Agam 29 Mool 02 Dasvaikalik Sutra Part 02 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006368/1

Page #1

નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

HAVAIKA
DASHAU
SHRI
SUTRA
PART : 02
sl Edastles 221 : 419–02

Page #4

जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री- घासीलालजी-महाराजविरचितया आचारमणिमञ्जूषाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम्
हिन्दीगुर्जरभाषानुवादसहितम्
श्रीदशवैकालिकसूत्रम्
SHREEDA SHAVALKALIKASO O TRAM: [द्वितीयो भागः, अध्य० ६-१० ]
नियोजक:संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः अ. भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धार-समिति-प्रमुखः __ श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट (सौराष्ट्र)
द्वितोयावृत्तिः प्रति १००० वीर संवत २४८७
विक्रमसंवत २०१७ ईस्वीसन १९६०
मूल्यम् रू. ११:००
-

Page #5

: પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી અ. ભા. ૧, સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રો દ્ધા ૨ સમિતિ ગ્રીન લે જ પાસે, રજકેટ,
Published by Sree Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhar Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry, India.
બીજી આવૃત્તિ : પ્રત ૧૦૦૦ વીર સંવત : ૨૪૮૭ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૭ ઇસ્વી સન : ૧૯૬૦
ક
મુદ્રક : અને મુદ્રણસ્થાન : જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા જ ય ભા ર ત પ્રેસ, શાક માર્કેટ પાસે, રાજકેટ,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #6

प्रस्तावना. कषायलिस कर्मबन्ध से बन्धे हुए संसारी प्राणियों के हितार्थ जगत हितैषो भगवान् श्री वर्धमान स्वामीने श्रुतचारित्ररूप दो प्रकार का धर्म कहा है। इन दोनों धर्म की आराधना करने वाला मोक्षगति को प्राप्त कर सकता है इसलिये मुमुक्षु को दोनों धर्मों की आराधना अवश्य करनी चाहिये क्यों कि-"ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः" ज्ञान और क्रिया इन दोनो से मोक्ष होता है। यदि ज्ञान को ही विशेषता देकर क्रिया को गौण कर दिया जाय तो वीतराग कथित श्रुतचारित्र धर्म की आराधना अपूर्ण ओर अपंग मानी जायगी, और अपूर्ण कार्य से मोक्ष प्राप्ति होना सर्वथा असंभव है, एतदर्थ वीतराग प्रणीत सरल और सुबोध मार्ग में निश्चय और व्यवहार दोनों नयो को मानना ही आवश्यक है। कहा भी है
"व्यवहारं विना केचिद-भ्रष्टाः केवल निश्चयात् । निश्चयेन विना केचित्, केवलं व्यवहार तः ॥१॥ द्वाभ्यां दग्भ्यां विना न स्यात् , सम्यग् द्रव्यावलोकनम् । यथा तथा नयाभ्यां चे,त्युक्तं स्याद्वादवादिभिः ॥२॥
स्याद्वादके स्वरूप को निरूपण करने वाले भगवानने निश्चय और व्यवहार, इन दोनों नयों को यथास्थान आवश्यक माना है। जैसे दोनो नेत्रो के विना वस्तु का अवलोकन बराबर नहीं होता है वैसे ही दोनों के विना धर्म का स्वरूप यथार्थ नहीं जाना जा सकता। और इसी कारण व्यवहार नय के विना केवल निश्चयवादी मोक्ष मार्ग से पतित हो जाते हैं और कितनेक-व्यवहारवादी केवल व्यवहार को ही मानकर धर्म से च्युत हो जाते हैं।
____ आत्मा का ध्येय यही है कि सर्व कर्मसे मुक्त होकर मोक्ष प्राप्त करना परन्तु उसमें कर्मों से छुटकारा पानेके लिये ब्यवहार रूप चारित्र क्रिया का आश्रय जरूर लेना पडता है, क्यों कि विना व्यवहार के कर्म क्षय की कार्यसिद्धि नहीं हो सकती। जो ज्ञान मात्रही को प्रधान मानकर व्यवहार क्रिया को उठाते हैं वे अपने जन्म को निष्फल करते हैं। जैसे पानी में पडा हुवा पुरुष तैरने का ज्ञान रखता हुवा भी अगर हाथ पैर हिलाने रूप क्रिया न करे तो
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #7

२
वह अवश्य डूब ही जाता है, इसी प्रकार नाइट्रोजन और ओक्सीजन के मिश्रण विना विजली प्रगट नहीं होती उसी प्रकार ज्ञान के होते हुए भी क्रिया विना मोक्ष की प्राप्ति नहीं होती, इसी लिए भगवानने इस दशवैकालिक सूत्र में मुनिको ज्ञान सहित अचार धर्म को पालन करनेका निरूपण किया है ।
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज साहेब दशवेकालिक सूत्र की आचारमणिमञ्जूषा नाम की टीका तैयार करके सर्व साधारण एवं विद्वान् मुनियो के अध्ययन के लिये पूर्ण सरलता कर दी है, पूज्य श्री के द्वारा जैनागमों की लिखी हुई टीकाओ में श्री वैकालिक सूत्रका प्रथम स्थान है । इस के दश अध्ययन हैं
(१) प्रथम अध्ययन में भगवानने धर्म का स्वरूप अहिंसा संयम और तप बतलाया है। इस की टीका में धर्म शब्द की व्युत्पत्ति और शब्दार्थ तथा अहिंसा संयम और तप का विवेचन विशदरूपसे किया है । वायुकाय संयम के प्रसंग में मुनि को सदोरक मुखवस्त्रिका मुखपर बाँधना चाहिये इस बात को भगवती सूत्र आदि अनेक शास्त्रों से तथा ग्रन्थों से सप्रमाण सिद्ध किया है। मुनि के लीए निरवद्य भिक्षा लेनेका विधान है। तथा भिक्षाके मधुकरी आदि छह भेदो का निरूपण किया है ।
(२) दूसरे अध्ययन में संयम मार्ग में विचरते हुए नवदीक्षित का मन यदि संयम मार्ग से बहार निकल जाय तो उसको स्थिर करनेके लिये रथनेमि और राजीमती के संवाद का वर्णन है । एवं त्यागी अत्यागी कौन है वह भी समझाया है ।
(३) तीसरे अध्ययन में संयमी मुनि को बावन (प२) अनाचीर्णो का निवारण बतलाया गया है, क्यों कि बावन अनाचीर्ण संयम के घातक हैं । इन अनाचीर्णो का त्याग करने के लिये आज्ञा निर्देश है। (४) चौथे अध्ययन में- 'जो बावन अनाचीर्णो का निवारण करता है वही छह काया का रक्षक हों सकता है' इसलिये छहकाय के स्वरूप का निरूपण तथा उनकी रक्षा का विवरण है । मुनि अतना को त्यागे यतना को धारण करे यतना मार्ग वही जान
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #8

सकता है जिसे जीव अजीव का ज्ञान है जो जीवादि का ज्ञाता है वह क्रम से मोक्ष को प्राप्त करता है पीछली अवस्था में भी चारित्र ग्रहण करनेवाला मोक्ष का अधिकारी हो सकता है।
(५) पांचवें अध्ययन में छहकाया का रक्षण निरवद्य भिक्षा ग्रहण से होता है, अतः भिक्षा की विधि कही गई है।
(६) छठवें अध्ययनमें-'निरवद्य भिक्षा लेनेसे अढारहस्थानोंका शास्त्रानुसार आराधन करता है, उन अढारहस्थानो का वर्णन है। उनमें सत्य और व्यवहार भाषा बोलनी चाहिये।
(७) सातवें अध्ययन में 'अढारहस्थानों का आराधन करने वाले मुनिको कोनसी भाषा बोलनी चाहिये' इस के लिये ४ भाषाओं का स्वरूप कहा गया है। उन में सत्य और व्यवहार भाषा बोलना चाहिये।
(८) आठवें अध्ययन में-'निरवद्य भाषा बोलनेवाला पांच आचाररूप निधान को पाता है। अतः उस आचाररूप निधान का वर्णन है।
(९) नववे अध्ययन में पांच आचार का पालन करने वाला ही विनयशील होता है' अतः विनय के स्वरूप का निरूपण किया है।
(१०) दशवें अध्ययन में-'पहले कहे हुए नवों अध्ययनो में कही हुई विधिका पालन करने वाला ही भिक्षु हो सकता है' इस लिए भिक्षु के स्वरूप का वर्णन किया है ॥
निवेदक समीर मुनि.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #9

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #10

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #11

(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #12

(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #13

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #14

श्री. शपैठासि सुत्रही
વિષયાનુક્રમણિકા
કમ વિષય
પાના નં.
૨.
૧. મહાચાર કથા
વાકય શુદ્ધિ અચાર પ્રણિધિ
વિનય સમાધિ પ. समिक्षु
૧ થી ૬૬ ૬૭ થી ૧૧૯ ૧૨૦ થી ૧૮૦ ૧૮૧ થી રપ3 ર૫૪ થી ૨૭૩
શ્રી દશવૈકાલિક સુત્ર

Page #15

॥ श्री वीतरागाय नमः ॥
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालतिविरचितया
आचारमणिमञ्जपाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् ।।
श्रीदशवैकालिकसूत्रम्
अथ-षष्ठाध्ययनम् । पश्चमाध्ययने निरवधभक्तपानाद्युपादानविधिदर्शितः, तादृशं भक्तपानादिकं च शुद्धाचारवद्भिरेवोपादीयतेऽतोऽस्मिन् महाचारकथाभिधाने षष्ठाध्ययनेऽष्टादशस्थानाश्रिताचारविधिरभिधीयते, तत्र महाचारकथामवसातुमुत्कण्ठिता राजादयः कदाचित् स्वभागधेयवशानगरपान्तोद्यानमागतं गणिनमाकर्ण्य तदन्तिकमुपस्थिताः साधुसमुचिताचारं पृच्छन्तीत्याह
हिन्दी भाषानुवाद । - अब छठाँ अध्ययन कहते हैं। पांचवे अध्ययनमें निरवद्य भक्तपानकी विधि बताई है। निरवद्य भक्तपान शुद्ध आचारवान् मुनि ही ग्रहण करते हैं। इसलिए महाचारकथा नामक छठे अध्ययनमें अष्टादश स्थानोंमें आश्रित आचारकी विधि कहते हैं। महाचारकथाके जिज्ञासु राजा महाराजा या अन्य प्रधान भव्य प्राणी सुनेकि-सौभाग्यसे नगर मान्त अथवा उद्यानमें आचार्य महाराज पधारे हैं और यदि वह उनके समीप पहुंच कर साधुओं के आचारके विषयमें पूछे, अथवा कोई मुनि
ગુજરાતી ભાષાનુવાદ.
અધ્યયન છઠું પાંચમા અધ્યયનમાં નિરવઘ ભકત પાનની વિધિ બતાવી છે. નિરવદ્ય ભકતપાન શુદ્ધ આચારવાનું મુનિ જ ગ્રહણ કરે છે. તેથી મહાચારકથા નામક છઠ્ઠા અધ્યયનમાં અઢાર સ્થાનમાં આશ્રિત આચારની વિધિ બતાવે છે. મહાચારકથાને જિજ્ઞાસુ રાજા મહારાજા યા અન્ય પ્રધાન ભવ્ય પ્રાણીઓ સાંભળે કે સુભાગ્યે નગરપ્રાંત અથવા ઉદ્યાનમાં આચાર્ય મહારાજ પધાર્યા છે, અને તેઓ તેમની સમીપે જઈને સાધુઓના આચાર વિષે પૂછે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #16

श्री दशवेकालिकसूत्रे
यद्वा - भिक्षाचर्यागतेन स्वाचारं पृष्टेन केनचित् साधुना 'अदूर एवोद्याने गुरवो मे विराजन्ते त एव सविस्तरं कथयिष्यन्ती' तिप्रतिलब्धोत्तरा राजादयस्तत्रागत्य तमाचार्यमाचारं पृच्छन्तीत्याह
.
मूलम् - नाणदंसणसंपन्नं, संजमे य तवे रयं
गणिमागमसंपन्नं उज्जाणंमि समोसढं
"
१०
११
१२
१३
१४
१५
रायाणो रायमच्चा य, माहणा अदुव खत्तिया ।
१६
१९
पुच्छंति निहुअप्पाणो, कहं भे आयारगोयरो
छाया - ज्ञानदर्शनसंपन्न, संयमे च तपसि रतम् । गणिनमागम संपन्नम् उद्याने समवसृतम्
11211
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
॥२॥
॥१॥
राजानो राजामात्याश्च ब्राह्मणा अथवा क्षत्रियाः । पृच्छन्ति निभृतात्मानः, कथं भवताम् आचारगोचरम् टीका 'नाणदंसण' इत्यादि -
उद्याने = नगरान्तिवर्तिनि पुष्पफलसमृद्धतरुराजिविराजिते आरामविशेषे समवसृतं=समागतं ज्ञानदर्शन संपन्न = ज्ञानं च दर्शनं चेति ज्ञानदर्शने ताभ्यां संपन्न युक्तं, तत्र ज्ञानं = स्वपरस्वरूपपरिच्छेदकं मतिश्रुतादिकं, दर्शनं दर्शनमोहनीयक्षगोरी के लिए गये हों और कोई उनसे उनका आचार पूछे तो मुनि उत्तर दें कि - यहाँसे पास ही उद्यान में मेरे धर्माचार्य विराजमान हैं वेही विस्तार से समझावेंगे। मुनिका कथन सुनकर राजा आदि आचार्य महाराजके समीप जावे और उनसे मुनियोंका आचार पूछें । यही विषय आगे कहा जाता है । ' नाणदंसण ' इत्यादि ।
फूलों फलोंसे समृद्ध, तरुओंकी श्रेणीसे शोभित उद्यान में पधारे हुए स्वपरस्वरूपको जाननेवाले मतिश्रुत आदि ज्ञान तथा અથવા કોઇ મુનિ ગોચરીને માટે ગયા હોય અને કેાઈ એને એને આચાર પૂછે, તે મુનિ ઉત્તર આપે કે અહીંથી નજીકમાં જ ઉદ્યાનમાં મારા ધર્માચાર્ય વિરાજમાન છે તેજ વિસ્તારથી સમજાવશે મુનિનું કથન સાંભળીને રાજા આદિ આચાર્ય મહારાજની સમીપે જાય, અને તેમને મુનિએને આચાર પૂછે એ વિષય આગળ डेवामां आवे छे. 'नाणदंसण' इत्यादि.
॥२॥
ફળ-ફૂલથી સમૃદ્ધ, તરૂની શ્રેણીથી શૈાભિત ઉદ્યાનમાં પધારેલા, સ્વપર સ્વરૂપને જાણુવાવાળા, મતિ શ્રુત આદિ જ્ઞાન તથા દર્શનમેહનીયના ક્ષય-ક્ષયે પશમ

Page #17

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ यादिप्रादुर्भूतं जीवादिनबतत्त्वस्वरूपश्रद्धानात्मकम् । यद्यपि सम्यग्दर्शनादेव सम्यग्ज्ञानं भवति, तथापि संव्यवहारनयापेक्षया ज्ञानस्यैव प्राधान्यादादौ प्रयोगः। संयमे सप्तदशविधे, तपसि द्वादशभेदे च रतं तत्परम् , आगमसंपन्नम् आगम:= आ-सम्यगजानादित्रयमोक्षमार्गरूपा मर्यादा गम्यते ज्ञायते येन सः, आचाराद्यङ्गोपाङ्गलक्षणस्तेन संपन्नं तद्विषयकज्ञानवन्तं, गणिनं गणः साधुसमुदायः, आज्ञाकारित्वेन सोऽस्यास्तीति गणी आचार्यस्तम् , राजानः चक्रवर्त्यादयः, राजामात्याश्च अमा-सह समीपे वा वर्तन्ते ये ते-अमात्याः, राज्ञाममात्या राजामात्याः राजमन्त्रिणश्च, ब्राह्मणाः ब्रह्मचर्य कुशलानुष्ठानं, तदेषामस्तीति ते, ब्राह्मणत्वजातिमन्तो वा, 'अदुव'-शब्दो देशीयस्तस्य 'अथवे' त्यर्थः । क्षत्रियाः= क्षतात्-उपघातात् त्रायन्ते इति ते, पीड्यमानमाणिसंरक्षका इत्यर्थः । निभृतात्मानः निश्चलान्तः करणा दत्तावधाना इत्यर्थः । अथवा विनीताः कृताञ्जलि. पुटा इत्यर्थः, तादृशाः सन्तः भवताम् आचारगोचरम् कथं किंविधम् इतिपृच्छन्ति प्रश्नं कुर्वन्ति । तत्राचारः ज्ञानादिपञ्चविधः, गोचरः भिक्षाचर्यादिलक्षणः, दर्शनमोहनीयके क्षय क्षयोपशम अथवा उपशमसे उत्पन्न होनेवाले नव तत्त्वोंकी श्रद्धारूप दर्शनसे सम्पन्न, सत्तरह प्रकारके संयम, और बारह प्रकारके तपमें तत्पर, रत्नत्रयकी मर्यादाका बोध कराने वाले आचाराङ्ग आदि अङ्ग तथा उपाङ्गोंके ज्ञाता, छत्तीस गुणधारी आचार्य महाराज के पास चक्रवर्ती आदि राजा, राजमन्त्री ब्राह्मण अर्थात् ब्रह्मचर्य आदि शुभ क्रियाओंका अनुष्ठान करनेवाले या वर्णको अपेक्षा ब्राह्मण, तथा क्षत्रिय अर्थात् दीन दुबलोंकी रक्षा करनेवाले, सावधानीसे विनय युक्त होकर पूछे कि हे भदन्त ! आपका आचार अर्थात् ज्ञानाचार आदि, तथा गोचर अर्थात भिक्षाचर्य आदि, अथवा साधुका आचरणीय (कर्तव्य) यानी साधुका धर्म क्या है? અથવા ઉપશમથી ઉત્પન્ન થનારા નવ તની શ્રદ્ધારૂપ દર્શનથી સંપન્ન, સત્તર પ્રકારના સંયમ અને બાર પ્રકારના તપમાં તત્પર, રત્નત્રયની મર્યાદાને બંધ કરાવનાર, આચારાંગ આદિ અંગ તથા ઉપાંગના જ્ઞાતા, છત્રીસ ગુણ ધારી આચાર્ય મહારાજની પાસે ચક્રવતી રાજા, રાજમંત્રી, બ્રાહ્મણ અર્થાત બ્રહ્મચર્ય આદિ શુભ કિયાઓનું અનુષ્ઠાન કરનાર યા વર્ણની અપેક્ષાએ બ્રાહ્મણ તથા ક્ષત્રિય અર્થાત દીન-દુર્બળની રક્ષા કરનારા, સાવધાનીથી વિનયયુક્ત થઈને પૂછે કે-હે ભદન્ત! આપને આચાર અર્થાત્ જ્ઞાનાચાર આદિ તથા ગોચર અર્થાત ભિક્ષાચ આદિ અથવા સાધુનું આચરણીય (કર્તવ્ય) યા તે સાધુનો ધર્મ છે?
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #18

४
श्री दशवेकालिकसूत्रे
तयोः समाहार इति विग्रहः । यद्वा 'आचारगोचरः' इति छाया - आचारस्य साधुसमाचारस्य गोचरः = विषयः, आचारगोचरः साधुकर्तव्यो धर्मः व्रतपट्कादिरित्यर्थः ॥ १ ॥ २ ॥
एवं पृष्ट आचार्यः किं कुर्यादित्याह-
मूलम् - तेर्सि सो निहुओ दंतो, सव्वभूयसुहावओ ।
सिक्खाए सुसमाउत्तो, आयख विख ॥३॥
छाया -- तेभ्यः स निभृतो दान्तः सर्वभूतसुखावहः । शिक्षया सुसमायुक्तः आचष्टे विचक्षणः ॥ ३ ॥ टीका - - ' तेर्सि' इत्यादि --
निभृतः = निश्चलः सावधान इत्यर्थः, दान्तः = वशीकृतेन्द्रियः सर्वभूतसुखावहः=सकलजीवोपकारपरायणः शिक्षया = ग्रहणासेवनारूपया, तत्र ग्रहणा शिक्षा- यथाक्रमं म्रत्रार्थतदुभयबोधनरूपा, आसेवना च सूत्रोक्तक्रियाकलापगाथामें ज्ञानदर्शन संमन्न विशेषण आया है । यहाँ यह समझना चाहिए कि यद्यपि सम्पगदर्शन से ही सम्यगज्ञान उत्पन्न होता है तो भी व्यवहारनयकी अपेक्षासे ज्ञान प्रधान है इसलिए आदिसे ज्ञानका ग्रहण किया है ॥ १ ॥ ॥ २ ॥
ऐसा पूछनेपर उत्तर देने की विधि कहते हैं- 'तेसिं' इत्यादि ।
आत्मा में सावधान, जितेन्द्रिय, समस्त प्राणियों का कल्याण करनेवाले, ग्रहण और आसेवनरूप शिक्षासे सुसंपन्न और धर्मोपदेश देने में चतुर, आचार्य महाराज उन राजा आदिको धर्म की प्ररूपणा करें । क्रमसे सूत्र और अर्थ की शिक्षा ग्रहणशिक्षा कहलाती है और पंच महाव्रत आदि सूत्रोक्त क्रियाओमें प्रवृत्ति करना आसेवन शिक्षा है। ગાથામાં જ્ઞાનદર્શનસ ંપન્ન વિશેષણ આવ્યુ છે. અહીં એમ સમજવું કે જો કે સમ્યગ્દર્શનથી જ સમ્યગ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે પણ વ્યવહારનયની અપે क्षा ज्ञान प्रधान छे, तेथी 'आदि'थी ज्ञान अनुउयु छे. (१-२)
मे पूछतां उत्तर आयवानी विधि हे छे - तेसिं० इत्याहि.
આત્મામાં સાવધાન, જિતેન્દ્રિય, સમસ્ત પ્રાણીઓનું કલ્યાણ કરવાવાળા, ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષાથી સુસ્`પન્ન અને ધર્મોપદેશ આપવામાં ચતુર, આચાય મહારાજ એ રાજા આદિને ધર્મની પ્રરૂપણા કરી સાંભળાવે. ક્રમે કરીને સૂત્ર અને અર્થની શિક્ષા ગ્રહણુશિક્ષા કહેવાય છે, અને પંચ મહાવ્રત આદિ સૂત્રોકત ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એ આસેવન શિક્ષા છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #19

आचारमणिमब्जूपा टीका, अध्ययन ६ पालनं, सुसमायुक्तः सुसंपन्नः न्यूनाधिकभावराहित्येनोभयशिक्षादक्ष इत्यर्थः। विचक्षणः = धर्मोपदेशनिपुणः स गणी तेभ्यः राजादिभ्य आचष्टे कथयति ।
__'निहुओ' इति पदेनासंभ्रान्तता, 'दतो' इत्यनेन शब्दादिविषयोपरतिः, 'सव्वभूयसुहावहो' इत्यनेन सर्वभूताभयकारिता, 'सिक्खाए सुसमाउत्तो' इति पदेन जिज्ञासुकर्तृकाचारगोचरविषयकयावत्पश्नसमाधानशक्तिमत्ता, 'वियक्रवणो' इत्यनेन च द्रव्यक्षेत्रकालभावाभिज्ञता, उत्सर्गापवादविवेकबत्ता च समावेदिता ॥३॥ मूलम् हंदि ! धम्मत्थकामाणं, निग्गंथाणं सुणेह मे । आयारगोयरं भीम, सयलं दुर
॥४॥ छाया--हन्दि ! धर्मार्थकामानां, निर्ग्रन्थानां शृणुत मे ।।
___ आचारगोचरं भीम, सकलं दुरधिष्ठितम् ॥ ४ ॥ टीका--'हंदि' इत्यादि
'हन्दि' इत्यव्ययं कोमलामन्त्रणे, तेन भो देवानुपियाः। धर्मार्थकामानां-धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः स एवार्थः प्रयोजनं धर्मार्थः, तं कामयन्ते= वाञ्छन्तीति धर्मार्थकामाः श्रुतचारित्रधर्माभिलाषिणस्तेषां, निर्ग्रन्थानां साधूनां भीमं भयङ्करं कर्मशत्रून् प्रतीतिभावः, दुरधिष्ठितं दुर्धार्य कातरैर्दुराराध्यमित्यर्थः,
'निहओ' पदसे संभ्रमको अभाव, 'दंतो' पदसे शब्द आदि विषयोंका त्याग, 'सव्वभूयसुहावहो' पदसे समस्त जीवोंको अभयदान 'सिक्खाए सुसमाउत्तो' पदसे आचारके विषयमें जिज्ञासु द्वारा किये जानेवाले सब प्रश्नोंका उत्तर देनेकी शक्ति, वियखणो' पदसे द्रव्य क्षेत्र काल भावका ज्ञान और उत्सर्ग अपवाद मागेका विवेक प्रगट किया है ॥ ३ ॥
आचार्य उत्तर देते हैं-'हंदि' इत्यादि। हे देवानुप्रिय ! श्रुत चारित्ररूप धर्मकी वाञ्छा करनेवाले
'निहुओ' शvथी अभनी अभाव, दंतो थी हा विषयी त्या, सव्वभूयमुहावहो पहथी समस्त वोन समयहान, सिक्खाए सुसमाउत्तो पहथी આચારના વિષયમાં જિજ્ઞાસુ દ્વારા પૂછાતા સર્વ પ્રશ્નોને ઉત્તર આપવાની શકિત, વિચારવા પદથી દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળભાવનુંજ્ઞાન અને ઉત્સર્ગ અપવાદ માર્ગને વિવેક ४८ य छे. (3) .
माया उत्तर भाये छ'हंदि' त्याह. - હે દેવાનુપ્રિય! શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મની વાંછના કરનાર નિર્ગસ્થના કર્મશત્રુ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #20

श्री दशवकालिकसूत्रे सकलं निरवशेषम् आचारगोवरं-ज्ञानक्रियालक्षणं मे=मम सकाशात् श्रृणुत= आकर्णयत, (हंदि) इति पदेन कोमलसंबोधनमुक्तं, तदन्तरेण श्रोतारो दत्तावधाना न भवन्ति । 'धम्मत्थकामाणं, निग्गंथाणं' इति पदद्वयेन मोक्षाकाइक्षित्वेऽपिबाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरहितानामेव आचारगोचरं परमश्रेयस्करं सकलजनसेवनीयं चेति मुच्यते ।
अथ च द्वितीयगाथायां भवच्छब्दोपादानपुरस्सरं प्रश्नसद्भावेऽत्रास्सछब्दमनुपादाय 'धम्मत्थकामाणं निग्गन्थाणं' इतिपदद्वयं पुरस्कुर्वतामाचार्याणां स्वाभिमानाभावश्च बोध्यते ।
'आयारगोयरं' इति पदेन प्रश्नानुरूपवाक्यप्रयोगेण स्वागमपरिभाषया च जिज्ञासूनां श्रवणानुरागो विवर्धते इति ध्वनितम् । 'भीम' इति पदेनानिर्ग्रन्थ का कर्मशत्रओंके लिए भयंकर अर्थात् कर्मनाशक और कायर जिसकी आराधना नहीं कर सकते, ऐसे संपूर्ण आचार गोचर ( ज्ञानचारित्र) को मुझसे सुनो।
_ 'हंदि' यह कोमल आमंत्रण है इससे यह प्रकट किया है कि मधुर संबोधन के विना श्रोता उपदेश में मन नहीं लगाते । 'धम्मत्थकामाणं निग्गंथाणं' इन दो पदोंसे यह व्यक्त किया है कि मोक्षका इच्छुक होनेपर भी उन्हींका आचार गोचर परम कल्याणकारी और आराधनीय होता है, जो बाह्याभ्यन्तर परिग्रहसे मुक्त होते हैं ।
दूसरी गाथामें भवत् (आप) शब्दका प्रयोग करके प्रश्न किया था, किंतु उत्तरमें आचार्यने 'हमारा' ऐसे न कहकर 'निर्ग्रन्थ साधुओंका' ऐसा कहा है, इससे स्वअभिमानका अभाव प्रगट होता है। એને માટે ભયંકર અથત કર્મનાશક, અને કાયર જેની આરાધના કરી શકતા નથી, એવા સંપૂર્ણ આચારગોચર (જ્ઞાનચારિત્ર) ને મારી પાસેથી સાંભળે.
'हंदि' मे भि भाभत्र छ, मेथी मेम ४८ ४यु छ । मधुर समाधान विना श्रोता उपदेशमा मन ausता नथी. धम्मत्थकामाणं निग्गंथाणं मे पहाथी એમ વ્યકત કર્યું છે કે મોક્ષના ઈચ્છુક હોય છતાં પણ તેમના આચારગોચર પરમ કલ્યાણકારી અને આરાધનીય હોય છે, જે બાહ્યાભંતર પરિગ્રહથી મુકત હોય છે.
भी आयामां भवत् (मा५) शहने प्रयास रीने प्रश्न या तो, तु ઉત્તરમાં આચાર્યો “અમારા એમ ન કહેતા નિર્ચન્થ સાધુઓના એમ કહ્યું છે, એથી સ્વાભિમાનને અભાવ પ્રકટ થાય છે.
आयारगोयरं पया मेम पनित थाय छे प्रभने मनु
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #21

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ चारगोचरवतां साधुसिंहानां सविधे कर्ममृगा न स्थातुं प्रभवन्तीति चोतितम् ।
'सयलं' इत्यनेन संपूर्णकथनमन्तरेण तत्त्वनिर्णयो न सम्यग् भवतीत्यावेदितम् । 'दुरहिटियं' इति पदेन गुरुकर्मणामयोग्यानां च दुःसेव्यमेतत् , न तु लघुकर्मणाम् , इति व्यक्तीकृतम् ॥ ४ ॥ आचारगोचरस्य गौरवं प्रदर्शयतिमूलम् नन्नत्थ एरिसं वृत्त, जे लोए परमदुच्चरं ।
विउलट्टाणभाइस्स, न भूयं न भविस्सइ ॥५॥ छाया-नान्यत्र ईदृशम् उक्तं, यत् लोके परमदुश्चरं ।
विपुलस्थानभाजिनः, न भूतं न भविष्यति ॥ ५ ॥ टीका-'नन्नत्थ' इत्यादिविपुलस्थानभाजिना=विपुलो महाफलमोक्षहेतुत्वात्संयमस्तस्य स्थान 'आयारगोयरं' पदसे यह ध्वनित होता है कि प्रश्नके अनुकूल वाक्य प्रयोगसे और आगमकी परिभाषासे श्रोताओंका सुनने में अनुराग बढता है। 'भीम' पदसे यह सूचित किया है कि आचार गोचरवाले साधु सिंहोंके सामने कर्मरूपी हिरन नहीं ठहर सकते। 'सयलं' पदसे पूरा कथन किये बिना तत्वका निर्णय नहीं हो सकता, यह प्रगट किया है, तथा 'दुरहिटियं पदसे यह सूचित किया गया है कि आचारका पालन करना गुरुकर्मी (भारी कर्मवाले) जीवोंको कठिन है और लघुकर्मी जीवोंको सुलभ है ॥४॥
अब आचार गोचरका गौरव (महत्त्व) बताते हैं'ननत्थ' इत्यादि।
अखण्ड चारित्र पालनेवाले अथवा अनन्त सुखका स्थान અને આગમની પરિભાષાથી શ્રોતાઓને અનુરાગ સાંભળવામાં વધે છે. મોમ શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે આચારગોચરવાળા સાધુ સિહની સામે કર્મરૂપી ४२९१ नi Pी Ardi नथी. सयलं २५४थी मेम ४८ ज्यु छ यूई ४थन ४ा विनत निलय थप तो नथी. दुरहिद्वियं शहथी सेभ सूथित ४यु छ । આચારનું પાલન કરવું ગુરૂકમી (ભારેકમી) જેને માટે કઠિન છે, અને લધુકમાં ७वाने भाट सुखम छ. (४).
हवे मायागोयनुं गौरव (भा) मताव छ-'ननस्थ' त्याहि. અખંડ ચારિત્ર પાળનારા અથવા અનંત સુખનું સ્થાન હોવાથી વિપુલ સ્થાન
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #22

__ श्री दशवैकालिकसूत्रे भजते इत्येवं शीलः विपुलस्थानभाजी तस्य अखण्डचारित्रवत इत्यर्थः । यद्वाअनन्तसुखास्पदत्वाद् विपुलस्थानं मोक्षः तं भजते इत्येवं शीलस्तस्य विपुलस्थानभाजिना=मोक्षाभिलाषिणः साधोः इंदृशम् एवंविधमाचारगोचरम् अन्यत्र जिनशासनादन्यस्मिन् शासने नोक्तं न प्रतिपादितं यत यस्मातकारणात लोके= जगति परमदुश्चरं=अतिदुष्करम् अस्ति अतो जिनशासनादन्यत्र न भूतं नापि भविष्यति, अन्यत्र रागद्वेषसम्बलितत्वादीदृशमाचारगोचरम् , अतीतानन्तकाले कदापि न प्रादुर्भूतं, तथैवानागतकाले कदापि न प्रकटीभविष्यति, भूतभवि प्यतोरुपादानेन तन्मध्यवर्तिनि वर्तमानकालेऽपि न विद्यतेऽन्यत्रेति भावः । जिनशासने तु रागद्वेषरहितत्वात्तत्प्रतिपादितमाचारगोचरमनुपममिति भावः ॥ ५॥ मूलम्-सखुड्डगवियत्ताणं, वाहियाणं च जे गुणा ।
अखंडफुडिया कायव्वा तं सुणेह जहा तहा ॥६॥ छाया-सक्षुल्लकव्यक्तानां, व्याधितानां च ये गुणाः । अखण्डास्फुटिताः कर्तव्याः, तत् श्रृणुत यथा तथा ॥ ६॥ टीका-'सखुड्डग' इत्यादि
सक्षुल्लकव्यक्तानां-बालकसहितवृद्धानां बालानां वृद्धानां चेत्यर्थः, क्षुल्लका द्रव्यभावभेदाद् द्विविधाः, तत्र द्रव्यक्षुल्लका अल्पवयस्काः, भावक्षुल्लकाः अनहोनेसे विपुल स्थान जो मोक्ष उसके अभिलाषी मुनियोंका ऐसा आचार जिन शासनके सिवाय अन्यत्र नहीं कहा गया है। इसलिए यह आचार संसार में अत्यन्त दुष्कर है। अतः यह आचारगोचर रागद्वेषरहित जिन शासनके सिवाय अन्यत्र न कभी प्रगठ हुआ है, न कभी होगा और न वर्तमान कालमें है ॥ ५ ॥
'सखुड्डग' इत्यादि
क्षुल्लक (बालक) दो प्रकार के है-(१) द्रव्यक्षुल्लक, और (२) भावજે મોક્ષ તેના અભિલાષી મુનિઓને એ આચાર જિનશાસન સિવાય અન્યત્ર કહે વામાં આવ્યું નથી. તેથી એ આચાર સંસારમાં અત્યંત દુષ્કર છે. એટલે આ આચારગોચર રાગદ્વેષ રહિત જિનશાસન સિવાય અન્યત્ર કયાંય પ્રકટ થયે નથી, કદિ પ્રદ થશે નહિ અને વર્તમાન કાળમાં પ્રકટ નથી. (૫)
सखुड्डग. त्याहि क्षुत (2018) मे २ना छे. (१) यस मने. (२) १४.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #23

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
धीतागमाः, व्यक्ताः = वृद्धास्तेऽपि द्विविधाः, तत्र द्रव्यवृद्धाः = वयोवृद्धाः, भाववृद्धाः=अखिलागमतच्वविज्ञाः; व्याधितानां =श्वासकासादि रोगग्रस्तानां चकारादव्याधितानां च साधूनां ये गुणा वक्ष्यमाणलक्षणा यथा येन प्रकारेण अखण्डाऽस्फुटिताः = अखण्डाश्च तेऽस्फुटिता इति विग्रहः । तत्राखण्डाः देशविराधना रहिताः, अस्फुटिताः=सर्वविराधनाविरहिताः कर्तव्याः = आराधनीयाः, तथा = तेन प्रकारेण 'तत्' इत्यव्ययम्, अत्र प्रक्रान्तपरामृष्टान् गुणानित्यर्थः । शृणुत = आकर्णयत, बालवृद्धादिभिः सर्वावस्थासु गुणानामखण्डत्वं समाराधनीयमिति भावः ॥ ६ ॥
3
४
५
૨
मूलम् - दस अ य ठाणाई, जाइ बालोवरज्झ ।
99
१२
are अन्नरे ठाणे, निग्गंथन्ताउ भस्स ॥७॥
क्षुल्लक | अल्पवय (उम्र) बालोंको द्रव्यक्षुल्लक और शास्त्रोंका अध्ययन न करनेवालोंको भावक्षुल्लक कहते हैं ।
वृद्ध भी दो प्रकार के हैं- (१) द्रव्यवृद्ध और (२) भाववृद्ध | वृद्धों द्रव्यवृद्ध तथा समस्त शास्त्रों में निष्णातोंको भाववृद्ध कहते हैं ।
ऐसे बालक और वृद्ध साधुओंके तथा श्वास खांसी आदि रोगों से ग्रसित साधुओ तथा नीरोग साधुओंके अर्थात् सबके जो देशविराधना रहित तथा सर्वविराधना रहित गुण होते हैंआराधनीय हैं उन्हें सुनो, तात्पर्य यह है कि- बालक और वृद्ध साधुओंको सब अवस्थाओं में अखण्ड गुणोंका ही पालन करना चाहिए ॥ ६ ॥
અલ્પવયવાળાને દ્રવ્યક્ષુલ્લક અને શાસ્ત્રઓનુંઅધ્યયન ન કરનારાઓને ભાવક્ષુલ્લક કહે છે, वृद्ध याशु मे प्रारना हो, (१) द्रव्यवृद्ध याने (२) लाववृद्ध ज्योवृद्धने દ્રવ્યવૃદ્ધ અને સમસ્ત શાસ્ત્રોમાં નિષ્ણાત હૈાય તેમને ભાવવૃદ્ધ કહે છે.
એવા બાળક અને વૃદ્ધ સાધુઓના તથા સાધુઓના તથા નીરોગી સાધુઓના અર્થાત્ તથા વિરાધના રહિત ગુણ્ણા હ્રાય છે તે એ છે કે-ખાળક અને વૃદ્ધ સાધુઓએ સ` ગુણાનું જ પાલન કરવું જોઇએ. (૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
શ્વાસ ખાંસી આદિ રેગેાથી ગ્રસિત સર્વના, જે દેશવિરાધના રહિત આરાધનીય છે, તે સાંભળે. તાપ અવસ્થામાં અખંડ અને અસ્ફુટ

Page #24

श्री दशवैकालिकसूत्रे छाया-दश अष्टौ च स्थानानि यानि बालोऽपराध्यति ।
तत्रान्यतरस्मिन् स्थाने निग्रन्थत्वाद् भ्रश्यति ॥७॥ टीका-'दस' इत्यादि--
बाल:=विवेकविकलः यानि दश अष्टौच-अष्टादश स्थानानि वक्ष्यमाणानि आश्रित्य अपराध्यति-आगमोक्तविधिनाऽननुतिष्ठन् संयमं विराधयति, तत्रतेप्वष्टादशसु स्थानेषु मध्ये, अन्यतरस्मिन् स्थाने एकस्मिन्नपि स्थाने प्रमादी साधुः निग्रन्थत्वात् चारित्रधर्मात भ्रश्यति-भ्रष्टो भवति, द्रव्यलिङ्गवत्त्वेऽपि निश्चयनयेनासाधुत्वमापद्यते इत्यर्थः ॥ ७ ॥
संपत्यष्टादशस्थानानि निर्दिशति-- मूलम्-वयछक्कं कायछक्कं अकप्पो गिहिभायणं ।
पलियंकनिसज्जा य सिणाणं सोहवज्जणं ॥८॥ छाया-व्रतषट्कं कायषट्कं अकल्पो गृहिभाजनम् ।
पर्यङ्कनिषद्या च स्नानं शोभा वर्जनम् ॥ ८ ॥ टीका-'वयछक्कं' इत्यादि
व्रतषट्कं-प्राणातिपातादिरात्रिभोजनान्तविरमणलक्षणम् ६, कायषटकं पृथिव्यादिकायषट्कस्वरूपम् ६, अकल्प: साधनामकल्पनीयम् (१), गृहिभा
'दस अट्ठय इत्यादि- जो बाल (अज्ञानी) आगे कहे हुए अष्टादश स्थानों में दोष लगाकर संयमकी विराधना करता है, अष्टादश स्थानों में से किसी एक स्थानमें भी प्रमादका सेवन करता है, वह निर्ग्रन्थधर्मसे भ्रष्ट हो जाता है। अर्थात् द्रव्यसे साधुका वेष रखने पर भी निश्चयनयसे असाधुता आजाती है ॥ ७ ॥
'वयछकं' इत्यादि। प्राणातिपात विरमणसे लेकर रात्रिभोजनविरमण तक छह व्रत (६) तथा पृथिवी आदि छह काय (६)
दस अट्ठय-त्यादि. 2 1 ( अज्ञानी ) मग डसा मढ२ स्थानमा દેષ લગાડીને સંયમની વિરાધના કરે છે, અઢારમાંથી કઈ એક સ્થાનમાં પણ પ્રમાદનું સેવન કરે છે, તે નિગ્રન્થ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે અર્થાત દ્રવ્યથી સાધુને વેશ રાખવા છતાં પણ નિશ્ચઢે નયથી અસાધુતા આવી જાય છે. (૭)
वयछक्कं. त्याहि. प्राणातिपात विभथी सधन शनि लोपन विभ] सुधीन छ प्रत (6), तथा पृथिवी मा७ि ४ाय (९), साधुमान भाट २४६५नीय
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #25

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ जनम् -गृहस्थानां कांस्यादिमयभाजनम् (१), पर्यङ्क: खट्वादिः (१), निषद्या= गृहस्थानामासनम् आसन्धादिकम् (१), स्नानं देशतः सर्वतो वा (१), शोभा वस्त्राभरणादिना शरीरमण्डनं च (१), वर्जनम् इत्यस्याकल्पादौ सर्वत्रान्वयः। एतानि अष्टादशस्थानानि तीर्थंकरोक्तविधिनिषेधयोरनाचरणाऽऽचरणाभ्यां दृषिनानि भवन्ति, यथाऽऽदेशमनुपालनेन तु एतानि समाराधितानि भवन्ति, यथाव्रतषटकं, कायषट्कं च यथाविध्यनुपालनेन संयमस्थानानि, अकल्पादीन्यपि निषेधवाक्यानुपालनाय, तद्वने संयमस्थानान्येव भवन्ति ॥ ८ ॥ मूलम्-तत्थिमं पढमं ठाणं महावीरेण देसियं ।
अहिंसा निउणा दिट्ठा सव्वभूएसु संजमो ॥९॥ साधुओंके लिए अकल्पनीय (१), गृहस्थोंके कांसी आदिके बर्तन (१) खाट पर्यङ्क आदि (१) गृहस्थोंके आसन्दी (कुर्सी) आदि आसन (१) विभूषा आदिके लिए एक देश स्नान अर्थात् विनाकारण आंख के भ्रू मात्र धोना या सर्व देशसे स्नान करना (१) वस्त्र अलंकारीसे शरीरको शोभित करना (१) ये अष्टादश स्थान हैं।
इनमें से तीर्थकर भगवान् ने जिनका पालन करने का उपदेश दिया है उनका पालन न करने से तथा जिनका निषेध किया है उनका आचारण करने से दोष लगता है। सर्वज्ञ के वचनों के अनुसार पालन करने से इनकी आराधना होती है। जैसे छह व्रतों
और छह कायों का विधि के अनुसार पालन करने से वे संयम के स्थान हो जाते हैं और अकल्प आदि का निषेधरूपसे पालन करने से अर्थात् उनका सेवन न करने से वे भी संयम के स्थान हो जाते हैं ॥८॥ (१), स्थानi siel माहिना पासा (१), माट ५६ माहि (१), स्यानां ખુરસી આદિ આસન (૧) વિભૂષા આદિને માટે એક દેશ સ્નાન અર્થાત્ વિના કારણ આંખની જૂ માત્રનું દેવું અથવા સર્વ દેશે કરીને સ્નાન કરવું (૧) વસ્ત્રાલંકારોથી શરીરને શોભિત કરવું (૧) એ અઢાર સ્થાને છે. એમાંથી તીર્થકર ભગવાને જેનું પાલન કરવાને ઉપદેશ આપે છે. તેનું પાલન ન કરવાથી તથા જેનો નિષેધ કર્યો છે તેનું આચરણ કરવાથી દોષ લાગે છે. સર્વજ્ઞનાં વચને અનુસાર પાલન કરવાથી એને આરાધના થાય છે. જેમકે છ વ્રત અને છ કાયનું વિધિ અનુસાર પાલન કરવાથી તે સંયમનાં સ્થાન બની જાય છે, અનેક અકલ્પ આદિનું નિરવદ્યરૂપે પાલન કરવાથી અર્થાત એનું સેવન ન કરવાથી તે પણ સંયમનાં સ્થાન બને છે (૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #26

१२
श्री दशकालिकसूत्रे
छाया - तत्रेदं प्रथमं स्थानं महावीरेण देशितम् । अहिंसा निपुणा दृष्टा सर्वभूतेषु संयमः ॥ ९ ॥ टीका- ' तत्थिमं' इत्यादि
"
तत्र तेषु अष्टादशसु स्थानेषु अहिंसा = न हिंसा = अहिंसा, सर्वभूतेषु = पृथिव्यादिसकलप्राणिषु संयमः = परदुःखप्रहाणेच्छा दया तत्स्वरूपेत्यर्थः । अनेनाहिंसाया लक्षणं प्रदर्शितम् तेन प्राणव्यपरोपणवर्जनं, प्राण संकटान्मोचनं चेति फलितम् । इयं कीदृशीत्याह - निपुणेति । निपुणा=सकलार्थसाधिका अनन्तसुखप्रापिकेत्यर्थः, महावीरेण दृष्टा = केवलज्ञानेन साक्षात्कृता, अतएव इदम् = अहिंसालक्षणं प्रथमं स्थानं देशि = कथितम् ।
यद्वा-तत्राहिंसा - सर्वभूतेषु संयमः = सर्वभूतविषयकः संयमोऽहिंसायामेव भवति, नान्यत्रेतिहेतोर्महावीरेण भगवता निपुणा=सदोषाहारपरित्यागेन प्रभूतसामयवती दृष्टा=धर्मसाधनत्वेन साक्षात्कृता, अतएवेदं गुणस्थानं प्रथमं देशितं = कथित
' तत्थिमं' इत्यादि । इन अठारह स्थानों में से पृथिवीकाय आदि के प्राणों का व्यपरोपणा न करने और प्राणियों का संकट दूर करने की इच्छारूप संयम को अहिंसा कहते है । वह अहिंसा अनन्त सुख को प्राप्त कराती है, ऐसा भगवान् महावीर स्वामीने केवलज्ञान द्वारा प्रत्यक्ष देखा है । अतएव अहिंसा को पहला स्थान कहा है । अथवा समस्त प्राणियों का संयम (रक्षण) अहिंसा में ही होता है। अहिंसा के सिवाय अन्यत्र नहीं होता, इसी से भगवान महावीर ने साधुओं के द्वारा सदोष आहार का परिहार करने से विशेष सामर्थ्यवाली अहिंसा को केवलज्ञान द्वारा ऐसा देखा है कि यही धर्म का साधन है । इसलिए अहिंसा को पहले स्थान में कहा है ।
तत्थिमं- इत्याहि मे मदार स्थानामाथी पृथिवीआय माहिना प्रशीनु વ્યપરાપણું ન કરવાથી અને પ્રાણીઓનુ સંકટ દૂર કરવાની ઇચ્છારૂપ સંયમને અહિંસા કરે છે. એ અહિંસા અનત સુખની પ્રાપ્તિ કરાવે છે એવું ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ કેવળજ્ઞાન દ્વારા પ્રત્યક્ષ જોયુ છે. તેથી કરીને અહિંસાને પહેલું સ્થાન કહ્યું છે. અથવા બધાં પ્રાણીઓના સયમ (રક્ષણુ) અહિંસામાં જ થાય છે, અહિંસા સિવાય અન્યત્ર થતા નથી તેથી ભગવાન મહાવીરે સાધુએ દ્વારા સદોષ આહારને પરિહાર કરવાથી વિશેષ સામર્થ્યવાળી અહિંસાને કેવળ જ્ઞાન દ્વારા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #27

८
१०.
९
११
१२
१३
१४
१५
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ मित्यर्थः । 'निउणा' इति विशेषणपदम्-अहिंसाया मुख्यत्वं प्रथमस्थानयोग्यतां च बोधयति । 'सव्वभूएस संजमो' इत्यने 'कथमेते प्राणिनः प्राणसंकटा दुन्मुक्ता भवेयु' रितीच्छा, तत्फलभूतं प्राणसंकटान्मोचनं चाहिंसायामन्तर्भूतमिति स्पष्टीकृतम् ॥ ९ ॥ मूलम्-जावंति लोए पाणा, तसा अदुध थावरा ।
ते जाणमजाणं वा, न हणे णो वि घायए ॥१०॥ छाया-यावन्तो लोके प्राणास्त्रसा अथवा स्थावराः ।
तान् जानन् अजानन् वा न हन्यात नोऽपि घातयेत् ॥१०॥ टीका-'जावंति' इत्यादि
लोके-चतुर्दशरज्ज्वात्मके यावन्तः यत्परिमिताः सकला इत्यर्थः, त्रसा:= त्रसनशीला द्वीन्द्रियादयः, अदुव अथवा, स्थावराः स्थितिशीलाः पृथिव्यादयः पाणा-प्राणिनः, तान् जानन् 'अयं त्रसादीःमाणी' इत्यवबुध्यमानः रागद्वेषावेशेनेतिशेषः, वा अथवा, अजानन्-प्रमादवशतोऽजानानः न हन्यात स्वयं
'निउणा' विशेषण से अहिंसा की मुख्यता और प्रथमस्थान की योग्यता प्रगट की है। 'सव्वभूएस संजमो' विशेषण से यह स्पष्ट किया है कि यह प्राणी किस उपायसे संकट से छटे ऐसी इच्छा; और उस इच्छा के फलस्वरूप प्राणियों का संकट दूर करना अहिंसा के ही अन्तर्गत है ॥ ९ ॥
जावंति इत्यादि। चौदह राजू प्रमाण लोक में जितने भी त्रस अथवा स्थावर प्राणी हैं उन सब को जानता हुआ रागद्वेषादि એવી જોઈ છે કે આજ ધર્મનું સ્થાન છે તેથી અહિંસાને પહેલા સ્થાનમાં
निउणा विशेषYथी माडंसानी भुज्यता प्रथम स्थाननी योग्यता प्र४८ ४श छ. सबभूएसु संजमो विशेषYथी मेम २५ष्ट ४यु छ ४ मा re! ४या उपायथा સંકટમાંથી છૂટે, એવી ઈચ્છા અને એ ઈરછાના ફળસ્વરૂપ પ્રાણીઓનું કષ્ટ દૂર કરવું એ અહિંસાની અંદર સમાવિષ્ટ થાય છે. (૯)
जावंति-त्याle. यो स प्रमाण सभा खi से अथवा स्था१२ પ્રાણીઓ છે, એ સર્વને જાણતાં, રાગદ્વેષાદિને વશ થઈને યા વિના જાયે પ્રમાદને વશ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #28

श्री दशवेकालिकसूत्रे
हिस्यात्, नो अपि = नापि घातयेत् = अन्यद्वारा नोपमर्दयेत्, लन्तमपि वा नानुमोदयेदितिभावः ॥ १० ॥
१४
२
४
७
मूलम् - सव्वे जीवा वि इच्छति जीविडं न मरिज्जिउं
११
१२
१०
तम्हा पाणिवहं घोरं निग्गंथा वज्जयंति णं ॥११॥
छाया - सर्वे जीवा अपि इच्छन्ति जीवितुं न मर्तुम् ।
तस्मात् प्राणिवधं घोरं निर्ग्रन्था वर्जयन्ति तम् ॥ ११ ॥ टीका- 'सव्वे इत्यादिसर्वेऽपि = समस्ता अपि जीवाः सस्थावरलक्षणा जन्मिनः जीवितुं = दीर्घकालं निरुपद्रवं प्राणान् धारयितुं स्वायुषोऽखण्डितत्वमितिभावः, इच्छन्तिअभिलषन्ति, किंतु मर्तु = प्राणान् परित्यक्तुं नेच्छन्तीति पूर्वेण सम्बन्धः, तस्माद् तो घोरं = घोरनरकादिदुःखकारणत्वात् दारुणं, णं तं प्राणिवधं = पृथिव्यादिजीवजातस्य स्वस्वकर्मानुसारेण संलब्धमाणानां विघटनीकरणं जीवघातमित्यर्थः, निर्ग्रथा:= साधवः वर्जयन्ति = परित्यजन्ति सर्वप्राणातिपातादुपरता भवन्तीत्यर्थः ॥ 'निग्गंथा' इति पदेन परिग्रहरहिता एवं अहिंसां सर्वथाऽनुपालयितुं प्रभवन्तीति सूचितम् ॥ ११ ॥
के वशसे या बिना जाने प्रमाद के वशसे स्वयं न हने, दूसरे से न हनावे और हनते हुए की अनुमोदना न करे ॥ १० ॥
सव्वे जीवा इत्यादि । सब जीव जीवित रहने की अभिलाषा रखते हैं कोई जीव मरना नहीं चाहता इसलिए उनका व्यपरोपण (हिंसा) करना घोर अर्थात् नरकादि का दुःख दाता होने से भयंकर है । अतः निर्ग्रन्थ साधु उसका त्याग करते हैं - वे सर्व प्राणातिपात से विरत होते हैं ।
'निग्गंथा' पदसे यह सूचित किया है कि परिग्रह से रहित ही अहिंसा का सर्वथा पालन कर सकते हैं ॥ ११ ॥
થઈને સ્વયં ન હશે, બીજા દ્વારા નાવે અને હળુનારાની ન અનુમેદના કરે. (૧૦) सब्वे जीवा - त्याहि गधा भवेो भवित रहेवानी अभिलाषा राखे छे, अर्ध જીવ મરવા ઇચ્છતા નથી, તેથી એનું વ્યપરેપણુ (હિંસા) કરવું એ ઘાર છે અર્થાત્ નરકાદિકનું દુ:ખ આપનાર હાઇને ભયંકર છે. તેથી જે નિથ સાધુ તેને ત્યાગ ४२ छे, ते सर्व - प्रातिपातथी विश्त थाय छे. निग्गंथा शब्दथी ोभ सूचित यु છે કે પરિગ્રહથી રહિત હાય તે જ અહિંસાનું સ`થા પાલન કરી શકે છે. (૧૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #29

७
८
९
१०
११
आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ६ अथद्वितीयस्थानमहमूलम्-अप्पणटा परटा वा, कोहा वा जइ वा भया ।
१६ हिंसगं न मुसं बूया नो वि अन्नं वयावए ॥१२॥ छाया-आत्मार्थ वा परार्थ वा, क्रोधाद् वा यदि वा भयात्
हिंसकं न मृषा ब्रूयात् , नो अपि अन्यं वादयेत् ॥१२॥ टीका-'अप्पणहा' इत्यादि
आत्मार्थ-स्वनिमित्तं मृषा असत्यं न ब्रूयात् यथा अग्लानत्वेऽपिग्लानोऽहमित्यादि' परार्थ वा अन्यनिमित्तं वा मृषा न ब्रूयात् यथा अवसन्नपार्श्वस्थादिसाधुसम्मानार्थम् 'अयं क्रियापात्रमित्यादि'। यद्वा-यस्य कस्य च न दुश्चरित्रस्य कृते 'अयं सच्चरित्र इत्यादि ' क्रोधाद्वा=अपमानादिकारणवशाद्वा यथा-- 'नीचस्त्वमित्यादि । उपलक्षणमेतन्मानादीनाम, मानात-अतपस्वित्वेऽपि ' अहं तपस्वीत्यादि । मायातः-भिक्षाटनादिसामर्थ्यसत्त्वेऽपि 'नाहं समर्थोऽस्मि प्रस्थातुमित्यादि । लोभात्-यथा प्रशस्तानादिलाभे सति शुद्धस्याप्यन्तप्रान्ताहारस्य
___ अब दसरा स्थान बताते हैं-अप्पणट्ठा इत्यादि । बीमार न होने पर भी मै बीमार हूं' इत्यादि अपने निमित्त असत्य भाषण न करे। अवसन्न पार्श्वस्थ आदि साधुका सन्मान करने के लिए 'यह क्रियापात्र है ' ऐसा, अथवा किसी दुश्चरित्र को सच्चरित्र कहना आदि, परके निमत्त असत्य भाषण न करे। 'तूं नीच है' इत्यादि क्रोध वश असत्य न बोले। उपलक्षण से-'मैं तपस्वी हूं' इस प्रकार मानकषायसे असत्य वचन न कहे। गोचरी आदि जाने को सामर्थ्य होने पर भी 'मुझमें चलनेका सामर्थ्य नहीं है। इस प्रकार माया से मृषाभाषाका प्रयोग न करे। अन्त प्रान्त आहार को अशुद्ध
वे भी स्थान मताव छ : अप्पणट्ठा-त्या. सिमा२ नवा छता પણ “હું બિમાર છું' ઇત્યાદિ પિતાને નિમિત્તે અસત્ય ભાષણ ન કરે. અવસગ્ન પાર્શ્વસ્થ આદિ સાધુનું સન્માન કરવાને માટે આ ક્રિયાપાત્ર છે” એવું, અથવા કઈ દુશ્ચરિત્રને સચ્ચરિત્ર કહે આદિ પરને નિમિત્ત અસત્ય ભાષણ ન કરે. ‘ નીચ છે ઈત્યાદિ કોધવશ અસત્ય ન બેલે. ઉપવક્ષણથી “હું તપસ્વી છું” એ પ્રકારે માનકષાયથી અસત્ય વચન ન કહે ગોચરી આદિ માટે જવાનું સામર્થ્ય હેવા છતાં પણ “મારામાં ચાલવાનું સામર્થ્ય નથી” એ પ્રમાણે મૃષા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #30

१६
श्री दशवेकालिकसूत्रे
विषये- 'अशुद्धमिदमित्यादि' । भयात् यथा कृतपापः प्रायश्चित्तादिभयात् 'मया नेदं कृतमित्यादि मृषा न ब्रूयात्, हिंसकं वा = परपीडोत्पादकं वा वचनं न ब्रूयात् स्वयम्, अन्यमपि नो वादयेत मृषा वक्तुं नादिशेत्, अन्यं वा मृषादन्तं नानुमोदिति भावः ||१२|| तृतीयस्थनमाह
૩
५
मूलम् - मृसावाओ उ लोगम्मि सव्वसाहू हि गरिहिओ |
८
१०
११
अविस्सासो ये भूयाणं तम्हा मोसं विवज्जए ॥१३॥
छाया - मृषावादस्तु लोके सर्वसाधुभिर्गर्हितः ।
अविश्वासश्च भूतानां तस्माद् मृषा विवर्जयेत् ॥ १३ ॥ टीका- 'मुसावाओ' इत्यादि
लोके = सकलसंसारे मृषावादस्तु == असत्यभाषणं तु सर्वसाधुभिः साधयन्ति = निर्वाणसाधकान् योगानिति यद्वा सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपरत्नत्रयबलेन मोक्षमार्गमिति, अथवा निरुक्तव्युत्पत्या मोक्षमार्ग प्रतिगच्छतां सहायका (असस्था) बता देना आदि लोभसे अनृत (असत्य) उच्चारण न करे । पाप कर्म करने पर भी प्रायश्चित्त के भयसे असत्य भाषण न करे । तथा परको पीडा उपजानेवाली भाषा न बोले । यह सब प्रकार का असत्य अन्य से न बोलावे तथा असत्य बोलते हुए को भला न समझे अर्थात् उसकी अनुमोदना न करे || १२ ||
'मुसावाओ' इत्यादि । मोक्ष प्राप्त कराने वाले योगो की साधना करने वाले अथवा सम्यगज्ञान सम्यग्दर्शन और सम्यक् चारित्र द्वारा मोक्ष मार्ग के साधक अथवा मोक्ष मार्ग में गमन करने वाले भव्य
ભાષાને પ્રયાગ ન કરે. અન્ત પ્રાંત આહાને અશુદ્ધ બતાવવા આદિ પ્રકારે લાભથી અસત્ય ઉચ્ચારણ ન કરે. પાપકર્મો કરવા છતાં પણ પ્રાયશ્ચિત્તના ભયથી અસત્ય ભાષણ ન કરે. તથા પને પીડા ઉપજાવનારી ભાષા ન મેલે આ સ પ્રકારનું અસત્ય બીજા પાસે ન એલાવે તથા અસત્ય ખેલનારને ભલે ન જાણે અર્થાત્ એની અનુમાદના ન કરે. (૧૨)
मुसावाओ - त्याहि- मोक्ष प्राप्त उशवनारा योगोनी साधना उशवनारा અથવા સમ્યગ્ જ્ઞાન સમ્યગ્ દર્શન અને સમ્યક્ ચારિત્રદ્વારા માક્ષમાના સાધક અથવા મેાક્ષમા માં ગમન કરનારા, ભવ્ય પ્રાણીઓના સહાયકને સાધુ કહે છે. તથા સ`જ્ઞ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #31

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ भवन्तीति साधवः, सर्वसार्वशब्दयोः, प्राकृते 'सव्व' इति रुपसत्वात् सार्वाः= सर्वज्ञास्तेच ते साधवः, सर्वसाधवः, न्यायस्य समानत्वात्तीर्थकरा अपि साधुपदेन व्यवहियन्ते, यद्वा-सर्वे च ते साधवः सर्वसाधवः गणधरादयः यदिवा सार्वाः सर्वज्ञाः साधवः मुनयस्तैगर्हितः लोकलोकोत्तरोभयविधानर्थपरंपराजनकत्वानिन्दितः, भूतानां जीवानाम् अविश्वास:-अश्रद्धेयः तस्मद्धताः मृषा मृषावादं विवर्जयेत् परित्यजेत् । अयं मृषावादो हि निखिलमहापुरुषैनिन्दितत्वान्नाचरणीय इति भावः ॥१३॥ मूलम्-चित्तमंतमचित्तं वा अप्पं वा जइ वा बहुं ।
१ १३ दंतसोहणामित्तं वि, उग्गहं से अजाइया ॥ १४ ॥ छाया- चित्तवद् अचित्तवद् वा अल्पं वा यदि वा बहु ।
दन्तशोधनमात्रमपि अवग्रहं तस्य अयाचित्वा ॥१४॥ टीका- 'चित्तमंत' इत्यादि
चित्तवत्-सचित्तं शिष्यादिकम् अचित्तवत्-अचिनं वस्त्रपात्रादिकम् अल्पम्= प्राणियों के सहायक को साधु कहते हैं। तथा सर्वज्ञ भगवान् को अथवा गणधरों को तथा सामान्य साधुओ को सर्वसाधु कहते है। मृषावाद समस्त संसार में सर्व साधुओ (गणधरों) द्वारा अथवा सर्वज्ञ द्वारा तथा साधुओं द्वारा गर्हित है अर्थात् लौकिक और लोकोत्तर में विविध अनों का कारण होने से निन्दित है। मृषावादी पर किसीका विश्वास नहीं रहता, अतः उसका परित्याग करना चाहिए। आशय यह है कि यह मृषावाद समस्त महापुरुषों द्वारा निन्दित है। अतः उसका आचरण करना नहीं चाहिए ॥१३॥
चित्तमंत इत्यादि । तं अप्पणा इत्यादि । शिष्यादि सचित्त, ભગવાનને અથવા ગણધરને તથા સામાન્ય સાધુઓને સર્વસાધુ કહે છે. મૃષાવાદ સમસ્ત સંસારમાં સર્વ સાધુઓ (ગણધર) દ્વારા અથવા સર્વજ્ઞદ્વારા તથા સાધુઓ દ્વારા ગર્વિત છે. અર્થાત્ લોકિક અને લેકેત્તરમાં વિવિધ અનર્થોનું કારણ હોવાથી નિંદિત છે. મૃષાવાદી પર કેઈને વિશ્વાસ રહેતું નથી. એટલે એને પરિત્યાગ કરવો જોઈએ. આશય એ છે કે એ મૃષાવાદ સર્વ મહાપુરૂદ્વારા નિદિત છે, એટલે એવું આચરણ ४२j न ये. (१3)
चित्तमंत-पत्याहि तथा तं अप्पणा- त्याहि- शिष्यादि सथित्त, १२४
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #32

१८
११
१३
१०
१२
१४
श्री दशवैकालिकसूत्रे मूल्यप्रमाणाभ्यां स्वल्पम्, तत्र मूल्यतोऽल्पम्-एरण्डकाष्ठादिकं, प्रमाणतोऽकतूलादिकं, यदिवा बहुमूल्यतः प्रमाणतश्च, तत्र मूल्यतो बहु हीरकभस्मादिकं, प्रमाणतो बहु मृत्पिण्डपाषाणादिकं, किं बहुना दन्तशोधनमात्रमपि-दन्तशोधनोपयोगि तृणमपि से तस्य वस्तुस्वामिन इत्यर्थः, अवग्रहम् अनुज्ञाम् आज्ञामित्यर्थः अयाचित्वा अगृहीत्वा, अस्योत्तरगाथया सम्बन्धः ॥१४॥ मूलम्-तं अप्पणा न गिण्हंति नो वि गिण्हावए परं!
अन्नं वा गिण्हमाणं पि नाणुजाणंति संजया ॥१५॥ छाया- तत् आत्मना न गृह्णन्ति नो अपि ग्राहयेत् परम् ।
अन्यं वा गृहन्तमपि नानुजानन्ति संयताः ॥१५॥ टीका- 'त' इत्यादि
तत्-पूर्वक्ति वस्तु संयता: साधवः आत्मना स्वयं न गृह्णन्ति नोपाददते. नापि परेण अन्येन ग्राहयन्ति,गृह्णन्तमन्यमपि वा नानुजानन्तिम्नानुमादयन्ति।।१५॥ चतुर्थ स्थानमाहमूलम्-अबंभचरियं घोरं पमायं दुरहिट्ठियं ।
नायरंति मुणी लोए भेयाययणजिणो ॥१६॥ छाया-अब्रह्मचर्य घोरं प्रमादं दुरधिष्ठितम् ।।
नाचरन्ति मुनया लोके भेदायतनवर्जिनः १६॥ वस्त्रपात्र आदि अचित्त, एरण्ड काष्ठ आदि-मूल्यसे अल्प, आककी रुई आदि प्रमाणसे अल्प, हीरे की भस्म आदि मूल्यसे बहु, ढेला, पत्थर, आदि प्रमाणसे बहु, अधिक क्या-दांत शोधनका तृण भी स्वामीकी आज्ञा लिये विना संयमी न स्वयं ग्रहण करते हैं, न दुसरे से ग्रहण कराते हैं, न ग्रहण करते हुए की अनुमोदना करते हैं ॥१४॥१५॥ પાત્રાદિ અચિત્ત, એર'ડાનું લાકડું આદિ મૂલ્યમાં બહુ, પત્થર- હેમુ આદિ પ્રમાણમાં બહુ વધારે શું ! દાંત ખેતરવાનું તણખલું પણ તેના સ્વામીની આજ્ઞા લીધા વિના સંયમીએ સ્વયં ગ્રહણ કરતા નથી અને ગ્રહણ કરનારની અનુમોદના કરતા नथी. (१४-१५)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #33

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
टीका-'अबंभचरियं' इत्यादि
भेदायतनवजिनः भेदःचारित्रभङ्गः तस्यायतनम् आश्रवः प्राणातिपातनादि, सर्वथा चारित्रोन्मूलनहेतुत्वात् तद्वर्जिनः चारित्रभङ्गभीरवः मुनयः= जैनाज्ञाप्रमाणकाः लोकेजगति घोरं घोरदुःखोत्पादकत्वात् प्रमाद-प्रमादजनकम् अनवधानतोत्पादकम् चित्तव्यामोहकत्वेन सदसद्विवेकापहारकत्वात दुरधिष्ठितम् दुष्परिणाममित्यर्थः, जन्मजरामरणसंकुलानन्तसंसारपरिभ्रमणहेतुत्वात । अब्रह्मचर्यम् अकुशलानुष्ठानरूपं मैथुनमित्यर्थः, नाऽऽचरन्ति-न सेवन्ते । 'घोरं' इति पदेन हिंसादिदारुगकर्मकारणता चिता । 'पमायं इति पदेन तत्सेवकमाणिव्यामोहकत्वं प्रदर्शितम् । 'दुरहिटिय' इत्यनेन कटुविपाकता प्रकटीकृता ।।१६॥
मूलम्-मूलमेयमहमस्स महादोससमुस्सयं ।
___ तम्हा मेहुणसंसग्गं निग्गंथा वजयंति णं ॥१७॥ चौथा स्थान कहते हैं-'अबंभचरियं' इत्यादि ।।
चारित्रका सर्वथा विराधक प्राणातिपात प्रभृति से भीत भिक्षु संसार में घोर दुःखोंके जनक, सत् असत् के विवेक से विकल बनाकर असावधानता रूप प्रमादको पैदा करनेवाले जन्म जरा मरणकी पीडा (दुःख) से भरे हुए अपारसंसारमें वार वार परिभ्रमण कराने के कारण-दुष्फलदाता, अब्रह्मचर्यको कदापि सेवन नहीं करते, 'घोरं' पदसे यह सूचित किया है कि ब्रह्मचर्य हिंसा आदि अनेक दारुण (भयंकर) कर्मोका कारण है। 'पमायं' पदसे यह प्रदर्शित किया है कि उसका सेवन करने वाला प्राणी मूढ (विवेक विकल) बन जाता है। 'दुरहिट्ठियं' पदसे अब्रह्मचर्य को नारकादि कटु फलका दाता बताया है ॥१६॥
याथु स्थान ४९ - अबंभचरियं- त्याहि
ચારિત્રની સર્વથા વિરાધના કરનારા પ્રાણાતિપાત આદિથી હીતે ભિક્ષુ, સંસારમાં ઘેર દુઃખના જનક, સત અસતુના વિવેકથી વિકળ બનાવીને અનવધાનતારૂપ પ્રમાદને પેદા કરનારા જન્મ જરા મરણની પીડાથી ભરેલા અપાર સંસારમાં વારંવાર પરિભ્રમણ કરાવવાના કારણરૂપ, દુષ્કલદાતા એવા અબ્રહ્મચર્યનું સેવન કદાપિ કરતો નથી પોર શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે અબ્રહ્મચર્ય हिंसा मा भने ३५ भनु ४१२९४ छे. “पमायं' w४थी मेम प्रार्शित કર્યું છે કે એનું સેવન કરનાર પ્રાણી મૂઢ (વિવેકવિકળ) બની જાય છે. दुरहिट्ठियं थी ब्रह्मचर्य ने ना२४६४४ानु हात ताप्यु छ. (१६)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #34

श्री दशवकालिकसूत्रे छाया-मूलमेतदधर्मस्य महादोषसमुच्छ्य म् ।
तस्मात्मैथुनसंसगै निर्ग्रन्था वर्जयन्ति तं ॥१७॥ टीका-'मूलमेय' इत्यादि
एतद्-अब्रह्मचर्यम् अधर्मस्य-सावद्यानुष्ठानस्य मूलं-बीजं, महादोषसमुच्छ्रयं=महादोषाणां वधबन्धनादिरूपाणां समुच्छयः पुञ्जो यत्र तत् तथोक्तम्= सकलमहादोषराशिरूपं, तस्मात्कारणात् निर्ग्रन्थाः साधवः ण-तं प्राणातिपातादिपापकलापकारणतया मैथुनसंसर्गन्धनितालापतत्कथातदङ्गप्रत्यगनिरीक्षणादिक वर्जयन्ति परित्यजन्ति । 'अहम्मस्स मूलम्' इत्यनेनाब्रह्मसेविनः पापप्रक्षयो न भवति मुहुर्मुहुरशुभभावनाङकुरोत्पत्तेरवश्यंभावित्वादिति मूचितम् । 'महादोससमुस्सयं' इति पदेन सकलनतमङ्गप्रसङ्गः प्रकटितः। 'मेहुणसंसग्गं' इत्यनेनैकस्या अपि कस्याश्चिद् वृत्तेभङ्गे व्रतमालिन्यमावेदितम्, 'निग्गंथा' इति पदेन अब्रह्मचर्यवर्जका एव निग्रेन्था भवितुमहन्तीत्यावेदितम् , ॥१७॥
'मूलमेय' इत्यादि । यह अब्रह्मचर्य अधर्मका मूल है, तथा वधबन्धनादि महादोषों की खान है। इस कारण श्रमण उस प्राणातिपात आदि पापोंको पैदा करने वाला मैथुन संसर्ग-अर्थात स्त्रियों के साथ बैठकर वार्तालाप कथा अङ्गोपाङ्गो का देखना आदि का परित्याग करते हैं। 'अहम्मस्स मूलं' पदसे यह प्रकट किया है किअब्रह्मसेवीके पापों का अन्त नहीं हो सकता, क्योंकि वार वार अशुभ भावना रूपि अङ्करोंकी उत्पत्ति अवश्य होती है । 'महादोससमुस्सयं' पदसे सकल व्रतो का भङ्ग प्रदर्शित किया है। 'मेहुणसंसग्गं' से ब्रह्मचर्य की किसी भी बाड का भंगकरने से व्रतों में मलिनता प्रगट की है। 'निग्गंथं' पदसे यह व्यक्त किया है कि-अब्रह्मचर्यका त्यागी ही निर्ग्रन्थ हो सकता है ॥१७॥
मलमेय. त्यादि से अप्रायः अधमनु भूण छ, तथा नाहि મહાદેની ખાણ છે એ કારણે શ્રમણ એ પ્રાણાતિપાત આદિ પાપને પેદા કરનાર મિથુન સંસર્ગ – આથતું સ્ત્રીઓની સાથે બેસીને વાર્તાલાપ કથા અંગોપાંગોને જોવાअाहिनी परित्याग ४३ छे. अहम्मस्स मूलं मे ५६थी मेम ५४2 यु छ हैઅબ્રહ્મચર્યનાં પાપને અંત આવી શક નથી, કારણકે વારંવાર અશુભ ભાવનારૂપી અંકુરોની ઉત્પત્તિ અવશ્ય થાય છે મોનસમુક્ષય પદથી સર્વત્રને प्रशित या छ. मेहुणसंसग्गं थी ब्रह्मययन ४ ५५५ पाउने लग पाथी प्रतामा मलिनता : श छ. निग्गंथं शथी मेम प्ययु छ - मप्राह्मययन। ત્યાગીજ નથી થઈ શકે છે. (૧૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #35

११
२
१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ पञ्चमस्थानमाहमूलम्-विंडमुभइमं लोणं तिल्लं सप्पिं च फाणियं ।
न ते संनिहिमिच्छंति नायपुत्तवओरया ॥१८ ।। छाया-विडमुद्धेय लवणं तैलं सर्पिश्च फाणितम् ।
न ते संनिधिमिच्छन्ति ज्ञातपुत्रवचोरताः ॥१८॥ टीका-'विंड' इत्यादि
ज्ञातपुत्रवची रताः ज्ञातः सिद्धार्थभूपस्तस्य पुत्रः ज्ञातपुत्रः वर्धमानस्वामी तस्य वचसि-वचने रताः तत्पराः प्रवचनाराधका-इत्यर्थः ते निर्ग्रन्थत्वेन प्रसिद्धाः साधवः विडम्=गोमूत्रादिपकलवणविशेषः, 'विट्लवणं' इति भाषायाम्, उद्देय-समुद्रलवणम्, लवणं सामान्यलवणम्, अत्र सर्व लवणमचित्तमेव निषिध्यते, सचित्तस्य तु साधूनामग्राह्यत्वेन सर्वथा तदप्राप्तेः । तैलम्-तिलादिसमुत्पन्नं, सर्पिः-घृतं, फाणितं द्रवगुडः, उपलक्षणमेतदशनादीनाम्, एतेषां पूर्वोक्तवस्तूनां संनिधिम् सम्=सम्यक् प्रकारेण निधीयते आत्मा अनेन दुर्गताविति संनिधिः । आत्मदुर्गतिसाधनसंग्रहः; स द्रव्यभावभेदाद्विधा, तत्र द्रव्यसनिधिः
पांचवें स्थानका प्रतिपादन करते हैं :
'विंडं' इत्यादि । ज्ञातपुत्र भगवान वर्धमान स्वामी के वचन की आराधनाकरनेमें तत्पर निर्ग्रन्थ मुनिराज-विटू लवण, समुद्री लवण, तथा सामान्य लवण की संनिधि करनेकी इच्छा भी नहीं करते। यह सब अचित्त नमक की संनिधिका त्याग समझना चाहिए । क्यों कि सचित्त नमक साधुओं को सर्वथा त्याज्य है, तथा तेल, घी, गीलागुड, और गुड मात्र, उपलक्षणसे समस्त अशनादि वस्तुओं की संनिधि का त्याग करते हैं । आत्मा जिससे नरक आदि दुर्गति को
પાંચમા સ્થાનનું પ્રતિપાદન કરે છે –
विंडं- प्रत्याहि-शातपुत्र भगवान् भान स्वाभान वयनानी माराधना કરવામાં તત્પર નિગ્રન્થ મુનિરાજ વિત્ લવણ, સમુદ્રનું લવણ (મીઠું) તથા સામાન્ય લવણથી સંનિધિ કરવાની પણ ઈચ્છા કરે નહીં. એ બધી જાતુનાં અચિત્ત લવણની સંનિધિને ત્યાગ સમજ. સચિત્ત લવણ તે સાધુઓને સર્વથા ત્યાજ્ય હોય છે એજ રીતે તેલ, ઘી, નરમ ગળ અને ગેળ માત્ર, ઉપલક્ષણથી બધી અશનાદિ વસ્તુએની સંનિધિને ત્યાગી સાધુઓ કરે છે. આત્મા જેથી નરક આદિ દુર્ગતિને પ્રાપ્ત
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #36

१३
१२
१०
श्री दशवैकालिकसूत्रे रात्रावशनादीनां संस्थापनम्, भावसंनिधिस्तु-क्रोधादिसंग्रहस्तमुभयमपि संनिधि नेच्छन्ति=नाभिलषन्ति । संनिधेरिच्छामात्रमपि न कुर्वन्तीत्यर्थः । सिक्थमात्रमपि रात्रौ न स्थापयेदिति भावः । 'नायपुत्तवओरया' इति पदेन जिनाज्ञासमाराधका एव संनिधिवर्जका भवन्तीति व्यज्यते ॥१८॥
संनिधिदोषमाहमूलम्-लोहस्सेसणुफासे मन्ने अन्नयरामवि ।
जे सिया संनिहिकामे गिही पवइएन से ॥१९॥ छाया-लोभस्यैपः अनुस्पर्शः मन्ये अन्यरतरमपि ।
___यः स्यात् संनिधिं कामयते गृही प्रव्रजितो न सः ॥१९॥ टीका-'लोहस्स' इत्यादि
एषः संनिधिः लोभस्य असन्तोषात्मकाऽऽत्मविभावपरिणामस्य अनुस्पर्शः प्रभावः, अतः यः स्यात् कदाचित् अन्यतरमपिएकमपि संनिधिं कामयते इच्छति स गृही-गृहम्थः न तु प्रबजितः न तु साधुः इत्यहं मन्ये निश्चिप्राप्त होता है उसे संनिधि कहते हैं। संनिधि दो प्रकार की है (१) द्रव्य संनिधि, और (२) भाव संनिधि । रात्रिमें लवण आदिका संग्रह करना भावसंनिधि है । तात्पर्य यह है कि सीथमात्र भी रात्रि में नहीं रखना चाहिए । (नायपुत्तवओरया) पदसे यह सूचित किया है कि-अर्हन्त भगवान् की आज्ञाके आराधक अनगार ही संनिधिका परिहार कर सकते हैं ।। १८ ॥
संनिधि के दोष कहते हैं-'लोहस्से' इत्यादि ।
यह-संनिधि लोभका प्रभाव है इसलिये जो किसीभी समय किसी तरह की संनिधिकी अभिलाषा करता है वह गृहस्थ है साधु થાય છે તેને સંનિધિ કહે છે. સંનિધિ બે પ્રકારની છે. (૧) દ્રવ્ય સંનિધિ (૨) ભાવ સંનિધિ. રાત્રે લવઆદિને સંગ્રહ કરે એ દ્રવ્ય સંનિધિ છે. ક્રોધ આદિને સંગ્રહ કરે એ ભાવસંનિધિ છે. તાત્પર્ય એ છે કે જરા જેટલું લવણ પણ રાત્રે રાખવું ન सि. नायपुत्तवओरया पहथी सम सूयित यु छ - मत मावान्नी આશાના આરાધક અનગારેજ સંનિધિને પરિહાર કરી શકે છે (૧૮)
सनिधिना होषी ४ छ- लोहस्से प्रत्याहि
આ સંનિધિ લેભને પ્રભાવ છે. તેથી જે કોઈ પણ સમયે કઈ તરેહની સંનિધિની અભિલાષા કરે છે તે ગૃહસ્થ છે, સાધુ નથી, એમ હું માનું છું. તાત્પર્ય એ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #37

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
२३ नोमि, लोभस्य चारित्रविफलकारितया तत्पभावसमुद्भावितसंनिधिसेवनपरस्य साधोहस्थसमत्तित्वेना साधुत्वमापततीति तीर्थक रैस्तथा संमतत्वादिति भावः।१९।
ननु संनिधेः परिवर्जनीयत्वे साधूनां वस्त्रादिधारणमपि संनिधिदोषाक्रान्तत्वेन परिवर्जनीयं स्यादत आह- 'जंपि' त्यादि । मूलम्-जंपि वत्थं च पायं वा कंवलं पायपुंछणं ।
तंपि संजमलज्जटा, धारंति परिहरंति य ॥२०॥ छाया-यदपि वस्त्रं च पात्रं वा कम्बलं पादपोछनम् ।।
__ तदपि संयमलज्जार्थं धारयन्ति परिहरन्ति च ॥ २० ॥ टीका-'जंपि' इत्यादि
यदपि वस्त्रं च पात्रं वा कम्बलं पादप्रोग्छनं रजोहरणं वा धारयन्ति= स्वीकुर्वन्ति, परिहरन्ति-संयमनिर्वाहकत्वेन सेवन्ते धातूनामनेकार्थत्वात् तदुपभोगं कुर्वन्तीत्यर्थः, साधव इति शेषः। तदपि संयमलज्जार्थ-संयमश्च लज्जा च संयमलजे, तदर्थ तयोरनुपालनार्थम् । संयमः चारित्रं तन्निर्वाहार्थ पात्रादि, गृहस्थनहीं है। ऐसा मैं मानता हूं। तात्पर्य यह है कि लोभ चारित्रका विनाश करने वाला है, अतः लोभके प्रभाव से उत्पन्न होने वाली संनिधिका सेवन करने वाला साधु गृहस्थके समान वृत्तिमान होने से असाधु हो जाता है। इसलिए संनिधिका त्याग करना चाहिए ॥१९।।
संनिधि यदि त्याज्य है तो संनिधिमें संमिलितहोने से वस्त्र आदि का धारना भी त्याज्य ठहरेगा सो कहते हैं-जंपि इत्यादि।
जो वस्त्र पात्र कंबल और रजोहरण धारण करते हैं या सेवन करते हैं उनका संयम और लज्जाके लिए ही उपभोग करते हैं अर्थात् पात्र आदि संयम के निर्वाह के लिए है। क्योंकि गृहस्थ के भाजन आदिमें भोजन છે કે લોભ ચારિત્રને વિનાશ કરનારૂં છે, તેથી તેમના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થનારી સંનિધિનું સેવન કરનાર સાધુ ગૃહસ્થની સમાનવૃત્તિવાળે હોવાથી અસાધુ બની જાય છે. તેથી સંનિધિને ત્યાગ કરે જોઈએ (૧૯)
જે સંનિધિ ત્યાજ્ય છે તે સનિધિમાં સંમિલિત હોવાથી વસ્ત્ર આદિને ધારણ ४२०i से पण त्यान्य ४२, तेथी ४९ - जंपी० त्यादि. २ पर पात्र ४९ भने રહરણ ધારણ કરે છે યા સેવન કરે છે તે સંયમ અને લજજાને માટે જ ઉપભેગ કરે છે. અર્થાતુ પાત્ર આદિ સંયમના નિર્વાહ માટે છે. કારણ કે ગૃહસ્થના વાસણ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #38

२४
१०
१२
११
श्री दशवकालिंकसूत्रे भाजनादौ भोजनादिवर्जनात्, स्वनिश्रितपात्राद्यन्तरेण संयमपालनं क मशक्यम्, स्न्यादिदर्शने वस्त्ररहितस्य साधोगहणीयतापत्तिस्तेन च निर्लज्जताप्रवचनलघुतादयो दोषा आपतन्तीति लज्जानुपालनाथै वस्त्रधारणमितिमूत्रार्थः । अथवा संयम एव लज्जा, संयमलज्जा, संयमवतां शास्त्रविरुद्धाचरणे लज्जादर्शनात्संयमे लज्जात्वापचारः। तदर्थ सर्वमेव वस्त्रादि धारयन्तीत्यादि ॥२०॥
ननु साधूनां वस्त्रपात्रादिग्रणोपभोगकरणे कथं न परिग्रहदोषापत्तिः ? इत्याशङ्कायामाह । मूलम्न सो परिग्गहो वुत्तो नायपुत्तेण ताइणा ।
मुच्छा परिंग्गहो वुत्तो इय वुत्तं महेसिणा ॥२१॥ छाया-न स परिग्रह उक्तः ज्ञातपुत्रेण त्रायिणा।
मूच्छों परिग्रह उक्तः इत्युकं महषिणा ॥२१॥ टीका-'नसो' इत्यादि
त्रायिणा भवभ्रमणभयात्स्वपररक्षकेण ज्ञातपुत्रेण श्रीमहावीरस्वामिना करने का निषेध है। अपनी नेसराय के पात्र बिना संयम का पालन होना असंभव है। तथा स्त्रियों के देखने पर वस्त्र रहित गर्हणीय होता है और इस कारण से निर्लज्जता प्रवचन-लघुता आदि दोष आजाते हैं। इसलिए लज्जा का पालन करने के लिए वस्त्र धारण किये जाते हैं । अथवा संयमी यदि शास्त्र विरुद्ध आचरण करते हैं तो उनमें लज्जा देखी जाती है, इससे संयममें लज्जाका उपचार होता है । ऐसा उपचार करने से यह अर्थ निकलता है कि-संयम रूपी लज्जा के लिये वस्त्र आदि धारण करते हैं ॥२०॥
वस्त्र पात्र आदिका ग्रहण और उपभोग करने से साधुओं को આદિમાં ભજન કરવાને નિષેધ છે. પિતાની નેસરાયના પાત્ર વિના સંયમનું પાલન થવું અસંભવિત છે. તેમજ સ્ત્રિઓના દેખતાં વસ્ત્રરહિત રહેવું ગીંણીય બને છે, અને એ કારણથી નિર્લજજતા પ્રવચન-લધુતા આદિ દેષ લાગે છે એથી લજજાનું પાલન કરવા માટે વસ્ત્ર ધારણ કરવામાં આવે છે. અથવા જે સંયમી શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ આચરણ કરે છે તે તેનામાં લજજ જોવામાં આવી છે, તેથી સંયમમાં લજજાના ઉપચાર થાય છે એ ઉપચાર કરવાથી એ અર્થ નીકળે છે કે–સંયમરૂપી લજજાને માટે તેઓ पाहि पा२६५ ४२ छे (२०)
વશ્વ પાત્ર આદિનું ગ્રહણ અને ઉપલેગ કરવાથી સાધુઓને પરિગ્રહને દેવ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #39

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ सः निर्मलवस्त्रादिग्रहणोपभोगः रिग्रहः- नोक्तः परिग्रहत्वेन न प्रतिपादितः, वस्त्रादेश्चारित्रपुष्टालम्बनत्वात् , किंतु मूर्छा-वस्त्रपात्राद्यासक्तिः सैव परिग्रहःउक्तः= परिग्रहत्वेन कथितः, इति=एवं महर्षिणा-ऋषिराजेन श्री सुधर्मस्वामिना जम्बूस्वामिनं प्रति उक्तम् अभिहितम् ॥२१॥
ननु अकिंचनानां वस्त्रादिसुखलो भेन तदकाप्तये तदासक्तिदृश्यत एव, तर्हि वस्त्रादिमतामनुभूततज्जनितमुखानां तद्विरहमनिच्छतां तत्रासक्तिरनिवार्येति साधूनां वस्त्रादिधारणेऽपि कुतो न मूवित्त्वम् ? परिग्रह का दोष क्यों नहीं लगता? इस प्रश्न का समाधान करते हैं (नसो) इत्यादि । ___संसारभ्रमण के भयसे स्वपर की रक्षा करने वाले ज्ञातपुत्र श्री महावीर भगवान ने निर्दोष वस्त्र आदिका ग्रहण करना परिग्रह नहीं बताया है। क्योंकि वस्त्र आदि चारित्र के पुष्टालम्बन हैं किंतु वस्त्र पात्र आदि में आसक्तिरूप मूर्खाको परिग्रह कहा है । ऐसा कथन श्रीसुधर्मास्वामीके प्रति किया है ॥२१॥
हे गुरुमहाराज ! अकिंचनोंको (जिनके पास कुछ भी नहीं है ऐसे दीन हीन जनोको) वस्त्रादि जन्य सुखको प्राप्तिके लोभसे वस्त्रादि में आसक्ति देखी जाती है। तो वस्त्रादि के धारी-वस्त्रादि जन्य सुखको भोगने वालों को तथा उनका त्याग करने की इच्छा न रखने वालों को उन (वस्त्रादिमें) आसक्ति होना अनिवार्य है। अतएव वस्त्रादि रखने पर भी साधु मूर्छावान क्यों नहीं होते ? इस म नथी लागतो ? के प्रश्ननु समाधान ४२ छ- नासेो. त्याह
સંસાર ભ્રમણના ભયથી સ્વપરની રક્ષા કરનારા જ્ઞાતપુત્ર શ્રી મહાવીર ભગવાને નિર્દોષ વસ્ત્રાદિનું ગ્રહણ કરવું એને પરિગ્રહ કહ્યો નથી. કારણ કે વસ્ત્રાદિ ચારિત્રનાં પુષ્ટાલિબને છે, કિંતુ વસ્ત્રાપાત્રાદિમાં આસક્તિરૂપ મૂછને પરિગ્રહ કહ્યો છે એવું કથન શ્રી સુધર્મા સ્વામીએ જંબૂ સ્વામીની પ્રતિ કર્યું છે. (૨૧)
હે ગુરૂમહારાજ ! અકિચનમાં (જેમની પાસે કાંઈ પણ નથી એવા દીન-હીન જનમાં) વસ્ત્રાદિજન્ય સુખની પ્રાપ્તિના લેભથી વસ્ત્રાદિમાં આસકિત જોવામાં આવે છે. તે વસ્ત્રાદિને ધારણ કરનારાઓને–વસ્ત્રાદિ જન્ય સુખને ભેગવનારાઓને તથા તેને ત્યાગ કરવાની ઈચ્છા ન રાખનારાઓને એ વસ્ત્રાદિમાં આસક્તિ થવી એ અનિવાર્ય છે. એટલે વસ્ત્રાદિ રાખવા છતાં પણ સાધુ મૂછવાન કેમ નથી થતા? એ
श्री शवैविध सूत्र : २

Page #40

२६
इत्याशङ्कायामाह -
४
मूलम् --सवत्थुवहिणा बुद्धा संरख
११
श्री दशवेकालिकसूत्रे
।
अवि अपणो विदेहम्मि नायरंति ममाइयं ॥ २२ ॥
छाया - सर्वत्रोपधिना बुद्धाः संरक्षणपरिग्रहे ।
अपि आत्मनोऽपि देहे नाचरन्ति ममत्वम् ||२२|| टीका- 'सत्थु ' इत्यादि
सर्वत्र=सर्वस्मिन् क्षेत्रकालादिके उपधिना = यथाकल्प्य वस्त्रादिना सहिता अपि बुद्धा:=सम्यगृज्ञानवन्तः अवगताचारगोचरा मुनय इत्यर्थः, आत्मनः = स्वस्य देहेऽपि=परमप्रेमास्पदे शरीरेऽपि ममस्त्रं = मूच्छी नाचरन्ति =न कुर्वन्ति । किं पुनः संरक्षण परिग्रहे= संरक्षणार्थे = परम करुणाविष्कारपूर्वक पड्जीवनिकायरक्षामात्रप्रयोजनके परिग्रहे= वस्त्राद्यङ्गीकारलक्षणे किं पुनर्ममत्वशङ्का, अपितुनेत्यर्थः ।
'बुद्धा' इति पदेन प्रायो मूर्च्छनिदानं चारित्रमोहनीय तिमिरम् उदितसम्यग्ज्ञानभास्कर किरण विद्योतितान्तःकरणगगनानां मुनीनां समीपे नावस्थातुमीष्टे, किं पुनस्तत्कार्यभूतमूर्छारस्थानशङ्का, अपितु नेति ध्वन्यते ॥ २२ ॥ प्रश्नका समाधान करते हैं- 'सव्वत्थुवहिणा इत्यादि ।
वस्त्र
सब क्षेत्र और सब काल में कल्पके अनुसार प्राप्त आदि से युक्तभी आचारगोचर के ज्ञानी मुनि अपने शरीर पर भी ममता नहीं करते तो परमकरूणापूर्वक केवल षड्जीवनिकाय की रक्षा के लिए धारण किये जाने वाले वस्त्रादि पर ममता की आशङ्का ही कैसे की जा सकती है ।
'बुद्ध' पदसे ये ध्वनित होता है कि सम्यग्ज्ञान रूपी सूर्य की किरणोंसे प्रकाशमान अन्तःकरण रूपी आकाशवाले मुनियोंके समीप मूर्छा का मूल चारित्र मोहनीय रूपी तिमिर नहीं ठहर પ્રશ્નનું સમાધાન કરે છે सव्वत्थु वहिणा-याहि
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
સ ક્ષેત્ર અને સર્વ કાળમાં કલ્પને અનુસારે પ્રાપ્ત વસ્ત્રાદિથી યુકત પણ આચાર–ગોચરના જ્ઞાની મુનિ પેાતાના શરીર પર પણુ મમતા કરતા નથી, તે પરમ કરૂણા પૂર્વક કેવળ ષજીવનિકાયની રક્ષાને માટે ધારણ કરવામાં આવનારાં वस्त्राहि पर भभतानी आशा देवी रीते उरी शाय ? बुद्धा शहथी भ ધ્વનિત થાય છે કે—સમ્યગ્ જ્ઞાનરૂપી સૂર્યનાં કિરાથી પ્રકાશમાન અંત:કરણરૂપી આકાશવાળા મુનિએની સમીપે મૂર્છાના મૂળરૂપ ચારિત્રમેહનીયરૂપી તિમિર

Page #41

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ अथ षष्ठस्थानमाहमूलम्-अहो निच्चं तवो कम्मं सबबुद्धेहि वन्नियं ।
जा य लज्जासमावित्ती एगभत्तं च भोयणं ॥२३॥ छाया-अहो नित्यं तपः कर्म सर्वबुद्रैः वर्णितम् ।
या च लज्जासमात्तिः एकभक्तं च भोजनम् ॥२३॥ टीका-'अहो' इत्यादि
या च लज्जासमात्तिः लज्जासंयमः तस्याः समावृत्तिः सम्यगावर्तन पुनःपुनरनुसन्धानं तत्संपादकत्वेनैकभक्तमपि संयमानुसन्धानपूर्वकमिति बोध्यम् । एकभक्तम् एकभक्ताख्यभोजनं रात्रिभोजनाभावविशिष्टं दिवाभोजनम् । एकाशनं वा, एकबारभोजनमित्यर्थः । यद्वा-लज्जासमा संयमानुरूपा संयमाविरोधिनी वृत्तिः जिविका तत्स्वरूपम् एकभक्तं भोजनमित्यन्वयः । अथवा चकारद्वयेन द्वयं न विशेष्यविशेषणभावापन्नं, किंतु पृथगर्थबोधकं, तथाच या च लज्जासमात्तिः संयमानुरूपो व्यवहारः भिक्षाचर्यादिः च=अपिच एकभक्तम् = एकभक्ताख्यं भोजनम्, एतद्द्वयं साधोनित्यं कर्म प्रात्यहिकी क्रिया सर्वबुद्धैः सकता, तो उसका कार्य मूर्छा कैसे ठहर सकती है, किंतु नहीं ठहर सकती ॥२२॥
छठा स्थान कहते हैं-'अहोनिच्छ' इत्यादि ।
अहो ! जिन शासन की महिमा; कि एक भक्त अर्थात् सदा संयम का अनुसन्धान रखना और दिनमें एक वार भोजन करना, अथवा दिनही में भोजन करना, इस प्रति दिन होने वाले कर्म (क्रिया) को भी भगवानने तपश्चर्या कहा है। अथवा संयमसे
अविरुद्ध एक भक्त करनेको अथवा संयमसे अविरुद्ध भिक्षाचर्यादि રહી શકતું નથી, તે તેનું કાર્ય મૂછ કેવી રીતે રહી શકે? અર્થાત્ રહી શકેજ नाड. (२२)
४ स्थान ४ छ- अहो निच्चं० ४त्याह
અહો ! જિનશાસનનો કે મહિમા છે, કે- એક ભકત અર્થાત્ સદા સંયમનું અનુસંધાન રાખવું અને દિવસમાં એકવાર ભેજન કરવું, અથવા દિવસમાં જ ભજન કરવું, એ પ્રતિદિન થનારાં કર્મ (ક્રિયા)ને પણ ભગવાને તપશ્ચર્યા કહી છે. અથવા સંયમથી અવિરૂદ્ધ એક ભકતને અથવા સંયમથી અવિરૂદ્ધ ભિક્ષા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #42

-
११
२८
श्री दशवैकालिकम्त्रे सकलतीर्थकरैः तपः वर्णितं कथितम् । यद्वा-एतद्वयं सर्वबुद्धैः सर्वतीर्थकरैः साधोनित्यं प्रतिसमयसंपद्यमानं तपः वर्णितम् । अहो ? इदमाश्चर्य यद्-एकभक्ततदर्थभिक्षाचर्यादिसकलक्रियाकलापोऽपि साधोस्तपश्चर्यैव सिध्यतीति भावः ॥ २३ ॥ रात्रिभोजनेषणादोषमाहमूलम्--संतिमे सुहुमा पाणा तसा अदुव थावरा ।
र्जाई राओ अपासंतो कहमेसणियं चरे ॥२४॥ छाया-सन्ति इमे सूक्ष्माः प्राणा सा अथवा स्थावराः ।
यान् रात्री अपश्यन् कथमेपणीयं चरेत् ॥२४॥ टीका-'संतिमे' इत्यादि
इमे प्रत्यक्षं दृश्यमानाः सूक्ष्मा: अतिवलघुतनवः साः द्वीन्द्रियादयः अथवा स्थावराः पृथिव्यादयः प्राणाः प्राणिनः सन्ति विद्यन्ते 'जाई' इति प्राकृतस्वान्नपुंसकम् । यान् प्राणिनः रात्रौ-रजन्याम् अपश्यन्-चक्षुर्गोचरत्वाभावा दनवलोकयन् साधुः कथं केन विधिना एषणीयम् आधाकर्मादिदोषविशुद्धमप्यन्नादिकं चरेत्=भुञ्जीत । रात्रौ विशुद्धेऽप्यन्नादिके जीवपातादिना सत्वानामवश्यप्रत्येक क्रियाको तथा एकभक्त भोजनरूप प्रतिदिन होनेवाली क्रियाको भी भगवानने तप कहा है ॥२३॥
रात्रि भोजनके दोष बताते हैं-संतिमे इत्यादि ।
ये प्रत्यक्षसे दिखाई देने वाले सूक्ष्म त्रस और स्थावर प्राणी विद्यमान हैं ये प्राणी रात्रिमें चक्षुरिन्द्रिय के विषय नहीं होते फिर साधु रात्रिमें आधाकर्मादि दोषों से रहित आहार को कैसे भोग सकते हैं किंतु नहीं भोग सकते। क्यों कि रात्रिमें प्राणीका उपચર્યાદિ પ્રત્યેક ક્રિયાને તથા એક ભકત ભેજનરૂપ પ્રતિદિન થનારી ક્રિયાને પણ भगवाने त५ युछे. (२३)
विमानना होष मतावे छ- संतिमे० ४त्याह
જે પ્રત્યક્ષ દેખાતાં સૂકમ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણીઓ વિદ્યમાન છે તે પ્રાણીઓ રાત્રે ચક્ષુઈદ્રિયને વિષય થતાં નથી દેખાતાં નથી, તે પછી સાધુ રાત્રે આધાકદિ દેથી રહિત આહારને કેવી રીતે ભેળવી શકે, અર્થાત્ ન ભોગવી શકે, કારણ કે રાત્રે પ્રાણીનું ઉપમર્દન જરૂર થાય છે. આહાર ભલે વિશુદ્ધ હોય, પરંતુ તેમાં જીવે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #43

आचारमगणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ मुपघाताद, तेषां चक्षुःपथानतीर्णतया तद्विराधनाया दुर्वारत्वात् । सौरे प्रकाशे यथा जीवाः सहजतो लक्ष्यन्ते, न तथा रात्रौ चान्द्रे सत्यपि प्रकाशे प्रयत्नेनापि लक्षिता भवन्तीति भावः ॥२४॥ रात्रौ भोजनेषणादृषणान्यभिधाय रात्रौ भक्तपानादिग्रहणदूषणान्याहमूलम्--उदउल्लं बीयसंसत्तं पाणा निवडिया महि ।
दिया ताई विवजिज्जा राओ तत्थ कहं चरे ॥२५॥ छाया-उदकाद्री बीजसंसक्तां प्राणा निपतिता महीम् ।
दिवा तान् विवर्जयेत् रात्री तत्र कथं चरेत् ॥२५॥ टीका-'उदउल्लं' इत्यादि
उदका सचित्तजलसंसिक्ता सचित्तजलप्रक्षेपेण वृष्टया वेतिभावः । बीज. संसक्तां-शाल्यादियुक्ताम् । उपलक्षणमेतद्-हरितकायपुष्पादीनामपि । महीं भूमि निपतिताः तदाश्रिताः प्राणाः प्राणिनः द्वीन्द्रियादयस्तिष्ठन्ति । 'ताई' प्राकृतत्वान्नपुंसकत्वम् । तान् प्राणिन इत्यर्थः । दिवा-दिवसे विवर्जयेत् तद्विराधनां मर्दन अवश्य होता है । आहार भले ही विशुद्ध हो परंतु उसमें जीव गिर जाते हैं। तो उनकी विराधना अवश्य होती है जैसे सूर्य के प्रकाश में जीव सहज दिखाई देते है वैसे चन्द्रमा के प्रकाशमें आंखे गडा गडा कर देखने से भी नहीं दीखते ॥२४॥
__ रात्रिमें भोजन करनेका निषेध कहकर रात्रिमें अन्नपानादिक ग्रहण करने के दोष कहते हैं-'उदउल्लं' इत्यादि ।
छांटे हुए जल या वरसा के जल से युक्त, शालि आदिके बीज, तथा अन्य हरित काय से युक्त पृथिवीपर अनेक प्राणी होते हैं, अथवा सचित्त जलसे तथा बीजसे संसृष्ट (मिश्रित) अन्नादि होते પડે છે, તે તેમની વિરાધના જરૂર થાય છે. જેમ સૂર્યના પ્રકાશમાં છવ સહેજે જેવામાં આવે છે, તેમ ચંદ્રમાના પ્રકાશમાં આંખ ખેડી રાખવાથી પણ લેવામાં माता नथी (२४)
રાત્રે ભજન કરવાનો નિષેધ કહીને હવે રાત્રિમાં અન્નપાનાદિ ગ્રહણ કરવાના દે ४ छ: उदउल्लं. त्याहि
છાંટેલાં જળથી યા વરસાદના પાણીથી યુક્ત, ડાંગર આદિનાં બીજ તથા બીજી લીલેરીથી યુક્ત, પૃથ્વી પર અનેક પ્રાણીઓ હોય છે. અથવા સચિત્ત જળથી તથા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #44

३०
श्री दशवेकालिकसूत्रे
परिहर्त्तु शक्नुयात्, किंतु तत्र मह्यां रात्रौ कथं केन विधिना चरेद्= गच्छेत् । तदा प्राणिविराधनापरिहारस्य कर्तुमशक्यत्वादितिभावः । यद्वा
छाया - उदकाई वीजसंसक्त प्राणा निपतिता मह्याम् ।
दिवा तानि विवर्जयेत् रात्रौ तत्र कथं चारेत् || २५ ।। टीका - उदकाद्र=सचित्तजलसंसृष्टं, तथा वीजसंसक्तम् = वीजेन संसक्तमोदनादिकं तथा प्राणाः = प्राणिनः मद्यां= पृथिव्यां निपतिताः तत्र वर्तमानाः तिष्ठन्ति । तानि=उदकार्द्रादीनि दिवा दिवसे विवर्जयेत्=प्राण्युपमर्द्दनभिया परिहर्तुं शक्नुयात्, तानि परित्यज्यान्यनिरवद्यमशनादिकं गृह्णीयात्, अन्येन पथा वा गच्छेदिति भावः। रात्रौ=निशि तु तत्र - उदकार्द्रादिषु कथं चरेत् अलक्ष्यतया प्राण्युपमर्दनवारणाशक्यत्वेन = केन विधिना व्यवहरेदित्यर्थः, कथमुदकार्द्रादीनि गृह्णीयात्, कथं वा पथि गच्छेदितिभावः ||२५||
उपसंहरति
४
५
मूलम् - एयं च दोर्स दणं नायपुत्रेण भासिय
१०
सवाहारं न भुजति निम्गन्धा राइभोयणं ||२६||
छाया - एतं च दोषं दृष्ट्वा ज्ञातपुत्रेण भाषितम् ।
सर्वाहारं न भुञ्जते निर्ग्रन्था रात्रिभोजनम् ॥ १६ ॥ टीका- 'एयंच' इत्यादि
निर्ग्रन्थाः साधवः ज्ञातपुत्रेण = महावीरेण भाषितम् = अभिहितम् एतं = हैं, और पृथिवी के आश्रित प्राणी रहते हैं । दिनमें उदक आदि से युक्त आहार का तथा प्राणियों की विराधना का त्याग किया जा सकता है, किंतु रात्रिमें नहीं, इस लिए साधु रात्रिमें भिक्षाके लिए कैसे गमन कर सकते हैं किंतु नहीं कर सकते ॥ २५ ॥
अब उपसंहार करते है- 'एयं च' इत्यादि ।
पहले कहे हुए प्राणियों के उपमर्दन से तथा मार्ग में सांप
ખીજથી મિશ્રિત અન્નાદિ હોય છે અને પૃથ્વીનાં આશ્રિત પ્રાણીઓ રહે છે. દિવસમાં પાણી આદિથી યુક્ત આહારના તથા પ્રાણીઓની વિરાધનાનો ત્યાગ કરી શકાય છે, પરંતુ રાત્રિમાં કરી શકાતા નથી, તેથી સાધુ રાત્રે ભિક્ષાને માટે કેવી રીતે જઇ શકે? अर्थात् ४ ४४ श. (२५)
डुवे उपसंहार १रै छे : एयंच. इत्याहि
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #45

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
३१
प्रागुक्तं प्राण्युपमर्दनलक्षणं च शब्देन आत्मविराधनारूपं मार्गे व्यालवृश्चिकादिदंशेन, भोजने लूतादि ( मकडी) विषजन्तुभक्षणेन चेति भावः, दोषं = पापं दृष्ट्वा ज्ञानदृष्ट्या विलोक्य सर्वाहारं = अशनपानादिकं रात्रिभोजनं न भुञ्जते न कुर्वन्तीत्यर्थः, धातूनामनेकार्थत्वात् यद्वा 'ज्ञातपुत्रेण एतं च दोषं दृष्ट्वा भाषितं = ( परिहार्यत्वेनकथितं ) सर्वाहारं रात्रिभोजनं निर्ग्रन्था न भुञ्जते इत्यन्वयः । ज्ञातपुत्रेणेति पदं तीर्थंकर निषिद्धतया रात्रिभोजनस्य सर्वथा वर्जनीयतां प्रतिपादयति । 'सव्वाहारं ' इति विशेषणेनाम्नपानादेः स्वल्पमप्यंशमौषधरूपेणापि रात्रौ नाभ्यवहरेदिति सूचितम् ॥ २६ ॥
विच्छू के काटने से अथवा आहार के साथ मकडी आदि का भक्षण हो जाने से संयम तथा आत्मा की विराधना होती है। ये भगवान् महावीर स्वामी द्वारा प्रतिपादित दोष जानकर अर्थात् भगवानने रात्रिभोजन में महादीप कहा है ऐसा विचार कर साधु अशन आदि सब प्रकारके आहार का रात्रि में त्याग करते हैं- रात्रिभोजन नहीं करते । अथवा ज्ञातपुत्र महावीरने इन दोषों को जान कर रात्रिभोजन को त्यागने योग्य बताया है इसलिए साधु रात्रिभोजन नहीं करते ।
'नायपुत्त्रेण' पदसे यह प्रगट होता है कि रात्रिभोजन का त्याग स्वयं तीर्थंकर भगवानने किया है अतः वह सर्वथा निःसन्देह त्याज्य है । 'सव्वाहारं ' पदसे यह प्रदर्शित किया है कि औषधरूप से भी अन्नपान आदि का अंशमात्र भी रात्रिमें न भोगे ||२६|
પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે તેમ પ્રાણીઓના ઉપમ નથી તથા માંમાં સાપ વીંછી કરડવાથી અથવા આહારની સાથે કીડી આદિનું ભક્ષણ થઇ જવાથી સયમ તથા આત્માની વિરાધના થાય છે. ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ પ્રતિપાદિત કરેલા એ દોષા જાણીને અર્થાત્ ભગવાને રાત્રિભાજનમાં મહાદોષ કહેલા છે એવા વિચાર કરીને સાધુએ અશનાદિ સ પ્રકારના આહારના રાત્રિમાં ત્યાગ કરે છે રાત્રિભોજન કરતા નથી અથવા જ્ઞાતપુત્ર મહાવીરે એ દોષાને જાણીને રાત્રિભોજનને ત્યાગવા યાગ્ય કહ્યુ છે, તેથી સાધુએ રાત્રિભાજન કરતા નથી.
નાયડુસેળ શબ્દથી એમ પ્રકટ થાય છે કે રાત્રિભોજનને ત્યાગ સ્વયં તીર્થંકર ભગવાને કર્યા છે તેથી એ સર્વથા નિ:સદેહ ત્યાજ્ય છે,
સાદું શબ્દથી એમ પ્રદર્શિત કર્યુ` છે કે ઔષધરૂપે પણ અન્નપાનાદિના અંશ માત્ર પણ રાત્રિમાં સાધુ ભોગવે નહિ, (૨૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #46

