Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAma kulaka sampAdana : jyotiSAcArya zAsana dIpaka muni jayaprabhavijaya "zramaNa "
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ // prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvara gurubhyo namaH / / OM zrI guNAnurAga- kulaka saMskRta chAyA zabdArtha- bhAvArtha vistRta hindI vivecana parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati sAhityAcArya bhaTTAraka zrIzrIzrI 1008 zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI mahArAja * preraka saMyamavaya sthivira munirAja zrI saubhAgyavijayajI mahArAja sampAdaka : jyotiSAcArya zAsana dIpaka munipravara jayaprabhavijaya " zramaNa " tRtIya saMskaraNa 1000
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * pustaka zrI guNAnurAga kulaka * mUla lekhaka - hindI vivecana karttA parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati sAhityAcArya zrImadvijaya yatIndra sUrIzvarajI mahArAja praveza zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI nirmANa saMvat 2523 zrI mahArAjA vikrama smRti saM. 2054 prabhu zrI madvijaya rAjendra sUrIzvara svarga smRti saM. 91 isvI san 1997 0 prApti sthAna zrI rAjendra pravacana kAryAlaya C/o maMtrI zrI sujAnamala sAgaramalajI seTha zrI mohanakher3A tIrtha posTa rAjagar3ha, (jilA dhAra, madhyapradeza zrI bhUpendrasUri sAhitya samiti Ahora C/o maMtrI zAntilAla vaktAvaramalajI mUthA derAsara seri, mu.po. Ahora, jilA jAlaura, vhAyA javAI bAndha (rAja.) * mudraka : zrI rAjendra grAphiksa, rAjagar3ha (dhAra) (07296)-32322, 32522
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. zrI jinaharSagaNivinirmita zrI guNAnurAga kulaka . ' % 3D
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sukrati ke sahayogI zrI guNAnurAga kulaka kI tRtIyAvRtti ... parama pUjya pravacanakAra zAsana ratna munirAja zrIhitezacandra vijayajI ma.sA. "zreyasa", muni zrI divyacandravijayajI "sumana" ke . upadeza se . . . . . 1. zrI bhUpendra sUri sAhitya samiti Ahora maMtrI zrI zAntilAlajI mUthA . . . 2. parama pUjya guru bhagavanta ke dravya se Ahora nivAsI phtehraajjii| rUparAja jI bajAvata pharma zAha kAntilAla jayantIlAlaM cenii| 3... zrI rAjendra kalA maMdira belagAva (karnATaka) haste azoka kumAra __ mAravAr3A meM bhesvaadd'aa| -.. 4. zrI phUlacanda memoriyala TrasTa ottiibaaii| Ahora (rAja.) nivAsI zrI dharmacaMdajA kI puNya smRti meM zrI | rAjIbAI suputra lAlacanda devIcanda sureza kumAra ramaNalAla amRtalAla azoka kumAra dinezakumAra, rAkeza kumAra, amita kumAra banTI abhiSeka billU vipula sonu anuketa beTApotA parapotA hajArImalajI, kAlUjI pharma-kAlUjIvAlA Teksa TAIlsa bhiivnnddii| Ahora nivAsI zrI sohanarAjajI va mAtezvarI zrI metibAI kI puNya smRti meM suputra sumeramala, bAbUlAla, prakAzacandra, bherUlAla, kamaleza kumAra, jitendrakumAra, beTA potA sohanarAjajI harakacandajI vANIgotA - pharma bherU TeksaTAIlsa bhiivnnddii| zrI bhaNDArI eNDa bhaNDArI kampanI bhiivnnddii| 8. takhatagar3ha nivAsI sumaTIbAI suputra mizrImala jayantIlAla haMsamukhalAla sukharAjajI dAnAjI parivAra ke guru dravya se| 5..
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya bhaTTAraka vizva pUjya prAtaH smaraNIya zrImaddhijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAja
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhaka parama pUjya sodharmabRhattapAgaccha saMsthApaka kalikAla sarvajJa abhidhAna rAjendra koSa ke lekhaka, zrI mohanakheDA tIrtha saMsthApaka koraTA, svarNagirI, tAlanapura tIrthodrArAka, bhaTTAeka vizva pUjya prAtaH smaraNIya zrIzrI zrI 1008 zrImadbhijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAja ke ziSyaratna PO parama pUjya vyakhyAna vAcaspati sAhityAcArya zrImaddhijaya yatIndrasUrIzvarajI mahArAja
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMkalana kartA parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati lakSmaNajI tIrtha saMsthApaka zrI mohanakheDA.bhANDavapura tIrtha tIrthodvArAka, sAhityAcArya, abhidhAna rAjendra koSa ke sampAdaka, parama gItArtha bhaTTAraka zrIzrI zrI 1008 zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI mahArAja ke caraNa reNu jyotiSAcArya zAsana dIpaka munipravara jayaprabhavijaya 'zramaNa'
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - =sampAdaka kI oraparama pUjya ArAdhyapAda zrImadvijaya yatIndravijayajI mahArAja svAdhyAya meM magna rahate zrI jinaharSagaNIjI dvArA racita prAkRta bhASA meM zrI guNAnurAga kulaka ko adhyayana kara rahe the, sahasA Atma kalyANa kI bhAvanA ke sAtha para kalyANa kI bhAvanA jAgrata huI, pUjyavara ne 28 zloka saMskRta zabdArtha vistRta vivecana karake prANImAtra apanA jIvana Adarza banAe una vicAroM ko sajokara zrI guNAnurAga kulaka grantha rUpa meM * prakAzita kiyaa| grantha kitanA upayogI hai, yaha pAThaka varga adhyayana kareMge taba jJAta hogA, isakI upayogitA kaisI hai, isakA pramANa yaha hai ki alpa samaya tIna AvRti chapa gii| prathamAvRti ApazrI ke mani jIvana meM prakAzita huii| dvitIyAvRtti Apa upAdhyAya pada ko zobhAyamAna kara rahe the taba evaM Aja yaha tRtiyAvRtti ApazrI ke dIkSA zatAbdI varSa meM prakAzita ho rahI hai| - yaha preraNA jyeSTha guru bandhu saMyamavaya sthivira muni zrI saubhAgyavijayajI mahArAja kI preraNA rahI ki apane gurudeva dvArA samaya-samaya para zAstra racanA ki vaha bahujana upayogI sAhitya ko punaH prakAzita karanA zreyaskara rhegaa| ziSya dvaya bandhu pravacanakAra, zAsanaratna munirAja hitezacandravijaya zreyasa madhura gAyaka sevA bhAvi munirAja divyacandravijaya sumana bhI sahayogI sAhitya prakAzita karane meM Ahora (rAjasthAna) meM zrI bhUpendrasUri sAhitya samiti ke kAryakartA niHsvArtha bhAvanA se apane paropakArI guru bhagavantoM ke prati samarpaNa bhAva se sevA karate haiN| Ahora nivAsI zreSThIvarya vaktAvaramalajI ke suputra zrI zAMtilAlajI mUthA maMtrI zrI bhUpendra sUri sAhitya samiti Ahora kA sarvocca sahayoga rahatA hai, ApakI zruta bhakti ko dhanyavAda Apa zatAyu hoM aura zAsana sevA karate raheM yahI maMgala kAmanA zrI mohanakher3A tIrtha 2054 jyeSTha sudi 4 nija bhAvijaya mamaNa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - nidarzana * viSaya - 1. zrI yatIndrajIvana-rekhA 2. graMthArambha aura uddezya maGgalAcaraNam namaskAra kA phala 3. guNAnurAga se padaviyoM kI prApti vaira - parityAga mAtsarya, usakA tyAga dveSa, usakA tyAga kalaha aura sampa maitrI Adi 4 bhAvanAe~ 4. guNAnurAga kI prazaMsA guNAnurAgI ko vandana guNAnurAga para zrIkRSNa kA udAharaNa vAdatripuTI 5. guNAnurAga kA mahatva dravya jaina ke lakSaNa bhAva jaina ke lakSaNa 6. mAtsarya hI parAbhava kA hetu hai bhavAbhinandiyoM ke lakSaNa mAtsarya parityAga gurugama zikSA kI jarUrata : 7. matsarase kI huI nindA kA phala matsarI saba meM doSa hI dekhatA hai 8. matsarI manuSya kI tucchatA dhannulAla kA dRSTAMta dharmayogya banAne vAle guNa 9. jaisA abhyAsa vaisA phala pRSTha ... 27 37 42 45 64
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhyAsa para do dRSTAMta abhyAsa zabda ke artha abhyAsa ke tIna bheda jaisI sobata vaisI asara pAzcAtya vidvAnoM kA anubhava satsaGga kA artha satsamAgama para dRSTAMta satsamAgama kI durlabhatA satpuruSoM ke lakSaNa * satsaGga kI mahimA 10. paradoSa se pApakarma kA bandha nindA nivAraNopadeza suzikSA-vacana strIzikSA kI jarUrata rANI suvidyA kA dRSTAMta 11. kavAya rahita mArga kA AcaraNa krodha aura usakA tyAga mAna aura usakA tyAga mAyA aura usakA tyAga lobha aura usakA tyAga niSpuNyaka kA dRSTAMta . tyAjya eSaNAe~ (noTa) kaSAyoM kA tyAga karanA 'anantAnubundhI Adi cAra kaSAya kAmAdi chaH Antara-zatru 12. paradoSavarjana se gurutva kI prApti jJAna aura ajJAna jJAna kI pradhAnatA 13. chaH prakAra ke puruSoM kA svarUpa granthAntara se puruSoM kA svarUpa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14. sarvottama puruSa kA lakSaNa brahmacarya pAlanopadeza anityAdi 12 bhAvanAoM kA mahatva vijayaku~vara aura vijayA sattAIsa vakAra (noTa) 15 uttamottama puruSoM kA svarUpa manovikAra ko jItane kA upAya rathanemi aura rAjImatI 16. uttama puruSoM ke lakSaNa vIryarakSA kA upadeza 17. madhyama puruSoM ke lakSaNa mArgAnusArI guNoM kI vyA. nyAyopAtta dravya para eka dRSTAMta nirbuddhi zrotA kA udAharaNa * rAjA bhoja kA prazna paropakAra kI mukhyatA 18. cAra bhedavAle puruSoM kI prazaMsA guNapremI aura guNadveSI sAdhu kA dRSTAMta 19. zithilAcArI bhI niMdya nahIM saMsAra meM puSpasamIrIta se calo 20. adhamAdhama puruSoM ko upadeza, dene kI rIti 21. alpaguNI kA bhI bahumAna karo 22. svagaccha yA paragaccha ke guNI sAdhuoM para anurAga jainiyoM kA hrAsa (tAlikA) lekha likhane meM satya, zAMti aura madhuratA ko sthAna do 23. guNoM ke bahumAna' se guNoM kI sulabhata guNahIna ke viSaya meM rAjA bhoja kA prazna aura vidvAnoM kI goSThI 24. upasaMhAra aura guNarAga kA phala zikSA sudhA (vacanAmRta ) graMthakAra kA paricaya 137 148 154 158. 197 202 206 211 214 219 230
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ - gurupadakaja-premopahAra - yacchAyAsvapi zItalAsu ripavaH saMsthAya zAntiGgatA ste bhavyA iha zarmamAja abhavannAzritya yasyAzrayam / yasyAlaukikazaktibhAravazatazcintAmaNiH satrapo' bhUttasmai satataM namo bhavatu me rAjendra sUryapaye // 1 // jinakI suzItala (ThaMDI) chAyA meM baiThakara dharmadveSI bhI zAMti ko prApta hue, jinakA Azraya lekara aneka bhavyoM ne apanI AtmA kA kalyANa kiyA aura jinakI alaukika zakti ke vaza se ciMtAmaNi - ratna bhI lajjita huA; una zrI rAjendrasUrijI ke caraNa yugaloM ko merA sadA namaskAra ho| yajjAnAMzusamUhadIptivazato naSTaca mithyAtamo, dIptyA yannakharasya bhAnuratha vai candrastathA shngkitH| yabhItyA gatavAMstu bhAnuratha khaM vAciGgatazcandramA stasmai me satataM namo'stuvidhivad rAjendra sUryaGgraye // 2 // jinake jJAnapuJja ke tejaH prabhAva se mithyAndhakAra naSTa huA, jinakI * nakhadyuti se sUrya tathA candra zaGkita hue aura jisa nakhadyuti se bhayabhIta hokara sUrya ne AkAza kA tathA candramA ne samudra kA Azraya liyA, una zrI rAjendrasUrijI ke caraNa-yugala ko vidhi pUrvaka merA sadA namaskAra ho| . jainAbhAsasuvaktrarandhanisTatA'sadbhASaNArciSu ca, bhasmIbhUtajanAzca yena bahudhA zAntyA sadA rkssitaaH| zAntyA pUrNatayA hi te ca kRpayA tattvAmRtairjIvitA- . stasmai me bhatannamaH pratidinaM rAjendrasUryapraye // 3 // jinhoMne jainAbhAsoM ke mukhakuhara se nikalI huI asadvacana- rUpa jvAlAoM meM bhasma hote hae aneka bhavya-prANiyoM kI rakSA kI aura unako tatva . zraddhArUpa amRta se jIvita kiye; zrI rAjendrasUrijI ke caraNa-yugaloM ko hamArA ' pratidina namaskAra ho|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAk kathana! pAThaka mahAnubhAvoM! - saMsAra meM vAstavika Adarza-pavitrAtmA banane ke lie kina-kina ziSTa-guNoM kI AvazyakatA hai aura kina pAzavika durguNoM ko chor3akara, manuSya Adarza bana jAtA hai ? isa viSaya ko spaSTa, sarasa aura saralatA se samajhAne ke lie Aja yaha hindI pustaka Apake karakamaloM meM upasthita hotA hai| "manuSya, manuSya tabhI se banatA hai, jaba vaha duSTa-vicAra aura kuvyasanoM se alaga hokara apane jIvana kI vAstavika nyAya-parAyaNatA ko khojane kA prayala karane lagatA hai|" . ___manuSya yogya, guNa sampanna aura akhaMDAnandI tabhI banatA hai, jaba vaha guNAnurAga kA zaraNa (Azraya) letA hai| saMsAra meM hara eka manuSya kI utkrAMti (uccadazA) guNAnurAga kI sundara aura zlAghanIya bhUmikA meM praveza karane se hI hotI hai|" .. . ... ___"yaha siddhAMta sabhI ko apane nirdoSa hRdaya meM aMkita kara lenA cAhie ki - manuSya hI zakti, jJAna aura prema kA sthUla rUpa hai aura apane bhale-bure vicAroM kA svAmI hai| vaha apanI unnatAvasthA kI vyavasthA kA svataMtra adhikArI hai| usakI nirbalatA yA sabalatA, zuddhatA yA azuddhatA kA jummevAra vaha khuda hai, dUsarA koI nhiiN| usako vahI badala sakatA hai, na ki koI duusraa| sukha aura duHkha usI ne utpanna kiye haiM aura vahI unakA bhoktA yA haTAne vAlA hai|"
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ " burAI kA pratIkAra ( haTAne kA upAya) burAI nahIM hai, kintu burAI, bhalAI se jItI (haTAI jAtI hai| ataeva hara eka manuSya 'ke sAtha tuma utanI hI bhalAI karo, jitanI ki tumhAre sAtha burAI kI jAtI ho| " vasa, inhIM paramarSI kRta mahAn siddhAMtoM kA samarthana ( vivecana ) karane vAlA aura unakI asalI vastusthiti batalAne vAlA yaha graMtha hai| isake mUla graMthakAra zrI somasundarasUrijI mahArAja ke suziSya paM. zrI jinaharSagaNi mAne jAte haiN| unhoMne isako prAkRtabhASAmaya AryA chandoM meM racA hai, jo ati sarala, sarasa aura bodhaprada hai| isI 28 gAthAmaya laghu-graMtha kA yaha vistRta hindI vivecana hai| isameM prathama mUla gAthA, usakI saMskRta - chAyA, bAda usakA zabdArtha, bhAvArtha aura vistRta vivecana rakkhA gayA hai| vivecana meM mUla graMthakAra ke Azaya ko aneka yukti pramANoM se sarala, sarasa aura rocaka banAyA gayA hai| mUla-graMtha aura vistRta vivecana meM kina-kina viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai, yaha isake prAraMbha meM die hue viSaya nirdezana ko bA~cakara jAna lenA caahie| hameM pUrNa vizvAsa hai ki saMsAra meM cAhe jaisA nirguNI manuSya kyoM na ho, para vaha eka bAra isa vivecana ko vA~ca sadguNI bhale na bane, parantu usako apanI bhUloM ke lie hArdika pazcAtApa to avazya hI hogA aura pazcAtApa ke vajaha se eka dina vaha sadguNI banane kA prayatna karate dekha pdd'egaa| isakI pahalI AvRtti saMvat 1974 meM zA motI dalAjI poravAr3a bAgarAvAle ke tarapha se chapa cukI hai, jo prakAzita hote hI hAthohAtha calI gii| yaha isakA dvitIya saMskaraNa hai, jo sudhAre vadhAre ke sAtha prakAzita hai| isako jainAcArya zrImad vijaya rAjendrasUrIzvarajI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArAja ke parama zraddhAlu sIyANA (mAravAr3a) nivAsI zA bhImAjI chaganalAla jaina poravAr3a ne khAsa vitaraNa karane (meMTa dene) ke lie chapavAyA hai, ataH unhoM ko isa udAratA aura jJAnabhakti ke lie hArdika dhanyavAda diyA jAtA hai| OM zAMtiH ! zAMtiH !! zAMtiH !!! vikrama saMvat 1985 prathama zrAvaNa sudi 5 muni zrI yatIndravijaya ma. tharAda (uttara-gujarAta) .. . patra-sampAdaka aura vidvAnoM kI sammatiyA~ (1) guNAnurAga-kulakam - isakA AkAra madhyama, pRSTha saMkhyA 386 hai| TAipa banika jaina DhaMga kA hai| chapAI aura kAgaja acchA hai, jildabaMdhI hai| isa pustaka meM zrIjina, harSagaNI nirmita 28 AryAvRtta prAkRta-bhASA meM haiM parantu munirAja zrI yatIndravijayajI ne usakA vistRta vivecana karake graMtha kA Ayatana mUla se kaI gunA bar3hA diyA hai| munivarajI ne prAkRta gAthAoM kI saMskRta-chAyA, usakA zabdArtha aura bhAvArtha bhI likha diyA hai| ApakA 'vivecana' bahuta sundara aura zikSAdAyaka hai| sarasvatI, pUrNa saMkhyA 212, agasta san 1917 / (2) guNAnurAgakulaka - prAkRta graMtha ke vistRta hindI vivecana ko AdyopAMta manana karane se mujhe itanI zAMti utpanna huI ki jise lekhinI ke dvArA pragaTa nahIM kI jA sktii| vivecana kI hindI sarala hone se
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbAla-vRddha sabhI ke samajha meM A sakatI hai| daraasala meM hindI-saMsAra jisa cIja ko cAhatA thA, isane usakI kamI ko pUrNa kI hai| tA. 17.5.19 paM. zAstrI-pannAlAla nAgara mu. ratalAma (mAlavA) (3) x x x vivecana kyA hai ? mAno sadguNoM kA khajAnA hai| dekhane mAtra se isakI vizAlatA, sundaratA aura zuddhatA para mugdha hue binA nahIM rahA jaataa| isako eka bAra vA~cane se AtmA meM zAMti kA zrota vahane lagatA hai aura doSa-dRSTi kozoM dUra bhaga jAtI hai| saMvat 1980 ___paM. durlabharAma zAstrI Asoja sudi 7 mu. jhAbuA (mAlavA) (4) + + + pustaka kA Ayatana jitanA manoraMjaka hai, isase bhI adhika. usakA vivecana citta ko zAMti pahu~cAne vAlA hai| avaguNa-dRSTirUpa rogoM ko nirmUla karane ke lie yaha pustaka eka prakAra kI rAmabANa auSadhi ke sadRza hai| isakA jitanA varNana kiyA jAya, utanA hI kama hai| muH banArasa sITI tA. 27.5.20 __paM. zivadatta, epha.e. (5) +++ ++ ApakA sundara vivecana kisa vyaktigata doSa-dRSTi ko chor3ane ke lie prerita nahIM krtaa| mujhe vizvAsa hai ki isa hRdayAnandI vivecana ko vA~cane vAlA manuSya apanI pAzavika-vRttiyoM ke lie eka bAra avazya lAcAra hogA aura apanI doSI AtmA ko nindegaa| saMvat 1981 sAhityAcArya - paM. mathurAprasAda dIkSita caitra sudi 2 mu. ratalAma (mALavA)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) guNAnurAgakulakam / azeSasudhIjanamanoraJjanAya paTIyAMsa nItimayA'mRtarasaspandinamamumavalokamavalokamasaMzayamayamasImopakArI bhavitA sameSAM sarvathA niravadyo'yamiti smmnute| vyAkaraNatIrthabhUSaNa-maithilo vjnaanaamishrH| saM. 1985, pra.zrA.kRSNA 5, mu. dhagajarI (darabhaMgA) . The book entitled "guNAnurAgakulaka" amply justifies the name which the learned and well-known author has given to it sweet, lucid and enter taining, it may satisfy the appetite of the young and old alike. The author has spared no pains to make the book rich with matter instructive and illustrative. 25.7.1928 S.M. Kikani, Tharad - Junagadh.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ , jIvana-rekhA / pUjyapAda-prAtaH smaraNIya-vyAkhyAnavAcaspati zrImAn munirAja zrI zrI zrI 1008 zrIyatIndravijayajI mahArAja kI .. Adarza-jIvana-caryA jina mAnuSoM kI kIrti kA gaurava atIva apAra hai, .. niHsvArtha jinakA kArya isa saMsAra kA upakAra hai| upadeza jinake zAMtikAraka haiM, nivAraka zoka ke, anurakta una para kyoM na hoM jo haiM hitaiSI loka ke // 1 // janma paricaya - - Apa pratibhA sampanna, vicAradakSa, jainAgama-rahasyajJa aura zAMta svabhAva jaina-muni haiN| Apake vyAkhyAna itane rocaka hote haiM, jinheM kevala jaina hI nahIM, jainetara loga bhI bar3e utsAha se sunate haiM aura hArdika prasannatA pragaTa karate haiN| isI se Apa vidvAnoM ke dvArA 'vyAkhyAna-vAcaspati' kI upAdhi se suzobhita kie gae haiN| ApakA janma buMdalekhaMr3a kI prasiddha rAjadhAnI 'dhavalapura' meM vikrama saMvat 1940 kArtika zukla 2 ke dina jAisavAla (osavAla) (1)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kulAvataMsaka kAzyapagotrIya rAya sAhaba seTha brajalAlajI kI gRhapatnI campA ku~vara kI kU~kha se huA thaa| gRhasthAvasthA kA nAma ApakA rAmaratna thaa| Apake bar3e bhAI dulIcandra tathA choTe bhAI kizorIlAla the aura bar3I bahina gaGgAku~vara tathA choTI bahina ramAku~vara thii| saM. 1954 ASAr3ha vadi 2 somavAra ke dina khAcaroda mAlavA meM Apane jainAcArya zrIpAd, vijayarAjendra sUrizvarajI mahArAja ke pAsa laghu dIkSA aura saM. 1955 mAhasudi 5 guruvAra ke dina Ahora (mAravAr3a) meM bRhadIkSA (bar3I dIkSA) lI, dIkSA ke samaya ApakA nAma yatIndravijaya rakhA gyaa| . cAturmAsa - dIkSA ke anantara saM. 1954 ratalAma, 1955 Ahora, 1956 zivagaMja, 1957 siyAnA, 1958 Ahora, 1959 jAlora, 1960 sUrata-siTI, 1961 kukasI, 1962 khAcarauda, 1963 bar3anagara evaM dasa cAturmAsa Apane apane guru-mahArAja ke sAtha hI karake gurusevA ke sAtha-sAtha vyAkaraNa, kAvya, koza, nyAya Adi graMthoM kA abhyAsa kiyA 1. gvAliyara se uttara 18 mIla caMbala nadI ke bA~yeM kinAre para yaha kasbA basA huA hai| isako tuara ke gharAne ke rAjA dholanadeva ne basAyA hai| akabara kI amaladArI meM yaha Agare ke sube kI tarapha thA aura mohabbata khA~ vagairaha yahA~ hAkamI karate the| saM. 1839 meM yaha siMdhiyA ke kabje meM haA, phira aMgrejoM ke kabje meM haa| aMgrejoM ne kherAtasiMha ko gohada ke badale meM de diyaa| isakA dUsarA nAma 'dholapura' hai| yaha dezI rAjya kI rAjadhAnI hai aura isake nIce 666 gA~va haiN| 2. osavAla jAti hone para bhI jAisavAla gA~va ke adhivAsI hone se Apa jAisavAla khlaaye| 3. Apa digambara jaina zAstroM ke acche jJAtA, zraddhAlu aura vyAkhyAtA the| Apa hamezA zAma ke 8 baje se 9.30 baje taka digambara bhAI-bahinoM ko zAstra vA~ca kara sunAte the| isI se digambara jainoM ke tarapha se Apako rAI sAhaba (bhAIjI) kI upAdhi milI thii| (2)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zeSakAla meM bhI sAtha hI rahakara zatruJjaya, giranAra, kezariyA, arbudAcala Adi prAcIna jainatIrthoM kI yAtrA karake apanI AtmA ko pavitra kii| , saMvat 1964 ratalAma, 1968 ratalAma, 1969 vAgarA, 1970 Ahora; ye cAra cAturmAsa Apane zAMtamUrti upAdhyAyajI zrImAn mohanavijayajI mahArAja ke sAtha meM aura saM. 1965 ratalAma, 1966 ratalAma, 1971 jAvarA, 1972 khAcarauda, 1978 ratalAma; ye pA~ca cAturmAsa Apane sAhitya premI vidyAbhUSaNa zrImad dipevijayajI (AcArya - zrImadvijaya bhUpendrasUrijI) mahArAja ke sAtha meM kie| ina cAturmAsoM meM prAyaH zrI abhidhAna - rAjendra nAmaka prAkRta mahAkoza kA saMzodhana kiyA aura isI kAraNa eka hI gA~va meM cAturmAsa para bhI cAturmAsa karanA . saMvat 1967 maMdasaura, 1973 Ahora, 1974 siyAnA, 1975 bhInamAla, 1976 bAgarA, 1977 bAgarA, 1979 nimbAher3A, 1980 ratalAma, 1981 bAga (nimAr3a), 1982 kusI, 1983 AkolI aura saMvat 1984 gur3A-bAlotarA; ye bAraha cAturmAsa Apane svataMtra kie aura inameM Apane sva-upadeza bala se zrAvaka-zrAvikAoM ko upadeza de karake sAmAjika aura dhArmika samunnati ke aneka kArya kraaye| 1. janma sAMbUjA (mAravAr3a) saM. 1922 bhAdravAvadi 2 guruvaar| pitA badIcaMda, mAtA-lakSmIbAI aura janma nAma - mohana, jAti - rAjagura brAhmaNa purohit| dIkSA - jAvarA (mAlavA) saM. 1933 mAhasudi 2 guruvaar| bar3I dIkSA - kukSI (nimAr3a) saM. 1939 magasira vadi 2 somvaar| paMnyAsapada zivagaMja (rAjaputAnA) saM. 1959 phAlguna sudi 2 / upAdhyAya pada - rANApura (mAlavA) saM. 1966 pauSa sudi 8 budhavAra aura svargavAsa kukasI (nimAr3a) meM saM. 1977 pauSa sudi 3 budhvaar|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAravAr3adezIya - vihAra sthala - bhInamAla, khAnapura, bhaDUrI, tuAva, boraTA, modarA, dhANasA, revatar3A, pAMtheDI, meMgalavA, bhAMDavA-mahAvIra, sUrANA, sAyalA, gola, mAMDavalA, ramaNIyA, mAMkalesara, savAnAgar3ha, jasola, nAkor3A-pArzvanAtha, bAlotarA, jAlora, dhAnapura, sAthU, nUna, bAkarA, AkolI, bAgarA, iMDasI, siyAnA, kANodara, rAyapuriyA, delaMdara, kAlindrI, sanavAr3a, siror3I, meDA, mIrapura, sandaruTa, anAdarA, AbutIrtha, kharAr3I, nItorA, nAMdiyA, rohir3A, dhanArI, bhAvalI, ajArI, piMDabAr3A, vAmanavAr3a, UMdarA, vIravAr3A, sAnavAr3A, sirohI, goyalI, UDa, pAr3Iba, jAvAla, baladuTa, maMDavAriyA, bhUtagA~va, maNorA, lAsa, bheva, malAdara, harajI, savarachA, bUDatarA, thAMvalA, bheMsavAr3A, leTA, vAdhanavAr3I, godhana, sakarANA, sAMbUjA, Ahora, caralI, dayAlapurA, gur3AbAlotarA, agavarI, vedANA, umedagar3ha, takhatagar3ha, sedariyA, pAvaTA, AlAvo,. robADo, lakhamAvo, bhAraMdo, koraTo, jogApuro, poSAliyo, utamaNa, joyalo, phatApuro, pAlarI, zivagaMja, UMdarI, sumerapura, eranapura, bIlapura, bIjApura tADalAI vAlI, khimela, rAnI, rANI sTezana, varakANA, nADola, nADalAI, khimAr3A, khulAlA, muDArA, sAdaDI, rANApura, ghANerAva, desurI, sevADI, rAtAmahAvIra, nADA, beDA ityaadi| mevAr3adezIya - vihAra sthala - jhIlavAr3A, paDAyalI, gaDabora (cAra bhujA) rAjamagara, kAMkarolI nAthadvArA, delavAr3A, bhAnapurA, sAyarA, Dhola, goguMdA (moTAgA~va), thoDagAma, udayapura, vAnera, kapAsaNa, bhadera, kareDA-pArzvanAtha, nimbAher3A, satakhaMDA, cittaur3a, TIDI parasAda, dhulevA (kezariyAjI), devalagA~va, kheravAkempa, rAmapurA, DUMgarapura, AntarI, dhUmar3iyA,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ galiyAkoTa, AMjanA, vorI, gar3hI, paratApola, talavAr3iyA, bAMsavAr3A, 'khAMDU, bAjanA, sahugar3ha, ityaadi| mAlavadezIya - vihAra sthala - - - nayAgA~va, jAvada, pIpaliyA, maNAsA, kukar3esara, nArAyaNagar3ha, nImaca, nImacakempa, pIpalyA, jAmamiyA, malhAragar3ha, thar3oda, vahI-pArzvanAtha, saMjIta, sItAmaU, dhADiyAkher3I, maMdasaura, amarAvada, phategar3ha, elacI, reladalodA, kacanArA, DhoDhara, iMgaNoda, rojANA, mAmaTakher3A, baraDiyA, guNadI, jAvarA, varaDAvadA, sarasI, ghinodA, khAcarauda, semaliyA, bAMgaroda, nAmalI, sailAnA, ratalAma, dharADa, bilapAMkha, rUnIjhA, pacalAnA, mar3AvadA, dhAnAsUtA, kharasoda, cIrolA, makarAvana, ujjaina, makSIpArzvanAtha, bar3anagara, amalA, badanAvara, rAjoda, khavAsA, kar3oda, kAnUna, dhAmaNadA, dasAI, leDagA~va, rAjagar3ha, saradArapura, dhAra, mAMDavagar3ha, jhakanAvadA, peTalAvada, kisanagar3ha, thAMdalA, raMgapurA, jhAbuA, rANApura, kundanapura, gamalA, borI, pArA, pIthanapura, char3Avada, mohanakher3A tIrtha, riMganoda, bhopAvara tIrtha, TAMDA, bAga, ghor3A, rAmapura, kukSI, nisarapura, tAlanapura, nAnapura, khaTTAlI, AlIrAjapura, choTA udayapura, ityaadi| gujarAta-kAThiyAvAr3a ke vihAra sthala - : dAhoda, balUdI, pIpaloda, oravAr3A, godharA, TubA, TimbAroDa, sevAliyA, aMgAr3I, ThAsarA, DAkaura, umareTha, bhAleja, voriyAvI, varatAla, melAya, sojItrA, IsarabADA, varasaDA, vaTAmaNa, boru, bAloda, pIpalI, ApalI, gholerAbaMdara, evadapara, velAvadara, ratanapura, balA (vallabhI) camAraDI, karadesa, varateja, bhAvanagara, akhavAr3A, godhAbaMdara, taNasA, bApaja, talAjA-tIrtha, devalI, ThAseja, pAlItANA, siddhAcala,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ gheTI, parabar3I, cAroDiyA, moTA lIliyA, amarelI, moTA-Akar3iyA, kukAvAva, cUr3A, rANapara, vaDAla, jUnAgar3ha, giranArajI, jetapura, gomaTA, goMDala, vIliyAruM, rIbar3A, koThAriyu, rAjakoTa, khorANA, siMdhAvadara, bAMkAnera, jAlI, lUNasara (rI) dAdhoDiyuM, sarA, koMDha, jIvA, dhAMgadhA, gAlA, dharamaTha, dehagA~va, oDu, jhIMjhavAr3A, dhAmA, AdariyANA, zaMkhezvara, mujapara, hArija roDa, jamaNapara, aDiyA, kUNajhara, pATaNa, sAgoDiyA, kalyANA, metrANA, siddhapura, samoDA, lUNavA, vIThoDI, kodarAma, cANazUla, Dabhor3A, varaThA, 'tAraMgAtIrtha, TebA, bhAlusaNA, UmarI, nAgaramoriyA, dAMtA-bhavAnagar3ha, kumbhAriyA, ambAvajI, vIramagAma, bhoyaNI, khaMbhAca, sUrata, rAMdera, sAyaNa, khImacokI, boDhANa, kholavaNa, jhagaDiyAtIrtha, DabhoI, ityaadi| graMthamAlA - saMvat 1978 se Apane zrI rAjendrasUri-jaina graMtha mAlA nAma kI graMthamAlA prakAzita karanA AraMbha (zurU) kii| isa graMthamAlA ke aba taka - 1 zrIkarmabodha-prabhAkara, 2. rAidevasiya-pratikramaNa, 3. janma-maraNa-sUtaka nirNaya, 4. strI zikSaNa - hindI, 5. zrI paMcapratikramaNa (phuTanoTa sahita), 6. rAjendrasUri guNASTaka-saMgraha, 7. rAidevasiyapaDikkamaNa (bar3e akSara), 8. pItapaTAgraha-mImAMsA aura nikSepa nibaMdha, 9. saMkSipta - jIvana caritra (zrIdhanacandrasUrijI kA), 10. aSTaprakArI pUjA (zrI rAjendrasUrijI kI), 11. jIva bhedanirUpaNa - hindI, 12. saptavyasana - parihAra, 13. savidhi sAdhu paMcapratikramaNa sUtrANi, 14. zrI jaina rahasyam,.15 jinendraguNagAna laharI, 16. jinaguNa maMjUSA (caturtha bhAga), 17. umeda anubhava (dUsarA, tIsarA saMskaraNa), 18. jainarSipaTanirNaya, 19. eka sau ATha bola kA thokar3A, 20. jaina subodha (prathama bhAga), 21. adhyayana catuSTaya (dazavakAlika sUtra ke zurU ke cAra
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyayana zabdArtha . bhAvArtha saha), 22. ratnAkarapaccIsI (zabdArtha-bhAvArtha saha), 23. zrI mohanajIvanAdarza, 24. navapada pUjA (zrI rAjendrasUrijI kRta), 25. zrI gurudeva bhajanamAlA, 26. devavandana mAlA (tIsarI AvRtti), 27. guMhalI-vilAsa (dvitIya bhAga), 28. zrI guNAnurAgakulakam - (vistRta vivecana, zabdArtha-bhAvArtha aura saMskRta chAyA sahita), 29. zrIyatIndrasevAphala sudhApAna, 3. zrI gurudeva guNa-taraMgiNI, 31. zrI yatIndra vihArAdarza; ye ikatIsa puSpa prakAzita ho cuke haiN| isake sabhI puSpa prAyaH muphta meM vitaraNa kie jAte haiM aura pratyeka puSpa atisundara zuddhatApUrvaka prakAzita hotA hai| graMtha racanA - . - Apa saMskRta-prAkRta bhASA ke jJAtA hone para bhI hindI ke acche sulekhaka haiN| Apake racita sarasa aura bhAvapUrNa hindI-graMthoM ne acchI kadara pAI hai| unakI sarasvatI, mAdhurI Adi hindI patrikAoM ke sampAdakoM ne mukta-kaMTha se prasaMsA kI hai| Apake racita hindI-graMthoM kI sUcI isa prakAra hai - .. 1. tIna stuti kI prAcInatA - yaha pulizkep 16 pejI sAija meM eka phArma kI kitAba hai, jo saMvat 1963 meM zrI zvetAmbarAbhyudaya rAjendra jaina lAyabrerI jAvarA ke tarapha se chapI hai| isameM jainAgamoM ke aura aitihAsika pramANa dekara tIna stuti kI prAcInatA siddha kI gaI hai| pustaka choTI hone para bhI bar3e mahatva kI hai| 2. bhAvanA svarUpa - AkAra supara raoNyala 16 pejI, pRSTha saMkhyA 16 hai| mUlya eka AnA hai| yaha saM. 1965 meM zrI jaina prabhAkara prinTiMga presa, ratalAma meM abhidhAna - rAjendra kAryAlaya kI ora se chapI hai| yaha anityAdi bAraha bhAvanAoM kA atyalpa svarUpa jAnane ke lie acche vairAgya-rasa kI poSaka hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. gautama - pRcchA - AkAra DemI 12 pejI, pRSTha saMkhyA 24 hai| mUlya do AnA hai| saM. 1971 meM jaina prabhAkara presa, ratalAma meM zrI saudharma bRhattapAgacchIya - jaina saMgha ratalAma vAloM ke tarapha se mudrit| kisI prAcIna jainAcArya kRta 64 prAkRta gAthA maya 'goyamapucchA' nAmaka choTA-sA graMtha hai| usI ke mUla-mAtra kA yaha hindI anuvAda hai| saMsAra meM koI rAjA hai, to koI raMka, koI sukhI hai, to koI duHkhI, koI kANA hai, to koI aMdhA, koI lUlA hai, to koI kUbar3A aura koI bahirA hai, to koI muuk| yaha saba kina-kina karmoM se udayAgata haiN| isa bAta ko samajhane ke lie yaha pustaka atyaMta upayogI hai| isakI prathamAvRtti meM 1000, dvitIyA vRtti meM 4000 jAselagar3ha ke rahane vAle seTha sarUpacaMda hakamAjI ke tarapha se aura tIsarI AvRtti meM 1000 kaoNpI ratalAma saMgha ke tarapha se chapa cukI hai, isI se isakI upayogitA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| 4. zrI nAkoDA - pArzvanAtha - AkAra DemI 12 pejI, pRSTha saMkhyA 56 hai| chapAI aura kAgaja sundara hai| yaha jaina prabhAkara presa, ratalAma meM siyANA nivAsI zA. vanecandra dhUpAjI - pUnamacaMda ke tarapha se chapI hai| jodhapura riyAsata ke mAlAnI paragane meM bAlotarA sTezana ke nikaTavartI nAkoDA - pArzvanAtha kA prAcIna tIrtha hai, isI prabhAvazAlI tIrtha kA aitihAsika vRttAMta isa pustaka meM darja hai| itihAsa sAmagrI ke lie yaha pustaka upayogI hai| 5. satyabodha bhAskara - AkAra DemI 12 pejI, pRSTha saMkhyA 162, mUlya 1 rupae 50 paise| TAipa, chapAI aura kAgaja sundara hai| yaha jaina prabhAkara presa, ratalAma meM saMvat 1971 meM bAgarA (mAravAr3a) ke nivAsI zA. javAnamala nathamala rAjAjI poravAr3a ke tarapha se chapI hai| isa pustaka kA dUsarA nAma pratimAsaMsiddhi hai| sthAnakavAsI sampradAya ke loga mUrti pUjA aura mUrti pratiSThA ke viruddha nAnA prakAra ke Ter3he moTe prazna karate haiN| unhIM praznoM ke yukti saGgata uttara isa pustaka meM haiN| uttaroM meM jinendroM kI pratimA-pratiSThA kI AvazyakatA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura upayogitA batAI gaI hai| isa viSaya ke sivAya zAstrAbhyAsa, vyAkaraNa par3hane kI AvazyakatA, yukti-yukta praznottara Adi kA vivecana hai| pustaka upAdeya aura hara eka ko saMgraha karane lAyaka hai| sarasvatI, bhAga 16, khaMDa 2, sitambara san 1915, saMkhyA 3, pUrNa saMkhyA 189 / 6. jIvana prabhA - AkAra krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 44 hai| yaha sundara kAgaja aura nirNayasAgara presa, bambaI meM 1972 ke sAla, bAgarA (mAravAr3a) vAle zA. javAnamala camanAjI, gulabAjI, dhUr3AjI, varadIcaMda samarathamala poravAr3a kI tarapha se chapI hai| isameM parama yogirAja jaGgama, yuga pradhAna jainAcArya zrImad vijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAja kA saMkSepa meM jIvana - paricaya diyA gayA hai aura ApakA jIvana kitanA lokopakAraka thA, isakA mAno sAGgopAGga phoTo khIMca ke dikhalA diyA gayA hai| abhiprAya - . "jIvana prabhA pustakamadya mama cakSurgocaratAmadhyagamat / ataH kAryAntarANyapAsya prabhUtapraNayatayA tadevAdrAkSam / ado jIvana carita matIvopayuktaM vidyte| atrAne ke guNA dRzyante AryabhASAtIvasaralA, nirarthaka zabdADabbaravikalA, saMkSiptasArArtha pradarzinI caasti| zodhana prakriyApi susmiiciinaa| avazyameva mananArhamado pustakamasti, amunA jIvana sudhAraNA bhvitumrhti| bhavAn AryabhASAyAH sulekha ko'jnisstt| evaM lokopakArakAn, bahuzo granthAn viracaMyana dharmapracArAdikRtyaM cAnutiSTan bhavAn sUrizratvamadhigantuM shknoti| evamastu, mahatI me mAnasaprasattiH / " ... vi.saM. 1973 Azvina kR. 11 muH parasapura (goMDA) saMskRta pAThazAlA pradhAnAdhyApaka paM. jayadeva zAstrI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. guNAnurAga-kulakam - isakA AkAra madhyama, pRSTha saMkhyA 484 hai| TAipa vannika jaina DhaMga kA hai| chapAI aura kAgaja acchA hai, jilda baMdhI hai| ise saM. 1974 meM bAgarA (mAravAr3a) nivAsI zA. motI dalAjI poravAr3a ne jaina prabhAkara presa, ratalAma meM chapAI hai| isa pustaka meM zrI jinaharSa gaNI-nirmita 28 AryAvRta prAkRta-bhASA meM haiN| parantu munirAja zrI yatIndravijayajI ne usakA vistRta vivecana karake graMtha kA Ayatana mUla se kaI gunA bar3hA diyA hai| munivarajI ne prAkRta-gAthAoM kI saMskRta-chAyA, usakA zabdArtha aura unakA bhAvArtha bhI likha diyA hai| ApakA kiyA 'vivecana' bahuta sundara aura zikSAdAyaka hai| pustaka kI bhUmikA meM Apane likhA hai ki - 'jo manuSya vivecanagata siddhAMtoM ke anusAra apane cAla-calana ko sudhAregA, vaha saMsAra meM Adarza-puruSa banakara apanA aura dUsaroM kA bhalA kara skegaa|' yaha ni:saMdeha saca hai|" sarasvatI, agasta san 1917 pUrNa saMkhyA 212 / / 8. janma-maraNa sUtaka - nirNaya - AMkAra raoNyala 16 pejI, pRSTha saMkhyA 16 hai| mUlya eka AnA hai| isakI prathamAvRtti zrI abhidhAna rAjendra - kAryAlaya aura dvitIyAvRtti bIjApura (mAravAr3a) nivAsI sattAvata - tArAcaMda kUpAjI ke tarapha se chapa cukI hai| AcArya zrImad dhanacandrasUrijI mahArAja ke pAsa janma-maraNa saMbaMdhI sUtakoM kA nirNaya karake vistRta vivaraNa sahita yaha pustaka likhI gaI hai, jo sUtaka saMbaMdhI jhaMjhaToM ko miTAne ke lie mahatva kI 9. saMkSipta jIvana caritra - AkAra krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 176 hai| TAipa, kAgaja aura chapAI sundara hai| ise muphta vitaraNa karane ke lie saM. 1980 meM dhAnerA (pAlanapura) ke zrI saudharma vRhattapAgacchIya jaina saMgha ne jaina prabhAkara presa ratalAma meM chapavAyA hai| zrI sodharmavRhattapAgaccha kI avicchinna paramparA meM 66veM pATa para zrImad vijaya dhanacandrasUrijI mahArAja eka praur3ha-pratApI AcArya hue haiN| isa pustaka meM unhIM kI janma se lekara nirvANa. (10) .
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryanta jIvanacaryA Alekhita hai| yaha caritra kevala kahAnI mAtra yA khAlI AlaGkArika bAhyADambara kA poSaka nahIM, kintu AcAryoM ke khAsa karttavya - kAryoM kA samarthaka hai| - 10. jIva bheda - nirUpaNa - sAija raoNyala 16 pejI, pRSTha saMkhyA 48 hai| TAipa, chapAI aura kAgaja bahuta hI bar3hiyA hai| yaha pustaka jaina pAThazAlAoM ke vidyArthiyoM ke lie jIva vicAra Adi graMthoM ke AdhAra se taiyAra kI gaI hai| isameM kula 16 pATha haiN| prathama ke ATha pAThoM meM jIvoM ke bheda prabhedoM kA svarUpa aura pichale ATha pAThoM meM unake zarIramAna, Ayu Adi pA~ca dvAroM kA vivaraNa diyA gayA hai| isako saM. 1980 meM nimbAher3A (ToMka) ke rahane vAle digambara dharmAvalambI seTha jasarAjajI pATodI ne apanI patnI geMdIbAI ke smaraNArtha chapavAyA aura isakI 500 kaoNpI sAthU (mAravAr3a) nivAsI zA. cenAjI amIcaMda poravAr3a ne chapAI hai| yaha jaina prabhAkara presa, ratalAma meM chapI hai| . 11. zrI gautama kulaka - vasantatilakA - vRttoM meM prAkRta bhASAmaya 20 gAthAoM kA kisI. prAcInAcArya racita subhASita zikSA graMtha hai| usI kA mUla, zabdArtha aura bhAvArtha isameM samAvezita haiN| isakI pratyeka gAthA jaina aura jainentara sabhI ko kaMThasta karane yogya hai| isakI prati gAthA meM cAra-cAra zikSAe~ darja haiM, jinake dhAraNa karane se manuSya apanA bahuta jaldI sudhArA kara sakatA hai| yaha graMtha jIva bhedanirUpaNa nAmaka pustaka ke zAmila hI chapA hai| . 12. pItapaTAgraha - mImAMsA - sAija krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 62 hai| TAipa, chapAI aura kAgaja acchA hai| mUlya pA~ca AnA hai| saM. 1980 meM zrI yatIndra jaina yuvaka maMDala, nimbAher3A kI tarapha se jaina prabhAkara presa, ratalAma meM mudrit| yaha vahI pustaka hai, jisakI zAstrokta sudRr3ha yuktiyoM kA khaMDana karane ke lie zahara ratalAma meM caturthastutika, pItavastrAgrahI apavAdI AcArya sAgarAnandasUrijI ne nau mahIne taka henDabila bAjI khelii| apane . (11)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhabhaktoM ko zikhA kara hullar3a bhI macAyA aura itastata: daur3A daur3a bhI lagAI, parantu Akhira ve kisI prakAra se saphala manoratha nahIM hue| pItavastradhArI sAdhuoM kI kuyuktiyoM ko nirmUla karane aura unakI poloM ko kholane ke lie eka yahI pustaka kAphI hai| 13. nikSepa nibaMdha - yaha nibaMdha jaina zAsana sAptAhika patra ke dIvAlI ke khAsa aMka ke lie usake sampAdaka harSacandra bhUrAbhAI kI preraNA se likhA gayA thA, jo ki jaina zAsana dIvAlI ke khAsa aMka meM hI prakAzita hai| aba yaha pItapaTAgraha - mImAMsA ke zAmila hI pustaka rUpa se mudrita ho. cukA hai| isameM nikSepoM kA svarUpa bar3I khUbI ke sAtha samajhAyA gayA hai| : 14. jinendra guNagAna laharI- AkAra krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 120 hai| chapAI, saphAI, TAipa aura kAgaja sundara hai| jilda baMdhI huI hai| yaha jaina prabhAkara presa, ratalAma meM 1980 ke sAla Ahora (mAravAr3a) ke zA. ratanA bhUtAjI, mUtA nathamala cunnIlAlajI aura hemAjI pannAjI osavAla ke tarapha se jAhira huI hai| isameM vizva pUjya caubIsa tIrthaGkara bhagavantoM ke caityavandana 88, stutiyA~ 22, stavana 70, guruguNa garbhita - stavana 11 aura guMhaliyA~ 5 saMdarbhita haiN| jina guNagAna aura guru kIrtana ke lie yaha pustaka ati upayogI 15. jainarSipaTa nirNaya - sAija krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 52 hai| isakI chapAI aura kAgaja bahuta bar3hiyA hai| yaha Ananda priMTisa presa, bhAvanagara meM 1981 ke sAla, nisarapura (nimAr3a) nivAsI osavAla sobhAgamalajI dhannAlAla surANA kI gRhapatnI bhUrIbAI kI tarapha se chapI hai| bhagavAn zrI mahAvIra svAmI ke sarvamAnya zAsana ko mAnya rakhane vAle sAdhu aura sAdhviyoM ke lie zAstrAnusAra zveta, mAnopeta aura jIrNaprAya alpamUlya vastra hI dhAraNa karanA cAhie, raMgIna nhiiN| isI viSaya ko sudRr3ha banAne ke lie isameM jainAgama aura prAmANika-bahuzrutAcAryoM ke racita graMtha-ratnoM ke 52 pramANa-pATha maya hindI bhAvArtha ke die gae haiN| (12)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. ratnAkara-paccIsI - sAija raoNyala 16 pejI, pRSTha saMkhyA 24 hai| yaha jaina prabhAkara presa, ratalAma meM 1982 ke sAla kukasI (dhAra) ke rahane vAle poravAr3a javaracaMda bUdarajI ke suputra juhAramala kI tarapha se mudrita hai| zrI ratnAkara sUri racita vasantatilakA - vRttoM meM 25 saMskRta zlokoM kA yaha prabhu prArthanAmaya srota hai| usI kA yaha zabdArtha-bhAvArtha maya hindI anuvAda hai, jo prabhupratimA ke sAmane prArthanA karane ke lie bahuta hI acchA aura kaMThastha karane yogya hai| ... 17. zrI mohanajIvanAdarza - AkAra krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 56 haiN| isako muphta vitaraNa karane ke lie jaina prabhAkara presa, ratalAma meM 1982 ke sAla AlIrAjapura nivAsI zrI saudharmabRhattapAgacchIya jaina saMgha ne chapAyA hai| isameM zAMta mUrti upAdhyAyajI zrI mohanavijayajI mahArAja kI jIvanI hubohuba dikhalAI gaI hai aura isake par3hane se sthAna-sthAna para acchI zikSAe~ milatI haiN| 18. adhyayana catuSTaya - AkAra krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 82 hai| chapAI, saphAI, TAipa aura kAgaja sundara hai| isako Ananda presa, bhAvanagara meM saM. 1982 ke sAla rAjagar3ha (mAlavA) kI rahane vAlI rAya sAhaba 'pannAlAlajI khajAMcI kI patnI mANakabAI ne chapavAyA hai| sAdhvAcAra viSayaka zrI dazavaikAlika nAmaka sUtra hai, jo zrutakevalI zrI zayyambhavasUrijI kA banAyA huA aura 45 jainAgamoM meM se eka hai| yaha usI ke zuruAta ke cAra adhyayana haiN| isameM prathama mUla, bAda meM usakA zabdArtha aura bhAvArtha sandarbhita hai| anuvAda itanA sarala aura sarasa hai ki sUtra ke marma ko samajhane meM tanika bhI saMdigdhatA nahIM rhtii| bar3I dIkSA ke utsAhI sAdhu sAdhviyoM ko yaha pustaka kaMThastha karane lAyaka hai| 19. laghucANakya nIti - anuvAda - AkAra DemI 12 pejI, pRSTha saMkhyA 64 hai| chapAI, TAipa aura kAgaja sundara hai| isakI tIna AvRtti nikala cukI hai - pahalI bAra meM 1000 kaoNpI bAgarA (mAravAr3a) nivAsI zA. camanA (13)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ hakamAjI, dUsarI bAra meM 1000 kaoNpI bhiMDI bAjAra mAravAr3I vyApArI maMDala, bambaI aura tIsarI bAra meM 1000 kaoNpI saM. 1981 meM phUMgaNI (sirohI) ke rahane vAle zA. jetAjI jesAjI kI tarapha se chapI hai| cANakya maMtra racita vRhaccANakya nIti se sAra-sAra subhASita zloka uddhRta karake kisI yati mahAzaya ne ATha adhyAya vAlA laghucANakya nIti banAyA hai| munivarajI ne isI kA sarala hindI meM anuvAda kiyA hai| isakA pratyeka zloka jaina aura jainetara sabhI ko kaMThAgra karane yogya hai / 20. kuliMgivadanodgAra - mImAMsA - sAija krAuna 16 pejI, pRSTha saMkhyA 74 hai| TAipa, chapAI aura kAgaja uttama hai| Ananda presa, bhAvanagara meM saM. 1983 meM mudrita, prakAzaka ke. Ara. osavAla, jAvarA ( mAlavA) / Agamodaya samiti ke niyantA mahAnubhAva sAgarAnandasUrijI ne apanI yogyatA kA paricaya dikhalAne vAlI eka yatIndra mukha capeTikA nAma kI choTI pustaka jAhira kI hai| usI kA isa meM akATya yuktiM aura pramANoM se sabhyatA pUrvaka uttara diyA gayA hai| isI pustaka se ghubarI kara mahAzaya sAgarAnandasUri binA zAstrArtha kie hI pA~cavIM bAra bhI mAravAr3a se palAyana kara ge| 21. aitihAsika - dRzya - yaha eka nibaMdha hai, jo bihAra karane vAle sAdhu-sAdhviyoM ke lie atyupayogI hai| isa jIvana-rekhA ke nAyaka zrImAn ne sAr3he pA~ca sau koza kI lambI musApharI (paidala bihAra ) karake jo prAcIna arvAcIna jaina tIrthoM kI yAtrA kI, usI ke daramyAna Ae hue rAste ke choTe-bar3e gA~voM kA jarUrata pUratA aitihAsika vRttAMta isa dRzya meM saMdarbhita hai / yogika kriyA aura dIkSAdAna - mahArAja zrImad vijaya dhanacandrasUrijI kI AjJA se Apane kamalazrI 1, sumatA zrI 2, sohana zrI 3, phUlazrI 4, gulAba zrI 5, maganazrI 6, hetazrI 7, jJAnazrI 8, kSamAzrI 9, dhanazrI 10, dharmazrI 11, dayAzrI 12, candanazrI 13, devazrI 14; ina caudaha sAdhviyoM ko bar3I (14)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIkSA saMbaMdhI yoga-kriyA kraaii| inake alAvA AhoravAlI bAI UjI, bIjApura vAlI bAI kesI, harajI vAlI bAI bhallI, riMganoda vAlI bAI lUNI, TAMDA vAlI bAI jhamma aura rAjagar3ha vAlI bAI mizrI; ina chaha zrAvikAoM ko laghu-dIkSA Apa hI ne dI hai aura anukrama se unake candanazrI, cimanazrI, puNyazrI, vimalazrI, cetanazrI aura caturazrI nAma kAyama kie haiN| pratiSThAJjanazalAkA - . jhAbuA riyAsata ke gA~va borI meM saMvat 1961 phAguNa vadi 5 ke dina saudha zikharI jina maMdira kI, jAvarA riyAsata ke gA~va guNadI meM saM. 1961 mArgazIrSa zuklA 3 ke roja mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAn kI, maMdasaura paragane ke gA~va elacI meM saM. 1965 pauSa sudi 11 ke dina zrI pArzvanAtha bhagavAn kI, jAvarA riyAsata ke gA~va mAmaTakher3A meM saM. 1967 vaizAkha sudi 3 ke dina zrI candraprabha svAmI kI, sirohI riyAsata ke gA~va siroDI meM saM. 1973, jyeSTha sudi 1 guruvAra ke dina zrI pArzvanAtha aura baMmanavAr3a (mahAvIra) maMdira ke suvarNadaMDa dhvaja-kalaza kI, jAvarA sTeTa ke gA~va saMjIta meM saM. 1978 magasira sudi 6 ke dina 1. isI muhUrta meM AdinAtha dAdA ke caraNa-pAdukA kI aMjanazalAkA kI jo pArzvanAtha ke mukha maMDapa meM sthApita hai| 2. mUlanAyakajI ke AsapAsa. kI zrI zItalanAtha aura zrI anantanAtha svAmI kI mUrti kI aMjanazalAkA kii| 3. yugamandhara svAmI, bAhu svAmI, pArzvanAtha svAmI, gautama svAmI, pArzvanAtha aura jainAcArya zrI vijaya rAjendrasUrIzvarajI kI do mUrtiyoM ke shit| 4. rAjendra bhavana meM vyAkhyAnAlaya ke andara cunnIlAlajI khajAMcI kI banavAI huI Arasa pASANa kI chatrI meM sthApita zrImad vijayarAjendra sUrIzvarajI mahArAja ke caraNa pAdukA kI saMvat 1982 magazira sUdi pUrNimA ke roja aMjanazalAkA kii| (15)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn zrI ciMtAmaNi - pArzvanAtha svAmI kI, gvAliyara riyAsata ke gA~va riMganoda meM saM. 1981 vaizAkha sudi 5 guruvAra ke dina bhagavAn zrI candraprabhu svAmIjI kI jhAbuA sTeTa ke gAMva jhakanAvadA meM saM 1981 vaizAkha sudi11 ke dina bhagavAna zrI AdinAtha svAmI kI, dhAra riyAsata ke gA~va kukasI meM saM. 1982 jyeSTha sudi 9 somavAra ke dina bhagavAn zrI sImandhara svAmI aura guru mUrtiyoM kI, dhAra sTeTa ke gA~va nAnapura meM saM. 1982 ASAr3ha sudi 10 maMgalavAra ke dina bhagavAna zrI pArzvanAtha svAmI Adi nau mUrtiyoM kI aura gvAliyara sTeTa ke rAjagar3ha kasbe se 2 mIla ke phAsale para sthita pavitra tIrtha mohanakher3A meM saMvat 1982 magasira sudi 10 budhavAra ke dina jainAcArya zrImad vijaya rAjendrasUrizvaraz2I mahArAja kI hubohuba bhavya-mUrti kI evaM zAstrAnusArI vidhi se Apane gyAraha pratiSThAe~ bhArI samAroha ke sAtha kI haiN| pItAmbara vijetA kI upAdhi - - bAraha AcAryoM ke AcArya kahalAne kA akharva-garva dhAraNa karane vAle Agamodaya samiti ke utpAdaka sAgarAnanda sari ko zAstrArtha meM parAjita karane (harAne) vAlA jaina sAdhuoM meM yadi koI hai, to eka Apa: hI haiN| saMvat 1980 poSa sudi 13 ko Apake sAtha zvetapItavastra-viSayaka cauthI bAra bhI zAstrArtha karate hue, zahara - ratalAma se sAgarAnanda sUri ko parAjita hokara rAtri ko bhaga jAnA par3A aura saM. 1983 meM pA~cavIM martabA bhI zAstrArtha kara lene ke lie tArIkha 19.12.26 ke roja ApakI tarapha se die hue mudrita celeMja ko pAte hI mAravAr3a deza ko chor3a kara bhI sAgarAnandasUri ko palAyana kara jAnA pdd'aa| isI vijaya ke upalakSya meM Apako jainetara - vidvAna aura mAlava dezIya jaina saMgha ne 'pItAmbara vijetA' kI upAdhi pradAna kI hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMDalAdi sthApana - jAvarA (mAlavA) meM 'zrI rAjendrodaya jaina yuvaka maMDala saMjIta (jAvarA) meM 'zrI yatIndra jaina pAThazAlA' nimbAher3A (ToMka) meM 'zrI yatIndra jaina yuvaka maMDala' aura siyANA (mAravAr3a) meM 'zrI rAjendra jaina zikSA pracAraka maMDala' Apake hI upadeza se sthApita hue haiM aura ve acchI sthiti meM cala rahe haiN| - Apa navIna pustakoM ko bA~cane ke bar3e utsuka haiM, cAhe ve saMskRta, prAkRta, hindI yA gujarAtI bhASA ke hI kyoM na hoM, eka bAra avazya unako AdyopAnta manana karate haiN| Apake saMsthApita zrI yatIndra jaina sarasvatI - bhaNDAra meM jaina aura jainetaroM ke aneka graMthoM kA acchA saMgraha ziSya - saMpada - Apake karakamaloM se sAta mahAnubhAvoM ko dIkSA dI gaI, parantu vartamAna meM unameM se muni vallabhavijaya, muni vidyAvijaya, muni sAgarAnandavijaya aura muni vivekavijaya, ye cAra ziSya vidyamAna (maujUda) haiN| inakI bar3I dIkSA bhI Apa hI ke karakamaloM se zAstrIya-vidhi anusAra huI hai| basa aba aMta meM itanA aura bhI likha kara ki 'Apa satyavaktA, nispRhI, zAntasvabhAvI, paropakArI, samAja hita ciMtaka, sAdhu dharma karmaTha aura dIrghadarzI haiN| isalie ApakI jIvana rekhA jitanI likhI .jAe, utanI hI kama hai|' yaha jIvana-rekhA samApta kI jAtI hai| . OM zAMtiH ! zAMtiH !! zAMtiH !!! nimbAher3A (ToMka). saM. 1983 guru saptamI zrAvaka : kundanamala DAMgI sekreTarI : zrI yatIndra jaina yuvaka maMDala (17)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM zrIyatIndravijayASTakam / yasyAsye zaradindusundaratare vANI narInRtyate, vAdIndrAnapi saGgatAnadhisabhaM yuktyA jayaMtI kSaNAt / vidvadvRndamanaH sutoSajananI saMchedinI saMzayAn, vidyADhyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham | 1 | drAkSApAkasamAnatAmupagatA yaddezanA tyadbhutA, varSantI vacanAmRtaM sumadhuraM dharmyaM payovAhavat / sadyuktiH zrutisevitA'parimitA pApApahArakSamA, vidyADhyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham | 2 | sarvAGge kamanIyatAM vidadhataM saundaryaratnAkaraM, bhAsvantaM guruvarcasA suyazasA pradyotitAzaM param / sAkSAtkAmamivAM vijayinaM lokAnukampAkaraM, vidyADhyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham / 3 / yAvaJjIvasusaMyamavrataparaM SaTzAstra carcAkaraM, . zrAmaNyA'khilasadguNAtulamahAratnazriyA maNDitam / nirdhUtAkhilakarmasantatimamuM vaijJAnikAnAM varaM, vidyADhayaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham // 4 // kSAntiryasya mahIyasI bhuvitale vibhrAjate zAzvatI, hetau satyapi jAyate nahi manAk kopodbhavo jAtucit / dhanyaM dhanyajanaiH prazasyamatulaM satkIrtimantaM vibhuM vidyADhyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham // 5 // . ghayantAnvayatAtparyeNa SaSThayA: sAdhutvam, dhAtvarthAnvayatAtparyeNa dvitIyA sAdhIyasi, iti vivekaH / (18)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhairya yatra varIvRtIti satataM lokottaraM sadgurI, cittakSobhakareSu satsvapi mano nAyAti caanyclytaam| dhyAnAruDamanA vipazyati sadA svAtmAnamevAcalaM, vidyADhyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham / 6 / vizveSAmatimaNDanaM sumanasAM cittAmbujollAsanaM, bhavyAbhavyajana prabodhapaTutodbhUtAccha kiirttivrjm| dInAnAtha janopakArakuzalaM vyAkhyAnavAcaspati vidyADyaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham / 7 / bhAsvaddhAsurasaguNAkara jagatpopujyamAnasphura, cchImad gauravapAda pmayugala dhyAna prsnnaatmnaam| yuktyA khaNDayatAmanalpakudhiyAM vAcaH sabhAyAM vidAM, vidyADayaM tamupAsmahe savijayaM zrImad yatIndrAbhidham / / zrImadyatIndra vijayaprabhu sadguruNAM, sthAdvAdapadmaparibodhana bhaaskraannaam| vidyAvivekavara ziSyagaNaiH praNunna, zvakre'STakaM zrutisukhaM bajanAthamizraH // 9 // paM. brajanAtha mizra zAstrI (19)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM zrIyatIndra vijayASTakam yatInAM rAjAno jinaracitamArgAnusaraNAH, kRpApArAvArA jinsmudyaavaaptivissyaaH| vijetAraH pItAmbaradharamunInAM sumahasA, svataMtrA jIyAsurgaNadharamanISA iva parAH // 1 // zrImAn dharmadhurandharo dhRtiyuto vidvajhanaissevito, nirdapaH suvinAyako gaNadharo vikhyAtakIrtiH kssitau| zrAddhAnAM priyakArako'sti mahatAM vidyAnidhervAridhi; dIvyAcchImunirAja rAjamukuTo zrImAn yatIndro muniH // 2 // vyAkhyAna vAcaspatireva dhIraH, gmbhiirtaavaadhirivaaprshc| rAddhAntatattvArtha niSaNamedho, jIyAd munIndra pravaro yatIndraH // 3 // rAjendra sUrizvara eva vidvAna, ___gurudayAluH paramArtha buddhiH| ArAdhito yena munIzvareNa, bhaktyA mahatyA parityaktakAmaH // 4 // jJAne paraH kovidahemacandraH, udAracetA mhniiykiirtiH| gRhItakArya na jahAti kAmaM, udyogazAlI jayatAd yatIndraH // 5 // (20)
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ AhvAdane candramaso hi zobhAM, dhatte kRpaalurjntaaphrtaa| samAdhiniSThaH puruSArthahastaH, guroH kRpAto jayatAd yatIndraH // 6 // kAryAntagaH zikSaNapAradRzvA, gurozca vAkyAni vhtyjsrm| krodhAdijetA jagadvitIya. dhArApravAhI vacane yatIndraH // 7 // gRhIta vidyAvijayaH suziSyaH, smstlokopkrissnnuressH| mAsAn hi vedAn gamayan hi kuksau, . sukhena tasthau munirAD yatIndraH // 8 // idaM hiM padmamaSTakaM kRtaM mayAlpabuddhinA, vizodhya mUlatastato guNAn vibhAvya snttm| bhaNantu paNDitA janAH sabhAsu tAnprapUjitAn, . brajantu sajjanAH sukhaM surAlayaM svakarmaNA // 9 // tA. 25.10.25 paM. pannAlAla zAstrI - nAgara ratalAma (mAlavA) (21)
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya guruNIjI - zrI bhAva zrIjI ma. kI caraNareNu Atma sAdhanA meM lIna AzIrvAda mudrA meM parama pUjya zrutAnurAgI vinayaguNa sampanna guruNIjI pravartinI zrI mukti zrIjI mahArAja azubha karmoM se mukta ho, paMcamI gati praveza lakSya kI ora bar3hane hetu bIja, pAMcama, AThama, gyArasa, Adi parva tithiyoM kI ArAdhanA va vizasthAnaka mahAtapa, olIjI va sarvocca zreSThatama utkRSTa mahAtapa varSitapAdi vividha tapo kI anumodanArtha / zrI guNAnurAga kulaka kI tRtiyAvRtti prakAzita
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mukti mukti ora * citra basanta bAlA zrI mukti prajJA zrA Mara
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mukti-mukti kI ora * citramaya prastuti - basanta bAlA zrI mukti prajJA zrI Aja kA bhAskara naI umaMga ullAsa se udita huaa| Aja kA dina itihAsa ke pannoM meM svarNAkSaroM se likhA jaavegaa| dinakara apanI hajAroM kiraNoM se bhUtala ko AlhAdita karate hue prakAza phailA rahA thaa| prAtaH kA dina suzobhita vAtAvaraNa meM nagara nivAsiyoM meM apAra Ananda ulhAsa se rAjapatha para cala rahA hai| yaha Ananda kA viSaya hai ki kukSI nagara ke nivAsI prasiddha zrI chItaramalajI ke nivAsa se baiMNDa Dhola apanI sumadhuratA se bajAte cala rahe the, sabase Age Dhola unake pIche baiMDa isake bAda nagara nivAsI mAnava samUha cala rahA thaa| madhya meM hAthI ke upara zrI chItaramalajI va unakI dharmapatni zrImatI gaMgAbAI apanI prANa va pyArI bAlikA goda meM lie baiThI thI, do nanhIM bAlikAeM caMvara kara rahI thI va lUNa utAra rahI thii| mAnava samUha jaya-jayakAra ke nAroM se gagana gaMjAyamAna ho rahA thaa| zanaiH zanaiH cala samAroha bAjAra se hokara zrI rAjendra bhavana pahuMcA jahAM parama pUjya upAdhyAya bhagavanta zrImada yatIndravijayajI mahArAja isa mAyAvI saMsAra se vItarAga bhagavAna ke svarUpita dharmopadeza pharamA rahe the| yaha mahAvIra kA zAsana va manuSya bhava prabala puNyodaya se prApta hotA hai| mAnava yahAM se svarga, naraka, tiryanca aura manuSya cAroM gati meM bhI jA sakatA hai, parantu manuSya yoni meM hI ArAdhanA ho sakatI hai, anya meM nhiiN| yaha vItarAga zramaNa bhagavanta mahAvIra kA zAsana hI sarvazreSTha zAsana haiN| bhagavAna ne sabhI prANiyoM ke Atma sAdhanA ke lie dizA darzana
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ diyA hai, yahAM liMga bheda nahIM hai| zramaNa puruSa pradAna dharma kA upadeza diyA to sabhI mAnava mAtra ke lie apane priya ziSya gaNadhara bhagavanta zrI gautamasvAmIjI ko saMbodhita karake diyA hai, jahAM bhagavatI sUtra meM 36 hajAra praznoM ke samAdhAna strI veda zrI jayantI sAdhvI ko 'saMbodhita karake diyA hai| mAnava bhava prApta hone para apane paramopakArI muni bhagavanta upadeza deveM vaha suna ArAdhanA meM praviSTha ho jAya vaha jIva saMsAra sAgara se tira jAtA hai| parama pUjya upAdhyAya bhagavanta zrImadvijaya yatIndravijayajI ma. dharmopadeza de rahe the| usa samaya gagana bhedI jaya-jayakAra zramaNa bhagavAna mahAvIra kI jaya, parama pUjya gurudeva bhagavanta zrI rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. kI jaya, upAdhyAya zrImad yatIndravijayajI ma. kI jaya ke sAtha upAzraya meM praveza huaa| gurudeva yaha merI bAlikA zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM arpaNa kara rahA huuN| yaha mere kaleje kI kaura hai| isa bAlikA ke janma ke bAda 12 veM dina sUrya pUjana va nAmakaraNa ke lie paNDitajI bulAe the| unhoMne isakI janma kuNDalI banAkara hameM kahA thA ki yaha baccI bhaviSya meM mahAna kArya kregii| Atma sAdhanA va samAjotthAna kA kArya karatI huI jinazAsana ko zobhAyamAna karake mAtA-pitA qA nAma apanI ArAdhanA, upAsanA va arcanA karatI huI nArI samAja kA nAma ujjavala kregii| isalie pUjya guru mahArAja Aja hamako atyaMta khuzI hai| Apa jaise vidvAna guru bhagavanta kI nizrA meM isakA bhaviSya sundara bnegaa| inhIM vicAroM se maiM ApazrI ke caraNoM meM arpita karane AyA huuN| mAtA-pitA ke hAtha meM nanhIM bAlikA khuza ho rahI thii| usa samaya pUjya upAdhyAyajI mahArAja
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruNIjI zrI bhAvazrIjI apanI ziSyAoM ke sAtha vyAkhyAna zravaNa kara rahI thii| zrI pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne bAlikA ke sira para vAsakSepa DAlA va madhura zabdoM meM pharamAyA ki isa bAlikA kA bhaviSya ujjavala hai aura yaha Adarza sAdhvI hogii| - pUjya upAdhyAyajI mahArAja sAhaba ne vyAkhyAna samApta kara mAMgalika pharamAyA sabhI apane-apane ghara kI ora ravAnA hue sabhI ke mu~ha se eka hI zabda nikala rahA thA ki yaha bAlikA mahAna puNyavAna hogii| isake mAtA-pitA ne apanI putrI kA bhaviSya sundara dekhakara bhaviSyavANI para vizvAsa kara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM praveza diyaa| bAlikA kA lAlana-pAlana guruNIjI zrI bhAva zrIjI kI nizrA meM suvyavasthita rUpa se cala rahA thaa| zarada Rtu pUrNa ho rahI thI ve hemanta Rtu prAraMbha ho gaI hai| cAturmAsa pUrNatA kI aura agrasara ho rahe haiN| parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati mahAmahopAdhyAya bhagavanta zrI yatIndravijayajI ma.sA. vyAkhyAna kI vyAsapITha para virAjita ho caturvidha zrIsaMgha Apake amRtayadezanA zravaNa karane Atura ho rahI thI ki sahasA guruNIjI zrI bhAvazrIjI ma. ne sarvaprathama vidhisaha upAdhyAya bhagavanta ko vandana kara karabaddhaM ho prArthanA ki gurudeva aba ApakI isa lADalI nAnI ko adhyayana karavAne kA zubha murhata prAdana kara kAryAraMbha karanA hai| ___ parama pUjya mahAmahopAdhyAyajI ma. ne pharamAyA kala jJAna paMcamI hai, dina zuddhi zreSTha hai va candrabala ravi yogAdi jJAna upAsanA ke lie zreSTha rahatA hai, pradatta muhUta ke anusAra adhyayana ke lie Avazyaka sAmagrI bhI A gaI hai| eka thAla meM kuMku, cAvala zrIphala
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ va rUpA nANA lekara mahilA maNDala ne sarvaprathama upAdhyAyajI ma. ke sammukha bAjoTa para svastika kara zrIphala rakhakara jJAnajI kA bahumAna kiyA gIta guMjAyamAna ho rahe haiN| zrImad upAdhyAya bhagavanta ne paTTI ke Upara 'a' likhA aura bAla lIlA ko kahA bolo 'a' arihanta paramAtmA kA 'A' AcArya bhagavanta kA 'I' Izvara kA 'u' upAdhyAya bhagavaMta kA 'sa' siddha bhagavanta kA va sAdhu bhagavanta kaa| isa prakAra parameSThi bhagavAna kA smaraNa karate jJAnopArjana kA prAraMbha kiyaa| pazcAta gar3a, dhAnI bAMTI gaI va gurudeva zrI kI jaya-jayakAra kara sabhA.visarjita huii| parama kRpAlu upAdhyAya bhagavanta ne zreSTha se zreSTha mahata nikAlakara apanI dharma putrI kA pAThana kArya prAraMbha kiyaa| bAlikA apane bacapana pArakara. yauvanavayaH kI DerI kI aura prayANa karane kA prAraMbha kiyaa| guruNIjI ne upAdhyAyajI ma. se prArthanA kI, he gurudeva bAlikA lIlA kA adhyayana sAdhvI jIvana ke satra pUrNa hone ke sAtha-sAtha saMskRta va prAkRta kA adhyayana bhI karIbakarIba pUrNa hone ko AyA hai, Apa zrI isake dIkSA kA zubha muhUMta nizcaya karane kI kRpA kreN| zrImadupAdhyAya zrI ne zreSTha muhUta zubha saM. 1991 mAgha sudi 15 kA muhUMta pradAna kiyA muhUMta anusAra dIkSA ahamadAbAda meM dene kA nirNaya liyaa| : dIkSA kA zubha muhUta nizcaya hone para rAjasthAna meM jAlaura : svarNagirI : nivAsI zreSThivarya zAha gokulacandajI kasturacandajI ne dIkSA kA saMpUrNa mahotsava apanI ora se manAne kA zrIsaMgha se Adeza lekara mumukSIkA ke dharma ke mAtA-pitA bne| pUrNa deva guru ke prati samarpita zrAvikA sonIbAI suputra indaracandajI a. sau. zrImatI lIlA bahina Adi parivAra ne lAbha liyaa| parama pUjya
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya vizArada vidyA bhUSaNa AcArya deva zrI zrI zrI 1008 zrImadvijaya bhUpendrasUrIzvarajI mahArAja ziSya maMDala saha virAjamAna the| parama pUjya upAdhyAya bhagavanta pAlItANA virAjamAna the| vahAM se vihAra kara ahamadAbAda pdhaare| ahamadAbAda nivAsI saudharma bRhattapogacchIya zrI tristutika zrIsaMgha yaha dIkSA sarva prakAra se Ananda ulhAsa va umaMga se hove aisA kAryakrama banAkara ke kaMku-patrikA chapavAkara samasta samAja ko bhejI mAgha sudi 8 se haTIbhAI kI vADI meM aTThAI mahotsava prAraMbha kiyA bAlikA lIlA bahuta ulhAsa umaMga se ahamadAbAda jaise mahAnagara meM mAgha suda 15 ko vizAla jana bhedanI ke sAtha hAthI para baiThakara bAlikA varSidAna de rahI thii| rAjapatha para hajAroM AMkha isa bAlikA kI ora dekhakara utsAhita ho rahe the| cala samAroha haThIbhAI kI vAr3I meM Akara ke ekatrita ho rahA thaa| cala samAroha dharmasabhA ke rUpa meM parivartita ho gayA, apAra mAnava samUha kI upasthiti meM mukhya dvAra para parama pUjya sAhitya vizArada vidyAbhUSaNa AcArya deva zrImadvijaya bhUpendrasUrIzvarajI mahArAja samIpa hI parama pUjya upAdhyAya zrImad yatIndravijayajI mahArAja virAjamAna the, samIpa muni maMDala va gurujI zrImAnazrIjI mahArAja kI suziSyA sAdhvIjI zrI bhAva zrIjI, manohara zrIjI ma. apanI sAdhvI maNDala ke sAtha virAjamAna thii| mumukSI bAlikA lIlA hAthI se utara kara apane nanheM hAthoM ko aMjalIbaddha kara sabhI kA abhivAdana abhinandana karatI huI jina maMdira meM devAdhideva vItarAga bhagavanta ke darzana kara sabhA maMDapa meM Akara parama pUjya AcArya bhagavanta va zrImad upAdhyAya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavanta sAdhvI maMDala sabhI ko vandana karake prabhu ke siMhAsana para caumukhajI kI pratimA ke sammukha khar3I ho gaI parama pUjya AcArya 'mahArAja ne upAdhyAya bhagavanta se kriyA vidhi prAraMbha karane kA Adeza diyaa| pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne mumukSu ko hAtha meM akSata bhara Upara zrIphala va rUpAnANA rakha : caumukha : nANa : bhagavAna : kI pradIkSaNA dene ko khaa| pradIkSaNA ke bAda kriyA AcArya zrI ke vAsakSepa DAlane ke sAtha prAraMbha huii| ___sAdhvAcAra kI kriyA ke madhya cAritra kA mukhya aMga rajoharaNa yAni aughA zubha muhUMta meM zubha lagna meM jaise hI kara meM AyA bAlikA pUrNarUpa se prasanna ulhAsita hokara mayura ke samAna nRtya karane lgii| pazcAt sAMsArika veza badala kara saMsAra ke gRhastha ke kapar3oM kA tyAga karake sAdhvI jIvana meM parveza hokara sabhA maNDapa meM AI cAro aura se jaya-jayakAra ke nAroM se gagana guMjAyamAna ho rahA thaa| cAritra grahaNa kI kriyA pUrNa hone para sAdhvI jIvana kA nAma zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM sAdhvI rUpa meM praveza karane para nAma parivartitaM kiyA jAtA hai| . vaha gaccha ke AcArya bhagavanta kI nAmAvalI vAra zramaNIvRnda kI guruNIjI kI paramparA ko pharamAte hue zrIsaudharmabRttapAgacchIya gacchanAyaka prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrijI ma. AcArya zrImadvijaya bhUpendrasUrijI ma. sA. ke sAmrAjya meM saudharmabRhattapAgacchIya prathama garuNIjI zrI amara zrIjI, zrI mAna zrIjI kI ziSyA manohara zrIjI kI suziSyA zrI. bhAva zrIjI kI ziSyA ghoSita karate hue sAdhvI jIvana kA nAma mukti zrI" ghoSita kiyaa| / cAritra grahaNa kara apanI dharmamAtA guruNIjI zrI bhAva zrIjI ma. kI nizrA meM jJAna kriyA kA pUrNa pAlana kara saMyamI jIvana ko
