Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma nyAyAcArya nyAyavizArada upAdhyAya zrI yazovijayajI kRta jaina-tarka bhASA (hindI vivecana)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ punya smaraNa isa graMtha kI racanA karane meM jinakI mahatI kRpA, anupama AzI: aura amRta - bharI dRSTise mujhe preraNA milI hai, una gurUdeva pU. prazAntamUrti AcAryadeva zrImad vijaya jitamRgAGkasUrIzvarajI ma. sA. ke pAvana caraNoM meM koTizaH praNAma / kheda hai - jinakI preraNA isa graMtha kI racanA aura prakAzana meM mUla kAraNa hai - unake jIvana kAla meM isa graMtha kA prakAzana nahIM ho sakA / - A. vi. ratnabhUSaNasUri mU.rU.200/
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAmahopAdhyAya nyAyAcArya zrImad yazovijayajI kRta jaina tarka bhASA hindI-vivecanA paMDitapravara Izvaracandra zarmA saMpAdaka muni ratnabhUSaNa vijaya muni hemabhUSaNa vijaya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskaraNa:-prathama vIra samvat 2503 vikrama samvat 2033 prakAzaka: girIza ha. bhaNazAlI maraviMda ma0 pArekha mUlya ru. 200/ mudraka :jJAnodaya priMTiMga presa-pIDavADA ratnA priMTiMga presa-mAsaH rAmAnanda priMTiMga presa ahamadAbAda abhyarthanA | isa grantha hI vivecanA ke viSaya meM sujhAva ke liye tarka premI tarkajJAtA sajjana vidvAnoM se namra abhyarthanA hai / ina sajjanoM ko vivecanAkAra ke sAtha athavA saMpAdaka ke sAtha saMparka karanA caahiye| prakAzaka |
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka 1 2 7 8 10 11 12 13 1.4 15 16 viSayAnukramaNikA viSaya prakAzaka kA nivedana bhUmikA Arambhika nivedana yazovijaya vAcakASTaka prastAvanA zuddhi patraka : pramANa ke do bhedoM kA nirUpaNa pratyakSa ke do bhedoM kA nirUpaNa pramANa pariccheda pramANa kA sAmAnya kSaNa arthapraNa zaktirUpa pramANa lakSaNa kA nirAkaraNa pRSThAMka 1 1 se 408 1 21 27 36 42 sAMvyavahArika pratyakSa ke do bhedoM kA svarUpa matijJAna ke bhedoM kA svarUpa kI avApyakAritA arthAvagraha kA nirUpaNa IhA, apAya aura dhAraNA kA svarUpa mati jJAna ke bheda-mameda 11 22 23 35 46 vyaJjanAvagraha ke cAra bheda aura mana aura cakSu 52 11.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka viSaya pRSThAMka 20 22 137 25 zrutajJAna kA nirUpaNa pAramArthika pratyakSa ke tIna bheda 123 avadhijJAna kA svarUpa 123 manaH payarvajJAna kA svarUpa 128 kevalajJAna kA nirUpaNa 132 kevalI ke kavalAhAra kI siddhi parokSa pramANa ke meda 143 smaraNa kA svarUpa 143 pratyamijJAna kA nirUpaNa 153 tarka kA " 185 anumAna pramANa kA" 215 svArthAnumAna kA svarUpa hetu kA vilakSaNa " sAdhya kA " 237 dharmI kI prasiddhi kA nirUpaNa 249 pramANa prasiddha Adi dharmiyoM kA nirUpaNa 250 parArtha anumAna kA svarUpa ... . 277 'prativAdo ke dvArA mAgama se svIkRta artha kA 285 hetu rUpa meM kathana parArthAnumAna hai| isakA khaMDana .. 27 28 215 216 29 30 h h sy sy sy : lsm s bh
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 m khm 41 42 43 44 45 4 6 36 hetu ke bheda 27 38 niSedharUpa hetu kA hetvAbhAsoM kA 39 17 48 49 hetu prayoga ke do meda 50 51 52 295 303 303 320 328 328 335. 337 346 351 Agama pramANa kA nirUpaNa 356 saptabhaMgI kA svarUpa 368 saptabhaMgI ke sakalAdeza aura vikalAdeza svabhAvoM 393 kA nirUpaNa vidhirUpa hetu kA nirUpaNa 19 asiddha hetvAbhAsa kA viruddha " 99 "1 anaikAntika " akiMcitkara hetvAbhAsa kA niSedha ! kAlAtyayApadiSTa aura prakaraNasama kA niSedha vyavahAra naya kA RjusUtra naya kA 19 naya paricchedaH -- naya kA lakSaNa naya ke dravyArthika aura paryAyArthika nAmaka do bheda 5 naigama naya kA saMgraha naya kA svarUpa 29 19 15 16
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 1 63 64 66 67 68 69 zabda naya kA samabhirUDanaya kA evaMbhanaya kA artha naya aura zabda bhaya kA vyavahAra aura nizvayanaya kA jJAna naya aura kriyA nama kA nayoM ke nyUnAdhika viSaya nayAbhAsoM kA nirUpaNa nayAbhAsa aura saMgrahAnbhAsa kA vyavahArAbhAsa kA RjusUtrAbhAsa kA zabdAbhAsa kA samabhirUDAbhAsa kA evabhatAbhAsa kA arthanayAbhAsa Adi kA nirUpaNa -: nikSepa pariccheda: nikSepa kA kakSaNa nikSepa kA phala nikSepoM kA bheda nAma nikSepa kA svarUpa 99 99 sthApanA 99 99 99 97 99 19 99 99 " 19. 20 25 2.8: 2.9. 34 86. 5.3: 56 62. 62. 63: 1 5. d
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravya nikSepa kA svarUpa bhAva " . - Hee 78 nAmAdi nikSepoM kA paraspara bheda nikSepoM kA nayoM ke sAtha yoga RjusUtra ke anusAra pAroM nayoM kA svIkAra 46 saMgraha aura vyavahAra sthApanA nahIM mAnate- isa 50 mata kA khaMDana jIva ke viSaya meM nikSepa kA nirUpaNa granthakAra kRta prazasti vivecanAkAra kI manaH kAmanA 81 pa.pU. kuzaLa pravacanakAra zAsana prabhAvaka munirAja zrI kalparatna vijayajI ma.sAnI zubha preraNAthI nA jJAnanidhimAMthI jaina tarka bhASA savivecana graMthanI 150 nakalano lAbha levAmAM Avyo che. jenI anumodanA karIe chIe. sahakAra mATe AbhAra.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa isa virATa vizva meM idhara-udhara bhaTakate hue eka yuvaka kA jinhone asIma karuNA kara ke uddhAra kiyA jinake prazAntasvabhAva- karuNApUrNamana - gurusamarpitabhAva svAdhyAyamagnatA- apramattatA Adi aneka guNoM ko Aja bhI kaI loga pratidina yAda karate haiM jinakI preraNA aura mArgadarzana se hI isa grantha ke vivecana saMpA dana aura mudraNa Adi kArya saMpanna ho sake haiM: una guruvara pU. AcArya pravara zrImad vijaya jitavirajI ke caraNoM meM apanA yaha prathama saMpAdita graMtha bhaktibhAva se samarpita karatA hU~ sadA ke liye gurukRpAkAMkSI vinamra zizu - muni ratnabhUSaNa vijaya
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa. pU. prazAntamUrti AcAryadeva zrImad vijaya jitamRgAMkasUrIzvarajI zrI (bambaI) vaDAlA jaina saMgha kI ora se Apake pAvana caraNoM meM - koTizaH vandanA -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prakAzaka kA nivedana koI bhI kAya kAraNoM ke samudAya ke binA siddha nahIM hotA / koI kAraNa mukhya hotA hai aura koI kAraNa sahakArI hotA hai kArya kI siddhi ke liye donoM prakAra ke kAraNoM kA honA anivArya rUpa se Avazyaka hai| TIkAkAra paMDitapravara zrI IzvaracaMdra jI zarmA ne ati parizrama se TIkA kI racanA kI hai| unakI racanA meM bambaI- bhUlezvara sthita zeTha motIzA lAlabAga jaina ceroTIjha ke TrasTI gaNa aura vahAM ke jJAnabhaMDAra ke kAryakartAoM ne anupama sahAyatA kI hai / isaliye hama unake AbhArI haiN| prakAzana kA kArya bambaI- vaDAlA jainasaMgha ke apUrva sahakAra se ho sakA hai ataH hama unakA bhI AbhAra mAnate haiN| TIkAkArane TIkA to kI hI hai, parantu AraMbhika nivedana bhI likha diyA hai / isake liye hama TIkAkAra kA anugraha mAnate haiM / samaya para prastAvanA likha dene ke liye hama pUjyapAda vidvadvartha AcAryabhagavaMta zrImad vijaya mukticaMdrasUrIzvarajI mahArAja ke caraNoM meM koTizaH vandanA karate haiN| pUjyapAda svAdhyAyarakta AcAryadeva zrImad vijaya jitamRgA~ kasUrIzvarajI mahArAja ke ziSyaratnoM pUjya munirAjazrI ratnabhUSaNa vijayajI mahArAja aura pUjyamunirAja zrI hemabhUSaNa vijayajI mahArAja ne atyaMta upayoga ke sAtha saMpAdana aura saMzodhana kA kArya kiyA hai isake liye hama donoM sunivaroM kI aneka bAra vaMdanA karate haiM /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramapUjya vyAkhyAna vAcaspati mahArASTra dezoddhAraka AcAryadeva zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAja kA asIma anugraha na hotA to isa gratha ke prakAzana karane kA saubhAgya hamako nahIM prApta ho sakatA thaa| yaha saba pUjyapAda AcAryadeva kI parama kRpA kA hI phala hai ataH hama unake pAvana caraNoM meM anaMtazaH vandanA karate haiN| yatna karane para bhI mudraNa meM kucha azuddhiyAM raha gaI haiM unake liye zuddhipatra diyA gayA haiM / pAThaka usake anusAra zuddha karake vAcana kareM, yaha namra prArthanA hai| ___ isa hindI TIkA kA gujarAtI bhASA meM anuvAda karAke prakAzita karane kI hamArI icchA hai / jo loga gujarAtI anuvAda prakAzita karane meM Arthika sahakAra dekara lAbha uThAnA cAhate hoM unase saMparka karane ke liye namra anurodha kiyA jAtA hai| piMDavADA (rAjasthAna) jJAnodaya priMTiMga presa aura devAsa (ma0 pra0) ratnA priMTiMga presa ke vyavasthApakoM ne baDe yatna ke sAtha graMtha kA mudraNa kiyA hai isa liye unake bhI hama AbhArI haiM pustaka kA bandhana (bAinDIMga) ahamadAbAda nivAsI vikramakumAra amRtalAla dalAla ne atyaMta dhyAna se karAyA hai| ataH ve bhI dhanyavAda ke pAtra haiM / 61 kRSNagalI, svadezI mArkeTa bambaI-2 zrI saMgha ke sevaka52/54 mInTaroDa araviMda maNIlAla pArekha tIsarA tala koTa bambaI-1 girIzacaMdra harakIzanadAsa vi. saM. 2031 vai. kR. 11 bhaNazAlo guruvAra dinAMka 5.6-75
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA muni ratnabhUSaNa vijaya aura muni hemabhUSaNa vijaya yaha saMsAra anAdi kAla se calA A rahA hai aura anaMta kAla taka calatA rahegA / isa anAdi anaMta saMsAra meM samasta jIva cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate rahate haiM aura apane kiye hue karma ke anusAra sukha-duHkha bhogate haiM / anaMta upakArI zrI tIrthaMkara deva apane carama bhavameM saba sAMsArika sukha kA tyAga kara ke saMyama dhAraNa karate haiM / isake anantara ghora tapasyA karate hue aneka prakAra ke upasargoM aura paribahoM ko samabhAva se sahate haiM / dharmadhyAna aura zukladhyAna se bhAvita hokara cAra ghAtikarmoM kA kSaya karate haiM aura kevalajJAna ko prApta karate haiM / isake anantara deva racita samavasaraNa meM virAjamAna hokara samasta jIvoM ke uddhAra ke liye dharma tIrtha kI sthApanA karate haiM aura dharmopadeza dete haiM / unake upadeza ko sunakara bhavya jIva saMyama ke abhilASI banate haiM aura pravrajyA ko prApta karate haiM ina sayamI jIvoM meM jo viziSTa yogyatA se saMpanna hote haiM unako bhagavAna tIrthakara gaNadhara pada para pratiSThita karate haiM gaNadharoM ke uttara meM bhagavAna ' uppera vA vigamei vA dhubei vA" isa tripadI kA uccAraNa karate haiM tripadIkA Azraya lekara bhagavAna gaNadharadeva dvAdazAMgI kI racanA karate haiM isaliye jaina zAstroM meM dvAdazAMgo mukhya rUpa se pramANabhUta mAnI jAtI hai / cetana aura acetana tattvoM ke viSaya meM gaMbhIra vicAra bhArata meM cirakAla se cale A rahe haiN| vicAraka aneka prakAra
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke rahe haiM kucha vicAraka loga veda aura veda ke anugAmI zAstroM ko mAnane vAle the aura kucha vicAraka veda kA Azraya na lekara svataMtrarUpa se tattvoM kA vicAra karate rahe haiN| vaidika vicArakoM meM sabakA mata eka nahIM hai / sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika Adi matoM ke pratiSThApaka veda ko prabhANabhUta mAnate the para tattvoM ke viSaya meM unake mata paraspara bhinna haiN| vaidikoM ke samAna avaidika vicAraka bhI ati prAcIna kAlase tattvoM kI mIsAMsA karate rahe haiN| jaina aura bauddhoM ne tatvoM kA jo vicAra kiyA hai, usameM unhoMne veda kA Azraya nahIM liyaa| bhinna bhinna matoM ke AcAryoM ne apane apane prAcIna AgamoM ke upadeza ko pramANoM se siddha karane ke liye tarka se paripUrNa aneka granthoM kI racanA kI hai| eka aura vaidika vidvAna veda kA Azraya lekara AtmA Adike svarUpa kA prakAzana pramANoM dvArA karate the aura dUsarI ora jaina AcArya dvAdazAMgoM meM AtmA Adike jisa svarUpa kA pratipAdana hai usako yukti dvArA siddha prakAzita karane ke liye granthoM kI racanA karate rahe haiM / jaina aura janetara tattvajJAna meM mukhya phala mokSa mAnA jAtA rahA hai| tattvajJAnI rAga dveSa Adi kA vinAza karake koM ko kSINa kara dete haiM aura aMta meM mokSako prApta karate haiN| cetana tattva ko svIkAra karane vAle samasta AcAryoM kA mata AtmA aura mokSake viSayameM samAna hai / parantu AtmA kA svarUpa aura mokSa kA svarUpa kisa prakAra kA hai isa viSayameM mata vibhinna haiM / jainoM ne anekAntavAda kA Azraya lekara AtmA Adi tattvoM kA nirUpaNa kiyA hai| vahI abAdhita rUpa se tarka dvArA pratipAdita hotA hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarka kAvicAra _ bhinna bhinna darzanake AcAryoM ne tattvoM kA jo svarUpa prakAzita kiyA hai usameM bheda hai / isa bheda ke kAraNa stika sampradAyoM ke taka zAstroM meM pramANoM ke svarUpa ko yukta siddha karane ke liye gaMbhIra vicAra kiyA gayA hai isa vicAra ke kAraNa tarka pradhAna granthoM kI racanA huii| jana tarkakI viziSTatA-- dhyAna rahe-jenetara tArkika ekAMtavAdI haiM aura jaina anekAnta ko svIkAra karate haiN| isa mUlabhUta bhedake kAraNa jainoM kA tattvajJAna anya sampradAyoM ke tattvajJAna se bhinna ho gyaa| vastu ke anekAnta svarUpa ko mUla meM rakhakara jainoM ne vicAra kiyA hai isaliye unhoMne anya matoM kA sarvathA niSedha nahIM kiyA / vastu kA jo svarUpa anya matake AcAryoM ne prakAzita kiyA hai usako bhI unhoMne kisI apekSA se ucita kahA hai / apekSA ke bheda se vastu ke aneka dharmAtmaka svarUpa ko prakAzita karanA anekAntakA pradhAna svarUpa hai| anekAnta mvarUpa ko prakAzita karane ke kAraNa jaina vidvAnoM ke tarka pakSapAta athavA haTha se rahita ho gaye haiN| isa vastu ko yAkinImahattarAsUnu 1444 graMtharatnoM ke racayitA sUripuraMdara prAcIna AcAryadeva zrImaddharibhadrasUrIzvarajI ne nimna zabdoM meM kahA hai-- pakSapAto na me vIre-na dvaSaH kapiladiSu / yuktimadvacanaM yasya-tasya kAryaH prigrhH||
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntavAda ke kAraNa anya sampradAyoM ke mata meM vastu kA svarUpa yathArtha nahIM rahA aura anekAntavAda ke kAraNa jainamata meM vastu kA svarUpa yathArtha rahA hai| yahI jaina mata kI lokottaratA hai / anekAnta ke svarUpa ko na samajhane ke kAraNa aneka anya sampradAyoM ke baDe baDe AcAryoM ne bhI asaMgata rItise jaina tattva jJAna kA pratyAkhyAna kiyA yaha atyaMta kheda kI bAta hai| prAsaMgika-- gaMbhIra tarka pradhAna graMthoM meM praveza karAne ke liye saralarUpase vastu svarUpa ke prakAzaka AraMbhika prayoMkI racanA sabhI sampradAryoM meM samAna rUpa se pAI jAtI hai / nyAya aura vaze. Sika mata ko lekara tarka saMgraha aura nyAya siddhAntamuktAvalI Adi kI racanA huI hai| jainoM ne gaMbhIra tarka meM praveza ke liye pramANanayatattvAloka-prameyaratnakoSa Adiko racanA ko| arvAcIna kAla meM IsA ko 17 vI zato meM kumatatimirabhAskara-nyAyAcArya-nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAja ne "jaina tarka bhASA" nAmase Arabhika jijJAsuoM ke liye racanA kii| isameM jaina tattvajJAna ke anusAra tattvajJAna ke sAdhana pramANa-naya aura nikSepoM kA pratipAdana hai| paramapUjya-mahAmahopAdhyAya zrI ne jisa svarUpa ko prakAzita kiyA hai vaha saralatAse samajha meM A jAya isa liye hindI bhASA meM TIkA kI racanA kI gaI hai| pramANoM kA jo svarUpa jaina tattvajJAna meM hai vaha saralatAse pratIta ho jAya isa vastu ko dhyAna meM rakhakara yaha TIkA kI gaI hai| isa TIkA meM jahAM zabdoM kA artha hai vahAM vivecanA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI hai| mUla meM jo kucha kahA gayA hai vaha yukti siddha hai isa vastu ko prakaTa karane ke liye jahAM taka ho sakA hai vahAM taka vivecanA ko sarala rakhane kA yatna TIkAkArane kiyA hai / carama tIrthaMkara zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra svAmI sthApita zrI saMgha cAra prakAra kA hai, 1-sAdhu 2-sAdhvI 3-zrAvaka aura 4-zrAvikA / vartamAnakAla meM dhAvaka aura zrAvikA gaNa meM jaina tarka ke abhyAsI haiM para unakI saMkhyA bahuta adhika nahIM hai| sAdhu aura sAdhvI gaNa meM tarka kA abhyAsa prAyaH hotA rahatA hai| AraMbha meM bahuta abhyAsiyoM ko tarka kI prakriyA kaThina pratIta hotI hai| vibhinna kAla ke granthakAroM ne taka kA svarUpa vibhinna rUpase prakaTa kiyA hai / navya nyAya kI zailI ke AvirbhAva se pahale graMthoM meM tarka kA svarUpa gaMbhora hone para bhI atyaMta kaThina nahIM thA / navya nyAyakI rItikA samAveza hone para usameM durUhatA A gaI / gurjarabhASAmeM bhI siddhAnna ke rahasya ko sarala rItise pratipAdita karane vAle mahAmahopAdhyAyajI ne granthoM kI racanA navyanyAya kI rIti se kI / jaina tarka bhASA meM bhI navyanyAya kA aMza A gayA hai / isa AMzika kaThinatAko dUra karane ke liye bhI isa TIkA meM sAvadhAna hokara yatna kiyA gayA hai| tarka kI upayogitA-- ___ AgamoM kA jJAna bhI tarka se paripUrNa hai, usako samajhane ke liye bhI tarka ko prakriyA kA jJAna ati Avazyaka hai / Agama ke abhyAsI logoM ko bhI takabhASA ko isa sarala TIkA se sahAyatA mila sakatI hai| gaMbhIra honeke kAraNa tarka granthoM ke abhyAsa kI icchA logoM meM kama pAI jAto
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| tarka gaMbhIra to hai hI, parantu atyaMta upayogI bhI hai isa liye sabhI tatva jJAna ke premiyoM ko tarka bhASA kI sarala TIkA ke dvArA tattvajJAna kA lAbha prApta karane kA yatna karanA caahiye| prastuta graMtha prakAzana-- vikrama saMvat 2027 meM hamArA cAturmAsa pUjyapAda paramazAsanaprabhAvaka gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAja kI punIta AjJA se pUjyapAda gurudeva paMnyAsajI dhImadamagAMkavijayajI gaNivara (saprati AcAryadeva zrImada vijaya jitamagAMka sUrIzvarajI ma) ke sAtha huA / isa caturmAsa meM hama donoM ne "jaina tarka bhASA" kA adhyayana paDitapravara zrI IzvaracaMdrajI se kiyaa| isa avasara para isa gratha ko sarala TokA atyaMta Avazyaka hai-yaha hamako pratIta huA / hamane yaha vicAra vahAM ke kAryakartAoM ke sAmane rakkhA / una logoM ne isa vicAra kA svAgata kiyA aura pratyeka prakAra kA sahakAra diyaa| isa kAraNa isa TokA kI racanA huI / isa TIkA ke sAtha jaina tarka bhASA kA prakAzana tarka ke abhyAsiyoM ke liye atIva upayogI siddha hogA isa vicAra se bambaI-vaDAlA zrIjaina sagha ke zrAddhavarya zrI campAlAlajI lalavANI ne isake prakAzana ke liye saMgha kI bhora se Avazyaka sahakAra diyA / isa kAraNa isakA prakAzana sarala ho gyaa| prastuta graMtha saMpAdana-mudraNa-Adi graMthake saMpAdana kA kArya kinake dvArA kiyA mAya? yaha vicAra cala rahA thaa| kalyANabaMdhu mAnanIya pU. munivaroMne hama
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ donauM ko hI isa kArya ke karane ke liye prerita kiyaa| mAnanIya pU. munijanoM kI AjJA ko hama donoM ne zirodhArya kiyaa| saMpAdana ke viSaya meM anabhijJa hone para bhI hama donoM ne isa kArya ko hAtha meM liyA aura mudraNa kA kArya hone lgaa| mudraNAlaya piMDavADA (rAjasthAna) meM hai aura hama donoM yahAM bambaI meM pUjyapAda gurudeva ke sAtha haiM / isa kAraNa prakAzana meM adhika vilaMba huA hai| yadyapi TIkAkArane jaina siddhAnta ko dhyAna meM rakha. kara anuvAda aura vivecanA kI hai to bhI kisI bhI prakAra kI nyUnatA na raha jAya isa liye TIkA ko avalokana ke liye pUjyapAda vidvadvarya AcAryadeva zrImad vijaya mukticadrasUrIzvarajI mahArAja aura pUjya vidvAna munirAja zrI cadraguptavijayajI mahArAja ke pAsa bheja diyA / anugraha karake ina donoM pUjyoM ne TIkAkA paryAlocana kiyA aura upayogI sujhAva diye, jinakA hamane paripAlana kiyaa| isa grathakI prastAvanA ke liye hamane pUjyapAda zAsana prabhAvaka AcAryadeva zrImad vijayamukticaMdrasUrIzvarajI mahArAja se prArthanA kI aura unhoMne saMskRta meM prastAvanA likhakara hamako anugRhIta kiyaa| prastAvanA sAtha meM hI mudrita hai| prastAvanA ke lekhaka pUjya AcArya pravarazrI ne aura TIkAkArane bhI grathakAra kA sakSipta caritra diyA hai, usase grayakAra kA kucha paricaya abhyAsiyoM ko mila sakegA / graMtha kA sAmAnya paricaya bhI prastAvanA ke dvArA jijJA sujanoM ko mila jaaygaa| upasaMhAra-- pUjyapAda paramazAsanaprabhAvaka siddhAntaprarUpaNakadattacitta zAsanarakSAnipuNa AcAryapravara zrImad vijaya rAmacaMdra
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrIzvarajI mahArAja kI aura unake paTTAlaMkAra-hamAre paramatAraka gurudeva prazAMtamUtti AcAya deva zrImad vijayajitamRgAMkasUrIzvarajI mahArAja kI asIma kRpAse yaha saMpAdana kArya ho sakA hai / hama donoM kI zakti nahIM thI, para uparokta pUjyaparamatAraka gurudevoM ke anugraha se hI yaha kArya pUrNa huA hai| ataH hama donoM pUjyapAda AcArya bhagavaMtoM ke caraNoM meM koTizaH vandanA karate haiM / isa prakAzana meM tIrthakara paramAtmA ke vacana kA virodha kisI prakAra kA bhI na A jAya-isa vastu ke liye hama donoM ne yathAzakti prayatna kiyA hai| parantu chadmastha dazA ke pramAda ke kAraNa yadi koI kSati raha gaI ho to hama donoM kA usake liye 'micchAmi dukkaDaM' hai / jina sajjanoM ko isameM koI truTi pratIta ho ve hamako usake batalAne kA kaSTa kreN| ___isa gratha kA abhyAsa kara ke tatvajJAna ke abhilASI loga tattvajJAna ko prApta kareM aura dharma mArga meM agrasara banakara kamabandhana se sarvathA mukta hokara paramapada ko prApta kareM yahI hamArI maMgala abhilASA hai| vi. sa. 2031 ) kaalo| pUjyapAda prazAMtamUrti paramagurudeva bRhaspativAra AcAryadeva promavijayajitamRgAMkadinAMka 5-6-1975 sUrIzvarajI ma. ke caraNasevakazrIpAlanagara-jaina ! muni ratnabhUSaNavijaya upAzraya-vAlakezvara- muni hemabhUSaNavijaya bambaI-400006
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Izvaracandra zarmA - [graMthakAra kA saMkSipta jIvana caritra] upAdhyAya zrI yazovijayajI ke samakAlika zrI kAnti vijayajI gaNIne upAdhyAyajI ke jIvana kA jo varNana 'suja. zavelI bhAsa' nAmaka graMtha meM kiyA hai, usake anusAra upAdhyAyajI gujarAta ke 'kanoDu' nAma ke grAma meM utpanna hue the| 'nArAyaNa' nAma ke vyApArI unake pitA the| mAtA kA nAma 'sobhAga de' thA / unakA pahalA nAma 'jasavanta' thaa| 'padma. siMha' nAma kA unakA bhAI thA / paM. zrI 'nayavijayajI' se vi0 saM0 1688 meM donoM bhAiyoM ne dIkSA lii| dIkSA hone para jasavanta kA nAma 'muni yazovijaya' aura padmasiMha kA 'muni padmavijaya' rakkhA gyaa| upAdhyAya jI tarka bhASA ke paricchedoM ke anta meM paNDita zrI padmavijaya gaNi sahodareNa' kahakara zrI padmavijayajI kA nirdeza karate haiN| upAdhyAyajI 'nyAyavizArada' padavI se vibhUSita the| zrI vijaya devasUri ke ziSya zrIvijayaprabhasUrijI ne unako vi0 saM0 1718 meM upAdhyAya pada diyA hai| unhoMne sau granthoM ko racanA kA ullekha svayaM kiyA hai / vi0 saM0 1743 meM 'DabhoI gAMva meM unakA dehatyAga huaa| DamoI meM unako pAdukA abhI taka hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 [ dArzanika vicAradhArA kA mahattva aura graMthakAra ko vidvattA / ] tArkika ziromaNi pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivarane saMskRta- prAkRta-gujarAtI aura mAravADI bhASAoM meM racanA kI hai| unakI racanAoM ke viSaya adhika saMkhyA meM darzanoM ke saMbandhI haiM / kAvya meM bhI unakI racanA bahuta utkRSTa hai / upAdhyAyajI ke AvirbhAva se pahale hI dArzanika vidvAnoM meM navya nyAya kA Adara atyaMta adhika ho cukA thA caudahavIM zatAbdI meM mithilA ke gaMgeza ne 'nyAyatattva citAmaNi' nAmaka grantha meM navya nyAya kA vyavasthita rUpa se vistRta nirUpaNa kiyA / isake anantara pradhAnarUpa se isa grantha kI vyAkhyAnoM ke dvArA navya nyAya kA adbhuta vistAra huA / jaba taka navya nyAya ko zailI se dArzanika viSaya kA pratipAdana na ho taba taka usakA mahattva isa kAla ke paMDito meM pratiSThita nahIM hotA thA / upAdhyAyajo ne caudahavIM zatAbdo se lekara satrahavIM zatAbdI taka ke navIna naiyAyikoM ne nyAya ke jina pradhAna tattvoM kA pratipAdana kiyA thA unakA jaina nyAya ko apekSA se vistRta nirUpaNa kiyA hai / upAdhyAyajI ke atirikta kisI anya vidvAna ke dvArA navya nyAya kI zailI se jaina dArzanika tatvoM kA vistRta vivecana nahIM milatA / upAdhyAyajI ke jo dArzanika grantha isa samaya milate haiM, ve isa viSaya kA sAkSAtkAra karA dete haiM / unake granthoM meM jina ati prasiddha baMgAlI navIna naiyAyikoM kA ullekha hai ve do haiN| eka hai-cintAmaNi kI prasiddha dIdhiti vyAkhyA ke praNetA raghunAtha ziromaNi aura dUsare
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nyAya granthoM ke kartA mathurAnAtha / jagadIza aura gadAdhara dIdhitikAra ke paravartI kAla meM ati prasiddha haiM, para unakA nAma mujhe upAdhyAyajo ke granthoM meM nahIM dikhAI diyaa| isake aneka kAraNa ho sakate haiM / tarka bhASA tathA tarka aura nyAya zabdakA artha upAdhyAyajI ne apanI tarka bhASA meM jana dArzanikoM dvArA pratipAdita, artha parIkSA ke tIna pradhAna sAdhanoM kA nirUpaNa kiyA hai| prAcInakAla meM pramANoM dvArA prameya kI parIkSA karanevAle zAstroM ko nyAya zabda se kahA jAtA thaa| maharSi akSapAda ke nyAyasUtra prasiddha haiN| nyAya darzana ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM vAtsyAyana kahate haiM-pramANerarthaparokSaNaM nyAH / pramANoM meM hetu. artha parIkSA kA pradhAna upAya hai| mukhyarUpa se jisa zAstra meM hetuoM dvArA artha kI parIkSA kI jAtI thI, usako nyAya kahA jAtA thaa| RSi akSapAda ke sUtra nyAya sUtra kahe jAte haiM / inake anusAra tattva kA pratipAna karanevAle granthoM ke nAmoM meM nyAya zabda kA prayoga hai| nyAya bhASya, nyAyavArtika, nyAyamaJjarI, Adi nAma isa prakAra ke haiM / bauddhoM ke nyAya bindu, nyAya mukha Adi aura jainoM ke nyAyAvatAra Adi granthoM meM bhI nyAya-zabda hai| hetu se hI nahIM pratyakSa aura zabda ke dvArA bhI arthaparIkSA hotI hai| pratyakSa Adi pramANa haiM, isaliye mukhyarUpa se hetu para Azrita nyAyazAstra ko prAcInakAla meM pramANa-zabda se bho kahate the| jo vidvAna prAcInakAla meM vyAkaraNa-mImAMsAaura nyAyazAstra ke vidvAna hote the, ve 'padavAkya-pramANa pArAvArapArINa' biruda se alaGkRta hote the| isa biruda kA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pada' zabda vyAkaraNa kA, 'vAkya' zabda mIsAMsA kA aura 'pramANa' zabda nyAya kA bodhaka hai| bauddhoM ke tarka-pradhAna granthoM ke nAma pramANa zabda se yukta haiM / AcArya diG-nAga kA pramANa samuccaya aura AcArya dharmakoti kA pramANa vAtika prasiddha hai| ___dhyAna rahe-paramANu, AtmA Adi atIndriya arthoM ke svarUpa ke niNaya ke liye prayukta hetuoM ko jisa prakAra nyAya kahA jAtA thA isa prakAra vAkya kA artha karAne ke liye jina hetuoM kA prayoga hotA thA unako bhI nyAya nAma se kahA jAtA thaa| ' RcA Adi maMtroM ke vyAkhyAna rUpa brAhmaNa granthoM ke vAkyoM kA artha nizcita karane ke liye RSi jaiminine mImAMsA meM jina yuktiyoM kA pratipAdana kiyA hai unake liye nyAya zabda prasiddha hai / Apastamba sUtra (11-4-8-13) meM tathA (11-6-11-13) meM nyAya zabda pUrva mImAsA ke artha meM hai| inhIM nyAyoM kA pratipadaka hone ke kAraNa mAdhava racita prasiddha graMtha kA nAma hai- jaiminoya nyAya maalaa'| isI prakAra nyAya kaNikA, nyAya ratnamAlA-Adi pUrva mImAMsA ke grathoM meM bhI nyAya zabda hai| (1) pramANa zabda ke samAna nyAya ke liye tarka zabda kA bhI prayoga pracalita thaa| nyAya meM hetu anumAna mukhya hai / isaliye anumAna ko tarka bhI kahA jAtA thA / brahmasUtra ke kartA vyAsa atIndriya artha ke nirNaya meM anumAna ko asamartha siddha karane ke liye kahate haiM-'tarkApratiSThAnAt' / (2) isI prakAra-padArthoM ke kucha dharma, hetuoM dvArA pratipAdita nahIM ho sakate, isa tattva ko tripiTaka ke vAkya bhI kahate haiM / tripiTaka kA vAkya hai 'atakkAvacarA dhammA' (atarkAvacarA dharmAH)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 (3) amara kozakAra ne bhI nyAya zAstra ke prAcIna nAma AnvIkSikI ko tarkavidyA kA vAcaka kahA hai| AnvIkSiko daNDanItista vidyaarthshaastryoH| (amara0 1.6.51) isakI sudhA vyAkhyA meM bhAnujI dIkSita kahate haiM etau dvau kramAttakavidyAyAM nyAyarUpAyAM arthazAstre ca vrtete| (4) arvAcIna kAla meM nyAya zAstra ke liye tarka pada kA prayoga pAyA jAtA hai / upAdhyAyajI ke pUrvavartI bauddha vidvAna mokSAkara gupta ne bauddha mata ke anusAra pratyakSa aura anumAna kA nirUpaNa karane ke liye tarka bhASA nAmaka gratha kI racanA kI hai| bauddha nyAya meM bhI tarka anumAna mukhya hai| pratyakSa kA svarUpa bhI tarka dvArA nizcita hotA hai| isaliye pratyakSa anumAna donoM kA pratipAdaka hone para bhI grantha kA nAma tarkabhASA hai / mokSAkara gupta bauddha itihAsa ke jJAtAoM ke anusAra IsA ko gyArahavIM zatAbdI ke antima bhAga meM the / mokSAkara gupta kA tarka bhASA' grantha sakSepa se pramANoM kA nirUpaNa karatA hai| (5) jaiminIya pUrva mImAMsA bhI nyAya kahA jAtA hai aura tarka kA nyAya ke artha meM prayoga hai isaliye pUrva mImAMsA ke liye bhI tarka pada kA prayoga huA hai / vyAkaraNa, mImAMsA, nyAya meM apratihata jJAna ko prakAzita karate hue dasavIM sadI ke udayana kahate haiM: vayamiha padavidyAM tarkamAnvIkSikoM vA yadi pathi vipathe vA vartayAmaH sa panthAH / udayati dizi yasyAM bhAnumAn saiva pUrvA na hi taraNirudIte dika parAdhIna vRttiH||
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa padya meM tarka se pUrva mImAMsA ko kahA gayA hai / (6) bArahavIM zatAbdI ke kalikAla sarvajJa prasiddha hemacandrAcArya anekArtha saMgraha meM kahate haiM-tarko vitarke kAMkSAyAmUha karmavizeSayoH (koDa 2, zloka 9 / isa kI vyAkhyA anekArthakairavAkara kaumudo meM kahA hai--tarkapratipAdakazAstramapi tarkaH / yathA yastarka karkaza vicAra padapracAraH / __ (7) IsA kI caudahavIM zatAbdI ke gaMgeza navIna nyAya ke mukhya pravartaka haiM / unake putra prasiddha vidvAna vardhamAna ne bhI udayanAcArya ke dvArA praNIta nyAya kusumAJjali kI prakAza nAmaka vyAkhyA ke Arambha meM kahA hai nyAyAmbhojapataGgAya, mImAMsApAradRzvane / gagezvarAya gurave, pitre'tra bhavate namaH // aura anta meM kahA hai yastarkataMtra zatapatrasahasrarazmigaMgezvaraH sukuvikaivrkaannenduH| tasyAtmajo'tiviSamaM kusumAJjali taM, prAkAzayat kRti mude budha vadhamAnaH // yahAM para Arambha ke pakSa meM jisa ko nyAya pada se kahA hai usIko anta meM takazAstra kahA hai| (8) IsA kI terahavIM zatAbdI ke kezavamizra ne gautamIya aura kaNAdIya nyAya kA saMkSepa meM jJAna karAne ke liye taka bhASA kI racanA kii| isake Arambhika zloka meM pranthakAra tarka ko nyAya kahate haiN| Arambha kA padya haibAlo'pi yo nyAya naye praveza malpena vAJchatyalasaH zrutena / saMkSiptayuktyanvita tarkabhASA,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzyate tasya kRte maryaSA / yahAM para tarka pada se nyAya ko kahA gayA hai| kezava mizra ko tarka bhASA ke anantara annaM bhaTTa ne nyAyasiddhAMta meM praveza ke abhilASiyoM ke liye tarka saMgraha kI racanA kI / isa tarka saMgraha kI eka purAnI prati I. sa. 1792 meM likhI huI milI hai / ataH annambhaTTa I. san ko satrahavIM zatAbdI meM the| yadyapi prAcIna arvAcIna vidvAnoM ne tarka pada kA nyAya zAstra ke artha meM prayoga kiyA hai to bhI taka saMgraha ko svopajJa dIpikA vyAkhyA meM annaM bhaTTa ne tarka pada kA atha dravya Adi padArtha kiyA hai / ve kahate haiM-taya'nte pratipAdyante iti tarkAH dravyAdipadArthAH, teSAM saMgrahaH saMkSepeNa svarUpakathanaM kriyata itythH| parantu yadi tarka pada kA prayoga nyAyazAstra meM mAnA jAya aura nyAya zAstra ke pratipAdita arthoM kA saMkSepa se pratipAdana hone ke kAraNa anya ko taka saMgraha kahA jAya to anupapatti nahIM pratIta hotii| yoga ke balase tarka pada ko dravyAdi padArthoM kA vAcaka na mAnakara rUDhi ke bala se tarka ko nyAya kA vAcaka mAnanA ucita pratIta hotA hai / [prastuta graMtha......] nyAya siddhAntoM ke pratipAdaka grantha ke liye vaidika vidvAna kezamizra-annaM bhaTTa Adi aura bauddha mokSAkara gupta ke samAna upAdhyAya zrIyazovijayajI ne jaina tattvajJAna ke anusAra artha parIkSA ke sAdhanoM kA laghu rUpa meM prakAzana karane ke liye jisa grantha kA nirmANa kiyA usameM taka pada kA vyavahAra kiyA aura cira-pracalita tarkabhASA nAma rakkhA /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 - vAdaka aura bauddha vidvAna avAntara mata bhedoM ke hone para bhI pramANoM ko artha ke jJAna kA sAdhana mAnate the| isaliye unhoMne apane parIkSA pradhAna granthoM ke nAmoM meM pramANa zabda kA prayoga kiyA hai| jaina tarka ke anusAra pramANa aura naya donoM, artha ke svarUpa ko prakAzita karate haiM / jaina vidvAnoM ne vastu ke svarUpa ko prakAzita karane ke liye jina granthoM kA nirmANa kiyA hai, unameM se kucha meM pramANa aura naya donoM padoM kA prayoga hai| gyArahavIM zatAbdI ke vAdI devasUri ke prasiddha grantha kA nAma hai-pramANanayatattvAloka / pU0 upAdhyAyajI se pUrva kAla meM nayacakra ke kartA zrI mAilladhavala ne tarka zabda se pramANa-naya aura nikSepa ko kahA hai / nayacakra meM gAthA hai- [pR0 65 gA0 167 -] Nikkheva-Naya-pamANaM, davvaM suddha eva jo appaa| takkrapavayaNa gAma, ajjhappaM hoI hu tivagaM / __inase pUrva bhaTTa akalaMka ne bhI laghIyastraya saMgraha meM yukti zabda se pramANa, naya aura nikSepa ko kahA hai| pramANa, naya aura nikSepa kA pratipAdana karate hue ve kahate haiM: jJAnaM pramANamAtmAde-rupAyo nyAsa issyte| nayo jJAturabhiprAyo yuktito'rthpriphH|| [tIsarA pravacana praveza, chaTThA pariccheda, zloka dUsarA yahAM para spaSTa hI yukti ke dvArA jIvAdi padArthoM ke yathArtha jJAnakA pratipAdana kahA gayA hai| isa padya kI vyAkhyA meM abhayacadrasUri yukti zabda ke dvArA pramANa-naya aura nikSepoM kA pratipAdana kahate haiM / yukti aura tarka meM koI bheda nahIM hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyajI ne tarkabhASA ke tarka pada se jaina tarka ke anusAra artha parIkSA ke mukhya sAdhana pramANa-naya-aura nikSepa-tInoM ko liyA / pramANa aura nayoM ko jaina vidvAna cirakAla se arthake tattvajJAna kA sAdhana mAnate A rahe haiN| tattvArtha sUtrakA sUtra hai-pramANanayaradhigamaH / nikSepa ko jaina tAkikoM ne utano pradhAnatA nahIM dI thii| para upAdhyAyajI ne nikSepa ko taka ke andara liyaa| upAdhyAyajI bhI annabhadra ke samAna I0 sa0 satrahavIM zatAbdI ke haiM / saMbhavataH sudUra dakSiNa meM hone ke kAraNa take saMgraha kA usa samaya taka bhArata ke anya prAntoM meM pracAra nahIM huA thaa| tarka bhASA kI vyAkhyA-- upAdhyAyajI kI tarkabhASA kI vyAkhyA saMskRta aura hindI meM ho cukI hai| zrI vijaya nemisUrIzvarajI ke ziSya zrI vijayodayasUrIzvarajI kI saMskRta meM 'ratnaprabhA' TIkA vikramAuda 2007 meM mudrita ho cukI hai| . paM0 sukhalAlajI kI 'tAtparya saMgrahA' nAmaka saMskRta vRtti vikramAgda 1994 meM chapa cukI hai| paM0 zobhAcandra bhArillajI ke dvArA racita hindI anuvAda san 1964 meM prakAzita ho cukA hai| ____ye sabhI vyAkhyAyeM upayogI haiM aura tarkabhASA ke artha ko samajhane meM sahAyaka haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAsaMgika-prastuta vivecanA aura upasaMhAra vi0 saM0 2027 meM zeTha motIzA lAlabAga jaina upAzraya [bhUlezvara-bambaI-4] mai AcArya zrI vijaya jitamRgAGka sUrIzvarajI (usakAla meM paMnyAsa zrI mRgAGkavijayajIgaNivara) ke ziSya muni ratnabhUSaNavijaya aura munihemabhUSaNavijaya ko upAdhyAyajI kI tarkabhASA ke adhyApana kA mujhe suavasara milaa| adhyayana ke avasara para prAyaH munipravara tarkabhASA kI isa prakAra kI vyAkhyA kA nirmANa karane ke liye prerita karate the| jisase abhyAsI jana padoM ke artha ke sAtha yukti krama ko bhI spaSTarUpa se jAna sakeM / unako isa preraNA ko dhyAna meM rakhakara maiMne vyAkhyA meM pahale sAmAnya rUpa se hindI meM anuvAda diyA hai| phira hetuoM ko spaSTa karane kA yatna kiyA hai spaSTa karane ke liye vizeSa dhyAna dene se prAyaH punarukti vyAkhyA meM dikhAI degii| maiMne upayogI samajhakara isakA Azraya liyA hai| upAdhyAyajIne jina hetuoM ko siddhi ke liye prayukta kiyA hai, unakA saralatA ke sAtha upapAdana karane meM vistAra anivArya rUpa se huA hai / jahAM taka ho sakA, abhyAsI jana ke liye anAvazyaka zaMkA aura parihAra se bacatA rahA hai| adhyApana ke avasara para munivaroM ne merA dhyAna kabhI kabhI upAdhyAyajo ke padoM meM abhipreta artha kI ora dilAyA / nAma Adi nikSepoM ke sAtha nayoM kI yojanA kA nirUpaNa karate hue upAdhyAyajI ne kahA hai: ___ kiJca indrAdisajJAmAtraM tadartharahitamindrAdizabdavAcyaM vA nAmecchan ayaM bhAvakAraNatvAvizeSAt kuto nAma sthApanenecchet ?'
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahAM para kutonAma sthApane ke sthAna meM kuto nAma dravya-sthApane 'pATha honA cAhiye / isa sthala kA pUrvApara saMdarbha isI rIti se upapanna ho sakatA hai lipikAra ke pramAda se athavA kisI anya kAraNa se dravya-pada yahAM para chuTA huA pratIta hotA hai| upAdhyAyajI ne kahIM kahIM para jaina AgamoM kI kathA Adi kA sUcana kiyA hai una arthoM ko jAnane meM munivaroM ne merI sahAyatA kI hai| 304/bI, bAMgaDavADI cI. pI. roDa bambaI-4 _ vi.saM. 2029 . Azvina zuklA dazamI ravivAra vicAraka jana sevakaIzvaracandra zarmA /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM yazobajAyAcaka [ aSTaka ] yaH bhAti viduSAmagryaH dhanyo muniSu yaH paraH / sa yazovijayaH sadyaH stutimArge'dhirohatu // 1 // zobhanaM taM tapogaccha-nabhomaNDalamaNDanam / mahadbhivanditaM vande, yazovijayavAcakam // 2 // vidyayA nAzitA yenA'vidyA vidvadjagatsvapi / stambhatIrthe vare vidyA-gururvismayamApitaH // 3 // jagat yasmai namaskAra, karoti yogatastridhA / camatkAri-caritrAya, tasmai me'stu namo namaH // 4 // yato vidyAsarit sAdhu vRndasanidhimAgatA / vahatyadyApyakhaNDena, pravAheNAtinirmalA // 5 // * vAdidarpamahAsarpa-mayUrasya yazasvinaH / kaH samartho guNAMzAnA, varNane'pi prayatnataH // 6 // .candrAMzunirmale yasya, caritrasarasi svayam / vilasanti vinodena, guNahaMsA aha nizam // 7 // kalyANadAnakalpadro ! muktimArgaprabhAkara / kalyANaM me kuru zrImad-yazovijayavAcaka ! ||8||
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA - (pU. A. deva. zrImad vijayamukticadrasUrIzvarajI mahArAjAH] - sunizcitametat SaDdarzanasUkSmAtisUkSmapadArthajJAnavedinAM sva-para pakSapratipakSamaNDana-khaNDananizcitapadArthAnAmadhigatasarasvatIvaradAnAnAM paNDitAnAM yat svapakSasAdhaka-parapakSabAdhakapramANapariSkRtagranthagrathanaM kasyApi madhyasthapaNDitasya svaparopakArAya bhavati / mAnAdhInA meyasiddhiriti vacanaM sarvavAdisaMmatam / ata eva "pramANanayairadhigama" iti vAcakavaryAstattvArthasUtra AhuH / jainatarkabhASAnAmno granthasyAnantaraphalaM pramANanayayathArthaparijJAnaM paramparaphalazca mokSaH / granthakArasya paricayaHkaH saMkhyAvAn na jAnAti paramaguruparipUjita-patitapAvanajainazAsane paramazAsanaprabhAvakaM vAdimataMgajakesariNaM kAzInagarasthajainetarapaNDitapradatta 'nyAyavizArada-nyAyocArya' virudasaMyutaM yazovijayamupAdhyAyapadapUtam / tathApi na vartate'sthAne'tra zAsanasaMrakSakasya tasya mahApuruSasya sAmA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyaparicayaH / viracitA anena mahApuruSeNa gIrvANagiri siddhAnta-sAhitya-nyAya-karmakANDAdiviSayeSvasAdhAraNapANDityena zatazo granthA gUrjaragiri ca svalpazebhuSIzAlinAmupakArAya siddhAntasArAtmakastutyAdirUpeNa / prastutajainatarkabhASAgranthasya racayitAraH svavaMzAmbareMdava ete mahApuruSA vasugajarasacandrAGkite (1688) vikramasaMvatsare gUrjaradeze kanoDAnagare janma prApnuvan / eteSAM mAturnAma 'saubhAgyade' iti, piturnAma 'nArAyaNa' iti, bhrAtA ca 'padmadattAbhidhAnaH / jananI. janakadattottamasaMskAreNa bAlyakAla eva dharmabhAvanAmAvitAntaH karaNA ete mahApuruSAH sadgurusahavAsena saMyamasAmrAjyaparibhogiNassaMjAtAH / bAlyAvasthAyAM sAdhukaThinacaryA pAlayanta ete'bhyAsadattacittA anukrameNa kAzyAM prAcInanavyanyAyayoH prabhutvamagAdhaparizrameNa prAptavantaH / etat svayaM svapraNItadvAtriMzikAyAH prazastyAmullikhanti-"prakAzArtha pathvyAstaraNirudayAdrariha yathA, yathA vA pAthobhRt sakalajagadathaM jlnidheH| tathA vArANasyAH savidhamabhajana ye mama kRte, satIrthyAsta teSAM nayavijayavijJA vijayinaH" / ekadA dAkSiNAtyanyAyanipuNo dakSiNagUrjarAdidezasthapaNDitavijayonmattaH kazcitpaNDitaH kAzIsthakovidAn vijetumAyAsIt / tadAnIM svagurUNAM sakalapaNDitAnAzcA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dezamadhigamya vAcakavaryAstena sAdhaM syAdvAda-pramANa-nayasthApitayuktibhaMgabhaMGgIbhirvAdaM vidhAya nirAkurvastam / ata evAsAdhAraNazemuSI samIkSya vArANasIvidvadvaryA aduH zrImadbhayo nyAyazAstrapAradRzvabhyo nyAyavizArada' iti birudam / paNDitapravarajanadattavijayapatAkA nyAyavizAradA vyaharannekadopagaGgam / tatra cittAlhAdakasthAnaM saMprekSyehAzcakrurArAdhayitu kavijanamastakamukuTasannibhAM bhArati bhAratIm / ekaviMzatiM dinAnAmajapana gurudattasarasvatImantramupagaGgam / japaprabhAveNa sarasvatI tatsamakSaM sAkSAdbhaya dattavatI kavitvazakti zrImadbhayaH / etacca nyAyakhaNDakhAdya prArambhe pratiSAditaM zrImadbhiH svayam ; yathA"e kArajApavaramApyakavitvavitvaM, vAJchAsuradrumupagaGgamabharaGgam / sUktairvikAzakusumaistava vIra zambho rambhojayozcaraNayorvitanomi pUjAm" / aparaJcAsya graMthasyaiva pramANena tadraracitagranthAnAM zataM siddhayati / taccedam"pUrva nyAyavizAradatva virudaM kAzyAM pradattaM budhAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyArpitam /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ziSyaprArthanayA nayAdivijayaprAjJottamAnAMzizuH tattvaM kizcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyA tavAn" // yadyapyasyAM prazastyAM kiM viSayakA ete zataM granthA iti spaSTatayA nollikhitaM, tathApi na te jainaprakriyAprarUpakAH saralA bhaveyuH, kintvazyameva nyAyaviSayakA gambhIrA asAdhAraNapratibhApradarzakAH / yataH - tatsamakAlIna-gadAdharAdipaNDitai racitA vyutpativAda-zaktivAdAdyanekanyAyagranthA ivate yadi na syustahi kathamanyadarzanavAsitAntaHkaraNapaNDitavaryAstebhya upAdhyAyamahodayebhyo 'nyAyAcArya' virudaM dadyuriti kalpaye'ham / prAptasarasvatIvaradAnAsAdhAraNakSayopazamaparAjitA-- nekapaNDitavaryA vAcakendrA anukrameNa dilhI-AgrAdibhUmi dharmopadezena pavitrIkurvanto'lazcakrire svacaraNAravindaimarudezam / tatrApUrvI zAsanaprabhAvanAM kRtvAnekabhAvukajanAn pratibodhya vAcakavaryAH suralokasadRzaM bhrAjamAnamanekAdbhutajinamandiramaNDitaM dhArmikajanapavitritaM gUrjaradezaM zobhayA. mAsuH / tadAnImAsIt samastAgamalopakAnAH digambarANAM jinapratimAlaMbanapratiSedhakataNAM DhuDhakAnAca mataprAcuryam / atastanmatAnuyAyibhiH saha vAdaM vidhAya vijayapatAkA dharmopadApUrvI zalokamA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMprApyAkA tAnadhomukhAn / ata eva tanmatanirasanArthamAtmArthinAM samyaktvadADhAtha cAnekagranthAnaracayan / yathA digambarAnapAkatu jJAnArNavAdhyAtmamataparIkSA-digpaTacorAzIbola-ityAdigranthAna racayAzcakruH, tathaiva svopajJaTIkAsamanvitapratimAzatakagranthaM viracyAdharIcakruH duHSamAndhakArapradIpAyamAnajinavacanasiddhapratimApratiSedhakAnAM darpam / / aparazca rahasyapadalAJchitA aSTottarazataM granthA nimitAH samastazemupIzAlijanagrahagaNAMzumAlibhiH zrImadbhiH / vRttametadavagamyate tadvacanaireva yathA-"bhASAvizuddhayarthaM rahasyapadAGgitatayA cikIrSitASTottarazatagranthAntagatapramArahasya-syAdvAdarahasyAdisajAtIyaM bhASArahasyaprakaraNamidamArabhyate" iti bhASArahasyaprArambhe / idAnImapyetadgranthAvagAhanatatparA vidyArthinaH zAstrapArAvAratalAvagAhanAvAptaviziSTabodharatnAnAmupAdhyAyamaho-- dayAnAM kRtsnaviSayavyApakaM mahattvakhyApakaM pANDityaM parilokayanto buddhiviSayakamapUrvamAzcaryamanubhavanti svayazca tarkazaktisamanvitAH samarthavidvAMso bhavanti / evaM gurubhaktiprabhAveNa racitAnekagranthaH prAptadezanAkauzalyo vAcakendro vAdairvAdivRndaM vijitya vibhinnadezasthAJjanAn dharmArAdhanatatparAnkRtvA saMsthApyAsyAM jagad
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ raGgazAlAyAM zAsanAstitvaparyantaM svakIyakIrtistambhaM ca vaikrama 1743 tame varSe zAsanaprabhAvakANAM munIzvarANAM municandrasUrIzvarANAM janmabhUmau darbhAvatIpuryAM (Dabhoi) saMtyajyaudArikazarIramamaratvaM prapede / - granthaparicayaH - yadyapi nAtikaThino'yaM granthastathApyetasyA avasarpiNyAH paMcamAre mandamedhasAmedaMyugInAnAM bAlajIvAnAM sukhAvabodhAyeyaM hindIbhASATIkAtIvopakAriNI / ataH phalegrahimudraNAdiprayAso'syASTIkAyAH / yathArtha vartate'sya granthasya nAma "jainatarka bhASA" iti / yato yathArthajJAnasAdhanAni pramANa-naya-nikSepA evAsmin granthe pratipAdyante / yadyapi "tayante pramitiviSayIkriyanta iti tarkAH" iti vyutpattyA tarkazabdaH pramANaprameyavAca- kastathApi pramAsAdhanamapi "tarkaH" ityucyate gautamIyAdigrantheSu / sa evArtho'tra grAhyaH / viMzatiM yAvatpatrANAmasmin granthe "svaparavyavasAyi jJAnaM pramoNam" iti lakSaNaM kathayitvA tallakSaNamamanyamAnA ye ye darzanakArA vidyante teSAM matakhaNDanaM prabalayuktyA pratipAdayati / bAhyArthaniSedhavAdinaH zaGkarAcAryAdayaH kSaNikajJAnAdvaitavAdinazca pramANaM svavyavasAyi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ manyante ye ca naiyAyikAdayastatparavyavasAyi svIkurvanti teSAM matAnyekAntapratipAdakatvena niSkalaGkajJAnakalitajinendrapraNIte jantujAta-hitAvahe paurvAparyavirodhakalaMkavikale sArvazAsane durnayarUpatvena duSyante / patraviMzateranantaraM dvAcatvAriMzaduttarazatapatraparyantaM sAMvyavahArika pAramArthikapratyakSa pratipAdya, sAMvyavahArikapratyakSe cakSurmanasI vihAya zeSendriyANAM vyaJjanAvagrahAdibhedaM nirUpya cakSurmanasoraprApyakAritvaM saMsAdhya matijJAnasya mukhyAvAntarabhedo pratipAdayati / tadanantaraM zrutajJAnAdicatuSTayajJAnasvarUpa bhedaprabhedayutamAkSepaparihArapUrvakaM savistaraM vivecayati / kevalajJAnanirUpaNakAle digambarasya kevalikavalamuktiniSedhapratipAdakapUrva pakSaM sthApayitvA tadbhuktisiddhiM caturacetazcamatkArakAriNIbhiyuktibhirdarzayati / pratyakSajJAnasvarUpamevaM pratipAdya parokSajJAnapratipAdanakAle smaraNa pratyabhijJA-tarkAnumAnAgamasvarUpAn parokSabhedAn savistaraM varNayati / etadeva pratipAdayati granthakArastricatvAriMzaduttarazatatame patre "atha parokSamucyate' "aspaSTa parokSam' 'taca smaraNapratyabhijJAna tarkAnumAnAgamabhedataH pnycprkaarm"| . smRtipratyabhijJAnanirUpaNakAle tayoraprAmANyaM manyamAnasya bauddhasya mImAMsakasya ca savistarakhaNDanapUrvaka
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatprAmANyaM dADharyena paJcAzItyuttarazatatamapatraparyantaM nirUpayati / tadanantaraM caturdazottarazatadvayapatraparyantaM takasyAhAryajJAnatvena svarUpeNAprAmANyaM manyamAnasya naiyAyikasya vikalparUpatvena mithyAjJAnaprarUpakasya bauddhasya ca matakhaNDanaM kRtvA trikAlavyAptigraharUpasya tasya svataH prAmANyaM pratipAdayati / paJcadazottaradvizatatamapatrAd granthaprathamabhAgaparyantamanumAnanirUpaNam / 215 tame patre 'tacca dvividhaM . svArtha parArthaM ca" / agre trilakSaNAdihetu khaNDayitvAnyanyathAnupapattisvarUpo hetuH svasAdhyasAdhanAya samartha ityevaM savistaraM pratipAdayati / tadanantaraM svArthaparArthAnumAnAnta- . Apti-bahirvyApti-hetu-hetvAbhAsa--pakSadharmatvAdisvarUpamanu- . mAnaM vivecayati / granthadvitIyabhAga AgamapramANavivecanaM / savistaraM dRzyate / "Apta vacanamAgamaH / yathA-sthitArthaparijJAnapUrvakahitopadezapravaNa AptaH" ityevaM granthe'smiprArambha eva pratipAditam / AgamapramANe kvacidvastunaH prAdhAnyena samastadharmapratipAdanam , kvacid vastuna ekAMzapratipAdanam / yatra prAdhAnyena vastunaH samastadharma-pratipAdanaM vidyate tatpramANa vAkyam / yatraikadezapratipAdanaM prAdhAnyena vidyate tannayavAkyam / pramANanayau jJAnazabdAbhyAM dvisvruupau| yaH prAdhAnyena sakaladharmapratipAdakAbhi...
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAyavizeSaH sa pramANajJAnasvarUpaH / yaH prAdhAnyenaikadharmapratipAdakAbhiprAyavizeSaH sa nayajJAnasvarUpaH / atra tu vacanasvarUpAgamapramANaM vicAryate / tadAhurdevamUrayo "nIyate yena zrunAkhyapramANaviSayokRtasyArthasyAMzaH taditarAMzaudAsInyataH sa pratipattarabhiprAyavizeSo nayaH / svAbhipretAdazAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH|" ullekhastu nayasya saditi, durnayasya sadeveti / tadAhuH kalikAlasarvajJazrIhemacandrasUrayo'pi "sadeva sat syAt saditi vidhArthI mIyeta durnItinaya-pramANeH" / jinAgame kutrApi pramANanayavicAro na vidyata ityevaM kecidvadanti te tu bhagavadAgamAnabhijJA eva / yathAgame "imANaM bhaMte rayaNapabhApuhavI kiM sAsayA asAsayA? goyamA / siya sAsayA siya asAsayA / se keNatuNaM bhaMte evaM vuccai ! goyamA ! davvayAe sAsayA panjavaTThayAe asAsayA" / atra dravyAstikanayena ratnaprabhApRthavyAH zAzvatatvaM proktaM paryAyAstikanayenAzAzvatatvaM coktam / nikSepANAM vicAraH itthaMkRtaH / AdyAstrayo nayA nAmasthApanAdravyarUpaM nikSepatrayaM manyante / zeSAzcatvAro nayA bhAvanikSepameva kevalaM manyante / ghaTapadArthasya catvAro nikSepA udAhiyante / tatra yasya kasyacidvastuno ghaTa iti
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 nAma kriyate sa nAmaghaTaH / ghaTa iti nAmApi nAmaghaTaH / yatkimapi vastu ghaTAkAraM ghaTAkArarahitaM vA'yaM ghaTa ityevaM sthApyate sa sthApanAghaTaH / yad mRddravyaM ghaTarUpeNa pariNaMsyati, anubhUtaghaTapariNAmaM vA tanmRddravyaM ghaTakAraNatvA ghaTo'yamityevaM nikSipyamANaM dravyaghaTaH / yasya vastuno yadasAdhAraNasvarUpaM tattasya bhAva iti / pRthubudhnodarAdyAkAraH kambugrIvAdimAn padArthoM ghaToyamityevaM saGketito bhAvaghaTa iti bhAvanikSepaH / nAmanikSepAbhyupagantRnaigamanayavizeSamate zabdArthayostAdAtmyameva sambandha ityarthasya nAmarUpateti / "arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA iti vacanaprAmANyAdekazabdavAcyatvena zabdArthayostAdAtmyamiti ghaTaiti nAmApi ghaTa eva, tulyapariNAmatvena ghaTarUpArthena samaM ghaTapariNAmasamapariNAmasya vastuno'bhedena ghaTAkAro'pi ghaTa eva mukhyArthasyAbhAvAdeva tatra tatpratikRtitvam / pariNAmapariNAmibhAvasambandhasyAtyantabhede'nupapattyA mRtpiNDAdidravyaghaTospi ghaTa eva / pRthubudhnodarAdyAkArasya kambugrIvAdimato bhAvaghaTasya ghaTatvaM sarvAnumatamevetyevaM catvAro nikSepA nayasaMmatAH / yadAhuranuyogadvArasUtrakArAH jattha ya jaM jANijA, nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jattha vi ya na jANijA, cakkayaM Nikkhive tattha" iti vacana
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAmANyAnniruktanikSepacatuSTayasya sarvavastuvyApitvamavaseyam / evaM nayanikSepaviSaye saptabhaMgI viSaye ca granthakAreNAtivizadatayA padArtha pRthakkaraNaM kRtaM tatsarva samAlocanIyaMsudhiyA syAdvAdaparikarmitadhiyA dhIdhanena / . pUjyapAda-vyAkhyAnavAcaspati-paramazAsanaprabhAvakAcAryadevAnAM zrImatAM vijayarAmacaMdrasUrIzvarANAM paTTAlaMkArapUjyapAda--prazAMtamUrtyAcArya devazrImadvijayajitamRgA~va.sUrIzva-- rANAM ziSyaratnAbhyAM muni ratnabhUSaNa-hemabhUSaNavijayAbhyAM granthasyAsyAdhyayanakAle grantho'yamanuvAdayitu vivecayituzcAbhilaSitaH, kAlAntareNa paMDitavaryezvaracandramahodayena asya granthasya hindIbhASAnuvAdena vivecanayA ca tayoIyorabhilAyo'pUryata / vilokayantAM sAdyantamimA TIkA suvicAracAturIpUrva sarve svacchamAnasA vidaaNvrisstthaaH| madhuratarapramANanayanikSepAmRtarasamayasya suragurusudhAmadharIkurvANasyaitadgranthasya pAnena budhAstRpyantu | AtmasAtkurvantu mahAnubhAvAH padArthasUkSmatattvAvagAhanavicArakaraNacaturAssadasadvivekakAraNaM bhavabhayanAzanaM yathArthajJAnam / saphalIkurvatAmetadgranthasya racayitu. vivenAkartuzca parizramam / prApnuvantu te yathArthajJAnaphalAM
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 duHkhamayasaMsArakSayanivandhAnAM pAramezvarI pravrajyAm , sakalakarmakSayasvarUpamajarAmarapadamanantasukhadhAma cetyAzAsAno viramati svakIyavAkApazcAt / amadAbAda, tapogacchAmbaramaNInAM vyaakhyaanvaacspdaansuurijnyaanmNdirm|| tyAcAryadevazrImadvijayarAmacaMdrasUrIvaikrama 2031 tame varSe, zvarAnaM kiMkarANuH shissyaannucaitrkRssnncturthyaam| mukticndrsuuriH|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha ora * zuddhipatraka (r) pRSTha paMktiH azuddha 4 13 aura 5 8 jana jaina 5 23 kapila...." kapilA.. 5 4 ...stika Astika 13 13 nyAH nyAyaH 15 18 mImAMsA mImAMsA ko 16 16 kuvi kavi 17 2 mayeSA mayaiSA 8 vidmA 30 11 savista. savistaraM 32 5 kAraNatvA kAraNatvAd _-- pramANa paricchedaH -- kA 18 meM manuSya manuSya 21 7 virUddhA viruddhA 47 13 zabda aura zabda 47 14 aura ina 50 5 saMbaMdhAtmaka saMbaMdha pada 55 7 tAbhya tAbhyAM 57 10 viSaka viSaya 64 19 sava syA" sarvasyA..' * " " " " * vidyA * . * 922
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha nvartha.... usakA aura 'vaha' trayI vastvekatva kArya ayogya dvAdaza sarvadaka dirUpe... nahIM prApta pRSTha paMkti azuddha 69 20 nvatha 72 4 unakA 87 20 ora 66 16 'yaha' 101 25 trayA 104 2 vastyekatva 107 23 I kArya 101 18 yogya 110 16 dvadaza 112 2 savadraka 112 4 -dvirupe 116 11 prApta 121 11 eva 125 11 vadhamA... 125 12 mathano" 126 10 mavAdvaSaya 128 5 bahyA " 136 23 tada 150 15 anya 154 22 jAtI 155 6 jAtI 156 21 vayaM 161 24 mabhaka 172 25 krama kA 176 23 darzana evaM vadhamA.. mathano... bhavadviSayaM bAhmA.. taduH jAti jAti vatyai manubhaka krama ko darzanaM.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha mAtraM karaNya karaNya -saMhAupapanna bhAvo pRSTha paMkti azuddha 185 13 mAtra 132 5 yaraNya 164 16 karaNa 194 23. .. sahA... 165 aMtima utpanna 196 17 bhAvA 168 5 gau ke 166 18 bhavApa 204 22 AmAnya 205 15 -rUpa206 7 upalammoM 206 11 Adi, 212 20 prAmANya 213 14 jJAnArUpa 221 8 ne thaM . 223 4 dhamatA 223 21 di yatra 223 22 pavatasthA 223 23 -makena 231 6 kve 234 10 mitrA 234 10 varNa kA 235 13 nizcayA 235 14 kaha 248 11 dvaya, AvApa sAmAnya -rupaanupalambhoM bhAdi haiM, prAmANyaM jJAnarUpa nettha dharmatA parvatasya -bhAvena mitrA kA varNaH nizcaya kAH dvayaM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuddh gocaratvaM nahIM sAdhyAyAM dhAnupapatte -saMzayedyaza viziSTa nityatvAdau jaina mUlam:-pakSasya -patteriti pRSTha paMkti azuddha 246 16 gocarattha 254 21 mahIM 256 19 sAdhyatAyAM 262 aMtima dhAnapapatte264 16 -sazaye264 20 -dyaza 265 5 ziviSTa 273 10 nityatvAdo 277 10 jana 278 26 pakSasya 283 4 -pattorati285 2 nevA 260 15 nivRt 300 5 sA'ya - 310 14 -nantara 326 15 kSetra haiM . 331 16 padAtha. 334 15 vaktRtva , 346 6 zreddhadAyaH 361 18 jaura 367 9 cakSudvArA 355 22 Avidya. 366 20 -bhibhaiMda 402 24 jana nevA nivRtta so'yaM -nantaraM kSetra padArtha vaktRtva zraddheyaH aura cakSu / avidyabhibhada jina .
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddha -zasta dhoM - vAdera -- naya paricchedaH - pRSTha paMkti azuddha 1 18 -zata 2 10 -tAthaSvapakSA *tArtheSvapekSA 5 10 payAya paryAya 7 3 -mira -mirU7 17 dhamo 14 24 unake unake bhedoM ke 21 1 vAdara22 aMtima gAH, gauH, 23 7 zabdAnA zabdAnAM 32 23 kANa kAraNa 62 6 -nAttva nA tva 63 2 Tapa - nikSepa paricchedaH -- 2 10 zretA zrotA 3 13 artha cha artha ke 5 22 'mAnanena mAnena 11 8 meM Aropa 13 1 kvacidu kvacida 22 16 'bhute bhUte24 17 skana se sthAna se 31 12 kAyapinna kAryApana 39 aMtima jasa jisa 41 13 anusaar| anusAra paTa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ enazca pRSTha paMkti azuddha 47 17 hai jo| hai| jo 56 14 mana mata 57 16 tazca 66 aMtima bhAga bhAva 68 17 artha martha hai 71 1 viruda birudaMmudraNa kI jiva azuddhiyoM kA dekhate hI jJAna ho jAtA hai unakA ullekha isa zuddhipatraka meM nahIM kiyA gayA hai / jina para dhyAna denA Avazyaka hai unakA isa meM ullekha hai| AbhArapU. munizrI ratnabhUSaNavijayajI ne bahuta yatna se yaha zuddhipatraka banAyA he-isake liye hama unake bhAmArI haiN| prakAzaka
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hI ahaM namaH mUla-artha-vivecanA mahitA nyAyAcArya-nyAyavizAradamahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayagaNi praNItA * jaina tarka bhASA * pramANaparicchedaH 1. mUlam-aindravRndanataM natvA, jinaM tattvArthadezinam / pramANana yanikSepaistakabhASAM tanomyaham / / vivecanA-upAdhyAyavarazrImadyazovijayanimitAm / __ tarkabhASAM yathAmAnaM, vyAkhyAmi sarala: padaH / / graMthakAra mahAmahopAdhyAya zrI yazovijaya gaNi graMtha ke Adi meM maMgala karate haiM / 'aindravRndanatamiti' aneka indra jisako namaskAra karate haiM / usa tattvAtha kA upadeza karane vAle jina ko praNAma kara ke pramANanaya aura nikSepa ke dvArA tarkabhASA ko karatA hai|| ___ isa stuti ke dvArA bhagavAn jinake atizaya sUcita hote haiN| bhagavAna tatvArtha kA upadeza karate haiN| isase vacanAtizaya aura jJAnAtizaya pratIta hotA hai| bhagavAn kA jJAna tattvajJAna hai usameM arthoM ke svarupa kA yathArtha prakAzana hai| jo tatvabhUta artha haiM unako jinendra prakaTa karate haiM / ekAMtavAdI loga arthoM ke jisa svarUpa ko svIkAra karate haiM vaha satya nahIM hai| pramANa usakA upapAdana nahIM karate / jina apane jJAnA.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ tizaya se tattvabhUta arthoM kA prakAzana karate haiN| tattvArtha kA upadeza vAkya rUpa hai| isase upadeza ke dvArA vacanAtizaya prakaTa hotA hai| 'aindra vRndanatam' isa vizeSaNa dvArA bhagavAn ke pUjAtizaya kA prakAzana hotA hai| jisa bhagavAn ko samasta indra praNAma karate haiM ve ati pUjanIya haiN| indroM ke dvArA pUjA hotI hai, isase ve manuSyoM ke pUjanIya arthAt siddha ho jAte haiN| manuSyoM ko apekSA indroM meM sadguNa kahIM adhika hai / indra kyA. sAdhAraNa deva bhI manuSya ko apekSA guNoM meM baDhe caDhe haiN| devoM ke adhipati indra jaba bhagavAn ke caraNoM meM zira jhukAte haiM, taba manuSyoM vA manuSyoM ke adhipatiyoM kA to kahanA hI kyA ? yahAM para jina zabda vizeSya vAcaka hai| 'rAgAdi zatrUn jitavAn iti jinaH / ' yaha jina zabda ko vyutpatti hai| bhagavAna ne rAgAdi zatruoM ko jIta liyA, isase bhagavAn ke apAyApagama rUpa atizaya kA prakAzana hotA hai| isa rIti se jJAnAtizaya vacanAtizaya, pUjAtizaya aura apAyApagamAtizaya ina cAroM atizayoM kA pratipAdana huA hai| graMthakAra ne prakRta graMya ko 'tarka bhASA' nAma se khaa| taka bhASA kA artha hai 'tarka kA pratipAdaka vacana samUha' taya'nte pramiti viSayI kriyante iti tarkAH, isa vyutpatti ke anusAra tarka zabda pramANa aura prameya kA vAcaka hai| paraMtu yahAM taka zabda kA prayoga isa artha ko lekara nahIM huaa| yathArtha jJAna ke sAdhana ko tarka mAnakara yahA~ taka zabda kA prayoga huA hai| isa artha meM tarka zabda ke aneka prayoga milate haiM / gautama aura kapila Adi ke zAstroM ke anusAra pratyakSa anumAna Adi pramANa tattvajJAna ke sAdhana hai| isaliye gautamoya Adi zAstroM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 meM jo tarka viSayaka graMtha haiM, una meM pramANoM kA nirUpaNa haiM / jaina mata ke anusAra pratyakSa Adi pramANa ho yathArtha jJAna ke sAdhana nahIM haiM kintu naya aura nikSepa bhI yathArtha jJAna ke sAdhana haiM / isaliye prakRta tarka bhASA nAma meM 'tarka' zabda pramANa naya aura nikSepa ina tInoM kA bodha karAtA hai / mUlam -tatra svapararuyavasAyijJAnaM pramANamsvam AtmA jJAnasyaiva svarUpamityarthaH, paraH tasmAdanyo'rtha iti yAvat tau vyavasyati yathAsthitatvena nizcinotItyevaM zIlaM svaparavyavasAyi / artha - rava aura para kA vyavasAya arthAt nizcaya karAne vAlA jJAna pramANa hai / 'sva' kA artha hai AtmA, arthAt jJAna kA hI svarUpa | 'para' arthAt usase bhinna- 'artha' ina donoM ke yathArtharUpa se nizcita karanA, jisakA svabhAva hai, vaha jJAna pramANa hai / vivecanA - ' tatra svapareti' pahale pramANa ke sAmAnya lakSaNa ko kahA hai| sva aura para kA vyavasAya karAne vAlA jJAna pramANa hai / sva zabda apane svarUpa kA vAcaka hai| jahA~ jo artha pratipAdya hai, vahA~ usa artha ke svarUpa kA vAcaka sva zabda hotA hai / prakRta vAkya meM mukhya rupa se jJAna ko kahA gayA hai / isa liye yahAM sva zabda jJAna ke svarUpa kA vAcaka hai| jo jJAna sva kA apane svarUpa kA aura para kA nizcaya karAtA hai vaha pramANa hai / jaba koI jJAna hotA hai taba kisI na kisI viSaya meM hotA hai| na akelA jJAna pratIta hotA hai na akelA viSaya | jJAna aura viSaya donoM sAtha sAtha prakaTa hote haiM / -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna ke binA viSaya aura viSaya ke binA jJAna nahIM pratita hotA / jJAna ke atirikta anya koI isa prakAra kA artha nahIM hai| jo apane Apako bhI prakAzita kare aura dUsare ko bhI prakAzita kre| sva aura para ko prakAzita karanA jJAna kA asAdhAraNa svarUpa hai| jaba jJAna kA prakAzana yathArtha hotA hai taba usako vyavasAyi kahate haiM / sva aura para kA vyavasAyI jJAna pramANa hotA hai| mUlam-atra darzane'tivyApti vAraNAya jJAnapadam / artha-isa lakSaNa meM jJAnapada darzana nAmaka bodha meM ati vyApti ko dUra karane ke liye hai| vivecanA-aneka jaina tAkika bodha ko upayoga kahate haiM aura upayoga ke do vibhAga karate haiM / dazana aura jJAna, ye do upayoga ke bheda haiM / vizeSa dharmoM ke prakAzana se zUnya,kevala sAmA. nya ko prakAzita karane vAlA bodha darzana kahA jAtA hai| zrI 'vAvidevasUri' ima bodha ko pramANa rUpa nahIM maante| graMthakArane jo pramANa kA lakSaNa kiyA hai vaha bhI 'vAdidevasUri' kA hai| isa liye unake mata ke anusAra graMthakAra yahAM para jJAnapada ke dvArA darzana meM ativyApti kA nivAraNa karate haiN| ve kahate haiM--'atra darzane'tivyApti vAraNAya jJAnapadam / ' zrI vAdidevasUri ne 'syAdvAda ratnAkara' meM jJAnapada kA eka anya prayojana bhI prakaTa kiyA hai| akSapAtIya nyAya ke anugAmI indriya aura artha ke sannikarSa ko pramANa mAnate haiN| unake anusAra sannikarSa jJAna kI utpatti kA sAdhana hai, ataH pramANa hai / jaina tarka ke anusAra pramANa sadA jJAnAtmaka hI
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / indriya aura artha kA sannikarSa jJAnarUpa nahIM hai / isa lakSaNa kA jJAnapada sannikarSa ko apramANa kahatA hai / mUlam - saMzayaviparyayAnadhyavasAyeSu tadvAraNAya vyavasAyipadama | artha- saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya meM ativyApti kA nivAraNa karane ke liye vyavasAyi pada hai / vivecanA - saMdeha viparyaya aura anadhyavasAya jJAnarUpa haiM / ina meM bhI jJAna kA aura artha kA svarUpa prakaTa hotA hai / parantu ye jJAna vyavasAyarUpa nahIM haiM / jo jJAna kisI vastu ke nizcita svarUpa ko prakAzita karatA hai vaha vyavasAyAtmaka kahA jAtA hai saMzaya Adi tInoM jJAnoM meM vastu kA nizcita svarUpa nahIM pratIta hotA / isa liye ye vyavasAyAtmaka nahIM haiM / jisa jJAna meM asthira aneka koTiyoM kA jJAna ho usako saMzaya kahate haiM / vyavasAyI jJAna kisI eka artha ko hI prakAzita karatA hai / usameM aneka artha asthira rUpa se nahIM pratIta hone isaliye 'saMzaya' vyavasAyI nahIM hai / jisa jJAna meM eka viparIta koTi kA bhAna ho usako viparyaya kahate haiM / yaha bhI vastu ke satya svarUpa ko nahIM prakAzita karatA. ataH vyavasAyI nahIM hai / viparIta svarUpa kA prakAzaka hone ke kAraNa 'viparyaya' bhI vyavasAyAtmaka nahIM hai / jo jJAna kisI vastu ko aspaSTarUpa se prakAzita karatA hai, vastu ke kisI nizcita svarUpa ko nahIM prakaTa karatA vaha anavyavasAya hai | calate calate kisI vastu ke sparza hone kA jJAna - hotA hai| jisakA sparza huA hai usake nizcita svarUpa kI pratIti nahIM hotI / isa jJAna ko anadhyavasAya kahate haiM /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....ye tInoM jJAna vyavasAyAtmaka nahIM hai| vyavasAyI jJAna meM vastu ke nizcita svarUpa kA bhAna hotA hai| saMzaya meM eka se adhika vastuoM ke jJAna sthira nahIM hote, isaliye saMzaya vyavasAyAtmaka nahIM hai| viparyaya meM eka vastu kA jJAna yadyapi sthira rUpa meM hotA hai, para satya rUpa meM nahIM hotA, isaliye vaha vyavasAyAtmaka nahIM hai / anadhyavasAya meM asthira rUpa se arthoM kA prakAzana nahIM hai, aura na vastu ke kevala mithyArUpa kA prakAzana hai, parantu usameM vastu ke satya svarUpa kA prakAzana nahIM hai, ataH anadhyavasAya bhI vyavasAyAtmaka nahIM hai / vastu ke vizeSa svarUpa ko prakAzita na karane ke kAraNa saMzaya-viparyaya aura anadhyavasAya ye tInoM jJAna pramANa nahIM haiN| isa lakSaNa meM 'sva aura para' pada pramANa ke svarUpa ko prakAzita karate haiM / ina padoM se kisI ativyApti kA nivAraNa nahIM hotA / vizeSaNa do prakAra ke hote haiM vyAbartaka aura svarUpabodhaka / jisa vastu ko jAnanA cAhate hai. usase bhinna vastu kI pratIti ko rokane ke liye vyAvartaka vizeSaNa hotA hai vyAvartaka vizeSaNa na ho to jo lakSya nahIM hai vaha bhI lakSya ke rUpa meM pratIta hone lagatA hai| vyAvataka vizeSaNa alakSya se lakSya ke bheda ko prakaTa karatA hai| svarUpa bodhaka vizeSaNa kevala vastu ke svarUpa ko prakAzita karatA hai / svarUpa ke bodhaka vizeSaNa ko 'svarUpoparaMjaka' bhI kahate haiN| kucha loga vastu ke mithyA svarUpoM kI kalpanA kara lete hai svarUpa bodhaka vizeSaNa mithyArUpoM ko dUra kara detA hai aura satya svarUpa ko prakaTa kara detA hai / prakRta lakSaNa ke sva
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ para pada pramANa ke satya svarUpa ko prakAzita karate haiN| anya vAdiyoM ne jina svarUpoM kI kalpanA ko hai usako dUra karate haiN| 'kumArila bhaTTa' ke anugAmI mImAMsaka jJAna ko pratyakSa nahIM svIkAra karate / unake mata meM jJAna pratyakSa nahIM hai| jJAna kA anumAna hotA hai| jJAna ke dvArA viSaya ko pratIti hoto hai| jJAta vastu ke kAraNa jJAna kA anumAna hotA hai| yadi vastu jJAta na ho to jJAna kI pratIti nahIM ho sktii| jJAna se pahale vastu ajJAta rahatI hai jJAna hone ke pIche artha pratIta hotA hai, isaliye jJAna ke dvArA artha meM jJAtatA utpanna hotI hai| binA jJAna ke jJAtatA artha meM nahIM utpanna ho sakatI isaliye jJAtatA ke dvArA usake utpAdaka jJAna ko anumiti hotI hai / vastu kA jo sahaja rUpa hai vaha sadA vastu ke sAtha rahatA hai / jaba taka kisI anya vastu ke sAtha saMbaMdha nahIM hotA taba taka vastu kA sahaja rUpa apane zuddha rUpa meM pratIta hotA rahatA hai / manuSya kA jo svAbhAvika rUpa hai, vaha apane zuddha svarUpa meM dikhAI detA rahatA hai| jaba manuSya hAtha meM daMDa le taba manuSya daMDI ke svarUpa meM pratIta hotA hai| daMDI svarUpa meM manuSya kA pratyakSa daMDa ke saMbaMdha se huA hai| daMDa kA saMbaMdha daMDI svarUpa meM manuSya kI pratIti kA kAraNa hai / artha ke jisa svarUpa ko pratIti kabhI ho aura kabhI na ho, kabhI kisI vastu ke sAtha ho Ara kabhI kisI vastu ke binA ho, to anya vastu ke saMbaMdha ko prakAzita karane vAlI pratoti anya vastu ke saMbaMdha se hotI hai| manuSya meM daMDIpana daMDa ke saMsarga se huA hai| daMDo ke svarUpa meM jJAna manuSya aura daMDa ke saMbaMdha meM pramANa hai| isI prakAra artha kA jaba jJAna nahIM hotA taba vaha ajJAta rahatA hai| usa kAla meM artha jJAta rUpa meM pratIta nahIM hotA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha ajJAta svarUpa meM rahatA hai| jJAta rUpa meM pratIti artha ke sAtha jJAna ke saMbaMdha ko prakaTa karatI hai| manuSya kA daMDopana jisa prakAra daMDa ke saMbaMdha se hai isa prakAra artha kA jJAtapana jJAna ke saMbaMdha se hai| daMDa aura manuSya kA jo saMbaMdha hai, usase jJAna aura artha ke saMbaMdha meM kucha bheda hai| manuSya daMDa ke binA bhI pratIta hotA hai aura daMDa ke sAtha bhI, isa liye manuSya ke zuddha aura saMsarga ke dvArA pratIta hone vAle donoM svarUpa spaSTa haiM / artha aura jJAna kA saMbaMdha taba pratIta hotA hai jaba artha kA jJAna ho / artha jaba ajJAta ho taba artha kA svarUpa pratIta nahIM hotA / artha jaba pratIta hotA hai taba jJAna ke sAtha pratIta hotA hai / daMDa ke binA manuSya kI pratIti hotI hai para jJAna ke binA artha kI pratIti nahIM hotI, itanA jJAna aura daMDa meM bheda hai| binA daMDa ke sambandha ke daMDI ke svarUpa meM pratIti nahIM ho sakatI, jJAta rUpa meM arthako pratIti bhI jJAna ke saMbaMdha ke binA nahIM ho sakatI, yaha jJAna aura daMDa ke saMbaMdha meM samAnatA hai / daMDa ke binA manuSya jisa prakAra vidyamAna hai. isa prakAra jJAna ke binA artha bhI vidyamAna hai / jisa daMDa ke kAraNa daMDI ke svarUpa meM pratIti hotI hai, vaha daMDa pratyakSa hai| parantu jisa jJAna ke saMbaMdha ke kAraNa artha jJAta rUpa meM pratIta hotA hai. vaha jJAna parokSa hai| daMDa ke saMsargase vaMDI rUpa meM pratIti ko utpanna hotA dekhakara artha kI jJAta rUpa meM pratIti jJAna ke saMbaMdha se huI hai isa prakAra kA anumAna hotA hai / eka anya dRSTAMta jJAna aura artha ke saMbaMdha ko adhika samAnatA ke sAtha prakAzita karatA hai / artha jaba dikhAI dete haiM taba prakAza se prakAzita rUpa meM pratIta hote haiN| jaba prakAza
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke sAtha artha kA saMbaMdha nahIM hotA, taba artha aprakAzita ghate haiM / artha aprakAzita dazA ko choDakara jaba prakAzita dazA meM Ate haiM taba artha aura prakAza kA saMbaMdha spaSTa pratIta hotA hai / vRkSa jaba taka aMdhere meM rahatA hai taba taka aprakAzita rahatA hai / prakAzita na hone para bhI vaha vidyamAna hai / artha kA bhI jaba jJAna nahIM hotA tava vaha ajJAna dazA meM rahatA hai| jaba usakA jJAna hotA hai taba vaha jJAta rUpa meM pratIta hotA hai| vRkSa kI prakAzita dazA jisa prakAra prakAza ke binA nahIM ho sakatI, isa prakAra artha kI jJAtatA jJAna ke binA nahIM ho sakatI, isa rIti se jJAtatA ke dvArA jJAna kA anumAna hotA hai| kumArilabhaTTa ke anugAmI mImAMsakoM ke isa mata kA niSedha 'sva aura para' pada se huA hai| jaina mata ke anusAra jJAna parokSa nahIM hai kintu pratyakSa hai / jJAna kevala artha ko nahIM prakAzita karatA, apane svarUpa ko bhI prakAzita karatA hai| prakAza aura vRkSa kA saMbaMdha jisa prakAra pratyakSa hai isa prakAra artha kA aura jJAna kA saMbaMdha bhI pratyakSa hai| vRkSa ke sAtha jisa prakAra prakAza bhI dikhAI detA hai isa prakAra artha ke sAtha jJAna bhI pratIta hotA hai / prakAza aura jJAna donoM prakAzaka haiN| sUrya candra, aura dIpaka Adi kA prakAza jaba vRkSa Adi ko prakAzita karatA hai taba svayaM bhI dikhAI detA hai| jisa prakAra vRkSa prakAzita pratIta hotA hai| isa prakAra prakAza bhI prakAzita hotA hai| jJAna bhI jaba artha ko pratIta karAtA hai taba kevala artha ko nahIM apane svarUpa ko bhI prakAzita karatA hai| prakAza aura jJAna donoM sva aura para ke prakAzaka haiN| isa prakAra yahA~ sva aura para pada ke dvArA jJAna ke parokSa svabhAva kA niSedha huA hai /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyikoM ke mata kA bhI 'stra aura para' vizeSaNa te yahAM nirAkaraNa huA hai / naiyAyika jJAna ko parokSa nahIM mAnate / ve jJAna kA pratyakSa svIkAra karate haiN| para ve jJAna ko svaprakAzaka nahIM mAnate / nyAyamatake anusAra jJAna, vakSa Adi parabhUta artha kA prakAzaka hai aura uma jJAna kA pratyakSa bhI ho sakatA hai usake anumAna ko AvazyakatA nahIM hai, parantu vaha svaya apane svarUpa ko prakAzita nahIM krtaa| ghaDe ko dekhane ke anantara meM ghaDe ko jAnatA hUM isa prakAra kA jJAna utpanna hotA hai| isa jJAna ko anuvyavasAya kahate haiN| anuvyavasAya se ghaTa aura usake jJAna kA prakAzana hotA hai| jJAna ko sva prakAza kahane vAle jaina kahate haiM-yadi ghaTa ke samAna jJAna ko pratyakSa karane ke liye dUsare jJAna ko prAvazyakatA ho to dUsare jJAna ko pratyakSa karane ke liye tIsare jJAna kI AvazyakatA hogI / isa prakAra jo bhI jJAna hogA usako pratyakSa karane ke liye anya jJAna Avazyaka ho jAyagA isa rIti se anavasthA hogii| jisake kAraNa prathama jJAna bhI pratyakSa na ho sakegA / isa tattva ko sUcita karane ke liye pramANa ke lakSaNa meM 'sva para' pada haiM / sUrya dIpaka Adi kA prakAza jaba kisI artha ko prakAzita karatA hai taba prakAza ko prakAzita karane ke liye kisI anya prakAza kI apekSA nahIM hotii| jJAna bhI jaba artha ko prakAzita karatA hai taba jJAna ko prakAzita karane ke liye kisI dUsare jJAna kI AvazyakatA nahIM hai| jJAna prakAza ke samAna sva prakAza hai| isake atirikta naiyAyika jagat ke kartA paramezvara ke jJAna ko samasta arthoM kA jisa prakAra prakAzaka mAnate hai isa prakAra apane svarUpa kA bhI prakAzaka mAnate hai / yadi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 paramezvara kA jJAna svaprakAzaka na ho, to usako aprakAzita svarUpa meM hI sthira mAnanA paDegA 1 jIvoM ko aneka jJAna hote haiM isa liye prathama jJAna ko dvitIya jJAna prakAzita kara sakatA hai / parantu paramezvara kA jJAna nitya aura eka hai / usakA koI dUsarA jJAna nahIM hai jo prathama jJAna ko prakAzita kara sake / isa rIti se paramezvara kA jJAna jIvoM ke jJAna kI apekSA bhI bahuta hIna ho jAyagA / isa Apatti ko dUra karane ke liye naiyAyika paramezvara ke jJAna ko para aura sva kA prakAzaka mAnate haiM / yadi jJAna kA svabhAva svaprakAzaka na ho to paramezvara kA jJAna bhI sva prakAzaka nahIM bana sakatA / kisI bhI artha kA svarUpa parimANa Adi meM choTA baDA ho sakatA hai. parantu apane svarUpa kA tyAga nahIM kara sakatA / vRkSa Adi artha sva prakAzaka nahIM hai / unako prakAzita karane ke liye sUrya dIpaka Adi kI apekSA hotI hai / vRkSa Adi choTe-baDe ho sakate haiM choTA-baDA honA arthoM kA niyata svarUpa nahIM haiM / sahakArI nimitta kAraNoM se artha choTe-baDe ho sakate hai, para unakA svarUpa sadA samAna rahatA hai / vRkSa Adi choTe hoM yA baDe unako prakAzita hone ke liye dIpaka Adi ke prakAza kI apekSA avazya rahegI / choTA vRkSa Adi dIpaka se prakAzita ho aura baDA vRkSa dIpaka Adi ke binA svayaM prakAzita ho jAya isa prakAra kA parivartana nahIM hotA / jIvoM kA jJAna indriya Adi se utpanna hotA hai isaliye vaha eka artha kA athavA do-cAra arthoM kA prakAzaka ho sakatA hai / paramezvara kA jJAna vyApaka hai isaliye samasta arthoM kA prakAzaka ho sakatA hai nahIM hai, kintu vyApaka hone mAtra se koI jJAna apane aprakAzamaya svarUpa ko chor3a nahIM sakatA / naiyAyika paramezvara itane meM kisI pramANa kA virodha C
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ke jJAna ko sva prakAzaka mAnate haiM isase siddha hotA hai, jJAna kA svabhAva sva prakAzaka hai para parimita aura aparimita hone ke kAraNa alpa aura adhika saMkhyA meM arthoM kA prakAza karatA hai / dIpaka choTA hai aura sUrya baDA hai / dIpaka thoDI dUra taka ke arthoM ko prakAzita karatA hai aura sUya pRthvI bhara ke arthoM ko prakAzita karatA hai / itanA bheda hone para bhI dIpaka aura sUrya ke sva prakAzaka svarUpa meM bheda nahIM hai / prakAza ke samAna jJAna bhI sva aura para kA prakAzaka hai / prakRta pramANa lakSaNa kA 'para' pada jJAnAdvaitavAdI yogAcAra ke mata kA niSedha karatA hai / yogAcAra loga bauddha haiM / unake anusAra jJAna hI satya hai / jJAna se pratIta hone vAlA bAhya artha mithyA hai| jJAna meM jo kucha pratIta hotA hai vaha vastutaH vidyamAna nahIM hai| paramArtha kI apekSA se jJAna apane svarUpa kA prakAzaka hai / jJAna se bhinna para nahIM hai isaliye para prakAzaka nahIM hai / isa mata kA nirAkaraNa karane ke liye bhI 'para' pada hai| jJAna ke dvArA prakAzita hone vAle artha sabhI mithyA nahIM haiM / kabhI kabhI jJAna meM avidyamAna artha bhI prakAzita hone lagate haiN| grISma Rtu meM dUra se dekhane para marusthala meM bhI pAnI dikhAI dene lagatA hai| para isa kAraNa pAsa meM jo pAnI dikhAI detA hai vaha mithyA nahIM ho jAtA / mithyA jala se tRpti nahIM hotI parantu satya jala se hotI hai / mithyA artha kA prakAzaka jJAna pramANa nahIM hotA / prakRta lakSaNa pramANabhUta jJAna kA hai, vaha satya artha kA prakAzaka hai / isa vastu ko prakaTa karane ke liye lakSaNa meM 'para' pada hai / jJAna jisa prakAra satya hai isa prakAra satya jJAna kA viSaya bhI satya hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vastu ko graMthakAra ne ina zabdoM meM prakaTa kiyA hai| mUlam-parokSa buddhyAdivAdinAM mImAMsakAdInAm , bAhyArthApalApinAM jJAnAdyadvaitavAdinAM ca matanirAsAya svapareti svarUpavizeSaNArthamuktam / ___ artha-buddhi parokSa hai, isa mata ke mAnanevAle mImAMsaka Adi ke aura bAhya artha kA niSedha karane vAle jJAna Adi ke advaitavAdiyoM ke mata kA niSedha karane ke liye 'sva-para' yaha vizeSaNa hai| yahAM para yaha vizeSaNa svarUpa vizeSaNa ke rUpa meM kahA gayA hai| vivecanA-sva para' yaha vizeSaNa 'svarUpa vizeSaNa' haiN| vizeSaNa do prakAra kA hotA hai svarUpa vizeSaNa aura vyAvartaka vizeSaNa / vastu ke svarUpa ko prakaTa karane ke liye vastu ke dharmoM kA varNana kiyA jAtA hai / vastu ke dharma do prakAra ke hote haiN| sAmAnya aura vizeSa / sAmAnya dharma sajAtIya aura vijAtIya vastuoM meM bhI hote haiN| kisI vastu meM sAmAnya dharma haiM to unake jJAna se vastu meM unakI sattA kA jJAna hotA hai| isake atirikta koI phala unake jJAna se nahIM hotaa| sUrya kI kiraNa zukla hai| kiraNa vizeSya hai aura zukla vizeSaNa hai / kiraNa kA varNa zukla hai itanA isa vizeSaNa se pratIta hotA hai, isaliye yaha svarUpa kA bodhaka vizeSaNa hai / jaba paTa ko zukla kahA jAtA hai taba paTa meM zukla varNa kI sattA kA jJAna hI nahIM hotaa| zukla paTa nIla rakta Adi paToM se bhinna
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI pratIta hotA hai| anyoM se bheda ko prakAzita karane ke kAraNa zukla vizeSaNa vyAvartaka hai| prakRta pramANa ke lakSaNa meM 'sva para' yaha vizeSaNa svarUpa kA bodhaka vizeSaNa hai isa lakSaNa kA 'vyavasAyI" pada apramANa jJAnoM se pramANabhUta jJAnako bhinna karatA hai / 'sva para' padase to 'sva rUpa' aura para rupa kA prakAzaka pratIta hotA hai| saMdeha Adi apramANa jJAna bhI sva rUpa aura para rUpa ke prakAzaka hote haiN| malam-nanu yadyevaM samyagjJAnameva pramANamiSyate tadA kimanyat tatphalaM vAcyamiti cet __ artha-yadi isa prakAra samyagjJAna hI pramANa hai to usase bhinna phala kyA hogA ? vivecanA-zaMkAkAra kahatA hai, jJAna ko yadi pramANa kahA jAya to usakA phala kyA hogA ? pramA ke karaNa ko pramANa kahate haiN| karaNa se phala bhinna hotA hai / kulhADI se lakaDI kATo jAtI hai| kulhADI karaNa hai aura lakaDI kA kaTanA phala hai, donoM kA bheda spaSTa hai| prakRta lakSaNa ke anusAra samyagjJAna pramANa hai to usakA phala usase bhinna honA cAhiye / nyAya mata ke anusAra ghaTa Adi ke jJAna kI utpatti ke kAraNa cakSa Adi indriya haiM, jJAna unakA phala hai| indriya aura jJAna kA bheda spaSTa hai / jaba jJAna hI pramANa ho to usakA phala koI bhinna honA caahie| bhinna phala ke binA samyagajJAna pramANa nahIM ho sktaa| isake uttara meM siddhAnto kahatA hai
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ malam-satyam svArthavyavasitereva ttphltvaat| artha-siddhAntI kahate haiM sva aura para kA nizcaya karAne vAlA jJAna pramANa hai, sva aura para kA nizcaya isa para zaMkAkAra kahatA hai malam-janvevaM pramANa svaparavyavasAyitvaM na syAt , pramANasya paravyavasAyitvAt phalasya ca svavyavasAyitvAditi cet / artha-aba zaMkAkAra kahatA hai ki sva aura para ke nizcaya ko pramANa kA phala mAnane para pramANa sva para vyavasAyI nahIM ho sakegA / kAraNa, pramANa para kA nizcaya karAne vAlA aura phala apane svarUpa kA nizcaya karAne vAlA hotA hai| vivecanA-zaMkAkAra mAnatA hai-sva aura para kA nizcaya yadi pramANa ho to. pramAraNa aura phala kA bheda nahIM ho sktaa| jJAna sva aura para ke svarUpa kA nizcaya karAtA hai nizcaya svayaM jJAna hai vahI sva para kA nizcaya karAtA hai. isa dazA meM jJAna aura nizcaya kA koI bheda nahIM hai / phala rUpa jJAna kA jo viSaya hai vahI pramANa rUpa jJAna kA viSaya hai / pramANa aura phala ke bheda ko spaSTa karane ke liye donoM jJAnoM ke dvArA jo viSaya prakAzita hote haiM unake bheda ko prakaTa karanA hogaa| viSaya kA yaha bheda pramANa ko para kA nizcaya karAne vAlA aura phala ko svarUpa kA nizcaya karAne vAlA mAna kara hI ho sakatA hai / jJAna kA jo svarUpa pahale vidyamAna hai
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ usameM kisI artha kA prakAzana nahIM hai / artha ke sAtha sambandha hone para jJAna artha kA prakAzaka banatA hai| isIke kAraNa jJAna pramANa kahA jAtA hai| viSaya kA prakAzaka jJAna Ane svarUpa ko jAnatA hai, vaha kisI anya viSaya kA prakAzaka nahIM hai, isaliye phala jJAna sva kA nizcaya karAtA hai / jJAna mAtra svaprakAzaka hai| yadi sva prakAzaka hone ke kAraNa jAna pramANa ho to saMdeha aura bhrama jJAna bhI sva prakAzaka hone ke kAraNa pramANa ho jAne cAhiye, nizcita artha kA prakAzaka hone se jJAna pramANa hotA hai / isaliye pramANa ko para kA nizcaya karAne vAlA aura phala ko svarUpa kA nizcaya karAne vAlA mAnanA caahiye| isa rIti se pramANa ko para kA vyavasAyI aura phala ko sva kA vyavasAyI mAnane se pramANa kA prakRta lakSaNa upapanna nahIM hogA / aba pramANa sva para donoM kA vyavasAyI nahIM rhaa| kintu kevala para vyavasAyI ho gayA hai| ___ isake uttara meM siddhAntI kahatA hai malam-na, pramANa-phalayoH kazcidabhedena tadu. pptteH| artha-siddhAntI kahatA hai pramANa aura phala meM kisI apekSA se abheda hai-isaliye pramAga sva aura para donoM kA nizcaya kara sakatA hai / vivecanA-nyAya Adi ke mata meM jisa prakAra pramANa aura phala kA atyaMta bheda hai isa prakAra jaina mata meM nahIM hai / syAdvAda meM eka apekSA se bheda hai to anya apekSA se abheda bhI hai| sva kA prakAzaka jo phalarUpa jJAna hai vaha para artha ke
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka jJAna se bhinna nahIM hai / jJAna eka hI hai vaha para atha kA prakAzaka honese pramANa hai aura apane svarUpa kA prakAzaka honese phala hai| para artha ke prakAzaka aura apane svarUpa ke prakAzaka do jJAna nahIM haiN| yadi donoM jJAna bhinna hote, to donoM ke viSaya bhinna hote| paraMtu jJAna eka hai avasthA ke bheda se vahI pramANa aura phala ke rUpa meM ho jAtA hai| eka viSaya kA honA pramANa ke karaNa hone meM aura pramA ke phala hone meM bAdhaka nahIM hai, kintu sAdhaka hai| jahA~ karaNa hotA hai, vahIM phala hotA hai| jisa sthAna para karaNa hai usase bhinna sthAna para phala nahIM utpanna hotA / kulhADI kA jisa kASTha ke sAtha sambandha hai vahIM chedana hotA hai| jisa kASTha ke sAtha kulhADI kA sambandha nahIM hai usakA chedana nahIM hotaa| pramANa rUpa jJAna kA jisa viSaya ke sAtha saMbaMdha hai usI viSaya kA prakAzana hotA hai isa liye jJAna pramANa hai Ara phala rUpa bhI hai| jo jJAna viSaya kA prakAzaka hai vahI apane svarUpa kA bhI prakAzaka hai| viSaya kA prakAzaka hone ke kAraNa jJAna pramANa ho jAtA hai isaliye viSaya kA prakAzana phala hai| jo jJAna pahale viSaya kA prakAzaka nahIM thA vahI viSaya ke sAtha sambandha hone para viSaya kA prakAzaka bana gyaa| eka ho jJAna kA do avasthAoM ke sAtha saMbaMdha ho gayA, parantu isase jJAna kA svAbhAvika rUpa nahIM bdlaa| jJAna jisa prakAra apane zuddha svarUpa ko prakAzita karatA hai isa prakAra viSaya ke prakAzaka rUpa ko bhI prakAzita karatA hai| isa prakAra viSaya kA prakAzaka hone ke kAraNa jJAna pramANa hai aura viSaya ke prakAzana rUpa meM bhI hone ke kAraNa phala bhI hai| pramANabhAva aura phalabhAva eka jJAna kI do avasthAe haiN| avasthAoM ke bheda se jJAna sarvathA bhinna nahIM ho jaataa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaliye pramANa bhaura phala rUpa meM honeke kAraNa jJAna sva aura para kA vyavasAyI hai| na kevala pramANa phala rUpa jJAna bhI pramANa se abhinna hone ke kAraNa sva aura para kA vyavasAyI hai| upayoga rUpa se pramANa aura phala kA abheda hai| phala sva kA nizcaya karAtA hai, isaliye usase abhinna hone ke kAraNa pramANa bhI sva kA nizcaya karAtA hai| pramANa para kA nizcaya karAtA hai, isaliye usase abhinna hone ke kAraNa phala bhI para kA nizcaya karAtA hai| isa prakAra jJAna ke pramANa siddha hone para 1 pramAtA 2 pramANa aura 3 pramA ke svarUpa ko spaSTa karane ke liye granthakAra kahate haiMmUlam-itthaM cAtmavyApArarUpamupayogendriyameva pramANamiti sthitam / artha-isa rIti se jJAna ke sva aura para kA vyavasAya karAnevAlA hone para AtmA kA vyApAra svarUpa upayoga indriyAtmaka pramANa hai| vivecanA-indriya ko pramANa rUpa kahA jAtA hai nyAya Adi ke mata ko mAnane vAle jina indriyoM ko pramANa kahate haiM ve jJAnAtmaka nahIM hai jaDa haiN| syAdvAda meM pramANa jJAnAtmaka hotA hai| cakSu Adi indriya jJAna rUpa nahIM haiM isa liye pramANa nahIM haiN| indra kA artha hai AtmA, usake sAdhana ko indriya kahate haiM / artha ke prakAzana meM netrAdi indriya sAdhana haiM para sAkSAt sambandha se nahIM / netrAdi se jJAna prakaTa hotA hai| jJAna sIdhA artha ko prakAzita karatA hai| jJAna ko artha
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prakAzita karane ke liye kisI anya sahAyaka ko apekSA nahIM hotii| isaliye artha ke prakAzana meM indra kA sIdhA sAdhana hone ke kAraNa jJAnAtmaka upayoga mukhya rUpa se pramANa hai| indra ke sAdhana ko indriya kahate haiM, isaliye cakSa Adi bhI indriya haiM / jaina mata meM indriya do prakAra kI haiM dravyendriya aura bhAvendriya / dravyendriya ke do bheda haiMnirvatti indriya aura upakaraNa indriya / cakSu Adi indriyoM ke jo golaka Adi adhiSThAna haiM ve nirvRtti indriya haiN| ina adhiSThAnoM kI zakti upakaraNa indriya hai| bhAvaindriya ke bhI do bheda haiM-upayogaindriya aura labdhi indriya / sva aura para kA vyavasAyI jJAna upayoga indriya hai| artha ke grahaNa karane meM jJAna kI jo zakti hai usako labdhi indriya kahate haiM / inameM upayoga indriya pramANa rUpa hai| upayoga AtmA kA vyApAra rUpa hai, isa rIti se jJAna-vyApAra. pramANa aura pramA ke rUpa meM hai| 'artha ke satya svarUpa ko maiM jJAna se jAnatA hU~'. isa prakAra kA anubhava AtmA ko hotA hai| yaha anubhava jJAna ko AtmA ke vyApAra rUpa meM aura pramANa rUpa meM siddha karatA hai| kriyA ke liye kartA aura karaNa jisa prakAra Avazyaka haiM. isa prakAra vyApAra bhI Avazyaka hai| kulhAr3I se jaba puruSa kASTha ko kATatA hai taba kulhADI meM vyApAra bhI hotA hai| puruSa kulhADI ko uThAtA hai aura lakaDI para girAtA hai| uThAne aura girAne ke binA kulhADI lakaDI ko nahIM kATa sktii| uThAnA aura girAnA vyApAra hai| AtmA rUpa Adi kA anubhava karatA hai| binA vyApAra ke AtmA anubhava nahIM kara sktaa| kartA aura karaNa vyApAra ke binA kriyA ke
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna karane meM asamartha haiN| rUpa Adi artha kA prakAzana phala hai| vaha kriyA rUpa hai isaliye prakAzanakriyA bhI vyApAra aura karaNa ke binA nahIM ho sktii| lakaDI kA kaTanA phala rUpa acetana kriyA hai, kulhADo karaNa hai aura uThAnA girAnA vyApAra hai| kulhADI uThAnA girAnA aura kaTanA tInoM acetana haiN| artha prakAzana rUpa kriyA, aura usakA karaNa jJAna, vyApAra rUpa bhI hai| AtmA ke upayoga rUpa vyApAra ko spaSTa karane ke liye granthakAra kahate haiM mUlam-na hyavyApata AtmA sparzAdiprakAzako bhavati, niryApAreNa kArakeNa kriyAjananAyogAt , masUNatUlikAdisannikarSega suSuptasyApi ttprsnggaac| ___ artha-vyApAra ke binA AtmA sparza Adi kA prakAzaka nahIM hotaa| vyApAra se rahita kAraka kriyA ke utpanna karane meM asamartha hotA hai| yadi vyApAra ke binA bhI kAraka kriyA ko utpanna kare to suSupti meM bhI AtmAko komala tUlikA Adi ke sambandha se jJAna ho jAnA caahie| vivecanA-tvacA Adi ke sambandha se yadi binA vyApAra ke jJAna ho to AtmA ko suSupti meM bhI jJAna honA caahiye| AtmA jaba suSupti meM rahatA hai taba jJAna rUpa vyApAra se zUnya rahatA hai / isase siddha hai jJAna rUpa vyApAra ke binA AtmA tvacA ke sAtha tUlikA kA sparza hone para bhI spaza kA prakAzana nahIM krtaa|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAtha zlokavArtika ke kartA 'zrI vidyAnanda' AtmA ko- artha ke anubhava karane kI zakti ko pramANa kahate haiN|' unake mata kA nirdeza karate hue granthakAra kahate haiM malam- kecitta"tato'rthagrahaNAkArA zaktirjJAna mihaatmnH| karaNatvena nirdiSTA na virUDA kathaJcana / / 1 / / " [tattvArtha zloka vA0 1-1.22 ] - iti labdhIndriyamevArthagrahaNazaktilakSaNaM pramANaM saGgiranteH artha-kucha loga kahate haiM artha ke grahaNa karane meM AtmA kI zakti pramANa hai| artha jJAna kA jo AkAra hai vahI AkAra zakti kA hai / isaliye usako karaNa rUpa se kahA hai aura vaha kisI prakAra bhI viruddha nahIM hai| isa rIti se artha jJAna kI zakti ko ve pramANa kahate haiN| vivecanA isa mata ke anusAra artha kA jJAna pramANa nahIM hai, kintu artha ko jAnane kI zakti pramANa hai| tattvArthazlokavArtikakAra kahate haiM yaha pakSa Agama aura yukti ke viruddha nahIM hai| arthajJAna kI zakti kA jJAna se atyanta bheda nahIM hai kintu bheda aura abheda hai / karaNarUpa jJAna pratyakSa hai isa liye jJAna se abhinna zakti bhI jJAna rUpa meM pratyakSa hai| zakti kA pratikSaNa pariNAma hotA hai| kSaNoM kA pratyakSa nahIM hai isa liye pratikSaNa pariNAma prApta karane vAlI zakti, zakti rUpa meM parokSa bhI hai| isa mata kI parIkSA karate hue grandhakAra kahate haiM
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mulam-1dapezalam , upayogAtmanA karaNena labdheH phalaM vyavadhAnAt , artha-upayoga rUpa karaNa ke dvArA labdhi ke phala meM vyavadhAna ho jAtA hai isaliye labdhIndriya kA pramANamaya svarUpa yukta nhiiN| vivecanA-tattvArthazlokavArtikakAra artha grahaNa ko zakti ko pramANa kahate haiM aura vaha zakti jaina mata ke anusAra labdhIndriya rUpa hai / jaina mata meM indriya do prakAra kI haiM 1-dravyendriya 2-bhAvendriya / dravyendriya ke do bheda haiM 1-nirvRtti indriya 2-upakaraNa indriya / inameM nirvRtti indriya cakSu Adi kA golaka Adi adhiSThAna rUpa hai| isa adhiSThAna kA jo zakti vizeSa hai vaha upakaraNendriya hai| bhAvendriya ke bhI do bheda haiM 1-upayogendriya 2-labdhIndriya / svapara vyavasAyI jJAna yaha upayogendriya rUpa hai| artha kA jJAna upayoga ke dvArA hotA hai, usa upayoga kI artha grahaNa ke liye jo zakti hai vaha labdhIndriya hai / jaba zlokavArtikakAra artha grahaNa kI zakti ko karaNa rUpa kahate haiM taba vaha zakti labdhIndriya rUpa meM phalita hotI hai| yaha zakti rUpa labdhIndriya hI vArtikakAra ke mata ke anusAra pramANa hai, anya indriya pramANa rUpa nahIM hai| jaina mata ke anusAra pramANa kA jo svarUpa hai vaha labdhIndriya kA nahIM ho sktaa| artha kI pramA phala hai| usameM jo vyavadhAna ke binA karaNa ho vaha pramANa hai| karaNa ke avyavahita uttara kSaNa meM phala hotA hai / labdhIndriya zaktirUpa hai, jaba artha kA jJAna hotA hai taba artha jJAna ke avyavahita
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrva kSaNa meM hI zakti nahIM hai, vyavahita pUrva kSaNoM meM bhI zakti vidyamAna hai / ' zakti hone para bhI taba taka artha kI pramA hotI nahIM jaba taka upayoga nahIM hotA / sva para vyavasAyI jJAna hI upayoga hai, upayoga ke avyavahita uttara kSaNa meM hI artha kA prakAzana hotA hai| labdhIndriya zakti rUpa hai, vaha karaNa hai, parantu upayoga ke pIche artha ko prakAzita karato hai isa rIti se labdhIndriya artha kI prabhA meM vyavahita kAraNa hai| jana tarka ke anusAra vyavahita kAraNa pramANa nahIM ho sktaa| jo vyavahita kAraNa bhI pramANa ho jAya to dravyendriya bhI pramANa rUpa ho jAnI cAhiye, aura cakSu Adi dravyendriya jo pramANa ho to ajJAnAtmaka vastu pramANarUpa ho jaayegii| jaina mata meM pramANa jJAnarUpa hai isIliye sva para vyavasAyI jJAna pramANa kA lakSaNa hai / ajJAnAtmaka hone se dravyendriya pramANa rUpa nahIM hai / upayogAtmaka na hone se labdhIndriya pramANa nahIM kahI jA sktii| isa pakSa meM dUsarA doSa dete haiM mUlam-zaktInAM parokSatvAbhyupagamena karaNaphalajJAnayoH parokSapratyakSatvAbhyupagame prabhAkaramatapravezAca / artha-zaktiyAM parokSa rUpa mAnI jAtI hai, isaliye karaNa aura phala jJAna ko jo parokSa aura pratyakSa rUpa meM svIkAra kiyA jAya to prabhAkara ke mata meM praveza hojaaygaa| vivecanA-agni Adi meM dAha Adi ke liye anukUla zaktiyAM haiM ve pratyakSa nahIM haiN| jaba koI agni ko dekhatA hai taba usako agni hI dikhAI detI hai, para dAha zakti kA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pratyakSa jJAna nahIM hotaa| jaba tvacA se sparza karatA hai, taba dAha hotA hai / dAha pratyakSa hai isaliye dAha se zakti kA anumAna hotA hai / dAha zakti ke samAna samasta zaktiyA~ indriyoM se utpanna pratyakSa kA viSaya nahIM hotI, arthAta atIndriya haiN| dAha Adi kI zaktiyA~ ke samAna upayoga meM jo artha ko pratIti ke liye zakti hai vaha bhI parokSa honI cAhiye / parokSa zakti bhI jo pramANa ho jAya to usa zakti kA phalarUpa jAna pratyakSa hai isa prakAra mAnanA pddegaa| phala jJAna pratyakSa rUpa meM anubhavasiddha hai / isaroti se Apa karaNa ko parokSa aura phala jJAna ko pratyakSarUpa meM svIkAra karoge to prabhAkara ke mata meM praveza kI Apatti ho jaayegii| isa viSaya meM zaMkA karate haiM malam-atha jJAnazaktirapyAtmani svAzraye paricchinne dravyArthataH pratyakSeti na doSa iti cet , artha-jo Apa isa prakAra kaho-zakti kA Azraya AtmA jaba jJAta hotA hai taba dravyArtha se jJAna zakti bhI pratyakSa ho jAtI hai isaliye doSa nahIM hai| vivecanA-jaina mata meM samasta padArtha anantAnanta svabhAvavAle haiM, isaliye koI bhI vastu ekAnta rUpa se pratyakSa athavA parokSa rUpa nahIM hai| kintu apekSA ke bheda se pratyakSa aura parokSa hai| artha ke prakAzana kI zakti bhI paryAya kI apekSA se parokSa hai aura dravyArtha kI apekSA se pratyakSa hai| sva aura para kA nizcaya phala hai aura usase AtmA kucha bhinna aura abhinna hai / yaha AtmA pratyakSa hai aura artha grahaNa kI zakti AtmA se bhinna aura abhinna hai| AtmA pratyakSa hai
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 isaliye ApaNa ko artha jJAna kI zakti bhI pratyakSa hai / isa rIti se shkti| rUpa meM parokSa hone para bhI AtmA ke sAtha abheda hone ke kAraNa AtmA kI zakti pratyakSa bhI hai| prabhAkara ke mata meM karaNa sarvathA parokSa hai, para jaina mata meM zaktirUpa karaNa sarvathA parokSa nahIM hai / isa kAraNa prabhAkara ke mata meM praveza nahIM hotaa| aba isakA uttara dete hue kahate haiM malam-na, drAdvArA pratyakSatvena sukhAdivat svasaMviditatvAvyavasthiteH, artha-ApakA kathana yukta nahIM / dravya ke dvArA pratyakSa hone se sukha Adi ke samAna svasaMvidita bhAva kI vyavasthA nahIM ho savatI / vivecanA-jaina mata meM pramANabhUtajJAna jisa prakAra bAhya prartha kA nizcaya karAtA hai isa prakAra apane svarUpa kA bhI nizcaya karAtA hai| vaha apane svarUpa ke nizcaya meM kisI anya kAraNa kI apekSA nahIM rakhatA isa kAraNa se hI jJAna svasaMvidita kahalAtA hai| jJAna se bhinna ghaTa Adi sva. savidita nahIM hai, unakI pratIti jJAna ke dvArA hotI hai, isaliye bAhya padArtha para-prakAzya kahe jAte haiM / jo jJAna zakti rUpa meM pramANa ho, to vaha bAhya vRkSa Adi ke samAna bhI pratyakSa nahIM ho sakatA, usa dazA meM vaha dAha Adi ko zakti ke samAna parokSa ho jAyagA / jo vRkSa Adi ke samAna pratyakSa nahIM ho sakatA vaha svaprakAza kisa prakAra ho sakatA hai? jo vastu apane svarUpa meM hI pratyakSa hotI hai, vahI svaprakAza hotI hai| sukha Adi svaprakAza hai| sukha Adi ko
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pratIti ke liye kisI anya jJAna kI AvazyakatA nahIM hotii| sukha Adi ke samAna jJAna svaprakAza hai| vaha jJAna yadi dAha Adi kI zaktiyoM ke samAna zakti rUpa ho jAya to dravyArtha ko apekSA se pratyakSa kahA jA sakatA hai para svasavedya nahIM bana sakatA / AtmA pratyakSa hai aura zaktimAna hai / pratyakSa AtmA se abhinna hone ke kAraNa atIndriya zaktiyA~ AtmA ke rUpa meM pratyakSa kahI jA sakatI haiM, para ve jJAna ke samAna svaprakAza svabhAva ko nahIM dhAraNa kara sakatIM / jaba taka zakti sva prakAza nahIM hai, taba taka AtmA se abhinna hone para bhI vaha svaprakAza rUpa pramANa nahIM ho sktii| isa pakSa meM anya doSa bhI hai-isako prakaTa karate hue granthakAra kahate haiM malam-'jJAnena ghaTaM jAnAmi' iti karaNollekhAnupapattezva, na hi kalazasamAkalanavelAyAM dravyAthataH pratyakSANAmapi kushuulkpaalaadonaamullekho'stiiti| artha-artha grahaNa kI zakti yadi pramANa ho to "maiM jJAna ke dvArA ghaTa ko jAnatA hU~" isa rIti se ghaTa kI pratIti meM jJAna kA ullekha karaNarUpa se nahIM honA cAhie / jisa kAla meM ghaTa kA jJAna hotA hai usa kAla meM dravyArtha kI apekSA se kuzUlakapAla Adi pratyakSa haiM to bhI unakA ullekha pratyakSa rUpa se nahIM hotaa| vivecanA-ghaTa Adi ke pratyakSa meM ghaTa Adi kA jJAna phala rUpa hai usameM jJAna kA ullekha karaNarUpa se hotA hai yaha
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullekha jJAna ke pratyakSa svarUpa meM pramANa hai| jo svarUpa se pratyakSa nahIM hai usakA karaNarUpa se ullekha pratyakSa pratIti meM nahIM ho sakatA / artha grahaNa kI zakti, zakti rUpa meM pratyakSa nahIM hai isaliye pratyakSa jJAna meM usakA karaNarUpa se ullekha nahIM hogaa| isI prakAra dravyArtha se jo pratyakSa hai para paryAyArtha se jo pratyakSa nahIM hai usakA ullekha pratyakSa pratIti meM apane svarUpa se nahIM hogA / ghaTa mRttikA se abhinna hai, ghaTa ke samAna kuzUlakapAla Adi bho mRttikA se abhinna haiM jisa kAla meM ghaTa kA pratyakSa hotA hai usa kAla meM pratyakSa rUpa se ullekha ghaTa kA hI hotA hai / mRttikA rUpa dravya se abhinna hone para bhI kuzUlakapAla Adi kA ullekha ghaTa ke samAna nahIM hotaa| dravya se abhinna hone ke kAraNa jo pratyakSa rUpa se ullekha hotA ho to ghaTa ke pratyakSa meM kuzUlakapAla Adi kA bhI ullekha honA cAhiye / jaba taka zakti, zakti rUpa meM hai taba taka vaha pramANa nahIM hai, jaba vaha jJAna rUpa meM pariNata hotI hai taba vaha pramANa hotI hai| jisa prakAra karaNabhUta jJAna pratyakSa hai isa prakAra phala bhUta jJAna bhI pratyakSa hai| isa pakSa meM karaNa aura phala donoM hI jJAna pratyakSa haiN| mulam-tad dvibhedam-pratyakSam , parokSaM ca / artha-usa pramANa ke do bheda haiM, pratyakSa aura parokSa / pratyakSa pada kI vyutpatti aura pravRttike nimittako prakAzita karane ke liye kahate haiM ___ mUlam-akSam indriyaM pratigatam kAryatvenAzritaM pratyakSam,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 artha-akSa kA artha hai-indriya, usa para jo Azrita hai, kArya rUpa se Azrita hai, vaha pratyakSa hai / isa vyutpatti ke anusAra jo jJAna indriya se utpanna hotA hai-vaha pratyakSa hai / pratyakSa zabda kI dUsarI vyutpatti ko kahate haiM malama-athavA'znute jJAnAtmanA sarvArthAn vyApnotItyoNAdikanipAtanAt akSo jIvaH ta pratigataM pratyakSam / artha--auNAdika sUtra ke dvArA azvAtu ke dvArA nipAtanase akSazabda kI siddhi hotI hai / jo jJAna ke dvArA samasta padArthoM ko vyApta karatA hai vaha akSa hai / isa vyutpatti ke anusAra akSa zabda kA artha hai jIva / jo jJAna apanI utpatti ke liye jIva para Azrita hai-vaha pratyakSa hai| vivecanA-prathama vyutpatti ke anusAra cakSu Adi bAhya indriyoM se jo ghaTa Adi kA jJAna hotA hai vaha pratyakSa hai| rUpa rasa Adi kA jJAna cakSu Adi indriyoM se hotA hai| rUpa Adi ke pratyakSa meM cakSu Adi ke samAna mana kAraNa hai aura vaha indriya nahIM anindriya hai| isa rIti se rUpa Adi kA pratyakSa kevala indriya janya nahIM kintu indriya aura anindriya donoM se janya hai, parantu rUpa Adi ke pratyakSa meM anindriya mana mukhya rUpa se kAraNa nahIM hai / vaha cakSu Adi kA sahakArI kAraNa hai isaliye rUpa kA pratyakSa indriyoM se janya kahalAtA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNa rUpa meM kAraNa hone para bhI sahakArI kAraNa, mukhya kAraNa rUpa meM nahIM ginA jAtA / gehUM yava Adi se jaba aMkura ko utpatti hotI hai taba kevala gehUM aura yava Adi kA bIja utpatti meM kAraNa nahIM hai jala, Atapa, kSetra Adi bhI kAraNa haiM, parantu aMkura, yava kA akura, gehUM kA aMkura isa rIti se kahalAtA hai, jala kA aMkura kSatra kA aMkura isa rIti se nahIM khlaataa| gehUM yava Adi ke bIja pradhAna haiM isa kAraNa gehUM kA aMkura yava kA aMkura ityAdi vyavahAra hotA hai| rUpa Adi ke pratyakSa ko utpatti meM cakSu Adi indriya pradhAna kAraNa haiM isaliye vaha indriya janya kahalAtA hai anindriya janya nahIM / prathama vyutpatti ke anusAra pratyakSa zabda isa kAraNa se bAhya pratyakSa ko indriya janya rUpa meM kahatA hai| . dUparI vyutpatti pramAna rUpase jIva dvArA janya jJAna ko pratyakSa kahatI hai| zaMkA karate haiM mUlam--- caivamavadhyAdau matyAdau ca pratyakSavyapadezo na syAditi vAcyam , artha-yadi ye do vyutpattiyA~ hoM to avadhi, manaHparyAya aura kevala ina tIna jJAnoM meM aura mati Adi meM pratyakSa zabda kA vyavahAra nahIM honA cAhiye / vivecanA-prathama vyutpatti ke anusAra jo indriyoM se janya hai vaha pratyakSa kahalAtA hai| isa artha meM avadhi manaHparyAya aura kevala jJAna meM pratyakSa vyavahAra nahIM honA cAhie avadhi Adi jJAna jaina siddhAMta meM pratyakSa haiM, kAraNa unakI utpatti meM bAhya indriya kAraNa nahIM haiN|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarI vyutpatti ke anusAra mati Adi jJAna meM pratyakSa vyavahAra nahIM honA cAhiye / avadhi Adi jJAna utpatti ke liye jIva para Azrita haiM. isa liye ve pratyakSa kahe jA sakate haiM / parantu mati aura zrutajJAna, kevala AtmA ke adhIna nahIM haiN| isake liye bAhya indriyoM kI apekSA hai| isa kAraNa isa vyutpatti ke anusAra mati AdimeM pratyakSa vyavahAra nahIM ho sktaa| ___ yadyapi avadhi Adi jJAna kevala AtmA kI apekSA nahIM karatA, jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama Adi kI bhI apekSA karatA hai, parantu cakSu Adi indriyoM kI apekSA nahIM karatA, pradhAna rUpa se AtmA kI apekSA karatA hai isaliye dUsarI vyutpatti ke anusAra pratyakSa pada kA vyavahAra avadhi Adi pratyakSa meM ho sakatA hai| parantu jo jJAna pradhAnarUpa se indriya janya hai, AtmA jisameM pradhAna rUpa se kAraNa nahIM hai, vaha jJAna pratyakSa pada se vAcya nahIM ho sktaa| kucha loga donoM pratyakSoM meM avyApti ko dUra karane ke liye indriya aura AtmA ina donoM kA anyatara rUpa se grahaNa kara ke lakSaNa karate haiM / parantu isa rIti se donoM pratyakSoM meM pAramArthika anugata bhAvAtmaka dharma kI pratIti nahIM ho sktii| "indriyAtmAnyatarajanyatvaM pratyakSatvam" isa lakSaNa ke anusAra jo jJAna indriya aura AtmA ina donoM meM se kisI eka ke dvArA utpanna ho-vaha pratyakSa hai / aba donoM prakAra ke, mati Adi aura avadhi Adi jJAna pratyakSa kahe jA sakate haiN| indriya aura AtmA ye donoM bhinna haiM, parantu donoM meM anyataratva anugata dharma hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna denA cAhiye, anyataratva dhama yadyapi anugata hai, parantu usake dvArA bAhya indriya aura AtmA meM eka bhAvAsmakadhame kI pratIti nahIM hotI / isa dharma ke dvArA bAhya indriya aura AtmA vAstava meM eka rUpa nahIM ho sakate / isa kAraNa anyataratva rUpa dharma ko lekara donoM pratyakSoM meM pAramArthika bhAvAtmaka dharma kI pratIti nahIM ho sakatI / jo prakRta do padArthoM se bhinna akhila padArtha haiM unase bhinna honA yahI anyataratva hai| isa lakSaNa ke anusAra bAhya indriya aura AtmA ye do prakRta padArtha haiM-unase bhinna akhila saMsAra hai, usase bhinna yahI donoM prakRta padArtha haiN| isa rIti se prakRta vastuoM meM anya padArthoM se bheda rUpa anyataratva samAna dharma hai / bheda rUpa samAna dharma ko lekara bhAvAtmaka anugata dharma kI pratIti nahIM hotI / eka pratyakSaindriya se janya hai aura dUsarA AtmA se janya hai, isa kAraNa ina donoM meM bheda hI hai / jo bheda hai usI ko lekara anugata dharma kA nirUpaNa vAstava meM bhAvAtmaka anugata dhama kA nirUpaNa nahIM hai, isaliye granthakAra pUjya upA0 zrI yazovijayajI mahArAja donoM pratyakSoM meM anya roti se anugata bhAvAtmaka dharma kA nirUpaNa karate haiM-- mUlam-yato vyutpattinimittamevaitat , pravRttinimittaM tu ekArthasamavAyinA'nenopalakSitaM spaSTatAvattvamiti / spaSTatA cAnumAnAdibhyo'tirekeNa vizeSaprakAzanamityadoSaH / / artha--utpatti ke liye indriya ke prati athavA jIva ke prati Azrita honA yaha pratyakSa pada kA vyutpatti
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta hai| spaSTatAvatva pravRtti kA nimitta hai aura vaha eka artha meM vartamAna akSa ke prati Azritatva rUpa vyutpatti nimitta se upalakSita hai / anumAna AdikI apekSA adhikatAse vizeSa dhamoM kA prakAzana spaSTatA hai-isa kAraNa doSa nahIM hai| vivecanA-vyutpatti nimitta aura pravRtti nimitta eka adhikaraNa meM rahate haiM / pratyakSa jJAna eka adhikaraNa hai, vaha akSa ke prati Azrita hai aura spaSTatA se yukta hai| akSa ke fr 3.Azrita bhAva se spaSTatA kA jJAna hotA hai jJAna rUpa eka adhikaraNa meM hone ke kAraNa akSa ke prati Azrita bhAva spaSTatArUpa pravRtti nimitta kA jJAna karAtA hai| yadi akSa ke prati AdhitabhAva pratyakSa pada kI pravRtti ho jAya to prathama vyutpatti ke anusAra pratyakSa pada ko pravRtti avadhi Adi jJAna meM nahIM honI cAhiye / dUsarI vyutpatti ke anusAra mati Adi meM pravRtti nahIM honI caahie| prathama vyutpatti ke anusAra akSa ke prati AzritabhAva kA artha hai "bAhya indriyoM se utptti|" avadhi Adi kI utpatti bAhya indriyoM se nahIM hotii| dUsarI vyutpatti ke anusAra akSa ke prati AzritabhAva kA artha hai jIva se utpatti, mati Adi kI utpatti pradhAna rUpa se jIva ke dvArA nahIM hotii| pratyakSa pada kI pravRtti meM jaba spaSTatA nimitta hotI hai taba mati AdimeM aura avadhi AdimeM pratyakSa pada kI pravRtti samAna rUpa se ho sakatI hai / jo jJAna indriyoM se pradhAna rUpa meM utpanna hotA hai aura jo jJAna pradhAna rUpa se AtmA ke dvArA utpanna hotA hai una donoM jJAnoM meM spaSTatA rahatI hai| mati Adi aura avadhi AdikI utpatti meM kAraNoM kA bheda
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 hai parantu utpanna jJAna ke svarUpa meM bheda nahIM hai| svarUpa samAna hai isa liye donoM jJAna pratyakSa kahe jA sakate haiN| zabdoM kI pravRtti kA nimitta vyutpattike nimitta kI apekSA bhinna dekhA jAtA hai| 'gacchati iti gauH' isa vyutpatti ke anusAra jo gati kriyA karatI hai vaha gau kahalAtI hai| gati kriyA meM kartR bhAva yadi pravRtti kA nimitta ho jAya to gau jaba calatI hai tabhI hI gau kahI jA sakatI hai| jaba gau na cale taba usameM gau zabda kA prayoga nahIM honA cAhiye / parantu soI athavA baiThI gau meM gau zabda kA prayoga hotA hai, isa liye gotvarUpa sAmAnya gau pada kI pravRtti meM nimitta hai| aneka gAyoM meM samAna AkArarUpa jo pariNAma dekhane meM AtA hai vaha gotvarUpa tiryaka sAmAnya hai, aura vaha baiThI soI aura calatI samasta gAyoM meM hai| yaha gotva hI gau zabda kI pravRtti meM nimitta hai| samAna AkAra jisa prakAra samasta gAyoM kA svarUpa hai isa prakAra spATatA samasta pratyakSa jJAnoM kA svarUpa hai| utpatti ke kAraNoM meM bheda hone para bhI vyaktiyoM ke svarUpa meM yadi samAnatA ho to una vyaktiyoM kI eka jAti ho jAtI hai aura una vyaktiyoM meM eka vAcaka zabda kA prayoga hotA hai / bAhya indriyoM se rUpa Adi kA jo pratyakSa hotA hai aura pradhAna rUpa se AtmA ke dvArA jo avadhi Adi pratyakSa utpanna hote haiM unameM paraspara bheda hai, parantu vaha bheda svarUpa kI samAnatA kA virodhI nahIM hai| bheda ke binA samAnatA nahIM raha sktii| gAyoM meM bheda hai, kisI kA raMga lAla hai aura kisI kA kAlA, kisI kA AkAra choTA hai to kisI kA baDA hai| raMga Adi kA bheda hone para bhI unake aMgoM meM
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . AkAra samAna hai| indriya aura AtmA se jo jJAna utpanna hote haiM unameM bheda hai para unameM spaSTatArUpa samAna dharma hai / isa spaSTatA ke kAraNa indriyoM se janya rUpa Adi ke pratyakSa meM aura prAtmA Adi se janya avadhi Adi pratyakSoM meM samAnatA hai| spaSTatA ke kAraNa donoM pratyakSoM meM pratyakSa pada kA vyavahAra hotA hai| spaSTatA meM nyUnAdhika bhAva hotA hai kisI jJAna kI spaSTatA nyUna hotI hai aura kisI jJAna kI adhika, to bhI spaSTatA ke svarUpa meM bheda nahIM hai| choTe moTe dIpakoM ke prakAza meM tIvra manda bhAva dekhane meM AtA hai parantu unameM prakAza svarUpa kI ekatA hai-isa kAraNa samasta dIpakoM kA prakAza, prakAza kahalAtA hai| dIpakoM kA to kahanA kyA ? tIvra manda bhAva meM bhArI bheda hone para bhI bijalI, nakSatra, candra aura sUrya kA prakAza, prakAza kahalAtA hai| dIpaka nakSatra prAdi jina arthoM ko prakAzita karate haiM unameM jisa prakAra tIvra manda bhAva hai-isa prakAra bAhya indriyoM se utpanna pratyakSoM meM aura avadhi Adi pratyakSoM meM spaSTatA kA tIvra manda bhAva hai parantu samasta pratyakSoM meM spaSTatA samAna rUpa se hai| anumAna aura Agama Adi kI apekSA niyata varNa bhAkAra Adi kA adhikatA se prakAzana spaSTatA hai / jisa rIti se pratyakSa meM vizeSa dharmoM kA prakAzana hotA hai usa rIti se anumAna aura Agama se janya jJAna meM nahIM hotaa| anumAna aura Agama Adi ke dvArA janya jJAna se mAmAnya rUpa kA prakAzana hotA hai| parokSa kI vyAkhyA karate haiM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam-akSebhyo'kSAdA parato vartata iti paro kSam, aspaSTaM jJAnamityarthaH / artha-akSoM se athavA akSa se para jo rahatA hai vaha jJAna parokSa hai, aspaSTa jJAna parokSa hai-yaha bhAva hai| __vivecanA-akSoM se arthAt bAhya indriyoM se dUra deza meM jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSa hai| yaha prathama vyutpati hai. isa vyutpatti ke anusAra dhUma Adi ke dvArA jo agni Adi kA jJAna hotA hai / vaha parokSa hai, agni kA jJAna cakSu se nahIM hotaa| agni ke sAtha cakSu kA sambaMdha nahIM hotAisaliye dhUma se agni kA jJAna parokSa hai| ___ akSa se arthAt jIva se dUra hokara jo jJAna utpanna hotA hai baha parokSa hai, isa dUsarI vyutpatti ke anusAra mati aura zruta jJAna parokSa hai| bAhya indriya aura mana se jo mAna utpanna hotA hai, vaha sIdhA AtmA ke sambaMdha se nahIM utpanna hotA / rUpa Adi ko jAnane ke lie AtmA jaba idriya aura mana kI apekSA karatA hai taba AtmA kA rUpa Adi ke sAtha sIdhA sambaMdha nahIM rhtaa| indriyoM ke dvArA jIva kA rUpa Adi ke sAtha sambaMdha hotA hai isa kAraNa indriya aura mana ke dvArA utpanna hone vAlA jJAna parokSa hai| ___ ina donoM vyutpattiyoM ke anusAra do bhinna prakAra ke jJAna parokSa haiM / yahA~ para vyutpatti ke nimittoM meM bheda hone para bhI parokSapada kI pravRtti kA nimitta eka hai| vaha pravRtti kA nimitta aspaSTatA hai, jisa jJAna kA svarUpa aspaSTa hai vaha parokSa hai| indriya aura mana ke dvArA rUpa Adi kA jo jJAna utpanna hotA hai / usa jJAna meM dhUma Adi hetuoM ke
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 dvArA utpanna hone vAle agni Adi ke jJAna kI apekSA spaSTatA hai. parantu avadhi Adi pratyakSa jJAnoM kI tulanA meM spaSTatA nahIM hai, isa liye vaha parokSa hai / mUlam - pratyakSaM dvividham- sAMvyavahArikam, pAramArthikaM ceti / artha - pratyakSa do prakAra kA hai, savyivahArika aura paramArtha | mUlam - samocIno bAdhArahito vyavahAraH pravRttinivRtti lokAbhilApalakSaNaH saMvyavahAraH, tatprayojanakaM sAMvyavahArikam - apAramArthikamityarthaH yathA asmadAdipratyakSam, : artha - pravRtti nivRtti aura abhilApa rUpa jo bAdhAhIna vyavahAra hai vaha saMvyavahAra hai| saMvyavahAra jisakA prayojana hai vaha jJAna sAMvyavahArika hai vaha pAramArthika nahIM hai yaha bhAva hai, jisa prakAra hama logoM kA aura anya logoM kA pratyakSa | vivecanA-cakSu Adi indriyoM ke dvArA jaba vastra Adi ko dekhatA hai-taba usake lene ke liye pravRtti karatA hai / lene ke liye pravRtti rUpa vyavahAra vastra ke pratyakSa kA prayojana hai / jina padArthoM se iSTa ko siddhi hotI hai una padArthoM ko dekhakara lene ke liye pravRtti hotI hai / jo padArtha aniSTa ke sAdhana haiM unako dekhakara nivRtti hotI hai / vizAla agni
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 ko jalatA huA dekhakara manuSya nivRtta hotA hai, yaha vyavahAra nivRtti kahalAtA hai / anya ko jJAna dene ke liye zabdoM kA prayoga hotA hai, isakA nAma abhilApa hai / pravRtti nivRtti aura abhilApa rUpa tIna vyavahAra prayojana haiM, isa kAraNa ye pratyakSa sAMvyavahArika kahalAte haiM / padArthoM ko jAnakara sarvadA pravRtti, nivRtti, athavA abhilApa nahIM hotA / koI eka sahakArI kAraNa jo na ho to pratyakSa hone para bhI pravRtti Adi vyavahAra nahIM hotA to bhI usa pratyakSa meM vyavahAra utpanna karane kI zakti hai, isaliye vaha pratyakSa bhI sAMvyavahArika haiM / jo aMkura ko utpanna karatA hai vaha bIja kahalAtA hai / aneka bIja isa prakAra ke hote haiM jo ghara meM par3e rahate haiM / ve aMkura ko utpanna nahIM karate, para unameM aMkura utpanna karane kI zakti hotI hai isaliye ve bhI bIja kahalAte haiN| bIja ke samAna vyavahAra ke utpanna karane kI zakti se yukta hone ke kAraNa jo pratyakSa vyavahAra ko nahIM utpanna karatA vaha bhI sAMvyavahArika kahalAtA hai / laukika manuSya vRkSa Adi ko indriyoM se jAnatA hai / yaha pratyakSa sAMvyavahArika hai, arthAt apAramArthika hai / zukti ko dekhakara kabhI kabhI rajata kA jJAna hotA hai vaha apAramArthika hai / isa prakAra ke jJAnoM ke samAna vRkSa Adi kA sAMvyavahArika pratyakSa asatya nahIM hai / vRkSa Adi kA pratyakSa jisa viSaya ko prakAzita karatA hai vaha viSaya vidyamAna hai / vidyamAna viSaya kA prakAzaka hone ke kAraNa yaha pratyakSa satya hai / satya hone para bhI isa pratyakSa kI apAramArthikatA kA kAraNa anya hai / AtmA kA vyApAra jaba
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAkSAta saMbaMdha se kisI jJAna ko utpanna karatA hai taba vaha paramArtha meM pratyakSa kahalAtA hai| sAMvyavahArika pratyakSa ko AsmA sIdhA nahIM utpanna karatA, cakSu Adi indriya aura mana ke dvArA utpanna karatA hai isa kAraNa vaha paramArtha rUpa meM pratyakSa nhiiN| isa tattva ke pratipAdana ke liye kahate haiM mUlam-taDIndriyAnindriyavyavahitAtmavyApArasampAdyatvAtparamArthataH parokSameva, dhUmAt agnijJAnavad vyavadhAnAvizeSAt / ___ artha-kAraNa, vaha indriya aura mana ke dvArA vyavahita AtmA ke vyApAra se utpanna hotA hai isaliye paramArtha meM parokSa hI hai / dhUma se agni ke jJAna ke samAna yahAM bhI vyavadhAna meM bheda nahIM hai| vivecanA- indriya aura anindriya mama ke dvArA AtmA kA vyApAra jaba vyavahita hotA hai taba sAMvyavahArika pratyakSa utpanna hotA hai isaliye vaha paramArtha meM parokSa hI hai / dhUma ke jJAna se jisa prakAra vahni kA jJAna hotA hai, isa prakAra indriyoM ke dvArA vRkSa Adi kA pratyakSa utpanna hotA hai / AtmA ko pahale dhUma jJAna hotA hai aura pIche agni kA jJAna hotA hai / dhUma jJAna ke dvArA AtmA ko vyApAra meM vyavadhAna hotA hai / agni ke jJAna meM AtmA kA vyApAra jisa prakAra dhUma jJAna se vyavahita hotA hai-isa prakAra sAMvyavahArika pratyakSa meM AtmA kA vyavahAra indriya se vyavahita hotA hai| vyavadhAna ke pIche AtmA ke vyApAra se utpatti hotI hai
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ isaliye indriya aura mana ke dvArA utpanna pratyakSa paramArtha meM parokSa haiM / indriya aura mana AtmA ke vyApAra meM vyavadhAna ko utpanna karate haiM-isa apekSA se paramArtha meM parokSatA hai isa kAraNa sAMvyavahArika pratyakSa apAramArthika hai| sAMvyavahArika pratyakSa ko parokSa siddha karane ke liye anya hetu dete haiM malam-kizca, asiddhAnakAntikaviruddhAnumA. nAbhAsavat saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt, sadanumAnavat saGketasmaraNAdipUrvakanizcayasambhavAca paramAthataH parokSamevaitat / artha-isake atirikta saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya sAMvyavahArika pratyakSa meM ho sakate haiM isaliye yaha parokSa hai / jo parokSa hotA hai usameM saMzaya Adi hote haiM / asiddha, anaikAntika aura viruddha hetu asat hetu haiM / unase jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSa hotA hai aura usa jJAna meM saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya hote haiN| nirdoSa anumAna meM saMketa ke smaraNa ko kara ke pIche nizcaya hotA hai isI prakAra sAMvyavahArika pratyakSa meM bhI saMketa ke smaraNa Adi se nizcaya hotA hai isaliye yaha paramArtha meM parokSa hI hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-parokSa jJAna kA svarUpa aspaSTa hotA hai isa. liye aneka vizeSa dharmoM kA jJAna nahIM hotA, isa kAraNa vahAM saMdeha utpanna hotA hai / vizeSa dharmoM kA darzana na ho to saMdeha kI utpatti hotI hai| vizeSa dharmoM kA darzana saMdeha kI utpatti kA virodhI hai| asiddha aura anekAntika Adi hetuoM se jaba jJAna utpanna hotA hai taba vizeSa dharmoM kI pratIti nahIM hotI isaliye vahAM saMdeha utpanna hotA hai / viparIta eka koTikA pratipAdaka doSa jaba hotA hai taba bhrama hotA hai / pAramArthika pratyakSa vastuoM ke svarUpa ko yathArtha rUpa se prakAzita karatA hai aura aneka vizeSa dharmoM ko spaSTa rUpa se batalAtA hai isaliye usa jJAna meM sadeha aura bhrama kI utpatti nahIM hotI / bAhya indriya aura mana se utpanna jJAna jo pAramArthika pratyakSa ho to avadhi Adi pratyakSoM ke samAna usameM bhI saMdeha aura bhrama ko saMbhAvanA nahIM honI cAhie / avadhi Adi pratyakSoM meM bhrama aura saMdeha nahIM utpanna hote / indriyoM se utpanna sAMvyavahArika pratyakSa meM saMdeha aura bhrama ke utpanna hone kI saMbhAvanA rahatI hai / eka vastu meM aneka dharma rahate haiM unameM se vizeSa dharmoM kA jJAna nahIM hotA isa liye aneka bAra kucha eka dharmoM ke viSaya meM saMdeha aura bhrama ho jAte haiM, isaliye "sAMvyavahArika pratyakSa" paramArtha kI apekSA se parokSa hI hai| nirdoSa hetuoM se jaba koI nizcaya hotA hai taba saMketa kA smaraNa Adi karake hotA hai| sAMvyavahArika pratyakSa meM bhI pahale saMketa kA smaraNa Adi utpanna hotA hai aura pIche nizcaya hotA hai / isa kAraNa se sAMvyavahArika pratyakSa nirdoSa anumAna ke samAna parokSa hai / avadhi Adi pratyakSoM meM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya hai para vahAM nizcaya se pahale saMketa kA smaraNa Adi nahIM hotaa| avadhi Adi pratyakSa aura sAMvyavahArika pratyakSa ke nizcaya meM yaha mukhya bheda hai, isa kAraNa avadhi Adi pAramArthika pratyakSa haiM aura indriya Adi se janya pratyakSa sAMvyavahArika pratyakSa hai arthAt vaha pAramArthika pratyakSa nahIM hai| malam-etacca dvividham-indriyajam, anindriyajaM ca / tandriyajaM cakSurAdijanitama, anindriyajaM ca manojanma / yadyapIndriyajajJAne'pi mano vyApipattiH tathApi ttrendriysyaivaasaadhaarnnkaarnntvaaddossH| _____ artha-isa sAMvyavahArika pratyakSa ke do bheda haiMindriya se utpanna aura anindriya se utpanna / cakSu Adi indriyoM se jo utpanna hotA hai vaha indriya janya kahA jAtA hai aura jo mana se utpanna hotA hai vaha anindriyajanya kahA jAtA hai| yadyapi indriya se janya jJAna meM bhI mana kAraNa hai, paraMtu vahA~ asAdhAraNa kAraNa to indriya hI hai isaliye doSa nahIM hai| vivecanA-jina jJAnoM meM indriya mukhya rUpa se kAraNa haiM unameM mana sahakArIkAraNa hotA hai / mana ke binA kevala indriya se rUpa Adi kA pratyakSa nahIM ho sktaa| parantu mana ke gauNa hone ke kAraNa cakSu Adi se janya pratyakSa ko mana se janya nahIM kahA jaataa| aMkura kI utpatti meM kSetra jala