श्री दशवैकालिकसूत्रे व्रतषट्कानन्तरं कायषट्के वक्तव्ये तावत् पृथिवीकायरूपं सप्तमस्थानमाहमूलम्--पुढवीकार्य ने हिंसंति मणसा वया कायसा ।
तिविहेणं करणजोगेणं संजया सुसमाहिया ॥२७॥ छ।या-पृथिवीकार्य न हिंसंति मनसा वचसा कायेन ।
त्रिविधेन करणयोगेन संयताः सुसमाहिताः ॥ २७ ॥ टीका-'पुढवीकायं' इत्यादि
मुसमाहिताः सम्यक् समाधिमन्तः संयमरक्षणतत्परा इत्यर्थः । संयताः= साधवः मनसा वचसा कायेन त्रिविधेन-मनोवाक्कायैतद्गतत्रित्वसंख्याकृतभेदत्रयविशिष्टेन, करणयोगेन करणं-चरणकरणाऽनुमोदनलक्षण स्त्रिविधो व्यापारस्तस्य योग: मनोवाक्कायेन प्रत्येकं सम्बन्धः तेन तथोक्तेन पृथिवीकार्य न हिंसन्ति=नो विराधयन्ति ॥२७॥ पृथिविकायहिंसादोषानाहमूलम्-पुढवीकायं विहिसंतो हिंसई उ तयस्सिए ।
तसे य विविहे पाणे चक्खुसे य अचक्खुसे ॥२८॥ छाया-पृथिवीकाचं विहिंसन् हिनस्ति तु तदाश्रितान् ।
सांश्च विविधान् प्राणान् चक्षुषा च अचक्षुषा ॥२८॥ टीका-'पुढवीकायं' इत्यादि'पृथिवीकार्य' विहिंसन्नखतृणखनित्रादिना विराध्यन् तदाश्रितान्
छहों व्रता का कथन करने के अनन्तर छहकायों के व्याख्यान में पहले पृथिवीकाय रूप सातवां स्थान कहते हैं-'पुढवीकायं' इत्यादि ।
संयम को रक्षा करने में सावधान साधु मन वचन कायसे तथा कृत कारित अनुमोदना से पृथिवीकाय की विराधना नहीं करते ॥२७॥
पृथिवीकाय की हिंसा के दोष बताते हैं-पुढवीकार्य इत्यादि । नख, तृण, तथा खनित्र आदि के द्वारा पृथिवीकाय की विरा
છએ વ્રતોનું કથન કર્યા પછી છ કાચના વ્યાખ્યાનમાં પહેલાં પૃથ્વીકાયરૂપ सातौँ स्थान ४९ छे - पुढवीकायं. त्याहि..
સંયમની રક્ષા કરવામાં સાવધાન સાધુ મન વચન કાયાથી તથા કૃતકારિત અનમેદનાથી પૃથ્વીકાયની વિરાધના કરતા નથી (૨૭)
पृथ्वीजयनी साना हषि! सतावे छ - पुढवीकायं. त्याहि.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #47

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ बहिरन्तःस्थान, चाक्षुषान्चक्षुरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षविषयान् अचाक्षुषान--लघुशरीरत्वाद् दृष्टिपथानारूढान् विविधान् नैकप्रकारान् सान्न्द्वीन्द्रियादीन, च शब्दात् स्थावरांश्च हिनस्त्येव, तुशब्दोऽत्रावधारणार्थः । पृथिवीकायहिंसकानां दृश्यादृश्यबहुविधजीवविराधना जायते इति भावः ॥ २८ ॥ उपसंहरतिमूलम्--तम्हा एवं वियाणित्ता, दोसं दुग्गइवड्ढणं ।
पुढवीकायसमारम्भं जावजीवइ वज्जए ॥२९॥ छाया-तस्माद् एतं विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्धनम् ।
पृथिवीकायसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥२९॥ टीका-'तम्हा' इत्यादि
तस्मात् पृथिवीकायहिंसनेन बहुविधप्राण्युपमर्दन हेतोः दुर्गतिवर्धन= नरकादिदुःखकारकम् एतम्-अनुपदमुक्तं दोषं पृथिवीकायाश्रितपाणिविराधनालक्षणं कर्मबन्धं विज्ञाय आगमोक्तविधिना ज्ञात्वा यावज्जीवतया यावज्जीवम् आमरणकालमित्यर्थः पृथिवीकायसमारम्भ-प्रथिवीविलेखनादिरूपं वर्जयेत् । धना करने वाला पृथिवीकाय के आश्रय में रहने वाले दिखाई देने योग्य अथवा सूक्ष्म शरीरवान् होने से न दिखाई देने योग्य विविध प्रकार के त्रस और स्थावर जीवों की विराधना करता है। अर्थात् अवश्य उन्हें पीडा पहुंचाता है। तात्पर्य यह है कि पृथिवीकाय की विराधना करने वालों को दृश्य अदृश्य विविध प्रकार के जीवों की विराधना का दोष लगता है ।। २८ ॥
उपसंहार- 'तम्हा' इत्यादि ।
पृथिवीकाय की उपमर्दना से विविध प्राणियों की हिंसा होती है। इस कारण नरक आदि दुर्गतियों में लेजाने वाले कर्मबन्ध आदि
નખ, તૃણ તથા ખનિત્ર (ખોદવાનું ઓજાર) આદિ દ્વારા પૃથ્વી કાયની વિરાધના કરનાર, પૃથ્વી કાયના આશ્રમમાં રહેવાવાળા દેખાતા અથવા સૂમ શરીરવાળા હોય તે ન દેખાતા એવા વિવિધ પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર જીવેની વિરાધના કરે છે. અર્થાત એમને અવશ્ય પીડા ઉપજાવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે પૃથ્વીકાયની વિરાધના કરનારાઓને દશ્ય–અદશ્ય વિવિધ પ્રકારના જીની વિરાધનાનો દેષ લાગે છે. ૨૮ .
२- तम्हा. छत्याह-पृथिवीजयनी उपमनाथी विविध प्राएगानी હિંસા થાય છે. એ કારણે નરક આદિ દુર્ગતિઓમાં લઈ જનારા કર્મબંધ આદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #48

श्री दशवैकालिकसूत्रे 'दुग्गइवढणं' इति पदेन एकस्य पृथिवीकायस्य हिंसने तद्गतविविधत्रसस्थावरमाण्युपमर्दनावश्यंभावेन पुनःपुनदुर्गतिगमनपरम्परामुद्भावयतीति सुचितम् ॥ २९॥ अष्टमस्थानमाहमूलम्--आउकायं न हिंसंति मणसा वयसा कायसा ।
तिविहेण करणजोगेण संजया सुसमाहिया ॥३०॥ छाया-अपकायं न हिंसन्ति, मनसा वचसा कायेन ।
त्रिविधेन करणयोगेन, संयताः सुसमाहिताः ॥ ३०॥ टीका-'आउकाय' इत्यादिअपकायम्=उदकं, शेषं पृथिवीकायसूत्रवत् ॥ ३० ॥ मृलम्-आउकायं विहिंसंतो हिंसई उ तयस्सिए ।
तसे य विविहे पाणे चक्खुसे य अचक्खुसे ॥३१॥ अनेक दोष जानकर यावज्जीव पृथिवीको खोदना आदि रूप पृथिवीकाय के आरम्भ का साधु त्याग करे। 'दुग्गइवडणं' पदसे यहसूचित किया है कि एक पृथिवीकाय की विराधना करने से पृथिवी पर आश्रित अनेक प्रकार के बस स्थावर प्राणियों की हिंसा होने से बारम्बार दुर्गतियों का प्राप्ति अवश्य होती है ॥ २९ ॥
आठवां स्थान कहेते हैं-आउकायं इत्यादि ।
संयम में सावधान साधु मन वचन काय तथा कृत कारित अनुमोदन से-अर्थात् तीन करण तीन योग से अपकाय को हिंसा नहीं करते ॥ ३० ॥ અનેક દેવને જાણીને ચાવજ જીવ પૃથિવીને ખેદવી આદિ રૂપ પૃથ્વીકાયના આરંભને साधु त्या ४३. दुग्गइवइढणं पहथी मेम सूयित यु छ मे पृथिवीयनी વિરાધના કરવાથી પૃથિવી પર આશ્રિત અનેક પ્રકારના ત્રસ–સ્થાવર પ્રાણીઓની હિંસા થવાથી વારંવાર દુર્ગતિએની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે. ૨૯ છે
मा स्थान छ- आउकायं. त्या:- सयममा सावधान साधु भन વચન કાયા તથા કૃત કારિત અનુમોદનાથી અર્થાત્ ત્રણ કરશું અને ત્રણ વેગથી અપકાયની હિંસા કરતા નથી. ૩૦
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #49

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ६ छाया-अप्कायं विहिंसन् हिनस्ति तु तदाश्रितान् ।
सांश्च विविधान् प्राणान् चाक्षुषांश्च अचाक्षुषान् ॥३१॥ टीका-'आउकायं' इत्यादि
अप्कायम् उदकम् । शेषमष्टाविंशगाथावद् बोध्यम् ॥ ३१ ॥ म्लम्--तम्हा एणं वियाणित्ता दोसं दुग्गइवड्ढणं ।
आउकायसमारंभं जावजीवाइ वजए ॥३२॥ छाया-तस्माद् एनं विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्धनम् ।
___ अप्कायसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥३२॥
टीका-'तम्हा' इत्यादि । ॥ सुगमा ३२ ॥ नवमस्थानमाह-"जायतेयं' इत्यादि । मूलम्-जायतेयं न इच्छंति पावगं जलिइत्तए ।
तिक्खमन्नयरं सत्थं सबओवि दरासयं ॥ ३३ ॥ छाया-जाततेजसं नेच्छन्ति पापकं ज्वलयितुम् ।
तीक्ष्णमन्यतरत् शस्त्रं सर्वतोऽपि दुराश्रयम् ॥३३॥ टीका-'जायतेयं' इत्यादिपापकंपापरूपं बहुतरजीवविराधनाकारित्वादितिभावः,अन्यतरत् तीक्ष्णम्
'आउकायं' इत्यादि । अपूकाय की विराधना करने वाला अपकायाश्रित दृश्य अदृश्य विविध त्रस स्थावर जीवों की हिंसा करता है। शेष अट्ठाइसवीं गाथा के अनुसार समझना ॥ ३१ ॥
'तम्हा' इत्यादि। इस लिए मुनि दुर्गति को बढाने वाले दोष जान कर अपकायके आरम्भका तीन योग से त्याग करते हैं ॥ ३२॥
नववा स्थान कहते हैं—'जायतेय' इत्यादि । । साधु तेजस्काय को प्रज्वलित करने की इच्छा भी नहीं करते,
आउकायं. त्याहि अ५यनी विराधना ४२वावा म५४याश्रित दृश्यઅદશ્ય વિવિધ ત્રસ સ્થાવર જીવેની હિંસા કરે છે. બાકીને ભાગ અઠાવીસમી ગાથા મુજબ સમજ. ૩૧ છે
तम्हा. त्यात तेथी भुनि दुर्गति पधारना। होषाने ने म५४ायना આરંભને ત્રણ કરણ ત્રણ વેગે કરીને ત્યાગ કરે. ૩ર છે
नवभु स्थान छ- जायतेयं त्याल સાધુ તેજસ્કાયને પ્રજ્વલિત કરવાની પણ ઈચછા કરતા નથી, કારણ કે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #50

३२
श्री दशवकालिकसूत्रे =उभयतोधारं शस्त्रमिव शस्त्रं शस्त्रधर्मत्वात्, उभयतोधारशस्त्रसदृशमित्यर्थः, अतएव सर्वतोऽपिदुराश्रय-समन्तादाश्रयितुमशक्यं समन्ततोऽशक्य सेवम् अशक्यस्पर्शमित्यर्थः, जाततेजसम् अग्निं प्रज्वलयितुम् उद्दीपयितुं नेच्छन्ति। स्फुलिङ्गस्यापि प्रज्वालनमसंख्यजीवविराधनाजनकत्वात्संयमहानिकरं मुनीनामिति भावः ॥३३॥ मूलम्--पाईणं पडीणं वावि उड्ढं अणुदिसामवि ।
अहे दाहिणओ वावि दहे उत्तरओ विय ॥३४॥ छाया-प्राच्यां प्रतीच्यां वाऽपि ऊर्ध्वम् अनुदिशामपि ।
अधः दक्षिणतो वाऽपि दहेत् उत्तरतोऽपि च ॥३४॥ टीका-'पाईणं' इत्यादि । प्राच्यां पूर्वस्यां दिशि अपि वा प्रतीच्यांपश्चिमायां दिशि अपिवा दक्षिणत: दक्षिणस्याम्, अपिवा उत्तरतः उत्तरस्यां दिशि अनुदिशा-दिशावनुगता अनुदिक, तासां चतसृणामेकशेषः अनुदिशस्तासाम्, सप्तम्यर्थे षष्ठी विदिक्षु इत्यर्थः । उर्वच अधश्च अग्निर्दहति प्राणिनो भस्मसात्करोतीत्यर्थः । वहेर्दाहकता दशस्वपि दिक्षु जन्तुसमूहान् विराधयतीति भावः ॥३४॥ क्यों की अग्नि का उद्दीपन करना बहुतेरे जीवोंकी विराधनाका कारण होनेसे पाप है। वह ऐसे शस्त्र के समान है जिसमें दोनों ओर धार हो । अतएव किसी भी ओरसे उसका स्पर्श होना अशक्य है। तात्पर्य यह है कि एक चिनगारी को भी प्रज्वलित करनेसे असंख्यात जीवोंकी विराधना होती है, इसलिए वह संयमियों के संयम को अत्यन्त हानि पहुंचाती है ॥ ३३ ॥
'पाइणं' इत्यादि। अग्नि पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण इन चारो दिशाओंमें तथा चारो विदिशाओं में और ऊपर नीचे अर्थात् दसों दिशाओं में रहे हुए प्राणियोंको जलाती है ॥ ३४ ॥ અગ્નિનું ઉદ્દીપન કરવું એ અનેક જીવોની વિરાધનાનું કારણ હોવાથી પાપ છે. એ એવા શસ્ત્ર સમાન છે. કે– જેને બેઉ બાજુએ ધાર હોય એટલે કે પણ બાજુએ એને સ્પર્શ થવો અશકત છે. તાત્પર્ય એ છે કે એક ચિનગારીને પણ પ્રજવલિત કરવાથી અસંખ્યાત છની વિરાધના થાય છે, તેથી એ સંયમીઓના સંયમને सत्यत पनि पाया छे. ॥ 33 ॥
पाईणं. त्याहि. भनि, पूर्व पश्चिम उत्तर क्षिामा मेम या हिशએમાં તથા ચારે વિદિશાઓમાં અને ઉપર નીચે અર્થાત્ દસે દિશાઓમાં રહેલા પ્રાણીઓને બાળે છે, જે ૩૪
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #51

४
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ मूलम्.-भूयोणमेसमाघाओ हवाहो न संसओ ।
तं पईवपंयावटा संजया किंचि नौरभे ॥३५॥ छाया-भूतानामेव आघातः हव्यवाइ न संशयः ।।
तं प्रदीपप्रतापनार्थ संयताः किंचित् नारभन्ते ॥३५॥ टीका-'भूयाणं इत्यादि ।
एषोऽग्निः भूतानां प्राणिनामाघातजनकत्वादाघात: हिंसकः हव्यवाट्= हव्यं वहति=क्षिप्तं तृणकाष्टादिकं हव्यं प्रक्षपयति विनाशयतीत्यर्थः, न संशयः
अस्मिन् विषये संशयो नास्ति आपामरसकललोकप्रत्यक्षसिद्धत्वादितिभावः । अतः संयता-साधकः तं वह्नि प्रदीपप्रतापनार्थम् अन्धकारे प्रदीपार्थ शैत्यागमे प्रतापनार्थ च किश्चिदपि संघटनमात्ररूपेणापि नारभन्तेन तदारम्भं कुर्वन्तीत्यर्थः । अग्रेरारम्भश्चारित्रविघातकत्वात्साधूनामनासेव्य इति भावः ॥३५॥ मूलम् तम्हा एयं वियाणित्ता दोसं दुग्गइवड्ढणं ।
तेउकायसमारंभं जावजीवाइ वज्जए ॥ ३६ ॥ छाया-तस्माद् एतद् विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्द्धनम् ।
तेजस्कायसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥३६॥ 'भूयाण' इत्यादि । यह अग्नि प्राणियों का घात करने वाली है। इसमें डाले हुए तिनका काष्ट आदिको भस्म कर डालता है, यह बात सब लोकमें प्रत्यक्ष सिद्ध है, इसमें जरा भी संशय नहीं है। इसलिए साधु अंधकारमें दीपक के प्रकाश के लिए, अथवा शीत आने पर तापने के लिए, अथवा अन्य किसी प्रयोजन से अग्निका बिलकुल आरम्भ नहीं करते-यहां तक कि उसके संघट्टे का भी त्याग करते हैं। आशय यह है कि अग्निका आरम्भ चारित्र का विघात करने वाला है, इसलिए वह साधुओं को आचरणीय नहीं है।॥३५।।
भूयाणं त्यादि को अनि सानो घात ४२ छ, मेमा नांदा તણખલાં કાષ્ઠ આદિને અગ્નિ ભસ્મ કરી નાખે છે, એ વાત બધા લેકમાં પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે એમાં જરાએ સંશય નથી. જેથી સાધુ અંધકારમાં દીવાના પ્રકાશને માટે, અથવા ટાઢ લાગવાથી તાપવાને માટે અથવા અન્ય કોઈ પ્રયજનથી અગ્નિને બિલકુલ આરંભ કરતા નથી–એટલે સુધી કે એના સંઘટનાને પણ ત્યાગ કરે છે. આશય એ છે કે અગ્નિનો આરંભ ચારિત્રને વિઘાત કરનાર છે, તેથી તે સાધુઓને આચરણીય नधी. ॥ ३५॥
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #52

३८
श्री दशवेकालिकसूत्रे
टीका- 'हा' इत्यादि ।
तेजर काय समारम्भवर्जिकेयं गाथा निगदसिद्धा ||३६|| दशमस्थानमाह-'अनिलस्स' इत्यादि ।
१
मूलम् - अणिलस्स समारंभ बुद्धा मन्नति तारिंसं ।
१०
१२
साजबहूलं 'चेयं नेयं ताइहिं सेवियं ॥३७॥
छाया=अनिलस्य समारम्भं बुद्धा मन्यन्ते तादृशम् ।
सावद्यबहुलं चैतत् नैतत् त्रायिभिः सेवितम् ॥३७॥ टीका- 'अणिस्स' इत्यादि
बुद्धाः = तीर्थकराः अनिलस्य = वायुकायस्य समारम्भम् = उपमर्दनं तादृशं= तेजस्कायवत् सावद्यबहुलं = जीव जातविराधनाऽतिशयसहितं मन्यते = केवलालोकेन जानन्ति । एवं च एतेन हेतुना एतम् = वायुकायमाश्रित्य संपद्यमानं विराधनं त्रायिभिः=पट्कायरक्षणपरायणैः साधुभिः न सेवितं = न कृतमित्यर्थः । वायु काय विराधनमनर्थमूलं चारित्रभञ्जकं च, अतएव षड्जीवनिकायरक्षणदत्तावधाना
'तम्हा' इत्यादि । इसलिए साधु, दुर्गति में पहुंचाने वाले अनेक दोष जानकर तेजस्काय के समारम्भ का यावज्जीव त्याग करें ॥ ३६ ॥ दशवा स्थान कहते हैं- 'अणिलस्स' इत्यादि ।
बुद्ध (तीर्थंकर) भगवान् अपने केवल ज्ञान द्वारा तेजस्काय की तरह वायुकाय के समारंभको भी अत्यन्त सावध बहुल जानते हैं । इसीकारण षटकाय के रक्षक साधुओं ने वायुकाय का समारंभ नहीं किया हैं । 'ताइहिं' पदसे यह बोधित किया है कि वायुकाय की विराधना अनर्थों का मूल और चारित्र का घात करने वाली है, इसीसे षट्काय की रक्षामें सदा सावधान रहने वाले मुनि मुखपर डोरा सहित मुखबत्रिका बाँधते हैं, क्यों कि वे ऐसा विचार
તદ્દા॰ ઇદિ તેથી સાધુ દુર્ગતિમાં પહાંચાડનાર અનેક દોષ જાણીને તેજસ્કાયના સમારભના ચાવજીવ ત્યાગ કરે. ॥ ૩૬ ॥
दृशभु स्थान हे छे- अणिलस्स० त्याहि
બુદ્ધ તીર્થંકર ભગવાન પોતાના કેવળજ્ઞાનથી તેજસ્કાયની પેઠે વાયુકાયના સમારંભને પણ અત્યંત સાદ્યમહુલ જાણે છે. તે કારણે ષટ્કાયના રક્ષક સાધુઓએ वायुमायनो सभारंभ अर्यो नथी. ताइहिं मे शण्डयी शुभ मोषित युछे छुવાયુકાયની વિરાધના અનર્થાંનું મૂળ અને ચારિત્રના ઘાત કરનારી છે, તેથી ષટ્કાયની
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #53

१०
१८
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ मुनयो मुखोष्णवायुनिर्गमस्य निरोद्धुमशक्यतया सूक्ष्मतयापि संपातिमवायुकायोर्विराधनं सावधभाषाभाषित्वं च समालोच्य मुखोपरि सदोरकमुखवत्रिकां बन्धन्ति । करतलगतया तु मुखवस्त्रिकया नहि यावद्वायुकायादिविराधनं सम्यक परिहत्तुं शक्यत इति 'ताइहि' पदेन बोध्यते ॥३७॥
__ एकादशं स्थानमाह-'तालियंटेण' इत्यादि । मूलम्-तालियंटेण पत्तेण साहुविहुयणेण वा ।
न ते वीइउमिच्छंति वेयावेऊण वा परं ॥३८॥ छाया-तालवृन्तेन पत्रेण शाखाविधूनेन वा ।
न ते वीजितुमिच्छन्ति वीजयितुं वा परम् ॥३८॥ टीका-'तालियंटेण' इत्यादि
ते साधवः तालवृन्तेन व्यजनेन पत्रेण कमलादिदलेन वा अथवा शाखाविधननेन लताद्रुमादिविटपाऽऽन्दोलनेन स्वयं वीजितुं समीरमुत्पादयितुं वा=अथवा परंपरेण चीजयितुं वीजयन्तं परमनुमन्तुं वा नेच्छन्ति नाभिका
क्षन्ति मनसाऽपीत्यर्थः ॥३८॥ कहते हैं कि-यदि मुखवस्त्रिका न बाधे तो मुखकी गर्म सांस आदि द्वारा सूक्ष्म व्यापी संपातिम और वायुकाय जीवों की विराधना तथा सावद्यभाषाभाषित्व आदि दोष लगते हैं। किन्तु हाथमें मुखवस्त्रिका रखने से घायुकाय की यतना सम्यक्प्रकार से नहीं हो सकती ॥३७॥
'तालियंटेण' इत्यादि ।
साधु पंखे से, कमल आदि के पत्ते से, अथवा वृक्ष की शाखा आदिसे वायुकाय की स्वयं उदीरणा नहीं करते, दूसरे से उदीरणा રક્ષામાં સદા સાવધાન રહેનારા મુનિએ મુખ પર દેરી સહિત મુખવસ્ત્રિકા બાંધે છે, કારણ કે તે એ વિચાર કરે છે કે- જે મુખવસ્ત્રિકા ન બાંધે તે મુખને ગરમ શ્વાસ આદિ દ્વારા સૂક્ષ્મવ્યાપી સંપતિમ અને વાયુકાય છની વિરાધના તથા સાવદ્યભાવાભાષિત્વ આદિ દોષ લાગે છે. પરંતુ હાથમાં મુખવસ્ત્રિકા રાખવાથી વાયુકાયની યતના સમ્યક્ પ્રકારે થઈ શકતી નથી . ૩૭૫
तालियंटेणत्याहि.
સાધુ પંખાથી, કમળ આદિના પાંદડાથી, અથવા વૃક્ષની શાખા આદિથી વાયુકાયની ઉદીરણ સ્વયં કરતા નથી, બીજા દ્વારા ઉદીરણા કરાવતા નથી તથા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #54

४०
१२
१३
श्री दशवकालिकसूत्रे मूलम्-जंपि वत्थं व पायं वा कंबलं पायपुंछणं ।
न ते वायमुईति जयं परिहरति य ॥३९॥ छाया-यदपि वस्त्रं वा पात्रं वा कम्बलं पादपोच्छनम् ।
न ते वातमुदीरयन्ति यतं परिधरन्ति च ॥३९॥ टीका-'जंपि' इत्यादि ।
यच्च वस्त्रं पात्रं कम्बलं पादपोञ्छनं रजोहरणमस्ति, तेनाऽपि ते= साधवःवातं-समीरं नोदीरयन्ति=नाविर्भावयन्ति किन्तु यतं-सयतनं परिधरन्ति धारयन्ति, उपभोगं धारणं च यतनया कुर्वन्तीत्यर्थः । वस्त्रादीनामुपभोगादि तथाविधेयं यथा वायुकायविराधना न भवेदितिभावः ॥३९॥ मूलम्-तम्हा एयं वियाणित्ता दोसं दुग्गइवढणं ।
वाउकायसमारंभं जावजीवाइ वजए ॥४०॥ छाया-तस्माद् एतं विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्द्धनम् ।
वायुकायसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥४०॥ टीका-'तम्हा' इत्यादि ।।
वायुकायसमारम्भ-वायुकायोपमर्दनम् । शेषं सप्तविंशगाथावद् व्याख्येयम् ॥४०॥
एकादशं स्थानमाह-'वणस्सई न' 'वणस्सई' 'तम्हा' इत्यादि गाथात्रयम् । मूलम्-वणस्सइं न हिंसंति मणसा वयसा कायसा ।
तिविहेण करणजोएणं संजया सुसमाहिया ॥४१॥ नहीं कराते तथा उदीरणा करते हुए की अनुमोदना नहीं करते ॥३८॥
'जंपि' इत्यादि । जो वस्त्र पात्र कम्बल रजोहरण रहता है उससे भी वायुकाय की उदीरणा नहीं करते किन्तु यतनापूर्वक उन्हें धारण करते हैं अर्थात् वस्त्र आदि को इस प्रकार धारण करना चाहिए जिससे कि वायुकाय की विराधना न होवे ॥३९॥ ઉદીરણા કરવાની અનુમોદના કરતા નથી. (૩૮)
'जंपि' याहि रे १० पात्र ४ २०७२ डाय छ तेथी ५५ वायुકોયની ઉર્દીરણા કરતા નથી, કિંતુ યતના પૂર્વક તેમને ધારણ કરે છે અર્થાત વસ્ત્રાદિને એવી રીતે ધારણ કરવાં જોઈએ કે જેથી વાયુકાયની વિરાધના ન થાય. (૩૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #55

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
वणस्सई विहिंसंतो हिंसई उ तयस्सिए । तसे य विविहे पाणे चक्खुसे य अचक्खुसे ॥४२॥ तम्हा एवं वियाणित्ता दोसं दुग्गइवडणं ।
वणस्सइसमारंभं जावजीवाइ वजए ॥४३॥ छाया-वनस्पतिं न हिंसन्ति मनसा वचसा कायेन ।
त्रिविधेन करणयोगेन संयताः सुसमाहिताः ॥४१॥ वनस्पति विहिंसन् हिनस्ति तु तदाश्रितान् । त्रसांश्च विविधान् प्राणान् चाक्षुषांश्च अचाक्षुषान् ॥४२॥ तस्माद् एतं विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्द्धनम् ।
वनस्पतिसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥४३॥ टीका-'वणस्सई' इत्यादि
आसां तिसृणां गाथानां व्याख्या पृथिवीकायमूत्रबद्बोध्या । वनस्पतिशब्दमात्रतोऽत्र भेदः ॥४१॥४२॥४३॥ द्वादशं स्थानमाह-'तसकायं न 'तसकाय' 'तम्हा' इत्यादि गाथात्रयम् ॥ मूलम्--तसकायं न हिंसंति मणसा वयसा कायसा।
तिविहेण करणजोएणं संजया सुसमाहिया ॥४॥ तसकायं विहिंसंतो हिंसई उ तयस्सिए ।
तसे य विविहे पाणे चक्खुसे य अचक्खुसे ॥४५॥ 'तम्हा' इत्यादि । इसलिए साधु दुर्गति के वढाने वाले इन दोषों को जानकर यावज्जीवन वायुकाय के समारंभका त्याग करते हैं ॥४०॥
'वणस्सई न' 'वणस्सई वि' 'तम्हा' इत्यादि तीन गाथाएँ हैं। इनका व्याख्यानपृथिवीकाय की गाथाओंके समान है, भेद केवल यही है कि पृथिवीकाय को जगह 'वनस्पति' शब्द कहना ॥४१॥४२॥४३।।
तम्हा० ४त्याहि. मेथी ४ीन साधु हुतिन धारना२१ मे होषाने Mela यापन वायुयना सभा मना त्याग ४२ छे. (४०)
वणस्सई न०, वणस्सई वि०, तम्हा. त्या अथामा छ मेनु વ્યાખ્યાન પૃથિવીકાયની ગાથાઓની પેઠે છે ભેદ કેવળ એટલેજ છે કે પૃથિવીકાયની જગ્યાએ વનસ્પતિ શબ્દ કહે. (૪૧ ૪૨ ૪૩)
९
१०
११
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #56

श्री दशवैकालिकसूत्रे तम्हा एयं वियाणित्ता दोसं दुग्गइवड्ढणं । तसकायसमारम्भं जावजीवाइ वजए ॥ ४६॥ छाया-त्रसकायं न हिंसन्ति मनसा वचसा कायेन ।।
त्रिविधेन करणयोगेन सयताः सुसमाहिताः ॥४४॥ त्रसकायं विहिंसन् हिनस्ति तु तदाश्रितान् ।। त्रसांश्च विविधान् प्राणान् चाक्षुषांश्च अचाक्षुषान् ॥४५।। तस्माद् एतं विज्ञाय दोषं दुर्गतिवर्द्धनम् ।
त्रसकायसमारम्भं यावज्जीवतया वर्जयेत् ॥४६॥ टीका--'तसकायं' इत्यादि
त्रसकायं-द्वीन्द्रियादियावत्पश्चेन्द्रियम् । शेष पृथिवीकायसूत्रवत् ।। ॥४४॥४५॥४६॥
त्रयोदशं स्थानमाह-तत्र यथा सलिलसेचनादिकमन्तरेण यथाविधिसमारोपितस्यापि वृक्षस्य मनोहरहरितपल्लवकुसुमादिसमुद्भवो न लक्ष्यते तथा व्रतषट्कायषट्करक्षणमूलगुणानां यथाविधिसंरक्षणे कृतेऽपि अकल्पादिषट्कस्य
__ बारहवा स्थान कहते हैं-'तसकायं न' 'तसकायं' 'तम्हा' इत्यादि तीन गाथाएं। इनका व्याख्यान भी पृथिवीकायके ममान समझ लेना, यहां पृथिवीकायके स्थान पर 'त्रसकायं' कहना चाहिए। द्वीन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय तकके जीव त्रस कहलाते हैं ॥४४॥४५॥४६॥
तेरहवा स्थान कहते हैं-जैसे जल सींचने के विना विधिपूर्वक रोपे हुए भी वृक्षमें मनोहर फूल-फल आदि नहीं लग सकते, इसीप्रकार छह व्रत और छह काय की रक्षारूप मूलगुणों का विधि अनुसार पालन करने पर भी छह अकल्प्यों का त्याग किये बिना
___ मारभु स्थान छ-तसकायं न०, तसकायं०, तम्हा त्याला ગાથાઓ છે, એનું વ્યાખ્યાન પણ પૃથિવીકાયની પિઠે સમજવું. એમાં પૃથિવીકાયની જગ્યાએ ત્રયં કહેવું. બ્રિન્દ્રિયથી માંડીને પચંદ્રિય સુધીના જીવે ત્રણ उपाय छे (४४-४५-४६)
તેરમું સ્થાન કહે છે–જેમ જળ સિંચ્યા વિના વિધિપૂર્વક રેપલાં વૃક્ષ ને પણ મનહર ફૂલ-ફળ આદિ આવી શકતાં નથી, તેમ છ વ્રત અને છકાયની રક્ષારૂપી મૂળ ગુણનું વિધિ અનુસાર પાલન કરવા છતાં પણ છે અ ને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #57

१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
३ यथाविधिवर्जनं विना स्वर्गाऽपवर्गसुखादिमनोहरफलाविर्भावरूपप्रभावो न मादुभवितुमर्हति, अतो मूलगुणप्रतिपादनाऽनन्तरमकल्पादिषट्कवर्जनरूपानुत्तरगुणानाह–'जाई' इत्यादि । मुलम्-जाइं चत्तारि भुजाई इसीणाऽऽहारमाईणि ।
ताई तु विवजतो संजमं अणुपालए ॥४७॥ छाया-यानि चत्वारि अभोज्यानि ऋषीणामाहारादीनि । . तानि तु विवजयन संयमम् अनुपालयेत् ॥४७॥ टीका-'जाई' इत्यादि
यानि चत्वारि आहारादीनि आहार-शय्या-वस्त्र-पात्राणि ऋषीणां= साधूनाम् अभोज्यानि आगमोक्तविधिना अकल्प्यानि सन्ति 'भुज्जाई' इत्यत्र प्राकृतत्वादकारलोपः, तानि तु-अवश्यं विवर्जयन्=परिहरन् अगृह्णन्नित्यर्थः; साधुः संयमा चारित्रम् अनुपालयेत-प्रतिपालयेत् । अकल्प्यं गृह्णतां साधूनां चारित्रभङ्गो भवतीति भावः ॥४७॥ एतदेव स्पष्टीकरोति-'पिंडं' इत्यादि । मूलम्-पिंडं सिजं च वत्थं च चउत्थं पायमेव य ।
अकप्पियं न इच्छिजा पडिगाहिज कप्पियं ॥४८॥ छाया-पिण्डं शय्यां च वस्त्रं च चतुर्थ पात्रमेव च ।
अकल्पिकं नेच्छेत् प्रतिगृह्णीयात् कल्पिकम् ॥४८॥ स्वर्ग-अपवर्ग के सुख स्वरूप स्वादिष्ट फलोंका लाभ संभव नहीं है, इसलिए मूलगुण बताने के बाद अकल्प्यादि छह के त्याग रूप उत्तर गुण बताते हैं-'जाइं चत्तारि' इत्यादि । जो आहार शय्या वस्त्र और पात्र, ये चार आगमानुसार अकल्प्य हैं। उनका अवश्य परित्याग करते हुए मुनि संयम का पालन करते हैं। आशय यह है कि अकल्प्य का ग्रहण करने से साधुओंका चारित्र दूषित होता है ॥४७॥ ત્યાગ કર્યા વિના સ્વર્ગ–અપવર્ગના સુખસ્વરૂપ સ્વાદિષ્ટ ફલેને લાભ સંભવિત નથી. તેથી મૂળ ગુણ બતાવ્યા બાદ અકલયાદિ છે ના ત્યાગ રૂપ ઉત્તર ગુણ બતાવે छे-जाइं चतारि० त्या भाडा२ शय्या १२२ मने पात्र में या२ मामानुસાર અકલ્પ્ય છે, એને અવશ્ય પરિત્યાગ કરનાર મુનિ સંયમનું પાલન કરે છે. આશય એ છે કે અકયને ઝડણ કરવાથી સાધુઓનું ચારિત્ર દૂષિત થાય છે. (૪૭)
५
७
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #58

४४
श्री दशकालिकसूत्रे टीका-'पिंडं' इत्यादि
साधुः पिण्ड-भोज्यसमुदायरूपं शय्याम्:-उपाश्रयं, वस्त्रं, तच्च त्रिविधम्एकेन्द्रियनिष्पन्नं कार्पासिकं, विकलेन्द्रियनिष्पन्नं चीनांशुकादि, पञ्चेन्द्रिय निष्पन्न-रत्नकम्बलादिकम्, चतुर्थ च पात्रं तच्च दारुमयम् , अलाबूमयं, मृन्मयं चेत्यनेकविधम्, अकल्पिकम् अग्राह्यं नेच्छेत् ग्रहीतुं न समीहेत, कल्पिकं यथोचितं ग्रहणाहै प्रतिगृहणीयात् ॥४८॥ अग्राह्याऽऽहागदिग्रहणे दोषमाह-'जे नियागं' इत्यादि ।
मूलम्-जे नियागं ममायंति कीयमुद्देसि आहडं । वहं ते समणुजाणंति इइ उत्तं महेसिणा ॥४९॥ छाया-ये नियागं-ममायन्ते क्रीतमौदेशिकमाहृतम् ।।
बधं ते समनुजानन्ति इति उक्तं महर्षिणा ॥४९।। टीका-'जे नियागं' इत्यादि-- ये साधवः नियागं=नित्यं नित्यपिण्डम् आमन्त्रितपिगडं वा तथा क्रीतम् इसीका स्पष्टीकरण करते हैं-'पिंडं' इत्यादि ।
साधु, (१) पिंड, (२) शय्या (उपाश्रय), (३) एकेन्द्रिय से बने हुए सूती, विकलेन्द्रिय से बने हुए चीनांशुक (चीनी सिल्क आदि ), पंचेन्द्रिय से बने हुए रत्नकम्बल आदि, ये तीन प्रकार के वस्त्र और (४) काठ तुम्बी या मिट्टी के पात्र ये अकल्पनीय हों तो ग्रहण करने की इच्छा भी न करें; जो कल्पता हो उसे आगमकी विधिके अनुसार ग्रहण करें ॥ ४८ ॥
अग्राह्य आहार को ग्रहण करने के दोष कहते है-'जे नियाग' इत्यादि।
जो साधु नियाग (नित्य या आमन्त्रित ) पिंड, क्रीतपिंड मेनु २५टी४२९५ ४२ छ--पिंडं. त्या
(१) पिंड, (२) शय्या (उपाश्रय), (3) मे डेन्द्रियथा मने सूत२नु पस, વિલેન્દ્રિયથી બનેલું ચીનાંશુક (ચીનાઈ રેશમઆદિનું વસ્ત્ર), પંચેન્દ્રિયથી બનેલી રત્નકંબલ આદિ, એ ત્રણ પ્રકારનાં વસ્ત્રો, અને (૪) લાકડાનું તુંબડાનું યા માટીનું પાત્ર, એ અકલ્પનીય છે કે તે ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પણ સાધુ ન કરે. જે કપે તે આગમની વિધિને અનુસાર ગ્રહણ કરે (૪૮)
माह्य मारने अडए ४२वाना होष! मतावे जे-जे नियागं० ४त्यादि
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #59

४५
२
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ औद्देशिकम् आहृतं च पिण्डं ममायन्ते ममइवाऽऽचरन्ति दीयमानपिण्डे ममत्वं कुर्वन्ति प्रतिगृह्णन्तीत्यर्थः, यद्वा ममायं (पिण्डः कल्पते) इति इत्येवं समनुजानन्ति मनसाऽनुमोदयन्ति ते वधम् पइजीवनिकायोपघातं समनुजानन्ति= दातुर्नियागादिपिण्डदानप्रवृत्तिमनुमोदयन्तः षड्जीवनिकायौपघातानुमोदनं कुर्वन्ति, तथाविधाऽऽहारग्रहणे गृहस्थकृताऽऽरम्भसमारम्भजन्यपापभाजो भवन्तीतिभावः । इति=इदं महर्षिणा-तीर्थकरादिना उक्तं कथितम् ॥४९॥
मूलम्--तम्हा असणपाणा कीयमुद्देसि आहडं । वजयंति ठियप्पाणो निग्गंथा धम्मजीविणो ॥५०॥ छाया-तस्माद् अशन-पानादि क्रीतमौद्देशिकमाहृतम् ।
वजयन्ति स्थितात्मनः निर्ग्रन्था धर्मजीविनः ॥५०॥ टीका-'तम्हा' इत्यादि ।
तस्माद्धेतोः स्थितात्मानः समाहितचित्ताः धर्मजीविनः चारित्रजीविनः= चारित्रार्थमेव जीवितधारिण इत्यर्थः; निर्ग्रन्था-मुनयः क्रीतमोद्देशिकमाहृतं चाऽन्नपानादिसर्वमपि बर्जयन्ति=न गृहणन्तीत्यर्थः । उपलक्षणमेतदाधाकर्मादीनाऔहेशिक पिंड और आइत पिंड को अपनाते-ग्रहण करते हैं वे एकेन्द्रिय आदि प्राणियों के उपघात की अनुमोदना करते हैं, अर्थात् ऐसे पिंड (आहार) को ग्रहण करने वाले साधु गृहस्थ द्वारा लिए हुए आरंभ-समारंभ से होने वाले पापके भागी होते हैं। ऐसा श्री तीर्थकर आदि महर्षियोंने कहा है ॥ ४९ ॥
'तम्हा असणं' इत्यादि । अतएव संयम में मनको सावधान रखनेवाले, चारित्र रूप जीवन के धारण करने वाले निर्ग्रन्थ, क्रीत
औद्देशिक तथा आहृत (सामने लायाहुआ) अशन पान आदि को ग्रहण नहीं करते। उपलक्षणसे आधाकर्म आदि दोष युक्त आहार
જે સાધુ નિયાગ (નિત્ય યા આમંત્રિત) પિંડ કીત પિંડ, ઘેશિક પિંડ અને આહત વિડને ગ્રહણ કરે છે તે એકેદ્રિયાદિ પ્રાણીઓના ઉપધાતની અનુમોદના કરે છે, અર્થાત્ એવા પિંડ (આહાર)ને ગ્રહણ કરનાર સાધુ, ગૃહસ્થ દ્વારા થએલા આરંભ– સમારંવાથી થએલા પાપના ભાગી બને છે, એવું શ્રી તીર્થકરાદિ મહર્ષિઓએ કહ્યું છે (૪૯)
तम्हा असणं. त्यादि. भेट भयममा भनने साधान रामना, ચારિત્રરૂપ જીવનને ધારણ કરવાવાળા નિગ્રંથ, ક્રીત, શિક તથા આહુત (સામે લાવવામાં આવતા) અશનપાન આદિને ગ્રહણ કરતા નથી. ઉપલક્ષણથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #60

४६
श्री दशवैकालिकसूत्रे
माप | 'ठियप्पाणी' इतिपदेन रसनेन्द्रियवशित्वं, 'धम्मजीविणो इतिपदेन चारित्रभङ्गभीरुत्वं च सूचितम् ॥५०॥ चतुर्दशस्थानवाचकं 'गिहिभायणं' इति पदं व्याचष्टे 'कंसेसु' इत्यादि । मूलम् - कंसेसु कंसपाएसु कुंडमोसु वा पुणो ।
भुंजतो असणपाणाई आयारो परिभइ ॥५१॥ छाया - कंसेषु कंसपात्रेषु कुण्डमादेषु वा पुनः ।
भुञ्जानः अशनपानादि आचारात् परिभ्रश्यति ॥ ५१ ॥ टीका- 'कंसेषु' इत्यादि
कंसेषु = पानपात्रेषु कटोरिकादिषु, वा=अथवा कंसपात्रेषु = कांस्यनिर्मितभाजनमात्रेषु, 'कंसे' त्युपलक्षणं स्वर्णरजतादिधातुनिर्मित पात्रस्य पुनः कुण्डमोदेषु = मृन्मयपात्रेषु अशनपानादि भुञ्जानः साधुः आचारात् = चारित्रधर्मात् मूले 'आयारो' इति पञ्चम्यर्थे प्रथमाः परिभ्रश्यति = परिभ्रष्टो भवति चारित्रपरिच्युतो भवतीत्यर्थः । 'भुजतो' इत्युपलक्षणं, तेन गृहस्थ सम्बन्धिभाजने वस्त्रधावनस्य, उष्णसलिलशैत्यकरणस्य च संग्रहः ॥ ५१ ॥
का भी त्याग समझना चाहिए। 'ठियप्पाणी' पदसे रसना इन्द्रिय को वशमें करना, तथा 'धम्मजीविणो' पदसे चारित्रभंग से भयभीत रहना सूचित किया है ॥ ५० ॥
'गिहिभायणं' इसपद रूप चौदहवें स्थान का व्याख्यान है'कंसेस इत्यादि ।
गृहस्थ के कटोरी आदि तथा कांस के उपलक्षण से सोने चांदी पीतल आदि और मिट्टी के बरतन में भोजन करता हुआ साधु चारित्र से च्युत हो जाता है। यहां 'भुंजतो' यह उपलक्षण है, इससे गृहस्थ संबंधी बरतन में वस्त्र धोना, पानी ठंडा करना भी साधुको नही कल्पता है ॥ ५१ ॥
આધાકમ આદિ દોષથી યુકત આહારના ત્યાગ સમજવા. ઝિયાળો શબ્દથી રસના ઇંદ્રિયને વશ કરવી તથા ધમ્મનીવિનો શબ્દથી ચારિત્રભ ંગથી ભયભીત રહેવું સૂચિત उयु छे. (५०)
गिहिभायणं मे पह३५ योहम स्थाननुं व्याभ्यान पुरे छे. कंसेसु त्याहि. ગૃહસ્થનાં વાડકી આદિ એટલે કાંસાનાં, ઉપલક્ષણુથી સેાના ચાંદી પીત્તળ આદિનાં અને માટીનાં વાસણમાં ભાજન કરનાર સાધુ ચારિત્રથી ચ્યુત થાય છે. અહીં અંનતો એ ઉપલક્ષણ છે, તેથી ગૃહસ્થ સંબધી વાસણમાં વસ્ત્ર ઠંડું કરવું એ પણ સાધુને કલ્પતુ નથી (૫૧)
ધોવાં, પાણી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #61

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
गृहस्थभाजने भुञ्जानः साधुः कथं चारित्रत्रिच्युतो भवेत् ? इत्याह'सीओ' इत्यादि ।
मूलम् -- सीओदेगसमारंभे मत्तधोवणंछडुणे |
जाँइ छण्णंति भूयाई, दिट्ठो तत्थं असंजमो ॥५२॥ छाया - शीतोदकसमारम्भे मात्रका |
यानि छिद्यन्ते भूतानि दृष्टस्तत्र असंयमः ॥५२॥ टीका – 'सीओदग' इत्यादि -
४७
शीतोदकसमारम्भे= साधूनां भोजनार्थं साधौ भुक्तवति अन्यभोजनार्थं च सचित्तजलेन कंस - कांस्य । दिपात्राणां गृहस्थकर्तृ कप्रक्षालनरूपे, मात्रकधावनछर्दने= भोजनपात्रादिप्रक्षालनजलस्य नालिकादौ प्रक्षेपे च यानि भूतानि = एकेन्द्रियादीनि छिद्यन्ते = हन्यन्ते तत्र = छिद्यमानेषु भूतेषु असंयमः = चारित्रभङ्गः दृष्टः = harssana केवलिनाऽवलोकितः ||५२ ||
गृहस्थ के भाजन में भोजन करने से भिक्षु संयम से भ्रष्ट कैसे हो जाता है ? सो करते हैं- 'सीओदग' इत्यादि ।
साधु यदि गृहस्थ के पात्र में आहार करे तो उसके आहार करने के लिए तथा वह भोजन करता है उस वक्त किसी दूसरे के भोजन करने के लिए गृहस्थ द्वारा सचित्त जलसे उन कांसे आदि के बरतनों के धोए जाने से तथा थाली आदि के धोए हुए पानीके मोरी आदि में जाने से एकेन्द्रिय आदि अनेक प्राणियों की हिंसा होती है ऐसा होने से वहां केवली भगवानने केवलज्ञानभानु (सूर्य) से असंयम ( संयम का भंग) देखा है ॥ ५२ ॥
ગૃહસ્થના વાસણમાં લેાજન કરવાથી ભિક્ષુ સંયમથી ભ્રષ્ટ કેવી રીતે થઇ लय हे, ते उडे छे - सीओदग० ४त्याहि.
સાધુ જે ગૃહસ્થના પાત્રમાં આહાર કરે તે તેને આહાર કરવા માટે તથા એ ભાજન કરતા હાય તે વખતે કદિ બીજાને ભેજન કરાવવા માટે ગૃહસ્થદ્વારા સચિત્ત જળથી એ કાંસા આદિનાં વાસણેાને ધેવામાં આવે છે તેથી તથા થાળી આદિને ધાવાથી ખાળમાં પાણી જવાથી, એકેન્દ્રિય આદિ અનેક પ્રાણીએની હિંસા થાય છે. એમ થવાથી તેમાં કેવળી ભગવાને કેવળજ્ઞાન ભાનુથી (સૂર્યથી) અસંયમ (संयमनी लांग) लेयो छे. (५२)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #62

४८
___ श्री दशवकालिकसूत्रे मूलम्-पच्छा-कम्मं पुरे कैम्मं सिया तत्थ ने कप्पइ ।
एयमद्रं न भुजंति' निग्गंथा गिहिर्भायणे ॥५३॥ छाया-पश्चात्कर्म पुरःकर्म स्यात्तत्र न कल्पते ।
एतदर्थ न भुञ्जते निर्ग्रन्था गृहिभाजने ॥५३॥ टीका-'पच्छाकम्म' इत्यादि ।
पश्चात्कर्म-पश्चात् = भोजनानन्तरं कर्म-सचित्तजलेन धावनादिकं यत्र तत्तथोक्तं, पश्चात्कर्मनामकदोपविशेष इत्यर्थः । तथा पुरःकर्म=पुर: साधुभोजनात्पूर्व कर्म = सचित्तजलेन पात्रधावनादि, यत्र तत् तथोक्तं पुरकर्मसंज्ञको दोषविशेष इत्यर्थः, स्यात् भवेत् अतः तत्र गृहिभाजने भोक्तुमितिशेषः न कल्पते । एतदर्थ चारित्रभङ्गो माभूदितिहेतोः निग्रन्थाः साधवःगृहिभाजने न भुञ्जत इति सुगमम् ॥५३॥ पञ्चदशं स्थानमाह-'आसंदी' इत्यादि । मृलम्-आसंदीपलियंकेसु मंचमांसालएसु वा ।
अगायरियमज्जाणं आसँइत्तु सइत्तु वा ॥५४॥ छाया-आसन्दीपर्यङ्कयोः मञ्चाऽऽशालकयोर्वा ।
___ अनाचरितमार्याणाम्, आसितुं स्वपितुं वा ॥५४॥
'पच्छाकम्भ' इत्यादि । गृहस्थ के भाजन में आहार करने से साधुको पश्चात्कर्म दोष भी लगता है, क्योंकि आहार करने के अनन्तर गृहस्थ सचित्त जल से थाली आदि को धोता है। तथा पुरः कर्म-साधु के आगमन से पूर्व साधु के लिए किया हुआ धोना आदि कमे-दोष भी लगता है। इसलिए गृहस्थ के पात्र में आहार करना मुनियों को नहीं कल्पता है। अतएव चारित्रभंग से बचने के लिए साधु गृहस्थ के पात्र में आहार नहीं करते हैं ॥ ५३ ॥
पच्छाकम्म०७त्याहि गृहस्थना वासमा माडा२ ४२वाथी साधुने पश्चात् દેષ પણ લાગે છે, કારણ કે આહાર કર્યા પછી ગૃહસ્થ સંચિત્ત જળથી થાળી આદિને ધુએ છે. તેવીજ રીતે પુર:કર્મ–સાધુના આગમનથી પૂર્વે સાધુને માટે કરેલું છેવા આદિનું કર્મ–દેષ પણ લાગે છે. આથી કરીને ગૃહસ્થના પાત્રમાં અહાર કરવાનું મુનિએને કપતું નથી. તેટલા માટે ચારિત્રભંગથી બચવાને માટે સાધુ ગૃહસ્થના પાત્રમાં આહાર કરતા નથી. (૫૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #63

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
टीका-आसन्दीपर्ययोः आसन्यां वेत्रासने पर्यङ्के-प्रावार (निवार) परिष्कृतविशिष्टखट्वायां वा अथवा मञ्चाऽऽशालकयोः मञ्चे साधारणखट्वायाम् आशालके-शयनोपवेशनोपयोगिनि पादपृष्ठावलम्बनसहिते आसनविशेषे 'आरामकुर्सी' इति भाषापसिद्धे, उपलक्षणमन्यविधाऽऽसनशयनादीनाम्, आसितुम्=उपवेष्टुं वा अथवा स्वपितुं = शयितुम् आर्याणाम् = इयति-गच्छति- (प्राप्नोति) मोक्षोपदेशश्रवणाय मोक्षाय वा भव्यो यान् प्रति ते आर्याः तीर्थकरगणधरादयस्तेषाम् अनाचरितं तैरनासेवितमित्यर्थः ॥५४॥
आसन्धाधनुपवेशनादिहेतुं दुष्प्रतिलेखनीयतां प्रदर्शयितुं तावत्पतिलेखितं विना न कुत्राप्यासितव्यं नवा शयितव्यमित्याह-'नासंदी' इत्यादि । मूलम्-नासंदीपलियंकेसु न निसिज्जा न पीढए । निग्गंथाऽपडिलेहाए बुद्धवुत्तमंहिटगा ॥५५॥ छाया-नासन्दीपर्यडकेषु न निषद्यायां न पीठके ।
निग्रन्था अप्रतिलेख्य बुद्धोक्ताधिष्ठातारः ॥५५॥ पन्द्रहवा स्थान कहते हैं-'आसंदी' इत्यादि।
बेत की कुर्सी, पलंग, माचा, (पीढी) आराम कुरसी, तथा उपलक्षण से अन्य सब प्रकार के शयन आसन पर बैठना या सोना तीर्थकर गणधर आदि द्वारा अनाचरित है अर्थात् तीर्थकर गणधर आदि आर्यमहापुरुषों ने कुरसी पलंग आदि का सेवन नहीं किया, अतः साधुको भी नही कल्पता है ॥ ५४ ॥
__ आसन्दी आदि पर नही बैठने और नही सोने में कारण यहीं है कि उनमें प्राणियों का प्रतिलेखन करना दुष्कर होता है, इसबात को दिखलाने के लिए पहले प्रतिलेखन किये बिना साधुको
५४२९ स्थान ४ -आसंदि० त्याह
નેતરથી ભરેલી ખુરશી, પલંગ, ખાટલે, આરામ ખુરશી તથા ઉપલક્ષણથી અન્ય સર્વ પ્રકારના શયન આસન પર બેસવું યા સૂવું એ તીર્થકર ગણુધરદ્વારા અનાચરિત છે. અર્થાત તીર્થકર ગણધર આદિ આર્યમહાપુરૂષોએ ખુરશી પલંગ આદિનું સેવન કર્યું નથી, તેથી સાધુને તે ક૯પતું નથી, (૫૪)
ખુરશી આદિ પર ન બેસવાનું કે નહિ સૂવાનું કારણ એ છે કે તેમાં પ્રાણીઓનું પ્રતિલેખન કરવું દુષ્કર હોય છે, એ વાત દર્શાવવાને માટે પહેલાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #64

श्री दशवैकालिकसूत्रे
टीका- बुद्धोक्ताधिष्ठातारः = तीर्थंकरगणधरोक्तवचनानुष्ठाननिष्ठाः निर्ग्रन्थाःसाधवः अप्रतिलेख्य=अनिरीक्ष्य प्रत्युपेक्षणमकृत्वेत्यर्थः आसन्दीपर्यङ्कयोः न निषद्यायाम्=आसनसामान्ये न पीठके = दारुमयाऽऽसने न, अत्राऽऽसन्धादिकमुपलक्षणं, तेनाsन्यत्रापि यत्रकुत्रचिन्निषत्तुं स्वपितुं वा ऽभिलषेयुस्तत्रापि च, अमतिलेख्य न निषीदेयुर्नापि शयीरन्निति क्रियापदाध्याहारः । 'बुद्धवुत्तमहिदुगा' इत्यनेन तीर्थंकराज्ञाभङ्गभीरुत्वमावेदितम् ||५५ ॥
आसन्द्याद्युपवेशने दोषमाह - 'गंभीर' इत्यादि । मूलम् - गंभीर - विजया एंए पाणी दुप्पडिलेहेंगा आसंदी पलियंको यँ एयमं विवजिर्या ॥५६॥ छाया - गम्भीरविचया एते प्राणा दुष्प्रतिलेख्याः । आसन्दी पर्यङ्कव एतर्थ विवर्जिताः ॥५६॥
कहीं भी न बैठना चाहिए और न सोना चाहिए सो कहते हैं'नासंदी' इत्यादि ।
तीर्थकर भगवान के वचनों के अनुसार अनुष्ठान करने वाले मुनि प्रतिलेखन किये विना आसन्दी पर्यंक आदि पर न बैठें और न सोर्वे, सामान्य आसन तथा काष्ठ के आसन (पाद) पर भी विना प्रतिलेखना किये नही बैठना और न सोना चाहिए । यहां पर आसन्दी आदि पद उपलक्षण हैं, इससे और जगह भी जही कही बैठना और सोना चाहे वहां भी विना प्रतिलेखन किये न बैठे और न सोवें अर्थात् साधुको सर्वत्र प्रतिलेखन करके ही बैठना और सोना चाहिए ॥ ५५ ॥
પ્રતિલેખન કર્યાં વિનાસાધુએ કયાંય પણ ન બેસવું જોઇએ અને ન સૂવું જોઇએ’ मेवात छे - नासंदि० धत्याहि.
તીર્થંકર ભગવાનાં વચનેને અનુસારે અનુષ્ઠાન કરનારા મુનિ પ્રતિલેખન કર્યા વિના ખુરશી પલંગ આદિ પર ન બેસે કે ન સૂએ, સામાન્ય આસન તથા કાષ્ઠના આસન (પાર્ટ) પર પણ પ્રતિલેખન કર્યા વિના બેસવું કે સૂવું ન જોઈએ, અહીં ગામન્ત્રી આર્શાદ પદ્મ ઉપલક્ષણ છે, તેથી બીજી જે જગ્યાએ પણ બેસવું કે સૂવું હોય ત્યાં પશુ સાધુ પ્રતિલેખન કર્યા વિના બેસે કે સૂએ નહિ, અર્થાત સાધુએ સર્વોત્ર પ્રતિલેખન કરીને જ બેસવું કે સૂવું જોઇએ. (૧૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #65

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्यय ६
टीका-'गंभीर' इत्यादि ।
एते आसन्धादिस्थाः प्राणाः प्राणिनः गम्भीरविचयाः गम्भीरो-दुरवगमो विचयो-निश्चयो येषां ते तथोक्ताः, सूक्ष्मत्वाद्व्यवर्हितत्वाच तत्र निश्चेतुमशक्य इति भावः, अथवा 'गम्भीरविजयाः' इति छाया गम्भीर: दुरवगाहोविजया आश्रयो येषां ते तथोक्ताः दुरवगाहस्थानवासिन इत्यर्थः; प्राणाः पाणिनः अतएव दुष्पतिलेख्या: दुनिरीक्ष्या भवन्ति, यद्वा एते आसन्धादयः गम्भीरविजयाः गम्भीराः प्रकाशरहिता विजयाः=आश्रयाः जीवानां विवरादीनि स्थानानि येषु ते तथोक्ताः, अतएव तत्र प्राणाः (प्राणिनः) दुष्पतिलेख्या भवन्ति। एतदर्थम् एतनिमित्तम् आसन्दी पर्यङ्कः च शब्दात् मञ्चकाऽऽशालकौ च विवजिताः निषिद्धास्तीर्थङ्करादिभिरितिशेषः । निषद्यापीठकयोस्तु प्रतिलेखनं कत्तुं शक्यते इति न तत्र प्रतिषेधः कृत इति भावः ॥५६॥
आसन्दी आदि पर बैठने में दोष बताते हैं-'गंभीर' इत्यादि।
आसन्दी आदि में रहने वाले प्राणियों का निश्चय होना बहुत ही कठिन है। अथवा वे ऐसे दुरवगाह स्थान में रहते हैं कि उनकी प्रतिलेखना दुष्कर है। अथवा आसन्दी आदि के छिद्र प्रकाश शून्य होते हैं इसलिए उनमें रहनेवाले खटमल आदि प्राणियों को प्रतिलेखना नहीं हो सकती । इस कारण तीर्थकर भगवान ने आसन्दी पलंग और 'च' शब्द से मांचा और आशालक ( आराम कुरसी) पर बैठने सोनेका निषेध किया है। निषद्या और पीठक की तो पतिलेखना हो सकती है इसलिए भगवानने उनका निषेध नही किया।॥५६॥
सु२२ मा ५२ सवाभा होष मताछे-गंभीर० त्याहि.
ખુરશી આદિમાં રહેનારાં પ્રાણીઓનો નિશ્ચય થવે બહુજ કઠીન છે. અથવા તેઓ એવા દુરવગાહ (ન જોઈ શકાય તેવા) સ્થાનમાં રહે છે કે તેમની પ્રતિલેખના દુષ્કર છે. અથવા ખુરશી આદિનાં છિદ્રો પ્રકાશરહિત હોય છે તેથી તેમાં રહેનારાં માંકડ આદિ પ્રાણીઓની પ્રતિલેખના થઈ શકતી નથી. એ કારણે તીર્થકર ભગવાને ખુરશી પલંગ અને ૫ શબ્દથી ખાટલે અને આરામ ખુરશી પર બેસવા–સૂવાને નિષેધ કર્યો છે. નિષદ્યા અને પીઠકની પ્રતિલેખના થઈ શકે छ, तेथी लगवाने तेन निषेध या नथी (५६)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #66

श्री दशवकालिकसूत्रे निषद्यानामकं षोडषस्थानमाह-'गोयरग्ग' इत्यादि । मूलम्-गोयरग्गविटुस्स निसिज्जा जस्स कॅप्पइ । इमेरि समणायारं आवज्जइ अबोहियं ॥५७॥ छाया-गोचराग्रप्रविष्टस्य निषद्या यस्य कल्पते ।
एतादृशमनाचारम् आपद्यते अबोधिकम् ॥५७।। टीका-'गोयरग्ग' इत्यादि ।
गोचराग्रपविष्टस्य भिक्षाचयीं गतस्य यस्य साधोः निषद्या-निषदनं कल्पते अर्थाद भिक्षाचया गतो यः साधुगंहिभवने उपविशतीति भावः, सः अबोधकम् अबोधिफलकमिथः मिथ्यात्वफलकमित्यर्थ एतादृशं वक्ष्यमाणस्वरूपम् अनाचारम् आपद्यते-पामोति ॥५॥
निषद्यासेविनो दोषान् प्रदर्शयति-'विवत्ती' इत्यादि । मूलम्-विवेत्ती बंभचेरस्स पाणाणं . वहे वहो ।
वणीमगपडिग्घाओ पडिकोहो अगारिणे ॥५८॥ छाया-विपत्तिब्रह्मचर्यस्य प्राणानां च वधे वधः ।
वनीपक-प्रतिघातः प्रतिक्रोधः अगारिणाम् ॥५८|| टीका-'विवत्ती' इत्यादि'
गृहस्थगेहोपवेशने ब्रह्मचर्यस्य कुशलानुष्ठानलक्षणचतुर्थ-व्रतस्य विपत्तिः विनाशो भवतीति शेषः, सर्वत्र योज्यः । तथा प्राणानां प्राणिनां वधे हिंसायां
निषद्या नामक सोलहवा स्थान कहते हैं-'गोरयग्ग' इत्यादि ।
भिक्षाचरी के लिए गया हुआ जो साधु गृहस्थ के घरमें बैठता है-वह मिथ्यात्वरूप फल देने वाले अनाचार को प्राप्त होता है-जिस का कथन आगे करते हैं ॥ ५७ ॥
गृहस्थ के घर में बैठने वाले साधु के दोष बताते हैं-'विवत्ती'इत्यादि।
गृहस्थ के घरमें बैठने से चतुर्थ-ब्रह्मचर्य-महाव्रत का विनाश निषद्या नाम सो स्थान ४ छे-गोयरग्ग० त्याlf.
ભિક્ષાચરીને માટે ગયેલે સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં જે બેસે છે તે મિથ્યાત્વરૂપ ફળ આપનારા અનાચારને પ્રાપ્ત થાય છે, જેનું કથન આગળ કરવામાં આવે છે. (૫૭)
गृहस्थन। घरमा मेसना२। साधुना होष मताव छ-वित्ती. त्याहि. ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી ચેથા હાચર્ય મહાવ્રતને વિનાશ થાય છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #67

आचामणिमञ्जूषा टीका, अध्याय ६ सत्यां वधः संयमोपघातो भवति, भिक्षार्थ समुपविष्टसाष्टसाध्वथै पाकादिकरणे आधार्मिकाद्याहारग्रहणेन तत्रत्यजीवविराधनायाः साधुसम्बन्धादितिभावः। तथा वनीपकप्रतिघातःवनीपकानां भिक्षार्थमागतानां दुर्गतानां प्रतिघातः भिक्षान्तरायो भवति तथा अगारिणां गृहस्वामिनां प्रतिक्रोधः स्त्रीसान्निध्यात्साधु प्रति साधुसानिध्यात् स्त्रियं पति च क्रोधो भवतीत्यर्थः ॥५८॥ अन्यदपि दृषणमाह-'अगुत्ती' इत्यादि । मूलम्-अंगुत्ती बंभचेरस्य इत्थीओ वावि संकणं ।
कुसीलवणं ठाणं दूरओ परिवजए ॥५९॥ छाया-अगुप्तिः ब्रह्मचर्यस्य स्त्रीतो वाऽपि शङ्कनम् ।।
कुशीलवर्द्धनं स्थानं दूरतः परिवर्जयेत् ॥५९॥ टीका-'अगुत्ती' इत्यादि ।
ब्रह्मचर्यस्य अगुप्तिः अरक्षणं तत्र स्त्रिया सह संभाषणसानुरागाऽवहो जाता है प्राणियों की हिंसा होने से संयम का घात होता है, अर्थात् भिक्षार्थ बैठे हुए साधु के लिए आहार बनाने से वह आहार आधाकर्मिक आदि दोषों से दूषित होता है और उसके ग्रहण करने से षट्काय के जीवों की विराधना का दोष साधु को लगता है। तथा भिक्षाके लिए आये हुए वनीपक (भिखारी) आदि को भिक्षा में अन्तराय (विघ्न) पडता है। और स्त्रीके सांनिध्य से साधु के प्रति और साधु के सानिध्य से स्त्री के प्रति गृहस्वामी को क्रोध होता है ॥ ५८ ॥
और भी दोष कहते है-' अगुत्ती' इत्यादि।
स्त्रीके साथ भाषण करने से तथा सानुराग अवलोकन करने પ્રાણીઓની હિંસા થવાથી સંયમને ઘાત થાય છે, અર્થાત ભિક્ષાથે બેઠેલા સાધુને માટે આહાર બનાવવાથી તે આહાર આધાર્મિક આદિ દેથી દૂષિત થાય છે, અને તેને ગ્રહણ કરવાથી પકાયના જીની વિરાધનાને દોષ સાધુને લાગે છે. તેમજ ભિક્ષા માટે આવેલા વનપક ( ભિખારી ) આદિને ભિક્ષામાં અંતરાય (વિM) પાડે છે અને સ્ત્રીના સાંનિધ્યથી સાધુની પ્રત્યે અને સાધુના સાંનિધ્યથી સ્ત્રીની પ્રત્યે ગૃહસ્વામીને ક્રોધ આવે છે. (૫૮)
wlon होषो ४ -अगुत्ती• छत्याहि. સ્ત્રીની સાથે ભાષણ કરવાથી તથા સાનુરાગ અવલોકન કરવાની બ્રહ્મચર્યવ્રતમાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #68

५४
श्री दशवकालिकसूत्रे लोकनादितो ब्रह्मचर्यव्रतस्य मालिन्यप्रसङ्गादिति भावः, अपिवा स्त्रीतः स्त्रीसंसर्गतः शङ्कनम् ब्रह्मचर्यव्रते शङ्कायुत्पत्तिः, यथा तत्रोपवेशने स्त्रिया हावभावादिदर्शनसमुद्दीपितमदनविकाराक्रान्तमानसस्य विस्मृतसंयमानुपालनतन्महत्त्वतत्फलपरमपदलाभादिकस्य पुरोवर्तिनी स्त्रियमेव सर्वसुखमूलभूतां मन्यमानस्य साधोः 'अलमनेन भवान्तरलभ्यफलदेन महाप्रयाससाध्येन ब्रह्मचर्यपालनेन' इत्यादि कुतर्कजालसमुद्भवने ब्रह्मचर्यव्रते शङ्काकांक्षादिदोषोदयो भवति, उक्तश्चागमे
"निग्गंथस्स खलु इत्थीणं इंदियाइं मणोहराई मणोरमाई आलोयमाणस्स निज्झायमाणास्य बंभयारिस्स बंभचेरे संका वा कंखा वा वितिगिच्छा वा समुप्पजिजा भेयं वा लभिज्जा उम्मायं वा पाउणिज्जा दीहकालियं वा रोगायंकं हविज्जा केवलिपन्नत्ताओ धम्माओ भंसिज्जा" इत्यादि । अतः कुशीलवर्द्धनं स्थान निषद्यालक्षणं दूरतः परिवर्जयेत् नोपसेवेतेति भावः ॥५९॥ से ब्रह्मचर्य व्रत में मलीनता आती है। और स्त्रीका सम्पर्क रहने से ब्रह्मचर्य व्रत में शङ्का होती है। तथा स्त्री के हावभाव आदि के दिखाव से साधु के भाव (परिणाम) कामवासनावासित हो जाते हैं । स्त्री को ही सब सुखों का मूल समझकर वह ऐसी कुतर्कणायें करने लगता है कि-'अगले जन्म में फल देने वाले तथा कठिनाई से पलने योग्य इस ब्रह्मचर्य में क्या रक्खा है ?' ऐसी कुतर्कणाये उत्पन्न होने से ब्रह्मचर्य में शंका काँक्षा आदि दोष उत्पन्न होते हैं। आगम में कहा है
__ " ब्रह्मचर्य महाव्रत पालने वाले निग्रन्थ यदि स्त्री की मनोहर मनोरम इन्द्रियों का अवलोकन करे, विचार करे तो ब्रह्मचर्य में शंका कांक्षा विचिकित्सा उत्पन्न होती है, तथा संयम का भंग, મલીનતા આવે છે. સ્ત્રીને સંપર્ક રહેવાથી બ્રહ્મચર્યવ્રતમાં શંકા થાય છે સ્ત્રીના હાવભાવ આદિના દેખાવથી સાધુના ભાવ (પરિણામ) કામવાસના-વાસિત થઈ જાય છે. સ્ત્રીને જ સર્વ સુખોનું મૂળ સમજીને તે એવી કુતર્કણાઓ કરવા લાગે છે કે–આગલા જન્મમાં ફળ આપનારા તથા મુશ્કેલીથી પાળવા ગ્ય આ બ્રહ્મચર્યમાં શું બન્યું છે? એવા કુતર્કો ઉત્પન્ન થવાથી બ્રહ્મચર્યમાં શંકા કક્ષા આદિ દેષો ઉત્પન્ન થાય છે. આગળમાં કહ્યું છે કે-“બ્રહ્મચર્ય મહાવ્રત પાળવા માટે નિર્ચન્ય જે સ્ત્રીની મનેહર-મરમ ઈદ્રિયોનું અવલોકન કરે, વિચાર કરે, તે બ્રહ્મચર્યમાં શંકા-કાંક્ષા-વિચિકિત્સા ઉત્પન્ન થાય છે, તથા સંયમને ભંગ, ઉમા, દીર્ઘકાલીન
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #69

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
अत्रैवाऽपवादसूत्रमाह-'तिण्ड' इत्यादि । मूलम्-तिण्हंमन्नयरार्गस्स निसिजी जस्स कप्पइ ।
जरीए अभिभूयस्स वाहियस्स तवस्सिणो ॥६॥ छाया-त्रयाणामन्यतमस्य निषद्या यस्य कल्पते ।
जरयाऽभिभूतस्य व्याधितस्य तपस्विनः ॥६०॥ टीका-'तिण्ह' इत्यादि।
जरयाऽभिभूतस्य-वृद्धस्य, व्याधितस्य-रोगिणः तपस्विनः तपश्चर्यापरायणस्य त्रयाणामेषां वृद्धादीनाम् अन्नयरागस्य 'सौत्रत्वाद्वहुनिर्धारणे तरम्' अन्यतमस्य, एकस्य अन्यतमत्वलक्षणस्य प्रत्येकं समन्वयात् कस्यचिदित्यर्थः, यस्य साधोः निषद्या-गृहस्थगृहोपवेशनं कल्पते तस्य तत्रोपवेशनतो न दोष इति सम्बन्धः॥६॥ अथ स्नानाख्यं सप्तदशं स्थानमाह-वाहिओ' इत्यादि । मूलम् वाहिओ वा अरोगी वा सिणाणं जो उ पथए ।
वुकतो होई आयारो जैढो हइ संमो ॥६१॥ छाया-व्याधितो वा अरोगी वा स्नानं यस्तु प्रार्थयते ।
व्युत्क्रान्तो भवति आचारः त्यको भवति संयमः ॥६१॥ उन्माद, दीर्घकालीन रोग और आतंक उत्पन्न होते हैं तथा केवली भगवान द्वारा प्ररूपित धर्म से भ्रष्ट हो जाता है " इत्यादि ।
___ इसलिए कुशील को बढाने वाला, गृहस्थ के घरमें बैठना साधुको नही कल्पता है ॥ ५९ ॥
यहां अपवाद बताते हैं-'तिण्ह' इत्यादि।
वृद्ध, व्याधिग्रस्त (रोगी) और तपस्वी, इन तीनों में से प्रत्येक को गृहस्थके घरमें बैठना कल्पता है। इसलिए उनके बैठने में दोष नहीं है।६०॥ રેગ અને પીડા ઉત્પન્ન થાય છે તથા કેવલી ભગવાને પ્રરૂપેલા ધર્મથી ભ્રષ્ટતા, એ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે” ઈત્યાદિ. એથી કરીને કુશીલને વધારનારું એવું ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું સાધુને કલ્પતું નથી. (૫૯)
सभा मपाई सतावे छ; तिण्हं० त्याहि.
વૃદ્ધ, વ્યાધિગ્રસ્ત (ગી) અને તપસ્વી, ત્રણેમાંના પ્રત્યેકને જે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું કલ્પ છે, તેથી એના બેસવામાં દેષ નથી (૬૦)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #70

श्री दशनैकालिकसूत्रे
टीका- 'वाहिओ' इत्यादि ।
व्याधितः = रोगी वा = अथवा अरोगी = व्याधिरहितो वा यस्तु = साधुः स्नानं देशतः सर्वतो वा प्रार्थयते कुरुते तेन साधुना आचारः = बाह्यतपोलक्षणः साधुसमाचारः व्युत्क्रान्तः= उल्लङ्घितो भवति जल्लपरीपहसहनाभावात् संयमः = दयालक्षणः त्यक्तो भवति अकायविराधनात् ॥ ६१ ॥
अचित्तजलेन स्नाने साधोः को दोषः ? इत्याह- 'संति मे' इत्यादि । मूलम् - "संतिमे सुहुमी पाणी घससु भिलंगासु ये । जे र्य भिक्खु सिणीयंतो वियडेणुप्पिलांवए ॥ ६२॥
५६
छाया - सन्ति इमे सूक्ष्माः प्राणाः घसासु भिलगासु च । ये च भिक्षुः स्नान् विकृतेन उत्प्लावयति ॥ ६२ ॥ टीका- ' संति मे' इत्यादि ।
-
त्रिकृतेन=अचित्तजलेन स्नान = देशतः सर्वतो वा स्नानं कुर्वाणः भिक्षुः = साधुः घसासु = 'देशीयशब्दः ' क्षारभूमिषु सविवरभूमिषु वा, च = पुनः भिलगासु= स्नान नामक सत्तरहवाँ स्थान दरसाते हैं— 'वाहिओ' इत्यादि । रोगी या नीरोगी जो कोई भी साधु एक देश से या सर्व - देश से स्नान करता है वह आचार से च्युत होता है, क्योंकि वह मलपरीषह को सहन नहीं करता, तथा दयारूप संयम से रहित होता है, क्योंकि स्नान करने से अपकाय की विराधना होती है ॥ ६१ ॥ अचित्त जलसे भी स्नान करने में दोष लगता है सो कहते हैं- ' संतिमे ' इत्यादि ।
अचित्त जलसे भी एक देश से या सर्वदेश से स्नान करने वाला साधु क्षारभूमि में अथवा बिल छिद्र वाली भूमि में अथवा
स्नान नाम सत्तरभु स्थान हवे हर्शाने छे - वाहिओ० त्याहि रोगी या નીરંગી જે કોઇ પણ સાધુ એક દેશે યા સ` દેશે સ્નાન કરે છે તે આચારથી ચુત થાય છે, કારણ કે તે પણ પરીષહુને સહન કરતા નથી, તથા દયારૂપ સંયમથી રહિત થાય છે, કારણુ સ્નાન કરવાથી અપ્કાયની વિરાધના થાય છે. (૧૧)
अथित्त जथी यागु स्नान १२वाथी होष लागे छे, ते हे छे - संतिमे०
छत्याहि
અચિત્ત જળથી પણ એક દેશે યા સ`દેશે સ્નાન કરનાર સાધુ ક્ષારભૂમિમાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #71

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ 'अयमपि देशीयशब्दः' वीदीर्णभूमिषु श्लक्ष्णभूमिषु 'चिकनी' इति भाषाप्रसिद्धासु भूमिषु च ये इमेलोकमसिद्धाः मूक्ष्माः लघुतनवः प्राणाः पाणिनः द्वीन्द्रियादयः सन्ति भूमौ कृतावासाः आहाराद्यर्थ संचरमाणा वा विद्यन्ते गम्यमानत्वात् तान्-शतशताण्डशिशुसमूहसहितावाससमेतान् भूमौ कृतावासान; इष्टाहारप्राप्तेः प्राकृतदाहारसहितान् वा अनवाप्तावासान् संचरमाणान् विविधान् जीवसंघातान् वा उत्प्लावयति-जलोप्रभागे नयति जलोपरितनभागे प्रापयन् प्रवाहयति, आवासादितो वियोजयन् अनिष्टदेशं प्रापयन् जलवेगेन व्याकुलीकुर्वन् तदीयमाणात्ययमपि साधयतीत्यर्थः। स्नानीयसलिलस्य भूविवरादिषु प्रवेशे तत्रत्यानां जीवानां स्वस्वस्थानविनाशात् तत्रैव बहिनिःसरणादिना वा विराधनाऽवश्यम्भाविनीत्याशयः ॥६२॥ चिकनी भूमि में रहे हुए सूक्ष्म शरीर वाले द्वीन्द्रिय आदि प्राणी, जो कि आहार आदि के लिए संचार करते हैं, उनको आहार प्राप्तिके पहले अथवा आहार के साथ स्नानजल वहा देता है। अर्थात् अपने अभीष्ट स्थान पर पहुंचने से पहेले ही वे पानी में बहकर अपने निवासस्थान से वियुक्त होते हुए, अनिष्ट स्थान पर पहुंच जाते हैं, यहा तक कि उनके प्राणों का भी अन्त हो जाता है। तथा जब स्नानका जल बिल में घुस जाता है तो वहाँ के प्राणियों को स्थान भ्रष्ट होने से वहीं अथवा बहकर बाहर आजाने से कष्ट पहुंचता है अतः उनकी विराधना अवश्य होती है, इसलिए साधु को स्नान का त्याग करना चाहिए ॥ ६२ ।। અથવા દર–છિદ્રવાળી ભૂમિમાં, રીરાવાળી ભૂમિમાં અથવા ચીકણ ભૂમિમાં રહેલા સૂફમ શરીરવાળા હીન્દ્રિય આદિ પ્રાણીઓ જે આહાર આદિને માટે સંચાર કરતાં હોય છે તેમને આહાર પ્રાપ્તિની પહેલાં અથવા આહારની સાથે સ્નાનનું જળ વહાવી દે છે-ઘસડી જાય છે અર્થાત્ પિતાના અભીષ્ટ સ્થાન પર પહોંચ્યા પહેલાં જ તેઓ પાણીમાં ખેંચાઈ જઈને પોતાના નિવાસ સ્થાનથી વિમુકત થઈ જઈને અનિષ્ટ સ્થળ પર પહોંચી જાય છે. તે એટલે સુધી કે તેમના પ્રાણને પણ અંત થઈ જાય છે, વળી સ્નાનનું જળ દરમાં પેસી જાય છે તે ત્યાંના પ્રાણીઓને સ્થાનભ્રષ્ટ થવાથી ત્યાં અથવા ખેંચાઈને બહાર આવી જવાથી કષ્ટ પહોંચે છે. એટલે તેમની વિરાધના અવશ્ય થાય છે, તેથી સાધુએ સ્નાનને ત્યાગ કરવું જોઈએ. (૬૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #72

५८
श्री दशकालिकसूत्रे मूलम् तम्हा ते ण सिणीयंति सीएणं उसिणेण वा ।
जावजीवं वयं घोरं असिणाणमहिलूगा ॥६३॥ छाया-तस्मात् ते न स्नान्ति शीतेन उष्णेन वा । ____ यावज्जीवं व्रतं घोरम् अस्नानमधिष्ठातारः ॥६३॥ टीका-'तम्हा' इत्यादि।
तस्मात्-उक्तदोषप्रसङ्गात् अस्नानं स्नानवर्जनलक्षणं घोरं दुष्करं व्रतं यावज्जीवं-मरणावधि अधिष्ठातारःपालयितारः ते-निर्ग्रन्थत्वेन प्रसिद्धाः साधवः शीतेन उष्णेन वा उदकेन न स्नान्ति स्नानं न कुर्वन्तीत्यर्थः ॥६३॥
मूलम्-सिणाणं अँदुवा कर्क लुद्धं पउमगाणि । गायस्सुर्वणहाए नायरंति कयाइवि ॥६४॥ छाया-स्नानम् अथवा कल्क लोभ्रं पद्मकानि च ।
गात्रस्योद्वत्तनार्थाय नाचरन्ति कदाचिदपि ॥६॥ टीका-'सिणाणं' इत्यादि ।
साधवः गात्रस्योद्वर्तनार्थाय अङ्गपरिष्काराय शरीरमलापनयनपुरस्सरकान्तिविशेषाऽऽधानायेत्यर्थः स्नानं स्नानोपकरणद्रव्यम्, अथवा कल्क-सर्षपादिखलं, लोग्रं-गन्धद्रव्यं; पद्मकानि=पद्मकाण्ठानि तत्साधिततैलानीत्यर्थः, च शब्दादन्यदपि स्नानोपयोगिद्रव्यं 'साबुन' इत्यादि भाषाप्रसिद्ध कदाचिदपि नाचरन्ति= न सेवन्ते ॥६४||
'तम्हा' इत्यादि । इसलिए उक्त दोषों का प्रसंग होने से स्नान त्याग करने का दुष्कर तप यावज्जीव पालने वाले निग्रन्थ साधु ठंडे या गर्म किसी प्रकार के पानी से स्नान नहीं करते ॥१३॥
सिणाणं' इत्यादि। शरीर का मैल उतार कर शोभायमान करने के लिए साधु स्नान योग्य सामग्री का, सरसों आदि की खल का, लोध्र का तथा पद्मकाठ अर्थात् उसके तैल का और 'च' शब्द से अन्य साबुन आदि स्नानोपयोगी द्रव्य का कदापि सेवन नहीं करते ॥६४॥
तम्हा० ७त्याहि. तेथी त होवानी प्रसंपन्न थपाथी स्नानता त्याग કરવાનું દુષ્કર તપ માવજજીવન પાળનારા નિર્ચન્થ સાધુ ઠંડા યા ગરમ કઈ પ્રકારના पाथी स्नान ४२ता नथी. (63)
सिंणाणं. त्याहि शरीरने मे तारीने मायभान ४२वाने भाटे साधु સ્નાન એગ્ય સામગ્રીનું, સરસવ આદિના બળનુ, લેધનુ તથા પદ્યકાષ્ઠ અથવા તેના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #73

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ६ अथाष्टदशं स्थानमाहमूलम्--नगिणस्स वावि' मुंडस्स दीहरोमनहसिणो । मेहुणा उवसंतस्स किंविभूसाइ कारियं ॥६५॥ छाया-नग्नस्य वाऽपि मुण्डस्य दीर्घरोमनखवतः ।
मैथुनाद् उपशान्तस्य किं विभूषया कार्यम् ॥६५॥ टीका-'नगिणस्स' इत्यादि ।
नमस्य-वस्त्रमूर्छारहितस्य गच्छनिवासिनः स्थविरकल्पिकस्य गच्छनिर्गतस्य जिनकल्पिकस्य वेत्यर्थः। अपिवा मुण्डस्य-व्यतो लुश्चितकेशस्य, भावतो विषयविरतस्य दीर्घरोमनखवतःप्रवृद्धकेशनखवतः एतद् विशेषणं जिनकल्पिकापेक्षया, स्थविरकल्पिनस्तु प्रमाणोपेतमेव केशनखादिकं धारयन्ति। मैथुनादुपशान्तस्य मैथुनोपरतस्य च विभूषया अङ्गपरिष्कारेण किं कार्य=किं प्रयोजनं, न किश्चिदित्यर्थः॥६५॥
अब अठारहवा स्थान कहते हैं-'नगिणस्स' इत्यादि । वस्त्र विषयक मूर्खारहित (गच्छवास) स्थविर कल्पी अथवा गच्छनिगत जिनकल्पी द्रव्यसे-लुंचित केश वाले तथा भावसे-विषयों के त्यागी मुंडित, जिनके केश, तथा नख आदि बढे हुए हैं ऐसे मैथुन से उपरत साधुओं को शरीर विभूषा का क्या प्रयोजन है ?। अर्थात् कुछ भी प्रयोजन नहीं।
यहां · दीर्घ केश नख वाले' यह विशेषण जिनकल्पी साधुकी अपेक्षासे कहागया है क्योंकि स्थविरकल्पी साधु प्रमाणोपेत केश और नख रखते हैं ॥ ६५ ।। તેલનું અને ર શબ્દથી અન્ય સાબુ આદિ સ્નાયેગી દ્રવ્યોનું સેવન કદાપિ ४२ता नथी. (१४)
वे अढारभु स्थान ४ छ-नगिणस्स. त्यादि. १७ विषय भूरिहित (ગચછવાસ) સ્થવિરકલ્પી, અથવા ગરછનિર્ગત જિનકલ્પી દ્રવ્યથી હુંચિત કેશવાળા તથા ભાવથી વિષયેના ત્યાગી મુંડિત. જેના કેશ તથા નખ આદિવધેલા છે એવા, મૈથુનથી ઉપરત સાધુઓને શરીરની વિભૂષાનુ પ્રજન છે ? અર્થાત કશું પ્રયોજન નથી.
અહીં “દીર્ષકશનખવાળા” એ વિશેષણજિનકલ્પી સાધુની અપેક્ષાથી કહેવામાં આવ્યું છે કારણ કે સ્થવિર કલ્પી સાધુ પ્રમાણપત કેશ અને નખ શિખે છે. (૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #74

श्री दशवैकालिकसूत्रे निष्पयोजनवप्रदर्शनेन निषिद्धस्य विभूषाकरणस्य कदाचित् साधूनां दोषाभावदर्शनाद् विभूषाकरणप्रसङ्गः स्यादतस्तद्वारणाय तदोषानपि प्रदर्शयति'विभूसा' इत्यादि। ॥ मूलम्-विभूसार्वत्तियं भिक्खू कम्मं बंधइ चिक्कणं ।
संसारसायरे घोरे जेणं पडइ दुरुत्तरे ॥६६॥ छाया-विभूषामत्ययं भिक्षुः, कर्म बनाति चिक्कणम् ।
संसारसागरे घोरे, येन पतति दुरुत्तरे ॥६६॥ टीका-'विभूसा' इत्यादि।
येन कर्मणा जीवः घोरे भयंकरे जन्मजरामरणादिभयाकुले इत्यर्थः । अतएव दुरुत्तरे-उत्तरीतुमशक्ये संसारसागरे भवसमुद्रे पतति तत्-तथाविधं= विभूषाप्रत्यय-शरीरपरिष्कारहेतुकं चिक्कणं दुश्छेदं कर्म ज्ञानाबरणीयादिलक्षणं भिक्षुः साधुः बन्नाति-संगृह्णातीत्यर्थः ॥६६॥ बाह्यविभूषादोषकथनानन्तरं विभूषासंकल्पदोषमाहमूलम्-विभूसावत्तियं चेय बुध्धा मनंति तारिस ।
सावर्जबहुल चेयं, नेयं ताइंहि सेवियं" ॥६७॥
निष्प्रयोजन कहकर निषेध किये हुए विभूषाकरण को कदाचित् कोई निर्दोष समझकर आचरण करने लगे अतः अब उसके दोष बताते हैं-'विभूसावत्तियं' इत्यादि।
जिस क्रियासे जीव, जन्म मरण के दुःखों से व्याकुल दुस्तर संसारसागर में गिरता है, ऐसी शरीरविभूषा से उत्पन्न होने वाले ज्ञानावरणीय आदि चिकने कमों को साधु बांधता है। अर्थात् शरीर की विभूषा से चिकने कर्मों का बन्ध होता है ॥ ६६ ॥
નિષ્ણજન કહીને નિષેધ કરેલા વિભૂષાકરણને કદાચિત્ કઈ નિર્દોષ સમજીને भायर ३२१लागे, तेथी वे मेन डोष मतावे छ: विभूसावत्तिय त्याहि.
જે ક્રિયાથી છવ જન્મમરણનાં દુઃખોથી વ્યાકુળ દુસ્તર સંસાર સાગરમાં પડે છે, એવી શરીરવિભૂષાથી ઉત્પન્ન થનારા જ્ઞાનાવરણીય આદિ ચીકણું કર્મોને સાધુ બાંધે છે. અર્થાત્ શરીરની વિભૂષાથી ચીકણું કર્મોને બંધ ઉત્પન્ન થાય છે. (૬૬).
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #75

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
- त्रिभूषाप्रत्ययं चेतः बुद्धा मन्यन्ते तादृशम् । चैतत् त्रायिभिः सेवितम् ॥६७॥
छाया
६१
टीका- 'विभूषा' इत्यादि
बुद्धाः सर्वज्ञाः तीर्थंकरादयः त्रिभूषाप्रत्ययं = प्रत्येति==प्रतिगच्छति स्मरतीति यावत् प्रत्ययः, विभूषायाः = शरीर मण्डनस्य प्रत्ययः स्मरणकर्तृ, तम् - विभूषाप्रत्ययं शरीरमण्डनाभिलाषीत्यर्थः, प्रत्ययशब्दस्य नित्यपुंल्लिङ्गतया न लिङ्गव्यत्ययः । यद्वा-त्रिभूषायाः प्रत्ययो हेतुः विभूषाप्रत्ययः तम् विभूषाकरणप्रवृत्तौ कारणीभूतमित्यर्थः, लोके हिमायो मनसि प्रथमं संकल्प्य ( कर्तव्यार्थानिश्चित्य ) क्रियामात्रे प्रवृत्तिदृश्यते इति चित्तस्य प्रवृत्तिकारणत्यमिति भावः । चेतः = चित्तं तादृशं=वाह्यविभूषा तुल्यं, संसारसागरान्तःपतनकारणत्वेन चिकणकर्मबन्ध हेतुत्वसाम्यादिति भावः, मन्यन्ते = केवलालोकेन जानन्ति एवंच = बाह्यविभूषातुल्यत्वे सति च एतत् = विभूषानुचिन्तनं सावद्यबहुलम् = पापमचुरं विविधपापजनकमित्यर्थः । अतः त्रायिभिः स्वपररक्षापरायणैः (मोक्षाभिलाषिभिरित्यर्थः ) न सेवितं =न कृतमित्यर्थः ॥६७॥
बाह्य विभूषा के दोष दिखाकर अब विभूषाके संकल्प के दोष दिखलाते हैं-' विभूसावत्तियं ' इत्यादि ।
जिस चित्तमें शरीर की विभूषा की अभिलाषा होती है। उस चित्त को भी तीर्थकर भगवान ने वैसा हो अर्थात् अपार संसारसागर में गिराने वाला तथा बाह्य विभूषा करने वाले के समान चिकन कर्मबन्धका कारण माना है अर्थात् विभूषाका अनुचिन्तन (अभिलाष ) करने से भी पापों की उत्पत्ति होती है । ऐसी विभूषा के संकल्प को स्वपररक्षा (हित) चाहने वाले महापुरुषों ने सेवन नहीं किया है | ॥ ६७ ॥
બાહ્ય વિભૂષાના દોષો બતાવીને હવે વિભૂષાના સપના દેખે બતાવે છે— विभूसावत्तियं० त्याहि.
જે ચિત્તમાં શરીરની વિભૂષાની અભિલાષા હાય છે, તે ચિત્તને પણ તી કર ભગવાન એવું જ અર્થાત્ અપાર સંસાર સાગરમાં પાડનારૂ તથા બાહ્ય વિભૂષા કરનારની સમાન ચીકણાં ક`બંધનું કારણ માન્ય છે, અર્થાત્ વિભૂષાનું અનુચિ ંતન (અભિલાષા) કરવાથી પણ પાપાની ઉત્પત્તિ થાય છે. એવી વિભૂષાના સંકલ્પનું સ્વપર રક્ષા (હિત) ચાહનારા મહાપુરૂષોએ સેવન કર્યું" નથી. (૬૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #76

६२
श्री दशवेकालिकसूत्रे
मूलम् --वंति अप्पाणममोहदंसिणा, तेवे रैया संजमेअजवे गुणे । धुणंति पावाई, पुरेकेडाई, नवाई पावई ने ते करंति ॥ ६८ ॥
छाया - क्षपयन्ति आत्मानममोह (घ) दर्शिनः तपसि रताः संयमार्जवे गुणे । धुन्वन्ति पापानि पुराकृतानि, नवानि पापानि न ते कुर्वन्ति ॥ ६८॥ टीका - ' खवंति ' इत्यादि
संयमार्जवे = संयमः सप्तदशप्रकारकः, आर्जवं सरलता निष्कपट भावः ते यस्य तत् संयमार्जवं तस्मिन् देषमायादिरहिते इत्यर्थः तपसि चतुर्भक्तादिलक्षणे गुणे च रताः = तत्पराः, यद्वा- 'तपसि, संयमे, आर्जवे, गुणे च रताः " इत्यन्वयः । तत्र गुणे=गुणपदप्रतिपाद्ये पञ्च महाव्रतलक्षणे मूलगुणे, नानाविधाभिग्रहादिस्वरूपे उत्तरगुणे चेत्यर्थः, अन्यतरत् - प्राग्व्याख्यातम् | अमोहदर्शिनः = अवितथ पदार्थदर्शिनः आचारगोचरविवेकवन्त इत्यर्थः । अथवा = अमोघदर्शिनः इतिच्छाया, अमेोघं = स्वकार्य परमपदसाधनाव्यभिचारित्वेन सर्वथा सर्वदाऽवश्यं फलदात्वाद अर्थ सम्यग्ज्ञानादिरत्नत्रयमित्यर्थः तत् पश्यन्ति तच्छीला अव्यर्थं उत्तर गुणों के कथन के प्रसंग में शरीर की शोभा का परित्याग रूप अठारहवाँ स्थान कहने से अठारहों स्थानों का कथन हो चुका। अब उनका यथाविधि आराधन करना बताते हुए उपसंहार करते हैं-' खवंति ' इत्यादि ।
सत्तरह प्रकार के संयम में, सरलता (निष्कपटता ) रूप गुण में तथा चतुर्भक्त आदि तपो में तत्पर, अथवा गुण अर्थात् पंच महाव्रत रूप मूल गुण तथा नाना प्रकार के अभिग्रह आदि रूप उत्तर गुणों में अनुरक्त, आचार गोचर के विवेकी अथवा मोक्ष के निश्चय के साधक सम्यग्ज्ञान आदि रत्नत्रयको ही मोक्षफलदाता
ઉત્તર ગુણાના કથનના પ્રસંગમાં શરીરની ઘેાભાના પરિત્યાગરૂપ અઢારસુ સ્થાન કહેવાથી અઢારે કથનાનું કથન થઇ ગયું. હવે તેનું યથાવિધ આરાધન કરવાનું मतावतां उपसंहार ४रे छे: खवंति इत्याहि.
સત્તર પ્રકારના સંયમમાં, સરળતા (નિષ્કપટતા) રૂપ ગુણુમાં તથા ચતુર્થાં ભકત આદિ તામાં તત્પર અથવા ગુણુ એટલે કે પંચ મહાવ્રતરૂપ મૂળ ગુણ્ણા તથા નાના પ્રકારના અભિગ્રહ આદિરૂપ ઉત્તર ગુણેામાં અનુરકત, આચાર–ગોચરના વિવેકી, અથવા મેાક્ષના નિશ્ચયના સાધક સમ્યગજ્ઞાન આદિ રત્નત્રયને જ મોક્ષ ફળદાતા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #77

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६ अमोघदर्शिनः मोक्षमागैंकलक्ष्या इत्यर्थः, ते साधवः, आत्मानम् आत्मनः कषा. यादिमलं क्षपयन्ति-विनाशयन्ति कषायमलापहारेणात्मानं शोधयन्तीत्यर्थ । यद्वा-आत्मानं क्षपयन्ति अनुपशान्तमात्मानं शमयन्ति शमेन योजयन्तीत्यर्थः, तथा पुराकृतानि अनन्तभवोपार्जितानि पापानिज्ञानावरणीयादीनि कर्माणि धुन्वन्ति-नाशयन्ति, नवानि-नूतनानि पापानि न कुर्वन्तिन्नोत्पादयन्ति ॥
'अमोहदंसिणो' इत्यस्य ‘अमोहदर्शिनः' 'अमोघदर्शिनः' इतिच्छायाद्वयं, तत्र 'अमोहदर्शिनः' इति पदे मोहरहितानामेव मोक्षमार्गाऽऽ राधना भवतीति, आचारगोचरविवेकवतामेव आत्मशुद्धिर्जायत इति च मुचितम् । 'अमोघदर्शिनः' इति पक्षे तु अमोघदर्शिनां सविधे सर्वे कामगुणा मोघा (निष्फला) भवन्तीत्यावेदितम् । 'संजमअज्जवे गुणे' इत्यत्रत्येन 'संजम' पदेन तपसः सर्वभूतोपघातानुत्पादकत्वम् , 'अजवे' इति पदेन तपसो निदानराहित्यं च सचितम् ॥ ६८ ॥ समझने वाले अर्थात मोक्षमार्ग में ही उपयोग लगाने वाले वे साधु अपनी आत्मा को शान्तियुक्त बनाते हैं, तथा पूर्व के अनन्त भवों में उपार्जन किए हुए ज्ञानावरण आदि पाप कर्मों को नाश करते हैं और नवीन कर्मी को नही बांधते ।।
'अमोहदंसिणो' पदसे यह सूचित किया है कि मोहरहित मुनि ही मोक्ष मार्ग की आराधना कर सकते हैं, और आचार गोचर के ज्ञाता की ही आत्मा शुद्ध होती है जब इस पद की 'अमोघदर्शित" छाया करते हैं। तो ऐसा तात्पर्य ध्वनित होता है कि अमोघदर्शियो के सामने शब्द आदि कामगुण निष्फल हो जाते है, 'संजमअज्जवे गुणे' इसमें रहे हुए 'संजम' पदसे तपकी निदानरहितता सूचित की है ॥६८॥ સમજનારા અર્થાતુ મેક્ષમાર્ગમાંજ ઉપગ લગાડનારા એ સાધુએ પિતાના આત્માને શાન્તિયુક્ત બનાવે છે, તથા પૂર્વના અનંત ભમાં ઉપાર્જન કરેલાં જ્ઞાનાવરણ આદિ પાપકર્મોને નાશ કરે છે અને નવીન કર્મોને બાંધતા નથી.
___ अमोहदंसिणो ५६थी मेम सूयित थुछ मीडित मुनि भोक्षभानी આરાધના કરી શકે છે, અને આચાર–ગોચરના જ્ઞાતાની જ આત્મશુદ્ધિ થાય છે. જ્યારે मा पहनी अमोघदर्शिनः छाया थाय छ, त्यारे मे तात्पर्य पनित थाय छ । भोपामिनी सामे v६ ALE यशु नि तय छे. संजमअज्जवे गुणे એમાં રહેલા સંયમ શબ્દથી તપની નિદાનરહિતતા સૂચિત કરી છે. (૬૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #78

६४
श्री दशवकालिकसूत्रे मूलम्--सओवसंता अममा अकिंचणा,सविजविज्जाणुगया जैसंसिणो। उउप्पसन्ने विमले वे चंदिमा, सिद्धि विमाणाई उँवंति ताईणो
त्तिबेमि ॥६९॥ छाया-सदोपशान्ता अममा अकिञ्चना, स्वविद्यविद्यानुगता यशस्विनः । ऋतुप्रसन्नः विमल इव चन्द्रमा सिद्धिं विमानानि (च) उपयन्ति
त्रायिण इति ब्रवीमि ॥६१॥ टीका- सओवसंता' इत्यादि ।
सदोषशान्ताः सर्बदा निश्चलात्मनः अनुद्विग्नमानसा इत्यर्थः, अममाः= द्रव्यतः शरीरवस्त्रपात्रादिधर्मोपकरणेऽपि, भावतः क्रोधादिकषाये ममत्वरहिताः अतएव अकिञ्चनाः परिग्रहशून्याः, स्वविद्यविद्यानुगता=(स्वस्य आत्मनो विद्या स्वविधा सा चासौ विद्या च स्वविधविद्या (सामान्यविशेषयोरभेदान्वयसिद्धान्तात्वकर्मधारयः) आत्महितसाधकज्ञानरूपं ज्ञातं प्रवचनमित्यर्थः, तया अनुगताः युक्ताः यशस्विनः संयमिनः त्रायिणः-जन्तुजातावनसावधानाः, ऋतुप्रसन्नः ऋतौ शरदि प्रसन्नः जलधराचावरणापसरणेन लब्धसुप्रभः विमलः चन्द्रमा इव निर्मल चन्द्रसदृशाः कर्ममलरहिता इत्यर्थः, सिद्धि-शिवगति केचिदवशिष्टकर्माणस्तु विमानानि=सौधर्मावतंसकादीनि उपयन्ति प्राप्नुवन्ति । इति ब्रवीमीति पूर्ववत्"
'सओवसंता' इत्यादि । चित्तको कभी उद्विग्न न करने वाले, द्रव्यसे शरीर वस्त्र पात्र आदि धर्मोपकरणोंमें, भावसे क्रोध आदि कषायों में ममता त्यागी, अतएव परिग्रहरहित, आत्मरहित के साधक, प्रवचन से युक्त, यशस्वी, प्राणियों की रक्षामें सावधान, शरद ऋतु में बादल आदि आवरण के अभावसे निर्मल चन्द्रमा की तरह कर्ममल रहित साधु सिद्धिगति को प्राप्त करते हैं। और जिनके कर्म कुछ अवशिष्ट रहजाते हैं वे सौधर्मादि देवलोकमें उत्पन्न होते हैं।
'सोबसंता०' त्याहि. चित्तने हपि द्विग्न न ४२नारा, व्यथा शरीर વસ્ત્ર પાત્ર આદિ ધર્મોપકરણમાં, ભાવથી ક્રોધાદિ કષાયમાં મમતા ના ત્યાગી એટલે પરિગ્રહ રહિત, આત્મહિતના સાધક, પ્રવચનથી યુકત, યશસ્વી, પ્રાણીઓની રક્ષામાં સાવધાન, શરદઋતુમાં વાદળ આદિ આવરણના અભાવથી નિર્મળ ચંદ્રમાની પેઠે કર્મમળ રહિત, સાધુ સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. અને જેમનાં કર્મો કાંઈક અવશિષ્ટ રહી જાય छ तेसो सीधा पसभा उत्पन्न याय छे. सोरसंता यया भव्यत थुछ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૨

Page #79

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ६
'सओवसंता' इतिपदेनाऽष्टादशस्थानयथाविधिसमाराधनतत्पराणां साधूनां सिद्धिलाभावधि कदाऽप्युन्मनीभावो न विधेय इति ध्वनितम् । 'अममा' इतिपदेन निःस्पृहत्वमनभिमानित्वं च मूचितम् । ' अकिंचणा' इत्यनेन सन्निधिकरणाभावो धोतितः । 'सविज्जविज्जाणुगया' अनेनाऽऽत्महितकामुकानां कल्याणाय प्रवचन विचैव साधीयसी नतु लौकिकीति सूचितम् । 'जसंसिणो' इत्यनेन
'सओवसंता' पदसे यह व्यक्त किया है कि यथाविधि अठारह स्थानोंको साधना में तत्पर साधुओं को मोक्ष प्राप्ति तक कदापि अनमना न होना चाहिए । 'अममा' पदसे निःस्पृहता और अभिमानरहितता सूचित की है।
_ 'अकिंचणा' पदसे सन्निधि करने का अभाव और 'सविज्जविज्ञाणुगया' से आत्महित के आराधकों के लिए लौकिकविद्या नहीं किन्तु प्रवचनविद्या ही हितकर है, यह सूचित किया है । 'जसंसिणो' पदसे संयमभीरुता तथा प्रवचन की लघुता से भीरुता सूचित की है। 'ताइणो' पदसे महाव्रतों की रक्षामें दक्षता प्रगट की है ॥
કે યથાવિધિ અઢાર સ્થાનની સાધનામાં તત્પર સાધુઓને મોક્ષ પ્રાપ્તિ સુધી કદાપિ નારાજી ન થવી જોઈએ.
___ 'अममा' या पृडता मन भनिभान तिता सूयित ४१ छे. अकिंचणा थी सन्निधि ४२वान! अभाव भने सविज्जविज्जाणुगया था मामातना આરાધકને માટે લૌકિક વિદ્યા નહિ પરંતુ પ્રવચન વિદ્યા જ હિતકર છે એમ સૂચિત ४२पामा माव्यु छ. जसंसिणो शथी सयममा३ता तथा अपयननी धूताथी ला३ता सूचित ४ . ताइणो ण्या मानताना २६i Lक्षता ट ४॥ छे.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #80

६६
श्री दशवैकालिकासूत्रे संयमभङ्गभीरुत्वं प्रवचनलघुताभीरुत्वं व ज्ञापितम् । 'ताइणो' इतिपदेन महावतरक्षणदक्षत्वं व्यञ्जितम् ॥६९॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक-वादिमानमर्दक-श्री शाहूछत्रपति कोल्हापुर राजपदत्त-'जैनशास्त्राचार्य'-कोल्हापुरराज गुरु पदभूषित -बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल व्रतिविरचिता श्रीदशवैकालिकसूत्रस्याऽऽचारमणिञ्जूषाख्यायां
व्याख्यायां षष्ठं धर्मार्थ कामाख्यमध्ययनं समाप्तम् ॥६॥
श्रीसुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! भगवान महावीर स्वामी से मैंने जैसा सुना है वैसाही तुझे कहा है ॥६९॥ श्री दशवैकालिक सूत्र की अचारमणिमंजूषा नाम की व्याख्या के हिन्दी भाषानुवाद का छठा अध्ययन समाप्त हुआ।
श्रीरस्तु,
સુધમાં સ્વામી જંબૂસ્વામીને કહે છે કે-હે જંબૂ! ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસેથી મેં જેવું સાંભળ્યું છે તેવુંજ તને કહ્યું છે. (૬૯)
४. मध्ययन समास
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #81

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन
॥ सप्तममध्ययनम् ॥ अथ वाक्यशुद्धयाख्यं सप्तममध्ययनमारभ्यते, पूर्वाध्ययने धर्मकथा वर्णिता, सा च निरवधभाषया निरूपणौचित्यचारुतामञ्चति, अतो वाक्यशुद्धिमाह
___ यद्वा-निरवधभाषामन्तरेण धर्मकथा न संभवतीत्यतोऽस्मिन्नध्ययने भाषाशुद्धिं प्रदर्शयतिमुलम्--चउण्हं खलु भीसाणं परिसंखाय पन्नवं ।
दुग्रहं तु विणयं सिक्खे दो नै भासिज्जै सर्वसो ॥१॥ छाया-चतसृणां खलु भाषाणां, परिसंख्याय प्रज्ञावान् ।
द्वयोस्तु विनय शिक्षेत, द्वे सर्वशः न भाषेत ॥१॥ टीका--' चउण्हं ' इत्यादि
प्रज्ञवान् हेयोपादेयविवेकवान् चतसृणां सत्याऽसत्यमिश्रव्यवहाररूपाणां वाचां खलु-निश्चयेन स्वरूपमिति शेषः, परिसंख्याय-विज्ञाय द्वयोः भाषयोःसत्यव्यवहाररूपयोस्तु विनय=निरवद्यप्रयोग शिक्षेत-आचार्यादितो विजानीयात् द्वे भाषे-असत्यमिश्ररूपे सर्वशः सर्वथा न भाषेत न वदेत् ॥१॥
सातवां अध्ययन छठे अध्ययन में धर्मकथा का वर्णन किया गया है। धर्मकथा निरवद्यभाषाके द्वारा होती हैं, अतः इस अध्ययनमें वाक्यशुद्धि का निरूपण किया जाता है
अथवा भाषाशुद्धि के विना धर्मकथा नहीं हो सकती इस लिए इस अध्ययन में वाक्यशुद्धि का वर्णन किया जाता है-'चउण्हं' इत्यादि ।
हेय और उपादेय का विवेको साधु सत्य असत्य मिश्र और व्यवहार, इन चार प्रकार की भाषाओं का स्वरूप समझकर सत्य
અધ્યયન સાતમું છઠ્ઠા અધ્યયનમાં ધર્મકથાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે ધર્મકથા નિરવ ભાષા દ્વારા થાય છે, તેથી આ અધ્યયનમાં વાક્યશુદ્ધિનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
અથવા ભાષાશુદ્ધિ વિના ધર્મકથા થઈ શકતી નથી, તેથી આ અધ્યયનમાં पायशुद्धिर्नु पर्युन ४२वामां आवे छे. चउण्हं० Vत्यादि.
હેય અને ઉપાદેયને વિવેકી સાધુ સત્ય અસત્ય મિશ્ર અને વ્યવહાર એ ચાર પ્રકારની ભાષાઓનું સ્વરૂપ સમજીને સત્ય અને વ્યવહાર ભાષાને નિરવા પ્રયાગ,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #82