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNa doSa rahita niraticAra pUrNa sAdhana meM rhe| sadA sarvadA kAlacakra eka jaisA nahIM rhtaa| acAnaka 6 varSa kI nizrA jinhoM kI rahI vaha bhavya puNyAtmA isa saMsAra meM prayANa kara gii| acAnaka guru viyoga dRr3hazakti se sahana kara guruNIjI mahArAja zrI hetazrIjI mahArAja kI sAnidhyatA meM jIvana ke 40 basanta pUrNa kie| isa prakAra saMyama sAdhanA karate-karate zAsana ke aneka prabhAvita kAryo kI preraNA dete haiN| Atma sAdhanA meM kaI prANiyoM ko dharma mArga meM agrasara ho Atma-sAdhanA karate rahe, yaha ApakA mukhya lakSya hai| Apake vairAgyamaya upadeza zravaNa kara samAja apane Apako gauravAnvita anubhava karatA hai| jyeSThoM ke prati vinaya, samavayaskoM ke prati sneha, laghuoM ke prati vAtsalyatA pAkara apanI sAdhanA meM lIna hai| bhArata varSa ke jitane bhI jaina tIrtha hai| sabhI tIrtho kI Apane yAtrAeM kii| samaya-samaya para tapasyA bhI bahuta kI, Apa jJAna va vinaya ke prati prasanna hokara ke koyambatura zrIsaMgha ko sAdhvIjI zrI mahendra zrIjI, kiraNa prabhA zrIjI ne upadeza dekara ke zAsana dIpikA para samAroha vizAla bhavya Ayojana krvaayaa| apAra jana samUha ko ekatrita kara Apako zAsana dIpikA' pada pradAna kiyaa| Apa dakSiNa prAnta kI aura se vihAra kara mAlavA kI ora pdhaare| mumukSu bahina aravindA kumArI jeThamalajI siyANA nivAsI ko dIkSA pradAna karane ke uddezya se tIrthAdhirAja zrI mohanakher3A tIrtha meM pdhaare| mAgha zuklA 7 ko mumukSu bahina ko dIkSA pradAna kara nUtana sAdhvI kA nAmakaraNa apane nAma ke anurUpa sAdhvI ''mukti prajJA' rakhA gyaa| mohanakher3A tIrtha meM padhAre dIkSA ke samaya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ citramaya prastuti zrI muktizrIjI ma. kriyA vidhi meM kAryotsaga karate hue parama pUjya zAsana dIpaka jyotiSAcArya munirAja zrI jayaprabhavijayajI ma. stuti bolate huve / zrI muktizrIjI ma. pravartinI pada kriyA meM devavaMdana karate hue parama pUjya zAsana dIpaka jyotiSAcArya munirAja zrI jayaprabhavijayajI ma. cetyavaMdana bolate huve /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ citramaya prastuti gurUNIjI zrI muktizrIjI ma. pravartinI pada kriyA meM parama pUjya zAsana dIpaka jyotiSAcArya __munirAja zrI jayaprabhabijayajI ma. se naMdIsutra zravaNa karate huve / gurUNIjI zrI muktizrIjI ma. pravartinI pada kriyA ke aMtargata AcArya zrI hemendrasUrijI ma. se vAsakSepa prApta karate huve /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ citramaya prastuti parama pUjya zAsana dIpaka jyotiSAcArya munirAja zrI jayaprabhavijayajI ma. kriyA ke pazcAta gurU paramparA ke sAtha pravartinI pada kI ghoSaNA karate huve / gurUNIjI zrI muktizrIjI ma. pravartinI pada pradAna karane ke bAda zrI saMgha ko sambodhita karate huve bolate huve /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasthita zrIsaMgha ne sarvAnumati se va jAvarA evaM Ahora pATa gAdI ke zrIsaMgha kI rAya se jyeSTha sudi 11 ko zrI mohanakher3A tIrtha meM Apako pravartinI pada' pradAna karane kA nirNaya kiyaa| ____OM puNyAhaM, OM puNyAhaM, OM priyaMtAM, OM priyaMtAM ke nAroM se tIrthAdhirAja zrI mohanakher3A tIrtha kI parama pAvana pavitra bhUmi kA vAtAvaraNa gujAyamAna ho rahA thaa| Aja ke pavitra dina meM uSAkAla meM 250 pratimAoM kI prANa pratiSThA honA thaa| usake pazcAt tIrtha vikAsa ke prANa, parama pUjya kaviratna zAsana prabhAvaka AcArya deva zrImadvijaya vidyAcandra sUrIzvarajI mahArAja ke samAdhi maMdira kI pratiSThA kA kArya thaa| AcAryazrI kI mUrti virAjamAna honA thii| usake pazcAt parama pUjya AcArya zrI vidyAcaMdrasUrijI mahArAja kA smRti grantha kA vimocn| prAtaHkAla se hI sabhI ora umaMga utsAha evaM Anandita vAtAvaraNa cala rahA thaa| sabhI kAryakrama eka-eka ke bAda vyavasthita rUpa se prAraMbha hokara kArya saMpanna ho rahe the| __ jisa kArya kI sabhI mAnava samUha khuzI evaM utsAha se dekhane AyA thA vaha samaya bhI A gayA zubha samaya meM hajAroM mAnava samudAya jaya-jayakAra ke gaganabhedI nAroM se va baiNDa Dhola vAdya yaMtra para yuvaka nRtya karate bAlikAeM garabA nRtya karatI huI puruSa varga jaya-jayakAra ke nAroM se va strI varga maMgala ghavala gIta gAna gAte sabhI tIrthAdhirAja zrI mohanakher3A tIrtha meM 'zrI bhUpendra bhavana' jahAM tristutika zrIsaMgha ke caturvidha zrIsaMgha meM zramaNIvRnda kA pramukha sthAna hai| vahAM gaye zrIsaMgha ne sAdhvI maMDala se vidhivata vandana karake prArthanA kI ApazrI padhAre jahAM zrIsaMgha ApakA utsAha se padhArane kI pratikSA kara rahA hai| yaha eka saMyoga hI hai| dIkSA mahotsava meM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya vizArada vidyAbhUSaNa AcArya deva zrImadvijaya bhUpendrasUrijI ma. sA. kI nizrA prApta thii| Aja Apako pravartinI pada ko prApta karane unhIM gurudeva zrI ke nAma se nirmita bhUpendra bhavana se hI prayANa kara rahe haiN| hajAroM hajAra mAnava naitra adhiratA se pratIkSA kara rhe| vizAla bhavya vyavasthita cala samAroha bhUpendra bhavana se prAraMbha huA, Age baiNDa usake bAda Dhola va nRtya karate yuvaka usake bAda zrIsaMgha inake pIche nRtya, garabA karatI bAlikAeM evaM zramaNI vRnda cala rahA thaa| samAroha zrI mohanakher3A tIrtha ke rAjapatha se hotA huA vArANasI nagarI meM pahuMcA jahAM yaha cala samAroha sabhA ke rUpa meM parivartita ho gyaa| parama pUjya AcArya deva zrImadavijaya hemendrasUrIzvarajI ma. sA., saMyamavaya sthivira muni pravara zrI saubhAgyavijayajI, jyotiSAcArya zAsana dIpaka, munivara zrI jayaprabhavijayajI 'zramaNa' Adi muni maNDala virAjamAna the| sammukha devAdhideva vItarAga paramAtmA kI pratimAjI caumukhI nANa meM virAjamAna the| eka ora zrI mohanakher3A tIrtha kA TrasTa maMDala ke sadasya evaM sAtha hI akhila bhArata varSiya saudharmabRhattapAgacchIya tristutika zrIsaMgha ke pratinidhi virAjamAna the| jisa kArya ko dekhane ke lie utsAhita the| vaha zubha muhUta jaise hI samaya ne ghar3I meM praveza kiyA akhila bhAratavarSIya tristutika muni samudAya ke variSTha muni jyotiSAcArya zAsanaM dIpaka munirAja zrI jayaprabhavijayajI zramaNa ne vidhi kI pustaka lekara caumukha pratimAjI kI nANa ke samIpa A gae va sAdhvI ratnA zrI mukti zrIjI ma.sA. ko prathama vItarAga deva pazcAt AcArya zrI ko vandana karake caumukha jI kI pradikSaNA dekara kriyA prAraMbha kI pravartinI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pada kI vidhi samartha AcArya bhagavantoM ne zAstra meM likhI usa anusAra prAraMbha huI - kriyA pUrNa kara AcArya zrI ne pravartinI pada kA vAsakSepa DAlA vaha dRzya suhAnA, utsAha, umaMga evaM Ananda se jaya-jayakAra se AkAza guMjAyamAna ho gyaa| phira gacchIya paraMparA ke anurUpa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke zAsana kA niyama hai, usa anusAra Adya zrI sudharmasvAmI va zrI jaMbusvAmI zrI bhadrabAhusvAmI, vRddhadevasUri, raviprabhasUri, devendrasUri, ratnazekharasUri, vijaya kalyANa sUri, vijaya pramodasUri yaha pUrvAcArya ke kula nAma 73 haiM, kintu yahAM samayasamaya para prabhAvika AcArya bhagavanta ne apanI pratibhA se saMgha va zAsana ke hita meM kArya kie unakA smaraNa kara rahA hai| parama pUjya AcArya deva zrImadvijaya pramodasUrijI ma. Ahora meM virAjita the, vaha dAdA gurudeva bhagavanta kalikAla sarvajJa zrImadavijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. ke guru the| unhoMne AcArya pada munipravara zrI ratnavijayajI ko dekara zrI rAjendrasUrIjI nAma se ghoSita kiyaa| paTTAlaMkAra AcArya deva zrImad vijayabhUpendrasUrijI ma., paTTAditya vyAkhyAna vAcaspati AcAryadeva zrIzrIzrI 1008 zrImadvijaya yatIndrasUrijI ma. tattpaTTe zAsana prabhAvaka AcArya deva kaviratna saumya mUrti zrImadvijaya vidyAcandrasUrIzvarajI mahArAja vartamAna AcArya zrImadvijaya hemendrasUrIzvarajI mahArAja, tristutika zrIsaMgha kI prathama guruNIjI zrI amarazrIjI. vidyAzrIjI. manohara zrIjI zrImA. zrIjI, kI ziSyA zrI bhAvazrIjI vartamAna AcArya zrI kI AjJA se koTigaNa vajrarazAkhA candrakula vartamAna AcArya zrI hemendrasUrijI zrIsaudharmabRhattapAgaccha tristutika samudAya Adya C:\Rajgad\Man.pm5
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIjI zrI amara zrIjI, vidyA zrIjI, manohara zrIjI, mAna zrIjI, gurujI zrI bhAvazrIjI kI ziSyA zrI mukti zrIjI ko pravartinI pada se vibhUSita kiyA jAtA hai| yaha ghoSaNA tristutika zrIsaMgha ke variSTha jyotiSAcArya zAsana dIpaka munirAja zrI jayaprabhavijayajI 'zramaNa' mahArAja ne kii| cAroM aura se jaya-jayakAra ke nAroM se sArA vAtAvaraNa Anandita ho gyaa| pazcAt jina-jina gurubhaktoM ne boliyoM kA lAbha liyA, prathama pravartinI pada kI kAMbalI varddhamAna vidyA paTTa, bhaktAmara kA paTTa Adi sAmagrI guruNI zrI pravartinI jI vohraaii| isa prakAra apane sAdhvI jIvana meM pramukha do hI kArya rakhe apanI variSThatama guruNIjI kI sevA svAdhyAya adhyayana va cAritra zuddhatA Apa zrI ne apane ArAdhyapAda paramopakArI zrI bhAva zrIjI kI pUrNa rUpa se sevA kara puNyopArjana kiyaa| zrI guruNIjI zrI manohara zrIjI, vinayazrIjI, kamalazrIjI, hetazrIjI Adi kI sevA bhI samarpita bhAva se kii| Apake jIvana kA sundara samaya apanI dIkSA kAla meM cAra AcArya bhagavantoM kI nizrA prApta kI parama pUjya sAhitya vizArada vidyAbhUSaNa zrImadvijaya bhUpendrasUrIzvarajI ma. sA. apane pUrNa rUpa se upakArI dharma, pitA zrI parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati sAhityAcArya bhaTTAraka zrI zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI, AcArya deva zrImada vijaya vidyAcandrasUrIzvarajI vartamAna AcArya deva zrImadvijaya hemendra sUrIzvarajI cAra AcArya va do upAdhyAya pada ke paTTapara virAje apane dIkSA zikSA zuddha cAritra doSa rahita pAlane kI preraNA dAtA parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati AcArya zrImadvijaya yatIndra vijayajI tatkAlIna upAdhyAya pada para virAjita, upAdhyAya zrI gulAbavijayajI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. kI nizrA pUrva pUNyodaya se prApta huii| Aja vartamAna meM akhila bhArata varSa meM karIbana 151 muni bhagavanta va sAdhvI vRnda meM dIrgha dIkSA paryAya meM Apase variSTha koI bhI nahIM hai| - guruNIjI pravartinI zrI mukti zrIjI kA jIvana svAdhyAya adhyayana va pUrNa rUpa se vinaya Apase grahaNa karanA caahie| jJAna va cAritra pAlana meM sadA sarvadA tatpara rahatI hai| apane pUrNa vRttiyoM ke prati pUrNa samarpita bhAva se sevA krnaa| itanA jJAna hone para bhI jarA bhI garva nahIM hai| parama pUjya guruNIjI pravartinI jI zubha nizrA rahate hameM samaya para Ae, upasarga ko dRr3hatA se pUrNa dhairyatA se sahana karane kA pratyakSa anubhava prApta huaa| rAjasthAna prAnta ke jAlaura jile ke antargata modarA nagara hai, jahAM AzApurI mAtAjI kA maMdira hai, usa vana meM dAdA gurudeva bhagavanta ne bhI dhyAna mudrA meM dhyAna kiyA thaa| unheM bhI kAphI upasarga sahana kie, vahI nagara meM pravartinI jI ma. kA saMgha prayANa ke zubha prasaMga para zrIsaMgha kI atyAgraha bharI prArthanA para jAnA huA vahAM upAzraya meM eka aura kone meM madhumakkhiyoM kA vizAla gherA thaa| . madhyAhna ke samaya dhUpa pUjA cala rahI thii| dhUpa ke dhueM ke kAraNa madhumakkhiyAM ur3a gaI va pUjya guruNIjI mahArAja ke zarIra para sabhI aura se acAnaka isa marNAnta kaSTa ke dekhane vAle kAphI bhayabhIta hokara dekha rahe the| kintu Apa zrI apanI dhyAna sAdhanA se jarA bhI bhayabhIta nahIM hue, ese mahAna kaSTa ko sahana karanA bahuta hI kaSTa prada kArya hai dekhane vAle ne kAphI bhayabhIta ho rahe the|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu aise marNAnta kaSTa ko dhairyatA se sahana kara apanI Atma zakti ko vicalita nahIM kiyaa| aise samartha guruNIjI ke caraNoM meM zata-zata vndn| eka bAra gaucarI ke andara kar3avI Ala kA sAga kisI zrAvikA kI ajJAnatAvaza gocarI meM AyA gaucarI prAraMbha ho gaI thii| usa samaya zrAvaka ke ghara jaba bhojana meM sAga kA svAda cakhane para acAnaka vahAM se zrAvikA upAzraya AI va rudana karatI prArthanA karane lagI merI mahAna bhUla se maine Apako sAga vhaurAyA vaha kar3avI Ala Apa na vaapreN| yahAM vaha sAga Apane binA kisI ko. kucha bhI kahe ApazrI ne dRr3ha manozakti se binA vicalita hue . grahaNa kiyaa| Apane zrAvikA se yahI uttara diyA gocarI ho gaI hai| tuma jarA bhI cintA na kareM sAdhvAcAra ke yaha mUla niyama haiM. ki gRhastha ke yahAM se jo bhI gaucarI AI hai, use pUrNa rUpa se vAparanA : hI hotA hai| ___yaha hai ApakI rasanendriya para vijayatA kA pricy| isa . prakAra ApakI cAritra sAdhanA ke saMyama para kaI prakAra ke upasarga hue unheM sahana karate cAritra kI pAlanA karate rahe haiN| zrI tristutika zrIsaMgha Apako pAkara gauravAnvita hai| parama pUjya gurudeva Apako zatAyu banAe va hameM zatAbdI varSa manAne kA avasara prApta ho inhIM maMgala kAmanAoM ke sAtha - koTi-koTi vndn| zrI mohanakher3A tIrtha 2054
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam paM. zrI jinaharSagaNivaryya viracitaM zrI guNAnurAga kulakam / smaraNaM yasya sattvAnAM, tIvrapApaughazAntaye / utkRSTaguNarupAya, tasmai zrIzAntaye namaH // 1 // uddezya - ati duSprApya manuSya jIvana ko saphala karane ke liye sabase pahale sadguNoM para anurAga rakhane kI AvazyakatA hai, guNAnurAga hRdaya kSetra ko zuddha karane kI mahottama vastu hai| guNoM para pramoda hone ke pazcAt hI saba guNa prApta hote haiM, aura saba prakAra se yogyatA bar3hatI hai| isaliye mada, mAtsarya, vaira, virodha, parApavAda, kaSAya Adi ko chor3akara maitrI, pramoda, karuNA, mAdhyasthya aura anityAdi bhAvanAoM ko dhAraNa kara paraguNa grahaNa karanA tathA guNAnurAga rakhanA cAhie; kyoMki - isake binA itara guNoM kA paripUrNa asara nahIM ho sktaa| ataeva isa grantha kA uddezya yahI hai ki hara eka manuSya guNAnurAgI baneM, aura doSoM ko chor3eM isI viSaya ko granthakAra * Adi se anta taka puSTa kareMge aura guNAnurAga kA mahattva dikhlaaveNge| maGgalAcaraNa - - sayalakallANa - nilayaM, namiUNaM titthanAhapayakamalaM / paraguNagahaNa-sarUvaM, bhaNAmi sohaggasirijaNayaM // 1 // sakalakalyANa-nilayaM, natvA tIrthanAthapadakamalam / paraguNagrahaNasvarUpaM, bhaNAmi saubhAgyazrIjanakam // 1 // -
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam zabdArtha - (sayalakallANa - nilayaM) samasta kalyANa - maMgalakAraka zubha sAdhanoM ke sthAna Azraya rUpa (titthanAhapayaka malaM) tIrthanAtha : jinendrabhagavAna ke caraNa kamala ko (namiUNaM) namaskAra kA . (sohaggasirijaNayaM) saubhAgya rUpa lakSmI ko paidA karane vAlA (paraguNagahaNasaruvaM) paraguNa grahaNa karane kA svarUpa (bhaNAmi) kahatA huuN| bhAvArtha - samasta guNanidhI aura kalyANoM ke sthAna jinendra bhagavAn ke caraNa kamaloM ko tridhA bhakti se namaskAra karake paraguNa grahaNa karane kA.. svarUpa kahA jAtA hai| vivecana - isa saMsAra meM jinapuruSoM ne saba doSoM ko alaga kara uttama guNoM ko saMgraha kiye haiM; ve saba ke pUjya mAne jA sakate haiM, aura ve hI saba sukhoM ke Azraya rUpa banate haiN| sAdhu sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA rUpa saMgha ke jo . saMsthApaka hoM ve tIrthanAtha kahe jAte haiN| jinhoMne aSTakarma rUpa zatruoM ke unmAda se utpanna hone vAle aThAraha doSoM ko chor3akara anupama ananta jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya saMpAdana kiyA hai, ve zrItIrthanAtha bhagavAn isa bhUmaMDala meM saMpUrNa guNanidhI haiN| yaha bAta nizcayapUrvaka kahI jA sakatI hai ki - jinameM rAga dveSa kA aMkurodbhava nahIM hai, ve puruSa sadoSa mArga kabhI nahIM batA skte| ve to aisA nirdoSa mArga hI batAveMge jo ki satya guNa - sampanna hone se kisI jagaha skhalanA ko prApta nahIM hogA; kyoMki - jo puruSa svayaM kusaMga se bacakara sarvatra nispRha ho, aura sadguNamaya zuddhamArga para dRr3ha rahatA ho, vaha saba ko vaisA hI zuddha mArga batalAtA hai, jisake AcaraNa karane se aneka bhavyavarga guNavAn ho uttama yogyatA ko prApta karate haiN|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam vastutaH rAga - dveSa rahita karuNAzAlI mahottama puruSa hI saMsAra meM pUjya pada ke yogya haiM aura aise puruSottamoM kA vandana pUjana manuSyoM ko avazya guNAnurAgI banAkara yogyatA para pahuMcA sakatA hai| sakala kalyANa ke sthAna jinendra bhagavaMtoM ke caraNa kamala meM namaskAra karane se apane hRdaya meM sadguNa kI pratibhA prakAzita hotI hai| jisake bala se guNanidhAna ho, sevaka hI sevya pada kI yogyatA ko avalambana karatA hai| kahA bhI hai ki - ikko vi namukkAro, jiNavara - vasahassa vddhmaannss| saMsArasAgarAo, tArei naraM va nAriM vA // 1 // bhAvArtha - sAmAnya kevalajJAniyoM meM vRSabha samAna (tIrthaGkara nAma karma ke udaya se zreSTha) zrI varddhamAnasvAmI ke prati bahuta namaskAra to kyA? kintu zuddhabhAva aura anurAga rakhakara zraddhApUrvaka eka bAra bhI jo strI athavA puruSa namaskAra karatA hai, to usase vaha saMsArasamudra se tara (pAra ho) jAtA hai| tathA sarvaguNasampanna jinezvaroM kI sevA bhakti se hI manuSyoM meM sadguNa prakaTa hote haiM, aura uttamatA prApta hotI hai| . yahA~ para yaha zaMkA ho sakatI hai ki - paramezvara vidyamAna nahIM hai, phira unake caraNakamaloM meM namaskAra kisa prakAra kiyA jA sakatA hai? . isake uttara meM zrI.jinavallabhasUrijI mahArAja ne likhA hai tumamacchihiM na dIsasi, nArAhijjasi pbhuuypuuyaahiN| kiM tu gurubhattiyeNaM, suvayaNaparipAlaNeNaM ca // 1 // bhAvArtha - he paramezvara ! Apa netroM se nahIM dIkha sakate aura aneka pUjAoM se bhI ApakI ArAdhanA nahIM ho sakatI, kintu prabhUta bhakti (Antarika
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam zraddhA) se Apake yathArtha darzana hote haiM aura Apake suvacana paripAlana (AjJAnusAra vartane) se ArAdhanA bhI bhalI prakAra ho sakatI hai| ___ ataeva Antarika zraddhA se siddhAntokta paramezvara kI AjJAoM kA pAlana karanA caahiye| kyoMki - paramezvara ke prarUpita jo zAstra haiM, ve paramezvara kI vANI svarUpa hI haiN| isase una zAstroM meM jo dhArmika Alambana batalAye haiM, ve AcaraNa karane ke yogya hI haiN| jainAgamoM meM spaSTa likhA hai ki- cAra nikSepa ke binA koI bhI vastu nahI hai; isaliye paramezvara bhI cAra nikSepasampanna hai| ataeva sthApanA nikSepa ke antargata paramezvara kI tadAkAra mUrti bhI paramezvara ke samAna hI hai| jisa prakAra paramezvara saba prANiyoM ke hitakartA haiM usI taraha unakI pratimA (mUrti) bhI akSaya sukha dAyikA hai| zAstrakAroMne cAroM nikSepoM ko samAna mAnA hai, unameM eka ko mAnanA aura dUsare ko nahIM mAnanA mithyAtva hai| jisa taraha alaMkAra sahita nirjIva striyoM kA citra manuSyoM ke hRdaya meM vikAra paidA karatA hai, usI prakAra zAnta svarUpa paramezvara kI mUrti manuSya mAtra ke hRdayabhavana meM vairAgya vAsanA paidA kara detI hai aura bhale prakAra vaMdana pUjana karane se saMpUrNa guNavAn banA detI hai| mUrti kA avalambana zAstrokta hone se usakA sevana va namaskAra karanA yogya hai| vAstava meM upacaritanayAnusAra paramezvara ke vidyamAna na rahate bhI unakI tadAkAra prazAntasvarUpa mUrti ko paramezvara ke samAna hI mAnanA nirdoSa mAlUma hotA hai| isase unakI vandana-pUjana-rUpa AjJA ke ArAdhana karane se mAnasika bhAvanA zuddha hotI hai, aura zuddha bhAvanA se zubha phala prApta hotA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam __ zAstrakAroM ne dhyAna ke viSaya meM likhA hai ki vItarAga bhagavAn yA upacAra se unakI tadAkAra pratimA kA dhyAna karane se AtmA vItarAga banatA hai aura sarAgI kA dhyAna karane se sarAgI banatA hai| kyoMki - 'yathA saGgoM tathA raGga' jaisA saGga (Alambana) prApta hotA hai, vaisA hI AtmIya bhAva uThatA hai aura usIke anusAra usakA AcaraNa yA svabhAva banA rahatA hai| ataeva paramezvara kI vandana pUjana rUpa AjJA ko ArAdhana karane vAlA puruSa tIrthanAtha ke pada ko prApta karatA hI hai| kahA bhI hai ki - vItarAgaM smaran yogI, viitraagtvmshnute| IlikA bhramarI bhItA, dhyAyantI bhramarI yathA // 1 // jisa prakAra bhramarI se DaratI huI IlikA, bhramarI ke dhyAna karane se bhramarI ke samAna bana jAtI hai, usI prakAra yaha AtmA vItarAga (tIrthanAtha) kA dhyAna karatA huA vItarAga pada ko dhAraNa karatA hai| isase hitecchu puruSoM ko parahitarata, mokSamArga dAtA, indroM se pUjita, tribhuvanajanahitavAJchaka aura sAmAnya kevala- jJAniyoM ke nAyaka tIrthanAtha kA vandana pUjana avazya karanA caahiye| kyoMki saba uttamamaMGgaloM kA mukhya kAraNa eka AjJApUrvaka tIrthanAta ke caraNayugala kA vandana pUjana hI hai| namaskAra karane kA mukhya hetu yaha hai ki - nirvighna grantha samApti aura sarvatra zAnti pracAra ho arthAt 'zreyAMsi bahuvighnAni' isa ukti kI nirarthakatA ho, kintu yaha bAta tabhI ho sakatI hai ki jaba AjJA kI ArAdhanA pUrvaka bhAva namana yA pUjana kiyA gayA ho| saba zreyakAryoM kI sAdhikA eka jinAjJA hI hai, kyoMki zAstroM meM jagaha-jagaha para 'ANA-mUlo dhammo' yaha nirvivAda vacana
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 zrI guNAnurAgakulakam likhA hai| ataeva - isake pAlana se guNAnurAga kA bIja Aropita hotA hai, aura mAtsarya Adi doSoM ko chor3ane se vaha bIja vRddhi ko prApta hotA hai| kevala dravya namaskAra hI se Atmahita aura sadguNa prApta nahI. hote, kintu bhAva namana se hote haiN| bhAva namana ( namaskAra) jinendroM kI yathArtha AjJA pAlana karanA hI hai| ataeva jinAjJA pUrvaka bhAva namaskAra kara granthakarttA zrImAnM paM. zrI jinaharSagaNijI mahArAja dUsaroM ke sadguNa grahaNa karanA, athavA una para anurAga - mAnasika prema rakhanA; isa viSaya kA. upadeza dete haiM aura sAtha-sAtha guNAnurAga kA mahatva aura usake prabhAva se jo kucha guNa prApta hote haiM unako bhI dikhalAte haiN| saMsAra meM jitanI padaviyA~ haiM, ve saba guNAnurAga rakhane se hI prApta hotI haiM : uttamaguNANurAo, nivasai hiyae tu jassa purisassa / A-titthayarapayAo, na dullahA tassa riddhIo // 2 // uttamaguNAnurAgo, nivasati hRdaye tu yasya puruSasya / A- tIrthakarapadAt, na durlabhAstasya RddhayaH // 2 // zabdArtha - (jassa) jisa (purisassa) puruSa ke (hiyaye tu) hRdaya meM (uttamaguNANurAo) uttama guNoM kA anurAga = prema (nivasai) nivAsa karatA hai (tassa) usa puruSa ko (A- titthayarapayAo) tIrthaMkara pada se lekara saba riddhiyA~ = saMpattiyA~ (dullahA ) durlabha = muzkila (na) nahIM hai| bhAvArtha - jo mahAnubhAva dUsaroM ke saguNoM para hArdika prema rakhate haiM, unako cakravartI, vAsudeva, baladeva, prativAsudeva, mANDalika Adi saMsArika mahottama padaviyA~, aura tIrthaMkara, gaNadhara AcArya, upAdhyAya, gaNI,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam gaNAvacchedaka, sthavira Adi lokottara mahottama padaviyA~ sahaja hI meM (binA parizrama) prApta hotI hai, parantu guNAnurAga uttama prakAra kA honA cAhiye, jisameM ki kiMcinmAtra bhI vikAra na ho| . vivecana - vaira, mAtsarya, dveSa aura kalaha; ina cAra durguNoM kA prAdurbhAva jaba taka hRdayakSetra meM rahatA hai, taba taka guNoM para anurAga nahIM hone pAtA; isase prathama inhIM durguNoM kA tyAga karanA caahiye| vaira eka aisA durguNa hai, jo pracalita saMpa (milApa) meM vigraha khar3A kara detA hai| vaira rakhane vAle manuSyoM ko zAstrakAroM ne adhama prakRtivAloM meM mAnA hai| sakAraNa yA niSkAraNa kisI ke sAtha vaira rakhanA nikAcita - karmabandha kA kAraNa hai| vaira ke prasaMga se dUsare aneka doSoM kA prAdurbhAva hotA hai, jisase bhavabhramaNa ke sivAya aura kucha phAyadA nahIM miltaa| anAdi kAla se inhIM doSoM ke sababa se yaha cetana mahAduHkhI huA, aura parAbhava ke vaza par3a nijaguNa ko bhUla gyaa| yahA~ taka ki - tana, dhana, svajana aura kuTumba se vimukha ho naraka gati kA dAsa bnaa| sUtrakRtAGgajI meM sudharmasvAmI pharamAte haiM ki - . "vairANubaMdhINi mahanmayANi" ... vaira virodha ke anubandha (kAraNa) mahAbhaya utpanna karate haiM aura ve bhaya manuSyoM (prANImAtra) ko antarAya kiye binA nahIM rhte| vaira bhayaMkara agni haiM, jisa prakAra agni kA svabhAva saba ko bhasma karane kA hotA hai| usI prakAra vaira bhI AtmIya saba guNoM kA nAza kara durgati kA pAtra banA detA hai aura prApta guNoM ko naSTa kara detA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam hRdaya kSetra meM vaira kA asara rahatA hai jaba taka dUsare guNoM kA asara nahIM hone pAtA, aura kiMcinmAtra sukhAnubhava bhI nahIM ho sktaa| isaliye vaira saba sadguNoM kA zatrubhUta aura saMsAravarddhaka hai, aisA samajha kara kalyANArthI - mahAnubhAvoM ko duHkhamaya saMsAra se chUTane ke nimitta sadguNI banakara nityAnanda prApti ke liye isa prakArakI pratijJA karanI cAhiye ki"mittI meM savvabhUyesu, verai majjhaM na kenni|" deva, dAnava, Arya, anArya, svadharmI, vidharmI, svagacchIyaparagacchIya Adi saba prANiyoM ke sAtha merA maitrIbhAva hai, parantu kisI ke sAtha vairabhAva nahIM hai| kyoMki - saba ke sAtha Antarika prema rakhanA hI manuSya kA parama kartavya hai; agara kisI ke sAtha dhArmika viSaya meM jo kucha bolanA sunanA par3e to usake sAtha atyanta madhura vacanoM se vyavahAra karanA cAhiye, jisase apane kahane kA asara usa para jaldI hove| bahuta se loga satya aura asatya bAta kA vicAra na kara dhArmika vaira-virodha khar3e karate haiM aura mamatva ke Aveza meM vazIbhUta ho, taDe pADa kara jAti meM kusaMpa (bheda) DAla dete haiN| parantu vastutaH yaha saba prapaMca avanati kAraka aura durgatidAyaka hI hai| aise vaira virodha khar3e karane se saMsAra meM kisI kA lAbha nahIM ho sakatA, kintu apanI aura dUsaroM kI hAni hI hotI hai| hamAre AcAryavoM kA to yahI upadeza hai kivaira virodha karanA bahuta hAnikAraka hai, vaira virodha se hI kaurava aura pAMDava apanI rAjya aura kuTumba saMpatti Adi se vimukha hue| saikar3oM rAjA, mahArAjA, seTha, sAhUkAra, vaira virodha ke Aveza meM Akara durgati ke pAtra bana, manuSya jIvana ko hAra gye| vastutaH dekhA jAya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam to vaira bar3A bhArI durguNa hone se samagra duHkhoM kA sthAna hai| isaliye vaira virodha bar3hAkara sarvatra azAnti phailAne ke samAna koI bhI adharma nahIM hai, aura na isake tulya koI adhamatA hai| vairakAraka manuSya aneka jIvoM ko duHkha detA huA svayaM nAnA duHkhoM ko upArjana karatA hai| isa bhava meM aneka duHkhadAyI karma bAMdhatA hai aura para bhava meM bhI naraka, tiryaJca Adi sthAnoM meM jAtA hai| phira vahA~ vairAnubaMdhI badha bandhana Adi karmoM kA anubhava karatA hai| ataeva saba duHkhoM kA mUla kAraNa vairabhAva hai usako parityAga kara denA hI buddhimAna puruSoM ko ucita hai| mAtsarya - dUsarA durguNa hai 'mAtsarya' hai, matsarI manuSya nirantara Akula vyAkula rahane se kSaNamAtra bhI sukhI nahIM rahatA, isa kAraNa sad - asad vastu kA vicAra bhI nahIM kara sakatA hai| isase usako sadguNa yA sadguNoM para anurAga nahIM hone pAtA aura vaha hamezA kRza (durbalatA) bana, asaMkhya duHkhoM kA pAtra banA rahatA hai| isaliye AtmahitecchuoM ko isa durguNa kA bhI tyAga karanA ucita hai - deSa tIsarA durguNa 'dveSa' hai| yaha dveSa sAre sguNoM kA zatrubhUta hai| yahI durguNa AtmIya jJAnAdi mahottama guNoM ko naSTa kara detA hai| yadi saMsAra meM rAga aura dveSa ye do durguNa nahIM hote to sarvatra zAnti kA hI sAmrAjya banA rhtaa| kyoMki - saMsAra meM jitane bakher3e haiM ve saba rAgadveSa ke saMyoga se hI hai| kahA bhI hai ki -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrI guNAnurAgakulakam rAgadveSau yadi syAtAM, tapasA kiM prayojanam / rAgadveSau tu na syAtAM, tapasA kiM prayojanam // 1 // bhAvArtha - isa AtmA meM yadi rAga aura dveSa ye do doSa sthita haiM to phira tapasyA karane se kyA lAbha ho sakatA hai? athavA yadi rAga aura dveSa ye do doSa nahIM haiM to tapasyA karane se kyA prayojana hai? jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAne vAle tathA nAnAvidha duHkha dene vAle rAga aura dveSa hI haiN| isaliye inhIM ko naSTa karane ke nimitta tamAma dhArmika kriyA anuSThAna (tapasyA, paThana, pAThanAdi) kiyA jAtA hai| parantu jina ke hRdaya se ye do doSa alaga nahIM hue, ve cAhe kitanI hI tapasyA Adi kriyA kareM, kintu dveSAgni se ve saba bhasma ho jAtI haiM arthAt - unakA ,yathArtha phala prApta nahIM ho. sktaa| dveSI manuSya ke sAtha koI prANI prIti karanA nahIM cAhatA, aura na koI usako kucha sikhAtA-par3hAtA hai agara kisI taraha vaha kucha sIkha bhI gayA to dveSAveza se sIkhA huA naSTa ho jAtA hai| kyoMki dveSI manuSya sadA avivekazIla banA rahatA hai, isase vaha pUjya puruSoM kA yatheSTa vinaya nahIM kara sakatA, aura na unase kucha guNa hI prApta kara sakatA hai yadi koI upakArI mahAtmA usako kucha sikhAve bhI to vaha sikhAnA usake liye uSarabhUmivat niSphala hI hai| kahA bhI hai kiupadezo hI mUrkhANAM, prakopAya na shaantye| payaHpAnaM bhujaGgAnA, kevalaM viSavarddhanam // 1 // bhAvArtha - mUrkha logoM (dveSI manuSyoM) ko jo upadeza denA hai vaha kevala kopa bar3hAne vAlA hI hai, kintu zAntikAraka nahIM hai| jaise - sarpo ko dUdha kA pAna karAnA kevala viSa (jahara) bar3hAne vAlA hI hotA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam . vartamAna samaya meM hamAre jaina bhAIyoM ne isa durguNa ko mAno bhapanA yeka nijaguNa mAna rakhA hai| isI se jahA~ dekhate haiM vahA~ prAyaH SabhAva ke sivAya dUsarA kucha bhI guNa dRSTipatha nahIM aataa| gacchoM ke mamatva meM par3akara athavA kriyAoM ke vyartha jhagar3oM meM par3akara raspara yeka dUsare ko 'utsUtrabhASI' 'avivekI' 'ajJAnI' bhavAbhinaMdI' Adi saMbodhanoM se sambodhita kara dveSabhAva bar3hAte haiM aura dveSAveza meM guNIjanoM (mahAtmAoM) kI bhI AzAtanA kara vyartha karma bA~dhate haiN| yaha 'jainadharma' sarvamAnya dharma hai, isake saMsthApaka sarvajJa sarvadarzI vItarAga bhagavAn haiM, jo rAga aura dveSa rahita the aura dUsaroM ko bhI rAga dveSa rahita upadeza dete the| jaina mAtra unhIM se sadupadezoM ke grAhaka aura unake vacana para zraddhAlu haiN| parantu kheda kI bAta hai ke Aja dina unhIM jainoM ne apane nijasvarUpa ko chor3a rAga dveSa ke Aveza meM Akara bhagavAn ke upadeza ko vismaraNa kara dina para dina paraspara nindA kara dveSabhAva phailAte haiM, arthAt - zvetAmbarI digambarIyoM kI aura digambarI zvetAmbariyoM kI, sthAnakapanthI mandiramArgiyoM kI tathA maMdiramArgI sthAnakapaMthiyoM kI, terahapaMthI DhUMDhiyoM kI aura iMr3hiyo terahapanthIyoM kI azlIla (avAcya) zabdoM se nindA kara dveSa bhAva bar3hAte haiM, parantu vAstavika tatva kyA hai? isa bAta kA vicAra nahIM kara skte| jainI mahAnubhAvoM! yaha tumhArI unnati tathA buddhi hone kA aura sadguNa prApti kA mArga nahI hai, yaha to kevala avanati kA aura ajJAnI banane kA hI mArga hai| AcAryavarya bahuzrutagItArtha - ziromaNi
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . zrI guNAnurAgakulakam bhagavAn zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAja dhArmika zikSA dete huye likhate haiM ki - "yesa paoso moho, visesao jiNamayaThiyANaM" ___"dharma ke nimitta anya kisI dharmavAle ke sAtha dveSabhAva rakhanA yeka prakAra kA ajJAna hai, kintu jinendramata meM sthita puruSoM ko to vizeSataH ajJAna kA kAraNa hai|" isa vAste rAga dveSa ke vaza na ho satya (sadguNa) ke ora hI mana ko AkarSita rakhanA ucita hai| kyoki "jabaloM rAga dveSa nahIM jItahi, tabaloM mugati na pAve koI" jaba taka rAga dveSa nahIM jItA jAyagA taba taka mukti sukha nahIM mila sakatA, na hRdayakSetra kI zuddhi hokara guNAnurAga kA aMkura hI Uga sakatA hai| kalaha cauthA durguNa 'kalaha' hai, jo kusaMpa bar3hAne kA mukhya hetu hai| yaha bAta ko nizcayapUrvaka kahI jA sakatI hai ki jahA~ saMpa nahIM hai, jahA~ milana svabhAva nahIM hai, jahA~ sabhI netA haiM, jahA~ koI kisI kI AjJA meM nahIM calatA, athavA jahA~ manamAne kArya karane vAle haiM, vahA~ sampatti aura sadguNoM kA abhAva hI hai| logoM kI kahAvata hai ki - . jaha~ saba saMpa ramata hai, taha~ sukhavAsa lhrii| ' jaha~ calata phUTa phajItA, taha~ nita TUTa gaharI // 1 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 13 yaha kahAvata bahuta hI uttama hai, kyoMki jisake yahA~ kalaha (kusaMpa) utpanna huA ki usa kA dinoM dina ghATA hI hogA, parantu usakA abhyudaya kisI prakAra nahIM ho sktaa| kyoMki - kalaha karane vAlA manuSya sabhI ko apriya lagatA hai isase usake sAtha saba koI ghRNA rakhate haiM, arthAt usako anAdara dRSTi se dekhA karate haiN| atA.va jahA~ saMpa hai, arthAt - jahA~ saba koI saMpa salAha se vartAva rakhate haiM, vahA~ aneka saMpattiyA~ svayaM vilAsa kiyA karatI haiN| nirbala saMgha bhI agara saMpIlA ho to bar3e-bar3e baliSThoM se bhI usako hAni nahIM pahu~ca sktii| aura jo sabala saMgha (samudAya) kasaMpIlA hogA to vaha eka nirbala tuccha manuSya se bhI parAbhava ko prApta ho sakatA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki -saMpa se jitanA kArya siddha hogA utanA kalaha se kabhI nahIM ho sktaa| kyoMki kalaha saba saMpattiyoM kA vinAzaka hai aura kArya siddhi kA zatru hai| isaliye hara eka kI unnati apanI apanI ekatA (saMpa) ke upara sthita hai| jo isa ekatA ke sUtra ko chinna-bhinna karate haiM ve mAne kaTTara zatru ko apane ghara meM nivAsa karAte haiM, kyoMki - binA chidra pAye zatru ghara ke andara praveza nahIM kara sktaa| to yadi saba eka prANa ho bhrAtRbhAva dhAraNa kara satya mArga ko prakAzita kareM to kisakA sAmarthya hai ki unake aMgIkAra kiye hue mArga para AkramaNa kara ske| jo loga kalaha ke vaza meM par3e haiM, ve hajAra upAya kareM to bhI itara janoM se parAsta hue binA nahIM raheMge arthAt - saba jagaha unakI hAra hI hogii| paMcataMtra ke tIsare taMtra meM likhA hai ki -
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrI guNAnurAgakulakama laghUnAmapi saMzleSo, rakSAyai bhavati dhUvam / mahAnapyakajo vRkSo, balavAn supratiSThitaH // 1 // sumandenApi vAtena, zakyo dhUnayituM yataH / yathA bhinnatvamApano, balavAn sudRDho' piMsaH // 2 // evaM manuSyamapyekaM, zauryeNApi samanvitam / zakyaM dviSanto manyante, hiMsanti ca tataH param // 3 // balinA'pi na bAdhyante, laghavo'pyekasaMzrayAt / prabhaJjanavipakSeNa, yathaikasthA mahIruhAH // 4 // bhAvArtha - saMpa ke sadguNa se balahIna manuSya bhI saba prakAra se apanI rakSA kara sakatA hai, jaise - yadi vRkSa saghana na lage hoM dUra-dUra para lage hoM, to una (vRkSoM) ko alpa pavana bhI hilA sakatA hai; usI prakAra balavAn samudAya meM jo aikya kA bandhana na ho, to usa prabala samudAya ko sAdhAraNa manuSya bhI .. parAjita kara sakatA hai aura saghana (saTe hue) choTe-choTe vRkSoM ko jisa prakAra prabala pavana bhI bAdhA nahI pahu~cA sakatA arthAt - hilA nahIM sakatA; usI prakAra durbala manuSya bhI jo aikya meM sthita ho jAya to unako balavAn samudAya bhI bAdhA nahIM pahu~cA sktaa| isI se kahA jAtA hai ki - kiMcinmAtra bhI kalaha (kusaMpa) guNoM kA nAzaka hai, aisA samajha kara kalaha ko chor3anA hI atyuttama eka samaya vaha thA jisameM aneka bhAgyazAlI zAsanaprabhAvaka AcArya aura sAdhu tathA zrAvaka paraspara eka dUsaroM ke dharmakAryoM se prasanna rahate the aura aparimita madada dekara eka dUsare ko utsAhita
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam karate the| usa samaya hamAre jaina dharma kI kitanI unnati jhalakatI thI aura abhI kI apekSA jainoM kI kitanI vRddhi hotI thI? isa viSaya kA jarA sUkSma buddhi se vicAra kiyA jAya to yahI mAlUma par3atA hai ki - usa samaya meM aikyatA kA baMdhana prazaMsanIya thA jisase ve mahAnubhAva apanI-apanI unnati karane meM kRtakArya hote the| ataeva mahAnubhAvoM! paraspara ke kusaMpa bIjoM ko jalAJjalI dekara jaina dharma kI unnati karane meM paraspara aikyatA rakkho aura parApavAda (nindA) Adi durguNoM ko chor3o, jisase phira jaina dharma aura jaina jAti kA prabala abhyudaya hove, kyoMki - aikyatA hI sampUrNa unnati mArga meM praveza karAne vAlA amUlya ratna hai| isa prakAra ina cAroM durguNoM ko duHkhadAyI samajhakara samUla parityAga karane se hRdayakSetra zaddha hotA hai aura usameM pratyeka sadguNa utpanna hone kI yogyatA hotI hai| vaira Adi dargaNoM kA abhAva hote hI zAMti Adi sadguNa bar3hane lagate haiM aura saba saMsAra meM zAMti phailAne vAlI aura kusaMpa ko samUla naSTa karane vAlI maitrI 1, pramoda 2; kAruNya 3 aura mAdhyastha 4 ye cAra mahottama bhAvanAe~ paidA hotI haiN| jinakA svarUpa yogazAstra ke cauthe prakAza meM isa taraha kahA hai ki - maitrI Adi bhAvanA - mAkArSItko'pi pApAni, mA ca bhUtko'pi duHkhitH| mucyatAM jagadapyeSA matimaitrI nigdyte|| 118 // bhAvArtha - samasta prANiyoM meM koI bhI pApoM ko na kare, aura na koI prANI duHkhI rahe tathA samasta saMsAra, karmoM ke upabhoga se mukta ho jAya~; isa prakAra kI buddhi kA nAma 'maitrI bhAvanA' hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrI guNAnurAgakulakara vivecana - jo manuSya aisA vicAra karatA hai ki - koI prANI pApa na kare, arthAt - pApa karane se karma baMdha hotA hai, jisakA pariNAma aniSTagati kI prApti hai, vaha maitrI bhAvanA rakhane vAlA kahA jAtA hai, yA koI duHkhI na ho, jisake hRdaya meM aisI bhAvanA hai, vaha puruSa parama dayAlu hone se svayaM sukhI rahatA hai aura dUsaroM ko bhI sukha pahu~cAne kI ceSTA karatA hai, jisakA pariNAma uttama gati hai tathA 'jagata ke sabhI jIva mukta ho jAya~' jisakI aisI bhAvanA hai, vaha parama kRpAlu svayaM mukta karane vAlA hotA hai, kyoMki jamat kA kalyANa karane vAlA puruSa asada mArga se hamezA dUra rahatA hai aura apane samAgama meM Aye hue logoM ko guNI banAtA hai| - mahAnubhAvoM ! saMsAra meM aisI koI bhI jAti athavA yoni yA sthAna kiMvA kala nahIM hai, jahA~ ki- yaha jIva ananta bAra utpanna aura mRtyu ko prApta na huA ho| isI se kahA jAtA hai ki - "savve sayaNA jAyA, savve jIvAya parajaNA jaayaa|" ___ arthAt - saba prANI paraspara svajana saMbaMdhI hue aura sabhI jIva parajana (apane se prema nahIM rakhane vAle) bhI hue| ataeva ekendriya jIvoM se lekara paJcendriya paryanta sabhI jIvoM ke sAtha hArdika prema rakhanA cAhiye; kintu kisI ke sAtha rAga-dveSa pariNAma rakhanA ThIka nahIM hai| pramoda bhAvanA - apAstAzeSadoSANAM, vstutttvaavlokinaam| guNeSu pakSapAto yaH, sa pramodaH prakIrtitaH // 119 //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 17 bhAvArtha - sampUrNa doSoM ko haTA kara sUkSma vicAra se vastutattva ko avalokana karanevAle manuSyoM ke guNoM para jo pakSapAta rakhanA vaha 'pramoda bhAvanA' kahI jAtI hai| vivecana saMsAra meM saujanya, audArya, dAkSiNya, sthairya, priyabhASaNa, paropakAra Adi sadguNoM se vibhUSita jo loga haiM, unake guNoM para pakSapAta rakhanA cAhiye, kyoMki unake guNoM kA pakSapAta karane se AtmA sadguNI banatI hai| jo loga guNI janoM ke guNoM kA bahumAna karate hue unakI prazaMsA bar3hA kara AtmA ko pavitra banAte haiM, ve svayaM guNavAn hote haiM / kisI ke abhyudaya ko dekhakara amarSa (IrSyA) karane ke samAna saMsAra meM koI pApa nahIM hai| vastutaH dekhA jAya to guNadveSI manuSya mahAnindanIya karma bA~dha kara saMsArakAntAra meM pazu kI taraha paribhramaNa karatA rahatA hai aura ananta janma-maraNa Adi duHkha sahana karatA hai| buddhivAna puruSoM ko hara eka kArya karate hue vicAranA cAhiye - yaha kArya varttamAna aura anAgata kAla meM lAbha kAraka mAlUma hogA yA nahIM ? agara lAbhakAraka mAlUma par3atA ho, to usa kArya meM hastAkSepa karanA cAhiye / yadi hAni hotI ho, to usase alaga rahanA caahiye| ataeva mahAnubhAvoM ! paradoSoM ko dekhanA chor3o aura .. guNIjanoM ke guNoM ko dekha kara hRdaya se Anandita rho| kahA bhI hai ki - loo parassa dose, hatthAhatthi guNe ya giNhaMto / appANamappaNa cciya, kuNai sadosaM ca saguNaM ca // bhAvArtha - jo manuSya dUsaroM ke doSoM ko grahaNa karatA hai, vaha apanI AtmA ko apane hI AtmA se doSavAlA banAtA hai aura jo svayaM dUsaroM ke
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam guNagrahaNa karatA hai, vaha apanI AtmA ko svayaM sadguNI banAtA hai kyoMki - guNI janoM ke guNoM kA pakSapAta karane vAlA puruSa isa bhava aura parabhava meM zarada Rtu ke candrakiraNoM kI taraha atyujjvala guNa samUha kA svAmI banatA hai| kAruNya bhAvanAdIneSvArteSu bhIteSu yAcamAneSu jiivitm| pratIkAraparA buddhiH, kAruNyamabhidhIyate // 120 // bhAvArtha - dIna, pIr3ita, bhayabhIta aura jIvita kI yAcanA karane vAle manuSyAdi prANiyoM ke duHkhoM ko pratIkAra (upAya) karane kI jo buddhi ho, usakA nAma 'kAruNya bhAvanA' hai| vivecana - duHkhi prANiyoM ke duHkha haTAne meM prayalazIla rahanA manuSya kA mukhya karttavya haiN| jo loga dayA ke pAtra haiM, unake duHkhoM ko yathAzakti miTAne vAlA puruSa bhavAntara meM anupama sukhasaubhAgya kA bhoktA hotA hai, isaliye dIna, hIna, pIr3ita aura bhayabhIta prANiyoM ko dekhakara dharmAtmA puruSoM ko dayAcitta rahanA caahiye| kyoMki - jisake hRdaya bhavana meM kAruNyabhAvanA sthita hai, vaha puruSa sabako sanmArga meM calAne ke liye kaTibaddha rahatA hai| kaI eka loga kisI ko zikSA dete samaya logoM kI nindA aura unake avaguNa prakaTa karate haiM, parantu aisA karane se koI sadguNI nahIM bana sktaa| saMsAra meM sarvaguNI vItarAga bhagavAn ke sivAya dUsarA koI prANI nahIM hai, koI alpa doSI hai, to koI vizeSa dossii| isase prANimAtra ke doSoM para dRSTi na DAla kara unheM zAMtipUrvaka sudhArane kI ceSTA rakhanA cAhiye, jisase ki ve sanmArga meM pravRtti kara skeN| ataeva pratyeka samaya aura pratyeka avasthA meM kAruNyabhAva rakhakara
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam dayApAtra prANiyoM ke duHkha miTAne kA prayatna karo ki jisakA pariNAma ubhaya loka meM uttama ho| kahA bhI hai ki - paraparibhavaparIvAdA - dAtmotkarSAJca badhyate krm| nIceotraM pratibhava - manekabhavakoTidumorcam // 1 // . bhAvArtha - dUsaroM kA tiraskAra (apamAna) tathA dUsaroM kI nindA aura Atma prazaMsA se nIca gotra nAmaka karma kA baMdha hotA hai, jo aneka bhavakoTI paryanta durmoca ho jAtA hai, arthAt bahuta muzkila se chUTa sakatA hai| isaliye paranindA, parApamAna aura AtmotkarSa ko sarvathA chor3akara AtmA ko kAruNyabhAvanA se bhAvita karanA caahiye| mAdhyasthyabhAvanA - krUrakarmasu niHzaGkaM, devtaagurunindissu| AtmazaMsiSu yopekSA, tanmAdhyasthyamudIritam // 121 // ___bhAvArtha - niHzaGka hokara krUra karma karane vAlA tathA devatA aura guru kI nindA karane vAlA evaM AtmazlAghA (apanI prazaMsA) karane vAlA jIva adhama mAnA gayA hai, aise jIvoM para bhI upekSA karanA 'mAdhyasthyabhAvanA' mAnI gaI hai| _ vivecana - saMsAra meM loga bhinna-bhinna prakRti vAle hone se parabhava meM hone vAle duHkhoM kI paravAha na kara kutsitakarma (nindanIya vyApAra) yA deva guru kI nindA aura apanI prazaMsA tathA dUsaroM kA apamAna karane meM udyata rahate haiN| parantu una para buddhimAnoM ko samabhAva rakhanA cAhiye, kintu unakI nindA karanA anucita hai| jinezvaroM ne yathArtha rUpa se vastusvarUpa dikhalAne kI manA nahIM kI, kintu nindA karane kI to sakhta manAI kI hai| sadupadeza dekara aise logoM ko
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 zrI guNAnurAgakulakam samajhAne kI bahuta AvazyakatA hai, parantu hitazikSA dene para bhI yadi kaSAya bhAva kI bahulatA hotI ho, to madhyasthabhAva rakhanA hI lAbhakAraka hai| ataeva nindA vikathA Adi doSoM ko sarvathA chor3akara nindaka aura uddhata manuSyoM ke Upara bhI madhyasthabhAva rakhanA cAhiye aura yathAzakti samabhAvapUrvaka hara eka prANI ko hita zikSA denA caahiye| isa prakAra kalahabhAva ko chor3ane se manuSyoM ke hRdaya bhavana meM cAra sadbhAvanAe~ pragaTa hotI haiM aura ina sadbhAvanAoM ke prabhAva se manuSya sadguNI banatA hai| sarvatra 'guNAnurAga' hI prazaMsanIya hai| isase isI ko dhAraNa karanA cAhiye - te dhannA te punnA, tesu paNAmo havijja maha niccN| . jesiM guNANurAo, akittimo hoi aNavarayaM // 3 // . te dhanyAste puNyAsteSu praNAmo bhUyAnmama nitym| yeSAM guNAnurAgo' kRtrimo bhavatyanavaratam // 3 // , ___ zabdArtha - (te) ve puruSa (dhannA) dhanyavAda dene yogya haiM (te) vehI (punnA) kRtapuNya haiM (tesu) unameM (maha) merA (niccaM) nirantara (paNAmo) namaskAra (havijja) ho| (jesiM) jinhoM ke hRdaya meM (akittimo) svAbhAvika (guNANurAo) guNAnurAga (aNavarayaM) hamezA (hoi) hotA hai - banA rahatA hai| bhAvArtha - jina puruSoM ke hRdaya meM dUsaroM ke guNoM para hArdika anurAga banA rahatA hai, ve puruSa dhanyavAda dene yogya hai aura kRtapuNya haiM tathA ve hI namaskAra karane yogya haiN| vivecana - guNAnurAgI mahAnubhAvoM kI jitanI prazaMsA kI jAya utanI hI thor3I hai| isaliye jo dUsaroM ke guNoM ko dekhakara
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 zrI guNAnurAgakulakam una para pramoda dhAraNa karatA hai, usake barAbara dUsarA koI kRtapuNya aura pavitrAtmA nahIM hai| matsarI manuSya paraguNa grahaNa karane kI sImA taka nahIM pahu~ca sakatA, isase usa matsarI ke hRdaya meM guNoM para anurAga nahIM utpanna hotaa| ataeva jina puruSoM ke hRdaya-bhavana meM yathArtha guNAnurAga banA rahatA hai, unakI indrabhavana meM bhI stuti kI jAtI hai aura una (guNAnurAgI) ko saba koI namaskAra kiyA karate haiN| mahAtmA bhartRhari ne likhA hai ki - vAJchA sajjanasaGgame paraguNe prItirmurau namratA, vidyAyAM vyasanaM svayoSiti rtirlokaapvaadaabhdym| bhaktiH svAmini zaktirAtmadamane saMsargamuktiH khalevete yeSu vasanti nirmalaguNAstebhyo narebhyo nmH| ___ bhAvArtha - sajjanoM ke samAgama meM vA~chA, dUsaroM ke sadguNoM para prIti, guruvarya meM namratA, vidyA meM vyasana, apanI strI meM rati ?, lokApavAda se bhaya, apane svAmI meM bhakti, Atmadamana karane meM zakti, khala (durjana) logoM ke sahavAsa kA tyAga, ye nirmala ATha guNa jina puruSoM meM nivAsa karate haiN| una bhAgyazAlI manuSyoM ke liye namaskAra hai| arthAt - ina ATha guNoM se alaGkata manuSya namaskAra aura pUjA karane yogya hai| tAtparya yaha hai ki - sarvatra guNAnurAgI . kI hI pUjA hotI hai aura usI kA jIvana kRtArtha (saphala) samajhA jAtA hai| . janma jarA mRtyu Adi duHkhoM se pIr3ita isa saMsAra meM pratyeka manuSya svaprazaMsA, svahita, athavA lokopakArArtha hara eka guNa ko dhAraNa karate haiM, arthAt - hamArI prazaMsA bar3hegI, saba koI hameM 1. gRhastha kI apekSA svadAra santoSa vRta meM rati aura sAdhu kI apekSA - sumati rUpa ramaNI meM rti|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrI guNAnurAgakulakam sadAcArI yA tapasvI kaheMge, saMsAra meM sarvatra hamArI kIrti phailegI, hamArA mahattva va svAmitva bar3hegA, hameM loga pUjeMge tathA vandanA kareMge athavA hameM uttama padavI milegI; ityAdi apane svArtha kI AzA se bAhyADambara mAtra se zuddha AcaraNa aura zAstrAbhyAsAdi karanA tatha sabake sAtha ucita vyavahAra rakhanA so saba svaprazaMsA ke nimitta hai isase paramArthataH yathArtha phala prApta nahIM ho sakatA aura jo anAdi kAla se yaha AtmA doSoM ke vazavartI ho, guNadhAraNa kiye binA nAnA duHkhoM ko sahana karatI hai, parantu leza mAtra sukha kA anubhava nahIM kara sktaa| isa vicAra se AptapraNita siddhAMtoM ke rahasyoM ko svakSayopazama yA gurvAdikoM kI kRpA se samajhakara yathAzakti sadAcaraNa ko svIkAra kara doSoM kA parityAga karanA; vaha svahitaguNadhAraNa hai| vAstava meM isa vicAra se jo guNa AcaraNa kiye jAte haiM, ve hI ubhaya loka meM sukhAnubhava karA sakate haiN| . jo loga aneka kaSTa sahana kara parahita karane ke nimitta sadguNoM kA saMgraha karate haiM athavA paropakAra karane kI buddhi se zAstra abhyAsa va kalAbhyAsa karate haiM; tathA saba jIvoM kA uddhAra karane ke liye saMyamapAlana karate haiM; aura gA~va-gA~va paidala vihAra kara apane upadezoM se asad mArga meM par3e hue prANiyoM ko nikAlakara saddharmamArga meM sthApita karate haiM athavA hamezA niHsvArtha vRtti se doSa rahita AptabhASita uttama dharma kI prarUpaNA karate haiM; vaha saba AcaraNa lokopakArArtha hai| isase uttamatA ke aura anupama sukha ke dAyaka ye hI sadguNa haiM, isIkA nAma asalI guNAnurAga hai| ataeva akRtrima guNAnurAgI satpuruSa saba meM guNa hI dekhate haiM, parantu unakI dRSTi doSoM para nahIM pdd'tii|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 23 guNAnurAgI mahAnubhAvoM kA yaha svabhAva hotA hai ki apanA utkaTa zatru yA nindaka athavA koI atyanta ghinAvanI vastu ho, to bhI vaha unake avaguNa ke tarapha nahIM dekhegA, parantu unameM jo guNa hoMge unhIM ko dekhakara Anandita rhegaa| zAstrakAroM ne guNAnurAga para eka dRSTAnta bahuta hI manana karane lAyaka likhA hai ki saurASTra deza meM suvarNa aura maNimaya maMdira tathA prAkAra se zobhita dhanada (kuvera) kI banAI huI 'dvArikA' nAma kI nagarI thii| usameM dakSiNa bharatArddhapati, yAdavakulacandra zrIkRSNa (vAsudeva) rAjya karate the| vahA~ para eka samaya ghAtikarma-catuSTaya ko nAza karane vAle, mithyAtimiradavAgni-bhagavAn 'zrI ariSTanemI svAmI' zrI raivatagiri para 'nandana' nAmaka udyAna meM devatAoM se racita samavasaraNa meM vizeSa dezanA dene ke liye virAjamAna hue| tadanantara vanapAlaka se bhagavAn kA Agamana sunakara prasan ho, bharatArddhapati zrIkRSNajI tIrthaGkara bhagavAn ko vandanA karane ke liye cle| unake sAtha samudravijayAdi dazadazArha, baladevAdi pA~ca mahAvIra, ugrasena vagairaha solaha hajAra rAjavarga aura ikkIsa hajAra vIra - yauddhA zAmba prabhRti sATha hajAra durdAnta kumAra, pradyumna Adi sAr3he tIna karor3a rAjakumAra, mahAsena pramukha chappana hajAra balavAna varga tathA zeTha sAhUkAra Adi nagara nivAsI loga bhI cale | - isI samaya saudharmendra avadhijJAna se zrIkRSNa kA mana (svabhAva) guNAnurAgI jAnakara prasanna ho, sabhA meM apane devatAoM se kahane lagA ki - he devatAoM ! dekho dekho ye mahAnubhAva 'zrIkRSNa' sadA dUsaroM ke atyalpaguNa ko bhI mahAn guNa kI buddhi se dekhatA hai| isa avasara para ekadevatA ne vicAra kiyA ki - -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrI guNAnurAgakulakam bAlakoM ke samAna bar3e loga bhI jo jI meM AtA hai, kahA karate haiM isaliye isa bAta kI parIkSA karanA cAhiye ki - vastutaH yaha bA kaisI hai ? aisA socakara vaha devatA zrIkRSNa ke mArga meM eka marA huA durgandhi se pUrNa khule dA~tavAlA kAlA kuttA prakaTa karatA huA, usakI durgandhi se vyAkula ho sampUrNa senA kapar3e se nAka tathA mukha ko bA~dhatI huI idhara-udhara dUra hokara calane lagI, kintu zrIkRSNa to. usI rAste se jAte hue usa kutte ko dekhakara yoM bole - aho ! isa kAle kutte ke mukha meM sapheda daMtapaMkti aisI zobhita ho rahI hai - jaise marakata (panne) kI thAlI meM motI kI mAlA ho| ____ isa prakAra zrIkRSNa ko guNAnurAga meM lavalIna dekhakara devatA vicArane lagA ki - "kahavi na dosaM vayaMti sappurisA" arthAt - satpuruSa kabhI kisI ke doSa apane mu~ha se nahIM bolate, kintu apakArI ke bhI guNa hI grahaNa karate haiN| __ pazcAt usa devatA ne saudharmendra ke vacanoM ko satya jAnakara aura apanA divya rUpa prakaTa kara para guNa grahaNa karane vAloM meM pradhAna jo zrIkRSNa usakI bahuta prazaMsA kI aura saba upadravoM ko nAza karane vAlI bherI (dundubhI) dii| phira zrIkRSNa zrI raivatagiri ke Upara samavasaraNa meM prApta ho, bhagavAn ko vandanA kara apane yogya sthAna para baiTha gyaa| taba bhagavAn ne duritatimiravidAriNI dezanA prAraMbha kI ki - he bhavyo ! isa bhavarUpI jaMgala meM samyaktva (samakita) ko kisI na kisI prakAra se prApta karake usakI vizuddhi (zuddhatA) ke nimitta dUsaroM meM vidyamAna guNoM kI prazaMsA karanA caahiye| kyoMki - jisa prakAra samasta tattvoM ke viSaya meM aruci samyaktva ko mUla se naSTa kara detI hai, usI prakAra dUsaroM ke sadguNoM kI anupabRMhaNA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam arthAt - prazaMsA na karanA tattva (samyaktva) meM aticAra utpanna karane 'vAlI hotI hai, phira jIvoM meM sthita guNoM kI yadi prazaMsA na kI jAya to atyanta kleza se prApta una guNoM kA kauna Adara kare , isaliye jJAnAdi ke viSaya meM jahA~ jitanA guNa kA leza dikhAI de, usako samyaktva kA aMga mAnakara utanI prazaMsA karanI cAhiye, kyoMki jo mAtsarya ke vaza hokara yA pramAda se kisI manuSya ke sadguNoM kI prazaMsA nahIM karatA, vaha "bhavadevasUri" ke samAna duHkha ko prApta hotA hai| ____ pAThaka mahodaya ! thor3A-sA apanA dhyAna idhara AkarSita kIjie ki - 'guNAnurAga kI mahimA kitanI prabala hai ? jisake prabhAva se guNAnurAgI puruSa kI indra bhI namrabhAva se AzcaryapUrvaka stuti karate haiM aura aneka divya vastuoM kI prApti hotI hai| kyoMki guNAnurAgI puruSa amatsarI hotA hai| isase vaha kisI kI nindA nahIM karatA aura madhura vacanoM se sabake sAtha vyavahAra karatA hai| apanA ahita karane para bhI kisI ke sAtha bigAr3a karanA nahIM cAhatA aura na kisI kA marmodghATana karatA hai, isI se vaha cugalI tathA durjana kI saMgati, Adi sadoSa mArgoM se bilakula saMbaMdha nahIM rakhatA huA dhArmika vicAra meM bhI vivAda aura zuSkavAda ko sarvathA chor3akara nyAyapUrvaka pravRtta hotA hai| vAdatripuTI - tInoM vAdoM kA svarUpa jo zrImAna 'zrIharibhadra sUrijI' mahArAja ne svakRta 'aSTaka' (adhyAtmasAra) meM nirUpaNa kiyA hai| vahI yahA~ prasaGga vaza se dikhalAyA jAtA hai -
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrI guNAnurAgakulakam atyantamAninA sArdU, krUracittena ca dRddhm| dharmadviSTena mUDhena, zuSkavAdastapasvinaH // 2 // ___ bhAvArtha - jo atyanta abhimAnI, duSTa adhyavasAya vAlA, dharma kA dveSI aura yukta ayukta ke vicAra se zUnya (mUrkha) puruSa haiM, unake sAtha tapasvI ko vAda karanA vaha 'zuSkavAda' kahalAtA hai| arthAt yaha vAda anartha kA kAraNa hai; kyoMki - isa vAda meM khAlI kaNThazoSa ke atirikta kucha bhI satyA'satya kA nirNaya nahIM hotA, pratyuta vaira virodha bar3hatA hai, isIse saMyamaghAta, AtmaghAta aura dharma kI laghutA Adi doSoM kA udbhava hokara saMsAra vRddhi hotI hai| arthAt - vAda karate samaya abhimAnI agara hAra gayA, to abhimAna ke kAraNa AtmaghAta karegA, athavA mana meM vairabhAva rakhakara jisase hAra gayA hai usakA ghAta karegA yA usake dharma kI nindA kregaa| yadi guNAnurAgI (tapasvI-sAdhu) abhimAnI Adi se parAjita ho gayA, to saMsAra meM nindA kA pAtra banegA aura apane dharma kI avanati kraavegaa| isase aisA vAda paramArtha se hAnikAraka hI hai| labdhikhyAtyarthinA tu syA-dusthitena mahAtmanaH : chalajAtipradhAno yaH, sa vivAda iti smRtaH // 4 // bhAvArtha - suvarNa Adi kA lobhI, kIrti ko cAhane vAlA, durjuna arthAt - khIMjane vAlA - cir3hane vAlA aura udAratA rahita puruSoM ke sAtha chala athavA jAti nAmaka vAda karanA 'vivAda' kahalAtA hai| - isa prakAra chala, jAti (duSaNAbhAsa) Adi ke binA kiye hue vAda meM tattvavAdI ko vijaya prApta honA muzkila hai| jo kadAcit vijaya bhI prApta huA, to pUrvokta vAdiyoM ko dharma kA bodha nahIM hotA kintu ulaTA rAga-dveSa bar3hakara AtmA klezoM ke vazIbhUta hotA hai| paraspara eka-dUsaroM ke doSoM ko dekhate hue nindA yA mAnabhaMga hone
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 zrI guNAnurAgakulakam ke sivAya kucha bhI tattva nahIM pA sakate, isase yaha vAda bhI antarAya Adi doSoM kA utpAdaka aura yaza kA ghAtaka hai| paralokapradhAnena, madhyasthena tu dhiimtaa| . svazAstrajJAtatattvena, dharmavAda udAhRtaH // 6 // bhAvArtha - paraloka ko pradhAna rUpa se mAnane vAlA, madhyastha, buddhimAna aura apane zAstra kA rahasya jAnane vAlA tathA tattvagaveSI ke sAtha meM vAda karanA usakA nAma 'dharmavAda' hai, kyoMki paraloka ko mAnane vAlA puruSa durgati hone ke bhaya se vAda karate samaya ayukta nahIM bolatA aura madhyastha (saba dharmoM kI satyatA para samAna buddhi rakhane vAlA) puruSa guNa aura doSa kA jJAtA hone se asatya kA pakSapAtI nahIM bntaa| evaM buddhivAn-dharma, adharma, sad, asad Adi kA nirNaya svabuddhi ke bala se bhale prakAra kara sakatA hai; isI taraha svazAstrajJa puruSa dharmavAda meM dUSita aura adUSita dharmoM kI AlocanA (vicAra) kara sakatA hai| isase ina vAdiyoM ke sAtha dharmavAda karane se vicAra kI saphalatA nyAyapUrvaka hotI hai| . dharmavAda meM mukhyatayA aisI bAtoM kA viSaya rahanA cAhie ki jisase kisI majahaba ko bAdhA na pahu~ce, arthAt - jisa bAta ko saba koI mAnya kreN| unameM apekSA yA nAmAMtara bhale rahe, parantu mantavya meM bheda nahIM rahanA cAhiye athavA kisI kAraNa se mata pakSa meM nimagna ho, jo koI mAnya na kare, parantu yukti aura pramANoM ke dvArA unakA khaNDana bhI na kara ske| jaise - likhA hai ki - paJcaitAni pavitrANi, sarveSAM dhrmcaarinnaam| ahiMsA satyamasteyaM, tyAgo maithunavarjanam // 1 // bhAvArtha - ahiMsA-arthAt kisI jIva ko mAranA nahIM 1, satya-yAne prANAnta kaSTa A par3ane para bhI jhUTha nahIM bolanA 2, asteya-sarvathA corI nahIM karanA 3, tyAga-parigraha (mUrchA) kA niyama karanA 4, aura
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrI guNAnurAgakulakam maithunavarjana-brahmacaryavrata pAlana karanA 5, ye pA~ca pavitra-nirmala mahAvrata saba dharmAvalambiyoM ke mAnane yogya haiN| - arthAt - jaina logoM ke dharmazAstra meM ye pA~ca dharma 'mahAvrata' nAma se prakhyAta haiM tathA sAMkhyamata vAle inako 'yama' kahate haiM aura akrodha, guru sevA, pavitratA, alpabhojana tathA apramAda, inako "niyama' kahate haiN| pAzupata matAvalambI ina dazoM ko 'dharma' kahate haiM aura bhAgavata loga pA~ca yama ko 'vrata' tathA niyamoM ko 'upavrata' mAnate haiN| bauddhamata vAle pUrvokta daza ko 'kuzala-dharma' kahate haiM aura naiyAyika tathA vaidika vagairaha 'brahma' mAnate haiN| isI se kahA jAtA hai ki - 'saMnyAsI, snAtaka, nIlapaTa, vedAntI, mImAMsaka, sAGkhyavettA, bauddha, zAkta, zaiva, pAzupata, kAlAmukhI, jaGgama, kApAlika, zAmbhava, bhAgavata, nagnavrata, jaTila Adi Adhunika aura prAcIna saba matAvalambiyoM ne pavitra pA~ca mahA dharmoM ko yama, niyama, vrata, upavrata, mahAvratAdi nAma se mAnya rakkhA hai, kintu koI darzanakAra inakA khaMDana nahIM karatA; ataeva ye pavitra dharma sarvamAnya aisI aneka nirvivAda bAtoM kA, vAdAnuvAda calAkara nItipUrvaka satyabAta ko svIkAra karanA aura dUsaroM ko satyapakSa samajhA kara saddharma meM sthApita karanA yahI uttama vAda 'dharmavAda' kahalAtA hai| dharmavAda karate samaya pakSApakSI (mamatva) ko to bilakula chor3a denA hI cAhiye, kyoMki - mamatva ko chor3e binA dhArmika niver3A ho hI nahIM sakatA hai| dharmavAda meM pakSapAta ko sarvathA chor3akara satya bAta para kaTibaddha rahanA cAhiye aura satyatA kI tarapha hI apane mana ko AkarSita rakhanA caahiye| yadyapi yaha niyama hai ki satyA' satya kA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 29 nirNaya hue binA apanI pakar3I bAta nahIM chUTatI, tathApi pratipakSI kI tarapha anAdaratA jAhira karanA ucita nahIM hai, kyoMki dharmavAda meM kadAgraha- durAgraha, matamamatva, ahaMkAra, tiraskAra, AtmazlAghA, marmabheditA, durguNodbhAvanA, dillagI, upahAsya, chala, prapaJca, kapaTa, kuTilatA Adi doSajanya durguNoM kA sarvathA abhAva hotA hai aura zIla, saMtoSa, viveka Adi kI pradhAnatA rahatI hai, isase isa vAda meM azlIla zabdoM kA vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA, kintu paraspara premapUrvaka madhura vacanoM se sazAstra pAramArthika vicAra kiyA jAtA hai / isaliye guNAnurAgI mahAnubhAvoM ko maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanAoM ko dhAraNa kara jahA~ khalapuruSoM kA vizeSa pracAra na ho 1, jahA~ durbhikSa yA kRpA loga na hoM 2, jahA~ rAjA aura sabhAsada satyapremI hoM 3 tathA prativAdI paraguNagrahaNazAlI hoM 4, ityAdi vAdayogya saba taiyArI milane para sattattva kA nirNaya karane ke vAste dharmavAda karanA cAhiye / isa prakAra ke vAda se hI ajJAna kA vinAza aura saddharma kA prakAza hotA hai| kahA bhI hai ki " vAde vAde jAyate tattvabodhaH " vAstava meM dharmavAda se hI sarvatra zAMtibhAva phaila kara vaira virodha kA abhAva hotA hai aura satya dharma kI zuddhi kA utsAha bar3hatA hai tathA hara eka zikSA kA prabhAva par3akara mAtsaryabhAva miTatA hai aura saMsAra meM pUjya pada milatA hai| isase puruSoM ko apane pratyeka bhASaNa meM madhura aura priya vacanoM kA prayoga karanA caahiye| apane zatru yA ahitakarttA ke doSoM para bhI dhyAna na rakhakara unake guNoM ke Upara hI anurAgI bananA cAhiye guNAnurAga ke binA vidyA'bhyAsA''di saba vyartha haiM -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI-guNAnurAgakulakam 30 kiM bahuNA bhaNieNaM, kiM vA tavieNa dANeNaM / ikkaM guNANurAyaM, sikkhaha sukkhANa kulabhavaNaM // (kiMbahunA bhaNitena kiM vA tapasA dAnena ? ekaM guNAnurAgaM zikSaya sukhAnAM kulabhavanam / ) zabdArtha - (bahuNA) adhika (bhaNieNaM) par3hane se (vA) athavA (tavieNa) tapasyA karane se aura (dANeNaM) dAna dene se (kiM) kyA hone vAlA hai ?, kintu (ikkaM) eka sukkhANa) saba sukhoM kA (kulabhavaNaM) uttama gRha (guNANurAyaM) guNAnurAga - mahAguNa ko ( sikkhaha) sIkho // 4 // bhAvArtha- par3hane se, aneka prakAra kI tapasyA karane se aura dAna dene ! se; phijUla khoTI honA hai, arthAt inase kucha bhI phAyadA nahIM ho sakatA ? isaliye kevala eka guNAnurAga mahAguNa kA hI abhyAsa karanA cAhiye, jo aneka uttama guNoM kA kulagRha hai // 4 // vivecana - hara eka guNa ko prApta karane ke liye prathama manaH zuddhi kI AvazyakatA hai, kyoMki manaH zuddhi hue binA koI bhI abhyAsa phalIbhUta nahIM hotA aura na AtmA nirmala hotI hai / ahaGkAra, mada, mAtsarya Adi doSoM ko haTA dene se mana kI zuddhi hotI hai aura manaH zuddhi hone se yaha AtmA namrasvabhAvI banakara guNAnurAgI banatA hai| jisakA hRdaya ahaMkAra Adi doSoM se rahita nahIM hai tathA vairavirodhoM se dUSita banA rahatA hai| usakA par3hanA, tapasyA karanA, dAna denA Adi kriyAe~ yathArtha phaladAyikA nahIM ho sktiiN| kahA bhI hai ki - mantrajapai aru tantra karai, puni tIratha varta rahai bharamAe; grantha par3he saba pantha car3he, bahu rUpa dharai nita veSa batAe / yoga karai aru dhyAna dharai, cahe mauna rahai puni svAsa car3hAe; zuddhAnanda eko na sadhai jabaloM cita caMcala hAtha na laae|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam isaliye jaba taka ahaMkAra, paraparivAda, vaira, kalaha, aura mAtsarya Adi doSoM se mana ko roka kara paraguNAnurAgI na banAyA jAyagA, taba taka paThana-pAThanAdi se kucha bhI lAbha nahIM ho sktaa| saMsAra meM mukhyatayA jitanI vidyAe~ yA kalAe~ upalabdha haiM, unako par3ha liyA aura zAstrAvagAhana karane meM suraguru ko bhI cakita kara diyA tathA vAda-vivAda karake aneka jayapatAkAe~ bhI saMgrahita karalI aura darzanoM kI yukti prayukti samajha kara sarvamAnya bhI bana gaye, parantu jo saba sukhoM kA kula bhavana eka guNAnurAga nahIM sIkhA, to ve saba vyartha hai, kyoMki ye saba yogyatAe~ guNAnurAga se hI zobhita hotI haiN| agara vidyA par3hane para bhI dUsaroM ke doSa nikAlane kI kharAba Adata na miTI to vaha vidyA kisa kAma kI , yadi tapasyA karane para bhI zAMtibhAva na AyA to vaha tapasyA kisa kAma kI ? aura dAna dene se AtmA meM Ananda na huA to vaha dAna bhI kisa kAma kA ? arthAt saba kAmoM kI siddhi guNAnurAga ke pIche hotI hai, isaliye eka guNAnurAga mahAguNa ko grahaNa karane kA hI vizeSa prayatna rakhanA caahie| kyoMki - guNAnurAga pUrvaka svalpa zikSaNa bhI vizeSa phaladAyaka hotA hai| likhA bhI hai ki - : 'thovaM pi aNuTThANaM, ANapahANaM haNei paavbhre| lahuo ravikarapasaro, dahadisitimiraM paNaseI // 1 // ___ bhAvArtha - AjJA pradhAna thor3AsA bhI anuSThAna aneka pApa samUhoM kA nAza karatA hai; jaise - choTA bhI sUryakiraNoM kA jatthA (samUha) dasa dizAoM meM vyApta aMdhakAra kA vinAza karatA hai| zAstrakAroM ke mata se dharma kA abhyudaya, Atmonnati, zAsanaprabhAvanA Adi kAryoM meM saphalatA jinAjJA ke binA nahIM ho