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 Atapa aura bIja Adi kAraNa haiM paraMtu aMkura jisa prakAra ke bIja se utpanna hotA hai usI bIja se usakA vyavahAra hotA hai-jaise gehUM kA aMkura, jau kA aMkura ityAdi / yaha mukhya vyavahAra hai| pAnI kA aMkura athavA kSetra kA aMkura isa prakAra nahIM bolA jAtA / aMkura meM bheda bIja ke kAraNa hotA hai| gehaM kA bIna ho, to gehaM kA aMkura hotA hai aura jI kA bIja ho to jau kA aMkUra hotA hai| pAnI aura kSetra Adi ke kAraNa aMkura meM bheda nahIM hotaa| isa liye aMkura kI utpatti meM bIja hI mukhya kAraNa hai aura kSetra jala Adi sahakArI kAraNa haiM isI rIti se jaba jJAna indriyoM se utpanna hotA hai, taba mana kAraNa hotA hai paraMtu sahakArI hotA hai / manake kAraNa jJAna meM bheda nahIM hotaa| cakSu zrotra Adi ke kAraNa jJAna meM bheda hotA hai| isaliye usa jJAna meM indriya asAdhAraNa kAraNa hai| vyavahAra asAdhAraNa kAraNa se hotA hai isaliye indriya ke dvArA utpanna jJAna indriya janya hI kahA jAtA hai| malam-dvayamapIdaM matizratabhedAda dvidhA / tatrendriyamanonimittaMzratAnanusAri jJAnaM matijJAnam, zrutAnusAri ca zrutajJAnam / ___ artha-yaha donoM prakAra kA indriya janya aura anindriya janya jJAna, mati zruta bheda se do prakAra kA hai / jo jJAna indriya aura mana donoM nimittoM se utpanna hotA hai para zruta kA anusaraNa nahIM karatA vaha indriya janya mati jJAna hai / jo jJAna indriya aura mana ke dvArA
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna to hotA hai para zrata kI sahAyatA letA hai vaha indriya janya zruta jJAna hai / isI rIti se mana ke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai vaha yadi zruta kA anusaraNa na kare to anindriya mati jJAna hai / mana se utpanna jo jJAna zruta kI sahAyatA letA hai vaha anindriyaja zrRta jJAna hai / mUlam-zrutAnusAritvaM ca-saGketaviSayaparopadezaM zrutagranthaM vA'nusRtya vAcyavAcakabhAvena saMyojya 'ghaTo ghaTaH' ityAdyantajanyA (jalpA) kAragrAhitvam / artha-Apta puruSa saMketa ke viSaya meM jo upadeza karatA hai usakA athavA zruta grantha kA anusaraNa karake aura vAcyavAcaka bhAva se saMyukta karake aMdara meM "ghaTa ghaTa" ityAdi zabdAkAra kA grahaNa zruta kA anusaraNa hai / vivecanA-'isa pada se amuka artha kA bodha karanA cAhiye isa rIti kI jo icchA hai usakA nAma saMketa hai / saMketa ke kAla meM vRkSa Adi artha ke sAtha vRkSa Adi zabdake vAcyavAcaka bhAva saMbaMdha kA jJAna hotA hai| vRkSa zabda vAcaka hai aura vRkSa artha vAcya hai, yaha vAcyavAcakabhAva saMbaMdha kA rUpa hai / Apta puruSa ke zabda ko sunakara zrotA ke mana meM jo zabda sahita jJAna hotA hai vaha jJAna zruta kA anusArI hai| zruta grantha kA Azraya lekara jo jJAna zabda ke sAtha hotA hai vaha bhI zruta kA anusaraNa karatA hai arthAt jJAna ke sAtha
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zabda kA jo saMbaMdha hai vaha zruta kA anusaraNa hai / indriyoM se athavA mana se jJAna hone ke pIche jo zabda sahita jJAna hotA hai vaha zruta jJAna hai| zabda ke saMbaMdha se rahita jo jJAna hotA hai vaha mati jJAna hai| mUlam-nanvevamavagraha eva matijJAnaM syAnna svIhAdayaH teSAM zabdollekhasahitasvena zra tatvaprasaGgAditi cet / ___ artha-ima rIti se zruta ke anusaraNa kA svarUpa yadi ho to avagraha hI mati jJAna hogA, IhA Adi mati jJAna nahIM ho sakegA / kAraNa, IhA Adi zabda sahita hai isaliye usameM zruta bhAva kI Apatti hogii| vivecanA-jo jJAna zabda sahita hai vaha zruta jJAna hai aura jo zabda se rahita jJAna hai vaha mati jJAna hai, isa rIti se mati aura zruta kA bheda jo ho to avagraha hI mati jJAna hogA / IhA aura apAya Adi mati jJAna ke svarUpa meM nahIM ho skeNge| IhA Adi meM zabda kA saMbaMdha hai| isa roti se jo zruta jJAna kA lakSaNa ho to mati jJAna meM ativyApti doSa aayegaa| IhA Adi mati jJAnarUpa hai usameM zrata jJAna kA lakSaNa jAtA hai isa liye ativyApti hai| malam-na; zra tanizritAnAmapyavagrahAdInAM saMDatakAle zratAnusAritve'pi vyavahArakAle tadananumAritvAt, abhyAsapATavabazena
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutAnusaraNamantareNApi vikalpaparamparApUrvakavividhavacanapravRttidarzanAt / artha-jo avagraha Adi zrutake upara Azrita hai vaha saMketa kAlameM zrutakA anusaraNa karatA hai para vyavahAra kAla meM usakA anusaraNa nahIM karatA / abhyAsase zruta kA anusaraNa na karake aneka prakAra ke vikalpoM ke dvArA vacanoM ke bolane meM pravRtti dekhI jAtI hai isa liye ApakI Apatti yukta nahIM hai| vivecanA-saMketakAla meM jina zabdoM kA jJAna huA hai unake saMskAra se IhA Adi utpanna hote haiM-isa kAraNa ve zrutanizrita kahalAte haiN| parantu vyavahAra kAla meM avagraha Adi zabda kA anusaraNa nahIM krte| jina logoM ko pUrva kAla meM saMketa kA jJAna huA hai aura jinhoMne zruta granthakA adhyayana kiyA hai ve loga vyavahAra kAla meM ye zabda vAcaka haiM aura yaha artha vAcya hai isa rIti se vikalpa nahIM krte| zruta granthameM isa artha kA kathana isa rIti se hai ityAdi vikalpa karake bhI ve granthoM kA anusaraNa nahIM karate / atyanta abhyAsa ke kAraNa saMketa kA aura zrata granthakA anusaraNa kiye binA bhI bolane meM pravRtti hotI hai / abhyAsa kAlameM IhA, apAya, aura dhAraNA zabda sahita hote haiM parantu saMketa aura zruta grantha kA anusaraNa nahIM krte| isa liye ve saba mati jJAna haiM, ve zruta nahIM haiN| mUlam-aGgopAGgAdau zabdAdhavagrahaNe ca zrutA.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ manusAritvAnmatitvameva, yastu tatra zrutAnusArI pratyayastatra zrutatvamevetyavadheyam / artha-aMga upAMga Adi meM zabda Adi kA avagraha jaba hotA hai taba zrRMta kA anusaraNa na hone se avagraha Adi matijJAna rUpa hai| zrutakA anusaraNa karake usa kAla meM jo jJAna hotA hai vaha zruta kA anusArI haiisa liye vaha zruta hI hai| vivecanA- aga praviSTa aura anaMga praviSTa Adi zrutake bheda haiN| unameM pahale zabda svarUpa ke viSaya meM avagraha aura poche IhA apAya aura dhAraNA ke bheda hote haiM unameM zruta kA anusaraNa nahIM hai isa liye ve matijJAna rUpa haiM / pIche saMketa kA smaraNa karake padArtha aura vAkyArtha kA jJAna hotA hai| vaha saba zruta kA anusArI hone se zruta hai / isa liye navagraha kI apekSA se mati jJAna zabda ke sabaMdha se rahita hai parantu IhA Adi kI apekSA se zabda ke saMbadha se yukta hai isa liye mati jJAna abhilApa sahita aura abhilApa rahita hai / vyavahAra kAla meM vaha saMketa kA, zabda kA aura zrutagranthake saMbadhI zabda kA anusaraNa nahIM karatA isI liye zrutAnusArI nahIM hai / zruta jJAna abhilApa sahita aura zruta kA anusArI hI hotA hai| kAraNa, vaha vyavahAra kAla meM saMketa kAla ke athavA zruta grantha ke zabda kA anusaraNa avazya karatA hai| [mati jJAnake bheda ] ... mUlam-matijJAnam-avagrahehApAyadhAraNAbhedAcaturvidham / avakRSTo grahaH-avagrahaH / sa
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvividhAnyaJjanAvagrahaH, arthAvagrahazca / vyajyate prakaTokriyate'rtho'neneti vyaJjanam-kadambapuSpagolakAdirUpANAmantanivRttIndriyANAM zabdAdi viSayaparicchedahetuzaktivizeSalakSaNamupakaraNe-- ndriyama, zabdAdipariNatadravyanikurambama, tadubhayasambandhazca / to vyaJjanena vyaJjanasyAvagraho vyajanAvagraha iti madhyamapadalopo samAsaH / artha-mati jJAna ke cAra bheda haiM avagraha, IhA, apAya aura dhaarnnaa| avakRSTa graha arthAt hIna jJAna avagraha hai| vaha do prakAra kA hai-vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha / jisake dvArA artha vyakta hotA hai vaha vyaJjana hai / upakaraNendriya, zabda Adi ke rUpameM pariNata dravyakA samUha, aura ina do kA saMbaMdha vyaJjana kahA jAtA hai / andara meM nivRttIndriya hai ve kadamba puSpa ke golaka Adi ke samAna haiM / nivRttIndriyoM meM zabda Adi viSayoM ko prakAzita karane kI jo zakti hai usakA nAma upakaraNendriya hai / isa liye yahA~ vyaJjana ke dvArA vyajana kA avagraha isa rIti se madhyama pada. lopI samAsa hai| vibecanA-madhyama pada lopI samAsa se vyaJjanAvagraha zabda indriya aura zabda Adi ke saMbaMdhako aura usa saMbaMdha ke
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 dvArA utpanna jJAna ko kahatA hai| zabda Adi ke rUpa meM parita dravya ke samUha ko jaba prathama vyaJjana zabda kahatA hai taba dvitIya vyaJjana zabda zrotra Adi indriyoM ko kahatA hai, taba zabda Adi rUpa vyaJjana ke sAtha zrotra Adi vyaMjana indriya kA jo saMbaMdha hai vaha vyaJjanAvagraha kahA jAtA haiisa pakSa meM avagraha zabda kA artha hai saMbaMdha / isa rIti se zabda Adi ke sAtha zrotra Adi indriyoM ke saMbaMdha ko vyaJjanAvagraha zabda prakAzita karatA hai / jaba avagraha zabda hIna jJAna kAva cika hotA hai taba indriya rUpa vyaJjanoM ke dvArA zabda Adi rUpa vyaJjanoM kA jJAna vyaJjanAvagraha kahA jAtA hai / donoM pakSoM meM eka vyaMjana zabda kA lopa hai| granthakAra yahA~ indriya aura zabda Adi ke saMbaMdha ko mI vyaMjana kahate haiM / jaba vyaMjana zabda saMbaMdhavAcI hotA hai taba indriya aura zabda Adi rUpa artha ke sabaMdhAtmaka vyaMjana se zabda Adi rUpa vyajana kA hIna jJAnarUpa avagraha vyajana:graha kahA jAtA hai ina do vyutpattiyoM meM vyaMjanAvagraha zabda, zabda Adi ke hona jJAna ko kahatA hai / eka vyutpatti ke anusAra indriya rUpa vyaMjanoM ke dvArA zabda Adi rUpa vyaMjana kA hona jJAna vyaMjanAvagraha kahA jAtA hai, aura dUsarI vyutpatti ke anusAra indriya aura arthake saMbaMdha rUpa vyaMjana ke dvArA zabda Adi rUpa vyaMjanakA hIna jJAna vyaMjanAvagraha kahA jAtA hai| eka pakSa ke anusAra vyaMjanAvagraha meM indriya Adi sAdhana hote haiM aura dUsare pakSa ke anusAra indriya aura artha kA saMbaMdha sAdhana hotA hai /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ malam-atha ajJAnam ayaM badhirAdInAM thotra zabdAdisambandhavat tatkAle jJAnAnupalabhbhAditi cet / artha-zaMkA karate haiM, vyaJjanAvagraha jJAna nahIM-ajJAna hai / bahare Adi manuSyoM ke kAnoM ke sAtha zabda kA saMbaMdha hone para bhI jJAna nahIM utpanna hotA / vyaMjanA. vagraha ke kAla meM bhI isI prakAra jJAna kI utpatti nahIM hotI, isaliye vyaMjanAvagraha jJAna nahIM hai| vivecanA-indriya rUpa vyaJjana ke dvArA zabda Adi ke rUpa meM pariNata dravya rUpa vyajana kA saMbaMdha avagraha hai| isa vyutpatti ke anusAra indriya aura zabda Adi kA sabaMdha vyaJjanAvagraha hotA hai / saMbaMdha jaDa hai vaha jJAna rUpa nahIM hai / ajJAna rUpa vyaJjanAvagraha jJAnAtmaka mati jJAna kA bheda nahIM ho sktaa| indriya rUpa vyaJjana athavA indriya aura artha ke saMbaMdha rUpa vyaJjana ke dvArA zabdAdi rUpa dravyAtmaka vya jana kA jJAna yadi vyaMjanAvagraha ho, to bhI vaha jJAna rUpa nahIM ho sktaa| jaba indriya Adi kA saMbaMdha zabda Adi ke sAtha hotA hai taba jJAna kA anubhava nahIM hotA / jisakA anubhava nahIM hotA-usakI sattA nahIM hai| indriya aura artha ke saMbadha ke kAla meM jJAna ko pratIti nahIM-isaliye vyajanAvagraha mati jJAna kA bheda nahIM bana sakatA / mUlam-na, jJAnopAdAnatvena tatra jJAnatvopa. cArAt / ante'rthAvagraharUpajJAnadarzanena tatkAle
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pi ceSTAvizeSAdyanumeyasvapnajJAnAditulyAyaH ktajJAnAnumAnAvA ekatejo'vayavavat tasya tanutvenAnupalakSaNAt / artha-yadi indriya aura zabda Adi kA saMbaMdhAtmaka vyaMjanAvagraha para kA vAcya ho to yaha mukhya rUpa se jJAna nahIM hai, parantu jJAna ke liye usakA upAdAna hai isaliye upacAra ke dvArA jJAna kahA jAtA hai / jaba indriya aura zabda Adi ke saMbaMdha ke kAla meM jisakI utpatti hotI hai isa prakAra ke jJAna ko vyajanAvagraha pada kahatA hai taba ajJAnAtmaka hone kI zaMkA nahIM uTha sakatI / yadyapi indriya aura artha ke saMbaMdha ke kAla meM jJAna kA anubhava nahIM hotA to bhI usa kAla ke jJAna kA anumAna ho sakatA hai| vizeSa ceSTA se svapna ke jJAna kA anumAna jisa prakAra hotA hai isa prakAra yahAM bhI aspaSTa jJAna kA anumAna hotA hai aura vaha jJAna sUkSma hone se teja ke paramANa ke samAna nahIM pratIta hotaa| vivecanA-vyaJjanAvagraha ke pIche arthAvagraha hotA hai isameM koI zaMkA nahIM / jisa artha ke sAtha vyaMjanAvagraha hotA hai usa artha ke viSaya meM arthAvagraha hotA hai / isa rIti se arthAvagraha kA viSaya jo artha hai vahI artha vyaMjanAvagraha ke
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta sAtha saMbaMdha rakhanA hai yaha vastu siddha hai / arthAvagraha se jisa artha kA jJAna hotA mI ayaM meM picha IhA' jJAna hotA hai| anantara kAla kA jJAna pUrvavartI sAdhana se jisa vastu kA jJAna hotA hai usI vastu ko lekara utpanna hotA hai aura pUrvavartI jJAnAtmaka hotA hai yaha tattva arthAvagraha aura IhA jJAna ke svarUpa ko dekhakara pratIta hotA hai / IhA jJAna kA pUrvavartI arthAvagraha hai aura vaha jJAnAtmaka hai| jisa vastu kA saMbaMdha vyaMjanAvagraha meM hotA hai usI vastu ko lekara vyaMjanAvagraha ke pIche arthAvagraha hotA hai isaliye vyaMjanAvagraha bhI jJAna hai| yaha jJAna avyakta hai isaliye isakI pratIti nahIM hotii| soyA huA manuSya svapna kI avasthA meM kabhI aneka prakAra ke vacana bolatA hai, yadi koI usako bulAtA hai to uttara bhI detA hai / aMgoM kA sakoca aura phailAva Adi bhI karatA hai aura aMgoM meM khAja Adi bhI karane lagatA hai / ina samasta kriyAoM ko vaha nidrA kAla meM spaSTa rIti se nahIM anubhava krtaa| jAgane ke pIche ina samasta kriyAoM kA smaraNa bhI usako nahIM hotaa| binA jJAna ke ye ceSTAe nahIM ho sakatI, jJAna ceSTAoM kA kAraNa hai / jisa prakAra soye manuSya kA jJAna avyakta hai, isa prakAra vyaMjanAvagraha ke kAla meM jo jJAna utpanna hotA hai vaha bhI avyakta hai / avyakta bhAva ke sAtha jJAna kA koI virodha nahIM hai / teja kA svabhAva prakAzAtmaka hai / vizAla parimANa meM teja ke avayava dikhAI dete haiM parantu teja kA eka sUkSma avayava prakAzAtmaka hone para bhI nahIM dikhAI detaa| isI prakAra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ marthAvagraha Adi jJAna vyakta rUpa vAle haiM aura vyaMjanAvagraha bhatyanta sUkSma hone se avyakta svabhAvavAlA hai| [vyaMjanAvagraha ke cAra bheda aura mana aura cAkI apraapykaaritaa|] malam-saca nayana-manovarjendriyabhedAcaturdhA, nayana--manasoraprApyakAritvena vyajanAvagrahA. siDaH, anyathA tayorjeyakRtAnugrahopaghAtapAtrasve jalAnaladarzana-cintanayoH kleddaahaaptteH| ___ artha-cakSu aura mana ko choDa kara zeSa cAra indriyoM se utpanna hotA hai isaliye vyaMjanAvagraha cAra prakAra kA hai / cakSu aura mana aprApyakArI hai isaliye unakA vyaMjanAvagraha hotA nhiiN| yadi ye donoM prApyakArI hoM to ina donoM se jina padArthoM kA jJAna hotA hai una padArthoM se utpanna upakAra aura upaghAta kA pAtra ina donoM indriyoM ko honA cAhiye / yadi yaha avasthA ho to pAnI ko dekhane se netroM ko gIlA honA cAhiye aura agni ke dekhane se netra meM dAha honA cAhiye / isI rIti se jala kI cintA ke karane para mana ko gIlA honA cAhiye aura amni kI cintA se mana ko jalanA cAhiye / vivecana.-viSaya ke sAtha saMyukta hokara jJAna rUpa kArya ko utpanna karanA prApyakAritva hai| karNAdi indriya prApya
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArI haiM / tIvra kaThora zabda sunane se kAna meM pIDA hotI hai aura komala saMgIta ke svaroM se sukha kA anubhava hotA hai| isI rIti se pratikUla aura anukUla sparza Adi ke dvArA svacA Adi indriyoM se sukha duHkha kA anubhava hotA hai / netra aura mana kI dazA ina indriyoM se bhinna hai| cakSu aura mana viSaya ke sAtha saMyoga karake jJAna ko nahIM utpanna krte| jala dekhane se cakSu gIlI aura agni dekhane se dagdha nahIM hotI / jala aura agni kI cintA se mana meM gIlApana aura dAha nahIM hotA / isaliye cakSu aura mana aprApyakArI haiM / mUlam-ravi-candrAdyavalokane cakSuSo'nugrahopaghAtI dRSTAveveti cet, artha-zaMkA-sUrya aura candra ke dekhane se netra kA upa. kAra aura upaghAta dekhA jAtA hai| vivecanA-agni ke sAtha saMbaMdha se tvacA jalatI hai aura jala ke saMbaMdha se zItala hotI hai| saMbaMdha ke bInA tvacA meM pIDA aura zAnti kA anubhava nahIM ho sakatA isaliye tvacA prApyakArI hai| sUrya aura candra ke teja ke sAtha saMbaMdha binA netra meM pIDA aura zAnti nahIM ho sktii| isa kAraNa se svacA ke samAna cakSu bhI prApyakArI hai / cakSu saMbadha kara ke sUrya aura candra ko dekhatI hai| mUlam-na, prathamAvalokanasamaye tadadarza. nAt, anavaratAvalokane ca prAptena ravikiraNAdinopaghAtasyA (sya), naisargikasaumyAdiguNe
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrAdI cAvalokite upghaataabhaavaadnugrhaabhimaansyopptteH| - artha-pahalI bAra sUrya aura candra ko dekhane se pIDA aura zAnti nahIM pratIta hotI / pIche nirantara dekhane se sUrya kI kiraNoM ke sAtha AMkha kA saMbaMdha hotA hai aura AMkha ko pIDA hotI hai / candramA Adi svabhAva se saumya padArthoM ko dekhakara pIDA nahIM hotI isaliye zAnti kA bhrama hotA hai| vivecanA-sUrya ke sAtha jo netra ko saMbaMdha ho to sUrya ke prathama darzana meM hI cakSu ko pIDA honI cAhiye / parantu nahIM hotii| niraMtara sUrya ko dekhane se netra meM pIDA hotI hai| usakA kAraNa hai sUrya kI kiraNoM ke sAtha netra kA sabaMdha / jahA~ sUrya hai, vahA~ jAkara cakSu kA saMbaMdha nahIM hotaa| kintu jahAM cakSu hai vahAM sUrya kI kiraNeM pahuMcatI haiM aura saMbaMdha hotA hai isa kAraNa cakSu ko tApa hotA hai / candra ko dekhane se zAnti kI jo pratIti hotI hai usakA kAraNa bhI candra ke sAtha cakSa kA saMbaMdha nahIM hai| candra ko dekhane se koI pIDA nahIM hotI kevala isa kAraNa netra meM zAnti kA bhrama hotA hai| candra ko dekhane se netra meM zAnti kI jo pratIti hotI hai vaha yadi satya ho, to bhI candra ke deza meM netra kI prApti kA anumAna nahIM ho sktaa| candra kI kiraNoM hI netra ke deza meM jAtI haiM aura netra ko zAnta karatI haiN| sUrya kI kiraNoM ke samAna candra kI kiraNoM bhI netra ke pAsa jAtI haiM /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ malam-mRtanaSTodivastucintane, iSTasaGgAmadhibhavalAbhAdicintane ca jAyamAnau daurbalyorakSitAdi-vadanavikAsaromAJcodgamAdiliGgakAvupaghAtAnugraho na manasaH, kintu manastvapariNatAniSTeSTapudgalanicayarUpadravyamano'vaSTambhena hR niruhavAyubheSajAmyAmiva jovasyaiveti na tAbhya manasaH praapykaaritvsiddiH| artha-mRta aura naSTa vastu kI cintA se durbalatA aura uraHkSata ho jAtA hai / priya vastu ke saMga aura aizvarya ke lAbha AdikI cintA se mukha meM vikAsa aura romAMca utpanna hotA hai| ina liMgo se upaghAta aura anugraha kA anumAna hotA hai| para yaha upaghAta aura anugraha mana ko nahIM hotA, kintu zubha azubha pudgaloM kA dravya mana ke rUpa meM jo pariNAma hotA hai usakI sahAyatA se jIva kA upaghAta aura anugraha hotA hai hRdaya meM vAyu ke rUka jAne para jIva ko upaghAta aura auSadha se anugraha hotA hai| isI rIti se priya aura apriya vastuoM kI cintA ke kAraNa anugraha aura upaghAta jIva kA hotA hai| vivecanA-priya aura apriya viSayoM kI cintA se sukha aura duHkha kA anubhava hotA hai isa kAraNa bAhya viSayoM ke sAtha mana ke saMbaMdha kA anumAna hotA hai, aura usake dvArA mana tvacA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 Adi bAhya indriyA ke samAna prApyakArI hai isa prakAra kI zaMkA hotI hai / isa zaMkA kI nivRtti ke liye kahate haiM cintA se utpanna sukha duHkha kA niSedha nahIM, parantu ve sukha duHkha mana ko nahIM hote jIva ko hote haiM / isa sukha duHkha ke anubhava meM mana nimitta hai| saMbaMdha ke binA mana priya aura apriya viSayoM kI cintA kara sakatA hai| jo saMbadhI vidyamAna hai unakA saMbaMdha hotA hai / jala aura agni donoM vidyamAna haiM isaliye unakA saMyoga ho sakatA hai| ina do meM se yadi koI eka na ho to sayoga nahIM ho sktaa| jo vastu vidyamAna nahIM, naSTa ho cukI hai athavA jisakI utpatti abhI huI nahIM, kucha kAla ke pIche hogI isa prakAra ke atIta aura anAgata viSayoM kI cintA mana ke dvArA hotI hai, atIta aura anAgata viSayoM ke sAtha manakA saMbaMdha nahIM ho sakatA / mana vidyamAna hai para atIta aura anAgata viSaya avidyamAna haiM isaliye atIta anAgata viSaya aura manakA saMbaMdha asaMbhava hai / padArthoM kI apanI apanI zaktiyA~ vicitra hotI haiM tvacA Adi indriya bAhya viSayoM ke sAtha saMbaMdha karake jJAna utpanna karatI haiM / parantu mana atIta anAgata kI cintA unake sAtha binA saMbaMdha ke karatA hai / cintA se jo sukha duHkha utpanna hote haiN| unakA saMbaMdha manake sAtha nahIM hotA kintu jIva ke sAtha hotA hai / sukha-duHkha ko utpatti meM indriya aura viSaya nimitta haiM / parantu sukha - duHkha kA AdhAra jIva hI hai / sukha aura duHkha ke dvArA priya aura apriya viSayoM ke sAtha mana ke saMbaMdha kA anumAna yukta nahIM hai / kisI kAraNa se jaba vakSaHsthala meM bAyu kI rukAvaTa hotI hai taba pIDA hotI hai| jaba auSadha se rukAvaTa dUra ho jAtI hai aura vAyu kA saMcAra hotA hai taba zAnti kI pratIti hotI hai / ye pIDA aura zAnti jisa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra jIva ko hotI haiM isa prakAra priya aura apriya vastu ko cintA se utpanna sukha duHkha bhI jIva ko hote haiM / atIta aura anAgata viSayoM ke samAna vartamAna kAla meM viSayoM ko cintA bhI mana karatA hai parantu viSayoM ke sAtha mana kA saMbaMdha nahIM hotaa| malam-nanu yadi mano viSayaM prApya na paricchinatti tadA kathaM prasuptasya 'mervAdau gataM me manaH' iti pratyaya iti cet, ___ artha-viSaka ke sAtha saMbaMdha karake yadi mana nahIM jAnatA to soye manuSya ko "merA mana meru Adi para gayA thA" yaha pratIti kyoM hotI hai / vivecanA-yaha pUrva pakSa kI zaMkA hai, jAgane ke kAla meM jaba manuSya eka sthAna se dUsare sthAna para jAtA hai taba usako pratIti hotI hai, pUrva kAla meM maiM jisa sthAna para thA aba usase bhinna sthAna para huuN| bhinna sthAnoM ke sAtha zarIra kA saMbaMdha hotA hai, isa viSaya meM yaha pratIti pramANa hai| "meru para merA mana gayA thA" Isa prakAra kI pratIti mana kI gati meM pramANa honI caahie| jAgaraNa aura svapna do dazAe~ haiN| jisa prakAra jAgaraNa dazA kA jJAna pramANa hai isa prakAra svapna dazA kA jJAna pramANa hai| malama-na, mervAdau zarIrasyeva manaso gamana svapnasyAsatyatvAt , anyathA vibuddhasya kusumaparimalAyadhvajanitaparizramAdyanugrahopaghAtapra... saGgAt /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-samAdhAna karate hue kahate haiM, 'meru para merA zarIra gayA thA' yaha anubhava svapna meM hotA hai / jisa prakAra zarIra ke gamana kA svapna asatya hai isa prakAra meru para mana ke gamana kA svapna bhI asatya hai / meru para zarIra ke gamana kA svapna yadi asatya na ho to puSpoM kI sugandha ke kAraNa sukha kI aura mArga meM calane ke kAraNa thakAvaTa kI pratIti honI cAhiye / vivecanA-mana ke samAna zarIra bhI svapna meM meru ke upara gayA huA pratIta hotA hai| meru para jo vRkSa haiM una vRkSoM ke phUloM kI sugandha A rahI hai isa prakAra kI pratIti kisI ko svapna meM hotI hai| yaha pratIti satya nahIM hai / jo manuSya svapna ko dekhatA hai usake samIpavartI loga usake zarIra ko samIpa meM hI dekhate haiN| svapna draSTA kA zarIra yadi meru ke upara gayA hotA to samIpa ke logoM ko usakA zarIra dRSTi gocara nahIM honA cAhiye / meru ke puSpoM ke sAtha saMbaMdha yadi satya hotA to jAgane ke pIche sugandha ke anubhava se utpanna sukha kA aura lambe mArga meM calane se utpanna duHkha kA anubhava hotaa| parantu isa prakAra ke sukha-duHkha kA anubhava nahIM hotaa| isaliye meru ke upara zarIra kA gamana asatya hai| asatya anubhava vastu kI yathArtha sthiti ko nahIM prakaTa karatA / svapna meM hI nahIM jAgaraNa meM bhI asatya jJAna utpanna hotA hai| jAgatA huA manuSya zukti ko dekhatA hai para pratIti rajata kI hotI hai / isa pratIti ke kAraNa vAstava meM rajata ko satA nahIM ho jaatii| zukti meM rajata kI pratIti ke samAna
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ :56 svapna kI pratIti amatya hai usake kAraNa zarIra ko choDakara bAhara meru ke upara mana kA gamana siddha nahIM hotaa| pUrva kAla meM jo jJAna utpanna hotA hai usa jJAna ke viSaya meM hI yadi pIche ke kAla meM virodhI jJAna utpanna ho, to una donoM jJAnoM meM avazya eka satya aura dUsarA mithyA hotA hai| anya pramANa bhUta jJAna jisa jJAna kI sahAyatA karane haiM vaha satya aura dUsarA mithyA siddha hotA hai / manda prakAza Adi ke kAraNa rajjU sarpa rUpa meM pratIta hotI hai| tIvra prakAza ke hone ke pIche vahI rajju, rajju ke rUpa meM pratIta hotI hai aura sarpa bhrama kI nivRtti ho jAtI hai aura jaba manuSya usake pAsa jAtA hai taba kATane ke liye athavA bhAgane ke liye usakI pravRtti nahIM dikhAI detii| ina samasta pramANoM se rajju jJAna satya siddha hotA hai| supta manuSya kA zarIra ke sAtha merU ke upara jAne kA jJAna bhrAnta hai / pAsa meM rahane vAle loga usake zarIra ko sAmane dekhate haiM aura jAgane ke anantara soyA huA manuSya bhI apane zarIra ko nidrA ke sthAna meM dekhatA hai / puSpoM kI sugandha se utpanna sukha aura mArga meM calane se utpanna thakAvaTa kA anubhava usako nahIM hotA / ina samasta pramANoM se supta manuSya kA merU para gamana asatya siddha hotA hai / mUlam-nanu svapnAnubhUtajinasnAtradarzanasamIhitArthAlAbhayoranugrahopaghAtau vibudha(Da)sya sato dRzyate eveti cet , artha-svapna meM bhagavAn jinendra ke abhiSeka ko dekhane se aura iSTa artha kI aprApti ke anubhava se utpanna
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ananda aura viSAda kI pratIti jAgane ke anantara bhI hotI hai| vibecanA-yahAM zaMkA karate haiM, Apa kahate ho svapna meM jina vastuoM kA anubhava hotA hai unase utpanna sukha-duHkha kA jJAna jAgane ke pIche nahIM hotaa| parantu sadA isa prakAra nahIM hotaa| jo manuSya svapna meM bhagavAna jinendra ke abhiSeka ko dekhatA hai usakA anubhava jAgane ke pIche bhI hotA hai| jisako svapna meM prayatna karane para bhI vAMchita artha kI prApti nahIM hotI usako svapna meM duHkha hotA hai aura usa duHkha kA anubhava jAgane ke pIche bhI hotA hai| isa prakAra ke svapnoM meM bAhya viSayoM ke sAtha mana ke saMbaMdha ko avazya mAnanA pddegaa| isa prakAra ke sthaloM meM jAgane ke kAla kA jJAna svapna jJAna ko bAdhita nahIM krtaa| mUlam-dRzyetAM svapna vijJAnakRtau tau, svapna. vijJAnakRtaM kriyAphalaM tu tRptyAdikaM nAsti, yato viSayaprAptirUpAprApyakAritA manasoyujyeteti bruumH| __ artha-svapna ke jJAna se utpanna sukhaduHkha cAhe dekhane meM AveM parantu kriyA kA phala tRpti Adi nahIM hai jisake kAraNa viSaya ke sAtha saMbaMdha rUpa mana kI prApyakAritA siddha ho ske| vivecanA-sukha duHkha do prakAra ke hote haiM / indriya aura artha ke saMbaMdha se jo sukha duHkha utpanna hote haiM ve eka prakAra ke
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 haiN| tvacA ke sAtha komala phUla phala Adi kA jaba saMbaMdha hotA hai, taba jo sukha utpanna hotA hai vaha indriya aura artha ke saMbaMdha se hotA hai| tvacA indriya hai aura phUla phala artha haiM isase bhinna prakAra kA sukha duHkha vaha hai jo indriya aura artha kA saMbaMdha na hone para bhI kevala jJAna se utpanna hotA hai| jAgaraNa dazA meM manuSya jaba samIpa meM priya bandhu ke na hone para bhI usakI upasthiti kI kalpanA karatA hai aura usake sAtha vArtA Adi kI kalpanA karatA hai to sukha hotA hai / isa prakAra ke sukha kI utpatti kA kAraNa kevala kalpanA hai / mitroM ke aMga kA sparza aura vArtA Adi satya nahIM hai / isI rIti se bhISaNa agni ke bhaDakane aura usameM apanI saMpatti ke vinAza kI kalpanA se duHkha utpanna hotA hai / athavA jaba koI zatru bhAva se kisI ko priya bandhu ke roga Adi kI mithyA sUcanA detA hai taba sunane vAle ko dukha hotA hai / isI rIti se viSa khAne kI bhrAnti ho jAya to bhI manuSya duHkhI hokara vilApa karatA hai / isa prakAra ke samasta duHkha jJAna se utpanna haiN| ina do prakAra ke sukha duHkhoM kA bheda pratyakSa siddha hai aura yukti se bhI siddha hai / satya bhojana se jo tRpti hotI hai vaha bhojana ke bhrama se nahIM hotI / tRpti kA bhrama ho sakatA hai, para udara ke sAtha khAdya padArthoM ke saMbaMdha se jo pariNAma utpanna hotA hai vaha tRpti ke bhrama se nahIM utpanna hotA / satya tRpti kriyA kA phala hai / indriyoM kA artha ke sAtha jaba saMbaMdha hotA hai taba kriyA hotI hai / kucha kAla taka tRpti kA bhrama ho sakatA hai para usake dvArA kSudhA kI zAnti nahIM hotI / jaba kSudhA tIvra hotI hai taba tRpti kA bhrama dUra ho jAtA hai| jaba taka manuSya bhojana nahIM karatA taba taka kSudhA kI pIDA nahIM dUra hotI / kalpanA se utpanna sukha duHkha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 satya hai para unake dvArA indriya aura artha kA saMbaMdha nahIM siddha hotA bAhya indriyoM ke sAtha artha kA saMbaMdha na hone para bhI saMbaMdha kI kalpanA sukha-dukha ko utpanna karatI hai / yaha kalpanA mana kA kArya hai / svapna meM jinendra ke snAtra kA darzana aura vAMchita artha kI aprApti kevala mana kI kalpanA hai / ba. lpanA se utpanna sukha-duHkha ke kAraNa bAhya viSayoM ke sAtha mana ke saMbaMdha kA anumAna ucita nahIM hai / mUlam - kriyAphalamapi svapne vyanjana visargalakSaNaM dRzyata eveti cet, artha - yadi kaho svapna meM vIryapAta rUpa kiyA phala bhI dekhA jAtA hai / vivecanA - yahA~ zaMkA karatA hai - bhojana Adi kriyAoM kA phala tRpti Adi yadyapi svapna jJAna se nahIM dikhAI detA, to bhI kucha eka kriyAoM kA phala svapna jJAna se bhI utpanna hotA hai / strI kA saMbhoga vIryapAta kA kAraNa hai yaha vIryapAta svapna meM bhI hotA hai| isake kAraNa strI ke sAtha mana kA saMbaMdha siddha hotA hai aura usake kAraNa mana prApyakArI siddha hotA hai| mUlam - tat tIvrAdhyavasayikRtam, na tu kAminInidhuvanakriyAkRtamiti ko doSaH : ? artha - tIvra adhyavasAya ke kAraNa vaha vIryapAta hotA hai / vaha vIryapAta kAminI ke sAtha saMbhoga kriyA se utpanna nahIM hotA /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-samAdhAna meM kahate haiM, kucha eka kriyAoM kI phala kevala jJAna se hotA hai| jahA~ tIvra adhyavasAya hotA hai vahAM indriya aura artha kA saMbaMdha na hone para bhI kriyA kA phala hotA hai| jAgatA manuSya tIvra anurAga ke kAraNa pratyakSa ke samAna kAminI ko dekhakara jaba kalpanA ke dvArA saMbhoga karatA hai taba bhI vIryapAta hotA hai usa kAla meM kAminI ke sAtha saMbaMdha nahIM hai| kAmuka ko choDakara anya koI manuSya kAminI ko nahIM dekhatA / usa dazA meM vIryapAta kA kAraNa tova adhyavasAya hI hai| isa rIti se svapna kAla meM vIryapAta kA kAraNa tIvra adhyavasAya hI hai / usa kAla meM kAminI ke sAtha mana kA saMbaMdha nahIM hotA ataH mana prApyakArI nahIM hai| mUlam-nanu styAnardhinidrodaye gItAdika zrRNvato vyajanAgrahI manaso'pi bhavatIti cet, artha-zaMkA-styAnadhi nidrA ke udaya hone para gIta Adi sunate hue vyaJjanAvagraha mana kA bhI hotA hai / _ vivecanA-nidrA kI eka vizeSa avasthA kA nAma styA. madhi hai isa nidrA meM AtmA kI cetanA kucha aMza meM saMkucita aura kucha aza meM vikasita hotI hai / pUrNa rUpa se vikasita nahIM hotii| isa nidrA kI dazA meM manuSya jisa kAma ko karatA hai usako vaha samajatA hai, maiM isa kArya ko svapna meM karatA huuN| vaha gIta sunatA hai itanA hI nahIM isa nidrA kI dazA meM manuSya kucha eka padArthoM ko uThAtA hai aura rakhatA hai ina samasta kriyAoM ko mana se vicAra karake karatA hai / isake kAraNa bAhya viSayoM ke sAtha mana kA sabaMdha siddha hotA hai, ataH mana prApyakArI hai / yadi ina dazAoM meM mana kA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAvagraha na ho to gIta kA sunanA Adi kriyAe~ mana se nahIM ho sktii| mUlam-na,tadA svapnAbhimAnino'pi shrvnnaaghvgrhennaivoppttH| artha-ApakA vacana yukta nahIM haiN| usa kAla meM vaha svapna ko mAnatA hai para kAna Adi indriyoM ke avagraha se hI gIta Adi kA zravaNa hotA hai| vivecanA-usa kAla meM vyaMjanAvagraha hotA hai para vaha dhyaMjanAvagraha kAna, jIbha nAsikA aura svacA indriyoM kA hotA hai / jAgatA manuSya kAna se sunatA hai aura anya indriyoM se rasa Adi ko jAnatA hai / zabda Adi ke isa jJAna meM mana sahAyaka hai, parantu usakA saMbaMdha bAhya indriyoM ke sAtha nahIM hotaa| styAnadhi nidrA kucha eka azo meM jAgaraNa dazA ke sAtha milatI-julatI hai. ataH usa dazA meM bhI kAna Adi indriyoM kA hI vyaMjanAvagraha hotA hai-mana kA nahIM, isa kAraNa mana prApyakArI nahIM hai| mUlam-nanu cyavamAno na jAnAti' ityAdi pacanAta savasyApi chamasthopayogasyAsaGkhayeya. samayamAnatvAt, pratisamayaM ca manodravyA grahaNAt viSayamasamprAptasyApi manaso dehAdanirgatasya tasya ca svasannihitahRdayAdicinta. navelAyAM kathaM vyajanAvagraho na bhavatIti cet,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-"cyavamAno na jAnAti" isa vAkya ke anu. sAra chadmastha kA upayoga asaMkhyeya samaya meM hotA hai aura rahatA hai aura pratyeka samaya meM mana dravya kA grahaNa hotA hai| viSaya ke sAtha mana kA saMbaMdha na ho aura deha se bAhara mana na nikale to bhI apane sAtha sambaddha hRdaya Adi kA cintana jaba mana karatA hai taba vyaMjanAvagraha kyoM nahIM hotA? vivecanA-Agama ke anusAra jIva ko jJAna asekhyAta samayoM meM hotA hai aura pratyeka samaya meM jIva ananta mana dravyoM kA grahaNa karatA hai| ina mana dravyoM ke sAtha mana kA saMbadha Avazyaka hai| zabda Adi ke sAtha kAna Adi indriyoM kA saMbaMdha jisa prakAra vyaJjanAvagraha hai isa prakAra mana dravyoM ke sAtha mana kA saMbaMdha vyaJjanAvagraha honA caahiye| zabda Adi rUpa meM pariNata dravya athavA usake sAtha saMbaMdha vyaMjana hai| dravya rUpa vyaMjana athavA saMbaMdha rUpa vyaMjanoM se jo avagraha hai-vaha vya. janAvagraha hai| saMbaMdha kA saMbaMdhI ke sAtha sarvathA bheda nahIM hai, abheda bhI hai, isa liye saMbaMdha jisa prakAra vyaMjanAvagraha hai isa prakAra saMbaMdha se abhinna dravya bhI vyaMjanAvagraha hai / isa rIti se bAhya viSayoM ke sAtha saMbaMdha na hone para bhI mana jina dravyoM kA grahaNa karatA hai unake sAtha saMbaMdha hone se mana kA vyaJjanAvagraha Avazyaka hai| aura jaba mana hRdaya Adi ko cintA karatA hai taba apane zarIra meM rahe hRdaya ke sAtha saMbaMdha avazya hotA hai| yahA~ para mana kA grAhya viSaya hRdaya hai usake sAtha saMbaMdha hone se
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 mana kA vyaJjanAvagraha Avazyaka hai / zarIra se bAhara rahe viSayAMke sAtha tvacA Adi kA saMbaMdha hotA hai isaliye tvacA Adi prApyakArI haiN| isa rIti se zarIra se bAhara meru Adi viSayoM ke sAtha mana kA saMbaMdha yadi na ho to bhI zarIra ke andara rahe hRdaya ke sAtha saMbaMdha meM koI zaMkA nahIM ho sakatI / viSayoM ke sAtha saMbaMdha ke kAraNa tvacA Adi indriya prApya - kArI haiM / viSaya zarIra ke bAhara hai athavA andara hai yaha vastu tvacA Adi indriyoM ke prApyakArI hone meM kAraNa nahIM hai / hRdaya zarIra ke andara hai usake viSaya meM mana jJAna karatA hai / mana ke sAtha hRdaya ke saMbaMdha meM koI pratibaMdhaka nahIM hai, isaliye mana tvacA Adi ke samAna prApyakArI hai / mUlam - zrRNu; grahaNaM hi manaH, na tu grAhyam / grAhyavastugrahaNe ca vyajjanAvagraho bhavatIti na manodravyagrahaNe tadavakAzaH; artha- suno, mana grahaNa hai grAhya nahIM / grAhya vastu ke grahaNa se vyaJjanAvagraha hotA hai, isaliye mana dravyoM ke grahaNa meM vyaJjanAvagraha kA avakAza nahIM hai / vivecanA - uttara meM kahate haiM mana jJAna kA viSaya nahIM hai kintu artha ke jJAna meM sAdhana hai isaliye vaha grahaNa kahalAtA hai / meru Adi ko mana jAnatA hai isaliye ve mana ke grAhya haiM / sAdhanarUpa mana kA meru Adi viSayoM ke sAtha saMbaMdha nahIM hai isaliye mana kA vyaJjanAvagraha nahIM siddha hotA / mana pratyeka samaya meM mana dravyoM kA grahaNa karatA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai parantu usa grahaNa meM mana dravyoM ke sAtha sAdhara mana kA kevala saMbadha hai, grAhya rUpa se dravya manoM ko sAdhana mana nahIM grahaNa karatA / mana se jisa prakAra meru Adi ko pratIti hotI hai isa prakAra dravya manoM kA jJAna-sAdhana mana nahIM karatA / mana dravyoM kA grahaNa saMyogarUpa hai jJAnarUpa nahIM, isaliye isa hetu se mana prApyakArI nahIM siddha hotaa| mUlam-sannihitahRdayAdidezagrahavelAyAmapi naitadavakAzaH, vAhyArthApekSayaiva prApyakArisvAprApyakAritvavyavasthAnAt, ___ artha-samIpavartI hRdaya Adi kA jJAna jisa kAla meM hotA hai usa kAla meM bhI isa kA avasara nahIM hai / kAraNa, bAhya arthoM kI apekSA se prApyakAritA aura aprApyakAritA kI vyavasthA hotI hai| vivecanA-mana kI sthiti hRdaya meM kahI jAtI hai| jisa deza meM sthiti hai usa deza ke sAtha saMbaMdha aparihArya hai parantu isa saMbaMdha ke sAmarthya se mana prApyakArI nahIM ho sktaa| bAhya arthoM ke sAtha jina indriyoM kA saMbaMdha hotA hai ve prApyakArI haiM, jinakA saMbaMdha bAhya arthoM ke sAtha nahIM hai ve aprApyakArI haiN| dhyAna rakhanA cAhiye, jo saMbaMdha jJAna kI utpatti meM sahAyaka hotA hai vahI saMbaMdha prApyakAritA meM nimitta hotA hai / jo saMbaMdha jJAna ko utpatti meM nimitta nahIM hotA, usake kAraNa indriya prApyakArI nahIM hotii| hRdaya ke sAtha mana kA saMbaMdha hai parantu vaha saMbaMdha hRdaya ke jJAna meM kAraNa nahIM hai / mana apane svAbhAvika sAmarthya se hRdaya ko
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jAnatA hai| kevala hRdaya ke sAtha hI nahIM, jinakA hRdaya ke sAtha saMbaMdha hai isa prakAra ke rudhira Adi ke sAtha bhI mana kA saMbaMdha aparihArya hai, parantu mana rudhira Adi ko nahIM jAnatA jisa prakAra rudhira Adi ke sAtha mana kA saMbaMdha kevala saMbaMdha hai vaha rudhira Adi ke jJAna meM kAraNa nahIM hai-isa prakAra hRdaya ke sAtha mana kA saMbaMdha kevala saMbaMdha hai, vaha hRdaya ke jJAna meM kAraNa nahIM hai| mana jisa prakAra saMbandha ke binA vRkSa Adi ko jAna sakatA hai isa prakAra hRdaya Adi ko bhI jAnane meM samartha hai / zarIra ke andara mana aura hRdaya donoM haiN| hRdaya Adi mana ke saMbandhI haiN| isa kAraNa aparihArya rUpa se hRdaya Adi ke sAtha mana kA saMbaMdha hai para vaha hRdaya Adi ke viSaya meM jo jJAna utpanna hotA hai usameM kAraNa nahIM hai| mana ke dvArA jJAna meM saMbaMdha sahakArI nahIM isaliye mana aprApyakArI hai| mUlam-kSayopazamapATavena manasaH prathamamarthAnupalabdhikAlasambhavAdA, zrotrAdIndriyavyApArakAle'pi manovyApArasya vyaJjanAvagrahottara. mevAbhyupagamAt, artha-tIvra kSayopazama ke kAraNa prathama samaya meM artha kI anupalabdhi kA kAla mana ke viSaya meM saMbhava nahIM hai isa kAraNa bhI mana kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA / zrotra Adi indriyoM kA vyApAra jisa kAla meM hotA hai usa kAla meM bhI mana kA vyApAra vyaMjanAvagraha ke anantara svIkAra kiyA jAtA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-jisa kAla meM vyaJjanAvagraha hotA hai usa kAla meM artha kI upalabdhi nahIM hotii| isaliye uttaravartI kAla meM artha kI pratIti hotI hai| svacA prAdi indriyoM kA kSayopazama tIvra nahIM, isaliye prathama samaya meM unake dvArA artha kI pratIti nahIM hotii| mana kA kSayopazama tIvra hai isaliye prathama kAla meM hI arthAvagraha hotA hai. vyaMjanAvagraha kA avasara hI nahIM hai| tIvra kSayopazama ke kAraNa jisa prakAra cakSu prathama samaya meM artha ko dekhatI hai isa prakAra mana prathama samaya meM hI artha ko jAnatA hai / isa prakAra kA koI kAla nahIM jisameM viSaya ke sAtha mana kA saMbaMdha ho para artha kI pratIti na ho| isa kAraNa mana kA vyaJjanAvagraha asaMbhava hai| ___ itanA hI nahIM zravaNa Adi indriyoM ke dvArA jaba zabda Adi kA jJAna hotA hai taba bhI vyaMjanAvagraha ke ho cukane para mana kA vyApAra hotA hai / jaba zabda Adi ke sAtha zravaNa Adi indriyoM kA saMbaMdha hotA hai taba mana kA vyApAra nahIM hotaa| jisa kAla meM zravaNa Adi indriyoM se avagraha hotA hai usa kAla meM hI mana vyApAra karatA hai| malam-'manute'rthAn manyante'rthAH aneneti vA manaH' iti manaH zabdasyAnvazvatvAt , arthabhASaNaM vinA bhASAyA icha arthamananaM vinA manaso'pravRttaH / tadevaM nayanamanasorna vyaJjamAvagraha iti sthitam / artha-'jo padArthoM kA manana karatA hai athavA jisake jhArA padArthoM kA manana hotA hai vaha mana hai / isa rIti
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ se mana zabda artha se anugata hai / artha ke bhASaNa binA bhASA ke samAna artha ke manana binA mana kI pravRtti nahIM hotii| vivecanA-vyaMjanAvagraha artha kA jJAnarUpa nahIM hai vaha artha jJAna kA kAraNa hai| parantu mana artha kA jJAnarUpa hai| mana pada ko vyutpatti mana ko arthajJAnarUpa kahatI hai / vAcya arthoM kA pratipAdana karatI huI bhASA jisa prakAra bhASA nAma se kahI jAtI hai isa prakAra mana arthoM kA manana karatA huA hI mana kahA jAtA hai / avadhi, manaH paryava aura kevala. jAna jaba utpanna hote haiM, taba apane viSayoM ko prakAzita karate hue hI utpanna hote haiM / viSayoM ke prakAzana ke binA avadhi Adi jJAna kI sattA nahIM hai, artha ke manana ke binA isI prakAra mana kI pravRtti nahIM hai / ataH mana kA vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| isa rIti se siddha huA netra aura mana kA vyaMjanAvagraha nahIM hotaa| [ arthAvagraha kA nirUpaNa ] malam-svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanA. rahitaM sAmAnyagrahaNam arthAvagrahaH / artha-svarUpa, nAma, jAti, kriyA, guNa aura dravya kI kalpanA se rahita sAmAnya jJAna arthAvagraha hai| vivecanA-rUpa rasa AdikA jo niyata svabhAva cakSu Adi indriyoM se pratIta hotA hai vaha svarUpa' hai / ina arthoM kA vAcaka zabda 'nAma' hai / rUpatva rasatva Adi 'jAtiyAM'
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 haiM / yaha rUpa manohara hai aura yaha rasa baladAyaka hai ityAdi prakAra kA vyavahAra 'kriyA' hai| zukla nIla Adi 'guNa' haiM / pRthvI Adi ' dravya' haiM / ina svarUpa, nAma, jAti Adi kA mana meM jo zabda se janya jJAna prakaTa hotA hai usakA nAma 'kalpanA' hai | artha kA isa kalpanA se rahita jJAna sAmAnya jJAna hai aura vaha arthAvagraha hai / grAhya artha sAmAnya vizeSAtmaka haiM parantu arthAvagraha meM vizeSoM kA jJAna nahIM hotA / mUlam - kathaM tarhi 'tena zabda ityavagRhota H ' iti sUtrArthaH, tatra zabdAdya llekha rAhityA bhAvAditi cet, artha - zaMkA- yadi arthAvagraha meM zabda ke saMbaMdha se rahita pratIti hotI hai to " usane zabda hai isa rIti se avagraha kiyA" isa prakAra sUtra meM jo kahA hai usakI saMgati kisa prakAra hogI ? yaha pratIti zabda ke ullekha se rahita nahIM hai / vivecanA - "nandI sUtra" meM kahA hai-"se jahA nAmae kei purise avvattaM saddaM suNejjati teNaM saddeti uggahie na uNa jANai ke vesa saddAiti" isa nandI sUtra ke anusAra jaba koI puruSa zabda ko sunatA hai taba " zabda hai" isa rIti se arthAvagraha hotA hai / isa pratIti meM zabda kA saMbaMdha hai / Apake anusAra zabda ke saMbaMdha se rahita kevala sAmAnya jJAna arthAvagraha hai| isa rIti se nandI sUtra ke sAtha virodha hogA / malam na, 'zabda:' iti vaktraiva bhaNanAt, rUparasAdivizeSavyAvRttyanavadhAraNa-paratvAdA /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-'yaha zabda hai' isa rIti se vaktA kahatA hai / sunane vAle ko isa rIti se jJAna nahIM hotA / athavA rUpa rasa Adi se zabda kA jo bheda hai unakA nizcaya nahIM hotaa| yaha nandI sUtra kA abhiprAya hai| vivecanA draSTA puruSa jaba rUpa ko dekhatA hai taba avya. kta bhAva se rUpa kA jJAna hotA hai| yaha artha rUpa hai aura rUpa pada isakA vAcaka hai isa rIti se jJAna nahIM hotA isI rIti se zrotA jaba zabda ko sunatA hai taba avyakta bhAva se zabda ko jAnatA hai / zabda artha hai aura zabda pada usakA bAcaka hai isa rIti se usako jJAna nahIM hotaa| isI prakAra se zabda kA arthAvagraha hotA hai / yaha zabda hai isa prakAra zrotA nahIM kahatA kintu anya vaktA kahatA hai| vaktA kA jJAna vAcaka zabda ke saMbadha se yukta hai zrotA kAnahIM / nandIsUtra ke ukta vAkya kA abhiprAya isI prakAra kA hai isaliye usake sAtha virodha nahIM hai / athavA sUtra kA abhiprAya isa rIti se hai-zrotA jaba zabda ko sunatA hai taba rUpa rasa Adi se zabda bhinna hai isa prakAra kA nizcaya usako nahIM hotA, usako zabda kA jJAna sAmAnya rUpa se hotA hai| zrotA zabda ko sunatA hai para zabda rUpa se usako zabda kA nizcaya nahIM hotaa| mUlam-yadi ca zabdo'yam' ityadhyavasAyovigrahe bhavet tadA zabdollekhasyAntamuhUrtikasvAdavigrahasyaikasAmA(ma,yika tvaM bhajyeta /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-yadi avagraha meM yaha zabda hai isa rIti se adhyavasAya ho to zabda kA ullekha aMtamuhUrta meM hotA hai isa kAraNa arthAvagraha eka sAmayika nahIM raha skegaa| vivecanA- zabda kA ullekha aMtarmuhUrta kAla meM hotA hai aura arthAvagraha eka samaya meM hotA hai yaha Agama kA siddhAnta hai / yadi arthAvagraha meM zabda kA saMbaMdha ho to usameM aMtarmuhUrta kAla jAyagA / eka samaya meM arthAvagraha hotA hai isa siddhAMta ke sAtha virodha hogaa| mUlam-syAnmatam-'zabdo'yam' iti sAmA. nyavizeSagrahaNamapyarthAvagraha iSyatAm , taduttaram -'prAyo mAdhuryAdayaH zaGkhazabdadharmA iha, na tu zAGgadharmAH kharakakazatvAdayaH' itIhotpatteH itiH ___ artha-zaMkA karate haiM 'yaha zabda hai' isa prakAra ke sAmAnya vizeSa ke grahaNa ko bhI arthAvagraha mAna lIjiye, kAraNa, usake anantara-yahA~ prAyaH zaMkha zabda ke madhuratA Adi dharma haiM, zaga se utpanna zabda ke tIvratA karkazatA Adi nahIM haiM-isa rIti se IhA kI utpatti hotI hai| vivecanA-sAmAnya rUpa se zabda kA jJAna arthAvagraha hai| isake samAna 'yaha zabda hai' isa rIti kA jo sAmAnya vizeSarUpa jJAna hotA hai vaha bhI avagraha hai-isa prakAra jo mAnA jAya to hAni nahIM hai| sAmAnya rUpa se jJAna arthA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vagraha ke svarUpa kA mUla hai| vaha mUla "yaha zabda hai' isa prakAra ke AkAra vAle sAmAnya vizeSa jJAna meM bhI hai| madhura kaThora Adi zabda vizeSarUpa haiM unakI apekSA zana sAmAnya rUpa hai| avagraha ke pIche IhA hotI hai / yahA~ bhI madhuratA Adi kI pratIti ke kAraNa yaha zabda zaMkha kA honA cAhiye isa AkAra kI IhA utpanna hotI hai / mUlam-maivam azabdavyAvRttyA vizeSapratibhAsenAsyA'pAyatvAt stokagrahaNasyottarottarabhedApekSayA'vyavasthitatvAt / .. artha-isa prakAra nahIM, zabda bhinna rUpa rasa Adi se bheda kI apekSA ke kAraNa "yaha zabda hai" isa prakAra kA jJAna utpanna hotA hai / isa kAraNa yaha vizeSa kA jJAna hai aura isaliye apAya hai / isa jJAna meM alpa vizeSoM kA jJAna hotA hai isa kAraNa yaha jJAna apAya nahIM, jo isa prakAra kaho to yukta nahIM hai| kAraNa, uttaravartI jJAnoM kI apekSA alpa vizeSoM kA jJAna niyata nahIM ho sakatA / vivecanA-jaba taka rUpa rasa Adi se bheda kA jJAna na ho jAya taba taka yaha zabda hai isa prakAra kA nizcaya nahIM ho sakatA / anya arthoM se bheda ke kAraNa artha kA jo nizcaya hotA hai vaha apAya hai| vizeSa kA adhyavasAya hone se vaha arthAvagraha nahIM ho sktaa| arthAvagraha meM kevala sAmAnya kA jJAna hotA hai| jo Apa kaho, kevala zabda kA jJAna vizeSa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA jJAna hai para vaha vizeSa alpa hai isaliye yaha jJAna avagraha hai apAya nahIM, taba kauna jJAna apAya hai ? isakA nirdeza karanA cAhiye / yaha zaMkha kA zabda hai yaha vINA kA zabda hai ityAdi prakAra kA jJAna zabda ke avAntara bhedoM kA jJAna hai| aneka vizeSoM kA prakAzaka hone se vaha apAya hai / alpa vizeSoM kA jJAna jo apAya na ho aura arthAvagraha rUpa ho to apAya jJAna kA svarUpa niyata nahIM ho skegaa| uttara kAla ke jJAnoM kI apekSA pUrvavartI jJAnoM meM vizeSoM kI pratIti alpa hotI hai / isa rIti se vizeSagrAhI jJAna bhI uttarakAla ke jJAnoM kI apekSA se alpa vizeSoM kA prakAzaka hone ke kAraNa vizeSarUpa na ho skeNge| mUlam-kiJca, 'zabdo'yam' iti jJAna (naM) zabdagatAnvayadharmeSu rUpAdivyAvRttiparyAlocanarUpAmIhAM vinA'nupapannam , sA ca nAgRhote'rthe sambhavatIti tadgrahaNaM asmadabhyupagatArthAvagraha. kAlAt prAk pratipattavyam , sa ca vyaJjanAvagrahakAlo'rthaparizUnya iti yatkiJcidetat / artha-isa pakSa meM anya doSa bhI hai / zabdagata anvayI dharmoM meM rUpa rasa Adi kI vyAvRtti kI AlocanA rUpa IhA binA "yaha zabda hai" isa prakAra kA jJAna nahIM ho sakatA aura IhA ajJAta padArtha meM nahIM hotI / isa kAraNa hamane arthAvagraha kA jo kAla mAnA hai usase pUrva kAla meM artha kA jJAna mAnanA paDegA /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura vaha kAla vyaJjanAvagraha kA kAla hai aura artha kI pratIti se zUnya hai / isa kAraNa yaha pakSa yukta nahIM / vivecanA-rUpa Adi se bheda kA jJAna IhA binA asambhava hai aura IhA sAmAnya rUpa se vastu kA jJAna na ho, to hotI nhiiN| yadi Apa IhA se pUrva sAmAnya rUpa meM jJAna ko svIkAra kareM to usa jJAna kA koI kAla honA cAhiye / yadi vaha kAla, hamane arthAvagraha kA jo kAla mAnA hai vahI hotA arthAvagraha kA jo svarUpa hama kahate haiM usako siddhi ho jAyagI / isaliye Apake abhiprAya ke anusAra arthAvagraha kA jo kAla hama mAnate haiM usase pUrva kAla meM sAmAnya jJAna ke kAla ko mAnanA hogA / usase pUrva meM vyaMjanAvagraha kA kAla hai| usa kAla meM sAmAnyarUpa athavA vizeSarUpa artha ko pratIti nahIM hotI, kAraNa, usa kAla meM kevala indriya kA vyApAra hai / mana kA vyApAra usa kAla meM nahIM hai / isaliye hama sAmAnyajJAnarUpa jisa arthAvagraha ko mAnate haiM vahI ucita hai| usake poche anvayI aura vyatirekI dharmoM kI AlocanA rUpa IhA hotI hai / usake pIche 'yaha zabda hai' isa prakAra kA nizcayAtmaka apAya hotA hai| mUlam-nanvanantaram-'ka eSa zabdaH' iti zabdatvAvAntaradharmaviSayakehAnirdezAt 'zabdo'yam' ityAkAra evAvagraho'bhyupeya iti cet , ___ artha-zaMkA-arthAvagraha ke pIche yaha kaunasA zabda hai ? isa rIti se zabdatva ke avAntara dharma ke viSaya meM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99. IhA kA nirdeza hai, isaliye "yaha zabda hai" isa AkAra meM hI avagraha ko mAnanA cAhiye | vivecanA - zaMkA karate haiM nandI sUtra meM zabda kA jJAna avagraha rUpa meM kahA gayA hai / isa avagraha ke svarUpa kA pratipAdana karatA huA sUtra kahatA hai yaha kaunasA zabda hai / yaha zaMkha kA zabda hai athavA dhanuSa kA zabda hai isa rUpa se vaha nahIM jAnatA / isa prakAra ke zabda bheda kA ajJAna arthAvagraha meM kahA gayA hai, isase pratIta hotA hai - sAmAnyarUpa meM zabda jJAna kI vaha avagraha rUpa meM svIkAra karatA hai / sAmAnya rUpa se yadi zabda kA jJAna na ho to zabda ke avAntara bhedoM kI jijJAsA nahIM hotI / avAntara bheda ko jijJAsA IhA rUpa hai isaliye usase pUrva meM " zabda hai" isa AkAra kA arthAvagraha Avazyaka hai / mUlam - na; 'zabdaH zabda:' iti bhASakeNaiva bhaNanAt, arthAvagrahe'vyaktazabdazravaNasyaiva sUtre nirdezAt, avyaktasya ca sAmAnyarUpatvAdanAkAropayogarUpasya cAsya tanmAtra viSayatvAt / artha - ' zabda zabda ' isa rIti se to vaktA kahatA hai / arthAvagraha meM avyakta zabda kA zravaNa hotA hai kevala itanA nirdeza sUtra meM hai aura avyakta sAmAnyarUpa hai aura sAmAnya, AkAra rahita upayoga kA viSaya hotA hai /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-arthAvagraha ke kAla meM zabda kA bhAna nahIM hotaa| jo avagraha kA nirUpaNa karatA hai vaha 'zabda zabda' ima prakAra bolatA hai| zrotA ko zabda kA bhAna avyakta rUpa meM hotA hai| avyakta rUpa meM jo bhAna hai vahI arthAvagraha hai / jisameM vAcya vAcaka bhAva kA bhAna hotA hai vaha arthAvagraha nahIM hai| yaha zabda hai athavA yaha rUpa Adi hai isa rIti se jisakI pratIti nahIM hotI vaha avyakta kahA jAtA hai| "yaha zabda hai" isa rIti se yadi pratIti ho to vaha avyakta nahIM hai| AkAra rahita upayoga ke rUpa meM arthAvagraha hai| usakA viSaya, zabda ke ullekha se rahita hone para hI avyakta ho sakatA hai zaGkha aura dhanuSa Adi ke zabdoM kI apekSA se yadi zabda ke jJAna ko avyakta kahA jAya to vaha yukta nhiiN| Agama AkAra rahita upayoga ko arthAvagraha ke rUpa meM kahatA hai yadi sAmAnya se atirikta zabda kA bhAna ho to vaha AkAra se rahita nahIM hai / mUlam-yadi ca vyaJjanAvagraha evAvyakta zabdagrahaNamiSyeta tadA so'pyarthAvagrahaH syAta, artha. sya grahaNAt / ___ artha-yadi vyaMjanAvagraha meM hI avyakta zabda kA bhAna mAnA jAya to artha kA jJAna hone se vaha bhI arthAvagraha ho jaaygaa| vivecanA-yadi Apa kahate haiM, kevala sAmAnya kI pratIti vyaMjanAvagraha meM hotI hai aura arthAvagraha meM 'yaha zabda hai| isa prakAra kI pratIti hotI hai to vyaMjanAvagraha kA svarUpa
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 198 lupta ho jaaygaa| vyaMjanAvagraha meM artha ko pratIti nahIM hotI aura arthAvagraha meM sAmAnya rUpa se artha kI pratIti hotI hai yaha vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha kA bheda hai| vyaJjanAvagraha meM sAmAnya rUpa se yadi artha kA bhAna ho to vaha arthAvagraha ho jaaygaa| ataH AkAra se rahita jo sAmAnya kA jJAna hai vahI arthAvagraha hai aura usameM zabda kA ullekha nahIM hai| [isa viSaya meM kucha logoM ke mata kA pratyAkhyAna . mUlam-kecittu-'saGkatAdivikalpavikalasya jAtamAtrasya bAlasya sAmAnyagrahaNam , paricitaviSayasya tvAdyasamaya evaM vizeSajJAna mi. tyetadapekSayA 'tena zabda ityavagahotaH' iti nAnupapannam' ityAhuH, artha-kucha loga kahate haiM, jo saMketa Adi vikalpoM se rahita hai isa prakAra kA, tatkAla utpanna bAlaka kevala sAmAnya ko jAnatA hai / parantu jo viSayoM se paricita hai usako prathama samaya meM hI vizeSa kA jJAna hotA hai / nandI sUtra meM "usane zabda kA avagraha kiyaa| isa prakAra kA kathana isa apekSA se hai / ataH yaha kathana ayukta nhiiN| ___ vivecanA-kucha loga arthAvagraha meM vizeSa ko pratIti ko svIkAra karate haiM / isa mata ke anusAra samasta vizeSoM se rahita sAmAnya kA jJAna jAta mAtra bAlaka ko hotA hai| usakA arthAvagraha zabda ke ullekha se rahita hai| jo manuSya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa ko jAnatA hai aura viSayoM se paricita hai usako jaba zabda kA zravaNa hotA hai, tabhI vizeSa kA jJAna hotA hai isa apekSA se nandIsUtra arthAvagraha meM zabda kI pratoti ko kahatA hai / isa mata meM arthAvagraha puruSa bheda se do prakAra kA hai tatkAla utpanna bAlaka kA avyakta jJAnarUpa hai aura viSayoM se paricita manuSya kA vizeSa jJAnarUpa hai / mUlam-tannaH evaM hi vyaktatarasya vyaktazabdajJAnamatikramyApi subahuvizeSagrahaprasaGgAt na ceSTApattiH, 'na punarjAnAti ka eSa zabdaH' iti sUtrAvayavasyAvizeSeNoktatvAt , prakRSTamaterapi zabdaM dharmiNamagahItvottarottarasubahudharmagrahaNAnupapattezca / artha-yaha mata yukta nahIM / isa rIti se to vizeSa jJAnI ko vyakta zabda ke jJAna se bhI Age baDhakara atyanta adhika vizeSoM kA jJAna honA caahiye| yadi Apa isa Apatti ko svIkAra karo to bhI yukta nahIM / "vaha jAnatA nahIM yaha zabda kaunasA hai" sUtra kA yaha bhAga sAmAnya rUpa se kahA gayA hai / utkRSTa buddhivAlA bhI dharmI zabda ko jAne binA uttara kAla ke aneka dharmoM ko nahIM jAna sakatA / vivecanA-yadi vizeSa jJAnI ko prathama kSaNa meM "yaha zabda hai" isa rIti se nizcayAtmaka jJAna ho, to usakI
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA adhika vizeSa jJAnI ko vizeSa dharmoM kA adhika saMkhyA meM zAna, honA cAhiye / yaha zaMkha zabda hai athavA yaha vINA kA zabda hai, ityAdi rUpa se vizeSa jJAna bhI arthAvagraha ke prathama samaya meM honA caahiye| logoM meM jJAna ko nyUnAdhikatA rahatI hai| sUtra, arthAvagraha ke bheda ko alpa aura adhika jJAna vAle puruSoM ke bheda se nahIM: kahatA / "vaha jAnatA nahIM yaha kaunasA zabda hai" satra kA yaha bhAga samasta logoM ke liye hai. jAta mAtra bAlaka aura saMketa Adi ke jJAtA ke liye samAna rUpa se hai| prathama kAla meM dharmoM kA jJAna aura uttara kAla meM vizeSoM kA jJAna yaha sAmAnya niyama hai| utkRSTa baddhivAlA manuSya bhI dharmoM ko binA jAne aneka vizeSa dharmoM ko nahIM jAna sakatA / ata: yaha mata ayukta hai| isa viSaya meM anyoM ke mata kA pratyAkhyAna] mulam-anye tu-"AlocanapUrvakamarthAvagrahamAcakSate, tatrAlocanamavyaktasAmAnyagrAhi, arthAvagrahastvitaravyAvRttavastusvarUpa grAhoti na sUtrAnupapattiH'-iti; artha-anya loga kahate haiM-pahale Alocana hotA hai pIche arthAvagraha hotA haiN| unameM Alocana avyakta sAmAnya ko jAnatA hai aura arthAvagraha anyoM se bhinna vastu ke svarUpa ko jAnatA hai| isaliye sUtra ke sAtha asaMgati nahIM hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-isa mata ke anusAra samasta jJAtAoM ko pahale avyakta sAmAnya kA jJAna hotA hai| jAta mAtra bAlaka aura vizeSa jJAnI puruSa ke bheda se sAmAnya aura vizeSa jJAna meM bheda nahIM hotA / sAmAnya jJAna pahale hotA hai aura vastu ke anyoM se bhinna svarUpa kA jJAna pIche hotA hai| prathama kAla kA jJAna Alocana hai aura pIche ke kAlakA jJAna arthAvagraha haiN| yaha mata bhI arthAvagraha ko vizeSa kA prakAzaka mAnatA hai aura sUtra ko bhI isa arthakA prakAzaka kahatA hai / mUlam-tadasat / yata AlocanaM vyajanAvagrahAt pUrva syAt , pazcAdA, sa eva vA ? nAdyaH; arthavyajanasambandhaM vinA tadayogAt / na dvitIyaH, vyanjanAvagrahAntyasamaye'rthAvagrahasyaivotpAdAdAlocanAnavakAzAt / na tRtIya vyajanAvagrahasyaiva nAmAntarakaraNAt , tasya caarthshnytvenaalocnaanupptt| artha-yaha mata yukta nahIM, isameM hetu isa prakAra haiApa Alocana ko arthAvagraha kA kAraNa kahate ho / vaha Alocana vyaJjanAvagraha se pUrvakAla meM hotA hai athavA uttara kAla meM athavA vyaJjanAvagraha hI Alocana hai. 1 ina tInoM meM se prathama kalpa nahIM ho sakatA, kAraNa artha aura vyaMjana ke saMbaMdha se pUrva Alocana saMbhava nahIM hai / dvitIya pakSa bhI yukta nahIM / vyaJjanA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ cagraha ke antima samaya meM arthAvagraha hI utpanna hotA hai, isaliye Alocana ke liye samaya nahIM hai / tRtIyapakSa bhI ayukta hai| isa pakSa ke anusAra to vyaJjanAvagraha kA dUsarA nAma Alocana ho jAtA hai aura vaha artha se zUnya hai isaliye vaha artha kA Alocana nahIM ho sktaa| vivecanA-Alocana aura arthAvagraha ko svIkAra karane vAlA vyaMjanAvagraha ko mAnatA hai / isa kAraNa Alocana ke viSaya meM jijJAsA hotI hai, vaha Alocana vyakhanAvagraha se bhinna hai athavA abhinna ? yadi bhinna hai to vyaMjanAvagraha se pUrvakAla meM hotA hai athavA uttara kAla meM ? artha jJAna ke liye zabda Adi rUpa artha ke sAtha kAna Adi indriyoM kA saMbaMdha Avazyaka hai yaha saMbaMdha vyaJjanAvagraha se pUrva kAla meM nahIM ho sakatA isa kAraNa Alocana jJAna kI utpatti pUrva kAla meM nahIM ho sktii| indriya aura artha kA saMbaMdha kAraNa hai aura Alocana kArya hai| kAraNa ke binA kArya kI utpatti nahIM ho sakatI / yadi vyaJjanAvagraha ke uttara kAla meM Alocana ho to prathama vyaJjanAvagraha phira Alocana aura usake pIche arthAvagraha yaha krama hogA / parantu vyaJjanAvagraha ke antima kAla meM arthAvagraha hI utpanna hotA hai, ina donoM ke madhya meM isa prakAra kA koI kAla nahIM jisameM Alocana nAmaka jJAna ko utpatti ho ske| tRtIya pakSa ke anusAra vyaJjanAvagraha kA nAma Alocana ho jAtA hai / parantu vyaJjanAvagraha artha se zUnya hai isaliye vaha artha kA Alocana
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 rUpa nahIM ho sakatA / vyaJjana rUpa indriya kA zabda Adi rUpa artha ke sAtha saMbaMdha hI vyaJjanAvagraha hai aura saMbaMdha AlocanAtmaka nahIM hai / mUlam - kizva, AlocanenehAM vinA jhaTityevAvigrahaH kathaM janyatAm ! yugapacce hAvagrahau pRthagasaGkhyeyasamayamAnau kathaM ghaTetAm ? iti vicAraNIyam / artha - anya Apatti bhI hai / IhA ke binA Alocana turanta hI arthAvagraha ko kisa prakAra utpanna karegA ? yadi kaho IhA aura avagraha eka kAla meM hote haiM to vaha bhI yukta nahIM hai / IhA aura avagraha meM se pratyeka kA kAla bhinna hai / IhA kA kAla asaMkhyeya samaya kA hai aura arthAvagraha kA kAla eka samaya kA haiM isalie ve donoM eka kAla meM kisa prakAra ho sakeMge ? yaha vicAranA cAhiye / vivecanA- Apake mata ke anusAra " yaha zabda hai" isa prakAra kA nizcaya arthAvagraha hai / IhA binA nitraya nahIM ho sakatA, isaliye vyaJjanAvagraha rUpa Alocana anantara kSaNa meM hI nizcaya kI utpatti nahIM kara sakatA / isa Apatti ko dUra karane ke liye yadi Apa IhA aura avagraha ko eka kAla meM utpanna mAneM to vaha yukta nahIM hai / Apake mata meM prarthAvagraha nizcaya rUpa hai aura IhA anizcayarupa hai / anizcaya aura nizcaya svabhAva vAle eka kAla meM nahIM utpanna ho sakate / paraspara 1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhI artha andhakAra aura prakAza ke sapAna bhinna kAla meM rahate haiM / isake atirikta ina donoM ke kAla ke parimANa meM bhI bheda hai / arthAvagraha kA kAla eka samaya kA hai aura IhA kA kAla asaMkhyeya samaya kA hai / isa dazA meM donoM ko sattA eka samaya meM asaMbhava hai| mUlam-nanvavagrahe'pi kSipretarAdibhedapradarzanAdasaGkhyasamayamAnatvam , vizeSaviSayatvaM cAvisahamiti cet , na; tattvatasteSAmapAyabhedasvAt , kAraNe kAryopacAramAzrityAvagrahabhedatvapratipAdanAt , avizeSaviSaye vizeSaviSara. svasyAvAstavatvAt / ___ artha-zaMkA karate haiM-avagraha meM bhI kSipra aura akSipra Adi bhedoM kA prakAzana hai, isaliye avagraha kA kAla bhI asaMkhyeya samaya kA hai aura usakA viSaya vizeSa bhI hai isameM koI virodha nahIM hai / uttara meM kahate haiM-kSipra aura akSiNa Adi meda vAstava meM apAya ke haiM / kAraNa meM kArya kA upacAra karake avagraha ke bheda rUpa meM pratipAdana hai / vizeSa se rahita avagraha meM vizeSa kA bhAna satya rUpa meM nahIM ho sakatA / vivecanA-zIghra avagraha karatA hai cirakAla meM avagraha karatA hai bahu avagraha karatA hai, alpa avagraha ityAdi rUpa se avagraha ke bAraha bhedoM kA prakAzana kiyA jAtA hai / isase pratIta hotA hai-arthAvagraha kA kAla jisa prakAra eka samaya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 kA hai isa prakAra cirakAla kA bhI hai| yadi prarthAvagraha kA kAla kevala eka samaya kA ho to cira kAla kA arthAvagraha nahIM honA caahie| parantu zAstra cirakAla vAle arthAvagraha ko bhI kahatA hai isaliye arthAvagraha ke samaya kA parimANa asaMkhyeya bhI ho sakatA hai / isI prakAra vINA zaMkha Adi ke zabda jaba ho rahe haiM taba koI samasta prakAra ke zabdoM ke samUha ko jAnatA hai / koI puruSa yaha zaMkha kA zabda hai, yaha vINA kA zabda hai, isa rIti se aneka bhinna zabdoM ko jAnatA hai / koI manuSya yaha madhura zabda hai, yaha karkaza hai yaha tIvra hai, aura yaha manda hai, isa rIti se zabdoM ko aneka dharmoM ke sAtha jAnatA hai / koI manuSya isa prakAra ke aneka dharmoM ke binA zabda kA avagraha karatA hai / avagraha ke ina bhedoM se pratIta hotA hai, kisI kAla meM avagraha se sAmAnya kA grahaNa hotA hai aura kisI kAla meM avagraha se vizeSoM kA bhI grahaNa hotA hai / isaliye avagraha meM sAmAnya aura vizeSa donoM kA grahaNa kAla bheda se ho sakatA hai isameM virodha nahIM hai / "yaha zabda hai isa rIti se sUtra ke isa vAkya ke anusAra bhI kA pratipAdana hai, sahaja bhAva se artha karane para yaha vastu spaSTa ho jAtI hai / isa ke anusAra bhI arthAvagraha aura vizeSa jJAna meM virodha nahIM siddha hotA / avagraha karatA hai" nandI zabda rUpa vizeSa ke jJAna isake uttara meM kahate haiM-jo jJAna aneka athavA aneka prakAra ke zabdoM kA prakAzaka hai vaha vizeSa kA prakAzaka hone ke kAraNa nizcaya rUpa hai / sAmAnya artha ke jJAnarUpa arthAvagraha aura IhA ke binA nizcaya nahIM ho sakatA isI liye nizcaya arthAvagraha nahIM hai| aneka aura aneka prakAra ke
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdoM kA jJApa bodha vAstava meM apAya hai| nandI sUtra meM avagraha ko jo vizeSoM kA prakAzaka kahA gayA hai vaha upacAra se kahA gayA hai| kAraNa meM kArya utpanna karane kI yogyatA hai isaliye yogyatA dvArA kAraNa meM kArya hai / avagraha kAraNa hai aura apAya kArya hai, yogyatA kI apekSA se avagraha meM apAya kA svarUpa hai. isa kAraNa avagraha ko bahu aura bahuvidha arthoM kA bodhaka kahA gayA hai / arthAvagraha kA viSaya sAmAnya hai vizeSa nahIM, isaliye vizeSa ko avagraha ke viSayarUpa meM kahanA yukta nahIM hai| . [nizcaya aura vyavahAra ke dvArA avagraha ke do bheda mRlam-thavA avatrahI vividhaH naizcayikaH, vyAvahArika zca / AdyaH sAmAnyamAtragrAhI, dvitIyazca vizeSaviSayaH taduttaramuttarottaradharmAkAGkSArUpehApravRtteH anyathA avagrahaM vinehAnu. gadaprasaGgAt atraiva kSipretarAdibhedasaGgatiH, ata eva copayu parijJAnapravRttirUpasantAnavyavahAra iti draSTavyam / ___ artha-athavA avagraha ke do bheda haiM naizcayika aura vyAvahArika / prathama kevala sAmAnya ko jAnatA hai ora dUsare kA viSaya vizeSa hai, kAraNa usake pIche uttarottara dharmoM ke jAnane kI icchArUpa IhA kI utpatti hotI hai / avagraha binA IhA kI utpatti nahIM ho sakatI / isI avagraha meM kSipra aura akSipra Adi bhedoM kI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 saMgati hai / isI kAraNa pIche pIche ke kAla meM jJAna saMtati rUpa vyavahAra hotA hai / dhArAvAhI rUpa jJAnoM kI pravRtti hI jJAna santAna hai| vivecanA-nizcaya se jo arthAvagraha prathama kAla meM hotA hai usameM zabda Adi vastu kA jJAna avyakta sAmAnya rUpa se hotA hai / usameM zabda kA svarUpa rUpa Adi se bhinna nahIM pratIta hotaa| pIche usameM IhA hotI hai / jo jJAna mujhe huA hai vaha kAna se huA hai isaliye prAyaH vaha zabda honA cAhiye, isa IhA ke anantara yaha zabda hI isa prakAra kA nizcaya rUpa apAya hotA hai| usake anantara kAla meM yaha zabda zaMkha kA hai athavA dhanuSa kA hai ityAdi rUpa se zabda ke avAntara bheda ke viSaya meM IhA hotI hai usake uttara kAla meM yaha zaMkha kA hI zabda hai ityAdi rUpa se apAya hotA hai / isa IhA aura apAya kI apekSA se yaha zabda hI hai isa prakAra kA nizcaya arthAvagraha rUpa meM kahA gayA hai| apAya meM arthAvagraha kA vyavahAra upacAra se hai| zaMkha zabda athavA vINA zabda ke rUpa meM jJAna bhAvI hai isakI apekSA pUrvavartI yaha zabda hai isa prakAra kA jJAna zabdarUpa sAmAnya ke viSaya meM hai isI rIti se uttarottara kAla ke vizeSoM ko apekSA se pUrva pUrva kAla kA vizeSa sAmAnya hotA hai| jisake anantara IhA aura apAya hoM aura jo sAmAnya kA prakAzaka ho vaha arthAvagraha hai| rUpa Adi se bhinna rUpa meM binA jAne zabda kA avyakta rUpa se jJAna naizcayika arthAvagraha hai| usake pIche IhA aura apAya kI pravRtti hotI hai| isa rIti se naizcayika arthAvagraha ko apekSA yaha zabda hI hai ityAdi nizcaya apAya hai| zamna
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nizcaya rUpa yaha prathama apAya uttaravartI "yaha zabda zaGka kA hI hai'' ityAdi apAya kI apekSA se sAmAnya kA prakAzaka hai| bhAvI kAla kI anya IhA aura anya apAya kI apekSA se yaha zabda zaGkha kA hI hai isa prakAra kA vizeSa jJAna bhI sAmAnya jJAna kahalAtA hai| isa rIti se sAmAnya aura vizeSa kA vyavahAra apekSA se vastu ke aMtima vizeSa taka calatA hai / jisa vizeSa ke anaMtara vastu ke anya vizeSa na hoM vaha antima vizeSa hai| athavA anya vizeSa ke hone para bhI jisa vizeSa ke anantara jJAtA kI jijJAsA dUra ho jAtI hai vaha antima hai| vyAvahArika arthAvagraha IhA aura apAya ke liye antima vizeSa taka sAmAnya aura vizeSa kI apekSA calatI hai kSipra aura akSipra Adi bheda vyAvahArika arthAvagraha ke hI hai| uttara-uttara kAla ke jJAnoM kI jo pravRtti hai vaha jJAnasantAna kaho jAtI hai| isa jJAna saMtAna ke kAraNa sAmAnya vizeSa kA vyavahAra vyavahArika avagraha meM utpanna hotA hai / yadi vyAvahArika avagraha svIkAra na kiyA jAya to prathama apAya ke anantara IhA na ho, aura usake anantara uttaravartI vizeSoM kA jJAna na ho| isa dazA meM prathama apAya se jo artha nizcita hai vaha vizeSa hI hogA, sAmAnya nhiiN| isa kAraNa apekSA mUlaka sAmAnya vizeSa vyavahAra asaMbhava ho jaaygaa| antima vizeSa taka sAmAnya vizeSa ke vyavahAra ke liye vyAvahArika arthAvagraha Avazyaka hai| dhyAna rahe, nizcaya se jo arthAvagraha hai usakA viSaya avyakta sAmAnya hai / vaha kisI apekSA se vizeSa nahIM hai usakI apekSA pUrva kAla meM yadi sAmAnya jJAna ho to vaha vizeSa ho sakatA hai| para isa prakAra nahIM hotA ataH vaha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya rUpa hI hai| jisa apAya ke anantara uttaravartI dharma ko jAnane ke liye IhA hotI hai aura usake anantara phira apAya hotA hai vaha prathama apAya vyAvahArika avagraha hai| jisa apAya ke pIche IhA aura apAya nahIM hote vaha apAya vyAvahArika avagraha nahIM kahA jA sakatA vaha kevala apAya hai| IhA kA svarUpa mUlam-avagRhItavizeSAkAGkSaNam-IhA, vyatirekadharmanirAkaraNaparo'nvayadharmaghaTanapravRtto podha iti yAvat , yathA-'zrotra grAhyatvAdinA prAyo'nena zabdena bhavitavyam' 'madhuratvAdidharmayuktatvAta zAlAdinA' vA iti / ___ artha-avagraha se jisa artha kA jJAna huA hai usake vizeSa ke jAnane kI icchA 'IhA' hai / abhiprAya yaha hai ki jo jJAna vyatireka dharma kA niSedha karatA hai aura anvaya dharmakA saMbaMdha karatA hai vaha IhA hai / jaise-kAna se jJAna huA hai isa liye yaha artha 'zabda' honA cAhiye / athavA madhuratA Adi dharmoM se yukta hai isa liye yaha zabda zaGkha kA honA cAhiye / vivecanA-zrotra se kevala zabda ko hI pratIti hotI hai| rUpa rasa Adi kA jJAna zrotra se nahIM hotaa| zrotragrAhyatva rUpa asAdhAraNa dharma ke kAraNa yaha rUpa rasa Adi nahIM hai isa prakAra rUpatva rasatva Adi vyatireka dharmoM kA niSedha hotA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura zabdatvarUpa anvaya dharma kA saMbaMdha hotA hai / naizcayika avagraha sAmAnya mAtra kA prakAzaka hai / usake anantara ukta rIti se IhA hotI hai| "yaha zabda hai" isa rIti se vizeSa kA prakAzaka bodha vyA. vahArika avagraha hai| usake uttara kAla meM isa zabda meM madhuratA Adi ko pratIti hotI hai| madhuratA Adi zaGkha Adi se utpanna zabda kA asAdhAraNa dharma hai| vaha zRGga Adi se utpanna zabda meM nahIM hai| isa asAdhAraNa dharma ke dvArA azAMkhatva rUpa vyatireka dhama kA niSedha aura zAMkhatva rUpa anvaya dharma kA saMbaMdha hotA hai / madhuratA Adi ke kAraNa yaha zabda zaMkha kA honA cAhiye isa prakAra kA bodha vyAvahArika avagraha ke pIche hotA hai / isa rIti se donoM IhAoM meM bheda hai| mUlam-na ceyaM saMzaya eva: tasyaikatra dharmiNi viruDanAnArthajJAnarUpatvAt , asyAzca nizcayAbhimukhatvana vilakSaNatyat / artha-yaha IhA saMzaya hI nahIM hai / ekadharmI meM paraspara virodhI aneka dharmoM kA jJAna saMzaya hai / IhA nizcaya kI dazA meM jAtI hai-isaliye saMzaya se bhinna hai| vivecanA-saMzaya bhAva rUpa aura abhAva rUpa dharmoM meM samAnarUpa se pravRtti karatA hai| yaha sthANu hai athavA puruSa isa prakAra kA jJAna saMzaya hai / isa jJAna meM eka koTi sthANubhAva kI hai aura dUsarI koTi asthANubhAva kI hai| donoM koTiyoM meM samAna bala hai, koI eka koTi prabala nahIM hai| IhA abhAvarUpa dharma kA niSedha karatI hai aura bhAvarUpa
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 dharma kA saMbaMdha karatI hai / isa liye nizcayarUpa na hone para bhI nizcaya kI dizA meM baDhatI hai, ataH IhA saMzaya se bhinna hai| [ apAya kA svarUpa] mUlam - Ihitasya vizeSa nirNayo'vAyaH, yathA- 'zabda evAyam, ' ' zAGkha evAyam' iti thA / , artha - IhA se jisa artha kA jJAna huA hai usake vizeSa kA nizcaya apAya hai / jaise - yaha zabda hI hai athavA yaha zaGkha kA hI zabda hai / [ dhAraNA kA svarUpa] mUlam - sa eva dRDhanamAvasthApanno dhAraNA | sA ca trividhA- avicyutiH, smRtiH, vAsanA ca / tatraikArthopayogasAtasyAnivRttiH avicyutiH / tasyaivArthopayogasya kAlAntare 'tadeva' ityutlekhena samunmIlanaM smRtiH / apAyAhitaH smRtihetuH saMskAro vAsanA / artha - atyanta dRDha avasthA ko prApta vahI apAya dhAraNA kahA jAtA hai / vaha dhAraNA tIna prakAra kI hai- avicyuti, smRti aura vAsanA / unameM kisI eka padArtha ke viSaya meM nirantara rahane vAlA upayoga ati hai / artha ke viSaya meM usI upayoga kA I
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 3 kAlAntara meM 'vaha' isa AkAra se prakAzana smRti hai / apAya se utpanna smRti kA kAraNa saMskAra vAsanA hai / vivecanA- nizcaya hone ke anantara kucha kAla taka nizcita artha ke viSaya meM upayoga nirantara calatA rahatA hai / yaha nirantara sthiti dhAraNA kA avicyuti nAmaka prathama bheda hai / kucha kAla ke anantara jaba anya viSayoM kA jJAna hotA hai taba nizcita artha ke viSaya meM pUrva kAla kI avicyuti naSTa ho jAtI hai / paraMtu usa dhAraNA se saMskAra utpanna hotA hai / usa saMskAra ke kAraNa uttara kAla meM "vaha artha " isa rIti se jJAna prakaTa hotA hai| yahI jJAna smRti hai / apAya avicyuti ke rUpa meM kucha kAla taka rahakara jaba naSTa ho jAtA hai taba nAza se pahale saMskAra ko utpanna karatA hai| jJAna kA sUkSma rUpa saMskAra hai / saMskAra ho kAlAntara meM smRti ko prakaTa karatA hai| smRti kArya hai aura usakA kAraNa avicyuti cirakAla se naSTa ho cukI hai / naSTa kAraNa kArya ko nahIM u patra kara sakatA isaliye anumAna hotA hai avicyuti kA sarvathA vinAza nahIM hotA / vaha jisa saMskAra ko utpanna karatI hai vaha saMskAra cirakAla taka rahatA hai| smRti kI utpatti se avyavahita pUrva kSaNa meM saMskAra hai ataH yaha smRti hotI hai / 1 mUlam-dvayoravagrahayoravagrahatvena ca tisRNAM dhAraNAnAM dhAraNAtvenopagrahAnna vibhAgavyAghAtaH / artha - vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha kA sAmAnya avagraha meM aura tIna dhAraNAoM kA sAmAnya dhAraNA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 meM saMgraha hotA hai, isa liye mati jJAna kA pahale jo vibhAga kahA gayA hai usa kA virodha nahIM hai / vivecanA - avagraha Adi ke rUpa meM mati jJAna ke cAra bhedoM kA pratipAdana pahale ho gayA hai / aba jina bheDoM kA pratipAdana huA hai unake anusAra vyaJjanAvagraha, arthAvagraha IhA, upAya, avicyuti, smRti aura vAsanA ke bheda se sAta prakAra kA vibhAga hotA hai / yahA~ jo paraspara virodha hotA hai vaha vAstava meM virodha nahIM hai / vyaJjanAvagraha aura arthAvagraha avagraha rUpa meM eka haiM / avicyuti smRti aura vAsanA ye tIna dhAraNA rUpa meM eka haiM / mUlam - kecit apanayanamapAyaH, dharaNaM ca dhAraNeti vyutpatyarthamAtrAnusAriNaH- "asadrutArthavizeSavyatirekAvadhAraNamapAyaH, sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM ca dhAragA" ityAhu artha - kucha loga vyutpatti se jo artha pratIta hotA usake anusAra niSedha ko apAya aura dhAraNA ko dhAraNA kahate haiM / apanayanam = apAyaH, dharaNaM - dhAraNA, yaha vyutpatti hai / vastu meM jo dharma nahIM hai unake abhASa kA nizcaya apAya hai / sAmane jo artha vidyamAna hai usakA nizcaya dhAraNA hai / vivecanA sAmane jo sthANu ho to vahA~ puruSa nahIM hai| zira aura hAtha Adi kA hilanA puruSa kA vizeSa dharma hai / ina vizeSa dharmoM ke abhAva kA nizcaya apAya hai / vyutpatti ke
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvArA abhAva kA nizcaya hI apAya rUpa meM pratIta hotA hai| jo padArtha vidyamAna hai usake dharma kA avadhAraNa dhAraNA hai| Upara kI dizA meM latAkI gati aura pakSiyoM kA saMbaMdha Adi vRkSoM ke vizeSa dharma haiM / ina dharmoM kA avadhAraNa dhAraNA hai / isa mata ke anusAra "yaha puruSa nahIM hai" isa prakAra kA jJAna apAya hai| "yaha sthANu hI hai" isa prakAra kA niNaya dhAraNA hai| mUlam-tanna; kacittadanyavyatirekaparAmazata, kvacidanvayadharmasamanuganAt , cicobhAbhyAmapi bhavato'pAyasya nizcaya karUpeNa bhedAbhAvAt , anyathA smarAdhikyena mateH paJcabhedatvaprasaGgAt / ____ artha-kisI sthAna meM jo dharma vidyamAna haiM unase bhinna dharmoM ke abhAva kA pratipAdana karane se aura kisI sthAna meM jo vidyamAna haiM unake anugama kA nirUpaNa karane se aura kisI sthAna meM donoM prakAra ke dharmoM ke dvArA artha kA nizcaya hotA hai / samasta sthAnoM meM nizcaya kA svarUpa eka hI hai usameM bheda nahIM / yadi isa prakAra na mAnA jAya to smRti kI adhikatA ke kAraNa matijJAna ke pA~ca bheda ho jaayeNge| vivecanA-yahAM puruSa ke dharma nahIM dikhAI dete isalie yaha sthANu hI hai aura sthANu ke dharma dikhAI dete haiM isalie sthANu hI hai ina do prakAroM se utpa / nizcaya ke svarUpa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 meM koI bheda nahIM hai / kevala vyatireka se athavA kevala anvaya se athavA anvaya aura vyatireka donoM se utpanna nizcaya kA svarUpa eka hI hai / usake svarUpa meM bheda kI pratIti nahIM hotI / abhAva ke dvArA avadhAraNa apAya hai aura bhAva ke dvArA avadhAraNa dhAraNA hai isa rIti se yadi apAya kA bheda ho to matijJAna ke pA~ca bheda hone cAhiyeM / avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA ye cAra bheda Apake anusAra haiM hii| yaha sthANu hai isa prakAra ke nizcaya kI niraMtara sthiti avicyuti hai| jo sthita rahatA hai vaha apAya hai isalie avicyuti kA antarbhAva ho sakegA / vAsanA arthAt saMskAra smRti kA kAraNa hai isalie usakA antarbhAva smRti meM kahA jA sakegA, parantu smRti kA antarbhAva Apake abhimata apAya athavA dhAraNA meM nahIM ho skegaa| yaha sthANu hai isa prakAra kA svarUpa Apake mata ke anusAra apAya aura dhAraNA donoM kA hai parantu smRti kA svarUpa 'yaha' isa AkAra meM hai / yaha aura vaha ke AkAroM meM bheda spaSTa hai / isa rIti se smRti kA antarbhAva na hone ke kAraNa matijJAna ke pAMca bhedoM ke hone kI Apatti ho jAyagI / mUlam - atha nAstyeva bhavadabhimatA dhAraNeti bhedacatuSTayA (ya) vyAghAtaH, tathAhi upayogoparame kA nAma dhAraNA ! upayogasAtatyalakSaNA avicyutizcApAyAnnAtiricyate / yA ca ghaTAdyupayaM gopara me saGghayeyamasaGkhyeyaM vA kAlaM vAsanA'bhyupagamyate, yA ca 'tadeva' iti lakSaNA smRtiH sA madhyaMzarUpA dhAraNA na bhavati matyupayoga
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 sya prAgevoparatatvAt kAlAntare jAyamAnopayoge'pyanvagamukhyAM dhAraNAyAM smRtyantarbhAvA 9 diti cet ; artha - zaMkA - Apa jisa dhAraNA ko mAnate ho usakI sattA hI nahIM hai isalie matijJAna ke cAra bhedoM ke sAtha virodha nahIM hai| vaha isa rIti se upayoga kA nAza ho jAne para dhAraNA kisa prakAra ho sakatI hai ? ghaTa Adi kA upayoga samApta ho jAne ke anantara saMkhyeya athavA asaMkhyeya kAla taka jo vAsanA mAnI jAtI hai aura 'vaha hI' isa AkAra vAlI jo smRti hotI haiM vaha mati kA aMza rUpa dhAraNA nahIM ho sakatI / kAraNa, mati kA upayoga pahale hI samApta ho cukA hai / kAlAntara meM phira jo upayoga hotA hai usameM anvayI dharmoM ke dvArA artha kA jo nizcaya hotA hai vaha mere maMta ke anusAra dhAraNA hai| usameM smRti kA antarbhAva hotA hai| isalie mere mata meM hI cAra bheda ho sakate haiN| Apake mata ke anusAra cAra bheda upapanna nahIM hote / vivecanA - vyatireko dharma ke dvArA nizcaya apAya hai aura anya dharma ke dvArA nizcaya dhAraNA hai / mere mata ke anusAra apAya aura dhAraNA kA yaha bheda hai / isI rIti se ati jJAna ke avagraha Adi cAra bheda ho sakate haiM / anvaya aura vyatireka se yukta donoM prakAra ke dharmoM ke dvArA jo
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 avadhAraNAtmaka jJAna hotA hai vaha nizcaya rUpa hai isa prakAra jo svIkAra kiyA jAya to avagraha, IhA, aura apAya ye tIna bheda hI ho sakate haiM / usa dazA meM dhAraNA nAmaka caturtha meda nahIM ho sakatA / Apa apAya ke pIche tIna prakAra ko dhAraNA ko svIkAra karate ho / unameM nirantara upayoga rUpa jisa avicyuti ko dhAraNA kahate ho vaha apAya se bhinna nahIM hai / apAya nizcaya rUpa hai, vaha yadi bAra bAra ho to isa kAraNa usake svarUpa meM kisI prakAra kA bheda nahIM A sakatA / kAla ke bheda se eka hI nizcaya aneka bAra hotA hai| kAla kA bheda vastu ke svarUpa meM bheda ko nahIM utpanna karatA / isa lie avicyuti kA apAya meM antarbhAva hai / apAya se saMskAra utpanna hotA hai vaha apAya ke naSTa ho jAne para bhI cira kAla taka rahatA hai / isI saMskAra ko Apa vAsanA nAmaka dhAraNA kahate ho / parantu yaha vAsanA matijJAna kA aMza rUpa nahIM ho sakatI / mati jJAna anubhavAtmaka hai para vAsanA anubhava rUpa nhiiN| jisa kAla meM matijJAna vidyamAna nahIM hai usa kAla meM bhI vAsanA vidyamAna hai / jo vartamAna hai vaha atIta vastu kA aMza nahIM ho sakatA bAsanA apane svarUpa ko cira kAla taka dhAraNa karatI hai isa lie yaha dhAraNA nAmase kahI jA sakatI hai, parantu usakA saMbaMdha matijJAna ke sAtha nahIM ho sakatA / isa kAraNa vAsanA mati kA bheda nahIM / apAya se saMskAra aura saMskAra se kAlAntara meM smRti hotI hai yaha smRti jaba mati kA nAza hotA hai usake anantara bahuta kAla ke bIta jAne para bhI utpanna hotI hai isa lie vaha bhI mati kA aMza nahIM ho sktii| smRti upayoga rUpa hai apAya
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI upayoga rUpa hai, parantu itane se smati apAya kA aMza nahA siddha hotI / eka vastu kA sarvathA nAza ho jAne para jisa vastu kA anubhava hotA hai vaha vastu naSTa vastu kA aMza nahIM / vaha naSTa vastu ke samAna ho sakatI hai parantu naSTa vastu ke sAtha usakA aMza-aMzo bhAva nahIM hai / mere mata ke anusAra isa smRti meM anvaya dharmoM ke dvArA vastu kA nizcaya hotA hai, isalie vaha dhAraNA kahI jA sakatI hai isalie mere mata meM hI avagraha, IhA, apAya aura dhAraNA ye cAra bheda ho sakate haiM / para Apake mata ke anusAra anvaya dharmoM ke dvArA vastu kA jo avadhAraNa hai vaha bhI apAya rUpa hai / isalie smRti bhI apAyarUpa ho jAyagI / avicyuti aura smRti apAya rUpa haiM vAsanA mati kA aMza rUpa nhiiN| isa rIti se Apake pakSa meM avagraha IhA aura apAya ye tona bheda hI ho skeNge| __ mUlam --na; apAyapravRttyanantaraM kvacidantamuhUtaM yAvadapAradhArApravRttidarzanAt avicyuteH, pUrvAparadarzanAnusandhAnasya 'tadevedam' iti smatyAkhyasya prAcyApAyapariNAmasya, sadAdhAyakasaMskAralakSaNAyA vAsanAyAzca apA. yAbhyadhikatvAt / artha-ApakA pakSa yukta nahIM / apAya jJAna kI pravRtti ke anantara kisI kisI kAla meM aMtamuhUrta kAla taka apAya kI dhArA calatI hai isalie avicyuti aura pUrvakAla tathA vartamAnakAla ke jJAna kA saMyojana rUpa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 "yaha vahI hai" isa AkAravAlA pariNAma pUrva kAla ke apAya kA smRti nAmaka hotA hai| smRti ko utpanna karane vAlA saMskAra vAsanA kahA jAtA hai / ataH apAya se ye tInoM bhinna haiM / vivecanA-pravicyuti. vAsanA aura smRti kA kAraNa apAya hai / kAraNa aura kArya meM bheda aura abheda hotA hai / kAryoM kI jo paramparA calatI hai usameM kisI kArya kA svarUpa isa prakAra kA hotA hai, jisameM kArya aura kAraNa ke antara kI mAtrA atyanta alpa hotI hai / kisI kAla kA svarUpa ati bhinna rUpa meM pratIta hotA hai / nyUna aura adhika bheda ke hone para bhI kAryoM meM kAraNa kI anugata pratIti rahatI hai / prathama kAla kA jo apAya hai usakA pariNAma uttarakAla kA apAya hai| pUrva kAla ke apAyoM ko apekSA uttara kAla ke apAya dRDhatara aura dRDhatama hote jAte haiN| bIja se jo aMkura utpanna hotA hai vahI varSoM pIche vizAla vRkSa ke rUpa meM pariNata hotA hai / aMkura aura vRkSa meM jisa prakAra meba hai isa prakAra apAya aura avicyuti meM bheda hai / aMkura puSpa phala Adi ko nahIM utpanna karatA parantu vRkSa utpanna karatA hai / prathama samaya kA apAya saMskAra aura smRti ke utpanna karane meM samartha nahIM haiM parantu jaba apAya niraMtara sthira rahakara dRDha ho jAtA hai taba saMskAra aura smRti ko utpanna kara sakatA hai / apAya kI dhArA rUpa avicyuti apAya ke kSaNika AkAra se bhinna hai aura dhAraNA kaho jAtI hai / jisa kAla meM apAya hotA hai usI kAla kI vastu kA svarUpa apAya meM prakAzita hotA hai / 'vahI yaha vastu hai' isa
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAra meM jaba smRti hotI hai taba atIta aura vartamAna. kAla meM vastu kA jo svarUpa hai usakI pratoti hotI hai / atIta aura vartamAnakAla kA saMbaMdha apAya meM nahIM pratIta hotA isalie smati apAya se bhinna hai| apAya hI kAlAMtara meM smati rUpa ko dhAraNa karatA hai isaliye smRti matijJAna rUpa hai / pariNAmI kAraNa kAlAntara meM bhinna AkAra dhAraNa karatA hai parantu kArya meM vaha anugata rahatA hai| dahI makkhana aura ghI ke rUpa meM dUdha ho jAtA hai| makkhana ke AkAra meM dadha ke AkAra se bheda hai| makkhana kI apekSA ghI ke prAkAra meM adhika bheda hai| nyUna aura adhika bheda ke hone para bhI dUdha makkhana meM jisa prakAra anugata hai isa prakAra ghI meM bhI anugata hai| rUpAntara ke hone para bhI dUdha makkhana aura ghI meM jisa prakAra bheda aura abheda hai isa prakAra apAya. smRti aura saskAra meM bheda aura abheda haiN| smRti saMskAra ke binA nahIM utpanna ho sakatI isalie saMskAra Avazyaka hai / apAya kA svarUpa saMskAra meM bahuta avyakta hai / yadi samkAra meM upayoga rUpa kA sarvathA abhAva ho to cira kAla ke anantara utpanna smRti meM upayogamaya rUpa kI pratIti na honI caahiye| parantu hotI hai isalie saMskAra bhI matijJAnAtmaka hai| isa rIti se abheda hone para bhI tIna prakAra kI dhAraNA apAya se bhinna hai| mUlam-nanvavicyutismRtilakSaNo jJAnabhedau gahItagrAhitvAnnapramANam , saMskArazca kiM smatijJAnAvaraNakSayopazamo vA, tajjJAnajananazavinarvA, tadvastuvikalpo veti yA gatiH 1 tatra- AdApakSadvayamayuktam , jJAnarUpatvAbhAvAt
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102. tabhedAnAM ceha vicAryatvAt / tRtIyapakSo'pya. yukta eva; saGkhayeyamasaGkhyayaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvAt , etAvantaM ca kAlaM vastuvikalpAyogAditi na kApi dhAraNA ghaTata iti cet, ___ artha--zaMkA avicyuti aura smRti ye donoM jJAna gRhIta-grAhI haiM / pahale jisa artha kA jJAna huA thA usIko ye donoM jJAna phira se jAnate haiM isalie pramANa nahIM haiM aura jo saMskAra hai usakA svarUpa kyA hai ? smRti jJAnAvaraNa kA kSayopazama rUpa hai ? athavA smRti zAna ko utpanna karane kI zakti rUpa hai ? athavA usa vastu ke viSaya meM vikalpa jJAnarUpa hai ? ye tIna prakAra ho sakate haiM / ina tIna meM se pahale ke do pakSa yukta nahIM haiN| kSayopazama aura zakti donoM jJAna rUpa nhiiN| yahA~ jJAna ke bhedoM kA vicAra hai / ajJAnAtmaka vastu jJAna kA bheda nahIM ho sakatI / tIsarA pakSa bhI yukta nahIM / saMkhyeya athavA asaMkhyeya kAla taka saMskAra kI sthiti hai parantu vastu ke viSaya meM vikalpa rUpa jJAna itane kAla taka sthira nahIM raha sakatA / isa rIti se Apa jina dhAraNAoM ko kahate ho unameM se koI eka bhI yukti se siddha nahIM hotii|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA-matijJAna pramANa hai / ajJAta artha ko yathArtha rUpa meM jo jAnatA hai vaha pramANa kahA jAtA hai| avagraha aura IhA ye do jJAna ajJAta artha ko prakAzita karate haiM paraMtu avicyuti aura smRti ye do jJAna jisa artha kA jJAna pahale ho cukA hai usIko prakAzita karate haiN| ina do meM se jo avicyuti haiM vaha pahale ho cuke apAya kA hI bArabAra Avartana hai / Avartana se vastu kA svarUpa bhinna nahIM hotA pratyuta vahI svarUpa dRDha ho jAtA hai| ataH pahalI bAra kA apAya jisa vastu ko jAnatA hai usIko hI dUsarI bAra kA apAya jAnatA hai| isI rIti se tIsarI aura cauthI Adi bAroM ke apAya bhI pahale jAne hae artha ko hI jAnate haiM, isaliye gRhIta-grAhI hone ke kAraNa avicyuti pramANa nahIM hai pramANa na hone se matijJAna kA bheda nahIM hai| smRti bhI pUrva kAla meM jisa artha kA anubhava ho cukA hai uso artha meM hotI hai| ajJAta artha kA prakAzaka na hone ke kAraNa vaha bhI pramANa nahIM hai| isI kAraNa matijJAna kA bhaMda rUpa bhI nahIM ho sktii| jo saMskAra hai vaha cAhe karma kA kSayopazama rUpa ho, athavA jJAna utpanna karane kI zakti ke rUpa meM ho, ajJAnAtmaka hai / isa kAraNa jJAnAtmaka mati kA bheda nahIM ho sakatA / saMskAra kA svarUpa bikalpAtmaka bhI nahIM ho sakatA, kAraNa saMskAra cira kAla taka rahatA haiM para vikalpa kI sthiti alpa kAla kI hai| isa rIti se avagraha, IhA, aura apAya se bhinna matijJAna kA koI svarUpa siddha nahIM hotaa| mUlam-na, spaSTaspaSTataraspaSTatamabhinnadharmakapAsanAjanakatvena anyAnyavastugrAhitvAdavi -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 cyuteH, prAgananubhUnakara zekatvagrAhitvA casmRne: aMgRhotagrAhitvAt smRtijJAnAvaraNakarmakSayopa zamarUpAyAstadvijJAnajananazaktirUpAyAzca vAsanAyAH svayamajJAnarUpatve'pi kAraNe kAryopacAreNa jJAnabhedAbhidhAnAvirodhAditi / artha- ApakA kathana yukta nahIM hai / prathama kSaNa kI avicyuti spaSTa vAsanA ko utpanna karatI hai aura dvitIya kSaNa kI avicyuti spaSTatara vAsanA ko utpanna karatI hai / tRtIya kSaNa kI avicyuti spaSTatama vAsanA ko utpanna karatI hai isalie pratyeka kSaNa kI avicyuti bhinna bhinna arthoM ko prakaTa karatI hai / ataH avicyuti ajJAta artha kI prakAzaka hai / pUrva kAla meM jisa artha kA anubhava ho cukA hai usakA jaba phira se anubhava hotA hai taba smRti vastu kI ekatA ko prakAzita karatI hai / isa ekatAkA jJAna atIta kAla meM nahIM huA thA isalie smRti bhI ajJAta artha kI jJApaka hai| smRti jJAnAvaraNa karma kA kSayopazama rUpa athavA smRti jJAna ko utpanna karane kI zakti rUpa vAsanA svayaM ajJAnAtmaka hai, to bhI kAraNa meM kArya kA upacAra karake jJAna ke bheda rUpa meM usako kahA gayA hai| isa meM virodha nahIM hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 vivecanA-pratikSaNa vastu ke paryAya bhinna hote haiM / bhitra bhinna kSaNoM meM utpanna avicyuti eka vastu ke bhinna bhinna paryAyoM ko prakAzita karatI hai, isalie apAya ke samAna avicyuti ajJAta artha ko jJApaka hai / bhinna prakAra ke kAryoM kA utpAdaka honese bhinna bhinna kSaNoM kI avi. cyuti kA svabhAva bhinna bhinna hai / spaSTa spaSTatara Adi bheda se saMskAra bhinna hai ataH saMskAroM kI utpAdaka avi. cyutiyA~ bhI bhinna svabhAva vAlI haiM / bhinna svabhAva vAle padArtha jina samAna arthoM ko utpanna karate haiM unameM samAnatA hone para bhI dharma kA bheda hone se bheda rahatA hai| ataH dravya rUpa se jJAta artha ko aura paryAya rUpa se ajJAta atha kI prakAzaka avicyuti hai ataH vaha pramANa hai / isI roti se jaba "yaha vahI vastu hai" isa AkAra ke sAtha smRti hotI hai taba prAcona aura vartama nakAla ke paryAyoM se viziSTa vastu kA jJAna hotA hai pUrva kAla ke apAya ke dvArA atIta paryAyoM se viziSTa vastu kA jJAna huA thaa| vartamAnakAla ke jJAna ke dvArA vartamAna paryAyoM se viziSTa vastu kA jJAna huA hai / kisI eka apAya se atIta aura vartamAna paryAyoM se viziSTa vastu kA jJAna nahIM hotA / atIta aura vartamAna paryAyoM meM bheda hone para bhI una donoM prakAra ke paryAyoM se viziSTa vastu dravya rUpa se eka hI hai, isa prakAra vastu kI ekatA kA jo jJAna hotA hai vaha smRti kA phala hai| prAcIna aura arvAcIna apAya se vastu kI ekatA pratIta nahIM huI thI / ajJAta ekatA kA jJApaka hone ke kAraNa smRti pramANa hai| 'yaha vastu hai' isa rUpa meM jo apAya thA, vaha aba 'vaha vastu thI' isa AkAra meM hai / isa AkAra ke kAraNa jJAna rUpa
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para bhI smRti apAya se bhinna hai / apAya kA svarUpa smRti meM Akara anya rUpa meM ho jAtA hai apAya ke na rahane para smRti vastu ke svarUpa kA dhAraNa karatI hai isalie dhAraNA kahI jAtI hai aura matijJAna kA bheda hai| isake atirikta jJAta artha kA jJApaka honese smRti ko apramANa nahIM kahanA caahie| vaha vastU thI' aura 'yaha vahI vastu hai' isa rIti se do prakAra kI smRtiyAM haiM / inameM se 'vaha vastu thI' isa AkAravAlI smRti vastu ko ajJAta ekatA ko nahIM prakAzita krtii| vastu ke atIta kAla ke jJAta paryAyoM ko hI prakAzita karatI hai, para satya rUpa se prakAzita karatI hai / vastu kA jo svarUpa hai usase bhinna svarUpa ko yadi jJAna prakAzita kare to vaha apramANa hotA hai para jJAta artha kA satya rUpa meM eka do bAra athavA aneka bAra prakAzana aprAmANya kA kAraNa nahIM ho sktaa| __ apAya aura smRti kA svarUpa anubhava se bhinna rUpa meM siddha hai| apAya smRti rUpa meM hotA hai isalie smRti mati. jJAna kA bheda hai| ___ apAya Adi ke rUpa meM apAya Adi kI pratyakSa pratIti hotI hai| apAya Adi ke samAna vikalpa kA bhI vikalpa rUpa meM pratyakSa hotA hai| vAsanA kA pratyakSa apAya Adi ke samAna nahIM hotaa| smRti rUpa kArya ke dvArA usako anumiti hotI hai ataH vAsanA vikalpa jJAna svarUpa nahIM hai| apAya jaba vastu kA prakAzana karatA hai taba usakA pratyakSa saMvedana hotA hai / kAlAntara meM jJAna utpanna karane kI jo zakti apAya meM hai usakA saMvedana nahIM hotA / jaba apAya spaSTa rUpa meM pratIyamAna nahIM rahatA taba avyakta rUpa meM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA hai isalie vAsanA aspaSTa rUpa ke kAraNa zakti kahalAtI hai| avicyuti kA anubhava spaSTa rUpa se hotA hai| isa avicyuti se vAsanA utpanna hotI hai aura spaSTa pratIyamAna smati ko utpanna karatI hai, isalie upacAra se vAsanA jJAna rUpa kahI jAtI hai| ___ kAraNa meM kArya kA upacAra do prakAra kA hai| 'dhana sukha hai' yaha upacAra hai / yahA~ para sukha ke nimitta kAraNa dhana meM kArya sukha kA upacAra hai| nimitta kAraNa kA koI sUkSma aMza bhI kArya ke rUpa ko nahIM dhAraNa kara sktaa| sukha kA saMvedana svataH hotA hai| sonA cAMdI Adi rUpa dhana kA pratyakSa bAhya indriyoM dvArA hotA hai| dhana svasaMvedya nahIM hai / sukhako utpanna karatA hai isa lie dhana sukha kahA jAtA hai| asukha rUpa dhana meM sukha zabda kA prayoga upacAra hai / isase bhinna prakAra kA kAraNa meM kArya kA upacAra taba hotA hai jaba upAdAnakAraNa meM kAryavAcI zabda kA prayoga hotA hai / dUdha aura gho meM spaSTa bheda hai / dUdha ghIko utpanna karatA hai dUdha dhIkA upAdAna kAraNa hai| dhana jisa prakAra sukha se bhinna deza meM rahatA hai isa prakAra dUdha ghI se bhinna deza meM nahIM rhtaa| dUdha hI ghI ke rUpa meM pariNAma ko prApta karatA hai| dUdha aura ghI meM dravya eka hai para paryAya bhinna hai| isI rIti se 'iMTe bhavana haiN| isa prakAra kA upacAra hotA hai| ITeM upAdAna kAraNa haiM aura bhavana IkArya hai| mukhya rUpa se kArya ke vAcaka bhavana zabda kA prayoga IToM meM hotA hai / isa rIti se jahA~ upAdAna kAraNa meM kAryavAcaka zabda kA prayoga hotA hai vahA~ para upAdAna kAraNa upAdeya kArya ke rUpa meM vidyamAna rahatA hai / apAya rUpa avicyuti vAsanA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pariNAmI kAraNaM hai| apane svasaMvedya rUpa ko choDakara avicyuti avyakta rUpa ko dhAraNa karatI hai / isa avyakta rUpa meM avicyuti jJAna rUpa hI hai| yadi vAsanA sUkSma rUpa meM jJAna na ho to kAlAntara meM smRti rUpa jJAna ke AkAra ko na dhAraNa kara sake / ataH vAsanA spaSTa rUpa meM pratIyamAna na hone para bhI jJAnAtmaka hai vaha matijJAna kA bheda ho sakatI hai| isameM koI virodha nahIM hai / [-avagraha Adi kA krama-] mUlam-ete cAvagrahAdayo notkramavyati. kramAbhyAM nyUnatvena cotpadyante, jJeyasyetyameva jJAnajananasvAbhAvyAt / kvacidabhyaste'pAyamA. trasya dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya copalakSaNe'pyutpalapatrazatavyatibheda iva saumyAdadhagrahAdikramAnupalakSaNAt / ___artha-ye avagraha Adi jJAna viparIta krama se athavA krama ke bhaMga se nahIM utpanna hote / padArtha jJAna kA viSaya hai / usakAsvabhAva isa prakAra kA hai, jisa se vaha jJAna ko isI krama se utpanna karatA hai, / kisI abhyasta viSaya meM kevala apAya aura jisa viSaya meM dRDha vAsanA hotI hai usa meM kevala smRti pratIta hotI hai parantu vahA~ bhI avagraha Adi ke krama se jJAna hotA hai| jisa prakAra kamala ke sau pattoM kA vedha krama se hotA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 hai parantu krama kA jJAna nahIM hotA / isa prakAra avagraha Adi krama se hote haiM para zIghra hone se krama pratIta nahIM hotA / vivecanA-pIche kI AnupUrvI se utpatti 'utkrama' hai. jisa prakAra prathama dhAraNA pIche apAya usake poche IhA aura usake pIche avgrh| AnupUrvI ke binA utpatti 'vyatikrama' hai| jisa prakAra kisI kAla meM avagraha ke binA IhA, athavA avagraha aura IhA ke binA apAya aura apAya ke binA dhAraNA / inameM se kisI eka ko utpatti aura anyoM ko anutpatti 'nyUnatA' hai| kisI kAla meM avagraha hI ho aura ihA Adi na ho athavA kisI kAla meM avagraha aura IhA hI hoM, anya kisI kAla meM avagraha. IhA aura apAya hI hoM, to nyUnatA hai| ina tIna prakAroM se krama kA virodha nahIM hotaa| ye cAroM jaba krama se hote haiM taba vastu kesvabhAva kA jJAna hotA hai| avagraha ke dvArA jisa vastu kA jJAna nahIM huA usameM IhA nahIM ho sakatI / IhA vicAra rUpa hai isalie ajJAta aura vicAra ke yogya vastu meM nahIM ho skto| isakAraNa prathama avagraha aura anaMtara IhA hotI hai| dhAraNA meM vastu kA svarUpa nizcita rahatA hai isa lie vaha nizcayAtmaka apAya ke binA nahIM ho sakatI . isa krama se ho vastu kI pratoti hotI hai ataH avagraha Adi kA krama yukta hai| __ jisa artha kA jJAna aneka bAra ho cukA hai vaha jaba kisI kAla meM jhaTapaTa pratIta hotA hai. taba prathama samaya meM apAya huA hai isa prakAra pratIta hotA hai| para isa prakAra hotA nhiiN| jaba vastuoM kI utpatti atyaMta sUkSma kAla meM hotI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. hai taba utpatti meM kama hone para bhI pratIta nahIM hotA / jaba kevala ayAyako pratIti hotI hai taba bhI avagraha aura IhA kI utpatti apAya se pUrva kAlameM ho cukI hotI hai, parantu zIghragati se huI hai isa lie usakI pratIti nahIM hotI / vahA~ para apAya hI huA hai isa prakAra kA bhrama ho jAtA hai| isI rIti se jisa artha meM ati dRDha saskAra hai usameM prathama se hI smRti prakaTa huI hai isa rItikA jJAna hotA hai / yaha jJAna bhI bhrama hai vahA~ bhI smRti se pUrva kAlameM avagraha IhA aura apAya ho cuke hote haiM [ -: matijJAna ke bheda - prabhedaH - ] mUlam - tadevam arthAvagrahAdayo manaindriyaiH SoDhA bhidyamAnA vyaJjanAvagrahacaturbhedaiH sahASTAviMzati matibhedA bhavanti / athavA bahubahuvidha kSiprA 'nizrita nizcita-dhruvaiH sapratipakSaidvadazabhirbhedairbhinnAnAmeteSAM SaTtriMzadadhikAni trINi zatAni bhavanti / 1 artha - isa rIti se arthAvagraha, IhA, apAya inaveM pratyeka jJAna mana aura pA~ca indriyoM ke dvArA utpanna hotA hai / isalie pratyeka avagraha Adi ke chaha bheda hojAte haiM cAroM meM se pratyeka ke che bheda milakara caubIsa ho jAte haiN| ye caubIsa vyaJjanAgraha ke cAra bhedoM ke sAtha milakara aDDAIsa ho jAte haiM / isa rIti se matijJAna ke aTThAIsa bheda haiN|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA bahu bahuvidha, kSipra, anizrita, nizcita, dhruva aura inake virodhI abahu, abahuvidha, akSipra, nizrita, anizcita aura adhruva ina bAraha bhedoMse aTThAIsa bhedoM ke jaba bheda hote haiM taba matijJAna ke tIna sau chattIsa bheda ho jAte haiN| malama-bahAdayazca bhedA viSayApekSAH, tathAhi- kazcit nAnAzabdasamUhamAkarNitaM pahuM jAnAti-- etAvanto'tra zazabdA etAvantazca paTahAdizabdAH' iti pathagbhinnajAtIya kSayopazamavizeSAt paricchinattotyarthaH / anyastvalpa. kSayopazamatvAttatsamAnadezo'pyabahum / apara. stu kSayopazamavaicitryAta bahuvidham, ekaika. syApi zaGkhAdizabdasya snigdhatvAdibahudhamAnvitatvenApyAkalanAt / parasvabahuvidham snigdha. tvAdisvalpadharmAnvitatvenAkalanAt / anyastu kSipram zIghrameva paricchedAt / itarastvakSiprama , ciravimarzanAkalanAta / parastvanizritam , liGga vinA svarUpata eva paricchedAt / aparastu nizritam , liGganizrayA''kalanAt / [kazcittu nizcitam, viruddhadharmAnAliGgitatvenAvagataH / itara. stvanizcitam, viruddhadharmAtitayAvagamAt /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anyo dhruvam, bahvAdirUpeNAvagatasya savadaMva , tathA bodhAt / anyastvadha vam, kadAcidvahnAdi -- kadAcitvabahvAdirUpeNAvagamAditi / rUpeNa '. utA matibhedAH / artha- bahu Adi bheda, viSaya kI apekSA se hote haiM / vaha apekSA isa prakAra se - (1) koI jIva aneka zabdoM ke samUha ko sunatA hai una zabdoM meM vizeSa prakAra ke kSayopazama ke kAraNa pRthak pRthak bhinna jAti ke zabdoM ko jAna letA hai / isa zabda samUha meM zaMkha ke itane zabda haiM aura Dhola Adi ke itane zabda haiM isa rIti se jAna letA hai / (2) anya koI vyakti alpa kSayopazama hone se usI sthAna meM hone para bhI isa prakAra nahIM jAnatA vaha kisI eka zabda ko hI jAnatA hai anya zabdoM ko hone para bhI nahIM jAnatA / (3) anya koI vyakti kSayopazama kI vicitratA se eka eka vINA Adi ke zabda ko snigdhatA Adi aneka dharmoM ke sAtha jAnatA hai / (4) jaba koI snigdhatA Adi alpa dharmo ke sAtha vINA Adi ke zabdoM ko jAnatA hai taba abahuvidha jJAna hotA hai / (5) koI jaldI jAnatA hai (6) koI cira kAla meM jAnatA hai / cira aura acira kAla ke kAraNa kSipra aura akSipra bheda hote haiM / (7) koI 1
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anizrita artha ko jAnatA hai| hetu ke binA mvarUpa se jaba jJAna hotA hai taba anizrita kahA jAtA hai / (8) koI hetu ke Azraya se jAnatA hai / isa prakAra kA jJAna nizrita kahA jAtA hai / [(8) anya vyakti virodhI dharmoM se rahita vastu ko jAnatA hai / usakA jJAna nizcita kahA jAtA hai / (10) koI anizcita arthAta virodhI dharmoM ke sAtha jAnatA hai / ] (11) anya vyakti dhruva rUpa se jAnatA hai / bahu Adi rUpa se jisa zabda Adi ko jAnatA hai / usako sarvadA usI rUpa meM jAnatA hai (12) anya vyakti adhruva rUpa se jAnatA haiM / kabhI bahu rUpa se aura kabhI abahu rUpa se jAnatA hai| isI rIti se bhinna bhinna kAloM meM bahuvidha aura abahuvidha Adi rUpa se jJAna adhruva jJAna hai| mati ke bheda kahe jA cuke| -[zrutajJAna kA nirUpaNa]-- mUlam - zrutabhaMdA ucyante-zrutam akSarasajJi-samyak-sAdi-saparyavasita gamikA'Gga .. praviSTabhedaiH sapratipakSa-caturdazavidham / ____ artha--zrutajJAna ke bheda kahe jAte haiM- akSara, saMjJi, samyak , sAdi, saparyavasita, gamika, aGgapraviSTa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ye meda apane virodhiyoM ke sAtha milakara caudaha prakAra ke ho jAte haiN| ve isa prakAra-(1) akSarazruta (2) anakSarazruta (3) saMjJizruta (4) asaMjJizruta (5) samyak zruta (6) mithyAzruta (7) sAdizruta (8) anAdizruta (9) saparyavasitazruta (10) aparyavasitazruta (11) gamikazruta 12 agamikazruta (13) aGgapraviSTazruta (14) anaGgapraviSTazruta / mUlam-tatrAkSaraM trividham-sajJA-vyaJjanalandhibhedAt / sabjJAkSaraM bahuvidhalipibhedama, nyajanAkSaraM bhASyamANamakArAdi-ete copacArAccha te| ___ artha-(1) ina meM akSarazruta tIna prakAra kA hai (1) saMjJA akSara (2) vyaJjana akSara aura (3) labdhi asara / lipi kA akSara saMjJA akSara hai| lipiyA~ aneka prakAra kI haiM isalie saMjJAkSara aneka prakAra kA hai / vaktA jinakA uccAraNa karatA hai, ve akArAdi vyanjana akSara haiM ye donoM akSara upacAra se zruta haiN| vivecanA-zabdoM ko sunakara artha kA jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| lipi akSara aura vyaJjanAkSara jJAnamaya nahIM hai, isalie ve mukhya rUpa se zruta nahIM haiN| parantu lipi ko dekhakara aura zabda ko sunakara pada aura vAkya kA jJAna
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / isake anantara artha kI pratIti hotI hai / isa roti se lipi akSara aura vyaJjanAkSara zrutajJAna ke kAraNa haiM / zrutajJAna ke kAraNa hone se unameM zruta zabda kA vyavahAra upacAra se hai / prANa kI rakSA kA sAdhana honese jisa prakAra anna prANa kahA jAtA hai isI prakAra zabda se jAya bodharUpa zra tajJAna kA sAdhana honese ye donoM zruta kahe jAte hai| mUlam - labdhyakSaraM tu indriyamanonimittaH zratopayogaH tadAvaraNakSayopazamo vA-etana pagepadezaM vinApi nAsambhAvyam , anAkalito. padezAnAmapi mugdhAnAM gavAdInAM ca zabdazravaNe tadAbhimukhyadazanAt, ekendriyaannaampyvyktaakssrlaabhaacc| ___ artha--(1) vacana ko sunakara indriya aura manarUpa nimitta se jo zrutajJAna hotA hai vaha labdhi akSara hai / athavA zruta jJAna ke AvaraNa kA kSayopazama labdhi akSara hai / parake upadeza ke binA bhI labdhi akSara rUpa zruta ho sakatA hai / jinhoMne upadeza nahIM prApta kiyA isa prakAra ke mugdha loga aura gau Adi bhI zabda sunakara jisa dizA se zabda A rahA hai usa dizA kI ora dekhate haiN| itanA hI nahIM ekendriya jIvoM ko bhI akSarazruta kA avyakta lAbha hotA hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 vivecanA-lipi aura vyaJjavAkSaroM kA jJAna anya ke upadeza se hI hotA hai / parantu labdhiakSarazruta kA jJAna jisa prakAra anya ke upadeza se hotA hai isa prakAra anya ke upadeza ke binA bhI ho sakatA hai| saMketa ko jAnakara vaktA bolatA hai aura zrotA sunatA hai| vaktA aura zrotA donoM AraMbha meM anya ke upadeza se zabda ko vAcaka aura artha ko vAcyarUpa meM jAnate haiM / saMketa jJAna ke binA vyavahAra nahIM ho sktaa| sAmAnya rUpa se zabda ko sunakara artha kA jo jJAna hotA hai vaha anya se saMketa kA jJAna na ho to bhI ho sakatA hai / vidhi pUrvaka jinhoMne anyoM se upadeza prApta kiyA isa prakAra ke mugdha jana apanA nAma sunakara vaktA kI ora dekhate haiN| gau Adi paza bhI gopAla se apanA nAma jaba sunate haiM taba usakI ora dekhate haiM aura pUMcha Adi hilAte haiN| mugdha jana aura gAya AdikA yaha jJAna labdhiakSarazruta rUpa hai| asaMji jIvoM meM AhAra Adiko pratIti hotI hai - isa kAraNa ekendriya Adi meM svAbhAvika caitanya jisa ... prakAra siddha hotA hai isa prakAra labdhi akSara rUpa sAmAnya jAna bhI yukti se siddha hotA hai| kSayopazama Adi ke kAraNa labdhiakSararUpa jJAna hotA hai| ekendriya Adi asaMjJi jIvoM meM kSayopazama Adi nimitta haiN| isalie inameM labdhi akSara rUpa jJAna ho sakatA hai| mUlam-anakSarazra tamucchvAsAdi, tasyApi bhAvazrutahetutvAt, tato'pi 'sazoko'yam' ityAdi. jJAnAvirbhAvAt / athavA zrutopayuktasya sarvAsmanaivopayogAt sarvasyaiva vyApArasya zrutarUpasve'pi atraiva zAstrajJalokaprasiddhA rUhiH /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-(2) ucchvAsa Adi anakSapazruta kahA jAtA hai / vaha bhI bhAva zrRta kA kAraNa hai / ucchvAsa Adi ke kAraNa yaha 'zoka sahita hai' ityAdi jJAna utpanna hotA hai / athavA zrutopayogavAlA AtmA jisa vyApAra ko karatA hai usako saMpUrNa rUpa se karatA hai isalie usakA samasta vyApAra zruta svarUpa hai / parantu zAstra jJAtA loga ucchavAsa Adi ko hI zruta kahate haiN| isa laye kAgtra jJAtAoM kI rUDhi ke anusAra ucchvAsa Adi hI anakSara zruta haiM / vivecanA--jaba koI ucchvAsa aura ni:zvAsa letA hai taba zabda sunAI detA hai| zabda ke sunane se ucchvAsa aura niHzvAsa Adike karanevAle puruSa ke zoka aura harSa AdikA jJAna hotA hai / zabda se utpanna arthajJAna mukhyarUpa se zrutajJAna hai| vahI bha vazruta kahA jAtA hai / zabda bhAvazruta kA kAraNa hai| ucchvAsa Adi kevala zabda hai, bhAvazruta kA kAraNa honese zruta kahA jAtA hai / usameM zruta zabda kA prayoga upacAra se hai| ucchavAsa Adi ke samAna thUka aura khAMsI Adi ke sunanese kisI kisI kAla meM abhiprAya vizeSa kA jJAna hotA hai| usa kAla meM thaka Adi bhI anakSara zruta hai| __ athavA upacAra ke binA bhI ucchavAsa Adi zruta kahe jA sakate haiM zrata jJAnavAle AtmA kA jo koI vyApAra hotA hai usameM AtmA saMpUrNa rUpa se kAraNa hai| usa kAla meM zruta jJAna AtmA kA svarUpa hai| AtmA kA jo vyApAra usa kAla
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 118 meM hotA hai usameM pratajJAna hetu hai isalie vaha vyApAra zruta hai / zrutajJAnavAlA AsmA AtA jAtA hai, zira aura hAtha Adiko hilAtA hai, ina ceSTAoM ke sAtha zruta upayoga vAle AtmA kA saMbaMdha hai| parantu zAstra jJAtA loga ina vyApAroM ke lie zruta zabda kA prayoga nahIM karate / zAstra jJAtAoM ko rUDhi ucchavAsa Adi meM hI hai / jo sunA jAtA hai vaha zruta hai| gamana Agamana aura zirakA hilAnA Adi ceSTAyeM dikhAI detI haiM para sunAI nahIM detIM / akAra Adi zabda sune jAte haiM. parantu ve varNAtmaka haiM / ucchvAsa Adi varNAtmaka nahIM aura sune jAte haiM / isaliye ve zAstra jJAtAoM kI rUDhi ke anusAra anakSara zruta haiM / mUlam - samanaskasya zrutaM sajJizrutam / tadriparItamasajJizrutam / samyakazrutam aGgAnaGga praviSTam , laukikaM tu mithyAzrutam / svAmitvacintAyAM tu bhajanA-- samyagdRSTiparigahotaM mithyAzratamapi samyakazrutameva vitathabhASitvAdinA yathAsthAnaM tadarthaviniyogAta , viparyayAnmithyAdRSTiparigRhItaM ca samyakazrutamapi mithyAzrutameveti / artha--(3) saMjJI-samanaska jIvoM kA zrutajJAna saMjJi zruta hai| (4) asaMjJIjIvoM kA zruta asaMjJi zruta hai| (5) aMgapraviSTa aura anaMga praviSTa bheda se samyaka
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zruta do prakAra kA hai / AcArAMga Adi bAraha aGgapraviSTa haiM / inase bhinna Avazyaka Adi anaMgapraviSTa haiN| (6) laukika zruta mithyAzruta hai / jisa zAstra kA racayitA Apta nahIM hai vaha zAstra mithyAzruta hai / samyakzruta aura mithyAzruta ke svAmiyoM kA vicAra kiyA jAya to bhajanA vikalpa hai| vaha isa rItisesamyagdRSTi jisa mithyAzruta ko grahaNa karatA hai vaha mithyA zruta bhI samyakzruta hai / samyagdRSTi manuSya bhinna bhinna sthAnoM meM viSaya ke vibhAga se mithyAzruta kI yojanA mithyAvAdI Adi rUpa se karatA hai--isaliye mithyAzruta bhI samyakzruta ho jAtA hai / isake viparIta mithyAdRSTi manuSya jisa samyakzruta ko grahaNa karatA hai usakI yojanA yathArtha rUpa se nahIM karatA, isaliye vaha samyakzruta bhI mithyAzruta ho jAtA hai| mUlam-sAdi dravyata ekaM puruSamAzritya, kSetratazca bharatairAvate / kAlata utsarpiNyavasapiNyo; bhAvatazca tattajjJApakaprayatnAdikam / anAdi dravyato nAnApuruSAnAzritya, kSetrato mahAvidehAn , kAlato noutsarpiNyavasarpiNI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNama, bhAvatazca mAmAnyataH kSayopazama. miti / ___artha-: (7) dravya se eka puruSa kA Azraya lekara, kSetra se bharata aura airAvata kA Azraya lekara, kAla se utsarpiNI aura avasarpiNI kA Azraya lekara, bhAva se usa usa jJApaka guru ke prayatna AdikA Azraya lekara zruta Adisahita hai| (8) dravya se aneka puruSoM kA Azraya lekara, kSetra se mahAvideha kA Azraya lekara, kAla se noutsarpiNI aura noavasarpiNI kA Azraya lekara, aura bhAva se sAmAnyarUpa meM kSayopazama bhAva kA Azraya lekara zruta anAdi hai| ___vivecanA-isa bhava meM kisI jIva ko yadi pahale samyakata kA jJAna nahIM huA ho aura abhI utpanna huA ho to usakI apekSA se samyakazrata sAdi hotA hai / zruta. jJAnI jIva jaba bhavAntara meM jAtA hai taba usake zruta kA nAza ho jAtA hai| roga aura pramAda ke kAraNa isa bhava meM bhI zruta kA nAza ho jAtA hai / isa prakAra puruSa ke Azraya se dravya kI apekSA samyakazruta Adi aura anta se yukta hai / bharata aura airAvata kSetroM meM prathama tIrthaMkara ke kAla meM zruta kA udbhava hotA hai isaliye vaha kSetra kI apekSA se sAdi hai| utsarpiNI aura avasapiNIkAla meM usakA udbhava hotA hai isaliye kAla kI apekSA se sAdi hai / guru ke upadeza se utpanna hotA hai isaliye bhAva ko apekSA se sAdi hai|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 nAraka-tiyaMca-manuSya aura devoM meM zrutajJAna sadA rahatA hai usakA viccheda kisI kAla meM nahIM hotA, isaliye dravya viSaya meM aneka jIvoM kA Azraya lekara anAdi hai| pA~ca mahAvidehoM meM noavasapiNI aura noutsapiNI rUpa kAla hai, ata: isa kSetra aura kAla ko apekSA anAdi hai| utsarpiNI aura avasarpiNI se rahita mahAvidehoM meM sAmAnya rUpa meM dvAdazAMgavata kA viccheda kisI kAla meM nahIM hotaa| unameM tIrthakara aura gaNadhara sadA rahate haiM / isa rIti se kSayopazama kA Azraya lekara zruta anAdi hai| __ malam-eva saparyavasitAparyavasitabhedA. pvibhaavyo| artha-(8-10) jisa dravya kSetra kAla aura bhAva kI apekSA se zruta sAdi hai usI apekSA se vaha saparyavasita arthAt anta sahita hai aura jisa apekSA se anAdi hai usI apekSA se aparyavasita arthAt anaMta hai| vivecanA-bharata aura arAvata kSetroM meM carama tIrthakara ke zAsana meM jaba tIrtha kA anta hotA hai taba zruta kA viccheda avazya hotA hai| kAla kI apekSA se utsarpiNI ke cauthe Are ke Adi meM aura avasapiNo ke pAMcave Are ke anta meM avazya viccheda hotA hai| mUlam--gamikaM sadRzapAThaM prAyo dRSTivAdagatam / agamikamasadRzapAThaM prAyaH kAlikazrutagatam /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 artha--(11) jisameM samAna pATha hotA hai vaha gamikazrata kahA jAtA hai| (12) jisameM prAyaH samAna pATha nahIM hotA vaha agamika zruta hai / kAlika zruta meM samAna pATha nahIM hai| mUlam--aGgapraviSTaM gaNadharakRtam / anaGgapraviSTaM tu sthavirakRtamiti / ___ artha-13) jisa zruta kI gaNadhara bhagavAnoM ne racanA kI hai vaha zruta aGgapraviSTa kahA jAtA hai / (14) sthavira jisakI racanA karate haiM vaha anaMgapraviSTazruta kahA jAtA hai| vivecanA-zrI gaNadhara ke praznoM ke uttara meM bhagavAna zrI tIrthakara utpAda vyaya aura dhrauvya ke pratipAdaka tIna padoM kA upadeza karate haiM / inase jinakI utpatti hai ve AcArAGga Adi bAraha aGga haiN| jinameM prazna binA artha kA pratipAdana hai ve Avazyaka Adi aGga bAhya zruta haiM / dvAdazAMgI arthAta bAraha aGga pratyeka tIrthakara ke tIrtha meM niyata haiM parantu taMdula baiMkAlika Adi zruna aniyata hai| isa rotise aGgapraviSTa aura anaMga praviSTa meM bheda hai| malam --tadevaM saprabhedaM sAMvyavahArikaM mati* zrutalakSaNaM pratyakSa nirUpitam / artha--isa rIti se matijJAna aura zrutajJAna
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa sAvyavahArika pratyakSa jJAna kA nirUpaNa medoM ke sAtha pUrNa huaa| [pArArthika pratyakSa ke tIna bheda aura unameM se prathama avadhijJAna kA nirUpaNa-] malam---svotpattAvAtmavyApAramAtrApekSa pAramArthikam / tat trividham-avadhimanaHparyayakevalabhedAt / artha-jo jJAna apanI utpatti meM kevala AtmA ke vyApAra kI apekSA karatA hai vaha pAramArthika pratyakSa hai / usake tIna bheda haiM (1) avadhijJAna (2) manaHparyavajJAna aura (3) kevalajJAna / malam--sakalarUpidravyaviSayakajAtIyam AtmamAtrAkSaM jJAnamavadhijJAnam / artha--samasta rUpI dravyoM ke viSaya meM kevala AtmA kI apekSA se jo jJAna utpanna hotA hai vaha avadhijJAna hai| mUlam--tacca SoDhA anugAmi-vardhamAnapratipAtItarabhedAt / artha--vaha che prakAra kA hai- (1) anugAmI (2) ananugAmI (3) vardhamAna (4) hIyamAna (5) pratipAti (6) apratipAti /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 mUlam-tatrotpattikSetrAdanyatrApyanuvartamA. namAnugAmikam , bhAskaraprakAzavat, grathA . bhAskaraprakAzaH prAcyAmAvirbhUtaH pratIcImanusaratyapi tatrAvakAzamudyotayati, tathaitadapye. katrotpannamanyatra gacchato'pi puMso viSayamava. bhAsayatIti / _____ artha--sUrya ke prakAza ke samAna jo jJAna apanI utpatti ke kSetra se bhinna kSetra meM jJAtA ke sAtha rahatA hai vaha avadhijJAna AnugAmika kahalAtA hai / jisa prakAra sUrya kA prakAza pUrva dizA meM prakaTa hotA hai aura sUrya jaba pazcima dizA meM jAtA hai taba bhI vahA~ ke kSetra ko prakAzita karatA hai isI prakAra AnugAmika jJAna jisa sthAna para puruSa ko utpanna hotA hai usa sthAna se anya sthAna meM jAne para bhI viSaya ko prakAzita karatA hai| mUlam-utpattikSetra. eva viSayAvabhAsakamanAnugAmima , praznAdezapuruSajJAnavata, yathA praznAdezaH kacideva sthAne vAdayitu zaknoti pacchyamAnamartham , tathedamapi adhikRta eva sthAne viSayamudyotagitumalamiti / .
