM kI mAnyatA ko galata batAyA hai, jo sabhI jIvoM kI hiMsA ko samAna mAnakara calate the / ve jaMgaloM meM aneka tApasa milakara rahate the| kaI tApasa ghora tapasyA karate the aura kaThina vratoM kA pAlana karate the / jaba pAraNe kA dina AtA to ve socate - yadi jaMgala ke kaMdamUla aura phala khAeMge to asaMkhya aura ananta jIva mareMge, anna khAe~ge to bhI aneka jIvoM kI hiMsA hogI, sera-do sera Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 tamaso mA jyotirgamaya anAja khAne meM asaMkhya jIvoM kA saMhAra ho jAegA, isalie acchA to yahI hai ki hama jaMgala meM hI kisI hAthI jaise sthUlakAya eka jIva ko mAra leM, jise hama bhI khAe~ aura dUsaroM ko bhI khilaaeN| aisA karane se sirpha eka jIva kI hiMsA hogI, hiMsA kI mAtrA bhI kama hogI aura yaha AhAra kaI dinoM taka cala skegaa| isa prakAra suvidhAnusAra kaI dina taka ve use khAte rahate the| maiM Apase pUchatA hU~, kyA hastitApasoM kA aisA vicAra sahI thA ? Apa kaheMge ki nahIM, yaha to bilakula aTapaTA siddhAnta hai, kisI bhI taraha gale hI nahIM utaratA yaha ! sacamuca yaha siddhAnta galata thA isIlie bhagavAna mahAvIra ne hastitApasoM kI isa mAnyatA ko galata batAyA hai / kadApi aisA mata samajho ki vanaspati meM jIvoM kI saMkhyA adhika hai to hiMsA adhika hogI aura hAthI yA bakare jaise eka jIva ko mAra kara khAyA to usase hiMsA kama hotI hai| hiMsA kI nyUnAdhikatA kA AdhAra hiMsya jIvoM ke zarIra, prANa aura cetanA kA vikAsa tathA hiMsAkartA kI tIvra, madhyama, manda bhAvanA hai| jisajisa jIva meM zarIra kI racanA, prANa aura caitanya ke vikAsa kI mAtrA jitanI-jitanI adhika hotI hai, hiMsaka ke bhAvoM meM tIvratA, tIvrataratA prAyaH uttarottara adhika hotI jAtI hai, isalie usI hisAba se hiMsA kI mAtrA uttarottara adhika mAnI jaaegii| kyA ekendriya aura paMcendriya kI cetanA aura sukha-duHkha kA saMvedana samAna hai ? jainazAstra hI nahIM, vaidika dharmagrantha bhI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki gehU~ Adi anAja yA vanaspati Adi ekendriya jIva avyakta cetanA vAle jIva haiM; aura bakarA, hAthI Adi spaSTataH paMcendriya aura vyakta cetanA vAle jIva haiN| gehU~ Adi paidA karane vAle kI nIyata kisI jIva ko mArane kI nahIM hotI, svayaM AyuSya pUrNa hone se mara jAya, yaha bAta dUsarI hai| gehU~ pIsane vAle yA vanaspati ke khAne vAle ke pariNAma kra ra, tIvra tathA ghAtaka nahIM hote / usa samaya mana meM ugra ghRNA aura dveSabhAva nahIM paidA hote, bahusattvaghAtajanitAd, varamekaM sattvaghAtottham / ityAkalapya kArya, na mahAsattvasya hiMsanaM jAtu // . -puruSArthasiddhayupAya 42 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 203 krUratA aura nirdayatA kI Aga nahIM jalatI; tathA gehU~ Adi anAja to dUsarI khurAka na hone se vivaza hokara prANI prANarakSA ke lie khAte haiM, jabaki bakare Adi kA mAMsa khAne vAle loga anya sAttvika AhAra hote hue bhI svAdalolupatA yA paramparAgata rUr3hivaza asvAbhAvika rUpa se hiMsA kara DAlate haiM / phira bakarA, hAthI Adi koI bhI paMcendriya jIva mArA jAtA hai, usa samaya antaHkaraNa kI sthiti dUsare prakAra kI ho jAtI hai| paMcendriya jIva vikasita cetanA vAlA prANI hotA hai, jisako cetanA kA vikAsa jitanA adhika hotA hai, use utane hI adhika duHkha kA saMvedana hotA hai| cetanA ke adhika vikAsa ke alAvA usameM prANa bhI adhika hote haiM, zarIra kI banAvaTa bhI adhika bar3I hotI hai / indriyA~ bhI adhika aura vikAsazIla hotI haiM / vaha halacala karane vAlA vizAlakAya prANI hai| jaba use mArA jAtA hai to gherA jAtA hai, usake mana meM bhI pratikriyA jAgatI hai, vaha apanI AtmarakSA ke lie yA to pratyAkramaNa karatA hai yA phira bhAgane kA prayatna karatA hai / isa prakAra jaba antaHkaraNa ke bhAvoM meM tIvratA hotI hai, karatA, nirdayatA adhika hotI hai, tabhI usakI hiMsA kI jAtI hai| ataH yaha siddha hai ki paMcendriya jIva kI hiMsA tIvra aura krUra pariNAmoM ke binA nahIM ho sktii| isIlie usakI hiMsA bar3I hiMsA kahalAtI hai| vaha adhika pApakarmabandha kA kAraNa banatI hai aura isI kAraNa aupapAtika evaM bhagavatI sUtra meM narakagamana ke kAraNoM meM eka kAraNa paMcendriya vadha batalAyA hai / ekendriya vadha ko naraka kA kAraNa kahIM btaayaa| ataH thor3e-se paMcendriya jIvoM kI hiMsA atyanta ugra narakagamana phaladAyinI hotI hai, jabaki aneka sthAvara jIvoM kI hiMsA svalpaphadAyinI hotI hai / / niSkarSa yaha hai ki ekendriya se lekara paMcendriya jIva taka kI hiMsA meM pariNAma eka sarIkhe nahIM rahate, ataH unakI hiMsA bhI ekasarIkhI nahIM mAnI jA sakatI / jyoM-jyoM bhAvoM meM tIvratA bar3hatI jAtI hai, prANa, cetanA aura sukha duHkha saMvedana kA vikAsa bhI jyoM-jyoM bar3hatA jAtA hai, tyoM-tyoM hiMsA kI tIvratA meM bhI vRddhi hotI hai| ekendriya jIva kI apekSA dvIndriya jIva kI hiMsA meM pariNAma adhika ugra hoMge, isalie hiMsA kI mAtrA bhI 1 ekasyAlpA hiMsA, dadAti kAle phalamanalpam / anyasya mahAhiMsA, svalpaphalA bhavati paripAke / ___-puruSArtha. 52 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 tamaso mA jyotirgamaya jyAdA hogI / isa krama ke anusAra dvIndriya se trIndriya meM adhika, trIndriya se caturindriya meM aura caturindriya se paMcendriya jIvoM meM hiMsA adhika mAnI jAtI hai; aura paMcendriya jIvoM meM bhI dUsare prANiyoM kI apekSA manuSya ko mArane meM aura manuSyoM meM bhI zAsaka ko aura zAsaka ke bajAya eka mahAvratI sAdhu ko mArane meM uttarottara adhika hiMsA hotI hai / agara aisA nahIM mAnA jAegA to isa prakAra 'sarvajIvahiMsA samAna' mAnyatA ke anusAra jala kA eka gilAsa pIne meM aura manuSya kA rakta pIne meM koI bheda nahIM honA cAhie ! kyoMki donoM hI prAsuka rUpa se upalabdha ho sakate haiM / hastitApasoM ke mata ko mAnane vAlA sAdhu agara saba jIvoM kI hiMsA ko barAbara mAnakara calatA hai to use AhAra sambandhI niyamA nusAra gRhastha ke dvArA dI jAne vAlI ubalI huI kakar3I kI taraha ubalI huI machalI ke lene meM koI vicAra nahIM honA cAhie kyoMki unake matAnusAra to jaisI pIr3A ekendriya ( kakar3I) ko huI, vaisI hI pIr3A paMcendriya (machalI) ko huI hai na ! parantu jaba vyavahAra ke maidAna meM Ate haiM, taba asaliyata khula kara sAmane A jAtI hai / jIva yadi marane vAle jIvoM kI gaNanA karake hiMsA kA lekhA-jokhA kiyA jAtA ho taba to aisI mAnyatA vAle sAdhu ke sAmane koI Akara yaha kahe ki "mahArAja ! gAjara-mUlI khAne meM adhika marate haiM, ataH adhika hiMsA hotI hai, bakarA mAra kara khAne meM sirpha eka jIva kI hiMsA hotI hai. isalie mujhe donoM meM se kisI eka adhika hiMsA vAlI cIja kA tyAga karA deM / " bolie, usa samaya vaha sAdhu kyA phaisalA karegA ? kisakA tyAga karAyegA ? nizcaya hI vaha bakare ko mArane yA usakA mAMsa khAne kA tyAga karAyegA / ataH antatogatvA unheM 'sarvajIvasamAna, sarvajIvahiMsA-samAna ve siddhAnta ko tilAMjali dekara bhagavAna mahAvIra ke sahI siddhAnta para Ana hI par3egA / anyathA, 22veM tIrthaMkara neminAtha kA pazuhiMsAtyAga ke sandarbha meM pazu mocana saMbaMdhI masalA, kaise hala hogA ? neminAtha vivAha karanA hI nahIM cAhate the, kintu yAdavoM meM praviSTa mahAhiMsA ko dUra karane ke lie vivAha ke lie kisI taraha mAna gae / jaba barAta kI taiyArI hone lagI, taba snAna ka kuNDI meM aneka sthaloM kA jala ekatra kiyA gayA / kahate haiM, 108 ghar3oM ke pAnI se snAna karAyA gayA tathA vibhinna prakAra ke phUloM kI agaNita Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA kI parakha 205 mAlAe~ pahanAI giiN| agara 'sarvajIvahiMsA-samAna' kA siddhAnta hotA to ve usI samaya mana meM yaha soca kara ki mere vivAha ke samaya pazu to ginatI ke chUTeMge, yAnI thor3e-se jIvoM kI hiMsA chTegI, kintu yahA~ asaMkhyAta jIvoM kI hiMsA ho rahI hai / ve kaha dete-mere vivAha ke lie itanI hiMsA ho rahI hai ! jala kI eka ba~da meM asaMkhyAta jIva haiM, phUla kI eka paMkhur3I meM bhI asaMkhya jIva haiM. ataH isa hiMsA ko dekhate hue mujhe vivAha karanA zreyaskara nahIM hai| magara neminAtha usa samaya koI virodha kiye binA hI cupacApa snAna karake ratha para ArUr3ha ho ge| lekina jaba barAta dvArikA se cala kara rAjA ugrasena ke yahA~ paha~cI aura toraNa ke pAsa neminAtha Ae, taba unheM bAr3e meM avaruddha pazu-pakSiyoM kI karuNa pukAra suna kara sArathI se kAraNa pUchA / sArathI ne kahA-1"ye bhadra prANI Apake vivAha-prasaMga para aneka logoM ko bhojana karAne ke lie yahA~ ekatra kiye gae haiN|" sArathI kI bAta sunate hI dayAsAgara neminAtha karuNArdra hokara bole --"yadi vivAha ke nimitta ye bahata se prANI mAre jAte haiM, to yaha hiMsA mere lie paraloka meM zreyaskara nahIM hogI / ataH ina saba pazuoM ko bAr3e se bAhara nikAla do|" sArathI ne vaisA hI kiyaa| usake bAda neminAtha vivAha na karake usa yAdava jAti ko mahAhiMsA-tyAga kI preraNA dekara