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 zrI guNAnurAgakulakam sktiiN| jinAjJA eka amUlya ratna hai, ataeva AjJA kI ArAdhanA se hI saba kArya siddha hote haiM aura usI ke prabhAva se saba jagaha vijaya prApta hotI hai| yahA~ para svAbhAvika prazna uTha sakatA hai ki - jinendra bhagavAn kI sarvamAnya AjJA kyA hai ? isakA uttara yaha hai ki - kiM bahuNA iha jaha jaha, rAgaddosA lahU vilijjti| taha taha pavaTTiyavvaM, esA ANA jiNiMdANaM // 1 // bhAvArtha - AcArya mahArAja Adeza karate haiM ki he ziSya ! bahuta kahane se kyA lAbha hai ? isa saMsAra meM jisa-jisa rIti se rAga aura dveSa laghu (nyUna) hokara vilIna hoM, vaisI-vaisI pravRtti karanI cAhiye, aisI jinendra bhagavAn kI hitakara AjJA hai| arthAt - jisa pravRtti kA upAya se rAga-dveSa kI pariNati kama par3e, usI meM dattacitta rahanA caahiye| kyoMki - "rAga-dveSa do bIja se, karmabandha kI vyAdha" arthAt - rAga aura dveSa ina donoM bIz2a se karma baMdharUpa vyAdhi hotI haiM aura nAnA prakAra ke vaira virodha bar3hate haiN| isase jinezvaroM ne sabase pahale rAga-dveSa ko kama karane kI AjJA dI hai, kintu guNAnurAga binA, rAga-dveSa kama nahIM hote aura rAga-dveSa ke kama hue binA AtmA meM kisI guNa kA prabhAva nahIM par3a sktaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki - par3hanA, tapa karanA, dAna denA, kriyAkAMDa, sA~cavanA ityAdi bAteM to sahaja haiM, parantu dUsaroM ke guNoM para pramudita ho, unakA anumodana karanA bahuta hI kaThina bAta hai| isameM kAraNa yaha hai ki - dUsaroM ke guNoM para anurAgI honA abhimAna dazA ko samUla chor3e binA nahIM bana sakatA, kintu abhimAna, ko chor3anA atyaMta duSkara hai| isase guNAnurAga kA dhAraNa karanA ati durlabha mAnA jAtA hai, kyoMki - guNAnurAga kI sugaMdhi usI jagaha A sakatI hai, jahA~ ahaMkAra rUpa durgaMdhi nahIM AtI ho|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 33 "bahuta par3hane, tapasyA karane aura dAna dene se kyA hone vAlA hai ?" aisA jo graMthakAra ne upadeza diyA hai, usakA uddeza yaha nahIM hai ki bilakula par3hanA hI nahIM yA tapasyA Adi karanA nahIM, kintu vaha guNAnurAga pUrvaka hI paThana-pAThanAdi karanA cAhiye, kyoMki - guNAnurAga se hI saba kriyAe~ saphala hotI haiN| isaliye prathama anya kriyAoM kA abhyAsa na kara, eka guNAnurAga ko hI sIkhanA caahiye| isI viSaya ko graMthakAra phira dRr3ha karate haiM. - jai vi carasi tavaviulaM, paDhasi suyaM karisi vivihakaTThAI / na dharisi guNANurAyaM, paresu tA niSphalaM sayalaM // 5 // yadyapi carasi tapovipulaM, paThasi zrutaM karoSi vivadhakaSTAni / na dhArayasi guNAnurAgaM, pareSu tato niSphalaM sakalam // 5 // zabdArtha - (jaivi ) yadyapi tUM (tavaviulaM) bahuta tapasyA (carasi ) karatA hai, tathA (suyaM) zruta ko (paDhasi) par3hatA hai aura (vivihakaTThAiM) aneka prakAra ke kaSTasAdhya kAryoM ko (karisi) karatA hai, parantu (paresu) dUsaroM ke viSe (guNAnurAyaM) guNAnurAga ko (na) nahIM (dharisi) dhAraNa karatA hai (tA) tisase (sayalaM) pUrvokta saba parizrama (niSphalaM) niSphala hai| vivecana - guNAnurAga kA itanA mahattva dikhalAne kA kAraNa yahI hai ki isake binA tapa karane, zruta arthAt zAstra par3hane aura aneka kaSTa sAdhya kAryoM ke karane kA yathArtha phala nahIM milatA aura dUsare sadguNoM kI prApti hI hotI hai| abhimAna, AtmaprazaMsA aura IrSyA ye doSa hara eka anuSThAna ke zatrubhUta haiN| saMsAra meM loga ghara, satya, lakSmI Adi mAla milakata chor3akara aneka prakAra ke tapo'nuSThAna karane meM aDaga (nizcala) bane rahate haiM, tathA svAdhIna -
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 zrI guNAnurAgakulakam striyoM ke sneha ko chor3anA bhI kucha kaThina nahIM samajhate evaM vyAkaraNa-koSa-kAvya-alaMGkAra-nyAya-vedAnta-Agama-nigama AdizAstroM ko par3ha kara vidvattA bhI prApta kara lete haiM aura aneka kaSTa uThAte haiM, parantu prAyaH abhimAna, svaprazaMsA, paranindA aura IrSyA Adi doSoM ko nahIM chor3a skte| yaha bAta kahI huI bhI hai ki - kaMcana tajanA sahaja hai, sahaja triyA kA neh| mAna bar3AI IrSyA, duralabha tajanI eha // 1 // ___ isaliye abhimAna ko chor3akara guNAnurAga pUrvaka jo anuSThAnAdi kriyA kI jAya~, to ve phalIbhUta ho sakatI haiM, kyoMki - dUsaroM ke guNoM para anurAga yA unakA anumodana karane se nirguNa manuSya bhI guNavAna bana jAtA hai| hara eka darzanakAroM kA mukhya siddhAMta yaha hai ki abhimAna aura mAtsarya, vinaya-zIla-tapa-santoSa Adi sadguNoM ke ghAtaka aura satyamArga ke kaTTara drohI haiN| abhimAna se guNI janoM ke sadguNoM para anurAgI na banakara durgati ke bhAjana banate haiM aura isI ke Aveza meM loga dRSTirAgI bana kara "maiM jo kahatA hU~ yA karatA hU~ sohI satya hai, bAkI saba asatya hai" aisI bhrAMti meM nimagna ho, viveka zUnya bana jAte haiN| dRSTirAga se aMdhe loga satya ke pakSapAtI na banakara asadAgraha para ArUr3ha rahate haiM, arthAt vItarAga bhagavAn ke vacanoM kA Adara na kara kevala apanI pakar3I huI kalpita bAta ko hI siddha karane meM dattacitta rahate haiM aura usI kI siddhi ke liye kuyuktiyA~ lagAkara jina vacana viruddha kalpita pustakeM nirmita kara bhadra jIvoM ko satya
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 zrI guNAnurAgakulakam mArga se bhraSTa karane meM udyata bane rahate haiN| abhimAna ke vaza se dRSTirAga meM phaMse hue logoM ko cAhe jisa prakAra se samajhAyA jAya, parantu ve apane asadAgraha ko chor3ate nahIM hai| pratyuta satya bAtoM ko dUSita karane meM sAvadhAna rahate hue satya mArga ko svIkAra nahIM karate, aura na unakA anumodana hI karate haiN| zrI hemacandrAcArya svakRta 'vItarAgastotra' meM likhate haiM ki - kAmarAgasneharAgA - viisstkrnivaarnnau| dRSTirAgastu pApIyAn, durucchedaH satAmapi // 1 // bhAvArtha - kAmarAga, (viSaya kI abhilASA se strI meM rahA huA jo prema) tathA sneharAga (sneha ke kAraNa se putroM ke upara rahA huA mAtA-pitAoM kA jo prema) ye donoM rAga to thor3e upadeza se nivAraNa kiye jA sakate haiM, kintu dRSTirAga (svagaccha meM baMdhA huA durAgraha - mamatvabhAva) to itanA kharAba hotA hai ki - satpuruSoM ko bhI chor3anA kaThina hai, arthAt - gacchamamattva meM par3e hue- acche-acche vidvAn - AcArya-upAdhyAya-sAdhu varga bhI apanA durAgraha zAstraviruddha hote hue bhI use chor3ate nahIM haiM aura kuyuktiyoM ke dvArA satya bAta kA upahAsa kara anIti mArga meM pravRtta ho jAte haiN| dRSTirAga se hI maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha-bhAvanA kA nAza hotA hai aura loga kalaha meM pravRtta hote haiM tathA dharma ke rAste ko bhUla kara durgati ke bhAjana banate haiM kintu, satya dharma ko aMgIkAra nahIM kara skte| __ yahA~ para yaha prazna avazya uThegA ki - dRSTirAga to dUsare matavAloM ke hotA hai, jainoM ke to nahIM ? isakA uttara yaha hai ki jaina do prakAra ke haiM - eka to dravyajaina aura dUsare bhaavjain|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrI guNAnurAgakulakam "dravyajaina" ve kahe jAte haiM, jo AMtarika zraddhA se nahIM, kintu paramparA yA rUr3hi se dhArmika vyavahAra sA~cavate haiM, tathA jo kanyAvikraya karate haiM, aura jo apane svadharmiyoM kA apamAna kara vidharmiyoM kI unnati karane meM tatpara rahate haiM evaM jo loka dikhAU yA apanI prazaMsA ke vAste dhArmika kriyAoM meM pravRtta hote haiM, aura jo apanI bAta rakhane ke liye sadguruoM kI avahelanA (tiraskAra) karate haiM aura jo apane gaccha ke mamatva meM par3akara jAti yA dharma meM vigraha phailAte haiM, aura jo mada mAtsarya Adi aneka durguNoM meM lIna . rahate haiN| vAstava meM dravyajaina dRSTirAgAndha hokara vAstavika dharma se parAGmukha rahate haiN| _ "bhAvajaina" unako kahate haiM, jo ananta sukhAtmaka jinAjJAoM kA pAlana karate haiM, tathA kaSAyabhAva se apanI AtmA ko bacA karaM hara eka kArya meM pravRtta hote haiM, aura nirapekSa hokara guNIjanoM kI prazaMsA; jinezvaroM kI ArAdhanA aura sattattvoM kA abhyAsa karate haiM tathA jihvA ko niyama meM rakhakara madhura aura satyavacana bolate haiM, evaM kisI kA marmodghATana nahIM karate aura jo Apatti kAla meM bhI dharma ko nahIM chor3ate aura jo durAcAriyoM kI saMgati chor3akara sabake sAtha samabhAvapUrvaka ucita vyavahAra rakhate haiM tathA jo svadharmI ko apane bhAI se bhI adhika sanmAna dete haiM, aura jo vaibhava meM mAna athavA daridratA meM duHkha lezamAtra bhI nahIM rakhate, evaM jo zatru kI bhI nindA nahIM karate tathA jo apanI sabhyatA kA kabhI tyAga nahIM krte| bhAvajainoM kA hRdaya udAra, gaMbhIra aura guNAnurAga sampanna hotA hai, isIse dRSTirAga meM na par3akara satsamAgama aura satyamArga para kaTibaddha rahate haiN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 zrI guNAnurAgakulakam mahAnubhAvoM ! zastrAkAroM ne dravyajaina, aura bhAvajainoM kA svarUpa aneka prakAra se pratipAdana kiyA hai, yadi vaha yahA~ likha diyA jAya to grantha bahuta bar3ha jAne kI saMbhAvanA hai| isaliye yahA~ saMkSepa se digdarzana mAtra karAyA gayA hai| vartamAna samaya meM dravyajaina prAyaH vizeSa dikhAI dete haiM, parantu buddhimAnoM ko cAhiye ki bhAvajainatva ke guNoM ko dhAraNa kareM, kyoMki bhAvajainattva ke binA AtmasudhAra nahIM ho sakatA, isase kadAgraha aura AtmazlAghA ko chor3akara guNAnurAgI bano aura uttarottara sadguNa saMgraha karane meM prayatnazIla raho, jisase ki AtmakalyANa hove| mAtsaryadurguNa hI sarvatra parAbhava kA hetu hai - souNa guNukkarisaM, annassa karesi maccharaM jai vi| tA nUNaM saMsAre, parAbhavaM sahasi savvattha // 6 // (zrutvA guNotkarSamanyasya karoSi matsaraM ydypi| tato nUnaM saMsAre, parAbhavaM sahasi sarvatra // 6 // ) __ zabdArtha - (jaivi) yadyapi - jo tUM (annarasa) dUsare ke (guNukkarisaM) gaNoM ke utkarSa ko (soUNa) suna karake (macchara) mAtsaryabhAva ko (karesi) dhAraNa karatA hai (tA) tisase (nRNaM) nizcaya se (saMsAre) saMsAra meM (savvattha) saba jagaha (parAbhavaM) parAbhava ko (sahasi) sahana karatA hai // 6 // ___ bhAvArtha - yadi guNavAnoM ke uttama guNoM ko dekha yA sunakara apane mana meM mAtsaryabhAva ko avakAza degA, to tUM saba jagaha saMsAra meM parAbhava (nindya avasthA) ko sahegA, arthAt - prApta hogaa|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam vivecana - mahAtmAoM aura guNavAn puruSoM kI samRddhi vidvattA, yogyatA aura yaza: kIrti athavA arcanA (pUjA) ko dekha sunakara apane hRdaya meM Akulita (duHkhita) hone kA nAma 'mAtsarya hai| saMsAra meM mAtsarya - IrSAlusvabhAva aisA nindanIya durguNa hai, jo samaya guNoM aura unnati mArgoM para pAnI phera detA hai aura saba jagA vaira-virodha bar3hA kara nindya avasthA para pahu~cA detA hai| 38 saba darzanakAroM kA yahI mantavya hai ki - bhUmaNDalasthita sampUrNa vidyAoM aura kalAoM ko sIkha kara aihika ( isa loka saMbaMdhI) yogyatAoM ko prApta kara lo, parantu jaba taka mukha se dUsaroM kI nindA, AMtarika mAtsarya aura doSAropa Adi kA azlIla (lajjAjanaka) svabhAva na miTegA, taba taka ve aihika yogyatAe~ sarpa kI taraha bhayaGkara aura palAlapuJja kI taraha asAra - vyartha hI haiM / yahA~ para vicAra karane se spaSTa jAna par3atA hai ki matsarI logoM meM jo jJAna, dhyAna, kalA Adi sadguNa dekhe jAte haiM, ve kevala bAhyADambara mAtra, nissAra aura ajJAna rUpa hI haiM, kyoMki - mAtsaryayukta manuSya adhama logoM kI gaNanA meM ginA gayA hai| isase matsarI meM jo guNa haiM, ve adhamasvabhAva se mizrita hone se adhamarUpa (doSadUSita) hI hai| vAstava meM matsarI sadA doSa saMgrAhaka hI hotA hai, isalie koI puru cAhe jaisA guNavAn aura kriyApAtra ho, parantu vaha usameM bhI doSoM ke sivAya aura kucha nahIM dekhatA / - jaise kAkapakSI sarasa aura susvAdu jala va bhojana ko chor3a kara atyaMta durgaMdhi jala va bhojana ke upara lalacAtA hai / usI prakAra matsarI loga guNIjanoM ke uttama sadguNoM para anurAgI na bana kara
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 39 doSAropa rUpa amedhya bhojana aura nindA rUpa durgandhita jala kI nitya cAhanA kiyA karate haiN| kahA bhI hai ki - prAyeNA'tra kulAnvitaM kukulajAH zrIvallabhaM durbhagAH, dAtAraM kRpaNA RjUnanRjavo vitte sthitaM nirdhanAH / vairupyopahatAzca kAntavapuSaM dharmA'' zrayaM pApino, nAnAzAstravicakSaNaM ca puruSaM nindanti mUrkhAH sadA // bhAvArtha - prAya: isa saMsAra meM adhama loga kulInoM (uttama puruSoM) kI, nirbhAgya loga bhAgyavAnoM kI kRpaNa (sUma - kaMjUsa) loga dAtAoM kI kuTila loga saralAzaya vAle satpuruSoM kI, nirdhana, dhanavAnoM kI, rUpa vihIna rUparUpavAnoM kI, pApI loga dharmAtmAoM kI aura mUrkha nirakSara yA matsarI loga aneka zAstroM meM vicakSaNa (catura) vidvAnoM kI niraMtara nindA kiyA karate haiM / matsarI logoM kA svabhAva hI hotA hai ki ve paMDita, guNavAna aura mahAtmAoM ke sAtha dveSa rakha, hara jagaha unakI nindA meM tatpara ho usI meM apanA jIvana saphala samajhate haiM / matsarI loga miTe hue . kalaha ko phira se udIrNa karane meM nahIM srmaate| unheM saMsAra paribhramaNa karane kA bhI bhaya nahIM rahatA, isase nirbhaya hokara durAcAra meM pravRtta rahate haiN| bahuta loga to matsarabhAva se dhArmika jhagar3e khar3e kara kusaMpa bar3hAne meM hI udyata hone se isa bhava meM nindA ke bhAjana banate haiM aura parabhava meM bhI mAtsarya ke prabhAva se aneka duHkha bhogane vAle hote haiM, kyoMki mAtsarya karanA bhavabhIruoM kA kAma nahIM hai, kintu bhavAbhinandiyoM kA kAma hai| kahA bhI hai ki - " kSudro lobharatirdIno, matsarI bhayavAn zaThaH / ajJo bhavAbhinandIsyA niSphalArambhasataH // 1 // -
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrI guNAnurAgakulakam bhAvArtha - jo manuSya kSudra-nindAkhora ho, lobhAndha ho, darida (dharmotsAha rahita) ho, matsarI ho, bhayavAn ho, mAyAvI ho, ajJa (jJAnAdi guNa se rahita) ho, aura viphalArambha kArya karane vAlA ho; ye saba bhavAbhinandI puruSe ke lakSaNa haiN| bhavAbhinandiyoM ke aMtaHkaraNa meM vairAgya kI vAsanA bilakula nahIM hotI, isase ve svArtha aura kapaTalIlA meM vizeSa nimagna hokara mAtsarya durguNa ke sevana meM hI sadA Ananda mAnate haiN| yadyapi koI bAhyavRtti se nIti kuzalatA kA Dola batAtA hai, parantu vaha guptapane anIti kA hI sevana karatA rahatA hai, kyoMki isakI manovRtti duSTa aura svArthaniSTa banI rahatI hai, isase yaha yathArtha nIti yukta nahIM bana sakatA aura na koI kArya meM vijaya pA sakatA hai| mAtsaryaparityAgaH - ataeva pratyeka manuSya ko isa mahAdurguNa ko sarvathA chor3akara guNavAnoM ke guNoM ko dekha yA sunakara Anandita rahanA caahiye| sabase pahale hamAre dharma guruvaryoM ko ucita hai ki - ve apane pUrvAcAryoM kI niSpakSapAta buddhi, unakI uttama zikSA aura sahanazIlatA kA paripUrNarUpa se anukaraNa kara zrotAvarga meM jo bhavAbhinandI pana ke doSa haiM, unako apane nItimaya upadezoM aura vyAkhyAnoM ke dvArA mUla se naSTa kareM, kyoMki - dharma kI unnati kA AdhAra, usa dharma ko pAlana karane vAlI prajA ke nIti sudhAra para nirbhara hai aura usa nIti kA sudhAra honA dharmaguruoM ke AdhIna hai| yadyapi borDiMga hAUsa, skUla, pAThazAlA AdikoM meM bhI nIti kA zikSaNa mila sakatA hai, parantu gurukula meM jitanA nIti zikSaNa kA yathArtha prabhAva par3atA hai, utanA dUsarI jagaha nhiiN| yaha niyama siddha bAta hai ki - jahA~ IrSA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 41 Adi doSoM kA abhAva hai, aura jahA~ svArtha rahita ho parahita parAyaNatA hai vahA~ para anIti mArga kA anukaraNa svapna meM bhI nahIM kiyA jAyagA aura na vaisA zikSaNa hI diyA jaaygaa| . isI vAste granthakAroM ne hara eka nIti kA zikSaNa gurugama se prApta karanA uttama kahA hai| paripUrNa vidvAna hone para bhI gurugamya-dhArmika rahasyoM ko acchI taraha nahIM jAna sktaa| kahA bhI hai ki - vinoM gurubhyo guNanIradhIbhyo, dharma na jAnAti vickssnno'pi| AkarNadIrghojvalalocano'pi, dIpaM vinA pazyati nAndhakAre // 1 // bhAvArtha - sadguNaratnoM ke ratnAkara (samudra) guruvarya kI kRpA ke binA buddhimAna manuSya bhI dharma ko nahIM jAna sakatA hai| jaise - koI manuSya bar3e-bar3e nirmala locana hone para bhI aMdhakAra sthita vastuoM ko dIpaka ke prakAza ke binA nahIM dekha sktaa| . . dIpaka kI taraha guruvarya dhArmika marmoM ko spaSTa rUpa se dikhAte hue hRdaya sthita mithyAtva rUpa aMdhakAra ko naSTa kara nIti kA prakAza kara sakate haiN| zrAvaka varga meM nIti kA sudhAra tabhI ho sakatA hai ki - jaba gacchanAyaka paraspara sahanazIlatA aura maitrIbhAva ko dhAraNa kara sarvatra nIti maya upadeza deveM aura usI ke anusAra unase bartAva karA kara unako mAtsarya se vimukha kreN| kyoMki mAtsarya doSa parAbhava aura avanati kA mukhya dhAma hai, isake vinAza kiye binA unnati aura vijaya nahIM ho sktaa| IrSyA hI manuSyoM ke uttama vicAra, buddhi, satkArya aura utsAha Adi ko naSTa kara detI hai| jaina samAja kA vartamAna samaya meM jo adhaHpatana hokara pratidina hrAsa ho rahA hai,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrI guNAnurAgakulakam usakA mUla kAraNa IrSyA hI hai| pUrva samaya meM jo jo gacchanAyaka the, ve eka-dUsare kI unnati dekha Anandita hokara paraspara eka-dUsare ke sahAyaka banate the, kintu IrSyAbhAva koI kisI se nahIM rakhatA thA, isase unhoMne sarvatra dharma kI mahonnati aura dharma pracAra kiyA hai| . ____ mahAnubhAvo! thor3A apane pUrvAcAryoM ke kiye hue unnati mArga ke kAraNoM ko khojoM aura mAtsarya ke durguNa ko vicAra kara, chor3o to tumhArA bhI abhyudaya zIghra hI hogaa| yadi guNavAnoM ke guNoM ko dekhakara Anandita na hoge, to vizeSa parAbhava hogA aura kahIM bhI sukha-zAMti kA mArga nahIM milegA, pratyuta bhavabhramaNa hI karanA pdd'egaa| : matsara se kI huI nindA kA phalaguNavaMtANa narANaM, IsAbharatimirapUrio bhrnnsi| jai kaha vi dosalesaM, tA bhamasi bhave apArambhi // 7 // guNavaMtA narANAmIbhiratimirapUrito bhnnsi| yadi kathamapi doSalezaM, tato bhramasi bhve'paare|| __ zabdArtha - (jai) to tUM (IsAbharatimirapUrio) atyanta IrSArUpa aMdhakAra se pUrita arthAt - aMdhA bana (guNavaMtANa) guNavAna (narANaM) manuSyoM ke (dosalesa) thor3e bhI doSoM ko (kahavi) kisI prakAra se (bhaNasi) bolegA (tA) to (apArammi) apAra (bhave) saMsAra meM (bhamasi) paribhramaNa kregaa| vivecana - matsarI manuSya dinAndha ho ghugghUkI taraha sadguNa rUpI sUrya ke prakAza ko nahIM dekha sakatA, na sadguNoM para Anandita hotA hai, kintu doSA (rAtri) ke samAna doSI ke doSoM ko dekhA karatA hai, mAtsarya ke kAraNa guNavAna mahAtmAoM kI nindA kara matsarI saMsAra bhramaNa kA bhAjana banatA hai| IrSyAlu manuSya avivekoM se lipaTa kara guru-ziSya ke
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 zrI guNAnurAgakulakam saMbaMdha meM, pitA-putra ke saMbaMdha meM aura sahodaroM meM yA jAti meM kusaMparUpa vajrapAta kie binA nahIM rahatA, arthAt - pUjyavargoM kI AzAtanA yA nindA karane se bilakula nahIM DaratA, kintu jahA~ taka usase bana par3atA hai, unakI nindA kara mahApAtikI banatA hai aura hRdaya kI udAratA sujana varga se guNa prApti, guNI-samAgama Adi sanmArgoM se zIghra patita ho jAtA hai, kyoMki IrSyA-dUsaroM kA khaMDana, apanA maNDana, dUsaroM kA apakarSa aura apanA utkarSa Adi ko uttejana karane kI AkAMkSA bar3hAtI hai, jaise - hAthI chAyA kA arthI hokara kisI vRkSa kA Azraya letA hai aura Azraya (vizrAma) ke bAda usI vRkSa ko chinna-bhinna karane kA udyoga karatA hai, usI prakAra matsarI manuSya guNIjanoM ke Azraya meM rahakara bhI unako patIta karane meM udyata banA rahatA hai aura hara eka taraha se unako dUSita karane ke jAla phailAyA karatA hai| saMsAra meM aisA kauna sadguNa haiM, jo ki matsarI logoM se dUSita na kiyA gayA ho ? kahA bhI hai ki - jADUyaM hrImati gaNyate vratarucau dambhaH zucau kaitavaM, zUre nighRNatA munau vimatitA dainyaM priyaalaapinii| tejasvinyavaliptatA mukharatA vaktaryazaktiH sthire, tatko nAma guNo bhavetsa guNinAM yo durjnairnaangkitH|| ____ bhAvArtha - durjana - mAtsaryAdi doSa sampanna loga lajjA saMyuta puruSa ko jar3a-mUrkha kahate haiM aura vratadhAraka ko daMbhI-ThagorA kahate haiM, nirmala AcAra pAlana karane vAloM ko dhUrta, parAkramI manuSya ko nirdayI-dayAhIna, sarala ko buddhihIna priya-madhura hitakArI vacana bolane vAloM ko dIna, tejasvI ko garviSTa-abhimAnI, buddhimAn ko vAcAla, sthira cittavAle ko arthAt - saMtoSI
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam ko azakta-zaktihIna kahate haiN| isalie saMsAra meM guNIjanoM kA aisA kauna sA guNa hai, jo matsarI logoM ke dvArA doSoM se aGkita na kiyA jAtA ho, kintu matsarI saba meM kucha na kucha doSA''ropa karate hI rahate haiN| matsarI - logoM meM prANI mAtra kI hiMsA karanA, jAti yA dharma meM vigraha khar3A karanA, paraduHkha meM Anandita honA, parastrIgamana karanA, guNIjanoM kI nindA karanA, asadAgraha meM tatpara rahanA, vidvAnoM ke sAtha dveSa rakhanA, guNavAnoM kI sampatti dekha duHkhI rahanA, paradravya haraNa karanA, pApopadeza denA; ityAdi durguNa svAbhAvika hote haiN| isI sababa se matsarI logoM ko durjana, khala, duSTa Adi zabdoM se zAstrakAroM ne vyavahAra kiyA hai| . . ___loka meM udyama, sAhasa, dhairya, bala, buddhi, parAkrama, sadAcAra aura paropakAra; Adi sadguNoM se manuSyoM kI prakhyAti yA prazaMsA sarvatra hotI hai, parantu matsarI jyoM-jyoM satpuruSa ke guNoM kA anubhava karatA jAtA hai, tyoM-tyoM use aneka duHkha satAne lagate haiM, kyoMki sadguNoM kA abhyudaya IrSyAluoM ke hRdaya meM kaMTaka ke samAna gucA karatA hai| pIliyA rogavAlA manuSya saba vastuoM ko pIle raMgavAlI hI dekhA karatA hai, usI taraha matsarI bhI sadguNoM ko doSa rUpa samajhakara hRdaya dagdha banA rahatA hai aura isI Aveza meM vaha apane amUlya manuSya jIvana ko vyartha kho baiThatA hai, kintu usase uttama guNa prApta nahIM kara sktaa| ___ isaliye jo apAra saMsAra ke duHkha se chUTanA ho tathA sarvatra apanA yA dharma kA abhyudaya karanA ho aura anupama sukha kI cAhanA ho, to guNavAnoM ke guNoM para IrSyA lAnA yA doSA''ropa denA bilakula chor3a do aura maitrI dhAraNa kara sarvatra zAMti pracAra kA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam udyog| karo kyoM ki - guNavAnoM ke doSa nikAlane se yA unakA burA cAhane se bahuta kharAbI hotI hai| mahAnubhAvoM! isa bAta para dhyAna do aura zAMta dRSTi se vicAro ki - puNyazAlI zrIpAla rAjA ke uttama guNoM aura sampatti ko sahana na karane se dhavala seTha apanI kIrti, dhanazrI aura yogyatA se bhraSTa ho naraka kA bhAgI banA aura bhAgyazAlI dhannAjI ke tIna bhAI isI mAtsarya doSa ke vaza ghara-bAra, kuTumba se vimukha ho, aneka duHkhoM ke pAtra bane haiN| kuTumba aura rAjya ke sahita kauravoM kA nAza bhI isI ke prabhAva se huaa| bahuta kyA kahA jAya, jahA~ matsara kA sevana kiyA jAtA hai, vahA~ lezamAtra sukha nahIM hai| ataeva mAtsarya bhAva kA tyAga kara sabake sAtha bhrAtRbhAva dhAraNa karo, aura pratyeka prANiyoM ke avaguNoM para dRSTi na DAlakara guNAnurAgI va guNagrAhI bano, tabhI mahattva bar3hegA aura saba prakAra se unnati bhI hogii| matsarI - manuSya palAlapuMja se bhI tuccha haiM - * jo jaMpai.paradose, guNasayabhario vi mcchrbhrennN| . so viusANamasAro, palAlapuMju bva paDibhAi // 8 // yo jalpati paradoSAn, guNazatabhRto'pi matsarabhareNa / sa viduSAmazAraH, palAlapuJjavatpratibhAti // 8 // . zabdArtha - (guNasayabhario) saikar3oM guNoM se yukta hone para (vi) bhI (jo) jo koI manuSya (maccharabhareNaM) adhika matsara bhAva se (paradose) dUsaroM ke doSa ko (jaMpai) bolatA hai (so) vaha (viusANaM) vidvAnoM ke madhya meM (asAro) tuccha (palAlapuMjuvva) palAla samUha kI taraha (paDibhAi) zobhatA hai|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ... zrI guNAnurAgakulakam vivecana - jo saba ke sAtha ucita vyavahAra rakhatA hai, kisI kI bhI nindA nahIM karatA aura sabakA bhalA hI cAhatA hai, vaha cAhe mUrkha hI kyoM na ho, parantu saba loga usakA maitrIpUrvaka Adara kareMge aura jo kucha vaha kahegA, usako bhI sAdara maaneNge| yadi koI manuSya satyavaktA, vibhava sampatti aura vicArotkarSa Adi aneka guNayukta bhI hai, parantu usame sahanazIlatA nahIM hai, yAne dUsaroM kA abhyudaya dekha duHkhI hone kA, yA doSA''ropa karane kA svabhAva vidyamAna hai, to vaha guNIjanoM ke bIca meM mAtsarya ke kAraNa zobhA nahIM pA sakatA, kintu saba jagaha anAdara hI pAtA hai| yadi matsarI puruSa satya bAta kA zuddha upadeza bhI detA ho, to bhI loga usa para vizvAsa nahIM lAte, kyoMki - hajAroM sadguNoM ko kalaGkita karane vAlA mAtsarya durguNa usameM bharA huA hai| isIse usakA hitakara aura madhura vacana bhI logoM ko arucikara ho jAtA hai| itanA hI nahIM, kintu matsara ke prabhAva se manuSya svayaM zarIra zobhA, rAjyasaMmAna aura yogyatA se bhraSTa hokara atyanta duHkhI bana jAtA hai| __yahA~ para eka 'dhannUlAla' caudharI kA mAtsarya para dRSTAMta bahuta hI manana karane lAyaka hai - isa bharata kSetra meM 'zrIpura' nAma kA saba dezoM meM vikhyAta eka nagara, kisI samaya dhanada kI lakSmI ko lUTane vAlA aura vyApAronnati kA mukhya dhAma thaa| vahA~ aneka saudhazikharI jina maMdiroM kI zreNiyA~ zuddhadharma kI dhvajA pharakA rahI thIM aura jahA~ paMthiyoM ke vizrAma ke nimitta aneka dharmazAlAe~ banI huIM tathA yAcaka logoM ko nirAza na hone ke vAste aneka dAnazAlAe~ khulI huI thIM aura vipaNihATa zreNiyoM kI aparimita zobhA jhalaka rahI thI aura
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 47 prAyaH jahA~ rAjabhavana se anIti ko deza nikAlA diyA gayA thA tathA jahA~ sadgRhiNI- zaubhAgyavatI striyoM ne apane pavitra AcaraNoM se nagara kI adbhuta zobhA ko vistRta kI thii| aise suguNasampanna usa 'zrIpura nagara' meM nItinipuNa aura saptAGga rAjalakSmI se aMlaGkata 'tattvasiMha' nAma kA rAjA rAja karatA thaa| usI nagara meM rAja mAnanIya aura vaNigjAti meM agragaNya 'dhannUlAla' nAmaka caudharI rahatA thaa| kisI videzI seTha ne logoM ke mukha dvArA sunA ki 'zrIpura nagara' vyApAra kA aura rAjanIti kA kendra hai| ataeva vahA~ jAkara " yAvabuddhibalodayam" vyApAra meM unnati prApta kruuN| aisA vicAra kara apane vinIta kuTumba ke sahita 'zrIpura' meM AyA aura bIca bAjAra meM dukAna lekara tthhraa| bhAgyavazAt alpakAla meM hI karor3oM rupaye kamAye, itanA hI nahIM, kintu dhana ke prabhAva se saba sAhUkAroM meM mukhya mAnA jAne lgaa| yahA~ taka ki paMca paMcAyatI yA pAnar3I vagairA koI bhI kArya isa seTha ko pUche binA nahIM ho sakate the aura rAjya meM bhI isakA prabhAva acchA jama gayA, kyoMki dhana kA prabhAva hI itanA tIvratara hai ki - dhana saba yogyatAoM ko bar3hA kara prazasya banA detA hai| yathA "vandyate yadavandyo'pi yadapUjyo'pi pUjyate / - gamyate yadagamyospi sa prabhAvo dhanasya tu // 1 // " bhAvArtha - jo namaskAra karane ke yogya nahIM hai, vaha namaskAra karane yogya banatA hai aura jo apUjya hai, vaha bhI pUjya banatA hai tathA jo agamya paricaya ke ayogya hai, vaha paricaya karane yogya banatA hai, yaha saba dhana kA hI prabhAva hai, arthAt - jo aTUTa dhanavAn hotA hai, vaha prAya: kulIna, paNDita, zrutavAn, guNajJa, vaktA, darzanIya, vandya, pUjya, gamya aura zlAghya samajhA jAtA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 48 hai| bahuta kyA kahA jAya vidyAvRddha, rAjA, mahArAjA Adi saba loga prAyaH dhanI ke adhIna rahate haiM / ataeva usa videzI seTha kA prabhAva saba jAtiyoM aura rAjya meM paripUrNa rUpa se jama gayA aura sAre zahara meM usI kI prazaMsA hone lgii| parantu 'gA~va tahA~ DheDavADA hoya' isa kahAvata ke anusAra jahA~ sajjanoM kI bahulatA hotI hai, vahA~ prAyaH do-cAra durjana bhI huA karate haiN| isaliye seTha kA abhyudaya dekha 'dhannUlAla' caudharI se rahA nahIM gayA, arthAt - seTha ke uttama guNoM kA anukaraNa nahIM kara sakA, kintu IrSyA ke Aveza meM Akara seTha kI sarvatra nindA karane lagA, lekina logoM ne usakI bAta para dhyAna nahIM diyA, kintu pratyuta : dhannUlAla ko hI phaTakAranA zurU kiyA, taba vaha dInavadana ho seTha ke chidroM kA anveSaNa karane meM udyata huA, parantu jo loga hamezA doSoM se baca kara rahate haiM aura jo sadAcArazAlI puruSa kumArgoM kA anukaraNa hI nahIM karate, unameM doSoM kA milanA bahuta kaThina hai / dhannUlAla sira pITa-pITa kara thaka gayA, to bhI sadAcArI seTha ke andara vaha kisI hAlata meM chidra nahIM pA skaa| eka dina seTha ne pichalI rAta ko nidrAvasAna meM vicAra kiyA ki maiMne pUrvabhavopArjita puNyodaya se itanI lakSmI prApta kI hai aura saba meM apanA mahattva jamAyA hai, isa vAste aba kucha na kucha satkArya karanA cAhiye, kyoMki saddharmamArga meM vyaya kI huI lakSmI hI puNyataru kI varddhikA hai; jinhoMne lakSmI pAkara unnatimaya kArya nahIM kiye, unakA jInA saMsAra meM vyartha hai| aisA vicAra kara seTha ne nizcaya kara liyA ki acchA dina dekha ke sakuTumba zatruMjaya mahAtIrtha kI yAtrA karanI cAhiye / - W
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 zrI guNAnurAgakulakam . tadanantara zubha dina, vAra aura nakSatra dekhakara seTha ne sakuTumba yAtrA ke lie prayANa kiyaa| saba loga gA~va ke bAhara taka pahu~cAne aaye| isa avasara meM dhannUlAla ne 'vinAzakAle viparIta buddhi' isa vAkya kA anukaraNa kara vicArA ki - Aja koI apazakuna ho jAve to ThIka hai, jisase seTha yAtrA na kara sake, parantu seTha ke bhAgyodaya se saba zubha zakuna hI hue| taba dhannUlAla zIghra svayaM apanI nAka kATa kara seTha ke sammukha AyA, usa samaya sAtha ke loga bole seTha sAhaba ! Aja zakuna kharAba mAlUma hote haiM, isase prayANa karanA icchA nahIM hai| kahA bhI hai ki - - madapAnI pAgala puruSa, nakaTA saMmukha aay| khor3A bhUkhA bA~jhanI, na karahu gamana kdaay|| bhAvArtha : agara dArU kA ghar3A, pAgala, nakaTA, lUlA, bhUkhe maratA : manuSya aura bA~jhanI striyA~ gamana karate samaya sAmane mila jAveM, to pIche lauTa AmA hI hitakara hai, kintu Age jAnA ThIka nahIM hai| .: isa bAta ko sunate hI seTha sakuTumba pIchA cala AyA aura socA ki - phira dUsare dina acchA zakuna dekhakara prayANa kruuNgaa| idhara caudharI bhI Ananda manAtA huA zAma ko bAjAra meM AyA, taba use nakaTA dekhakara saba loga upahAsa karane lage aura saba jagaha vaha tiraskAra dRSTi se dekhA jAne lagA, kyoMki saMsAra meM atyanta saphAI se bola kara udvega karane vAlA, hAsya se marmoM kA udghATana karane vAlA, sadguNavihIna aura guNIjanoM kA nindaka manuSya karautI ke . samAna mAnA jAtA hai, arthAt - isa prakAra kA manuSya kisI kA priya nahIM rahatA hai|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 'dhannUlAla' ko nindaka, matsarI aura duSTa svabhAvI jAna kara logoM ne usa ko jAti bAhara kiyA aura rAjA ke dvArA usa videzI seTha ko nagaraseTha kI upAdhi se alaMkRta kraayaa| 50 pAThaka varga ! mAtsarya svabhAva ke doSoM ko bhale prakAra vicAra pUrvaka chor3o aura apanI AtmA ko guNAnurAgI bnaao| yadi guNa sampanna hone para bhI dUsaroM ke guNa kA grahaNa nahIM karoge, to sarvatra. tumako nindya avasthA prApta hone kA avasara AvegA aura dharma kI yogyatA se parAGmukha rahanA par3egA, kyoMki- matsarI manuSya dharmaralaM kI yogyatA se rahita hotA hai, kintu dharmaratna ke yogya vahI puruSa hai, jo nimnalikhita sadguNa sampanna ho - 1. akSudra - gaMbhIra buddhivAlA ho; kyoMki - gaMbhIra manuSya mada mAtsarya se rahita ho dharma ke vAstavika svarUpa ko samajhakara durguNoM se apanI AtmA ko bacA sakatA hai| yogya hotA hai, > 2. rUpavAna - sarvAGga sundara manuSya dharma ke kyoMki - "yatrAkRtistatraguNAH vasanti" arthAt jahA~ para sundara manohara AkRti ho, vahA~ para guNa nivAsa karate haiM / ataeva rUpahIna manuSya prAyaH dharma ke yogya nahIM ho sktaa| kahA bhI hai ki - jisake hAtha rakta hoM, vaha dhanavanta, jisake nIle hoM, vaha madirA pIne vAlA, jisake pIle ho vaha parastrIgamana karane vAlA, jisake kAle ho, vaha nirdhana hotA hai aura jisake nakha zveta hoM, so sAdhu, jisake hAr3asRdaza nakha hoM, so nirdhana, jisake pIle nakha ho so rogI, puSpa ke samAna nakhavAlA duSTa svabhAvI aura vyAghrasadRza nakha vAlA krUra hotA hai, jisake nakha patale hoM, vaha puruSa saba kA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam rAjA, guNavAna, dIrghAyu aura guNAnurAgI hotA hai| jisakA skaMdha U~cA ho, vaha rAjamAnya aura yazaH kIrti kA pAtra banatA hai, jisakI nAsikA U~cI aura suzobhita ho vaha sabakA upakAraka tathA jaganmAnya hotA hai, jisakA mastaka lalATa Adi avayava vistIrNa aura mAnopeta ho, vaha zUravIra, saubhAgyavAna, sabake sAtha mitratA rakhane vAlA aura sabakA uddhAraka hotA hai| - isaliye kahA jAtA hai ki - uttamalakSaNa sampanna sarvAGga sundara rUpavAna manuSya hI dharma kI yogyatA ko prApta kara sakatA hai aura vahI puruSa dUsaroM kI AtmA meM dharma kA pratibhAsa karA sakatA hai, kyoMki - prAyaH dekhane meM AtA hai ki jaisI AkRti vAlA upadeza detA hai, vaisA hI usakA dUsaroM para prabhAva par3atA hai, yadi kAlA kurUpI aMdhA upadeza kare, to logoM ke citta para acchA asara nahIM pdd'taa| .. 3. prakRti saumya - sundara svabhAva vAlA dharma ke yogya hotA hai, arthAt - pApakarma, Akroza, badha aura corI Adi karane kA svabhAva jisakA nahIM hotA, vaha puruSa apane zAMta svabhAva se saba prANiyoM ko Anandotpan karAne vAlA ho sakatA hai, isaliye dharmaratna kI yogyatA prakRti saumya puruSa ko hI prApta hotI hai| 4: lokapriya - saMsAra meM jo lokaviruddha kArya haiM, unako chor3ane vAlA puruSa logoM meM priyapAtra bana kara guNagrAhI bana sakatA hai| ihalokaviruddha 1. paralokaviruddha 2 aura ubhayalokaviruddha 3. yaha tIna prakAra kI viruddhatAe~ haiN| .. parApavAda, dhArmika puruSoM kA hAsya pUjyavarga meM IrSyA sadAcAra kA ullaMghana dAtAoM kI nindA aura satpuruSoM ko duHkha meM DAlane kA prayatna karanA ityAdi 'ihalekAviruddha' kahA jAtA hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam paraloka viruddha vaha hai ki - pandraha karmAdAna kA vyApAra karanA, yadyapi vyApAra karanA lokaviruddha nahIM hai, tathApi hiMsaka. vyApAroM ke karane se paraloka meM sadgati kI prApti nahIM ho sakatI, isase hiMsaka vyApAroM kA karanA 'paralokaviruddha' hai| .. __ jina kAryoM ke karane se isa loka meM nindA aura paraloka meM durgati ke duHkha prApta hoM, use ubhayalokaviruddha kahate haiN| jaise juA~ khelanA, mA~sa khAnA, madirA pInA, vezyAgamana karanA, zikAra khelanA, corI karanA aura parastrI se saMbhoga karanA ityAdi kArya loka meM nindya tathA tiraskAra janaka aura duHkha ke dAtA haiN| kahA bhI hai kiihaiva nindyate ziSTairvyasanAsaktamAnasaH / / mRtastu durgatiM yAti, gatatrANo narAdhamaH // 1 // . . bhAvArtha - vyasanoM meM Asakta manuSya isI loka meM satpuruSoM ke dvArA nindA kA bhAjana banatA hai aura vaha narAdhama azaraNa hokara mara durgati ko prApta hotA hai, ataeva vyasanoM kA sevana karanA 'ubhayalokaviruddha' hai| isaliye loka viruddha kAryoM kA tyAga karane vAlA sabakA priya banatA hai aura lokapriya manuSya kA hI sadupadeza sabake Upara asara kara sakatA hai| 5. akrUratA - mada, mAtsarya Adi doSoM se dUSita pariNAma vAlA puruSa dharma kA ArAdhana bhale prakAra nahIM kara sakatA, isaliye saralapariNAmI manuSya hI dharma ke yogya ho sakatA hai, kyoMki - sarala svabhAva vAlA manuSya kisI ke sAtha vaira-virodha nahIM rakhatA, yahA~ taka ki vaha apane aparAdhI para bhI kSamA karatA hai, isase usako dhArmika tattva sugamatA se prApta ho sakatA hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 53 6. bhIrutA- pApakarmoM se Darate rahane ko bhIrutA kahate haiN| jina kAryoM ke karane se rAjadaMDa, loka meM nindA aura paraloka meM kutsita gatiyoM kI prApti hotI ho, vaise kAryoM kA tyAga karane vAlA manuSya sukhoM kA bhAjana banatA hai, kyoMki - bhIru manuSya bhavabhramaNa se DaratA huA asad vyavahAra meM pravRtta nahIM hotA, isI se usako sadgati prApta hotI hai| 7. azaThatA - niSkapaTa bhAva rakhanA, arthAt prarUpaNA, pravarttanA aura zraddhA ina tInoM ko samAna rakhanA, so 'azaThatA' kahAtI hai| jisakI rahanI kahanI.samAna hotI hai, vahIpuruSa aneka guNoM kA pAtra banatA hai| jo loga kapaTa pUrvaka hara eka dharma kriyA meM pravRtta hote haiM, ve dharma ke vAstavika phala ko nahIM prApta kara sakate haiN| kapaTa kriyA dharma kI hAni karane vAlI hotI hai, ataeva kapaTarahita manuSya hI dharma ke yogya hai| .. 8. sudAkSiNya - dUsaroMko tiraskAra karane kA svabhAva nahIM rakhanA, kintu paropakAra-parAyaNa hI rhnaa| jo kAma isa loka aura paraloka meM hitakAraka ho, usameM pravRtti rakhanA tathA kisI manuSya kI prArthanA kA bhaMga nahIM krnaa| usako 'sudAkSiNya' kahate haiN| dAkSiNya guNa sampanna puruSa apane sadupadezoM dvArA sabakA bhalA cAhatA rahatA hai, kintu kisI ko duHkha meM DAlane kI yojanA nahIM karatA, isase vaha dharma ke yogya ho sakatA hai| 9. lajjAlu - dezAcAra, kulAcAra aura dharma se viruddha kArya meM pravRtta na hone vAle ko lajjAlu kahate haiM arthAt - maraNAnta kaSTa A par3ane para bhI svayaM kI huI pratijJA kA bhaMga nahIM krnaa| lajjAvAn
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrI guNAnurAgakulakam manuSya hajAroM vipattiyA~ hone para bhI akArya meM pravRtta nahIM hotA, .. isase vaha dharma ke yogya ho sakatA hai| 10. dayAlutA - saba jIvoM ke Upara karuNAbhAva rakhanA aura jo hIna-dIna duHkhI jIva hai, unake duHkha haTAne kA pratIkAra karanA 'dayAlutA' kahAtI hai| dayAlu svabhAva vAlA hI manuSya dharma ke yogya hai| sarvajJa bhagavanto ne ahiMsA dharma ko sabase uttama batAyA hai| jaise parvatoM meM meru, devatAoM meM indra, manuSyoM meM cakravartI, jyotiSko meM candra, vRkSoM meM kalpavRkSa, grahoM meM sUrya, jalAzayoM meM siMdhu aura devendroM meM jinarAja uttama haiN| usI prakAra samasta vratoM meM zreSTha padavI ko ahiMsA hI prApta karatI hai, arthAt ahiMsA hI sarva se uttama hai, kyoMki jisa dharma meM dayA nahIM, vaha dharma hI nahIM hai| dayAlu puruSa hI sarvatra samadRSTI hone se Adeyavacana, pUjanIya, kIrtivAna, paramayogI aura paropakArI Adi zabdoM se zlAghA''spada hotA hai aura mahAtmA ginA jAtA hai, kyoMki dayAlu manuSya ke pAsa dharmecchu loga nirbhaya hokara dharma prApta karate haiM; jabaki zAMti meM lIna yogirAjoM ko itara jIva dekhate haiM, taba ve bhI janmajAta, vairabhAva ko jalAJjali de dete haiM, isalie dayAlu svabhAva hI dharma kI yogyatA ko bar3hA sakatA hai, jisa prakAra zastra rahita subhaTa, vicArahita maMtrI, nAyaka rahita senA, kalA zUnya puruSa brahmacaryarahIna vratI, vidyAhIna vipra, gandhahIna puSpa, patitadanta mukha aura pAtivratya dharmarahitA strI, zobhA ko prApta nahIM hote haiM, usI prakAra dayAlu svabhAva ke binA zuddhakarma kI zobhA nahIM ho sktii| 11. madhyastha saumya dRSTi - pakSapAta aura rAga-dveSa rahita dRSTi rakhanA arthAt - saba matoM meM se 'kanaka parIkSA nipuNa puruSavat'
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAMnurAgakulakam 55 sadvastu ko grahaNa karanA, kintu kisI ke sAtha rAga-dveSa nahIM rakhanA 'madhyastha saumya dRSTi guNa' kahatA hai| isa guNavAlA manuSya saumyatA se jJAnAdi sadguNoM ko prApta aura guNoM ke pratipakSabhUta doSoM ko tyAga kara sakatA hai, ataeva madhyastha svabhAvI aura saumya dRSTi puruSa hI dharma ke yogya hai| 12. guNAnurAgI - guNIjanoM ke guNa para hArdika prema rakhanA aura guNavAna sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA aura sanmArgAnusArI puruSoM kA bahumAna karanA, yahA~ taka ki apanA apakArI bhI kyoM na ho, kintu usake Upara bhI dveSa-buddhi nahIM lAnA 'guNAnurAgI' kahAtA hai| isaliye guNAnurAgI hue binA puruSa dharma ke yogya nahIM ho sakatA hai| 13. satkathraka - vairAgyabhAva ko utpanna karane vAlI tIrthakara, gaNadhara, maharSi aura uttamazIla-sampanna satiyoM Adi kI kathA kahane vAlA puruSa dharma karane ke yogya hotA hai, kyoMki dhArmika kathAnuyoga ke grantha aura satpuruSoM ke jIvana caritra vA~cane se uttamatA, sahanazIlatA Adi sadguNoM kI prApti hotI hai, isIliye vikathAoM kA tyAga karane vAlA puruSa bhI dharma ke yogya ho sakatA hai| ataeva satkathI puruSa jinase karma kA baMdhana hotA ho, aisI zrRMgAra Adi kI kathAoM se bilakula alaga rahatA hai, isase usako karmabaMdhana nahIM hotaa| .. 14. supakSayukta - jisakA kuTumba parivAra aura mitravarga sadAcArI, guNAnurAgI, suzIla aura dharmaparAyaNa tathA satsaMgI ho, vaha supakSayukta guNavAlA puruSa kahA jAtA hai| supakSavAlA puruSa dhArmika kriyAoM ko aura sadguNoM ko nirvighnatA se prApta kara
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zrI guNAnurAgakulakam sakatA hai, kyoMki - apane sadAcArI samudAya ke bala se vaha aneka guNoM ko prApta karatA huA, anya manuSyoM ko bhI dharmavilAsI banA sakatA hai| 15. dIrghadarzitA jisa kArya kA bhUta, bhaviSyat aura varttamAna kAla meM sundara pariNAma ho, vaisA kArya karanA aura jisa kArya kI sajjana loga nindA kareM athavA jisakA pariNAma (phala) upahAsa yA duHkha kA kAraka ho, usakA parityAga karanA dIrghadarzitA kahAtI hai| dIrghadarzI puruSa hI apanI uttamatA se ubhayaloka meM prazaMsA kA pAtra banakara sukhI hotA hai| - 16. vizeSajJatA - vastudharma ke hitA' hita, satyAM' satya, tathA sArAsAra ko jAnakara guNa aura doSa kI parIkSA karanA / vizeSajJatA kahAtI hai| vizeSajJa (vivekavAn ) puruSa Agraha ko chor3akara niSpakSapAta buddhi se satya mArga meM apanI zraddhA ko sthApita karatA hai, isase vaha AtmA durgati kA bhAjana nahIM bana sktaa| 17. vRddhAnuga - sadAcArI, vivekavAn uttama puruSoM ke mArgAnusAra varttanA arthAt azubhacAra aura durgatidAyaka kAryoM ko chor3akara pUrvAcAryoM ke uttama mArga meM pravRtti karanA vaha 'vRddhAnuga' guNa kahA jAtA hai| ziSTa puruSoM kI paramparA ke anukUla calane vAlA puruSa uttamottama sadguNoM kA pAtra banatA hai, kyoMki uttamAcaraNa se adhama manuSya bhI uttama bana sakatA hai, ataeva ziSTa puruSoM ke mArga para calane vAlA hI dharma ke yogya ho sakatA hai| 18. vinayavAna- mAtA, pitA aura dharmacArya tathA zrIsaMgha Adi pUjya puruSoM kI Adara se sevA bhakti karanA aura pUjyavargoM kI AjJA kA ullaMGghana nahIM karanA aura namra svabhAva se baratanA vaha 'vinaya' guNa kahA jAtA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 57 vinayavAn manuSya bahuta zIghra uttarottara sadguNoM ko prApta karatA hai| dekhiye vinaya ke dvArA tapasviyoM ko puNya prApti hotI hai, sukhAbhilASI puruSoM ke lie sampadA anukUla hotI hai aura yogI logoM ke lie bhI mukti kA pariNAma prApta hotA hai, phira kahiye vinaya - pUjya puruSoM ko yA kisI bhI puruSa ko priya kyoM na ho ? vinIta ziSyoM ko hI guru mahArAja zAstroM aura paramparAgata samAcAriyoM ke bheda (rahasya) batalAte haiN| vinIta putroM ko hI mA~-bApa zubhAzIrvAda dekara kRtArtha karate haiN| isIse kahA jAtA hai ki - vinaya se jJAna, jJAna se darzana, darzana se cAritra aura cAritra se mokSa (sadA zAzvata sukha) prApta hotA hai| jahA~ vinaya kA abhAva hai, vahA~ dhArmika tattvoM kI prApti nahIM ho sakatI aura na koI sadguNa hI mila sakatA hai| ataeva vinayavAn puruSa hI dharma ke yogya hotA hai| 19. kRtajJatA - upakArI puruSoM ke upakAroM ko nahIM bhUlanA kRtajJatA kahalAtI hai| pratyeka manuSya ko cAhiye ki - niraMtara kRtajJa guNa ko dhAraNa kareM, kintu kRtaghna nahIM bneN| jo loga kRtajJa hote haiM, unakI prazaMsA hotI hai aura saba koI unake sahAyaka banate haiN| saMsAra meM mAtA-pitA, kalAcArya (vidyAguru) aura dharmAcArya Adi paramopakArI kahe jAte haiN| . mAtA-pitA aneka kaSTa uThAkara bacapana meM pAlana-poSaNa karate haiM aura sukha-duHkha meM sahAyaka banate haiN| ___ kalAcArya - par3hanA, likhanA, vyAkhyAna denA, vAda viSayaka graMthoM kI yukti batAnA, sAMsArika vyavahAra sikhAnA ityAdi zikSAoM ko dekara uttamatA kI sIr3hI para car3hAte haiN|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam dharmAcArya - dharma aura adharma kA vAstavika svarUpa dikhalA kara dharmamArga meM sthira karate haiM aura durgatidAyaka khoTe mArgoM se bacAkara sukhaiSI banAte haiN| isaliye ina pUjya puruSoM ke upakAra ko kabhI bhUlanA nahIM caahiye| jo puruSa inake upakAroM ko bhUla jAtA hai, vaha kRtaghna kahalAtA hai aura vaha sarvatra nindA kA pAtra banatA hai| manuSyoM ko cAhiye ki - pUrvokta upakArI puruSoM kI zuddhAMtaHkaraNa se sevA karate raheM aura ve jo AjJA deveM, usake anusAra calate raheM tathA aisA kArya kabhI na kareM ki jisase unake kula aura kIrti ko lAJchana lge| yoM to janma paryanta sevA karane para bhI mA~-bApa kalAcArya aura dharmAcArya ke upakAra rUpa RNa se mukta koI nahIM ho sakatA, . parantu ve yadi vidharmI ho yA dharma meM unako kisI taraha kI bAdhA par3atI ho, to usako miTAkara zuddha dharma meM sthira kiye jAveM tabhI upakAra rUpa RNa se mukta honA saMbhava hai| ataeva kRtajJaguNa sampanna manuSya hI dharma ke yogya ho sakatA hai, na ki kRta upakAroM ko bhUlane vaalaa| 20. parahitArthakArI - hIna, dIna, duHkhI aura saMsAra dAvAnala se saMtapta prANiyoM kA bhalA karane vAlA paruSa dharma ke yogya avazya hotA hai, kyoMki parahita karanA yahI manuSyoM kA yathArtha dharma hai, jo loga aneka vipattiyA~ sahakara bhI parahita karane meM kaTibaddha rahate haiM, unhIM kA jIvana isa saMsAra meM saphala ginA jAtA hai| isa saMsAra meM kaI eka manuSya nAnA bhA~ti ke bhojana karane meM, kaI eka sugaMdhita phUlamAlAoM meM, kaI eka zarIra meM covA candana vagairaha dravya lagAne meM rasika hote haiM aura kaI eka gIta (gAna)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam sunane ke abhilASI rahate haiM, kaI eka dyUta, vikathA mRgayA, madirApAna Adi vyasanoM se Asakta hote haiM, kaI eka nRtyAdi dekhane ke utsAhI rahate haiM, kaI eka ghor3A, ratha, hAthI, sukhapAla Adi para savAra hone meM apanA jIvana saphala samajhate haiM, parantu ve dhanyavAda dene yogya nahIM haiN| dhanyavAda ke yogya to ve hI satpuruSa haiM, jo niraMtara parahita karane meM lage rahate haiN| parahita karane vAlA puruSa dUsaroM kA hita karatA huA vAstava meM apanA hI hita karatA hai, kyoMki jaba vaha dUsaroM kA bhalA karegA aura dUsare jIvoM ke duHkha ko chur3A kara sukhI karegA, taba ve jIva usako hArdika zubhAzIrvAda deMge, jisase usakA bhI bhalA hogaa| parihitArthakArI manuSya mahAsattvavAlA hotA hai, isase usameM paropakAra tatparatA, vinItatA, satyatA, mana kI tucchatA kA abhAva, pratidina vidyA kA vinoda aura dInatA kA abhAva ityAdi guNa svAbhAvika hote haiN| .: jisa manuSya ne yathAzakya bhI dInoM kA uddhAra nahIM kiyA, svadharmI bhAiyoM ko sahAyatA nahIM dI aura jinendra bhagavAn kA smaraNa sacce dila se nahIM kiyaa| unakA janma vyartha hI hai| ataeva saMsAra meM manuSya janma pAkara jahA~ taka bana sake, sabakA hita karane meM udyata karanA cAhiye, jisase apanI AtmA kA uddhAra aura jIvana kI saphalatA ho| 21. labdhalakSa - jJAnAvaraNIya karma ke kama hone se gahana se gahana zAstrIya viSayoM aura nIti vAkyoM ko zIghra jAna lenA, arthAt - pratijanma meM kiye hue abhyAsa kI taraha hara eka bAta ko samajha lenA 'labdhalakSa' kahalAtA hai| labdhalakSa guNa sampanna manuSya ko hara eka bAta samajhAne meM parizrama nahIM uThAnA par3atA aura thor3e parizrama -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrI guNAnurAgakulakam meM bahuta samajhAyA jA sakatA hai, isaliye isa guNavAlA puruSa suzikSaNIya hone se alpasamaya meM dhArmika tattvoM kA pAragAmI ho jAtA hai aura isI se vaha dharma ke yogya bhI hotA hai, kintu matsarI isa guNa se rahita hone se dharma ke yogya nahIM hotaa| pAThakagaNa ! pUrvokta sadguNoM vAlA manuSya apanI yogyatA se dhArmika rahasyoM ko prApta kara sakatA hai, parantu IrSyAlu manuSyoM meM pUrvokta sadguNoM kA bilakula abhAva hotA hai, isase vaha dhArmika rahasyoM kI prApti se zUnya rahatA hai| ataeva buddhimAnoM ko apanI yogyatA bar3hAne ke lie mAtsarya durguNa ko sarvathA chor3a hI denA caahie| isa bhava meM kiye hue abhyAsa ke anusAra guNa yA doSoM kI . parabhava meM bhI prApti hotI hai - jaM abmasei jIvo, guNaM ca dosaM ca ittha jnmmmi| taM paraloe pAvai, anmAseNaM puNo teNaM // 9 // yamabhyaseJjIvo, guNaM ca doSaM cA'tra jnmni| . , taM paraloke prApnotya - bhyAMsena punastenu // 9 // zabdArtha - (jIvo) AtmA (ittha) isa (jammammi) janma ke viSe (jaM) jisa (guNaM) guNa (ca) aura (dosaM ca) doSa kA (abbhasei) abhyAsa rakhatA hai - sIkhatA hai (teNaM) usa (abbhAseNaM) abhyAsa se (taM) usa guNa aura doSa ko (paraloe) paraloka meM (puNo) phira (pAvai) pAtA hai| bhAvArtha - yaha AtmA isa janma meM jina guNa aura doSoM kA abhyAsa rakhatA hai, unhIM ko bhavAntara meM bhI pAtA hai, arthAt isa janma meM kie hue abhyAsa ke anusAra anya janma meM bhI guNa aura doSa kA bhAjana banatA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 zrI guNAnurAgakulakam vivecana - smRti patha meM dRr3hIbhUta karane ke lie eka vastu ko vAra-bAra yAda karate rahanA, arthAt iSTa vastu kI pUrNatA prApta karane ke lie eka yA aneka kriyA kA avalambana karane kA nAma 'abhyAsa' hai| yaha eka sAdhAraNa niyama bhI hai ki - "karata-karata abhyAsa ke, jar3amati hota sujaan| rasarI Avata jAvate, zilapara parata nisaan||" - jaise - bAra-bAra kueM para rassI ke Ane jAne se patthara Upara nizAna par3a jAtA hai, usI prakAra mUrkha manuSya bhI abhyAsa ko karate -karate vidvAna bana jAtA hai| ___kaI jagaha sunA jAtA hai ki amuka manuSya mUrkhakula meM utpanna hokara abhyAsa ke karane se sarvatra pratiSThA pAkara eka niyantA bana gyaa| isameM to koI saMdeha hI nahIM hai ki - abhyAsa ke Age koI kArya duHsAdhya ho, kyoMki-abhyAsa kI prabalatA se nirbala balavAna,. nirguNI guNavAn, nirdhanI dhanavAn, mUrkha vidvAn, sarAgI vItarAga bana jAtA hai; ataeva yadi manuSya sacce mana se dhAra le to tIna bhuvanapati-yogIndra bana sakatA hai, abhyAsa ke jarie vAcchita vastu kI prApti hote dera nahIM hotI, isIse kahA jAtA hai ki- 'abhyAso hi karmasu kauzalamAvahati' arthAt - abhyAsa saMsAra meM saba kuzalatA ko paripUrNa rUpa se dhAraNa karatA hai| jo loga abhyAsa ke zatru haiM ve loga abhAgI haiM, unheM kisI sadgaNa kI prApti nahIM ho sakatI, aura na ve kisI unnati maya mArga para ArUr3ha ho sakate haiN| .' abhyAsa - Teva pADanA, paricaya karanA, ginatI karanA, bhAvanA - punaH punaH parizIlana (vicAra) krnaa|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam abhyAsa se hI sakalakriyA meM kuzalatA prApta hotI hai, yaha bAta likhanA, par3hanA, ginanA, nRtya karanA, vagairaha sarva kalAoM meM anubhava siddha hai| kahA hai ki - abhyAsa se hI sampUrNa kalA aura kriyA AtI haiM tathA abhyAsa se hI dhyAna maunavrata Adi kriyAeM sahaja meM kara sakate haiM, abhyAsa se kauna bAta honA kaThina hai? nirantara virati pariNAma kA abhyAsa karane se paralokagamana hone para bhI abhyAsa kA saMskAra jamA rahatA hai| isa para zAstrakAroM ne aneka udAharaNa die haiN| lekina yahA~ eka do udAharaNa (dRSTAnta) dikhAye jAte haiM ki - : . "eka ahIra apanI gau ke bacce ko uThAkara nitya jaMgala meM le jAyA karatA thA aura zAma ko phira ghara lAtA thaa| isI taraha abhyAsa karate-karate do tIna varSa ke baila ko bhI vaha ahIra uThAkara le jAtA aura le AtA thaa|" ___ "eka rAjaku~vara hAthI ke bacce ko prAtaH samaya uThakara nirantara uThAyA karatA thA, isI taraha nitya uThAne kA abhyAsa karane se vaha bar3A hone para bhI usa hAthI ko hAthoM meM U~cA uThA letA thaa|" isI se kahA jAtA hai ki abhyAsa se saba kucha siddha ho sakatA hai| abhyAsa - zabda dhyAna aura ekAgratA pUrvaka citta ko sthira rakhanA ina arthoM meM bhI hai| sAMsArika vRtti se virakta citta ko svapariNAma meM sthApita karane kA prayatna karanA usakA nAma 'zaddha abhyAsa' hai| maitrI Adi kA mUlAdhAna (bIjasthApana) yukta aura gotrayogI vyatirikta jo kulayogI Adi, unako prAyaH zubha abhyAsa hotA hai| jisane yogiyoM ke kula meM janma pAyA hai aura unake
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 63 dharmAnukUla calatA hai, usako kulayogI samajhanA caahie| sAmAnyataH jo uttama bhavya kisI ke Upara dveSa nahIM rakhane vAlA, dayAlu, namra, satyA' satya kI pahacAna karane vAlA, aura jitendriya ho usako 'gotrayogI' kahate haiN| kinhIM AcAryoM ne tIna prakAra kA abhyAsa mAnA hai| . satatAbhyAsa 1. viSayAbhyAsa 2. aura bhAvAbhyAsa 3. mAtA-pitA Adi kA vinaya Adi karane ko 'satatAbhyAsa' kahate haiN| mokSamArga meM zreSThatama (nAyaka) zrI arihaMta bhagavAna kI vAraMvAra pUjanAdi meM pravRtti ko 'viSayAbhyAsa' kahate haiN| bhavabhramaNa se udvigna hokara samyaga darzanAdi bhAvoM kA punaH parizalIna (vicAra) karane ko 'bhAvAbhyAsa' kahate haiN| yahA~ nizcayAnusAra satatAbhyAsa aura viSayAbhyAsa ye do yukta nahIM haiM? kyoMki - mAtA pitA Adi kA vaiyAvRtyAdi svarUpa satatAbhyAsa kareMge to samyagdarzanAdi ke ArAdhana kA abhyAsa na hone se dharmAnuSThAna nahIM sadha sakatA, aura ahaMdAdi kA pUjana svarUpa viSayAbhyAsa karane para bhAvasahita bhavavairAgya nahIM hone se dharmAnuSThAna kI maryAdA nahIM prApta hotii| ataeva parAmArthopayoga rUpa dharmAnuSThAna hone se nizcaya naya ke dvArA bhAvAbhyAsa hI Adara karane yogya hai| aura vyavahAranaya se to apunarbandhakAdi meM prathama ke donoM abhyAsa samAcaraNa karanA Avazyaka hai| kyoMki - vyavahAranayAbhyAsa ke binA nizcayanayAbhyAsa nahIM ho sakatA, isalie satatAbhyAsa aura viSayAbhyAsa karate-karate bhAvAbhyAsa prApta hotA hai| tIvrabhAva se pApa ko nahIM karanA usakA nAma 'apunarbandhaka' hai| apunarbandhaka meM Adi pada se apurnabandhaka kI uttara avasthA vizeSa ko bhajane vAlA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam mArgAbhimukha aura mArgapatita tathA aviratasamagdRSTi Adi bhI grahaNa krnaa| jaisA abhyAsa vaisA asara - abhyasta vastuoM kA itanA dRr3ha saMskAra ho jAtA haiki - ve bhavAntara meM bhI nahIM bhUlI jA sktii| jo loga hamezA sad-guNoM kA hI anukaraNa kiyA karate haiM unako bhavAntara meM vizeSa rUpa se ve guNa pragaTa hote haiN| isI prakAra durguNa kA abhyAsa hone se sad guNa sad guNa kI apekSA adhikatA se paidA huA karate haiN| isa janma meM dayA, dAna, udAratA, vinaya Adi sadgaNoM kI prApti kA abhyAsa karate samaya yadi usameM kucha svabhAva.kA parivartana ho gayA, to. bhavAntara meM bhI sad guNa prApta hone para bhI kucha parivartana avazya hue binA nahIM rhegaa| ... manuSyAdi prANI bAlakapana se apane mAtA pitA Adi ke AcaraNoM ko dekha, prAyaH usI tarapha jhuka jAyA karate haiN| arthAt vaisA hI vyavahAra sIkha lete haiM, aura usI ke anusAra pravartana karane laga jAte haiM kyoki zurU se unako vahI abhyAsa par3a jAtA hai, isI se manuSyAdi prANiyoM kI jIvanayAtrA kA mArga sarvathA dUsaroM ke AcaraNoM para hI nirbhara hai| . isake sivAya pAzcAtya vidvAnoM ne isakA anubhava bhI kiyA hai ki - yadi manuSya utpanna hote hI nirjana vana meM rakkhA jAve to vaha bilkula mAnuSI vyavahAra se virudda pazuvata ceSTA karane vAlA banajAtA hai| sunate haiM ki -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam kisI bAlaka ko usake utpanna hone ke kucha samaya bAda eka bher3iyA uThA le gayA aura apane nivAsa sthAna (bhAThI guphA) meM jA rakkhA, kintu usa bAlaka ko bher3iyA ne khAyAM nahIM, pratyuta apane baccoM kI taraha usako bhI pAlana kiyaa| bahuta dinoM ke bAda logoM ne use jaMgala meM phirate dekhaa| taba use bar3e yatna se pakar3a kara grAma meM le gae to vaha bAlaka manuSyoM ke samAna bhASA ko na bola kara bheDiyA ke sadRza ghura purAda bolatA, aura manuSyoM ko dekhakara bhAga jAtA tathA jIbha se capacapa kara jala pItA aura usI taraha khAyA karatA thaa| arthAt bheDiyA ke samAna hI usake saba AcaraNa dekha par3ate the| isase yaha siddha huA ki manuSyAdi prANiyoM kA abhyAsa krama dUsaroM ke AcaraNoM ke adhIna hai,arthAt - "tukhme tAsIra sohabate asara" yAne jaisA sahavAsa milatA hai vaisA hI abhyAsa kara letA hai aura tanusAra usakA svabhAva bhI par3a jAtA hai| likhA hai ki. aMbassa yA niMbassa ya, duNhaM pi samAgayAi~ muulaaii| saMsaggeNa viNaTTho, aMbo nibattaNaM patto // 1 // bhAvArtha - Ama aura nIma donoM vRkSa kI jar3eM zAmila hI utpanna huI, parantu-nIma kI jar3a ke saMsarga se Ama bhI apanI madhuratA ke guNa se naSTa ho kara kaDUApana ko dhAraNa kara letA hai| arthAt usa Ama kA svabhAva chUTa jAtA hai, aura kaDuApana ke adhIna ho jAtA hai| - isI taraha bAlaka bhI saMsargAnusAra AcaraNoM ko svIkAra kara letA hai| isalie mAtA-pitA Adi ko isa bAta kA pUrA dhyAna rakhanA cAhie ki bAlaka durAtmAoM ke saMsarga se asad vyavahAra kA abhyAsI na hone paave| kyoMki jahA~ mAtA pitA moha ke vaza ho
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam bAlaka ko uttama zikSaNa meM nahIM sthApita krte| vahA~ bAlaka janma se maraNa paryanta durguNI bana jAte haiM aura unakA vaha janma hI naSTa ho jAtA hai| isase bAlakoM ko suzIla aura suzikSita logoM ke sahavAsa meM rakhanA bahuta hI Avazyaka hai| bAlakoM kA hRdaya kaccA hotA hai, unake hRdaya meM sguNa yA durguNa kI chAyA bahuta hI zIghra dRr3hIbhUta ho jAtI hai| isase mAtA pitA aura adhyApakoM ko bhI sguNI hone kI atyanta AvazyakatA hai| kyoMki bAlakoM kA vizeSa paricaya inhIM logoM ke sAtha rahatA hai| isase ve inakI dekhAdekhI hI apanI bhI pravRtti kara baiThate haiN| isase pUjya vargoM ko ucita hai ki apane sahavAsI bAlakoM ke samakakSa apanI koI aisI ceSTA na kareM, jisase unake hRdaya darpaNa para burA pratimAsa ho, aura bAlakoM ko hamezA sad guNI banAne kA prayatna karate raheM, aura unako nindA karane kI Adata se bcaaveN| isa prakAra kI vyavasthA rakhane se bAlakoM ke. sadgaNI hone yA uttama guNa sampAdana karane kA utsAha naSTa nahIM hotA aura ve sadA uttama abhyAsa meM lIna rahate haiN| ... pUrvokta bAtoM ke kahane kA tAtparya yaha huA ki manuSya satsamAgama se sudharatA hai aura kusaMga se bigar3atA hai| jaise - bAriza kA jala madhura yA sugandhita vastuoM ke saMsarga se madhuratA yA sugandhatA ko, aura malamUtra yA jaharIlI vastuoM ke saMsarga se tadanurUpa svabhAva ko prApta ho jAtA hai| usI prakAra manuSya kA jaisA abhyAsa par3atA hai vaisI hI usako uttamatA athavA adhamatA prApta hotI hai| 'jaisA AhAra vaisA udgAra' isa kahAvata ke mutAbika yadi manuSya parAye doSoM ke tarapha tAka-tAka kara nindA karatA rahegA to vaha avazya durguNI hue binA nahIM rhegaa| kyoMki guNa aura doSa kA abhyAsa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam saMsargAdhIna hai| isIlie yahA~ para avasara prApta kucha satsaMga kI mahimA dikhA dI jAtI hai| sata = guNavAnoM kA, saGga = paricaya (sahavAsa) karane kA nAma 'satsaGa' hai| acchA manuSya uttama grantha, sundara bhASaNa, suyogya maMDalI, suzikSita sabhAsada, uttama pAThazAlA, sadvicAra aura guNa sampanna caritra, ina saba ko s pada se lakSita (prakaTa) kiyA jA sakatA hai| unakA saGga yAne sohabata, paricaya, prasaGga, abhyAsa, manana, avalokana, nivAsa Adi aneka prakAra ke sambandha satsaGga kahAte haiN| arthAt - aneka taraha se satsaGga kA sevana kiyA jA sakatA hai| __ zAstrakAroM ne jo AryakSetra, uttama kula aura uttama jAti meM janma lenA acchA batAyA hai| isakA kAraNa yahI hai ki uttama kSetrAdi meM janma hone se AryajanoM kA samAgama hamezA milatA rahatA hai, jisase manuSyoM kA citta bAlyAvasthA se hI saguNoM ke tarapha AkarSita (khicA huA) banA rahatA hai aura nirantara sguNoM ko prApta karane kA utsAha bar3hA karatA hai| isalie satsaMga kI mahimA avarNanIya hai| saMsAra meM aneka duHkhoM se pIr3ita jIvamAtra ke lie satsaGga vizrAma sthAna hai| itanA hI nahIM kintu pratyeka vastugata sukha aura duHkha kA pratyakSa anubhava karAkara mahottama padAdhikArI banA dene vAlA hai| yahA~ para eka brAhmaNa kA dRSTAnta atyanta manana karane lAyaka hone se likhA jAtA hai - satsamAgama para dRSTAnta - | kisI suyogya brAhmaNa kI atyuttama bhakti se santuSTa ho eka mahAtmA bole ki - he vipra ! tU kyA cAhatA hai?