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-(2) jo avadhijJAna apanI utpatti ke sthAna meM hI viSaya kA bodha karAtA hai vaha anAnugAmika hai / jisa prakAra praznAdeza puruSa kA jJAna / koI koI naimittika puruSa kisI vizeSa sthAna meM hI pUche prazna kA uttara dene meM samartha hotA hai / anya sthAna meM vaha yathArtha rUpa se nizcaya nahIM karA sktaa| isI rIti se yaha jJAna bhI utpatti ke sthAna meM hI viSaya ko prakAzita kara sakatA hai / malam - utpattikSetrAtkrameNa viSayavyAptimavagAhamAnaM vadhamAnam . adharottarAraNinimathanotpannopAtta zuSkopacoyamAnAdhoyamAnendha-. narAzya gnivat, yathA agniH prayatnAdupajAtaH san punarindhanalAbhAdvivRddhimupAgacchati evaM paramazabhAdhyavasAyalAbhAdidamapi pUrvotpanna vardhana iti / artha-(3) jo jJAna apanI utpatti ke kSetra se krama ke sAtha baDhatA huA viSayoM ko vyApta karatA hai vaha vardhamAna avadhijJAna hai / nIce aura Upara araNinAmaka do kASThoM ko mathane se jo agni utpanna hotI hai vaha sUkhe kASTha kI prApti se baDhatI jAtI hai| jisa prakAra agni prayatna se utpanna hotI haiM aura phira kASTha
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke samUha ko prApta karake bar3hane lagatI hai isI prakAra atyaMta zubha abhyAsAya ko pAkara yaha avadhijJAna baDhatA hai| vivecanA- agula ke asaMkhyeya bhAga ke tulya kSetra meM utpanna hokara yaha jJAna itanA baDhatA hai jitane se sarva loka meM vyApta ho jAtA hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya jahA~ taka vyApta hai vahA~ taka yaha jJAna bar3ha sakatA hai| malama---utpattikSetrApekSayA krameNAlpo . bhavAvaSayaM hIyamAnam , paricchinnendhanopAdAnasantatyagnizikhAvata, yathA apanItendhanAgnijvAlA parihIyate tathA idamapoti / artha---(4) utpatti ke kSetra kI apekSA se jima kA viSaya krama se nyUna hotA jAtA hai vaha hIyamAna avadhijJAna hai, jisa agni kI jvAlA meM vASTha parimita ru.pa meM DAle jAte haiM usa agni kI jvAlA ke samAna / eka bAra parimita pramANa meM kASTha DAlane ke pIche adhika kASTha na DAlA jAya to agni krama se nyUna hotI jAtI hai| isI rIti kA yaha avadhijJAna hai / vivecanA-asaMkhyeya dvIpa samudra, pRthvI aura vimAnoM taka utpanna hokara kSINa hote hote jo jJAna sarvathA nAza pAtA hai vaha hIyamAna hai / anta meM yaha jJAna aMgula ke asaMkhyeya mAga ko bhI nahIM dekha sktaa|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam --utpattyanantaraM nirmUlanazvaraM prati. pAti, jalataraGgavat, yathA jalataraGga utpannamAtra eva nirmUlaM vilIyate tathA idamapi / artha---(5) jo avadhijJAna utpatti ke anantara mUla ke sAtha naSTa ho jAtA hai vaha pratipAti kahA jAtA hai / yaha jJAna jala kI taraGga ke samAna hai| jisa prakAra pAnI meM utpanna taraGga utpatti ke anantara kSaNa meM hI naSTa ho jAtI hai isa prakAra yaha jJAna bhI utpatti ke anantara hI samUla naSTa ho jAtA hai| malam AkevalaprApteH AmaraNAbA bhavatiSThamAnam apratipAti, vedavat, yathA puruSa. vedAdirApuruSAdiparyAyaM tiSThati tathA idama. piiti| ___ artha---(6) jo avadhijJAna kevalajJAna kI prApti taka athavA mRtyu kI prApti taka sthira rahatA hai vaha apratipAti kahA jAtA hai, jisa prakAra veda / puruSaveda Adi veda jisa prakAra puruSa Adi paryAya jaba taka rahate haiM taba taka sthira rahatA hai isa prakAra yaha avadhi jJAna bhI sthira rahatA hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 [--manaHparyavajJAna kA nirUpaNa---] mUlam- manomAtrasAkSAtkAri manaHparyatrajJAnam / manaHparyAyAnidaM sAkSAtparicchettuma. lam . pa.hyAnarthAn punastadanyathA'nupapattyA'numAnenaiva paricchinattIti drssttvym| artha---jo jJAna kevala mana kA sAkSAtkAra karatA hai vaha manaHparyava jJAna hai| yaha jJAna kevala mana ke paryAyoM ko sAkSAt karane meM samartha hai / bAhya arthoM ko to anumAna se hI jAnatA hai| mana ke paryAya bAhya arthoM ke binA nahIM ho sakate, isalie una bAhya arthoM kA usako anumAna hotA hai| ___vivecanA--mana meM jo paryAya hote haiM unakA pratyakSa manaHparyava jJAna kara sakatA hai| ina bAhya padArthoM kA jJAna na ho to isa prakAra ke mana ke paryAya nahIM utpanna ho sakate isa rIti se manaHparyAya jJAnI manuSya anumAna karatA hai isaliye bAhya arthoM kA jJAna usako anumAna ke dvArA hI hotA hai| samasta arthoM ke viSaya meM kevala jJAna utpanna hotA hai baha.mana dravya ko bhI pratyakSa karatA hai| parantu manaHparyava jJAna mana ko hI pratyakSa karatA hai / kevala jJAna aura manaHparyava jJAna kA itanA bheda hai| ___ rUpavAle dravyoM ke viSaya meM avadhijJAna hotA hai mana paudgalika hai, isalie vaha rUpI dravya hai| parantu koI bhI avadhijJAna isa prakAra kA nahIM hai jo kevala mana kA pratyakSa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ kare aura mana se bhinna rUpavAle dravyoM kA pratyakSa na kare / isa kAraNa mana:paryavajJAna ke lakSaNa kI ativyApti avadhi. jJAna meM nahIM hotI ! aneka anya kAraNoM se bhI avadhijJAna aura mana:paryavajJAna meM bheda haiN| vizuddhi. kSetra svAmI aura viSaya, ina kAraNoM se ina donoM meM bheda hai avadhijJAna ko apekSA mana:paryava jJAna adhika zuddha hai / avadhijJAnI jina rUpI dravyoM ko jAnatA hai una dravyoM kI vicAraNA jaba mana se hotI hai taba mana paryAyajJAnI adhika paryAyoM ke sAtha una dravyoM ko jAnatA hai| kSatra ke kAraNa bhI ina donoM jJAnoM meM bheda hai| U~galI ke yadi asaMkhyeta bhAga kiye jAya to eka asaMkhyeya bhAga se parimita kSetra meM jitane rUpI dravya hai unako jo avadhijJAna jAnatA hai vaha saba se nyUna hai / vahI baDhatA baDhatA aneka bhinna prakAra ke dravyoM ko pratyakSa karatA hai| jaba vRddhi kI carama sImA meM hotA hai taba samasta loka meM jitane rUpI dravya haiM unako pratyakSa karatA hai / parantu manaHparyAyajJAna aDhAI dvIpa samudra ke mAnuSa kSetra meM hotA hai aDhAIdvIpa meM bhI saMjJI paMce. ndriyajIva manovargaNA ke jina pudgaloM ko grahaNa karate haiM unako manaHparyAyajJAnI jAnatA hai| zakarAprabhA Adi narakoM meM mana:paryAya jAna nahIM hotaa| ina donoM jJAnoM ke svAmibhAva meM bhI bheda hai| avadhijJAna virativAle sAdhu, asaMyata. aura saMyata asaMyata ko nAraka Adi cAra gatiyoM meM hotA hai| manaHparyAyajJAna kevala manuSyoM ko hotA hai| manuSyoM meM bhI kevala saMyata ko hotA hai, mithyAdRSTi Adiko nahIM hotA / mithyAdRSTi Adi manuSya ke samAna deva Adiko bhI nahIM utpanna hotaa| viSaya ke kAraNa bhI ina donoM meM bheda hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 avadhijJAnI samasta rUpI dravyoM ko jAna sakatA hai / parantu una dravyoM ke samasta paryAyoM ko nahIM jAna sakatA / kabhI eka paramANu ke asaMkhyeya paryAyoM ko aura kabhI saMkhyeya paryAyoM ko jAnatA hai / jaba sabase nyUna parimANa meM jAnatA hai taba eka paramANu ke rUpa, rasa, gandha, sparza ina cAra ko jAnatA hai| eka eka paramANu ke anaMta paryAyoM ko avadhijJAnI nahIM jAna sakatA / samasta rUpI dravya manaH paryAyajJAna ke viSaya nahIM hai / avadhijJAna jina dravyoM ko jAnatA hai unake yadi anaMta bhAga hoM to unameM jo eka anaMta bhAga hai vaha manaHparyAyajJAna kA viSaya hai / mUlam---tad dvividham--Rjumati - vipulamati bhedAt / RjvI sAmAnyagrAhigo matiH RjumatiH / sAmAnya zabdo'tra vipulamatyapekSayASlpavizeSaparaH, anyathA sAmAnyamAtragrAhitve manaH paryAyadarzanaprasaGgAt / artha - - manaHparyAyajJAna ke do bheda haiM / (1) Rjumati aura (2) vipulamati / sAmAnya ko grahaNa karanevAlI mati Rjumati hai / yahA~ vipula mati kI apekSA se alpa dharma ko sAmAnya kahA gayA hai / yadi isa artha ko na liyA jAya aura Rjumati ko kevala sAmAnya kA prakAzaka aura vizeSa dharmoM kA aprakAzaka mAnA jAya to vaha manaHparyAya darzana ke rUpa meM ho jAyagA /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanAH-zAstroM meM manaHparyAya darzana rUpa nahIM hai, kinta jJAna rUpa hai yadi manaHparyAya vizeSa dharmoM se sarvathA rahita zuddha paryAya ko jAne to manaH paryAya kA eka bheda dazaMna rUpa bhI ho jaaygaa| ata: Rjamati nAma kA jo mana:paryAya-sAmAnya ko jAnatA hai vaha vizeSa rUpa sAmAnya ko ho jAnatA hai / (vaha eka, do athavA tIna vizeSoM ko bhI jAna sakatA hai| ) yahA~ para sAmAnya zabda nyUna saMkhyA ke vizeSoM kA bodhaka hai| mUlam:-vipulA vizeSa grAhiNI mativipulamatiH / tatra RjumatyA ghaTAdimAtra manena vi. nitamini jJAyate, vipulamatyA tu paryAyazatopetaM tat paricchidyata iti / ___ arthaH-bahu saMkhyA meM vizeSoM ko jo mati grahaNa karatI hai vaha vipulamati hai itanA hI Rjumati jAnatA hai| vipulamati to usI ghaTa ko seMkaDoM paryAyoM ke sAtha jAnatA hai| mUlamaH-ete ca dve jJAne vikalaviSayatvAdikalapratyakSe paribhASyate / arthaH-avadhi aura manaHparyAya ye do jJAna samasta paryAyoM ko nahIM jAnate / ina donoM kA viSaya vikala hai, isalie ye vikala pratyakSa kahe jAte haiN|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [- kevalajJAna kA nirUpaNa:-] mUlamaH-nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAri kevalajJAnam / ata evaitatsakalapratyakSam / tacAvaraNakSayasya hetoraikyAbhedarahitam / AvaraNaM cAtra karmaiva, svaviSaye'pravRttimato'smadAdijJAnasya sAvaraNatvAt, asarva viSayatve vyAptijJAnAbhAvaprasaGgAt, sAvaraNAtvAbhAve'. spaSTatvAnupapattezca / AvaraNasya ca karmaNIvirodhinA samyagdarzanAdinA vinAzAt siDya. ti kaivalyam / . artha:-samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ko jo pratyakSa karatA hai vaha kevalajJAna hai / isI kAraNa se vaha sakala pratyakSa hai| AvaraNoM kA kSaya kevalajJAna kA kAraNa hai / yaha kAraNa eka hai isalie kevalajJAna ke bheda nahIM haiM / yahA~ para AvaraNa, karma hI hai / hamArA jJAna viSayoM meM pravRtti nahIM karatA isalie AvaraNa se yukta hai| jJAna svabhAva se samasta viSayoM kA prakAzaka na ho to vyApti jJAna nahIM honA cAhie / hamAre jJAna meM jo AvaraNa na ho to usa meM aspaSTatA na ho / virodhI samyagdarzana Adi ke dvArA kA rUpa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 AvaraNa naSTa ho jAtA hai aura isa kAraNa kevalajJAna siddha hotA hai| vivecanA:-mati Adi cAra jJAna samasta dravyoM aura paryAyoM ko pratyakSa nahIM karate, isalie kevalajJAna ke lakSaNa kI ativyApti una meM nahIM hotii| viSayoM kA prakAzana jJAna kA svabhAva hai| jJAnAvaraNa karma usa svabhAva ko rokatA hai| jaba jJAnAvaraNa kA saMpUrNa rUpa se nAza ho jAtA hai taba AvaraNa kA sarvathA abhAva honese samasta dravyoM aura paryAyoM kA pratyakSa hotA hai| __ jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca astikAya haiM aura yahI jIva Adi pA~ca kAla ke sAtha che dravya haiN| jisameM guNa aura paryAya rahate haiM vaha dravya haiM / dravya kA sahabhAvo pariNAma guNa aura kramabhAvI pariNAma paryAya kahA jAtA hai / samasta dravyoM aura unake paryAyoM ko pratyakSa karatA hai / isalie kevalajJAna sakala pratyakSa kahA jAtA hai / avadhi aura manaHparyava jJAna pAramArthika pratyakSa haiM. parantu samasta arthoM ko ve prakAzita nahIM karate usalie ve vikala pratyakSa kahe jAte haiN| avadhi aura manaHparyava jJAna kA kAraNa hai, AvaraNa kA kSayopazama, isameM avAntara nyUnAdhika bhAva hotA hai. isalie avadhijJAna ke anugAmI Adi che bheda haiM aura manaHparyavajJAna ke Rjumati aura vipulamati do bheda haiN| jJAnAvaraNa kA atyaMta kSaya kevalajJAna kA kAraNa hai / vaha eka hai usa meM yUnAdhika bhAva nahIM ho sakatA, ataH kevalajJAna bheda rahita hai| kAraNa meM bheda na ho to kArya meM bheda nahIM hotaa|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIta vastra AdikA vyavadhAna ho to netra Adi arthoM ko prakAzita nahIM krte| jJAna jisa prakAra samIpa kI vastu ko prakAzita karatA hai isa prakAra dUra kI vastu ko bhI prakazita karatA hai| eka bAra jJAna utpanna ho jAya to phira vaha samIpa aura dUra, sthUla aura sUkSma, vartamAna--atIta aura amAgata ko samAna rUpa se prakAzita karatA hai| bhIta Adi pratyakSa jJAna kI utpatti ko rokate haiN| parantu anumAna aura zabda se jo jJAna utpanna hotA hai usako nahIM rokate / karma isa prakAra kA AvaraNa hai, jisake hone para jJAna samIpa vastu ko bhI nahIM prakAzita krtaa| yadi karma kA kSayopazama athavA atyaMta kSaya ho, to deza aura kAla ke dvArA vyavahita vasta ko bhI prakAzita karatA hai| viziSTa jJAniyoM ke samAna sAmAnya manuSyoM kA jJAna svabhAva meM samAna hai| AvaraNa ke kAraNa sAdhAraNa logoM kA jJAna kisI artha ko prakAzita karatA hai aura kisI artha ko nahIM prakAzita karatA / parantu usakI zakti samasta arthoM ke prakAzana meM hai| jo loga kahate haiM kisI kAla meM kisI bhI rIta se jJAna samasta arthoM ko nahIM prakAzita kara sakatA, parimita saMkhyA meM viSayoM ko prakAzita karanA usakA svabhAva hai, unakA mata yukta na hoM hai / sAdhAraNa logoM kA jJAna bhI aspaSTa rUpa se samasta viSayoM ko prakAzita karatA hai / prameyatva aura vAcyatva kI vyApti hai| jahA~ jahA~ prameyatva hai, vahA~ vahA~ vAcyatva hai| sAmAnya logoM ko isa vyApti kA jJAna hotA hai| yadi jJAna samasta viSayoM ke prakAzana meM sarvathA asamartha ho to isa dhyApti kA jJAna nahIM honA caahie| indriya sAdhAraNa rUpa se arthoM ko prakAzita karatI haiN| prAyaH ve artha alpa saMkhyA meM hote haiM isase arthoM kA prakAzana jJAna kA svabhAva hai yaha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha hotA hai| parantu alpa saMkhyA meM prakAzana svabhAva rUpa meM siddha nahIM hotaa| koI bhI artha svabhAva se viruddha kArya ko nahIM kara sakatA / rUpa kA prakAzana cakSu kA svabhAva hai| vaha kisI kAla meM rasa, sparza AdikA prakAzana nahIM kara sktii| eka do athavA tIna cAra Adiko saMkhyA meM artha kA prakAzana jo jJAna kA svabhAva ho, to anumAna kA mUla kAraNa vyApti jJAna nahIM honA caahie| samasta vastuoM ke viSaya meM hI nahIM, eka vastu ke viSaya meM jo anumAna hotA hai-usakA mUlabhUta vyAptijJAna bhI nahIM honA caahie| dhUma se vahni kA anumAna prasiddha hai / jahA~ jahA~ dhUma hai vahA~ vahA~ vahni hai, yaha vyApti yahA~ para mUla hai / vartamAnakAla ke aura samIpa deza ke dhUma aura vahni ko hI nahIM, kintu atIta anAgata aura dUra deza ke dhUma aura agni kI bhI vyApti hai isa rIti se jo vyApti jJAna na ho. to dhUma se agni kA anumAna na ho ske| dhUma aura agni kI vyApti kA jJAna kAlAntara aura dezAntara meM rahane vAle arthoM ke prakAzana meM jJAna kI zakti ko prakaTa karatA hai| prameyatva aura vAcyatva kI vyApti kA jJAna sAmAnya rUpa se samasta arthoM ke prakAzana meM jJAna ko zakti ko siddha karatA hai| karma AvaraNa hai / samyagadarzana Adi virodhI kAraNa jitane parimANa meM usakA nAza karate haiM, utane parimANa meM arthoM kA prakAzana hotA hai| sAmAnya jana ke jJAna meM jo aspaSTatA hai, usakA kAraNa karmarUpa-AvaraNa hai| AvaraNa kI nyUnAdhikatA ke kAraNa-dIpaka, candra, sUrya Adi aspaSTa aura spaSTa rUpa se arthoM ko prakAzita karate haiN| jJAna kA svabhAva dIpaka Adi ke prakAza ke samAna hai| vaha mI jJAnA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 varaNa karma ko nyUnAdhikatA ke hone para arthoM ko spaSTa aura aspaSTa rUpa se prakAzita karatA hai / malam:- 'yogajadharmAnugRhIna manojanyamevedamastu' iti kecit tannaH dharmAnugRhItenApi manasA paJcendriyArthajJAnavadasya janayitumaza 2 kyatvAt / artha :- kucha loga kahate haiM, samAdhi se utpanna dharma jaba mana kA sahAyaka ho jAtA hai, taba mana se sakala pratyakSa utpanna hotA hai - yaha mana yukta nahIM / samAdhi se utpanna dharma ke sahakArI hone para bhI mana jisa prakAra rUpa Adi ke jJAna kI utpatti meM samartha nahIM hotA, isa prakAra samAdhi se utpanna dharma kI sahAyatA lekara bhI kevalajJAna ko nahIM utpanna kara sakatA / AvaraNa ke na hone para pA~ca indriya jisa prakAra rUpa Adi ko prakAzita karate haiM, isa prakAra AtmA karma rUpa AvaraNake naSTa hone para samasta sthUla, sUkSma aura vyavahita 'Adi viSayoM ko prakAzita karatA hai / vivecanA:- jisa sAdhana kA jo viSaya hai usa viSaya meM vahI sadhana kArya kara sakatA hai| sahakArI kAraNoM kI sahAyatA pAkara sAdhana apane viSaya meM hI utkarSa ke sAtha kArya karatA hai / jo apanA viSaya nahIM hai, usameM sahAyatA ke dvArA pravatti nahIM hotI / cakSu kA viSaya rUpa hai aJjana
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi cakSu ke sahakArI haiN| inase cakSu kI dekhanekI zakti bar3ha jAtI hai / isase cakSu pahale jina sthUla arthoM ko dekhatI thI unakI apekSA aba sUkSma arthoM ko spaSTa rUpa se dekha sakatI hai| paraMtu sahAyatA ke kAraNa rasa athavA sparza Adi ko nahIM dekha sakatI / rasa sparza Adi cakSu ke viSaya nahIM haiN| AtmA pukha Adi mana ke viSaya haiN| samAdhi se utpanna dharma kI sahAyatA ko prApta karake mana, AtmA Adi ko adhika spaSTa bhAva se jAna sakatA hai| rUpa rasa Adiko mana samAdhi kI sahAyatA se nahIM jAnatA / rUpa rasa Adi. ke samAna AtmA Adise bhinna viSaya bhI mana ke viSaya nahIM hai| ata: mana samAdha kI sahAyatA se samasta viSayoM meM jJAna kI utpatti nahIM kara sktaa| jaba saba prakAra se karma kSINa ho jAtA hai, tabhI AtmA kA svAbhAvika jAna samasta viSayoM ko prakAzita karatA hai| malam -'kavalabhojinaH kaivalyaM na ghaTate' iti dikapaTaH, arthaH-digambara kahatA hai, kAlAhArI ko kevalajJAna nahIM utpanna ho sktaa| mUlama-tara, AhAraparyAptyasAtavedanIyo. dayAdiprasUtayA kavalabhuktyA kaivalyAvirodhAt ghAtikarmaNAmeva tdvirodhitvaat| ___arthaH-yaha yukta nahIM / AhAra paryApti nAma karma aura asAtavedanIya karma ke udaya Adi kAraNoM se kavalAhAra utpanna hotA hai / kevalajJAna ke sAtha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA virodha nahIM hai, ghAtikarma hI kevalajJAna ke virodhI haiN| vivecanA:-digambara kahate haiM-jJAna kA atyaMta utkarSa honese kevalI jisa prakAra sAmAnya jana kI apekSA bhinna hai, isa prakAra sarvathA AhAra rahita hone ke kAraNa bhI bhinna hai| binA AhAra ke sthira dRDha zarIra kA honA eka Avazyaka atizaya hai, jo kevalI meM prakaTa hotA hai| chadmastha loga kabalAhAra karate haiN| kevalI chadmastha nahIM hai. isalie usakA kavalAhAra nahIM hai| zarIra kI sthiti kavalAhAra ke binA nahIM ho sktii| isalie kevalI ke lie bhI kavalAhAra Ava. zyaka hai / yaha mata yukta nahIM hai / zarIradhAriyoM ke zarIra kI dazA sarvathA samAna nahIM hotii| deva zarIradhArI hai| paraMtu ve manuSya pazu Adi ke samAna kavalAhAra nahIM krte| Agama devoM ke AhAra ko kavalAhAra kI apekSA vilakSaNa kahate haiM / kavalAhAra ke binA manuSya Adi ke zarIra kI sthiti cirakAla taka nahIM rhtii| isa kAraNa yadi kevalo ke lie kavalAhAra Avazyaka ho, to kevalI meM sarvajJatA kA kA nizcaya nahIM ho skegaa| manuSya Adi jo prANI kavalA. hAra karate haiM ve sarvajJa nahIM hai| yadi kevalI kavalAhAra kare to vaha bhI alpajJa ho jAnA caahie| isake uttara meM zvetAmbara kahate haiMchadmastha ke sAtha kevalI kA jo bheda hai vaha jAna Adi ke kAraNa hai / chadmasthoM ke sAtha kevalI ko samAnatA aura asamAnatA donoM haiM / sAmAnya manuSya jisa prakAra trasa paMcendriya manuSya hai isa prakAra kevalI bhI trasa paMcendriya aura manuSya hai / zarIroM meM bheda ho sakatA hai, paraMtu svabhAva kA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 virodhI bheda nahIM ho sakatA / sAmAnya jana kI apekSA balavAna kA zarIra adhika dina taka raha sakatA hai, paraMtu varSoM taka kavalAhAra ke binA usakI sthiti asaMbhava hai| jahA~ kAraNa niraMtara upasthita rahate haiM vahA~ kArya niraMtara utpanna hote rahate haiM / jaba taka battI aura tela vidyamAna hai vahA~ taka dIpaka kI jvAlA utpanna hotI rahatI hai| isI rIti se jaba taka kavalAhAra hotA rahatA hai| taba taka zarIra ke pariNAma niraMtara utpanna hote rahate haiM / paryAyoM kI niraMtara utpatti kArya ko sthiti hai| battI tela ke binA jisa prakAra kucha kAla ke anaMtara naSTa ho jAtI hai isa prakAra kavalA. hAra ke binA kucha kAla ke bItane para zarIra kA vinAza avazyaMbhAvI hai| kavalahAra ke sAtha kevalajJAna kA virodha nahIM hai / bhAhAra paryApti asAtavedanIya karma ke udaya se kavalAhAra hotA hai| kevalajJAna ke kAla meM ye karma naSTa nahIM hote / isalie kevalI kavalAhAra kara sakatA hai| ghAti karmoM kA kevalajJAna ke sAtha virodha hai / ghAti karmoM ke naSTa ho jAne para kevala jJAna hotA hai, isalie kevalajJAna kI dazA meM ghAti karmoM kA kArya nahIM ho sakatA / kavalAhAra ghAti karmoM kA kArya nahIM hai, ataH kevalajJAna ke sAtha kavalAhAra raha sakatA hai| mUlama:-daggharajjumthAnIyAttato na tadutpattiriti cet nanvevaM tAdRzAdAyuSo bhavopagraho'pi na syAt / artha:-kevalI meM AhAraparyApti aura asAtaveda
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ nIya Adi karma haiM, paraMtu jalI huI rajju ke samAna hai, ataH unake udaya se kavalAhAra nahIM ho sakatA / yadi isa prakAra kaho to isa prakAra ke Ayukarma se bhava meM kevalI kI sthiti bhI nahIM honI caahie| vivecanAH-yadi asAtavedanIya karma, jalI rajju ke samAna honese kara lAhAra ko utpanna karane meM samartha na ho to Ayukarma ko bhI apanA kArya nahIM utpanna karanA caahie| usakA kArya hai prANoM kA dhAraNa / AyU karma bhI bhagavAna meM jalI rajju ke samAna hai| bhagavAna prANoM kA dhAraNa karate haiN| jisa prakAra Ayu se prANoM kA dhAraNa hotA hai, isa prakAra AhAra paryApti Adi se kevalI kA kavalAhAra bhI hotA hai| isake atirikta sAtavedanIya karma se bhagavAna ko sukha kA anubhava nahIM honA cAhie, vaha bhI jalo raphju ke samAna hai| mUlam:-kica, audAriSa.zarIrasthitiH kathaM kavalabhuktiM vinA bhagavataH syAt / anantavIryatvena tAM vinA tadupapatto prasthAvasthAyAma. pyaparimitabalatvaraNAda bhuktyabhAvaH syAdi. tyanyatra vistrH| arthaH-anya hetu bhI hai, kavalAhAra ke binA bhagavAna kA audArika zarIra kaise raha sakatA hai ? bhagavAna meM anaMtavIrya hai, isalie bhagavAna kA zarIra kavalAhAra ke binA raha sakatA hai / yadi isa prakAra Apa kaho to - prt.|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 chadmastha dazA meM bhI bhagavAna kA aparimita bala sunA jAtA hai, ataH usa dazA meM bhI kavalAhAra na honA cAhie | isa viSaya meM vistAra anya granthoM meM hai / vivecanA:- AhAra ke binA yadi bhagavAna ke zarIra kI sthiti ho sakatI ho, to bhagavAna jaba karmoM ke nAza ke lie tapa karate haiM. taba prANa dhAraNa ke lie bhojana Adi nahIM karanA caahie| chadmastha dazA meM kSAyopazamika vIrya hotA hai, aura kevalI dazA meM kSAyika vIrya hotA hai| kSAyika vIrya ke hone para bhI zarIra kI sthiti ke lie bhagavAna kabhI baiThate haiM. aura kabhI khaDe ho jAte haiM, athavA kabhI calate haiM / zarIra kI sthiti ke lie baiThane aura uThane Adi kA kSAyika vIrya ke sAtha koI virodha nahIM hai / isI prakAra kavalAhAra kA bhI koI virodha kSAyika vo ke sAtha nahIM hai / jaba taka bhUkha hai, taba taka usakI nivRtti ke lie AhAra Avazyaka hai| kevalA ko bhUkha lagatI hai / isalie vaha kavalAhAra karatA hai / bhUkha 'ke kAraNa anya prANiyoM ke samAna kevalI ke zarIra meM vidyamAna bhI haiM ataH kevalI meM bhI bhUkha utpanna hotI hai / vedanIya karma bhUkha kA kAraNa hai aura kevalI meM vidyamAna hai kevalI meM mohanIya karma kA abhAva hai| bhUkha mohanIya karma kA kArya nahIM hai aura na mohanIya karma kA svabhAva hai| ataH mohanIya ke abhAva se bhUkha kA abhAva nahIM ho sakatA / agni dhUma kA kAraNa hai| jahAM agni nahIM vahAM dhUma kI utpatti nahIM ho sakatI / mohanIya karma bhUkha kA kAraNa nahIM hai, isalie usakA abhAva bhUkha kI utpatti ko nahIM roka sakatA / AmravRkSa kA svabhAva bRkSatva aura Amratva hai / vRkSatva vyApaka hai aura Amratva
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 1 vyApya hai / vRkSatva aura Amratva meM kArya kAraNa bhAva nahIM hai kintu vyApya vyApaka bhAva hai / pASANa Adi meM vRkSatva nahIM hai aura vahA~ Amratva bhI nahIM hai / mohanIya aura bhUkha meM vyApya vyApaka bhAva nahIM hai| jina svabhAvoM meM vyApyavyApaka bhAva hotA hai, ve svabhAva eka adhikaraNa meM rahate haiM, aura unameM bhedAbheda hotA hai| vRkSa eka adhikaraNa hai, usameM vRkSatva aura Amratva rahate haiM / Amratva vRkSatva se sarvathA bhinna nahIM, aura sarvathA prabhinna bhI nahIM kintu bhinnAbhinna hai| pratyakSa se eka artha a. sra aura vRkSa rUpa meM dikhAI detA hai / atra ke samAna koI eka artha nahIM hai jo mohanIya aura bhUkha ke rUpa meM pratIta ho / moha kA svabhAva virodhI bhAvanA se nivRtta hotA hai / krodha mohanIya kA bheda hai vaha kSamA kI bhAvanA se dUra hotA hai / yadi bhUkha moha ke svabhAva se yukta ho, to virodhI bhAvanA se usakI nivRtti honI caahie| I kintu bhUkharUpa pIr3A kI nivRtti virodhI bhAvanA se nahIM hotI kintu bhAjana se hotA hai| zAstra bhI bhUkha kI nivRtti ke lie virodhI bhAvanA kA upadeza nahIM karatA kintu piMDeSaNA kA upadeza karatA hai / jaba sAdhu mAhArAja gocarI ke lie jAte haiM, taba aneka kleza hote haiM, ora dhyAna svAdhyAya Adi meM vighna hotA hai| yadi bhUkha virodhI bhAvanA se dUra ho sakatI ho to zAstra gocarI ke lie bhinna-bhinna gharoM meM jAne kA upadeza na karate / zIta aura uSNa ko pIDA ke samAna, bhUkha bhI pIDA hai, vaha moharUpa nahIM hai| yadi bhUkha moharUpa ho to zIta uSNa kI pIr3A bhI moha rUpa honI caahie| bAhya aura AbhyaMtara kAraNoM se kevalI kavalAhAra karatA hai / bhojana kA abhAva bAhya kAraNa hai, isameM koI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 matameva nahIM hai| paryApti, vedanIya, tejasa, dIrgha Ayu nAmaka karma AbhyaMtara kAraNa haiM / zarIra aura indriya Adiko utpatti jisase hotI hai. vaha paryApti hai aura nAmakarma kA avAntara bheda hai| sukha duHkha kA utpAdaka karma vedanIya hai / khAye hue anna ke pAka kA kAraNa USmA rUpa taijasa zarIra hai usakA kAraNa tejasa karma hai| vaha bhI nAma-karma kA avAntara bheda hai / cirakAla taka jIvana kA kAraNa dIrgha Ayu nAma kA karma hai / ina karmoM ke udaya se bhUkharUpa pIDA hotI hai / bhagavAna kevalI meM ina karmoM kA udaya hai, isalie vaha kavalAhAra karate haiN| malam:- uktaM pratyakSam / artha :- pratyakSa kahA jA cukA / ( parokSa pramANa ke lakSaNa aura usake pA~ca vibhAga / ] mUlam:- atha parokSamucyate aspaSTa' parokSam / tacca smaraNa-pratyabhijJAna-tarkA - 'numA-nASSgamabhedataH pazcaprakAram | artha :- pratyakSa ke anantara aba parokSa kahA jAtA hai / jo jJAna aspaSTa hai, vaha parokSa hai| usake pA~ca bheda haiM / (1) smaraNa (2) pratyabhijJAna ( 3 ) tarka (4) anumAna aura (5) Agama / maham: - anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNam, yathA tat tIrthaMkara bimbam /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 arthaH-jo jJAna kevala anubhava se utpanna hotA hai. vaha smaraNa hai / jisa prakAra vaha tIrthaMkara kI pratimA / vivecanA:-prathama kAla meM jo jJAna hotA hai. vaha anubhava hai| pratyakSa. tarka, anumiti, aura zAbdabodha-ye anuH bhava ke bheda haiM / pUrvakAla ke anubhavoM se uttaravartI kAla meM jo jJAna hotA hai, vaha smaraNa hai / vaha bastu' isa AkAra meM smaraNa hotA hai / jaba vaha saMskAra jAgatA hai-apane kArya kI utpatti ke lie udyata hotA hai taba smaraNa kI utpatti hotI hai| anubhava karaNa hai aura saMskAra vyApAra hai| jisa artha kA anubhava na huA ho usa artha ko smRti nahIM hotI / usa athe ko dekhA thA, usa artha kA anumAna kiyA thA, aura usa artha ke viSaya meM sunA thA, isa rIti se prAyaH smaraNa hotA hai / isa prakAra ke smaraNoM meM jina arthoM ko smRti hatI hai, unakI pratIti 'vaha' isa AkAra meM hotI hai| kisI kAla meM baha' pada ke prayoga ke binA bhI smRti hotI hai| jisa vastu kA smaraNa huA hai usakA sabadha atIta kAla ke sAtha hai-isa tatva ko 'vaha' pada prakAzita karatA hai / jaba vaha pada kA prayoga nahIM hotA taba atIta kAla kA saMbaMdha 'smaraNa meM anya rIti se hotA hai| hama gata varSa pajAba meM gaye the| isa prakAra ke smaraNa meM vaha pada kA prayoga nahIM hai| paraMtu gaye the' ityAdi padoM ke prayoga se atIta kAla ke sAtha saMbaMdha spaSTa hai / isa prakAra ke sthAno meM bhI vaha pada kA prayoga ho sakatA hai| malama-na cedamapramANam, pratyakSAdivata avisNvaadktvaat|. ...
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 4 artha :- pratyakSa Adi jisa prakAra avisaMvAdaka haiM. isa prakAra smaraNa bhI avisaMvAdaka hai - ataH apramANa nahIM / vivecana : gautamIya nyAya ke anugAmI vaizeSika bauddha aura mImAMsaka smRti ko pramANa nahIM mAnate unake mata kA nirAkaraNa karane ke lie kahate haiM. jisa hetu se pratyakSAdi pramANa hai, vaha hetu smaraNa meM bhI hai isalie smaraNa ko pramANa honA cAhie | avisaMvAda ke kAraNa pratyakSa anumAna zrAdi pramANa kahe jAte haiM jisa artha kA jJAna huA hai usa prathaM kI prApti athavA usa artha meM anya pramANa kI pravRtti avisaMvAda hai / pratyakSa athavA anumAna se jaba Amraphala Adi kA jJAna hotA hai taba pravRtti hone para Amraphala kI prApti hotI hai / prApti ke kAraNa pratyakSa aura anumAna pramANa haiM / pratyakSa se jo artha nizcita hai usa meM anumAna AdikI pravRtti hoto hai, aura anumAna Adise jo nizcita hotA hai usameM pratyakSa kI pravRtti hotI hai / isa rIti se pramANa paraspara kI puSTi karate haiM / do prakAra kA yaha avisaMvAda arthAt artha prAptirUpa aura anya pramANoM kA pravRtti rUpa smaraNa meM bhI hai / jisa sthAna meM Amraphala ke hone kI smRti hatI hai, usa sthAna para jAkara manuSya usako prApta kara letA hai / usa sthAna meM grAmraphala pratyakSa ho jAtA hai| isa prakAra artha kI prApti aura anya pramANa kI pravRtti rUpa avisaMvAda smRti meM bhI hai| 1 mUlam:- atItatattAMze vartamAnatva viSayatvAdapramANamidamiti cet, naH sarvatra vizeSaNaM vizecyakAlabhAnAniyamAt /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-zaMkA karate haiM, 'tattA' aMza meM atItatA hai. usakI vartamAnatA smRti meM pratIta hotI hai, isalie smRti apramANa hai / isake uttara meM kahate haiM, yaha yukta nahIM / saba sthAnoM meM vizeSya kA kAla vizeSaNa meM pratIta ho, isa prakAra kA niyama nahIM hai| vivecanA:-smRti ko apramANa siddha karane ke lie pUrva. pakSI kahatA hai-jisa jJAna kA viSaya pramANa ke dvArA bAdhita ho jAtA hai, vaha jJAna apramANa hotA hai / jo ghaTa raktavarNavAlA hai, usameM zyAmavarNa kI pratIti pratyakSa se bAdhita hai, ataH vaha apramANa hai| 'vaha vRkSa hai' isa prakAra kI smRti hotI hai| yahA~ para 'vaha' aMza vakSa kI atItatA ko prakAzita karatA hai| aura hai' aMza usakI sattA ko vartamAnakAla meM prakAzita karatA hai| isa rIti se jo atIta hai, usakI vartamAnatA smRti meM pratIta hotI hai| atIta kI vartamAnatA pratyakSa se bAdhita hai| bAdhita viSaya se yukta hone ke kAraNa smaraNa apramANa hai| isake uttara meM siddhAntI kahatA hai-pUrvakAla meM vRkSa kA anubhava humA thA isalie atItakAla ke sAtha vRkSa kA saMbaMdha 'vaha' aMza se prakaTa hotA hai / vRkSa vartamAnakAla meM hai| isalie usake sAtha vartamAnakAla kA saMbaMdha pratIta hotA hai| atIta aura vartamAna donoM kAloM ke sAtha vRkSa kA sabaMdha hai| isameM pratyakSa aura anumAna kA koI virodha nahIM hai| atIta ko pratyakSatA kA virodha pratyakSa pramANa karatA hai, para smaraNa meM atIta pratyakSa rUpa se nahIM pratIta hotaa|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ima para pUrvapakSI AkSepa karatA hai-'vaha vakSa hai' ima AkAra kI pratIti meM 'vaha' vizeSaNa hai aura 'vRkSa' vizeSya hai| vizeSya kA jo kAla hai usa kAla kA saMbaMdha vizeSaNa ke sAtha hotA hai / yaha puruSa daMDI hai yaha jJAna viziSTa jJAna hai| isameM daNDa vizeSaNa hai aura puruSa vizeSya hai| vizeSya puruSa kA saMbaMdha vartamAnakAla ke sAtha hai| isa vartamAnakAla kA saMbaMdha vizeSaNa daNDa ke sAtha bhI pratIta hotA hai / puruSa ke samAna daNDa bhI vartamAnakAla meM pratIta hotA hai / isa kAraNa vaha vRkSa hai isa AkAra ke smaraNa meM vizeSya vRkSa ke sAtha jisa prakAra catamAnakAla kA saMbaMdha hai, isa prakAra 'vaha' rUpa vizeSaNa se atItakAla kI jo pratIti hotI hai usake sAtha vartamAjatA kA saMbaMdha pratIta hotA hai| parantu yaha AkSepa yukta nahIM hai / jahA~ para koI bAdhaka na ho to vizeSya kA jo kAla hai usakA saMbadha vizeNa ke sAtha pratIta ho sakatA hai| vahA~ para vizeSaNa aura vizeSya donoM kA eka kAla pratIta hotA hai| paraMtu jahA~ "para bAdhaka pramANa ho. to donoM kA kAla bhinna rahatA hai| pUrvakAla meM jo daNDI thA vaha aba daNDa rahita hai isa prakAra kI pratIti meM vizeSya puruSa ke sAtha vartamAnakAla kA sabaMdha 'pratIta hotA hai, paraMtu daNDa ke sAtha nahIM pratIta hotA / daNa atItakAla meM pratIta hotA hai / jaba vaha vRkSa hai' isa prakAra kA smaraNa hotA hai taba vizeSaNa ke sAtha vartamAnakAla kA sabaMdha nahIM pratIta hotA . vaha isa prakAra kA ullekha atItakAla ke sAtha saMbaMdha ko prakaTa karatA hai| jo atIta hai vaha vartamAna nahIM hai, ataH yaha ullekha atItakAla ko vartamAna rUpa meM nahIM prakaTa karatA / atIta aura vartamAna ina donoM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 kAloM ke sAtha vRkSa kA saMbaMdha hai| smaraNa kevala ata'takAla ke sAtha vRkSa ke saMbaMdha ko prakaTa karatA hai aura pratyakSa ke dvArA vartamAnakAla ke sAtha saMbaMdha prakaTa hotA hai / ataH smaraNa kA viSaya pramANa se bAdhita nahIM hai, ataH smaraNa pramANa hai| 'vaha vRkSa hai' isa pratIti meM 'vaha vRkSa' itanA aMza hI smaraNarUpa hai / 'hai' aMza smRtirUpa nahIM hai ata: vizeSya ke sAtha vartamAnakAla ke saMbaMdha ko smRti nahIM prakaTa krtii| vartamAnakAla smRti kA viSaya nahIM hai, isalie usameM smRti kI pravRtti nahIM ho sktii| mUlama:-anubhavapramAtvapAratamyAdatrApramA. tvamiti cet, ma; anumiterapi vyAptijJAnAvipramAvapAratantryeNApramAtvaprasaGgAt / arthaH-smRti kA prAmANya anubhava ke prAmANya ke adhIna haiM isalie smRti apramANa hai, isa prakAra yadi Apa kaheM to yukta nahIM hai / isa rIti se jo aprAmANya hotA ho, to anumiti kA prAmANya bhI vyAptijJAna ke prAmANya para Azrita hai, isalie usa meM bhI aprAmANya A jaaygaa| : vivecanA:-anubhava se smaraNa utpanna hotA hai. isalie anubhava ke anusAra smaraNa viSaya ko prakAzita karatA hai| jaba anubhava pramANa ho to smaraNa pramANa rUpa meM aura jaba anubhava apramANa ho to smaraNa apramANa rUpa meM prakaTa hotA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 hai| smaraNa kA prAmANya anubhava para Azrita hai. ataH smaraNa pramANa nahIM, isa prakAra kA AkSepa yukta nahIM hai| yadyapi anubhava para Azrita hokara smaraNa artha ko prakAzita karatA hai, to bhI mithyArUpa meM nahIM prakaTa krtaa| mithyA rUpa meM artha kA prakAzana aprAmANya kA mUla kAraNa hai| isake na hone para jJAna meM aprAmANya nahIM ho sakatA / anubhava jaba sarvathA svataMtra hokara artha ko mithyA rUpa meM prakAzita karatA hai, taba vaha apramANa kahA jAtA hai| yadi anya kI apekSA kA abhAva prAmANya kA kAraNa ho to mithyA anubhava bhI pramANa honA caahie| svayaM dubala honese anya puruSa kI athavA daMDa kI sahAyatA se yadi koI khaDA ho to, vaha khaDA huA hI samajhA jAtA hai| vaha baiThA huA nahIM mAnA jAtA / anyako apekSA khaDe honeka svarUpa ko nahIM dUra krtii| anubhava kI apekSA bhI smaraNa ke prAmANya ko dUra nahIM kara sakatI / vyAptijJAna se anumiti utpanna hotI hai| yadi vyAptijJAna pramArUpa ho to anumiti pramAtmaka hotI hai| vyApti jJAna kI apekSA karane se anumiti apramANa nahIM ho jaatii| anumiti ke samAna smaraNa bhI anubhava kI apekSA honese apramANa nahIM hai| mUlama:-anumiterutpattau parApekSA, viSayaparicchede tu svAtantrya miti cet , na; smRterapyuspattAvevAnubhavasavyapekSatvAt, svaviSayaparicchede tu svAtantryAt / artha:-anumiti kevala . utpatti meM para kI apekSA karatI hai parantu viSaya ke prakAzana meM svatantra hai / yadi
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 Apa isa gati se kaho to vaha yukta nahIM / smRti bhI apanI utpatti meM hI anubhava kI apekSA karatI hai, apane viSaya ke jJAna meM vaha bhI svatantra hai / vivecanA:- sAdhya ke sAtha niyata saMbaMdha ke kAraNa hetu anumiti ko utpanna karatA hai / utpanna honeke anantara anumiti svatantra rUpa se sAdhya ko prakAzita karatI hai, isa kAraNa yadi Apa anumiti ko pramANa kaho to; ApakA AkSepa smRti ke viSaya meM yukta nahIM rahatA / smRti bhI utpatti meM hI anubhava kI apekSA karatI hai. paraMtu apane viSaya ke prakAzana meM svataMtra hai| dhUma kA agni ke sAtha niyata saMbaMdha nizcita hai. isalie sthAna vizeSa meM dhUma ko dekhakara agnirUpa sAdhya kI anumiti hotI hai utpanna honeke anantara sAdhyarUpa agni ke prakAza meM anumiti ghUma ke sAtha apane saMbaMdha ko apekSA nahIM karatI / anya dIpaka apanI utpatti meM jalate dIpaka kI apekSA karatA hai / paraMtu prajvalita ho cukane para artha ke prakAzita karane meM apane utpAdaka dIpaka kI apekSA nahIM karatA / arthoM ke prakAzana meM utpAdaka ke samAna utpanna dIpaka bhI svatantra hai / utpAdaka dIpaka yadi naSTa ho jAya to bhI utpanna dIpaka artha ko prakAzita karatA hI hai| smaraNa anubhava se utpanna hotA hai| isa viSaya meM vivAda nahIM / paraMtu jaba smaraNa utpanna hotA hai taba usase bahuta pahale anubhava kA nAza ho cukA thaa| aba smaraNa apane viSaya ke prakAzana meM sarvathA svatantra hai / mUlam:- anubhavaviSayIkRtabhAvAvabhAsi smRterviSayaparicchede'pi na svAtantrya nyAH
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 miti, cet , tarhi vyAptijJAnAdiviSayIkRtAnarthAn paricchindatyA anumiterapi prAmANyaM dUrata eva / ___arthaH-anubhava ke dvArA jina viSayoM kA prakAzana hotA hai unhI viSayoM ko smRti prakAzita karatI hai, isalie viSaya ke prakAzana meM bhI smRti svatantra nahIM hai / yadi Apa isa prakAra kaho to vyApti jJAna Adi jina viSayoM ko prakAzita karatA hai, unhIko anumiti bhI prakAzita karatI hai, isa kAraNa anumiti kA bhI prAmANya dUra ho jaaygaa| bivecanA.- anubhava jina jina viSayoM ko prakAzita karatA hai una una ko hI smRti prakAzita kara sakatI hai| viSaya ke jisa aMza kA prakAzana anubhava meM nahIM usakA prakAzana smRti nahIM kara sktii| isa kAraNa smaraNa apane prakAzana meM bhI parAdhIna kahA jAya to anumiti ko bhI parAdhIna mAnanA pddegaa| vyApti jJAna Adi se jina jina viSayoM kA prakAzana hotA hai, una una viSayoM kA hI anumiti prakAzana karatI hai| malama:-naiyatyenA'bhAta evArtho'numityA viSayokriyata iti ceta; tarhi tattayA'bhAta evArthaH smRnyA viSayIkriyata iti tulyamiti na kiJcidetat /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-jo artha niyata deza kAla meM pratIta nahIM huA usako anumiti prakaTa karatI hai, yadi Apa isa prakAra kaho to jo artha 'vaha' rUpa meM pratIta nahIM huA, usako smRti prakaTa karatI hai, isa rIti se samAnatA hai, ataH AkSepa yukta nhiiN| vivecanA:-sAmAnya rUpa se hetu aura sAdhya kA saMbaMdha nizcita ho to uttarakAla meM anumiti hotI hai / paraMtu niyata deza aura kAla meM saMbaMdha ke jJAna se sAdhya ko pratIti nahIM hotI / anumiti niyata deza aura kAla meM sAdhya kI pratIti karAtI hai| dhUma aura agni ko vyApti ke jJAna se parvata Adi niyata deza meM aura vatemAnakAla meM agni kI pratIti nahIM hotii| yaha kArya anumiti kA hai isIlie anumiti pramA hai / isake samAna smati bhI unhIM viSayoM ko prakAzita kara sakatI hai jo viSaya pUrvakAla meM anubhava se prakAzita ho cuke the| eka bAra prAcIna anubhava ke naSTa hone para uttarakAla meM phirase jo anubhava hotA hai, vaha pUrvakAla ke sAtha artha ko nahIM prakAzita kara sakatA / yaha kArya smaraNa kA hai| jina vastuoM ko maiM dekhatA hai, ve navIna haiM, athavA pUrvakAla meM maiMne jinako dekhA thA vahI haiM, isa prakAra ke avasara para pUrvakAla ke saMbaMdha kA jJAna Avazyaka hotA hai aura usakA jJAna vartamAnakAlIna anubhava se nahIM ho sakatA / isa apekSA ke kAraNa smRti bhI vartamAnakAlIna anubhava se aprakAzita artha ko prakAzita karatI hai / prAcInakAla kA anubhava artha ke sAtha prAcInakAla ke saMbaMdha ko prakAzita karatA hai / vartamAnakAla kA anubhava artha ke sAtha
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 vartamAnakAla ke saMbaMdha ko prakAzita karatA hai| vartamAnakAla meM artha ke sAtha prAcInakAla ke saMbaMdha ko prakAzita karane kA sAmarthya ina donoM meM se kisI bhI eka anubhava meM nahIM hai. isa kArya meM smaraNa samartha hai yaha smaraNa kA svatantra kArya hai| anumiti bhI vyApti kI smRti kI apekSA rakhatI hai| dhUma aura agni kI vyApti kA smaraNa yadi na ho to parvata meM agni kI anumiti nahIM ho sakatI / isa rIti se anumiti kA prAmANya smRti ke Upara Azrita hai| yadi smRti apramANa ho to anumiti pramANa nahIM ho sakatI / anumiti se bhinna sthaloM meM smRti prAmANya ke lie jisa prakAra anubhava kI apekSA rakhatI hai. isa prakAra anumiti bhI anumiti ke sthala meM vyApti kI smati ke prAmANya kI apekSA rakhatI hai| isa prakAra smRti utpatti meM yadi anubhava kI apekSA rakhatI hai, to anumiti rUpa anubhava bhI utpatti ke lie smRti kI apekSA karatA hai / ataH anubhava ke samAna smRti bhI pramANa hai| [pratyabhijJAna kA nirUpaNa] mUlama:-anubhavasmRtihetukaM tiryagavaMtAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakaM jJAnaM pratya. bhijJAnam / ___ arthaH-anubhava aura smRti jisako utpanna karatI hai, tiryak sAmAnya aura UrdhvatA sAmAnya Adi jisakA viSaya hai, aura saMkalana jisakA svarUpa hai, vaha jJAna pratyabhijJAna kahA jAtA hai|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 vivecanA:-anubhava aura smaraNa milakara saMkalana svarUpa eka jJAna ko utpanna karate hai / isake dvArA pratyabhijJAna ke kAraNa kA nirdeza huA hai / tiryaka sAmAnya aura UrvatA sAmAnya Adi pratyabhijJAna kA viSaya hai / anubhava aura smaraNa ke jo viSaya haiM, unameM vizeSaNa-vizeSyabhAva kA prakAzaka saGkalana svarUpajJAna pratyabhijJAna hai, arthAt pratyabhijJAna kA asAdhAraNa svarUpa saMkalana hai| kisI pratyabhijJAna kA viSaya tiryak sAmAnya hotA hai aura kisI pratyabhijJAna kA viSaya UrdhvatA sAmAnya hotA hai / sAdRzya-vilakSaNatA-daratA-samopatA-UMcAI aura nIcAI Adi dharma bhI pratyabhijJAna ke viSaya haiM / bhinna deza kAla meM rahane vAlI vRkSa Adi vyaktiyoM meM samAna AkAravAlA pariNAma. vRkSatva Adi sAmAnya hai / yaha tiryak sAmAnya kahA jAtA hai / kuDala-kaMkaNa Adi pUrvApara paryAyoM meM eka anugata suvarNa Adi dravya UrdhvatA sAmAnya hai / mUlamaH-yathA 'tajAtIya evAyaM gopiNDa 'go. sadRzo gavayaH' 'sa evAyaM jinadattaH' 'sa evA. nenArthaH kathyate' 'govilakSaNo mahiSaH' 'idaM tasmAd dUram' 'idaM tasmAt samIpam' 'ida tasmAt prAMzu hasvaM vA' ityAdi / arthaH-jisa prakAra yaha gau usI jAtI kI hai, gavaya gau ke samAna hotA hai, yaha vahI jinadatta' hai, vahI artha isake dvArA kahA gayA hai, bhaiMsa gau se vilakSaNa hai| yaha
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 usase dUra hai, yaha usase samIpa hai, yaha usase UMcA athavA nIcA hai-ityAdi / vivecanAH-pUrvakAla meM kisI gau ko dekha cukane para pIche koI anya gAya java dekhane meM AtI hai taba pahale dekhI huI gau kA smaraNa karake 'yaha gau usI jAtI kI hai| isa prakAra kA jJAna utpanna hotA hai| pahale kI dekhI gau meM jisa prakAra kA AkAra thA isa prakAra kA AkAra sAmane khar3I gau meM dikhAI detA hai| yaha samAna AkArarUpa pariNAma gotva jAti hai / yahI jAti tiyaka sAmAnya kahI jAtI hai| sAmane khar3I gau meM isa sAmAnya kA jJAna hotA hai| jaba sAmane gavaya hotA hai aura usameM pahale dekho huI gau ke samAna AkAra dikhAI dete haiM, taba sAdRzya kA prakAzaka pratyabhijJAna hotA hai| ___ yaha vahI jinadatta hai-isa prakAra ke pratyabhijJAna meM UrdhvatA sAmAnya kA jJAna hotA hai pAMca cha varSa pahale jisa jinadatta ko dekhA thA, uso ko jaba phira dekhatA hai, taba yaha vahI jinadatta hai isa prakAra kA jJAna hotA hai / pahale dekhe aura pIche dekhe zarIra meM bheda hai / ina donoM zarIroM meM anugata eka zarIra dravya hai / yaha dravya rUpa UrdhvatA sAmAnya ko lekara honevAlA pratyabhijJAna hai| pUrvakAla kA koI eka puruSa jisa artha ko kahatA hai usa apha meM jo jAti hai / vaho jAti vartamAnakAla ke kisI artha meM bhI ho sakatI hai / bhinna kAla ke artha do bhinna vyakti haiM. paraMtu inakI jAti eka hai / jaba vyaktioM ke bhinna hone para bhI vartamAnakAla ke artha ko pUrvakAla meM dekhe hue artha ko jAti se yukta kahA jAtA hai,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 to jAti kA pratyabhijJAna hotA hai / isa prakAra kI jAti ke pratyabhijJAna meM jo jAti hotI hai / vaha tiryaka sAmAnya kahI jAtI hai| pahale kisI manuSya ne eka AmravRkSa ko dekhaa| vahI manuSya kucha samaya ke bIta jAne para anya AmravRkSa ko dekhe to usako yaha Amra bhI uso Anna jAti kA hai, isa prakAra kA pratyabhijJAna hotA haiN| dekhanevAlA donoM AmroM ke vyaktibheda ko jAnatA hai aura usa jAti ko eka samajhatA hai| yaha pratyabhijJAna vRkSatvarUpa tiryaksAmAnya ko prakAzita karatA hai| jaba koI manuSya eka sthAna para AmravRkSa ko dekhakara phira tIna cAra varSa ke anantara usI AmravRkSa ko dekhe to-yaha vahI Amra vRkSa hai, isa prakAra kA pratyabhijJAna utpanna hotA hai / yaha pratyabhijJAna Amra ke viSaya meM hai to bhI pahale udAharaNa ke pratyabhijJAna se bhinna hai / pahale udAharaNa meM do AmravRkSa the / isa udAharaNa meM Amra vRkSa vahI eka hai| isalie yahAM para tiryasAmAnya kA jJAna nahIM hai / tIna varSa pahale jo Amra thA usakA AkAra choTA thA / aba usakA AkAra bar3A ho gayA hai| laMbAI caur3AI adhika ho gaI hai / zAkhA-patra Adike paryAyoM meM bheda ho jAne para bhI vRkSa rUpa eka dravya-pratIta hotA hai / isalie yahAM para vRkSarUpa UrdhvatA sAmAnya kA pratyabhijJAna hai| yahAM para vyakti eka hai isalie tiryak sAmAnya pratyabhijJAna kA viSaya nahIM hai| jaba koI bhaisa ko jAnane kI icchA kare aura anya manuSya kahe yaha sAmane gau AdikA jhuDa hai isameM gauoM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ se jo vilakSaNa hai vaha bhaisa hai / taba sunanevAle ko jo jJAna hotA hai, vaha pratyabhijJAna hai aura usakA viSaya vilakSaNatA hai| paraspara kI apekSA se vastuo meM dUra aura samIpa kA jJAna hotA hai| anubhava aura smRti ina donoM se utpanna hone ke kAraNa yaha jJAna bhI pratyabhijJAna hai| isa prakAra ke samasta jJAnoM meM anubhava aura smaraNa kA saMbaMdha hai| mUlama:-tattadantArUpaspaSTAspaSTAkArabhedAnnaka pratyabhijJAnasvarUpamastIti zAkyaH / arthaH-bauddha kahate haiM-pratyabhijJAna meM do AkAra pratIta hote haiM. spaSTa aura aspaSTa / inameM 'vaha' AkAra aspaSTa haiM aura 'yaha' AkAra spaSTa hai| AkAra bheda ke kAraNa pratyabhijJAna kA svarUpa eka nahIM hai| vivecanA:-jahA~ virodhI dharmoM kA saMbaMdha hotA hai, vahAM vastu eka nahIM hotii| zIta aura uSNa ina do virodhI dharmoM kI pratIti eka vastu meM nahIM ho sakatI / zIta sparza vAlI vastu jala hai aura uSNa sparza vAlI vastu agni hai / pahale jAne hue padArtha meM yaha vahI artha hai ityAdi rUpa se jo jJAna hotA hai vaha pratyabhijJAna kahA jAtA hai| isa jJAna meM zIta aura uSNa sparza ke samAna do virodhI AkAra haiM / 'vaha' AkAra aspaSTa hai aura yaha AkAra spaSTa hai| spaSTa aura aspaSTa rUpa do virodhI AkAroM ke sAtha sabaMdha hone se yaha jJAna eka nahIM ho sktaa|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 mUlama-tanna, AkArabhede'pi citra jJAnavedakasya tasyAnubhUyamAnatvAt , svasAmagrIprabhavasyAsya ghastuto'spaSTakarUpatvAca, idantollekhasya pratyabhijJA nivndhntvaat| arthaH-vaha kathana yukta nahIM hai / AkAra meM bhaMda hone para bhI jisa prakAra citrajJAna eka hai, isa prakAra pratyabhijJAna nAmaka jJAna kI pratIti bhI eka rUpa meM hotI hai aura vAstava meM apanI sAmagrI se utpanna pratyabhijJAna aspaSTarUpa eka AkAravAlA hai / isameM 'idam'-yaha kA ullekha pratyabhijJAna kA kAraNa hai / vivecanA:-bhinna dhamiyoM meM jo virodhI dharma pratIta hote haiM, ve yadi eka dharmoM meM pratIta hoM to eka kAla meM nahIM pratIta hote , jala jaba zItala pratIta hotA hai taba uSNa nahIM pratIta hotA / jala meM praveza karanevAle, agni ke paramANu jaba bAhara nikala jAte haiM, taba jala zItala pratIta honA hai| agni sadA uSNa hI pratIta hotA hai / jo jala pUrvakAla meM uSNa pratIta huA thA vaha pIche kevala zIta sparza ke sAtha pratIta hotA hai| eka kAla meM zIta aura uSNa donoM sparzoM kI pratIti eka vastu meM nahIM hotii| parantu jaba eka kAla meM eka hI vastu meM virodhI dharmoM kI pratIti hotI hai taba dharmoM meM bheda hotA hai paraMtu dharmo meM bheda nahIM hotA / eka hI maNi jaba citrarUpavAlI pratIta hotI hai taba nIla pIta-rUpa meM aura pIta nIlarUpa meM pratIta nahIM hotA, paraMtu nIla aura pIta eka kAla meM eka hI maNi
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 maiM pratIta hote haiN| citrajJAna ke samAna pratyabhijJAna meM 'vaha' aura 'yaha' isa prakAra ke aspaSTa aura spaSTa AkAra pratIta hote haiM / darzana aura smaraNa paraspara virodhI hone para bhI eka pratyabhijJAna ke kAraNa haiM / ina kAraNoM ke sAtha pratyabhijJAna kA bheda aura abheda hai - sarvathA bheda nahIM hai / jisa prakAra citra jJAna eka hai aura usa meM nIla pIta AkAroM kA bhedAbheda hai, isa prakAra eka pratyabhijJAna kA spaSTa aura aspaSTa AkAroM ke sAtha bhedAbheda hai / bauddhoM ke AkSepa kA isa rIti se uttara dene para pratyabhijJAna ko eka jJAna mAnA jAtA hai, aura spaSTa aspaSTa do paraspara virodhI AkAroM ke sAtha saMbaMdha bhI svIkAra kiyA jAtA hai / vAstava meM to eka pratyabhijJAna ke spaSTa aura aspaSTa do zrAkAra nahIM haiN| apanI kAraNa sAmagrI se pratyabhijJAna aspaSTa rUpa meM hI utpanna hotA hai / pratyabhijJAna meM idantAkA arthAt 'yaha' kA jo ullekha hai vaha pratyabhijJAna ke svabhAva ke kAraNa hai / vaha AkAra bhI pratyabhijJAna ke aspaSTa AkAra meM antarbhUta hai / kevala aspaSTa AkAra bAlA hone se pratyabhijJAna eka hI jJAna hai / mUlam:- viSayAbhAvAnnedamastIti cet; na; pUrvApara vivarttavakadravyasya viziSTasyaitadviSayatvAt / artha :- viSaya nahIM haiM, isalie pratyabhijJAna nAmaka koI atirikta jJAna nahIM hai, yadi Apa isa prakAra kaho to vaha yukta nahIM | pUrva aura apara paryAyoM meM rahanevAlA viziSTa eka dravya isa jJAna kA viSaya hai /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA:-yaha vahI hai. isa rIti se jaba jJAna hotA hai taba vastu ke sAtha pUrvadeza aura pUrvakAla ke samAna vartamAnakAla aura samIpavartI deza ke sAtha saMbaMdha bhI pratIta hotA hai| jaba dhastu kA saMbaMdha pUrvadeza aura kAla ke sAtha thA taba vastu bhinna thI, jabadatamAna kAla aura samIpa deza ke sAtha saMbaMdha hotA hai taba vastu bhinna hai| isa prakAra ko koI eka vastu nahIM hai jisakA pUrva aura para deza kAla ke sAtha saMbadha ho sake / pratikSaNa vastu bhinna hotI hai| pUrvakAla meM prAcIna pratyakSa thA, aba vartamAna pratyakSa hai| vartamAna pratyakSa ke sAtha smaraNa hai| itanA bheva prAcIna aura vartamAna pratyakSa meM hai. smaraNa kA viSaya ata:ta vastu hai aura vartamAna vastu pratyakSa kA viSaya hai / isa prakAra kI koI eka vastu nahIM hai, jo pratyakSa aura smaraNa donoM kA viSaya ho ske| eka rUpa ke sAtha vastu avazya pratIta hotI hai, parantu paramArtha meM vaha eka nahIM hai| pUrva aura parakAla meM nadI ke pravAha ko dekhakara yaha vahI nadI hai. isa rIti se pratIti hotI hai| pAnI kI bU doM kA samUha pravAha hai pUrvakAla meM bUMdoM kA jo samUha thA vaha Age calA gyaa| usake sthAna ko dUsarA samUha letA hai / pravAhoM meM sarvathA bheda hone para bhI yaha vahI pravAha hai, isa rIti se ekatA kA jJAna hotA hai / pravAhoM meM samAnatA hai ekatA nhiiN| ekatA kA jJAna bhrAnta hai| isa rIti se bheda rahita kisI eka vastu ke na honeke kAraNa jJAna kI ekatA kA prakAzaka pratyabhijJAna vAstava meM eka jJAna hI nahIM hai do jJAna haiM smaraNa aura pratyakSa / samAna vastuoM ke sAtha unakA saMbaMdha hai, isalie ve donoM prakAra ke jJAna ekarUpa meM pratIta hote haiN| yaha bauddhoM kA AkSepa hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 siddhAntI isake uttara meM kahatA hai smaraNa kA saMbaMdha pUrva deza kAla ke sAtha hai aura vartamAna deza kAla ke sAtha anubhava kA saMbaMdha hai| pUrva aura para donoM deza kAloM ke sAtha pratyabhijJAna kA sabadha hai. pratyabhijJAna anubhava aura smRti kA samUha rUpa nahIM hai, kintu anubhava aura smRti se bhinna jJAna hai| usakA viSaya bhI eka hai jo pUrva aura para paryAyoM meM anugata hai| paryAyoM kA vinAza pratikSaNa hotA hai, paraMtu dravya kA vinAza kSaNa kSaNa meM nahIM hotaa| paryAyoM ke samAna yadi dravya kA nAza kSaNa meM ho jAya to uttaravartI kSaNa meM anya paryAya kI utpatti nahIM honI caahie| paryAyoM meM bheda hai unameM samAna AkAra ke kAraNa ekatA kI bhrAnta pratIti hotI hai| paraMtu bhinna paryAyoM meM sthira rahanevAle eka dravya kA jJAna ekatA ke viSaya meM bhrAnta nahIM hai| paryAyoM ke sAtha dravyakA bheda aura abheda hai| dravya paryAyoM se bhinna ho nahIM abhinna bhI pratIta hotA hai / yaha abhinna eka dravya pratyabhijJAna kA viSaya hai / paryAyoM kI bhinnatA yukti se siddha hai, isalie unakI ekatA kA jJAna bhrAnta hai| paraMtu dravya kI abhinnatA yuktisiddha hai, isalie usakI ekatA kA jJAna bhrAnta nhiiN| bAdhita viSaya meM jJAna apramANa hotA hai| jo viSaya abAdhita hai usakA jJAna apramANa nahIM ho sktaa| ataH pratyabhijJAna anubhava aura smRti se bhinna hai aura pramANabhUta hai| mUlamaH -ata eva 'agahotAsaMsargakamabhavasmRtirUpaM jJAnadvayamevaitad, iti nirastam / itthaM sati viziSTajJAnamAtrocchedApattaH /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-isIlie eka anya mata kA bhI khaMDana ho jAtA hai / isa anya mata ke anusAra pratyabhijJAna eka jJAna nahIM hai| kintu anubhava aura smaraNa rUpa do jJAnoM ke rUpa meM hai / jinameM asaMsarga kA jJAna na ho isa prakAra ke anubhava aura smaraNa do hone para bhI pratyabhijJAna isa eka nAma se kahe jAte haiM / isa mata kA khaMDana karane vAlA kahatA hai-isa rIti se yadi pratyabhijJAna do jJAnoM ke rUpa meM ho, to samasta viziSTa jJAnoM kA vinAza ho jAyagA / vivecanA:-pramAkara mata ke anugAmI loga kahate haiManubhava aura smaraNa rupa do jJAnoM kA eka nAma pratyabhijJAna hai| do jJAnoM meM jo bheda hai, usakA jJAna na honese ekatA kI pratIti hotI hai| vastu eka hai para usake mitra minna kAloM meM virodhI dharmoM kA saMbaMdha hotA hai / jo virodhI dharma eka kAla meM eka vastu meM nahIM raha sakate; ve bhinna kAla meM eka vastu meM raha sakate haiN| harita rUpa aura pIta rUpa paraspara virodhI haiN| ve eka kAla meM eka vastu meM nahIM raha skte| paraMtu kAla bheda se ve eka vastu meM raha sakate haiM / AmravRkSa kA jo phala pUrva kAla meM harita thA, vahI pIche pIta varNavAlA ho jAtA hai| isI rIti se pUrva deza kAla ke sAtha vastu kA jo saMbaMdha hai vaha vartamAna deza kAla ke saMbaMdha se bhinna hai| eka kAla meM eka vastu meM atIta aura vartamAna deza kAla kA ra.baMdha nahIM ho sakatA / kAla bheva se paraspara virodhI deza kAla
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ -:. 163 kA saMbaMdha eka vastu meM ho sakatA hai / Amra kA phala eka hai, usakA atItakAla aura atItadeza vartamAna kAla aura deza se bhinna hai / eka hI kAla meM phala kA atIta aura vartamAna ke sAtha saMbaMdha asaMbhava hai / kAla bheda se isa saMbaMdha meM koI virodha nahIM hai / eka hI phala kA atIta kAla meM atIta. kAla aura deza ke sAtha saMbaMdha thA aura vartamAna kAla meM vartamAnakAla aura deza ke sAtha saMbaMdha hai| atIta ke sAtha saMbaMdha ko jo prakaTa karatA hai vaha jJAna smaraNa rUpa hai / jo vatamAna ke sAtha saMbaMdha ko prakaTa karatA hai, vaha anubhava hai / eka vastu ke sAtha smaraNa aura anubhava kA saMbaMdha hai aura minnarUpa hone para bhI viziSTa rUpa meM donoM eka pratIta hote haiM / daNDa bhinna hai aura puruSa bhinna hai, paraMtu jaba puruSa hAtha meM daNDa dhAraNa karatA hai taba daNDI puruSa ke rUpa meM pratIti hotI hai| anubhava aura smaraNa paraspara bhinna haiM aura una donoM kA sabaMdha eka vastu ke sAtha hai| bheda hone para bhI bheda kI pratIti nahIM hotii| isa rIti se prabhAkara mata ke anugAmI pratyabhijJAna meM anubhava aura smaraNa rUpa do jJAnA ko sattA ko prakaTa karate haiN| siddhAntI kahatA hai-anubhava aura smaraNa do jAna haiM aura unakA svarupa bhI bhinna hai, parantu jaba pratyabhijJAna hotA hai. taba kevala anubhava aura smaraNa nahIM hote, kintu una donoM se utpanna pratyabhijJAna nAma kA tRtIya jJAna hotA hai| akele smaraNa athavA akele anubhava meM jo sAmarthya nahIM hai, vaha sAmarthya ina donoM se utpanna pratyabhijJAna meM hai / jaina mata ke anusAra vastu dravyarUpa se sthira hai| usake sAtha atIta aura vartamAna deza kAla kA saMbaMdha ho sakatA hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 paraspara virodhI dezakAla se viziSTa eka vastu kI pratIti ko anubhava aura smaraNa utpanna nahIM kara skte| viSaya ke bheda se jJAna bhinna hote haiM / nIla aura pIta bhinna haiM, isalie inake prakAzaka jJAna bhinna haiM / smaraNa kA viSaya atIta dezakAla hai aura anubhava kA viSaya vartamAna deza-kAla hai / atIta aura vartamAna deza kAla se viziSTa vastu kevala atIta aura kevala vartamAna se bhinna hai / viziSTa buddhi vizeSaNa vizeSya aura ina donoM kA saMbaMdha ina tIna vastuoM ko eka sAtha prakAzita karatI hai| tInoM artha paraspara bhinna haiM, paraMtu viziSTarupa se eka haiM / isa rIti se viziSTa artha tIna vastuoM se bhinna hai| paraspara virodhI dezakAla se viziSTa eka vastu kA prakAzaka pratyabhijJAna anubhava aura smaraNa se bhinna hai| isa rIti se pratyabhijJAna ko yadi smaraNa aura anubhava se bhinna svIkAra na kiyA jAya to jitane viziSTa jJAna haiM una saba kI ekatA naSTa ho jaaygii| daNDa viziSTa puruSa kA jJAna bhI taba daNDa jJAna aura puruSajJAna ina donoM jJAnoM ke rUpa meM ho jaaygaa| ina donoM se bhinna usakI sattA nahIM siddha hogI / daNDa aura puruSa kA samUha rUpa meM jaba samUhAlaMbana jJAna hotA hai, taba usa jJAna meM daNDa aura puruSa donoM prakAzita hote haiM / 'daNDI puruSa' yaha jJAna viziSTa jJAna hai| samUhAlaMbana jJAna se usakA bheda spaSTa hai / anubhava se siddha viziSTa jJAna ko yadi kevala vizeSaNa aura kevala vizeSya ke jJAna se bhinna mAnA jAya to paraspara virodhI deza kAloM se viziSTa artha ke prakAzaka pratyabhijJAna ko bhI anubhava aura smaraNa se bhinna svIkAra karanA caahie| anubhava aura smaraNa kevala vizeSaNa ke prakAzaka haiM, viziSTa ke prakAzaka nhiiN|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 mUlam:-tathApi 'akSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt pratyakSarUpamevedaM yuktam' iti kecit , arthaH-kucha loga kahate haiM, indriya ke sAtha pratyabhijJAna ke anvaya aura vyatireka haiM, isalie yaha pratyakSa hI hai| vivecanA:-indriya ke dvArA jo utpanna hotA hai vaha jJAna pratyakSa kahA jAtA hai / rUpa, rasa, gandha, AdikA jJAna indriyoM se hotA hai, isalie vaha pratyakSa hai / "vahI yaha phala hai" isa prakAra kA pratyabhijJAna indriya ke binA nahIM hotaa| isa jJAna ke 'vahI' aMza meM smaraNa hai / 'yaha' itane aMza meM pratyakSa hai| isa prakAra Apa bhI mAnate ho / isalie pUrva kAla ke smaraNa kI aura uttara kAla ke pratyakSa kI utpatti spaSTa hai / smaraNa ke anantara utpanna honese pratyakSa jJAna kA pratyakSabhAva dUra nahIM ho sakatA / smaraNa se pUrvakAla meM athavA smaraNa se uttarakAla meM artha ke sAtha indriya ke saMbaMdha se jo jJAna utpanna hotA hai vaha pratyakSa hI hai / kumArila bhaTTa ke anugAmI aura naiyAyika pratyabhijJAna ko isa rIti se pratyakSa jJAna rUpa kahate haiM / mUlam:-tannaH sAkSAdakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvasyAsiddhaH, pratyabhijJAnasya sAkSAtpratyakSasmaraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvenAnubhUyamAnatvAt , anyathA prathamavyaktidarzanakAlepyutpattiprasaMgAt /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha:-pratyabhijJAna meM indriyoM ke sAtha sAkSAt anvaya aura vyatireka siddha nahIM hotA / pratyakSa aura smaraNa ina do jJAnoM ke sAtha sAkSAt anvaya aura vyatireka kA anubhava hotA hai| yadi isa prakAra na ho to artha jaba pahalI bAra dikhAI de taba bhI pratyabhijJAna kI utpatti ho jAnI caahie| vivecanA:-indriyoM ke sAtha pratyabhijJAna kA anvaya aura vyatireka paramparA saMbaMdha se hai / jJAna ko pratyakSa bhAva ke lie indriyoM ke sAtha anvaya aura vyatireka sAbhAva saMbaMdha se hone caahieN| jaba rUpa AdikA jJAna indriyoM se hotA hai, tava rUpa Adike sAtha indriyoM kA saMbaMdha sAkSAt hotA hai / paramparA ke dvArA indriyoM ke sAtha sabadha honese jJAna meM pratyakSa bhAva yadi ho to anumAna meM bhI pratyakSa bhAva ho jAnA caahie| pratyakSa se hetu ko jAnakara anumAna hotA hai isalie indriyoM ke sAtha paramparA kA saMbadha anumAna meM bhI hai| jisa prakAra anumAna pratyakSa nahIM hai isI prakAra pratyabhijJAna bhI pratyakSa nahIM hai / yadi pratyabhijJAna indriyoM ke sAtha sAkSAt saMbaMdha se ho to jaba pahalI bAra phala AdikA jJAna hotA hai, tabhI "yaha vahI phala hai" isa rIti se pratyabhijJAna honA caahie| paraMtu isa AkAra ke sAtha pratyabhijJAna nahIM hotaa| yaha phala hai, isa prakAra kA pratyakSa jJAna utpanna hotA hai / pratyakSajJAna meM prAcIna anubhava se utpanna smaraNa kI apekSA nahIM hotI / jahAM indriyoM kA sAkSAta saMbaMdha hotA hai, vahAM smaraNa binA hI pratyakSa utpanna hotA hai| pratyabhijJAna meM yadi indriyoM kA sAkSAta saMbaMdha ho to
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 smaraNa ke binA "vahI yaha phala hai" ityAdi rUpa se prathama kAla meM jJAna honA caahie| ___ mUlam:-atha punadarzane pUrvadarzanAhitasaMskArapraSodhotpannasmatisahAyamindriyaM prtybhijnyaanmutpaadytiityucyte| ____ arthaH-eka vastu jaba phira dekhI jAtI hai, taba pUrvakAla ke darzana se jo saMskAra utpanna huA thA usake jAgaraNa se smRti utpanna hotI hai, isa smRti kI sahAyatA lekara indriya pratyabhijJAna rUpa pratyakSa ko utpanna karatI hai| vivecanA:-jaba artha ke sAtha akelI indriya saMbaMdha karatI hai, taba vartamAnakAla meM rahanevAle artha ke viSaya meM pratyakSa jJAna ko utpanna karatI hai| smRti ko sahAyatA ke binA indriya atItakAla ke artha ke viSaya meM pratyakSa jJAna ko nahIM utpanna kara sakatI / smRti se yukta indriya artha ke sAtha pUrvakAla meM saMbaMdha ko bhI prakAzita kara sakatI hai| indriyoM se utpanna jJAna kA pratyakSa bhAva svabhAva hai / sahAyatA lenese vastu kA svabhAva dUra nahIM hotA / smRti ke binA indriya kA jo svabhAva hai, vaha smRti ke sahAyaka honese dUra nahIM hotaa| ataH akelI indriya ke samAna smRti sahita indriya bhI pratyakSa ko ho utpanna karatI hai| mUlam:-tadanucitam , pratyakSasya smRtinirapekSatvAt / anyathA parvate vahijJAnarayApi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptismaraNAdisApekSamanasaivopapattau anumAna. syaapyucchedprsnggaat| arthaH-yaha kathana ucita nahIM / pratyakSa smRti kI apekSA nahIM karatA / yadi isa prakAra na mAnA jAya to vyApti smaraNa AdikI sahAyatA ko pAkara mana ke dvArA parvata meM agni ke jJAna kI utpatti honeke kAraNa anumAna kA vinAza ho jAyagA / vivecanA:- kArya kI utpatti meM mukhya kAraNa jinakI avazya apekSA karatA hai, jinake binA yaha akelA kArya utpanna nahIM kara sakatA ve kAraNa sahakArI kahe jAte haiM / bIja aMkura kI utpatti meM mukhya kAraNa hai, paraMtu vaha akelA aMkura ko utpanna nahIM kara sktaa| bhUmi, jala, Atapa aura vAyu kI usako AvazyakatA hotI hai, ataH bhUmi Adi bIja ke sahakArI haiM / bIja aMkura kA upAdAna kAraNa hai aura bhUmi Adi sahakArI kAraNa haiM / upAdAna kAraNa ke samAna nimitta kAraNa ko bhI sahAkAriyoM kI apekSA hotI hai| lakaDI ko kATane meM kATanevAlA kartArUpa nimitta kAraNa hai / kulhAr3A usakA sahAyaka hai| kulhADe ke binA lakar3I nahIM kATI jA sktii| sUtra athavA patra Adi lakaDI ke kATane meM sahAyaka nahIM hote / sUtra aura patra ke binA lakaDI kATI jA sakatI hai| prakRta meM indriya pratyakSa jAna kI utpatti kA nimitta kAraNa hai| sUrya aura dIpaka Adi netra indriya ke sahakArI kAraNa haiM / sUrya Adike prakAza ke binA cakSu nahIM dekha sakatI, dekhane meM smaraNa kI apekSA nahIM hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 akelI cakSu smaraNa ke binA prakAza kI sahAyatA se dekhatI hai / jaba pratyabhijJAna utpanna hotA hai, taba smaraNa indriya kA sahakArI nahIM hotA / saMskAra se smaraNa aura indriya se pratyakSa utpanna hotA hai| ye donoM jJAna milakara pratyabhijJAna ko utpanna karate haiM / ataH pratyabhijJAna svayaM pratyakSa nahIM kintu pratyakSa se utpanna hai / jo isa prakAra na mAnA jAya to anumAna bhI pratyakSa se bhinna nahIM ho sakegA / dhUma aura agni kI vyApti ke smaraNa se parvata meM ghUma ko dekhakara agni kA anumAna hotA hai| smaraNa kI sahAyatA se mana parvatIya agni ke jJAna meM kAraNa hai. ataH parvatIya agni kA jJAna mI pratyakSa hai. isa prakAra kI Apatti hogI / ataH smaraNa mana kA sahAyaka nahIM aura smRti sahita mana se utpanna anumAna pratyakSa nahIM, isa prakAra mAnanA paDegA / smaraNa kI sahAyatA pAkara mana anumAna ko utpanna karatA hai aura anumAna pratyakSa se bhinna jJAna hai / isI prakAra pratyabhijJAna smaraNa aura anubhava se utpanna hotA hai aura pratyakSa se bhinna hai / smaraNa indriya kA sahAyaka nahIM siddha ho sakatA, isalie smRti kI sahAyatA na honese prathama darzana meM indriya pratyabhijJAna ko nahIM utpanna karatI, isa prakAra nahIM kahA jA sakatA aba yadi akelI indriya pratyabhijJAna kI utpatti meM kAraNa ho to prathama vAra ke jJAna meM hI "yaha vahI phala hai" ityAdi pratyabhijJAna utpanna honA cAhie, yaha Apatti sthira rahegI / , mUlam:- kiJca, 'pratyabhijAnAmi' iti vilakSaNapratIterapyatiriktametat /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 artha : - isake atirikta ' meM pahacAnatA hU~' isa vilakSaNa pratIti se bhI pratyabhijJAna bhinna siddha hotA hai / vivecanA:- maiM pratyakSa karatA hU~, yaha pratyakSa ko pratoti hai| maiM anumAna karatA hU~, yaha anumAna kI pratIti hai / pratIti ke bheda se anumAna pratyakSa se bhinna siddha hotA hai isI rIti se maiM pahacAnatA hU~ isa pratIti ke dvArA pratyamijJAna, pratyakSa aura anumAna se bhinna siddha hotA hai / pratyakSa karatA hUM, aura pahacAnatA hUM. ina do pratItiyoM kA bheda anubhavasiddha hai / mUlam:- etena, 'vizeSyendriyasannikarSasatvAdvizeSaNajJAne sati viziSTapratyakSarUpametadupapadyate' iti nirasnam etatsadRzaH saH' ityAdau tadabhAvAt smRtyanubhava saGkalana kramasyAnubhavikatvAcceti dika / arthaH- vizeSya ke sAtha indriya kA sannikarSa hone se vizeSaNa kA smaraNa hone para anantara viziSTa pratyakSa rUpa yaha pratyabhijJAna utpanna hotA hai isa prakAra ke mata kA nirAkaraNa bhI pahale kahe hetuoM se ho jAtA hai / phira 'vaha isake samAna hai' ityAdi jJAna meM usakA vizeSya ke sAtha indriya ke sanni karpa kA abhAva hai aura smRti aura anubhava kI saMkalanA kA krama anubhavasiddha hai / pratyabhijJAna bhinna pramANa hai, isa viSaya meM yaha dizA kA prakAzana hai /
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 vivecanA:-vahI yaha phala hai-isa pratyabhijJAna meM 'vaha' itanA vizeSaNa aMza hai aura 'phala' vizeSya hai| vizeSya phala ke sAtha cakSu kA sannikarSa hotA hai aura pUrva deza kAla ke saMbaMdharUpa vizeSaNa kA smaraNa hotA hai / isake anantara vahI yaha phala hai isa AkAravAlA pratyabhijJAna hotA hai / vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha aura usake dvArA utpatti huI hai, isalie yaha jJAna vizeSaNa sahita vizeSya kA pratyakSa hai, isa prakAra pratyabhijJAna ko jo loga viziSTa pratyakSarUpa kahate haiM. unakA kathana bhI pahale kahe hetuoM se ayukta siddha hotA hai| smaraNa indriya kA sahakArI nahIM ho sakatA, ataH atIta deza kAla ke smaraNa se viziSTa vastu pratyakSa nahIM ho sktii| isalie kevala vizeSya kA jJAna pratyakSa ho sakatA hai| yaha daMDI puruSa hai, ityAdi viziSTa pratyakSa jaba hotA hai taba vizeSaNa daNDa aura vizeSya puruSa ke sAtha indriya kA saMbaMdha hotA hai / ataH vahA~ viziSTa kA pratyakSa ho sakatA hai| pratyabhijJAna meM vizeSaNa ke sAtha indriya kA sabaMdha nahIM hai, ataH viziSTa kA pratyakSa nahIM ho sakatA / smaraNa aura anubhava ina donoM se utpanna pratyabhijJAna atirikta jJAna hai| yaha kevala pratyakSa nahIM, kevala smaraNa nahIM aura pratyakSa aura smaraNa kA samudAya rUpa nahIM / isake atirikta isa prakAra kA bhI pratyabhijJAna hotA hai jisameM vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha nahIM ho sakatA / 'isa ke samAna vaha thA' isa prakAra kA jJAna hotA hai| isa jJAna meM isake samAna' itanA vizeSaNa aMza hai, aura 'vaha' vizeSya aMza hai| pUrva deza aura kAla meM jisakA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 anubhava huA thA, usakA nirdeza 'vaha' pada se hotA hai, vahI vizeSya hai| usake sAtha indriya kA saMbaMdha nahIM ho sktaa| atIta deza aura kAla ke sAtha saMbaMdha karane meM indriya kI zakti nahIM hai / vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha Apa ke mata meM jJAna ke pratyakSa bhAva kA mukhya kAraNa hai, vaha yahA~ nahIM hai isalie yaha jJAna pratyakSa se bhinna hai yaha vastu siddha hotI hai / yaha jJAna jisa prakAra pratyakSa me bhinna hai. isa prakAra 'yaha vahI phala hai| isa prakAra kA jJAna bhI pratyakSa se bhinna hai| 'isake samAna vaha thA' isa jJAna meM sAdRzya kI pratIti hai| sAdRzya binA bhI isa prakAra kA pratyabhijJAna hotA hai, jisameM vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha nahIM ho sakatA / jisa prakAra vahI yaha phala hai" isa AkAra kA pratyabhijJAna hotA hai isa prakAra "yahI phala vaha thA" isa AkAravAlA bhI pratyabhijJAna hotA hai / vatamAna dezakAla ke sAtha jisa phala kA sabaMdha hai usa phala kA saMbaMdha pUrva deza kAla ke sAtha thA isa prakAra ko pratIti hotI hai / yahA~ jo vizeSya hai usakA pUrva deza aura kAla ke sAtha saMbaMdha hai, ataH pUrva deza aura kAla se viziSTa vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha nahIM ho sktaa| jisa prakAra yaha jJAna pratyakSa nahIM hai kintu pratyakSa se bhinna hai, isI prakAra 'vahI yaha phala hai' yaha pratyabhijJAna bhI pratyakSa nahIM hai| jaba pratyabhijJAna hotA hai taba smaraNa aura anubhava krama se saMyukta hote haiM / isa krama kA anubhava siddha karatA haipratyabhijJAna smaraNa aura anubhava ke saMbaMdha se utpanna atirikta jJAna hai aura parokSarUpa hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakAra kahatA hai-itanA jo kahA hai vaha vizA kA prakAzana hai / isa dizA meM yadi Age jAoge to adhika jJAna hogaa| yaha kathana sakSepa se hai / mUlam-atrAha bhAH nanvekatvajJAnaM pratyabhijJAnamastu, sAdRzyajJAnaM tUpamAnameva, gavayaM. dRSTe gavi ca smate sati sAdRzyajJAnasyopamA. ntvaat| ___artha-isa viSaya meM kumArila bhaTTa kA anugAmI kahatA hai, ekatva kA prakAzaka jJAna cAhe pratyabhijJAna ho, sAdRzya kA prakAzaka jJAna to upamAna hI hai / gavaya (vanya pazu) ko dekhane ke anantara aura gAya kA smaraNa karane ke anantara sAdRzya kA jJAna upamAna hotA hai| vivecanA-vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha honese "vahI yaha phala hai' ityAdi pratyabhijJAna pratyakSarUpa hai, isa AkSepa ke parihAra ke lie siddhAntIne isa prakAra kA pratyabhijJAna upasthita kiyA jisameM vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha nahIM ho sakatA / "vaha isake samAna hai" yaha sAdRzya kA prakAzaka pratyabhijJAna isa prakAra kA hai jisameM vizeSya ke sAtha indriya kA saMbaMdha asaMbhava hai / yaha sunakara kumArila bhaTTa kA anugAmI kahatA hai, sAdRzya ke prakAzaka jJAna ko Apa pratyabhijJAna kahate haiM parantu yaha yukta nahIM / sAdRzya kA bodhaka jJAna upamAna hotA hai| gAya ke darzana se
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jisake mana meM saMskAra utpanna hue haiM, isa prakAra kA pramAtA jaba gavaya ko dekhatA hai taba gAya kA smaraNa hotA hai / smaraNa ke pIche "vaha gAya isa gavaya ke samAna hai" isa rUpa meM jJAna hotA hai| sAdRzya kA prakAzaka honese isa jJAna kA upamAnabhAva ucita hai / jo vastu kI ekatA ko prakAzita karatA hai vaha pratyabhijAna kahA jAtA hai| sAdRzyajJAna ekatA kA prakAzaka nahIM, ataH vaha pratyabhijJAna nhiiN| . mUlam:-tamuktamtasmAdyat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // 1 // pratyakSaNAvabuDe'pi, sAdRzye gavi ca smRte| viziSTasyAnyato'siDe-kapamAnapramANatA / 2 / / [zloka vA upa0 37-38] iti artha:- kahA bhI hai sAdRzya se viziSTa jisa artha kA smaraNa hotA hai vaha artha upamAna kA prameya hai athavA usa padArtha se yukta sAdRzya upamAna kA viSaya hai / pratyakSa se sAdRzya kA jJAna hotA hai aura gAya kA smaraNa hotA hai parantu viziSTa artha kI siddhi anya pramANa se nahIM hotI, ataH upamAna pramANa hai| vivecanA:-"isa gavaya ke samAna go hai" isa rIti se jaba jJAna hotA hai taba gavaya dvArA nirUpita sAdRzya se viziSTa
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 gAya kA svarUpa hotA hai| jaba gAya kA smaraNa karake gavaya se viziSTa sAdRzya kA jJAna hotA hai, taba gAya meM vartamAna sAdRzya gavaya se nirUpita hotA hai| gavaya kA pratyakSa jJAna hai, ataH sAdRzya kA bhI pratyakSa hai / gAya kA smaraNa hai isa rIti se sAdRzya ke pratyakSa aura gAya ke smaraNa se yadyapi jJAna hotA hai to bhI sAdRzya se viziSTa gAya kA athavA gAya meM vartamAna sAdRzya kA jJAna pratyakSa athavA smaraNa nahIM ho sktaa| isa viziSTa artha kA jJAna upamAna pramANa se hotA hai| mUlam-tannaH dRSTasya sAdRzyaviziSTapiNDasya smRtasya ca goH saGkalanAtmakasya 'gosadRzo gavaya.' iti jJAnasya pratyabhijJAnatA'natikra. mAt / arthaH-vaha kathana yukta nahIM, sAdRzya se viziSTa piMDa dikhAI detA hai aura gAya kA smaraNa hotA hai| pIche isa pratyakSa aura smaraNa kA saMkalana hotA hai / gavaya gAya ke samAna hai-yaha jJAna saMkalana rUpa hai / pratyabhijJAna kA mukhya cinha saMkalana hai, ataH "gavaya gAya ke samAna hai" yaha jJAna pratyabhijJAna se bhinna nahIM / vivecanA:-gavaya ke sAhazya se viziSTa gAya kA athavA jisakA smaraNa huA hai usa go se viziSTa gavaya meM vartamAna sAdRzya kA jJAna kevala pratyakSa athavA kevala smaraNa se nahIM
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ho sakatA / isa tattva ko Apa bhI svIkAra karate ho| pratyakSa athavA smaraNa se yadi sAdRzya viziSTa gAya kA athavA gAya ke smaraNa se viziSTa gavaya ke sAdRzya kA jJAna ho sake to upamAna pramANa pratyakSa aura smaraNa se atirikta nahIM siddha hogaa| dhyAna rakhanA cAhie-isa prakAra ke viziSTa jJAna meM pratyakSa aura smaraNa kI jo azakti hai vaha sAdRzyarUpa viSaya ke kAraNa nahIM / yadi sAdRzyarUpa viSaya na ho to bhI isa prakAra kI viziSTa vastu ho sakatI hai jisako prakAzita karane meM akelA pratyakSa aura akelA smaraNa samartha nahIM ho sktaa| mukhya viSayoM ke prakAzana meM sAmarthya aura asAmarthya ke kAraNa pramANoM meM bheda hotA hai| viSayoM ke avAntara bheda ko lekara pramANoM kA bheda nahIM hotA cakSu rUpa ko prakAzita karatI hai / rasa athavA gaMdha bhAdiko prakAzita karane meM cakSu kA sAmarthya nahIM hai, ataH cakSu. jIbha aura nAsikA bhinna indriya haiN| nIla-pIta. zveta aura rakta Adi rUpoM ke kAraNa cakSu meM bheda nahIM hotaa| nIla pota Adi rUpa ke avAntara bheda haiN| cakSa jisa prakAra nIla ko prakAzita karatI hai| isa prakAra pota Adiko prakAzita karatI hai / ataH cakSa samasta rUpoM ke prakAzana kA sAdhana kahI jAtI hai| atIta deza-kAla ke jJAna meM pratyakSa kI zakti nahIM, usameM smaraNa kI zakti hai| vartamAna deza-kAla ke jJAna meM pratyakSa kI zakti hai usameM smaraNa kI zakti nahIM / jaba atIta aura vartamAna deza kAla se viziSTa vastu kA jJAna hotA hai, taba kevala pratyakSa athavA kevala smaraNa se viziSTa vastu pratIta nahIM ho sktii| ekatA athavA sAdRzya viziSTa vastu ke avAntara bheda haiM /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina avAntara bhedoM ke kAraNa jJAna ke svarUpa meM bheda ucita - nhiiN| jisa prakAra ekatva viSaya meM pUrvAphra deza-kAla ke : saMbaMdha kA prakAzaka jJAna pratyabhijJAna hai isa prakAra sAdRzya meM pUrvApara deza-kAla ke sAtha saMbaMdha kA prakAzaka jJAna bhI pratyabhijJAna svarUpa hI honA cAhie / saMkalana pratyabhijJAna kA svarUpa hai| vaha ekatA aura sAdRzya ke jJAnoM meM samAna rUpa se hai| malam:-anyathA govisadRzo mahiSaH' ityAderapi sAdRzyAviSayatvenopamAnAtireke pra. mANasaMkhyAvyAghAta prasaGgAt / / .. ___ arthaH-yadi isa prakAra na ho to 'bhaisa gAya se vilakSaNa hai" ityAdi jJAna bhI sAdRzya ke viSaya meM na hone ke kAraNa upamAna se atirikta ho jAyagA / isa rIti se pramANoM kI niyata saMkhyA meM vyAghAta kI Apatti aaygii| vivecanA:-yadi ekatva kA jJAna pratyabhijJAna ho aura sAdRzya kA jJAna usase bhinna upamAna pramANa ho, to vilakSapatA kA jJAna, pratyabhijJAna aura upamAna se bhinna pramANa ho : jAnA caahie| jisa prakAra gaSaya kA draSTA gAya kA smaraNa karake "isa gavaya ke samAna gAya hai| isa prakAra jAnatA hai, "isI rIti se bhaiMsa kA draSTA gAya kA smaraNa karake bhaiMsa gAya se vilakSaNa hai" isa prakAra mAnatA hai| vilakSaNatA kI pratIti kA viSaya ekatA nahIM hai, ataH vilakSaNatA kA jJAna pratyabhijJAna rUpa nahIM ho sktaa| sAdRzya ke viSaya meM nahIM
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH upamAna nahIM ho sakatA / isa kAraNa vilakSaNatA kA jJAna yadi atirikta pramANa ho, to Apa pramANoM kI jo saMkhyA niyata karate haiM usakA virodha hogaa| mulam-etena-'gosadRzo gavayaH' ityati. dezavAkyArthajJAnakaraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDa. darzanavyApArakam 'ayaM gavayazandavAcyaH iti samjJAsajjJisambandhapratipattirUpamupamAnam-iti naiyAyikamanamapyapahastitaM bhavati / artha-bhATTa mata ke isa nirAkaraNa se naiyAyika mata kA bhI nirAkaraNa hotA hai| "gAya ke samAna gavaya hai" yaha sAdRzya kA pratipAdaka vAkya atidezavAkya hai| atidezavAkya ke artha kA jJAna karaNa hai| sAdRzya se viziSTa gavaya kA darzana vyApAra hai / yaha gavaya zabda se vAcya hai isa rIti se saMjJA aura saMjJI ke saMbaMdha kA jJAna upamAna arthAt upamiti hai-yaha naiyAyikoM kA mata hai / vivecanA-araNyavAsI puruSa prAmavAsI ko kahatA hai "gAya ke samAna gavaya hotA hai" / jaba grAmavAsI gavaya ko dekhatA hai taba vaha gavaya pakSako vAcaka aura gavayarUpa artha ko vAcya mAnatA hai| gavaya saMjJA hai aura 'gaSayarUpa artha saMjJI hai, gavaya pada se gavayarUpa artha ko samajhanA cAhie' isa prakAra kI vaktA kI icchA saMbaMdha hai isa saMbaMdha kA jJAna upamiti rUpa phala hai| isa phala kA jJAna indriya athavA hetu athavA zama se nahIM ho sakatA, ataH upamAna bhinna pramANa
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| prAmavAsI ko pUrvakAla meM gavaya kA anubhava nahIM huA / ataH atideza vAkya 'jisameM gavayatva hai, vaha gavaya pada se vAcya hai, isa rIti se pratipAvana nahIM kara sktaa| gavaya kA anubhava pUrvakAla meM nahIM thA. ataH gavayatva kA bhI pUrvakAla meM anubhava nahIM ho sktaa| pUrvakAla meM jisakA anubhava nahIM huA usa viSaya meM atideza vAkya saMjJA saMjJi ke saMbaMdha ko nahIM prakAzita kara sakatA / yadi isa prakAra ho to gotva aura gavayatva se bhinna dharmavAle padArtha kA bhI gavayapada vAcaka hai aura artha vAcya hai isa prakAra kI pratIti honI cAhie / indriya kevala gavaya ke athavA gavaya meM vartamAna sAhazya ke jJAna ko utpanna kara sakatI hai| vaha bhI saMjJA aura saMjI ke saMbaMdha kA pratipAdana karane meM asamartha hai| gAya kA smaraNa bhI isa viSaya meM asamartha hai| yahA~ upamAna kA jo nirUpaNa hai vaha navIna naiyAyikoM ke mata ke anusAra hai / prAcIna nyAyamata ke anusAra gavaya meM gAya ke sAdRzya kA darzana karaNa hai aura ativeza vAkya ke artha kI smRti vyApAra hai aura saMjJA-saMjJo ke saMbaMdha kA jJAna upamitirUpa phala hai / malam-anubhUtavyaktaugavayapadavAcyamva. saGkalanAtmakasyAsya pratyabhijJAnatvAnavAnatikramAta pratyabhijJAnAvaraNakarmakSayopazamavizeSaNa pararmAvacchedenAtidezavAkyAnUdyadharmadarzana taDa. vicchedenaiva pdvaacytvpricchedoppttH| artha:-jisa vyakti kA anubhava pratyakSa meM ho rahA hai usameM gavaya pada kI vAcyatA kA saMkalanarUpa yaha zAna
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pratyabhijJAna se bhinna nahIM hai / pratyabhijJAna ke AvaraNa karma ke kSayopazama vizeSa dvArA jisa dharma se viziSTa artha meM atideza vAkya dvArA kathita dharma kA darzana hotA hai| usa dharma se viziSTa artha meM pada kI vAcyatA kA jJAna hotA hai| vivecanA:-gavaya aura gavayatva dharma kA anubhava pUrvakAla meM nahIM huA thA. isalie atideza vAkya yadyapi 'jo gavayatva dharma se viziSTa hai usakA vAcaka gavayapada hai' isa prakAra pratipAdana nahIM kara sakatA, to bhI gAya ke sAdRzya kA ullekha karake jo artha gAya ke samAna hai vaha gavaya pada se vAcya hai isa prakAra vAcyatA kA vidhAna karatA hai / isa kAraNa atidezavAkya gau kA sAdRzyarUpa dharma gavayatva dharma se viziSTa jisa gavayarUpa artha meM dikhAI detA hai, vaha artha gavayatva dharma se viziSTa hone ke kAraNa gavayapada se vAcya hai, isa prakAra vidhAna karatA hai / gavaya pada vAcaka hai aura gavayarUpa artha vAcya hai; isake liye pUrvakAla meM gavaya ke anubhava kI AvazyakatA nahIM hai| gAya ke sAdRzya ke jJAna ko apekSA hai aura vartamAnakAla meM gavaya sAmane hai usameM gAya kA sAdRzya dikhAI detA hai / gAya pUrvakAla meM dekhI huI hai, isaliye usakA sAdRzya gavaya meM dekhA jA sakatA hai| pUrvakAla meM gAya ke sAdRzya kA darzana Avazyaka nahIM / isI prakAra pUrvakAla meM gavaya aura gavayatva kA darzana Avazyaka nahIM hai| vartakAla kAla meM gavaya aura gavayatva ke darzana se 'yaha gavaya hai aura gavaya pada isakA vAcaka hai. isa rIti se vidhAna ho sakatA hai| pUrvakAla meM dekhA haA ghaDA jaba phira dikhAI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 detA hai taba "yaha vahI ghaDA hai" yaha jJAna jisa prakAra pratyabhijJAna' hai isa prakAra 'jo gAya ke samAna hai vaha gavaya hai| isa saMketa ke kAla meM gavayapada aura gavaya ke vAcyavAcaka saMbadha ko jAnakara aura pIche gavaya ko dekhakara usI saMbaMdha kI pratIti pratyabhijJAna hai / saMkalana pratyabhijJAna kA svarUpa hai| yahAM para samAna artha kA darzana aura gabaya padake dvArA vAcyatA ina donoM kA saMkalana hai| malam-ata eva payombubhedI haMsaH syAta" ityAdivAkyAthajJAnavatAM payombubheditvAdiSi. ziSTayaktidarzane sati 'aya haMsapadavAcyaH' ityaadiprtiinirjaaymaanoppdyte| ____artha-isI kAraNa dUdha aura pAnI kA bheda karane vAlA haMsa hotA hai-ityAdi vAkyoM ke artha ko jAnanevAle loga jaba dUdha aura pAnI ke bhedakatva Adi dharmoM se viziSTa vyakti ko dekhate haiM taba unako yaha "haMsa" pada se vAcya hai ityAdi pratIti hotI hai| vivecanA:-do jJAnoM kA saMkalana pratyabhijJAna ke svarUpa ke liye Avazyaka hai| parantu sadA do jJAnoM kA svarUpa eka hI prakAra kA nahIM hotA / sAdRzya ke dvArA jaba vAcyavAcaka bhAva kA pratipAdana hotA hai taba gavaya kA draSTA jaba gavaya ko dekhatA hai tabhI gavaya meM gAya ke sAtha sAdRzya kA darzana kara letA hai pUrvakAla meM usako sAizva kA jJAna nahIM haA thA / bastu ke rUpa Adi kA pUrvakAla meM pratyakSa anubhava
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 aura uttarakAla meM usakA smaraNa anivArya nahIM hai| bAkyadvArA gAya aura gavaya ke sAdRzya kI pratIti huI thI, anantara gavaya meM sAdRzya pratyakSa hotA hai aura usake dvArA vAcyavAcakabhAva kA jJAna hotA hai| vAcya-vAcakabhAva kA jJAna bhI sAdRzya ke bodhaka vAkya dvArA pUrvakAla meM nahIM huA thA, uttarakAla meM jaba sAdRzya pratyakSa hotA hai, taba zamda dvArA anubhUta vAcya-vAcaka bhAva ko pratIti phira hotI hai| yahAM para pratyabhijJAna meM sAdRzya kA jJAna sahakArI hai| sAdRzya jJAna rUpa sahakArI ke kAraNa vAcya-vAcakabhASa ke jJAna ko yadi pratyabhizAma se bhinna upamAna pramANa mAnA jAya to jahA~ mAdRzya ke binA anyadharmoM ke pratipAdana dvArA vAcya-vAcakabhAva kA pratipAdana hotA hai| vahA~ upamAna se bhinna kisI pramANa ko mAnanA pddegaa| vaktA jaba dUSa aura pAnI ke bheda karanevAle ko haMsa kahatA hai, taba dUdha aura pAnI ke vibhAgana rUpa dharma ko vAcya-vAcaka bhAva kI pratIti meM sAdhanarUpa kahatA hai| dUdha aura pAnI ko bhinna karanA sAdRzya nahIM hai| yahAM para upamAna saMbhava nahIM hai / prasiddha artha ke sAtha sAdRzya kA pratipAdana yahA~ nahIM hai| isalie jahAM para sAdRzya Adi dharmoM ke pratipAdana dvArA do jJAnoM kA saMkalana hotA hai, vahAM pratyabhijJAna ko hI svIkAra karanA caahie| mUlama-yadi va 'ayaM gavayapadavAcyaH' iti pratItyartha pratyabhijJAnAtiriktaM pramANamAbhIyate tadA AmalakAdidarzanAhitasaMskArasya visvAvidarzanAt , 'atastat sUkSmam' ityAvipratI. tyartha pramANAntaramanveSaNIyaM syAt /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 artha-"yaha gavaya pada kA vAcya hai" isa prakAra kI pratIti ke lie yadi pratyabhijJAna se bhinna pramANa mAnA jAyagA to Amalaka Adike darzana se utpanna saMskAravAle manuSya ko bilvaphala Adi ko dekhane para "vaha isase sUkSma hai" ityAdi pratIti hotI hai, usake lie anya pramANa mAnanA pddegaa| vivecanA:-jJAnoM kA saMkalana hone para bhI vAcya-vAcaka. bhAva ko pratIti yadi pratyabhijJAna ke dvArA na ho, to jahA~ jahAM pratyakSa vastu meM apekSA dvArA jJAna hotA hai, vahAM vahAM atirikta pramANoM kA svIkAra Avazyaka ho jaaygaa| pUrva. kAla meM jisane AMvale ko dekhA hai usako 'AMvale kA phala bilva ke phala se choTA hai| isa prakAra kI pratIti apekSA se hotI hai / isa pratIti meM sAddazya kA jJAna nahIM hai / pUrvakAla meM aura uttarakAla meM dekhe hue parimANoM kA jJAna apekSA se karake vaha choTA hai aura yaha bar3A hai isa prakAra kA jJAna hotA hai| isa jJAna meM bhI do jJAnoM kA saMkalana hai| isI rIti se 'yaha usase dUra hai aura yaha usase samIpa hai yaha usase U~cA hai aura yaha usase nIcA hai' ityAdi zAma apekSA ke dvArA hotA hai| ina jJAnoM meM do jJAnoM kA saMkalana hai, isalie ye saba jJAna pratyabhijJAnarUpa haiN| mUlam-mAnasatve cAsAmupamAnasthApi mAnasatyaprasaGgagat / artha-yadi Apa kaheM-'ye saba jJAna mAnasajJAna haiN| to upamAna bhI mAnasajJAna hai-isa prakAra mAnanA pddegaa|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 1 vivecanAH - pAnI aura dUdha ko jo bhinna karatA hai vaha haMsa hai, usase yaha dUra hai - yaha samIpa hai, ityAdi jJAnoM meM bahya indriya sAkSAt sAdhana nahIM / mana ke dvArA ye samasta jJAna "hote haiN| sukha-duHkha AdikA jJAna jisa prakAra mana ke dvArA hotA hai / isa prakAra ye saba jJAna manake dvArA hote haiM sukha-duHkha ADhikA jJAna mAnasa pratyakSa hai, isI prakAra apekSA ke dvArA dUratva aura samIpatva AdikA jJAna bhI mAnasa pratyakSa hai / isa prakAra yadi Apa samasta jJAnoM kA antarbhAva mAnasa pratyakSa meM kareMge to upamAna kA bhI mAnasa pratyakSa meM antarbhAva Avazyaka ho jAyagA / usakI bhI pratyakSa aura anumAna se bhinna pramANa ke rUpa meM siddhi nahIM ho sakegI / jaba vastutaH pratyakSa jJAna anya jJAna kI apekSA nahIM karatA / vRkSa ko dekhatA hai, taba vRkSa kA pratyakSa jJAna hotA hai / yaha pratyakSa jJAna kisI anya jJAna kI apekSA nahIM karatA / sukha athavA duHkha kA sAkSAtkAra jaba mana ke dvArA hotA hai, taba kisI anya jJAna kI apekSA nahIM hotI / parantu sAddazyaucAI dUratva AdikA jJAna jaba mana ke dvArA hotA hai, taba anya jJAnoM kI apekSA Avazyaka rUpa se hotI hai / isalie ye samasta jJAna pratyakSarUpa nahIM haiN| mUlam - pratyabhijAnAmi' iti pratotyA pratyabhijJAnatvamevAbhyupeyamiti dik / artha- pratyabhijAnAmi - arthAt ' maiM pahacAnatA hU~" isa prakAra kI pratIti honeke kAraNa ina samasta jJAnoM ko pratyabhijJAna rUpa hI svIkAra karanA cAhie /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 vivecanA:-bAhya indriyoM ke dvArA jaba artha kA pratyakSa hotA hai taba "maiM pratyakSa karatA hU~"-isa prakAra kI pratIti hoto hai / jaba dhUma se agni kA anumAna karatA hai, taba 'maiM anumAna karatA hU~' isa prakAra kI pratIti hotI hai / isa prakAra kI pratItiyA~ jJAnoM ke svarUpa ke bheda meM pramANa haiM / "maiM pahacAnatA hU~" yaha pratIti pratyakSa aura anumAna kI pratIti se bhinna hai| isalie ye saba jJAna pratyabhijJAna rUpa haiN| [taka kA nirUpaNa] malama:-sakaladezakAlAdyavacchedena sAdhyasAdhanabhAvAdiviSaya UhastarkaH, yathA 'yAvAn kazcidadhUmaH sa sarvo vahau satyeva bhavati, vahinaM vinA vA na bhavati' 'ghaTazabdamAtra ghaTasya vAcakam' 'ghaTamAtraM ghaTazabdavAcyam' ityAdi / ___ artha-samasta deza aura kAla Adike sAtha sAdhyasAdhanabhAva Adi viSaya ko prakAzita karanevAlA jJAna 'tarka hai / udAharaNaH-jo koI dhUma hai vaha jaba agni ho tabhI hotA hai aura agni na ho to nahIM hotA, jo jo ghaTa pada hai vaha ghaTa kA vAcaka hai, jo jo ghaTa hai vaha vaha ghaTa pada kA vAcya hai-ityAdi / vivecanA:-tIna kAla meM jo sAdhya aura sAdhana haiM unakA saMbaMdha vyApti hai| vyApti ke viSaya meM jo jJAna hai vaha tarka hai / sAdhya aura sAdhana kA kisI bhI pramANa ke dvArA mAna vyApti ke jJAna ko utpanna karatA hai / jina vastuoM
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pratyakSa jJAna ho sakatA hai una vastumoM ke anvaya aura vyatireka kA jJAna pratyakSa dvArA hotA hai| dhUma mApana hai aura vahni sAdhya hai-ina donoM kA pratyakSa hotA hai / jaba dhUma dikhAI detA hai, taba agni ke sAtha dikhAI detA hai / jaba agni kA pratyakSa nahIM hotA taba dhUma bhI nahIM dikhAI detA / isa rIti se ghUma aura vahni kI vyApti kA jJAna hotA hai / jina sAdhya aura sAdhanoM kA jJAna bAhya indriyoM ke dvArA nahIM ho sakatA unameM sAdhya-sAdhana bhAva kA jJAna Agama aura anumAna ke dvArA hotA hai| kisI kAla meM pramANoM ke dvArA sAdhya-sAdhana ke viSaya meM eka bAra kA jJAna vyApti jJAnarUpa tarka ko utpanna kara detA hai| kabhI kabhI minna rIti se vyApti jJAna hotA hai / aneka bAra sAdhya aura sAdhanoM ko eka sAtha dekhane para unameM sAdhya-sAdhana bhAva kA jJAna utpanna hotA hai / isa dazA meM eka bAra ke dekhane se sAdhya-sApana bhAva kI pratIti nahIM hotii| sAdhya-sAdhana bhAva ke pratIta ho jAne para uttarakAla meM sAdhya-sAdhana kA smaraNa hotA hai, pIche pratyabhijJAna hotA hai / usake anantara vyApti jJAnarUpa tarka hotA hai| sAdhya-sAdhana ke samAna vAcya-vAcaka ke viSaya meM bhI vyApti jJAnarUpa tarka hotA hai isa tarka kA anya nAma 'Uha hai| mUlama-tapAhi-svarUpaprayuktA'vyabhicAralakSaNAyAM vyAptI bhUyodarzanasahitAnvayavyati. rekamahakAreNApi pratyakSasya tAvadaviSayatvAdevApravRttiH, sutarAM ca sakalasAdhyasAdhanavyaktyu. pasaMhAreNa tadgraha iti sAdhyasAdhanadarzana sma
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 raNa- pratyabhijJAnopajanitastarka eva tatpratItimAdhAtumalam / artha:- isa viSaya meM hetu isa prakAra hai - avyabhicArarUpa vyApti svarUpa se prayukta hai / isa vyApti ke viSaya meM aneka bAra ke darzana se yukta anvaya aura vyatireka kI sahAyatA ko lekara bhI pratyakSa kI pravRtti nahIM hotI. kAraNa - yaha vyApti pratyakSa kA viSaya nahIM hai aura jo vyApti samasta sAdhya aura sAdhana vyaktiyoM ko letI hai usake jJAna meM to sarvathA zakti nahIM hai, ataH sAdhya aura sAdhana ke darzana smaraNa aura pratyabhijJAna se utpanna tarka hI vyApti jJAna ko utpanna kara sakatA hai / vivecanA:- vyabhicAra kA abhAva vyApti kA lakSaNa hai| jahA~ sAdhya nahIM hai vahA~ sAdhana kI vRtti kA abhAva - vyabhicArAbhAva hai, yahI vyApti hai| jahA~ vahni nahIM vahA~ ghUma nahIM rahatA, isa kAraNa sAdhya vahni ke sAtha ghUma kI vyApti kahI jAtI hai / sAdhya aura sAdhana kA svarUpa avyabhicArarUpa vyApti kA prayojaka hai / jahA~ vahni aura dhUma sAdhya - sAdhana hai vahA~ vahni kA svarUpa bahnitva aura dhUmatva vyApti kA prayojaka hai| yaha svarUpa aura AkAra Adise nivRtta hokara apane svarUpa meM mI vyAptirUpa sambandha ko prakAzita karatA hai| deza aura kAla ke binA agni ke sAtha dhUma kI vyApti kA jJAna hotA hai / ghUma kA svarUpa anya deza. kAla
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 se hotA hai / sAdhya vyApta kA yaha jJAna svarUpa se hotA hai / agniyA~ hai una saba kA saMgraha vahni rUpa se dhUma vyaktiyAM hai una saba kA saMgraha ghUmatva ke svarUpa agnitva Adi ke dvArA aura sAdhana ke svarUpa dhUmatva Adike dvArA vyApti vyavasthita hotI hai / isa kAraNa avyabhicArarUpa vyApti svarUpa se prayukta kahI jAtI hai / isa vyApti kA jJAna pratyakSa se nahIM ho sakatA / jo viSaya vartamAnakAla aura purovartI deza meM hai usI viSaya meM pratyakSa kI pravRtti hotI hai| atIta anA-: athavA vyavahitadUravartI viSaya pratyakSa kA viSaya nahIM hai / vahnitva aura dhUmatva isa prakAra kA svarUpa hai jo atIta Adi samasta agni ora ghUmoM kA saMgraha karatA hai| isa prakAra ke svarUpa meM pratyakSa ko pravRtti nahIM ho sktii| jo loga pratyakSa se vyApti ka jJAna ko svIkAra karate haiM una logoM ke anusAra prathama pratyakSa meM bhI dhUma agni kA sambandha pratIta hotA hai / pahalI bAra ke pratyakSa ke dvArA jaba vyAptirUpa sambandha kA jJAna ho jAtA hai to uttarakAla meM anvaya aura vyatireka kA jo aneka bAra jJAna hotA hai vaha pahalI bAra ke pratyakSa ko dRDha karatA hai athavA aneka bAra ke darzana se anvaya aura vyatireka kA jo jJAna honA hai usakI sahAyatA pAkara pratyakSa pramANa vyApti ko jAnatA hai, parantu yaha kathana yukta nahIM / saMsAra meM jitanI hotA hai / jitanI do prakAra kA pratyakSa jJAna hai / eka indriya se janya aura dUsarA mana se janya / vartamAna deza aura kAla meM jo artha hai usake sAtha saMbaMdha karake indriya usI artha ko prakAzita karatI hai / vyApti kA saMbaMdha sakala deza-kAla kI vyApya aura
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 dhyApaka vyaktiyoM ke sAtha hai| ina samasta vyaktiyoM ke sAtha indriyoM kA saMbaMdha nahIM ho sktaa| isalie indriya samasta vyaktiyoM kA jJAna nahIM kara sakatI jaba pahalI bAra pratyakSa hotA hai taba purovartI deza meM jo agni dikhAI detI hai usake sAtha dhUma kA saMbaMdha pratIta hotA hai / itane se vyApti kA jJAna nahIM ho sakatA / kisI eka niyata vyakti ke sAtha vyApti nahIM ho sktii| samasta vyaktiyoM ko lekara vyApti hotI hai / pahalI bAra ke pratyakSa meM indriyoM kA sabaMdha samasta sAdhya aura sAdhana vyaktiyoM ke sAtha nahIM hotA / isaliye samasta agniyoM ke sAtha dhUma ke sambandha kA pratyakSa nahIM ho sakatA / vahnitva aura dhUmatva samasta vahni aura dhUma vyaktiyoM ke grAhakarUpa haiM. parantu ima grAhakarUpa kA pratyakSa nahIM ho sakatA / purovartI deza aura vartamAnakAla ke sAtha sabaMdhavAle svarUpa kA hA pratyakSa hotA hai| __ Apa kahate haiM akelA pratyakSa vyApakarUpa ke sAtha vahni tva aura dhUmatva ke jJAna meM yadyapi asamartha hai to bhI aneka bAra ke darzanoM dvArA jAne hue anvaya aura vyatireka kI sahAyatA ko pAkara vyApti ke vyApaka rUpa meM vahnitva aura dhUmatva ko jAna sakatA hai, yaha kathana bhI ayukta hai| sahAyakoM kI sahAyatA ko pAkara sAdhana apane viSaya meM hI pravRtti kara sakatA hai jo apanA viSaya nahIM hai usameM pravRtti nahIM hotI / dopaka kI sahAyatA lekara A~kha apane viSaya zukla-nIla Adi rUpa meM pravRtta hotI hai| rasa gaMdha AdimeM usakI pravRtti nahIM hotii| atIta anAgata Adi artha pratyakSa ke viSaya nahIM haiM, isalie anvaya aura vyatireka kI sahAyatA pAkara bhI pratyakSa vyApti kA jJAna nahIM kara sakatA / sahakArI kAraNa isa
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA bhI ho sakatA hai jo sAdhana kI zakti meM vRddhi kara sakatA hai| zakti kI vRddhi bhI apane viSaya meM hI hotI hai| jaba cakSa roga ke kAraNa rUpa ko dekhane meM asamartha ho jAtI hai, taba aMjana ke dvArA saMskAra pAkara spaSTa dekhane lagatI hai| anvaya aura vyatireka pratyakSa meM jisa saMskAra ko utpanna karate haiM unake dvArA pratyakSa apane viSaya ko spaSTarUpa se prakAzita kara sakatA hai / agni aura dhama kA jo svarUpa sAmane hai vahI cA kA viSaya hai| samasta vyaktiyoM kA saMgraha karanevAlA jo vahnitva aura dhUmatvarUpa hai vaha samasta vyaktiyoM ke saMbaMdhI svarUpa meM pratyakSa kA viSaya nahIM hai / isalie svarUpa se prayukta adhyabhicArarUpa vyApti pratyakSa kA viSaya nahIM hai| isa kAraNa anvaya aura vyatireka sahAyatA dekara pratyakSa ko vyApti ke jJAna meM samartha nahIM kara skte| mana ke dvArA bhI samasta vyaktiyoM ke vyApaka svarUpa. vAlI vyApti kA pratyakSa nahIM ho sktaa| bAhya viSayoM meM mana bAhya indriyoM kI sahAyatA lekara pravRtti karatA hai| svatantra rUpa se bAhya viSayoM meM mana pravRtti nahIM kara sktaa| bahi aura dhUma Adi meM jo vyApti hai vaha bAhya artha kA dharma hai, ataH bAhya hai / usako svatantra rUpa se mana nahIM jAna sktaa| isa kAraNa tIna kAla ke sambandhI vahni aura dhUma Adiko dhyApta ko jAnane meM bAhya indriyoM se aura mana se utpanna pratyakSa asamartha hai| isa prakAra kI vyApti ke jJAna ke liye koI anya pramANa honA caahiye| yaha pramANa tarka hai| tIna kAla ke sambandhI sAdhya aura sAdhana usake viSaya haiN| yaha tarka jJAna pratyakSa ke samAna spaSTa nahIM-parantu bhaspaSTa hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam :-atha svavyApakasAdhyasAmAnAdhi. karaNyalakSaNAyA vyApteyogyatvAda bhUyodarzanavyabhicArAdarzanasahakatenendriyeNa vyAptigraho'stu, sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyApi sAmAnya lakSaNapratyAsatyA sambhavAditi cet / ___ arya:-zaMkA karate haiM-vyApti kA lakSaNa 'svavyApakasAdhya samAnAdhikaraNya' bhI hai| apane vyApakasAdhya ke sAtha eka adhikaraNa meM jo rahanA-vaha vyApti hai| yaha vyApti pratyakSa ke yogya hai| anekabAra kA dazana aura vyabhicAra kA adarzana-ina donoM se yukta indriya vyApti kA jJAna kara sakatI hai| samasta sAdhya vyaktiyoM aura samasta sAdhana vyaktiyoM ke sAtha sambandha kA jJAna 'sAmAnya rUpa' pratyAsatti ke dvArA ho sakatA hai| vivecanA.-tIna kAla ke vyaktiyoM ke sambandhI pahnitva aura dhUmatva sAdhya aura sAdhana ke svarUpa haiN| isa svarUpa se prayukta avyabhicArarUpa dhyApti pratyakSa kA viSaya yadi na ho, to bhI vyApti kA dUsarA svarUpa pratyakSa ho sakatA hai| apane vyApaka sAdhya ke sAtha eka adhikaraNa meM vRtti dhyApti kA dUsarA lakSaNa hai / "parvato vahinamAn dhUmAt" isa sthAna meM isa lakSaNa kA samanvaya isa rIti se hogaa| lakSaNa ke antargata 'sva' pada kA artha hai-hetu, prakRta prayoga meM 'dhUma'
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 heta hai, usakA vyApaka sAdhya hai-'vahni' usake sAtha eka adhikaraNa parvata Adi meM dhUma rahatA hai| isaliye sAdhya kA sAmAnAdhikaraNya dhUma hetu meM hai| eka adhikaraNa meM vRttisAmAnAdhiyaraNya pada kA artha hai| yaha lakSaNa vyApakatA se ghaTita hai| vyApakatA kA lakSaNa hai-'tadvanniSThAtyantAbhAvApratiyogitvam' yahAM 'tat' pada se hetu kA grahaNa hai| hetu ke adhikaraNa meM jo atyantAbhAva rahatA hai usakA jo pratiyogI nahIM hai vaha vyApaka kahA jAtA hai| dhUma hetu ke parvata Adi jo adhikaraNa haiN| unameM ghaTa Adi kA atyantAbhAva milatA hai unake pratiyogI ghaTa Adi haiM, apratiyogI vahni hai / dhUma ke adhikaraNa parvata Adi meM vahina kA atyantAbhAva nahIM miltaa| isaliye vahni dhUma ke adhikaraNa meM vartamAna ghaTAdi ke atyantAbhAvoM kA apratiyogA hai / ata: vahnirUpa sAdhya dhUma hetu kA vyApaka hai| hetu ke vyApaka sAdhya ka sAtha sAmAnAdhikaraNarUpa vyApti lakSaNa kA svarUpa isa roti se hogaa| hetu ke vyApaka arthAt hetu ke adhikaraNa meM vartamAna atyantA. bhAva kA apratiyogI jo sAdhya hai, usa sAdhya ka sAtha eka adhikaraNa meM vRtti-vyApti hai| isa lakSaNa ko ativyApti asat hetu meM nahIM hotii| "parvata dhUmabAlA hai-vahni hone se" yaha asat hetu kA prasiddha udAharaNa hai| isa prayoga meM dhUma sAdhya hai aura agni hetu hai| vahnirUpa hetu meM vyApti kA lakSaNa nahIM jaataa| dhuma sAdhya agnirUpa hetu kA vyApaka nahIM hai / agni hetu kA adhikaraNa tapta loha piNDa hai / usameM dhUma kA atyantAbhAva hai| usa atyantAbhAva kA pratiyogI dhUma hai| ataH dhUma vahni kA vyApaka nahIM isalie vya pti kA yaha lakSaNa vahvirUpa duSTa hetu meM nahIM jaataa|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa lakSaNa ke anusAra sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti hai / hetu meM sAmAnAdhikaraNya rahatA hai aura vaha eka eka vyakti meM vizrAnta hotA hai| vahni ke sAtha eka adhikaraNameM jo vRtti hai vaha pratyeka dhUpa meM hai / yadi hetu vyakti pratyakSa ke yogya ho to hetu meM jo vRtti hai usakA bhI pratyakSa ho sakatA hai / dhUma pratyakSa hai isalie dhUma meM jo vahni ke adhikaraNa parvata Adise nirUpita vRtti hai vaha bhI pratyakSa hai / isa rIti se vahni ke sAtha dhUma kI vyApti pratyakSa ho sakatI hai / dhUma aura vahni kA anekabAra sAtha darzana huA hai aura vyabhicAra kA dazana nahIM huA arthAt vahni ke binA akele dhUma kA darzana nahIM humaa| anekabAra kA darzana aura vyabhi. cAra kA adarzana ina donoM ko sahAyatA se indriya, hetu vyApaka sAdhya ke sAtha sAmAnAdhikaraNyarUpa prApti kA jJAna kara sakatI hai / jo dhUma aura vahni sAmane haiM unakI isa vyApti ke indriyoM dvArA jJAna meM koI bAdhaka nahIM hai| svarUpa se prayukta avyabhicAra rUpa vyApti ko indriya nahIM jAna sakatI / parantu sAdhya-sAmAnAdhikaraNyarUpa vyApti ke jJAna meM indriyoM kA pUrNa sAmarthya hai| aba yadi Apa kaheM-isa rItise indriyoM ke dvArA vyApti kA jo jJAna hotA hai vaha vartamAnakAla aura purovartI deza meM jo sAdhya-sAdhana haiM unakA hotA hai / anyakAloM meM aura anyadezoM meM jo sAdhya-sAdhana haiM unakI vyApti kA jJAna indriyoM se nahIM ho sakatA, aura vaha atyanta Avazyaka hai to yaha kathana bhI yukta nhiiN| arthoM ke sAtha do prakAra ke saMnikarSa se indriya jJAna ko utpanna karato haiM / eka sanikarSe laukika hai, aura dUsarA saMnikarSa alaukika hai| saMyoga Adi
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 . saMnikarSa lokika hai-isa saMnikarSa ke dvArA vartamAnakAla ke aura purovartI deza ke vRkSa ko athavA vRkSa ke rUpa Adiko indriya jAnatI haiM / sAmAnya svarUpa alaukika saMnikarSa ke dvArA samasta kAla aura deza ke sAdhya aura sAdhana vyaktiyoM ke sAtha indriyoM kA saMbaMdha hotA hai| usake dvArA indriya samasta sAdhya-sAdhana vyaktiyoM kI vyApti ko jAna sakatI haiN| isa sAmAnya svarUpa alaukika saMnikarSa kA yathArtha rUpa isa prakAra hai-indriya ke sAtha jisa artha kA saMbaMdha hotA hai usa artha ke viSaya meM jaba jJAna utpanna hotA hai taba usa jJAna kA viSaya vizeSya hotA hai, isa prakArakA jJAna indriya saMbaMdha vizeSyaka kahA jAtA hai| isa jJAna meM jo sAmAnya prakAra bhUta hai usa sAmAnya kA jJAna alaukika saMnikarSa hai / cakSa ke sAtha dhUma kA saMbaMdha hone para yaha dhUma hai isa prakAra kA jJAna utpanna hotA hai| isa jAna meM dhUmatva prakAra hai| dhUmatva kA yaha jJAna cakSu kA alaukika saMnikarSa hai| dhamatva ke jJAnarUpa alaukika sanikarSa se cakSu kAlAntara aura dezAntara ke dhUmoM ko jAna sakatI hai| isI prakAra samasta vahniyoM kA bhI pratyakSa hotA hai| uttarakAla meM samasta dhUma aura vahniyoM ko vyApti kA jJAna pratyakSa se ho sakatA hai| mUlam:-na; 'tarkayAmi' ityanubhavasiddhena tarkeNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahopapatto sAmAnyalakSaNapratyAsattikarUpane pramANAbhAvAt , UhaM vinA jJAtena sAmA. nyenApi sakalavyaktyanupasthitezca /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-samAdhAna meM kahate haiM-'tarkayAmi" meM tarka karatA hU~-isa anubhava se tarka siddha hotA hai / isa tarka ke dvArA samasta sAdhya aura sAdhana vyaktiyoM ke sAtha vyApti kA jJAna hotA hai| Apa jisa sAmAnyarUpa saMbaMdha kI kalpanA karate ho usameM pramANa nahIM hai| yadi sAmAnya kA jJAna ho bhI jAya to tarka ke binA samasta vyaktiyoM kA jJAna nahIM ho sakatA / vivecanA:-vartamAnakAla aura purovartI veza meM jitano vyaktiyA~ hai utanI vyaktiyoM meM sAdhya ke sAtha sAmanAdhikaraNyarUpa vyApti kA jJAna indriyoM ke dvArA ho sakatA hai| isa viSaya meM indriyoM ko zakti anubhava se siddha hai| parantu sAmAnyarUpa alaukika saMnikarSa ke dvArA indriyoM meM jisa zakti ko Apa kahate haiM vaha yukta nhiiN| vyavahita dezakAla kI vyaktiyA~ indriyoM kA viSaya hI nahIM haiM / sAmAnyarUpa saMnikarSa-unameM indriyoM ko pravRtta nahIM kara sktaa| isake atirikta sAmAnya svarUpa saMnikarSa ko sattA meM pramANa bhI nahIM hai| tarka ke dvArA samasta sAdhya sAdhana vyaktiyoM kA jJAna ho sakatA hai| samasta sAdhya sAdhana vyaktiyoM ke sAtha tarka kA svAbhAvika saMbaMdha hai| indriyoM meM yaha zakti nahIM hai| samasta vyaktiyoM ke binA sAmAnya nahIM raha sakatA yaha jJAna jaba taka na ho taba taka sAmAnya samasta vyaktiyoM ko upasthita nahIM kara sakatA / samasta vyaktiyoM ke binA sAmAnya utpanna nahIM hotaa| yaha jJAna taka ke binA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 asaMbhava hai| dhUmatva sAmAnya kA saMbaMdha samasta dhUma vyaktiyoM ke sAtha hai kucha eka vyaktiyoM ke sAtha nahIM-isakA kAraNa kyA ? yaha prazna yadi ho, to tarka kI apekSA hogii| samasta dhUma vyaktiyoM ke sAtha ghUmatva kA saMbaMdha yadi na ho, to dhUpasva sAmAnyarUpa nahIM ho sktaa| aneka vyaktiyoM meM vRtti sAmAnya kA Avazyaka svarUpa hai| yadi tarka ke binA sAmA nya samasta vyaktiyoM ke sAtha apane saMbaMdha ko nahIM siddha kara sakatA to tarka ko hI pramANa mAnanA cAhie / isa viSaya meM sAmAnya svarUpa saMnikarSa kI kalpanA yukta nahIM hai| samasta sAdhya-sAdhana vyaktiyoM kA aspaSTa jJAna bhI isa viSaya meM indriyoM ko asamartha siddha karatA hai| indriyoM se jo jJAna hotA hai vaha spaSTa hotA hai / jitane dhma haiM ve saba jaba vahni hotI hai tabhI hote haiM vahni ke binA nahIM hote / isa prakAra kA jJAna aspaSTa svarUpa kA hai / isaliye yaha jJAna pratyakSa se bhinna tarka svarUpa hai| mUlama-vAcyavAcakabhAvA'pi tavAvagamyate tasyaiva sakalazabdArthagocaratvAt / prayo jakavRddhoktaM zrutvA pravartamAnasya prayojyavaddhasya ceSTAmavalokya tatkAraNajJAnajanakatAM zabde'vadhArayanto(yato'ntyAvayavazravaNa-pUrvAgyavasmaragopajanitavarNapadavAkyaviSayasaGkalanAtmakapatya. bhijJAnavataAvApodvApAbhyAM sakalavyaktyupasaMhAreNa ca vAcyavAcakabhAvapratItidarzanAditi / artha-vAcya vAcaka bhAva bhI tarka dvArA pratIta
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 1 hotA hai kAraNa - samasta vAcya aura vAcaka tarka ke viSaya haiM / isa viSaya meM hetu isa prakAra hai - jo manuSya vAcyavAcaka bhAva ko nahIM jAnatA vaha prayojaka vRddha se kahe hue vAkya ko sunakara pravRtti karanevAle prayojya vRddha kI ceSTA ko dekhatA hai aura usake dvArA nizcaya karatA hai / prayojya vRddha kI pravRtti kA kAraNa jJAna hai ora usa jJAna kA kAraNa zabda hai / isake anantara usako antima avayava ke zravaNa aura pUrva avayava ke smaraNa se varNa-pada aura vAkya ke viSaya meM saMkalana rUpa pratyabhijJAna hotA hai / usake anantara AvApa aura udvApa ke dvArA samasta vyaktiyoM ke sAtha vAcyavAcaka bhAva kI pratIti hotI hai / vivecanA:- cakSu, rasanA, nAsikA, aura tvacA ye cAra indraya rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ina cAra viSayoM meM jJAna utpanna karato haiM / zrotra ke dvArA zabda kA jJAna hotA hai, isa jAtikA zabda vAcaka hai aura isa jAti kA artha vAcya hai. isa prakAra kA vAcya vAcaka bhAva kisI indriya kA viSaya nahIM hai usakI pratIti ke liye tarka cAhiye / prayojaka vRddha puruSa jaba kahatA hai 'gau ko lAo' taba prayojya puruSa gau aura lAo ina do padoM ke vAcya vAcaka bhAva ko jAnatA hai, isaliye gAya lAne ke liye pravRtta hotA hai| jo puruSa ina do padoM ke vAcya vAcaka bhAva ko nahIM jAnatA vaha prayojya puruSa kI gAya lAne ke liye pravRtti ko dekhakara samajhatA hai, * 1 -
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 68 prayojya puruSa kI pravRtti kA kAraNa jJAna hai aura usa jJAna ke kAraNa prayojaka puruSa ke zabda haiM / ina zabdoM ke viSaya meM usako 'yaha varNa hai' ye pada haiM, ye vAkya haiM, isa prakAra sakalanarUpa pratyabhijJAna hotA hai / gau ke zabda ke 'ga auM' itane varNa avayava haiM / pUrva pUrva avayava vargoM ke sunane se saMskAra utpanna hotA hai / jaba antima avayava varNa ko sunatA hai taba pUrva vargoM kA smaraNa hotA hai| isa rIti se vaha jAnatA hai-yaha varNa 'ga' hai aura yaha varNa 'au' hai / isa rIti se vargoM ke viSaya meM usako pratyabhijJAna hotA hai / isake uttarakAla meM usI manuSya ko pUrva pUrva vargoM ke sunanese saMskAra utpanna hote haiM / isaliye jaba antima varNa ko sunatA hai, taba krama se yukta pUrva varNoM kA smaraNa hotA hai / isake anantara isa pada kA yaha artha hai-isa prakAra ke saMketa kA jJAna hotA hai-isake dvArA usako yaha nAma pada hai aura yaha kriyA pada hai isa prakAra kA jJAna hotA hai / prakRta udAharaNa meM 'gau ko' itanA nAma-pada hai aura 'lAo' itanA kriyA-pada hai / isa rIti se nAma aura kriyApadoM kA jJAna ho jAne para usI manuSya ko pUrva pUrva padoM ke sunanese saMskAra utpanna hote haiM aura antima pada ke sunane para krama se yukta pUrvapada aura vAkya ke viSaya meM jo saMketa hai usakA smaraNa hotA hai isake anantara vaha vAkya hai isa prakAra kA pratyabhi. jJAna prakaTa hotA hai / isa rIti ke dvArA varNa pada aura vAkya kA jJAna pratyabhijJAnarUpa hotA hai / prayojaka puruSa ke zabda ko sunakara honevAlI prayojya puruSa ko pravRtti ko dekhakara vAcya-vAcaka bhAva ke jJAna se rahita puruSa anumAna karatA hai| prayojya puruSa ko pravRtti kA kAraNa yaha
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda hai / pravRtti kA koI anya kAraNa upasthita nahIM hai| prayojaka puruSa ne jaba zabdoM kA prayoga kiyA usake uttarakAla meM isakI pravRtti huii| isa kAraNa prayojya puruSa ko artha kA jJAna zabda dvArA haA hai| isa prakAra vaha mAnatA hai / jaba prayojya puruSa 'go ko lAtA hai' taba vaha anumAna karatA hai, prayojya puruSa ko isa artha kA jJAna ina zabdoM se huA hai| jo vAkya sunA hai vaha do padoM kA samUharUpa hai / uttarakAla meM kisa pada kA kyA artha hai isa prakAra usako saMdeha hotA hai| anyakAla meM vahI manuSya "gau ko le jA" isa prakAra sunatA hai / isase vaha vicAra karatA hai-isa vAkya meM 'go' zabda vahI hai jo pUrva vAkya meM thA, parantu 'lAo' zabda yahA~ nahIM hai / uttarakAla meM "ghoDe ko lAo" isa prakAra sunatA hai / vahA~ para gau zabda nahIM hai, parantu "lAo" vahI zabda hai jo prAcIna vAkya meM thaa| isa prakAra jo nizcaya hotA hai usake anusAra vaha gau Adi zabdoM ke samAna gau Adi arthoM kI bhI anuvRtti aura vyAvRtti jAna letA hai / isa rIti se eka pada ke udvApa arthAt apanaya aura avApa arthAt anyapada ke prayoga dvArA isa prakAra kI jAti kA artha vAcya hai aura isa prakAra kI jAti kA zabda vAcaka hai isa rIti se usako samasta zabdoM aura samasta arthoM meM vAcyavAcakamAva kA jJAna tarka se hotA hai| mUlam:-ayaM ca tarkaH sambandhapratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAtsambandhapratItiM janayatIti naanvsthaa| artha:--yaha tarka pramANa saMbaMdha kI pratIti kI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ * apekSA ke binA hI apanI yogyatA ke bala se saMbaMdha kI pratIti ko utpanna karatA hai / isaliye anavasthA nahIM hai| vivecanA:- kucha loga tarka para isa roti se AkSepa karate haiM- jisa sAdhya sAdhana bhAva aura vAcya vAcaka bhAva ko tarka prakAzita karatA hai usake sAtha tarka kA koI saMbaMdha nahIM ho sakatA / yadi vaha saMbaMdha ke binA apane viSaya kA pratipAdana karatA hai to rUpa-rasa-AdikA bhI pratipAdana karanA cAhiye / sAdhya-sAdhana Adike sAtha jisa prakAra tarka kA saMbaMdha nahIM hai isa prakAra rUpa rasa Adike sAtha bhI nahIM hai| yadi Apa kaheM- saMbaMdha dvArA tarka apane viSaya kA pratipAdana karatA hai, to Apa kahIe-apane viSaya ke sAtha sake kA jo sambandha hai, usa saMbaMdha kA jJAna kisa pramANa se hotA hai ? isake uttara meM yadi Apa kahate haiM-'pratyakSa se hotA 'hai' to vaha yukta nahIM hai| pratyakSa kA viSaya rUpa Adi hI hai samasta sAdhya sAdhanoM ko aura vAcya vAcakoM ko vyApta karanevAlA sAdhya sAdhana bhAva athavA vAcya vAcaka bhAva usakA viSaya nahIM hai / jo viSaya nahIM hai usameM pratyakSa kI pravRtti nahIM ho sktii| yadi Apa anumAna ke dvArA usa saMbaMdha kI pratIti ko kahate haiM to vaha bhI yukta nahIM hai / jo anumAna sAdhya-sAdhana bhAva Adike sAtha tarka ke saMbaMdha ko jAnatA hai vaha anumAna mI tarka dvArA hotA hai / jisa tarka ke dvArA vaha anumAna hotA hai vaha tarka bhI apane viSaya ke sAtha jo sabaMdha hai, usake jJAna ke liye anya anu mAna kI apekSA karatA hai / jo anya anumAna hai vaha bhI taka kI apekSA karatA hai, isa rIti se anavasthA hogii| isa
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ anavasthA se bacane ke liye Apa kahate haiM pratyakSa aura anu. mAna ke dvArA nahIM, kintu anya tarka ke dvArA tarka aura viSaya ke saMbaMdha kA jJAna hotA hai to vaha bhI yukta nahIM hai / anya tarka bhI apane viSaya ke sAtha jo sabaMdha hai usako binA jAne pravRtti nahIM kara sakatA, isaliye tarka ko bhI anya tarka kI apekSA hogii| isa rIti se anavasthA yahA~ bhI rhegii| isa AkSepa ke uttara meM siddhAntI kahatA hai tarka jaba pravRtti karatA hai, taba apane viSaya ke sAtha tarka kA saMbaMdha hotA hai, parantu tarka usake jJAna ko apekSA nahIM krtaa| isa viSaya meM tarka kI pratyakSa ke sAtha samAnatA hai| pratyakSa jaba pravRtta hotA hai taba apane viSaya ke sAtha usakA saMbaMdha hotA hai, parantu usa saMbaMdha ke jJAna kI apekSA pratyakSa nahIM krtaa| yadi pratyakSa saMbaMdha ke jJAna kI apekSA kare to bhanumAna ke dvArA usa saMbadha kA jJAna nahIM ho sktaa| yadi anumAna kI apekSA hogI to anumAna bhI anya pratyakSa ko apekSA kregaa| anya pratyakSa bhI apane viSaya ke sAtha jo saMbaMdha hai usake jJAna ke liye anya anumAna ko apekSA kregaa| isa roti se anavasthA hogii| yadi Apa anavasthA se bacane ke liye kahate haiM apane viSayoM ke sAtha pratyakSa kA jo saMbaMdha hai, usakA jJAna anya pratyakSa se hogA / to anya pratyakSa bho anya pratyakSa ko apekSA karegA / isa rotise anavasthA yahA~ bhI hai / ina doSoM kA nirAkaraNa pratyakSa pramANa ke svabhAva se hotA hai| pratyakSa pramANa apane viSaya meM yogyatA ke balase pravRtti karatA hai| apane viSaya ke sAtha jo saMbaMdha hai usake jJAna kI apekSA vaha nahIM krtaa| isI prakAra tarka bhI apanI
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. yogyatA ke bala se apane viSaya ke jJAna ko utpanna karatA hai apane viSaya ke jJAna meM jo AvaraNa hai usakA aura vIryAntarAya kA kSayopazama tarka kA yogyatA vizeSa hai| pratyakSa ko utpatti meM indriya Adi jisa prakAra yogyatA ke sahakArI kAraNa haiM isa prakAra upalambha aura anupalambha taka kI utpatti / meM sahakArI haiN| arthake sAtha indriyoM kA jo saMbaMdha hai usako binA jAne jisa prakAra pratyakSa utpanna hotA hai isa prakAra apane viSaya ke sAtha jo saMbadha hai usako binA jAne tarka pravRtta hotA hai isa dazA meM anavasthA doSa nahIM hai / mUlam:-pratyakSapRSTabhAvivikalparUpatvAnnAyaM pramA. miti bauddaaH| arthaH-bauddha kahate haiM-tarka pratyakSa ke anantara hone vAlA vikalparUpa jJAna hai, isaliye pramANa nahIM hai| vivecanA:-bauddhamata ke anusAra vidyamAna artha kA jo jJAna utpatra hotA hai vaha pramANa hai jo jAna kalpanA ke bala se utpanna hotA hai vaha savikalpaka kahA jAtA hai aura vaha pramANa hotA nhiiN| marusthala meM jaba sUrya ke pracaMDa tApa meM jala dikhAI detA hai, taba vaha jala kalpanA se pratIta hotA hai| parantu vaha jJAnakA satya AlaMbana nahIM hai| satya AlaMbana se rahita hone ke kAraNa marusthala kI kiraNoM meM jala jJAna apramANa hotA hai| takaM jJAna kA AlaMbana bhI satya nahIM hai| sAdhya vahina aura sAdhana dhUma kA jJAna pratyakSa dvArA hotA hai| tarka kahatA hai ki-"yadi bahni na ho-to dhUma nahIM hotaa| vahni ke hone para bhI vaha kalpanA karatA hai-yadi yahA~ vahina na hotI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ to dhUma na hotA / jitanA aMza sAdhya aura sAdhana ke rUpa meM vidyamAna hai usakA jJAna pratyakSa dvArA hotA hai| pratyakSa se jo jJAta hai upI artha ko yadi taka prakAzita kare to usase tarka kA prAmANya nahIM ho sktaa| tarka kA jo apanA viSaya hai vaha kalpita hai| sAdhya aura sAdhana ko pratyakSa se jAnakara uttarakAla meM kalpanArUpa tarka jJAna hotA hai-isaliye vaha pramANa nhiiN| mUlamaH-tanna, pratyakSaSThabhAvino vikalpasyApi pratyakSagRhItamAtrAdhyavasAyitvena sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAvAt / tAdRzasya tasya sAmAnya. viSayasyApyanumAnavat pramANatvAt , avastuni rbhAse'pi paramparayA padArtha pratibandhena bhavatAM vyaghahArataH praamaannyprsiddhH| artha-yaha kathana yukta nahIM hai| pratyakSa ke uttarakAla meM jo vikalpa utpanna hotA hai vaha pratyakSa dvArA jJAta padArtha ko hI jAna sakatA hai / vaha vikalpa samasta sAdhya aura sAdhanoM kI vyApti ko nahIM jAna sakatA / yadi tarka vikalparUpa aura sAmAnya kA prakAzaka ho, to bhI anumAna ke samAna pramANa hai / paramArtha meM jo vastu nahIM hai / usakA prakAzaka hone para bhI paraMparA ke dvArA padArtha ke sAtha saMbaMdha hone ke kAraNa Apake mata meM vyavahAra se prAmANya kI prasiddhi hai| ...