६८
श्रीदशवैकालिकसूत्रे आस्वपि विवेकमाह-'जा य सञ्चा' इत्यादि । मूलम्-जा ये सच्चा अवत्तवा, सच्चामोसा यँ जा मुंसा ।
जो ये बुद्धेहि नाइन्नो, ने तं" भासिज पनवं ॥२॥ छाया-या च सत्या अवक्तव्या सत्यामृषा च या मृषा।
या च बुद्धः नाचीर्णा न तां भाषेत प्रज्ञावान् ॥२॥ टीका-'जाय' इत्यादि।
या च भाषा सत्यानाअमनसयोर्यथार्थरूपा किन्तु सा अवक्तव्या वक्तुमयोग्या चेत् अप्रियत्वादहितत्वाच्चेति भावः, तांतादृशी भाषां प्रज्ञावान् न भाषेत न वदेदिति सर्वत्र सम्बन्धः (१) तथा सत्यामृषा-सत्यरूपा मृषारूपा च मिश्रेत्यर्थः (२) या च भाषा मृषा-असत्यरूपा क्रोधादिहेतुका (३) या च भाषा असत्यामृषा न सत्या नापि मृषा व्यवहाररूपा किन्तु सा बुद्धः तीर्थङ्करादिभिः नाचीर्णा-न व्यवहृता चेत् यथा आमन्त्रण्यादिका-असंयतं प्रति 'एहि' 'एवंकुरु' इत्यादिरूपाः, (४) तां प्रज्ञावान् न भाषेतेत्यर्थः ॥२॥
और व्यवहार भाषा का निरवद्य प्रयोग करना गुरु महाराज आदिसे सीखे-जाने, असत्य और मिश्र (सत्यासत्य) भाषा का कदापि उच्चारण न करे ॥ १ ॥
इनमें भी विशेषता दिखलाते हैं-'जायसञ्चा' इत्यादि ।
जो भाषा सत्य हो किन्तु यदि वह अप्रिय या स्वपर का अहित करने वाली होने से बोलने योग्य न हो उस भाषा को विवेकी मुनि न बोलें (१) जो सत्यासत्य अर्थात् मिश्र हो (२) तथा क्रोध आदि कारण वश निकली हुई होने से असत्य हो (३) तथा जो न सत्य हो न असत्य हो अर्थात् व्यवहारभाषा हो किन्तु भगवान तीर्थङ्कर કરવાનું ગુરૂ મહારાજ આદિ પાસેથી શીખેજાણે. અસત્ય અને મિશ્ર (સત્યાસત્ય) ભાષાનું selly श्यार न ४२. (१)
मेभा पर विशेषता मताव छ. जायसच्चा० ४त्याह..
જે ભાષા સત્ય હાય કિન્તુ તે અપ્રિય યા સ્વપરનું અહિત કરનારી હોવાથી બેલવા ગ્ય ન હોય એ ભાષાને વિવેકી મુનિ બેલે નહિ. (૧) જે ભાષા સત્યાસત્ય અર્થાત્ મિશ્ર હોય (૨) તથા ક્રોધ આદિ કારણ વશ મુખમાંથી નીકળી હોવાને લીધે અસત્ય હાય (૩) તથા જે ન સત્ય હાય ન અસત્ય હાય અર્થાત્ વ્યવહાર ભાષા હોય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #83

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
वक्तुमनुज्ञातयोर्व्यहारसत्ययोरपि भाषयोः संभाषणविशेषविधिमाहमूलम्-असच्चमोसं सच्चं चं अणवेजमकर्कसं ।
समुप्पेहमसंदिद्धं गिरं भासिज्ज पन्नवं ॥३॥ छाया-असत्यामृषां सत्यां च अनवद्याम् अकर्कशाम्
समुत्पेक्ष्याम् असन्दिग्धां गिरं भाषेत प्रज्ञावान् ॥३॥ टीका-'असच्चमोसं' इत्यादि ।
प्रज्ञावान भाषागुणदोषज्ञः असत्यामृषांन सत्या न मृषा व्यवहाररूपेत्यर्थः, ताम् , तथा सत्यां बाङ्मनसयोयथारूपां, चतसृषु भाषासु इमां द्वयीमपि गिरंभाषां समुत्प्रेक्ष्यांसम्यगुत्पेक्षितुं योग्यां व्यवहरणीयामिति यावत, बहा इमां द्वयों गिरं समुत्प्रेक्ष्य भाषागुणदोषान् विचार्येत्यर्थः, अनवद्यां परदुःखानुत्पादिकां हितकरीमित्यर्थः; अकर्कशाम्=अकठिनां प्रियामित्यर्थः; असन्दिग्धां=अवाच्यभाषा
और गणधरों ने जिसका प्रयोग न किया हो उस भाषा को भी साधु न बोलें (४) जैसे असंयतीसे कहना कि 'आओ' 'ऐसा करो' इत्यादि प्रकार की आमन्त्रणी आदि व्यवहार भाषा भी साधु को नहीं बोलना चाहिए ॥ २ ॥
व्यवहारभाषा तथा सत्यभाषा की शास्त्र में आज्ञा है किन्तु उन्हें किस प्रकार बोलना चाहिए सो विधि कहते हैं-'असचमोसं इत्यादि ।
प्रज्ञावान् अर्थात् भाषा के गुण दोष का ज्ञाता मुनि व्यवहार भाषा तथा सत्य भाषा को भी इस प्रकार बोले कि जो भली भाति बोलने योग्य हो । अथवा इन दोनों भाषाओं के गुण-अवगुण को विचार कर बोले। तथा जिस भाषा से किसी प्राणी को कष्ट પરંતુ ભગવાન્ તીર્થકર અને ગણધરોએ એને પ્રયોગ ન કર્યો હોય, તે ભાષા પણ સાધુ બોલે નહિ (૪) જેમકે અસંયતીને કહેવું કે “આ” “આમ કરે” ઈત્યાદિ પ્રકારની આમંત્રણી આદિ વ્યવહારભાષા પણ સાધુએ બોલવી ન જોઈએ. (૨)
વ્યવહારભાષા તથા સત્યભાષા બોલવાની શાસ્ત્રમાં આજ્ઞા છે, પરંતુ તે કેવે પ્રકારે मासपी ने विधि मतावे छे.-असञ्चमोसं० ४त्यादि.
પ્રજ્ઞાવાન અર્થાત્ ભાષાના ગુણ દેષને જ્ઞાતા મુનિ વ્યવહારભાષા તથા સત્યભાષા પણ એવી રીતે બોલે કે જે સારી પેઠે બોલવા ગ્ય હેય. અથવા એ બેઉ ભાષાઓના ગુણ-અવગુણને વિચાર કરીને બેલે. તથા જે ભાષાથી કોઈ પ્રાણને કષ્ટ ન ઉપજે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #84

दशवकालिकमूत्रे
१२.१५
द्वयसन्देहरहितां स्पष्टवर्णा सकलसंशयदोषरहितामिति यावत् भाषेत वदेत् । सत्यव्यवहाररूपे अपि भाषे अहिताप्रियसंशयित्वे सति मृषावच्चारित्रभङ्गाय भवत इति भावः ॥३॥ सत्यामृषानिषेधमाह-' एयं च' इत्यादि । मूलम्-एयं च अट्टमन्नं वा जे तु नामेइ सांसयं ।
स भासं सच्चमोस च तपि धीरो विवज्जए ॥४॥ छाया-एतं च अर्थमन्यं वा यस्तु नामयति शाश्वतम् ।
स भाषां सत्यामृषां च तामपि धीरो विवर्जयेत् ॥४॥ टीका-'एयं च' इत्यादि ।
एतं-पूर्वगाथाप्रतिषिद्धम् , अर्थम् सावधकर्कशसंशयितरूपमन्यं वा तत्सजातीयम् अन्तरतिशेषः सावधादिदोषरूपस्यार्थस्यान्यस्य वा मध्ये इत्यर्थः, यस्तु= स्वल्पोऽपि सावद्यरूपः कर्कशरूपश्च अर्थः शाश्वत-नित्यमविनाशि मोक्षमिति यावत , नामयति अधे।मुखीकरोति प्रतिकूलयति विनाशयतीत्यर्थः; तमथै सावधादिषु न पहुँचता हो जो हित करने वाली हो, कठोर न हो-प्रिय हो, और जिसके प्रयोग करने में असत्य और मिश्र भाषा होने का सन्देह न हो, समस्त संशयो से रहित स्पष्ट हो, उसी भाषाका प्रयोग करे। तात्पर्य यह है कि बोलने योग्य सत्य और व्यवहार भाषा में भी यहि अहितकारिता अप्रियता और सन्देह उत्पादकता रूप पूर्वोक्त दोष हों तो वे भी असत्य की तरह चारित्र का नाश करने वाली हैं ॥३॥
मिश्रभाषा का निषेध करते है-'एयंच' इत्यादि।
जिस भाषा में पूर्वोक्त सावधता कर्कशता संदिग्धता अथवा अन्य इसी प्रकार का कोई जरा भी दोष हो तो वह भाषा शाश्वत सिद्धिको प्रतिकूल कर देती है अर्थात् मोक्षमार्ग से नीचे गिरा देती જે હિત કરનારી હોય, કઠેર ન હોય–પ્રિય હોય, અને જેને પ્રવેશ કરવામાં અસત્ય અને મિશ્ર ભાષા હવાને સંદેહ ન હોય, સંશથી રહિત-સ્પષ્ટ હોય, એવી ભાષાને પ્રવેગ કરે તાત્પર્ય એ છે કે બેલવાને યોગ્ય સત્ય અને વ્યવહાર ભાષામાં પણ જે અહિતકારિતા અપ્રિયતા અને સદેહોત્પાદકતા રૂપ પૂર્વોકત દેષ હોય તે તે પણ અસત્યની पेठे यात्रिने नाश नारी छ. (3)
भिश्रमापान निषेध ४२ -एयंच. त्याह.
જે ભાષામાં પ્રેત સાવઘતા કર્કશતા સંદિગ્ધતા અથવા એ પ્રકારને બીજે કઈ પણ દેષ હોય તે તે ભાષા શાશ્વત સિદ્ધિને પ્રતિકૂળ કરી નાંખે છે, અર્થાત
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #85

७१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ कथञ्चिदाश्रित्य धीरः=भाषादोषवर्जनसावधानः स साधुः तां सत्यामृषामपि= मिश्रामपि भाषांचाचं विवर्जयेत्-न वदेदित्यर्थः। सत्यसंमिश्राऽपि भापा अहितकर्कशत्वादिदोषलेशसम्पन्मिोक्षं पतिवनातीति भावः। यद्वा यस्तु शाश्वतं नामयति तमेतमर्थम् अन्यं वा तत्सजातीयमर्थम् अपि च सत्यामृषां भाषां स धीरः साधुर्विवर्जयेदित्यन्वयः ॥४॥ अथ मृषाभाषादोपमाह-'वितहंपि' इत्यादि । मूलम्-वितहंपि तहामुत्तिं जं गिर भासए नरो"। तम्हा सो पुट्रो पावेणं' किं पुणं" जो' मुसं वए ॥५॥ छाया-वितथामपि तथामूर्ति, यां गिरं भाषते नरः ।
तस्मात्स स्पृष्टः पापेन, किं पुनर्यों मृषा वदेत् ॥५॥ टीका-'वितहंपि' इत्यादि।
यो नरः तथामूर्तिमपि कल्पिताऽऽकृत्यनुसारिणीमपि यां स्त्रीवेषधारिणं पुमांसमनुसृत्य प्रवृत्ताम् ‘इयं नारी'-त्यादिरूपां, पुरुषवेषधारिणी स्त्रियमनुसृत्य है। इसलिए भाषाके दोष का परित्याग करने में सावधान धीर साधु उस मिश्रभाषा का त्याग करे। यह भाषा सत्य से मिली हुई होने पर भी कर्कशता आदि किसी दोष का लेश मात्र विद्यमान होने से मोक्ष प्राप्ति में बाधा पहुचाती है। अथवा जो कर्कशता आदि दोष सदा चारित्र से गिराते रहेते है उनका और उनके जैसे अन्य दोषों का साधु को परित्याग करना चाहिए ॥ ४ ॥
मृषाभाषा के दोष दिखलाते है-'वितहंपि' इत्यादि ।
यदि किसी पुरुषने स्त्री का रूप धारण कर लिया हो या किसी स्त्रीने पुरुष का वेष पहन लिया हो और उस स्त्रीरूपधारी पुरुष को મોક્ષમાર્ગથી નીચે પાડી દે છે. તેથી ભાષાના દેને પરિત્યાગ કરવામાં સાવધાન ધીર સાધુ એવી મિશ્રભાષાને ત્યાગ કરે. એ ભાષા સત્યથી મિશ્રિત થએલી હોવા છતાં પણ કર્કશતા આદિ કેઈ દેષ લેશમાત્ર વિદ્યમાન હોવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિમાં બાધા ઉપજાવે છે. અથવા કર્કશતા આદિ દેશે સદા ચારિત્રથી નીચે પડે છે તેને અને તેના જેવા બીજા દેને સાધુએ પરિત્યાગ કરે જોઈએ. (૪)
भृषालापाना होष सतावे छे. वितहंपि० त्याहि.
જે કોઈ પુરુષ સ્ત્રીનું રૂપ ધારણ કરી લીધું હોય યા કોઈ સ્ત્રીએ પુરૂષનો વેશ પહેરી લીધું હોય, અને એ સ્ત્રીરૂપધારી પુરૂષને કોઈ સ્ત્રી કહે અથવા પુરૂષ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #86

७२
श्री दशवेकालिकसूत्रे
प्रवृताम् 'अयं पुरुषः' इत्यादि रूपां वेत्यर्थः वितथाम् = असत्यां गिरं = भाषां भाषते तस्मात्= तथाविधभाषणात् स नरः पापेन = अशुभकर्मणा स्पृष्टः = वद्धो भवति किं पुनः यो मृषा = साक्षादसत्यं वदेत् ? स पापकर्मणा बद्धो भवेत्तत्र किमाश्चर्यमित्यर्थः । स्त्रीवेषधारिषु पुरुषेषु ' इयं नारी पुरुषवेषधारिणींषु स्त्रीषु च अयं पुरुषः' इत्यादि वाक्यानां कल्पितवेषानुसारेण सत्यत्वेऽपि वस्तुतो - सत्यरूपतया पापोत्पादकत्वकथनेन साक्षान्मृषाभाषिणां महादोषभागित्वं प्रतीयते
w
इत्याशयः ॥५॥
मूलम् - तम्ही गच्छामो वक्खामो अमुगं वा णें भविस्स |
.
९ १०
११
93 १४
१५
अहं वाणं करिस्सामि एसो वा णं करिस्स ॥ ६ ॥
छाया - तस्माद् गमिष्यामः वक्ष्यामः अमुकं वा न भविष्यति ।
अहं वा तत् करिष्यामि एव वा तत् करिष्यति ॥६॥ टीका- 'तम्हा' इत्यादि ।
तस्माद्=वेषानुसारिभाषणस्यापि असत्यस्वरूपत्वेन पापेोत्पादकत्वात्, कोई स्त्री कहे अथवा पुरुषबेषधारण करने वाली स्त्री को पुरुष कहे तो ऐसा भी असत्य कहने वाला मनुष्य पाप का बन्ध करता है, फिर जो साक्षात् मिथ्या बोलता है उसका तो कहना ही क्या है ? अर्थात् उसे पापकर्म का बन्ध हो इसमें आश्चर्य की कोई बात नहीं है ?
स्त्री के वेष धारण करने वाले पुरुष को स्त्री कहना और पुरुषवेषधारी स्त्री को पुरुष कहना यद्यपि बनावटी वेष के कारण ऊपरी सत्य है तथापि वास्तव में असत्य होने के कारण पाप का जनक कहा गया है, इससे यह आशय निकलता है कि साक्षात् मिथ्या बोलने वाले तो महान् पाप के भागी होते हैं ॥ ५ ॥
ધારણ કરનારી સ્ત્રીને પુરૂષ કહે તે એવું પણ અસત્ય ખેલનારા મનુષ્ય પાપના અંધ ઉત્પન્ન કરે છે; પછી જે સાક્ષાત્ મિથ્યા બેલે છે એનું તે કહેવું જ શું ? અર્થાત્ તેને પાપકર્મોના અંધ પડે એમાં કાઇ આશ્ચર્યની વાત જ નથી. સ્ત્રીના વેશ ધારણ કરનારા પુરૂષને સ્ત્રી કહેવી અને પુરૂષવેશધારી ને પુરૂષ કહેવા એ જો કે બનાવટી વેશને કારણે ઉપલક સત્ય છે, તે પણ વાસ્તવમાં અસત્ય હોવાને કારણે પાપનું જનક બતાવ્યું છે, તેથી એવા આશય નીકળે છે કે સાક્ષાત્ મિથ્યા ખેાલનારા તે મહાન્ પાપના ભાગી અને છે. (૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #87

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ गमिष्यामः आचार्यदर्शनाद्यर्थमितो ब्रजिष्यामः, वक्ष्यामः तस्मै हितोपदेशादि कथयिष्यामः, ना=अस्माकम् अमुकम् अदःकार्य भविष्यति-संपत्स्यते, अहं वा तत्-भिक्षाचर्यादिकार्य करिष्यामि, एष वा साधुः तत्-वैयावृत्त्यादिकं कार्य करिष्यति ॥६॥ मूलम्-एवंमाइ उ जो भासा एसकालॅम्मि संकिया ।
पया इय॑महे वा तं पि" धीरो विवज्जए ॥७॥ छाया-एवमाद्या तु या भाषा एष्यत्काले शङ्किता ।
साम्प्रताऽतीताथेयोवों तामपि धीरो विवर्जयेत् ॥७॥ टीका-'एवमाइ उ' इत्यादि ।
एवमाद्या इत्यादिका पूर्वगाथाप्रतिपादिता भाषा, या तु एष्यत्काले अनागते काले बा-अथवा साम्प्रताऽतीतार्थयोः, तत्र सम्प्रतार्थे वर्तमानकालार्थे, अतीतार्थे भूतकालाथे वा शङ्किता संशययुक्ता भाषा तामपि धीरः विवेकी साधुः विवर्जयेतपरित्यजेन् न वदेदित्यर्थः। तत्र एष्यत्काले शङ्किता-भाषितार्थस्य प्रतिसमयं बहुविघ्नबाधितखात् , वर्नमानार्थे शङ्किता यथा-स्त्री-पुरुष
'तम्हा' इत्यादि । वेष के अनुसार कथन करना भी असत्य होने से पाप का उत्पादक है अतः-में आचार्य महाराज के दर्शन आदि के लिए जाऊँगा, उसे हित का उपदेश दूंगा, अमुक कार्य हो जायगा, मैं भिक्षाचरी आदि कार्य करूंगा, अथवा यह साधु वैयावृत्त्य आदि कार्य करेगा ॥ ६ ॥
'एवमाइ उ' इत्यादि । पूर्वगाथा में प्रतिपादित सन्देहयुक्त भाषा का तथा भविष्य काल सम्बन्धी या भूतकाल सम्बन्धी शंकित भाषा का भी बुद्धिमान् साधु त्याग करे। समय-समयपर बहुत विघ्नो की संभावना रहती है इसलिए भविष्य काल में सन्देह रहता
तम्हा० ईत्याहि. वेशने मनुसरीने ४थन ४२j थे ५९४ असत्य पाथी પાપનું ઉત્પાદક છે. તેથી હું આચાર્ય મહારાજના દર્શનાદિને માટે જઈશ, તેમને ઉપદેશ આપીશ, અમુક કાર્ય થઈ જશે, હું ભિક્ષાચારી આદિ કર્મ કરીશ, અથવા આ साधु यावृत्य २ सय ४२२. (6)
एवमाइ उ. त्या पूर्व यामा प्रतिपादित सहेडयुत भाषाना, तथा ભવિષ્યકાળ સંબંધી વર્તમાન કાળ સંબંધી યા ભૂતકાળ સંબંધી શકિત ભાષાને પણું બુદ્ધિમાન સાધુ ત્યાગ કરે. સમયે-સમયે બહુ વિંધ્રોની સંભાવના રહે છે, તેથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #88

७४
श्री दशवकालिकसूत्रे निश्चयाभावे 'अयं पुरुष: 'इयं स्त्री' इत्यादिरूपा। अतीतार्थे शङ्किता कालबाहुल्यात्कदाचिद्विस्मरणादिकारणवशाद्भवतीति भावः ॥७॥ मूलम्-अईयम्मि य कालम्मि, पच्चुप्पण्णमणागए ।
जम तु न जाणिज्जा, एवमेयंति" नो” वएं ॥८॥ छाया-अतीते च काले प्रत्युत्पन्ने अनागते। ___ यमर्थ तु न जानीयात् एवमेतदिति वदेत् ॥८॥ टीका-'अईयम्मि' इत्यादि ।
अतीते भूते प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने अनागते-भविष्यति च काले, यमर्थ= यद्वस्तु न जानीयात् तस्मिन्नर्थे एवमेतत् ईदृशमेतद्वस्तु न वदेत्=न कथयेत् , अविदितवस्तुविषयेऽवधारणार्थकं वाक्यं न ब्रयादिति भावः ॥८॥ मूलम्-अइयम्मि य कालम्मि पच्चुप्पण्णमणागए।
जत्थ संका भवे तं तु एवमेयंति नो" वएँ ॥९॥ छाया-अतीते च काले प्रत्युत्पन्ने अनागते ।
यत्र शङ्का भवेत् तं तु एवमेतदिति नो वदेत् ॥१॥ है। दूर आदि के कारण 'यह स्त्री है या पुरुष' इस प्रकार का निश्चय न होना वर्तमान कालीन संशय है। अधिक समय बीत जाने के कारण कभी विस्मरण हो जाता है इसलिए अतीत कालीन संशय हो जाता है ॥ ७ ॥
'अईयम्मि' इत्यादि । अतीत वर्तमान और भविष्य काल सम्बन्धी जिस बात को न जानता हो, उस के विषय में यह नहीं कहना चाहिए कि यह बात ऐसी है, अर्थात् अनजान चीजमें निश्चयद्योतक वाक्य न कहे ॥ ८ ॥ ભવિષ્યમાં કાળમાં સંદેહ રહે છે. દૂર આદિને કારણે “આ સ્ત્રી છે કે પુરૂષ” એ પ્રકારનો નિશ્ચય ન થવે એ વત’માન કાલીન સંશય છે. વધારે સમય વીતી જવાને કારણે કોઈ વાર વિસ્મરણ થઈ જાય છે, તેથી અતીતકાલીન સંશય થઈ જાય છે. (૭)
____ अईयम्मि० /त्याहि मतीत पतभान तथा भविष्य ॥ समाधान વાત ન જાણતા હોય તેની બાબતમાં એમ ન કહેવું જોઈએ કે એ વાત આવી છે, અર્થાત અજાણી ચીજમાં નિશ્ચયદ્યોતક વાકય કહેવું નહિ. (૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #89

७५
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
टीक-'अईयम्मि' इत्यादि ।
अतीते प्रत्युत्पन्ने अनागते च काले कालत्रये ईत्यर्थः, यत्र यस्मिन्नार्थे शङ्का'अयमेवं न वा' इत्यादिलक्षणःसंशयो भवेत तं शङ्कितार्थमभिप्रेत्य 'एवमेत' दिति निश्चयबोधकं वाक्यं नो वदेत्=न भाषेत संशयितार्थविषये निश्चयार्थक वाक्यं न भाषणीयमिति भावः ॥९॥ 'एवमेत' दिति कदा वदेव ? इत्याहमूलम्-अईयम्मि य कालम्मि, पच्चुप्पण्णमणागए ।
निस्संकियं भवे जं तु एवमेय तु निदिसे ॥१०॥ छाया-अतीते च काले प्रत्युत्पन्ने अनागते ।
निश्शङ्कितं भवेद् यत्तु एवमेतत्तु निर्दिशेत् ॥१०॥ टीका-'अईयम्मि' इत्यादि ।
अतीतादिकालत्रये यद्वस्तु निश्शङ्कितं संशयविषयत्वरहितं निश्चित निरवद्यमित्यर्थः, भवेत् तदभिप्रेत्य 'एवमेतत् ' इति निर्दिशेत् उच्चरेत् । भाषागुणदोषौ सम्यग् विचार्य संशोधितमेव वाक्यं वदेदिति भावः ॥१०॥
'अईयम्मि' इत्यादि । अतीत वर्तमान और भविष्य काल सम्बन्धी जिस वस्तु में सन्देह हो उसके विषय में 'यह ऐसी ही है' इस प्रकार निश्चयकारी भाषा न बोले अर्थात् संदिग्ध विषय में निश्चित वाक्य न बोलना चाहिए ॥ ९ ॥
'यह ऐसा ही है ऐसा कब कहे ? सो कहते हैं-'अईयम्मि' इत्यादि।
___ अतीत आदि तीनों कालों में जो वस्तु बिलकुल शंकारहित हो अर्थात जिसके विषय में जरा भी सन्देह न हो उसी के विषय में यह कहे कि "यह ऐसा है" तात्पर्य यह है कि भाषा के गुण दोषों का सम्यकू प्रकार विचार करके निरवद्य भाषा बोलनाचाहिए ॥१०॥
अईयम्मि० त्यादि. मतीत वर्तमान तथा भविष्य आज समाधी વસ્તુમાં સં દેહ હોય એવી બાબતમાં “એ આવી જ છે” એ પ્રકારની નિશ્ચયકારી ભાષા બોલવી નહિ, અર્થાત્ સંદિગ્ધ વિષયમાં નિશ્ચિત વાકય બોલવું ન જોઈએ. (૯)
22 साभ छ' सम ४यांरे ४ ? ते मतावे छे-अईयम्मि० त्याह.
અતીત આદિ ત્રણે કાળમાં જે વસ્તુ બિલકુલ શંકા રહિત હોય અર્થાત જેની બાબતમાં જરા પણ સ દેહ ન હોય તેના સંબંધમાં જ એમ કહે છે “ એ એમ છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભાષાનાં ગુણ દેને સમ્યફ પ્રકારે વિચાર કરીને નિરવધ ભાષા Buaनये. (१०)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #90

७६
श्री दशकालिकसूत्रे मूवम्-तहेवे फरुसा भासा लुरुभूओघाइणी।।
सच्चावि सा न वत्तवा, जओ पावस्स आगमो ॥११॥ छाया-तथैव परुषा भाषा गुरुभूतोपघातिनी।
सत्यापि सा न वक्तव्या यतः पापस्य आगमः ॥११॥ टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव शंकितभषावत् परुषा-कठोरा भाषा सत्याऽपि यथार्थरूपाऽपिलोके गुरुभूतोपघातिनी-गुर्वी चासौ भूतोपघातिनी चेति कर्मधारयसमासः, जन्तुजातानामतिशयेनोपघातकारिणी बबनर्थकरी भवतीत्यर्थः, अतः सा (सत्यापि परुषा भाषा) न वक्तव्या-नोच्चारणीया यतः यस्मात् भाषणात् पापस्य अशुभकर्मसन्ततेः आगमः प्राप्तिर्भवति ॥११॥ मूलम्-तहेवं कोणं काणत्ति, पंडेगं पंडगत्ति वा ।
वाहियं वा वि रोगिति, तेणं" चारति नो वए" ॥१२॥ छाया-तथैव काणं काण इति, पण्डकं पण्डक इति वा। ___ व्याधितं व ऽपि रोगीति, स्तेनं चौर इति नो वदेत् ॥१२॥ टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव-परुषभाषावत् काणम् एक चक्षुषं प्रति-काण इति='त्वं काणोऽसि, अयं काणोऽस्ति, हे काण' इत्यादि वा अथवा पण्डकं-क्लीबं प्रति पण्डक इति=
___ 'तहेव' इत्यादि । शंकित भाषा के समान कठोर भाषा सत्य होनेपर भी लोक में प्राणियों का घात करने वाली अर्थात् अत्यन्त अनर्थ कारक होती है अतः कठोर वाक्य का भी प्रयोग न करना चाहिए, क्योंकि ऐसा बोलने से पाप कर्मका बंध होता है ॥११॥
'तहेव' इत्यादि । जैसे कठोर भाषा सत्य होनेपर भी त्यागने योग्य है उसी प्रकार काने को ऐ काना! कहना, नपुंसक को 'ऐ
तहेव. त्याशित भाषानी पेठे २ भाषासत्य डावातi पy awi પ્રાણીઓને ઘાત કરનારી અર્થાત્ અત્યંત અનર્થ કારક હોય છે, તેથી કઠેર વાયને પણ પ્રયોગ ન કરવું જોઇએ. કારણ કે એવું બોલવાથી પાપકર્મને બંધ છે. (૧૧)
तहेव. त्याहि. २ भाषा सत्य 34 छतi ५९] त्यागवायाश्य छ, तेभाने । हो, नपुंसने 'मो नस'वो, शशीने ' मी' वो, ચારને ચેર કહેવી, એ પણ કલ્પતું નથી. (૧૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #91

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ 'वं पण्डकोऽसी' त्यादि, अपिवा व्याधितं-रोगिणं प्रति रोगीति='वं रोग्यसी' त्यादि, स्तेनं-चौरं प्रति चौर इति-त्वं चौरोऽसीत्यादि न वदेत् ॥१२॥ मूलम्-'एएणन्नेणं अट्रंणं, परों जे[वहमइ।
आयारभावदोसन्न, न त भासिज्ज पन्नवं ॥१३॥ छाया-एतेनाऽन्येन अनर्थेन, परो येनोपहन्यते ।
आचारभावदोषज्ञः, न तं भाषेत प्रज्ञावान् ॥१३॥ टीका-'एएणन्नेण' इत्यादि।
आचारभावदोषज्ञः आचारः साधुसमाचारी भावः अन्तःकरणस्य परिणतिविशेषः तयोर्दोषान् जानातीति स तथोक्तः बाह्याभ्यन्तरक्रियादोषवेत्ता, अतएव प्रज्ञावान् हेयोपादेयविवेचकः साधुः येन एतेन काणं प्रति हेकाण इत्यादि कथनरूपेण अन्येन वा तत्सजातीयेन वा अन्धबधिरादीन् प्रति अन्धबधिरादिकथनलक्षणेन अर्थन अर्थोपलक्षितवाक्येन परः अन्यो जीवः उपहन्यते हिसितो भवति मनस्तापादियुक्तो भवतीत्यर्थः, तं-तथाभूतम् अर्थ मनसि निधाय न भाषेत=न वदेत परपीडाप्रापकं वचो न भाषणीयमिति भावः । 'आचारभावनपुंसक' कहना रोगी को 'ऐ रोगी' कहना, चोर को चोर कहना, भी नहीं कल्पता है ॥ १२ ॥
__ 'एएणन्नेण' इत्यादि । साधु के आचार और अन्तःकरण के परिणामों के दोषों को जानने वाला अर्थात् बाह्य और आन्तरिक क्रियाओं का ज्ञाता प्रज्ञावान् (हिताहित का विवेकी) श्रमण काणे को काणा कहने आदि रूप तथा उसी प्रकार की-जैसे नेत्र हीन को अन्धा कहना, श्रवणशक्ति विकल को बहरा कहना आदि, जिससे अन्य प्राणी को दुःख उत्पन्न हो एसी भाषा का प्रयोग न करे । तात्पर्य यह है कि एसी भाषा न बोले जिससे किसी को किसी प्रकार का कष्ट हो।
___एएणन्नेण. त्याहि. साधुन! माया२ भने मत:२न परिणाम होषाने જાણનાર અર્થાત્ બાહ્ય અને આંતરિક ક્રિયાઓને જ્ઞાતા પ્રજ્ઞાવાન્ (હિતાહિતને વિવેકી) શ્રમણ, કાણાને કાણે કહેવા આદિ રૂપ તથા એવી જ રીતે નેત્રહીનને આંધળો કહે, શ્રમણ શકિત વિકલને બહેરી કહે, આદિ, જેથી અન્ય પ્રાણીને દુઃખ ઉત્પન્ન થાય એવી ભાષાનો પ્રયોગ ન કરે. તાત્પર્ય એ છે કે એવી ભાષા બોલવી નહિ કે જેથી કેઈને કોઈ પ્રકારનું કષ્ટ થાય.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #92

७८
श्री दशकालिकसूत्रे दोसन्नू' इत्यत्राचारशब्देन अभाषणीयभाषाऽनुसन्धानवत्वं भावशब्देन कषायपरवशतया भाषणं न कदाचिद्विधेयमिति च ध्वनितम् ।। १३ ।। मूलम्-तहेव होले तोलित्ति साणे वा वसुलित्ति य ।
दमए दुहुए वाविने" " भासिज्ज पन्नेवं ॥१४॥ छाया-तथैव होलः गोल इति श्वा वा वसुल इति च।।
द्रमकः दुहतः वाऽपि मैवं भाषेत प्रज्ञवान् ॥ १४ ॥ टीका-'तहेब' इत्यादि।
तथैव तद्वत् होलः अवज्ञार्थको देशीयोऽयं शब्दः, तथाच-अरे होल?= दुःशील ? इत्यादि, तथा गोला-जारजः 'अरे जारज?' इत्यादि, श्वा=श्वन्शब्देन सम्बोधनम्-'रे श्वन् ? श्वाऽयं मित्यादि, वसुल इति च, अयमपि देशीयः शब्दो निष्ठुरताबोधक आमन्त्रणाऽर्थे कुत्सार्थे च, तेन रे वसुल ? निष्ठुर?, यद्वा रेषल ? इत्यादि, तथा द्रमका रङ्कः 'रेरङ्क' इत्यादि, अपि वा दुर्हतः दुर्भाग्यशाली 'अरे दुर्भाग्यशालिन् ? इत्यादि, एवम् अनया रीत्या परदुःखोत्पादिनी भाषामित्यर्थः प्रज्ञावात् न वदेत् , सम्बोधनावाक्येऽपि नैवं भाषणीयमिति भावः ॥१४॥
'आयारभावदोसन्नू' पद में आचार शब्द से यह मूचित किया है कि साधु को अवाच्य भाषा का सदा उपयोग रखना चाहिए। तथा 'भाव' पदसे यह व्यक्त किया गया है कि कषायवश होकर कहीं नहीं बोलना चाहिए ॥ १३ ॥
'तहेव' इत्यादि । प्रज्ञवान् साधु को ऐसा पर को पीडा पहुँचाने वाला भाषण नहीं करना चाहिए कि-" अरे दुराचारी ?, अरे जारज ?, यह तो कुत्ता हैं, ए निष्ठुर ?, अरे नीच?, अरे दरिदी. ओ अभागे?," ऐसा बोलने से दूसरे को अत्यन्त दुःख होता है ॥१४॥
आचारभावदासान पहमा माया२ २०४थी मेम सूयित साधुमे અવાચ્ય ભાષાને સદા ઉપયોગ રાખવો જોઈએ તથા મારા શબ્દથી એમ વ્યકત કરવામાં આવ્યું છે કે કષાય વશ થઈને કાંઈ પણ બોલવું જોઈએ નહિ. (૧૩)
तहेव० ४त्या. प्रज्ञावान् साधुओं मे ५२२ पी.31 पडायनाई भाषए न ४२ - 'अरे दुरायामरे ॥२४ ! तो छूत छे! मी निहुर ! અરે નીચ ! અરે દરિદ્રી ! ઓ અભાગિયા ! એવું બોલવાથી બીજાને અત્યંત દુખા थाय छे. (१४)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #93

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ७
एतद्गाथापर्यन्तं स्त्रीपुरुषावधिकृत्य भाषादोषो विचारितः, साम्प्रतं स्त्रियमेवाऽऽश्रित्य भाषाप्रतिषेधमाह- 'अज्जिए' इत्यादि । मूलम्-अजिए पजिए वॉवि अम्मो माउसियत्ति यं ।
विउँस्सिए भायणिजेत्ति धुंए णत्तुणियत्ति यं ॥१५॥ छाया-आर्यिका प्रायिका वाऽपि अम्बा मातृष्वसेति च ।
पितृष्वसा भागिनेयी इति दुहिता नप्त्री च ॥१५॥ टीका- अज्जिए' इत्यादि।
'काश्चित स्त्रियं प्रति साधुरेवं न वदेत्' इत्युत्तरगाथया सम्बन्धः। यथा-आर्यिका-मातामही अथवा पितामही, 'हे आर्यि के !' 'इयं मे आर्यिका' इत्यादि, पार्यिका-मातृमातामही यद्वा पितृमातामही, यथा 'हे प्राधिके !' यद्वा 'इयं मे प्रार्यिका' इत्यादि। तथा मातृष्वसा-मातृभगिनी, यथा 'हे मातृष्वसः! इयं मे मातृष्वसा' इत्यादि, पितृष्वसा=पितृभगिनी, यथाहे पितृष्वसः ! इयं मे पितृष्वसा, इत्यादि, तथा भागिनेयी-भगिनीपुत्री, यथा 'हे भगिनीपुत्रि ! इयं मे भगिनीपुत्री' इत्यादि, च पुनः नप्त्री-दौहित्री यद्वा पौत्री यथा-'हे नपत्री ! इयं मे नप्त्री' इत्यादि सम्बन्धबोधिका भाषा साधुभिः कदाऽपि न वाच्येति भावः ॥१५॥
__ यहां तक स्त्री-पुरुष दोनों को लक्ष्य करके सामान्य रूप से भाषा के दोष बताये हैं, अब स्त्री विषयक भाषा का निषेध करते हैं- 'अजिए' इत्यादि।
किसी स्त्री को उद्देश्य करके-हे दादी, हे परदादी, हे परनानी, हैं मा, हे मौसी, हे फूवा, हे भानजी, हे बेटी, हे दुहती, हे पोती आदि भाषा न बोले अथवा यह मेरी दादी है, यह मेरी नानी है, इत्यादि गृहस्थसम्बन्धी भाषा साधु को बोलना नहीं कल्पता है ॥ १५॥
અહીં સુધી સ્ત્રી-પુરૂષ બેઉને લક્ષ્ય કરીને સામાન્ય રૂપે ભાષાના દે मतान्या छे. वे स्त्रीविषय भाषाना निषेध ४२ है-अज्जिए० त्याहि.
કે સ્ત્રીને ઉદ્દેશીને હે દાદી, હે નાની હે વડદાહી, હે વડનાની, હે મા, હે માસી, હે કુવા, હે ભાણેજી, હે પુત્રી, હે દૌહિત્રી, હે પૌત્રી, આદિ ભાષા ન બેલવી; અથવા આ મારી દાદી છે, આ મારી નાની છે, ઈત્યાદિ ગૃહસ્થ સંબંધી ભાષા સાધુએ બલવી ક૯પતી નથી. (૧૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #94

८०
श्री दशवेकालिकसूत्रे
किञ्च - 'हले'
इत्यादि ।
मूलम् - हॅले हलिंति अनिंत्ति भेदे सामिंणि गोर्मिंय ।
93
होले गोले वसुलिंति इत्थियं नेवमालव ॥१६॥ छाया -हले हले इति अन्ने इति भट्टे स्वामिनि गोमिनि । होले गोले सुलि इति स्त्रियं नैवमापेत् ॥ १६॥ टीका- 'हले हले' इति ।
।
सखीं प्रत्यामन्त्रणे तेन - हे सखि ? हे अन्ने ! हे भट्ठे ! हे स्वामिनि ! हे गोमनि !' एते शब्दाः पूज्याऽऽमन्त्रणवाचकाः । ' हे होले ! हे गोले ! हे सुलि ! इति एते शब्दा देशविशेषापेक्षय । हीनस्त्रीणामामन्त्रणवाचकाः एवम् = उक्तरीत्या स्त्रियं = काञ्चिदपि नारीं प्रति नापलपेत् = न वदेत् । एवमालपतः साधोः स्वकीयनिन्दा स्त्रीमद्वेषप्रवचनलाघवादयो दोषाः समुत्पद्यन्ते इति भावः ॥१७॥
तर्हि स्त्रियं प्रति कीदृशं ब्रूयात् ? इत्याह- 'नामधिज्जेण' इत्यादि । मूलम्--नामधिज्जेण णं ब्रूया इत्थीगुत्तेणे व पुणो ।
जहा रिमभिगर्झ आलविजे लविजे वो ॥१७॥ छाया - नामधेयेन तां ब्रूयात् स्त्रीगोत्रेय वा पुनः । यथार्हम् अभिगृह्य आलपेत् लपेत् वा ॥ १७॥
फिर भी कहते हैं- 'हले हले ' इत्यादि । हे सखी तथा हे अन्ने, हे भट्टे ! हे स्वामिनी, हे गोमिनी, इत्यादि पूज्यों के सम्बोधन का, तथा हे होले, हे वसुलि, इत्यादि खराब स्त्रियों के लिए प्रयुक्त होने वाले सम्बोधन का प्रयोग किसी भी स्त्री के प्रति साधु न करे । इस प्रकार बोलने से साधु की निन्दा होती है, स्त्रियों को द्वेष होता है, प्रवचन की लघुता प्रगट होति है और चारित्र मलिन होता है ॥ १६ ॥
वणी पशु उडे -हले हले ४त्यादि से सभी; तथा डे भन्ने, डे लट्टे डे સ્વામિનિ, હૈ ગેમિનિ, ઇત્યાદિ પૂજાનાં સમેધનાને તથા હું હાલે હૈ ગેલે, હું વસુલિ, ઇત્યાદિ ખરાબ સ્ત્રીઓને માટે ઉપયોગમાં આવતાં સચૈાધનને પ્રયોગ કાઈ પણ સ્ત્રીની પ્રત્યે સાધુ ન કરે. એ પ્રકારે ખેલવાથી સાધુની નિંદા થાય છે, સ્ત્રીઓને દ્વેષ થાય છે, પ્રવચનની લઘુતા પ્રકટ થાય છે અને ચારિત્ર મલિન થાય છે. (૧૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #95

आचामणिमञ्जूषा टीका, अध्याय ७
टीका- 'नामधिज्जेण' इत्यादि ।
तां=स्त्रियं प्रति नामधेयेन = तन्नाम्ना वा पुनः = अथवा स्त्रीगोत्रेण स्त्रियाः काश्यपादिगोत्रं निर्दिश्य ब्रूयात् = सम्बोधयेत्, तथा यथा है = यथायोग्यं गुणाऽवस्थैश्वर्यादियोग्यतानुसारेण अभिगृा = योग्यतापदं निर्दिश्य यथा - 'बाले? वृद्धे ? धर्मशीले ? श्रेष्ठिनि ?' इत्यादि, आलपेत् = सकृद् भाषेत वा=अथवा लपेत् = आवश्यकतानुसारेण असकृद्वा भाषेत ॥ १७ ॥ पुरुषमधिकृत्य भाषणनिषेधमाह - 'अज्जए' इत्यादि मूलम् - अज्जेए पर्जेए वाँ वि वप्पो
चुल्लेपिउत्ति वा । मांडला भाइणिजति पुत्ते" तणियति ॥१८॥ छाया - आर्यक ! प्रार्यक! वाऽपि वम ! क्षुल्लकपितः ! इति वा । मातुल ! भागिनेय ! इति पुत्र ! नप्तृक ! इति च ॥ १८ ॥ टीका- 'अज्जए' इत्यादि ।
हे आर्यक != हे पितामह ! अथवा हे मातामह ! हे प्रार्थक ! = हे पितृस्त्रियों से किस प्रकार की भाषा बोले सो कहते हैं - 'नामधिजेण
८१
इत्यादि ।
स्त्री का नाम लेकर अथवा उसके गोत्र का उच्चार करके बोले । तथा गुण, अवस्था, ऐश्वर्य आदि की योग्यता के अनुसार बोले, जैसे बाई, वृद्धा, धर्मशीला, सेठानी आदि ऐसे शब्द एक बार बोले या आवश्यकता हो तो कई बार बोले किन्तु पूर्वोक्त निषिद्ध भाषा न बोले ॥ १७ ॥
अब पुरुष को अधिकृत करके भाषण का निषेध करते हैंअजए ' इत्यादि ।
हे दादीजी, हे नानाजी, हे परदादाजी, हे परनानाजी, हे स्त्रीयोन ठेवा अारनी भाषाथी गोसाववी ते उडे छे-नामधिज्जेण० छत्याहि સ્ત્રીનું નામ લઇને અથવા તેના ગોત્રનું ઉચ્ચારણ કરીને તેને ખોલાવવી. તથા ગુણુ અવસ્થા, અશ્વય આદિની ચાગ્યતાને અનુસાર બેાલાવવી, જેમકે ખાઈ, વૃદ્ધા, ધર્મશીલા શેઠાણી, ઇત્યાદિ. એવા શબ્દો એકવાર ખેાલવા અને જરૂર પડે તેા અનેક વાર ખેલવા, પરન્તુ પૂર્વાંકત નિષિદ્ધ ભાષા ન મેલવી. (૧૭)
वे पुरुषने अधिकृत रीने लाषनो निषेध ४२ : अज्जए० छत्याहि. डे हाहा, हे नानाक, हे वडहाहाल, हे वडनानाथ, हे पिता, हे अल,
เ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #96

८२
श्री दशवेकालिकसूत्रे
मातामह ! अथवा हे मातृमातामह ! हे वम ! = हे पितः ! हे क्षुल्लकपितः ! =हे पतृव्य इति, हे मातुल !, हे भागिनेय ! इति, हे पुत्र ! हे नप्तः ! हे पौत्र ! हे दौहित्र ! इति च पुरुषं प्रति नैवमालपेत् इत्युत्तरगाथया सम्बन्धः ॥ १८॥ किलि- 'हे भो' इत्यादि ।
3
मूलम् - हे भो हलित्ति अनिति भट्ट सामिय गोमय ।
,
होल गोल वसुलित्ति पुरिस नेवमालवे ॥१९॥
छाया - हे भो हल ! इति अन्न ! इति भट्ट स्वामिन्! गोमिक ! होल ! गोल ! बल ! इति पुरुषं नैवमालपेत् ॥ १९ ॥ टीका- 'हे भो' इत्यादि ।
'हे' अथवा 'भो' इति सम्बोधनद्योतकं पदं सर्वत्र योज्यम् । यथा दे हल ! भो हल इत्यादि, हे अन्न ! इति, हे भट्ट ! हे स्वामिन् । हे गोमिक ! हे होल! हे गोल ! हे वसुल !, इत्येवम् = अनया रीत्या पुरुषं प्रति नालपेत् = न बूयात् । एवमालपतः साधोरात्मनिन्दा - तद्वेषप्रवचनलघुतादयो दोषाः संभवन्तीति भाव: ॥ १९ ॥
पुरुषमधिकृत्य भाषणविधिमाह - 'नामधिज्जेण' इत्यादि ।
मूलम् - नामंधिज्जेण णं बूर्यां पुरिसगुत्तेणे व पुणो । आलविज्जं लेविज वो ॥२०॥
जहारिहमभिगि
पिताजी, हे काकाजी, हे मामाजी, हे भानेज, हे पुत्र, हे पोता, हे दुहिता, इत्यादि गृहस्थ सम्बन्धी वाक्य किसी पुरुष से न कहे ॥ १८ ॥ तथा 'हेभो' इत्यादि । हे हल, हे अन्न, हे भट्ट, हे स्वामी, हे गोमिक, हे होल, हे गोल (गोला ), हे वसुल, इत्यादि वाक्य भी पुरुष से न कहे । ऐसा कहने वाले साधुको स्वनिन्दा, द्वेष, प्रवचनलघुता, ममता आदि दोष लगता हैं ॥ १९ ॥
हे भामाल, हे लागेन, हे पुत्र, हे पौत्र, हे होडित्र इत्याहि. गृहस्थ संबंधी વાકય કદિ પુરૂષને ન કહે (૧૮)
तथा हेभो त्याहि इस, हे अन्न, लट्ट, डे स्वाभी, डे गोभिए, હું હેલ, હું ગાલ, (ગાલા), હે વસુલ, ઇત્યાદિ વાકય પણ પુરૂષને ન કહેવાં. એમ કહેનાર સાધુને સ્વનિંદા, દ્વેષ, પ્રવચન લઘુતા, મમતા આદિ દેષ લાગે છે. (૧૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #97

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ७
छाया - नामधेयेन तं ब्रूयात् पुरुषगोत्रेण वा पुनः । restry आलपेत् लपेद् वा ॥ २० ॥
८३
टीका- 'नामधिज्जेण' इत्यादि ।
तं पुरुषं प्रति नामधेयेन तन्नाम्ना वा पुनः = अथवा पुरुषगोत्रेण = पुरुस्य काश्यपादि गोत्रं निर्दिश्य ब्रूयात् तथा यथार्हम् = योग्यतानुसारेण अभिगृह्य = योग्यताबोधकं पदं निर्दिश्य, यथा 'बाल' 'वृद्ध' ! धार्मिक ! श्रेष्ठिन् ! इत्यादि आलपेत् लपेद्वेति प्रकृताध्ययनस्थ सप्तदशगाथावत् ॥ २० ॥ तिर्यक् पञ्चेन्द्रियप्राणिविषये भाषण विधिमाह - 'पंचिदियाण' इत्यादि । मूलम् - पंचिंदियाण पाणीणं एस इत्थी अयं पुमं ।
जाव णं ने विजाणिज्जा तांबें जाइति आलवे ॥२१॥ छाया - पञ्चेन्द्रियाणां प्राणिनां एषा स्त्री अयं पुमान् ।
यावत्तं न विजानीयात् तावत् 'जाति' इत्यालपेत् ॥ २१ ॥ टीका- 'पंचिदियाण' इत्यादि । पञ्चेन्द्रियाणां प्राणिनां=गवादीनां मध्ये एषा स्त्री = ' एषा धेनुः, एषा पुरुषको अधिकृत करके बोलने की विधि बताते हैं - 'नामधिज्जेण ' इत्यादि ।
कोई प्रयोजन हो तो पुरुष का नाम लेकर, अथवा उसका कश्यप आदि जो गोत्र हो उसका निर्देश करके योग्यता के अनुसार बालक, वृद्ध, धार्मिक, सेठ आदि पद का एकवार प्रयोग करे और आवश्यकता हो तो बारम्बार प्रयोग करे ॥ २० ॥
अब तिर्येच पंचेन्द्रिय प्राणियों के विषय में बोलने की विधि बताते हैं6 पंचिदिया ' इत्यादि ।
गाय आदि पंचेन्द्रिय प्राणियों में जब तक यह निश्चय न हो जाय
३षने अधिकृत उरीने मोसवानी विधि बतावे छे-नामधिज्जेण० इत्याहि. કર્દિ પ્રયેાજન હેાય તે પુરૂષનું નામ લઈને અથવા એનું કશ્યપ આદિ જે ગેત્ર હાય તેના નિર્દેશ કરીને ચેાગ્યતા અનુસાર બાળક, વૃદ્ધ, ધાર્મિક, શેઠ આદિ પદને એકવાર પ્રયેગ કરે અને આવશ્યકતા હોય તેા વારવાર પ્રયાગ કરે. (૨૦) હવે તિય ́ચ પંચેન્દ્રિય પ્રાણીએના વિષયમાં બેલવાને વિધિ બતાવે છે पंचिदियाण ० त्याहि.
ગાય આદિ પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓનાં જ્યાં સુધી એમ નિશ્ચય ન થઈ જાય કે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #98

श्रीदशवकालिकसूत्रे महिपी, एषा बडवा' इत्यादि रूपेण, अयं पुमान्='अयं वृद्धः, अयं महिषः, अयमश्वः' इत्यादिरूपेण, तं प्राणिनं यावत यदवधि न विजानीयात्न विनिश्चिनुयात् तावत्-तदवधि 'जाति'-रिति-जाति शब्दं निर्दिश्य यथा-" अयं गोजतीयोऽस्ति गच्छति वा' इत्यादि आलपेत् वदेत् ! दूरस्थत्वादिकारणवशेन पञ्चेन्द्रियाणां स्त्रीत्वपुंस्त्वाद्यनिश्चये तां जाति निर्दिश्य भाषणं विधेयमिति भावः॥
नन्वेवमेकेन्द्रियविकलेन्द्रिय-नारकाणां प्राणिनां शास्त्रसंमते क्लीवत्वे "इयं मृत्तिका, अयं प्रस्तरः, इमा आपः, अयमग्निः अयं वायुः, इयं लता, अयं शङ्खः, इयं शुक्तिका, इयं पिपीलिका, अयं मत्कोटकः, अयं भृङ्गः, इयं मक्षिका, अयं नारकः" इत्यादिस्त्रीत्वपुंस्त्वनिर्देशपूर्वकभाषणे मुनीनां मृषावादाऽऽपत्तिः ! कि-'यह गाय है, यह भैस है, यह घोडी है, या यह बैल है' या भैंस है या घोडा है इत्यादि, तब तक गाय अथवा बैल न कहकर उस की जाति का ही निर्देश करे कि यह 'गो जाति का है' इत्यादि, तात्पर्य यह है कि दूर के कारण पंचेन्द्रिय प्राणियों में स्त्री-पुरुष (नर-मादा) का निश्चय न होने पर उस की जाति का ही कथन करे ॥
प्रश्न- हे गुरुमहाराज ! शास्त्रो में ऐसा माना गया है कि समस्त एकेन्द्रिय विकलेन्द्रिय तथा नारकी प्राणी नपुंसक ही होते हैं, तो "यह मिट्टी है, यह पत्थर है, यह जल है, यह अग्नि है, यह वायु है, यह वेल (लता) है, यह शंख है, यह सीप है, यह यह चिउंटी है, यह मकोडा है, यह मक्खी है, यह नारक है" ऐसा स्त्रीलिंग या पुँल्लिंग का कथन करने से साधु को असत्य का दोष लगेगा? ! એ ગાય છે, એ ભેંશ છે, એ ઘડી છે, યા એ બળદ છે, એ પાડે છે. યા એ ઘેડા છે” ઈત્યાદિ, ત્યાં સુધી ગાય અથવા બળદ ન બોલતાં એની જાતિનો નિર્દેશ કરે કે આ “ગે જાતિને' છે, ઈત્યાદિ. તાત્પર્ય એ છે કે દ્રવ ને કારણે પંચૅન્દ્રિય પ્રાણુઓમાં સ્ત્રી-પુરૂષ (નર માદા)ને નિશ્ચય ન થાય તે એની જાતિનું જ કથન કરે.
પ્રશ્નહે ગુરૂ મહારાજ ! શાસ્ત્રમાં એમ માન્યું છે કે સમસ્ત એકેન્દ્રિય વિકલેન્દ્રિય તથા નારકી પ્રાણી નપુંસક જ હોય છે, તો “આ માટી છે, આ પથ્થર छ, म छ, मन छ, मा वायु छ, मा ३a (Aat) छे, म प छ, સીપ છે, આ કીડી છે, આ મકેડે છે, આ માખી છે, આ નારક છે” એમ સ્ત્રીલિંગ યા પુલિગનું કથન કરવાથી સાધુને અસત્ય દોષ લાગે?
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #99

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्यय ७
८५
इतिचेच्छृणु असत्यामृषाख्यव्यवहारभाषायाः तीर्थङ्करादीष्टत्वादेतेषां वाक्यानां तद्भाषाविषयतया न मुनीनां मृषावाददोष इत्यवधेहि- किश्चि-तत्त्वस्वरूपापलापपरं प्राणिपीडाकरं च वचनं मृषावाद इति नात्र तादृशदोषावकाशः ॥ २१ ॥ मनुष्यादिविषये भाषणनिषेधमाह - 'तहेव' इत्यादि ।
१४
मूलम् - तहेवं माणुस पैसुं पक्खिं वा विं सरीसिवं । थले पमेईले बैज्झे पायैमित्ति' ये नो" ए ॥ २२॥ छाया - तथैव मनुष्यं पशुं पक्षिणं वाऽपि सरीसृपम् ।
स्थूल: ममेदुर वध्यः पाक्य इति च नो वदेत् ।। २२ ।। टीका- 'त' इत्यादि ।
तथैव तद्वत् मनुष्य = नरनार्यादिलक्षणं पशुम् अजादिकं, पक्षिण- तित्तिरादिकम् अपिवा सरीसृपम् = अजगरादिकं प्रति, अयं मनुष्यादिः स्थूलः=
उत्तर - हे शिष्य ? सुनो। व्यवहार भाषा से ऐसा बोलने के कारण मुनियों को असत्य दोष नहीं लगता, क्योंकि यह सब वाक्य उसी भाषा की अपेक्षा रखकर बोले जाते हैं । इस प्रकार व्यवहारभाषा का भाषण करने की आज्ञा तीर्थकर भगवान् ने दी है ! और साथ ही यह बात है कि जिस भाषा से तत्त्वों का अपलाप या प्राणियों को दुःख हो, वही मृषावाद कहलाता है, अतएव पूर्वोक्तभाषा दोष मे मृषावाद नहीं है ॥ २१ ॥
मनुष्य आदि के विषय में आवाच्य भाषा का निषेध कहते 'तहेव ' इत्यादि ।
6
इसी प्रकार साधुको मनुष्य, पशु, पक्षी अजगर आदि के
ઉત્તર-હે શિષ્ય ! સાંભળેા વ્યવહારભાષાથી એમ બેલવાને કારણે મુનિએને અસત્ય દોષ લાગતા નથી, કારણ કે એ બધાં વાકય એ ભાષાની અપેક્ષા રાખીને ખેલવામાં આવે છે. એ પ્રકારે વ્યવહાર ભાષાનું ભાષણ કરવાની આજ્ઞા તીર્થંકર ભગવાને આપી છે. તે સાથે એ વાત પણ છે કે-જે ભાષાથી તત્ત્વાને અપલાપ ચા પ્રાણીઓને દુ:ખ થાય તે મૃષાવાદ કહેવાય છે, એટલે પૂર્વાંત ભાષામાં મૃષાવાદરોષ नथी. (२१)
मनुष्य यहिनां विषयमां भवान्य भाषानो निषेध डे हे तहेव० ४त्याहि. એ પ્રકારે સાધુએ મનુષ્ય, પશુ, પક્ષી, અજગર, આદિના વિષયમાં એવું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #100

८६
श्री दशकालिक
२२ ॥
परिपुष्टदेहः प्रमेदुरः = मेदाऽतिशययुक्तः, बध्यः = शस्त्रेण हन्तव्यः पाक्यः = पक्तुमश्व इति नो वदेत् । एवं भाषणेन हिंसकानां वधादौ प्रवृत्तिसंभावनया तत्प्रद्वेषेण च चारित्रभङ्गो भवतीति भावः ॥ तर्हि कथं ब्रूयादित्याह - 'परिवृढत्ति' इत्यादि । मूलम् - परिवृढत्तिणं बूया, बूया उवैचियत्ति यं । संजाए पीर्णिएव विं, महाकाय र्त्ति आलेवे ॥२३॥ छाया - परिवृढ इति तं ब्रूयात्, ब्रूयात् उपचित इति च । संजातः प्रीणितो वाऽपि महाकाय इत्यालपेत् || २३ ॥ टीका- 'परिवृढत्ति' इत्यादि ।
तं = मनुष्यादिकं, 'परिवृढः = सामर्थ्यवान्' इति ब्रूयात्, उपचितः= परिपुष्टात्रयवः' इति च ब्रूयात्, संजातः संजात इव अभूतपूर्व इत्र परिचितोऽप्य परिचित इति यावत् मीणितः = प्रसन्नः दुःखवाधारहित इत्यर्थः, अपिवा महाकायः बृहत्काय इत्यालपेत् || २३ ||
विषय में ऐसा भाषण न करना चाहिए कि यह मनुष्य पशु पक्षी आदि कैसा मोटा ताजा है, इस को तोंद निकली हुई है, यह शस्त्र से मार डालने योग्य है, अग्नि आदि में पकाने लायक है। ऐसा भाषण करने से हिंसक लोग उन पशु पक्षि आदि को मारने में प्रवृत्ति करेंगे, उससे तथा तत्संबन्धी प्रद्वेष से चारित्र भंग हो जायगा ॥२२॥ प्रसंग उपस्थित हो जाय तो क्या कहे ? सो कहते हैं'परिवृत्ति इत्यादि ।
6
उन मनुष्य आदि को बलवान्, अथवा पुष्ट अवयव वाला तथा परिपूर्ण अंग उपांग वाला कहे । अथवा प्रसन्न ( दुःखबाधारहित ) या महाकाय कहे ॥ २३ ॥
ભાષણ ન કરવું જોઇએ કે-આ મનુષ્ય, પશુ પક્ષી આદિ કેવી મેટા-તાજો-જાડા છે, તેની ફાંદ નીકળી છે, એ શસ્ત્રથી મારી નાંખવા યોગ્ય છે, અગ્નિ આદિમાં પકાવવા લાયક છે, એવું ભાષણ કરવાથી હિંસક લાકે એ પશુ પક્ષી આદિને મારવામાં પ્રવૃત્તિ કરશે, તેથી તથા તત્સંબધી પ્રદ્વેષથી ચારિત્ર ભગ થશે. (૨૨)
प्रसंग उपस्थित थाय तो शु उडे ? ते मतावे छे - परिवृढत्ति० छत्याहि.
એ મનુષ્ય આદિને ખળવાન અથવા પુષ્ટ અવયવાળા તથા પરિપૂર્ણ मगोपांगवाणी उडे, अथवा प्रसन्न (दुःख माधा रहित ) या भडाडाय अड्डे. (२3)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #101

८७
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
पुनरपि तिर्यग्विषये भाषाप्रतिषेधमाह-'तहेव गाओ' इत्यादि । मूलम्--तहेवं गाओ दुज्झाओ दम्मा गोरहगत्ति य ।
वाहिमा रहजोगित्ति ने भासिज्ज पनवं ॥२४॥ छाया-तथैव गावः दोह्याः दम्या गोरथका इति च ।
वाह्या रथयोग्या इति नैवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥ २४ ॥ टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव-तद्वत् एता गावो दोह्याः दोग्धुमर्हाः, इदानीमासां गवां दोहनकालो व्यत्येतीत्यर्थः। च-पुनः इमे गोरथकाःचत्सा दम्या निग्रहार्हाः, तथा वाहा: हलादिवहनयोग्या:, रथयोग्याः शकटयोजनार्हाः, इत्येवं प्रज्ञावान् न भाषेत । गवादीनां दोहनादौ हि बन्धनादिबहुविधक्लेशसंभावना लोकनिन्दया च साधोश्चारित्रमालिन्यं प्रवचनलघुता च समापद्यते इति भावः ॥ २४ ॥
फिर भी तिर्यश्चो के विषय में भाषा का निषेध कहते हैं'तहेव' इत्यादि।
ये गायें दुहने योग्य हैं-इनके दुहने का समय हो गया हैं, ये बछडे दमन करने योग्य है, ये हल आदि में जुतने योग्य हो गये हैं, या रथ अथवा गाडी में जुतने लायक हैं; ऐसा कथन, प्रज्ञावान् साधु न करे।
तात्पर्य यह कि गायो को दुहने; बछडो को दमन करने आदि से अनेक प्रकार का कष्ट होता है, इसलिए और लोकनिन्दा के कारण साधु के चारित्र में मलिनता आती है और प्रवचन की लघुता होती है ॥ २४॥
१जी पण तिय याना विषयमा भाषान निषेध ४२ छ-तहेव. त्यादि.
આ ગાયે દેહવા યોગ્ય છે, તેમને દેહવાનો વખત થઈ ગયું છે, આ વાછડા દમન કરવા ગ્ય છે, એ હળ આદિને જોડવા ગ્ય થઈ ગયા છે, યા રથ કે ગાડામાં જોડવા લાયક છે, એવું કથન પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ન કરે. તાત્પર્ય એ છે કે ગાયે ને દેવી, વાછડા ને દમવા, આદિથી તેમને અનેક પ્રકારનું કષ્ટ થાય છે, તેથી અને લેકનિદાને કારણે સાધુના ચારિત્રમાં મલિનતા આવે છે અને પ્રવચનની संधुता थाय छे. (२४)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #102

श्री दशवकालिकसूत्रे गवादिविषये भाषणावश्यकतायां तत्पकारमाह-'जुवं' इत्यादि । मूलम्-जुवं गैवित्ति णं बूया, घेणु रसदयत्ति यं ।
रहस्से महल्लए वावि', वैए संव हैणित्ति ये ॥२५॥ छाया-युवा गौरिति तं ब्रूयात धेनु रसदा इति च ।
इस्वो वा महान् वाऽपि वदेत् संहवनमिति च ॥ २५ ॥ टीका-"जुवं' इत्यादि।
तं गवादिकं प्रति युवा गौरिति-तरुणोऽयं बलीवर्द इति, च-पुनः धेनुं प्रति रसदा इति=इयं दुग्धदायिनीति ब्रूयात् । तथा इस्वातनुकायः अपित्रा अथवा महान् महाकायः, च-पुनः संवहनमिति-धुर्य-इति वदेत् । अल्पवयस्कं वत्सं प्रति ह्रस्व इति, हलादिवहनयोग्यं प्रति महाकाय इति, युवा इति च, रथयोजनयोग्यं प्रति संवहनमिति शब्दं प्रयुञ्जीत, येन वत्सादिक्लेशयोगानुचिन्तनं साधान भवेदिति भावः ॥ २५ ॥ मूलम्-तहेव गंतुमुजाणं, पर्वयाणि वणागि य ।
रुक्खा महँल्ल पेहाए, "ने व भासिज्ज पन्नवं ॥२६॥ छाया-तथैव गत्वोद्यानं पर्वतान् वनानि च ।
वृक्षान् महतः प्रेक्ष्य नैवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥ २६ ॥ गवादि के विषय में बोलने की आवश्यकता होने पर उसका प्रकार कहते है-'जुवं' इत्यादि ।
यह बैल जवान है, यह गाय दूध देने वाली है तथा यह बैल छोटा है, यह बडा है, धुर्य है, ऐसा कहे । तात्पर्य यह है कि छोटे बछडे को छोटा कहे; हल आदिमें जुतने योग्य को बडा या युवा कहे; रथमें जोडने योग्य को संवहन आदि कहे जिससे कि बछडे आदि को कष्ट देने की भावना न हो ॥ २५ ॥
ગાય ઈત્યાદિના વિષયમાં બોલવાની આવશ્યકતા જણાતાં તેને પ્રકાર કહે छे-जुवं. त्याहि.
આ બળદ જવાન છે, આ ગાય દૂધ આપે તેવી છે, તથા આ બળદ નાને. છે, આ યોગ્ય છે, ધુર્ય છે, એમ કહે. તાર્ય એ છે કે નાના વાછડાને નાને કહે, હળ આદિમાં જોડવા ગ્યને માટે યા જુવાન કહે, રથમાં જોડવા યોગ્ય ને સંવહન આદિ કહે કે જેથી વાછડા આદિને કષ્ટ આપવાની ભાવના ન થાય. (૨૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #103

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव तद्वत् उद्यानं प्रसिद्ध तथा पर्वतान-प्रतीतान् च पुनः वनानि= काननानि गत्वा=विहारकर्मणोपेत्य, महत: विशालान् तृक्षानः-तरून् उद्यानादिस्थितानिति भावः, प्रेक्ष्य = दृष्ट्वा प्रज्ञावान् साधुः वक्ष्यमाणमकारेण न भाषेत ॥ २६ ॥ वृक्षविषये भाषानिषेधमाह-'अलं' इत्यादि मूलम्--अलं पासायभाणं, तोरणाणि गिहाणि यें ।
फलिहगलनावाणं, अलं उदगदोणिणं ॥२७॥ छाया-अलं प्रासादस्तम्भेभ्यः, तोरणेभ्यः गृहेभ्यः च !
परिघाऽर्गलनौभ्यः, अलम् उदकद्रोणीभ्यः ॥ २७ ॥ टीका-'अलं' इत्यादि।
इमे महाक्षाः प्रासादस्तम्भेभ्यः प्रासादानां स्तम्भेभ्यः, अलं पर्याप्ताः= समर्थाः स्तम्भयोग्या इत्यर्थः। तथा तोरणेभ्यः वहिारेभ्यः बहिरोपयोगिस्तम्भेभ्य इत्यर्थः, अलम् , च-पुनः गृहेभ्यः भवनेभ्यः अलम् भवनसाधनपर्याप्ता इत्यर्थः परिघागलनौभ्यः परिघश्व अर्गला च नौश्चेति परिघाऽर्गलानावस्ताभ्यः अलम् , तत्र परिघा=नगरद्वारार्गला, अर्गला=गृहद्वारार्गला, नौः नौका
___ 'तहेव' इत्यादि । प्रज्ञावान् साधु, विचरता हुआ उद्यान, पर्वतो, और वनों में जाकर वहां बडे बडे वृक्ष देखकर इस प्रकार (आगे कहे जाने के अनुसार ) न बोले ॥ २६ ॥
वृक्षों के विषय में भाषा का निषेध कहते हैं-'अलं' इत्यादि।
ये वृक्ष महल के खंभे बनाने योग्य हैं, फाटक बनाने योग्य हैं, मकान बनाने योग्य हैं शहर के दरवाजे की भोगल (बेडा) घर के दरवाजे की भोगल या नौका बनाने योग्य हैं, काठ के
तहेव० या. प्रज्ञावान् साधु वियतi Gधान, पता भने पनामा જઈને ત્યાં મોટાં મોટાં વૃક્ષે જોઈને એમ (આગળ કહેવામાં આવે છે તે પ્રમાણે)ન माले. (२६)
वृक्षाना विषयमा सापान निषेध ४ छ-अलं. त्याहि.
આ વૃક્ષ મહેલના થાંભલા બનાવવા યોગ્ય છે, કારક બનાવવા ગ્ય છે, મકાન બનાવવા યોગ્ય છે, શહેરના દરવાજાની જોગળ, ઘરના દરવાજાની ભેગળ યા નૌકા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #104

श्री दशवकालिकसूत्रे तथा उदकद्रोणीभ्यः काष्ठनिर्मितोदकपात्रविशेषेभ्यः अलम्-पर्याप्ताः पात्रनिर्माणोपयोगिन इत्यर्थः; नैवं भाषेत प्रज्ञावानिति, इतोऽग्रिमतृतीयगाथया समन्वयः।२७। मूलम्--पीढए चंगंबेरे ये नंगले मइयं सिया ।
जंलिट्री व नाभी वे गडिय व अलं सिया ॥२८॥ छाया-पीठकं चंगबेरश्च, लाङ्गलः मतिकं स्यात् ।
यन्त्रयष्टिर्व नाभिर्वा गण्डिका व अलं स्यात् ॥ २८ ॥ टीका-'पीढए' इत्यादि।
अयं वृक्षः पीठकाय-दारुमयाऽऽसनविशेषाय अलं स्यात् तथा चंगबेराय काष्टनिर्मितलघुपात्राय तथा लागलाय-हलाय तथा मतिकाय-मतिक-कृष्टक्षेत्रस्य समीकरणाथै काष्ठविशेषः तस्मै, वा अथवा यन्त्रयष्ट्यै=इक्षुरस-तैलादिनिस्सारणयन्त्राधिष्ठितकाष्ठविशेषाय, वा अथवा नाभये रथचक्रमध्यावयवविशेषाय व अथवा गण्डिकायै स्वर्णकारोपकारककाठोपकरणविशेषाय अलं स्यात् समर्थो भवेत् ; गाथायां चतुर्थ्यर्थे प्रथमा ॥२८॥ मूलम्-आसंणं सैयणं जाणं हुजा वा किंचुवस्सए ।
भूओवघाइणि भासं ने भासिज्ज पनवं ॥२९॥ बर्तन बनाने योग्य हैं, 'ऐसा भाषण न करे' इसका अग्रिम तीसरी गाथा से सम्बन्ध है ॥२७॥
'पीढए' इत्यादि । यह वृक्ष पीढ, (बाजोट ) बनाने योग्य है, चंगबेर (पायली) बनाने योग्य है, हल बनाने योग्य है, मतिक (जोतेहुए खेत को बराबर करने का काठ "चौकी" ) बताने योग्य हैं, कोल्हू (घानी ) बनाने योग्य है, पहिये का मध्य भाग बनाने योग्य है, अथवा सुनार के काम आने वाले काठ के उपकरण के योग्य है ॥ २८॥ બનાવવા છે, લાકડાનાં વાસણ બનાવવા ગ્ય છે, (એવું ભાષણ ન કરો. એને આગળ ત્રીજી ગાથા સાથે સંબંધ છે. (૨૭)
पीढए० छत्याहि २मा वृक्ष मान मनावाने योग्य छ, पायी मना। ગ્ય છે, હળ બનાવવા યોગ્ય છે, મતિક (ખેતરને બરાબર કરવાની લાકડાની ચેકી) બનાવવા ગ્ય છે, ઘાણી બનાવવા ગ્ય છે, પાયાને મધ્ય ભાગ બનાવવા યોગ્ય છે, અથવા સોનીના કામ આવે તેવાં લાકડાંનાં ઉપકરણ (ઓજાર)ને એગ્ય છે. (૨૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #105

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
छाया-आसनं शयनं यानं भेवद्वा किश्वोपाश्रयः । ____ भूतोपघातिनी भाषां नैवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥२९॥ टीका- आसणं' इत्यादि ।।
अस्य वृक्षस्य आसनम् आसन्धादिकं, शयनं अय्या खट्वादिकं, वा= अथवा यानं वाहनं शिबिकादिकं, किञ्च उपाश्रयः साधोरावासः तदुपकरणविशेष इत्यर्थः, भवेत् ; एवम् उक्तप्रकारां भूतोपघातिनीम् एकेन्द्रियादिप्राण्युप मर्दनफलां भाषां प्रज्ञावान साधुः न भाषेत-न ब्रूयादित्यर्थः । यद्वाऽत्रापि गाथायाम् 'अल'-मित्यनुटत्या चतुर्थी समानार्थिका प्रथमा, तथा च अयं वृक्षः आसनादिभ्योऽलं समर्थः, इत्यपि समन्वयः ॥२९।। वृक्षविषये भाषाविधिमाह-'तहेव' इत्यादि । मूलम्--तहेवे गंतुमुज्जाणं पञ्चयाणि वाणि यें ।
रुक्खा महल्ल पेहाए एवं" भौसिज्ज पन्नवं ॥३०॥ छाया-तथैव गत्वोद्यानं पर्वतान् वनानि च ।
वृक्षान् महतः प्रेक्ष्य एवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥३०॥ टीका- 'तहेव' इत्यादि । तथैव उद्यानादिकं गत्वा तत्र महाक्षान् विलोक्य प्रज्ञावान् साधुः एवं=
'आसणं' इत्यादि । इस वृक्ष से आसन्दी आदिक आसन, पलंग आदि शय्या, पालकी आदि यान, अथवा उपाश्रय के उपकरण आदि बनाना ठीक है। प्रज्ञावान् साधु एकेन्द्रिय आदि प्राणियो की हिमा करने वाली इस प्रकार की भाषा न बोले। अथवा ऐसा न कहे कि यह वृक्ष आसन, शयन, यान आदि बनाने योग्य है ॥ २९ ॥
वृक्ष के विषय में भाषण करने की विधि कहते हैं- तहेव' इत्यादि।
साधु विहार करता हुआ उद्यान पर्वत और वनों में वृक्षो
आसणं० ४त्यादि. प्रक्षमाथी मु२२. माहि मासन, Lal मा शय्या, પાલખી આદિ વાહન, અથવા ઉપાશ્રયનાં ઉપકરણો આદિ બનાવવા એ ઠીક છે. પ્રજ્ઞાવાનું સાધુ એકેન્દ્રિય આદિ પ્રાણીઓની હિંસા કરનારા એ પ્રકારની ભાષા ન બેલે, અથવા એમ ન કહે કે આ વૃક્ષ આસન, શયન, યાન આદિ બનાવવાં યંગ્ય છે (૨૯)
वृक्षना विषयमा भाषण ४२वानी विधि छ: तहेव० एत्यादि.. સાધુ વિહાર કરતાં ઉદ્યાન પર્વત અને વનમાં વૃક્ષોને જોઈને આવશ્યકતા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #106

९२
वक्ष्यमाणमकारेण भाषेतेति भावार्थ:, व्याख्या तु सुगमा ||३०|| तदेव भाषणप्रकारं दर्शयति- 'जाइमंता' इत्यादि । मूलम् --जाईमंता इमे रुक्खा दीहवा महालया । पर्यायसाला वडिमी व दरिसेणित्ति य ॥३१॥ छाया - जातिमन्त इमे वृक्षाः दीर्घवृत्ता महालयाः । प्रजातशाखा विडिमा: वदेद् दर्शनीया इति च ॥ ३२ ॥ टीका- 'जाइमंता' इत्यादि ।
इमे टक्षा, अस्य प्रतिपदं सम्बन्धः, जातिमन्तः = उच्चजातीया अशोकादयः, तथा दीर्घवृत्ताः दीर्घाश्च ते वृत्ताश्चेति दीर्घत्ताः = आयतवर्चुला : शिंशपा नारिकेलताल - पूगादयः, तथा महालयाः = विस्तीर्णाः वटादयः, प्रजातशाखः = शाखासमृद्धा आम्रादयः, तथा विपिनः = प्रतिशाखावन्तः शाखासमुद्भूतशाखावन्त इत्यर्थः । यद्वा 'प्रजातशाखाविडिमाः, इत्येकं पदम्, प्रजाताः = समुत्पन्नाः शाखाः प्रशाखाश्च येषु ते तथाभूता इति पर्कटी वृक्षादयः च = अथवा दर्शनीयाः=सर्वस्मिन् वृक्षादौ द्रष्टुं योग्याः शोभना इति वदेत् ||३१|| फलविषये भाषाप्रतिषेधमाह - 'तहा फलाई ' इत्यादि । मूलम् तही फलाई पक्काई पायखजाई नो वैए । वेलोयाई टालाई वेहिमा इति 'नो एं ॥ ३२॥ छाया - तथा फलानि पक्वनि, पकखाद्यानि नो वदेत् । defeaानि टालानि द्वैधिकानि इति नो वदेत् ||३२||
को देखकर आवश्यता हो तो इस प्रकार बोले ॥ ३० ॥
अब वृक्षो के विषय में भाषण का प्रकार दिखलाते हैंजाइमंता' इत्यादि ।
ये वृक्ष उच्च जाति के है, लम्बे हैं, गोल हैं, बिस्तृत शाखा प्रशाखाओ से समृद्ध हैं । ये सब वृक्ष दर्शनीय ( सुन्दर ) ऐसा भाषण करे ॥ ३१ ॥
"
श्री दशवेकालिकसूत्रे
હાય તે આ પ્રમાણે ખેલે. (૩૦)
हवे वृक्षाना विषयभां भाषणुन अार जताये छे - जाइमंता इत्याहि
वृक्ष उभ्य लतिनां छे, सांणां छे, गोण छे, विस्तृत छे, शाखाअशाखाथोथी समृद्ध छे. या मधां वृक्षो हर्शनीय ( सुंदर ) छे, मेधुं भाषण १२ (३१)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #107

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ७
टीका-'तहा फलाई' इत्यादि ।
तथा तेनैव प्रकारेण इमानि फलानि आम्रादीनि पकानि-परिपाक दशाऽऽपानानि स्वत एव पकानीत्यर्थः; इमानि च फलानि पाकखाद्यनि-पाकेन= गर्तपलालादिषु क्षेपेण तुषविजयादिपरिपूर्णसच्छिद्रमृण्मयादिपात्रनिहिताऽग्निफूत्का रसमुत्थिततापसंयोगेन वा प्राप्तपरिपाकावस्थया खाद्यानि-खादितुंयोग्यानि, इति नो वदेत् । तथा इमानि फलानि वेलोचितानि=पाकातिशयतो वर्तमानकालिकभक्षणयोग्यानि, तथा इमानि फलानि टालानिकोमलानि अबद्धबीजानीत्यर्थः, देशीयोऽयंशब्दः, तथा इमानि द्वैधिकानि. द्विधाकरणयोग्यानि शस्त्रेण खण्डयितुं योग्यानीत्यर्थः; इति नो वदेत् ॥३१॥ कथं वदेदित्याह-'असंथडा' इत्यादि । मूलम्-असंथडा इमे अंबा बहुनिव्व॑डिमाफला।
वएज बहुसंभूया भूयसैवेत्ति वा पुणो ॥३३॥ छाया-असमर्था इमे आम्रा बहुनिवर्तितफलाः ,
वदेद् बहुसंभूता रूपा इति वा पुनः ॥३३॥ फलो के विषय में भाषाका निषेध करते हैं-तहाफलाई' इत्यादि।
इसी प्रकार ये आम आदि फल स्वयं पके हुए हैं, अथवा खड्डेमें भूसामें दवा देने से अथवा तुष भंगा आदि भरे छेद वाले मिट्टी आदि के बरतन में रखकर अग्निज्वाला की गर्मि के संयोग से पकने के पश्चात् खाने योग्य हैं, ऐसा न कहे। ये फल खूब पकजाने से इसी समय खाने लायक हैं, ये फल अभी कोमल हैं इनमें बीज नहीं पडे हैं, ये फल फोडब-चीरने (दो टुकडे करने) योग्य हैं। ऐसा भी प्रज्ञावान् साधु न कहे ॥ ३२ ॥
गाना विषयमा मापान निषेध ४२ छ: तहाफलाई त्याह.
એ પ્રકારે, આ કેરી આદિ ફળ પાકેલાં છે, અથવા ખાડામાં ભેંસામાં દબાવી રાખવાથી અથવા તુષભંગ આદિ ભરેલા છિદ્રવાળા માટી આદિના વાસણમાં રાખીને અગ્નિજવાળાની ગરમીના સંયોગથી પકાવીને પછી ખાવા ગ્ય છે, એમ ન કહે આ ફળ ખૂબ પાકી ગયા હોવાથી અત્યારે જ ખાવા લાયક છે, આ ફળ અત્યારે કોમળ છે, તેમાં બીજ પડ્યાં નથી, આ ફળ ચીરવા-ફાડવા યંગ્ય છે, એવું પણ પ્રજ્ઞાવાન્ સાધુ ન કહે. (૩૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #108

श्री दशवकालिकासूत्रे टोका-'असंथडा' इत्यादि।
इमे आम्राः आम्रवृक्षाः असमर्थाः फलानां भारं वोढुमशक्ताः फलभारभरेण त्रुटितुमुद्यताः. अथवा बहुनिवर्तितफलाःबहूनि निर्वतितानि=संकुलानि फलानि येषु ते तथोक्ताः; बहुलतरफलसमृद्धिसप्पन्ना इत्यर्थः, वा अथवा बहुसंभूताःबहूनि सम्भूतानि सम्यग्भूतानि चरमावस्थापनानि परिपक्कानि फलानीत्यर्थः ; येषु ते बहुसंभूता अतिशयपरिपक्कफवन्त इत्यर्थः; पुनः भूतरूपाःभूतं-सञ्जातं रूपं विलक्षणस्वरूपं येषां ते तथोक्ताः फलोत्पादानन्तरं संप्राप्तशोभनरूपाः बाल्यावस्थावलितफलातिशयलब्धरूपविशेषा इत्यर्थ अबद्धबीजमृदुफलसमन्विता इतियावत्, इति पूर्वोक्तप्रकारेण वदेत् भाषेत ॥३३॥ शाल्यादिविषये निषिद्धभाषणमाह-'तहेवोसहीओ' इत्यादि । मूलम्-तहेवोसहीओ पक्काओ नीलियाओ छवीइ य ।
लाइमा भर्जिमाउंत्ति पिहुखजत्ति नों" वएँ ॥३४॥ छाया-तथैवौषधयः पकाः नीलिकाः छचयश्च ।। ___ लवनीया भजनीया इति पृथुस्खाद्या इति नो वदेत् ॥३४॥ टीका- 'तहेवोसहीओ' इत्यादि । तथैव-तद्वत् इमा ओषधयः शालिगोधूमादयः पकाइति, च=अथवा, किस प्रकार बोले ? सो कहते हैं- 'असंधडा इत्यादि।
ये आम आदि वृक्ष फलो का भार सहन में असमर्थ हैं, फलो के बोझ से टूटे पडते हैं, इन में बहुत फल लगे हुए हैं, ये फल चुके हैं फल लगने से सुन्दर हो गये हैं अर्थात् बाल्यावस्था वाले कच्चे बहुत से फलो से ये सुन्दर हो गये है, तथा बीज न पड़ने के कारण कोमल फलवाले है, इस प्रकार भाषण करे ॥ ३३ ॥
अब शाली आदि के विषय में निषिद्ध भाषा कहते हैंवे रे मासे ? ते वेडे छ- असंथडा त्याह..
આ આંબે આદિ વૃક્ષો ફળનો ભાર સહેવામાં અસમર્થ છે. ફળના બેજાથી તૂટી પડે છે, એમાં ઘણું ફળ લાગેલાં છે, એ ફળી ચૂક્યાં છે, ફળ લાગવાથી સુંદર બની ગયો છે, અર્થાત્ બાલ્યાવસ્થાવાળાં (કાચાંકાચ) ઘણું ફળેથી એ સુંદર થઈ ગયાં છે, તથા બીજ ન પડવાને કારણે કોમળ ફળવળાં છે, એ પ્રકારે ભાષણ કરે. (૩૨)
दे दी माहिना विषयमा निषिद्ध भाषा ४९ छ. तहेवोसहीओ० त्यादि. એ પ્રકારે આ ડાંગર, ઘઉં આદિ પાકી ગયાં છે, આ કુણી ચોળાની સીંગ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #109

मुनिहर्षिणी टीका, अध्ययन ७ इमाः छवयः वल्लचणकादिफलिका नीला हारितावस्थासंपन्नाः सुकोमला इत्यर्थ इति; तथा लवनीयाः लवनयोग्याः त्रोटनीया इत्यर्थ इति; तथा भर्जनीयाः= कटाहिकादौ शाल्यादिकं निधाय घृतादिसंमिश्रणेन तदमिश्रणेन वा वह्नितापेन संस्करणीया इति, तथा पृथुखाद्याः पृथुका इत्र भक्ष्याः अर्द्धपक्कशाल्यादीनामुदखलादौ मुशलाघवघातेन 'चूडा' इति देशविशेषभाषाविश्रुता भक्ष्या निष्पाद्यन्ते ते पृथुका उच्यते; पृथुकं कृत्वा भक्ष्या इति, यद्वा पृथु बृहत् यथा स्यात्तथा खाद्या इति, अथवा पृथुकं त्वक्नालादिसहितानामद्धपक्कयवगोधूमचणककलायादीनाममौ साक्षात्मक्षेपणरूपं 'होला' इति 'ओरहा' इति च भाषाप्रसिद्धं कृत्वा खाद्या भक्ष्या इति च नो वदेत् = न कथयेत्, एवं भाषणे शाल्यादीनां छेदनादिप्रसङ्गेन चारित्रविराधना भावनामालिन्यं च भवतीति भावः ॥३४॥ शाल्यादिविषये भाषणप्रकारमाह-'रूढा' इत्यादि । मूलम्-रूंढा वहुसंभूया थिरा ओसढावि यं ।
गभियाओ पसूर्योओ संसाराउत्तिं आलवे ॥३५॥ छाया-रूढा बहूसंभूताः स्थिरा उत्सृता अपि च ।
गर्भिताः प्रसूताः संसारा इति आलपेत् ॥३५॥ टीका-'रूढा' इत्यादि।
इमे शाल्यादयो रूढाः अङ्कुरिताः बहुसंभूताः पत्रकाण्डादिसकलावय'तहेवोसहीओ' इत्यादि।
इसी प्रकार ये चावल गेहूँ आदि पक गये हैं, ये बाल चवले (चैले) की फलिया हरी हैं-कोमल हैं, तोडने योग्य हैं, कडाही में डालकर घीका छौंक लगाकर या विना छोंक लगाये अग्नि में भूजने योग्य हैं, चिवडा बनाकर खाने योग्य हैं, अथवा होला बना कर खाने योग्य हैं, ऐसा भाषण न करे। ऐसा कहने से यदि उन्हें कोई काट लेगा तो साधु को चारित्र की विराधना होगी तथा भावमलिनता आदि दोष होगे ।। ३४ ।। લીલી છે-કમળ છે, તેડવા ગ્ય છે, કડાઈમાં નાંખીને ઘી વઘારીને યા વઘાય અગ્નિમાં ભૂજવા યોગ્ય છે, ચીવડે બનાવીને ખાવા યેગ્ય છે, અથવા એળો બનાવીને ખાવા યેગ્ય છે, એવું ભાષણ ન કરે. એમ કહેવાથી જે તેને કેઈ કાપી લે તે સાધુને ચારિત્રની વિરાધનાનો દોષ લાગે, તથા ભાવમલિનતા આદિ દેષ ઉત્પન્ન થાય. (૩૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #110

९६
श्री दशवेकालिकसूत्रे
मण्डिताः स्थिराः=अतिवृष्ट्याद्युपद्रववनिर्मुक्ततया स्थैर्यमागताः उत्सृताः= सम्यगुपचयं गताः काण्डप्रकाण्डादिवृद्ध्या सुसमृद्धा इत्यर्थः अपि च गर्भिताः= काण्डान्तर्गत शीर्षकाः प्रसूताः = उद्गतशीर्षकाः संसाराः = संजातकणा इति च आलपेत् = वदेत् ॥३५॥ मूलम् -- तहेवे
१४
संखंडि नच्चा किच्चं कर्जति नो" वैए । तेणेंगं वा वि वज्झित्ति सुतित्थिंन्ति ये आवगा ||३६|| छाया - तथैव संखडिं ज्ञाता कृत्यं कार्यम् इति नो वदेत् । स्तेन वाऽपि वध्य इति सुतीर्था इति च आपगाः ॥ ३६ ॥ टीका- 'त' इत्यादि ।
तथैत्र=तद्वत् संखर्डि=संखण्डयन्ते - उपहन्यन्ते प्राणिनो यत्र सा संखडिस्ताम् = मृत पित्रादिनिमित्तं विवाहाद्युत्सवनिमित्तं च ज्ञातिभोजनं 'जीमनवार' इति भाषाप्रसिद्धं ज्ञात्वा=विज्ञाय इदं कार्यं कर्म कृत्यं = कर्त्तुं योग्यमिति नो वदेत् । अपिवा स्तेनकं = चौरं ज्ञात्वा वध्योऽयमिति च पुनः आपगाः = नदीः ज्ञात्वा स्रुतीर्थाः=शुभतीर्थस्वरूपाः सुखसन्तरणयोग्या वा इति नो वदेत्, एवं भाषणे साधोरबोध्यारम्भादिदोषप्रसङ्ग इति भावः ॥ ३६॥
शालि आदि के विषय में किस प्रकार बोले ? सो कहते हैं'रूढा' इत्यादि ।
ये शाल आदि अंकुरित होगये हैं, पत्ता काण्ड आदि सब अवयवों से शोभित हैं, अति वृष्टि आदि उपद्रव न होने के कारण स्थिर हैं, अच्छी तरह बढगये हैं अर्थात् काण्ड - प्रकाण्ड आदि की वृद्धि से समृद्ध हैं, मंजरी वाले हैं, इन की मंजरी निकल आई हैं, इनमें दाने पड गये हैं; इस प्रकार भाषण करे ॥ ३५ ॥
6
तव ' इत्यादि । इसी प्रकार मृतक के निमित्त या विवाह
शाति महिना विषयभां देवी रीते मोटो ? ते उडे छे-रूढा० त्याहि.
આશાલિ આદ્ધિ અકુરિત થઇ ગયાં છે, પાંદડાં દાંડલી આદિ સર્વ અવયવાથી શોભિત છે, અતિવૃષ્ટિ આફ્રિ ઉપદ્રવા ન હાવાને કારણે સ્થિર છે, સારી પેઠે વધી ગયાં છે, અર્થાત્ દ ંડલી-ડાંખલી અદિની વૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ છે, મંજરીવાળાં છે, એની મંજરી નિકળી આવી છે, એમાં દાણા એસી ગયા છે, એ પ્રકારે ભાષણ કરે. (૩૫) તહેવ॰ ઇત્યાદિ. એ જ પ્રકારે મરણને નિમિત્તે યા વિવાહ આદિ ઉત્સવ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #111

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
तर्हि कथं वदेत् ! इत्याह- 'संखडि' इत्यादि । मूलम् -संखडि संखंडि बूर्या पॅणिदृत्ति तेगं ।
बहुसमणि तिथणि आवगाणं वियागरे ॥३७॥ छाया - संखडि संखडिं (इति) स्तेनकं पणितार्थ इति ब्रूयात् बहुसमानि तीर्थानि आपगानां इति व्यागृह्णीयात् ||३७|| टोका - 'संखडिं' इत्यादि ।
संखर्डि ज्ञात्वा संखडिरिति ब्रूयात् इयं संखडिरिति वदेत्, तथा स्तेनकं=चौरं ज्ञात्वा अयं पणितार्थ इति = पणितः = पणयुक्तः प्राणार्पणरूपं पणं पुरस्कृत्य संजातः अर्थः = प्रयोजनम् अर्थग्रहणस्वरूपं यस्य स तथोक्तः, प्राणसंकटपुरस्सरस्वार्थसाधन परोऽयमिति ब्रूयात्, आपगानां नदीनां तीर्थानि = अवतरणस्थानानि बहुसमानि = समतलानि निम्नोन्नतभागरहितानीत्यर्थः, इति व्यागृणीयात् = वदेत् ॥ ३७ ॥
आदि उत्सव के निमित्त जीमनवार जानकर, यह कार्य करने योग्य है, ऐसा न कहे । चोरको देखकर ' यह मारने के योग्य है ' नदी को देखकर ' यह तीर्थस्वरूप है या सरलता से पार की जा सकती है, ऐसा भी भाषण न करे, ऐसा कहने से साधु को मिथ्यात्व तथा आरम्भ आदि दोष लगते है ॥ ३६ ॥
तो किस प्रकार से बोले ? सो कहते है – 'संखर्डि' इत्यादि । जीमनवार को देखकर केवल यही कहे कि यह जीमनवार है । चोर को देखकर कहे कि यह प्राणों को संकट में डालकर स्वार्थ की सिद्धि में तत्पर है। नदी को देखकर कहे कि इसके घाट समतल हैं अर्थात् ऊँचे नीचे नहीं हैं ॥ ३७ ॥
ને નિમિત્તે જમણવાર જાણીને આ કાર્ય કરવા ચેગ્ય છે એમ ન કહે. ચારને જોઇને ‘ આ મારવા યોગ્ય છે, ’ નદીને જોઇને ‘આ તીર્થ સ્વરૂપ છે, યા સહેલાઇથી પાર કરી શકાય તેવી છે' એવું ભાષણ ન કરે. એમ કહેવાથી સાધુને મિથ્યાત્વ તથા આરંભ સ્માદિના દોષ લાગે છે. (૩૬)
तो देवी रीते मोस ? ते उडे छे - संखडिं० इत्यादि.
જમણવારને જોઇને કેવળ એમ કહે કે આ જમણવાર છે. ચારને જોઇને હું કે આ પ્રાણને સંકટમાં નાંખીને સ્વાર્થીની સિદ્ધિમાં તત્પર છે. નદીને જોઇને કહે કે એના ઘાટ સમતળ अर्थात् अंया-नीया नथी, (३७)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #112

९८
श्री दशवकालिकसूत्रे नदीविषये भाषानिषेधमाह-'तहा नईउ' इत्यादि । मूलम्-तहा नईउँ पुन्नाउ कायतित्ति नो वए ।
नावाहिं तारिमाउत्ति पाणिपिज्जत्ति नो" वैए ॥३८॥ छाया-तथा नदीस्तु पूर्णाः कायतरणीया इति नो वदेत् ।
___ नौभिस्तरणीया इति प्राणिपेया इति नो वदेत् ॥३८॥ टीका-'तहानईउ' इत्यादि।
तथा तेन प्रकारेण पूर्णाः सलिलोपचिताः नदी-सरितो ज्ञात्वा इमाः कायतरणीयाः शरीरव्यापारेण तरीतुं योग्याः शक्या वा, वेगसहकारेण सुखसन्तरणाऱ्या इत्यर्थः, इति नो वदेत् , इमा नद्यो नौभिः नौकाभिस्तरणीया इति, तथा प्राणिपेयाः प्राणिभिः पेयाः पातुं योग्या जलाहरणार्थ कूलादवतरणे जलान्तिकादारोहणे च जायमानदुःखस्याभावात्सुवषेया इति च नो वदेत् ॥३८॥ नदीविषये भाषाविधिमाह-'बहुवाहडा' इत्यादि । मूलम्-बहुवाहडा अगाहा बहुसलिलुप्पिलोदगा ।
बड़वित्थडोदगा यांवि एवं भासेज्जे पन्नवं ॥३९॥ छाया-बहुधाभृता अगाधा बहुसलिलोत्पीडोदकाः।
बहुविस्तृतोदकाः चापि एवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥ ३९ ॥ नदी के विषय में नहीं बोलने की भाषा कहते हैं-'तहा नईउ' इत्यादि।
उसी प्रकार जलसे भरी हुई नदी देखकर यह शरीर द्वारा पार करने योग्य है, यह भुजाओ से पार की जा सकती है; ये नदिया नौकासे तिरने योग्य हैं, तथा जल लाने के लिए घाट में उतरने या जल के समीप से ऊपर आने में होने वाले दुःख के अभाव के कारण इनका पानी सुख से पीने योग्य है, ऐसा न कहे ॥ ३८॥
नहीना विषयमा नही मालपानी भाषा ४ छ तहा नईउ त्या
એ પ્રકારે જળથી ભરેલી નદી જોઈને આ નદી શરીરદ્વારા પાર કરવા યોગ્ય છે, આ નદી ભુજાઓથી પાર કરી શકાય તેમ છે. આ નદીઓ નૌકાથી તરવા યોગ્ય છે. તથા જળ લાવવાને માટે ઘાટમાં ઉતારવા યેગ્ય છે યા જળની સમીપેથી ઉપર આવવામાં થનારા દુઃખના અભાવને કારણે એનું પાણી સુખથી પીવા ગ્ય છે. मेम न . (30)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #113

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
टीका- 'बहुवाडा' इत्यादि
इमा नद्यः बहुधाभृता:-बहुविधजलागमनमार्गेण संप्राप्तजलोपचिताः पूर्णामाया वा तथा अगाधाः = अतिगम्भीराः दुरवगमप्रमाणा इत्यार्थः; तथा बहुसलिलोत्पीडोदकाः = जलातिशयावरुद्धेतरजलसञ्चाराः अन्यमार्गागतवारिविरोधिवेगवत्य इत्यर्थः यद्वा जलातिशयसमुच्छलितोदकवत्य इत्यर्थः अपि च बहुविस्तृतोद्काः=बहुतरप्रदेशाक्रमण - शालि - सलिलाः, एवम् उक्तरीत्या प्रज्ञावान् साधुः भाषेत ||३९||
,
साधोः स्वार्थसावद्ययोगप्रतिषेधस्य सुतरां सिद्धत्वात् परार्थसावद्य - योगविषये भाषणप्रतिषेधमाह- 'तहेव सावज्ज' इत्यादि । मूलम्--तहेव सावज्जं जोगं परस्साए 'निट्ठियं ।
99
कीरंमाणंति" व नच्चा सावज्जं ने लेंवे मुणी ॥४०॥ छाया-तथैव सावधं योगं परस्यार्थाय निष्ठितम् ।
क्रियमाणमिति वा ज्ञात्वा सावधं न लपेत् मुनिः ॥४०॥ टीका- 'ata' इत्यादि -
तथैव = पूर्वोक्तवत् मुनिः परस्यार्थाय = अन्यार्थे निष्ठितं कृतम् अतीतनदी के विषय में भाषा की विधि कहते हैं - ' बहुवाहडा '
इत्यादि ।
९९
इन नदियों में जल आने के अनेक मार्ग है इसलिए ये जल से खूब भरी हुई हैं, अथाह है, इनका वेग इतना तीव्र है कि दूसरी जगह का पानी नहीं आ सकता, अथवा अधिकता के कारण इनका जल छल छला रहा है, इनका पाट बहुत चौडा है- इनका जल बहुत स्थान को घेरे हुए है, प्रज्ञावान् साधु ऐसा भाषण करे || ३९ ॥ स्वार्थ के लिए साधु को सावद्य बोलना स्वतः निषिद्ध ही है, अतएव परार्थ सावद्ययोग के विषय में बोलने का निषेध करते
नहीना विषयभां भाषानी विधि सतावे छे - बहुवाहडा त्यिाहि.
મા નદીઓમાં જળ આવવાના અનેક માર્યાં છે તેથી તે જળથી ખૂબ ભરેલા છે, અથાગ છે, એમને વેગ એટલે તીવ્ર છે કે બીજી જગ્યાનું પાણી આવી શકતુ નથી, અથવા અધિકતાને કારણે એ જળ છલકાઈ રહ્યું છે, એના પટ બહુજ પહેાળા છે, એનું જળ ઘણા સ્થાન વિસ્તારને ઘેરે છે, પ્રજ્ઞાવાન સાધુ એવું ભાષણ કરે. (૩૯) સ્વાને માટે સાધુએ સાદ્ય ખેલવું એ નિષિદ્ધ જ છે, એટલે પરા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #114

१००
श्री दशवकालिकसूत्रे कालिकमित्यर्थः, क्रियमाणं वर्तमानकालिकं, वा शब्दात् करिष्यमाणं भविष्यत्कालिकम् , इति=इत्थम्भूतं सावचं योग-सपापं कर्म गृहनिर्माणादि ज्ञात्वा सावधं न लपेत् सुष्ठुकृतं, सुष्ठुकरोति, सुष्टु करिष्यतीत्यादि न भाषेतेत्यर्थः ॥४०॥ मूलम्-सुकडेत्ति सुपैक्केत्ति सुछिन्ने सुहडे मंडे ।
सुनिदिए सुलट्रेत्ति सावज्जं वजए मुणी ॥४१॥ छाया-सुकृतमिति सुपकमिति सुच्छिन्नं सुहृतं मृतः ।
___सुनिष्ठितं सुलष्टमिति सावदां वर्जयेत् मुनिः ॥४१॥ टीका-'सुकडेत्ति' इत्यादि ।
सुकृतं सुष्ठु कृतमनेन संग्रामादिकमिति, सुपक्वं-मुष्ठु पकमनेनाऽपूपादिकं सहस्रपाकादितैलं वेति, सुच्छिन्नं-मुष्ठु छिन्नम नेनोद्यानादिकं वैरिशाकादिकं वेति, सुहृत-सुष्ठु हृतं चौरेणास्य धनादिकमिति, ‘मडे' इत्यनेन पूर्वापरसाहचर्यात् 'मुमडे' इति बोध्यते, तेन सुमृतः=मुष्ठु मृतोऽयं दुष्ट इति, यद्वा 'सुमृष्टं' इतिहैं- तहेव सावज ' इत्यादि ।
___उसी प्रकार मुनि, दूसरे के लिए अतीत कालीन, वर्तमान कालीन तथा भविष्यकालीन घर बनाना आदि रूप पापकर्मों को सावध समझकर ऐसा न कहे कि-तुमने ठोक किया, ठीक करते हो, या जो तुम करोगे-वह ठीक है ॥४०॥
'सुकडेत्ति' इत्यादि । इसने युद्ध अच्छा किया, इसने मालपूए या शतपाक सहस्रपाक आदि तैल अच्छे पकाये, इसने उद्यान या वरी के शाक आदि को अच्छा काटा' चौरने धन आदि अच्छा चुराया, वह दुष्ट मर गया सो अच्छा हुआ, या इस घेवर आदि सापयोगना विषयमा मासवान निषेध ४२ छ-तहेव सावजं त्याल.
એ પ્રકારે મુનિ, બીજાઓને માટે ભૂતકાલીન, વર્તમાનકાલીન તથા ભવિષ્યકાલીન, ઘર બનાવવું આદિ રૂપ પાપકર્મોને સાવધ સમજીને એમ ન કહે. -तमे 8 यु, ही ४ छो, या तमे ४२।। ते ही छे. (४०)
सुकडेत्ति. त्याहि. मेरे युद्ध सा३ ४यु, मेणे भासपूमा या शता સહસંપાક આદિ તેલ સરસ પકાવ્યાં, એણે ઉદ્યાનને યા વૈરીનાં શાક આદિને સારી પેઠે કાપી નાખ્યું, ચેરે ધન આદિ સારી પેઠે ચેર્યું છે, દુષ્ટ મરી ગયે તે સારું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #115

आचारमणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ७
च्छाया, तेन सुमृष्टं-मुष्ठु मृष्टं घृताधतिशयेन पाचितं घृतपूरादिकमिति, सुनिष्ठितं-सुब्छु नष्टमस्य दुष्टस्य द्रविणादिकमिति, सुलष्टा रुचिरावयवेयं राजकन्येति च सावयंसावद्यभाषणंचेति वर्जयेत् न वदेदित्यर्थः ॥ 'सावधं वर्जयेत्' इत्यनेन उक्तमेव भाषणं निरवा चेत् तत्र न प्रतिषेध इति ध्वन्यते, तथा च पक्षद्वयमनया गाथया गम्यते, तत्र सावधपक्षो व्याख्यातः; निरवद्यपक्षो व्याख्यायते यथा सुकृतमिति-सुष्टु कृतमनेन वैयाकृत्यमभयदानं सुपात्रदानादिकं वेति, सुपक्वमिति-मुष्ठु पकमस्य ब्रह्मचर्यादिकमिति, सुच्छिन्नं-सुष्टु छिन्नमनेन स्नेहवन्धनमिति, सुहृतं सुष्ठु हृत स्वायत्तीकृत ज्ञानादिरत्नत्रयमिति सुनिष्ठितं सुष्ठु नष्टमस्याप्रमत्तसाधोः कर्मजालं सुमृत-सुष्ठु मृतं तेन पण्डितमरणमिति,सुलष्टामुष्ठु मनोज्ञा क्रियाऽस्य साधो, यद्वा सुलष्टा-दीक्षायोग्या कन्येति वदेत् ।।४१॥ में घी खूब रमाया है, इस दृष्ट की सम्पत्ति नष्ट हो गई सो ठीक हुआ, यह राजा की कन्या ऐसी सुन्दरी है। इस प्रकार की सावध भाषा न बोले।
'सावज वजए' इस पदसे यह सूचित किया है कि उक्त भाषा यदि निरवद्य हो तो बोलने का निषेध नहीं है। इस पदसे दोनो पक्ष झलकते है, जिनमें सावधपक्ष का व्याख्यान ऊपर कर चुके है, निरवद्य पक्ष का व्याख्यान इस प्रकार है-इसने वेयावच्च या अभयदान सुपात्र दान आदि अच्छा किया है, इसका ब्रह्मचर्य अच्छा पका हुआ है, इसने ममता के बन्धन को अच्छी तरह काटा है, इसने ज्ञानादिक की अच्छी प्राप्ति की है, अच्छा हुआ इस अप्रमत्त साधु का कर्मजाल नष्ट हो गया, वह पण्डितमरण से अच्छा मरा, થયું, યા આ ઘેવર આદિમાં ઘી ખૂબ નાંખ્યું છે. આ દુષ્ટની સંપત્તિ નષ્ટ થઈ ગઈ તે ઠીક થયું, આ રાજાની કન્યા એવી સુંદરી છે, એ પ્રકારની સાવદ્ય ભાષા ન બોલે.
सावजं वजए. मे ५६था सूचित ध्यु छ , ता निरवध डाय તે બોલવાનો નિષેધ નથી. એ પદથી બેઉ પક્ષે ઝળકે છે એમાંથી સાવધ પક્ષનું વ્યાખ્યાન ઉપર કરવામાં આવ્યું છે, નિરવદ્ય પક્ષનું વ્યાખ્યાન આ પ્રમાણે છે – એણે વૈયાવચ્ચ યા અભયદાન સુપાત્રદાન આદિ સારાં કર્યા છે, એનું બ્રહ્મચર્ય સારી પિઠે પકવ થયું છે, એણે મમતાનાં બંધનને સારી રીતે કાપ્યાં છે, એણે જ્ઞાનાદિકની સારી પ્રાપ્તિ કરી છે. સારું થયું કે આ અપ્રમત્ત સાધુની કમ જાળ નષ્ટ થઈ ગઈ, તે પંડિત મરણથી સારી રીતે મરણ પામે. અમુક સાધુની ક્રિયા અનોખી છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #116

१०२
श्री दशवैकालिकमूत्रे अपवादमाह-'पयत्तपत्ति' इत्यादि । मूलम्--पैयत्तपत्ति ये पंकमालवे, पयत्तँछिन्नत्ति व छिन्नमालवे ।
पयत्तलट्ठिति वै कम्महेउयं, पहारगाढत्ति 4 गाढेमालवे ।४२॥ छाया-प्रयत्नपक्वम् इति च पक्कमालपेत् , प्रयत्नच्छिन्नम् इति छिन्नमालपेत् ।
प्रयत्नलष्टेति व कर्महेतुकं, प्रहारगाढ इति व गाढमालपेत् ॥४२॥ टीका-'पयत्तपक्कत्ति' इत्यादि ।
पक्वं शतपाक-सहस्रपाकतैलादिकं-प्रति इदं प्रयत्नपक्वमिति वा आलपेतवदेत्, छिन्नम् ओषधिशाकादिकं प्रति इदं प्रयत्नछिन्नमिति वा आलपेत् । लष्टां कन्यां प्रति प्रयत्नलष्टेतिप्रयत्नः लष्टः-सुन्दरो यस्याः सा तथोक्ता चारुचरित्रेत्यर्थः. अहो धन्येयं कन्या यत् स्वसौन्दर्यादिकं केवलं तपश्चर्यादिधर्मक्रियायां समापयतीति भावः । वा अथवा लष्टां-कन्यां प्रति कर्महेतुकमित्यालपेदित्यन्वयः, अस्याः सौन्दर्य पूर्वोपाजितपुन्यकर्मजनितमिति भावः, तथा गाढं-विलोडितं केनचित्कारणेनाऽऽघातमनुप्राप्तं प्रति अयं प्रहारगाढ इति-प्रहारेण गाढःप्रहारगाढः प्रहारजनिताऽऽघातवानित्यर्थ इति वा आलपेत् ॥४२॥ अमुक साधु की क्रिया मनोज्ञ है, इस प्रकार निरवद्य भाषा बोले ॥४१॥
_ आवश्यकता होने पर बोलने की विधि कहते हैं-'पयत्तपक्कत्ति' इत्यादि ।
यह पके हुए शतपाक-सहस्रपाक तैल आदि प्रयत्नपूर्वक पकाये गये हैं, ऐसा बोले । कटे हुए शालि आदि तथा शाक आदि के प्रति यह कहे कि ये प्रयत्न पूर्वक काटे गये हैं। सुन्दरी कन्या को देखकर ऐसा कहे कि यह कन्या सदाचारिणी तथा धन्य है जो अपनी सुन्दरता को केवल तपश्चर्या आदि धर्म कार्य में लगाती है अथवा कन्या के प्रति ऐसा कहे कि इसकी सुन्दरता पूर्वपुण्य के એ પ્રકારની નિરવદ્ય ભાષા બોલે. (૪૧)
मावश्या उत्पन्न यता मालपानी विधि ४९ छे-पयत्तपक्कत्ति० ४त्याहि.
આ પાકેલાં શતપાક-સહસંપાક તેલ આદિ પ્રયત્ન પૂર્વક પકાવવામાં આવ્યાં છે, એમ બેલે. કાપેલાં શાલિ આદિ તથા શાક આદિની પ્રતિ એમ કહે કે તે પ્રયત્ન પૂર્વક કાપવામાં આવ્યાં છે. સુંદરી કન્યાને જોઈને એમ કહે કે આ કન્યા સદાચારિણી તથા ધન્ય છે કે જે પોતાની સુંદરતાને કેવળ તપશ્ચર્યા આદિ ધર્મકાર્યમાં લગાડે છે, અથવા કન્યાની પ્રતિ એમ કહે કે એની સુંદરતા પૂર્વ પુણ્યના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #117