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam vipra vidvAna thA, usane vicArA ki mahAtmA saMpUrNa sukhAnubhava karAne meM samartha hote haiN| isalie saMsAra meM kauna sukhI. hai ? isa bAta kA pahile anubhava karake pIche vaisA hI sukhI honA mA~gU to ThIka hogaa| aisA vicAra kara brAhmaNa ne kahA ki - mahArAja ! yadi Apa prasanna hue haiM to mujhe kucha dinoM kI avadhi dIjie, phira jo cAhanA hogI vaha mA~ga luuNgaa| 68 - mahAtmA ne uttara diyA ki - yathecchA / brAhmaNa sukhAnubhava karane ke lie vahA~ se nikalA aura prathama rAjavaMzIya logoM kI sevA meM apanA samaya vyatIta karanA Arambha kiyA, isase kucha dina ke bAda anubhava huA ki - rAjavaMzIya loga eka dUsare kI vibhUti ko chInane ke lie prayatna kara rahe haiM, eka dUsare kI IrSA meM nimagna ho aura eka . dUsare ko naSTa karane kA irAdA kara raheM haiM, nirantara kalaha ke sababa kSaNabhara bhI sukhapUrvaka nahIM baiTha skte| isa prakAra kI rAjavaMziyoM kI dazA dekhakara brAhmaNa paMDitoM kI sevA meM upasthita huA, to thor3e dinoM meM hI usako anubhava huA ki paMDita loga eka dUsare kI prazaMsA suna sahana nahIM kara sakate, vAda vivAda meM par3akara zAstraviruddha bhI AcaraNa karate derI nahIM karate, prativAdI ko kisa prakAra parAsta karanA cAhie? isI parAmarza (vicAra) meM nimagna bane rahate haiM, vyartha bAtoM ke Upara vAda vivAda kara baiThate haiM, apanA utkarSa aura dUsaroM kA apakarSa karane ke lie navIna pustakeM banAne meM lage rahate haiM, chAtroM ko upakAritva bhAva se vidyAdhyayana karAne meM Anandita nahIM rahate aura dravya dene vAloM ko jJAnI dhyAnI vA uttama vaMzotpanna samajhakara par3hAne meM datta citta rahate haiN| sivAya apane pANDitya ko saMsAra meM prakaTa karane ke aura kucha bhI nahIM karate / ityAdi bAtoM se paMDitoM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 69 kI avasthA dekhakara, brAhmaNa vyApArI varga kA sukhAnubhAva karane ke irAde se bAjAra meM AyA aura vahA~ vyApAriyoM ko lena dena kA jhagar3A karate aura nyAyA'nyAya kA vicAra na kara kraya vikraya ke madhya meM eka dUsare kI vaJjanA karate aura mithyA bolane kA svAbhAvika vyavahAra karate haiM, balki bhojana karane kA bhI jinheM samaya nahIM miltaa| isa prakAra letAna meM lage dekha brAhmaNa ghabarAyA aura socane lagA ki - yahA~ to halAhala duHkha macA huA hai| isase yahA~ para sukhAnubhava karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai, kyoMki jahA~ kevala duHkha hI upalabdha hai, vahA~ sukha kI saMbhAvanA karanA bhI vyartha hai| bAjAra se nirAza hokara brAhmaNa eka pratiSThita 'sAhUkAra kI havelI ke samIpa AyA / yahA~ havelI kI tarapha dRSTi DAlI to mAlUma huA ki isameM eka zrImaMta 'seTha' gAdI takiyA lagAkara AnandapUrvaka baiThA huA hai aura usake Age aneka gumAste kAma kara rahe haiN| kaI loga seTha kI hAjarI bajA rahe haiM, aneka paMDita loga stuti pATha par3ha rahe haiM, bandIjana nAnA prakAra kA kIrtana kara rahe haiM aura hAthI, ghor3A, gAMr3I, ikkA, bagghI aura hathiyArabandha sipAhI Adi sajakara hAjara khar3e hue haiN| ityAdi dhAmadhUma se saMyukta seTha ko dekhakara brAhmaNa mana meM vicAra karane lagAki basa yaha seTha sampUrNa sukhI dikhAI detA hai| isalie mahAtmA se isake samAna sukha mA~ga lUM, parantu sAtha hI bhAgyavaza yaha vicAra uThA ki eka vakhata seTha se mila kara isake sukha kA nirNaya to avazya kara lenA caahie| kyoMki - anirNIta viSaya kI yAcanA, pIche se ahitakara hotI hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 .. zrI guNAnurAgakulakam aisA hArdika vicAra kara brAhmaNa usa havelI ke bhItara jAne lagA ki caukIdAra ne use rokA, aura kahA ki - 'are! kahA~ jAtA hai?, 'brAhmaNa ne javAba diyA ki maiM seThajI se kucha pUchane ke lie jAtA hU~', caukIdAra ne kahA 'yahA~ Thahara, maiM seTha sAhaba ko ittalA (sUcanA) detA hUM' brAhmaNa daravAje para khar3A rahA aura caukIdAra ne bhItara jAkara seThajI se kahA ki - "hajUra! eka brAhmaNa Apase milane AyA hai, yadi AjJA ho to usako Ane dUM" seTha ne javAba diyA 'abhI avakAza nahIM hai|' caukIdAra ne vApasa jAkara brAhmaNa se vaisA hI kahA, taba vaha bAhara kI eka cabUtare para baiTha gyaa| idhara seTha kisI kArya ke nimitta gAr3I meM baiThakara bAhara nikalA, isa samaya brAhmaNa AzIrvAda dekara kucha pUchane kA irAdA karatA hai, itane meM to sipAhI logoM ne use banda kara diyA, seTha kI gAr3I ravAnA ho gii| kArya hone ke bAda seTha pIchA lauTakara AyA ki - phira vaha brAhmaNa khar3A hokara pUchane lagA ki seTha ne isakI bAta ko na sunakara munIma se kahA, 'isako sIdhA peTiyA dilavA do|' hukma pAte hI munIma ne brAhmaNa se pUchA ki tere ko kyA cAhie? brAhmaNa ne javAba diyA ki maiM to seThajI se kevala milanA hI cAhatA hU~ aura kucha nhiiN| munIma ne seTha ke pAsa jAkara usI prakAra kahA, seTha ne socA ki vaha mere pAsa Ane para kucha adhika mAMgegA, aura mujhe milane kA avakAza bhI nahIM hai| munIma ko hukma diyA ki, 'usako do cAra rupayA dekara ravAnA kara do|' seTha kI AjJA pAkara munIma ne brAhmaNa se vaisA hI kahA, kintu usane to vahI pUrvokta vacana khaa| taba munIma bolA - brAhmaNa! tuma bhUkhe mara jAoge to bhI seTha to Apase milane vAlA nahIM hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 zrI guNAnurAgakulakam brAhmaNa seThajI se milane ke lie do tIna dina taka bhUkhA baiThA rahA, seThajI ko khabara huI ki brAhmaNa kevala mujhase milane ke nimitta hI bhUkhA mara rahA hai| anta meM seTha ne bAhara Akara kahA ki - he brAhmaNa! bolo kyA kAma hai? mujhe to bhojana karane kA bhI avakAza nahIM hai, tathApi tumhAre Agraha se AnA par3A hai| seTha ke vacanoM ko sunakara brAhmaNa to samajha gayA, parantu vizeSa spaSTa karane ke lie kahA ki - mere upara eka mahAtmA prasanna hue haiM aura ve merI icchA ke anukUla sukha dene ko taiyAra haiM kintu prathama sukhAnubhava kara sukha mA~gane kA maiMne irAdA kiyA hai| isalie batalAiye ki "Apa sukhI haiM yA duHkhI? agara Apa sukhI hoM to maiM mahAtmA se Apake samAna sukha maaNgluuN|" seTha ne kahA ki - are mahArAja ! maiM mahA duHkhI hU~, mujhe khAne pIne yA sukhapUrvaka kSaNabhara baiThane taka kA samaya nahIM 'hai, yadi mere samAna sukha mA~goge to Apa mahAduHkhI ho jAoge, ataeva bhUlakarake bhI mere samAna sukhI hone kI yAcanA mata krnaa| basa, isa prakAra sunate hI to brAhmaNa anyatra sukhAnubhava karane kI AzA se nirAza ho vicArane lagA ki - .. vastugatyA saMsAra meM mahAtmAoM ke sivAya dUsarA koI manuSya sukhI nahIM dikha pdd'taa| kyoMki saMsAra jAla mahAbhayaMkara hai, isameM magna hokara, sukhI hone kI abhilASA rakhanA sarvathA bhUla hai| manuSya jabataka dhana, strI, putra, kSetra Adi kI cintA meM nimagna ho idhara udhara bhaTakatA rahatA hai, taba taka anupama AnandadAyaka aura saba doSoM se rahita mokSa sthAna kA adhikArI hI nahIM bana sktaa|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam kyoMki bhoga meM roga kA, dhana meM rAjya kA, mauna meM dInatA kA, bala meM zatru kA, rUpa meM jarA (vRddhatA) kA, zAstra meM vAda kA, guNa meM durjana kA aura kAyA meM kAla kA bhayA lagA huA hai, arthAt manuSyoM ko saMsAra meM sarvatra bhaya hI bhaya hai, parantu nirbhaya to eka mahAtmA kA samAgama hI hai, jo ki sukha aura duHkha kA pratyakSa anubhava karAne vAlA hai| isIliye saMsAra meM saba saMyoga. prApta ho jAte haiM, lekina satpuruSoM kA samAgama milanA bahuta kaThina hai| likhA bhI hai kimAta mile suta bhAta mile| puni tAta mile manavaMcita paaii|| rAja mile gaja vAji mile| saba sAja mile yuvatI sukhdaaii|| loka mile paraloka mile| . . sava thoka mile vaikuMTha sidhaaii|| 'sundara' saba sukha Ana mile| paNa 'santasamAgama' durlabha bhAI // 1 // arthAt - isa saMsAra meM mAtA, pitA, putra, bhAI, strI Adi apanI manasA ke anukUla mila sakate haiM, divya rAja, hAthI, ghor3A, pAyadala Adi saba sAja mila sakate haiM, loka aura paraloka sudharane saMbaMdhI saba sAmagriyA~ mila sakatI haiM, bahuta kyA kaheM saba sukha sahaja meM prApta ho jAte haiM, parantu mokSadhAma meM pahu~cAne vAlA aura samagra upAdhiyoM ko miTAne vAlA eka 'satsamAgama' kA hI milanA durlabha hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 zrI guNAnurAgakulakam zAstrokta guNa sampanna mahAtmA isa saMsAra meM virale haiM, unakA samAgama honA sahaja nahIM hai, jina logoM ne akhaMDita dAna, dayA, saMjama Adi satyavrata pAlana kiye haiM aura parApavAda se apane AtmA ko bacAkara sahanazIlatA Adi sadguNoM kA abhyAsa kiyA hai yA karane kA utsAha jinake hRdaya meM rahatA hai, unhIM ko saMta samAgama milatA hai| ___azubha vyApAroM se rahita mana, vacana aura kAyA ina trikaraNa yoga ko jisane sthira kara liyA hai| aise yogIzvara gA~va, nagara, araNya, divasa, rAtri, sote yA jAgate sarvatra samabhAva meM ramaNa karate rahate haiN| kahA bhI hai ki - 'AtmadarzI kuMvasati, kevala Atmazuddhi' jo kevala AtmaniSTha hue haiM, jo nija svarUpa meM hI ramaNa karate haiM, aise mahAtmAoM kA nivAsa zuddha Atmapradeza hI hai, arthAt unheM AtmaramaNatA sivAya nindA, IrSA, kaSAya Adi azubha sthAnoM meM nivAsa karane kI AvazyakatA nahIM hai| zAstrakAroM ne mahAtmAoM ke lakSaNa isa prakAra likhe haiM ki - satpuruSoM ke lakSaNa - udArastattvavitsattva-sampannaH sukRtA''zayaH / sarvasattvahitaH satya-zAlI vizadasadguNaH // 1 // vizvopakArA sampUrNa - candranistandravRttabhUH / vinItAtmA vivekI yaH, sa 'mahApuruSaH smRtaH // 2 // - bhAvArtha - udAra jinake hRdaya meM nIca logoM kI taraha 'yaha merA yaha tesa' ityAdi tuccha buddhi utpanna nahIM ho aura sArI duniyA jinake kuTumba rUpa ho 1, tattvavitsvabuddhi bala se sArA'sAra, satyA'satya, hitA'hita,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrI guNAnurAgakulakam kRtyA'kRtya, yAvad guNa aura doSa kI parIkSApUrvaka satyamArga kA AcaraNa karate hoM 2, sattvasampanna svapuruSArtha kA sadupayoga karate hoM, prAraMbha kie hue kArya ko pAra kareM aura Acarita pratijJA ko antaH paryanta nirvAha karane vAle hoM 3; sukRtA''zaya jinakA Azaya niraMtara nirmala rahatA ho, kisI samaya durdhyAna ke vazIbhUta na hoM 4, sarvasattvahita prANImAtra kA hita karane meM dattacitta rahate hoM aura mana, vacana, kAyA se nitya sabakA bhalA hI karanA cAhate hoM 5, satyazAlIjo atyanta madhura hitakArI vacana bolate hoM, prANasaMdeha hone para bhI satya sImA kA ullaMghana nahIM karate hoM aura rAjyAdi - sAMsArika padArtha prApti ke lie bhI asatya vacana nahIM bolate hoM 6; vizadasadguNI uttama kSamA, namratA, saralatA, saMtoSa, tapa, saMyama, satya, prAmANikatA, nispRhatA aura brahmacarya Adi sadguNa dhAraNa karane vAle hoM 7, vizvopakArI aneka upAyoM se prANiyoM kA upakAra karane meM prayatna karate rahate hoM aura sabake pUjya hone para bhI nirahaMkAra rahate hoM, kintu kisI kA upakAra kara pratyupakAra (badalA) kI icchA (darakAra) nahIM rakhate hoM 8, sampUrNa candra maMDala kI taraha zuddha niraticAra caritra dhAraka hoM, samabhAva (zAntarasa) meM lIna rahate hoM aura saba kisI ko vaira-virodha kama karane kA upadeza dete hoM 9, vinIta AcArya, upAdhyAya, ziSya, sAdharmika, kula, gaNa, zAstra aura caitya (jina pratimA) Adi kA yathArtha vinaya sA~cavate hoM 10, vivekI rAjahaMsa kI taraha doSoM ko tajakara guNoM kA hI grahaNa karate hoM, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra AptapraNIta nirdoSa mArga hI AcaraNa karate hoM 11, etad guNa viziSTa puruSa hI 'mahApuruSa' kahe jAte haiN| na vrate paradUSaNaM paraguNaM vaktyalpamapyanvahaM, santoSaM vahate parardhiSu parAbAdhAsu dhatte shucm| . svazlAghAM na karoti nojjhati nayaM naucityamullaGghaya tyuko'pyapriyamakSamAM na racayatye taccaritraM satAm / 1 /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam . bhAvArtha - kisI manuSya ke doSa na dekhate hoM 1, dUsaroM ke alpa guNoM kI bhI nitya prazaMsA karate hoM 2, dUsaroM kI vRddhi yA samRddhi dekhakara saMtoSa rakhate hoM 3, duHkhiyoM ko dekha kara karuNA (zoka) karate hoM 4, Atma prazaMsA na karate hoM 5, duHkhita hone para bhI nItimArga na chor3ate hoM 6, sabhyatA rakhate hoM 7 aura apanI nindA sunakara bhI kruddha na hote hoM 8, ye saba mahAtmAoM ke caritra haiN| arthAt - jina puruSoM kA AcaraNa doSa rahita ho, jo saccaritravAna tathA vidyA buddhi se sampanna hoM, jinakA aMta:karaNa nirmala tathA vANI madhura manohara priyaMvadA ho aura jo jitendriya santoSI ho, jinakA jIvana ucca Adarzamaya ho, ve hI saMjjana puruSa haiM aura yahI sajjana kA lakSaNa bhI hai| ata: satsaMgati saMsAra meM manuSya ke lie svajIvana kA unnata banAne kA, digadigantavyApI yazopArjana karane kA mArga aura santati ko Ananda prApta karane kA patha hai| ..... satsamAgama se anubhava mArga meM praveza hokara apratima sukha prApta hotA hai aura para vastuoM para udAsInatA hotI hai| bAhyadRSTi kA abhAva, vairAgyadRSTiM kA poSaNa aura nirdoSa satyamArgAbhimukha gamanaM hotA hai| mithyAmati kA vinAza, zubhamati kA prakAza aura uttarottara guNazreNI meM praveza hotA hai| . . . isa prakAra vaha brAhmaNa zAstrokta yuktiyoM ke dvArA vicAra karatA huA aura sAMsArika kSaNika sukhoM kA anubhava kara jagajjAla mAyA meM mohita na hokara, chaha mahInA taka paryaTana karane kI pratijJA pUrNa ho jAne se unhIM mahottama sarvatra svataMtra paramopakArI mahAtmA ke samIpa AyA aura hAtha jor3akara vinayAvanata bhAva se kahane lagA ki - "aba hama santasamAgama pAyA, nija pada meM jaba AyA // Tera // eka bhUla ke kAraNa maiMne, kitanI bhUla bddh'aayaa| antara nayana khola
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam ke dekhA, taba nija rUpa lakhAyA // a. // 1 // itane dina hama bAhara khojA, pAsa hi santa btaayaa| tina kArana guru santa hamAre, chUvata nahiM dhana mAyA // a. // 2 // sahasa janma jo najara na Ave, china meM santa btaayaa| saMtaguru haiM jaga upakArI, pala meM prabhu darasAyA // a. // 3 // tIna loka kI sampata saba hI, hiradaya meM prkttaayaa| zivAnanda prabhu saba jaga dIsata, Ananda rUpa banAyA // a. // 4 // " he mahAtman ! ApakI anupama kRpA se maiMne cha mahIne paryanta bhramaNa kara aneka sthAnoM meM sAMsArika vinAzI sukhoM kA anubhava kara liyA, parantu kisI jagaha sukha kA aMza bhI nahIM dikhAI pdd'aa| saMsAra meM jidhara dRSTi DAlI jAya, udhara prAyaH duHkha hI duHkha hai, kintu sukha nahIM hai| manuSyAdi prANI duHkhamaya mAyA jAla meM pha~sa kara apane karmoM ke anusAra aneka prakAra ke zarIra dhAraNa kara janma-maraNa saMbaMdhI asahya klezoM ko sahana karate phirate haiN| saMsAra asAra hai aura ajJAna dazA se logoM ne usako sukharUpa mAna ra hai, jaise jala ke andara U~cI-UMcI lahareM uThatIM aura tatkAla hai... meM vilIna ho jAtI haiN| isI prakAra bhoga vilAsa bhI caMcala : atyanta duHkhadAyaka hai| yaha yuvAvasthA bhI svalpakAlagAmI hI , svajanAdika meM prIti bhI cirasthAyI nahIM hai, indriyoM kI zakti bhI prabala nahIM rahatI aura icchAoM kI pUrti bhI paripUrNa nahIM ho sakatI, kyoMki jo manuSya apanI icchAoM ko bar3hAtA rahatA hai, usako zAMti kabhI nahIM ho sakatI ? jaise agni para jitanA ghI DAloge, utanI hI vaha agni bar3hatI jaaegii| isI taraha icchAoM ko bar3hAne meM jo sadA lagA rahatA hai, usakA citta pratisamaya udvigna aura icchAoM kI
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ o zrI guNAnurAgakulakam pUrti na hone se mahA duHkhI banA rahatA hai| isI bhAvArtha kA yaha zloka bhI hai - * 'na jAtu kAmaH kAmAnA - manupabhogena shaamyti| haviSA kRSNavarmeva, bhUya evAbhivarddhate' // 1 // . isase yaha saMsAra adhyAtma dRSTi se kevala duHkhAtmaka aura nIcagati dAyaka hI dikha par3atA hai, parantu jina mahAnubhAvoM ke Upara saMta-mahAtmAoM kI dayA ho gaI hai, ve mahAnubhAva saMsAra meM sthita rahane para bhI mahAtmAoM ke samAna svajIvana ko vyatIta karate haiM aura sadA nirbhaya rahate haiM, kyoMki unheM sAMsArika viSayoM se udAsInatA banI rahatI hai, isase ve saMsAra meM lipta nahIM hote| ataeva he kRpAnidhAna ! he jagaduddhAraka ! he munizakracakracUr3AmaNe ! aba mujhe Apa apane anusAra zuddhamArga arpaNa kara, anupama AnandAdhikArI "banAiye, kyoMki * aba mujhe koI bhI Apake sivAya dUsarA sukhI sukhadAyaka nahIM dekha par3atA aura na koI Apake sivAya svajana dhu varga hI hai| ataH paraM - tvameva mAtA ca pitA tvameva, tvameva bandhuzca sakhA tvmev| tvameva vidyA draviNaM tvameva, tvameva sarvaM mama devadeva ! // 1 // bhAvArtha - he devadeva ! mahAtman ! mere Apa hI mAtA sadRza aura :. Apa hI pitA sadRza haiM, Apa hI baMdhu aura Apa hI (uttama) mitra sadRza haiM, Apa hI vidyA aura Apa hI bala va dhana sadRza haiM, Apa hI sarva - kuTumba ke samAna haiN| kyoMki - sAMsArika kuTumba to vinAzavAn hai, kintu eka ApakA hI samAgama avinAzI hai, arthAt ApakI sevA se hI
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrI guNAnurAgakulakam avinAzI avicchinna (zAzvata) sampattiyA~ prApta ho sakatI haiM; isaliye ApakI sevA meM hI raha kara maiM apanA jIvana vyatIta karanA cAhatA hU~, kyoMki saMsAra rUpI dAvAnala meM santapta jIvoM ke liye ApakA hI samAgama vizrAmasthAna hone se Ananda kAraka hai| isa prakAra usa brAhmaNa kA citta saMsAra se udvigna aura vairAgyavAna dekhakara vidhipUrvaka una mahAtmA ne usako pAramezvarI dIkSA de dI, phira vaha brAhmaNa saMta sevA meM rahakara AtmIya jJAna kA sampAdana karane lagA evaM niraticAra (nirdoSa) dharmAnuSTAna ko paripAlana karatA huA zAzvata sukha ko prApta huaa| satsaMga kI mahimA -1 "satsaMgatiH kathaya kiM na karoti puMsAm?" . . saMsaraNazIla saMsAra meM sajjanoM kA saMga kyA nahIM kara yogya hai, arthAt ihaloka meM sAnanda Ayu ko bitAkara aMta meM kaivalya prApti karAne kA yaha eka hI upAya hai| nItikAroM ne bhI isa mahimA kA varNana kiyA hai ki - "candanaM zItalaM loke, candanAdapi cndrmaaH| candracandanayormadhye, zItalA sAdhusaGgatiH // 1 // sAdhu saGgatayo loke, sanmArgasya prdiipkaaH| hArdAndhakArahAriNyo, bhAso jJAnavivasvataH" // 2 // bhAvArtha - saMsAra meM candana zItala kahA jAtA hai aura candana se bhI vizeSa candramA zItala mAnA gayA hai, parantu candana aura candramA se bhI uttama satsaMga hI batalAyA hai| isa loka meM sAdhu samAgama hI sanmArga kA dIpaka aura
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 79 citA''kAza meM paripUrNa ajJAnAndhakAra ghaTA ko dUra kara jJAnarUpI sUrya kA prakAza hai| vAcakavarga ! yaha satsaMga kI hI mahimA hai ki nAnA vRkSalatAoM se suzobhita, vividha phala puSpoM se praphullita, ramaNIya araNya meM candana vRkSa ke samIpavartI anya pAdapa bhI candana vRkSa kI apUrva sugaMdha sa candanavRkSavat ho jAte haiN| satsaMgati kI hI mahimA hai ki - jo maNi sarpa ke mastaka para raha kara nAnA coToM ko khAyA karatI hai, punaH vahI rAjA ke mukuTa meM vAsa kara suzobhita ho satkAra kA bhAjana banatI hai| .satsaMgati kI hI mahimA kA pratApa hai ki jo puSpa adhama mAlI ke hAtha se lAlita pAlita huA bhI bhagavAna ke zaraNa meM jAkara sabakA AdaraNIya hotA hai| jo lohA adhama puruSoM hAtha meM rahakara kabhI agni meM jalAyA jAtA hai, kabhI mudgaroM se zrITA jAtA hai aura rAtri divasa asaMkhya jIvoM kI hiMsA karane meM 'lagA rahatA hai, parantu usako kahIM pArasa patthara ke sAtha samAgama ho jAya, taba vaha suvarNamaya ho kara nRpativaroM ke karakamaloM meM pratidina kaGkaNa kuMDalAdi padavI pAkara vilAsa kiyA karatA hai| isI se kahA hai ki "pArasa aura satsaMga meM bar3o antaro jaan| vaha lohA kaJcana kare, vaha kare santa samAna // " _ satsaMga ke viSaya meM eka kavi ne bhI varNana kiyA hai ki - yadi satsaGganirato, bhaviSyasi bhaviSyasi / yadi duHsaGgaviSaye, patiSyasi patiSyasi // 1 // kAcaH kAJcanasaMsargAda, dhatte muktAphaladyutim / tathA satsannidhAnena, mUkhoM yAti pravINatAm // 2 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam bhAvArtha - yadi santa samAgama meM nirata hoge, to isa loka meM sukha prApta kara anta meM paramapada ke adhikArI banoge, yadi durjana ke sahacArI banoge,. to nIce hI gira jaaoge| jisa prakAra kA~ca kAJcana ke saMsarga se muktAphala kI chavi ko dhAraNa karatA hai, usI prakAra satsaMga se mUrkha bhI pravINa (buddhimAn) ho jAtA hai| satsaMgati hI vANo meM satyatA kA prAdurbhAva karatI hai, aura yahI vidvajjanoM meM mAnapradAyinI tathA pApapraNAzinI, zokAdi ko dUra kara citta prasanna karane vAlI aura nikhila dizAoM meM yaza kIrti phailAne vAlI hai| jisa deza meM satsaMgati kA pracAra hai| usaH deza meM sadaiva sukha-zAMti tathA ekatA kI dhArA maMdAkinI (svargagaMgA) kI dhArA ke samAna Ananda kI lahareM letI huI bahA karatI haiM aura usa deza ke vAsI svapna meM bhI duHkha ke bhAgI nahIM hote aura usa deza kI unnati ko dekha deva, gaMdharva, kinnara Adi AkAza meM virAjamAna ho kIrti kA gAna kiyA karate haiN| jisa deza ke puruSa sajjana puruSoM ke anukUla nahIM calate yA jisa deza meM sajjana puruSoM kA Adara nahIM hai, athavA jisa deza meM sajjana puruSoM kA vAsa nahIM hai, usa deza ko jar3atA, dveSa, kalaha, azAMti Adi doSa zIghra hI naSTa kara dete haiN| paraspara krodha bar3ha jAne se bhrAtA bhrAtA meM, putra pitA meM, mAtA putra meM, bhaginI bhrAtA meM, pati patnI meM lar3AI utpanna hokara usa deza, usa kula aura usa jAti kA bahuta zIghra hI nAza ho jAtA hai| isaliye mahAnubhAvo ! yadi apanA, apane dharma, deza aura jAti kA abhyudaya karanA cAhate ho, to asatsaMga se dUra hone kA upAya tathA sajjana puruSoM kI AjJA pAlana aura unakA Adara karanA siikho| jaba taka satsaMga nahIM kiyA jAyagA, taba taka abhyudaya kI abhilASA karanA mRgatRSNA ke samAna hai| kahA bhI hai ki -
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam ___81 "saGgaH sarvAtmanA tyAjyaH, sa cedra hAtuM na shkyte| saMsadbhiH saha karttavyaH, saGgasaGgAhibheSajam // 1 // " ____ bhAvArtha - hara taraha se 'saGga tyAga karanA cAhiye, kintu yaha bahuta kaThina hai, isaliye vaha saGgaH sajjanoM kA hI karanA cAhiye, kyoMki saGgarUpI sarpa kA bheSaja (auSadhi) satsaGga hI hai| pAThakagaNa ! ina saba bAtoM kA pariNAma bhI yahI hai ki manuSyoM ko saMsAra kA pratyakSa anubhava karane ke lie satsaMgama karane kA abhyAsa karate rahanA cAhiye, jo nirantara satsamAgama karane meM udyata rahate haiM, ve ukta brAhmaNa kI taraha avazya apanI unnati kara sakate haiM, kyoMki - abhyAsa se hI saba guNa sAdhya haiN| kahA bhI hai ki - abhyAsena kriyAH. sarvAH, abhyAsAtsakalAH klaaH| . abhyAsAddhyAnamaunA''di, kimabhyAsasya duSkaram ? // 1 // - bhAvArtha - abhyAsa se saba kriyAe~, abhyAsa se saba kalAe~, aura abhyAsa se hI dhyAna, mauna Adi hote haiN| saMsAra meM aisI kyA bAta hai, jo abhyAsa se sAdhya na ho ? arthAt - abhyAsa se sabhI bAta sidda ho sakatI ... ataeva apanI unnati hone ke lie pratyeka manuSya ko sadguNoM kA pratidina abhyAsa karanA cAhiye, jisase bhavAntara meM bhI sadguNa kI prApti ho| paradoSa grahaNa karane se nirarthaka pApa kA baMdha hotA hai - jo paradose giNhai, saMtA'saMte vi duTThabhAveNaM / so appANaM baMdhai, pAveNa niratthaeNA vi // 10 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 . zrI guNAnurAgakulakam yaH paradoSAn gRhNAti, sato'sato'pi duSTabhAvena / sa AtmAnaM banAti, pApena nirarthakenApi // 9 // zabdArtha - (jo) jo manuSya (saMtA'saMte vi) vidyamAna aura avidyamAna bhI (paradose) dUsaroM ke doSoM ko (duTThabhAveNaM) rAga-dveSa Adi kaluSita pariNAma se (giNhai) grahaNa karatA hai (so) vaha (niratthaeNA vi) nirarthaka hI (pAveNaM) nindArUpa pApa se (appANaM) AtmA ko (baMdhai) bA~dhatA hai| bhAvArtha - jo loga duSTa svabhAva se dUsare manuSyoM ke satyavA asatya doSoM ko grahaNa karate haiM, ve apanI AtmA ko binA prayojana vyartha hI saMsAra bhramaNa rUpa mahAyantra meM DAlate haiM, arthAt durgati kA bhAjana banAte haiN| ... vivecana - nindA karanA nirarthaka pApa hai, arthAt - nindA karane se AtmA meM aneka durguNa paidA hote haiM, jisase AtmA durgati kA bhAjana banakara duHkhI hotA hai| jo loga apanI cihnA ko vaza meM na rakhakara dUsaroM kI nindA kiyA karate haiM, ve saMsAra meM atyaMta duHkhI hote haiN| lobha, hAsya, bhaya aura krodha Adi aneka prakAra se nirarthaka hI pApa lagatA hai| nindA karane meM prAyaH asatyatA adhika huA karatI hai, jisase bhavAntara meM nikAcita karma kA baMdha hotA hai, jisakA phalodaya rote hue bhI nahIM chUTa sktaa| parApavAda se jihvA, mana aura dharma apavitra hotA hai, isI se usakA phala kaTu aura nindya milatA haiN| nindA karane se yat kiMJjit bhI zubha phala nahIM mila sakatA, pratyuta sadguNa aura nirmala yaza kA satyAnAza hotA hai, kyoMki nindA karanA avizvAsa kA sthAna, aneka anarthoM kA kAraNa aura sadAcAra kA ghAtaka hai| isI se zAstrakAroM ne jAticaMDAla, karmacaMDAla aura krodhacaMDAla ke uparAMta nindaka ko bhI cauthA caMDAla kahA hai, kyoMki
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 zrI guNAnurAgakulakam nindA karane vAlA pRSTha mAMsakhAdaka hai, vaha nirantara dUsaroM ke nindArUpa 'maila (viSThA) ko sApha kiyA karatA hai| nindA karane vAloM ko parApavAda bolane meM bahuta Ananda hotA hai, parantu vaha Ananda unakA bhavAntara meM atyaMta duHkhadAyaka hotA hai| saMsAra meM aura pApoM kI apekSA nindA karanA mahApApa hai, isI viSaya kI puSTi ke lie 'zrIsamayasundarasUrijI' likhate haiM ki - nindA ma karajo koinI pArakI re, nindAnA bolyAM mahApApa re| baira-virodha bA~dhe ghaNo re, nindA karato na gaNe mAya bApa re|| // nindA. // 1 // dUra balantI kAM dekho tumhe re ?, pagamAM balatI dekho saha koya re| paranA melamAM dhoyA lUgar3A re, kaho kema UjalA hoya re ? // // nindA. // 2 // Apa saMbhAlo sahu ko ApaNI re, nindAnI mUko par3I Teva re| thor3e ghaNe avaguNeM saha bharayA re, kehanA naliyA cUve, kehanA neva re|| // nindA. // 3 // nindA kara te thAye nArakI re, tapa japa kIdhuM sahu jAya re|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 nindA karo to karajo ApaNI re, je chUTakavAro thAya re // // nindA // 4 // guNa grahajo sahu ko taNAre, jehamAM dekho eka vicAra re / 'kRSNa' pare sukha pAmazo re, zrI guNAnurAgakulakam 'samayasundara' sukhakAra re|| // nindA // 5 // isa padya kA tAtparya yahI hai ki dUsaroM ke doSa dekhane kI Adata chor3a hI denA cAhiye, kyoMki paradoSa grahaNa karane se kevala klezoM kI vRddhi hI hotI hai aura tapa-japa Adi kA phala naSTa hotA hai / - ' thor3e ghaNe avaguNeM sahu bharayA, isa lokokti ke anusAra kisI eka, to kisI meM aneka doSa hote hI haiM, ataeva dUsaroM ke doSa na dekhakara apane hI doSoM kA anveSaNa karanA cAhiye, jisase ki sadguNoM kI prApti ho / jo puruSa parApavAda Adi doSoM ko chor3akara, sabhI ke guNoM ko grahaNa karatA hai, saMsAra meM vahIM sukhI hotA hai| kahA bhI hai ki - meM yadIcchasi vazIkartuM, jagadekena karmaNA / parApavAdasasyebhyazcarantIM gAM nivAraya // 1 // bhAvAtha - jo eka hI karma (upAya ) se jagata mAtra ko apane vaza meM karanA cAhate ho, to parApavAda ( paranindA ) rUpa ghAsa ko caratI huI vANIrUpa gau ko nivAraNa karo, arthAt svavaza meM rakkho / vAstava meM jo manuSya priyavacanoM se sabake sAtha bAta karatA hai, aura svapna meM bhI kisI kI nindA nahIM krtaa| usake vaza meM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 zrI guNAnurAgakulakam saba koI rahatA hai aura jo dUsaroM ke avaguNoM ko hI dekhA karatA hai, usase sArA saMsAra parAGmukha rahatA hai| ataeva jisa bAta ke kahane se dUsaroM ko aprIti hotI ho| yadi vaha satya bhI ho, to use na bolo, kyoMki vaisA vacana aneka vipattiyoM kA paidA karane vAlA hai, isase dUsaroM ke vidyamAna va avidyamAna doSoM ko chor3akara nIce likhe suzikSAvacanoM ko dhAraNa karanA caahiye| 1. "saccaritra bano, dhArmika bano, ziSTa bano, kyoMki jaba tuma mRtyu zayyA para hoge, to zubha kAryoM ke sivAya aura koI zAMti na de skegaa|" 2. "jo vastu uttama hotI hai, usakA zIghra milanA bhI kaThina hotA hai| isaliye uttamatA kI khoja meM yadi kaThinatA par3e, to ghabarAnA nahIM caahiye|". 3. "manuSyoM ke sAtha vyavahAra karane meM sadA nyAya aura niSpakSatA kA vicAra rakkho aura unake sAtha vaisA hI vartAva karo, jaisA ki tuma apane liye unase cAhate ho|" ... 4. "jo kAma tumako soMpA gayA hai, usako dharma aura saccAI se kro| usa manuSya ke sAtha kabhI vizvAsaghAta na karo, jo tumhAre Upara bharosA rakhatA hai| corI karane kI apekSA vizvAsaghAta karanA mahApApa hai|" 5. "apanI bar3AI apane muMha se mata karo, nahIM, to loga tumase ghRNA karane laga jAe~ge aura na dUsaroM ko tuccha samajho, kyoMki isameM bar3A bhaya hai|" 6. "kaThina upahAsa mitratA ke lie viSa hai; kyoMki jo apanI jihvA ko nahIM roka sakatA, ataM meM vaha duHkha pAtA hai|"
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 7. "kisI kI binA parIkSA kiya, usa para vizvAsa mata karo, parantu binA kAraNa kisI ko avizvAsI bhI na smjho|" 8. "dhArmika satpuruSoM ko amUlya ratna ke samAna sadA apane pAsa rakkho yA unake pAsa rho| satsaMga karanA svajIvana ko uccatama banAnA hai|" 9. "jo samaya bIta gayA, vaha phira kabhI na AvegA; aura jo dina Ane ko hai, kauna jAne tuma use dekha sakoge yA nahIM, isaliye jo kucha karanA hai, use vartamAna kAla meM karalo, jo bIta gayA, usa para soca mata karo aura jo Ane vAlA kAla hai, usa para. bharosA bhI mata rakkho !" . 10. "koI kAma kala para na uThA rakkho, kyoMki aisA karane vAloM ko kala (svAsthya) kabhI nahIM miltaa|" - .. 11. "Alasya se daridratA aura duHkha utpanna hotA hai, parantu parizramI puruSa daridratA aura duHkha ko dhakkA mAra kara nikAla detA priya pAThaka ! ukta suzikSA vacanoM se Atmonnati bahuta zIghra ho sakatI hai, isase inhoM ko tuma apanI AtmA meM dhAraNa karo aura sajjanatA se vyavahAra karo, jisase tumhArI AtmA nirarthaka pApakarma se bacakara sukhI bane, yadi tuma parApavAda priya banoge, to AtmoddhAra kabhI nahIM ho skegaa| ve strI, puruSa; jo guNI aura catura haiM, saMsAra meM apanI samunnati bahuta jaldI kara pAte haiM aura apanI sobata meM rahane vAle guNahIna strI, puruSoM ko guNI banAkara samunnata dazA para pahu~cA dete
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 zrI guNAnurAgakulakam haiN| puruSoM ke bajAya striyoM ko sadguNI bananA atyAvazyakIya hai, kyoMki puruSoM ke sAre jIvana kA sudhAra-bhAra striyoM para hI nirbhara hai aura prAyaH puruSoM ko bAlaka avasthA se hI striyoM ke saMsarga meM ucharanA (bar3A honA) par3atA hai| ataeva puruSoM ke hRdaya paTa para jitanA prabhAva striyoM kA par3atA hai, utanA dUsare kisI kA nahIM par3a sktaa| ____eka sadguNI strI aneka durguNI strI-puruSoM kA sudhAra bar3I AsAnI se kara sakatI hai| isa bAta ko acchI taraha samajhane ke lie nIce kA dRSTAMta jarA dhyAna pUrvaka par3hiye - gRhadakSA-rAnI kA dRSTAnta - kisI nagara meM arimardana nAmaka rAjA thaa| usakI rAnI kA nAma suvidyA thaa| vaha bar3I catura, paNDitA, gRhakArya, prabaMdha aura vyaya uThAne meM mahAdakSA thii| jaba usake putra kA janma huA, taba rAjA ne jyotiSiyoM ko bulA kara graha' Adi kA vicAra kraayaa| unhoMne . putra ko bar3A tejasvI, pratApI, aizvaryavAn Adi guNa vAlA btaayaa| rAjA ko yaha sunakara vismaya (Azcarya) huA aura vaha mana hI mana vicArane lagA ki, kyA isa samaya saMsAra meM dUsare kisI kA janma na huA hogA ? basa, isa mAnasika vicAra ko gupta rakha kara rAjA ne apane dUtoM ko AjJA dI ki - jo manuSya isI lagna aura muhUrta meM utpanna huA ho, usako khoja karake le aavo| ve dUra DhU~Dhate-DhU~Dhate kisI eka mahAdaridrI kaThiyAre (lakar3ahAre) ko pakar3a laaye| rAjA ne jyotiSiyoM kI sabhA karake pUchA ki isa manuSya kA bhI janma usI lagna meM huA hai, jisameM ki rAjakumAra kaa| phira yaha aisA daridrI kyoM hai ? unhoMne bhA~ti-bhA~ti ke uttara diye, parantu rAjA ko
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrI guNAnurAgakulakam saMtoSa nahIM huaa| isI soca-vicAra meM vaha rAnI suvidyA ke rAjabhavana meM calA gyaa| rAnI ne yathocita Adara-satkAra karake hAva-bhAva kaTAkSa se sadaiva kI bhA~ti rAjA ke mana ko prasanna karanA caahaa| para rAjA ko udAsIna aura kisI vicAra meM nimagna jAna, vaha kAraNa pUchane lgii| rAjA ne TAlATUla kI, para rAnI ne haTha karake pUcha hI liyA aura rAjA ne saba vRttAnta kaha sunaayaa| rAnI ne uttara.. diyA ki yaha to ati sahala bAta hai| usake ghara meM usakI strI mUrkha aura phUhara hogI, jisa kAraNa vaha nirdhana rahatA hai| aisA uttara rAnI ke mukha se sunakara rAjA ko krodha A gayA ki isa rAnI ko apanI gRhadakSatA kA garva hai ki merA rAjapATa bhI saba isI ke buddhibala se hai| aisI ThAna, rAnI ko ekadama deza nikAlA de diyaa| isameM koI saMdeha na kare, rAjAoM kI aisI hI dazA hotI hai| kahA bhI hai ki - rAjA yogI agni jala, inakI ulaTI riiti| jo inake niyare vase, thor3I pAleM prIti // 1 // __rAnI ne bhI ThAna lI ki aba calakara usI kaThiyAre ke yahA~ rahU~gI aura rAjA ko apane vacana kA paricaya dikhaauuNgii| aisA vicAra kara vaha usI kaThiyAre ke ghara cala dii| jaba vahA~ pahu~cI, to usase nivedana kara kahane lagI ki he pitA ! tU mujhe apane yahA~ rakha le| terI Tahala (cAkarI) kara diyA kruuNgii| jo kucha missA-kussA, rukhA-sukhA hogA, khA liyA kruuNgii| yaha kahate-kahate usake saMga jhaTa se lakar3I binavAne laga gii| lakar3ahArA bolA ki - hama Apa ekAdazI karate haiN| jisa dina lakar3I bika jAtI hai, usa dina AdhI paradhI roTI mila bhI jAtI hai| jisa dina nahIM bikatI, usa dina toM ghara ke mUse bhI ekAdazI hI karate haiN|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 zrI guNAnurAgakulakam taba rAnI ne gir3agir3Akara kahA ki - jo kucha mere bhAgya kA hogA, vaha mujhe bhI mila jaaygaa| isa para lakar3ahAre ko kucha dayA A gii| mana meM vicAra kara kaha diyA ki acchA jaise hama rahate haiM, vaise hI tU bhI hamAre saMga duHkhI sukhI rh| vidhAtA tere bhAgya kA bhI Tukar3A degaa| kyA jAne, tere bhAgya se hameM hI lenA baMdhA ho| yaha rAnI catura to thI hI, eka bojha usI lakar3ahAre kI barAbara thor3I hI dera meM bina liyaa| dUsare dinoM meM to usako cAra paise kI hI lakar3iyA~ milatI thI, Aja usase dUnI ho gii| jaba vaha lakar3I kI bhArI uThA kara calA, to yaha bhI sira para lakar3I rakha kara, sAtha hI cala dii| usa lakar3ahAre kI strI kA svabhAva bahuta hI krUra thaa| rAta-dina ghara meM kalaha kiyA karatI thI aura usakA nAma bhI kubuddhi thaa| dUra hI se dUsarI strI ko saMga Ate dekha kara vaha bolI ki Aja itanI dera kyoM lagA dI ? hama to saba bhUkhe baiThe haiM, bAla-bacce nyAre prANa khAye jAte haiM aura mana meM kucha aura bhI saMdeha karane lgii| suvidyA turaMta tAr3a gaI aura kahane lagI ki mAtA ! Aja aura dina se lakar3I bhI to dUnI AI hai| isI kAraNa dera laga gaI aura mere "pitA ne mujha para dayA karake jIvadAna diyA hai aura terI sevA - Tahala karane ke lie mujha putrI ko lAyA hai, usa para krodha mata kr| isa dera hone kA kAraNa maiM hI huuN| isa prakAra mIThe-mIThe vacana kahakara use zAMta kiyA aura una lAI huI lakar3iyoM ke tIna bojha (bhAre) banAkara bApa-beToM para rakha die ki beca Ao aura dinoM meM to cAra paise kI lakar3I bikatI thIM, Aja ve hI dasa paise kI bikIM, kyoMki tIna bojha the| usa dina chaha paise kA to bhojana ma~gavAyA aura cAra paise ko bacA rkkhaa| dUsare dina isa suvidyA ne usake donoM lakar3oM
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 zrI guNAnurAgakulakam ko bhI pitA ke saMga bahalA-phusalA kara, eka-eka paise kA lAlaca de lakar3I bInane aura becane ko bhejA aura Apa eka par3osina ke yahA~ ATA pIsane kI yukti lagA liiN| yaha lakar3ahArA pakI huI roTI lAtA thA, parantu usa dina bhI jaba eka-eka paise dekara cAra paise baca rahe aura ghara hI bhojana banAne se sabakA peTa usI meM bhara gayA, jisameM aura dina bhUkhe rahate the, taba una bace hue paisoM kI isane ruI ma~gAI aura use apanI par3osina ke khAlI carkhe se kAta-kAta kara sUta becaa| isI prakAra mahIne meM isake pAsa eka rupayA baca gyaa| usakI usane lakar3ahAre ko eka kulhAr3I mola dilavA dI aura kahA ki . bInane se to IMdhana thor3A aura choTA-choTA AtA hai| isa kulhAr3I se kATa-kATa kara acchI moTI-moTI lakar3I lAyA karo, jo adhika dAmoM kI bike aura kucha par3osina se udhAra lekara usase suI, kataranI, pecaka aura kapar3A ma~gavA liyaa| usase hI Apa TopiyA~ banAne lgii| udhara dasa-bIsa gharoM se mela-milApa kara liyaa| jaba koI vastu cAhiye, mA~ga lAve aura kAma nikAla kara de aave| kisI ke lar3ake kI TopI sI de aura kisI kA kurtaa| khA~sI aura dastoM kI auSadha banAkara rakha lI aura saba ko bA~Tane lgii| isase to yaha rAnI saba kI bahuta hI yAnI bana gii| lakar3I aba pA~ca-chaha Ane kI nitya bikane lgiiN| do-do, tIna-tIna Ane kI TopiyA~ bikane lagIM, thor3e hI dina meM dasa pA~ca rupae jur3a ge| aba isane rasoi ke bartana kharIde aura rahane kA makAna bhI lIpa-chAva kara svaccha kiyA, jisase ki bAhara se Ane vAloM ko baiThane kA subhItA ho gyaa| Apa bhI TopiyA~ Adi banAtI thI aura par3osinoM kI lar3akiyoM ko bhI banAnA sikhAtI thii| isake
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam bane hue rumAla, dupaTTe, sundara aura cikane hone se adhika mUlyoM meM bikane lge| jaba kucha phira dravya ekatra huA, to isane dharma pitA ko do gadahe mola le die aura kahA ki aba lakar3I ina para lAda kara lAyA karo aura beco mata, ikaTThI karate jAo, jaba varSA hogI, taba beceMge, jisase dAma adhika mileMge aura liye liye bhI becane ko mata phiro| eka TAla kara lo, vahA~ baiThe-baiThe varSA meM becA krnaa| aba to lA lAkara kevala jor3ate hI jaao| ... lakar3ahAre ne socA, bAta to acchI hai| jaba peTa bhara khAnA milane, lagA to kubuddhi bhI prasanna rahane lagI aura mana meM vicAra karane lagI ki eka yaha bhI strI hai, jo aisI catura hai ki jaba se hamAre yahA~ AI hai, kyA se kyA ho gayA aura eka maiM hU~ ki nitya kalaha karatI huuN| jisa dina se yaha AI hai, usa dina se hamAre ghara meM lar3AI kA aba koI nAma bhI nahIM jaantaa| aise aise vicAra karake thor3e hI dinoM meM kubuddhi bhI buddhimatI ho gii| jaba lakar3ahAre ke yahA~ itanA ho gayA, taba suvidyA ne apanA aura bhI vaibhava phailaayaa| vaha kyA thA ki aba striyoM aura bAlaka-bAlikAoM kI davAI karane lgii| rAnI to thI hI, saba jAnatI hI thii| isase yaha nagara bhara meM prasiddha hone lagI aura ghara-ghara se bulAve Ane lge| eka to isakI davAI bahuta acchI thI, dUsarI isakI bolacAla, rahana-sahana, zIla-svabhAva, dayA, namratA Adi aise the ki mana hara letI thii| jisake yahA~ eka bAra ho AI, usake yahA~ se sadA ke lie AhvAna (bulAve) Ane lge| yahA~ taka ki aneka gharoM se aneka vastue~ bheMTa Ane lgiiN| aba to isakA ghara saba prakAra se bharA-pUrA rahane lagA tathA eka bAta aura ki par3osa kI lar3akiyoM ko apane pAsa le baiThe
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ___ zrI guNAnurAgakulakam aura una ko par3hAyA kre| unake saMga apane donoM bhAiyoM (lakar3ahAre ke do putroM) ko bhI par3hA liyA aura thor3A-sA lekhA-jokhA apane pitA (lakar3ahAre) ko bhI sikhA diyaa| isakA aisA nAma nagara meM huA ki bhale ghara kI bahU-beTiyoM ke yahA~ bhI yaha jAne lagI aura kucha mAsika vetana bhI do-cAra bar3e-bar3e gharoM se pAne lgii| seTha-sAhUkAroM ke gharoM meM jAne se isakI pratIti aura bharosA bar3ha gyaa| yadi isako 100 yA 50 rupaye kI AvazyakatA ho, to milane lge| ___ jaba isakA aisA hAla ho gayA, taba isane do-cAra sAhUkAroM se kaha sunakara apane nAma kA mAla unake rupayoM se bharavA aura unhIM se eka bharose kA gumAztA naukara rakhabA kara apane pitA ko usake saMga bhejA aura kahA ki isako jAkara dUsare dezoM meM beca lAo aura jo kucha vastu una dezoM meM sastI ho, isake palaTe meM bharate laanaa| yaha kaha unako to vahA~ ravAne kiyA aura bhAiyoMse kahA ki aba tuma seTha-sAhUkAra aura bhale manuSyoM meM baiThate - uThate ho, to aba isa prakAra rahanA cAhie ki koI apane mana meM tuma se ghRNA na kare aura pAsa baiThane aura baiThAne meM sakuce nahIM, so yaha karanA cAhie ki, prathama to rahane kA ghara uttama prakAra kA banAnA cAhiye, jisameM kisI U~ce kula kI bahU-beTI Ave, to acchI taraha sabhyatA se baiThe utthe| isaliye prathama kisI sAhUkAra kI havelI bhAr3e para le lo, unase hamArI rIti bhA~ti bhI adhika prazasya ho jaavegii| aisA vicAra kara eka havelI bhAr3e para livA lI aura usI meM saba rahane lge| dUsarI bAta yaha ki sadA se apanA dhaMdhA lakar3I kA hai| yadyapi hama uttama kulIna haiM aura dhaMdhA adhama hai, tathApi use nahIM chor3anA cAhiye,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 93 parantu tumako maiM batAU~ so karo ki isa TAla meM to lAbha thor3A hotA hai aura lakar3I becane vAle TAlavAle hI kahalAte haiN| tuma kucha mistarI rakha lo aura bar3e-bar3e, per3a- sAla, zIzama, Ama, nIma Adi ko mola le lekara unakI kursI, meja, saMdUka Adi aisI aisI kArIgarI kI cIjoM banavAo aura rupayA jitanA cAhiye, kArakhAne ke lie udhAra le leveN| nadI ke tiravartI kisI bar3e vana se kATa-kATa kara acchI lakar3I ma~gavAo, jinakI ye vastue~ sundara banane meM AveM / aisA vicAra eka sAhUkAra se do hajAra rupayA udhAra liye| ina rupayoM se unhoMne lakar3I mola lekara ve vastue~ banavAI, jo dugune - caugune dAma kI bikiiN| udhara lakar3ahArA mAla ko dugune mUlya para becakara aura dUsarI nAnA jAti kI vastu lAdakara lAyA, jo hAthoM hAtha dUne aura caugune dAma meM usI vakta bika gaIM, jisase inako khUba lAbha huaa| jo rupayA logoM kA udhAra liyA thA, vaha byAja sameta cUkatA de diyA aura jo bacA, usako apane ghara meM rakha liyA / : aba to thor3e hI dina meM dasa-bIsa hajAra kI pU~jI inake ghara meM ho gii| dUsare se bhI udhAra lene kI kucha AvazyakatA na rahI, para suvidyA ne socA ki abhI apane ghara ke rupayoM se vyavahAra karanA acchA nahIM hai| eka bAra aura isI prakAra apane pitA ko bheja dU~ aura jaba aba ke lAbha ho| taba usake pIche phira udhAra na leMge / aisA soca kara eka-do mahIne pIche phira apane pitA aura gumAzte ko pahale kI barAbara mAla bharavA kara sAhUkAroM se ladavA diyaa| aba to seTha sAhUkAroM meM inakI bar3I sAkha (ijjata) ho gaI thii| sabane be kahe sune mAla bhara diyaa| idhara isane kisI brAhmaNa ke acche kula meM apane donoM bhAiyoM ke vivAha kI saTTa lagAI aura
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam turaMta donoM kI sagAI karake caTTa vivAha karA diyA, kyoMki aba to bahuta se apanI-apanI beTI dene ko cAhate the| jaba isakA pitA lakar3ahArA paradeza se ulaTa kara AyA aura pahale se bhI adhika lAbha huA, taba to inhone huNDI kI koThiyA~ khola dIM, dUsare nagaroM meM Ar3hata DAlI aura seTha bana baiThe aura ye suvidyA ke suprabaMdha se jagat seTha kI padavI bhI pA ge| suvidyA ne dekhA ki aba avasara hai ki rAjA ko apane vacana kA paricaya dikhAU~ ki merA kahanA satya thA, yA asty| yaha vicAra vaha apane dharmapitA se bolI ki aba Apa jagaha seTha kahalAte ho. aura deza-deza kI alabhya vastue~ Apake yahA~ AtI haiN| kucha acchI-acchI vastue~ lekara rAjA ko bheMTa karanA caahiye| apanA yaha dharma hai ki apane deza ke rAjA ko apane se prasanna rkkheN| aba taka to hama loga kisI ginatI meM na the, para aba to bar3e ho gae. na jAne, kisa samaya kAma pdd'e| isa kAraNa Apa amuka-amuka kAmadAra se milo, phira pIche unake dvArA ApakA milApa rAjA se ho jaaygaa| . yaha to rAnI thI, saba rIti bhA~ti rAjadvAra kI jAnatI thii| isake pitA ne kahA ki, maiM kyA jAneM ina bAtoM ko| maiM to lakar3ahArA huuN| nahIM jAnatA ki rAjA se kaise milate haiM ? rAnI ne usako isa prakAra kI saba bAteM samajhA-bujhAkara use rAjA ke pAsa bheja diyaa| jisa prakAra ki suvidhA ne peztara isako batAyA thA, yaha usI prakAra rAjA se milA aura ghara Akara saba vRttAMta khaa| thor3e dina pIche suvidyA ne ise phira bhejaa| isI prakAra do-cAra martavA milA - bheMTI huI, jisameM yaha saba bAta jAna gayA aura rAjA se adhika mela-milApa ho gyaa| jaba isa prakAra ho cukA, taba suvidyA ne kahA ki - pitAjI
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 95 ! Apa rAjA kA bhojana eka bAra apane yahA~ kraao| Apa kahanA ki mahArAja ! isa dAsa ke ghara ko bhI kisI dina padhAra kara suzobhita kariye aura apane caraNakamala se pavitra kiijiyegaa| isa prakAra jaba rAjA se nivedana kiyA, to rAjA ne svIkAra kara liyA aura eka dina niyata kara diyA ki phalAne dina hama aaveNge| suvidyA .se jaba yaha A kara kahA, to usane apanI caturAI se ghara ko aisA susajjita kiyA ki jaise rAjA mahArAjAoM kA hotA hai aura vaisI hI saba sAmagrI ikaTThI bhI kara lii| apanI buddhimAnI se rAjA kI ruci ke ve ve bhojana banavAye ki jaba rAjA AyA, taba ghara kI zobhA dekhakara aura bhojana pAkara atyanta prasanna aura Azcarya nimagna huA, kyoMki jaba se rAnI suvidyA isake yahA~ se calI gaI thI, rAjA ke yahA~ bhI ye bAteM na thiiN| rAjA prasanna hokara pUchane lagA ki kaho - jagata seTha ! tumhAre santAna kyA haiM ? usane uttara diyA ki 'mahArAjAdhirAja ! ApakI kRpA se do putra haiM aura eka dharmaputrI hai| ve saba Apake darzana kI abhilASA meM baiThe haiN| rAjA ne kahA ki unako bulAo ? yaha sunakara donoM lar3akoM ne to Akara praNAma kiyA aura rAjA ne jo pUchA, usakA yathocit uttara diyA, jisase rAjA bahuta prasanna huA, kyoMki suvidyA ne inako pahale se hI saba sikhA-par3hA diyA thA ki rAjAoM se yoM bolate cAlate haiN| jaba rAjA putrI ke lie pUchA, to seTha ne kahA ki mahArAja ! vaha usa koTharI meM hai| Apa vahA~ hI padhAra kara usako darzana dekara kRtArtha kIjie / yaha suna rAjA jyoM hI uTha kara vahA~ gayA, tyoM hI suvidyA ne uThakara sASTAGga namaskAra pUrvaka rAjA kA ati Adara aura satkAra kiyaa| rAjA ko usakI sUrata dekhate hI rAnI suvidyA kA smaraNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 zrI guNAnurAgakulakam huA ki yaha to usakI samAna yA vahI suvidyA jAna par3atI hai, para jagata seTha kI putrI banatI hai, vaha kyoM kara hogI ? para hA~, eka bAta avazya hai ki isakI avasthA suvidyA se avazya milatI hai aura jagata seTha kI avasthA to isake beTe ke barobara jJAta hotI hai| beTI bApa se choTI honA cAhiye va mAtA kI-sI sUrata vaalii| yaha kadApi isakI putrI nahIM hai| isameM avazya kucha na kucha bheda hai| rAjA isI soca vicAra meM thA ki suvidyA rAjA ke caraNoM meM gira par3I aura kahane lagI ki Apa saMdeha na kriye| maiM jagata seTha kI putrI nahIM huuN| maiM to ApakI hI dAsI hU~ aura yaha saba apane vacana kA paricaya dikhAne aura satya karane ko kiyA hai| yaha vahI lakar3ahArA hai aura maiM vahI rAnI suvidyA huuN| aparAdha isa dAsI kA kSamA kIjie aura apanI sevA meM rkhiye| itane dina maiMne Apake viraha meM bar3e-bar3e kaSTa se nIti aura dharma ko pAla kara kATe haiN| rAjA ne yaha sunakara mana meM bahata lajjA ko sthAna diyaa| rAnI ko ghara le gayA aura usa jagata seTha ko apanA AdhA rAjya dekara barAbarI kA banA liyaa| ___ aMta meM rAjA, rAnI aura vaha jagata seTha (lakar3ahArA) sakuTumba pAramezvarI dIkSA grahaNa kara aura use nirdoSa pAla kara sadA zAzvata sukha vilAsI bne| ___pAThakoM ! jisa prakAra rAnI suvidhyA ne apanA aura apane sahavAsiyoM kA sudhAra kiyA aura unheM sadguNI ubhayaloka meM sukhI banA diye| isI prakAra eka sadguNI strI, aneka paricaya meM Ane vAle vyaktiyoM (strI-puruSoM) kA sudhAra bar3I AsAnI (sugamatA) se kara sakatI hai| yaha bAta niHsaMdeha samajhanA caahiye|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 97 striyoM ko sadguNI banane ke liye isa prakAra apanA rahana-sahana banA lenA cAhiye ki sabake sAtha madhuratA se bolanA, nitya prasanna mukha rahanA, kisI kI nindA yA marmodghATana na karanA, ghara kI ijjata bar3hAne meM kaTibaddha rahanA, ekAMta meM para-puruSoM se yA kuTila aura nindAkhora striyoM se bAta na karanA, sabakA hara eka kAma dhIrapa aura yatanA se karanA, saba ke sAtha prema aura mela-milApa se rahanA, ghara dhaMdhe se bace hue TAima meM dharmagranthoM kA abhyAsa karanA aura phijUla bAtoM meM apanA amUlya samaya barabAda na karanA, suzIla aura sadAcArI bananA / jisase kaSAyAgni zAMta ho, vaha mArga dhAraNa karanA cAhietaM niyamA muttavvaM, jatto upjjae kasAya'ggI / taM vatyuM dhArijjA, jeNovasamo kasAyANaM // 11 // " tad niyamena moktavyaM, yasmAdutpadyate kaSAyAgniH / tu vastu dhArayed, yenopazamaH kaSAyANAm // 11 // " zabdArtha - ( jatto) jisa kArya se (kasA'ggI) kaSAyarUpa agni (uppajjae) utpanna hotI ho (taM) usa kArya ko (niyamA) nizcaya se (muttavvaM) chor3anA cAhie aura (jeNa) jisa kArya se (kasAyANaM) kaSAyoM kA (uvasamo) upazama ho (taM) usa (vatyuM ) vastu ko kArya ko (dhArijjA) dhAraNa karanA caahie| bhAvArtha usa kArya ko avazya chor3a denA cAhie jisase ki kaSAyarUpa agni pradIpta hotI ho aura usa kArya ko avazya AcaraNa karanA cAhie jisase ki kaSAyoM kA upazama ho / vivecana - jisake nimitta se ananta jJAna, ananta darzana aura ananta cAritra Adi uttama guNoM kA vinAza ho jAve tathA caurAzI -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 zrI guNAnurAgakulakam lakSya jIva yoni meM aneka asahya duHkhoM kA anubhava karanA par3e usakA nAma kaSAya hai| kaSa - arthAt kleSoM kA jisase Aya-lAbha . ho so 'kaSAya' kahalAtA hai| jisa prakAra agni apane anurUpa saMyoga ko pA kara pradIpta huA karatI hai, usI prakAra kaSAya bhI apane anurUpa saMyogoM ko prApta kara prajjvalita ho uThate haiM aura uttama guNoM kA ghAta kara DAlate haiN| kaSAya cAra haiM - krodha 1, mAna 2, mAyA 3. aura lobha 4 / ina cAra kaSAyoM ke viSaya meM zAstrakAroM ne bahuta kucha upadeza diyA hai, parantu yahA~ para usakA digdarzana mAtra karAyA jAtA krodha aura usakA tyAga - | . ___ aneka anarthoM kA kAraNa, bodhivIja kAM ghAtaka, duritoM kA pakSapAtI, naraka bhavana kA dvAra, aura cAritra dharma kA bAdhaka krodha hai| koTi varSa paryanta kI huI tapasyA isI krodha ke prasaMga se naSTa ho jAtI hai, ataeva isako zAnta karane kA hI upAya karate rahanA cAhie, kyoMki krodha prANI mAtra meM paritApa upajAne vAlA hai| kahA hai ki savaiyA 23 sA rIsa suM jahera udvega bar3he arU, rIsa suM zIza phUTe tina hI ko| rIsase mitra bhI dA~ta ko pIsata, Avata mAnuSa nAhiM kahIM ko|| rIsa suM dIsata durgati ke dukha,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam cIsa karata tahA~ dina hiM ko / yoM 'dharmasiMha' kahe nizadIha 99 kare nahiM rIsa sohI nara nIko // 1 // bhAvArtha - krodha karane se eka dUsaroM ke Upara jahara - kutsita (khoTeM) ghATa mar3hane ke vicAra karane par3ate haiM aura aneka udvega (mAnasika kleza) khar3e hote haiM, saikar3oM logoM ke sAtha vaira virodha aura mAthA kUTa ( bakavAda) karanA par3atI hai, krodhAveza meM manuSya vizvAsI para bhI apriyatA pUrvaka dA~ta kar3akar3AtA hai, aura krodhI jAnakara pAhunA tarIke bhI koI usake pAsa nahIM AtA, na usakI koI yathArtha sAra saMbhAla kara sakatA hai| krodha ke prabhAva se hI Akhira khoTI gati meM par3hakara nAnA prakAra ke badha bandhanAdhi duHkha dekhanA par3ate haiM, isalie sajjanoM ko ucita hai ki krodha ke vazavartI na hoN| kyoMki jo mahAnubhAva krodha nahIM karate saMsAra meM ve hI uttama, aura sanmArgAnugAmI haiM / ticchana krodha se hoya virodha'ru, krodha se bodha kI zodha na hoI / krodha se pAve adhogati jAla ko, krodha caMDAla kahe saba koI // krodha se gAli kahI var3hibeDha'rU, krodha se sajjana durjana ho / yahe 'dharmasiMha' kahe nizadIha, suno bhaiyA krodha karo mata koI // 2 // bhAvArtha - atyanta krodha karane se logoM ke sAtha vairabhAva bar3hatA hai aura yazaH kIrti kA satyAnAza ho jAtA hai, krodha ke samAgama se sadjJAna va
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrI guNAnurAgakulakam samyaktva darzana kI zuddhi nahIM ho sakatI, krodha ke yoga se adhogati - naraka, tiryazca, Adi nIca gati kA jAla prApta hotA hai, saMsAra meM sabhI loga krodha ko caMDAla ke barAbara kahate haiM, jisake samparka se manuSya azuci ho jAtA hai, gussebAja manuSya gAlI guptA dekara kaMkAsa (kalaha) ke vazavartI hotA hai, krodha rUpa ajJAna ke sababa se sajjana puruSa bhI durjana ho jAtA hai, isalie mahAnubhAvoM! krodha sarvathA tyAga kara denA caahie| kyoMki yaha aneka santApoM kA sthAna hai| . kahA bhI hai ki - Apa tape para saMtape, dhana nI hAni kreh| koha paDDhe deha ghara, tinni vikAra dhareha // 1 // deha - zarIra rUpa ghara ke antara uThA huA krodha apane ko kleza, aura dUsaroM ko santApa tathA bAhyAbhyantara dhana kI hAni rUpa : tIna vikAra paidA karatA hai| yaha bAta anubhava siddha bhI hai ki - manuSya ko jaba krodha utpanna hotA hai taba vaha thara-thara kA~pane laga jAtA hai, aura usake sAre zarIra para pasInA yA lalAI car3ha jAtI hai, yahA~ taka ki usa samaya meM usake sAmane jo atyanta priya mitra bhI koI A jAe to bhI vaha zatrubhUta mAlUma hotA hai| isIse kahA jAtA hai ki - 'krodho nAma manuSyasya zarIrAd jAyate ripuH' manuSyoM ke zarIra se hI krodha rUpa paidA hotA hai jisase dharma aura kula kalaMkita ho jAtA hai| kyoMki 'kruddho hanyAd gurunapi' arthAt kruddha manuSya apane guru ko bhI mAratA hai| isalie roSa meM jo buddhi paidA hove usakA avazya tyAga karanA zreSTha hai, kyoMki kiMpAkaphala kI taraha krodha kA pariNAma bhI aniSTakara hai| ___ zAstrakAroM ne isa viSaya meM krodhaphalasaMdarzaka aneka dRSTAnta die haiN| jaise 'accaMkArIbhaTTA' ne krodha ke sababa se nAnA duHkhoM 1 jahA~ tahA~; 2 aba bhI; 3 tRpta huI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 101 kA anubhava kitanA kiyA hai? kalpasUtra jo pratyeka varSa paryuSaNA 'mahAparva meM bA~cA jAtA hai, usameM bhI pratyakSa eka caNDakauzika nAga kA dRSTAnta dekha par3atA hai jo ki pUrvabhava meM eka kSullaka ke Upara krodha karane se hI marakara atinikRSTa tiryaJjayonika sarpajAti meM utpanna huaa| ityAti AkhyAnoM kA manana karane se sApha jAhira hotA hai ki krodha kA phala kitanA duHkhaprada aura nindanIya hai, ataH sajjana mahAnubhAvoM! krodha ko choMr3oM aura kSamA rUpa mahAguNa ko dhAraNa karo, kyoMki kSamA se jo kArya siddha hotA hai vaha krodha se nahIM, isameM kAraNa yaha hai ki sampUrNa kArya ko pAra lagAne vAlI buddhi krodha ke prasaMga se naSTa ho jAtI hai| isalie krodha ko chor3akara sarvAMGga sundara kSamAguNa kA avalambana karanA cAhie, jisase ki aneka sadgaNoM kI prApti ho| mAna aura usakA tyAga - .: mAnI manuSya ke andara vidyA, vinaya, viveka, zIla, saMyama, santoSa Adi uttama guNoM kA nAza hotA hai| * prApta huI vastuoM se ahaMkAra karane ko 'mada' aura binA sampatti ke hI kevala ahaMkAra rakhane ko 'mAna' kahate haiN| mada ATha haiM - 1 jAtimada - mAtRpakSa kA ahaMkAra karanA, merI mAtA bar3e gharAne kI hai, dUsaroM kI mAtA kA to kucha ThikAnA nahIM hai| 2 kula mada - pitRpakSa kA abhimAna rakhanA, hamArA pitR pakSa uttama rAjavaMzI hai, dUsaroM kA kula to nIca hai| 3 balamada - 1. dekho abhidhAna rAjendra koSa ke pahile bhAga kA 181 pRSTha; 2 aura cauthe bhAga kA vIra zabdA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrI guNAnurAgakulakam apane ko jo sAmarthya yAne parAkrama milA hai usakI prazaMsA kare aura dUsaroM ko ghAsaphUsa ke samAna smjhe| 4 rUpamada - sarvAGga sundara suramya rUpa pAkara manameM samajhe ki mere samAna saMsAra meM rUpasaubhAgya dUsare kisI ko nahIM milA hai| 5 jJAnamada - aneka prakAra kI vidyAoM ko sIkha kara, yA SaTdarzanoM ke siddhAntoM kA pAragAmI hokara mana meM vicAre ki - merA parAjaya kauna kara sakatA hai, maiMne saba paMDita .. samUhoM kA mada utAra diyA hai, mere sAmane saba loga bevakUpha (mUrkha) hai)| 6 lAbhamada - mere samAna bhAgyazAlI koI bhI nahIM hai, maiM khoTA. bhI kArya uThAtA hU~ to usameM lAbha hI milatA hai| 7 tapamad - saMsAra meM merI kI huI tapasyA ke samAna dUsarA koI nahIM kara sakatA, maiM mahAtapasvI hU~, dekho! tapasyA kI uttamatA se loga mujhe khUba bA~date, aura pUjate haiN| aisA dUsaroM ko koI nahIM mAnatA isalie maiM hI mahAtapodhana huuN| 8 aizvaryamada - ThakurAI va saMpatti yA kisI ohade para ArUr3ha hokara ghamaMDI bana jAnA, aura dUsare kisI kI AjJA nahIM mAnanA, gaddI kA gadha hA banA rahanA, dUsaroM kI aura apane pUjya logoM kI prazaMsA nahIM sahana karanA, dUsaroM ko apanA sevaka samajhanA, aura saba kahIM apanI hI prazaMsA kI cAhanA rkhnaa| . ye AThoM mada AThoM bAtoM kI prApti meM sahAyabhUta haiM, yathA - jAtimada se nIca jAti, kula mada se adhamakula, balamada se nirbalatA, ' rUpamada se kurUpI avasthA, jJAnamada se atyanta ajJAnatA (mUrkhatA); lAbhamada se daridratA, tapamada se avirati dazA, aizvaryamada se nirdhanatA aura saba kA sevakapanA prApta hotA hai, ataeva sajjanoM ko kisI bAta kA mada nahIM karanA caahie| saMsAra meM aisI koI bAta nahIM hai, . jisakA mada kiyA jaae| logoM kI bhArI bhUla hai ki thor3I sI
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 zrI guNAnurAgakulakam yogyatA pAkara ahaMkAra ke vazIbhUta ho jAte haiN| parantu yaha nahIM socate ki - savaiyA 31 sA - keI kei bera bhaye bhUpara pracaNDa - bhUpa, bar3e-bar3e bhUpana ke deza chIna lIne haiN| keI keI bera bhaye surabhonavAsI deva, keI kei bera nivAsa naraka kIne haiN| keI kei bera bhaye kITa malamUta mAhIM, aisI gati nIca bIca sukha mAna bhIne haiM. kaur3I ke anaMta bhAga Apana vikAya cuke, garva kahA kare mUDha! dekha dRga dIne haiM // 1 // .: bhAvArtha - ananta duHkhadAvAnalasantapta isa saMsAra meM kaI bAra ye sakarmI prANIgaNa prabhAvazAlI rAjA ho cuke haiM aura aneka samaya rAjAoM ke deza chInakara cakravartI rAjA bana cuke haiM tathA kaI bAra cAroM nikAya ke uttama, madhyama aura kaniSTha devoM meM upaja cuke haiM, evaM kaI bAra naraka gati meM paidA hokara asahya duHkha sahana kara cuke haiN| isI prakAra kaI bAra malamUtra kardama Adi ke madhya meM kITa yoni meM utpanna ho cuke haiM, kaI bAra ati nindanIya gatiyoM meM nivAsa kara nAnA duHkhoM kA anubhava hone para bhI sukha mAnakara raha cuke haiM, aura kaI bAra caurAsI lakSa jIvayonIrUpa cauvaTA ke bIca meM kaur3I ke ananta veM bhAga meM bika cuke haiN| isalie he mahAnubhAvoM! jarA dRSTi dekara vicAro ki aba mada kisa para kiyA jAve, kyoMki haraeka prANI kI pUrvAvasthA to isa prakAra kI ho cukI hai to aisI dazA meM garva karanA nitAntaM ayukta hai aura tInoM kAla meM isase phAyadA na huA aura na hI hogaa| dekho saMsAra meM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zrI guNAnurAgakulakam kisI.kA mAna nahIM rahA, rAjA rAvaNa ne abhimAna se 'rAmacandra' jaise nyAyaniSTa mahAtmA ke sAtha vaira virodha bar3hAkara laMkA kA jayazAlI rAjya kho diyA aura Akhira marakara naraka kuNDa meM par3A tathA duHkhI huA, mahAtmA 'bAhubalI' muni mudrA dhAraNa kara eka varSa paryanta kAryotsarga dhyAna meM khar3e rahe, parantu abhimAna ke sababa se unheM kevala jJAna utpanna nahIM huA, kintu jaba bhagavAna zrI RSabhadevasvAmIjI kI bhejI huI 'brAhmI' aura 'sundarI' ne Akara kahA ki 'he . baMdava ! gaja Upara se nIce utaro, gajArUr3ha puruSoM ko kevala jJAna nahIM hotA' .. isa prakAra uttamottama prabhAvazAlI subhASita vacanoM ko sunakara zAntipUrvaka . vicAra karane se 'bAhubalI' ne apane gaMbhIra bhUla ko svIkAra kara liyA aura . vicAra kiyA ki vAstava meM ye mahAsatiyA~ ThIka kahatI haiN| maiM mAnarUpI hAthI ke Upara car3hA huA hU~, isI se aba taka mujhe kevala jJAta nahIM huA to aba. mujhako ucita hai ki isa mAnagaja se utara kara alaga ho jaanaa| aisA vicAra ke mithyAbhimAna kA tyAga kiyA, phira kyA thA tAtkAlika kaivalya jJAna utpanna ho gyaa| pAThaka! jo abhimAna dazA ko chor3akara vinaya guNa kA sevana karatA hai vaha cAhe cakravartI ho yA bhikhArI, saba. sAdhubhAva meM eka samAna hai| isa viSaya meM yadi cakravartI yaha soce ki maiM to pahale bhI mahA buddhimAna thA, aura aba bhI saba kA pujanIya hU~ to yaha abhimAna karanA vyartha hai| kyoMki yaha AtmA saMsAra meM sabhI padaviyoM kA anubhava aneka bAra kara cukA hai| isalie saMsAra meM dhikkAra ke lAyaka eka bhI prANI nahIM hai, jo loga ahaGkAra meM nimagna rahate haiM ve apane pUrvabhavoM kA.manana nahIM karate, nahIM to unheM abhimAna karane kI AvazyakatA hI na pdd'e| ___ zAstrakAroM ne mAna kI mahIdhara ke sAtha tulanA kI hai| parvata meM jisa prakAra U~ce U~ce zikhara hote haiM ve Ar3e A jAne se durladhya
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 105 ho jAte haiM, usI prakAra mAna mahIdhara ke bhI aSTamada rUpa ATha U~ce U~ce zikhara haiM ve manuSyoM ke nija guNoM kA vikAsa nahIM hone dete, aura sadguNa kI prApti meM antarAyabhUta hote haiN| jisa prakAra hAthI madonmata hokara AlAnastambha ko aura saghana sA~kala ko chinna-bhinna karate dera nahIM karatA, usI prakAra abhimAnI manuSya bhI zamatArUpa AlAnastaMbha ko aura nirmala buddhi rUpa sA~kala ko tor3ate dera nahIM krtaa| mAnI puruSoM ke hRdaya meM sUbuddhi paidA nahIM hotI, kyoMki abhimAna ke prabhAva se jJAnacakSu AcchAdita rahate haiM, isase uccadazA kA sarvathA vinAza ho jAtA hai| jo mahAnubhAva ahaMkAra ke kAraNa sArI duniyA meM nahIM samAte ve bhI beMtabhara (alpatara) kamare meM samAte dera nahIM krte| ataeva jo satpuruSa mAna ko chor3akara vinaya guNa kA avalambana kareMge ve aneka sadguNoM aura anupama lIlA ke bhAjana bneNge| . . mAyA aura usakA tyAga - mAyA eka aisA nindanIya durguNa hai jo banI banAI bAta para pAnI phera detA hai, aura logoM meM avizvAsI banAkara lajjAspada banA detA hai| vastra tyAgakara janma paryanta nagna raho, kezaluJcana karate raho, .. jaTAdhArI bana jAo, bhUmi para yA lohe ke kIloM para zayana nitya karate raho, aneka prakAra ke vrata pratyAkhyAna karake zarIra kA zoSaNa kara DAlo, sakala zAstroM meM pAragAmI ho jAo, dhyAna meM sthita rahakara varSoM taka baiThe raho, maunamudrA dhAraNa kara lo, parantu jaba taka hRdayabhavana se kapaTarUpa dAvAnala naSTa nahIM huA taba taka pUrvokta eka bhI kriyA phaladAyaka nahIM ho sktiiN| kyoMki AcArya ho yA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 ___ zrI guNAnurAgakulakam upAdhyAya, yogI ho yA saMnyAsI, sAdhu ho yA gRhastha, kriyApAtra ho yA zithilAcArI, paMDita ho yA mUrkha, mAyA jAla to saba ke lie duHkhadAyaka aura muktimArga nirodhaka hI hai| __jinezvaroM ne yadyapi ekAntavidhi aura ekAntaniSedha kisI bAta kA nahIM nirUpaNa kiyA aura zarIra zakti pramANe dravya, kSetra, kAla, bhAva catuSTayI ke anusAra pravRtti karane kI AjJA dI hai| aura parSad meM baiTha kara upadeza diyA hai ki - "mAyA ko chor3o! jahA~ taka niSkapaTa bhAva nahIM rakhoge tahA~ taka bhalA nahIM ho skegaa| mallijinendra ne apane pUrvabhava meM kapaTa se tapa kiyA jisase unheM strIgotra bA~dhanA par3A, ataH kapaTa karanA bahuta burA hai" mAyA naraka kuMDa meM jAne ke lie sIr3hI ke samAna hai, svarga aura apavarga ke sukhoM ko jalAne ke lie dAvAnala hai, jJAnendu ko DhA~kane meM rAhu ke samAna hai aura sukRtavallI ko kATane ke lie kuThAra (kuhAr3I) hai| kuDilagaI kUramaI, sayAcaraNavajjio mliyo| mAyAvI naro bhuyagavya, diTThamatto vi bhyjnno|| bhAvArtha - mAyAvI puruSa vakragativAlA, krUra (dRSTa) buddhivAlA, sadAcaraNa se varjita arthAt uttama-AcAra se rahita, malina hRdayavAlA aura sarpa kI taraha dekhane mAtra se bhaya utpanna karane vAlA hotA hai| . __ mAyAvI loga Upara se prasannavadana aura madhura vacana bolane vAle hote haiM, kintu unake hRdaya meM pratikSaNa mAyA rUpa kataranI calA karatI hai| bhAdoM meM cIbhar3eM aura juAra ke chor3a dekhane meM atyanta sundara mAlUma hote haiM parantu jaba pazuoM (DhoroM) ke khAne meM A jAte haiM to unake zarIra meM 'mINA' roga paidA kara maraNa ke zaraNa banA DAlate haiN| usI prakAra mAyAvI puruSa bhI apanA UparI vyavahAra acchA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 zrI guNAnurAgakulakam batAkara logoM ko phaMde meM DAla dete haiM daMbhI loga guNI janoM kA kisI samaya kucha chidra pAkara usako vistAra kara unakA apavAda ur3Ane meM catura huA karate haiM, aura mAyAvI satya ke to zatru hI hote haiN| jaise bhojana ke sAtha khAI gaI makkhI khuda prANabhraSTa hokara khAne vAle ko bhI vAnta (vamana) karAe binA nahIM rahatI, isI taraha mAyAvI khuda dharmabhraSTa hokara dUsaroM ko bhI dharma se vemukha banA DAlate haiN| ataH guNasampatti kI cAhanA rakhane vAle mahAnubhAvoM ko mAyA (kapaTa) aura mAyAvI logoM kA samAgama sarvathA tyAga karanA caahie| . yadi kahA jAya ki - zAstrakAroM ne kAraNavazAt mAyAsthAna sevane kI AjJA kyoM dI hai, kyA kisI kAraNavaza mAyA karane meM doSa nahIM hai? ___ isakA uttara yaha hai ki dhArmika nindA miTAne ke lie zAstrAjJA se yathAvidhi jo mAyA sthAna ko sevana kiyA jAtA hai vaha mAyAsthAna hI nahIM hai| kyoMki usane apanA svArtha kucha bhI nahIM hai, kintu jaina zAsana kI rakSA hai, isase vaha amAyAvI bhAva hai| Atmaprabodha grantha ke tIsare prakAza meM likhA hai ki - .. yaH zAsanoDDAhanivAraNA''di- saddharmakAryAya samudyataH sn| . tanoti mAyAM niravadyacetAH, proktaH sa cA''rAdhaka eva sujJaiH // 1 // bhAvArtha - jo zAsana kI nindA nivAraNa Adi saddharma kArya ke vAste udyata huA puruSa niravadya (nirmala) pariNAma ke mAyAsthAna kA sevana karatA hai, vaha maharSiyoM ke dvArA ArAdhaka hI kahA gayA hai| . . isalie dharma kI apabhrAjanA (nindA) miTAne ke lie jo 'mAyA' hai, vaha mAyA nahIM samajhanA cAhie, kyoMki jahA~ jinendra kI AjJA hai vahA~ kiJcinmAtra bhI doSa saMbhavita nahIM hotaa| jo jinAjJA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrI guNAnurAgakulakam meM doSa samajhate haiM ve digmUr3ha aura bhavAbhinandI haiM, unakA bhalA nahIM huA aura na hogaa| isase kAraNa kI bAtoM ko dhUmamArga meM kabhI nahIM lenA cAhie, utsarga se to sakala zAstroM ne mAyAsthAna sevana karane kA niSedha hI kiyA hai| isase jo sguNI bananA ho, aura Atma nistAra karanA ho to mAyA kA sarvathA tyAga karo, kyoMki hara eka guNa kI prApti niSkapaTabhAva ke binA nahIM ho sktii| . lobha aura usakA tyAga - ajJAna rUpa viSavRkSa kA mUla, sukRtarUpa samudra ko zoSaNa karane meM agastya RSi ke samAna, krodhAnala ko pradIpta karane meM araNikASTha ke samAna, pratAparUpa sUrya ko DhA~kane meM meghasamAna, klezoM kA bhavana, vivekarUpa candramA kA grAsa karane meM rAhu ke samAna, ApattirUpa nadiyoM kA samudra, kIrtirUSa latA kA vinAza karane meM unmatta hasti ke samAna lobha hai| krodha se prIti kA, mAna se vinaya kA, mAyA se mitratA kA, aura lobha se prIti, vinaya, mitratA Adi saba saguNoM kA nAza hotA hai| saba darzanakAroM kA yahI mantavya hai ki lobha se lAbha kucha nahIM hai pratyuta hAni to avazya hI hotI hai| lobha kA yaha svabhAva hI hai ki jyoM-jyoM adhika lAbha huA karatA hai tyoM tyoM usakA vega adhikAdhika bar3hA karatA hai, aura usa lobha ke naze meM ApattiyA~ bhI saMpattirUpa jAna par3atI hai| lobhI manuSya kI icchA aparimita hotI hai jisakA anta brahmA bhI nahIM pA pktaa| saba samudroM meM svayaMbhuramaNa asaMkhyeya yojana pramANa kA ginA tAtA hai, usakA pAra manuSya kisI kAla meM nahIM pA sakatA, parantu kasI deva kI sahAya mila jAe to usakA bhI pAra karanA koI pArI bAta nahIM hai, lekina hajAroM devendroM kA sahAya prApta hone para