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ boy - vivecanA:-jo artha pratyakSa dvArA jJAta hai vahI takaM kA viSaya nahIM hai / samasta sAdhya sAdhanoM kI vyApti tarka kA viSaya hai / usake prakAzana meM pratyakSa ko zakti nahIM hai / mara meM jala jisa prakAra kalpita hai isa prakAra tarka jJAna kA viSaya kalpita bhI nahIM hai / sAdhya sAdhana bhAva tarka kA viSaya hai aura vaha pAramArthika hai| isa viSaya meM ApakA AkSepa isa prakAra hai-samasta sAdhya-sAdhanoM kA jJAna sAmAnya ke binA nahIM ho sktaa| jainamata ke anusAra sAmAnya samasta vyaktiyoM meM rahatA hai / isa prakAra ke sAmAnya kI sattA satya nahIM kintu kalpita hai| kalpita sAmAnya kA Azraya lekara vyApaka rUpa meM sAdhya-sAdhana bhAva athavA vAcya-vAcaka bhAva kA prakAzana karane vAlA tarka-jJAna maru meM jalajJAna ke samAna apramANa hai| yaha AkSepa yukta nahIM hai / sAmAnya kalpita nahIM hai / vyaktiyoM se bhinna aura abhinna samAnya pAramArthika hai| phira Apake mata ke anusAra to kalpita sAmAnya kA Azraya lene se tarka jJAna apramANa nahIM ho sktaa| anumAna ko pramANa kahate ho| Apake matake anusAra anumAna kalpita sAmAnya kA Azraya lekara utpatra hotA hai / sAmAnya kA grAhaka hone para bhI anumAna jisa prakAra pramANa hai isaprakAra taka bhI pramANa ho sakatA hai : Apake matameM AmAnya "atad vyAvRtti rUpa" hai| isake anusAra dhUma se jo artha bhinna hai. unakA bheda dhUma meM pratIta hotA hai anya vastuoM se bhinna hone ke kAraNa samasta dhUma paraspara bhinna hone para bhI samAna pratIta hote haiM / isaliye sAmAnya anyoM kA bheda rUpa hai| yaha bheda kalpita hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 vaha pAramArthika bhAva rUA nahIM hai / satya bhAvarUpa artha se utpanna honeke kAraNa pratyakSa pramANa hai. parantu anumiti bhAvarUpa artha se utpanna nahIM hai kintu sAmAnya se utpanna hai / ima sAmAnya kA saMbaMdha pAramArthika bhAvarUpa artha ke sAtha hai / isa kAraNa anumAna kalpita artha kA prakAzaka hone para bhI satya artha kI prApti karAtA hai aura isa kAraNa vyavahAra kI dRSTi se pramANa bhI hai yaha saba jo Apane anumAna ke prAmANya ke liye kahA hai- vaha tarka jJAna ke viSaya meM bhI kahA jA sakatA hai / jisa sAmAnya ko lekara tarka vyApaka rUpa meM sAdhya sAdhanabhAva Adiko prakAzita karatA hai usa sAmAnya kA saMbaMdha satya arthoM ke sAtha hai / vAstava meM sAmAnya vyaktioM se bhinna aura abhinna hai| mUlama:-gastu agnidhUmavyatirikta deze prathamaM dhUmasyAnupalambha ekaH, tadanantaramagnerUpalambhastano dhUmasyebhyu g lambhadvayam pazcAdagneranupalammA'nantaraM dhUpasyApyanupalambha iti dvAvanupalambhAviti pratyakSAnupalambhapaJcakAdvyAptigrahaH - ityeteSAM siddhAntaH, 9 taduktam dhUmadharvahnivijJAnaM, dhUmajJAnamatrostayoH / pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH // ' iti; artha:- isa viSaya meM bauddhoM kA jo yaha siddhAnta haiagni aura dhUma se rahita sthAna meM pahalI bAra dhUmakA anupalambha hotA hai / yaha eka anupalambha hai /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 .. isake anantara agni kA upalambha aura dhUma kA upalambha ye do upalambha hai / isake uttarakAla meM agni kA anupalambha aura isake anantara dhUma kA anupalambha ye do anupalambha hai / isa rIti se pratyakSa do upalambha aura tIna anupalambha milakara do upalambha aura tIna upalambhoM se arthAt upalambha aura anupalambha ke paMcaka se vyApti kA jJAna hotA hai| kahA hai-'prathamakAla meM dhUma kA anupalambha hai aura uttarakAla meM agni kA jJAna aura dhUma kA jJAna hai, isake anantara agni kA aura dhUma kA anupalambha hai / isa rIti se pratyakSa aura anupalambha rUpa pA~ca kAraNoM ke dvArA vyApti kA jJAna hotA hai|' vivecanA:--bauddha kahate haiM-upalambha aura anupalamma. rUpa pratyakSa se kArya kAraNa bhAva kA jJAna hotA hai| agni kAraNa hai aura kArya dhUma hai| kArya kAraNa ke sAtha niyata hotA hai yadi kArya kAraNa ke sAtha niyata na ho to vaha kAraNa kI apekSA se rahita ho jAyagA / yadi kArya kAraNa se nirapekSa ho jAya, to vaha sadA vidyamAna athavA sadA avidyamAna ho jAnA caahiye| kisI kAla meM vidyamAnatA aura kisI kAla meM avidyamAnatA apekSA se hI ho sakatI hai / isa rIti ke dvArA samasta sAdhya sAdhanoM meM vyApti kA jJAna pratyakSa aura bhanupalambha ina donoM se ho sakatA hai| .
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam :-sa tu mithyA; upalabhbhAnupalambha. svabhAvasya dvividhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayatayA'vicArakatayA ca dezAdivya. vahitasamastapadArthagocaravAyogAt / ___atha :-cauddhoM kA yaha siddhAMta mithyA hai| upalambha aura anupalambha svabhAvavAlA do prakAra kA pratyakSa samIpavartI viSaya meM hI hotA hai aura vicAraka na honeke kAraNa deza Adise vyavahita samasta padArthoM meM nahIM ho sktaa| vivecanA :-vyAptijJAna kA viSaya kevala samIpavartI dhUma Adi nahIM hai, kintu atIta aura anAgata kAla meM aura vyavahita deza meM jo dhUma aura vahina hai ve bhI viSaya haiN| ina viSayoM ke sAtha pratyakSa kA saMbaMdha nahIM ho sakatA / jo bho dhUma hai vaha kisI deza meM ho athavA kisI kAla meM ho vaha agni se hI utpanna ho sakatA hai| kisI anya artha se usakI utpatti nahIM ho sakatI. itane vicAroM ke karane kI zakti pratyakSa meM nahIM hai| isaliye pratyakSa vyApaka rUpa meM vyApti kA pratipAdana nahIM kara sakatA / upalambha aura anupalambha ke dvArA agni kAraNa aura dhUma kArya pratIta hotA hai| yadi bhinna dezakAla meM vahina ke binA dhUma utpanna ho jAya.to vaha vahina kA kArya nahIM ho sakatA aura yadi agni kA kArya na ho to agni ke abhAva meM usakI nivRtti nahIM honI caahiye| jaba vahina ho usI kAla meM ho usakI pratIti nahIM honI cAhiye / isa rItise sarvathA tuccha rUpa hone ke kAraNa AkAza puSpa aura vandhyA putra Adike
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAna usakA kisI kAlameM darzana nahIM honA cAhiye / isa prakAra kA AkSepa ho sakatA hai / parantu isa roti se yadi vyApti kA jJAna ho, to purovartI aura vartamAnakAla meM hI vyApaka vahina ke sAtha dhUma ko vyApti kA jJAna honA cAhiye bhinna dezakAla ke jo vahni sa ya nahIM unake sAtha vyApti ke jJAna ke liye taka nAmaka bhinna pramANa Avazyaka hai| anumAna ke samAna tarka, bhrama aura saMdeha ko dUra karatA hai isaliye pramANa hai| mUlam:-yatta 'vyApyasyAhAryAropeNa vyApakasyAhAyaprasaJjanaM takaH / sa ca vizeSadarzanavad virodhizaGkAkAlInapramANamAtrasahakArI, virodhi. zaGkanivartakanvena tadanukUla eva vA / na cArya 'svataH pramANam' iti naiyAyikairiSyate; artha-tarka ke viSaya meM nayAyikoM kA mata isa prakAra hai-vyApya ke AhArya Aropa se vyApaka kA AhArya Aropa tarka hai aura vaha vizeSa ke darzana ke samAna virodhI zaMkA ke kAla meM vidyamAna pramANa kA sahakArI hotA hai athavA virodhI zaMkA kA nivartaka hone ke kAraNa pramANa ke anukula hotA hai / kintu yaha tarka svayaM pramANarUpa nahIM hai / vivecanA:-nyAya ke anugAmI loga tarka ke svarUpa ko bhinna rUpa meM svIkAra karate haiM / ve loga usako pramANa kA sahakArI athavA pramANa ke anukUla kahate haiM / ve usako
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANarUpa nahIM mAnate / jahAM vyApya vAstavarUpa meM nahIM hai vahA~ usakA Aropa karake vyApaka kI Apatti nyAyamata meM . tarka hai / yaha Aropa AhArya hotA hai| jisa kAla meM bAdha hai, usa kAla meM icchA se utpanna jJAna AhArya kahA jAtA hai / dhUma vahni se janya hai dhUma vyApya hai aura vahni vyApaka hai / jo artha vahni kA niyama se sahacArI nahIM vaha vahni kA kArya nahIM / vRkSa Adi jahA~ vahni nahIM vahA~ mI hote haiM, isaliye vahni ke vyabhicAro haiM / jo vahni kA vyabhicArI . hai vaha vahni kA kArya nahIM / vahni ke vyabhicArI vRkSa Adi / vahni se janya nahI haiM / vRkSa ke kAraNa bIja Adi, dhahni . nahIM / isaliye vahni kA vyabhicAra vyApya aura vahni se janyatA kA abhAva vyApaka siddha hotA hai / jahA~ vahni ke sAtha vyabhicAra hai arthAt niyata sahacAra nahIM vahA~ vahni se janyatA nahIM / dhUma vahni se janya hai yaha nizcaya jaba hotA hai, taba vahni ke sAtha vyabhicAra ke abhAvavAle dhUpa meM icchA se vaha vyabhicAra kA jo jJAna hotA hai vaha AhArya . Aropa kahA jAtA hai / dhUma vahni kA vyabhicArI nahIM ima tattva ko jAnatA hai-to bhI Aropa karatA hai-'yadi dhUma . vahina kA vyabhicArI ho' yaha Aropa vyApya kA AhArya / Aropa hai, isa a.ropa ke kAraNa dUsarA Aropa karatA hai, 'to dhUma vahina se janya na ho / ' vahina se janya hai yaha nizcaya hai / to bhI icchA se Aropa karatA hai-'to vahina se janya na ho yaha Aropa bhI AhAya Aropa hai / bAdha nizcaya ke kAla meM yaha Aropa hotA hai isaliye yaha AhA. yarUpa jJAna satya artha se nahIM utpanna huaa| isaliye vaha pramANarUpa nahIM ho sktaa|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 apramANa hone para bhI yaha tarka pramANa kA sahakArI hai / saMdeha ke kAla meM vizeSa dharmo vA darzana pramANabhUna indriya kA jisa prakAra sahakArI hotA hai. ima prakAra tarka pratyakSa pramANa kA sahakArI hotA hai| aMdhakAra aura dUrI ke kAraNa puro vartI artha meM 'yaha sthANu hai yA nahIM' isa prakAra kA saMzaya utpanna hotA hai / isa saMdeha meM eka koTi sthANuHba hai aura dUsarI koTi sthANutva kA abhAva hai| jaba taka U~cAI rUpa sAdhAraNa dharma kA darzana hotA hai aura sthANu ke athavA svAgu se bhinna puruSa ke vizeSa dharmoM kA darzana nahIM hotA, taba taka sadeha rahatA hai / zAkhA-patra Adi sthANutva ke vyApya aura hastapAda Adi puruSa ke vyApya vizeSa dharma haiN| jaba hasta pAda Adi puruSatva ke vyApya vizeSa dharmoM kA darzana hotA hai, taba vaha darzana cakSu indriyarUpa pramANa kA sahakArI ho jAtA hai| uttarakAla meM yaha puruSa hai isa prakAra kA nizcaya hotA hai| isI rIti se vyApya ke Aropa dvArA vyApaka kA Aropa rUpa yaha tarka bhI pratyakSa pramANa kA sahakArI ho jAtA hai| jaba vyApti ke virodha meM vyabhicAra kI zaMkA hotI hai taba anvaya aura vyatireka kA jJAnarUpa pratyakSa pramANa vyApti kA nizcaya nahIM kara sakatA parantu tarka jaba virodha karanevAlI vyabhicAra kI zaMkA ko dUra - kara detA hai taba anvaya vyatireka ke jJAnarUpa pratyakSa pramANa se vyApti kA nizcaya ho jAtA hai| puruSa ke nizcaya meM hastapAda Adi vizeSa dharmoM kA darzana jisa prakAra svatantrarUpa meM pramANa nahIM, isI prakAra tarkasvatantra pramANa nahIM hai / pratyakSa pramANa jisa nizcaya ko utpanna karatA hai, usameM tarka mo kAraNa hai| isaliye vaha pratyakSa kA sahakArI ho sakatA hai / athavA hastapAda Adi vizeSa dharmoM kA darzana sthANutva ke
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ virodhI jJAna ko dUra karake jisa prakAra cakSa indriya ke anukUla hotA hai| isa prakAra tarka vyabhicArarUpa virodhI zakA ko dUra karake anvaya aura vyatireka sahacAra ke jJAnarUpa pratyakSa pramANa ke anukUla ho jAtA hai| mUlam:-tanna vyAptigraharUpasya tarkasya svaparagAvamAniyana svata pramANatvAta , parAbhi. matatarkapyApi kvacidena dvicArAGganayA,viSayayapayavasAyina AhAyazaGkAvighaTakatayA, svA. tanyeNa kADAmAtravighaTakatayA vopayogAta / arthaH-naiyAyikoM kA yaha kathana yukta nahIM / vyApti kA jJAnarUpa tarka sva aura parakA vyavamAyI honese svataH pramANa hai / naiyAyika jima tarka ko svIkAra karate hai vaha kisI kAla meM viparyaya ke rUpa meM hokara AhArya zaMkA ko dUra karatA hai aura usake dvArA vyApti ke vicAra meM aMgarUpa ho jAtA hai / jaina jisa tarka ko mAnate haiM vaha taka vyApti kA vicAra karatA hai / usa vicAra meM naiyAyikoM dvArA mAnA huA tarka aMgarUpa ho jAtA hai athavA svatantrarUpa se zaMkA kA nivAraka hone ke kAraNa naiyAyikoM kA tarka upayogI ho jAtA hai / vivecanA:-AhArya jJAnarUpa tarka vyApti kA prakAzaka nahIM hai / jaina mata ke anusAra samasta deza aura kAla kI sAdhyasAdhana vyaktiyoM kA jJAna tarka hai aura vaha sva aura parakA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 vyavasAyI hai. isaliye anya pramANabhUna jJAnoM ke samAna vaha svayaM pramANa hai / naiyAyika jisa tarka ko svIkAra karate haiM vaha bhI niSphala nahIM hai / anta meM viparyaya ke rUpa meM hokara yaha AhArya zaMkA ko dUra karatA hai| "dhUma yadi vahni kA vyabhicArI ho jAya to vahni se janya na ho' yaha narka hai / isakA viparyaya isa roti se hai-dhUma vahni se janya hai isa. liye bahina kA vyabhicArI nahIM / isa viparyaya ke dvArA vahni ke sApa vyabhicAra kA abhAva nizcita hotA hai aura usake dvArA vahni ke sAtha vyabhicAra ko zaMkA dUra hotI hai| isa rItise naiyAyikoM kA tarka vyApti ke vicAra meM anukUla hotA hai| jahA~ vyApti kA vicAra nahIM vahAM bhI svatantrarUpa se naiyAyikoM ke dvArA mAnA haA tarka zaMkA ko dUra karatA hai| vahni hI kAraNa hai, vahni se bhinna kAraNa nahIM, dhUma hI kArya hai dhUma se bhinna kArya nhiiN| ina do niyamoM kA prakA. zaka hetu kauna hai ? aniyatarUpa meM kArya kAraNama va kyoM nahIM ? isa prakAra kI zaMkA ko dUra karane ke liye taka svatantrarUpa se bhI upayogI hotA hai| mUlama-itthaM cAjJAnanivartakatvena tarkasya prAmANya dharmabhUSaNoSataM satyeSa tanna (tatra) mithyAjJAnarUpe vyavacchece sahachate, jJAnA. bhAvanivRttistvajJAtatAvyavahAraniSandhanasvavya. pasitiparyavasiteca sAmAnyataH phalamiti draSTa. jyam / arthaH-isa avasthA meM ajJAna kA nivartaka hone
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 ke kAraNa 'dharmabhUSaNa' ne tarka ko jo pramANa kahA hai vaha taba saMgata hotA hai jaba vahA~ mithyAjJAna nivRtta hone yogya ho, jJAnAbhAva kI nivRtti kA paryavasAna to svavyavasAya meM hotA hai aura vaha svavyavasAya artha jJAna hai isa prakAra ke vyavahAra kA kAraNa hai / isa prakAra kI ajJAna nivRtti sAmAnya phala hai-yaha samajhanA caahiye| vivecanA:-digambara vidvAn dharmabhUSaNa-takaM ko amAna kA nivartaka hone ke kAraNa pramANa kahatA hai / usake mata ke anusAra ajJAna kI nivRtti tarka kA phala hai| yahA~ para ajJama zabda kA artha yadi mithyAjJAna ho to ajJAna ko nivatti tarkakA phala ho sakatI hai| saMdeha rUpa mithyAjJAna taka se dUra hotA hai isaliye umako nivRtti taka kA phala ho sakatI hai| apane viSaya meM jo zaMkA hai usako tarka dUra karatA hai| isaliye pramANa hai aura sadeha ko nivRtti usakA phala hai / parantu ajJAna zabda kA artha yadi saMdeharUpa mithyAjJAna na ho, kintu jJAna kA abhAva ho to usakI nivRtti vizeSa rUpa se tarka kA phala nahIM ho sakatI / jJAnAbhAva ko nivRtti jJAnArUpa hai| vaha sAmAnyarUpa se pratyeka jJAna kA phala hai| jaba pratyakSa jJAna kA abhAva hai taba pratyakSa jJa na ke ho cukane para jJAna bhAva ko nivatti pratyakSa jJAnarUpa hotI hai / anumAna jJAna jaba hotA hai taba anumAna jJAna ke abhAvakI nivRtti hotI hai / vaha nivRtti anumAna jJAnarUpa hotI hai| isI rIti se smRti aura pratyabhijJAna Adi jJAnoM meM jJAnAbhAva ko nivRtti hotI hai| koI bhI jJAna isa prakAra kA jJAna nahIM hai,
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jisake dvArA jJAnAmAva kI nivRtti ma hotI ho| jJAna svavyavasAyI hai| usake dvArA jo apane svarUpa kA prakAzana hai vahI jJAnAbhAva ko nivRtti hai| apane svarUpa ke prakAzana se jJAna svavyavasAyI kahA jAtA hai aura isI svabhAva ke kAraNa jJAna kA jo viSaya hai vaha jJAta kahA jAtA hai| vRkSa kA jJAna jaba vRkSa ko prakAzita karatA hai taba apane svarUpa ko bhI prakAzita karatA hai| jaba mAna kA jJAna svaprakAza honese pratIta hotA hai, taba vRkSa jJAta hai, isa prakAra kA vyavahAra hotA hai / jJAna kA zAna yadi na ho to-artha jJAta hai-yaha vyavahAra nahIM ho sakatA / "mujhe jJAna hai" isa prakAra jo manuSya nahIM jAnatA vaha mujhe vRkSa kA athavA anya viSaya kA jJAna hai isa prakAra vyavahAra nahIM kara sakatA / isa roti se svavyavasAya jJAna kA svabhAva hai aura vaha jJAnAmAva kI nivRttirUpa hai / yaha vyavasAya jJAnamAtra kA svabhAva hai isaliye ajJAna niti sAmAnya rUpa se jJAnamAtra kA phala hai| pathArtha jJAna hI nahIM, saMveha aura bhramarUpa ayathArtha jJAna bhI jJAnAbhAva kI nivRtti karate haiN| mujhe saMdeha aura bhrama humA hai, isa prakAra kA jJAna sandeha bhaura bhrama ke abhAva kI nivRtti. rUpa hai| isaliye jJAnAbhAvarUpa ajJAna ko niyati sAmAnya rUpa se jJAna mAtra kA phala hai / vaha vizeSa rUpa se takaM pramANa kA phala nahIM hai| isaliye jaba 'ajJAna ko nivRtti taka kA phala hai| isa prakAra kahA jAya to ajJAna kA artha zaMkArUpa ajJAna karanA caahiye| zaMkA ko nivRtti takarUpavAna kA vizeSaphala ho sakatA hai .
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 [ anumAna pramANa kA nirUpaNa ] mUlam:- sAdhanAtsAdhya vijJAnam-anumAnam | tada dvividhaM vA parArthaM ca / artha :- sAdhana se sAdhya kA jJAna 'anunA' hai / vaha do prakArakA hai: - (1) svArthAnumAna aura (2) parArthAnumAna | mUlam:-tatra hetugrahaNa-sambandhasmaraNakAraNakaM sAdhya vijJAnaM svArthama, yathA gRhItadhUmasya smRtavyAtikasya parvatA 'vahinamAnU' itijJAnam / artha :- hetu kA jJAna aura saMbaMdha kA smaraNa ina do kAraNoMse jo sAdhya kA jJAna hotA haiM vaha svArthAnumAna hai / jo dhUma ko pratyakSa se jAnatA hai aura dhUma tathA agni kI vyApti kA smaraNa karatA hai usako "yaha parvata agnimAn hai" isa prakAra kA jJAna hotA hai / yaha svArthAnumAna hai / jisane agni ara dhUma kI vyApti rasoI ghara meM jAnalI hai isa prakAra kA puruSa jaba parvata ke samIpa jAtA hai aura parvata se nikalate hama ko dekhatA hai, to usako dekhane ke anantara agni aura dhUmakI vyApti kA smaraNa hotA hai | dhUma agnise vyApta hai, yaha smaraNa kA AkAra hai / usake uttarakAla meM parvata vahnimAna hai yaha jJAna
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpana hotA hai / yahI anumiti hai / isa rIti se svayaM agni ko jAnatA hai isaliye yaha svArthAnumAna hai| mUlam:-atra hetugrahaNa-sambandhasmaraNayoH samuditayAMreva kAraNatvamavaseyam , anyathA vismRnApratipannasambandhasthAgRhotaliGgakasya ca kasyacidanumAnotpAdaprasaGgAt / artha:-yahA~ para hetu kA jJAna aura saMbaMdha kA smaraNa ye donoM milake kAraNa hote haiM / yadi isa prakAra na ho to jisane vyApti ko nahIM jAnA athavA jAnakara bhI jo vyApti ko bhUla gayA hai athavA jisane hetu ko nahIM jAnA usako bhI anumAna honA cAhiye / vivecanA:- akelA hetu kA jJAna aura vyApti kA smaraNa anumAna kA kAraNa nahIM hai / pUrva kAla meM jisane vyApti nahIM jAnI, athavA pUrva kAla meM jisane vyAni jAnI to hai parantu aba usakA smaraNa nahIM hai. ina do puruSoM ko hetu kA jJAna hone para bhI anumiti nahIM hotI, isaliye akelA. hetu kA jJAna kAraNa nahIM hai / jo puruSa vyApti kA smaraNa to karatA hai parantu isakAla meM use hetu kA jJAna nahIM huA usako bhI anumiti nahIM hotii| isaliye akelA vyApti kA smaraNa kAraNa nhiiN| ... . [-hetu svarUpa kA nirUpaNa-] ... mUlam:-nizritAnyathAnupapattyeka lakSaNo hetuH, jatu vilkssnnkaadiH|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-nizcita anyathA anupapatti jisakA eka lakSaga hai vaha hetu hai / tIna lakSaNoMvAlA athavA isase adhika lakSaNoMvAlA hetu nahIM hotaa| vivecanA:-anyathA kA artha hai-sAdhya ke binA / anupapatti kA artha hai-upapatti kA abhAva / mAyake binA upapatti kA abhAva hetu kA lakSaNa hai / yadi vahinarUpa sAdhya na ho to dhUpa hetu nahIM ho sktaa| yaha anyathA anupapatti akelI hI hetu kA lakSaNa hai| malam-tathAhi-vilakSaNa eva heturiti pauddaaH| pakSadhamatvAbhAve'siddhatvavyavacchedasya, sapakSa eva satvAbhAve ca vimhatvavyudAsamya, vipakSe'satva niyamAbhAve cAnakAntikatvaniSedhasyAsambhavenAnumityapratirodhAnugapata ritiH ____ arthaH-bauddhamata ke anusAra hetu tIna lakSaNoMvAlA hotA hai / pakSadharmatva ke abhAva meM hetu kI asiddhatA kI nivRtti nahIM ho sakatI / sapakSa meM hI sattA na ho to viruddhatA kI nivRtti nahIM ho sakatI / vipakSa meM asatva kA niyama na ho to anaikAMtikatA kA niSedha nahIM ho sakatA / isa rIti se tIna lakSaNoM ke binA hetu dvArA anumiti kI utpatti nahIM ho sakatI / vivecanA:-bauddha kahate haiM-pakSasatva, sapakSa meM sattva, vipakSa meM asattva, ye tIna dharma jisa meM hote haiM vaha. hetu hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21: pakSa meM sattA ke binA yadi hetu ho, to "zama anitya hai| cakSu se pratyakSa honeke kAraNa" isa prayoga meM cAkSuSatva arthAt cakSu se utpanna pratyakSajAna kA viSayatva bhI hetu ho jaaygaa| dhUma hetu jaba vahni ko siddha karatA hai, taba usameM pakSa sattva hai| parvata pakSa hai. usameM dhUma vidyamAna hai / zama ko anitya siddha karane ke liye jaba cAkSuSatva hetu kA prayoga hotA hai taba usameM pakSa sattva nahIM hai / zabda pakSa hai. usakA pratyakSa cakSu dvArA nahIM hotA / ataH cAkSuSatva hetu zabdarUpa pakSa meM nahIM hai / isaliye vaha svarUpAsiddha ho jAtA hai / svarUpAsiddhatA kI nivRtti pakSasatva ke binA nahIM ho sktii| isa prayoga meM jo cAkSuSatva hetu hai vaha sapakSa ghaTAdi meM hai aura vipakSa AkAza Adi meM nahIM hai / sapakSa satva aura vipakSa meM asattva ye do dharma haiN| parantu pakSasattva. rUpa dharma nahIM hai| hetu ke liye pakSasattva yadi Avazyaka na ho to zabda meM cAkSuSatva hetu ke dvArA anityatA kA anumAna honA caahiye| - sapakSasattva hetu ke liye yadi Avazyaka na ho, to "zabda nitya hai: utpattimAna hAnese;" isa prayoga meM utpatti mattvarUpa ma hetu ho jAyagA / yahA~ para nityatva sAdhya hai, isaliye AkAza Adi sapakSa haiN| unameM utpattimattvarUpa hetu nahIM hai| utpatti se nityatA kI siddhi nahIM hotI / jina padArthoM kI utpatti hotI hai, ve nitya nahIM, anitya hote haiN| ghaTa Adiko utpatti hai aura ve anitya haiN| nityatA ko siddhi ke liye utpattimattvarUpa hetu viruddha hai| viruddhatA ko nivRtti ke liye sapakSa meM sattva Avazyaka hai / dhUma hetu meM sapakSasattva hai / vahAM mahAnasa Adi sapakSa haiN| unameM dhUma vidyamAna hai; isaliye dhUma hetu nirdoSa hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ '// yadi vipakSa meM asattva hetu kA lakSaNa na ho to parvata meM agni ko siddhi ke liye prameyatva hetu ho jAnA cAhiye / " parvato vahnimAn prameyatvAt " isa prakAra ke prayoga kA kartA prameyatva hetu se parvata meM agni kI anumiti karatA hai / yathArtha jJAna kA jo viSaya hai vaha prameya kahalAtA hai / isa hetu meM pakSasattva aura sapakSasattva ye do dhama hai / pakSa parvata hai aura vaha prameya hai / sapakSa rasoIghara hai vaha bhI prameya hai / parantu vipakSa meM asattva rUpa jo tRtIya dharma hai vaha prameyatva hetu meM nahIM hai / vahni se rahita jalahava Adi vipakSa haiM, unameM bhI prameyatva hai / jalahada Adi kA yathArtha jJAna hotA hai isaliye ve prameya haiN| vipakSa meM vidya mAna hone se prameyatva hetu anekAntika hai / vipakSa meM asattva yadi Avazyaka na ho to anaikAntikatA kA niSedha nahIM ho skegaa| ina tIna doSoM kA nirAkaraNa na ho to anumAna kI utpatti nahIM hogI / I mUlama: - tannaH pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTaM kRttikodayAd upari savitA bhUmerAlokavavAda, asti nabhazcandrAM jalacandrAdityAdhanumAnadarzanAta / 9 artha : - yaha kathana yukta nahIM hai| pakSa dharmatA ke abhAva meM bhI " zakaTa nakSatra kA udaya hogA - isa kAla meM kRttikA nakSatra kA udaya hone se" "sUrya Upara hai, prakAza vAlI pRthvI ke hone se "AkAza meM candra haijala meM candra hone se" ityAdi anumAna dekhe jAte haiM /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 - vivecanA:-azvinI Adi nakSatroM kA udaya jaba hotA hai. taba unake uttara kAla meM uttaravartI nakSatroM kA udaya avazya hotA hai| isa vyApti ke kAraNa kRttikA aura rohiNI ina do nakSatroM ke eka kAla meM upayakI anumiti nahIM hotii| jisa kAla meM kRttikA nakSatra kA udaya hai, usa kAla meM rohiNI nakSatra kA udaya nhiiN| kRttikA nakSatra kA jo udayakAla hai usake uttara kAla meM rohiNI nakSatra kA udayakAla hai| kRttikA kA udaya hetu hai, vaha rohiNI ke udaya kAla rUpa pakSa meM nahIM hai isa rIti se pakSa satva kA abhAva hone para bhI anumiti hotI hai| yahAM sAdhya aura sAdhana bhinna kAla meM haiM. isaliye pakSadharmatA kA abhAva hai| kAlakI apekSA se pakSadharmatA rUpa lakSaNa kA yaha vyabhicAra hai| deza kI apekSA se bhI pakSadharmatA kA dhyabhicAra dekhA jAtA hai / isakA udAharaNa isa prakAra hai jaba jalameM candramA kA pratibiba dekhakara AkAza meM candra ko anumiti karate haiM taba AkAza candra kI sattA sAdhya hotI hai aura jala-candra hetu hotA hai| AkAza candra kA deza AkAza hai vahAM jala candra nahIM hai| isa rIti se pakSa dharmatA ke abhAva meM prAkAza candra kI anumiti hotI hai| isa rIti se bhUmi meM prakAza se, Upara AkAza meM sUrya ko anumita hotI hai / AkAza deza pakSa hai usameM bhUmikA mAloka nahIM hai to bhI anumiti hotI hai| anya anumAna bhI isa prakAra ke haiM-jahAM hetu pakSameM vidyamAna nahIM hotaa| aneka loga nIce ke bhAga meM nadI ke baDhe hue pravAha ko dekhakara nadI ke Upara ke pradeza meM vaSTi kI anumiti karate haiN| vRSTikA deza nadI ke Upara ke bhAga meM hai. vaha pakSa hai| jala kA
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDhA huA pravAha rUpa hetu vahAM nahIM hai to bhI anumiti hotI hai / isaliye pakSasasva rUpa hetu kA lakSaNa yukta nahIM hai| mUlamaH-na ca vApi 'kAlAkAzAdikaM bhavivyacchakaTodayAdimat kRttikodayAdimattvAt, ityevaM pakSadharmamopapattiriti vAcyam ananu. bhUyama na dharmiviSayatvena tha pakSadhamatvopapAdane jagavAryapekSA kAkAhAryena prAsAvadhAvasya. syApi saadhnopptteH| artha:- yahA~ para yadi kahA jAya kAla, AkAza Adi rohiNI nakSatra ke bhAvI udaya se yukta haiM, kRttikA kA udayavAlA hone se / isa rItise pakSadharmatA ho sakatI hai, to yaha yukta nahIM hai / jisakA anubhava nahIM hotA isa prakAra ke dharmIkI kalpanA karake yadi isa rItise pakSadharmatA ko siddha kiyA gayA to jagatarUpadharmIkI apekSA se kAkakI kRSNatA ke dvArA prAsAda kI dhavalatA bhI siddha ho jAyagI / vivecanA:-bhinna kAla aura bhinna dezameM jahA~ para sAdhya aura sAdhana haiM vahA~ pakSadharmatA kA upapAdana karane ke liye kahate haiM kRttikA kA jo udayakAla hai aura rohiNI kA jo udaya kAla hai una donoM kAloMkA vyApaka eka viza la kAla pakSa hai| usa kAla meM kRttikA kA udaya hai isaliye yahA~ para
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu meM pakSadharmatA hai| jisa sthUla kAla meM kRttikA kA udaya hai usameM rohiNI nakSatra kA bhAvI udaya siddha hogaa| isI rItise jala candra aura AkAza candra kA madhyavartI jitanA deza hai utame ko pakSa rUpameM karane para jala cadra rUpa hetu bhI pakSa meM vidyamAna ho jAtA hai| jisa vizAla deza meM jala candra hai usI meM prAkAza candra rUpa sAdhya hai| isa rIti se hetu meM pakSadharmatA kA upapAdana yukta nahIM isa rIti se yadi pakSadharmanA ho to koI bhI hetu pakSa dharmatA se rahita nahIM hogA / jagata ko pakSa banAkara prAsAda kA zveta varNa kAka ke kRSNa varNa se siddha hogaa| kAka kA kRSNa varNa hetu hai vaha jagata rUpa pakSa meM hai / isaliye jagata meM prAsAda kA zveta vaNe siddha honA cAhiye / isa rIti se pakSa meM rahane vAlA hetu sAdhya ko nahIM siddha kara sktaa| vastutaH vyApti ke kAraNa hetu sAdhya ko siddha karatA hai| isake liye pakSadharmatA Avazyaka nahIM hai| kRttikA ke udaya aura rohiNI ke udaya kI paraspara vyApti hai| isaliye kRttikA kA udaya pakSa meM avidyamAna hone para bhI rohiNI ke bhAvI udaya ko siddha karatA hai| isI rIti se jala candra AkAza meM candra ke binA nahIM ho sakatA / isaliye jalacandra kI AkAza candra ke sAtha anyathA anupapatti hai / isaliye jala candra rUpa hetu AkAza candra rUpa sAdhya ko siddha karatA hai| isa viSaya meM pakSa dharmatA kA upayoga nahIM hai| dhUma ati dUravartI vahina se utpanna nahIM ho sktaa| ata: rasoI ke ghara se parvata meM agni kI siddhi nahIM hotii| jalacandra bhinna deza meM rahane vAle akAza candra ke binA nahIM ho makatA, isaliye vaha dUra deza meM bhI AkAza candra ko siddha
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 karatA hai| pakSa meM sattA ke binA jo sAdhya ke sAya vyApti ho, to hetu sAdhya kI siddhi kara sakatA hai| mUlama:- nanu yAvaM pakSadhamatA'numito nAga tadA kathaM tatra pakSabhAnaniyama iti cet arthaH-zaMkA karate haiM-isa rIti se pakSadharmatA yadi anumiti meM sAdhana nahIM hai, to anumiti meM pakSa kI pratIti niyama se kyoM hotI hai| vivecanA:-anumiti meM pakSa aura sAdhya ina donoM kA jJAna hotA hai / vyApti ke kAraNa hetu se vyApaka sAdhya kA jJAna hotA hai hetu meM jo pakSadharmatA hai usake kAraNa dharmI pakSakA jJAna honA hai| dhUma se jaba vahina ko anumiti hotI hai. taba parvata meM vAhana kI jo anumita hotI hai. usakA kAraNa dhUpa kI pakSadharmatA hai / parvata meM dhUma hai isaliye parvata meM agni kI siddhi hotI hai| kevala vyApti ke bala se dhUpa parvata meM hI agni kI siddhi nahIM kara sktaa| mUlam:-kvacidanyathA'nupapatyavacchedakatayA grahaNAt pakSabhAna yathA nabhazcandrAstitva vinA jalamandro'nupapanna ityatra, kvacicca hetugrahagAdhikaraNatayA yathA pavano vahimAn dhUmavAvA. di yatra dhUpasya parvate grahaNAhUMgapi tatra bhAnamiti / vyAnigrahavelAyAM tu pavatasya sarva. prAnuvRtyabhAvena na graha iti /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-pakSa kA jJAna kisI kisI sthAna meM anyathA anupapatti ke avacchedaka rUpa meM hotA hai / jisa prakAra "AkAza candra binA jalacandra saMbhava nahIM" yahA~ para hotA hai| kisI sthAna meM hetu ke adhikaraNa rUpa meM pakSa kA jJAna hotA hai / jisa prakAra "parvata agnivAlA hai, dhUmavAlA hone se" isa prayoga meM-yahA~ para parvata meM dhUma ke jJAna se vahni kA jJAna bhI parvata meM hI hotA hai| vyApti jJAna ke kAla meM to parvata kI anuvRtti saba sthAnoM meM nahIM hai isaliye usa kAla meM parvata kA bhAna nahIM hotaa| vivecanA:-jala candra ke liye jala kA antarvatoM candra Avazyaka nahIM hai| usake liye AkAza kA candra Avazyaka hai| isa rIti se AkAza candra kI anumiti meM AkAza dharmI rUpa meM pratIta hotA hai| AkAza ke binA bimbabhUta candra aura pratibimbabhUta jala candra kI vyApti nahIM jAnI jA sktii| isaliye AkAza kA pakSarUpa meM jJAna hotA hai| jala candra rUpa hetu kI pakSadharmatA ke kAraNa yahA~ para AkAza pakSarUpa meM mahIM pratIta hotA / AkAza meM jala candra asaMbhava hai| isaliye yahA~ hetu kI pakSa dharmatA nahIM ho sktii| jahA~ anyathA anupapatti rUpa vyApti ke avacche naka rUpa meM dharmoM kA jJAna nahIM hotA vahI anumiti meM jo deza dharmoM rUpa meM pratIta hotA hai usakA kAraNa hetu kI pakSa dharmanA nahIM hai| samIpa vartI bahina se dhUma utpanna hotA hai| dUravartI bahina .
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 se vaha utpanna nahIM ho sktaa| isa svabhAva ke kAraNa dhUma jisa deza meM pratIta hotA hai, vaha deza sAdhya agni kI anumiti meM dharmArUpa se pratIta hotA hai| biba pratibiMba rUpa kArya-kAraNoM kA jo svabhAva hai usase vilakSaNa svabhAva dhUma aura agnirUpa kArya-kAraNoM kA hai| isa svabhAva bheda ke kAraNa dhUma jisa deza meM pratIta hotA hai, usa deza meM sAdhyavahina kI anumiti karAtA hai| dhUma kI pakSadharmatA isa meM kAraNa nahIM hai isa viSaya meM pakSadharmatA anyathA siddha hai| yari pakSamatA niyama se kAraNa ho to jalacandra se AkAza cAMda kI anumiti nahIM honI caahiye| dhyAna rakhanA cAhiye dhUma se agni kI anumiti meM parvata kI pratIti vyApti ke avacchedaka rUpa meM nahI ho sakatI samasta deza kAla ke sAdhya-sAdhanoM kI vyApti kA jJAna jaba hotA hai taba dhUma ke jitane adhikaraNa haiM una meM parvata anugAmI rUpa se pratIta nahIM hotaa| isaliye vaha avacchedaka nahIM ho sktaa| mUlam:-yat antAptyA pakSIyasAdhyasAdhanasambandhagrahAt pakSasAdhyasaMsargabhAnam , taduktam-"pakSIkRta eva viSaye mAdhanasya sAdhye vyAptirantAptiH, anyatra tu bahiApti (pra. na. 3, 38) iti, arthaH-kucha loga kahate haiM-antarvyApti ke dvArA pakSa meM vatamAna sAdhya-sAdhanoM ke saMbaMdha kA jJAna hotA hai| usake dvArA pakSa aura sAdhya ke saMsarga kA jJAna
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 hotA hai / kahA bhI hai-"jo viSaya pakSarUpa meM hai usameM hI sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti-antarvyApti hai| pakSa se bhinna viSaya meM to bahiApti hai"| vivecanA:-kucha loga vyApti ke avacchedakarUpa meM athavA hetu ke adhikaraNarUpa meM jJAna se anumiti meM niyatapakSa ke jJAna ko svIkAra nahIM karate / ve loga pakSa aura sAdhya ke saMbaMdha kI pratIti meM vyApti ko hI kAraNa mAnate haiN| unake anusAra antaryApti isa viSaya meM kAraNa hai| zrI vAdidevasUri syAdvAdaratnAkara meM kahate haiM-jo artha pakSarUpa meM hai usameM sAdhana aura sAdhya kI vyApti antApti hai| isa antApti ke jJAna meM pakSa kA jJAna dharmIrUpa se avazya hotA hai / vahI jJAna niyata dharmoM meM sAdhya kI pratIti karAtA hai| hetu kI pakSa dharmatA niyata dharmoM ke sAtha sAdhya kI pratIti ko nahIM karAtI / vyApti ke bala se hetu jisa prakAra sAdhya ko pratIti meM kAraNa hai isa prakAra niyata dharmoM kI pratIti meM bhI kAraNa hai| mUlam:-tannaH annAptyA hetoH sAdhya. pratyAyanazaktI satyAM bahiryApnerudbhAvanavyarthatvapratipAdanena tasyAH svarUpaprayukta(ktAs) vyabhicAralakSaNatvasya, pahiryApnaMzca sahacAramatratvasya lAbhAta , sArvatrikyA vyApte. viSamabheramAtreNa bhaMda-ga durvanatvAt / ___arthaH-yadi hetu antargati se sAdhya kI siddhi meM samatha ho, to bAheApti kA prakAzana vyartha hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra AcAryadeva zrI vAdidevasarijI pratipAdana varate haiN| isaliye svarUpa se prayukta jo avyabhicAra hai vaha antarvyApti kA svarUpa pratIta hotA hai aura bahirvyApti kerala mahacArarUpa hai, isa prakAra kA jJAna hotA hai / samasta deza aura kAla kI vyaktiyoM meM vartamAna vyApti viSaya ke bheda se bhinna nahIM ho sktii| vivecanA: - jo svarUpa samasta deza kAla ke sAdhya bora sAdhanoM ko saMgraha karatA hai, vaha svarUpa vyApti ko vyaba. sthita karatA hai / dhUma aura agni kI vyApti meM dhUmatva aura agnitva svarUpa hai| yaha svarUpa vyApti kA prayogaka hai| graha cyApti avyabhicArarUpa hai / sAdhana-dhUma sAdhya agni ke binA nahIM hotA, yahI avyabhicAra hai / eka deza kAla meM sAdhya ke sAtha sAdhana kI vRtti sahacAra hai aura vaha bahiyApti kA svarUpa hai yaha vastu syAdvAda ratnAkara ke vacanoM se pratIta hotI hai| vyutpanna buddhivAle jJAtA ke liye pakSa aura hetu ke vaghanarUpa do avayava Avazyaka haiN| ina do avayavoM se vaha zrotA ko anumiti karA sakatA hai / isake liye dRzAnta AdikA vacana Avazyaka nahIM hai| isa tattva ke pratipAdana ke liye ve kahate haiM vyutpannabuddhivAlA jo jJAnA pakSa aura hetu ko jAnatA hai, usako unase hI vyApti ko smRti ho sakatI hai| parArtha anumAna kA prayoga karane ke liye pakSa aura hetu ke vacanoM ko bolatA hai| isase vyApti kA smaraNa ho sakatA hai, vyAptismaraNa ke liye yahA~ para dRSTAnta kA vajana
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyartha hai / isa tatva kA nirUpaNa karate hue ve kahate haiM agni yadi ho tabhI dhUma hotA hai / yaha antarvyApti hai| isake dvArA yadi ghUma-hetu sAdhya- agni ko siddha karane meM samartha hai, to bahirvyApti kA prakAzana vyartha hai / dRSTAnta dvArA kevala bahirvyApti kA prakAzana hotA hai / yadi Apa antarvyApti se hetu ko sAdhya kI siddhi meM asamartha kahate haiM, to bahirvyApti se sAdhya ko siddhi nahIM ho sakatI / isaliye isa pakSa meM bhI bahirvyApti vyartha ho jAtI hai| vAstava meM vyApti eka hai| pakSa aura pakSa se bhinna viSayoM ke kAraNa usameM bheda nahIM ho sktaa| vyApti kevala vyApaka rUpa se sAdhya aura sAdhana ke saMbaMdha ko prakAzita karatI hai / vaha vizeSarUpa se pakSa ke sAtha athavA pakSa se bhinna ke sAtha sAdhya ke saMbaMdha ko nahIM pratipAdita karatI / sAdhya aura sAdhana kA vyApaka svarUpa avyabhicAra rUpa hai, yaha vyApti hai / isa vyApaka rUpa kA saMbaMdha kevala pakSa ke sAtha athavA pakSa se bhinna ke sAtha nahIM ho sakatA / ataH antarvyApti se anumiti meM pakSa aura sAdhya ke saMbaMdha kI pratIti nahIM ho sktii| isaliye vyApti ke avacchedaka rUpa meM athavA hetu ke adhikaraNa rUpa meM deza kA jJAna anumiti meM niyata dharmoM kI pratIti kA kAraNa hai / mUlam-na devaM tadAntarvyAptigrahakAla eSa eva (kAla eva ) pakSasAdhyasaMsargabhAnAdanumA navaika (pha) lyApattiH vinA parvato vaDnimAnityuddezyapratItimiti yathAtantraM bhAvanIyaM sudhIbhiH /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ :& artha:- yadi isa prakAra nahIM, to jaba antarvyApti kA jJAna hotA hai tabhI parvata agnimAna hai isa prakAra kI jo uddezya kI pratIti hotI hai usake binA hI pakSa aura sAdhya ke saMsarga kA jJAna hogA / isa dazA meM anumAna niSphala ho jAyagA / vidvAnoM ko isa viSaya meM zAstra ke anusAra vicAra karanA cAhiye / vivecanA. - pakSa antarvyApti kA ghaTaka nahIM hai, isaliye antarvyApti ke kAraNa anumiti meM pakSa ke sAtha sAdhya ke saMbaMdha kI pratIti nahIM ho sakatI / antarvyApti aura bahiryApti meM jo bheda hai vaha pakSa ke antarbhAva aura antarbhAva ke abhAva ke kAraNa nahIM hai| una vyAptiyoM meM bheda svarUpa se hai / agnitva aura ghUmatva kA svarUpa samasta agni aura dhUmoM kA saMgraha karatA hai / vaha kevala pakSa meM vartamAna agni aura ghUma sabaMdha ko nahIM prakAzita karatA / jisako Apa bahiryApta kahate haiM usakA saMbaMdha pakSa ke sAtha sarvathA nahIM hai isaliye pakSa meM sAdhya kA jJAna usake dvArA nahIM ho sakatA / antarvyApti kA jJAna jaba hotA hai tabhI yadi pakSa meM sAdhya kI pratIti ho jAya to anumAna niSphala hai / parvata meM agni ko siddhi ke liye hetu kA prayoga hotA hai / para vyApti jJAna ke kAla meM yadi parvata agnivAlA siddha ho jAya to hetu ke prayoga kI AvazyakatA nahIM rahatI / ataH vyApti ke acchebakarUpa se athavA hetu ke adhikaraNarUpa se deza kA jJAna hotA hai| vahI deza anumiti ke dharmorUpa meM pratIta hotA hai / isa viSaya meM vicAra karane vAle logoM ko pratIta hogA kaunasA pakSa yukta hai /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam-itthaM ca 'pakvAnyetAni sahakAraphalAni ekazAkhAprabhavasvAda upayuktasahakAraphalapadityAdau SAdhitaviSaye, mo'yaM devadattaH tatputratvAt itaratatputravadityAdI satpratipakSa cAtiprasaGgavAraNAya abAdhitaviSayatvAsapratipakSamvasahitaM prAguktarUpatrayamAdAya pAzarUpyaM hetalakSaNam, iti neyAyikamatamapyapAratam / - artha-bauddhoMne hetu ke jo tIna lakSaNa kahe haiM unakA nirAkaraNa honese naiyAyikoM ke mata kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| nyAya mata ke anusAra hetu meM pAMca lakSaNa hone cAhiyeM / AmravRkSa ke ye phala pake hue haiM, eka zAkhA meM utpanna honese, upayoga meM Aye hue anya phaloM ke samAna, ityAdi bAdhita viSaya meM, yaha devadatta mUrkha hai, usakA putra honese, usake anya putroM ke samAna, ityAdi satpratipakSa meM; atiprasaMga ke nivAraNa ke liye abAdhita viSayatva aura asatpratipakSatva ye do rUpa Avazyaka haiM / pahale kahe hue tIna rUpa ina donoM ke sAtha milakara pAMca rUpa ho jAte haiN| vivecanA.-tInarUpa hetu ke lakSaNa nahIM ho sakate / bASita viSaya aura satpratipakSa hetvAbhAsoM meM ye tInarUpa haiM, parantu unase sAdhya kI siddhi nahIM hotii| jisa hetu kA sAdhya
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya pramANa se niSiddha hai vaha bAdhita viSaya banAnA hai| viSaya kA artha yahAM para sAdhya hai / anya pramANoM se jisake sAdhya kA niSedha hotA hai vaha hetu bAdhita viSaya hai / Amra ke ye phala pake haiM-yaha pratijJA hai| eka zAkhA meM utpanna hone. se-yaha hetu hai| eka zAkhA meM utpanna jo jo phala haiM ve ve pake hue haiM misa prakAra upayoga meM Aye hue Anna ke phala-yaha udAharaNa hai / Amra ke ye phala eka zAkhA meM utpanna hae haiMyaha upanaya hai| isaliye ye phala pake haiM yaha nigamana hai| isa roti se pAMca avayavoM kA prayoga nyAya mata ke anusAra hotA hai| yahAM para Amra ke jo phala pake nahIM hai ve pakSa haiM aura unakA pAka sAdhya hai / pratyakSa se ye phala apakva dikhAI dete haiM. isaliye ina phaloM kA pAkarUpa sAdhya pratyakSa pramANa se bAdhita hai| bAdhita hone para bhI tIna rUpa hetu meM vidyamAna haiM / apakva Amraphala pakSa haiM ve eka zAkhA meM utpanna hue haiM isaliye ekazAkhAprabhavasvarUpa hetu meM pakSasattva hai| uso zAkhA ke jo pakvaphala haiM unameM yaha hetu hai / isaliye sapakSasattvarUpa dUsarA lakSaNa isa hetu meM hai / anyazAkhAoM ke jo apakva phala haiM-unameM yaha hetu nahIM hai / anya zAkhAoM ke akva phala vipakSa haiM-unameM yaha hetu nahIM hai-ataH vipakSa meM asattvarUpa tRtIya lakSaNa bhI isa hetu meM hai| to bhI yaha hetu sAdhya kA sASaka nahIM / ata: abAdhita viSayatvarUpa caturtha lakSaNa hetu ke liye Avazyaka hai / yaha caturtharUpa yahA~ para eka zAkhAprabhavatvarUpa hetu meM nahIM hai, ataH vaha bAdhita hetvAbhAsa hai / isI rIti se asatpratipakSasvarUpa pAMcavA lakSaNa bhI hetu ke liye Avazyaka hai / yaha deva tta mUrva hai, usakA putra hone
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ me, usake anya putroM ke samAna, isa prayoga meM devadatta pakSa hai mUrkhatva sAdhya hai, tatputratva hetu hai, usake anya putra-dRSTAnta haiN| yahA~ tatputratva hetu meM pahale kahe tInarUpa haiM / devadatta pakSa hai, usameM tatputratva hetu hai. ataH pakSasattva hetu meM hai / usake anya putra sapakSa -unameM bhI tatputrasva hetu hai / isaliye yahA~ hetu meM sapakSasattva hai / devadatta se bhinna jo yajJadatta mAdi vidvAna haiM-ve vipakSa haiM / ve devadatta ke sage bhAI nahIM haiM arthAt devadatta jisakA putra hai usake ve putra nahIM hai| ima rItise vipakSa meM asattva yahAM tatputratvarUpa hetu meM hai| to bhI yaha hetu nirdoSa nahIM hai / isa hetu kA virodhI hetu bhI ho sakatA hai| yaha devadatta mUrkha nahIM haizAstra kA jJAtA hone se, isa rIti se virodho hetu kA prayoga ho sakatA hai / zAstra jJAna rUpa hetu mUrkhatA kA niSedha karatA hai / isa virodhI hetu se yukta hone ke kAraNa tatputratva hetu satpratipakSa hai aura isaliye hatyAmAsa hai / isa doSa ke niSeSa ke liye 'asatpratipakSatva' nAmaka hetu kA rUpa honA caahiye| mUlam:-udeSyati zakaTamityAvo pakSadharmasvasyaivAsiDeH, sa zyAmaH tatpuratvAdisyatra hetvAbhAse'pi pAzcarUpyasavAca, nizcitAnyathAnupapareva sarvatra hetulakSaNavaucityAt / arthaH-rohiNInakSatra kA udaya hogA, ityAdi sthala ke hetu meM pakSadharmatA kI siddhi nahIM hai| vaha zyAma hai
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 usakA putra honese - yahAM hetvAbhAsa meM bhI pAMcarUpa haiM / nizcita anyathA anupapatti hI hetu kA ucita lakSaNa hai | vivecanAH- pakSa dharmatA se ghaTita pAMca rUpoM ko Apa nirdoSa hetu kA lakSaNa kahate ho / jaba rohiNI nakSatra ke bhAvI udaya ko siddha karane ke liye kRttikA nakSatra kA udaya hetu hotA hai, taba isa hetu meM pakSa avidyamAna hai, ataH pakSa dharmatA nahIM hai / isaliye pakSa dharmatA se ghaTita pAMca rUpoM kA abhAva hai| isa nirdoSa hetu meM avidyamAna honese paMcarUpAtmaka he tu ke lakSaNa meM avyApti doSa hai / kevala avyApti hI nahIM ativyApti doSa bhI hai| mitrA nAma kI koI nArI hai, usake cAra putra haiM / unameM tIna zyAma haiM aura eka gaura hai jisane tIna ko dekhA hai aura caturtha gaura ko nahIM dekhA. vaha caturtha ko zyAma siddha karane ke liye prayoga karatA hai, vaha caturtha putra zyAma hai mitrA kA putra honese, jisa prakAra usake anya tIna putra / yahA~ mitrAputratva hetu hai / caturtha putra pakSa hai / vaha mitrA kA putra hai isaliye mitrAputratvarUpa hetu pakSa meM vidyamAna hai mitrA ke anya tIna zyAma putra sapakSa haiN| ve bhI mitrA ke putra haiN| isaliye yahA~ hetu meM sapakSasatva bhI hai| jo gaura vaNavAle anya loga haiM, ve vipakSa haiM / ve mitrA ke putra nahIM / vipakSa gauroM meM avidyamAna honese yahA~ hetu vipakSa meM asat hai / gauravarNa sAdhya hai usakA koI anya bAdhaka pramANa nahIM hai, isaliye hetu meM abAdhita viSayatva hai / zyAmatvarUpa sAdhya ke virodhI gauravarNa kA sAdhaka koI pratipakSa hetu nahIM hai / isaliye asatpratipakSatva 1
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ mI hai / isa rIti se pAMcarUpa hone para bhI mitrAputratva hetu dUSita hai-ataH ativyApti hai| pAMca rUpa hone para bhI yahA~ vyApti kA abhAva hai / isaliye mitrAputratva-hetu doSa yukta hai / jahA~ do artho meM vyApti hotI hai, vahA~ kArya kAraNa bhAva athavA sAdhya ke sAtha pUrvacara bhAva athavA uttaracara bhAva Adi hotA hai| zyAma varNa aura mitrA ke putroM meM kAryakAraNabhAva nahIM hai / apane putroM ko zyAmatA meM mitrA vastutaH kAraNa nahIM / yadi mitrA zyAma varNa kA kAraNa ho to caturtha putra meM gauravarNa nahIM honA cAhiye / garbha dhAraNa ke kAla meM mAtA jo AhAra karatI hai vaha putra ke varNa meM kAraNa hai| koI AhAra zyAma varNa ko aura koI AhAra gaura varNa ko utpanna karatA hai| AhAra aura varNa meM kArya-kAraNabhAva hai| mitrA aura varNa meM kArya kAraNa bhAva nahIM hai| isaliye vyApti nahIM hai| vyApti na hone se mitrAputratva hetu doSayukta hai / eka zAkhA prabhavasvarUpa hetu ke doSa yukta hone kA kAraNa abAdhita viSayatva kA abhAva nahIM hai / vahA~ bhI vyApti kA abhAva doSa kA kAraNa hai / eka hI zAkhA meM kucha phala pake haiM aura kucha phala kacce haiN| isaliye pAka ke sAtha eka zAkhA prabhavatvahetu kI vyApti nahIM hai| devadatta kI mUrkhatA ko siddha karane ke liye tatputratva hetu doSa yukta hai| usameM Apa asatpratipakSatva ke abhAva ko kAraNa kahate haiM parantu vaha kAraNa nahIM hai / vahAM mI dhyApti kA abhAva doSa kA mUla hai jo eka putra zAstra jJAna bAlA hai usameM tatputratva hai parantu mUrkhatA nahIM hai / ataH mUrkhasvarUpa sAdhya aura tatputratvarUpa hetu meM vyApti nahIM hai| isa. liye nizcita anyathA anupapatti hI hetu kA eka lakSaNa hai|
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 vyApti ke viraha ko doSa ke mUla kAraNa rUpa meM yadi na svIkAra kiyA jAya to abAdhita viSayatva aura asatpra. tipakSatva ke dvArA nirdoSa hetu kA jJAna nahIM ho sktaa| jaba abAdhita viSayatva kA nizcaya ho tabhI vaha hetu ko nirdoSa siddha kara sakatA hai| parantu isa hetu kA sAdhya kisI anya pramANa se bAdhita nahIM isa prakAra kA nizcaya anumiti se pUrvakAla meM nahIM ho sakatA / hetu ke isa svarUpa kA nizcaya aura sAdhya kA nizcaya paraspara kI apekSA karate haiN| heta meM bAdhA kA abhAva hai yaha nizcaya ho-to sAdhya kA nizcaya hotA hai, aura sAdhya kA nizcaya ho, to hetu meM bAdhA ke abhAva kA nizcaya hotA hai / isa prakAra anyonyAzraya doSa hai| kisI anya pramANa se bAdhA ke abhAva kA nizcayA hotA hai, isaliye anyonyAzraya nahIM hai yadi isa prakAra kaha jAya to heta vyartha ho jAyagA / jaba anya pramANoM ke dvArA hetu kA mAdhya bAdhita nahIM hai-yaha nizcaya hogA tabhI sAdhya siddhi ke hone se hetu kA prayoga vyartha ho jaaygaa| vyApti ke nizcaya meM anyonyAzraya doSa nahIM hai| sAdhya kI sattA kA nizcaya vyApti ke nizcaya para Azrita ho, to vyApti kA nizcaya sAdhya ke nizcaya para Azrita hai isa prakAra anyonyAzraya doSa ho sakatA hai / parantu vyApti kA nizcaya sAdhya kI sattA ke nizcaya kI apekSA nahIM karatA / tarka pramANa ke dvArA vyApti kA nizcaya hotA hai / parantu vaha tarka-sAdhya kI siddhi nahIM krtaa| isaliye tarka ke dvArA sAdhya kI siddhi honese hetu kA prayoga vyartha hogA isa prakAra kA AkSepa isa pakSa meM nahIM ho sakatA / asatpratipakSatva bhI sAdhya kI siddhi meM hetu ke sAmathya ko nahIM siddha kara sakatA / pratipakSa hetu ke kAraNa tatputratva
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetu ko bhApa sAdhya kA asAdhaka kahate ho / yaha pratipakSahetu sAdhya kI siddhi meM sAdhaka hetu ke samAna baladhAraNa karatA hai-athavA asamAna bala dhAraNa karatA hai-yaha vicAra karanA cAhiye / sAdhaka heta ke samAna bala ho to bAdhya-bAdhaka bhAva nahIM ho sakatA / eka nirbala ho aura anya balavAna ho tabhI bAdhya-bAdhaka bhAva hotA hai / yadi Apa ina virodhI hetuoM ke bala ko nyUnAdhika kahate haiM to nyUnatA athavA adhikatA kA nizcaya nahIM ho sktaa| pakSa. dharmatA AdirUpa hetuoM meM samAna haiM isaliye pakSasattva Adi rUpoM ke kAraNa eka hetu prabala hai aura pakSasattva Adike prabhAva ke kAraNa anya hetu nirbala hai yaha nahIM kahA jA sakatA / mUrkhatA ke abhAva ko siddhi karane ke liye zAstra jJAnarUpa hetu meM jisa prakAra pakSasattva Adi haiN| isa prakAra mUkhatA kI siddhi ke liye tatputratvarUpa hetu meM bhI pakSasattva Adi ho sakate haiN| aba yadi Apa kahate haiM-eka hetu anumAna se bAdhita hai aura anya hetu anumAna se bAdhita nahIM hai isaliye eka hetu meM nyUna bala hai aura anya hetu meM adhika bala hai to yaha kathana bhI yukta nhiiN| donoM virodhI hetuoM meM pakSasattva AvirUpa samAna bhAva se haiM / ataH eka nyUna bala ke kAraNa bAdhya aura anya hetu adhika bala ke kAraNa bAdhaka nahIM ho sakatA / Apa nyUna adhika balavAlA honese eka ko anumAna pramANa se bAdhita kahate haiM parantu bala ko nyUnAdhikatA meM koi svatantra hetu nahIM hai| bAdhaka anumAna ke kAraNa yadi bala ko nyUnAdhikatA ho, to anyonyAzraya hogaa| bAdhaka anumAna bala kI nyUnAdhikatA kI apekSA karatI hai /
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataH asatpratipakSatva nirdoSa heta ke liye Avazyaka rUpa nahIM hai| anyathA anupapatti hI nirdoSa hetu kA lakSaNa hai / [sAdhya-svarUpa kA nirUpaNa] malam-nanu hetunA sAdhyamanumAtavyam / satra kiM lakSaNaM sAdhyamiti cet ; ucyateapratItamanirAkRtamabhIpsitaM ca sAdhyam / artha-hetu dvArA sAdhya kA anumAna hotA hai to sAdhya kA lakSaNa kyA ? uttara yaha hai-jo nizcita nahIM, jo pramANa se bAdhita nahIM aura jisako siddha karane kI icchA hai vaha sAdhya hai| vivecanA-hetu dvArA sAdhya kA jJAna anumAna kahA jAtA hai isaliye sAdhya ke svarUpa ke viSaya meM jijJAsA hotI hai-ataH sAdhya kA lakSaNa yahA~ nirUpita hai| ____ 'parvato vahnimAn dhUmAt'' isa prasiddha anumAna meM vahni sAdhya hai / sAmAnya rUpa se vahni prasiddha hai parantu purovartI parvata meM vaha nizcita nahIM isaliye vaha apratIta hai / parvata dharmI hai koI pramANa usameM vahni kA niSedha nahIM karatA isaliye vahni anirAkRta hai| draSTA puruSa ko vahni ke anumAna ko icchA hai isaliye bahni abhIpsita hai| mUlam:-zakinaviparItAnadhyavasitavastUnAM sAdhyatApratipatyarthamapratItamiti vizeSaNam /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pratyakSAdiviruDasya sAdhyatvaM mA prasAGakSa edityanirAkRtagrahaNam | anabhimatasyAsAdhyatvapratipattaye'bhopsitagrahaNam / artha :- jisameM zaMkA, viparIta jJAna athavA anadhyavasAya ho - vahI vastu sAdhya hotI hai / ima tattva ko prakAzita karane ke liye atIta vizeSaNa hai / pratyakSa Adike jo vidva hai vaha sAdhya na ho isaliye anirAkRta pada hai / jisako svayaM svIkAra nahIM karatA usakI asAdhyatA ko prakaTa karane ke liye abhIpsita pada 1 1 vivecanA:- jisa draSTA ko parvata meM vahnina kA sandeha hai. usake liye vahni zaMkA kA viSaya hai isaliye apratIta hai arthAt anizcita hai / jo jJAtA bhrAnta hai vidyamAna hone para bhI parvata meM bahni ko avidyamAna svIkAra karatA hai usake viparIta jJAna kA viSaya vahni hai isaliye apratIta hai| jo puruSa parvata meM vahni ko vidyamAna athavA avidyamAnarUpa meM nahIM jAnatA koI vastu yahA~ hai itanA hI jAnatA hai, usake nizcaya kA viSaya vahina nahIM hai, isaliye apratIta hai zaMkA sandeha athavA anadhyavasAya se yukta manuSya ke liye vahina sAdhya hai / parvata meM vahina hai isa prakAra kA nizcaya jisako hai usake liye vahina sAdhya nahIM hai / sAdhya ke ye tIna vizeSaNa svArtha anumAna meM anumAna karanevAle kI apekSA se hote haiM / vAdI aura prativAdI kI vyavasthA svArthAnumAna meM nahIM hotI / jo dhUma ko dekhakara svayaM amAna karatA hai usako vahni kA nizcaya nahIM vaha
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI pramANa se parvata meM vahi na ke abhAva ko nahIM jaantaa| usako parvata meM vahina ke siddha karane kI icchA hai| imaliye vahina usa puruSa kI apekSA se sAdhya hai / parAye anumAna meM vAdI aura prativAdI kI vyavasthA hai ataH apratIta vizeSaNa prativAdo kI apekSA se hai, prativAdI sAdhya ko svIkAra mahIM karatA ata: vAdI siddhi ke liye anumAna kA prayoga karatA hai / vAdI kI apekSA se parArtha anumAna meM apratIta vizeSaNa nahIM hai / vaha sAdhya artha kA pratipAdaka hai / jo artha ke svarUpa ko nahIM jAnatA vaha pratipAdana nahIM kara sakatA / prativAdo pratipAdya hai| sAdhya artha ke viSaya meM usakA ajJAna ho sktaa| artha kA nizcaya jisa prakAra sAdhya bhAva kA virodhI hai| isa prakAra pratyakSa Adi pramANoM kA virodha sAdhya bhAva kA virodhI hai| jo manuSya vahina ko uSNa sparza se rahita siddha karane kI icchA karatA hai vaha isa roti se anumAna kA prayoga karatA hai-vahina uSNa sparza se rahita hai, kAraNa vaha utpanna hotI hai, isa prakAra ke prayoga karanevAle kA sAdhya vAstava meM sAdhya nahIM hai / vahina meM uSNa sparza pratyakSa se siddha hai, ata vahAM uSNa sparza kA abhAva pratyakSa se viruddha hai / jo manuSya isa prakAra kA prayoga karatA hai usako uSNa sparza kA abhAva kA nizcaya nahIM hai vaha usako siddha karane kI icchA karatA hai, ataH apratIta aura abhIpsita hai parantu pratyakSa se niSiddha hai / ataH sAdhya nahIM ho sktaa| malam:-kathAyAM zaGkitasyaiva sAdhyasya sAdhanaM yuktamiti kazcita
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha:-jisameM saMdeha hai isI prakAra ke sAdhya ko siddha karanA kathA meM ucita hai-isa prakAra koI kahatA _ vivecanA:-siddhAnta ke anusAra jisa vastu meM saMdeha bhrama athavA anadhyavasAya hai vaha sAdhya ho sakatA hai| isa AkSepa kA kartA kahatA hai vAdI aura prativAdI jaba kathA arthAt vAda karate haiM taba yadi saMdeha ho to parArtha anumAna ke dvArA sadeha dUra ho sakatA hai, ataH sAdhya saMdeha kA viSaya ho honA caahiye| mUlam:-tannaH viparyastAvyutpannagorapi parapakSadikSAdinA kathAyAmupasarpaNasambhavena saMza. yanirAsArthamiva viparyayAnadhyavasAyanirAsArtha mapi prayogasambhavAt , pitrAdedhiparyastAvyutpa. naputrAdizikSApradAnadarzanAca / na caMdevaM jigI. ghukathAyAmanumAnaprayoga eva na syAt tasya sAbhimAnatvena viparyasnatvAt / arthaH-yaha kathana yukta nahIM, bhrAnta aura ajJAnI loga bhI anya pakSa ko jAnane kI icchA se vAda meM jA sakate haiM, isaliye jisa prakAra saMdeha ke nirAkaraNa ke liye isI prakAra bhrAnti aura ajJAna ko dUra karane ke liye bhI anumAna kA prayoga ho sakatA hai / bhrAnta
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 aura ajJAnI putra Adi ko upadeza dete hue pitA Adi dekhe jAte hai / yadi isa prakAra na ho to vAda meM jayAbhilASI ke dvArA anumAna kA prayoga hI nahIM honA cAhiye / jayAbhilASI prativAdI abhimAnI hone se bhrAnta hotA hai| vaha sandehavAlA nahIM hotA / vivecanA:-parArtha anumAna jisa prakAra saMdeha ko dUra karatA hai isa prakAra bhrama aura anadhyavasAya ko bhI dUra karatA hai| jisa prakAra saMdeha se yukta vAda meM AtA hai isa prakAra bhrAnta aura prajJAnI manuSya bhI bAda meM AtA hai| bhrAnta prativAdo anya ke pakSa ko jAnane kI icchA se AtA hai| bhrAnta aura ajJAnI ke liye tattva kA pratipAdana ayukta nahIM hai| yadi bhrAnti aura ajAna kI nivRtti ke liye anumAna kA prayoga na ho to jayAbhilASI ke sAtha anumAna kA prayoga nahIM honA caahiye| jo jayAbhilASI hai usako saMketa nahIM hai| bhrAnti hone para bhI apane pakSa ko yukta bokAra karatA hai / imaliye jisa viSaya meM bhrAnti athavA mAna hai, vaha viSaya mI sAdhya ho sakatA hai aura usake liye anumAna kA prayoga hotA hai| mUlama:-anirAkRtamiti vizeSaNaM vAdi prativAdyabhayApekSayA, dvayoH pramANena bAdhi. tasya kAyAM sAdhyatvAt / arthaH-yAdhya ke lakSaNa meM anigakRta vizeSaga vAdI aura prativAdI donoM kI apekSA se hai| donoM
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ke anusAra jo pramANa se bAdhita nahIM hai vahI sAdhya hotA hai| - mUlam:-abhIpsitamiti tu vAyapekSayaiva, vaktureva svAbhipretArtha pratipAdanAyehAsamma. pAt / . arthaH-sAdhya ke lakSaNa meM abhapsita vizeSaNa vizeSataH vAdI kI apekSA se hai / vAdI jisa athe ko svIkAra karatA hai usake pratipAdana ke liye vAdI kI hI icchA hotI hai| mUlama:-taca parArthAzcakSurAdaya ityAdI pArAya'mAnAmidhAne'pyAtmArthatvameva sAyaM( meva sAdhya) sidhyati / anyathA saMhataparArthatvena pauddha. akSagarInAmabhyupagamA [ta sAdhanavaiphalyA ] dityananvayAdidoSaduSTametarasAyasAdhana miti padanti / ___ arthaH-isaliye "cakSa Adi indriya parake liye haiM" ityAdi prayoga meM yadyapi kevala parArthatA kA kathana hai to bhI AtmArthatA hI sAdhya hai| yadi isa prakAra na mAnA jAya to bauddha loga cakSa Adiko saMhata parake liye svIkAra karate haiM isaliye hetu niSphala ho
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 jAyagA / sAMkhya kA yaha hetu ananvaya Adi doSoM se dapita hai isa prakAra bauddha kahate haiN| vivecanA:-bAdI jisa artha ko jisa rUpa meM svIkAra nahIM karatA usa rUpa meM yadibaha artha sAdhya ho, to sAdhya ko sikhi niSphala ho jAtI hai / sAMkhya mAtmA kI siddhi ke liye misa anumAna kA prayoga karatA hai vaha isa viSaya meM udAharaNa hai sAMkhya kA anumAna hai-cakSa Adi indriya para ke liye haiM saMdhAta rUpa honese. zayyA aura AsanAdi ke samAna / sone ke liye zayyA hai aura baMThane ke liye Asana hai / zayyA aura Asana mAri paramANuoM kA samUha hai isaliye saMhata hai| . zayyA aura AsanAdi apane liye nahIM hai / upabhoga karane bAle puruSa ke liye haiN| isaliye ve parArtha kahe jAte haiM, jo saMhatarUpa hai vaha parArtha hai, yaha vyApti hai / cakSu bhAri indriya zayyA Adike samAna paramANuoM kA samUharUpa hone se saMghAtarUpa haiM-isaliye ve bhI parArtha haiM / jo para hai vahI AtmA hai| isa rIti se sAMkhya kA anugAmI saMghAta hetu ko AtmA ko middhi ke liye prayukta karatA hai / yadyapi prayoga meM 'mAtmArthA' arthAt bhAtmA ke liye haiM isa prakAra nahIM kahatA, kevala parArthAH arthAt parake liye haiM isa prakAra kahatA hai to bhI parakA artha AtmA mAnanA caahiye| yadi 'para' zabda kA artha kevala para arthAt sva se bhinna ho to sAMkhya jisa AtmA ko svIkAra karatA hai usakI siddhi na hogI / sAMkhya mata meM zarIra indriya Adi saMdhAtarUpa haiM, parantu aramA saMghAtarUpa nahIM hai| prakRti ke jitane bhI pariNAma haiM ve saMghAtarUpa hai| bhAtmA prakRti kA pariNAma nahIM, vaha sarvathA prakRti
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 se bhinna nitya hai| 'parAH ' kA artha yadiparake liye hai itanA ho to cakSu Arise bhinna para arthAt saMghAtarUpa para yaha bhI ho sakatA hai / isaliye jo upabhoktA siddha hogA vaha zavyA vArika samAna saMghAtarUpa ho siddha hogA / bauddha loga upa. moktA ko jJAna-chA aura saMskAra Adi kA saMghAtarUpa mAnate haiN| isa,zA meM zayyA AdikA upabhoktA saMghAtarUpa siva hogaa| sAhayako jo artha iSTa hai, usase virUddha kI siddhi ke ho jAne se sAMsya kA sAdhana vyartha hogaa| isa. liye isa prayoga meM para zabda kA atha 'asaMhata mAramA' isa prakAra karanA caahiye| taba isa anumAna ke prayoga meM sAdhya kA svarUpa sArupa ke anukUla hogaa| vAdI vibarthako simarane ko karatA hai vahI sAdhya honA caahiye| variprativAdI vipake sira karane kI icchA karatA hai mahabojAbo to prativAdI bauDa pakSa Adiko saMghAta. para kiye jAnatAliye vaha bhI sAdhya ho bhAvanAsiba hone para sAMpa dvArA amimata mAramA kosidinahIM hogii| bamAriyoM ke anugAmI isa anumAna meM ananvaya mAvi hovoM ko kahate haiN| anbaya kA artha hai vyApti / bhyAptiAno abhAra hai vaha ananvaya hai / saMghAtarUpa hetu ko vyApti kela parArthatA ke sAtha nahIM, kintu parAyatta mora saMhatatva ke sAtha hai / cakSu Adi indriya saghAta hone kAraNa zamyA Asana Adika samAna saMhatarUpa parake liye hai| jo asaMhata para hai usake sAtha vyApti nahIM hai| isaliye isa prayoga meM ananbaya doSa hai| isa doSa ke kAraNa ho yyA avi dRSTAMtoM meM sAdhya vaikalyarUpa doSa hai / dRSTAnta meM jisa
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 prakAra hetu kI mattA hai isa prakAra sAyako sattA mohonI sAhiya yA dRSTAnta meM hetu ho aura sAya vidyamAna na hoto sAdhya vaikalya nAma kArAva hotA hai| samA bAritAmtoM meM saghAtarUpa hetu hai / sabhorabora mAriyANA ko saghAtarUpa mAnate haiM, para zayyA bhApita parAvaM. svarUpa sAdhya nahIM hai| pana ASise mitra roro pati 'para' mAna liyA jAya to zarIra bhI hastapAra-bama nAma baMgoM kA saMghAtarUpa hai| isa pakSa meM mo zarIrarUpa saMhata. para kamA saghAtaka hetu kI vyApti siddha hotI hai| yadi yahA para zabda se zarora mitra mayaM kA abhiprAya ho to vaha bhI boToM ke anusAra rUpa mAna adikA saghAtarUpa hai| asahata AtmA ke sAtha zayyA mAhikA sabaMdha dekhane meM nahIM aataa| isaliye yahAM anambaya doSa hai| isa anumAna meM saMghAtarUpa hetu bilkha bhI hai| sAdhya dharma kA pro vizeSa hai usake viparIta rupa ko siddha karatA haimaliye saMghAtarUpa hetu bama vizeSa viparIta sAdhana nAmaka biruddha hai sAdhya dharma hai parAyaMtva, usakA vizeSa hai asaMhatatva usake viparIta dharma hai sahatasva, isako yaha hetu siddha karatA hai-ataH viruddha hai| mUlam:-svArthAnumAnAvasare'pi parArthAnumAnopayogya bhidhAnam , parAyasya svArtha puraHsaratvenAnanibhadajJApanArtham arthaH-svArthAnumAna ke avasara meM parArthAnumAna ke liye upayogI viSaya kA kathana donoM anumAnoM meM
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24: atyaMta meda ke abhAva ko prakAzita karane ke liye hai / svArthAnumAna pahale hotA hai pIche parArthAnumAna hotA hai ataH donoM meM bahuta bheda nahIM hai / vivecanA:- sAdhya ke liye apratIta Adi jo vizeSaNa haiM unakI upayogitA parArthAnumAna meM hotI hai / jisa artha meM bhrAnti hai athavA jisa artha meM ajJAna hai vaha artha parArthAnumAna meM hI sAdhya hotA hai / pratyakSa Adi pramANoM ke dvArA sAdhya kA jo niSedha hai, usake abhAva ko apekSA bhI parA nupAna meM hotI hai| yaha avasara svArthAnumAna kA hai, usameM isa prakAra ke sAdhya kA nirUpaNa ucita nahIM hai / isa zaMkA ke nirAkaraNa ke liye siddhAntI kahatA hai-ye viSaya yadyapi parArthAnumAna ke liye upayogI haiM, to bhI ina donoM anumAnoM meM adhika meda nhiiN| isaliye svArthAnumAna ke nirUpaNa ke kAla meM ina viSayoM kA jJAna ayukta nahIM hai / pUvakAla meM svArthAgumAna hotA hai aura pIche parArthAnumAna hotA hai isaliye . donoM meM adhika antara nahIM hai / jaba svayaM hetu ko jAnatA hai taba svArthAnumAna hotA hai| jaba vaha anya avayava vAkyoM kA prayoga karatA hai taba zrotA ko hetu AvikA jJAna hotA hai aura usake dvArA anumiti hotI hai| ina donoM anumAnoM meM alpa antara hai| vyApti ke kAla aura anumiti ke kAla kI apekSA se sAdhya ke svarUpa meM bheda ko prakAzita karate hue kahate haiM / mUlam:-vyAptigrahaNasamayApekSayA sAdhyaM dharma eva, anyathA tadanupapatteH, AnumAnika
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipasyavasarApekSayA tu pakSAparaparyAyastadi. ziSTaH prasiDo dhrmii| - arthaH-vyAptijJAna ke kAla kI apekSA se dharma hI sAdhya hotA hai / usa kAla meM yadi dharma sAdhya na ho to vyApti nahIM ho sakatI / jisa kAla meM anumAna ke dvArA pratIti hotI hai usa kAla kI apekSA se sAdhya dharma se viziSTa prasiddha dharmI sAdhya hotA hai / vivecanA:--jisa kAla meM vyApti kA jJAna hotA hai usa kAla meM jo koI dhUma hai vaha agni ke binA nahIM hai, isa vyApti kA jJAna hotA hai| isa kAla meM vahnirUpa dharma sAdhya hai / parvatarUpa dharmI sAdhya nahIM hai| dharmoM ko lekara isa kAla meM dhyApti nahIM ho sktii| jisa jisa sthAna meM dhUma hai usa usa sthAna meM parvata nahIM haiM / ata: dhUma ke sAtha parvata dharmoM kI vyApti nahIM hai| parantu jisa kAla meM anumiti hotI hai usa kAla meM vahniH rUpa dharma se viziSTa parvata dharmo sAdhya kahA jAtA hai| kebala parvata ko yadi sAdhya kiyA jAya to koI prayojana nahIM siddha hotaa| vahni aura parvata anumiti se pUrva kAla meM alaga alaga siddha haiM / parantu vahni se viziSTa parvata anu. miti se pUrva kAla meM siddha nahIM hai| ataH anumiti ke kAla ko apekSA se vahni viziSTa parvata sAdhya hai| mUlam:-itthaM ca svArthAnumAnasya trINyAni 'dharmI sAdhyaM 'sAdhanaM ca / tatra sAdhanaM gama
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ katvenAima . sAdhyaM tu gamyamvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena, AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyADe (sAdhyasiddha) ranumAnaprayojanatvAt / arthaH-isa rIti se svArthAnumAna ke tIna aMga haiN| dharmI, sAdhya aura sAdhana, unameM sAdhaka hone ke kAraNa sAdhana aMga hai / sAdhana se siddha hone kAraNa sAdhya aMga hai / sAdhya-dharma kA AdhAra hone ke kAraNa dharmI aMga hai| kisI vizeSa AdhAra meM sAdhya kI siddhi anumAna kA prayojana hai| ataH ye tIna aNgo| mUlama-apavo pakSo heturityajadayaM svArthAnamAne, sadhyadharmaviziSThasya dharmiNaH pakSatvAt itiSamadharmibhedAbhedavivakSayA pakSazyaM drssttvym| ___ arthaH-athavA svArthAnumAna meM pakSa aura hetu ye do aMga haiN| sAdhya dharma se viziSTa dharmI pakSa hai / ataH do aMga ho sakate haiM / dharma aura dharmI ke meda aura abheda kI vivakSA se ye donoM pakSa haiM, isa prakAra samajhanA caahiye| vivecanA:-sAdhya dharma alaga aMga hai, aura dharmoM alaga aMga hai isa rIti se dharma aura dharmo ke meda kI vivakSA se prathama pakSa meM tIna aMga haiM jaba dharma aura dharmoM meM amerako
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 vivakSA se sAdhya viziSTa dharmoM pakSa kahA jAtA hai taba do hI aMga hote haiM / dharma viziSTa dharmo kA dUsarA nAma pakSa hai| mUlama: - dharmiNa: prasiDizca vavacitpramANAt kvacidvikalpAt kvacitpramANavikalpAbhyAm / arthaH- dharmoM kI prasiddhi kahIM para pramANa se kahIM para vikalpa se aura kahIM para pramANa aura vikalpa donoM se hotI hai / vivecanA:- anumAna se utpanna pratIti ke kAla meM dharma viziSTa prasiddha dharmoM sAdhya hotA hai isa prakAra kahA gayA hai / yahA~ para prasiddha kA artha hai jisakI prasiddhi hai| dharmoM kI prasiddhi kisake dvArA hotI hai, isa apekSA ke honeke kAraNa kahA hai, prasiddhi pramANa se athavA vikalpa se hotI hai / mUlam-tatra nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatatatvaM pramANaprasiddhatvam / anizcitaprAmANyapratyayagocaratva vikalpaprasi um / taddvayaviSayatvaM pramANavikalpaprasiddhatvam / artha :- jisakA prAmANya nizcita hai isa prakAra ke pratyakSa Adi pramANoM meM se kisI eka pramANa ke dvArA jo nizcita hai vaha pramANa se prasiddha kahA jAtA hai / jisakA prAmANya athavA anAmANya nizcita nahIM isa prakAra ke jJAna kA jo viSaya hai vaha vikalpa se prasiddha
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| pramANa aura vikalpa donoM kA viSaya hai vaha pramANa aura vikalpa donoM se prasiddha kahA jAtA hai / mUlamaH-tatra pramANaprasiddho dharmI yathA dhUma. vasvAdagnimattve sAdhye parvataH, sa khalu pratya. kssennaanubhuuyte| ____ artha:-parvata agnimAna hai dhUmavAna honese / isa prayoga meM parvata pramANasiddha dharmI hai / pratyakSa pramANa se pati dekhA jAtA hai| malam-vikalpasiDo dharmI yathA sarvajJo'sti sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAdityastitve sAdhyaM sarvajJaH, athavA kharaviSANaM nAsa tIti nAstio sAdhye kharaviSANam / atra hi sarvajJavaraviSANe --astitvanAstitva siddhibhyAM mAga viklpsidde| . artha:-saba prakAra se bAdhaka pramANoM kA abhAva nizcita hai ataH sarvajJa hai, isa prayoga meM jaba astitva sAdhya hotA hai taba sarvajJa vikalpa siddha dharmI hai / athavA jaba kharaviSANa nahIM hai isa rIti se asattva sAdhya hotA hai taba kharaviSANa vikalpa siddha dharmI hai yahAM para sattva aura asattva kI siddhi se pahale sarvajJa aura kharaviSANa vikalpa se siddha haiN|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA:-mImAMtaka Adi prativAdI sarvaja ko svIkAra nahIM karate, unake sAmane baina Adi sarva hai isa rIti se anumAna kA prayoga karate haiN| caina kI apekSA se sarvajJa Agama pramANa dvArA siddha hai parantu sarvajJa ke pratipAdaka Agama ko mImAMsaka Adi pramANarUpa se nahIM svIkAra karate / ataH sarbazarUpa dharmo kI siddhi yahA~ vikalpa se hotI hai| kharaviSANa ke asattva ko siddha karane ke liye jaba bhanumAna hotA hai taba vAdo bhaura prativAdI donoM kI apekSA se pratyakSa Adi pramANoM dvArA kharaviSANa kI siddhi nahIM hai| paraMtukharaviSANa kA jJAna hotA hai yaha kharaviSANa pramANa athavA apramANarUpa se jo nizcita nahIM hai, isa prakAra ke jJAna kA viSaya hai| ataH kharaviSANa vikalpa se siddha hai / asattva ke anumAna me jaba asatva kI siddhi hogI taba kharaviSANa kA jJAna apramANarUpa siddha hogA / parantu asatva kI siddhi jaba taka nahIM hotI taba taka khara viSANa kA jJAna apramANarUpa meM nizcita nahIM hai| usa kAla meM kharaviSANarUpa dharmI vikalpa se prasiddha hai| mUlam:-ubhayasiddho dharmI yathA zabdaH pariNAmI kRtakavAdityatra zabdaH, sa hi vartamAna (na:) pratyakSagamyaH, bhUto bhaviSyaMzca vikalpagamyaH,sa sarvo'pi dharmIti pramANavikalpasiDo dhrmii| arthaH-zabda pariNAmI hai, kRtaka hone se / isa prayoga meM zabdarUpa dharmI pramANa aura vikalpa donoM
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 se siddha hai| vartamAna zabda pratyakSa se pratIta hotA hai / pratIta hotA hai / dharmI pramANa aura bhUta aura bhAvI zabda vikalpa se samasta zabda dharmI hai ataH yahA~ vikalpa donoM se siddha hai / vivecanA :- zabda pariNAmI hai ityAdi banubAna kA prayoga jaina karatA hai usameM samasta zabda pakSa hai| rUpa se zabda yahAM dharmI hai| isaliye vartamAna bhUna mora bhAbI zabda dharmo rUpa meM hai, unameM vartamAna zabda bAbI prativAdI donoM kI apekSA se pratyakSa pramANa dvArA siddha hai| bhUta aura bhAvI zabda pratyakSa ke viSaya nahIM. isaliye unakA jJAna pramANabhUta athavA apramANabhUta nahIM hai| jisakA prAmANya athavA aprAmANya nizcita nahIM hai isa prakAra ke jJAna kA viSaya hone se mRta aura mAvI zabda vikalpa siddha dharmo ke pa meM haiM / mulamH - pramANo bhaga siddhayordharmiNoH sAdhye kAmacAraH / vikalpasikhe tu dharmiNi sattAsantayoreva sAdhyatvamiti niyamaH / taduktam 'vikarUpasiddhaM tasmin satetare sAdhye' (paro0 3023) ini / artha:- pramANa siddha aura ubhaya siddha dharmiyoM meM icchA ke anusAra koI bhI dharma sAdhya ho sakatA haiM, parantu jaba dharmI vikalpa siddha hotA hai taba sattva aura asattva hI sAdhya hote haiM / isa prakAra kA niyama hai /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA bhI hai-vikalpasiddha dharmI ke hone para satva aura asatva hI sAdhya hote haiN| veicanA:-jo dharmo pramANa siddha hai athavA jo dharmI pramANa aura vikalpa donoM se siddha hai unameM icchA ke anu. sAra vAdo kimI bhI dharma ko sAdhyarUpa meM kara sakatA hai parantu jaba dharmI vikalpa siddha hotA hai taba satva aura amattva meM se koI eka hI sAdhya ho sakatA hai / jaba taka dharmI kI sattA pratiSThina nahIM huI taba taka anya dharma kI siddhi nahIM ho sktii| mUlamA-patra boraH sattAmAtrasyAna bhopsisAtAdiziSTamattAsApane pAnanvAdvikalpasiI dharmiNi na sattA mAbhyetyAha; artha:-yahA~ bauddha kahatA hai kevala sattA kI siddhi iSTa nahIM hai / yadi viziSTa sattA kI siddhi kI jAya to anvaya na honese vikalpa siddha dharmI meM sattA sAdhya nahIM ho sktii| vivecanA:-jaba sarvajJa ko mAnane vAle jaina athavA naiyAyika Adi sarvajJa ko siddha karane ke liye anumAna kA prayoga karate haiM taba sarvajJa dharmI arthAt pakSa hotA hai aura sattA sAdhya hotI hai / bauddha vikalpasiddha dharmI ko svIkAra nahIM krtaa| usake anusAra yadi dharmo vikalpa siddha ho to sattA sAdhya nahIM ho sakatI / bauddha kahatA hai sabaja se viziSTa sasA kI siddhi karanI ho, to vyApti kA abhAva
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 hai| mImAMsaka Adi sa puruSa ko svIkAra nahIM krte| unake bhanumAra isa prakAra kA koI puruSa nahIM hai jisameM bAdhaka pramANoM kA abhAvarUpa hetu aura sarvajJa viziSTa sattA rUpa sAdhya kI sthiti ho / vyApti ke binA sAdhya kI siddhi meM heta asamartha hotA hai / yadi sarvajJavAdI kevala sattA ko sAdhya rUpa meM kare to iSTa artha kI siddhi nahIM hotii| no loga sarvaja ko nahIM svIkAra karate, ve sAmAnya rUpa se kisI bhI vastu kI sattA ko svIkAra karate haiM / isa prakAra kA koI prativAdI nahIM hai jo vizeSa svabhAva se rahita vastu ko na mAnatA ho| - malama -tadasat itthaM sati prakRtAnumAnasthApi bhaGgaprasaGgAt, vahinamAtrasyAnabhIpsita. svAdiziSTavanezvAnandhayAditi / artha:-vaha kathana yukta nhiiN| isa rIti se to prakRta anumAna kA bhI bhaMga ho jAyagA / sAmAnya vahi kI siddhi iSTa nahIM hai aura viziSTa vahni kI cyApti nahIM hai| vivecanA--samasta logoM meM prasiddha anumAna ko yahA~ para prakRta pada se kahA gayA hai! prakaraNa kA viSaya honese yahA~ prakRta para kA prayoga bhahIM hai / parvata vahnimAna hai, isa manumAna kA prakaraNa yahAM nahIM hai| dhUmase jaba pati ko anumiti kI jAtI hai taba bhI isa rIti se AkSepa ho sakatA hai| anumAna kA prayoktA sAmAnya bali kI siddhi ke liye yatna nahIM krtaa| vaha
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 parvata meM vahni siddha karanA cAhatA hai / sAmAnya vahni siddha hai| usakI siddhi ke liye icchA nahIM ho sakatI / parvata viziSTa bahni yadi sAdhya ho to dRSTAnta meM usakI vyApti nahIM hai rasAI ghara Adi meM dhUma aura vahni kI vyApti kA jJAna hotA hai aura parvata meM dhUma ke jJAna se parvata viziSTa bahni ko siddhi hotI hai isa prakAra bAdhaka pramANa ke abhAva rUpa hetu aura sasvarUpa sAdhya kI vyApti kA jJAna hotA hai aura sarvajJa dharmo meM bAdhaka pramANoM ke abhAvarUpa hetu ke jJAna se sarvajJarUna dharmo ko sattA siddha hotI hai / jisa prakAra parvata viziSTa bahni ke sAtha dhUma kI vyApti kA jJAna Avazyaka nahIM haiN| umra prakAra sarvajJa viziSTa sattA ke sAtha bAdhaka pramANoM ke abhAvarUpa hetu kI vyApti Avazyaka nahIM hai sattva mAtra ke sAtha vyApti yukta bAdhaka pramANoM kA prabhAva rUpa hetu jahA~ divAI detA hai vahA~ hI satva ko siddha karatA hai / yahAM yadi bauddha pramANasiddha dharmo ke sAtha vikalpa siddha dharmo kI samAnatA kA niSedha karane ke liye kahe'pavaMta rUpa dharmo ko vAdI aura prativAdI donoM svIkAra karate haiN| isaliye vahA~ vahni ko siddhi ho sakatI / parantu sarvajJa ko pratibAdI nahIM svIkAra karatA, ataH usameM sasvarUpa dharma kI siddhi nahIM ho sakatI" to yaha kathana yukta nahIM, vAdI aura prativAdI parvata ko jisa kAraNa se siddha mAnate haiM usakA vicAra karanA cAhiye / parvata pratyakSa se sidha hai isaliye usako siddha kahA jAtA hai| siddha parvata meM vahni sAdhya ho sakatI hai / sarvajJa yadyapi pratyakSa se siddha nahIM, parantu vikalpa se siddha hai, ataH usakI sattA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 sAdhya ho sakatI hai| pari Apa vikalpa ko dharma kI siddhi meM asamarSa kahate haiM to Apake anumAna hI ApakA viroSa kreNge| sAMkhya Adi saMsAra ke mUla kAraNa ko prakRti kahate haiM / sattva raja aura tama-ina tIna guNoM kI sama avasthA ko ve prakRti kahate haiM / Apa prakRti kA niSedha karate haiN| AkAza ke puSpa ke samAna bhAra prakRti ko saMbaMyA asat kahate haiN| prakRti kI pratIti pramANa se nahIM hotI, ataH prakRti asata hai isa prakAra bhApa bhanumAna kA prayoga karate haiN| yadi vikalpa ke dvArA dharmI ko siddhi na ho to isa anumAna meM prakRti kI dharmArUpa meM midi saMbhava nahIM hai| vikalpa se prakRti ko dharmorUpa meM mAnakara Apa usake matatva ko siddha karane ke liye anumAna kA prayoga kara sakate haiN| vikalpa siddha dharmI meM jisa prakAra asatva sAdhya ho sakatA hai isa prakAra satva bhI sAdhya ho sakatA hai / masarava kI siddhi ke liye dharmI yati vikalpa dvArA siha ho sakatA hai to satya kI siddhi ke liye bhI vikalpa ke dvArA siddha ho sakatA hai| mUlam:-atha tatra sattAyAM sAdhyatAyAM taratuH-bhAvadharmaH, bhAvAbhAvadharmaH abhAvadharmA vA syAt ? arthaH-zaMkA karatA hai, vikalpa siddha dharmI meM jaba sattA sAdhya hotI hai taba usakI siddhi ke liye jo hetu hai vaha bhAva kA dharma hai, bhAvAbhAva kA dharma hai athavA abhAva kA dharma hai ?