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ क्वचिद्व्यवहारे पृष्टस्यापृष्टस्य वा साधो पामतिषेधमाह-'सव्वुक्कसं' इत्यादि । मलम-सव्वुकसं परग्धं वं अउलं नत्थं एरिस ।
अविकियमवर्तव्वं अवियत्तं चेवें नो" वएँ ॥४३॥ छाया-सर्वोत्कर्ष पराध वा अतुलं नास्ति ईदृशम् ।
अविकृतमवक्तव्यम् अपीतिकं चैव नो वदेत् ॥४३॥ टीका-'सब्बुकसं' इत्यादि ।
इदं वस्तु सर्वोत्कर्ष =सर्वतः सर्वापेक्षया उत्कर्षो यत्र तत्, सर्वोत्तममित्यर्थः, वा अथवा पराधम् अधिकमूल्यक, तथा अतुलम् अनुपमं, तथा इतोऽ न्यत् ईदृशम् एतत्सदृशं नास्ति, अविकृतं यथास्वरूपावस्थितम् अवक्तव्यम= अकथनीयम् अनन्तगुणवत्त्वात, च-पुनः अनीतिकंनोत्पद्यते प्रीतिः-सुखं यस्मात्तत् दुःखकरमित्यर्थः, इति नो एच-नैव वदेत् । एवं भाषणे श्रोतृणां परस्पराऽप्रीतितदन्तरायादिदोपप्रसङ्गाचारित्रहानिरिति भावः ॥४३॥ उदय से हुई है, तथा किसी कारण से घातको प्राप्त हुए व्यक्ति के प्रति ऐसा कहे कि प्रहार से इसका घात हुआ है ॥ ४२ ॥
व्यवहारिक विषय में पूछे जाने पर या न पूछे जाने पर बोलने का निषेध करते हैं-'सव्वुक्कसं' इत्यादि।।
यह वस्तु सब से अच्छी है, अधिक मूल्यवान् है, अनुपम है, इसके समान दूसरी वस्तु नहीं है, यह वस्तु विकृत नहीं हुई है अर्थात् जैसी की तैसी है, बहुत गुणवाली होने से अवर्णनीय है, यह वस्तु अच्छी नहीं है, हानिकारक है। ऐसा नहीं कहना चाहिए। ऐसा कहने से सुनने वालों में परस्पर अप्रीति होती है ઉદયથી ઉત્પન્ન થઈ છે. તેમ કઈ કારણથી ઘાતને પ્રાપ્ત થએલી વ્યકિતની પ્રતિ सेभ हे महारथी सेना घात थय। छे. (४२)
વ્યાવહારિક વિષયમાં પૂછવામાં આવતાં યા ન પૂછાતાં સાધુને બલવાને निषेध ४९ छे-सब्बुक्कसं० त्याहि.
આ વસ્તુ બધાથી સારી છે, અધિક મૂલ્યવાન છે, અનુપમ છે. એના જેવી બીજી કોઈ વસ્તુ નથી, આ વસ્તુ વિકૃત થઈ નથી, અર્થાત્ જેવી ને તેવી જ છે, બહુ ગુણવાળી હોવાથી અવર્ણનીય છે, આ વસ્તુ સારી નથી, હાનિકારક છે, એમ ન કહેવું જોઈએ. એમ કહેવાથી સાંભળનારાઓમાં પરસ્પર અપ્રીતિ થાય છે અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #118

१०४
श्री दशवैकालिकसूत्रे मूलम्-सव्वमेयं वइस्सामि सव्वमेयं ति नों वए ।
अणुवीए सव्वं सव्वत्थ एवं भासिज पन्नवं ॥४४॥ छाया-सर्वमेतद् वदिष्यामि सर्वमेतत् इति नो वदेत ।
अनुविचिन्त्य सर्व सर्वत्र एवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥४४॥ टीका-'सबमेयं' इत्यादि ।
केनचित्संदिष्टोऽसंदिष्टो वा साधुः एतत् भवदीयसन्देशवचनं सर्व वदिष्यामि कथयिष्यामि तस्मै इति शेषः; तथा सर्वमेतत्-तस्य कथनं सर्वमेतदेवेति नो वदेत । तर्हि कथं भाषेत ? इत्याह-प्रज्ञावान् साधुः सर्वत्र ग्रामनगरादों सर्वकार्येषु वा सर्व वक्तव्यविषयम् अनुविचिन्त्यम्-विचार्य एवं यथा मृपावादादिदोषो न भवेत् तथा भाषेतबदेत, साधोश्छद्मस्थतया समग्रभाषणस्य यथावत्स्वरव्यञ्जनादिन्यूनाधिकतत्परिवर्तनाऽवश्यम्भावेन भाषादोषाणां परिहत्तमशक्यत्वादिति भावः ॥४४॥ मूलम्-सुक्कीयं वा सुविक्कीयं अकिज्जं किजमेव वा ।
इमं गिण्ह इमं मुंच पणियं नो वियागरे ॥४५॥ छाया-मुक्रीतं वा सुविक्रीतम् अक्रेयं क्रेयमेव वा ।
इदं गृहाण इदं मुञ्च पणितं नो व्यागृणीयात् ॥४५॥ और अन्तराय आदि दोष लगते हैं, इस कारण से चारित्र दृषित हो जाता है ॥ ४३ ।।
'सव्वमेयं ' इत्यादि । यदि कोई साधु से अपना संदेश कहने के लिए कहे या न कहे तो साधु ऐसा न कहे कि मैं आपका सब सन्देश उससे कह दूगा तथा यह भी न कहे कि उसने इसी प्रकार ही कहा है। किन्तु साधु सर्वत्र ग्राम नगर आदि में कहने योग्य विषयों का विचार करके ऐसा बोले जिससे मृषावाद आदि दोष न लगे ॥ ४४ ॥ અંતરાય આદિ દે લાગે છે; એ કારણથી ચારિત્ર દૂષિત થઈ જાય છે (૪૩)
सव्वमेयं. त्याहिनी साधुन पोताना सोश पार्नु ४३ या न કહે તે સાધુ એમ ન કહે કે હું આપને આ સંદેશે એને કહીશ, તથા એમ પણ ન કહે કે એણે આ પ્રમાણે જ કહ્યું છે; કિન્તુ સાધુ સર્વત્ર ગ્રામનગર આદિમાં કહેવા યોગ્ય વિષયોનો વિચાર કરીને એવું બોલે કે જેથી મૃષાવાદ આદિ દોષ ન લાગે. (૪૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #119

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
टीका-'मुक्कीयं' इत्यादि ।
केनचित् क्रीतादि वस्तु दष्ट्वा सुक्रीतं त्वया सुष्टु क्रीतमिति, वा-अथया सुविक्रीतं त्वया सम्यग् विक्रीतमिति, तथा अक्रेयम् इदं न क्रयणाईमिति, वाअथवा क्रेयमेव-केतुं योग्यमेवेति तथा इदं पणितं पण्यं गुडधान्यादिकं गृहाण क्रीणीहि, भविष्यति काले लाभो भविष्यतीति, इदं पणितं मुञ्च-विक्रीणीहि सत्त्वरम् इदानीमेतद्रक्षणे स्वल्पमूल्यतया पश्चाद्विक्रयणे हानिर्भविष्यतीति, नो व्यागृणियात्=नो वदेदित्यर्थः । अत्राऽऽरम्भादिदोषाः प्रतीता एवेति भावः॥४५॥ मूलम्--अप्पग्घे वा महग्घे वा कए वा विकए विवा।
पणिय? समुप्पन्ने अणवज्जं वियागरे ॥४६॥ छाया-अल्पाचे वा महाघे वा कए वा विक्कए वि वा ।
पणितार्थे समुत्पन्ने अनवद्यं व्यागृणीयात् ॥४६॥ टीका-' अप्पग्धे वा' इत्यादि।
समुत्पन्ने-समीपमुपस्थिते समीपवर्तिनि पणितार्थे-पण्यवस्तुनि क्रयविक्रययोग्ये साधुः अल्पाघे वा अल्पमूल्यविषये वा, महाचे वा=बहुमूल्ये वा, क्रये वा=क्रयविषये वा अपिवा विक्रये-विक्रयणविषये अनवद्यम्=अपापं पापा
'सुक्कीयं' इत्यादि । किसी के द्वारा खरीदी हुई वस्तु देखकर ऐसा न कहे कि तुमने बहुत अच्छी बेची है, यह खरीदने योग्य नहीं है, यह खरीदने योग्य है, गुड धान्य आदि खरीद लो इससे भविष्य में लाभ होगा, इस खरीदी हुई वस्तु को जल्दी बेच दो भविष्य में भाव गिरजाने से हानि होगी। ऐसा कहने से आरम्भ आदि दोष लगते हैं ॥ ४५ ॥
'अप्पग्धे वा' इत्यादि । खरीदने-बेचने योग्य वस्तु हो तो साधु ऐसा अनवद्य वचन बोले कि-कममूल्य, अधिकमूल्य, बेचने
सुक्कीयं० प्रत्याहि मरीजी वस्तु लेने सेभ न ४ : तमामे मर्ड સારી વસ્તુ ખરીદી છે, સારી રીતે વેચી છે. એ ખરીદવા ગ્ય નથી, આ ખરીદવા એગ્ય છે, ગોળ ધાન્ય આદિ ખરીદી લે તેથી ભવિષ્યમાં લાભ થશે. આ ખરીદેલી વસ્તુને જલદી વેચી નાંખે કારણ કે ભવિષ્યમાં ભાવ ઘટી જવાથી નુકસાન થશેઃ એમ કહેવાથી આરંભ આદિ દેષ લાગે છે. (૪૫)
अप्पग्धेवा. त्याहि. मशहा-क्या येय १२तु डाय तो साधु मे
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #120

१०६
श्री दशवेकालिकसूत्रे
sari वाक्यं, यथा अस्माकमेतस्मिन् व्यापारविषये भाषणाधिकारो नास्तीति लक्षणं व्याग्रणीयात् वदेदित्यर्थः ॥४६॥
स्थविषये भाषाप्रतिषेधमाह - 'तवा' इत्यादि ।
५
19
मूलम् - हेवाऽसंजय धीरो' आ एहि कहि वा ।
१० ११
१२
१.३
१५
३
सय चिट्ठ वयाहित्ति ने वं भासेज पन्नवं ॥ ४७ ॥
छाया - तथैवाऽसंयतं धीरः आस्स्व एहि कुरु वा ।
शेor तिष्ठ व्रज इति नैवं भाषेत प्रज्ञावान् ॥ ४७॥ टीका- ' तदेवा' इत्यादि ।
तथैव = तद्वत् धीरः = धैर्यवान् प्रज्ञावान = बुद्धिमान साधुः असंयतं = गृहस्थं प्रति 'आस्व= उपविश, एहि=आगच्छ वा=अथवा कुरु विधेहि, शेष्य= स्वपिहि, तिष्ठ, व्रज=गच्छ' इत्येवम्=अनया रीत्या न भाषेत, 'धीरो' इति पदेन लोकमाननीय - सांनिध्येऽपि तदादराय स्वचारित्रसंकोचो नाचरणीय इति व्यक्तिकृतम् ||४७|| मूलम् - बहवे ईमे असाहू लोए बुच्चतिं साहुगो ।
१२
ने लेंवे अंसाहु साहुत्ति मांहु साहुत्ति आवे ॥४८॥ खरीदने - आदि व्यापार विषय में साधुको भाषण करने का अधिकार नहीं है ॥ ४६ ॥
गृहस्थ के विषय में भाषा का निषेध बताते हैं- 'तहेवा' इत्यादि ।
उसी प्रकार प्रज्ञावान धीर साधु असंयत अर्थात् गृहस्थ से ऐसा न कहे कि बैठो, आओ, करो, सो जाओ, खडे रहो या जाओ । 'धीरो' पदसे यह प्रगट किया है कि यदि कोई लोक में प्रतिष्ठित भी व्यक्ति आजाय तो भी उस के आदर के लिए अपने चारित्र में संकोच न करना चाहिए ॥ ४७ ॥
અનવદ્ય વચન બેલે કે–સસ્તુ છે યા માંથુ છે. વેચવા ખરીદવા આદિ વ્યાપાર વિષયમાં સાધુને ભાષણ કરવાના અધિકાર નથી. (૪૬)
गृहस्थना विषयमा भाषानो निषेध जतावे छे तहेवा० प्रत्याहि.
આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાવાન્ ધીર સાધુ અસયત અર્થાત ગૃહસ્થને એમ ન કહે छे. मेसो, आवो, रो, सूर्यलो, अला रहो या लो. धीरो शब्दथी सेभ अट હ્યુ છે કે–જો કોઈ લાકમાં પ્રતિષ્ઠિત વ્યકિત આવે યા જાય તે પણ તેના આદરને માટે પેાતાના ચારિત્રમાં સકાચ ન કરવા જોઇએ. (૪૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #121

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ छाया-बहब इमे असाधवः लोके उच्यन्ते साधवः ।
न लपेदसाधु साधुरिति साधु साधुरित्यालपेत् ॥४८॥ टीका-'बहवे' इत्यादि ।
इमेदृष्टिपथसमारूढाः इतस्ततः संचरणमाणाः बहवोऽसाधवः आजीविकादयः लोके साधव उच्यन्ते=साधुशब्देन निर्दिश्यन्ते, तत्र असाधु प्रति साधुरिति न लपेत् साधुशब्दं न प्रयुञ्जीत, साधु प्रति तु साधुरिति साधुशब्दनिर्देशेन 'अयं साधु' रिति आलपेत् वदेत् । असाधोः साधुत्वकथने मिथ्यात्वमृषावादप्रसङ्गः, साधोः साधुत्वाऽकथने तु मत्सरत्वादिदोषप्रसङ्ग इति भावः ॥४८॥ कश्च साधुशब्देन निर्देश्यः ? इत्याह- 'नाण' इत्यादि । मूलम्-नाणदंसणसंपन्नं संजमे ये तवे रेयं ।
एवंगुणसमाउत्तं संजय साहुमालवे ॥४९॥ छाया-ज्ञानदर्शनसम्पन्नं संयमे च तपसि रतम् ।
एवंगुणसमायुक्तं संयतं साधुमालपेत् ॥४९॥ टीका-' नाण' इत्यादि । ज्ञानदर्शनसंपन्न=ज्ञानदर्शनयुक्तं संयमे दयालक्षणे सप्तदशबिधे च-तथा
'बहवे' इत्यादि । लोक में वहुतेरे वेषधारी असाधु साधु कहलाते हैं किन्तु उन असाधुओं के विषय में साधु शब्द का प्रयोग न करे अर्थात् उन को साधु न कहे, साधु को साधु शब्द से कहे जैसे-'यह साधु है' क्योंकि असाधु को साधु कहने से मिथ्यात्व और मृषावाद आदि दोष लगते हैं तथा साधु को साधु न कहने से मत्सरता आदि दोष लगते हैं ॥ ४८ ॥
साधु शब्द से किसे कहना चाहिए सो कहते हैं-'नाण' इत्यादि । सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन से सम्पन्न और सत्रह प्रकारके
बहवे. त्यादि मां घाय वश पारी साधुसो साधु ४उपाय छ, પરન્તુ એ સાધુઓના વિષયમાં સાધુ શબ્દને પગ ન કરે, અર્થાત્ એમને સાધુ ન કહે. સાધુને જ સાધુ શબ્દથી બેલે–જેમકે, “આ સાધુ છે.” કારાણુકે અસાધુને સાધુ કહેવાથી મિથ્યા વ અને મૃષાવેદ આદિ દેષ લાગે છે, તથા સાધુને સાધુ ન ४पाथी भत्सरता माहिष मागे छे. (४८)
साधु अने वा नेते ३४ छ-नाणत्याह સમ્યગજ્ઞાન સમ્યગદર્શનથી સંપન્ન અને સત્તર પ્રકારના સંયમ તથા બાર
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #122

१०४
श्रीदशवैकालिकसूत्रे तपसि=अनशनादिद्वादशविधे रत-तत्परम् , एवंगुणसमायुक्तम् उक्तगुणविशिष्टं संयत=मुनि प्रति साधुमालपेत् साधुशब्दनिर्देशेन वदेत् ॥४९॥ मूलम्--देवाणं मणुयाणं च तिरियाणं च बुग्गहे ।
अमुयाणं जओ होउ मा वो होउ ति नो वए॥५०॥ छाया-देवानां मनुष्याणां च तिरश्चां च विग्रहे ।
अमुकानां जयो भवतु मा वा भवतु नो वदेत् ॥५०॥ टीका-'देवाणं' इत्यादि ।
देवानां सुराणां, मनुष्याणां भूपादीनां तिरश्चां-पशूनां च परस्परं विग्रहे युद्धे, सपत्नापेक्षयाऽऽत्मपक्षं प्रबलं समबलं वा मन्यमानाः सुरादयो द्विषद्विजिगीषया यदन्योन्यं प्रहरन्ति तदेव युद्धम्, भयातुराणां हीनदीनानां क्रोधावे शेन हननं तु न युद्धपदव्यवहार्यतामईति, शूरजनजुगुप्सितत्वादितिभावः । तस्मिन् प्रवृत्ते सति 'एषु अमुकानां (देवादीनां मध्ये कांश्चिदबुद्धिस्थीकृत्य) एषां जयो रिपुपराभवस्वरूपो भवतु वा मा भवतु, इति नो वदेत्-नोचरेत् । इतरथा रागद्वेषावेशप्रकाशात्संयमात्मविराधनादयो दोषा उत्पद्येरन्निति भावः ॥५०॥ संयम तथा बारह प्रकार के तपमें तत्पर, इन गुणों से युक्त संयमी को 'साधु' शब्द से कहे ॥ ४९ ॥
'देवाणं' इत्यादि । देवों मनुष्यों और पशुओं का आपस में युद्ध हो तो ऐसा न कहे कि इन में से अमुक जीते या अमुक न जीते। ऐसा कहने से रागद्वेष के आवेश से संयम की तथा आत्मा की विराधना आदि दोष उत्पन्न होते हैं। अपने को विपक्ष की अपेक्षा से अधिक बलवाले या सम बल बाले मानकर जो देवआदि अपने विजय की इच्छा से विपक्ष के ऊपर शस्त्र आदि का प्रहार પ્રકારનાં તપમાં તત્પર, એ ગુણોથી યુક્ત સંયમીને “સાધુ” શબ્દથી બોલે (૪૯)
देवाणं. त्याहि. वो मनुष्यो भने पशुमार्नु भडिमांड युद्ध थाय तो એમ ન કહે કે એમાંથી અમુક જીતે યા અમુક ન જીતે. એમ કહેવાથી રાગદ્વેષના આવેશથી સંયમની તથા આત્માની વિરાધના આદિ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. વિરૂદ્ધ પક્ષીની અપેક્ષાએ પિતાને અધિક બળવાળાં યા સમબળવાળા માનીને જે દેવ આદિ પિતાના વિજયની ઈચ્છાથી વિપક્ષની ઉપર શસ્ત્ર આદિ પ્રહાર કરે છે તે યુદ્ધ છે. ભયથી કંપતા કે દીન હીન પ્રાણીને મારવાં એ યુદ્ધ નથી. (૫૦)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #123

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ मूलम्-वाओ वुटुं च सीउण्हं, खेमं धायं सिवंति वा ।
कया णु होज एयाणि, मा वा होउत्ति नो वए ॥५१॥ छाया-बातो वृष्टं च शीतोष्णं क्षेमं धान्यं शिवमिति वा ।
___ कदा नु भवेयुः एतानि मा वा भवन्तु इति नो वदेत् ॥५१॥ टीका-'वाओ' इत्यादि ।
वातः वायुः वृष्टं वर्षणं शीतोष्णं शीतम् उष्णं च प्रतीतं, क्षेमं शुभं, घायं-धान्यं शालिगोध्रमादिकं वा अथवा शिवम् उपद्रवराहित्यम्, एतानि वातप्रभृतीनि कदा नु भवेयुः कदा भविष्यन्तीति, वा अथवा मा भवन्तु, इति नो वदेत ? अहो ! निदाघतापव्याकुलोऽस्मि, कदा मलयजगन्धसंवलितजलदानिसमागमस्तक्षिप्तशीकरनिकरसंपर्को वा भविष्यति ।
शीतबाधाकम्पितस्य ममात्मानं वारिदाद्यावरणनिर्मुक्तदिवाकरकिरणाः कदा सुखयिष्यन्ति, कदा वा प्रावरणविशेषानपेक्षो निदाघः समागमिष्यति । करते हैं वही युद्ध है; भय से कापते किसी दीन हीन प्राणी को मारना युद्ध नहीं हैं ॥५०॥
वाओ' इत्यादि । साधु ऐसा भी न कहे की वायु कब वहेगी? वर्षा कब होगी ? सरदी-गर्मी कब पडेगी ? सुभिक्ष कब होगा ?, शालि आदि धान्य होगे या नहीं ? अर्थात् फसल अच्छी होगी या बुरी ? उपद्रवों की शान्ति कब होगी? अथवा ये सब न हों।
शीत आदि से स्वयं पीडित होकर साधुको यह भी नहीं कहना चाहिए कि-हाय ? मैं गर्मी से व्याकुल हूँ न जाने कब चन्दन की सुगंध से सुगंधित मेघ और वायु का समागम होगा ? कब मेघ के फुहारें चलेगे?
वाओ० ४त्याहि. साधु सभ ५५ न माले वायु यारे पडेशे ? वर्षा કયારે આવશે ? ટાઢ-તાપ કયારે પડશે? સુકાળ ક્યારે થશે? શાલિ આદિ ધાન્ય પાકશે કે નહીં? અર્થાત્ પાક સારે ઉત્તરશે યા ખરાબ ઊતરશે? ઉપદ્રની શાન્તિ કયારે થશે? અથવા એ બધું નહિ થાય. ટાઢ આદિથી પિતે પીડિત થઈને સાધુએ એમ પણ ન કહેવું જોઈએ કે-હું તાપથી વ્યાકુળ થયે છું. ખબર પડતી નથી કે કયારે ચંદનની સુગંધથી સુગંધિત મેઘ અને વાયુને સમાગમ થશે ? ક્યારે વરસાદના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #124

श्री दशवैकालिकसूत्रे राजयक्ष्मादिरोगननिताभिभवं प्राप्तः कदाऽहमेतस्माद्व्याधिदुःखाद् विमुक्तो भविष्यामि ।
अहो ! यथेष्टाहाराघलाभेन बाधते बुभुक्षा, देशोऽयं कदा मुभिक्षो भविष्यति, तथोपसर्गादिवाधायां सत्यां कदा मदीयोपसर्गादि-प्रशमनं स्यादिति न वदेत् ।
__ अथवा मदीयदुःखोत्पादका एते निदाघतापादयो मा समायान्तु, इति न ब्रूयादित्यर्थः । अनुकूलपतिकूलपरीषहोपसर्गसहनस्यैव मुनिकर्त्तव्यतया तेनाऽत्तिध्यानवशात्परीषहोपसर्गावुक्तरीत्या भाषणं न विधेयम् "वट्टमाणोऽट्टझाणे य भम्मई दीहसंसारे" इत्यादि वचनादिति भावः ॥५१॥
सर्दी से थर थर कांपने वाले मुझको, बादलों के आवरण से रहित तीव्र-सूर्य की किरणे कब आनन्द पहुंचावेंगी ? वह ग्रीष्मऋतु कब आवेगी जिसमें प्रावरण की आवश्यकता नहीं रहती।
मैं राजयक्ष्मा आदि की पीडा से न जाने कबतक छुटकारा पा सकंगा।
ओह ! इच्छा भर आहार आदि का लाभ न होने से भूख सता रही है। इस देशमें न मलूम कब तक सुभिक्ष होगा ? मेरा इस परीषह या उपसर्ग कब निवारण होगा ? कब मैं सुखी होऊंगा?
अथवा-"मुझे पीडा उत्पन्न करने वाले निदाघ ताप आदि न आवे तो अच्छा हो" ऐसा भी साधु को नहीं कहना चाहिए। क्योंकि अनुकूल प्रतिकूल परीषहों को तथा उपसर्गों को सहना मुनि का कर्तव्य ही है। अतः आर्तध्यान के वश होकर ऐसा भाषण करना છાંટા પડશે? ટાઢથી થર થર કંપતા એવા મને વાદળના આવરણથી રહિત તીવ્ર સૂર્યનાં કિરણે ક્યારે આનંદ આનંદ આપશે? એ ગ્રીષ્મઋતુ ક્યારે આવશે કે જેમાં ઓઢવાની જરૂર જ પડે નહિ? હું રાજયઠ્ઠમા (ક્ષય) આદિની પીડાથી કયારે છૂટકે પામીશ? એહઈચ્છાનુકૂળ આહારદિને લાભ ન થવાથી ભૂખ સતાવી રહી છે. ખબર પડતી નથી કે આ દેશમાં કયાં સુધી સુકાળ રહેશે? મારા આ પરીષહ યા ઉપસર્ગનું કયારે નિવારણ થશે ? કયારે હું સુખી થઈશ?
અથવા-“મને પીડા ઉપજાવનારા ઉન્ડાળાને તાપ આદિ ન આવે તે બહુ સારું,” એમ પણ સાધુએ ન કહેવું જોઈએ. કારણ કે અનુકૂળપ્રતિકૂળ પરીષહેને તથા ઉપસર્ગોને સહેવાં એ મુનિનું કર્તવ્ય જ છે. એટલે આર્તધ્યાનને વશ થઈને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #125

३
४
५
६
९
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
१११ मेघादिविषये भाषणाभाषणविधिमाह-'तहेवमेह' इत्यादि । मूलम्-तहेव मेहं व नहं व मानवं न देवदेवेत्ति गिरं वएज्जा ।
. १४ १३ ११ १९ १५ १७ १६ संमुच्चिए उन्नए वा पओए वएज वा बुट बलाह उत्ति ॥५२॥ छाया-तथैव मेघं व नभो व मानवं न देवदेव इति गिरं वदेत् ।
संमूञ्छितः उन्नतो वा पयोदः वदेद् वा दृष्टः बलाहक इति ॥५२॥ टीका-'तहेवमेहं' इत्याहि ।
तथैव-तद्वदेव मेघ-जलधरं वा अथवा नमः गगनं वा अथवा मानवं= माननीयमनुष्यं प्रति देवदेव इति इन्द्र इति गिरं भाषां न वदेत् । कथं तहि वदेत् ? इति प्रश्ने पूर्व मेचं प्रति भाषणविधिमाह-पयोद: अयं मेघः संमूर्छितः विस्त्रसापुद्गलपरिणतः समुत्पन्न इत्यर्थः, वा अथवा उन्नतः उच्छितः गगनतलमा रूढ इत्यर्थः वा-अथवा बलाहको-मेघः वृष्टःवर्षणं कृतवान् इति वदेत । मेघं पति इन्द्रशब्दं न प्रयुञ्जीतेति भावः ॥५२।। उचित नहीं है। कहा भी है-आध्यानी, दीर्घ-संसार में परिभ्रमण करता है ॥ ५१ ॥
बादल आदि के विषय में बोलने की विधि कहते है'तहेवमेहं' इत्यादि।
इसी प्रकार, मेघ, आकाश तथा माननीय मनुष्य को देवदेव-इन्द्र न कहे। तब किस प्रकार कहे। ऐसी आशंका होने पर पहले बादल के विषय में बोलने की विधि कहते हैं-यह वादल पुद्गलों का स्वाभाविक परिणमन है, यह मेघ बहुत ऊंचा अर्थात् आकाश में आरूढ है, या मेघ वरसा है इस प्रकार कहे ।। ५२ ।। એવું ભાષણ કરવું ઉચિત નથી, કહ્યું છે કે “આર્તધ્યાની દીર્ધ સંસારમાં પરિભ્રમણ ४२ छ” (५१)
पाणां माहिना विषयमा नासा न मासवानी विधि मताव छ-तहेवमेहं
इत्यादि.
એજ પ્રમાણે મેઘ, આકાશ તથા માનનીય મનુષ્યને દેવદેવ ઈન્દ્ર ન કહે તે શું કહે? એવી આશંકા થતાં પહેલાં વાદળાંના વિષયમાં બેલવાની વિધિ કહે છે–આ વાદળાં પુદ્ગલેનું સ્વાભાવિક પરિણમન છે, આ મેઘ બહુજ ઉચે અથતુ Aशमा रस। 'छे, या भेध परसे छे, म ४ (५२)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #126

११२
श्री दशवैकालिकसूत्रे मेघप्रति भाषणविधि प्रदर्य साम्प्रतं गगनादिकं प्रति भाषणविधिमाह'अंतलिक्खत्ति' इत्यादि। मूलम्--अंतलिक्खत्ति णं बूया गुंज्झाणुचरियत्ति य ।
रिद्धिमंतं नरं दिस्स रिद्धिमंतत्तिआलवे ॥५३॥ छाया-अन्तरिक्षमिति तद्व्यात् गुह्यकानुचरितमिति च ।
__ ऋद्धिमन्तं नरं दृष्ट्वा ऋद्धिमानित्यालपेत् ॥५३॥ टीका-'अंतलिक्खत्ति' इत्यादि ।
तत्नभः प्रति अन्तरिक्षमिति, गुह्यकानुचरितं गुह्यकशब्दः सकलसुरोपलक्षकः असौ सुरसञ्चरणसरणिरिति च ब्रूयात् वदेत् , ऋद्धिमन्तं नरं दृष्ट्वा = सम्मत्तिशालिनं मनुष्यं विलोक्य ऋद्धिमानित्यालपेत् भाषेत । एवं भाषणे मृषाभाषणदोषो न जायत इति भावः ॥५३॥ मूलम्-तहेव सावज्जणुमोयणी गिरा, ओहारिणी जाय परोवघायणी। से कोहलोहभयहासमाणवो, ने हासमाणो वि गिरं वइजा।५४॥
छाया-तथैव सावद्यानुमोदिनी गीः अवधारिणी या च परोपघातिनी। तां क्रोधात् लोभात् भयात् हासात् मानवोः न हसन्नपि गिरं वदेत् ॥५४॥
मेघ के प्रति भाषण करने की विधि कहकर अब आकाश आदि के विषय में भाषण करने की विधि कहते हैं-'अंतलिक्खत्ति' इत्यादि।
आकाश को अन्तरिक्ष तथा देवों के गमन करने का मार्ग कहे अर्थात् यह देवों के गमन करने का मार्ग है ऐसा कहे । सम्पत्तिशाली मनुष्य को देखकर ऐसा कहे कि यह सम्पत्तिवाला है। एसा भाषण करने से मृषावाद दोष नहीं लगता है ॥ ५३ ॥
મેઘ વિશે ભાષણ કરવાની વિધિ બતાવીને હવે આકાશ આદિના વિષયમાં लाषा ४२वानी विधि ४ छे-अंतलिक्खत्ति. त्याहि.
આકાશને અંતરીક્ષ તથા દેને ગમન કરવાનો માર્ગ કહે, અર્થાત્ આ દેને ગમન કરવાનો માર્ગ છે એમ કહે. સંપત્તિશાલી મનુષ્યને જોઈને એમ કહે કે આ સંપત્તિવાળે છે. એવું ભાષણ કરવાથી મૃષાવાદ દેષ લાગતું નથી. (૫૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #127

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
११३ टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव या गीः सावधानुमोदिनी हिंसादिकलुषकर्मानुमोदिनी यथा'मुष्ठु हतो मृगादिरनेने' ? त्यादिका, अवधारिणी संशयितार्थे निश्चयरूपेण प्रतिपादिका ' एवमेवैत'-दित्यादिका, या च परोपघातिनी परोपघातविधायिनी, यथा-'पशुहनने सिद्धिर्भवति,-मांसमदिरादिनिषेवणे वा दोषो न भवती'त्यादिका, से-तां-तथाभूतां गिरं मानवः मनुते जिनाज्ञामिति मानवः ; साधुः क्रोधात् उपलक्षणतया मानादपि, लोभात् , उपलक्षणत्वेन मायातोऽपि, भयात्, हासात् , उपलक्षणतया प्रमादादेरपि तथा हसनपि न वदेत् । सूत्रे क्रोधादीनि पदानि लुप्तपञ्चमीविभक्तिकानि । ' सावज्जणुमोयणी' इति पदेन सावधकर्मप्रशंसया तजनितपापभागित्वं मूचितम् । 'ओहारिणी' इत्यनेन शाङ्कितार्थे निश्चयरूपेण भाषणे
तहेव' इत्यादि । जो भाषा सावद्य अर्थात् हिंसा आदि पाप कर्मों का अनुमोदन करने बाली हो, जैसे-'इसने मृगको अच्छा मारा है' इत्यादि, तथा संदिग्ध (संदेहयुक्त) पदार्थ में 'यह ऐसा ही है। इस प्रकार की निश्चयकारी, तथा जो भाषा पर की हिंसा करने वाली हो, जैसे कि-'पशुका हवन करने से सिद्धि मिलती है, मांसमदिरा के सेवन करने में दोष नहीं है' इत्यादि भाषा साधु, क्रोध, मान, माया, लोभ, भय, हास्य तथा प्रमाद आदि से न बोले और हँसता हुआ भाषण न करे।
'सावजणुमोयणी' पदसे यह सूचित किया है कि सावद्य कार्यों की प्रशंसा करने से सावध कर्म जनित पाप का भागी होना पडता है। "ओहारिणी' पदसे यह प्रगट किया है कि संदेहयुक्त विषय में निश्चयकारी भाषा बोलने से मृषावाद आदि दोषों का
तहेव० ४त्यादि भाषा सावध अर्थात् (हंसा मा पा५४नु अनुमान કરનારી હોય, જેમકે-“એણે મૃગને ઠીક માર્યો છે? ઈત્યાદિ, સંદિગ્ધ પદાર્થમાં
એ આમજ છે” એ પ્રકારની નિશ્ચયકારી, તથા જે ભાષા પરની હિંસા કરનારી હાય, જેમકે “પશુને હવન કરવાથી સિદ્ધિ મળે છે, માંસ મદિરાનું સેવન કરવામાં દેષ નથી” ઈત્યાદિ ભાષા સાધુ કોધ, માન. માયા. લેભ, ભય, હાસ્ય તથા પ્રમાદ આદિથી ન બોલે અને હસીને ભાષણ ન કરે.
सावजणुमोयणी पक्षी मे सूथित युछ सावध भनी प्रशंसा કરવાથી સાવધ કમજનિત પાપના ભાગી થવું પડે છે શારિ શબ્દથી પ્રકટ કર્યું છે કે-સંદેહયુત વિષયમાં નિશ્ચયકારી ભાષા બોલવાથી મૃષાવાદ આદિ દેને પ્રસંગ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #128

श्री दशवकालिकसूत्रे मृषावाददिदोषप्रसङ्गः, तद्भाषणसिध्यर्थे चाऽऽर्तध्यानादिदोषः, तद्भाषणसाधनाऽनन्तरं मानादिदोषावेशवेति व्यक्तीकृतम् । 'परोवघाइणी' इति पदेन परोपघातकभाषाभाषणे महाव्रताङ्गीकारकालिक्याः 'इतः परं कथश्चिदपि जीवोपहननवचनं न वदिष्यामी'-ति नियमेन अवधीरणे द्वितीयमहाव्रतभङ्गः, जिनाज्ञासमुल्लङ्घनं च व्यक्तिभवति, क्रोधादिहेतुपदर्शनेन कपायावेशिताऽन्तःकरणस्य वाच्यावाच्यभाषाविवेकविधुरता ध्यन्यते, तेन कषायविजयतत्परता विधेयेत्यावेदितम् । 'हास' इति पदेन हास्यवशेनाऽपि सावधानुमोदिकादिभाषाभाषणेन कदाचित्तत्र प्रवृत्तौ सत्यां महाऽनर्थसंभवः स्वपरिणाममालिन्यं चेति प्रसंग होता है। और मृषावाद को सिद्ध करने के लिए आतध्यान
आदि दोषों का सेवन करना पडता है । मृषाभाषण के किसी प्रकार सिद्ध हो जाने पर अहङ्कारका आवेश आदि दोष उत्पन्न होता है, यह प्रगट किया है । 'परोवघाइणी' पदसे यह प्रगट किया है कि महाव्रतों को अंगीकार करते समय ऐसा प्रत्याख्यान कियाथा कि-'संजम ग्रहण करने के पश्चात् जीवघात करने वाली भाषा नहीं बोलूंगा' इस नियम के भंग होनेसे द्वितीय महाव्रत का भंग और जिनाज्ञा का उल्लंघन होता है। क्रोध आदि कारण बताने से यह द्योतित होता है कि कषाययुक्त अन्तःकरणवाले मनुष्य को यह विवेक नहीं रहता कि क्या बोलने योग्य है और क्या बोलने योग्य नहीं है, अतएव कषायों को जीतने का प्रयत्न करना चाहिए । 'हास' पदसे यह प्रगट किया है कि यदि हँसी में भी सावद्यानुमोदिनी आदि भाषा का भाषण किया जाय तो महान् अनर्थ होना संभव है, और આવે છે, અને મૃષાવાદને સિદ્ધ કરવાને માટે આધ્યાન આદિ દેનું સેવન કરવું પડે છે. મૃષાભાષણ કેઈ પ્રકારે સિદ્ધ થઈ જતાં અહંકારને આવેશ આદિ દે ઉત્પન્ન थाय छ, मेम प्रगट ४२वामा माव्यु छ. परोवघाइणी ५४थी मे प्रगट ४२वामा આવ્યું છે કે-મહાવ્રત અંગીકાર કરતી વખતે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે–“સંયમ ગ્રહણ કર્યા પછી જીવઘાત કરનારી ભાષા બોલીશ નહિ” એ પ્રતિજ્ઞાન ભંગ થવાથી દ્વિતીય મહાવ્રતને ભંગ અને જિનાજ્ઞાનું ઉલંઘન થાય છે. ક્રોધાદિ કારણ બતાવવાથી એમ સૂચિત થાય છે કે કષાય યુકત અંતઃકરણવાળા મનુષ્યને એ ને વિવેક રહેતો નથી કે શું બોલવા ગ્ય છે અને શું બોલવા ગ્ય નથી, એટલે કષાયને જીતવાનો પ્રયત્ન કરવે જઈએ દાસ શબ્દથી એમ પ્રકટ કર્યું છે કે જે હસવામાં ( હસીમાં) પણ સાવદ્યાનુમદિની આદિ ભાષાનું ભાષણ કરવામાં આવે તે મહાન અનર્થ થવાને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #129

११५
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ मूच्यते । — हास्यमाणो' इति पदेन हसतो भाषणे वाकशुद्धिन जायते इति घोतितम् ॥ ५४ ॥ मूलम्-सुवकंसुद्धिं समुंपेहिया मुंणी, गिरं च दुर्दु परिवज्जए सया।
मियं अंदुटे अणुवीइ भौसए, सयाण मज्झे लैंहई पसंसणा५५। छाया-सुवाक्यशुद्धिं समुत्प्रेक्ष्य मुनिः गिरं च दुष्टां परिवर्जयेत् सदा । मिताम् अदुष्टाम् अनुविचिन्त्य भाषकः सतां मध्ये लभते प्रशंसनम् ॥५५॥
टीका-'सुवक्क' इत्यादि ।
मुनिःसाधुः सुवाक्यशुद्धि-शोभना वाक्यशुद्धिः सुवाक्यशुद्धिः सम्यक प्रकारेण वाक्यसंशोधनं सर्वथा भाषणदूषणराहित्यकरणमित्यर्थः; समुत्प्रेक्ष्य सम्यगालोच्य दुष्टां-मृषावादादिदोषयुक्तां गिरं भाषां सदा परिवर्जयेत् कदापिन वदेदित्यर्थः मितां-भाषादोष-संसर्ग-भयेनाऽनावश्यकवागाडम्बररहितामित्यर्थः, अदुष्टा-निरवद्याम् अनुविचिन्त्य पर्यालोच्य भाषकश्चवक्ता तु सतां मुनीनां मध्ये प्रशंसनं सत्कीर्ति लभते प्राप्नोति । मितत्व-निरवधत्व गुणविशिष्टाऽपि भाषा भाषणकाले पुनः पुनरालोचनीयेति भावः॥ 'मुणी' पदेन प्रवचनश्रद्धालुत्वं सचितम् । 'मियं' इत्यनेन बहुभाषणतो वाग्यतनात्वमावेदितम् । स्वकीय परिणामों में मलिनता आवेगी। 'हासमाणो ' पदसे यह द्योतित किया है कि हँसते बोलनेसे वाक्य शुद्धि नहीं होती ॥५४॥
__'सुवक्क' इत्यादि । साधु सुवाक्यशुद्धि का विचार करके मृषावाद आदि दोषों से दुष्ट भाषा कदापि न बोले । दोषों के भय से अनावश्यक वागाडम्बर रहित-परिमित और निरवद्य भाषा बोलने वाला साधु, मुनियों में प्रशंसा पाता है। तात्पर्य यह है कि परिमित और निरवद्य भाषा भी बोलते समय बारंबार विचार लेनी चाहिए।
_ 'मुणो' पदसे प्रचचन में श्रद्धा; 'मियं' पदसे बहुत भाषण समय छ, भने स्वीय परिणामामा मलिनता मावशे. हासमाणो शपथी मेम सूचित કર્યું છે કે હસતાં-હસતાં બેલવાથી વાય શુદ્ધિ થતી નથી. (૫૪)
__सुवक्क. त्याहि. साधु सुवा४यशुद्धिन विया२ ४शन भूषावा६ मा पोथी દુષ્ટ ભાષા કદાપિ બેલે નહિ. દેના ભયથી અનાવશ્યક વાગડમ્બરથી રહિત-પરિમિત અને નિરવધ ભાષા બોલનાર સાધુ મુનિઓમાં પ્રશંસા પામે છે. તાત્પર્ય એ છે કે પરિમિત અને નિરવદ્ય ભાષા પણ બોલતી વખતે વારંવાર વિચારી લેવી જોઈએ.
मुणी २०४थी प्रयन श्रद्धागुता, मियं शया मडु भाषा ४२वाने ४२)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #130

११६
श्री दशवेकालिकसूत्रे
'अदुडे' इति पदेन दोषरहितभाषणमेव स्वपरकल्याणकरमिति स्पष्टीकृतम् ||५५ ॥
દ
७
८ ९ १०
99
१२ १३ १४
१६
१५
मूलम् -भासाइ सेसे य गुणे य जाणिया, तीसे य दुडे परिवज्जए सया ।
9
४
१७
छसु संजए सामाणिए सयाजए वइज्ज बुद्धे हियमाणुलौमियं ॥
छाया - भाषायां दोषांश्च गुणांश्च ज्ञात्वा तस्याश्च दुष्टां परिवर्जयेत्सदा ।
पट्सु संयतः श्रामण्ये सदायतः वदेदबुद्धः हितामानुलोमिकाम् ||५६ ॥ टीका- 'मासा' इत्यादि ।
=
षट्सु=षड्जोवनिकायेषु संयतःवयतनावान् तद्विराधनापरिवर्जनसावधान इत्यर्थः श्रामण्ये= साधुधर्मे सदायतः = सर्वेदोद्यतः तद्रक्षणपरायण इत्यर्थः बुद्ध:= विदित वेदितव्यः साधुः भाषायाः = चतुर्धा कथितायाः सत्यासत्यमिश्रव्यवहारलक्षणायाः दोषान् = सावद्यकर्कशशङ्कितस्वादीन् गुणांच हितमितप्रियत्वादीन् ज्ञात्वा तस्याः = भाषायाश्च दुष्टानि = दोषाम् 'भावक्तान्त निर्देशः, प्राकृतत्वाच्च लिङ्गव्यत्ययः सदा परिवर्जयेत् । हितां सकलप्राणिगणोपकारिकाम्, आनुलोमिकाम् = आनुक्रमिकां पूर्वापरविरोधरहितां संग वा भाषां वदेत् । 'छसुसंजए' इति पदेन सस्थावरजीवरक्षक एव भाषासमितिं सम्यगाराधयितुं प्रभवतीति करने के कारण भाषा की अयतना; और 'अदुट्टे' पदसे निर्दोष भाषण ही स्व-पर कल्याणकारी है; ऐसा सूचित किया है || ५५ ॥
9
'भासाइ' इत्यादि । षड्जीवनिकाय की यतना में सावधान, सदा श्रामण्य ( चारित्र) में तत्पर, प्रयोजन भूत पदार्थों का ज्ञाता साधु चारों प्रकार की भाषा के सावधता कर्कशता आदि दोषों को, तथा हितमित-प्रियता आदि गुणों को जानकर भाषा के दोषों का सदा परित्याग करे । प्राणियों का कल्याण करने वाली तथा पूर्वापर विरोध रहित संगत भाषा बोले ।
'छसुसंजए' पद से यह प्रगट किया है कि त्रस स्थावर जीवों की થતી ભાષાને અયતના, અને યુદ્ધે શબ્દથી નિર્દોષ ભાષણ જ સ્વ-પર કલ્યાણુકારી छे, मेम सूचित युछे. (पथ)
भासाइ छत्याहि षड्वनिञ्जयनी यतनामां सावधान, सहा श्रामस्य (यास्त्रि) मां તત્પર, પ્રયોજન ભૂત પદાર્થના જ્ઞાતા સાધુ ચારે પ્રકારની ભાષાની સાવદ્યતા કર્કશતા આદિ દાષાને, તથા હિત-મિત-પ્રિયતા આદિ ગુણાને જાણીને ભાષાના દોષાના દા પરિત્યાગ કરે, પ્રાણીઓનું કલ્યાણ કરનારી તથા પૂર્વીપર વિરોધથી રહિત સંગત ભાષા ખોલે. ઇમુસંગÇ પદથી એમ પ્રકટ કર્યું છે કે ત્રસ-સ્થાવર જીવાની રક્ષા કરનારોજ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #131

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७
११७
ध्वनितम् | 'सामाणिए सयाजए ' ति पदेन 'निरन्तरसाधुधर्माराधक एवहितालोमिक भाषणक्षमो भवति नेतरः' इति व्यक्ती भवति । 'हियं' इति पदेन ऐहिकपारलौकिक सुखकरत्वं भाषायाः सूचितम् । 'आणुलोमियं' इतिपदेन श्रवणसुखजनकत्वं भाषायां प्रतीयत इति ॥ ५६ ॥
अध्ययनार्थमुपसंहरन्नाह - ' परिक्खभासी' इत्यादि ।
मूलम् - परिक्खभासी सुसमाहिइंदिए चउक्सायावगए ॲणिस्सिए । सेनि घुन्नमैलं पुरेकडं आरोहए लोगंमिणं हा पैरं ॥५७॥
छाया - परीक्ष्यभाषी सुसमाहितेन्द्रियः चतुष्कषायापगतः अनिश्रितः । सनिय धान्यमलं पुराकृतम् आराधयति लोकमिमं तथा परम् ।। इति ब्रवीमि ॥५७॥
टीका- 'परिक्ख' इत्यादि ।
परीक्ष्यभाषी = गुणदोषपर्यालोचनपूर्वक भाषणशीलः, सुसमाहितेन्द्रियः = वशीकृतेन्द्रियः, चतुष्कषायापगतः - चतुर्विधकषायसंसर्गरहितः, अनिश्रितः = द्रव्यरक्षा करने वाला ही भाषासमितिका सम्यक प्रकार से पालन कर सकता है । 'सामाणिए जए' पदसे यह सूचित किया है कि निरन्तर धर्म की आराधना करने वाला ही साधु हितकारी भाषा बोल सकता है अन्य नहीं । 'हियं' पदसे भाषा का इह - परलोक सम्बन्धी सुखकरत्व सूचित किया है । 'आणुलोमियं ? पदसे यह प्रतीत होता है कि भाषा श्रवणसुखद होना चाहिए ॥५६॥
इस अध्ययन का उपसंहार करते हुए कहते हैं- 'परिक्खभासी' इत्यादि । गुण दोषों का विचार करके बोलने वाला, इन्द्रियों को वशमें करने वाला, चारों कषायों का त्याग करने वाला, द्रव्य - भाव भाषा समितिनुं सभ्य प्रहारे पासन उरी शडे छे. सामाणिए जए पहथी प्रेम सूचित કર્યું છે કે નિર ંતર ધર્મની આરાધના કરનારા સાધુ જ હિતકારી ભાષા ખેલી શકે છે— બીજો નહિ ચિં શબ્દથી ભાષાનુ ઇહુ-પરલોક સંબધી સુખકરત્વ સૂચિત કર્યું છે. आलोमियं शब्दथी म प्रतीत थाय छे है-भाषा श्रवणु-सुमह होवी लेखे. (यह आा अध्ययनना उपसंर २ छे परिक्खभासी० ४त्याहि गुण होषोनो વિચાર કરીને ખેલનાર, ઇંદ્રિયને વશ કરનાર, ચારે કષાયાના ત્યાગ કરનાર, દ્રવ્ય-ભાવ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #132

श्री दशवेकालिकसूत्रे भावप्रतिबन्धवर्जितः सः=भाषासमित्याराधकः साधुः पुराकृतं = पूर्वभवोपार्जितं धान्यमलं=कर्ममलं 'निडुणे' इत्यव्ययं निर्द्वय = अपाकृत्य इमं तथा परं लोकं = मनुष्यलेाकं निर्वाणलेाकं च आराधयति = साधयति पारम्पर्येण वाऽऽनन्तर्येण वेति भावः ॥ 'परिक्खभासी' इतिपदं पर्यालोच्य भाषकस्यैव देशतः सर्वतश्च चारित्र - समाराधनयोग्यतां सूचयति । 'सुसमाहिईदिए' इत्यनेन चञ्चलेन्द्रियाणां विशुद्धभाषाभाषणाऽक्षमत्वं प्रकटीकृतम् ।
'चउकसाया गए' इति पदेन कषायमलरहितानामेव निरवद्या भाषाभवतीत्यावेदितम् । 'अणिस्सिए ' इति पदं बाह्याभ्यन्तरप्रतिबन्धविनिर्मुक्तस्यैव विशुद्धभाषया लोकद्वयाराधनयोग्यतामावेदयति । इति ब्रवीमि इति पूर्ववत् ॥५७॥
6
इति श्री विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुर राजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य' - कोल्हापुरराज गुरु पदभूषित - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री- घासीलाल व्रति विरचितायां श्रोदशवैकालिकसूत्रस्याऽऽचारमणिजूपाख्यायां सप्तमं सुवाक्यशुद्रारव्यमध्ययनं समाप्तम् ||७|| सम्बन्धी प्रतिबन्धसे रहित, भाषासमिति का आराधक साधु पूर्वभव में उपार्जित कर्म - मलको दूर कर के मनुष्य-भव तथा मोक्ष की साधना करता है । 'परिक्खभासी' पद यह सूचित करता है कि विचार करके बोलने वाला ही एकदेश तथा सर्वदेश से चारित्र की आराधना कर सकता है अर्थात् चारित्र का पूर्ण आराधक हो सकता है । 'सुसमाहिए' पदसे यह सूचित किया है कि जिस की इन्द्रियाँ चपल होती है वह विशुद्ध भाषा का भाषण नहीं कर चउकसायावगए पद से यह प्रगट होता સંબંધી પ્રતિબંધથી રહિત, ભાષાસમિતિના અરાધક સાધુ પૂર્વભવમાં ઉપાર્જિત ક– भजने दूर पुरीने मनुष्यलव तथा भोक्षनी साधना उडे छे, परिक्खभासी यह भ સૂચિત કરે છે કે વિચાર કરીને ખેલનાર જ એકદેશે તથા સદેશે ચારિત્રની આરાધના कुरी शडे छे. मर्थात् शास्त्रिनो पूर्णा आराध थ शडे छे. सुसमाहिए पहथी शुभ સૂચિત કર્યુ. છે કે જેની ઇંદ્રિયા ચપળ હાય છે તે વિશુદ્ધ ભાષાનું ભાષણ કરી શકતા नथी. चउक्कसायावगए शहथी भेभ अट થાય છે કે કષાયરહિત શ્રમણ જ
6
,
सकता
११८
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #133

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ७ है कि-कषाय रहित श्रवण ही निरवद्यभाषाभाषी हो सकता है । 'अणिस्सिए' पद यह सूचित करता है कि बाह्य और अभ्यन्तर परिग्रह से मुक्त मुनि ही विशुद्ध भाषा द्वारा उभय लोक की आराधना करने की योग्यतावान् है ॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बस्वामीसे कहते हैं।- हे जम्बू ! भगवान् महावीरने जैसा कहा है वैसा ही मैं तुमसे कहता हूं ॥५७॥
श्री दशवकालिक सूत्र की आचारमणिमंजूषा नामकी व्याख्या के हिन्दी भाषानुवाद का सातवा अध्ययन समाप्त हुआ ॥७॥
॥श्रीरस्तु॥ निश्वधमाषाभाषी लाश छ. अणिस्सिए ५४ मेम सूथित ४३ छे , माय भने આત્યંતર પરિગ્રહથી મુક્ત મુનિજ વિશુદ્ધ ભાષા દ્વારા ઉભોલેકની આરાધના કરવાની યોગ્યતાવાળ બને છે
શ્રી સુધર્મા સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે હે જબ્બ ! ભગવાન મહાવીરે જેવું કહ્યું છે તેવું જ મેં તમને કહ્યું છે (૫૭)
ઈતિ સાતમું મધ્યયન સમાપ્ત.
અધ્યયન આઠમું.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #134

श्री दशवेकालिकसूत्रे
॥ अथाष्टमाध्ययनम् ॥
वाक्यशुद्धाख्य सप्तमाध्ययनतो भाषणगुणदोषान् विज्ञाय निरवद्यभाषा भाषणीयेत्युपदिष्टम् । निरवद्यभाषा आचारपरिपालनानवहितस्य न भवतीत्यत आचारप्रणिधिनामकमष्टमाध्ययनं प्रस्तूयते - 'आयारप्पणिहि' इत्यादि । मूलम् - आयारेप्पणिहि लेख, जहाकायव्व भिक्खुणा !
१२०
भे उदाहरिस्समि, आणुपुवि सुहं में ॥१॥ छाया - आचारप्रणिधिं लब्ध्वा यथाकर्तव्यं भिक्षुणा ।
तं भवद्भयः उदाहरिष्यामि, आनुपूर्व्या श्रृणुत मे ॥ १ ॥ टीका- ' आयार' इत्यादि ।
आचारप्रणिधिः=आचारे प्रवचनोक्तमर्यादानतिक्रमणपूर्व काचरणलक्षणे प्रणिधिः=प्रणिधानं सावधान तेत्यर्थः इत्याचारप्रणिधिस्तम्, यद्वा-प्रकृष्टो निधिः प्रणिधिः, आचारः प्रणिधिरिवेत्याचारप्रणिधिस्तं तथोक्तम् उत्कृष्टनिधिसदृशअथाष्टमाध्ययनम्
वाक्य शुद्धिनामक सातवें अध्ययन में “ भाषा के गुणदोष जानकर निरवद्य भाषा बोलनी चाहिए. ऐसा उपदेश दिया है । किंतु जो आचार (संयम) का पालन करने में उपयोग नहीं रखता, उसकी भाषा शुद्धि नहीं होती, इसलिए, अब आचार प्रणिधि नामक आठवें अध्ययनका प्रतिपादन करते हैं- "आयारपणिहिं" इत्यादि ।
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं - हे जम्बू ! शास्त्र में कही हुई मर्यादा का नाम आचार है, उसमें सावधान रहना आचारप्रणिधि है, अथवा - उत्तमनिधि निधान के समान आचारप्रणिधि
વાકયદ્ધિ નામક સાતમા અધ્યયનમાં “ભાષાના ગુરુદેષ જાણીને નિરવદ્ય ભાષા એલવી જાઇએ” એવો ઉપદેશ આપ્યા છે કિંતુ જે आधार (संयम) नुं પાલન કરવામાં ઉપયેગ રાખતા નથી. એની ભાષા શુદ્ધિ થતી નથી, તેથી કરીને हवे आधार अशिधि नाम आठमा अध्ययननुं प्रतिपाहन उरे छे. आयारपणिहिं० छत्याहि,
સુધર્માસ્વામી જંબૂને કહે છે કે-હે જખૂ! શાસ્ત્રમાં કહેલી મર્યાદાનું નામ આચાર છે, એમાં સાવધાન રહેવું એ આચારપ્રણિધિ છે; અથવા ઉત્તમ નિધિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #135

मुनिहर्षिणी टीका, अध्ययन ८ गा. १
१२१
माचारमित्यर्थः, लब्ध्वा=अधिगत्य भिक्षुणा = साधुना यथा येन विधिना विहि तानुष्ठानं कर्तव्यं भवतीति शेषः तं लेाकत्रयमतीतं तीर्थङ्करगणधरादिभिर्निरूपितमाचारप्रणिधिमित्यर्थः, अथवा तं विधिं = प्रकारमित्यर्थः, भवद्भयः आनुपूर्व्या=क्रमेण उदाहरिष्यामि = वक्ष्यामि मे = मम सकाशाद् यूयं शृणुत आकर्णयत । "आयारप्पणिहिं” - इत्यनेन यथा निधिर्दारिद्रयविद्रावणेन द्रुतं दुःखानि दूरीकृत्य संपदां समुदयेन जनान् विभूषयन् सुखमनुभावयति, तथैवाचारः कर्मदारिद्र्यलयं विधाय साधु सकलदुःखसंबन्धाद् विमोच्यानन्तज्ञानादिचतुष्टयसंपदा विभूषयम् अक्षय मोक्षसुखं साक्षात्कारयतीति सूचितम्, 'प्रणिधि' मित्यत्र 'म' शब्दोपादानेना क्षयसुखदायित्वमेव निध्यन्तरापेक्षया प्रकृष्टत्वमिति सूच्यते ॥१॥
उस
को जानकर भिक्षु को जिसप्रकार आचरण करना चाहिए, लोकसिद्ध तथा तीर्थकर भगवान् और गणधरो द्वारा प्ररूपित आचाप्रणिधि या उसकी विधि को तुम्हारे सामने क्रमशः कहूँगा, तुम मुझ से सुनो।
सुत्रमें "आयारप्पणिहिं" इस पद से सूचित किया गया है कि जैसे निधि दरिद्रता को दूर करके दुःख का नाश कर देती है, और संपत्ति की प्राप्ति करा कर मनुष्यों को विभूषित करती एवं सुखी बनाती है, उसी प्रकार आचार, कर्मरूपी दरिद्रता को दूर करके साधुको सकल दुःखो से मुक्त कर देता है, और अनन्तज्ञान अनन्तदर्शन, अनन्तसुख अनन्तवीर्य रूपी संपत्तिसे शोभित करके अक्षय मोक्ष को प्राप्त कराता है। 'प्रणिधि' पदमें 'प्र' उपसर्ग जोडने से यह प्रगट होता है कि अन्य पौन्द्रलिक निधियों से तो अल्पकालके નિધાનની સમાન આચાર પ્રણિધિને જાણીને ભિક્ષુએ જે પ્રકારે આચરણ કરવું જોઇએ, તે લેાક સિદ્ધ તથા તીર્થંકર ભગવાન અને ગણધરાએ પ્રરૂપેલી આચાર પ્રણિધિ યા એની વિધિ તમારી સામે ક્રમશઃ કહીશ, તે મારી પાસેથી સાંભળે.
સુત્રમાં બયાìર્દિ એ પદથી સૂચિત કર્યું છે કે જેમ નિધિ દરિદ્રતાને દૂર કરીને દુ:ખને નાશ કરી નાખે છે, અને સંપત્તિની પ્રાપ્તિ કરાવીને મનુષ્યાને વિભૂષિત કરે છે, તથા સુખી બનાવે છે તેમ આચાર કર્મરૂપી દરદ્રતાને દૂર કરીને સાધુને સકળ દુઃખાથી મુકત કરે છે, અને અનંતજ્ઞાન, અન ́ત દન, અનતે સુખ, शमनंत वीर्य ३थी संपत्तिथी शोभित उरीने अक्षय भोक्ष प्राप्त उरावे छे. प्रणिधि શબ્દમાં મેં ઉપસર્ગ જોડવાથી એમ પ્રકટ થાય છે કે અન્ય પૌદગલિક નિધિઓથી તે १- दुःखजनकत्वधर्मसाम्यादारिद्रयसादश्यं कर्मणः । उक्तधर्म पुरस्कारेणाभेदा तु रूपकत्वात् ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #136

१२२
श्रीदशवेकालिकसूत्रे
त प्रकारमाह - 'पुढवि' इत्यादि । मूलम् - पुढवदेगअगणिमारुअ, तर्णरुक्खा सवीयंगा । तसा यॅ पाणा जीवत्तिं, इई वृत्तं महेसिणी ॥२॥ - पृथिव्युदकाग्निमारुताः तृणवृक्षाः सबीजकाः ।
छाया
साथ प्राणिनो जीवा इति, इति उक्त महर्षिणा ॥ २ ॥ टीका - पृथिव्युदकाग्निमारुताः = पृथिवीजलतेजोवायवः, तथा सबीजकाः बीज सहिताः, तृणवृक्षाः = तृणानि वृक्षा: बीजानि चेति त्रिविधा वनस्पतयः, एवं च पृथिवीकायोऽपकायोऽग्निकायो वायुकायो वनस्पतिकायश्चेति पश्चै केन्द्रियप्राणिन इत्यर्थः, च=अपि त्रसाः प्राणिनः द्वीन्द्रियादयः इति = एते सर्वे जीवाः= जीवपदवाच्याः, सन्तीति शेषः, इति महर्षिणा = तीर्थंकरादिना उक्त कथितम् ॥ २ ॥ मूलम् तेसिं अच्छर्णजोएण, निच्चं होयव्र्व्वयं सिया ।
9
२
९
११
१०
मणसा काय वक्रेण एवं हवाई संजए ॥३॥
छाया - तेषाम् अक्षणयोगेन नित्यं भवितव्यं स्यात् ।
1
मनसा कायेन वाक्येन, एवं भवति संयतः ॥ ३॥
लिए ही सुख की प्राप्ति होती हैं, परंतु इस आचाररूपी निधि से ऐसा अनुपम सुख मिलता है कि जिसका कभी नाश नहीं होता ॥१॥ अब आचार प्रणिधि की विधि का प्रतिपादन करते है'पुढची' इत्यादि ।
पृथिवी, जल, अग्नि, वायु, तथा बीज सहित वनस्पति, ये पांच एकेन्द्रिय तथा दीन्द्रिय आदि स प्राणी, सब 'जीव' शब्द के वाच्य है अर्थात् ये सब जीव है । ऐसा तीर्थंकर आदि महर्षियो ने कहा है ||२||
અલ્પકાળને માટે જ સુખની પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ આ આચાર રૂપી નિધિથી એવું અનુપમ સુખ મળે છે કે જેને ક્યારે પણ નાશ થતા નથી (૧)
पुढविं० ४त्याहि-हुवे आधार प्रशिधिनी विधिनुं प्रतिपादन ४रे छे. पृथ्वी, જળ, અગ્નિ, વાયુ તથા બીજ સહિત વનસ્પતિ એ પાંચ એકેન્દ્રિય તથા ફ્રીન્દ્રિય આદિ ત્રસ પ્રાણી, એ સર્વ જીવ શબ્દના વાચ્ય છે, અર્થાત્ એ બધા જીવ છે, એમ તી કર આદિ મહિષઓએ કહ્યું છે. (૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #137

आचामणिमञ्जूषा टीका, अध्याय ८ गा. ३-४
टीका-'तेसि' इत्यादि।
भिक्षुणा मनसा अन्तःकरणेन कायेन शरीरेण वाक्येन वाचा स्यात् केनापि प्रकारेण, एकेनापि केनचित् प्रकारेण हिंसाकरणे सर्वथा हिंसावर्जनं न सिध्यति, यदि केनापि प्रकारेण न हिंस्यात् , तदा सर्वथा हिंसात्यागी भवेत् , तथा च स्यात्-सर्वथेत्यर्थः । पृथिव्यादीनामक्षणयोगेन=हिंसनकर्मवर्जितेन नित्यं = सर्वदा भवितव्यं वर्तितव्यम् । एवं हिंसानिरासशीलः साधुः संयतः संयतपदव्यपदेश्यो भवतीति मूत्रार्थः ॥३॥
पृथिवीकाययतनामाह- 'पुढविं इत्यादि । मलम्-पुढविं भित्ति सिलं लेलं, नेव भिंदे न संलिहे।
तिविहेण करणजोएण, संजए सुसमाहिए ॥४॥ छाया-पृथिवीं भित्तिं शिलां लेष्टुं, नैव भिन्द्यात् न संलिखेत् ।
त्रिविधेन करणयोगेन, संयतः सुसमाहितः ॥४॥ टीका-'पुढवि' इत्यादि
सुसमाहितःचारित्राराधनतत्परः संयतः साधुः पृयिवों भूमि. भिनि सरिदादिकूलम् शिलांपाषाणम् , लेष्टुं-मृत्खण्डं त्रिविधेन-मनोवाक्कायैतत्त्रय
'तेसिं' इत्यादि । जब भिक्षु, मन बचन और कायसे अर्थात् इन तीन योगो में से किसी भी योग से हिंसा नहीं करता, तब ही समस्त हिंसा का परित्यागी हो सकता है । अतः पृथिवीकाय आदि की हिंसा से सदा सर्वदा दूर रहना चाहिए । इस प्रकार हिंसा का त्याग करने वाला साधु संयत कहलाता है ॥३॥
पृथिवीकाय की यतना कहते हैं- 'पुढविं' इत्यादि ।
चारित्र की आराधना करने में तत्पर संयमी पृथिवी को, नदी आदि के किनारे को, पाषाण को, मिट्टी के ढेले को मन वचम
तेसिं० या न्यारे भिक्षु भनवयन भने याथी अर्थात् मे जय ચેમાંના કેઈ પણ વેગથી હિંસા નથી કરતા, ત્યારે જ સમસ્ત હિંસાને પરિત્યાગી બની શકે છે. તેથી કરીને પૃથિવી આદિ હિંસાથી સદા સર્વદા દૂર રહેવું જોઈએ એ પ્રકારે હિંસાને ત્યાગ કરનાર સાધુ સંત કહેવાય છે. (૩)
पृथिवायनी यतना छे-पुढवि० ४त्याह.
ચારિત્રની આરાધના કરવામાં તત્પર સંયમી પૃથિવીને, નદિ આદિના કિનારાના પત્થરને, માટીના ઢેફાને, મનવચન કાયાથી ભેદે નહિ, બીજા દ્વારા ભેદાવે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #138

श्री दशवेकालिकसूत्र
तत्रत्वसंख्याप्रयुक्तभेदत्रयविशिष्टेन, करणयोगेन = करणं =करणकारणानुमोदनलक्षणस्त्रिविधो व्यापारस्तस्य योगः = मनोवाक्कायेन प्रत्येकं सम्बन्धः, तेन तथोक्तेन नैव भिन्द्यात् = नैव विदारयेत् न खण्डयेदित्यर्थ:, तथा न संलिखेत्, रेखाघर्षणादिकं न कुर्यादित्यर्थः ॥ ४ ॥ मूलम् - सुद्धपुढवीं ने निसीएं, ससरंक्खमि अ औसणे । पमेजिन्तु निसीइजा जाइती जस्स उग्गेहं ॥ ५ ॥ छाया - शुद्धपृथिव्यां न निषीदेत्, सरजस्के च आसने । प्रमृज्य तु निषीदेत्, याचित्वा यस्य अवग्रहम् ॥ ५ ॥ टीका- 'सुद्धढवि' इत्यादि
१२४
संयतः शुद्धपृथिव्यां=शस्त्रापरिणतायां सचित्तायां भूमौ इत्यर्थः । ( अत्रसप्तमीस्थाने द्वितीया ) सरजस्के = सचित्त रेणु संसर्गिणि आसने = पीठफलकादौ च न निषीदेत् = नोपविशेत् । अन्यत्र अचित्तभूमौ तु यस्याचित्तभूम्यादि तस्य अवग्रहम् = अनुज्ञां याचित्वा ममृज्य = रजोहरणेन संशोध्य निषीदेत् = उपविशेत् । मार्गादौ तु शक्रेन्द्राज्ञया साधुरुपवेशनादिकं कुर्यात् इति साधुसामाचारी । कायसे न भेदे, न दूसरे से भिदावे, और न भेदते हुए को भला जाने । तथा न उनपर रेखा करे, न उन्हें घिसे, न दूसरे से ये क्रियाएँ करावे न करते को भला जाने ॥ ४ ॥
"
'सुद्धपुढवीं' इत्यादि । संयमी, शस्त्र से अपरिणत - सचित्त भूमिपर तथा सचित्त रजके संसर्ग से युक्त आसन पर न बैठे और जो भूमि अचित्त हो, उस पर भी उस के स्वामी से आज्ञा लेकर, रजोहरणसे प्रमार्जन करके बैठे। मार्ग में जब कि स्वामी उपस्थित नहीं रहता, तब शक्रेन्द्र की आज्ञा लेकर साधु बैठना आदि क्रियाएँ करे। ऐसी साधुसमाचारी है ।
નહિ અને ભેદનારને ભલેા જાણે નહિ; તથા તેના ઉપર રેખા કરે નહિ, તેને ઘસે નહિ, બીજા પાસે એ ક્રિયાઓ કરાવે નહિ, અને કરનારને ભલે! જાણે નહિ. (૪)
મુદ્ધપુરા ઇત્યાદિ સંયમી શસ્ત્રથી અપરિણત-સચિત્ત ભૂમિપર તથા સચિત્ત રજના સંસર્ગથી યુકત આસનપર બેસે નહિ, અને જે ભૂમિ અચિત્ત હાય તેનાપર પણ એના સ્વામીની આજ્ઞા લઈને રજોહરણથી પ્રમાર્જન કરીને બેસે, માર્ગમાં જ્યારે સ્થાનના સ્વામી હાજર ન હાય, ત્યારે શક્રેન્દ્રની આજ્ઞા લઈને સાધુ બેસવા આદિ ક્રિયાએ કરે. એવી સાધુ સમાચારી છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #139

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्यय ८ गा. ५-६
१२५ सचित्तपृथिव्यादौ स्वाम्यनुज्ञयाऽपि न साधुनोपवेष्टव्य, पृथिवीकायविराधनाया अपरिहार्यत्वात् , अचित्तपृथिव्यादौ तु स्वाम्यनुज्ञां विना नोपवेष्टव्यम् , अदत्तादानदोषप्रसङ्गादिति भावः ॥५॥
अप्काययतनामाह-'सीओदग' इत्यादिमूलम्-सीओदगं न सेविज्जा, सिला वुढे हिमाणि य ।
उसिणोदगं तत्तफासुयं, पडिगाहिज्ज संजए ॥६॥ छाया-शीतोदकं न सेवेत, शिला दृष्टं हिमानि च।
उष्णोदकं तप्तपासुकं, प्रतिगृह्णीयात् संयतः ॥ ६ ॥ टीका-संयतः साधुः शीतोदकं भूमिगतं नदीकूपकासारादिसम्बन्धि सचित्तजलं शस्त्रापरिणतमित्यर्थः शिलाः शिलातुल्यत्वाल्लक्षणया वर्षापलान् वृष्टं वर्षोदकं हिमानि-मालेयजलानि 'बर्फ' इति भाषाप्रसिद्धानि च न सेवेत । तर्हि कथं साधुर्निवहेत् ? इत्याह-उष्णोदकं प्रतीतं, तप्तमामुकं, तप्त च प्रासुकं चेति समाहारद्वन्द्वः, तत्र तप्तं मेथिकाशाकादिपरिश्राणजलम् 'ओसावण' इति भाषाप्रसिद्धं, पासुकं तिलतण्डुलतकादीनां तोयं प्रतिगृह्णीयात् , याचित्वा तत्स्वामिना दत्तं गृह्णीयादित्यर्थः ॥ ६ ॥
सचित्त भूमिपर तो स्वामी की आज्ञा लेकर भी नहीं बैठना चाहिए, क्योंकि वहां बैठने से पृथिवी काय के जीवों को विराधना का परिहार नहीं हो सकता और अचित्त भूमि आदि पर विना स्वामी की आज्ञा के नहीं बैठना चाहिए। ऐसा न करने से अदत्तादान दोष लगता है ॥ ५ ॥ अब अप्काय की यतना कहते हैं-'सोओदगं' इत्यादि ।
संयमी भूमिगत नदी, कएँ, तालाव आदि के सचित्त जलकों, ओलोंको, वर्षा के जलको, हिम (पाले) को कभी सेवन न करे,
સચિત્ત ભૂમિપર તે સ્વામીની આજ્ઞા લઈને પણ બેસવું ન જોઈએ, કારણકે ત્યાં બેસવાથી પૃથિવીકાયના જીવોની વિરાધનાને પરિહાર થઈ શકતો નથી, અને અચિત્ત ભૂમિ આદિપર સ્વામીની આજ્ઞા વિના બેસવું ન જોઈએ. એમ ન કરવાથી અદત્તાદાન डोष लागे छे. (५)
हुवे मायनी यतना ४ छ-सीओदगं त्याहि.
સંયમી ભૂમિગત નદી, કૂવા, તળાવ આદિના સચિત્ત જળને, કરને, વર્ષના જળને, હિમને કદાપિ સેવે નહિ પરંતુ નું પાણી, ઓસામણ, તથા તલ, ચેખા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #140

श्री दशवकालिकसूत्रे मूलम्-उदउल्लं अप्पणो कायं, नेव पुंछे न संलिहे।
समुप्पेह तहा भूयं नो णं संघट्टए मुणी ॥७॥ छाया-उदकाम् आत्मनः कार्य, नैव प्रोञ्छेत् न संलिखेत् ।
समुत्भेक्ष्य तथाभूतं, नो तत् मुनिः संघट्टयेत् ॥ ७ ॥ टीका-'उदउल्लं इत्यादि
मुनिः साधुः भिक्षादौ प्रविष्टः उदका-वृष्टयादिसचित्तजलक्लिन्नम् आत्मनः स्वस्य काय शरीरं नैव प्रोन्छेत् बाससा तज्जलं नैव शोषयेत , तथा न संलिखेत् नागुल्यादिना तदुपरि रेखां कुर्यात् , तथाभूतम् उदकामङ्गं समुत्प्रेक्ष्य निरीक्ष्य, तत् अङ्ग न संघट्टयेत्-न स्पृशेत , अङ्गप्रत्यङ्गादिनाऽपि इत्यर्थः। उपलक्षणमेतद् वस्त्रपात्रादीनामपि, तेन सचित्तक्लिन्नानां वस्त्रपात्रादीनां निष्पीडन प्रोञ्छनादिकं साधुना न विधेयमिति भावः ॥ ७ ॥ वरन् उष्ण जल, ओसावण, तथा तिल, चावल और छांछ की आंछ तथा छांछ का धोवन प्रासुक हो तो उसके स्वामी से याचना करके ग्रहण करें ।। ६॥
'उदउल्लं' इत्यादि । भिक्षा आदि के लिए गया हुवा साधु वर्षा आदि के सचित्त जलसे भीगे हुए अपने शरीर को वस्त्र आदि से न पोंछे, न उसपर अंगुली आदि से लकीर खींचे। भीगे हुए शरीर को देख कर किसी का संघटा न करे, न किसी अङ्गोपाङ्ग से स्पर्श करे यह उपलक्षण है इस लिए यह भी समझ लेना चाहिए कि-साधु, सचित्त जलसे भीगे हुए वस्त्र पात्र को भी न पोंछे, न स्पर्श करे, न निचोडें और न धूपमें सुखावें ॥७॥ અને છાશની પરાશ તથા છાશનું ધાવણ પ્રાસુક હોય તો એના સ્વામીની યાચના ४ीने घड ४२. (६)
૩૩છું ઈત્યાદિ. ભિક્ષા આદિને માટે ગએલે સાધુ વર્ષો આદિના સચિત્ત જળથી ભીંજાય તે પિતાના શરીરને વસ્ત્ર આદિથી લૂછે નહિ, તેની ઉપર આંગળી આદિથી રેખા દોરે નહિ. ભીંજેલા શરીરને કેઈનું સંઘટન ન કરે, કે કોઈના અંગે પાંગને સ્પર્શ ન કરે આ ઉપલક્ષણ છે તેથી એમ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે-સાધુ સચિત્ત જળથી ભીંજાયેલાં વસ્ત્ર પાત્રને લૂછે પણ નહિ, સ્પર્શ ન કરે, નીચેવે નહિ भने मां सूवे डि. (७)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #141

१२७
१०
.१
-
१४
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ८-९ अथ तेजस्काययतनामाह-इंगाल' इत्यादि। मूलम्-इंगालं अगणिं अच्चिं अलायं वा सजोइयं ।
न उजिंजा न घट्टिजा, नो णं निव्वावए मुणी॥८॥ छाया-अङ्गारम् अग्निम् अचिः, अलातं वा सज्योतिः।
नोसिञ्चत न घट्टयेत् , नो तत् निर्वापयेत् मुनिः ॥८॥ टीका-मुनिः साधुः अङ्गारं=निलिं समिद्गतवह्निम् अग्निम् अयः पिण्डस्थम् , अचिः अनलादुत्थितां ज्वालां वा अथवा सज्योतिः साग्निकम् , अलातम्-अर्द्धदग्धं दारु, न उत्सिञ्चेत्=न प्रदीपयेत् , न घट्टयेत्-न घर्षणादिना उत्पादयेत् , णं' तम्-अङ्गारादिकं नो निर्वापयेत् नो विध्यापयेत् उदकादिनेत्यर्थः, अग्न्यारम्भश्चारित्रविघाताय भवतीति भावः ॥८॥ अथ वायुकाययतनामाह-'तालियंटेण' इत्यादि। मूलम्-तालियंटेण पत्तेणं साहाए विहणणेण वा।
ने वीइजै अप्पणो कोयं, बाहिरं वा वि पुग्गलं ॥९॥ छाया-तालवृन्तेन पत्रेण, शाखाया विधूननेन वा ।
न वीजयेदात्मनः कायं, बाह्यं वापि पुद्गलम् ॥९॥ अब तेजस्काय की यतना कहते हैं-'इगालं' इत्यादि।
संयमी, अंगार को लोहे आदि के गोले में प्रविष्ट अग्निको, अग्निकी ज्वालाको, अग्नि सहित अधजले काष्ठ को न जलाये और न घर्षण आदि करके अग्नि उत्पन्न करे तथा न अङ्गार आदि को जलादि से बुझावे, तात्पर्य यह है कि अग्निकाय के आरम्म से चारित्र का घात होता है इसलिए साधु सर्वथा अग्निकायका आरम्भ त्यागे ॥८॥
३ ते४४ायनी यतना ४ छ- इंगालं. त्यादि
સંયમી અંગારાને, લેઢા આદિના ગાળામાં પ્રવેશેલા અગ્નિને, અગ્નિની જવાળાને. અગ્નિ સાથેના અર્ધા બળેલાં લાકડાને બાળે નહિ અને ઘર્ષણ આદિ કરીને અગ્નિને ઉત્પન્ન કરે નહિ. તેમજ અંગારા આદિને જળાદિથી બુઝાવે નહિ. તાત્પર્ય એ છે કે અગ્નિકાયના આરંભથી ચારિત્રને ઘાત થાય છે તેથી સાધુ સાર્વથા અગ્નિકાયને આરંભ ત્યાગે. (૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #142

श्री दशवेकालिकसूत्रे
टीका - साधुः आत्मनः = स्वस्य कार्यं शरीरम् अपिवा = अथवा बाह्यं = शरीराद्वहिःस्थितं पुद्गलं=दुग्ध कुरारादि, तालवृन्तेन = तालपत्रादिरचितव्यजनेन, उपलक्षणमेतद् विद्युद्वयजनादीनामपि, पत्रेण कमलपत्रादिना, शाखायाः = वृक्षादिशाखायाः विधूननेन=आन्दोलनेन, त्रुटितया पल्लवयुक्तलघुतरशाखया वा, विधूननेन वा वीजनकेन वा न वीजयेत् = शैत्यादिप्राप्त्यै न समीरमुत्पादयेदित्यर्थः॥ ९ ॥ अथ वनस्पतिकाययतनामाह - 'तणरूक्खं' इत्यादि । मूलम् - तणरुक्खं ने छिंदिज्जा, फैलं मूलं चॅ करेंसइ । आमंगं विविहं बीयं, मसावि णें पत्थैए ॥१०॥
१०
१२८
छाया - तृण-वृक्षं न छिन्द्यात्
फलं मूलं च कस्यचित् ।
आमकं त्रिविधं बीजं, मनसाऽपि न प्रार्थयेत् ॥ १० ॥
टीका - साधुः तृणवृक्षं = तृणानि च वृक्षाचेति समाहारद्वन्द्वः । तत्र तृणानि = कुशकाशादीनि, वृक्षा: - आम्रादयः, तान्, तथा कस्यचित् पादपादेः फलं मूलं च न छिन्द्यात् = शस्त्रेण हस्तादिना वा न भञ्ज्यात्, विविधम् = अब वायुकाय की यतना कहते हैं - 'तालियंटेण' इत्यादि ।
साधु, अपने शरीर को तथा अन्य धुग्ध आदि को ताडपत्र (पंखे) से अथवा विजली आदि के किसी प्रकार के भी पंखेसे, कमल के पत्तेसे, वृक्ष की डालियों के हिलानेसे, अथवा टूटी हुई- पल्लव युक्त छोटी शाखासे शीतकी प्राप्तिके लिए न बीजे, अर्थात् वायुकाय को उत्पन्न न करे ॥ ९ ॥
अब वनस्पतिकाय की यतना कहते हैं - 'तणरुक्ख' इत्यादि । साधु दूब काश आदि घास को तथा आम्र आदि वृक्षों को किसी वृक्ष आदि के फल या मूल को हाथ से या हथियार (शस्त्र)
હવે વાયુકાયની ચતના કહે છે :- तालियंटेण● त्याही.
સાધુ પોતાના શરીરને તથા અન્ય દૂધ આદિને તાડપત્ર (પંખા)થી અથવા વિજળી આદિના કોઇ પ્રકારના પશુ પ’ખાથી, કમળના પાંદડાથી વૃક્ષની ડાળી પરથી તૂટેલી પાંદડાવાળી નાની ડાંખળીથી ઠંડકની પ્રાપ્તિને માટે વીઝે નહિ, અર્થાત્ વાયુકાયને ઉત્પન્ન કરે નહિ. (૯)
वे वनस्पतियनी यतना हे छे-तणरुक्खं ० ४त्याहि.
સાધુ દાભડા, કાશ, આદિ ઘાસને તથા આંખે આદિ વૃક્ષેાને, કોઇ વૃક્ષાદિનાં ફળ યા મૂળને હાથથી યા હથિયારથી છેદે નહિ; અને શાલિ (ડાંગર) આદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #143

आचारमणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ८ गा. ११ अनेकप्रकारम् आमकं शस्त्रापरिणतं सचित्तमिति यावत् , बीजं शाल्यादिकं मनसाऽपि न प्रार्थयेत्नेच्छेत्, किं पुनर्वाकायाभ्यामिति भावः ॥१०॥ मुलम्--गेहणेसु नै चिटिजा बीएसु हरिएसुवा ।
उदगंमि तहा निच्छ, उत्तिंगपंणगेसु वा ॥११॥ छाया-गहनेषु न तिष्ठेत् बीजेषु हरितेषु वा ।
उदकेषु तथा नित्यम् उत्तिङ्गपनकेषु वा ॥११॥ टीका-'गहणेसु' इत्यादि
मुनिः गहनेषु-निविडेषु काननकुञ्जादिषु, बीजेषु-प्रसारितशालियबगोधूमादिकणेषु, वा अथवा हरितेषु-दूर्वापल्लवादिषु हरितकायेषु, तथा उदके वनस्पतिकायविशेषे वा=अथवा उत्तिगपनकेषु-उत्तिङ्गाः छत्राकादयः कीटिकानगरादयो वा, पनकाः प्रावृषि भूमिकाष्ठादिषु पञ्चवर्णाः तद्रव्यसंलग्नाः वनस्पतिविशेषाः “लीलन फूलन" इति भाषापसिद्धाः, तत्र नित्यं सर्वदा कदाचिदपीति भावः, न तिष्ठेत् । उपलक्षणं चैतत् तेन गमनोपवेशनावस्थानादिकं न कुर्यादित्यर्थः, गहनकाननप्रवेशादौ संघटनादिदोषप्रसकेरिति ॥११॥ से न छेदे और शालि आदि सचित्त वनस्पति को लेने की मनसे भी इच्छा न करे ॥१०॥
___ 'गहणेसु' इत्यादि । गहन कानन उद्यान आदिमें तथा जहाँ शालि, गेहू आदि फैले हुए हो, उन स्थानों में और दूब पल्लवादि हरितकायपर उदक नामक वनस्पति पर छत्राक (सांपछत्ता) वनस्पति पर अथवा कीडीनगरे (चिउंटियोंके स्थान) पर तथा लीलन फूलन पर कभी न ठहरे । उपलक्षणसे यह भी समझना चाहिए कि-आना जाना उठना बैठना आदि कोई भी क्रिया इन पर नहीं करे। गहन સચિત્ત વનસ્પતિને લેવાની વાત તે શી, પણ મનથી પણ લેવાની ઈચ્છા ४२ नहि. (१०)
गहणेसु० त्याही. गहन वन धान माहिमा, न्यi in२, ५, माहि પડેલ હોય, એ સ્થાનમાં અને દર્ભ પાંદડાં આદિ લીલોતરી પર, ઉદક નામની વનસ્પતિપર, છત્રાક (સાપત્રી) વનસ્પતિપર, અથવા કીડીનગર (કીડીઓના રાફડા) પર તથા લીલફૂલ પર કદાપિ ઉભા રહેવું નહિ. ઉપલક્ષણથી એમ પણ સમજી લેવું કે આવવું-જવું ઉઠવું-બેસવું આદિ કઈ પણ ક્રિયા એની ઉપર કરવી નહિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #144

१३०
श्री दशवैकालिकास्त्रे अथ त्रसकाययतनामाह- 'तसे' इत्यादिमूलम्-तसे पाणे न हिसिजा, वाया अदुव कम्मणा।
उवरंओ सर्वभूएसु, पौसेज विविहं जगं ॥१२॥ छाया-त्रसान् प्राणिनः न हिंस्यात् वाचा अथवा कर्मणा ।
उपरतः सर्वभूतेषु पश्येद् विविधं जगत् ॥ १२ ॥ टीका-साधुः वाचा-बचनेन अथवा कर्मणा कायिकव्यापारण, अत्र कायान्तः- पातित्वान्मनसोऽनुपादानं, तथा च 'कर्मणा' इति पदेनैव मनसेत्यथलाभः । उपलक्षणं चैतत् त्रिविधकरणयोगस्यापि-केनापि प्रकारेणेत्यर्थः। त्रसान् पाणिनः द्वीन्द्रियादीन न हिंस्यात्-न द्रुह्यात् , अतएव सर्वभूतेषु-सकलजीवेषु उपरतः=निवृत्तः रागद्वेषरहितः सन् विविध-विचित्रं जगत् स्थावरजङ्गमात्मकं संसारं पश्येत्=समालोचयेत् , यद् 'इमे जीवाः कर्मपरतन्त्राः स्वर्गनरकादिगति लभमानाः इष्टवियोगानिष्टसंयोगादिना क्लेशसागरे वहमाना न कदाचिद् वनमें प्रवेश आदि करने से संघटा आदि दोष लग जाने की आशङ्का रहती है इस लिए वहां भी मुनि यतना में सावधान होवें ॥११॥ त्रसकाय की यतना कहते हैं-'तसे पाणे' इत्यादि ।
साधु वचन और काय से तथा काय में अन्तर्गत होने से मन से भी अर्थात् तीन करण तीन योग से द्वीन्द्रिय आदि प्रस प्राणियों की हिंसा न करे, इस लिए समस्त प्राणियों में रागद्वेष रहित होकर त्रस स्थावर जीवरूप जगत को देखे विचारे कि-'ये जीव कर्मो के वश होकर नरक तिर्यश्च आदि गतियो को पाकर इष्ट वियोग अनिष्ट संयोग आदि निमित्तों से क्लेशों के समुद्र में बहते ગહન વનમાં પ્રવેશવાથી સંઘટાઅદિ દોષ લાગવાની આશંકા રહે છે, તેથી ત્યાં પણ મુનિ યતનામાં સાવધાન રહે. (૧૧)
सायनी यतना ४ छ-तसे पाणे त्याdि.
વચન અને કાયાથી તથા કાયામાં અંતર્ગત હોવાથી મનથી પણ અર્થાત ત્રણ કરણ અને ત્રણ યુગથી દ્વીન્દ્રિયદિ ત્રસ પ્રાણીઓની હિંસા સાધુ ન કરે. તેથી સમસ્ત પ્રાણિઓમાં રાગદ્વેષ રહિત થઈને ત્રણ સ્થાવર જવરૂપ જગતને જુએ, વિચારે, કે-“આ છ કર્મોને વશ થઈને નરક તિર્યંચ આદિ ગતિએને પામીને ઈષ્ટ વિગ અનિષ્ટ સંગ આદિ નિમિત્તોથી કલેશના સમુદ્રમાં વહેતાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #145

१३१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. १२-१३ विश्रान्ति लभन्ते' इत्यादि परिणामदुःखस्वरूपत्वमनित्यत्वादिकं च जगतः स्वभावं समालोचयतो वैराग्यमुपजायते। किं च साधुना संसारसागरोत्तरणपोतपात्रदशा द्वादशाप्यनुप्रेक्षाश्चिन्तनीया इति भावः ॥ १२ ॥ अथ सूक्ष्मयतनामाह- 'अट्ट' इत्यादि। मूलम्-अट सुहाई पेहाए, जाई जाणित्तु संजए ।
दयाहिगारी भूयेसु, आस चिट्ठ" सैएहि वा" ॥१३॥ छाया-अष्टौ सूक्ष्माणि प्रेक्ष्य यानि ज्ञात्वा संयतः।
दयाधिकारी भूतेषु आसीत तिष्ठेत् शयीत वा ॥ १३ ॥ टीका-संयतः यानि अष्टौ सूक्ष्माणि वक्ष्यमाणानि, तानि ज्ञात्वा विदित्वा भूतेषु जीवेषु दयाधिकारी-दयापालनयोग्यतापन्नो भवति । तानि प्रेक्ष्य सम्यङ्निरीक्ष्य आसीत-उपविशेत् , तिष्ठेत् अवस्थानं कुर्यात् , शयीत=सुप्यात् ॥१३॥ मूलम्-केयराइं सुहमाई, जाइं पुच्छिंज संजए।
इमाइं ताइं मेहावी, आइक्खिज विअक्खणो ॥१४॥ हुए कभी विश्रान्ति नहीं पाते । यह संसार परिणाम में दुःखरूप तथा अनित्य है' इस प्रकार का विचार करे । विचार करने वाले का वैराग्य बढता है। तात्पर्य यह कि-साधु को संसारसागर से पार उतरने के लिए पोत (नौका) के समान अनित्य अशरण आदि बारह भावनाएँ भानी चाहिए ॥१२॥
___ 'अट्ठ सुहुमाई' इत्यादि । संयमी (साधु), आगे कहे जाने वाले आठ सूक्ष्मों को जानकर जीवदया पालने का अधिकारी (योग्यतावान् ) होता है । उनको सम्यक् प्रकार से निरीक्षण करके बैठे खडा रहे और शयन करे ॥१३॥ કદાપિ વિશ્રાન્તિ પામતા નથી. આ સંસાર પરિણામે દુઃખરૂપ તથા અનિત્ય છે.” એ પ્રમાણે વિચારે. એ વિચાર કરનારથી વીરાગ્ય વધે છે. તાત્પર્ય એ છે કેસાધુએ સંસારસાગરથી પાર ઉતારવાને માટે નૌકાની સમાન અનિત્ય અશરણ આદિ બાર ભાવનાઓ ભાવવી જોઈએ. (૧૨)
___ अट्ठमुहमाइ त्यहि. संयमी (सांधु) भाग ४ामा भावना मा8 સુમોને જાણીને જીવદયા પાળવાને અધિકારી (ગતાવળ) બને છે. એનું સમ્યક્ પ્રકારે નિરીક્ષણ કરીને બેસે, ઉભું રહે અને શયન કરે. (૧૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #146

१३२
श्री दशवैकालिकसूत्रे छाया-कतराणि अष्टौ सूक्ष्माणि यानि पृच्छेत् संयतः ।
इमानि तानि मेधावी आचक्षीत विचक्षणः ॥ १४ ॥ टीका-'कयराइ' इत्यादि
कतराणि-कानि अष्टौ सूक्ष्माणि-मूक्ष्मशब्दवाच्यानि इति यानि विषयीकृत्य संयतः दयाधिकाराभिलाषी पृच्छेत् । विचक्षणः धर्मोपदेशकुशलः मेधावी स्थिरमज्ञः इमानिन्वक्ष्यमाणानि तानि-सूक्ष्माणि आचक्षीत-कथयेत् । 'संजए' इतिपदेन प्राणियतनापरत्वं सूचितम् , “मेहावी" इत्यनेन धारणाशक्तिसंपन्नेनैव पूर्वापरविरोधपरिहारपूर्वकं व्याख्यातुं शक्यते । 'विअक्खणो' इत्यनेन द्रव्य क्षेत्रकालभावज्ञस्यैव व्याख्यानं श्रोतृणां लाभाय भवतीति प्रतीयते ॥१४॥ अष्टानां सूक्ष्माणां नामानि निर्दिशति-'सिणेहं' इत्यादिमूलम्-सिंणेहं पुप्फैसुहमं च पाणुत्तिनं तहेव य ।
पणगं बीयहरियं चं अंडसुहमंच" अॅट्रमं ॥१५॥!
'कयराई' इत्यादि । दया पालन का अभिलाषी पूछे कि-हे गुरु महाराज ! वे आठ सूक्ष्म कौन कौन हैं, ? तब धर्मोपदेश देने में कुशल स्थिर प्रज्ञावाले गुरुमहाराज आगे कहे जाने वाले आठ सूक्ष्म बतावें।
'संजए'-पदसे प्राणियों की यतना में तत्परता सूचित की गई है। 'मेहावी' शब्दसे यह प्रगट होता है कि-जिसमें धारणाशक्ति होती है वही पूर्वापरविरोधरहित ब्याख्यान कर सकता है । 'वियक्खणो' शब्द से यह प्रगट होता है कि जो द्रव्य क्षेत्र काल भाव का ज्ञाता होता है उसी के व्याख्यान से श्रोताओं को लाभ हो सकता है ॥१४॥
कयराई. त्यात या पासनी मलिनापी छे 3-3 शु३ मारा ! એ આઠ સૂમે કયા કયા છે ! ત્યારે ધર્મોપદેશ આપવામાં કુશળ એવા સ્થિર પ્રજ્ઞાવાળા ગુરૂમહારાજ આગળ કહેવામાં આવનારાં આઠ સૂમે બતાવે છે.
संजए ५४थी प्राणी-मानी यतनामी तत्परता सूचित ४१ छ मेहावी શબ્દથી એમ પ્રકટ થાય છે કે-જેનામાં થાણુ શક્તિ હોય છે તે જ પૂર્વાપર विरोध रहित व्यामान री छे. वियक्खणा श०४थी मेम थाय छ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ લાવને જ્ઞાતા હોય છે તેના વ્યાખ્યાનથી શ્રોતાઓને લાભ था . (१४)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #147

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. १५ छाया-स्नेहं पुष्पसूक्ष्मं च प्राण्युत्तिङ्ग तथैव च ।
पनकं बीजहरितं च अण्डमूक्ष्मं च अष्टमम् ॥ १५ ॥ टीका-स्नेह-स्नेहसूक्ष्मम् अवश्याय-हिम-कुज्झटिकादिरूपम् । अत्र 'सिणेहं' इति पदेनाप्कायविशेषः सूक्ष्मः स्नेहकायोऽपि गृह्यते । पुष्पमुक्ष्म= उदुम्बरादिपुष्पसदृशं भूक्ष्म, माणिमूक्ष्मं यः प्राणी संचरमाण एव लक्ष्यंते न तु स्थितः, स चासौ सूक्ष्मः प्राणिसूक्ष्मः तं-कुन्थ्वादिकम् । उतिगसूक्ष्म-मूक्ष्म कीटिकादीनां वृन्दम् कीटिकानगरादि, कीटिकादयः सूक्ष्माः पाणिनों घनीभूता अपि पृथिव्यादिवत्पतिभासमाना जीवत्वेन दुर्लक्ष्या भवन्तीति भावः। पनकअब आठ सूक्ष्मों के नाम गिनाते हैं-'सिणेहं' इत्यादि ।
(१) स्नेहसूक्ष्म-ओस, हिम, धूअर आदिको स्नेहसूक्ष्म कहते हैं, और "सिणेह" इस पदसे सूक्ष्म स्नेह काय भी लिया जाता हैं।
(२) पुष्पसूक्ष्म-उंवर आदि के फूलों को पुष्पसूक्ष्म कहते हैं।
(३) प्राणिसूक्ष्म-कुंथुवा आदि प्राणी जो सूक्ष्म होने के कारण चलते समय ही दीख पडते हैं, ठहरे हुए दिखाई नहीं देते उन्हें प्राणिसूक्ष्म कहते है।
(४) उत्तिंगमूक्ष्म-सूक्ष्म कीडिएँ आदि का समूह-कीडीनगर आदि, वे ऐसे बारीक अवयव वाले होते हैं कि अनेक एक जगह मिल जाने पर भी पृथिवी आदि के समान रंग रूप होने से ये जीव हैं' ऐसे जलदी नहीं दिखाई देते ।
डवे मा सूक्ष्मभाना नाम ल्याव छ:-'सिणेहं' त्याह.
(१) स्नेह सूक्ष्म मास (आज), मि, धूमस माहिने स्नेड सूक्ष्म ४९ छे. અને સિદ્દ શબ્દથી સ્નેહકાય પણ ગણવામાં આવે છે.
(૨) પુષ્પસૂક્ષમ–ઉંબરા આદિનાં ફૂલેને પુષ્પસૂક્ષ્મ કહે છે.
(૩) પ્રાણીસૂક્ષ્મ-કંથવા આદિ પ્રાણુ જે સૂક્ષમ હોવાને કારણે ચાલતી વખતેજ જોવામાં આવે છે, સ્થિર હોય ત્યારે જોવામાં આવતા નથી, તેમને પ્રાણીસૂક્ષમ કહે છે.
(४) ति सूक्ष्म--सूक्ष्म सिमा माहिना समू, श्रीनगर माहि. ते એવા બારીક અવયવવાળી હોય છે કે એક જગ્યાએ અનેક મળી હોય તે પણ પૃથિવી આદિના જેવાં તેનાં રંગ રૂપ હોવાથી આ જીવ છે” એમ જલદી જોઈ शातुनथी.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #148

१३४
दशवैकालिकसूत्रे
सूक्ष्मं वर्षाकाले भूमिकाष्ठादौ समुत्पन्नं पञ्चवर्णयनकाख्यसूक्ष्मं, वीजहरितं च=बीजं च हरितं चेति समाहारद्वन्द्वः, तत्र बीजसूक्ष्मं = शाल्यादितुषमुखं यस्मादङ्कुरः समुत्पद्यते । हरितसूक्ष्मं = नवीनमुत्पद्यमानं भूमिसवर्ण तद्वत् कान्तिमतया दुर्लक्ष्यम् अण्डसूक्ष्मं = मक्षिका - पिपीलिका - गृहगोधिका - कृकलासाद्यण्डकं जानीहीति शेषः ॥ १५ ॥
मृशम् - एवमेयाणि जाणित्ता, सव्वभावेण संजये !
अप्पमत्तों जए निच्चं', सध्विंदियं समाहिए || १६!! छाया - एवमेतानि ज्ञात्वा सर्वभावेन संयतः ।
अप्रमत्तो यतेत नित्यं सर्वेन्द्रियसमाहितः ॥ १६ ॥ टीका- ' एवं ' इत्यादि -
संयतः =साधुः एतानि=पूर्वोक्तानि अष्टविधानि सूक्ष्माणि एवम् उक्त(५) पनकसूक्ष्म - पाँच वर्ण की फूलन को कहते हैं, जो वर्षाकाल में काष्ट आदि के उपर जमती है ।
(६) बीजसूक्ष्म - शालि आदि के तुषों के अग्रभाग को कहते हैं, जिससे अंकुर निकल सकते हैं ।
(७) हरितसूक्ष्म - नवीन उगती हुई वनस्पति' जो कि भूमि जैसे वर्ण की होने से कठिनाई से दिखाई देती है ।
(८) अण्डसूक्ष्म-चिंउंटी, गिरौली, (गिरगट किरगेटघा) आदिके अण्डों को कहते हैं । 'इनकों जानो' ऐसा सम्बन्ध ऊपर से जोड लेना चाहिए ॥ १५ ॥
" एवमुयाणि" इत्यादि । इन पूर्वोक्त आठ सूक्ष्मो को सम्यक् (૫) પનક સૂક્ષ્મ પાંચવષ્ણુની લીલફૂલને કહે છે, જે વર્ષાકાળમાં લાકડા આદિ ઉપર જામે છે.
(६) श्री सूक्ष्म-धान्यने उहे छे, भांथी अंडर नीजी राडे छे.
(૭) હિરત સૂક્ષ્મ-નવી ઉગતી વનસ્પતિ જે ભૂમિ જેવા વર્ણની હાવાથી મુશ્કેલીથી જોઇ શકાય છે.
(૮) અંડ સૂક્ષ્મ—કીડી, ગરાળી, ગિરગઢ આદિનાં ઈંડાંને કહે છે એ બધાં સૂક્ષ્માને જાણા, એવા સ ંધ ઉપરથી જોડી લેવા. (૧૫)
एत्रमेयाणि० छत्याहि पूर्वोतम सूक्ष्मोने सभ्य प्रहारे लखीने साधु
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #149

आचारमणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ८ गा. १६ रीत्या सर्वथा ज्ञात्वा सर्वेन्द्रियसमाहितः सकलेन्द्रियदमनतत्परः अप्रमत्तः= सावधानः सर्वभावेन मनसा वाचा कायेन त्रिविधकरणयोगेन नित्यं सततं यतेत यतनापरायणो भवेदित्यर्थः।।
ननु सूक्ष्मः स्नेहकायः सर्वर्तुषु दिवा रात्रौ च पतति, कथमेतस्य यतना साधुना संपादनीया ? इति चेदुच्यते-ऊर्ध्वप्रदेशानावरणे सति साधुना नक्तं तत्रावस्थानादिकं न विधेयम् । आवश्यकतायां तु वस्त्रादिनाऽङ्गमात्य निवा सस्थानमर्यादितभूमौ तथाविधप्रदेशे संचरणीयम् । दिवा तु निपतन्नेवासौ दिवाकरमण्डलग्रीष्मेणैव विनश्यतीति न तदर्थमावरणापेक्षा, नापि दिवाऽनावृतप्रदेशजानकर साधु पांचों इन्द्रियो और मन को दमन करने में तत्पर तथा सावधान होकर तीन करण तीन योग से इन की यतना करने में परायण रहे।
शिष्य-हे गुरुमहाराज ! सूक्ष्म स्नेहकाय तो सब ऋतुओ में दिन रात गिरती रहती है फिर साधु उसकी यतना कैसे कर सकते हैं ?।
गुरु-हे शिष्य ! जो प्रदेश ऊपर से आच्छादित न हो वहां रात में साधु का निवास करने बैठने सोने घूमने फिरने आदि का कल्प नहीं है। अगर अवश्य कार्य हो तो शरीर को वस्त्रादि से आच्छादित करके निवास स्थान की मर्यादित भूमि के अन्दर अच्छाया में भी जा सकते हैं। दिन में तो सूर्यमण्डल की गर्मी से वह गिरती हुई ही नष्ट हो जाती है इसलिए दिन में उस की यतना के लिए आवरण की आवश्यकता नहीं है और न दिन में घूमने फिरने પાંચે ઈદ્રિય તથા મનને દમન કરવામાં તત્પર તથા સાવધાન થઈને ત્રણ કરણ વેગથી એની યતના કરવામાં પરાયણ રહે.
શિષ્ય—હે ગુરૂમહારાજ સૂફમ સ્નેહકાય તે બધી વ્રતુઓમાં રાત ને દિવસ પડયા કરે છે, તે પછી સાધુ એની યતના કેવી રીતે કરી શકે ?
ગુરૂ–હે શિષ્ય ! જે પ્રદેશ ઉપરથી આચ્છાદિત ન હોય, ત્યાં રાત્રે નિવાસ કરવાનું, બેસવાનું, સૂવાનું કે હરવા-ફરવાનું સાધુને કલ્પતું નથી. જે જરૂરી કાર્ય હોય તે શરીરને વસ્ત્રાદિથી ઢાંકીને નિવાસ સ્થાનની મર્યાદિત ભૂમિની અંદર ઓછાયામાં જઈ શકે છે. દિવસમાં તે સૂર્યમંડળની ગરમીથી સૂકમ સ્નેહકાય પડતાં જ નષ્ટ થઈ જાય છે. તેથી દિવસે તેની યતનાને માટે આવરણની આવશ્યક્તા હતી નથી; તેમ જ દિવસે હરવા-ફરવા આદિથી સંયમમાં સૂમ સ્નેહકાયના નિમિત્તથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #150

श्री दशवकालिकसूत्रे संचारेण साधोस्तन्निमित्तकः संयमापचारः, विहारभूमावविहारभूमौ च संचरणस्य शास्त्राऽऽज्ञापितत्वादिति भावः।।
'सव्वभावेण' इति पदेन सर्वथा सर्वजीवसंरक्षणमन्तरेण चारित्राराधना न भवितुमर्हतीति, 'अप्पमत्तो' इत्यनेन प्रमादवान सम्यक् सूक्ष्मजीवनिकायरक्षणं कर्तुं न क्षमते इति मुच्यते, 'सञ्चिदिअसमाहिए' इत्यनेन रागद्वेषपरित्यागेनैव यतना संभवतीति व्यज्यते ॥१६॥ मूलम्--धुवं च पडिलेहिजा, जोगेसा पायकम्बलं!
सिजमुच्चारभूमि च, संथारं अंदुवासणं ॥१७॥ छाया-ध्रुवं च प्रतिलेखयेत् योगेन पात्रकम्बलम् ।
शय्यामुच्चारभूमिं च संस्तारकमथवाऽऽसनम् ॥१७॥ टीका-'धुवं' इत्यादि।
साधुः पात्रकम्बलं-पात्रं च कम्बलं चेति समाहारद्वन्द्वः, पात्रं काष्ठादिमयं, कम्बलम् ऊर्णातन्तुमयं, शय्यां-बसतिम् आवासभूमिमित्यर्थः उच्चारभूमि= आदि से संयम में तत्प्रयुक्त (सूक्ष्म स्नेहकाय के निमित्त से) किसी प्रकार का दोष लगता है क्योंकि, विहार भूमि आदि में विचरने की साधु को शास्त्र में भगवानने आज्ञा दी है । जीवो की सर्वथा रक्षा किये विना चारित्र की आराधना नहीं हो सकती यह “सव्व
भवेण" पदसे प्रगट किया है। प्रमादी सूक्ष्मकाय भली भांति रक्षा नहीं कर सकता यह " अप्पमत्त" पदसे सूचित किया है। "सव्विंदियसमाहिए" पदसे यह व्यक्त किया गया है कि रागद्वेष का त्याग करने से ही यतना का पालन हो सकता है ॥१६॥ ___ 'धुवंच' इत्यादी । साधु काष्ट आदि के पात्र का, निवास भूमि का, उच्चार प्रस्रवण भूमिका, शयनोयोगी तृण आदि के बने हुए કઈ પ્રકારનો દેષ લાગતું નથી, કારણ કે વિહાર ભૂમિમાં વિચારવાની સાધુને શાસ્ત્રમાં ભગવાને આજ્ઞા આપી છે જેની સર્વથા રક્ષા કર્યા વિના ચારિત્રની આરાધના થઈ थती नथी, ये सव्वभावेण पहथी घट यु छ, प्रभाही साधु सूक्ष्म अयनी रक्षा સારી રીતે કરી શકતા નથી એ મુખ્યમંત્ત શબ્દથી સૂચિત કર્યું છે सव्विंदियसमाहिए पथी मेम व्यरत ४२वामi मायुं छे : सपना त्याग ४२वाथी यतनानु पासन ४ २ छे. (१६)
धुवंच. त्या6ि. Uष्ट मान पात्रनु, निवास मूभिनु, न्यार पानी ભૂમિનું, શયને પગી તૃણ આદિના બનેલા સંસ્મારકનું, પીઠ, ફલક આદિ આસનનું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #151

आचारमणिमञ्जूषा टाका, अध्ययन ८ गा. १७-१८
मलाद्युत्सर्जनस्थानम्, तथा संस्तारकं शयनोपयोगि तृणादिनिर्मितमास्तरणम्, आसनं पीठफलकादिकं, योगेन = एकाग्रलक्षणेन, ध्रुवं नियमेन काले काले प्रति लेखयेत् उपलक्षणमिदं सदोरक मुखवस्त्रिकारजोहरणादीनामपि ॥१७॥
मूलम् - उच्चारं पासवणं, खेल सिंघाणजल्लियं ।
१
फासुयं पडिले हित्ता, परिट्टाविज्ज' संजए' ॥१८॥ छाया - उच्चारं प्रस्रवणं श्लेष्माणं सिंघाण जलं च । प्राकं प्रतिलेख्य प्रतिष्ठापयेत् संयतः || १८ || टीका- ' उच्चारं ' इत्यादि ।
१३७
संयतः साधुः प्रासुकम्=अचित्तं स्थानं प्रतिलेख्य = सम्यङ्गनिरीक्ष्येत्यर्थः, उच्चारं पुरीषं प्रस्रवणं सूत्रं, श्लेष्माणं कर्फ, सिंघाणजल्लं = नासिकामलं च परिष्ठापयेत् = उत्सृजेत् परित्यजेदित्यर्थः । उच्चारादिसमुत्सर्जनमचित्तप्रदेशे एवं कार्यम् । प्रासुकस्थाननिश्चयश्च प्रतिलेखनं विना न संभवतीति स्थानप्रतिलेखनं विधायोच्चारादि कुर्यादिति भावः || १८ ||
संस्तारक का, पीठ, फलक आदि आसन का एकाग्र चित्तसे यथाकाल अवश्य ही प्रतिलेखन करे, उपलक्षण से सदोरकमुखवस्त्रिका और रजोहरण आदि सब उपकरणो का भी प्रतिलेखन करे || १७॥
'उच्चारं' इत्यादि । साधु, जीवरहित स्थान में सम्यक् प्रकार देख कर उच्चार प्रस्रवण कफ तथा नासिका, और कान का मल त्यागे, उच्चार प्रस्रवण आदि का त्याग अचित्त प्रदेश में ही करना चाहिए, अचित्त प्रदेश का निश्चय भली भाँति प्रतिलेखन किये बिना नहीं हो सकता एतएव स्थान का प्रतिलेखन करके ही मलादि को परिठवना चाहिए ॥ १८ ॥
એકાગ્ર ચિત્તથી થાકાલ સાધુ અવશ્ય પ્રતિલેખન કરે. ઉપલક્ષણથી મુખવસ્તિકા અને રજોહરણુ આદિ બધાં ઉપકરણેાનું પણ પ્રતિલેખન કરે. (૧૭)
उच्चारं . ० छत्याहि साधु, व रहित स्थानमा सभ्य प्रारे लेने उभ्यार પ્રસ્રવણુ કર્ તથા નાક-કાનના મેલ ત્યાગે. ઉચ્ચાર પ્રસ્રવણુ આદિના ત્યાગ અચિત્ત પ્રદેશમાં જ કરવા જોઇએ; અચિત્ત પ્રદેશના નિશ્ચય સારી રીતે પ્રતિલેખન કર્યા વિના થઇ શકતા નથી; તેથી કરીને સ્થાનનું પ્રતિલેખન કરીને જ મલાદિને પરિઝવવા लेडो (१८)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #152