svayaM sAdhanA patha para cala par3ate haiN| yahA~ vicAraNIya yaha hai ki jIva adhika saMkhyA meM kahA~ the ? bAr3e meM yA jala kI kuNDI meM ? bAr3e meM to ginatI ke pazu-pakSI the, lekina jala kI eka bUMda meM asaMkhyAta jIva mAneM to, pUrI jala kI kuMDI meM kitane hI asaMkhya jIva the| buddhi se socie-yadi ekendriya jIvoM aura paMcendriya jIvoM ko hiMsA barAbara mAnI jAtI to tIrthaMkara neminAtha snAna ke samaya hI spaSTa inkAra kara dete, virodha pragaTa kara dete / ataH hiMsA kI taratamatAnyUnAdhikatA hiMsya jIvoM kI gaNanA dvArA AMkanA, jaina dharma kI apanI kasauTI nahIM hai / hiMsA ke tAratamya ko samajhane ke lie hiMsya jIvoM ke zarIra, indriya, prANa, cetanA Adi ke vikAsa evaM sAtha hI hiMsaka ke mano. bhAvoM kI tIvratA-mandatA ko samajhanA hogaa| 1 uttarAdhyayana sUtra 22/17 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tamaso mA jyotirgamaya hiMsakoM kI tIvratA-maMdatA ke anusAra hiMsA phala jaise jIvoM kI cetanA Adi ke vikAsa ke anusAra unakI hiMsA tIvra-tIvratara phaladAyinI banatI hai, vaise hI hiMsAkartA kI tIvra, madhyama evaM manda bhAvanA ke anusAra hiMsA bhI tIvra, madhyama evaM manda phaladAyinI hotI hai| jaise eka vyakti paMcendriya jIva ko mAratA hai to usa eka hI jIva kI hiMsA hiMsaka ke tIvra pariNAma hone se tIvra phaladAyinI hotI hai, vikalendriya (dvIndriya se caturindriya taka ke) jIvoM kI hiMsA karate samaya hiMsAkartA kI bhAvanA madhyama hotI hai, vaha hiMsA bhI madhyama phaladAyinI hotI hai, tathA ekendriya (pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAya) jIvoM kI hiMsA karate samaya hiMsAkartA kI bhAvanA manda hotI hai| isalie vaha hiMsA aneka jIvoM kI hote hue bhI manda phaladAyinI hotI hai| kyA vanaspati para cAkU calAne vAlA aura kisI manuSya yA pazu kI gardana para cAkU calAne vAlA donoM samAna hiMsAjanita pApa ke bhAgI haiM ? kyA donoM ko hiMsA samAna phaladAyinI ho sakatI hai ? kadApi nhiiN| pUrva, pazcAt aura anArabdha hiMsA kA phala koI hiMsA aisI hotI hai, jise Arambha karane se pUrva hI usakA phala mila jAtA hai, koI hiMsA aisI hai, jisakA phala karate samaya milatA hai, kisI hiMsA kA phala karane ke bAda milatA hai, kisI hiMsA ko Arambha karanA cAhate hue bhI, kI na jAne para bhI usakA phala milatA hai| jaise eka zikArI vanya jIvoM kA zikAra karane ke lie jaMgala meM gayA, vahAM zikAra ke rUpa meM jIva kI hiMsA karane se pUrva hI siMha ne use dekhate hI jhapaTa kara phAr3a ddaalaa| isI prakAra koI zikArI kisI zera para golI calAtA hai, usa samaya nizAnA cUkate hI zera jhapaTa kara zikArI kA kAma tamAma kara detA 1 ekasya saiva tIvradizati phalaM, saiva mandamanyasya / vrajati sahakAriNorapi hiMsA vaicitryamatra phalakAle / -puruSArtha. 53 2 prAgeva phalati hiMsA, kriyamANA phalati, phalati ca kRtA'pi / . ArabhyakartumakRtA'pi phalati hiMsAnubhAvena // --puruSArtha 54 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA-ahiMsA ko parakha 207 hai| koI hiMsA aisI bhI hotI hai, hiMsA karane ke bAda usakA phala isa loka yA paraloka meM milatA hai| eka zikArI ne mRga ko mArane ke lie baMdUka tAnI, parantu kAratUsa kharAba hone ke vaha calA na skaa| isase mRga kA vadha to na ho sakA, lekina pariNAma kaSAyayukta hone se bhAvahiMsA kA phala use milatA hI hai| isa prakAra hiMsA-ahiMsA kI vivekapUrvaka parakha evaM nApataula karane se Apa avazya hI ina donoM se paricita ho jAeMge aura ahiMsA ke sopAna para kramazaH car3hate jaaeNge| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 hiMsA ke strota aura unameM tAratamya ahiMsA kA svarUpa bahuta hI vyApaka hai / yaha parivAra, samAja, rASTra aura vizva ke jIvana meM vividha rUpoM meM phailI huI hai| jisa kisI kSetra meM jo bhI jJAta rUpa yA ajJAta rUpa se, sthUla yA sUkSma, bAhya yA Antarika hiMsA ho rahI hai, usa kSetra meM aura usa rUpa meM hiMsA kA sarvatomukhI virodha yA nirodha karanA hI ahiMsA kA pramukha uddezya hai| ahiMsA ke usa virATa svarUpa ko samajhanA, samajhAnA hamArA dAyitva aura kartavya hai aura tadanusAra AcaraNa karanA aura karAnA bhii| kintu ahiMsA ke svarUpa ko bhalIbhAMti samajhane ke lie hiMsA ke bhI tamAma rUpoM ko tathA usake vibhinna kAraNoM, srotoM, tAratamyoM evaM bacane ke upAyoM ko bhI samajha lenA jarUrI hai| hiMsA ke vibhinna srota : tIna yoga hiMsA kA tyAga karane se pahale hiMsA ke srotoM ko bhI samajha lenA Avazyaka hai| sarvaprathama prazna yaha hai ki hiMsAjanita jo karmabandhana hote haiM, ve AtmA dvArA hote haiM yA zarIra ke dvArA? zAstrIya samAdhAna yaha hai ki mana-vacana-kAyA ke yogoM meM jaba taka caMcalatA aura halacala rahatI hai, jinheM zAstrIya bhASA meM yoga kahate haiM-unhIM ke dvArA karmabandha hote haiN| vacana aura mana cUMki zarIra ke hI antargata haiM, isalie yaha kahA jAtA hai ki yaha karmabandhana zarIra ke dvArA hotA hai, kintu usa zarIra ke dvArA jo AtmA ke sAtha saMlagna ho / kevala zarIra ke dvArA bandhana nahIM ho sakatA, na akelI AtmA meM ho sakatA hai / balki eka-dUsare ke pragAr3ha sambandha ke kAraNa hI ( 208 ) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 206 bandhana hotA hai / agara zarIra ke dvArA hI hotA to AtmavihIna murdA zarIra ke bhI ho jAnA cAhie aura agara AtmA ke dvArA hI hotA ho to siddhoM kI AtmA se bhI honA caahie| parantu jaba taka zarIra ko AtmA kA pAvara nahIM milatA, taba taka kevala zarIra se koI svatantra kriyA yA karmabandha nahIM ho sktaa| taba prazna hotA hai, kyA AtmA karmabandha kara sakatA hai ? yaha jo zubha yA azubha karmoM kI dhArAe~ baha rahI haiM, kyA ve zarIra meM nahIM baha rahI haiM ? AtmA to adRzya hai, akelI AtmA meM zubhAzubha karmabandha hotA ho to taba to saiddhAntika Apatti yaha AegI ki karmabandha se atIta, zuddha, buddha, mukta AtmA meM bhI zubhAzubha karma mAnane par3eMge, kintu aisA hotA nahIM / isalie niSkarSa yaha nikalA ki zarIra aura AtmA donoM ke saMyoga se, donoM ke milana se saMsArI dazA meM karmabandha hotA rahatA hai| aba savAla yaha uThatA hai ki hiMsA yA ahiMsA ko vyakti apane jIvana meM lekara calatA hai. taba vaha kahA~-kahA~ kisa-kisa rUpa meM rahatI hai ? pahale maiMne spaSTa kara diyA thA ki karmabandha ke lie na akelA zarIra doSI hai, na akelI aatmaa| jaba AtmA niraMjana, vizuddha, nirlepa, nirAkAra ho jAtI hai, taba usa meM koI spandana yA halacala nahIM raha jAtI, isI ko yoganirodha kahate haiN| matalaba yaha hai ki mana, vANI aura zarIra meM kampana nahIM hotA, usa avasthA ko zailezI aura niSkampa avasthA kahate haiN| dasaveM guNasthAna taka kaSAya aura yoga donoM se bandha hotA hai, gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM sirpha yogoM se bandha hotA hai; tathA caudahaveM guNasthAna meM kaSAya aura yoga donoM hI nahIM rahate / isalie vahAM abandhaka dazA hai / jaba yaha spaSTa ho gayA ki yogoM kI halacala zarIra aura AtmA donoM se hotI hai, taba hiMsA Adi pApa (Asrava) bhI ina donoM se hote haiN| para kauna mukhya saMcAlaka banatA hai, kauna anugAmI yaha dekhanA hai / vAstava meM dekhA jAya to mana-vacana-kAyA ke sAtha AtmA ke mile binA to hiMsA Adi kI pravRtti (vyApAra) ho hI nahIM sktii| spaSTa hai ki AtmA ke dvArA hI hiMsAdi kI pravRtti hotI hai, kintu AtmA karAtA hai, zarIra ke mAdhyama se hii| zarIra meM hI mana aura vANI kI dhArA bhI pravAhita hotI rahatI hai| mana, vacana aura kAyA tInoM ke vyApAra ko yoga kahate haiN| ataH hiMsA ko rokane ke lie yA hiMsA kA nirodha karane ke lie Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 tamaso mA jyotirgamaya mana ke azubha saMkalparUpa vyApAroM ko haTAnA cAhie, vacana ko asadbhASaNarUpa vyApAra se rokanA cAhie aura kAyA ko hiMsAdi kI bAhya ceSTA karane se rokA jAnA caahie| isa prakAra tInoM yogoM para niyantraNa rakhane se mAnasika, vAcika aura kAyika hiMsA ke tInoM srota ruka jAte haiN| ina tInoM srotoM se hiMsA ruka jAegI to AtmA se bhI hiMsA banda ho jaaegii| __mana pahalA yoga hai / yaha yoga itanA jabardasta hai, ki adhikatara kAma to yahI karatA hai, yahI hiMsA ke plAna banAtA hai, yahI vacana aura kAyA ko prerita karatA hai, yahI lambI-lambI ur3AneM bharatA hai / bhAvahiMsA ke prasaMga meM maiMne kahA thA ki usakI AdhArabhUmi mana hai| jaise koI injIniyara makAna banAnA cAhatA hai to pahale usakA nakzA mana meM khIMca letA hai, usake bAda kAgaja para usakA nakzA banAtA hai, phira kArogaroM aura majadUroM ko makAna ke nirmANa kArya meM niyukta karatA hai| isI prakAra AtmArUpI iMjIniyara hiMsA karane ke lie bhI pahale mana meM yojanA banAtA hai, usake bAda vaha hiMsA kA nakzA prastuta karatA aura vANI se kahatA hai, tadanantara zarIra ke aMgopAMgoM ko kArIgaroM aura majadUroM ke rUpa meM hiMsA ko kriyAnvita karane ke