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ malamaH-Aya'siDiH, asiddhasattAke bhaavdhrmaasiddhH| dvitIye vyabhicAra, astitvA bhAvavatyapi vRteH / tRtIye va virodhAbhA (viro. dhoDamA) vadharmasya bhAve kvacidapyasambhavAt / arthaH-jisakI sattA siddha nahIM hai usameM bhAvarUpa dharmI kA dharma siddha nahIM ho sakatA, ataH prathama pakSa meM asiddhi hai / sattva ke abhAva vAle dharmI meM bhI rahatA hai isaliye dvitIya pakSa meM vyabhicAra hai / tRtIya pakSa meM virodha hai abhAva kA dharma kisI bhI bhAva meM nahIM raha sktaa| vivecanA:-vikalpa ke dvArA vastu kI sattA kA niSedha karanevAlA phira AkSepa karatA hai / yadi dharmI pramANa se siddha nahIM, kinta vikalpa se siddha hai to usakI sattA ke sAdhya hone para hetu meM tIna doSa ho jAte haiM / prakRta anumAna meM sarvajJa vikalpa dvArA sidgha dharmo hai| sattva sAdhya hai aura bAdhaka pramANoM kA abhAva heta hai| yaha hetu yadi bhAvarUpa dharmoM kA dharma ho to asiddhi hai| sarvajJa ko sattA isa kAla taka siddha nahIM huii| sattA ke binA sarvajJa bhAvarUpa nahIM sira ho sakatA / jo bhAva nahIM hai usameM bhAva kA dharma 'hetu' nahIM raha sktaa| yadi hetu bhAvAtmaka dharmI kA dharma hai to dharmI ko bhAva hI honA cAhiye aura yadi vaha bhAvarUpa siddha hai to usakI sattA ko siddha karane ke liye hetu partha hai|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 yadi bAghakAbhAvarUpa hetu bhAva aura abhAva donoM kA dharma hai to hetu vyabhicArI ho jaaygaa| jo hetu sAdhya sahita aura sAdhya rahita artha meM rahanA hai vaha niyatarUpa se sAdhya ko nahIM siddha kara sakatA / anekAntika hetu se artha kI sattA nahIM siddha ho sakatI / yadi koI proti hotI hai isaliye yaha sonA hai isa prakAra anumAna kare to isa heta se sone kA sattva nahIM siddha hotA / vRkSa Adi vidyamAna haiM aura unakI pratIti hotI hai / marusthala meM jala nahIM hai. to bhI prISma Rtu meM vahAM jala pratIta hotA hai / anakAntika honeke kAraNa kevala pratIti suvarNa ke matva ko middha karane meM asamartha hai / pratIti hotI hai isaliye vRkSa Adike samAna jima prakAra savarNa vidyamAna siddha ho sakatA hai, isa prakAra marusthala meM jala ke samAna asat bho siddha ho sakatA hai| jisa prakAra anekAntika hetu se sattva aura asatva kA sadeha hotA hai isa prakAra bAdhaka pramANoM kA abhAvarUpa hetu yadi bhAva aura abhAva donoM kA dharma hogA to anekAntika hogA aura usake kAraNa sarvajJa ke viSaya meM saMdeha hogaa| bAdhaka pramANoM kA abhAva di bhAva aura abhAva ina donoM kA dharma ho to sarvajJa vidyamAna bho ho sakatA hai aura avidyamAna bhI ho sakatA hai| yadi yaha hetu abhAva kA dharma ho to viruddha ho jaaygaa| isa dazA meM yaha hetu kisI bhI bhAva meM nahIM raha sakatA / rUpa se rahita hai isaliye netra dvArA dekhA jA sakatA hai| isa prayoga meM rUpa kA abhAva hetu hai / yaha kisI artha ko dekhane yogya nahIM siddha kara sakatA / vAyu aura AkAza AdimeM rUpa kA abhAva hai aura unakA cakSu se pratyakSa jJAna nahIM hotaa|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251. isa rIti se rUpa ke abhAva kI vyApti una arthoM ke sAtha hai jo cakSu se pratyakSa nahIM hai / bAdhaka pramANoM kA abhAvarUpa hetu yadi abhAva kA dharma ho to usake dvArA dharmI abhAvarUpa ho siddha hogA / mUlam - taduktam- 'nAsiddhe bhAvadharmo'sti, vyabhicArya bhavAzrayaH / dharmo viruDobhAvasya sA sattA sAdhyate katham ! ||" | pramANavA. 1. 192] iti cet / artha :- kahA bhI hai - vaha hetu jo bhAva kA dharma hai, asiddha dharmI meM nahIM raha sakatA / bhAva aura abhAva donoM jisake Azraya haiM vaha vyabhicArI ho jAtA hai / yadi hetu abhAva kA dharma ho to viruddha ho jAtA hai / isa dazA meM vikalpasiddha dharmoM kI sattA kisa prakAra siddha ho sakatI hai ? mUlama:-na; itthaM vahnimarmasvAdivikalpaidhUmena bahUnyanumAnasyApyucchedApatteH / artha:- yaha kathana yukta nahIM, isa rIti se to vahnimAna kA dharma hai ityAdi vikalpoM ke dvArA dhUma se vahni ke anumAna kA bhI vinAza ho jAyagA / vivecanA :- 'parvata vahnimAna hai-dhUpa hone se isa anuhetu hai / yahA~ bhI pUrvokta dhUna hetu bahnimAna kA dharma mAna meM vahni sAdhya hai aura dhUma rIti se AkSepa ho sakatA hai|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. hai athavA vahnimAna aura avahnimAna donoM kA dharma hai athavA avahnimAna kA dharma hai ? prathama pakSa nahIM ho sakatA / anumAna se pahale parvata vahnimAna hai isa prakAra nizcaya nahIM hai / ataH dhUma vahnimAna kA dhama hai, yaha nizcaya nahIM ho sktaa| mahAnasa kA dhUma vahnimAna kA dharma hai yaha nizcaya hai parantu mahAnasa kA dhUma parvata meM asiddha hai, ataH vaha parvata meM li. ko siddha karane ke liye asamartha hai| yadi dhUma hetu vahnimAna aura avahnimAna donoM kA dharma ho to vyabhicArI ho jAyagA, kAraNa, jahA~ vahni nahIM hai vahA~ bhI dhUma rahatA hai / isa prakAra kA dhUma parvata meM vahni aura vahina ke abhAva ke saMdeha ko utpanna karegA yadi ghUma hetu vahni rahita kA dharma hai to viraddha ho jAyagA / nahAM vahni kA abhAva hai vahA~ hI dhUma rahatA hai isa dazA meM pati sahita kisI dharmoM meM dhUma nahIM raha sarutA / ina vikalpoM ke dvArA prasiddha dhUma heta se vahni kA bhanumAna ayukta ho jAyagA / ina bhAkSepoM ke parihAra ke liye yaha kahA jAya-"sAmAnya rUpa se dhUma hetu vahinamAna kA dharma siddha hai, isaliye prakRtadharmoM parvata meM jaba dikhAI detA hai taba vahAM vahni ko siddha kara sakatA hai- to ima prakAra kA uttara sarvajJa kI sattA ke sAdhaka hetu meM bhI ho sakatA hai| sAmAnya rupa se bAdhaka pramANoM kA abhAvarUpa hetu bhAva dharmarUpa meM siddha hai |bh jaba prakRta dharmoM meM dikhAI detA hai taba sattva ko siddha karatA hai| vikalpasiddha dharmI kI sattA ke sAdhyarUpa ko no iSita karatA hai usake pakSa meM anya doSa bhI haiM. isa prakAra
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA vAdI zazazaga Adi asat padArthoM ke pramatA ko siddha karane ke liye jisa anumAna kA prayoga karatA hai vaha anu. mAna bhI ayukta ho jAyagA / pratyakSa Adi pramANoM se za.zaga Adiko pratIti nahIM hotI / isaliye zazazaMga Adi asat hai arthAt "zazaza gAviH asat bhapratItasmAt' isa prayoga meM apratItatva hetu nahIM ho skegaa| yahAM bhI apratItatva hetu abhAva kA dharma hai athavA abhAva maura bhAva kA dharma hai athavA bhAva kA dharma hai ? ye tIna vikalpa ho sakate haiM / jaba taka zazazaga AdikA abhAva nahIM siddha huA taba taka apratotasvarUpa hetu abhAva ke dharma ke rUpa meM siddha nahIM ho sktaa| yadi mabhAva ke dharma rUpa meM siddha ho to zazazaMga AdikA asattvarUpa sAdhya siddha hai mataH anumAna vyartha ho jaaygaa| abhAva kA dharma yadi zaza. zaMga AdimeM rahe to zazaza ga Adi abhAvarUpa hI honA caahiye| no mabhAva nahIM hai, usameM abhAva kA dharma nahIM raha sktaa| yadi Apa apratItasvarUpa hetu ko prabhAva aura bhAva donoM kA dharma kahate haiM, to anekAntika honeke kAraNa yaha hetu zazazaga Adika asattva ke samAna sattva ko pratIti ko bhI utpanna karegA / isaliye asattva kI siddhi nahIM hogii| yadi Apa apratItatvarUpa hetu ko bhAva kA dhama kahate haiM to virUddha ho jaaygaa| vaha kiso abhAva meM nahIM parantu bhAva meM hI hai-ataH usake dvArA zazazaga bhAdikA asattva nahIM siddha ho skegaa| ina samasta AkSepoM ke parihAra ke liye kahA jA sakatA hai-"sAmAnya rUpa se apratItatvarUpa hetu ko vyApti
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 bhabhAva ke sAtha hai| vyApti ke siddha hone para bhI jaba prakRta zazazaga Adi dharmoM meM vaha hetu dikhAI detA hai to vaha amAva kI anumiti karatA hai"-isa rIti kA uttara bAdhaka pramANoM ke abhAvarUpa hatu ke liye bhI ho sakatA hai| yaha hetu bhAva kA dharma hone para bhI sattA ko siddha kara sakatA hai| sAmAnyarUpa se isa hetu kI bhAva ke sAtha vyApti hai| jahA~ bAdhakAbhAva hai vahA~ artha sat hai yaha vyApti hai| to bhI jaba vikalpa se siddha dharmoM meM hetu pratIta hotA he taba vahAM sattA ko siddha karatA hai| mUlam-vikalpasyApramANatvAdvikalpasiddho dharmI nAstyeveti naiyAyikaH / ___arthaH-naiyAyika kahatA hai, vikalpa apramANa hai, ataH vikalpa siddha dharmI nahIM ho sakatA / vivecanA:-pramANoM se prameya kI siddhi hotI hai| vikalpa pramANarUpa nahIM hai| apramANa vikalpa se yadi sAdhya kI siddhi ho jAya to pramANa kI parIkSA vyartha hogI / dharmI hetu kA Azraya hai / vikalpa se dharmorUpa Azraya kI siddhi nahIM, isa kAraNa hetu Azraya meM nahIM raha sktaa| isa rIti se dharmoM ko vikalpa se siddha mAnakara jaba Apa hetu kA prayoga karate haiM taba ApakA hatu AyAsiddha ho jaaygaa| mUlam:-masyetthaMdha canasyaivAnupapattestUSNI-- mbhAvApattiH vivalpasidharmiNo'prasiddhI tatpratiSedhAnapapatteriti /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha:-usakA isa prakAra kA vacana yukta nahIM hai isalie usako cupa rahanA pdd'egaa| vikalpasiddha dharmI kI yadi prasiddhi na ho to usakA niSedha bhI na ho skegaa| vivecanA:-Apa kahate haiM dharmo vikalpa se nahIM siddha hotaa| yadi kiso bho roti se vikalpa dvArA siddha nahIM hai to Apa-"vikalpasiddha dharmI nahIM hai, kAraNa, usake liye koI pramAga nahIM hai / " isa prakAra kA prayoga nahIM kara sakeMge / anumAna ke isa prayoga meM jisake asattva kI siddhi ke liye Apa hetu kahate haiM vaha dharmoM bhI vikalpa siddha hai| Apake anusAra Apake hetu meM bhI AzrayA. siddhi doSa hogA / isa anumAna meM dharmI pramANa siddha nahIM hai / ApakA anumAna asattva kA sAdhaka hai / usakA dharmI yadi pramANa siddha ho to prativAdI ke anumAna meM Apa jisa AzrayAsiddhi ko kahate haiM usake sAtha isa vacana kA virodha hogA / prativAdI sarvajJa ko vikalpatiddha dharmoM ke rUpa meM kahatA hai / Apa bhI isa anumAna meM niSedha ke liye usI. ko dharmorUpa meM kahate haiM / isa roti se Apake anumAna kA dharmI bhI vikalpa se siddha hai| yadi Apa kahate haiM-maiM vikalpasiddha 'dharmoM kA vidhAna athavA niSedha nahIM karatA, hai bho nahIM kahatA aura nahIM bhI nahIM kahatA / ' to yaha vacana yukta nahIM hai / vidhAna aura niSedha paraspara ke abhAvarUpa haiM / vidhi kA niSedha niSedha hai, niSedha kA niSedha vidhi hai| donoM kA niSedha nahIM ho sktaa| jaba vAdo sarvajJa kI siddhi ke liye bAdhaka pramANoM
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 265 ke abhAva ko hetRrUpa meM kahatA hai taba sarvajJa vastu nahIM, avastu hai / avastu meM hetu nahIM raha sakatA ataH vaha AzrayAsiddha hai isa prakAra Apa hetu ko dUSita karate haiM / yahA~ spaSTarUpa se avastu kA niSedha hai / isake sAtha avastu meM vidhi aura niSedha nahIM hote isa vacana kA virodha atyaMta spaSTa hai / jaba Apa hetu ko AzrayAsiddha kahate ho taba anya doSa mI hai / jo Azraya hai vaha vastu hai - isa prakAra kI vyApti ko mAnakara Ara hetu ko dUSita karate haiM / vikalpa se siddha sarvajJa athavA zazazuMga AdikA niSedha karane ke liye Apa vastutva ko athavA anupalabdhi ko heturUpa meM kahate haiM / isa dazA meM Apa svayaM avastu ko AzrayarUpa meM mAnate haiM / aba 'jo Azraya hai vaha vastu hai' yaha vyApti bhramarUpa siddha ho jAtI hai| ataH vastu meM jisa prakAra bidhi aura niSedha kA vyavahAra hotA hai isa prakAra avastu meM bhI hotA hai / mUlama:- idaM tvavadheyam - vikalpasiddhasya dharmiNo nAkhaNDasyaiva bhAnamasat khyAtiprasaGgAdini, zabdAdeviziSTasya tasya [bhA] nAbhyupagame vizeSaNasya sazaye'bhAvanizcaye vA vaiziSTayabhaH(nA] nupapatteH vizeSaNAdyaza AhAryAroparUpA vikalpAtmakaivAnumitiH svIkartavyA, dezaka:lasattAlakSaNasyAstitvasya, sakaladezakAla sattAbhAvalakSaNasya ca nAstizvasya sAdhanena parapari 1. lpitaviparItApavyavacchedamAtrasya phalambAt / 1
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-yaha vastu dhyAna dene yogya hai / asat khyAti kI Apatti hotI hai isaliye vikalpamiddha dharmI kA jJAna akhaMDarUpa meM nahIM hotA / zabda Adike dvArA ziviSTarUpa meM umakA jJAna yadi mAnA jAya to jaba vizeSaNa ke viSaya meM saMdeha ho athavA vizeSaNa ke abhAva kA nizcaya ho to vaiziSTaya kI pratIti nahIM ho sakatI. ataH vizeSaNa Adi aMza meM AhAryAgeesvarUpa vikalpA maka anumiti mAnanI cAhiye / deza aura kAla meM sattArUpa astitva ko aura samasta deza kAla meM sattA ke abhAvarUpa nAstitva ko middha karane se prativAdI dvArA kalpita viparIta Aropa kI nivRtti isakA phala hai| vivecanA:-vikalpa se siddha dharmI meM sattva aura asattva kA sAdhyarUpa meM pratipAdana kiyA hai| ataH vikalpasiddha dharmI ke jJAna ko roti ko graMthakAra prakaTa karate haiN| zabda se athavA anumAna se jaba vikalpa siddha dharmoM kI pratIti hotI hai taba tIna prakAra ho sakate haiM / akhaMDa rUpa se jJAna prathama prakAra hai| viziSTa rUpa se jJAna dvitIya prakAra hai / khaDarUpa se jJAna tRtIya prakAra hai| prathama pakSa ke anusAra 'zazazaMga nahIM hai' isa vAkya ke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai usameM akhaMDa zazazaga kA jJAna hotA hai / 'ghaTa nahIM hai| isa vAkya ke bAga jisa prakAra ghaTAbhAva kA jJAna hotA hai aura usameM ghara pratiyogIrUpa meM aura abhAva vizeSyarUra
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 meM pratIta hotA hai| isa prakAra zazazaga nahIM hai isa vAkya ke dvArA akhaMDa zazazaga ko pratIti aura abhAva kI vizeSyarUpa meM pratIti hoto hai / pratiyogitA saMbaMdha se akhaMDa zazazaga prakAra hai aura abhAva vizeSya hai / ___ jaba anumiti meM zazazRga kI pratIti hotI hai taba akhaMDa zazazRMga vizeSya ho jAtA hai aura nAstitva prakAra ho jAtA hai / nAstitvavAlA zazazaga hai isa rIti se anu. miti hotI hai| dvitIya pakSa ke anusAra zazazaga kA jJAna viziSTarUpa meM hotA hai| pahale kahe hue vAkya ke dvArA utpanna jJAna meM zazIyatva vizeSaNa hai aura zaga vizeSya hai / zazIyatva se viziSTa zaga abhAva meM vizeSaNa hai / vizeSaNa kA dUsarA nAma prakAra hai / pratiyogitA saMbaMdha se zazIyatva viziSTa zaga abhAva meM prakArarUpa se pratIta hotA hai / zazIyatva viziSTa zarArUpa pratiyogIvAlA yaha abhAva hai isa rUpa meM zAbda bodha hotA hai| ___anumiti meM jaba viziSTa rUpa se pratIti hotI hai taba zazIyatva viziSTa zaga vizeSyarUpa meM pratIta hotA hai aura nAstitva usameM prakArarUpa se pratIta hotA hai / zazIyatva viziSTa zaga nAstitvavAlA hai, isa rIti se anumiti hotI hai| tRtIya pakSa meM zazazuga kA jJAna khaMDa khaMDa rUpa meM hotA hai| zAbdabodha meM jaba khaMDarUpa se prasiddhi hatI hai taba eka khaMDa zaza aura dUsarA khaMDa zuga hai| pratiyogitA saMbaMdha sezaga abhAva meM pratIta hotA hai aura za ga meM zaza pratIta hotA hai| zazapada lakSaNA se zaza ke saMbadhI ko kahatA hai / isa rIti se zaza saMbaMdhI jana pratiyogitA saMbaMdha se abhAva meM
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 pratIta hotA hai / arthAt zazake saMbaMdhI zRMga kA abhAva pratIta hotA hai / isa pakSa meM zaza kA zRMga koI akhaMDa vastu nahIM hai / zRMga eka vastu hai aura zaza kA saMbaMdhI bhI eka vastu hai zaza kA saMbaMdhI keza, carma Adi prasiddha hai aura hariNa AdikA zRMga prasiddha hai / zazazRMga nahIM hai sAkya ke dvArA zazazRMga nAmaka kisI eka vastu kA abhAva nahIM pratIta hotA, kintu zRMga ke sAtha zaza sabaMdhI varatu ke abheda kA niSedha pratIta hotA hai / zRMga prasiddha hai aura zazasabaMdhI artha prasiddha hai / ina donoM nahIM hai / isa prakAra zazasaMbaMdhI zRMga kA abhAva pratIta hotA hai / isa rIti se zazazRMga kA abhAva prasiddha vastu kA nahIM kintu prasiddha vastu kA ho jAtA hai / artho meM abheda jaba anumiti meM khaMDa khaMDa rUpa se zazazRMga kI pratIti hotI hai taba zazIyatva kI pratIti pratiyogitA saMbaMdha se abhAva meM hotI hai / aura abhAva zRMga meM prakAra rUpa se pratIta hotA hai, zazIyatva kA abhAvavAlA zRMga hai isaprakAra pratIti hotI hai| yahA~ zRMga vizeSya hai aura zazIyatva kA abhAva prakAra hai / zRMga prasiddha hai aura zazIyatva bhI prasiddha hai / isa rIti se zazazRMga kA abhAva aprasiddha pratiyogI kA abhAva nahIM kintu prasiddha pratiyogI kA abhAva hai| athavA anya rIti se anumiti meM zazazRMga ke abhAva kI pratIti ho sakatI hai / zaza vizeSya hai aura usameM abhAva vizeSaNa hai aura abhAva meM zRMga vizeSaNa hai / isa rIti ke anusAra zaza meM zRMga ke abhAva kI pratIti hotI hai / zaza prasiddha hai aura zRMga prasiddha hai / zuMga kA abhAva bhI prasiddha hai isaliye jaba zuMga ke abhAva se viziSTa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 zaza kI pratIti honI hai taba prasiddha vastu meM prasiddha vastu kA abhAva pratIta hotA hai / 'ghaTAbhAvavAlA bhUtala hai'-isa pratIti meM jisa prakAra ghaTAbhAva aprasiddha vastu kA abhAva nahIM isI prakAra zuga kA abhAva aprasiddha vastu kA abhAva nahIM / jisa prakAra vizeSya bhUtala prasiddha hai isa prakAra vizeSya zaza prasiddha hai / ina tIna pakSoM meM se prathama pakSa ke anusAra akhaMDarUpa meM vikalpasiddha dharmoM ke jJAna ko siddhAntI ayukta kahatA hai / akhaDa rUpa meM usakA jJAna ho to apana vastu ko pratIti hotI hai isa prakAra mAnanA pddegaa| vikalpa se siddha pramANa dvArA siddha nahIM hai-ataH vaha asat hai usakA jJAna asat kA jJAna hai / jaina siddhAnta ke anusAra jJAna meM vidyamAna artha ko hI pratIti hotI hai / siddhAnta ke pratikUla honeke kAraNa yaha pakSa svIkAra yogya nahIM hai| viziSTa rUpa meM vikalpa siddha dharmoM kA jJAna hotA hai isa dvitIya pakSa meM bhI doSa hai| yadi viziSTa rUpa meM vikalpa siddha dharmI ke abhAva kA jJAna ho to vaha abhAva jJAna viziSTa-veziSTyAvagAho hogaa| zAbda bodha meM zazIyatva se viziSTa zaga ke vaiziSTaya kA abhAva pratIta hogaa| zazIyatva se viziSTa zaga hai aura zaga se viziSTa abhAva hai isa rIti se abhAva kA jJAna viziSTa ke vaiziSTaya kA prakAzaka ho jAtA hai / anumiti meM yadi viziSTa rUpa se bhAna ho to zazIyatva se viziSTa za ga meM abhAva ke vaiziSTaya kA jJAna hogA / isa rIti se viziSTa rUpa meM yaha jJAna ho to yaha viziSTa
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 069 jJAna-viziSTa-vaizaSTa yAvagAhI hotA hai / isa prakAra ke jJAna kA kAraNa vizeSaNatAvacchedaka prakAraka nizcaya hotA hai| vizeSaNa meM jo vizeSaNa hai vaha vizeSaNatAvacchedaka kahA jAtA hai / jaba vizeSaNatAvacchedaka kisI nizcaya meM prakAra rUpa se pratIta hotA hai taba vaha nizcaya vizeSaNatAvacchedakaprakAraka kahA jAtA hai| prakRta meM abhAva vizeSya hai usameM vizeSaNa zaMga hai aura umameM vizeSaNa zazIyatva hai| ataH vaha vizeSaNatAvacchedaka hai 'zaga zazIya hai -isa AkAravAlA nizcaya vizeSaNatA. vacchedaka kAraka hai / kAraNa, zazIyatva yahAM prakArarUpa meM pratIta hotA hai zaMga zazIya hai| isa vAkya ke dvarA isa prakAra kA nizcaya yadi na ho to zazIyatvaviziSTa zaga se viziSTa abhAva kA jJAna nahIM ho sakatA / zIyatvaviziSTa zaga pratiyogitA saMbaMdha se abhAva meM prakAra rUpa se pratIta hotA hai| zazaza ga nahIM hai' isa vAkya ke dvArA isa prakAra kA zAbdavodha hotA hai aura vaha viziSTa ke vaiziSTya kA bodha hai / jaba za ga zazIya hai athavA nahIM isa prakAra kA saMdeha hotA hai athavA maba zaMga zazIya nahIM isa prakAra kA nizcaya hotA hai. taba zaga zazIya hai isa prakAra kA bAdha nizcaya nahIM ho sakatA aura usa kAla meM zazazaga nahIM hai yaha vAkya ukta rIti se viziSTa vaiziSTya ke bodha ko utpanna nahIM kara sktaa| anumiti meM bhI zazIyatva se viziSTa zaMga rUpa vizeSya meM nAstitva kI prakAra rUpa se pratIti nahIM ho sakatI / viziSTa meM jo vaiziSTya hai vaha viziSTa-vaMziSTya kahA jAtA hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 usake prakAzaka jJAna meM vizeSyatAvacchedaka prakAraka nizcaya kAraNa hai| yahA~ anumiti zazIyatva se viziSTa zRMga meM nAstitva ke vaiziSTya ko prakAzita karatI hai| isaliye vaha viziSTa vaiziSTya kI prakAzaka hai / isa jJAna meM 'zUga zazIya hai' isa AkAravAlA nizcaya kAraNa hai / yaha nizcaya vizedhyatAvacchedaka prakAraka hai| zazIyatva yahAM vizeSyatAvacche. daka hai aura vaha zaga meM prakArarUpa se pratIta hotA hai| jaba zaMga zazIya hai athavA nahIM' isa prakAra kA saMdeha hotA hai athavA jaba 'zaga zazIya nahIM isa prakAra kA bAdha hotA hai, taba zaMga zazIya hai isa prakAra kA nizcayarUpa kAraNa nahIM rahatA / kAraNa ke abhAva meM pahale kahI rIti ke anusAra viziSTa vaiziSTya ko prakAzaka anumiti nahIM ho sakatI / isI prakAra zazIyatva se viziSTa zaMgarUpa vizeSya meM nAstitva ko prakArarUpa se pratIti anumiti dvArA nahIM ho sktii| yaha bAdha-nizcaya athavA saMdeha hai, ata: pUrvokta anumiti bhramarUpa meM athavA pramArUpa meM nahIM ho sakatI / jaba bAdha kA nizcaya athavA saMdeha hotA hai taba pramA aura bhrama nahIM ho skteN| bAdha kA nizcaya bhrama aura pramA ko utpatti meM bAdhaka hai / parantu AhArya-prAroparUpa anumitibhrama athavA saMdeha ke kAla meM bhI ho sakatI hai / jaba bAdha kA nizcaya hotA hai taba jo jJAna icchA se utpanna hotA hai vaha AhArya kahA jAtA hai| bAdha ke nizcaya se AhArya jJAna kA pratibaMdha nahIM hotaa| ataH bAdhakAla meM AhArya anumiti ho sakatI hai / prakRta anumiti ma zazazaMga vizeSya hai aura nAstitva prakAra hai isa anumiti meM do aza ha-zaza
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 271 jaga aura nAstitva / zazazuga meM nAstitva ke abhAvarUpa astitva kA nizcaya nahIM hai / ataH nAstitva aMza meM yaha anumiti AhAryarUpa nahIM hai / parantu zazaza garUpa aza meM zuga vizeSya hai aura zazIyatva vizeSaNa hai| yahAM zazIyatva ke abhAva kA nizcaya hai, ataH bAdha kA nizvaSa hai / isa bAdha ke kAla meM zazIyatva kA jJAna zaga meM ho jAya-isa prakAra ko icchA se vaha anumiti utpanna huI hai / ataH zazIyatva. rUpa vizeSaNa aMza meM vaha AhAryarUpa hai| yadyapi prAcIna naiyAyika mAnasa pratyakSa ko hI AhAye. rUpa meM svIkAra karate haiM / to bhI naiyAyikoM ke kucha eka dezI anumiti ko AhAryarUpa meM mAnate haiM / ataH prakRta anumiti AhAryarUpa meM ho sakatI hai / AhArya anumiti bhI niSphala nahIM hai / jaba sarvajJa kI sattA ko siddha karane ke liye isa prakAra kI anumiti hotI hai taba nAstitva kA niSedha phalarUpa meM hotA hai deza aura kAla meM sarvajJa kI sattA hai parantu prativAdI samasta deza aura kAla meM sarvajJa ke abhAva ko kahatA hai / yaha abhAvarUpa nAstitva AropAtmaka hai| anumiti se isa bhAropa kI nivRtti hotI hai / isI rIti se zazazuga kA samasta deza aura kAla meM abhAva hai / parantu prativAdI deza aura kAla meM sattA kA Aropa karatA hai| yaha anumiti deza aura kAla meM sattA ke abhAva ko siddha karatI hai / zazazaga ke asattva kI siddhi AhArya anumiti kA yaha anumiti jJAnAtmaka hai aura usa jJAna kA prAmANya athavA aprAmANya nizcita nahIM, ataH vaha vikalparUpa hai /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlama-vastunamtu gvazaH prasiddhapadArthA'stivanAstisvasAdhana mecitam / ata eva "asato nayi giseho" [vizaMSA gA01574 ityAdi bhASpagranthe gvaraviSANaM nAstotyatra 'khare viSANaM nAsti' ityevArtha upapAditaH / arthaH-vAstava meM to khaMDa khaMDarUpa se prasiddha padArthoM ke astitva aura nAstitva kA sAdhana hI ucita hai| isI kAraNa 'asat kA niSedha nahIM' ityAdi bhASyagrantha meM khara kA viSANa nahIM isa sthala meM khara meM viSANa nahIM isI artha kA pratipAdana hai / vivecanA:-jaba dharmo vikalpa se prasiddha kahA jAtA hai taba khaMDa khaMDarUpa se bastu kI prasiddhi mAnanI cAhiye / vizeSAvazyaka bhASyakAra khara kA viSANa nahIM isa vAkya ke bhartha ko jaba pratipArita karate haiM taba khara viSANa nAmaka bhakhaMDa artha ke niSedha kA nirUpaNa nahIM krte| aura zazIyasva se viziSTa zaga ke abhAva ko bhI nahIM kahate / kintu zaza meM zaga ke niSedha ko kahate haiN| khara eka khaMDa hai aura zuga dUsarA khaDa hai, donoM khaMDa prasiddha haiM / khara madhikaraNa hai usake sAtha zaga kA saMbaMdha nahIM hai| jisa prakAra bhUtala prasiddha hai aura ghaTa prasiddha hai / yadi kisI bhUtala meM ghaTa na dikhAI de to bhUgala ghaTAbhAvavAlA hai isI prakAra kahA jAtA hai / isI prakAra kharaprasiddha hai paura zuga prasi dha hai / khara ke sa.pa 3ga kA saMbaMdha
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM / isaliye khara zuga kA abhAvavAlA hai isa prakAra kahA jAtA hai / jo pratiyogI artha prasiddha hai usakA abhAva hotA hai ghaTa Adike samAna zaMga bhI prasiddha hai isa liye usakA abhAva ho sakatA hai, isa pama ke anusAra zaza. bAga ghaTa Adire samAna prasiddha nahIM isaliye usakA abhAva nahIM ho sktaa| mUlam:-ekAnta nityamarthakriyAsamartha na bhavani kramayogapanirUpakatvAbhAvenArthakriyA. niyAmakatvAbhAvo nityatvA do susAdha iti samyagnibhAla nIyaM svprsmydttdRssttibhiH|| ___ arthaH-ekAntarUpa se nitya artha, arthakriyA meM samartha nahIM hotA / kAraNa, usameM krama aura yogapadya kA abhAva hai| isa anumAna meM bhI jaba vizeSoM kA jhAna hotA hai taba krama aura yogapadya kI nirUpakatA ke abhAva se artha kriyA kI niyAmakatA kA abhAva nityatva Adime kleza ke vinA siddha ho sakatA hai / jina logoM kI svasamaya aura parasamaya meM dRSTi hai una logoM ko isa viSaya meM uttama rIti se vicAra karanA caahiye| vivecana:- khara kA viSANa nahIM hai ityAdi sthala meM jaba khaMDa-rUpase prasiddhi ho sakatI hai taba vikalpa dvArA dharmI kI prasiddhi vyartha hai / parantu isa prakAra ke anumAna
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ + ke prayoga haiM jinameM dharma ko prasiddhi vikalpa se hI ho sakatI hai aura khaMDa rUpa se prasiddhi nahIM ho sktii| isa prakAra kA eka anumAna jaino kA hai / vaha isa prakAra hai - 'ekAnta - nityamarthakriyA samartha na bhavati' yahAM ekAnta nitya artha meM arthakriyA ke sAmarthya kA niSedha hai / jainamata ke anusAra koI artha ekAnta rupa se nitya nahIM hai / kintu eka apekSA se nitya hai aura anya apekSA se anitya hai / khara kA zRMga Adi jisa prakAra asat hai, isa prakAra ekAntamitya artha asat hai / isa asat artha kI yadi vikalpa se sidhi mAnI jAya to niSedha ho sakatA hai / parantu vikalpa se yadi siddhi na ho to khaMDarUpa se prasiddhi karanI caahiye| yahAM para khaMDoM ke dvArA prasiddhi asaMbhava nahIM hai / usakA upapAdana jaina tarka ke anusAra ho sakatA hai / naiyAyika aura sAMkhya Adi jisa artha ko ekAntarUpa meM nitya svIkAra karate haiM usakI utpatti aura vinAza ko kisI rUpa maiM nahIM svIkAra karate / sAMkhya ke anusAra AtmA ekAntarUpa se nitya hai| kisI prakAra se usako utpatti aura vinAza nahIM hote / nyAyamata ke anusAra AtmA hI nahIM, paramANuza-Adi artha mI ekAnta nitya haiN| unake bhI utpatti aura vinAza nahIM hote / jaina mata ke anusAra AtmA aura paramANu Adi bhI dravyarUpa se nitya haiM aura paryAyarUpa se anitya haiM / koI bhI artha ekAntarUpa se nitya athavA anitya nahIM hai / sAMkhya Adike anusAra utpatti aura vinAza se sarvathA rahita artha ekAnta nitya hai / yahAM do aMga haiM - eka aMza haiM vizeSyarUpa AtmA - paramANu bhAdi artha aura dUsarA aMza hai utpatti aura vinAza kA abhAva AkAza-3
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 | rUpa vizeSaNa aMza | AtmArUpa artha prasiddha hai aura utpatti aura vinAza kA abhAvarUpa artha bhI prasiddha hai / jisa prakAra khara ke sAtha viSANa kA saMbaMdha nahIM isa prakAra AtmA Adi artha ke sAtha paryAya ko apekSA se utpatti aura vinAza ke abhAva kA saMbaMdha nahIM hai / isa rIti se khaMDarUpa meM prasiddhi ho sakatI hai| sAMkhya aura nyAya Adike anusAra AtmA aura paramANu Adi meM utpatti aura vinAza kA abhAva prasiddha hai / jaina siddhAnta ke anusAra dravya kI apekSA se AtmA aura paramANu AdimeM utpatti aura vinAza kA abhAva prasiddha hai jo dravyarUpa se prasiddha hai usake abhAva kA saMbaMdha paryAya kI apekSA se nahIM isa prakAra jaina pratipAdana karatA hai / ghaTa-paTa Adike samAna paryAya ko apekSA se ut tti aura vinAza kA saMbaMdha AtmA paramANu Adike sAtha bhI hai| isa sAdhya kI siddhi ke liye artha kriyA ko niyAmakatA ke abhAva ko heturUpa meM kahatA hai| pratyeka artha kisI na kimI artha kriyA ko karatA hai| paryAya se yadi utpatti aura vinAza na hoM to koI bhI artha kriyA nahIM ho sakatI / ataH pratyeka prathaM paryAya kI apekSA se utpatti aura vinAza ke sAtha saMbaddha hai / jo artha kAraNa hai vaha sadA kArya ko nahIM utpanna karatA / eka kAla meM kArya ko utpanna karatA hai aura anya kAla meM kArya ko nahIM utpanna karatA / paryAyoM kI utpatti aura vinAza ke binA yadi kAraNabhUta artha kArya ko utpanna kareM to sadA kAryoM ko utpanna karanA cAhiye / koI bhI kAla isa prakAra kA nahIM honA cAhiye jisameM kArya kI utpatti na ho / kAla ke bheda se kArya kI utpatti hotI hai, ataH jaba kArya ko utpatti nahIM usa kAla meM kAraNa kA
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 svarUpa bhinna hai / jisa kAla meM utpatti hotI hai usa kAla meM kAraNa kA svarUpa pahale kI apekSA bhinna hai / svarUpa kA yaha bheda paryAyoM kI apekSA se artha meM utpatti aura vinAza ke abhAva ko dUra karatA hai| kArya kI utpatti se pUrva kAla meM kArya kA jo svarUpa hai yadi vahI rahe to kisI bhI kAla meM kArya kI utpatti nahIM honI cAhiye / mityatva Adi meM artha kriyA kI niyAmakatA kA abhAva kleza ke binA siddha ho sakatA hai isa prakAra granthakAra kahate haiM / yahA~ Adi pada se anityatva kA grahaNa hai / yadi artha ekAntarUpa se anitya ho to bhI kArya kI utpatti aura vinAza nahIM ho sakatA / bauddha loga samasta arthoM ko kSaNika mAnate haiM / unake anusAra pratyeka kSaNa meM utpatti aura vinAza hotA hai / vastu kA koI svarUpa sthira nahIM hai / jaMna mata ke anusAra isa prakAra kA koI artha nahIM jo sarvathA sthiti se rahita ho / ekAntarUpa se anitya artha janamata meM asat hai / yahAM bhI khaDarUpa se prasiddhi ho sakatI hai / dravyarUpa se utpatti aura vinAza kA abhAva prasiddha hai / artharUpa vizeSya prasiddha hai aura utpatti tathA vinAza prasiddha hai / jaba jaina kahatA hai - artha ekAntarUpa se anitya nahIM taba vaha 'artha ke sAtha sthiti ke abhAva kA sabadha nahIM, isa prakAra pratipArita karatA hai| sthiti kA prabhAva samasta arthoM meM bauddha mata ke anusAra prasiddha hai| jainamata meM bhI paryAryo meM sthiti kA abhAva hai / isa abhAva kA saMbaMdha dravya kI apekSA se artha meM nahIM hai| yadi dravya kI apekSA se artha kI sthiti na ho, to prathama kSaNa meM jo artha hai vaha dvitIya kSaNa meM sarvathA nahIM hai| ataH kArya kI utpatti nahIM honI cAhiye / abhAva se kArya I
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 kI utpatti nahIM hotI / kuMDala mAdi paryAyoM meM suvarNa kI anugatarUpa se pratIti hotI hai, vaha bhI nahIM honI cAhiye / kaTaka aura kuDala Adike rUpa meM suvarNa kA vikAra hotA hai| jaba kTaka hai taba kuMDala nahIM aura jaba kuMDala hai taba kaTaka nahIM, parantu donoM paryAyoM ke kAla meM suvarNa vidyamAna hai| yadi dravyarUpa se sthiti na ho to kaTaka Adike kAla meM suvarNa kA jJAna nahIM honA cAhiye / isa rIti se samasta kAloM meM artha ke sAtha utpatti aura vinAza ke saMbaMdha ko dravyArtha kI apekSA se jana niSiddha karatA hai / [ parArtha anumAna kA nirUpaNa ] mUlama:- parthaM pakSahetuvacanAtmakamanumAnamupacArAta, tena zrotugnumAnenArthabodhanAt / artha :- pakSa aura hetu kA vacana parArtha anumAna hai| pakSa aura hetu kA pratipAdaka vacana upacAra se anumAna kahalAtA hai / usake dvArA zrotA anumAna se artha ko samajhatA hai / vivecanAH1:- pramANa ke sAmAnya lakSaNa ke anusAra pramANa jJAnarUpa hI hotA hai| pakSa aura hetu ke vacana jaDarUpa haiN| isaliye ve anumAnapramANa nahIM ho sakate / yahAM para jo vacana ko anumAnapramANa kahA hai, usakA kAraNa upacAra hai| mukhya artha kA bAdha jaba hotA hai taba upacAra kA prayoga hotA hai / yahAM para do rIti se upacAra ho sakatA hai| kAraNa meM kArya kA aura kArya meM kAraNa kA upacAra kiyA jAtA hai| prathama pakSa ke anusAra yahAM para pramANa zabda kA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ "178 'no mulya artha hai usakA bAgha spaSTa hai / vacana jJAnarUpa nahIM hai isaliye vaha mukhya rUpa se anumAna pramANa nahIM ho sktaa| baktA ke vAkya ko sunakara zrAtA ko jJAna utpanna hotA hai| isaliye vacana zrotA ke jJAna kA kAraNa hai / zrotA vacana sunakara anumAna karatA hai / anumAna kAya hai aura pakSa AdikA barcana kAraNa hai / kAraNabhUta vacana meM kAryavAcaka anumAna zabda kA prayoga upacAra hai| anya puruSa ko anumAna karAne ke liye vacana atyaMta samartha hai| ataH yahA~ vacana meM anumAna kA upacAra hai| . athavA kArya meM kAraNa ke upacAra se vacana meM anumAna kA vyavahAra hai| vaktA hetu se sAdhya ko svayaM jAnatA hai| isaliye usakA jJAna svArthAnumAna hai| isake anantara 'vaha mujhe jisa prakAra hetu se jJAna huA hai isa prakAra zrotA ko bhI utpanna ho' isa buddhi se vacana kA prayoga karatA hai / isa prakAra vaktA kA svArthAnumAnarUpa jJa na vacana meM kAraNa hai / 'kAryarUpa vacana meM kAraNa vAcaka anumAnazabda kA prayoga hai / ...vaktA jaba anumAna kA prayoga karatA hai taba maiM kahatA haM isaliye usake Upara vizvAsa karake zrotA isa athaM ko jAne isa abhiprAya se pakSa aura hetu ko nahIM boltaa| vaktA kI icchA hai anumAna dvArA zrotA ko jJAna ho| kevala vizvAsa se jJAna utpanna karane ke liye vaktA kI icchA nahIM hai| zrotA ke jAna kI utpatti meM vyAti sahita hetu kA prati. pAdaka,vacana kAraNa hai / isa prakAra parake liye vacana hai, ataH parAye kahA jAtA hai| pakSasya vivAdAdeva gamyamAnatvAdaprayoga iti saugataH,
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___arthaH-vivAda se hI pakSa kA jJAna ho jAtA hai, ataH pakSa kA prayoga vyartha hai / isa prakAra bauddha kahatA hai| vivecanA:-eka vAdI kahatA hai baddhi nitya hai' aura dUsarA vAdI kahatA hai 'buddhi anitya hai' isa vivAda se pakSa ko pratIti hotI hai, ataH pakSa kA vacana vyartha hai| sAdhya artha kI siddhi ke liye anumAna kA prayoga hotA hai| hetu ke binA sAdhya artha ko siddhi nahIM hotI / yadi kevala pakSa ke vacana se sAdhya ko siddhi ho to hetu kA bacana vyartha hogA / hetu ke dvArA sAdhya ko siddhi hotI hai-ataH usake sAtha pakSa ke prayoga ko AvazyakatA nahIM hai| mUlam:-tanna; yatkizcidacanavyavahitAta sato vyutpannamateH pakSapratItAvapyanyAn / pratyavAya. nirdezyatvAt / . . ___arthaH-yaha kathana yukta nhiiN| kisI bhI vacana . dvArA vyavadhAna yukta vivAda se vyutpanna buddhivAle manuSya ko yadi pakSa kI pratIti ho jAya to bhI anya logoM ke liye pakSa kA prayoga avazya karanA cAhiye / vivecanA:-pahale madhyastha vipratipatti ko kahatA hai| buddhi kSaNika hai athavA akSaNika hai yaha vipratipatti kA AkAra hai isake anantara madhyastha kahatA hai pahale Apako bolanA cAhiye aura isake anantara inako bolanA cAhie / isa rIti se jaba vAdo aura prativAdI ke bolane kI bArA nizcita ho jAtI hai taba vAdI apane pakSa kI
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanA karatA hai / yahAM para jo bAkya vAdI ko niyata karatA hai usake dvArA vipratipattirUpa vivAda meM vyavadhAna ho jAnA hai / vyavadhAna hone para bhI vyutpanna buddhivAlA prativAdI vAdI kA yaha pakSa hai isa prakAra jAna sakatA hai| parantu jina kI buddhi atikuzala nahIM hai ve vivAda se pakSa ko nahIM jAna sakate / isa prakAra ke prativAdiyoM ke liye pakSa kA prayoga avazya karanA caahiye| mUlama-prakRtAnumAnavAkyAvayavAntaraikavAkyatApannAttato'vagamyamAnasya pakSasyAprayogasya ceSTAvAt / arthaH-prakRta anumAna vAkya ke anya avayavoM ke sAtha jo eka vAkyatA ko prApta ho gayA hai isa prakAra ke vivAda se yadi pakSa kI pratIti ho to pakSa ke prayoga kA na karanA iSTa hai| vivecanA:-jaba vipratipatti ke anantara kAla meM hI bAdI apane pakSa kI siddhi ke liye parArthAnumAna kA prayoga karatA hai taba vAdI udAharaNa bhAvika jina prayogoM ko karatA hai una prayogoM ke vAkyoM ke sAtha vipratipatirUpa vAkya milakara eka vAkya bana jAtA hai| isa dazA meM kuzala prativAdI vipratipatti ke bodhaka vAkyarUpa vivAda ke dvArA pakSa ko jAna sakatA hai| isa prakAra ke prativAdI ke liye pakSa ke aprayoga kocana bhI svIkAra karatA hai / kisI kAla meM pakSa kA prayoga aura kisI kAla meM pakSa kA aprayoga ucita hai / isa viSaya meM bhI anekAnta yukta hai|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 malam:-avazyaM cAbhyupagantavyaM hetoH prati. niyatadharmidharmatApratipattyarthamupasaMhAravacanavat sAdhyasyApi tadartha pakSavacanaM tAthAgatanApi, anyathA samarthanApanyAsAdeva gamyamAnasya henorapyanupanyAsaprasaGgAt / mandamatipratipattyaghasya cobhayAvizeSAditi / __ arthaH-jisa prakAra hetu pratiniyata dharmI kA dharma hai isa vastu ko prakaTa karane ke liye bauddha upasaMhAra vAkya ko svIkAra karatA hai isa prakAra sAdhya bhI niyata dharmI kA dharma hai isa vastu ko prakaTa karane ke liye bauddha ko bhI pakSa kA prayoga svIkAra karanA cAhiye / yadi isa prakAra na mAnA jAya to samarthana ke dvArA hI hetu kI pratIti ho sakatI hai-ataH hetu kA prayoga bhI anAvazyaka ho jAyagA / yadi kaho-maMda buddhiyoM ko samajhAne ke liye hetu kA prayoga Avazyaka he to pakSa kA prayoga bhI isI kAraNa Avazyaka hai| vivecanAH - bauddha samasta bhAvoM ko kSaNika siddha karane ke liye anumAna vAkya kA prayoga isa rIti se karatA haijo sat hai vaha kSaNika hai, jisa prakAra megha, aura ye bhAvapadArtha sat haiN| isa prayoga meM bhAva sat hai yaha vAkya upasaMhAra hai / sattya hetu bhAvarUpa niyata dharmI kA dharma hai isa
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu ke pratipAdana ke liye upasaMhAra vAkya hai / upasaMhAra ke binA jisa prakAra hetu niyata dharmoM kA dharma nahIM siddha ho sakatA isa prakAra pakSa vacana ke binA sAdhya niyata dharmoM ke dharmarUpa meM nahIM siddha ho sakatA / vipratipattirUpa vivAdavAkya se pakSa kI pratIti hotI hai, isa kAraNa pakSa kA prayoga yadi na kiyA jAya to samarthana ke prayoga se hetu kI pratIti hotI hai isaliye hetu kA prayoga bhI nahIM karanA cAhiye / samarthana kA artha hai-hetu kA prayoga kara ke asiddhatA Adi doSoM kA parihAra / jaba taka asiddhatva, viruddhatva aura anekAntikatva kA nirAkaraNa na ho jAya taba taka hetu sAdhya ko nahIM siddha kara sakatA / asiddhatA Adi doSoM ko 'binA dUra kare yadi hetu se sAdhya ko siddhi ho jAya to hetva bhAsoM se bhI sAdhya kI siddhi honI cAhiye / jisa prakAra hetu ke prayoga ke binA hetu kA samarthana nahIM ho sakatA isa prakAra pakSa ke prayoga ke binA hetu aura sAdhya kI pravatti 'nahIM ho sktii| vipratipatti Adi vAkyoM ke dvArA pakSa kI pratIti ho jAtI hai, ataH pakSa prayoga ke binA yadi hetu AdikA prayoga ho sakatA ho, to asiddhatA Adike pari. hAra se hetu aura sAdhya kI pratIti ho jAtI hai / isaliye hetu AdikA samarthana bhI hetu ke prayoga ke binA karanA cAhiye / jo loga ati kuzala nahIM haiM unake liye hetu kA aura sAdhya kA prayoga yadi Avazyaka ho to isI kAraNa pratijJA kA prayoga bhI karanA cAhiye / sAdhya ko siddhi ke liye hetu ke prayoga ke samAna pakSa kA prayoga bhI ucita hai| . . . mUlama:-kiJca, pratijJAyAH prayogAnahatve zAstrAdAyappasauna prayujyeta,dRzyate ca prayujya
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAneyaM zAkyazAstre'pi / parAnugrahArtha zAstre satprayogazca vAdaM'pi tulyaH, vijigoSaNA napi mandamanonAmarthaprattarate.tata evopAttAni / arthaH- isake atirikta anya bhI kAraNa hai / yadi pratijJA prayoga ke liye yogya na ho to zAstra AdimeM bhI usakA prayoga nahIM honA cAhiye / parantu bauddha zAstra meM bhI isakA prayoga dekhA jAtA hai / anya para kRpA karane ke liye zAstra meM pratijJA kA prayoga yadi ucita ho to vAda meM bhI yaha vastu samAna hai / manda buddhivAle vijayAbhilASI logoM ko bhI pakSa ke prayoga se hI artha kA jJAna ho sakatA hai| vivecanA:- yadi pakSa ke prayoga meM doSa ho to bauddhoM ko bhI svayaM pakSa kA prayoga nahIM karanA cAhiye / parasta baudra zAstroM meM pratijJA kA prayoga dekhA jAtA hai| yahAM . agni hai, kAraNa, dhUma hai| yaha vRkSa hai kAraNa ziMzapA haiityAdi vacana bauddhoM ke zAstroM meM dikhAI dete haiN| prati. vAdiyoM ke sAtha jaba vivAha hotA hai taba bhI prativAdiyoM ke hetuoM ko yaha hetu asiddha hai aura yaha hetu viruddha hai ityAdi rUpa se bauddha kahatA hai| yaha prayoga spaTa hI pakSarUpa meM hai / logoM ko zAstra kA jJAna dene ke liye zAstra kI racanA karate haiM / sAmAnyajanoM ke jJAna meM pratijJA kA prayoga upayogI hai isaprakAra yadi kahA jAya to vAda meM bhI isa kAraNa se pratijJA kA prayoga ucita ho jAtA hai| jisa
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 prakAra zAstrakAroM kI pravRtti jJAna dene ke liye hotI hai isa prakAra vAda meM bhI prativAdI ko tattva kA jJAna karAne ke liye pravRtti ho sakatI hai| kevala vijaya ke abhilASI loga vAda meM pravRtti nahIM krte| jo loga tattva ke nirNaya ko icchA karate haiM, ve bhI vAda karate haiN| unake liye pratijJA kA prayoga yukta hai| upasaMhAra Adike dvArA pakSa ko jo nahIM jAna sakate isa prakAra ke tattvajijJAsu bhI hote haiN| bAda meM prativAdI yadi vijaya kA abhilASI ho to bhI usake liye pratijJA kA prayoga ayukta nahIM haiM / vijaya kA abhilASI prativAdI bhI pratijJA dvArA pakSa ko binA kleza ke jAnakara vAdI ke vacana se lAbha le sakatA hai| zAstra meM bhI kevala tattva jijJAsuoM ke liye tattva kA pratipAdana nahIM hai| vijaya ke abhilASiyoM ke liye bhI hai / zAstra meM bhI anya vAkyoM ke bala se pakSa kA jJAna ho sakatA hai| vijaya ke abhilASI aura tattva ke jijJAsu donoM prakAra ke loga zAstra meM pravRtta hote haiM / isaliye prAyaH zAstra meM pratijJA kA prayoga hai / isI rIti se bAda meM bhI donoM prakAra ke loga pravRtti karate haiM / isaliye pratijJA kA prayoga yadi prAyaH ho to vaha ucita hai| jaba prativAdI kuzala hai| mora anya vacanoM ke bala se pakSa ko jAna sakatA hai to pakSa ke prayoga ke liye koI Agraha nahIM hai / vahAM pakSavacana ke binA bhI vAda ho sakatA hai| mUlam-AgamAtpareNaiva jAtasya vacanaM parArthAnumAnam , yathA vuDiracetanA utpattimasvAt ghaTavaditi sAhyAnumAnam / atra hi
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 duDAvampattimattvaM sAGkhyAne ( rUyena) nevAbhyupagamyate iniH, arthaH- prativAdI ke dvArA Agama se svIkRta artha kA vacana parArthAnumAna hai| udAharaNa- buddhi acetana hai utpattivAlI hone se ghaTa ke samAna / yaha sAMkhya kA anumAna hai| yahAM buddhi meM utpattimattva ko sAMkhya nahIM svIkAra karatA / isa prakAra kucha loga kahate haiM / vivecanA:- jo pratyakSa hai aura jisakI anyathA anupapatti nizcita hai vaha hetu hotA hai / vAdI aura prativAdI donoM jisako svIkAra karate haiM vaha hetu ho sakatA hai| kucha loga kahate haiM. vAdI jima artha ko svaya nahIM svIkAra karatA parantu prativAdI apane Agama ke anusAra jisako svIkAra karatA hai vaha artha hetu rUpa meM ho sakatA hai / ve loga kahate haiM pratibAdI ke liye vADhI sAdhana kA prayoga karatA hai / sAdhana siddha honA caahiye| jo sAdhana vAdI ke mata meM siddha nahIM hai parantu prativAdI ke Agama se siddha hai vaha prativAdI ke liye siddha hetu hai / usa hetu dvArA prativAdI ke anusAra sAdhya kI siddhi ho sakatI hai vAdI ke liye hetu kI siddhi Avazyaka nahIM hai / vAdI ke anusAra hetu siddha he athavA asiddha hama vicAra kA koI lAbha nahIM isaliye prativAdI ke ho mata meM mAnA huA hetu bhI sAdhya kI siddhi meM samartha hai| sAMkhya kA prakRta anumAna isI prakAra kA hai| kAraNa meM jo vastu vidyamAna nahIM usakI utpatti ko sAMkhya nahIM svIkAra krtaa| usake anusAra kAraNa meM o vastu avyaktarUpa se vidyamAna hai usakI abhivyakti hotI hai / ke 1
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 066 abhivyakti ko hI sAmAnya loga natpatti kahate haiN| jaina ke mata meM kArya kI utpatti hai vaha paryAyoM kI utpatti aura vinAza ko mAnatA hai / jaina Agama se utpatti siddha hai ataH sAMkhya utpattimatva arthAt utpattirUpa hetu se buddhi ko macetana siddha karatA hai| sAMkhya ke anumAra zagera Adise bhinna AtmA caitanyarUpa hai aura nitya hai / budidha Adi kAya prakRti ke vikAra haiM / prakRti jaDa hai, ataH buddhi Adi usake vikAra bhI jaDa haiM / jaina mata ke anusAra AtmA sarvathA utpatti aura vinAza se rahita nahIM hai vaha zanarUpa hai aura dravyarUpa se nitya hai / vRkSa Adike viSaya meM jo jJAna hote hai ve jJAna paryAyarUpa hai| paryAyoM kI utpatti aura vinAza hotA hai / jaba vRkSa kA jJAnarUpa paryAya hotA hai taba pustaka kA jJAna nhiiN| aura jaba pustaka kA jJAnarUpa paryAya utpanna hotA hai taba vRkSa kA jJAnarUpa paryAya nahIM rhtaa| parantu donoM paryAyoM meM jJAnarUpa dravya vidyamAna hai / paryAyarUpa jJAna se jJAnarUpa damya bhAtmA-sarvathA bhinna nahIM hai| paryAyajJAnoM ko apekSA se utpattivAlA hone para bhI jJAnAtmaka dravya AtmA-nitya hai| yahIM sAkhya ke sAtha jaina kA virodha hai / sAMkhya paryAvAtmaka jJAna ko caitanyarUpa nahIM svIkAra karatA / usako vaha caitanya se rahita mAnatA hai / sAMkhya ke anusAra vRkSa AdikA prakAzaka jJAna buddhi kA pariNAma hai| buddhi vRkSa pustaka bhAti arthoM ko prakAzita karatI hai parantu acetana hai. / dIpaka sUrya AdikA prakAza vRkSa pugtaka, Adi arthoM ko prakAzita karatA hai parantu acetana hai / dIpaka Adike samAna buddhi prakA. zaka aura acetana / / isa acetanatA ko siddha karane ke liye
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 prativAdI jaina ke sAmane sAMkhya kahatA hai / buddhi utpattivAlI hai| jina padArthoM meM utpatti hai ve padArtha acetana dekhe jAte haiN| ghaTa Adiko Apa utpattivAlA aura acetana svIkAra karate ho isaliye ghaTa Adike samAna utpattivAlI honese buddhi acetana hai| mRlama:-tadetadapezala vAdiprativAdinogagamaprAmANyavipratipatteH, anyathA tata eva sAdhyasiddhiprasaGagAta / parIkSApUrvamAgamAbhyu. pagamaM'pi parIkSAkAle tadvAdhAt / artha:-yaha kathana yukta nahIM / vAdI aura prati- . pAdI kA Agama ke prAmANya ke viSaya meM matabheda hai| yadi Agama ke prAmANya ke viSaya meM matabheda na ho to Agama se hI sAdhya kI siddhi ho jAnI caahiye| parIkSA se pUrva kAla meM Agama kA svIkAra hai parantu parIkSA ke kAla meM usakA bAdha hai| vivecanA:-anumAna ke prayoga ke avasara meM Agama ko pramANabhUta svIkAra kara ke sAdhya kI siddhi nahIM ho sktii| dhAdI aura prativAdI paraspara ke Agama ko pramANarUpa meM nahIM svIkAra karate / ata: prativAdI ke Agama se siddha artha heturUpa meM nahIM ho sakatA / Agama ke prAmANya se yadi sAdhya kI siddhi ho. to hetu kA kathana vyartha hai| jaina jisa Agama ko svIkAra karatA hai usake anusAra buddhi utpanna bhI hotI hai aura cetana bhI hai| prativAdI jana jaba Agama ke
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anusAra buddhi ko utpattivAlI mAnatA hai.taba usako acetana nahIM maantaa| usake anusAra buddhi kisI acetana dravya kA pariNAma nahIM hai| vAdI aura pratibAdI donoM ko pramANa dvArA siddha athaM ho svIkAra karanA caahiye| isaliye kevala prativAdI ke matase siddha hetu ke dvArA kisI artha kI siddhi nahIM hotii| parIkSA karake hI artha ko mAnanA caahiye| jo pratibAdI buddhi kI utpatti ko svIkAra karatA hai parantu usakI acetanatA ko nahIM svIkAra karatA usake liye yadi Apa sAMkhya ke anumAna ko kaho to bhI yukta nahIM hai jaba yaha anumAna prayukta hotA hai taba cetana buddhi ke pratipAdaka agama kA nirAkaraNa ho jAtA hai| usa avasthA meM yaha Agama pramANamUta nahIM ho sakatA / sAMkhya jaba isa aMza meM Agama ko ayukta kahatA hai aura pratipado jaMna usako saha letA hai taba usake liye bhI jaina Agama pramANa bhUta nahIM rhtaa| ata: prativAdI jaba parIkSA kI icchA se eka aMza meM Agama ko svIkAra karatA hai aura anya aMza meM nahIM svIkAra karatA taba sisa aMza meM svIkAra karatA hai usa aMza meM bhI prAmANya kA svIkAra nahIM raha sakatA / ataH yaha hetu jisa prakAra vAdI ke liye asiddha hai| isa prakAra prativAdI ke liye bhI asiddha hai| sAdhya ke sAtha jisako vyApti nizcita hai isa prakAra kA pratyakSa artha ho sAdhya ko siddhi karA sakatA hai / jo artha vAstava meM nahIM hai vaha kevala pratIti se sAdhya ko nahIM sidra kara sktaa| mUlam:-nanvevaM bhavadbhirapi kathamApAdyate paraM prati yat sarvathaikaM tat nAnekatra sambadhyate, tathA va sAmAnyam' iti /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 arthaH-zaMkA karatA hai-yadi isa prakAra hai to anya ke prati Apa Apatti dete haiM / jo sarvathA eka hai vaha aneka sthAnoM ke sAtha saMbaMdha nahIM kara sakatA sAmAnya isa prakAra kA hai-isa Apatti ko Apa kisa prakAra karate haiM ? vivecanA:-anyamata ke anusAra hetu kA prayoga yadi na ho sakatA ho, to janoM ko bhI prativAdI jina dharmoM ko mAnate haiM unakA Azraya lekara anya dharma kI Apatti nahIM karanI cAhiye / parantu jaina kahate haiM-nyAya mata ke anusAra sAmAnya nitya eka aura aneka vyaktiyoM ke sAtha saMbaMdha rakhatA hai / gotva jAti bhinna dezoM meM rahane vAlI go vyaktiyoM meM rahatI hai| jisa prakAra samIpa kI gAyoM meM hai isa prakAra dUra kI gAyoM meM bhI hai| jaina mata ke anusAra gotve go vyaktiyoM se sarvathA bhinna nahIM hai / vaha samAna pariNAmarUpa hai| eka gAya meM jo pariNAma dikhAI detA hai vaha anya deza aura anya kAla ko gAyoM ma dikhAI detA hai| yaha samAna pariNAma go vyaktiyoM se sarvathA bhinna athavA sarvathA abhinna nahIM hai, kintu bhinna abhinna hai aura eka hone para bhI aneka hai| nyAya mata kA niSedha karane ke liye jana kahatA hai jo vastu sarvathA eka hai usakA eka kAla meM bhinna bhinna dezoM kI vyaktiyoM ke sAtha saMbaMdha nahIM ho sktaa| ghaTa eka hai eka kAla meM usakA saMyoga jisa deza ke sAtha hai usI kAla meM aneka dezoM ke sAtha nahIM haiM Apa ghaTa ke samAna gotva sAmAnya ko sarvathA eka mAnate ho / jaba yaha gotva eka gau meM rahe taba anya gAyoM ke sAtha usakA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 saMbaMdha nahIM honA cAhiye / parantu eka kAla meM aneka gAyoM ke sAtha saMbaMdha ko Apa mAnate ho. isaliye gorava ko bhI aneka mAnanA cAhiye / aneka ghaToM kA aneka dezoM ke sAtha eka kAla meM saMbaMdha pratyakSa siddha hai / gotva yadi aneka ho, to usakA bhI aneka gAyoM ke sAtha saMbaMdha ho sakatA hai| 1 * isa roti se Apa naiyAyika ko Apatti dete ho| yahAM vAdI jaina hai, usake anusAra sarvathA ekatA siddha nahI haiN| asiddha ekatA aneka vyaktiyoM ke sAtha saMbaMdha ke abhAva ko siddha karane ke liye haitu rUpa meM na honI cAhiye / mUlam:- satyam, ekadharbhopagate (me) dharmAntarasandarzanamAtraM (tra ) tatparatvenaitadApAdanasya vastunizcAyakatvAbhAvAt prasaGgaviparyayarUpasya maulahetorevatannizcAyakatvAt, anekavRttitvavyApakAnekatvanivRtyaiva tannivRtteH maula hetuparikarazvena prasaGgopanyAsasyApi nyAyyatvAt / arthaH- satya hai / Apatti kA yaha prakAzana vastu kA nizcaya nahIM karatA / eka dharma ko svIkAra karane se anya dharma ko avazya mAnanA paDegA / kevala itanI vastu ko yaha Apatti prakaTa karatI hai / prasaMga kA viparyaya rUpa mUla hetu hI vastu ko nizcita karatA hai / anekavRttitva ke vyApaka anekatva kI nivRtti se hI aneka
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 vRttitva kI nivRtti hotI hai / ataH mUla hetu kA parikara hone se prasaMga kA ullekha bhI yuktiyukta hai| vivecanA:-aneka vyaktiyoM meM vatti kA niSedha karane ke liye sarvathA ekatva ko jaina heturUpa meM nahIM khtaa| vaha prasaMga karatA hai| yahAM para vyApaka virUddhopalabdhi prasaga hai| niSedhya vastu kA jo vyApaka dhama hai usakA virodhI jo dharma hai usakI upalabdhi vyApakaviruddhopalabdhi kahalAtI hai| yahAM aneka vyaktiyoM meM eka sAmAnya kI vRtti kA niSedha karanA hai, ataH aneka vyaktiyoM meM vRtti niSedhya hai usakA vyApaka dharma anekatva hai / udyAna kI bhUmi meM aneka vRkSa hote haiM / eka vRkSa jisabhUmi meM hai, usase bhinna bhUmi deza meM anya vRkSa hai / prathama vRkSa jisa deza meM hai usa deza meM dUsarA vRkSa nahIM / tIsarA vRkSa jisa deza meM hai, vaha deza prathama aura dvitIya vakSa ke dezoM se bhinna hai| eka kAla meM aneka vRkSa bhinna bhinna aneka dezoM meM rahate haiM / isa kAraNa jo aneka vyaktiyoM meM rahate haiM ve aneka haiM, isa prakAra kI vyApti siddha hotI hai / aneka vyaktiyoM meM vRtti vyApya hai aura anekatva usakA vyApaka hai / isa anekatva ke sAtha sarvathA aikya kA virodha hai| jo sarvathA eka hai vaha apane Azraya deza kA tyAga karake anya deza meM nahIM raha sktaa| apane deza meM vRtti kA jJAna jaba hotA hai taba anya deza meM avatti kA jJAna hotA hai / isa rIti se svadeza vRtti aura anyadeza meM vRtti paraspara virodhI haiM / svadeza meM vRtti kA tyAga karake anyadeza meM vRtti hotI hai isaliye ina donoM meM paraspara parihAra rUpa virodha hai / Apa sAmAnya ko sarvathA ekarUpa svIkAra karate haiM / yaha sarvathA aikya anekatva kA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 virodhI hai aura anekatva aneka vyaktiyoM meM vRttikA vyApaka hai / sAmAnya meM virodhI aikya kI sattA hai ataH aneka vyaktiyoM meM sAmAnya kI vRtti nahIM honI cAhiye / isa rIti se yadi aikyarUpa dharma svIkAra kiyA jAya to aneka vyaktiyoM meM vattirUpa dharma ke abhAvarUpa anya dharma ko avazya svIkAra karanA paDegA / isa prakAra jaina prakAzita karatA hai| yAyika aikya ke hone para bhI aneka vyaktiyoM meM sAmAnya kI vatti ko svIkAra karatA hai / aneka vyaktiyoM meM vatti ke anAva ko nahIM maantaa| ataH prasaMga viparyaya nAma kA mUla hetu yahAM para uThakara khar3A ho jAtA hai / yaha mUla hetu viruddha dhyApakopalabdhi rUpa hai / niSedhya se jo viruddha hai usa se vyApta parma kI upalabdhi viruddha vyApta upalabdhi kahI jAtI hai| ekaspa yahAM niSedhya hai, usake viruddha anekatva hai usase vyApta baneka vyaktiyoM meM vRttirUpa dharma hai| usakI upalabdhi yahAM para hai| isakI apekSA se vyApaka viruddhopalabdhirUpa prasaMga kA ulletra huA hai-ataH viruddha vyAptopalabdhi mUla hetu hai| jisakI aneka meM vRtti hai vaha aneka hotA hai / sAmAnya ko aneka meM vRtti hai isa rUpa se mUla hetu kA prayoga ho sakatA hai / jaina aura naiyAyika sAmAnya ko aneka vyaktiyoM meM vRttivAlA svIkAra karate haiN| isaliye yaha hetu vAdI aura prativAdI ke mata meM siddha hai| kevala prativAdI ke mata meM siddha nahIM hai ataH vastu kA nizcaya kara sakatA hai mUla hetu ko prakAzita karane ke liye prasaMga sahAyaka hai, ataH prasaMga kA ullekha pahale kiyA hai| yahAM para AkSepa ko dUra karatA huA siddhAntI kahatA hai-satyam, jo Apa kahate haiM vaha satya hai yaha artha yahAM para
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 satya zabda kA liyA gayA hai / parantu jisa sAdhya kI siddhi ke liye Apa yatna karate ho vaha sAdhya siddha ho gayA hai isa prakAra kA abhiprAya yahAM satya zabda kA nahIM hai| jisa hetu ko Apa kahate haiM vaha hetu satya hai kevala itanA hI abhiprAya hai / mAdhya kI siddhi ko siddhAntI nahIM svIkAra krtaa| jisa hetu ko Apa kahate haiM vaha hetu vidyamAna hone para bhI sAdhya kI siddhi meM samartha nahIM hai-yaha satya zabda kA yahAM abhiprAya hai / jo vastu sarvathA eka hai usakA saMbaMdha aneka vyaktiyoM ke sAtha eka kAla meM nahIM ho sakatA aura sAmAnya isI prakAra kA eka artha hai / isa Apatti ko naiyAyikoM ke pakSa meM hama dete haiM-yaha satya hai kintu usake kAraNa vAdI jisa artha ko svayaM siddha nahIM mAnatA kintu prativAnI ke Agama ke anusAra jo siddha hai utakA prayoga heturUpa meM nahIM siddha ho sakatA-itanA yahA~ para satya zabda kA apriprAya hai| hetu kA svIkAra aura sAdhya kI siddhi kA asvIkAra ina donoM ko jaba prakaTa karanA ho taba AkSepa. ko dUra karane ke liye samAdhAna ke kAla meM satya zabda kA prayoga hotA hai| mUlam:-buDiracetanetyAdau ca prasaGgaviparyayahenoAptisiddhinibandhanasyaviruddhadharmAdhyAsasya vipakSabAdhakapramANasyAnupasthApanAt prasaGgasyApyanyAyyatvamiti vadanti / artha:-buddhi avetana hai, ityAdi sthala meM prasaMga kA jo viparyaya rUpa hetu hai, usakI vyApti kI siddhi meM kAragarUpa jo viruddha dharmoM kA saMbaMdha hai vaha vipakSa
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 kA bAdhaka pramANa hai| usako upasthita nahIM kiyA gayA; ataH prasaMga bhI yukta nahIM hai isa prakAra kahatA hai| - vivecanA:-yahAM zaMkA hotI hai-isa rIti se yadi prasaMga svIkAra kiyA jAya to sAMkhya kA anumAna bhI prasaMgarUpa hetu bana nAyagA aura usakA bhI paryavasAna prasaMga se viparyaya meM ho sakegA / Apa buddhi ko utpatti vAlI mAnate haiN| tpatti kA vyApaka acaitanya hai arthAt caitanya kA abhAva hai| baDi padi utpatti vAlI ho to acetana bhI honI caahiye| parantu Apa buddhi ko acetana nahIM mAnate, isaliye vaha utpatti vAlI bhI nahIM honI cAhiye / isake uttara meM siddhAntI kahatA hai isa rIti se yadi sAMkhya kA anumAna prasaMgarUpa ho, to buddhi yadi utpatti vAlI ho to acetana ho' yaha Apatti prakaTa hogii| isa Apatti ke sahAyakarUpa meM Apatti se pUrva kAla meM jo utpatti vAlA artha hai vaha acetana hai jisa prakAra ghaTa Adi, aura buddhi utpatti vAlI haiM ina do avayavoM kA prayoga Avazyaka hogaa| isa prasaMga kA viparyaya buddhi utpatti vAlI nahIM hai, cetana hone se isa rUpa meM hogA / yahAM cetanatva mUla hetu hai usakI vyApti utpattimatva ke abhAva ke sAtha honI caahiye| jahAM cetanatva hai vahAM utpattimatva kA arthAt utpatti kA abhAva hai isa rUpa ko vyApti honI cAhiye / parantu sAMkhya ke mata meM baddhi bhI cetana nahIM hai / usake anusAra buddhi prakRti kA vikAra hai aura isa kAraNa acetana hai| cetanatva aura utpatti kA abhAva ina donoM kI vyApti taba siddha ho sakatI hai jaba caMtanya aura utpatti meM virodha siddha ho, parantu isa virodha
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 meM koI pramANa nahIM hai / isa virodha ke abhAva meM viruddha dharma kA saMbaMdha rUpa vipakSa kA bAdhaka pramANa upasthita nahIM honA / vipakSa bAdhaka pramANa ke abhAva meM catanyarUpa mUla hetu kI utpatti ke prabhAva ke sAtha vyApti siddha nahIM ho sktii| sAMkhya ke mata meM jisa prakAra cetana meM utpatti nahIM isa prakAra acetana meM bhI nahIM hai| vyApti kA abhAva hone se cetanatva rUpa hetu aprayojaka ho jaaygaa| buddhi cetana ho aura utpatti vAlI bhI ho isa prakAra koI bhI prativAdI kaha sakatA hai| isaliye 'buddhi acetana hai, utpatti vAlI hone se yaha sAMkhya kA anumAna prasaMgarUpa bhI nahIM ho sktaa| prativAdI jana jaba nyAya ke mata meM prasaMga kA prayoga karatA hai taba prasaMga kA viparyayarUpa jo mUla hetu hai usakI sAdhya ke sAtha vyApti meM viruddha dharma kA sabaMdha rUpa kAraNa vidyamAna hai| ekAnta rUpa se jo eka hai vaha kiso eka niyata padArtha meM hI raha sakatA hai vaha anya padArtha meM nahIM raha sakatA niyata padArtha meM vRtti aura avRtti parampara virodhI haiM / paraspara kA tyAga karake ya donoM rahatI hai isaliye ina donoM meM paraspara parihArarUpa virodha hai| isa virodha ke kAraNa yahAM jo hetu hai vaha viruddha se vyApta artha kA upalabdhi rUpa ho jAtA hai| ekatva se viruddha anekatva hai usase vyApta anaka artho meM vatti hai isaliye jaina kahatA hai-'jo aneka meM rahatA hai vaha anaka hai aura sAmAnya aneka meM rahatA hai| -: haMtuH prayoga ke do bheda : mUlam:-hetuH sAdhyopapattyanyathAnupapattibhyAM dvidhA prayAktavyaH, yathA parvato vahina
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAn , satyeva vahanau dhUmopapatta': asatyanupa. pattoM / anayoranyataraprayAMgaNaiva sAdhyapratipattI dvitiiypryogsyaiktraanupyogH| arthaH-sAdhya kI upapatti aura anyathA anupapatti ke dvArA hetu kA prayoga do prakAra se karanA cAhiye / jisa prakAra parvata vahnimAna hai, vahni ke hone para hI ghUma ke hone se aura vahi ke abhAva meM ghUma kA abhAva hone se / ina do prakAra ke prayogoM meM se kisI bhI eka prayoga ke dvArA yadi sAdhya kI siddhi ho, to eka sthAna meM anya kA prayoga upayogI nahIM hotaa| vivecanA:-sAdhya jaba ho tabhI hetu kI sattA sAdhyo papatti hai aura jaba sAdhya na ho taba hetu kA abhAva anyathA anupapatti hai| ye donoM paraspara ke avyabhicArI haiN| jaba eka ho taba dUsarA avazya hotA hai| ina donoM ke prayoga meM vAkya kI racanA kA bheda hai parantu artha kA bheda nahIM hai| sAdhya kI siddhi prayoga kA phala hai / yari eka prayoga se sAdhya kI siddhi ho to dUsarA prayoga niSphala hai| ina donoM meM se yadi eka dUsare ke binA ho sakatA ho, to dUsarA prayoga anivArya ho sakatA hai / isa prakAra kA udAharaNa nahIM hai jisameM akelA sadbhAva ho bhaura dUsare kA abhAva ho / -:parArthAnumAna ke mukhya svarUpa kA pratipAdana:... mUlam:-pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva pa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ parapratipasyA na dRSTAntAdivacanama, pakSahetupacanAdeva parapratipattaH, arthaH-pakSa aura hetu ke vacanarUpa do avayava hI zrotA ke jJAna ke kAraNa haiM / dRSTAnta Adi kA vacana kAraNa nahIM hai / pakSa aura hetu ke vacana se hI zrotA ko jJAna ho sakatA hai| vivecanA:-parArthAnumAna anya ke liye hai, jitane se anya ko jJAna ho sake utane avayavoM kA prayoga karanA cAhiye / jo manuSya nipuNa hai vaha pakSa aura hetu ke vacana se jAna sakatA hai; ataH usake liye ina do avayavoM kA hI prayoga karanA caahiye| nayAyika pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya, aura nigamana ina pAMca avayavoM kA aura bauddha, vyApti sahita dRSTAnta aura hetu ina do avayavoM kA prayoga parArthAnumAna meM Avazyaka mAnate haiM / unakA mata yukta nahIM hai / jaina mata ke anusAra pakSa aura hetu ke vacana se ho sAdhya kI siddhi ho sakatI hai isaliye ina donoM kA hI prayoga nipuNa pratipAdya puruSa ke liye karanA caahiye| mUlam:-pratibandhasya tata eva nirNayAta, tasmaraNasyApi pakSahetudarzanenaiva siddhaH, asamathitasya dRSTAntAdeH pratipattyanaGgatvAttatsamarthanenaivAnyathAsiddhezca / samarthanaM hi hetorasiddhatvAdidoSAnirAkRtya svasAdhyenAvinAbhAvasAdhanama, tata eva ca parapratItyupapattau kimaparaprayAseneti ?
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 arthaH-vyApti kA nirNaya tarka se hI hotA hai aura vyApti kA smaraNa pakSa aura hetu ke pradarzana se siddha ho jAtA hai isaliye ina prayojanoM ke liye bhI dRSTAnta Adi kA prayoga Avazyaka nahIM hai / samarthana ke abhAva meM dRSTAnta Adi pratipAdya ke vodha ke kAraNa nahIM hote| ataH unake samarthana se hI dRSTAnta Adi anyathAsiddha ho jAte haiN| asiddhatA Adi doSoM kA nirAkaraNa karake apane sAdhya ke sAtha hetu kI vyApti kA sAdhana samarthana kahA jAtA hai / usake dvArA hI anya ko jJAna ho sakatA hai| isa dazA meM anya prayAsa kI AvazyakatA kyA hai ! vivecamAH-yadi Apa kaho dRSTAnta kA vacana vyApti ke nirNaya ke liye hai, to vaha yukta nahIM / koI eka vyakti dRSTAntarUpa meM hotA hai| eka vyakti vyApti kA nizcaya nahIM karA sktaa| anya vyaktiyoM meM vyApti ke nizcaya ke liye anya dRSTAnta kI AvazyakatA hogI / anya dRSTAnta bhI vyakti rUpa hai, isaliye anya dRSTAntoM kI AvazyakatA khaDI hogii| isa rIti se anavasthA hogii| vyApti kA nizcaya tarka se hotA hai usake liye dRSTAnta upayogI nahIM hai| pakSa ke vacana se sAdhya kA jJAna hotA hai aura hetu ke vacana se hetu kA jJAna hotA hai| hetu aura sAdhya kI vyApti kA jJAna pUrva kAla meM jisako haA hai vaha pakSa aura hetu ke vacana ko sunakara avazya vyApti kA smaraNa karatA hai| vyApti
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbaMdharUpa hai / hetu aura sAdhya do saMbaMdhI haiM unake jJAna se saMbaMdha kI smRti bhanivArya rUpa se hotI hai| ataH vyApti ke smaraNa ke liye bhI dRSTAnta kA vacana upayogI nahIM hai / jo pratipAdya zrotA pUrva kAla meM vyApti ko nahIM jAnatA vaha dRSTAnta ke vacana ko sunakara bhI vyApti kA nizcaya nahIM kara sktaa| isa dRSTAnta meM hetu aura sAdhya kI sattA hai, parantu sarvadeza aura sarvakAla meM ye donoM eka sAtha rahate haiM-isa tattva kA nizcaya usako nahIM ho sktaa| dRSTAnta Adi kI anupayogitA meM anya bhI hetu hai| hetu kA samarthana jaba taka nahIM. taba taka dRSTAnta Adi ke vacana se pratipAdya ko jJAna nahIM ho sakatA, ataH hetu kA samarthana hI pratipAdya ke bodha ke liye Avazyaka hai| jaba hetu ke asiddhatA, Adi doSoM kA nirAkaraNa hotA hai tamI vyApti kA nirNaya Adi hotA hai aura usake dvArA sAdhya kI siddhi ho sakatI hai / isa avasthA meM dRSTAnta Adi ke vacana anyathA--siddha ho jAte haiM / mUlam:-mandamatIstu vyutpAdayitu dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate, tathAhi-yaH khala kSayopazamavizeSAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmA. yapratiSandhakagrAhakapramANasmaraNanipuNo'parAvayavAbhyUhanasamarthazca bhavati, taM prati hetureva prayojyaH / yasya tu nAdyApi pakSanirNayaH, taM prati pakSo'pi / yastu pratiSandhagrAhiNaH pramANasya na smarati, taMprati dRSTAnto'pi / yastu hArTAntike
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 hetu yojagituna jAnote, taM pratyupanayo'pi / evamapi sAkAkSaM prati ca nigamanam / pakSA. disvarUpavipratipattimantaM prati ca pakSazaddhayAdi. kamapati so'yaM dazAvayavo hetuH paryavasyati / ___ arthaH-mandabuddhi jijJAsujanoM ko samajhAne ke liye dRSTAnta Adi kA prayoga bhI upayogI hotA hai| vaha isa gati se-jisane kSayopazama ke vizeSa se pakSa kA nirNaya kiyA hai aura dRSTAnta ke dvArA jisakA smaraNa hotA hai isa prakAra kI vyApti ke grAhaka tarka pramANa kI smati meM jo nipuNa hai aura anya avayavoM kI racanA meM samartha hotA hai, usake liye kevala hetu kA prayoga karanA cAhiye / parantu jisako aba bhI pakSa kA nirNaya nahIM huA-usake liye pakSa kA prayoga bhI karanA cAhiye aura jo vyApti ke grAhaka pramANa kA smaraNa nahIM karatA-usake liye dRSTAnta kA prayoga bhI karanA cAhiye / jo dArzantika arthAt pakSa meM hetu ke joDane ko nahIM jAnatA-usake liye upanaya kA bhI prayoga ucita hai / itanA ho jAne para bhI jisakI icchA vizeSarUpa se jAnane kI hotI hai, usake liye nigamana kA bhI prayoga karanA cAhiye / pakSa Adi ke svarUpa meM jisako vipratipatti ho usake liye pakSa
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaddhi Adi kA prayoga bhI honA cAhiye / isa rIti se daza avayavoM vAlA hetu ho jAtA hai| vivecanA:-sAdhya artha kA sandeha aura bhrama se rahita jJAna jima rIti se pratipAdya ko ho usa rIti se pratipAdana honA cAhiye / samasta loga vicAra ko samAna zakti bAle nahIM hote / apane buddhibala se jo pakSakA nirNaya kara sakatA hai aura vyApti ke grAhaka tarka kA smaraNa kara sakatA hai aura upanaya Adi ko jAna sakatA hai usake liye yadi kevala hetu kA prayoga ho-to bhI hAni nahIM hai / 'yahAM dhUma hai' itanA vacana sunakara vaha pakSa aura sAdhya Adi ko jAna sakatA hai| parantu jo pakSa kA nizcaya svayaM nahIM kara sakatA usake liye kevala hetu kA prayoga sAdhya kI siddhi meM sarvathA asamartha hai, ataH pakSa kA bhI prayoga karanA cAhiye / jaise yaha deza agnimAna hai, kAraNa yahAM dhUma hai| jisako vyApti ke prakAzaka tarka pramANa kA smaraNa mahIM usake liye dRSTAMta kA prayoga karanA caahiye| vaha isa prakAra agni hai. dhUma hone se, jahAM dhUma hai vahAM agni hai, jisa taraha mahAnasa meN| vyApti ke sAdhaka tarka pramANa ko smaraNa karake bhI no pakSa meM hetu ko nahIM joDa sakatA usake liye upanaya bho mAvazyaka hai| jisa prakAra isa deza meM dhUma bhI hai| upanaya taka prayoga hone para bhI jo sAdhya kI siddhi meM asamartha hai usake liye nigamana bhI Avazyaka hai jisa prakAra yahAM agni hai|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 jaba kisI pratipAdya ko pakSa Adi ke svarUpa meM paraspara virodhI jJAna hote haiM taba pakSazuddhi Adi kA prayoga bhI karanA cAhiye / pakSa aura hetu Adi meM jo doSa haiM una doSoM kA nirAkaraNa pakSa zuddhi Adi kahA jAtA hai| parArthAnumAna kA jo vAkya hai usake pakSa Adi pAMca avayava haiN| una ava. yavoMkI zuddhi bhI pAMca prakAra kI hai| isa rIti se anumAna vAkya ke daza avayava ho jAte haiN| jaba svArthAnumAna hotA hai taba pakSa, sAdhya aura hetu Adi ke krama kA anubhava nahIM hotaa| vyApti kA jJAtA puruSa hetu ko dekhakara hI sAdhya ko siddha kara letA hai| vaha pakSa kI racanA karake anantara hetu ko aura usake uttara kAla meM dRSTAMta Adi ko nahIM jaantaa| to bhI jaba pratipAdya puruSa ke liye parArthAnumAna kA prayoga karatA hai taba pratipAdya kI ghazA ke anusAra krama se athavA krama ke binA pakSa hetu bhAdi kA prayoga ho sakatA hai / svArthAnumAna ke kAla meM pakSa Adi kA krama anumava meM nahIM aataa| yaha bhI ekAnta rUpa se yukta nahIM hai| koI jJAtA svArthAnumAna ke kAla meM bhI krama se sAdhya ko jAna sakatA hai / jo pratipAdya pakSa Adi ke abhAva meM sAdhya kI siddhi nahIM kara sakatA usake liye pakSa Adi kA bhI prayoga Avazyaka hai| samasta pratipAdyoM ko kevala pakSa se athavA kevala heta se sAdhya kI siddhi nahIM hotii| ataH bhinna bhinna pratipAdyoM ke anusAra hetu ke samAna pakSa Adi kA bhI prayoga karanA cAhiye / bauddha loga hetuM aura dRSTAnta ina do avayavoM kA hI prayoga prAyaH karate haiN| unake anusAra atyaMta utkRSTa buddhivAle kevala hetu se sAdhya kI siddhi kara sakate haiM, to bhI unako apekSA nyUna buddhivAloM ke liye
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTAMta kA vacana ucita hai / isI rIti se bhinna bhinna prakAra kI buddhi vAle pratipAdya puruSoM ke liye pakSa Adi kA prayoga parArthAnumAna meM ucita hai| -: hetu ke bheda :mUlam:- sa cAyaM dvividhaH-vidhirUpaH prati. SedharUpazca / tatra vidhirUpo dvividhaH-vidhisAdhakaH pratiSedhasAdhakazca / tatrAdyaH SoDhA, arthaH-yaha hetu do prakAra kA hai-vidhirUpa aura niSedharUpa / unameM vidhirUpa do prakAra kA hai vidhisAdhaka aura niSedha sAdhaka / unameM pahalA chaH prakAra kA hai| vivecanA:-sAdhya kI upapatti aura anyathA anupapatti se prayoga meM jisa prakAra hetu ke do bheda haiM isa prakAra hetu ke prakAra meM bhI do bheda haiM / unameM jo hetu vidhirUpa hai vaha bhAvAtmaka hai aura jo niSedharUpa hai vaha abhAvAtmaka hai / jo vidhirUpa hetu hai vaha jisa prakAra bhAvarUpa sAdhya ko siddha karatA hai isa prakAra abhAvarUpa sAdhya ko bhI siddha karatA hai| kucha loga bhAvarUpa hetu ko kevala bhAvarUpa sAdhya kA sAdhaka kahate hai, aura niSedharupa hetu ko kevala abhAvarUpa sAdhya kA sAdhaka kahate haiM / yaha mata yukta nahIM hai / jaina mata ke anusAra bhAvarUpa aura abhAvarUpa donoM prakAra ke hetu bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka sAdhya ko siddha kara sakate haiN| vyApti ke kAraNa hetu sAdhya kI siddhi karatA hai / mAvAtmaka hetu vyApti ke kAraNa jisa prakAra bhAvarUpa sAdhya kI siddhi
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM samartha hai isa prakAra vyApti ke kAraNa amAvarUpa sAdhya kI siddhi meM bhI samartha hai| isI rIti se niSedharUpa hetu vyApti ke bala se jisa prakAra prabhAvarUpa sAdhya kI sididha meM samartha hai isa prakAra bhAvarUpa sAdhya kI siddhi meM bhI samartha hai| pratyeka artha jaina mata ke anumAra sat-asat rUpa hai / usameM sat aMza bhAva hai aura asat-aMza abhAva hai| vidhirUpa hetu do prakAra kA hai vidhi sAdhaka aura pratiSedha sAdhaka / ina donoM meM jo vidhi rUpa hetu vidhi kA sAdhaka hai vaha chaH prakAra kA hai| ye cha: prakAra vyApya-kArya-kAraNapUrvacara-uttaracara--aura sahacara bheda se hote haiN| malamaH-tadyathA-kazcidvayApya eva, yathA zabdo'nityaH prayatnanAntarIyakatvAditi / * yadyapi vyApyo hetu sarva eva, tathApi kAryAdha. nAtmavyApyasyAtragrahaNAdabhedaH, vRkSaH ziMzapAyA ityAderapyatravAntavaH / artha-ye chaH prakAra isa rIti se, koI hetu vyApya hI hotA hai jisa prakAra-zabda anitya hai, prayatna dvArA utpanna hone se / yadyapi samasta hetu vyApya hI hote haiN| to bhI yahAM jo hetu kArya Adi rUpa nahIM hai aura vyApya hai usI kA hI grahaNa hai ataH bheda hai| yaha vRkSa hai zizapA hone se-ityAdi hetu kA bhI isI meM antarbhAva hai|
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA:-zabda prayatna se utpanna hotA hai isaliye anitya hai-isa anumAna meM prayatna se utpatti hetu hai vaha bhAvarUpa hai / anityatva arthAt pariNAma sAdhya hai vaha bhI bhAvarUpa hai / jo artha prayatna se utpanna hotA hai vaha artha utpanna hone ke anantara kucha kAla meM isa prakAra ke pariNAma ko prApta karatA hai jo utpatti ke kAla meM vidyamAna pariNAma se sarvathA bhinna hotA hai| ghaTa prayatna se utpanna hotA hai| kucha kAla taka ghaTa kA jo AkAra hai, vaha dekhane meM AtA hai| dhaTa rUpa meM hone para bhI usameM koI na koI pariNAma hotA rahatA hai / parantu jaba daMDa Adike prahAra se ghaTa TUTa jAtA hai, taba kapAloM ke rUpa meM pariNAma hotA hai / yaha kapAlarUpa meM pariNAma ho vinAza, kahA jAtA hai / jaina mata ke anusAra vinAza, bhAva se savathA bhinna-abhAvarUpa nahIM hai| kapAlarUpa pariNAma vinAza hai aura vinAza hone ka kAraNa ghaTa anitya kahA jAtA hai| nyAya ke mata meM jisa prakAra vinAza abhAvarUpa hai isa prakAra jaina mata meM vinAza abhAva rUpa nahIM kintu pariNAmarUpa hai / ghaTa kI sthiti meM pratikSaNa jo utpattirUpa pariNAma hote haiM ve jisa prakAra bhAvarUpa haiM isa prakAra ghaTa kI sthiti jaba nahIM hotI taba vinAzarUpa pariNAma bhI bhAvarUpa hote haiN| kapAla Adi rUpa meM vinAza bhAvAtmaka hai| pratyeka artha bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka hai / jo abhAvatmakarUpa hai vaha bhI sarvathA bhAva se bhinna nahIM hai / ghaTakA vinAza sarvathA ghaTAtmaka nahIM hai / yadi nAza bhAvAtmaka hI ho, to naSTa hone ke anantara bhI ghaTarUpa meM ghaTa kI pratIti honI cAhiye / ata: AkAra kI apekSA se vinAza abhAvarUpa hai| parantu anya AkAra kI apekSA se vahI vinAza bhAvarUpa hai / ghaTa
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 kA jaba kapAlarUpa meM pariNAma hotA hai taba vaha pariNAma vinAzAtmaka hone para bhI bhAvAtmaka hai / isa bhAvAtmakarUpa ke kAraNa prakRta anumAna meM anityatvarUpa pariNAma bhAvAtmaka sAdhya hai| isaliye isa udAharaNa meM prayatna se utpattirUpa hetu svayaM bhAvAtmaka hai aura bhAvAtmaka anityatvarUpa sAdhya kA sAdhaka kahA jAtA hai| yadi anityatvarUpa sAdhya kevala abhAvarUpa ho to yaha hetu bhAvAtmaka sAdhya kA sAdhaka nahIM ho sktaa| prayatna se utpattirUpa hetu anityatvarUpa sAdhya kA kArya athavA kAraNa nahIM hai jisa prakAra dhUma agni kA kArya hai| isa prakAra prayatna se utpatti anityatva kA kArya nahIM hai aura jisa prakAra agni dhUma kA kAraNa hai isa prakAra anityatva rUpa pariNAma prayatna se utpatti kA kAraNa nahIM hai| isI prakAra prayatna se utpatti anityatvarUpa sAdhya kA pUrvacara uttaracara athavA sahacararUpa nahIM hai| jahAM jahAM prayatna se utpatti hai vahAM vahAM anityatA hai, ataH prayatna se utpatti anityatA kI vyApya hai| sAdhya aura hetu meM jaba vyApyavyApaka bhAva hotA hai, tabhI vyApti ke jJAna se anumAna kI utpatti hotI hai| isa kAraNa samasta hetu sAdhya ke vyApya haiN| kArya kAraNa AdirUpa jitane bhI hetu haiM ve bhI sAdhya ke vyApya hai / to bhI yahAM para jo hetu kArya athavA kAraNa Adi rUpa nahIM hai-usa vyApya kA grahaNa hai / ataH isa vyApya hetu meM kArya aura kAraNa rUpa hetuoM kA antarbhAva nahIM ho sktaa| vyApya hetu kA hI dUsarA nAma svabhAva hai| zizapA hai isaliye vRkSa hai yaha udAharaNa bauddhoM ke anusAra svabhAva hetu kA prasiddha hai / bauddhoM ke anusAra zizapA ke sAtha vRkSa
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ -307 kA sarvathA abheda hai| zizapA vRkSa kA kArya nahIM isaliye vaha vakSa ko anumiti karAtI hai| yaha svabhAva hetu jaina mata ke anusAra vyApyarUpa hai| pariNAmarUpa sAdhya ke sAtha prayatna se utpatti kA jisa prakAra bheda aura abheda hai isa prakAra takSa rUpa sAdhya ke sAtha zizapA kA bheda aura abheda hai| ataH zizapArUpa svabhAva hetu bho vyApyarUpa hai| yadyapi vyApya dharma se sAdhya dharma abhinna hai to bhI vyApya kA jaba nizcaya hotA hai tabhI usase babhinna sAdhya kA nibhraya nahIM hotA / artha aneka svabhAvavAle haiM / ataH zabda meM jaba prayatna se utpatti. rUpa dharma kA nizcaya hotA hai tabhI usase abhinna anityatvarUpa pariNAma kA nizcaya nahIM hotA / eka hI atha meM eka svabhAva nizcita aura anya svabhAva anizcita hotA hai / heturUpa dharma nizcita hai parantu sAdhyarUpa dharma nizcita nahIM hai, isaliye bheda aura abheda honeke kAraNa vyApya hetu se sAdhya dharma kA anumAna hotA hai / prayatna se utpattirUpa hetu ke samAna zizapArUpa hetu sAdhya kA nizcaya karA sakatA hai| - mUlam:-kazcitkAryarUpaH, bathA parvato'ya magnimAn dhUmavattvAnyathAnupapatterityatra dhUmaH, dhUmo yagneH kAryabhUtaH tadabhAve'nupapadyamAno'gniM gamayati / ___ arthaH-koI hetu kAryarUpa hotA hai| jisa prakAra yaha parvata agnivAlA hai, dhUmavAlA hone se / agnimAna na ho to dhUmavAna nahIM ho sakatA / isa anumAna meM dhUma. kAryarUpa hai, dhUma agni kA kArya hai| agni
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ke abhAva meM nahIM ho sakatA, ataH agni ko siddha karatA hai / mUlam:- kazcitkAraNarUpaH, yathA vRSTirbhaviSyati, viziSTameghAnyathAnupapatterityatra meghavizeSaH, sa hi varSasya kAraNaM svakAryabhUtaM varSaM gamayati / I artha:- koI hetu kAraNarUpa hotA hai / jisa prakAra viziSTa megha binA varSA kiye nahIM raha sakatA, ataH vRSTi hogI / isa anumAna meM megha vizeSa hetu hai / vaha varSA kA kAraNa hai aura apanI kArya varSA kI anumiti ko karAtA haiN| , mUlam:- nanu kAryAbhAve'pi sambhavat kAraNaM na kAryAnumApakam ata eva na vahninadhU maM gamayatIti cet; satyam: yasminsAmarthyApratibandhaH kAraNAntarasAkalyaM ca nizcetuM zakyate, tasyaiva kAraNasya kAryAnumApakatvAt / artha :- zaMkA karatA hai, kArya ke abhAva meM bhI kAraNa raha sakatA hai, ataH vaha kArya kI anumiti nahIM karA sakatA / isI liye vahni dhUma kI siddhi nahIM karatI / uttara meM kahatA hai, satya hai; jisa kAraNa meM sAmarthya kA pratibandha nahIM hai aura anya kAraNoM kI saMpUrNatA bhI hai
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.1 yaha nizcaya kiyA jA sake vahI kAraNa kArya kI anumiti karAtA hai| vivecanA:-kArya kisI deza aura kisI kAla meM kAraNa ke binA nahIM ho sakatA / parantu kAraNa sadA kArya ko utpanna nahIM krtaa| vaha kArya ke binA bhI dekhA jAtA hai| 'ka-kha' Adi varNa. kaMTha-tAlu Adike sAtha zarIra ke antavartI vAyu kA saMyoga jaba taka na ho taba taka nahIM utpanna hote / parantu kaMTha-tAlu Adi vargoM ko utpatti ke binA bhI rahate haiN| isaliye kaMTha Adi ke dvArA yadi kakAra Adi varNoM kI anumiti kI jAya to vaha yukta nahIM hai| varNoM kI utpatti ke binA bhI kaMTha Adi rahate haiM / kArya ke binA bhI kAraNa raha sakatA hai ataH kAraNa se kArya kA anumAna yukta nahIM hai| kArya ke anumAna meM kAraNarUpa hetu anekAntika hetvAbhAsa ho jAtA hai| isIliye dhUma ke anumAna meM vahni rUpa hetu anekAntika hetvAbhAsa kA prasiddha udAharaNa hai| isa zaMkA ke uttara meM siddhAntI kahatA hai, kevala kAraNa se kArya kA anumAna nahIM ho sakatA; parantu kAraNa vizeSa se kArya kA anumAna ho sakatA hai| deza, kAla aura avasthA ke bheda se kAraNa uttarakAla meM kArya ko avazya utpanna karatA hai / isa prakAra ke kAraNa kA kArya ke sAtha niyata saMbadha hotA hai / megha varSA kA kAraNa hai / varSA binA bho megha dikhAI dete haiN| parantu jaba bijalI bAra bAra camakatI hai aura garjanA bho bAra bAra hotI hai aura megha jaba atyanta nIce dikhAI dete haiM taba kucha kAla ke anantara avazya varSA hotI hai / isa prakAra ke meghoM
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 kA varSA ke sAtha niyata saMbaMdha hai| kAraNa ke vizeSa svarUpa ko jAnane ke liye yogya puruSa caahiye| kAraNa ke vizeSa svarUpa ko na jAnakara jaba kAraNa se kArya kA anumAna kiyA jAtA hai taba anumAna ke kartA kA aparAdha hai / kAraNarUpa hetu meM doSa nahIM hotA / jaba kArya kI utpatti meM jitane pratibaMdhaka kAraNa haiM una saba kA abhAva ho aura anya sahakArI kAraNa sampUrNarUpa se upasthita hoM, taba kAraNa kArya ke anumAna meM nirdoSa hetu ho sakatA hai| kAraNa vizeSa ke jJAna meM samartha jJAtA yadi ho, to kArya ke anumAna meM bhrama nahIM hotaa| mUlam:-kazcit pUrvacaraH, yathA udeSyati zakaTaM kRttikodayAnyathAnupattarityatra kRttikodayAnantara muhartAnte niyamema zakaTodayo jAyata iti kRttikodayaH pUrvacaro hetuH zakaTodayaM gamayati / arthaH-aba kRttikA nakSatra kA udaya hai isaliye zakaTa nakSatra kA udaya hogA, isa anumAna meM kRttikA kA udaya ho cukane para muhUrta ke anta meM avazya zakaTa nakSatra kA udaya hotA hai, isa kAraNa kRttikA kA udayarUpa pUrvacara hetu zakaTa ke udaya kI siddhi karatA hai| mUlam-kazcit uttaracaraH, yathodagAdbharaNiH prAk, kRttikodayAdityatra kRttikodayaH, kRtti
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311 kodayo hi bharaNyudayottaracarastaM gamayatItikAlavyavadhAnenAnayoH kAryakAraNAbhyAM bhedaH / ___ arthaH-koI hetu uttaracara hotA hai, jisa prakAra-, aba kRttikA kA udaya hai isaliye bharaNI nakSatra kA udaya ho cukA hai / isa anumAna meM kRttikA kA udaya uttaracara hetu hai| bharaNI nakSatra ke udaya ho cukane para kRttikA kA udaya hotA hai isaliye vaha bharaNI nakSatra ke udaya ko vyApta karatA hai / kAla ke vyavadhAna ke kAraNa pUrvacara aura uttaracara hetuoM kA kArya aura kAraNa se bheda hai| vivecanA:-kRttikA kA udaya pUrva kAla meM hotA hai aura zakaTa kA udaya uttarakAla meM hotA hai, isaliye zakaTa ke udaya meM kRttikA kA udaya kAraNa hai kAraNa honese kRttikA ke udaya ke dvArA zakaTa ke bhAvI udaya kA anumAna kAraNa se kArya kA anumAna hai| ataH kAraNa se pUrvacara kA bheda nahIM hai isa prakAra kI zaMkA uThatI hai / parantu ina donoM meM bheda hai / jo vastu pUrvakAla meM hotI hai vaha avazya uttarakAla meM honevAlI vastu kA kAraNa nahIM hotii| pUrvakAla meM vartamAna jo artha kArya kI utpatti meM hetu haiM, jinake kAraNa kArya apane svarUpa ko prApta karatA hai ve ho artha kAraNa hote haiM / zakaTa ke udaya kA jo svarUpa hai vaha kRttikA ke udaya se nahIM utpanna hotaa| jaba kRttikA kA udaya hotA hai taba avyavahita uttara kAla meM hI zakaTa kA:
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 udaya nahIM hotaa| kRttikA ke udaya kI apekSA se anya kAla meM hI zakaTa kA udaya dikhAI detA hai / pUrva kAla meM jo bhI vastu hai vaha uttarakAla meM vartamAna vastu kA kAraNa ho to pitAmaha Adi bhI putra ke pitA ho jAne caahiye| pUrva kAla meM jisa prakAra pitA hai isa prakAra pitAmaha Adi bhI haiM / isa samAnatA ke hone para bhI jisake kAraNa putra apane svarUpa ko prApta karatA hai vahI pitA kahA jAtA hai| pitAmaha Adi putra kI utpatti meM kAraNa nahIM haiN| ataH ve pitA nahIM hai isI rIti se kRttikA kA udaya zakaTa ke udaya kA jo svarUpa hai usameM hetu nahIM hai ataH vaha zakaTa kA kAraNa nahIM hai isa rIti se pUrvacara kAraNa se bhinna hai| isI prakAra uttaracara hetu se bhinna hai jisa prakAra pUrva kAla meM vartamAna samasta artha kArya vizeSa ke kAraNa nahIM hote, isa prakAra uttara kAla meM vartamAna samasta artha kArya nahIM hote / antarikSa meM nakSatra krama se pUrvakAla aura uttarakAla meM prakaTa hote haiM / ve nakSatra paraspara kAraNa athavA kArya nahIM haiM unameM eka anya ko pratIti kA sAdhana hai| vyApti ke kAraNa unameM sAdhya sAdhana bhAva hai / kArya kAraNa bhAva ke binA bhI vyApti hotI hai, ataH pUrvacara hetu kAraNa hetu se bhaura uttaracara hetu kArya hetu se bhinna hai / mUlam:-kazcitsahacaraH, yathA mAnuliGagaM. rUpavadbhavitumarhati rasavattAnyathAnupapatterityatra rasaH raso hi niyamena rUpasahacaritaH,tadabhAve. 'nupapadyamAnastadgamayati /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 613 arthaH-koI hetu sahacara hotA hai / jisa prakAra bijaurA rUpavAna honA cAhiye anyathA vaha rasavAlA nahIM ho sakatA / isa anumAna meM rasa sahacara hetu hai| rasa avazya rUpa ke sAtha rahatA hai / rUpa ke abhAva meM vaha nahIM ho sktaa| ataH vaha rUpa kA anumAna kagatA vivecanA:--andhakAra meM jaba koI bijaurA ko khAtA hai tava prakAza na honese vaha rUpa ko nahIM dekha sakatA, rasa kA anubhava karatA hai| isa kAraNa rUpa kA anumAna karatA hai / rasa vidhirUpa hetu hai aura rUpa kA sahacArI hai| jitane artha pudgala se utpanna hue haiM, ve samasta rUpa-rasa-gaMdha-aura sparzavAle haiM / jaina mata ke anusAra rasa rUpa ke binA nahIM ho sakatA , ataH rUpa ke anumAna meM rasa sahacara hetu hai| malama-parasparasvarUpaparityAgopalambha-paurvAparyAbhAvAbhyAM svabhASakAryakAraNebhyo'sya bhedH| arthaH-paraspara ke svarUpa kA tyAga pratIta hotA hai aura paurvAparya kA abhAva hai, isaliye svabhAva kArya aura kAraNa hetuoM se isa sahacara hetu kA bheda hai| vivecanA:-rUpa kA jo svarUpa hai vaha rasa kA nahIM hai aura rasa kA jo svarUpa hai vaha rUpa kA nhiiN| rUpa aura rasa meM paraspara sarvathA bheda hai, ataH rasarUpa hetu svabhAva hetu nahIM hai / svabhAva hetu jisa sAdhya kA anumAna karatA hai usake sAtha usakA bheda aura abheda hotA hai| zizapA kA
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 vRkSa ke sAtha bheda aura ameva hai / zizapA vazca se sarvathA bhinna nahIM hai / zizapA vRkSAtmaka hai parantu rama rUpAtmaka nahIM hai / rUpa se vaha sarvathA bhinna hai, ataH rasa hetu svabhAvarUpa hetu nahIM hai| kArya aura kAraNa meM pUrvApara bhAva hotA hai / agni pUrva bhAvI hai aura dhUma uttarakAla meM utpanna hotA hai / isaliye una donoM meM kArya-kAraNabhAva hai / parantu rasa aura rUpa meM pUrvAparabhAva nahIM hai| donoM kA kAla samAna hai / isase jaba rUpa kA anumAna hotA hai taba rUpa kA vahI kAla hotA hai. jo rasa kA hotA hai, ataH rasa hetu sahacara hai / vaha kArya athavA kAraNa nahIM hai| mUlam:-eteSadAharaNeSu bhAvarUpAnevAranyAdIna sAdhayanti dhUmAdayo hetavo bhAvarUpA eveti vidhisaadhkvidhiruupaaH| - artha:-ina udAharaNoM meM dhUma Adi hetu svayaM bhAvarUpa hai aura jina agni Adiko siddha karate haiM ve bhI bhAvarUpa haiN| isaliye ye hetu vidhisAdhaka aura vidhirUpa hai| mUlam:-ta evAviruhopalabdhaya ityucynte| arthaH-vahI hetu aviruddhopalabdhi kahe jAte haiN| vivecanA: -sAdhya ke sAtha-vyApya-kArya kAraNa-pUrvacarauttaracara aura sahacara hetuoM kA virodha nahIM hai, ataH ye hetu aviruddha haiM / aviruddhoM ko upalabdhi arthAt pratIti
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 hotI hai aura usake dvArA sAdhya kI anumiti hotI hai, ataH avirudopalabdhi'nAma se bhI ye hetu kahe jAte haiN| mUlam-ditIyastu niSedhasAdhako viruddho. palabdhinAmA / sa ca svabhAvaviruddhatavyApyA. ghapalabdhibhedAt sptdhaa| artha:-dvitIya vidhirUpa hetu niSedha kA sAdhaka hai aura usakA nAma viruddhopalabdhi hai aura vaha svabhAva viruddha upalabdhi vyApya viruddha upalabdhi Adi bheda se sAta prakAra kA hai / vivecanA:-vidhi sAdhaka hetu kA dvitIya bheda niSedha kA sAdhaka hai| vaha sAdhya ke sAtha jo viruddha hai usakI upalabdhirUpa hai, ataH viruddhopalabdhi kahA jAtA hai| usake sAta bheda isa prakAra haiM:-1 niSedhyasvabhAva viruddhopalabdhi2 niSedhya vyApya viruddhopalabdhi -3 niSedhya viruddhakAryopalabdhi 4 niSedhyAdaruddha kAraNopalabdhi 5 niSedhyaviravapUrvacaraupAya-6 niSedhya viruddhottaracaropalabdhi 7 niSedhyaviruddhasahacaropalabdhi mUlam:-yathA nAstyeva ekAntaH, anekAntasyopalambhAt / nAstyasya tatvanizcayaH, tatra sandehAt / nAstyasya krodhopazAntiH, padanavikArAdeH / nAstyasyAsatyaM vacaH, rAgAdhakala. dvitajJAnakalitatvAt / nodgamiSyati muhUrtAnte puSyatArA, rohiNyudgamAt / nodagAnmuhUrtAtpUrva
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 magaziraH, pUrvaphA(phalgunyudayAt / nAstyasya mithyAjJAnaM, samyagdarzanAditi / arthaH-sarvathA ekAnta kA abhAva hai, anekAnta kI pratIti ke honese; isa manuSya ko tattva kA nizcaya nahIM hai, tattva meM saMdeha honese, isa manuSya ko krodha kI zAnti nahIM hai, mukha ke vikAra honese isa manuSya kA asatya vacana nahIM hai, rAga Adike kalaMka se rahita jJAna ke sAtha saMbaMdha honese, muhUrta ke anantara puSya nakSatra kA udaya nahIM hogA, rohiNI kA udaya hone se muhUrta pahale mRgazira nakSatra kA udaya nahIM, pUrva phalgunI nakSatra ke udaya honeseH isa manuSya ko mithyAjJAna nahIM hai, samyaga darzana honese-ye udAharaNa haiN| mUlam:-atrAnekAntaH pratiSeyasyaikAnta. sya svabhAvato viruddhaH / tatvasaMvahazca pratiSedhya. tatva nizcaya viruDatadanizcayavyApyaH / vadanavikA. rAdizca krodhopazamaviruDatadanupazamakAryam / rAgAdyakalaGkitajJAnakalitatvaM cAsatyaviruddhasatyakAraNam / rohiNyudgamazca puSyatArodgamaviruddhamRgazIrSodayapUrvavaraH / pUrvaphalgunyudayazca
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 mgshiirssodyviruddhmghodyottrcrH| samyagdarzanaM ghamithyAjJAnaviruDasamyagajJAnasahacaramiti / arthaH-yahA~ anekAnta, niSedhya ekAnta kA jo svabhAva hai usake viruddha hai / tattva kA nizcaya niSedhya hai usakA virodhI tattva kA anizcaya hai usakA vyApya tattva kA sandeha hai| mukha kA vikAra Adi krodha ke upazama kA virodhI jo krodha kA anupazama hai usakA kArya / rAga Adike kalaMka se rahita jJAna kA saMbaMdha asatya ke viruddha satya kA kAraNa hai| rohiNI kA udaya, puSya nakSatra kA jo udaya hai usake virodhI mRgazIrSa nakSatra ke udaya se pUrvacara hai / pUrva phalgunI kA udaya mRgazIrSa nakSatra ke udaya ke virodhI maghA nakSatra ke udaya se uttaracara hai / samyag darzana mithyAjJAna ke virodhI samyag jJAna kA sahacara hai| vivecanAH-bhAvAtmaka virodhI dharma abhAva ko siddha karatA hai, isaliye vidhirUpa hetu abhAva kA sAdhaka hai| jisakA niSedha iSTa hai, vidhirUpa hetu usakA virodhI hai, ataH viruddha kahA jAtA hai / viruddha kI pratIti se abhAvarUpa sAdhya ko siddhi hotI hai ata: yaha hetu viruddhopalabdhi nAma se bhI kahA jAtA hai| isake sAta bhedoM meM se prathama bheda svabhAva viruddhopalabdhi hai| anekAnta kA jJAna hotA hai, usake dvArA sarvathA ekAnta kA abhAva hai yaha isakA udAharaNa hai|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahAM sarvathA ekAnta niSedhya hai| samasta vastu kevala sat haiM athavA kevala asat hai ityAdi mata sarvathA ekAnta hai| isa ekAnta ke svabhAva kA virodhI anekAnta hai / eka apekSA se artha ' sat hai aura anya apekSA se asat haiityAdi anekAnta hai| anekAnta svabhAva ekAnta svabhAva kA virodhI hai-usakI pratIti hotI hai, ataH ekAnta kA abhAva siddha hotA hai| virodhI svabhAva kI upalabdhi hai isaliye vaha upalabdhirUpa hai| upalabdhi ke abhAva se yahAM ekAnta kA niSedha nahIM hai, ataH viruddholabdhi anupalabdhirUpa nahIM hai / jala kA zIta sparza aura agni kA uSNa sparza paraspara virodhI haiN| jahAM uSNa sparza hai vahAM zIta sparza kA abhAva siddha hotA hai| uSNa sparza bhAvarUpa hai vaha zIta sparza kA abhAvarUpa nahIM hai / apekSA se sattva aura asattvarUpa anekAnta dharma ekAnta sattva kA abhAvarUpa nahIM hai / ane. kAnta svarUpa bhAvAtmaka hai usako pratIti upalabdhi hai, vaha anupalabdhi nahIM hai| jaba anekAnta kI upalabdhi hotI hai taba ekAnta kI upalabdhi nahIM hotI, parantu anekAnta kI upalabdhi svayaM anupalabdhirUpa nahIM hai / pahale raNa sparza bhAvarUpa meM upalabdha hotA hai uttaraphAla meM zIta sparza ke rUpa se upalabdhi nahIM hotI, ataH uraNa aura zIta sparza kA virodha pratIta hotA hai| virodha ke jJAna meM artha ke apane svarUpa kI upalabdhi mukhya kAraNa hai aura virodhI artha ke svarUpa meM anupalabdhi sahakArI kAraNa hai / isI rIti se anekAnta svabhAva kI apekSA ke bheda se sat aura asat rUpa meM upalabdhi mukhya hai / isake kAla meM ekAnta sat athavA ekAnta asat kI upalabdhi nahIM hotii| yaha upalabdhi to
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 319 ekAnta aura anekAnta ke virodha kI pratIti meM sahAyaka kAraNa hai / mukhya hetu anekAnta kI upalabdhirUpa hai, ataH virodhI svabhAva kI upalabdhi vidhirUpa hai. abhAvAtmaka anupalabdhirUpa nahIM hai| itanA tattva dhyAna meM rahanA cAhiye / dUsarA udAharaNa-viruddhavyAptopalabdhi kA hai| isa puruSa ko tatvoM meM nizcaya nahIM hai, tatvoM meM saMdeha hone se / isa udAharaNa meM jIva-ajIva-Azrava-bandha-saMvara-nirjarA aura mokSa-ye tattva haiM inameM nizcaya niSedhya hai| nizcaya se virUddha anizcaya hai usase vyApta saMdeha kI upalabdhi hai / anizcaya gyApaka hai aura sandeha vyApya hai / jaba bhrama hotA hai athavA anadhyavasAya hotA hai-taba anizraya hai, parantu sandeha nahIM hai| sandeha jaba hotA hai taba anizcaya avazya hotA hai| anizcaya ke binA saMdeha nahIM hotA, ataH anizcaya vyApaka hai aura sandeha vyApya hai / jahAM anizcaya hai vahAM nizcaya kA abhAva hai isa rIti se sandeha ke dvArA nizcaya kA abhAva siddha hotA hai| muha meM vikAra dikhAI detA hai, isaliye isa puruSa meM krodha kI zAnti nahIM haiN| isa anumAna meM mukha ke vikAroM kI pratIti viruddha kAryopalabdhirUpa hai| yahAM krodha kA upazama niSedhya hai--usake virUddha anupazama hai, usake kAya mukha ke vikAra haiM mukha kA aruNa varNa hoThoM kA pharakanA, AMkhoM kA lAla honA, ityAdi vikAra krodha ke kArya haiM / ina kAryoM se krodha ke upazama kA abhAva siddha hotA hai / isakA vacana asatya nahIM, rAga prAdi ke kalaMka se rahita jJAnavAlA hone se, yaha udAharaNa viruddha kAraNopalabdhirUpa hai| yahAM asatya niSedhya hai, usake viruddha satya hai /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 umakA kAraNa rAga dveSa Adise rahita jJAna hai / yuktiyukta vacana prAdike dvArA rAga aura dveSa Adise rahita jJAna jaba siddha hotA hai taba vaha jJAna satya ko siddha karatA hai| satya siddha hokara asatya kA niSedha karatA hai| muhUrta ke anantara puSya nakSatra kA udaya nahIM hogaa| rohiNI kA udaya hone se / isa anumAna meM hetu viruddha pUrvacaropalabdhirupa hai| yahAM para puSya nakSatra kA udaya niSedhya hai, usake viruddha magazIrSa nakSatra kA udaya hai| usakA pUrvacara rohiNI kA udaya hai| ___ muhUrta se pUrvakAla meM mRgazIrSa kA udaya nahIM huaa| pUrva phalgunDI kA udaya hone se / yaha udAharaNa viruddhottara. caropalabdhi kA hai| yahAM mRgazIrSa kA udaya niSedhya hai.. usake viruddha maghA kA udaya hai, usakA uttaracara pUrva phalgunI kA udaya hai| isa puruSa ko mithyA jJAna nahIM hai, samyagdarzana hone se| yaha udAharaNa viruddha sahacaropalabdhi kA hai| yahAM mithyA. jJAna niSedhya hai--usakA virodhI samyag jJAna hai / usakA sahacara samyag darzana hai| [pratiSedharUpa hetu kA nirUpaNa ] mUlam:-pratiSedharUpA'pi heturdividhaH-vidhi. sAdhakaH pratiSedhasAdhakazceti / arthaH-pratiSedha rUpa hetu bhI do prakAra kA hai (1) vidhi sAdhaka aura (2) pratiSedha sAdhaka / vivecanAH -pratiSedharUpa hetu kA prathama bheda vidhi sAdhaka hai| jisa prakAra vidhi svarUpa hetu kA aviruddhopalabdhi nAmaka
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 321 prathama bheda vidhi sAdhaka hai aura usI kA dUsarA bheda viruddho. palabdhi mAnavAlA pratiSedha kA sAdhaka hai / isI prakAra pratiSedharUpa hetu kA bhI prathama bheda viruddhAnupalabdhi nAma vAlA hai aura vidhisAdhaka hai / usokA abiruddhAnupalabdhi nAmaka dUsarA bheva pratiSedha sAdhaka hai| mUlama-Ayo viruDAnupalabdhinAmA vidhe. yviruddhkaarykaarnnsvbhaavvyaapkshcraanuplmbhbhedaatpnycdhaa| arthaH-viruddhAnupalabdhi nAma vAlA prathama hetu vidheya ke viruddha kArya-kAraNa-svabhAva-vyApaka-aura sahacara kI anupalabdhi ke bheda se pAMca prakAra kA hai| vivecanA:--vidheya kA artha hai sAdhya / sAdhya se jo . viruddha haiM unakI anupalagdhi hone se isake pAMca meva haiM (1) vidheya viruddha kAryAnupasamSi (2) vidheya vinya kAraNAnupalagdhi (3) vidheya viruddhasvAbhAvAnupalagdhi (4) vidheyaviruddha vyApakAnupalandhi aura (5) vidheya viruddha-sahacarA. nuplbdhi| mUlam-yathA astyatra rogAtizayaH, nIrogavyApArAnupalabdheH vidyate'tra kaSTam , iSThasaMyogAbhAvAt / vastujAtamanekAntAtmakam , ekAntasvabhAvAnupalambhAt / astyatra chAyA, auSNyAnupalabdheH / astyasya mithyAjJAnam , samyagdarzanAnupalabdheriti /
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 arthaH-udAharaNa-isa manuSya meM roga kI adhikatA hai-roga rahita manuSya ke vyApAroM kI anupalabdhi ke hone se | isa manuSya meM kaSTa hai, priya artha ke sAtha saMyoga na hone se / vastu anekAntAtmaka hai-ekAntasvabhAva ke anupalabdha hone se / yahAM chAyA hai-uSNasparza kI anupalabdhi ke hone se / isa manuSya ko mithyA jJAna hai, samyagdarzana kI anupalabdhi ke hone se / vivecanAH- prathama udAharaNa meM adhika roga sAdhya hai / usake viruddha Arogya hai usakA kArya roga rahita manuSya kI ceSTAoM kA samUha hai, usako anupalabdhi hai-isa kAraNa viruddha-kAryAnupalabdhi hai| dUsare udAharaNa meM-sAdhya kaTa hai. usake viruddha sukha hai, usakA kAraNa priya vastu kA saMyoga hai, usako anupalabdhi hai-ataH viruddha kAraNAnupalabdhi hai| tIsare udAharaNa meM anekAnta svabhAva sAdhya hai| usake viruddha ekAnta svabhAva hai, usakI anupalabdhi hai, ataH viruddha svabhAvAnupalabdhi hai / artha sva-rUpa se sat aura pararUpa se asat dikhAI dete haiN| koI bhI artha pratyakSa ke dvArA kevala bhAvAtmaka athavA abhAvAtmaka pratIta nahIM hotA, ataH pratyeka artha bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka hai isaliye anekAntAtmaka hai / isI rIti se koi bhI artha sarvathA nitya nahIM pratIta hotA / paryAyarUpa meM usakA pariNAma pratyakSa hai aneka pariNAma hone para bhI dravyarUpa se usakA vinAza
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 dikhAI nahIM detA / ata dravyarUpa se nitya aura paryAyarUpa se anitya hai| isa kAraNa bhI pratyeka artha anekAnta rUpa hai| jo loga kevala jJAna ko satya svIkAra karate haiM aura bAhya artha ko mithyA mAnate haiM. unakA mata bhI yukta nahIM hai| jisa prakAra jJAna pratIta hotA hai aura vaha satya hai-isa prakAra atha bhI pratIta hotA hai aura usakA bAdha nahIM hotA, ataH jJAna ke samAna artha bhI satya hai| ekAntarUpa se samasta artha mithyA nahIM haiN| kisI bhI artha meM ekAnta sva. bhAva pratIta nahIM hotA, ataH artha anekAntAtmaka hai / caturtha udAharaNa meM chAyA sAdhya hai| usake viruddha tApa hai usakA vyApaka uSNa sparza hai, usakI anupalabdhi haiata: viruddha vyApakAnupalabdhi hai / paMcama udAharaNa meM mithyA jJAna sAdhya hai, usake viruddha samyaga jJAna hai aura usakA sahacara samyag darzana hai, usako anupalabdhi hai, ataH viruddha sahacarAnupalabdhi hai| malam:-dvitIyo'viruhAnupalabdhinAmA pratiSedhyAviruDasvabhAvavyApakakAryakAraNapUrva carottarasahacarAnupalabdhibheda t sptdhaa| ___ arthaH-dUsarA aviruddhAnupalabdhi nAma vAlA hai| niSedhya se aviruddha jo svabhAva-vyApaka-kArya kAraNa pUrvacara-uttaracara aura sahacara haiM, unakI anupalabdhi ke bheda se yaha sAta prakAra kA hai| vivecanA:-yaha hetu svayaM niSedharUpa hai aura niSedha kA sAdhaka hai / isake sAta bhedoM ke nAma isa prakAra haiN| (1)
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 pratiSedhyAviruddha svabhAvAnupalagdhi (2) pratiSedhyAviruddha vyApakAnupalagdhi (3) pratiSedhyAviruddhakAryAnupalagdhi (4) pratiSedhyAviruddha kAraNAnupalabdhi (5) pratiSedhyAviruddha pUrvaparAnupalabdhi (6) pratiSedhyAviruddhottaracarAnupalabdhi (7) pratipedhyAviruddhasahacarAnupalabdhi / ___ mUlam:-yathA nAstyatra bhUtale kumbhaH, upalabdhilakSaNaprAptasya tatsvabhAvasyAnupalambhAt / nAstyatra panasaH, paadpaanuplbdheH| nAstyatrA. pratihata zaktikaM bIjam , aGakurAnavalokanAt / na santyasya prazamaprabhRtayo bhAvA:, tattvArthabhaDAnAbhAvAt / nodgamiSyati muhUntei svAtiH, citrodayAdarzanAt / nodagamata. pUrSabhadrapadA muhUrtAtpUrvam , uttarabhadrapadodgamAbhavagamAt / nAstyasya samyagjJAnam, samyagdarzamAnupalabdheriti / arthaH-inake udAharaNa (1) isa bhUtala meM ghaTa nahIM hai| upalabdhi ke kAraNoM ko prApta karake bhI aura upalabdhi ke yogya svabhAvavAlA hone para bhI usakI upalabdhi na honese / (2) yahAM panasa nahIM hai, vRkSa kI anupalabdhi hone se / (3) yahAM apratihata zaktivAlA vIja nahIM hai, aMkura kA adarzana honese / (4) isa manuSya ko prazama Adi bhAva nahIM haiM, tattva arthoM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 meM zraddhA na hone se / (5) muhUrta ke anantara svAti nakSatra kA udaya nahIM hogA, citrA nakSatra ke udaya ke na dikhAI dene se / (6) muhUrta se pahale pUrva bhadrapadA nakSatra kA udaya nahIM huA, uttara bhadrapadA nakSatra kA udaya kA ajJAna hone se / (7) isa manuSya meM samyaga jJAna nahI hai, samyag darzana ke anupalabdha hone se / vivecanA:-prathama udAharaNa meM niSedhya ghaTa hai. usakA svabhAva darzana yogya hai / sAmame ke deza meM ghaTa ho, koI prati. baMdhaka na ho aura sahakArI kAraNa prakAza ho, isa dazA meM cakSa ke sAtha saMbaMdha ho to ghaTa avazya pratyakSa hotA hai| jaba upalabdhi ke kAraNa hone para bhI ghaTa upalabdha nahIM hotaa| taba ghaTa kA abhAva anupalabdhi se siddha hotA hai / ghaTa kA svabhAva dekhane yogya hai| usakA svabhAva isa prakAra kA nahIM hai-jisake dvArA kAraNoM ke upasthita hone para bhI vaha dikhAI mre| isaliye bhUtala meM ghaTa kA abhAva siddha hotA hai| ___ yahAM zakA hotI hai,-upalabdhi ke kAraNoM ke sAtha saMbaMdha hone para bhI upalabdhi nahIM hotI isaliye Apa purovartI bhUtala meM ghaTa ke abhAva ko siddha karate haiM / parantu jo ghaTa vidyamAna nahIM hai usake sAtha cakSu AdikA sabaMdha nahIM ho sakatA / yadi cakSu Adike sAtha saMbaMdha ho, to ghaTa kA abhAva nahIM ho sakatA / isakA uttara yaha hai- yahAM ghaTa ke svarUpa ko Aropita karake niSedha kiyA jAtA hai| yadi ghaTa vidyamAna ho to pratibaMdhaka ke na hone para aura sahakArI
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 prakAza ke hone para cakSu ke dvArA usakI pratIti avazya honI cAhiye, parantu nahIM hotI isaliye vaha avidyamAna hai| jahAM niSedha hotA hai vahAM Aropita svarUpa meM hotA hai| niSedhya vastu kA jo avirodhI svabhAva hai usakI yadi anupalabdhi ho, to vaha vastu vahAM nahIM ho sktii| dUsare udAharaNa meM-panasa niSedhya hai aura usake sAtha aviruddha usakA vyApaka pAdapatva hai usako anupalabdhi hai, ataH aviruddha vyApakAnupalabdhi hai| tRtIya udAharaNa meM pratibaMdha rahita zaktivAlA bIja niSedhya hai / usake sAtha aviruddha aura usakA kArya aMkura hai usakA darzana nahIM ataH aviruddha kAryAnupalabdhi hai / sahakArI kAraNoM kI saMpUrNa rUpa meM upasthiti ho aura koI pratibaMdhaka na ho to mukhya kAraNa pratibaMdha rahita zaktivAlA kahA jAtA hai / aMkura kI utpatti meM bIja mukhya kAraNa hai / kSetra haiM jala, vAyu aura tApa Adi sahakArI kAraNa haiN| ye samasta sahakArI upasthita hoM aura koI pratibaMdhaka na ho, to bIja se aMkura avazya utpanna hotA hai / isa prakAra kI viziSTa vyavasthAvAle bIja ke sAtha aMkura kA virodha nahIM hai| ucita pariNAma meM jala Adi na mile aura koI pratibaMdhaka ho taba bIja hone para bhI aMkura kI utpatti nahIM hotii| kArya ke adarzana se bIna ke abhAva kA anumAna yukta nahIM hai| sahakAriyoM ke na hone para athavA pratibaMdhakoM ke upasthita hone para bIja hone para bhI aMkura nahIM hotA, ataH aMkura ke adarzana se pratibaMdha rahita zaktivAle bIja ke abhAva kA anumAna hotA hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 327 caturtha udAharaNa meM prazama Adi bhAva niSedhya haiM / unake sAtha aviruddha aura unakA kAraNa tattvArtha meM zraddhA hai usakI anupalabdhi hai, ataH zraviruddhakAraNAnupalabdhi hai / jIva Adi tattvoM meM jisakI zraddhA hotI hai usake antaHkaraNa meM prazama Adi bhAva utpanna hote haiN| prazama varAgya nirveda - anukampA aura Astikya- isa jIva ke pariNAma haiM / jIva Adi tattvabhUta artho meM zraddhA ina bhAvoM kA kAraNa hai / jaba kisI pApa karma se manuSya meM jIva Adike viSaya meM zraddhA kA abhAva siddha hotA hai, taba isa zraddhA ke prazama Adi jo kArya haiM unakA abhAva siddha hotA hai / vyApaka ke abhAva meM vyApya kA abhAva niyama se hotA hai / loka meM bhI vyApaka agni ke abhAva se vyApya dhUma ke abhAva kI pratIti hotI hai / paMcama udAharaNa meM muhUrta ke anantara svAti nakSatra kA udaya niSedhya hai usake sAtha aviruddha aura usake pUrvacara citrA nakSatra kA udaya hai usakA adarzana hai, ataH aviruddha pUrvacarAnupalabdhi hai / chaThe udAharaNa meM - pUrva bhadrapadA nakSatra kA udaya niSedhya hai / usake sAtha aviruddha aura usakA uttaracara uttarabhadrapadA nakSatra kA udaya hai usakA adarzana hai, ataH aviruddha uttaracarAnupalabdhi hai / saptama udAharaNa meM samyagjJAna niSedhya hai / usake sAtha aviruddha aura usakA sahacara samyag darzana hai / usakI upalabdhi nahIM, ataH aviruddhasahacarAnupalabdhi hai / jaba kisI manuSya meM samyag darzana kA abhAva siddha hotA hai taba usake sahacara samyag jJAna kA abhAva siddha hotA hai /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 mUlama-so'yamanekaSidho'nyathAnupappokalakSaNoM heturuktaH / arthaH-isa rItise aneka prakAra kA aura anyathAnupapattirUpa eka lakSaNavAlA hetu kahA jA cukA / [hetvAbhAsoM kA nirUpaNa] mUlam-ato'nyo hetvAbhAsaH / sa tredhAasiddha-viruddha-anaikAntikabhedAt / arthaH-isa hetu se bhinna hetvAbhAsa hai aura usake tIna prakAra haiN| (1) asiddha (2) viruddha aura (3) anaikAntika / vivecanA:-hetu kA mukhya svarUpa anyathA anupapatti hai| usase rahita hone ke kAraNa ahetu hone para bhI hetu ke sthAna meM prayoga honese hetu ke samAna dikhAI detA hai, bhataH hesvAbhAsa kahA jAtA hai| [asiddhahetvAbhAsa kA nirUpaNa] malam-tatrApratIyamAnasvarUpo heturasiraH svarUpApratotizcAjJAnAtsandehAdviparyayAvA / arthaH-jisa hetu kA svarUpa pratIta nahIM hotA, vaha asiddha kahA jAtA hai / svarUpa kI apratIti ajJAna, sandeha athavA bhrama se hotI hai|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 329 kisI vaktA ko hetu ke svarUpa kA jJAna nahIM hotA / kisIko hetu ke svarUpa meM sandeha hotA hai aura kisIko hetu ke svarUpa meM bhrama hotA hai / malam - sa dvividhaH - ubhayAsiDo'nyatarAsiddhazca | Ayo yathA zabdaH pariNAmI cAkSuSasvAditi / dvitIyo yathA acetanAstara vaH, vijJAnendriyAyurnirodhalakSaNamaraNarahitatvAt, acetanAH sukhAdayaH utpattimattvAditi vA / artha :- vaha do prakAra kA hai ( 1 ) ubhayAsiddha (2) anyatarAsiddha | prathama- jaise zabda pariNAmI hai, cakSu ke | dvArA pratyakSa honese / dUsarA - jaise vRkSa acetana haiM, vijJAna indriya aura Ayu ke nirodharUpa maraNa se rahita honese / athavA sukha Adi acetana haiM, utpattivAlA honese / vivecanA - vAdI aura prativAdI donoM jisa hetu ko dharmI meM vidyamAna nahIM mAnate, vaha hetu ubhayAsiddha hai / zabda ko pariNAmI siddha karane ke liye jaba cAkSuSatva - hetu ke rUpa meM kahA jAtA hai, taba vaha umayAsiddha hotA hai| vAdI aura prativAdI meM se koI bhI zabda ko cakSu dvArA pratyakSa nahIM mAnatA donoM kAna ke dvArA usakA pratyakSa svIkAra karate haiN|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 vAdI athavA prativAdI koI eka jaba hetu ko siddha nahIM mAnatA, taba vaha anyatarAsiddha kahA jAtA hai| bauddha vRkSoM ko acetana mAnate haiM / ve kahate haiM, vRkSoM meM jJAna nahIM hai, indriya nahIM hai aura maraNa nahIM haiM ataH vRkSa acetana haiN| yahAM vAdI bauddha hai aura prativAdI jaina hai| jainoM ke anusAra vRkSoM meM caitanya hai| ve vRkSo meM jJAna indriya aura maraNa ko svIkAra karate haiN| pratipakSI jaina kI apekSA se bauddha kA hetu asiddha hai, ataH anyatarAsiddha hai| mUlam:-nanvanyatarAsiDI hetvAbhAsa eva nAsti, tathAhi-pareNAsiDa ityudbhAvitaM yadi vAdI na tatsAdhaka pramANamAcakSIta, tadA pramANAbhAvAdubhayorapyasiDaH / athAcakSIta tadA pramANasyApakSapAtitvAdubhayorapi siDaH / arthaH-zaMkA-anyatarAsiddha hetvAbhAsa hI nahIM hai / prativAdI jaba yaha hetu asiddha hai-isaprakAra udbhAvana karatA hai taba yadi vAdI hetu ke sAdhaka pramANa ko na kahe to pramANa ke abhAva se vaha donoM ke liye asiddha ho jAyagA aura yadi vAdI pramANa ko kahe to pramANa ke pakSapAta rahita hone se vaha donoM ke liye siddha ho jaaygaa| vivecanA:-anumAna kA prayoga karanevAlA vAdI jaba hetu ko kahatA hai aura prativAdI usa hetu ko asiddha kahanA hai taba yadi vAdI hetu ke sAdhaka pramANa ko nahIM kahatA to
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 331 pramANa kA abhAva vAdI aura prativAdI donoM ke liye hai| prativAdI ke mata ke anusAra usa hetu kI siddhi meM pramANa nahIM hai aura vAdI pramANa kA prayoga nahIM karatA, isaliye vAdI ke mata meM bhI pramANa kA abhAva hai| isa rIti se vAdI aura pratidAdI ke liye vaha hetu asiddha hai / yadi vAdI asiddhatA doSa ke nirAkaraNa ke liye pramANa ko kahatA hai to pramANa sabake liye pramANa hotA hai| pramANa kA prAmANya puruSa ko apekSA se nahIM hotaa| vAdI jisa pramANa ko kahatA hai vaha pratibAdI ke liye bhI pramANa hai / isa avasthA meM vAdI kA hetu pratibAdI ke liye bhI pramANa hai| isa avasthA meM vAdI kA hetu prativAdI ke liye bhI siddha hogaa| donoM ke liye siddha hone ke kAraNa vaha asiddha nahIM ho sktaa| mUlam:-atha yAvanna paraM prati pramANena prasA. dhyate, tAvattaM pratyasiddha iti cet gauNaM tA. siddhatvam ; na hi ratnAdipadAthastattvato'pratIyamAnastAvantamapi kAlaM mukhyatayA tdaabhaasH| arthaH-yadi Apa kahate haiM-jaba taka prativAdI ke liye hetu pramANa se siddha nahIM hotA taba taka usake liye vaha asiddha hai, to asiddhatA gauNa ho jAyagI / ratna Adi padArtha jitane kAla taka tAttvikarUpa meM pratIna nahIM hote utane kAla taka ve mukhyarUpa se ratnAbhAsa nahIM ho jAte /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 vivecanA:-vAdI aura prativAdI jaba taka pramANoM ke dvArA apane hetu kI dUsare ke liye siddhi nahIM karate taba taka vaha hetu dUsare ke liye asiddha hai; ataH anyatarAsiddha hai / isa AkSepa ke uttara meM pUrvapakSI kahatA hai| yadi isa rIti se masiddhatA ho, to vaha asiddhatA tAttvika nahIM hai| pramANa hone para bhI yari pramANoM kA prakAzana na ho, to usase doSa rahita artha dUSita nahIM ho jaataa| mithyArUpa meM jJAna hone para bhI jisaprakAra ratna mithyA nahIM hotA, isa prakAra svataH pramANa dvArA siddha hetu pramANa kA prakAzana na honese masiddha nahIM ho sakatA / isa dazA meM vaha hetu nirdoSa hetu hai| vaha anyatarAmiDa hetvAbhAsa nahIM ho sktaa| malam-kizva, bhanyatarAsiDo yadA ityA. bhAsastadA vAdI nigahIto syAt, na ca nigahItasya pazcAdanigraha iti yuktam / nApi hetu samarthanaM pazcAdhuktam nigrahAntasvAhArasyeti / artha-anya doSa bhI hai-anyatarAsida jaba hetvAbhAsa hai taba vAdI nigraha ko prApta hogA aura jo nigraha ko prApta ho gayA hai usakA uttarakAla meM anigraha yukta nahIM hai| nigraha ko prApta ho jAne ke anantara hetu kA samarthana bhI yukta nahIM hai, kAraNa-nigraha vAda kA anta hai| vivecanA:-nigraha sthAna aneka haiN| unameM hetvAbhAsa kI nigrahasthAnarUpa meM gaNanA hai| anyatarAsiddha yadi hetvAbhAsa