१३८
श्री दशवकालिकसूत्रे मूलम् पविसित्त' परीगारं, पाणटा भोयणस्स वा।
जयं चिट्टे मियं भासे, न य रूवेसु"मणं करे ॥१९॥ छाया-प्रविश्य परागारं पानाथें भोजनाय वा।
यतं तिष्ठेत् मित भाषेत न च रूपेषु मनः कुर्यात् ॥१९॥ टीका-'पविसित्तु' इत्यादि
गोचरों गतः साधुः पानार्थ जलाद्यर्थ, वा अथवा भोजनाय= भक्ताद्यर्थ रोगिणश्च साधोरौषधाद्यर्थ वा परागार-गृहस्थगृहं प्रविश्य गत्वा यतं यतनापूर्वकं यथा स्यात् तथा तिष्ठेत् यतनया तिष्ठेत् , यथा पाणिचरणादिप्रतीक परिप्लवो न भवेत्तथेत्यर्थः । मितंपरिमितं स्वल्पं भाषेत-बदेत् पृष्टः सन् 'भिक्षार्थमागतोऽस्मी' ति वदेत् । भक्तादिग्रहणसमये 'कस्यार्थे' कृतं, केन वा निर्मित ?' मित्यादि यावता भाषणेन निरवद्यसापद्यता निवर्तेत तावद् भाषणं कुर्यादित्यर्थः। च=पुनः रूपेषु दातृयोपित्सदनादिसौन्दर्येषु मनो न कुर्यात्= चेतो न चालयेदित्यर्थः ॥ १९ ॥
___ 'पविसित्तु' इत्यादि । गोचरी को गया हुआ साधु भोजन पानके लिए अथवा ग्लान साधु को औषध आदि के लिए गृहस्थ के घरमें प्रवेश करके यतनापूर्वक खडा होवे हाथ पैरों को न हिलावे । परिमित भाषण करे-अर्थात् कोई पूछे तो-यही कहे कि 'मैं भिक्षा के लिए आया हूँ। आहार लेते समय केवल यही प्रश्न करे कि 'यह भोजन किसके लिए बनाया गया है ? किसने बनाया हैं? इत्यादि पूछने से यह संशय नहीं रहता कि-'यह भोजन निरवद्य है कि सावद्य?' इसके सिवाय निष्प्रयोजन भाषण न करे। तथा दाता स्त्री आदि की सुन्दरता की ओर चित्त न लगावे ॥ १९ ॥
पविसित्त० त्याहि. गोयरी माटे गये। साधु लोन पानने भारे अथवा ગ્લાન સાધુ ઔષધાદિને માટે ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરીને યતનાપૂર્વક ઊભું રહે, હાથ પગ ન હલાવે; પરિમિત ભાષણ કરે-અર્થાત્ કઈ પૂછે તે કહે કે હું ભિક્ષાને માટે આવ્યો છું. આહાર લેતી વખતે કેવળ એટલે જ પ્રશ્ન કરે કે આ ભજન કેને માટે બનાવ્યું છે ? કેણે બનાવ્યું છે ? એમ પૂછવાથી સંશય રહેતો નથી કે–આ ભેજન નિરવદ્ય છે કે સાવદ્ય એ ઉપરાંત નિપ્રોજન ભાષણ ન કરે, તથા દાતા સ્ત્રી આદિની સુંદરતા તરફ ચિત્ત ન લગાડે (૧૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #153

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. २०-२१ मूलम् बहुं सुणेई कैन्नेहि, बहुं अच्छीहि पिच्छइ ।
नै य दिडं सुयं संवं, भिक्खु अक्खाउमरिहई ॥२०॥ छाया बहु श्रृणोति कर्णाभ्यां बहु अतिभ्यां पश्यति ।
न च दृष्टं श्रुतं सर्व भिक्षुराख्यातुमर्हति ॥ २० ॥ टीका-'बहुं सुणेई' इत्यादि।
भिक्षुः साधुः भिक्षाद्यर्थ प्रविष्टः सन् कर्णाभ्यां=श्रवणाभ्यां बहु-विविधं वाक्यजातं श्रृणोति आकर्णयति, तथा अक्षिभ्यां नयनाभ्यां बहु-विविध पश्यति-विलोकते, तत्र दृष्टं, श्रुतं च तत्सर्वम् आख्यातुंवक्तुं नार्हति केनचित्पृष्टोऽपीत्यध्याहारः ॥ २० ॥ मूलम्-सुयं वा जइवा डिं, न लँविज्जोवघाइयं ।
में ये केणं उवाएणं, गिहिजोगं" समायरे ॥२१॥ छाया-श्रुतं वा यदिवा दृष्टं नालपेत् औषघातिकम् ।
न च केन उपायेन गृहियोगं समाचरेत् ॥२१॥ टीका-'सुयं वा' इत्यादि ।
श्रुतं वा-परमुखात् श्रवणविषयीकृतं वाक्यजातं, यदिवा अथवा दृष्ट स्वयमेव चक्षुर्विषयीकृतं वस्तुजातम् औषघातिकम् उपघातकारणं परपीडाकरं
'बहुं सुणेइ' इत्यादि । भिक्षु जब भिक्षा को जाता है तो नाना प्रकार की बातें सुनाई पडती हैं, तरह तरह की वस्तुएँ नेत्रों से दिखाई पड जाती हैं। वे सब सुनी हुई बातें और देखी हुई वस्तु किसी से पूछे जाने पर भी नहीं कहनी चाहिए ॥ २० ।।।
'सुयं वा' इत्यादि । कानों सुनी हुई और आंखो से देखी हुई बात किसी को पीडा पहुंचाने वाले हो तो पूछने पर भी न
वहसुणेइ० ४त्या. भिक्षु न्यारे सिक्षाने भाट नय छे. त्यारे नाना પ્રકારની વાત સાંભળવામાં આવે છે, તરેહ તરેહની વસ્તુઓ આંખથી જોવામાં આવે છે; એ બધી સાંભળેલી વાતો અને જેએલી વસ્તુઓ કઈ પૂછે તે પણ કહેવી नमे (२०)
सुयंवा० ४त्याहि. नथी सभी मने मामथी नही पात धने પીડા પહોંચાડનારી હોય, તે પૂછવા છતાં પણ ન કહેવી. તાત્પર્ય એ છે કે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #154

श्रीदशवकालिकसूत्रे नालपेत्=न कथयेत् पृष्टोऽपीतिशेषः यथाश्रुतदृष्टभाषणेन संयमोपघातो भवतीति पृष्टोऽपि स्वपरहितं मियं चाल्पमेव वदेदिति पिण्डितार्थः । केन चम्केनापि, 'च' शब्दोऽप्यर्थकः, उपायेन कारणेन,गृहियोग-गृहस्थसम्बन्धम् इतस्ततो वार्ताकरणादिरूपं, तद्वाललालनादिरूपम्, आरम्भसमारम्भादिरूपं वा न समाचरेत्न कुर्यादित्यर्थः ॥२१॥ मूलम्--निहाणं रसनिजूढं, भईगं पावगं ति वा।
पुट्ठो' वा वि अपुटो वो, लाभालाभं ने निदिसे ॥२२॥ छाया-निष्ठानं रसनियत भद्रकं पापकम् इति वा ।
पृष्टो वाऽपि अपृष्टो वा लाभालामं न निर्दिशेत् ॥ २२ ॥ टीका-'निहाणं' इत्यादि।
अद्य कीदृशं भक्तपानं भवद्भिर्लब्धम् ? इति केनचित् पृष्टोऽपृष्टोवा साधुः निष्ठान-सुरसं (लब्धं चेद) भद्रकमिति-शोभनमिति, तथा रसनियंत=विरसं(लब्धं चेद्) पापकमिति अशोभनमिति, तथा " भवद्भिमिक्षा लब्धा न वा" कहे, तात्पर्य यह कि देखी सुनी सब बातों के कहने से संयम का उपघात होता है इस लिए पूछे जाने पर भी उतनी ही बात कहनी चाहिए जो अपने को और पर को हित तथा प्रिय हो। तथा किसी भी कारण से गृहस्थ सम्बन्ध अर्थात् गृहस्थ की इधर बाते करना, बालक का लाड करना-पुचकारना आदि और आरंभ समारंभ क्रियाएँ न करे ॥२१॥
निट्ठाणं' इत्यादि । 'आज आपको कसा आहार मिला है?' ऐसा किसी के पूछने पर या नहीं पूछने पर भी साधु यह न कहे कि 'सरस मिला है अथवा नीरस मिला है' तथा 'आज आपको જેએલી સાંભળેલી બધી વાત કહેવાથી સંયમનો ઉપઘાત થાય છે તેથી પૂછવામાં આવ્યા છતાં પણ એટલી જ વાત કહેવી જોઈએ કે જે પિતાને તથા પરને હિતકારક તથા પ્રિય હોય. કેઈપણ કારણે ગંડસ્થ સંબંધી અર્થાત ગૃહસ્થની આમતેમ વાતે કરવી, બાળકને લાડ લડાવવા કે આરંભ સમારંભ આદિ ક્રિયાઓ ન કરવી (૨૧)
निहाणं. त्यादि. २२४ मापने वो माडा२ भन्यो छे ?' से પૂછે યા ન પૂછે તે પણ સાધુ એમ ન કહે કે સરસ મળે છે. અથવા નીરસ મળે છે. “આજ આપને ભિક્ષા મળી કે નહીં? એવું કઈ પૂછે યા ન પૂછે તો પણ સાધુ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #155

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन गा. २२-२३
१४१
इति सामान्यतः पृष्टोऽपृष्टो वा लाभालाभं= लाभ वालाभश्चेति समाहारद्वन्द्व : भिक्षापाट्यप्राप्ती न निर्दिशेत्, भिक्षा प्राप्तेति अथवा भिक्षा न प्राप्तेति न कथयेदित्यर्थः । एवं भाषणे सति साध्वसंतोष - लोलुपता- प्रवचनलघुतादिदोषप्रसक्तेरिति भावः । पृष्टः सन् साधुः 'सर्वदा साधूनामानन्दः' इत्यादि भाषया समादधीतेति साधुसामाचारी ॥ २२ ॥ मूलम् - नं ये भोयर्णम्मि गिद्धो, चरे उंछ' अयंपिरो ।
अफासुयं नें भुंजिजा, कीर्य मुद्द सिआहे ॥२३॥
छाया - न च भोजने गृद्धः चरेदुव्छमजल्पन् ।
अप्राकं न भुञ्जीत, क्रीतमदेशिकमाहृतम् ॥ २३ ॥ टीका - उच्छं - ज्ञाताज्ञातकुले सघनाघनकुले वा, सप्तमीस्थाने माकृतत्वाद् द्वितीया, अजल्पन = सावद्यनिरवद्यना संशय निवर्त कातिरिक्तभाषणमकुर्वन् चरेद् भिक्षार्थमिति शेषः । भोजने च भक्तपानादौ च गृद्धः - स्पृहयालुः ( साकाङ्क्षः ) न भवेत् भिक्षा मिली है कि नहीं ?" इस प्रकार पूछने पर या नहीं पूछने पर भी साधु यह न कहे कि 'आज भिक्षा मिली है या नहीं मिली' अर्थात् न यह कहे कि मिली है और न यही कहे कि नहीं मिली है, क्योंकि, ऐसा भाषण करने से साधु में असंतोष, लोलुपता, प्रवचन की लघुता आदि दोष आजाते हैं अतः केवल यही कहे कि 'साधुओं को तो सदैव आनन्द है,' ऐसी साधुसमाचारी है ॥२२॥ 'न य भोयणमि' इत्यादि । ज्ञात अज्ञात अथवा सधन और निर्धन कुलों में निरवद्यता सावधता का संशय निवारण करने के अतिरिक्त और न बोलता हुआ भिक्षा के लिए गमन करे । भक्तपान એમ ન કહે કે—આજ ભિક્ષા મળી છે કે નથી મળી અર્થાત્ એમ ન કહે કે મળી છે અને એમ પણ ન કહે કે–મળી નથી; કારણ કે એવું ભાષણ કરવાથી સાધુમાં અસ ંતોષ, લાલુપતા, પ્રવચનની લઘુતા આદિ દોષ આવે છે. એટલે કેવળ એમ જ કહે કે--‘ સાધુઓને તે સદૈવ આન જ આનંદ છે' એવી સાધુ सभायारी छे. (२२)
नयभायणम्मि० छत्याहि-लगीतां - अन्नएया अथवा धनवान निर्धन कोसां નિરવદ્યતા—સાવદ્યતાના સંશય નિવારવા સિવાય ખીજું કાંઇ ન ખેલતાં ભિક્ષાને માટે સાધુ ગમન કરે. ભકત-પાનમાં લેલુપી ન થાય, અર્થાત્ સરસ ભાજન પાનની
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #156

१४२
श्री दशवकालिकसूत्रे सरसभक्तपानाभिलाषेण सुसमृद्धकुलमात्रगामी न भवेदित्यर्थः । तत्रापि अमासुकंसचित्तमिश्रादि, तथा क्रीतम्, तथौदेशिकं, तथा-आहृतं न भुञ्जीत अनुपयोगत: कथंचिद् गृहीतमपि नाभ्यवहरेदित्यर्थः । क्रीतादिकं प्राग्व्याख्यातमेव ॥२३॥ मूलम्-संनिहिं च न कुविजा, अणुमायपि संजए ।
मुहाजीवी असंबद्धे, हविज जर्गनिस्सिए ॥२४॥ छाया-संनिधिं च न कुर्यात् अणुमात्रमपि संयतः ।
मुधाजीवी असंबद्धः भवेजगनिश्रितः ॥२४॥ टीका-'संनिहिं' इत्यादि।
मुधाजीवी-शरीरपोषणप्रयोजनरहितजीवनः निरवद्यमिक्षाग्राहक इत्यर्थः असंबद्धः निर्लिप्तः रागद्वेषविनिर्मुक्त इत्यर्थः संयतः साधुः अणुमात्रमपि अत्यल्पमपि तिलतुषपरिमितमपीत्यर्थः संनिधि-नक्तं भक्तादि संचयं न कुर्यात, एवंभूतः सन्नेव जगनिश्रित: त्रसस्थावरात्मकसकलजीवपालको भवेत् । 'मुहाजीवी' इति में लोलुपी न होवे, अर्थात् सरस भोजन पान की इच्छा से सम्पत्तिशाली कुलों में ही भिक्षा के लिए न जावें । तथा सचित्त-मिश्र आदि अप्रासुक, क्रीत, औद्देशिक, और अभ्याहृत आहार यदि असावधानी के कारण लेनेमें आ जाय तो उसका उपयोग न करे । क्रीत आदि का स्वरूप पहले कहा जा चुका है ॥ २३ ॥
'संनिहिं' इत्यादि । शरीर को पुष्ट करने के प्रयोजन से रहित निरवद्य भिक्षा ग्रहण करने वाले, रागद्वेष के त्यागी साधुओं को चाहिए कि वे अणुपात्र भी अर्थात् थोडा भी आहार आदि की संनिधि (रात्रि में संचय) न करे। ऐसा करने वाले, त्रस स्थावर रूप जगत् के पालन करने वाले होते हैं। गाथा में 'मुहाजीवी' पदसे 'साधु को ઈચ્છાથી સંપત્તિશાલીકુળોમાંજ ભિક્ષાને માટે ન જાય. તથા સચિત્ત-મિશ્ર આદિ અપ્રાસક, ક્રીત, ઓશિક, અને અભ્યાહત આહાર જે અસાવધાનીને કારણે ગૃહીત થઈ જાય તે પણ તેને ઉપગ ન કરે. કીત આદિનું સ્વરૂપ પહેલાં अपामा भावी आयु छे. (२३)
संनिहि. त्याहि. शरीरने पुष्ट ४२वाना अयानथी २हित निरवध मिक्षा ગ્રહણ કરનારા રાગદ્વેષના ત્યાગી સાધુઓએ અણુમાત્ર પણ અર્થાત્ ચેડા પણ આહાર આદિની સંનિધિ (રાત્રિમાં સંચય) રાખવી નહીં. એમ કરનારા સાધુઓ બસ-સ્થાવરરૂપ જગતનું પાલન કરનારા બને છે. ગાથામાં માનવી શબ્દથી એ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #157

१४३
आचामणिमञ्जूपा टीका, अध्याय ८ गा. २५ पदेन सकलसावधक्रियाऽऽचरणभीरुत्वमावेदितम् । 'असंबद्धे' इतिपदेन पुद्गलेप्वगृध्नुत्वं ध्वनितम् ॥२४॥ मूलम्--लूहवित्ती सुसंतुट्टे, अप्पिच्छे सुहरे सियो ।
आसुरत्त नै गच्छिज्जा, सुच्चाणं जिणसासणं ॥२५॥ छाया-रूक्षवृत्तिः सुसंतुष्टः अल्पेच्छः मुभरः स्यात् ।
आसुरत्वं न गच्छत् श्रुत्वा तद् जिनशासनम् ॥२५॥ टीका-लूहवित्ती' इत्यादि।
साधुः, रूक्षवृत्तिः रू-नीरसैर्वृत्तिः जीविका यस्य स तथोक्तः, वल्लचणकान्तप्रान्तादिनीरसभिक्षानजीवीत्यर्थः, तथा सुसंतुष्टः यथाप्राप्तपरितुष्टः, नीरसे स्वल्पे वा भक्तपानादौ लब्धे तदधिकजिघृक्षारहितः, एवमल्पेच्छ: अल्पाभिलाषी, तथा सुभरः मुतृप्तः परपीडोत्पादनेन भिक्षोपादानकामनारहितः स्यात् भवेत, परंतु तत् लोकत्रयप्रथितं जिनशासनं-क्रोधपरिणामावेदकां जिनशिक्षां श्रुत्वा समस्त सावध व्यापार करने में भीरु होना चाहिए' ऐसा प्रगट किया है। तथा 'असंबद्धे' पद से यह सूचित किया है कि साधु को आहार आदि किसी वस्तु में आसक्ति नहीं करनी चाहिए' ॥२४॥
'लूहविती' इत्यादि । साधु, लूखे सूखे अर्थात् वाल, चना आदि अन्त प्रान्त भिक्षा से संतुष्ट रहने वाला जैसी जितनी निर्दोष भिक्षा मिल जाय उसीमें संतुष्ट-अधिक की इच्छा न रखने वाला, स्वल्प इच्छा वाला तथा पर को पीडा न पहुंचा कर अन्न पान ग्रहण करने वाला होवे । तीन लोकमें प्रसिद्ध, क्रोधका कटुक परिणाम प्रतिपादन करने वाले प्रवचन को सुनकर तदनुसार कदापि क्रोध न અર્થ પ્રગટ કર્યો છે કે સાધુએ સમસ્ત સાવધ વ્યાપાર કરવામાં ભીરૂ થવું જોઈએ. તથા સંવ શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે સાધુએ આહાર આદિ કોઈ વસ્તુમાં આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ. (૨)
लूहवित्ती त्याहि. साधु. सूमा-सू। अर्थात् पास-या माहि मतांत ભિજ્ઞાથી સંતુષ્ટ રહેનારા. જેવી જેટલી નિર્દોષ ભિક્ષા મળી જાય તેમાં સંતુષ્ટ, અધિકની ઈરછા ન નાખનારે, સ્વપ ઈચ્છા વાળો તથા પરને પીડા ન પહોંચાડીને અન્નપાન ગ્રહણ કરનારે બને, ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ ક્રોધનું કડવું પરિણામ પ્રતિપાદન કરનારા જિન પ્રવચનો સાંભળીને તદનુસાર કદાપિ ક્રોધ ન કરે. ભૂખી-સૂકી ભિક્ષા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #158

१४४
श्रीदशकालिकसूत्रे समाकर्ण्य आसुरत्वम्-आसुरभावं क्रोधं न गच्छेत्न धारयेत् । रूक्षभिक्षादिना रूक्षवचनादिना वा चित्तं न विकारयेदिति भावः ॥
"लूहवित्ती' इत्यनेन रसामृद्धित्वं सूचितम्, 'सुसंतुटे' इत्यनेनालाभादि. परिषहविजेतृत्वमावेदितम् । 'अप्पिच्छे' इत्यनेन अनिदानत्वं प्रकटितम् । 'सुहरे' इत्यनेन यथालाभसन्तुष्टत्वं प्रत्यायितम् । 'आसुरत्तं न गच्छिज्जा' इत्यनेन कषायपरित्याग एव जिनशासनरहस्यमिती घोतितम् ॥२५॥ मूलम् कन्नसुक्खेहि सदेहि, पेम नाभिनिवेसए।
दारुणं कसं फासं, काएंण अहिआसए ॥२६॥ छाया-कर्णसौख्यैः शब्दैः प्रेम न अभिनिवेशयेत् ।
दारुणं कर्कशं स्पर्श कायेन अधिसहेत ॥२६॥ टीका-'कन्नसुक्खेहिं' इत्यादि
साधुः कर्णसौख्यैः श्रवणेन्द्रियमुखसाधकैः शब्दैः सह, सहार्थे तृतीया, करे। लुखी सुखी भिक्षा मिलने से अथवा किसी के कठोर वचन से चित्त में खेद न लावे।
'लूहवित्ती' पदसे 'मन को वशमें करने वाला होना चाहिए' यह सूचित किया गया है। 'सुसंतुट्टे' पदसे "अलाभ परीषह कों जीतने वाला हो' यह प्रगट किया है। _ 'अप्पिच्छे से निदानरहितता सूचित की है। 'सुहरे' शब्द से जितना आहार मिलजाय उतने ही से सन्तोष करना प्रगट किया है। 'आसुरत्तं न गच्छिज्जा' इस पदसे 'कषाय का त्याग करना ही जिनशासन का रहस्य है' यह प्रगट किया गया है ॥२५॥
__ 'कन्नसुक्खेहिं' इत्यादि । साधु, श्रवणेन्द्रिय को सुख उपजाने મળવાથી અથવા કેઈનાં કઠેર વચનથી ચિત્તમાં ખેદ ન લાવે.
लहवित्ती ०७४थी भनने १२॥ रामना२ ५jन मेम सूयित यु छे. ससंत ४थी Aal प२५७ने तना२ मने मेम प्रट यु छ अप्पिच्छे थी निहातिता सूचित ४२॥ छ. सुहरे AVथी २८ २२ भणी गय तरक्षा थोर संतोष रामपार्नु प्रगट ज्यु छे. आसुरनं न गच्छिज्जा मे पथी ४ायने। ત્યાગ કરે એજ જિનશાસનનું રહસ્ય છે, એમ પ્રગટ કર્યું છે (૨૫)
कन्नसुक्खेहि. त्याहि. साधु श्रवाणेन्द्रियने सुम ना भनाई
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #159

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. २६-२७ सप्तम्यर्थे वा तृतीया प्राकृतत्वात् , प्रेम अनुरागं न अभिनिवेशयेत् न कुर्यात् , ललनामृदुलालपनतद्भूषणझणत्कारस्वरतालसमलड्कृतगानवीणादिशब्दसमाकर्णनाऽऽसक्तो न स्यादित्यर्थः। अपि च कायेन-देहेन दारुणं-दुःखदायकं, कर्ककठोरं, स्पर्शम् अधिसहेत, तत्र द्वेषं न कुर्यादित्यर्थः । उपलक्षणं चैतत् अनुक्तेन्द्रिय विषयाणामपि, तथा च सकलेन्द्रियविषयेषु रागद्वेषौ परिवर्जयेदिति भावः ॥२६॥ मूलम्-खुहं पिवासं दुस्सिनं, सीउण्हं अरइं भयं ।
अहिआसे अव्वहिओ, देहंदुक्खं महाफलं ॥२७॥ छाया-क्षुधं पिपासां दुःशय्यां शीतोष्णम् अरतिं भयम् ।
__ अधिसहेत अव्यथितो देहदुःखं महाफलम् ॥ २७ ॥ टीका-'खुहं' इत्यादि
साधुः अव्यथितः अनुद्विग्नः सन् क्षुधं-बुभुक्षां पिपासांजलपानेच्छां. दुःशय्यां दुर्वसति, विषमभूम्यादिरूपं शयनस्थानं वा, शीतोष्णं प्रतीतम् , अरति मोहनीयकर्मोद्भवां नो कषायलक्षणां, भयं-चौरव्याघ्रादिजनितां भीति अधिवाले मनोज्ञ शब्दो में स्नेह (राग) न करे, अर्थात् स्त्री आदी की कोमल मीठी भाषा, उसके भूषणों की झनझनाहट, स्वर और तालसे शोभित गान अथवा वीणा आदि के शब्द सुनकर अनुरक्त न होवे । शरीर से दुःखद और कर्कश स्पर्श सहन करे, अर्थात् ऐसे स्पर्श से द्वेष न करे। यह कथन अन्य इन्द्रिय विषयों का भी उपलक्षण है इस लिए इन्द्रियों के किसी भी विषय में राग द्वेष नहीं करना चाहिए॥२६॥
___'खुहं' इत्यादि । साधु, उद्विग्न (खिन्न) न होता हुआ क्षुधा, पिपासा, विषमशयन आदि के स्थान, शीत उष्ण, मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न अरति नामक नोकषाय, और चोर व्याघ्र आदि શબ્દમાં સ્નેહ (રાગ) ન રાખે, અર્થાત્ સ્ત્રી આદિની કેમળ મીઠી ભાષા, એનાં ભૂષણને ઝણઝણાટ, સ્વર અને તાલથી શોભિત ગાન અથવા વીણા આદિના શબ્દ સાંભળીને અનુરત ન થાય. શરીરથી દુ:ખદ અને કર્કશ સ્પર્શ સહન કરે અર્થાત એવા સ્પર્શથી દેષ ન કરે, આ કથન અન્ય ઈદ્રિયવિષયનું પણ ઉપલક્ષણ છે. તેથી ઈદ્રિયના કેઈ પણ વિષયમાં રાગ દેષ ન કરવા જોઈએ. (૨૬)
खुहं० ७त्याहि. साधु अद्विग्न (भिन्न) न थतi क्षुधा पिपासा, विषम शयन આદિનાં સ્થાન, ટાઢ તાપ, મોહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન અરતિ નામક કષાય,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #160

१४६
श्री दशवेकालिकसूत्रे
सहेत - विविक्षेत, यतः देहदुःखं कायक्लेशसहिष्णुत्वं महाफलं= निरन्तरशातसंपातमाप्तिलक्षणमोक्षफलकं भवतीति शेषः । द्वादशविधतषोऽन्तः पातित्वेन कायक्लेशसहिष्णुताया मोक्षसाधकत्वमिति भावः ॥ २७ ॥
मूलम् - अत्थंगैर्यमि आईचे, पुरैत्था य अणुग्गए ।
आहारमाइयं सवं मणसावि ण पत्थएं ॥२८॥
"
छाया - अस्तंगते आदित्ये पुरस्ताच अनुते ।
आहारादिकं सर्व मनसाऽपि न प्रार्थयेत् ॥ २८ ॥ टीका- 'अत्थंगयंमि' इत्यादि
आदित्ये = मूर्ये अस्तंगते सति=सूर्यास्तमयनानन्तरं प्रदोषकालादारभ्य निशावसानकालं यावदित्यर्थः । पुरस्तात् = प्राच्यां दिशि अनुद्गते च सति आदित्ये इति शेषः, सूर्योदयात् प्राक् प्रभातसमये इत्यर्थः । सर्वे = सर्वविधम् आहारादिकम् =अम्नादिकं मनसापि साधुर्न प्रार्थयेत् = नेच्छेत् किं पुनः संनिधिकरणमिति, साधुना सूर्यास्तंगमनानन्तरं सूर्योदयात् माग भोजनं सर्वथा हेयम्, बहुतरजीव हिंसाममतादिदोषप्रसङ्गादितिभावः ॥ २८ ॥
से होने वाले भयको सहन करे, क्योंकि कायक्लेश को सहन करने से निरन्तर सुखवाला मोक्षफल प्राप्त होता है । तात्पर्य यह है कि बारह प्रकार की तपस्या में कायक्लेश भी एक तप है इस लिए उसके सहन करने से मोक्ष की प्राप्ति होती है ॥ २७ ॥
'अत्थंगयंमि' इत्यादि । जब सूर्य अस्त हो जाय अर्थात् संध्याकाल आरंभ होनेपर रात्रि के अन्त तक जब तक कि सूर्य पूर्व दिशामें उदित न हो जाय, तब तक सब प्रकार के अन्नादि आहार को साधु मनसे भी न चाहे, संनिधि रखने की तो बात ही क्या है ? तात्पर्य यह कि सूर्यास्त के बाद सूर्योदय तक आहार का सब અને ચાર વાઘ આદિથી થતા ભયને સહન કરે કારણ કે કાયકલેશને સહન કરવાથી નિર ંતર સુખવાળુ મેાક્ષફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ખાર પ્રકારની તપસ્યામાં કાયકલેશ પણ એક તપ છે, તેથી એને સહન કરવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૨૭)
अत्थंग मि० छत्याहि क्यारे सूर्य अस्त थाय अर्थात् संध्याकामना मारं भथी રાત્રિના અંત સુધી જ્યાંસુધી સૂર્ય પૂર્વ ક્રિશામાં ઉદિત ન થાય ત્યાં સુધી સર્વ પ્રકારના અન્નાદિ આહારને સાધુ મનથી પણ ન ચાહે. સંનિધિ તો વાતજ શી ? તાત્પર્ય એ છે કે સૂર્યાસ્તની પછી સૂર્યદય સુધી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
રાખવાની આહારને

Page #161

आचारमणिमग्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. २९
मूलम् - अतितिणे अचवले, अप्पभासी मियासणे ।
"
દ
विज उयरे दंते, थोव लेद्धं न खिसे ॥ २९ ॥
१४७
छाया - अर्तितिणः अचपल: अल्पभाषी मिताशनः ।
भवेद् उदरे दान्तः स्तोकं लब्ध्वा न खिंसयेत् ॥ २९ ॥ टीका- ' अर्तितिणे ' इत्यादि -
साधुः, अतिन्तिणः=तिन्तिणो नाम भिक्षाया अप्रदाने गृहस्था गर्हणापरकविविधवाक्यभाषणशीलः, न तितिणः अतिन्तिणः भवेत् - भिक्षाया अलाभेऽपि - तन्निमित्तं किंचिदपि कर्कशादिवचनं न भाषेत इत्यर्थः, अचपलः = निश्चलचेतोवचनकायः, अल्पभाषी = भिक्षाग्रहणकालेऽन्यदापि परिमितवचनः, मिताशनः प्रमाणोपेताहारः, तथा उदरे दान्तः = उदरपूरणानुचिन्तनरहितः भवेत् । एवं स्तोकं मवुरतरमधुरान्नादिसरसवस्तुसच्वेऽपि ततः ईषद् नीरसं वा किंचिल्लन्ध्वा न प्रकार से परिहार करना चाहिए, क्यों कि उसमें बहुतेरे प्राणियों की हिंसा ममता आदि दोष लगते हैं ॥ २८ ॥
'अतिति' इत्यादि । भिक्षा का लाभ न होने पर गृहस्थ की गर्हणा करनेवाला तिन्तिण कहलाता है । साधु को ऐसा नहीं होना चाहिए । भिक्षा का लाभ न होने पर उस विषय में कुछ भी बडबडाहट न करे । मन, वचन और काय को चंचल न होने दे । भिक्षा ग्रहण करते समय अथवा अन्य समय पर परिमित वचनों का उच्चारण करे और परिमित आहार ग्रहण करे। उदर पूर्ति के लिए चिन्ता न करे | बहुत से स्वादिष्ट पदार्थों में से दाता थोडा सा या नीरस आहार दे तो क्रूद्ध न होवे ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
સર્વ પ્રકારે પરિહાર કરવા જોઇએ, કારણકે તેમાં ઘણાય પ્રાણીઓની હિંસા અને મમતા माहि दोष लागे छे. (२८)
अतिंतिणे० ४त्याहि. लिक्षाना बाल न थतां गृहस्थनी गई थी ४श्नार तितिशु કહેવાય છે. સાધુએ એવા ન થવું જોઇએ. ભિક્ષાના લાભ ન થતાં એ વિષયમાં કાંઈ પણ ખડખડાટ ન કરવા. મન વચન અને કાયાને ચંચળ ન થવા દેવી. ભિક્ષા ગ્રહણ કરતી વખતે અથવા અન્ય સમયે પરિમિત વચનેમાંનું ઉચ્ચારણ કરવું, અને
પરિમિત આહાર ગ્રહણ કરવા. ઉત્તરપૂર્તિને માટે ચિંતા ન કરવી. ઘણા સ્વાદિષ્ટ પદાર્થાંમાંથી દાતા ચેડા યા નીરસ આહાર આપે તે કુદ્ધ ન થવું.

Page #162

१४८
श्री दशवेकालिकसूत्रे
C
खिंसयेत् =न क्रुध्येत् । ' अतितिणो' इतिपदेन मुनेर्भाषासमित्याराधकत्वं गाम्भीर्य चाविष्कृतम् । अचवले ' इत्यनेन षड्जीवनिकाययतनापरत्वं प्रदर्शितम् । 'अप्पमासी' इति पदेन प्रयोजनमन्तरेण मौनावलम्बित्व विधेयमिति, समौनं भोक्तव्यमिति वा ध्वनितम्। 'मियासणे' इत्यनेन रसनेन्द्रियवशीकतृत्वं सूचितम् । 'उयरे दंते' इत्यनेन उदराधिकपूरणेन प्रमादप्रसक्तिस्तया स्वाध्यायादिहानिश्चारित्रभङ्गश्वेति बहवो दोषाः समापतन्त्यतोऽन्तमान्तादियादृक्तादृगन्नादिना क्षुधोपशमनमात्रतत्परत्वमास्थेयमित्यावेदितम् ||२९||
'अतिन्तिणे' पद से मुनि की भाषासमिति की आराधकता तथा गंभीरता प्रगट की है, अर्थात् साधु को सदा भाषासमिति में सावधान रहना चाहिए और गंभीरता रखनी चाहिए ।
'अचवले' पद से षड्जीवनिकाय की यतना में तत्परता प्रदर्शित की है । 'अप्पभासी' पदसे यह सूचित किया है कि 'साधुको निष्प्रयोजन भाषण न करना चाहिए अर्थात् वचन गुप्ति का पालन करना चाहिए'। 'मियासणे' पदसे 'रसना इन्द्रिय को वश में करना चाहिए' ऐसा प्रगट किया है । 'उयरे दंते' इस पद से यह बताया है- 'अधिक भोजन करने से प्रमाद आजाता है, प्रमाद से स्वाध्याय आदि क्रियाओं में बाधा पहुँचती और चारित्र में दोष लगता है, इत्यादि अनेक दूषण आजाते हैं अतएव अन्तप्रान्तादि साधारण आहार से भी क्षुधा बुझा लेनी चाहिए ॥ २९ ॥
અત્તિતિને શબ્દથી મુનિની ભાષા સમિતિની આરાધકતા તથા ગંભીરતા પ્રકટ કરી છે, અર્થાત્ સાધુએ સદા ભાષા સમિતિમાં સાવધાન રહેવું જોઇએ અને ગભીરતા રાખવી જોઇએ
બવજે શબ્દથી ષડ્ જીવનકાયની યતનામાં તત્પરતા પ્રદર્શિત કરી છે. બળમાસી શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યુ છે કે સાધુએ નિષ્પ્રયેાજન ભાષણ ન दधुं लेायो अर्थात् वयन गुप्तिनुं पासन ४२ मे. मितासणे शहथी रसना छद्रियने वंश ४२वी लेयो खेभ प्रस्ट छे. उयरे दंते पहथी खेभ मनाव्यु छे કે–અધિક ભાજન કરવાથી પ્રમાદ આવી જાય છે, પ્રમાદથી સ્વાધ્યાય આદિ ક્રિયાઓમાં ખાધા પહોંચે છે, અને ચારિત્રમાં દ્વેષ લાગે છે, અને એક દૂષણુ આવે છે, તેથી કરીને અંતપ્રાંતાદિક સાધારણ આહારથી પણ ક્ષુધા ભ્રુઝાવી લેવી જોઇએ. (૨૯)
C.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #163

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ३० मदो न कर्तव्य इत्याह-'न य' इत्यादि । मूलम्-न य बाहिरं परिभवे, अत्ताणं न समुक्कसे।
सुर्यलाभे न मज्जेजा, जंबा तवसि बुद्धिएं ॥३०॥ छाया-न च बाह्यं परिभवेत् , आत्मानं न समुत्कर्षयेत् ।
श्रुतलाभे न मायेत जात्या तपसि बुद्धया ॥३०॥ टीका-साधुः बाह्य-स्वस्मात् बहिर्भवो बाह्यः अन्य इत्यर्थः, तं न परिभवेत्=न तिरस्कुर्यात् , तथा आत्मानं न समुत्कर्षयेत् 'अहमेवंभूतोऽस्मि, नान्योऽस्ति मम समः' इत्यादि भावनां न कुर्यादित्यर्थः तथा श्रुतलाभे श्रुतं च लाभश्चेति समाहारद्वन्द्वे श्रुतलाभं, तस्मिन् तथोक्ते, तृतीयार्थे सप्तमी प्राकृतत्वात , श्रुतेन लाभेन चेत्यर्थः श्रुतेन आगमेन विविधागमाभ्यासेनेत्यर्थः लाभेन= प्रचुरसरसभिक्षान्नादिलाभेन तथा जात्या ब्राह्मणत्वक्षत्रियत्वादिरूपया तपसि3 तृतीयार्थे सप्तमी तपसा षष्ठाष्टमभक्तादिस्वरूपेण वा अथवा बुद्धया विविधसूक्ष्मविषयरहस्यप्रवेशिन्या मत्या न माघेत='अहं प्रतिष्ठितजातिमानस्मि. तपश्चर्यावानहमस्मि, अहमस्मि प्रतिभाशाली'-त्यादिरीत्या नाभिमानं कुर्यादित्यर्थः ।
__ अब यह बताते हैं कि साधुको मद नहीं करना चाहिए-'न बाहिरं' इत्यादि।
साधु, न दूसरे का तिरस्कार करे और न आत्मप्रशंसा करे कि-"मैं ऐसा हूँ, मेरे जैसा दूसरा कोई नहीं है"। तथा उच्चतम आगमज्ञान का, प्रचुर और सरस अन्नादि आहार के लाभ और अपनी उच्च जाति का, अपना तपस्वीपन का, तथा 'मेरी बुद्धि सूक्ष्म और तीक्ष्ण है। इस प्रकार अपनी बुद्धि के ऐश्वर्य का अभिमान न करे। बुद्धि शब्द उपलक्षण है इस से यह भी समझना चाहिए कि
डव सभ मतावे छे , साधुणे मह न ४२ मे. न वाहिरं० दिया.
સાધુ બીજાને તિરસ્કાર કરે નહિ, અને આત્મપ્રશંસા કરે નહિ કેહું આવું છું, તે છું, મારા જેવો બીજે કઈ નથી,” તથા ઉચ્ચતમ આગમ જ્ઞાન, પ્રચુર અને સરસ અનાદિ આહારને લાભ, પિતાની ઉચ્ચ જાતિ, પિતાનું તપસ્વીપણું, તથા “મારી બુદ્ધિ સૂક્ષમ અને તીક્ષ્ણ છે એ પ્રમાણે પિતાની બુદ્ધિના આશ્ચર્યનું અભિમાન કરે નહિ. બુદ્ધિ શબ્દ ઉપલક્ષણ છે, તેથી એમ પણ સમજવું કે શિષ્ય આદિ સંપદાનું પણ અભિમાન કરવું નહિ કુળ, બળ,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #164

१५०
श्री दशवेकालिकसूत्रे
बुद्धयेत्युपलक्षणं शिष्याचैश्वर्यस्यापि, अत्रैकदेशानुमत्या परिशिष्टेः कुल-बल रूपैरपि त्रिभिर्न माघेत, इत्यपि सूच्यते ॥३०॥
मूलम् - से' जाण-मजीणं वा, कट्टु ओहम्मियं पेयं । संवरे विप्पमप्पाणं, बीयं" तं" न समायरे ॥ ३१ ॥
99
93
छाया - स ज्ञात्वा अज्ञात्वा कृत्वा अधार्मिकं पदम् ।
संवरेत् क्षिप्रमात्मानं, द्वितीयं न समाचरेत् ॥ ३१ ॥ टीका- 'से जाण' इत्यादि
सः = निर्ग्रन्थत्वेन प्रसिद्धः साधुः, ज्ञात्वा आभोगेन, अज्ञात्वा अनाभोगेन वा अधार्मिकं = मुलोत्तरगुणविराधनरूपं पदं स्थानं कृत्वा = सेवित्वा, क्षिप्रं = शीघ्रमात्मानं संवृणुयात् = रक्षेत्, तस्मात् = दोषात् पृथक् कुर्यादित्यर्थः, द्वितीयं = द्वितीयवारं पुनरित्यर्थः तद्= दोषस्थानं न समाचरेत् न सेवेतेत्यर्थः ॥ ३१ ॥ मूलम् - अणीयारं परक्कम्मै, नेव गृहे न निह्नवे" । सुई सया वियभावे, असंसत्ते जिइंदिऐ ॥३२॥ छाया - अनाचारं पराक्रम्य नैव गूहेत न निहुनुबीत |
१०
शुचिः सदा विकटभावः असंसक्तो जितेन्द्रियः ||३२|| शिष्य आदि संपदा का भी अभिमान न करे । कुल, बल, रूप, इन तीने का अभिमान भी एकदेश अनुमति से ( स्थाली पुलाक न्याय से) निषिद्ध समझना चाहिए क्योंकि इस सूत्र में सब मदों के त्याग करने का अभिप्राय है ।। ३० ।।
'से जाण' - इत्यादि । निर्ग्रन्थ साधु, जानकर या अनजान में मूल गुण अथवा उत्तर गुणों की विराधना हो जाय तो शीघ्र ही अपनी आत्मा को उस विराधना से पृथक् करले, दूसरी वार, उस दोष का सेवन न करे ॥ ३१ ॥
રૂપ, એ ત્રણનું અભિમાન પણ એક દેશ અનુમતિથી (સ્થાલીપુલાક ન્યાયથી) નિષિદ્ધ સમજવું, આ સૂત્રમાં સ` મદનો ત્યાગ કરવાના અભિપ્રાય રહેલે છે. (૩૦)
મૈં ગાળ ઇત્યાદિ. નિગ્રન્થ સાધુ જાણ્યું કે અજાણ્યે મૂળ ગુણુ અથવા ઉત્તર ગુણાની વિરાધના થઈ જાય તે તુરતજ પેાતાના આત્માને એ વિરાધનાથી છુટો પાડી નાંખે, બીજીવાર એ ઢાષનું સેવન ન કરે, (૩૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #165

-
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ३२-३३
टीक-'अणायारं' इत्यादि
शुचिः निर्मलः सदा-नित्यं विकटभावः प्रकटाशयः, यद्वा अविकटभावः सरलचित्त इत्यर्थः, असंसक्तः रागद्वेषरहितः, जितेन्द्रियः वशीकृतेन्द्रियसमूहः, अनाचारं सावधक्रियां पराक्रम्य सेवित्वा नैव गृहेत-आचार्यसमीपे किंचिदपि संगोप्य न कथयेत् , समग्रं ब्रूयादिति भावः । न विनुवीत=न सर्वथाऽ प्रलपेत् 'मुई' इति पदेन अनाचारभीरुत्वमावेदितम् । 'वियडभावे' इति पदेन मायावर्जित्वं व्यञ्जितम् । ' असंसत्त' इत्यनेन वैराग्यवासितान्तःकरणवत्त्वं द्योतितम् । 'जिइंदिए' इति पदेन प्रायश्चित्तानुष्ठाने कृते पुनः सावधकर्मापत्तत्त्वं बोधितम् ॥ ३२ ॥ मूलम्-अमोहं वैयणं कुजा, आरियस्स महप्पणो ।
तं परिगिझ वायाए, कम्मुणा उवायए ॥३३॥ छाया-अमोघं बचनं कुर्यात् , आर्यस्य महात्मनः।
तत् परिगृह्य वाचा, कर्मणा उपपादयेत् ॥ ३३ ॥ टीका-'अमोहं' इत्यादि
महात्मनः पूजनीयस्वरूपस्य, आर्यस्य गुरोः, वचनं वाक्यम्, अमोध= सफूलं, कुर्यात् । तद् वचनं वाचा परिगृह्य-वाचा तथेति कृत्वा स्वी कृत्य कर्मणा=क्रियया, उपपादयेत्-संपादयेत् ॥३३॥
'अणायारं' इत्यादि । निर्मल, सरल चित्त, रागद्वेष रहित, जितेन्द्रिय साधु अनाचार का (सावद्य क्रिया का) सेवन करके आचार्य के सामने थोडा भी न छिपावे, न सर्वथा गोपन करे।
,सुई' पदसे अनाचारभीरुता, 'वियडभावे' पदसे मायाचाररहितता, 'असंसत्ते' पदसे प्रायश्चित्त करलेने पर फिर सावद्य व्यापार में प्रवृत्ति न करना चाहिए, यह प्रगट किया गया है ॥ ३२ ॥
'अमोहं' इत्यादि । पूजनीय आचार्य (गुरु) के वचनों को स्वीकार
अणायारं त्याहि. निम, सरणयित्त, शा द्वेष २डित, रिते-द्रिय (साधु) અનાચારનું (સાવદ્ય ક્રિયાઓનું સેવન કરીને આચાર્યની સમીપે થોડું પણ छुपावे सपथा गोपन में नड. सुई शपथ मनाया२ भारता, वियडभावे शपथी भायाया२ रहितता, असंसत्ते शण्था प्रायश्चित्त ४३ बाधा पछी २३॥ સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી જોઈએ એમ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. (૨)
अमोहं त्याहि पूचनीय मान्याय (२३)नi qयनाने साधु ४३७ ४२
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #166

१५२
श्री दशवैकालिकसूत्रे मूलम्-अधुवं जीवियं' नच्चा, सिद्धिर्मग्गं वियाणिया।
विणियहिज भोगेसुं, आउं परिमिअॅप्पणों ॥३४॥ छाया-अध्रुवं जीवितं ज्ञात्वा सिद्धिमार्ग विज्ञाय ।
विनिवर्तत भोगेभ्यः आयुः परिमितमात्मनः ॥ ३४ ॥ टीका-' अधुवं ' इत्यादि
साधुः, जीवितं-जीवनं प्राणधारणमित्यर्थः, अध्रुवम् अनित्य नश्वरमित्यर्थः, ज्ञात्वा-विदित्वा, सिद्धिमार्ग=सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं, तथा अध्रुवमपि आत्मनः स्वस्य आयुः जीवितकालं, परिमितं-स्वल्पप्रमाणकं देशसंयोगवियोगकालानिश्चयत्वेन आगाम्यनन्तरक्षणेऽपि शरीरस्थायित्वानिश्चयाद् अत्यल्पमित्यर्थः, विज्ञाय-निश्चित्य, भोगेभ्यः-विषयेभ्यः, विनिवर्तत-विरज्येत् ॥३४॥ मूलम्--बलं थामं च पेहाए, सद्धामारुग्गमप्पणो ।
खितं कालं च विनाय, तहप्पाणं निजुर्जए ॥३५॥ छाया-बलं स्थाम च प्रेक्ष्य श्रद्धामारोग्यमात्मनः ।
क्षेत्रं कालं च विज्ञाय तथा आत्मानं नियुञ्जीत ॥ ३५ ॥ करके कार्यरूपमें परिणत करे ॥३३॥
___ 'अधुवं' इत्यादि । जीवन अनित्य है-विनश्वर है, ऐसा विचार कर साधु सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन सम्यकूचारित्ररूप मोक्षमार्ग को भली भांति जानकर, तथा यह जीवन अनित्य है, न जाने कब इस देह से संयोग छूट जावे, एक क्षण भर भी जीवित रहनेका निश्चय नहीं है, यह भावना भा करके विषयों से विरक्त हो जावे ॥ ३४ ॥
'बलं' इत्यादि । साधु, अपनी मानसिक शक्ति , शरीरबल, आगममें प्ररूपित पदार्थों की दृढ श्रद्धा और नीरोगता को देखकर तथा द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव को जानकर-अर्थात् अपनी शक्ति SEREन न ४२. मेमन यानी स्वी२ ४३शन आर्य ३५ परिणत ४२ (33)
अधुवं. त्याहि वन अनित्य छ मनिश्वर छ सेवा विया२ ४शन साधु સમ્યગ જ્ઞાન સમગૂ દર્શન સમ્યગૂ ચારિત્રરૂપ મેક્ષ માર્ગને સારી રીતે જાણી કરીને તથા એક જીવન અનિત્ય છે, ખબર નથી કે કયારે આ દેહથી સંગ છૂટી જશે, એક ક્ષણ સુધી પણ જીવિત રહેવાને નિશ્ચય નથી, એ ભાવના ભાવીને विषयोथी वि२४त oय. (३४)
बलं त्यादि. साधु, पातानी मानसि शत, २ मा राममा પ્રરૂપિત પદાર્થોની દંઢ શ્રદ્ધા, અને નીગિતાને જોઈને તથા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #167

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ३५-३६
टीका-'बलं ' इत्यादि
साधुः आत्मनः = स्वस्य बलं = मानसिकसामर्थ्य, स्थाम = शारीरिक सामर्थ्य श्रद्धाम्-आगमोदीरितार्थे दृढप्रत्ययम्, आरोग्य, नैरुज्यं, प्रेक्ष्य दृष्ट्वा, तथा क्षेत्रं, कालं, च-शब्दाद् द्रव्यभावावपि विज्ञाय आत्मानं, तथा तदनुसारेण आत्मबलस्थामाद्यनुसारेणेत्यर्थः नियुञ्जीत तपश्चर्यादाविति शेषः, तपश्चर्याधनुकूलं बलादिकं विज्ञान तत्र प्रवर्तेत यथा संयमयोगहानिर्न भवेदिति भावः॥३५॥ मूलम्-जरा जावं न पीलेई, वाही जावं न वढई।
जाविदिया नै होयंति, ताव धम्म सोयरे ॥३६॥ छया-जरा यावत् न पीडयति, व्याधिर्यावत् न वर्द्धते । ____ यावत् इन्द्रियाणि न हीयन्ते, तावत् धर्म समाचरेत् ॥ ३६॥ टीका-'जरा' इत्यादि ।
जरा वार्धक्यं यावत् यदवधि न् पीडयति अङ्गाबन्धशैथिल्यादिना न बाधते, व्याधिः रोगः यावत् न बर्द्धते शरीरं रोगपरतन्त्रं न यावदित्यर्थः, इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि यावत् न हीयन्ते श्रवणादिशक्तेहासो न यावदित्यर्थः, तावत्-तदबधि तदभ्यन्त रे, धर्म श्रुतचारित्रलक्षणं, समाचरेत् , मुख्यश्चारित्राराधनकालस्तावदेवेति भावः ॥ ३६ ॥ आदि का निश्चय कर के तपश्चर्या आदि में प्रवृत्त होवे, जिससे संयम योग की हानि न हो ॥ ३५ ॥
'जरा' इत्यादि । जब तक बुढापे के कारण शरीर में शिथिलता नहीं आती, शरीर को रोग नहीं आ घेरते, इन्द्रियों की शक्ति का हास नहीं होता, तब तक-इसी बीच में श्रुतचारित्र रूप धर्म का खूब आचरण कर लेना चाहिए। चारित्र की आराधना का मुख्य काल वही है । वृद्धावस्था आदि में कौन जाने क्या दशा हो जाय? ॥३६॥ ભાવને જાણીને, અર્થાત પિતાની શક્તિ આદિને નિશ્ચય કરીને તપશ્ચ આદિમાં પ્રવૃત્ત થાય. જેથી સંયમ મેગની હાનિ થાય નહિં. (૩૫)
जरा० त्यहि या सुधा वृद्धावस्थाने ४२ शरीरमा शिथिलता नथी मावती, શરીરને રેગે આવીને ઘેરતા નથી, ઇન્દ્રિયની શકિતને હાસ નથી થતું, ત્યાં સુધીએ સ્થિતિ વચ્ચે શ્રત ચરિત્ર રૂપ ધર્મનું આચરણ ખૂબ કરી લેવું જોઈએ. ચારિત્રની આરાધનાને મુખ્ય કાળ એજ છે. વૃદ્ધાવસ્થા આદિમાં કેણ જાણે છે કે કેવી દશા થઈ જશે? (૩૬).
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #168

श्री दशवेकालिकसूत्रे
१०
आत्मनः कथं धर्माचरणं भवेत् ? इत्युपायं दर्शयति- 'कोहं' इत्यादिमूलम् - कोहं माणं च मायं च, लोहं" च" पाववेड्ढणं । वैमे चत्तारि दोसाई, ईच्छंतो हियमप्पणो ॥३७॥ छाया -क्रोधं मानं च मायां च लोभ च पापवर्द्धनम् ।
१५४
वमेत् चतुरो दोषान् इच्छन् हितमात्मनः || ३७ ॥ टीका - आत्मनः = स्वस्य हितं = कल्याणम् इच्छन् = अभिलषन साधुः, क्रोधं क्रोधः = क्रोधमोहनीयोदय संपाद्योऽक्षान्तिपरिणतिरूपो जीवस्य विभावपरिणतिविशेषस्तम्, मानम् = मन्यते - अन्यं स्वापेक्षया हीनं येन समानः = मानमोहनीपोदयसमुत्थोऽन्यहीनतामननलक्षण आत्मनो विभावपरिणतिविशेषः, तम्, मायां च = माया=मायामोहनीयोदयसमुत्पन्नस्वपरप्रतारणलक्षणो जीवस्य विभावपरिणामविशेषः, ताम्, पापवर्धनं = पापनिदानं लोभं च = लोभः=लोभमोहनीयोदयसम्मुतो द्रव्याद्याकाङ्क्षारूपो जीवस्य विभावपरिणामः तम् । एतान् चतुरः =चतुःसंख्यकान्, दोषान्=चारित्रमालिन्यकारकान् वमेत्= त्यजेत् तदुक्तम्" लोभात् प्रभवति क्रोधो, लोभात् कामः प्रजायते । लोभान्मोहश्च नाशश्च, लोभः पापस्य कारणम् " ॥ ३७ ॥
"
'कोहं' इत्यादि । अपनी आत्मा का हित चाहने वाला साधु, क्रोधमोहनीय के उदय से होने वाले अक्षमा रूप आत्मा के विभावपरिणामरूप क्रोध को, दूसरे की हीनता का भान कराने वाले मानमोहनीय के उदय से उत्पन्न होने वाले आत्मा के विभावपरिणामरूप मानको, माया मोहनीय के उदय से उत्पन्न होने वाले छल कपट रूप आत्मा के विभाव परिणाम, तत्स्वरूप माया को, तथा लोभमोहनीय के उदय से होने वाले द्रव्यादि की आकाङ्क्षारूप आत्मा के विभाव परिणाम लोभ को, अर्थात् चारित्र को दुषित करने वाले इन चारों दोषों को दूर करदे - त्यागदे || ३७ ॥
તૢ ઇત્યાદિ પોતાના આત્માનું હિત ચાહનાર સાધુ, ક્રોધ મેાહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થતા અક્ષમા રૂપ આત્માના વિભાવપરિણામરૂપ ક્રેને, ખીજાની હીનતાનું ભાન કરાવનારા માનમેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થતાં આત્માનાં વિભાપરિણામ રૂપ માનને, છળ કપટ રૂપ આત્માપરિણામ તત્વસ્વરૂપ માયાને, તથા લેાલ માહનીયના ઉદયથી થતા ઇચ્છારૂપ આત્માના વિભાવ પરિણામ લેાભને, અર્થાત્ ચારિત્રને દૂષિત કરનારા એ ચાર દોષને દૂર ત્યાગે, (૩૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #169

आचामणिमञ्जूषा टीका, अध्याय ८ गा. ३८-३९ क्रोधादीनां कालमाह–'कोहो' इत्यादि । मूलम्-काहो' पीई पणासेइ, माणो विणयनासणो ।
माया मित्ताणि नासेई, लोहा सव्वविणासणो ॥३८॥ छाया-क्रोधः प्रीति प्रणाशयति मानो विनयनाशनः, __माया मित्राणि नाशयति लोभः सर्वविनाशनः ॥ ३८ ॥
टीका-क्रोधःप्रीतिं नाशयति, क्रोधज्वलनप्रज्वलितचेतसो वचनेन स्फुलिङ्गवर्षणेनेव भृशमुद्विग्नास्ततो विरज्यन्ते जना इति भावः। मानः=गर्वः विनयनाशनः विनयोपघातकत्वात्, तीर्थंकरगुर्वादिमर्यादाऽतिक्रमणपूर्वककार्योपक्रमणहेतुत्वाच्च गर्वश्चारित्रोपघातक इति भावः, माया मित्राणि नाशयति, कपटेन जना विरज्यन्ते इति भावः। लोभः सर्वविनाशनः चारित्रादिसकलगुणमूलोन्मूलक इति भावः ॥३८॥
कथं जेतव्याः क्रोधादयः ? इत्याह 'उवसमेण' इत्यादि । मूलम्--उसमेण हैणे कोहं', माणं मर्देवया जिणे ।
मायमजवभावेणं, लोहं संतोसंओ जिणे" ॥३९॥ छाया-उपशमेन हुन्यात् क्रोधं, मान मार्दवेन जयेत् ।
मायाम् आजैवभावेन, लोभं संतोषतो जयेत् ॥ ३९ ॥ टीका-उपशमेन-क्षमालक्षणेन क्रोधं हन्यात=जयेत् शमयेदित्यर्थः। मार्दवेन क्रोधादि कषायों का फल कहते हैं- 'कोहा' इत्यादि ।
जैसे चिनगारियों की वरसा होने से लोग उद्विग्न हो जाते हैं वैसेही क्रोधाग्नि से प्रज्वलित अन्तःकरण वाले के वचनो से भी लोग विरक्त हो जाते हैं। अतएव क्रोध प्रीति का नाश कर देता है। मान से विनयका नाश होता है उस से चारित्र का अभाव होता है, क्योंकि यह तीर्थकर गुरु आदिकी मर्यादा का अतिक्रमण कराता है। माया से मित्र छूट जाते हैं और लोभ तो सर्वस्व का सत्यानाश ही कर डालता है उस से समस्त गुण नष्ट हो जाते हैं ॥३८॥
कोहो अत्याहि. म यीनगारीमानी वृष्टि थवाथी सो दिन 25 जय છે તેમ કહાની પ્રજવલિત અંત:કરણવાળાનાં વચનોથી પણ લોકો વિરકત થઈ જાય છે. તેથી ક્રોધ પ્રીતિને નાશ કરે છે. માનથી વિનયને નાશ થાય છે, તેથી ચારિત્રને અભાવ થાય છે. કારણ કે તે તીર્થકર ગુરૂ આદીની મર્યાદાનું અતિક્રમણ કરાવે છે. માયાથી મિત્રની મિત્રતા તૂટી જાય છે અને લેભ તે સર્વસ્વનું સત્ય नारा ४ मांगे छ, तेथी मा गुऐ। नष्ट थाय छे. (३८)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #170

श्री दशवकालिकसूत्रे =मृदुभावेन विनयालम्बनेन मानं जयेत्, आर्जवभावेन=सरलतया निष्कपटभावेनेत्यर्थः मायां परप्रतारणलक्षणां जयेत्। संतोषतः धृत्या लोभं जयेत् ॥३९।। एतद्विजयाभावे किं भवेत् ? इत्याह-'कोहोय' इत्यादि मूलम् कोहो ये माणो ये अणिग्गहीया, माया य लोहों ये पवड्डमाणा। चत्तारि एएँ कैसिणा कसाया, सिंचंति” मूलाई
पुणब्भवस्स ॥४०॥ छाया-क्रोधश्च मानश्च अनिगृहीतो, माया च लोभश्च प्रवर्धमानौ ।
चत्वार एते कृत्स्नाः कषायाः, सिञ्चन्ति मूलानि पुनर्भवस्य ॥४०॥
टीका-क्रोधश्च मानश्च, उभौ अनिगृहीती, क्षमाविनयापरिशीलनेनाऽविजितौ, माया च लोभश्च उभौ प्रवर्धमानौ-आर्जवसंतोषानुद्वहनेन प्रकर्षमनुप्राप्तौ, एते चत्वारः क्रोधादयः कृत्स्ना=समग्राः, यद्वा ‘कसिणा' इत्यस्य 'कृष्णाः' इति च्छाया तेन आत्ममालिन्यकारकत्वात् कृष्णाः कषायाः कषायपदवाच्या: पुनर्भवस्य पुनर्जन्मनः संसारस्येत्यर्थः मूलानि-कारणानि मिथ्यात्वादीनि, सिश्वन्ति-पोषयन्ति वर्द्धयन्तीत्यर्थः ॥ ४० ॥
तो फिर क्रोधादि कषायोको कैसे जीते ? सो कहते हैं-'उवसमेण' इत्यादि।
क्षमा के द्वारा क्रोध को, विनय से मान को, सरलता (निष्कपटता) से माया को और संतोष से लोभ को जीतना चाहिए ॥३९॥
कषायों को नहीं जीतने से दोष कहते हैं-'कोहो य' इत्यादि ।
क्रोध और मान इन दोनो का क्षमा और विनय का अवलम्बन लेकर निग्रह (दमन) न किया जाय तथा माया और लोभ ये सरलता और सन्तोष के न रखने से बढते रहें तो ये आत्मा को मलिन करनेवाले चारों कषाय पुनर्भव के मूल-मिथ्यात्वादि-को सींचते हैं- अर्थात् बढाते हैं-बारम्बार जन्म मरण के कारण होते हैं ॥४०॥
तो पछी पाहि पायोन वी शत त? ते पताछ.-उवसमेण त्यादि ક્ષમા દ્વારા ક્રોધને, વિનયથી મનને, સરલતા (નિષ્કપટતા) થી માયાને અને સંતોષથી લેભને જીતવે જોઈએ (૩૯)
पायाने नाड तवाथी वागता होषो मतावे छ कोहोय. त्यादी
ક્રોધ અને માન એ બેઉને, ક્ષમા અને વિનયનું અવલંબન લઈને નિગ્રહ (દમન) ન કરવામાં આવે, તથા માયા અને લેભ અને સરલતા અને સંતોષ ન રાખવાથી વધતા રહે તો એ આત્માને મલિન કરનારા ચારે કષા પુનભવનાં મૂળમિથ્યાત્વ આદિને સિંચે છે અર્થાત્ વધારે છે–વારંવાર જન્મમરણનાં કારણ બને છે. (૪૦)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #171

१५७
-
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन गा. ४१ मूलम्-रायणिएमु विणेयं पैउंजे, धुंवसीवयं सययं न हावइज्जा।
कुम्मुव्व अल्लीणपलीणगुत्तो, परकमेजा" तव-संजमंमि ॥४१॥ छाया-रत्नाधिकेषु विनयं प्रयुञ्जीत, ध्रुवशीलतां सततं न हापयेत् । __कूर्मवत् आलीन प्रलीन-गुप्तः, पराक्रमेत तपःसंयमे ॥ ४१ ॥ टीका-'रायणिएसु' इत्यादि
रात्रिकेषु-रत्नाधिकेषु स्वापेक्षा पूर्व प्रव्रजितेषु विनयं चन्दनाभ्युत्थानादिकं प्रयुञ्जीत=विदधीत, तथा ध्रुवशीलताम् अष्टादशसहस्रशीलाङ्गलक्षणां सततं कदापि न हापयेत्=न त्यजेत् पालयेदित्यर्थः । कूर्मवत्-कच्छप इव आलीनप्रलीन गुप्तः आलीनः अङ्गसङ्गोपनेन, प्रलीनः उपाङ्गसङ्कोचनेन, अत एव गुप्ता गुप्तावयवः अङ्गोपाङ्गसंयमनशीलः देहचापल्यरहित इत्यर्थः, तपःसंयमे-तपसि संयमे च, समाहारद्वन्द्वविवक्षयैकवचनम् पराक्रमेत उत्साहपूर्वकं प्रवर्तेत ।
'रायणिएमु विणयं पउंजे' इत्यनेन विनयवतः कषायोच्छेदकता, विनयाराधितरत्नाधिकेभ्यः आचारगोचरप्रभृतिविविधतत्वावाप्तिश्च ध्वन्यते।
'रायणिएसु' इत्यादि । जो अपने से दीक्षा में बडे हो उनका विनय करे अर्थात् उन्हें वन्दना करे, आने पर खडा हो जावे आदि । तथा अठारह हजार शील का सदैव पालन करे। कछुवे की तरह अंगोपागां को गोपकर रक्खे । तप, और संयम में उत्साह के साथ प्रवृत्ति करे।
'रायणिएसु विणयं पउंजे' इस पदसे यह प्रगट होता है कि विनयवान ही कषायों का उच्छेद कर सकता है। तथा विनय के द्वारा आराधित गुरु महाराज से आचार विषयक विविध तत्त्वो की प्राप्ति हो सकती है।
रायणिएम० इत्याहि. या पोताथी हीक्षामा 41 डाय तभनी विनय કરે, અર્થાત્ તેમને વંદના કરવી, તેઓ આવતાં ઊભા થઈ જવું ઈત્યાદિ તથા અઢાર હજાર શીલનું સદૈવ પાલન કરવું. કાચબાની પેઠે અંગે પાંગોને ગોપવી રાખવા. તપ અને સંયમમાં ઉત્સાહ સાથે પ્રવૃત્તિ કરવી.
रायणिएम विणयं पउंजे से ५६था सेभ प्रट थाय छे विनयपान १ કષાયને ઉચ્છેદ કરી શકે છે, તથા વિનય દ્વારા આરાધિત ગુરૂ મહારાજ પાસેથી આચાર વિષયક વિવિધ તની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #172

१५८
श्री दशवैकालिकसूत्रे 'धुवसीलयं सययं न हावइज्जा' इत्यनेन 'चारित्रवता सदा धर्मारामे रन्तव्य'मिति घोत्यते । 'कुम्मुव्व' इत्यादिना गाथायास्तृतीयचरणेन 'कारणमन्तरेणेतस्ततो न भ्रते' दिति मुच्यते ॥४१॥ मूलम्-निदं च न बहु मनिजा, से प्पहासं विवजए ।
मिहोकहाहिं न रमे," सज्झायम्मि रंओ सैया ॥४२॥ छाया-निद्रां च न बहु मन्येत, स प्रहासं विवर्जयेत् ।
मिथः कथासु न रमेत, स्वाध्याये रतः सदा ॥ ४२ ॥ टीका-'निदं च' इत्यादि
स साधुः, निद्रां न बहु मन्येत=न समाद्रियेत नातिशयेन सुप्यादित्यर्थः, महासं च-हास्यं च विवर्जयेत्न कुर्यात् तथा मिथ कथासु-परस्परलौकिकवार्तालापेषु न रमेत=नासक्तो भवेत् । तर्हि कि कुर्यादित्याह-स्वाध्याये वाचनादौ सदासर्वदा रतः तत्परः स्यात् ॥ ४२ ॥ मूलम्-जोगं च समणधम्मंमि, मुंजे अनलसो धुवं ।
जुत्तों ये समगधम्मंमि, अटुं लेहइ अणुत्तरम् ॥४३॥ छाया-योगं च श्रमणधर्म युञ्जीत अनलसः ध्रवम्
युक्तश्च श्रमणधर्मे अर्थ लभते अनुत्तरम् ॥ ४३ ॥
धुवसीलयं सययं न हावइज्जा' इस से यह द्योतित होता है कि संयमी को सदैव चारित्र रूपी उद्यान में रमण करना चाहिए। 'कुम्मुव्व' आदि पदसे यह दिखलाया है कि कारण विशेष के विना इधर-उधर नहीं घूमना चाहिये ॥४१॥
'निइंच' इत्यादि। साधु, अधिक निद्रा न ले, हास्य न करे और आपस में लौकिक बात चीत में आसक्त न होवें, किंतु वाचना आदि स्वाध्याय में ही सदा मग्न रहे ॥४२॥
धुवसीलयं समयं न हावइज्जा मे ५४थी मेम ५४८ थाय छ । संयभीमे सदैव यात्रि३पी धानमा २भए ४२वु नये. कुम्मुच माहि यथा એમ બતાવ્યું છે કે કારણ વિશેષ વિના આમ-તેમ ફરવું જોઈએ નહિ. (૪૧)
निबंच त्याहि. साधु पधारे घन से, य न ४२ भने भडिमांड લોકિક વાતચીતમાં આસક્ત ન બને, પરન્તુ વાચના આદિ સ્વાધ્યાયમાં જ સદા भरत २९. (४२)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #173

१५९
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ४३-४४
टीका-'जोगं च' इत्यादि
साधुः अनलसा=आलस्यशून्यः सन् , आलस्य कायचित्तयोर्गुरुत्वं, तद्रहितः सोत्साह इत्यर्थः श्रमणधर्मे=क्षान्त्यादौ दशविधे साधुकरणीये, योग, त्रिविधं मनोवाकायलक्षणं ध्रुवं=निश्चितं, युञ्जीत=कुर्यात् तत्र समाहितो भवे दित्यर्थः । अत्र फलमुखेन हेतुमाह-श्रमणधर्म-उक्तलक्षणे युक्तश्च समाहितो हि च-शब्दो हेत्वर्थकः अनुनरं न विद्यते उत्तरम् उत्कृष्टं यस्मात् तम् केवलज्ञानरूपमित्यर्थः, अर्थम् अयंते याच्यते इति-अर्थस्तम्, अभीष्टं प्रयोजनं फलमिति यावत्, लभते ॥ ४३ ॥
पूर्वोपदिष्टाचारसिद्धयर्थमुपायमाह-इहलोग०' इत्यादि । मूलम्-इहलोगपारत्तहियं, जेणं गच्छई सुग्गई।
बहुस्सुयं, पज्जुवासिजा, पुच्छिज्जत्थविणिच्छयं ॥४४॥ छाया-इहलोकपरत्रहितं, येन गच्छति मुगतिम् ।।
बहुश्रुतं पर्युपासीत, पृच्छेदर्थविनिश्चयम् ॥ ४४ ॥ टीका-साधुः-इहलोकपरत्रहितम् ऐहिकामुष्मिकहितकरं, तथा येन-यदुपदेशेन प्राणी सुगति=पारम्पर्येण मोक्षं गच्छति तं बहुश्रुत-यदा यावन्ति
'जोगं च' इत्यादि। साधु शारीरिक और मानसिक प्रमाद रहित होकर उत्साह के साथ साधु के लिए पालन करने योग्य क्षांन्ति आदि दश श्रमण धर्मों में मन वचन काय को निरन्तर लगावे अर्थात् उन्ही में लोन रहे। जो श्रमण धर्म में तीनो योग लगता है वह सर्वोत्कृष्ट केवलज्ञान रूपी फल को प्राप्त करता है ॥४३॥ उक्त आचार की सिद्धि का उपाय कहते हैं-'इहलोग०' इत्यादि।
जिस समय जितने शास्त्र उपलब्ध हो उनके मर्म के ज्ञाता गुरु महाराज की साधु उपासना (सेवा) करे। उपासना करता हुआ
ઈત્યાદિ સાધુ શારીરિક અને માનસિક પ્રમાદ રહિત થઈને ઉત્સાહથી સાધુને પાળવાયેગ્ય ક્ષાતિ આદિ દશ શ્રમણ ધર્મોમાં મન વચન કાયાને નિરંતર લગાડી રાખે, અર્થાત્ તેમાં લીન રહે. જે શ્રમણ ધર્મમાં ત્રણ વેગ લગાવે છે તે સર્વોત્કૃષ્ટ કેવળજ્ઞાનરૂપી ફળ પ્રાપ્ત કરે છે. (૩)
त मायानी सिद्धिन पाय मतावे छे-इहलोगः त्याह. જે સમયે જેટલાં શાસ્ત્ર ઉપલબ્ધ હોય તેના મર્મના જ્ઞાતા ગુરૂમહારાજની
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #174

१६०
श्री दशवकालिकसूत्रे शास्त्राण्युपलभ्यानि तेषां ममविदं गुरुं पर्युपासीत-विनयभावेन सेवेत, तथा अर्थविनिश्चयं-सूत्रार्थनिर्णयं च पृच्छेत् ।। ४४ ॥
पृच्छासमये गुरुसमीपोपवेशनप्रकारमाह-'हत्थं' इत्यादि । मूलम्-हत्थं पायं च कायं च, पणिहाय जिइंदिए ।
अल्लीणगुत्तो निसिए', संगासे गुरुणो मुणी ॥४५॥ छाया-हस्तौ पादौ च कायं च प्रणिधाय जितेन्द्रिय ।
आलीनगुप्तो निषीदेव सकाशे गुरोः मुनिः ॥ ४५ ॥ टीका-जितेन्द्रियः कृतेन्द्रियनिग्रहो मुनिः साधुः हस्तौ, पादौ, कायं, च प्रणिधाय-विनयाविष्कारकशरीरसंकोचनं विधाय आलीनगुप्तः=मनोवक्किायसंरक्षणपरः गुरोः सकाशे-समीपे निषीदेव-उपविशेत् अर्थनिश्चयाद्यर्थमिति भावः।४५। मूलम्-न पक्खओ न पुरओ, नेव किच्चाण पिटुओ।
न" ये ऊसै सामासिज्ज, चिटिज्जा” गुरुंणंतिए ॥४६॥ छाया-न पक्षतो न पुरतो नैव कृत्वा पृष्ठतः।
न च ऊरूं समासाद्य तिष्ठेद गुरूणामन्तिके ॥ ४६ ॥ टीका-'न पक्खओ' इत्यादि।
मुनिः गुरुं न पक्षतान पार्श्वतः, न पुरतः नाग्रतः, नैव पृष्ठतः नापि जिससे इह लोग में हित तथा परंपरा से मोक्ष की प्राप्ति हो उस अर्थ निश्चय के सम्बन्ध में गुरुमहाराज से पूछे ॥४४॥ गुरु के समीप किस प्रकार बैठना चाहिए सो कहते हैं-'हत्थं इत्यादि ।
'इन्द्रियों का दमन करने वाला साधु गुरु के समीप हाथ, पैर और कायको इस प्रकारका रखे जिससे विनय प्रगट होता हो, तथा मन वचन काय को वश में रखकर गुरुमहाराज के समीप बैठे ॥४५॥ સાધુ ઊપાસના (સેવા) કરે. ઉપાસના કરતાં રહે જેથી ઈહલેકમાં હિત તથા પરંપરાથી મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય એ અર્થના નિશ્ચયના સંબંધમાં ગુરૂ મહારાજને પૂછે. (૪૪)
ગુરૂની સમીપે કેવી રીતે બેસવું જોઈએ તે કહે છે દૂર્ઘ ઈત્યાદિ.
ઇન્દ્રિયનું દમન કરનાર સાધુ ગુરૂની સમીપે હાથ, પગ, અને કાયાને એવી રીતે રાખે કે જેથી વિનય પ્રકટ થાય, તથા મન વચન કાયાને વશ રાખીને ગુરૂ महारानी सभी से. (४५)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #175

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ४६-४७ १६१ पश्चाद्भागे च कृत्वा तिष्ठेत् उपविशेत् , पार्श्वत उपवेशने एकपङ्क्त्युपवेशननिमित्तकाऽविनयादिदोषाविर्भागत् , अग्रत उपवेशने वन्दनकर्तृणामाभिमुख्यप्रतिरोधादिना वन्दनालापाद्यन्तरायसम्भवात् , पृष्ठत उपवेशने आचार्य दृष्टिपातपात्रता. प्रतिरोधसद्भावाच्चेति भावः। तथा गुर्वन्तिके-गुरोः समीपे ऊरूं समासाद्यऊरोरुपरि ऊरुं कृत्वा न तिष्ठेत नोपविशेत , तथा सनि अविनयौद्धत्यादिदोषापातादिति भावः ॥ ४६ ॥ मूलम्-अपुच्छिओ न भासमाणस्स अंतरा।
पिट्रिमंस न खाइज्जा, मायामोसं विवज्जए॥४७॥ छाया-अपृष्टो न भाषेत भाषमाणस्य अन्तरा।
पृष्ठमांस न खादेत् मायामृषा विवर्जयेत् ॥ ४७ ॥ टीका-साधुः अपृष्टः केनाप्यनापृष्टो न भाषेत, तथा भाषमाणस्य
'न पक्खओ' इत्यादि । साधु, आचार्य आदि तथा जो मुनि दीक्षा में बडे हो उनके न पसवाडे की तरफ-बराबरी में बैठे, न आगे बैठे. न पीठ की ओर संघटा करता हुआ बैठे । पसवाडे की और बैठने से बराबरी पर बैठने के कारण अविनय आदि दोष लगते हैं:, आगे बैठने से वन्दना करनेवालों के लिए उनका सामना रुक जाता है अतः वन्दना और बोल चाल में विघ्न आ जाता है; पीछे की और बैठने से आचार्य आदि की दृष्टि नहीं पड सकती; इस के सिवाय गुरु महाराज के समीप पैर पर पैर रखकर भी न बैठे, क्योंकि ऐसे बैठने से अविनय और अहंकार आदि दोष आते हैं ॥४६॥
'अपुच्छिओ' इत्यादि । किसी विषय पर आचार्य महाराज ___ न पक्खओं त्याहि. साधु, माया मा तथा भुनि दीक्षामा 43 હોય તેમની બાજુની તરફ ન બેસે તેમની આગળ ન બેસે, પીઠની બાજુએ ન બેસે. બાજુની તરફ બેસવાથી બરાબરીએ બેસવાને કારણે અવિનય આદિ દોષ લાગે છે આગળ મોખરે) બેસવાથી વંદના કરનારાઓને માટે એમની સમીપતા રે કઈ જાય છે તેથી વંદના અને બેલ ચાલમાં વિન આવે છે. પાછળની બાજુએ બેસવાથી આચાર્ય આદિની દ્રષ્ટિ પડી શકતી નથી. ઉપરાંત ગુરૂ મહારાજની સમીપે પગ પર પગ રાખીને પણ ન બેસવું, કારણકે એમ બેસવાથી અવિનય અને અહંકાર साहि दोष मागे छे. (४६)
अपच्छिओ० आई विषय ५२ मायार्य महारा भाषण ४री रहा
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #176

१६२
श्री दशवैकालिक सूत्रे
कश्चित् प्रस्तावमालम्ब्य परस्परं वदतः गुरो अन्तरा = मध्ये प्रस्तुतविषयापरिसमाप्तिसमये न भाषेत, तथा पृष्ठमांसं न खादेत् = परोक्षे निन्दावाक्यं न वदेत्, पुरतः प्रियवचनरचनाकौशलेन सद्भावमुपदर्शयन् परोक्षे निन्दादिना तदपकारकं भाषणं न कुर्यादित्यर्थः । मायामृषा = मायायुक्तमृषा, विवर्जयेत् = परित्यजेन्, न ब्रूयादित्यर्थः ॥ ४७ ॥ अपृष्टभाषणादौ दोषान् दर्शयति- 'अप्पत्तियं' इत्यादि । मूलम् - अप्पत्तियं जेणे सिया, आसु कुप्पिंज वो पैरो । भासिज, भासं अहियगामिणि ॥ ४८ ॥
सव्वैसतं
छाया - अप्रत्ययो येन स्यात् आशु कुप्येत् वा परः ।
सर्वशः तां न भाषेत भाषान् अहितगामिनिम् ॥ ४८ ॥ टीका- येन - अपृष्टभाषणेन परस्य अमत्ययः - अविश्वासः स्यात् = उत्पघेत, वा तथा भाषतो मध्ये भाषणे परः = अन्यो आशु शीघ्रं कुप्पेत् = क्रोधाविष्टो भवेत्, तथा तां = तादृशीं परोक्षे निन्दारूपाम् अहितगामिनीम् = अपकारपर्यवसानां भाषां=गिरं सर्वशः सर्वावस्थासु साधुन भाषेत न वदेत् । अमस्ययादिसाधनं वचनं साधुना नोच्चारणीयमिति भावः ॥ ४८ ॥
बोल रहे हो तो जब तक वह विषय पूरा न हो तब तक बीचही में न बोले । सामने चतुराई के साथ मीठा मीठा बोलकर सद्भाव दिखलाता हुआ परोक्ष में उनकी निन्दा करने वाले वचन न बोले । मायाचार से भरा हुआ असत्य भाषण न करे ॥४७॥
'अपत्तियं' इत्यादि । किसी भी अवस्था में साधु को परिणाम में अपकार करने वाली ऐसी वाणी न बोलनी चाहिए जिससे द्वेष हो जाय, तथा दूसरे को क्रोध आदि आजाय, अर्थात् द्वेष आदि का उत्पादक वचन साधु को कदापि उच्चारण नहीं करना चाहिए ||४८|| હાય તે! જ્યાં સુધી એ વિષય પૂરા ન થાય ત્યાં સુધી વચમાં ખેલવું નહીં. સામે ચતુરાઇની સાથે મીઠું મીઠું ખેલીને સદ્ભાવ બતાવનારાં અને પરોક્ષમાં તેમની નિંદા કરનારાં વચને ખેલવાં નહિ. માયાચારથી ભરેલુ અસત્ય ભાષણ કરવું નહિ. (૪૭) अपत्तियं ० छत्यादि । पशु अवस्थामा साधुये परिशामभां व्यपार કરનારી એવી વાણી ન ખેાલવી જોઇએ કે જેથી દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય. તથા ખીજાને ક્રોધ આધિ આવી જાય, અર્થાત્ દ્વેષ આદિનાં ઉત્પાદક વચને સાધુએ કાપિ ग्यारवां न लेये. (४८)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #177

आचारमणिमया टीका, अध्ययन ८ गा. ४९-५० कथं बदे ?-दित्याह-'दिटुं' इत्यादि । मूलम्-दि, मियं असंदिद्धं, पैडिपुन्नं वियं जियं ।
अयंपिरमणुव्विग्गं, भासं "निसिर अत्तवं ॥४९॥ छाया-दृष्टां मितां असंदिग्धां मतिपूर्णी व्यक्तां जिताम् । ___अजल्पिनीम् अनुद्विग्नां भाषां निसृजेत् आत्मवान् ॥४९॥
टीका-आत्मवान् समाहितः दृष्टां साक्षात्कृतार्थगोचरां, मिता-स्वल्पाक्षराम् , असंदिग्धां संशयानुत्पादिकां संशयनिवर्तिकां च, प्रतिपूर्णा-परिपुष्टस्वरवर्णसहितां, व्यक्तां स्पष्टाक्षरां च, जितां वशीकृतां प्रस्तुतविषयमात्रगामिनीम्, अप्रस्तुतविषयसंचारवर्जितामित्यर्थः, अजल्पिनीम्बाचालतादिदोषवर्जितां, नोच्चैनं नीचै; किंतु मृद्वीमित्यर्थः, अनुद्विग्नाम् अनुद्वेगकारिणीम् द्वपानुत्पादिकामित्यर्थः भाषां-गिरं निसृजेत्-उच्चारयेत् ॥ ४९ ॥ मूलम् आयारपन्नत्तिधरं, दिदिवायमहिजमं ।
वायविक्खलियं नच्चा, न तं उर्वहसे मुंणी ॥५०॥ छाया-आचारमज्ञप्तिधरं दृष्टिबादमधीयानम्।
वाग्विस्खलितं ज्ञात्वा न तम् उपहसेन्मुनिः ॥५०॥ कैसे बोले ? सो कहते हैं-'दिटुं' इत्यादि । अन्तर्दृष्टि वाला श्रमण, अपनी आखी देखी हुई वात के विषय में, परिमित, संशय उत्पन्न न करने वाली और संशय को दूर करने वाली, पुष्ट स्वर व्यञ्जन वाली, स्पष्ट और स्पष्ट अर्थ वाली, प्रकरण के ही अनुकूल, प्रकरण से बाहर प्रवृत्त न होने बाली, तथा न बहुत ऊंचे स्वर से और न बहत नीचे स्वर से बोले जाने वाली, मृदु और उद्वेग को उत्पन्न न करने वाली वाणी उच्चारण करे ॥४९॥
भास १ ते ४ छ दिठं० त्याहि. मष्टिवाणा श्रम, पातानी આંખે જોએલી વાતના વિષયમાં, પરિમિત, સંશય ઉત્પન્ન ન કરનારી અને સંશયને દૂર કરનારી, પુષ્ટ સ્વર વ્યંજનવાળી, સ્પષ્ટ અને સ્પષ્ટ અર્થવાળી, પ્રકરણનેજ અનુકૂળ, પ્રકરણની બહાર પ્રવૃત્ત ન થનારી, તથા ન બહુ ઉંચે સ્વરે અને ન બહુ નીચે સ્વરે બોલાતી મૃદુ ઉદ્વેગને ઉત્પન્ન ન કરનારી વાણું ઉચ્ચારે. (૪૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #178

श्री दशवेकालिकसूत्रे
टीका- ' आयार' इत्यादि ।
मुनिः = साधुः आचारमज्ञप्तिधरम् = आचाराङ्ग-व्याख्याप्रज्ञप्ति- धारकं, यद्वा आचारशब्देनाचाराङ्गाद्यङ्ग. प्रज्ञप्तिशब्देनोपाङ्गं गृह्यते, तयोर्धारकमित्यर्थः तथा दृष्टिवादमधीयानं वागविस्खलितं = वाग्विच्छेदवलितं ज्ञात्वा = विदित्वा भाषण - काले प्रमादादिना स्वरवर्णादित्रौ सत्यामिति भावः तम् = आचारमज्ञप्तिधरं, दृष्टि वादमधीयानं च, न उपड़सेत् - 'कथमेते महाविद्वांसो येषां भाषणं सदूषणं भवती' ति कृत्वा न निन्देदित्यर्थः तेषां छद्मस्थत्वेन कादाचित्कवाग्विस्खलन संभावनायाः सच्चात् ।
१६४
'अहिज्जगं' अधीयान - मित्यनेने दमवगम्यते - यश्निरवशेषाधीतदृष्टिवादस्य 'आयार' इत्यादि । आचाराङ्ग और व्याख्याप्रज्ञप्ति (भगवती) के ज्ञाता, अथवा आचार शब्द से यहां आचाराङ्ग आदि ग्यारह अंगो का, और प्रज्ञप्ति शब्द से उपाङ्गों का ग्रहण समझना चाहिए, अतः उनके धारी तथा दृष्टिवाद के पाठी मुनि के बोलते समय वचनों में यदि स्खलना हो जाय' अर्थात् बोलते समय प्रमाद आदि किसी कारण से स्वर या व्यञ्जन की त्रुटि रह जाय तो साधु उनकी हँसी न करे क्योंकि छद्मस्थ होने के कारण कभी बोलने में स्खलन हो जाना असंभव नहीं है । तात्पर्य यह है कि, जब ऐसे पुरुष भी भाषण में स्खलित हो जाते है तो सामान्य जनकी बात ही क्या है ? अतएव किसी की भी हंसी नहीं करनी चाहिए ।
'अहिज्जगं' इस पद से यह सूचित होता है कि संपूर्ण दृष्टिवाद
आयार० इत्यादि मायारांग भने व्याध्याप्रज्ञप्ति ( लगवती ) ना ज्ञाता, અથવા આચાર શબ્દથી અહીં આચારાંગ આદિ અગીઆર અંગેનું અને પ્રજ્ઞપ્તિ શબ્દથી ઉપાંગેનું ગ્રહણુ સમજી લેવુ, એટલે કે એમને બારણુ કરનાર તથા દૃષ્ટિવાદના પાઠી મુનિની, દૃષ્ટિવાદનું અધ્યયન કરતી વખતે વચનેમાં જો સ્ખલના થઇ જાય, અર્થાત્ ખેલતી વખતે પ્રમાદ આદિ કઇ કારણથી સ્વર ચર્ચા વ્યંજનની ત્રુટિ રહી જાય તે સાધુ તેની હાંસી ન કરે કારણકે તે પશુ છદ્મસ્થ છે. તે કારણે કાઇવાર એલવામાં સ્ખલના થઈ જવાના અસ’ભવ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે, જ્યારે એવા પુરૂષ પણ ભાષણમાં સ્ખલિત થઈ જાય છે, તે સામાન્ય જનની તે વાતજ શી ? તેથી કરીને કૈાઇની પણ હાંસી ન કરવી જોઈએ.
ગતિનાં એ શબ્દથી એમ સૂચિત થાય છે કે—સ ંપૂર્ણ દૃષ્ટિવાદને જાણનારા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #179

आचारमणिमन्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ५०-५१
१६५
वास्खिलनसंभावनैव नास्ति, तथाविधस्य सकलसंशयोच्छेदकत्वेन जिनसंकाशस्त्र-सकलवाङ्म याभिज्ञत्व-जिनवत्सुस्पष्टत्वा कृतिशक्तिशालित्वमतिपादनात् । दृष्टिवादाध्ययनावस्थायामेव कदाचिद्वाविस्खलनसंभव इति वर्तमानार्थकेन शानचप्रत्ययेन बोध्यते ॥५०॥
साघोर्निमित्तभाषणे दोषमाह - 'नक्खत्तं' इत्यादि । मूलम् - नक्खत्तं सुमिणं जोगं, निर्मित्तं मंतभेसजं । गिहिणो तं न आइखे, भूयहिगरणं पयं" ॥५१॥ छाया - नक्षत्रं स्वप्नं योगं निमित्तं मन्त्र - भेषजम् ।
गृहिणः तत् न आचक्षीत भूताधिकरणं पदम् ॥ ५१ ॥
टीका - मुनिः, नक्षत्रम् = अश्विन्यादिकं स्वप्नं= शुभाशुभस्वप्नफलं योग वशीकरणाकर्षणादि, निमित्तं = अतीतानागतकथनरूपं, मन्त्रभेषजं = मन्त्रश्च भेषजं येतिसमाहारद्वन्द्वः, तत् तत्र मन्त्रः भूतादीनाम् भेषजम् = अतीसारादीनामौषधं
"
को जानने वाले के बोलने में स्खलना होने की संभावना ही नहीं हो सकती, क्योंकि वे सब संशयों का समाधान करने वाले, जिनसदृश, सकल वाङ्मय सकलशास्त्र के जानकार और जिन भगवान की तरह प्रश्नों का स्पष्ट उत्तर देने वाले होते हैं । किन्तु दृष्टिवाद पढते समय कदाचित् उनकी वाणी में स्खलना होने की संभावना रहती है । यह वर्त्तमान अर्थवाले 'शानय्' प्रत्यय से जाना जाता है ||५०||
'नक्तं ' इत्यादि । मुनि, अश्विनी आदि नक्षत्र, शुभ या अशुभ फल वाले स्वम, वशीकरण या आकर्षण आदि योग, भूत या भविष्य
ના ખેલવામાં સ્ખલના થવાની સંભાવનાજ નથી થતી, કારણ કે તે સસંશયાનું સમાધાન કરનારા. જિન સમાન, સકલવાÒ મયના જાણકાર અને જિનભગવાનની પેઠે પ્રશ્નોના સ્પષ્ટ ઉત્તર આપનારા હાય છે. પરન્તુ દૃષ્ટિવાદ ભણુતી વખતે કદાચિત એમની વાણીમાં સ્ખલના થવાની સંભાવના રહે છે. એ વર્તમાન અવાળા ‘જ્ઞાન' પ્રત્યયથી જાણી શકાય છે. (૫૦)
नक्खत्तं ० छत्याहि भुनि, अश्विनी याहि नक्षत्र, शुभ या अशुल स्वन વાળાં ફળ, વશીકરણ, યા આકર્ષીણુ આદિ યુગ, ભૂત યા ભવિષ્ય કાળના કથનરૂપ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #180

श्री दशकालिफसूत्रे गृहिणो गृहस्थान नाचक्षीत=न कथयेत् , यतः तद्-नक्षत्रादिकथनं, भूताधिकरणं= भूतानि अधिक्रियन्ते व्यापाद्यन्तेऽस्मिन्निति विग्रहः, एकेन्द्रियादिजीवोपघातक, पद-स्थानमस्ति । गृहस्थैरनुयुक्तेनापि साधुना संयमभङ्गमसङ्गवारणाय नक्षत्रफलादिकं न कथनीयमिति भावः ॥५१॥ मूलम्-अन्नंटू पगडं लयणं, भईज सयणासणं ।
उच्चार मिसंपन्नं, इत्थीपसुविवज्जियं ॥५२॥ छाया-अन्यार्थ प्रकृतं लयनं भजेत् शयनासनम् । ____ उच्चार भूमिसंपन्नं स्त्रीपशुविवर्जितम् ॥५२॥ टीका-'अन्नटुं' इत्यादि।
साधुः, अन्यार्थ साध्वपेक्षयाऽन्यः परो गृहस्थादिः तदर्थ तिन्नित्त, प्रकृतं निष्पादितम् , उच्चारभूमिसंपन्नं = मलमूत्रोत्सर्जनस्थानयुकं, स्त्रीपशुविवर्जितं-स्त्रिया पशुना च रहितम् , उपलक्षणात् नपुंसकरहितं च लयनं वसति, तथा काल का कथन रूप निमित्त, भूत प्रेतादि का मन्त्र, अतिसार आदि किसी प्रकार के रोग का प्रतिकार करने वाली औषधि, ये सब गृहस्थ को न बतावे । बताने से आरंभ समारंभ आदि का संभव है। यदि कोई गृहस्थ, साधु से पूछे तो भी संयम के भंग होने के भय से नक्षत्र का फल आदि नहीं कहना चाहिए ॥ ५१ ॥
'अन्नह' इत्यादि । साधु, दूसरे (गृहस्थादि) के लिए बनाये हुए, उच्चार प्रस्रवण की भूमि से युक्त, स्त्री पशु और उपलक्षण से नपुंसक रहित वैसे उपाश्रय, तथा निरवद्य शय्या, आसन आदि को संयमयात्रा को निर्वाह करने के लिए स्वीकार करे। अर्थात् जिसमें स्त्री पशु नपुंसक न रहते हो, तथा उच्चार प्रस्त्रवण के लिए स्थान हो ऐसे નિમિત્ત, ભૂત પ્રેતાદિનો મંત્ર, અતીસાર આદિ કોઈ પ્રકારના રોગ ને પ્રતિકાર કરનારી ઔષધી વધુ ગૃહસ્થને બતાવે નહિ બતાવવાથી આરંભ સમારંભ આદિને સંભવ છે. જે કોઈ ગૃહસ્થ, સાધુને પૂછે તે પણ સંયમ ભંગ થવાના ભયથી નક્ષત્રનું ફળ આદિ કહેવાં જોઈએ નહિ. (૫૧)
अन्नटुं. त्याहि. साधु, मीn (स्था)ने भाटे मनावेशी, स्या२ प्रसपानी ભૂમિથી યુક્ત, સ્ત્રી, પશુ, અને ઉપલક્ષણથી નપુસક રહિત એવા ઉપાશ્રય તથા નિરવ શય્યા, આસન આદિને સંયમ યાત્રાના નિર્વાહને માટે સ્વીકારે. અર્થાત જેમાં સ્ત્રી પશુ નપુંસક ન રહેતાં હોય, તથા ઉચ્ચાર પ્રસવણને માટે સ્થાન હોય એવા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #181

१६७
आचारमणिमन्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ५२ साधुव्यतिरिन्ननिमित्तनिष्पादितं शयनम् , आसनं च, भजेत सेवेत, तादृशं संयमयात्रानिहाथै स्वीकुर्यादित्यर्थः, उक्तश्चोत्तराध्ययनसूत्रे
'जं विवित्त मणाइन्नं, रहियं थीजणेण य। बंभचेरस्स रक्खठ्ठा, आलयं तु निसेवए ॥१॥ इति । छाया-यद् विविक्तमनाकीर्ण रहितं स्त्रीजनेन च, ब्रह्मचर्यस्य रक्षार्थ, आलयं तु निषेवते ॥ इति ॥५२॥ उपाश्रय को, तथा निरवद्य आसन आदि को साधु अंगीकार करे जो साधु के लिए न बनाया गया हो। जैसे-श्री उत्तराध्ययन सूत्र में भगवान ने फरमाया है कि
___ "जो वसति (उपाश्रय) एकान्त में हो, पशु पण्डओं से अनाकीर्ण और स्त्रियों से रहित हो, ऐसी वसति का साथ, अपने ब्रह्मचर्य की रक्षा के लिए सेवन करे ॥५२॥ ઉપાશ્રયને, તથા નિરવ શા આસન આદિને સાધુ અંગીકાર કરે કે જે સાધુને માટે બનાવેલાં ન હોય. જેમ કે શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ભગવાને ફરમાવ્યું છે કે
જે વસતિ-(ઉપાશ્રય) એકાન્તમાં હોય, પશુ પંડકેથી અનાકર્ણ અને સ્ત્રીઓથી રહિત હય, એવી વસતિનું સાધુ પિતાના બ્રહ્મચર્યની રક્ષાને માટે सेवन ४२ (५२)
"ज" इत्यादि । यः विविक्त: रहस्यभूतः, तत्रैव वास्तव्यस्याघभावात् , अनाकीण : असंकुलः, तत्तत्पयोजनागतस्त्र्याधनाकुलत्वात् , रहितः% परित्यक्ताऽकालचारिणा वन्दनश्रवणादिनिमित्तागतेन स्त्रीजनेन; च शब्दात् पण्डकैः षिगादिपुरुपैश्च । प्रक्रमापेक्षया चैवं व्याख्या। अन्यत्रापि चैवं प्रक्रमाद्यपेक्षत्वं
१ वहां स्त्रियों का निवास न होने से विविक्त, प्रयोजनवश भी स्त्रियों का आना जाना न होने से अनाकीर्ण अकाल में प्रवृत्ति करने वाली, वंदन धर्मकथाश्रवण आदि के लिए आने वाली स्त्रियों से रहित तथा नपुंसक और षिड्ज आदि पुरुषों से रहित स्थान का साधुओं को ब्रह्मचर्य की रक्षा के लिए सेवन करना चाहिए। यह व्याख्या यहाँ प्रकरण के अनुसार की गई है। दूसरी
૧ ત્યાં સ્ત્રીઓને નિવાસ ન હોવાથી વિવિકત, પ્રયોજન વશ પણ સ્ત્રીઓની આવજા ન હોવાથી અનાકર્ણ, અકાળે પ્રવૃત્તિ કરનારી, વંદન ધમકથા શ્રવણ અદિને માટે આવનારી સ્ત્રીઓથી રહિત, તથા નપુંસક અને બ્રિજ આદિ પુરૂથી રહિત એવા સ્થાનનું સાધુઓએ બ્રધર્મની રક્ષાને માટે સેવન કરવું જોઈએ. આ વ્યાખ્યા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #182

१६८
७
८
मूलम् - - विवित्ताय भवे सिज्जा, नारीणं न लवे कहूँ ।
श्री दशवेकालिकसूत्रे
ર
१०
99
93
गिहिसंथवं न कुज्जा, कुज्जा साहुहिं संथवं ॥ ५३ ॥
छाया
,
- 'विवित्ता' च भवेत् शय्या नारीणां न लपेत् कथाम् । गृहिसंस्तवं न कुर्यात् कुर्यात् साधुभिः संस्तत्रम् ॥५३॥ टीका- ' विवित्ता' - शय्या वसतिः विवित्ता च भवेत् = स्त्रीपशुषण्डकवर्जितस्वेन अन्यार्थप्रकृतत्वेन च पूता निरवद्याऽपि भवेदित्यर्थः, 'च' शब्दोऽप्यर्थकः तथापि, नारीभिः = स्त्रीभिः सहेतिशेषः, कथां = धर्मवातमपि न लपेत् =न 'विवित्ता' इत्यादि । वसति (उपाश्रय) एकान्त में हो अर्थात् स्त्री पशु नपुंसक से रहित और दूसरे के लिए बनाई हुई तथा
विवित्ता त्याहि वसति (उपाश्रय) मेअन्तमां होय अर्थात् स्त्री पशु નપુંસકથી રહિત અને ખીજાને માટે બનાવેલી તથા નિર્દોષ હોવી જોઈએ, અને भावनीयम् । उक्तहि - "अर्थात्मकरणालिङ्गादौ चिस्यादेशकालतः । शब्दार्थाः प्रविभज्यन्ते, न शब्दादेव केवलत् " ॥१॥
ब्रह्मचर्यस्य=उक्तरूपस्य रक्षार्थ = पालननिमित्तम् आलय: = आश्रयः सर्वत्र लिङ्गव्यत्ययः प्राग्वत्, यत्तदोर्नित्यसम्बन्धस्तं तु पूर्णे निषेवते = भजते ॥ ॥१॥ इति बृहद्वत्तिः ।
उक्तं हि भगवता निशीथसूत्रे - "जे भिक्खू राओ वा विलाये वा इत्थमज्ज्ञगए इत्थीसंसत्ते इत्थीपरिबुडे अपरिमाणाए कहं कहेइ कहतं वा साइज || १ || 'अपरिमाणाए' इत्यत्र प्रकृत्यादित्वादभेदे तृतीया, तेन अपरिमाणां कथां कथयति कथयन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्ती भवतीत्यर्थः । एतेन सत्यनिवार्य कारणे परिमितकथाभाषणं प्रायश्चित्ताय न भवतीति भावः ।
जगह प्रकरण आदि के अनुसार ही समझना चाहिए। कहा भी है - अर्थ, प्रकरण, लिंग, औचित्य, देश और कालकी विशेषता से शब्दों के अर्थ में भेद हो, जाता है, केवल शब्द से ही नहीं ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
અહી પ્રકરણને અનુસાર કરવામાં આવી છે. બીજી જગ્યાએ પ્રકરણ આદિને અનુસાર
समन्वा हये. उधुं छे हैं-अर्थ, अमर सिंग सौयित्य, देश याने अजनी વિશેષતાથી શબ્દોના અર્થ માં ભેદ પડી જાય છે, કેવળ શબ્દથી જ નહિ.