lie niyukta karatA hai| isalie mana hI ina donoM kA saradAra hai / jitanI bhI kriyAe~, halacaleM haiM, spandana yA harakateM haiM, ve saba pahale mana meM hI janma letI haiN| vizva ke sabhI darzana isa bAta ko mAnate haiN| bauddha dharma ke mUrdhanya grantha 'dhammapada' meM bhI kahA hai "mano puvvaMgamA dhammA, manoseTTA mnomyaa| manasA ce paTTena, bhAsati vA karoti vA // " jitane bhI vikalpa uThate haiM, ve zubha hoM yA azubha, sarvaprathama mana meM hI uThate haiN| jitanI bhI harakateM hotI haiM, ve manomaya hotI haiM, mana se hI zliSTa hotI haiM, mana se prayukta hokara hI prANI bolatA hai yA kriyA karatA hai| hamArA sArA jIvana mAnasika adhyavasAyoM se paripUrNa hai, usI se saMcAlita evaM prerita hotA hai| ataH mana meM utpanna adhyavasAya hI mukhya rUpa se hiMsA ke janaka haiN| ___ mana meM pratikSaNa samudra kI laharoM kI taraha vicAroM kI lahareM uThatI rahatI haiM / vicAroM kA jvAra-bhATA jaba uThatA hai, taba itane vega se uThatA hai. mAno mana nAca rahA hai / kSaNa bhara meM svargaloka kI ur3Ana bharatA hai, dUsare Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 211 hI kSaNa narakaloka kI, yAnI mana pratipala AkAza-pAtAla kI udher3a-buna karatA rahatA hai / mana kI caMcala gati ko nApanA bahuta hI kaThina hai, kavivara zrI banArasIdAsa jI kahate haiM eka jIva kI eka dina, dasA hoI jetIka / so kahi sake na kevalI, yadyapi jAnaM ThIka // koI kaha sakatA hai ki jina jIvoM meM mana nahIM haiM, vahA~ adhyavasAya kaise hote haiM ? jainadarzana kahatA hai, vahA~ bAhara se ve asaMjJI-amanaska hote hue bhI unake bhAvamana to hotA hI hai / ekendriya jIva, jinheM hama amanaska kahate haiM, ve bhI sAta yA ATha karma samaya-samaya para bA~dhate haiM / sAta karma to niyama se bA~dhate haiM / aura karmabandha tabhI hotA hai, jaba AtmA meM yogoM kI halacala se kampana utpanna hotA hai / unhIM ke sAtha hI kaSAyoM ke saMskAra jAgRta hoMge / isIlie ekendriya jIva meM bhI hiMsA taba taka cAlU rahatI hai, jaba taka ve mana se hiMsA kA tyAga nahIM kara dete / nIce kI bhUmikAoM meM mana kA pratyeka kampana hiMsA hai / tAtparya yaha hai ki kendriya se lekara paMcendriya taka jitane bhI prANI haiM, aura jaba taka ve saMsArI dazA meM haiM, taba taka mana, vacana, kAyA ke dvArA samudra kI laharoM kI taraha kampana hotA rahatA hai, halacala macI rahatI hai / aura jaba kampanoM kI koI ginatI nahIM to hiMsA ke bhedoM kI gaNanA kaise ho sakatI hai / phira bhI AcAryoM ne sthUla dRSTi vAle jIvoM ke lie hiMsA ke kucha sthUla rUpoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai / hiMsA ke tIna stara yaha nizcita ho gayA ki hiMsA kI AdhArabhUmi tIna yoga haiM-mana, vacana aura kAyA; taba hiMsA ke staroM ko samajha lenA Avazyaka hai / sarvaprathama hiMsA ke tIna stara haiM- saMrambha, samArambha aura Arambha / sarvaprathama mana meM hiMsA ke vicAra paidA hote haiM / ataH hiMsA karane yAnI mArane, pITane, satAne, dveSa karane Adi ke vicAroM kA mana meM utpanna honA saMrambha hai / phira usake lie sAmagrI juTAI jAtI hai| yAnI hiMsA karane ke lie vividha sAmagrI juTAnA - samArambha hai / isake pazcAt 'AraMbha' kA nambara AtA hai / 'Arambha' kA krama hiMsA ke prArambha se lekara antima - prANoM se rahita kara dene taka calatA hai / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 tamaso mA jyotirgamaya hiMsA ko pRSThabhUmi : kaSAya __ aba dekhanA yaha hai ki hiMsA kA jo saMkalpa yA prayatna kiyA jAtA hai, usakI pRSThabhUmi kyA hai ? vaha kisakI preraNA se kiyA jAtA hai ? jaina dRSTi se hiMsA kA saMkalpa, sAmagrI saMgraha yA hiMsA kA sakriya prayatna-ye tInoM antarha daya kI dRSTa kalpanAoM, duSpariNatiyoM yA durbhAvanAoM kI preraNA se hote haiN| ve durbhAvanAeM cAra prakAra kI haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobha jaba kabhI hiMsA kI kisI stara kI duSpravRtti kI jAtI hai to usake pIche yA to krodha hotA hai, yA abhimAna, athavA mAyA yA lobha hotA hai| rAga, dveSa, IrSyA Adi kA bhI antarbhAva ina cAroM meM ho jAtA hai| inhIM cAroM ko cAra kaSAya kahate haiM / inhIM cAroM kaSAyoM ke kAraNa saMrambharUpa, samArambharUpa yA ArambharUpa hiMsA hotI hai| jaise bahaneM roTI banAne ke lie pahale mana meM vicAra karatI haiM, tadanantara roTI banAne kI sAmagrI juTAtI haiM aura usake bAda roTI banAne kI kriyA zurU kara detI haiN| isI prakAra hiMsA ke ye tIna krama haiM / ina tInoM ke sAtha cAroM kaSAya mila jAte haiM, to tIna ko cAra se guNA karane para 12 bheda hiMsA ke bana jAte haiN| kaSAyoM kA raMga jitanA hI adhika pakkA aura gaharA hogA, utanI hI adhika hiMsA bhar3akegI, aura inakA raMga jitanA kaccA yA alpa hogA, utanI hI hiMsA alpa hogii| hiMsA kI pRSThabhUmi kaSAya hai, yaha yAda rakhanA cAhie / hiMsA ke tIna yoga aura tIna karaNa hiMsA ke srota tIna yoga haiM-mana, vacana aura kAyA; yaha pahale kahA jA cukA hai / ye hI hiMsA ke mukhyataH tIna aujAra yA sAdhana haiM / manuSya ke pAsa ye hI tIna tAkateM haiM, aura haiM ye prabala rUpa meM, inhIM para jaba spandana yA halacala hotI hai, tabhI hiMsA hotI hai / . hA~, to hiMsA ke pUrvokta 12 bhedoM ke sAtha mana-vacana-kAyA ye tIna yogoM kA guNana karane para 36 bheda ho gae / ina tIna yogoM ke dvArA hiMsA karane ke tIna dvAra haiM yA tarIke haiM, jinheM zAstrIya paribhASA meM karaNa kahate haiN| karaNa tIna prakAra ke haiMkRta, kArita aura anumodana / arthAt manuSya hiMsA kevala svayaM hI karatA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 213 hai, aisI bAta nahIM; kaI bAra dUsaroM se hiMsA karAtA hai, aura kaI bAra na to svayaM karatA hai, na karAtA hai, sirpha hiMsA kA anumodana-samarthana karatA hai| ina tInoM karaNoM kA ukta tIna yogoM ke sAtha milana hotA hai / yAnI pUrvokta 36 bhedoM ko tIna karaNoM ke sAtha guNita karane para hiMsA ke 108 bheda ho jAte haiN| hiMsA ke ina 108 bhedoM se virata honA hI ahiMsA ko prApta karanA haiM / jyoM-jyoM manuSya hiMsA ke ina prakAroM se nivRtta hotA jAtA hai, tyoMtyoM vaha ahiMsA ke bhedoM kI sAdhanA meM pravRtta hotA jAtA hai| isalie spaSTa hai ki jitane bheda hiMsA ke haiM, utane hI bheda ahiMsA ke haiN| kintu hiMsA ke ina bhedoM se nivRtta hone ke lie apramattatA kI jarUrata hai| pramAda athavA asAvadhAnI ke rahate hue manuSya hiMsA se virata nahIM ho sktaa| jaina zrAvaka ko hiMsA-tyAga kI maryAdA jaina zrAvaka do karaNa evaM tIna yoga se hiMsA kA parityAga karatA hai| vaha kisa rUpa meM, kisa hiMsA kA tyAga karatA hai, ise maiM prasaMgavaza Age batAU~gA / abhI to karaNa aura yoga ke prasaMga meM zrAvaka ke ahiMsA vrata kI maryAdA yaha hai ki vaha na to mana, vacana aura kAyA se hiMsA karatA hai aura na hI mana-vacana kAyA dvArA hiMsA karavAtA hai / anumodana kI chUTa rakhatA hai-mana, vacana, kAyA se / spaSTa taura se kaheM to hiMsA kA tyAga 6 prakAra se hotA hai (1) apane mana meM svayaM kisI jIva kI hiMsA karane ke bhAva Ane pr| (2) apane mana meM kisI vyakti ko usa jIva kI hiMsA karane ke lie kahane kA bhAva Ane pr| (3) koI vyakti svataH hI usa jIva kI hiMsA kara de to, bahuta acchA, isa prakAra kA mana meM bhAva Ane para / (4) apane mukha se kahanA ki maiM isa jIva kI hiMsA kruuNgaa| (5) kisI anya vyakti se kahanA ki isa jIva kI hiMsA kara do / (6) koI vyakti kisI jIva kI hiMsA kara rahA ho to use apane vacanoM dvArA aura bhI protsAhita karanA / (7) svayaM jIva ko hiMsA karanA / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tamaso mA jyotirgamaya (6) kisI anya vyakti se karAnA / (8) koI anya vyakti kisI jIva kI hiMsA kara rahA ho to usaka anumodana krnaa| ina prakAroM meM se tIsare, chaThe aura nauveM prakAra ko chor3akara bArka ke 6 prakAroM se jaina zrAvaka hiMsA kA tyAga karatA hai| anumodana ke Azrita tIna prakAra khule rakhe haiM, unameM bhI yathAzakti viveka rakhatA hai| .. yahA~ prazna kiyA jA sakatA hai ki jaba hiMsA burI hai to zrAvaka ko hiMsA kI anumodanA kA tyAga bhI karanA caahie| vaha hiMsA karane vAle se paricaya rakhane kA tyAga kyoM nahIM karatA ? isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki zrAvaka ne apane dvArA kI yA karAI jAne vAlI hiMsA kA tyAga kiyA hai, vaha abhI apane parivAra va putra-pautrAdi ke sAtha sambandhita hai, usane gRhatyAga nahIM kiyA hai, ataH mamatva bhAva kA chedana nahIM kiyA hai / ataeva jaba putra-pautrAdi ke sAtha rahatA hai aura unameM se koI hiMsA karatA hai yA hiMsA kA zrAvaka ke darje taka kA tyAga nahIM kiyA hai, aisI hAlata meM saMvAsAnumati kA doSa use lage binA nahIM raha sktaa| saMbhava hai, AtmIya janoM meM se koI hiMsA kare aura vaha use na chor3a sake, ataeva vaha hiMsA karane vAle se paricaya rakhanA chor3a nahIM sktaa| mahAzataka zrAvaka vratadhArI