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 509 bhI lobhAmbudhi kA to pAra nahIM A sktaa| sarvajJa bhagavantoM ne sUtroM ke dvArA nirUpaNa kiyA hai ki - . suvaNNarUpyassa ya pavavyA bhave, siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| narassa luddhassa ta tehiM kiMci; icchA hu AgAsasamA annNtiyaa|| - bhAvArtha - eka lakSa bhojana pramANa sumerU parvata ke barAbara svarNamaya aura rUpyamaya asaMkhyAta parvata bhI prApta ho jAe to bhI lobhI ko usase lavaleza bhI tRpti nahIM ho sakatI; kyoMki icchA AkAza ke samAna ananta hai| jaise AkANA anta rahita hai, vaise icchA bhI anta rahita hai| jaise kisI manuSya ko 'sannipAta' ho jAtA hai taba vaha apane svabhAva ko bhUlakara aneka ceSTA karane lagatA hai| usI taraha lobhI manuSya bhI nAnA ceSTAoM ke cakra meM ghUmane laga jAtA hai, aura hiMsA, corI, jhUTha, vizvAsaghAta Adi kukarmoM se lobha kA khaDDA pUrA karane meM udyata banA rahatA hai, parantu tRSNA kI pUrti nahIM ho sktii| eka kavIzvara ne likhA hai ki - jo daza bIsa pacAsa bhaye, zata hota hajArana cAha cgegii| lAkha karoDa arba kharva bhaye, pRthvIpati honakI cAha thgegii|| svarga pAtAla ko rAja kiyo, tRSNA ati se ati lAya lgegii| 'sundara' eka santoSa binA, zaTha! teri to bhUkha kadI na bhagegI // 1 // tInoMhi loka meM ahAra kiyo, aru sarva samudra pIyo hai paanii| aura jaThe taTha tAkata bolata, kAr3hata A~kha DarAbata praanii| dA~ta dekhAvata jIbha halAvata, tAhite maiM toya DAkana jaanii| khAta bhaye kitaneI dina, he tRsanA! ajahU na aghAnI // 3 // 1 jahA~ tahA~; 2 aba bhI; 3 tRpta huii|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrI guNAnurAgakulakam lobhAmbudhi meM aneka rAjA, mahArAja, seTha, sAhUkAra, deva dAnava, indra Adi hAya hAya karate tanA cuke haiM kintu to bhI tRSNA DAkinI ko santoSa nahIM huaa| svarNamRga ke lobha se rAmacandrajI aneka duHkhoM ke pAtra bane the - isI para eka kavi ne kahA hai - "asambhavaM haimamRgasya janma, tathApi rAmo lulubhe mRgaay| prAyaH samApannavipattikAle, dhiyo'pi puMsAM malinI bhavanti // 1 // ". bhAvArtha - suvarNa kA mRga honA asaMbhava hai, yaha jAnate hue bhI rAmacandrajI mAyAmaya mRga ke lie lobhI hue| prAyaH karake jaba vipatti Ane / vAlI hotI hai taba lobhavaza manuSyoM kI buddhi bhI malina ho jAtI hai| striyoM ke lobha se rAvaNa aura dhavala seTha, dhana ke lobha se. mammaNa aura sAgara seTha, sAtaveM khaeDa ke lobha se 'brahmadatta' cakravartI Adi aneka mahAnubhAva saMsAra meM nAnA kadarthanAe~ dekha kara naraka kuNDa ke atithi bane haiN| ataH lobha karanA bahuta hI kharAba hai aura aneka durgaNoM kA sthAna tathA saMpattiyoM kA nAzaka hai| jaba taka santoSa mahAguNa kA avalambana nahIM liyA jAve taba taka lobhadAvAnala zAnta nahIM hotaa| saMsAra meM prANImAtra ko khAte, pIte, bhoga karate aura dhana ikaTThA karate ananta samaya bIta gayA haiM parantu usase hAla taka kiMcinmAtra tRpti nahIM huI aura na santoSa lAye binA tRpti ho skegii| kyoMki santoSa eka aisA sadguNa hai, jisake Age tRSNA kA vega bar3ha hI nahIM sakatA, kahA bhI hai ki - godhana gajadhana vAjiMdhana, aru ratna kI khaan| jaba Avata saMtoSa dhana, saba dhana dhUli smaan||
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 111 bhAvArtha - jagata meM gau, hAthI, ghor3A Adi aneka prakAra kA dhana vidyamAna hai aura ratnoM kI khAniyA~ bhI vidyamAna hai, parantu vaha saba dhana cintAjAla se AcchAdita hone se tRpti kA kAraNa nahIM hai, kintu lAbha ke anusAra uttarottara tRSNA kA varddhaka hai| isalie jaba hRdaya meM santoSa. mahAdhana saMgrahIta hotA hai taba bAhya saba dhana dhUla ke samAna jAna par3atA hai| ataeva lobhadazA ko samasta upAdhiyoM kA kAraNa samajhakara chor3anA hI atyuttama aura aneka sguNoM kA hetu hai / kAraNa yaha hai ki tRSNA kA udara to duSpUra hai usakA pUranA bahuta hI kaThina hai / uttarAdhyayana sUtra ke 8 veM adhyayana meM likhA hai ki - kasiNaMpi jo imaloyaM, paDipuNNaM dalejja ikkassa / teNA vi se na saMtUse ii duppUrae ime AyA // 16 // bhAvArtha - 'kapilamuni' vicAra karate haiM ki yadi kisI puruSa ko samasta manuSyaloka aura indraloka kA bhI sampUrNa rAjya diyA jAya, to bhI utane se vaha santoSa ko nahIM pAtA, isase tRSNA duSpUrya hai arthAt isakI pUrti ke lie saMtoSa ke sivAya dUsarA koI upAya nhiiN| isase santoSa guNa kA hI hara eka prANI ko avalambana karanA cAhie, kyoMki santoSa ke Age indra, candra, nAgendra aura cakravartI kI samRddhiyA~ bhI tuccha hai, santoSa meM jo sukha kA anubhava hotA hai . vaha indroM ko bhI prApta nahIM hotA, saMtoSI puruSa mAna pUjA kIrti Adi kI icchA nahIM rakhatA, aura sarvatra nispRhabhAva se dharmAnuSThAna karatA hai| jo loga santoSa nahIM rakhate, aura hamezA lobha ke paMje meM phaMse rahate haiM, ve 'niSpuNyaka' kI taraha mahAduHkhI hokara aura pazcAttApa karate hue sabake dAsa banate haiN|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrI guNAnurAgakulakam _ 'niSpuNyaka' ne dhana kI AzA se devaramaNa yakSarAja ke mandira meM baiThakara jaba maranA cAhA taba yakSarAja ne pratyakSa hokara kahA ki - are! tere bhAgya meM dhana nahIM hai, vyartha hI yahA~ para kyoM prANamukta hotA hai? niSpuNyaka ne javAba diyA ki yadi bhAgya meM hI dhana milanA hotA to Apake pAsa mujhe Ane kI kyA AvazyakatA thI? ataH mujhe dhana dIjie, nahIM to Apa hI ke Upara prANa tyAga kara duuNgaa| yakSa ne khinna hokara anta meM kahA ki - are mUrkha! yahA~ para nirantara prAtaH . samaya svarNamaya mayUra Akara nRtya karegA, aura eka eka svarNamaya pIMcha (pakSa) nitya DAlegA usako tUM le lenaa| aisA kahakara yakSa to adRzya ho gyaa| tadanantara niSpuNyaka, yakSa ke kathanAnusAra nityaH eka eka pA~kha lene lgaa| aise bahuta dina vyatIta hone para lobha kA ' pUra bar3hane se durbhAgyavaza niSpuNyaka socane lagA ki yahA~ kahA~ taka baiThA rahUM, kala mayUra Ave to pakar3a lU~ jisase merA daridra dUra ho jaave| aisA mAnasika vicAra karake jaba prAtaHkAla mayUra nAcane ko AyA ki jhaTa usako pakar3ane ke lie daur3A, itane meM vaha mayUra kAkarUpa hokara niSpuNyaka ke mastaka para caJcaprahAra dekara ur3a g2ayA, aura jo pAMkhe ikaTThI kI thIM ve saba kauA kI pAMkhe ho gaIM, jisase vaha niSpuNyaka atyanta duHkhI ho pazcAttApa kA pAtra banA aura logoM kI sevA cAkarI kara apanA nirvAha calAne lagA, tathA saMsAra kA bhAjana bnaa| isa kathA kA tAtparya yaha hai ki buddhimAnoM ko santoSarUpa mahAguNa ko dhAraNa karanA cAhie, aura lobhadazA ko chor3a denA cAhie, kyoMki santoSa aura zAnta guNa ke prabhAva se hI maunIndra aura yogirAja jaMgalavAsa kara, mana vacana aura kAyA kI capalatA
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 113 kA nirodha, tathA sAMsArika vAsanAoM kA prapaJca chor3akara ananta sukhAnubhava karate haiN| santoSa ke bala se hI sArA saMsAra vazIbhUta hotA hai| zarIrArogyatA kA asAdhAraNa auSadha, daridratA kA vairI, moharAja ke sainya ko cUrNa karane vAlA, kAmarUpI hastI kA prahArakAraka aura dveSarUpI unmatta hAthI ko bhakSaNa karane vAlA siMha ke samAna eka santoSa hI hai| ataeva jisako santoSa prApta huA hai usako tIna loka kA sAmrAjya hastagata samajhanA cAhie, jo bAta asantoSI ko saikar3oM upAya se siddha nahIM hotI, vaha santoSI ko binA parizrama hI siddha ho jAtI hai| isalie tIna prakAra kI 'eSaNAoM kI kaniSTha jAla se lapeTI huI lobhadazA ko ghora saMsAravarddhikA aura aneka kaSTadAyikA samajhakara sarvathA tyAga denA hI cAhie, aura santoSa guNa kA Azraya lekara aneka sadguNa aura ananta sukha hone kA sanmArga pakar3anA caahie| kaSAyoM kA tyAga avazya karanA cAhie - kaSAyoM ke prabhAva se hI yaha AtmA saMsAra meM paribhramaNa karatA calA AyA hai aura nAnAgatiyoM meM duHkha sahatA rahatA hai| saMsAra meM jo badha bandhana Adi duHkha dekhe jAte haiM, ve saba "loke meM vitatA'stu kIrttiramalA lokaiSaNetyucyate; sacchiSyAtmajasaMspRhA nigaditA putraiSaNA kovidaiH / vittaM meM vipulaM bhavediti hi tu khyAtA'sti vittaiSaNA, tA tA apahAya muktipathikaH sannayAsamAlambate " // 1 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 zrI guNAnurAgakulakam bhAvArtha - saMsAra meM merI kIrti phaile, arthAt saba jagaha merI pratiSThA bar3he, saba loga merI nirantara stuti karate raheM aura saba kAryoM meM merI saphalatA hove ityAdi AzA karane kA nAma 'laukeSaNA' hai| acche acche guNavAna kulavAna, rUpalAvaNyAdisampanna putra putrI va ziSya hoM ityAdi vicArane kA nAma 'putraiSaNA' hai 2. aura nAnA prakAra kI saMpattiyA~ mujhe prApta hoM, aura maiM dhana se saba jagaha prasiddha hoU~, ityAdi bAMchA rakhane kA nAma 'vittaiSaNA' hai| ina tIna eSaNAoM ko chor3a kara mumukSu loga saMnyAsa arthAt yogAbhyAsa kA avalambana lete haiN| kaSAyoM ke saMyoga se hI utpanna hote haiN| dekhie kaSAyoM ke Aveza meM hI manuSyAdi prANI yuddha karate haiM aura sama, viSama aura . bhayaMkara sthAnoM meM gamana karate haiM, tathA aneka sambandha jor3ate haiM, evaM rAjyAdi samRddhi kA saMgraha karate haiM aura paraspara eka dUsare ke sAtha : mAtsaryabhAva rakhate haiM, isI prakAra guNIjanoM kI nindA, dharma kI avahelanA aura asatyamArga kA AcaraNa karate haiM, tathA paraspara baira virodha bar3hAte hue paraspara eka dUsare ko binA kAraNa kalaGkita karate haiM, ityAdi aneka durguNa kaSAyoM ke saMyoga se AcaraNa karanA par3ate haiM, jisase kiyA huA dharmAnuSThAna bhI niSphala ho jAtA hai, aura tajjanya phaloM kA anubhava bhI vivaza hokara bhoganA par3atA hai| isI kAraNa se kaSAyasampanna manuSyoM kI pAlana kI huI saMyama kriyA bhI saphala nahIM hotI, kintu pratyuta usakA phala naSTa ho jAtA hai| likhA hai ki - jaM ajjiyaM caritaM, desUNAe a puvkoddiie| taM pi kasAyapamatto, hArei naro muhutteNaM // 1 // bhAvArtha - dezona pUrvakroDa varSa paryanta pAlana kie hue cAritraguNa ko manuSya kaSAyoM se pramatta hokara antarmuhUrta mAtra meM hAra jAtA hai|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 115 zAstrakAroM ne kaSAyoM ke bheda isa prakAra dikhAyeM haiM ki - 1. anantAnubandhI - krodha, mAna, mAyA aura lobh| 'anantAnubaMdhI' usako kahate haiM jisako udaya se samyaktvAdi saddharma kI prApti na hove aura jo kadAcita prathama samyaktva AyA ho to bhI vaha naSTa ho jaave| anantAnubandhI krodha-parvata kI rekhA samAna, mAna-patthara ke staMbha samAna, mAyA-kaThora bA~sa kI jar3a samAna, aura lobha kRmi ke raMga samAna hai| yaha kaSAya utkRSTa se jAvajjIva taka rahatA hai, isake udaya se deva, guru, dharma ke upara yathArtha zraddhA nahIM hone pAtI aura isa ke udaya se bAraMbAra cAra gati ke duHkha prApta hote haiN| 2. apratyAkhyAnI - krodha, mAna, mAyA aura lobh| 'apratyAkhyAnI' usako kahate haiM jisameM virati rUpa pariNAma nahIM ho aura samakita kI prAptI hone para bhI dezavirati kA udaya na ho| apratyAkhyAnI krodha pRthvI kI rekhA samAna, mAna asthistaMbha samAna, mAyA. meMDhakazrRMga samAna, aura lobha-nagara khAla (khAta) ke kIcar3a samAna hai| yaha kaSAya utkarSa se eka varSa paryanta rahatA hai, aura tiryaggati kA nibaMdhaka, evaM vratodaya kA rodhaka hai| 3. pratyAkhyAnI - krodha, mAna, mAyA aura lobh| 'pratyAkhyAnI' usako kahate haiM jisameM cAritra dharma kA nAza ho jAe : pratyAkhyAnI krodha reta kI rekhA samAna, mAna kASTha staMbha samAna, mAyA-gomUtra samAna aura lobha gAr3I ke khaMjana (kITA) samAna hai| isakI sthiti utkRSTa se cAra mahIne kI hai aura isase manuSya gati milatI hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrI guNAnurAgakulakam 4. saMjvalanIya - krodha, mAna, mAyA aura lobh| 'saMjvalanIya' usako kahate haiM jisameM parISaha aura upasarga A par3ane para jo sAdhuoM ko bhI audayikabhAva meM sthApana karatA hai aura jisase 'yathAkhyAta cAritra' udaya nahIM hone paataa| saMjvalanIya krodha - jalarekhA samAna, mAna - tRNazalAkA samAna, mAyA bA~sa kI chAla samAna, aura lobha haladIraMga samAna hai| isakA udaya utkarSa se. pandraha . dina taka rahatA hai, aura isase prAyaH devagati milatI hai| __paranindA, parastrIgamana, paradhanaharaNa Adi kAraNoM se krodha kA udaya, dUsaroM ko ghAsaphUsa samAna tuccha samajhane se mAna kA udaya, apanI pUjA, satkAra yogyatA kI cAhanA rakhane se mAyA kA udaya, aura indriya ko apane vaza meM na karane se lobha kA udaya hotA hai| isI sababa se darzanasaMsthApaka maharSiyoM ne kAma, krodha, lobha, moha, mada aura harSa, ina che antaraGga zatruoM ko jItane ke lie bar3e jorazora se upadeza diyA hai, kyoMki ye hI zatru pratyeka sanmArga se ghAtaka hai| jo strI apanI vivAhitA nahIM hai aura na apane svAdhIna hai, athavA jisakA eka deza se yA sarvadeza se tyAga kara diyA hai, usake sAtha viSaya sevana athavA viSaya sevana kI icchA karane ko 'kAma' kahate haiN| apane aura dUsaroM ke citta ko paritApa upajAne vAle hetu ko 'krodha' kahate haiN| kharca karane yogya susthAna meM dhana kharca nahIM karanA, maryAdA se adhika icchA kA phailAnA, dhana strI kuTumba ke Upara atyanta Asakta rahanA aura AThoM prahara yaha merA yaha merA karate rahane ko 'lobha' kahate haiN| haThavAda, asadAgraha aura kuyuktimaya - ajJAnadazA meM par3akara aura mithyAbhimAna meM nimagna ho satya bAta ko . bhI svIkAra nahIM karane ko 'moha' kahate haiN| jAti, kula, bala, rUpa,
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 117 aizvarya Adi ke abhimAna se dUsaroM ko tuccha samajhane ko 'mada' kahate haiN| dUsaroM ko duHkhI dekhakara aura dyUta, krIr3A, mRgayA (zikAra) Adi kukAryoM meM Anandita hone ko 'harSa' kahate haiN| ____kAma se brahmacarya kA, krodha se kSamA mahAguNa kA, lobha se santoSa kA, moha se viveka kA, aura harSa se nItimArga kA vinAza hotA haiN| ataeva guNavAn banane kA mukhya upAya yahI hai ki sarva prakAra se akaSAyI bhAva ko dhAraNa kara niravadya kriyAnuSThA na krnaa| Atmaprabodha grantha ke tIsare prakAza meM likhA hai ki - tattamiNaM sAramiNaM, duvAlasaMgIeN esa bhaavtyo| jaM bhavabhamaNasahAyA, ime kasAyA caijjati // 1 // . bhAvArtha. - samasta dvAdazAGga vANI kA tAtparya yahI hai, saba dharmoM kA tattva bhI yahI hai aura nirmala saMjamaparipAlana kA sAra bhI yahI hai kI - saMsAra paryaTana meM sahAyatA dene vAle krodhAdi kaSAyoM kA hara prakAra se tyAga karanA caahie| . . isalie zAnti mahAguNa ko dhAraNa karane meM sadA udyata rahanA, kyoMki zAntasvabhAva se krodha kA, vinaya bhAva se mAna kA, saralatA se. mAyA kA, aura santoSa mahAguNa se lobha kA nAza hotA hai| granthakAroM kA yahA~ taka mantavya hai ki - eka eka kaSAya kA jaya karane se kramazaH saba kA jaya hotA calA jAtA hai aura anta meM akaSAyitva bhAva se saMsAra kA anta ho jAtA hai| . zrI AcArAGgasUtra ke tIsare adhyayana ke 4 cauthe uddeze meM likhA hai ki - - je kohadaMsI se mANadaMsI, je mANadaMsI se mAyadaMsI, je mAyadaMsI se lobhadaMsI, je lobhadaMsI se pejjadaMsI, je pejjadaMsI se
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrI guNAnurAgakulakam dosadaMsI, jo dosadaMsI so mohadaMsI, jo mohadaMsI se gabmadaMsI, je gabbhadaMsI se jammadaMsI, je jammadaMsI se mAradaMsI, je mAradaMsI se NirayadaMsI, je NirayadaMsI se tiriyadaMsI, je tiriyadaMsI se dukkhdNsii| bhAvArtha - jo krodha chor3atA hai vaha mAna ko chor3atA hai, jo mAna ko chor3atA hai vaha mAyA ko chor3atA hai, jo mAyA ko chor3atA hai vaha lobha ko chor3atA hai, jo lobha ko chor3atA hai vaha prema (rAga) ko chor3atA hai, jo prema ko chor3atA hai vaha dveSa ko chor3atA hai, jo dveSa ko chor3atA hai vaha moha ko chor3atA hai, jo moha ko chor3atA hai, vaha garbhavAsa se mukta hotA hai, jo garbha se mukta hotA hai, vaha janma se mukta hotA hai, jo janma se mukta hotA hai vaMha maraNa se mukta hotA hai, jo maraNa se mukta hotA hai vaha naraka gati se mukta hotA hai, jo naraka gati se mukta hotA hai vaha tiryaJjagati se mukta hotA hai, aura jo tiryaJcagati se mukta hotA hai vaha saba duHkhoM se mukta hotA hai| sUtrakAra kA yaha kathana sarvamAnya hetugamya aura prazaMsanIya hai| jisane krodha ko jIta liyA hai aura zAntatA dhAraNa kara lI hai unake dUsare durguNa kramazaH Apa hI naSTa ho jAte haiM, phira una kI AtmA karmamala rahita ho ananta sukha vilAsI bana jAtI hai| isIlie - se mehAvI abhinivaDejjA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lohaM ca pejjaM ca dosaM ca mohaM ca gabbhaM ca jammaM ca maraNaM ca tiriyaM ca dukkhaM ca; eyaM pAsagassa daMsaNaM uvarayasatthassa pliyNtkaarss| . bhAvArtha - isa prakAra buddhizAlI mahAnubhAvoM ko aneka sadguNoM ke ghAtaka krodha, mAna, mAyA, lobha, prema, dveSa, moha Adi doSoM ko dUra kara garbha, janma, maraNa, naraka aura tiryaJcagati Adi ke duHkhoM se bacanA cAhie; yaha tattvadarzI zastratyAgI saMsArAntakartA bhagavAn mahAvIra svAmI kA sarvamAnya darzana rUpa upadeza hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam mahAnubhAvoM! kaSAyoM kI prabalatA se zarIra durbala ho jAtA hai, tathA aneka duHkha aura kheda dekhanA par3ate haiM, evaM dUsaroM ke adhikAra chIna lene kA pApa sira para lenA par3atA hai aura apamAna nirlajjatA, badha, hatyA, niSTharatA, vaira, virodha Adi doSoM kA udbhava hotA hai| jisase mana meM eka prakAra kI vedanA banI rahatI hai aura adhyAtmajJAna to naSTa bhraSTa hI ho jAtA hai| isase buddhimAnoM ko ucita hai ki nityAnanda aura akSaya sthAna ko prApta karane ke lie jJAna dIpaka se kaSAyarUpa aMdhakAra ko dUra kareM, nicabhAva aura durguNoM ko chor3akara uttama bhAva aura sadguNa apane hRdaya meM sthApana kareM, svArtha ko tyAga karake paropakAra karane meM sadA udyata raheM aura kaSAyoM kA jaya karake sadA''nandI zAntaguNa meM lIna hoM, kyoMki naraka aura tiryacaggati kA rodhaka aura sarvaduHkhavinAzaka zAnti mahAguNa hI hai, isake prabhAva se aneka. aparimita sukha lIlA prApta hotI hai aura manuSya saMsAra meM paripUrNa yogyatA prApta kara sabakA pUjya bana jAtA hai| .. zAntasvabhAva se 'prasannacandra' rAjarSI aSTakarma khapAkara mokSasukha ko prApta hue| 'damasAra' muni isI zAntabhAvanA ke bala se kevala jJAna ke adhikArI bane haiM, aura zAntasvabhAva se hI 'accaMkArIbhaTTA' indrAdikoM kI bhI prazaMsanIya huI aura svargasukha vilAsinI banI hai| zAntarasa meM lavalIna hokara 'caNDarudrAcArya' aneka bhavasaMcita pApakarmoM kA kSaya kara kevalazrI aura muktiramaNI ke svAmI bane haiN| ., kSamA, sadvicAra, sadAcAra Adi ke sevana karane se kaSAyAgni zAnta hotI hai, aura paranindA, IrSA, kutsita vyavahAra,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrI guNAnurAgakulakam mamatva, apanI prazaMsA va dUsaroM kA apamAna, parastrIgamana, paradhanaharaNa aura vAcAlatA Adi doSoM ke AcaraNa karane se kaSAyAgni bar3hatI hai| isalie buddhimAna puruSoM ko parama zAntaguNa dhAraNa kara kaSAyAgni ko upazAnta karane meM hI sadA prayatnazIla bananA aura paramAtmA vIra prabhu ke sadupadezoM ko AcaraNa kara sadguNa saMgRhIta karanA caahie| ___saMsAra meM gurutva kI cAhanA ho to paradoSoM kA dekhanA sarvathA chor3a do jai icchaha guruattaM, tihuaNamajhammi appnnoniymaa| tA savvapayatteNaM, paradosavivajjaNaM kuNaha // 12 // "yadIcchatha gurukatvaM, tribhuvanamadhye Atmano niymaat| tarhi sarvaprayatnena, paradoSavivarjana kurutha // 12 // " zabdArtha - (jai) jo tuma loga (tihuaNamajhammi) tInoM bhuvana ke madhya meM (appaNo) apanA (guruattaM) bar3appana (icchaha) cAhate ho (tA) to (niyamA) nizcaya se (savvapayatteNaM) sarvaprayatna se (paradosavivajjaNaM) paradoSoM kA varjana (kuNaha) kro| bhAvArtha - bhavyo! yadi tumheM saMsAra meM bar3appana kI icchA ho aura saba meM agragaNya banane kI icchA hoM to dUsaroM ke doSa nikAlanA chor3a do, to sabameM tumhIM ko mukhyapada prApta hogA aura saguNI bnoge| vivecana - hara eka mahAnubhAvoM ko yaha icchA avazya uThatI rahatI hai ki hamArA mahatva bar3he, hamArA svAmitva bar3he, hamArA sammAna (satkAra) hotA rahe aura sarvatra hamArI yazaH kIrti phailatI rhe| isI AzA se saMsAra meM saba koI duHsAdhya kAryoM ko bhI aneka duHkha saha karake pAra lagAkara uccatama upAdhi ko sampAdana karate haiN| cAhe
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 121 sAdhu ho, cAhe gRhastha ho, sabakI prabala icchA vaDappanarUpI jaMjIra se jakar3I huI rahatI hai| bahuta se manuSya to usI icchA kA sadupayoga kara zubha phala upArjana karate haiM aura bahuta se usakA durupayoga kara azubha phala prApta karate haiN| koI koI to saba se U~cI sIr3hI para car3hakara bhI usa mahottama icchArUpa bala kA, mada, mAtsarya aura gaccha mamatva Adi doSoM meM nimagna ho durupayoga kara zubha phala ke sthAna meM azubha phala saMgraha karate haiN| kyoMki - ajJAnadazA niyama se kAryotsAha aura zubha icchArUpa bala ko samUla ucchedana kara DAlatI hai, aura vaira virodha bar3hAkara mahAupadrava khar3A kara detI hai| mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga Adi ajJAna dazA se hI prANI-mAtra isa duHkhamaya saMsAracakra meM par3akara aneka vAra gotA khA cuke haiM aura caurAsI lAka yoni meM vivaza hokara janma le duHkha bhoga cuke haiN| ajJAnadazA se durAcAra kI vRddhi, asatyamArgoM kA poSana, mAtsaryAdi durguNoM kI utpatti, dhArmika rahasya samajhane kA antarAya aura kubuddhi * paidA hotI hai| mithyAbhimAna se apanI prazaMsA aura dUsaroM kI nindA karanA, dhArmika aura jAtivirodha bar3hAnA, bhagavAna ke vacanoM ke viruddha bhASaNa karanA, guNIjanoM ke sAtha mAtsarya rakhanA, sAdhujanoM kA apamAna karanA aura asatpakSoM kA AcaraNa karanA, yaha . ajJAnadazA kI hI lIlA hai| ajJAna aura jJAna - ajJAnI manuSya ko hitakAraka aura ahitakAraka mArga kA jJAna nahIM hotA aura use jitanI uttama zikSAeM dI jAveM ve saba ahitakAraka mAlUma hotI haiN| vidvAnoM kA kathana hai ki aMdhakAra
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrI guNAnurAgakulakam aura mUrkhatA ye donoM barAbara haiN| kyoMki - mUrkhatA meM nimagna manuSya sthUla padArthoM ko bhI samajhane meM asamartha hotA hai, isI taraha aMdhakAra sthita manuSya samIpavartI vastuoM ko bhI nahIM dekha sktaa| yahA~ taka ki apane avayavoM ko bhI yathArtharUpa se nahIM dekhtaa| isI kAraNa se aMdhakAra aura mUrkhatA (ajJAna) ina donoM kA paraspara tulanA meM prAyaH ghaniSTha saMbaMdha mAlUma par3atA hai| jaise - bhUta, preta, yakSa, rAkSasa, sarpa Adi bhayAnaka prANiyoM kA prakAza meM alpa bhaya bhI utpanna nahIM hotA, parantu andhakAra meM unakA dekhanA to alaga rahA, kintu smaraNa bhI mahAbhayaGgara mAlUma par3atA hai, isI prakAra ajJAniyoM ko kaSAya, mAtsarya, asat zraddhA, Adi pizAcoM kA bhaya hamezA banA rahatA hai, kyoMki ajJAniyoM kA citta sat asat, dharma, adharma Adi padArthoM ke vicAra meM digmUr3ha banA rahatA hai aura jagaha jagaha aneka kaSTa uThAne para bhI sukha kA anubhava nahIM kara sktaa| kAstakAra (kisAna) loga ajJAna dazA se vittopArjana karane ke lie khetI bAr3I karake aneka anartha janya pApakarma bA~dhate haiM, rAta dina parizrama uThAyA karate haiM, grISmakAla kA ghAma aura zItakAla kI ThaMDI bhI nahIM ginate parantu sivAya kharca nikAlane ke dUsarA kucha bhI lAbha prApta nahIM kara sakate aura sAhUkAra loga kiMcita bhI parizrama na uThA kara gAdI takiyA lagAkara dukAna para baiThe baiThe hI hajAroM rupaye kamA lete haiM aura usako dAna, puNya, paropakAra Adi meM vyaya kara manuSya janma ko saphala karate haiN| ina donoM meM kevala jJAna aura ajJAna kA hI bheda hai, ajJAniyoM kI jagaha-jagaha para durdazA aura upahAsa tathA tiraskAra hotA hai| isalie guNa aura durgaNa ko pahacAnane ke nimitta sadjJAna. prApta karane kI pUrI AvazyakatA hai, kyoMki jJAna ke binA sArA'sAra
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 123 kI parIkSA nahIM ho sktii| kartavya kyA hai? akartavya kyA hai? satya kyA hai?, asatya kyA hai?, jIva kyA hai?, karma kyA hai? ityAdi bAtoM kA nirNaya jJAna ke binA nahIM ho sakatA, aura svadharma tathA paradharma kA svarUpa bhI nahIM mAlUma nahIM ho sakatA, ataH jJAna saMpAdana avazya karanA caahie| likhA bhI hai ki - bhavaviTapisa mUlonmUlane mattadantI, jaDimatimiranAze padhinIprANanAthaH / nayanamaparametad vizvatattvaprakAze, . . karaNahariNabandhe vAgurA jJAnameva // 1 // . bhAvArtha - bhavarUpa vRkSa ko samUla ukhAr3ane meM madonmatta hastIsamAna, mUrkhatArUpa andhakAra ko nAza karane meM sUrya ke sadRza, samasta jagata ke tattvoM ko prakAza karane meM tIsare netra ke tulya aura indriyarUpa hariNoM ko vaza karane meM pAza jAla kI tulanA rakhane vAlA eka jJAna hI hai| . ajJAnI, parApavAda, mada, mAtsaryAdi doSoM meM par3akara adhamatA ko prApta karatA hai, aura jJAnI sadmArga kA upadeza dekara aura rAga dveSAdi doSoM ko haTAkara uttamatA ko prApta karatA hai| sAMsArika aura dhArmika yojanAoM meM vidvAna puruSa jitanA mahatva aura yaza prApta karatA hai utanA mUrkha hajAroM rupayA kharca karake bhI prApta nahIM kara sktaa| isI se maharSiyoM ne sadjJAna ko prApta karane kI paramAvazyakatA batalAI hai| - jJAna binA jIvAdi padArthoM kA svarUpa sAmAnya tathA vizeSa rUpa se nahIM jAnA jA sakatA, aura jIvAdi svarUpa jAne binA dayAdharma kA pAlana bhale prakAra nahIM ho sktaa| 'zrIdazavaikAlisUtra' meM zrI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrI guNAnurAgakulakam zayyaM bhavasUrijI mahArAja ne likhA hai ki- 'paDhamaM nANaM tao dayA' prathama jIvAdi padArthoM kA jJAna karo, kyoMki paripUrNa jJAna hue binA yathArtha dayAdAnAdi dharma (vyavahAra) nahIM sadha sktaa| jitanA jJAna hogA utanI hI zuddha dharma meM pravRtti adhika hogii| jJAna ke binA upadezAdi kA denA aura tapasyAdi karanA sArthaka nahIM hai / sUtrakAroM ne to yahA~ taka likhA hai ki vastutatva ko jAne binA aura vacanavibhaktikuzala hue binA jitanA dharmopadeza denA hai vaha asatya mizrita hone se bhavabhramaNa kA hI hetu hai, isase jJAnasahita dharmopadezAdi denA aura kriyAnuSThAna karanA saphala aura ananta sukhadAyaka hai| - bahuta se ajJa jIva kriyADambara para hI raMjita ho samajhate haiM ki basa dayA pAlanA, tapasyA vagairaha karanA, yahI mokSamArga hai / parantu zAntasvabhAva se vicAra karanA cAhie ki akelI kriyA usakA yathArtha svarUpa jAne binA ucita phaladAyaka nahIM ho sktii| jaise - zilpakalA ko jAne binA gRha, mandira Adi banAnA, citrakalA ko sIkhe binA citrAdi kA banAnA aura vyApArAdibhAvanipuNa hue binA vyApAra vagairaha kA karanA zobhAjanaka aura phaladAyaka nahIM hotaa| jo jisa kalA meM nipuNatA rakhatA hogA vahI usakA phala prApta kara sakatA hai, dUsarA nhiiN| usI taraha dhArmika kriyAoM meM zobhA aura uttama phala ko hI vahI pA sakatA hai jo una kriyAoM ke yathArtha uddezyoM ko samajhatA hai| isase sabhI anuSTAna jJAnapUrvaka hI mahAphala dene vAle haiN| bahuzruta haribhadrasUrijI mahArAja ne likhA hai ki - kriyAhInasya yUjJAnaM, jJAnahInasya yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva // 1 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAMnurAgakulakam 125 __ bhAvArtha - kriyAhIna jo jJAna aura jJAnahIna jo kriyA, ina donoM ke paraspara sUrya aura khadyota (pataMgiyA) jitanA antara jAnanA caahie| jJAna to sUrya ke samAna hai, aura kriyA khadyota ke samAna hai| kriyA deza se ArAdhaka, aura jJAna sarvArAdhaka hai| jJAnarahita kriyA karane vAlA deza se ArAdhaka hai, aisA 'bhagavatisUtra' meM kahA hai| - jJAnasahita kriyA aura kriyAsaMyuta jJAna yahI Atmazuddhi hone kA aura tattvajJa banane kA mukhya kAraNa hai| isa prakAra jJAna aura kriyA ke sevana se antaraGga zatruoM kA abhAva hokara mahottama pada prApta hotA hai aura mahottama zAntaguNa pragaTa hokara sarvamatAvalambiyoM ke Upara samabhAva hotA hai| jJAna sampAdana aura kriyA karane kA prayojana kevala itanA hI hai ki apanI AtmA kaSAya zatruoM se mukta ho saba ke sAtha maitrIbhAva rakkhe, kintu kisI ke doSoM para na taake| kriyA kA, yA vyAkhyAna Adi kA bAhyADambara dikhAne mAtra se hI sattatva kI prApti nahIM ho sakatI, jaba taka upazama bhAva nahIM huA taba taka saba DhoMgamAtra hai aura jahA~ DhoMga hai vahA~ muktimArga nahIM hai| ataeva pratyeka dharmAnuSThAnoM ko saphala karane ke lie prathama jJAna saMpAdana tadantara kriyA (zAnta guNa) meM lavalIna honA caahie| yahA~ para jJAna aura ajJAna kA itanA svarUpa dikhAne kA hetu yahI hai ki ..loga ajJAnajanya doSoM ko jJAna se samajha kara, paradoSa pradarzana aura nindA karane kA lAbhA' lAbha jAnakara, mahatva prApta karane ke lie anItimaya doSoM kA sarvathA tyAga kareM aura jinendra bhagavAn kI uttama zikSAoM kA AcaraNa kreN| ___ vartamAna jaina jAti meM avanati dazA hone kA mukhya kAraNa yahI hai ki usameM sUjJAna aura uttama zikSaNa kA abhAva hai, aura kahIM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrI guNAnurAgakulakam kisI meM kucha jJAna pAyA bhI jAtA hai to vaha mAtsarya se acchAdita hone se usakA prabhAva nahIM bddh'taa| kyoMki jaina zAstrAnusAra sUjJAna vahI hai jisase vaira virodha kA sarvathA nAza hokara maitrI bhAvanA dina dUnI bar3hatI jaae| yadi jJAna prApta hone para bhI asabhya AdateM na miTIM to vaha jJAna nahIM kintu ajJAna hI hai| uttama jJAna ke udaya se uttama uttama sguNa pragaTa hote haiN| kahA bhI hai ki - .. jJAna udaya jinake ghaTa andara, jyoti jagI mati hota na mailii| bAhira dRSTi miTI tina ke hiya, AtamadhyAna kalA vidhi phailii|| je jar3a cetana bhinna lakhe, suviveka lie parakhe guNa thailii| te jaga meM paramAratha jAni, . . gahe ruci mAni adhyAtama zailI // 1 // bhAvArtha - jinake hRdaya meM asalI jJAna kA udaya hotA hai unake hRdayabhavana meM parApavAda, paradoSanirIkSaNa Adi doSoM se pariveSTita - malina mati kA nAza ho kara subuddhi aura divyajJAnajyoti kA prakAza hotA hai, bAhyadRSTi miTakara sarva doSa vinAzikA - adhyAtmakalA kI vidhi vistRta hotI hai, jJAnodaya se manuSya jar3a aura cetana kI bhinnatA dikhAne vAle sadviveka ko prApta karajJAna darzana cAritrAdi sguNoM kI thailI parIkSApUrvaka grahaNa karate haiM saMsAra meM paramArtha (tattva) vastu ko jAnakara zuddha ruci se adhyAtma zailI ko prApta karate haiN| isalie mahAnubhAvo!
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam "paradosaM nirAkiccA, na virujjhejja keNa vi 'maNasA vayasA ceva, kAyasA ceva aMtaso // " 127 bhAvAtha mana, vacana aura kAyA se paradoSoM ko alaga kara kisI paradoSa bolane aura virodhabhAva rakhane ke sAtha vaira virodha na kro| kyoMki se anta meM durgati kA bhAjana bananA par3atA hai| ata evaM mana se kisI kI burAI na karo, vacana se kisI kI nindA, yA doSAropa na karo aura kAyA se sarvatra zAMtibhAva phailAne kI koziza karo, parantu jisase kaSAyAgni bar3he, vaisI pravRtti na kro| paradoSa nikAlatA huA koI bhI uccadazA ko prApta nahIM huA kintu adhamadazA ke pAtra to karor3oM hue haiN| jo saba ke sAtha maitrI bhAva rakhate haiM, yathAzakti paropakAra karate haiM aura svapna meM bhI paradoSoM para dRSTi nahIM DAlate ve sabake pUjya hokara mahottama pada vilAsI banate haiN| granthakAra puruSoM ke bheda dikhAkara unakI nindA karane kA niSedha karate haiM - cahA pasaMsiNijjA, purisA savyuttamuttamA loe / uttama uttama uttama, majjhimabhAvA va savvesiM // 13 // je ahama ahama - ahamA, gurukammA dhammavajjiyA purisA te'vi ya na niMdaNijjA, kiMtu tesu dayA kAyavvA // 14 // caturddhA prazaMsanIyAH, puruSAH sarvottamottamA loke / uttamottamatA uttamA, madhyamabhAvazca sarveSAm //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ye adhamA adhamAdhamA, gurukarmANo dharmavarjitAH puruSAH // te'pi ca na nindanIyAH, kintu dayA teSu karttavyA // 14 // zabdArtha - (loe) saMsAra meM (savvuttamuttamA) sarvottamottama (uttama - uttama) uttamottama 2, (uttama), uttama 3, (ya) aura (majjhimabhAvA) madhyamabhAva 4, (savvesiM) saba puruSoM ke (cauhA ) cAra prakAra ke hote haiM / (purisA) cAroM bheda vAle puruSa (pasaMsaNijjA) prazaMsA karane yogya haiN| (kha) aura (je) jo (ahama) adhama 1, aura (ahama ahamA) adhamAdhama 2, (gurukammA) bahula karmI, (dhammavajjiyA) dharmamArga se rahita ye do prakAra ke (purisA) puruSa haiM, (te'vi ) ve bhI ( niMdaNijA) nindA karane yogya (na) nahIM haiM (kiMtu ) to kyA ? (tesu) una para bhI (dayA) dayAlu pariNAma (kAyavvAM) rakhanA caahie| bhAvArtha - prathama ke cAra bheda vAloM kI prazaMsA karanA aura dUsare do bhedavAloM kI prazaMsA na karate bane to unakI nindA to avazya chor3a denA caahie| - zrI guNAnurAgakulakam vivecana - saMsAra meM apane zubhAzubha karma ke saMyoga se prANImAtra ko uttama, madhyama aura adhama dazA prApta hotI hai aura usI ke anusAra unakI manaH pariNati zuddhA'zuddha huA karatI hai| jo loga parinindA, paradoSAropa, parasamRddhi meM AmarSa, kapaTa, nirdaya pariNAma aura abhimAna Adi doSoM kA AcaraNa karate haiM, unako eka-eka yonI kI apekSA aneka bAra adhama dazA kA anubhava karanA par3atA hai| jo mahAnubhAva doSoM ko sarvathA chor3akara saralatA, niSkapaTa, dayA, dAkSiNyatA Adi sadguNoM kA avalambana karate haiM ve yathAyogya uttama, madhyama avasthA ko pAte haiN| yaha bAta to nizcayapUrvaka kahI jA sakatI hai ki jo jaisA svabhAva rakhegA vaha usI ke anusAra
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam yogyatA kA pAtra banegA aura sAMsArika tathA dhArmika kAryoM meM agragaNya samajhA jaaegaa| maharSiyoM ne jana sudhAra ke nimitta jo jo AjJAe~ dI haiM, aura uttama uttama upAya batalAyeM haiM unako zraddhApUrvaka pAlana karane se sguNoM kI prAptI hotI hai aura ubhaya loka meM akhaNDa yazaH pratApa phailatA hai| chaH prakAra ke puruSa - grandhakAra maharSiyoM ne sarvottamottama 1, uttamottama 2, uttama 3, aura madhyama 4, ina cAra bhedavAloM kI muktakaMTha se prazaMsA karane ke lie upadeza diyA hai| kyoMki ye cAroM bhedavAle puruSa dharmAtmA aura dharmAnugArI hote haiM, isase inakI prazaMsA karane se manuSya sadguNI banatA hai| duniyA meM 'sarvottamottama' puruSoM meM saba doSoM se rahita aura aneka prabhAvazAlI atizayAnvita, zrItIrthaGkara bhagavAna tathA uttamottama' koTI meM sAmAnya kevalI bhagavanta dAkhila haiM, 'uttama' koTI meM paMcamahAvratadhArI, akhaMDa brahmacarya vratapAlaka, muni mahArAja aura dezaviratizrAvaka mahAnubhAva dAkhila ho sakate haiM; aura 'madhyama' koTI meM samyagdRSTi; aura mArgAnusArI satpuruSa, samajhe jA sakate haiN| ina mahAnubhAvoM ko sadguNoM ke prabhAva se hI uttamatA prApta huI hai| isalie inhoM kI prazaMsA karanA, vAstava meM apanI hI unnati ke nimitta hai| ata eva satpuruSoM kI nirantara prazaMsA karate rahanA cAhie; kyoMki uttamottamaguNa prApta karane kA yahI mukhya sAdhana hai| jo 'adhama' tathA 'adhamAdhama' jIva haiM, ve gurukarmI hone se prazaMsA ke lAyaka nahIM haiM, kyoMki unameM jitane doSa haiM, ve prAyaH nindA karane yogya hI haiN| tathApi -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 zrI guNAnurAgakulakam 'zrIjinaharSagaNijI' mahArAja pharamAte haiM ki - 'te' vi ya na niMdamijjA, kintu dayA tesu kAyavvA' arthAt - adhama aura adhamAdama manuSya bhI nindanIya nahIM hai| kyoMki saMsAra meM manuSya pUrvopArjita / pApakarma ke udaya se pApakarma karane meM hI lage rahate haiM, aura narakaprAyogya azubhayogoM meM vilAsa kiyA karate haiN| isalie unakI nindA nahIM karanA cAhie, kintu una para bhI dayAlu svabhAva rakhanA caahie| __adharmI manuSyoM ko dekhakara dharmAtmAoM ko yaha vicAra karanA. cAhie ki - ye jIva vicAre bhArI karmA hone se dharmarahita hue haiM, . yadi kisI taraha ye dharmAnurAgI baneM to acchA hai| aisI zubha bhAvanA rakha, madhura vacanoM se samajhAte rahanA cAhie; parantu pApiSTa, duSTa, nIca Adi zabdoM se vyavahAra karanA ThIka nhiiN| madhura vacanoM se to kisI na kisI samaya ye loga dharma ke sanmukha ho sakeMge, kintu nindA karane se kabhI nahIM samajha skte| pUrvAcAryoM ne madhura vacanoM se hI aneka mahAnubhAvoM ko dharmAnurAgI banAye haiN| jo loga vacanoM meM madhuratA nahIM rakhate, unake vacana sarvamAnya nahIM ho skte| zrI jinezvaroM kI vANI dayAlu svabhAva se hI sarvamAnya mAnI jAtI hai; kyoMki - jinavANI atyanta madhura vacana sampanna hotI hai, unako prItipUrvaka hitakAraka samajhakara, adhamAdhama zreNI ke manuSya bhI AcaraNa (mAnya) karate haiN| ataeva buddhimAnoM ko dayAlusvabhAva rakha, madhura vacanoM se hI adhamajIvoM ko samajhAte rahanA caahie| 'SaTpuruSacaritra' meM zrI kSemaGkaragaNijI ne puruSa - dharma saba meM samAna rahane para bhI pUrvabhavopArjita zubhA'zubha karma ke pariNAma se aura cAra puruSArthoM ko sAdhana karane ke bheda se manuSyoM ke chaH vibhAga
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 131 kie haiN| ve isa prakAra haiM ki - adhamadhAma 1, adhama 2, vimadhyama 3, madhyama 4, uttama 5 aura uttamottama 6 / 1. jo loga dharmakarma se rahita haiM, jinheM paraloka saMbaMdhI durgatiyoM kA bhaya nahIM hai, nirantara krUrakarma aura pApoM kA AcaraNa kiyA karate haiM, adharmakAryoM meM Ananda mAnate haiM, logoM ko aneka udvega upajAyA karate haiM, devaguru aura dharma kI nindA kiyA karate haiM, dUsare manuSyoM ko bhI nitya pApopadeza diyA karate haiM, jinake hRdaya meM dayA - dharma kA aMkura nahIM UgatA arthAt jo mahAnirdaya pariNAmI hote haiM, agara kisI taraha kucha dravya prApta bhI huA to use madirA, mAMsabhakSaNa, parastrIgamana Adi aneka kukArya karane meM kharca karate haiM, ve loga 'adhamAdhama' haiN| 2. jo mahAnubhAva paraloka se parAGmukha ho indriyoM ke . viSayasukha ke abhilASI bane rahate haiM, artha aura kAma, ina do puruSArthoM ko hI upArjana karane meM kaTibaddha haiM, saMsAravRddhi kA jinako kucha bhI bhaya nahIM hai, janma maraNa saMbaMdhI klezoM kA jinheM jJAna nahIM hai, jo dUsaroM ke duHkha ko nahIM jAnate, jo karmoM ke azubha phaloM duHkha dekhate hue bhI sukha mAnate haiM, jo pazuoM kI taraha yathAruci khAte, pIte, bolate aura kukarma karate haiM, lokanindA kA bhI jinako Dara nahIM hai, jo dhArmika janoM kI mazkarI (upahAsya) karate haiM, mokSamArga kI nindA karate haiM, dharmazAstroM kI avahelanA (anAdara) karate haiM, aura kuguru kudeva, kudharma kI kathAoM ke Upara zraddhA rakhate haiN| jo loga sadAcAriyoM kI nindA hAsya kara, kahate haiM ki paraloka kisane dekhA? kauna vahA~ se AyA?, kisane jIva, ajIva -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 zrI guNAnurAgakulakam Adi padArtha dekhe?, kisane punya pApa kA phala bhugatA?, svarga naraka mokSa kahA~ hai? kezaluMcanAdi, saba kArya klezarUpa hai, vratAdi grahaNa karanA bhogoM se vaMcita rahanA hai, zAstroM kA abhyAsa kevala kaNThazoSa hai, dharmopadeza denA vicAre mUrkha logoM ko ThaganA hai, deva guru sA-dhArmika bhakti meM dravya lagAnA vyartha hai| duniyA ke andara artha aura kAma ko chor3akara dUsarA koI puruSArtha nahIM hai| kyoMki - saba jagaha arthavAn hI prazaMsanIya hai, likhA bhI hai ki - muttUNa atyakAmo, no anno koI atthi prmttho| jassa kae caiUNaM, diTThasuhamadiTTha ahilAso // 1 // bhAvArtha - artha aura kAma ko chor3ake saMsAra meM koI aisA paramArtha nahIM hai ki jisake lie mile hue sukhoM ko chor3akara adRSTa sukhoM kI AzA kI jaay| kyoMki - jAti, vidyA, rUpa, kalAsamUha, guNa aura vijJAna; ye saba artha (dhana) se hI zobhA ko prApta hote haiN| isa prakAra viSayavaza ho adhamabuddhiloga svayaM paramArthamArga se patita hote haiM, aura dUsaroM ko bhI durgati ke bhAjana banAte haiN| isase ye loga 'adhama' haiN| ____jaise - mUrkhamati mRga vyAghagIta ko sukharUpa mAnatA haiM, pataMga saharSa ho dIpazikhA meM par3atA hai| isI taraha adhama manuSya duHkharUpa artha aura kAma kI vAsanA meM sukha mAnate hue narakAdi sthAnoM ke pAtra banate haiN| arthAt adhama logoM ke saba vyApAra svAtmavinAza ke lie hote haiN| jo mahAnubhAva sadupadeza aura AgamapramANa milane para bhI apane nAstikapana ko nahIM chor3ate ve bhI adhamapuruSoM kI zreNI meM hI samAveza kiye jAte haiN|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 133 3. jo manuSya dharma, artha aura kAma kI ArAdhanA sAMsArika sukhoM ke vAste karate haiM, mokSa kI nindA aura prazaMsA nahIM karate hai, jaise 'nAlikeradvIpa' nivAsI manuSya, dhAnya ke Ugara ruci aura aruci nahIM lAte kintu madhyasthabhAva rakhate haiM, usI prakAra jo mokSa ke viSaya meM abhilASa aura anabhilASa nahIM rakhate hue kevala isa loka meM Rddhi sampanna manuSyoM ko dekhakara dharmasAdhana meM pravRtta hote haiM aura mana meM cAhate haiM ki hamako rUpa, saubhAgya, vibhava, vilAsa, putra, pautrAdi parivAra, tathA samasta pRthvImaMDala kA rAjya, Adi dAnazIla tapa aura bhAvarUpa dharmakaraNI ke prabhAva se janmAntara (dUsare janma) meM mile / arthAt sukhasamRddhi ke lie hI jo tIrthasevA, gurubhakti, paropakAra aura duSkara kriyA karate haiM aura lokaviruddha kAryoM kA tyAgakara dharmakriyA meM pravRtta hote haiM, tathA pApa se Darate haiM, aura sugati tathA kugati ko mAnate haiM; ve 'vimadhyama' hai / brAhmaNa, kSatriya, vaizya * aura zUdra ye cAra varNa pUrvokta kAryoM ke karane se vimadhyaya puruSoM meM gine jAte haiN| jo samyagdRSTi, cakravartI pramukhoM ke vibhava aura viSayAdisukhabhoga ke abhilASI ho nidAna karate haiM ve bhI isI bheda meM gina jAte haiN| ye loga dharmArthI hone para bhI yathArthavaktA guru ke binAM dharmasvarUpa ko nahIM pA skte| 4. jo dharma, artha, kAma aura mokSa; ina cAra puruSArthoM ko mAnate haiM, parantu mokSa ko paramArtha aura paramatattva samajhate haiN| tathApi hInasattva aura kAlAnusAra putra kalatrAdi ke moha mamattva ko nahIM chor3a sakane ke kAraNa dharma, artha tathA kAma; ina tInoM hI varga kI ArAdhanA yathAsamaya paraspara bAdhArahita karate rahate haiN| saMsArasvarUpa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrI guNAnurAgakulakam aura viSayAdi bhogoM ko kiMpAkaphala kI taraha duHkhaprada samajhate hue bhI 'mahApuruSasevitAM pravrajyAmadhyavasituM na zaknuvanti' mahottama puruSoM ke dvArA sevita pAramezvarI dIkSA ko svIkAra karane ke lie samartha nahIM ho skte| parantu jaina zAsana ke prabhAvaka, munijanoM ke bhakta, sAdhu dharma ke poSaka banakara dAnazIla tapa bhAva aura paropakArAdi sadguNoM se alaMkRta, samyaktva mUla-bAraha vratoM ko niraticAra pAlana karate haiM, ve puruSa 'madhyama' haiN| ye loga jinendradharma ko nirAzIbhAva se sevana karate haiM aura saba kA hita cAhate haiM, kintu . kisI kI bhI hAni nahIM caahte| isase isa loka meM aneka logoM ke prazaMsanIya ho paraloka meM uttama deva pada aura manuSya pada prApta karate 5. jo cAra puruSArthoM meM se kevala mokSa hI ko paramArthasvarUpa samajhate haiM aura mokSamAga ko ArAdhanA karane meM hI kaTibaddha rahate haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha, matsara, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA Adi durguNoM ko chor3akara paramArthika sadguNoM meM citta lagAkara, dhana, dhAnya, mAla, khajAnA, kuTumba-parivAra ko tuccha samajhakara, bhoga, tRSNAmaya dRSTa indriyoM ko sarvathA. rokakara, tathA vairAgya vAsanA se vAsitAntaHkaraNa hokara paramapuruSasevita aura saba duHkhoM kI nirjarA kI hetabhUta-pAramezvarI mahottama nirdoSa dIkSA kA sevana karate haiM, arthAt cAritradharma ko svIkAra karate haiN| zatru, mitra, nindaka, pUjaka, maNi, kAMcana, sajjana, durjana, mAna, apamAna, gamya, agamya Adi saba ke Upara samAnabhAva rakhate haiM aura saba jIvoM ko hitakAraka upadeza dete haiN| gRhasthoM ke paricaya se virakta, Arambha se rahita, satyopadezaka, asteyI, brahmacArI aura niSparigrahI hote haiM,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 zrI guNAnurAgakulakam ve 'uttamapuruSa' kahe jAte haiN| isa bheda meM nirdoSa cAritra ko pAlane vAle munirAja hI gine jAte haiN| ___ jo loga gRhasthAzrama chor3ane para bhI sAMsArika viSayoM ke abhilASI, saba vastuoM ke nakSaka, dhanadhAnyAdi parigraha se yukta, abrahmacArI, mithyA upadezaka, gRhasthaparicaryA (sevA) kAraka, raMgIna vastra dhAraNa kara aura bugalA bhagata banakara logoM ko Thagane vAle, AdhAkarmI AhArAdi lene vAle aura baira virodha, kalaha, mAtsarya Adi durguNoM meM krIr3A karane vAle haiM, ve uttamoM kI paMkti meM kyA madhyamoM kI paMkti meM bhI nahIM haiM, kintu unako adharmoM kI paMkti meM ginanA caahie| kyoMki uttama puruSoM kI ginatI meM to ve hI satpuruSa A sakate haiM, jo ki pUrvokta adhama kAryoM se rahita hoN| arthAt - jo amohI, jJAnI, dhyAnI, zAnta jitendriya, tyAgI, virAgI, nispRhI, zAstrokta, sAdhukriyA meM tatpara, vidyAvAn, vivekasampanna, madhyastha, tattvadRSTi, bhavodvigna, amatsarI, sarvajIvahitacintaka, sadguNAnurAgI kalahodIraNA rahita aura saMyama kI uttarottara khapa karane vAle muni hoM ve uttamapadAlaGkata haiN| ye uttama puruSa svayaM saMsAra samudra meM tarate haiM, aura bhavya jIvoM ko niHsvArthavRtti se tArate haiN| jo svayaM tarane ke lie samartha nahIM hai, vaha dUsaroM ko kaise tAra sakatA hai? ataeva uttamapuruSa hI svayaM tirane ke lie aura dUsaroM ko tArane ke lie samartha haiN| 6. jo uttamapuruSoM ke aura tIna loka ke dhyeya, pUjya, mAnanIya, vandanIya, stavanIya, IzvarapadavAcya, sarvathA rAga dveSa rahita, kevala jJAna se lokA'loka svabhAva ke prakAzaka, pramANayukta, syAdvAdazailIyukta - utpAda, vyaya aura dhovya - ina tInoM padoM kA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 __ zrI guNAnurAgakulakam jJAna gaNadharoM ko dene vAle, nirvikAra, nirbAdha, paraspara virodhAdi doSarahita, zAsana-nAyaka, zivasukhadAyaka, paramakRpAlu, kalpavRkSa, cintAmaNiratna, kAmadhenu aura kAmakumbha se bhI adhika dAna dene vAle, dharmacakravarti tIrthaMkara - tIrthasthApaka sevA mAtra se mokSa ke phala dene vAle hote haiM, ve 'uttamottama' pada vibhUSita haiN| jinakA saMsAra meM janma hone se logoM ke hRdaya meM sbuddhi paidA hotI hai, saba kA dayAlu svabhAva hotA hai, vaira, virodha, IrSyA, lUTa khasoTa, Adi durguNa miTate haiM, anukUla varSA hotI hai, durbhikSa kA . nAza aura jala, phUla, phala; Adi meM madhuratA bar3hatI hai, trilokavyApI udyota hotA hai, logoM meM dhArmika bhAvanA bar3hatI hai, sva parivAra sahita indroMkA gamanA''gamana hotA hai| bahuta kahA~ taka kahA jAe jinake. samAna rUpa, saubhAgya, lAvaNya, bhAgyodaya, gAmbhIrya, dhairya, dAkSiNya, sadAcAra, guNAnurAga, guNasamUha, nirmamatA, samatAbhAva, nirdoSIpana, sahanazIlatA, svAmitva, jitendriyatva, atizaya, nirbhayatA, Adi uttamottama sadguNa dUsare saMsArI kisI jIva meM nahIM hoM, ve sarvajJa dayAsAgara jagajjIva - hitaiSI 'uttamottama' puruSa kahe jAte haiN| __mahAnubhAva! isa prakAra granthAntaroM meM puruSoM ke chaH vibhAga kie gae haiN| zAstroM meM yogyA' yogya puruSoM kA bahuta svarUpa dikhalAyA gayA hai, yahA~ to bilakula saMkSepasvarUpa likhA hai| isa svarUpa ko avalokana aura manana kara yaha vicAra karanA cAhie ki pUrvokta bhedoM meM se maiM kisa paMkti meM hUM? mere meM inameM se kauna-kauna lakSaNa pAe jAte haiM? aisA vicAra karane para yadi mAlUma ho ki aba taka to maiM nIca-paMkti meM hI hU~ to U~cI paMkti meM jAne kA prayatna karanA cAhie, aura yadi yaha mAlUma ho ki maiM U~ce nambara kI paMkti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI muNAnurAgakulakam 137 meM hU~ to uttarotara U~cI paMkti meM pahuMcane kI abhilASA rakhanI cAhie .aura apane se nIci paMkti meM rahe hue jo loga haiM, una para dayAlu svabhAva rakha, unheM sanmArga meM jor3ane kA prayatna karanA caahie| ... jo loga bAlavivAha, vRddhavivAha, kanyA vikraya karate haiM, eka strI para anabhilASA rakha, dUsarI strI se vivAha kara sapatnI saMbaMdha jor3ate haiM aura avAcyapazuoM kI taraha bedarakArI rakhate haiM, ve bhI 'adhamAdhama puruSoM meM zAmila haiN| ataeva adhamAdhama kAryoM ko sarvathA chor3a denA cAhie, kyoMki adhama kAryoM se manuSya UMcI dazA para kabhI nahIM car3ha sktaa| Ajakala prAyaH choTe-choTe jantuoM kI dayA pAlana kI jAtI hai parantu paJcendriya jIva ko Ajanma duHkha meM DAlate hue kucha bhI vicAra nahIM kiyA jAtA / yaha eka prakAra kI ajJAnatA hI samajhanA caahie| . aba zrImAn jinaharSagaNi viSayavikAroM kI nyUnAdhikya se puruSoM ke che bheda dikhalAte hue sarvottamottama puruSoM kA varNana karate paccaMgubbhaDajuvvaNavaMtINaM surhisaardehaannN| juvaINaM majhagao, savvuttamarUvavaMtINaM // 15 // AjammabaMyArI, maNavayakAehiM jo dharai siil| savvuttamuttamo puNa, so puriso savvanamaNijjo // 16 // praccaMGgodbhaTayauvanavatInAM surabhisAradehAnAm / yuvatInAM madhyagataH sarvottamarUpavatInAm // 15 // AjanmabrahmacArI, manovacaH kAryoM dharati zIlam / sarvottamottamaH punaH, sa puruSaH sarvanamanIyaH // 16 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zrI guNAnurAgakulakam zabdArtha - (paccaMgubbhaDajuvvaNavaMtINaM) prati aMgoM meM prakaTa hai yauvana jinakA, * (surahisAradehANaM) sugandhamaya hai zarIra jinakA, (savvuttamarUvavaMtINaM) sabase uttamarUpavAlI (juvaINaM) yuvatiyoM ke (majjhagao) madhya meM rahA huA (jo) jo (maNavayakAehiM ) mana, vacana aura kAyA se (ajammabaMbhayArI) janma paryanta brahmacArI raha (sIla) zIla ko ( dharai.) dhAraNa karatA hai (so) vaha (puriso) puruSa (savvuttamuttamo ) sarvottamottama kahA jAtA hai (paNa) phira vaha (savvanajamaNijo ) saba logoM ke vaMdana karane yogya hotA hai| . : bhAvArtha - yuvAvasthA, sugandhamaya zarIra aura saundaryasampanna striyoM ke bIca meM rahakara bhI jo akhaNDa brahmacarya dhAraNa karatA hai vaha puruSa 'sarvottamottama' aura saba kA vaMdanIya hotA hai| 138 vivecana - saMsAra meM dAna denA, pariSaha sahanA, tapasyA se zarIra ko sukha denA, dayA pAlana karanA, dhyAna Adi kriyAoM kA karanA to sukara hai parantu Ajanma brahmacarya dhAraNa karanA atyanta duSkara hai| bar3e bar3e yauddhA puruSa bhI kAmadeva ke agAr3I kAyara bana jAte haiM to itara manuSyoM kI kathA hI kyA hai? kyoMki kAmadeva bar3A bhArI yoddhA hai yaha tapasviyoM ke hRdaya meM bhI khalabalAhaTa kie binA nahIM rhtaa| arthAt jisake hRdaya meM isane praveza kiyA usakA phira saMyama rahanA kaThina hai| isase bhagavanto ne unhIM ko tyAgI kahA ki je ya kaMte pie bhoe, laddhevipiTThikuvva / sAhINe caie bhoe, se hu cAi tti vucca // bhAvArtha - jo puruSa manohara, mano'nukUla aura svAdhIna prApta bhogoM ko zubhabhAvanA se chor3a detA hai arthAt jinako janmabhara meM eka bhI strI nahIM milatI, kadAcit milI to mano'nukUla nahIM, ve puruSa duHkhI ho, baMdhe hu ghor3e kI taraha brahmacarya pAleM to vAstava meM brahmacArI nahIM kahe jA skte| kintu jinako bhogoM kI saba sAmagrI taiyAra hai aura apanI icchA ke anusAra calane
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 139 vAlI striyA~ haiM usa avasthA meM kisI prakAra viSaya kIcar3a se upalipta na honA vahI vAstavika tyAgI (brahmacArI) hai| kyoMki virakta manuSya saMsAra ke bhogoM ko kAle sarpa kre phaNa ke samAna viSama jAnakara, indriyoM ke viSayoM ko viSamizrita anna ke samAna aura striyoM ke pudagalajanya sukhoM ko tRNa ke samAna asAra jAnakara, viSayAzakti ko chor3a karake mokSa ko hotA hai / ataeva kiMpAkaphala ke samAna Adi hI meM sukhada aura anta meM du:khada jAnakara maithuna se virakta ho akhaMDa brahmacarya dhAraNa karanA caahie| kyoMki jalate hue lohastaMbha kA AliMgana karanA zreSTha hai kintu aneka anarthoM kA kAraNabhUta strIjaghana kA sevana karanA uttama nahIM hai| jo loga striyoM ke saMbhoga se kAmajvara ko zAnta karanA cAhate haiM ve ghRta kI AhutI se agni ko bujhAne kI icchA karate haiN| cAritra kA prANa aura mokSa kA mukhyahetubhUta brahmacarya kA pAlana karane vAle satpuruSa pUjyoM se bhI sammAnita hote haiN| aneka klezoM aura cugaliyoM kA ghara 'nArada' kevala brahmacarya se hI mokSa adhikArI banatA hai| brahmacarya se hI samasta guNa ujjavala ho sabake AdaraNIya hote haiN| anya darzanoM kA bhI kahanA hai ki eka dina brahmacarya pAlane se jo phala prApta hotA hai vaha hajAra yajJoM se bhI nahIM hotaa| jinameM brahmacarya hai aura jo hamezA satyavANI bolA karate haiM unako gaGgA bhI DhU~DhA karatI haiN| kitane eka loga gaMgA snAna karane ke lie jAte haiM lekina gaMgA unase apane ko pavitra nahIM mAnatI, kintu vaha pavitra hone ke lie brahmacArI aura satyavAdiyoM kA nitya anveSaNa kiyA karatI hai| adhuvaM jIviyaM naccA, siddhimaggaM viyANiyA / viNiyAddijja bhogesu, Aummi parimiyappaNo // 1 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 zrI guNAnurAgakulakam bhAvArtha - jIvita ko anizcita, jJAna, darzana, cAritra ko mokSa mArga aura Ayu kA parimita jAnakara viSayAdi bhogoM se virakta honA caahie| arthAt jIvita sthira nahIM hai, ratnatraya hI mokSamArga hai aura Ayu pramANayukta hai, aisA samajhakara buddhimAnoM ko akhaMDa brahmacarya dhAraNa karanA caahie| . . ___ manuSyoM ke hRdaya ko sadguNoM kI aura AkarSita karane ke lie zAstrakAroM ne anityabhAvanA 1, azaraNabhAvanA 2, bhavasvarUpa bhAvanA, 2, ekatvabhAvanA 4, anyatvabhAvanA 5, azaucabhAvanA 6, AzravabhAvanA 7. saMvarabhAvanA, 8, nirjarAbhAvanA 9, dharmabhAvanA 10, lokasvarUpabhAvanA 12, aura bodhidurlabhabhAvanA 12, ye bAraha. bhAvanAe~ batalAI haiN| ataeva vivekarUpI suvana ko siMcana karane ke lie nadI ke samAna, prazama sukha ko jIvita rakhane ke lie saMjIvanI auSadhi ke samAna, saMsArarUpI samudra ko tarane ke lie vRhannaukA ke samAna, kAmadevarUpI davAnala ko zAnta karane ke lie meghasamUha ke samAna, caJcala indriyarUpI hariNoM ko bA~dhane ke lie jAla ke samAna, prabalakaSAyarUpI parvata ko tor3ane ke lie vajra ke, samAna, aura mokSamArga meM le jAne ke lie nahIM thakane vAlI khaccarI ke samAna jo bhAvanAe~ haiM, unakI cintA nitya karanI cAhie , kyoMki anityAdi bhAvanAoM se vAsitAntaH karaNa vAle manuSya ke hRdaya meM viSayavikArAdi durguNa avakAza nahIM pA ske| bauddhazAstrakAroM ne bhI likhA hai ki 'aNiccA, dukkhA, aNatyA' arthAt saMsAra anitya, aneka duHkhoM se pUrita aura nAnA anarthoM kA kAraNa hai aisA vicAra karane vAlA puruSa kabhI vikArI aura durguNI nahIM hotaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 141 jisake hRdaya meM Atmacintana (zubhabhAvanA) nahIM hai vaha viSayAdhIna hue binA nahIM rahatA, itanA hI nahIM kintu vaha viSayoM ke vazavartI hye vIryazakti ko naSTakara, ubhaya loka se bhraSTa ho jAtA hai / hai ataH uttamottama pada kI prApti ke lie anityAdi bhAvanAoM kA cintana kara nirantara brahmacarya kI surakSA karate rahanA cAhie / bharata cakravartI ko ArIsAbhavana meM, kUrmApatra ko gRhasthAvAsa meM rahate hue, gajasukumAra ko kAryotsarga pratimA meM sthita rahate hue, kapila ko puSpavATikA meM, prasannacandrarAjarSi ko kAussagga meM rahate hue, aura marUdevI mAtA ko hastI para baiThe hue inhIM anityAdi zubha bhAvanAoM ke cintana karane se kaivalyajJAna utpanna huA thaa| ina bhAvanAoM ke cintana se aneka bhavya pUrvakAla meM mokSa ke adhikArI hue aura vartamAnakAla meM hote haiM tathA AgAmI kAla meM hoveNge| isalie saundarya sampanna surabhya tarUNastriyoM ke madhya meM rahakara bhI .vikArI nahIM bananA caahie| bhagavAna neminAtha svAmI, zrI jambUsvAmI, zrI kUrmAputra Adi aneka mahAtmA durjaya kAmadeva ko parAjaya kara sarvottamottama pada ko alaGkRta karane vAle hue haiN| jinhoMne brahmacaryarUpI karpUrasugandhi se sAre saMsAra ko suvAsita kara diyA aura aneka bhavyoM ko bhavAmbudhi se pAra kara zAzvata sukha kA bhAgI banAyA / ityAdi aneka dRSTAnta zAstroM meM upalabdha hote haiM, parantu yahA~ para kevala eka vijaya ku~vara aura vijayAku~varI kA Azcaryajanaka dRSTAnta hI likhA jAtA hai| vijayaku~vara aura vijayAku~varI -
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam sarvadeza ziromaNi 'kaccha' deza meM 'kauzAmbI' nAmaka prakhyAta aura satAIsa 'vakAroM se suzobhita nagarI meM dharmaparAyaNa 'arhadAsa' nAmaka seTha rahatA thA, usake satI kulaziromaNi 'arhaddAsI' nAmaka zrI thI, una donoM ke bIca meM aneka manorathoM se tribhuvana meM AzvaryotpAdaka aura vinayAdisadguNagaNAlaGkRta 'vijaya' nAmaka putra ratna huaa| vaha abhyAsa ke yogya hone para dharmAcArya ke pAsa par3hane lgaa| eka samaya dharmAcArya ne kahA ki 142 he AyuSman ! isa duHkhAtmaka saMsAra meM brahmacarya ke sivAya dUsarA koI amUlya ratna nahIM hai, kyoMki brahmacarya se agni, jala sarpa- puSpamAlA, siMha- mRga, viSa-amRta, vighna- mahotsava, zatru-mitra, samudra-tAlAba aura araNya ghararUpa banajAte haiN| zIla sampanna puruSa (1) vApIvapravihAravarNavanitA vAgmI vanaM vATikA, vidvadvAhmaNavAdivArivibudhA vezyA vaNigvAhinI / vidyAvIra viveka vitta vinayA vAcaMyamo vallikA, yasmin vAraNavAjikkAviSayA rAjyaM tu tucchobhate // 1 // bhAvArtha -rAjya nimnalikhita sattAIsa vakArAdi zabda vAcya padArthoM se sAGgopAGgabhUSita hokara zobhita hotA hai- arthAt vApI (bAvar3I) 1, vapra (prAkAra) 2, vihAra (caitma) 3, varNa (zuklanIlAdi dRzya) 4, vanitA (sAmAnya strI) 5, vAgmI (vAvadUka - vAcAla ) 6, vana (araNya) 7, vATikA (udyAna phulavAI), 8, vidvAna (paMDita), 9, brAhmaNa (brahmaniSTa) 10, vAdI (bAda karane meM kuzala) 11, vAri (jala) .12, bibudha (devatA) 13, vezyA (vAsanA) 14, vaNig (bAniyA), 15, vAhinI (senA, athavA nadI) 16, vidyA (kalAkauzala) 17, vIra (zUra) 18, viveka (satyAsatya kA vicAra), 19, vitta (dhana) 20, vinaya (namratA), 21, vAcaMyama (sAdhu) 22, vallikA (latAe~) 23, vAraNa (hastI), 24, vAjI (ghor3A), 25, vastra (kapar3A), 26, aura viSaya (indriyabhoga) 27 / *
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 zrI guNAnurAgakulakam sakala karmoM kA kSaya karake indra narendroM kA bhI pUjya bana jAtA hai| kahA hai ki - amarAH kiGkarAyante, siddhayaH sahasaGgatAH / samIpasthAyinI saMpa - cchIlAlaGkArazAlinAm // 1 // __bhAvArtha - brahmacarya rUpa alaGkAroM se suzobhita puruSoM ke devatA kiGkara (naukara) bana jAte haiM, siddhiyA~ sAtha meM rahatI hai, aura saMpattiyA~ bhI samIpa meM banI rahatI hai| / ___ jina puruSoM ne brahmacarya kA tiraskAra kiyA unhoMne jagat meM apayaza kA DaMkA bajA diyA, gotra meM syAhI kA kalaGka lagA diyA, cAritra meM jalAJjali de dI, aneka guNoM ke bagIce meM agni lagA dI, samasta vipattiyoM ke Ane ke lie saMketa sthAna batA diyA aura mokSarUpI nagara ke daravAje meM mAno majabUta kivAr3a lagA die| . isa prakAra dharmAcArya kA sadupadeza sunakara vijayaku~vara ne svadArAsantoSavrata liyA aura zuklapakSa meM tInakaraNa aura tIna yoga se sarvathA brahmacarya pAlana karane kA durdhara niyama dhAraNa kiyaa| . . usI kauzAmbI nagarI meM 'dhanAvaha' seTha kI 'dhanazrI' nAma kI strI kI kukSi se 'vijayA' nAmaka putrI utpanna huI aura vaha abhyAsa ke lAyaka avasthA vAlI hone para AryikAoM ke pAsa vidyAbhyAsa karane lgii| kisI samaya prasaMga prApta AryikAoM ne upadeza denA zurU kiyA ki - . he bAlikAoM! saMsAra meM striyoM ke lie parama zobhA kA kAraNa eka zIlavata hI hai, jitanI zobhA bahumUlya ratnajaTita alaMGkAroM se nahIM hotI utanI zobhA striyoM ke zIla paripAlana se
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 zrI guNAnurAgakulakam hotI hai| jo kulavatI striyA~ akhaNDa zIlavrata ko dhAraNa karatI haiM, unakI vyAghra sarpa jala agni Adika se hone vAlI vipattiyA~ naSTa ho jAtI haiM, inake Ananda maMgala sadA bane rahate haiM, devatA unake samIpa hI rahate haiM, unakI kIrti saMsAra meM chAI rahatI hai, aura svarga tathA mokSa ke sukha atisamIpa A jAte haiN| zAstrakAra maharSiyoM kA kathanahai ki . . sIla sattarogaharaM, sIlaM ArUggakAraNaM prmN| sIlaM dohaggaharaM, sIlaM sivsukkhdaayaarN||1|| bhAvArtha - zIla prANiyoM kA roga haraNa karane vAlA, zIla ArogyatA kA utkRSTa kAraNa, zIla daurbhAgya kA nAzaka aura zIla mokSasukha kA dene vAlA hotA hai| . ataeva striyoM ko zIla kI rakSA karane meM avazya prayatna karanA caahie| jo striyA~ zIla kI surakSA na kara kuzIla sevana kiyA karatI hai, ve ubhayaloka meM aneka duHkha dekhA karatI hai| jisa strI kA cAla calana acchA hotA hai, usakI saba koI prazaMsA karate haiN| duzcaritrA striyoM kA na koI vizvAsa karatA hai aura na koI unase prIti hI rakhatA hai| . __AryikAoM ke ina subodha vacanoM ko sunakara vijayA ne * 'svapatisantoSa vrata' liyA aura vaha bhI kRSNapakSa meM sarvathA brahmacarya dhAraNa karane kA niyama svIkAra kiyaa| pAThakagaNa! yadyapi ye donoM kaumArAvasthA meM hI haiM to bhI donoM ne kitanA durddhara vrata grahaNa kiyA hai? yahI inake sarvottamottamatA ke lakSaNa hai| bhavitavyatA vazAt rUpa, lAvaNya aura avasthA samAna hone se donoM kA vivAhasaMyoga jor3A gyaa| mAtA pitAoM ko donoM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 zrI guNAnurAgakulakam (bAlaka tathA bAlikA) kI pratijJA kI mAlUma nahIM thI, isase inakA paraspara vivAha ho gyaa| rAtri ke samaya vijayA solaha zrRGgAra sajakara aura divya vastra dhAraNa kara pati ke zayanAgAra meM prApta huI, taba vijayaku~vara ne atyanta madhura vacanoM se kahA ki - he subhage! tUM merA hRdaya, jIva, ucchAsa aura prANa hai, kyoMki saMsAra meM prANiyoM ke priyA hI sarvasva hai| tumhAre sadRza priyatamA ko pAkara maiM svargaloka ke sukhoM ko bhI tRNasamAna samajhatA huuN| parantu zuklapakSa meM maiMne trikaraNazuddhi pUrvaka sarvataH brahmacarya dhAraNa kiyA hai, aba kevala usa pakSa ke tIna dina bAkI hai, isalie unake bIta jAne para Ananda kA samaya prApta hogaa| isa bAta ko sunakara vijayA duHkhI huii| __taba vijayaku~vara ne duHkhI hone kA kAraNa pUchA, jaba hAtha jor3akara vinayAvanata ho vijayA ne kahA ki -svAmin ! mere bhI kRSNapakSa meM sarvataH zIla pAlane kA abhigraha liyA huA hai, isase Apa dUsarI ramaNI ke sAtha vivAha kariye, kyoMki puruSoM ke aneka striyA~ ho sakatI haiN| yaha suna vijayaku~vara bolA ki - he suzIle! maiM to prathama hI dIkSA lene vAlA thA, parantu mAtA pitA ne haTha se vivAha kara diyaa| isalie mujhe dUsarI strI ke sAtha vivAha karane kI koI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki viSayasevana se kucha AyuvRddhi nahIM hotI, kintu bahuta kAla paryanta sevana kie hue bhI viSaya paryavasAna (anta) meM duHkhadAyaka hI hote haiN| ... jisa viSaya sevana se kaMpa, thakAvaTa, parizrama, mUrchA, bhrama, glAni, bala kA kSaya aura kSayaroga Adi aneka vipattiyA~ jAga
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrI guNAnurAgakulakam uThatI haiM vaha dharmAtmAoM ko AnandadAyaka kaise ho sakatA hai? ataeva saMsAra meM strakU, candana aura aMganA Adi pudgalajanita vinAzI viSayasukha haiM, ve paramArthataH duHkharUpa hI haiM, isake trikaraNazuddhi pUrvaka Ajanma paryanta brahmacarya pAlana karU~gA / apana donoM kA yathArtha samAgama pUrvapuNya ke yoga se hI prApta huA hai, lekina yaha vRttAnta kisI ko mAlUma nahIM ho jAya to avazya dIkSA le lenI caahie| apane priyatama ke isa prakAra mahottama vacanoM ko sunakara vijayA atyAnandita huI aura pati AjJA ko zirodhArya kiyaa| isa prakAra ye donoM (dampatti) svajIvita kI taraha brahmacarya ko paripAlana karane lge| ahA! hA! navIna yauvana kI phailatI huI avasthA meM bhI vivAha karake jinhoMne sarvathA brahmacarya pAlana kiyA, yaha Azcarya kisake hRdaya ko Anandita nahIM kara sakatA? strI ke sAtha eka hI sukomala zayyA ke Upara zayana karanA aura phira madana ke vazavartI na honA yaha kitanI ameya zakti hai? zrRMgAra rUpI vRkSoM ke lie megha samAna, rasika krIr3A kA pravAhamaya, kAmadeva kA priyabandhu, catura vacanarUpI motiyoM kA samudra, saubhAgyalakSmI kA nidhibhUta aura striyoM ke netrarUpI cakoroM ko Anandita karane meM pUrNacandra aise navIna yauvana ko prApta hue satpuruSa manovikAra kI malinatA se kalaMkita nahIM banate, ataeva unakI jitanI prazaMsA kI jAya utanI hI thor3I hai| dampattI nirvikArI aura bhAvacaritra kI pAtratA ko dhAraNa kara uttamottama zIla viSayaka vicAra karate hue apanA samaya vyatIta karane lge|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 147 . isI avasara meM caMpA nagarI meM 'vimala kevalI' pdhaare| unake saMdupadezoM ko sunakara jinadAsa seTha ne pUchA ki - svAmin! caurAsI hajAra tathArUpa sAdhuoM ko pAraNA karAne kA maiMne abhigraha liyA hai,vaha kaba pUrNa hogA? . vimalakevalI bhagavAn ne kahA ki caurAsI hajAra sAdhuoM kA ekadama samAgama milanA durlabha hai, kadAcita daiva yoga se mila bhI jAya, to itane sAdhuoM ke liye eka hI ghara meM nirdoSa AhAra kA milanA AkAza puSpavat hai| isaliye kacchadezastha kauzAmbI nagarI meM sthita zIlAlaGkArasuzobhita vijayaku~vara aura vijayAku~varI kI azanAdika se bhakti karo, usase utanA hI puNya hogA, jitanA tuma cAhate ho| kahA bhI hai ki - caurAsIi sahassANaM, samaNANaM pAraNeNaM jaM punnnnN| .: taM kiNhasukkapakkhe susIlapiya kaMtabhatteNa // 1 // - bhAvArtha - caurAsI hajAra sAdhuoM ko pAraNA ke dina bahirAne se jo puNya hotA hai, utanA kRSNapakSa aura zuklapakSa meM zIlapriya - vijayaku~vara aura vijayAku~varI ke bhakta ko hotA hai| . isa bAta ko suna 'jinadAsa' kauzAmbI nagarI meM jAkara nAgarika logoM ke aura unake mAtA - pitAoM ke Age una donoM kA durddhara AzcaryotpAdaka caritra prakaTa karatA huA aura zuddha anna, pAna, vastra Adika se bhakti kara apane sthAna ko pIchA lauTa aayaa| tadanantara apanI pratijJA pUrNa huI mAnakara vijayaku~vara aura vijayAku~varI pAramezvarI dIkSA mahotsavapUrvaka lete hue aura niratIcAra cAritra pAlana kara mokSa dhAma ko prApta hue|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrI guNAnurAgakulakam uttamottama puruSoM kA svarUpa - evaMviha juvaigao, jo rAgI hujja kaha vi igasamayaM vIyasamayammi niMdai, taM pAvaM savvabhAveNa // 17 // evaMvidhayuvatigato, yo rAgI bhavetkathamapyekasamaye / dvitIyasamaye nindati, tatpApaM sarvabhAvena // 17 // bhAvArtha - (evaMviha) isa prakAra kI sarvottama rUpa vAlI (juvaigao) striyoM meM prApta (jo) jo puruSa (kaha vi) kisI prakAra (iga samayaM) eka samaya mAtra (rAgI) vikArI (hujja) ho (vIya samayammi) dUsare samaya meM (taM) usa (pAvaM) pApa ko (savvabhAveNaM) sarvabhAva se (niMdai) nindatA hai| jammammi tammi na puNo, havijja rAgI maNammi kyaa| so hoi uttamuttama-rUvo puriso mahAsatto // 18 // janmani tasminna puna-bhavedrAgI manasi kdaacit| sa bhavatyuttamottama-rUpaH puruSo mahAsattvaH // 18 // bhAvArtha - (puNo) phira (tammi) usa (jammammi) janma meM (kayA) kabhI (maNammi) mana meM (rAgI) vikArI (na) nahIM (havijja) hove (so) vaha (mahAsatto) mahAsattvavAn (puriso) puruSa (uttamuttamarUvo) utamottamarUpa (hoi) hotA hai, arthAt kahA jAtA hai| bhAvArtha - sarvottama rUpa vAlI striyoM meM prApta puruSa kadAcit samaya mAtra vikArI ho, dUsare samaya meM saMbhalakara yadi pUrNa bhAva se usa pApa kI nindA, arthAt pazcAtApa karatA hai aura phira janma paryanta jisakA mana vikArAdhIna nahIM hotA, vaha manuSya uttamottama aura mahAbalavAn kahA jAtA hai| vivecana - striyoM kA smaraNa na karanA, striyoM ke zrRGgArAdi kA guNa varNana na karanA, striyoM ke sAtha hAsya kutUhala na karanA,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 149 striyoM ke aGga pratyaGga kA avalokana na karanA, striyoM se ekAMta meM bAta na karanA, strI-saMbaMdhI kalpanA mana meM na lAnA, striyoM se milane kA saMketa na karanA aura striyoM se zArIrika saMga na karanA, yahI brahmacArI puruSoM kA mukhya karttavya hai| jo loga isase viparIta bartAva karate haiM, unakA brahmacarya khaMDita hue binA nahIM rhtaa| . isIse maharSiyoM ne kahA hai ki jisa prakAra mUse ko billI rakA, mRga ko siMha kA, sarpa ko mayUra kA, cora ko rAjA kA, manuSyAdi prANiyoM ko kRtAnta (yama) kA aura kAmI ko lokApavAda kA bhaya rahatA hai, usI prakAra brahmacArI puruSoM ko striyoM se nitya bhaya rakhanA cAhie, kyoMki striyA~ smaraNa mAtra se manuSyoM ke prANa hara letI haiM, ataeva manuSyoM ko cAhiye ki apanI yogyatA uccatama banAne ke liye mana ko viSaya vikAroM se haTAne kA abhyAsa kareM, kyoMki 'appaviyArA bahusuhA' jo alpa vikArI hote haiM, ve jIva * bahuta sukhI haiM, aisA zAstrakAroM kA kathana hai| . kadAcit saMyogavaza mAnasika vikAra kabhI satAveM, to unako zIghra rokane kI tajabIja karanA caahiye| ' arthAt striyoM ke rUpa vagairaha dekhane se jo mAnasika vikAra utpanna hove, to yaha vicAra karanA cAhiye ki striyA~ merA kalyANa nahIM kara sakatIM, kintu mujhe inake saMyoga aura viyoga se jisa samaya aneka duHkha hoMge, usa samaya striyA~ kucha sahAyaka nahIM ho skeNgii| striyoM meM pha~sane se pahale saMkaTa bhogane par3ate haiM, phira .kAmabhoga milate haiM, athavA prathama kAmabhoga mile, to pIche se saMkaTa bhoganA par3ate haiM, kyoMki striyA~ kalaha ko utpanna karane vAlI hotI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrI guNAnurAgakulakam haiN| viSayoM meM Asakta rahane se narakAdi gatiyoM kA anubhava karanA par3atA hai, ataeva viSayoM meM citta ko jor3anA ThIka nahIM hai| jo puruSa yuvatigata manovikAra ko zIghra khIMca kara phira saMbhala jAte haiM aura phira Ajanma viSayAdi vikAroM ke AdhIna na ho akhaMDa brahmacarya pAlana karate haiM, ve puruSa 'rathanemi' kI taraha uttamottama koTi meM praviSTa ho sakate haiM, kyoMki par3akara saMbhalanA bahuta muzkila hai, yahA~ para isI viSaya ko dRr3ha karane ke lie rathanemi. kA dRSTAMta likhA jAtA hai - jisa samaya bhagavAna 'ariSTanemi' ne rAjyAdi samasta paribhogoM kA tyAga kara saMyama svIkAra kiyA, taba unakA bar3A bhAI rathanemi kAma se pIr3ita ho satIziromaNi bAla * brahmacAriNI rUpa saubhAgyAnvitA 'rAjImatI' kI paricaryA karane lgaa| rathanemi kA abhiprAya yaha thA ki yadi maiM rAjImatI ko saMtuSTa rakkhUgA, to vaha mere sAtha bhoga vilAsa karegI, parantu rAjImatI to bhagavAn ke dIkSA lene ke bAda bilakula bhogoM se virakta ho gaI thii|' rathanemi kA yaha duSTa adhyavasAya rAjImatI ko mAlUma ho gayA, isase vaha eka dina zikhariNI kA bhojana karake baiThI thI, usI samaya rathanemi usake pAsa AyA, taba rAjImatI ne mayaNaphala ko sUMghakara khAye hue bhojana kA vAnta kiyA aura kahA ki - he rathanemi ! isa vAnta zikhariNI ko tUM khaale| rathanemi ne kahA - yaha bhojana kyA khAne yogya hai ? bhalA ! ise maiM kaise khA sakatA hU~? rAjImatI ne kahA jo tU rasanendriyaviSayabhUta zikhariNI ko nahIM khA sakatA, to bhagavAn ariSTanemijI kI dRSTi se upayukta merI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 151 vA~chA kyoM karatA hai ? kyA yaha akArya karanA tujhako ucita hai| isaliye - ghiratyu te'jasokAmI !, jo taM jiiviykaarnnaa| vaMtaM icchasi AveDa; seyaM taM maraNaM bhave // 7 // bhAvArtha - he ayazaskAmin ! tere pauruSatva ko dhikkAra ho, jo tU asaMyama se jIne kI icchA se vAntabhogoM ke bhogane kI icchA karatA hai| maryAdA ullaMghana karane se to terA maranA hI kalyANa rUpa hai, arthAt akArya pravRtti se terA kalyANa nahIM hogA, kyoMki jalatI huI agni meM paiThanA acchA hai, parantu zIlaskhalita jIvita acchA nahIM hai| rAjImatI ke aise vacana prahAroM se saMbhalakara rathanemi vairAgya se dIkSita huaa| udhara rAjImatI ne bhI saMsAra ko asAra jAnakara cAritra grahaNa kara liyaa| eka samaya rathanemi dvArAvatI nagarI meM gocarI lene ko gayA, vahA~ U~ca-nIca, madhyama kuloM meM paryaTana kara pIchA . bhagavAn ke pAsa Ate hue rAste meM varSA barasane se pIr3ita ho, eka guhA meM Thahara gyaa| itane meM rAjImatI bhI bhagavAn ko vandana kara pIchI lauTI aura varSA bahuta hone lagI, isase 'varSA jaba taka baMda na . ho, taba taka kahIM ThaharanA cAhiye ?' aisA vicAra karake jisa guhA meM rathanemi thA, usI meM AI aura bhIMje hue kapar3oM ko utAra kara sukhAne lgii| divyarUpadhAriNI saMyatI ke aGga pratyaGgoM ko dekhakara rathanemi phira kAmAtura ho bhogoM ke lie prArthanA karane lagA, taba saMyatI rAjImatI ne dhairya dhAraNa kara kahA ki - ahaM ca bhogarAyassa, taM ca si aNdhgvihnnnno| mA kule gaMdhaNe homo, saMjamaM nihuo cara // 8 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrI guNAnurAgakulakam - bhAvArtha - he rathanemi ! maiM ugrasena rAjA kI putrI hU~ aura tU samudravijaya rAjA kA putra hai, isase aise prazastakula meM utpanna ho viSasadRza vAnta viSayarasa . kA pAnakara sva sva uttama kula ke viSe gaMdhanajAti ke sarpasamAna nahIM honA cAhiye, ataeva mana ko sthira kara saMjama ko AcaraNa kara, arthAt nirdoSa cAritra pAlana kr| jai taM kAhisi bhAvaM, jA jA dicchasi naario| vAyAviddha vva haDo, adviappA bhavissasi // 9 // . bhAvArtha - tU jina-jina striyoM ko dekhegA, unhIM striyoM ke viSaya meM 'yaha sundara hai, yaha ati sundara hai' isa vAste isake sAtha kAma-vilAsa karU~gA, . isa prakAra ke bhAvoM ko jo karegA, to pavana se tAr3ita nadIjaloparisthiti haDa nAmaka vanaspati ke samAna asthirAtmA hogA, arthAt saMyama meM jisakI AtmA sthira nahIM hai, usako pramAdarUpa pavana se tAr3ita ho saMsAra meM anantakAla taka . idhara-udhara avazya ghUmanA pdd'egaa| saMyatI rAjImatI ke vairAgyajanaka subhASita vacanoM ko sunakara 'rathanemi' ne aMkuza se jaise hastI svabhAva sthita hotA hai, vaise hI viSayoM se jIvita paryanta virakta ho saMyamadharma meM apanI AtmA ko sthira kiyaa| __yahA~ para yaha zaMkA avazya hogI ki jo cAritra lekara viSayAbhilASI hove, aura phira bhrAtRpatnI ke sAtha kAmasevana kI icchA rakkhe, so nitAMta anucita hai, ataeva usako puruSottama kahanA ThIka nahIM hai ? __isakA samAdhAna TIkAkAra maharSiyoM ne aisA kiyA hai ki - karma kI vicitratA se rathanemi ko viSaya abhilASA to huI, parantu usane icchA rUpa viSayoM ko sevana nahIM kiyA, parantu rAjImatI ke