Page #183

आचारमणिमब्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ५३-५४
१६९
भाषेत शङ्कादिदोषप्रसङ्गात्, तथा गृहिसंस्तवं गृहस्थैः सह परिचयं न कुर्यात् रागादिदोषसंभवादिति भावः । साधुभिस्तु सह संस्तर्व = परिचयं कुर्यात् ज्ञानध्यानाद्यात्मकल्याणवृद्धिसद्भावादिति भावः ॥ ५३ ॥ स्त्रीसंस्तवः किमर्थ न कर्त्तव्यः १ इत्याह- 'जहा कुक्कुड ० ' इत्याह । मूलम् -- जहा कुक्कुडपोयस्स, निच्च कुललओ भयं ।
एवं खु बंभयारिस्स, इत्थीविग्गहओ भेयं ॥५४॥
निदोष होनी चाहिए और धर्मकथा भी साधु को स्त्रियों के साथ एकान्त में नहीं करनी चाहिए, अन्यथा शङ्का आदि दोष उत्पन्न हो जाते हैं; साधु को गृहस्थों के साथ परिचय नहीं करना चाहिए क्योंकि, गृहस्थों के साथ परिचय करने से राग आदि दोषों का संभव है; साधु को साधुओं के साथ परिचय करना चाहिए, क्योंकि, इस से ज्ञान ध्यान रूप कल्याण की वृद्धि होती है ॥५३॥
ધ કથા પણુ સાધુએ સ્ત્રીએની સામે એકાંતમાં ન કરવી જોઇએ. નહિ તે શ ંકા આદિ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. સાધુએ ગૃહસ્થની સાથે પરિચય ન કરવા જાઇએ, કારણ કે ગૃહસ્થાની સાથે પરિચય કરવાથી રાગાદિ દોષાના સંભવ રહે છે. સાધુએ સાધુએની સાથે પરિચય કરવા જોઇએ, કારણ કે એથી જ્ઞાન ધ્યાનરૂપ કલ્યાણુની वृद्धि थाय छे. ( 43 )
* भगवान्ने निशीथ सूत्रमें कहा है- " जो साधु रात्रिमें अथवा विकाल वेला में स्त्रियों के मध्य रहता है, स्त्रियों में आसक्त रहता है, स्त्रियों से घिरा रहता है और अपरिमित कथा ( वार्तालाप) करता है या करने वालेकी अनुमोदना करता है वह प्रायश्चित्त का भागी होता है ।" ' अपरिमाणाए" पद से यह ध्वनित होता है कि अनिवार्य कारण उपस्थित हो जाने पर परिमित वान्तौलाप करने से प्रायश्चित्त नहीं लगता ।
૧ ભગવાને નિશીથ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે... ”જે સાધુ શત્રે અથવા વિકાળ વેળાએ સીમાની વચ્ચે રહે છે, સ્ત્રીઓથી ઘેરાયેલે રહે છે અપરિમિત કથા (વાર્તાલાપ) કરે તે, अथवा ४२नारने अनुभेोहे छे ते प्रायश्चित्तनो लागी जने छे.” अपरिमाणए पथी એમ ધ્વનિત થાય છે કે અનિવાય કારણ ઉપસ્થિત થતાં પરિમિત વાર્તાલાપ કરવાથી પ્રાયશ્ચિત્ત લાગતું નથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #184

१७०
दशकालिकसूत्रे छाया-यथा कुक्कुटपोतस्य नित्यं कुललाद् भयम् ।
एवमेव ब्रह्मचारिणः स्त्रीविग्रहाद्भयम् ॥ ५४ ॥ टीका-यथा कुक्कुटपोतस्य-कुक्कुटाख्य पक्षिशावकस्य कुललात्-मार्जारात्, नित्यं सततं भयं विद्यते उभयोरेकवसतिनिवासित्वात् , तद्भक्ष्यत्वाचेति भावः । एवमेव-इत्यमेव ब्रह्मचारिणः साधोः स्त्रीविग्रहात्-स्त्रीशरीराद् भयं भवति । स्त्रीरूपविषयस्य झटिति मनोमोहावहत्वेनेतरविषयापेक्षया दुजयत्वादिति भावः।५४।
स्त्रीसंस्तवः सर्वथा न कर्तव्यः, इत्याह-'चित्तभित्ति' इत्यादि। मूलम्-चित्तभित्ति ने निज्झाए, नारिं वा सुअलंकियं ।
भखरं पिव दँठूणं, दिदि पडिसेमाहरे ॥५५॥ छाया-चित्रभित्तिं न निध्यायेत् नारी वा स्वलंकृताम् ।
__ भास्करमित्र दृष्ट्वा दृष्टिं प्रतिसमाहरेत् ॥ ५५ ॥
टीका-मुनिः, चित्रभित्ति नारीचित्रयुक्तं कुडयं वा अथवा स्वलंकृतां नारी सुवसनभूषणशोभितां स्त्रियम् , अस्योपलक्षणत्वादनलंकृतामपि न निध्यायेत्= न निरीक्षेत । कथञ्चिद्दर्शनयोगेऽपि भास्करमिब-प्रचण्डमार्तण्डमिव तां दृष्ट्वा दृष्टि स्त्रीपरिचय से दोष बताते हैं-'जहा कुक्कुड' इत्यादि,
जैसे कुक्कुट (मुर्ग) का बच्चा और बिलाव एक ही स्थान में निवास करहे हों तो मुर्ग के बच्चे को सदा बिलाव से भय रहता है, वैसे ही ब्रह्मचारी (साधु) को स्त्री के शरीर से भय रहता है, क्योंकि स्त्रीरूप विषय शीघ्र ही मन को मोहित करने वाला होता है इसलिए अन्य विषयों की अपेक्षा दुर्जय है ॥५४॥
___ 'चित्तभित्ति' इत्यादि । जिस पर स्त्री का चित्र हुआ हो उस भीत को तथा सुन्दर वस्त्रालङ्कारों से अलंकृत स्त्री न देखे । कदा.
खी पश्यियथी होष मतावे छ-जहा कुक्कुड. त्याहि.
જેમ કુકકડાનાં બચ્ચાં અને બિલાડી એકજ સ્થાનમાં નિવાસ કરતાં હોય તે કુકડાંનાં બચ્ચાને સદા બિલાડીને ભય રહ્યા કરે છે, તેમ બ્રહ્મચારીને (સાધુને) સ્ત્રીના શરીરથી ભય રહે છે, કારણ કે, સ્ત્રીરૂપ વિષય શીઘજ મનને મેહિત કરનારે બને છે, તેથી અન્ય વિષયેની અપેક્ષાએ તે દુર્જય છે. (૫૪)
'चित्तमिति' त्यादिनी ५२ श्रीन यि डायतलीत तथा सुंदर સુંદર વસ્ત્રાલંકારોથી અલંકૃત સ્ત્રીને જેવાં નહિ. કદાચિત તે ઉપર દૃષ્ટિ પડી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #185

आचारमणिमन्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ५५-५६
चक्षुः प्रतिसमाहरेत् = ततः प्रतिसंहरेदित्यर्थः, यथा प्रचण्ड मार्त्तण्डविलोकनमात्रं नयनयोर्मालिन्यमुपनयति तथा नारीनिरीक्षणमात्रं साधोश्चारित्रमालिन्यं सद्यः समुद्भावयतीति भावः ॥ ५५ ॥ किं बहुना - ' हत्थपाय'
इत्यादि ।
मूलम् - हत्थपायपडिच्छिन्नं, कन्ननासविगप्पियं । अहि वासस्यं नारी बंर्भयारी विवँजए ॥५६॥ छाया - हस्तपादप्रतिच्छिन्नां कर्णनासविकर्तिताम् ।
अपि वर्षतां नारीं ब्रह्मचारी विवर्जयेत् ॥ ५६ ॥
१७१
टीका - ब्रह्मचारी = साधुः हस्तपादप्रतिच्छिन्नां = छिन्नकरचरणां, कर्णनासाविकर्तितां=विकर्तितकर्णनासिकां वर्षशतामपि = पूर्णशतवर्षवयस्कामपि जराजजैरितदेहामपीत्यर्थः नारों विवर्जयेत् = एवम्भूताया अपि नार्याः संसर्ग न कुर्यादिति भावः ।। ५६ ।।
मूलम् - विमूसा इर्थिसंसग्गो, पणीयें रसभायणं । नरस्सत्तमवेसिस, विसें तालउंडं जहाँ ॥५७॥
चित् उसपर दृष्टि पडजाय तो जैसे प्रचण्ड सूर्य पर नजर पडने से शीघ्र नेत्र नीचे कर लेने पडते है, वैसे ही उसे देखते ही नेत्र नीचे कर लेवे । तात्पर्य यह है कि जैसे प्रचण्ड सूरज की ओर नजर करने से ही आंखों में मलिनता आ जाती है वैसे ही स्त्री पर सानुराग दृष्टि पडने से चारित्र में मलिनता आजाती है ॥५५॥
I
'हत्थपाय ० ' इत्यादि । अधिक क्या कहा जाय-जिसके हाथ पैर छेदे हुए हो तथा कान नाक कटी हुई हो ऐसी सौ वर्ष की वृद्ध स्त्री का भी संसर्ग साधु न करे ॥ ५६ ॥
જાય તેા જેમ પ્રચંડ સૂ પર નજર પડવાથી શીઘ્ર નેત્રને નીચાં કરી લેવાં પડે છે, તેમ તેને જોતાંજ નેત્ર નીચાં ઢાળી દેવાં. તાત્પર્ય એ છે કે-જેમ પ્રચંડ સૂ તરફ નજર કરવાથીજ આંખેામાં મિલનતા આવી જાય છે, તેમ સ્ત્રી પર સાનુરાગ દૃષ્ટિ પડવાથી ચારિત્રમાં મલિનતા આવી જાય છે. (૧૫)
हत्थपाय० छत्याहि वधारे शुं उडी भेना हाथ यश छेहेसा होय तथा નાક કાન કાપેલાં હોય, એવી સે વર્ષોંની વૃદ્ધ સ્ત્રીને પણ સ'સર્ગ'. સાધુ ન કરે. (૫૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #186

१७२
श्री दशवेकालिकसूत्रे
छाया
7-विभूषा स्त्रीसंसर्गः प्रणीतरसभोजनम् । नरस्यात्मगवेषिणः विषं तालुपुटं यथा ॥ ५७ ॥
टीका- 'विभूसा' इत्यादि ।
आत्मगवेषिणः=आत्मकल्याणाभिलाषिणः नरस्य = साधुपुरुषस्य विभूषा= शरीरमण्डनं स्त्रीसंसर्गः =स्त्रिया सहालपनादि, प्रणीतरसभोजनं नित्यं घृतादिरसाभ्यवहरणम्, एतत्सर्वं यथा तालुपुटं = तालुस्पर्शमात्रेण प्राणापहारकं विषं भवति तथैव विभूषादिकं सद्यचारित्रापहारकमित्यर्थः ॥ ५७ ॥
मूलम् - अंगपेच्चंगसंठाणं, चारुलवियें पेहियं ।
इत्थी तं न निज्झाए, कामरागंविवड्ढणं ॥५८॥ छाया - अङ्गप्रत्यङ्गसंस्थानं चारुल्लपितं प्रेक्षितम् ।
स्त्रीणां तत् न निर्ध्यायेत् कामरागविवर्धनम् ॥५८॥ टीका- 'अंगपच्चंग '० इत्यादि ।
स्त्रीणाम् अङ्गप्रत्यङ्गसंस्थानम् = अङ्गानि = मुखादीनि, प्रत्यङ्गानि नयनादिनि, तेषां संस्थानं=संनिवेशविशेषः आकारविशेष इत्यर्थः, चारु=मनोज्ञम् उल्लपितम्== उच्चैर्भाषितं गीतादिकं, तथा प्रेक्षितं = कटाक्षविक्षेपादिकं, न निध्यायेत् = सरागंनावलोकयेत् न चिन्तयेद् वा, यतः तत्सर्वं कामरागविवर्धनं= कामविकारजनकमित्यर्थः ॥ ५८ ॥
'विभूसा' इत्यादि । आत्मकल्याण के अभिलाषी पुरुष-साधु को, शरीर का मण्डन, स्त्री के साथ बोल चाल आदि संसर्ग तथा प्रतिदिन प्रणीत - सरस भोजन न करना चाहिए। ये सब चारित्र को शीघ्रही इस प्रकार नष्ट कर देते हैं जैसे तालपुर (तालु में स्पर्श होते ही प्राण हरण करने वाला) विष प्राणों का नाश कर देता है ॥५७॥
'अंगपचंग०' इत्यादि । स्त्रियों के मुख आदि अंगो की, नेत्र आदि उपाङ्गों की बनावट, मनोहर भाषण और कटाक्षविक्षेप आदि
विभूसा० ४त्याहि आत्महत्याशुना अभिलाषी साधु यु३षे, शरीरनु मंडन, સ્ત્રીની સાથે ખેલ-ચાલ આદિ સંસગ તથા પ્રતિદિન પ્રીત-સરસ-ભોજન ન કરવું જોઇએ. એ ચારિત્રને એવી રીતે શીઘ્ર નષ્ટ કરી નાંખે છે કે જેવી રીતે તાલપુટ (તાળવામાં સ્પર્શ થતાં જ પ્રાણુ હરણુ કરનાર) વિષે પ્રાણના નાશ કરી નાંખે છે. (૫૭) 'अंगपच्चंग ० ' धत्याहि स्त्रीयानां भुख आहि भगोनी, नेत्राहि उपांगोनी બનાવટ, મનેાહર ભાષણુ, અને કટાક્ષ વિક્ષેપ આદિ અનુરાગ પૂર્ણાંક એવાં નહિ, અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #187

आचारमणिमन्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ५९
मूलम् - विससु मँणुत्रेसु, पेमं नाभिनिवेस । अणिचं तेसिं विन्नीय, परिणामं पुग्र्गलाण यै ॥५९॥ छाया-विषयेषु मनोज्ञेषु प्रेम नाभिनिवेशयेत् ।
अनित्यं तेषां विज्ञाय परिणामं पुद्गलानां च ॥५९॥ टीका- 'विस' इत्यादि ।
"
साधुः, तेषां = शब्दादिविषय सम्बन्धिनां पुद्गलानां परिणाम पर्यायान्तपरिणतिलक्षणम् अनित्यं विज्ञाय - जिनशासनतो विदित्वा मनोज्ञेषु = मनोहरेषु, विषयेषु शब्दादिषु प्रेम = रागं नाभिनिवेशयेत् = न कुर्यात् शब्दादिविषयैः सहेन्द्रियाणां कदाचित् सम्बन्धे सति तत्रासक्त्यपरपर्याय रागं न कुर्यात् किञ्च अनित्यविषरागो दुःखायैव कल्पते इति तत्र रागो न विधेयः । स्वदेहस्य शब्दादिविषयस्य च क्षयित्वेन तत्सम्बन्ध कृतसुखस्यापि तथात्वादिति भावः ॥ ५९ ॥ को अनुरागपूर्वक न देखें, और न इन के विषय में ध्यान करे । क्योंकि, ये सब, काम-राग को बढाने वाले हैं ॥५८॥
'विस' इत्यादि । साधु जिनशासन से भली भाँति विदित करले कि शब्दादि विषयों के पुद्गल अनित्य हैं, सदा एक पर्याय से दूसरी पर्याय में परिवर्तित होते रहते हैं । स्थायी नहीं हैं । ऐसा जानकर उन मनोज्ञ विषयों में राग न करे और अमनोज्ञ में द्वेष भी न करे । शब्दादि विषयों के साथ इन्द्रियों का सम्बन्ध हो जाय तो उन में आसक्ति न करे उन में मग्न न होवे। अनित्य विषयों में किया हुआ राग, परिणाम में दुःखदायी ही होता है, ऐसा समझकर उनमें राग भी न करे। अपना शरीर तथा शब्दादि विषय नश्वर हैं इसलिए उनके निमित्त से उत्पन्न होने वाला सुख भी नश्वर है ॥५९॥ એના વિષયમાં ધ્યાન કરવું નહિ, કારણ કે બધાં કામ-રાગને વધારનારાં છે. (૫૮) વિષેનું ઇત્યાદિ. સાધુ જિનશાસનથી સારી પેઠે જાણી લે કે શબ્દાદિ વિષયનાં પુદ્ગલ અનિત્ય છે. સદા એક પર્યાયથી બીજા પર્યાયમાં પરિવર્તિત થતાં રહે છે, સ્થાયી નથી. એમ જાણીને એ મનેજ્ઞ વિષ્યમાં રાગ ન કરે અને અમ નાઝમાં દોષ પણ ન કરે. શબ્દાદિ વિષયેની સાથે ઇન્દ્રિયાને સંબંધ થઈ જાય તે તેમાં આસકિત ન કરે. તેમાં મગ્ન ન થાય. અનિત્ય વિષયામાં કરેલા રાગ પરિણામે દુ:ખદાયીજ બને છે. એમ સમજીને તેમાં રાગ ન કરે પેાતાનું શરીર તથા શબ્દદિ વિષય નશ્વર છે તેથી તેના નિમિત્તે ઉત્પન્ન થનારૂં સુખ પશુ નશ્વર છે. (૫૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
१७३

Page #188

१७४
श्री दशबैकालिकसूत्रे मूलम्-पोग्गलाणं परीणाम, तेर्सि नच्चा जहातहा ।
वणीयतिण्हो विहरे, सीइ भूएण अप्पणा ॥६॥ छाया-पुद्गलानां परिणामं तेषां ज्ञात्वा यथा-तथा।
विनीततृष्णो विहरेत् शीतीभूतेन आत्मना ॥६॥ टीका-'पोग्गलाणं' इत्यादि ।
साधुः, तेषां शब्दादिविषयसंबन्धिनां पुद्गलानां परिणामं पर्यायरूपान्तराऽऽपत्तिरूपं यथा-तथा-'ये इष्टास्तेऽनिष्टा भवन्ति, येऽनिष्टास्ते इष्टा भवन्ति' इत्यादि ज्ञात्वा विनीततृष्णः अपगतस्पृहः शीतीभूतेन क्रोधादिकषायानलोपशमनलब्धशैत्येन आत्मना विहरेत-विचरेत् । पुद्गलस्वभावानुम्मरणोत्पादितविरत्या संयममार्गे विचरेदिति भावः ॥६॥ मूलम्- जाए सैद्धाए निक्खंतो, परियायट्राणमुत्तमं ।
तमेव अणुपोलिज्जा, गुणे आयरियसंमए ॥६१॥ छाया-यया श्रद्धया निष्क्रान्तः पर्यायस्थानमुत्तमम् ।
तामेत्र अनुपालयेत् गुणेषु आचार्यसंमतेषु ।।६१॥ 'पोग्गलाणं' इत्यादि । साधु शब्दादि विषयों के पुद्गलो को विनश्वरता रूप परिणाम को जानकर, अथवा यह जानकर कि-जो पुद्गल कभी इष्ट होते है वही दूसरे समय अनिष्ट हो जाते हैं उन विषयों में तृष्णा (लालसा) का त्याग करके क्रोध आदि कषाय रूपी अग्नि की उपशान्ति से प्राप्त हुई युक्त आत्मा के साथ विहार करे। अर्थात् पुद्गलों के स्वभाव को स्मरण करने से उत्पन्न हुए वैराग्य के साथ संयम मार्ग में विचरे ॥६०॥
पोग्गलाणं. त्याहि. साधु हा विषयानां भुगतान विनवता ३५ પરિણામ જાણીને, અથવા એમ જાણીને કે જે પુદ્ગલ એક સમયે ઈષ્ટ હોય છે તેજ બીજે સમયે અનિષ્ટ બની જાય છે અને જે એક સમયે અનિષ્ટ હોય છે તેજ બીજે સમયે ઈષ્ટ બની જાય છે, એ વિષયોમાં તૃષ્ણા (લાલસા) ને ત્યાગ કરીને ક્રોધ આદિ કષાયરૂપી અગ્નિની ઉપશાન્તિથી પ્રાપ્ત થએલા યુકત આત્માની સાથે વિહાર કરે. અર્થાત–પુગલના સ્વભાવનું સ્મરણ કરવાથી ઉત્પન્ન થએલા વૈરાગ્યની साथ संयम भाभी वियरे. (१०)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #189

१७५
७
१२
१४
१३.
१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ८ गा. ६१-६२
टीका-'जाए सद्धाए' इत्यादि ।
साधुः, यया श्रद्धया भावनया निष्क्रान्तः गृहात्मवर्जितः सन् उत्तम सर्वोत्कृष्टं पर्यायस्थानं सर्वविरतिस्वीकाररूपं प्रव्रज्यालक्षणं स्थान प्राप्तः सन् तामेव श्रद्धाम् आचार्यसंमतेषु तीर्थङ्कराद्यनुमतेषु गुणेषु-मूलोत्तरगुणेषु अनुपालयेत्-मूलोत्तरगुणसंरक्षणतत्परिवर्द्धनहेतुभूतां तामेव श्रद्धां यत्नतः प्रवर्धयेदित्यर्थः। येनैव उत्कृष्टपरिणामेन चारित्रं गृहीतं तेनैव बर्द्धमानपरिणामेन यावजीवं निर्वाहयेदिति भावः ॥६॥
___ अथाचारप्रणिधेः फलमाह-'तवं चिम' इत्यादि । । मूलम् तवं चिमं संजमजोगयं च, सज्झायजोगं च सया अहिंट्टिए।
सूरेव सेणाइ समत्तमाउहे, अलमप्पणो होइ अलं परेसिं६२॥ छाया-तपश्चेदं संयमयोगं च स्वाध्याययोगं च सदा अधिष्ठाता ।
शूर इव सेनया समात्तायुधः अलमात्मनो भवति अलं परेषाम् ।६२। टीका-इदं-पागव्याख्यात रूपं, तपः अनशनादिलक्षणं च संयमयोगं-पडू जीवनिकायरक्षणलक्षणं च, स्वाध्याययोगंधाचनापृच्छाद्यात्मकं, सदा-नित्यम् अधिष्ठाता-तदाचरणपरायणः साधुः-सेनया चतुरङ्गात्मिकया शूर इव-शौर्य
'जाए सद्धाए' इत्यादि । साधु जिस श्रद्धा-भावना के साथ गृहस्थावास का त्याग करके दीक्षित होकर सर्वश्रेष्ठ सर्वविरतिरूप पद को प्राप्त हुआ उसी श्रद्धा को तीर्थङ्कर प्रणीत मूल गुण और उत्तर गुणो में पालन करे। अर्थात् मूल गुण और उत्तर गुणो की रक्षा करने वाली तथा उन्हें बढाने वालो उसी श्रद्धा को यत्नपूर्वक बढाता रहे । तात्पर्य यह है कि जिस उत्कृष्ट परिणाम से यावज्जीवन उस का पालन करे ॥६१॥
तवं चिमं' इत्यादि। जैसे शूरवीर पुरुष चतुरङ्ग सेना को साथ
जाए सद्धाए. त्याह. साधु रे श्रद्धा भावनानी साथे स्थापासने। ત્યાગ કરીને દીક્ષિત થઈ સર્વશ્રેષ્ઠ સર્વવિરતિ રૂપ પદને પ્રાપ્ત થયે, એ શ્રદ્ધાને તીર્થકર પ્રણત મૂલ ગુણો અને ઉત્તર ગુણમાં પાલન કરે. અર્થાત્ મૂલ ગુણે અને ઉત્તર ગુણેની રક્ષા કરનારી તથા તેમને વધારનારી એ શ્રદ્ધાને યત્નપૂર્વક વધારો રહે તાત્પર્ય એ છે કે-જે ઉત્કૃષ્ટ પરિણામથી ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું હતું, તે ઉત્કૃષ્ટ પરિણામથી માવજજીવન એનું પાલન કરે. (૬૧)
तवं चिमं त्यil. भ. शू२वी२ ४३५ यतु सेनान साथे साधन
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #190

१७६
श्री दशकालिकसूत्रे
वानिव समात्तायुधः = सम्यगुपात्ततपश्चर्याद्यत्रः ज्ञानावरणीयादिकर्मशत्रु निराकरणाय तपश्चर्याया अस्त्रसदृशत्वादस्त्रत्वं कथनम् । आत्मन: कल्याणाय अलं= समर्थो भवति, तथा परेषां जीवानां कल्याणाय चालं भवतीत्यर्थः ।
यद्वा 'समत्तमाउहे' इत्यस्य 'समाप्तायुधः' इतिच्छाया तथा च-सेनया समाप्तायुधः समाप्तं = शत्रु पराजयकरणेन विरतं निवृत्तमिति यावत् आयुधम् = आयुधव्यापारी युद्धं यस्य स तथोक्तः शूर इव साधुः, साधुपक्षे सेनया = तपश्चर्यादिरूपया समाप्तायुधः = ज्ञानावरणीयाद्यष्टत्रिधकर्मक्षयकरणेन समाप्तं = निवृत्तम् आयुधं=तद्विजयव्यापारःपरीषहस हनादिरूपो यस्य स तथोक्त इत्यर्थः । शेष ं पूर्ववत् । साधूनां तपश्चर्यादिकमेव कर्मशत्रुविनाशनाय सकलसेनाकार्य संपादयति, तपश्चलेकर अपने अस्त्रशस्त्रों से शत्रुओं को हटा देता है, वैसे ही अनशन आदि तप षड्जीवनकाय की संरक्षारूप समय, वाचना, प्रच्छना आदि रूप स्वाध्याय का सदा आचरण करने में तत्पर साधु पूर्वोक्त तपश्चर्या आदि अस्त्रों से ज्ञानावरण आदि कर्मशत्रुओं के जीतने में तथा परका कल्याण करने में समर्थ होता है । तपश्चर्या, कर्मों का नाश करने के लिये अस्त्र के समान है अतः उसे अस्त्र कहा गया है । 'समतमा उहे' पदकी दूसरी छाया यह है - समाप्तायुधः, अर्थात् जैसे शूरवीर अपनी सेनाकी सहायता से शत्रुओं को परास्त करके युद्ध समाप्त कर देता है, उसी प्रकार साधु तपश्चर्या आदि सेना से अष्टविध कर्म रूपी रिपुओं को परास्त करके छेडे हुए रण (संग्राम) को समाप्त कर देता है । अर्थात् साधुओ के तो तप संयम ही कर्म शत्रुओं का नाश करने के लिए सेना का काम करते हैं, तात्पर्य પેાતાનાં અસ્ત્રશસ્ત્રોથી શત્રુઓને હઠાવી દે છે, તેમજ અનશન આદિ તપ, ષડ્ડવનિકાયની સ ંરક્ષાપ સંયમ. વાચના, પૃચ્છના, આદિરૂપ સ્વાંધ્યયને સદા આચરવામાં તત્પર એવા સાધુ પૂર્વકિત તપશ્ચર્યાં આદિ અસ્ત્રોથી જ્ઞાનાવરણુ આદિ કર્મ શત્રુઓને જીતવામાં, તથા પરનું કલ્યાણ કરવામાં સમ અને છે તપશ્ચર્યા કર્માંનેા નાશ કરવાને માટે અન્નની સમાન છે, તેથી તેને મા કહેવામાં આવ્યું છે. समसमा उहे पहने। जीले अर्थ छे समाप्तायुधः अर्थात नेम शूरवीर पोतानी સેનાની સહાયતાથી શત્રુઓને પરાસ્ત કરીને યુદ્ધ સમાપ્ત કરી નાંખે છે, તેમ સાધુ તપશ્ચર્યાદિ સેનાથી અષ્ટવિધ કર્મારૂપી રિપુઓને પરાસ્ત કરીને છેડેલા રણુ (સંગ્રામ) ને સમાપ્ત કરી નાંખે છે. અર્થાત સામેનાં તપ-સયમજ કર્મ ત્રુના નાશ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #191

११ १२
आचामणिमन्जूषा टीका, अध्याय ८ गा. ६२-६३
१७७ र्यादिना सकलकर्मशत्रौ प्रक्षीणे सति कारणाभावान पुनः कर्मोत्पत्तिर्भवतीति केवलित्वं प्राप्तानां साधूनां तद्विजयव्यापारो निवर्तते इति भावः ॥
'त' इतिपदेन कर्मशत्रुदमनोत्साहवत्त्वं, 'संजमजोगयं' इत्यनेन कर्मशत्रुसंबन्धिशक्तिक्षयकारकत्वं, 'सज्झायजोग' इत्येतेन कर्मशत्रुनिराकरणकर्तृ त्वं च ध्वनितम् ॥ ६२ ॥ मूलम्-सज्झायसंज्झाणरयस्स ताईणो, अपावभावस्स तवे रयस्स। विसुज्झई जं सिमलं पुरेकडं, समीरिय रुप्पमलं व जोइणा ॥६३॥ छाया-स्वाध्याय-सयानरतस्य त्रायिणः अपापभावस्य तपसि रतस्य । विशुध्यति यत् तस्य मलं पुराकृतं, समीरितं रूप्यमलम् इव ज्योतिषा।६३। टीका-'सज्झाय०' इत्यादि।
स्वाध्यायसद्धयानरतस्य स्वाध्यायो-वाचनादिपञ्चविधः, सद्धयान-प्रशस्तध्यानं धर्मशुक्लध्यानात्मकम् अनयोर्द्वन्द्वः, स्वाध्यायसद्धयाने, तत्र रतस्तस्य यह है कि-तप संयम से सब कर्मो का नाश हो जाने पर कारण के अभाव से फिर कर्मों का प्रादुर्भाव नहीं होता अतः केवली होनेपर साधुओं का कर्म के जीतने का व्यापार निवृत्त हो जाता है।
'तवं' पद से कर्म रूपी दुश्मन का दमन करने में उत्साह, 'संजमजोगयं' पद से कर्मशत्र की शक्ति का क्षय और 'सज्झायजोगं' पद से कर्मरूपी वैरी का निराकरण करना (हटाना) प्रगट किया है ॥६२॥
'सज्झाय'-इत्यादि । वाचना आदि पाच प्रकार का स्वाध्याय, तथा धर्म और शुक्ल ध्यान रूप प्रशस्त ध्यान में लीन, स्व पर की કરવાને માટે સેનાનું કામ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે તપ સંયમથી સર્વ કામને નાશ થઈ જતાં, કારણને અભાવ થતાં, પછી કર્મોને પ્રાદુર્ભાવ થતો નથી. એટલે કેવળી થતાં સાધુઓનો કર્મ જીતવાને વ્યાપાર નિવૃત્ત થઈ જાય છે.
तवं ५४थी भी दुश्मननु मन ४२वामा उत्सा, संजमजोगयं ५४थी કર્મશત્રુની શકિતને ક્ષય અને સત્તાનો પદથી કર્મરૂપી વરીનું નિરાકરણ કરવું (14) ४८ ध्यु छे. (१२) ।
'सज्झाय'. त्याहि. वायना माहि पाय प्रा२ना स्वाध्याय, तथा धर्म અને શુકલ ધ્યાનરૂપ પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં લીન, સ્વપરની રક્ષા કરનારા, સર્વથા વિકાર
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #192

१७८
श्री दशपैकालिफसूत्रे पञ्चविधस्वाध्यायधर्मशुक्लध्याननिमनस्येत्यर्थः, प्रायिणः स्वपररक्षणतत्परस्य , अपापभावस्य=शुद्धचित्तस्य विगतविषयसुखस्पृहस्येत्यर्थः। तपसि=अनशनादिलक्षणे रतस्यसमासक्तस्य तस्य साधोः यत् पुराकृतं पूर्वोपार्जितं मलं पापं, तत ज्योतिषा-बहिना समीरितं संयोजितं रूपमलं रजतमलमिव विशुध्यतिपक्षीयते।
'सज्झायसज्झाणरयस्स' इत्यनेन स्वाध्याये चित्तैकाग्रता, विकथावर्जितत्वं निष्पयोजनावस्थितिरहितत्वं च सूचितम् । 'ताइणो' इत्यनेन संयमरक्षणशीलत्वं ध्वनितम् । 'अपावभावस्स' इत्यनेन जिनवचनाभिरुचिमत्त्वं व्यक्तीकृतम् । 'तवेरयस्स' इत्यनेनात्मसंशोधनातिशयाभिलाषवत्वमावेदितम् ॥ ६३ ॥ मूलम् से तारिसे दुक्खसहे जिइंदिये सुर्येण जुत्तै अममे अकिंचणे । विरॉयई कर्मघणमि अवगए, कसिणभैपुडावगमे चंदिमे ॥६॥
छाया-स तादृशो दुःखसहो जितेन्द्रियः, श्रुतेन युक्तोऽममोऽकिञ्चनः । विराजते कर्मघनेऽपगते, कृत्स्नाभ्रपुटापगमे इच चन्द्रमाः ॥
इति ब्रवीमि ॥ ६४ ॥ रक्षा करने वाले, सर्वथा विकार रहित चित्त वाले, और अनशन आदि तप में लीन साधु का पूर्वोपार्जित पाप इस प्रकार नष्ट हो जाता है जैसे अग्नि के द्वारा चांदी का मैल नष्ट हो जाता है।
'सज्झायसज्झाणरयस्स'-इस पद से चित्त की एकाग्रता, विकथाओ का त्याग, तथा निकम्मे रहनेका त्याग सूचित किया है।
'ताइणो' पद से संयम की रक्षणशीलता व्यक्त की गई है। 'अपावभावस्स'-पद से जिनेन्द्र भगवान् के वचनों में रुचि रखने का विधान किया गया है। तवेरयस्स' पद से आत्मशुद्धि की अतिशय अभिलाषा रखना बताया गया है ॥६३॥
રહિત ચિત્તવાળા, અને અનશન આદિ તપમાં લીન, એવા સાધુનાં પૂર્વોપાર્જિત પાય એ રીતે નષ્ટ થઈ જાય છે કે જે રીતે અગ્નિ દ્વારા ચાંદીને મેલ નષ્ટ થઈ જાય છે.
सज्झायसझाणरयस्स थे ५४था पित्तनी मेहता, विस्या माना त्यान, તથા નકામાં રહેવાને ત્યાગ સૂચિત કર્યો છે તાણTI પદથી સંયમની રક્ષણ શીલતા ०५४॥ ४॥ छे. अपावभावस्स पथ निन्द्र लगवानां क्यनामा ३थि रामवार्नु विधान ४२वामी माव्यु छ. तवेरयस्स पथी आत्मशुद्धिनी मतिशय भलिला! रामवार्नु मताव्यु छ. (१)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #193

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्यय ८ गा. ६४
टीका-'से तारिसे इत्यादि।
तादृशः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः, दुःखसहा अनुकूलपतिकूलपरीषहजिष्णुः, जितेन्द्रियः रागद्वेषरहितः, श्रुतेन युक्तः शास्त्रमर्माभिज्ञः अममममत्वरहितः, अकिञ्चनः-द्रव्यभावपरिग्रहशून्यः, स साधुः कर्मघने कर्मघन इवेति कर्मघनः, तस्मिन् , पुरुषव्याघ्रवत्समासः, आवरकत्वेन घनसादृश्यं, मेघसदृशे ज्ञानावरणीयादिकर्मणीत्यर्थः अपगते प्रक्षीणे सति, कृत्स्नाभ्रपुटापगमे सकलजलमण्डला. चरणक्षये सति चन्द्रमा इव विराजते शोभते, अनन्तविमलकेवलज्ञानप्रकाशादित्यर्थः।
_ 'दुक्खसहे' इत्यनेन साधोः प्राणात्ययसंकटेऽपि प्रवचनाचलत्वं, 'जिइंदिए' इत्यनेनाचारवत्वं, 'मुएण जुत्ते' इत्यनेन ज्ञानवत्त्वं, 'अममे' इत्यनेनैहिकराजसंमानादि,-पारत्रिक-दिव्यदेवद्धर्यादिप्राप्तिलक्षणपौद्गलिकमुखाभिलाषनिरपेक्षत्वम्,
___'से तारिसे' इत्यादि । पूर्वोक्तगुणविशिष्ट, अनुकूल-प्रतिकूल परीषहों को जीतने वाले, रागद्वेष रहित, जितेन्द्रिय, आगमों के मर्म के ज्ञाता, ममत्वरहित, बाह्याभ्यन्तर परिग्रह के त्यागी साधु, मेघ के समान आवरण करने वाले कर्मों का क्षय होने पर केवल ज्ञान रूपी प्रकाश से शोभित होते हैं। जैसे मेघ का पटल हटने से चन्द्रमा शोभायमान होता है।
'दुक्खसहे' इस पद से यह सूचित किया है कि-प्राण जाने पर भी जिनप्रवचन से चलायमान न होना चाहिए । 'जिइंदिए' पद से आचार, सुरण जुत्ते' पद से ज्ञान, 'अममे पदसे इहलोकसम्बन्धी राजसम्मान आदि और परलोकसम्बधी देवता आदि की ऋद्धि वगैरह पौगलिक सुखों की अभिलाषा का त्याग; और 'अकिंचणे' पदसे, जैसे
से तारिसे. त्या पूर्वाजतगुष्यविशिष्ट, अनुग-प्रतिष परीषडाने જીતનાર, રાગદ્વેષ રહિત, જિતેન્દ્રિય, આગમના મર્મના જ્ઞાતા, મમત્વરહિત, બાહ્યાભ્યા ન્તર પરિગ્રહના ત્યાગી, એવા સાધુ મેઘની પેઠે આવરણ કરનારાં કમેને ક્ષય થતાં કેવળજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી ભિત બને છે, કે જેમ મેઘને પડદો હટી જવાથી ચંદ્રમાં
लायमान मन छे. दुःखसहे ५४थी मेम सूथित यु छे - १५ wai પણ જિન-પ્રવચનથી ચલાયમાન થવું ન જોઈએ વિવિજ શબ્દથી આચાર, सुरण जुत्ते ५४थी ज्ञान, अममे पथी Uswधी २००८ समान भने ५२४સંબંધી દેવતા આદિની અદ્ધિ વગેરે પૌગલિક સુખની અભિલાષાને ત્યાગ, અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #194

१८०
श्रीदशवैकालिकसूत्रे 'अकिंचणे' इत्यनेन च पक्षिणः पक्षातिरिक्तसाहाय्यरहितत्वमिव साधोधर्मोपकरणातिरिक्तवस्तुरहितत्वं धर्मोपकरणेऽप्यगृध्नुत्वं च सूचितम । इति ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ ६४ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापाऽऽलापकाविशुद्धगद्यपधनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त 'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्रीघासीलाल-व्रनिविरचितायां श्रीदशवकालिकसूत्रस्याऽऽचारमणिमञ्जषाख्यायां व्याख्यायामष्टममाचारमणिधिनामकमध्ययन
समाप्तम् ॥८॥
पक्षी को, सिवाय पांखों के ओर किसी की अपेक्षा नहीं रहती, उसी
प्रकार साधु को धर्म के उपकरणों के सिवाय समस्त वस्तुओं का त्याग, तथा धर्मोपकरणों में भी ममता न रखना सूचित किया है ॥६४॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं कि-हे जम्बू ! भगवान महावीर प्रभु के समीप जैसे मैंने सुना है वैसा ही मैं तुझे कहता हूँ॥
श्री दशवकालिक सूत्र की आचारणमणिमञ्जूषा टीका के आठवें आचारप्रणिधिनामके
अध्ययन का समाप्त ॥८॥ વિંનો પદથી જેમ પક્ષીને પાંખે વિના બીજી કશી અપેક્ષા રહેતી નથી, તેમ સાધુને ધર્મનાં ઉપકરણે સિવાય બીજી બધી વસ્તુઓને ત્યાગ તથા ધર્મોપકરણેમાં પણ મમતા ન રાખવી એમ સૂચિત કર્યું છે. (૬૪)
* શ્રી સુધમાં સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે હે જગ્ગ! ભગવાન મહાવીર પ્રભુની સમીપે જેવું મેં સાંભળ્યું છે તેવુંજ મેં તમને કહ્યું છે. દતિ દશવૈકાલિસૂત્રનું આઠમું આચારમણિધિ નામનું
सध्ययन सभास. (4)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #195

९
२०
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९
॥ अथ नवमाध्ययनम् ॥ आचारपालनपरस्यैव वचो निरवयं भवतीत्यत आचारप्रणिधिविधियोधनार्थमष्टममध्ययनमुक्तम् । आचारप्रणिधानं च यथायोग्यविनययुक्तस्यैव भवतीति विनयसमाधिनामकं नवममध्ययनं शिक्षणीयानां विनयशिक्षणार्थ प्रस्तूयते-- 'थंभाव' इत्यादि । मूलम्--थंभा व कोहा व मयप्पमाया, गुरुस्सगासे विणयं न सिक्खे। १३ १४ १२ ११ १५ । १७ १८ १६ .
सो चेव उ तस्स अभुइभावो, फलं व कीअस्स वहाय होए ॥१॥ छाया-स्तम्भाद् वा क्रोधाद् वा माया-प्रमादाद् गुरोः सकाशे विनयं न शिक्षते ।
स एव तु तस्य अभूतिभावः फलमिव कीचकस्य वधाय भवति ॥१॥
टीका-यः स्तम्भाद-जातिकुलाभिमानात् , क्रोधादू-विनयाद्यर्थगुरुकृतभर्त्सनासमुत्थितादक्षमालक्षणात् , मायाप्रमादात, तत्र मायातः कपटतः असत्या
॥अथ नववा अध्ययन ॥ ___ जो आचार का सम्यक् प्रकार परिपालन करने में तत्पर रहते हैं उन्हीं की भाषा निरवद्य होती है। यह बताने के लिए आठवा अध्ययन भगवान् ने कहा है। आचार का परिपालन वही कर सकता है जो यथोचित विनयवान् हो, इसलिए विनयसमाधि-नामक नक्वे अध्ययन में विनय की शिक्षा का व्याख्यान करते हैं-'थंभाव' इत्यादि ।
जो जाति या कुल के अभिमान से अथवा विनय आदि सिखलाने के लिए गुरु द्वारा की हुई भत्सेना द्वारा उत्पन्न हुए क्रोध
(मथ नवभु मध्ययन) જે આચારને સમ્યક્ પ્રકારે પરિપાલન કરવામાં તત્પર રહે છે તેની ભાષા નિરવ હોય છે. એ બતાવવા માટે ભગવાને આઠમું અધ્યયન કહેલું છે.
જે યથાર્થ વિનયવાન હોય તેજ આચારનું સંપૂર્ણપણે પાલન કરી શકે છે, એટલા માટે વિનયસમાધિ નામનાં નવમાં અધ્યયનમાં વિનયની શિક્ષાનું વ્યાખ્યાન ३२ छ:-- "थंभाव" त्या.
જે જાતિ અથવા કુલના અભિમાનથી અથવા વિનય આદિનું શિક્ષણ આપવા માટે ગુરૂએ કહેલા કડવા શબ્દોથી ઉત્પન્ન થયેલાં કે ધથી તથા કઈ પ્રકારની શરીરમાં વેદના નહીં હોવા છતાય “મારા શરીરમાં વેદના થાય છે” આ પ્રમાણે માયા-કપટથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #196

१८२
१३
श्री दशवकालिकसूत्रे मपि वेदनायां 'मम देहे वेदना विद्यते' इत्यादिरूपतः, सूत्रे प्राकृतत्वाद् इस्वः, प्रमादाद् वा=निद्राविकथाऽऽलस्यादितो वा गुरोः सकाशे-समीपे विनयं ग्रहणा. सेवनशिक्षालक्षणं न शिक्षते-नाधीते तस्य साधोस्तु स एव-स्तम्भक्रोधादि एव अभूतिभावः=ज्ञानादिसंपद्राहित्यम् , कीचकस्य कीचकाख्यस्य वेणोः फलमिव वधाय-नाशाय-गुणरूप-भावप्राण-नाशाय भवति-जायते, वंशस्य फलोद्गमे सतितन्नाश इवेति भावः। शिष्यः स्वकल्याणाय स्तम्भादिकं विहाय गुरुसमीपे विनयशिक्षामुपाददीतेति गाथाशयः ॥१॥ मूलम्-जे यावि मंदेत्ति गुरुं विइत्ता, डहरे इमे अप्पसुए त्ति नच्चा ।
हीलंति मिच्छं पडिवजमाणा, करंति आसायण ते गुरूणं ॥२॥ छाया-ये चापि मन्द इति गुरुं विदित्वा डहरोऽयम् अल्पश्रुत इति ज्ञात्वा ।
होलयन्ति मिथ्यात्वं प्रतिपद्यमानाः कुर्वन्ति आशातनां ते गुरूणाम् ॥२॥ टीका--'जे यावि' इत्यादि।
ये चापि केचन द्रव्यसाधवः मन्द इति-मन्दप्रज्ञोऽयमिति विदित्वा, तथा डहरोऽयम्-बालोऽयम्--अल्पवयस्कोऽयमिति, तथा अल्पश्रुतः अल्पज्ञोऽयम् से तथा वेदना न होने पर भी "मेरे शरीर में वेदना है" इस प्रकार की माया (कपट) से, तथा निद्रा, विकथा, आलस्य, आदि प्रमाद से गुरु के समीप ग्रहण आसेवन रूपा शिक्षा नहीं सीखता, उस साधु की ज्ञानादि रूप संपत्ति, अभिमान या क्रोध आदि से नष्ट हो जाती है, जैसे कीचक-वांस के फल आनेपर उस वांस का नाश हो जाता है।
तात्पर्य यह है कि अभिमान तथा क्रोध आदि का त्याग करके शिष्य को गुरु के समीप विनय की शिक्षा ग्रहण करना चाहिए ॥१॥
____ 'जे यावि' इत्यादि । जो द्रव्यलिङ्गी साधु रत्नाधिक गुरु को તથા નિદ્રા, વિકથા, આલસ્ય આદિ પ્રમાદેથી ગુરુના સમીપે ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષા ગ્રહણ કરતા નથી. તે સાધુની જ્ઞાન આદિ રૂપ જે સંપત્તિ છે તે અભિમાન અથવા ક્રોધથી નાશ પામી જાય છે. જેવી રીતે કીચક વાંસને ફળ આવે ત્યારે તે વાંસને નાશ થઈ જાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે- અભિમાન તથા કોષ વગેરેનો ત્યાગ કરીને શિષ્ય ગુરુની સમીપમાં વિનયનું શિક્ષણ લેવું જોઈએ. (૧)
'जे यावि' त्याल. रे या साधु २त्ना७ि रुने 'भा दि.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #197

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. २-३
१८३ अविदितसिद्धान्तोऽयमिति च ज्ञात्वा मत्वा गुरुं रत्नाधिकं हीलयन्ति-अवमानयन्ति ते शिष्याः मिथ्यात्वम् अनन्तसंसारकारणभूतं पापं प्रतिपद्यमानाः पाप्यमाणाः 'गुरुन हीलनीयः' इति जिनशासनरहस्यममन्यमाना सन्त इत्यर्थः, गुरूणामाशातनां-तिरस्कारेणापराधं कुर्वन्ति जनयन्ति । रत्नाधिकः सर्वथा विनयभावेनाऽऽराधनीय इति भावः ॥२॥ मूलम्-पगेईए मन्दा भवंति एंगे डहरा विय जे सुयबुद्धोववेया। आयारंमंत। गुणसुटिअप्पा, ते हीलियो सिहिरिव ीस कुन्जा ।३। छाया-प्रकृत्या मन्दा अपि भवन्ति एके डहरा अपिच ये श्रुतबुदयुपपेताः।
आचारवन्तः गुणमुस्थितात्मानः ते हीलिताः शिखीव भस्म कुर्युः ॥३॥ टीका-'पगइए' इत्यादि।
एके केचित् प्रकृत्या स्वभावेन मन्दा अपि वार्तालापादिव्यवहाराऽकुशला अपि भवन्ति, ये डहरा=अल्पवयस्काः , अपिच-किन्तु श्रुतबुद्धयुपपेता:'यह मन्दबुद्धि है' 'यह बालक है' 'यह अल्पश्रुत-सिद्धान्त का अनभिज्ञ है। ऐसा मानकर उनका अनादर करता है, वह अनन्त संसार के कारणभूत मिथ्यात्व को प्राप्त होकर गुरु की निन्दा न करने रूप जिनशासन के रहस्य को न जानता हुआ गुरु की आशातना अपराध-करता है। भाव यह है कि जो गुरु हैं, तथा दीक्षा में बडे है वे बुद्धि आदि से समृद्ध न भी हो तथा बालक हो तो भी सब प्रकार से उन की विनय द्वारा आराधना करनी चाहिए ॥२॥
___'पगईए' इत्यादि । कोई कोई गुरु वार्तालाप व्यवहार आदि मेंकुशल नहीं भी होते, तथा कोई कोई अल्प उम्र के भी होते આ બાલક છે “અલપત-સિદ્ધાન્તના અજાણ છે.' એ પ્રમાણે સમજીને તેમને અનાદર કરે છે, તે અનન્ત સંસારના કારણભૂત મિથ્યાત્વને પ્રાપ્ત થઈ, “ગુરુની નિંદા ન કરવા રૂપ એવું જિનશાસનનું જે રહસ્ય તેને નહી જાણવાથી ગુરુની અશાતનાઅપરાધ-કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કેઃ- જે ગુરુ હોય અને દીક્ષામાં મેટા હોય તે કદાચ બુદ્ધિ વગેરે ગુણોમાં સંપૂર્ણ ન હોય, તેમજ બાલક હોય તે પણ તેમની સર્વ પ્રકારે વિનય સહિત આરાધના કરવી જોઈએ. (૨)
'पगईए'त्या. ४-3 शुरु पातen५ मा व्यवहारमा gun ral હતા, તથા કેટલાક નાની ઉમરવાળા પણ હોય છે. પરંતુ શ્રુતજ્ઞાનથી સંપન્ન,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #198

श्री दशवेकालिकसूत्रे
श्रुतज्ञानसंपन्नाः=आगमार्थज्ञानवन्तः, आचारबन्तः = पञ्चप्रकाराचारयुक्ताः, गुणसुस्थितात्मानः=मूलोत्तरगुणरक्षणतत्परान्तः करणाः गुरवो भवन्ति, ते उभयविधा अपि, हीलिताः = खिंसिताः तिरस्कृताः सन्तः इत्यर्थः शिखीव = विह्निरिव भस्म = ज्ञनादिगुणनाशं कुर्युः = जनयेयुः यस्य कस्यापि रत्नाधिकस्याशातना ज्ञानादिगुणगणनाशाय जायते इति भावः ॥ ३॥
,
पुनर्विशेषरूपेण डहरतिरस्कारे दोषमाह - 'जे यावि' इत्यादि । मूलम् -- जे' यांवि नांगं डहरं ति नच, आसीयए से अहिर्याय होई । वायरिये 'पि हु हीलयं तो, नियच्छई जाइपह खुं मंदो " ॥४॥ छाया - यश्वापि नागं डहर इति ज्ञात्वा आशातयति तस्य अहिताय भवति । एवमाचमपि हु हीलयन नियच्छति जानिषथं खलु मन्दः || ४ || टीका - यश्चापि डहर इति- 'अयं बाल:' इति ज्ञात्वा = मत्वा, नागं सर्पम्, आशातयति=अत्रमानयति अयमकिंचि 'करः' इति कृत्वा लकुटादिनाऽपराध्यति, साहै, किन्तु श्रुत ज्ञान से सपन, पाँच आचारों से युक्त तथा मूल और उत्तर गुणों के पालन करने में मन लगाव वाले होते हैं, उन दोनों प्रकार के रत्नाधिक का अविनय करने से ज्ञान आदि सद्गुणों का उसी प्रकार नाश हो जाता है जैसे अग्नि में पडा हुआ इंधन भस्म हो जाता है, अर्थात् किसी भी रत्नाधिक की आशातना करने से ज्ञान आदि गुणों का नाश हो जाता है ||३||
फिर भी बाल (अल्पवयवाले) रत्नाधिक के अविनय के दोष बताते हैं - 'जे यावि' इत्यादि ।
जैसे कोई व्यक्ति "यह छोटा है" ऐसा समझ कर दण्ड તથા પાંચ આચારેથી યુક્ત તથા મૂલ ગુણ અને ઉત્તર ગુણાનું પાલન કરવામાં મન સ્થિર રાખવાવાળા હોય છે. એ બન્ને પ્રકારના રત્નાધિકના અવિનય કરવાથી જ્ઞાન આદિ સદ્ગુણાને નામય થઈ જાય છે. જેવી રીતે અગ્નિમાં લાકડા (કાષ્ઠ) પડતા તે ભસ્મ થઇ જાય છે. તેવીજ રીતે-કોઇપણ રત્નાધિકની આશાતના કરવાથી જ્ઞાન આદિ ગુણાના નાશ થઈ જાય છે (૩)
१८४
ફરીથી પણ ખાલ ( અલ્પવય વાળા) રત્નાધિકના અવિનયથી થતા દાષાને बतावे छेः— 'जे यावित्याहि.
જેવી રીતે કઈ વ્યકિત
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
66
આ નાન્યું છે” એ પ્રમાણે સમજીને

Page #199

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. ४-५
१८५
"
आशातना, से=तस्यः=अपराधकर्तुः, अहिताय = जीवितनाशाय भवति 'एव एवम् = अनेनैव प्रकारेण डहरबुद्धयेत्यर्थः आचार्यमपि आचार्य पदाधिष्ठितमपि योग्यसुनेरभावेऽल्पवयस्कमप्याचार्यपदे नियुक्तमित्यर्थः अपिशब्दाद् रत्नाधिकं हीलयन = तिरस्कुर्वन् मन्दः = जिनवचनमर्मानभिज्ञः खलु = निश्चयेन जातिपथं जन्ममार्ग संसारमिति यावत् नियच्छति = पुनः पुनः प्राप्नोति संसारे परिभ्रमत्येवेत्यर्थः ॥ ४ ॥
=3
मूलम् - ऑसीविसो वा वि परं सुरुट्टो, किं जीवनासाउ परं नुं कुंज्जा । आयरियपाया पुर्ण अप्पसैन्ना, अंबोहि आसायण नैत्थि मुक्खो ॥५॥ छाया - आशीविषो वाऽपि परं सुरुष्टः किं जीवनाशात् परं तु कुर्यात् । आचार्य पादाः पुनरप्रसन्नाः अबोधिः आशातना नास्ति मोक्षः ||५|| टीका- 'आसीदिसो' इत्यादि ।
परम् = अतिशयेन सुरुष्टोऽपि सर्वथा क्रुद्धोऽपि आशीविषो विषधरः, जीवनाशात् = प्राणोपघातात्, परम्=अधिकं किं नु वा कुर्यात् ? न किमपीत्यर्थः । आचार्यपादाः पूज्यचरणाः पुनरप्रसन्नाः = विनयाभावेन अनाराधिताद् भवन्ति, आदि से सापको छेड़ता है, वह छेडना उस छेडने वाले का अहित जीवन का नाश करने वाला होता है उसी प्रकार कदाचित् योग्य मुनि के अभाव में आचार्य पद पर प्रतिष्ठित अल्पवयस्क भी आचार्य को बालक समझ कर उनका तिरस्कार करने वाला जिन मार्ग का अनजान, निश्चय ही संसार में परिभ्रमण करता है ||४|| 'आसी विसो' इत्यादि ।
अत्यन्त क्रुद्ध विषधर जीवन का अन्त कर सकता है इस से अधिक और कुछ भी नहीं बिगाड सकता । किंतु पूज्यपाद आचार्य महाराज, यदि भली भाँति विनय-पूर्वक आराधित न किये जायँ तो દડ–લાકડી આદિ વડે કરી સર્પને છ ંછેડે છે, તે તે પોતાનાં જીવનના નાશ કરનાર હાય છે. તે પ્રમાણે કદાચિત્ યોગ્ય મુનિના અભાવમાં આચાર્ય પદ ઉપર પ્રતિષ્ઠ નાની ઉમરના આચાર્ય ને બાળક સમજીને તેને તિરસ્કાર કરવા વાળા, જિનમાર્ગના અજાણુ નકકી સંસારમાં જ પરિભ્રમણ કરે છે. (૪)
'आसीविसो' इत्याहि मेऽहम प्रोधायमान थयेो। सर्प लवननो नाश કરી શકે છે. તેથી વધારે ખીજું કશુય ખગાડી શકતા નથી, પરન્તુ પૂજ્યપાદ આચા મહારાજની રૂઢા પ્રકારે જે આરાધના વિનયપૂર્વક કરવામાં આવે નહી, તે તેમની
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #200

१८६
३.
१४
.....
श्री दशवकालिकसूत्रे तदा आशातना-विनयादिगुणनाशो भवति, ततः अबोधिः जिनधर्मामाप्तिः, तथा च सति साधोर्मोक्षो मुक्ति स्ति=न भवति । सर्पदष्टाः सकृदेव म्रियन्ते, आशातनाकर्तारस्त्वनन्तवारं म्रियन्ते, मोक्षाभावेन पुनः पुनर्जन्म-मरणलक्षणसंसारपरिभ्रमणसत्त्वादिति भावः ॥५॥ मूलम्-जो' पार्वगं जैलिअमवमिजा, आसीविसं वावि हु कोवईंजा,।
जो वा विसं खायइ जीविअट्ठी, एसोवमाऽसायणया गुरूणं ॥६॥ छाया-यः पावकं ज्वलितमवक्रामेत् , आशीविषं वाऽपि हु कोपयेत् ।
यो वा विषं खादति जीवितार्थी, एपोपमाऽऽशातनया गुरूणाम् ॥६॥ टीका-'जो पावगं' इत्यादि।
यो नरः ज्वलितं-दीप्तं पावकं वह्निम् अवक्रामेत्=पादेनारोहेत् पादतले. कृत्वा तिष्ठेदित्यर्थः, अपिया आशीविष सर्प कोपयेत् क्रुद्धं कुर्यात् , वा=अथवा उनकी आशातना रूप अयोधि-मिथ्यात्व से मुनि को मुक्ति नहीं मिल सकती, अर्थात् आचार्य की आशातना से बोधि-सम्यक्त्व का अभाव हो जाता है और बोधिका अभाव होने से चतुर्गतिक संसार सागर के जन्ममरणादि विविध विकराल आवर्ती (चक्रो) में घूमते घूमते जन्म जन्मान्तर तक दुःख भोगने पडते हैं, यह आशय है कि सांप के काटने से एक ही बार मृत्यु होती है किन्तु गुरु की आशातना करने से वारंवार जन्म मरण के दुःख भोगने पड़ते हैं, क्योंकि उन्हें मोक्ष की प्राप्ति नहीं होती ॥५॥
__ 'जो पावगं' इत्यादि । जो मनुष्य जलती हुई अग्नि को पैर से दबा कर खडा हो जाय, सर्प को क्रोधित करे तथा जो जीने की અશાતના રૂપ અધિ–
મિત્વથી મુનિને મુકિત મળી શકતી નથી અથત આચાર્યની અશાતનાથી બોધિબીજ-સમ્યક્ત્વનો અભાવ થઈ જાય છે, અને બેધિનો અભાવ થવાથી ચાર ગતિરૂપ સંસાર સાગરના જન્મ-મરણાદિ વિવિધ વિકરાલ ચક્રોમાં ભટકતાં-ભટકતાં જન્મ જન્માંતર સુધી દુખ ભેગવવાં પડે છે. આશય એ છે કેસર્પના ડંશથી એકજ વાર મૃત્યુ થાય છે, પરંતુ ગુરુની અશાતના કરવાથી વારંવાર જન્મ-મરણના દુઃખો ભેગવવા પડે છે. કારણકે તેને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી. (૫)
'जो पावगं त्याहो मनुष्य सती मनिभा ५५ भूटीन से 25 જાય, સર્પને કેધિત કરે, તથા જે જીવવાની ઇચ્છા રાખે છે છતાંય વિષ–ઝેર ખાય,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #201

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. ६-७
१८७
यो जीवितार्थो = माणान् दिधीर्षुः विषं गरलं खादति = अश्नाति एषा उपमा= तुलना गुरूणाम् अशातनया भवति । गुरूणामाशातना ज्वलितानलारोहण-सर्प कोपोत्पादन-प्राणधारणनिमित्तविषभक्षणैतस्त्रितयतुल्येति भावः || ६ || अत्र विशेषमाह - ' सिया हु' इत्यादि ।
४ २
3
१०
११.
मूलम् - सिया हु से पावय नो डहिज्जा, आसीविसो वा कुविओ न भक्खे |
60
१२
१४
93
१५
१६ १९
२०
१७
सिया विi हालहलं न मारे, न यावि मुक्खो गुरुहीलणाए ॥७॥
,
छाया - स्यात् खलु स पावको नो दहेत्, आशीविषो वा कुपितो न भक्षेत् । स्यात् विषं हलाहलं न मारयेत् न चापि मोक्षो गुरुहीलनया ॥७॥ टीका - स्यात् कदाचित् स ज्वलितः पावकः = अग्निः खलु = निश्चयेन नो दहेत् = मणिमन्त्रादिमाहात्म्यान भस्मीकुर्यात्, वा अथवा कुपितः = उत्पादितक्रोधः आशीविषः = सर्पो न भक्षेत्= केनापि कारणवशेन न दशेत्, अपिच हलाहलं विषं= तीव्रतरं गरलं हलाहल - नामधेयम् उक्तं च हलाहलस्वरूपं यथाइच्छा रखता हुआ भी विष खा लेवे, तो उसकी जैसी दुर्दशा होती है । अर्थात् गुरु की आशातना इन सब उपमाओं के समान अनर्थ करने वाली है ॥६॥
,
यहां विशेषता दिखाते हैं - ' सिया हु' इत्यादि ।
संभव है कि अनि किसी को न भी जलावे, क्रोधित किया हुवा सर्प किसी कारण से न भी काटे और तीव्रतर विष ( हलाहल) का भक्षण करने पर भी औषध के प्रभाव से बच जावे, परन्तु गुरु की अवहेलना करने से जन्म मरण के दुःख कदापि नहीं मिट सकते, अर्थात् मोक्ष की प्राप्ति कभी संभव नहीं हो सकती ।
તે તેની જે દુશા થાય છે. તેવી જ દુશા ગુરૂની આશાતના કરવાવાળાની થાય છે. અર્થાત ગુરુની આશાતના, ઉપર આપેલી સર્વ ઉપમાઓ પ્રમાણે અનર્થ કરવાવાળી છે. (૬)
विशेषता जतावे छे.- 'सिया हु' इत्याहि
સંભવ છે કે-કદાચિત અગ્નિ કોઇને ખાળે પણ નહિ; ક્રાધાયમાન થયેલે સ કદાચિત કોઈને ડંશ કરે નહી અને મહાન હલાહલ વિષ–ઝેરનું ભક્ષણ કરવા છતાંય કાઈ ઔષધના પ્રભાવે પ્રાણુ ખચી પણ જાય પરન્તુ ગુરુની અવહેલના કરવાથી જન્મમરણના દુઃખા કદાપિ પણુ મટી સકતાં નથી, અર્થાત્ મેક્ષની પ્રાપ્તિ કદાપિ પણ थाय नाही.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #202

श्री दर्शवेकालिकसूत्रे
"
" गोस्तनाभफलो गुच्छ - स्तालपत्रच्छदस्तथा । तेजसा यस्य दान्ते समीपस्था द्रुमादयः ॥ १ ॥ असौ हालाहलो ज्ञेयः, किष्किन्धायां हिमालये । दक्षिणाधितटे देशे कोङ्कणेऽपि च जायते ॥ १॥" इति भावप्रकाशे । स्यात् = कदाचित् न मारयेत् = विषहारकौषधमन्त्रादिप्रभावेण न प्राणानपहरेत्, परन्तु गुरुहीलनया = गुरुतिरस्कारेण मोक्षो= निर्वाणं न चापि भवति न चैव संपद्यते । पावकाद्याशातनाऽपेक्षया गुर्वाशतना गरीयसेऽनर्थाय कल्पते इति भावः ||७|| मूलम्--जो पव्वयं सिरसा भित्तुमिच्छे, सुत्तं वं सीहं पडिबोहइज्जा ।
७ દ
१८८
१० ११ १४
१६
१६
१७
जो वा दए सत्तिअग्गे पहारं, एसोवमाऽऽसायणया गुरूणम् ॥८॥ छाया - यः शिरसा पर्वतं भेत्तुमिच्छेत् सुप्तं वा सिंहं प्रतिबोधयेत् ।
,
यो वा दद्यात् शक्त्यग्रे महारम् एषोपमाऽऽशातनया गुरूणाम् ||८|| टीका- 'जो पच्यये' इत्यादि ।
यः शिरसा मस्तकेन पर्वतं शैलं भेत्तुं विदारयितुम् इच्छेत् = अभिलषेत्
१५
हलाहल विषका स्वरूप यह है - " गाय के स्तन के समान जिसके फल होते हैं, जिसके तेज से आसपास के वृक्ष आदि भस्म हो जाते हैं उसे हलाहल विष कहते हैं, यह विष किष्किन्धा, हिमलय, दक्षिण समुद्र के किनारे तथा कोङ्कण - (कोकन) देश में उत्पन्न होता है ॥ १ ॥ तात्पर्य यह है कि- अग्नि आदि की अपेक्षा गुरु की आशातना महान् अनर्थका कारण है ||७||
'जो पव्वयं' एत्यादि । जो अपने मस्तक की टक्कर से पर्वत
હલાહલ વિષનું સ્વરૂપ એ છે કેઃ-ગાયના આંચળ પ્રમાણે જેના ફળ હોય છે જેના તેજથી આજુ-બાજુના વૃક્ષે ખળીને ભસ્મ થઇ જાય છે. તેને હલાહલ વિષ–ઝેર કહે છે. આ વિષ કિષ્કિન્ધા, હિમાલય, દક્ષિણ સમુદ્રના કિનારે તથા કાકણુ દેશમાં उत्पन्न थाय छे. (१)
અર્થાત્ અગ્નિ આદિની અપેક્ષાએ ગુરુની આશાતના મહાંન અનર્થનું आगु छे. (७)
'जो पच्वयं' इत्याहि ने पोतानुं भाथु भारीने पर्वतने छिन्न-भिन्न १२पा
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #203

११ १२
२१
मुनिहर्षिणी टीका अ. ९ गा. ८-९ वा अथवा सुप्त शयितं सिंह प्रतिबोधयेत-जागरयेत, यो वा शक्त्यग्रे-शक्तिः शस्त्र-विशेषस्तस्या अग्रेधारायां प्रहारं-मुष्टयादिना ताडनं दद्यात् कुर्यात् एषोपमा तुलना गुरूणामाशातनया भवति । शिरसा गिरिस्फोटनं, सुप्तसिंहप्रबोधन, शक्तिधारोपरि मुष्टयादिना महारः, एतत्त्रितयवदनाय भवति गुरूणामाशातनेति भावः ॥८॥
अत्रापि विशेषमाह- 'सिया हु इत्यादि । सिया हु सीसेणं गिरि पि भिदे, सिया हु सीहो कुविओ न भक्खे । सिया न भिंदिज व सत्तिअग्गं, न यावि मोक्खो गुरुहीलणाए॥९॥ छाया-स्यात् खलु शिरसा गिरिमपि भिन्द्यात् , स्यात् खलु सिंहः कुपितो न भक्षेत् ।
स्यात् न भिन्द्याद् वा शक्त्यग्रं, न चापि मोक्षो गुरुहीलनया ॥९॥
टीका-स्यात् कदाचित् कश्चिद् वासुदेवादिः शक्त्यतिशयवशात् शिरसा मस्तकेन गिरि पर्वतमपि खलु-निश्चयेन भिन्द्यात्-विदारयेत्, स्यात-कदाचित् कुपितः-माप्तक्रोधः सिंहः खलु-निश्चयेन न भक्षेत् न खादेत मन्त्रादिप्रभावादिति भावः । वा अथवा स्यात् कदाचित् शक्त्यग्रं-शक्तिशस्त्रधारा मुष्टयाशुपहताऽपि छिन्न-भिन्न करना चाहता है, जो सोये हुए सिंह को जगा देता है, जो शक्ति नामक शस्त्र की धार पर मुहि से प्रहार करता है, उस की जैसी दशा होती है वैसी ही दशा गुरु की आशातना करने वाले की होती है। अर्थात् गुरु की आशातना जन्म मरण आदि अनेक दुःख का कारण है ॥८॥ विशेष रूप से अविनय का फल दिखाते हैं-'सिया ह' इत्यादि ।
किसी समय वासुदेव आदि की शक्ति के प्रभाव से मस्तक की टक्कर से पर्वत चूर-चूर हो जाय, संभव है कुपित सिंह किसी कारण से जगाने वाले का भक्षण न करे, और यह भी संभव है-कि ઈચ્છે છે; જે સુતેલા સિંહને જગાડે છે, જે તલવારની ધાર ઉપર મુઠ્ઠીને પ્રહાર કરે છે. તે સૌની જેવી દશા થાય છે તેવી જ દશા ગુરુની આશાતના કરવાવાળાની થાય છે. અર્થાતુ ગુરુની આશાતના જન્મ-મરણ આદિ અનેક દુ:ખનું કારણ છે. (૮)
विशेष ३५थी भविनयर्नु३॥ यताये छे:- 'सिया हुत्यादि.
કઈ સમયસર વાસુદેવ આદિની શકિતના પ્રભાવથી મસ્તકની ટક્કર મારવાથી પણુ પર્વતના ચૂરેચૂરા થઈ જાય, તેમજ સંભવ છે કે કેધાયમાન થયેલ સિંહ કઈ કારણથી જગાડવાવાળાનું ભક્ષણ પણ ન કરે. અને તે પણ સંભવ છે કે:- મંત્રશકિત
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #204

१९०
श्री दशवेकालिकसूत्रे
न भिन्द्यात् = न भञ्ज्यात् गीर्वाणानुग्रहादिनेति भावः, परन्तु गुरुहीलनया= गुरोराज्ञातनया मोक्षो मुक्तिर्नचापि = नचैव भवतीत्यर्थः ॥९॥
मूलम् - अयरियपाया पुर्ण अप्पसन्ना, अबोहि आसायण नैत्थि मोक्खो । तुम्हा अणवाहसुहाभिकखी, गुरुप्प सायाभिमुहो” रमेज्जा ॥ १० ॥ छाया - आचार्यपादाः पुनरप्रसन्ना अबोधिः आशातना नास्ति मोक्षः । तस्माद् अनाबाधसुखाभिकाङ्क्षी गुरुप्रसादाभिमुखो रमेत ॥१०॥ टीका- 'आयरिय' इत्यादि ।
आचार्यपादाः=पूज्यचरणाः पुनरप्रसन्नाः = विनयाभावेन अनाराधिताचेद् भवन्ति, तदा आशातना = विनयादिगुणभ्रशः, तेन अबोधि : = जिनधर्माप्राप्तिर्भवति, तथा च सति साधोर्मोक्षो = मुक्तिर्नास्ति =न भवति, तस्माद् = गुरुणामाशातनाया मोक्षप्रतिबन्धकत्वाद् अनाबाधसुखाभिकाङ्क्षी = मोक्षसुखाभिलाषी, गुरुप्रसादनसाधनसावधानमनाः सन् रमेत=सुखं विचरेत् । गुरुप्रसादेन करतलगतामलकफलवत् स्वायत्तीकृतमोक्षसुखस्य शिष्यस्य संसारपरिभ्रमणशङ्काऽऽतङ्काद्यभावादिति भावः ॥ १० ॥
मन्त्र आदि की शक्ति से शक्ति नामक शस्त्र की धारा मुट्ठी को न छेदे परंतु गुरु की आज्ञातना निश्चय ही मोक्ष को रोकने वाली होती है ॥९॥ 'आरपाया' इत्यादि । आचार्य महाराज की यदि विनयपूर्वक आराधना न की जाय तो उनकी आशातना रूपी मिथ्यात्व से साधु को सिद्धिगति की प्राप्ति नहीं हो सकती । इसलिए मोक्ष सुख का अभिलाषी, साधु गुरु को करने में मन लगाता हुआ सुख से विचरे । क्योंकि, गुरु की प्रसन्नता से शिष्य को मुक्ति का सुख हथेली में रक्खे हुए आँवले के समान सुलभ हो जाता है और संसार में परिभ्रमण करने का तनिक (थोडा) भी भय नहीं रहता ॥ १०॥
વડે તલવારની ધાર પર મુઠ્ઠી મારવા છતાંય જરાય છેદાય નહી, પરન્તુ ગુરૂની આશાતના તા નક્કીજ મેાક્ષને અટકાવનારી છે. (૯)
'आयरियपाया' इत्याह ले, मायार्य महारानी विनयपूर्व आराधना કરવામાં આવે નહી તા, તેમની અશાતનારૂપી મિથ્યાત્વથી સાધુને સિદ્ધિગતિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. એટલા માટે મેક્ષ સુખના અભિલાષી, સાધુ ગુરુને પ્રસન્ન કરવામાં ચિત્ત લગાડીને સુખપૂર્વક વિચરે કારણ કે ગુરુની પ્રસન્નતાથી શિષ્યને મેક્ષનું સુખ હથેલીમાં રાખેલાં આંખલા સમાન સુલભ થઈ જાય છે. અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાના થોડા या लय रहे। नथी (१०)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #205

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. ११-१२ मूलम्-जहाहिअंग्गी जलेणं नमसे, नाणाहुइमंतपयाभिसित्तं । एवायरियं उचिट्टेइज्जा, अणंतनाणोवगओ वि संतो ॥११॥ छाया-यथाऽऽहिताग्निज्वलनं नमस्यति, नानाहुतिमन्त्रपदाभिषिक्तम् ।
एवमचार्यमुपतिष्ठेत, अनन्तज्ञानोपगतोऽपि सन् ॥११॥ टीका-'जहा' इत्यादि।
यथा येन प्रकारेण आहिताग्निः अग्निहोत्री द्विजः नानाऽऽहुतिमन्त्रपदाभिषिक्तं नानाऽऽहुतयः आज्यादिप्रक्षेपाः मन्त्रपदानि='अग्नये स्वाहा' इत्यादीनि, तैरभिषिक्त-संस्कृतं ज्वलनं वह्नि नमस्यति-पूजयति। एवम् अनेन प्रकारेण शिष्यः अनन्तज्ञानोपगतः केवलज्ञानसंपन्नोऽपि सन् आचार्य-गुरुम् उपतिष्ठेत= विनयादिना सेवेत ॥११॥
गुरुः शिष्यं प्रति संवोध्याह-'जस्संतिए' इत्यादि । मूलम्--जस्संतिए धम्मपयाई सिक्खे, तस्संतिए वेणंइयं पउंजे ।
सकरीए सिरसा पंजलीओ, कोयग्गिरा भौमणसा ये निच्चं "।१२। छाया- यस्यान्ति के धर्मपदानि शिक्षेत, तस्यान्तिके वैनयिकं प्रयुञ्जीत ।
सत्कारयेत् शिरसा प्राञ्जालकः, कायगिरा भो मनसा च नित्यम् ॥१२॥ टीका-भोशिष्य ! (साधुः) यस्य आचार्यादेः अन्तिके समीपे, धर्म
'जहाहिअग्गी' इत्यादि । जैसे अग्निहोत्री ब्राह्मण, घृत आदि की अनेक आहुतियों से "अग्नये स्वाहा" इत्यादि मन्त्रो द्वारा संस्कार की हुई अग्नि को नमस्कार करता है उसी प्रकार शिष्य अनन्तज्ञान (केवलज्ञान) से युक्त होकर भी गुरु (आचार्य) का विनय करे ॥११॥ गुरु, शिष्य के प्रति कहते हैं-'जस्संतिए' इत्यादि।
हे शिष्य ! विनीत शिष्य का यह कर्तव्य है कि जिन आचार्य
'जहाहिअग्गो' त्यादि म मनिडात्री ब्राह्मण वृत-धी माहिती अने माहुतियाथी 'अग्नये स्वाहा' या भन्दा २२४२ ४३सी मनिन नमा२ કરે છે, તે પ્રમાણે શિષ્ય અનન્તજ્ઞાન (કેવલજ્ઞાન) થી યુકત હોય તો પણ ગુરુ(આવાય) ना विनय ४२. (११)
शुरु, शिष्य प्रति ४९ छ -'जस्संतिए' या... હે શિષ્ય ! વિનીત શિષ્યનું એ કર્તવ્ય છે કે જે આચાર્ય આદિની પાસે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #206

१९२
श्री दशकालिकसूत्रे पदानि-धर्मप्रधानपदानि शास्त्राणीत्यर्थः, शिक्षेत अधीयीत, तस्य आचार्यादेःअन्तिके संनिधौ वैनयिक विनयव्यवहारं, प्रयुञ्जीत-कुर्यात् । केन प्रकारेण वि. नयं कुर्याद् ? इत्याह- शिरसा-मस्तकेन सह प्राञ्जलिकःबद्धकरपुटः शिरःसंलग्नबद्धकरपुटः सन्नित्यर्थः, कायगिरा कायेन शरीरेण गिरावाचा कायेन नम्रीभूय "मत्थएण वंदामि" इति भाषमाणः, मनसा च विशुद्धभावेन नित्यंनिरन्तरं यावज्जीवमित्यर्थः सत्कारयेत् अभ्युत्थानवन्दनादिना संमानयेत् , नत्वध्ययनकाल एव स्वार्थपरायणतयेति भावः ॥१२॥
विनयी शिष्यः कीदृशं चिन्तयेदित्याह-'लज्जादया' इत्यादि। मूलम्-लज्जादयासंजमबंभचेरं कल्लाणभागिस्स विसोहिठाणं ।
जे में गुरू सँययमणुसासयंति, ते हं गुरूँ सययं पूययामि ॥१३॥ छाया--लज्जा दया संयम ब्रह्मचर्य, कल्याणभागिनो विशोधिस्थानम् ।
ये मां गुरवः सततमनुशासयन्ति, तान् अहं गुरून सततं पूजयामि ॥१३।।
टीका-कल्याणभागिना मोक्षाधिकारिणः शुभमार्गगामिन इत्यर्थः लज्जादया संयम-ब्रह्मचर्यम् लज्जा च दया च संयमश्च ब्रह्मचर्य चेत्येषां समाहारआदि के समीप शास्त्रों का अध्ययन करे उन के समीप विनय भाव अवश्य दिखलावे । विनय किस विधिसे करे ? सो कहते हैं-दोनो हाथ जोडकर और जोडे हुए हाथो को मस्तक से लगाकर शरीर से नम्र होकर "मत्थएण वंदामि" (मस्तक से प्रणाम करता हूँ) इन वचनों का उच्चारण करता हुआ विशुद्ध मनसे निरन्तर (यावज्जीव) गुरु का सम्मान करे।
तात्पर्य यह है कि स्वार्थ साधने के लिए केवल अध्ययन करते समय ही नहीं किन्तु गुरु का सदा सम्मान करना चाहिए ॥१२॥ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરે અભ્યાસ કરે, તેમના સમીપ અવશ્ય વિનય-ભાવ બતાવે. વિનય કેવી રીતે કરે ? તે કહે છે-બે હાથ જોડીને તે જોડેલા હાથને માથા સુધી सने शरी२ ५ नम्रता मतावा-मत्थएण दामि (भरत 43 ४१ प्रणाम ४३ છું) આ શબ્દો બોલીને વિશુદ્ધ મનથી નિરન્તર (યાવર્જીવન) ગુરુનું સન્માન કરે
તાત્પર્ય એ છે કે સ્વાર્થ સાધવા માટે કેવળ અધ્યયન-અભ્યાસ કરવા સમયે જ નહીં, પરંતુ ગુરુનું સદાય સન્માન કરવું જોઈએ (૧૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #207

१२
आचारमणिमन्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. १३-१४
१९३ द्वन्द्वः, तत्र लज्जा=असंयममार्गाद्भयं, दया परदुःखदूरीकरणेच्छा, संयम सावद्ययोगविरतिलक्षणः सप्तदशविधः, ब्रह्मचर्य-मैथुनविरतिः, एतच्चतुष्टयं विशोधिस्थान कर्मकर्दमप्रक्षालनस्थानं ये गुरवो मां सततमनुशासयन्ति लज्जादयादिकं शिक्षयन्ति तान् गुरून् सततं-निरन्तरमहं पूजयामि विनयादिनाऽऽराधयामि । 'लज्जादयादि धर्मोपदेशेन कल्याणपदाधिकारदायिने गुरवे यावज्जीवमपि, इयता विनयादिलक्षणाराधनेन, मया तदीयनिष्कृतिनैव शक्यते कर्तुमित चिन्तयन् विशुद्ध
चेतसा सततं गुरुपदाराधनतत्परो भवेदिति भावः ॥ १३ ॥ मूलम्-जहा निसंते तबैण चिमाली, पभासइ केवल भारहं तु ।
एवायरिओ सुअंसीलबुद्धिए, विरायेइ, सुरमैज्झे वे इंदो" ॥१४॥ विनयवान् शिष्य कैसा विचार करे ? सो बताते हैं- 'लज्जा दया' इत्यादि।
मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाले जो गुरु, असंयम मार्ग का भय रूप लज्जा, अन्य प्राणियों के दुःख को दूर करने रूप दया, सावद्य व्यापार से विरत होने रूप सतरह प्रकार का संयम तथा ब्रह्मचर्य, इन की सदा शिक्षा देते हैं, उन गुरु महाराज की मैं सदा विनय आदि से आराधना करूं।
___तात्पर्य यह है कि लज्जा दया संयम और ब्रह्मचर्य का उपदेश देकर कल्याण करनेवाले गुरु महाराज का बदला मैं ऐसी विनय-भक्ति करके भी यावज्जीव नहीं चुका सकता है। ऐसा विचार कर शुद्ध चित्त से सदैव गुरु महाराज की आराधना करने में तत्पर रहे ॥१३॥
विनयवान शिष्य ! विया२ ४२ ? ते मताव छे-लज्जादया० याह.
મેક્ષ માર્ગમાં ગમન કરવાવાળા જે ગુરુ અસંયમ માર્ગના ભયરૂપ લજજા, અન્ય પ્રાણીઓના દુઃખને દૂર કરવા રૂપ દયા, સાવધ વ્યાપારથી નિવૃત્ત થવા રૂપ સત્તર પ્રકારને સંયમ, તથા બ્રહ્મચર્યની હમેશા શિક્ષા આપે છે-શિક્ષણ આપે છે–તે ગુરુ મહારાજની હું વિનયથી હમેશાં આરાધના કરું છું
તાત્પર્ય એ છે કે –લજજા, દયા, સંયમ અને બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ આપીને કલ્યાણ કરવાવાળા ગુરુ મહારાજનો બદલે હું એવી વિનય ભકિત યાવત્ જીવન કરૂં તે પણ ચૂકાવી શકું તેમ નથી. અર્થાત ગુરૂનું ઋણ વિનય ભકિત જીંદગી ભર કરતા. છતા ચૂકાવી શકાય તેમ નથી. એ વિચાર કરીને શુદ્ધ ચિત્તથી ગુરુ મહારાજની આરાધના કરવા તત્પર રહે. (૧૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #208

१९५
श्री दशवकालिकसूत्रे छाया-यथा निशान्ते तपनोऽचिर्माली प्रभासयति केवलं भारतं तु
एवमाचार्यः श्रुतशीलबुद्धया विराजते सुरमध्ये इव इन्द्रः ॥ १४ ॥
टीका-'जहानिसंते' इत्यादि । यथान्येन प्रकोरण, निशान्तेरजन्यवसाने, अचिौली अर्चिषां किरणानां माला-अर्चिाला साऽस्यास्तीति अर्चिर्माली तपन: सूर्यः केवलं-सपूर्ण 'लुप्तविभक्तिकं पदम् ' भारत-भरतक्षेत्रं प्रभासयति-स्वकिरणकलापैः प्रकाशयति, एवम् अनेन प्रकारेण, आचार्यः गणी, श्रुतशीलबुद्धया, श्रुतं च शीलं चेति द्वन्द्वः श्रुतशीले तयोर्बुद्धिः श्रुतशीलबुद्धिस्तया तत्र श्रुतं सिद्धान्त; शीलं सकलपाणिनिकरकल्याणाऽऽकलनं तद्विषयिण्याधियेत्यर्थः प्रभासयति मोक्षमार्गमिति शेषः, यद्वा मारतम्-भारम् अर्थागमलक्षणमागमसारं तनोतीति भारतंन्शब्दागमस्वरूपं, तद् प्रभासयति=भव्येषु-प्रकाशयति भगवद्भाषितार्थानुसारेण गणधररचितं शब्दागमं शब्दतोऽर्थतश्च भव्यान् बोधयतीति भावः। सुरमध्ये देवगणमध्ये 'इंदोव' इन्द्र इव-देवराज इव मुनिमण्डलमध्मे विराजते संशोभते इत्यर्थः ॥१४॥ मूलम्-जहाँ सँसी कोमुइजोगजुत्तो, नक्खत्ततारागणपरिवुडप्पा ।
खेसोहइ विमले अब्मुमुक्के, एवं गणी सोहइ भिक्खुमंझे ॥१५॥ छाया-यथा शशी कौमुदीयोगयुक्तः नक्षत्रतारागणपरिवृतात्मा ।
खे शोभते विमलेऽभ्रमुक्त, एवं गणी शोभते भिक्षुमध्ये ॥१५॥ टीका-'जहा ससी' इत्यादि। यथा येन प्रकारेण, कौमुदीयोगयुक्तः-कौमुदस्य कार्तिकमासस्येयं
'जहा निसंते' इत्यादि । रात्रि का अन्त होने पर जैसे सूर्य, संपूर्ण भरत क्षेत्र को प्रकाशित करता है उसी प्रकार आगम और आचार में तत्पर आचार्य महाराज अर्थागम का प्रतिपादन करनेवाले शब्दरूप प्रवचन के तत्त्व को प्रकाशित करते हैं। अतएव वे मुनि मण्डल के मध्य में इस प्रकार शोभित होते हैं, जैसे देवों में इन्द्र ॥१४॥
___ जहा निसंते' याहि. रात्री पूरी या पछी पी शते सूर्य, स ભરત ક્ષેત્રને પ્રકાશિત કરે છે–અર્થાત પ્રકાશ આપે છે તે પ્રમાણે આગમ અને આચારમાં તત્પર આચાર્ય મહારાજ અર્થીગમોના પ્રતિપાદન કરવાવાળા શબ્દરૂપ પ્રવચનના તને પ્રકાશિત કરે છે એટલા માટે–ને મુનિમંડળના મધ્યમાં દેવેની સભામાં જેમ ઈદ્ર મહારાજ શેભે છે. તેવી રીતે શોભે છે (૧૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #209

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. १५-१६
१९५
कौमुदी - कार्तिकी पूर्णिमा, अथवा कौमुदी = अश्विनी पूर्णिमा, तस्या योगः = सम्बन्धस्तेन युक्तः, यद्वा कौमुदी = चन्द्रकला, तस्या योगः = सलककलासम्बन्धस्तेन युक्तः = पूर्ण इत्यर्थः सर्वथा शारदपूर्णमण्डल इति भावः, नक्षत्रतारागणपरिवृतात्मा नक्षत्रतारा गणपरिवलितस्वरूपः शशी = चन्द्रः विमले = धूलिधूमध्वान्तादिकृतमालिन्यरहिते, अभ्रमुक्ते=घन पटलशून्ये, खे= आकाशे, शोभते द्योतते, एवम् = अनेन प्रकारेण गणी= आचार्यः भिक्षुमध्ये = साधुवृन्दमध्ये शोभते ॥ १५ ॥ मूलम् - महागरी आर्यरिया महेसी, समाहिजोगे सुअसीलबुद्धिए ।
संपाविकामे अंगुत्तराई, आरोहए तोसईं धम्मकामी ॥१६॥ छाया - महाकरान् आचार्यान् महैषिणः समाधियोगान् श्रुतशील बुद्धया । संप्राप्तुकामोऽनुत्तराणि आराधयेत् तोषयेत् धर्मकामी ॥ १६ ॥
टीका- 'महागरा' इत्यादि । अनुत्तराणि न विद्यते उत्तरम् = उत्कृष्टं येभ्यस्तानि ज्ञानादिरन्तनीत्यर्थः, संप्राप्तुकामो = लब्धुकामः, धर्मकामी = कर्मनिर्जरार्थी, मुनिः महाकरान = ज्ञानादिरत्नाधिष्ठानभूतान, महैषिणः = महः = एकान्तोत्सवत्वान्मोक्षस्तद्गवेषिणः आचार्यान् = गणिनः समाधौ = ध्यानादिविषये योग: = मनोवा
जहा ससी' इत्यादि । जिस प्रकार नक्षत्र और ताराओं से वेष्टित शरद ऋतु की पूर्णिमासी का चन्द्र मेघ आदि रहित निर्मल आकाश में शोभा पाता है, उसी प्रकार आचार्य महाराज, साधुओं के समूह में शोभित होते है ||१५||
'महागरा' इत्यादि । सर्वोत्कृष्ट सम्यग्ज्ञान आदि रत्नत्रय के अभिलाषी तथा कर्मो की निर्जरा चाहने वाले मुनि, रत्नत्रय के परम स्थान, महर्षि, अर्थात् महान् आनन्द के स्थान मोक्ष के अभिलाषी ध्यानादि में लीन आचार्य महाराज की एकाग्र चित्त
" जहा ससी" नेवी रीते नक्षत्र अने तारा भडजथी वेष्टित शरद ऋतुनी પૂર્ણિમા=પૂનમને ચન્દ્ર મેઘ રહિત નિ`લ આકાશમાં શાભા પામે છે. તે પ્રમાણે આચાય મહારાજ સાધુઓના સમૂહમાં શોભી રહે છે (૧૫)
" महागरा" त्याहि- सर्वोत्कृष्ट सम्यग्ज्ञान याहि रत्नत्रयनां मलिलाषी થતા કર્મીની નિરાની ઇચ્છા રાખવાવાળા મુનિ રત્નત્રયના પરમ સ્થાન, મહર્ષિ, અર્થાત્ મહાત્ માનન્દનું સ્થાન, અને મોક્ષના અભિલાષીયાન આદિમાં લીન આચા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #210

१९६
श्री दशवैकालिकसूत्रे
कायरूपो येषां ते तथा तान् श्रुतशीलबुद्धया = ज्ञानाचारगोचरया बुद्धया आराधयेत् = संमानयेत् । तोषयेत् = तन्मनोऽनुकूलप्रवृत्त्या प्रसादयेदित्यर्थः ||१६|| मूलम् - सोच्चा ण मेहांवी सुभासियाई, सुस्सूसए आयरियमप्पभत्तो । आराहइत्ता णं गुंणे अणेगे, से पावैइ सिद्धिर्मेणुत्तरं ॥१७॥ " - तिबेमि ॥
99
छाया - श्रुत्वा णं मेधावी सुभाषितानी, शुश्रूषते आचार्यम् अप्रमत्तः । आराध्य णं गुणान् अनेकान् समाप्नोति सिद्धिमनुत्तराम् | १७ | इति ब्रवीमि ।।
टीका- 'सोच्चाण' इत्यादि । मेधावी = गुरुभाषितार्थधारणधी संपन्नो मुनिः, सुभाषितानि तीर्थकर संकीर्तितविनयाराधनवचांसि श्रुत्वा = आकर्ण्य = वाक्यालङ्कारे, अप्रमत्तः = निद्रालस्यादिरहितः सावधानः सन्नित्यर्थः, आचार्य = गणिनं रत्नाधिकं वा शुश्रूषते - विनयादिना समाराधयति स विनीतो मुनिः अनेकान् बहून = गुणान= ज्ञानादीन आराध्य= संसेव्य, अनुत्तरां सर्वोत्कृष्टां सिद्धि-सिद्धगतिं मुक्तिमिति यावत् प्राप्नोति = लभते ॥१७॥ इति ब्रवीमि पूर्ववत् ॥
3
विनयसमाधिनामनवमाध्ययने प्रथम उद्देशः समाप्तः ॥ ॥९- १॥
और ज्ञानाचार की बुद्धि से आराधना करे, तथा उनके मन के अनुकूल प्रवृत्ति करके उन्हें संतुष्ट रखे ॥१६॥
' सोचाण' इत्यादि । गुरु महाराज द्वारा उपदेश दिये हुए अर्थ को धारण करनेवाली बुद्धिसे युक्त मुनि, तीर्थङ्कर भगवान् के कहे हुए विनय आराधना के वचनो को सुनकर प्रमाद का परित्याग करके सावधान हो कर अचार्य महाराज तथा दीक्षा में बडे साधुका
મહારાજની એકગ્ર ચિત્ત અને જ્ઞાનાચારની બુદ્ધિથી આરાધના કરે, તથા તેમના મનની અનુકૂળતા પ્રમાણે પ્રવૃત્તિ કરીને તેમને પ્રસન્ન રાખે (૧૬)
6
, सोचाग० ' त्याहिलागुइ महाशन द्वारा प्राप्त थयेला उपदेशना अर्थने ધાણ કરવાવાળી બુદ્ધિથી યુકત મુનિ, તીર્થંકર ભગવાને કહેલાં વિનય આરાધનાના વચનાને સાંભળી પ્રમાદને પરિત્યાગ કરી સાવધાનતાપૂર્વક આચાર્ય મહારાજ તથા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #211

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ गा. १७ विनय करके उन्हें सन्मानित करे। ऐसा विनीत मुनि, ज्ञानादि बहुतसे गुणों को प्राप्त करके सर्वश्रेष्ठ सिद्धगति को प्राप्त कर लेता है ॥१७॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते है कि-हे जम्ब ! भगवान् महावीरने जैसा कहा है वैसा ही मैंने तुम्हें सुनाया है।
विनयसमाधि नामक नववा अध्ययन का पहेला उद्देश समाप्त ।९-१॥ દીક્ષા પર્યાયથી મોટા સાધુ મુનિને વિનય કરીને તેમનું સન્માન કરે, એવા વિનીત મુનિ, જ્ઞાન–આદિ ઘણું જ ગુણેને પ્રાપ્ત કરી સર્વશ્રેષ્ઠ સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત કરી લે છે.(૧૭)
શ્રી સુધમ સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે હે જ! ભગવાન મહાવીરે જે પ્રમાણે કહ્યું છે તે પ્રમાણે જ મેં તમને સંભળાવ્યું અથવા કહ્યું છે. વિનયસમાધિ નામના નવમાં અધ્યયનને પહેલે ઉદ્દેશ
સમાત ૧૯-૧૨
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #212

१९८
श्री दशवैकालिकसूने ___अथ द्वितीयोद्देशः । पुनरपि विनयमहिमानमभिधातुं द्वितीयोद्धेशः प्रस्तूयते-मूलाउ' इत्यादि मूलम्-मूलांउ खंधप्पभवो दुमस, खंधाउ पच्छा समुँविति साहा।
साहप्पसाही विहिति पत्ता, तओ से पुप्फ चे फैलं रसोय।१। छाया-मूलात् स्कन्धप्रभवो द्रुमस्य, स्कन्धात् पश्चात् समुपयान्ति शाखाः।
शाखाभ्यः प्रशाखा विरोहन्ति पत्राणि, ततस्तस्य पुष्पं च फलं रसश्च ॥१॥
टीका-द्रुमस्य=वृक्षस्य, मूलात् भूमिष्ठभागविशेषात् स्कन्धप्रभवः स्कन्धोत्पत्तिः, पश्चात् तदनु, स्कन्धात् शाखाः समुपयान्ति-उद्भवन्ति, शाखाभ्यः 'साहा' इति मूले लुप्तपञ्चम्यन्तं पदम् , प्रशाखाः लघुशाखाः, विरोहन्ति= समुत्पद्यन्ते, प्रशाखातः पत्राणि विरोहन्तीत्यस्यात्रापि संबन्धः। ततः तदनन्तरं, तस्य वृक्षस्य, पुष्प फलं च, रसश्च, भवतीत्यर्थः ॥ १॥ दृष्टान्तं प्रदर्श्य दार्टान्तिकयोजनामाह-'एवं' इत्यादि। मूलम्-एवं धम्मस्स विणेओ, मूल परमो से मुक्खो।
जेणं किंति सुंअं सिग्धं नीसेसं चाभिगच्छेइ ॥२॥ छाया-एवं धर्मस्य विनयो मूलं, परमस्तस्य मोक्षः । येन कीर्ति श्रुतं श्लाध्यं निःशेषं चाभिगच्छति ॥ २ ॥
। दूसरा उद्देश । फिरभी विनय की महिमा कहने के लिए दूसरे उद्देश का प्रारम्भ करते हैं-'मूलाउ': इत्यादि ।
जैसे वृक्ष के मूलसे स्कन्ध की उत्पत्ति होती है, स्कन्ध से शाखाएँ; शाखाओं से प्रशाखाएँ तथा प्रशाखाओं से पत्ते उत्पन्न होते हैं। इसके-अनन्तर उस वृक्ष में फूल, फल और फल में रस आता है ॥१॥
બીજો ઉદ્દેશ ફરી વિનયને મહિમા કહેવા માટે બીજા ઉદ્દેશાને પ્રારંભ કરે છે – "मूलाउ" त्याहि
* જેમ વૃક્ષના મૂળવડે સ્કન્દની ઉત્પત્તિ થાય છે. સ્કંધથી શાખાઓ, શાખાઓથી પ્રશાખાઓ, તથા પ્રશાખાઓથી પત્તા-પાંદડા ઉત્પન્ન થાય છે. તે પછી એ વૃક્ષમાં કુલ-ફળ અને ફળમાં રસ આવે છે. (૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #213

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. २
१९९
।
टीका - एवं महीरुहमूलवत् विनयः = विनयति दूरीकरोति चतुर्गतिपरिभ्रमणशविधायकं ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं कर्मेति विनयः = गुरुजनाभ्युत्थानाभिवादनतदा देशकरणादि - तन्मनोऽनुकूलाचरणलक्षणाराधनरूपः, धर्मस्य मूलं = मूलकारणम्, तस्य = विनयस्य, परमः = सर्वोत्कृष्टफलं मोक्षो भवति । येन मूललक्षणेन विनयेन साधुः कीर्ति शुभमवादलक्षणां तथा श्लाध्यं श्रुतं = सम्यकशास्त्रं द्वादशाङ्गात्मकं, निःशेषम् = अखण्डं समग्रमिति यावत्, अभिगच्छति प्राप्नोति । यथा महीरुहस्य मूलं स्कन्धादिरसपर्यन्तनिमित्तं तथा धर्मस्य मूलं विनयःकीर्त्यादिमोक्षपर्यन्तनिमित्तमिति भावः ॥
अथवा - अष्टविधदृष्टान्तमदर्शक पूर्व गाथानुरोधेनैतद्गाथायां स्कन्ध - शाखादृष्टान्त बताकर अब दान्तिक योजना कहते हैं - ' एवं धम्मस्स' इत्यादि ।
चार गतियो में भ्रमण रूप क्लेश को उत्पन्न करनेवाले ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मो को जो दूर करता है उसे विनय कहते हैं । गुरुजन के आनेपर खडा हो जाना, अभिवादन ( वंदना ) करना, उनकी आज्ञा पालना तथा उनके मन के अनुकूल आचरण करके उनकी आराधना करना, यह सब विनय हैं । जैसे वृक्ष का मूल उस की जड है वैसे ही विनय, धर्म का मूल है विनय का सर्वोत्कृष्ट फल मोक्ष है, इस धर्ममूल विनय से साधु को कीर्ति तथा समस्त द्वादशाङ्ग की सम्यक् प्राप्ति होती है । आशय यह है कि जैसे वृक्ष का मूल वृक्ष के स्कन्ध से लेकर रस तक का कारण होता है उसी प्रकार विनय, कीर्ति से लगाकर मोक्ष पर्यन्त का कारण है ।
दृष्टान्त उडीने हवे हाष्टन्ति योजना अहे छे :- " एवं धम्मस्स ઇત્યાદિ—ચાર ગતિએામાં પ્રમણ કરવા રૂપ કલેશને ઉત્પન્ન કરવા વાળા જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠે કર્મને જે દૂર કરે છે, તેને વિનય કહે છે. ગુરુજન આવતાં ઉભા થઇ જવું વંદના કરવી, તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરવું, તથા તેમની ઇચ્છાને અનુકૂળ આચરણુ કરવું, તેમની આરાધના કરવી, આ સવિનય તે ધર્મોનું મૂલ છે વિનયનું સર્વોત્કૃષ્ટ ફલ મેક્ષ છે. ધર્માંના મૂળરૂપ એ વિનયથી સાધુ-મુનિઓને કીર્તિ તથા સમસ્ત દ્વાદશાંગની સમ્યક્ પ્રાપ્તિ થાય છે. આશય એ છે કેઃ—જેવી રીતે વૃક્ષનું મૂલ—વૃક્ષનાં સ્કન્ધથી લઈને રસ સુધીનું કારણુ હાય છે. તે પ્રમાણે વિનય ક્રીતિ'થી આરંભીને મે સુધીનું કારણ છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨
27

Page #214

श्री दशवैकालिकसूत्रे प्रशाखारूपदृष्टान्तत्रयानुरूपानुक्कदार्शन्तिकत्रयमध्याहरणीयम् , एवं च विनयेन सह क्रमिककार्य कारणभावानुरोधेन ज्ञान, महाव्रतं, समित्यादि वाध्याहियन्ते, एतैर्विना कीर्तिपदोपलक्ष्यसंयमादिसिद्धिन जातु जनितुं प्रभवति । तथा चमहीरुहमूलवद् धर्मस्य मूलं विनयः (१), विनयात्प्रशस्तभावः स्कन्धवत् (२), ततो महाव्रतं शारखावत् (३), तस्मात्समितिगुप्ती प्रशाखावत् (४), ताभ्यां कीर्तिः, अनेन कीर्तिकारणीभूता इन्द्रिय ग्रहादयः पत्रतुल्या उपलक्ष्यन्ते (५), ततः श्रतं च द्वादशाङ्गम् , अनेन पुष्पोपमानि पञ्चविधस्वाध्यायतज्जनितक्षमातपोध्यानानि ध्वन्यन्ते (६), ततः श्लाध्य-श्लाघनीयम् उत्कृष्टम् , अनेन कृत्स्न
___ अथवा-पहली गाथा में वृक्ष के आठ अङ्गो को लेकर दृष्टान्त बनाये हैं। पूर्व गाथा के अनुरोध से-स्कन्ध, प्रशाखा, इन तीन दृष्टान्तों के तीन हाष्टॉन्तिक इस गाथा में समझ लेना चाहिए। इस प्रकार विनय के साथ क्रमशः कार्यकारण भाव होने से ज्ञान, महाव्रत
और समिति आदिका भी अध्याहार करना चाहिए। इसके बिना संयम आदि की सिद्धि नहीं हो सकती। दृष्टान्त इस प्रकार घटाना (१) वृक्ष के मूल की तरह विनय, धर्म का मूल है, (२) जैसे वृक्ष के मूल से स्कन्ध होता है वैसे ही विनय से प्रशस्त भाव होता है, (३) स्कन्ध के समान प्रशस्त भाव से शाखा के समान महाव्रत होते हैं. (४) महाव्रत से प्रशाखाओं के समान समिति गुप्ति होती हैं. (५) समिति गुप्ति से पत्र के समान कीर्ति के कारण इन्द्रियनिग्रह आदि उत्पन्न होते हैं; (६) इन से पुष्पों के सदृश पांच प्रकार
અથવા–પહેલી ગાથામાં વૃક્ષના આઠ અંગે સહિત દષ્ટાંત બતાવ્યું છે. પૂર્વની ગાથાના અનુરોધથી–“સ્કન્ધ, શાખા, પ્રશાખા, એ ત્રણ દૃષ્ટાન્તાના ત્રણ દષ્ટબ્લિક આ ગાથામાં સમજી લેવું જોઈએ.” આ પ્રમાણે વિનયની સાથે ક્રમથી કાર્ય–કારણ ભાવ હોવાથી જ્ઞાન, મહાવ્રત, અને સમિતિ આદિને પણ અધ્યાહાર કર જોઈએ, તેના વિના સંયમ આદિની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે ઘટાવવું– (૧) વૃક્ષના મૂળ પ્રમાણે વિનય, ધર્મનું મૂળ છે. (૨) જેવી રીતે વૃક્ષના મૂળથી સ્કન્ધ થાય છે, તેવી રીતે વિનયથી પ્રશસ્ત ભાવ થાય છે. (૩) સ્કન્ધના સમાન પ્રશસ્ત ભાવથી શાખાની સમાન મહાવત થાય છે. (૪) મહાવ્રતથી પ્રશાખાઓની સમાન સમિતિ-ગુપ્તિ થાય છે, (૫) સમિતિગુપ્તિથી પત્ર-પાંદડાની સમાન કીર્તિના કારણ રૂપ ઈન્દ્રિયનિગ્રહ આદિ ઉત્પન્ન થાય છે. (૬) તેનાંથી પુના સમાન પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #215

२०१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. २-३ कर्मविप्रमोक्षो मोक्षःफलतुल्यः (७), मोक्षजनितमनन्तमव्यावाधसिद्धमुख च फलरससदृशं व्यज्यते । एवं मूलाधष्टविधवृक्षाङ्गदृष्टान्तो विनयाद्यष्टासु धर्माङ्गेषु क्रमशः समन्वेतीति गाथाशयः ॥२॥ मूलम्--जे ये चंडे मिए थेद्धे, दुबाई नियंडी संढे ।
वुसँइ से अविणीअप्पा, कटं सोयगेयं जहा ॥३॥ छाया-यश्च चण्डो मृगः स्तब्धो दुर्वादी निकृतिः शठः ।
उह्यते स अविनीतात्मा काष्ठं स्रोतोगतं यथा ॥ ३ ॥ टीका-'जे य' इत्यादि ।
यश्च मनुष्यः चण्ड: क्रोधनिमातमनाः, तथा मृगः मृगसदृशत्वान्मृगः तत्तुल्यः विवेकशून्यः भीरुर्वा केनचित् भयहेतुना प्रवचनपच्युत इत्यर्थः, यः स्तब्धः अभिमानी, दुर्वादी-परुषाहितभाषी, निकृतिः कपटी, शठः=धूतॊ भवति, सोऽविनीतात्मा = सकलसुखसाधनविनयविनिमुक्तः क्रोधाविवेकाधपरित्यागादित्यर्थः । यथा-येन प्रकारेण स्रोतोगत वारिप्रवाहपतितं काष्ठं-शुष्कं दारु उद्यते प्रवाहेणेतिभावः, तथा उह्यते अनादिचतुर्गतिलक्षणसंसारप्रवाहेणेत्यर्थः ॥३॥ के स्वाध्याय तथा स्वाध्यायजनित क्षमा, ध्यान तथा तप की प्राप्ति होती है। (७) इन से वृक्ष के फल के समान सब कर्मो का सर्वथा छूट जाना रूपी मोक्ष प्राप्त होता है; (८) मोक्ष प्राप्त होनेसे फल के रस के सदृश अनन्त अव्याबाध सुख प्राप्त होता है। इस प्रकार वृक्ष के मूल (जड) आदि अङ्गो के दृष्टान्त, धर्म के विनय आदि आठ अङ्गो में क्रम से जाडे जाते हैं ॥ २ ॥
__ 'जे य' इत्यादि । जो मनुष्य क्रोधी और अविवेको होता है, तथा भय के कारण उपस्थित होनेपर प्रवचन से च्युत होजाता है। अभिमानी कठोरभाषी कपटी और धूर्त होता है वह अविनीत, તથા સ્વાધ્યાયથી ઉત્પન્ન ક્ષમા, ધ્યાન તથા તપની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૭) તેનાંથી વૃક્ષના ફિલ સમાન સર્વ કર્મોનુ સર્વથા છુટી જવા રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. (૮) મેક્ષ પ્રાપ્ત હોવાથી ફલના રસ સમાન અનન્ત અવ્યાબાધ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે વૃક્ષના મૂલ આદિ અંગોના દષ્ટાંત, ધર્મના વિનય આદિ આઠ અગમાં ક્રમથી જોડवामां आवे छे. (२)
"जेय" त्याहि-रे मनुष्य आधी मने मविही डाय छे तथा मयनु ४२५ ઉભું થતાં પ્રવચનથી વ્યુત થઈ જાય છે, અભિમાની, કઠેર ભાષણ કરનાર, કપટી અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #216

२०२
श्रीदनावकालिकसूत्रे मूलम्-विणयंमि उवाएणं, चोईओ कुप्पई नरो।
दिवं सो 'सिरिमिजंति, दंडेण पडिसेहए ॥४॥ छाया-विनये यः उपायेन नोदितः कुप्यति नरः।
दिव्यां सः श्रियम् आयन्तों दण्डेन प्रतिषेधयति ॥ ४ ॥ टीका-'विणयंमि' इत्यादि।
यो नरः उपायेन-प्रियवचनेन आचार्यादिना विनये-विनयधारणविषये नोदितःप्रेरितः उपदिष्टः सन् कुप्यति-क्रोधाविष्टो भवति, 'किमहं मूर्योऽस्मि यन्मामयमुपदिशती' त्यादिदुर्भावनावशादित्यर्थः, आयन्तीं आगच्छती दिव्याम= अलौकिकों श्रियं लक्ष्मी स्वयं दण्डेन प्रतिषेधयति-निवारयति ॥४॥
अविनयदोषमाह–'तहेव' इत्यादि । मूलम् तहेव ॲविणीअप्पा, उववज्झा हया गया।
दीसंति दुहमेहता, आभिओगमुवटिया ॥५॥ ___ १ 'उत' इत्युपसर्गसहितस्य ‘रण गतौ' इत्यस्यरूपम् । चतुर्गतिक संसार के प्रवाह में इसी प्रकार बहता रहता है, जैसे जल के पूर में पडा हुआ सूखा काष्ठ सदैव वहता रहता है। ॥३॥
'विणयम्मि' इत्यादि । आचार्य महाराज का प्रियवचनों से दिया हुआ विनय आदि का उपदेश सुनकर जो कुपित हो जाता है, अर्थात् "मैं क्या मूर्ख हू जो यह मुझे उपदेश देते है" इस प्रकार की दुर्भावना से क्रोधित हो जाता है वह व्यक्ति, आतीहुई अलौकिक लक्ष्मी को डंडा मारकर खुद रोक देता है ॥ ४ ॥ ધૂર્ત હોય છે. તે અવિનીત ચાર ગતિ રૂપ સંસાર પ્રવાહમાં આ પ્રમાણે વહેતે રહે છે. જેવી રીતે જલના પ્રવાહમાં પડેલું સૂકું કાષ્ઠ હંમેશાં વહેતું રહે છે.-તણાતું જ २९ छे. (3)
‘विणयम्मि, त्याहि-प्रिय क्यनाथी सापेसो मायार्थ महाने। विनय વિગેરેને ઉપદેશ સાંભળીને જે કોપાયમાન થઈ જાય છે. અર્થાત્ “શું હું મૂર્ખ છું કે જે મને આ ઉપદેશ આપે છે. આ પ્રકારની દુર્ભાવનાથી ક્રોધિત થઈ જાય છે, તે વ્યક્તિ–માણસ, સામે ચાલીને આવેલી અલૌકિક લક્ષ્મીને ડંડા મારીને सु६ पोते की छे. (४)
१ 'आ' इत्युपसर्गसहितस्य 'इणगतौ' इत्यस्य रूपम्
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #217

आचारमणिमजूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. ५-६ २०३३
छाया-तथैव अविनीतात्मानः औपवाह्या हया गजाः।
___ दृश्यन्ते दुःखमेधमाना आभियोग्यमुपस्थिताः ॥५॥
टीका-यथा औपवाह्याः राज्ञां राजप्रियाणां चोपवाहनयोग्याः, हयाः= अश्वाः गजाः हस्तिनः अविनीतात्मानः शिक्षाप्रतिकूलप्रवृत्तिमन्तः सन्तः आभियोग्यमुपस्थिताः-आभिमुख्येन युज्यन्ते-भारवहनकर्मसु व्यापार्यन्ते इत्यभियोगास्तेषां भावः आभियोग्यं भारवहनकर्मकरत्वं भारवाहित्वमित्यर्थः उपस्थिताः= प्राप्ताः दुःखम् एधमाना:-धातूनामनेकार्थत्वाद् अनुभवन्तः स्वाभीष्टपुष्टिकारकचणकाद्याहारप्रतिरोधेन विविधाधिकभारवाहित्वेन च सततं खिद्यन्तो दृश्यन्ते, तथैव तद्वदेव अविनीतात्मानः साधव उभयलोकदुःखानुभविनो भवन्तीत्यर्थः॥५॥ मूलम्-तहे सुविणीअप्पा, उवैवज्झा हेया गया।
दीसंति" सुहमेहंता इढिपत्ता महाज॑सा ॥६॥ छाया-तथैव सुविनीतात्मानः औपवाह्या हया गजाः।
___ दृश्यन्ते सुखमेधमाना ऋद्धिप्राप्ता महायशसः ॥ ६ ॥ टीका-'तहेव' इत्यादि। यथा औपवाह्याः राजवाहनयोग्याः हयाः गजाः मुविनीतात्मानः-शाअविनय के दोष दिखाते हैं—'तहेव' इत्यादि ।
राजाओं की या राजा के प्रियजनों की सवारी के काम आने वाले जो घोडे या हाथी अविनीत होते हैं वे केवल बोझा ढोनेवाले होकर दुःख को प्राप्त होते हैं, अर्थात् अपनी अभीष्ट खुराक न पाकर अधिक दुःख भोगते हैं, यह बात लोक में प्रत्यक्ष देखी जाती है, इसी प्रकार अविनीत साधु इहलोक-परलोक में दुःख के भागी होते हैं ॥ ५ ॥
मविनयना होष मताव छ:-"तहेव" त्याहि- मानी अथवा माना પ્રિયજનેની સ્વારીમાં કામમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવતા ઘેડા અથવા હાથી અવિનીત જે થઈ જાય છે. અર્થાત નિરંકુશ બની જાય છે તે કેવલ બેજે ઉપાડવાના કામ માટે થઈ જાય છે. અને દુઃખને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ પિતાને ઈચ્છિત રાક તેને મળતો નથી અને અધિક દુ:ખ ભોગવે છે. આ વાત લેકમાં–જગતમાં પણ પ્રત્યક્ષ જેવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે અવિનીત સાધુ આ લેકમાં અને પરલોકમાં દુઃખને પ્રાપ્ત કરે છે (૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #218

श्री दशकालिक सूत्रे
सनानुसारिप्रवृत्तिमन्तः सन्तः महायशसः = भद्रभावेन ख्यातिमापन्नाः, ऋद्धिप्राप्ताः नानाविधभूषणभूवितशरीराः सुखमेधमानाः = सुखमनुभवन्तो दृश्यन्ते, तथैव तद्वदेव सुविनीतात्मानः = गुरुमनोऽनुगामिप्रवृत्तिमन्तः साधवोऽपि विनयाराधनेन चतुर्विधसंघलाध्यमाना ज्ञानादिरत्नत्रय ऋद्धिसमृद्धाः मोक्षसुखमनुभवन्तो दृश्यन्त इत्यर्थेः ॥ ६ ॥
विनीताऽविनीत पशुदृष्टान्तेन विनयाविनयफलं स्फुटीकृत्याविनीतमनुष्यदृष्टान्तेनाऽविनय फलमाह - 'तहेव अविणीअप्पा' इत्यादि । मूलम् - तेहेव अविणीअप्पा, लोगंसि' नरनारिओ । दीसंति दुहमेहता छाया ते विगलिंदियां ॥७॥ छाया - तथैव अविनीतात्मानः लोके नरनार्यः
दृश्यन्ते दुःखमेधमाना- छातास्ते विकलेन्द्रियाः ॥ ७ ॥ टीका - लोके मनुष्यलोके या नरनायैः = पुरुषाः स्त्रियश्च, अविनीतात्मानः=चौर्य साहसव्यभिचाराचरणपरायणाः भवन्ति, ते= ते च ताचेत्येकशेषः,
२०४
'तहेव सुविणीअप्पा' इत्यादि । जैसे हाथी अथवा घोडा विनीत अर्थात् शिक्षा के अनुसार चलनेवाले होकर महान् यश पाते है, भद्र कहलाते है और नाना प्रकार के आभूषणों से भूषित होकर अभीष्ट खुराक खाकर सुखी देखे जाते हैं, वैसे ही गुरु महाराज की शिक्षा के अनुकूल चलनेवाले सुविनीत साधु, चतुर्विध संघ में कीर्ति पाते हैं तथा ज्ञानादि रत्न रूप ऋद्धि से समृद्ध होकर मोक्ष के सुखका अनुभव करते हैं ||६||
विनीत और अविनीत पशुका दृष्टान्त देकर विनय और अविनय का फल स्पष्ट करके अविनीत मनुष्य के दृष्टान्त से अविनय
'तव सुविणीअप्पा' इत्याहि-नेवी रीते हाथी अथवा घोडा विनीत अर्थात् આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવા વાળા હાઈને મહાન્ યશ પામે છે, સારા કહેવાય છે. અને અનેક પ્રકારના આભૂષણેાથી શણગારીને ઇચ્છિત અનુકૂળ ખોરાક ખાઈને સુખી જોવામાં આવે છે. તેવીજ રીતે ગુરુ મહારાજની આજ્ઞાને અનુકૂળ રહીને ચાલવા વાળા સુવિનીત સાધુ, ચતુર્વિધ સધમાં કીર્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા જ્ઞાનાદિરત્નરૂપ ઋદ્ધિથી સમૃદ્ધ અોને મેાક્ષ સુખનો અનુભવ કરે છે. (૬)
વિનીત અને અવિનીત પશુનું ષ્ટાંત આપીને વિય અને અવિનયનું મૂળ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #219

२०५
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. ७-८ दुष्कर्मकारकाः छाताः कशाघातादिना क्षतशरीराः विकलेन्द्रियाः हस्तादिच्छेदेन उपहतेन्द्रियाः दुःखमेधमाना:ल्केशमनुभवन्तो यथा दृश्यन्ते, तथैव तद्वदेव अविनीतात्मानः साधवोऽपीत्यर्थः ॥७॥ अपिच-अविनीतात्मानो नरनार्यः एवंविधा भवन्तीत्याह-'दंडसत्थः' इत्यादि । मूलम्-दंडसंस्थपरिज्जुिना, असब्भवयणेहि अँ ।
कलुणा विवन्नच्छंदा, खुप्पिवासँपरिग्गया ॥८॥ छाया-दण्डशस्त्रैः परीजीर्णाः असभ्यवचनैश्च ।
करुणाव्यापन्नच्छन्दाः क्षुत्पिपासापरिगताः ॥८॥ टीका-अविनीतात्मानो नरनार्यः दण्डशस्त्रमूले-"द डसत्थ" इति पदं लुप्ततृतीयान्तम् , दण्डैः वेत्रलकुटादिभिः, शस्त्रैः भल्लादिभिः, परिजीर्णाः दण्डादिप्रहारदुःखेनातिकृशाः, च=पुनः असभ्यवचनैः मर्मच्छेदिपरुषादिवचनैः, का फल कहते हैं-तहेव अविणीअप्पा' इत्यादि ।
लोकमें जो अविनयी नर और नारी, चोरी; साहस तथा व्यभिचार आदि कुकर्मों में तत्पर रहते हैं उन सब दुष्कर्म करने वाले का शरीर कोडो से उधेडा जाता है, वे हाथ पैर आदि अङ्ग काट लेने से विकलाङ्ग होजाते हैं और अनेक प्रकार के दुःख भोगते देखे जाते हैं, इसी प्रकार अविनवी साधु भी दुःख के भागी होते हैं ॥७॥
अविनयी नर नारी किस प्रकार के होते हैं सो फिर बताता हैं-'दंडसत्थ०' इत्यादि।
- अविनयी नर और नारी डंडा, बेत, लकडी तथा भाला आदि शस्त्र के प्रहार से दुर्वल बनादिये जाते हैं। मर्मभेदी कठोर बचनों २५५८ ४ीने भाविनीत मनुष्यना ट-तथी अविनयर्नु ३१ मतावे छे:-'तहेव अविणीअप्पा' त्याहि-सभा-तमा मविनयी पुरुष मने स्त्री यारी, सास तथा વ્યભિચાર આદિ કુકર્મોમાં તત્પર રહે છે. તે દુષ્કર્મ કરવા વાળા સના શરીર પર કેરડાઓને માર પડે છે. તેના હાથ-પગ આદિ કાપી લેવાથી વિકલાંગ થઈ જાય છે અને અનિક પ્રકારના દુ:ખને ભેગવતાં જોવામાં આવે છે એ પ્રમાણે અવિનયી સાધુ પણ દુઃખના ભાગી થાય છે.
અવિનયી પુરૂષ અને સ્ત્રી કેવા પ્રકારના હોય છે. તે ફરીને બતાવે છે – "दंडसत्य." त्या
विनयी १२- भने नारी. 31. सोटी, arsa तथ! Hai या शस्त्राना પ્રહારથી દુર્બલ બનાવવામાં આવે છે. મર્મભેદી કઠેર વચનોથી તેમનાં હૃદયને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #220