zrAvaka thA, lekina usakI patnI ne hiMsA tyAga nahIM kiyA thaa| phira bhI vaha use parityakta na kara skaa| saMbhava hai, parityakta kara dene se vaha vyabhicArAdi meM pravRtta ho jAe, yaha bhI AzaMkA ho / prAcIna kAla meM hiMsA kI apekSA bhI vyabhicAra kA pApa atyanta bhayaMkara samajhA jAtA thaa| isI taraha gRhasthAzramI zrAvaka apanI jAti ko bhI nahIM chor3a sakatA aura na jAti ke sabhI logoM para isa bAta ko balAta thopa sakatA hai ki ve na sthUla hiMsA kareMge aura na karAyeMge / isalie jo hiMsA karatekarAte haiM, unake sAtha sambandha rakhane se anumodana kA doSa lagatA hai| isa bAta ko lakSya meM rakha kara gRhastha zrAvaka ko do karaNa tIna yoga se hiMsA ko tyAga karanA batalAyA hai / isa prakAra kA tyAga karane se gRhastha ke saMsAra-vyavahAra meM bAdhA nahIM A sktii| eka bAta aura hai, gRhastha zrAvaka ke Azrita putra-pautrAdi bhI rahate haiM, unake dvArA ko gaI hiMsA se saMsarga doSa hI nahIM lagatA, kabhI-kabhI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 215 usake lie preraNA bhI karanI par3atI hai / mAna lIjie -do karaNa tIna yoga ahiMsA ke yahA~ koI rAjyAdhikArI A gayA / usase zrAvaka ne kahA - uThie, bhojana kara liijie| isa prakAra bhojana kI preraNA kara dii| lekina bhojanakartA yadi kahIM jA kara abhakSya padArtha khAye to kyA hogA ? agara usake sAtha sambandha kA tyAga kara diyA jAya to kleza vRddhi hone kI sambhAvanA hai / yadi vaha thor3A hiMsaka hai to sambandha tor3a dene para saMbhava hai, adhika hiMsaka bana jAe / sambandha rakhane para kadAcita use sanmArga para bhI lAyA jA sakatA hai / matalaba yaha hai ki gRhastha hone ke kAraNa zrAvakoM kA isa prakAra kA sambandha banA rahatA hai / kisI acche kAma ke lie kisI sambandhita vyakti ke sAtha gatyavarodha na ho, isa kAraNa zrAvaka tIsarA karaNa khulA rakhatA hai / isase pApI ko bhI sudhArane meM koI ar3acana nahIM A sakatI / mAna lIjie, kisI ne apane lie saudA kiyA, kisI ne apane lie munIma se saudA karAyA aura kisI ne sodA karane vAle ko sammati yA salAha dI / yahA~ vaha svayaM kiye yA karAye hue saude ke hAni lAbha ko to bhogegA, kintu jise salAha dI hai, vaha usake hAni lAbha ko nahIM bhogegA / saudA karane vAle ko kevala salAha dene ke kAraNa use anumati kA doSa avazya lagA hai, lekina usa zrAvaka ke do karaNa tIna yoga se liye hue vrata meM koI AMca nahIM AtI / tAtparya yaha hai ki zrAvaka yadyapi anumodanarUpa hiMsA khulI rakhatA hai, phira bhI vivekavAna hone ke kAraNa vaha usa hiMsA ko bhI mana, vacana, kAyA se TAlane kI koziza karatA hai / paristhitivaza yadi use saMvAsAnuti kA doSa lagatA hai, usake lie vaha pUrA satarka rahatA hai / pApabandha kisameM jyAdA kisameM kama ? hiMsA tIna taraha se hotI hai, svayaM karane se hotI hai, kahIM dUsare se karAne se hotI hai, kahIM anumodana se hotI hai| eka AdamI svayaM kAma karatA hai, usase hiMsAjanita pApabandha hotA hai / dUsarA svayaM nahIM karatA kintu dUsaroM se karavAtA hai, usase hiMsAjanita pApabandha hotA hai / tIsarA svayaM karatA bhI nahIM, karavAtA bhI nahIM, sirpha karane vAle kA anumodana yA sarAhanA karatA hai aura usameM bhI hiMsAjanita pApabandha hotA hai / ata Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tamaso mA jyotirgamaya prazna yaha hai ki ina tInoM kAraNoM meM se kisameM pApabandha kama hai, kisameM jyAdA? - isakA samAdhAna yaha hai ki jaina dharma anekAntavAdI dharma hai, vaha hara bAta ko vibhinna dRSTikoNoM se dekha-parakhakara hI nirNaya detA hai / jaina dharma kA nirNaya bhAvoM kI vividhatA para hai, kahIM-kahIM viveka para Azrita hai / karanA, karAnA aura anumodana-ye tInoM vivekadaSTi para nirbhara haiN| jahA~ jIvana kI nIcI bhUmikA hotI hai, vahA~ vicAroM kA pravAha aniyantrita rahatA hai, vahA~ prAyaH ekAnta dRSTi kA hI Agraha rakhA jAtA hai, kintu jIvana kI bhUmikA jahA~ jijJAsu sAdhaka kI hotI hai, vahAM vyakti phUMka-phUMka kara kadama rakhatA hai| ___ kaI loga bhrAntivaza yaha soca liyA karate haiM ki agara hama apane hAtha se kAma kareMge to hiMsA hamase hogI aura usakA pApa hameM lagegA, isalie dUsare se yA naukaroM se kAma karavA kara yaha santoSa kara lete haiM ki isa kArya meM jo kucha hiMsA huI hai, usakA pApa use lagegA, lekina yaha siddhAnta yathArtha nahIM hai| jaba taka vyakti Arambhajanaka kAryoM ko sarvathA chor3akara mahAvratI sAdhaka nahIM bana jAtA, taba taka svayaM kArya chor3akara dUsaroM se karAne para bhI usa pApabandha se chUTa nahIM sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki jisa kArya ko vyakti svayaM vivekapUrvaka kara sakatA hai, usa kArya ko jaba aise vyakti (naukara Adi) se karAtA hai, jise bilkula viveka nahIM hai / aise avivekI se kAma karAne meM anekagunI hiMsA jyAdA hogI, pApabandha bhI adhika hogaa| matalaba hai ki sAdhaka jaba svayaM kAma karatA hai to yadi usameM viveka, vicAra aura cintana hai to vaha usa kArya meM jAna DAla degaa| vaha andhAdhundha evaM aviveka se jaise-taise kArya ko begAra samajhakara nahIM kregaa| parantu jo sAdhaka svayaM dakSatApUrvaka kAma kara sakatA hai, kintu vaha svayaM na karake kiso aise vyakti se, jisakI bhUmikA usa kAma ke yogya nahIM hai, usa kAma ko vaha viveka se nahIM kara sakatA, yadi AgrahapUrvaka karavAtA hai, to aisI sthiti meM karane kI apekSA karavAne meM jyAdA pApabandha hotA hai| pUjyazrI javAharalAlajI mahArAja ke bacapana kI eka ghaTanA hai| ve svayaM likhate haiM ki usa samaya merI Ayu karIba dasa sAla kI hogii| jisa gA~va meM merA janma haA thA, vahA~ mukhya khAna-pAna makkA kA thaa| vahA~ makkA paidA ho jAtA to varSa acchA mAnate / makke kA utpAdana usa varSa Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 217 ke makkA ke pakaur3e banAye pakaur3e banAne kA bhI rAjya sammAnita tathA mujhase kahA - "bAr3e meM pattiyA~ tor3a lAo / " khUba acchA huA thA, ataH grAma ke bar3e-bar3e logoM ne milakara goTha karane kA nizcaya kiyaa| sabhI logoM ne vicAra kiyA ki jAya~ / makkA ke pakaur3oM ke sAtha hI kucha bhAMga vicAra huA / mere sAMsArika pakSa ke mAmAjI vahA~ pratiSThita nAgarika mAne jAte the / mere mAmAjI ne bhAMga bahuta ugI huI hai, ataH vahA~ jAkara bhAMga kI mujhe yaha nahIM batAyA gayA ki pattiyA~ kitanI tor3akara lAnI haiM / maiM abodha bAlaka thA / daur3A-daur3A bAr3e meM gayA aura Dhera -sI pattiyA~ tor3a lAyA / mere anumAna se pattiyA~ lagabhaga sera bhara hoMgI / mere mAmAjI dhArmika vicAroM ke the, ve sambhavataH cauvihAra bhI rakhate the, pratikramaNa bhI nitya karate the / pApabhIru hone ke kAraNa mere hAtha meM bhAMga kI Dhera-sI pattiyA~ dekha ve mujhase kahane lage - " javAhara ! itanI pattiyA~ kyoM tor3a lAyA ? thor3I-sI bhAMga kI jarUrata thI / tujhameM itanI bhI akla nahIM hai ki itanI Dhera pattiyoM kA kyA hogA ?" isa prakAra ve mujhe ulAhanA bhare svara meM DAMTane lage / lekina yaha kasUra merA thA yA unakA ? jaba ve jAnate the ki maiM abodha bAlaka hU~, itanA viveka kahA~ ki maiM thor3I-sI pattiyA~ lAtA / na unhoMne mujhe viveka sikhAyA, na baccA hone ke kAraNa mujhameM viveka hI thA / isa taraha isa ghaTanA meM adhika pApabandha karane kI apekSA karAne meM huA, jise agara mere mAmAjI svaya hAtha se karate to zAyada kama se kama pApabandha se kara sakate the / kyoMki apane hAtha se ve bhAMga ke patte tor3akara lAte to jitanI AvazyakatA thI, utanI hI lAte, adhika nahIM / dUsare, ulAhanA dene yA bhalA-burA kahane kA mAnasika vAcika kleza na hotA / eka bahana jo vivekavatI hai, vaha svayaM cauke kI maryAdA ahiMsA kI dRSTi se nibhA sakatI hai, yathAzakti jIvarakSA kara sakatI hai / parantu vaha isa bhrama meM hai ki svayaM roTI banAne meM pApa lagatA hai / yadyapi vaha svayaM khAne tathA pArivArikajanoM ko khilAne kI jimmevArI se mukta nahIM huI hai / isa sthiti meM vaha kisI avivekI naukarAnI ko roTI banAne kA kAga sauMpatI hai, jise ahiMsA sambandhI maryAdA kA jJAna nahIM hai / vaha to jaisetaise roTiyA~ seka kara rakha degI / use yaha bhAna nahIM hai ki pAnI chanA huA hai yA binA chanA ? lakar3iyoM meM koI jIva hai yA nahIM, dekhabhAla nahIM Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 tamaso mA jyotirgamaya karatI / ataH aisI avivekavatI naukarAnI se kAma karAne meM jyAdA pApabandha hogaa| yadi koI bahana viveka ke sAtha kAma karegI to kadama-kadama para chAnabIna karegI; ATA, pAnI, lakar3I Adi dekhabhAla kara karegI / usake antar meM dayA evaM karuNA kI lahara ubuddha hogI to vaha yaha bhI socegI ki yaha bhojana mere pArivArika janoM ke svAsthya ke anukUla hai yA nahIM? kintu usane Alasyavaza avivekI naukarAnI se rasoI karAne meM zAna smjhii| vaha cauke ko hisAmaya banA degii| isa taraha usase karAne meM adhika pApa huaa| jo