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 333 ho, to vAdI isa nigrahasthAna kI prApti se parAjita hogA / uttarakAla meM hetvAbhAsa ke nirAkaraNa ke liye usako pramANoM kA prakAzana nahIM karanA cAhiye / nigrahasthAna se bAra kA anta ho jAtA hai| nigrahasthAna ke prApta ho cukane para yadi vicAra calatA rahe to vAra kI samApti hI nahIM hogI aura jaya-parAjaya kI vyavasthA na ho skegii| malam-atrocyate-yadA vAdI samyagghetutvaM pratipadyamAno'pi tatsamarthananyAya-vismaraNAdinimittana prativAdinaM prAznikAn vA pratibodhayituM na zaknoti, asistAmapi nAnumanyate, tadAnyatarAsiratvenaiva nigRhyate / ___ arthaH-yahAM uttara isa prakAra hai-jana vAdI apane hetu ko nirdoSa mAnatA huA bhI usake samarthana meM yuktiyoM ke bhUla jAne ke kAraNa athavA kisI anya kAraNa se prativAdI ko athavA prAznikoM ko nahIM samajhA sakatA aura hetu kI asiddhatA ko bhI nahIM svIkAra karatA taba vaha anyatarAsiddha hetvAbhAsa se hI nigraha sthAna ko prApta hotA hai| vivecanAH-vAdI jisa hetu kA prayoga karatA hai usako vaha svayaM asiTa nahIM mAnatA, bhataH vArI kI apekSA se hetu asiddha nahIM hai| jisa pramANa ke dvArA hetu ko svIkAra karatA hai usa pramANa ko vAda ke kAla meM vAdI bhUla gayA hai, ataH prativAdI athavA prAznikoM ke sAmane hetu kI siddhi
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM kara sktaa| isa azakti meM bhI apane hetu ko asiddha nahIM maantaa| isa dazA meM anyatarAsiddha hetvAbhAsa ke kAraNa vAdI kA nigraha hotA hai, parantu itane nigraha se vAda kA anta nahIM hotA kucha kAla ke anantara vAdI yadi hetu kA samarthana kare to hetu anyatarAsiddha nahIM rahatA / vAdI athavA prativAdI hetu meM jisa doSa kA prakAzana karatA hai usake parihAra ke liye avasara denA cAhiye / kevala asiddha kaha dene se parAjaya nahIM hotA / ucita avasara para yadi doSa kA parihAra na kare to parAjaya hotA hai / asiddha hai, itane vacana se hI nirdoSa hetu hetvAbhAsa nahIM ho jAtA / isI kAraNa jaba pramANoM ke dvArA hetu kA samarthana ho sakatA ho, taba yadi vismaraNa athavA sabhA kSobha ke kAraNa pramANoM kA prakAzana na ho to vAstava meM anyatarAsiddha kahA jAne vAlA hetu nirdoSa hotA hai| usa dazA meM usako asiddhatA gauNa hI hotI hai / pramANoM ke dvArA siddhi kA prakAzana nahIM huA isaliye vaha bhasiddha hai, usakA svarUpa asiddha nahIM hai / bhrama hone para bhI jisa prakAra ratna, ratna hI hotA hai isa prakAra hetu vAstava meM hetu hI hotA hai| mUlam:-tathA, svayamanabhyupagato'pi parasya siddha ityetAvAna (ityetAvate) vopanyasto hetu. ranyatarAsiDonigrahAdhikaraNam, yathA sAGkhyasya jainaM prati 'acetanAH sukhAdaya utpattimatvAt ghaTavat , iti / arthaH-isI prakAra maiM nahIM svIkAra karatA paraMtu prativAdI svIkAra karatA hai kevala itane se jisakA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 prayoga hotA hai vaha hetu anyatarAsiddha hotA hai aura nigraha sthAna hotA hai| jisa prakAra sAMkhya kA jaina ke liye, sukha Adi acetana hai utpattivAlA honese ghaTa ke samAna / vivecanA:-jaba vAdI kahatA hai-mere mata ke anusAra paha hetu asiddha hai, parantu prativAdI ke mata meM siddha hai| prativAdI mere mata ke anusAra yadi isa hetu kI asiddhatA ke jJAna se rahita ho to, asiddhatA doSa ko nahIM prakaTa kara . sakegA aura isa dazA meM mere prayojana kI siddhi ho jaaygii| isa kAraNa se yadi hetu kA prayoga ho to vAdI kI apekSA se anyatarAsiddha hai aura nigraha kA sthAna hai / sukha Adiko utpatti ko jaina svIkAra karatA hai parantu sAMkhya kisI vastu kI utpatti ko nahIM mAnatA / vaha satkAryavAdI sAMkhya hai / satkAryavAda meM kArya avyaktarUpa se upAdAna kAraNa meM rahatA hai| uttara kAla meM sahakAriyoM kI sahAyatA se prakaTa hotA hai| ataH sukha Adiko acetana siddha karane ke liye utpattimattvarUpa hetu vAdI sAMkhya kI dRSTi se asiddha hai, ataH anyatarAsiddha hai| [viruddha hetvAbhAsa kA nirUpaNa mUlam:-sAdhyaviparItavyApto viruddhaH yathA apariNAmI zabdaH kRtakatvAditi / kRtakatvaM hyapariNAmitvaviruDena pariNAmitvena vyApta. miti /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-sAdhya ke viparIta ke sAtha jo hetu vyApta hai vaha viruddha hai / jisa prakAra-granda apariNAmI hai kRtaka hone se / apariNAmitva ke viruddha pariNAmitva se * kRtakatva vyApta hai| vivecanA:-bAdI jisa hetu ko sAdhya kI siddhi ke liye prayukta karatA hai usa hetu kI vyApti vAstava meM yadi sAdhya ke abhAva ke sAtha ho, to hetu viruddha hotA hai / yahAM prayoga kA karanevAlA kRtakatva hetu ko apariNAmitva kI siddhi ke liye kahatA hai / parantu usakI vyApti aparigAmitvarUpa sAdhya ke sAtha nahIM hai, kintu apariNAmitva se viruddha pariNAmitva ke sApa hai| pariNAmitva kA abhAva apariNAmitva hai / apariNAmitva kA abhAva pariNAmitva hai| apariNAmitva bhaura pariNAmitva meM parasparAmAvarUpa virodha hai| pUrva bhAkAra kA tyAga aura uttaravartI AkAra kI prApti ke sAtha pragyarUpa meM sthiti pariNAma hai| isa pariNAma ke sAtha kRtakatva kI gyApti hai| bharSa yahi sarvathA nitya athavA kSaNika ho, to pUrva AhAra kA tyAga aura uttara AkAra kA grahaNa nahIM ho sktaa| yahAM kRtakasvarUpa dharma ko siddhi zama meM apariNA. mitva ke abhAva ko siddha karatI hai / hetu kI anidhi yahAM para sAdhya ke mamAva ko nahIM siddha krtii| isa kAraNa viruddha asiddha se bhinna hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 mUlam-yasyAnyathAnupapattiH sandihyate soDanaikAntikaH / saddha dhA nirNItavipakSattikaH sandigdhavipakSavRttikazca / ___ arthaH-jisakI anyathAnupapatti meM sandeha ho vaha anaikAntika hai / vaha do prakArakA hai, nirNIta vipakSavRttika aura sandigdhavipakSavRttika / vipakSa meM jisakI vRtti nizcita ho vaha nirNIta vipakSa vRttika hai, jisakI vipakSa meM vRtti sandigdha ho vaha sandigdha vipakSavRttika vivecanA.-jisake sAtha sAdhya kI vyApti sandigdha ho vaha hetu anaikAntika hai / sAdhya ke abhAva meM hetu kA abhAva vyApti hai, isIko anyathAnupapatti kahA gayA hai| jahAM sAdhya kA abhAva ho, vahAM hetu na ho, to hetu kI anyathAnupapatti kA nizcaya hotA hai| jahA~ sAdhya kA abhAva hai vahAM yadi hetu ke abhAva meM sandeha ho, hetu ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai-isa prakAra kA sandeha ho, to vahAM sAdhya ke binA anupapatti kA nirNaya nahIM ho sktaa| yadi hetu meM sAdhya ke binA anupapatti kA nirNaya ho jAya to jahA~ sAdhyAbhAva hai vahA~ hetu ke rahane na rahane kA sandeha nahIM ho sktaa| sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM vatti kA na honA anyathAnupapatti kA nizcaya hai / yaha sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM hetu kI vRtti ke sandeha kA pratibaMdhaka hai| isaliye sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM yadi hetu kI vRtti kA sandeha hai, to vahA~ sAdhya ke binA anupapatti kA nirNaya
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hai| sAdhyAbhAva ke adhikaraNa ko vipakSa kahate haiM, vipakSa meM anupapatti kA arthAt vyApti kA nirNaya nahIM hai, ataH vipakSa meM jisakI vRtti saMdigdha hai, baha vipakSa meM sandigdhavRttivAlA hai| isI kAraNa anekAntika hai / jahA~ sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM arthAt vipakSa meM hetu kI vRtti kA nirNaya hai vahAM bhI anyathAnupapatti kA nirNaya nahIM hai / sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM hetu kI vRtti kA nirNaya sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM hetu kI vRtti ke saMdeha kA virodhI hai / ata: isa prakAra ke sthala meM bhI hetu meM anya. thAnupapatti ke nirNaya kA abhAva hai / jahAM sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM hetu kI vRtti kA sandeha hai athavA jahA~ sAdhyAbhAva ke adhikaraNa meM hetu kI vRtti kA nizcaya hai vahAM hetu kI anyathAnupapatti kA nirNaya nahIM hai| donoM sthAnoM meM anyathAnupapatti kA nirNaya nahIM hai ataH donoM prakAra ke anaikAntikoM meM yaha lakSaNa vidyamAna hai| vipakSa meM hetu kI vRtti ke nizcaya aura sandeha ke kAraNa prathama aura dvitIya anekAntika meM bheda hai / parantu anya thAnupapatti ke nizcaya kA abhAva donoM meM samAna hai| mUlam:-Adyo yathA nityaH zabdaH prameyasvAt / atra hi prameyatvasya vattinitye vyomAdau sapakSa iva vipakSe'nitye ghaTAdAvapi nizcitA / arthaH-prathama, jaise zabda nitya hai, prameya honese| yahA~ prameyatva hetu kI vRtti jisa prakAra AkAza Adi
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapakSa meM nizcita hai isa prakAra vipakSa anitya, ghaTa AdimeM bhI nizcita hai| jo pramA kA viSaya hai usako prameya kahate haiM / jisa prakAra AkAza Adi kA pramAtmaka jJAna hotA hai, isI prakAra anitya ghaTa AdikA bhI hotA hai / isa kAraNa prameyatva AkAza Adi sapakSa nityoM ke samAna ghaTa Adi vipakSa anityoM meM bhI hai| ghaTa Adi vipakSa meM prameyatva kI vRtti nizcita hai. ataH vaha nirNIta vipakSavRtti hai| sapakSa aura vipakSa donoM meM vRtti ke nizcita honese prameyatva hetu kI nityatva ke sAtha vyApti hai isa prakAra kA nizcaya nahIM hai| anyathAnupapattirUpa vyApti ke nizcita na honeke kAraNa prameyatva hetu anekAntika hai / mUlam:-ditIyo yathA abhimataH sarvajJo ma bhavati vaktRtvAditi / atra hi vaktRtva vipakSe sarvajJa saMdigdhavRttikam , sarvajJaH kiM vaktAss. hosvinneti sandehAt / ___ arthaH-dUsarA, jaise abhimata puruSa sarvajJa nahIM hai, vaktA honese / yahA~ vaktRtva hetu kI vipakSa sarvajJa meM vRtti sandeha se yukta hai / sarvajJa vaktA hotA hai athavA nahIM, isa prakAra kA sandeha honese / vivecanA:-yahA~ para alpajJa sAdhAraNa puruSa sapakSa haiM, ve vaktA hai| isa anumAna kA prayoktA samajhatA hai Ajakala jo vaktA dekhA jAtA hai, vaha alpajJa hai-isaliye jo alpajJa
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 nahIM hai arthAt sarvaja hai vaha vaktA bhI nahIM honA cAhiye / jo loga kisIko sarvajJa mAnate haiM ve usako vaktA bhI mAnate haiM / vacana, siddha karatA hai vaktA puruSa sarvajJa nahIM hai| isa prakAra yahAM sarvajJatA kA niSedha karane ke liye vAdone vacana ko hetu mAnA hai aura sarvajJarUpa vipakSa meM vacana hetu kI nivRtti mAnI hai, para yaha nivRtti yukta nhiiN| kisI pramANa se sarvajJa meM vacana kA abhAva nizcita nahIM hai| sarvajJa bhI vaktA ho sakatA hai / sarvajJarUpa vipakSa se vaktatva kI nivRtti sandeha yukta hai / anyathAnupapatti ke sandeha yukta honeke kAraNa vaktRtva hetu anaikAntika hai / sarvajJa ko kisIne bolate hue nahIM dekhA, isa kAraNa sarvajJa meM vacana kA abhAva nahIM nizcita ho sktaa| kisI alpajJa ko bhI yadi cirakAla taka bolate hue nahIM dekhA to itanese vaha bolane meM asamartha nahIM siddha ho jAtA / sarvajJa jaba bola rahe hoM. taba unake dekhanevAle bhI ho sakate haiM / Aja sarvajJa bolate hue nahIM dikhAI dete, isakA kAraNa sarvajJa kA vacana se rahita honA nahIM hai| Aja sarvajJa nahIM haiM isaliye ve bolate hue nahIM dikhAI dete| yadi kucha logoMne pA~ca mana bhAra ko uThAne. vAle puruSoM ko na dekhA ho aura isa kAraNa ve jo pAMca mana bhAra ko uThAtA hai vaha bolatA nahIM. isa prakAra kI vyApti komAnakara kahane lageM. koI bhI purUSa pAMca mana bhAra ko nahIM uThAtA, kAraNa, vaha bolatA hai to unakA yaha kathana yukta nahIM hai| unake na dekhane para bhI kisI kAla meM kisI sthAna para pAMca mana bhAra kA uThAnevAlA manuSya ho sakatA hai aura bola sakatA hai| isI prakAra Aja na dikhAI dene para bhI kisI kAla meM, atIta meM vA anAgata meM sarvajJa ho
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 sakatA hai aura vaha bola sakatA hai| pAMca mana bhAra ke uThAne ke sAtha vacana ke abhAva kI vyApti nahIM hai / vacana ke abhAva meM sandeha rahatA hai / sarvajJa ke sAtha bhI na bolane kA niyata sambandha nahIM hai / sarvajJa ke na bolane meM bhI sandeha rahatA hai, sarvajJa manuSya bola bhI sakatA hai| isa para vAdI kahatA hai- sarvajJatA kA aura vacana kA paraspara virodha hai| jina arthoM meM paraspara virodha rahatA hai unameM yadi eka kisI sthAna para ho to dUsarA vahA~ nahIM rahatA / andhakAra aura prakAza paraspara virodhI haiN| jahA~ prakAza hai vahA~ andhakAra nahIM aura jahA~ andhakAra hai vahA~ prakAza nahIM / isI prakAra jahA~ sarvajJatA hai vahA~ vacana nahIM aura jahA~ vacana hai vahA~ sarvajJatA nhiiN| yaha AkSepa yukta nahIM hai / andhakAra aura prakAza kA paraspara virodha hai, isa. lie preka ke hone para anya nahIM rhtaa| para sarvajJatA aura vacana meM paraspara virodha nahIM hai| kahane kI icchA bolane kA kAraNa hai| alpajJa puruSa jaba kucha kahanA cAhatA hai taba bolatA hai| kahane kI icchA ke sAtha alpajJa ke alpajJAna kA virodha nahIM hai, yadi virodha hotA to alpajJa ko bhI kahanekI icchA na hotI aura vaha na bolatA / alpajJa ke samAna sarvajJa bhI kahane kI icchA ke hone para bola sakatA hai| sarvajJa ke jJAna kA bhI kahane kI icchA aura usake dvArA utpanna honevAle vacana ke sAtha virodha nahIM hai| yadi Apa alpa jJAna ke sAtha kahane kI icchA aura vacana kA virodha na mAnakara sarvajJa ke vyApaka jJAna ke sAtha virodha kaheM to vaha yukta nahIM hai / jinakA svAbhAvika virodha hotA hai ve alpa aura mahAn donoM parimANoM meM paraspara kA virodha
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 karate haiM / sUrya kA vyApaka teja jisa prakAra andhakAra ko dUra karatA hai isa prakAra atyaMta laghu dIpaka bhI dUra karatA hai / yadi sarvajJa kA vyApaka jJAna kahane kI icchA aura vacana kA virodhI ho, to alpajJa ke alpa jJAna ko bhI virodhI honA cAhie / para alpa jJAna virodhI nahIM hai isalie sarvajJa kA jJAna bhI kahane kI icchA aura vacana kA virodhI nahIM hai / jJAna kA ajJAna ke sAtha virodha hai / sUrya kA prakAza ho athavA dopaka kA, donoM prakAra kA prakAza andhakAra ko haTAtA hai / jJAna bhI sarvajJa kA ho vA alpajJa kA, bhajJAna ko haTAtA hai| sarvajJa ke jJAna kA vacana ke sAtha virodha nahIM hai isaliye vAdI ke prayoga meM sarvajJarUpa vipakSa se vacana kI vyAvRtti saMdigdha hai aura vaktRtvarUpa hetu anaikAntika hai| yahAM para sarvajJa ke jJAna ke sAtha kahane kI icchA kA virodha nahIM hai--isa prakAra kA jo pratipAdana hai vaha bhI jaina tAkikoM kA eka pakSa hai| zrIvAdIdevasUrijo syAdvAda ratnA. kara meM kahate haiM-"sarvajJa kI icchA zuddha icchA hotI hai usake dvArA samasta logoM kA zubha sapAdita hotA hai| vaha rAgA. smaka nahIM hotI / isaliye vacana kA aura sarvajJabhAva kA paraspara virodha nahIM hai|" yadi anya pakSa mAnA jAyA to icchA ke kAraNa sarvajJa ke jJAna aura vacana kA virodha sarvathA nahIM rhtaa| yaha pakSa hI jaina tAkikoM ke anusAra mukhya hai / isa pakSa ke anusAra sarvajJa icchA ke kAraNa nahIM bolte| sarvajJa meM sAmAnyarUpa se icchA nahIM rahatI / isaliye icchA kA avAntarabheda vivakSA arthAt bolane kI icchA bhI nahIM hai| isa pakSa ke anusAra sarvajJa kA vacanavyApAra kevala ceSTA hai / soye
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 hue aura matta puruSa icchA ke binA bhI bolate haiM / isaliye vivakSA sadA vacana kA aparihAryarUpa se kAraNa nahIM hotI / zrIvAdIdevamUrijI kahate haiM-"sarvajJa amanaska hai / usameM sAmAnya rUpa se koI bhI icchA nahIM hai|" isa dazA meM vacana se icchA kA anumAna aura usake sAtha sarvajJa bhAva kA virodha kisI prakAra bhI nahIM ho sktaa| [xxx atha sarvajJatvena saha vacanasya viruddhatvAttato vyAvRttistasya nizcIyata eveti cet ?, tadapyapezalam / tena saha tasya virodhaH sidhyatIti tu buddhiH kasyacit [na] sAdhIyasI suptamattaprabhRtiSu vivakSAmantareNApi vktRtvsyoplmbhaattsyaasttkaarnntvsyaivaasiddheH| xxx astu vA vipratipattimAtre pusi zuddhecchA tathApi na rAgasvabhAvatvamasya lokazubhecchAyA rAgatvena pratIterabhAvAt / ataH kathamapi vaktRtvasya sarvajJatvena samaM na virodhaH sidhyatIti sarvajJabhAve sAdhye sandigdhavipakSavRttikAkhyAnaikAntikatvamasya suvyavasthitam / syA0 20 pari0 6, sU0 57] mUlama:-evaM sa zyAmo mitrAputratvAdityA. dyapyudAhAyam / artha:-isI prakAra se 'vaha zyAma hai, mitrA kA putra honese' ityAdi ko bhI udAharaNa rUpa meM samajhalenA caahiye|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 vivecanA:-mitrA ke aneka putra haiM / unameM se kucha ko kisIne dekhA hai| jinako dekhA hai , unakA varNa zyAma hai| zyAma putroM ko dekhanevAle ne eka putra ko nahIM dekhA / adaSTa putra ke viSaya meM vaha anumAna karatA hai-vaha zyAma hai, mitrA kA putra honese, mitrA ke dRSTa putroM ke smaan| isa anumAna meM mitrA kA putra honA hetu hai, mitrA kA vaha putra jo adRSTa hai, vaha pakSa hai. aura zyAma varNa sAdhya hai| mitrA ke zyAma putra sapakSa haiM / jo manuSya zyAma varNa ke nahIM haiM ve vipakSa haiM, ve mitrA ke putra nahIM haiN| yaha jAnakara koI isa anumAna kA prayoga karatA hai| vaha samajhatA hai, maiMne mitrA ke jitane putroM ko dekhA hai ve saba zyAma varNa ke haiM, jinakA varNa mujhe zukla dikhAI diyA hai ve mitrA ke putra nahIM haiM / isalie yahA~ hetu kI sAdhya ke sAtha anvaya aura vyatireka se vyApti hai| zukla varNavAle manuSya vipakSa haiN| unameM mitrA kA putramAva. rUpa hetu nahIM hai isalie vipakSa meM hetu kI vRtti nahIM hai| ___ yahA~ para anumAna kA prayoktA bhUla karatA hai| zukla varNa ke kucha logoM ko mitrA se bhinna nAriyoM ke putrarUpa meM dekhakara jo zukla manuSya hai vaha mitrA kA putra nahIM hai isa prakAra kA niyama nahIM mAna lenA cAhiye / anya sthAna meM mitrA kA putra, isa prakAra kA bhI ho sakatA hai jo zyAma na ho / zyAma varNa ke abhAva ke sAtha mitrA ke putrabhAva kA koI virodha nahIM hai / isa dazA meM hetu kA vipakSa meM abhAva sandeha yukta ho jAtA hai| saMbhava hai, mitrA kA adRSTa putra zukla varNavAlA ho, mitrA ke putra zyAma aura zukla donoM prakAra ke ho sakate haiN| isa rItise mitrA ke putrabhAvarUpa hetu kI zyAma varNa se bhinna varNavAle putrarUpa vipakSa meM vatti
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 sandeha yukta hai| ataH yaha hetu bhI vipakSa meM sandigdha vRttivAlA amekAntika hai| maiyAyika upAdhi se yukta hone ke kAraNa isa hetu ko sAdhya kA asAdhaka kahate haiM / unake anusAra jo hetu upAdhi se rahita hotA hai, vaha sAdhya kA sAdhaka hotA hai| jo sAdhana kA vyApaka na ho aura sAdhya kA vyApaka ho-vaha upAdhi hai| yahA~ para zyAmasva sAdhya hai aura mitrAputratva hetu hai| isa sAdhya ke sAtha isa hetu kI vAstava meM vyApti mahIM hai| yahA~ para zAka Adi AhAra ke paripAka se utpanna honA upAdhi hai, prakRta anumAna meM mitrAputratva hetu hai / zAkAdipAkajanyatva usakA vyApaka nahIM hai| jo jo mitrA kA putra ho vaha vaha vizeSa prakAra ke zAkAdi ke paripAka se utpanna ho yaha Avazyaka nahIM hai| zAkAdi ke paripAka ke binA bhI mitrApUtratva ho sakatA hai| yahI zAkAdipAkajanyatva sAdhya zyAmatva kA vyApaka hai zAka Adi AhAra ke paripAka ke binA zyAmatva kahIM nahIM pratIta hotA; isa lie jahA~ jahA~ zyAmatva hai vahA~ vahAM zAkAdipAkamanyatva hai| isa prakAra kI gyApti ho sakatI hai / upAdhi ke isa lakSaNa se yukta hone ke kAraNa zAkAdipAkajanyatva upAdhi hai upAdhi se yukta hone ke kAraNa mitrAputrasvarUpa hetu zyAmatva sAdhya kA sAdhaka nahIM hai| isI ko aprayojaka bhI kahate haiM, jo hetu kisI anya dharma ke dvArA prayukta vyApti kA Azraya le-baha aprayojaka hotA hai| yahAM para upAdhi anya dharma hai, vahI vAstava meM vyApti kA prayojaka hai / isa rIti se jo loga hetu ko upAdhi se yukta athavA bhaprayojaka kahate haiM / ve bhI vipakSa meM hetu kI saMdigdha vRtti
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ko prakaTa karate haiN| zukla varNavAlA putra vipakSa hai vaha bhI mitrA kA putra ho sakatA hai / vipakSa meM rahane kA sandeha honeke kAraNa yaha anekAntika hai| mUlam:-akiJcitkarAkhyazcaturthe'pi hetvA. bhAsabhedo dharmabhUSaNenodAhRto na aDedAyaH / siddhasAdhanobAdhitaviSayazceti dvividhasyApya. prayojakAhvayasya tasya pratIta-nirAkRtAkhyapa. kSAbhAsabhedAnatiriktatvAt / arthaH-dharmabhUSaNa ne akiMcitkara nAma kA cauthA hetvAbhAsa kA bheda kahA hai, vaha mAnane yogya nahIM hai / siddha sAdhana aura vAdhita viSaya isa prakAra akiMcitkara ke do bheda haiM / donoM prakAra kA akiMcitkara aprayojaka kahA jAtA hai aura yaha pakSAbhAsa ke pratIta aura nirAkRta nAmaka bhedoM se bhinna nahIM hai / vivecanAH-asiddha sAdhya ko siddha karane ke liye hetu kA prayoga hotA hai / yadi anya pramANa se sAdhya kI siddhi ho jAya to hetu kucha bhI nahIM karatA, isalie akicitkara kahA jAtA hai| vaha niSprayojana hotA hai| kAna se zabda kA pratyakSa hotA hai isa vastu ko siddha karane ke lie yadi koI 'zabda kAna se pratyakSa hotA hai , zabdatva hone se'-isa prakAra anumAna kA prayoga kare to zabdatva hetu akicitkara hai| isa hetu ke prayoga se pahale kAna ke dvArA utpanna pratyakSa zabda ko karNa indriya kA viSaya siddha kara detA hai / zrAvaNatva se
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 bhinna kisI anya sAdhya kI siddhi meM bhI zabdasva hetu asamartha hai isalie akiMcitkara hai| akiMcitkara ko hetvAbhAsa mAnane vAle vAdiyoM kA yaha abhiprAya hai| upAdhyAya zrI yazovijayajI kahate haiM, siddha sAdhana hetvAbhAsa nahIM hai, hetu meM doSa ho, to hetvAbhAsa hotA hai| prakRta anumAna meM zabdatva hetu hai usameM koI doSa nahIM hai| prakRta anumAna meM zabda pakSa hai aura zrAvaNatva dharma sAdhya hai| jo dharma siddha na ho usako siddha karane ke lie hetu kA prayoga kiyA jAtA hai / yahA~ para zrAvaNatva zabda meM pratyakSa anubhava se siddha hai usako siddha karane ke liye hetu kI AvazyakatA nahIM hai| anAvazyaka honeke kAraNa koI hetu apane svarUpa kA tyAga nahIM karatA / hetu kyA, koI bhI artha anupayogI honese apane svarUpa ko kisI kAla aura kisI deza meM nahIM choDatA / tRNa kisI vyakti ke lie upayogI na ho, to vaha taNa ke svarUpa meM hI rahatA hai. usakA svarUpa dUra nahIM hotA / yahA~ para pakSa kA doSa hai| jaba dharmo prasiddha hotA hai aura usako kisI asiddha dharma ke sAtha siddha karane kI icchA hotI hai to dharmI pakSa kahA jAtA hai| parvata prasiddha dharmI hai jaba usameM asiddha vahni ke saMbaMdha ko siddha karane kI icchA hotI hai to parvata pakSa ho jAtA hai| dharmoM ke pakSa hone ke liye sAdhya dharma kA asiddha honA Avazyaka hai| yahAM para zrAvaNatva dharma pratyakSa se siddha hai / asiddha dharma ke sAtha sambandha na honeke kAraNa zabda dharmoM pakSa nahIM hai, kintu pakSAbhAsa hai / prakRta anumAna meM zabdatva hetu hai, usameM koI doSa nahIM hai ataH vaha hetvAbhAsa nahIM hai / nizcita anyathA. nupapatti hetu kA lakSaNa hai jahAM para anyathAnupapatti viparIta hotI hai vahAM hetu viruddha hotA hai / jahAM anyathAnupapatti kA
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 nizcaya nahIM hotA vahAM hetu anaikAntika hotA hai| jahAM para anyathAnupapatti kA ajJAna ho vahAM para hetu asiddha ho jAtA hai| hetu ke svarUpa ko yadi pratIti na ho, to anya thAnupapatti ko apratIti hotI hai / prakRta anumAna meM zabdatva hetu hai| usako anyathAnupapatti zrAvaNatva rUpa sAdhya ke abhAva ke sAtha nahIM hai| jahAM zamdatva hai vahAM zrAvaNatva hai isaliye zrAvaNatva ke sAtha anyathAnupapatti anizcita bhI nahIM hai| zabda kA jisa prakAra pratyakSa isa prakAra zabdatva kA bhI pratyakSa hai / ataH zabdatvarUpa hetu ke svarUpa kI pratIti hai isaliye hetu ko sAdhyake sAtha jo anyathAnupapatti hai usakA apratIti bhI nahIM hai isa kAraNa zamdasva na asiddha hai, na viruddha hai, na anekAntika hai| hetu ke tIna hI doSa haiM, ina tInoM se rahita hone ke kAraNa zamvatva hetu hetvAbhAsa nahIM hai| zrAvaNatvarUpa sAdhyadharma pratyakSa se siddha hai isaliye hetu niSphala hai| niSphalatA hetu ke svarUpa kA doSa nahIM hai| siddha vastu ko siddha karane ke lie prayukta karane ke kAraNa yaha puruSa kA doSa hai| pakSa dUSita hai ataH pratIta sAdhya dharma vizeSaNa nAmaka pakSAmAsa yahAM para bastu kA doSa hai| akiMcitka ra hetvAbhAsa kA dUsarA bheda vahAM kahA jAtA hai jahAM sAdhya pratyakSa anumAna Adi se bAdhita hotA hai| agni uSNa nahIM hai-dravya hone se, yaha bAdhita viSaya nAmaka akicitkara kA udAharaNa hai| agni kA uSNa sparza tvacA ke dvArA pratyakSa hai| ataH yahA~ para anuSNatvarUpa sAdhya pratyakSa se bAdhita hai / dravyatva hetu agni ko anuSNa siddha karane meM asamartha hai isalie akiMcitkara hai| sAdhya pratyakSa se bAdhita hai isaliye yahAM para hetu sAdhya ko siddha karane meM asamartha kahA jAtA hai / hetu kA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 yaha asAmarthya' sAdhya ke doSa ke kAraNa hai, apane doSa ke kAraNa nahIM hai| isaliye isa prakAra kA akiciskara hetu bhI hetvAbhAsa nahIM hai| pratyakSa Adi pramANa jisakA niSedha na karate hoM aura mo asiddha ho vaha dharma sAdhya hai| yahAM para anuSNatva pratyakSa se niSiddha hai| niSiddha dharma ke sAtha agni dharmI kA sambandha hai isalie yahAM para nirAkRtasAdhyadharma vizeSaNa nAmaka pakSAmAsa hai| pakSa doSa se dUSita hone ke kAraNa yahAM bAdhitaviSaya nAmaka akicitkara hetvAbhAsa kA alaga rUpa se kahanA vyartha hai| mUlam-na ca yatra pakSadoSastatrAvazyaM hetu. doSo'pi vAcyaH, dRSTAntAdidoSasyApyavazyaM vaacytvaaptteH| artha:-jahA~ pakSa kA doSa ho vahAM avazya hetu kA doSa bhI kahanA cAhiye yaha ucita nahIM hai / isa rIti se hetu kA doSa ho to dRSTAnta Adi ke doSa ko bhI hetu doSa ke rUpa meM kahanA paDegA / vivecanAH-pakSa doSa hone para bhI jahAM pakSa doSa hotA hai vahAM avazya hetu doSa hotA hai isa niyama ko mAnakara yadi isako hetvAbhAsa mAnA jAya to jahAM dRSTAMta doSa hotA hai vahA~ avazya hetu doSa hotA hai isa niyama ko mAnakara dRSTAnta ke doSoM ko bhI hetvAbhAsa ke rUpa meM kahanA paDegA / dRSTAnta doSa jisa prakAra hetvAbhAsa nahIM hai isa prakAra pakSAbhAsa bhI hetvAbhAsa nahIM hai|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 digaMbara jaina vidvAnoM ne do prakAra ke akiMcitkara nAmaka hetvAbhAsa kA nirUpaNa kiyA hai ve bhI isako vAstava meM hetu kA doSa nahIM svIkAra karate, pakSa doSa hI mAnate haiM / ve kahate haiM ziSyoM kI vyutpatti ke lie akicitkara kA hetvAbhAsa ke rUpa meM nirUpaNa hai| vyutpanna logoM ke lie to isa prakAra ke sthala meM pakSa doSa hI hai| vyutpanna puruSa kA isa rIti se prayoga pakSa doSa se hI dUSita ho jAtA hai| prameya kamala mArtaNDa meM prabhAcandrAcArya kahate haiM - lakSaNa evAsau doSo vyutpanna prayogasya pakSadoSeNaiva dRSTatvAt // 36 / / (pra. ka. mA. 636) gautamIya nyAya ke anugAmI bhI siddha sAdhana ko hetvA. bhAsarUpa meM svIkAra nahIM krte| unakA kahanA hai-do prakAra se hetu hetvAbhAsa hotA hai| anumiti ke karaNa kA virodhI honese athavA anumiti kA virodhI honese / viruddha aura anekAntika anumiti ke karaNa vyApti jJAna kA virodha karate haiM isaliye ve hetvAbhAsa haiM / bAdha anumiti kA pratibaMdhaka hai isalie hetvAbhAsa hai| siddha sAdhana na vyApti kA virodhI hai na sIdhA anumiti kA-ataH hetvAbhAsa nahIM hai| jo loga siddha sAdhana ko anumiti kI utpatti meM pratibaMdhaka mAnate haiM, ve kahate haiM-jisa prakAra vyApti jJAna anumiti kI utpatti meM kAraNa hai isa prakAra pakSadharmatA kA jJAna bhI kAraNa hai| hetu pakSa meM rahanA cAhiye / pakSa vaha hotA hai jisameM sAdhya dharma asiddha ho aura usake siddha karane kI icchA ho / jaba kisI pramANa se sAdhya kI siddhi ho jAtI hai to usako siddha karane kI icchA nahIM utpanna hotii| sAdhya dharma siddha hai aura usake siddha karane kI icchA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahIM hai isalie vahA~ dharmI pakSa nahIM hai| pakSa na honeke kAraNa vahAM hetu pakSa kA dharma nahIM hai isa prakAra siddha sAdhana pakSatA kA vinAza karake anumiti kA virodha karatA hai| isI lie yadi sAdhya kI siddhi hone para bhI siddha karane kI icchA ho jAya to siddhasAdhana doSa nahIM rhtaa| isa mata ke anusAra bhI siddha sAdhana pakSa ke svarUpa kA virodhI hai, ataH isako pakSa doSa hI mAnanA caahiye| mUlam:-etena kAlAtyayApadiSTo'pi pratyu. kto veditvyH| arthaH-isa kathana se kAlAtyayApadiSTa nAmaka hetvAbhAsa kA bhI khaMDana samajha lenA cAhie / vivecanA:-hetu ke prayoga kA jo ucita kAla hai usakA atikramaNa karake jo hetu kahA jAtA hai vaha kAlA. tyayApadiSTa hai| pratyakSa Adi pramANoM se jisakA nirAkaraNa nahIM huA vaha pakSa hai| usa pakSa ke grahaNa karane ke kAla ko ullaMghana karake jisa hetu kA prayoga ho vaha hetu pramANa se bAdhita viSaya meM pravRtta honeke kAraNa kAlAtyayApadiSTa hotA hai| yahAM para bhI sAdhya bAdhita hai, isalie pakSa doSa hai hetu kA doSa nahIM hai| jahAM sAdhya ke abhAva kA nizcaya hai vahA~ sAdhya kI anumiti nahIM hotI / jahAM para jisa bhAva kA jJAna hai vahA~ para usI bhAva ke abhAva kA jJAna nahIM hotaa| sAdhyAbhAva kI buddhi se pakSa ke svarUpa kA vinAza hotA hai| hetu meM koI vikAra nahIM AtA; isaliye bApa ke sthala meM bho pakSa doSa mAnanA caahiye|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 mUlam:- prakaraNasamo'pi nAtiricyate, tulyabalasAdhyatadviparyayasAdhakahetuiyarUpe satyasmin prakRtasAdhyasAdhanayoranyathAnupapazyanizcaye'-siddha evAntarbhAvAditi saMkSepaH / artha :- prakaraNa sama bhI adhika hetvAbhAsa nahIM hai / sAdhya aura sAdhya ke abhAva ke sAdhaka tulya balavAle do hetuoM ko prakaraNa sama kahA jAtA hai / isameM prakRta sAdhya aura sAdhanoM kI anyathAnupapatti kA nizcaya na hone para asiddha meM hI antarbhAva ho jAtA hai| yaha saMkSepa se kathana hai / vivecanAH- naiyAyika kahate haiM- jisa hetu ke kAraNa pakSa ke samAna pratipakSa kI bhI ciMtA hone lagatI hai vaha hetu aba nizcaya ke lie kahA jAtA hai taba vaha prakaraNa sama kahA jAtA hai / vizeSa dharma kA jJAna na hone para sandeha hotA hai / jahAM sandeha hotA hai vahAM do paraspara virodhI dharmoM kA jJAna hotA hai| kisI bhI eka dharma ke sAdhaka vizeSa dharma kA jJAna nahIM hotA / dUrase kisI UMce artha ko dekhakara yadi vizeSa dharmoM kA nizcaya na ho, to 'sthANu hai vA puruSa' isa prakAra kA sandeha utpanna hotA hai / sandeha ke utpanna hone se pahale vRkSa ke zAkhA patra, phUla, phala Adi vizeSa' dharmoM kA jJAna nahIM hotA, isI prakAra hAtha, paira, zira Avi puruSa ke vizeSa dharmoM kA jJAna nahIM hotaa| yadi ina donoM paraspara virodhI dharmo meM se kisI eka vizeSa dharma kA jJAna ho jAya to sandeha
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 nahIM rhtaa| vRkSa hai athavA puruSa hai-isa prakAra kA nizcaya ho jAtA hai| pratyakSa viSaya meM sandeha kI utpatti kA yaha svarUpa hai / jahAM viSaya pratyakSa nahIM hai vahAM para bhI yadi vizeSa dharmoM kI pratIti na ho aura usI apratIti ko kisI eka virodhI dharma ko siddha karane ke lie heturUpa meM kahA jAya to sandeha hone lagatA hai| vAdI athavA prativAdI jaba vizeSa dharma ke ajJAna ko kisI eka virodhI dharma ko siddhi ke liye heturUpa meM prayoga karatA hai, to pratipakSI bhI. apane sAdhya kI siddhi ke liye vizeSa dharma ke ajJAna ko heturUpa meM kahatA hai, / isa prakAra vizeSa dharmo kA ajJAna, vAdI aura prativAdI ke liye virodhI sAdhyoM kA sAdhakarUpa ho jAtA hai| pakSa aura pratipakSa ke lie samAna honeke kAraNa isako prakaraNasama kahA jAtA hai| pakSa aura pratipakSa ko prakaraNa kahate haiM / jo prakaraNa meM sama hai vaha prakaraNasama hai| prAcIna naiyAyikoM ke anusAra prakaraNasama kA yaha svarUpa hai| isakA udAharaNa-zabda anitya hai, nitya ke dharma kA upalambha na honese, ghaTa Adike samAna / jo nitya hotA hai, usameM nitya ke dharma kA ajJAna nahIM hotaa| AtmA Adi nitya atha haiM, unameM nitya ke dharma kA ajJAna nahIM hai / isa prakAra eka jaba nitya dharma ke ajJAna ko anityatvarUpa sAdhya kI siddhi ke liye hetarUpa meM prayoga karatA hai to dUsarA kahatA hai-yadi isa rIti se pApa anityatA ko siddha karate haiM to nityatva dharma kI siddhi bhI isa rIti se ho sakatI hai / zabda nitya hai, anitya artha ke dharma ke ajJAta honese, AtmA Adike samAna / jo anitya hotA hai usameM anitya ke dharma kA ajJAna nahIM hotaa| ghaTa Adi isameM dRSTAMta haiN| vizeSa
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 dharma ke ajJAna ko vAdI aura prativAdI nityatva aura ani. tyatva do paraspara virodhI sAdhyoM kI siddhi ke liye hetu. rUpa meM kahate haiM isalie vizeSa dharma kA ajJAnarUpa hetu eka kahA jA sakatA hai / eka ke liye nitya dharma kA ajJAna hetu hai aura dUsare ke lie anitya dharma kA ajJAna hetu hai / do virodhI sAdhyoM ke sAtha sambandha honeke kAraNa vizeSa dharma kA ajJAna do hetuoM ke rUpa meM ho jAtA hai| isaliye upAdhyAya jI prakaraNasama ko vo hetuoM ke rUpa meM kahate haiN| eka hetu ke rUpa meM ho athavA do hetuoM ke rUpa meM hoM, prakaraNasama asiddha Adi tIna hetvAbhAsoM se atirikta nahIM hai| jo vAdI nitya dharma ke ajJAna ko heturUpa meM kahatA hai yadi vaha jAna ke kevala abhAva ko sAdhya kA sAdhaka samajhatA hai, to usakA mata yukta nahIM hai| jJAna kA abhAva sarvathA asat hone para tuccharUpa hogA aura tuccha kisI bhAvAtmaka sAdhya kA sAdhaka nahIM ho sktaa| yadi vAdI nitya dharma ke ajJAna kA artha anitya dharma ke jJAna ko samajhatA hai, to vaha bhI yukta hetu nahIM hai / yadi anitya dharma kA jJAna siddha ho, to zabda meM anityatva sAdhya kI siddhi ho jAyagI / yadi anitya dharma kA jJAna vAdI ke lie nizcita nahIM hai to hetu vAdI ke lie saMdigdhAsiddha ho jAyagA / prativAdI kI apekSA se to anitya dharma kA jJAnarUpa hetu svarUpAsiddha hai / prativAdI zabda meM nitya dharma ke jJAna ko siddharUpa meM svIkAra karatA hai / isI prakAra anitya dharma kA ajJAna bhI heturUpa meM yukta nahIM hai / abhiprAya yaha hai, yadi virodhI hetu kA jJAna siddha hai to vaha apane sAdhya kI siddhi avazya kregaa| yadi virodhI hetu nizcita
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 nahIM hai to vaha vAdI kI apekSA se saMdigdhAsiddha aura prativAdI kI apekSA se svarUpAsiddha hogaa| isa prakAra prakaraNasama hetvAbhAsa asiddha ke antargata hai| navIna naiyAyika prakaraNasama ko satpratipakSa nAma se kahate haiM / unake anusAra jisa kAla meM eka hetu sAdhya kI siddhi ke lie bolA jAtA hai usI kAla meM sAdhya ke viruddha sAdhyAbhAva kA sAdhaka hetu satpratipakSa hotA hai| donoM hetuoM meM aprAmANya kA jJAna nahIM hotA / aprAmANya ke samAna donoM hetuoM meM prAmANya kA jJAna bhI nahIM hotaa| vAdI aura prativAdI donoM apane apane hetuoM ko virodhI sAdhyoM ke abhAva kA sAdhaka mAnate haiN| isa mata ke anusAra bhI sAdhyA. bhAva ke sAdhaka hetu kI vyApti yadi nizcita hai, to sAdhya kI siddhi ho jAnI cAhiye aura yadi vyApti nizcita nahIM hai to hetu asiddha ho jaaygaa| koI isa prakAra kA svarUpa nahIM hai jisake kAraNa satpratipakSa ko asiddha se bhinna kahA jA ske| prAcIna aura navIna naiyAyikoM ke prakaraNasama aura satpratipakSa meM kucha bheda hai| prAcIna naiyAyikoM ne jo udAharaNa diyA hai usase pratIta hotA hai, vAdI aura prativAdI virodhI sAdhya ke sAdhaka dharma kI anupalabdhi ko heturUpa meM jaba kahate haiM taba donoM hetu paraspara kI apekSA se prakaraNasama hote haiN| nitya dharma aura anitya dharma kI anupalabdhirUpa do prakaraNasama hetu vizeSa dharma ke ajJAnarUpa haiN| navIna naiyAyikoM ke anusAra eka vAdI yadi parvata meM vahni ko siddha karane ke liye dhUma ko heturUpa meM kahe aura dUsarA parvata meM vahni ke abhAva ko siddha karane ke lie pASANamayatva ko heturUpa meM kahe to 'parvata vahnivAlA hai dhUma honese, mahAnasa ke samAna'
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 aura 'parvata vahni ke abhAva se yukta hai pASANamaya honese, vahni rahita parvata ke samAna' ye donoM hetu paraspara satpratipakSa ho jAte haiN| dhUma hetu vAstava meM hetvAbhAsa nahIM hai paraMtu bhrama se pASANamayatvarUpa hetu ke kAraNa vahni ko anumiti ruka jAtI hai| isa udAharaNa meM vizeSa dharma kA ajJAna hetu nahIM hai| vAdI dhUma ko aura prativAdI pASANamayatva ko hetu rUpa meM kahatA hai / donoM hetu paraspara virodhI honese satpratipakSa haiM paraMtu vahni aura vahni ke abhAva ke sAdhaka hetu vizeSa dhama ke ajJAnarUpa nahIM hai / isa bheda ke hone para bhI donoM udA. haraNoM meM hetu jaba doSa yukta hotA hai to vaha asiddha se bhinna nahIM ho sktaa| [Agama pramANa kA nirUpaNa] muulm-aaptvcnaadaavibhuutmrthsNvednmaagmH| artha:-Apta puruSa ke vacana se utpanna artha kA jJAna Agama hai| vivecanA:-artha ke satya svarUpa ko jo jAnatA hai aura yathArtha jJAna ke anusAra artha kA pratipAdana karatA hai vaha Apta hai / usake vacana se jo jJAna utpanna hotA hai vaha Agama pramANa hai| mukhyarUpa se Agama pramANa jJAnarUpa hai, parantu dhotA ke jJAna kI utpatti meM Apta puruSa kA vacana kAraNa hai isalie kAraNa meM jJAnarUpa kArya ke vAcaka Agama zabda kA upacAra se prayoga hotA hai aura Apta vacana ko Agama pramANa kahA jAtA hai| jinako artha kA satya jJAna nahIM hai athavA satya jJAna hone para bhI logoM ko vaMcita karane ke liye jo ayukta zabdoM kA prayoga karate haiM ve Apta
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 nahIM anApta haiM / unake vacana se utpanna jJAna mithyA jJAna hai Agama pramANa nahIM hai / aura vaha mUlam:-na ca vyAptigrahaNabalenAthaMprati pAdakatvAddhUmavadasyAnumAne'ntarbhAvaH kUTakArSApaNanirUpaNapravaNapratyakSavadabhyAsa vyAptigrahanairapekSyeNaivAsyArthabodhakatvAt / artha :- vyApti jJAna ke bala se Agama, artha kA pratipAdana karatA hai / isalie dhUma ke samAna isa Agama kA bhI anumAna meM antarbhAva hai / isa prakAra yadi kaho to vaha kathana yukta nahIM haiM / mithyA aura satya kArSApaNa ke nizcaya meM samartha pratyakSa ke samAna abhyAsa kI dazA meM vyApti jJAna kI apekSA ke binA Agama, artha kA jJAna karAtA hai / ataH Agama kA anumAna meM antarbhAva nahIM hai / kUTAdazAyAM 1 vivecanAH- vaizeSika zAstra ke mata ko mAnanevAle loga Agama pramANa ko anumAna se bhinna nahIM mAnate / ve kahate haiM vyApti jJAna ke bala se jaba eka artha anya artha kI pratIti karAtA hai, to anumAna pramANa kahA jAtA hai| dhUma aura vahni ko vyApti hai isalie dhUma parokSa vahni kI pratIti karAtA hai | dhUma anumAna pramANa hai / zabda se jaba artha kI pratIti hotI hai, taba zabda bhI vyApti ke bala se artha kA jJAna karAtA hai 'jahAM dhUma hai vahA~ vahni hai' isa sambandha ko jAnanevAlA puruSa dhUma ko dekhakara vahni kI anumiti
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 karatA hai| yaha zabda vAcaka hai aura yaha 'artha' vAcya hai isa prakAra vAcya-vAcakarUpa sambandha ko jo jAnatA hai vaha zabda ko sunakara artha ko samajhatA hai / jisako vAcya-vAcaka bhAva kA jJAna nahIM hai vaha kisI pada vA vAkya ko sunakara artha ko nahIM samajhatA-isalie dhUma ke samAna zabda bhI bhanumAna hai| jaina kahate haiM vyApti kI apekSA se artha kA pratipAdana karaneke kAraNa zabda, anumAna nahIM ho sktaa| jo loga tAMbA, cAMdI aura sonA kI mudrAoM ko sadA lete dete haiM ve rUpa aura parimANa Adike jJAna se jhUThI aura saccI mudrAoM ko dekhakara athavA chUkara pahacAna lete haiN| isa prakAra kA rUpa, sparza aura zabda ho to mudrA saccI hotI hai aura isase bhinna ho to khoTI hotI hai isa niyama se ve jAna lete haiN| artha ke sAtha sambandha hone para indriyoM ke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai vaha pratyakSa kahA jAtA hai / cakSu se rUpa kA aura rUpa se yukta vRkSa AdikA, tvacA se komala aura kaThora sparza kA aura spazavAle puSpa AdikA, kAna se tIvra-manda zabda kA pratyakSa hotA hai / apane viSayoM ke sAtha sambandha hote hI indriya jJAna ko utpanna karatI haiM / pratyakSa jJAna ko utpanna karane ke lie indriyoM ko kisI sahakArI jJAna kI apekSA nahIM hotii| mudrA ke rUpa aura sparza athavA zabda kA jJAna iMdriya kisI anya jJAna ko apekSA ke binA karatI haiN| ataH rUpa AdikA jJAna pratyakSa hai| parantu rUpa aura zabda Adi vizeSa prakAra ke hoM to mudrA saccI athavA khoTI hotI hai, isa niyama kI sahAyatA se honevAlA jJAna kevala indriyoM se utpanna nahIM hai to bhI vaha pratyakSa kahA jAtA hai|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 zabda bhI, jo Astra zabda hai vaha AmrarUpa artha kA vAcaka hai isa vAcya-vacika bhAva ke jJAna kI sahAyatA se zrAmrarUpa artha kA pratipAdana karatA hai / yaha jJAna bhI mudrA ke sacce khoTe hone ke jJAna ke samAna anumAna se bhinna hai / vyApti kI apekSA ke hone para bhI saccI aura khoTI mudrA kA jJAna indriya se utpanna hone ke kAraNa pratyakSa hai. isI prakAra vyApti kI apekSA honepara bhI zabda se utpanna hone ke kAraNa yaha jJAna bhI anumAna se bhinna hai| yahAM zaMkA ho sakatI hai- saccI khoTI mudrA ko pahacAnane ke liye pahale vyApti jJAna kI apekSA hotI hai aura pIche abhyAsa ho jAne para vyApti kI apekSA nahIM rahatI ataH yaha pratyakSa hai / paraMtu jaba vyApti kI apekSA ho to yaha jJAna anumAna hotA hai| dekhanevAlA anumAna karatA hai-- pahale jina khoTI mudrAoM ko maiMne dekhA thA unake rUpa sparza Adi vizeSa prakAra ke the / ve jisa prakAra ke the usI prakAra ke rUpa Adi isa mudrA ke bho haiM jisako maiM dekha rahA huuN| isaliye yaha bhI khoTI hai / isakA samAdhAna isa prakAra hai- jo kucha Apane kahA hai vaha Agama pramANa meM bhI samAna rUpa se kahA jAtA hai / abhyAsa kI avasthA meM vyApti kI apekSA zabda meM bhI nahIM hotI / sunate hI vAcya artha kA jJAna ho jAtA hai / jaba abhyAsa nahIM hotA taba zabda bhI anumAnarUpa hotA hai / Amra zabda vAcaka hai aura vizeSa prakAra kA vRkSa vAcya hai, isa vAcya vAcaka bhAva ko jo bhUla gayA hai. vaha kisI kAla meM A zabda ko sunane para anumAna karane lagatA hai- Amra zabda jaba jaba bolA jAtA hai taba kA jJAna karAtA hai / caitra Adine taba vizeSa prakAra ke vRkSa jaba kabhI Atra zabda kA
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 prayoga kiyA thA to vRkSa vizeSa kA jJAna huA thA, aba maitra mI Amra zabda kA prayoga kara rahA hai isalie yaha Astra zabda bhI vRkSa vizeSa kA vAcaka hai| isa rIti se zabda jaba vyApti jJAna kI apekSA se artha kA jJAna utpanna karatA hai taba anumAnarUpa hotA hai / parantu jaba abhyAsa hone para vyApti jJAna kI apekSA se rahita hokara artha ko prakAzita karatA hai taba anumAna se bhinna hotA hai / isa viSaya meM khoTI saccI mudrA ke bheda ko prakAzita karane vAle pratyakSa ke samAna zabda hai / isa prakAra kA pratyakSa, anumAna se jisa prakAra bhinna hai isa prakAra zabda bhI / mUlam:- yathAsthitArtha parijJAnapUrvaka hitopadezapravaNaAptaH, varNapadavAkyAtmakaM tadvacanam, arthaH-jo puruSa artha ke vAstavarUpa ko jAnakara hita kA upadeza karane meM kuzala hai vaha Apta hai / usakA vacana varNa, pada aura vAkyarUpa hotA hai / mUlam:- varNo'kArAdiH paudgalikaH, padaM sar3aketavat, anyo'nyApekSANAM padAnAM samudAyo vAkyam / artha:- pudgaloM se utpanna akAra Adi varNa hai, saGketa se yukta pada kahA jAtA hai / paraspara kI apekSA karanevAle padoM kA samUha vAkya haiM / vivecanAH- naiyAyika varNoM ko AkAza kA guNa mAnatA hai / kumArila bhaTTa kA anugAmI varNoM ko nitya aura vyApaka
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 dravya mAnatA hai| sAMkhya kA anugAmI ahaMkAra nAmaka tatva se utpanna kahatA hai / sAMkhya ke anusAra prakRti se mahat nAmaka tattva utpanna hotA hai aura mahat se ahaMkAra nAmaka tattva utpanna hotA hai / ahaMkAra se zabda utpanna hotA hai yaha zabdatamAtra kahA jAtA hai aura isa zandatanmAtra se AkAza nAmaka sthUla bhUta utpanna hotA hai / varNarUpa aura dhvanirUpa zabda isa AkAza kA guNa hai ina saba matoM se bhinna mata jainoM kA hai| inake anusAra bhASAvargaNA ke paramANurUpa pudgaloM se akAra Adi vaNe utpanna hotA hai| pRthivI, jala Adi dravya jisa prakAra pudgaloM ke pariNAma haiM isa prakAra varNa bhI pudgaloM ke pariNAma haiN| kisI artha meM jisakA saMketa hai isa prakAra kA varNa bhathavA paraspara ko apekSA rakhanevAle vargoM kA samUha pada hai| artha kA jJAna karane meM paraspara kI apekSA karanavAle aura anya vAkya ke padoM kI apekSA na rakhanevAle padoM kA samUha vAkya hai| 'gAm Anaya' yaha eka vAkya hai-isake do pada haiN| gAm jaura Anaya / Anaya, gAm kI AkAMkSA karatA hai aura gAm Anaya kii| mUlam :-tadidamAgamapramANaM sarvatra vidhiprati. SedhAbhyAM svArthamabhidadhAnaM saptabhaGgomanugacchati, tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNatAvikaprAmANya. nirvAhAta, kacidekabhaGgadarzane'pi vyutpannamatI. naamitrbhnggaakssepdhrauvyaat|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha:-yaha Agama pramANa saba sthAnoM para vidhi aura pratiSedha ke dvArA apane vAcya artha kA nirUpaNa karatA huA saptabhaGgI kA anusaraNa karatA hai| saptabhaGgI ke rUpa meM hI vaha pUrNa artha kA prakAzana karatA hai aura isa prakAra usake tAttvika prAmANya kA nirvAha hotA hai / kahIM kahIM para eka bhaGga dekhA jAtA hai to bhI vyutpanna buddhivAloM ko anya bhaGgoM kA AkSepa avazya ho jAtA hai| vivecanA:-vAcya artha kI pratIti ko utpanna karaneke kAraNa Agama pramANa hai| Agama kA yaha prAmANya do prakArakA hai, tAttvika aura laukika / tAttvika prAmANya taba hotA hai jaba zabda paripUrNa artha kA prakAzana karatA hai / zabda ke dvArA pUrNa artha kA prakAzana taba hotA hai jaba zabda vidhi aura niSedha ke dvArA artha kA pratipAdana karatA huA, saptabhaGgoM ko prApta karatA hai / artha meM ananta dharma haiN| unameM se kisI eka dharma ke viSaya meM apekSA se virodhI dharma ke sAtha sAta bhaGgoM dvArA pratipAdana pUrNa jJAna kA utpAdaka hai / yahAM para jJAna kI pUrNatA pAribhASika hai| ananta paryAyoM ke sAtha samasta arthoM kA prakAzaka kevalajJAna pUrNa jJAna hai| saptabhaGgI ke dvArA jo jJAna utpanna hotA hai usameM vaha pUrNa bhAva nahIM hotA jo kevalajJAna meM hotA hai| saptabhaGgI kisI eka dharma ke viSaya meM sAta prakAra kA jJAna utpanna karatI hai, isa jJAna kI pUrNatA itanI hI hai / yaha spaSTarUpa se ananta dharma to kyA ? pratipAdya dharma ke ati
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 rikta kisI dUsare dharma kA bhI pratipAdana nahIM krtii| kevalajJAna aura saptabhaGgI se utpanna jJAnoM kI pUrNatA meM yaha baDA bhArI bheda hai / laukika vAkya kI apekSA saptabhaGgI vAkya adhika dharmoM kA prakAzaka hai isalie pUrNa jJAna kA janaka kahA gayA hai| saptabhaGgI Agama pramANa hai aura Agama zrutarUpa hai / zruta tIna kAla ke arthoM ko prakAzita karatA hai aura kevalajJAna bhii| zruta aura kevala meM itanA sAmya hai, parantu kevalajJAna samasta dravyoM ke ananta paryAyoM kA jisa spaSTa bhAva se prakAzana karatA hai usa spaSTa bhAva se zruta nahIM prakAzita krtaa| isake atirikta zruta kevala saptabhaGgIrUpa nahIM hai / dvAdaza aMga aura upAMga, zruta ke andara A jAte haiM / ve saba aGga aura upAMga, tIna kAla ke arthoM ko prakaTa karate haiM / kisI eka artha ke kisI eka sattva athavA asattva dhama ko lekara sAta prakAra se pratipAdana karanevAlI saptabhaGgI mukhya bhAva se kisI eka dharma kA pratipAdana kara sakatI hai| samasta paryAyoM ke sAtha samasta dravya usake viSaya nahIM haiN| sapta. bhaGgo sAta prakAra se dharma kA pratipAdana karane ke kAraNa pramANavAkya avazya hai| parantu vaha vizAla zruta pramANa kA atyanta sUkSma aMza hai, isa pAribhASika pUrNatA ke abhiprAya se saptamaGgI vAkya ko pramANa vAkya aura pUrNa jJAna kA janaka kahA gayA hai / saptabhaGgo ke sAta bhaGga haiN| pratyeka bhaGga sAta prakAra se artha ke kisI eka sattva, nityatva, Adi dharma kA nirUpaNa nahIM karatA / eka eka bhaGga pramANa vAkya nahIM hai| upAdhyAya zrI yazovijayajI nayopadeza meM saptamaGgI ke
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 antargata athavA usake bahirgata kisI eka bhaGga ko naya vAkya kahate haiM / (nayopadeza -nayAmRtataraGgiNI aura A. vijaya lAvaNyasUri racita taraGgiNI se yukta, pR. 52 ) jo vyutpanna puruSa hai usake sAmane yadi eka maGga ko bhI kahA jAya to vaha syAdvAda se paricita hone ke kAraNa anya bhaGgoM kA svayaM AkSepa kara letA hai| isa prakAra usako sAta bhaGgoM ke samudAya se pUrNa artha kA jJAna ho jAtA hai / sAta maGga sAta vAkya haiM, paraspara milakara ve eka mahA vAkya bana jAte haiM / artha kevala bhAvarUpa nahIM abhAvarUpa bhI hai. isalie saptabhaGgI vidhi aura niSedha donoM ke dvArA artha kA nirUpaNa karatI hai / mUlam:- yatra tu ghaTo'stItyAdilokavAkye saptabhaGgI saMsparzazUnyatA tatrArthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmANye'pi tattvato na prAmANyamiti draSTavyam | artha:-ghaTa hai ityAdi jisa loka vAkya meM saptabhaGgI kA sparza nahIM hai vahAM para logoM kI apekSA se prAmANya hai | paraMtu tatva kI apekSA se usameM prAmANya nahIM hai / vivecanAH- loga jaba kahate haiM 'ghaTa hai' to sunanevAle ko kevala ghaTa kI sattA kA jJAna hotA hai / sattva ke viSaya meM sAta prakAra kA jJAna nahIM hotA / kevala sattA kA jJAna hone para bhI yaha jJAna zukti meM rajata jJAna ke samAna athavA marusthala meM pAnI ke jJAna ke samAna bhrAnta nahIM hai| zukti ko
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365 rajata samajhakara lene ke lie jo pravRtti karatA hai usako rajata nahIM milatA kintu zukti milatI hai / vaha zukti ke dvArA rajata ke AbhUSaNoM kI racanA nahIM karA sakatA / isI prakAra jo jala samajhakara marusthala meM pravRtti karatA hai usako pAnI nahIM milatA aura na usakI pyAsa pAnI pIne se dUra hotI hai / artha kI prApti na hone se isa prakAra ke jJAna apramANa haiM ghaTa hai' ityAdi vAkya ko sunakara jaba koI pravRtti karatA hai to usako ghaTa mila jAtA hai / ghaTa kI prApti kA kAraNa honese laukika vAkya ke dvArA utpanna honevAlA jJAna pramANa kahA jAtA hai| yadi marusthala meM jala jJAna ke samAna laukika vAkya se utpanna honevAlA jJAna apramANa hotA to pravatti karane para ghaTa kI prApti na hotii| ghaTa kA prakAzaka pratyakSa jJAna ghaTa kI prApti kA kAraNa hone se jisa prakAra pramANa hai isa prakAra artha ko prApta karAnevAlA laukika vAkya bhI pramANa hai| laukika pratyakSa aura laukika vAkya kI pramANatA samAna hai / ghaTa Adi laukika artha anantadharmoM se yukta haiN| pratyeka artha ke kucha apane paryAya haiM aura kucha para paryAya haiN| rUpa, sparza Adi ghaTa ke sva paryAya haiM aura paTa-vRkSa Adise bheda para paryAya haiN| ghaTa se jitane bhinna artha haiM una sabase bheda ghara meM vidyamAna hai / ghaTa se bhinna artha ananta haiM isalie una sabase bheda bhI ananta haiN| ina sabhI sva-para paryAyoM ke sAtha ghaTa kA bhedAbheda hai| isaliye ghaTa ananta dharmAtmaka hai| .. anya yuktiyoM se bhI arthoM ke ananta dharma siddha hote haiN| jaba koI ghaTa Adi dravya utpanna hotA hai tabhI tribhuvana ke andara jitane dravya haiM una sabake sAtha sAkSAt athavA paramparA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 se sambandha utpanna ho jAte haiM / AkAza-dharmAstikAya-- adharmAssikAya-Adi dravya vyApaka haiN| unakA samasta dravyoM ke sAtha sambandha hai| jaba koI ghaTa Adi dravya utpanna hotA hai taba usakA AkAza Adi vyApaka dravyoM ke sAtha sambandha ho jAtA hai| vyApaka dravyoM kA samasta dravyoM ke sAtha sambandha hai isalie ghaTa kA AkAza Adike dvArA samasta dravyoM ke sAtha paraMparA se sambandha ho jAtA hai, isa prakAra ghaTa ke ananta sambandha haiM sambandha ghaTa ke dharma haiN| dharma kA dharmoM ke sAtha bhedAbheda hai| rUpa, sparza Adike sAtha ghaTa kA jisa prakAra bhedAbheda hai isa prakAra ananta sambandharUpa dharmoM ke sAtha bhI bhedA bheda hai| ghaTa, rUpa-sparzAdyAtmaka hai aura ananta sambandhoM ke sAtha abheda honeke kAraNa anantadharmAtmaka bhI hai / mayUra ke aMDe ke rasameM jisa prakAra zira, grIvA, coMca, netra Adi aneka avayavoM kI utpatti eka sAtha ho jAtI hai isa prakAra aneka dravyoM ke sAtha eka dravya ke aneka sambandhoM kI utpatti bhI eka kSaNa meM ho jAtI hai| yadi pahale kSaNa meM hI utpatti na ho to pIche bhI kabhI utpatti nahIM honI caahiye| ___isake atirikta zIta, uSNa Adike sambandha se bhI dravyoM meM pratikSaNa aneka vikAra utpanna hote rahate haiN| ve saba kabhI navIna aura kabhI prAcIna rUpa meM pratIta hote haiN| yadi pratikSaNa ina vikAroM kI utpatti na ho to krama se navIna aura prAcInarUpa meM pratIti nahIM honI caahiye| isa prakAra ghaTa Adi pratyeka dravya ananta dharmAtmaka siddha hotA hai| anu. mAna ke dvArA artha ke ananta dharmAtmaka siddha hone para bhI pratyakSa se kisI artha kA jaba grahaNa hotA hai taba kucha dharmoM kA hI pratyakSa hotA hai| ananta dharmoM kA indriyoM se pratyakSa
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 nahIM hotA / cakSu se jaba ghaTa ke rUpa kA laukika pratyakSa hotA hai taba rUpAtmaka ghaTa kA cakSu se pratyakSa hotA hai| sparzAtmaka hone para bho cakSu se sparzAtmaka ghaTa kA pratyakSa nahIM hotA / sparza cakSu kA viSaya nahIM hai, isaliye sparzAtmaka rUpa se cakSu ghaTa ko nahIM jAna sakatI / sparza ke sAtha pratyakSa na hone para bhI ghaTa cakSu kA viSaya hai / sparza ke samAna jina aneka dharmo kA cakSu dvArA pratyakSa nahIM ho sakatA, una dharmoM se abhinna rUpa meM cakSu dvArA pratyakSa nahIM karatI / ghaTa anaMta dharmAtmaka hai aura cakSu kA viSaya hai, isaliye ananta dharmAtmaka ghaTa cakSu kA viSaya kahA jAtA hai / ghaTa ke viSaya hone mAtra se usake ananta dharma cakSu ke viSaya nahIM ho jAte / ananta dharmoM kA prakAzaka na hone para bhI cakSu ghaTa jJAna meM pramANa hai / ghaTa haiityAdi laukika vAkya bhI ghaTa ke ananta dharmoM ko prakAzita nahIM karatA, vaha kevala sattva dharma ko prakAzita karatA hai / itane se ghaTa ke viSaya meM cakSu ke samAna vAkya kA bhI laukika prAmANya hai / artha ananta dharmAtmaka hai, isaliye dekhane para ghaTa kI jaba prApti hotI hai taba ananta dharmoM ke sAtha hotI hai 1 cakSu se honevAlA jJAna ananta dharmoM ke sAtha ghaTa kI prApti meM hetu nahIM hai| laukika vAkya bhI jaba kisI artha kI pratIti ko utpanna karake prApti karAtA hai taba ananta dharmAtmaka vastu kI prApti kA kAraNa vastu kA sahaja svarUpa hai / vAkya usake ananta dharmoM ko prakAzita nahIM karatA / jisa prakAra ghaTa hai itanA vAkya ananta dharmoM ko nahIM prakAzita karatAisI prakAra una sAta prakAroM ko bhI nahIM prakaTa karatA jo sAta bhaGgoM se prakaTa hote haiN| aMka rUpa ko prakaTa karanevAlI cakSu meM jisa prakAra laukika prAmANya hai, isa prakAra ghaTa hai
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ ityAdi vAkya meM bhI sattva dharma ko prakAzita karane ke kAraNa laukika prAmANya hai| [saptabhaGgoM ke svarUpa kA nirUpaNa] mUlama:-keya saptamIti ceducyate-ekatra pamtunyekaikadharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH sptbhnggii| arthaH-saptabhaGgI kyA hai ? isa prakAra ke prazna kA uttara yaha hai-kisI bhI eka vastu meM eka eka dharma ke viSaya meM prazna karane ke kAraNa vinA virodha ke alaga alaga aura milita vidhi aura niSedha kI kalpanA ke dvArA syAt zabda se yukta sAta prakAra kA zabda prayoga saptabhaGgI kahalAtA hai| vivecanA:-jIva ajIva Adi jitane atha haiM una saba meM sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, Adi dharmoM meM prazna karane ke kAraNa vidhi aura niSedha ke dvArA sAta prakAra kA vacana saptabhaGgI hai / pratyeka dharma kA apane abhAvAtmaka dharma ke sAtha svAbhAvika virodha hai| apekSA ke bheda se paraspara virodhI dharmoM ke virodha ko dUra karake dharmI athe aneka dharmoM se yukta prakAzita kiyA jAtA hai / kabhI vidhi ko kalpanA kI jAtI hai aura kabhI niSedha kii| eka apekSA se vidhi hotI hai aura anya apekSA se niSedha / nirapekSa bhAva se jo virodhI haiM unakA virodha
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA ke kAraNa dUra ho jAtA hai| eka dharmoM meM eka kAla meM virodhI dharmoM kA pratipAdana saptabhaGgI ke lie atyanta Avazyaka hai| jina dharmoM kA paraspara virodha nahIM hai una dharmoM kA dharmoM meM eka sAtha pratipAdana saptabhaGagI nahIM hai eka phala meM rUpa rasa gandha aura sparza Adi eka kAla meM pratyakSa se siddha haiM / rUpa AdikA paraspara virodha nahIM haiM, ve paraspara milakara rahate haiM, isalie unakA eka dharmoM meM nirUpaNa saptabhaGgI nahIM hai / dharma kA apane abhAva ke sAtha virodha hotA hai / dharma bhAvAtmaka hai aura abhAva usakA niSedhAtmaka hai| bhAva aura abhAva svAbhAvika rUpa se paraspara virodhI haiN| jahA~ bhAva hai vahA~ abhAva nahIM aura jahA~ prabhAva hai vahAM bhAva nhiiN| bhAva aura abhAva rUpa ghire dhI dharmoM kA apekSA ke dvArA eka dharmI meM eka kAla meM nirUpaNa ho, to saptabhaGgI ho jAtI hai| koI bhI dharma ho usakA apane amAva ke sAtha virodha hai isa virodha ko saptabhaGgI dUra karatI hai| kisI bhI dharma ke viSaya meM saptabhaGgI hotI hai to bhAva ke sAtha abhAva ke virodha ko dUra karatI hI hai| jaba sattva aura asattva kA eka dharmoM meM pratipAdana hotA hai tabhI bhAva aura abhAva kA virodha dUra nahIM hotA kintu jaba bheda aura abheda kA nityatva aura anityatva AdikA eka dharmI meM pratipAdana hotA hai tabhI bhAva aura abhAva kA virodha dUra ho jAtA hai| asattva jisa prakAra sattva kA abhAva hai isa prakAra abheda bheda kA abhAva hai, nityatva kA abhAva anityatva hai / bhAva aura abhAvarUpa se vidhi aura niSedha kA pratipAdana saptabhaGgI kA prANa hotA hai| eka dharmoM meM eka dharma kA vidhAna ho aura usase bhinna kisI anya dharma kA niSedha ho, to saptabhaGgI nahIM hotii|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 agni meM rUpa hai aura rasa nahIM isa prakAra kahA jAya to saptabhaGgI nahIM prakaTa ho sakatI / agni meM rUpa ke satva ke sAtha rasa ke asattva kA virodha nahIM hai / birodha se rahita aneka dharmoM kA eka dharmo meM pratipAdana karane para jisa prakAra saptabhaGgI nahIM hotI, isa prakAra eka dharmo meM virodha se rahita eka dharma ke sattva aura anya dharma ke asattva kA pratipAdana ho to bhI saptamaGgI nahIM ho sktii| virodhI dharmo meM virodha ke abhAva kA nirUpaNa ho, to saptabhaGgI hotI hai| vacana ke jina prakAroM se artha bhinna ho jAte haiM ve bhaGga kahe jAte haiM / sAta bhaGgoM ke samUha ko saptabhaGgI kahate haiM / mUlam:- iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAyaM saptavidhadharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApitasaptavidhajijJAsAmUlasaptavidhaprabhAnurodhAdupapadyate | arthaH- eka vastu ke pratyeka paryAya meM sAta prakAra ke hI dharma ho sakate haiN| isa kAraNa sAta prakAra ke saMdeha aura isI kAraNa saMdeha se utpanna sAta prakAra kI jijJAsA aura unake kAraNa sAta prakAra ke prazna hote haiM, ina praznoM ke kAraNa pratyeka paryAya meM sAta bhaGga utpanna hote haiM / vivecanA:- mukhyarUpa se sattva aura asattva dharma kA Azraya lekara saptabhaGgI uThatI hai / krama se aura krama ke binA
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 inhI do dharmoM kA vidhAna aura niSedha karane ke kAraNa sAtabhaGga ho jAte haiN| eka dharma kA Azraya lekara ina sAta prakAra ke dharmoM se atirikta dharma nahIM ho sakate, isalie unake viSaya meM saMzaya jijJAsA aura prazna hI nahIM ho sakate, isalie saptabhaGgI ke samAna aSTabhaGgI Adi sambhava nahIM haiN| pratyeka bhaGga meM syAt aura evakAra kA prayoga hotA hai| ghaTa ke sattva dharma ko lekara sAta bhaGga isa prakAra hoMge-syAdastyeva ghaTa: 1, syAnAstyeva ghaTaH 2, syAvastyeva syAnnAstyeva ca ghaTa: 3, syAdavaktavya eva ghaTaH 4, sthAvastyeva syAdavaktavya eva ca ghaTa: 5, syAnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH 6, syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTa: 7, / mUlam:-tatra syAdastyeva samiti prAdhAnyena vidhikalpanayA prathamo bhgH| arthaH-syAt saba padArtha haiM hI isa prakAra pradhAna rUpa se vidhi kI vivakSA karane para prathama bhaGga hotA hai / vivecanA:-saba artho ko dharmo banAkara aura eka sattva dharma kA Azraya lekara bhaGgoM kA prakAzana kiyA jAya to ghaTa Adi sabhI dhamiyoM meM satva Adike prakAzaka bhaGgoM ke prayogoM kA jJAna saralatA se ho sakatA hai| isa kAraNa saba ko dharmo banAkara prathama bhaGga kA nirUpaNa kiyaa| mUlam:-syAt kathaJcit svadravyakSetrakAlabhAvApekSayetyarthaH / ____ arthaH-syAt kA artha hai kathaJcit / apane dravyakSetra-kAla aura bhAva kI apekSA se, yaha artha hai|
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 vivecanA:-syAt anekAnta kA prakAzaka avyaya hai| yaha 'tiGanta' pada nahIM hai kintu tiGanta ke samAna hai aura apekSA kA bodha karAtA hai / apekSA ke dvArA jaba sattva dharma kA pratipAdana hotA hai taba prathama bhaGga hotA hai| apekSA aka prakAra kA mAnasa jJAna hai| bhAvoM ke kucha dharma paraspara apekSA nahIM rakhate aura kucha dharma paraspara apekSA rakhate haiN| rUpa rasa Adi paraspara sApekSa nahIM haiN| satva aura asattva Adi apekSA se pratIta hote haiM, isalie apekSA ke dvArA inakA pratipAdana bhaGgarUpa ho jAtA hai| mUlam:-asti hi ghaTAdikaM dravyataH pArthivAditvena, na jalAditvena / kSetrataH pATaliputra. kAditvena, na kAnyakubjAditvena / kAlataH zaizirAditvena, na vAsantikAditvena / bhAvataH zyAmAditvena, nrktaaditveneti|| __ arthaH-ghaTa Adi dravya kI apekSA se pArthiva Adi svarUpa ke dvArA hai, jala Adi rUpa se nahIM hai| kSetra kI apekSA se pATaliputra meM hai, kAnyakubja meM nahIM hai / kAla kI apekSA se zizira Rtu meM hai, vasantaRtu meM nahIM hai / bhAva kI apekSA se zyAma Adi rUpa meM hai, rakta Adi rUpa meM nahIM hai| vivecanA:-pratyeka dravya kA koI upAdAna kAraNa hotA hai aura vaha kisI deza meM aura kisI kAla meM hotA hai / jaba dravya pratIta hotA hai taba apane guNoM aura paryAyoM ke
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 373 sAtha pratIta hotA hai / guNa aura paryAya ke sAtha artha kA pratIta honevAlA svarUpa bhAva hai| jaba bhI koI artha pratIta hotA hai taba upAdAna kAraNa deza kAla aura apane guNoM aura paryAyoM ke sAtha pratIta hotA hai| miTTI kA ghaDA jaba dikhAI detA hai taba upAdAna kAraNa miTTI bhI dikhAI detI hai| vaha kisI na kisI deza meM aura kisI na kisI kAla meM pratIta hotA hai / koI guNa aura paryAya bhI usakA dRSTi gocara hotA hai| dravya kSetra kAla aura bhAva ke binA kisI artha kA svarUpa vicAra meM bhI nahIM lAyA jA sktaa| artha ke sAtha aparihAryarUpa se rahanevAle dravya, kSetra Adi artha ke apane hote haiN| jo dravya kSetra Adi sva nahIM haiM arthAt apane nahIM hai unakI apekSA se artha sat nahIM hotaa| ghaTa jaba hai taba apane upAdAna pRthiyo ke sAtha rahatA hai, pRthvI ke binA ghaTa nahIM raha sktaa| jala ghaTa kA upAdAna kAraNa nahIM hai isalie jalarUpa se ghaTa sat nahIM haiN| jaba ghaTa kisI eka sthAna meM rahatA hai taba anya sthAna meM vaha nahIM rhtaa| anya sthAna kI apekSA se vaha asat hai / jaba ghaTa vartamAna kAla meM pratIta hotA hai taba anAgata athavA atIta kAla meM pratIta nahIM hotA / vartamAna kAla kI apekSA se ghaTa sat hotA huA bhI atIta aura amAgata meM asat hai / isI prakAra dikhAI deneke samaya para yadi ghaTa zyAma ho to zyAma svarUpa se hI sat hai| pIta athavA rakta rUpa se sat nahIM hai| usa kAla meM zyAma rUpa ke sAtha hI ghaTa kA abheda hai| upAdAna pRthivI ke sAtha aura zyAma Adi guNoM ke sAtha ghaTa kA bhedAbheda hai| deza aura kAla ke sAtha bhedAbheda to nahIM hai kiMtu saMyoga sambandha hai| upAdAna aura guNoM ke samAna deza aura kAla ke sAtha
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 bhedAbheda na hone para bhI avazyaMbhAvI saMyoga sambandha hai| ina niyata saMbadhiyoM ke sAtha hI artha pratIta hotA hai isalie ina kI apekSA se sat hai / jo dravya kSetra Adi para haiM unake sAtha pratIti nahIM hotI isalie unakI apekSA se asat hai| mUlama-evaM syAnAstyeva sarvamiti prAdhAnyena niSedhakalpanayA dvitIyaH / arthaH-isI prakAra kisI apekSA se saba padArtha nahIM haiM isa rIti se niSedha kI pradhAnarUpa se vivakSA ke dvArA dUsarA bhaGga hotA hai| . vivecanA:-prathama bhaGga meM sattvarUpa dharma kI pradhAnarUpa se vivakSA hai, isa kAraNa asattva kA jJAna gauNa rUpa se hotA hai| sarvathA asattva kI apratIti nahIM hotii| pratyeka bhaGga eka eka niyata dharma ko pradhAnarUpa se prakaTa karatA hai / amAvA. tmaka virodhI dharmoM kI pratIti apradhAnarUpa se hoto hai / saptamajI zrata pramANa kA avAntara bheda hai / eka eka bhaDa nayarUpa vAkya hai| virodhI dharma kA sarvathA niSedha na karake kisI dharma kA nirUpaNa karanA naya ke svarUpa ke lie Avazyaka hai / yadi pahalA bhaGga asattva kA sarvathA niSedha kare to vaha naya vAkya hI nahIM rahegA / isI prakAra yadi dUsarA bhaGga sattva kA sarvathA niSedha kare to vaha bhI naya na hokara durnaya ho jAyagA / isa dazA meM nayoM kA samUharUpa saptamaGgI bhI apramANa ho jaaygii| sattva aura asattva mApekSa bhAva haiN| apekSA yukta arthoM meM apekSA se hI pratipAdana honA cAhie / satva aura asatva, rUpa-rasa sparza Adike samAna sarvathA paraspara nirapekSa nahIM haiN| svadravya aura para dravya Adi
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 kI apekSA se kisI bhI artha kA satva aura asattva anubhava siddha hai / zabda jaba dravya AdikI apekSA ke binA artha ke sattva aura asattva kA prakAzana karatA hai taba vaha naya vAkya nahIM hotA / taba usameM laukika prAmANya rahatA hai| saptabhaGgIrUpa prAmANya ke lie athavA prathama dvitIya Adi bhaGgarUpa naya ke lie zabda se utpanna jJAna kA apekSAtmaka honA Avazyaka hai / 1 sva- dravya kSetra Adi ke sAtha artha kA sAkSAt saMbandha hai / isalie unake kAraNa eka artha kA sattva hai, para jo dravya kSetra Adi bhinna vastu ke sAtha saMbaMdha rakhate haiM, ve bhI sat vastu ke saMbaMdhI haiM / apekSA ke kAraNa honevAlA sambandha do prakAra se hotA hai, sattva ke dvArA aura asattva ke dvArA / jo dravya Adi sva hai unake sAtha sattva ke dvArA saMbaMdha hai aura jo dravya Adi para haiM unake sAtha asattva ke dvArA sambandha hai / ghaTa avasthA meM piMDa AkAra kA paryAya nahIM hotA, isaliye usake sAtha asattva ke dvArA sambandha hai jo dravya kSetra Adi ghaTa ke svarUpa meM pratIta nahIM hote, ve hI para kahe jAte haiM aura isalie unake sAtha asattva ke dvArA sambandha hotA hai / sava ke dvArA jisake sAtha sambandha hai vahI saMbaMdhI nahIM hotA / jinake sAtha asattvarUpa se saMbaMdha hai ve bhI sambandhI hote haiM / yadi ve para hone ke kAraNa sarvathA sambandha se rahita hoM to sAmAnya rUpa se unakI sattA kahIM bhI nahIM honI cAhiye / paraMtu para dravya Adi kA sva-svarUpa se abhAva pratyakSa aura yukti ke viruddha hai / jaba loga kahate haiM daridra ke pAsa dhana nahIM hai taba asattvarUpa se dhana kA saMbaMdha daridra ke sAtha hotA hai| sattvarUpa se sambandha na honeke kAraNa asattvarUpa se jo sambandha hai usakA niSedha nahIM ho sakatA /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 kucha loga kahate haiM, asattva abhAvarUpa hai aura abhAva tuccharUpa hai / tuccha kA svabhAva zUnyatA hai / zUnya kI koI zakti nahIM hotI, isaliye usameM sambandha karane kI zakti bhI nahIM hotii| isa dazA meM tuccha ke sAtha sambandha nahIM ho sakatA, unakA kathana bhI yukta nahIM hai| bhinna bhinna rUpa se na honeko asattva kahate haiM aura asattva vastu kA dharma hai isa. liye ekAntarUpa se vaha tuccharUpa nahIM hai| asattva bhI vastu hai isalie usake sAtha sat vastu kA sambandha ho sakatA hai| aba jo loga vastu ke asatarUpa hone para AkSepa karate haiMyadi para dravya Adi eka artha meM nahIM hai to asattva ke sAtha artha kA sambandha ho sakatA hai para jinakA asattva hai una dravya Adike sAtha to sambandha nahIM ho sakatA / ghaTa kA yadi paTa ke abhAva ke sAtha saMbaMdha ho to paTa ke sAtha sambandha nahIM pratIta hotaa| ve bhI yukta nahIM kahate / para dravya Adiko apekSA se jaba ghaTa kA asattva kahA jAtA hai taba para dravya AdikI apekSA Avazyaka hotI hai, isaliye para dravya Adi bhI sat artha ke liye upayogI ho jAte haiN| isa prakAra kI vivakSA meM paTa Adi bhI sat ghaTa kA sambandhI ho jAtA hai| SaTa kI apekSA se ghaTa paTarUpa se asat kahA jAtA hai / isake atirikta jaba taka para dravya-kSetrAdi kA jJAna na ho, taba taka sva-dravya kSetra AdikA sva-rUpa meM jJAna nahIM ho sakatA / para kI apekSA se sva kA vyavahAra hotA hai sva ke vyavahAra meM kAraNa honese para dravya Adi bhI artha ke sambandhI haiN| vastu kevala satrUpa nahIM hai, asatrUpa bhI hai| pratyeka vastu kA svarUpa niyata hai / niyata svarUpa kA jJAna taba taka
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 nahIM ho sakatA jaba taka eka artha bhinna arthoM ke abhAva ke rUpa meM pratIta na ho / jaba taka ghaTa paTa Adike rUpa meM asat na pratIta ho taba taka ghaTa kA yathArtha rUpa se jJAna nahIM ho sktaa| isaliye paTa Adike rUpa meM asattva bhI ghaTa kA dharma hai| dharma ke sAtha dharmI kA bhedAbheda hai isaliye ghaTa asat svarUpa bhI hai| mukhya rUpa se kisI bhI artha kA asattva para dravya AdikI apekSA se pratIta hotA hai / isaliye dUsarA bhaGga isI rIti se asatva kA pratipAdana karatA hai| yahAM para kaI loga AkSepa karate haiM, asattva mabhAvarUpa hai abhAva pratiyogI ke jJAna kI apekSA karatA hai| ghaTa kA jJAna na ho to ghaTa ke abhAva kA jJAna nahIM ho sakatA, parantu bhAva kA jJAna pratiyogI ke jJAna kI apekSA nahIM karatA ghaTa ko ghaTAbhAva ke jJAna kI apekSA nahIM hai / jaba ghaTa ke sAtha netra kA sambandha hotA hai tabhI ghaTa kA svarUpa prakaTa ho jAtA hai ghaTAbhAva ke jJAna kI apekSA nahIM hotii| ina logoM kA AkSepa yukta nahIM hai / artha kA jJAna donoM prakAra se hotA hai-apekSA se aura apekSA ke binaa| abhAva kA jJAna pratiyogI ke jJAna kI apekSA karatA hai parantu jaba abhAva kA jJAna prameya rUpa se hotA hai taba pratiyogI ke jJAna kI apekSA nahIM hotii| ghaTa ho athavA paTa, vRkSa ho vA latA ho, koI bhI ho sabhI artha prameya hai prameya rUpa se jJAna kA viSaya hone ke liye vRkSa latA kI vA latA vakSa kI apekSA mahIM krtii| prameyatva saba vastuoM kA sAmAnya dharma hai| mAvoM ke samAna amAva bhI jJAna ke viSaya haiM-ataH prameya haiN| prameya rUpa se vRkSa Adi nAva jisa prakAra kisI pratiyogI kI apekSA nahIM karate isI prakAra abhAva
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 bhI prameyarUpa se kisI pratiyogI kI apekSA nahIM karate / abhAva abhAvarUpa se pratiyogI ke jJAna kI apekSA karate haiM / bhAva bhI apane abhAva ke abhAvarUpa hai isa rUpa meM bhAva bhI apane abhAva kI apekSA karate haiM / ghaTa ghaTAbhAva kA abhAva hai isaliye ghaTAbhAva ke jJAna kI apekSA karatA hai / yaha to huI svAbhAvAbhAva rUpa meM arthAt apane abhAva ke abhAva ke rUpa meM pratiyogI ke jJAna kI apekSA, bhAva rUpa meM bhI sattva rUpa ke lie sva dravya kSetra AdikI apekSA anubhava siddha hai| binA dravya Adike kisI bhI artha kA svarUpa pratIta nahIM hotA. isaliye prathama bhaGga sattva ko aura dvitIya bhaGga asattva ko apekSA se prakaTa karatA hai isa dazA meM sattva asattva kA aura asattva sattva kA sarvathA virodhI nahIM rhtaa| mUlam:-na cAsatvaM kAlpanikam , sattvavat tasya svAtatryeNAnubhavAt , anyathA vipakSAsattvasya tAtvikasyAbhAvena hetostrarUpyavyAghAtaprasaGgAt / ___ arthaH-yadi kaho asattva kalpanA se pratIta hotA hai to yaha yukta nahIM, sattva ke samAna asattva kA bhI svatantrarUpa se anubhava hotA hai, yadi asattva kevala kalpanA dvArA siddha ho to satya rUpa se vipakSa meM asattva ke na honeke kAraNa hetu ke tIna rUpoM ke naSTa honekI Apatti hogii|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 379 vivecanA:-bauddha loga kahate haiM-sattvadharma vastu kA satya hai asattva satya nahIM hai, kintu kalpanA ke dvArA pratIta hotA hai / kAlpanika dharma vastu kA svarUpa nahIM ho sakatA / marusthala meM kalpanA ke dvArA jala pratIta hotA hai| vAstava meM marubhUmi ke sAtha jala kA sambandha nahIM hotA / asattva bhI kalpanA se pratIta hotA hai isaliye vAstava meM vastu asat nahIM ho sktii| yaha kathana yukta nahIM hai| binA kisI bAdhA ke jisa prakAra sattva kA anubhava hotA hai isa prakAra asattva kA bhii| yadi kalpanA ke hI kAraNa asattva kI pratIti ho to pratyeka artha anya arthoM ke rUpa meM pratIta honA caahie| para deza kAla Adike dvArA ghaTa kA asattva yadi vAstava na ho, to ghaTa anya deza meM aura anya kAla meM bhI pratIta honA caahiye| vaha jisa prakAra pArthivarUpa meM pratIta hotA hai isa prakAra jalIya rUpa meM athavA agni Adike rUpa meM bhI pratIta honA cAhiye / eka artha ko samasta vastu. oM ke rUpa meM ho jAnA cAhiye / marusthala meM dUra se grISma Rtu meM jala dikhAI detA hai parantu pAsa jAne para jala nahIM milatA aura usako pIkara pyAsa nahIM dUra hotii| isa bAdhaka jJAna ke kAraNa marusthala meM jala kA jJAna kalpanA se utpanna siddha hotA hai parantu para dravya, deza, kAla Adike rUpa meM asatrUpa ke jJAna ko bAdhita karanevAlA koI jJAna nahIM hai isalie vastu kA asat rUpa kalpanA se siddha nahIM hai / asatrUpa ke satya nahIM kAlpanika hone meM Apatti hai, isaliye asat rUpa bhI satya hai| isa para bauddha kahate haiMpara dravya, kSetra Adike rUpa meM jo asattva pratIta hotA hai vaha sva dravya AdikI apekSA se pratIta honevAle sattva
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 se bhinna nahIM hai, sattva hI parako apekSA asattva rUpa meM pratIta ho rahA hai, isaliye yadi para rUpa se asattva satya na ho to bhI ghaTa Adi artha paTa bakSa Adike rUpa meM pratIta nahIM hogA / asattva yadi satya hotA to usake na hone para ghaTa Adike vakSa Adi rUpa meM pratIta hone kI Apatti dI jA sakatI thI / parantu para rUpa se apsattva sva. rUpa se sattva kI apekSA bhinna nahIM hai| yaha bhI yukta nahIM / isa rUpa se yadi svarUpa kA sattva para rUpa se asattva ho to sattva kA apanA rUpa na honese para rUpa se asattva hI pradhAna ho jAyagA / isa dazA meM ghaTa Adi artha sarvathA asat rUpa ho jAnA caahiye| isa dazA meM svarUpa se sattva kA apanA alaga svarUpa nahIM hai vaha para rUpa se asattva meM samA gayA hai isaliye artha ko asat ho jAnA cAhiye / yadi Apa para rUpa se asatva ko pradhAnatA ma dekara svarUpa se sva sattva meM ho para rUpa se asattva kA samAveza kareM to para rUpa se asattva ke na hone ke kAraNa pratyeka artha anya saba arthoM ke rUpa meM ho jAnA cAhiye / yadi Apa kaheM koI bhI padArtha apane kAraNoM ke dvArA niyata rUpa se utpanna hotA hai| usakA niyata svarUpa para rUpa se asattva kI apekSA mahIM karatA, to bhI ApakA kathana yukta nahIM hai| jaba taka para rUpa se vastu asat na ho taba taka kAraNoM ke dvArA usakI niyata rUpa se utpatti nahIM ho sktii| sat aura asat rUpa se vastu kI pratIti ke binA vastu ke apane svarUpa kA anubhava nahIM ho sakatA / asat rUpa meM jJAna ko mithyA bhI nahIM kaha sakate / sat rUpa meM jJAna jisa prakAra pratIta hotA hai isI prakAra asat rUpa meM bhii| isa avasthA meM sat rUpa ko satya aura asat rUpa ko mithyA
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 nahIM kahA jA sakatA-ataH sva sattva ho para rUpa se asattva nahIM hai| sva dravya AdikI apekSA se sattva kA jJAna aura para dravya AdikI apekSA se asattva kA jJAna hotA hai| yaha kAraNoM kA bheda bhI svarUpa se sattva aura para rUpa se asattva ko bhinna siddha karatA hai aura ekAnta rUpa se abheda kA niSedha karatA hai| ___yadi asatva kalpanA se siddha ho to bauddha nirdoSa hetu ke jina tIna rUpoM ko svIkAra karate haiM ve bhI upapanna nahIM hoMge / bauddhoM ke anusAra hetu ke lie pakSa meM sattva, sapakSa meM sattva aura vipakSa meM asattva ye tIna rUpa hone caahiye| yadi asattva kalpanA mUlaka ho, to vipakSa meM asattva bhI kAlpanika ho jAyagA / usa dazA meM hetu kA nirdoSa svarUpa na raha sakegA / ataH sattva aura asattva vastu ke donoM dharma tAttvika haiN| mUlama:-syAdastyeva sthAnAstyeveti prAdhAnyenakramikavidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH / - arthaH-kisI apekSA se pratyeka artha sat hai aura kisI apekSA se asan hai isa prakAra pradhAnarUpa se kramake sAtha vidhi aura niSedha ke nirUpaNa dvArA tRtIya bhaGga hotA hai| vivecanA:-krama ke sAtha vidhi aura niSedha ina donoM kI vivakSA ho, to tRtIya bhaMga hotA hai| prathama bhaGga ke dvArA sva-dravya Adiko apekSA se kevala sattva kA pradhAnarUpa se nirUpaNa hotA hai / dvitIya bhaGga ke dvArA para dravya Adiko
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 apekSA se asattva kA pradhAna rUpa meM nirUpaNa hotA hai| sattva aura asattva donoM kA krama ke sAtha pradhAna rUpa se nirUpaNa tRtIya bhaGga meM hotA hai| prathama bhaGga athavA dvitIya bhaGga donoM kA pradhAnarUpa se nirUpaNa nahIM karatA, yahI tRtIya bhaGga kA prathama aura dvitIya bhaGga se bheda hai / upAdhyAya zrI yazovijayajI anya rIti se bhI prathama aura dvitIya bhaGgaH se tRtIya bhaGga ke bheda ko prakaTa karate haiM / prathama bhaGga se vidhi kA mukhya rUpa se bhAna hotA hai dvitIya bhaGga se niSedha kA bodha mukhya rUpa se hotA hai| prathama bhaGga ke anantara dvitIya bhaGga hai isaliye vidhi aura niSedha kA krama se jJAna donoM bhaGga kara dete haiN| tRtIya bhaGga bhI krama ke sAtha vidhi aura niSedha ke jJAna ko utpanna karatA hai / isaliye tRtIya bhaGga kA prathama aura dvitIya bhaGga se koI bheda nahIM hai isa AzaMkA kA nirAkaraNa karane ke lie ve kahate haiM tRtIya bhaGga se jo bodha hotA hai vaha 'ekatra dvayam' isa rIti se hotA hai / eka vizeSya meM do arthoM kA prakArarUpa se jo jJAna hotA hai vaha 'breka meM do' nAma se kahA jAtA hai / caitra daNDI hai aura kuMDalI hai yaha vAkya isakA udAharaNa hai / caitra daNDavAlA hai aura kuNDalavAlA hai yaha jJAna isa vAkya se utpanna hotA hai / isa jJAna meM caitra vizeSya hai daNDa zraura kuNDala prakAra haiM / isI prakAra tRtIya bhaGga meM eka hI jJAna hai jisameM vidhi bhI prakAra hai aura niSedha bhI prakAra hai| eka vastu vizeSya hai| prathama bhaGga ke anantara jaba dvitIya bhaGga se bodha hotA hai taba krama se vidhi aura niSedha kA jJAna to hotA hai parantu vaha jJAna eka nahIM hotA / be do jJAna hote haiM jo krama se hote haiN| tRtIya bhaGga ke dvArA honevAlA jJAna eka hI hai usa eka jJAna 1
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 683 meM vidhi bhI prakAra hai aura niSedha bhI prakAra hai| prathama aura dvitIya bhaGga se utpanna honevAle do jJAnoM kI apekSA eka vilakSaNa jJAna ko utpanna karane ke kAraNa tRtIya bhaGga bhinna hai| dhyAna rahe-tRtIya bhaGga se utpanna jJAna meM jo vidhi aura niSedha pratIta hote haiM unameM paraspara vizeSaNa vizeSya bhAva nahIM hai| yadi ina donoM meM vizeSaNa vizeSya bhAva ho to vizeSaNa gauNa ho jAyagA aura vizeSya mukhya ho jaaygaa| krama se donoM kI pradhAnatA iSTa hai vaha nahIM rahegI / isalie tRtIya bhaGga eka hI artha ko vidhi aura niSedha se vilakSaNa rUpa meM prakAzita karatA hai| isa bodha meM vidhi aura niSedha donoM samAna rUpa se prakAra haiM aura ghaTa Adi artha vizeSya haiN| mUlam-syAdavaktavyameveti yugapatprAdhAnyena vidhiniSedhakalpanayA caturthaH, ekena padena yugapadubhayorvaktumazakyatvAt / arthaH-kisI apekSA se saba padArtha avaktavya hI haiM / isa prakAra eka kAla meM pradhAnarUpa se vidhi aura niSedha kI vivakSA ke kAraNa caturtha bhaGga hotA hai / eka pada eka kAla meM vidhi aura niSedha kA kathana nahIM kara sakatA, isaliye artha apekSA se avaktavya hai| vivecanA:- asattva ko gauNa karake mukhya rUpa se sattva kA pratipAdana karanA ho to prathama bhaGga hotA hai| isake viparItarUpa meM sattva ko gauNarUpa se aura asattva ko mukhya rUpa se kahanA ho, to dvitIya bhaGga hotA hai / sattva aura asatva donoM dharmoM kA mukhyarUpa se nirUpaNa karanA ho to koI bhI
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 vacana isake liye samartha nahIM hai, ataH artha avAcya hai / artha, meM kisI dharma kA nirUpaNa eka kAla meM mukhya athavA gauNarUpa se ho sakatA hai| donoM paraspara birodhI dharmoM ko mukhyarUpa se vA gauNarUpa se nahIM kahA jA sakatA / donoM dharma eka artha meM eka kAla meM gauNa athavA mukhya nahIM ho sakate / artha meM isa prakAra kA svarUpa asaMbhava hai, isaliye usakA vAcaka pada bhI nahIM hai / vAcaka se rahita honeke kAraNa artha avaktavya hai / avaktavya bhaGga kA nirUpaNa aneka prakAra se ho sakatA hai / artha meM svarUpa kI apekSA se akAnta sattva hI nahIM hai aura para - rUpa kI apekSA se akAnta asattva hI mahIM hai| kevala sattva athavA asattva ko mAmakara kisI zabda se artha kA kathana nahIM ho sakatA, ataH artha avAdhya hai / kevala sattva athavA kevala asattva sarvathA avidyamAna hai isalie usakA koI vAcaka nahIM ho sakatA / yadi artha saba prakAra se sat hI ho, to usakI kisI anya artha se vyAvRtti nahIM ho sakegI / vaha mahAsAmAnya sattA ke samAna saba sthAnoM para rahegA isaliye vizeSarUpa meM pratIta na ho sakegA / yadi ghaTa sarvathA sat ho, to sabhI sthAnoM para satrUpa meM hI pratIta honA cAhiye / ghaTarUpa meM usakI pratIti nahIM honI cAhiye / ghaTa jaba pratIta hotA haitaba vRkSa Adi arthoM se bhinna AkAra meM hI pratIta hotA hai, isaliye ghaTa-ghaTarUpa se ho sat hai / isI prakAra yadi ghaTa Adi artha asatarUpa ho, to vRkSa Adike rUpase jisa prakAra avidyamAna hai isa prakAra apane rUpase bhI avidyamAna hone ke kAraNa zazazaga ke samAna tuccha ho jAnA cAhiye ekAnta
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 rUpa se kevala sattvAtmaka aura asattvAtmaka rUpa meM ghaTa Adi avAcya hai| yaha avaktavya kA pahalA prakAra hai| ____ athavA nAma sthApanA dravya aura bhAva ke bheda se jaba arthoM kA bheda kiyA jAtA hai, taba jisa rUpa meM vivakSA cAhate haiM aura jisa rUpa meM vivakSA nahIM cAhate haiM-una do rUpoM se prathama aura dvitIya bhaGga hote haiN| ina donoM prakAroM se yadi eka kAla meM kahane kI icchA ho, to artha kisI bhI zabda se nahIM kahA jA sakatA isaliye avAcya hai / jisa rUpa se vivakSA nahIM hai usa rUpa se bhI yadi ghaTa ho, to niyata nAma aura sthApanA AdikA vyavahAra nahIM honA cAhiye / isI prakAra jisa rUpa se kahanA cAhate hai usa rUpa se bho yadi ghaTa na ho to ghaTa kA vyavahAra hI nahIM honA cAhiye / ina donoM pakSoM meM se yadi kevala eka pakSa ko svIkAra kiyA jAya to artha kA svarUpa nahIM rahatA isaliye avAcya ho jAtA hai-yaha avaktavya kA dUsarA prakAra hai| athavA nAma AdikA jo prakAra niyata hai usameM jo AkAra Adi hai usake rUpa meM ghaTa hai / nAma Adi meM jo AkAra Adi nahIM hai usake dvArA vaha ghaTa nahIM hai| ina donoM prakAroM se eka kAla meM kahane kI zakti kisI pada meM nahIM hai--ataH avaktavya hai / jo AkAra Adi vidyamAna hai usake kAraNa jisa prakAra ghaTa hai isa prakAra yadi AvidyamAna AkAra se bhI ghaTa ho, to eka hI ghaTa samasta ghaToM ke rUpameM ho jAnA cAhiye / yadi vidyamAna AkAra se bhI ghaTa na ho, to ghaTa kA artho manuSya, vRkSa meM jisa prakAra pravRtti nahIM karatA isa prakAra ghaTa meM bhI pravRtti na kare / ina donoM meM se koI bhI ekAnta pramANoM se siddha nahIM hai--isaliye
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ avaktavya hai / avaktavya kA yaha tIsarA prakAra hai / anya aneka prakAra bhI avaktavya ke ho sakate haiN| artha ke avaktavya hone meM do kAraNa hai-jo mukhya haiM / do prakAroM se vastu eka kAla meM ekAntarUpa se sambandha nahIM rkhtii| ekAnta rUpa meM yaha vastu kA atyanta abhAva avaktavya honekA eka kAraNa hai| virodhI do dharmoM ko pradhAna athavA apradhAna rUpa se kahane meM pada asamartha hai yaha dUsarA kAraNa hai| mUlama-zatRzAnazau sadityAdau sAGketikapadenApi krameNArthadvayabodhanAt / anyatarasvAdinA kathaJcidubhayavodhane'pi prAtisvikarUpeNaikapadAdubhayabodhasya brahmaNApi durupapAdatvAt / - arthaH-zata aura zAnaz sat hai ityAdi sthala meM sAGketika pada se bhI krama ke sAtha donoM arthoM kA bodha hotA hai / anyataratva Adike dvArA kisI prakAra donoM kA jJAna ho jAya to bhI pratyeka meM hone vAle niyatarUpa se donoM kA jJAna brahmA bhI nahIM karA sakatA / vivecanA:-pratisvaM bhavati isa vyutpatti ke dvArA prAtisvika pada kA artha hai-pratyeka meM rahanevAlA asAdhAraNa sva. ruup| virodhI do arthoM ko eka kAla meM pradhAnatA athavA apradhAnatA ke sAtha kahane meM koI bhI pada samartha nahIM hai isa hetu para AkSepa karate haiN| saMketa ke dvArA pada artha kA bodha
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 387 karAtA hai| jisa prakAra avirodhI artha meM paGaketa kiyA jA sakatA hai isI prakAra virodhI artha meM bhI saMketa ho sakatA hai / saMketa hone para vidhi aura niSedha donoM kA jJAna eka para karA sakatA hai / vyAkaraNa meM zata aura zAnaza do virodhI pratyaya haiN| ina donoM ke lie 'sat' pada kA saMketa hai. sat pada se donoM kA jJAna eka sAtha hotA hai / 'sat' padake samAna koI sAMketika pada vidhi aura niSedha kA jJAna karA sakatA hai| ... - isa AkSepa ke uttara meM kahate haiM. saMketa karAne se pada do arthoM kA bodha karA sakatA hai| parantu krama ke sAtha, eka kAla meM nhiiN| jisa bhI pada kA vidhi aura niSedha donoM ke liye saMketa kiyA jAyagA vaha krama se hI jJAna karA sakegA, eka kAla meM nhiiN| isa para phira zaMkA kI jAtI hai-virodhI arthoM meM virodhI dharma rahate haiM, ina dharmoM ke dvArA bodha donoM arthoM kA eka pada se ho, to krama avazya hotA hai / ghaTa meM ghaTatva hai usakA virodhI paTatva paTa meM hai| yadi koI bhI pada saMketa ke kAraNa ghaTatva aura paTatva dharmoM ke dvArA bodha karAve to krama se hI karA sakatA hai / virodhI dharmoM kA jJAna krama se hI ho sakatA hai| zata aura zAnaza bhI do virodhI pratyaya haiN| zatapana aura zAnazapana do virodhI dharma haiM / 'sat' pada ina do dharmoM ke dvArA jJAna karAtA hai, isaliye jJAna krama se hotA hai sattva aura asattva bhI do virodhI dharma haiN| ghaTatva aura paTatva ke svarUpa se sattva aura asattva kA svarUpa bhinna hai parantu virodha kI dRSTi se bheda nahIM hai| ghaTatva aura paTatva ke dharmo bhinna haiN| kisI eka dharmoM meM ghaTatva aura paTatva nahIM
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 rhte| parantu sattva aura asattva yahA~ para bhinna dharmiyoM meM nahIM haiM, eka hI dharmI meM haiM / eka dharmI meM hone para bhI unakA svabhAva paraspara virodhI hai / eka ghaTa meM rUpa rasa gandha Adi dharma haiN| bhinna dharmiyoM meM rahanevAle ghaTatva paTatva ke samAna unameM virodha nahIM hai / parantu asAdhAraNa dharma ke kAraNa unameM bhI virodha hai / rUpatva aura rasatva Adi dharmoM ke kAraNa rUpa rasa Adi dharma bhI paraspara virodhI haiM / rUpatva kevala rUpa meM hai aura rasatva kevala rasa meM hai| rUpatva ke dvArA rUpa kA aura rasatva ke dvArA rasa kA jaba zAna hogA taba eka ghaTa athavA phala Adi dharmI meM rahane para bhI rUpa aura rasa kA jJAna krama se hotA hai| sattva aura asattva rUpa rasa Adike samAna ghaTa aura phala Adi dhamiyoM meM eka sAtha rahate haiN| parantu rUpatva jisa prakAra rasatva se bhinna hai isa prakAra ghaTa Adi eka artha meM rahanevAle sattva aura asattva bhI sattva bhAva aura asattva bhAva se bhinna haiM / sattva bhAva kevala sattva meM aura asattvabhAva kevala asatva meM hai. isaliye eka dharmoM meM rahane para bhI sattva aura asatva kA jaba apane apane mattva bhAva aura asatvabhAva-rUpa asAdhAraNa svarUpa se jJAna hogA, taba krama se hI hogA / parantu jaba bhinna virodhI dharmoM meM samAna rUpase rahane vAle kisI eka sAmAnya dharma ke dvArA jJAna hogA to eka sAtha bhI ho skegaa| rUpa, rasa Adi guNoM meM guNatva eka sAmAnya dharma hai| guNatva rUpa se rUpa rasa Adi samasta guNoM kA eka sAtha jJAna ho sakatA hai / guNa pada guNatvarUpa se rUpa Adi samasta guNoM kA eka kAla meM pratipAdana kara sakatA hai|
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 sattva aura asattva donoM dharmoM meM sattva aura asattva kA anyataratva sAmAnya dharma hai| donoM meM se eka ko anyatara kahate haiM / anyatarasva donoM meM hai| isI prakAra jJeyatva bAcyatva Adi sAdhAraNa dharma bhI tattva aura asattva donoM dharmoM meM haiM / ina dharmoM ke dvArA bhI sAGketika pada sattva aura asattva donoM dharmoM kA jJAna karA sakatA hai aura vaha jJAna eka kAla meM ho sakatA hai| isa prakAra eka pada se vAcya honeke kAraNa ghaTa Adi artha kisI apekSA se ava. ktavya naha ho sktaa| isakA uttara yaha hai-anyataratva jJeyatva Adi rUpa se eka kAla meM sattva aura asattva kA bodha ho sakatA hai, para asAdhAraNa rUpa se koI bhI pada donoM dharmoM kA bodha nahIM karA sakatA / sattva kA asAdhAraNa dharma sattvabhAva hai aura asattva kA asAdhAraNa dharma asattvabhAva hai| ina donoM asAdhAraNa dharmoM ke sAtha donoM kA bodha eka kAla meM eka pada ke dvArA nahIM ho sakatA / guNa pada jaba rUpa rasa AdikA guNatva rUpa se jJAna karAtA hai taba rUpatva rasatva Adi asAdhAraNa rUpoM se nahIM kraataa| ghaTa Adiko jaba kathaMcit avaktavya kahA jAtA hai taba asAdhAraNa svarUpa ke sAtha pradhAna vA apradhAnarUpa meM sattva aura asattva kA kathana nahIM ho sakatA yaha bhAva hotA hai, ataH isa apekSA se ghaTa prAdi artha avaktavya hai| kucha loga sat aura asat zabda ke samAsa dvArA donoM dharmoM kA eka kAla meM kathana kahate haiM, unakA vacana bhI yukta nahIM hai| samAsa se yukta vacana bhI isa prakAra ke donoM dharmoM kA pradhAnarUpa se athavA guNarUpa se nirUpaNa nahIM kara sktaa| samAsoM meM bahuvrIhi samAsa hai jisa meM anya pada kA artha
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 pradhAna hotA hai vaha bhI isa viSaya meM samartha nahIM ho sktaa| yahA~ para donoM dharmoM kI pradhAnabhAva se vivakSA hai| avyayIbhAva meM pUrva pada ke artha kI pradhAnatA hotI hai, ataH vaha bhI donoM dharmoM kA pradhAnarUpa se pratipAdana nahIM kara sktaa| dvandva samAsa meM yadyapi donoM pada pradhAna hote hai, to bhI yahA~ para dravya kA bodhaka dvandva upayogI nahIM hai| yahAM para do dravyoM kA nahIM kintu do dharmoM kA pratipAdana hai| jo dvandva guNoM kA bodhaka hotA hai| vaha bhI dravya meM rahanevAle guNoM kA prakAzana karatA hai / vaha do pradhAna dharmoM kA pratipAdana nahIM kara sktaa| tatpuruSa samAsa uttara pada ke artha kA pradhAnarUpa se prakAzana karatA hai, isaliye vaha bhI do dharmoM ke pradhAnarUpa se pratipAdana meM asamartha hai| dvigu samAsa meM pUrvapada saMkhyAvAcI hotA hai isaliye usakA yahAM avasara nahIM hai / karmadhAraya samAsa guNI dravya ko kahatA hai, isaliye do dhama pradhAnarUpa se usake viSaya nahIM ho skte| jo samAsa kA artha hai vahI vAkya kA artha hotA hai| samAsa ke asamartha honeke kAraNa vAkya bhI do pradhAna dharmoM kA asAdhAraNa svarUpa ke sAtha pratipAdana nahIM kara sakatA, ataH isa apekSA se artha avaktavya hai| sat aura asat zabda kA prayoga samAsa meM athavA vAkya meM kramase hI ho sakatA hai| isa dazA meM yadi sata zabda sattva aura asattva ko eka kAla meM kahe to apane vAcya artha sattva ke samAna asattva ko bhI satarUpa meM prakAzita kregaa| yadi asat zabda sattva aura asatva ko eka kAla meM kahe to apane vAcya artha asattva ke samAna sattva ko bhI asattva rUpa meM prakAzita karegA / vastutaH sat asat kA aura
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 391 asat sat kA vAcaka nahIM hotA, ataH eka zabda eka kAla meM paraspara virodhI bhAva aura abhAva kA vAcaka nahIM ho sakatA / mUlam:- syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca paJcamaH / syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSeghakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH / syAdarasyeva syAnnAsyeva syAdavaktavyameveti vidhiniSedha kalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpa nayA ca saptama iti / artha:- saba padArtha kisI apekSA se haiM aura kisI apekSA se avaktavya haiM isa prakAra vidhi kI vivakSA se aura eka sAtha vidhi aura niSedha kI civakSA se pAMcavAM bhaGga hotA hai / kisI apekSA se saba padArtha nahIM haiM aura kathaJcit avaktavya haiM isa prakAra niSedha kI tathA eka kAla meM vidhi-niSedha kI vivakSA se chaThA bhaGga hotA hai / kisI apekSA se saba padArtha hai, kisI apekSA se nahIM hai aura kisI apekSA se avaktavya hai isa prakAra krama se vidhi-niSedha kI aura eka sAtha vidhi niSedha kI vivakSA se sAtavAM bhaGga hotA hai / 1
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanA:-apekSA se artha ke sattva aura asattva kA nirU. paNa karanevAle prathama aura dvitIya bhaGga mUlabhUta haiM / bhAva aura abhAvarUpa do dharmoM kI pratIti pradhAnarUpa se koI zabda nahIM karA sakatA isaliye avaktavya bhaGga prakaTa hotA hai / eka kAla meM do dharmoM kI pradhAnarUpa se kahanekI icchA avaktavya bhaGgake prakaTa honemeM kAraNa hai / Adya do bhaGgoM ke sAtha avaktavya bhaGga kA vividha rIti se saMyoga karane para anya bhaGga bana jAte haiN| inameM avaktavya bhaGgako kucha loga tRtIya sthAna dete haiM tathA vidhi aura niSedha kA krama se pratipAdana karanevAle bhaGga ko caturtha sthAna dete haiN| jaba eka dharmoM meM caturtha bhaGga ke dvArA pratipAdita honevAle avaktavyatva ko prathama bhaGga ke dvArA pratipAdya sattva ke sAtha kahanA cAhate haiM taba paJcama bhaGga pravRtta hotA hai| sva dravya AdikI apekSA se sattva kA alaga nirUpaNa karanA cAhate haiM isake sAtha hI sva. dravya AdikI apekSA se sattva ko aura para-dravya Adiko apekSA se asattva ko pradhAnarUpa meM eka sAtha kahanA cAhate haiM-taba paJcama bhaGga hotA hai| kaJcit sattva aura kathaJcit avaktavyatva ina do dharmoM ko prakArarUpa se aura ghaTa Adi eka dharmI ko vizeSyarUpa se prakAzita karanA paJcama bhaGgakA asAdhAraNa svarUpa hai| "syAt asti eva, syAt avaktavya meva" yaha pazcama bhaGga kA AkAra hai| dvitIya bhaGga meM asattva kA pratipAdana aura caturtha meM avaktavya kA hai| donoM ko milAne se chaThA bhaGga prakaTa hotA hai| chaThe bhaGga se jaba jJAna utpanna hotA hai taba kisI apekSA se asattva aura kisI apekSA se avaktavyatva prakAra rUpa meM pratIta hote haiM / ghaTa Adi dharmI vizeSyarUpa se pratIta hotA hai isa prakAra ke jJAna ko utpanna karanA chaThe bhaGga kA lakSaNa hai
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsare bhaGga meM krama se sattva aura asattva dharmoM kA prakA. zana hotA hai| caturtha bhaGga ke dvArA avaktavyatva kA prakAzana hotA hai| jaba kisI apekSA se sattva aura asattva donoM dharma krama se pratIta hote haiM aura apekSA se vaktavyatva bhI pratIta hotA hai taba saptama bhaGga hotA hai| saptama bhaGga meM krama se sattva aura asattva donoM dharma prakAra rUpa se pratIta hote haiM / isake kAraNa paJcama aura chaThe bhaGga se saptama bhaga kA bheda hai| paJcama bhaGga meM apekSA se kevala satva aura chaThe bhaGga meM kevala asattva prakArarUpa se pratIta hotA hai / saptama bhaGga se jo jJAna utpanna hotA hai, usameM apekSA ke dvArA sattva aura asattva donoM dharma prakAra rUpa se pratIta hote haiN| [ saptabhaGgo ke sakalAdeza aura vikalAdeza svabhAvoM kA nirUpaNa) mUlama:-seyaM saptabhAgI pratibhaGga sakalA. dezasvabhASA vikalAdezasvabhAvA ca / artha:-yaha saptabhaGgI pratyeka bhaGga meM sakalAdeza svabhAvavAlI aura vikalAdeza svabhAvavAlI hai / mUlama:-tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedI. pacArAdA yogapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdezaH / nayaviSayokRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhaMdopacArAvA krameNAbhidhAyakavAkyaM viklaadeshH|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 arthaH-pramANa se siddha ananta dharmoMvAlI vastu kA kAla Adi ke dvArA abheda kI pradhAnatA se athavA abheda ke upacAra se eka kAla meM pratipAdana karanevAlA vacana sakalAdeza kahA jAtA hai / naya ke viSayabhUta vastu ke dharma kA bheda vRtti kI pradhAnatA se athavA bheda ke upacAra se krama ke sAtha pratipAdaka vAkya vikalAdeza kahA jAtA hai| _ vivecanA:-pratyeka vastu meM ananta dharma haiM una saba kA eka meM jo pratipAdana kare vaha vacana sakalAdeza hai / sAdhAraNa rUpa se eka zabda eka dharma kA pratipAdana karatA hai / yadi eka eka dharma ke liye eka eka zabda kA prayoga kiyA jAya to ananta dharmoM ke liye ananta zabdoM kA prayoga karanA pddegaa| parantu yaha ho nahIM sakatA, isaliye eka dharma kA anya dharmoM ke sAtha abheda mAna liyA jAtA hai| mukhyarUpa se eka dharma eka zagda kA vAcya hai| para abheda ho jAne se anya dharma bhI pAcya ho jAte hai / isa prakAra eka zabda mamanta dharmoM kA pratipAdaka ho jAtA hai| isa prakAra ananta dharmoM kA pratipA. baka hone para pratyeka bhAga sakalAdeza ho jAtA hai| sakalA. beza ko pramANa vAkya kahate haiN| vAcya eka dharma ke sAtha anya dharmoM kA abheda na mAnakara jaba eka dharma kA pratipAdana hotA hai, taba pratyeka bhaGga vikalAdeza kahA jAtA hai| vastu ke eka za kA pratipAdaka honeke kAraNa usako naya vAkya kahate haiN| kAla Adike dvArA kisI eka dharma kA anya dharmoM ke sAtha abheda do-prakAra se kiyA jAtA hai, pradhAnabhAva se aura upa. cAra se / isa pradhAna bhAva aura upacAra kA svarUpa upAdhyAya
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 zrI yazovijayajI ne zAstra vArtA samuccaya kI vyAkhyA syAdvAdakalpalatA meM isa prakAra kiyA hai-- 1-abhedavRttipradhAnyam-dravyArthikanayagRhItasattAdhabhinnAnantadharmAtmakavastuzaktikasya sadAdipadasya kAlA dyabhedavizeSapratisaMdhAnena paryAyArthikanayaparyAlocanaprAdurbhavacchakyArthabAdhapratirodhaH / abhedopacArazca-paryAyArthikanayagRhItAnyApohaparyavasitasattAdimAtrazaktikasya tAtparyAnupapatyA sadAdipadasyoktArtha lakSaNA / ... isake anusAra dravyAthika naya se jaba sattA Adi kisI eka dharma kA jJAna hotA hai, taba usase abhinna anantadhatmika vastu meM sat Adi pada kI zakti hotI hai| kAla Adi ke dvArA abheda mAnane ke kAraNa sat Adi pada se anya dharma bhI vAcya pratIta hote haiN| isa dazA meM paryAyAthika naya ke vicAra se anya dharmoM ko pratotirUpa zakya artha meM jo rukAvaTa AtI hai usakA dUra karanA ameva vatti kI pradhAnatA hai| paryAyAthika naya ke dvArA sata Adi pada kI zakti kevala sattA AdimeM pratIta hotI hai aura usakA paryavasAna anyApoha meM hotA hai| isa dazAmeM 'sat' pada jo asat nahIM haiM unakA jJAna karAtA hai| kevala sattva Adi dharma meM pratipAdana kI zakti hai isa prakAra pratIta hone para sat Adi pada kI sattA se bhinna anya dharmoM meM lakSaNA kI jAtI hai| isa vivecanA ke anusAra ananta dharmarUpa zakya arthoM ke jJAna meM rukAvaTa ko dUra karanA TippaNa 1 zAkha vArtA samuccaya syAdvAda kalpalatA sahita pR. 254-prathama aMza,
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 abheda vRttikI pradhAnatA hai / tAtparya upapanna nahIM hotA-isa kAraNa anya ananta dharmoM meM sat Adi pada kI lakSaNA upacAra hai| abheda kI pradhAnatA meM zakya rUpa meM sat Adi pada ananta dharmoM ko pratipAdita karate haiM / upacAra kI dazA meM unhIM ananta dharmoM meM sat Adi pada lakSaNA ke dvArA jJAna utpanna karate haiN| jaba vastu kA dharma naya ke dvArA prakAzita hotA hai, taba bheda ke pradhAna honese athavA bheda kA upacAra honese kamase nirUpaNa hotA hai| krama se dharma kA pratipAdaka vacana vikalAdeza kahA jAtA hai| ___yahA~ para upAdhyAyajIne AcAryadevasUri ke anusAra pratyeka bhaGgakA sakalAdeza aura vikalAdeza ke rUpa meM nirUpaNa kiyA hai| anya AcArya pahale tona maGgoM ko sakalAdeza-rUpa aura pichale cAra mahagoM ko vikalAdeza mAnate haiN| 1 tattvArtha sUtra ke bhASya meM vyAkhyAkAra siddha sena gaNi-svAdasti, myAd nAsti aura syAd avaktavyaH ina tIna bhagoM ko sakalAdeza . kahate haiM aura anya bhaGagoM ko vikalAdeza kahate haiN| ___ mUlama:-nanu kaH kramaH kiM vA yogapacam ! ucyate-yadAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirbheda. vivakSA tadaikazabdasyAnekArthapratyAyane zaktya. bhAvAta kramaH / yadA tu taMSAmeva dharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpamucyate tadaikenApi TippaNaH-1 tattvArthAdhigama sUtra svIpajJa bhASya TIkA yukta adhyAyapAMcavAM sUtra-31, pRSTha-415 16,
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdenaikadharmapratyAyanamukhena tadAtmakatAmApa. basyAnekAzeSarUpasya vastunaH pratipAdanasambhadhAgogapadyam / ___ arthaH-jijJAsA-krama kyA hai aura yaugapadya kyA hai ? jaba kAla Adike dvArA astitva Adi dharmoM ke bheda kI vivakSA kI jAtI hai taba eka zabda kI aneka arthoM ke prakAzita karane meM zakti nahIM hotI hai isaliye krama hotA hai / jaba unhI dharmoM kA kAla Adike dvArA abhinna svarUpa kahA jAtA hai taba eka hI zabda eka dharma kA prakAzana karake eka dharma ke svarUpa ko prApta karanevAle anya samasta dharmAtmaka arthoM kA pratipAdana karatA hai isarUpa se ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana honese yogapadya kahA jAtA hai| vivecanA:-ghaTa AdimeM sattva Adi aneka dharma haiM ve paraspara bhinna haiM / jaba unake bheda ko pradhAnarUpa se prakAzita karanekI icchA ho, taba krama se hI pratipAdana ho sakatA hai| 'asti' pada jaba sattva kA pratipAdana karatA hai-taba mAsti pada asattva kA pratipAdana karatA hai| kevala asti pada asattva Adi aneka dharmoM kA prakAzana nahIM kara sktaa| jaba eka dharma kA anya dharmoM ke sAtha abheda mAna liyA jAtA hai taba
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 koI eka asti athavA nAsti pada samasta dharmoM ko eka kAla meM kahane lagatA hai| mUlam:-ke punaH kaalaadyH!| ucyate-kAlaAtmarUpamarthaH sambandha upakAraH guNidezaH saMsargaH zabda ityssttau|| ____ arthaH-jijJAsA-kAla Adi kauna haiM ? uttara (1) kAla (2) AtmarUpa (3) artha (4) sambandha (5) upakAra (6) guNi deza (7) saMsarga (8) zabda, ye ATha haiM / mUlam-tatrasyAjjIvAdivastvastyevetyatra yatakAlamastitvaM tatakAlA zeSAnantadharmA vastunyekaneti teSAM kaalenaabhedvRttiH| : arthaH-(1) kisI apekSA se jIva Adi vastu hai hI .., yahA~ jisa kAla meM jIva AdimeM astitva hai. usI kAla meM una vastuoM meM zeSa ananta dharma bhI haiM, yaha kAla se abhedavRtti hai| vivecanA:-artha kA dharma ke sAtha bheda bhI hai aura abheda bhii| ghaTa mAdi artha jisa kAla meM haiM, usa kAla meM unake satva Adi dharma bhI haiN| kAla ke sAtha jisa prakAra ghaTa kA sambandha hai isa prakAra ghaTa ke dharmoM kA bhI sambandha hai| eka kAla meM sambandha honese samasta dharma kAla ko apekSA se abhinna haiN| isa rotise vicAra karane para jisa kAla meM ghaTa meM
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 399 Hin sattva hai usI kAla meM para-dravya mAdikI apekSA se asattva bhI hai / eka kAla meM honeke kAraNa satva aura asatva kA abheda hai| jisa prakAra sattva kA kAla ke kAraNa asattva ke sAtha abheda hai isaprakAra zeSa dharmoM ke sAtha bhI abheda hai| mUlam:-yadeva cAstitvasya tadguNatvamAtmarUpaM tadevAnyAnantaguNAnAmapItyAtmarUpeNAbhedavRttiH / ____ arthaH-(2) jIva AdikA athavA ghaTa Adi kA guNa honA jisa prakAra astitva kA AtmarUpa hai isaprakAra ananta guNoM kA bhI yahI AtmarUpa hai| isa rIti se AtmarUpa ke dvArA abheda vRtti hai / mUlama:-ya eva cAdhAro'rtho dravyAkhyo'stitvasya sa evaanypryaannaamityrthenaamedvttiH| . arthaH-(3) jo dravya-rUpa artha astitva kA AdhAra hai vahI anya dharmoM kA bhI AdhAra hai, isa kAraNa artha ke dvArA abheda vRtti hai| mUlama:-ya eva cAviSvagbhAvaH sambandho. 'stitvasya sa evAnyeSAmiti sambandhenAbhedavRttiH / arthaH-(4) astitva kA jIva Adike sAtha jo 'aviSvagbhAva nAmaka sambandha hai vahI sambandha anya dharmoM kA bhI hai| isa rItise sambandha ke dvArA abhedavRtti hai|
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ malama:-ya eSa copakAro'stitvena svAnuraktatvakaraNaM sa evaanyairpiityupkaarennaabhedvRttiH| arthaH-(5) astitva jisa upakAra ko karatA hai vahI upakAra anya dharma bhI karate hai / yaha upakAra se abhedavRtti hai| .. - vivecanA:-yahAM para upakAra kA artha hai apane raMga meM raMganA / astistra ke kAraNa vastu sat pratIta hotI hai| prameyatva ke kAraNa prameya pratIta hotI hai| vAcyatva ke kAraNa bAcya pratIta hotI hai| lAla raMga vastra ko lAla aura pIlA raMga vastra ko pIlA karatA hai astitva Adi dharma bhI artha ko apane sambandha se apane svarUpa ke sAtha prakAzita karate haiN| dharmI ko apane svarUpa ke sAtha prakAzita karanA dharmoM kA upakAra hai| malam:-ya eva guNinaH sambandhIdezaH kSetra lakSaNo'stitvasya sa evAnyeSAmiti guNide. shenaabhedvRttiH| . artha:-(6) astitva dharma guNI artha ke jisa kSetrarUpa deza meM rahatA hai, vahI deza anya dharmoM kA bhI haiyaha guNI ke deza ke dvArA abhedavRtti hai| . mUlam:-ya eva caikavastvAtmanA'stitvasya saMsargaH sa evAnyeSAmiti saMsargeNAbhedavattiH /
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 401 arthaH-(7) astitva kA jIva Adike sAtha eka vasturUpa se jo saMsarga hai vahI anya dharmoM kA bhI hai yaha saMsarga se abhedavRtti hai| mUlamaH-guNIbhUtabhedAdabhedapradhAnAt sambandhAdviparyayeNa saMsargasya bhedH| arthaH-jisameM bheda gauNa hai aura abheda pradhAna hai-isa prakAra ke sambandha se viparIta svarUpa vAlA hone ke kAraNa saMsarga kA bheda hai| vivecanAH - pahale aviSvagbhAva nAmaka sambandha kA varNana huA hai vaho saMsarga hai, ina donoM meM bheda kA koI lakSaNa nahIM pratIta hotaa| isa zaMkA ke uttara meM kahA hai-sambandha aura saMsarga meM abheda hai| parantu bheda bhI hai, sambandha meM bheda gauNa hotA hai aura abheda pradhAna hotA hai isakA ulaTA rUpa sasarga meM hai, sasarga meM abheda gauNa aura bheda pradhAna hotA hai| ... mUlamaH sa eva cAstIti zabdo'stitvadharmAtmakasya vastuno vAcakaH sa evAzeSAnantadharmA. tmakasyApoti shbdenaabhedvRttiH| arthaH-(8) jo asti zabda astitva dharmAtmaka arthAt astitva svarUpa vastu kA vAcaka hai vahI anya ananta dharmoM ke svarUpa meM pratIta hone vAlI vastu kA vAcaka hai, yaha zabda se abheda vRtti hai /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 mUlama:-paryAyAthikanayaguNabhAvena drvyaathiNknypraadhaanyaaduppdyte| ___arthaH-paryAyArthika naya ke gauNa honese aura dravyArthika naya ke pradhAna honese yaha abheda hotA hai| vivecanAH-dravya paryAyoM meM anugata rahatA hai / pRthvI dravya hai-vaha IMTa-patthara-ghaTa AdimeM anugata honese abhinna hai| ITa, patthara AdikA AkAra Adi bhinna rahatA hai / pRthivI rUpa se ye saba abhinna haiM. isI prakAra dravyoM meM jo aneka dharma rahate haiM ve dravya kI apekSAse abhinna haiN| dravya kA svarUpa jaba mukhya rahatA hai, taba kAla Adike kAraNa samasta dharmoM kA abheda pratIta hotA hai| isa dazA meM paryAya gauNa hote haiM isaliye dharmo kA bheda mukhyarUpa se nahIM pratIta hotaa| mUlama-dravyArthika-guNabhAvena paryAyArthikaprAdhAnye tu na guNAnAmabhedavRttiH sambhavati / ___arthaH-dravyArthikanaya ke gauNa hone para aura paryAyArthikanayake pradhAna hone para guNoM kI abhedavRtti nahIM ho sktii| vivecanA:-kAla Adike dvArA eka dharma ke sAtha anya azeSa dharmoM kA bheda pratIta hotA hai, phira bhI abheda kA upacAra karake eka zabda eka kAla meM ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana karatA hai-ataH pratyeka bhaGga sakalAdeza ho jAtA hai / kAla Adi isa dazA meM abheda kA pratipAdana jana kAraNoM se nahIM karate unakA nirUpaNa karane ke lie kahate haiM
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlamH-samakAlamekatra nAnAguNAnAmasambhavAt , sambhave vA tadAzrayasya bhedaprasaGgAt / arthaH-(1) eka kAla meM eka dharmI meM aneka guNa nahIM ho sakate / yadi ho sake to unake Azraya artha meM bhI bheda ho jAnA cAhiye / vivecanA:-paryAyoM ko pradhAna mAnakara guNI kA vicAra kiyA jAya to jisa kAla meM eka artha meM sattva hai usI kAla meM asattva nahIM raha sakatA eka kAlameM sattva aura asattva donoM raheM to unake Azraya bhinna ho jAne cAhiye / gotva aura azvatva do bhinna dharma haiN| donoM ke Azraya gau aura azva bhinna haiM / eka kAla meM rahane ke kAraNa gotva aura azvatva kA abheda nahIM hotaa| mUlamA-nAnoguNAnAM sambandhina AtmasvarUpasya ca bhinnatvAt , anyathA teSAM bhedavirodhAtu , _____ arthaH-(2) aneka guNoM kA sambandhI AtmarUpa bhI bhinna hotA hai yadi bhinna na ho, to guNoM meM bheda nahIM ho sktaa| vivecanA -puSpa Adi guNI arthoM meM rUpa rasa Adi guNoM kA svarUpa paraspara bhinna hotA hai| yadi svarUpa bhinna na ho to rUpa AdimeM bheda nahIM honA cAhiye / rUpa Adike samAna sattva aura asattva Adi dharma bhI apane apane svarUpa se bhinna
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 haiN| yadi inakA svarUpa bhinna na ho, to sattva asattvarUpa se aura asatva sattvarUpa se pratIta honA cAhiye / mUlam:-svAzrayasyArthasyApi nAnAtvAt , anyathA nAnAguNAzrayatvavirodhAt / arthaH-(3) guNoM kA Azraya artha bhI bhinna bhinna hai, yadi bhinna na ho to vaha nAnA guNoM kA Azraya nahIM ho sktaa| mUlam:-sambandhasya ca sambandhibhedena bhedadarzanAt , nAnAsambandhibhirekakasambandhAghaTanAt / arthaH-(4) sambaMdhiyoM ke bheda se sambandha kA bheda bhI dekhA jAtA hai| aneka sambandhI eka sthAna meM eka sambandha kI racanA nahIM kara skte| vivecanA:-pratiyogI aura anuyogI ke bheva se sambandha kA bheda dekhA jAtA hai / bhUtala aura ghaTa kA jo saMyoga hai usase parvata aura agni kA saMyoga bhinna hai| yadi bhUtala aura ghaTa kA jo saMyoga hai vahI parvata aura agni kA saMyoga ho, to jaba ghaTa aura bhUtala kA sayoga utpanna ho tabhI parvata aura agni kA saMyoga bhI utpanna ho jAya aura jaba ghaTa bhUtala kA saMyoga naSTa ho tabhI parvata aura agni kA saMyoga bhA naSTa ho ho jaay| saMyoga ke samAna ghaTa Adi dharmoM kA sattva Adi dharmoM ke sAtha eka sambandha nahIM hai / ghaTa anuyogI hai sattva Adi dharma pratiyogI haiM, isaliye pratyeka pratiyogI ke sAtha sambandha bhI bhinna hai|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425 mUlama:--taiH kriyamANasyopakArasya ca pratiniyatarUpasyAnekatvAt , anekairupakAribhiH kriyamANasyopakArasyaikasya virodhAt / arthaH-(5) dharmoM ke dvArA kiyA jAnevAlA upakAra bhI niyata svarUpa meM honeke kAraNa aneka hotA hai| aneka upakAriyoM se kiyA jAnevAlA upakAra eka nahIM ho sktaa| vivecanAH- dharmoM ko apane raMga meM raMganA dharmoM kA upakAra hai| isa prakAra kA upakAra dharmoM ke dvArA eka nahIM ho sktaa| vaMDa ke kAraNa puruSa daMDI kahalAtA hai / kuDala usa svarUpa ko nahIM banA sakatA jo da se banatA hai daNDa aura kuDala ke samAna sasva aura asattva Adi dhama mI dharmI ke svarUpa ko eka prakAra kA nahIM bnaate| sattva jisa svarUpa se artha ko dhyAna karatA hai, asattva usase bhinna svarUpa ke dvArA vyApta karatA hai, ataH paryAya naya meM upakAra se abheva vRtti nahIM ho sktii| mUlam:-guNidezasya ca pratiguNaM bhedAt , tadabhede bhinnArthaguNAnAmapi guNidezAbhedaprasaGgAt / arthaH-6) pratyeka guNa kA guNideza bhinna bhinna hotA hai, yadi usakA abheda ho to bhinna bhinna padArthoM ke guNoM ke guNideza ko bhI abhinna mAnanA paDegA /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 vivecanAH- yadi ghaTa ke sattA Adi guNoM kA bheda hone para bhI guNideza eka hI ho, to vRkSa Adike sattva Adi guNoM kA bhI vahI eka deza ho jAnA caahie| mUlam:- saMsargasya ca pratisaMsargibhedAt, tadabhede sasargibhedavirodhAt / artha :- (7) saMsargI ke bheda se saMsarga meM bhI bheda hotA hai / saMsarga meM bheda na ho, to saMsargiyoM meM bhI bheda nahIM ho sakatA / vivecanAH- vRkSa, jala Adi saMsagiyoM ke bheda se saMsarga meM bheda dekhA jAtA hai| isaliye eka dharmo meM aneka dharmo kA sasagaM mI bhinna hai / yadi saMsarga meM meda na ho to dharmoM meM bhI meda nahIM rahanA cAhiye . mUlam:- zabdasya prativiSayaM nAnAtvAt, sarva guNAnAmekazabdavAcyanAyAM sarvArthAnAmekazabdavAcyatApatteriti kAlAdibhirbhinnAtmanAmabhedopacAraH kriyate / artha :- (8) viSaya ke bheda se zabda bhI bhinna ho jAtA hai, yadi saba guNa eka zabda ke vAcya hoM, to samasta artha eka zabda ke vAcya ho jA~ya / isa prakAra kAla Adi ke dvArA bhinna svarUpa vAle dharmoM meM abheda kA upacAra kiyA jAtA hai /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 vivecanA:-vRkSa zabda, vRkSa rUpa artha kA vAcaka hai| nakSatra zabda nakSatra rUpa artha kA bAdhaka hai| anya zabda bhI bhinna arthoM ke vAcaka haiM / isaliye saba dharma eka zabda ke vAcya nahIM ho sakate / yadi svarUpa ke bhinna hone para bhI saba dharmoM kA vAcaka eka zabda ho, to vRkSa nakSatra Adi saba arthoM kA bhI vAcaka eka zabda ho jAnA cAhiye / isa rItise kAla bhAdike dvArA bhinna svarUpavAle dharmoM meM abheda kA upacAra kiyA jAtA hai| paryAyAthika naya se kAla Adi jaba abheda kA pratipAdana nahIM kara sakate, taba bhinna dharmoM meM bheda hone para bhI abheda kA vyavahAra kiyA jAtA hai| mUlamaH-evaM bhedavattitadupacArAvapi vAcyAviti / arthaH-isI prakAra bhedavRtti aura bheda ke upacAra kA bhI pratipAdana kara lenA cAhiye / vivecanA:-vikalAdeza meM kAla Adike dvArA bheda kA pradhAna rUpa se pratipAdana hotA hai athavA bheda kA upacAra hotA hai / jaba paryAya naya pradhAna hotA hai, taba dravyAthai naya ke dvArA bheda pradhAna nahIM ho sakatA, isaliye bheda kA upacAra kiyA jAtA hai / jaba paryAya naya ke anusAra guNa Adi abheda ko asaMbhava kara dete haiM-taba bheda mukhya ho jAtA hai| mUlama:-paryavasitaM parokSam / tatazca nirUpitaH prmaannaapdaarthH|