२०६
श्री दशवकालिकसूत्रे परिजीर्णाः खिद्यन्तः वाग्बाणव्यथितहृदयत्वेन दीना इत्यर्थः, तथा करुणा= करुणोत्पादकत्वाद् दयनीयाः, तदीयदुईशामालोक्यान्येषां दयोत्पत्तेरित्यर्थः, तथा व्यापनच्छदा: व्यापन्ना नष्टः छन्दः अभिप्रायो येषां ते तथाभूताः पराधीनतया स्वकीयाभिमायेण किमपि कार्य कर्तुमशक्ता इत्यर्थः, तथा क्षुत्पिपासापरिगताः बुभुक्षापिपासाव्याकुलाः अन्नपानप्रतिरोधेन असंमानपूर्वकाल्पादिलाभेन वा यथेष्टाहाराभावादित्यर्थः, यथा दृश्यन्तेयविलोक्यन्ते लोके उपलभ्यन्ते तथैवाविनीतात्मान शिष्या अपि दुःखिनो भवन्ति ॥ ८॥ विनीतमनुष्यदृष्टान्तेन विनयफलमाह-'तहेव सुविणीअप्पा' इत्यादि । मूलम्-तहेवें सुविणीअप्पा, लोगंसि नरनारिओ ।
दीसंतिं सुहमेहता, इढिपत्ती महासाः ॥९॥ छाया-तथैव सुविनीतात्मानः लोके नरनार्य ।
दृश्यन्ते सुखमेधमाना ऋद्धिप्राप्ता महायशसः ॥९॥ टीका-तथैव-मुविनीतहयगजवत् लोके-मनुष्यलोके नरनार्यःपुरुषाः स्त्रियश्च, सुविनीतात्मानः समाराधितमातापितृश्वश्रूश्वशुरादिगुरुजनाः, से उनके दिलपर चोट पहुंचाई जाती है । उनकी ऐसी दुर्दशा होजाती है कि उन्हें देखकर दूसरों को दया आजाती है। पराधीन होने के कारण उनको स्वतन्त्र इच्छाएँ नष्ट हो जाती हैं।
वे भोजन-पान में मिलने से अथवा अनादरपूर्वक थोडासा भोजन-पान मिलने से भूख प्यास के दारुण दुःखो को उठाते हैं। ये सब बातें लोकमें प्रत्यक्ष देखी जाती हैं, अविनीत शिष्य भी इसी प्रकार दुःख भोगते हैं ॥८॥
विनीत मनुष्य के दृष्टान्त से विनय का विपाक (फल) बताते ધક્કો પહોંચાડવામાં આવે છે તેમની એવી દુર્દશા થઈ જાય છે કે તેને જોઈને બીજાઓને દયા આવી જાય છે. પરાધીન હેવાના કારણે તેમની સ્વતંત્ર ઈચછાઓ નાશ થઈ જાય છે. તેને ભેજન-પાન નહી મળવાથી અથવા અનાદર પૂર્વક થેડું ભજન-પાન મળવાથી ભૂખ તરસના દારુણ દુઃખને ઉઠાવે છે. આ સર્વ વાત જગતમાં પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. અવિનીત શિષ્ય પણ આ પ્રમાણે દુઃખ लोग छे. (८)
विनीत मनुष्यना दृष्टान्तथा विनयतुं ३ मताव छ:-"तहेव सुविणीअप्पा"
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #221

-
आचामणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. ९-१०
२०७ महायशसः विततकीर्तियुक्ताः,ऋद्धिम् ऐश्वर्य प्राप्ताः,सुखमेधमानाः सुखं लभमानाः दृश्यन्ते विलोक्यन्ते । तथैव सुविनीतात्मानः शिष्याः सुखिनो भवन्तीत्यर्थः॥९॥ देवदृष्टान्तेनाविनयविपाकमाह-'तहेव अविणीअप्पा' इत्यादि । मूलम्-तहेवे अविणीअप्पा, देवा जवा यं गुज्झगाः।
दीसंति' 'दुहमेहंता, आभियोगमुवट्रिया ॥१०॥ छाया-तथैव अविनीतात्मानः देवा यक्षाश्च गुह्यकाः।
दृश्यन्ते दुःखमेधमानाः आभियोग्यमुपस्थिताः ॥१०॥ टीका-तथैव अविनीतनरनारीवत् अविनीतात्मानः विनयाचरणरहिताः, देवाः ज्योतिष्का वैमानिकाच, यक्षाः व्यन्तराः, गुह्यकाः देवविशेषाः, पुण्यकर्मयोगेन देवत्वादिकं प्राप्ता अपि आभियोग्यमुपस्थिताः अन्यदेवानां किङ्करत्वमुपगताः, दुःखमेधमाना:-दुःखमनुभवन्तो दृश्यन्ते शास्त्रे भयन्त इत्यर्थः। एवमविनीताः शिष्या अपि दुःखमनुभवन्तीति भावः ॥ १० ॥ है-'तहेव सुविणीअप्पा' इत्यादि । विनीत घोडे और हाथी की तरह लोकमें माता पिता सासू श्वशुर आदि बडों में विनय रखनेवाले पुरुष और स्त्री भी कीर्ति तथा ऐश्वर्य पाकर सुखी देखे जाते हैं वैसे ही विनयवान् शिष्य सुखी होते हैं ॥९॥
देवों के दृष्टान्त से अविनय का फल दिखाते हैं—'तहेव अविणीअप्पा' इत्यादि।
___अविनीत मनुष्य की तरह ज्योतिषी वमानिक तथा पक्ष राक्षस आदि व्यन्तर अथवा गुह्यक देव विशेष देव होकर भी अवनीत होने से दूसरे देवों के दास बनकर दुःख भोगते हैं, ऐसा शास्त्रों में सुना जाता हैं, इसी प्रकार अविनीत शिष्य भी दुःख भोगते हैं ॥१०॥ ઇત્યાદિ–સુવિનીત ઘેડા હાથીની પેઠે લેકમાં-જગતમાં માતા-પિતા તથા સાસુ, સસરા આદિ વડિલે પ્રત્યે વિનયવાન પુરુષ અથવા સ્ત્રી કીર્તિ તથા એશ્વર્ય પામીને સુખી જોવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે વિનયવાન શિષ્ય સુખી થાય છે. (૯)
वन दृष्टान्तथी अविनयर्नु ३१ मतावे छ:-"तहेव अविणीअप्पा" ઈત્યાદિ-અવિનીત મનુષ્યનાં પ્રમાણે જોતિષી, વૈમાનિક તથા યક્ષ-રાક્ષસ અદિ વ્યન્તર અથવા ગુહ્યદેવ વિશેષ દેવ થઈને પણ અવિનીત હોવાથી બીજા દેના દાસ બનીને દુઃખ ભોગવે છે. એ પ્રમાણે શાસ્ત્રોદ્વારા સાંભળવામાં આવ્યું છે. એજ પ્રમાણે અવિનીત શિષ્ય પણ દુઃખ ભોગવે છે. (૧૦)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #222

२०८
__ श्री दशचैकालिकसूत्रे विनीतदेवदृष्टान्तेन विनयफलमाह-'तहेव सुविणीअप्पा' इत्यादि । मूलम्-तहेवं सुविणीअप्पा, देवा जक्खा यं गुज्झगा।
दीसंती” सुहमेहंता, इढिपत्तां महाजसा ॥११॥ छाया-तथैव सुविनीतात्मानः देवा यक्षाश्च गुह्यकाः।
दृश्यन्ते सुखमेधमानाः ऋद्धिप्राप्ता महायशसः ॥११॥ टीका-तथैव-सुविनीतनरनारीवत् , सुविनीतात्मानः विनयाचरणसंपन्नाः, देवा यक्षा गुह्यकाश्च महायशसः विस्तृतकीर्तिमन्तः, ऋद्धिप्राप्ताः ऐश्वयविकस्वरः, सुखमेधमाना:-स्वाधीनतालक्षणसुखमनुभवन्तो दृश्यन्ते-विलोक्यन्ते ॥११॥
___ लोकोत्तरविनयाराधनफलमुपदर्शयति-'जे आयरिय०' इत्यादि । मूलम्-जे आयरिय-उवज्झायाणं, सुस्सूसावयणंकरा ।
तेसिं सिक्खा पवड्ढंति, जलसित्ता इव पायवा ॥१२॥ छाया-ये आचार्योपाध्यायानां शुश्रूषावचनकराः ।
तेषां शिक्षाः प्रवर्धन्ते जलसिक्ता इव पादपाः ॥१२॥ टीका-ये आचार्योपाध्यायानां शुश्रुषावचनकराः सेकानिदेशतत्पराः शिष्याः भवन्ति, तेषां जलसिक्ताः पादपाः वृक्षा इव, शिक्षा: ग्रहणासेवनलक्षणाः प्रवर्धन्ते वृद्धिं गच्छन्ति । गुर्वादिसेवानिदेशतत्पराणां शिष्याणां मूलोत्तरगुणा उत्कर्षमुपयान्तीति भावः ॥१२॥
'तहेव सुविणीअप्पा, इत्यादि । सुविनीत नरनारी की तरह जो देव (ज्योतिषिक-वैमानिक) यक्ष (व्यन्तर) और गुह्यक विनयवान् होते है वे महान् यशस्वी तथा ऐश्वर्यवान् होकर सुख से परिपूर्ण देखे जाते है ॥११॥
'जे आयरिय०' इत्यादि । जैसे जल सींचने से वृक्ष बढते हैं उसी प्रकार जो शिष्य, आचार्य और उपाध्याय की सेवा तथा आज्ञा में
"तहेव मुविणीअप्पा" त्याहि-सुविनीत न२ नानी प्रमाणे रे हे (ज्योतिषी, वैमानि४) यक्ष (व्यन्त२) मने गुह्य विनयवान् य छे ते મહાન યશસ્વી તથા એકવર્યવાન્ થઈને સુખથી પરિપૂર્ણ જવામાં આવે છે. (૧૧)
'जे आयरिय०' त्या-पाश मनु सिंचन ४२वाथी वृक्ष वृद्धि पामे
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #223

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ० २ गा. १३-१४ २०९ वक्ष्माणविषयमपि विचार्य विनयः करणीयः, इत्याह-'अप्पणट्टा' इत्यादि । मूलम्-अप्पणेटा पैरट्ठा वा, सिप्पा णेउणियाणि य ।
गिहिणो उवभोगेट्टा, इंहलोगस्सै कारणा ॥१३॥ छाया-आत्मार्थ वा परार्थ वा शिल्पानि नैपुण्यानि च ।
- गृहिण उपभोगार्थम् इहलोकस्य कारणम् ॥१३॥
टीका-गृहिणौ गृहस्थाः, आत्मार्थ परार्थवा आत्मनः परेषां पुत्रादीनां वाःकृते, उपभोगार्थम् अन्नपानाद्युपभोगाय शिल्पानि-चित्रनिर्माणादिकलाकर्माणि नैपुण्यानि व्यवहारकौशलानि यत् शिक्षन्ते तत् इहलोकस्य एतज्जन्मोपभोग्यसुखस्य कारणं निमिनमित्यर्थः ॥१३॥ मूलम्-जेणं बंधं वहं घोरं, परियावं च दारुणे।
सिक्जमाणा नियच्छंति, जुत्ता ते ललिइंदिया ॥१४॥ छाया-येन बन्धं वधं घोरं परितापं च दारुणम् ।
शिक्षमाणाः नियच्छन्ति युक्तास्ते ललितेन्द्रियाः ॥१४॥ टीका-'जेण' इत्यादि ।
येन-शिल्पादिहेतुना युक्ताःनियुक्ताः कलाशिक्षणार्थ शिक्षकाय समतत्पर रहते हैं वे भी ज्ञानवृद्धि को प्राप्त होते है अर्थात् उनके ज्ञान आदि गुण खूब बढते हैं ॥१२॥
आगे कहे जाने वाले विषय को विचार कर विनय करना चाहिए सो कहते है—'अप्पणहा' इत्यादि ।
गृहस्थ, अपने और पर-पुत्र पौत्र आदि के लिए चित्र-चित्रण आदि शिल्प कलामें चतुरता प्राप्त करते है वह इस लोक सम्बन्धी सुख के लिए है ॥१३॥ છે. તે પ્રમાણે જે શિષ્ય આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની સેવા તથા આજ્ઞામાં તત્પર રહે છે, તે પણ વૃદ્ધિ પામે છે અર્થાત્ તેના જ્ઞાન આદિ ગુણે ખૂબ વધે છે. (૧૨)
આગળ પર કહેવાના વિષયને વિચાર કરી વિનય કરવો જોઈએ તે કહે છે
'अप्पणवा' त्याहस्थ पोताना अथवा तो पाताना पुत्र-पौत्र माह બીજાઓ માટે ચિત્રચિત્રણ આદિ શિલ્પ કલામાં પ્રવીણતાન્યુશળતા પ્રાપ્ત કરે છે તે भावना सुभ भाटे छ. (13)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #224

२१०
श्री दशकालिकसूत्रे पिताः, ललितेन्द्रिया=सुन्दरसकलेन्द्रियाः सुकुमारा राजकुमारा इत्यर्थः, ते शिक्षमाणाः कलाशिक्षां प्राप्नुवन्तः, घोरं कठोरं, बन्धं शृङ्खलादिबन्धनं, तथा घोरं वधं वेत्रदण्डचपेटादिना तीव्रताडनलक्षणं, च-पुनः, दारुणं दुस्सहं, परितापं भर्त्सनजन्यदुःखं नियच्छन्तिप्राप्नुवन्ति ॥१४॥ मूलम्-ते' वितं गुरुं पूयंति, तस्स सिप्पस्स कारणा ।
"सकारंति नमस्संति, तुट्टा निदेसर्वत्तिणो ॥१५॥ छाया-तेऽपि तं गुरुं पूजयन्ति, तस्य शिल्पस्य कारणम् ।
सत्कारयन्ति नमस्यन्ति, तुष्टा निदेशवर्तिनः ॥१५॥ टीका-'तेवि' इत्यादि ।
ते-सुकुमारशरीरा राजकुमारादयोऽपि तीवबन्धनताडनादिकं प्राप्ता अपि, तुष्टाः=मुदितमनसः, निदेशवर्तिनः विनयप्रदर्शनपूर्वकतदीयादेशकारिण एव भवन्त; तस्य-पूर्वोक्तस्य शिल्पस्य-कलाकर्मणः कारणं निमित्तं तं तीव्रबन्धनताडनादिकर्तारं गुरुं शिल्पशिक्षकं पूजयन्ति=विभववसनादिवितरणेन अर्चयन्ति, सस्कारयन्ति=अभ्युत्थानादिना समानयन्ति, नमस्यन्ति कायेन नमस्कुर्वन्ति, न तु तदप्रियमाचरन्तीत्यर्थः ॥१५॥
'जेण बंध' इत्यादि । शिल्पकला आदि सीखने के लिए शिक्षक को सोंपे हुए सुकुमार भी राजपुत्र आदि, सीखते समय साकल आदिका बन्धन, बेत, डंडे आदि की मार तीव्र भर्त्सना आदि के दुःख सहते हैं ॥१४॥
'ते वि तं' इत्यादि । वे सुकुमार राजकुमार आदि, पूर्वोक्त तीव्र ताडना को प्राप्त होने पर भी प्रसन्नतापूर्वक गुरु की आज्ञा शिरोधार्य करते हैं अर्थात् शिल्पकला आदि सीखने के लिए मार पीट सहते हुए भी गुरु को वस्त्र आदि प्रदान करके संमानित करते
_ 'जेण बंध' त्याह-शि८५४८ मा शिम भाटे शिक्ष ने सांपवामां आवेसा સુકુમાર રાજપુત્ર આદિ શીખવા સમયે સાંકલ આદિનું બંધન, સેટી લાકડી વગેરેને માર તથા તીવ્ર તિરસ્કાર આદિ દુ:ખને સહન કરે છે. (૧૪)
'तेचि तं' छत्याहि-ते सुभार-सुमित पुत्र माहि भाग ४ा प्रमाणे તીવ્ર તાડન–માર ખાવા છતાંય પણ પ્રસન્નતાપૂર્વક ગુરુની આજ્ઞાને શિર પર ચઢાવી લે છે. અર્થાત-શિલ્પ કલા આદિ શિખવા માટે માર પીટ સહન કરતા છતાંય ગુરુને વસ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #225

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. १६ मूलम्-कि' पुण जे सुयग्गाही, अणंतहियकामए।
आयरिया जं वए भिक्खू, तम्हा "तं नाइवत्तए ॥१६॥ छाया-किं पुनयः श्रुतग्राही अनन्तहितकामुकः ।
आचार्या यद् वदन्ति भिक्षुस्तस्मात् तन्नातिवर्तते ॥१६॥ टीका-'किं पुण' इत्यादि ।
यदि शिक्षकैस्ताडयमाना लौकिकशिल्पाभिलाषिणोऽपि अन्यजनसेव्या राजकुमारादयः शिक्षक सेवन्ते तर्हि किं पुनर्यः साधुरनन्तहितकामुको मोक्षाभिकाङ्क्षी श्रुतग्राही जिनेन्द्रागमगूढतत्त्वज्ञानाभिलाषी, तेन तु गुरवः सदैव संसेव्या इति भावः । तस्माद हेतोः आचार्या=गुरवो यद् वदन्ति आदिशन्ति, भिक्षुः साधुस्तन्नातिवर्तेत=न तदुल्लङ्घनं कुर्यात् । हैं, उनके आते ही उठकर सत्कार करते हैं तथा उनको नमस्कार करते हैं और उनका अनिष्ट कदापि नहीं करते ॥१५॥
'किं पुण जो' इत्यादि । जब लौकिक शिल्प विद्या आदि के अभिलाषी राजकुमार आदि ताडना सहते हुए भी शिक्षक की सेवा करते हैं तो फिर जो साधु अनन्त हित मोक्ष की अभिलाषा करते हैं जिन भगवान् द्वारा उपदिष्ट आगम के मर्म के जिज्ञासु हैं उनका तो कहना ही क्या ? अर्थात् उन्हें तो गुरु महाराज की सेवा अवश्य करनी चाहिए। अतः आचार्य (गुरु) महाराज जो आदेश देवें उसका उल्लङ्घन शिष्य कदापि न करें।
अथवा-जब राजकुमार आदि केवल इस लोकमें सुख देने આદિ-આપીને તેમનું સન્માન કરે છે તેમના આવતાં સાથે જ શિષ્ય ઉભા થઈને સત્કાર કરે છે, તથા તેમને નમસ્કાર કરે છે, અને તેમનું અનિષ્ટ કઈ વખત પણ ४२ता नथी (१५)
किंपुण जो त्याहि-न्यारे व शि५ विद्या माहिना अमिताषी २००४કુમાર આદિ, માર સહન કરતા થકા પણ શિક્ષકની સેવા કરે છે, તે પછી જે સાધુ અનન્તવિકારક મોક્ષની અભિલાષા–કરે છે જિન ભગવાન દ્વારા ઉપદેશ કરાએલા આગમના મર્મની જીજ્ઞાસુ છે, તેમના માટે તે કહેવાનું જ શું હોય ? અર્થાત–ઉપરના લૌકિક ન્યાયને જોતાં તે વિનીત શિષ્ય ગુરુ મહારાજની સેવા અવશ્ય કરવી જોઈએ. એ કારણથી આચાર્ય–ગુરૂ મહારાજ જે કાંઈ આજ્ઞા કરે તેનું ઉલંધન શિષ્ય કદાપિ કરવું નહિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #226

श्री दशवेकालिकसूत्रे
यद्वा- 'जे सुअगाही अनंतहियकामए' इत्यस्य पदसमुदायस्य विभक्ति परिमाणेन 'ये श्रुत ग्राहिणः अनन्तहितकामुकाः' इति छाया, तथा चैतानि - आचार्यविशेषणपदानि । लौकिकफलमात्रसाधनशिक्षादायिनो गुरवो यदि ताडितैरपि नृपकुमारैः सेव्यन्ते तदा किं पुनर्ये श्रुतग्राहिण: = आगमरहस्यं ग्राहयितारः, अनन्तहितकामुकाः= शिष्याय अनन्तहितं = मोक्षे कामयन्ते - इत्येवंशीला आचार्याः, ते तु अवश्यं संसेवनीयाः, शिल्पविद्याजन्य लौकिकफलापेक्षयोत्कृष्टतरमोक्षफलावाप्तिकारयितृत्वादित्यर्थः ॥ १६ ॥
:
अथ विनयप्रकार माह - 'नीयं सिज्ज' इत्यादि ।
मूलम् -नीयं सिज्जं गैइं ठाणं, नीयं चे आसणाणि यं ।
२१२
नीर्यं च पीए वंदिजा, नीयं" कुजी यें अर्जेलिं ॥१७॥ छाया - नीचां शय्यां गतिं स्थानं नीचानि च आसनानि च ।
नींचं च पादौ वन्देत् नीचं कुर्य्याच अञ्जलिम् ॥ १७ ॥ टीका - शिष्यः, शय्याम् = पादौ प्रसार्य यत्र शय्यते सा शय्या, शरीरपरिमाण संस्तारकरूपा दार्वादिनिर्मिता, तां नीचाम् = आचार्य रत्नाधिकशय्यापेक्षया वाली शिल्पकला आदि के शिक्षक-गुरुकी सेवा करते हैं तो आगमरहस्य के दाता, शिष्य के अनन्त हित की अभिलाषा करने वाले आचार्य महाराज की तो बात ही क्या है ? अर्थात् उनकी सेवा तो शिष्य को अवश्य ही करनी चाहिए, क्यों कि वे इस लोक में फल देने वाली शिल्प आदि कलाकों के शिक्षक की अपेक्षा अत्यन्त उत्कृष्ट फल स्वरूप मोक्ष की प्राप्ति कराने वाले हैं ||१६||
'नीयं ' इत्यादि । शिष्य को चाहिए कि वह अपनी शय्या, आचार्य तथा रत्नाधिक (दीक्षा में बडे) मुनिराज की शय्या की अपेक्षा અથવા—જ્યારે રાજકુમાર આદિ, કેવલ આ લેકમાં સુખ આપવા વાળી શિલ્પ કલા આદિના શિક્ષક-ગુરુની સેવા કરે છે તે આગમરહસ્યનું જ્ઞાન આપનારા, શિષ્યના અનન્ત હિતની અભિલાષા કરવાવાળા આચાર્ય ગુરુ મહારાજની તા વાત જ શું ? અર્થાત્—તેમની સેલા તેા શિષ્યે અવશ્ય કરવીજ જોઈએ. કારણકે તે આ લેકમાં ફળ આપવાવાળી શિલ્પ આદિ કલાએના શિક્ષકની અપેક્ષા અત્યન્ત ઉત્કૃષ્ટ ફલ સ્વરૂપ મેાક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવવા વાળા છે. (૧૬)
'नीयं' इत्यादि- शिष्ये समल देवु लेहमे ऐ-पोतानी शय्या - पथारी અથવા આસન, આચાર્ય મહારાજ તથા રત્નાધિક—દીક્ષામાં મેાટા જે મુનિરાજ હાય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #227

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. १७-१८ २१३ द्रव्यभावभेदेन निम्नां कुर्यात् , इदं यथायोगं सर्वत्र संयोज्यम् । तथा गतिगमनं नीचां, स्थानम् अवस्थानं नीचम् , आसनानि-फलकादीनि नीचानि, नीचम्-अवनतं शिरो यथा स्यात् तथा पादौ चरणौ वन्देत-प्रणमेत् अञ्जलि बद्धकरपुटं, नीचं=नम्रकायं यथा स्यात् तथा कुर्यात् , एवं कायविनयो विधेय इति भावः ॥ १७ ॥ कायविनयमुक्त्वा वाग्विनयमाह-'संघटइत्ता' इत्यादि । मूलम्-संघटइत्ता काएंणं, त्तही उवहिणामवि ।
खमेह अवराहं मे, वइजे ने पुत्ति अ ॥१८॥ छाया-संघटयकायेन तथा उपधिनाऽपि ।
क्षमस्व अपराधं मे वदेत् न पुनरिति च ।। १८ ॥ टीका-कायेन-स्वशरीरेण तथा-एवम् , उपधिना=स्वकीयेन शाटकरजोहरणादिनाऽपि वा, संघटय आचार्यस्य रत्नाधिकस्य वा कायं शाटकादिकं द्रव्य भावसे नीची रख, द्रव्य से आचार्यादि की शय्या के प्रदेश से नीचे प्रदेश में रखे, भावसे अल्प मूल्य को शय्या रखे, तथा गति नीची रखे अर्थात् आचार्यादि के पीछे पीछे संघटा न करता हुआ चले स्थान (बैठने का तथा खडा रहने का स्थल) नीचा रखे, नम्रतापूर्वक चरणों में वन्दना करे और नम्रकाय होकर दोनों हाथ जोडें ।१७)
__ काया का विनय बताकर अब वचन का विनय बताते है"संघइत्ता" इत्यादि ।
__यदि प्रमाद से भी आचार्य या रत्नाधिक (दीक्षामें बडे) का शरीर या उपधि अपने शरीर या रजोहरण आदि से संघहित (स्पृष्ट) તેમની–શયા-આસનની અપેક્ષા દ્રવ્ય-ભાવથી નીચે રાખવી. દ્રવ્યથી આચાર્ય આદિની શમ્યા નીચેના ભાગમાં રાખવી. ભાવથી અલ્પ મૂલ્યની શય્યા રાખે તથા ગતિ નીચે રાખે અર્થાત્ આચાર્યાદિકના પાછળ પાછળ સંઘઠ્ઠા-પર્શ ન કરીને ચાલે, બેસવા અને ઉભા રહેવાનું સ્થાન પણ નીચે રાખે, નમ્રતા પૂર્વક ચરણોમાં વંદના કરે અને નમ્રાય થઈને બે હાથ જોડે (૧૭)
याना विनय मतावान वे क्यनन। विनय यता छ:-'संघट्टइत्ता' त्याहજે પ્રમાદથી આચાર્ય અથવા રત્નાધિક–દીક્ષામાં મોટા મુનિરાજના શરીર અથવા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #228

२१४
श्री दशवैकालिकसूत्रे
वा कथञ्चित् संस्पृश्य, 'मे= मम, अपराधम् = अविनयं, क्षमस्व हेभदन्त ! अद्यप्रभृति पुननैव करिष्यामि' इति वदेत् = सवन्दनं प्रार्थयेदित्यर्थः || १८ || दुर्बुद्धिशिष्यस्य विनयमकारमाह - 'दुग्गाओ वा' इत्यादि । मूलम् - दुग्गाओ व पओएणं, चोंइओ वहइ रहे । एवं दुब्र्बुद्धि किचाणं, कुत्तो तो पकुबेई ॥१९॥ छाया - दुर्गौरिव प्रतोदेन नोदितः वहति रथम् ।
एवं दुर्बुद्धिः कृत्यानाम् उक्तः उक्तः करोति ॥ १९॥ टीका - प्रतोदेन = दण्डादिना, नोदितः = प्रेरितः पुनःपुनर्भत्सितः, दुगौंः = गलिबलीवद्दः, इव= यथा, रथं शकट, वहति = नयति, एवम् = अनेन प्रकारेण, दुर्बुद्धिः = अविनीतः शिष्यः, उक्त उक्तः = पुनः पुनः प्रेरितः, सन् कृत्यानाम् = आचार्यादीनां कार्यं प्रकरोति = निष्पादयति ॥ १९ ॥ सम्प्रति सुबुद्धिशिष्यस्य विनयप्रकार माह - ' आलवंते' इत्यादि । मूलम् - ओलवंते लवंते वा, ने निसिज्जाइ पडिस्सुणे । मुत्तणं असणं धीरों, सुस्सूसीए पडिस्सुणे" ॥२०॥ छाया - आलपन्ति लपन्ति वा न निपद्यायां प्रतिश्रृणुयात् मुक्त्वाऽऽसनं धीरः शुश्रूषया प्रतिश्रृणुयात् ॥ २० ॥ टीका - रत्नाधिकाः आलपन्ति = शिष्यं संबोध्य सकृदाख्यान्ति, वा= अथवा हो जाय तो इस प्रकार कहे " हे भदन्त ! मेरा अपराध क्षमा कीजिए, आज पीछे कभी ऐसा न करूंगा " ॥ १८ ॥ दृष्टान्तद्वारा दुर्बुद्धि शिष्य का विनय बताते हैं- “दुग्गाओ वा इत्यादि ।
जैसे गली (गलियार) बैल बारंबार लकडी या बेंत की मार खा खा कर गाडी खींचता है, वैसे ही अविनीत शिष्य, बार-बार प्रेरणा करने पर आचार्य आदि का कार्य करता है ||१९|| ઉપધીને પાતાના શરીર અથવા તેા રજોહરણુ આદિથી સ્પર્શ થઇ જાય તે। આ પ્રમાણે मुंडे }-हे लद्दन्त! भारो अपराध क्षमा मेरो, हुवे पछी या प्रमाणे नहि ४३. (१८) दृष्टान्त वडे दुर्बुद्धि शिष्यतो विनय मतावे छे :- 'दुग्गाओ वा' इत्याहि-नेवी રીતે ગળીએ બળદ વારવાર લાકડીને માર ખાઈને ગાડી ખેંચે છે, તેવી જ રીતે અબિંનીત શિષ્ય વાંરવાર પ્રેરણા કરવાથી આચાય આદિનું કાર્ય કરે છે. (૧૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #229

आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. २०-२१ २१५ लपन्ति=असकृदाख्यान्ति, किंचित् कथयितुं समक्षमागच्छन्ति वा चेत् तदा धीरः= स्थिरस्वभावो विनीत इत्यर्थः शिष्य निषद्यायाम् आसने, आसने स्थित एवे. त्यर्थः न प्रतिश्रृणुयात्नाकर्णयेत् किन्तु-आसनं मुक्त्वा परित्यज्य, शुश्रषया रत्नाधिकवाक्यश्रवणेच्छया प्राञ्जलिपूर्वक विनयाभावेन वा प्रतिश्रृणुयात्= आकर्णयेत् ॥२०॥ मूलम् कालं, छंदोवैयारं च, पडिलेहिताण हेउहिं ।
तेण तेण उवाएणं, तं संपडिवायए ॥२१॥ छाया-कालं छन्दोपचारं च प्रत्युपेक्ष्य हेतुभिः ।
तेन तेनोपायेन तत् तत् संप्रतिपादयेत् ॥२१॥ टीका-'काल' इत्यादि ।
शिष्यः हेतुभिः यथायोग्यैः कारणैः कालं शरद्वसन्तादिलक्षणं छन्दोपचारं छन्दो गुर्वादीनामभिप्रायः, तस्योपचारः तदनुकूलपरिचर्या तं च प्रत्युपेक्ष्य =अवबुध्य, तेन तेन उपायेन-दापरिणामसमावर्जनादिना, तद् तद् गुरोहितं प्रियं च वस्तु संप्रतिपादयेत् समानयेत् संघटयेदित्यर्थः, आचार्यादिसमीहितं वस्तुसामान्य साधुसामाचर्यासंपादनीयमिति भावः ॥२१॥ अब सुबुद्धि शिष्य के विनय का प्रकार कहते हैं-'आलवंते' इत्यादि ।
रत्नाधिक, यदि शिष्य को संबोधन करके एक बार या बारम्बार बुलावें अथवा कुछ कहने के लिए सामने आयें तो विनयवान् धीर शिष्य, आसन पर बैठा बैठा न सुने किन्तु आसन त्यागकर आदर के साथ सुने ॥२०॥
__ 'कालं' इत्यादि । आचार्य आदि का अभिप्राय समझकर ऋतु के अनुसार उचित उपाय करके उन गुरुओं के हितकारी तथा प्रिय,
वे सुमुद्धि शिष्यना विनयना ५४.२ ४९ छ :-'आलबते' त्याहि-त्नाधिs, જે શિષ્યને સંબોધન કરીને એકવાર અથવા વારંવાર બોલાવે અથવા કાંઈ કહેવાને માટે સામે આવે છે તે વિનયવાન ધીર શિષ્ય, આસન પર બેઠાં-બેઠાં સાંભળે નહીં, પરંતુ આસન ઉપરથી ઉભા થઈ એટલે કે આસનને ત્યાગ કરી આદર સહિત સાંભળે (૨૦)
___ 'कालं' त्याहि-माया माहिना भलिभाय सभने ऋतुना अनुसार યોગ્ય ઉપાય કરીને ગુરુઓને હિતકારક તથા પ્રિય વસ્તુ જે હોય તે લાવી આપે. અર્થાત-આચાર્ય આદિને આશય સમજીને સાધુસમાચારીપૂર્વક વસ્તુ લાવે. (૨૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #230

१५
१४
१३
. १६
२१६
दशकालिकसूत्रे मूलम्-विवेत्ती अविणीयस्स, संपत्ती विणियस्स यं ।
जस्सेय दुहओ नायं, सिक्खं" से अभिगच्छई ॥२२॥ छाया-विपत्तिरविनीतस्य संपत्तिविनीतस्य च ।
येनैतदुभयतो ज्ञातं शिक्षां सः अभिगच्छति ॥२२॥ टीका-'ववत्ती' इत्यादि ।
अविनीतस्य-विनयविकलस्य, विपत्तिः ज्ञानादिगुणविलयः, च=पुनः, विनीतस्य-विनयसकलस्य, संपत्तिः ज्ञानादिगुणसमृद्धिर्भवति, इत्येतद् द्वयम् उभयतः विनयाविनयाभ्यामुद्भवतीति येन साधुना ज्ञातं भवेत् स शिक्षा ग्रहणाऽऽसेवनलक्षणाम् , अभिगच्छति पामोति ॥२२॥
अविनीतस्य फलमाह-'जे आवि' इत्यादि । मूलम्-जे आवि चंडे मइइढिगारवे, पिसुणे नरे साहस हीणपेसणे। अदिधम्मे विणए अकोविए, असंविभागी न हु तस्स मोक्खो।२३। छाया-यश्चापि चण्डो मतिऋद्धिगौरवः, पिशुनो नरः साहसिको हीनप्रेषणः ।
अदृष्टधा विनयेऽकोविदः, असंविभागी न हु तस्य मोक्षः । ३ टीका-'जे आवि' इत्यादि ।
यश्चाति नरः चण्डः क्रोधनिर्मातहदयः, मतिऋद्धिगौरवः बुद्धिसमृद्धयवस्तु, ला देवें । अर्थात् आचार्य आदि का आशय समझकर साधुसमाचारीपूर्वक वस्तु लावें ॥२१॥
'विवत्ती' इत्यादि । जो विनयरहित होता है वह ज्ञान आदि गुणों को खोता है, जो विनयवान् होता है वह ज्ञानादि वैभववान् होता है । जो इन दोनों विषयों को भली भाति जानलेता है वही ग्रहणी आसेवनी शिक्षा को प्राप्त करता है ॥२२॥ अविनीत का फल कहते है-'जे यावि' इत्यादि ।
जो शिष्य क्रोधी, बुद्धिका अहङ्कार तथा पराई निन्दा करने
'विवत्ती' याहि विनय हित डाय छ, त ज्ञान माहि गुणाने ગુમાવે છે, અને જે વિનયવાન હોય છે તે જ્ઞાનાદિ વૈભવવાન હોય છે, જે આ બને વિષને ચગ્ય પ્રકારે જાણી લે છે. તે ગ્રહણી આસેવની શિક્ષાને પ્રાપ્ત ४२ छे. (२२)
विनीतर्नु ३४ छ:-'जे यावि' त्याह-२ शिष्य धी, मुद्धिन। म
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #231

आचारमणिमञ्जूषा टीका अ. ९ उ. २ गा. २३
२१७ भिमानी, पिशुनः परगुणासहिष्णुतया प्रीतिं शून्यां करोतीति निरुक्तवृत्त्या पिशुनः प्रीतिभेदकः परनिन्दक इत्यर्थः, साहसिकः अविमृश्यकारी, हीनप्रेषणःविनष्टनिदेशः गुर्वादिनिदेशबहिर्वर्ती, अदृष्टधर्मा = अज्ञातप्रवचनधर्मा, विनयेऽकोविदः = विनयगुणानभिज्ञः, असंविभागी = आनीतं प्रशस्यमन्नादिकमसंविभज्य= अन्यस्मै साघवे अदत्वा स्वयं तदुपभोगशीलः, तस्य क्रोधादिदुर्गुणयुक्तस्य हु-निश्वयेन मोक्षो नास्ति न भवति । 'चंडे' इति पदेन "खरतर करनिकरकृशानुकीलातिशुष्ककेदारे शाल्यादिवीजवत् क्रोधकृशानुसंतप्तह्रदये विनयादिगुणबीजं न प्रहरोहति," इति मूचितम्
'मइइडिगारवे' इति पदेन मानान्धानां मुक्तिमार्गगमनानधिकारित्वं ध्वनितम् । 'पिसुणे' इति पदेन द्वितीयमहावतभङ्गः सूचितः। 'साहस' वाला, बिना सोचे विचारे कार्य करने वाला, गुरु आदि की आज्ञासे बाहर; जिनप्रवचन से अनजान, विनय से अनभिज्ञ तथा असंविभागी अर्थात् लाया हुआ आहार आदि अन्य मुनियों को यथासंविभाग करके नहीं देने वाला है उस दुगुणी शिष्य को निश्चय ही मोक्ष नहीं प्राप्त होता।
_ 'चंडे' पदसे यह सूचित किया है कि जैसे मार्तण्ड (सूर्य) की प्रचण्ड किरणों से सर्वथा सूखी हुई क्यारी में बीज अंकुरित नहीं हो सकता, उसी प्रकार क्रोधाग्नि से संतप्त हृद्य में विनय आदि गुण उत्पन्न नहीं हो सकते।
__ "महइडिगारवे"-पदसे यह प्रगट किया है कि अहंकारी नर, मोक्षमार्ग में गमन करने का अधिकारी नहीं होता। "पिसुणे"-पदसे કાર તથા પારકી નિન્દા કરવાવાળા, પૂરે વિચાર કર્યા વિના કામ કરવાવાળા, ગુરુ આદિની આજ્ઞાથી બહાર, જિન પ્રવચનના અજાણ, વિનય ધર્મના અજાણ તથા અસંવિભાગી, અર્થાત્ આહાર આદિ ને લાવ્યા હોય તેમાંથી અન્ય મુનિઓને યથાસંવિભાગ કરીને નહી આપવા વાળા એવા દુર્ગુણ શિષ્યને નિશ્ચયથી (નકકી) મિક્ષ પ્રાપ્ત થતી નથી.
_ 'चंडे' पहथी से सूयना ४३री छ है :-२वी शते सूर्य ना प्रय ४ि२ थी એકદમ સૂકાઈ ગયેલી કયારીમાં પડેલું બીજ અંકુરિત થઈ શકતું નથી. તે પ્રમાણે ક્રિોધાગ્નિથી સંતપ્ત હૃદયમાં વિનય આદિ ગુણ ઉત્પન્ન થઈ શકતા નથી.
'मइइडिगारवे' पहथी से प्रगट यु छ हैं:-मारी भास मोक्ष भाग भां मन ४२वाना मधिलारी या नथी. 'पिसुणे -५४थी सत्य महानता
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #232

२१८
श्री दशकालिकसूत्रे
afar विवेकधुर्य, 'हीणपेसणे' - इत्यनेनाश्रुतप्रवचनत्वं, 'विणए अकोविए ' इत्यनेन अधीतेऽपि सकलशाखे विनयमन्तरेण आत्मकल्याणानवाप्तिमश्वम्, "असंविभाग, इत्यनेन च रसलोलुपत्वमावेदितम् ||२३|| पूर्वोक्तार्थमुपसंहरन् विनयफलं कथयति — 'निदेसवित्ती' इत्यादि ।
५
मूलम् - निदेसवित्ती पुण जे गुरूणं, सुअत्थधम्मा विर्णयंमि कोविआ,
१२
99
93
१७
तरितु ते ओघमिणं दुरुत्तरं, खवित्त कम्मं गइमुत्तमं गय-त्तिबेमि | २४| छाया-1 -निदेशवर्तिनः पुनर्ये गुरूणां श्रुतार्थधर्मा विनये कोविदाः deaf ते ओघमिदं दुरुत्तरं क्षपयित्वा कर्म गतिमुत्तमां गताः, इति ब्रवीमि ||२४|| टीका - ये पुनर्गुरुणाम् = आचार्यादीनां निदेशवर्तिनः = आज्ञाप्रमाणकाः, श्रुतार्थधर्माः = गीतार्थाः, विनये कोविदाः = विनयकर्मणि कुशलाः, ते साधवः इदं = प्रत्यक्षतया दृश्यमानं दुरुत्तरं = दुःसाध्यातरणम्, ओघ - संसारसमुद्रवेगं तीर्त्वा = उत्तीर्य, कर्म = ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं क्षपयित्वा क्षयं नीत्वा उत्तमां- सर्वोत्कृष्टां गतिं = सिद्धिनाम्नीं, गताः=प्राप्ता भवन्तीत्यध्याहरणीयम् । 'निदेस वित्ती' इतिपदेन सत्य महाव्रत का भंग, "साहस" पदसे विवेक की विकलता, “हीणपेसणे" - पद से उच्छृंखलता "अदिधम्मे" पदसे प्रवचन का मनन न करना, “विणए अकोविए" पदसे सकल शास्त्र पढ लेने पर भी विनय के बिना आत्मकल्याण की अप्राप्ति, और "असंविभागी" पदसे रस में लोलुपता प्रगट की है ||२३||
पूर्वोक्त अर्थ का उपसंहार करते हुए विनय का फल कहते हैं'निदेसवित्ती' इत्यादि ।
जो शिष्य आचार्य आदि की आज्ञा में चलने वाले, गीतार्थ, तथा विनय करने में निपुण होते हैं वे इस दुरस्त संसार समुद्र को तैरकर मंग 'साहस' पढथी विवेउनी विश्वता 'हीणपेसणे' मा પદ્મથી 'अधि' थी अवयन भनन नही ४२ ते, 'चिणए अकोविए' पहथी सस શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરી લે તે પણ વિનય વિના આત્મકલ્યાણની અપ્રાપ્તિ અને 'संविभागी ' पथी रसभां बोलुपता प्रगट ४री छे. (२३)
सता,
यूर्वेत अर्थना उपसंहार उरीने विनयनुं इन डे छे:- 'निदेसवित्ती'
प्रत्याहि
જે શિષ્ય આચાય આદિની આજ્ઞાપૂર્વક ચાલવાવાળા, ગીતા તથા વિનય કરવામાં. નિપુણ હાય છે. તે આ દુરસ્ત સસાર સમુદ્રને તરીને જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્માંના ક્ષય કરીને સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધ ગતિને પામે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #233

आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. २ गा. २४
२१९
भ्रूचालन श्वासोच्छवासादिस्वाभाविकाङ्गवेष्टां विहायान्यसकलकार्ये गुरुनिदेशस्य प्रधानत्वमावेदितम् । 'सुअत्थधम्मा' इत्यनेन गीतार्था एव सकलविनयाचारसंपन्ना भवन्तीति सूचितम् । 'विणयंमिकोविआ' इत्येन विज्ञातविनयगुण महिनामेव जिनवचनमर्मज्ञताssवेदिता ' इति ब्रवीमि' पूर्ववत् ||२४||
॥ इति विनयसमाधिनामनत्रमाध्ययने द्वितीयोद्देशः समाप्तः ॥९-२|| ज्ञानावरण आदि आठों कर्मों का क्षय कर के सर्वोत्कृष्ट सिद्धिगति को प्राप्त होते हैं ।
"निदेसविन्ती" - पद से यह सूचित किया है कि माह चलाने, श्वासोच्छ्वास लेने आदि सिवाय अन्य सब कार्य गुरु की आज्ञापूर्वक ही करने चाहिए ।
"सुअत्थधम्मा" - पद से यह प्रगट होता है कि गीतार्थ साधु ही समस्त विनयाचार से सुसंपन्न होता है ।
"वियम्मि कोविआ " - पदसे यह द्योतित होता है कि जो विनयगुण की महिमा जान लेता है वही जिनप्रवचन का मर्म समझ सकता है ।
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं - हे जम्बू ! भगवान् महावीर स्वामीने जैसा कहा है वैसा ही मैं तुमसे कहता हूँ ॥ २४ ॥ । इति विनयसमाधि - नामक नवचां अध्ययन का दूसरा उद्देशक ॥ सम्पूर्ण ९-२॥
'निदेस वित्ती' हथी मे सूचित अयु छे है-नेत्रतुं स्पुर तथा श्वासाછ્વાસ લેવા તે સિવાય બીજા તમામ કામ ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે જ કરવાં જોઇએ. 'अत्थधम्मा' पथी मे प्रगट थाय छे है-गीतार्थ साधु ४ समस्त વિયાચારથી સુસંપન્ન હાય છે.
'वियम्मि कोविआ' पहथी से गाय छे જાણી લે છે. તે જ જિન પ્રવચનના મમને સમજી શકે છે.
:- विनयगुणुन भडिभा
શ્રી સુધર્માં સ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે, હે જમ્મૂ ! ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ જે પ્રમાણે કહ્યું છે એ પ્રમાણે જ હું તમને કહું છું. (૨૪) આ વિનયસમાધિ નામક નવમા અધ્યયનના બીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત થયા. (૯-૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #234

२
___अथ तृतीयोद्देशः। विनयाद्याचरणेन मुनिः पूज्यो भवतीति प्रदर्शयन् तृतीयोद्देशमाह'आयरिय' इत्यादि। मूलम्-आयरिय अग्गिमिवाहिअग्गी, सुस्सूसमाणो पठिजागरिज्जा,
आलोइअंइंगिअमेव नच्चा, जो छंदमाराहयई स पुज्जो ॥१॥ छाया-आचार्यम् अग्निमिवाहिताग्निः शुश्रूषमाणः प्रतिजागृयात् ।
आलोकितम् इङ्गितमेव ज्ञात्वा यश्छन्दमाराधयति स पूज्यः ॥१॥
टीका-अहिताग्निः अग्निहोत्री विजन्माऽग्निमिव अग्निं सेवमानो यथा सावधानस्तथा यः शिष्य : आचार्य-गणिनं रत्नाधिकं वा शुश्रषमाणः सम्यक सेवमानः पतिजागृयात गुर्वादिपरिचयां कर्तुं सावधानमना भवेत् तथा-आचार्या दीनाम् आलोकितं धीक्षितम् इङ्गितम्-कुशलधिषणावेद्यप्रवृत्तिनिवृत्तिज्ञापकमीषद. शिरश्चालनम् । उपलक्षणं चैतद् आकारादीनामपि, तथा चोक्तम्
अथ तृतीयोद्देश 'आयरिय' इत्यादि । जैसे अग्निहोत्री ब्राह्मण, अग्नि की आराधना करने में सावधान रहता है वैसे ही जो शिष्य, आचार्य की सेवा परिचर्या में मन को सावधान रखता है, तथा आचार्य आदि की आलोकित (दृष्टि) या इंगित (इशारा) को समझकर. उस अभिप्राय की आराधना करने में सदा तैयार है, अर्थात् -जिस जिस प्रकार आचार्य आदि का अभिप्राय हो उस उस प्रकार से उनकी सेवामें तत्पर रहता है वह शिष्य लोकमें पूजनीय होता है, इस गाथामें 'आलोइयं' और 'इंगियं' ये दोनों पद आकार आदिका भी उपलक्षण है। कहा भी है
અથ તૃતીયેશ आयरिय-त्यादि-२वी शत मनिडात्री प्राम; भनिनी माराधना કરવામાં સાવધાન રહે છે, તેવી જ રીતે જે શિષ્ય આચાર્યની સેવા-પરિચર્યા કરવામાં મનને સાવધાન રાખે છે, તથા આચાર્ય આદિ દષ્ટિ તથા ઈશારે કરે તેને સમજીને તેમને અભિપ્રાય પ્રમાણે વ્યવહાર કરવામાં હમેશા તૈયાર રહે છે. અર્થાત જેવી રીતે આચાર્ય આદિનો અભિપ્રાય હેય તે પ્રમાણે તેમની સેવામાં તત્પર રહે છે તે શિષ્ય
गतमा पूजनीय थाय छे. मा uथामा 'आलोइय' भने 'इंगियं' मा मन्ने यह આવવાથી તે આકાર આદિનું પણ ઉપલક્ષણ થાય છે. કહ્યું છે કે :
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #235

आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. १-२
'आकारैरिङ्गितर्गत्या, चेष्टया भाषणेन च ।
नेत्रवऋविकारैश्च, ज्ञायतेऽन्तर्गतं मनः" ॥१॥ इति । विज्ञाय छन्दम्=तदभिप्रायम् आराधयति, यथा यथा तेषामभिप्रायस्तथा तथा तत्सेवनपरो भवति स शिष्यः पूज्यो-लोकेऽचनीयो भवति । शीतागमे प्रावरणं प्रति दृष्टिनिपाते सति शीघ्रमानीय तस्य समर्पणेन, श्लेष्मादिव्याधिवशतां विलोक्य शुण्ठ्याद्यौषधानयनादिना च गुरुसेवासावधान एव लोके पूजनीयो भवतीति भावः ॥१॥ मूलम्--आयामहा विणयं पउँजे, सुस्सूसमणौ परिगिझ वकं ।
जहोवईट अभिकंखमाणो, गुरुं चं नासाययई से पुज्जो ॥२॥
आकार (अंगविकृतिरूप आकृतिविशेष मुखरागादि), इंगित (सूक्ष्म बुद्धिके गम्य प्रवृत्ति निवृत्ति का बोधक जो थोडा थोडा भौंह
आदि का चलाना) गति-(गमन), चेष्टा (हस्तादिव्यापार) भाषण (कथन) नेत्रविकार (दृष्टिपातका ढंग) और वक्त्रविकार (मुंहका इशारा) इन के द्वारा हृदय का भाव जाना जाता है ॥१॥
अर्थात् उक्त प्रकार से उनका अभिप्राय जानकर गुरु की सेवा करने वाला शिष्य, पूज्य-लोकमान्य होता है। तात्पर्य यह है कि-शीत होने पर आचार्य, यदि प्रावरण-चद्दर पर दृष्टि डालें तो शीघ्र ही, लाकर उन्हें अर्पण करे । चेष्टासे यदि कफ आदि का प्रकोप ज्ञात हो तो सोंठ आदि औषध लाकर देवे। इस प्रकार गुरु की सेवामें सावधान शिष्य ही संसार में सम्माननीय होता है ॥१॥
આકાર-(અંગ વિકૃતિ રૂપ આકૃતિવિશેષ મુખરાગાદિ) ઈગિત. (સૂક્ષ્મ બુદ્ધિગમ્ય પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિનું બેધક જે જે થેડી–ઘેડી મુખની ઈશારત) ગતિ, (ગમન) थेष्टा, (इस्ताहि व्यापा२) भाषा], (४थन) नेत्रविक्षा२, (ष्टिपातनी ढ) मने पत्रવિકાર (મુખને ઈશારે) આ તમામ સંજ્ઞા વડે હૃદયને ભાવ જાણી શકાય છે. (૧) ' અર્થાત-ઉપર કહેવા પ્રમાણે ગુરુના અભિપ્રાયને જાણીને ગુરુની સેવા કરવાવાળા શિષ્ય લેકમાન્ય થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે શીત–ઠડી હોય તે આચાર્ય જે પાવરણ પર દૃષ્ટિ કરે તો તરત જ તે લાવીને તેમને અર્પણ કરે. કફ આદિને પ્રકેપ થતાં તે પ્રમાણે જરા ઇશારત કરે ત્યારે સુંઠ આદિ ઔષધ લાવીને આપે; આ પ્રમાણે ગુરુની સેવામાં જે શિષ્ય સાવધાન હોય છે તે જ સ સારમાં સન્માન પામવા ગ્ય થાય છે. (૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #236

२२२
श्री दशवकालिकसूत्रे छाया-आचारार्थ विनयं प्रयुङके शुश्रूषमाणः परिगृह्य वाक्यम् ।।
यथोपदिष्टमभिकाङ्कक्षन् गुरुं च नाशातयति स पूज्यः ॥२॥ टीका-'आयारमट्ठा' इत्यादि ।
यः साधुः शुश्रषमाणः='किमाचार्योवक्ष्यतीति श्रोतुमिच्छन्, यद्वा आचार्य स्य गुर्वादेर्वा परिचयाँ कुर्वन् , तथा वाक्यम् आचार्यादिभाषितं परिगृह्यस्वीकृत्य स्वच्छहृदयः सन् भक्त्या कर्तुमिच्छन् आचारार्थ-ज्ञानाचारादिप्राप्तये विनयं पूर्वप्रतिपादितलक्षणं प्रयुङक्त करोति, च-पुनः; गुरूम आचार्यादिकं नाशातयतिनावमानयति, गुर्वाधाशातनां न करोतीत्यर्थः, स साधु पूज्यो= लोकेऽर्चनीयो भवति ॥२॥ मूलम्--रायणिएसु विणयं पउंजे, डहरा वि य जे परियायजेट्टा ।
नीयत्तणे वइ सच्चवाई, ओवायवं वककरे स पुज्जो ॥३॥ छाया-रत्नाधिकेषु विनयं प्रयुङ्क्ते डहरा अपि ये पर्यायज्योष्ठाः ।
नीचत्वे वर्तते सत्यवादी अवपातवान् वाक्यकरः स पूज्यः॥३॥
टीका-'रायणिएम' इत्यादि। __ ये डहरा अपि बाला अपि स्वापेक्षया न्यूनवयस्का अपीत्यर्थः, किन्तु 'आयारमट्ठा' इत्यादि ।
जो शिष्य सदा ऐसा सुनने के वास्ते सावधान रहता है कि-'गुरु महाराज क्या आदेश देंगे, अथवा गुरु महाराज की परिचर्या करता हुआ और आचार्य का कथन सुनते ही उसे स्वीकार करता हुआ स्वच्छ हृदय से भक्तिपूर्वक उसका पालन करता है, इस प्रकार आचार की प्राप्ति के लिए-उत्कृष्ट चारित्रवान बनने के लिये विनय करता है, उनकी कभी आशातना नहीं करता है वह लोकमें पूजनीय होता है ॥२॥
'रायणिएसु' इत्यादि । जो अल्पवयस्क (बालक) होने पर भी
'आयारमाहा' Vत्याहि-२ शिष्य गुरु महारा शुभाशा-हुम २२. मे સાંભળવામાં સદાય સાવધાન રહે છે, અથવા ગુરુ મહારાજની પરિચર્યા કરતા થકા અને આચાર્યનાં વચન સાંભળતા જ તેને સ્વીકાર કરીને નિર્મળ હદયથી ભક્તિ પૂર્વક તેનું પાલન કરે છે. આ પ્રમાણે આચારની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્રવાન થવા માટે વિનય કરે છે. અને કઈ પ્રકારે આશાતના કરે નહિ તે (શિષ્ય) જગતમાં પૂજ नीय थाय छे. (२)
'रायणिएस त्याहि-२ मास छतांय क्षामा मोजाय छे. तभने
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #237

१५
१६
आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. ३-४ २२३ पर्यायजेष्टाः पव्रज्याज्येष्ठाः स्वकीयदीक्षापेक्षया प्राग्गृहीतदीक्षा इत्यर्थः, तेषु रत्नाधिकेषु-ज्ञानादिभावरत्नत्रयप्राप्तिकालाधिक्येन स्वापेक्षयाऽऽधिक्यं प्राप्तेषु विनयम् अभ्युत्थानाभिवादनादिलक्षणं प्रयुक्त करोति विनयमेव प्रदर्शयति, तथा नीचत्वे वर्तते-पर्यायाधिकान् प्रति आसनादिना निम्नभावमाश्रयते सत्यवादी-प्रियहितमितभाषणशीलः तथा-अवपातवान् वन्दनशीलः, तथा वाक्यकर:= आज्ञाप्रमाणकः भवेत् स साधुः पूज्यो भवति ।
'नीयत्तणे वट्टइ' इत्यनेन निरभिमानत्वं 'सच्चवाई' इत्यनेन मायापरिहारित्वम् , 'ओवायवं' इत्यनेन गुरौ सदा नम्रभावः, 'वक्ककरे' इत्यनेन स्वच्छन्दाचारपरिहारशीलत्वं सूचितम् ॥३॥ मूलम्-अन्नाय उञ्छं चरई विसुद्धं, जवणट्रया संपुयोणं च निच्चं।
अलद्धयं नो परिदेवएज्जा, लद्धन विकत्थइ स पुज्जो ॥४॥ दीक्षामें बडे होते हैं, उन्हें ज्ञानादिरत्नत्रय की प्राप्ति का अधिक समय हुआ है, अतः वे (अल्पवयस्क) दीक्षामें बडे होने से बड़ी उम्र वालों की अपेक्षा श्रेष्ठ हैं, जो उन रत्नाधिको के प्रति, उनका आगमन होने पर खडा हो जाना आदि विनयभाव प्रदर्शित करता है; उनके आसन से अपना आसन नीचा रखता है। हितमित और प्रिय भाषा बोलता है; वन्दना करता है और आज्ञा पालन करता है वह शिष्य पूजनीय होता है। 'नीअत्तणे वट्टइ' इस पदसे निरभिमानता, 'सच्चवाई' पदसे मायाचाररहितता, 'ओवायवं' पदसे गुरु के प्रति नम्रता
और 'वक्ककरे' पदसे स्वच्छन्द आचरण का निषेध सूचित किया है ॥३॥ જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયન પ્રાપ્તિને સમય વિશેષ થયે છે; તે કારણથી તે બાળક દીક્ષામાં મેટા હોવાથી તેમના કરતાં મોટી ઉમર વાળા દીક્ષિતની અપેક્ષાએ તે શ્રેષ્ઠ છે. એટલે રત્નોધિક-દીક્ષામાં મેટા હોય તે મુનિનું આવવું થતાં વિનય ભાવ બતાવવા માટે ઉભા થઈ જવું જોઇએ, અને તેમના આસનથી પિતાનું આસન નીચે રાખે છે, થેડી અને હિતકારી ભાષા બોલે છે, અને આજ્ઞા પાલન કરે છે. તે શિષ્ય પૂજનીય હોય છે 'नीअत्तणे वट्टई' मा ५४था निलिभानपा, "सच्चवाई" ५४थी भायाया२२तिया
ओवायवं' ५४था गुरुप्रति नम्रता भने 'वक्ककरे' ५६थी २१२७६ मायराना निबंध सूथित ध्यो छ. (3)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #238

२२४
श्री दशवैकालिकसूत्रे छाया-अज्ञात उञ्छं चरति विशुद्धं, यापनार्थ समुदानं च नित्यम् । ___ अलब्ध्वा न परिदेवयेत् , लब्ध्वा वा न बिकत्थते स पूज्यः ॥४॥ टीका-'अन्नाय, इत्यादि।
(यः मुनिः) नित्यं सर्वदा, आज्ञातः अपरिचितः, गृहस्थैः सह परिचयमकुर्वन् यापनार्थ संयमयात्रानिहाथै विशुद्धम् आधाकर्मादिसकलदोषवर्जितं, च-तथा समुदानम् उच्चावचकुलेभ्यो भिक्षया लब्धम् , उञ्छं स्वभोजनपात्र गृहस्थैः समुद्भतम् अशनादिकं चरतिगृह्णन् विहरति । एतद्विषये मुनीनामभिग्रहः सूचितः। अलब्ध्वा अप्राप्य अशनादिकं न परिदेवयेत-न विषीदेत-'हतभाग्योऽहं यतो न मया किञ्चिल्लब्ध मिति, यद्वा 'कीदृशोऽयं दरिद्रो देशो यत्र भिक्षाऽपि न लभ्यते' इति खेदं न कुर्यादित्यर्थः। वा अथवा, लब्ध्वा प्राप्य न विकत्थतेन श्लाघां करोति 'अहो ! अहमस्मि लब्धिमान् , दाताऽप्यसौ परमोदार, धन्योऽयं देश यत्रेदृशं
'अन्नाय' इत्यादि । जो मुनि सदा गृहस्थो से परिचय न रखता हुआ संयम मार्ग में विचरता है, तथा संयमयात्रा के निर्वाह के लिए आधाकमें आदि समस्त दोषो से रहित और अनेक प्रकार के कुलो से प्राप्त, 'हंडी आदि से गृहस्थ द्वारा अपने भाजन-पात्र में निकाला हुआ ओदनादि लूंगा; अन्यथा नहीं, इत्यादि प्रकार के अभिग्रह से मिले हुए अशनादि को न पाकर विषाद भी न करे अर्थात् 'हाय मैं कैसा अभागा हूँ जो मुझे भिक्षा नहीं मीली, यह देश कैसा दरिद्र है, जहां भिक्षा तक नहीं मिलती' इत्यादिरूप से खेद न करे, अथवा (उक्त प्रकार की भिक्षा का) पाकर प्रशंसा भी न करे, अर्थात् 'अहा ! मै लब्धिधारी है
_ 'अन्नाय' त्याह- मुनि मेश स्थाश्रमामानी पश्यिय समता નથી, અને સંયમ માર્ગમાં વિચારે છે; તથા સંયમ યાત્રાના પાલન માટે આધાકમ આદિ તમામ પ્રકારના દેથી રહિત અને અનેક પ્રકારના કુળમાંથી પ્રાપ્ત “હાંડી આદિથી ગૃહસ્થ દ્વારા પિતાને ભેજન પાત્રમાં કઢેલા ભાત આદિ હું લઈશ, બીજું લઈશ (વહરીશ) નહિ.-ઇત્યાદિ પ્રકારના અભિગ્રહ પ્રમાણે ભેજન નહિ પામવાથી વિષાદ-શોક પણ કરે નહી. અર્થાત–હાય ! હું કે અભાગ્યવાન છું. કે મને ભિક્ષા મળી નહિ. આ દેશ કે દરિદ્ર છે ? કે જ્યાં ભિક્ષા પણ મળતી નથી, ઇત્યાદિ પ્રકારે ખેદ કરે નહિ, અથવા તે પિતાની ઉપર કહેલી ઈચ્છા પ્રમાણેની ભિક્ષાને પામીને પ્રશંસા-વખાણ પણ કરે નહિ, અર્થાત “અહા ! હું લબ્ધિવાળે છું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #239

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. ५-६ भिक्षासौकर्यम्' इत्यादिनाऽऽत्मप्रशंसां दात्रादिमशंसां या न मकटयति स पूज्यो भवतीति सूत्रार्थः ॥४॥ मूलम्--संथारसिजासणभत्तपाणे, अप्पिँच्छया अइलाभे वि संते ।
जो' एवंमप्पाणभितोसइजी, संतोसपाहन्नरए से पुज्जो ॥५॥ छाया-संस्तारकशय्यासनभक्तपाने, अल्पेच्छया अतिलाभेऽपि सति ।
4 एवमात्मानमभितोषयेत् , सन्तोषप्राधान्यरतः स पूज्यः ॥५॥ टीका-'संथार' इत्यादि।
यः साधुः अतिलाभेऽपि-गृहस्थाना सकाशात् प्रचुरमाप्तावपि संस्तारकशय्यासनभक्तपानेऽल्पेच्छया अमूर्च्छया, आवश्यकाधिकपरिहारेण वा आत्मानमभितोषयेत-संतोषपीयूषेण प्रीणयेत् , एवम् अनया रीन्या सन्तोषप्राधान्यरतः -संतोषे प्राधान्येन रतः संतोषातिशयवान् भवेत् स पूज्यो भवतीत्यर्थः ॥५॥ इन्द्रियवशीकारेण पूज्यत्वमाह-'सक्का' इत्यादि । मूलम्--सका सहेडं आसाईं कंटया, अओमया उच्छया नरेणं ।
अणासए जो उ सहिजे कंटए, वइमए कन्नसरे से पुज्जो ॥६॥ और दाता भी बड़ा उदार है, धन्य है यह देश जहां इस प्रकार भिक्षा सुलभ है' इत्यादिरूप से अपनी तथा दाता आदि की लाघा न करे वह पूजनीय हैं ॥४॥
'संथार' इत्यादि । इस प्रकार जो साधु, गृहस्थ द्वारा संस्थारक, शय्या, आसन और भक्त-पान आदि अधिक मिले तो भी इच्छाको अल्प बनाये रखता है, ममत्व न रख कर अनावश्यक वस्तुओ का त्याग करता हुआ संतोषरूपी सुधा (अमृत) से संतुष्ट बना रहता है वह साधु संसार में पूजनीय होता है ॥५॥ અને દાન આપનાર દાતા પણ મહાત્ ઉદાર છે. ધન્ય છે આ દેશ કે ત્યાં આવી ભિક્ષા સહેલાઈથી મળી શકે છે. આ પ્રમાણે પોતાની તથા દાતા–દાન આપનારની પ્રશંસા વખાણ કરે નહિ તે પૂજનીય છે. (૪).
'संथारया -मा प्रमाणे रे साधु, स्थ दास संस्ता४२, शव्या, આસન અને ભેજન–પાન વિશેષ મળે તે પણ પિતાની ઈચ્છાને નિરોધ કરી અલ્પ ઈચ્છા રાખે છે. અનાવશ્યક (જરૂરી વિનાની) વસ્તુઓ ઉપરના મમત્વનો ત્યાગ કરીને સંતોષરૂપી અમૃતથી સંતુષ્ટ બની રહે છે તે સાધુ સંસારમાં પૂજનીય હોય છે. (૫)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #240

२२६
श्री दशवैकालिकसूत्रे छाया-शक्याः सोडमाशया कण्टकाः अयोमयाः उत्सहमानेन नरेण ।
अनाशया यस्तु सहेत कण्टकान् वाङ्मयान् कर्णशरान् स पूज्यः ॥६॥
टीका-उत्सहमानेन अर्थायोद्यम कुर्वता नरेण मनुष्येण, आशया 'इदं मे भविष्यती' त्याद्याकारिकया तृष्णया, अयोमयाः लौहमयाः, कण्टकाः= तीक्ष्णाग्राः, सोडु शक्या सह्या भवन्ति, तीक्ष्णाग्रलौहमयास्तरणशयनव्यथामर्थलिप्सया केचित् सोढुं शक्नुवन्तीत्यथः, किन्तु यः पुनः कर्णप्रवेशिनो वार्णानिच वाङ्मयान् वचनमयान् कण्टकान् हृदय वेदनाजनकत्वात् अनाशया-विषयस्पृहाराहित्येन सहेत-क्षपेत जलदनिर्यातजलबिन्दुजालनिपाताघातेन पर्वत इव निशितशरविसरवर्षणाघातेन धृतकवचसमरशूर इव तादृग्वचनबाणाघातेन न किंचिद् विकारमादधीत, किन्तु सहजप्रसादमासादयता मानसेन भाषेतेति भावः स साधुः पूज्यो भवति ॥६॥ इन्द्रियों को वशमें करने से पूज्यता होती है वह प्रदर्शित करते हैंसक्का इत्यादि।
अर्थ-उपार्जन करने का उद्योग करने वाला पुरुष आशा के वशमें लोहे के तीखे कांटों को खुशी के साथ सहन कर सकता है, जैसे जलकी बन्दों की वर्षों से पर्वत में जराभो विकार नहीं होता
और कवचधारी योद्धा तीखे तीखे तीरोंकी ताडनासे चितको तनिक भी विचलित नहीं करता, उसी प्रकार जो साधु, कानों में बाणों के समान चुमने वाले मनोवेदनाजनक वचनों को निःस्पृह होकर सह लेता है, अपने मनमें तनिक भी खिन्नता नहीं आने देता वही पूजनीय होता है ॥६॥
न्द्रियाने १५ ४२वाथी पून्यता भणे छे ते तावे छे :-'सका' त्या અર્થ –ધનાદિક મેળવવાને ઉદ્યોગ કરવાવાળા માણસ, આશાને વશ થઈને લેઢાના તીખા કાંટાને ખુશીથી સહન કરી શકે છે જેવી રીતે જલનાં ટીપાને વરસાદ થવાથી પર્વતમાં જરાય વિકાર-અસલ સ્થિતિમાં ફેરફાર થતો નથી, અને કવચ ધારણ કરનારા દ્ધાએ પિતાના ઉપર તીણ બાણનો માર પડે તે પણ ચિત્તને જરાય ચલાયમાન કરતા નથી તે પ્રમાણે જે સાધુ પિતાના કાનને બાણ જેવાં લાગે, અને મનમાં પીડા ઉત્પન્ન કરે તેવાં વચનને પણ નિઃસ્પૃહ થઈને સહન કરી લે છે અને પિતાના મનમાં જરાય પણ ખેદ પામતા નથી તેજ પૂજનીય થાય છે. (૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #241

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. ७-८. २२७
एतदेव स्पष्टयति-'मुहुत्त०' इत्यादि । मूलम्--मुहुँत्तदुक्खा उ हवंति कंटया, अओमया तेवि तओ सुउद्धरा।
वायादुत्ताणि दुरुद्धरौणि, वेराणुबंधाणि महब्भयाणि ॥७॥ छाया-मुहुर्तदुःखास्तु भवन्ति कण्टकाः, अयोमयार तेऽपि ततः मूद्धराः।
वाग्दुरुक्तानि दुरुद्धराणि, वैरानुबन्धानि महाभयानि ॥७॥
टीका-अयोमयाः लौहनिर्मिताः कण्टकास्तु मुहूर्तदुःखा, अल्पकालिकक्लेशकारकाः, वेधसमय एव प्रायेण वेदनोद्भवात् । तेऽपि-लौहमया अपि कण्टकाः ततः शरीरात् मूद्धराः मुखेनोद्धतु-बहिनिःसारयितुं शक्या भवन्ति, परन्तु वैरानुबन्धानि वैरस्य द्वेषस्यानुबन्धः संबन्धो यत्र तानि इहलोके परद्वेषोत्पादकानि, अत एव महाभयानि-परलोके नरकपातादिमहाभयनिदानस्वरूपाणि, वाग्दुरुक्तानि कठोरवचनकण्टकानि, दुरुद्धराणि दुःसाध्यनिःसारणानि भवन्ति, हृदयममनिखातस्य वाकण्टकस्य निस्सारणं दुष्करमिति भावः ॥७॥ मूलम्-समावयंता वयणाभिघाया, कन्नंगेया दुम्मणि जणंति । धम्मत्ति किच्चा परमगंगसूरे, जिइंदिए जो संहई स"पुज्जो" ॥॥ छाया-समापतन्तः वचनाश्रिघाताः कर्णगताः दौमनस्यं जनयन्ति ।
धर्म इति कृत्वा परमाग्रशूरः जितेन्द्रियो यः सहते स पूज्यः ॥८॥ 'मुहत्तदुक्खा' इत्यादि । लोहे के कांटे, थोडे समय तक ही दुःखदायी होते है, क्योंकि जब वें चुभते है तभी प्राय वेदना होती है, तिस पर भी वे सरलता से शरीर से निकालकर अलग किये जासकते है परंतु इस लोकमें वैर का अनुबन्ध करने वाले और परलोकमें नरक आदि कुगतियो में लेजाने वाले महाभयंकर कठोर वचनरूपी कांटो का निकलना बहुत कठिन अर्थात् मर्मस्थान में छिदे हुए बचनरूपी कांटो का निकालना अत्यन्त दुष्कर है ॥७॥
'मुहत्तदक्खा' त्याह-बोटानी ट! थोऽ। समय सुधी पण दु:३५ થાય છે, જ્યારે તે લાગે છે ત્યારેજ ઘણું કરી દુઃખ થાય છે, તે પણ તે કાંટાને સરલતાથી શરીર બહારથી કાઢી જૂદે કરવામાં આવે છે, પરંતુ આ લેકમાં વેરને અનુબંધ (સંબંધ) કરાવાવાળા અને પરલોકમાં નરક આદિ કુમતિઓમાં લઈ જવા વાળા મહા ભયંકર કઠોર વચન રૂપી કાટે નીકળવે તે બહુ કઠિન છે, અર્થાત મર્મસ્થાનમાં ઘા કરેલ વચન રૂપી કાંટે નીકળો તે અત્યંત કઠિન છે. (૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #242

श्री दशवैकालिकसूत्रे
टीका- 'समावयंता' इत्यादि ।
वचनाभिघाताः वाग्वाणमहाराः कर्णगताः = कर्ण मार्गप्रविष्टा, समापतन्तः संघीभूय हृदयाभिमुखमायान्त एव दौर्मनस्यं = मनोमालिन्यं जनयन्ति = उत्पादयन्ति प्राणिनामितिशेषः । यस्तु जितेन्द्रियः = वशीकृतेन्द्रियगणः परमाग्रशूराः = अद्वितीयवीरः धर्म इति कृत्वा = 'क्षमाकरणं मम साधोर्धर्मः' इति मत्वा तान् = वचनाभिघातान् सहते=क्षमते, तादृशवचनाभिघातेन न ग्लायतीत्यर्थः स पूज्यो = जगति माननीयो भवति । वचनवाणाभिघात सहने तस्य न किंचिदर्थलिप्सादिकं हेतुः किन्तु शिशूनां जननीव सहनशीलतैव साधोः सकलश्रेयसां साधनमिति मत्या मुनिर्माननीयो भवतीति भावः ।
२२८
'परमम्गसूरे' - इत्यनेनान्तरङ्गरिपुविजयशील एवं शूरमवरो नान्यः, मोक्षसाम्राज्याधिकारित्वादिति सूचितम् ।
'समावयंता' इत्यादि । ये दुर्वचनरूपी प्रहार, कानो में प्रविष्ट होकर ज्योही हृदय की ओर आते हैं, त्योंही मनमें दुष्ट विचारो को उत्पन्न कर देते हैं । किंतु जो साधु जितेन्द्रिय होता है अद्वितीय शूरवीर होता है तथा क्षमा करना अपना धर्म समझता है, ऐसे वचन सुनकर खेद नहीं करता, वही संसार में पूजनीय होता है। भाव यह है कि वचनबाणो का सहन करने में मुनिको किसी प्रकार की लिप्सा नहीं है, जैसे माता ही शिशुका कल्याण करती है उसी प्रकार क्षमा ही साधुके सब प्रकार के कल्याण का कारण है" ऐसे समझ कर जो क्षमा करता है वही मुनि पूजनीय होता है ।
'समावयंता' त्याहि- दुर्वथन- मराम वयना ३पी प्रहार, अनभां પ્રવેશીને સમુદિત થઈને હૃદયની તરફ્ આવે છે, તે વખતેજ મનમાં દુષ્ટ વિચાર। ઉત્પન્ન કરે છે. પરન્તુ જે સાધુ નિતેન્દ્રિય હોય છે, આદ્વિતીય શૂરવીર હૈાય છે. તથા ક્ષમા કરવી તે પેાતાના ધમ સમજે છે, તે એવાં વચને સાંભળીને ખેદ કરતા નથી, તે સ ́સારમાં પૂજનીય થાય છે.
ભાવ એ છે કે :-વાગમાણુ (વચનરૂપી ખાણુ) સહન કરવામાં મુનિને કોઇ પ્રકારની ઇચ્છા (લેપ્સા) નથી. જેવી રીતે માતાજ પોતાના ખાળકનું કલ્યાણ કરે છે, તે પ્રમાણે ક્ષમા જ સાધુનું સર્વ પ્રકારે કલ્યાણ કરે છે” એવું સમજીને જે ક્ષમા કરે છે તેજ મુનિ પૂજનીય થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #243

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. ९
२२९
'जिईदिये' - इत्यनेन वाग्विषमपि सुधाकारेण परिणमयितुं मुनेः शक्तिर्व्यज्यते ॥८॥ मूलम् - अवन्नवायं च परम्मुहस्स, पञ्चक्खओ पडिणीअं च' भाँसं ।
ओहारणि अप्पिअंकारणि च भासं ने भासिज सयों से पुंजी ॥९॥ छाया - अवर्णवादं च पराङ्मुखस्य प्रत्यक्षतः प्रत्यनीकां च भाषाम् अवधारणामप्रियकारिणों च भाषां न भाषेत सदा स पूज्यः || ९ || टीका- 'अवन्नवार्य' इत्यादि ।
यः साधुः पराङ्मुखस्य=अनभिमुखस्य परोक्षस्थितस्येत्यर्थः, प्रत्यक्षतः= समक्षस्थितस्य च अवर्णवादम् = अपशंसाशंसनं निन्दावचनमित्यर्थः यथा - 'स दु :शील:' इत्यादि, च = पुनः प्रत्यनीकाम् = अपकारिणीं भाषां यथा - ' दण्डनीयोऽयं मम शत्रु' रित्यादि न भाषेत न वदेत्, तथा अवधारणी निश्चयबोधकां यथा 'श्वस्तत्रावश्यं गन्तास्मी' त्यादि, अप्रियकारिणीं दुःखोत्पादिकां यथा 'म्रियतां
'परमग्गसूरे' इस पदसे प्रगट किया है कि जो अन्तरंग रिपुओं पर विजय प्राप्त करता है वही वीरवर हो सकता है, क्योंकि, वही मोक्षसाम्राज्य का अधिकारी होता है अन्य नहीं । 'जिइंदिये' - पद से यह प्रगट होता है कि विष के समान कटुक वचनोको भी साधु, सुधा (अमृत) के सदृश मधुर कर लेता है ॥८॥
'अवन्नवायं च' इत्यादि । जो साधु, परोक्षमें या प्रत्यक्षमें किसीकी निन्दा नहीं करता अर्थात् किसीको दुराचारी आदि अपशब्द नहीं कहता, तथा अन्य का अपकार करने वाली भाषा नहीं बोलता, जैसे कि - " यह दण्डनीय है" इत्यादि, तथा “कल वहां अवश्य जाऊंगा" इत्यादि प्रकार की निश्चयकारी भाषा नहीं बोलता,
'परमग्गसूरे' या पथी मे भाववामां मायुं छे है :- अन्तरंग શત્રુઓ પર વિજય પ્રાપ્ત કરે છે તેજ વીર પુરુષામાં શ્રેષ્ઠ થઈ શકે કેમકે તેજ भोक्ष ३यी साम्रान्यना अधिकारी थाय छे. अन्य नहि. 'जिइंदिये' पहनी से प्रगट થાય છે કે :-ઝેર જેવાં કડવા વચને પણ સાધુ, અમૃત સમાન મીઠાં કરી લે છે. (૮) 'अन्नायं च ' त्याहि-ने साधु, परीक्षमां अथवा प्रत्यक्षमां अधनी निन्हा
કરતા નથી. અર્થાત કાઇને દુરાચારી આદિ અપશબ્દ કહેતા નથી. તથા અન્યના અપકાર કરનારી ભાષા ખેલતા નથી જેમકે “આ દંડ યાગ્ય છે” ઇત્યાદિ, તથા “હુ’ કાલે ત્યાં અવશ્ય જઈશ” ઇત્યાદિ પ્રકારની નિશ્ચયકારી ભાષા ખેલતા નથી. તથા તારા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #244

२३०
श्री दसवैकालिकसूत्रे तप पुत्रः' इत्यादिकां भाषां सदा न भाषेत स पूज्यो भवति । निरवद्यभाषाभाषणतत्पर एव जगन्माननीयो भवतीति भावः ॥९॥ मूलम्-अलोलुएं अकुहए अमाई, अपिसुणे यावि' अदीणवित्ती। नो भावए नोवि ये भाविअप्पा, अँकोउहल्ले ये सया स'
पुज्जों ॥१०॥ छाया-अलोलुपः अकुहकः अमायी, अपिशुनः चापि अदीनवृत्तिः।
नो भावयेत् नापि च भावितात्मा, अकौतूहलश्च सदा स पूज्यः ।१०। टीका-'अलोलुए' इत्यादि। अलोलुपः-सरसाहारादौ लोभशून्यः, अकूहका=इन्द्रजालादिक्रियाविवर्जितः, अमायी निष्कपटः, अपिशुनः विद्वेषोत्पादकवृत्तिनिवेदनरहितः, अपिच अदीनवृत्तिः भिक्षाद्यलाभेऽपि दैन्यभावशून्यः, यः साधुः नो भावयेत् अन्यद्वारा स्वप्रशंसां न कारयेत, अपिच भावितात्मा-भावित: प्रशंसितः आत्मा येन स तथाविधः आत्मश्लाघी न भवेत् , च-पुनः अकौतुहल: नटनाटकादिदर्शनोत्कण्ठारहितो भवेत् स पूज्यो भवति । तथा "तेरा बेटा मर जाय" इत्यादि दुःखजनक भाषा नहीं बोलता वह पूजनीय होता है।
तात्पर्य यह है कि निरवद्य भाषा बोलने वाला ही संसार में पूजनीय होता है ॥९॥
'अलोलुए' इत्यादि । सरस आहार आदि में लोलुपता न करनेवाला, इन्द्रजाल आदि क्रियाओ का त्यागी, निष्कपट, चुगली न खानेवाला अर्थात् इधर की बात उधर भिडाकर किसी को क्लेश न पहुंचाने वाला और भिक्षाका लाभ न होने पर भी दीनता न धारण करने वाला होता है, दूसरो से अपनी प्रशंसा नहीं પુત્ર મરી જશે” આવી દુ:ખ ઉત્પન્ન કરાવનારી ભાષા બોલતા નથી તે જ પૂજનીય થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે –નિરવ ભાષા બોલવાવાળા જ સંસારમાં પૂજનીય થાય છે. (૯)
_ 'अलोलुए' त्यादि-स२४ मा २ महिमा सोलुपता ना ४२वावन्द्र આદિ ક્રિયાઓના ત્યાગી, નિષ્કપટ, ચાડી નહિ ખાનારા, અર્થાત્ એકની વાત બીજાને અવળી સમજાવી કેઈને કલેશ નહિ પહોંચાડવાવાળા અને શિક્ષાને લાભ ન મળે તે પણ દીનતા નહિ ધારણ કરવાવાળા હોય છે બીજા પાસે પિતાની પ્રશંશા કરાવતા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #245

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. १०-११
२३१
'अलोलुए' इत्यनेन रसनेन्द्रियविजेतृत्वम्, 'अकुहए' इत्यनेन अवञ्च - कत्वम्, “अमाई” इत्यनेन स्फटिकमणिविमलमानसत्वम्, “अपिसुणे” इत्यनेन समदर्शित्वम्, “अदीणवित्ती" इत्यनेन यथालाभसंतोषित्वं, प्रवचनमहिमवेत्तृत्वं च 'अकोउहल्ले' इत्यनेन च कर्मनाटकचिन्तनेन लौकिकनाटकदर्शनोकण्ठाविरसत्वं चावेदितम् ||१०||
मूलम्--गुणेहिं' साहू' अंगुणेहिंऽसाहू, गिह्नाहि साहूगुण 'मंच साहूँ ।
विआणिआ अप्पगमप्पएणं, जो रागंदोसे हि सॅमो से पुँजो ॥११॥ छाया - गुणैः साधुः अगुणैः असाधुः, गृहाण साधुगुणान् मुच असाधून, विज्ञाय आत्मानमात्मना, यो रागद्वेषयोः समः स पूज्यः || ११|| टीका- 'गुणेहिं' इत्यादि ।
गुणैः = विनयादिभिः सप्तविंशत्यनगारगुणैश्च साधुर्भवति, अगुणैरविनयादिभिरसाधुः = साधुत्वरहितो भवति, अतो हे शिष्य ! साधुगुणान् = विनयादीन्, कराता, स्वयं अपनी प्रशंसा नहीं करता, तथा नाटक आदि खेल देखने की उत्कण्ठा नहीं रखता वह पूजनीय होता है ।
"अलोलुए" पदसे रसना-इन्द्रिय का विजय, 'अकुहए' पदसे धूर्तता - ठगाई नहीं करना, 'अमाई' पदसे स्फटिक के सामान अन्त:करण की स्वच्छता, 'अपिसुणे' पदसे समता, 'अदीणवित्ती' पदसे संतोष और प्रवचन की महिमा का ज्ञान, 'अको उहल्ले' पदसे कर्म रूपी नाटक का विचार करके लौकिक नाटक देखने की इच्छा का परित्याग सूचित किया है ॥१०॥
'गुणेहिं' इत्यादि । विनय आदि सद्गुणो से साधु होता है નથી તેમજ પેતે પણ પેાતાની પ્રશંશા કરતા નથી; તથા નાટક વગેરે ખેલ જોવાની ઉત્કંઠા રાખતા નથી. તે પૂજનીય થાય છે.
'अलोलुए' पढ्थी रसना इन्द्रियनो विनय 'अकुहए' पहथी धूतर्ता गार्ड नही ४२वी ते. अमाई पढथी साटिउना प्रभा मन्तगुनी स्वच्छता. 'अपिसुणे' हथी समता, 'अदीणवित्ती' पहथी संतोष याने प्रवचनना भहिभानु ज्ञान 'अकोले' पथी उम३यी नाटडनो विचार पुरीने सोडिक नाटक लेवानी रछानो परित्याग सूयव्यो छे. (१०)
'गुणेहिं' इत्याहि-विनय आहि सद्गुष्योथी साधु धवाय हे; भने भविनय
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #246

२३२
श्री दशकालिकसूत्रे गृहाण, असाधून असाधुगुणान् असाधुत्वसारकान अविनयादीन् , मुश्च-परित्यज । यद्वा-"गुणैः साधुः, अगुणैः साधुः गृहाण साधो ! गुणान् मुश्च साधो!" इति च्छाया। तत्र-गुणैः विनयादिभिः साधुर्भवति, अगुणैः शब्दादिकामगुणवर्जनैश्च साधुर्भवति, अतः हे साधो ! गुणान्-विनयादीन् गृहाण, तथा हे साधो ! मुश्च च शब्दादिकामगुणानिति भावः । इत्येवं तीर्थकरादीनामुपदेशेन आत्मना-स्वयम् आत्मानं विनयादिगुणयुक्तं विज्ञाय-विधाय, यः साधुः-रागद्वेषयोः सम; रागद्वेषसाधनसमवधने रागद्वेषराहित्येन निर्विकारस्तिष्ठेत् स पूज्यो भवति । गुर्वादिविनयेनैव रागद्वेषविजयो जायते, तद्विजयेन च पूजनीयतेति भावः ॥ ११ ॥
और अविनय आदि दुर्गुणो से असाधु (साधुपनसे रहित) हो जाता है, इसलिए हे शिष्य ! विनय आदि गुणो को ग्रहण करो और असाधु बनाने वाले अविनय आदि दुर्गुणो को दूर करो । अथवा विनयादि गुणो के ग्रहण से और शब्दादि कामगुणो के वर्जन से साधु कहलाता है, इसलिये हे माधु ! विनयादि गुणों को ग्रहण करो और शब्दादि कामगुणो का त्याग करो । तीर्थकर और गणधर भगवान् का ऐसा उपदेश सुनकर जो साधु, अपने को विनय आदि गुणो से संपन्न बना लेता है और रागद्वेष के कारण उपस्थित रहने पर भी समताभाव रखता है वही संसार में पूजनीय होता है । आशय यह है कि गुरु आदि का विनय करने से ही रागद्वेष पर विजय प्राप्त होता है ॥११॥ આદિ દુર્ગુણોથી અસાધુ ( સાધુપણાથી રહિત) થઈ જાય છે એ માટે હે શિષ્ય ! વિનય આદિ ગુણોને ગ્રહણ કરે, અને અસાધુ બનાવવા વાળા અવિનય આદિ દુર્ગુણોને ત્યાગ કરે. અથવા વિનિયાદી ગુણેના ગ્રહણથી અને શબ્દાદિ કામ ગુણોના વર્જનથી સાધુ કહેવાય છે માટે હે મુનિ ! તમે વિનયાદિ ગ્રહણ કરો અને કામાદિ ગુણોને મૂકે. તીર્થકર અને ગણધર ભગવાનને એ ઉપદેશ સાંભળીને જે સાધુ પિતાને વિનય આદિ ગુણેથી સંપન્ન બનાવી લે છે અને રાગ-દ્વેષ થવાનું કે કારણ ઉભું થાય તે પણ સમતા ભાવ રાખે છે. તે સંસારમાં પૂજનીય થાય છે. આશય એ છે કે -ગુરુ અદિને વિનય કરવાથી ગ–ષ પર વિન્ય પ્રાપ્ત કરી शय छ (११)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #247

आचामणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. १२-१३ २३३ मूलम्-तहेव डहरं च महल्लगं वा, इत्थी पुम पर्वइयं गिहि वा। नो" होलए नोवि य खिसइजा, थंभे च कोहं च चएँ
से पुज्जो२२ ॥१२॥ छाया-तथैव डहरं च महल्लकं वा, स्त्रियं पुमांसं प्रत्रजितं गृहिणं वा, नो हीलयति नापि च खिसयति, स्तम्भं च क्रोधं च त्यजति, स पूज्यः ।१२।
टीका-'तहेव' इत्यादि।
तथैव-पूर्वोक्तप्रकारेण, डहरं बालं, महल्लकंवृद्धं वा, 'महल्लकं' इति देशी शब्दः, स्त्रियं, पुमांसं, प्रबजितं संयतं, गृहिणम् असंयतम् वा न हीलयति= नावमानयति, न खिंसयति=न कोपयति साक्षेपवादादिना, स्तम्भम् अभिमानं, क्रोधं च त्यजतिन करोति स पूज्यः पूजनीयो भवति ॥१२॥ मूलम्-जे' मौणिया सयय माणयंति, जत्तेण कन्नं व निवेसंयंति।
ते माणए माणरिहे तैवस्सी, जिइंदिए सच्चरए प्त पुज्जो ॥१३॥ छाया-ये मानिताः सततं मानयंति, यत्नेन कन्यामिव निवेशयन्ति ।
तान् मानयति मानार्हान तपस्वी, जितेन्द्रियः सत्यरतः स पूज्यः।१३। टीका-'जे माणिया' इत्यादि।
ये आचार्यादयः अभ्युत्थानाभिवादनादिनाऽन्तेवासिना मानिता सत्कृताः सन्तः सततं निरन्तरम् अन्तेवासिनं मानयन्ति-सत्कुर्वते सद्गुणशिक्षया वर्तयन्ती
'तहेव' इत्यादि । इसी प्रकार जो साधु छोटा, बडा, स्त्री, पुरूष, संयत, असंयत, इनमें से किसी से किसी की भी अवहेलना (तिरस्कार) नहीं करता, कीसी को क्रोधित नहीं करता, अहंकार और क्रोध का त्याग करता है वह पूजनीय होता है ॥१२॥
'जे माणिया' इत्यादि । शिष्य, जिन आचार्य आदि बडो, का विनय सत्कार करता है, वे आचार्यादिक, शिष्य को भी
'तहेव' त्यहि रे साधु नाना-मोटा, स्त्री, पुरु५. सयत, मयत, मे સર્વ પૈકી કોઈની પણ અવહેલના–તિરસ્કાર કરતા નથી, કેઈને કોધિત કરતા નથી, અહંકાર અને કોઇને ત્યાગ કરે છે તે પૂજનીય હોય છે. (૧૨)
जे 'माणीया' त्याह- [य, रे माया मा भोटाने विनय-स४२ કરે છે, તે આચાર્ય આદિ, શિષ્યનું સન્માન કરે છે. અર્થાત–તેને સદ્દગુણોનું શિક્ષણ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #248

२३४
श्री दशवैकालिकसूत्रे त्यर्थः। तथा मातापितरौ कन्यामिव तं शिष्यं गुरवः यत्नेन प्रयत्नेन निवेशयन्ति= आचार्यादिपदं स्थापयन्ति । यथा मातापितरौ कन्यां वयसा गुणैश्च संवर्य विविधवसनाभरणधनयानादिमिः सह प्रशस्तसमनि सुकृतशीले योग्यभर्तरि स्थापयतः, तथैव गुरवोऽपि वयसा मूलोत्तरगुणैश्च संवर्ध्य लज्जावसनक्षमार्जवविनयसंतोषादि भूषणगणेन ज्ञानादिरत्नैश्च मानयित्वाऽऽचार्यपदे स्थापयन्ति । तान् मानानि पूजनीयाचार्यादीन् यः शिष्य तपस्वी तपश्चर्यारतः जितेन्द्रियो वशीकृतेन्द्रियगणेः, सत्यरत: सत्यमहाव्रतपालनपरायणः मानयति आचार्यपदलाभेऽपि पूर्ववदभ्युत्थानाभिवादनादिना पर्यायज्येष्ठान पूजयति स पूज्यो जगत्संमाननीयो भवति ॥ १३ ॥ मूलम्-तेसिं गुरूंणं गुणसागगणं सोचाण मेहावि सुभासियाइं।
चरे"मुणी पंचरंए तिगुत्तो, चउकसायावगए से पुज्जो॥१४॥
संमानित करते हैं-अर्थात् उसे सदगुणों की शिक्षा देकर उन्नत बनाते हैं। जैसे माता पिता कन्याको गुणोसे और अवस्थासे बढाकर वस्त्र अलङ्कार सवारी आदि के साथ धर्मपरायण प्रशंसनीय घरमें योग्य पतिके साथ स्थापित कर देते हैं वैसे ही गुरु भी, वय और मूलोत्सर गुणो से बढाकर लज्जारूपी वस्त्र से तथा क्षमा, आजेव, विनय, संतोष आदि भूषणो से, ज्ञान आदि रत्नो से सम्मानित करके आचर्यपद पर प्रतिष्ठित कर देते हैं। जो तपस्वी, जितेन्द्रिय तथा सत्यपालक शिष्य, पूज्य आचार्य और अपने से बडो का सन्मान करता है, वही पूजनीय होता है ॥१३॥
આપીને ઉન્નત–ઉચ્ચ બનાવે છે. જેવી રીતે માતા-પિતા પિતાની પુત્રીઓને (કન્યાઓને) ગુણ અને વયમાં વધારીને મેટાં થતાં વસ્ત્ર ઘરેણાં અને વાહન સાથે ધર્મપારાયણ વખાણવા લાયક ઘરમાં એગ્ય પતિને સેપે છે. તેવી જ રીતે ગુરુ પણ, વય અને મૂલત્તર ગુણથી વધારીને લજજારૂપી વસ્ત્ર તથા ક્ષમા, આર્જવ, વિનય, સંતેષ, આદિ ઘરેણાથી, જ્ઞાનઆદિ રોંથી સન્માન કરીને આચાર્ય પદ પર પ્રતિષ્ઠિત કરે છે. જે તપસ્વી, જિતેન્દ્રિય, તથા સત્યપાલક શિષ્ય, પૂજ્ય આચાર્ય અને પિતાથી દીક્ષામાં મેટાનું સન્માન કરે છે–તેજ પૂજનીય થાય છે (૧૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #249

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. १४
२३५
छाया - तेषां गुरूणां गुणसागराणां श्रुत्वा मेधावी सुभाषितानि । चरन्मुनिः पञ्चरतः त्रिगुप्तः चतुष्कषायापगतः स पूज्यः ॥ १४ ॥ टीका- 'तेसिं' इत्यादि ।
यः मेधावि = विशिष्टबुद्धिशाली मुनिः = साधुः तेषां प्राक्प्रतिपादितानां गुणसागराणां, गुरुणाम् आचार्याणां रत्नाधिकानां वा, सुभाषितानि= धर्मोपदेशवाक्यानि श्रुत्वा = निशम्य पञ्चरतः = पञ्च महाव्रतपालनपरः, त्रिगुप्तः = मनोगुप्तिवाग्गुप्तिकायगुप्तियुक्तः, चतुष्कषायापगतः = क्रोधार्दिरहितः सन् चरेत् = विचरेत् स पूज्यो भवति । 'गुणसागराणं' इति विशेषणपदेन तदीयसुभाषिते सकलसद्गुणप्रकाशकत्वमिति, तदुपदेशश्रवणमात्मकल्याणकारकमिति च सूचितम् । 'मेहावि' इत्यनेन 'धारणाशक्ति संपन्न एव उपदेशश्रवणसाफल्यं सूते' इत्यावेदितम् 'मुणी ' इतिपदेन गुर्वाज्ञाप्रमाणत्वं, ' पंचरए ' - इत्यनेन सावद्यक्रियाभीरूत्वं, 'तिगुत्तो' इतिपदेन आत्मनो विशुद्धाध्यवसायन्त्रं, 'चउकसायाव गए' इतिपदेन च आस्रवनिधित्वं ध्वनितम् ॥१४॥
'तेसिं' इत्यादि । जो साधु, उन-गुणो के समुद्र आचार्य तथा रत्नाधिक के धर्मोपदेश वाक्य सुन कर पञ्चमहाव्रत के पालन में सावधान, मन वचन और काय, इन तीन गुप्तियो का आराधक, तथा क्रोध आदि चारों कषायों से रहित होता है वह पूजनीय होता है।
" गुणसागराणं" - इस विशेषण से प्रगट किया है कि उनका उपदेश, समस्त सद्गुणों का प्रकाशक तथा आत्मा के लिए परम कल्याण कारी है । "मुणी" - पदसे गुरु की आज्ञाका मानना; "पंचरए" पद से सावद्यक्रिया से भय रखना "तिगुत्तो" पदसे आत्माका विशुद्ध अध्यवसाय, और "चउकसायावगए" पदसे आस्रवका निरोध प्रगट किया है || १४ ||
'तेसिं' छत्याहि- ने साधु ते गुणाना समुद्र आन्यार्य तथा रत्नाधिउना ધમ પદેશવાળાં વાકયેા સાંભળીને પાંચ મહાવ્રતનું પાલન કરવામાં સાવધાન, મન, વચન અને કાય આ ત્રણ ગુપ્તિએના આરાધક તથા ક્રોધ આદિ ચાર કષાયેાથી રહિત होय छे ते यूननीय थाय छे, 'गुणसागराणं' या विशेषणुथी को अगर ४२वामां આવ્યું છે કે તેમના ઉપદેશ સમસ્ત સદ્ગુણ્ણાના પ્રકાશક, તથા આત્માને પરમ કલ્યાણુકારી छे, 'मुणी' पहथी गुरुनी आज्ञानु पालन, 'पंचरए' पहथी सावद्य द्वियाथी लय रामवेो 1 तिगुत्तो ' ' पथी आत्मानो विशुद्ध अध्यवसाय भने ' चउकसायानगए' पहथी આસવના નિવૈધ પ્રગટ કયેર્યાં છે. (૧૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #250

श्री दशवेकालिकसूत्रे
उद्देशार्थमुपसंहरन्नाह - 'गुरुमिह' इत्यादि ।
१६
भूलम् - गुरु मिह संययं पेंडियरिय मुणी, जिणमंयनिउणे अभिगमकुसले घुर्णिय रयर्मलं पुरेकर्ड, भासुरमउलं गेहूं गय॥ १५ ॥ | "त्तिवेमि " ॥ छाया - गुरुम् इह सततं परिचर्य मुनि जिनमतनिपुणोऽभिगमकुशलः ।
विधूय रजोमलं पुराकृतं भास्वरामतुलां गतिं गतः । १५ । इति ब्रवीमि ॥ टीका - मुनिः = विनयवान् साधुः, इह = लोके, गुरुम् = आचार्य रत्नाधिकं वा सततं परिचर्य = विनयादिना निरन्तरं संसेव्य, जिनमत निपुण: = निर्ग्रन्थमवचनतन्त्राभिज्ञः, गुरु परिवर्यैव शास्त्ररहस्य विज्ञानमूलमिति भावः, तथा अभिगम - कुशलः=माघुणिकसाधुपाद सेवाप्रवीणः सन् पुराकृतं = पूर्वभवोपार्जितं, रजोमलं= ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं कर्म, विधूय क्षयं नीत्वा, अतुलाम् = अनुपमां, भास्वरां= देदीप्यमानाम् अनन्तज्ञानादितेजःपुञ्जरूपत्वात्, गतिं = सिद्धिं गतः = प्राप्तो भवति । “अभिगमकुसले”–इत्यनेन उत्कृष्टविनयित्वं सूचितम् । इति ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१५॥
॥ इति विनयसमाधिनामनवमाध्ययने तृतीयोद्देशः समाप्तः ॥९-३॥
२३६
उपसंहार करते हुए कहते हैं- 'गुरुमिह' इत्यादि । मुनि, गुरु (आचार्य) तथा रत्नाधिक को सतत सेवा करके निर्ग्रन्थ प्रवचन का रहस्य समझकर अतिथिरूप से आयेहुए साधुओं की परीचर्या (सेवा) में प्रवीण होता हुआ पूर्व भव में उपार्जित ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों का क्षय करके अनुपम, प्रकाशमान, अर्थात् अनन्त केवल ज्ञान रूपी तेज से दीप्त सिद्धगति को प्राप्त करता है । " अभिगम कुसले" पदसे उत्कृष्ट विनय सूचित किया है ॥ १५ ॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं - हे जम्बू ! भगवान् महावीरने जैसा कहा है वैसा ही मैने तुमसे कहा है ॥ इति विनयसमाधि - नामक नववा अध्ययन का तीसरा उद्देशक समाप्त ॥ ९-३ ॥
उपसंहार ४२तां हे छे ;- 'गुरुमिह' - छत्यादि मुनि, गु३-मायार्य तथा રત્નાધિકની સતત સેવા કરીને નિન્થ પ્રવચનનું રહસ્ય સમજીને અતિથિરૂપથી આવેલા સાધુઓનીપરિચર્યાં–સેવામાં પ્રવીણ થઈને પૂર્વભવમાં ઉપિ ત જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્માંના ક્ષય કરીને અનુપમ પ્રકાશમાન અર્થાત્ અનન્ત કેવલજ્ઞાન રૂપી તેજથી પ્રકાશિત सिद्धगतिने प्राप्त उरे छे. 'अभिगमकुसले' पहथी उत्कृष्ट विनय सूचित ये छे. (१५) સુધર્માં સ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે હે જમ્મૂ ! ભગવાન મહાવીરે જે પ્રમાણે કહ્યું છે તેવી રીતે મેં તમને કહ્યું છે.
ઇતિ વિનય સમાધિ નામક નવમા અધ્યયનના ત્રીજો ઉદ્દેશક સમાપ્ત થયે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #251

२३७
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ३ गा. १४
अर्थ चतुर्थोद्देशः। अथ चतुर्थों द्देशे विशेषरूपेण विनयमुपदर्शयन्नाह–'सुयंमे' इत्यादि । मूलम्-सुंयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं इह खेल्लु
थेरेहि भगवंतेहिं चत्तारि विणयसमाहिहाणा पन्नत्ता। कयरे खलु ते थेरेहि भगवंतेहिं चारि विणयसमाहिद्वत्ताणा पन्नत्ता। इमे खलु ते थेरेहि भगवंतेहि चारि विणयसमाहिटाणा पन्नत्ता। तंजहा-विणयसमाही, सुअसमाही, तवसमाहो, आयारसमाही ॥१॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् । तेन भगवता एवमाख्यातम् । इह खलु स्थविरैर्भगवद्भिश्चत्वारि विनयसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । कतमानि खलु तानि स्थविरैर्भगद्भिश्चत्वारि विनयसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? । इमानि खलु तानि स्थविरैर्भगवद्भिश्चत्वारि दिनयसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । तद् यथा-विनयसमाधिः, श्रुतसमाधिः, तपःसमाधिः, आचारसमाधिः ॥१॥
टीका-हे आयुष्मन् जम्बूः! तेन-लोकत्रयप्रसिद्धेन, भगवता=बर्द्धमानस्वामिनाऽन्तिप्ततीर्थकरेण, एवं वक्ष्यमाणरीत्या, आख्यातं कथितं तन्मया श्रुतम् इह-प्रवचने, खलु-निश्चयेन, भगवद्भिः चतुर्ज्ञानचतुर्दशपूर्वरूपैश्वर्यादिगुणयुक्तैः स्थविरै' चत्वारि विनयसमाधिस्थानानि प्रज्ञप्तानिनरूपितानि,
।चौथा उद्देश। चौथे उद्देशकमें विनय का विशेष स्वरूप कहते हैं-'सुयं मे' इत्यादि ।
सुधर्मास्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं। आयुष्मन् ! जम्बू ! उन तीनलोकप्रसिद्ध अंतिम तीर्थकर भगवान् वर्द्धमान स्वामीने ऐसा कहा है, वह मैंने सुना है। इस प्रवचन में परमऐश्वर्यवान् गुण-गण गरिष्ठ स्थविर भगवानने विनयसमाधि के चार स्थान निरूपण किये
ચેાથે ઉદ્દેશક 'मयं मे' त्याहि-सुधा स्वामी स्वाभान ४ छे-ॐ मायुभन् ! ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ અતિમ તીર્થકર ભગવાન વર્તમાન સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહ્યું છે મેં ભગવાન પાસે જે સાંભળ્યું છે. એ પ્રવચનમાં પરમઐશ્વર્યવાન ગુણ-ગણગરિષ્ઠ સ્થવિર ભગવાને વિનયસમાધિના ચાર સ્થાન નિરૂપણ કરેલાં છે. અર્થાત
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #252

२३८
श्रीदशवैकालिकसूत्रे अयं भावः-भगवतः सकाशाद् विनयसमाधिस्थानानि यथा मया श्रुतानि तथैवापरतीर्थङ्करेभ्यः श्रुत्वा तत्तद्गणधरा अपि चत्वारि विनयसमाधिस्थानानि तत्तच्छासने प्रणीतवन्त इति । शिष्यः पृच्छति-कतराणि खलु तानीति ? ।
आचार्यः समाधत्ते-इमानि खलु तानीति, तद् यथा
विनयसमाधिरिति, विनयति = नाशयति चतुर्गतिपरिभ्रमणहेतुज्ञानावरणीयाधष्टविधं कर्म यः सविनयः = गुर्वाराधनालक्षणः अभ्युत्थानाभिवादनतन्मनोऽनुकूलप्रवृत्तितदाज्ञापुरस्सराहारविहारादिसकलकृत्याचरणलक्षण इत्यर्थः, हैं, अर्थात् भगवान् के बताये हुए चार विनयसमाधिके स्थान जैसे सुने थे वैसे ही गणधर भगवान् ने निरूपण किये हैं।
शिष्य-हे भदन्त ! स्थविर भगवान् द्वारा निरूपित विनयसमाधि के चार स्थान कौन-कौन हैं ?
आचार्य-हे शिष्य ! स्थविर भगवन् द्वारा निरूपित विनय समाधि के चार स्थान ये हैं-(१) विनयसमाधि, (२) श्रुतसमाधि, (३) तपसमाधि, (४) आचारसमाधि ।
'विणए' इत्यादि । (१) चतुर्गति में परिभ्रमण कराने वाले ज्ञानावरणीय आठ कर्मों का जिससे नाश होता है, उसे विनय कहते हैं। गुरु की आराधना करना-अर्थात् उनके सन्मुख आते ही खडा हो जाना, अभिवादन (वन्दना) करना, उनके मनके अनुकूल प्रवृत्ति करना और उनकी आज्ञा के अनुसार आहार विहार आदि ભગવાનના બતાવેલા વિનયસમાધિના ચાર સ્થાન જેવી રીતે સાંભળ્યાં છે. તેવીજ રીતે ગણધર ભગવાને નિરૂપણ કર્યા છે.
શિષ્ય હે ભદન્ત ! સ્થવિર ભગવાન દ્વારા નિરૂપિત વિનયસમાધિના ચાર स्थान - छे ?
આચાર્ય—હે શિષ્ય ! સ્થવિર ભગવાન દ્વારા નિરૂપિત વિનયસમાધિના ચાર स्थान. २॥ प्रमाणे छे. (१) विनयसमाधि, (२) श्रुतसमाधि, (3) तपसमाधि, (४) આચારસમાધિ.
'विणए' त्याहि-(१) या२ गतिमा परिश्रम ४२॥बना२ ज्ञाना१२९ मा આઠ કર્મોને જેના વડે નાશ થાય છે તેને વિનય કહે છે. ગુરૂની આરાધના કરવી અર્થાત–સામેથી ગુરૂને આવતા જોઈને ઉભા થઈ જવું, વંદના કરવી, તેમના મનને અનુકૂલ પ્રવૃત્તિ કરવી અને તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે આહાર વિહાર આદિ તમામ કાર્યો
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #253

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ४ सू. १ २३९ समाधिः चित्तस्वास्थ्य, सुखमित्यर्थः, चित्तैकाग्रता वा, विनये, विनयाद् वा समाधिविनयसमाधिरिति विग्रहः, विनयजनितानन्दविशेष इत्यर्थः १।
श्रुतसमाधिरिति-भूयते यत्तत् श्रुतं, भव्यहिताय भगवतोपदिष्टं गणधरैः श्रवणविषयीकृतम् आचाराधङ्गोपाङ्गादिलक्षणम् , श्रुते श्रुताद्वा समाधिः श्रतसमाधिरिति विग्रहः, श्रुतजनिताऽऽनन्दविशेष इत्यर्थः ।२।।
तपःसमाधिरिति-तपति-दहति भस्मीकरोति अष्टविधं कर्मेति तपः, तपेरौणादिकोऽसुप्रत्ययः तच्चोनोदर्यादिद्वादशविधात्मकम् , तपसि तपसो वा समाधिः तपासमाधिरिति विग्रहः, तपोजनितानन्दविशेष इत्यर्थः ३।।
_ आचारसमाधिरिति-चरणं चारः, आ-मर्यादया चारः प्रवृत्तिः-आचार:= समस्त कार्य करना विनयका लक्षण है । चित की समता या एकाग्रता को समाधि कहते हैं। विनय से चित्त की समाधि (विनय से या विनय में होने वाले आनन्द) को विनयसमाधि कहते हैं।
(२) भव्य जीवों के हित के लिए भगवान तीर्थकर द्वारा उपदेश किये हुए और गणधर महाराजा द्वारा सुने हुए आचाराङ्गआदि अङ्ग उपाङ्ग श्रुत है। श्रुतसे या श्रुत में होने वाली समाधि को श्रुतसमाधि कहते हैं।
(३) जो आठ कर्मों को भस्म करे सो तप है, उसके अनशन आदि बारह भेद हैं। तपसे या तपमें होने वाली समाधि को तपसमाधि कहते हैं।
(४) शास्त्रों मर्यादा के अनुसार किये जाने वाले अनुष्ठान (कार्य) કરવાં તે વિનયનું લક્ષણ છે. ચિત્તની સમતા અથવા એકાગ્રતાને સમાધિ કહે છે. વિનયથી ચિત્તની સમાધિ (વિનયથી અથવા વિનયમાં જે આનંદ થાય છે તે આનંદ) ને વિનયસમાધિ કહે છે.
(૨) ભવ્ય જીના હિત માટે ભગવાન તીર્થકર દ્વારા ઉપદેશ કરાએલા અને ગણધર મહારાજ દ્વારા સાંભળેલાં આચારાંગ આદિ અંગ ઉપાંગ તે શ્રત છે. શ્રતથી અથવા શ્રુતમાં થવા વાળી સમાધિને શ્રુતસમાધિ કહે છે.
(૩) જે આઠ કર્મોને ભસ્મ કરે તે તપ છે. તેના અનશન આદિ બાર ભેદ છે. તપથી અથવા તપમાં થવાવાળી સમાધિને તપસમાધિ કહે છે
() શાસ્ત્રોની મર્યાદા પ્રમાણે કરવામાં આવતું જે અનુષ્ઠાનકાર્ય તેને આચાર
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #254