bAta gRhastha ke lie hai, vahI bAta sAdhuoM ke lie hai / eka ziSya hai, eka gurujI ke pAsa / parantu vaha gocarI sambandhI niyamopaniyamoM se anabhijJa hai / nausikhiyA hai, kevala mAla ikaTThA kara lenA hI gocarI kA artha samajhatA hai / gurujI vivekI haiM, gocarI sambandhI niyamoM ke jAnakAra haiM / parantu ve apane bar3appana kI zAna dikhAne ke lie svayaM gocarI hetu na jAkara avivekI ziSya ko bheja dete haiN| use patA nahIM ki kahA~, kitanI cIja lanI cAhie yA gRhastha ke parivAra ke lie pIche kucha bacatA hai yA nahIM ? isa prakAra aMTasaMTa AhAra bhara kara le AtA hai, to vaha gocarI ke sAtha doSoM kA bhaMDAra bhara lAegA / aisI sthiti meM gurujI svayaM jAte to itanI hiMsA nahIM hotI / yahA~ karane kI apekSA karAne meM adhika hiMsA huii| eka DaoNkTara hai, vaha oNparezana karane meM eksaparTa hai / parantu vaha apane kaMpAuMDara se kahatA hai ki mujhe oNparezana karate hue ghRNA AtI hai, isa kAraNa maiM oNparezana nahIM kara sakatA, tuma kara do| yoM kaha kara vaha kaMpAuMDara ko oNparezana karane ke lie taiyAra kara letA hai, kintu kaMpAuMDara oNparezana meM bahuta anabhijJa hai, anAr3o bhI hai, hoziyAra nahIM hai| ataH DaoNkTara ko, svayaM apane hAtha se oNparezana na karake kaMpAuMDara se karAne meM adhika hiMsA va pApabandha huA / isI prakAra eka dUsarA DaoNkTara hai, jo svayaM oNparezana karane meM anabhyasta hai, yA itanA eksaparTa nahIM hai, vaha agara apane se vizeSajJa va niSNAta DaoNkTara ne oNparezana karAtA hai to yahA~ karane kI apekSA karAne meM alpa pApa hI huaa| donoM DaoNkTaroM ke udAharaNa Apake sAmane haiM / donoM DaoNkTaroM ne svayaM oNparezana na karake dUsaroM se oNparezana karAyA hai| parantu pahale DaoNkTara ko adhika pApabandha hogA, jabaki dUsare DaoNkTara ko alpa pApa lgegaa| yaha antara viveka aura aviveka kA hai / eva Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 216 tIsarA vyakti hai, jo svayaM oNparezana karane meM anabhijJa hai, lekina jo oNparezana karane meM niSNAta DaoNkTara hai, use oNparezana na karane dekara lobhavaza svayaM oNparezana karatA hai to usako svayaM karane meM adhika pApabandha huA / hAlAMki aise AdamI dvArA kiyA huA oNparezana saphala bhI ho jAe, phira bhI sarakAra meM vaha aparAdhI hI mAnA jAegA, kyoMki usane oNparezana se anabhijJa hote hue bhI kiyaa| pahale DaoNkTara ko karAne meM adhika pApa lagA, dUsare ko karAne para bhI alpa pApa huA aura tIsare ko svayaM karane meM bhI adhika pApabandha huA / ina tInoM meM antara viveka kA hai| pahalA aura tIsarA avivekI hai, unake dvArA karAne aura svayaM karane meM adhika pApa lagA, jabaki dUsarA vivekI hai, jisane dUsare vivekI puruSa se karAyA, isalie alpa pApa lgaa| jIvana meM isa prakAra kI aneka ghaTanAe~ pratidina hotI rahatI haiN| jaina dharma pratyeka pravRtti ke pIche viveka kI bAta karatA hai / yalAcArapUrvaka pratyeka zubha kArya karane kI AjJA detA hai / yatnAcArapUrvaka kArya karate hue bhI agara hiMsA ho jAtI hai, to vaha pApakarmabandhaka nahIM hotii| mAna lo, zrAvaka kI bhUmikA meM agara koI guhastha hai to vaha bhI ArambhajA hiMsA meM viveka aura yatanA rakhe to adhika hiMsA se baca sakatA hai| kaI loga isa viSaya meM bhrAnti ke zikAra hokara ghara para banA kara khAne kI apekSA halavAI ke yahA~ se banI huI cIjeM khAne meM kama hiMsA mAnate haiM, lekina ve yaha nahIM socate ki halavAI ke yahA~ kauna sA viveka rakhA jAtA hai ? kaI daphA to bUre meM laTeM yA kaI jIva par3e rahate haiM, ATe aura pAnI ko bhI vahA~ kauna dekhatA hai ? usakI apekSA ghara meM agara viveka se cIjeM banAI gaI haiM, pAnI, ATA, lakar3I tathA anya sAmagrI dekhakara hI khAdya padArtha banAe gae haiM, to Apa hI apanI buddhi ke gaja se nApa kara dekheM ki kisa meM kama pApa lagegA? niSpakSa buddhi se jAMca karake dekheM to Apako yaha nirNaya karate dera na lagegI ki dUsare ke dvArA sIdhI banI huI vastu khAne meM adhika hiMsA hai yA apane ghara para viveka se banI huI vastu khAne meM hai ? . niSkarSa yaha hai ki jahA~ viveka aura yatnAcAra hai, vahA~ to karane meM alpa pApa hai, karAne meM bhI alpa pApa hai, lekina jahA~ viveka nahIM hai, yatnAcAra nahIM hai, vahA~ karane meM bhI adhika pApa hai, karAne meM bhI adhika pApa hotA hai / viveka evaM yatnAcAra na ho to alpa pApa ke kArya bhI adhika pApa ke bana jAte haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 tamaso mA jyotirgamaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se dekheM to karane, karAne aura anumodana ina tInoM ke dvArA hone vAle pApabandha meM bahata antara diikhegaa| svayaM hAtha se vivekapUrvaka Arambha manuSya kitanA bhI kare, phira bhI eka sImA meM hogA, lekina karAne meM to lAkhoM-karor3oM se bhI karane ke lie kahA jA sakatA hai| karane meM to do hAtha hI lageMge, lekina karAne meM to lAkhoM-karor3oM hAtha laga sakate haiN| karane meM to samaya bhI maryAdita rahegA, lekina karAne meM to samaya kA koI vicAra nahIM raha sktaa| isI prakAra karane kA kSetra sImita rahegA, lekina karAne meM kSetra kI sImA bahuta adhika ho sakatI hai / isa dRSTi se karane ke dravya, kSetra aura kAla tInoM maryAdita rahate haiM, jabaki karAne ke dravya, kSetra aura kAla kI koI sImA nirdhArita nahIM hotii| aura anumodana kA dravya, kSetra aura kAla to karane aura karAne donoM se bar3ha kara hotA hai / balki anumodana kA pApa to prAyaH aisA hotA hai ki kiyA-karAyA kucha nahIM aura muphta meM adhika pApa kA bandha ho jAtA hai / jaise ki bhagavatI sUtra ke 24veM zataka meM varNita tandulamatsya kA varNana hai| tandulamaccha eka bhI jala-jantu ko nigala nahIM sakatA, pakar3a nahIM sakatA aura na nigalavA yA pakar3avA sakatA hai, kintu mana hI mana mahAhiMsA kI anumodanA karake usa mahApApa ke phalasvarUpa sAtavIM naraka kA mehamAna bana jAtA hai| eka vyAvahArika udAharaNa lIjie- eka vivekI zrAvaka ne mahala banavAyA / mahala bahuta hI sundara aura advitIya banA hai, lekina vaha samajhatA hai, isameM ArambhajA hiMsA lagI hai, isakI kyA sarAhanA kI jAe, lAcArIvaza hI vizAla parivAra ke rahane ke lie mujhe itanA bar3A makAna banAnA par3A hai| isalie vaha apane muMha se mahala kI bilakUla prazaMsA nahIM karatA aura na kisI se prazaMsA sunane ke lie utsuka hai, na dUsaroM ko prazaMsA karane kI preraNA detA hai / magara kucha vyakti aise hote haiM, jo dUsare kI prazaMsA meM hI rata rahate haiN| aisA hI eka darzaka aayaa| usane mahala dekha kara kahA"vAha ! kitanA acchA mahala banA hai| mahala banAkara seTha ne nAma amara kara diyA hai / vAkaI meM aisA mahala AsapAsa meM kahIM nahIM hai / " isa ghaTanA meM mahala banAne vAlA to alpa pApa meM hI rahA, magara usake anumodaka aura prazaMsaka ne mahala kI nAhaka prazaMsA karake muphta meM hI adhika pApa baTora liyA / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 221 videzI vastra yahAM nahIM banate, lekina koI yahA~ baiThe hue hI sunakara mA vijJApana par3hakara hajAroM mIla dUra mainacesTara aura laMkAzAyara kI miloM ke bane kapar3oM kI prazaMsA karake anumodana karatA hai, to isa taraha siddha ho jAtA hai karane-karAne kI apekSA anumodana kA kSetra bar3A hai| karane kI apekSA, karAne kA dravya, kSetra, kAla kaise adhika khulA hai, ise jaina jagat ke itihAsa kI eka camakatI huI ghaTanA dvArA dekhie jaina itihAsa yA jaina saMskRti kA pahalA adhyAya yugAdi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva se prArambha hotA hai| bhagavAna RSabhadeva ke mahAvratI dIkSA le lene ke bAda bharata ne cakravartI banane ke sandarbha meM bAhubalI ko apane Adhipatya ke nIce rakhane ke lie prayatna kiyaa| magara bAhabalI ne jaba kisI prakAra se bharata kI adhInatA svIkAra na kI to donoM meM Thana gaI aura yuddha kA avasara A gyaa| donoM kI senAe~ vizAla raNakSetra meM Amane-sAmane A DaTI / basa, raNabherI bajane kI dera thii| AcArya jinadAsa mahattara ke kathanAnusAra vahA~ tatkSaNa bAhubali ke mana meM vairAgya aura karuNA kA pravAha umar3a par3atA hai / vaha socatA hai-bharata cakravartI bananA cAhatA hai, maiM usake mArga meM bAdhaka huuN| maiM svAbhimAnavaza usakI adhInatA svIkAra nahIM karatA, kyoMki vaha anUcita hai| bhAI ke nAte maiM bharata kI sevA kara sakatA hU~, dAsa bana kara nahIM / aba yahA~ khAsa prazna to bharata kA aura merA hai / kyoM nahIM, hama donoM hI Apasa meM nipaTa leM, vyartha hI itanI senA ko kaTavAne se kyA lAbha hai ? vyartha ho itanA rakta bahAne se koI lAbha nahIM hai / yuddha to yuddha hai, isameM donoM ora ke hajAroM-lAkhoM sainika kaTamara kara samApta ho jAeMge / isake alAvA unake pIche rahe hue parivAra ko bhI bahuta ronA-dhonA par3egA, sArI saMskRti aura sabhyatA maTiyAmeTa ho jAegI / ataH isa karuNA se prerita