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 artha:- parokSa pramANa pUrNa huA aura isa kAraNa pramANa padArtha kA nirUpaNa samApta huA / vivecanA:- pratyakSa aura parokSa meva se pramANa do prakAra kA hai, isa prakAra kA nirdeza AraMbha meM kiyA thaa| meda ke sAtha pratyakSa aura parokSa kA nirUpaNa ho cukA hai ataH pramANa padArtha kA nirUpaNa samApta huA / iti mahAmahopAdhyAya zrI kalyANavijaya ziSya mukhya paNDita zrIMlAbhavijaya gaNi ziSyAvataMsapaNDita zrI jItavijaya gaNi satIrthya paNDita zrI nayavijaya gaNi ziSyeNa paNDita zrI padmavijaya gaNi sahodareNa paNDita yazovijaya gaNinA kRtAyAM janatarkabhASAyAM pramANaparicchedaH * sampUrNaH * 1 mahAmahopAdhyAya zrIkalyANavijayajI ke ziSya mukhya paNDita zrIlAbhavijaya gaNi hai / unake ziSyoM meM alaMkAra rUpa paNDita bhI jItavijaya gaNi haiM / unake sahAdhyAyI paNDita zrInayavijayajI gaNi haiM / unake ziSya paNDita zrI padmavijaya gaNi ke sahodara paNDita yazovijaya gaNi ke dvArA racita jaina tarka bhASA meM pramANa pariccheda // samApta huA / * iti pramANa paricchedaH
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ . // namaH zrI pravacanAva // OM dvitIya vibhaagH| # atha naya pricchedH| aba nayoM kA svarUpa nirUpaNa kiyA jAtA hai| mUlam :-pramANAnyuktAni / atha nayA ucyante / arthaH- pramANa kahe jA cuke haiM, aba naya kahe jAte haiN| mUlam :-pramANaparicchinnasyAnantadharmAtmakasya vastuna ekadeza- grAhiNastaditarAMzApratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA nyaaH| arthaH- pramANa se jisa ananta dharmAtmaka vastu kA jJAna hotA hai usake eka aMza kA prakAzana karane vAle aura prakAzita aMza se bhinna aMza kA niSedha na karane vAle vizeSa prakAra ke abhiprAya naya haiN| vivecanA:- yahAM para pramANa zabda se zruta pramANa ko liyA jAtA hai| vAdI zrI devasUri pramANa naya tattvAloka meM naya ke lakSaNa meM spaSTa rUpa se zruta-pramANa ke dvArA prakAzita artha ke eka aMza kA prakAzana karanevAle abhiprAya ko naya kahate haiM"nIyate yena zrutAkhya pramANaviSayI kRtasyArthasyAMzata ditarAMzaudAsInyataH sa pratipatrabhiprAyavizeSo nyH||1||" (pramANa naya tattvAloka, saptama pariccheda sUtra-1)
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava pradhAna rUpase zabdAtmaka pramANa para Azrita haiM isalie yahAM para pramANa pada se zruta pramANa ko lenA caahie| artha meM ananta dharma haiN| unameM kucha dharma paraspara virodhI haiN| ina paraspara virodhI dhoM meM se kisI eka dharma kA apekSA ke dvArA jJAna ho, to hI vaha jJAna naya rUpa hotA hai| zabda se jo jJAna utpanna hotA hai usakA eka bheda apekSA hai isa prakAra jJAna rUpa naya apekSAtmaka hone se zanda para Azrita hai| apekSAtmaka jJAna ko utpanna karanevAlA vacana vAkya rUpa naya hai| svayaM upAdhyAya zrI yazovijayajI nayopadeza meM naya kA lakSaNa isa prakAra karate haiM - sattvA'sattvAyupetArthaSvapakSA vacanaM nayaH / (nayAmRta taraMgiNI-taraMgiNI taraNi se alaMkRta nayopadeza-loka-2, pRSTha naM.-6) apekSA vacana kI vyAkhyA meM likhate haiM - "apekSAvacanaM pratiniyatadharmaprakArakApekSAkhyazAbodhajanakaM vacanam, nayabAkyamityarthaH, idaM vacanarUpasya nayasya lakSaNam, jJAna rUpasya "tu nayasya apekSAtmaka zAdvabodhatvameveti draSTavyam" virodhI dharmoM meM apekSA kA Azraya lekara eka dharma kA jJAna naya ke svarUpa ke lie Avazyaka hai| pratyakSa, anumAna Adi se artha ke jJAna meM isa prakAra kI apekSA Avazyaka nahIM hotii| zruta pramANa eka dharmI meM virodhI dharmoM kA pratipAdana karane meM samartha hai| pratyakSa Adi 'pramANa dharmoM kA prakAzana karate haiM, para virodha ke sAtha nahIM, ataH naya ke ke lie zruta pramANa kA Azraya Avazyaka hai| jaba ghaTa hai| isa prakAra kahate haiM taba yaha vAkya 'ghaTa anaMta dharmAtmaka vastu hai, sattva usakA eka aMza hai' isa tattva kA pratipAdaka hai| satva ke viruddha bhasattva dharmakA yaha niSedha nahIM karatA, isaline
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha vAkya-naya hai| jaba 'ghaTa hai hI' isa prakAra bolakara binA kisI apekSA ke sattva dharma kA pratipAdana karate haiM, taba asattva kA niSedha karane ke kAraNa baha vAkya-naya nahIM rahatA kintu durnaya ho jAtA hai| naya ke lakSaNa meM prakAzita aMza se bhinna aMza kA niSedhaka na honA bhI kahA gayA hai| yahAM para bhinna pada se kevala bheda kA abhiprAya nahIM hai, kintu virodhI bhinna dharma kA grahaNa hai| pratyakSa se phala Adi ke rUpa kA jJAna hotA hai| yaha jJAna phala ke rasa Adi dharmoM kA niSedha nahIM krtaa| parantu yaha naya nahIM hai| rUpa aura rasa Adi virodhI nahIM hai| isalie rUpa ko dekhane para rasa Adi kI pratIti aura usake niSedha kI sambhAvanA hI nahIM hai ataH rUpa kA pratyakSa jJAna naya nahIM hai| jaba ghaTa kA sattva dharma pratIta hotA hai taba virodhI asattva dharma kA abhAva pratIta hone lagatA hai| usakI ora udAsIna bhAva dhAraNa karake jaba sva dravya Adi kI apekSA se sattva kA prakAzana hotA hai taba naya kahA jAtA hai| pratyakSa Adi apekSA se eka dharma kA pratipAdana karake kisI virodhI dharma kI ora udAsIna bhAva nahIM rakhate ataH naya nahIM haiN| mUlam :- pramANaikadezatvAt teSAM tato medaH / yathA hi samudraikadezo na samudro nApyasamudrastathA nayA aSi na pramANaM na vA'.pramANamiti / arthaH- pramANa kA eka deza hone se una nayoM kA pramANa se bheda hai| jisa prakAra samudra kA eka deza na samudra hai-na asamudra hai, isa prakAra natra bhI na pramANa haiM-na bhapramANa haiN| vivecanA-naya jhAna rUpa haiN| jisa dharma kA pratipAdana karate haiM sakA satya rUpa meM karate haiN| tAtvika svarUpa meM rUpa rasa gandha
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 Adi kA prakAzana karanevAle pratyakSa anumAna Adi jisa prakAra pramANa haiM isa prakAra vastu ke sattva Adi dharmarUpa aMza kA prakAzana karanevAle naya bhI pramANa hone cAhie / isa AzaMkA ko dUra karane ke lie kahate haiM, naya jJAna rUpa hone para bhI pramANa aura apramANa se bhinna hai| pramANa ananta dharmAtmaka vastu kA prakAzana karate haiM parantu naya vastu ke eka deza kA prakAzana karate haiM isalie pramANa nahIM haiM / apramANa jJAna artha ko mithyA rUpa meM prakAzita karatA hai / marusthala meM jala kA jJAna jala rahita sthAna ko jala sahita rUpa meM prakAzita karatA hai / mithyA rUpa meM prakAzita karane ke kAraNa jala jJAna apramANa hai / nayAtmaka jJAna eka deza ko mithyA rUpa meM prakAzita nahIM karatA, isalie apramANa nahIM hai / samudra kA bindu-na samudra hai na asamudra hai kintu samudra kA eka deza hai, isa prakAra naya bhI na pramANa hai na apramANa hai kintu pramANa kA eka deza hai / ananta dharmAtmaka vRkSa Adi artha vastu rUpa hai / unake sattva Adi dharma vastu rUpa nahIM haiM / maru meM jala ke samAna avastu bhI nahIM haiM kintu vastu ke eka deza haiM / isI prakAra vastu ke eka deza sattva Adi kA grahaNa karanevAle na pramANa haiM na apramANa haiM kintu pramANa ke eka deza haiN| isa rIti se bhinna hone ke kAraNa nayoM kA pramANoM se bhinna rUpa meM aura satya jJAna ke sAdhana rUpa meM ullekha huA hai / yadi naya pramANa hoM to pramANoM se bhinna rUpa meM pratipAdana nahIM ho sakatA / yadi naya apramANa hoM to satya jJAna ke sAjana rUpa meM ullekha nahIM ho sakatA / jahAM do dharmoM kA paraspara virodha hotA hai vahAM tIsarA prakAra nahIM hotA isa niyama ke anusAra naya rUpa jJAna meM zaMkA ho sakatI hai / naya jJAna hai, jJAna do prakAra kA hai - pramANa aura apramANa / pramANa aura apramANa donoM paraspara virobI haiM, inameM tIsarA bheda nahIM ho sakatA isalie naya ko pramANa rUpa athavA apramANa rUpa honA cAhiye yaha zaMkA ho sakatI hai| isakA uttara nayAtmaka vastu ke
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vilakSaNa svarUpa se hotA hai| jahAM koI tava pramANa se siddha ho vahAM para paraspara virodha ke hone para bhI tIsarA prakAra yukta hotA hai / naiyAyika bhI jJAna ke do bheda mAnate haiM, pramA aura aprmaa| ina donoM meM paraspara virodha hai to bhI ve nirvikalpaka jJAna ko pramA aura amA se bhinna mAnate haiN| naya bhI isI prakAra pramANa aura apramANa se bhinna haiM 1 - mUlam :- te ca dvidhA dravyArthika paryAyArthika medAt / taMtra prAdhAnyena dravyamAtra grAhI dravyArthikaH / prAdhAnyena payAyamAtragrAhI paryAyArthikaH / arthaH- ve naya do prakAra ke haiM - dravyArthika aura paryAyArthika / unameM pradhAna rUpa se kevala dravya kA grahaNa karane vAlA dravyArthika hai / pradhAna rUpa se kevala paryAya kA grahaNa karane vAlA paryAyArthika hai / vivecanAH- jo naya pradhAna rUpa se dravya kA pratipAdana karatA hai vaha dravyAthika hai / jo paryAya ko pradhAna rUpa se pratipAdita karatA hai vaha paryAyArthika hai| ina donoM ko dravyAstika aura paryAyAstika bhI kahate haiM / pratyeka artha dravyarUpa aura paryAyarUpa hai / dravya paryAya binA aura paryAya dravya ke binA nahIM rahatA / paryAyoM ke utpanna aura vinaSTa hone para bhI jo sthira rahatA hai, vaha dravya haiM / jo sthira nahIM rahate, kisI kAla meM pratIta hote haiM aura kisI kAla meM nahIM pratIta hote ve paryAya haiM / suvarNa kA kabhI kuNDala rUpa meM aura kabhI kaMkaNa rUpa meM pariNAma hotA hai| jaba kuNDala rUpa meM pariNAma dikhAI detA hai taba kaMkaNa kA AkAra nahIM dikhAI detA, parantu kuNDala aura kaMkaNa donoM paryAyoM kI dazA meM suvarNa dikhAI detA rahatA hai / saba dazAoM meM dikhAI denA suvarNa dravya ko sthira - siddha karatA hai / paryAya sadA nahIM dikhAI dete isalie
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve sthira nahIM hai| sthira suvarNa dravya hai| deza aura kAla ke krama se usake paryAya prakaTa hote haiM / paryAya dravya meM sarvathA asat nahIM hote| paryAyoM kA dravya ke sAtha abheda aura bheda donoM haiM / dravyaparyAyarUpa vastu meM jaba pradhAna rUpa se dravya ko lekara pratipAdana kiyA jAtA hai taba dravyArthika naya hotA hai aura jaba pradhAna rUpa se paryAyoM kA pratipAdana hotA hai taba paryAyArthika naya hotA hai| dhyAna meM rakhanA cAhie - vastu meM dravya aura paryAya samAna rUpa se rahate haiN| pradhAna aura gauNa rUpa se nhiiN| parantu jaba apekSA se eka kA pradhAna bhAva se aura dUsare kA gauNabhAva se pratipAdana hotA hai taba dravyArthika athavA paryAyArthika naya upasthita hotA hai| isa vastu ko tattvArtha sUtra meM isa prakAra kahA hai - " arpitAnarpita siddheH" [tattvArtha. a. 5 sU. 31] / arpita kA artha hai arpaNa, anarpita kA artha hai anrpnn| ye donoM krama se kahane kI icchA aura anicchA ko kahate haiN| dharmI meM aneka dharma haiN| kabhI prayojana se kisI dharma kI mukhya rUpa se vivakSA kI jAtI hai anya dharmoM ko hone para bhI nahIM kahA jaataa| jina dharmoM kA pratipAdana hotA hai utane hI dharma dharmI meM nahIM hote| vastu ke dravya rUpa aura paryAya rUpa hone para bhI pradhAna aura gauNa rUpa se kahane kI icchA ke kAraNa vastu kabhI sat aura kabhI asat pratIta hotI hai| kabhI nitya aura kabhI anitya pratIta hotI hai, jaba anugAmI nitya svarUpa ke kahane kI icchA hotI hai taba dravya pradhAna rUpa se pratIta hotA hai| jaba utpatti aura vinAza ke kahane kI icchA hotI hai taba paryAya pradhAna rUpa se pratIta hote haiN| svayaM upAdhyAyajI naya rahasya' meM isa tattva ko kahate haiM - sannikarSa-viprakarSAdivazAd yathA kSayopazamaM dravya-paryAyapradhAnabhAvenApradhAnaguNabhUte'pi vastuni sattva -ghaTasvAdipratipatteH, tadidamuktan - " arpitAnarpitasiddheH " / [tattvArtha. a.5, sU. 31] iti.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam:-tatra dravyArthika stridhA naigamasaGgrahavyavahAra bhedAt / paryAyArthikazcatudhA-RjusUtra-zaddhasamabhirubhUtabhedAt / RjusUtro dravyArthikasyaiva bheda iti tu jinabhadragaNikSamAzramaNAH artha :- dravyArthika tIna prakAra kA hai - (1) naigama, (2) saMgraha aura (3) vyavahAra / paryAyArthika cAra prakAra kA hai - (1) RjusUtra, (2) zaddha, (3) samabhirUDha aura (4) evaMbhUta / RjusUtra dravyArthika naya kA hI bheda hai isa prakAra jinabhadragaNi kSamAzramaNa kahate haiN| vivecanAH- zrI siddhasena Adi AcAryoM ke anusAra RjusUtra paryAyArthika kA bheda hai| dravyArthika pradhAna rUpa se dravya kA grahaNa karatA hai isalie gauga rUpa se paryAya kA grahaNa karatA hai, vaha paryAya kA tiraskAra nahIM krtaa| paryAyArthika pradhAnarUpa se paryAya kA grahaNa karatA hai aura dravya kA niSedha nahIM krtaa| pramANa dravya aura paryAya donoM kA prayAna-bhAva se pratipAdana karatA hai, isaliye vaha dravyArthika aura paryAyArthika se bhinna hai| mUlam:- tatra sAmAnya vizeSAdyanekadhopanayanaparo'dhyavasAyo negamaH, yathA paryAyayodrevyayoH paryAyavyayozca mukhyAmukhyarUpatayA vivkssnnprH| arthaH- inameM se sAmAnya vizeSa Adi aneka dharmoM kA pratipAdana karanevAlA naigama hai| do paryAyoM, do dravyoM aura paryAya aura dravya ko mukhya aura amukhya rUpa se kahane meM tatpara naigama hotA hai| vivecanAH- aneka dharmoM kA pratipAdana naigama meM hotA hai| vaha pratipAdana gauNa aura mukhya bhAva se honA caahie| yadi gauNa
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 mukhyabhAva na ho to dharma aura dharmo kA pratipAdana naigama nahIM honA / pradhAna-gauNabhAva niyata nahIM hai, vaktA kI icchA ke anusAra kabhI dravya aura kabhI paryAya mukhya aura gauNa ho jAte haiN| koI bhI naya ho, vaktA kI vivakSA naya ke lie Avazyaka hai| pUrva AcAryoM ke anusAra naigama pada kI vyutpatti hai pada kI vyutpatti hai - ' naika gamo naigamaH / ' jisa meM kahane ke eka nahIM aneka prakAra hoM, vaha naigama hai . mUlam :- atra saccaitanyamAtmanIti paryAyayormukhyA mukhyatayA vivakSaNam / atra caitanyArUpasya vyaJjanaparyAyasya, vizeSyatvena mukhyatvAt, saccArUpasya tu vizeSaNatvenAmukhyatvAt / -- arthaH- yahAM para 'AtmA meM caitanya sata hai' isa rUpa se paryAyoM meM mukhya aura amukhya rUpa se pratipAdana haiM yahAMpara caitanya nAmaka vyaMjana paryAya vizeSya hone se mukhya hai, sattva nAmaka paryAya vizeSaNa hone se amukhya hai arthAt gauNa hai / vivecanAH- caitanya ko sat kahane para caitanya vizeSyarUpa se pratIta hotA hai| caitanya kA / pratIta hotA hai aura satva vizeSaNa rUpa se AtmA ke sAtha bheda aura abheda hai sattva jisa prakAra AtmA meM hai, isa prakAra AtmA se abhinna caitanya meM bhI hai / caitanya aura sattva donoM dharma haiM, unameM na koI mukhya hai aura na gauNa / vizeSya aura vizeSaNa rUpa se kahane ke kAraNa caitanya mukhya rUpa se pratIta hotA hai aura sattva vizeSaNa rUpa se / caitanya aura satva donoM vyaJjana paryAya haiM / yaha do paryAyoM kA mukhya aura gau-bhAva se pratipAdana karane vAlA naigama hai| yahAM para sattvarUpa vyaJjana paryAMya tiryaka sAmAnya hai / bhinna bhinna vyaktioM meM samAnapariNAma ko tiryak sAmAnya kahate haiN| ratnAkarAvatArikA meM
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ratnaprabhasUri kahate haiM- tiryaka sAmAnyaM tu prativyaktisadRzapariNAma lakSaNaM vyaMjanaparyAya eva / [ratnAkarAvatArikA, pariccheda-7, sUtra-5, pRSTha-7, bhAga tIsarA] mUlam :- pravRtti nivRttinibaMdhanArtha kriyAkAritvopalakSito vynyjnpryaayH| bhUtabhaviSyatvasaMsparzarahitaM vartamAnakAlAvacchinna vastusvarUpaM cArthaparyAyaH / arthaH- pravRtti aura nivRtti meM kAraNabhUta artha kriyAkAritva se upalakSita paryAya vyaMjanaparyAya hai| bhUta aura bhAvipana ke sparza se rahita vartamAna kAla meM honevAlA vastu kA svarUpa artha paryAya hai| vivecanAH- vastuoM meM aneka prakAra ke dharma hote haiM, una dharmoM ke kAraNa artha bhinna bhinna kAryoM ko karate haiN| agni meM uSNa sparza hai isaliye usake dvArA dAharUpa kArya utpanna hotA hai| dAharUpa artha kriyAko utpanna karanevAlA agnikA uSNa pariNAma vyaMjana paryAya hai| alpa aura mahA pariNAma meM agni ke artha paryAya pratikSaNa bhinna hote rahate haiM, parantu uSNa paryAya sthira rahatA hai| uSNa pariNAma ke kAraNa agni dAharUpa arthakriyA kA janaka hai| isa svarUpa ko jAnakara logoM kI agni ke viSaya meM pravRtti aura nivRtti hotI hai| jIva kA caitanya bhI vRkSa Adi ke viSaya meM jJAna utpanna karatA hai| artha ko prakAzita karanA jJAna kI artha kriyA hai| sukha duHkha Adi paryAya bhinna hote rahate haiN| parantu caitanya sabhI paryAyoM meM sthira abugata rahatA hai| jJAna ke dvArA vastu kA prakAzana hone para loga pravRtti karate haiM athavA nivRtta hote haiN| jaba sukha hotA hai taba duHkha nahIM rahatA * jaba duHkha hotA hai taba sukha nahIM rhtaa| parantu jJAna sukha-duHkha donoM ke kAla meM rahatA hai isa anugAmI svarUpa ke kAraNa caitanya vyaMjana-paryAya hai| artha, artha kriyAko sadA utpanna nahIM
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ krtaa| parantu artha kriyA ko utpanna karane vAlA paryAya sthira rahatA hai| jalAne ke liye kisI vastu kA sambandha na ho to agni dAha nahIM utpanna karatA parantu usa kAla meM bhI dAha kA utpAdaka uSNa paryAya agni meM rahatA hai isalie isa prakAra kA sthira paryAya artha kriyA kArittva se upalakSita hotA hai usa kAla meM bhI dAha ke utpanna karane kI yogyatA agni meM rahatI hai vRkSaM Adi artha ke sAtha sambandha na hone para jJAna bhI prakAzana nahIM karatA, parantu usa kAla meM bhI sthira jJAna artha ke prakAzana kI yogyatA se yukta rahatA hai| artha prakAzana kI yogyatA aura aneka sukha Adi athe paryAyoM meM sthiratA ke kAraNa caitanya vyaMjana paryAya hai| sattva bhI anya paryAyoM meM sthira rahatA hai isalie yahAM para vyaMjana paryAya kahA gayA hai| ina meM sattva vizeSaga hai aura caitanya vizeSya hai isalie yahAM para naigama naya hai| jo paryAya dharmI meM atIta aura anAgata kAla meM nahIM hai kintu vartamAna kAla meM hai vaha arthaparyAya hai, yaha paryAya pratikSaNa bhinna honevAlI vastu ke svarUpa meM rahatA hai| mUlam :- vastu paryAyavad dravyamiti dravyayomukhyAmukhyabayA vivakSaNam , paryAyavad dravyAkhyasya dharmiNo vizeSyatvena prAdhAnyAt , vastvAkhyasya vizeSaNatvena gauNatvAt / ___arthaH- paryAyavAlA dravya vastu hai isa rUpa se do dravyoM kA mukhya aura amukhya rUpa se pratipAdana hotA hai| paryAyavAlA dravya nAmaka dharmI vizeSya hone ke kAraNa pradhAna hai| vastu nAmaka dharmI vizeSaNa hone se gauNa hai| vastu vizeSaNa hai / vaha bhI dravya hai paryAya se viziSTa dravya bhI dravya hai / jaba paryAyoM ke sAtha dravya ko vizeSya rUpa se kahate haiM taba vaha mukhya ho jAtA hai| vastu vizeSaNa rUpa se kahAgayA hai isalie vaha gauNa ho jAtA hai|
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba 'vastu kaunasI hai ? jo paryAyoM se viziSTa dravya hai' isa rUpa se vivakSA hotI hai to vastu vizeSya hone ke kAraNa pradhAna ho jAtI hai aura paryAya se viziSTa dravya gauNa ho jAtA hai| yaha naigama do dharmiyoM ke viSaya meM hai| mUlam:- kSaNamekaM sukhI viSayAsakta jIva iti paryAyadravyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNam, atra viSayAsakta jIvAkhyasya dharmirNo vizeSyatvena mukhyatvAt , sukhalakSaNasya tu dharmasya tadvizeSaNatvenAmukhyatvAt / - arthaH- viSaya meM Asakta jIva eka kSaNa sukhI hotA hai isa rIti se paryAya aura dravya kI mukhya aura amukhya rUpa se vivakSA hotI hai| yahAM viSaya meM Asakta jIva nAma dharmI vizeSya hone ke kAraNa mukhya hai / sukha rUpa dharma usakA vizeSaNa hone ke kAraNa amukhya hai| ___ yahAM para jIva dravya hai aura sukha paryAya hai isalie yahAMpara dharma aura dharmI ko lekara naigama hai| vizeSya hone ke kAraNa dharmI jIva mukhya hai aura sukha nAmaka dharma vizeSaNa hone ke kAraNa mukhya nahIM hai| ___ mUlam:-- na caivaM dravyaparyAyobhayAvagAhitvena naigamasya prAmANyaprasaGgaH, prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya pramANatvAt / arthaH- dravya aura paryAya donoM kA prakAzaka hone se naigama pramANa ho jAnA cAhie / isa prakAra kI zaMkA utpanna hotI hai| isakA uttara-pradhAna rUpa se jo dravya aura paryAya ko prakAzita karatA hai vahI jJAna pramANa hotA hai|
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanAH- sAmAnya aura vizeSa kA, dravya aura paryAya kA nityatva aura anityatva Adi kA pratipAdana naigama gauNa mukhya bhAva se karatA hai| jahAM para naigama sAmAnya kA pradhAna bhAva se aura vizeSa kA gauNa bhAva se pratipAdana karatA hai vahAM para negama kA aura saMgraha kA viSaya samAna ho jAtA hai| jahAM para vizeSa kA pradhAna rUpa se aura sAmAnya kA gauNa rUpa se prakAzana hotA hai vahAM para vyavahAra aura naigama kA viSaya samAna ho jAtA hai| dhyAna meM rakhanA cAhie, jaba naigama sAmAnya athaga vizeSakA pratipAdana karatA hai taba sAmAnyake anugAmI svarUpakA aura vizeSake kevala vyaktimeM rahanevAle svarUpakA prakAzana nahIM krtaa| vaha mukhya rUpa se sAmAnya aura vizeSa ke gauNa mukhya bhAvakA Azraya lekara prakAzana karatA hai| sAmAnya rUpa athavA vizeSa rUpa vastu hotI hai, kevala itanese saMgraha athavA vyavahAra ke sAtha viSaya samAna hotA hai| jaba naigama * jIva meM caitanya sat hai' isa prakAra sattva aura caitanya ina do paryAyoM kA mukhya aura gauNa bhAvase pratipAdana karatA hai taba sattvaka anugAmI hone para bhI usake anugAmI svarUpakA pratipAdana nahIM krtaa| kintu caitanya ke sAtha sattvakA kevala sambandha prakaTa karatA hai| isalie sattvarUpa tiryaka sAmAnya kA pratipAdana hone para bhI negama kA saMgraha se spaSTa bheda hai| jaba naigama viSaya meM Asakta jIva kSaNa bharake lie sukhI hotA hai| isa prakAra pratipAdana karatA hai taba sukharUpa dharmAtmaka paryAya kA pratipAdana karane para bhI sukha ke vyaktimaya vizeSa rUpakA nirUpaNa nahIM krtaa| sukha eka paryAya vizeSa hai| isa tattvakI ora naigama kA dhyAna nahIM hai vaha kevala sukha ko vizeSaNa rUpa se aura jIva ko vizeSya rUpa se pratipAdana karane meM dhyAna detA hai| sukha eka paryAya rUpa vyakti vizeSa hai itane se vyavahAra aura naigama kA viSaya sarvathA samAna nahIM ho jaataa| sukha rUpa dharma se viziSTa dharmI jIva kA pratipAdaka
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 hone ke kAraNa yaha, naigama dravya aura paryAya donoM kA prakAzaka hai. paraMtu dharmIkA mukhya rUpa se aura sukhAtmaka dharmakA gauNa rUpase prakAzaka hai, isalie pramANa se bhinna hai / dravya aura paryAya donoM kA pradhAna bhAva se prakAzana ho to jJAna pramANa hotA hai / mUlam:- sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgrahaH- sa dvedhA, paro'parazca / arthaH- kevala sAmAnya ko grahaNa karane vAlA abhiprAya saMgraha naya hai / vaha do prakAra kA hai, para aura apara / vivecanAH- pratyeka artha sAmAnyAtmaka aura vizeSAtmaka hai / saMgraha sAmAnya rUpa kA grahaNa karatA hai / jaba sAmAnya kA jJAna hotA hai taba vizeSoM kA bhI jJAna hotA hai, para vizeSa rUpa se nahIM hotA / usa kAla meM vizeSa bhI sAmAnya rUpa se pratIta hote haiM / jo saMgraha adhika deza meM rahatA hai vaha para hai aura jo alpa deza meM rahatA hai vaha apara hai / mUlam:- tatrAzeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH paraH saMgrahaH / yathA vizvamekaM sadavizeSAditi / arthaH- samasta vizeSoM meM udAsIna bhAva ko dhAraNa karanevAlA aura kevala zuddha dravya satko svIkAra karane vAlA para saMgraha kahA jAtA hai / jaise 'vizva eka sat rUpa se bheda na hone ke kAraNa / J , -- vivecanAH- jIva ajIva Adi jitane artha cetana aura acetana haiM, ve saba sattA rUpa sAvAraNa dharma kI apekSA se eka haiM / jIva Adi jitane bhI vizeSa haiM unameM kisI kA bhI svabhAva asat nahIM hai, sabhI
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha sat rUpa se pratIta hote haiM / arthoM meM paraspara bheda hai parantu koI bhI artha asat nahIM hai| sat aura asat kA virodha hai| jIva Adi meM se yadi koI artha asat ho, to vaha sat rUpa se pratIta nahIM honA caahie| sat hone para vaha asat nahIM ho sktaa| dravya ho, guNa ho, athavA karma Adi ho, koI bhI ho sattva ke binA apane bhinna svarUpa meM vaha nahIM raha sakatA / samasta vizeSoM meM sattva anugata hai isalie dravya hai / sat rUpakA jJAna na hone para kisI bhI vizeSa kA jJAna nahIM hotaa| sattva kA bhedoM ke sAtha virodha nahIM hai, jIva ajIva Adi paraspara bhinna hone para bhI samAna rUpa se sat pratIta hote haiN| paryAya aura guNoM ke binA pratIta hone ke kAraNa yahAM sattva sAmAnya zuddha hai| saMmati tarka ke vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUri bhI kahate haiMzuddha dravyaM samAzritya saMgrahaH / [saMmati tarka - abhaya devasUri kRta vyAkhyA sahita pR. 311] mUlam:- dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punrprsnggrhH|| arthaH- dravyatva Adi apara sAmAnyoMko svIkAra karanevAlA aura unake bhedoM meM upekSA karanevAlA abhiprAya apara saMgraha hai| vivecanAH-apara saMgraha ke anusAra jIva, pudagala, dharmAstikAya Adi dravyatva sAmAnya se vyApta haiM, isalie jIva Adi eka dravyarUpa haiN| isI prakAra cetana aura acetana dravyoM ke paryAyoMmeM paryAyatva nAmaka apara sAmAnya hai, usake kAraNa saba paryAya eka haiN| dravyatva aura paryAyatva Adi paryAyoM ke Azraya dravya aura paryAya haiN| unake viSaya meM yaha saMgraha upekSA karatA hai| dravya aura paryAya Adi kA niSedha apara saMgraha ke anusAra nahIM hai| pudgala Adi dravyoM ke binA dravyatva aura kramabhAvI sukhaduHkha Adi aura sahabhAvI
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 guNAtmaka rUpa Adi paryAyoM ke binA paryAyatva nahIM raha sktaa| ___ mUlam:- saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyvhaarH| arthaH- saMgraha ke dvArA prakAzita arthoM kA vidhipUrvaka vibhAga jo abhiprAya karatA hai, vaha vyavahAra hai| sAdhAraNa dharma ke dvArA jo artha bhinna hone para bhI eka pratIta hote haiM unakA vizeSa dhamauM ke dvArA vibhAga karanA vyavahAra hai| mUlam:- yathA yat sat tad dravyaM paryAyo vA / yad dravya tajjIvAdi SaDvidham / yaH paryAyaH sa dvividhaH kramabhAvI sahabhAvI cetyAdi / arthaH- jisa prakAra jo sat hai vaha dravya rUpa athavA paryAya rUpa hotA hai jo dravya hai vaha jIva Adi chaha prakArakA hai| jo paryAya hai vaha do prakAra kA hai-kramabhAvI aura sahabhAvI ityAdi / vivecanA:- apara saMgraha aneka prakArakA hai aura para saMgraha eka prakAra kA hai| donoM saMgrahoM se jinakA jJAna hotA hai unakA bheda vyavahAra karatA hai / samasta arthoM ko para saMgraha sat rUpase eka karatA hai / vyavahAra usakA vibhAga karatA hai / sat do prakArakA hai dravya aura pryaay| apara saMgraha samasta dravyoMkA dravya rUpase saMgraha karatA hai aura vyavahAra una dravyoM kA jIva, pudgala dharma, adharma, AkAza aura kAla rUpa se vibhAga karatA hai| isI prakAra paryAya rUpa se samasta paryAyoM kA saMgraha hai aura kramabhAvI tathA sahabhAvI rUpa se unakA bheda hai| isake anantara bhI vibhAga hone lagatA hai, jIva do prakAra kA hai mukta aura saMsArI / pudagala do prakAra
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kA hai - aNu aura skaMdha / dharmAstikAya, jIva aura pudgaloM kI gati meM hetu hai / adharmAstikAya jIva aura ajIva kI sthiti meM hetu hai| ___ isI prakAra paryAya do prakAra kA hai / krama bhAvI aura sahabhAvI / kramabhAvI bhI do prakAra kA hai - kriyA rUpa aura akriyA ruup| isa prakAra aneka avAntara bheda ho sakate haiN| mUlama:- Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraM prAdhAnyataH sUcarannabhiprAya RjusuutrH| __ arthaH- Rju arthAt vartamAna kSaNa meM sthira rahane vAle paryAya ko prakAzita karanevAlA abhiprAya Rju sUtra hai| vivecanAH- vastu ke paryAya pratikSaNa utpanna aura naSTa hote rahate haiN| jaba eka paryAya vartamAna hotA hai taba pUrvakAlake paryAya atIta hote haiM aura uttara kAlake paryAya anAgata hote haiN| yaha naya pradhAna rUpase vartamAna paryAya kA bodha karAtA hai| atIta aura anAgata paryAyoM kI upekSA karatA hai| isI prakAra tInoM kAloM meM rahane vAle dravyakI bhI upekSA karatA hai| mUlam:- yathA sukhavivartaH sampratyasti / atra hi kSaNasthAyi sukhAkhyaM paryAyamAnaM prAdhAnyena pradaryate. tadadhikaraNabhRtaM punarAtmadravyaM gauNatayA nApyaMta iti / arthaH- jisa prakAra isa kAla meM sukha paryAya hai| yahAM para ekakSaNa meM rahanevAlA sukha nAmaka paryAya prakAzita kiyA gayA hai parantu usake adhikaraNa Atmadravya kI vivakSA gauNa hone ke kAraNa nahIM kI hai| vivecanAH-dravya ke binA paryAya nahIM raha sktaa| isa lie jaba sukha hai taba sukha duHkha Adi samasta paryAyoM meM rahane vAlA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atmadravya bhI avazya hai / mukhya rUpase vartamAna kAlake viSaya meM dhyAna dene ke kAraNa RjusUtra tIna kAloM meM anugata rUpase rahanevAle AtmAko gauNa samajhatA hai aura isa kAraNa usakI upekSA karatA hai| mUlam:- kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH shbdH| kAlakArakaliMgasaGkhyApuruSopasargAH kaalaadyH| ___arthaH- kAla Adike bhedase zabda ke artha meM bhedako svIkAra karanevAlA zabda naya hai / kAla, kAraka, liMga, saGkhyA puruSa, aura upasarga kAlAdi haiN| mUlam :- tatra babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityatrAtItAdikAla bhedena sumeroedapratipattiH, karoti kriyate kumbha ityAdau kArakabhedena, taTastaTI taTa mityAdau liGgabhedena, dArAH kalatramityAdau saMkhyAbhedena, yAsya si tvam, yAsyati bhavAnityAdau puruSabhedena, santiSThate avatiSThate ityAdAvupasarmabhedena / arthaH- sumeru thA, hai aura hogaa| yahAM para atIta Adi kAlake bhedase sumeru ke bheda kA jJAna hotA hai| kumbhAra ghaTa ko banAtA hai, kuMbhArake dvArA ghaTa banAyA jAtA hai, yahAM kAraka ke bheda se; taTaH taTI taTam ityAdi sthala meM liMga ke bheda se; dArAH kalatram ityAdi meM saMkhyA ke bheda se; tuma jAoge Apa jAyegeM ityAdi meM puruSa ke bheda se; saMtiSThate avatiSThate ityAdi meM upasarga ke bheda se; artha meM bheda kA jJAna hotA hai| vivecanAH- jaba kisI vastukA atIta kAlake sAtha sambandha prakAzita hotA hai taba arthakA jJAna jisa rUpa meM hotA hai usakI apekSA vartamAna kAla meM honevAle jJAnakA rUpa bhinna hotA hai| jJAnake svarupa meM bheda honese arthakA bhI bheda Avazyaka hai| jJAna bhedake kAraNa
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthoM kA bheda nizcita hotA hai / vRkSa aura patthara, bhUmi aura sUrya bhinna haiM isa tattvakA nizcaya jJAna ke bheda para Azrita hai| yadi ina samasta arthoM kA jJAna eka rUpameM ho, to arthoM ke svarUpakA bheda nizcita nahIM ho sktaa| zabda jaba kAla ke bhedase arthako prakaTa karate haiM taba bhI jJAnakA svarUpa bhinna hotA hai, isa lie kAlake bhedase artha meM bhI bheda mAnanA cAhie-yaha zabda nayakA mata hai| isI prakAra jaba ghaDe ko banAtA hai isa prakAra kahate haiM taba ghaDe kA kartA pradhAna rUpa se pratIta hotA hai aura ghaTa apradhAna rUpase pratIta hotA hai| isake viruddha jaba ghaDA banAyA jA rahA hai, isa prakAra kahate haiM taba ghaTa pradhAna rUpase pratIta hotA hai aura kartA apradhAna rUpase / pradhAna aura apradhAna rUpoMkA bheda Avazyaka hai / strI, puruSa aura napuMsaka kA bheda prANiyoM meM spaSTa hai / jaba eka artha ko strIliMga pulliMga athavA napuMsakaliMga zabdase kahate hai taba artha eka AkAra kA pratIta hone para bhI bhinna svarUpa meM pratIta hotA hai isalie vahAM bhI pratIti ke anusAra arthakA bheda hai| upasoM ke bhedase anekabAra paraspara virodhI arthoM kA jJAna hotA hai / gacchati kahanese jAnA pratIta hotA hai aura Agacchati se AnA / jAnA aura AnA bhinna artha haiN| 'A' upasarga jisa prakAra bhinna artha ko prakaTa karatA hai isa prakAra anya upasarga bhI bhinna arthoM ko prakaTa karate haiN| ___Rju sUtra ke samAna zabda nayabhI vartamAnakAla ke arthakA jJAna utpanna karatA hai| parantu zabda jisa prakAra kAraka Adi ke bhedase arthake bhedako prakAzita karatA hai isa prakAra RjusUtra nahIM krtaa| kAraka Adi ke bhinna hone para bhI RjusUtra ke anusAra arthameM bheda nahIM hotA / vartamAna kAla meM arthakA jo svarUpa pratIta hotA hai, vaha kAraka Adike bhinna hone para bhI abhinna rahatA hai, isa kAraNa RjusUtra aura zabda nayakA bheda hai| zabda nayako sAmprata bhI kahate haiN| 'saMprati' vartamAna kAlakA
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAcaka hai / zabda vartamAna kAlameM jisa rUpase arthakA pratipAdana karatA hai vaha arthakA rUpa hai, zabda ke anusAra arthakA rUpa sAmprata hai| mUlam:- paryAya zabdeSu niruktibhedana bhinnamartha samamirohan smbhiruuddhH| _____ arthaH- paryAya zabdoM ma vyutpatti ke bhedase zabdoMke artha meM bheda mAnane vAlA abhiprAya samabhirUDha hai| . __mUlam:- zabdanayo hi paryAyabheda'pyarthAbhedamabhipreti, samabhirUDhastu paryAya bhede bhinnAnAnabhimanyate / abhedaM tvarthagataM paryAya zraddhAnAmupekSata iti, yathA indanAdindraH, zakanAcchakaH, pUAraNAtpurandara ityaadi| .. .. arthaH-- zabda naya paryAyoM ke bheda meM bhI arthakA abheda mAnatA hai, parantu samabhirUDha paryAyoM ke bheda meM bhinna arthoM ko mAnatA hai aura artha meM jo paryAyoM kA abheda hai usakI upekSA karatA hai| jisa prakAra indana ke kAraNa indra, zakti ke kAraNa * zakra, nagara kA vidAraNa karane ke kAraNa purandara ityaadi| vivecanAH- zabdoM ke bhedase arthakA bheda pAyA jAtA hai| vRkSa aura manuSya bhinna zabda hai| ina donoM kA artha bhI bhinna hai| jina zabdoM ko paryAya kahA jAtA hai ve bhI bhinna zabda haiM indra aura zaka Adi zabda bhinna haiM isalie inakA artha bhI bhinna honA caahie| yahAM dhyAna rakhanA cAhie-jahAM zabda bhinna hote haiM vahAM artha kA bheda hotA hai, itanA kahakara samabhirUDha naya arthoM meM bheda hone para vAcaka zabdoM ke bheda ko anivArya nahIM khtaa| jahAM artha bheda hai vahAM avazya vAcaka zabdoM kA bheda hai, yaha usakA abhiprAya nahIM hai| isa prakAra kA kathana to ayukta hai| kaI zabda isa prakAra ke hote haiM jinake artha aneka hote haiM / go zabda eka hai para usake artha gAya, vANI, bhUmi,
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa Adi aneka haiM / isI prakAra ke hari Adi zabda bhI eka haiM, jinake artha bhinna bhinna haiM / anekArthaka zabdoM meM arthakA bheda to hai, para vAcaka zabdakA bheda nahIM hai| isalie samabhirUDha naya zabda bheda hone para arthakA bheda Avazyaka samajhatA hai / zabdoM ke bhinna hone para usake anusAra arthoMkA bheda Avazyaka hai| jahAM zabda bheda hai vahAM artha bheda hai yaha niyama samabhirUDha naya ke anusAra hai| arthake bhedako kevala zabdakA bheda nahIM prakAzita krtaa| lakSaNa aura svarUpakA bheda bhI artha ke bheda ko prakaTa karatA hai / kahIM para artha kA bheda zabdake bhedase pratIta hotA hai aura kahIM para lakSaNa athavA svarUpake bhedase / vRkSa aura manuSya zabda bhinna hai isalie yahAM para zabda bheda ke kAraNa artha meM bheda pratIta hotA hai jahAM eka 'go' zabda gAya -bhUmi-Adi aneka arthoko kahatA hai vahAM svarUpakA bheda athavA lakSaNakA bheda arthake bheda ko prakaTa karatA hai| kevala zabdakA bheda hI artha ke bhedako prakaTa karanekA sAdhana nahIM hai| itanA avazya hai jahAM zabda bhinna hote haiM vahAM artha bhI bhinna hote haiM zakra indra-Adi zabda bhinna haiM isalie inakA artha bhI manuSya, vRkSa Adi zabdoM ke samAna bhinna honA caahie| mUlam :- zabdAnAM svapravRtti nimittabhUtakriyA viSTamartha vAcyatvenAbhyupagacchannavambhUtaH / ythendnmnubhvnindrH| arthaH- zabdoM kI pravRtti meM kriyA nimitta hai| isa kriyAse yukta artha ko hI vAcya rUpa se svIkAra karanevAlA evaMbhUta hai| jisa prakAra indana kriyA kA anubhava karatA huA indra hai| vivecanAH- vyutpatti ke dvArA jo kriyA pratIta hotI hai usake kAraNa arthoM meM zabdoM kA prayoga hotA hai / jo kriyA nimitta hai vaha yadi na ho to artha zabda kA vAcya nahIM rhtaa| AjJA Adi ke dvArA jo zvarya kA anubhava karatA hai vaha indra hai| jaba jaizvarya kA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubhava nahIM kara rahA hai taba vAstava meM indra zabda kA usake lie prayoga nahIM honA cAhie-yaha evaMbhUta naya kA abhiprAya hai / jo gati karatI hai vaha gAya hai / gam dhAtu se go zabda kI utpatti hai| gam dhAtukA artha hai-calanA / jaba gAya baiThI hai athavA so rahI hai taba vaha nahIM calatI, isali ( evaMbhUta naya ke anusAra usako gA nahIM kahA jA sktaa| mUlam:-samabhirUDhanayo hIndanAdi kriyAyAM satyAmasatyAMca vAsavAdararthamyendrAdivyapadezamabhipreti, kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRtti nimittatvAt , pazuvizeSasyagamanakriyAyAM satyAmasatyAM ca govyapadezavat , tathArUDhe sadbhAvAt / evambhRtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM takriyAkAle indrAdivyapadezamAjamabhimanyate / arthaH- indana Adi kriyA vidyamAna ho athavA avidyamAna, samabhirUDha naya ke anusAra bAsava Adi artha indra Adi zabda kA vAcya hai, kAraNa; kriyA se upalakSita sAmAnya zabda kI pravRtti meM nimitta hai / jAne kI kriyA vidyamAna ho athavA na ho vizeSa prakAra kA pazu gau kahA jAtA hai, isI prakArakI rUDhi hai / parantu evabhUta naya indana Adi kriyA meM pariNata artha ko usa kriyA ke kAla meM indra Adi zabdoM se vAcya mAnatA hai| vivecanAH-samabhirUDha nayake anusAra vyutpatti ke dvArA jo kriyA pratIta hotI hai vaha vyutpatti kI nimitta hai| parantu vyutpattikA nimitta sadA pravRttikA nimitta nahIM ho sktaa| kisI kAla meM kriyA zabda kI pravRtti meM nimitta ho sakatI hai, parantu sadA pravRttikA nimitta nahIM bana sakatI jaba kriyA na ho taba pravRtti-nimitta kriyA se bhinna hA jaataa| gau jaba na cala rahI ho taba gotva jAti ke kAraNa go
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zabda kA prayoga gAya meM hotA hai / gotva jAti jaba taka gAyakA zarIra hai taba taka usameM rahatI hai| gAya baiThI ho athavA so rahI ho to calane kI kriyA na hone para bhI gotra jAtikA jJAna hotA hai / usa kAlameM gamana kriyA upalakSaNa hotI hai / jo vastu upalakSaNa rUpa meM hotI hai vaha eka bAra pratIta hokara pIche avidyamAna hone para bhI arthakA jJAna karA detI hai| 'kAka jisa para baiThA hai vaha devadatta kA ghara hai' isa prakAra jaba kahate haiM taba devadatta ke ghara ke lie kAka upalakSaNa hotA hai / dekhane vAlA ghara para kAkako dekhatA hai parantu ghara ke pAsa pahu~cate pahu~cate kAka uDa jAtA hai / uDa jAne para bhI devadatta ke gharako anya gharoM se bhinna rUpa meM pratIta karA detA hai / go zabda se jo gamana kriyA pratIta hotI hai vaha bhI upalakSaNa hai| jaba vaha nahIM rahatI taba gamana kriyAse gola jAti upalakSita hokara pratIta hotI hai isa prakAra kA upalakSeta sAmAnya go zabda kI pravRtti meM nimitta hai / rUDhi isa viSaya meM pramANa hai| yadi kriyAeM upalakSita sAmAnya zabda kI pravRtti kA nimitta na ho to go zabda kI gAya meM rUDhi nahIM ho sakatI / sADhe ke kAraNa loga kotI athavA baiThI gAyako bhI gau kahate haiM / evaMbhUta naya vyutpatti ke aura pravRtti ke nimitta ko bhinna nahIM maantaa| usake anusAra kevala kriyA zabda kI pravRtti meM nimitta hai / Te svargakA adhipati zAsana Adi karatA hai taba aizvarya se viziSTa honeke kAraNa evaMbhUta naya ke anusAra indra zabdakA vAcya hai / jaba asuroM ke nagara kA vidAraNa karatA hai, taba vaha indra zabda se nahIM kahA jA sakatA / taba usako puraMdara zabda se kahanA cAhie / 1 mUlam:- na hi kazcida kriyAzabdo'syAsti | gaurava ityAdi jAtizabdAbhimatAnAmapi kriyA zabdatvAt gacchatIti gAH, AzugAmitvAdazva iti / zuklo, nIla iti guNazabdA
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 bhimatA api krizandA eva-zucIbhavanAcchuklo, nIlanAt nIla iti / devadatto yajJadatta iti yadRcchA zabdAbhimatA api kriyA zabdA eva, deva enaM deyAt yajJa enaM deyAditi / saMyogidravya zabdAH samavAya ( yi ) dravya zabdAzcAbhimatAH kriyA zabdA eva, daNDosyAstIti daNDI, viSANamasyAgtIti vANItyasti kriyApradhAnatvAt / paJcatayI tu zabdAnA vyava hAramAtra tu, na tu nizcayAdityayaM nayaH svIkurute / arthaH- evaMbhUta naya ke anusAra koI bhI zabda akriyA zabda nahIM hai / gau azva ityAdi zabda jAti-vAcaka mAne jAte haiM para ve bhI kriyA zabda haiN| jo gamana karatI hai vaha gau hai aura jo jaldI jAtA hai vaha azva hai / zukla nIla Adi zabda guNa zabda kahe jAte haiM para ve bhI kriyA zabda haiN| zuci hone se zukla aura nIlana karane se nIla kahA jAtA hai / devadatta yajJadatta Adi zabda yadacchA zabda kahe jAte haiM para ve bhI kriyA zabda | deva isako deve isa prakAra kI icchA jisake lie kI jAya vaha devadatta hai, yajJa isako deve isa prakAra kI icchA jisake liye kI jAya vaha yajJadata hai / saMyogidravya zabda aura samavAyidravya zabda jo mAne jAte haiM, ve bhI kriyA zabda haiM / daNDa isakA hai isalie daNDI, triSaNa isakA hai isalie viSANI isarIti se inameM bhI hone kI kriyA pradhAna hai / zabdoM ke pAMca prakAra kevala vyavahAra se haiM, nizcaya se nahIM, isa vastu ko yaha naya svIkAra karatA hai / vivecanAH-pAMca prakAra ke zabda mAne jAte haiM jAti zabda guNa zabda, - kriyA zabda - yadRcchA zabda - aura dravya zabda / ina sabhI zabdoM meM koI na koI kriyA avazya pratIta hotI hai / jinako kriyA zabda kahA jAtA hai unameM kriyA ati spaSTa rUpa se pratIta hotI hai aura
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anya zabdoM meM kriyA kA bhAna aspaSTa rUpa se hotA hai / go Adi zabdoM ko jAti zabda kahA jAtA hai para vahAM bhI vyutpatti ke anusAra gamana Adi kriyAkA sambandha pratIta hotA hai| zukla Adi rUpa guNa haiM isa lie zukla Adi zabdoMko guNakA vAcaka honese guNa zabda kahA jAtA hai / jo zuci ho rahA hai vaha zukla hai isa vyutpatti ke anusAra nirmala honA eka kriyA hai jisake sAtha saMbaMdha hone se rUpa zukla kahA jAtA hai gati Adi kriyAoM ke samAna honA kriyA, calana rUpa nahIM hai paraMtu kriyA hai| honA eka prakArakA pariNAma hai aura pariNAma kriya hai| jitane mI artha haiM-pariNAbhI haiM / jIva pudgala Adi jitane bhI cetana acetana dravya haiM saba paryAyoMse yukta haiM / paryAya kSaNika hai. prathama kSaNa meM jo paryAya hai vaha dUsare kSaNa meM nahIM hai / calana rUpa athavA acalana rUpa pariNAma samasta dravyoM meM hotA hai| guNa dravyoMse bhinna aura abhinna haiM isalie abhedakI * apekSA se ve bhI pariNAbhI hai / nirmala hone ke kAraNa rUpa zukla kahA jAtA hai| nirmala honA bhI pariNAma hai, isa prakAra kI pariNAma rUpa kriyA ke sAtha saMbaMdha honese guNa zabda bhI kriyA zabda hai| jaba taka nirmala ho rahA hai taba taka zukla kahA jA sakatA hai| jaba nirmala bhAva nahIM rahegA taba zukla rUpakA svarUpa bhI nahIM rhegaa| usa kAla meM zukla zabdakA prayoga ucita nahIM hai / devadatta Adi zabdoM ko kucha loga yahacchA zabda kahate haiM / vahAM bhI vyutpatti ke anusAra devoM ke dvArA dAna kriyA kA sambandha kisI na kisI rUpa meM pratIta hotA hai| jinako dravya zabda kahA jAtA hai ve bhI saMyogI dravyako athavA samavAyI dravyako kahate haiM / saMyoga guNa hai paraMtu jaba saMyoga hotA hai tabhI saMyogI dravya zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| daMDakA saMyoga honA bhI kriyA hai| jaba taka daMDakA sayoga hai tabhI taka daMDI kahA jAtA hai, isalie yaha bhI kriyA zabda hai| jaba loga zabdoM ko pAca prakAra kA kahate haiM, taba vyutpattike
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dvArA pratIta honevAlI kriyA ko gauNa mAnakara aura jAti guNa Adi ko pradhAna mAnakara vyavahAra karate haiM / nizcaya naya ke anusAra vicAra karane para sabhI zabdoM meM kriyA vidyamAna hai / isa rIti se evaMbhUta naya sabhI zabdoM ko kriyA zabda kahatA hai / mUlam:- eteSvAdyAzcatvAraH prAdhAnyenArthagocaratvAdarthanayAH antyAstu trayaH prAdhAnyena zabda gocaratvAcchandanayAH / arthaH- ina sAta nayoM meM Adi ke cAra pradhAna rUpa se artha ke viSaya meM haiM isalie artha naya haiM aura aMtima tIna mukhya rUpa se zabda ke viSaya meM haiM isalie zabdanaya haiM / -- * vivecanA:- naya zruta pramANa ke bheda haiM / arthoM meM aneka prakAra ke dharma haiM / dravya Adi kI apekSA se kisI dharma ko mukhya rUpa se aura kisI ko gauNa rUpa se naya pratipAdita karate haiN| koI naya, vizeSa ke hone para bhI kevala sAmAnya kA pratipAdana karate haiN| koI kevala vizeSa kA / apekSA ke bheda se zabdoM dvArA nirUpaNa nayoM kA mukhya kArya hai / isa kAraNa sAtoM naya zabda ke sAtha sambandha rakhate haiM / unake dvArA jo jJAna hotA hai vaha zabda se utpanna hotA hai / vRkSa meM phUla haiM / jisa prakAra vRkSa kI sattA hai isI prakAra phUloM kI bhI / phUla hI nahIM zAkhA, patra, mUla Adi kI bhI samAna sattA hai para jaba hama gauNa aura mukhya bhAva se kahate haiM taba naigama naya ho jAtA hai / isa prakAra se vaktA ke kahane kI icchA naigama nayakA mUla hai / artha sAmAnya rUpa bhI hai aura vizeSarUpa bhI / jaba bheda kI upekSA karake abhinna svarUpa se kahane kI icchA hotI hai, taba saMgraha naya prakaTa hotA hai / jaba sAmAnya rUpa kI upekSA karake bheda ke prakaTa karane kI icchA hotI hai taba vyavahAra naya kA udaya hotA hai / jaba tInoM kAloM ke sAtha sambandha hone para bhI vartamAna kAla kI
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSA se kisI dharma kA nirUpaNa ho, to RjusUtra naya ho jAtA hai| isa prakAra naigama se lekara RjusUtra taka ke naya bhI jisa jJAna ko utpanna karate haiM vaha zabda se utpanna hotA hai| __zabda para Azrita hone para bhI dharma aura dharmI, sAmAnya aura vizeSa athavA vartamAna kAla rUpa artha ke sAtha sambandha hone ke kAraNa naigama Adi cArako artha naya kahA jAtA hai / zabda Adi tIna naya zabdoM ke kAraNa bheda na hone para bhI arthoM meM bheda mAnane lagate hai| phala kA tIna kAloM ke sAtha sambandha hai kAla ke bheda se phala ke svarUpa meM koI spaSTa bheda nahIM pratIta hotA, parantu zabda naya vartamAna kAla ke vAcaka zabda ke sAtha sambandha hone ke kAraNa atIta kAla ke sambandhI phala se bheda mAnatA hai| yaha bheda vastu ke svarUpa ke kAraNa nahIM kintu zabda ke kAraNa pratIta hotA hai isalie zabda naya ko arthAta sAMprata naya ko zabda naya kahA jAtA hai / samabhirUDha naya bhI paryAya zabda ke bheda se artha meM bheda mAnatA hai, vAstava meM jo abheda he usakI upekSA karatA hai| jaba zAsana ke dvArA azvarya kA prakAzana kare taba indra kahanA cAhie, zaka athavA puraMdara nahIM / samabhirUDha naya kA yaha abhiprAya vAcya vAcaka bhAva ke sAtha sambandha rakhatA hai| artha ke pAramArthika svarUra ke sAtha isakA sambandha nahIM hai| evaMbhUta bhI jaba gAya cala rahI ho tabhI usako go zabda se vAcya samajhatA hai| jaba gAya baiThI ho aura so rahI ho taba go zabda ko usakA vAcaka nahIM maantaa| isa prakAra vAcya vAcaka bhAva ke sAtha evaMbhUta kA bhA sambandha hai ataH yaha bhI zabda naya kahA jAtA hai / naigama Adi kA vAcya-vAcaka bhAva ke sAtha sambandha nahIM hai, isalie ve artha naya kahe jAte haiM / zabda ke dvArA vastu ke svarUpa ko prakaTa karane para hI Azrita hone ke kAraNa zabdoM ke sAtha sambandha to artha nayoM kA bhI kama nahIM hai| ve bhI jisa jJAna ko utpanna karate haiM vaha bhI zabda se utpanna honevAlA hai|
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 mUlam:- tathA vizeSagrAhiNo'rpitanayAH sAmAnya grAhiNazcAnarpita nayAH / artha:- isI prakAra vizeSa kA grahaNa karanevAle arpita naya kahe jAte haiM, aura sAmAnya ke grahaNa karanevAle naya anarpita naya haiM 1 mUlam:- tatrAnarpitanayamate tulyamevarUpaM sarveSAM siddhAnAM bhagavatAm | arpita nayamate tvekadvitryAdi samaya siddhAH svasamAnasamaya sidhdezva tulyA / / iti / artha :- anarpita naya ke mata meM sabhI siddha bhagavAnoM kA eka samAna rUpa hai | arpita naya ke mata meM to eka samaya siddha, simaya siddha aura trisamaya liddha, apane samAna samaya ke sidhdoM kehI tulya haiM / vivecanAH arpita naya kevala sAdhAraNa dharma kA grahaNa karatA hai | isalie usake anusAra sabhI siddhoM kA sAmAnya rUpa hai / siddhoM meM paraspara bheda hone para bhI siddhatva sAdhAraNa dharma hai, usake kAraNa samasta siddha samAna haiN| vizeSa ke prakAzaka arpita naya ke anusAra jitane eka samaya siddha haiM ve saba paraspara samAna haiN| unameM ekasamayasiddhatva sAmAnya dharma hai / yaha sAmAnya dharma dvisamaya siddha athavA trisamaya siddha Adi siddhoM meM nahIM hai isalie vizeSa hai / isake kAraNa eka samaya siddhoM kI hI paraspara samAnatA hai / isI prakAra dvisamaya siddhoM kI dvisamaya siddhatva rUpa vizeSa dharma ke kAraNa paraspara samAnatA hai aura trisamaya siddha Adi ke sAtha samAnatA nahIM hai / anya siddhoM meM bhI isI prakAra kI samAnatA samajha lenI cAhie / - mUlam:- tathA loka prasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAranayaH, yathA paJcasvapi varNeSu bhramare satsu zyAmo bhramara iti vyapadezaH /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tAtvikArthAnyupagamaparastu nizcayaH, sa punarmanyate paJcavarNo bhramaraH, bAdaraskandhatvena taccharIrasya paJcavarNapudgale niSpannatvAt zuklAdInAM ca nyagbhUtatvenAnupalakSaNAt / arthaH- isI prakAra loka meM jo artha prasiddha hai usake kahane meM tatpara naya vyavahAra naya kahA jAtA hai, jisa prakAra bhramara meM pAMcoM vargoM ke hone para bhI 'bhramara zyAma haiN| isa prakAra kA vyavahAra hotA hai| tAtvika artha ko svIkAra karane meM tatpara nizcaya naya hotA hai| vaha bhramara meM pAMcoM vargoM ko svIkAra karatA hai| bAdara skaMdha hone ke kAraNa usakA zarIra pAMca varNo ke pudgaloM se utpanna huA hai, zukla Adi varNa nyUna hone se dekhane meM nahIM aate| vivecanA:- loka meM jisa prakAra vyavahAra hotA hai usako lekara vyavahAra naya vastu kA pratipAdana karatA hai / bhramara ko loga zyAma kahate haiM isa lie vyavahAra naya bhI usako zyAma kahatA hai parantu bhramara kA zarIra sthUla hai isalie pudgaloM se utpanna hai| pudgala meM pAMcoM varNa haiM isalie bhramara ke zarIra meM bhI pAMcoM varNa haiM / zyAma varNa ke dvArA anya vargoM kA abhibhava ho gayA hai isa lie ve vidyamAna hone para bhI nahIM dikhAI dete / AkAza meM nakSatra hote haiM para dina meM sUrya ke prakAza se daba jAne ke kAraNa nahIM dikhAI dete| dina meM nakSatroM ke samAna bhramara ke zarIra meM zukla Adi varNa vidyamAna haiN| nizcaya naya yukti ke dvArA bhramara ke zarIra ko pAMca varSoM se yukta samajhatA hai| mUlam:- athavA ekanayamatArthagrAhI vyavahAraH, sarva nayamatArtha grAhI ca nizcayaH / na caivaM nizcayasya pramANatvena
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayatva vyAghAtaH, sarva nayamatasyApi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / . arthaH- athavA eka naya ke abhimata artha ko jo grahaNa karatA hai vaha vyavahAra naya hai| samasta nayoM ke dvArA abhimata artha ko jo svIkAra karatA hai vaha nizcaya naya hai| isake kAraNa nizcaya pramANa nahIM ho jAtA aura usakA nayabhAva dUra nahIM hotaa| nizcaya naya ko jo artha svIkRta hai usako vaha pradhAna rUpa se mAnatA hai| samasta naya jisa artha ko mAnate haiM yadi vaha usako abhimata nahIM, to vaha usakA pratipAdana nahIM krtaa| nizcaya apane mata ke anusAra artha ko pradhAna samajhatA hai / saba naya jo kucha kahate haiM usakI upekSA bhI nizcaya kara sakatA hai ataH vaha pramANa nahIM hai| mUlam:- tathA jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jnyaannyaaH| kriyAmAtraprAdhAnyAbhyupagamaparAzca kriyaanyaaH| arthaH- isI prakAra jJAna kI hI pradhAnatA ko svIkAra karane vAle naya jJAna naya kahe jAte haiM / jo kevala kriyA ko pradhAna mAnate haiM ve kriyA naya kahe jAte haiN| mUlam :- tatra satrAdayazcatvAro nayAzcAritralakSaNAyAH kriyAyA eva prAdhAnyamabhyupagaccha nti, tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / arthaH- isameM RjusUtra Adi cAra naya cAritrarUpa kriyA ko hI pradhAna mAnate haiM kAraNa, cAritra rUpa kriyA hI mokSa kA vyavadhAna se rahita kAraNa hai| vivecanAH- jisa kAraNa ke anantara kArya kI utpatti ho usako kArya kA kAraNa mAnanA caahie| jo kAraNa paramparA sambandha se
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryako utpanna karate haiM ve pradhAna rUpase kAraNa nahIM haiN| kSAyika paripUrNa jJAna aura kSAyika darzana ke prApta hone para bhI usI kSaNa meM mokSa nahIM hotaa| sarva saivararUpa cAritra ke milane para hI mokSa hotA hai, isalie cAritra rUpa kriyA ko mokSa kA kAraNa mAnanA caahie| yaha mata RjusUtra Adi cAra nayoM kA hai jJAna aura darzana ke binA sarva saMvara rUpa cAritra kI prApti nahIM hotii| parantu itane se unako mokSa kA kAraNa nahIM mAnA jA sakatA, ve donoM to sarva saMvara ke kAraNa haiN| yadi unako mokSa kA kAraNa kahA jAya to jJAna aura darzana ke anantara hI mokSa ho jAnA caahie| yadi sarva saMvararUpa cAritra kI prApti meM sahAyaka hone se jJAna aura darzana ko cAritra ke samAna hI kAraNa kahA jAya to koI bhI artha aisA nahIM rahegA jo jJAna darzana aura cAritra kA kAraNa na ho| jJAnakI utpatti meM viSaya kAraNa hai| saMyamI ke jJAna kA viSaya samasta saMsAra hai isalie saMsAra ke samasta arthoM ko jJAna kA kAraNa mAnanA pddegaa| jIva aura ajIva kA svarUpa samyag darzana kA viSaya hai isalie vaha bhI samyag darzana kA kAraNa ho jAyagA pravRtti aura nivRtti bhI arthoM meM hotI hai isa lie samasta arthoM ko saMyamI kI pravRtti aura nivRtti meM bhI kAraNa mAnanA pdd'egaa| itanA hI nahIM, paraMparA se upakAraka hone ke kAraNa yadi jJAna aura darzana ko mokSa kA kAraNa kahA jAya to zarIra, mAtA, pitA, vastra, bhojana, auSadha Adi ko bhI mokSa kA kAraNa mAnanA hogaa| isa dazA meM jJAna darzana aura cAritra ko hI mokSa kA kAraNa nahIM kahA jA skegaa| jJAna Adi tIna mokSa ke lie atyanta nikaTa vartI kAraNa haiM isalie ve mokSa kA upAya kahe jAte haiN| deha Adi paraMparA se unakI utpatti meM sahAyaka haiM isalie unako mokSa kA upAya na kahA jAya to cAritra ko hI mokSa kA kAraNa kahanA caahie| cAritra ke anantara binA vyavadhAna ke mokSa hotA hai| mUlam:- naigama mAhavyavahArAstu yadyapi cAritrazrutasamyakvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti, tathApi vyastAnA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ meva, natu samastAnAm, etanmate jJAnAditrayAdeva mokSa ityaniyamAt, anyathA nayatvahAniprasaGgAta, samudayavAdasya sthitapakSatvAditi draSTavyam , ___artha:- naigama, saMgraha aura vyavahAra yadyapi cAritra zruta jJAna aura samyaktva ina tInoM ko mokSa kA kAraNa mAnate hai, to bhI pratyeka ko alaga alaga kAraNa kahate haiM, milita rUpa meM tInoM ko kAraNa nahIM kahate / ina nayoM ke anusAra jJAna Adi tIna se hI mokSa hai, isa prakAra kA koI niyama nahIM hai| yadi ye tInoM ko mokSa kA kAraNa mAnaleM to inameM naya bhAva hI nahIM rhegaa| milita rUpa meM jJAna darzana aura cAritra tInoM mokSa ke kAraNa hai-yaha siddhAMta pakSa hai| vivecanAH- kucha loga bhinna nayoM ke anusAra tapa Adi karmoM ko mokSa kA kAraNa mAnate haiM aura kucha loga jJAna ko| inameM se jo loga yama niyama Adi karmoM ko mokSa kA kAraNa mAnate haiM unakA kahanA hai-karma kSaNika hote haiN| jisa kAla meM phala utpanna hotA hai taba taka ve nahIM rhte| kSaNika hone para bhI ve phala ke upAdAna kAraNa meM isa prakAra kA saMskAra utpanna karate hai jo cirakAla taka raha sakatA hai aura niyata kAla meM phala utpanna karatA hai jo bIja botA hai usako phala cirakAla ke bIta jAne para milatA hai kisAna kheta meM pAnI detA hai| sUrya kI dhUpa kA ucita pariNAma meM kheta ke sAtha sambandha ho isakA prabandha karatA hai| pavana kA bhI kheta ke sAtha sambandha hotA rahatA hai| yadi jala teja aura pavana Adi kI kriyA na ho to kheta meM bIja aMkura ko utpanna nahIM kara sktaa| jala Adi ke karma zIghra naSTa ho jAte haiM parantu ve bhUmi meM: paDe bIja ke andara saMskAra ko utpanna karate haiN| vaha saMskAra bIja meM sthira ho jAtA hai aura kisI kAla meM aMkura ko utpanna karatA hai| yadi saMskAra kI utpatti
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ na ho to jala Adi kI kriyAoM ke naSTa hone ke kAraNa cirakAla ke pIche aMkura na utpanna ho sake / jala Adi ke karmoM ke samAna yama niyama Adi karma bhI kSaNika haiM / koI bhI karma ho bhUtoM meM ho vA AtmA meM, kSaNika hI hotA hai| yama Adi karma bhI svayaM naSTa hokara AtmA meM phala ko utpanna karate haiN| AtmA, zarIra-vANI aura mana se acche bure karma karatA hai| karma apane svabhAva ke anumAra saMskAra utpanna karake kabhI zIghra aura kabhI dera se sukha duHkha rUpa phala dete haiM / aneka ja-moM meM sukha-duHkha rUpa phala ko denevAle dAna Adi karma jisa prakAra dharma aura adharma nAmaka saMskAra ko utpanna karake phala dete haiM isI prakAra yama niyama Adi moma ko utpanna karane ke lie AtmA meM adRSTa saMskAra ko utpanna karate haiN| AtmA kA tattvajJAna AtmA ke viSaya meM mithyA jJAna ko dUra karake mokSa ko prakaTa karatA hai| isa prakAra yama Adi karma adRSTa ko utpanna karake aura tattvajJAna mithyAjJAna kA nAza karake mokSa kA kAraNa hai| donoM samAna rUpa se pradhAna kAraNa hai| bhAskarAcArya Adi isa mata ke mAnanevAle haiN| jo loga jJAna ko mokSa kA pradhAna kAraNa mAnate haiM. ve kahate haiM-AtmA ke viSaya meM mithyAjJAna saMsAra kA mUla kAraNa hai ! usakA nAza tattvajJAna se ho sakatA hai| dharma mithyA jJAna ke vinAza meM asamartha hai| jo karma duHkharUpa phala dete haiM ve tattvajJAna kI utpatti meM pratibaMdhaka haiN| mokSa kA abhilASI puruSa yama Adi karmoM ke dvArA tattvajJAna kI utpatti meM pratibandhaka pApoM ko dUra karatA hai| isa prakAra karma tattvajJAna kI utpatti meM sAkSAt kA Na nahIM hai kintu paraMparA sambandha se kAraNa hai, ataH tattvajJAna mokSa kA pradhAna kAraNa hai aura karma gauNa kAraNa hai| pratyeka kArya kI utpatti meM pratibandhaka kA abhAva sahakArI kAraNa hai| jo kAraNa pratibandhaka ko dUra karate haiM ve pratibandhaka kI nivRtti meM mukhya rUpa se kAraNa hote haiN| pratibandhakoM ke naSTa hone para jo kArya utpanna hotA hai usameM ve kAraNa
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM hote| prativandhaka pApa ke naSTa honepara tattvajJAna utpanna hotA hai aura phira AtmA mokSa ko prApta karatA hai, isalie jJAna hI mokSa kA mukhya kAraNa hai, karma nahIM / udayanAcArya Adi naiyAyikoM kA yaha mata hai| jaina mata ke anusAra jJAna aura karma mokSa ke prati samAna rUpase kAraNa haiN| gauNa mukhya bhAva se nhiiN| duHkha ke sAdhana kA nAza mokSa hai| duHkha ke pradhAna sAdhana kama haiM jaba taka karma kA nAza nahIM hotA taba taka mokSa nahIM ho sktaa| kSAyika kevalajJAna aura yathAkhyAta cAritra Adi karma mokSa ke kAraNa haiN| tattvajJAna kevala mithyAjJAna ke nAza meM kAraNa nahIM hai kintu sakala karmoM ke nAza meM athavA samasta karmoM ke nAza ke sAtha samaniyata bhAva se rahanegale kSAyika sukha meM kAraNa hai, ataH karma aura jJAna donoM pradhAna rUpa se kAraNa haiN| pratibandhaka pApoM kI nivRtti meM karmoM ko kAraNa mAnakara yadi unako gauNa kahAjAya to tattva jJAna ko bhI gauNa kahanA pddegaa| jinako kevala jJAna utpanna ho jAtA hai ve bhI jaba taka bhavopagrAhI cAra karmoM ko naSTa nahIM kara lete taba taka usI kSaNa mukti ko nahIM prApta karate / mukti ke pratibandhaka karmoM ko tattvajJAna bhI naSTa karatA hai| Agama, kevalI ke jJAna sahita vIrya ko karma ke nAza meM kAraNa kahate haiM isalie tattvajJAna bhI karma nAza meM kAraNa hai| isa dazA meM karmoM kI nivRtti karanevAlA tattvajJAna gauNa kAraNa ho jAyagA aura kama mokSa kA pradhAna kAraNa ho jaaygaa| Agama kahatA hai, vedanIya karma ko atyanta adhika jAnakara aura Ayukarma ko thoDA jAnakara karma kA pratilekhana karane ke lie jina samuddhAta karate haiN| jJAna aura saMyama se yukta tapa mokSa kA kAraNa hai| yaha tapa jaba bArabAra kiyA jAtA hai taba kriyA se zUnya nivRtti rahita dhyAna hotA hai yaha dhyAna mokSa kA sAkSAt kAraNa hai isa dhyAna se bhavopagrAhI ko naSTa hote haiN| isa dhyAna meM kevala jJAna hI nahIM hai kI bhI hai|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 cAritra ke sAtha hone para jisa prakAra samyag jJAna kA samyaktva hotA hai isI prakAra jJAna ke sAtha hone para cAritra kA samyaktva hotA hai| isa viSaya meM paMgu aura andha kA dRSTAMta prasiddha hai| paMgu jJAna vAlA hai aura jahAM jAnA hai vahAM pahu~cAne vAle mArga ko dekhatA bhI hai parantu cala nahIM sakatA isalie vaha akelA nahIM pahu~ca sakatA / andhA puruSa cala sakatA hai parantu mArga ko na dekhane ke kAraNa sthAna para nahIM pahu~ca sktaa| donoM milakara paraspara kI sahAyatA se niyata sthAna para pahu~ca sakate haiM / jJAna aura karma bhI donoM milakara mokSa ke kAraNa haiN| jaba taka zailezI dazA meM zuddha saMyama nahIM prakaTa hotA taba taka kSAyika kevalajJAna mokSa ko nahIM de sakatA / ataH jJAna aura karma donoM mokSa ke pradhAna kAraNa haiM, yaha siddhAnta pakSa hai / naigama Adi naya zuddha jJAna kI athavA zuddha kriyA kI pradhAnatA mAnate haiM jJAna Adi tInoM kI nahIM yaha siddhAnta se nayoM kA bheda hai| [nayoM ke nyUnAdhika viSayoM kA vicAra ] mUlam:- kaH punaratra bahuviSayo nayaH ko vA'lpaviSayaH, iti cet arthaH- ina nayoM meM kisa naya kA viSaya adhika hai aura kisakA nyUna hai / mUlam:- ucyate-- sanmAtra gocarAtsaMgrahAttAvannaigamo bahuviSayo bhAvAbhAvabhUmikatvAt / arthaH- uttara yaha hai, saMgraha naya kA viSaya kevala sat hai aura naigama kA viSaya bhAva aura abhAva donoM haiM / isalie naigama saMgraha kI apekSA adhika viSayavAlA hai /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanAH- aneka dharmoM kA gauNa mukhya bhAva se pratipAdana karane vAlA abhiprAya naigama hai| isa lakSaNa ke anusAra naigama ke jitane udAharaNa pahale diye jA cuke haiM una saba meM kevala bhAvAtmaka arthoM kA nirUpaNa hai| kisI abhAva kA pratipAdana nahIM hai| negama kA isase bhinna anya lakSaNa isa prakAra hai / ' aniSpanArtha saMkalpamAtramAhI naigamaH' (syAdvAda ratnAkara pari.7, sUtra 10, vRSTha- 1052 pr)| jo artha vidyamAna nahIM hai usa ke saMkalpa ko prakAzita karanevAlA abhiprAya naigama hai kulhADA lekara koI puruSa jA rahA ho aura bhanya koI usako pUche - 'kisa lie Apa jA rahe haiM ? ' to vaha uttara meM kahatA hai - ' maiM prastha ke lie jA rahA huuN|' yahAM para prastha vidyamAna nahIM hai, jAnevAlA kulhADe se lakar3I ko kATakara prastha kI racanA karegA isalie prastha zabda kA prayoga karatA hai| saMkalpa ke viSaya vidyamAna aura avidyamAna donoM prakAra ke artha ho sakate haiN| yahAM para prastha avidyamAna hai aura saMkalpa kA viSaya hai isalie yahA~ para naigama naya hai| saMgraha naya jIva ajIba Adi jina arthoMkA saMgraha karatA hai, ve saba bhAvAtmaka hote haiN| isa prakAra saMgraha kA viSaya kevala bhAva hai aura naigama ke viSaya-bhAva aura abhAva donoM haiM, ataH negama kA viSaya saMgraha se adhika hai| isa vastu kA nirUpaNa zrI vAdidevasUri jIne syAdvAdaratnAkara meM kiyA hai| [syAdvAdaratnAkara pRSTha 1067] mUlam:- sadvizeSaprakAzakAvyavahArataH saMgrahaH samastasatsamahopadarzakatvAdaha viSayaH / arthaH- sat vastu ke bhedoM kA prakAzaka vyavahAra naya hai aura saMgraha samasta sat vastuoM ke samUha kA prakAzaka hai isalie saMgraha kA viSaya vyavahAra se bahuta hai /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanAH- vyavahAra naya jaba kisI bhAva ke avAntara bhedoM ko prakAzita karatA hai to niyata jAti ke hI bhedoM ko prakAzita karatA hai| saMgraha naya kisI vizeSa jAti ke arthoM ko nahIM prakAzita karatA kintu vyApaka sAmAnya dharma ke anusAra adhika arthoM kA saMgraha karatA hai| pRthvItva sAmAnya dharma se vRkSa, ITa, patthara, ghaTa, paTa Adi kA jJAna saMgraha naya ke anusAra hai / yadi pASANatva dharma ko lekara samasta pASANoM kA pratipAdana kiyA jAya to pASANatva ke dvArA vakSa Adi kA saMgraha nahIM ho sktaa| pRthivItva ke dvArA ITa patthara, vRkSa Adi samasta bhedoM kA pratipAdana hai isalie usakA viSaya adhika hai aura vaha saMgraha naya hai| pASANatva ke dvArA kevala pattharoM ko liyA jA sakatA hai vRkSa Adi ko nahIM isalie usakA viSaya alpa hai aura vaha vyavahAra naya hai| mUlam:- vartamAna viSayAvalambina RjupUtrAtkAlatritayavartyarthajAtAvalambI vyavahAro bahu viSayaH / arthaH- RjusUtranaya kevala vartamAna kAla ke viSaya kA grahaNa karatA hai aura vyavahAra tIna kAla ke arthoM kA pratipAdana karatA hai isalie vyavahAra kA viSaya RjusUtra se adhika hai| vivecanAH- logoM kA vyavahAra kisI eka kAla ko lekara nahIM cala sktaa| bhUtakAla meM jina arthoM ke dvArA sukha duHkha kA anubhava ho cukA hai una arthoM ko vartamAna kAla meM dekhakara anumAna hotA hai ye artha pahale jisa prakAra se sukha duHkha utpanna karate the isI prakAra aba bhI aura AgAmI kAla meM bhI sugvAdi utpanna kara sakate haiN| yaha samajhakara loga saba prakAra kA vyavahAra karate haiN| yadi bhUtakAla ke sAtha artha kA sambandha kisI prakAra se bhI na mAnA jAya to koI bhI vyavahAra nahIM cala sktaa| kevala vartamAna kAla meM artha kI sattA mAnI jAya to bhojana se tRpti hogI aura pAnI pIne se pyAsa
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra hogI itanA nizcaya bho nahIM ho sktaa| bhUtakAla meM bhojana Adi ke dvArA tUMpikA anubhava karane ke kAraNa loga bhUkha-pyAsa ke hone para bhojana Adi ko lete haiM / AgAmI kAla meM ina vastuoM se sukha kI prApti aura duHkha dUra ho sakegA yaha samajha kara vartamAna meM dhana vastra Adi kA saMcaya kiyA jAtA hai| isa prakAra vyavahAra kA tIna kAloM ke arthoM ke sAtha sambandha hai| dUsarI ora RjusUtra vartamAna kAla meM artha kA jo svarUpa hai usakA pradhAna rUpa se Azraya letA hai| artha ke bhUta aura bhAvI svarUpa kI upekSA karatA hai| deza aura kAla ke bheda se artha kabhI sukha aura kabhI duHkha ke utpAdaka bana jAte haiN| bhUtakAla kI avasthA ko pradhAna rUpa se dhyAna meM lAyA jAya to manuSya sukha cAhatA hubhA bhI Apatti meM gira jaaygaa| vizeSa prakAra ke kAla meM RjusUtra naya ke anusAra vartamAna kA vicAra mukhya rUpa se karanA paDatA hai vyavahAra aura RjusUtra kA virodha taba nahIM rahatA java bhinna apekSAoM kA vicAra kiyA jAtA hai| tIna kAloM ke artha ke sAtha sambandha hone se vyavahAra kA viSaya bahuta hai aura kevala vartamAna ke sAtha pradhAna rUpa se sambandha hone ke kAraNa RjusUtra kA viSaya alpa hai| mUlam:- kAlAdibhedena bhinnArthopadezakAcchabdAttadviparI tavedaka RjusUtro bahuviSayaH / / arthaH- kAla Adi ke bheda se padArtha ko bhinna mAnanevAle zabda kI apekSA RjusUtra vastu ke usa svarUpa ko prakAzita karatA hai jo zabda naya ke pratikUla hai isalie bahuta viSaya vAlA hai| vivecanAH- RjusUtra vartamAna kAla ke artha kA pradhAna rUpa se nirUpaNa karatA hai parantu bhUta aura bhAvI kAla ke sAtha sambandha kI upekSA karatA hai| vaha kAla ke bheda se ardha ko bhinna nahIM
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 mAnatA / isake viparIta zabda naya, kAla aura kAraka Adi ke bheda se artha meM bheda mAnatA hai / eka hI vRkSa atIta kAla ke sAtha jaba sambandha rakhatA hai taba vaha bhinna hai aura jaba vaha vartamAna meM hai taba vaha vRkSa vahI nahIM hai jo bhUtakAla meM thA / kAla hI nahIM kAraka Adi ke bheda se bhI zabdanaya artha ko bhinna mAnatA hai isalie zabda naya kA viSaya alpa hai aura tIna kAla ke sAtha rahanevAle arthoM kA prakAzaka hone ke kAraNa RjusUtra kA viSaya bahuta hai / mUlam:- na kevalaM kAlAdi bhedenaivarjusUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu bhAvaghaTasyApi sadbhAvA sadbhAvAdinA'rpitasya syAd ghaTaH syAdaghaTa ityAdibhaGgaparikaritasya tenAbhyupagamAt tasyarjusUtrAd vizeSitataratvopadezAt / arthaH- kAla Adi ke bheda se artha meM bheda mAnane ke kAraNa hI zabda naya RjusUtra se alpa viSayavAlA nahIM hai kintu sadbhAva aura asadbhAva kI vivakSA se kathaMcit ghaTa aura kathaMcit aghaTa ityAdi bhaGgoM ke sAtha bhAva ghaTako mAnane ke kAraNa bhI alpa viSaya vAlA hai, isa rIti se zabda naya RjusUtra kI apekSA adhika viziSTa arthAt adhika saMkucita artha kA pratipAdana karatA hai / vivecanAH- zabda naya ke anusAra zabda kA artha pradhAna hai, isa kAraNa zabda ke dvArA pratIta honevAlA artha jisa vastu meM ho sake usako zabda naya vAstava meM satya mAnatA hai / ghaTa dhAtu se ghaTa nAma kI utpatti hai / ghaTa dhAtu kA artha ceSTA hai / jala kA lAnA Adi kriyA yahAM para ceSTA hai / jisa ke dvArA jala lAyA jA sakatA hai vaha miTTI kA banA ghaDA bhAva ghaTa hai aura vahI zabda naya ke anusAra satya hai / nAma ghaTa sthApanA ghaTa athavA dravya ghaTa zabda naya ke anusAra satya rUpa se ghaTa nahIM haiM / nAma Adi ghaToM se pAnI --
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM lAyA jA sktaa| ina meM ghaTa zabda kA prayoga mukhya nahIM hai kintu gauNa hai| itanA hI nahIM RjusUtra naya vartamAna kAla ke jisa bhAva ghaTa ko svIkAra karatA hai usako bhI zabda naya sAta bhaMgoM meM se kisI eka bhaMga ke dvArA viziSTa rUpa meM svIkAra karatA hai| UMcI grIvA Adi svaparyAyoM kI apekSA se jaba sat rUpa meM ghaTa kI vivakSA hotI hai taba vaha ghaTa kahA jAtA hai| paTa tvacA ko rakSA karatA hai| isa paTa paryAya ke dvArA asata rUpa se vivakSA ke kAraNa ghaTa aghaTa hai| stra aura para donoM paryAyoM ke sAtha vivakSA kI jAya to koI zabda ghaTa ko nahIM kaha sakatA, isalie avaktavya ho jAtA hai| isake anantara ina tInoM bhaMgoM ke paraspara sambandha se anya cAra bhaMga bhI bana jAte haiN| jala lAne meM sAmarthya rUpa ghaTa zabda ke mukhya artha ko lekara zabda naya bhAva ghaTa meM sAta bhaMgoM ko svIkAra karatA hai| parantu RjumUtra jala lAne Adi kriyA ke kAraNa bhAva ghaTa ko sAta bhaMgoM ke sAtha nahIM maantaa| RjusUtra kA vartamAna kAla meM ghaTa kA jo svarUpa hai usI ke sAtha mukhya rUpa se sambandha hai / zabda ke vAcya artha para Azrita sAta bhaMgoM ke sAtha jo svarUpa hai usake viSaya meM RjusUtra kA dhyAna nahIM hai / isa rIti se zabda naya kA viSaya bahuta saMkucita ho jAtA hai| RjusUtra ke anusAra jala lAne kA sAmarthya na hone para bhI yadi ghaTa ke AkAra kI pratIti hotI hai to ghaTa zabda kA prayoga ho sakatA hai| isa dazA meM RjusUtra ke anusAra jala kA lAnA Adi jo ghaTa zabda kI vAcya kriyA hai usakA Azraya lekara sAta bhaMga nahIM ho sakate, ataH RjusUtra kA viSaya zabda naya se bahuta adhika hai / mUlam :- yadyapIdRzasampUrNa saptamaGgaparikaritaM vastu syAdvAdina eva agirante, tathApi RjusUtrakRtaitadabhyupagamA
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 vizeSitapratipattiratrAduSTetyadoSa iti ko pekSayA'nyatara bhaGgena vadanti / artha:- yadyapi isa prakAra sAta bhaGgoM se yukta vastu syAdavAdI hI svIkAra karate haiM to bhI RjusUtra ke dvArA isa vastu kA jo svIkAra kiyA jAtA hai usakI apekSA zabda naya meM kisI eka bhaGga se viziSTa artha kI pratIti doSa se rahita hai| isalie isa viSaya meM koI doSa nahIM isa prakAra kahate haiM / -- : 1 vivecanAH artha ke kisI eka dharma kA pratipAdana karanA naya kA mukhya svarUpa hai / sAtoM bhaMgoM ke sAtha pratipAdana karane para aneka dharmoM kA nirUpaNa hone se zabda naya syAdvAda ho jAyagA / syAdbAda pramANarUpa hai | yadi zabda naya sAta bhaMgoM se artha kA pratipAdana kare to vaha pramANa ho jAnA cAhie / naya kA svarUpa nahIM rahanA caahie| isa AzaMkA ko dUra karane ke lie kahate haiM yadyapi syAdvAdI saptabhaMgI ko svIkAra karate haiM aura saptabhaMgI sAta bhaMgoM ke rUpa meM pramANa hai parantu saptabhaMgI kA pramANabhAva nayabhAva kA virodhI nahIM hai / pratyeka bhaMga nayarUpa hai aura sAtoM bhaMgoM kA samudAya pramANa rUpa hai / samudAyI arthoM kA jo svarUpa hotA hai. vaha unake samudAya rUpa meM naSTa nahIM hotA / vRkSoM kA samudAya vana kahA jAtA hai| vana rUpa meM hone para bhI pratyeka vRkSa kA vRkSAtmaka svarUpa dUra nahIM hotA / saptabhaMgI ke rUpa meM pramANa hone para bhI ekaeka bhaMga kA nayabhAva sarvathA dUra nahIM hotA / vRkSa aura vana kA svarUpa jisa prakAra paraspara virodhI nahIM hai isI prakAra saptabhaMgIrUpa syAdvAda nAmaka pramANa kA nayoM ke sAtha virodha nahIM hai / zabda naya ke anusAra zabda ke vAcya artha kA Azraya lekara jo saptabhaMgI prakaTa hotI hai usakA koI bhI eka bhaMga jisa rUpa meM artha kA pratipAdana karatA hai vaha rUpa RjusUtra ke artha kI apekSA adhika viziSTa hotA hai isa tattva meM koI doSa nahIM hai /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlama:- pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsataH samamirUDhAcchabdastadviSayA (dviparyayA) nuyaayitvaadhuvissyH| ___ arthaH- paryAya zabdoM ke bheda se artha meM bheda mAnanevAle samabhirUDha naya ke dvArA jo pratIta hotA hai usake viparIta viSaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa zabda samabhirUDha kI apekSA adhika viSayavAlA hai| vivecanAH- zanda naya ke anusAra indra, zakra aura purandara Adi zabda bhinna bhinna paryAya haiM parantu indra eka artha hai| aneka paryAya zabda. zabda nayake viSaya haiN| samabhiruDha ke anusAra indra ko zakra nahIM kaha sakate aura zakra ko purandara nahIM kaha sakate / zabda nayake anusAra eka indra ke aneka dharmoM kA pratipAdana bhinna paryAya karate haiN| samabhirUDha ke anusAra koI bhI eka zabda indra ke aneka dharmoM kA pratipAdana nahIM krtaa| pratyeka paryAya eka eka dharma ko hI kahatA hai| isalie samabhirUDha kA viSaya nyUna hai aura zabda kA viSaya adhika hai| mUlam:- pratikriyaM vibhinnamartha pratijAnAnAdevambhatA samabhirUDhaH tdnythaarthsthaapktvaadbhuvissyH| ____ arthaH- kriyA ke bheda se artha meM bheda mAnanevAle evaMbhUta kI apekSA samabhirUDha kA viSaya adhika hai| vaha evaMbhUta ke virodhI artha kA pratipAdaka hai| vivecanA:- jaba gau cala rahI ho tabhI evaMbhUta nayake anusAra gau kahI jA sakatI hai| jo jAtI hai vaha gau hai isa vyutpatti ke anusAra evaMbhUta naya samajhatA hai, gau kahalAne ke lie gati kA hotA Avazyaka hai| isa prakAra calatI gau hI gau zabda kA vAcya ho sakatI hai, baiThI athavA soI huI nahIM / samabhirUDha naya ke anusAra jisa prakAra
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ calatI huI gau, gau kahI jAtI hai isI prakAra soI vA baiThI gau bhI gauM zabda kA vAcya hai| isa rIti se samabhirUDha nayakA viSaya evaMbhUta kI apekSA adhika hai| isI prakAra evaMbhUta naya jaba rAjA chatra cAmara Adi kI zobhA se yukta hotA hai, tabhI usako rAjA pada se kahane yogya mAnatA hai| chatra Adi ke dvArA jaba zobhA na ho rahI ho taba vaha rAjA nahIM kahA jA sakatA / parantu samabhirUDha naya chatra Adi ke sAtha aura chatra Adi ke binA bhI 'rAja' padakA vyavahAra karatA hai| yahA~ bhI samabhirUDha nayakA adhika viSaya spaSTa hai| mUlama:- nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAna vidhipratiSadhAbhyAM saptabhaGgImanugacchati, vikalAdezatvAt parametadvAkyasya pramANavAkyAdvizeSa iti draSTavyam / ____ arthaH- naya vAkya bhI apane viSaya meM jaba pravRtta hotA hai taba vidhi aura niSedha ke dvArA saptabhaGgI ko prApta hotA hai / naya vAkya vikalAdeza hai isalie pramANa vAkya se isakA bheda hai| vivecanAH- kisI bhI nayake pAkya ko lekara saptabhaGgI kI pravRtti ho sakatI hai| isa viSaya meM do prakAra haiN| eka prakAra ke anusAra eka bhaGga eka nayake anusAra pravRtta hotA hai to virodhI nayake anusAra anya bhaGga pravRtta hotA hai / isa apekSA se vicAra karane para naigama aura saMgraha paraspara virodhI naya haiN| naigama se yadi astikA arthAt sattva kA pratipAdana hogA to saMgraha se nAsti arthAt asattvakA pratipAdana hogaa| isI prakAra paraspara virodhI negama aura vyavahAra athavA naigama aura RjusUtra athavA naigama aura zabda athavA
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 naigama aura samabhirUDha athavA naigama aura evaMbhUta nayake Azraya se saptabhaGgI prakaTa ho sakatI hai| ___ isI rIti se jo aneka saptabhaGgiyA~ prakaTa hotI haiM una sabameM eka artha meM virodha ke binA vidhi aura niSedha kI kalpanA pradhAnarUpa se hotI hai| isa prakAra prathama aura dvitIya bhaGgoM ke sthira hone para anya bhaGga bhI khar3e ho jAte haiM, inameM eka bhaGga kathaMcit avaktavya hai| kucha AcAryoM ke anusAra avaktavya bhaGga kA saptabhaMgI meM sthAna tRtIya hai aura kucha AcAryoM ke mata meM caturtha sthAna hai| isa avaktavya bhaGga kA prathama aura dvitIya bhaGgoM ke sAtha krama se athavA binA krama ke saMyoga karane para anya bhaGga prakaTa hote haiN| - isakA eka udAharaNa saMgraha aura usake virodhI anya nayoM ke Azraya se prakaTa honevAlI saptabhaGgI meM milatA hai| yadi saMgraha ke anusAra ghaTa ko kisI apekSA se sat hI kahA jAya to anya nayoM ke Azraya se prathama bhaGga ke niSedha karane vAle dvitIya bhaGga kA udaya hogA / saMgraha naya sattva sAmAnya ko svIkAra karatA hai / usake anusAra ghaTa kisI apekSA se sat hI hai| asat artha kA jJAna nahIM hotaa| AkAza kA puSpa asat hai usakA anubhava nahIM hotaa| yadi ghaTa asat ho to AkAza puSpa ke samAna usakA jJAna nahIM honA cAhie / vyavahAra nayakA Azraya lekara isakA niSedha ho sakatA hai| vyavahAra nayake anusAra kahA jAyagA ghaTa kevala sat nhiiN| dravyatva aura ghaTatva Adi rUpa se bhI jJAna hotA hai| isI prakAra RjusUtra nayakA Azraya lekara niSedha kI kalpanA hotI hai| vartamAna svarUpa se bhinna svarUpa ke sAtha ghaTa nahIM pratIta hotaa| yadi anya rUpoM ke sAtha pratIta ho to ghaTa meM anAdi aura anaMta sattA kA anubhava honA cAhie / parantu ghaTa meM anAdi aura ananta kAla ke paryAyoM meM rahane vAlI sattA kA anubhava nahIM hotaa| ataH RjusUtra nayake anusAra
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ghaTa kathaMcit sat hI nahIM hai| isI prakAra zabda nayakA Azraya lekara niSedha kI kalpanA hotI hai| kAla, kAraka Adi ke bheda se artha bhinna dikhAI dete haiN| vartamAna meM jo artha hai vahI atIta aura anAgata meM nahIM hai| atIta aura anAgata kI apekSA se ghaTa kathaMcit asat bhI hai / yadi kAla Adi ke bheda se artha meM bheda na ho to kAla Adi kA bheda hI nahIM siddha ho skegaa| samabhiruDha kA Azraya lekara bhI niSedha kI kalpanA ho sakatI hai| ghaTa sat hI nahIM ho sktaa| ghaTa zabda dvArA jaba kahA jAya taba ghaTa hai para jaba kalaza athavA kuMbha zabda se kahA jAya to ghaTa nahIM hai| ghaTa aura kuMbha meM bheda hai yadi paya yoM ke bheda se artha meM bheda na ho to artha kA vAcaka eka hI zabda ho jAnA caahie| isalie bhinna paryAya ko lekara ghaTa kathaMcita asat bhI hai / isI prakAra evaM bhUta kA Azraya lekara ghaTa kA niSedha ho sakatA hai jisa kAla meM ghaTa se jala lAyA jA rahA hai tabhI ghaTa hai para jaba jala nahIM lAyA jA rahA taba vaha ghaTa nahIM kahA jA sktaa| ataH evaMbhUta nayake anusAra ghaTa kathAMcit asat bhI hai isa rIti se saMgraha ke dvArA sattva aura vyavahAra Adi ke dvArA asattva kA pratipAdana hone ke kAraNa ghaTa rUpa artha meM prathama aura dvitIya bhaGga ho jAte haiN| isake anantara saMgraha vyavahAra athavA saMgraha RjusUtra Adi do nayoMke Azraya se krama ke sAtha sattva aura asattva kA pratipAdana karane para tIsarA ubhaya bhaGga hogA / yadi do do nayoMkA Azraya lekara binA krama ke sattva aura asattva ke pratipAdana kI icchA ho to cautha avaktavya bhaGga kA udaya hogaa| vidhi ke prayojaka saMgraha nayakA aura niSedha ke prayojaka nayoMkA Azraya lekara eka sAtha sattva aura asattva ke nirUpaNa kI icchA ho to pAMcavA asti avaktavya bhaMga bana jaaygaa| pratiSedha ke prayojaka nayakA Azraya lekara aura sAtha hI
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 binA krama ke sattva aura asattva ke kahane kI icchA ho to chaThA nAsti avaktavya bhaGga prakaTa hogaa| krama aura akrama kI ubhaya nayoMkA Azraya lekara vivakSA kI jAya to asti, nAsti aura avaktavya sAtavA~ bhaGga bana jaaygaa| isa rIti se saMgraha se vidhi aura uttaravartI nayoM se niSedha kI kalpanA do mUla bhaGgoM ko prakaTa karatI hai| anantara do mUla bhaGgoM ke dvArA pA~ca bhaMga prakaTa ho jAte haiM isa prakAra samabhaGgI ke Azraya naya hai| dUsarA prakAra AcArya zrI siddhasena divAkara pAdakA hai| isake anusAra saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra artha naya haiM ina tIna nayoM meM saptabhaMgI kA udbhava hai| sAmAnya ke prakAzaka saMgraha meM prathama bhaGga hai jisakA AkAra hai syAt asti / dUsarA bhaga hai syAt naasti| yaha vizeSa ke prakAzaka vyavahAra kA Azraya letA hai| tatAya syAt avaktavya bhaGga RjusUtra para Azrita hai| syAt asti aura syAta nAsti yaha caturtha bhaGga saMgraha aura vyavahAra ke dvArA pravRtta hotA hai| syAt asti syAt avaktavya, yaha pA~cavA~ bhaGga saMgraha aura RjusUtra se prakaTa hotA hai| syAt nAsti syAt avaktavya yaha chaThA bhaGga vyavahAra aura RjusUtra kA Azraya letA hai / syAt asti, syAta nAsti, syAt avaktavya yaha sAtavA~ bhaGga saMpaha vyavahAra aura RjusUtra kA Azraya letA hai| vyaMjana paryAya arthAt sAmprata samabhirUDha aura evaMbhUta nayake anusAra saptabhaGgI kA svarUpa kucha bhinna ho jAtA hai| inameM se sAmprata kA anya nAma zabda bhI hai| isa zabda athavA sAmprata naya ke dvArA ghaTa sabhI paryAya zabdoM se vAcya hai| isalie ghaTa ke vAcaka jitane zabda haiM unake dvArA vAcya rUpa se ghaTa kathacit sat hai yaha prathama bhaGga prakaTa hotA hai / samabhiruDha aura evaM bhUta nayake anusAra ghaTake vAcaka jitane paryAya zabda haiM unake dvArA ghaTa vAcya nahIM hai| ataH isa rUpa meM ghaTa kacita nahIM hai isa prakAra kA dvitIya
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaGga prakaTa hotA hai| tRtIya bhaGga syAta avaktavya hai vaha ina tInoM nayoMkA Azraya lekara prakaTa hotA hai| liMga ke bheda se artha bhinna ho jAtA hai isalie ghaTa kisI eka zabda ke dvArA vAcya nahIM hai ataH syAt avaktavya hai| paryAya ke bheda se artha bhinna hai isalie eka zabda bhinna artha kA vAcaka nahIM ataH samabhirUDha nayake anusAra ghaTa syAta avaktavya hai| kriyA ke bheda se artha bhinna ho jAtA hai ataH evabhUte nayake anusAra ghaTa syAt avaktavya hai / syAt asti evaM aura syAt nAsti evaM ina prathama aura dvitIya bhaGgoM ke saMyoga se syAta asti syAt nAsti yaha caturthe bhaGga prakaTa hotA hai| prathama dvitIya aura caturtha bhaMGgoM ke sAtha syAt avaktavya isa tRtIya bhaGga kA saMyoga hone para paMcama SaSTha aura saptama bhaGga prakaTa hote haiN| inameM se prathama ke sAtha tRtIya avaktavya bhaGga kA saMyoga hone para pA~cavAM, dvitIya bhaMga ke sAtha avastavya kA saMyoga hone para chaThA, caturtha ke sAtha avaktavya kA saMyoga hone para sAtavA~ bhaGga prakaTa hotA hai| ___anya aneka rItiyoM se bhI nayake vAkya saptamGgI ko prakaTa karate haiN| ___nayoM para Azrita saptabhaGgI ke prasiddha hone para pramANa saptabhaGgI se isake bheda kI jijJAsA hotI hai| mati Adi jJAna jJAnAtmaka hone para svArtha haiN| zabdAtmaka hone para parArtha haiN| mati Adi ke pratipAdaka zabda ke anusAra bhI saptabhaGgo isI AkAra kI hotI hai| AkAra ke samAna hone para eka ke pramANa saptabhaGgI aura anya ke naya saptabhaGgI hone kA kAraNa kyA hai ? isa zaMkA ke uttara meM upAdhyAya jI kahate haiM naya vAkya para Azrita saptabhaGgI vikalAdeza hai aura pramANa saptabhaGgI sakalAdeza hai isa kAraNa donoM meM bheda hai| jaba kAla Adi ke dvArA aneka dharmoM kA abheda karake vastu kA
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAdana hotA hai to sakalAdeza ho jAtA hai aura jaba kAla Adi ke dvArA dharmoM meM bheda kA Azraya lekara vastu kA nirUpaNa hotA hai to vikalAdeza hotA hai| -: nayAbhAsoMkA nirupaNa :mUlam:- atha nayAbhAsAH / tatra dravyamAtragAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAbhAsaH / paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI pryaayaarthikaamaasH| ___ arthaH- aba nayAbhAsoM kA AraMbha hotA hai| unameM jo kevala dravya kA grahaNa karatA hai aura paryAyakA niSedha karatA hai vaha dravyArthikAbhAsa hai / jo kevala paryAyakA grahaNa karatA hai aura dravya kA niSedha karatA hai vaha paryAyArthikAbhAsa hai| vivecanAH- dravya paryAyoM ko vyApta karate haiM aura paryAya dravyoM ko| jo vacana kevala sattA kA pratipAdana karatA hai aura dravya, guNa AdikA niSedha karatA hai vaha vacana dravyArthikAbhAsa hai| vizeSaNa ke binA sAmAnya kI sattA nahIM hotI vizeSoM meM sAmAnya pratIta hotA hai| isI prakAra paryASa, binA sAmAnya ke nahIM raha sakate / aneka prakAra ke jitane puSpa hote haiM unameM puSpa sAmAnya hai| jahAM puSpa sAmAnya pratIta hogA vahA~ vizeSa puSpa bhI Avazyaka rUpa se pratIta hogaa| vizeSoM ke binA sAmAnya aura sAmAnya ke binA vizeSa AkAza puSpa ke samAna asata hai| paryAyoM meM anugata sAmAnya dravya hai aura anugama se rahita paryAya vizeSa hai| . dravyArthikAbhAsa ke tIna bheda haiM naigamAbhAsa, saMgrahAbhAsa aura vyvhaaraabhaas,| inameM se naigamAbhAsa kA nirUpaNa karate haiM -
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 mUlam:- dharmidharmAdInAme (mai) kAntikapArthakyAbhisandhi naigamAmAsaH, yathA naiyAyika- vaizeSikadarzanam / arthaH- dharmI aura dharma Adi ke bheda kA ekAnta rUpa se pratipAdana karanevAlA abhiprAya naigamAbhAsa hai / jisa prakAra naiyAyika aura vaizeSika kA darzana / --- vivecanAH-- AtmA meM sattva aura caitanya do dharma hai| AtmA ke sAtha ina donoM kA abheda hai isalie ina donoM dharmo kA bhI paraspara kathaMcit abheda hai / jo ina donoM ko sarvathA bhinna kahatA hai vaha pramANa se viruddha hone ke kAraNa naigamAbhAsa hai / nyAya aura vaizeSika ke anusAra dharma aura dharmI AdimeM atyaMta bheda hai / unake anusAra avayava aura avayatrI kA, guNa aura guNI kA, kriyA aura kriyAvat kA, jAti aura vyaktikA atyaMta bheda hai / parantu yaha mata pramANoM se viruddha hai / gau aura azva meM jisa prakAra bheda hai| isa prakAra baTa aura kapAla Adi avayava aura avayatrI meM, ghaTa aura usake rUpa Adi guNa aura guNI meM, bheda kA anubhava nahIM hotA / ina sabameM paraspara bheda aura abheda hai / mUlam:- sattA'dvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAnnirAcakSANaH saMgrahAmAsaH, yathA'khilAnyadvaita bAdidarzanAni sAMkhyadarzanaM ca / artha: - kevala sattA ko svIkAra karane vAlA aura samasta vizeSakA niSedha karanevAlA saMgrahAbhAsa hai jisa prakAra samasta advaitavAdI darzana aura sAMkhya darzana / vivecanAH- kevala sattva hai, vizeSoMkI sattA vAstava meM nahIM hai isa prakAra kA mata jo mAnate haiM ve advaitavAdI haiM /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ advaitavAdI aneka prakAra ke haiN| ye saba ekAnta rUpa se sAmAnya dharmakA pratipAdana karate haiM taH mithyA haiM / vRkSa sUrya candra Adi meM, rUpa rasa Adi meM aura anya arthoM meM sattA pratIta hotI hai parantu vaha binA vizeSa ke nahIM pratIta hotii| donoM kI pratIti samAna hai ataH ekAnta rUpase sattvako svIkAra karake vizeSoM kA niSedha ka hai / satya artha bhI ekAnta kA Azraya lekara jaba pramANoM se siddha anya arthoM kA niSedha karatA hai to vaha mithayA ho jAtA hai| advaitavAdI bhI kisI eka vastu ko lekara usase bhinna arthoM ko mithayA kahane lagate haiN| __ sattAke advaita ke samAna kucha loga jJAna ke advaita ko aura kucha loga brahma ke advaita ko aura kucha loga zabda ke advaita ko mAnate haiM / inameM jJAna ke advaita ko mAnanevAle vijJAnavAdI bauddha haiN| ina logoM ke anusAra jaba bhI arthoM kA jJAna hotA hai taba jJAna avazya vidyamAna hotA hai| jJAna ke binA kisI bhI arthakA prakAzana nahIM hotaa| jJAna do prakAra kA hai, eka satya jJAna jisake dvArA prakAzita artha prApta ho sakate haiM / pustaka ko dekhakara pustaka kA jJAna hotA hai| usako lekara paDhA jA sakatA hai / yaha jJAna satya jJAna hai pustaka aura pustaka kA jJAna donoM satya haiM / prakAza ke samAna jJAna arthoM kA prakAzaka hai| prakAza aura usake dvArA prakAzita artha jisa prakAra satya haiM isI prakAra jJAna ke dvArA prakAzita artha aura jJAna satya haiM, kabhI kabhI artha ke na hone para bhI jJAna ho jAtA hai| zukti hotA hai aura jJAna rajata kA hotA hai isa jJAnake anantara rajata kI prApti nahIM hotI isalie yaha mithyA jJAna hai / isa prakAra ke mithyAjJAnoM ko lekara vijJAnavAdiyoM ne samasta jJAnoM ko mithayA mAna liyaa| unhoMne kahA, jisa prakAra rajata na hone para bhI pratIta hotA hai isI prakAra pustaka, sUrya, candra, bhUmi Adi samasta artha bhI na hote hue pratIta hote haiM isalie jJAna kevala satya hai aura artha mithyA hai|
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSa Adi pramANoM se viruddha hone ke kAraNa jJAnAdvaita prayukta hai| __ brahmAdvaita samasta arthoM ko brahma rUpa svIkAra karatA hai| brahma kA artha hai aatmaa| samasta arthoM ko AtmA jAnatA hai aura jAnakara vyavahAra karatA hai / vyavahAra kA mUla AtmA hai / AtmA bAhya athoM ko jAnatA hai isalie bAhya artha vidyamAna siddha hote haiM / jisakA kabhI jJAna nahIM hai usakI sattA nahIM hai AkAzapuSpa Adi kA kabhI jJAna nahIM hotA isalie ve asat haiM / AtmA jAnatA hai, isa lie bAhya artha kI sattA siddha hotI hai, isalie brahmAdvaitavAdI kahate haiM, brahma rUpa AtmA hI satya hai brAhya artha satya nahIM / svapna meM AtmA na hone para bhI bAhya arthoM ko dekhatA hai aura vyavahAra karatA hai / svapna kA samasta vyavahAra mithyA hai, phira bhI jaba taka svapna rahatA hai taba taka vaha vyavahAra satya pratIta hotA hai / svapna ko mithyA dekhakara brahmAdvaitavAdiyoM ne jAgane kI dazA ke saMsAra ko bhI mithyA mAna liyA, isa prakAra brahmAdvaita ekAnta kA Azraya letA hai| pramANoM se svapna kA aura jAgane kI dazA kA bheda siddha hai / ekAnta rUpa se samasta arthoM ko svapna ke samAna mithyA kahane ke kAraNa brahmAdvaita bhI saMgrahAbhAsa hai| ___ zabdAdvaita ina donoM se bhinna advaitavAda hai / jo bhI jJAna hotA hai usake sAtha zabda kA saMbaMdha hotA hI hai| binA zabda ke zuddha jJAna kA anubhava kabhI nahIM hotA / koI bhI artha ho usakA vAcaka zabda avazya hotA hai| zabda ke bolane para artha kI pratIti hotI hai| yadi artha na ho to bhI zabda ko sunakara artha vidyamAna pratIta hone lagatA hai| zabda ke isa sAmarthya ko lekara zabdAdvaitavAdI zabda ko anAdi ananta brahma mAna lete haiM aura kahate haiM kevala zabda satya hai / vahI aneka prakAra ke arthoM ke rUpameM pratIta ho rahA hai|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha satya nahIM hai| kucha dazAoM meM zabda arthako na hone para bhI batalA detA hai isa kAraNa samasta arthoM ko ekAnta rUpa se mithyA mAna lene ke kAraNa zabdAdvaitavAda bhI saMgrahAbhAsa hai| pramANoM ke dvArA jJAna athavA brahma athavA zabda jisa prakAra siddha hote haiM isa prakAra anya jaDa cetana bhI siddha hote haiM kevala eka ko lekara usI meM saba kA saMgraha karanA yukta nahIM hai| advaitavAda jisa prakAra saMgrahAbhAsa hai isa prakAra sAMkhyoM kA prakRtivAda bhI saMgrahAbhAsa hai / sAMkhya loga kisI eka tattva ko nahIM mAnate unake anusAra mUla bhUta tattva do haiM prakRti aura puruSa / prakRti jaDa hai aura puruSa cetana / samasta saMsAra prakRti rUpa hai, pRthivI jala Adi jitane bhI bAhya artha haiM ve saba prakRti ke pariNAma haiN| prakRti kAraNa hai kArya usase abhinna hai / kArya kAraNoM meM vidyamAna hai aura usakA kAraNa ke sAtha abheda hai| yahAM para ekAntavAda kA Azraya lekara sAkhya kAraNa meM kArya kA sarvathA sattva aura kAraNa ke sAtha kArya kA sarvathA abheda mAna lete haiN| sarvathA abheda mAna lene ke kAraNa samasta jaDa artha ko prakRti rUpa kahate haiM isa prakAra kA satkAryavAda pramANoM ke viruddha hai / ekAnta rUpa se kAraNa meM yadi kArya ho to sarvathA kAraNa ke sAtha abheda hone se kArya kI utpatti nahIM honI cAhie / jo artha saba prakAra se vidyamAna hai usakI utpatti nahIM hotii| kAraNabhUta artha vidyamAna hai vaha apane kAlameM utpanna nahIM hotii| yadi kAraNa ke kAlameM kArya bhI sarvathA vidyamAna ho to usakI utpatti nahIM honI caahiye| yadi vidyamAna hone para bhI utpatti ho to sadA kArya utpanna hotA rahanA cAhie / eka bAra jaba paTa utpanna ho, to usake anantara sadA paTa utpanna hotA rahanA caahie| sarvathA kAraNa meM kArya ke vidyamAna hone se kAraNa meM koI vyApAra bhI nahIM honA cAhie / kArya ko utpanna karane ke lie
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kAraNa kA vyApAra hotA hai| kArya ke utpanna ho jAne para kAraNa kA vyApAra nahIM rhtaa| jaba paTa utpa na ho jAtA hai taba paTako utpanna karane ke lie tantuoM meM vyApAra nahIM rahatA / ekAnta rUpase kAraNa meM kArya ke vidyamAna hone para aura abheda hone para kArya utpatti se pahale vidyamAna hai isalie kAraNoM meM koi vyApAra nahIM rahanA caahie| isa AkSepa ko dUra karane ke lie sarakAryavAdI kahane lagatA hai-kAraNa meM kArya sarvathA vidyamAna hai para avyakta rUpase vidyamAna hai| abhivyakti ke lie kAraNa kA vyApAra hotA hai parantu yahAM para bhI do vikalpa uThate haiN| abhivyakti rUpa arthaM nitya athavA kArya honA cAhie yadi abhivyakti nitya hai to sarvathA vidyamAna hai isalie kAraNa kA vyApAra nahIM honA caahie| yadi abhivyakti anitya hai to usakI utpatti mAnanI hogI / utpatti mAnane para abhivyakti rUpa kArya utpanna hone se pahale vidyamAna ho to abhivyakta rUpa meM kArya ke vidyamAna hone se vyApAra nahIM honA cAhie / svayaM abhivyakti vidyamAna hai isalie usake lie bhI kAraNa kA vyApAra nahIM honA cAhiye / isa doSa se bacane ke lie yadi abhivyakti rUpa kArya ko utpatti se pahale asat kahA jAya to kArya kAraNa meM sarvathA vidyamAna hai isa mata kA tyAga karanA pddegaa| phira kArya kI abhivyakti pahale avidyamAna hokara yadi utpanna ho sakatI hai to kArya ko bhI pahale avidyamAna hokara utpanna hone meM koI rukAvaTa nahIM ho sktii| ___aba yadi ina doSoM ko haTAne ke lie kahAjAya, utpanna hone se pahale kAraNoM meM jo kArya vidyamAna hote haiM una para AvaraNa rahatA hai| AvaraNa ko haTAne ke lie kAraNoM kA vyApAra hotA hai to yaha bhI yukta nahIM hai / sAMkhya mata ke anusAra asat kI utpatti jisa prakAra nahIM hotI isa prakAra sat kA vinAza bhI nahIM hotA / AvaraNa vidyamAna hai isalie usakA nAza nahIM honA caahie| isake
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ atirikta jahAM AvaraNa ke kAraNa koI artha nahIM pratIta hotA vahAM para AvaraNa avazya pratIta hotA hai / andhere meM paTa nahIM dikhAI detaa| andhakAra paTa ko DhAMka detA hai aura svayaM dikhAI detA hai| kAraNa meM vidyamAna kArya ko DhAMkanevAle kisI artha kA jJAna nahIM hotA isalie AcchAdaka kI kalpanA ayukta hai kArya kI utpatti se pahale kAraNa dikhAI detA hai yadi usako hI kArya kA AcchAdaka kahA jAya to yukta nahIM hai| kAraNa-tpAdaka hai vaha kArya kA AcchAdaka nahIM ho sakatA / utpatti ke anantara vidyamAna paTa ko tantu rUpa kAraNa jisa prakAra nahIM Dhakate isa prakAra utpatti se pahale bhI vidyamAna paTa ko nahIM Dhaka sakate / ekAnta kA Azraya lene para artha kA satya svarUpa prakaTa nahIM hotA / pramANa kAraNa ke sAtha kArya ke sarvathA abheda ko nahIM kintu anekAnta rUpa se abheda ko siddha karate haiN| eka apekSA se kArya kA kAraNa ke sAtha abheda hai aura anya apekSA se bheda hai| jo tantu pahale paTa ke binA dikhAI dete haiM vahI tantuvAya ke vyApAra se paTa rUpameM ho jAte haiM / paTa ke sAtha bhI tantuoM kA rUpa dikhAI detA rahatA hai / tantuoM ke binA paTa kA svarUpa kabhI pratIta nahIM hotaa| kAraNabhUta tantu, binA paTa ke bhI pratIta hote haiN| isa lie kAraNa kA kArya ke sAtha anekAnta rUpa se bheda aura abheda hai| samasta jaDa arthoM kA kAraNa pudgala hai| pudgaloM ke sAtha paryAyoM kA bhedAbheda hai| ataH jaDa kAryoM ke sAtha satkAryavAda ke anusAra prakRti kA sarvathA abheda saMgrahAbhAsa hai| mUlam:-apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAyo vyavahArAbhAsaH yathA cArvakadarzanam, cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenApaDhnute'vicAritaramaNIyaM bhRtacatuSTayapravibhAgamAnaM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayata iti /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 arthaH-dravya aura paryAya ke asatya vibhAga ko prakaTa karane vAlA abhiprAya vyavahArAbhAsa hai jisa prakAra cArvAka darzana / cArvAka pramANa ke dvArA siddha jIva dravya aura paryAya Adi ke vibhAga ko kAlpanika kahakara nahIM mAnatA hai, aura logoM ke sthUla vyavahAra kA anugAmI hone ke kAraNa cAra bhUtoM ke vibhAga mAtra ko svIkAra karatA hai, yaha vibhAga vicAra ke binA sundara pratIta hotA hai| vivecanA:-logoM kA vyavahAra prAyaH brAhya indriyoM ke dvArA calatA hai / jisa athai kA indriyoM ke dvArA anubhava nahIM hotA usakI sattA ko sAmAnya loga nahIM mAnate / sAmAnya loga hI nahIM parIkSaka loga bhI indriyoM ke dvArA jJAna na hone para sthUla arthoM kA abhAva mAnate haiM / isa prakAra kA vyavahAra yathArtha hai / ekAnta rUpa se sthUla arthoM ke pratyakSa kA Azraya lekara cArvAka jaba indriyoM se amya artha kA niSedha karane lagatA hai taba vyavahArAbhAsa ho jAtA hai / artha do prakAra ke haiM, indriyagamya aura indriyoM se agamya / jina arthoM kA saMvedana indriyoM dvArA nahIM hotA unako yadi na svIkAra kiyA jAya to sthUla pratyakSa arthoM kA AdhAra nahIM raha sakatA / vRkSa-latA,phUla,phala IMTa-patthara Adi jitane artha haiM ina sabake avayavoM kA jaba vibhAga hotA hai taba choTe-moTe khaMDa dikhAI dete haiN| inameM se IMTa aura paTa Adi ko banAnA ho to miTTI ke piMDoM ke saMyoga se IMToM ko aura tantuoM ke saMyoga se paTa ko banAyA jAtA hai / avayavoM ke saMyoga se avayavo dravya utpanna hote haiM aura avayavoM ke vibhAga se naSTa hote haiM / yaha niyama sthUla dravyoM ke janma aura nAza ko dekhakara siddha hotA hai| isa niyama ke anusAra dravyoM ke sthUla avayavoM ke khaDa hote cale jAyeMge / khaMDa karate karate vaha avasthA A jAyagI jaba atyanta sUkSma khaMDa dikhAI to degA para usake khaMDa na kiye jA sakeMge isa Adima sthUla ke avayava nahIM kiye jA sakate haiM to bhI niyama ke anusAra usake avayava hone cAhie / Adima sthUla
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 avayava ke sUkSma utpAdaka avayava mAnane hoNge| yadi ye sUkSma avayava na hoM to Adima sthUla kA janma binA avayavoM ke mAnanA pddegaa| parantu sUkSma avayavoM ke binA sthUla dravya kI utpatti nahIM ho sktii| zUnya kisI artha ko bhI nahIM utpanna krtaa| isa prakAra sthUla arthoM ke AdhAra ko AMkha Adi indriyAM nahIM jAnatIM to bhI mAnanA par3atA hai / sUkSma dravya hI nahIM inake rUpa sparza Adi guNoM ko bhI indriyAM nahIM jAna sktiiN| yadi Adima dazA ke avayava rUpa rasa Adi guNoM se rahita hoM, to sthUla avayavoM meM rUpa rasa Adi kA janma na ho skegaa| indriyoM ke dvArA jinakA anubhava pratyakSa rUpa se na ho sake unakI sattA sthUla arthoM ke lie bhI aparihArya hai| isa tatva kI upekSA karake cArvAka pRthvI Adi cAra sthUla dravyoM ko to svIkAra kara letA hai para jinakA anubhava indriyoM dvArA nahIM ho sakatA unakA anumAna se siddha hone para bhI niSedha karane lagatA hai| sthUla zarIra pratyakSa hai usIko svIkAra karatA hai| zarIra se bhinna cetana dravya ko nahIM mAnatA / usakA yaha mata anumAna ke viruddha 'hai / sthUla dravyoM ke guNoM kA saMvedana usa niyama ko prakaTa karatA hai jisake dvArA jJAna-sukha-Adi guNa zarIra ke nahIM siddha hote / sthUla dravyoM meM sUkSma dravya praveza kara jAte haiN| usa dazA meM sthUla dravyakA svAbhAvika guNa nahIM pratIta hotA aura andara praviSTa honevAle dravya kA guNa sthUla dravya meM pratIta hone lagatA hai| pAnI zItala dravya hai aura teja uSNa dravya hai| jaba teja ke avayava pAnI ke andara cale jAte haiM taba pAnI ke zIta sparzakA anubhava nahIM hotA, usa dazA meM pAnI kA sparza uSNa pratIta hone lagatA hai / vAstava meM UNa sparza teja kA hai para jala ke guNarUpa meM pratIta hotA hai| zarIra bhI bhautika hai, rUpa-gandha-Adi usake guNa haiM jinakA anubhava indriyoM dvArA hotA rahatA hai| zarIra ke samAna jo artha pRthvo jala Adi se utpanna hote haiM unameM jJAna, icchA, sukha Adi ke hone kA
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 pramANa nahIM milatA, isa dazA meM anumAna hotA hai, zarIra meM jJAna sukha Adi jina guNoM kA saMvadena hotA hai, ve guNa vAstava meM zarIra ke nahIM haiN| zarIra ke andara praveza karane vAlA koI sUkSma dravya hai jisake guNa jJAna sukha Adi hai para zarIra ke guNa hokara pratIta hote haiN| yadi jJAna sukha Adi zarIra ke guNa svAbhAvika hote to jaba taka zarIra hai taba taka avazya rahate / prANoM ke nikala jAne para rUpa gandha Adi guNa zarIra meM dikhAI dete haiM aura jJAna sukha Adi kA anubhava nahIM hotA / teja ke nikala jAne para pAnI zItala ho jAtA hai, zarIra bhI kisI anya dravya ke nikala jAne para cetanA aura sukha Adi se zUnya ho jAtA hai| zarIra ke andara praveza karane vAlA aura bAhara jAne pAlA dravya AtmA hai, jJAna sukha-Adi usake guNa haiN| parIkSakoM ke pramANoM para Azrita hone para bhI bhAtmA Adi ke vyavahAra ko cArvAka ayukta mAnatA hai, isalie usakA mata vyavahArAbhAsa hai| mUlam:-vartamAnaparyAyAbhyupagantA sarvathA dravyApalApI RjutrAbhAna :, yathA tAthAgataM matam / . arthaH-vartamAna kAla ke paryAya ko svIkAra karane vAlA aura dravya kA sarvathA niSedha karane vAlA abhiprAya RjusUtrAbhAsa hai jisa prakAra bauddha mt| vivecanA:-arthoM kA sambandha tIna kAloM ke sAtha anubhava se siddha hai| jisa artha kA jJAna abhI hotA hai vaha vartamAna kAla ke pIche bhI pratIta hotA hai / jJAtA samajhatA hai pahale dekhA thA isa lie yaha artha bhUta kAla meM thA / aba dekha rahA hU~ isalie vartamAna kAla meM bhI hai| isake anantara bhI dikhAI detA hai isalie bhAvI kAla ke sAtha bhI isakA sambandha hai| ataH kAloM ke bhinna hone para bhI artha eka hai|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 jaba artha naSTa ho jAtA hai taba nahIM dikhAI detA / jo artha nahIM dikhAI detA usakA bhI koI aMza rahatA hai / koI bhI bhAvAtmaka artha kisI bhI dazA meM sarvathA zUnya nahIM ho jAtA / pahale miTTI kA piMDa hotA hai pIche IMTeM utpanna hotI haiM / IMToM se bhavana utpanna hotA hai / IMTa kA jaba pratyakSa hotA hai taba iMTa miTTI ke sAtha pratIta hotI hai / jaba bhavana dikhAI detA hai taba bhavana ke sAtha bhI miTTI dikhAI detI hai / jaba kevala miTTI hotI hai taba na IMTa hotI hai aura na bhavana / bhavana kA yadi nAza ho jAya to bhI miTTI kA pratyakSa bhasma ke rUpa meM hotA hai / IMTa-bhavana - aura bhasma kA pratyakSa sadA nahIM hotA, kintu miTTI kA pratyakSa ina saba avasthAoM meM hotA hai / jisakA pratyakSa saba avasthAoM meM hai vaha anugata hai aura anugata rUpa se na rahane vAle paryAyoM se bhinna bhI hai| paryAya isa anugata artha ke binA nahIM pratIta hote isalie paryAya anugata artha se abhinna bhI haiN| isa prakAra dravya aura paryAya donoM kA jJAna hotA hai / paryAyoM ke utpanna aura naSTa hone para bhI anugatadravya rUpa artha kI sthiti rahatI hai / anugata rUpa se rahane ke kAraNa dravya akSaNika hai aura paryAyoM ke sAtha abheda ke hone ke kAraNa kSaNika hai / isa prakAra dravya kSaNika bhI haiM aura akSaNika bhii| isI prakAra pAnI meM jaba varSA kI bUMdoM ke kAraNa buda-buda utpanna hote haiM taba pahalA budabuda naSTa hotA hai aura dUsarA budabuda utpanna hotA hai | jaba taka varSA vega se hotI rahatI hai taba taka budabuda utpanna aura naSTa hote rahate haiN| jaba varSA banda ho jAtI hai taba budabudoM kI utpatti nahIM hotI, kevala pAnI raha jAtA hai| pahale pAnI rahatA hai, jaba budabuda hote haiM taba bhI pAnI rahatA hai aura jaba budabuda naSTa ho jAte haiM taba bhI pAnI rahatA hai / buda-buda paryAya haiM aura pAnI dravya hai isa prakAra ke paryAya dravya ke AkAra se kabhI alpa aMza meM aura kabhI adhika aMza meM bhinna hote haiM / AkAra meM bheda hone
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 para bhI dravya ke sAtha unakA abheda rahatA hai| paryAya kabhI dravyase sarvathA zUnya nahIM ho sakate / dravya kA sUkSma paryAya sthUla payoyoM ke samAna na dikhAI dene para bhI dravya meM hotA rahatA hai / isa prakAra ke paryAya indriyoM se agamya bhI hote haiM / ina sUkSma paryAyoM ke binA dravya kabhI nahIM rahatA isalie vantu kA svabhAva dravyAtmaka aura paryAyAtmaka hai| bauddha, dravya aura paryAya ke pramANa siddha hone para bhI paryAyoM ko mAna letA hai aura anugAmI dravya kA niSedha karatA hai / usakA kahanA hai koI artha anugAmI nahIM hai / yadi tIna kAloM meM dravya kI sthiti ho to jaba kisI artha kA pratyakSa hotA hai taba nAza ke kAla taka rahanevAlA vastu kA jo svarUpa hai vaha dekhate hI spaSTa rUpa se eka kSaNa meM pratIta ho jAnA cAhie / parantu jisa kSaNa meM dekhate haiM usa kSaNa meM atha kA vahIM svarUpa pratyakSa hotA hai jo usa kSaNa meM vidyamAna hotA hai| atIta kSaNoM meM jo artha ke jo svarupa the aura anAgata kSaNoM meM jo svarUpa hoMge una sabakA pratyakSa nahIM hotaa| eka kSaNa meM janmase lekara nAza taka ke paryAyoM kA aura una paryAyoM meM rahanevAle anugAmI dravya kA pratyakSa jisa prakAra asaMbhava hai isa prakAra aneka kSaNoM meM bhI kramase pratyakSa nahIM ho sakatA / jJAna paryAyoM kA prakAzaka hai| jJAna svayaM kSaNika hai vaha apanI utpattise pUrva kAla ke aura apane vinAza ke anantara hone vAle paryAyoM ko prakAzita nahIM kara sakatA / paryAyoM kA anubhava na hone para unake sAtha abheda se rahane vAle dravya kA pratyakSa nahIM ho sktaa| ___ parantu yaha kathana yukta nahIM hai / jJAna bhI sarvathA kSaNika nahIM hai| jJAna kA paryAya naSTa hotA hai vaha sarvathA naSTa nahIM hotA usakA kucha bhAga raha jAtA hai / jJAna ke utpAda aura vinAzavAle paryAyoM meM jJAnAtmaka dravya sthira rahatA hai, yahI sthira jJAna AtmA hai aura vaha arthoM ke utpAda aura nAza ke samAna anugata rUpa ko bhI sthira rUpa
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM pratyakSa kara sakatA hai| tIna kAla ke paryAyoM kA abheda hone para bhI jaba drabya kA pratyakSa hotAhai taba sabhI kA pratyakSa nahIM hotA / isakA kAraNa indriyoM kA sAmarthya hai / jo vartamAna kAla meM hai usIkA jJAna indriyoM se ho sakatA hai / indriyoM kA svabhAva isI prakAra kA hai jina paryAyoM ko indriya nahIM jAna sakate, unake sAtha dravya kA abheda yadi pratyakSa na ho, to vaha avidyamAna nahIM siddha ho sktaa| netrase pakA darzana hotA hai| jaba phUla kA rUpa dikhAI detA hai / taba spaza aura gandha ko hone para bhI netra nahIM jAna sakate / itanese phUla meM jaba rUpa hai taba sparza aura gandha kA abhAva nahIM siddha hotA / yadi anugAmo dravya na ho to prathama paryAya ke naSTa hone para anya paryAya nahIM utpanna honA cAhie / upAdAna bIja ke na hone para aMkura paryAya nahIM utpanna hotA / paryAya kA abheda dravya ke pratyakSa kA sAMdhana nahIM hai / pratyakSa ke sAdhana indriya haiM aura ye apane svabhAva ke anusAra artha kA pratyakSa karate haiM / smaraNa aura pratyabhijJAna kI sahAyatAse AtmA bhUta aura bhAvI paryAyoM ko aura unase abhinna dravyoM ko jAna letA hai| ___dhyAna rahe, dravya kA anugAmI akSaNika svarupa kAla kI apekSAse pratIta hotA hai / kAla isa svarUpa ko utpanna nahIM krtaa| artha, bauddha mata ke anusAra kSaNika hai para vartamAna kAla artha meM kSaNikatA ko utpanna nahIM karatA / yadi kAla bartamAna artha meM kSaNikatA ko utpanna karatA ho, to vartamAna kAla kI kSaNikatA ko satpanna karane ke lie kisI anya kAla ko kAraNa mAnanA paDegA / isa prakAra anavasthA ho jaaygii| isase bacane ke lie artha ke yathArtha svabhAva kA Azraya lenA hogaa| jisa prakAra artha svabhAva se jisa kSaNa meM utpanna hotA hai vaha kSaNa pUrva aura uttara bhAvase rahita hotA hai / kSaNa ke sAtha saMbaMdha honese artha kSaNika kahA jAtA hai isI prakAra aneka kSaNoM ke sAtha artha kA saMbaMdha hai isake kAraNa artha akSaNika kahA jAtA hai|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ tInoM kAla akSaNikatA ko utpanna nahIM krte| arthoM meM anugamase yukta dravya aura anugamase rahita paryAya kA anubhava hone para bhI ekAntavAda kA Azraya lekara bauddha kSaNika paryAyoM ke jJAna ko satya mAnatA hai aura jo eka anugata dravya pratIta hotA hai usake jJAna ko bhrama kahatA hai dIpa ko jvAlA jalatI huI cirakAla taka eka pratIta hotI hai, parantu eka jvAlA cirakAla taka sthira nahIM raha sktii| jaba taka tela aura battI rahatA hai taba taka jvAlA jalatI hai| tela kA nAza kSaNa-kSaNa meM pratyakSa hotA hai isase jyAlA kA janma pratikSaNa siddha hotA hai / jo jvAlA prathama kSaNa meM utpanna huI usake samAna anya jvAlA dUsare kSaNa meM utpanna huI niraMtara samAna jvAlAoM ke utpanna hone ke kAraNa vahI eka jvAlA jala rahI hai jo pahale jalatI thI, isa prakAra kA bhrama utpanna ho jAtA hai jvAlAse bhinna koI anugAmI dravya nahIM hai / isalie kSaNika paryAya kevala hai| parantu yaha yukta nahIM hai| jitanI jvAlAe~ utpanna hotI haiM una saba meM prakAzAtmaka uSNa teja anugata rUpa se pratIta hotA hai / bbAlA kI ekatA bhrAnta hai para teja kA anugata eka svarUpa bhramasa nahIM pratIta ho rahA hai / yadi prathama kSaNa meM jvAlA ke paryAya ke sAtha teja dravya bhI naSTa hojAya to dUmare haiN| kSaNa meM jvAlA kA nAza ho jAnA cAhie / ataH anugata teja dravya kA pratyakSa eka jvAlA ke pratyakSa kAla meM bhI satya hai / jahA~ para paTa, patthara, lohA Adi kA sthira rUpa meM anubhava hotA hai vahA~ bhI jvAlA ke ddaSTAMta ko lekara kevala kSaNika paryAyoM ko mAnanA aura sthira dravya kA niSedha karanA ayakta hai / ekAnta rUpase kSaNika paryAyoM ko svIkAra karanese bauddha mata RjupUtrAbhAsa hai| mUlam - kAlAdibhedenArthabhedamevAbhyupagacchan zabdA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 bhAsaH, yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zaddhA bhinnamevArthamabhidadhati, bhinnakAlazabdatvAttAdRk siddhAnyazadravaditi / arthaH- kAla Adi ke bheda se artha ke bheda ko hI mAnanevAlA aura abheda kA niSedha karanevAlA zabdAbhAsa hai / jaise sumeru thA, hai, hogA ityAdi zabda bhinna artha ko hI kahate haiM bhinna kAla ke vAcaka zabda hone se isa prakAra ke siddha anya zabdoM ke samAna / " vivecanAH- - eka artha kA tIna kAloM ke sAtha saMbaMdha rahatA isalie kAla kA bheda hone para bhI artha kA sarvathA bheda nahIM hotA / jisa paryAya kA eka kSaNa ke sAtha sambandha hai usI paryAya kA anya kSaNoM ke sAtha sambandha nahIM raha sakatA / dravya aneka kSaNoM ke sAtha bhI sambandha rakha sakatA hai / vaha kAla ke bhinna hone para bhI abhinna rahatA hai| isI prakAra vastu kA svarUpa kAla ke bheda meM bhI bhinna aura abhinna rahatA hai / isa tattva kI apekSA karake zabda naya kahane lagatA hai, pUrva kAla meM jo sumeru thA vaha hI aba nahIM hai / aba jo sumeru hai vaha bhUtakAla ke sumeru se sarvathA bhinna hai / jaba koI kahatA hai 'devadatta gayA, yajJadatta paDhatA hai, viSNu mitra bhojana karegA' taba devadatta Adi artha bhinna hote haiN| bhUtakAla kI gagana kriyA ke sAtha devadazta kA sambandha hai, vartamAna kAla kI paThana kriyA ke sAtha yajJadatta kA sambandha hai, bhAvI kAla kI bhojana kriyA ke sAtha viSNumitra kA sambandha hai / yahAM para bhinna kAloM ke sAtha sambandha hone para devadatta Adi arthoM meM bheda hai ! sumeru kA bhI jaba bhinna kAla ke sAtha sambandha ho to bheda mAnanA caahie| isa prakAra ekAntavAda kA Azraya lekara zabdanaya kAla bhedase nahA artha eka hai vahAM bhI bheda mAnane lagatA hai / devadatta Adi artha bhanna the aura unakA bhinna kAla kI kriyAoM ke