श्रीदशवेकालिकसूत्रे
शास्त्रमर्यादाया आवर्तनेन - अभिमुखीकरणेन - मोक्षार्थानुष्ठानम्, शास्त्रोक्त विधिनैव समस्तक्रियाकारणम् इत्यर्थः, आचारे आचाराद् वा समाधिः = आचार समाधिः, आचारजनितानन्दविशेष इत्यर्थः ४ । सू० १॥ विनयादीनां फलमाह - 'चिणए' इत्यादि ।
२४०
मूलम् - विर्णए सुएं ये तवे, आयारे निचं" पंडिया । अभिरामयंति अप्पाणं, जे' भवंति जिइंदियां ॥१॥
छाया - विनये श्रुते च तपसि, आचारे नित्यं पण्डिताः । अभिरमयंति आत्मानं, ये भवन्ति जितेन्द्रियाः ॥ १ ॥
टीका- ये साधवो जितेन्द्रियाः = वशीकृतेन्द्रियगणाः पण्डिताः = सदसद्विवेकज्ञानसफलीकृत जीवना भवन्ति ते विनये = गुर्वाराधनालक्षणे, श्रुते तीर्थंकरगणधरभाषिते शास्त्रे, तपसि = ऊनोदर्यादिद्वादशविधे, च = पुनः, आचारे = शास्त्रमर्यादा पूर्वकाहारविहारादिकरणलक्षणे, नित्यं निरन्तरम्, आत्मानं = स्व
कीयं परकीयं वा, अभिरमयन्ति विनयाद्यनुष्ठानेन प्रसादयन्तीत्यर्थः । 'जिइंदिया' - इत्यनेन विनयाद्यनुष्ठानेऽनुद्विना एव तत्साधयितुं शक्रुवन्तीति सूचितम् 'पंडिया' इत्यनेन पापभीरुत्वमावेदितम् ||१||
"
को आचार कहते हैं आचार से या आचार में होने वाली सम को आचारसमाधि कहते हैं || सृ. १॥
विनयादि का फल कहते हैं - 'विए' इत्यादि ।
जो साधु जितेन्द्रिय- इन्द्रियों को वश में करने वाले होते हैं, पण्डित – जिन्होने सदसद्विवेक ज्ञान से अपने जीवन को सफल कर लिया है वे विनय, श्रुत, तप और आचार में स्व-पर को नीरन्तर लगाया करते हैं अर्थात् विनय आदी का आचरण करके स्व पर को सुखी बनाते हैं ।
કહે છે. આચારથી અથવા આચારમાં થવાવાળી સમાધિને આચારસમાધિ उडे छे. (सू. १)
'विए' इत्याहि-ने साधु धन्द्रियाने वश उरवावाजा छे. ते विनय, श्रुत તપ અને આચારમાં સ્વ-પરને નિરન્તર લગાડયા કરે છે. અર્થાત્ વિનય—આદિનું અરાચણુ કરીને સ્વ–પરને સુખી મનાવે છે. એટલા માટે તે પડિત એટલે સત્ અને અસતના વિવેકી છે, અને તે પેાતાના મનુષ્ય ભવને સલ કરે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #255

२४१
आचारमणिमञ्जूषा टीका अ. ९ उ. ४ सू. २ विनयसमाधेर्भेदानुपदर्शयन् प्रथमं भेदमाह-'चउबिहा' इत्यादि । मूलम्--चउँविहा खेलु विणयसमाही हवइ तंजैहा-अणुसासिजंतो
सुस्सूसइ १, संम्मं पडिवजई, २, वेयमाराहइ, ३ न ये भवेइ अत्तसंपग्गहिएँ, ४ चउत्थं पैयं भँवइ । भैवइ ये इत्थं सिलोगो ॥ सू० २॥
छाया-चतुर्विधः खलु विनयसमाधिर्भवति, तद्यथा-अनुशास्यमानः शुश्रूषते १, सम्यक् पतिपद्यते २, वेदमाराधयति ३, न च भवति आत्मसंप्रगृहीतः ४, चतुर्थ पदं भवति, भवति च अत्र श्लोकः ॥सू० २॥
____टीका-चत्वारि विनयसमाधिस्थानानि पूर्व प्रतिपादितानि, तत्र प्रथम विनयसमाधिनामकं स्थानं चतुर्विधम् । तच्च क्रमेण दर्शयति-"तद्यथा-(१) अनुशास्यमानः शुश्रूषते इति, गुरुणा यस्मिन् कस्मिंश्चित् कार्ये मृदुकर्कशवचनादिनाऽऽदिश्यमानःसंस्तद्वचनं सादरं श्रोतुमिच्छतीत्यर्थः ।
“जीइंदिया" पदसे यह सूचित किया है कि जो विनय आदि के आचरणमें खिन्न नहीं होते वेही उसका पालन कर सकते हैं। "पंडिया" पदसे पापभीरुता प्रगट की हैं ॥१॥
विनयसमाधि के चार स्थानो में विनयसमाधि के भेद दिखाते हैं-"चउविहा" इत्यादि ।
विनयसमाधि चार प्रकार की है। वह इस प्रकार- (१) गुरु, किसी भी कार्य के लिए कोमल या कर्कश वाक्यो से आदेश देवें तो उनके वचनों को आदर के साथ सुनने कि इच्छा करना।
'जिदिए' पहथा में स्थित ४२वामा मायु छ :-२ विनय माह આચરણમાં ખિન્ન થતા નથી તે જ એનું પાલન કરી શકે છે.
'पंडिया' पहथी पाली३ता प्राट ४२॥ छे. (१)
વિનય સમાધિના ચાર સ્થાનમાં પ્રથમ વિનયસમાધિના ભેદ બતાવે છે. "चउचिहा" त्या
- વિનય સમાધિ ચાર પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે છે. (૧) કોઈપણ કાર્ય માટે ગુરુ મીઠા શબ્દ અથવા તે કટુ-અપ્રિય શબ્દથી કોઈ પણ આજ્ઞા કરે તે તેમની આજ્ઞાના વચનોને આદરપૂર્વક સાંભળવાની ઈચ્છા કરવી, (૨) ગુરુ મહારાજ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #256

२४२
दशकालिकसूत्रे द्वितीयं पिनयसमाधि दर्शयति-(२) सम्यक् पतिपद्यते इति, गुरुणा यथाऽऽदिष्टो भवति तथैव कर्तुमनुमन्यते-इत्यर्थः। तृतीयं प्रदर्शयति-(३) वेद माराधयतीति, वेत्यस्माद्-हेयोपादेयपदार्थमिति वेदः श्रुतज्ञानम् तमाराधयति, प्रवचनकिहितक्रियानुष्ठानेन श्रुतज्ञानं सफलयतीत्यर्थः । चतुर्थमाह-(४)-न च भवति आत्मसंप्रगृहीतः-आत्मैव सम्यक् प्रकर्षण गृहीतो येन स तथोक्तः, 'अहमेवोत्कृष्टोऽस्मि, विनीतोऽस्मि, इत्यादिभावैरात्मश्लाघी न भवति, चतुर्थ पदं भवति इदमेव चतुर्थ पदं विनयसमाधिस्थानं भवतीत्यर्थः । च-पुनः, अत्र श्लोकः-'पेहेइ' इत्यादिचतुश्चरणात्मकः पद्यविशेषो भवति अस्तीत्यर्थः।।मु० २॥
श्लोकमाह-'पेहेइ' इत्यादि । मूलम्-पेहेई हियाणुसासणं, सुस्सूर्सई तं च पुणो अहिट्टए ।
ने ये माणमएण मज्जइ, विणयसमाहि आयअहिए ॥२॥ छाया-प्रेक्षते हितानुशासनं शुश्रूषते सच्च पुनः अधितिष्ठति ।
न च मानमदेन माद्याति विनयसमाधौ आत्मार्थिकः ॥२॥ टीका-विनयसमाधौ-विनयसमाधिविषये विनयसमाधिमधिकृत्येत्यर्थः आत्मार्थिकः आत्मकल्याणाभिलाषुकः यद्वा-'आयतार्थी' इति छाया, मोक्षार्थी (२) गुरुमहाराज जैसी आज्ञा देवें वैसा ही कार्य प्रसन्नतापूर्वक करना। (३) हिताहित का वेद (ज्ञान) करानेवाले श्रुतज्ञान की आराधना करना, अर्थात् शास्त्रविहित आचरण करके श्रुतज्ञान को सफल करना । (४) "मैं ही उत्कृष्ट हूं विनीत हूं" इस प्रकार की आत्मप्रशंसा न करना, यही विनयसमाधिका चौथा स्थान (भेद) होता है । इसी विषयमें “पेहेइ" इत्यादि श्लोक है ॥ सू. ॥२॥ वह श्लोक इस प्रकार है- 'पेहेइ' इत्यादि ।
विनयसमाधिद्वारा जो आत्मकल्याण का अभिलाषी है वह જેવી આજ્ઞા કરે તેવુંજ કાર્ય, પ્રસન્નતાપૂર્વક કરવું. (૩) હિત-અહિતનું જ્ઞાન કરાવનારા શ્રુતજ્ઞાનની આરાધના કરવી, અર્થાત શાસ્ત્રવિહિત આચરણ કરીને શ્રુતજ્ઞાનને સફળ કરવું. (૪) હું જ ઉતકૃષ્ટ છું, વિનીત છું, એ પ્રમાણે પિતાની આત્મલાઘા–પ્રશંસા ४२वी नाल, मे विनय समाधिना याया ले छे. ते विषयमा "पेहेइ" त्याल था छे. (सू. २)
ते गाथा भी प्रारे छे-- 'पेहेई' याह. આત્માથી અથવા મોક્ષાથી મુનિ, આચાર્ય ઉપાધ્યાય આદિ પાસેથી અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #257

आचारमणिमञ्जूपा टीका, अध्ययन ९ उ० ४ सू. २-३ २४३ साधुः, हितानुशासनम्-उभयलोकोपकारकोपदेशवचनं शश्रूषते श्रोतुमिच्छति, एतेन प्रथमो विनयसमाधिदर्शितः, च-पुनः, तत् श्रवणगोचरीकृतं हितानुशानं प्रेक्षते=धातूनामनेकार्थत्वात् सम्यक् प्रतिपद्यते, इंदं गुरूपदिष्टं समीचीनमिति कृत्वा, गुरुणा यथा यथाऽऽदिष्टस्तथा तथा कर्तु मुधमते इत्यर्थः, अनेन द्वितीय विनयसमाधिदर्शितः, पुनः अधितिष्ठति-गुरूपदिष्टं यथाविधि समाचरति, एतेन तृतीयो विनयसमाधिरुक्तः। अथ चतुर्थमाह-विनयसमाधि प्राप्य तत्कृतेन मानमदेन=अहंकारात्मकेन मदेन च 'अहमस्मि महाविनयी'त्यभिमानेनेत्यर्थः न माधतिम्न चित्तसमुन्नतिं कुरुते ॥२॥
अथ द्वितीयं श्रुतसमाधि दर्शयति-'चउचिहा खलु सुयसमाही' इत्यादि । मूलम्-चउविहा खेल सुर्यसमाही भवई, तंजहा-सुयं में भवि
संइत्ति अज्झाइअंव्वं भवइ । एगग्गचित्तो भविस्सामिति अज्झाइअव्वयं भवइ अण्पाणं ठावइस्सामित्ति अज्झाइ अव्वयं भवइ । ठिओ परं ठावइस्सामित्ति अज्झाइअव्वयं भवइ चउत्थं पयं भवइ। भवइ अ इत्थ सिलोगों ॥सू०३॥
छाया-चतुर्विधः खलु श्रुतसमाधिर्भवति, तद्यथा॥(१) श्रुतं भविष्यतीति अध्येतव्यं भवति । (२) एकाग्रचित्तो भविष्यामीति अध्येतव्यं भवति । मुनि, आचार्य उपाध्याय आदि से उभय लोकमें उपकारी उपदेश की इच्छा करता है । इससे विनयसमाधि का पहला भेद प्रदर्शित किया । 'गुरुका उपदेश शुद्ध हृदय से ग्रहण करता है अर्थात् कार्यरूपमें परिणत करने के लिये उद्यत होता है' इससे दूसरा भेद दिखाया है । गुरूके उपदेश का विधिपूर्वक आचरण करता हैइससे तीसरा भेद बताया है । और "विनयसमाधिप्राप्त अहंकार नहीं करता' इससे चौथा भेद प्रगट किया है ॥२॥ લેકમાં ઉપકારી ઉપદેશની ઈચ્છા કરે છે, એ વડે વિનય સમાધિનો પ્રથમ ભેદ પ્રદર્શિત કર્યો છે. એટલે કે ગુરૂને ઉપદેશ શુદ્ધ હૃદયથી ગ્રહણ કરે છે. અર્થાત્ કાર્યરૂપમાં પરિણત કરવા યોગ્ય સમજે છે. એ વાકયથી બીજો ભેદ બતાવે છે. ગુરુનો ઉપદેશ, તેનું વિધિપૂર્વક આચરણ કરે છે. એ ત્રીજે ભેદ બતાવે છે. અને વિનયસમાધિ પ્રાપ્ત કરીને અહંકાર કરતા નથી. એ વાક્યથી ચે ભેદ પ્રગટ કર્યો છે. (૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #258

२४४
दर्शयैकालिकसूत्रे
(३) आत्मानं स्थापयिष्यामीति अध्येतव्यं भवति । ( ४ ) स्थितः परं स्थापयिव्यामीति अध्येतव्यं भवति चतुर्थे पदं भवति । भवति चात्र श्लोकः || ३|| टीका- श्रुतसमाधिः = चतुविधविनयसमाधिस्थानान्तर्गतो द्वितीयो विनयसमाधिः खलु=निश्चयेन चतुर्विधः = चतुष्पकारो भवति = अस्तीत्यर्थः, तद्यथाश्रुतं मे भविष्यति, आचाराङ्गादिद्वादशाङ्ग श्रुतं तन्मम भविष्यति प्राप्तं भवि ध्यति, इति हेतोः अध्येतव्यं = पठितव्यम् अभ्यसनीयं भवति=अस्तीत्यर्थः । अनेनप्रथमः चतसमाधिरुकः (१) ॥ एकाग्रचितो भविष्यामि = स्थिरचित्ते भविष्यामि, नतु विक्षिप्तचित्त इति अध्येतव्यं भवतीति पूर्ववत् अनेन द्वितीयः श्रुतसमाधिरुक्त: (२)॥ आत्मानं स्थापयिष्यामि =अध्ययनं कुर्वन् विज्ञातशास्त्ररहस्यः सन् संयममार्गे आत्मानं स्थिरीकरिष्यामि, इति हेतोः अध्येतव्यं भवतीतिपूर्ववत् । अनेन तृतीयः श्रुतसमाधिरुक्तः (३) अथ चतुर्थमाह-स्थितः = संयममार्गे दृढः सन् परम् = अन्यं स्थापयिष्यामि=स्थिरीकरिष्यामि, इतिहेतोः अध्येतव्यं भवतीति पूर्ववत् । अब दूसरी श्रुतसमाधि कहते हैं - 'चउच्विहा इत्यादि ।
,
विनय समाधि के चार भेदों में से दूसरी श्रुतसमाधि चार प्रकार की है - (१) आचाराङ्ग आदि शास्त्र मुझे प्राप्त होंगे इसलिए उनका अध्ययन करना चाहिए । (२) मैं एकाग्र (स्थिर) चित्तवाला होऊंगा, मेरा मन इधर उधर नहीं जायगा, इसलिये शास्त्रो का अभ्यास करना चाहिए (३) शास्त्रोका अध्ययन करके उनका रहस्य समझकर आत्मा को मोक्षमार्ग में स्थापित करूंगा, इसलिये शास्त्रों का अभ्यास करना चाहिए । (४) मैं संयम मार्ग में स्थिर रह कर दूसरों को भी स्थिर करूंगा, इसलिये अध्ययन करना चाहिए। यह श्रुतसमाधि
હવે બીજી શ્રુતસમાધિ કહે છે—
'चउन्त्रीहा' त्याहि-विनमसमाधिना यार लेहेोभां ने मील श्रुतसमाधि छे તે ચાર પ્રકારની છે. (૧) આચારાંગ આદિ શાસ્ત્ર મને પ્રાપ્ત થશે, એટલા માટે તેનું અધ્યયન કરવું જોઇએ. (૨) હું એકાગ્ર સ્થિર ચિત્ત વાળા થઇશ; મારૂં મન જ્યાંત્યાં જશે નહિ, એ માટે શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરવા જોઇએ. (૩) શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરી તેનું રહસ્ય સમજીને આત્માને મેક્ષ માર્ગોમાં સ્થાપિત કરીશ, એ માટે શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરવા જોઇએ. (૪) હું સંયમ માર્ગોમાં સ્થિર રહીને બીજાને પણ સ્થિર કરીશ, એ માટે અધ્યયન કરવું જોઇએ. આ શ્રુતસમાધિને यथाले छे. या विषयभां गाथा छे. (सू ३)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #259

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ४ गा. ३ मू. ३-४ २४५ इदं चतुर्थ पदं श्रुतसमाधिस्थानं भवति अस्तीत्यर्थः ४॥ भवति चात्र श्लोक इति= एतद्द्यनिगदितार्थविषये 'नाण' इत्यादि पद्यमप्यत्र विद्यते इत्यर्थः ॥मू० ३॥
श्लोकमाह-'नाण' इत्यादि । मूलम् --नाणमेगगचित्तो ये, ठिओ यं ठाव ई परं"।
सुयोणि यँ अहिजित्ता, रओ सुयसमाहिए ॥३॥ छाया-ज्ञानमेकाग्रचित्तश्च स्थितश्च स्थापयति परम् ।
श्रुतानि चाधीत्य, रतः श्रुतसमाधौ ॥३॥ टीका-यः श्रुतानि आचारागादीनि अधीत्य पठित्वा श्रुतसमाधौ श्रुतज्ञानजनितानन्दविशेषे रतो-निमनो भवति, तस्य ज्ञानं भवति (१) स च स्वयमेकाग्रचीत्तः स्थिरचित्तः (२)। तथा स्थितो दृढव्रतश्च भवति (३) । परम् अन्यं श्रुतमार्ग स्थापयति-स्थिरीकरोति चेत्यर्थः (३) ॥३॥
तृतीयं तपःसमाधिमाह-'चउव्विहा खलु तवसमाही' इत्यादि। मूलम्-चउबिहा खलु तवसमाहि भर्वइ, तंजैहा-नो इहलोगट्ट
याएं तवमहिटिजा । नो परलोगट्टयाएं तवमिहिद्विज्जा" । नो कित्तिवन्नसहसिलोगट्टयाए तवमहिटिज्जा। नैनत्थ निज्जरडयाए तवमै हिहिज्जी, चउत्थं पर्य' भवइ। भैवइ
य इत्थे "सिलोगो ॥४॥ सू० ॥ का चौथा पद (भेद) होता है। इसी विषय में श्लोक है ॥ सू. ३॥ श्रुतसमाधि के विषय में श्लोक कहते हैं—'नाण' इत्यादि ।
(१) जो मुनि आचाराङ्ग आदि शास्त्रोका अध्ययन करके श्रुतसमाधि में लीन हो जाता है उसे सम्यग् ज्ञान की प्राप्ति होती है । (२) उसका मन एकाग्र (स्थिर) हो जाता है। (३) वह अपनी आत्मा को संयममार्ग में स्थिर करता है। (४) अन्य भव्य जीवों को धर्म मार्ग में स्थापित करता है ॥३॥
श्रुतसमाधि विपना था-'नाणमेगग्गचित्तोय त्याह-(1) २ मुनि આચારાંગ આદિ શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરીને શ્રુતસમાધિમાં લીન થઈ જાય છે, તેને सभ्यशान प्राप्ति थाय छे. (२) तेनु मन -स्थिर 25 नय छ. (3) ते પિતાના આત્માને સંયમ માર્ગમાં સ્થિર કરે છે. (૪) અને બીજા ભવ્ય અને पर्म भाभा स्थापित ४३ . (3)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #260

-
२४६
श्री दशवकालिकसूत्रे छाया-चतुर्विधः खलु तपःसमाधिर्भवति । तद्यथा-नेह लोकार्थतायै तपोऽधितिष्ठेत् । परलोकार्थतायै तपोऽधितिष्ठेत् । नो कीर्ति-वर्ण-शब्द-श्लोकार्थतायै तपोऽधितिष्ठेत् । नान्यत्र निर्जरार्थतायाः तपोऽधितिष्ठेत, चतुर्थं पदं भवति । भवति चात्र श्लोकः ॥ सू० ४ ॥
टीका-तपासमाधिः विनयसमाधेस्तृतीयो भेदः खलु निश्चयेन चतुर्विधो भवतीत्यन्वयः । तद्यथा-'नेहलोकार्थतायै' इत्यादिषु सर्वत्र स्वार्थे तलू । इह लोकार्थतायै लब्ध्यादिप्राप्त्यर्थे तपः अनशनादिलक्षणं, नाधितिष्ठेत् न कुर्यात्, अनेन प्रथमस्तपःसमाधिरुक्तः । परलोकार्थतायै भवान्तरे देवादिसुखप्राप्त्यर्थ तपो न कुर्यादिति द्वितीयस्तपःसमाधिः । कीर्तिः= ' अहो अयं पुण्यभागी' -त्यादिसर्वव्यापिसाधुवादः, वर्णः एकदिग्व्यापिसाधुवादः, शब्द: अर्धदिग्व्यापिसाधुवादः, श्लोकः तत्रैव गुणवर्णनम्, एवं च कीर्त्यादिकामनया तपो नाधितिष्ठेत्=न कुर्यात्, इति तृतीयस्तपःसमाधिः। अथ चतुर्थमाह-'नान्यत्रे' त्यादि । निर्जरार्थताया अन्यत्र= निर्जरानिमित्तं मुक्त्वा अन्यनिमित्तमधिकृत्य तपो नाधितिष्ठेत् , इति चतुर्थ पदं भवति, इदं चतुर्थ स्थानं तपःसमाधेर्भवतीत्यर्थः । भवति । चाने'-ति अत्रार्थ श्लोका विविहगुणे' त्यादि पधं च भवति-अस्तीत्यर्थः।मू०४॥ तीसरी तपसमाधि कहते हैं—'चउन्विहा' इत्यादि।
विनयसमाधि का तीसरा भेद तपसमाधि है। उसके चार भेद हैं-(१) इहलोक सम्बन्धी लब्धि आदि की प्राप्ति की इच्छा से तप न करे। (२) परलोकमें स्वर्ग आदि के काम भोगों की वांछा से तप न करे। (३) 'अहो ! यह बडा पुण्यात्मा है' इस प्रकार सर्वत्र फैलने वाले यश को कीर्ति कहते हैं; एक दशामें फैले हुए यश को वर्ण कहते हैं; आधी दिशामें फैले हुए यश को शब्द कहते है. तथा जहां रहे वहीं प्रशंसा होने को श्लोक कहते हैं। इन सब
___ 'चउबिहा' त्याह-विनयसमाधिन की ले तपसमाधि छ. तन यार ભેદ છે. (૧) આ લેક સમ્બન્ધી લબ્ધિ વગેરે પ્રાપ્તિની ઈચ્છાથી તપ કરે નહિ. (૨) પરલોકનાં સ્વર્ગ આદિના કામોની વાંછના થી તપ કરે નહીં. (૩) અહે? આ મહાન પુણ્યાત્મા છે; આ પ્રમાણે સર્વત્ર ફેલાઈ જવા વાળા યશને કીર્તિ કહે છે; એકજ દિશામાં ફેલાએલા યશને વર્ણ કહે છે: અધી દિશામાં ફેલાએલા યશને શબ્દ કહે છે; તથા જ્યાં રહે છે. ત્યાંજ થાય તેને લેક કહે છે. આ સર્વની અભિલાષાથી તપ કરે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #261

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ४ गा. ४ सू. ४ २४७ श्लोकमाह-'त्रिविहगुण' इत्यादि । मुलम्-विविहगुणतवोरए, निच्च भइ निरासए निजदिए।
तसा धुणइ पुराणपावगं, जुत्तो सया तवसमाहिए।४। छाया-विविधगुणतपोरतः, नित्यं भवति निराशकः निर्जरार्थिकः ।
__तपसा धुनोति पुराणपापक, युक्तः सदा तपःसमाधौ ॥४॥ टीका-तपःसमाधौतपःसमाधिविषये सदा-नित्यं युक्तः मनोवाकाययोगवान साधुः विविधगुणतपोरता=विविधा:रत्नावल्यादिरूपा अनेकविधाः शास्त्रोक्ताः गुणा यस्मिन् तद विविधगुणं, तच्च तत्तप इति विविधगुणतपः, तस्मिन् रतः= संलग्नो भवति न तु लब्ध्याधर्थ तपः करोतीति भावः । नित्यं सदा निराशकः= पारत्रिकदेवादिसुखाशारहितो भवति । भवति' इत्यस्य देहलीदीपकन्यायेन पूर्वम् अग्रे च सन्बन्धः । निजेरार्थिका कर्मनिजेरार्थी भवति न तु कीर्तिवर्णशब्दश्लोकार्थीति भावः ३, स तपसा तपश्चर्यया पुराणपापकम् अनेकभवोपार्जितं की अभिलाषा से तप न करे। (४) केवल कमों की निर्जरा के अभिप्राय के सिवाय अन्य निमित्त से तप नहीं करे। इसी विषय में श्लोक है॥४॥ श्लोक कहते हैं-'विविहगुण.' इत्यादि ।
तपसमाधि में निरन्तर मन वचन काया के योग को लगाने वाला मुनि लब्धि आदि की वांछ को छोडकर रत्नावली आदि शास्त्रोक्त अनेक गुण वाले तपमें तत्पर रहता है । परलोक सम्बन्धी देवादि सुखों की आशा नहीं रखता है । कीर्ति वर्ण शब्द श्लोक-की आशा को अर्थात् लोक में यश फैलाने की वांछा को त्यागकर केवल कोंकी निर्जरा चाहने वाला होता है । वह तपस्या से अनेक भवोपार्जित નહીં (૪) કેવલ કમેની નિર્જરા કરવાના અભિપ્રાયથી જ તપ કરે. અન્ય નિમિત્તથી ४२ नही. मा विषयमा या छे. (४)
विविह गुण' त्याहि-तपसमाधिमा भन क्यन याना योगने anaanca સાધુ લબ્ધિ આદિની વાંછાને મૂકીને રત્નાવલી આદિ શાસ્ત્રોકત અનેક ગુણવાળા તપમાં લીન રહે છે (૧) પરલેક સંબધી દેવાદિ સુખની આશા કરતા નથી. (૨) કીર્તિ વર્ણ શબ્દ કની આશાને અર્થાત લેકમાં જશ ફેલાવવાની ઈચ્છાને મૂકી કેવળ કર્મોની નિર્જરાનેજ ઈચ્છે છે. (૩) તે તપશ્ચર્યાથી અનેક ભવેની પાપ રાશિને ખપાવે (૪) તાત્પર્ય એ છે કે તપસમાધિમાં સદા સંલગ્ન, વિષય તૃષ્ણ રહિત, કર્મનિર્જરાના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #262

श्री दशवैकालिकसूत्रे
२४८
पापपुञ्ज धुनोति = पक्षपयति कर्मनिर्जरार्थमेव तपः करोतीति भावः ४ । तथा च तपःसमाधौ सदा युक्त एव विषयवितृष्णो निर्जरार्थी तपश्चरणेन पुरातनपापमपोहितुं प्रभवति, न तु कदाचित् कदाचित् कीर्त्यादिकामुकस्तपश्चरनपीत्याशयः ||४॥ अथाचारसमाधिं प्रदर्शयति - ' चउब्विह। खलु आयार०' इत्यादि । मूलम् - चउब्विहा खलु आयारंसमाही भवइ-तंजेहा-नो इहलोगयाए आयारम हिट्टिजा । नो" परलोगेट्टयाए आयारंमहिट्टि जा । नो" कित्तिवन्नैसहसिलोगट्टयाए आयारमहिट्टिज्जा । नन्नत्थ औरहंतेहिं हेउ हिं आयारमै हिडिज्जा, चैउत्थं पर्य" भव । भैव ये इत्थे सिंलोगो ॥५॥
१०
१४
छाया - चतुर्विधः खलु आचारसमाधिर्भवति । तद्यथा-नेहलोकार्थमाचामधितिष्ठेत् । न परलोकार्थमाचारमधितिष्ठेत् । न कीर्तिवर्ण शब्दश्लोकार्थमाचारमधितिष्ठेत्। नान्यत्र आहेतेभ्यो हेतुभ्यो आधारमधितिष्ठेत् चतुर्थे पदं भवति । भवति चात्र श्लोकः ॥ ५ ॥
टीका- आचारसमाधिः=विनय समाधिभेदचतुष्टयघटकचतुर्थः खलु चतुविधः = चतुष्पकारो भवति । तद्यथा- - नेहलोकार्थमित्यादि, अयं प्रथमः । न परपापराशिको खपाता है । तात्पर्य यह कि - तपसमाधि में निरन्तर संलग्न विषयतृष्णा रहित कर्मनिर्जराका अभिलाषी मुनि ही तपश्चर्या से पुराने अनेक भवों के पापों को खपाने में समर्थ होता है किन्तु कभी कभी कीर्त्ति आदिकी इच्छा से तप करने वाला कर्मों को नहीं
खपा सकता ॥४॥
अब चौथी आचारसमाधि कहते हैं - 'विवा' इत्यादि ।
विनयसमाधि का चौथा भेद आचारसमाधि है । उसके भी चार भेद हैं- ( १ ) इस लोक में कीर्ति आदि के लिए आचार का पालन અભિલાષી મુનિજ તપ વડે અનેક ભવાના પાપાને ખપાવવામાં સમર્થ હાય છે. પરન્તુ કોઇ કોઇ વાર કીતિઆદિની ઇચ્છાથી તપ કરનાર કર્માંને નહીં ખપાવી શકે (૪) हवे थोथी मन्यारसमाधि डे छे:- 'चउव्विहा' छत्याहि
વિનય સમાધિને ચેાથે ભેદ તે આચારસમાધિ છે. અને તેના પણુ ચાર ભેદ છે. (૧) આ લેકની કીર્તિ મેળવવાની આશાથી આચારનું પાલન કરે નહિ, (ર) પત્રલેાકના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #263

आचारमणिमञ्जूषा टीका अ. ९ उ. ४गा. ५
२४९
लोकार्थमित्यादि, अयं द्वितीयः । न कीर्त्याद्यर्थमित्यादि, अयं तृतीयः । चतुर्थमाचारसमाधिमाह - आर्हतेभ्यः आर्हतसिद्धान्तानुधाविभ्यो हेतुभ्यः अन्यत्र = आईत सिद्धान्तोक्त हेतून मुक्त्वाऽन्यहेतुमाश्रित्येत्यर्थः, आचारं= क्रियाकलापं नाऽधितिष्ठेत्= नाऽऽचरेत् जिनोक्ततच्चमभिमुखीकृत्यैव संयमं पालयेदिति भावः । इदमेव चतुर्थ पदम् = आचारसमाधेस्तुरीयं स्थानं भवति = अस्तीत्यर्थः । अत्र आचारसमा धिविषये श्लोक : - 'जिणवयण' इत्यादिरूपं पद्यं च भवति = अस्तीत्यर्थः ॥ ५ ॥ श्लोकमाह - ' जिणवयण' इत्यादि ।
,
मूलम् - जिणवेयणरए अतितिणे, पडिपुन्नाययमाययट्ठिए' । आयारसमाहिसंवुडे, भवं ये दंते भावसंघ ॥५॥ छाया - जिनवचनरतः अतिन्तिणः, प्रतिपूर्णः आयतमायतार्थिकः आचारसमाधिसंवृतः भवति च दान्तो भावसन्धकः ॥५॥ टीका-आचारसमाधिसंवृतः = आचारे समाधिः आचारसमाधिः, तेन संवृतः = आचारसमाधिना निरुद्धास्रवद्वारः साधुः जिनवचनरतः = प्रवचनतत्परः; अतिन्तिणः=भिक्षाप्रभृतेरलाभेऽपि किञ्चिदप्यभाषी । यद्वा कटुवचनैः केनाऽपि न करे । ( २ ) परलोक के विषय सुखो की अभिलाषा से आचार का पालन न करे । (३) कीर्ति आदि की कामना करके आचार का पालन न करे । (४) आगम में प्रतिपादित निर्जरा के लिए ही मूलोत्तर गुण रूप आचार का पालन करे । अन्य निमित्त से न करे । यह चौथा पद- आचारसमाधि का चौथा भेद है । इस विषय में श्लोक है- 'जिणवयण' इत्यादि ||५||
श्लोक कहते हैं - 'जिणवयणरए' इत्यादि ।
आचारसमाधि के द्वारा आस्रव के द्वार को रोकने वाला साधु, प्रवचन में लीन भिक्षा आदि का लाभ न होने पर भी तन तनाट વિષય સુખ મેળવવાની અભિલાષાથી આચારનું પાલન કરે નહિ, (૪) આગમમાં પ્રતિપાદિત પ્રયે!જન માટે જ મૂકેાત્તરગુણુરૂપ આચારનું પાલન કરે. બીજા નિમિત્તથી કરે નહિ, આ ચાથું પદ તે આચારસમાધિના ચેાથે ભેદ છે. આ વિષયમાં ગાથા છે ઃ'जिणवयण' त्याहि [4]
'जिण ' छत्याहि मायारसमाधि द्वारा मासव द्वारने रोउनाश साधु अवयनभां લીન ડાય છે. અને ભિક્ષા વગેરેના લાભ ન મળે તા પણુ ક્રોધવાળા શબ્દ બોલતા નથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #264

२५०
श्री दशवैकालिकसूत्रे कथितः सन् बडबड-शब्देन वदति स तिन्तिणः, न तिन्तिणोऽतिन्तिणः । तथा प्रतिपूर्णः मूत्रादिना । आयतमायतार्थिकः अत्यन्तं मोक्षाभिलाषी। दान्तो जितेन्द्रियः। भावसन्धको गुर्वाधभिप्रायवर्ती विनयीत्यर्थः भवति-संपद्यते आचारसमाधि तत्पराणामेते गुणाः संपद्यन्ते इति भावः । 'जिणवयणरए' इत्यनेन वीतरागवचनव्यतिरिक्तस्वीकरणम् आत्महिताय न भवतीति सचितम् । 'अतितिणे'-इतिपदेन गाम्भीर्यवत्वं, जिनवचनाऽलधुत्वं च व्यञ्जितम् ।।
'पडिपुन'-इत्यनेन सम्यग्ज्ञानक्रियावत्वम् , 'आययट्ठिए' इत्यनेन पौगलिकमुखानभिलाषित्वं, 'दंते'-इत्यनेन इन्द्रियदमनाभावे आचारपालनाऽशब्द न करने वाला, अथवा किसी ने कटुक वाक्य कह भी दिया हो तो पीछा कुछभी नही बोलने वाला, सूत्रादि से परिपूर्ण और विनयी होता है । तात्पर्य यह कि आचारसमाधि में तत्पर मुनि, अनेक गुण प्राप्त कर लेता है।
_ "जिणवयणरए" पदसे यह प्रगट किया है कि-वीतराग के सिवाय अन्य के वचनों से आत्मा का कल्याण नहीं हो सकता "अतिंतिणे" पदसे सम्यग् ज्ञान और सम्यक चारित्र "आययहिए" पदसे विना इन्द्रियों का दमन किये आचार पालने का असामर्थ्य, और "भावसंधए" पदसे गुरुके अभिप्राय से विमुख व्यक्तिका आत्मकल्याण न होना प्रगट किया है। पहले कही हई आचारसमाधि, विधिरूपसे समस्त अनर्थों का निवारण करनेवाली, तथा सर्व मनोरथों का साधने वाली है इसलिए माननीय होने के कारण 'जिणवयणरए' અથવા કેઈએ કડવાં વચને કહ્યા હોય તો પણ કઈવાર તેના પર રોષ નહિ કરવાવાળા સૂત્રોના જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ અને વિનયી હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે – આચાર-સમાધિમાં તત્પર મુનિ અનેક ગુણ પ્રાપ્ત કરી લીએ છે.
'जिणवयणरए' ५४थी में प्रगट ४यु छ :-वीतरागन क्यनी विना भीकन क्यनाथी मात्मानुयाय २७ शतुनथी. 'अतितिणे' ५४थी सभ्यज्ञान मन सभ्य सारित 'आययट्टिए' ५४थी धादियाना मन विना मायार पालनमा असमर्थता भने 'भावसंधए' पहथी शुरुना ममिप्रायथा विभुष व्यतिर्नु मात्म-४८या थत નથી એ પ્રગટ કર્યું છે. પ્રથમ કહેલી આચારસમાધિ, વિધિરૂપથી સમસ્ત અનર્થોનું નિવારણ કરવા વાળી, તથા સર્વ મનોરથને સિદ્ધ કરવા વાળી, છે, એ માટે શ્રેષ્ઠ
पाना २) 'जिणवयणेरए' पहथी प्रथम वाम पापी छ. ६ ५५ प्रानी
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #265

२५१
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ४ गा. ५-६ सामर्थ्यम् , 'भावसन्धए'-इत्यनेन च गुरुतात्पर्यप्रतिकूलस्यात्मकल्याणं न भवतीत्यावेदितम् । पूर्वप्रतिपादितश्चतुर्थ आचारसमाधिविधिरूपतया सर्वानर्थनिवारकत्वेन सकलसमीहितसाधकत्वेन च-अभ्यर्हितत्वात् प्रथम 'जिणवयणरए' इतिपदेन श्लोके प्रदर्शितः । अन्ये त्रयो भेदास्तु कामनानिषेधपराः 'अतितिणे' इत्यादिनाऽनेकपदेन पद्यगतेन प्रतिपादिता, इति ध्येयम् ॥ ५ ॥ सर्वसमाधिफलं प्रदर्शयति-'अभिगम' इत्यादि। मूलम्-अभिगम चउरो समाहिओ, सुविसुद्धो' सुसमाहिप्पओ।
विउल हिंअं सुहावहं पुणो, कुबइ सो पये खेममप्पणो ॥६ छाया-अभिगम्य चतुरः समाधीन् , मुविशुद्धः सुसमाहितात्मा ।
विपुलं हितं सुखावहं पुनः, करोति च स पदं क्षेममात्मनः ॥६॥ टीका-मुविशुद्ध: मनसा वचनेन कायेन च परिपूतःसुसमाहितात्मा सप्तदशप्रकारे संयमे स्थिरचित्तः स साधुः चतुरः समाधीन=विनयसमाधि-श्रुतसमाधि-तपःसमाध्याचारसमाधीन् अभिगम्य=विदित्वा आत्मनः स्वस्य, विपुलं-महाफलजनकत्यान्महत् हितम् आनन्ददायकं, पुनःसुखावहं=परमशम्मजनक, क्षेमं सकलकर्मविप्लवशन्यं पदं स्थानं मोक्षरूपं करोति=साधयति । पदसे पहले कही गई है। किसी प्रकार का कामना के विना किये जाने वाले तीन भेद 'अतितिणे' इत्यादि अनेक पदों द्वारा प्रतिपादित किये गये हैं ॥५।।
____ अब सब समाधियोंका फल दिखाते हैं-'अभिगम' इत्यादि । मन वचन काय से शुद्ध सत्तरह प्रकार के संयम में मनको स्थिर रखनेवाला साधु, विनयसमाधि, श्रुतसमाधि, तपसमाधि और आचारसमाधि को जानकर महान् फल का जनक होने से महान, हितकारी, सुखदायक, तथा सकल कर्मों से रहित मोक्षरूप पदको प्राप्त करता है अर्थात अपनी आत्माको मुक्त बना लेता है। 'सुविसुद्धो' पदसे
मना विना ४२वामा मातi a मे 'अतितिणे' या मने पहो द्वारा प्रतिપાદિત કરવામાં આવ્યા છે. [૫]
हवे सब समाधियाना ने बताये छ:- अभिगम' त्याहि. मन, क्यन અને કાયાથી શુદ્ધ સત્તર પ્રકારના સંયમમાં મનને સ્થિર રાખવા વાળા સાધુ, વિનયસમાધિ. શ્રતસમાધિ તપસમાધિ, અને આચારસમાધિને જાણ મહાન્ ફળને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી મહાહિતકારી, સુખદાયક, તથા રાકલ કર્મોથી રહિત મેક્ષ પદને आत छ. अर्थात् पोतान! माने भुत मना छे. 'सुविसुद्धो' पहथी भुनिना
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #266

२५२
दशवकालिकसूत्रे __ 'सुविसुद्धो' इत्यनेन मुने रागद्वेषविनिर्मुक्तत्वं, 'सुसमाहिअप्पओ' इत्यनेन अखण्डितसमाधिमण्डितत्वं मूचितम् ।
'विउलं' इति विशेषणेन मोक्षस्याऽनन्तचतुष्टयवत्वं, 'हिय'-मित्यनेन मुमुक्षुणामभिलषणीयत्वं 'सुवावह' इत्यनेन दुःखोच्छेदस्वरूपत्वम् । 'खेमं 'इत्यनेन सकलोपाधिरहितत्वमावेदितम् ॥६॥
एतदेव स्पष्टीकरोति-'जाइमरणाओ' इत्यादि।। मूलम्--जाइमरणाओ मुच्चइ, इत्थथं च चइए सव्वसो। सिंद्धे वा हवंइ सासए, देवे" वा अप्परए महिडिए॥
त्तबेमि" ॥७॥ छाया-जातिमरणान्मुच्यते, इत्थंस्थं च त्यजति सर्वशः।।
सिद्धो वा भवति शाश्वतो देवो वा अल्परजा महर्धिकः। इतिब्रवीमि ॥७॥
टीका-असौ विनयसमाधिसमाराधकः साधुः, जातिमरणात्-जातिश्च मरणं चेति समाहारद्वन्द्वः तस्मात् तथोक्तात जन्मबन्धान्मृत्युबन्धाच्च मुच्यते-मुक्तो भवति । च-पुनः, इत्थंस्थं इत्थम् अनेन प्रकारचतुष्टयेन तिष्ठतीति इत्यंस्थं तत्, नरनारकादिमुनिकी रागद्वेषरहित वृत्ति, 'सुसमाहि-अप्पओ' से अखंड समाधि सूचित की है 'विउल' विशेषण से मोक्षमें अनन्तचतुष्टय, 'हिअं' से मोक्षार्थियोंकी अभिलषणीयता 'सुहावह' से दुःखोंका सर्वथा नाश, 'खेम' से सकल उपद्रवोंसे रहितता प्रगट की है ॥६॥
'जाइमरणाइ' इत्यादि । विनयसमाधि की आराधना करनेवाला साधु, जन्म और मरण के बन्धन से मुक्त होजाता है। नर, नारक
आदि कर्मजन्य पर्यायोंको त्याग देता है और कर्मो के नाश पुनरा२१-देष हित वृत्ति 'सुसमाहिअप्पओ' ५४थी म. समाधिनी सूयना ४२पामा मापी छ. 'विउल' विशेषगुथी भाक्षमा मनन्तयतुष्टय, 'हि' ५४थी मोक्षार्थि मार्नु अमितापाया', 'सुहावह' ५४थी माना सवथा नाश 'खेमं' ५४थी स४८ पोथी २तिय प्रगट यु छ. [१]
'जाइमरणाईत्याहि. विनयसमाधिनी माराधना ४२१. व साधु, सन्म અને મરણના બધથી મુક્ત થઈ જાય છે. નર-નારકી આદિ કર્મ જન્મ પયયેને ત્યજી દે છે. અને કર્મોને નાશ કરી, પુનરાગમન રહિત મોક્ષને પ્રાપ્ત થઈ સિદ્ધ થઈ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #267

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन ९ उ. ४ गा. ४-५ नामबीजं वर्णसंस्थानादि, सर्वशः सर्वथा, त्यजति-मुञ्चति । वा-निश्चयेन, शाश्वतः= पुनरागमनवर्जितः, सिद्धो भवति, सकलकर्मप्रक्षयादिति भावः । वा अथवा अवशिष्टे सति कर्मणि, अल्परजाः अवशिष्टाल्पकर्ममलः सन् मृत्वा महर्द्धिकः अनुत्तरोऽनुत्तरवैमानिकादिरित्यर्थः देवो भवति । इतिब्रवीमीति पूर्ववत् ॥७॥
इति विनयसमाधिनामनवमाध्ययने चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापाऽऽलापकाविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलाल-व्रत्तिविरचितायां श्रीदशवकालिकसूत्रस्याऽऽचारमणिमञ्जपाख्यायां व्याख्यायांनवमं विनयसमाधि नामकमध्ययन
समाप्तम् ॥९॥
गमनरहित मोक्षको प्राप्त होकर सिद्ध हो जाता है, अथवा कुछ कर्म शेष रह जाने पर उपशान्तकामविकार वाला ऋद्धिधारी अनुत्तर वैमानिक देव होता है ॥७॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामीसे कहते हैं-हे जम्बू ! भगवान्से मैंने जैसा सुना हे वैसा ही तुझे कहता हूं। इति विनयसमाधिनामक नववा अध्ययनका चौथा उद्देश समाप्त हुआ॥४॥
।इति नवां अध्ययन समाप्त ।
-
જાય છે. અથવા થોડા કમ શેષ રહી જતાં ઉપશાન્તકામવિકાર વાળા ઋદ્ધિધારી अनुत्तर वैमानि व थाय छे. (७)
શ્રી સુધમાં સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે–હે જખૂ! ભગવાન પાસેથી મેં જેવું સાંભળ્યું છે તેવું જ તને કહ્યું છે. ઈતિ વિનયસમાધિનામક નવમાં અધ્યયનને થે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે
ઈતિ નવમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #268

२५४
॥ अथ दशमाध्ययनम् ॥
॥ आचारमणिमञ्जषा ॥ नवमाध्ययने विनयसमाधिर्वर्णितः चतुर्विधविनयसमाधियुक्त एव भिक्षुशब्दप्रतिपाद्यो भवतीत्याह, अथवा
प्रागुक्तनवमाध्ययनप्रतिपादिताऽऽचारनिचयानुष्ठाननिरत एव भिक्षुपदव्यवहार्यतामृच्छतीत्याह-'निक्खम्म' इत्यादि, मूलम्--निवखम्मामाणाइ य बुद्धर्वयणे, निचं चित्तसमाहिओहविजा । इत्थीण वसं ने आवि गच्छे, वैतं नो" पडिआयइ जे' से
भिक्खू ॥१॥ छाया-निष्क्रम्य आज्ञया च बुद्धवचने, नित्यं चित्तसमाहितो भवति ।
स्त्रीणां वशं न चापि गच्छेत् , वान्तं न पत्याददाति यः स भिक्षुः॥१॥ टीका-यः साधुः, आज्ञाया तीर्थङ्करगणधरादिनिदेशेन प्रवचनोपदेशेनेत्यर्थः निष्क्रम्य-प्रव्रज्य, बुद्धवचने सर्वज्ञवचसि जिनागमे इत्यर्थः, नित्य-निरन्तरं
॥ अथ दशवों अध्ययन ॥ नववें अध्ययन में विनयसमाधि का वर्णन किया जो विनयसमाधिवाले होते हैं वे ही भिक्षु कहलाते हैं, अथवा
नवों अध्ययनों में प्रतिपादित आचार के पालन करने में तत्पर ही भिक्षु कहलाते हैं, इसलिए इस दशवें अध्ययन में भिक्षु के गुण बताते हैं-'निक्खम्म' इत्यादि।
जो, तीर्थङ्करो और गणधरों के उपदेश के अनुसार घर छोड कर दीक्षा ग्रहण करके सर्वज्ञकथित जिनागम में निरन्तर मन लगाते
सभु मध्ययन નવમા અધ્યયનમાં વિનયસમાધિનું વર્ણન કર્યું જે વિનયસમાધિવાળા બને છે તેજ ભિક્ષુ કહેવાય છે. અથવા
નવે અધ્યયનમાં પ્રતિપાદિત આચારનું પાલન કરવામાં તત્પરજ ભિક્ષુ કહેવાય छे, तेथी मा इसमा अध्ययनमा भिक्षुना गुर। मताव छ:-निवरवम्म. त्याहि.
જે, તીર્થકરે અને ગણધરના આદેશ અનુસાર ઘર છોડીને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સર્વ કહેલા જિનાગમમાં નિરંતર મન લગાડે છે, પ્રવચનની અનુસાર પ્રવૃત્તિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #269

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. १-२
२५५ चित्तसमाहितः प्रसन्नचेतसा प्रवचनपरायणो भवति, अपिच स्त्रीणां वशम: अधीनतां, न गच्छति-न याति । तथा वान्तं-परित्यक्तं विषयरसं, न प्रत्याददातिन पुनः सेवते स भिक्षुः, 'भिक्षु'-शब्दप्रतिपाद्यो भवति ॥१॥ मूलम्-पुढवि न खंणे ने खणावए, सीओदगं न पिए नैं पियौवए। अंगणि सत्थं जहा सुनिसि, तं" न जले ने जलावए जेस"
भिक्खू ॥२॥ छाया-पृथिवीं न खनति न खानयति, शीतोदकं न पिबती न पाययति ।
अग्नि शस्त्रं यथा सुनिशितं, तं न ज्वलयति न ज्यालयति यः स भिक्षः॥२॥ टीका-'पुढविं' इत्यादि
यः साधुः पृथिवीं भूमि न खनति=न विदारयति स्वयम् , न खानयति परेण, खनन्तमन्यं नानुजानाति, इदं च सर्वत्र योज्यम् , तथा शीतोदकं सचित्तजलं न पिबति, न पाययति परेण, तथा सुनिशितं सम्यक्तीक्ष्णीकृतं शस्त्रं यथा शस्त्रमिव शस्त्रसदृशमित्यर्थः तं सुतीक्ष्णशस्त्रसदृशत्वेन विश्रुतम् अग्निं च न ज्वलयति न च परेण ज्यालयति स भिक्षुः ॥२॥ हैं; प्रवचन के अनुसार प्रवृत्ति करते हैं, जो स्त्री के वशमें नहीं रहते तथा त्यागे हुए विषय भोगों का फिर सेवन नहीं कहते थे भिक्षु कहलाने योग्य होते हैं ॥१॥
'पुढविं' इत्यादि । जो स्वयं भूमिको नहीं खोदते, दूसरे से नहीं खुदवाते; खोदते हुए को भला नहीं जानते, स्वयं सचित्त जल नहीं पीते, दूसरे से नहीं पिलवाते; पीते हुए को भला नहीं जानते, तीक्षण शस्त्र के समान अग्निको स्वयं नहीं जलाते, दूसरे से नहीं जलवाते और न जलाते हुए को भला जानते हैं वे भिक्षु हैं ॥२॥ કરે છે, સ્ત્રને વશ રહેતા નથી તથા ત્યાગેલા વિષયભેગેનું ફરી સેવન કરતા નથી તેઓ ભિક્ષુ કહેવાવાને યોગ્ય બને છે. (૧)
पुढवि. त्याहिम पाते मूभिने मोहता नथी भने मीत पासे બે દાવતા નથી, ખેદનારને ભલે જાણતા નથી, પિતે સચિત્ત જળ પીતા નથી, બીજાને પીવડાવતા નથી, પીનારને ભલે જાણતા નથી, તીક્ષણ શસ્ત્રની સમાન અગ્નિને પોતે બાળતા નથી, બીજા પાસે બળાવતા નથી, અને બાળનારને ભલે જાણતા નથી, तमे भिक्षु छे. (२)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #270

२५६
श्री दशकालिकसूत्रे मूलम्-अनिलेणे न वीए ने वीयाए, हरियाणि न छिंदें न छिंदावए।
बीआणि सँया विवजयंतो, सँचित्तं नाहारए जे' सँ भिक्खू॥३॥ छाया-अनिलेन न वीजयति, न विजयति हरितानि न छिनत्ति न छेदयति। बीजानि सदा विवर्जयन् सचित्तं नाहारयति यः स भिक्षुः ॥३॥ टीका-'अनिलेण' इत्यादि ।
यः साधुः अनिलेन अनिलोत्पादकेन-पवनोदीरकेण वस्त्रव्यजनादिना न वीजयति स्वयम् , तथा परेण न वीजयति, न वाऽन्यं वीजयन्तमनुमोदयति, इदं च सर्वत्र योज्यम् । तथा हरितानि=हरितकायान तरुलतागुल्मादीन् न छिनत्ति, नापि परेण छेदयति, तथा बीजानि=शालिगोधमादीनि सदा निरन्तरं विवर्जयन् सचित्तानां तेषां संघटनमर्दनादिकमकुर्वन् , सचित्तं शस्त्रापरिणतमन्नादिकं नाहारयतिन भुङ्केन भोजयते च स भिक्षुः ॥३॥
____ औदेशिकायाहारस्य दोपानाह 'वहणं' इत्यादि, मूलम्--वहणं तसथावराण होई, पुढवीतणकट्टनिस्सिआणं । तम्हा उद्देसि न भुंजे, नो वि" पए में पर्यावए जे से
भिवम्बू ॥४॥ 'अनिलेण' इत्यादि । जो वायुकाय को उत्पन्न करने वाले वस्त्र, अथवा ब्यजन (पंखे) से स्वयं वायु को उत्पन्न नहीं करते, दूसरे से उत्पन्न नहीं कराते और उत्पन्न करते हुए को भला नहीं जानते, तथा तरु लता आदि वनस्पतिकायको स्वयं नहीं छेदते, दूसरे से छेदन नहीं कराते, और छेदन करते हुए को भला नहीं जानते, एवं शालि गेहूं आदि बीजो के संघटेका सदा त्याग करते हुए सचित्त आहार नहीं करते. दूसरोंसे सचित्त आहार नहीं कराते, और सचित्त आहार करने वालोको भला नहीं जानते वे भिक्षु कहलाने योग्य हैं ॥३॥
अनिलेण. त्याहि. या वायुयानी जपत्ति ४२ना १२ या वीणाथी પિતે વાયુને ઉત્પન્ન કરાવતા નથી અને ઉત્પન્ન કરનારને ભલે જાણતા નથી, તથા તરૂ લતા આદિ વનસ્પતિકાયને પિતે છેદતા નથી, બીજા પાસે છેદાવતા નથી અને છેદનારને ભલે જાણતા નથી, તેમજ શાલિ, ઘઉં આદિ બીજેના સંધટનને સદા ત્યાગ કરતાં સચિત્ત આહાર કરતા નથી, બીજા પાસે સચિત્ત આહાર કરાવતા નથી અને સચિત્ત આહાર કરનારને ભલે જાણતા નથી તેઓ ભિક્ષુ કહેવાને ગ્ય છે. (૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૨

Page #271

आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. ४-५
२५७
छाया-वधनं त्रसस्थावराणां भवति, पृथिवीतृणकाष्ठनिश्रितानाम् । ___तस्मादौदेशिकं न भुङ्क्ते, नापि पचति न पाचयति यः स भिक्षुः ॥४॥
टीका-यतः औद्देशिकादौ पृथिवीतृणकाष्ठनिश्रितानां भूमिहरितकायकाष्ठसंस्थितानां त्रसस्थावराणां-त्रसानां द्विन्द्रियादीनां स्थावराणां पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां वधनं-बधोधातो भवति, तस्माद् हेतोः औदेशिकं = साधुमुद्दिश्य कृतमाहारं न भुक्ते, तथा न भोजयते, नापि भुञ्जानं परमनुमोदयति, तथा न किमप्यन्नादिकं पचति, न पाचयति च, पचमानमन्यं वा नानुजानाति स भिक्षुः ॥४॥ मूलम्-रोइअ नायपुत्तवैयणे, अर्तसमे मन्निज छप्पि काए।
पंचं यं फासे महत्वयाइं, पत्तासवसंवरे जे' से भिक्खू ॥५॥ छाया-रोचयित्वा ज्ञातपुत्रवचनम्, आत्मसमान् मन्यते षडपि कायान् ।
पंच च स्पृशति महाब्रतानि, पंचास्रवसंहतो यः स भिक्षुः ॥५॥ टीका-'रोइअ' इत्यादि । यः साधुः ज्ञातपुत्रवचन-वर्धमानस्वामिवचनं, रोचयित्वा यथाविधि औदेशिक आदि आहार के दोष बताते हैं-'वहणं' इत्यादि ।
औद्देशिक आदि आहार करने से पृथिवी इन्धन और लकडी आदि को आश्रय करके स्थि । त्रस तथा स्थावर प्राणियोंका घात होता है इसलिए जो औद्देशिक आहार को नहीं करते, दूसरो से नहीं कराते तथा करते हुए को भला नहीं जानते, एवं अन्नादिको स्वयं नहीं पकाते, दूसरो से नहीं पकवाते, पकानेवालेको भला नहीं जानते, वे भिक्षु कहलाने योग्य है ॥४॥
'रोइअ' इत्यादि । जो श्रमण, भगवान महावीर के वचनों દેશિક આદિ આહારના દેષ બતાવે છે વપ૦ ઈત્યાદિ.
શિક આદિ આહાર કરવાથી, પૃથિવી ઇંધન અને લાકડાં આદિનો આશ્રય કરીને પહેલા ત્રસ તથા સ્થાવર પ્રાણુઓનો ઘાત થાય છે, તેથી જેઓ ઓદેશિક આહારને ભેગ નથી કરતા, બીજા પાસે નથી કરાવતા તથા કરનારને ભલે નથી, જાણતા, તેમજ અન્નાદિને પોતે પકાવતા નથી, બીજા પાસે પકાવરાવતા નથી, પકાવનારને ભલે જાણતા નથી, તેઓ ભિક્ષુ કહેવાવાને યોગ્ય છે. (૪)
रोइअ० ४त्यादि. २ श्रम. मावान् महावीरना क्यनामा यि राभाने
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #272

२५८
__ श्री दशवकालिकसूत्रे गुरोः सकाशाद् गृहीत्वा-अमन्दादरेण ह्रदये निधाय, षडपि कायान्=पृथिव्यादीन् षड् जीवनिकायान् , आत्मसमान आत्मतुल्यान् मन्यते आत्मरक्षणवत् तद्ररक्षणपरायणो भवतीत्यर्थः, तथा पंचमहाब्रतानी अहिंसादीनि स्पृशति आराधयति, तथा पंचास्त्रवसंतृत-पंचेन्द्रियनिग्रही भवति स भिक्षुः ॥५॥ मूलम्-चत्तारि बेमे सया कसाँए, धुवजोगी वविज बुद्धवयणे। अहंणे निजायरूंवरयए, गिहिजोगं परिवज्जए जेस"
भिक्ख" ॥६॥ छाया-चतुरः वमति सदा कपायान्, ध्रुवयोगी भवति बुद्धवचने ।
अधनो निर्जातरूपरजतो, गृहियोग परिवर्जयति यः स भिक्षुः ॥६॥ टीका-चत्तारि' इत्यादि ।
यः साधुः चतुरः कषायान-क्रोधादीन् सदा वमति परित्यजति बुद्ध वचने = आहेतागमे ध्रुवयोगी = निश्चलभावेन वाचनादिपंचविधस्वाध्याययोगवान् निर्जातरूपरजतः जातरूपं-मुवण च रजतं = रूप्यं चेति द्वन्द्वः-जातरूपरजते, निर्गते जातरूपरजते यस्मादिति विग्रहः, सुवर्णरूप्यादिधनशून्यः अकिञ्चन इत्यर्थः। तादृशश्च सन् गृहियोग मूर्छया गृहस्थपरिचयं परिवर्जयतिपरित्यजति स भिक्षुः ॥६॥ में रुचि रखकर उन वचनोंको गुरु महाराज से सम्यकू प्रकार समझकर, अतिआदर पूर्वक हृदयमें धारण करके षड्जीवनिकाय को आत्मसमान समझते है अर्थात् आत्मरक्षाके समान उनकी रक्षा करने में तत्पर रहते हैं, पांच महाव्रतोंकी आराधना (सेवन) करते हैं और पांच इन्द्रियोंका निग्रह करते है वे भिक्षु कहलाने योग्य है ॥५॥
_ 'चत्तार' इत्यादि । जो, चार कषायों का सदा त्याग करते है, अर्हन्त भगवान् के प्ररूपीत पत्तीस सूत्रो का श्रद्धा के साथ वाचना आदी स्वाध्याय और तदनुसार क्रिया करने में तत्पर रहते એ વચનોને ગુરૂમહારાજ પાસેથી સમ્યક્ પ્રકારે સમજીને, અતિ આદર પૂર્વક હૃદયમાં ધારણ કરીને સર્વ જીવનિકાયને આત્મસમાન સમજે છે, અર્થાત્ આત્મ રક્ષાની સમાન એમની રક્ષા કરવામાં તત્પર રહે છે, પંચ મહાવ્રતની આરાધના સેિવન કરે છે અને પાંચ ઈદ્રિયોને નિગ્રહ કરે છે તે ભિક્ષુ કહેવાવાને ગ્ય છે. [૫]
चत्तारि० एत्यादि. रेमे यार पासानो सहत्या ४२ छ, सन्त माने પ્રરૂપેલાં બત્રીસ સૂત્રોની શ્રદ્ધા સાથે વાચના આદિ સ્વાધ્યાય અને તદનુસાર ક્રિયા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #273

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. ७-८
२५९
a
मूलम् -- सम्मद्दिट्टी सर्याा अंमूढे, अस्थि हुँ नाणे तवे संजैमे य । वसा घुण पुराणपावर्ग, मणवयकीयसुसंकुडे जे' से भिक्खें ॥७॥ छाया - सम्यग्दृष्टिः सदाऽमूढः अस्ति हु ज्ञाने तपसि संयमे च । तपसा धुनोति पुराणपापकं मनोवचनकाय सुसंवृतो यः स भिक्षुः ॥ ७ ॥
टीका- 'सम्मद्दिट्ठी' इत्यादि ।
यः साधुः सम्यगृदृष्टिः=सम्यग्दर्शनवान् सन् ज्ञाने =मत्यादिपंचविधे, तपसि=अनशनादिलक्षणे द्वादशविधे, संयमे = सावद्यव्यापारविरतिलक्षणे सप्तदशविधे, हु= निश्चयेन, सदा = निरन्तरम्, अमूढः = व्यामोहरहितः भ्रान्तिप्रमादादिशून्यतया यथार्थीपयोगवानित्यर्थः, अस्ति = भवति, तथा मनोवचनकाय सुसंवृतः = मनोवाक्कायेषु सम्यगुपयुक्तः सन् तपसा = तपश्चर्येया, पुराणपापकं = प्राक्तनपापराशि धुनोति = क्षपयति समिक्षुः ॥ ७ ॥
खाइमसाईमं लभित्ता ।
मूलम् -- तेहेव असणं पाणेगं वा, विविहं होही" अँट्टा सुए पैरे वी, तं नैं निहे" न निवह जे'
९
१४
१७
१९
स" भिक्खू ॥८॥
हैं, सोना चांदी आदि सब प्रकार के धन से रहित होते हैं तथा गृहस्थ के साथ परिचय नहीं रखते वे भिक्षु हैं ||६||
श्रुत,
'सम्मट्ठी' इत्यादि । जो सम्यग्दृष्टि होते हुए मति, आदि पाँच ज्ञानों में, अनशन आदि बारह प्रकार के तपमें, सत्तरह प्रकार के संयम में, प्रमादु भ्रान्ति आदि से रहित होने के कारण यथार्थ उपयोगवान् होते हैं, तथा मनोगुप्ति वचनगुप्ति और काय गुप्ति का पालन करते हुए तपश्चर्या द्वारा पूर्वोपार्जित पापो का विनाश करते हैं वे ही भिक्षु हैं ||७||
કરવામાં તત્પર રહે છે. સેાના ચાંદી આદિ સર્વ પ્રકારના ધનથી રહિત બને છે તથા ગૃહસ્થની સાથે પરિચય રાખતા નથી, તે ભિક્ષુ (ह)
सम्मदिट्ठी० छत्याहि भेमो सभ्यणदृष्टि मनीने भति, श्रुति, आदि यांन्य જ્ઞાનામાં અનશન અદિ ખાર પ્રકારના તપમાં, સત્તર પ્રકારના સયમમાં, પ્રમાદ ભ્રાન્તિ આદિથી રહિત હેવાને કારણે યથાર્થ ઉપયેાગવાન્ અને છે, તથા મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિનું પાલન કરતાં તપશ્ચર્યા દ્વારા પૂર્વપાર્જિત પાપને વિનાશ ४२ छे, मोनलिनु छे. (७)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #274

२६०
श्री दशवैकालिकसूत्रे छाया-तथैव अशनं पानकं वा, विविध स्वायं खाद्यं लब्ध्वा । भविष्यति अर्थः श्वः परश्वो वा, तद् न निधत्ते न निधाप
यति यः स भिक्षुः ॥८॥ टीका-'तहेव इत्यादि ।
यः साधुस्तथैव तद्वत्, विविधम् = अनेकप्रकारम, अशनम् अनादिकं, पानं द्राक्षातक्रादिजलं, खाचम् = अचित्तनारिकेलखर्जूरद्राक्षादिकं, स्वाद्य-प्रासुकैलालवङ्गादिकं, लब्ध्वा-माप्य, अस्याशनादे श्वः परश्यो वा अनागते द्वितीयेऽति तृतीयेऽति वा, इदमुपलक्षणं तथा च-अन्येयुः, अर्थः प्रयोजनं भविष्यति, इति हेतोः तद् अशनादिकं न निधत्ते=न स्थापयति, न वा निधापयति-परेण वा न स्थापयति, स्थापयन्तमन्यं वा नानुमोदयति स भिक्षुरित्यर्थः ।।८।। मूलम्-तैहेव असणं पाणगं वा, विविहं खाइमसाइमै लभित्ता । छंदिों साहम्मिआणं मुंजे", भुच्ची सज्झायरए जे स"
भिक्ख ॥९॥ छाया-तथैव अशनं पानकं वा, विविधं खाद्यं स्वाचं लब्ध्वा । छन्दित्वा साधर्मिकान् भुंके, भुक्तवा स्वाध्यायरतो यः स
भिक्षुः ॥९॥ टीका-'तहेव' इत्यादि । यः साधुस्तथैव-पूर्ववत् विविधमशमादिकं लब्ध्वाधाप्य, साधर्मिकान=
'तहेव' इत्यादि । जो अन्न आदि अशन, दाख या छाछ का धोवन आदि पान, अचित्त नारियल खजूर दाख आदि खाद्य, तथा प्रासुक सुपारी लोंग आदि खाद्य पदार्थो का लाभ करके दूसरे तीसरे दिन या और कभी के लिए नहीं बचाते-संग्रह नहीं करते, दूसरों से नहीं कराते, तथा करते हुएका अनुमोदन नहीं करते वे भिक्षु है ॥८॥
'तहेब' त्यादिवो भन्न माहि अशन द्राक्ष या छ।शनु घो१] आदि પાન, અચિત્ત નારીએલ, ખજુર, દ્રાક્ષ અદિ ખાદ્ય, તથા પ્રાસુક એપારી લવંગાદિ સ્વાદ્ય પદાર્થોને લાભ કરીને મેળવીને) બીજે–ત્રીજે દિવસે યા બીજા કેઈ વખતને માટે બચાવતા નથી. સંગ્રહતા નથી, બીજા પાસે સંગ્રહાવતા નથી તથા સંગ્રહ કરનારને એનુદતા નથી તેઓ ભિક્ષુ છે. (૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #275

आचारमणमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. ९-१०
२६१
एकसामाचारीपालकान् स्वगच्छाधिवासिन इत्यर्थः साधून् छन्दित्वा = निमन्त्र्य मंडले समाहूय, भुक्ते = अभ्यवहरति, भुक्त्वा च स्वाध्याय रतः = वाचनादिपंचविधस्वाध्यायपरो भवति स भिक्षुरित्यर्थः ॥ ९॥
मूलम् - नं यै वुरंगहियं कैहं कहिजा, न यँ कुप्पे निहुईदिएं पसंते। संजमधुर्वजोगजुत्ते, उवसंते उवहेडेंए जे' से भिक्खू " ॥ १०॥ छाया - न च व्युग्दाहिकों कथां कथयति, न च कुप्यति निभृतेन्द्रियः प्रशान्तः । संयमधुवयोगयुक्त, : अउपशान्त अविटकः यः स भिक्षुः ॥ १०॥ टीका- 'य' इत्यादि ।
यः साधुः व्युद्राहिकों = विग्रहसंबन्धिनों कलहोत्पादिनों कथां न कथयति कस्मैचिन ब्रूते, चपुनः, न कुप्यति=न क्रुध्यति कस्मैचिदिति शेषः अपितु निभृतेन्द्रियः = सुवशीकृतेन्द्रियः, प्रशान्तः = प्रकृष्टोपशमयुक्तः रागद्वेषशून्य इत्यथः, तथा संयमधुवयोगयुक्तः = संयमे सप्तदशविधे ध्रुवयोगः = निश्चयजा मनोवाक्कायप्रवृत्तिः, तया युक्तः संयमरक्षण सावधान इत्यथः । उपशान्तः = निराकुलः अव्यग्र इत्यर्थः ‘इयद्भिर्दिवसैस्तपः संयमाचरणेऽपि न काचित् सिद्धिरुपलब्धेति कृत्वा
"
'तहेव' इत्यादि । जो विविध अशन पान आदि को प्राप्त करके एक सामाचारी के पालक अपने गच्छ के साधुओं को आमन्त्रित करके बुलाकर आहार करते हैं और आहार के स्वाध्याय में लीन हो जाते हैं वे भिक्षु है ||९||
'नय' इत्यादि । जो किसीसे कलकहारिणी कथा नहीं करते, कभी किसी पर क्रोध नहीं करते, किंतु इन्द्रियों को वशमें करके शान्त रहते हैं, तथा संयम की रक्षा करने में मन, वचन, काय से सदा सावधान रहते हैं कभी व्याकुल नहीं होते अर्थात् 'इतने दिन तप करते और संयम पालते हुए होगये परन्तु कुछ भी लब्धि
तदेव० छत्याहि मे। विविध अशन पान आदि प्राप्त उरीने ४ साभाચારીના પાલક પેાતાનાજ ગચ્છના સાધુઓને આમંત્રિત કરીને મેલાવીને આહાર કરે છે, અને આહાર કરીને સ્વાધ્યાયમાં લીન બની જાય છે, તેએ ભિક્ષુ છે. (૯) નચ॰ ઇત્યાદિ. જેઓ કાઇની સાથે કલહકારિક કથા કરતા નથી, કદાપિ કેાઈ પર ક્રાધ કરતા નથી, પરંતુ ઇંદ્રિયાને વશ રાખીને શાન્ત રહે છે, તથા સંયમની રક્ષા કરવામાં મન, વચન, કાયાથી સદા સાવધાન રહે છે. કદી વ્યાકુળ થતા નથી, અર્થાત્ આટલા દિવસ તપશ્ચરણ કરતા અને સંયમ પાળતા થયા છતાં કાંઈ પણ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #276

२६२
श्री दशवैकालिफसूत्रे तपःसंयमादितश्चलितचित्तो न भवतीति भावः, तथा अविहेटकः स्वकर्तव्यसंयमादिक्रियाकलापानुपेक्षकः स भिक्षुः ॥१०॥ मूलम्--जो सहइ हुँ गामकंटए, अकोसपहारतज्जणाओ य । भयभेरवसदसप्पहासे, समसुहंदुक्खसहे य जे सं भिक्खू ॥११॥ छाया-यः सहते हु ग्रामकण्टकान् आक्रोशमहारतर्जनाश्च । ___ भयभेरवशब्दसपहासे, समसुखदुःखसहश्च यः स भिक्षुः ॥११॥ टीका-'जो सहइ' इत्यादि ।
यः साधुः ग्रामकण्टकान् ग्रामः इन्द्रियसमुदायस्तस्य कण्टकाः कण्टकसदृशत्वाद् दुःखदायकास्तान् हस्तपादादिमोटनेन नेत्रादौ धूल्यादिप्रक्षेपेण इन्द्रियवेदनोत्पादकानित्यर्थः । तथा आक्रोशप्रहारतर्जनाः = आक्रोशो-जुगुप्सावचनं गुहाराः वेत्रकशादिभिस्ताडनानि तर्जना=असूयादिभिर्भसनं ताश्च, सहतेक्षमते, परेण कष्टदशां नीतोऽपि न ग्लायतीत्यर्थः। यश्च पुनः भयभैरवशब्दसपहासे भयभैरवाः भयाद=भयरूपात् कारणाद् भैरवाः = भयङ्कराः, अथवा विभेत्येभ्य इति भयाः भयहेतवः, ते च भैरवाश्च भयङ्कराश्चेति भयभैरवाःमहाभयावहाः दुःश्रवणा इत्यर्थः, वस्तुतः-भयभैरवा भयङ्करा इत्यर्थः 'विशिष्टवाचकपदाना मिति न्यायेन भयपदस्य नो वैयर्थ्यम् । भयभैरवाः शब्दाः-नादाः आदि की सिद्धि नहीं हुई' ऐसा विचार कर संयमादि से विचलित नहीं होते और अपने आचार में सदा सावधान रहते हैं वे भिक्षु हैं ॥१०॥ 'जो सहइ' इत्यादि।
जो हाथ पांव को मरोड देने, आंखों में धूल भर देने आदि से आदिसे होनेवाली इन्द्रियों की पीडा को सहन करते हैं, तथा निन्दा, वेंत या कोडे की मार, एवं भर्त्सना को विना खेद के सहन कर लेते हैं अर्थात् दूसरों द्वारा दुःख दिये जाने पर भी जो दुःखी नहीं होते, तथा जहां पर भूत वेताल आदि भयंकर अहहास और લબ્ધિ આદિની સિદ્ધિ થઈ નહિ એવો વિચાર કરીને સંયમાદિથી વિચલિત થતા નથી, અને પિતાને આચારમાં સદા સાવધાન રહે છે તેઓ ભિક્ષુ છે. (૧૦)
जो सहइ० ४त्यादि । । ५॥ भ315 vi, मामा ५५ भराध જવી, ઈત્યાદિથી થનારી ઇનિી પીડાને સહન કરે છે, તથા નિદા, નેતર યા ચાબુકને માર, તથા ભર્સેનાને ખેદ વિના સહન કરી લે છે, અર્થાત બીજાઓ તરફથી દુઃખ દેવામાં આવે તે પણ જેઓ દુઃખી નથી થતા, તથા જ્યાં ભૂત વેતાલ આદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #277

२६३
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. ११-१२ समहासा यत्र स्थाने, तत्र भूतवैतालादिकृतमहानादाट्टहासस्थाने श्मशानादावित्यर्थः। समसुखदुःखसहः समं-समतया सुखदुःखे सहते इति, तथा सुखदुःखयोः
समभावं भजते-सामायिकभावं न परित्यजति स भिक्षुः ॥११॥ मूलम्-पडिमं पडिवर्जिआ मसाणे, नो भायए भयभेरवाई दिस्स। विविहंगुणतवोरए ये निचं', ने सरीरं चौभिकंखएँ जे से
भिक्खू ॥१२॥ छाया-प्रतिमां प्रतिपद्य श्मशाने, न विभेति भयभैरवाणि दृष्ट्वा ।।
विविधगुणतपोरतश्च, नित्यं न शरीरं चाभिकाङ्क्षति यः स भिक्षुः॥१२॥ टीका-'पडिमं' इत्यादि ।।
यः साधुः, श्मशाने प्रतिमां मासिक्यादिरूपां प्रतिज्ञां प्रतिपद्य-यथा विधि स्वीकृत्य, भयभैरवाणि = अत्युग्रभयकारणानि भूतवैतालादिस्वरूपाणि, दृष्ट्वा अवलोक्य न विभेति-भीतो न भवति, च पुनः विविधगुणतपोरतः= विविधा गुणा यस्य तादृशे तपसि रतः, यद्वा विविधाश्च ते गुणाः तत्र, तपसि च रतः, मूलोत्तरगुणेषु अनशनादिलक्षणे तपसि च तत्परः समित्यर्थः, शरीरं= स्वदेहं, न अभिकांक्षति रक्षितुं नेच्छति, भूतवैतालादिकृतोपद्रवेण मम शरीरनाशः शब्द करते हैं उन श्मशान आदि स्थानों में सुख और दुःख को समान समझ कर सहन करते हैं अर्थात् भूतों के अट्टहास आदि से समता भाव का परित्याग नहीं करते वे भिक्षु है ॥११॥
'पडिमं' इत्यादि । जो श्मशान आदि में मासिकी आदि प्रतिमा (पडिमा) स्वीकार करके अत्यन्त भयंकर भूत वेताल आदि को देख कर भी भयभीत नहीं होते, अनेक मूलोत्तर गुणों में और तपमें मग्न रहते है, या अनेक गुणवाले तप में लीन रहते हैं, शरीर रक्षा की इच्छा नहीं करते अर्थात् 'भूत वेताल आदि के उपद्रवों से ભંયકર અટ્ટહાસ અને શબ્દ કરે છે તેવાં મશાન આદિ સ્થાનોમાં સુખ અને દુઃખને સમાન સમજીને સહન કરે છે, અર્થાત્ ભૂતના અટ્ટહાસ આદિથી સમતા ભાવને ત્યાગ ४२ता नथी तमा भिक्षुछे. (११)
पडिमं० त्याहि । श्मशान महिमा भासिनी मा प्रतिमा (पउिभा) સ્વીકારીને અત્યંત ભયંકર ભૂત–વેતાલ આદિને જોઈને પણ ભયભીત થતા નથી. તથા અનેક મૂલત્તર ગુણમાં અને તપમાં મગ્ન રહે છે, ચા અનેક ગુણવાળા તપમાં લીન રહે છે, શરીર રક્ષાની ઈરછા કરતા નથી અર્થાત્ ભૂત વેતાલ આદિના ઉપદ્રવથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #278

२६४
श्रीदशवैकालिकसूत्रे
स्यादिति न भावयतीति भावः । अथवा शरीरमिदं स्थेयात्, तपश्चर्यादिना भवान्तरे वा सुन्दरं मम शरीरं भूयादिति नाभिलष्यति शरीरसम्बन्ध एव हि सकलक्लेशमूलमिति भावः य एवम्भूतः स भिक्षुरित्यर्थः ॥ १२ ॥ मूलम् - अँसई वोसटुचतंदेहे, अंकुट्ठे वे हए व लूसिए' वा । पुढविसंमे मुंणी हविज्जा, अंनिआणे अंकोउहल्ले जे' स" भिक्खु" ॥१३॥
छाया - असकृद् व्युत्सृष्टत्यक्तदेहः, आकृष्टो वा हतो वा लूषितो वा । पृथिवीसमो मुनिर्भवति, अनिदानः अकौतूहलो यः स भिक्षुः || १३ || टीका- 'असई' इत्यादि ।
यो मुनिः, असकृत् = पुनः पुनः आकृष्टः = दुर्वचनेनाधिक्षिप्तो वा हतो वा = वेत्रलगुडमृत्खण्डादिना ताडितो वा, लूषितो वा = नखादिना विदारितो वा, श्वशृगालादिना दष्टो वा पृथिवीसमः = सर्वसहासदृशः सर्वसहिष्णुर्भवति तथा च्युत्सृष्टत्यक्त देहः = न्युत्सृष्टः = रागद्वेषवर्जितः त्यक्तः = मण्डनवर्जितः देहः शरीरं यस्य स तथोक्तः, अनिदानः = निदायते खण्डयते संयमवल्ली निरतिशयप्रमोदमेरा शरीर नष्ट हो जायगा, अथवा तप आदि करने से मेरी सुन्दरता चली जायगी, यह शरीर नाश न हो, भवान्तर में सुन्दर शरीर प्राप्त हो' ऐसा विचार नहीं करते वे भिक्षु हैं ||१२||
'असई इत्यादि । जो मुनि, वार चार गालियाँ सुनकर, बेत लकडी ढेला आदि की मार सहकर तथा नख आदि से विदारित होने अथवा श्रृगाल आदि के काट खाने पर पृथिवी की भांति निश्चल रहकर समता से सब सह लेते हैं । जो शरीर पर राग द्वेष नहीं करते न उसे मंडित (भूषित) करते हैं, अनन्त आत्मिक મારૂ શરીર નષ્ટ થઈ જશે અથવા તપ આદિ કરવાથી મારી સુંદરતા ચાલી જશે. આ શરીર નાશ ન પામે ભવાંતરમાં સુંદર શરીર પ્રાપ્ત થાએ, એવા વિચાર કરતા नथी तेथे भिक्षु छे. (१२)
સરૂં ઇત્યાદિ. જે મુનિ વારવાર ગાળે સાંભળીને, નેતર લાકડી ઢેકું આદિના માર સહન કરીને તથા નખ આદિથી વિદ્યારિત થઈને અથવા શીયાળ આદિ કરડે તે પણ પૃથ્વિની પેઠે નિશ્ચલ રહીને સમતાપૂર્ણાંક બધું સહી લે છે. જે શરીર પર રાગદ્વેષ ન કરતાં તેને મોંડિત (ભૂષિત) કરતા નથી, અન ંત આત્મિક આનંદ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #279

आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. १३-१४
रसपूर्णनिर्वाणफलसमुत्पादनी येन कुठारेणेव स्वर्गादिकामभोगाभिकांक्षणलक्षणेन आत्मपरिणामेन तभिदानं, न विद्यते निदानं यस्य सोऽनिदानः = स्वर्गमयदिऋद्धिभोगाभिलाषरहित इत्यर्थः । निदानफलं संसारपरिभ्रमणलक्षणं तीव्रदुःख यथा ब्रह्मदत्तचक्रवर्तीन इति भावः । अकौतूहल: = नृत्यनाटकादिदर्शनोत्कंठारहितो भवति स भिक्षुः ॥ १३॥
मूलम् - अभिभूय कायेण परीसहाई, समुद्धरे जाइपहाउ अप्पयं । विइन्तु जाइमरणं महब्भयं तवे रँए सामणिए जे स भिक्ख ॥ १४॥
२६५
छाया - अभिभूय कायेन परीषहान् समुद्धरेत् जातिपथात् आत्मानम् । विदित्वा जातिमरणं महाभयं तपसि रतः श्रामण्ये यः स भिक्षुः ॥ १४ ॥ टीका- 'अभिभूय' इत्यादि ।
यः साधुः जातिमरणं = जन्ममृत्युलक्षणं, महाभयं = महाभीतिकरम् असीमदुःखहेतुमिति यावत् विदित्वा = ज्ञात्वा श्रामण्ये = साधुधर्मभूते निर्जरार्थमेव आनन्द रस प्रदान करने वाले संयमरूपी वल्लरी को उच्छेद करने के लिये कुल्हाडे के समान, स्वर्ग आदि के काम भोग रूप निदान से रहित होते हैं, क्योंकि निदान का फल अत्यन्त दुःखदायी है संसार में परिभ्रमण कराने वाला है । इसी निदान से ब्रह्मदत्त चक्री को नरक में जाना पडा था । तथा जो नाच तमाशा नाटक सिनेमा देखने की उत्कंठा नहीं रखते वे भिक्षु कहलाते हैं ||१३||
'अभिभूय' इत्यादि । मोक्षार्थी पुरुष, जिन्हें भली भांति सहते है उन्हें परीषह कहते है, जो जन्म मरण के असीम दुःखों का રસ પ્રદાન કરનારા સંચમરૂપી વેલના ઉચ્છેદ કરવાને કાહાડા સમાન, સ્વર્ગ આદિના કામ ભેગ રૂપ નિદાનથી રહિત અને છે; કારણ કે નિદાનનું ફળ અત્યંત દુ:ખદાયી છે, સ’સારમાં પરિભ્રમણ કરાવનારૂં છે, એ નિદાનથી બ્રહ્મદત્ત ચક્રીને નરકમાં જવું પડયુ હતુ, તથા જે નાચ તમાશા નાટક સીનેમા જેવાની ઉત્કંઠા રાખતા નથી, तेयो लिक्षु हेवाय छे. (१.३)
અમિપૂ॰ ઇત્યાદિ. મેક્ષાથી પુરૂષ જેને ભલી પેરે સહે છે તે પરીષહ કહેવાય છે. જે જન્મ મરણનાં અસીમ દુ:ખાનું કારણ જાણીને સંયમમાં તથા ખાર
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #280

२६६
श्री दशवकालिकसूत्रे साधनाऽनुष्ठेये, तपसि अनशनादिलक्षणे द्वादशविधे, रत: तत्परः सन्, कायेन शरीरेण, परीषहान् मोक्षार्थिभिः परि=समन्तात् , सह्यन्ते कर्मनिर्जरार्थमिति परीषहाः तान् , क्षुधादीनित्यर्थः अभिभूय=विजित्य, जातिपथात जन्ममार्गात संसारलक्षणात् आत्मानं समुद्धरेत उत्तारयेत् स भिक्षुः । 'कायेने'त्युपलक्षणं वाङ्गनसोरपि, तयोः कायान्तर्गतत्वादिति बोध्यम् , आत्मोद्धाराय परीपहविजयस्तपश्चर्या चेति द्वयं मुख्यसाधनमिति भावः ॥१४॥ मूलम्- हत्थसंजए पायंसंजए, वायसंजए संजइंदिए । अज्झप्परए सुसमाहिअप्पा, सुंत्तत्थं च विआणइ जे" से
भिक्खू ॥१५॥ छाया-हस्तसंयतः पादसंयतः वाक्संयतः संयतेन्द्रियः अध्यात्मरतः मुसमाहितात्मा, मूत्रार्थ च विजानाति यः स
भिक्षुः ॥१५॥ टीका-'हत्थसंजए' इत्यादि।
हस्तसंयतः हस्ते हस्तव्यापारे संयतः यतनायुक्तः कारणविशेषमन्तरेण हस्तपसारणादिव्यापारशून्य इत्यर्थः, एवं पादसंयतो वाकूसंयत इत्यपि व्याकारण जानकर संयम में तथा बारह प्रकार के तप में तत्पर होते हुए क्षुधा आदि परीषहों को काय से जीतकर संसारसमुद्र से
आत्मा को तार लेते है वे भिक्षु है। यहाँ काय उपलक्षण है इस लिए बचन और मनका भी ग्रहण समझना चाहिए। तात्पर्य यह है कि आत्मा का उद्धार करने के लिए परीपहों का जीतना और तप, ये ही प्रधान साधन है ॥ १४ ॥
हत्थसंजए' इत्यादि । विना प्रयोजन हाथों को न फैलाना आदि हस्तसंयम कहलाता है। निरर्थक पैर न फैलाना-चलना आदि પ્રકારના તાપમાં તત્પર રહીને સુધા આદિ પરીષહોને કાયાથી જીતીને સંસાર સમુદ્રમાંથી આત્માને તારી લે છે. તેઓ ભિક્ષુ છે અહીં કાય ઉપલક્ષણ છે, તેથી વચન અને મનને પણ ગ્રહણ સમજવાનું છે. તાત્પર્ય એ છે કે આત્માનો ઉદ્ધાર કરવાને માટે પરીષહને જીતવા અને તપ એ બેઉ પ્રધાન સાધના છે. (૧૪)
हत्थ संजए०४त्या. अयोसन पिना हाथ einn पडा न ४२वा ते तसयम કહેવાય છે. નિરર્થક પગ ન પસારવા-હલાવવા ચલાવવા આદિ પાદસંયમ કહેવાય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #281

२६७
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. १५-१६ ख्येयम् । संयतेन्द्रियः श्रौत्रादीन्द्रियेषु संयतः=यतनावान इष्टानिष्टशब्दादिविषयेषु रागद्वेषरहित इत्यर्थः । अध्यात्मरतः सम्यग्धर्मध्यानादियुक्तः, सुसमाहितात्मा ऋद्धिवर्द्धने समृद्धिमानिव संयमसपदि संततं सावधानः, मूत्रार्थम् आचाराङ्गादिसूत्रं तत्प्रतिपाद्यमर्थ च विजानाति यथावदवगच्छति यः स भिक्षु ॥१५॥ मूलम्-उवहिमि अमुच्छिए अगिद्धे, अन्नायउंछं पुलनिप्पुलाए। कयविकियसंनिहिओ विरए, सर्वसंगावए ये जे' स"
भिक्ख ॥१६॥ छाया-उपधौ अमूर्छितः अगृद्धः अज्ञातउञ्छः पुलनिष्पुलाकः ।
क्रविक्रयसंनिधितो विरतः सर्वसंगापगतश्च यः स भिक्षुः ॥१६॥ टीका-'उबहिमि' इत्यादि।
यः साधुः उपधौ-वस्त्रपात्राद्यात्मके अमूर्छितः मूरिहितः, तथा अमृद्धः अलोलुपः, अज्ञातउञ्छ: अज्ञातकुले स्वल्पभिक्षाग्राही 'उंछ' इति प्राकृतत्वान्नपुंसकम् , पुलनिष्पुलाकः = संयममालिन्यकारकदोषवर्जितः, क्रयविक्रयसंनिधितो विरतः क्रयविक्रयौ प्रतीतो, संनिधिश्च औषधार्थमपि दुग्धपादसंयम कहलाता है। शब्दादि विषयों में राग द्वेष न करना वार संयम है। इन सब के संयम को पालने वाले धर्मध्यान आदि में लीन, जैसे ऐश्वर्यवान् अपने ऐश्वर्य को बढाने का सदा उद्योग करते है उसी प्रकार जो संयमरूपी संपत्ति की वृद्धि में सावधान है और आचाराङ्ग आदि सूत्र तथा उनके अर्थों के ज्ञाता है वे भिक्षु कहलाते है ॥ १५ ॥
'उवहिंमि' इत्यादि। जो वस्त्र पात्र आदि उपधिमें मूर्छा रहित, लोलुपता रहित, संयम को मलिन करने वाले दोषो के त्यागी, क्रय विक्रय के लिए संग्रह न करने वाले अथवा क्रय विक्रय और संग्रह છે. શબ્દાદિ વિષયામાં રાગદ્વેષ ન કરે તે ઇન્દ્રિયસંયમ છે. એ બધા સંયમને પાળનારા, ધર્મયાન આદિમાં લીન, જેમ એશ્વર્યવાન્ પિતાનું ઐશ્વર્ય વધાવાને સદા ઉદ્યોગ કરે છે તેમ જે સંયમરૂપી સંપત્તિની વૃદ્ધિમાં સાવધાન રહે છે અને આચારાંગ આદિ સૂત્ર તથા તેના અર્થોના જ્ઞાતા છે, તેઓ ભિક્ષુ કહેવાય છે. (૧૫)
उवहिमि० या ॥ १-१ मा पधिमा भू २हित, खोપતા રહિત, સંયમને મલિન કરનારા દેના ત્યાગી, કય વિક્રયને માટે સંગ્રહ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #282

-
२६८
श्री दशवकालिकसूत्रे धृतादिकस्य रात्रौ संचयकरणं, च-पुनः, सर्वसंगापगतः द्रव्यभावसंगवर्जितः, तत्र द्रव्यतः सुवर्णादेः, भावतः क्रोधादेरिति विवेकः, स भिक्षुः ॥१६॥ मूलम्-अलोल भिक्व न रैसेसु गिद्धे , उंछं चरे जीविअनाभिकंखी। इढेिच सकारण पूणं चे, चएँ ठिअप्पा अँणिहे जेस"
भिक्ख ॥१७॥ छाया-अलोलो भिक्षुः न रसेषु गृद्धः उंछं चरति जीवितानभिकाङ्क्षी ।
ऋद्धिं च सत्कारं पूजनं च त्यजति स्थितात्मा अनीहः यः स भिक्षुः ॥१७॥ टीका-'अलोल' इत्यादि।
अलोला=द्रव्यभावचापल्यरहितः, रसेषु-मधुरादिषु, न गृद्धः = न लोलुपः तथा जीवितानभिकांक्षी असंयमजीवितवाञ्छारहितः स्थितात्मा ज्ञानादिरत्नत्रये स्थिरमानस:, अनीहः=निःस्पृहः, यद्वा अनीह निष्कपटः। यद्वा अस्त्रिहःरागरहितः, अथवा अनिमः असदृशः न संसारिसदृशः, त्यागीत्यर्थः । यो भिक्ष: उञ्छं-स्तोकं स्तोकं भिक्षान्नादिकं चरति, गृह्णाति च-पुनः, ऋद्धिं लब्ध्यादि, सत्कारं-वस्त्रपात्रादिलाभ, पूजनं स्वस्तुति, त्यजति–नाभिलपति स भिक्षुः॥१७॥ के त्यागी अर्थात् रात्रिमें औषध आदि के लिए घृतादि का भी संग्रह न करने वाले, द्रव्य भाव परिग्रह से मुक्त अर्थात द्रव्यसे सुवर्ण आदि का और भाव से राग आदि का परिग्रह न रखने वाले होते हैं, तथा अज्ञात कुलो से थोडी थोडी भिक्षा ग्रहण करते हैं वे भिक्षु हैं॥१६॥
___'अलोल' इत्यादि । जो द्रव्य भाव से चंचलता रहित, मधुर रस आदि में लोलुपता न रखने वाले, असंयम रूप जीवन की आकांक्षा से रहित, ज्ञानादि रत्न त्रयमें मन स्थिर रखने वाले, तथा मायाचार के त्यागी होते है, जो थोडी थोडी भिक्षा अनेक घरों से ન કરનારા અથવા ક્રય વિક્રય અને સંગ્રહના ત્યાગી અર્થાત્ રાત્રિમાં ઔષધ આદિને માટે ઘી આદિને પણ સંગ્રહ ન કરનારા દ્રવ્ય ભાવ પરિગ્રહથી મુકત અર્થાત્ દ્રવ્યથી સુવર્ણ આદિને પરિગ્રહ ન રાખનારા હોય છે, તથા અજ્ઞાત કુળમાંથી ડી થેડી मिक्षा ग्रहण ७२ , तव्या मिरु छे. (१६)
अलोल. त्यादि. रेसा द्रव्य माथी यसता खित, मधुर २स माहिमा લુપતા ન રાખનારા, અસંયમ રૂપ જીવનની આકાંક્ષાથી રહિત, જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયમાં મનને સ્થિર રખનારા તથા માયાચારના ત્યાગી હોય છે, જેઓ ડી ડી ભિક્ષા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #283

आचारमणिमब्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. १८-१९ २६९ म्लमू-नं परं वइजासि अयं कुंसीले, जेणं च कुप्पिज ने तं वइज्जा
जणिों पैत्तेअंपुन्नैपावं, अत्ताणं न सैमुक्कसे जे स भिक्खू ॥१८॥ छाया-न परं वदेत् अयं कुशीलः येन च त्रुप्यति न तद वदेत ।
ज्ञात्वा प्रत्येकं पुण्यपापम् आत्मानं न समुत्कर्षयेद् यः स भिक्षुः ॥१८॥ टीका-न परं इत्यादि ।
यः साधुः परम् अन्यं प्रति 'अयं कुशीलः अयं दुश्चारित्रः' इति न वदेत् । च=पुनः, येन वचसा, परः कुप्यति तत् तादृशं वचो न वदेत् न कथयेत् । तथा प्रत्येकं-एकैकस्य पुण्यपापम्-पुण्यं पापं च ज्ञात्वा='आत्मा यदा पुण्यप्रकृति बध्नाति तदा पुण्यफलम्, एवं यदा पापप्रकृति बघ्नाति तदा पापफलं भुनक्ति' इति विचार्य आत्मानं न समुत्कर्षयेत्= अहं सकलगुणगरिष्ठोऽस्मी' ति गर्व न कुर्यात् स भिक्षः ॥१८॥ मूलम्-नजाइमत्ते न य रूवैमत्ते, न लाभैमत्ते न सुएण मंत्ते । मैयाणि सव्वाणि विवजइत्ता, धम्मैज्झाणरए जे से
भिकावू" ॥१९॥ ग्रहण करते हैं, जो लब्धि, वस्त्र, पात्र, का लाभ तथा स्तुति नहीं चाहते वे भिक्षु हैं ॥१७॥
'न परं' इत्यादि । जो दूसरो के प्रति 'यह दुराचारी है, इत्यादि भाषा का प्रयोग नहीं करते, क्रोध को उत्पन्न करने बाले वचनो का उच्चारण नहीं करते तथा "जब आत्मा, पुण्य प्रकृतिका बन्ध करता है तब पुण्य का फल भोगता है, जब पाप प्रकृति का बन्ध करता है तब पापका फल भोगता है," ऐसा जान कर भी आत्मप्रशंसा नहीं करते वे भिक्षु है ॥१८॥ અનેક ઘરમાંથી ગ્રહણ કરે છે, જેઓ લબ્ધિ, વસ્ત્ર પાત્રને લાભ તથા સ્તુતિ ચાહતા नथी तेम्मा लिनु छे. (१७)
न परं० त्याह. मी थी। प्रत्ये 'मा दुरायारी छ' त्या लापानी પ્રયોગ કરતા નથી, ક્રોધને ઉત્પન્ન કરનારાં વચનનું ઉચ્ચારણ કરતા નથી, તથા “જ્યારે આત્મા પુણ્ય પ્રકૃતિને બંધ કરે છે ત્યારે પુણ્યનું ફળ ભેગવે છે, જ્યારે આત્મા પાપ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે ત્યારે પાપનું ફળ ભોગવે છે એવું જાણીને કદી આત્મપ્રશંસા १२ता नथी, तमा भिक्षु छे. (१८)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #284

श्री दशवेकालिकसूत्रे
छाया - न जातिमत्तो न च रूपमत्तो न लाभमत्तो न श्रुतेन मत्तः । मदान् सर्वान् विवर्ण्य धर्मध्यानरतो यः स भिक्षुः ॥ १९ ॥ टीका- 'न जाइमत्ते' इत्यादि ।
यः साधुः, न जातिमत्तः = न जात्या क्षत्रियत्वादिना मत्तः = गर्वितः 'अहमुत्कृष्टजातिमानस्मी' त्यादिभावनाविरहित इत्यर्थः । तथा च रूपमत्तः= रूपेण सौन्दर्यादिना न मत्तः =न गर्वित, 'अहमस्मि सौन्दर्यशाली 'त्यादि पूर्ववत् । न लाभमत्तः = लाभेन = वस्त्रपात्रादिप्राप्त्या, न मत्तः =न मदवान् - 'विद्यते च प्रशस्ततरं मे त्रस्त्रादिकम्, अथवा मया यादृशमुत्कृष्टं भिक्षादि लभ्यते तथा नान्यै'रितिभावनाविरहितः तथा न श्रुतेन मत्तः = श्रुतेन = शास्त्रज्ञानेन न मत्तः, 'न कोऽप्यस्ति मादृशः आचाराङ्गादिशास्त्रतत्त्वविज्ञाता, अथवा स्वसमयपरसमयमर्मविज्ञानवानहमेवास्मी' त्यादिभावनावर्जितः । एवम् = अनेन प्रकारेण सर्वान्= सर्वप्रकार, मदान् = स्वोत्कर्षाभिमानान् जात्याद्यष्टविधेषु मदेषु चत्वारो मूले प्रोक्ताः, अवशिष्टांश्चतुरः कुल बल - तप ऐश्वर्य - मदानित्यर्थः, विवर्ज्य = परित्यज्य, धर्मध्यानरतः=धर्मध्यानाख्ये ध्यानविशेषे रतः = तत्परो भवेत् स भिक्षु रित्यर्थः ॥१९॥
२७०
'न जाइमत्ते' इत्यादि । जो साधु - 'मैं क्षत्रिय हूँ' इस प्रकार जाति का अभिमान नहीं करते, 'मैं सबसे अधिक सुन्दर हूँ' इस प्रकार, रूप का अभिमान नहीं करते, वस्त्र पात्र आदि के लाभ का घमण्ड नहीं करते अर्थात् 'मुझे जैसी सर्वोत्कृष्ट भिक्षा तथा वस्त्र मिलता है वैसा किसी को नहीं मिलता' ऐसा लाभका अभिमान नहीं करते, आचाराङ्ग आदि शास्त्रों के ज्ञाता मेरे समान कोई नहीं है, इस प्रकार शास्त्र का अभिमान नहीं करते, अथवा 'मैं ही स्वसमय परसमय का ज्ञाता हूँ' इस प्रकार श्रुत का मद नहीं करते तथा
नजाइमत्ते० छत्याहि. ने साधुग्यो 'हु क्षत्रिय छु सोभ लति अभिमान કરતા નથી, ‘હું ખધામાં વધારે સુંદર છું” એમ રૂપ અભિમાન કરતા નથી, વસ્ત્ર પાત્ર આદિના લાભના ઘમંડ કરતા નથી, અર્થાત્ “મને જેવી સર્વોત્કૃષ્ટ ભિક્ષા તથા વસ્ત્ર મળે છે તેવા કચ્છને મળતાં નથી” એમ લાભનું અભિમાન કરતા નથી, “આ આચારાંગ આદિ શાસ્ત્રોના જ્ઞાતા મારા જેવા કાઇ નથી” એમ શાસ્ત્રનું અભિમાન કરતાજ નથી, અથવા ‘હું સ્વસમય પરસમયના જ્ઞાતા છુ” એમ શ્રુતને મદ કરતા નથી,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #285

आचामणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन १० गा. २०
२७१
मूलम् - पवेअऍ अंजपयं महामुणी, धम्मे ठिओ ठावयइ परंपि । निक्खम्म वज्जिज्जै कुसीलंलिंगं, न" यांविहासंकुहऍ जे से भिक्ख" ॥२०॥
१९
छाया -प्रवेदयति आर्यपदं महामुनिः धर्मे स्थितः स्थापयतिपरमपि । निष्क्रम्य वर्जयति कुशील लिंगं, न चापि हास्यं कुहयति स भिक्षुः ||२०|| टीका- 'पवेअए' इत्यादि ।
यो महामुनिः = प्रवचन तन्त्रमननशीलेषु वर्यः आर्यपदम् = पद्यते =गम्यते प्राप्यते मोक्षोऽनेनेति पदं धर्मः, आर्यस्य = जिनेन्द्रस्य पदम् - आर्यपदं जिनोपदिष्टधर्ममित्यर्थः प्रवेदयति=प्रकर्षेण बोधयति धर्मे= श्रुतचारित्रलक्षणे स्थितः =स्वयं निश्चलः सन् परमपि = अन्यमपि स्थापयति = स्थिरं करोति विचलितचित्तमपि विचिकित्सादिनिवारणेनेति भावः, निष्क्रम्य = गृहात् प्रव्रज्य, कुशीलिङ्गम् = आरम्भ समारम्भलक्षणं गृहस्थचेष्टां वर्जयति = परित्यजति, अपिच न हास्यं न कुहयति= न कारयति, विस्मयमुत्पाद्य जनान् नहासयति विकृताकारवाग्वेषादिचेष्टां कृत्वा नोत्पादयतीत्यर्थः स भिक्षु रिति ||२०||
कुल, बल, तप, ऐश्वर्य का भी मद नहीं करते, और सदा धर्मध्यान में लीन रहते हैं वे भिक्षु है ॥ १९ ॥
'पवेअए' इत्यादि । जो महामुनि, भव्य जीवों को जिनेन्द्र भगवान् द्वारा उपदिष्ट धर्म का बोध करते हैं, श्रुत चारित्र रूप धर्म में स्थिर रहकर दूसरो को स्थिर करते हैं, अर्थात् धर्म से डिगते हुए जीवों को संसार की असारता तथा शरीर की अनित्यता समझाकर निश्चल कर देते है, दीक्षित होकर आरम्भ समारम्भ रूप गृहस्थ की क्रिया परित्याग कर देते हैं, जो हास्योत्पादक चेष्टा नहीं करते, તથા કુળ, બળ, તપ, અશ્વ ના પણ મદ કરતા નથી, સદા ધર્મ ધ્યાનમાં લીન રહે छे. तेथे लिनु छे. (75)
पवेअर ૦ ઇત્યાદી. જે મહામુનિઓ ભવ્ય જીવેને જીનેન્દ્ર ભગવાને ઉપદેશેલા ધર્મના આધ આપે છે. શ્રત ચારિત્રરૂપ ધર્મોમાં સ્થિર રહીને બીજાઓને સ્થિર કરે છે, અર્થાત્ ધર્મમાંથી ડગતા જીવેાને સંસારની અસારતા તથા શરીરની અનિત્યા સમજોવીને નિશ્ચલ બનાવે છે, દીક્ષિત થઈને આરંભ સમારંભ રૂપ ગૃહસ્થની ક્રિયાઓના પરિત્યાગ કરે છે, જેએ હાસ્યાત્પાદક ચેષ્ટા કરતા નથી, અર્થાત્ ખનાવટી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #286

२७२
दशवैकालिकमुत्रे
भिक्षुधर्माराधनफलमाह -
मूलम्-तं देहवासं असुइं असासयं, सया चए निञ्चहि अट्टिअप्पा ।
|
१०
१२
छिदिन्तु जाईमरणस्स बंधणं, उवैइ भिक्खु अपुणागसँग
इत्तिमि ॥ २१ ॥
छाया - तं देशवासम् अशुचिम् अशाश्वतं सदा त्यजति नित्यहित स्थितात्मा । छिवा जाति मरणस्य बन्धनम्, उपैति भिक्षुः अपुनरागमां गतिम्, इति ब्रवीमि ॥ २१ ॥
टीका- 'तं देहवास' इत्यादि ।
यो भिक्षुः नित्यहितस्थितात्मा नित्यहिते= मोक्षला भोपकारजनकत्वाज्ज्ञान दर्शनचारित्रलक्षणे मोक्षमार्गे, स्थितः = वर्तमानः आत्मा यस्य स तथोक्तः अहिंसा संयमतपःस्वरूपे उत्कृष्टमङ्गलात्मके धर्मे निहितचित्त इत्यर्थः, भिक्षुः = साधुः, तं=प्रसिद्धम्, अशुचिम्=अमेध्यं, शुक्रशोणितसमुद्भवस्वात्, मलमूत्रश्लेष्मादिसंभृतत्वाच्च, एवं सत्यपि अशाश्वतम् = अनियतस्थिति, देहवासं= शरीरममत्वं अर्थात् बनावटी बोली बोलकर विचित्र प्रकार का वेष बनाकर असद् वस्तु को सद् वस्तु जैसी बना कर नहीं दिखाते वे भिक्षु हैं ||२०|| भिक्षु धर्म के आराधन का फल कहते हैं
'तं देहवास' इत्यादि । जिन की आत्मा मोक्ष रूपी हितमें निरन्तर स्थिर रहती है अर्थात् अहिंसा, संयम, तप स्वरूप उत्कृष्ट मङ्गलमय धर्म में चित्तको लोन रखते हैं वे भिक्षु, रज वीर्य से उत्पन्न होने के कारण और मलमूत्र आदि अशुचि पदार्थों से भरा हुआ होने से अपवित्र विनश्वर शरीर को त्यागकर जन्म मरण के ખેલી ખેાલીને વિચિત્ર પ્રકારના વેશ મનાવીને, તથા અસતૢ વસ્તુને સદ્ જેવી मनावीने हेपडता नथी. तेथे। भिक्षु छे. (२०)
હવે ભિક્ષુ ધર્મ ના આરાધનનું ફળ કહે છેઃ
तं देवासं ૦ ઇત્યાદિ. જેમનો આત્મા મેક્ષરૂપી હિતમાં નિરંતર સ્થિત રહે છે, અર્થાત્ અહિંસા, સંયમ, તપ સ્વરૂપ ઉત્કૃષ્ટ મંગળમય ધર્મોમાં ચિત્તને લીન રાખે છે, તે ભિક્ષુએ રજ વીથી ઉત્પન્ન થવાને કારણે અને મલમૂત્ર આદિ અશુચિ પદાર્થŕથી ભરેલું હાવાને કારણે અપવિત્ર એવા વનશ્વર શરીરને ત્યાગીને, જન્મ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૨

Page #287
आचारमणिमञ्जूषा टीका, अध्ययन 10 गा. 11 273 सदा-नित्यं त्यजति जहाति स जातिमरणस्य बन्धनं जन्ममरणात्मकं बन्धन छित्वा संछिद्य 'अभेदार्थे षष्ठी' यद्वा जातिमरणस्य चतुर्गतिभ्रमणस्य बन्धन कारणं झानावरणीयाद्यष्टविधकर्मस्वरूपं, छित्त्वा = क्षपयित्वा, अपुनरागमाम् = अपुनरावर्तिनी, यत्रगत्वाऽऽत्मा न पुनः परावर्तते तादृशों गति मोक्षलक्षणां सिद्धिगतिम् , उपैति-मामोति इति ब्रवीमीति पूर्ववत् // 21 // इति श्री विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापाऽऽलापकाविशुद्धगद्यपयनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-शाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त 'जैनशास्त्राचार्य पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलाल-व्रतिविरचितायां श्रीदशवकालिकसूत्रस्याऽऽचारमणिमञ्जषाख्यायां व्याख्यायां दशमं भिक्षुनामकमध्ययनं समाप्तम् समाप्तमिदं संस्कृत-हिन्दी-गुर्जर-भ षासम इत्तं _श्री दशवकालिकसूत्रम्. बन्धन को छेदकर संसार भ्रमण के कारण ज्ञानावरणीय आदि अष्टकर्म रूपी बन्धन को तोडकर जिससे लोटकर फिर संसार भ्रमण नहीं करना पडता ऐसी सर्वोत्कृष्ट सिद्धि गति को प्राप्त करते हैं // 21 // श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामीसे कहते हैं कि हे जम्बू ! भगवान् महावीरने जैसा कहा है वैसा ही में तुझ प्रति कहता हूँ।। // इति दशवैकालिक सूत्र की आचारमणिमञ्जषा ठीका का हिन्दी भाषानुवाद समाप्त // श्री दशवकालिक सूत्र सम्पूर्ण મરણના બંધનને છેદીને, સંસાર ભ્રમણના કારણરૂપ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મ રૂપી બંધનેને તેડીને જેમાંથી પાછા ફરીને પાછું સંસાર ભ્રમણ કરવું ન પડે એવી સર્વોત્કૃષ્ટ સિદ્ધિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. (21) શ્રી સુધર્માસ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે કે-હે જંબૂ! ભગવાન મહાવીરે જેવું કહ્યું છે તેવું જ મેં તને કહ્યું છે. ઈતિ દસમું અધ્યયન સમાપ્ત શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ 2