hokara bAhubali ne bharata ke pAsa sandeza bhejA-"bhaiyA ! lar3AI to ApakI aura merI hai| donoM ora kI senA kI to nahIM hai| phira vyartha hI itane sainikoM ko kaTavAne aura itanA raktapAta karAne se kyA lAbha hai ? ataH Ao, hama donoM paraspara zakti ajamAkara usI para se jaya-parAjaya kA nirNaya kara leM aura vyartha meM hone 1 Avazyaka cUNi meM yaha kathA dI gaI hai, jisameM indra ke Ane kA ullekha nahIM hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tamaso mA jyotirgamaya vAle isa janasaMhAra ko roka deM / " bharata isa bAta se sahamata ho ge| isa vicAra se donoM bhAI yuddha kSetra meM utara Ae aura jaisA ki itihAsakAra kahate haiM - unhoMne pahale dRSTiyuddha kiyA, phira muSTiyuddha | isa lar3AI kI khUbI yaha thI ki khUna kI bUMda bhI bahAe binA, mare-mAre binA isa ahiMsaka yuddha se hI sirpha jaya-parAjaya kA nirNaya karanA thA / matalaba yaha hai ki karAne meM dravya, kSetra aura kAla kI koI sImA nahIM thI, virATa hiMsA samAI huI thI, use svayaM karane meM sImita dravya-kSetra kAla meM hI alpatama kara dI gii| vartamAna saMsAra ke itihAsa meM yaha sarvaprathama ahiMsaka saMgrAma thA / aba Aie, rAmayuga kI ora / jaina saMskRti kI ujjvala guNagAthAeM jaina rAmAyaNoM meM upalabdha hotI hai / bhagavAna mahAvIra ke 500 varSa bAda prAkRta bhASA meM jo vimala rAmAyaNa likhI gaI hai, usameM bAlI aura rAvaNa ke paraspara ahiMsaka yuddha kA kuzalatApUrvaka sundara citraNa kiyA gayA hai / ghaTanA yoM hai- bAlI ko apane adhIna banAne aura sevaka ke rUpa meM rakhane ke lie rAvaNa vizAla senA lekara kiSkindhA para car3ha AtA hai, udhara bAlI bhI apanI senA ko zastrAstra se susajjita karake raNAMgaNa meM yuddha ke lie taiyAra rahane kA Adeza detA hai / donoM ora ke senApati isa pratIkSA meM the ki kaba yuddha kA zaMkha baje aura kaba hamArI talavAreM camakeM | sarvaprathama bAlI raNabhUmi meM aayaa| donoM ora kI senAe~ dekhakara usake mana meM eka sundara vicAra sphuTita huA - " hAra-jIta kA savAla to merA aura rAvaNa kA hai / rAvaNa kI aura merI vyaktigata mahatvAkAMkSA hai | phira ina donoM jAtiyoM ko lar3Ane aura saMhAra karAne se kyA lAbha ? lAkhoM manuSyoM kA khUna raNacaNDI ke khappara meM DAla kara bhI nirNaya to hama donoM ke lie hI karanA hai | ataH hama donoM hI Apasa meM kyoM nahIM phaisalA kara leM / " bAlI ne apanA vicArapUrNa sandeza rAvaNa ke pAsa bhejA - " yaha sArA saMgharSa to tumhArA aura merA hai / hama donoM kI lar3AI meM prajA kyoM jimmevAra mAnI jAe akAraNa hI prajA ko lar3Ane se to yahI behatara hai ki hama donoM hI Apasa meM lar3akara zakti parIkSaNa kara leM aura usI ke AdhAra para hAra-jIta kA phaisalA kara leM / " bAlI kI bAta rAvaNa ne svIkAra kara lI / donoM pakSa kI senAe~ taTastha darzaka kI taraha khar3I rahIM aura rAvaNa evaM bAlI donoM ne paraspara Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 223 zakti-parIkSaNa kara liyaa| isa pArasparika yuddha meM rAvaNa ko parAjaya kA muMha dekhanA pdd'aa| vimala rAmAyaNakAra ne isa ghaTanA ko likhakara yuddha ke ahiMsAtmaka dRSTikoNa kA kuzalatApUrvaka Alekhana kiyA hai| isa kathA prasaMga se spaSTa hai ki karavAne kI apekSA svayaM kara lene meM manuSya kI yuddhajanya hiMsA pravRtti bhI sImita kI jA sakatI hai| yadi ve donoM senAoM ko lar3Ate to mahArambha hotA, jabaki lar3ane se alpArambha kI bhUmikA huii| hiTalara kI bhUmikA bhI lar3Ane kI thii| usane svayaM eka bhI lar3AI nahIM lar3I, kevala senAoM ko ukasA-ukasA kara lar3AyA / hiTalara svayaM nahIM lar3A yA svayaM ne rakta kI bUMda bhI nahIM bahAI, isalie kyA mahA hiMsA kA mahApApa use nahIM lagA ? jabaki jaya-parAjaya kA phalabhoktA hiTalara rahA hai, lar3AI kI yojanA usI ke dimAga kI upaja hai| isalie koI bhI samajhadAra vyakti isa tarka ko svIkAra nahIM karegA ki hiTalara ahiMsaka thA, use pApa kyoM lagegA, pApa to svayaM lar3ane vAloM ko lagatA hai ? kadApi nhiiN| balki lar3Ane vAlA hI jyAdA pApa kA bhAgI banA hai| agara donoM pakSa ke netA hI paraspara lar3akara phaisalA kara lete to hiMsA sImita hotI / lar3Ane meM to virATa hiMsA hI huI / khAr3I yuddha meM irAka ke rASTrapati saddAma husaina ne tathA amarIkA ke rASTrapati jAja buza ne yuddha meM svayaM bhAga nahIM liyA / svayaM ne apane hAtha se kisI ko nahIM mArA / kintu unhIM kI preraNA se hajAroM mAnavoM aura lAkhoM prANiyoM kA saMhAra ho gyaa| sAre hiMsA ke mUla kendra ve donoM hI vyakti the / kintu sattA kI abhilipsA meM yaha bhayakara narasaMhAra huaa| unhoMne svayaM apane hAtha se hiMsA nahIM kI kintu hiMsA krvaaii| yadi saddAma husaina aura jArja buza svayaM hI paraspara yuddha kara lete to itanA narasaMhAra nahIM hotaa| tIsarA karaNa anumodana hai| anumodana meM vyakti svayaM nahIM karatA, na karAtA hai, sirpha sarAhanA yA samarthana kiyA karatA hai / hiMsA kArya kA anumodaka sirpha muphta meM pApa baToratA hai, hiMsA kA pApa vyartha hI mola le letA hai| udAharaNa ke taura para, nyAyAlaya meM jaja ke sAmane eka aisA aparAdhI AyA, jisake jurma ko dekhate hue phAMsI kI sajA ho sakatI thii| nyAyAdhIza socane lagA-maiM cAhatA hU~ ki yaha baca jAe to acchA, lekina Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 tamaso mA jyotirgamaya isakA aparAdha bhayaMkara hai tathA mana meM pazcAttApa yA sudharane kI vicAra kI AzA bhI nahIM dikhAI detI / isalie ise phAMsI kI sajA na denA, nyAya kA ullaMghana hogA / nyAyAdhIza ne nyAya kI rakSA ke lie kAnUna kI rUha se bar3e saMkoca ke sAtha usako phA~sI kI sajA sunA dI aura phA~sI lagAne kA Adeza bhI de diyA / phA~sI lagAne vAlA mana meM socane lagA- maiM nahIM cAhatA ki kisI ko phA~sI lagAU~ / lekina sarakAra dvArA maiM isa kArya para niyukta hU~ / ataH kartavya se inkAra karanA ucita nahIM / nyAyAdhIza bhI nyAya se ba~dhA huA hai| isI kAraNa usane mujhe Adeza diyA hai / maiM bhI usI taraha kartavya AFT huA hU~ / isI kAraNa mujhe bhI phAMsI lagAne kA kArya karanA hogA / yoM socatA huA vaha usa aparAdhI ko phA~sI lagAne ke lie le gayA aura phAMsI ke takhte para car3hA diyA / vahA~ eka tIsarA AdamI khar3A thA / nyAyAdhIza ne to saMkocavaza aparAdhI ko phA~sI kA hukma diyA thA aura phAMsI lagAne vAle ne bhI kartavyavaza use phA~sI ke takhte para car3hAyA thA, lekina usa tIsare AdamI ne, jisakA koI Adeza nahIM calatA thA, atyanta uttejita hokara kahA - " lagA de, jaldI se ise phA~sI ! kyA dekhatA hai aba ? dera kyoM karatA hai ? ise to phA~sI denA hI ThIka hai / " batAie, ina tInoM meM jyAdA pApa kisako huA ? nyAyAdhIza tathA phA~sI lagAne vAle ne phA~sI dekara bhI phA~sI ke kArya kI sarAhanA nahIM kI, lekina vaha darzaka muphta meM hI phA~sI lagAne ke kArya kI anAvazyaka AjJA dekara mahApApabandha kara rahA hai / isI prakAra kahIM kisI lar3AI ke hone para yA durghaTanA hone para durghaTanAgrasta logoM ke prati sahAnubhUti batAne ke bajAya usakI sarAhanA kare ki acchA huA / sira phaTa gayA, usakI haDDI TUTa gii| aise pApI ko to yahI phala milanA cAhie thA / yahA~ lar3AI svayaM na karane-karAne vAloM se bhI adhika vyartha hI pApa kI gaTharI anumodanakartA apane sira para lAda letA hai / isa prakAra ke anumodana kI vyartha hiMsA zrAvaka ke lie kathamapi kSamya nahIM hai| yahA~ karane - karavAne kI apekSA anumodana meM adhika pApa hai / ina saba bAtoM para gambhIratA se vicArane para spaSTa ho jAtA hai ki kahIM dUsaroM se karAne kI apekSA svayaM karane meM kama pApa hai, kahIM karane kI apekSA karAne meM kama pApa hai aura kahIM karane-karAne kI apekSA anumodana meM kama pApa hai / cintana ke sAgara meM gaharA gotA lagAne para hI ye saba bAteM spaSTa ho sakatI haiM / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 225 bhaviSya ko mahAhiMsA ko rokane ke lie vartamAna kI alpa hiMsA kaI bAra sAdhaka hiMsA aura ahiMsA ko vyavahAra meM caritArtha karane meM phela ho jAtA hai| vaha yaha nahIM soca pAtA ki vartamAna meM jarA-sI alpa hiMsA kA bacAva bhaviSya meM mahAhiMsA ko nyotA dene vAlA to nahIM hogA? udAharaNa ke taura para makAna kI saphAI (pramArjana) karanA hai| makAna ko saphAI karate samaya cAhe kitane hI komala upakaraNa liye jAe~, prAyaH jIva idhara se udhara hote haiM, ghasITe bhI jAte haiM, unheM paritApa bhI hotA hai, unheM sparza karane se ve bhayabhIta hote haiM, unheM Apasa meM ikaTThe kara dene se ve duHkha pAte haiM, aura ye saba prANAtipAta kI koTi meM haiM / kevala zvAsa nikAla denA hI hiMsA kA artha nahIM hai, kintu hiMsA kA dUsarA nAma prANoM ko kaSTa pahu~cAnA hai / jaina dharma kI dRSTi se prANAtipAta kA artha isa prakAra hai paMcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchvAsa-niHzvAsamathAnyadAyuH / prANA darzate bhagavadbhiruktA, teSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA // zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzendriya, ye pAMca indriyA~; manabalaprANa, vacanabalaprANa aura kAyAbalaprANa ye tIna bala; ucchavAsa-niHzvAsa aura Ayu ye daza dravyaprANa; aura (anantajJAna, anantadarzana, anantasukha, ananta balavIyaM ye 4 bhAvaprANa) bhagavAna ne batAye haiM unako satAnA, bhaMga karanA, coTa pahu~cAnA yA viyukta (khatma) kara denA hI prANAtipAta hai| hA~, to ahiMsA-sAdhaka kaI bAra bhramavaza socane laga jAtA hai ki saphAI karUMgA to jIvahiMsA hogii| isalie mAravAr3a-mevAr3a meM to kaI jagaha jhADU dene Adi kA tyAga gRhastha loga karate haiN| parantu ve yaha nahIM socate ki agara makAna kI saphAI nahIM kI jAegI to dina-ba-dina gandagI bar3hatI hI jAegI, jIva apane jAle jamA leMge, sAMpa, bicchU, dImaka tathA anya jantu bhI apanA aDDA jamA leMge, arthAt jIvoM se sArA ghara bharA najara aaegaa| phira jaba bhI ghara ke AdamI caleMge, phireMge yA anya pravatti kareMge to kitane jIva mAre jAe~ge? ataH saphAI na karane se bhaviSya meM hone vAlI mahAn hiMsA se bacane ke lie vartamAna kI alpahiMsA-jo ki asAvadhAnIvaza hotI hai, sAvadhAnIpUrvaka pratidina pramArjana (saphAI) kI jAe to vahA~ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tamaso mA jyotirgamaya dravyahiMsA hotI hai, use kSamya mAnI jAtI hai / balki pramArjana vartamAna kI hiMsA ko bhI rokatA hai, kyoMki kaSAyabhAva yA dveSabhAva se hiMsA hotI hai, vaha yahA~ ruka sakatI hai, isake atirikta bhaviSya meM hone vAlI mahAhiMsA ko rokatA hai / jaina siddhAnta kahatA hai - pahale hI viveka rakho, svacchatA evaM saphAI rakho, jIvoM kI utpatti na hone do, tAki bhaviSya meM hone vAlI bhayaMkara hiMsA se bacA jA sake / ve bhrAnta sAdhaka vartamAna meM pAnI, miTTI yA havA ke jIvoM kI dravyahiMsA kA to vicAra karate haiM, lekina bhaviSya meM hone vAlI mahAn hiMsA kA kucha bhI vicAra nahIM karate / eka jaina bhAI hameM udayapura ke nikaTavartI baDI grAma meM sthita TI. bI. haoNspiTala meM mile / unako TI. bI. ho gayA thA, isalie ve vahA~ bhartI the / unhoMne batAyA ki maiMne zarIra ke lie poSaka vanaspati, phala, zAka-bhAjI Adi saba kA tyAga kara liyA / maiM sUkhe sAga khAtA thA / isase zarIra meM poSaka tatvoM kI kamI ho jAne ke kAraNa mujhe kSaya roga ho gayA / aba yahA~ Ane para mujhe phala vagairaha khAne par3ate haiM, sAtha hI kaoNDalIvara oNila aura mAlTa jaisI dUSita auSadhiyA~ bhI sevana karanI par3atI hai / anyathA, DaoNkTara haoNspITala se nikAla dene kI dhamakI detA hai / aba batAie, vanaspatikAyika jIvoM kI alpa hiMsA ( jo ki gRhastha ke lie tyAjya nahIM hai) ke bhrama se dharmapAlana ke yogya zarIra ko poSaNa denA banda kara dene se aba kitanI bhayaMkara hiMsAoM kA sAmanA karanA par3a rahA hai| eka vyApArI hai / use vyApAra prArambha karane yA calAne ke lie kucha kharca bhI karanA par3atA hai, parantu aisA karane se yadi vaha kAphI acchA lAbha prApta kara letA hai to kyA vaha kiyA huA kharca kabhI nukasAna meM parigaNita kiyA jA sakatA hai ? kadApi nahIM / isI prakAra yadi koI gRhastha zarIra se dharmapAlana karane ke lie usa zarIra kI rakSA va poSaNa hetu vanaspati, jala Adi kA vivekapUrvaka upayoga karatA hai / usameM kucha sthAvarajIvoM kI hiMsA ho bhI jAtI hai, kintu usase paMcendriya jIvoM kI dayA, tathA ahiMsA, satya Adi dharmoM kA pAlana rUpa mahAlAbha hotA hai / thor3I-sI sthAvara jIva kI dravya - hiMsA ke bhrama meM yadi zarIra rakSA ke prati upekSA kI jAe taM bhaviSya meM hone vAle ahiMsA ke mahAlAbha se vaMcita hI rahatA hai / jaina dharma --puruSArtha. 5 1 hiMsA phalamaparasya tu dadAtyahiMsA tu pariNAme / itarasya punahiMsA dizayahiMsA phalaM nAnyat // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 227 ke mahAn AcArya amRtacandra ne isI prakAra kA cintana diyA hai| kahIM-kahIM dikhAI dene vAlI ahiMsA pariNAma meM hiMsA kA phala detI hai aura kahIMkahIM hiMsA (alpa hiMsA) bhI ahiMsA kA phala detI hai| savAla hotA hai ki ahiMsA hiMsA phala kaise de detI hai ? eka udAharaNa dvArA ise samajhanA ucita hogA-eka vyakti bahuta garIba sthiti meM hai, usake pitA dhanADhya the / dUsare eka seTha ne isa lobha se use sahAyatA dI, apane yahA~ naukara rakha liyaa| lobha yaha thA ki dhIre-dhIre usake pitA kI jamIna-jAyadAda para kabjA kara leMge aura ise aMgUThA dikhA deNge| isa ghaTanA meM bAhara se to ukta garIba para dayA dikhAI; isalie ahiMsA pratIta hotI hai / lekina andara hI andara vRtti usakA mAla har3apa jAne kI thI, isalie bAhara se ahiMsA dikhAI dene para bhI phala hiMsA kA hI prApta hotA hai, kyoMki bhAvoM meM hiMsA thii| / hiMsA bhI ahiMsA kA phala kaise detI hai, isake lie pUrvokta vivecana upayukta hai| vartamAna kI alpa sthAvarahiMsA bhaviSya kI mahAna hiMsA ko rokatI hai aura zarIra-rakSA se ahiMsA pAlana kiye jAne ke kAraNa ahiMsA kA phala detI hai| - isake lie eka zAstrIya pramANa dekhie-AcArAMga sUtra meM eka prasaMga hai ki eka paMca mahAvratadhArI sAdhu pahAr3a para car3ha rahA hai / bahuta hI saMkar3I pagaDaMDo hai, bahuta sAvadhAnI se car3hanA par3atA hai, yadi jarA-sA bhI cUka jAya to paira phisalakara nIce gahare gaDDhe meM gira sakatA hai| mAna lo ki sAdhu ke paira acAnaka lar3akhar3A gae, vaha girane kI sthiti meM hai| usa samaya kyA kare ? zAstrakAra kahate haiM--"agara vahA~ vRkSa hai to vRkSa ko, bela hai to bela ko aura musAphira A jA rahe hoM to unake hAtha kA sahArA lekara bhI Upara A jAya aura AtmarakSA kre|" zAstra ne saMkSepa meM apanI bAta kaha dI / parantu hamArA ahiMsA kA cintana aneka tarka-vitarka prastuta karatA hai ki sAdhu ko apane zarIra kA bhI moha nahIM rakhanA cAhie, phira vRkSa aura latA ko pakar3ane kA vidhAna-jo ki asaMkhyajIva-hiMsAjanaka hai, kyoM kiyA gayA ? apanI AtmarakSA ke lie sAdhu dUsare prANiyoM kI hiMsA kaise kara sakatA hai ? isake pIche kyA rahasya hai ? vAstava meM sAdhu jaba girane kI sthiti meM hotA hai, taba vRkSa Adi kA sahArA lekara Upara AtA hai, vaha hiMsA ke mAdhyama se hI, kintu AcAryoM ke isa sUtra para cintana meM aisI paristhiti meM sAdhu ke lie hiMsA nahIM, ahiMsA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 tamaso mA jyotirgamaya hai / ahiMsA yoM hai ki sAdhu jIvana-lAlasA yA zarIra-moha se prerita hokara Upara nahIM AtA, kintu jaba vaha Upara se ekadama nIce asAvadhAnI se giratA hai to zarIra apane santulana meM nahIM rhtaa| asantulita zarIra lur3hakatAlur3hakatA na jAne kitanI dUra jAkara giregA? yaha kahA nahIM jA sktaa| jitanI dUra vaha lur3hakate hue jAegA, utanI dUra taka usake zarIrapiNDa dvArA na jAne ekendriya se lekara paMcendriya taka kitane jIvoM kI hiMsA hogii| girane para agara koI zarIra kA avayava TUTa gayA to jaba taka vaha sAdhu jindA rahegA, taba taka sar3atA rhegaa| sardI-garmI ke prakopa se yA hiMsra jIvoM ke upadrava se pIr3ita hone para usake mana meM Ata-raudradhyAna bhI paidA hoMge / dUsarA sAdhu yA gRhastha bhI usakI sevA meM vahA~ taka pahu~canA muzkila hai, aisI sthiti meM vilApa karate hue usakI mRtyu hogI to pavitra AtmabhAvoM kI hiMsA hone se durgati hI prApta hogii| yaha hiMsA kI paramparA kitanI lambI aura bar3I hai| use phala-phUla-patte Adi se koI matalaba nahIM, lekina bhaviSya meM pahale batAe hue rUpa meM bhayaMkara hiMsA kI sambhAvanA se, usa hiMsA se bacane hetu vaha vRkSa, latA Adi ko pakar3atA hai / sAdhu auSadhi sevana bhI karatA hai to bhaviSya meM zarIra atyanta rugNa hone se parAdhIna, azakta aura ArtadhyAnarata hone se hone vAlI hiMsA ko rokane ke lie hii| gRhastha jIvana meM kabhI-kabhI kisI bhayaMkara bar3I hiMsA ko rokane ke lie vartamAna kI alpahiMsA sahya hotI hai, vaha bhI ahiMsA kI ora le jAne vAlI banatI hai / eka aitihAsika ghaTanA lIjie __ eka kasbe meM eka paThAna rahatA thaa| usane eka bakarI pAla rakhI thii| par3osa meM hI eka baniye kA ghara thaa| usake eka lar3akA thA, jo kabhI-kabhI paThAna kI bakarI duha letA, aura dUdha pI jAtA thaa| kaI dina ho ge| paThAna kI bakarI ne dUdha denA baMda kara diyaa| paThAna kI patnI ne eka dina baniye ke lar3ake ko dUdha duhate hue dekha liyaa| usane zAma ko ghara Ate hI paThAna se zikAyata kI --- "tuma meM kucha dama nahIM hai| maiM dekhatI hai, yaha par3osI baniye kA beTA roja-roja apanI bakarI ko duha letA hai| tumheM to yaha kucha bhI nahIM smjhtaa|" paThAna ko yaha sunakara atyanta gussA aayaa| paThAna ne baniye se kahA-sunI kI / baniye ne apane lar3ake ko samajhAyA ki 'AyaMdA vaha kabhI paThAna kI bakarI na duhe / ' parantu usakI Adata sahasA kaise chUTa sakatI thii| kucha dinoM taka duhanA baMda karake phira duhanA zurU kiyaa| isa Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 226 bAra paThAna ne khuda ne dekha