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 sAtha sambandha thA isa bastu kI ora upekSA kara detA hai / kAla hI nahIM kAraka aura liGga Adi kA bheda hone para bhI zabda naya jaba ekAnta rUpa se artha ke bheda ko kevala mAnane lagatA hai taba zabdAbhAsa ho jAtA hai / mUlam: - paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSI kurvANaH samabhirUDhAbhAsaH, yathA indraH zakraH purandaraH ityAdayaH zabdA bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAt karikuraMgazabdavaditi / artha - paryAya zabdoM meM artha ke bheda ko hI svIkAra karane vAlA samabhirUDhAbhAsa hotA hai / jaise indra, zakra purandara ityAdi zabdoM ke artha bhinna-bhinna hI hai, bhinna zabda honese karI kuraGga zabda ke samAna / vivecanAH- karI zabda kA artha hAthI aura kuraMga zabda kA hariNa hai / isI prakAra aneka zabda haiM jinake artha bhinna haiM / zabda ke bheda se artha ke bheda ko dekhakara jaba niyama banA liyA jAtA hai 'jahAM zabdoM kA bheda hai vahAM arthoM kA bheda hai / ' taba vastu kA svarUpa ayukta ho jAtA hai / isa prakAra ke aneka zabda haiM jo eka artha ke vAcaka hote haiM / eka artha meM aneka dharma rahate haiM unameM se kisI eka dharma kA prakAzana eka zabda karatA hai to dUsarA zabda usI eka artha ke anya dharma kA pratipAdana karatA hai / eka dharmI kA pratipAdana karane vAle aneka zabda ho sakate haiM / vastu ke isa svarUpa kA jaba ekAntavAda ke dvArA niSedha kiyA jAtA hai taba samabhirUDha nayAbhAsa hotA hai / paryAya zabda artha ke bhinna dharmoM ko kahate haiM, bhinna dharmiyoM ko nahIM / mUlam: - kriyAnAviSTavastu zabdavAcyatayA pratikSipannevaMbhUtAbhAsaH, yathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUta kriyAzUnyatvAt Tapa vaditi / " arthaH - kriyAse rahita vastu zabda ke dvArA vAcya nahIM hai, isa prakAra kahanevAlA evaMbhUtAbhAsa hotA hai / jaise viziSTa ceSTA se zUnya ghaTa nAmaka vastu ghaTa zabda kA vAcya nahIM hai, ghaTa zabda kI pravRttinimittakriyAse zUnya hone ke kAraNa, paTa artha ke samAna / vivecanAH - kriyA kA Azraya lekara zabda arthoM ke vAcaka hote haiN| jo pAka karatA hai usako pAcaka kahate haiM / lohAra pAka nahIM karatA isaliye pAcaka zabda kA vAcya artha luhAra nahIM hai / isa vastu kA atyaMta Azraya lekara jaba kahA jAtA ho, kisI ko pAcaka tabhI kahanA cAhiye jaba vaha pakA rahA ho / naba kahIM jA rahA ho athavA baiThA ho vA so rahA ho taba usake liye pAcaka zabda kA prayoga nahIM karanA caahie| isa prakAra kA abhiprAya evaMbhUtAbhAsa hai / zabdoM kI pravRtti meM nimitta sadA kriyA nahIM hotI / jAti Adi zabdoM ke pravRtti nimitta hote haiM / jala lAnA Adi kriyA ke kAraNa ghaTako ghaTa zabda se kahA jAtA hai / parantu ghaTa zabda kI pravRtti meM nimitta ghaTatva jAti hai / jaba ghaTa eka sthAna para sthira ho usake dvArA pAnI na lAyA jA rahA ho taba bhI usameM ghaTatva jAti rahatI hai isaliye usako ghaTa zabda se kahA jA sakatA hai / jahA~ para kriyA ke kAraNa zabda kI pravRtti hotI hai vahAM para bhI kriyA kA sadA honA Avazyaka nahIM hotA / yadi ucita samaya para pAka karatA hai to calate vA sote ko bhI pAcaka kahA jA sakatA hai / pAcaka hone ke liye kriyA ko ekAntarUpase kAraNa mAnanevAlA abhiprAya evaMbhUta nayAbhAsa ho jAtA hai / mUlam: - arthAbhidhAyI zabda pratikSepI arthanayAbhAsaH /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsaH / arpitamabhidadhAno sarpitaM pratikSipannarpitanayAbhAsaH / anarpitamabhidadhadarpitaM pratikSipannanarpitAbhAsaH / lokavyavahAramabhyupagamya tacca pratikSepI vyavahArAbhAsaH / tacamabhyupagamya vyavahArapratikSepI nizcayAbhAsaH jJAnamabhyupagamya- kriyApratikSepI jJAnanayAbhAsaH / kriyAmabhyupagamya jJAnapratikSepI kriyAnyAbhAsa iti / arthaH- artha kA abhidhAna karanevAlA aura zabda kA niSedha karane vAlA abhiprAya arthanayAbhAsa hai / zabda kA abhidhAna karane vAlA aura artha kA niSedha karanevAlA zabdanayAbhAsa hai / arpita arthAta vizeSa ko svIkAra karanevAlA aura anarpita arthAta sAmAnya kA niSedha karanevAlA arpita nayAbhAsa hai / anarpita kA svIkAra karanevAlA aura arpita kA niSedha karanevAlA anarpita nayAbhAsa hai / loka vyavahAra ko svIkAra karake tattva kA niSedha karanevAlA vyavahArAbhAsa hai / tattva ko svIkAra karake vyavahAra kA niSedha karanevAlA nizcayAbhAsa hai / jJAna ko svIkAra kara ke kriyA kA niSedha karanevAlA jJAna nayAbhAsa hai kriyA ko svIkAra karake jJAna kA niSedha karanevAlA kriyA nayAbhAsa hai / iti mahA mahopAdhyAya zrI kalyANa vijaya gaNi ziSyamukhya paNDita zrI lAbha vijayagaNi ziSyAvataMsa paNDita zrI jItavijaya. gaNi satIrthya paNDita zrI naya vijayagaNi ziSyeNa paNDita padmavijaya gaNi sahodareNa paNDita yazovijayagaNinA viracitAyAM jaina tarkabhASAyAM naya paricchedaH / iti mahAmahopAdhyAya ityAdi kA artha prathama pariccheda ke anta meM kahA jA cukA hai| yahAM para naya pariccheda samApta huA hai / phra
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ // nikSepaparicchedaH // 3-aba nAma Adi nikSepoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| mUlam :-nayA nirUpitAH / atha niHkSepA nirUpyante / praka raNAdivazenApratipatyA (tyA) divyavacchedakayathAsthAna-viniyogAya-zabdArtha-racanA-vizeSA ni: kssepaaH| artha:- nayoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| aba nikSe. pokA nirUpaNa kiyA jAtA hai / prakaraNa Adi ke dvArA apratipatti Adi kA, nirAkaraNa karake ucita sthAna meM viniyoga karane ke lie zabda ke pAcya artha ke viSaya meM racanA vizeSa nikSepa kahe jAte haiN| vivecanA-nayoM ke samAna nikSepoM kA zruta pramANa ke sAtha saMbaMdha vizeSa rUpase hai| zruta aura nayake dvArA kisI apekSA se artha ke pratipAdana kI jaba icchA hotI hai taba artha vAcya ho jAte haiM vAcya arthoM ke vAcakoM kA bheda se pratipAdana nikSepoMkA svarUpa hai / zabda ko sunakara arthakA jJAna zrotAoM ko eka rUpase nahIM hotA / jo zrotA vyutpanna nahIM hotA vaha avasara para pada ke usa arthako nahIM jAnatA jisameM vaktA kA abhiprAya hotA hai| kisI zrotAko padoM ke arthakA sAmAnya rUpase jJAna hotA haiM para vizeSa rUpase artha ko jAnane kI zakti nahIM hotii| zabda ke aneka artha haiM unameM se kisa artha ko lenA cAhie
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa viSaya meM usako saMdeha ho jAtA hai| kabhI kabhI isa prakAra ke zrotA ko bhrama ho jAtA hai| jisa artha meM abhiprAya usako na lekara anya artha ko vahA~ para vaha samajha letA hai / utpanna hone vAle saMdeha bhrama aura ajJAna kA nirAkaraNa ho jAya isake lie nikSepoM kI racanA kI jAtI hai| nikSepoM ko jAnakara prakaraNa Adi ke dvArA zrotA abhipreta artha ko grahaNa kara letA hai aura anya artha kA tyAga kara detA hai| prakaraNa Adi ke samajhane meM nikSepa sahAyatA karate haiM pAramArthika artha ko nikSepa kI sahAyatA se zretA jAnakara usakA ucita syAna meM viniyoga kara sakatA hai| - jisa zabda ke aneka artha hote haiM usakA vizeSa artha prakaraNa kI sahAyatA se pratota hotA hai, isakA prasiddha udAharaNa 'saindhava' zabda hai / saindhava zabda ke do artha haiM aura ve donoM mukhya haiN| eka artha hai azva, dUsarA artha hai lavaNa / yadi vaktA kahe saindhavaM Anaya aryAt saindhava ko lAo to zrotA sunakara sandeha karane lagatA hai, mujhe ghoDA lAne ke lie kahA gayA hai / vA lavaNa lAne ke lie / isake anantara yadi zrotA samajhatA hai isa samaya bhojana kA avasara hai bAhara jAnekA nahIM, to vaha bhojana prakaraNa ke anusAra lavaNa artha ko svIkAra kara ke lavaNa le mAtA hai| yadi nikSepoM ke dvArA saindhara zabda ke cAra prakAra ke vAcya marthoM ko prakaTa kara diyA jAya to prakaraNa ke samajhanemeM saralatA
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai / isa avasara para jisa ko saindhava pada ke nAma, sthApanA dravya aura bhAva nikSepoM kA jJAna ho gayA hai, vaha bhojana kA avasara hai vA bAhara jAne kA, isa vastu ko zIghra jAna letA hai / nikSepa ke anusAra jisane jAna liyA hai saindhava zabda kA yahA~ para bhAvanikSetra azva hai athavA lavaNa hai / usako azva vAcya hai athavA lavaNa isa prakArakA saMdeha nahIM hotA | jo nAma hI nahIM sthApanA saindhava ko aura dravya saindhaya ko jAnatA hai usako usI bhAva saindhava kA jJAna hotA hai jo - sthApanA aura dravya ke pratikUla nahIM hotA / azva ke AkAra ko sthApanA saiMdhava aura azva ke zarIra ko jo dravya saiMdhava samajhatA hai vaha cetana azva ko bhAva saindhava samajhegA / lavaNa usake lie bhAva saindhava nahIM ho sakatA eka hI artha che viSaya meM nAma Adi cAra nikSepa kiye jAte haiM / sthApanA aura dravya nikSepa azva ke viSaya meM ho aura bhAva nikSepa lavaNa ke viSaya meM ho, yaha nahIM ho sakatA / sthApanA aura dravya nikSepa ke dvArA jisane saindhava ko azva prANI ke rUpameM jAnA hai vaha azva ko hI bhAMba nikSepa ke rUpa meM mAnegA / vaha jaba sunegA ' saindhava lAo' to sthApanA -- dravya aura bhAva nikSepa ke anusAra azva ko samajha legaa| prakaraNa ke jJAna kI apekSA nahIM karanI par3egI / yadi karanI bho paDegI to prakaraNa kA jJAna nikSepoM ke anusAra zIghra ho jAyegA / jisa meM abhiprAya hai usa artha ko samajha lene se yogya viniyoga ho sakegA / vaktA azva ko lekara apane kArya -
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI siddhi kara sakegA / isa rItise nikSepa vAcya artha ke nizcaya meM kAraNa banate haiM / mUlam :-maGgalAdi padArtha niHkSepAnnAmamaGgalAdiviniyogopa pattezca niHkSepANAM phalavattvam, taduktam-"aprastutA rthApAkaraNAt prastutArthavyAkaraNAcca niHkSepaH phalavAn" [ ] iti / . arthaH- maGgala Adi padArthoM ke nikSepa se nAma maGgala Adi kA viniyoga hone ke kAraNa nikSepa phalavAna hai| kahA hai-"jisakA prakaraNa nahIM hai usa artha ko haTAne se aura jisa artha kA prakaraNa hai usakA nirUpaNa karane se nikSepa phala vAlA hai| vivecana:-maMgala ke viSaya meM nikSepoM ke dvArA nAma maGgala Adi kA ucita viniyoga nikSepoM ke phala ko prakAzita karane ke lie udAharaNa hai / nAma Adi nikSepoM ke bheda se maGgala cAra prakAra kA hai-nAma maGgala, sthApanA maGgala, dravya maGgala aura bhAva maGgala / jo vastu maGgala svarUpa nahIM hai para usakA maGgala nAma rakha diyA hai vaha vastu nAma maGgala kahI jAtI hai jina varNoM kA uccAraNa karake maGgala pada bolA jAtA hai, athavA jina vargoM ko likhakara maGgala pada likhA jAtA hai una vargoM kA samUha bhI nAma maGgala hai / svastika Adi kA citra loka meM maMgala rUpa mAnA jAtA hai / vaha sthApanA maGgala hai| jisako kisI kAla meM maMgala zabda ke vAcya artha kA jJAna thA aura usa jJAna se
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpanna saMskAra usake AtmAmeM pIche bhI haiM vaha uttaravarttI kAla meM maMgala jJAna ke saMskAra se yukta hotA hai aura maMgaLa jJAna se yadi rahita hotA hai to dravya maMgala kahA jAtA hai / isa prakAra ke jJAtA kA jIvase rahita zarIra bhI dravya maMgala kahA jAtA hai / suvarNa, ratna dahI, akSata Adi bhI dravya maMgala haiM / jisako maGgala zabda ke vAcya artha kA vartamAna kAla meM jJAna hai vaha AtmA bhAva maGgala hai / jinendra Adi kA namaskAra bhI bhAva maGgala hai / jo maMgala ke ina cAra nikSepoM ko jAnatA hai usako maGgala zabda ke vAcya artha ke viSaya meM saMdeha athavA bhrama nahIM utpanna hotA / vaha prakaraNa ke anusAra jisa meM abhiprAya hai usa artha ko jAna letA hai aura artha kA ucita viniyoga karatA hai / -mUlam :- te ca sAmAnyatazcaturdhA - nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / artha - aura ve sAmAnna rUpa se cAra prakAra ke haiM nAmasthApanA dravya aura bhAva bheda se / mUlam - tatra prakRtArthanirapekSo nAmArthAnyatarapariNatirnAma - niHkSepaH / yathA saGketitamAtreNAnyArthasthitenendrAdizabdena vAcyasya gopAladArakasya zakrAdi paryAya zabdAnabhidheyA pariNatiriyameva vA yathAnyatrAvartamAnanena yadRcchApravRttena DitthaDa vitthAdi zabdena vAcyA /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ martha:- inameM prakRta artha kI apekSA se rahita nAma athavA artha kI pariNati nAma nikSepa hai| jaise anya artha meM sthita indra Adi zabda ke dvArA kevala saGketa se pAcya gopAla putra ko pariNati, jo zakra Adi paryAya zabdoM se nahIM kahI jA sktii| athavA yahI artha kI pariNati kevala icchA ke kAraNa prayukta kisI bhI anya artha ke avAcaka 'Dittha Davittha' Adi zabda se vAcya ho to nAma nikSepa hai| vivecanA:-indra zabda kA mukhya artha svarga kA adhipati indra hai, usakI apekSA ke binA gopAla ke putra meM jaba indra pada kA saGketa kara diyA jAtA haiM / to indra nAma gopAla putra kA bodha karAtA hai / isa dazA meM gopAla ke putra kA pariNAma indra zabda kA vAcya hai / indra ke jo anya paryAya haiM unase gopAla putra ko nahIM kahA jA sktaa| isa dazAmeM nAma niHkSepa svargAdhipati kA vAcaka nahIM hokara gopAla ke putra kA vAcaka bana jAtA hai| ___ nAma niHkSepa ke lie mukhyarUpa se anya artha kA vAcaka honA Avazyaka nahIM hai / jaba koI Dittha athavA Davittha zabda se kisI ko pukArane lagatA hai to usakA vahI nAma hI ho jAtA hai / Ditha aura Davittha kisI anya vastu ke nAma nahIM haiN| vastu ke jo guNa haiM, unakI apekSA ke binA artha meM saMketa karanA nAma niHkSepa ke lie Avazyaka hai| indra zabda kA jaba gopAla ke putra meM saMketa karate haiN| taba indra zabdase svargA
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhipati ke jisa prasiddha aizvarya guNa kI pratIti hotI hai usakI apekSA nahIM kI jAtI hai / jaba kisI artha meM Dittha Adi zabdoM kA saMketa kiyA jAtA hai taba bhI vAcya artha ke guNoM kI apekSA nahIM kI jAtI / indra zabda dvArA aizvarya rUpa guNa vAdhya hai aura Dittha Adi pada kA vAcya koI bhI guNa nahIM hai / itanA bheda hone para bhI guNoM kI apekSA ke vinA kevala saMketa kI apekSA donoM prakAra ke nAma niHkSepoM meM hai / isa prakAra kI apekSA nAma niHkSepa kA asAdhAraNa svarUpa hai| mUlam :- tattvato'rthaniSThA upacArataH zabdaniSThA ca / mevA dinAmApekSayA yAvadravyabhAvinI, devadattAdinA mApekSayA cAyAvadravya bhAvinI, artha:- vAstava meM yaha pariNati arthaniSTha hai aura upa. cAra se zabdaniSTha hai| meru Adi nAmoM kI apekSA se yaha pariNati yAvad dravya bhAvinI hai devadatta Adi nAmoM ko apekSA se yaha ayAvadrAvya bhAvinI hai| vivecana:-nAma vA arthake pariNAma ko nAma niHkSepa . kahA gayA hai, parantu pariNAma artha meM spaSTa hai nAma meM nahIM, to bhI upacAra se zabda meM kahA gayA hai / zabda vAcaka hai aura artha vAcya hai isa kAraNa zabda meM artha kA abheda mAna liyA gayA hai aura artha ke pariNAma ko zabda meM kahA gayA hai| nAma niH kSepa do prakAra kA hai| eka vaha hai jo jaba taka vAcya dravya
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthira rahatA hai taba taka svayaM bhI rahatA hai| meru, dvIpa, aura samudra Adi nAma isI prakAra ke haiM / jaba taka meru Adi artha rahate haiM taba taka ye nAma bhI rahate haiN| anya nAma bhinna prakAra ke haiM, devadatta Adi nAma isa prakAra ke haiM jo devadatta Adi arthoM ke rahane para bhI badala jAte haiN| vastu ke rahane para bhI nAmoM kA parivartana dekhA jAtA hai| mUlam :- yathA vA pustakapatracitrAdilikhitA vastvabhidhAna bhuutendraadivrnnaavlii| .. arthaH- athavA pustaka patra aura citra Adi meM likhita vastu kI abhidhAna svarUpa indra Adi vargoM kI paMkti bhI nAma hai| . vivecana:-jaba indra pada se svarga ke adhipatikA aura aizvarya se rahita bhRtya Adi kA bodha hotA hai taba vAcaka aura vAcya kA bheda spaSTa rahatA hai / kabhI kabhI indra pada kA prayoga una vargoM ke samudAya meM bhI kiyA jAtA hai| jinake samudAya ko indra kahA jAtA hai| in duma inakA krama se samudAya indra pada rUpa hai isako bhI indra kahA jAtA hai / indrakA uccAraNa karo, isa prakAra jaba kahate haiM taba indra zabda kA vAcya indra itanA varNoM kA samudAya hotA hai| yaha bhI nAma niHkSepa hai / isa prakAra ke nAma niHkSepa meM vAcya aura vAcaka kA spaSTa bheda nahIM pratIta hotaa| yahA~ bhI mukhya artha ko upekSA karake saMketa ke kAraNa indra pada vargoM ke samudAya kA vAcaka hai /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimAdyapekSayA sa sthApanA pratimA mUlam :-yattu vastu tadarthaviyuktaM tadabhiprAyeNa sthApyate citrAdau tAdRzAkAram, akSAdau ca nirAkAram , citrAdyapekSayetvaraM nandIzvaracaityapratimAdyapekSayA ca yAvatkathikaM sa sthApanA niHkSepaH, yathA jina pratimA sthApanA jinaH, yathA cendrapratimA sthApa nendrH| artha:- jo vastu usa artha se rahita ho aura usake abhi prAya se sthApita ho vaha sthApanA nikSepa hai| citra Adi meM vaha usa vastu ke samAna AkAravAlA hotA hai aura akSa Adi meM AkAra rahita hotA hai| citra Adi kI apekSA se vaha alpa kAla taka sthira rahanevAlA hotA hai aura nandIzvara dvIpa ke caityoM ko pratimA kI apekSA se yAvatkathika hotA hai| jaise jina pratimA sthApanA jina hai aura indra kI pratimA sthApanA indra hai| vivecanaH-do arthoM meM bheda hone para eka meM jo anya ke abheda kA Aropa kiyA jAtA hai vaha sthApanA hai| manake dvArA bheda meM abheda kA Aropa hotA hai / yaha abheda kA Aropa sthApanA kA mUlabhUta tattva hai / abheda kA Aropa kahIM para samAna AkAra ko lekara kiyA jAtA hai aura kahIM para AkAra ke samAna na hone para bhI kiyA jAtA hai| gau athavA mazva ke AkAra ko kASTha meM patthara meM vA patra meM dekhakara kahA jAtA hai 'yaha gau hai, yaha azva hai / ' dekhane vAlA kASTha Adi ke aura gau Adi ke
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ medako jAnatA hai para AkAra ke samAna hone se cetana gau Adi kA acetana kASTha Adi meM Aropa karatA hai / eka acetana meM bhinna acetana kA bhI Aropa kiyA jAtA hai| vRkSa parvata Adi ke citra ko vRkSa aura parvata samajhakara vyavahAra calatA hai isa prakAra ke vyavahAra kA mUla sthApanA hai / isa prakAra kI sthApanA sadbhAva sthApanA kahI jAtI hai / AkAra meM samAnatA na hone para jaba bhinna AkAra ke artha meM abheda mAna liyA jAtA hai tava asadbhAva sthApanA hotI hai / akSa Adi meM jaba jinendradeva Adi kI sthApanA hotI hai taba asadabhAva sthApanA hotI hai| jinendra deva aura akSoM meM AkAra kA sAmya kisI aMza meM nahIM hai| AkAra samAna nahIM hai isalie akSa meM deva kI sthApanA ko nirAkAra kahA hai, akSa sarvathA AkAra zUnya nahIM hai / yahA~ para nirAkAra zabda kA AkAra pada, samAna AkAra ke lie prayukta huA hai| dhyAna rakhanA cAhie, sthApanA ke lie samAna athavA asamAna AkAra kA honA Avazyaka nahIM hai| kisI prakAra kA AkAra na hone para bhI vastu meM AkAra kA Aropa kara liyA jAtA hai| akAra ikAra Adi varNoM kA koI choTA-bar3A AkAra na cakSuse dikhAI detA hai aura na tvacAse chuA jA sakatA hai| phira bhI akAra Adike AkAroM kI kalpanA aneka prakAra ke svarUpoM meM kI jAtI hai aura usake dvArA vyavahAra calatA hai / varNoM kI bhinna
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1 Aropa se utpanna huI haiM / patra para bhinna lipiyA~ ameda ke syAhI se eka AkAra ko likhate haiM aura usako akAra athavA ikAra kahate haiM / likhA huA AkAra cakSuse dekhA jAtA hai| para uccAraNa se utpanna honevAlA zabda cakSuke dvArA pratIta hone vAle AkAra se zUnya hai / nirAkAra varNa kA kalpita AkAra meM abheda mAna liyA jAtA hai / yaha abheda kA Aropa netra ke dvArA dekhane yogya AkAra se zUnya varNa kI rekhAoM meM Aropa kiyA gayA hai, isa lie nirAkAra kahA jA sakatA hai / citra aura akSa Adi meM jo sthApanA kI jAtI hai / vaha jaba taka citra Adi rahate haiM tabhI taka rahatI hai / citra Adi ke 1 lupta hone para yaha sthApanA nahIM rahatI / nandIzvara ke caityoM kI pratimA meM jo sthApanA hai vaha zAzvata pratimAoM ke kAraNa cira kAla taka rahatI hai / jaba taka pratimAoM kI kathA calatI hai taba taka sthApanA sthira hai isalie yAvatkathika kahI jAtI hai / mUlam :- bhUtasya bhAvino vA bhAvasya kAraNaM yanikSipyate sa dravyaniHkSepaH yathA'nubhUtendraparyAyo'nubhaviSyamA Nendra paryAyo vA indraH, anubhUtaghRtAdhAratva paryAyenubhaviSyamANaghRtaparyAye ca ghRtaghaTavyapadezavattavendrazabdavyapadezopapatteH / artha - bhUta bhAvakA athavA bhAcI bhAva kA jo kAraNa nikSipta kiyA jAtA hai vaha dravya nikSepa hai, jaise jo bhUtakAla meM indra paryAya kA anubhava kara cukA hai athavA jo bhAvI *
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlameM indra paryAya kA anubhava karegA vaha indra hai| jisa ghaTa meM ghRta bhUta kAla meM rakkhA gayA thA athavA bhAvA kAla meM jisameM ghRta rakkhA jAyagA usameM jisa prakAra ghRtaghaTa kA vyavahAra hotA hai isa prakAra usa pUrvokta manuSya meM indra zabda kA vyavahAra ho sakatA hai| vivecanA-jisa meM kabhI ghI ko rakkhA gayA thA athavA jisa meM ghI rakkhA jAyagA usa ghaTa ko vartamAna kAla meM ghRta ke sAtha saMbaMdha na hone para bhI loga ghRtakA ghaTa kaha dete haiM / ghRta kA AdhAra honA paryAya hai, yaha paryAya ghaTa ke binA nahIM ho sakatA, isa lie ghaTa isa paryAya kA kAraNa hai / kAraNa hone se yahA~ para ghaTa dravya kahA gayA hai / kAraNa hone para bhI usakA vyavahAra paryAya ke dvArA hotA hai / saMyoga saMbaMdha se ghaTa meM ghI rahatA hai| AdhAra hone ke kAraNa ghRtaghaTa kahA jAtA hai / ghRta ghaTa kahalAne meM ghRtakA AdhAra honA nimitta hai / jo manuSya abhI manuSya hai vaha yadi kabhI arthAt pUrva bhava meM indra bana cukA ho athavA AgAmo kAla meM arthAt AgAmI bhava meM indra bana jAnevAlA ho to usako isa rItise indra kahA jA sakatA hai| ___ dhyAna rahe, paryAya aneka prakAra ke hote haiN| miTTI ke piMDa kA ghaTa ke AkAra meM pariNAma paryAya hai / isa pariNAma kA kAraNa honese miTTo dravya ghaTa hai| miTTo ghaTa kA kAraNa hone se dravya ghaTa hai aura ghaTa ghRtakA AdhAra honese ghRtaghaTa hai / ina donoM dravya nikSepoM meM kAraNa kA kAraNabhAva samAna nahIM hai /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghRta ko dhAraNa karane meM ghaTa nimitta kAraNa hai, upAdAna kAraNa nahIM / ghaTa dhRta ke saMyogarUpa meM pariNata nahIM hotA, nimitta kA kArya rUpa meM pariNAma nahIM ho sakatA / miTTI dravya ghaTa hai, parantu vaha ghaTa kA pariNAmI kAraNa hai nimitta kAraNa nahIM / miTTI ghaTarUpa ko dhAraNa kara letI hai| dravya nikSepa ke lie artha ko kAraNa honA cAhie, pariNAmI kAraNa ho athavA nimitta kAraNa ho, vaha dravya nikSepa ke rUpa meM ho sakatA hai| mUlam :-kvaciprAdhAnye'pi dravyanikSepaH pravartate yathA' gAramardako dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAt apra dhAnAcArya ityrthH| artha-kahIM apradhAnatAmeM bhI dravya nikSepa pravRtta hotA hai jisa prakAra aGgAroM ko mardana karanevAlA dravyAcArya kahA gayA hai| AcArya ke guNoMse rahita honeke kAraNa apradhAna AcArya hai yaha dravya padakA yahA~ para abhiprAya hai| vivecanA-aMgAra mardaka kI kathA isa prakAra hai-- garjanaka nAmake nagara meM eka bAra vijayasena nAmaka AcArya aaye| unhoMne eka dina apane ziSyoM se kahA Aja eka AcArya AyegA para vaha bhavya nahIM haiM / unake kahate kahate rudradeva nAma ke AcArya apane sAdhuoM ke parivAra ke sAtha vahA~ pahu~ce / usakI parIkSA ke lie sAdhuoM ne prazravaNa bhUmi meM aMgAre DAla diye / jaba atithi sAdhu bAhara nikale aura pairoM se AghAta hone ke kAraNa "kisa-kisa" zabda huA to ve mithyA duSkRta kahakara lauTa gaye /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhoMne vahA~ para dinameM dekhane kI icchA se cinhakara die para AcArya rudradeva koyaloM ko masalakara dhani utpanna karatA huA calA gayA aura kahatA gayA pramANose yahA~ jIva nahIM siddha hote to bhI jinendroMne jantuoM kA nirdeza kiyA hai / yaha saba sunakara AcArya zrI vijayasena ne rudradeva ke ziSyoMse kahA-yaha abhavya hai, Apa isako choDa do / AcArya rudradeva hI aMgAramardaka nAma se prasiddha huA / bhAva cAritrase rahita hone ke kAraNa vaha mokSa ko na prApta kara sakA ora saMsAra meM hI rahA / mUlam :-kvacidanupayoge'pi, yathA'nAbhogenehaparalokAdha zaMsAlakSaNenAvidhinA ca bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdi kriyA dravyakriyaiva, anupayuktakriyAyAH sAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / bhaktyA'vidhinApi kriyamANA sA pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA dravyatAmaznute, bhaktiguNenAvidhidoSasya niranuba ndhIkRtatvAdityAcAryAH / artha-kahoMpara upayogake abhAva meM bhI dravya zabda kA prayoga hotA hai / jaise ucita dhyAna ke binA aura ihaloka paraloka Adi kI icchArUpa viruddha vidhise bhakti ke sAtha bhI kI jAtI huI jinapUjA Adi kriyA dravya kriyA hai / upayoga rahita kriyA sAkSAt mokSa kA kAraNa nahIM hai / bhakti ke sAtha vidhi ke viruddha kI jAtI huI vaha jinapUjA Adi kriyA paramparA
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ se mokSa kA sAdhana honeke nAraNa dravya hojAtI hai| AcArya kahate haiM-bhaktirUpa guNa viruddha vidhi ke doSa ko anubandhase rahita kara detA hai| vivecanA-karmase phalako prApta karane ke liye karma karane kI vidhi kA jJAna aura ekAgra citta Avazyaka kAraNa hai / jo vidhi ko nahIM jAnatA vaha pratikUla rIti se bhI kArya karane lagatA hai / usa dazA meM jo phala prApta karanA cAhate haiM usa phala kI prApti nahI hoto / itanA hI nahIM aniSTa phala prApta ho jAtA hai / Ayurveda ke zAstroM meM-totra rogoM ke nAza ke lie pAre kI bhasma kA prayoga bahuta uttama kahA gayA hai / cikitsA ke grantha kahate haiM, pArA svayaM mara jAtA hai parantu rogI ko jIvita kara detA hai| jo manuSya pAre kI bhasma ko ucita rItise nahIM banAtA usa ke pAre kA paripAka ucita pariNAma meM nahIM hotaa| pUrNarUpa meM apakva pAre ko bhasma yadi rogI khA le to roga kA nAza to dUra rahA prANoM kA saMkaTa ho jaaygaa| ajJAna ke kAraNa pratikUla kriyA to hai para aniSTa, duHkha phala detI hai isalie pradhAna rUpase kriyA kahane yogya nahIM hai| ayogya kriyA apraghAna kriyA hai| apradhAna kA paribhASika nAma dravya hai| isa prakAra kI kriyA dravya kriyA kahI jAtI hai / vidhi ke jJAna ke samAna phala prApta karane ke lie kAma ke karane meM citta kI ekAgratA bhI Avazyaka hai / kriyA ke karane meM dhyAna na dekara anya viSaya meM dhyAna denese bho aniSTa phala prApta
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jAtA hai, athavA jisa utkRSTa phala ke prApta karane kI icchA hotI hai vaha na milakara nyUna koTikA phala milatA hai| eka manuSya calakara kisI niyata sthAna para niyata samaya para pahu~canA cAhatA hai / yadi calate-calate kisI anya viSaya meM dhyAna calA jAya to pathika jahA~ nahIM jAnA cAhatA vahA~ pahu~ca jAyagA / yadi anukUla dizA meM bhI rahegA to niyata samaya para vAMchita sthAna ko na prAptakara sakegA / eka grAma vA nagarase anya grAma vA nagara meM jAne ke lie Ajakala moTara aura rela kA upayoga hotA hai / yadi yAtrI citta ke ekAgra na honese moTara athavA rela ke prApti sthAna para jaba pahu~canA cAhie taba na pahu~ca kara vilamba se pahu~ce to gantavya sthAna para pahu~cane ke lie pahalI moTara yA rela nahIM milegii| kucha samaya ke anantara anya moTara yA rela kA Azraya lenA paDegA / isa kAraNa phala to milegA para vilamba ho jaaygaa| yadi pathika ne kisI eka dizA meM dUra taka do cAra sthAnoM meM jAnA ho aura vaha niyata samaya para vAhanoM ke prApti sthAna para na pahuMce to usako isa prakAre kA bhI vAhana mila sakatA hai jo usake vAMchita dUsare athavA tIsare sthAna taka to jAtA ho para vAMchita cauthe sthAna taka na jAtA ho| isa prakAra kI dazA meM yAtrI ko dUsare athavA tIsare sthAna taka rahanA pddegaa| yaha saba citta ke ekAgra na hone kA phala hai / ekAgra cittake binA kI huI isa prakAra kI kriyA bhI apradhAna kriyA hai aura vaha dravya kriyA kahI jAtI hai /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ laukika kriyA ke samAna zAstra meM vihita kriyA bhI vidhi ke jJAna aura ekAgra citta ke hone para phala deto hai / zAstra meM sambaka cAritra ko mokSa kA kAraNa kahA gayA hai| yadi koI, logoM ko vaMcita karane ke lie cAritra kA pAlana karatA ho to usako mokSa / nahIM milegA kintu aneka janmoM meM duHkha milegaa| vaMcanA ke sAtha kiyA huA cAritra mukhya rUpase cAritra nahIM hai, apradhAna cAritra hai aura isa kAraNa dravya cAritra hai| adhikAra na hone ke kAraNa bhI kriyA apradhAna ho jAtI hai aura ucita phala nahIM utpanna krto| vaha pathika jo mArga ko jAnatA hai aura pahu~cane ke sthAna ke lie ekAgra citta bhI hai, vaha yadi rogI ho aura dUra taka calane meM asamartha ho to kucha dUra taka calakara raha jAyagA aura vAMchita sthAna para na pahu~ca sakegA / rogI pathika dUra taka kI yAtrA kA adhikArI nahIM hai / usako yAtrA apradhAna kriyA rUpa hai isalie vAMchita sthAna taka pahu~cAne meM asamartha hai| rogI yAtrI ke samAna abhavya aura dUrabhavya jIva yadi ekAgra citta se pUjA kare to bhI adhikArI na honese iSTa phala ko nahIM prApta kara sktaa| tIrthakara Adi kI pUjA ke dekhanese sAmAyika kA jJAna prApta hone ke kAraNa usakI pUjA meM pravRtti ho sakatI hai para iSTa phala nahIM mila sktaa| jisakA citta ekAgra nahIM hai jo saMsAra ke anya viSayoM kA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ cintana kara rahA hai umakI pUjA bhI dravya kriyA hai / vaha mokSa kA sAkSAt kAraga nahIM hai / jinendra ke rAga-dveSa Adise rahita svarUpa kA ekAgra citta ke dvArA ciMtana na ho to sAdhaka ke rAga-dveSa Adi doSa kSINa nahIM hote, isa kAraNa usako mokSa nahIM prApta ho sktaa| jo ekAgra cittase bhaktike sAtha pUjA karatA hai para vidhi ke sAtha nahIM karatA athavA putra aizvarya Adi ko kAmanAse karatA hai usakI pUjA bhI dravya pUjA hai / vidhi ke binA pUjA yadi bhakti ke sAtha bho ko jAya to vaha rAga Adi ke nAza meM pradhAna rUpase sAdhana nahIM rhtii| paraMparA ke dvArA mokSa kA sAdhana hone ke kAraNa vaha apradhAna dravya rUpa ho jAtA hai| laukika phala kA abhilASI bhakta putra mAdi phala prApta kara ke saMsAra meM raha jAyagA / usako mokSa na milegaa| yadi vaha rAga Adi ke kSaya ke lie bhakti kare to vidhi ke anusAra na hone para mo pUnA paraMparAse mAkSa kA kAraNa ho sakatI hai / vidhi ke virodha kA jo doSa hai vaha bhakti ke kAraNa niraMtara AneSTa phala kI utpatti meM asamartha ho jAtA hai| AcAryoM ke isa abhiprAya ke anusAra vidhi rahita aura bhakti sahita pUjA bhI dravya pUnA hai| mUlam :-vivakSitakriyAnubhUtiviziSTaM svatattvaM yanikSipyate sa bhAvaniHkSepaH, yathA indanakriyApariNato bhAvendra iti /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 artha-baktA jisa kriyAkI vivakSA karatA hai usakI anubhUtise yukta jo svatastva nikSipta kiyA jAtA haiM vaha bhAva nikSepa hai jaise iMndana Adi kriyA meM pariNata honevAlA bhAvendra hai / jo bhavana ko prApta hotA hai vaha bhAva hai| kisI paryAya ke rUpa meM pariNata honA bhavana hai / jo paryAya anubhava meM A rahA hai usase yukta vastukA svarUpa jaba pratipAdita kiyA jAtA hai taba bhAva nikSepa hotA hai / jo indana karatA hai vaha indra hai - isa vyutpatti ke anusAra jo jIva svarga loka meM zAsana karatA hai vaha bhAvendra haiM / vastu kA jo asAdhAraNa svarUpa hai vaha usakA svatattva hai / asAdhAraNa svarUpase pariNAma prApta artha bhAva hai| mRt piMDa kA ghaTa ke AkAra meM pariNAma ho to usako ghaTa kahA jAtA hai| madhya meM gola ho, grIvA kA bhAga saMkucita aura gola ho aura Upara kI ora ho to ghaTa ke rUpa meM pariNAma hone ke kAraNa ghaTa vyavahAra hotA hai / isa prakAra ke AkAra meM pariNata mRt piMDarUpa artha bhAvaghaTa hai| artha kA vartamAna kAla meM jo paryAya hai vaha bhAva hai / yaha isa prakAra phalita hotA hai / mUlam :- nanu bhAvavarjitAnAM nAmAdInAM kaH prativizeSastriSvapi vRttyavizeSAt 1, tathAhi - nAma tAvannAmavati padArtha sthApanAyAM dravye cAvizeSeNa vartate bhAvArthazUnyatvaM sthApanArUpamapi triSvapi samAnam,
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSvapi bhAvasyAbhAvAt / dravyamapi nAmasthApanAdravyeSu vartate eva, dravyasyaiva nAma sthApanAkaraNAt dravyasya dravye sutarAM vRttezceti viruddha dharmAdhyAsAbhAvAnnaiSAM bhedo yukta iti cet, artha - zaMkA karate haiM-bhAva ko choDakara nAma Adi kA paraspara kyA bheda hai ? tInoM meM vRtti kA arthAt sthitikA koI meda nahIM hai / isa meM hetu yaha hai / nAma nAmavAn padArtha meM, sthApanA meM aura dravya meM samAna rUpase rahatA hai / sthApanA kA svarUpa bhAva arthase rahita honA hai, vaha bhI tInoM meM samAna hai - kAraNa tInoM meM bhAva ko abhAva hai / dravya bhI nAma, sthApanA aura dravya meM vidyamAna hai / dravya kA hI nAma rakhA jAtA hai aura dravya kI hI sthApanA kI jAtI hai, dravya kI dravya meM vRtti binA kleza ke hotI hI hai, virodhI dharmo kA sambandha na hone se inakA bheda yukta nahIM hai / vivecanA artha kA vartamAna kAla meM jo paryAya hai vaha bhAva kA asAdhAraNa svarUpa hai / yaha nAma sthApanA athavA dravya meM nahIM hai parantu nAma Adi paraspara meM pAye jAte haiM / ina tInoM kA jo asAdhAraNa dharma hai vaha paraspara virodhI nahIM hai / jina ke dharma paraspara virodhI hote haiM, ve artha bhinna hote haiM / zota sparza aura uSNa sparza paraspara virodhI haiN| zIta sparza jala kA aura uSNa sparza teja kA dharma hai isa kAraNa jala aura teja bhinna haiM / yadi nAma Adi paraspara virodhI hote to inameM AdhAra-Adheya
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 1 bhAva nahIM honA cAhie, parantu yaha inameM hai / jisa artha kA koI bhI nAma hai usameM nAma kI sattA hai / jo svarga kA adhipati nahIM hai, kevala nAma se indra hai vaha indra nAma se kahA jAtA hai | jisameM indra kI sthApanA kI gaI ho usako bhI loga indra kahate haiM / jo kisI kAla meM arthAt AgAmI bhava meM indra hone vAlA ho usako bhI indra kahA jAtA hai / jo abhI yuvarAja hai, kucha kAla ke pIche rAjA bananevAlA hai usako pahale se hI rAjA kahane lagate haiM / yadi nAma kA svarUpa, sthApanA aura dravyakA virodhI hotA to sthApanA aura dravya ke sAtha nAma kA saMbandha na hotA / bhAvendra meM bhI yadyapi nAma kA saMbaMdha vidyamAna hai, parantu bhAvendra kA jo vartamAna paryAya hai vaha nAma sthApanA aura dravya meM nahIM hai / svarga para zAsana bhAvendra kA asAdhAraNa svarUpa hai / vaha nAma, sthApanA aura dravya indroM meM nahIM pAyA jAtA, isa lie bhAvendra kA nArmeMdra Adi se bheda hai / jisa paryAya ke kAraNa dravya bhAva hotA hai vaha paryAya nAma sthApanA aura dravya meM nahIM hai / isa lie bhAva aura nAma Adi kA bheda hai / nAma kA svarUpa jisa prakAra nAma meM hai isa prakAra sthApanA aura dravya meM bhI hai isalie isameM bheda nahIM ho sakatA / 1 bhAva svarUpa artha se rahita honA yaha sthApanA kA asAdhAraNa svarUpa hai, yaha bhI nAma Adi tInoM meM hai / anya koI isa
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA dharma nahIM hai, jo sthApanA meM ho para nAma aura dravya meM na ho| ___ dravya bhI jahA~ nAma sthApanA aura dravya hai vahA~ vidyamAna rahatA hai / dravya ho to usakA nAma dharA jA sakatA hai / sthApanA bhI dravya kI hotI hai / jo dravya hai vaha dravya hai hI, vahA~ dravya ke hone meM koI saMdeha nahIM ho sakatA / mRt piMDa ko ghaTa dravya kahA jAtA hai / vaha dravya rUpa se vidyamAna hai / jo dravya hai usameM dravya ko avidyamAna nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra kA koI svarUpa ina tInoM meM nahIM hai, jo inameM se eka meM ho aura anya meM na ho| mUlam :-na, anena rUpeNa viruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpAnta reNa viruddhadharmAdhyAsAttad bhedopapatte / tathAhinAmadravyAbhyAM sthApanA tAvadAkArAbhiprAyabuddhikriyA, phaladarzanAd bhidhate, yathAhi sthApanendre locana sahasrAdyAkAraH, sthApanAkartuzca sadbhutendrAbhiprAyo draSTuzca tadAkAradarzanAdindrabuddhiH, bhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdi kriyA, tatphalaM ca putrotpatyAdikaM saMvIkSyate, na tathA nAmendre dravyendre ceti tAbhyAM tasya bheda / artha:- ApakA kathana yukta nahIM, isa rUpase viruddha dharmoM kA saMbaMdha na hone para bhI anya rUpake dvArA virodhI
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmoM ke sAtha saMbaMdha hone ke kAraNa unameM meda ho sakatA hai| vaha isa prakAra - sthApanA to AkAra, abhiprAya, buddhi, kriyA aura phala ke dikhAI dene ke kAraNa nAma aura dravyase bhinna hai| sthApanA indra meM jisa prakAra hajAra netra Adi AkAra aura sthApanA karanevAle kA satya indra kA abhiprAya, aura draSTA ko usa AkAra ke dekhanese indra kI buddhi utpanna hotI hai aura bhakti meM pariNata buddhi vAle loga namaskAra Adi kriyA karate haiM, aura usakA phala putra janma Adi dekhA jAtA hai isa prakAra nAmendra aura dravyendra meM nahIM isalie una donoMse usakA meda hai| vivecanA-jina arthoM meM paraspara virodhI dharma rahate haiM unameM yadi koI samAna dharma bhI rahate haiM to unake kAraNa virodhI padArthoM kA meda dUra nahIM hotA / loha bhArI hai aura teja bhAra se rahita hai, loha uSNa nahIM hai parantu teja uSNa hai isa prakAra donoM bhinna haiM / jaba agni loha meM praviSTa ho jAtA hai to agni ke samAna loha bhI dAha utpanna karatA hai / dAha ko utpanna karanA donoM kA samAna dharma hai phira bhI loha aura agni eka nahIM ho jAte / donoM meM bheda rahatA hai / isI prakAra agni ke saMyoga se jala bhI jalAne lagatA hai parantu jala aura teja bhinna rahate haiM / loha aura jala ke sAtha jisa prakAra teja kA saMbaMdha hai isa prakAra nAma kA nAmavAn padArtha, sthApanA, aura dravya ke sAtha saMbandha hotA hai, parantu isa saMbaMdha ke kAraNa nAma Adi eka nahIM ho jAte / inake svarUpa
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura inake kArya bhinna haiM / jahA~ indra kI sthApanA hotI hai usa kASTha meM vA patthara meM sahasra netra aura hAtha Adi kA AkAra dekhA jAtA hai / jo sthApanA karatA hai usakA abhiprAya matya indra meM hotA hai / sthApanA ko dekhakara indra kA jJAna hotA hai, indra samajhakara loga pratimA ko praNAma karate haiM, bhakti karanevAloM ko usake dvArA dhana putra Adi kA lAbha bhI hotA hai / yaha saba jo kevala nAma se indra hai usake dvArA nahIM hotA / isI prakAra jo kabhI indra raha cukA hai athavA kisI AgAmI kAla meM indra banegA usake dvArA bhI ye phala nahIM prApta hote / indra kA AkAra bhI dravya indra meM nahIM hotA / isa lie usako dekhakara indra kI buddhi utpanna nahIM hotI, isa lie nAma aura dravya se sthApanA kA ___kevala saMbaMdha ke kAraNa athavA samAna kArya ke kAraNa vilakSaNa artha medase rahita nahIM ho sakate / jaba azva para puruSa baiThatA hai taba donoM kA saMyoga hotA hai| para itane se donoM kA bheda dUra nahIM ho jAtA / ratha meM ghoDA jutakara manuSya ko eka skanase dUsare sthAna para le jAtA hai / kabhI kabhI manuSya bho ratha meM jutakara kisI kisI manuSya ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jAtA hai| parantu isa kAraNa ghoDe aura manuSya kA bheda dUra nahIM ho jAtA / nAma-sthApanA aura dravya kI jAtiyA~ bhinna haiM, unakA meda kevala saMbaMdha hone se dUra nahIM ho sktaa| jo nAma se indra hai aura jo dravya indra hai, ve donoM indra ke viSaya meM jJAna utpanna karate haiM, para isa samAnatA meM bhI meda hai / dravya indra ko
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dekhakara buddhi hotI hai yaha kabhI indra banegA parantu nAma indra ko dekhakara isa prakAra ko buddhi nahIM hotii| mUlam- dravyamapi bhAvapariNAmikAraNatvAnnAmasthApanAbhyAM bhidhate, yathA hyanupayukto vaktA dravyam, upayuktatvakAle upayogalakSaNasya bhAvasya kAraNaM bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendraH sadbhAvendrarUpAyAH pariNateH, na tathA nAmasthApanendrAviti / nAmApi sthApanA dravyAbhyAmuktavaidhAdeva bhidyate iti / artha-bhAva kA pariNAmI kAraNa hone se dravya, nAma aura sthApanA se bhinna hai / jaise upayoga rahita vaktA dravya hai, jaba vaha upayogavAlA hotA hai taba upayoga svarUpa bhAva kA kAraNa hotA hai / athavA jisa prakAra bhAvendra rUpa pariNAma kA kAraNa honese sAdhu kA jIva dravyendra hotA hai / nAma-indra aura sthApanA indra isa prakAra bhAva indra ke pariNAmI kAraNa nahIM banate / jo vilakSaNa dharma pahale kahA hai usake kAraNa hI sthApanA aura dravya se nAma bhI bhinna vivecanA-vartamAna kAla meM jo paryAya hai unake sAtha saMbaddha pariNAmI kAraNa bhAva kahA jAtA hai / bhAva rUpa meM pariNata hone se pariNAmI kAraNa ko kAryabhAva kA dravya kahA jAtA hai| miTTI kA piMDa bhAva ghaTa ke rUpa meM pariNata hotA hai isa lie
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ usako dravya ghaTa kahate haiM / nAma ghaTa kA athavA sthApanA ghaTa kA pariNAma bhAva ghaTa ke rUpa meM nahIM ho sakatA, isa kAraNa dravya nAma aura sthApanA se bhinna hai| isI prakAra sAdhujIva kA kisI kAla meM arthAt AgAmI bhava meM bhAvendra ke rUpa meM pariNAma ho sakatA hai, para nAma-indra kA aura sthApanA-indra kA bhAva indra ke rUpa meM pariNAma nahIM hotA / isI abhiprAya ke anusAra vaktA puruSa ko dravya kahA jAtA hai / vaktA kA upayoga kisI viSaya meM kabhI hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai| upayoga AtmA kA dharma hai jaba kisI eka viSaya meM upayoga nahIM rahatA taba apekSA se AtmA ko upayoga rahita kahA jAtA hai / kucha kAla ke anantara AtmA vizeSa viSaya ke upayoga rUpa meM pariNata ho jAtA hai| isa upayoga kA kAraNa hone se upayoga rahita AtmA dravya kahA jAtA hai| sthApanA aura dravya ke jo vilakSaNa dharma dikhAye haiM-ve nAma meM nahIM haiM isa kAraNa nAma kA sthApanA aura dravya se bheda hai| mUlam-dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAdinA bhedavannAmAdInAM kenacidrapeNAbhede'pi rUpAntareNa bheda iti sthitam / artha-dUdha aura taka Adi meM zveta varNa Adi ke dvArA ameda hone para bhI mAdhurya Adi ke kAraNa jisa prakAra
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ meda hotA hai, isa prakAra nAma AdimeM bhI kisI rUpase ameda hai aura anya rUpase meda hai-yaha siddha huaa| vivecanA:-jo dharma vastuoM ko bhinna karate haiM unakI upekSA kara ke samAna dharma ke bala para yadi vastuoM meM abheda mAnA jAya to pramANoM se siddha vastuoM kA bheda bhI nahIM raha sakegA / gau, ghoDA, IMTa, patthara nadI Adi artha AMkha se dikhAI dete haiN| dRzyatva ina sabakA sAdhAraNa dharma hai, isake dvArA yadi ina saba ko abhinna mAnA jAya to pratyakSa Adi pramANoM ke sAtha virodha hogA / cetana aura acetana kA bheda anubhava siddha hai vaha bho nahIM raha skegaa| eka pariNAmI dravya ke aneka pariNAma hote haiN| unameM dravya ko dRSTi se abheda hone para bhI paryAya kI apekSA se bheda rahatA hai / vakra dUdha kA pariNAma hai ataH dravya kI apekSA se taka aura dUdha meM meda nahIM hai, para paryAya kI apekSA se ina donoM meM bheda hai| taka dUdha nahIM hai aura dUdha taka nahIM hai| dUdha kA rasa madhura hai aura taka kA rasa amla hai / nAma Adi kA bhI, saMbaMdha Adi kI apekSA se abheda samajhA jA sakatA hai, para unake jo svarUpa bhinna haiM unake kAraNa unameM bheda hai| mUlam-nanu bhAva eva vastu, kiM tadarthazUnyairnAmAdibhiriti cet / artha-zaMkA-bhAva kevala vastu hai, bhAva ke arthase zUnya nAma Adi ke dvArA kyA lAbha hai ?
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vivecanA:- kAraNabhUta dravya jaba kisI paryAya se yukta hotA hai taba usake dvArA kArya kiyA jA sakatA hai| bhAvarUpa artha se jo kArya siddha hotA hai vaha nAma, sthApanA athavA dravya se nahIM siddha hotA / miTTI kA jaba ghaTa rUpa meM pariNAma hotA hai tabhI pAno lAyA jA sakatA hai / ghaTa kA nAma athavA ghaTa kA citra athavA ghaTa kA kAraNa mRtpiMDa pAno lAne kA sAdhana nahIM bana sktaa| isa lie ghaTa zabda kA vAstava meM vAcya artha miTTI kA pariNAma svarUpa bhAva ghaTa hI hai, nAma Adi ko ghaTa zabda kA vAcya mAnane se koI lAbha nahIM hai / pAnI kA lAnA Adi vizeSa kArya ghaTa kA hai, vahI yadi kisI artha se nahIM siddha hotA to usako ghaTa nAma se kahanA ucita nahIM hai / nAma kevala nAma hai, - vaha nAma ke dvArA vAcya vastu ke samAna svayaM vastu nahIM ho sakatA / mUlam - na, nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvavAnatikramAt aviziSTe indra vastunyuccarite nAmAdi bhedacatuSTaya parAmarzanAt prakaraNAdinaiva vizeSa paryavasAnAt / artha - uttara - nAma Adi bhI vastu ke paryAya haiM, isa lie - sAmAnya rUpa se unameM bhI bhAvapana hai / sAmAnya rUpa se 'indra zabda kA uccAraNa karane para nAma Adi cAra bhedoM kA jJAna hotA hai, prakaraNa Adi ke dvArA vizeSa kA jJAna aMta meM ho jAtA hai /
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 vivecanA-kevala paryAya hI kArya ko siddha nahIM karatA / nAma Adise bhI kArya siddha hote haiM / ghaTa paryAya pAnI lAne kA sAdhana hai aura ghaTa kA nAma anya ko ghaTa ke viSaya meM jJAna karAne kA sAdhana hai| binA nAma ke ghaTa ke viSaya meM lAne kA le jAne kA athavA rakhane Adi kA vyavahAra nahIM ho sakatA / vyavahAra zabda ke adhIna hai, zabdarUpa na hone ke kAraNa bhAva ghaTa vAkya ke dvArA vyavahAra kA sAdhana nahIM ho sktaa| sthApanA bhI AkAra kA anubhava karAtI hai / AkAra kA anubhava karAnA bhI eka kArya hai| isa kAraNa sthApanA bhI bhAva hai kAraNa, dravya ko dekhakara ramase utpanna hone vAle kAryoM kA jJAna hotA hai / bhAvI kArya ke viSaya meM jJAna utpanna karanA yaha bhI eka kArya hai| sabhI bhAva eka prakAra ke kArya ko nahIM utpanna karate / bhAva ghaTa ke samAna nAma ghaTa Adi bhI apane apane kAryoM ke utpanna karane vAle hai, isalie ve bhI vastu rUpa hai| sAmAnya rUpase kisI bhI zabda ko sunakara nAma Adi cAroM kA jJAna hotA hai| kisa avasara para kisako lenA hai yaha nirNaya prakaraNa Adi ke dvArA hotA hai / bhAva jisa prakAra vastukA paryAya hai, nAma Adi bhI isa prakAra vastu ke paryAya haiN| malam-bhAvAGgatvenaiva vA nAmAdInAmupayogaH jinanAmajina sthApanAparinivRtamunidehadarzanAdbhAvollAsAnubhavAt / kevalaM nAmAditrayaM bhAvollAse'naikAntikamanAtyantikaM ca kAraNamiti aikAntikAtyantikasya bhAvasyAbhyahi
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvamanumanyante pravacanavRddhAH / etacca bhinnavastugatanAmAdhapekSayoktam / artha-athavA bhAva kA sAdhana hone ke kAraNa nAma Adi kA upayoga hai, "jina" ke nAmase "jina" kI sthApanA se aura jo muni nirvANa ko prApta ho gayA hai usake deha ke devanese bhAva meM ullAsa kA anubhava hotA hai isa lie nAma Adi bhAva ke sAdhana haiM / nAma Adi tonoM bhAvake ullAsa meM ekAnta rUpase aura Atyantika rUpase kAraNa nahIM hai kevala isa kAraNa pravacana ke vRddha AcArya bhAvako utkRSTa mAnate haiM / yaha samAdhAna bhinna vastuomeM rahanevAle nAma Adi kI apekSAse kahA hai / vivecanA-sAmAnya puruSa meM bhI "jina" nAma kA saMketa hotA hai isa nAma ko sunakara bho zrotA ke mana meM bhAva jinakA smaraNa ho jAtA hai aura atyanta bhakti prakaTa ho jAtA hai / isI prakAra jisake AkAra se rAga-dveSa Adi kA prabhAva prakaTa hotA hai isa prakAra kI jina pratimA ko dekha kara bhI bhAva kA ullAsa anubhava se siddha hai / jina pratimA ko dekhakara 'kaba mere rAga dveSa Adi zAnta hoMgeM aura maiM isake samAna ho jAU~gA' isa prakAra ko icchA ho jAtI haiN| samyak cAritra ke dvArA jo mokSa ko prApta huA hai, usa muni ke prANahona zarIra ko dekhakara bho bhaktibhAva utpanna hotA hai| isa rIti se bhAva kI abhivyakti ke sAdhana honese nAma Adi
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ tInoM vasturUpa haiN| nAma Adi sabhI bhAva ke sAdhana haiM para bhAva jinendra ko dekhakara bhakti kA jitanA utkarSa prakaTa hotA hai utanA jinendra kA nAma sunane para athavA jinapratimA ke dekhane para nahIM hotaa| isake atirikta nAma Adi bhAva ke ullAsa meM karbha kAraNa banate haiM aura kabhI nahIM banate / bhAva jinendra bhakti ke atyaMta ullAsa meM niyata kAraNa hai isalie prAcIna AcArya nAma Adi kI apekSA bhAva kA utkarSa adhika mAnate haiN| mUlam-abhinnavastugatAnAM tu nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvA deva vastutvam, sarvasya vastunaH svAbhidhAnasya nAmarUpatvAt, svAkArasya sthApanArUpatvAt kAraNatAyAzcadravyarUpatvAta, kAryApannasya ca svasya bhAva rUpatvAt / / artha-abhinna vastu meM rahanevAle nAma Adi to bhAva ke sAtha avinAbhAva honese hI vastu rUpa haiM / samasta vastuoM kA apanA abhidhAna nAma rUpa hai, apanA AkAra sthApanA svarUpa hai, vastu meM rahanevAlA kAraNa bhAva, dravya svarUpa hai| kArya rUpa meM pariNata apanA svarUpa 'bhAva' hai| vivecanA-bhAva ko vasturUpa mAna lene para pariNAmI kAraNa rUpa dravya ke viSaya meM vastu hone kI zaMkA nahIM raha sktii| bhAvake sAtha dravya eka vastu meM hai / mRtpiDa ghaTa ke rUpa meM pariNata hotA hai
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 isalie yadi bhAva ghaTa vastu hai to mRtpiDa rUpa dravyaghaTa bhI avazya vastu hai| jo pariNAmI kAraNa nahIM haiM unameM bho nAma aura sthApanA ho sakatI hai isalie nAma aura sthApanAke vasturUpa honemeM zaMkAkA avasara hai / daridra bAlaka nAmendra hai, kASTha athavA patthara ko pratimA sthApanA indra hai, ina donoM kA svarga ke adhipati bhAva indra se bahuta bheda hai isalie unake vastu rUpa hone meM zaMkA ho sakatI hai / para jaba eka vastumeM nAma aura sthApanA ho taba bhAvake samAna athavA dravya ke samAna vastu svarUpa hone meM zakA nahIM ho sakatI eka vastu kA vAcaka pada nAma hai usakI AkRti sthApanA hai uttara kAla meM prakaTa hone vAle paryAya kA utpanna karanevAlA svarUpa dravya hai / kArya rUpase abhivyakta svarUpa bhAva hai / udAharaNa ke lie ghaTa ko lIjie / ghaTa arthakA vAcaka ghaTa pada nAma hai / ghaTa kA AkAra sthApanA hai, uttaravartI paryAyoM ke utpanna karane kI zakti dravya ghaTa hai, ghaTa rUpase abhivyakti bhAva ghaTa hai, yahA~ para bhAva svarUpa ghaTa jisa prakAra vasturUpa hai, isa prakAra bhAvI kSaNoM meM hone vAle paryAyoM kI utpAdaka zakti ghaTase bhinna bhinna hone ke kAraNa vastu rUpa hai / yaha zakti vartamAna ghaTa meM pratota ho rahI hai isalie vastu hai, AkAra bhI ghaTa meM pratIta ho rahA hai usakA bhI ghaTa ke sAtha abheda hai-ataH vaha bhI vastu sUpa hai, varNAtmaka ghaTa pada bhI ghaTa artha ke sAtha pratota hotA hai-ataH vaha bhI vastu hai / ghaTa artha jisa prakAra ghaTa kahA jAtA hai
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra ghaTa pada bhI ghaTa kahA jAtA hai / ghaTa lAyA jA sakatA hai aura le jAyA jA sakatA hai, ghaTa pada bolA jA sakatA hai, lAne aura le jAne ke samAna bolA jAnA bhI vyavahAra hai / bhAva ghaTa ke samAna ghaTa pada bhI vyavahAra kA viSaya hai-isalie vastu hai / mUlam-yadi ca ghaTanAma ghaTadharmoM na bhavettadA tatastatsaMpra tyayo na syAt tasya svApRthagbhUta sambandhanimitta katvAditi sarva nAmAtmakameSTavyam / artha-aura yadi ghaTanAma ghaTa kA dharma na ho to ghaTa nAma se ghaTa kI pratIti nahIM honI cAhie, ghaTa pada se ghaTarUpa artha ke jJAna kA nimitta sambandha hai aura vaha sabandha svase arthAt ghaTa rUpa vAcya artha aura ghaTapada rUpa bAcaka se pRthak nahIM hai isa lie samasta vastu nAmAtmaka mAnanI caahiye| vivecanA-vastu kA nAma vastu ke jJAna meM nimitta kAraNa hai| ghaTa ke rUpa Adi guNa ghaTa ke jJAna meM kAraNa haiM / ghaTa ke rUpa Adi paTa ke dharma nahIM hai isalie unake dvArA paTa kA jJAna nahIM hotaa| ghaTa ke jJAna meM kAraNa honese ghaTanAma bhI rUpa Adi ke samAna ghaTa kA dharma hai / dharma aura dharmI kA abheda bhI hotA hai isa lie ghaTa aura ghaTanAma kA abheda bhI mAnanA cAhie / samasta vastuoM kA jJAna unake vAcaka padoM se hotA hai isa lie samasta vastuoM ko nAmAtmaka samajhanA cAhie / ghaTa vastu hai isa lie usase alaga na rahanevAlA ghaTanAma bhI vastu hai /
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaba nAma - sthApanA aura dravya bhinna bhinna vastuoM meM hote haiM, taba unakA svarUpa bhAva kA sAdhana hotA hai isa apekSA se nAma Adi kA vastu rUpa meM pratipAdana isa rIti se kiyA hai / mUlam - sAkAraM ca sarvaM mati - zabda - ghaTAdInAmAkAravatvAt, Arorar saMsthAnavizeSAdInAmAkArANAmanubhavasiddhatvAt / artha :- samasta padArtha AkAra se yukta haiM, vuddhi-zabda aura ghaTa Adi artha AkAra vAle haiM, nIla Adi aura AkRti vizeSa Adi AkAra anubhava se siddha haiM / vivecanA - buddhi jaba viSaya ko prakAzita karatI hai taba viSaya kA jo AkAra hotA hai usa AkAra meM svayaM bhI ho jAtI hai / sUrya Adi kA prakAza jaba vRkSa Adi ko prakAzita karatA hai taba vRkSa ke AkAra meM ho jAtA hai / buddhi bhI sUrya Adi ke prakAza ke samAna vRkSa Adi kI prakAzaka hai / vaha bhI vRkSa Adi ke AkAra ko dhoraNa karatI hai / jJAtA ko jisa prakAra bAhya vRkSa Adi meM AkAra pratIta hotA hai / isI prakAra jJAna meM bho vRkSa Adi kA AkAra pratIta hotA hai / yaha jJAna vRkSa kA hai aura megha Adi kA nahIM hai, yaha vyavasthA bhI binA AkAra ke nahIM ho sakatI / yadi vRkSa ke jJAna meM vRkSa kA AkAra pratIta na ho, to yaha jJAna vRkSa kA hai, megha Adi kA nahIM - isa prakAra kI vyavasthA nahIM ho sakatI / AkAra viSaya kI vyavasthA kA niyAmaka hai / bAhya ghaTa Adi vastu kA AkAra pratyakSa se siddha hai / zabda 1
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ yudgala kA pariNAma hai| isalie vaha bho AkAra se yukta hai / AkAra se yukta varNa jaba krama se rahate haiM taba unakA AkAra vizeSa nAma se kahA jAtA hai| pahale dh. pIche a. phira- i. usake anantara a kA uccAraNa jaba krama ke sAtha hotA hai| to 'ghaTa' pada kA eka AkAra prakaTa hotA hai| paTa Adi zabdoM meM varNoM kA krama anya rIti se hai isalie paTa Adi zabdoM kA AkAra ghaTa pada ke AkAra se bhinna hai| vAcya arthoM ke samAna vAcaka zabdoM kA bho AkAra hai / arthoM kA AkAra bAhya cakSu Adi indriyoM kA viSaya hai aura padoM kA AkAra zrotra kA viSaya hai itanA bheda hai vastu aura AkAra meM atyanta bheda nahIM hai isalie vRkSa Adi ke samAna AkAra bhI vasturUpa hai| mUlam-dravyAtmakaM ca sarva utphaNaviphaNakuMDalitAkArasamanvi- . tasarpavat vikArarahitasyAvirbhAvatirobhAvamAtrapariNAmasya dravyasyaiva sarvatra sarvadAnubhavAt / artha:- saba padArtha dravyAtmaka hai, U~cI phaNAvAle aura phaNA se rahita aura kuDalI AkAra se yukta sarpa ke samAna vikAra se rahita avirbhAva aura tirobhAvarUpa kevala pariNAma se yukta dravya kA hI samasta deza aura kAla meM anubhava hotA hai| vivecanA- arthoM meM vikAra pratikSaNa utpanna hote rahate haiM kucha vikAroM kA AkAra bahuta bhinna hotA hai / jahA~ AkAra / bahuta adhika bhinna hotA hai vahA~ vikAra spaSTa rUpa se pratIta hotA hai / miTTI kA piMDa jaba ghaTa bana jAtA hai taba piMDa kA jo
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 AkAra hai usase ghaTa ke AkAra kA bheda dekhate hI pratIta ho jAtA haiM / dUdha jaba dahI ke rUpa meM pariNata hotA hai taba dUdha aura dahI kA AkAra meM kucha bheda hotA hai, para utanA nahIM jitanA miTTI ke piMDa aura ghaTa kA hotA hai / dUdha kI golAI jitanI hoto hai utanI dahI kI bhI hotI hai / dUdha ke samAna daho bho varga meM zveta hotA hai / para dUdha drava rahatA hai aura dahI jamakara dhana ho jAtA hai itanA bheda prakaTa hotA hai| isa prakAra ke vikAroM meM ekabAra vikAra utpanna hone para phira vikAra se rahita dazA kA AkAra spaSTa nahIM dikhAI detA / dahI bana jAne para phira dUdha kA AkAra nahIM banatA / bIja aura aMkura meM kAraNa aura kArya ke AkAroM meM jo bheda hai vaha dUdha dahI Adi ko apekSA bhI atyanta adhika hai / vaTa vRkSa ke bIja kA AkAra atyaMta choTA hai / usako eka cIMTI (kIDI) bhI uThAkara idhara se udhara dUra taka le jA sakatI hai |jb vaha vRkSa bar3A hokara zAkhA prazAkhAoM ke sAtha phaila jAtA hai taba usako hAthI bhI nahIM ukhADa sakate / zAkhAoM ke lambe aura U~ce AkAra ke sAtha bIja ke atyanta laghu AkAra kA bheda bahuta spaSTa hai| isa prakAra ke samasta vikAroM meM AkAra kA bheda rahatA hai parantu eka anugata AkAra sadA rahatA hai yaha anugata rUpa dravya kA hai| jaba dravya kabhI vikAra meM bhinna AkAra ko dhAraNa kara ke phira mUla AkAra meM dikhAI detA hai to dravya kA anugata svarUpa spaSTa ho jAtA hai / sarpa jaba phaNa U~cA kara ke khaDA hotA hai usase
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 phaNa rahita dazA kA AkAra bhinna hotA hai / jaba vahI sarpa kuMDala ke samAna gola ho jAtA hai taba jo AkAra hai vaha phaNa ke nIce aura U~ce hone kI dazA se bhinna hotA hai / ina samasta dazAoM meM sarpa kA anugata Akara spaSTa pratIta hotA hai| eka hI sarpa kabhI phaNa U~cA karatA hai aura kabhI nIcA / vahI sarpa kabhI gola ho jAtA hai aura kabhI lambA / eka hI sarpa ke bhinna bhinna AkAra mUla rUpa ke sAtha bAra bAra dikhAI dete haiM, isalie anugata aura jo anugata nahIM hai isa prakAra ke donoM rUpa pratyakSa hote haiM / anugata rUpa dravya hai / anugAmI artha meM bhinna AkAra ke paryAyoM ko prakaTa karane kI jo zakti hai vaha bhI dravya kahI jAtI hai| kAraNabhUta dravya pratyakSa hai aura usako paryAyoM ke utpanna karane kI zakti pratyakSa nahIM hai, usakA paryAyoM se anumAna hotA hai / jaba paryAya samAna AkAra ke hote haiM taba unakA aneka dazAoM meM pratyakSa kaThina ho jAtA hai jaba artha anya artha ke rUpa meM pariNata nahIM hotA kintu pariNAma ko prApta karatA hai taba paryAyoM ke AkAra kA bheda kucha dazAmoM meM pratyakSa nahIM hotaa| Ajakala yantroM ke dvArA paisA Adi jo utpanna hote haiM unakA AkAra atyanta samAna hotA hai / yadi unako bhinna sthAna meM rakkhA huA na dekhA jAya to yaha paisA bhinna hai aura dUsarA bhinna hai yaha nahIM pratIta hotaa| eka hI sthAna para eka paise ko haTAkara usake sthAna para dUsarA paisA rakha diyA nAya to kevala dekhane se pahale aura dUsare paise kA meda spaSTa nahIM
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ dikhAI detA / jaba eka sthAna para eka dravya meM samAna AkAra ke paryAya niraMtara utpanna hote rahate haiM, bhinna AkAra ke artha ke rUpa meM pariNAma nahIM hotA, taba bhrama ho jAtA hai / eka dravya sthira rUpa pratIta hone lagatA hai / paryAyoM ke utpatti aura nAza nahIM dikhAI dete| jaba dIpa prakAza karatA hai taba usakI jvAlA prati kSaNa utpanna hotI aura naSTa hoto rahatI hai / teja anugata rUpa meM sthira rahatA hai / dekhane vAle ko 'teja' dravya ghaNToM taka eka sthira pratIta hotA hai| pratyeka kSaNa meM utpanna hone vAlI jvAlAoM kA bheda spaSTa rUpa se nahIM dikhAI detA / yaha jvAlA pahale kSaNa kI hai yaha dUsare kSaNa kI haiM isa rUpa se jvAlAoM kA bheda nahIM dikhAI detA yahA~ para anumAna ke dvArA jvAlAoM kA bheda pratIta hotA hai| jaba taka tela rahatA hai taba taka dIpa jalatA rahatA hai niraMtara tela ke nyUna hote rahane se anumAna hotA hai / prathama kSaNa ke tela se prathama jvAlA utpanna huI thI dUsare kSaNoM ke tela se anya jvAlAyeM utpanna hotI haiN| isa dIpa ke dRSTAMta se siddha hai jaba eka dravyarUpa adhikaraNa meM samAna AkAra ke paryAya utpanna hote haiM taba paryAyoM kA bheda nahIM pratIta hotA kintu kevala anugAmI dravya pratIta hotA hai / dIpa ke samAna samasta artha pudgala ke pariNAma haiM / jaba unameM anya hetuoM se bhinna AkAra ko dhAraNa karane vAle pariNAma nahIM utpanna hote taba bhI samAna AkAra ke pariNAma utpanna hote rahate haiN| ina sa
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 mAna AkAra ke pratikSaNa utpanna honevAle paryAyoM ke utpanna karane kI zakti anugAmI dravya meM rahatI hai / yaha zakti pratyeka dravya meM hai / zakti aura zaktimAna kA abheda hai isa lie zakti bhI dravya kahI jAtI hai| yaha zakti rUpa dravya pratyeka vastu meM hai / eka sthAna. para par3A huA ghaTa athavA loha bhI pratikSaNa naye naye paryAyoM ko utpanna karatA haiM / eka hI ghaTa jisa prakAra nAmarUpa aura sthApana rUpa hai isa prakAra zaktirUpa hone se dravyarUpa bhI hai / ataH dravya ke vastu hone meM zaMkA nahIM ho sakatI / mUlam- bhAvAtmakaM ca sarvaM parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyAnubhavAditi catuSTayAtmakaM jagaditi nAmAdinayasa mudayavAda / artha-samasta vastubhAvAtmaka hai arthAt paryAyarUpa hai. pratyeka kSaNa meM honevAle para apara kAryokI paramparA ke rUpa meM artha kA anubhava hotA hai isa kAraNa samasta jagata nAma-sthApanA-dravya-aura bhAva ina cAroM ke svarUpa meM hai / yaha nAma Adi nayoM kA samudayavAda hai| vivecanA-jaba bhI artha kA anubhava hotA hai taba kisI eka paryAya ke rUpa meM hotA hai| pratyeka artha meM nAma, AkAra, dravya aura paryAya hai| pratyeka atha meM kevala nAma, kevala AkAra, kevala dravya athavA kevala paryAya, kahIM bhI nahIM hai / ghaTa ko jaba dekhate haiM taba AkAra, anugAmI dravya, aura bhAva eka kAla meM dikhAI dete haiM, dravya paryAyoM ke binA aura paryAya dravya ke binA jasa prakAra nahIM pratIta hote / isa prakAra dravya aura paryAya AkAra
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke binA bhI nahIM pratIta hote / nAma kI pratIti taba spaSTa rUpase hotI hai jaba nAma kA uccAraNa kiyA jAtA hai / uccAraNa na hone para bhI vastu ko dekhakara nAma kA smaraNa avazya hotA hai / cakSu se sthApanA-dravya aura bhAva kA pratyakSa jisa prakAra hotA hai isa prakAra nAma kA pratyakSa yadyapi nahIM hotA to bhI nAma kA smaraNa avazya hotA hai / kisI bhI indriya ke dvArA prasyakSa ho, nAmakA saMbaMdha avazya rahatA hai / artha se sarvathA dUra rahakara nAma kA anubhava nahIM hotA / artha aura jJAna jisa zabda ke dvArA kahe jAte haiM, usI zabdase nAma bhI kahA jAtA hai| artha ko ghaTa kahate haiM , usake jJAna ko ghaTa kA jJAna kahate haiM / nAma ko bhI ghaTa kahate haiN| isa prakAra saba kA AkAra samAna hai| samasta artha nAma Adi ke rUpameM haiM-isalie nAma, sthApanA, dravya bhI bhAva ke samAna vastu haiM, yaha nAma Adi kA samudAyavAda hai| nAma AdicAra nikSepa haiM inake mAnanevAle nayoM kA nikSepa ke vAcaka zabdoM dvArA pratipAdana kara ke nAmanaya Adi kA prayoga kiyA gayA hai, nAmako mAnane vAlA naya nAmanaya, sthApanA ko mAnanevAlA sthApanAnaya kahA gayA hai| dravyanaya aura bhAvanaya zabda kA prayoga bhI isI rItise hai| jo bhI vastu hai| vaha saba nAma Adi cAroM ke rUpameM hai| AkAza ke puSpa Adi jo sarvathA asat haiM unameM nAma Adi cAroM kA svarUpa nahIM pratIta hotA, ataH samasta vastu nAma Adi cAra paryAyoMse yukta hai|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ [nikSepoM kA nayoM ke sAtha yoga] mUlam-atha nAmAdinikSepA nayaiH saha yojyante / tatra nAmA divayaM dravyAstikanayasyaivAbhimatam, paryAyAstikanayasya ca bhAva eva / Adhasya bhedau saMgrahavyavahArau, naigamasya yathAkramaM sAmAnyagrAhiNo vizeSagrAhiNazca anayorevAntarbhAvAt / RjusUtrAdayazca catvAro dvitIyasya bhedA ityAcArya siddhasena matAnusAreNAbhihitaM / jinabhadragaNikSamAzramaNa pUjya "nAmAitiyaM davaTTiyasya bhAvo a pajjavaNayassa / saMgahavavahArA paDhamagassa sesA u iyarassa // " ityAdinA vizeSAvazyake / artha-aba nAma Adi nikSepoM kI nayoM ke sAtha yojanA kI jAtI hai| dravyAstika naya, cAra nikSe. poMmeMse nAma sthApanA aura dravya nikSepa ina tInoM ko svIkAra karatA hai| paryAyAstika naya kevala bhAva ko svIkAra karatA hai| prathama dravyAstika ke do meda haiM-saMgraha aura vyavahAra / sAmAnyagrAhI naigama kA kramase saMgrahanaya meM aura vizeSagrAhI naigama kA vyavahAra naya meM antarbhAva hotA hai / RjusUtra odi cAra dvitIya paryAyAstika ke meda haiM yaha vastu AcArya siddhasena ke mata ke anusAra / pUjya jinabhadragaNi kSamAzramaNajIne vizeSAvazyaka meM kahI hai-vizeSAvazyaka kI gAthA isa prakAra haidravyArthika naya ko nAma Adi tIna abhimata haiM aura paryAyAstika ko kevala bhAva abhimata hai / saMgraha aura
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahAra dravyAthika ke meda haiM aura zeSa paryAyArthika ke bheda hai| vivecanA-svayaM sthira rahakara atIta anAgata aura vartamAna paryAyoM meM jo jAtA hai-vaha dravya hai| 'dravati iti dravyam' isa vyutpatti ke anusAra paryAyoM meM anugata aura sthira dravya kI pratIti hotI hai| isa dravya ko jo pradhAna rUpase svIkAra karatA vaha naya dravyAstika / saMgraha aura vyavahAra naya dravyAstika ke mata kA Azraya karate haiN| saMgraha sAmAnya dharma ke dvArA saba kA saMgraha karatA hai / saMgraya naya ke anusAra sabhI padArtha sat svarUpa haiN| sat rUpase samasta cetana aura acetana arthoM kI pratIti hotI hai| ina padArthoM meM paraspara jo bheda hai, vaha anya ko apekSAse pratIta hotA hai ataH vaha mukhya nahIM haiM / sat svarUpa kI pratItimeM anya kI apekSA nahIM haiM, ataH vaha mukhya hai / sat svarUpa kI apekSAse saba eka haiM / anugAmI svarUpa dravya kA asAdhAraNa tattva hai, anugAmo sattA ke kAraNa saba ko saMgraha kara ke sat rUpa se cetana aura acetana ko eka kahanevAlA saMgraha sattA ke rUpa meM dravya kA pratipAdaka hai, isalie vaha dravyAstika kA bheda kahA jAtA hai / ___vyavahAra naya bheda kA pratipAdana karatA hai / vaha jina bhedoM kA pratipAdana karatA hai unameM bhI dravya kA svarUpa sthira rahatA hai / paryAya kA Azraya vyavahAra karatA hai| paryAya dravyoMse sarvathA bhinna nahIM haiM / vyavahAra naya ke anusAra prat rUpa vastu ke bheda haiM dravya Adi / dravya ke bheda haiM jova Adi / jIva apane guNa aura paryAyoM meM anugata hai / pudgala apane guNa aura paryAyoM meM anu
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAmI sUpase vidyamAna hai / cetana acetana dravyoM ko svIkAra karane ke kAraNa vyavahAra naya bhI dravyArthika kA bheda hai| saMgraha aura vyavahAra donoM dravya kA Azraya lete haiM / saMgraha sat rUpa dravya kA Azraya lekara bhinna arthoM meM pradhAna rUpase ameda kA pratipAdana karatA hai| vyavahAra dravyoM ke bheda kA nirUpaNa karatA hai-yaha donoM kA meda hai| naigama bhI eka naya hai para vaha AcArya siddhasena ke mata ke anusAra saMgraha aura vyavahAra se bhinna nahIM hai| naigama do prakAra kA hai-eka sAmAnya kA bodhaka hai aura dUsarA vizeSa kA / jo sAmA-- nya kA pratipAdaka naigama hai usakA saMgraha meM aura jo vizeSa kA pratipAdaka hai usakA vyavahAra meM antarbhAva ho jAtA hai / naigama naya gauNa-mukhya bhAvase guNa aura guNI ke bheda aura abheda kA nirUpaNa karatA hai / guNoM kA Azraya dravya hai usakA pradhAna aura apradhAna bhAvase nirUpaNa guNoMke binA nahIM ho sakatA, ataH vaha bhI dravyArthikakA bheda hai / RjusUtra vartamAna kAla meM rahanevAlI vastu kA nirUpaNa karatA hai, ata ta aura anAgata paryAyoMse alaga kara ke nirUpaNa karane ke kAraNa usameM anugAmI svarUpa kI pradhAnatA nahIM hai ataH usako AcArya siddhasena paryAya naya kA bheda svIkAra karate haiN| isa mata ko mAnakara pUjya jinabhadragaNi mahArAjane vizeSAvazyaka meM RjusUtra ko paryAyAstikake bheda-rUpa meM kahA hai / dravya jisa prakAra vartamAna paryAya ke sAtha rahatA hai isa prakAra atIta aura anAgata paryAyoM ke sAtha
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI rahatA hai| kevala vartamAna paryAya ke sAtha mukhya rUpa se saMbaMdha hone ke kAraNa RjusUtra kA anugamI dravya ke sAtha nahIM, kintu ananugAmI paryAya ke sAtha saMbaMdha hai-yaha vaad| siddhasena divAkara ke anugAmiyoM kA abhiprAya hai / isa matake anusAra nAma, sthApanA, dravya, ina tIna nikSepoM kA saMbaMdha dravya stika ke sAtha hai, paryAyAstika ke sAtha nahIM / paryAyAstika naya kA saMbaMdha kevala bhAva nikSepa ke sAtha hai| mUlam-svamate tu namaskAranikSepa vicArasthale "bhAvaM ciya sadaNayA sesA icchanti samvaNi kkheve" [2847] iti vacasA trayo'pi zabdanayAH zuddhatvAdbhAvamevecchanti RjusUtrAdayastu catvArazcaturo'pi nikSega nicchanti avizuddhatvAdityuktam / artha:-apane matameM to jahA~ para namaskAra ke nikSepa kA vicAra kiyA hai vahA~ zabda naya bhAva nikSepa ko hI mAnate haiM aura zeSa naya saba nikSepoM ko mAnate haiM isa vacana ke dvArA zabda, samabhirUDha, aura evaMbhUna ye tInoM naya kevala bhAva ko aura RjusUtra Adi cAra naya azuddha hone se cAroM nikSepoM ko svIkAra karate haiM- yaha kahA hai| vivecanA--kiso pada ke dvArA vyutpatti ke ba use jo artha pratIta hotA hai usake vAcaka zabda ke viSaya meM sAMprata, samabhiruDha aura evaMbhUta ye tInoM zabdanaya pradhAnarUpase vicAra karate haiN| ghaTana
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ kriyA meM samartha ghaTa hI ghaTa hai isa vastu ke sAtha zabda nayoM kA saMbaMdha hai / jala kA lAnA ghaTana kriyA hai, jala kA lAnA eka paryAya hai vaha anugAmI dravya nahIM hai isa paryAya vizeSa ke sAtha mukhya rUpase saMbaMdha rakhane ke kAraNa zabda-naya bhAva-bodhaka kahe jAte haiM / jala lAne meM samartha ghaTa bhAva-ghaTa hai, vaha jisa prakAra nAmaghaTa athavA sthApanAghaTa nahIM hai, isI prakAra dravya ghaTa bho nahIM hai / bhAva ghaTa kA kAraNa hai mRtpiDa / usake sAtha zabdanayoM kA saMbaMdha nahIM hai / miTTI ke piMDase pAnI nahIM lAyA jA sakatA / apane AkAra meM jaba ghaTa bana jAtA hai tabhI pAnI lAyA jA sakatA hai| zabdanayoM ke anusAra dravya ghaTa ko ghaTa nahIM kahA jA sakatA / zabda aura artha ke vAcya-vAcaka bhAva ke sAtha RjusUtra kA saMbaMdha nahIM hai, vaha vartamAna kAla ke sAtha saMbaMdha rakhanevAle arthako svIkAra karatA hai / vartamAna kAla kA paryAya atIta aura anAgata meM nahIM hai isalie dravya ke anugAmI svarUpa ke sAtha yadyapi RjusUtra kA sIdhA saMbaMdha nahIM hai paraMtu gauNa rUpase saMbandha avazya hai / RjusUtra naya vartamAna paryAya ke AdhArabhUta dravya kI ekatA kA niSedha nahIM karatA / bhAva-ghaTa binA dravya ke pratiSThita nahIM ho sktaa| bhAva ghaTa meM bhI uttaravartI kSaNoM meM ghaTa ke utpanna karane kI zakti hai / isa apekSAse vaha bhI dravya ghaTa hai / isa svarUpa ke dravya ghaTa kA niSedha RjusUtra nahIM kara sakatA / ataH vizeSAvazyaka ke kartA apane mata meM RjusUtra ko bhI naigama Adi ke samAna dravyArthika kA bheda mAnate haiM aura RjusUtra ke anusAra dravya nikSepa kobhI svIkAra karate haiN|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam-RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tatra(tanna); RjusUtreNa dravyAbhyupagamasya sUtrAbhihitatvAta, pRthakatvAbhyupagamasya paraM niSedhAt / tathA ca sUtram-"ujjusuassa ege aNuvautte Agamao ega davyAvassayaM, puhattaM necchai ti" / [anuyo. sU.14] artha:-RjusUtra-nAma aura bhAva ina do nikSepoM ko hI mAnatA hai isa prakAra kucha loga kahate haiM / yaha mata yukta nahIM, RjusUtra dravya ko mAnatA hai yaha sUtra meM pratipAdita hai / yaha naya pRthaktva arthAt anekatA ko svIkAra karatA hai isI vastu kA niSedha hai| sUtra isa prakAra hai- RjusUtra nayake matase eka upayoga rahita puruSa AgamataH eka dravyAvazyaka hai yaha naya anekatA ko nahIM maantaa| vivecanA-Agama meM dravya nikSepa ke do prakAra ke bheda pratipAdita haiN| eka Agamase dravya hai Ara dUsarA noAgamase dravya hai / padArtha ke jJAna ko Agama kahate haiM, padArthajJAna kA abhAva, no-Agama kahA jAtA hai / jo ghaTa zabda kA uccAraNa karatA hai parantu ghaTa ke viSaya meM upayoga se arthAt ghaTa viSayaka avadhAna se zUnya hai, vaha puruSa Agama se dravya ghaTa hai / no Agama se dravyaghaTa tIna prakAra kA hai-jJAtAkA zarIra, bhAvI zarIra, aura ina donoM se bhinna miTTI rUpa ghaTa / ghaTa kA kAraNa honese jisa prakAra miTTI kA piMDa dravya ghaTa hai isI prakAra ghaTake viSaya meM jJAna rahita puruSa bhI pIche ghaTa viSaya kA jJAtA ho jAtA hai isa lie upayoga rahita puruSa ogamase dravya ghaTa hai / ghaTa ke jJAtA kA zarIra zilA para par3A
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ huA pUrva kAla meM jJAnayukta AtmA ke sAtha saMbaddha thA,, isalie isa kAla meM jJAtA kA zarIra dravya ghaTa kahA jAtA hai / jisa zarIra ke dvArA abhI ghaTa ko nahIM jAnatA hai kintu anya kAla meM isI zarIrase jAnegA vaha bhAvIzarIrarUpa dravya ghaTa hai / dravya nikSepa ke ina bhedoM meM atIta aura bhAvo zarIra ko athavA bhAvI kArya ke kAraNa ko dravya kahA gayA hai / anuyoga dvAra meM RjusUtra ke anusAra Avazyaka ke viSaya meM upayoga rahita puruSa ko dravya Avazyaka kahA hai| anuyogaddhAra sUtrake anusAra RjusUtranayake matameM dravya Avazyaka eka hai, vaha aneka dravya AvazyakoM ko nahIM mAnatA / jo loga RjusUtra ke anusAra dravya nikSepa ko nahIM svIkAra karate unakA anuyoga dvAra ke isa sUtrake sAtha virodha hai / kAryarUpa bhAva ko RjusUtra svIkAra karatA haiM isa viSaya meM sa. kA mata eka hai| kArya ghaTa meM bhI jo vartamAna paryAya hai vaha uttara kSaNa ke paryAyoM ke utpanna karane meM kAraNa hai / kAraNa honese bhAva dhaTa bhI dravya ghaTa hai / RjusUtra vartamAna kAlake sAtha saMbaddha bhAva kA pratipAdana mukhya rUpa se karatA hai jo / bhAva ghaTa vartamAna hai usameM uttara kSaNa ke ghaTa ko utpanna karane kI yogyatA hai / yaha yogyatA kAraNatA rUpa hai aura isa lie dravya rUpa hai / bhAva kA kArya svarUpa hI vartamAna kAla meM nahIM hai, kintu yogyatArUpa kAraNatA bhI vartamAna kAla meM hai| isalie RjusUtra naya ke anusAra dravya kA nikSepa ucita hai| RjusUtra aura dravyanikSepa ke paraspara saMbaMdha kA pratipAdana karanevAloM kA yaha abhiprAya hai|
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlam-kathaM cAya piNDAvasthAyAM suvarNAdidravyamanAkAraM bhavi SyatkuNDalAdi - paryAyalakSaNabhAvahetutvenAbhyupagacchan viziSTendrAdhabhilApahetubhUtAM sAkArAmindrAdisthApanAM necchet ?, na hi dRSTe'nupapannaM nAmeti / / arthaH-yaha RjusUtra naya piNDa avasthA meM AkArase rahita suvarNa Adi dravya ko bhAvI kuNDala Adi paryAyarUpa bhAva kA kAraNa honese svIkAra karatA hai to indra pada ke uccAraNa meM kAraNa aura AkAra se yukta indra Adi kI sthApanA kyoM nahIM mAnegA ? jo anubhava se yukta hai vaha ayukta nahIM hotaa| vivecanA-jusUtra ke mata meM dravya nikSepa ke siddha ho jAne para sthApanAkA svIkAra bhI Avazyaka ho jAtA hai| piNDa avasthA meM suvarNa-kuNDala Adi paryAyoM ke AkAra se rahita hotA hai / kuNDala paryAyarUpa bhAva kA kAraNa hone se suvarNa ke piNDa ko yadi RjusUtra dravya kuNDala Adike rUpameM mAna sakatA hai to sthApanA ke mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie / suvarNa kA piNDa dekhakara usake lie kuNDala Adi zabda kA prayoga nahIM hotaa| parantu indra ko pratimA ko dekhakara indra zabda kA prayoga hotA hai / suvarNa ke piMDa meM kuNDala Adi kA AkAra nahIM hai parantu pratimA meM indra kA AkAra hai| bhAva indra kA jisa prakAra vartamAna kAla ke sAtha sambandha hai isa prakAra sthApanA indra kA bhI arthAt indra kI pratimA kA bhI vartamAna kAla ke sAtha saMbaMdha hai / yaha vastu pratyakSa anubhava se siddha hai ataH Rjusutra ke mata meM sthApanA kA mAnanA yukta hai|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 mam-kiThaca, indrAdisamjhAmA tadartharahitamindrAdizabdavA cyaM vA nAmecchan ayaM bhAvakAraNasvAvizeSAt kuto nAma dravyasthApanenecchet / pratyuta sutarAM tadabhyupagamo nyaayyH| indramUrtilakSaNadravya-viziSTa tadAkArarUpasthApanayorindraparyAyarUpe bhAve tAdAtmyasaMbandhenAvasthitatvAttatra vAcya-vAcakabhAva sambandhena saMbaddhAnnA mno'pekSayA sannihitatarakAraNatvAt / arthaH aura bhI, yaha jusUtra kevala indra Adi saMkSA rUpa mAma ko athavA indra Adi ke bhartha se rahita indra Adi zabda ke dvArA pAcya vastu rUpa nAma ko mAnatA hai to bhAva kA kAraNa hone meM koI meda na honese dravya aura sthApanA ko kyoM nahIM mAnegA ? ulaTA usakA mAnanA adhika ucita hai| indra bhUrtirUpa dravya aura indrakA viziSTa AkAra rUpa sthApanA ye donoM indra paryAya rUpa bhAvameM tAdAtmya saMbaMdhase rahate hai, para nAma vAcyavAcaka saMbaMdha se rahatA hai, isa lie nAmakI apekSA draSya aura sthApanA bhAvake adhika nikaTa kAraNa haiN| vivecanA-RjusUtra nAmako svIkAra karatA hai yaha Apa bhI mAnate haiM / nAma do prakArakA ho sakatA haiM kevala indra Adi saMjJA rUpa athavA indra ke mukhya arthase rahita para indra zabda se vAdhya gopAla kA bAlaka mAdi vasturUpa hai / ye donoM prakAra ke nAma bhAvake kAraNa haiM isa lie inako RjusUtra svIkAra karatA hai|
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma nikSepa ke mAnane kA kAraNa dravya aura sthApanA meM bhI vidyamAna hai itanA hI nahIM, nAma kI apekSA dravya aura sthApanA indra paryAya rUpa bhAvameM adhika nikaTavartI hetu haiN| indra kI mUrti dravya hai aura usakA viziSTa AkAra sthApanA hai / ye donoM indra paryAya rUpa bhAvameM abheda se viSamAna haiM / indra kI mUrti aura usakA viziSTa AkAra donoM bhAva indra se alaga hokara nahIM dikhAI dete, parantu nAma bhAvaindra se alaga hokara pratIta hotA hai / nAmakA bhAvake sAtha sambandha vAcya-vAcakabhAvarUpa hai / dravya aura AkAra ke samAna nAma sarvathA bhAvake svarUpameM nahIM pratIta hotA, isa lie nAmakI apekSA adhika nikaTa hone se RjusUtra dravya aura sthApanA ko svIkAra karatA hai| malam-saMgrahavyavahArau sthApanAvI strIbhikSepAnicchata iti kecitaH arthaH-saMgraha aura vyavahAra sthApanA ko chor3akara anya tIna nikSepoMkA svIkAra karate haiM- yaha kucha logoM kA mata hai; vivecanA-saMgraha ke anusAra sthApanA ko na mAnanevAle nAma nikSepa ke dvArA sthApanA kA saMgraha kara lete haiM / unakA abhiprAya isa prakAra haibhinna arthIko sAdhAraNa dharmake dvArA saMgraha eka kara detA hai / nAma nikSepakA svarUpa isa prakArakA hai-jisake dvArA sthApanA bhI nAma nakSepake andara calI jAtI hai / eka nAma varNa rUpa hai, aura dUsarA
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma indra padake saMketa kA viSaya rUpa hai| jisa prakAra svarga ke adhipati bhAvaindra se bhinna hone para bhI saMketa ke kAraNa indrapada gopAla ke bAla kA bhI bodhaka ho jAtA hai, isa prakAra saMketake kAraNa sthApanA indra kA bhI vodhaka ho jAtA hai| indra nAma se pratIta hone ke kAraNa sthApanA bho nAmake antargata hai| yadyapi indra dvArA bhAva indrakA bho jJAna hotA hai, parantu isa kAraNa bhAva aura nAma kA aikya nahIM ho sakatA / bhAva indra kA bodha indra pada mukhya vRtti se karAtA hai / svargakA adhipati aizvarya se yukta hai isa lie usameM indra padakA saMketa marthake anusAra hai, parantu gopAla ke bAlakameM indra padakA saMketa arthake anusAra nahIM hai| gopAla kA bAlaka svarga para zAsana nahIM karatA, isa lie vaha vastutaH indra nahIM hai / mAtA-pitA ke dvArA saMketa kara dene ke kAraNa vaha indra kahA jAtA hai ataH nAma ke dvArA bhAvakA saMgraha nahIM ho sakatA / arthake vinA kevala saMketa se indra pada jisa prakAra gopAlake bAlaka kA bodha karAtA hai isa prakAra svarga para zAsanarUpa artha ke binA indra pratimA kA bodha bhI indra pada karAtA hai, isa lie nAmameM sthApanA kA antarbhAva ho sakatA hai / vyavahAra nayake matameM sthApanA nikSepa nahIM hai, isa matake mAnanevAle bho lokameM pracalita vyavahAra kA Azraya pradhAnarUpa se lene haiN| loga mukhya rUpase saMketa ke dvArA gopAla ke vAlaka Adiko svarga ke adhipati bhAva indra ko, aura jo jova anya bhava meM indra padako prApta karegA usako indra kahate haiM / isalie vyavahAra
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 nayake anusAra nAma dravya aura bhAva ye tIna nikSepa haiM, sthApanA nahIM hai| mlam-tannAnavadyaM yataH saMgrahiko'saMgrahiko'narpitabhedaH pari pUrNoM vA naigamastAvat sthApanAmicchatItyavazyamabhyupeyam, saGgraha-vyavahArayoranyatra dravyAthike sthApa nAbhyupagamAvarjanAt / arthaH-yaha kathana nirdoSa nahIM hai, kAraNa saMgrahika asaMgra hika athavA bhedakI vivakSA na karane vAlA paripUrNa naigama sthApanA ko mAnatA hai- yaha avazya mAnanA hogaa| saMgraha aura vyavahAra se bhinna dravyAthika meM sthApanA kA tyAga nahIM hai isase yaha tatva siddha hotA hai| vivecanA-saMgraha aura vyavahAra meM sthApanA ke tyAga kA pratipAdana karanevAlA vAdI jina hetuoMko kahatA hai ve hetu saMgraha aura vyavahAra kA virodha nahIM prakaTa karate / ve hetu nAmameM sthApanA kA antarbhAva karate haiM aura isa kAraNa vAdI sthApanAke tyAgako svIkAra karatA hai| vicAra kara dekhA jAya to antarbhAva mAnane para sthApanA kA svIkAra Avazyaka ho jAtA hai| saMgraha aura vyavahAra jaba nAmako svIkAra karate haiM to nAmake antargata sthApanA ko svIkAra karate haiM-yaha mAnanA hogA / nAmase sthApanA kA svarUpa bhinna ho aura usakA saMgraha aura * vyavahAra ke sAtha saMbaMdha na ho sakatA ho, taba sthApanA kA tyAga kahA jA sakatA hai|
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina hetuoMse nAmameM sthApanAkA antarbhAva kahA hai ve bhI yukta nahIM haiN| indrapada kevala saMketa ke balase aizvaryahIna gopAlake bAlaka rUpa nAmaindra kA vAcaka hai parantu indrakI pratimAmeM indra padakA prayoga saMketa ke kAraNa nahIM hotA / indra padakA prayoga gopAla bAlaka ke lie jisa prakAra hotA hai isa prakAra indra pratimAke lie bhI hotA hai, itane se yadi nAma aura sthApanA kA ameda mAnA jAya to nAma ke dvArA dravyakA bhI antarbhAva mAnanA cAhie / dravya indra meM bhI indra pada kA prayoga hotA hai / yadi Apa bhAvake sAtha saMbaMdha kA bheda honese nAma aura dravyakA bheda svIkAra kareM to nAma aura sthApanA meM bhI bheda mAnanA hogaa| dravya pariNAmI kAraNa hai dravyabhAvarUpa meM pariNata hotA hai / nAma kA pariNAma bhAva rUpa meM nahIM hotA inda nAma svargAdhipati indra ke rUpameM nahIM ho jAtA / indra nAma kevala saMketa ke balase gopAla ke bAlakakA pratipAdana karatA hai / isa kAraNa nAma aura dravyakA bheda ho to nAma aura sthApanA kA bhI bheda aparihArya ho jAtA hai / sthApanA ke sAtha nAmakA saMbaMdha kevala saMketa ke kAraNa nahIM hai / aizvarUpa arthake sAtha saMbaMdha honese indra padakA saMketa bhAva indrameM jisa prakAra hotA hai isa prakAra indra pratimA rUpa sthApanA meM nahIM hotA / pratimA svargapara zAsana nahIM karatI sthApanA meM indra pada kA prayoga mukhya rUpa se nahIM hai / sAdRzya ke kAraNa sthApanA meM indra pada kA prayoga hotA hai / sAdRzya rUpa saMbaMdha bhI sadbhAva sthApanA meM hotA hai| asadbhAva sthApanA meM
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 to sAdRzya bhI prayojaka nahIM hotA / vahA~ kevala abhiprAya prayojaka hotA hai / nAma nikSepa meM abhiprAya prayojaka nahIM hotA-isa lie nAma ke dvArA sthApanA kA abhAva yukta nahIM hai / nAma Adi cAroM kA bhinna svarUpa ke sAtha saMbaMdha saMgraha aura vyavavahAra meM svIkAra karanA caahie| isake atirikta yaha vAdI saMgraha aura vyavahAra se bhinna dravyArthika meM sthApanA kA svIkAra mAnatA hai / saMgraha aura vyavahAra se bhinna naigama naya dravyArthika hai isa viSaya meM matoM kA bheda nahIM hai / aba isa vAdI ko naigama meM sthApanA kA svIkAra mAnanA hogaa| naigama ke tIna bheda kiye jAte haiN| eka saMgrahika hai, dUsarA asaMgrahika hai, tosarA paripUrNa naigama hai / ina tInoM nagamoM meM sthApanA ko mAna lene para saMgraha aura vyavahAra meM bhI sthApanA kA nikSepa Avazyaka ho jAtA hai| mUlam-tatrAdhapakSe saMgrahe sthApanAbhyupagamaprasaGgaH saMgrahanaya matasya saMgrahika negamamatAvizeSAt / dvitIye vyavahAre tadabhyuyagamaprasaGgaH, tanmatasya vyayahAramatAdavize SAt / arthaH-inameM se pahalA pakSa ho to saMgrahameM sthApanA ko svo. kArakaranA paDegA, kAraNa, saMgraha nayake ke matameM aura saMgrahika naigama ke matameM koI meda nahIM hai / dUsarA pakSa ho to vyavahArameM sthApanA ko svIkAra karanA paDegA, kAraNa, asaMgrahika naigama aura vyavahArake matameM bheda nahIM hai|
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 vivecanAH-saMgrahika naigama saMgraha ke matako mAnatA hai| saMgraha jisa prakAra sAmAnya ko svIkAra karatA hai isa prakAra saMgrahika naigama bhI sAmAnya ko svIkAra karatA hai / yadi saMgraha ke mata ko mAnane vAlA naigama sthApanA ko mAnatA hai to saMgraha ko bhA samAna mata hone se sthApanA ko mAnanA pddegaa| yadi Apa a. saMgrahika naigama ke matameM sthApanA ko svIkAra karate haiM to vyavahAra nayameM sthApanA ko mAnanA paDegA / asaMgrahika naigama vyavahAra naya ke matako mAnatA hai / vyavahAra naya jisa prakAra vizeSa ko svIkAra karatA hai / isa prakAra asaMgrahika naigama bhI vizeSa ko svIkAra karatA hai / yadi asaMgrahika naigama sthApanA ko mAne to samAna mata hone se vyavahAra meM bhI sthApanA Avazyaka ho jAtI hai| mUlam-tRtIye ca nirapekSayoH saMgrahavyavahArayoH sthApanAbhyu pagamopapattAvapi samuditayoH saMpUrNanaigamarUpatvAttadabhyupagamasya durnivAratvam avibhAgasthAnnaigamAtpratyekaM tadekaikamAgagrahaNAt / artha:-tIsare pakSako mAnA jAya to nirapekSa saMgraha ara vyavahArameM sthApanA kA asvIkAra ho sakatA hai para paraspara mile hue saMgraha aura vyavahAra saMpUrNanagama ke svarUpa meM ho jAte haiM isa lie unako sthApanA svIkAra karanA paDegA / vibhAga rahita naigama nayake eka eka bhAgako saMgraha aura vyavahAra svIkAra karate haiN| vivecanAH-paripUrNa naigama saMgraha aura vyavahArase vilakSaNa hai isalie yadi vaha sthApanA ko svIkAra kare to saMgraha aura vya
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahAra ke anusAra sthApanA anivArya nahIM hotI para paraspara milakara saMgraha aura vyavahAra saMpUrNa naigama ke samAna ho jAte haiN| isa dazA meM saMpUrNa naigama ke eka eka bhAga ko lenevAle saMgraha bhIra vyavahAra ke lie bhI sthApanA Avazyaka ho jAtI hai| mlam-kiJca, saMgrahavyavahArayornegamAntarbhAvAtsthApanAbhyupaga malakSaNaM tanmatamapi tatrAntarbhUtameva, ubhayadharmalakSaNasya viSayasya pratyekamapraveze'pi sthApanAlakSaNasyaikadharmasya pravezasya sUpapAdatvAt , sthApanA sAmAnyatadvizeSAbhyupagamamAtreNaiva saMgrahavyavahArayo dopapatteriti yathAgama bhAvanIyam / arthaH-aura bhI, saMgraha aura vyavahArameM naigamakA antarbhAva hai isalie sthApanA kA svIkAra rUpa jo naigamakA mana hai vaha bhI una donoM ke antargata hai / ubhaya dharmarUpa arthAt sAmAnyavizeSa rUpa viSaya kisI ekameM nahIM praviSTa hotA para sthApanA rUpa eka dharma ke pravezakA upapAdana saralatA se ho sakatA hai| sthApanA sAmAnya aura sthApanA vizeSa mAna lene se saMgraha aura vyavahArakA bheda saMgata ho sakatA hai, isa rotise Agamake anusAra vicAra karanA caahie| vivecanA:-naigama do prakAra kA hai| eka kevala sAmAnya kA pratipAdana karatA hai aura dUsarA kevala vizeSakA / sAmAnya vAdI naigamakA saMgrahameM aura vizeSavAdI naigamakA vyavahAra meM anta rbhAva hai, isa kAraNa sthApanA kA svokAra rUpa jo naigama kA mata
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, vaha bhI saMgraha aura vyavahAra kA siddha ho jAtA hai / paripUrNa naigama kA viSaya sAmAnya bhI hai aura vizeSa bhI, ina donoM kA praveza akele saMgraha aura akele vyavahAra meM nahIM ho sakatA, paraMtu sthApanArUpa dharma kA praveza donoM meM ho sakatA hai| sAmAnya aura vizeSa rUpa donoM sthApanAoM kA svIkAra paripUrNa naigamameM hai| saMgraha kevala sAmAnyako aura vizeSako kevala vyavahAra svIkAra karatA hai| isalie donoM ko akelA saMgraha aura akelA vyavahAra yadyapi svIkAra nahIM kara sakatA para sthApanA ke svIkAra rUpa dharmako donoM svIkAra kara sakate haiN| sAmAnya sthApanA jisa prakAra sthApanA haiM isa prakAra vizeSa sthApanA bhI sthApanA hai isalie sthApanA kA svIkAra naigamake samAna saMgraha aura vyavahAra meM bhI samAna rUpase hai| yadi Apa kaheM yadi donoM sthApanA ko svIkAra karate haiM to isa viSayameM saMgraha aura vyavahAra kA bheda nahIM rhegaa| to yaha zaMkA yukta nahIM hai, sAmAnya sthApanA ko svIkAra karanA saMgraha kA aura vizeSa sthApanA ko svIkAra karanA vyavahAra kA asAdhAraNa dharma hai ataH donoM kA bheda bhI hai| mUlam-etazca nAmAdinikSapairjIvAdayaH padArthA nikssepyaaH| arthaH-ina nAma Adi nikSepoMke dvArA jIva Adi padArthoM kA nikSepa karanA caahie| jIvake viSayameM nikSepaH
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 mUlam-tatra yadyapi yasya jIvAsyAjIvasya vA jIva iti nAma kriyate sa nAmajIvaH, devatAdipratimA ca sthApanAjIvaH, aupazamikAdibhAvazAlI bhAvajIva iti jIva viSayaM nikSepa trayaM sambhavati, na tu drvynikssepH| arthaH-jisa jIva athavA ajIvakA jova yaha nAma kara diyA jAtA hai vaha nAma jIva hai / devatA AdikI pratimA sthApanA jIva hai, aupazamika Adi bhAvoM se jo yukma hai vaha bhAva jIva hai, isa prakAra jIvake viSayameM tIna nikSepa ho sakate hai, para dravya nikSepa nahIM ho sktaa| vivecanA:-cetana athavA acetana arthako jIva nAma diyA jAya to vaha nAma jova hai / manuSya Adi jIvoM ke bheda haiM, ve saba sAmAnya rUpase jIva haiM / ve saba jIva jIvanase yukta haiN| inakA jaba jIva nAma hai taba vaha vAcya arthase yukta hotA hai| jaba acetana kASTha AdikA jIva nAma dhara diyA jAtA hai taba vaha jIvana rUra vAcya arthase rahita hotA hai isa dazAmeM yaha nAma hI jIva hai / jaba kisI acetana vastukA jIva nAma rakha diyA jAtA hai taba vaha acetana, nAma jIva kahI jAtI hai / jisa prakAra svarga ke adhipati indra se bhinna gopAla kA bAlaka nAmase indra kahA jAtA hai isa prakAra jIvase bhinna acetana artha nAmase jIva kahA jAtA hai| devatA, manuSya AdikI pratimAkA sthApana jIva buddhise kiyA jAya to vaha pratimA sthApanA jIva kahA jAtA hai| devatA
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura manuSya zarIradhArI haiM isa dazAmeM zarIrakA jo AkAra hai vaha AkAra AkArarahita jIva kA bhI mAna liyA jAtA hai| indra kI pratimA indra kI buddhi se banAI jAtI hai aura vaha sthApanA indra kahalAtI hai / isa prakAra jIva kI kAI pratimA banAI jAya aura usameM jIva buddhi kA sthApana kiyA jAya to vaha pratimA, devatA kI ho vA manuSya AdikI, sthApanA jIva hai| __ aupazamika Adi bhAvoMse yukta.jIva bhAva jIva hai / jIva jJAna svarUpa hai, karma pudgaloke upazama Adi ke kAraNa jJAnake pariNAma bhinna prakArake ho jAte haiN| ye samasta pariNAma sadA jIvameM nahIM hote paraMtu koI na koI pariNAma avazya rahatA hai / caitanya AtmAkA asAdhAraNa svarUA hai usase rahita AtmA kabhI nahIM hotA / agni jisa prakAra uSNatA se rahita nahIM hotA isa prakAra jIva kabhI caitanyase rahita nahIM hotaa| karma ke kAraNa jJAna ke pariNAma aneka prakArake hote rahate haiM, ina pariNAmAMse yukta jIva bhAvajIva hai| isa prakAra jIvake viSayameM nAma sthApanA aura bhAva ye tIna nikSepa ho sakate haiM-parantu dravya nikSepa nahIM ho sktaa| mUlama-ayaM hi tadA sambhavet, yadyajIvaH sannAyatyAM jIvo 'bhaviSyat, yathA'devaH sannAyatyAM devo bhaviSyat (n) dravya deva iti / na caitadiSTaM siddhAnte, yato jIvatvamanAdinidhanaH pAriNAmiko bhAva iSyata iti /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ arya:-yaha taba ho sakatA thA, yadi ajIva hotA huA koI artha bhAvI kAlameM jIva ho jAtA / jisa prakAra jo deva nahIM hai vaha deva hone vAlA ho to dravyadeva kahA jAtA hai parantu yaha siddhAnta meM iSTa nahIM hai, kAraNa, jIvatva Adi aura antase rahita pariNAmika bhAva mAnA jAtA hai| vivecanAH-vartamAna kAlameM jo paryAya hai usakA kAraNa svarUpa artha, dravya kahA jAtA hai| ghaTa vartamAna kAlakA pariNAma hai / mRtpiDa isakA kAraNa hai, vaha dhaTa ke rUpameM nahIM hai-isalie dravya ghaTa kahA jAtA hai| yadi koI jIvabhinna artha anya kAla meM jIva rUpase pariNAma ko prApta ho sake to kAraNa honese usako dravya jIva kahA jA sakatA hai / parantu jIva na utpanna hotA hai na naSTa hotA hai / jo artha jIvase bhinna cetanAzUnya hai vaha kabhI jIva svarUpa ko nahIM prApta karatA / jo abhI manuSya hai parantu pIche kabhI devarUpameM hogA vaha manuSya hotA huA bhI dravya deva hai / parantu ajIva aura jIvakA paraspara kArya-kAraNamAva nahIM hai, isalie koI bhI artha dravya jIva nahIM ho sakatA / mUlam-tathApi guNaparyAyaviyuktatvena buddhayA kalpito'nAdi pAriNAmikabhAvayukto dravyajIvaH, zUnyo'yaM bhaGga iti yAvat , satAM guNaparyAyANAM buddhayApanayasya kartumazakyatvAt na khalu jJAnAyattArthapariNatiH kintu arthoM yathA yathA vipariNamate tathA tathA jJAnaM prAdurastIti / -yahA~ para "satAM guNaparyAyANAM" se pahale "zanyo'yaM bhaMga iti yAvat" itanA pATha nahIM honA cAhie
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 "" kintu " dravyajIvaH" isake anantara " iti kecit tana itanA pATha honA cAhie / "tathA tathA jJAnaM prAdurastoti " isake anantara " zUnyo'yaM bhaMga iti yAvat " itanA pATha honA caahie| isa prakAra pATha ko mAnane para artha isa prakAra hogA arthaH- to bhI guNa aura paryAyase rahita rUpameM buddhike dvArA kalpita kiA huA anAdi vAriNAmika bhAvase yukta dravya jIva haiM / yaha mata yukta nahIM, jo guNa aura paryAya vidyamAna haiM unako kalpanAse nahIM haTAyA jA sakatA / padArthakA pariNAma jJAna ke adhIna nahIM hai kintu artha jisa jisa rUpase pariNAma ko prApta karatA hai usa usa rUpase jJAna prakaTa hotA hai / vivecanAH- dravyakA guNa aura paryAyoMke sAtha jo sambandha hai vaha kisI kAlameM dUra nahIM hotA parantu usakI kalpanA kI jA sakatI hai / vastukA jo svarUpa hai usake viruddha artha satya rUpa meM nahIM ho sakatA parantu kalpanA ke dvArA nyUna aura adhika pariNAma meM vaha viruddha kiyA jA sakatA hai / eka manuSya jaba taka manuSya hai taba taka usake zarIra para siMhakA sira nahIM hai parantu siMhake siravAle manuSya kI kalpanA ho sakatI hai / isI prakAra manuSyake zarIra meM paMkha nahIM hote parantu kalpanAke dvArA usameM paMkha lagAye jA sakate haiM / isI prakAra dravya yadyapi kisI kAlameM guNa aura paryAyose rahita nahIM hotA to bhI dravyake isa prakAra ke svarUpakI kalpanA kI jA sakatI hai jisameM guNa aura paryAya na hoM / isa
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakArakA guNa aura paryAyase rahita jIva pIcheke kAlameM guNa aura paryAyase yukta ho sakatA hai / isa prakArake kalpita jIvako guNa aura paryAyase viziSTa jIvakA kAraNa honese dravya jIva kahA jA sakatA hai| kucha loga isa prakAra jIvake viSayameM bhI dravya nikSepakA pratipAdana karate haiN| parantu yaha yukta nahIM hai / jo vastu vidyamAna hai usake viruddha kalpanA ho sakatI hai, parantu kalpanA ke anusAra arthakA pariNAma nahIM hotaa| manuSyake zarIrameM kalpanAse siMhakA sira lagA dene para bhI vAstavameM sirakA sambandha nahIM hotA aura na hI manuSyake zarIra para pa~kha ho jAte haiM / isI prakAra anAdi pAriNAmika caitanyase yukta jIva kisI bhI samayameM guNa aura paryAyoMse rahita nahIM ho sakatA / ataH isa prakArakA kalpita jIva bhAva jIvakI apekSAse dravya jIva nahIM ho sakatA / isa liye jIvake viSaya meM dravya nikSepa nahIM hai| yahA~ para tarka bhASAke mudrita pAThameM itanA pheraphAra kiyA jAya to upAdhyAyajI ne tattvArtha sUtrake nyAsa pratipAdaka bhASya kI jisa prakAra vyAkhyA kI hai usake sAtha pUrNa saMgati ho jAtI hai / mUlama-na caivaM nAmAdicatuSTayasya vyApitA bhaGgaH yataH prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu tat sambhavati / yadyatraikasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApiteti vRddhaaH|
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaH-isa prakAra honese nAma Adi cAra nikSepoMkI vyApa katAkA bhaGga ho jAtA hai yaha nahIM mAna lenA caahie| kAraNa, prAyaH anya samasta padArthoM meM ve ho sakate hai yadi yahA~ ekameM nahIM hote to itane se unakI vyApakatA dUra nahIM hotI yaha vRddha logoM kA kahanA hai| vivecanAH-anuyoga dvArameM kahA hai- jo bhI artha ho usameM cAroM nikSepoMkA sambandha karanA cAhie "jattha ya jaM jANijjA nikkheve giravasesaM / jattha vi ya na jANijjA caukkayaM NivikhavaM tattha // " [anuyoga dvAre sU. 1] iti / isa vacanase nikSepa vastumAtrake vyApaka pratIta hote haiM / yadi jIvameM dravyakA nikSepa na ho sake to vyApakatAkA bhaGga ho jAtA hai| isake uttarameM kahate haiM, adhika padArthoM ke sAtha sambandha honese yahA~ para vyApakatA kahI gaI hai / kucha eka arthomeM yadi kisI nikSepa kA saMbaMdha na ho to itanese vyApakatA kA bhaGga nahIM ho jAtI / tattvArtha sUtrake bhASya kI TIkAmeM isa vastukA pratipAdana hai| (tattvA rthAdhigamasUtra, svopajJabhASyaTIkAlaGkRta, prathama adhyAya, sUtra 5 pRSTha 48.) mUlam-jIvazabdArthajJastatrAnupayukto dravyajIva itypyaahuH| artha:-jo jIva zabdake arthako jAnatA hai kintu jIvake viSayameM kisI kAlameM upayoga se zUnya hai vaha puruSa . usa kAlameM dravya jIva hai yaha bhI kucha loga kahate haiN|
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecanAH-jo loga nikSepoMkI vyApakatAko siddha karanA cAhate haiM unameM se kucha loga zAstrakI paribhASAkA Azraya lekara jIvake viSayameM dravya nikSepakA nirUpaNa karate haiN| " anupayogI dravyam" isa prAcIna paribhASAke anusAra upayogake abhAva ko dravya kahate haiN| isalie jIva zabdake arthakA jJAna hone para bhI jaba jIvake viSayameM upayoga nahIM hai taba puruSa dravyajIva kahA jA sakatA hai| isa viSayameM upAdhyAyajI isa uttarako bahuta yukta nahIM samajhate / nikSepake prakaraNameM mukhya rUpase dravya vaha hotA hai jo bhAvakA kAraNa ho para svayaM bhAva rUpa na ho / dravyakA yaha mukhya svarUpa jIvameM nahIM ho sktaa| malam-apare tu vadanti-ahameva manuSyajIvo [dravyajIvo] 'bhidhAtavyaH uttaraM devajIvamaprAdurbhUtamAzritya ahaM hi tasyotpitsordeva jIvasya kAraNaM bhavAmi yatazcAhameva tena devajIvabhAvena bhaviSyAmi, atohamadhunA dravyajIva iti / etatkathitaM tairbhavatipUrva pUrvo jIvaH parasya parasyotpitsoH kAraNamiti / asmiMzca pakSe siddha eva bhAvajIvo bhavati nAnya iti etadapi nAnavadyamiti tattvArthaTIkAkRtaH artha:-anya loga kahate haiM- jo abhI utpanna nahIM huA isa prakArake uttara kAlameM honevAle deva jIvakI apekSAse maiM manuSya jIva hI dravya jIva hU~ isa prakAra
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahanA cAhie / kAraNa, isa utpanna honevAle deva jIvakA maiM kAraNa huuN| maiM hI usa deva jIvake svarUpameM ho U~gA isaliye maiM aba dravya jIva huuN| unake kahanekA abhiprAya isa prakAra hai- pUrva pUrva kAlakA jIva utpanna honeghAle para para kAlake jIvakA kAraNa hai / isa pakSa meM siddha hI bhAva jIva ho sakatA hai, anya nahIM isa kAraNa yaha mata bhI doSa rahita nahIM hai, yaha tattvArthako TIkAke kartA kahate haiM / vivecanAH-jo loga kAraNa ko dravya mAnakara jIvake viSayameM dravya nikSepakA pratipAdana karate haiM unake matakA nirUpaNa aura usameM doSakA pratipAdana upAdhyAyajIne tattvArthake TIkAkArake anusAra kiyA hai| jo abhI manuSya hai para kAlAntarameM deva rUpase svarga meM utpanna hogA vaha deva jIvakA kAraNa hai / mRtpiDa jisa prakAra ghaTa rUpameM pariNata hotA hai isa prakAra manuSyakA jIva deva jIvakA kAraNa hai / isa rItise kucha loga utpatti aura vinAzase rahita jIvake bhI utpAdaka jIvakA pratipAdana karate haiM / kAryakI apekSA kAraNa pUrva kAlameM hotA hai| deva jIva uttara kAlakA hai, manuSya jIva pUrva kAlakA hai, isalie ina donoM jIvoMmeM kArya-kAraNabhAva ho sakatA hai yaha kucha logoMkA dravya jIvake viSayameM mata haiM / tattvArtha ke TIkAkAra kahate haiM, yadi isa matako mAnakara dravya jIvakA upapAdana kiyA jAya to manuSya Adi sabhI jIva dravyajIva ho jaayeNge| eka
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhavakA jIva uttara kAlake bhavake nIva kA kAraNa hotA hai isa apekSA anusAra samasta jIva dravya jIva ho jAyeMge, koI bhAvajIva nahIM rahegA / kArya dazAmeM artha bhAva hai aura kAraNa dazA meM dravya hai / eka hI kAlameM eka hI artha kAryarUpa aura kAraNarUpa nahIM ho sakatA isa matako mAna lene para kevala eka siddha hI bhAva jIva ho sakegA / siddha ho jAneke anaMtara jIva anya bhavameM utpanna nahIM hotA, isalie vaha bhAvarUpameM hI rhegaa| jitane bhI saMsArI jIva haiM ve saba isa mata ke anusAra dravya ho jAyeMgeM koI bhI bhAva jIva na ho sakegA / vAstavameM saMsAra ke sabhI jIva bhAvajIva haiM ataH isa rIti se dravya jIvakA svarUpa ucita nahIM hai / mUlam idaM punarihAvadheyaM - itthaM saMsArijIve dravyatve'pi bhAvatvAvirodhaH, ekavastugatAnAM nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvapratipAdanAt / tadAha bhASyakAraH - "ahavA vatthUbhihANaM nAmaM ThavaNA ya jo tayAgAro kAraNayA se davvaM, kajjAvannaM tayaM bhAvo || 1 || " [60 ] iti / artha:- yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai- isa prakAra saMsArI jIvake dravya hone para bhI bhAvatvakA virodha nahIM hogA / eka vastumeM rahanevAle nAma AdikA bhAvake sAtha avinAbhAva hai, isa vastukA pratipAdana zAstra meM hai / bhASyakAra kahate haiM- athavA vastukA abhidhAna nAma hai, usakA AkAra sthApanA hai, bhAvA
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyake prati kAraNatA dravya hai aura kArya dazAmeM vaha vastu bhAva hai| vivecanAH-tattvArthake TIkAkAra kahate haiM yadi manuSya jIvako deva jIvakA kAraNa honese dravya jIva kahA jAya to vaha dravya jIva hI rahegA vaha bhAva jIva na ho sakegA, isa prakAra saMsArI jIvameM bhAvakA nikSepa vyApaka nahIM rahegA / jo siddha jIva bhAva jIva hogA vaha dravya jIva na ho skegaa| isa prakAra nikSepa avyApaka rahegA / upAdhyAyanI kahate haiM- TIkAkArajIne dravya jIvakA pratipAdana karanevAle isa matameM jisa rItise nikSepakI avyApakatA kA nirUpaNa kiyA hai vaha ucita nahIM hai / jo saMsArI jIva anya bhavake jIvakA kAraNa ho se dranya hai vaha bhAva bhI ho sakatA hai / eka artha, kAraNa honese dravya aura kArya dazAmeM honese bhAva kahA nAya to isameM koI bAdhaka nahIM hai / jo jIva saMsArI hai vaha anAdi pAriNAmika jIva bhAvase yukta hai isalie bhAva jIva hai, deva jIvakA kAraNa hai isalie dravya bhI hai / vizeSAvazyakake bhASyakAra eka arthameM dravya aura bhAvakA pratipAdana karate haiN| mUlam- kevalamaviziSTajIvApekSayA dravyajIvatvavyavahAra eva . na syAt, manuSyAderdevatvAdiviziSTajIvaM pratyeka hetutvAditi / artha:-isa prakAra mAnane para kevala sAmAnya jIvakI ape kSAse dravya jovakA vyavahAra na ho skegaa| manuSya
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adi devabhAvase viziSTa jIvake prati hI kAraNa hai| upAdhyAyajI svayaM uktamatameM doSakA pratipAdana isa rItise kahate haiM- jo manuSya deva jIvakA kAraNa haiM usako dravya deva kahA jA sakatA hai, para dravya jIva nahIM kahA jA sktaa| ghaTa kA kAraNa hone se mRtpiDako dravya ghaTa kahate haiM. dravya pRthivI nahIM khte| jo manuSya jIva hai vaha svayaM ajIva hokara jIvakA kAraNa nahIM haiM isalie sAmAnya jIvakI apekSA dravya jIva nahIM kahA jA sakatA / manuSya aura devameM kArya kAraNabhAva honese sAmAnya jIvako apekSA kisI artha meM kAryakAraNabhAva nahIM siddha hotA / ataH sAmAnya jIvakI apekSAse jIvake viSayameM dravya nikSepa nahIM ho sktaa| isa kAraNa jo nikSepameM avyApakatA hai usako mAnanA cAhie / jIva kyA, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya bhI isa prakAra ke artha jinameM dravya nikSepa nahIM ho sktaa| yadi koI isa prakAra kA artha ho jo svayaM dharmAstikAyake rUpameM na ho aura dharmAstikAyakA kAraNa ho to vaha dravya dharmAstikAya kahA jA sakatA hai| parantu isa prakArakA artha nahIM hai, ataH dharmAstikAvameM dravya nikSepa nahIM ho sktaa| adharmAstikAya aura AkAzAstikAyameM bhI isI prakAra dravya nikSepa nahIM ho sakatA / kucha arthomeM kisI nikSepake na hone para bhI prAyaH saba arthoM meM cAroM nikSepa ho sakate haiM isalie isako vyApaka kahA gayA hai|
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 mUlam - adhikaM nayarahasyAdau vivecitamasmAbhiH / artha:- adhika vicAra hamane nayarahasya AdimeM kiyA hai / iti mahAmahopAdhyAya zrI kalyANa vijayagaNi ziSya mukhya paMDita zrI lAbhavijayagaNi ziSyAvataMsa paMDita zrI paNDita zrI naya jIta vijayagaNisatIrthya vijaya gaNi ziSyeNa paNDita zrI padmavijayagaNi sodareNa paNDita yazo vijayagaNinA viracitAyAM jaina tarka bhASAyAM nikSepa paricchedaH saMpUrNaH, tatsaMpUrvau ca saMpUrNeyaM jaina tarka bhASA // artha:- paMDita yazovijayagaNike dvArA racita jaina tarka bhASA meM nikSepa pariccheda pUrNa hoM gayA aura usake pUrNa hone para : yaha jaina tarka bhASA samApta huI / antima vAkyake anya padoMkI vyAkhyA pahale kI jA cukI hai| // iti nikSepa parichedaH //
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 mUla zlokaHsarizrI vijayAdidevasuguroH paTTAmbarAhamaNau, sUrizrI vijayAdisiMhasugurau zakrAsanaM bhejuSi / tatsevA'pratimaprasAdaja nitazraddhAnazuddhayA kRtaH, grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 1 // artha:-zrI vijayadevasUri gurujIke pATa rUpa AkAzameM zrI vijayasiMhasUri gurujI jaba indra ke Asanapara pratiSThita ho gaye taba unakI sevAke anupama prasAdase jo samyagdarzana utpanna huA usakI nirmalatA ke kAraNa isa granthakI racanA huI hai| yaha grantha paNDitoMke kulameM Ananda aura vinodakA prasAra karatA rahe // 1 // zlokaHyasyAsana guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayAH, bhrAjante sanayA nayAdi vijayaprAjJAzca vidhApradAH / premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH, tena nyAyavizAradena racitA stAttarkabhASA mude // 2 // arthaH-utkRSTa AzayavAle paMDita jovijaya jisake guru the aura naya yukta paNDita nayavijaya jisake vidyAdAtA birAjamAna ho raheM haiM, jisake premakA nivAsarUpa paMDita padmabijaya sagAbhAI hai usa nyAyavizAradane taka bhASA kI racanA kI hai| yaha tarka bhASA AnaMda ke lie hotI rahe // 2 //
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 mUlazloka:tarka bhASAmimAM kRtvA mayA yatpuNyamarjitam / prApnuyAM tena vipulAM paramAnaMdasampadam ||3|| arthaH- isa tarkabhASAkI racanA karake jo puNya maiMne prApta kiyA hai usake dvArA maiM paramAnandakI vizAla saMpatti ko prApta karUM // 3 // mUlazlokaH pUrvaM nyAyavizAradatva virudaM kArayAM pradattaM budhaiH nyAyAcAryapadaM tataH kRtazatagranthasya yasyArpitam ziSyaprArthanayA nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizuH tattvaM kiJcididaM yazovijaya ityAkhyAbhRdAkhyAtavAn // 4 // arthaH- jisako pUrvakAlameM paNDitoMne kAzI meM nyAyavizArada kI upAdhi dI thI / usake anantara sau granthoM kI racanA kara cukane para nyAyAcArya pada arpaNa kiyA / utkRSTa paNDita nayavijayajI ke zizu yazovijaya isa nAmake dhAraNa karanevAlene ziSyoMko prArthanAse isa tattvako saMkSepase kahA // 4 //
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana: kAmanA adhyApana ke kAla meM muno zrI ratnabhUSaNa vijayajI aura munI zrI hemabhUSaNa vijayajI se prerita hokaramahA mahopAdhyAya zrI yazo vijayajI gaNivarakRta __-jaina tarka bhASA kI hindI bhASA meM vivecana, sahita jisa TokA kA AraMbha maudalya Izvara candra zarmA ne kiyA thA-vaha samApta huii| ____ "isa TIkA ke dvArA tarka premiyoM ko jaina tarka ke tAtvika svarupa ko samajhane meM sahAyatA mile yaha TIkAkAra kI kAmanA hai" -iti savivecanA jaina tarka bhASA
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fax anvIkSaNa AnvIkSikI arthAt nyAyavidyA samasta vidyAoM ke liye dIpaka ke samAna upakAraka hai / pramANoM aura nayoM kA Azraya lekara anya vidyAeM apane-apane pratipAdya viSaya kA nirUpaNa karatI hai / ve pramANa aura nayoM kA nirUpaNa nahIM karatI / anya vidyAoM ke dvArA jina sAma-daMDa Adi kA aura kRSi Adi kA pratipAdana hotA hai / unameM bhI nyAya vidyA upAya hai / nyAya vidyA jina upAyoM kA pratipAdana karatI hai, una upAyoM ke dvArA samasta vidyAe~ buddhimAnoM ko lAbhadAyaka kAryoM meM pravRtta karatI hai, aura hAnikAraka kAryoM se nivRtta karatI hai / isa liye jIvana meM tarka kA abhyAsa zarIra meM prANa ke samAna Avazyaka hai / samasta jIva tarka ke abhyAsa se Atmahita kI sAdhanA meM pravRtta hoM yahI maMgala kaamnaa......| - A. vi. ratnabhUSaNa sUri
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa - naya - nikSepa jo apane aura artha ke svarUpa kA nizcaya karAtA hai - vaha jJAna pramANa hai| ___zruta pramANase jisa ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana hotA hai usake eka aMza kA pratipAdana karanevAle aura anya aMzoM kA niSedha na karanevAle jo jJAna vizeSa haiM - ve naya haiN| prakaraNa meM jo artha pratipAdya rUpase abhimata hai, usakA bodha karAne ke liye aura jo artha prakaraNa ke anukUla nahIM hai usakA nirAkaraNa karane ke liye zabda aura artha ke jo viziSTa svarUpa haiusako nikSepa kahA jAtA hai / pramANa-naya aura nikSepoM ke dvArA ananta dharmAtmaka padArtha ke anekAnta svabhAva kA jJAna prApta hotA hai / ekAntavAda se padArtha kA svarupa vikRta ho jAtA hai, aura vaha rAga-dveSa kA janaka bana jAtA hai / anekAnta kA Azraya karane para vyavahAra meM zAnti aura paramArtha meM samyak darzana-jJAna aura cAritra kI prApti hotI hai - jo mokSa prApti kA mukhya sAdhana hai| A. zrI vijaya jinamRgAMka sUrIzvarajI vineya - A. vi. ratnabhUSaNa sUri MAHAVIR PRINTERS 9427104702