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 153 vacana prahAroM se phira saMbhalakara viSaya virakta ho gayA, ataeva rathanemi puruSottama hI hai, kyoMki jo manuSya akArya meM pravRtti para baiThatA hai, vaha puruSottama nahIM kahA jA sktaa| isaliye jo puruSa vikArAdhIna hokara akArya meM nahIM pha~satA, kintu sAvadhAna ho Ajanma brahmacarya pAlana karatA rahatA hai, vaha 'uttamottama' hI hai| vAstava meM kabhI vikArAdhIna na honA sarvottamottama hai, parantu kadAcit prasaMgavaza citta cala-vicala ho jAya, to usako zIghra rokakara zubha vicAroM meM pravRtti karanA cAhiye, kyoMki jaise jala se sarovara, dhana se prabhutA, vega se azva, candra se rAtri, jIva se zarIra, sadguNa se putra, uttamarasa se kAvya, zItala chAyA se vRkSa, lavaNa se vyaMjana aura prema se pramadA zobhita hai, usI taraha uttama vicAroM se manuSya kI zobhA hotI hai| ataeva sadguNa kI icchA rakhane vAle manuSyoM ko niraMtara apane vicAroM ko sudhArate rahanA caahiye| jo vicAroM ko sudhAratA rahatA hai, usako viSayAdi vikAra kabhI nahIM staateN| vicAra kA dUsarA nAma bhAvanA hai| bhAvanA do prakAra kI hai - eka to zubha bhAvanA aura dUsarI azubha bhAvanA / pUrva varNita maitrI Adi zubha aura krodha Adi azubha bhAvanA kahI jAtI hai| zubha bhAvanAoM se AtmA nirvikArI aura azubha bhAvanAoM se vikArI hotA hai| brahmacAriyoM ko nitya zubha bhAvanAoM kI ora vizeSa lakSya rakhanA cAhiye, jisase AtmA nirvikArI bana uttamottama bane, kyoMki nirvikArI manuSya hI Artta raudra dhyAna, mada mAtsarya Adi doSoM se rahita ho apanA aura dUsaroM kA kalyANa kara uttamottama para vilAsI bana sakatA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 zrI guNAnurAgakulakam uttama puruSoM ke lakSaNa picchiya juvaIrUvaM, maNasA ciMtei ahava khaNamegaM / jo nAyarai akajjaM, patthijjaMto vi itthIhiM // 19 // sAhU vA saDDo vA, sadArasaMtosasAyaro hujjA / so paNa uttamANuo, nAyavvo thovasaMsAro // 20 // prekSya yuvatIrUpaM, manasA cintayatyathavA kSaNamekam / yo nAcaratyakAryaM, prArthyamAno'pi strIbhiH // 19 // sAdhurvA zrAddho vA svadArasantoSasAdaro bhavet / sa punaruttamamanuSyo, jJAtavyaH stokasaMsAraH // 20 // . zabdArtha - (jo ) jo (sAhU) sAdhu (javaIrUvaM) striyoM ke rUpa ko (picchiya) avalokana kara (khaNamegaM) kSaNa mAtra (maNasA) manase (ciMtei ) viSaya kI ciMtA karatA hai (ahava) athavA (itthIhiM) striyoM se (patthijjato vi) prArthit yAcita hone para bhI (akajjaM) akArya ko ( nAyarai) nahIM AcaraNa karatA // 19 // (sAhU) sAdhu (vA) athavA (saDDo) zrAvaka (sadAraMsaMtosasAyaro) svastrI meM atIva saMtoSI (hujjA) ho (so) vaha sAdhu aura zrAvaka (thovasaMsAro) alpasaMsArI (uttamamaNuo) uttama manuSya (nAyavvo) jAnanA cAhiye / bhAvArtha - yuvAvasthAvAlI rUpavatI striyoM ko avalokanakara kSaNabhara mana se viSaya bhoga kI icchA athavA striyoM se bhoga ke lie prArthita hone para bhI jo puruSa viSayAcaraNa nahIM karatA, kintu sAdhu ho to svakIya brahmacarya va zrAvaka ho, to brahmacarya. athavA svadArasantoSa vrata pAlana karatA rahatA hai, vaha 'uttama' puruSa kahA jAtA hai| vivecana- jina sAdhu athavA svadArasaMtoSI zrAvakoM kA citta yuvatiyoM ke rUpa, hAva, bhAva Adi ko dekhakara cala-vicala nahIM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAMnurAgakulakam 155 hotA, ve mahApuruSa uttama koTi meM samajhe jA sakate haiN| isase yaha bAta siddha huI ki sAdhuoM ko saMsArAvasthA meM ramaNiyoM ke sAtha kI huI kArma krIr3A kA smaraNa na kara aura sarvathA brahmacarya pAlana kara vIryarakSA karane meM udyata rahanA cAhie, kyoMki jisane vIryarakSA nahIM kI, vaha dharma ke U~ce sopAna para car3hane ke liye asamartha hai| vIrya manuSya ke zarIra kA rAjA hai, jaise rAjA binA rAjya vyavasthA nahIM cala sakatI, vaise hI vIryahIna manuSya prabhA rahita ho kama himmata hotA hai, isase vaha apanI Atmazakti kA vikAsa bhale prakAra nahIM kara sktaa| isI se zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAja ne likhA hai ki - "pratyAtu lakSmIzvapalasvabhAvA, guNA vivekapramukhAH prayAntu / prANAzca gacchantu kRtaprayANA:, mA yAtu sattvaM tu nRNAM kadAcit" // 1 // bhAvArtha - cAhe capala svabhAvI lakSmI calI jAya, cAhe viveka Adi guNa cale jAya~ aura prayANonmukha prANa bhI cale jAya~, parantu manuSyoM kA sattva - vIrya kabhI nahIM jAnA cAhiye, kyoMki vIrya rakSA kI jAyagI, to viveka . pramukha sabhI guNa svayaM utpanna ho jaayNge| vIrya rakSA karanA sarvottama guNa hai, isI se durjaya karmoM kA nAza hokara paramAnanda pada prApta hotA hai| ataeva vyAkhyAna dene vAloM isa guNa kI AvazyakatA hai tathA likhane vAloM ko, yuddha vIroM ko aura vAdavIroM ko isI guNa kI AvazyakatA hai| munijana bhI isa guNa ke binA Atma kalyANa aura dezopakAra nahIM kara skte| koI bhI mahatva kA kArya jisako dekhakara loka AzcaryAMvita hoM, vaha vIryarakSA ke abhAva meM pUrNa nahIM ho sktaa| pUrva samaya meM manuSyoM kI divyazakti, unakA abhyAsa aura unakI smaraNazakti, itanI prabala
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 zrI guNAnurAgakulakam thI ki jisako sunane se Azcarya aura saMzaya utpanna hotA hai, lekina isa samaya aisA na hone kA kAraNa zArIrika nirbalatA arthAt vIrya rakSA na karanA hI hai| pUrva puruSoM meM vIryarakSA (brahmacarya) rakhane kA sadguNa mahottama prakAra kA thA, isase ve Azcaryajanaka kAryoM ko kSaNa mAtra meM kara DAlate the| isaliye sAdhuoM ko ucita hai ki sarvaprakAreNa brahmacarya pAlana karate raheM, kintu viSayAdhIna na hoN|. .. isI taraha zrAvakoM ko bhI brahmacarya pAlana karanA cAhiye, parantu brahmacarya kA pAlana karanA bar3A kaThina hai, isase yadi sarvathA brahmacarya na pAlA jA sakatA ho, to svadArasantoSavrata dhAraNa karanA cAhiye, kyoMki prANa saMdeha ko utpan karane vAlA, utkRSTa vaira kA kAraNa aura donoM loka meM viruddha para-strIgamana, buddhimAnoM ko avazya chor3ane ke yogya hai| para-strIgAmI kA sarvasva naSTa hotA hai, badhabdhanAdi kaSTa meM par3akara Akhira naraka kA atithI bananA par3atA hai| para-striyoM meM ramaNa karane kI icchA vizvavijayI rAvaNa, kIcaka, padmottara aura lalitAGga Adi aneka loga nindA ke pAtra banakara duHkhI hue haiN| ataeva atilAvaNyavatI, saundarya sampanna aura sakala kalAoM meM nipuNa bhI jo parastrI ho, to bhI vaha tyAga karane hI ke lAyaka haiN| jaba zAstrakAra svastrI meM bhI ati Asakta rahanA varjita karate haiM, to para-strIgamana kI bAta hI kyA hai ? vaha to sarvathA tyAjya hI hai| ___ "tumheM jisa vIrya yA parAkrama kI prApti huI hai, vaha tumhArI aura dUsaroM kI unnati karane ke liye sabase pradhAna aura uttama sAdhana hai| usako pAzavika pravRttiyoM ke saMtuSTa karane meM mata khoo| ucca Ananda kI pahacAna karanA sIkho, yadi bana sake, to akhaNDa brahmacArI raho, nahIM to aisI strI khojakara apanI sahacAriNI banAo,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 157 jo tumhAre vicAroM meM bAdhaka na ho aura usI se saMtuSTa rho| agara sahacAriNI banane ke yogya koI na mile yA milane para vaha tumako prApta na ho sake, to avivAhita rahane kA hI prayAsa kro| vivAhita sthiti cAroM tarapha ur3atI huI manovRttiyoM ko rokane ke lie saMkucita yA maryAdita karane ke liye hai, vaha yadi donoM ke yA eka ke asaMtoSa kA kAraNa ho jAya, to ulaTI hAnikAraka hogii| ataH apanI zakti, apane vicAra, apanI sthiti, apane sAdhana aura pAtra kI yogyatA Adi kA vicAra kara ke hI vyAha karo; nahIM to kuMvAre hI rho| yaha mAnA jAtA hai ki vivAha karanA hI manuSya kA mukhya niyama hai aura ku~vArA rahanA apavAda hai; parantu tumheM isake badale ku~vArA rahakara brahmacarya pAlanA yA sArI athavA mukhya-mukhya bAtoM kI anukUlatA hone para vyAha karanA, ise hI mukhya niyama banA lenA caahiye| vivAhita jIvana ko. viSaya vAsanAoM ke lie amaryAdita, yatheccha svataMtra mAnanA sarvathA bhUlaM hai| vAsanAoM ko kama karanA aura Atmika ekatA karanA siikho| azlIla zabdoM se, azlIla dRzyoM se aura azlIla kalpanAoM se dUra rho| tuma kisI ke sagAI byAha mata karo, kyoMki tumheM isakA kisI ne adhikAra nahIM de rakhA hai| vivAha ke Azaya ko nahIM samajhane vAle aura sahacArIpana ke karttavya ko nahIM pahacAnane vAle pAtroM ko jo manuSya eka-dUsare kI balAt prApta huI dAsatA yA gulAmI meM paTakatA hai, vaha cauthe vrata kA atikrama karatA hai, dayA kA khUna karatA hai aura corI karatA hai|" . mana ko strIsamAgama se dUra rakhanA, striyoM ke sAtha rAgadRSTi se bAtacIta na karanA, kAma vikAra ke netroM se striyoM ko na dekhanA tathA striyoM kA sparza na karanA, ye athavA brahmacarya aura vivAha hue
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrI guNAnurAgakulakam bAda svastrI meM tathA strI ko svapati meM, jo saMtoSa ho, vahI 'zIla' kahA jAtA hai| hara eka puruSa ko kaumArAvasthA meM aThAraha yA bIsa tathA strI ko solaha varSa taka to avazya brahmacarya paripAlana karanA caahiye| vivAha ke anantara puruSoM ko svadAra aura striyoM ko svapati meM saMtoSa vrata dhAraNa karanA caahiye| jahA~ para puruSa striyoM meM zIla dRr3hatA kA sadguNa hotA hai, vahA~ nirantara aTUTa sneha bhAva banA rahatA hai aura jo puruSa para-striyoM meM tathA striyA~ para-puruSoM meM Asakta haiM, ve aneka janma taka klIbatA, tiryak yoni meM utpatti, daurbhAraya, nirbalatA aura apamAna Adi vipattiyoM ke pAtra banakara duHkhI hote haiN| - zIla paripAlana se zarIra pUrNa nirogI aura tejasvI banatA hai, isaliye zIlavAn vidyuta kI taraha dUsaroM ke citta ko apane tarapha khIMcakara suzIla aura sadguNI banA sakatA hai| saMsAra meM jo jo puruSa parAkramI tathA mahatkAryakartA hue haiM, ve zIla ke prabhAva se hI prakhyAta hue haiN| svadAra santoSI manuSya yadi dIkSA lekara bhI saMyogavaza vikArI hogA, to bhI vaha apanI yogyatA aura uttamatA kA vicAra kara akArya meM pravRtta nahIM ho sakegA aura na usako koI strI mohapAza meM DAla sakegI, kyoMki vaha striyoM se nirantara bacakara rahatA hai| aba madhyapuruSoM kA svarUpa kahate haiM - purisatthesu pavaTTai, jo puriso dhmmatthpmuhesu| annonnamavvAbAhaM, majhimarUvo havai eso // 21 // , puruSArtheSu pravarttate, yaH puruSo dharmArthaprabhukheSu / anyo'nyamavyAbAdhaM, madhyamarUpo bhavatyeSaH // 21 // .
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 zrI guNAnurAgakulakam zabdArtha - (jo) jo (puriso) manuSya (dhammaatthapamuhesu) dharma artha pramukha (purisatyesu) puruSArthoM meM (annonnaM) paraspara (avvAbAha) bAdhArahita (pavaTTai) pravRtti karatA hai, (eso) vaha (majjhimarUvo) madhyama rUpa (havai) hotA bhAvArtha - jo dharma, artha aura kAma; ina tIna puruSArthoM ko paraspara bAdhA rahita sAdhana karatA hai, vaha 'madhyamapuruSa' kahalAtA hai| vivecana - dharma, artha aura kAma ko kisI prakAra kI bAdhA na par3e, isa prakAra tInoM puruSArthoM kA ucita sevana karane vAle manuSya madhyamabheda meM gine jAte haiN| isase yaha bAta bhI spaSTa jAna par3atI hai ki aisA puruSa mArgAnusArI guNoM ke binA nahIM ho sakatA, kyoMki 'dharma, artha aura kAma ko paraspara bAdhArahita sevana karanA' yaha mArgAnusArI guNoM meM se ikkIsavA~ guNa hai, ataeva mArgAnusArI sadAcArapriya aura madhyastha svabhAva vAle puruSa madhyamabheda meM gine jA sakate haiN| hara eka dharma se sAra -sAra tattva ko khIMca lenA, sadAcAra sampanna manuSyoM ke sadguNoM para anurAgI bananA aura kalaha se rahita ho samAna dRSTi rahanA yaha mArgAnusArI puruSoM kA hI kAma hai| mArgAnusArI puruSoM kA hRdaya Adarza ke samAna hai, usameM sadguNoM kA 'pratibimba par3e binA nahIM raha sakatA aura vaha pratibimba pratidina bar3hatA hI rahatA hai| mArgAnusArI puruSoM ko AtmA mahAn kArya sampAdana ke liye yA ananta yA asaMkhya bhavoM kI vyAdhi miTAne ke liye aura Atmazakti, vicArabala yA nItizAstra kA vikAsa karane ke lie samartha hotA hai| isaliye prasaMga prApta mArgAnusArI guNoM kA svarUpa likhA jAtA hai, jisako manana karane se manuSya sugamatA se uccakoTi meM praveza kara sakatA hai|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zrI guNAnurAgakulakam "nyAyasampannavibhavaH, ziSTAcAra prazaMsakaH / kulazIlasamaiH sArdhaM kRtodvAho'nyagotrajaiH // 1 // " 1. nyAya sampanna vibhavaH' prathama nyAyopArjita dravya ho, to usake prabhAva se sabhI sadguNa prApta ho sakate haiM, parantu nyAya ko jAne binA nyAya kA pAlana bhale prakAra nahIM ho sakatA, ataeva nyAya kA svarUpa yaha hai ki "svAmidrohapamitradrohavizva. sitavaJcanacauryA''digarddhArthopArjana parihAreNArthopArjanopAyabhUtaH svasvavarNAnurUpaH sadAcAro nyAya iti / " arthAt svAmidroha, mitradroha, vizvasta puruSoM kA vaJcana aura corI Adi nindita karmoM se dravya upArjana karanA ityAdi kukarmoM kA tyAga kara apane-apane varNAnusAra jo sadAcAra hai, usakA nAma nyAya aura usase prApta jo dravya hai, usakA nAma 'nyAya sampanna dravya' hai| nyAyopArjita dravya ubhaya loka meM sukha kAraka aura anyAyopArjita dravya duHkhadAyaka hotA hai| - anyAya se paidA kI huI lakSmI kA paribhoga karane se dha baMdhana Adi rAjadaNDa aura lokApamAna hotA hai aura paraloka meM naraka, tiryaJca Adi durgatiyoM meM vedanA kA anubhava karanA par3atA hai| logoM meM yaha bhI zaGkA hotI hai ki isake pAsa bilakula dravya nahIM thA, to kyA kisI ko Thagakara yA corI karake dravya lAyA hai ? kadAcit prabala puNya kA udaya huA, to isa loka meM to lokApamAna yA rAjadaNDa nahIM hogA, kintu bhavAntara meM to usakA phala avazya hI bhoganA pdd'egaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 zrI guNAnurAgakulakam yaha to niHsaMzaya kahA jA sakatA hai ki jo anyAyopArjita dravya kA paribhoga karatA hai, usakI subuddhi naSTa hokara akArya meM pravRtti karane ko daur3A karatI hai| isI viSaya ko dRr3ha karane ke lie zAstrakAroM ne eka udAharaNa diyA hai ki - kisI rAjA ne rAjamahala banAne ke lie jyotiSiyoM ko bulAkara kahA ki - khAta muhUrta kisa roja karanA cAhiye ? koI aisA muhUrta nikAlo, jisase ki hamArI saMtati rAjabhavana meM rahakara sUkhapUrvaka cirakAla rAjya kre| rAjA ke pUchate hI jyotiSiyoM ne sarvottama khAta muhUrta nikAla diyaa| muhUrta ke eka dina pestara nagara meM yaha udghoSaNA karAI gaI ki - kala rAjamahala banAne kA khAta muhUrta hai, isaliye vahA~ sabhI ko hAjira honA caahiye| isa udghoSaNA ko sunakara dUsare dina seTha - sAhUkAra Adi saikar3oM loga ikaTThe hue| _rAjA ne jyotiSiyoM se kahA ki - aba muhUrta meM kitanA samaya ghaTatA hai ? jyotiSI bole ki cAra ghdd'ii| rAjA ne kahA yadi isa samaya meM koI vastu vidhi karAne ke lie cAhiye to kho| jyotiSiyoM ne kahA - mahArAja ! khAta muhUrta ke vAste pA~ca jAti ke pA~ca rana cAhiye, jo ki nyAyopArjita hoN| rAjA ne apane bhaMDAra se lAne ko khaa| itane meM jyotiSiyoM ne kahA ki - rAjana ! rAjyalakSmI ke viSaya meM tattvavettA puruSoM kA abhiprAya kucha aura hI hai, ataeva kisI vyApArI ke yahA~ se ma~gavAnA caahiye| rAjA ke pAsa hajAroM vyApArI upasthita the, unake tarapha rAjA ne dekhA, kintu koI vyApArI bolA nhiiN| taba maMtrI ne kahA - jo koI nItipUrvaka vyApAra karatA ho, usako Aja rAjavallabha banane kA samaya hai, parantu saba koI apane-apane kartavyoM ko jAnate haiM, jo kabhI svapna meM bhI nItipatha
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrI guNAnurAgakulakam ke darzana nahIM karate, ve yadi nItijJa bananA cAheM, to kaise bana sakate haiM ? saba loga mauna pakar3akara cupacApa baiThe rahe, taba rAjA ne kahA - kyA mere zahara meM koI bhI nIti se vyApAra karane vAlA nahIM hai ? itane meM eka prAmANika manuSya ne kahA ki - rAjan ! 'pApa jAne Apa aura mA~ jAne bApa' isa lokokti ke anusAra yahA~ upasthita sabhI sAhUkAra anyAyapriya mAlUma par3ate haiM, lekina isa zahara meM 'lallaNaseTha' kabhI anIti kA vyApAra nahIM karatA, kintu isa samaya vaha yahA~ hAjira nahIM hai| . . .. - isa bAta ko sunakara rAjA ne seTha ko bulAne ke lie savArI sahita maMtrI ko usake ghara para bhejaa| maMtrI ne seTha ke ghara para jAkara kahA - seThajI caliye, Apako rAjA sAhaba bulAte haiM, isIliye yaha savArI bhejI hai| seTha Anandita hoM kapar3A pahanakara calane ke lie taiyAra huaa| maMtrI ne vagghI meM baiThane ko khaa| taba seTha ne javAba diyA ki isake ghor3e merA dAnA-pAnI nahIM khAte, ataeva isameM maiM nahIM baiTha sakatA, maiM to paidala hI calU~gA, aisA kahakara pradhAna ke sAtha seTha paidala calakara rAjA ke pAsa AyA aura rAjA ko namaskAra kara ucita sthAna para baiTha gyaa| rAjA ne seTha se kahA ki - tumhAre pAsa nyAya sampanna vibhava hai, isase khAta mUhUrta ke lie pA~ca jAti ke pA~ca ratna caahiye| seTha ne vinayapUrvaka hAtha jor3akara kahA ki - rAjan ! nIti kA dravya anIti mArga meM nahIM laga sktaa| seTha kA vacana sunate hI rAjA saroSa ho bolA ki tumheM ratna denA par3eMge ? seTha bolA ; svAmin ! yaha gharabAra saba ApakA hI hai, Apa cAheM jaba le sakate haiN| itane meM jyotiSiyoM ne kahA ki - 'hujUra ! yoM lenA bhI to anyAya hai,
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 163 kyoMki jaba taka seTha prasanna hokara apane hAtha se na deve aura ve jabaradastI liye jAya~ to anyAya nahIM to aura kyA hai ? rAjA ne kahA ki isa bAta meM pramANa kyA hai ki- rAja dravya anyAyopArjita hai ? jyotiSiyoM ne kahA- rAjan ! isakI parIkSA karanA yahI pratyakSa pramANa hai| rAjA ne pradhAna ko eka seTha kI aura eka apaMnI sonA mohara, nizAna karake dI / pradhAna ne apane naukaroM ko bulAkara kahA ki ye do sonA mohara dI jAtI haiM, isameM se eka kisI pApI ko aura eka dharmAtmA tapasvI ko denA / donoM naukara eka-eka sonA mohara ko lekara gA~va ke bAhara jude-jude rAste hokara nikle| jisake pAsa seTha kI sonA mohara thI, vaha rAste meM jA rahA thA ki itane meM to sAmane koI macchImAra milA, use dekhakara vicArA ki isase bar3hakara pApI kauna hogA ? kyoMki yaha prAtaH kAla uThakara jalAzaya meM rahane vAlI niraparAdha machaliyoM ko pakar3akara mAratA hai| ataeva yaha sonA mohara ise hI de dU~, aisA vicAra karake sonA mohara usa macchImAra ko de dii| macchImAra ko sonA mohara prathama hI prApta huI hai, isase usane vicArA ki isako kahA~ rakkhU~, kyoMki vastra meM to mere pAsa eka laMgoTa hI haiM, isaliye isameM bA~dhanA to ThIka nhiiN| bahuta vicAra karane para anta meM usako apane mu~ha meM rakha lii| Age calate jyoM hI usa nyAyopArjita sonA mohara kA aMza thUka ke sAtha peTa meM gayA ki macchImAra kI vicArazreNI badala gaI / macchImAra mana hI mana meM vicAra karane lagA ki aho ! yaha kisI dharmAtmA ne mujhako dharma jAnakara dI hai, isake kama se kama pandraha rupae Ae~ge, kintu ina
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrI guNAnurAgakulakam machaliyoM ke to do-cAra Ane muzkila se mileMge, hAla machaliyA~ marI nahIM hai, to itanA puNyadAtA ko hI ho| aisA samajhakara macchImAra jalAzaya meM machaliyoM ko chor3a AyA aura bAjAra meM Akara sonAmohara ke pandraha rupayA liye, usameM se eka rupayA kA jvAra, bAjarI vagairaha dhAnya lekara ghara aayaa| ise dekhakara lar3ake aura strI vicAra meM par3e, dekho nirantara yaha bAraha baje ghara AtA thA aura thor3A-sA dhAnya lAtA thA, Aja to vikasita-vadana ho, bahuta dhAnya lekara jaldI AyA hai| isa prakAra mana meM hI vicAra kara usa dhAnya ko sabane kaccA hI phAkanA zurU kara diyA, usakA asara hote hI strI ne kahA ki - Aja itanA dhyAna kahA~ se lAye? macchImAra ne kahA ki - eka dharmAtmA ne mujhako sonA mohara binA mA~ge hI dI thI usako baTAkara eka rupaye kA to dhAnya lAyA hU~ aura caudaha rupaye mere pAsa haiN| unako dekha kara lar3ake aura strI ne kahA ki aba do mahInA kI kharacI to apane pAsa maujUdA hai, to rAtri meM tAlAba para jAnA aura niraparAdhI jantuoM kA nAza karanA yaha nIca karma karanA ThIka nahIM hai| isase to majUrI karanA sarvottama hai| sabhI ne aisA vicAra kiyA aura macchImAroM kA muhallA chor3akara sAhUkAroM ke par3osa meM jA bse| isa taraha yAvajjIvana paryanta nIcakarma se virakta ho, AnandapUrvaka majUrI se apanA nirvAha karane lge| isI taraha dUsarA manuSya rAjA kI sonA mohara lekara eka dhyAnastha yogI ke pAsa AyA aura use dharmAtmA tapasvI jAnakara mohara usake sAmane rakha dI aura kisI vRkSa ke nIce baiThakara usakI vyavasthA dekhane lgaa|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 165 yogIjI ne dhyAna samApta kara dekhA, to sAmane mohara par3I hai, usako dekhate hI socA ki "maiMne kisI se yAcanA nahIM kI, yAcanA karane se kyA koI sonA mohara bheMTa karatA hai ? ziva ! ziva !! cAra AnA bhI milanA muzkila hai| yaha to paramezvara ne hI bhejA hai, kyoMki maiMne dhyAna ke dvArA jagata kA to svarUpa dekha liyA, parantu anubhava dvArA strI bhoga kA sAkSAtkAra nahIM kiyA, ataeva Izvara ne kRpA kara yaha bheMTa dI hai| " ityAdi anarthotpAdaka vicAra yogI ke hRdaya meM ubhar3a aae| basa yogI ne anyAyopArjita sonA mohara ke prabhAva se kukarmavaza cAlIsa varSa kA yogAbhyAsa gaGgA ke pravAha meM bahA diyA, kyoMki strIsamAgama se yoga nahIM raha sakatA / kahA bhI hai " AraMbhe natthi dayA, mahilAsaMgeNa nAsaI baMbhaM / - saMkAe sampattaM, atthaggAheNa pavvajjaM // 1 // 7 bhAvArtha AraMbha karane meM dayA nahIM hai, strI samAgama se brahmacarya yoga, saMzaya rakhane se samyaktva aura parigraha ( dravya) grahaNa karane se saMyama yoga kA nAza hotA hai| isa prakAra nIti sampanna dravya se macchImAra kA sudhAra aura anIti sampanna dravya se yogI ke saMyama yoga kA nAza ye donoM bAteM - rAjA ke pAsa sabhA meM jAhira kI gaIM, unako sunakara rAjA samajha gayA ki - vAstava meM nItimAn puruSa nirbhaya rahate haiM aura anItimAn sarvatra zaGkita rahate haiM tathA nItimAn puruSoM ke pAsa lakSmI svayameva calI jAtI hai| kahA bhI hai ki -
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zrI guNAnurAmakulakam "nipAnamiva maNDUkAH, saraH puurnnmivaannddjaaH| zubhakarmANamAyAnti, vivazAH sarva saMpadaH" // 1 // AraMbhe nAsti dayA, mahilAsaGgena nAzayati brhm| zaGkayA samyaktvaM, arthagrAheNa pravrajyAm // 1 // __ bhAvArtha - jisa prakAra maMDUka (der3akA) kUpa aura pakSI samUha jala pUrNa sarovara ke pAsa svayameva jAte haiM, usI prakAra nItimAn .. manuSya ke pAsa zubhakarma se prerita ho sarvasampattiyA~ svayameva calI jAtI haiN| ataeva nyAyapUrvaka dravya upArjana karanA yaha gRhastha dharma kA prathama kAraNa aura mArgAnusArI kA prathama guNa hai| isaliye zuddhAMtaHkaraNa (ImAnadArI) ke sAtha jisa taraha ho sake nyAyapUrvaka hI dravya paidA karanA cAhiye, jisase ki ubhayaloka meM sukha prApta ho| 2. ziSTAcAra prazaMsaka - arthAt bhavya puruSa ko ziSTa puruSoM ke AcAra kI prazaMsA karane vAlA honA cAhiye, kyoMki ziSTAcAra prazaMsaka manuSya kisI dina uttama AcAra ko avazya prApta kara sakatA hai| vratI, jJAnI aura vRddha puruSoM kI sevA se jinane zikSA prApta kI hai ve 'ziSTa' aura ziSThoM kA jo AcAra vaha 'ziSTAcAra' kahA jAtA hai athavA lokApavAda se DaranA, anAtha prANiyoM kA uddhAra karane meM Adara rakhanA, kRtajJatA aura dAkSiNyatA AcaraNa karanA, usako bhI ziSTAcAra (sadAcAra) kahate haiN| satpuruSoM ke AcAra kI prazaMsA kavi isa prakAra karate haiM .. "vipadyuJcaiH sthairya padmanuvidheyaM ca mahatAM, priyA nyAyyA vRttirmlinmsubhngge'pysukrm|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 zrI guNAnurAgakulakam asanto nAbhyarthyAH suhRdapi na yAcyastanudhanaH, satAM kenoddiSTama viSamamasidhArAvatamidam ?" // 1 // bhAvArtha - vipatti samaya meM U~ce prakAra kI sthiratA rakhanA, mahApuruSoM ke mArga kA anukaraNa karanA, nyAyayukta vRtti ko priya kara samajhanA, prANAvasAna meM bhI akArya nahIM karanA, durjanoM se prArthanA aura alpadhanI mitra se yAcanA nahIM karanA, isa prakAra asidhArA ke samAna durghaTa satpuruSoM kA vrata kisane kahA? arthAt satyavaktA aura tattvavettAoM ne prakAzita kiyA hai, ataeva manuSyoM ko ziSTAcAra prazaMsaka avazya bananA caahiye| 3. "kulazIlasamaiH sArdha, kRtodvAho'nyagotrajaiH" - jinakA kula zIla samAna ho aura bhinna gotra ho, unake sAtha vivAha krnaa| kula-pitA, pitAmahAdi pUrvavaMza aura zIla-madya, mA~sa nizibhojana Adi kA tyaag| pUrvokta kula aura zIla samAna hoya to strI-puruSoM ko dharma sAdhana meM anukUlatA hotI hai, parantu jo zIla kI samAnatA na ho, to nitya kalaha hone kI saMbhAvanA hai| uttama kala kI kanyA lagha kula vAle puruSa ko dabAyA karatI hai aura nitya dhamakI diyA karatI hai ki maiM pIhara calI jaauuNgii| agara nIca kula kI kanyA huI to pativratAdi dharma meM bAdhA par3ane kA bhaya rahatA hai| isI taraha zIla meM bhinnatA hone se pratyakSa dharma sAdhana meM hAni dikha par3atI hai, kyoMki eka to madyapAna, mA~sAhAra athavA rAtri bhojana karane vAlA hai aura dUsare ko usa para aprIti hai, aisI dazA meM paraspara premabhAva kahA~ se bar3ha sakatA aura sAMsArika sukha kA Ananda kahA~ se A sakatA hai? ataeva samAna kula aura zIla kI paramAvazyakatA hai, isI se dampatti prema abhivarddhita ho sakatA hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 zrI guNAnurAgakulakam vartamAna samaya meM eka dharma ke do samudAya dikhAI par3ate haiM, jinameM kevala kriyAkAMDa kA hI bheda hai, unameM kanyA vyavahAra (saMbaMdha). hotA hai, kintu bAda meM dharma viruddhatA ke kAraNa pati-patnI ke bIca meM jIvina-paryanta vaira-virodha huA karatA hai, jisase ve paraspara sAMsArika sukha bhI bhale prakAra nahIM dekha sakate, to phira kula zIla asamAna ho, unakI to bAta hI kyA kahanA hai ? kyoMki aise saMbaMdha . meM to pratyakSa premA' bhAva dRSTigocara hotA hai| bhinna gotravAloM ke sAtha meM vivAha karane kA tAtparya yaha hai ki - eka puruSa kA vaMza 'gotra' aura usameM utpanna hone vAle 'gotraja' . kahalAte haiN| gotraja ke sAtha meM vivAhita hone se loka viruddhatA rUpa bhArI doSa lagatA hai, kyoMki jo maryAdA calI AtI hai, vaha aneka bAra puruSoM ko anartha pravRtti se rokatI hai| yadi gotraja meM vivAha karane kI maryAdA calAI jAya, to bahina-bhAI bhI paraspara vivAha karane laga jAyeM ? aura yavanavyavahAra Arya logoM meM bhI pragaTa ho jAya, jisase aneka ApattiyoM ke A par3ane kI saMbhAvanA hai| ataeva zAstrakAroM ne bhinna gotraja ke sAtha meM vivAha karanA uttama batAyA hai| maryAdAyukta vivAha se zuddha strI kA.lAbha hotA hai aura usakA phala sujAta putrAdika kI utpatti hone se citta ko. zAMti milatI hai| zuddha vivAha se saMsAra meM prazaMsA aura deva atithi Adi kI bhakti tathA kuTumba parivAra kA mAna bhale prakAra kiyA jA sakatA hai, kulIna striyA~ apane kula zIla kI aura dhyAna kara mAnasika vikAra hone para bhI akArya sevana nahIM karatI haiM, parantu manuSyoM ko cAhiye ki - samasta gRha vyavahAra striyoM ke adhIna rakkheM 1, dravya apane adhIna rakhakara kharca se adhika striyoM ko na deM 2, striyoM ko aghaTita svataMtratA meM pravRtta na hone deM, kintu kabje meM rakkhe 3 aura
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 zrI guNAnurAgakulakam svayaM para-striyoM ko bhaginI athavA mAtR samAna samajheM 4, ina cAra hetuoM ko lakSya meM rakhane se pati-patnI ke bIca meM sneha bhAva kA abhAva nahIM ho sktaa| ataeva samAna kula zIla aura bhinna gotravAloM ke sAtha vivAha saMbaMdha karane vAlA puruSa sUkhapUrvaka jIvana vyatIta karatA hai| "pApabhIruH prasiddhaM ca, dezAcAraM samAcaran / avarNavAdI na kkApi, rAjAdiSu vizeSataH // 2 // " bhAvArtha - 4. pApabhIru - pratyakSa aura apratyakSa apAyoM (kaSToM) ke kAraNabhUta pApakarma se Darane vAlA puruSa guNI banatA hai| corI, paradArAgamana, dyUta Adi pratyakSa kaMSTa ke kAraNa haiM, kyoMki inase vyavahAra meM rAjakRta aneka viDambanA sahana karanA par3atI haiN| madya mAMsAdi apeya, abhakSya padArtha pratyakSa kaSTa ke kAraNa haiM aura inake sevana se bhavAntara meM narakAdi azubha gatiyoM meM nAnA duHkha prApta hote haiN| .. 5. prasiddha ca dezAcAraM samAcaran - arthAt prasiddha dezAcAra kA AcaraNa krnaa| yAnI uttama prakAra kA bahuta kAla se calA AyA, jo bhojana, vastra Adi kA vyavahAra usake viruddha nahIM calanA ' cAhiye, kyoMki dezAcAra ke viruddha calane se deza nivAsI logoM ke sAtha virodha bar3hatA hai aura virodha bar3hane se citta kI svasthatA ThIka nahIM rahatI, jisase dhArmika sAdhana meM citta kI sthiratA nahIM rhtii| isI se kahA jAtA hai ki - dezAcAra kA pAlana karane meM dattacitta rahane vAlA puruSa hI sadaguNI bana sakatA hai| 6. "avarNavAdI na kkApi, rAjAdaSu vishesstH| arthAt nIca se lekara uttama manuSya paryanta kisI kI bhI nindA na karanA cAhiye, kyoMki nindA karane vAlA manuSya saMsAra meM nindaka ke nAma se prakhyAta hotA hai aura bhArI karmabaMdhana se bhavAntara meM duHkhI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 zrI guNAnurAgakulakam hotA hai| sAmAnya puruSoM kI nindA se bhI narakAdi kugatiyoM kI prApti hotI hai, to uttama puruSoM kI nindA duHkhadAyaka ho, isameM kahanA hI kyA hai ? rAjA, amAtya, purohita Adi kI nindA to bilakula tyAjya hI hai, ThIka hI hai ki inakI nindA karane se to pratyakSa dravyanAza, prANanAza aura loka viDambanA hotI dekha par3atI hai, ataH kisI kA avarNavAda na bolanA cAhiye, agara nindA karane kA hI abhyAsa ho, to apane duSkRtoM kI nindA karanA sarvottama aura lAbhadAyaka hai| "anatakivyaktagupte ca, sthAne suprAtivezmikaH / aneka nirgamadvAra - vivarjitaniketanaH // 3 // " . bhAvArtha - 7. - aneka dvAroM se rahita gharavAlA gRhastha sukhI rahatA hai| aneka dvAroM ke niSedha se parimita dvAra vAle ghara meM rahane kA nizcaya hotA hai, kyoMki aise gharoM meM nivAsa karane se caurAdi kA bhaya nahIM raha sktaa| yadi ghara meM aneka dvAra hoM, to duSTa logoM ke upadrava hone kI saMbhAvanA hai tathA ativyakta aura atigupta bhI na honA caahiye| jo ativyakta ghara hogA, to coroM kA upadrava hogA, yadi atigupta hogA, to ghara kI zobhA mArI jAyagI aura agni vagairaha ke upadrava se ghara ko nukasAna phuNcegaa| . . jahA~ sajjana logoM kA par3osa ho, vahA~ rahanA caahiye| sajjanoM ke par3osa meM rahane se strI-putrAdikoM ke AcAra-vicAra sudharate haiM aura dhIre-dhIre vaha manuSya Adarza (sajjana) kI ginatI meM A jAtA hai| kaniSTha par3osiyoM kI saMgati se saMtati ke AcAra-vicAra bigar3a jAte haiM aura loka nindA kA pAtra bananA par3atA hai| ataeva gRhasthoM ke lie anativyakta, agupta, uttama par3osa vAlA aura aneka dvAroM se rahita ghara zreSTha aura sukhakAraka hotA hai|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 zrI guNAnurAgakulakam "kRtasaGagaH sadAcArai - rmAtApitrozca pUjakaH / tyajaMnnupaplusthAna - mapravRttazca garhite // 4 // " ____ bhAvArtha - 8. - uttama AcAra vAle satpuruSoM kA samAgama karanA, arthAt sAmAnyataH juArI, dhUrta, durAcArI, bhaTTa, yAcaka, bhAMDa, naTa aura dhobI, mAlI, kuMbhAra pramukha kI saMgati dharmiSTha puruSa ko ahita kAraka hai| Ajakala kaI eka veSadhArI sAdhu aura sAdhviyA~ nIca jAti ke manuSyoM ko sAtha meM rakhate haiM, jisase usakA aMtima pariNAma bhayaGkara nivar3atA hai| isI prakAra gRhasthoM ko bhI jaba adhama manuSyoM kI saMgati karanA manA hai, to phira sAdhuoM ke lie to kahanA hI kyA hai ? nIca puruSoM kI sobita karane vAle aura sAdhuoM kA anAdara asatkAra karane vAle gRhastha bhI pApa ke poSaka haiM, isI se zAstrakAra kahate haiM ki satsaMga karane vAlA puruSa dharma ke yogya hotA 9. 'mAtApitozca pUjakaH' - mAtA-pitAoM kI pUjA karane vAlA gRhastha dharma ke yogya haiM, arthAt saMsAra meM mAtA-pitAoM kA upakAra sabase adhika hai, ataeva unakI sevA tana, mana aura dhana se karanA cAhiye, kyoMki daza upAdhyAya kI apekSA eka AcArya, sau AcArya kI apekSA eka pitA aura hajAra pitA kI apekSA eka mAtA pUjya hai| isaliye hara eka kArya meM mAtA-pitAoM kI ruci ke anusAra varttanevAlA puruSa sadguNI bana sakatA hai| 10. 'tyaMjannupaplutasthAnam' - upadrava vAle sthAna kA tyAga karane vAlA puruSa dharma ke lAyaka hotA hai| isase svacakrAdi paracakrAdi upadrava tathA durbhikSa plega, mArI Adi aura janavirodha Adi se rahita sthAna meM rahanA caahiye| upadravayukta sthAna meM rahane se akAla mRtyu, dharma aura artha kA nAza hone kI saMbhAvanA hai aura dharma sAdhana bhI bananA kaThina hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ' uhA 172 zrI guNAnurAgakulakam 11. 'apravRttizca garhite' - arthAt nindanIya karma meM pravRtti nahIM karanA caahiye| deza, jAti aura kula kI apekSA se nindanIya karma tIna prakAra kA hotA hai - jaise sau vIradeza meM kRSi karma, lATa meM madyapAna nindanIya hai| jAti kI apekSA se brAhmaNoM ko surApAna, tila lavaNA''di kA vyApAra aura kula kI apekSA se caulukya vaMzI rAjAoM ko madhya-pAnAdi nindanIya hai| ityAdi nindanIya kArya karane vAle puruSoM ke dharmakArya hAsyA''spada hote haiM, ataeva aise kAryoM meM pravRtti karanA anucita hai| "vyAyAmocitaM kurvan, veSaM vittaanusaartH| aSTabhirdhIguNairyuktaH, zrRNvAno dharmamanvaham // 5 // " ___ bhAvArtha - 12. AmadAnI ke anusAra kharca karanA, adhika athavA : nyUna kharca karane se vyavahAra meM prAmANikatA nahIM samajhI jAtI, kyoMki adhika kharcA karane se manuSya 'phUlaNajI' kI aura nyUna kharcA karane se 'mammaNa' kI kti meM ginA jAtA hai| ataeva kuTumbapoSaNa meM, apane upayoga meM devapUjA aura atithi satkAra Adi meM AmadAnI-pramANe samayocita dravya vyaya karanA caahiye| zAstrakAroM ne dravya vyavasthA ke viSaya meM likhA hai ki "pAdamAyAnnidhiM kuryAt, pAdaM vittAya ghaTTayet / dharmopabhogayoH pAdaM, pAdaM bharttavyapoSaNe // 1 // " . ___ bhAvArtha - AmadAnI kA caturthAMza bhaMDAra meM rakhanA, cauthA bhAga vyApAra meM, cauthA bhAga dharma tathA upabhoga meM aura cauthA bhAga poSaNIya kuTumba varga meM lagAnA cAhiye athavA - 'AyAdadhaM niyuJjIta, dharme samadhikaM punaH / zeSeNa zeSaM kurvIta, yatnatastucchamaihikam // 2 // " /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 173 bhAvArtha - AmadAnI se AdhA bhAga athavA Adhe bhAga se adhika dharma meM lagAnA cAhiye aura zeSa dravya se sAMsArika tuccha (vinAzI) kArya karanA caahiye| -yadi AmadAnI ke pramANa meM dharma na kare, kintu saMcayazIla banA rahe, to vaha puruSa kRtani hai, kyoMki jisa dharma ke prabhAva se sukhI, dhanI aura mAnI banate haiM usa dharma ke nimita kucha dravya na kharca kiyA jAya, to kRtaghnIpana hI hai| kisI kavi ne likhA bhI hai ki - lakSmIdAyAdAzcatvAro, dharmAgnirAjataskarAH / - jyeSThaputrApamAnena, kupyanti bAndhavAstrayaH // 1 // arthAt lakSmI ke dharma, agni, rAjA aura cora ye cAra dAya bhAgI putra haiN| sabase bar3A aura mAnanIya putra dharma hai| dharma kA apamAna hone se tInoM putra kapita ho jAte haiM, arthAt dharmahIna manuSya kI lakSmI agni, rAjA aura cora vinAza karate haiN| isI se zAstrakAroM ne dharma meM cauthA bhAga, AdhAbhAga athavA Adhe se adhika jitanA kharca karate bane, utanA kharca karane ke lie hI 'samadhika' pada likhA hai| ataH lAbhArthI puruSoM ko kRpaNatA chor3akara AmadAnI ke . anusAra kharca karane meM udyata rahanA caahiye| aisA kauna manuSya hai, jo caJcala lakSmI se nizcala dharmaratna ko prApta na kare ? 13. 'veSaM vittAnusArataH ' - vitta (dhana) ke anusAra se veSa rakhanA cAhiye, jisase saMsAra meM pramANikatA samajhI jaay| jo dravyAnusAra pozAka nahIM rakhate ve loka meM uDAU, cora aura jAra samajhe jAte haiM, arthAt loga kahate haiM ki yaha 'dhanajIseTha' banA phiratA hai, to kyA kisI ko Thagakara yA corI karake dravya lAyA hai ? athavA kisI ko Thagane ke liye bana-Thana ke jAtA hai| isI prakAra dravyasaMpatti rahate bhI anucita veSa na rakhanA cAhiye, kyoMki dravyavAn
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrI guNAnurAgakulakam kI kharAba veSa rakhane se kRpaNatA sUcita hotI hai, ataeva dravya ke anusAra ucita pozAka rakhane vAlA puruSa lokamAnya ginA jAtA hai aura lokamAnyatA dharmasAdhana meM sahAyabhUta hotI hai| 14. 'aSTabhirdhIgaNairyuktaH, zrRNvAno dhrmmnvhm|' arthAt buddhi ke ATha guNoM se yukta manuSya niraMtara dharmazravaNa karatA huA guNavAn hone ke yogya hotA hai| dharmazravaNa se Adhi, vyAdhi aura upAdhi miTatI hai, abhinava padArthoM kA jJAna hotA hai, sundara sadvicAroM kA mArga dekha par3atA hai, kaSAya bhAva kama hotA hai aura vairAgyamahAratna kI prApti hotI hai| dharmazravaNa meM buddhi ke ATha guNa honA AvazyakIya: hai; anyathA dharma zravaNa mAtra se kucha phAyadA nahIM ho sktaa| ... yathA - koI purANI (vyAsa) rAmAyaNa vAca rahA thA, usameM 'sItAjI haraNa bhayA' yaha adhikAra aayaa| sabhA upasthita eka zrotA ne vicArA ki sItAjI haraNa to ho gaye, parantu pIche sItAjI hoMge yA nahIM ? kathA to samApta ho gaI, parantu usa zrotA kI zaMkA kA samAdhAna nahIM ho sakA, taba usane purANI se pUchA ki mahArAja ! saba bAta kA to khulAsA huA, kintu eka bAta raha gii| purANI bhrama meM par3A ki kyA patrA phera phAra ho gayA yA koI adhikAra bhUla gayA athavA huA kyA ? jisase zrotA kahatA hai ki eka bAta raha gii| Akhira purANI ne pUchA ki bhAI ! kauna-sI bAta raha gii| zrotA ne kahA ki mahArAja ! 'sItAjI haraNa bhayA' aise maiMne sunA thA vaha miTakara pIche sItAjI hue yA nahIM ? purANI to usakI bAta sunakara hasane lagA aura kahA ki are mUrkha ! tU isakA tAtparya nahIM samajhA, isakA Azaya yaha hai ki sItA ko rAvaNa uThA le gayA, parantu tU samajhatA hai, vaisA koI jaMgalI jAnavara nahIM huaa| isa bAta
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 175 ko sunakara zrotA niHsaMzaya ho gayA, yadi vaha phira pUchakara khulAsA nahIM karatA, to isa viSaya meM dUsaroM ke sAtha meM takarAra kiye binA nahIM rhtaa| isI se dharma zravaNa meM buddhi ke ATha guNoM kI AvazyakatA hai| buddhi ke ATha guNa isa prakAra haiM - zuzruSA zravaNaM caiva, grahaNaM dhAraNaM tathA / UhApohArthavijJAnaM, tatvajJAnaM ca dhIguNAH // 1 // . bhAvArtha - 1. (zuzruSA) sunane kI icchA, 2. (zravaNaM) sunanA, 3. (grahaNaM) sune hue artha ko dhAraNa karanA, 4. (dhAraNaM) dhAraNa kie hue artha ko nahIM bhUlanA, 5. (UhA) jAne hue artha ko avalambana kara usake samAna anya viSaya meM vyApti ke dvAra tarka karanA, 6. (apoha) anubhava aura yuktiyoM se viruddha hiMsAdi anarthajanaka kAryoM se alaga honA, 7. athavA sAmAnya jJAna so 'UhA' aura vizeSa jJAna so 'apoha' kahAtA hai| (arthavijJAnaM) tarka vitarka ke bala se moha, saMdeha tathA viparyAsa jhita vastu kI pahacAna karanA, 8. (tatvajJAnaM.) amuka vastu isI prakAra hai, aisA nizcaya karanA; ye ATha buddhi ke guNa haiN| . ... aSTaguNoM se jisakI buddhi praur3habhAva ko prApta huI hai, vaha kadApi akalyANakArI nahIM bana sakatA; isI se buddhiguNa pUrvaka dharma zravaNa karane vAlA puruSa dharma ke lAyaka kahA gayA hai| yahA~ dharmazravaNa vizeSa guNoM kA dAyaka hai, buddhi ke guNoM meM jo 'zravaNa' guNa hai, vaha zravaNa mAtra artha kA bodhaka hai, isase ekatA kA saMzaya karanA ucita nahIM hai| dharma zravaNa karane vAloM ko aneka guNa prApta hote haiN| kahA bhI hai ki - "yathAvasthita subhASitavAlA mana duHkha ko naSTa karatA hai, kheda rUpa dAvAnala se saMtata puruSoM ko zAMta banAtA hai| bhUkhoM ko bodha detA hai aura vyAkulatA ko miTAtA hai; arthAt
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrI guNAnurAgakulakam sundara dharma zravaNa uttamottama vastuoM ko denevAlA hotA hai| ataeva aneka sadguNoM kI prApti kA hetubhUta dharmazravaNa karanA cAhiye, jisase ubhaya loka meM sukha prApta ho / "ajIrNe bhojanatyAgI, kAle bhoktA ca sAtm yataH / anyonyApratibandhena, trivargamapi sAdhayet // 6 // " bhAvArtha - 15. ajIrNa meM bhojana chor3ane vAlA puruSa sukhI rahatA hai aura sukhI manuSya dharma kI sAdhanA bhale prakAra kara sakatA hai| isI se vyavahAranaya kA Azraya lekara kaI eka loga kahate haiM ki - 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam'. vastusthiti ke anusAra to aisA kahanA ucita hai ki - 'zarIra mAdyaM khalu. pApa sAdhanam' arthAt zarIra prathama pApa kA kAraNa hai| jinake zarIra nahIM hai, unake pApa kA bhI baMdha nahIM hotA / siddha bhagavAna azarIrI hone se pApa baMdha rahitaH hai, ataeva zarIra pApa kA kAraNa aura pApa zarIra kA kAraNa hai| jahA~ zarIra kA abhAva hai, vahA~ pApa kA abhAva hai aura jahA~ pApa kA abhAva hai, vahA~ zarIra kA abhAva hai| isa prakAra anvayavyatireka vyApti hai, to bhI vyavahAra dRSTi kA avalambana kara zarIra ko prathama dharmasAdhana mAnA hai| isIliye ajIrNa meM bhojana kA tyAga batAyA gayA hai| vaidika zAstroM meM likhA bhI hai ki 'ajIrNaprabhAvAH rogAH ' samasta rogoM kI utpatti ajIrNa se hotI hai / yadi koI aisA kahegA ki - 'dhAtukSayaprabhavAH rogAH ' aisA bhI zAstroM meM likhA dekha par3atA hai, to inameM pramANika rUpa se kauna-sA vacana mAnya hai ? isake uttara meM jAnanA cAhiye ki dhAtu kSaya bhI ajIrNa se hI hotA hai| jo khAye hue annAdi kI paripAka dazA pUrNa rUpa se ho jAya, to dhAtukSaya nahIM ho sakatA, cAhe jitanA parizrama kiyA jAya, parantu zarIra nirbalatA aMzamAtra nahIM ho sktii| jo *
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 177 ajIrNa hone para bhI lAlaca se khAte haiM, ve apane sukhamaya jIvana ko naSTa karate haiN| ajIrNa kI parIkSA karane ke lie zAstroM meM isa prakAra likhA hai ki - malavAtayorvigandho, viDbhedo gAtragoravamarucyam / avizuddhazcodgAraH, SaDajIrNavyaktaliGgAni // 1 // bhAvArtha - mala aura vAyu meM durgandhi ho jAnA, dasta (pAkhAne) meM nitya ke niyama se kucha pheraphAra ho jAnA, zarIra meM Alasa AnA, peTa kA phUlanA, bhojana para ruci kama honA aura gaMdhIli DakAra AnA; ajIrNa hone ke ye chaha cihna spaSTa hote haiN| ukta chaha kAraNoM meM se yadi eka bhI kAraNa mAlUma par3e, to bhojana avazya chor3a denA cAhiye, kyoMki aise avasara meM bhojana chor3ane se jaTharAgni ke vikAra bhasma hote haiN| dharmazAstra bhI pakhavAr3e meM eka upavAsa karane kI sUcanA karate haiN| yadi bhojanAdi vyavasthA niyama se kI jAya, to prAyaH prakRti vikRti ke kAraNa roga honA asaMbhava hai| karmajanya rogoM ko miTAne ke lie to koI upAya hI nahIM hai| vartamAna samaya meM kaI eka manuSya upavAsa kI jagaha julAba lenA ThIka samajhate haiM; lekina yathArtha vicAra kiyA jAya, to 'julAba lenA ubhaya loka meM hAnikAraka hai| julAba lene se prakRti meM pheraphAra hotA hai, kisI kisI vakta to vAyu prakopa ho jAne se julAba meM bhArI hAni pahu~catI hai aura zarIra sthita kramI kA nAza hotA hai, ityAdi kAraNoM se julAba ubhayaloka meM duHkhadAyaka hai| upavAsa pakhavAr3e meM khAye hue anna ko pacAtA hai, mana ko nirmala rakhatA hai, vikAroM ko maMda karatA hai, anna para ruci bar3hAtA hai aura rogoM kA nAza karatA hai| ataeva julAba kI apekSA upavAsa
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ___ zrI guNAnurAgakulakam karanA uttama hai| ajIrNa na ho to bhI thor3A bhojana karanA acchA hai, kyoMki yathAgni khAne se bhojana rasa vIrya kA utpAdaka hotA hai| 'yo mitaM bhuGkte sa bahu bhuGkte" arthAt jo thor3A khAtA hai, vaha bahuta khAtA hai, isaliye ajIrNa meM bhojana nahIM karane vAlA sukhI rahakara guNavAna banatA hai| 16. kAle bhoktA ca sAtmyataH - arthAt prakRti ke anukUla yathAsamaya sAtmya bhojana karane vAlA puruSa nirogI rahakara guNI aura dharmAtmA banatA hai| jo pAna, AhAra Adi prakRti ke anukUla sukha ke liye banAyA jAtA hai, vaha 'sAtmya' kahalAtA hai| balavAna puruSoM ke lie to saba pathya hI hai, parantu yogya rIta se yogya samaya meM prakRti yogya padArthoM kA sevana kiyA jAya, to zarIra kI svAsthatA sacavA sakatI hai aura zarIra svasthatA se dharma sAdhana tathA sadguNopArjana meM kisI taraha kI bAdhA nahIM par3a sktii| 17. 'anyonyApratibaMdhena, trivargamapi sAdhayet' - arthAt paraspara virodha rahita dharma, artha aura kAmarUpa - trivarga kI sAdhanA karane vAlA puruSa uttama yogyatA prApta kara sakatA haiN| jisa puruSa ke dina trivarga zUnya vyatIta hote haiM, vaha luhAra kI dhamanI kI taraha gamanAgamana karatA huA bhI jItA nahIM hai, arthAt use jIvanta athavA pazu tulya samajhanA caahiye| dharma puNyalakSaNa athavA saMjJAna rUpa hai, puNya lakSaNa dharma saMjJAna lakSaNa dharma.kA kAraNa hai, kArya ko utpanna kara kAraNa cAhe pRthaka ho jAya, parantu dharma sAta kula ko pavitra karatA hai| kahA bhI hai ki
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 zrI guNAnurAgakulakam "dharmaH zruto'pidRSTo vA, kRto vA kArito'pi vaa| anumodito'pi rAjendra ! pUnAtyA''saptamaM kulam // 1 // " tAtparya - he rAjendra ! sunA huA, dekhA huA, kiyA huA, karAyA huA aura anumodana kiyA huA dharma sAta kula ko pavitra banAtA hai| dharma, dhana, kAma aura mukti kA dene vAlA hai, aisI koI vastu nahIM hai, jo dharma ke prabhAva se prApta na ho ske| ataeva tInoM varga meM dharma agragaNya (mukhya) samajhA jAtA hai| . yahA~ para yaha saMzaya honA saMbhava hai ki bAraMbAra trivarga kA hI nAma AtA hai, kintu cauthA varga mokSa yA nirvANa kA to nAma hI nahIM liyA jAtA, to kyA Apa mokSa ko nahIM mAnate ? - isake samAdhAna meM samajhanA cAhiye ki - mokSa nirvANa athavA mukti Adi nAma se prakhyAta caturtha varga ke sAdhaka munivara hai aura yahA~ prastuta viSaya to gRhasthoM ko dharma kI yogyatA prApta karane kA hai, isI se yahA~ para mokSa kA nAma dRSTipatha nahIM hotaa| * jaina. siddhAMtoM meM jitanI kriyA pratipAdana kI gaI hai, vaha saba mokSa sAdhaka hai, svargAdika to usake avAntara phala haiN| jaise koI manuSya kisI zahara kA uddezya karake ravAnA huA, parantu vaha icchita zahara meM nahIM pahuMcane se mArga sthita gA~va meM raha gyaa| isI prakAra mokSasAdhaka manuSya bhI mArgabhUta svargAdi gatiyoM meM jAtA hai| jina logoM ke siddhAMta meM mokSa sAdhaka nahIM hai, unako avazya nAstika samajhanA caahiye| mokSa kA kAraNa samyak - jJAna, darzana aura caritra hai, inako prApta karane ke liye prathama yogyatA prApta karane kI AvazyakatA hai| yogyatA kA kAraNa bhUta, dharma, artha aura kAma rUpa
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 zrI guNAnurAgakulakam trivarga kI sAdhanA hai, ataeva gRhasthoM ke liye trivarga ke sAtha mokSa zabda rakhane kI koI AvazyakatA nahIM hai| aba paraspara avirodhapane . trivarga ko sAdhana karane kI maryAdA dikhAI jAtI hai - jo aharniza dharma aura artha ko chor3akara kAma puruSArtha kI hI sAdhanA karane meM lage rahate haiM, ve vanagaja ke samAna parAdhIna ho duHkhI hote haiN| jaise vanagaja svajIvita ko hAra kara maraNaM dazA ko.. prApta hotA hai, usI prakAra kAmA'' sakta manuSya kA bhI dharma, dhana aura zarIra naSTa ho jAtA hai, isaliye kevala kAmasevA karanA anucita hai| . jo manuSya dharma tathA kAma kA anAdara kara kevala artha-sevA. kI abhilASA rakhate haiM, ve siMha ke samAna pApa ke bhAgI hote haiN| . siMha hasti pramukha pazuoM ko mArakara svayaM thor3A khAtA hai aura avazeSa dUsaroM ke lie chor3a detA hai| isI taraha arthasAdhaka puruSa bhI aThAraha pApa sthAnaka sevana kara vittopArjana karate haiM, usako svayaM alpa khAkara zeSa saMbaMdhiyoM ke lie chor3ate haiM, kintu svayaM usa vittopArjana se durgatiyoM ke pAtra banate haiN| ataeva kevala artha sevA karanA bhI anucita hai| isI prakAra artha aura kAma ko chor3akara kevala dharmasevA karane se bhI gRhastha dharma kA abhAva hotA hai, kyoMki kevala dharmasevA karanA mumukSajanoM (saMsAratyAgiyoM) kA kAma hai| yahA~ para to gRhasthoM kA adhikAra hai| isase kevala dharma sevA karanA gRhasthoM ke liye anucita hai| __jo loga dharma ko chor3akara artha aura kAma kI sevA karate haiM, ve bIja khA jAne vAle 'kaNavI' ke samAna pazcAtApa aura duHkha ke pAtra banate haiN| kisI kaNavI ne atyanta parizrama se dhAnya (bIja)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 181 saMgraha kara usako khA khuTAyA, parantu vaha varSA samaya meM kheta meM bIja nahIM bo sakA, isase dhAnya kA abhAva ho gayA aura dhAnyA' bhAva se nAnA duHkhoM kI nobata bajane lgii| usI prakAra dharma ke binA artha aura kAma kI sevA karane vAloM kI dazA hotI hai, kyoMki dharma, artha aura kAma kA bIja hai, arthAt dharma ke prabhAva se hI artha aura kAma kI prApti hotI hai| ataeva dharma kI sAdhanA kiye binA itara puruSArthoM kI sAdhanA karane vAlA manuSya kaNavI ke samAna duHkhI hotA hai| yadi kahA jAya ki dharma aura kAma kI sevA karanA to ThIka hai, lekina artha.aneka anarthoM kA utpAdaka hai, isaliye artha kI sevA karanA anucita hai ? dharma ke parabhava kA sudhAra aura kAma se sAMsArika sukhoM kA anubhava hotA hai| . isake samAdhAna meM hama itanA hI kahanA cAhate haiM ki - gRhasthAvAsa meM artha (dhana) ke sivAya dharma aura kAma kI sevA yathArtha rUpa. se nahIM bana sakatI, kyoMki dhanopArjana nahIM karane se RNI honA par3atA hai aura RNI manuSya ciMtAyukta hone se deva guru kI bhakti nahIM kara sakatA, tathA ciMtAyukta manuSya se sAMsArika sukhoM kA bhI anubhava nahIM ho sktaa| ataeva dharma aura kAmasevA ke sAtha-sAtha artha sevA kI bhI atyanta AvazyakatA hai| . . yadi koI yaha kahegA ki dharma aura artha kI sevA karane vAlA RNI nahIM hotaa| ataH dharma tathA artha kI sevA karanA cAhiye, parantu durgati dAyaka kAma kI sevA kyoM kI jAya ? kAma se to kor3oM kosa dUra rahanA uttama hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 zrI guNAnurAgakulakam yaha bAta prazasya hai, tathApi yahA~ gRhastha dharma kA viSaya hai, isaliye kAma ke abhAva meM gRhasthA' bhAvarUpa Apatti A par3ane kI saMbhAvanA hai| isa vAste tInoM varga kI yogya rIti se sevA karane vAlA manuSya dharma ke lAyaka hotA hai aura vahI manuSya sadguNI banakara Atma sudhAra aura samAja sudhAra bhale prakAra kara sakatA hai| .. pAThakagaNa! dharma, artha aura kAma meM bAdhA par3ane kI saMbhAvanA ho, to pUrva ko bAdhA na hone denA caahiye| kadAcit karmavaza se cAlIsa varSa kI avasthA meM strI kI mRtyu ho jAya, to phira se vivAha karanA vyavahAra viruddha aura zAstra viruddha hai, isase aise avasara meM caturthavrata dhAraNa kara dharma aura artha kI surakSA karana caahiye| yadi strI dhana donoM kA nAza hone kA samaya prApta huA, to kevala dharma kI sAdhanA karane meM dattacitta rahanA cAhiye, kyoMki 'dharmavittAstu sAdhavaH' sajjana puruSa dharmarUpa dravya vAle hote haiN| dharma ke prabhAva se dhana cAhane vAloM ko dhana, kAmArthiyoM ko kAma, saubhAgya ke cAhane vAloM ko saubhAgya, putravAMchakoM ko putra aura rAjya ke abhilASiyoM ko rAjya prApta hotA hai, arthAt dharmAtmA puruSa jo kucha bhI cAhe, use usakI prApti avazya hotI hai| svarga aura mokSa bhI jaba dharma ke prabhAva se mila sakatA hai, taba aura vastuoM kI prApti ho isameM Azcarya hI kyA hai ? ataeva gRhasthoM ko ucita hai ki dharma ke samaya meM dharma, dhana ke samaya meM dhanopArjana aura kAma sevana ke samaya meM kAma isa prakAra yathAkrama aura yathAsamaya meM sevana kareM, parantu paraspara bAdhA ho, vaisA karanA ThIka nhiiN|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 zrI guNAnurAgakulakam "yathAvadatithau sAdhau, dIne ca pratipattikRt / * sadA'nabhiniviSTazca, pakSapAtI guNeSu ca // 7 // " bhAvArtha - 18. - 19. aMtithi, sAdhu aura dIna meM yathA yogya bhakti karane vAlA guNI banane lAyaka hotA hai, jinhoMne tithi aura dIpotsavAdi parva kA tyAga kiyA hai, unako atithi aura dUsaroM ko abhyAgata kahanA caahiye| 'sAdhuH sadAcArara:' uttama paJca mahAvrata pAlana rUpa sadAcAra meM lIna rahate haiM, ve 'sAdhu' aura trivarga ko sAdhana karane meM jo asamartha haiM, ve 'dIna' kahe jAte haiN| ina tInoM kI ucitatA pUrvaka bhakti karanA cAhiye, anyathA adharma hone kI saMbhAvanA hai, kyoMki pAtra ko kupAtra aura kupAtra ko pAtra kI paMkti meM ginane se adharma kI utpatti hotI hai| nItikAroM kA kahanA hai ki - .. nIti rUpa kA~TA hai, jisake eka palar3e meM aucitya (ucitatA) aura dUsare palar3e meM karor3a guNa rakkhe jAya~ to ucitatA vAlA palar3A nIce namegA; arthAt karor3a guNa se bhI ucitatA adhika hai, ataeva ucitatA pramANe bhakti karanA uttama hai| . - 20. 'sadA'nabhiniviSTazca' - nirantara Agraha nahIM rakhane vAlA puruSa guNa grahaNa karane yogya hotA hai| AgrahI manuSya svamati kalpanA ke anusAra yuktiyoM ko khIMcatA hai aura anAgrahI puruSa suyuktiyoM ke anusAra svamati (buddhi) ko sthApita karatA hai| jagata meM suyuktiyoM se kuyukti adhika hai, kuyukti sampanna manuSya aparimita haiM, parantu suyukti sampanna to virale hI haiN| jahA~ Agraha nahIM hotA, vahA~ suyuktiyoM kA Adara hotA hai| isa vAste guNecchuoM ko nitya Agraha rahita rahanA cAhiye, jisase sadguNoM kI prApti ho| 21. 'pakSapAtI guNeSu ca' - guNoM meM pakSapAta rakhane vAlA puruSa uttama guNopArjana kara sakatA hai, arthAt saujanya, audArya,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrI guNAnurAgakulakam dAkSiNya, sthairya, priya bhASaNa aura paropakAra Adi svaparahita kAraka aura Atma sAdhana meM sahAyaka jo guNa hai, unameM pakSapAta, unakI bahumAna tathA unakI prazaMsA karanA vaha 'guNapakSapAta' kahA jAtA hai| guNoM kA pakSapAta karane vAle manuSyoM ko bhavAntara meM manohara guNoM kI prApti hotI hai| guNa dveSiyoM ko kisI guNa kI prApti nahIM hotI, kaI eka svAtmavairI guNavAnoM ke guNoM para dveSa bhAva rakhate haiM aura isI se unheM anarthajanaka aneka karma bA~dhanA par3ate haiN| ataeva kisI vakta guNadveSI na honA cAhiye, kintu samasta jagajjantuoM ke guNoM kI anumodanA (prazaMsA) karanA caahiye| "adezakAlayozcaryA, tyajejjAnan balAbalam / vRtasthajJAnavRddhAnAM, pUjakaH poSyapoSakaH // 8 // " . . bhAvArtha - 22. niSedha kiye hue deza aura kAla kI maryAdA kA tyAga karane vAlA puruSa guNI banane aura gRhastha dharma ke yogya hotA hai| niSiddha deza meM jAne se eka lAbha aura aneka hAniyA~ haiN| lAbha to dhanopArjana hai aura dharma hAni, vyavahAra niHzUkatA tathA hRdaya niSTharatA Adi aneka durguNa prApta ho jAte haiN| Arya deza ko chor3akara anArya bhUmi meM jAne vAle puruSoM ko prathama dhArmika manuSyoM kA samAgama nahIM hotaa| nirantara pratyakSa pramANa ko mAnane vAle arvAk idarzI aura mAMsAzI puruSoM kA samAgama hotA rahatA hai, jisase nAstika buddhi athavA adharma zraddhA utpanna hotI hai| gaGgA kA jala miSTa svAdu aura pavitra mAnA jAtA hai, parantu samudra meM milane para vaha khArA ho jAtA hai; isI prakAra videza ke gamana samaya meM puruSa dhArmika, sarala svabhAvI aura dRr3ha mana vAlA hotA hai, lekina dhIre-dhIre videzI logoM kI saMgata se usake svabhAva meM malinatA A jAtI hai|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 185 koI yahI kahegA ki sAMsArika kArya ke lie jAne vAlA puruSa gaMgAjala kI dazA ko prApta ho sakatA hai, parantu koI dRr3hadharmI jagat mAnya puruSa Arya dharma ke tatvoM kA pracAra karane ke liye jAya, to kyA harakata hai ? isakA uttara yaha hai ki sarpa maNi ke samAna jo pUrNa (jAnakAra) hai, unake vAste koI pratibaMdha nahIM hai, pUrNa manuSya cAhe jahA~ jA sakatA hai| sarpa aura maNi kA eka hI sthAna meM janma tathA vinAza hotA hai, arthAt sAtha hI janma aura vilaya hai, parantu sarpa kA viSa maNi meM aura maNi kA amRta sarpa meM nahIM A sakatA, kyoMki donoM apane-apane viSaya meM pUrNa haiN| isa prakAra manuSya jo pUrNa ho, to vaha cAhe jisa deza meM jA sakatA hai, usakA bigAr3a kahIM nahIM ho sakatA, lekina apUrNa to sarvatra apUrNa hI rahatA hai| . apUrNa kA utsAha kSaNika aura vicAra vinazvara hotA hai tathA usake hRdaya meM dharma vAsanA haldI ke raMga samAna hotI hai| Arya bhUmi meM hajAroM prANI jaMgalI hai, unako videzI prajA dhana, strI Adi kA lAlaca dekara svadharmI banA rahI hai| isaliye unako dharma bhraSTatA se uvAranA hara eka AryadharmI puruSoM kA kAma hai| arhannIti meM videzagamana kA niSedha kiyA hai, usakA khAsa hetu dharmahAnI hI hai| ataeva pUrNa manuSya ke binA apUrNa manuSyoM ko niSiddha deza meM bhUlakara bhI na jAnA caahiye| buddhimAnoM ko niSiddhakAla kI maryAdA kA bhI tyAga karanA jarUrI hai| rAtri kA samaya kitane eka puruSoM ke lie bAhara phirane kA nahIM hai, arthAt rAtri meM bAhara phirane se kalaGkita hone kI aura caurAdika kI zaMkA par3atI hai| caumAsA meM pravAsa yA yAtrA bhI na karanA caahiye| isa maryAdA kA ullaMghana karane se aneka
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrI guNAnurAgakulakam upadrava aura hiMsAdika kI vRddhi hotI hai| isase niSiddhadeza aura kAla kI maryAdA kA tyAga karane vAlA manuSya sukhI hotA hai| 23. 'jAnan balA' balaM' - sva para kA bala aura abala jAnane vAlA gRhastha dharma ke lAyaka hai| bala kI parIkSA kiye binA kArya kA prAraMbha karanA niSphala hai aura jo bala tathA abala kA jJAna kara kArya karate haiM, unakA kArya saphala hotA hai| balavAn vyAyAma kare, to usakA zarIra puSTa hotA hai aura nirbala manuSya vyAyAma karegA, to usakI zarIra sampatti kA nAza hogA, kyoMki zArIrika zakti ke uparAMta parizrama karane se zarIrA'vayavoM ko nukasAna pahu~catA hai| ataeva bala ke pramANa meM kAryArambha karanA cAhiye, jisase cittavyAkulatA na ho sake aura svaccha citta se sadguNa prApti ho| 24. vratasthajJAnavRddhAnAM pUjakaH - vratI aura jJAnavRddha puruSoM kI sevA karane vAlA guNI banatA hai| anAcAra tyAga aura sadAcAra kA pAlana karane meM jo sthita hai, vaha 'vratastha' aura jo heya upAdeya vastuoM kA nizcaya karane vAle jJAna se saMyukta ho vaha 'jJAnavRddha' kahalAtA hai| ina donoM kI sevA kalpavRkSa ke samAna mahAphala ko dene vAlI hotI hai vratI puruSoM kI sevA se vrata kA udaya aura jJAna vRddhoM kI sevA se vastu dharma kA paricaya hotA hai| isaliye vratI aura jJAna vRddhoM ko vandana karanA tathA unake Ane para (abhyutthAna) khar3e honA Adi bahumAna karanA caahiye| 25. poSyapoSakaH - poSaNa karane yogya mAtA, pitA, bhAI, bahina, strI, putra Adi parivAra ko yogakSema se arthAt aprApta vastu kI prApti aura prApta vastu kI rakSA karatA huA poSaNa karanA cAhiye, jisase ki loka vyavahAra meM bAdhA na pdd'e| loka vyavahAra kI bAdhA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 187 dharmasAdhana meM vighnabhUta hai, ataeva poSaNa karane ke lAyaka ko poSaNa karane vAlA manuSya sadguNI banatA hai| "dIrghadarzI vizeSajJaH, kRtajJo lokavallabhaH / salajjaH sadayaH saumyaH, paropakRtikarmaThaH // 9 // " 26. dIrghadarzI - artha aura anartha donoM kA vicAra karane vAlA manuSya dIrghadarzI kahA jAtA hai| dIrgha vicAra karane vAlA manuSya hara eka kArya ko vicAra pUrvaka karatA hai, kintu sahasA nahIM krtaa| kahA bhI hai ki - .. "sahasA vidadhIta na kriyA - mavivekaH paramA''padAM padam / vRNate hi vimRzya kAriNaM, guNalubdhAH svayameva saMpadaH // 1 // " - tAtparya - binA vicAra kiye kisI kriyA ko na kareM, aviveka pUrvaka kI huI kriyA parama Apatti kI sthAnabhUta hotI hai| vicArapUrvaka kArya karane vAloM ko guNa meM lubdha huI, arthAn guNAbhilASiNI sampattiyA~ svayameva varaNa karatI hai, arthAt usake samIpa meM calI AtI hai| dIrghadarzI puruSoM meM bhUta bhaviSyat kAla kA vicAra karane kI zakti hotI hai, arthAt amuka kArya karane se hAni aura amuka kArya karane se lAbha honA saMbhava hai| isa prakAra vicAra karane vAlA manuSya saphala kArya ho sukhI aura guNI hotA hai| ___. 27. vizeSajJaH - vastu, avastu, kRtya, akRtya, AtmA aura para meM kyA aMtara hai ? usako jAnane vAlA athavA AtmA ke guNa va doSa ko pahacAnane vAlA 'vizeSajJa' kahalAtA hai| jisa manuSya meM apane varatAva aura guNa-doSa para dRSTi dene kI zakti nahIM hai, vaha pazu samAna hI hai, use Age bar3hane kI AzA rakhanA AkAza kusumavata
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 - zrI guNAnurAgakulakam asaMbhava hai| jo guNa aura doSoM Adi ko nahIM pahacAnate, unakA nistAra isa saMsAra se honA asaMbhava hai, ataeva vizeSajJa manuSya gRhastha dharma aura guNa grahaNa karane yogya hai| ___28. kRtajJa - kie hue upakAroM ko jAnane vAlA puruSa aneka sadguNa prApta kara sakatA hai aura jo upakAroM ko bhUla jAtA hai athavA guNa liye bAda upakArI para matsara dhAraNa karatA hai, usameM phira guNa vRddhi nahIM ho sakatI aura sIkhe hue guNa pratidina malina . hote jAte haiM, ataeva uttamatA kI sIr3hI para car3hane vAloM ko kRtajJa ho guNa grahaNa karane meM niraMtara prayatna karanA caahiye| ___29. loka vallabhaH - vinaya, viveka Adi sadguNoM se prAmANika lokoM ko priyakara hone vAlA puruSa uttama guNoM kA saMgraha kara sakatA hai| yahA~ para loka zabda se sAmAnya loka nahIM samajhanA cAhiye, sAmAnya lokoM ko prAyaH koI vallabha nahIM hotA, kyoMki duniyA do raMgI hai - dharma karane vAloM kI bhI nindA karatI hai, kArya karane vAloM meM doSa nikAlatI hai aura nahIM karane vAloM ko AlasI athavA hatavIrya kahatI hai| isI se kisI buddhimAna ne kahA hai ki 'loka mUke te phoka, tU tArUM saMbhAla' arthAt loka cAhe so kahate raheM, parantu tujhe terA (apanA) kArya saMbhAla lenA caahiye| isa lokokti meM loka zabda se sAmAnya loka kA grahaNa kiyA hai, parantu 'loka vallabhaH' yahA~ to loka zabda se prAmANika loka hI jAnanA caahiye| salajjaH - lajjAvAn puruSa aMgIkAra kiye hue niyamoM ko prANa naSTa hone para bhI nahIM chor3atA, isI se 'dazavaikAlikasUtra' meM najjA zabda se saMyama kA grahaNa kiyA hai| saMyama kA kAraNa lajjA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 zrI guNAnurAgakulakam hai, ataeva kAraNa meM kAryopacAra karane se lajjA saMyama ginA jAtA hai| lajjAvAn puruSoM kI ginatI uttama puruSoM kI paMkti meM hotI hai, kintu nirlajjoM kI nahIM hotii| lajjA guNa ko dhAraNa karane vAle agni meM praveza karanA, araNyavAsa karanA aura bhikSA se jInA acchA samajhate haiM, lekina pratijJA bhraSTa honA ThIka nahIM smjhte| ataeva lajjAvAn manuSya guNavAn banane ke yogya aura dharma ke bhI yogya kahA gayA hai| 31. sadayaH - duHkhI jIvoM ko duHkha se bacAnA arthAt sukhI karanA, aise guNa vAlA puruSa dharma ke yogya hotA hai| dayA ke binA koI puruSa dharma ke lAyaka nahIM ho sktaa| duHkhita jIvoM ko dekhakara jisakA aMtaHkaraNa dayArdra nahIM hotA, vaha aMtaHkaraNa nahIM hai, kintu aMtaHkaraNa (nAzakAraka) hai| dharma ke nimitta paJcendriya jIvoM kA vadha karane vAlA dharma ke lAyaka honA kaThina hai, dayAvAn puruSa hI dAna, puNya Adi sukRtaM kArya bhale prakAra kara sakatA hai| saba dAnoM meM dayAdAna bar3A hai, jo eka jIva kI rakSA karatA hai, vaha bhI .sadA ke lie nirbhaya ho jAtA hai, to saba jIvoM kI rakSA karane vAloM kI to bAta hI kyA kahanA hai ? isaliye manuSyoM ko niraMtara sadaya rahanA cAhiye, dayAdAna dene vAlA bhavAntara meM sukhI rahatA hai| sumerU parvata ke barAbara suvarNadAna se, sampUrNa pRthivI ke dAna se aura koTi godAna se jitanA phala hotA hai, utanA phala eka jIva kI rakSA karane se hotA hai, isase guNAbhilASAoM ko ucita hai ki dayAlu svabhAva ho prANimAtra ko sukhI banAne kA prayatna kreN| . 32. saumyaH - zAMta prakRti vAlA puruSa hara eka sadguNa ko sugamatA se prApta karatA hai| isI guNa se puruSa sabaka priya lagatA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 hai aura isI se usako saba koI uttama aura rahasyapUrNa guNa sikhAne meM kasara nahIM karate haiN| krUra svabhAvI puruSoM ko koI kucha nahIM sikhalAtA aura na usase koI mitratA hI rakhatA hai ! isaliye uttamatA kI sIr3hI para car3hane vAloM ko niraMtara zAnta svabhAva hI rahanA cAhie kyoMki zAnta svabhAva vAle puruSoM ke pAsa hiMsaka jantu bhI vairabhAva chor3akara vicarate haiM, arthAt gau aura siMha Adi bhI sAtha hI sahavAsa karate haiN| 33. paropakRtikarmaTha: - paropakAra meM dRr3ha vIrya (tatpara) manuSya saMsAragata manuSyoM ke netra meM amRta ke samAna dekha par3atA hai aura paropakAra rahita puruSa viSa ke samAna jAna par3atA hai| manuSya zarIra ke avayava dUsare jIvoM kI taraha kisI kAma meM nahIM Ate, isase asAra zarIra se paropakArAdi sAra nikAla lenA hI prazasya hai, kyoMki paropakAra dharma kA pitA hai aura dharma se bar3hakara saMsAra meM koI sAra padArtha nahIM hai / prasaMga prApta yahA~ para paropakAra kI puSTi ke liye eka dRSTAMta likhA jAtA hai, AzA hai, ki pAThakoM ko vaha avazya rucikara hogaa| rAjA bhoja ke darabAra meM eka samaya paMDitoM kI sabhA huI, usameM sAhitya vidyA meM pravINa aura zAstra pAraMgata aneka nAmI - nAmI vidvAna upasthita hue| usa suramya sabhA meM rAjA bhoja ne pUchA ki vidvAnoM ! kaho ki dharma kA pitA kauna hai ? isa prazna ke uttara meM paMDitoM meM nAnA bhA~ti ke vikalpa khar3e ho gye| kisI ne kahA ki dharma nAma yudhiSThira kA hai, isase usakA pitA rAjA pANDu hai / kisI ne kahA yaha ThIka nahIM, dharma anAdi hai, isaliye isakA pitA Izvara hai| -