liyA, paThAna kI patnI ne phira usameM joza bhraa| gusse meM Akara paThAna churA lekara ghara se daur3A / dUra se paThAna ko churA lekara ghara kI ora Ate dekha baniyA samajha gayA ki vaha lar3ake ko mArane ke lie A rahA hai| usane Ava dekhA na tAva apane lar3ake ko pakar3a kara do-cAra thappar3a jamA diye, eka laTThI bhI jamA dii| lar3akA jora se rotA-cillAtA ghara se nikalA / lar3ake kI mAM ne lar3ake kA pakSa lekara kahA-"kyA Aja mAra hI DAloge ise ?" baniye ne kahA-"tU nahIM smjhtii| paThAna mArane ke lie churA lekara A rahA hai|" baniyA apane lar3ake ko DAMTatA-phaTakAratA huA aura bhalA-burA kahatA huA usake pIche yoM kahatA daur3a rahA thA ki tUne binA pUche paThAna kI bakarI duhI kyoM ? para lar3akA rotA cillAtA jA rahA thaa| udhara se paThAna nikaTa AyA aura usane jaba lar3ake ko pitA dvArA pITate aura lar3ake ko rote dekhA to usake dila meM dayA umdd'ii| usane baniye kA hAtha pakar3a kara kahA-"seTha ! jAne do, kyA ho gayA merI bakarI duha lI to ! baccA hai, ise mAro mata / " isa prakAra paThAna kA roSa ThaMDA ho gayA, vaha lar3ake ko prema se pucakAra kara apane ghara le AyA / baniye ko samajhA-bujhAkara vidA kiyaa| isa prakAra paThAna ke nimitta se baniye ke lar3ake kI hatyA kI jo saMbhAvanA thI, vaha baniye dvArA apane putra ke tAr3anatarjana se Tala gaI aura paThAna kA roSa ThaMDA ho gayA / yaha hai, bhaviSya meM hone vAlI mahAhiMsA ke nivAraNa ke lie baniye ne apane lar3ake ke tAr3ana-tarjana rUpa alpa hiMsA ko svIkAra kiyaa| baniye dvArA apanAyA haA yaha upAya hara bAra saphala hI hogA, aisA nizcita rUpa se nahIM kahA jA sktaa| ahiMsA pAlana ke viSaya meM galataphahamI Ajakala gRhastha logoM meM kartavyAkarttavya ke sambandha meM bar3I galataphahamI phaila rahI hai / kaI bhAI sarvavatI muniyoM kA AcAra-vicAra dekha kara unake jaisI sUkSma ahiMsA kA pAlana karane ko udyata ho jAte haiM, udhara sthUla hiMsA unake jIvana meM gaharI ghusI huI hotI hai / munirAja kaI bAteM (paropakAra Adi kI) apanI maryAdA meM raha kara hI kara sakate haiM, kintu isakA anusaraNa karake gRhastha dvArA paropakAra, dayA, sevA Adi ko chor3a denA vidhi mArga kA ajJAna hai| sadgRhastha zrAvaka ke lie dvIndriya se paMcendiya taka ke trasajIvoM kI sthUla hiMsA kA tyAga hai| sthAvara ekendriya jIvoM kI hiMsA kI maryAdA karatA hai / ekendriya jIvoM kI rakSA ke bahAne paMcendriya pazuoM aura vizeSataH mAnavoM kI rakSA aura dayA ko bhUla rahe haiM / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 tamaso mA jyotirgamaya eka jagaha maiMne sunA ki eka prasUtA bahana ko pyAsa lagI, usane eka zrAvikA bahana se pIne ke lie pAnI mA~gA, para usane isalie use pAnI nahIM pilAyA ki prasUtA kI sevA karane se tele kA daNDa AtA hai / patA nahIM, yaha tele ke daNDa kA AviSkAra kisane aura kahA~ se nikAlA ? mUlazAstroM meM to aisA kahIM vidhAna nahIM hai, balki prasUtA kI sevA aura usa para dayA karanA mAnavIya kartavya hai| sudUra amerikA se yahA~ Akara mizanarI loga hamAre dezavAsiyoM kI sevA kareM, una para dayA kareM aura hama apane bhAIbahanoM kI sevA ke badale tiraskAra kareM, yaha kitanI nAsamajhI hai| ahiMsA kA krama na samajhane ke kAraNa kaI manuSya choTe-choTe jIvoM ko to bacAne kI koziza kareM aura bar3e jIvoM-pazuoM aura manuSyoM ke prANa jAte hoM yA ve musIbata meM hoM, usa samaya yaha bahAnA banAkara kucha bhI na kareM ki prasUtA kI sevA se hiMsA hotI hai, kyoMki pAnI Adi saba meM jIva hai, usake lie bhojana banAne meM bhI Arambha hotA hai / isalie kyoM 'aMdhe ko nyautA deM aura do ko jimAe~' vAlI kahAvata caritArtha kreN| usakI sevA karane meM ekendriyAdi jovoM kI hiMsA hogii| para ve yaha nahIM samajhate ki prasUtA ke prANa bacAe, do jIvoM para dayA kI, isameM kitanA mahAlAbha huA ? sUkSma jIvoM kI rakSA kI oTa meM apane kartavya ke prati udAsInatA dikhAnA, kahA~ taka ucita hai / duniyA meM aisA koI kArya nahIM, jisameM thor3I-bahuta hiMsA na hotI ho aura karmabandha na hotA ho| kintu pratyeka kArya ko viveka, yatanA aura jJAnapUrvaka karane se pApabandha kama hotA hai, jabaki ajJAna evaM aviveka se kArya karane se bhayaMkara pApabandha hotA hai| kaI loga yaha socate hoMge ki roTI banAne vAlI bahana pApakarma se nahIM baca sakatI, maiM kahatA haiM, agara vaha viveka aura yatanA ke sAtha rasoI banAtI hai / rasoI banAnA parivAra kI sevA kA eka aMga samajhatI hai, kartavya mAnatI hai| vaha aisA vicAra karatI hai ki maiM jo svAsthyavarddhaka rasoI banAtI haiM usase sAre parivArIjanoM ko to svAsthya evaM zAMti kA lAbha milegA hI, kisI sAdhu-sAdhvI ke pAtra meM bhI par3egA, yA kisI bhUkhe yA atithi ko dAna dene kA lAbha bhI hogaa| isalie vaha yatanApUrvaka lakar3I, pAnI, kaDe, cUlhA Adi ko sApha karatI huI, jIvoM ko bacAtI huI rasoI banAtI hai, to Arambha ke pApa se adhika mAtrA meM bacakara puNya prakRti kA baMdha kara sakatI hai| parantu jo apane ko majadUrina samajhakara begAra samajha. kara lAparavAhI se rasoI banAtI hai, vaha Arambhajanya pApa meM atyadhika pApa Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ke srota aura unameM tAratamya 231 bandha kara letI hai / kaI bahaneM Alasyavaza tathA duHkha ke mAre ATA pIsane kA tyAga karake kalacakkI meM ATA pisavAtI haiM, ve thor3I-sI hiMsA se baca kara kalacakkI se hone vAlI mahAn hiMsA ko nyautA de detI haiN| kyoMki kalacakkI meM jo gehU~ pIsane ko diye jAte haiM, unameM dhana, dharma (ahiMsA) aura svAsthya-ye tInoM pisa jAte haiM / paisA to pisAI kA denA hI par3atA hai / kalacakkI se ATA pisavAne meM jo anna diyA jAtA hai, vaha sArA kA sArA nahIM to adhikAMza dUsare ke anAja ke sAtha mila jAtA hai / kalacakkI meM machue Adi loga bhI pisavAne Ate haiM, unakI machalI, mAMsa Adi ko TokarI yA bartana meM anna hotA hai, vahI isake sAtha mila jAtA hai| isase dharma bhraSTa ho jAtA hai| baiThe-baiThe AlasI hokara una bahanoM kA zarIra phUla jAtA hai, unheM lagAtAra davAiyA~ lenI par3atI haiN| thor3A sA Alasya na chor3ane ne kitanA bar3A Arambha karanA par3atA hai| ataH bhaviSya kI mahA hiMsA ko rokane hetu vartamAna kI alpa hiMsA ko- vaha bhI zrAvaka ke lie atyAjya hai, sthAvara jIvoM kI hiMsA chor3anA duSkara hai| isalie puruSArthasiddhayupAya meM batAyA gayA hai-- ekaH karoti hiMsA bhavati tatphalabhAgino bahavaH / dvayA vidadhAti hiMsA, hiMsAphalam bhavatyekaH // rasoI Adi kA Arambha (hiMsA) eka vyakti karatA hai kintu hiMsA ke phalabhAgI sabhI bhojana karane vAle hote haiN| isI prakAra kaI vyakti jaise naukara-cAkara tathA kArakhAne Adi meM kAma karane vAle vyakti hiMsA karate haiM, lekina svAmI ko hI usa hiMsA kA phala bhoganA par3atA hai| ___ isa prakAra hiMsA aura ahiMsA ke vividha vikalpoM para unameM tAratamya ko bhalIbhAMti samajhane kA prayAsa karanA cAhie, tabhI ahiMsA kI sAdhanA bhalIbhAMti ho sakatI hai, tathA hiMsA-ahiMsA ke pAlana ke sambandha meM jo vividha bhrAntiyA~ haiM, ve bhI dUra kI jA sakatI haiN| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | upAcArya zrI devendramani jI mahArAja upAcArya zrI devendramuni jI mahArAja sahaja pratibhA ke dhanI, apane cintana-manana svAdhyAya-adhyayana meM lIna, aise manISI haiM, jinakA nAma bhArata ke jaina vidvAnoM meM agraNI sthAna para liyA jAtA hai| Apa zrI ne sAhitya ke vividha aMgoM, jaise Agama, darzana, AcAra-dharma; tatvajJAna, itihAsa, sAhitya, saMskRti, pravacana, kathAe~, upanyAsa, nIti-zAstra tathA lalita nibandhoM ke rUpa meM vipula sAhitya-sarjanA kI hai| Apa zrI kA adhyayana gaMbhIra hai| bhASA maMjI huI, viSaya pratipAdana kI zailI sahaja, rocaka tathA dhArApravAha hai| vi. saM. 1988, kArtika kRSNA 13, (dhana terasa) dinAMka 7-11-1931, zanivAra udayapura meM Apa zrI kA janma huaa| vi. saM. 1997, phAlguna zuklA 3, dinAMka 1-3-1941, zanivAra (khaNDapa) ko nau varSa kI laghuvaya meM upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja ke caraNoM meM pravrajita hokara saMyama-sAdhanA evaM zruta-ArAdhanA meM juTa gye| ApazrI kI pUjya mAtAjI ne dIkSA lekara saMyama-zruta-tapa kI ArAdhanA karake mahAsatI prabhAvatI jI ke rUpa meM jina zAsana kA gaurava bddh'aayaa| jyeSTa bhaginI sAdhvIratna puSpavatI jI bhI jaina zramaNI paramparA kI ujjvala tArikA hai| vi.saM. 2044, vaizAkhI pUrNimA, dinAMka 13-05-1987, budhavAra ke dina pUnA zahara meM AcArya zrI Ananda RSi jI ne, Apako zrI vardhamAna sthAnakavAsI jaina zramaNasaMgha ke upAcArya pada para manonIta kiyaa| Apa zrI svabhAva se vinamra, madhura, sarala aura vyavahAra meM atizAlIna, guNAnurAgI, sadA prasannacetA sAdhaka haiN| -dinezamuni zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura ke lie kAmadhenu priMTarsa eMDa pablizarsa AgarA dvArA mudrita evaM prkaashit|