Anuyogdwar Sutram Part 02

Book Title: Anuyogdwar Sutram Part 02
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

View full book textPrevious | Next

Page 517
________________

Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
५००
अनुयोगद्वारसूत्र टीका-'से किंत' इत्यादि ।
अथ किं तत् अनुमानम् ? इति शिष्य प्रश्नः । उत्तरयति-अनुमानम्-अनु इति लिङ्गदर्शनसम्बन्धानुस्मरणयोः पश्चात् मानं ज्ञानमनुमानम् । “साध्याविनाभूतलिङ्गात् , साध्यनिश्चायकं स्मृतम् । अनुमानं तदभ्रान्तं, प्रमाणत्वात् समक्षवत् ॥" इति लक्षणलक्षितं प्रमाणभेदम् । तच्च पूर्ववत् शेषवत् दृष्टसाधर्म्यवच्चेति त्रिविधम् । से वृष्टि का, शील सदाचार से कुलपुत्र का अनुमान करना यह आश्र. यरूप लिङ्ग से आश्रयी का शेषवत् अनुमान है । इस प्रकार यह पांच प्रकार के शेषवत् अनुमान का स्वरूप है।
भावार्थ-सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा अनुमान स्वरूप का निरूपण किया है। इसमें उन्होंने यह समझाया है-कि लिङ्गदर्शन और सम्बन्ध स्मरण इन दोनों के पश्चात होनेवाले ज्ञान का नाम अनुमान है। इस का तात्पर्य यह है कि-'साध्य के साथ अविनाभाव संबन्ध से रहनेवाले हेतु के दर्शन होते ही साध्यसाधन की व्याप्ति का स्मरण होता है। तब जहां जहां साध्याविनाभावी लिङ्ग होता है, वहां २ साध्य होता है । इस नियमानुसार यहां जप साधन दृष्टि पथ हो रहा है-तो अवश्य ही साध्य है, इस प्रकार से परोक्ष अर्थ की सत्ता कहनेवाला जो ज्ञान होता है उसका नाम अनुमान है । यह अनुमान प्रत्यक्षज्ञान के जैसा प्रमाणभूत माना गया है। इस अनुमान के पूर्ववत् शेषवत् और दृष्टसाधर्म्यवत् ये तीन भेद माने गये हैं। મેઘવિકારથી વૃષ્ટિનું, શીલ સદાચારથી કુલપુત્રનું અનુમાન કરવું આ આશ્રય ૨૫લિંગથી આશ્રયીનું શેષવત્ અનુમાન છે. આ પ્રમાણે આ પાંચ પ્રકારના શેષવત્ અનુમાનનું સ્વરૂપ છે.
ભાવાર્થ-સૂત્રકારે આ સૂત્ર વડે અનુમાન સ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું છે. આમાં તેમણે આ વાત સ્પષ્ટ કરી છે કે લિંગદર્શન અને સંબંધમરણ આ બને પછી જે જ્ઞાન થાય તે જ્ઞાનનું નામ અનુમાન છે. આનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે કે “સાધ્યની સાથે અવિનાભાવ સંબંધથી રહેનારા હેતુનું દર્શન થતાં જ સાધ્યસાધનની વ્યકિતનું મરણ થાય છે. ત્યારે જ્યાં જ્યાં સાધ્યાવિનાભાવી લિંગ હોય છે, ત્યાં ત્યાં સાધ્ય હોય છે. આ નિયમ મુજબ અહીં
જ્યારે સાધનનું દર્શન થઈ રહ્યું છે ત્યારે ચોકકસ સાધ્ય છે જ, આ પ્રમાણે પરોક્ષ અર્થની સત્તા કહેનાર જે જ્ઞાન હોય છે, તેનું નામ અનુમાન છે. આ અનુમાન પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની જેમ પ્રમાણભૂત માનવામાં આવ્યું છે. આ અનુમાનના પૂર્વવત, શેષવતુ અને દષ્ટસાધમ્યવત્ આ ત્રણ ભેદ માનવામાં
For Private And Personal Use Only


Page Navigation
1 ... 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928