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 zrI guNAnurAgakulakam kisI ne kahA - yaha bhI anucita hai, kyoMki niraMjana nirAkAra Izvara dharma ko kaise utpanna kara sakatA hai ? aura kaI eka dharmoM meM Izvara ko utpAdaka nahIM mAnA jAtA, to kyA unameM dharma nahIM hai ? kisI ne kahA - dharma kA pitA satya hai, kAraNa ki satya se dharma utpanna hotA hai| kisI ne kahA - mujhe to yaha uttara ThIka nahIM mAlUma hotA, kyoMki satya dharma kA utpAdaka nahIM, kintu aGga mAnA gayA hai| isa prakAra paMDitoM meM kolAhala maca gayA, parantu sabakA eka mata nahIM huaa| taba rAjA bhoja ne apane mukhya paMDita kAlidAsa se kahA ki tumako eka mahIne kI avadhi dI jAtI hai, isameM isa prazna kA uttara acchI taraha nizcaya karake denA, nahIM to ThIka nahIM hogaa| sabhA visarjana huI, saba paMDita bhArI ciMtA meM par3e, parantu kAlidAsa ko sabase adhika ciMtA utpanna huii| vicAra hI vicAra meM mahIne meM eka hI dina avazeSa raha gayA, kAlidAsa ciMtAtura ho araNya meM cale gaye, parantu saMtoSa kAraka koI samAdhAna kA kAraNa nahIM milaa| taba apanI iSTa devI kAlI kA smaraNa kara AtmaghAta karane ke lie samudyata huA, itane meM AkAzavANI pragaTa huI ki - ..."mahAkave ! mA priyasva, tvaM ratnamasi bhArate / dharmasyaiva pitA satyamupakAro'khilapriyaH // 1 // " he mahAkavi ! mata mara, tU isa bhAratavarSa meM ratna hai, samasta saMsAra ko priya dharma kA pitA nizcaya se upakAra hai, arthAt tUM yaha nizcaya se samajhale ki dharma kA pitA upakAra hI hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam isa zloka ko sunate hI kAlidAsa ko asIma Ananda huA aura rAjA bhoja kA uttara dene ke liye AkhirI dina sabhA meM hAjira huaa| rAjA ke pUchane para kAlidAsa ne kahA ki - mahArAja ! dharma kA pitA upakAra hai| isa bAbata meM mahAtmA buddha kA bhI abhiprAya hai ki 'dayA upakAra kI mAtA aura upakAra dharma kA pitA hai| isa upakAra kA prakAza, jisake hRdayapaTa para par3A, vaha manuSya divya dRSTi samajhA jAtA hai| ' 192 isa uttara ko sunakara rAjA bhoja atyAnandita huA aura usane. apane Azrita pA~ca so paNDitoM se suzobhita sabhA meM kAlidAsa kA bar3A bhArI satkAra kiyA / isI se kahA jAtA hai ki saMsAra meM niHsvArtha upakAra ke prabhAva se hI manuSya pUjya samajhA jAtA hai| eka bhASA kavi ne bhI likhA hai ki svArtha bina upakAra divya guNa kahe jAya, svArtha bina upakAra dharma ko prabhAva haiN|. svArtha bina upakAra sukRta kI sundara mAla, svArtha bina upakAra pUrNa prema bhAva hai // hari hara jaina bauddha svArtha bina upakAra se, jagata meM pUjya bane pUraNa prabhAva se / aise divya guNa dharI raho, nitya magana meM, parama upakAra yaza gAje haiM gagana meM // 1 // upakAra ke viSaya meM Adhunika vidvAnoM ne bhI likhA hai ki "manuSya kI zreSThatA, udAratA, moTAI aura namratA meM rahI huI hai,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 193 jinameM paropakAra guNa nahIM hai, usakA jInA saMsAra meM vyartha aura bhArabhUta hai|" - "jisake hRdaya meM upakAra vRtti rahatI hai, usake hRdaya meM paramezvara nivAsa karatA hai, jisake hRdaya meM upakAra vRtti rUpa siMhAsana rakkhA hai, usa para paramezvara virAjamAna hotA hai, aye pAmara ! apanA upakAra rUpa cilakatA huA hIrA paramezvara ko bheMTa kr|" "apane par3osI ko tuma dekhate ho, parantu usa para tuma prema nahIM rakha sakate hoM, to paramezvara to adRzya hai, usa para prema kisa prakAra rakha skoge|" - "paropakAra mahAguNa tumhAre sAtha hai aura vaha mAnasika, vAcika tathA kAyika zakti kA utpAdaka hai, isaliye saba guNa ke pahale isI guNa ko prApta karane kA abhyAsa karanA caahiye|" : "upakAra mahAdAna, upakAra devapUjA aura upakAra mana ko niyama meM rakhane vAlI uttama samAdhi hai| upakArakartA deva, guru, mitra aura saba koI ko priya lagatA hai, upakAra ke binA koI zubhakArya saphala nahIM hotaa|" "sUrya, candra, megha, vRkSa, nadI, gau aura sajjana ye; saba isa yuga meM paropakAra ke liye paidA hue haiN| jo manuSya prema se pUrNa ho, paropakAra rUpa yajJa karatA hai, usako hiMsAmaya dUsare yajJa karane kI koI AvazyakatA nahIM hai|" __ "svarga sukha se bhI paropakArI jIvana uttama hai| jo manuSya kAyama paropakAra kara sakatA hai, usako svarga meM jAne kI jarUrata nahIM hai| upakAra rahita manuSya kI apekSA to patra puSpa aura chAyA ke dvArA upakAra karane vAle vRkSa hI zreSTha haiN|"
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrI guNAnurAgakulakam _ "upakArI puruSa kA jIvana asalI nANA (sikkA) ke samAna hai, isase vaha cAhe jahA~ calA jAya, usakI kadara aura kImata hotI hai| khAnadAna kuTumba kA upakAra zUnya lar3akA khoTe nANA ke samAna hai, isase usakI videza meM bhI kadara aura kImata nahIM hotii|" - "yadi tumhAre hastagata kubera kA bhI bhaMDAra ho, to bhI apanI saMtati ko vidyA (hunnara) sikhAo, cA~dI svarNa kI thailiyA~ khAlI ho jAtI hai, lekina kArIgarI kI thailI nahIM khuTa sakatI, jo hunnara hogA, to kisI kI gulAmI karane kA maukA nahIM AvegA aura na bhikSA mA~ganA pdd'egii|" "jisa taraha mala ko sApha karane ke liye jala, vastra ko sApha karane ke lie sAbU, zastra ko ghisane ke lie zarANI, suvarNa . parIkSA ke liye agni aura netroM kI sundaratA bar3hAne ke liye aMjana kI AvazyakatA hai| usI prakAra sampUrNa kalA kauzala aura sampatti prApta karane ke lie upakAra mahAguNa ko sIkhane kI AvazyakatA "jisa puruSa ko sanmArga kI prApti huI ho aura yadi vaha yaha cAhatA ho ki janma janmAMtara meM bhI mujhe sanmArga milatA jAya, to use cAhiye ki nirantara paropakAra karane meM tatpara rahe, kyoMki paropakAra karane hI se puruSa ke guNoM kA utkarSa hotA hai| yadi paropakAra samyak prakAra se kiyA jAya, to vaha dhIratA ko bar3hAtA hai, dInatA ko kama karatA hai, citta ko udAra banAtA hai, udaraMbharitva ko chur3AtA hai, mana meM nirmalatA lAtA hai aura prabhutA ko pragaTa karatA hai| isake pazcAt paropakAra karane meM tatpara rahane vAle puruSa ko parAkrama (vIrya) pragaTa hotA hai, mohakarma naSTa hotA hai aura dUsare janmoM
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 195 meM bhI vaha krama se uttarottara adhikAdhika sundara sanmArgoM ko pAtA hai tathA vaha Upara car3hakara phira kabhI nIce nahIM giratA, kisI kI yAcanA kI apekSA nahIM karanA cAhiye, arthAt yaha nahIM socanA cAhiye ki jaba koI hamase Akara pUchegA, taMba hama btlaaeNge|" ataeva paropakAra parAyaNa manuSya hI dharma ke yogya banatA hai aura aneka sadguNoM ko prApta kara uttamatA kI sIr3hI para car3hatA hai, isaliye hara eka manuSya ko isI guNa ke abhyAsa karane kA prayatna karanA cAhiye, kyoMki upakAra ke prabhAva se bhI puruSa uttamadazA ko prApta kara sakatA hai| "antaraGgariSaDvarga - parihAraparAyaNaH / vazIkRtendriyagrAmo, gRhI dharmAya kalpate // 10 // " bhAvArtha - 34. aMtaraGga chaha zatruoM kA tyAga karane vAlA puruSa dharma ke aura guNa grahaNa karane ke yogya hotA hai| vAstava meM pratyeka prANI varga ke guNoM kA nAza karane vAle aMtaraGga zatru hI haiN| yadi aMtaraGga zatru hRdaya se 'bilakula nikAla diye jAya~, to hara eka sadguNa kI prApti sugamatA se ho sakatI hai, jisane aMtaraGga zatruoM ko parAjita kara diyA, usane sAre saMsAra ko vaza meM kara liyA, aisA mAna lenA bilakula anucita nahIM hai| kAma se dANDakya bhoja, krodha se karAlavaideha, lobha se ajabindu, mAna se rAvaNa tathA duryodhana, mada se haihaya tathA arjuna aura harSa se vAtApi tathA vRSNijaMgha Adi ko isa saMsAra maMDala meM aneka duHkhoM kA anubhava karanA par3A hai| ataeva aMtaraGga zatruoM kA parityAga karane vAlA manuSya apUrva aura alaukika yogyatA kA pAtra banakara apanA aura dUsaroM kA sudhAra kara sakatA hai| 35. vazIkRtendriya grAmoM, gRhI dharmAya kalpate / ' arthAt jisane indriya samUha ko vaza kara liyA hai, vaha puruSa gRhastha dharma ke yogya ho sakatA hai| yahA~ para prazna upasthita hotA hai
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 zrI guNAnurAgakulakam ki abhI dharma kI prApti to huI nahIM, to indriya samUha ko vazIbhUta karanA kisa prakAra bana sakatA hai aura indriyoM ko vaza meM karane vAlA puruSa gRhasthAzrama kisa taraha calA sakatA hai ? isake samAdhAna meM hama yahI kahanA samucita samajhate haiM ki 'vazIkRtendriyagrAma:' isa vAkya kA artha isa taraha karanA cAhiye ki jisane indriya samUha ko maryAdIbhUta kiyA hai, kyoMki indriyoM.. kA sarvathA parityAga to munirAja hI kara sakate haiM, parantu maryAdIbhUta artha karane se gRhasthoM ke liye kisI taraha bAdhA nahIM raha sakatI ! dharma prApti ke pUrva manuSya svabhAva se hI maryAdAvartI dekha par3atA hai| aura dharma prApta hone bAda bhI maryAdA pUrvaka hI viSayAdi kA AcaraNa karanA zAstrakAroM ne pratipAdana kiyA hai| * jo gRhastha indriyoM ko maryAdA meM rakhakara mAnasika vikAroM ko rokane kA prayatna karate rahate haiM, unakA jIvana sUkhapUrvaka vyatIta hotA hai / indriyoM ko maryAdA meM rakhane se hI zArIrika aura mAnasika apUrva zakti kA udaya hotA hai aura jo viSaya lubdha haiM, unakI za sampatti bigar3e binA nahIM raha sktii| eka-eka indriyoM ke viSayavazavartI prANI jaba duHkhI dekhe jAte haiM, to pA~coM indriyoM ke viSaya meM lubdha hone vAle prANiyoM kI dazA bigar3e, isameM Azcarya hI kyA hai ? jaba taka indriyoM ko parAjaya karane kA abhyAsa nahIM kiyA, taba taka dUsarA abhyAsa kiyA huA saphala nahIM hotA, ataeva indriyoM ko maryAdA meM rakhane vAlA gRhastha hI dharma ke yogya hotA hai / isa prakAra mArgAnusArI guNoM kA saMkSipta svarUpa kahane ke bAda yaha likhA jAtA hai ki - mArgAnusArI manuSyoM ko madhyama bhedaM meM kyoM gine ? isakA samAdhAna granthakAra maharSi isa taraha karate haiM
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 zrI guNAnurAgakulakam ki - mArgAnusArI puruSa svArtha aura paramArtha donoM kA sAtha hI sAdhana karatA hai, arthAt trivarga kA sAdhana kara paramArtha sAdhana karatA hai, kintu kevala paramArtha (paropakAra) hI nahIM karatA rhtaa| nItikAra svArtha aura paramArtha ko sAtha hI sAdhana karane kA upadeza dete haiM, parantu dharmazAstra kahatA hai ki svArtha ko chor3akara kevala paropakAra karane meM datta citta rahanA caahiye| mArgAnusArI puruSa nIti mArga kA AcaraNa karane vAlA hotA hai, isIse vaha prathama svArtha kA sAdhana karake tadanantara paramArtha meM pravRtti karatA hai, ataeva mArgAnusArI puruSa.madhyamabheda meM hI gine jAtA hai| _madhyamabhedavAlA manuSya madhyastha svabhAvI hotA hai, kintu kisI bhI dharma (mata) kA dveSI nahIM hotA, isI se vaha saba darzanoM para guNAnurAga rakha kara pratyeka darzana se satya-satya bAta kA grahaNa kara letA hai aura dhIre-dhIre sadguNI banakara paropakAra karane meM dRr3havatI banatA hai| . pUrvokta cAra bheda vAloM kI prazaMsA kA phala - eesiM purisANaM jai guNagahaNaM karesi bahumANaM / .tA Asannasivasuho, hosi tumaM natthi saMdeho // 22 // teSAM puruSANAM, yadi guNagrahaNaM karoSi bahumAnam / / tata Asanazivasukho, bhavasi tvaM nAsti saMdehoH // 22 // zabdArtha - (eesiM) ina pUrvokta (purisANaM) puruSoM kA (bahumANaM) bahumAna pUrvaka (jai) jo (guNagahaNaM) guNa grahaNa (karesi) karegA (to) to (tumaM) tU (asannazivasuho) thor3e hI samaya meM mokSa sukha vAlA (hosi) hovegA (saMdeho) isameM saMdeha (natthi) nahIM hai|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam bhAvArtha - jo manuSya pUrvokta cAra bheda vAle puruSoM ke bahumAnapUrvaka guNa grahaNa karate haiM, unako niHsaMdeha ziva sukha milatA hai| vivecana - pUjya puruSoM kI sAdara prazaMsA karane se ajJAna kA nAza hotA hai, buddhi nirmala hotI hai, sadguNoM kA srota bar3hatA hai, apamAna kA kSaya hotA hai, AtmIya zakti kA prakAza, saiddhAMtika rahasyoM kA jJAna aura anupama sukhoM kA anubhava hotA hai| guNI banane kA sabase sarala upAya yahI hai ki pUjyoM kA Adara, unake Ane para khar3e honA, jahA~-tahA~ unake guNoM kI prazaMsA karanA / pUjya puruSoM kI nindA kabhI na karanA cAhiye,. kyoMki isase sadguNoM kI prApti nahIM hotI, pratyuta nindA se prApta guNoM kA vinAza hotA hai| saMsAra meM guNa-dveSI manuSya duHkhI dekhe jAte haiM aura guNa- prazaMsA karane vAle logoM ke dvArA sammAnita hote dekha par3ate haiM / 198 ahA !! una satpuruSoM ko dhanya haiM jo ki isa saMsAra meM janma lekara niHsvArtha vRtti se paropakAra karane meM apane jIvana ko vyatIta kara rahe haiM, jo saikar3oM duHkha sahanakara saMsAra rUpa dAvAnala se saMtapta pAmara prANiyoM kA uddhAra karane meM dattacitta haiM, jo kisI meM aMzamAtra bhI guNa haiM, to usako parvata ke samAna mAnakara Anandita hote haiM, jo svayaM duHkha dekhate haiM, lekina dUsaroM ko duHkhI nahIM hone dete, jo karuNA buddhi se saMsArI prANiyoM ko sukhI hone ke upAya khojA karate haiM, jo maraNAnta kaSTa A par3ane para bhI sasyamArga kA ullaMghana nahIM karate haiM, jo sva para hita sAdhaka vratoM kA pAlana karane meM sadodyata rahate haiM aura jo mada mAtsarya se rahita ho ziSTAcaraNa meM lage rahate haiN| "vaha dina kaba udaya hogA ki jaba maiM bhI satpuruSoM ke mArga kA AcaraNa karU~gA aura sakala karmoM kA kSaya kara akhaNDAnanda vilAsI banU~gA / " isa prakAra zuddha bhAvanA ke sahita guNIjanoM ke
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam guNoM kI prazaMsA kara hRdaya ko pavitra karanA caahiye| paramArtha siddhi ke liye pavitra hRdaya kI hI AvazyakatA hai, dharma zabda kI vyAkhyA karate hue zrImAn zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja ne 'puSTizuddhimaccittaM dharmaH' pavitra vicAroM se puSTa huA aMta:karaNaM hI dharma hai, arthAt hRdaya kI pavitratA ko hI dharma mAnA gayA hai| - guNa premI puruSa dharma kA marma sumagatA se samajha sakatA hai| granthakAroM ne likhA hai ki - jo kalyANa kI icchA rakhane vAlA, guNagrAhI, satya priya, vinIta, nirmAyI, jitendriya, nItimAn, sthira citta, vivekavAn, dhairyavAn, dharmAbhilASI aura buddhimAna ho, usI ko dhArmika marma samajhAnA cAhiye, kyoMki ukta guNavAlA manuSya dhArmika rahasyoM ko bhale prakAra samajhakara zAstrIya niyamoM ko svayaM pAlana karatA hai aura dUsaroM ko bhI pAlana karAtA hai, parantu antaHkaraNa kI zraddhA tathA guNa-premI hue binA dhArmika tatvoM ko samajhane kA sAhasa karanA AkAzakusumavat hai| ... svAbhAvika hRdaya kI pavitratA antarhetuoM ko puSTa karane vAlI aura aunnatya dazA para car3hAne vAlI hotI hai| isa bhArata bhUmi ke eka koNe meM aneka vidvAna janma lekara vilaya ho cuke haiM aura aba bhI ho rahe haiM, lekina prazaMsA unhIM kI hai, jo svAnubhava ke yoga se aMtaraGga prema rakhakara guNa prazaMsA karane meM apane amUlya samaya ko vyatIta karane meM udyata haiN| zAstrakAra maharSiyoM kA to yahA~ taka kahanA hai - 'nirdoSa caritravAn aura siddhAMtapAragAmI hone para bhI yadi cittavRtti nindA karane kI tarapha AkarSita ho, to use mokSa sukha kA rAstA milanA durghaTa hai aura jo zithilAcArI haiM, parantu vaha guNAnurAgI haiM, to use zivasakha mila jAnA kaThina nahIM hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zrI guNAnurAgakulakam viSaya kI puSTi ke liye yahA~ eka dRSTAMta likhA jAtA hai, use vAcaka varga manana kreN| kusumapura nagara ke madhya meM kisI zrImaMta seTha ke ghara meM do sAdhu utre| eka mer3I para aura eka nIce tthhraa| Upara vAlA sAdhu paMca mahAvratadhArI zuddhAhArI, pAdacArI, sacitaparihArI, ekalavihArI Adi guNagaNa vibhUSita thA, parantu kevala lokaiSaNA magna thaa| nIce utarA huA sAdhu thA to zithilAcArI, lekina guNapremI, nirmAgnI. nirabhimAnI aura sarala svabhAvI thaa| ____bhakta loga donoM sAdhu ko vandana karane ke liye aaye| prathama nIce utare sAdhu ko vandana karake phira mer3I para gye| uparisthita sAdhu ko yaha bAta mAlUma huI ki ye nIce vandana karake yahA~ Aye haiM, ataeva usane bhakta logoM se kahA ki - pArzvasthoM ko vandana karane se mahApApa lagatA hai tathA bhagavAn kI AjJA kA bhaMga hotA hai aura saMsAra vRddhi hotI hai| nIce jo sAdhu ThaharA huA hai, usameM cAritraguNa zithila haiM, usake AcaraNa prazaMsA ke lAyaka nahIM hai, isaliye aisoM ke vandana se saMsAra paribhramaNa kama nahIM ho sktaa| bhakta loga hA~jI-hA~jI kara nIce utare aura saba vRttAntaM nIce ke sAdhu se kaha diyaa| ___ bhakta logoM kI bAteM sunakara nIce kA sAdhu kahane lagA ki - "Upara ke pUjyavarya mahAbhAgyazAlI sUtrasiddhAMta pAragAmI, nirdoSa cAritravAn, zuddha AhAra lene vAle haiM, maiM to zithila hU~, kevala udaraMbharI hU~, mujha meM prazaMsA ke lAyaka eka bhI guNa nahIM hai, maiM sAdhu dharma se bilakula vimukha hU~, isaliye Upara ke munivara ne jo mujhako avandanIya batAyA hai vaha ThIka hI hai|"
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 zrI guNAnurAgakulakam guNAnurAgI muni ke prazaMsAjanaka vacanoM ko sunakara bhakta loga cakita ho gaye aura mukta kaMTha se usakI prazaMsA karane lge| isI avasara meM nagara ke bAhyodyAna meM koI atizaya jJAnI munivarendra kA padhAranA huA, saba loga vandana karane ko gye| yogya sabhA ke bIca meM munivara ne madhura vacanoM se kahA ki - . bhavyo ! "kisI zubha karma ke udaya se yaha atyanta durlabha manuSya janma dhAraNa karake tathA uttama kula aura uttama dharmAdi sAmagrI pA karake tumako cAhiye ki jo vastue~ chor3ane yogya haiM, unheM chor3anA, jo karane yogya karma haiM, unheM karanA, jo prazaMsA karane yogya haiM, unakI prazaMsA karanA aura jo sunane yogya hai, unheM acchI taraha se sunnaa| mana, vacana aura kAyA saMbaMdhI aisI pratyeka kriyA, jo ki pariNAmoM meM thor3IsI bhI malinatA utpanna karane vAlI, ataeva mokSa kI rokane vAlI ho, apanI bhalAI cAhane vAloM ko chor3a denI caahiye| jinakA aMtarAtmA nirmala ho gayA hai, unheM tIna loka ke nAtha jinendra deva, unakA nirUpaNa kiyA huA jaina dharma aura usameM sthira rahane vAle, ina tInoM kI nirantara prazaMsA karanI caahiye|" . .. munivara ke AtmoddhAraka subhASita vacanoM ko sunakara zrotA atyAnandita hue| avasara pAkara bhakta logoM ne pUchA ki bhagavan ! 'gA~va meM jo do sAdhu Thahare hue haiM, unameM laghukarmI kauna hai ? atizaya jJAnI ne kahA ki jo sAdhu nindA karane vAlA lokaiSaNA magna aura dambhI mer3hI para ThaharA hai, usake bhava bahuta hai, arthAt vaha saMsAra meM aneka bhava karegA aura jo guNapremI sarala svabhAvI sAdhu nIce ThaharA huA hai, vaha parimita bhava meM karma mukta hokara mukti maMdira kA svAmI bnegaa|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zrI guNAnurAgakulakam pAThaka mahodaya ! isa dRSTAMta kA sAra yahI hai ki uttama puruSoM ke guNoM kA bahumAna aura prazaMsA karane vAlA manuSya hI mokSa sukha kA pAtra bana sakatA hai, parantu nindaka aura guNa-dveSI nahIM bana sktaa| ataeva ekAMta meM yA sabhA ke bIca meM, sote hue yA baiThe aura gA~va meM yA araNya meM, saba jagaha pratikSaNa uttama puruSoM ke guNoM kA bahumAna hI karate rahanA caahiye| isI se manuSya Azcarya kAraka unnata dazA . para car3hakara apanA aura dUsaroM kA bhalA kara sakatA hai| pArzvasthAdikoM kI bhI nindA aura prazaMsA nahIM karanA - pAsatthA'' isu ahuNA, saMjamasiDhilesu mukkajogesu / no garihA kAyavvA, neva pasaMsA sahA majhe // 23 // pArzvasthAdiSvadhunA, saMyamazithileSu mukta yogeSu / . no gardA karttavyA, naiva prazaMsA sabhA madhye // 23 // . ... zabdArtha - (ahuNA) vartamAna samaya meM (mukkajogesu) trividha yoga se rahita (saMjamasiDhilesu) saMyama paripAlana meM zithila (pAsatthA''isu) pArzva sthAdikoM kI (sahA majjhe) sabhA ke bIca meM (no) nahIM, (garihA) nindA (kAyavvA) karanA aura (neva) nahIM (pasaMsA) prazaMsA karanA caahiye| bhAvArtha - Ajakala saMyama pAlana karane meM DhIle par3e hue yoga kriyA se hIna pArzvastha Adi yativeSadhArI puruSoM kI, sabhA ke bIca meM na to nindA aura na prazaMsA hI karanA caahiye| vivecana - saMyama lekara jo nahIM pAlana karate aura anAcAra meM nimagna rahate haiM, unako adhama se bhI adhama samajhanA caahiye| Ajakala jaina sampradAya meM bhI bAhara se to sAdhupana kA ADambara rakhate haiM aura gupta rIti se anAcAroM kA sevana karate haiM, aise eka . nahIM, kintu aneka nAmadhArI sAdhu dekha par3ate haiN| isI prakAra zrAvaka
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 203 bhI - zrAvaka ke guNoM se zUnya, mAyAcArI, anAcArazIla, devadravyabhakSaka, kalahapriya aura dharmazraddhA vihIna dekhe jAte haiN| jo viSayAdi bhogoM meM lubdha cittavAle haiM aura jo bAhya vRtti se rAga rahita mAlUma hote haiM, parantu antaHkaraNa meM baddharAga hai, aise logoM ko kapaTI tathA kevala veSADambarI dhUrta samajhanA caahiye| isa prakAra ke dhUrta kevala logoM ke citta ko raMjana karane meM hI prayatnazIla rahate haiN| hindustAna meM vartamAna samaya meM bAvana aThAvana lAkha nAmadhArI sAdhu haiM, unameM kitane eka yazovAda dhana - mAla Adi ke AdhIna ho sAdhvAcAra ko jalAMjali dene vAle haiM aura kaI eka unmattatA se svecchAcArI banakara zAstra maryAdA kA ullaMghana kara rahe haiN| pUrvokta viDambakoM kI prazaMsA karanA yaha prAyaH anAcAroM kI prazaMsA karane ke samAna hai, isaliye inakI prazaMsA nahIM karanA cAhiye, parantu sabhA ke bIca meM inakI nindA bhI karanA anucita hai| zIlahIna anAcArI puruSoM ke sAtha meM paricaya na rakhakara unakI prazaMsA athavA nindA karane kA prasaMga hI nahIM Ane denA caahiye| yaha sabase uttama mArga hai, kyoMki nindA karane se zithilAcAriyoM kI zithilatA miTa nahIM sakatI, pratyuta vaira-virodha adhika bar3hatA hai aura prazaMsA karane se zithilAcAra kI mAtrA adhikatA se bar3ha jAtI hai, jisase dhArmika aura vyAvahArika vyavasthA lupta prAya (naSTa-bhraSTa) hone lagatI hai| rAjA kI zithilatA se prabala rAjya kA, niyojakoM kI zithilatA se bar3e bhArI samAja kA AcAryoM kI zithilatA se divya gaccha kA, sAdhuoM kI zithilatA se saMyama yoga kA, pati kI zithilatA se striyoM ke vyavahAra kA, pitAoM kI zithilatA se putroM ke sadAcAroM kA aura adhyApakoM kI zithilatA se vidyArthiyoM
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrI guNAnurAgakulakam ke jJAna kA nAza hote dera nahIM lgtii| ataeva buddhimAnoM ko zithilAcAriyoM kI prazaMsA aura nindA na karanI cAhiye, parantu yathArtha vastusthiti kA pratipAdana karane meM harakata nahIM hai| ___ "saMsAra kA vicitra DhaMga hai, isameM nAnA matizAlI puruSa vidyamAna haiN| koI nItijJa, koI karmajJa, koI marmajJa, koI kRtajJa hai, to koI trikAlagata padArthoM kA vivecana karane meM nipuNa hai aura koI . advitIya zAstrajJa hai, parantu svadoSoM ko jAnane vAle to koI virale hI puruSa haiN| bRhaspati jo ki devatAoM ke guru kahe jAte haiM, unase bhI vaha puruSa adhika buddhivAna samajhA jAtA hai, jo ki apane meM sthita doSoM ko ThIka-ThIka jAnatA hai aura unako dUra karane meM prayatnazIla banA rahatA hai| jaba manuSya isa bAta kA anubhava karatA / hai ki mujha meM jo jo truTiyA~ aura apavitratAe~ haiM, unheM maiMne hI svayaM utpanna kiyA hai aura maiM hI unakA kartA aura uttaradAtA hU~, taba use una para jaya prApta karane kI AkA~kSA hotI hai aura kisa taraha se use saphalatA ho sakatI hai, vaha mArga bhI use pragaTa ho jAtA hai| isa bAta kA bhI use spaSTa jJAna ho jAtA hai ki maiM kahA~ se AyA hU~ aura kahA~ mujhe jAnA hai| nindA meM unmatta hue manuSya ke lie koI mArga sarala aura nizcita nahIM hai| usake Age-pIche bilakula aMdhakAra hI hai| vaha kSaNika sukhoM ke anveSaNa meM rahatA hai aura samajhane aura jAnane ke lie jarA bhI udyoga nahIM krtaa| usakA mArga avyakta, anavasthita, duHkhamaya aura kaMTakamaya hotA hai, usakA hRdaya zAMti se kosoM dUra rahatA hai|" saMsAra meM saba koI svayaM kie hue zubhA' zubha karmoM ke svayaM uttara dAtA hai, aisA samajhakara adhamA'dhama puruSoM kI nindA aura
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 205 prazaMsA karane se bilakula dUra rahanA cAhiye aura nIce likhe gurjara bhASA ke padya kA manana karake apanI AtmA ko pavitra banAnA caahiye| mana candAjI! puSpasamI rIta rAkhI jagamAM cAlavU mana. ||tter|| tu puSasamI dRSTi karaje, sadguNa tenAM ura ghrje| dRr3ha nizcaya dhArIne tajare ||m.|| 1 // jene dUrathI paNa suvAsa die, nirakhe te jhaTa cUMTi liye| duHkha thAya tathApi nahIM hIye ||m.||2|| * cole to teno nAza thato, paNa hAthathI vAsa na dUra jto| evo uttama guNa tuM kara chato ||m.||3|| ___ he mana! puSSasama thaI raheje, avaguNa koInA nava ura leje| sarvasthale sahune sukha karaje ||m.||4|| kanaDe tene sukha devaM, taM AjathI vrata lene evN| duHkha lAge mana mArI rahevU ||m.||5||
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 zrI guNAnurAgakulakam tattva daSTiye duHkha nAma nahIM, sukha paNa zodhyuM jar3e na ahiiN| zIda jhUrI mare che mamatva grahI ||m.||6|| kuMkacandanI jo tuM sIkha dhare, to jaldI tuM sukha zAnti vre| AtmA guNa khoje mukti vre||m.||7|| adhamAdhamoM ko upadeza kI tarakIba . kAuNa tesu karuNaM, jai mannai to payAsae mggN| aha rusai to niyamA, na tesi dosaM payAsei // 24 // kRtvA teSu kuraNAM, yadi manyate tataH prakAzate mArgam / ... atha ruSyati tato niyamAt , na teSAM doSaM prkaashyti||24|| zabdArtha - (jai) jo (mannai) zikSA mAne (to) to (tesu) unapara (karuNaM) dayAbhAva (kAUNa) lAkara (maggaM) zaddhamArga ko (payAsae) prakAzita kara (aha) athavA vaha (rusai) krudhita ho (to).(tesi) una ke (dosa) avaguNa ko (niyamA) nizcaya se (na) nahIM (payAsei) prakAzita krnaa| bhAvArtha - hInAcArI adhamA'dhama puruSoM ke Upara karUNAbhAva lA karake yadi unheM acchA mAlUma ho to hitabuddhi se satyamArga batAnA cAhie, yadi satyamArga batAne meM unako krodha AtA ho to unake doSa bilkula prakAzita na karanA caahie| vivecana - vAstava meM upadeza unhIM ko lAbha kara sakatA hai ki jo apanI AtmA ko sudhAranA cAhate haiN| jo upadeza dene se krodhita hote haiM unako upadeza denA Upara bhUmi para bIja bone ke samAna
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 207 niSphala hai| isI se granthakAra ne 'jai mannai to payAsae maggaM' yaha vAkya likhA hai, isakA asalI Azaya yahI hai ki sunane vAloM kI prathama ruci dekhanA cAhie, kyoMki sunane kI ruci hue binA upadeza kA asara AtmA meM bhale prakAra nahIM jaca sktaa| ataeva ruci se mAnane vAle (adhamAdhama) puruSoM ko hRdaya meM karuNAbhAva rakha madhura vacanoM se isa prakAra samajhAnA cAhie - mahAnubhAvo! isa saMsAra meM aneka bhavoM meM paribhramaNa karate hue koI apUrva puNyayoga se sarva sAvadyaviratirUpa ananta sukhadAyaka cAritra kI prAptI huI hai, usako pramAdAcaraNa se sadoSa karanA anucita hai| jo sAdhu Alasa chor3akara mana, vacana aura kAyA se sAdhu dharma kA pAlana karate haiM unheM sarvotkRSTa jJAnAdi sadguNa prApta hote haiN| jo sukha sAdhu dharma meM hai, vaha rAjA mahArAjAoM ko bhI nahIM mila sktaa| kyoMki sAdhupana meM duSTakarmoM kI AmadAnI nahIM hai| strI, putra aura * svAmI ke kaThora vacanoM kA duHkha nahIM hai, rAjA vagairaha ko namaskAra karane kA kAma nahIM hai, bhojana, vastra pAtra, dhana aura nivAsasthAna Adi kI cintA nahIM hai, abhinava jJAna kI prApti, lokapUjA aura 'zAntabhAva se apUrva sukha kA Ananda prApta hotA hai aura bhavAntara meM bhI cAritra paripAlana se svargA'pavarga kA sukha milatA hai| ... jo sAdhu saMyamadharma meM bAdhA pahu~cAne vAle binA kAraNa dinabhara zayana karanA, zarIra hAtha mukha paira Adi ko dhokara sApha rakhanA, kAmavRddhi karane vAle pauSTika padArthoM kA bhojana karanA, sAMsArika viSayavarddhaka zraGgAra kathAoM ko vAMcane meM samaya vyatIta karanA, gRhasthoM kA aura striyoM kA nitya paricaya rakhanA, AdhAkarmAdi vastuoM kA sevana aura hAsya kutUhala karanA, apratilekhita pustaka, vastra, pAtra aura zayyA rakhanA, ityAdi doSoM
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 zrI guNAnurAgakulakam kA AcaraNa karate haiM, unako ubhaya loka meM sukha samAdhi nahIM ho sakatI aura na karmabandha kA srota hI ghaTatA hai| jo ukta doSoM ko . chor3akara chaha aTThamAdi tapasyA, kSamA saMyama meM rakta, kSudhA, tRSA Adi pariSaha sahana meM udyada rahate haiM, ve bhagavAna kI AjJAoM kI bhale prakAra ArAdhana kara mokSagati ko sahaja hI meM prApta karate haiN| ataeva sAdhuoM ko cAritra aMgIkAra kara anAcAroM se apanI AtmA ko... bacAne meM prayatnazIla rahanA caahie| kadAcit ugra saMyama pAlana karate na bane, to striyoM ke paricaya se to sarvathA alaga hI rahanA cAhie, kyoMki suzIla manuSya bhI sAmAnya se sajjana aura kRtapuNya samajhA jAtA hai| anAcAra sevana karanA mahApApa hai, dUsare guNoM se hIna hone para bhI yadi akhaMDa brahmacarya : hogA to usase gurupada kI yogyatA prApta ho sakegI, brahmacarya meM gar3abar3a huIto vaha kisI guNa ke lAyaka nahIM raha sktaa| sAdhudharma ko svIkAra karake jo gupta rUpa se anAcAra sevana, aura mAyAsthAna sevana karate haiM, unase gRhasthadharma lAkha daraje U~cA hai, isI se zAstrakAra kahate haiM ki yadi sAdhutA tumhAre se na pAlI jA sakatI ho to gRhastha bano, agara tumheM aisA karane meM lajjA AtI ho to niSkapaTabhAva se logoM ke samakSa yaha bAta spaSTa kaho ki maiM sAdhu nahIM hU~, parantu sAdhuoM kA sevaka hU~, jo uttama sAdhu hai unheM dhanya hai, maiM to unake caraNoM ke raja kI bhI barAbarI nahIM kara sktaa| mAnasika vikAroM aura tajjanya pravRttiyoM ko rokakara saMyama paripAlana karanA yaha sarvottama mArga hai aura isI mArga se Atmika anantazaktiyoM kA vikAza hokara uttama prakAra kI yogyatA prApta hotI hai|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 209 yadi yathArtha saMyama pAlana karane kI sAmarthya kA nAza hote dekha paDe aura mAnasika vikAroM kA srota kisI prakAra na ghaTa sakatA ho to gRhastha banakara gRhastha dharma kI surakSA karanA cAhie, kyoMki gRhastha dharma se bhI AtmIya sudhArA ho sakatA hai| kahA bhI hai ki - "gAripiazcavase nare, aNupuvvi pANehiM saMjae / samatA savvatya suvvate, devANaM gacchesa logayaM / " bhAvArtha - ghara meM nivAsa karane vAlA gRhastha bhI anukrama se dezavirati kA pAlana aura sarvatra samatAbhAva meM prayatna karatA huA devalokoM meM jAtA hai| arthAt gRhastha ghara meM rahakara bhI jinendrokta zrAvaka dharma kI bhale prakAra ArAdhanA kara devaloka kI gati prApta karatA hai aura kramazaH mokSagAmI banatA hai| isI prakAra madhura zabdoM meM karuNAbhAva se una hInAcAriyoM ko, jo ki saMyama dharma se patita anAcArI haiM, upadeza dekara sudhAranA cAhie, kintu unake doSa prakaTa karanA na cAhie, kyoMki doSiyoM ke doSa prakaTa karane se unake hRdayapaTa para upadeza kA prabhAva nahIM pdd'taa| hInAcAriyoM ke prati karuNAbhAva rakhane se unake ajJAna naSTa karane meM pravRtta hone kI preraNA hotI hai, anta meM pariNAma yaha AtA hai ki nyUnAdhika rUpa se una hInAcAriyoM ke anAcAra miTane lagate . haiM, unakI Atmika utkrAnti kA mArga bhI sApha ho jAtA hai, aura isa bhAvanA aura sahAyatA ko karanevAlA manuSya bhI unnata hotA hai| ataeva madhuratA aura karuNAbhAva pUrvaka hI pratyeka vyakti ko samajhAne aura sudhArane kA prayatna karanA caahie| vikarAla athavA hiMsaka pazu bhI premadRSTi aura karuNAbhAva se sudhara sakate haiM, to adhama puruSa kyoM nahIM sudhara sakate ?
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrI guNAnurAgakulakam granthakAra ne karuNAbhAvapUrvaka samajhAne kI jo zikSA dI hai, vaha sarvagrAhya hai| vAstava meM upadezakoM ko Upadeza dene meM, mAtA pitAoM ko apane bAlaka aura bAlikAoM ko samajhAne meM, gurujanoM ko apane ziSyavarga ko sudhArane meM, adhyApakoM ko vidyArthIvarga ko vidyA grahaNa karAne meM, aura pati ko apanI strI ko saccaritra banAne meM uktamahottama zikSA kA hI anukaraNa karanA caahie| jo loga zikSA dete samaya kaTuka aura avAcya zabdoM kA prayoga karate haiM, unakI zikSAoM kA prabhAva zikSakavarga para kisI prakAra nahIM par3a sakatA aura na unakA sudhArA hI ho sakatA hai| __adhamajanoM ko upadeza dene aura samajhAne se yadi unako aprIti utpanna hotI ho to mAdhyastha bhAvanA rakhakara na to unakI prazaMsA aura na unake doSa hI prakaTa karanA caahie| arthAt adhamajanoM kI nIca pravRtti dekhakara unakI pravRttiyoM se na to Anandita honA aura na una para dveSa hI rakhanA caahie| karmoM kI gati ati gahana hai, pUrNa puNya ke binA satyamArga para zraddhA nahIM A sktii| vasanta Rtu meM sabhI vanarAjI praphullita hotI haiM, parantu karIra vRkSa meM patra nahIM lagate, dina meM saba koI dekhate haiM lekina ghugghU nahIM dekhatA auramegha kI dhArA sarvatra par3atI hai kintu cAtaka pakSI ke mukha meM nahIM par3atI, isameM doSa kisakA hai? ata eva adhamajanoM ko upadeza na lage to unake karmoM kA doSa samajhanA caahie| aisA samyaktayA jAnakara guNIjanoM ko mAdhyastha bhAvanA para ArUr3ha rahakara adhamajanoM ke doSa prakAzita karanA ucita nahIM hai|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 211 vartamAna samaya meM sadguNI puruSa kama haiM, isalie pUrvokta sabhI guNa milanA yaha svAbhAvika hai, parantu jisameM alpaguNa bhI dekha par3e usakA bhI bahumAna karanA caahie| yahI upadeza granthakAra dete haiM - saMpai dUsamasamae, dIsai thovo vijassa dhmmgunno| bahumANo kAyavvo, tassa sayA dhammabuddhIe // 25 // saMprati duHSamasamaye, dRzyate stoko'pi yasya dhrmgunnH| bahumAnaH karttavya-stasya sadA.dharmabuddhayA // 25 // zabdArtha -(saMpai) isa (dUsamasamae) paMcamakAla meM (thovo) thor3A (vi) bhI (jassa) jisa puruSa kA (dhammaguNo) dhArmika guNa (dIsai) dekha par3atA hai (tassa) usakA (bahumANo) bahumAna Adara (sayA) nirantara (dhammabuddhIe) dharmabuddhi se (kAyavvo) karanA caahie| bhAvArtha - vartamAna samaya meM jisa manuSya meM thor3e bhI dhArmika guNa dekha par3eM, to unakI bhI dhArmika buddhi se nirantara bahumAna pUrvaka prazaMsA karanI caahie|. . vivecana - tIrthaMkara aura gaNadhara sadRza svAvalambI, kAlikAcArya jaise satyapriya, sthUlabhadra, jambUsvAmI aura vijayaku~vara jaise brahmacArI, siddhasena, vAdideva, yazovijaya aura Anandaghana jaise adhyAtmatArkika ziromaNi, hemacandra Adi ke sadRza saMskRtasAhitya premI, aura dhannA, zAlibhadra, gajasukumAla Adi mahimAzAlI maharSiyoM ke sadRza tapasvI sahanazIla Adi sadaguNoM se suzobhita prAyaH vartamAna meM koI nahIM dikha par3atA, tathApi isa samaya meM bhI Adarza puruSoM kA sarvathA lopa nahIM hai, Aja kala bhI aneka sadaguNI
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 zrI guNAnurAgakulakam puruSa vidyamAna haiM, hA~ itanA to kahA jA sakatA hai ki pUrva samaya ... kI apekSA isa samaya nyUnatA to avazya hai| ataeva isa duHSama samaya meM jisa puruSa meM alpa bhIguNa ho to usakI hRdaya se prazaMsA karanA cAhie, kyoMki prazaMsA se mAnasika dazA pavitra rahatI hai aura sadguNoM kI prabhA bar3hatI hai| puruSa cAhe kisI mata ke Azrita kyoM na ho, parantu usameM mArgAnusArI Adi dhArmika guNa prazaMsA ke lAyaka hai| pUrvakAlIna itihAsa aura jaina zAstroM ke nirIkSaNa karane se yaha spaSTa mAlUma hotA . hai ki pUrva samaya ke vidvAna guNAnurAgI adhika hote. the, ve sAmpradAyika AgrahoM meM nimagna nahIM the, jaise ki vartamAna samaya meM pAe jAte haiN| haribhadra aura hemacandra jaise vidvatsamAjaziromaNi : AcAryoM ne svanirmita granthoM meM bhI aneka jagaha 'tathA coMkta mahAtmanA vyAsena' tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH' 'bhagavatA mahAbhASyakAreNAvasthApitam' ityAdi zabdoM dvArA pataJjali aura vedavyAsa Adi vaidikAcAryoM kI prazaMsA kI hai| vAstava meM vidvAna loga satyagrAhI hote haiM, unheM jahA~ satya dekha par3atA hai use ve Adara aura bahumAnapUrvaka grahaNa kara lete haiM aura jo jitane aMza meM prazasya guNavAlA hotA hai, utane aMza meM usakI sAdara prazaMsA kiyA karate haiN| pUrvAcAryoM ke prakhara pANDitya se Aja samasta bhArata varSa AzcaryAnvita ho rahA hai, yaha pANiDatya unameM guNAnurAga se hI prApta huA thaa| jo loga.doSadRSTi ko chor3akara guNAnurAgI ho jAte haiM unakI mAnasika zakti itanI prabala ho jAtI hai ki sAMsArika ApattiyA~ bhI use bilkula nahIM satA sktiiN| jarA jemsaelana kA vAkya suniye -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 zrI guNAnurAgakulakam "zarIra ke roga dUra karane ke lie, Anandaprada aura sukhamaya "vicAra se adhika lAbhakArI auSadhi koI nahIM hai| zoka aura kleza ko haTAne ke lie neka vicAroM se adhika prabhAvazAlI koI nahIM hai| zatrutA aura dveSa-droha ke vicAroM meM nirantara rahane se manuSya apane ko svaracita kArAgAra meM bandI kara detA hai, parantu jo manuSya jagata ko bhalA dekhatA hai, tathA jagata meM sabhI se prasanna hai aura dhairya se saboM meM bhale guNoM ko dekhane kA yatna karatA hai, vaha niHsandeha apane lie svarga ke paTa kholatA hai| jo pratyeka jantu se prema aura zAntabhAva ke sAtha vyavahAra karatA hai, usako niHsandeha prema aura zAnti kA koza milegaa|" . ____ "dUsaroM ke sAtha tuma vaisA vyavahAra karo jaisA apane lie acchA smjho| arthAt agara tuma kisI se mIThI bAta sunanA cAhate ho to tuma mIThI bAta bolo, aura kisI kI gAlI nahIM sunanA cAhate ho to kisI ko gAlI mata do|" . ataeva pratyeka vyakti meM jo guNa hoM unhIM kA anukaraNa aura bahumAna karanA caahie| "guNa ke anukaraNa kI apekSA doSa kA anukaraNa sugama hai, kintu doSa ke anukaraNa meM hAniyA~ kitanI haiM? ise bhI socanA caahie| dazadoSoM kA anukaraNa na kara eka guNa kA anukaraNa karanA acchA hai, jaise doSa meM aneka burAiyA~ bharI haiM vaise hI guNa meM aneka lAbha haiN| cAhe jaina ho yA jainetara, yadi vaha suzIla, sahanazIla, satyavaktA aura paropakAra Adi guNoM se yukta ho to usako bahumAna dene meM kisI prakAra kI doSApatti nahIM hai| yadyapi jo loga vyabhicArI, hiMsaka aura parApavAdI haiM unakA bahumAna karanA ThIka nahIM haiM, tathApi nindA to unakI bhI karanI acchI nahIM hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam "jahA~ dveSa, nindA aura anAdara vartamAna hai, vahA~ svArtha rahita prema nahIM rahatA, prema to usI hRdaya meM vAsa karatA hai jo nindA rahita ho / jo manuSya IzvarIya prema prApta karane kA prayatna karatA hai vaha sarvathA nindA karane ke svabhAva ko jIta rahA hai, kyoMki jahA~ pavitra AtmIya jJAna hai vahA~ nindA nahIM raha sktaa| kevala vahI manuSya sacce prema kA anubhava kara sakatA hai aura usI hRdaya meM saccA aura pUrNa prema raha sakatA hai, jo nindA karane ke lie sarvathA asamartha hai| svagaccha, yA paragaccha ke guNI sAdhuoM para anurAga tau paragacchi sagacche, je saMviggA bahussuyA muNiNo / tesiM guNANurAyaM, mA muMcasu maccharampahao // 26 // 214 zabdArtha - (tau) isalie (paragAcchi saMgacche) paragaccha aura svagaccha meM (je) jo (saMviggA) vairAgyavAn (bahussuyA) bahuzruta (muNiNro) muni hoM (tesiM) unake (maccharappahao) mAtsaryahata hokara tUM (guNANurAyaM) guNoM kA anurAga (mA) mata (muMcasu) chodd'| bhAvArtha - svagaccha, yA paragaccha meM jo vairAgyavAn aura bahu (vidvAna) sAdhu hoM unake guNoM para matsarI banakara anurAga ko mata haTAo / vivecana - svagaccha, yA paragaccha meM jo jo vairAgyavAn bahuzruta aura kriyApAtra sAdhu haiM, unake sAtha sahAnubhUti rakhane se hI sAmAjika unnati bhale prakAra ho sakatI hai| jo loga gaccha sambandhI choTI-choTI bAtoM para vAda vivAda calAkara rAga dveSa kA poSaNa karate haiM aura eka dUsare ko avAcya zabda kahakara, yA likhakara saMtuSTa honA cAhate haiM ve vAstava meM dhArmika unnati kI saghana nIMva kA satyAnAza karate haiN| jaba taka guNIjanoM ke guNoM kA bahumAna ne kiyA jAegA, arthAt - saMkucita vicAroM ko chor3akara yathAzakti
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ -215 zrI guNAnurAgakulakam saMpradAyAntara ke guNIjanoM kA guNAnuvAda karane kA utsAha na rakhA jAegA, taba taka usa prema ko prApta karane ke lie prayatna karanA hogA, jo pUrNa zAMti aura svataMtratA samarpaNa karatA hai| ___ "hama logoM ke paraspara jitane vyavahAra haiM, Aine meM muMha dekhane ke barAbara haiN| jaise - apane ko sAmane rakhakara ha~soge to pratibimba ha~segA, aura rooge to pratibimba rovegaa| vaise hI tuma kisI kA upakAra karoge to tumhArA bhI koI upakAra karegA, aura tuma kisI kI hAni karoge to badale meM tumheM bhI hAni bhugatanI pdd'egii| arthAt prema karane para prema, zatrutA karane para zatrutA prApta hogii| kisI ko hRdaya doge to hRdaya pAoge aura kapaTa ke badale kapaTa milegaa| tuma ha~sakara bologe to tumhAre sAtha saMsAra ke loga ha~sakara boleMge aura tuma muMha chipAoge to saMsAra ke loga tumase mu~ha chipaaveNgeN| dUsare ko sukhI karoge to Apa bhI sukhI hooge, aura dUsare ko duHkha .doge to svayaM duHkha paaoge| dUsare kA tuma sammAna karoge to tumhArA sammAna bhI loga kareMge aura dUsare kA apamAna karoge, to tumheM apamAnita honA pdd'egaa| sArAMza yaha hai ki jaisA karoge vaisA hI phala paaoge|" (caritragaThana pRSTha 44) .. Ajakala ke vidvAnoM meM prAyaH paraspara sahAnubhUti nahIM rakkhI jAtI, yadi koI vidvAn sAdhu samAja kA sudhAra karane meM pravRtta hai aura zikSA ke kSetra meM yathAvakAza bhAga le rahA hai to kaI eka sAdhu mAtsarya se usake kArya meM aneka bAdhA pahu~cAne ke lie taiyAra ho jAte haiN| kaI eka to aise haiM ki anya gaccha yA saMghATaka, athavA apane vicAra se bhinna vicAravAle jo guNI sAdhu yA AcArya haiM unakI vyartha nindA kara apane amUlya cAritraratna ko kalaGkita karate
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrI guNAnurAgakulakam haiN| cAhie to aisA ki sabhI gacchavAle paraspara milakara zAsana kI unnati karane meM bhAga leM, aura yathAsaMbhava eka dUsare ko sahAyatA deM, kyoMki yathArtha meM sabakA mukhya uddezya eka hI hai| jaba se gacchoM ke bhayAnaka jhagar3e hue aura eka dUsare ke kArya meM sahAyatA denA banda huI, taba se ati vizAla jaina samAja kA hrAsa hote hote Aja inAginA samAja dRSTipatha meM A rahA hai| pArasparika kusaMpa, gacchoM kI vADAbandhI aura jAtIya saMkucitavRtti se jainiyoM kI saMkhyA bIsa varSa meM kitanI ghaTa gaI hai? isako jAnane ke lie jarA nIce dI gaI tAlikA dhyAnapUrvaka vAMco aura manana karo : . dharma sanAtanI AryasamAjI brahmasamAjI sikkha san 1901 2070,50,557 92,419 4,050 2,195,339 1374,148 9,476,759 94,190 61458077 2923,241 8,584,148 129,800 san 1911 '217,337,943. 243,445 5,504 30,14,466 1248,182 10,721,453 100096 66,647,299 3,876,207 10,295,168 . 137,101 / san 1921 216,270,620 467,578 6,788 9,238,800 1178,596 11,571,268 101,778 68,735233 4,704064 9,774,611 18004 bauddha pArasI musalamAna khristI ukaliyA | nAnA sampradAyavAle san 1901 meM mardumazumArI ke bAda ke bIsa varSoM meM AryasamAjI paune cAra lAkha, bauddha andAjana eka bIsa lAkha, musalamAna paune tresaTha lAkha aura krizciyana aThAraha lAkha bddh'e| isI taraha itara dharmAvalambiyoM kI bhI Upara kI tAlikA meM vRddhi huI
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 217 mAlUmapar3atI hai| parantu eka jaina kauma hI kamanasIba hai jo gata bIsa varSoM meM dor3ha lAkha se kucha adhika ghaTa gii| isa kamI kA kAraNa saMkucitavRtti ke sivAya dUsarA koI nahIM hai| agara aba bhI isa kamI para dhyAna na diyA jAegA to bhaviSya meM isase bhI adhika kamI hone meM koI Azcarya nahIM hai| Aja kaI eka vaNika jAtiyA~ aisI maujUda haiM jo pUrva samaya meM jaina dharma pAlana karatI thIM, lekina isa samaya ve vaiSNava dharma pAlana kara rahI haiN| * itihAsa, dharmagrantha aura jIvanacaritroM para dRSTi DAlane se mAlUma hotA hai ki bar3e-bar3e mahAtmA aura mahApuruSoM ne jo-jo sAmAjika, dhArmika aura vyAvahArika mahatkArya kiye haiM, ve paraspara sahAnubhUti rakhakara hI kie haiM, IrSyA dveSa bar3hAkara to kisI ne nahIM kiyaa| ataeva doSadRSTi ko chor3akara saba ko guNapremI bananA caahie| yadi bhinna-bhinna gacchoM kI satyatA, yA asatyatA para kabhI vicAra athavA lekha likhane kI AvazyakatA ho to usameM zAnti . yA madhuratA ke viruddha kArya karanA anucita hai| jisake vacana meM zAnti aura madhuratA kI pradhAnatA hai, usakA vacana duniyA meM sarvasAdhAraNa mAnya hotA hai| isI para vidvAna 'jemsaelana' ne likhA hai ki - "zAnta manuSya AtmasaMyama kA abhyAsa karake anya puruSoM meM : apane ko milA sakatA hai, aura anya puruSa bhI usakI Atmika zakti ke Age sira jhukAte haiM, usako zraddhA se dekhate haiM aura una ko apane Apa hI bhAsamAna hone lagatA hai ki ve usase zikSA grahaNa kara sakate haiM aura usa para vizvAsa kara sakate haiN| manuSya jitanA hI adhika zAnta hogA utanA hI adhika vaha saphala manoratha hogA aura
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 zrI guNAnurAgakulakam utanA hI adhika usakA prabhAva bhI bar3hegA tathA utanI hI adhika usako bhalAI karane kI zakti hogii|" caritra saMgaThana meM bhI kahA hai ki - "jo loga madhura vacana bolate haiM aura jo use sunate haiM, donoM hI ke hRdaya meM zAnti sukha prApta hotA hai, mana meM pavitra bhAva kA udaya hotA hai, aura AtmA tRpta hotI hai| madhurabhASI loga sabake pyAre hote haiM aura jahA~ mIThI bAteM bolI jAtI haiM, vahA~ kI havA madhu maya ho jAtI hai| isalie eka . madhurabhASI vyakti saikar3oM ke sukha kA kAraNa hotA hai tathA madhura vacana ke sunane vAloM ko duHkha, zoka, zoca aura viSAda kI sabhI bAteM bhUla jAtI hai|" ataeva svadharma ke satya mantavya prakAzita karane, yA dUsaroM ko samajhAne meM zAnti aura madhura zabdoM ko agragaNya banAnA cAhie aura kisI kI bhI nindA nahIM karanI caahie| samAjI, yA gacchoM ke pratiSThita puruSoM ke guNoM kI prazaMsA hI nirantara karanA cAhie, kintu unake sAdhAraNa doSoM para dRSTipAta karanA acchA nahIM hai| jo mana meM garva nahIM rakhate, aura kisI kI nindA nahIM karate, tathA kaThora vacana nahIM kahate, pratyuta dUsaroM kI kahI huI apriya bAta ko saha lete haiM, aura krodha kA prasaMga Ane para bhI jo krodha nahIM karate tathA dUsaroM ko doSI dekhakara bhI unake doSa ko na ughAr3akara yathAsAdhya unheM doSa rahita karane kI ceSTA karate hue svayaM dveSajanaka mArga se dUra rahate haiM, ve puruSa avazya apanA aura dUsaroM kA sudhAra kara sakate haiM aura unhIM se dhArmika aura sAmAjika unnati bhale prakAra ho sakatI
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 219 hai / isalie svagaccha yA paragacchasthita guNI munijanoM ko prema dRSTi se dekhanA sIkho, jisase ki AtmA pavitra bane / guNoM ke bahumAna se guNoM kI sulabhatA - guNarayaNamaMDiyANaM, bahumANaM jo karei suddhamaNo / sulahA annabhavammi ya, tassa guNA huMti niyameNaM // 27 // guNaratnabhaNDitAnAM bahumAnaM yaH karoti zuddhamanAH / sulabhA anyabhave ca tasya guNAH bhavanti niyamena // 27 // ) zabdArtha - (ya) aura (jo ) jo puruSa (suddhamaNo ( pavitra mana hokara (guNarayaNamaMDiyANaM) guNarUpa ratnoM se suzobhita puruSoM kA (bahumANaM) bahumAna Adara (karei) karatA hai (tassa) usake (guNA) guNa (annabhavammi) dUsare bhava meM (niyameNaM) nizcaya se (sulahA ) sulabha (huMti) hote haiN| - bhAvArtha - jo puruSa guNavAn puruSoM kA zuddha mana se bahumAna karatA hai use sadguNa dUsare bhava meM niyama se sulabha hote haiM, arthAt sugamatA se milate haiN| vivecana - jitanI zobhA sadaguNoM se hotI hai utanI bAhya AbhUSaNa, vastra Adi se nahIM ho sakatI / yadyapi saMsAragata manuSya zarIra zobhA ke lie uttama uttama prakAra ke ratna aura muktAoM se jur3e hue hAra Adi alaMkAra dhAraNa karate haiM aura sundara-sundara koTa pATalUna Adi pahanate haiM kintu unase unakI vAstavika zobhA utanI nahIM hotI, jitanI ki sadguNI puruSoM kI hotI hai| saMsAra meM ratna saba se adhika bahumUlya hotA hai, lekina guNarUpa ratna to usase bhI adhika mahardhya hai| yahA~ taka ki ratnoM kA mUlya to aMkita ho sakatA hai parantu guNarUpa ratnoM kA mUlya aMkita nahIM ho sakatA / guNahIna
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zrI guNAnurAgakulakam manuSya zobhA ke kSetra se bahiSkRta hai, use zobhA aura mAna kisI sthAna para nahIM prApta hotaa| jarA nIce ke dRSTAnta para dRSTipAta kariye- '. kisI samaya dhArAnagarI pati bhojanRpati ne apanI sabhA ke zrRGgArabhUta aura sarvazAstra-vicAravicakSaNa pA~ca sau paMDitoM se yaha prazna pUchA ki - 'saMsAra meM jo guNahIna puruSa haiM, unheM kisa ke samAna samajhanA cAhie?' taba unameM se dhanapAla paMDita ne yaha kahA ki - "yeSAM na vidyA na tapo na dAnaM, jJAnaM na zIlaM na guNo na dhrmH| .. te martyaloke bhuvi bhArabhUtAH, manuSyarupeNa mRgAzcaranti // 1 // " . . bhAvArtha - jinake vidyA, tapa, dAna, jJAna, zIla, guNa aura dharma nahIM . hai ve puruSa martyaloka meM isa pRthvI para bhArabhUta haiM aura manuSyarUpa se mRga ke sadRza vicarate haiN| arthAt jo loga saMsAra meM avatAra lekara vidyA nahIM par3hate . athavA tapasyA nahIM karate, kiMvA hIna dIna aura duHkhiyoM ko sahAyatA nahIM dete, evaM AcAra-vicAra aura vIryarakSA nahIM karate aura sahanazIlatA Adi sadguNa nahIM dhAraNa karate aura Atmadharma meM nahIM ramaNa karate, unako yathArtha meM manuSya AkAra meM mRga hI samajhanA caahie| jisa prakAra mRga ghAsa khAkara apane jIvana ko pUrA karatA hai, vaise hI guNahIna manuSya bhI khA pIkara apane amUlya aura duSprApya jIvana ko kho detA hai| paMDitoM kI bAta sunakara kisI dUsare paMDita ne mRga kA pakSa lekara kahA ki - sabhA meM nIti viruddha bolanA bilkula anucita hai| nirguNI manuSya ko mRga sadRza samajhanA bhArI bhUla hai, kyoMki mRgoM meM to aneka prazasya guNa hotehaiN| dekhiye - gAyana sunAne vAloM ko zira, logoM ko mAMsa, brahmacAriyoM ko carma, yogiyoM ko sIMga, mRga loga dete haiM aura striyoM ko unake hI netroM kI upamA dI jAtI hai, isI se striyA~ 'mRgAkSI' kahalAtI hai| tathA mRgoM kI kastUrI
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 221 uttama kAryoM meM kAma AtI hai, aura balapuSTi ke lie sahAyaka hotI hai| ataeva kitane hI upadezaka kahate haiM ki - "dUrvAGkaratRNA''hArAH, dhanyAstai vai vane mRgaaH| vibhavonmattamUrkhANAM, na pazyanti mukhAni ye // 1 // " bhAvArtha - ve navIna dUrvA ke aGkara aura ghAsa khAne vAle vana meM mRga dhanya haiM jo dhana se unmattamUroM ke mukha nahIM dekhte| arthAt - jo dharma kArya meM dhana nahIM kharca karate aura abhimAna meM unmatta rahate haiM unase araNyasthita ghAsa khAne vAle mRga hI ThIka haiM jo ki vaise pApIjanoM kA mu~ha nahIM dekhte| ... ataeva nirguNI manuSyoM ko mRga ke samAna nahIM samajhanA caahie| taba dhanapAlaM ne vicAra karake kahA ki - jaba aisA hai to nirguNI manuSyoM ko - manuSyarUpAH pazavazcaranti' manuSya rUpa se pazu sadRza kahanA caahie| tadanantara prativAdI paMDita ne pazuoM meM se gau kA pakSa lekara kahA ki- yaha bAta bhI bilkula anucita hai, sabhyasabhA meM aisA kahanA nIti viruddha hai| kyoMki - "tRNamatti rAti dugdhaM, chagaNaM ca gRhasya maNDanaM bhvti| * rogApahAri mUtraM, pucchaM surakoTisaMsthAnam // 3 // " / - bhAvArtha - gau tRNa (ghAsa) khAtI hai, aura amRta ke samAna madhura dUdha aura chagana (chANA) detI hai, tathA gau se ghara kI zobhA hotI hai, gau kA mUtra rogiyoM ke roga kA nAza karatA hai, aura gau kI puccha, koTiyoM devAtAoM kA sthAna samajhA jAtA hai| .. gau kA darzana bhI maMgalakAraka hai, saMsAra meM prAyaH jitane zubha kArya haiM unameM gau kA dUdha, dahI aura ghI sarvottama hai| ataeva nirguNI puruSa gau ke samAna kyoM kahA jAya? tadanantara vRSabha kA bhI pakSa lekara kahA -
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrI guNAnurAgakulakam "guruzakaTadhurandharastRNAzI, samaviSameSu ca laangglaapkrssii| jagaDhuMpakaraNaM pavitrayoni - narapazunA kimu mIyate gavendra!? ___bhAvArtha - vRSabha bar3e-bar3e gAr3oM kI dhurA dhAraNa karatA hai, ghAsa khAtA hai, sama aura viSama bhUmi para hala ko khIMcatA rahatA hai, khetI karane meM tana tor3a sahAyatA detA hai, ataeva pavitrayoni gavendra (vRSabha) ke sAtha narapazu kI samAnatA kisa prakAra ho sakatI hai? . .. .. ___ ina sabhI pazuoM ke guNa sunakara dhanapAla paMDita ne kahA ki -guNahIna puruSoM kA jo pratyeka vastu kA sArA'sAra samajhane aura vicAra karane meM zUnya haiN| unako 'manuSyarUpeNa zunaH svarUpAH' manuSya rUpa se kutte ke samAna ginanA caahie|' usa para phira prativAdI ne kutte kA pakSa lekara kahA ki - . . "svAmibhaktaH sUcaitanyaH, svalpanidraH sdodymii| , alpasantoSo vAzUraH, tasmAttattulyatA katham? // 5 // " . bhAvArtha - jo khAne ko detA hai usakA kuttA bhakta hotA hai| khaTakA hote hI jAgatA hai, thor3I nIMda letA hai, nitya udyamazIla,hai, thor3A bhojana milane para bhI santoSa rakhatA hai, aura vacana kA zUravIra hai, to nirguNI kI tulyatA kutte se kisa taraha kI jA sakatI hai? __ kutte jinake hAtha dina rahita, kAna dharmavacana sunane se zUnya, mukhya asatyodgAra se apavitra, netra sAdhudarzana se rahita, paira tIrthamArgagata raja se rahita aura anyAyopAtta dravya se udara azuci hai, unakA mAMsa nahIM khAte tathA zubhA' zubhasUcaka cinha karate rahate haiM, ityAdi aneka guNa kuttoM meM vidyamAna haiN|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam taba paMDita ne kahA ki to nirguNa puruSoM ko 'manuSyarUpeNa gardabha jAnanA caahie| isa para phira 1 kharAzcaranti' manuSya rUpa se prativAdI ne gardabha kA bhI pakSa lekara kahA ki zItoSNa naiva jAnAti, bhAraM sarva dadhAti ca / 223 - tRNabhakSaNasantuSTaH pratyahaM bhadrakA''kRtiH // 6 // ,, bhAvArtha - gardabha zIta aura USNatA kI paravAha na kara saba bhAra ko vahana karatA hai aura tRNabhakSaNa se hI nirantara prasannavadana banA rahatA hai| prayANa samaya meM gardabha kA zabda mAMgalika samajhA jAtA hai| jo koI usake zabda zakunoM kA vicAra kara kArya karatA hai, vaha saphalatA prApta karatA hai| isalie guNahInoM ko usake samAna mAnanA anucita hai| . taba paMDita ne kahA ki guNahIna puruSoM ko 'manuSyarUpeNa bhavanti coSTrA: ' manuSya rUpa se U~Ta samajhanA caahie| kintu prativAdI U~Ta kA bhI pakSa grahaNakara kahane lagA ki - vapurviSamasaMsthAnaM, karNajvarakaro ravaH / karabhasyAzugatyaiva, chAditA doSasaMhatiH // 7 // bhAvArtha - yadyapi pratyeka avayava Ter3he hone se U~Ta kA zarIra viSama saMsthAna (AkAra) vAlA hai aura kAnoM ko jvara car3hAne vAlA usakA zabda hai, lekina eka zIghracAla se unake sabhI doSa AcchAdita haiN| kyoMki saMsAra meM zIghracAla bhI uttama guNa hai, jo cAla meM manda (AlasU) hai usakA kArya bhI zithila samajhA jAtA hai| yadyapi saba jagaha saba cAloM se kArya kiyA jAtA hai tathApi hara eka kArya meM prAyaH zIghra cAla kI adhika AvazyakatA rahatI hai aura U~Ta
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrI guNAnurAgakulakam khAne ke lie bhI svAmI ko adhika takalIpha nahIM detA, sAmAnya bhojana se hI santuSTa rahatA hai| guNahIna manuSyoM se to U~Ta lAkha darje adhika hai| taba paMDita dhanapAla ne kahA ki guNahInoM ko 'manuSyarUpeNa bhavanti kAkAH' manuSya AkAra se kauoM ke samAna jAnanA caahie| prativAdI ne phira kAka kA bhI pakSa lekara kahA ki - priyaM dUragataM gehe, prAptaM jAnAti tatkSaNAt / na vizvasiti kaJcApi, kAle cApalyakArakaH // 8 // - bhAvArtha - dUra videza meM gayA huA priya puruSa jaba ghara kI tarapha Ane vAlA hotA hai to use kAka zIghra jAna letA hai, kisI kA vizvAsa nahIM rakhatA, aura samaya para capalatA dhAraNa karatA haiM usakI.samatA mUrkha kaise kara sakatA hai? kisI yuvatI ne eka vAyasa ko svarNamaya pIjara meM rakha ke, gRhAMgaNasthita vRkSa para TA~ga rakhA thaa| usakI sakhI ne pUchA ki saMsAra meM menA, zuka Adi pakSiyoM ko lIlA ke lie loga rakhate haiM kintu vAyasa to koI nahIM rakhatA, nIce pakSiyoM se kahIM gRhazobhA ho sakatI hai? yuvatI ne kahA ki -. annasthaH sakhi! lakSayojanagatasyApi priyasyA''game, . vettAyAkhyAti ca dhik zukAdaya imeM sarve paThantaH shtthaaH| mankAntasya viyogarUpadahanajvAlAvalezcandanaM, kAkastena guNena kAJcanamaye vyApAritaH paJjare // 1 // . bhAvArtha - sakhi! una zukAdi saba pakSiyoM ko dhikkAra hai jo kevala madhura bolane meM hI catura haiN| mere svAmI ke 'viyoga' rUpa agnijvAlA ko zAnta
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 225 karane meM candanavat yaha vAsaya (kauA) ThIka hai jo yahA~ se lakSayojana gae hue pati ke gRhAgamana ko jAnatA aura kahatA hai| isI guNa se yaha kAMcanamaya piMjara meM rakhA gayA hai| tadanantara dhanapAla paMDita ne kahA to guNahIna ko 'manuSyarUpeNa hi tAmracUr3AH' aisA kahanA hI ThIka hogaa| usa para vAdI tAmracUr3a (murge) kA pakSa lekara bolA ki- ApakA kahanA ThIka nahIM, kyoMki tAmracUr3a upadezaka kA kAma detA hai, vaha pichalI rAtri meM do-do cAra-cAra ghar3I ke antara apanI gardana ko U~cI karake kahatA hai ki___ "bho lokAH ! sukRtodyatA bhavata vo labdhaM bhavaM maanussN| mohAndhAH prasaratpramAdavazatomA'hAryamAhAryatAm // " .. aho logo! tumheM manuSya avatAra milA hai, sukRta kArya karane meM udyata ho, mohAndha bana kara pramAdavaza se surakSya manuSya bhava ko vyartha na gmaao| . . ... kukkuTa ke vacana ko sunakara kaI eka pAramezvarIya -dhyAna meM, kitane eka vidyAbhyAsa meM, aura prabhu bhajana meM lIna ho manuSya jIvana ko sArthaka karate haiN| ataeva use guNahInoM ke samAna na samajhanA caahie| . paMDita ne kahA to guNahIna 'manuSyarUpAH khalu makSikAH syuH' manuSyarUpavAlA makSikA samAna hai| usa para bhI vAdI ne makkhI kA pakSa lekara kahA kisarveSAM hastaktyaiva, janAnAM bodhytsyau| ye dharma no kariSyanti, gharSayiSyanti te karau // 9 // bhAvArtha - saba logoM ko hAtha ghisane kI yukti se makSikAe~ nirantara upadeza karatI haiM ki jo dharma nahIM kareMge ve isa saMsAra meM hAtha ghisate rheNge|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 zrI guNAnurAgakulakam nirguNI manuSya to upakAra zUnya hai, makSikAe~ to sabakA upakAra karatI hai| unakA madhu amRta ke samAna mIThA, roganAzaka aura balavarddhaka hai, isalie guNahIna makSikA ke samAna bhI nahIM ho. sktaa| taba dhanapAla paMDita ne kahA ki guNahIna 'manuSyarUpeNa bhavanti vRkSAH' manuSyarUpa se vRkSa sadRza hote haiN| prativAdI ne vRkSoM kA bhI pakSa lekara kahA ki - chAyAM kurvanti te loke, dadate phlpusspkm| pakSiNAM ca sadAdhArAH guhA''dInAM ca hetavaH // 10 // bhAvArtha - vRkSa loka meM chAyA karate haiM, phala puSpa Adi dete haiM, aura pakSiyoM ke ghara unake AdhAra se rahate haiM aura makAna Adi bAMdhane meM vRkSa hetubhUta :. uSNakAlasaMbaMdhi bhayaMkara tApa, caumAsA meM bhUmi kI vApha aura jaladhArA se huI vedanA, jaMgala meM sarvatra phailI huI dAvAnala kI pIr3A aura chedana bhedana Adi duHkhoM ko ve sahakara bhI dUsaroM ke lie susvAdu aura miSTa phala dete haiN| bhinna-bhinna rogoM kI zAnti ke lie jitane avayava vRkSoM ke kAma Ate haiM utane kisI ke nahIM aate| saMjIvinI aura kuSTavinAzinI Adi guTikA vRkSoM kI jAti se hI banAI jAtI hai| uttama-uttama vAdyoM kA Ananda vRkSoM ke dvArA hI hotA hai, to guNahIna ko vRkSa ke samAna mAnanA nIti viruddha hai| tadanantara dhanapAla ne kahA to guNahInoM ko 'manuSyarUpeNa tRNopamAnAH' manuSyarUpa se tRNa ke sadRza kahanA caahie| tadantara vAdI ne tRNa kA pakSa avalambana kara ke kahA ki -
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 zrI guNAnurAgakulakam gavi dugdhaM raNe grISme, vrssaahemntyorpi| nRNA trANaM tRNAdeva, tatsamatvaM kathaM bhaveta? // 11 // bhAvArtha - gojAti meM dUdha hotA hai| saMgrAma, varSA aura hemanta Rtu meM tRNa se hI manuSyoM kA rakSaNa hotA hai| ye guNa guNahIna puruSa meM nahIM haiM isase vaha tRNa ke samAna kaise ho sakatA hai? _ saMsAra meM sabhI prANiyoM kA pAlana tRNa karatA hai| yadi eka hI varSa tRNa paidA nahIM hotA to asaMkhya prANiyoM ke prANa cale jAte haiN| maMdira Adi jitanI imArateM haiM ve tRNa kI sahAyatA se hI banatI hai| yadi taNa na ho to amRta ke samAna madhura dUdha dahI bhI milanA kaThina hai| .. vidvAna dhanapAla ne kahA to 'manuSyarUpeNa hi dhUlitulyAH' manuSyarUpa se dhUli kasamAnana mAnanA ThIka hogaa| vAdI ne dhUli kA pakSa lekara kahA ki - . . kArayanti zizukrIr3AM, paGkanAzaM ca kurvte| rajastAtkAlike lekhe, kSiptaM kSipraM phalapradama // 12 // .. bhAvArtha - bAlakoM ko lIlA karAnA, kIcar3a ko nAza karanA, tatkAlika lekha meM syAhI sukhAne ke lie DAlA huA raja (dhUli) zIghra ..phaladAyaka hotA hai| ye cAra guNa dhUli meM mahattvazAlI hai, ataeva guNahIna dhUli tulya bhI nahIM ho sktaa| . anta meM agatyA paMDita dhanapAla ne yaha nirdhArita kiyA ki saMsAramaMDala meM pratyeka vastu guNoM se zobhita hai kintu guNahIna manuSya kisI prakAra zobhA ke kSetra meM praveza nahIM kara sktaa| isalie hara eka manuSya ko guNarUpa ratna saMgraha karane meM udyata rahanA cAhie, aura jo guNI haiM unakA yathAzakti bahumAna karanA caahie|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 zrI guNAnurAgakulakam . "Atmika unnati kevala pavitra tathA mahatvAkAMkSAoM se hotI hai| vaha manuSya jo nirantara ucca aura unnata vicAroM meM bhramaNa karatA hai,jinake hRdaya, AtmA aura mana meM sarvadA zuddha aura niHsvArtha vicAra bhare rahate haiM, niHsaMdeha vaha madhyAhastha sUrya ke bhA~ti jAjvalyamAna aura pUrNimA ke sudhAkara kI bhA~ti mAdhuryapUrNa hotA hai| vaha jJAnavAn aura sadAcArI hokara usa sthAna ko prApta karatA hai jahA~ se vaha saMsAra meM bar3A prabhAvazAlI prakAza DAlatA aura amRta kI varSA karatA hai|" "binA svArtha - tyAga ke kisI prakAra unnati aura kisI taraha kI saphalatA prApta nahIM ho sktii| manuSya ko sAMsArika viSayoM meM bhI usI anusAra saphalatA hogI jisa anusAra vaha apane vikArayukta, DA~vADola tathA gar3abar3a pAzavika vicAroM kA saMhAra karegA aura apane mana ko apane prayatnoM aura upAyoM para sthira karegA aura apane praNa ko dRr3hatA pradAna karatA huA svAvalambI hogaa| vaha apane vicAroM ko jitanA hI unnata karatA hai| utanI hI adhika manuSyatA, dRr3hatA aura dharma-parAyaNatA prApta karatA hai aura usakI saphalatA bhI utanI hI zlAghanIya hotI hai| aise zreSTha manuSya kI unnati cirakAla taka sthira rahatI hai aura vaha dhanya hotA hai|" ___pAThaka mahodaya! Upara jo vidvadgoSThI likhI gaI hai usakA sAra yahI hai ki - manuSya mAtra kI zobhA sadguNoM se hotI hai, ataeva sadguNI banane kA udyoga karate rahanA caahie| yadi guNa saMgraha karane kI asamarthatA ho to zuddha mana se guNavAnoM kA bhakti bahumAna karanA caahie| aisA karane se bhI bhavAntara meM sadguNa sugamatA se mila skeNge| yaha bAta zAstra siddha hai ki - jo bhalA burA karatA hai, use vaisA hI phala milatA hai| agara bhalAI karegA to bhalAI; aura burAI
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 229 karegA to burAI milegI / kathAnuyoga ke granthoM ko dekhane se spaSTa jAna par3atA hai ki pratyeka vyakti kA jaisA AcaraNa hotA hai vaisA hI phalabhavAntara meM athavA bhavAntara meM kiyA huA. isa bhava meM milatA hai| arthAt jo sadAcArI, guNAnurAgI aura suzIla hogA to bhavAntara meM bhI vaisA hogA, aura durAcArI, parApavAdI hogA to usake anusAra vaha bhavAntara meM bhI durAcArI priya hogaa| kyoMki - sadAcArI aura sadAcAra prazaMsaka donoM zubhagati tathA durAcArI aura durAcAra prazaMsaka donoM azubhagati ke bhAjana haiN| hara eka puruSa yA strI ko itanA avazya jAna lenA cAhie ki - guNaratnavibhUSita puruSoM kA jitanA bahumAna kiyA jAya, vaha zuddha mana se karanA caahie| kyoMki manaH zuddhi ke binA Atmabala kA sAdhana bhale prakAra nahIM ho sakatA, cAhe jitanA tapa, japa sAmayika, pratikramaNa, pUjA, yAtrA, devadarzana, kezaluMcana, maunavrata Adi dhArmika kArya kiyA jAya, kintu unakA vAstavika phala manaH zuddhi hue binA nahIM mila sktaa| jisa prakAra zArIrika bala bar3hAne ke lie balavarddhaka padArtha udarasthita mala ko sApha kie binA kAryakArI nahIM hote, usI prakAra mana kI malinatA dUra kie binA . Atmabala kI saphalatA nahIM hotii| kahAvata hai ki - 'mana caGgA to katharoTa meM gaGgA / ' - vAstava meM mahAtmA aura Adarza puruSa bananA koI daivI ghaTanA nahIM hai aura na kisI dUsare kI kRpA kA phala hai, kintu vaha apane hI vicAroM ke ThIka ThIka patha para le calane ke lie kie gae nirantara prayatna kA svAbhAvika phala hai| mahAna aura AdaraNIya vicAroM ko hRdaya meM sthAna dene se hI koI-koI mahAtmA hue haiM, isI taraha duSTa
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 zrI guNAnurAgakulakam aura rAkSasa bhI apane hI duSTa, nikRSTha aura rAkSasI vicAroM ke phala haiN| aisA samajhakara bhavAnantara meM sadguNoM kI sulabhatA hone ke lie malina vicAroM ko haTAkara zuddha mana se guNI puruSoM kA bahumAna karane meM prayatnazIla rahanA cAhie aura uttamatA kI sIr3hI para jitanA cAhie, utanA calate na bane to dhIre-dhIre Age bar3hane kA utsAha rakhanA caahie| kyoMki jo guNI hone kA prayatna karatA rahatA hai vaha kisI dina guNI banegA hI / upasaMhAra aura guNAnurAga kA phala - eyaM guNANurAyaM, sammaM jo dharai dharaNimajjhami / sirisomasuMdarapayaM, pAvai savvanamaNijjaM // 28 // etaM guNANurAgaM, samyag yo dhArayati dhrnnimdhye| zrI somasundarapadaM prApnoti sarvanamanIyam // 28 // zabdArtha - (dharaNimajjhami ) pRthvI para rahakara (jo ). puruSa (samma) acchI taraha (eyaM) isa prakAra ke ( guNANurAyaM) guNAnurAga ko (dharai) dhAraNa karatA hai vaha (savvanamaNijjaM) sabake vaMdana karane yogya (sirisomasuMdarapayaM ) zrI somasundara -tIrthaGkara pada ko (pAvai) pAtA hai| bhAvArtha - jo puruSa guNAnurAga ko uttama prakAra se apane hRdaya meM dhAraNa karatA hai, vaha sarvanamanIya suzobhya zrI tIrthaGkara pada ko pAtA hai / vivecana - bhale vicAra aura kArya sarvadA bhalAI hI utpanna karate haiM, tathA bure vicAra aura kArya sarvadA burAI hI utpanna karate haiN| / isakA artha yaha hai ki gehU~ kA bIja gehU~ utpanna karatA hai aura jau kA jau / manuSya ko yaha niyama acchI taraha samajhanA cAhie aura
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 zrI guNAnurAgakulakam tadanusAra hI kArya meM pravRtta honA caahie| parantu saMsAra meM virale hI isa niyama ko samajhate hoMge, isalie unakA jIvana sarvadA asaphala hI hotA hai| (manuSyavicAra pRSTha 16) / ___jo bhale vicAroM ko hRdayaGgama kara guNAnurAga rakhate haiM, aura uttamapathagAmI bana guNopArjana karane meM lage rahate haiM, unheM upakAra parAyaNa uttama pada milane meM kisI prakAra kA sandeha nahIM hai| saMsAra meM Adarza puruSa bana jAnA yaha guNAnurAga kA hI prabhAva hai| hara eka vyakti guNa se mahatvazAlI bana sakatA hai, jisameM guNa aura guNAnurAga nahIM hai vaha uttama banane ke lie ayogya hai| nindA karane se guNa aura puNya donoM kA nAza hotA hai aura guNAnurAga se vRddhi hotI hai| paranindA, AtmaprazaMsA, lolupatA, viSaya aura kaSAya ina pA~ca bAtoM se sAdhudharma bhI naSTa hotA hai to dUsare guNa naSTa hoM isameM Azcarya hI kyA hai| jisa prakAra eka hI sUrya sAre saMsAra meM prakAza karatA hai aura candramA apanI amRta kiraNoM se sabako zItalatA detA hai usI prakAra guNAnurAgI puruSa akelA hI apane hArdika prema se samasta pRthvI maMDala ko apane vaza meM kara sakatA hai| aura dUsaroM ko bhI uttama pada para pahuMcA sakatA hai| ataeva hara eka manuSya ko cAhie ki apane svabhAva ko guNAnurAgI banAveM aura nIce likhI huI zikSAoM ko apane hRdaya meM dhAraNa karane kA prayatna kreN| . zikSAsudhA -1 1. sajjanoM ke sAtha baiThanA cAhie, sajjanoM kI saMgati meM rahanA cAhie aura sajjanoM ke hI sAtha vivAda karanA caahie| durjanoM se kisI prakAra kA saMparka (sahavAsa) nahIM karanA caahie|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 zrI guNAnurAgakulakam 2. yadi sajjanoM ke mArga para jitanA calanA cAhie utanA nahIM calate bane to thor3A hI thor3A calakara Age bar3hane kA kozIza karo, rAste para jaba pA~va rakhoge taba sukha hI milegaa| 3. manuSya ko pratidina apane caritra kI AlocanA (vicAra) karate rahanA cAhie aura yaha socanA cAhie ki merA AcaraNa (vyavahAra) pazu ke tulya hai ki yA satpuruSa ke sdRsh| .. .. ... 4. jaise ghisane, kATane, tapAne aura pITane; ina cAra bAtoM se sone kI parIkSA hotI hai vaise hI vidyA, svabhAva, guNa aura kriyA; ina cAra bAtoM se puruSoM kI jA~ca hotI hai| . 5. saccaritra puruSa kA saMkSipta lakSaNa itanA hI hai ki - usameM satyapriyatA, ziSTAcAra, vinaya, paropakAritA aura citta kI vizuddhatA, ye guNa pAye jAe~, zeSa jitane guNa haiM ve inhIM ke antargata (andara rahe hue) haiN| 6. loga acche vyavahAra se manuSya aura bure vyavahAra se pazuoM ke tulya gine jAte haiN| tuma yadi udAra, paropakArI, vinayI, ziSTa, AcAravAn aura karttavya parAyaNa hoMge to saMsAra ke sabhI loga tumheM manuSya kaheMge aura tuma bhI taba samajhoge ki manuSyatA kisako kahate 7. suzIlatA, uccAbhilASa, apane vibhava ke anusAra bhojana, vastra aura AbhUSaNa kA vyavahAra, durjanoM kI saMgati, apanI prazaMsA aura parAye.kI nindA se virata rahanA, sajjanoM ke vacana kA Adara karanA, sadA satya bolanA, kisI jIva ko duHkha na pahu~cAnA, saba prANiyoM para dayA karanA; ye saba sujanatA ke lakSaNa haiN| ..
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ / zrI guNAnurAgakulakam 233 8. saMsAra meM jitane bar3e-bar3e sAdhu, mahAtmA, dhArmika, yogI aura karmakAMDI Adi hue haiM, jo apane apane nirmala caritra ke prakAza se mAnava samAja ko ujjvala kara gae haiM, ve sabhI niHsvArtha aura aizvarIya prema sampanna the| 9. jina logoM ne bacapana meM saujanya zikSA kA lAbha nahIM liyA,jo loga saujanya prakAza karane kA saMkalpa karake bhI apane kaThora svabhAva ke doSa se aziSTa vyavahAra kara baiThe haiM, ve loga sAdhAraNa kAmoM meM ziSTAcArI hone kA abhyAsa karate-karate anta meM ziSTa aura suzIla ho sakate haiN| 10. jo svabhAva ke caJcala haiM, ve gaMbhIra bhAva kA abhyAsa karate gaMbhIra bana sakate haiN| usI prakAra jo gaMbhIra prakRti ke manuSya haiM, ve vAcAla bandhu samAja meM rahakara una logoM ke manaHsantoSArtha vAcAlatA kA anukaraNa karate-karate svAbhAvataH vAcAla ho sakate - 11. cirakAla taka aziSTa vyavahAra se hRdaya kI komalatA ke naSTa ho jAne para bhI koI isa bAta ko asvIkAra nahIM kara sakatA ki aziSTa logoM ke saMsarga kI apekSA ziSTAcArI, vinayI sajjana kI saMgati meM vizeSa sukha nahIM hai| - 12. apane jIvana ko sukhI banAne ke lie aneka upAya haiM, unameM ziSTa vyavahAra bhI yadi eka upAya mAna liyA jAya aura isase dUsarI koI upakAritA na samajhI jAya to bhI sujanatA kI zikSA nitAnta Avazyaka hai| sAmAnya sujanatA se bhI kabhI-kabhI logoM kA vizeSa upakAra ho jAtA hai|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 zrI guNAnurAgakulakam 13. kaThora bAteM bolanA, dUsaroM ke aniSTa sAdhana meM pravRtta honA, nirdayatA kA kAma karanA aura ahaMkAra dikhalAnA aziSTatA hai, isameM koI sandeha nhiiN| ayukta rIti se jo ziSTatA dikhalAI jAtI hai use bhI loga niMdanIya samajhate haiN| 14. dRr3hapratijJA, adhyavasAya, AtmavazyatA aura udyogaparatA se manuSya kyA nahIM kara sktaa| jaba tuma barAbara parizrama karate. rahoge, taba jo kAma tumheM Aja asAdhya jAna par3atA hai vaha kala susAdhya (sahala) jAna pdd'egaa| 15. dUsare kI unnati dekhakara hRdaya meM vidveSa bhAva kA udaya honA atyanta garhita hai| jo ucca hRdaya ke manuSya haiM unake hRdaya meM aisA vidveSa kabhI utpanna nahIM hotaa| ve guNa kA grahaNa karate haiM, doSoM kA tyAga karate haiM aura jisase unheM kalyANa kI AzA hotI hai usakA Adara karate haiM aura jisase amaMgala hone kI saMbhAvanA hotI hai, usase virata rahate haiN| mahAna puruSoM kA yahI vAstavika kartavya hai| 16. jo svArtha kI rakSA karate hue yathAsAdhya dUsare kA upakAra karate haiM, ve una svArthiyoM se acche haiM jo dina rAta apane hI lie hAya hAya karate rahate haiN| saMsAra ke loga bhale hI duHkhI hoM para merA abhISTa siddha ho isa prakAra kI svArthatA bar3I hI nindya aura tyAjya hai| . 17.koI eka aisA svArtha hai jisase tuma lAbha uThA rahe ho aura hajAroM kI hAni ho rahI hai, vahA~ tumheM svArtha tyAga denA hI samucita hai| vaha sukha kisa kAma kA jo hajAroM ke mana meM duHkha pahu~cA kara prApta ho| jinakA hRdaya ucca hai, jo saba ke sAtha ucca
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 235 prema rakhate haiM, ve vaisA hI kAma karate haiM jisase hajAroM kyA lAkhoM manuSya sukha pAte haiN| 18. jinake hRdaya meM prema aura dayA nahIM unake mu~ha se prAyaH madhura vacana nahIM nikltaa| prema aura dayA hI madhura vANI kA utpatti sthAna hai| jo loga premika aura dayAlu haiM ve bahudhA miSTabhASI hI hote . 19. jinakI avasthA aisI nahIM ho jo kisI kA vizeSa upakAra kara sakeM, unheM itanA to avazya cAhie ki do cAra mIThI bAteM bolakara hI dUsare ko ApyAyita (Anandita) kreN| 20. yadi saccA sukha pAne kI icchA ho, yadi dUsare ke manomandira meM vihAra karanA cAhate ho aura sAre saMsAra ko apanA banAnA cAhate ho to abhimAna ko chor3akara milanazIla ho mIThI bAta bolane kA abhyAsa kro| manuSyoM ke lie madhura bhASaNa eka vaha pradhAna guNa haiM ki jisase saMsAra ke sabhI loga santuSTa ho sakate haiM, ataeva manuSya mAtra ko priyabhASI hone kA prayatna karanA caahie| .: 21. acche manuSya namratA se hI U~ce hote haiM, dUsare manuSyoM ke guMNoM kI prasiddha se apane guNa prasIddha karate haiM, dUsare ke kAryoM kI siddhi karane se apane kAryoM ko siddha karate haiM aura kuvAkyoM se burAI karane vAle durjanoM ko apanI kSamA hI se dUSita karate haiM, aise Azcaryayukta kAmoM ke karane vAle mahAtmAoM kA saMsAra meM saba Adara kiyA karate haiN| 22. duHkhiyoM kI Aha sunakara yadi tuma ha~soge, aura dIna hIna anAthoM kI A~khoM ke A~sa na poMchakara ghRNA ke sAtha unakI upekSA karoge, to isa saMsAra meM tumhAre A~sU poMchane kauna AvegA, aura saMkaTa meM kauna tumhArI sahAyatA karegA?
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrI guNAnurAgakulakam 23. manuSya ko cAhie ki vaha kisI se kaThora bAta na kahe aura na aparAdhI ko sakhta sajA de|jis manuSya ne dUsare prANI mRtyu ke samAna Darate haiM usako bhI apanI kuzala na samajhanA caahie| use bhI jarUra kisI samaya dUsare se Dara lagegA aura vaha aihika aura pAralaukika yaza prApta nahIM kregaa| 24. jo yaha cAhatA hai ki maiM bahuta dina taka jIvita rahU~ usako cAhie ki vaha kisI prANI ko na kabhI khuda mAre aura na dUsare manuSya ko mArane kI AjJA de| isI taraha jo apane lie jisa jisa bAta ko acchI samajhakara cAhatA ho use vahI bAta dUsare ke lie bhI acchI samajhanI cAhie aura dUsare ke hita ke lie bhI use vaisA hI prayatna karanA caahie| . .. 25. jo kAma apane lie apriya hai, vahI kAma dUsare ko bhI apriya lgegaa| dUsare manuSya ke kie hue jisa kAma ko hama apane lie burA samajhate haiM, vahI kAma dUsare ko bhI burA lgegaa| isalie hamako bhI burA kAma dUsare ke lie kabhI na karanA caahie| 26. tRSNA ko alaga karo, kSamA karane vAle bano, ghamaMDa ko pAsa na Ane do, pApa ke kAmoM meM prIti na karo, sadA satya bolo, acche manuSyoM ke mArga para calo, vidvAnoM kI sobata karo, ziSTa puruSoM kA satkAra karo, dukhiyoM para dayA rakkho, guNAnurAgI aura saralasvabhAvI bano; ye acche manuSyoM ke lakSaNa haiN| 27. parama puruSArtha karane meM jinheM lobha ho rahA hai, dhana aura saMsAra ke viSayo meM jo tRpta ho cuke haiM aura jo satya madhura bolane aura apanI indriyoM ko vaza meM karane meM hI dharma samajhate haiM; ve manuSya
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNAnurAgakulakam 237 amatsarI aura niSkapaTa hote haiN| jina sAdhanoM ke lie loga chala kapaTa kiyA karate haiM unakI unheM AvazyakatA hI nahIM hotii| 28. jo manuSya jJAna se tRpta hotA hai usako kisI sukha ke milane kI kabhI icchA nahIM hotii| vaha to apane jJAnarUpI sukha ko hI sadA sukha samajhatA hai aura usI se santuSTa aura tRpta rahatA hai| vaha apane jJAna se apane ko azocanIya samajhatA hai aura zoka karate hue yA saMsAra ke jAla meM phaMse hue manuSyoM ko zocanIya samajhatA .. 29. lakSyahInatA aura nirbalatA kA tyAga karane se aura eka vizeSa uddezya ko sthira kara lene se manuSya una zreSTha puruSoM ke pada ko prApta karatA hai jo apanI asaphalatAoM ko saphalatA kI sIr3hI banAte haiM, jo pratyeka bAhyAvasthAoM ko apanA dAsa banA lete haiM, jo dRr3hatA se vicAra karate haiM, nirbhaya hokara yatna karate haiM, aura vijayI kI bhAMti kadama bar3hAte haiN| 30. sAvadhAnI aura dhairyapUrvaka abhyAsa karane se zArIrika nirbalatA vAlA manuSya apane ko balavAna kara sakatA hai aura nirbala vicAroM kA manuSya ThIka vicAra karane ke abhyAsa se apane vicAroM ko sabala banA sakatA hai| 31. jise sAdhAraNa uddezyoM meM saphalatA prApta karanI hai use sAdhAraNa svArthoM kA hI tyAga karanA hogA aura jise mahAna uddezyoM meM saphalatA prApta karanI hai use mahAna svArthoM ko tyAga karanA hogaa| jitanA U~cA car3hanA hai utanI hI U~cI sIr3hI kI AvazyakatA hai aura jitanI unnati karanI hai utanA hI niHsvArthI bananA hogaa|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrI guNAnurAgakulakam 32. namratA aura kSamA ke vicAroM se manuSya namra aura dAyavAnabana jAtA hai, jisase usakI bAhyAvasthAe~ usakI rakSaka aura poSaka bana jAtI hai| prema aura niHsvArthatA ke vicAroM se manuSya dUsaroM ke lie apane ko vismaraNa kara detA hai jisase usakI bAhyAvasthAeM Rddhi aura sacce dhana kI utpAdaka ho jAtI hai| . 33. prakRti pratyeka manuSya ko usakI una icchAoM kI pUrti meM sahAyatA detI hai, jisako vaha apane antaHkaraNa meM sabase adhika utsAhita karatA hai aura aise avasara milate haiM jo zIghra hI usake bhale, yA bure vicAroM ko saMsAra meM sammukha prastuta karate haiN| .. 34. jaba manuSya dhana ko cAhatA hai to usako kitanA Atma saMyama aura parIzrama karanA par3atA hai? to vicAranA cAhie ki usa manuSya ko kitanA adhika AtmasaMyama karanA par3egA jo dRr3ha, zAnta aura jJAnamaya jIvana kI icchA rakhatA hai| 35. vicAra jo nirbhayatA ke sAtha uddezya se jor3e jAte haiM, bar3I bhArI utpAdaka zakti rakhate haiN| vaha manuSya jo isa bAta ko jAnatA hai zIghra hI balavAna, zreSTha aura yazasvI ho jAtA hai| vaha phira cacaMla vicAra vAlA, asthira Aveza aura mithyAsaMkalpa vikalpoM kA putalA nahIM rahatA, vaha manuSya jo isa bhAMti uddezya ko pakar3a letA hai apanI Atmika zaktiyoM kA jAnane vAlA svAmI bana jAtA hai aura una zaktiyoM ko anya kAmoM meM bhI lA sakatA hai| .. 36. kusaMpa. ke bIja bone vAle ko Akhira pazcAtApa kA samaya AtA hai ataeva kSudrAtikSudra jantu ke sAtha bhI vaira na rakhanA cAhie kyoMki kisI samaya kSudrajantu bhI mahAna puruSoM ke vinAza kA kAraNa bana jAtA hai|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 zrI guNAnurAgakulakam 37. sadguNoM meM ati Avazyaka guNa nirAbhimAna aura namratA hai| atinamra manuSya dUsaroM kI huI bhUla ke lie svayaM prasanna na hokara atyanta dilaMgIra hogA aura abhimAnI kI bajAya nirabhImAnI manuSya duHkhoM ko adhika dhairya se sahana kara skegaa| 38. hama kahA~ se Ae? hameM kahA~ jAnA hai? aura hamAre kRtakarmoM kA hisAba kisake pAsa dene kA hai? ina tIna bAtoM kA khUba bArIkI se manana kiyA jAegA to pApa kIcar3a meM pha~sane kA TAima abhI na aavegaa| 39. manuSya bAhya asparzya vastuoM se abhar3AtA nahIM hai, parantu dRSTa vicAra, khUna, vyAbhicAra, balAtkAra, corI, khoTI, sAkSI aura paranindA se abhar3AtA hai| . . 40. satya ke lie bhUkha -tRSA sahana karane vAlA, mahAna kaSTa uThAne vAlA, manuSya hI bhAgyavAna aura nasIbadAra hai, vahI vAstavikatA satya ke prabhAva se eka dina paramAtmA kA rUpa dhAraNa kara saMsAra kA bhalA karatA hai| ... 41. kisI kA khUna na karo, vyAbhicAra se dUra raho, khoTI sAkSI kabhI na bharo, aura duSTa logoM kI saMgati se bacate rho| yahI U~ce zikhara para car3hane kA asalI rAstA hai aura isI rAste para calane vAle ko loga paramAtmA mAnate haiN| jo manuSya ukta zikSAoM ko manana karake apane hRdaya meM dhAraNa karatA hai athavA ina guNoM ke jo dhAraka haiM una para anurAga rakhatA hai use granthakAra ke kathanAnusAra "zrIsomasundarapada" arthAt tIrthaGkara pada prApta hotA hai| tIrthaGkaroM kI kSamA aura maitrI sarvotkRSTa hotI hai, unakI hArdika bhAvanA saba jIvoM ko zAsana rasika banAne kI rahatI
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 zrI guNAnurAgakulakam hai, unako upadeza meM niSpakSapAta aura sadguNoM kA mukhya siddhAnta rahatA hai| zAstroM meM spaSTa likhA hai ki - savvaMnANunAyaM, savvaniseho va pavayaNe ntthi| AyaM vayaM tulijjA, lAhAkaMkhivva vANiA // 1 // bhAvArtha - tIrthaGkaroM ke pravacana meM sarva bAta kA niSedha athavA AjJA nahIM hai kintu lAbhAkAMkSI vaNika kI taraha lAbha aura alAbha kI tulanA- kare aisI AjJA hai| arthAt jisa prakAra vaNika lAbhA' lAbha vicAra kara, jisameM adhika lAbha jAna par3atA hai usameM pravRtti karatA hai| usI prakAra buddhimAna manuSyoM ko hara eka kArya karate samaya lAbhA'lAbha kA vicAra kara lenA cAhie, aiMsI tIrthaGkara pravacana kI AjJA hai| tIrthakkaroM kA kathana rAjA aura raMka, mitra aura zatru, saba ke . lie samAna rUpa se AdaraNIya hotA hai| kyoMki - jahA~ satya, nyAya aura dayA kA siddhAnta mukhya hai aura jisameM rAga, dveSa aura svArtha poSaNa nahIM hai usake upadeza aura kathana kA kauna anAdara kara sakatA hai? tIrthaGkaroM kA upadeza aura siddhAnta pramANa tathA nayoM se avAdhita aura syAd vAda se zobhita hai ataeva vaha sarvamAnya hotA hai| isI se guNAnurAgadhAriyoM ke lie tIrthaGkara pada prApti rUpa phala batalAyA gayA hai| __mahAnubhAvoM ! yadi jIvana ko sukhamaya banAnA ho, ananta anuttara aura nirAvaraNa kaivalya jJAna, darzana tathA cAritra ko prApta karanA ho, bhUmaMDala meM Adarza aura pUjyapAda kI cAhanA ho to guNAnurAga dhAraNa kro| IrSyA, dveSa aura kalaha ko apanI AtmA meM sthAna mata do, doSadRSTi kA parityAga karo aura maitrIbhAva se saba ke sAtha bartAva rkhoN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 241 zrI guNAnurAgakulakam . saMsAra se saba bhoga aura vibhava naSTa hone vAle haiM, inhIM bhoga aura vibhava kI AzAoM se janma maraNa ke cakra meM ghUmanA par3atA hai| AyuSya, yuvAvasthA aura caMcala lakSmI dekhate-dekhate vilaya ho jAtI hai, saMsAra meM jo milI huI sAmagrI hai vaha saba.duHkhada hai aura saba ceSTAe~ vyartha haiM; aisA samajhakara apane mana ko zubhayogoM ke tarapha lagAo aura bhalAI, guNasaMgraha aura hitakAraka kAryoM meM prayatna karanA siikho| kAma, krodha Adi zatruoM se alaga hokara AtmIya prema meM mana lagAo jisase avinAzI yaza aura sukha milegA yaha manuSya jIvana kisI bar3e bhArI puNyayoga se milA hai, ataeva jo kucha prazasya zubhakArya kara loge vahI sAtha rhegaa| vahayabdhindendu mite zubhe'bde, pauSe ravo sindhutithau ytiindraiH|| guNAnurAgasya vivecano'yaM, bhUyAt kRtaH sAdhujanasya prItye // 1 //
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTha parama pUjya vizvavaMdya kalikAla sarvajJa kalpa saudharma bRhattapAgaccha nAyaka tIrthAdhirAja zatrunjayAvatAra zrI mohanakher3A tIrtha saMsthApaka svarNagiri, koraTAjI, tAlanapura tIrthoddhAraka zrutAcArya vizvaprasiddha abhidhAna rAjendra koSa ke lekhaka gurudeva bhagavanta bhaTTAraka sarasvati putra, yuga puruSa yogIrAja yugadraSTA virala bhUti budhagaNazaraNa prasAntavapru bahUmukhI vidvAna jainAgama prajJAtA prabhu zrImadvijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke parama pavitra caraNa kamala meM savidhi dvAdaza vandanaM-vandana / zrI mAMgIlAlajI chAjer3a rAjagar3ha (dhAra) hAla nivAsa dhAra (ma. pra.) 242 sau. mAMgIbAI mAgIlAlajI chAjer3a rAjagar3ha (dhAra) hAla nivAsI dhAra (ma. pra. )
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavAMcala ke daidipyamAna nakSatra evaM zrI mohanakher3A tIrtha | bicaass k smuss hnm m hi hk ei nibaahii ___ zrI mAMgIlAlajI sA. chAjer3a, eka paricaya . varSA Rtu samApta hokara hemanta apane yauvana meM pRthvI para khuzanumA vAtAvaraNa cAroM ora se mAnava mAtra ko AlhAdita kara rahI thI, deza kA kRSaka pUrNAnanda manA rahA thaa| varSA Rtu ne dhana dhAnya se sabhI ko sampanna kara diyA thaa| vikrama saM. 1974 mAgasara sudi 3 somavAra dinAMka 17 disaMbara, 1917 ko rAjagar3ha jilA dhAra meM cAroM ora Ananda ulhAsamaya vAtAvaraNa cala rahA thaa| prAtaHkAla mArtaNDa apanI sahastroM kiraNoM se pRthvI para prakAzamAna kara rahA thaa| aise meM eka ora se baiMDa-bAjoM kI sumadhura dhvani sunI jA rahI thii| sahasA eka ne dUsare se prazna kiyA, Aja kyA Anandotsava ho rahA hai? baiMDa-bAje baja rahe haiM, dUsare ne javAba diyA tujhe nahIM mAlUma Aja prAtaHkAla meM jo baiMDa baja rahA thA, isalie ki apane nagara meM zreSThivarya zrI kesarImalajI sA. ke ghara putra ratna kA janma huA hai| isa Ananda meM baiMDa bAje baja rahe the| kyoMki yaha putra Aja tIna bhAIyoM meM prathama variSTha putra hone se itanA adhika utsAha hai| sUti karma ke dina vyatIta hone para parivArajanoM ko ekatrita kara nagara ke jyotiSI mahArAja ko bulAkara bAlaka ke nAmakaraNa vidhi kA kAryakrama rkhaa| jyotiSI mahArAja ne bAlaka ke janma lagna ke grahoM ko dekhate hue kahA yaha bAlaka gautra, dharma va samAja ke lie kaI prakAra ke dharma kArya kara pAegA
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura samAja meM apane mAtA- -pitA ke nAma ko ujjavala karate hue dharma kI ArAdhanA, upAsanA, arcanA se samAja ko dizA digdarzana karegA aura janma nakSatra uttarASADhA nakSatra hone se isakA nAma javeracanda, jayantilAla, jayaprakAza Adi AtA hai| nAma sunakara bAlaka kI bar3I mA~ bolI mahArAja paMcAga se isakA nAma jo bhI AtA ho vaha ThIka hai, kintu yaha bAlaka hamAre tInoM ghara kA dIpaka hai, aura maiMne pUjya dAdA gurudeva se mAMga kara liyA hai, isalie maiM to isakA nAma mAMgIlAla rkhuuNgii| bAlaka apanI bAla krIr3A se parijanoM ko Anandita karatA huA 5 ve varSa meM praveza karane para zreSTha dina dekhakara bAlaka ko zikSA ke lie vidyAlaya meM praveza krvaayaa| bAlaka pratidina jinendra darzana, guruvandana apane mAtApitA ke pratidina caraNa sparza kara apanA dainika kArya prArambha karatA thaa| saMvata 1980 kA grISmakAla cala rahA thaa| nagara meM tristutika samAja ke prakANDa vidvAna itihAsa premI samAja saMgaThana ke praNetA parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati mahAmahopAdhyAya zrImad yatIndravijayajI mahArAja sA. (bAda meM paramapUjya zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI) padhAre hue the, usa samaya rAjagar3ha nagara meM tristutika saMgha meM eka vivAda cala rahA thA, jisake kAraNa zrI mohanakher3A tIrtha meM parama pUjya AcArya bhagavanta zrImadvijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAja sA. ke samAdhi maMdira kI pratiSThA kA kArya rukA huA thaa| parama pUjya upAdhyAyajI mahArAja sA. ke prabhAvazAlI vyAkhyAnoM kA aisA prabhAva huvA ki donoM dala ne parama pUjya upAdhyAyajI mahArAja sA. ko likhita meM de diyA ki Apa jo bhI nirNaya pradAna kareMge vaha hameM mAnya hogaa|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati mahAmahopAdhyAya zrImad yatIndravijayajI mahArAja sA. ke sammukha rAjagar3ha zrIsaMgha ke variSTha jana baiTha karake vicAra vinimaya kara rahe the| pUjya upAdhyAyajI ma. sA. ne vivAda ke phaisale kA kAgaja taiyAra kara liyA thaa| jisako lipibaddha karane kA vicAra ho rahA thA, taba variSTha zrAvakoM ne pUjya munipravara upAdhyAyajI ma.sA. se nivedana kiyA pUjyavara apane yahAM eka bAlaka hai, usako bulA karake phaisalA likhavA liyA jAya, bAlaka saradArapura meM vakIla sA. ke yahAM para maharrira kA kAma karatA hai| pUjya upAdhyAyajI ma.sA. ne bulAne kA Adeza diyA, usI samaya bAlaka mAMgIlAla ko bulaayaa| bAlaka mAMgIlAla Akara parama pUjya upAdhyAyajI ma.sA. ko vidhisaha vandana karake evaM zreSThivarga ko jayajinendra karake baiTha gyaa| pUjya upAdhyAyajI ma. bAlaka mAMgIlAla kA vinayaguNa dekhakara bahuta prasanna hue| bAlaka mAMgIlAla ko apane samIpa bulAkara phaisale ke kAgaja dekara ke lipibaddha karane kA Adeza phrmaayaa| mAMgIlAla ne phaisale kA pUrNarUpa se Alekhita karake parama pUjya upAdhyAyajI ma.sA. ke karakamaloM meM arpita kiyaa| pUjyavara lekhana kalA kI sundaratA va viSaya kA vizleSaNa dekhakara harSita hue| mAMgIlAla ko AzIrvAda pradAna kara Adeza diyA ki isI prakAra dharma va zAsana ke pratyeka kAma meM ruci lekara karate rhnaa| saphalatA pUjya dAdA gurudeva pradAna karate rheNge| - zrIsaMgha ke pratinidhi phaisalA sunakara tathA mAMgalika zravaNa kara pUjyapAda dAdA gurudevazrI kI jayakAra ke sAtha sabhI visarjita hue| parama pUjya mahopAdhyAya zrImad yatIndravijayajI ma. sA. svAdhyAya
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna meM cintana karate virAjamAna the, usI samaya bAlaka se prazna kiyA, kyA jijJAsA se AnA huA ? bAlaka mAMgIlAla ne pUjyavara se vinayasaha prazna kiyA ki he pUjyavara ApazrI ne vyAkhyAna meM samyakatva kA mahatva pharamAyA ki jIva ajIva Adi nava padArtho ko jo puruSa bhalI bhA~ti se jAnatA hai, usako samyakatva hotA hai athavA nava tatvoM ke svarUpa ko nahIM jAnate hue bhI jo puruSa antaHkaraNa se nava tatvoM ko satya mAnatA hai, use bhI samyakatva hotA hai| to pUjyavara samyakatva kI prApti ke lie hama jaise zAstra ke anabhijJa ko kyA karanA cAhie ? samakita prApti ke lie| pUjyapAda upAdhyAyajI ma. sA. ko khUba Ananda huA bAlaka mAMgIlAla ke vicAroM ko sunakara pUjyavara ne pharamAyA jinendra bhagavAna kI upAsanA nirgrantha paMca mahAvrata dhAri muniyoM kI sevA evaM kevali bhagavanta bhASita dharma kI ArAdhanA jo jIva karatA hai, use samakita kI prApti hai| guru vacanoM ko sunakara bAlaka khar3A huA vidhi saha vandana karake pUjya guru bhagavanta se pratijJA lI Aja se maiM deva jinezvara, guru nirgrantha aura kevalibhASita dharma kI ArAdhanA upAsanA va arcanA kruuNgaa| pUjyavara ne pratijJA karavAI aura vAsakSepa DAlakara AzIrvAda diyA apane dhyeya ko dhIratA se dhAraNa karake apane jIvana ko aisA nirmala banAe kI anya ApakA anusaraNa kre| bAlaka mAMgIlAla ne ghara jAkara yaha bAda apanI mAtezvarI se batAI to mAtuzrI ne harSolhAsa se mAMgIlAla ke sira para hAtha pherate hue AzIrvAda diyA, mAMgu Aja to tene khUba zreSTha kArya kiyA hai| tUne apane jIvana meM aise Adarza jJAnavAna guru ko gurU dhAraNa kiyA hai ki jIvana meM tere koI bAdhA nahIM aaegii| satya ahiMsA ke mArga para jo mAnava calatA hai, vaha jIvana meM kabhI duHkha nahIM dekhatA hai|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlaka mAMgIlAla apanA adhyayana va vyavasAya karate-karate yovana vaya meM praveza kara gyaa| yogya samaya ho jAne para mAtA-pitA ne putra ke vivAha kA vicAra kara rAjagar3ha nagara ke hI zreSThIvarya zrI kezarImalajI bAphanA kI suputrI ci. a.sau. zrImatI mAMgIdevI ke sAtha vivAha kara diyaa| zrI mAMgIdevI apane saMskArI mAtA-pitA ke dvArA pradatta saMskAroM se sasura pakSa ke sabhI varga kA AzIrvAda prApta kara liyA aura apane dharma ke mAtA-pitA ke dizA-darzana meM samaya vyatIta karate hue apanI kukSI se cAra patra va do patriyoM ko janma diyaa| Aja cAroM putra aise badale hue pariveza meM binA vyasana ke zuddha sAtvika jIvana meM rahate haiN| sabase bar3e putra zrI basantIlAla nyAyadhIza hai| vartamAma meM bhopAla padastha haiN| manoharalAla iMjiniyara haiM, svataMtra kumAra DaoNkTara hai evaM apanA nijI narsiMgahoma calAte haiM evaM prakAzacandra grejueTa hai| zrI manoharalAla va prakAzacanda do vyApAra dhAra meM karate haiN| donoM kanyAeM grejyUeTa haiN| ci.a.sau. nirmalAdevI ke lagna gunA nivAsI zrI satIzacandrajI TATIyAjI se kiyA hai evaM ci.a.sau. ravindAdevI ke lagna gunA nivAsI zrI pradIpacandajI lauDhA se kiyA hai| donoM bahane sasurAla pakSa meM mAtA-pitA dvArA die * susaMskAroM se suzobhita kara rahI hai| ... - saM. 2012 jyeSTha sudI ravivAra tArIkha 5.6.55 ko parama . ghUjya vyAkhyAna vAcaspati Agama divAkara zrIzrIzrI 1008 zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma. sA. apane munimaMDala saha zrI mohanakher3A tIrtha padhAre evaM isa varSa kA cArtumAsa zrI mAMgIlAlajI chAjeDa ke vizeSa Agraha se rAjagar3ha meM huaa| cArtumAsa ke antargata . kaI dhArmika AyojanoM ke kAryakrama hue| isameM mahatvapUrNa kArya
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asoja sudi dazamI ko mAlava prAntIya tristutika zrIsaMgha ke pratinidhiyoM kA sammelana indaura nivAsI seTha zrI dhanarAjajI pArakha kI adhyakSatA meM evaM parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati jainAcArya zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. kI nizrA meM huaa| sammelana ke svagatAdhyakSa ke nAte zrI mAMgIlAlajI sA. chAjer3a ke pUjya AcArya zrI ke evaM muni maMDala ke zrI caraNoM meM vandana karate hue Agantuka zrIsaMgha ke pratinidhiyoM ko jaya jinendra karate hue Ane vAlI bhAvI pIr3iyoM meM dharma ke saMskAra DAlane ke lie prabhAvazAlI bhASaNa diyaa| pUjyapAda munirAja zrI vidyAvijayajI ma.sA. ne zrI. mohanakher3A tIrtha meM eka gurukula sthApanA karane kI rUparekhA rkhii| Ae hue sabhI mahAnubhAvoM ne sarvAnumati se yaha nirNaya kiyA ki zrI AdinAtha rAjendra jaina zvetAMbara gurukula sthApita karane ke lie seTha : zrI dhanarAjajI kI adhyakSatA meM eka samiti kA gaThana kiyA evaM zrI mAMgIlAlajI chAjeDa ko saMyojaka banAkara gurukula ke vidhAna Adi niyamoM ko banAne kI jimmedArI dii| saM. 2013 ASAr3ha sudi 6 ko rAjagar3ha nagara meM AdinAtha rAjendra jaina gurukula kI sthApanA kara gurukula ko prAraMbha kiyaa| parama pUjya AcArya zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. kA cArtumAsa khAcarauda meM thaa| pUjya AcArya zrI kI nizrA meM evaM seTha zrI indaramalajI TekAjI kI adhyakSatA meM akhila bhAratIya tristutika zrI saMgha kA pratinidhi sammelana huA, jisameM parama pUjya kRpAlu garudeva bhagavata zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. kA divaMgata arddha zatAbdI mahotsava kI rUparekhA banAne ke uddezya se yaha sammelana bulAyA gyaa| sammelana meM parama pUjya kaviratna munirAja zrI vidyAvijayajI
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma.sA. ne arddha zatAbdI samAroha akhila bhAratIya tristutika zrIsaMgha ke sahayoga se zrI mohanakher3A tIrtha meM manAne kI yojanA para vistAra se vyAkhyAna diyA evaM arddha zatAbdI mahotsava kA kArya Ahora cArtumAsa meM parama pUjya vyAkhyAna vAcaspatI zrImadvijaya yatIndrasUrijI ma.sA. ne zrImad rAjendrasUri smAraka graMtha kI yojanA banAkara lekha Adi banavAne kA kArya prArambha kiyA, jisakI rUparekhA sammelana meM rkhii| sammelana meM vicAra vinimaya karake arddha zatAbdi mahotsava kI taiyArI karane ke lie seTha zrI gagalabhAI kI adhyakSatA meM akhila bhAratIya pratinidhiyoM kI samiti bnaaii| isameM upAdhyakSa DaoN. premasiMhajI rAThaura ratalAma, koSAdhyakSa seTha zrI kanhaiyAlAlajI kazyapa ratalAma, maMtrI zrI mAMgIlAla chAjer3a dhAra ko banAyA gyaa| saM. 2014 caitra sudi 13,14,15 evaM vaizAkha vadikA kAryakrama banAkara taiyAriyA~ karane lge| mahotsava ke antargata kavi sammelana, viddhava sammelana, samAja sammelana, mahilA maNDala sammelana Adi vividha prakAra ke kAryakrama nizcita kie gae, usa samaya zrI mohanakher3A tIrtha meM kisI bhI prakAra kI suvidhA nahIM thii| phira bhI maMtrI zrI chAjer3a ne apanI kAryakuzalatA kA paricaya dete hue 15-20 hajAra mAnava bhedanI asthAI rUpa se sabhI prakAra kI suvidhAyukta vizAla rAjendra nagara kA nirmANa kiyA evaM dhanacandra . nagara, bhUpendra nagara, mohana nagara, yatIndra sabhA kakSa Adi kA nirmANa karake bIsa hajAra mAnava bhedanI kI upasthiti meM parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati yatIndrasUrIzvarajI ma.sa. ne zrImadavijaya rAjendrasUri smAraka graMtha kA lokArpaNa karate hue zrI mohanakher3A tIrtha kI bhAvI yojanAoM para sAragarbhita vyAkhyAna diyA evaM parama pUjya AcArya bhagavaMta apane dIkSAdAtA guruvara ke caraNoM meM vandanasaha
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ apanI zRddhAMjali arpita karate hue bhaviSya kI yaha kalpanA kI thI ki Aja zrI mohanakher3A tIrtha ke andara jo asthAI vyavasthAeM / haiM, vaha saba sthAI bane (pUjya gurudeva kI AtmiyatA se kI huI . kalpanAeM Aja sabhI sAkAra ho gaI hai)| caitra sudi pUnama ko indaura nivAsI seTha zrI dhanarAjajI pArakha kI adhyakSatA meM vizAla janapratinidhi ke madhya samiti ko adhyakSa zrI gaMgalabhAI saMghavI ko abhinandana patra sahita jaina ratna kI upAdhiHdI gaI evaM samiti ke upAdhyakSa DaoN. premasihaM rAThaura ko abhinandana saha jaina bhUSaNa kI padavI dI gii| pazcAt samiti ke maMtrI zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ko abhinandana-patra arpaNa karake unakA abhindana kiyA gyaa| yaha gaurava kI bAta hai ki mAlavAMcala se akhila bhAratIya tristutika zrIsaMgha ke maMca se sarva prathama zrI mAMgIlAlajI chAjer3a kA abhinandana honA apane Apa meM eka AdarzatA rakhatA hai| aMta meM zrI gaMgalabhAI kI adhyakSatA meM zrI rAjendra jaina sabhA ke nAma se eka saMsthA kA gaThana kiyA gayA evaM mAlava prAMta ke tristutika samAja ke upAdhyakSa pada para zrI mAMgIlAlajI chAjer3a kA manonayana karake sabhA visarjita huii|, parama pUjya AcArya zrI ne mAMgIlAlajI chAjer3a ke zrama se saphala samAroha ke lie AzIrvAda dete hue yaha Adeza diyA ki mahotsava gurukRpA se saphala ho gayA, kintu samAroha ko saphalatA ke lie zatAbdI samAroha kA Aya-vyaya-patraka banAkara samAja ke sammukha rakhanA jarUrI hai| guru AjJA ko mAnakara samAroha kA Aya vyaya patraka banAne kI taiyArI karane lge|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati AcArya deva zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. kA cArtumAsa rANApura nagara meM thaa| cAturmAsa meM arddha zatAbdI samAroha kA hisAba lekara ke zrI chAjer3ajI pUjya gurudeva kI sevA meM upasthita hue| arddha zatAbdI samAroha kI samiti meM sadasyoM ke sammukha arddha zatAbdI samAroha kA Ayavyaya-patraka rkhaa| samiti ne patraka kA nirIkSaNa karake Ayavyaya-patraka ke Upara samiti ke sadasyoM meM se seTha sAgaramalajI, campAlAlajI rANApura, seTha zrI pannAlAlajI lor3hA, TANDA evaM seTha zrI kezarImalajI motIlAlajI bAga ne hastAkSara karake yaha sUcanA likhI ki kisI bhI mahAnubhAva ko arddha zatAbdI samAroha kA hisAba dekhanA ho, vaha eka varSa taka kI dhAra meM zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ke pAsa jAkara dekha sakate haiN| samAroha ke sampUrNa Ayavyaya-patraka ko samAroha ke kAryakramoM kI jAnakArI saha prakAzita karake sampUrNa samAja ko bhejA gyaa| . . cArtumAsa pUrNa kara paramapUjya AcArya zrI mohanakher3A tIrtha pdhaare| dinAMka 25-12-57 ko mohanakher3A tIrtha ke vikAsa kAryakramoM ko prAraMbha karate hue zrImadrAjendrasUri jainAzrama ke nAma se dharmazAlA kA zilAnyAsa kiyaa| dinAMka 25-12-57 kI 'vaha zubha ghar3I se mohanakher3A tIrtha ke vikAsonmukhI kArya kA aisA prArambha huA ki Aja 40 varSa se tIrtha vikAsa ke kArya prAraMbha haiN| dinAMka 25-01-58 ko rAjagar3ha zrIsaMgha ke pratinidhi ekatrita hokara ke pUjya AcArya zrI ki sevA meM upasthita hue| AcArya zrI se prArthanA kI ki gurudeva Apa zrI ke Adeza se Aja
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka zrI mohanakher3A tIrtha kI vyavasthA hama saMbhAlate the, Aja se Apa zrI ke sammukha isa tIrtha kI vyavasthA akhila bhAratIya tristutika saMgha ke pratinidhiyoM ko sauMpate haiN| AcArya zrI ne usI samaya mAMgIlAlajI chAjer3a ko bulAkara unake saMyojana meM eka samiti kA akhila bhAratIya stara ke sadasyoM kA cayana kiyA gayA evaM unheM tIrtha kI vyavasthA sauMpI gii| ... pUjyapAda AcArya zrImadvijaya yatIndrasU. varajI ma. sA. khAcarauda pdhaare| khAcarauda zrIsaMgha ne AcArya zrI kA dIkSA hIraka jayaMtI samAroha hai| saM. 2015 caitra sudi pUrNimA ko manAne kA. nizcaya kiyaa| smaraNa rahe AcArya zrI kA dIkSA sthala khAcarauda hai| akhila bhAratIya stara para AcArya zrI kA hIraka jayaMtI mahotsava vividha Ayojana se manAne kA nizcaya kiyA, jisameM kari sammelana, . saMgIta sammelana, yuvA sammelana, vidvata sammelana, pramukha AkarSaNa the| sammelana meM zrI yatIndrasUri hIraka zikSA phaNDa ke nAma se eka koSa ekatra karane kA nirNaya huaa| koSa se samAja ke pratibhAvAna chAtroM ko sahayoga karane kA uddezya thA, jisa koSa ke saMrakSaka zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ko niyukta kiyaa| ___saM. 2015 kA cArtumAsa jAvarA nagara meM AcArya zrI kA thaa| vRddhAvasthA ke kAraNa AcArya zrI kA svAsthya anukUla nh| hone se muni maMDala ne AcArya zrI ko sthAI virAjamAna karane kI yojanA bnaaii| parama pUjya kaviratna munirAja zrI vidyAvijayajI ma.sA. ne zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ko bulAkara yojanA bnaaii| AcArya zrI ko mohanakher3A tIrtha meM virAjamAna karane kA nizcaya kiyaa| mohanakher3A tIrtha meM AcArya zrI ko virAjamAna karane kA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAya lI jAe aura rAjasthAna meM tristutika samAja kA kArya ho to Ahora zrIsaMgha kI rAya lI jAe, kyoMki zrI ratna vijayajI se zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma.sA. ko Ahora meM acArya pada prApta huA thA aura zuddhasAdhvAcAra kA mArga kriyoddhAra karake jAvarA nagara meM rAjendra sUrIzvarajI ma.sA. dvArA kiyA thaa| isalie Ahora aura jAvarA zrIsaMgha kI rAya lenA Avazyaka hai| . AcArya pada kA nirNaya hokara jaba AmaMtraNa patrikA samAja meM gaI to pratiSThotsava ke sAtha AcArya pada samAroha ko dekha acAnaka samAja meM jvAra bhATA uphAna AyA ki choTe-moTe to hila jAeM kintu zrI chAjer3ajI himAlaya ke samAna aTala rahe jo bhI jaisA prazna lekara AyA usako pUrNa rUpa se samajhAkara sahamata kara lete the| praznakartA jahAM taka pUrNa saMtuSTa nahIM hotA yaha use chor3ate bhI nahIM the| usa samaya ke vAtAvaraNa meM zrI chAjer3ajI ko dekhA hai| gurudevazrI kI AjJA kA pAlana karanA apanA parama kartavya samajhakara chAjer3ajI ne jo zrama karake guru AjJA kA pAlana kiyA usI kA phala thA ki jo do dala hone kI saMbhAvanA usa samaya thI vaha nahIM huI aura sarvAnumata se ekatra hokara AcArya pada kA evaM pratiSThA mahotsava kA kAryakrama caturvidha zrIsaMgha ke sahayoga se sAnanda sampanna huaa| . dhAra nagara meM tristutika saMgha kA ArAdhanA sthala svataMtra nahIM hone se ArAdhanA meM kamI thii| yaha puNya kArya zrImatI mAMgIbAI kI antarapreraNA se zrI chAjer3ajI ne samAja ke variSTha zrI geMdAlAlajI bAphanAjI se parAmarza kara donoM guru bhaktoM ne apane pUrNa zrama se zrI rAjendra bhavana jaina upAzraya kA vizAla bhavana banAyA evaM eka
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina maMdira guru maMdira kI yojanA banAkara nirmANa kArya prAraMbha kiyA jo yugoM-yugoM taka zrI chAjer3a kA guNa gAtA rhegaa| zrImatI chAjer3a ke susaMskAra aise hoveM ki putroM meM bhI eka putra meM koI vyasana nahIM haiN| zrImatI chAjer3a kI choTI bahana dIkSA grahaNa kara tristutika zrIsaMgha meM sAdhvI zrI mahendrazrIjI ke nAma se variSTha sAdhvIjI ke rUpa meM apanI vidvatA se nArI samAja kA saphala dizA darzana karatI hai| zrI chAjer3ajI ke pitA zrI kA zubhanAma zrI. malajI chAjer3a hai| to dharma pitA kA nAma bhI zrI kezarImalajI bAphanA hai| svayaM kA nAma mAMgIlAla hai to zrImatI kA nAma bhI zrImatI mAMgIbAI hai| aise yoga kama hI milate haiN| zrI chAjer3ajI ke choTe bhAI zrI bhAgacandajI chAjer3a haiM, ve rAjagar3ha nivAsa karate haiM evaM apane bar3e bhAI ke anurUpa hI deva guru dharma kI sevA unakA pramukha lakSya hai evaM adhikatama samaya zrI mohanakher3A tIrtha meM hI sevA bhAva se samaya vyatIta karate haiN| ' Aja zrI mohanakher3A vizAla aura bhavyatA lekara jagata ke prasiddha tIrtho ke nakze meM camaka rahA hai| yaha zrI chAjer3ajI ke athaka zrama, dIrghadRSTi, pakke vicAra aura nirbhIkatA kA hI pariNAma hai, kyoMki zrI chAjer3a kA cintana niSpakSa binA pUrvAgraha se dUra hotA hai| vaha kArya samAja ke lie gauravapUrNa hotA hai| abhI vRddhAvasthA ke kAraNa zarIra meM kamajorI adhika hote hue bhI jarA sA sandeza pahuMcAne para inake rAya lene jaisA kArya hotA hai| to yaha zarIra kI kisI bhI prakAra kI cintA na kara mohanakher3A pahuMca jAte haiN| kabhI zrI chAjer3a kI tabIyata kama viSaya para vicAra kama ho to zrImatI
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paramapUjya vyAkhyAna vAcaspati AcAryadeva zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. ne pharamAyA vidyA idhara aao| munirAja zrI vidyAvijayajI ma.sA. hAtha jor3akara gurudeva ke sammukha khar3e hue evaM variSThatama munipravara zrI lakSmIvijayajI ma.sA. ko bhI pAsa bulaayaa| paramapUjya AcArya zrI ne vAsakSepa hAtha meM lekara pharamAyA lakSmIvijayajI meM Aja apanI asvasthatA ke kAraNa Aja se mere uttarAdhikArI ke rUpa meM vidyA ko AcArya ghoSita karatA hUM aura tuma saba isakA yogya samaya dekhakara pATotsava karake AcArya pada para baiThA denaa| sAtha hI zrI kalyANavijayajI aura zrIdevendravijayajI ko upAdhyAya pada detA hUM aura jayantavijaya ko upAcArya pada detA huuN| upasthita zrIsaMgha sahasA isa ghoSaNA se vicAramagna ho gayA AcArya zrI ne munimaNDala va zrIsaMgha ke sammukha vAsakSepa DAlakara zrI vidyAvijayajI ko cAdara bhI or3hA dii| munimaMDala va zrIsaMgha aneka prakAra se vicAramagna ho gayA usa samaya parama pUjya AcArya deva zrI ne pharamAyA muharira kahA hai (pUjyavara muharira zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ko kahate the) mAMgIlAlajI chAjer3a pUjya pAda gurudeva zrI kI sevA meM sammukha khar3e the| vRddhAvasthA ke kAraNa jyoti kama ho gaI thii| chAjer3ajI bole gurudeva meM sevA meM hAjira huuN| pUjya AcArya zrI bole kanhaiyAlAlajI kahA~ hai, zrI kanhaiyAlAla jI kazyapa ratalAma vAle bhI AcArya zrI ke sammukha khar3e the| dekho maine merI jimmedArI pUrI kI aura Apa donoM mahAnubhAva se merI yaha AjJA hai yogya samaya dekhakara pATotsava karake AcArya pada para vidyA ko biThAne kI jimmedArI tumheM sauMpatA huuN|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhikArI kI ghoSaNA vidyuta kI taraha jaise-jaise samAja meM phailatI gaI aise-aise kaI prakAra ke uphAna samudra meM jvAra bhATe kI taraha Ate haiM, vaise Ate ge| zrI kazyapajI va zrI chAjeDajI ne usI samaya guruAjJA ko zirodhArya karake zrI vidyAvijayajI ma. sA. ko AcArya pada ke anurUpa vyavahAra cAlU kara diyaa| kucha : samaya bAda upadhAna tapa kA mAlA mahotsava pUrNa ho gyaa| kintu dina pratidina gurudeva zrI kA svAsthya bigar3atA hI jA rahA thA aura acAnaka pauSa sudi 2 kI rAtri ko prAtaHkAla 4.20 para svargavAsa ho gyaa| pauSa sudi 2 kI rAtri ko 1.15 para AcArya zrI ne jayaprabhavijayajI se bAta kI evaM 2.30 para gurudeva zrI ne aMtima zabda yaha pharamAyA thA ki vidyA maiM jAtA huuN| usI samaya sampUrNa . munimaMDala AcArya zrI ke pAsa gae the| pUjya gurudeva zrI ne OM zrI zaMkhezvara pArzvanAtha, rAjendrasUrIzvara gurudeva kA smaraNa karate-karate : 4.20 para svargasidhAra ge| pUjya AcArya bhagavaMta ke svargavAsa hone para zrI chAjer3ajI ko pUjyagurudeva zrI ne pATotsava kI jimmedArI sauMpI thI, isa bAta kA ciMtana calate-calate tIna varSa bAda 2020 kA phAlguna sudi 3 ravivAra 16.2.64 kA zubha muhUMta zrImadvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. kA samAdhi maMdira kI pratiSThotsava kA nizcaya hone para chAjer3ajI ne samAja ke variSTha zrAvaka varga munimaNDala, sAdhvI maNDala se milakara jAvarA aura rAjagar3ha ke zrIsaMgha ke pratinidhiyoM se vicAra-vimarza karake yaha nirNaya kiyA ki pratiSThA mahotsava ke samAroha ke sAtha AcArya pada kA mahotsava bhI kArya sampanna kara diyA jaae| abhI taka yaha krama calA AyA hai ki mAlava prAMta meM tristutika samAja kA kArya ho to jAvarA zrIsaMgha kI
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArogyatA deve jise samAja apane Apa meM dhanya mAnatA rhe| 'isI maMgala kAmanA ke sAtha..... jaya jinendra jaya rAjendra (isa Alekha kA vivaraNa pUjya zrI jyotiSAcArya zAsana dIpaka munirAja zrI jayaprabhavijayajI zramaNa dvArA prApta) zrI nAthAjI chAjeDa zrI mAMgIlAlajI dattaka (dharmapatnI a. sau. mAMgIbAI) T nirmalA (putrI) zrI basantIlAla DI.je dharmapatnI a.sau. zrIku~vara mahendra (a. sau. premA) DAka anila sunila (a.sau. uSA) (a.sau. zazI surabhI) do kanyA (1) mInA (2) arcanA do sahodara bhAI zrI manoharalAla T ramezacandra sureza rAjendra tiloka mukeza zelendra (a.sau. manoramA) 1 saMjaya prastutI - kAMtilAla bI. jaina (eDavhokeTa) zrI kezarImalajI chAjer3a zrI bhAgacandajI 1 ajaya DaoN. svataMtra kumAra (a.sau.zazI) 1 AyuSya 1 ekatA prakAzacandra (a. sau. kiraNa) | praNita TrikA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana nirmANa va dharma saMskAroM ke lie sAhitya maMgavAeM zrImad rAjendrasUri smAraka grantha zrI kalpasUtra bAlAva bodha / zrI zrIpAla rAsa hindI .. gacchAcAra payanna sindUra prakaraNa zAnta sudhArasa bhAvanA yatIndra svAdhyAya puSpa muhUtarAja dina zuddhi dIpikA navasmaraNa hindI arthasaha paMca pratikramaNa viza sthAnaka tapa vidhi candra kevalI caritra sAdhu pratikramaNa sUtra aharta pUjA tapobala zrI pArzvanAtha chaMda mahAvIra dezanA tapa vidhi saMcaya deva vandana mAlA pathika kAvya mAlA guru caritra zrImad yatIndrasUri. strI vyAkhyAna samIkSA satya samarthaka praznottarI Ahora goDI pArzvanAtha tIrthaMkara paricaya prakaraNa catuSTaya sUriza vihAra pradarzana satya puruSoM ke lakSaNa samyaka samyaka mAlA rAjendra guNa maMjari mAMgalika saMgraha samyaga jina guNa gaMgA zAntinAtha mahAkAvya zrIdhanacandrasUri caritra - dazAvatAra carama tIrthaMkara mahAvIra guNAnurAga kulaka zrI yatIndra saurabha pUjya zramaNa bhagavanta va sAdhvIjI va jJAna bhaNDArA kelie bheMTa dijaaygii| prApti sthAna zrI bhUpendrasUri sAhitya samiti * maMtrI zrI zAntilAlajI vaktAvaramalajI mudhA derAsara serI mu.po. Ahora, jilA jAlaura vAyA javAI bAndha pina - 307029 rAjasthAna
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAMgIbAI kI preraNA hotI hai, vaha zrI chAjer3ajI ko vivaza kara detI hai aura kahatI hai Apa zarIra kI cintA na kareM deva gurU kI sevA binA puNyodaya ke nahIM miltii| zrImatI chAjer3a zrI chAjer3ajI se jyAdA vyAddhiyukta hai, phira bhI vaha bhI usa samaya sAtha calane ko taiyAra ho jAtI hai| abhI eka bAra mohanakher3A jAeMge to cAra roja taka zarIra darda karatA hai| jisase pAThaka jAna jAeMge ki chAjer3ajI ke dila meM deva guru va dharma ke prati kitanA samarpaNa bhAva hai| zrI mohanakher3A tIrtha meM TrasTa maMDala meM zrI kizoracandajI ema. varddhana koSAdhyakSa pada para haiM, unhoMne bhI chAjer3ajI ko (gAMdhIjI) kI upamA de rakhI hai| zrI chAjer3ajI sArI bAteM sunane ke bAda apane ciMtana vicAra saMkSepa meM sAragarbhita vicAra rakhate haiM, jo sarvamAnya haiN| isakA pariNAma hai, Aja taka TrasTa rajisTrezana ko 19 varSa ho gae TrasTa meM. sabhI kArya sarvAnumati se hote haiN| isase jyAdA kyA gaurava kI bAta ho sakatI hai| * 'samAja ko garva hai ki Aja zrI mohanakher3A TrasTa para aura zrI chAjer3ajI jaise nirvivAda nararatna pr| samAja aise niHsvArtha bhAva se kAma karane vAle vyakti vikAsa meM nIMva ke patthara ke samAna hote hai, jo kArya ko karma mAnate haiM eva~ pratidina kArya meM juTe rahate haiN| aise nararatnoM se samAja zobhAyamAna hotA hai aura yugoM-yugoM taka gaurava gAna gAtA rahatA hai| aise hI nararatna zreSThirvayya kuzala prazAsaka tristutika samAja ke dedIpyamAna nakSatra haiM zrI chAjer3ajI /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ke pitAjI Adi tIna bhAIyoM zrI kezarImalajI chAjer3ajI ke bar3e bhrAtA zrInAthajI the evaM choTe bhAI zrI mayAcandrajI the| zrI kesarImalajI chAjer3a ke do putraratna the| eka zrI mAMgIlAlajI va zrI bhAgacandajI evaM zrI mAyAcandra ke eka putra the zrI bAlacandrajI chAjer3a 'mAsTara' sAhityaratna the| zrI mAMgIlAlajI chAjer3a zrI nAthAjI ke dattaka haiN| apane choTe bhrAtA zrI bhAgacaMdajI chAjer3a haiM, inake zrI ramezacandra Adi 6 putra haiM evaM anya 4 putriyA~ hai| sampUrNa parivAra dhAra meM zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ke mArgadarzana meM vyavasAya meM lagA hai| yahA~ para zrI chAjer3ajI ke dhArmika kRtyoM kA hI vivaraNa saMkSepa meM diyA hai| vyavahAra kA pakSa likhA jAe to eka grantha taiyAra ho jaae| Apa dhAra nagarapAlikA ke kaI padoM ko suzobhita karA cuke haiN| nagarapAlikA ke vitta samiti ke ceyaramena pada ko bhI : suzobhita kara cuke haiN| Aja zrI chAjeDajI apane jIvana ke 80 veM basanta meM praveza kara rahe haiN| zarIra vRddhAvasthA kA jarUra hai, kintu vicAra kArya zailI Aja bhI yuvakoM se kaI gunA adhika hai| zrI chAjer3ajI kA cintana samAja ke lie gauravAnvita karatA hai.evaM samAja sevA kI bhAvanA vAloM ke lie mArgadarzaka hai| .. . zrI chAjer3ajI ko mAlavAMcala ke osavAla kula ke divAkara kahe to koI atizyokti nahIM hogii| hama isa maMgalamayI zubha belA meM bhI parama kRpAla gurudeva bhagavanta se karabaddha prArthanA karate haiM, zrI chAjer3ajI ko zatAyu banAe aura inake mArgadarzana meM tIrtha vikAsa kI cahuMmukhI yojanAeM calatI rhe| eka bAra phira zrI chAjer3ajI kA hArdika abhinandana karate hue yaha kAmanA karate haiN| gurudeva Apako zatAyu de evaM
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSya yaha thA ki tIrtha kA vikAsa suniyojita rUpa se ho| AcArya zrI muni maMDala saha zrI mohanakher3A tIrtha pdhaare| zrI mAMgIlAlajI chAjer3a ne dhAra, jhAbuA jile ke guru bhaktoM kI mITiMga bulaaii| guru bhaktoM ne zrI yatIndra sevA samiti ke nAma se eka samiti kA gaThana kiyA, jisake maMtrI pada kA uttaradAyitva zrI mAMgIlAlajI chAjer3a sA. ko saupaa| _saM. 2016 kA cArtumAsa AcArya zrI kA rAjagar3ha nagara meM thaa| pUjya AcArya zrI ne apanI vRddhAvasthA ke kAraNa akhila bhAratIya stara ke kAryakrama vyavasthita calate rhe| ina vicAroM ko mUrtarUpa dene hetu parama pUjya kaviratna munirAja zrI vidyAvijayajI ma. sA. ne nizrA meM cAra zrAvakoM kI eka samiti banAI, samiti ke saMyojaka zrI mAMgIlAlajI chAjer3a banAe ge| dinAMka 1-9-59 ko samiti kA gaThana kiyaa| usI Alekha ko dRSTigata rakhate hue 27-8-75 * ko parama pUjya kaviratna zAsanaM prabhAvaka zrImadvijaya zrI vidyAcandra sUrIzvarajI ma.sA. ne zrI AdinAtha rAjendra jaina zvetaMbara peDhI (TrasTa) kA vidhAna banAkara rajisTrezana krvaayaa| usI TrasTa ke mAdhyama se .2.034 mAgha sudi 13 somarAra dinAMka 20-2-78 ko eka lAkha jana samUha kI upasthiti me bhavyAtIbhavya pratiSThotsava manAyA gyaa| aise aneka bhavya samAroha upadhAna mahAtapa evaM prati varSa dAdA gurudeva bhagavanta kA guru saptamI samAroha sAnanda sampanna hote yaha eka mAtra zrI mAMgIlAlajI chAjer3a kA kuzala netRtva hai| sabhI ko lekara calanA aura niDara, niSpakSa, nirbhikatA kA hI pariNAma zrI mohanakher3A tIrtha kA cahumukhI vikAsa hai| isameM zrI mAMgIlAlajI chAjer3a kA zrama chipA huA hai|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha saM. 2017 kArtika sudi 15 guruvAra tArIkha 3 - 11-60 ko zrI mohanakher3A tIrtha meM pichale cAra-chaH roja se parama vyAkhyAna vAcaspati jainAcArya zrI zrIzrI 1008 zrI madvijaya yatIndrasUrIzvarajI ma.sA. kA svAsthya barAbara nahIM cala rahA thaa| cAra roja se zrI mAMgIlAlajI chAjer3a zrI mohanakher3A meM hI ruke the aura Asa-pAsa ke sabhI guru bhaktoM ko bhI samAcAra bhejakara bulA liyA thaa| .. kArtika pUnama ko subaha nava baje parama pUjya AcArya zrI ne Adeza dekara sampUrNa muni maMDala ko apane pAsa bulaayaa| pUjya munirAja zrI vidyAvijayajI, munirAja zrI sAgaravijayajI, zrI munisaja saubhAgyavijayajI, munirAja zrI zAMtivijayajI, munirAja zrI devendravijayajI, munizrI jayantavijayajI, muni zrI jayaprabhavijayajI muni zrI puNyavijayajI, muni zrI. bhuvanavijayajI, muni zrI. lakSmaNavijayajI Adi munimaMDala evaM jainabhikSu raMgavijayajI Adi muni maMDala evaM se zrI udayabhAnajI, zrI sAMkalacaMdajI bAlI vAle, zrI pannAlAlajI loDhA va mizrIlAlajI seTha TANDA, zrI kezarImalajI bAga, zrI saubhAgyajI kukSI, zrI ratanalAlajI khajAMcI, zrI kezarImalajI ambora, zrI saubhAgyamalajI purANI, zrI samIramalajI purANI, zrI ratanalAla dIpacandajI. zrI campAlAlajI bAphanA, zrI hIrAcaMdajI bhaNDArI, zrI gaiMdAlAlajI mehatA, zrI bhAgacaMdajI chAjer3a, zrI sAgaramalajI seTha rANApura, zrI saubhAgacaMdajI seThiyA vakIla, nimbAher3A, zrIsamIramalajI bhaNDArI jhAbuA, zrI hIrAlAlajI lor3hA jAvarA, hakamIcaMdajI lalavAnI jAvarA, jeThamalajI ruNavAla jAvarA, bAlacaMdajI mehatA jAvarA, zrI mAMgIlAla chAjer3a dhAra, zrI mUlacaMdajI riMganoda, zrI rAjamalajI jamIdAra, vyavasthApaka mohanakher3A tIrtha Adi zrIsaMgha pratinidhi gurudeva ke sammukha baiThe haiN| .
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya parama pUjya vyAkhyAna vAcaspati sAhityAcArya AcArya deva zrI zrI zrI 1008 zrImadvijaya yatIndra sUrIzvarajI mahArAja 1954 -dIkSA-zatAbdI- 2054 . nAma pitAjIkA nAma mAtezvarIkA nAma bhAIyo kA nAma bahinokAnAma janmanagara dIkSAdAttAgurU dIkSAsthAna dIkSA ke bAda muni jIvana kA nAma bAgarA rAjasthAna meM pradAna rataloma nareza zrImantasajjanasiMhajI dvArA paNDita varyakI upasthiti me kauna sI padavI dI upAdhyAya pada kauna se nagara meM diyA AcAryapadakahAMpradAna huA kaunasetIrtha kI sthApanAkI jina mandiroM kA jirNodhdAra karavAyA hIraka jayantI mahotsava kahAMvakaba manAyA sAhityasAdhanA gurUtIrthasthApanA kA Adeza denA svargavAsa kahAMva kaba zrIrAmaratnarAjajI rAyasAhaba zreSThIvarya zrI vajralAlajI jaina zrImatI campA kuMvarIjI zrI baDe bhrAtA dulhIcandajI choTebhAI kizoramala jI zrImatI baDI bahina gaMgA kuMvarI va choTI bahina ramAkuMvarI dhaulapura (rAjasthAna) saM.1940prabhuzrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAja khAcarauda nagara, ji. ujjaina (ma.pra.) munirAja zrI yatIndra vijayajI mahArAja saM.1958 vyAkhyAnavAcaspatisaM.1977 kI mAnada upAdhi pitAmbara vijetA jAvarA, jiH ratalAma (ma.pra.) saM.1980 Ahora, jiH jAlaura, rAjasthAnasaM.1995 zrI lakSmaNIjI jaina tIrtha (jiH jhAbuA) ma.pra. saM.1992 zrImohanakheDA tIrtha, bhANDavapura tIrtha khAcaraudanagara (ma.pra.) saM.2015 svaracitavividha viSaya kI 61 pustako kA prakAzana krvaayaa| zrImada rAjendra sUri-jaina dAdAvADIgurU tIrtha ,jAvarA saM. 2015 zrI mohana kheDA tIrtha meM saM. 2017 gaphiksa